Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAARHANNA ENABALI 5GYAN jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja-: viracitayA prakAzikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkataM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||shrii jmbuudviipprjnyptisuutrm|| (tRtIyo bhAgaH) niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI mahArAjaH prakAzakaH koTaDAnivAsi-zreSThizrImUlacaMda jeThAlAla mahetA pradatta-dravyasAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhAzreSThizrIzAntilAla maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 ahamadAbAda-1. prathama-AvRtti. prata 1200 vIra-saMvat 2504 vikrama saMvat 2034 IsavIsan 1978 mUlyam-rU0 30-00 orseed WRITERATOOTATOPATEL
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI a.bhA. zve, sthAnakavAsI jenazAddhAra samiti, hai. chIpApoja, amadAvAda-1, Published by: Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Ghhipapole, AHMEDABAD-1. ja ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naipa ytnH| utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlohyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // 44 harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tatva kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tatva isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // bhUyaH 3. 30-00 prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 2504 vikrama saMvata 2034 IsavIsana 1978 mudra maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, dhIsil , mahApA /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAka 1-7 16-26 26-37 * * * * * * * * * jambUdvIpaprajJapti bhAga tIsare kI viSayAnukramaNika anukramAGka viSaya sAtavAM vakSaskAra 1 candrasUryAdigrahavizeSoM kI saMkhyA kA kathana sUryamaNDalakA nirUpaNa merumaMDala ke abAdhAdvArakA nirUpaNa maNDa ra ke AyAmAdi vRddhi hAnidvAra kA nirUpaNa muhUrtagati kA nirUpaNa dinarAtri vRddhihAni kA nirUpaNa tApakSetra kA nirUpaNa durAsannAdi dvAra kA nirUpaNa prakArAntara se tApakSetra kA nirUpaNa indra ke cyavana ke dvArakI vyavasthA kA kathana candramaNDala kI saMkhyA AdikA nirUpaNa prathamAdimaMDala kI avAdhA kA nirUpaNa sarvAbhyantaramaNDala ke AyAmAdi kA nirUpaNa muhUrtagati kA nirUpaNa nakSatrAdhikAra kA nirUpaNa sUrya ke udayAstamana kA nirUpaNa saMvatsaroM ke bhedoM kA nirUpaNa ekasaMvatsara meM mAnasaMkhyA kA nirUpaNa karaNoM kI saMkhyAdi kA nirUpaNa saMvatsara kI Adi kA kathana nakSatrAdhikAra kA nirUpaNa nakSatroM ke devatAoM kA nirUpaNa 23 nakSatroM ke gotra kA kathana * * * 66-82 84-106 107-132 132-140 140-148 149-158 158-168 169-181 182-196 197-230 230-263 263-288 289-303 304-313 313-321 322-335 335-345 345-353 * * * * * *
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ candra sUrya ke yogadvAra kA nirUpaNa nakSatroM ke kuladvAra kA nirUpaNa mAsaparisamApakanakSatra kA nirUpaNa solahadvAroM ke vipayArtha saMgraha candrasUryAdi ke tArAvimAna unakA uccatvAdi kA nirUpaNa nakSatroM kI gati kA nirUpaNa candrasUrya ke vimAnavAhaka devoM kI saMkhyA kA nirUpaNa grahAdi ke zIghragatyAdi kA nirUpaNa candra ke agramahipI ke nAmAdi kA nirUpaNa candrasUryAdi ke alpavahutva kA nirUpaNa jambUdvIpa ke AyAmAdi kA nirUpaNa jambUdvIpa isaprakAra ke nAmakahane ke kAraNa kA nirUpaNa 353-364 365-420 420-444 445-448 449-460 460-467 467-496 496-501 502-518 518-530 531-543 543-554 samApta
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva. mUlacaMda jeThAlAla mahetA koTaDAvALA) nI jIvanajharamara zrIyuta mUlacaMdabhAIne janma dharmAnurAgI dharmapremI AdaraNIya jeThAlAla mahetAne tyAM rAjakeTamAM thaze. jeThAlAlabhAI koTaDAnA vatanI hovA chatAM pitAnA vyApAra vyavasAyane laI rAjakoTamAM nivAsa karyo hato. jethI mUlacaMdabhAInI umara cha varSanI thatAM teone rajakeTamAM gya vyavasAyI keLavaNIne lAbha maLe. ane teoe ucca savila ejInIranuM sArUM jJAna prApta karyuM ane pitAnA vyavasAyamAM TIza saumAlIleMDa (hAlanuM somAlIyA)mAM sIvIla eMjInIyara tarIkenI umadA kArakIrdi bajAvI. pite tyAM nivRtti lIdhI. te pachI pitAnA asala raheThANa rajakeTamAM ja AvI nivAsa karyo. rAjakoTamAM rahI teoe saurASTranI junI ane jANatI zrI devajI prAgajI leMga lAyabrerImAM pite mAnadamaMtrI tarIke ghaNo samaya sevA ApI temaja rAjakeTamAM geDala roDa para Avela jaina bAlAzramanA mAnada sekreTarI tarIke rahI lAMbA samaya sudhI pitAnA tana, mana ane dhanathI sevA ApI. AvI rIte janahitArtha sevA ApatA rahI pitAnA vyavasAyanA anubhavanuM jJAna bIjAone paNa maLe tevI umadA bhAvanAthI bAMdhakAmane aMgenA be purata gujarAtImAM lakhI janahitArtha pragaTa karyA che. temaja te pustakanI rayalTI paNuM jaina bAlAzramane arpaNa karela che. temaja A zivAya zikSaNa kSetre paNa teoe zrI saurASTra hAIskula rAjakeTane sArI evI Arthika madada karela che. taduparAMta dhArmikakSetre paNa nAnImoTI aneka madada ApI pitAnI dhArmika bhAvanA pragaTa karela che. eja rIte pUjya ghAsIlAla maharAja sA. taraphathI cAlatA Agama prakAzananI hakIktanI jANa thatA teoe te tarapha prerAI A prakAzana saMsthAne pitAnA taraphathI rU. 5001 nI udAra sakhAvata karI pitAnI dhArmika bhAvanA batAvI che. teo sAhitya pratyenI ucca bhAvanAthI janahitArthe aneka zubha kAryo karatA rahe ane dIvadhu bhegavI ezvaryazALI bane eja bhAvanA rAkhIe chIe. ame chIe maMtrIo
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ', . sva. mUlacaMda jeThAlAla mahetA (kATaDAvALA)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ' * * * - - - pannAlAlajI gamalajI pArekha nagarapAlIkA adhyakSa amalanera zrImAna bhIkamacaMdajI ela, catura bI e. ela. ela. bI. mu. navAnA che. ahamadanagara
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAdyamurabbIzrIe zeDa zrI zAMtilAla maMgaLadAsabhAI amadAvAda C zeTha zrI pe|paTalAla mAvajIbhAi mahetA jAmajodhapura zeThazrI rAmajIbhAI zAmajIbhAI vIrANI rAjakATa. (sva.) zeThazrI zAmajIbhAI velajIbhAI vIrANI-rAjakATa (sva) zeThazrI chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra amadAvAda. (,,bacce beThelA-lAlAjI kizanacaMdajI sA. jauharI samejA-yuputra ci. mahetAvanI sA. nAnA - anilakumAra jaina doyattA dilhI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhamurabbIzrIe (s va.)zeThazrI harakhacaMda kAlIdAsa vAri bhANavaDa. (1) zeThazrI dinezabhAi kAMtilAla zAha amadAvAda. zeThazrI jesigabhAI pAcAlAlabhAi amadAvAda mAnavatA Ava mukhmI roTa zrI mANekalAlabhAI amulakhAI mahetA ghATakApara-muMbaI (sva.) zeTha raMgajIbhAI mAhanalAla zAha amadAvAda. sva. zeThazrI AtmArAma mANeklAla amadAvAda
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyamurabbIzrIo * Da ka ke jo che. . ** .1 : FraT * '; $ ET -, ' , je - , - ', * * ', * a * * - iM, '". (sva) zeThazrI dhArazIbhAI jIvaNalAla mArasI sva. zeThazrI jIvarAjabhAI mUlacaMdabhAI dhrAMgadhrA ke 1 ja 5 2 - - - - mAne anarmanA che ja karI zeThazrI lakSmIcaMdabhAI jarAkaraNabhAi pAlaNapura nivAsI zrI vinodakumAra virANI rAjakeTa che. * * * 's * * , mi. * che * zeThazrI devacaMdabhAI phojIlAlabhAI valANu-surata sva. sudhIrabhAI jaktIlAla jhaverI muMbaI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ AghamurabbIzrIo mer / ? / " MATA hd 21. zrI elene analyAla sva. zeTha zrI tArAcaMdajI sAheba gelaDA malAta. madrAsa. Yunil MLA zeThadhI cImanalAlajI akhabhacaMdajI ajItavAle saparivAra zeTa zrI kIzanalAlajI phulacaMdajo luNiyA baMgaloravAle yacce beThalA-moTAbhATa zrImAn mUlacaMdajI __ javAhIralAlajI baraDiyA mAjunA baiThelA-bhAI mizrIlAlajI baraDiyA umelA-bhAI pUnamacaMdajI baraDiyA zrImAn zeThazrI khIMvarAjajI sA. coraDiyA mu0 madrAsa
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ AmucI o Ha zrImAn zeTha dhanarAjajI pannAlAlajI zrImAn zeTha kAnugA dhiMgaDamalajI - amadAvAda jAMgaDA, mu. jAlanA | mahArASTra) zeDa zrI mizrIlAlajoM lAlacaMdajI sA. luNiyA ze! anuhAralAI bhUsalalAI hozI tathA zeThathI jevaMtarAjajI - amadAvAda rAjakoTa jhaverI rasIkalAla maNIlAla mahetA sasa sva. zrImAn zeThathI "mukanacaMdajI sA0 vAliyA - pAlI mAravADa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyamurabbIzrIo 1 * ' * zrImAna zeTha maNalAla popaTalAla vorA amadAvAda, zrImAn zeTha lAlAjI kapUracandajI nAhaTA, mu. dehalI na artha : ke che. A Ta ka . . {f << - ha zrI vrajalAla durlabhajIbhAI pArekha rAjakoTa, ThArI haravida jecaMdabhAI , rAjakeTa, Mict 1 zeThazrI maNIlAla jeThabhAI pAlanaparavALA zrImAn lAlAjI pannAlAlajI nAhaTA saparivAra-dillI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhamuramIzrIe -- 5 -: :. kI, " ---- che - paTela DasAlAI gopAladAsa su bhANuMda (jI. amadAvAda) 1 ramamIcaMdabhAI taSThA # gIradharabhAI lATaviyA . meMgalora karatA A 5 * * 1 * dha, *, ja che , * * * * madrAsavAlA svargastha nyAyamUti rUtIlAlabhAI bhAyacaMdabhAI mahetA Tii strAsTI jAtinA muH udayapura E kAraka kapa - sakhA vArathI chalakADhI mutrInA sa, koTha ANekacaMdu nemadabhAI . mogala 09 jAnTArI, zera suca
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAghamurabbIzrIo pAlanapuravAlA zeThazrI kacalAlajI bhAnubhAI kezavalAla bhaNasAlI marI amulakhacaMda malakacaMda daraDA-mu.ciMcAlA pAlanapura-muMbaI uTha jagajIvanabhAI ratanagIbhAI bagaDiyA-dAmanagara zeTha bhegIlAla chaganalAla bhAvasAra sarasapura-amadAvAda vAra nA na zo ri zeTha zrI medAnajI agaracaMdajI hoTiyA bIkAnera
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ I -mAdhamurabbIzrIe pAlanapuravAlA rothI kaca lAlajI bhAnubhAI kezavalAla bhaNasAlI kAhArI amulakharuM. malukaca' dA-mu, ci'cAlA pAlanapura-mubaI ropha jagajIvanabhAi ratanasIbhAI agaDiyA-DhAmanagara dInAna dAyAnI dajArI lAlajI ja-dehalI 4) ba ema ze bhAgIlAla chaganalAla bhAvasAra sarasapura-amadAvAda choTa zrI merudAnajI agaracaMdajI zeThiyA bIkAnera
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vItarAgAya namaH zrIjainAcArya jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAla mahArAja viracitayA prakAzikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam // zrI-jambUdvIpaprajJaptisUtram // (tRtIyo bhAgaH) atha saptamavakSaskAraH atha jambUnAmaka dvIpe jyotiSkadevAH paricarantIti jyotiSkAdhikAraH samprati pratipAdhate tatra prastAvanArthamidaM candrasUtranakSatramahAgrahatArAsaMkhyAviSayakapraznasUtraM prathamaM bhavatIti / mUlam-jaMbUdIveNaM bhaMte ! dIve kA caMdA pabhAsisu pabhAsaMti pabhAsissaMti, kai sUriyA tavaiMsu tati tavissaMti, kevaiyA NakkhattA jogaM joiMsu joyaMti joissaMti, kevaiyA mahAggahA cAraM cariMsu caraMti carirasaMti, kevaiyAo tArAgagakoDAkoDIo lobhiMsu sobhaMti sobhissaMti ?, goyamA ! do caMdA pabhAsisu pabhAsaMti pabhAsissaMti, do sUriyA tavaiMsu taveti tavissaMti, chappaNaM NakkhattA jogaM joiMsu jogaM joyaMti jogaM joissaMti, chAvattaraM mahaggahalayaM cAraM cariMsu cAraM carati cAraM carissaMti // egaM ca sayasahassaM tettIsaM khalu bhave sahassAI / Nava ya sayA paNNAlA tArAgaNa koDi koDINaM ||1||suu0 1 // SaSThaM vakSaskAraM samApya saptamo vakSaskAraH Arabhyate / chAyA-jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe katicandrAH prabhAsitavantaH prabhAsayaMti prabhAsayiSyanti, kati sUryAH atapat tapaMti tapasyati, ziyanti nakSatrANi yogaM yuktavaMti yuJjanti yogaM yokSyanti, kiyanto mahAgrahAH cAramacarat caranti cariSyanti, kiyatyastArAgaNa koTikoTayaH azobhanta zobhante zomiSyante ? gautama ! dvau candrau prabhAsitavantau prabhAsete prabhAsiSyete, dvau sayau~ atapatAm tapataH tapsyataH SaT pazcAzat nakSatrANi yogamayuJjanta yogaM yuJjante yogaM yokSanti paT saptataM mahAgrahazataM cAramacarat cAraM caraMti cAraM cariSyanti, ekaM ca zatasahasraM trayastriMzat khalu bhavanti sahasrANi / / nava ca zatAni pazcAzAni tArAgaNa koTi koTInAm // 1 // 0 1 //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprazatisUtre 1 TIkA- 'jaMbUdIveNamityAdi - 'jaMbUddIveNaM maMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta / dvIpe he bhadanta jambUdvIpanAma dvIpe madhya jambUdvIpe ityarthaH yadyapi santi asaMkhyAtA dvIpAH sarvajJAgamaprasiddhAstatra dvIpeSu madhye yo'yaM jambU nAmako madhya jambUdvIpa vizeSaH tasmin jambUdvIpe ' kai caMdA pabhAsiMmu' kati candrAH kiyatsaMkhyakAH candramasaH prabhAsitavantaH ratakAle prakAzanIyaM sparzAdi viziSTavastujAtaM prakAzitavantaH 'pabhAsaMti' prabhAsayaMti tathA vartamAnakAle prakAzanIyaM vastujAtaM prakAzayati udyotayantItyarthaH, 'pabhAsissaMti' prabhAsaSyanti anAgatakA prakAzanIyaM prAzajAtaM prAvadiSyanti prAzananAma karmodayAt candramaMDalagatajIvAnAm anuSNasparza hi tenoloke prakAzazabdena vyavahriyate tena tathA rUpako hi praznaH / anAdyanantaM jagataH sthitiriti jAnataH ziSyasya tathA prazna iti / tathA 'kai sUriyA tavasu' kati kiyatsaMkhakAH sUryA sAvitavantaH atItakAle svAtmavyatiriktaM padArtha jAtaM svatApena tApitavantaH teSu vastuSu tApaM janitAnta ityarthaH 'taveti' tApayaMti tathA 'tavissaMti' || saptamavakSaskAra kA prArambha || jambUdvIpa nAmake dvIpa meM jyotiSka deva rahate haiM ve cara haiM isa abhiprAya se sUtrakAra jyotiSkAdhikAra kA pratipAdana karate haiM / isameM sarvaprathama ve prastAvanA ke nimitta candra sUrya nakSatra mahAgraha aura tArA inakI saMkhyA ke viSaya kA praznotararUpa sUtra kahate haiM - 'jaMbuddIvegaM bhaMte ! dIne kaha caMdA pabhAsiM bhAsaMti' ityAdi TIkArtha - isa sUtradvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai- 'jambUddIveNaM bhaMte! dIve kaha caMdA pabhAsiMkhu pabhAsaMti pabhAsissaMti' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake madhyadvIpa meM kitane candra pahile bhUta kAla meM udyona denevAle hue haiM ? vartamAnakAla meM kitane candramA udyota dete haiM ? aura bhaviSyatkAla meM kitane candra udyota deMgeM ? isI taraha 'kai sUriyA tavaiMsu, tarveti tassiMti' kitane sUrya bhUtakAla meM Atapa pradAna karane vAle hue haiM ? vartamAna meM kitane sAvakSaskAra nA prAra'bha : jammUDhIpa nAmaka dvIpamAM jyAtiSTha devA rahe che. teo cara che. A abhiprAyathI sUtrakAra jyAtiSThAdhikAranuM pratipAdana kare che. teozrI AmAM sa`prathama praratAvanA nimitte candra, sUrya, nakSatra, mahAgraha ane tArA e sarvAMnI sakhyA--viSayaka pranettara rUpasUtra kahe che 'jaMbuddIveNaM bhaMte! dIve kai caMdA pabhAsiMsu pabhAsaMti' ityAdi TIDArtha-mA sUtra vaDe gautamasvAbhIo prabhune mAlatI ana yache ! 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kaicaMdA pabhAsisu pabhAsaMti pabhAsissaMti' De ahaMta ! thA yUdvIpa nAma4 madhya dvIpamAM keTalA caMdro pahelAM bhUtakALamAM udyota ApanArA thayA che ! vartamAnakALamAM keTalA candramAe udyota Ape che? ane bhaviSyat kAlamAM keTalA candvo udyota Apaze ? A prabhA 'kaisUriyA tavasu, taveM ti tavissaMti' DeTA sUryo bhUtaajabhAM bhAtapaahAna haranAza
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 1 candrasUryAdiAhavizeSAnAM saMkhyAnirUpaNam anAganakAle tApayiSyanti, yathA vartamAnakAle tApayanti, tathA anAgatakAle pi svAtmavyatiriktapadArya jAtaM svatApena tApayiSyanti, bhAvapanAma karmodayAt sUryamaNDalAnA tApakatvaM bhavati uSNasparzI hi prajJAzastApazabdena loke vyavAhiyate iti / tathA 'kevaiyA NakkhattA jogaM joiMsu' kiyanti kriyatsaMkhyajJAni nakSatrANi azvinI bharaNIkRtikAprabhRtikAni yoga yuJjanti atItakAle, tama yogo nAma svayaM niyatamaNDalacarabhazIlasvepi aniyatAnekamaNDalasaMcariSNubhiH svakIya maNjamAgatairgrahaiH saha saMbandhavizeSaH tAdRzaM yogamatItakAle nakSatrANi saMpAditavaMti tathA 'jogaM joyaMti' yoga saMbaMdhavizeSa vartamAnakAle yuJjati prApnuvati tathA 'jogaM joirasaMti' tathA anAgatakAle yoga saMbandhavizeSa nakSatrANi yokSyanti prApsyanti / tathA 'kevaiyA mahaggahA cAraM cari' kiyantaH kiyasaMkhyakA mahAmaMgalakAdayaH cAraM maNDalakSetraparibhramaNalakSaNaatItakAle'cAt anubhUnapantaH tathA 'cAraM gati' vartamAnakAle te bhaumAdayo mahAgrahAH cAra maNDalakSetraparibhramaNalakSaNaM caraMti, 'caristati' cariSyati bhaumAdayo mahAmahAH anAgatakAle maNDalaparibhramaNalakSaNaM cAraM cariSyantyanubhaviSyanti kim / sUrya Atapa pradAna karate haiM ? aura bhaviSyam kAla meM kitane sUrya Atapa deMge? 'kevaiyA nakkhattA jogaM joiMsu joaMti, johassaMti' kitane nakSatroM ne azvinI bhariNI kRttikA Adi nakSatroM ne-yoga sambandha vizeSa prApta kiyA haisvayaM niyata maMDalacaraNazIlatA hone para bhI aniyata aneka maMDaloM para calane ke svabhAva vAle aise apane maMDala para Agata grahoM ke sAtha unhoM ne sambandha vizeSa rUpa yoga ko atItakAla meM prApta kiyA hai / vartamAna meM aise yogako kitane nakSatra prApta karate haiM? aura bhaviSyakAla meM aise yogako kitane nakSatra 'prApta kareMge ? 'kevaiyA sahaggahA cAra caritu' tathA-kitane mahAgrahoM ne-maMgala Adi mahAgrahoMne-maNDalakSetra para paribhramaNa rUpa cArako atItakAla meM AcArita kiyA hai ? vartamAnakAla meM kitane mahAgraha cAra kA AcaraNa karate haiM ? jaura bhaviSyat kAla meM kitane mahAgraha cAra kA AcaraNa karege? yadyapi samasta thayA che? vartamAnakALamAM keTalA sUryo ApapradAna kare che ane bhaviSyakALamAM keTalA sUryA sAtapamahAna 42rI ? 'kevaiyA nakkhatA jogaM joiMsu joaMti, joissaMti' mA nakSatroe azvinI, bhariNuM kRttika vagere nakSatra-ga saMbaMdha-vizeSa prApta karela che? svayaM niyata maMDaLacaraNa zIlatA hovA chatAMe aniyata aneka maMDale upara cAlavAnA svabhAvavALA evA pitAnA maMDaLa upara AvelA grahanI sAthe temaNe saMbaMdha vizeSa rUpa gane atItakALamAM prApta karyo che? vartamAnakALamAM evA cegane keTalA nakSatre prApta 42 // 1 bhane bhaviSyat sabhA mevA yogana 2 nakSatra prAta 42 1 'kevaiyA mahAgahA pAraM cariMsu tebhara DeTamA bhADA-mama vagere bhADAya-30 kSetra 52 parijhamaNuM rUpa cArane atItakALamAM Acarita karela che? vartamAnakALamAM keTalA mahAgraha
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambUdvIpaprApti yadyapi sarveSAM jyotiSkadevAnAM samayakSetravartinAM gatizcArazabdena kathya ne utkatham mahAgrahagaterevAtra cArazabdena vyapadezaH kRtaH tathApi anya vizeSa vyapadezAbhAnena cakrA vicAre svAbhAvikagati vizepairgatimatvAccaiteSAM mahAgrahANAmera sAmAnyazandena prabho yujyace eveti / tathA 'kevaiyA tArAgaNakoDIkoDIo sobhimu' kiyatyaH ziyasaMkhsAsArAgagakoTikoTayo'tItakAle zobhitavatyaH zobhamAnA abhavannityarthaH 'sonI' zobhante vartamAnakAle zobhAM prApnuvanti 'sonissaMti' zobhipyante'jAgatakALe dIpyamAnatA lakSaNAM zobhA dhArayiSyanti, yadyapImAsvAzaH candrA prakAzikAsvapikA vA na bhavani zuklapakSe nAmamAtreNa pratibhAsamAnatvAt tathApi bhAsvatvamAtreNa praka zamAnatvAdinthaM praznamAmini, gadyapi vikajyotiSka devoM kI jo kI samaya kSetra ke bhItara hI calate phirate haiM gati ko cAra zabda se kahA gayA hai to phira yahAM para mahAgrahoM kI gati ko hI cAra zabda se kyoM kahA ? to isakA uttara aisA hai ki inakI gati ke sambandha meM anya zabda dvArA vizeSa vyapadeza huA nahIM haiM tathA inakI jo gati hai vaha svabhAvataH vanda hai isaliye inako gati meM hI sAmAnyataH cAra zabda kA prayoga kiyA gayA hai aura isI zabda ko lekara prazna aura usakA uttara diyA gayA hai tathA-'kevaiyA tArAgaNakoDAkoDIo sobhisu sobhaMti sobhirasaMti' kitane tArAgaNoM kI koTAkoTI atItakAla meM zobhita huI hai vartamAna meM vaha kitanI zobhita hotI hai ? aura bhaviSyakAla meM vaha kitanI zobhita hogI? candramaNDala kA jo prakAza hai usakA nAma udyota hai udyota nAma karma kA udaya candra maNDala gata jIvoM ke hotA hai yaha anuSNa sparza vAlA hotA hai AtapanAma karma ke udaya se sUrya maNDala gata jIvoM ke Atapa hotA hai aura yaha upNa sparza cAranuM AcaraNa kare che ane bhaviSyakALagA keTalA mahAgraDe cAranuM AcaraNa karaze? jeke samasta tiSka devenI-ke je samaya kSetranI aMdara ja paribhramaNa kare che-gatine cAra zabda vaDe abhihita karavAmAM AvI che. te pachI ahIM zA kAraNathI mahAgrahanI gatine ja "cAra' zabda vaDe abhihita karavAmAM AvI che? te Ane javAba A pramANe che ke emanI gatinA saMbaMdhamAM anya zabda vaDe vizeSa vyapadeza thayela nathI temaja emanI je gati che te svabhAvataH vAnDa che. ethI emanI gatimAM ja sAmAnyataH cAra zabdane baga karavAmAM Avela che, ane e ja zabdane laIne prazna ane tene javAba bhAvAmAM Ave che. tara 'kevaiyA tArAgaNakoDAkoDIo sobhiMsu sobhaMti saMbhissaMti' keTalA tArAgaNenI keTakeTI atItakAlamAM zebita thaI chevartamAnakALamAM te keTalI zebita thaI rahI che ane bhaviSyakALamAM te keTalI zebita thaze? caMdramaMDaLane je prakAza che tenuM nAma udyota che. udyata nAmakarmane udaya candramaMDaLa gata jIvene thayA che, e anuNa sparzavALa hoya che, AtapanAmakarmanA udayathI sUryamaMDaLa gata jIne
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH su. 1 candrasUryAdigraha vizeSAnAM saMkhyAnirUpaNam pArthako vA zabdo dRzyate tathApi anuktopi vA zabdo vikalpapratipAdanAya pratipraznaM jJAtavya eveti praznaH / bhagavAn grAha- goyametyAdi 'goyamA' he gautama ! 'do caMdA pabhAsisu pabhAsaMti pabhA sissaMti' jambUdvIpanAmake dvIpe dvau candrau atItakAle prabhAsitavantau prakAzAtmakakAryaM kRtavantau tathA vartamAnakAle jaMbUdvIpe dvau candrau prabhAsayataH prakAzakArya kurutastathA'nAgata kAle'pi jambUdvIpe dvau candrau pravAzayiSyataH jambUdvIpakSetramiti, jambUdvIpakSetre sUryadvayAkrAntAbhyAM digbhyAmanyatra digdvaye dvAbhyAM candrAbhyAM prakAzyamAnatvAt yadA sUryo'stameti ekatra bhAge tadA tadaparabhAge sUryaudeti tadatiriktadigdvaye candrayoH prakAzanAt / 'do sUriyA tavaraM taveMti tavistaMti' he gautama ! jambudvIpe - satara dvau sUryau jambUdvIpakSetraM tApitavantau svAtmavyatirikta vastuni tApaM janitavantau tathA dvau vartamAnakAle jambUdvIpakSetram tApayataH svAtmavyatirikta vastuni tApaM janayataH tathA anAgata kAlepi dvau vaya jambUdvIpa kSetram tApaviSyataH svAtmavyatirikta vastuni tApaM kariSyata evaM candradvayAkrAntAbhyAm digbhyAmanyatra zeSayodazoH sUryAbhyAM tApa pramANatvAt / vAlA hotA hai ina praznavAcaka sUtroM meM vikalpArthaka vA zabda prayukta nahIM huA hai taba bhI aprayukta hue usa vikalpArthaka vA zabda kA prayoga yahAM para huA samajhalenA cAhiye ina saba praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! do caMdA pabhAsiMsu pabhAsaMti, pabhAsissaMti' he gautama ! jambUdvIpa nAmake isa madhya dvIpa meM! pUrva kAla meM do candramAoM ne prakAza diyA hai aba bhI ve prakAza dete haiM aura bhaviSyakAla meM bhI ve prakAza deMge kyoMki jambUdvIpa kSetra meM sUryadvaya se AkrAnta do dizAoM se bhinna digadvaya meM do candra prakAzita hote haiM / jaba eka bhAga meM sUrya asta hotA hai taba usake dUsare bhAga meM sUrya udita hotA hai inase atirikta digadvaya meM do candramAoM kA prakAza hotA hai isI taraha isa jambUdvIpa meM atIta kAla meM do sUryoM ne tApa pradAna kiyA hai, vartamAna meM bhI Atapa hAya che ane A uSNu sparzIvALA hAya che. A praznavAcaka sUtrAmAM vikalpAka vA' zabda prayukta thayela nathI. chatAM e aprayukta thayelA te vikalpArthaka ' zabdanA prayAga ahI thayelA che evu samajI levu joIe. A badhA praznonA javAmamAM prabhu 4De che 'goyamA ! do caMdA pabhAsiMsu pabhAsaMti, padmAsissaMti' De gautama ! 'jUdvIpa nAma - A madhya dvIpamAM pUrvakALamAM e candramAe prakAza ApelA che. atyAre paNa teo prakAza ApI rahyA che ane bhaviSyakALamAM pazu prakAza Apaze kemake jamUdrIpa kSetramAM sUyathI mAkAnta e dizAethI bhinna-bhinna diyamAM be candro prakAzita thAya che. jyAre eka bhAgamAM sUrya asta thAya che tyAre tenA bIjA bhAgamAM sUrya' uddaya pAme che, enA sivAya zyamAM e candramAMnA prakAza thAya che. A pramANe A jamUddopamAM smRtItakALamAM e sUIMe tApa mahAna karyuM che. vartamAnamAM paNa eTalAja sUcI tApu
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jambUdvIpapratisUtra 'chappaNaM NavattA jogaM joIsu joyaMti moissaMti' paT paMcAzanakSatrANi yogaM yuktavanti yoga yuJjanti yogaM yokSyati he gautama ! jambUdvIpe dvIpe'tItakAle paTa paMcAzanakSatrANi yogaM yuktabaMti yogaM nijamaNDalamAgataihaiH saha saMvandha yuktati prAptavaMvi, vartamAnakALe yoga nakSatrANi yuJjanti prApnuvanti tathA'nAgatakAle paT paMcAzanakSatrANi yogaM nijamaNDalakSetramAgate haiHsaMbandhaM yaukSyaMti prApsyati ekakasya candrasya pratyeka maSTAviMzavinakSatraparivAraspa sadbhAvena candra yasya parivArasaMkalanayA pada paMcAzanakSatrANi bhavaMtIti / 'chAvattaraM mahaggahasayaM cAra cariMsa caraMti carissaMti' he gautama ! jambUdvIpe dvIpe paTmapsataM paTsaptatyuttaram mahAgrahazatam ekai sya candrasya pratyekamaSTAdhikAzI tehANaM parivArabhAvAt cAraM maNDalaparibhramaNalakSaNaM caritavat atItakAle, tathA vartamAnakAlegi paTasaptatyadhika mahAgrahazataM jaMvRddhIpe carati tathA'nAgatakAle jaMyUdvIpe paTsaptatyadhika mahAgrahazataM cAraM cariSyatIti / kiyatyastArAgaNa koTiMkoTaya iti praznasyottaraM padhenAha-'egaMca sayetyAdi-tArAgaNakoDikoDINa' tArAgaNakoTi itane hI sUrya tApa dete haiM aura bhaviSyakAla meM bhI itane hI sUrya yahAM tApa dete rheNge| isa taraha candrahaya se AkrAnta do dizAoM se atirikta zeSa dodizAoM meM do sUryo dvArA tApa milA karatA hai-'chappaNNaM NakkhasA jogaM joiMsu joaMti, joishAti 56-nakSatroM ne yahAM pUrva kAla meM yoga prApta kiyA hai vartamAna meM itane hI nakSatra yahAM yoga prAsa karate haiM aura bhaviSyat kAla meM itane hI nakSatra yahAM yoga prApta karegeM 56 nakSatra yahAM isaliye kahe gaye haiM ki eka eka candra maNDala ke 28-28 nakSatra hote haiM-'chAvatsaraM mahaggahasayaM cAraM caritu, caraMti, carissaMti' isI taraha 176 mahAgrahoM ne yahAM para pUrva kAla meM cAla calI hai vartamAna meM bhI ve ilane hI saMkhyA meM yahAM cAla calate rahete haiM aura AgAmi kAla meM bhI ve itanI hI saMkhyA meM cAla calate raheMge 'pagaMca sayasahassaM tettIsaM khalu bhave saharalAI java ya sayA paNNAsA tArAgaNa koDi koDIgaM' 133950 ApI rahyA che ane bhaviSyakALamAM paNa eTalA ja sUryo ahIM tApa Apaze A pramANe canadayathI AkrAnta be dizAe zivAya zepa be dizAomAMthI be sUryo dvArA tA5 bhgt| 29 che. 'chappaNaM NakkhattA jogaM joiMsu joaMti, joissati' 56 nakSatrAvye ahIM pUrvakALamAM yoga prApta karela che, vartamAnakALamAM eTalA ja nakSatre ahIM bhega prApta kare che ane bhaviSyakALamAM eTalA ja nakSatre ahIM roga prApta karaze. 56 nakSatra ahIM eTalA mATe kahevAmAM AvelA che ke eka-eka caMndramaDaLanA 28-28 nakSatre heya cha. chAvattaraM mahamahasaya cAraM cAriMsu, carati carissaMti' mA prabhArI 176 mahAyaDAya ahIM pUrvakALamAM gati karI che, vartamAnamAM paNa teo ATalI ja saMkhyAmAM gati kare che, bhane bhAbhI Mi 4 temA sAkSI ra sabhyAbha gati 42 // 2rI. 'egaMca sayasahasaM tettIsa khalu bhave sahassAI Nava ya sayA paNyAsA tArAgaNakoDi koDINaM' 133850 -
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 1 candrasUryAdigraha vizevAnAM saMkhyAnirUpaNam 7 koTInAm 'egaM ca saya sahassa' ekaM ca zatasahasram lakSaikamityarthaH, 'tettIsaM khala have saharasAI' trayastriMzat khalu - sahasrANi bhavanti, 'Nava ya sayA' navazatAni 'paNNAsA' paMcAzAni paMcAzadadhikAni 133950 etAvat saMkhyakAstArAgaNa koTi koTayaH jambUdvIpe'tItakAle zobhitavatyastathA vartamAnakAle zobhante tathA'nAgatakAlepi etAvatya eva zo ? mAnA bhavidhyanti praticandraM tArAgaNa koTikoTInAM SaTpaSThi sahasra navazatAdhika paMcasaptaterlabhyamAnatvAt candradrayasaMbandhitArAgaNa koTikoTInAM saMkalane 133950 paJcAzadadhikanavazottaratrayatri zatsahasrAdhikaM lakSyam etAvatI saMkhyA labhyate iti // hva 0 1 // nanu prathamoddiSTamapi candramupekSyAdhika vaktavyatvAt prathamaM sUryaprarUNAM vaktumAha-vatraitAni paMcadazAnuyogadvArANi bhavanti, maNDala saMkhyA 1 maNDalakSetram 2 maNDalAntaram 3 vibAyAmaviSkaMbhAdi 4 merumaNDakSetrayorabAdhA 5 maMDaLAyAmAdivRddhihAniH 6 muhUrttagatiH 7 dinarAtrivRddhihAniH 8 tApa kSetra saMsthAnAdi 9 dUrAsannAdidarza ne loka pratItyupapattiH 10 cArakSetre'tItArAgaNoM kI koTAkoTI ne pUrvakAla meM yahAM para zobhA kI hai, vartamAna meM bhI ve itanI hI saMkhyA meM zobhita ho rahe haiM aura Age bhI ve itanI hI saMkhyA meM zobhita hogeM eka eka candra maNDala ke parivAra meM 66975 tArAgaNoM kI koTA koTI hai isaliye donoM candra maNDala ke parivAra meM ina tArAgaNoM kA parivAra pUrvokta saMkhyA kI koTAkoTI rUpa meM AtA hai // 1 // * aba sUtrakAra prathamodiSTa candra maNDala ke sambandha meM kathana kI apekSA karake sUrya maNDala kI vatavyatA adhika hone ke kAraNa ve usakI vaktavyatA ke sambandha meM 15 anuyoga dvAroM kA kathana karate haiM ve 15 anuyoga dvAra isa prakAra se haiM1 maNDala saMkhyA 2, maNDalakSetra, 3, maNDalAntara, 4, vivAyAma, 5, viSkambhAdi, do meru maNDala kSetroM kI abAdhA 6, maNDalAyAmAdi vRddhi, hAni, 7, muhUrtagati 8, dinarAta vRddhi hAni, 9, tApa kSetra saMsthAnAdi, 10, dUrAsanAdi darzana meM loka tArAgaNAnI kATAkeTIe pUrNAMkALamAM ahIM zelA karI che, vamAnamAM paNa te aTaTTI ja saMkhyAmAM zAbhita thaI rahyA che ane bhaviSyamAM paNa tee ATalI ja saMkhyAmAM zebhita thaze. eka-eka cadramaDaLanA parivAramAM 6690pa tArAgaNAnI koTAkATI che. ethI banne candramaDaLanA parivAramAM e tArAgaNeAnI pUrvokta parivAra sakhyA kATAkATI rUpamAM AvI ja jAya che. sUtra-15 have sUtrakAra prathAdrSTi candrama'DaLanA sadamAM kathanApekSayA sU`ma"DaLanI vaktavyatA adhika hAvAne lIdhe teozrI tenI vaktavyatAnA saMda'mAM 15 anuyAga dvArAnu kathana kare che. te 15 anuyAga dvArA A pramANe che--1 maMDaLa sakhyA, ra~maDaLa kSetra, 3 bhaDejhAntara, 4 mimAyAma, yaviSThulAhi me bherubhaga kSetronI samAdhA, bhaDaNAyAbhATThi vRddhi hAni, 7 bhuhUrta gati, 8 hivasa-rAtra vRddhi-hAni, tAyakSetra saMsthAnAhi, 10
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre tAdi praznaH 11 tatraiva kriyAprazna: 12 UrdhAdi dikSu prakAzayojanasaMkhyA 13 manuSya kSetrapatijyotiSkasvarUpaM 14 indrAyabhAve sthitiprakalpa: 15 / tatramaMDalasaMkhyAyAM prathama sUtram mUlam-kaI NaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA goyamA ! ege baurAsIe maMDalasae papaNatte ili / jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA goyamA ! jaMbUddIve dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA ettha NaM paNNahI sUramaMDalA pnnnnttaa| lavaNeNaM bhaMte! samudde kevaiyaM ogAhitA kevaiyA sUramaMDalA paNNatA, goyamA | lavaNe samudde tiNitIse joyaNasae ogAhittA etthaNaM egUNavIse sUramaMDalasae paNNate, evameva saputvAvareNa jaMbUddIve dIve lavaNe ya samudde ege culasIe sUramaMDalasae bhavaMtoti makkhAyaM / savAbhatarAo NaM bhaMte ! sUramaMDalAo kevaiyAe abAhAe savvavAhirae sUramaMDale paNNatte? goyamA! paMcadasuttare joyaNasae savvavAhirae sUramaMDale paNNatte / sUramaMDalassaNaM bhaMte / sUramaMDalassa ya kevaiyaM avAhAe aMtare paNNatte, goyamA! do joyaNAI abAhAe aMtare pANate 3 / sUramaMDaleNaM bhaMte! kevaiyaM AyAmavikvaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA! aDayAlIsaM egasadvibhAe joyaNassa AyAmarikkhaMbheNaM taM tiguNa savisesaM parikkheveNaM cauvIsaM egasaTibhAe bAhalleNaM paNNatte ||suu0 2 // chAyA-kati khalu bhadanta ! sUryamaNDalAni prajJaptAni, gautama ! ekaM caturazItaM sUryamaNDalazataM prajJaptamiti jambUdvIpe khallu bhadanta dvIpe kiyantagaragAhya kiyanti sUryamaNDalAni prajJaptAni pratIti kI upapatti, 11 cAra kSetra ke sambandha meM atItAdikA prazna, 12 vahIM para kriyA kA prazna, 13 ucodi dizAoM meM prakAza yojana saMkhyA, 14 manaSya kSetravartI jyotiSka svarUpa, 15 indrAdyabhAva meM sthitiprakalpa, maNDala saMkhyA kI vaktavyatA meM prathama sUtra / 'kai NaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' ityAdi harAsannAdi darzanamAM lepratIti nI upapati, cAra kSetra, nA saMbaMdhamAM atItAdithI saMbaddha prazna, 12 te sthaLe ja kriyA viSe prazna, 13 urvAdi dizAomAM prakAza yojanA saMkhyA, 14 manuSya kSetravatI jyotiSka svarUpa 15, InadrAdhabhAvamAM sthiti prakalpa. 3 sadhyAnI patavyatAmA prathama sUtra-'kaiNaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' ityAdi'
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA, TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 2 sUryamaNDalanirUpaNam gautama ! jambUdvIpe dvIpe azItaM yojanazatamagAhyAtra khalu paMcapaSThiH sUryamaNDalAni prajJaptAni / lavaNe khalla bhadanta samudre kiyantamavagAhya kiyanti sUryamaNDalAni prajJaptAni, gautama ! lavaNe samudre trINi triMzat yojanazatAnyavagAhyAtra khalu ekonaviMzatitamaM sUryamaNDalazataM prajJaptam, evaMmeva sapUrvApareNa jaMbadvIpe dvIpe lavaNe ca samudre ekaM caturazItaM sUryamaNDalazataM bhavatItyAkhyAtam / sarvAbhyantarAt khalu bhadanta sUryamaNDalAt kiyatyA abAdhayA sarvabAhyaM sUryamaNDalaM prajJasam gautama ! paMcadazottaraM yojanazatamavAdhayA sarvavAhya sUryamaNDalaM prajJaptam / sUryamaNDalasya khala bhadanta sUryamaNDalasya ca kiyadavAdhayA antaraM prajJaptam , gautama ! dve yojane avAdhayA antaraM prajJasam / sUryamaNDalaM khalu bhadanta kiyadAyAmaviSkaMbhena kiyatparikSepeNaM kiyadvAhalyena prajJaptam, gautama ! aSTacatvAriMzat ekaSaSTibhAgAn yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAm tastriguNaM savizeSa parikSepeNa caturviMzatirekapaSTibhAgAn yojanasya bAhalyena prajJaptamiti // sU0 2. // TIkA-atra catvAri dvArANi prathamaM maMDalaM dvAram, dvitIyamaMtarAladvAra, tRtIyamAyAmaviSkabhaM, caturthaM vAhalyadvAram / 'kaDaNaM bhaMte' ityAdi, 'kaiNaM bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' kati kiyatsaMkhyakAni khalu bhadanta ! sUryasya maNDalAni prajJatAni kathitAni, tatra maNDalanAma dakSiNAyanamuttarAyaNaM kurvato dvayoH sUryayoH svapramANa cakravAlaviSkambhaM pratidinaM bhramikSetra svarUpameva maNDalatvakathanaM tu maMDalasadRzatvAdeSAm natu vastuto maNDalatvam yato maMDala prathamakSaNe yatkSetra vyAptaM tatsamazreNyeva yadi puraH kSetra vyApnuyAt vAstavikImaNDalatA syAt evaM sati pUrvamaMDalApekSayA yaduttaramaMDalasya yojanadvayamantaraM pratipAdayiSyati tat na TIkArtha-gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'kaiNaM bhaMte ! sUramaMNDalA paNNattA' he bhainta ! sUrya maNDala kitane kahe gaye haiM ? dakSiNAyana aura uttarAyaNa karane vAle do sUryoM kA pratidina kA jo bhramikSetra svarUpa svapramANa cakravAla viSkambha hai vahIM maNDala zabda se kahA gayA hai isa bhramikSetra ko jo maNDala zabda se kahA gayA hai usakA kAraNa isa kSetra kA maNDala ke jaisA honA hai vAstava meM yahAM maNDalatA nahIM hai kyoMki maNDala ke prathama kSaNa meM jo kSetra vyApta hotA hai vaha yadi samaNi meM hotA huA Age ke kSetra ko vaha vyApta karatA hai to vAstavika rUpa se maNDalatA usameM AsakatI hai isa taraha kI maNDalatA usameM Ane para pUrva maNDala kI apekSA jo uttaramaNDalakA yojana Attha-gautame // sUtra 3 prabhune tana prazna dhyA cha 'kaiNa bhaMte ! sUramaMDalA paNNattA' ma | sUrya bhI rakSA upAmA * mAvA cha ? 6kSiAyana bhane uttarAyaNa karanArA be sUryonuM pratipAdananuM je bhramikSetra svarUpa svapramANu cakravAsa vizkela che teja maMDaLa zabdathI kahevAmAM Avela che. AnuM kAraNa A kSetranuM maMDalava thavuM che. kharekhara ahIM maMDaLatA nathI kemake maMDaLanA prathamakSapAmAM je kSetra vyApta thAya che je te samaNimAM thaIne AgaLanA kSetrane vyApta kare che, te vAratavika rUpamAM temAM ja02
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 jammUIpaprajAtiya syAt pratipAdayiSyati ca yojanadvayagantara mato maNDalasadRzatvameva na tu vastuto maNDalasvamiti praznaH / bhagavAnAha-'goyametyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ege caurAsIe maMDaLasae paNNatte' ekaM caturazItaM maNDalazataM prajJaptaM kathitam, caturazItyadhikamekaM zataM sUryamaNDalaM bhavati / kathametadbhavatIti tat antaradvAre svayameva darzayiSyati / arthatAnyeva maNDalAni kSetravibhAgapUrvakaM dvinA vibhajyokta saMkhyA punarapi prakAzayan Aha-javRdIve' ityAdi, 'jaMbUddIve NaM bhaMte ! dIve' he bhadanta jambUdvIpanAmake dvIpe 'kevaiyaM ogAhittA' kiyantaM kiyasaMkhyakaM kiyatAmANakaM kSetra sthAnamavagAhyAnagAdanaM kRtvA kevaiyA daramaMDalA paNNacA' kiyanti kiyatsaMkhyakAni sUryamaNDalAni prajJazAni kathitAnIti praznaH bhagavAnAha-goyame tyAdi, bAyomA' he gautama ! 'jayaddIveNaM dIve' jagvRdvIpe khalu dvIpe madhyajamvRdvIpe ityarthaH 'asIyaM joyaNasayaM ogAhinA' azItaM yojanAnam azItyapi yojanAnAM zatamavagAya 'etya NaM daya kA antara pratipAdita honevAlA hai phira vaha nahIM bana sakegA isaliye maNDala ke jaisA hI yahAM maNDala kahA gayA jAnanA cAhiye vAstavika rUpameM maNDalatA nahIM jAnanI cAhiye isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ege caurasIe maMDalarAe paNNatte' he gautama ! 184 sUryamaNDala kahe gaye haiM ! yaha kaise hote hai ? isa bAtakA kathana sUtrakAra antara dvAra meM svayaM karane vAle haiN| . aba inhIM maNDaloM ko kSetra vibhAgapUrvaka do prakAra se vibhakta karake ukta saMkhyA ke viSaya meM prazna karate hue gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jaMbUdIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyaM ogAritA kevaiyA saralaMDalA paNNattA' he bhadanta ! jambU dvIpa nAmake dvIpa meM kitane kSetra ko avagAhita karake phitane mUryamaMDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'gogayA! jaMbuddIveNaM dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA etthaNaM paNNahI sUramaMDalA paNNattA' he gautama ! jambUdIpa nAmake maMDaLatA AvI zake che. A jAtanI maMDaLatA temAM AvavAthI pUrvamaMDaLanI apekSAe je uttaramaMDaLanA pejana dvayanuM aMtara pratipAdita thanAra che te pachI te banaze nahi. ethI * maMDaLanI jema ja ahIM maMDaLa kahevAmAM AvyuM che. Ama jANI levuM joIe. vAstavika 35bhA mata tavI no nadi se prazna yAmamA prabhu 49 cha-'goyamA ! ege caurasIe maMDalasae paNNatte' 3 gautama ! 184 suum'| 4tAmA mAtA che. sevI rIte saMbhavI zake tema che? A vAtanuM kathana sUvakAra aMtara kAramAM svayameva karanAra che. * * have eja maMDaLane kSetra vibhAgapUrvaka be prakArathI vibhakta karIne ukta saMkhyAnA , ' sa bhA prazna 42di gautamasvAmI prabhuna ma jatana praza 2 cha , 'jaMbUddIveNaM bhaMte / dIve kevaiyaM ogA hattA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA mata ! pUdI nAma dvIpamA / kSetrane avagAhita karIne keTalA sUryamaMDaLa kahevAmAM AvelA che? enA javAbamAM prabhu '4 cha. 'goyamA ! jaMvUdIveNaM dIve asIya joyaNasaya ogAhittA pattha NaM paNNaTThI sUramaMDalA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra, sU. 2 sUryamaNDalanirUpaNam saM paNNI suramaMDalA paNNattA' atra khalu atrAntare paMcavaSTiH sUryamaNDalAni prajJaptAni kathitA - nIti | 'lavaNe NaM bhaMte samudde' lavaNe - khalu bhadanta samudre 'kevaiyaM ogAhittA' kiyarakSetramavagAhya 'kevaiyA - sUryamaMDalA paNNattA' kiyanti sUryamaNDalAni prajJatAni kathitAnIti praznaH; bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama! 'lavaNe samudde viSNitI se joyaNasae ogAhittA' trINi triMzat yojanazatAni triMzadadhikAni trINi yojanazatAni aSTacatvAriMzazadekapaSThi bhAgAnavagAhya 'ettha gaM egUNanI se sUramaMDalasae paNNatte' atra khalu atrAntare ekonaviMzadadhikaM sUryamaNDalazataM prajJaptaM kathitam atrahi paMcapaSThayA sUryamaNDalairekonazItyadhikaM yojanAnAM zataM vacaikapaSThibhAgAH yojanasya pUryate jambUdvIpe tu avagAhakSetraM cAzItyadhikaM yojanazatam tena avaziSTAH paJcAzadbhAgAH SaTSaSTitamasya sUrya maNDalasya bhavantIti jJAtavyAH / atra paJcaraSThi sUryamaNDalAnAM viSayavibhAgavyasthAmayaM khalu prAcInAcAryANAM saMpradAyaH tathAhi meruparvatasya dakSiNasyAM dizi niSedhamUrddhani piSThirtaNDalAni santi, harivarSa jIvAkoTayAM dvIpa meM 180 yojana kSetra ko avagAhita karake AgatakSetra meM 65 sUryamaNDala kahe gaye hai / 'lavaNaM bhaMte ! samudde kevaiyaM ogAhitA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA' he bhadanta ! lavaNasamudra meM kitane kSetra ko avagAhita karake kitane sUryamaMDala kahe gaye hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! lavaNasamudde, tiSNi tIse joyaNa sae ogAhittA etthaNaM egUNavIse sUramaMDalasara paNNatte' he gautama! 'lavaNasamudra meM yojana pramANa kSetra ko avagAhita karake Agata sthAna meM 119 sUryamaMDala kahe gaye haiM / yahA~ 65 sUryamaMDalo dvArA 1796 yojana pUre ho jAte haiM parantu jambUdvIpa meM avagAha kSetra 180 yojana pramANa hai isase avaziSTa jo pacAsa bhAga haiM ve 66 veM sUryamaMDala ke hote haiM / aisA jAnanA cAhiye yahA~ 65 sUryamaMDaloM ke viSaya vibhAga kI vyavasthA meM aisA prAcIna AcAryoM kA mata hai meruparvata kI dakSiNa dizA meM niSadha parvata ke mastaka para 13 maMDala hai aura harivarSa 33088 paNNattA' he gautama! yUdvIpa nAbha dvIpasAM 180 yanna kSetrane vyavagAhita zrIne zyAgata kSetramAM htha sUryabhaujI DerAmAM AvelA che. 'lavaNeNaM bhaMte ! samudde kevaiyaM ogAhittA kevaiyA sUramaMDalA paNNattA' he mahaMta ! savasamudramA DeMTalA kSetrane bhavagADita harIne DeMTalA sUryabhaDaNo ahevAmAM AvelA che? senA zvAsAM prabhu he che - 'goyamA ! lavaNasamudde tiSNi tIse joyaNasae ogAhittA ettha NaM egUNavIse sUramaMDalasapa paNNatte' he gautama! lavaNusamudramAM cerjana pramANu kSetrane avagAhita karIne Avela sthAnamAM 119 'sUrya maMDaLeA AvelA che. ahI 65 sU`maDaLA dvArA 179 ceAjana pUrA thaI jAya che, 'paNa jamUdrIpamAM avagAha kSetramAM 180 jana pramANa che. AthI avaziSTa je pacAsame bhAga che te 66 mAM sUya maDaLanA hAya che. ema jANavu joIe. ahIM 65 sUryamaMDa benA viSaya vibhAganI vyavasthAmAM prAcIna AcAyAMnA evA abhiprAya che ke meruparyaMtanI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUddhIpapratistra ca dve maNDale, merodinIyapAdhaiM nIlagat parvatamUrddhana tripaSThiH sUryamaNDalAni, ramyakajIvAkoTayAM ca dve sUryamaNDale / sarpasaMkhyayA yadbhavati tadarzayitumAha-evA mevetyAdi 'evAmeva sapu. dhyAvaraNa' evameva sapUrvApareNa paJcapaSThaye konaviMzatyadhikazatamaNDalasaMsalanena 'jaMbUdIve dIve lavaNe ya samudde' jambUdvIpe dvIpe lavaNe ca samudre 'ege nukasI sUrasaMDasae bhavaMtIti makkhAyaMti' caturazItyAdhikamekaM sUryamaNDalazataM bhavatIti mayA anyathA dinAtha prabhRtibhistI. rthakaraizceti iti mahAvIreNa pratipAditam / iti dvitIyamaMDaladvAram / / : atha tRtIyaM maMDalakSetradvAramAha-savetyAdi, 'savvAbhaMtagao NaM bhaMte ! muramaMDalAyo' sarvAbhyaMtarAt prathamAt khala bhadanta ! sUryamaMDalAt 'kevaiyAe abAhAe' ziratyayA abAdhayA kiyatA antareNa 'savvavAhirae sUramaMDale paNNatte' sarvavAdyaM sarvebhyaH sUryamaNDalebhyaH bAhya paraM yato'nantaramekamapi ityarthaH sUryaNDalaM prajJaptaM kathitamitipraznaH, bhagavAnAha-goyame tyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcadamuttare joyaNasae' paJcadazottaraM yojanazAm dazAdhikAni paJca. kI jIyA koTi para do maMDala haiM meru ke dvitIya pArtha meM nIlaparvata kI coTI para 63 sUryamaMDala haiM aura ramyaka kI jIvAkoTI para do sUryamaNDala hai isa prakAra jambUdvIpagata sUryamaMDala 65 aura lavaNasamudragata 119 maMDala joDane para 184 sUryamaMDala ho jAte haiM / yahI bAta 'ecAmeva saputvAvarega jaMbuddIve dore lavaNe sa. mudde ege cUlasIe sUramaMDalasae bhavatIti makavAyaM' isa sUtrapATha dvArA kahI gaI hai isa prakAra se yaha dvitIya maNDala dvAra hai aba tIsarA jo maNDala kSetra dvAra hai vaha isa prakAra se hai-'savvAaMtarAoNaM bhaMte ! bhUramaMDalAo kevaiyAe avAhAe savvayAhirae sUramaNDale pannate' he bhadanta ! sarvAbhyantara prathama sUrya'maNDala se kitane antara ke bAda sarva sUryamaNDaloM se bAtya sUryanaNDala kahA gayA hai ? jisa sUryamaNDala ke bAda phira koI aura dUsarA sUryamaNDala nahIM hai aisA sUryamaNDala yahAM bAhya zabda se liyA gayA hai / isake uttara meM prabhu kahate haiNdakSiNadizAmAM niSadha parvatanA mastaka upara 63 maMDaLe che ane harivarSanI jIvAkeTi para - be maMDaLe che. merunA dvitIya pAzvamAM nIlaparvatanI ceTI para 63 sUryamaMDaLe che ane 'raNyakanI jIvAkoTI upara be sUryamaMDaLe che. A pramANe jaMbudvIpagata sUryamaMDaLa 65 ane lavaNasamudragata 119 maMDaLe joDavAthI 184 sUryamaMDaLa thaI jAya che. eja vAta ''evAmeva sapuvvAvareNa jaMbuddIve dIve lavaNe samude ege cUlasIe sUramaMDalasae bhavaMtIti makkhAya' A sUtrapATha vaDe kahevAmAM AvelI che. A pramANe A dvitIya maMDaLa dvAra che. / ra tRtIya bhaga kSetravAra che 20 pramANe cha. 'savvAnbhaMtarAo NaM bhaMte ! sUramaMDalAo kevaiyAe avAhAe savvavAhirie sUramaMDale pannatte' 3 R ! satya 2 prayana sUrya bhaga kahevAmAM Avela che? je sUryamaMDaLa pachI kaI bIjuM sUryamaMDaLa nathI. evuM sUryamaMDaLa thI keTalA aMtara pachI sUryamaMDaLethI khATA sUryamaMDaLa ahIM bAhya zabda vaDe grahIta
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA, TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 2 sUryamaNDalanirUpaNam yojanazatAnItyarthaH 'avAhAe savvavAhirae sUramaMDalasae paNNatte' abAdhayA antarAlatvApratibaMdharUpayA sarvabAhyaM sarvataH paraM sUryamaMDalaM prajJaptaM kathitam / atrasUtre akathitA aSTacatvAriMzadekaSaSTibhAgAH saMgrAhyAH 'sasiraviNo lavaNaMmi ya joyaNasayatiNitIsa ahiyAI zazira vyo lavaNeca yojanazatAni trINi triMzadadhikAnItivacanAt anyathA yathoktasaMkhyakAnAM maMDalAnAmanavakAzaprasaMgAt, kathamevaM bhavatIti cet atrocyate-sarvasaMkhyayA caturazItyuttaraM maNDalazavam, ekaikasya ca maNDalasya viSkaMbho'STacatvAriMza dekapaSTibhAgAH yojanasya bhavanti, tatazcaturazItyadhikaM zatam-aSTacatvAriMzata saMkhyayA guNyate tato bhavanti aSTAzItiH zatAni dvAtriMzadadhikAni-eteSAM yojanapramANakaraNArthameka paSThayA bhAgo hiyate hRte ca catuzcatvAriMzadadhikaM yojanazataM 144 labdhaM bhavati avaziSTamavatiSThate'STacatvAriMzat caturazItyadhika zata'goyamA ! paMcadasuttare joyaNasae abAhAe savvabAhirae sUramaMDalasae pannatte' he gautama ! 510 yojana ke antara se sarvabAhya sUryamaNDala kahA gayA hai| isa sUtra meM nahIM kahe gaye, bhAga yojana ke grahaNa karalenA cAhiye kyoMki-'sasiraviNo lavaNammi ya joyaNasayAI tipiNa tIsa ahiyAI' lavaNasamudra meM 330 yojana pramANa kSetra ko choDakara' aisA AcAryoM kA vacana hai| yadi aisA na mAnA jAya to yathokta saMkhyAvAle maMDalo kA kathana sAbita nahIM ho sakatA hai to phira yaha kathana sAbita kaise hotA hai ? yadi aisA pUchA jAya to suno hama batAte haiM-sUrya ke samasta maMDala 184 kahe gaye haiM / inameM eka eka maMDala kA viSkambha eka yojana ke 61 bhAga karane para 48 bhAga pramANa hai| aba 184 ko 48 se guNA karane para 8832 bhAga hote haiM inake yojana banAne ke liye inameM 61 kA bhAga dene para 144 yojana AjAte haiN| bAMkI 48 bhAga bacate haiN| 184 maMDaloM ke antarAla 183 hote haiM / sarvatra antarAla 1 kama hotA hai yaha hame * thA . senA mamA prabhu 4 che. 'goyamA ! paMcadasuttare joyaNasae abAhAe sanabAhirae sUramaMDalasae pannatte' 3 gautama! 510 yogAnanA matarathI saba sahI sUryamaMDaLa kahevAmAM AveluM che. A sUtramAM akathita bhAga cAjana atre grahaNa karI devA naye. bha. 'sasiraviNo lavaNami ya joyaNasayAiM tiNi tIsa ahiyAI lavaNasamadramAM 330 jana pramANa kSetrane bAda karIne evuM AcAryonuM vacana che. A pramANe mAnavAmAM Ave nahi to yathAta saMkhyAvALA maMDaLonuM kathana pramANita thaI zakaze nahi te pachI A kathana kevI rIte pramANita thaze? je A pramANe pUchavAmAM Ave te sAMbhaLe, huM tamane Ane javAba ApuM chuM. sUryanA sarva maMDaLe 10 kahevAmAM AvelA che. emAM eka-eka maMDaLanA vikaeNbha eka ejananA 61 bhAgo karavAthI 48 bhAga pramANa che. have 184 ne 48 thI guNa karavAthI 8832 bhAga thAya che. enA rojana banAvavA mATe emAM 61 ne bhAgAkAra karavAthI 144 jAna AvI jAya che, zeSa 48 bhAga vadhe che, 184 maMDaLanA aMtarALa 183 thAya che, sarvatra ane
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapratisUtra saMkhyAnAM ca maNDalAnAmapAntarAlAni jyazItyadhika zatasaMkhyakAni sarvatraivacApAntarAlAni rUponAni bhavanti tathA ca pratItametat catasRNAmaMgulInAmapAntarAlAni trINi bhavaMtIti ekaikaM maNDalApAntarAle dviyojanapramANakam tatAvyazItyadhikazataM yadA dvikana guNyate tadA trINi zatAni pada paSThyadhizAni366 bhavanti catuHcatvAriMzazatamatra yadA prakSipyate (saMyojyate) tadA paMcazatAni dazAdhikAni yojanAni aSTacatvAriMzadekapaSThi bhAgA yojanasya bhavanti etAvatA sUryamaMDalakSetrasya pramANaM kathitam maNDalakSetraM nAma sUryamaNDalaiH sarvAbhyanta rAdibhiH sarvavAdya paryavasAnairAkAzaM vyAptaM nat cakravAlaviSkabhAd jJAtavyamiti dvitIyamaNDalakSetradvAramiti ___ atha tRtIyaM maNDalAntaradvAram-'saramaMDalasse' tyAdi 'sUramaMDalassa NaM bhaMte ! kharamaMDassa' sUryamaNDalasya khalu bhadanta sUryamaNDalasya 'kevaiyaM abAhAe aMtare pannatte' kiyadavAdhayA anyavadhAnenAntaraM prajJaptaM kapitam he bhadanta ekasmAt sUryamaNDalAdaparasya sUryamaNDalasya kiyada vAdhayA vyavadhAnaM kathitamiti praznaH bhagavAnAda-goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'do hamArI cAra aMguliyoM ke 3 hue antarAloM se jJAta ho jAtA hai| eka eka maNDala kA antarAla do yojana pramANa kA hai 183 aMtarAloM ke sAtha do yojana kA zugA karane para 366 Ate haiN| inameM 144 ko joDane para 510 yojana hote haiM aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 48 bhAga hote haiN| isase sUryamaMDala kA pramANa khaa| sarvAbhyantara aura sarvavAhya sUryamaNDaloM dvArA vyApta hue AkAza kA nAma maNDala kSetra hai yaha cakravAla viSkambha se jJAtavya hai / vittIya aNDala kSetra bAra samApta / tRtIyamaNDalAntara dvAra isa prakAra se hai-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUMchA hai-'sUramaMDalassa NaM aMte ! sUramaMDalasla kevaiyaM avAhAe aMtare paNNatte' he bhadanta ! eka sUryamaMDala kA dUsare sUryamaMDala se avyavadhAna kI apekSA kitanA antara kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! do joyaNAI rALa 1 kama hoya che. e amArI cAra AMgaLIonA traNa aMtarALa parathI jJAta thAya che. eka-eka maMDaLanuM aMtarALa be jana pramANa jeTaluM che. 183 aMtarAlenI sAthe be ejanane guNAkAra karavAthI 366 Ave che. emAM 144ne joDavAthI 510 ejana thAya che ane eka ejananA 61 bhAgamAMthI 48 bhAga thAya che. ethI sUryamaMDaLanuM pramANu spaSTa thAya che. satyaMtara ane sarva bAhya sUryamaMDaLa vaDe vyApta thayelA AkAzanuM nAma maMDaLa kSetra che. A cakravAla viSkalathI jJAtavya che. dritIya maMDaLa kSetra vaDe samApta tRtIya maMDalAntara vAra A pramANe che. AmAM gautavAmIe prabhune A pramANe prazna yA cha :-'sUramaMDalassa NaM bhaMte ! sUramaMDalassa kevaiyaM avAhAe aMtare paNNatte' / bhadaMta ! eka sUryamaMDaLanuM bIjA sUryamaMDaLathI avyavadhAnanI apekSAe keTaluM aMtara vAma bhAva ch| mena pAmamA ma 53 goyamA! do joyaNAI avAhAe aMtare
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakrAdhikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 2 sUryamaNDalanirUpaNam joyaNAI-abAhAe aMtare panatte' dve yojane yojanadvayamityarthaH abAdhayA antaraM prajJaptaM kathitam bhavati ca vizeSArthepyantarazabdaH yathA anayormahadantaram tatadhAtrApi tathA kasyA cit zaMkA mA bhavatu tadarthamavAdhayetivizeSaNam tathA ca pUrvasmAt sUryamaNDalAt aparaM sUryamaMDalaM kiyAre vatane iti praznAzayaH yojanadvayaM dUre iti uttaramiti tRtIyaM maNDalAntaradvAramiti / ____atha caturthaM vivAyAmaviSkaMbhAdi dvAramAha-'sUramaMDaleNa' mityAdi 'sUramaMDale NaM bhaMte sUryamaMDalaM khala bhadanta 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNe' phiyat kiyatpramANakAyAmaviSmAbhyAm dai_vistArAbhyAmityarthaH, 'kevaiyaM parikkheveNa kiyatA parikSepeNa 'kevaiyaM bAhalleNaM paNNate kiyatA bAhalyenoccatvena prajJaptaM kathita miti praznaH, bhagavAnAha-'goyame tyAdi 'goyamA' athAhAe aMtare pannatte' he gautama ! eka sUryamaNDala se dUsare sUryamaNDala kA antara avyavadhAna kI apekSA se do yojana kA kahA gayA hai| vizeSArtha meM bhI antara zabda kA prayoga hotA hai-jaise 'ubhayormahadantaram' ina donoM meM bahuta vizeSatA hai isa taraha kI kisI ko yahAM AzaGkA na ho jAya isake liye yahAM 'abAdhA' yaha pada rakhA gayA hai / ataH isa prazna kA Azaya yahI hai ki eka sUryamaMDala se dUsarA maMDala kitanI dUra para hai ? to isakA uttara yahI diyA gayA hai ki pUrvamaNDala se apara sUryamaNDala do yojana dUra hai tRtIyamaNDalAntarabAra smaapt| ___ caturtha biMvAyAma viSkambhAdi dvAra kA kathana-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA prazna kiyA hai-'sUramaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhabheNaM he bhadanta ! sUryamaNDala AyAma viSkambha kI apekSA kitanA hai-arthAt sUryamaNDala kA AyAma aura viSkambha kitanA hai ? aura 'kevaiyaM parikkheveNaM' isakA parikSepa kitanA hai ? tathA 'vAhalleNaM kevaiyaM pannatte' isakA bAhalya UMcAi-isakA phitanA hai ? isake pannatte' 3 gautama ! me4 sUrya bhagathI bhI sUryabhAnu mata2 ayapradhAnanI apekSA be rojana jeTaluM kahevAmAM AveluM che. vizeSArthamAM paNa aMtara zabda prayoga thAya che. bha-'ubhayomahadantaram' se manA gel on vizeSatA cha. AL tanI atre dhana mAza thAya naha bhATa mADI 'abAdhA' 56 bhUpAmA mAvata cha. methI / praznane artha A che ke eka sUryamaMDaLathI bIjuM sUryamaMDaLa keTale dUra che? te Ane javAba A pramANe ApavAmAM Avela che ke pUrva sUryamaMDaLathI apara sUryamaMDaLa be jana dUra che. tRtIya kaMDalAntara dvAra samApta. " caturtha biMbAyAma viEbhAdi dvArA kathana. bhAbhA gautabhasvAmI prabhuna 2 andna prazna 42 che 3-sUramaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhabheNaM' hai mahanta ! sUrya bha31 mAyAma mana minI apekSAye ? theTa sUrya bhaganA mAyAma mana vi04oTA cha ? bhane 'kevaiyA parikkheveNaM tanA parikSa5 mA 'bAhallega, kevaiyaM pannatte' mAya-yAbhA mA cha 1 senA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ? 16 ambU pazati he gautama! 'aDayAlI egasaTTibhAe joyaNassa AyAma viksaMbheNaM' aSTacatvAriMzadbhAgAn yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAM dairghyavistArAbhyAM prajJaptam - ayaM bhAvaH ekasya yojanasyaikapaSThibhAgAH kalpyante tatra ye'STacatvAriMzadbhAgAH tAvat pramANako sUryamaMDalasyAyAmaviSkaMbho bhavata iti / 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' tat triguNaM AyAmabhiSkaMbhAmyAM trinuNitaM savizeSaM sAdhikaM kiMcidadhikamityarthaH parikSepeNa sUryamaMDalaM prajJaptam / aSTacatvAriMzat triguNitA dve. yojane dvAviMzatirekapaSTibhAgA adhikA yojanasyetyarthaH / 'cauvIsaM egasaTTibhAe joyaNassa vAhalleNaM paNNatte' caturviMzatirekapaSThibhAgAn yojanasya bAlye nocatvena prajJaptaM kathitam vimAna viSkaMbhasyArdha mAgenoccatvAditicaturthaM vivAyAmaviSkaMbhadvAram // 02 // atha paMcamaM merumaMDalayoravAdhAdvAraM tatra sUtram mUlam - jaMbUdIve NaM bhaMte! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe savvamaMtare sUramaMDale paNNatte, goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAI aTUyavIse joyaNasae avAhAe savvamaMtare sUramaMDale paNNatte, jaMbUdIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe savva aMtarANaMtare sUramaMDale paNNatte ? goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAI uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! aDayAlIsa egasaTTibhAe joyaNassa AyAmavikhaMbheNaM' he gautama! eka yojana ke 61 bhAga karane para unameM se 48 bhAga pramANa eka sUryamaNDala ke AyAma aura viSkambha haiM / 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' tathA 48 ko tigunA karane para 144 bhAga jo yojana ke Ate haiM unameM 2 yojana aura 22 bhAgacacate haiM-so isa taraha kucha adhikara e, yojana kA parikSepa kahA gayA hai / 'cauvIsaM egasar3iyAe joyaNassa bAhalle NaM paNNatte' evaM isakI UMcAi eka yojana ke 61 bhAgo meM se kucha adhika 24 bhAgapramANa kahI gaI hai / kyoMki vimAna se usakI AdhI UMcAI kahI gaI hai| caturtha vivAyAma viSkambha dvAra samApta // 2 // * 1 vAmabhAM alu De the- 'goyamA ! aDayAlIsaM egasaTTibhAe joyaNassa AyAma vikkhaMbheNaM' De gautama! eka ceAjananA 61 bhAga karavAthI temAMthI 48 bhAga pramANu eka sUrya maMDaLanA mAyAma-viSThulo che. 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' tathA 48 ne nathugA 42vArthI 144 ekasA cumALIsa bhAga ceAjana pramANa Ave che. emAM 2 ceAjana ane 22 bhAga zeSa rahe che. to yA pramANe 46 vadhAre yojana neTo parikSeya hevAmAM Ave che. 'cauvIsaM egasaTTibhAe noyaNassa bAhalleNaM paNNatte' tebhara mAnI ubhyatA me yojananA 11 bhAgAmAMthI kaMIka adhika 24 bhAga pramANa kahevAmAM Avela che. kemake vimAnathI AnI adhi` UcAI kahevAmAM AvelI che. caturthAM khaMkhAyAma viSNubhanAmanu' 'dvAra samApta 5rINA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagati nirUpaNam nasya paSThibhAgaM caikaSaSThidhA chi vA SaSThayA cUrNikA bhAgaiH sUryaH cakSuH sparze zIghramAgacchati, atha pravizana sUryo dvitIye ahorAtre vAhyatRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati / yadA khala bhadanta ! sUryo bAhyatRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyantaM kSetraM gacchati, gautama ! paMca paMva yojanasahasrANi trINi ca caturuttarANi yojanazatAni ekonacatvAriMzat ca SaSThibhAgAn yojanasyaikaikena muhUrttena gacchati, tadA khalu ihagatasyamanuSyasya ekAdhikai dvAtriMzatA yojanasaha saire kona paMcAzat ca SaSThibhAge yojanasya paSThibhAgameka: SaSThidhA chitvA trayoviMzatyA cUrNikAbhAgaiH sUryaH cakSuH sparza zIghramAgacchatIti evaM khalve-tenopAyena pravizan sUryastadanantarAtmaMDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman aSTAdazASTAdazapaSThi mAgAna yojanasyekaikasmin maMDale muhUrttagati nivarddhayan nivarddhayan sAtirekANipazcAzIti yojanAni puruSacchAyAmabhivarddhayan abhivarddhayan sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati, eSaH khalu dvitIyaH paNmAsaH etat khalu dvitIyasya SaNmAsasya paryavasAnam eSaH khalu AdityaH saMvatsaraH etat khalu Adityasya saMvatsarasya paryavasAnaM prajJaptam // 05 // TIkA- 'jayA NaM bhaMte sUrie' yadA yasminkAle khalu bhadanta sUrya AdityaH 'savvabhaMta raM maMDalaM' sarvAbhyantaraM sarvamaNDalApekSayA AbhyantaraM maMDalam 'uvasaMkamittA cAraM carai' upasaMkramya saMprApya cAraM gatiM carati karoti 'tayANaM' tadA tasminkAle khalu 'egamegeNaM muhutteNaM' ekaikena hUna pratimuhUrttamityarthaH, 'kevaiyaM khettaM gacchadda' kiyat kiyat pramANakaM kSetram gacchatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi, 'goyamA' he gautama! 'paMca paMca joyaNasahassAI paMca paMca yojanasahasrANi 'doNiya egAvanne joyaNasae' dve caikapaJcAzat yojanazate eka. sAtaveM muhUrtagatidvAra kA varNana 41 'jayANaM bhaMte! sUrie savvabhaMtaraM maMDalaM- ityAdi' TikArtha- gautamane isa sUtra dvArA aisA pUchA hai - 'jayANaM bhaMte / sUrie savva - maMtaraM maMDalaM' he bhadanta ! jaba sUrya sarvAbhyantara- saba maNDala kI apekSA Abhyantara maNDalapara 'uvasaMkamittA cAraM caraha' Akara ke apanI gati karatA hai 'tathANaM' taba vaha 'egamegeNaM muhuttaNaM kevaiyaM khettaM gacchraha' eka eka muhUrtta meM kitane kSetra taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI sAtamA muhUrtta gati dvAranu varNana. 'jayANaM bhaMte ! sUrie savvamaMtara maMDala' ityAdi TIThArtha-gautamasvAbhI me mA sUtra vaDe A bhatano azna : che- 'jayANaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtara maMDalaM' De brahata ! nyAre sUrya sarvAbhyantara sarva bhaDajanI apekSAye Asyatara bhane 'uvasaMkamittA cAraM caraI' prApta urIne gati hare the, 'tayANaM' me samaye 'ega - megeNaM muhutte|' 24-4 bhuhUrta'bhAM 'kevaiyaM khettaM gaccha haiTasA abhANuvAmA kSetramAM gati 4re che ? gautamasvAbhInA yA praznanA uttarabhAM aluzrI uDe he- 'goyamA ! he gautama ! paMca-paMca joyaNasahassAi' pAMca pAMca Dalara yonna 'doNNiya egAvaNNe joyaNasae' aso. ja0 6 1
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamdhIpaprapatiko paMcAzadadhika yojanazatadvayamityarthaH, paJca paJca yojanasahasrANi dve zate eka paJcAzadadhike ekonatriMzat bhAgAna paSThibhAgasya pratimuhUrta gacchatIti / 'egaNanIsaM ca sadvibhAe joyaNa. sta' ekonatriMzataM papThibhAgAna yojanasya 'egamegeNa guhutteNaM gacchaI' ekakena muhUrtena pratimuhUrttamityarthaH, gacchati cAraM caratIti / ____atha kathametAvat pramANaM bhavatIti cedatrocyate atra khalu sarvagapi maNDala mekenAhorAtreNa sUryadvayAbhyAM parisamAptaM kriyate pratisUryamahorAtrasya gaNanAyAM vastuto dvAvevAhorAtrau bhavataH dvayorapi ahorAtrayo madhye paSTimuhUrtA bhavanti tavo maNDalaparikSepasya paSThisaMkhyayA bhAge kRte (hRte) sati yallabdhaM bhavati tadeva muharta tipramANam tadyathA-sarvAbhyantarasUryamaNDalasya parikSepaH (parirayaH) trINi lakSANi paMcadaza sahastrANi ekonanavatyaSikAni yojanAnAm 315089 bhavati, etArAAM saMkhyAnAM paSThisaMkhayA mAge datte sati zepaM labdhaM bhavati 52519 pramANamiti / 'kyA NaM iha gayassa maNumassa' tadA khalu igatasya manuSyasya yattado nitya sambandha iti niyamAt yattacchando bhavati avazyameva yat zabdasya sambandhaH tatazca yadA sUrya ekena muhUrtena etAvat 5251: pramANakaM gacchati tadA sarvAbhyantaramaNDala. doNi ya egAvaNe joyaNasae egUNatIsaM ca sahiAe joyaNassa' he gautama! eka sUrya eka muhUrta meM 5251 : yojana pramANa kSetra taka gamana karatA hai| sUrya ke pratimuharta meM itane pramANavAle kSetra meM gamana karane kA yaha pramANa kaise sAbita hotA hai ? to isakA samAdhAna aisA hai ki eka ahorAta meM sa. masta maNDala do sUryodvArA samApta kiyA jAtA hai vastutaH prati sUryake ahorAta kI gaNanA meM do hI ahorAta hote haiN| do ahorAta ke madhya meM 60 muhUrta hote haiN| maMDalaparikSepakA jo pramANa hai usameM 60 kI saMkhyA kA bhAgadene para jo labdha AtA hai vahI eka muhUrta meM gatikA pramANa kahA gayA hai-jaise sarvAbhyantara sUrya maNDalakA parikSepa pramANa 3 lAgba 15 hajAra 89 yojana kA hai isameM 60 kA bhAga dene para 5251. yojana kA hisAba nikala AtA hai 'tayANaM ihekAvana jana arthAt pAMca hajAra base ekAvana (ane sAThiyA ogaNatrIsa bhAga) 424 bhutabhA taya hai. 'egUNatIsaMca sadvibhAe joyaNassa' me4 yojanAnA sAyA meratrIsame mA 'egamegeNaM muhuttaNaM gacchaI' me4 meM bhutamA arthAt pratye4 bhutabhA taya che. A pramANe kevI rIte thAya che? te batAve che-ahIMyAM saMpUrNa maMDaLa eka rAtri divasamAM samApta karavAmAM Ave che. dareka sUryanA ahorAtranI gaNanAmAM vAstavika be ahorAtra ja thaI jAya che. be aherAtramAM 60 sATha muhurta thAya che. pachI maMDaLa parikSepane 60 sADanI saMkhyAthI bhAgAkAra karavAthI je Ave che eja muhUrta gatinuM pramANa che. te A rIte samajavuM-sarvAyaMtara sUryamaMDaLane parikSepa (pariraya) 315089 traNa lAkha paMdara hajAra nevAsI thAya che. te saMkhyAne sAThathI lAgavAthazeSa je Ave che.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam saMkramaNa kAle iha gatasyaitat kSetrAdau sthitasya manuSyasya manuSyasyetyatra jAtAvekavacanam teneha gatAnAM bharatakSetrasthitAnAM manuSyANAm 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' saptacatvAriMzat yojanasahauH 'dohiya tevaDhehiM joyaNasaehiM dAbhyAM ca triSaSTibhyA yojanazatAbhyAm triSaThayadhikAbhyAm dvAbhyAM yojanazatAbhyA mityarthaH, 'egavIsAe ya joyaNassa saDibhAehi ekaviMzatyA ca yojanasya paSThibhAgaiH ekasya yojanasya paSThibhAgAH kalpyante teSu paSThibhAgeSu madhyAt ekaviMzatibhAgairityarthaH 'murie' udayaM gacchan sUryaH 'cakkhupphAsaM hatvamAgacchai' cakSuH sparza cakSupiyaM havvaM zIghramAcchati lokAnAM sUryaH, atrasparzazabdo na indriyasya viSagayassa maNusassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohiM tevaDhehiM joyaNasahassehiM egavIsAe ya joyaNasta sahibhAehiM sUrie cakkhupphAsaM havvamAga c itti' jaba sUrya eka muhUrta meM 52513: yojana pramANa kSetra meM bhramaNa karatA hai taba usa sarvAbhyantara maNDala meM saMkramaNa kAla meM yaha bharata kSetrastha manuSyoM kI dRSTi kA viSaya banatA hai yahAMse vaha 47263 1. yojana kI dUrI para hai yahAM sUtra meM sUtrakAra ne jo cakSuHsparza" aisA pATha rakhA hai vaha cakSu indriya ke viSayakA vAcaka hai cakSu indriya ke sAtha usa padArtha ke sabhikarSakA vAcaka nahIM hai kyoMki jaina darzakoM ne cakSuindriya ko aprApyakArI mAnA hai mana aura cakSu ye donoM indriyAM aisI haiM jo padArtha ke sAtha prApta nahIM hotI haiM zeSa indriyAM padArthoM se bhiDakara hI apane 2 viSayakA bodha karAtI haiN| ata:-"cakSaH sparza" zabda cAkSuSajJAna viSayatA paraka hai| dina ke Adhe samaya meM jitanA kSetravyApta hotA hai utane pramANa kSetra meM vyavasthitahuA sUrya dikhAI detA hai - 525136 te bhuta gatinu prabhAera che. 'tayANaM iha gayassa maNusamsa' te samaye mA - kSetramAM arthAt bharatakSetramAM rahelA manuSyanA (yat tat ) zabdane nitya saMbaMdha hovAthI jyAM yat zabda hoya tyAM avazya ja tat zabda hoya che. eTale ahIM paNa yata zabdane saMbaMdha Ave che. tenAthI jyAre sUrya eka muhUrtamAM ATalA para516 pramANavALA kSetranI gati kare che tyAre sarvAbhyantara maMDaLa eka ja kALamAM ahIM rahelA manuSyane 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' 47 sutAlIsa 12 yAra nayI 'dohiya tevadehiM joyaNa saehiM' 263 mA sa: yona 'ekavIsAe ya joyaNassa sadvibhAehiM' me yAnanA saMThiyA ekaveMsa bhAga arthAta eka ejananA sATha bhAganI kalpanA karavI e sATha * bhAgamAthI savIsabhA sAnA 'sUrie' to vo sUrya 'cakkhupphAsa havvamAgacchaI' sonA daSTimAM Ave che. ahIMyA sparza zabda iMdrinA viSayenA saMnikarSajanaka nathI, kAraNa ke jaina darzanamAM cakSu Indriya aprApyakArI mAnelA hovAthI viSayenI sAthe tenA saMgane abhAva che. paraMtu cakSu saMbaMdhI viSayatAparaka che. A kathanane bhAva e che ke ardhA divasamAM jeTalA pramANuvALuM kSetra vyApta thAya che eTalA kSetramAM vyavasthitapaNe sUrya prApta thAya che, tene ja
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ janadhIpapratiyo yeNa saMnikapabodhakaH, cakSurindriyasyAmApyakAritayA viSayeNa saMyogAyabhAvAt kintu cAkSu. pajJAnaviSayatA paraka eveti / ayamarthaH atra khallu dinasyArddhana yAvatpramANaka kSetra vyApta bhavati tAvati kSetre vyavasthitaH sUrya upalabhyate sa eva loke udayamAno vyavahiyate saryAntara maMDale tu dinasya pramANamaSTAdazamuhUrtAstepAmaSTAdazamuhAnAmarddha navamahAH , ekaikasmina muhUrta cAra caran sUryaH paMca yojanasahasrANi dve yojanazate ekapaMcAzottare ekonaviMzaya paSThibhAgAn yojanasya gacchati / etAvat muhUrtagatiparimANaM yadA navabhimahattaguNyate tadA bhavati yathAkathitaM dRSTipathaprAptatAviSayaparimANamiti / dRSTipathaprAptatA cakSuHsparza: purupacchAyAH ityete samAnArthakAH, sAca pUrvato'paratavatulya pramANaiva bhavatIti dvigu. NitAtApakSetramudayAstAntaramityapi samAnAryakAH / idaM ca sarvavAdyAnantaramaMDalAt pazcAnuH pUA gaNitaM sat vyazItyadhikazatatama bhavati, pratimaMDalaM cAhorAtragaNanAdahorAtropi vyazItyadhika zatatamaH tenAyamuttarAyaNasya aMtimo divaso bhavati ayameva ca sUryavarSasya caramadivasaH saMvatsarasyottarAyaNaparyavasAnAtmakatvAditi / ise hI loka meM udaya huA sUrya kahA jAtA hai sarvAbhyantara maNDala meM to dinakA pramANa 18 muhUrta kA hotA hai ina muhatoM ke Adhe nau muhUrta hote haiM eka muhUrta meM gati karatA huA sUrya 5255 1. yojana taka jAtA hai aba isa parimANako nau se guNAkarane para jo cakSuHindriya kA viSaya pramANa kahA gayA hai vaha nikala AtA hai dRSTipatha prAptanA, cakSuHsparza puruSacchAyA ye saba samAnArthaka zabda hai yaha dRSTi patha prAsatA pUrva aura pazcima kI apekSA tulya pramANavAlI hI hotI hai isaliye dviguNatA tApakSetra udayAstAntara ye bhI samAnArthaka zabda hai pazcAdAnupUrvI ke anusAra yaha sarvayAhyAnantara maMDala se ginane para 183 vAM hotA prati maMDala ahorAtrakI gaNanA se eka ahorAtrakI ginatI bhI 183 vAM hotA hai isase yaha uttarAyaNakA antima divasa hotA haiM aura yahI sUryavarSa kA 'lekamAM udaya pAmate sUrya e pramANene vyavahAra thAya che. sarvAbhyantara maMDaLanAM te divasanuM pramANa aDhAra muhUtanuM hoya che. e aDhAra muhUrtanA ardhA nava muhUrta thAya che. eka eka muhUrtamAM gati karate sUrya pAMca hajAra base paMcAvana jana ane eka jananA sAThiyA ogaNatrIsa bhAga gamana kare che. ATaluM muhUrta gatinuM parimANa jyAre nava suhartathI guNavAmAM Ave tyAre pUrvokta daSTipatha prAptatA saMbaMdhI parimANu thaI jAya che. daSTipatha prAptatA cakSuH sparza purUSa chAyA A zabda sarakhA arthavALA che. te pUrva ane pazcimamAM tulya pramANavALA ja che. tethI bamaNuM tApakSetra udaya ane astittara paNa samAnArthaka che. sarva bAhyAbhyantara maMDaLathI pazcAnupUvathI gaNavAthI 183 ekase 'vyAsI thAya che pratimaMDaLa ane aherAtranI gaNanA karavAthI aherAtre paNa 183 ekase gyAsI thAya che. tethI te uttarAyaNane chelle divasa thAya che. eja sUrya varSane chelle
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikAkA TIkA-vakSaskAraH sU.saptama 5 muhUrtagatinirUpaNam / __atha navasaMvatsaraprAraMbhaprakAraprajJApanAya sUtramAha-'se NikkhamamANe ityAdi 'se NikkhamANe surie' atha niSkrAman sUryaH athAbhyantaramaMDalAt niSkrAman prasarpana jambUdvIpasyAntaH praveze'zItyuttaralakSayojanapramANake kSetre caramAkAzapradezasparzanAnantaram dvitIyasamaye dvitIyamaNDalAbhimukhaM prasarpana ityarthaH, sUryaH 'navaM saMvaccharaM ayamANe' navaM navInam AgAmikALabhAvinaM saMvatsaramahorAtrakUTasvarUpaM varSam ayamAno'yamAnaH AdadAna AdadAna ityarthaH 'paDhamaMsi ahorasi' prathame sarvata Adye ahorAtre 'sayabhaMtarANaMtaraM maMDalaM' sarvAbhyantarAt anantaraM dvitIyaM maMDalam 'uvasaMkamittA cAraM caraI' upasaMkramya sarvAbhyantaramaNDalAt anantaraM dvitIyaM maNDalamupasaMkramya saMprApya cAraM gatiM carati karoti ayamahorAtro dakSiNAyana saMvatsarasyAyaH prathamo'horAtraH saMvatsarasya dakSiNAyanArikatvAditi / . ____ athAtra kIdRzIgatiH sUryasya bhavatIti darzanArtha praznayanAha-'jayANa' mityAdi 'jayA carama divasa hotA hai kyoMki saMvatsarakA paryavasAna uttarAyaNa meM hotA hai 'se NikkhamamANe sUrie' aba navIna saMvatsara ke prArambha prakAra kI prajJApanA nimitta sUtrakAra kahate haiM ki Abhyantara maNDala se nikalatA huA sUrya-arthAta 'jambUdvIpa ke bhItara praveza karane para 1 lAkha 80 yojana pramANakSetra meM carama AkAza pradezoM kI sparzanA ke anantara dvitIya samayameM dvitIya maMDala kI aura paDhatA huA sUrya-'navaM saMvaccharaM ayamANe 2' AgAmI kAla bhAvI ahorAtra kaTa svarUpa saMvatsarakA prArambha karatA 'paDhamaMsi ahorattaMsi savvAbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvaprathama ahorAta meM sarvAbhyantara maNDala se anantara dvitIya maMDala para pahuMca kara 'cAraM carai' apanI gati karatA hai yaha ahorAtra dakSiNAyana saMvatsara kA ahorAtra hai kyoMki saMvatsara dakSiNAyanAdi svarUpa hI to hotA hai / sUryako kaisI gati hotI hai isakA kathana divasa che. kAraNa saMvatsaranI samApti uttarAyaNamAM thAya che. ve. navA savatsanA prAramana ra mtaa| bhATa sUtra hai-'se nnikkhmmALe zUri have niSkramaNa karete sUrya atyaMtara maMDaLamAMthI nIkaLIne jaMbUDhIpanI aMdara praveza karavAmAM eka lAkha eMsI jana pramANuvALA kSetramAM antima AkAzapradezane '25za 42vAthI (mIna samayamA bhI mAlibhusa masa) sUrya 'navaM saMvacchara aya. maLe navA AgAmI kALa saMbaMdhI saMvatsara arthAta ahorAtranA phUTasvarUpane eTale ke paSana 42ta sUyaH 'paDhamaMsi ahorattasi' sauthI paDadA mAtramA 'savvamaMtarANatara "maMDala, salya 2 mathI bhIta bhajana 'uvasa kamittA cAra caraI' prApta dhana zati kare che. A ahorAtra dakSiNAyana saMvatsarane pahelA divasa che. kAraNa ke-saMvatsara dakSiNAyanAdipaNuvALa che. ahIMyA sUryanI gatI kevI hoya che? e batAvavA mATe prazna
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ mammUdIpaprAtisUtra NaM bhaMte sarie' yadA yasmin kAle khalu bhadanta sUryaH 'abhaMtarANaMtaraM maDalaM uvasaM phamittA cAra caraI' sarvAbhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDa'kam dakSiNAyanApekSayA prathamaM maNDalamupasaMkramya prApya cAraM gatiM carati karoti 'tayANaM egamegegaM muhuteNaM tadA tasmin kAle khalu ekakena muhartana 'kevaiyaM khettaM gacchada' kevaiyaM kiyat kiyatpramANaka kSetram pradezaM gacchati caratIti praznaH bhagavAnAha-goyametyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMca joyaNasaharasAI' paMca paMca yojanasahasrANi 'doNi ya egAvaNNe joyaNasae' dve ca ekapaMcAzat yojanazate ekapaMcAzadadhika dve yojana zate ityarthaH, 'sIyAlIsaM ca sahimAe joyaNassa' sapta catvAriMzate ca paSThibhAgAna yojanasya 'pagamegeNaM muhutteNaM' ekaikena muhUrtena paryo gacchatIti cedatrocyate etasmin maMDale pariraya(parikSepa paridhi) parimANaM trINi yojanalakSANi paMcadazasahasrANi zatagekaM saptottaraM vyavahAranayApekSayA paripUrNa nizcayanayApesayA kiMcit nyunaM 315106, tato'sya pUrvokayuktyA ___ 'jayANabhaMte ! mRrie / he bhagavana jisa kAla meM sUrya 'anaMtarANaMtaraM maMDalaM usaMkamittA cAraM caraI sarvAbhyantara maMDala se dUsare maMDala se arthAt dakSiNAyana kI apekSAse prathamamaMDala ko prApta karake gati karatA hai, 'tayAgaM egamegeNaM muhutteNaM' usasamaya eka samayameM ekaeka muhUrta se 'kevaiyaM khettaM gacchada' kitane pramANa vAle pradezameM jAtA hai ? isa prazna uttara meM zrI mahAvIra prabhu kahate haiM'goyamA ! he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI' pAMca pAMca hajAra yojana 'doNiya egAbanne joyaNasae' 251 doso ikkAvana yojana 'sIyAlIsaMca sahibhAe joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA senAlIsavAM bhAga eka muhUrta meM gamana karatA hai| isakA bhAva yaha hai-isa maMDala meM parikSepa-paridhi kA parimANa tInalAkha paMdraha hajAra ekaso sAta vyavahAra naya kI apekSAse paripUrNa evaM nizcaya naya kI apekSAse kucha kama 315106 kahI hai| inameM pUrvokta yukti se 60 kI saMkhyAse bhAga denepara isamaMDala meM yathokta muhata gati kA pramANa 5251 1. mila jAtA hai| athavA pUrva maMDala ke paridhi ke pramANase isakI paridhi ke dhArA 4thana 4re cha-'jayANaM bhaMte ! sUrie' san ! yAre sUrya 'amaMtarANaMtaraM maMDala ubasa kamittaH cAra caraI' satyata2 bha3thI ila bha3nHi maryAta kSiAyananI apekSAthI paDasA bhajana prAta 4za gati re cha, 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM' se samaya se samayamA me4 me mudatathA 'kevaiyaM khettaM gacchaI' 89 // prabhAvAmA kSetramA onya cha 1 mA prazna uttaramA mahAvIra prabhuzrI 43 cha-'goyamA ! gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI' pAMya 2 yena 'doNNi ya egAvapaNe joyaNasae' 251 mase sAvana yobhana 'sIyAlIsaMca sadvibhAe joyaNassa' me4 yojanA sAyA sustAsIsamA bhAga eka muhUrtamAM gamana kare che. A kathanane bhAva A pramANe che A maMDaLamAM parikSepa-paridhinuM parimANa traNa lAkha paMdara hajAra ekaso sAta pUrA vyavahAranI ape
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 5 muhUrtagatinirUpaNam pRSThi saMkhyayA bhAge datte sati labdhaM bhavati yathoktamatramaMDale muhUrtagatipramANaM 5251: / athavA pUrva maMDalaparityaparimANAdasya parirayaparimANe vyavahArataH paripUrNAnyaSTAdazayojanAnivarddhante nizcayanayApekSayAtu kiMcidUnAni aSTAdazayojanAnAM paSThisaMkhyayA bhAge datte sati labhyate aSTAdazabhAgA yojanasya te bhAgAH prAktanamaMDalagatamuhUrtagatiparimANe'dhi. katayA prakSipyante tato bhavati yathoktaM tatra maMDaLe muharttagatipramANamiti / atrApi dRSTipathaprAptatA viSayaM parimANaM darzayitumAha-tayANa mityAdi, 'tayANaM iha gayassa maNusassa' yadA khalu sarvAbhyantaradvitIyamaMDale sUryazvarati tadA tasminkAle khalu iha gatasya manuSyasya bharatakSetragatAnAM manuSyANAm 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' saptapaMcAzatA yojanasahajaiH 'egUNAsIe-joyaNasae' ekonAzIti yojanazatena ekonAzItyadhika yojanazatenetyarthaH 'sattAvaNNa ya sadvibhAehiM joyaNassa' saptapazcAzat paSThibhAga yojanasya 'sadvibhAgaM ca egapramANameM vyavahArase pUrA aThAraha yojanakI vRddhi hotIhai, nizcaya naya kI apekSAto kucha kama aThAraha yojana ko 60 kA bhAga denepara yojana kA aThAraha bhAga prApta hote haiN| ve bhAga ke maMDalagata muharta gati ke parimANameM adhika rUpa se choDejAte haiN| usase usamaMDala meM muharnagati kA pramANa yathokta rUpa se ho jAtA hai| yahAM para bhI viSaya ko dRSTigocara karane vAle parimANa dikhAne ke lie kahate haiM-tiyANaM iha gayassa maNusassa' jaba sarvAbhyantara ke dUsare maMDala meM sUrya gati karatA hai, usa kAla meM isa manuSya lokameM rahe hue arthAt bharatakSetra gata manuSyoM ko 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' seMtAlIsa hajAra yojana 'egUNAsIe joyaNasae' unAsIso yojana arthAt ekaso unnAnI yojana 'sattAvaNNa ya sahibhAehi joyaNassa eka yojanakA sAThiyA satAvanavAM bhAga sahi bhAgaM ca egasaSTidhA chettA' eka yojanake sAThaveM bhAgako ikasaThase cheda dekara arthAt kSAthI che. tathA nizcayanayanI apekSAthI kaMIka kama 31516 kahela che temAM pUrvokta yuktithI 60 nI saMkhyAthI bhAga karavAthI A maMDaLamAM yakta muhurta gatinuM pramANa para51: maLI jAya che. athavA pUrvamaMDaLanI paridhInA pramANathI AnI paridhInA pramANamAM vyavahArathI pUrA aDhAra ejana vadhe che. nizcayanayanI apekSAe te kaMIka eAchA aDhAra ejanane sAThathI bhAgavAthI ejanane aDhArame bhAga maLI jAya che, te bhAga pahelAnI maMDaLagata muhUrta gatinA parimANamAM adhikapaNAthI choDavAmAM Ave che. tethI e maMDaLamAM muhUrtagatinuM pramANa yakta paNa thI thaI jAya che. ahIMyA paNa viSayane dRSTigAya2 42vA paribhA mata mATe 43 4-'tayANaM ihagayassa maNusarasa' jyAre sarvAbhyantaranA bIjA maMDaLamAM sUrya gati kare che. e samayamAM A manuSyalekamAM 2naa| mAta 2tamA 27sA manuSyAne 'sIyAlIsAe joyaNasahassAha' suratAlIsa 12 yona 'egUNAsIe joyaNalae' asanyAsI yona arthAt me se vyAyAsI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpamAsiste 48 sadvidhA chettA' ekasya yojanasya paSThibhAgam ekapaSThiyA chitvA ekapaSThibhAgAn kRtvA guNane kRtvetyarthaH tasyaika paSThi mAgasya 'egUNavIsAe cuNiyAmAgehi' ekonaviMzatyA cUrNikAmAgaH bhAgabhAgairityarthaH arthAt ekasya yojanasya yaH paSThitamabhAgaH tasyaikabhAgasyai. konaviMzatimAgo yaH sa bhAgabhAgastairiti / 'marie' sUryaH 'cavakhupphAsaM handhamAgacchaI' cakSuH sparza cAviSayatAM zIghraM gacchati prApnotIti ayamarthaH sarvAbhyantarAnantare dvitIyamaMDale divasapramANaM dvAbhyAmekapaSThibhAgAbhyAM hInA aSTAdazamuhUrtAsteSAM muhUrtAnAmardai navamuhatI ekenaikapapThibhAgena hInAstataH sAmastyenaikapaSThibhAgakaraNArtha navApi muhUrtA ekapaSThi saMkhgayA guNyante tebhya ekapaSThibhAgo'panIyate tataH zeSA jAtA ekapaSThibhAgAH paMcAzatAnyaSTacatvAriMzadadhikAni 548, prastutamaMDalamuharttagatiH 5251 yojanaayaM ca rAziH papThicheda ikasaTha bhAga karake usa ikasaTha veM bhAgako 'egUNavIsAe cuNiyAbhAge hiM' unnIsa cUNikA bhAgase arthAt eka yojana kA jo sAThavAM bhAga usake eka bhAgamA jo unnIsavAM bhAga vaha bhAga-usase 'sarie' sUrya 'cakkhupphAsa havyamAgacchada netrase viSaya ko zIgha prApta hotA hai| isa kathana kA bhAva isa prakAra hai-sarvAbhyantara ke dvitIya antara maMDala meM divasa kA pramANa do ikasaTha bhAgase kama aThAraha muhUrta kA hai| una muhUrta kA AdhA nava muharta hotA hai| vaha eka ikasaThiyA bhAgase hotA hai| phira samarata kA ikasaThavAM bhAga karane ke lie nava muhUrta ko ikasaTha kI saMkhyAse guNA kiyA jAtA hai| usameM se ikasaTha bhAga lene para zeSa ikasaTha bhAga pAMcaso aDatAlIsa rahate hai| prastuta maMDala kI muhUrtagati 5251 yojana: yaha rAzi sAiTha che dAtmaka hai| yojana rAzi ko sAda kI saMkhyAse guNane para 315107 hotA hai yahI karaNavibhAva nAmeM paridhi rAzi kaha kara dikhAlAI hai / laghukarane ke lie bhAjya rAzi kA yasana sattAvaNNa ya sadvibhAehiM joyaNassa' 4 yAnana sAyA sattApanamA bhAga 'sadribhAgaM ca ekasadvidhA chettA' 4 nnA sabhA mAmale methI chAna marthAt 4 mA 4zana mA mema sAgara 'egUNavIsAe cuNNiyAmAgehi' yogAsa yUNi bhAgathI arthAta eka ejanane je sAThame bhAga tenA eka bhAgane je ogaNIsamo mAthI 'sUrie' sUrya 'cakkhuephAsaM havyamAgacchaI' netanA viSayana zI prApta thAya che. A kathanane bhAva A pramANe che-sarvAbhyantaranA bIjA aMtara maMDaLamAM divasanuM pramANu be ekasATha bhAgathI ochuM aDhAra muhUrtanuM che. e aDhAra muhUrtanA aDadhA nava ruharta thAya che. te eka eka sAThIyA bhAgathI thAya che. pachI badhAne ekasAThame bhAga karavA nava mune ekasAIThanI saMkhyAthI guNavAmAM Ave che. temAMthI ekaTha bhAga levAthI zepa ekasaTha bhAga pAMcase ektALIsa rahe che. prastuta maMDaLanI muhUrta gati para51 jana A rAzI 60 sAddhithI chedAtmaka che, jana rAzIne sAiDanI saMkhyAthI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 4 maNDalayoravAghAdvAranirUpaNam prajJaptaM kathitam iti / evaM sUryamaNDalaH yeSu avAdhAmAnaM darzayitvA uktAvaziSTamaNDale puavAghAmAnaM darzayitumatidezamAha - ' evaM khalu' ityAdi, ' evaM khalu' evamuktaprakAreNa pUrvI padarzitarItyarthaH, 'eNaM ApaNaM etenopAyena pratyahorAtramaNDalaparityAgarUpeNa 'pavi samANe sUrie' pravizan jambUdvIpaM sUryaH 'tayANaMtarAma maMDalAo' tadanantarAt maNDalAta 'tayAnaMtara maMDala' tadanantaraM maMDalam 'saMkramamANe' saMkrAman saMkrAman ' do do joyaNAI dvedve yojane 'aDayAlIsaM ca egasaTTimAe joyaNassa' aSTacatvAriMzataM caikaSaSThibhAgAn yojanasya 'gage maMDale' ekaikasmin maNDale 'avAhAbuddhi' bhavAdhAbuddhim 'NibuddhemANe NibuddhemANe ' nirddhayana nivarddhayana hAyayan nivartayan nirvartayan tyajana tyajanityarthaH 'NibuddhemANe- ityasyaH nivarddhayan iti chAyA samatrA yAMga vRtyanusAreNa kRtA - tatazca pUrvoktaH arthaH saMbhavati sthAnAMgavRtya dAnupUrvI ke anusAra kahA gayA hai| isa taraha se sUryamaNDalatraya meM abAdhAdUrI kA pramANa dikhAkara uktAvaziSTa maNDaloM meM abAdhA ke mAna ko dikhAne ke liye atidezarUpa vAkya kA kathana karate haiM- 'evaM eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkramamANe 2 do do joyaNAI aDavAlIsaM ca egasaTTiyAe joyaNassa egamege maMDale abAhAbuddhiM NibuddhemANe 2 savvataraM maMDala uvasaMkamittA cAraM carai' pUrvokta rIti ke anusAra isa upAya se - ahorAtra maNDala ke parityAga rUpa upAya se jambUdvIpa meM praveza karatA huA sUrya tadanantara maNDala se tadanantara maNDalapara saMkramaNa karatA 2 do yojana aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 48 bhAga pramANa eka 2 maMDala para abAdhA kI vRddhi ko kama karatA huA sarvAbhyantara maMDala para pahuMca kara karatA hai / 'mANe' isakI chAyA 'nivarddhayana' aisI samavAyAGga kI vRti ke anusAra kI hai so isakA artha 'kama kama karatA huA' aisA hI hotA 7 26 bhAga pramANunI phrUTa para mAhya tRtIya sU maDaLa pazcAdyAnupUrvI mujaba kahevAmAM Avela che. A pramANe sU`maLa trayamAM akhAdhA-dUranuM pramANu spaSTa karIne utAvaziSTa ma'DaLAmAM amAdhAnA mApane matAvavA mATe atidezarUpa vAkayanuM kathana kare che- 'evaM eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtare maMDale saMkamamANe 2 do do joyaNAI aDayAlIsa ca egasaTTiyAe joyaNassa egamege maMDale abAhAbuddhi NibuddhemANe 2 savvadabhaMtaraM maDalaM uvasaMkamittA cAra' caraI' pUrvottarIti bhunma A upAyathI aheArAtra maDaLanA parityAgarUpa upAyathI jakhUdvIpamAM praviSTa thatA sUrya tadana tara maDaLathI tadana tara maMDaLa para saMkramaNa karatA karatA e ceAjana ane ekAjananA 61 bhAgAmAMthI 48 bhAga pramANa eka-eka mar3aLa para akhAdhAnI buddhine apa--alpa kuztI sarvAlyAMtara bhAMDaya para pahathIne gati re che. 'NibuddhemANe' thenI chAyA 'niva 50 4
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 mbUdrItisUtre nusAreNa tu nivRddhayan nivRddhayan iti chAyA tadarthopi hAyayanityeva sUryaprajJa sidhRtyanusAreNa tu ' niveSTayana niveSTayati chAyA tadarthopi hAyayamityeva / 'sambandhaMtaraM maMDala' sarvAbhyantaraM maNDalam 'uvasaMkamittA cAraM caraI' upasaMkramya prApya cAraM carati cAraM gatiM carati karoti sUryaH / ityavAdhAdvAraM samAptam // sU0 3 // tadevaM krameNa gatamabAdhAdvAraM saMprati maNDalAyAmAdivRddhi hAnidvAramAha- 'jaMbuddI veNamityAdi / mUlam - jaMbuddIve dIve samvantareNaM aMte / sUramaMDale kevaiyaM AyAmakkhiMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNate ? goyamA ! NavaNauiM joyaNasahassAiM chacca cacAle jovaNasae AzrAmavikkhaMbheNaM tiSNi ya joyaNasaya sahassAI paNNarasa ya joyaNasahassAiM egUNa NauI va joyaNAI kiMci visesAhiyAiM parikkheveNaM / abhaMtarANaMtareNaM bhaMte / sUramaMDale kevaiyaM AyAma vikaNaM kevaiyaM parivakheveNaM pannatte, goyamA ! NavaNavaI joyaNasahassAI chacca paNayAle joyaNasae paNatINaM ca egasaTTibhAe joyaNasa AyAma vikkhaMbheNaM tiSNi joyaNasayasahassAI pavaNarasa joyaNasahaslAI egaM saduttaraM joyaNasayaM parivakheveNaM paNNatte / avyaMtara tacce NaM bhaMte! sUramaMDale vaiyaM AyAmavivakhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? Natra Nau joyaNasahaslAI ucca ekAvaNNe joyaNasae Nava ya esaTTibhAe joyaNassa AyAmaksiMbheNaM tiSNi ya joyaNasayasahassAI hai sthAnAGga vRtti ke anusAra to 'nivRrddhayan nivRddhayana' aisI saMskRta chAyA hotI hai isakA artha bhI 'kama kama karatA huA' aisA hI hotA hai tathA sUrya prajJapti ke anusAra- 'niveSTayan 2' aisI chAyA hotI hai isakA bhI artha vahI pUrvokta hotA hai || su03 // abAdhA dvAra samAsa U~cat' A rIte samavAyAMganI vRtti mujakha spaSTa karavAmAM AvI che te AnA a 'madhya-mahaYa 12tA mevA thAya che sthAnAMgavRtti bhuraNa to 'nivRddhayan - trivRddhayan' sevA saMskRta chAyA thAya che. Ane atha pazu alapa-apa karatA evA thAya temaja sUprajJapti mujama nivruSTayana--niveSDayan' evI chAyA thAya che. AnA paNa a pUrvAMkta atha mujakha ja che. akhAdhA dvAra-samApta-sUtra ghA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAcikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam 27 paNNarasajoSaNasahaslAiM egaM ca paNIsaM joyaNasayaM parikkheveNaM evaM khallu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrae tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamagANe upasaMkamamANe paMca paMca jogaNAiM paNatIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa egamege maMDale vikkhaMbhabuddhiM abhivaDhemANe abhivartamANe aTThArasa advArasa joyaNAI parirayabuddhi abhivaDhemANe abhivachamANe lavbabAhiraM maMDalaM ubalaMkamittA cAra carai / savvabAhiraeNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavivakhaMbheNaM kevaiyaM pariSakheveNaM pannatte. goyamA! ega joyaNasayalahassaM ucca saTe joyaNalae AgAmavikhaMbheNaM tiNi ya joSaNasayasahassAI avArasa ya sahassAI liNi ya paNNara-suttare joyaNasae parikkhedeNaM / sambabAhirANaMtareNaM bhate! sUramaMDale keraiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parivakheveNaM pannatte goyamA ! ega joyaNasayasahassaM chacca caupapaNe joyaNalae chaThavIsaM ca egasaTimAe joyaNassa AyAmavikhaMbheNaM tiSiNa ya joyaNasayasahassAI avArasa ya sahassAI .. doSiNa ya sattANaue joyaNalae parikkheveNaMti / bAhira tacce gaMbhaMte ! sUramaNDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte, 'goyamA ! egaM jodhaNasayasahassaM chacca aDayAle joyaNasae bAvaNaM ca egaladvibhAe joyaNasta AyAmavinakhaMbheNaM tiNi joyaNasayasahassAI aTArasaya sahaslAI doSiNa ya auNAsIe joyaNasae parivakheoNaM evaM khalu e eNaM ubAeNaM pavisamANe sUriSa tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkramamANe saMkamamANe paMca paMca joyaNAiM paNatIsaM ca egasaTuiMbhAe joyaNasta egamege aMDale vivakhaMbhabuddhi gibuddhemANe Nibuddhe. mANe aaurasa aTThArasa joyaNAI parizyabuddhi NibuDDemANe NibuDDemANe savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cAi ||suu0 4 // ___ chAyA-jambUdvIpe sabhyantaraM sUryamaNDalaM kiyadAyAmavipkabhAbhyAM kiyat parikSepaNa prajJatam gautama nava navati yojanasahasrANi SaTcacatvAriMzat yojanazatAni AyAmaviSkabhAbhyAsa trINi ca yojanazatasahasrANi paMcadazaca yojanasahasrANi ekonanavavica yojanAni kiMciddhi
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ -28 ambUdvIpaprajJaptisUrya zeSAdhikAni parikSepega / abhyantarAntaraM khalu bhadanta ! sUryamaNDa yidAyAmaviSkamAbhyAM kiyatparikSepeNa prajJaptam gaugama ! namAvati yoganasahasrANi paTca paMcacatvAriMzat yojanA zatAni paMcatriMzat cai paSTibhAgAn yojanasyAyAmaviSkamAbhyAm trINi yojanazata halAgi paMcadazaca yojanasahasrANi ekaM saptottaraM yojanazataM parikSepeNa prAptam / abhyakAratRtIyaM khala bhadanta ! sUryamaMDalaM kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAM kiyaparikSepeNa pranatam gautama ! nava navaniyojanasahasrANi paTcaika paMcAzana yojanazatAni navacai rUpapTibhAgAna yojanasyAyAmavikamA. bhyAm trINi ca yojanazanasahasrANi paMcadazayojanasahasrANi ekaM ca panAviMzani yo nazA parikSepeNa / evaM khalu etenopAyena niSkrAman sUryaH tadanatant unlan tadanantaraM maNDalamupasaMkrAman upasaMkrAman paMca paMcayojanAni paMcatriMgacApa pThamAgAna yojanA syaikaikasmin maNDale viSkamavuddhimabhivarddhayan abhivarddhayan aSTAdazApTAdaza yojanAni parirayaghuddhimamivarddhayan abhivarddhayan savAdyaM maMDalamupasaMkramya cAra carati / sarvavAdyaM khalu bhadanta ! sUryamaMDalaM kiyadAyAma vaphamAbhyAM kiyatA parikSepeNa "jJaptaga ? gautama ! eka yojanazatasahasraM paTaca paSThiyojanazatAni AyAmaviSkamAbhyAm trINi ca yojanazanasahasANi aSTAdaza ca yojanasahasrANi trINi ca paMcadazottara yojanazatAni parikSepeNa prajJaptaM / vAdyAnantaraM ca .khalu bhAnta sUryamaMDalaM kiyadAyAmavikabhAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptam gautama ! ekaM yojanazatasahastraM paT ca catuH pazcAzat yojanAtAni paivizaM caipaSThimAgAn yojanasyAyAmaviSkamAbhyAm trINi ca yojanazatasahastrANi aSTAdaza ca sahasrANi dve ca sapta bhavati yojanazate parikSepeNeti / vAhyatRtIyaM khalu bhAnta ! sUryamaNDalaM kiyadAyAmaviSkabhAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptam gautama ! eka yojanazatasahasram paTa vApTAgatvAriMzat yojanazatAni dvipaJcAzacaikapaSTimAgAn yojanasyAyAmavipkamAbhyAm trINica yojanazatasahasrANi aSTAdazaca. 'sahasrANi dve caikona nAti yojanazate parikSepeNa prajJaptam evaM khalu etenopAyena pravizan sUryaH 'tadanantarAt maMDalAt tadanantaram maMDalam saMkrAman sakrAman paMca paMca yojanAni paMcatriMzaccaika paSThibhAgAn yojanasyekai kasmin maMDalaM viSbhavuddhi nivRddhayan nivRddhayan aSTAdazASTAdaza' yojanA na parirayavRddhi nivarddhayan nivarddhayan sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati / suu04|| ___TIkA-saMpratyAyAmaviSkaMbhadvAramAha-jaMbUddIvegamityAdi, 'jaMbuddove NaM bhane samvanbhaMtare sUramaMDale' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvAbhyantaram sarvebhyo'bhyantaraM sUryamaNDalam 'kevaiyaM' AyAmavikkhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAm tathA 'kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' kiyatA maNDalAyAmAdivRddhi hAnihAra kathana ___ 'jayuddIve dIve savvambhaMtareNaM bhaMte ! sUramaMDale' ityAdi maMDalAyAmAdi vRddhi hAnikAra kathana'jNbuddiive dIve savvanbhatareNaM bhaMte ! sUrama Dale' ityAdi
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam 29 kiyatpramANakena parikSepeNa prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-goyametyAdi' 'gauyamA' he gautama ! 'Nava NavauI joyaNasahassAI' navanavati yojanasahasrANi 'chacca chattAle joyaNasae' SaT ca calAriMzat yojanazatAni SaT catvAriMzadadhikAni SaDU yojanazatAnItyarthaH 'AyAmavikkhaMbheNaM panatte' AyAmaviSkabhAbhyAM dairdhyavizArAbhyAM prajJaptaM kathitam, nava navatiyojana '.sahasrANi SaTcatvAriMzadadhikAni paiyojanazatAni AyAmaviSkaMbhAbhyAM prajJaptamiti / tathA 'tiNi ya joyaNasayasahassAI paNNarasa ya joyaNasahassAI' trINi ca yojanazatasahasrANi paMca dazaca yojanapsahasrANi 'egNaNauI ca joyaNAI kiMci visesAhiyAI parikkheveNaM pannatte' ekonanavati ca yojanAni kiMcidvizeSAdhikAni parikSepeNa prajJaptaM kathitam, trINi yojana* zatasahasrANi paMcadazayojanasahasrANi ekona navati yojanAni kiMciMdvizeSAdhikAni paridhinA TIkArtha-isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sa tare sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM, kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sarvAbhyantara sUrya* maNDala AyAma aura viSkambha kI apekSA kitane AyAma aura viSkambha vAlA kahA gayA hai tathA parikSepa kI apekSA vaha kitanA parikSepavAlA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! vaNavauI joyaNasahassAI chacca cattAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM paNNatte he gautama ! jastadIpa nAmaka dvIpa meM sarvAbhyantara maMDala 99640 yojana pramANa AyAma viSka'mbha vAlA kahA gayA hai| ___ 'tiNNiya joyaNasayasahassAI paNNarasa ya joyaNasahassAI egUNa NauI ca joyaNAI kivi visesAhiyAiM parikkhevaNaM pannatte' tathA 3 lAkha 15 hajAra 49 yojana se-kucha vizeSAdhika parikSepavAlA kahA gayA hai| AyAma aura * viSkambha kI utpatti isa prakAra se hotI hai jambUdvIpa kA pramANa 1 lAkha yojana -mAsUtra 3 gautasvAbhIma prasune ma ta prala 4 cha / 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! vIve savvadabhatare sUramaDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM, kevaiyaM parivekkheveNaM paNNatta mata! A jaMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM sarvatyaMtara sUryamaMDaLa AyAma ane viSkanI apekSAe keTalA AyAma ane viThaMbhavALA kahevAmAM AvyuM che. temaja parikSepanI apekSAe te 'parikSAmA apAmA mAvasa cha ! senA mama prabhu 49 cha.-'goyamA! Nava Nava uI joyaNasahassAI chacca cattAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM paNNatte' he gauma! . - dvIpa nAmaka dvIpamAM sarvAtyaMtara maMDaLa 99640 jana pramANa ayAma-vijhaMbhavALa vAma mAveza cha. 'tiNi ya joyaNasahassAI paNNarasa ya joyaNasahassAI egUNaNauiMca joyaNAI kiMci visesAhiyAI parikkhevaNaM pannatte' tamA nAma 152 86 yojana * karatAM kaMIka vizeSAdhika parikSepavALa kahevAmAM Avela che, AyAma ane viSkanI
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambUdvIpamati prajJasamiti / tatrAyAmaviSkaMbhayorutpattirevaM bhavati jaMbUdvIpasya pramANaMlakSayojana parimitaM tasmAt zItyadhika yo janazate dviguNite zodhite sati nava navati zatAni catvAriMzadadhikAni paTTazatA ne bhavaMti AyAmaviSkaMbhapramANam parikSepastu yadekato jambUdvIpa viSkaMbhAdazItyadhikaM yojanazat yaccAparavopi teSAM trayANAM zatAnAM paSThacAinAM 360 parirayaH (parikSepaH) ekAdazazatAni dhikAni 1138, etAni yadA jambUdvIpaparikSepAt zodhyante tadA trINi yojanazatasahasrANi ekonanavatiyojanAni parikSepaH paridhirbhavatIti / saMprati dvitIyamaMDalapiyakaM praznamAda-bhavyaMtaretyAdi 'krabhaMtarANaMtare NaM bhaMte mUramaMDale' abhyantarAnantaraM dvitIyaM khalu bhadanta ! sUryamaMDalam 'kevaiyaM parikkheNaM paznatte' kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAm dairghyavistArAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptamiti praznaH bhagavAnAha - goyametyAdi, 'goyamA' he gautama! 'NavaNauI joyaNasahassA hUM' navanavatiyojanasahasrANi 'chaca paNayAle joyaNasae' paTTaca paMvacatvAriMzat yojanazatAni, paMcacatvAriMzadadhikAni paDye jana kA hai isameM 180 yojana ko dUguNA karane para aura usameM se kama karane para 99 640 yojana AyAma viSkambha kA pramANa hotA hai tathA parikSepa kA pramANa 180 yojana ko dviguNita karane para 360 yojana hote haiM so inakA tathA 1138 yojanako jambUdvIpa ke parikSetra meM se kama karane para 3 lAkha 15 hajAra 89 yojana kI paridhi kA pramANa A jAtA hai / 'abhaMtarANaMtareNa bhaMte ! sUramaMDale ke AyAmacikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' he bhadanta ! dvitIya abhyantarAnantara sUryamaNDala AyAma aura viSkambha kI apekSA kitane AyAma aura viSkambhavAlA hai ? tathA paridhi kI apekSA kitanI paridhi vAlA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'goyamA ! navaNauI joyaNasahassAI chacca paNavAle joSaNasae paNatIsaM ca egasaTTiyAe joyaNassa AyAmaviyakhaMbhe NaM' he gautana ! dvitIya AbhyantarAnantara sUryamaMDala AyAma aura viSkambhakI apekSA utpatti A pramANe thAya che. jamUdrIyanu pramANa eka lAkha yAjana jeTaluM che. AmAM 180 ceAjanane dviguNita karavArthI ane temAMthI echA karavAthI 99640 ceAjana AyAmaniSkula pramANa thAya che. temaja parikSepanu pramaNa 180 ceAjanane dviguNita karavArthI 360 ceAjana thAya che. te emane temaja 1138 yajanane jamRdvIpanA parikSepamAMthI echA karavAthI 3 lAkha 15 hata2 89 ceAjananI paridhinuM pramANu AvI jAya che. 'antarANatareNaM te! sUramaMDale ke iyaM AyAmatrikkhaMbheNaM kevaiyaM parikleveNaM pannatte' he bhata ! dvitIya a.1 tarAnantara sUrya maDaLa AyAma ane viSNu bhanI apekSAe keTalA AyAma ane viSNulALA che ? temaja paridhinI apekSAe keTalI paridhivALA che ? senA zvAbhabhAM alu ThaMDe che - 'goyamA ! NavaNauI joyaNasaharasAI chacca paNayAle joyaNasae paNatIsaMca egasaTTiyAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama! dvitIya bhakya tarAnantara .
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TokA-saptamavakSaskAraH sU. 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam 31 . zatAnItyaryaH, paNatIsaM ca egasahimAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNe paMcatriMzaJcaikaSaSThibhAgAn yojanasyAyAmaviSkaMbhAbhyAM bhavati 'tiNi joyaNasayasahassAI ega sattuttaraM joyaNasayaM parikkheveNaM paratte' trINi yojanazatasahasrANi paMcadazaca yojanasahasrANi ekaM saptottaraM yojanazata parikSepeNa prajJaptaM kathitam, ayaM bhAvaH-dvitIyaM sUryamaMDalamAyAviSkabhAgyAM navanavati yojana sahasrANi SaT ca yojanazatAni paMcacatvAriMzadadhikAni paMcatriMzaccaikaSaSThibhAgAn yojanasya 9964516 bhavati, tadyathA ekatopi sUryamaMDala sarvAbhyantarAnantaraM sarvAbhyantaramaMDalagatAna aSTa catvAriMzat saMkhyakAn ekapaSThibhAgAn dve ca yojane apAntarAle parityajya sthitam aparatopi tataH paMca yojanAni paMcatriMzacaikaSaSThibhAgA yojanasya pUrvamaMDalaviSkabhAdasyamaMDalasya viSkaMbhe varddhante / tathA asya sarvAbhyantarAnantaraM dvitIyasUryama Dalasya parikSepaH trINi yojanazatasahasrANi paMcadazasahasrANi saptAdhikamekaM ca zataM yojanAnAM gavati, tadyathA pUrva maMDalAdasya dvitIyamaMDalasya viSkame paMcayojanAni paMcanizacai kaSaSThibhAgA yojanasya 9964535 yojanakA hai 'tiNijoyaNasahassAI paNNarasa ya joyaNasahassAI egasattuttaraM joyaNasayaM parikkheveNaM paratte' aura isakI paridhikA pramANa 3 lAkha 15 hajAra 107 yojana kA hai ' tAtparya isakathanakA aisA hai- dvitIya sUryamaMDala AyAmaaura viSkambhakI apekSAse 996456, yojana kA hai-aisA joDa kahA gayA hai, so vaha dvitIya sUryamaMDala-eka tarapha sarvAbhyantara 'maNDalagata 48 bhAgoM ko evaM apAntarAlake doM yojanoM ko choDakara sthita hai dUsarI tarapha pAMca yojana aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 35 bhAga pUrva maNDala viSkambha meM se-isa maNDala ke viSkambha meM baDha jAte haiM tathA isa sarvAbhyantarAnantara dvitIya sUrya maNDala kA parikSepa 3 lAkha 15 hajAra 107 yojana kA isa prakAra se hotA hai-pUrva maNDala se dvitIya maNDala ke viSkambha meM pAMca yojana aura 1 yojana-ke 61 bhAgoM meM sUryabha'71 mAyAma. sana 14 manI apekSA 6864535 yauna raso cha 'tiNNi joyaNasahassAI paNNarasa ya joyaNasahassAI egasattuttaraM joyaNasaya parikkheveNaM pannatte' mana AnI paridhinuM pramANu 3 lAkha 15 hajAra 107 jana jeTaluM che. A kathananuM tAptaya A pramANe che ke dvitIya sUryamaMDaLa AyAma ane viSThabhanI apekSAo 964525 pejana jeTaluM che. A pramANe saravALe kahevAmAM Avela che. te A dvitIya sUryamaMDaLa eka tarapha sarvAtyaMtara maMDaLagata 48 bhAgenA temaja apAtarAlanA be cAjanene bAda karIne sthita che. bIjI tarapha 5 jana ane eka ejananA 61 bhAgamAMthI 35 bhAga pUrvamaMDaLa viSkamAMthI A maMDaLanA viSkamAM abhivardhita thaI jAya che. temaja A sarvAtyaMtara dvitIya sUryamaMDaLane parikSepa 3 lAkha 15 hajAra 17 ejanane A pramANe che. pUrvamaMDaLathI dvitIya maMDaLanA viSkalamAM pAMca ejana
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 mammIpapratiro, varddhante, paJcAnAM ca yojanAnAM paMvatriMzat saMkhyaikabhAgAdhikAnAM parikSepaH saptadazayojanAni aSTatriMzakapaSThibhAgAH yojanasya samadhigatAH paraMtu vyavahArataH paripUrNAni aSTAdana yojanAni kathyante, etAni yadA pUrvamaNDalaparikSepe adhikAni prakSipyante tadA yathoktaM dvitIyamaMDalasya parikSepapramANaM bhavatIti / saMprati tRtIyamaMDalaviSayakaM praznamAha- anbhantaratacceNamityAdi, 'abhaMtaratacceNaM bhaMte suramaMDale' abhyantaratatIyaM khalu bhadanta ! sUryamaNDalam 'kevaiyaM AyAma vivasaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' kiyadAyAmaviSkabhabhyAM kiyatA parikSepeNaca prAptaM kathitamitipraznaH, bhagavAnAha 'goyame tyAdi 'goya!' he gautama ! 'Naya NavaI joyaNasahassAI' navanavatiyojana, sahastrANi 'chacca ekAvaNNe joyaNasae' paT caika paJcAzatyo janazatAni, ekapazcAdazadhikAni paDyojanazatAnItyarthaH, 'gava ya egasadvibhAe joyaNasa' navaka paS'ibhAgAn yojanasya 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkamAbhyAmabhyantaraM tRtIyaM sUryamaNDalaM prajJaptam, tathA 'tiSNi se 35 bhAga baDha jAte haiM, 35 saMkhyaka eka eka bhAga adhika pAMca yojanoM kA parikSepa 17 yojana aura eka yojana-ke 61 bhAgoM meM se 38 bhAga pramANa prApta hotA hai. parantu vyavahAra se paripUrNa 18 yojana kahe-jAte haiM ye jaya pUrva maNDala ke parikSepa meM adhika prakSipta ho jAte haiM taba yathokta dvitIya maNDalakA parikSepa pramANa ho jAtA hai| 'abhaMtaratacceNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' gautamasvAmIne isa sUtra dvArA aisA pUchA hai he bhadanta ! abhyantara jo tRtIya sUrya maNDala hai, vaha AyAma aura viSkambha kI apekSA kitane AyAma aura viSkambha vAlA hai ? tathA 'kevaiyaM parikkheveNaM paNNatta' parikSepakA pramANa isakA kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA! gava gavaI joyaNasahassAI chacca ekAvaNNe joyaNasae Nava ya egasahibhAe joyaNassa ane eka jinanA 61 bhAgamAMthI 35 bhAga zeSa rahe che. 3pa saMkhyaka eka-eka bhAga adhika pAMca pejanene parikSe5 17 jana ane eka ejananA 61 bhAgomAMthI 38 bhAga pramANa prApta thAya che, paraMtu vyavahArathI paripUrNa 18 yeAjana kahevAmAM Ave che. e jyAre pUrvamaMDaLanA parikSepamAM adhika prakSipta thaI jAya che. tyAre yakta dvitIya bhajanu parikSa5 prabhAjaya che. 'abhaMtaratacceNaM bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhabheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' he gautama ! 2 // sUtra paDe mevI zata prazna karyo che ke he bhadata! atyaMtara je tRtIya sUryamaMDaLa che. te AyAma ane viSkalanI apekSA sA mAyAma mana qixam cha 1 tebhara 'kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' parikSapanu prabhAra sAnu cha ? menAmamA prabhu cha-'goyamA ! NavaNavaI joyaNasahassAI chacca ekAvaNNe joyaNasae Navaya egasadvibhAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM'
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam sa joyaNasayasahassAI paNNarasa joya sahassAI ega ca paNavIsaM joyaNasayaM parikkheveNaM'trINi yojanazatasahasrANi paMcadaza yojanasahasrANi paMcaviMzatyadhika mekaM yojanazataM parikSepeNa prajJA sam ayamartha:-navanavati yojanasahastrANi SaT caikapaMcAzAni yojanazatAni navacaika paSThi, bhAgAn yojanasyAbhyantaratRtIyamaMDalamAyAmaviSkaMbheNa bhavati tatropapattizcaivaM pUrvamaMDalAyAmaviSbhe 9.645 yojana ityArake etanmaMDalavRddhau paMcayojana prakSiptAyA yathoktapramANaM bhavati iti / atroktAtirikta maMDalAyAmaviSbhAdi parijJAnAya lAghavAdatidezamAha-evamisyAdi, 'evaM khalu' evamuktena maMDalatrayapradarzitaprakAreNa 'eeNaM uvAeNa' etenopAyena 'NikkhamamANe sarie' niSkAmayamAnaH sUryaH 'tayANaMtarAo maMDalAbho' tadanantarAt maNDalAt "tayANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamamANe upasaMkamamANe' upasaMkrAman 2 gacchan gacchan 'paMca paMcAyaNAI' paMca paMca yojanAni 'paNatIsaM ca egasadvibhAe joyaNalsa' paMca triMzaJcaikaSaSThibhAgAn AyAma vikkhaMbhegaM' he gautama ! Abhyantara tRtIya sUryamaNDala kA AyAma viSkambha 99651 yojana kA hai aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 9 bhAgapramANa haiM tathA 'tiSNi ya joyaNasayalahassAI paNNarasa joyaNasahassAI egaM ca paNavIsaMjoyaNa saya parikkheveNaM' tathA isakI paridhikA pramANa 3 lAkha 15 hajAra 1 sau 25 yojana kA hai jaba pUrvamaNDalAyAma viSkambha pramANa-9964534 meM isa maNDalakI vRddhi 5- jor3a diye jAte haiM to pUrvokta pramANa A jAtA hai| aba yahAM ukta se atirikta maMDaloM ke AyAma viSkambha Adi ke parijJAna nimitta atideza vAkya kA kathana karate hue sUtrakAra kahate haiM-evaM eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe mUrie tayANaMtarAo maMDalAo tathANatara maMDalaM uvasaMkamamANe2' isa taraha maMDala traya ke sambandha meM pradarzitarIti ke anusAra upAya se nikalatA huA sUrya tadanantara maMDala para jAte jAte pAMca pAMca yojana aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 35 bhAga pramANakI eka eka maMDala para viSkambha kI vRddhiko he gautama! atyaMtara tRtIya sUryamaMDaLanA AyAma viSThabha 96pa1 jana jeTalA che. bhane me4 yonina 61 lAbhAthI 8 mA prabhA cha, tabhara 'tiNNiya joyaNasayasahassAI paNNarasa joyaNasahassAI egaca paNavIsaM joyaNasayaM parikkhevaNa' tabha04 mAnI paridhikAnuM pramANa 3 lAkha 15 hajAra 1 sau 25 jana jeTaluM che. jyAre pUrvamaMDaLanA AyAma ane viSkrabhanuM pramANa 964pa3 mAM A maMDaLanI vRddhimAM pa3 jeDa vAmAM Ave che, tyAre pUrvokta pramANa AvI jAya che. have ahIM uktAtirikta maMDaLanA AyAma vidhvaMbhAdinA parijJAna nimitte atideza vAkyanuM kathana karatAM sUtrakAra kahe che, evaM eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtara maMDalaM usa kamamANe 20' mA pramANe ma jayana samayamA prazita zata bhugama pAyathI nIkaLane sUrya tadanatara maMDaLathI pare jatAM jatAM pAMca-pAMca ejana ane eka ejananA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdIpaprajAtivarSa yojanasya 'egamege aMDale vikkhaM pamabuddhi abhivaddhamANe amivaddhamANe' ekasmin maNDale pratimaMDalamityarthaH abhivarddhayan abhivarddhayan vRddhikurvamityarthaH, 'aTThArasa aTThArasa joyaNAI parirayadhuddhiM abhivaddhemANe amivaddhamANe' aSTAdazASTAdazayojanAni pratimaMDalaparirayabuddhi parikSepaviSayakaM jJAnam abhivarddhayan abhivarddhayan adhikAdhikaM kurvan ityarthaH 'savavAhira maMDalaM' sarvabAhyaM sarvApekSayA vahirbhUtaM sUryamaNDalam 'uvasaMkramittA' upasaMkramya saMprApya 'cAraM carai' cAraM svakIyAM gatiM carati. sarvAntimamaMDalaparyantaM gatiM karotIti / atha prakArAntareNa kathitamevArtha bodhayituM pazcAnupUyA praznapanAha-savvavAhirae' ityAdi 'savvavAhiraeNaM sUramaMDale' sarvavAdyaM khalu bhadanta ! sUryamaNDalam 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAm daiyavistArAbhyAm 'kevaiyaM parikkheyeNaM pannate' kiyatA parikSepeNa kiyatpramANaka paridhinA prajJaptaM kathitamiti praznA, bhagavAnAha-'goyameM' tyAdi, 'goyamA' he gautama ! "egaM joyaNasayasahassaM' ekaM yojanazatasahasraM lakSaika mityarthaH, 'chacca saTe joyaNasae' paT ca SaSThi yojanazatAni. paSTayadhikAni paT yojanazatAnItyarthaH, 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmavikabhAbhyAM prajJaptam ayaM bhAvaH karatA 2 aura pratimaNDala para 18-18-yojana kI parikSepa vRddhi ko adhika adhika karatA 'saJcabAhiraM maMDalaM upasaMkamittA cAra caraI' sarvabAhya maMDalako 'prApta karake apanI gatiko karatA hai sarvAntimamaNDala paryantagati karatA hai| aba prakArAntara se sUtrakAra isa kadhina arthako rAmamjhAne ke liye pazcAdAnue. 'vAdvArA prazna aura utsara rUpa meM kathana karate haiM 'sadhavAhiraeNaM sUramaMDale kevai yaM AyAmavizkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannate' he bhadanta ! sarvabAhya sUryamaMDala kitane AyAmayAlA-laMbAIvAlA aura vistAravAlA-cauDAIvAlA-hai ? tathA kitanA isakA parikSepa haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! egaM joyaNa sayasahassaM chacca saTe joyaNasae' he gautama! savAya sUryamaMDala 1 lAkha 6-sau 60 yojana kA lambA cauDA hai yaha isa prakAra se-jambUdvIpa eka 1 bhAgomAMthI 35 bhAga pramANanI eka-eka maMDaLa para vidhvaMbhanI vRddhi karate-karatA ane pratimaMDaLa para 18-18 jana jeTalI parikSepa vRddhine adhikAdhika banAvatA 'savvavAhira maMDalaM ucasaMkamittA cAra caraI' sa mA bhAna prApta gAta 42 - satimamaMDaLa paryata gati kare che. have prakArAntarathI sUtrakAra A kathina arthane samajAvavA mATe pazcAdAnupUrvI dvArA prazna bhane utta2 35mA 4thana 42 cha-'savvavAhiraeNa * sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhabheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' mata!sa mAha sUrya bha mAyAma yuta laMbAI yukta ane vistAra yukta-ceDAIvALo che? temaja Ane parikSepa keTale che? enA sabhI prabhu 4 hai-'goyamA ! egaM joyaNasayasahassaM chacca sade joyaNasae' 3 gotamA sarva bAhya sUryamaMDaLa eka lAkha 6 se 60 jana jeTaluM lAMche ane pahoLo che. Ama
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH lU. 4 maNDalAyAmAdi vRddhihAninirUpaNam 35 jambUdvIpayolAyojanapramANakaH tasyobhayoH pArzvayoH pratyekaM triMzadadhikAni trINi yojanazatAni lavaNasamudrasyAtikramya parato vartamAnatvAt asya yathokta mevAyAmaviSkaMbhapramANaM. 100660 bhavatIti / 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI aTThArasa ya sahassAI' trINi ca yo. janazatasahasrANi lakSatrayamityarthaH aSTAdazaca sahasrANi 'tiNi ya paNNarasuttare joyaNasae' trINi ca paMvadazottarANi zatAni. paMcadazAdhikAni trINi yojanazatAni kiMcidUnAnItyarthaH 'parikkheveNaM' parikSepeNa paridhinetyarthaH prajJaptaM bhavatIti / atha dvitIyamaMDalaviSayakaM praznamAha-bAhirANatareNamityAdi 'vAhirANatareNa bhate sUramaMDale bAhyAnantaraM khalu bhadanta sUryamaMDalam sarvavAhyAt sUryAdanantaraM dvitIya sUryamaMDalamityarthaH 'kevaiyaM AyAmavikhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM panata kiyadayAmaviSkaMbhAbhyAM ziyatA parikSepeNa parirayeNaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-poyametyAdi, goyamA' he gautama ! 'ega joyaNasayasahassa' ekaM yojanazatasahastram lakSayojagamityarthaH, 'chacca caupanne joyaNasae' SaT ca catuH paMcAzana yojanazatAni catuH paMcAzadadhikAni paD yojana zatAnItyarthaH,' chabbIsaM-- lAkha yojana kA hai isakI donobAjU para 330 yojana 330 yojana choDakara Age lavaNasamudra vartamAna hai isa taraha isakA yathoktahI AyAmaviSkambha kA 100. 660 yojana kA pramANa ho jAtA hai. 'tiNi ya joyaNasayasahaslAiM aTThArasa. sahassAI tiNi ya paNNarasuttare joyaNalae parikkhevaNaM' tathA 3 lAkha 18 hajAra tInasau 15 yojana kA isakA parikSepa haiM / ___ 'bAhirANaMtaraMbhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmakkhiMbheNaM kevayaM parikkheveNaM paNNatte' he bhadanta ! dvitIya jo sarvavAya sUryamaNDala hai. vaha kitane AyAma aura viSkambha vAlA hai ? yathA kevaiyaM parikkheneNaM pannatte' kitanA isakA pa. rikSepa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! ega joyaNasayasahassaM chacca caupanne joyaNasae chanvIsaM ca egasahibhAe joyaNassa AyamavikkhaMbheNaM' A jaMbudvIpa eka lAkha jana jeTaluM che. enI banne tarapha 330 ejana 330 jana sthAna choDIne AgaLa lavaNasamudra Avela che. A pramANe anA yakta AyAma mana Avanu 100610 yApana ra pramANa 25 laya che. 'tiNNiya joyaNasayasahassAI' aArasa sahassAI tiNNiya paNNarasuttare joyaNasara parikkheveNaM' tama 3 am 18 hajAra 3 so 15 jana jeTale Ane parikSepa che. ____ vAhirANaMtara bhaMte ! sUramaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiya parikkheveNaM paNNatte he bhadratA dvitIya je sarva bAhya sUryamaMDaLa che te keTalA AyAma ane viSkalavALo che? tayA 'kevaiya parikkheveNaM pannatte' hai mAno parikSa5 cha ? senAmamA prabhu 49 cha'goyamA ! egaM joyaNasayasahassa chacca caupanne joyaNasae chavvIsa ca egasadvibhAe joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM gautama ! sa mAha sUrya pachI 2 dvitIya sUrya ma cha
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ abUdvIpapratiro ca egasahibhAe joyaNa' paDU viMzatithaikaSaSThibhAgAn ekasya yojanasya 'AyAmavikhaMbheNaM AyAmaviSkaMbhAbhyAM prajJA deyAstArAbhyAM kavitam, 'tiSNi ya joyaNa payasarassAI! trINi ca yojanazatasahasrANi lakSa trayamityarthaH, 'aTTArarA ya sahassAI aSTAdaza ca sahasrANi 'doNi ya sattANaue noyaNasae pariva leveNatti' dveva saptanayatiyo niyane sAnavatyadhika dve yojanazateityarthaH parikSepeNa paridhinA prajJaptaM kathitaM sarvavAyaM dvitIyaM sUryamaNDalamiti / saMprati tRtIyamaMDalaviSayaka praznamAha-'pAditaceNamityAdi 'vAhitaceNaM bhaMte ! sUramaMDache' pAbatRtIyam abhyanta ramaNDalAt sarvato vAhya tRtIyaM khalu bhadanta sUryamaNDalam 'kevaiyaM pAyAma. vikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte' kiyadAyAmaviSkaMbhAbhyAM kiyatpramANa : daya'vistArAbhyAm kiyatA parikSepeNa kiyatpramANakena parirayeNa ca prajJaptaM kathitamiti praznA, bhagavAnAda'goyametyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ega joyaNasayasahamata eka yojanazatamAsam kakSakayojana pramANakamityarthaH, 'chacca aDayAle joyaNasae' paT cASTacatvAriMzana yojanazatAni aSTacatvAriMzadadhikAni paiyojanazatAnItyarthaH, 'nAvaNaM ca egasahinAe joyaNassa' dvi paMcA zaccaikapaSThibhAgAn yojanasya 'AyAmavikkhabheNaM AyAgavibhAbhyAM sarvacAya tRtIyaM sUryamaMDala prajJaptam upapattizcAtya anantarapUrvamaMDalAt paMcaviMza dekapaSThibhAgAdhika dvi paMcAzad yaujanayiyojane bhavatIti / 'tiSNi ya joyaNasayasahassAI trINi ca yojanazatasahasrANi lakSatrayANItyarthaH, 'advArasa ya sahassAI' apTAdaza ca sahasrANi 'doNiya auNAsIra joyaNasae' dve caikonAzItiyojanazate ekonAzItyadhika dve yojanazate ityarthaH parikkheyeNaM' sarvavAdyaM tRtIyaM sUryamaNDalamupayuktamANaka parikSepeNa parikSiptaM prajJaptam __atra khalu pUrvamaMDala parigheraNTAdazayojanasya zodhane kRte sati yathoktaM tRtIyamaryamaMDasya paridhimAnaM bhavatIti / zepavAhyasUryamaNDalAnAmAyAmAdi pramANamatidezena kathayitumAha-evaM khalu eeNamityAdi, 'evaM khalu' evamuparokta kathitaprakAreNa khalu 'eega uvAeNaM' eono. he gautama ! sarvabAhya sUrya seanantara jo dvitIya sUryamaNDala haiM usakAAyAma viSkambha 1 lAkha 6 sau 4850 yojana kA hai. 'tiNi ya joyaNasayasahassAI doNi ya aUNAsIe joyaNasae parikkheveNaM' tathA isakA parikSepa pramANa 3lAkha 18 hajAra do sau-70 yojana kA hai. aba zeSa vAhya sUryamaMDalA keAyAmAdi ke pramANa ko atideza vAkya dvArA prakaTa karane ke liye sUtrakAra evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie' isa pUrvokta kathita tanA AyAma vi04 1 sAsa se 4853 yo 23 // che. 'tiNNi ya joyaNa saya. saharasAI doNNi ya aUNAsIe joyaNasae parikkheveNa' tebhara mAnepa5i pramAya 3 lAkha 18 hajAra 2 se 79 pejana jeTaluM che. have zeSa bAA sUryamaMDaLanA AyA mAhinA pramANuna bhatiza pAya dArA ghaTa 421bhATe sUtrA2 'evaM khalu eeNa uvAeNaM pavisamANe sUrie' mA pUti thita paddhati bhuma pradeza 42 // sUrya tanata2
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagati nirUpaNam pheha pAyena krameNa 'pavisamA Ne sUrie' pravizan sUryaH 'tayANaMtarAo maMDalAo' tadanantarAt maMDalAt : ' tayAnaMtaraM maMDaLa' saMkamamANe saMkapramANe' tadanantaraM maNDalam ekasmAt maMDalAt tadaparaM maNDalam gacchan gacchan sUryaH, 'paMca paMca joyaNAI paNatIsaMca egasadvibhAe atra' paMca paMca yojanAni paMcatriMzaccaikapaSThibhAgAn ekayojanadhya 'egamege maMDale' ekaikasmin maMDale pratimaMDalam 'vikkhaMbhabuddhiM NibuddhemANe NibuddhemANe' viSkaM mabuddhi nivarddha nirddhayana niyan parityajannityarthaH, 'ahArasa ahArasajoyaNAI parizyabuddhiM pibuTTemANe vibuTTemANe' aSTAdazASTAdazojanAni parirayabuddhiM paridhibuddhiM nivRdvayan vivRddhayan parityajana 'savvA aMtaraM maMDala uvasaMkamittA cAraM carai' sarvAbhyantara maNDalamupasaMkramya saMprApya svakIyaM cAraM gatiM carati karoti iti / gatamAyAdi vRddhidvAram / anenaivaprakAreNa dvayoH sUryayoH parasparamabAdhAdvAram abhyantarabAhyamaMDalAdiSu kramazo jJAtavyamiti // sU0 4 // samprati saptama muhUrttagatidvAraM varNayituM paMcamasUtramAha- 'jayANaM bhaMte ' ityAdi mUlam - jayANaM bhaMte ! sUrie savvabbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM as tayANaM egamegeNa muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAiM doNNiya egAvaNNe joyaNasae egUNatIsaM ca saTTibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutteNaM gacchai tayANaM ihagayassa maNUpaddhati ke anusAra praveza karatA huA sUrya tadantara maMDala se tadanantara para jAtA 2. eka maMDala se dUsare maNDalavara saMkramaNa karatA 2 'paMca paMca joyaNAI paNatIsaM ca egasaDibhAe joyaNassa egamege maMDale vivakhaMbhabuddhi NibuddhemANe 21 pAMca pAMca yojana aura eka eka maMDala meM viSkambha buddhi kA parityAga karatA. 2 'aTThArasa 2 joyaNAeM parirathabuddhiM NighuTTemANe 2' evaM 18-18 yojana kI parikSepa buddhikA parityAga karatA 2 'savyanbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA 'cAraM carai' sarvAbhyantara maMDalapara pahuMca apanI gatikaratA hai || sU0 4 // AyAmAdi vRddhi hAnidvAra samApta maMDaLathI taddana tara maDaLa para jatA-jatA eka maMDaLathI aujA maDaLa para sakramaNa karatA42te| 'paMca paMca joyaNAi~' paNatIsa ca egasaTTibhAe joyaNassa egamege maMDale vikkhaMbhabuddhiM NibuddhemANe 2' yAMca-pAMca yojanAle 4- yonjanA 61 bhAgIbhAMthI upa lAga pramANu za4-4 bhausabhAM viThThala muddhinA parityAga urato-rate 'aTThArasa 2 joyaNAi parizyabuddhiM NibbuDDhemANe 2'tebhana 18 - 18 yojananI parikSepa yuddhinA parityAga 4ztA42to 'savvamaMtara maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' sarvAlyAMtara bhausa para pahacAna peAtAnI gati kare che. // sU0 45 AyAmA vRddhi hAni dvAra samApta
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ namUDhIpapramatile sarasa soyAlIsAe joyaNasahassehiM dohi ya tevaTrehiM joyaNasaehi egabIsAe ya jogaNasta sadvibhAgehi sUrie cakkhuphAsaM havvamAgacchaha tti se mikkhamamANe sUrie navaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi sababhatarANaMtaraM maMDalaM ubasaMkamittA cAraM caraiti / jayANaM bhNte| sUrie abhaMtarANaMtaraM maMDalaM ubasaMkamittA cAra carai tayANaM egamegeNaM muhattegaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca paMca joyaNatahassAI doNi ya egAvaNe joyaNasae sIyAlIsaM ca egasahibhAe joyaNassa egagnegeNa muhatteNaM gacchai tayANaM ihagayasa maNusassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM egUNAlIe joyaNasae sattAvapaNAe ya sahibhAgehi joyaNasla sadvibhAgaM ca egasadvidhA chettA egUNavIsAe cuNiyAbhAgehi sUrie carAyupphAsaM havvasAgacchai, se mikkhamamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi abhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai ! jayANaM bhaMte ! sUrie abhaMtarataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai, goyamA! paMca paMca joyaNasahaslAiM doNi ya vAvaNe joyaNalae paMca va saTibhAe jopaNasa egamegeNaM muhutteNaM gacchai tayANaM ihagayasta maNUsasta sIyAlIlAe jodhaNasahassehiM chaNNauie joyaNehi tettIsAe saTizAgehi joyaNalsa sahimAgaM ca egasadvidhA chettA dohiM cuNiyAmAgehiM sUrie cakSuphAsaM havyApAgacchai, evaM khallu eeNaM uvAeNaM NikhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkramamANe aTArasa aTThArasa saTribhAge joyaNassa egamege maMDale muhuttagaI abhivuDDemANe abhivuvuDamANe culasII culasIiM sayAiM joyaNAi purilacchAyaM gibuddhemANe NibuddhesANe savvabAhiraMmaMDalaM uvasaMkabhittA cAraM carai, jayANaM bhaMte ! sUrie savvavAhiramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhatteNaM kevaiyaM khettaM gacchada, goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI tiNi ya paMcuttare joyaNa
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam sae paNNarasa ya saTibhAe joyaNassa egamegeNaM muhutteNaM gacchai tayANa ihagayassa maNusassa egatosAe joyaNasahassehiM aTahi ya egatIhiM 'joyaNasaehi tIsAe ya saTibhAgehiM joyaNassa sUrie cakkhupkAsaM havvamAgacchai ti, esa NaM paDhame chammAse, esaNaM paDhamassa chammAsassa pajavasANe, se sUrie docce chammAse ayasANe paDhamaMsi ahorattaMli bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cri| jayANaM bhaMte ! sUrie bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhatteNaM kevaiyaM khettaM gacchai, goyamA ! paMca paMca joyaNasahaslAI tiSNi ya cauruttare joyaNasae sattAvaNNaM ca sadvibhAe joyaNassa egamegeNaM muhatteNaM gacchai, tayANaM ihagayassa maNusassa egatIsAe joyaNasahastehiM Navahi ya solasuttarehiM joyaNasaehiM dUguNAlIsAe ya saTUibhAgehi joyaNassa saTribhAgaM ca egasadvidhA chettA saTTIe cuNiyAmAgehiM sUrie cakkhupphAsa havvamAgacchatti / se pavisamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi bAhira taccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, jayANaM bhaMte! sarie bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhunteNaM kevaiyaM khetaM gacchai goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI tiSiNa ya cauruttare joyaNasae dUguNAlIsaM ca sadvibhAe joyaNassa egamegeNaM muhatteNaM gacchai, tayANaM ihagayassa maNusassa egAehi battIsAe joyaNasahassehiM egUNapaNNAe ya saTibhAehiM joyaNassa saTibhAgaM ca egasadvidhA chettA tevIsAe cuNiyAbhAgehiM sUrie cakkhupfAsaM havvamAgacchai tti, evaM khallu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe aTArasa aTThArasa sadvimAe joyaNassa egamege maMDale muhattagaI nivaTremANe niva?mANe sAtiregAiM paMcAsII joyaNAI purisadhchAyaM abhivaddhemANe abhivaDhemANe sadabhataraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai, esaNaM docce chammAse, esaNaM doccassa chammA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambadIpapratira sasta pajavasANe, esaNaM Ahacce saMvaccha re, esapaNe Aiccassa pajjA vasANe pannatte ||suu0 5 // chAyA-yadA khalu bhadanta ! sUryaH sarvAbhyantara maNDalamupasaMkramya cAra carati tadA khallu ekaikena muhatena kiyanta kSetraM gacchati gautama ! pazca paJca yojanasahastrANi dvecaika paMcAzata yojanazane ekonatriMzat ca paSThibhAgAn yojanasyaikaikena muhUrtena gacchati, tadA khala ihagatasya manuSyatya saptavatvAriMzat yojanasahAbhyAM ca viSaSThAbhyAM yojanazatAbhyAmekaviMzatyAca yojanasya SaSThibhAgaiH sUryaH cakSuH sparza zIghramAgacchRti, sa niSkrAman sUryo nava saMvatsaramayamAnaH prathame ahorAtra sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAra caratIti / yadA khalu sUryaH abhyantarAnantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaina muhartana kiyantaM kSetra gacchUti, gautama ! pazca paJca yojanasahasrANi dve caikapazcAze yojanazate saptacatvAriMzat paSThibhAgAn yojanasyaikaikena muhatena gacchati, tadA calu ihagatasya manuSyasya ,saptacatvAriMzaMda yojanasahajairekonAzIti yojanazatena saptapaJcAzat paSThimAgai yojanasya paSThimArga:ca chitvA ekonaviMzatyA cUrNikAbhAgaiH sUryaH cakSusparza zIghramAgacchati, ca niSkrAman sUryaH dvitIye ahorAtre abhyantaratRtIyaM maNDalamupasakramya caraM carati / yadA khalla bhadanta sUryaH abhyantaratRtIyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khallu ekaikena muhUrtana kiyantaM kSetraM gacchati, gautama ! pazca paJca yo gana pahanAli dve ca dvipaMcAzana yojanazate paMca ca paSThibhAgAn yojanasyakaina mahattana gacchati, tadA khalu ihagatasya manuSyasya saptacatvAriMzat yojanasahanaiH paNjati yojanaiH trayaH nizata paSThibhAgai yojanasya paSThibhAgaM caikapaSThiyA chitvA dvAbhyAM cUrNiAbhAgAbhyAM sUryezvabhuHsparoM zIghramAgacchati, evaM khalu 5 tenopAyena niSkrAman sUrya: tadana tAda maNDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAmana saMkrAman aSTAdazASTAdazapaSTibhAgAn yojana syai tasmin maNDale muhUrtagatimabhivarddhayan abhirarddhayan caturazItiM zatAni yojanAni puruSachAyaM nivartayan nisarddhayana sarvavAhya maNDalamupasaMkramya cAra carati / yadA khalu bhadanta ! sUryaH sarvava hyamaNDalamupasaMkramya cAra carati, tadA khalu ekaikaina muhUrtena kiyantaM kSetraM gacchati, gautama ! pazca paJca yojanasahasrANi trINica paJcoparayojanazatAni paJcadaza ca SaSThibhAgAn yojanasyoM kena muhUrtena gacchati, tadA khalu ihagatasya manuSyasyaikatriMzatA yojanasahanairaSTAmithai triMzatA yojanazataiH triMzatA ca paSThibhAgai yojanasya sUryaH cakSuH sparza zIghramA gacchati, epaH khalu prathamaH paNmAsaH etat khalu prathamasya paNmAsasya paryavasAnam, atha sUryo dvitIya paNAsayayamAnaH prathame ahorAtre vAhyAnantaraM maMDalamupasaMkramya cAraM carati / yadA khala bhadanta ! sUryaH va dyAnantaraM maMDalamupasaMkrasya cAra carati tadA khalu ekaikena muhartana kiyanta kSetraM gacchati ? gautama ! paMca paMca yojanasarasrANi trINi ca caturuttarANi yojanazatAni saptapaMcAzat paSThibhAgAra yojanasyaikaikena mudattana gacchati, tadA khalu iha gatasya manuSyasyaika triMzatA yojanasahanai navamizca poDazottarai yojanazatairekonacatvAriMzatA ca paSThibhAgai yoja
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagati nirUpaNam nasya SaSThibhAgaM caikaSaSThidhA chi vA SaSThayA cUrNikAbhAgaiH sUryaH cakSuH sparze zIghramAgacchati, ar pravizana sUryo dvitIye ahorAtre vAhyatRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati / yadA khalu bhadanta ! sUryo bAhyatRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtena kiyantaM kSetraM gacchati, gautama ! paMca paMva yojanasahasrANi trINi ca caturuttarANi yojanazatAni eko nacatvAriMzat ca SaSThibhAgAna yojanasyaikaikena muhUrttena gacchati, tadA khalu ihagatasyamanuSyasya ekAdhikai dvAtriMzatA yojanasaha saire konapaMcAzat ca SaSThibhAge yajanasya paSThibhAgamekapuSTidhA chitvA trayoviMzatyA cUrNikAbhAgaiH sUryaH cakSuH sparza zIghramAgacchatIti evaM khalvetenopAyena pravizan sUryastadanantarAtmaMDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman aSTAdazASTAdazapaSThi mAgAna yojanasyekaikasmin maMDale muhUrttagatiM nivarddhayan nivarddhayan sAtirekANipaJcAzIti yojanAni puruSacchAyAmabhivarddhayan abhivarddhayan sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati, eSaH khalu dvitIyaH paNmAsaH etat khalu dvitIyasya SaNmAsasya paryavasAnam eSaH khala AdityaH saMvatsaraH etat khalu Adityasya saMvatsarasya paryavasAnaM prajJaptam // 05 // TIkA- 'jayA NaM bhaMte sUrie' yadA yasminkAle khalu bhadanta sUrya AdityaH 'savvambhaMvaraM maMDalaM' sarvAbhyantaraM sarvamaNDalA pekSayA AbhyantaraM maMDalam 'uvasaMkramittA cAraM caraI' upasaMkramya saMprApya cAraM gatiMcarati karoti 'tayANaM' tadA tasminkAle khala 'egamegeNaM mahatteNaM' ekaikena muhUrtena pratimuhUrttamityarthaH, 'kevaiyaM khettaM gaccha ' kiyat kiyat pramANakaM kSetram gacchatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyame' tyAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassA' paMca paMca yojanasahasrANi 'doNiya egAvanne joyaNasae' dve caikapaJcAzat yojanazate eka sAtaveM muhUrta gatidvAra kA varNana 'jayANaM bhaMte! sUrie savvamaMtaraM maMDala - ityAdi' TikArtha- gautamane isa sUtra dvArA aisA pUchA hai - 'jayANaM bhaMte ! sUrie savva - maMtaraM maMDala' he bhadanta ! jaba sUrya sarvAbhyantara- saba maNDala kI apekSA Abhyantara maNDalapara 'uvasaMkamittA cAraM caraha' Akara ke apanI gati karatA hai 'tayANaM' taba vaha 'egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchan' eka eka muhUrtta meM kitane kSetra taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAI sAtamA muhUtta gati dvAranuM varNana. 'jANaM aMte ! sUrie savvamaMtara maMDala' ityAdi TIThArtha gautamasvAbhI the yA sUtra vaDe yA bhatano azna ye che- 'jayANaM bhaMte / sUrie savvamaMtara maMDalaM' he lata! kyAre sUrya sarvAlyantara sarva bhaujanI apekSAye mAlyauM tara bhane 'uvasaMkamittA cAraM caraI' Apta prarIne gati are che, 'tayANaM' me samaye 'ega - megeNaM muhutte 4-4 bhuhUrta'bhAM 'kevaiyaM khettaM gaccha TheTalA prabhANuvANA kSetramAM gati re che ? gautabhasvAbhInA yA praznanA uttarabhAM anuzrI uDe he - 'goyamA ! he gautama ! -paMca joyaNasahassAi" pAMya pAMtha Dalara yojana 'doNiya egAvaNNe joyaNasae' mo ja0 6
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprApti paMcAzadadhika yojanazatadvayamityarthaH, paJca paJca yojanasahasrANi dve zate eka paJcAzadadhika ekonatriMzat bhAgAna paSThibhAgasya pratimuharta gacchatIti / 'egUNatIsaM ca sadvibhAe joyaNa. sta ekonatriMzataM papThibhAgAn yojanasya 'egamegeNa muhutteNaM gacchaI' ekaikena muhUna pratimuhUrttamityarthaH, gacchati cAraM caratIti / atha kathametAvat pramANaM bhavatIti cedatrocyate atra khalu sarvamapi maNDalamekenAhorAtreNa sUryadvayAbhyAM parisamAptaM kriyate pratisUryamahorAtrasya gaNanAyAM vastuto dvAvevAhorAtrau bhavataH dvayorapi ahorAtrayo madhye paSTimuhUrtA bhavanti tayo maNDalaparikSepasya paSThisaMkhyayA bhAge kRte (hRte) sati yallabdhaM bhavati tadeva muharta tipramANam tadyathA-sarvAbhyantarasUryamaNDalasya parikSepaH (parirayaH) trINi lakSANi paMcadaza sahasrANi ekonanavatyadhikAni yojanAnAm 315089 bhavati, etAsAM saMkhyAnAM paSTisaMkhyA mAge datte sati zepaM labdhaM bhavati 5251: pramANamiti / 'tayA NaM iha gayassa maNusahasa' tadA khalu igatasya manuSyasya yattado nitya sambandha iti niyamAt yattacchando bhavati avazyameva yat zabdasya sambandhaH tatazca yadA sUrya ekena muhUrtena etAvat 5251: pramANakaM gacchati tadA sarvAbhyantaramaNDala. doNi ya egAvaNNe joyaNasae egUNatIsaM ca sahibhAe joyaNassa' he gautama! eka sUrya eka muhUrta meM 525120 yojana pramANa kSetra taka gamana karatA hai| sUrya ke pratimuhUrta meM itane pramANavAle kSetra me gamana karane kA yaha pramANa kaise sAbita hotA hai ? to isakA samAdhAna aisA hai ki eka ahorAta meM samasta maNDala do sUryoM dvArA samApta kiyA jAtA hai vastutaH prati sUryake ahorAta kI gaNanA meM do hI ahorAta hote haiM / do ahorAta ke madhya meM 60 muhUrta hote haiN| maMDalaparikSepakA jo pramANa hai usameM 60 kI saMkhyA kA bhAgadene para jo labdha AtA hai vahI eka muhUrta meM gatikA pramANa kahA gayA hai-jaise sarvAbhyantara sUrya maNDalakA parikSera pramANa 3 lAkha 15 hajAra 89 yojana kA hai isameM 60 kA bhAga dene para 5251 yojana kA hisAba nikala AtA hai 'tayANaM ihekAvana jana arthAt pAMca hajAra base ekAvana ane sAThiyA ogaNatrIsa bhAga) 624 mutamA laya che. 'egUNatIsaMca sadvibhAe joyaNasa' se yojanA yA yozrIsI mA 'egamegeNaM muhuttaNaM gacchaI' se muztamA arthAta pratye: bhutabhA jaya che. A pramANe kevI rIte thAya che? te batAve che. ahIMyAM saMpUrNa maMDaLa eka rAtri divasamAM samApta karavAmAM Ave che. dareka sUryanA aherAtranI gaNanAmAM vAstavika be ahorAtra ja thaI jAya che. be ahorAtramAM 60 sATha muhurta thAya che pachI maMDaLa parikSepane 60 sADanI saMkhyAthI bhAgAkAra karavAthI je Ave che eja muhUrta gatinuM pramANa che. te A rIte samajavuM-sarvAtyaMtara sUryamaMDaLane parikSepa (pariraya) 315089 traNa lAkha paMdara hajAra nevAsI thAya che. te saMkhyAne sAThathI bhAgavAsthaya je Ave che.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam saMkramaNa kAle iha gatasyaitat kSetrAdau sthitasya manuSyasya manuSyasyetyatra jAtAvekavacanam teneha gatAnAM bharatakSetrasthitAnAM manuSyANAm 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' saptacatvAriMzat yojanaMsahasraH 'dohiya tevaDhehiM joyaNasaehi' dAbhyAM ca triSaSTibhyAM yojanazatAbhyAm triSaThayadhikAbhyAm dvAbhyAM yojanazatAbhyA mityarthaH, 'egavIsAe ya joyaNassa saMvibhAehi ekavizalyA ca yojanasya SaSThibhAgaiH ekasya yojanasya SaSThibhAgAH kalpyante teSu SaSThibhAgeSu madhyAt ekaviMzatibhAgairityarthaH 'varie' udayaM gacchan sUryaH 'cakkhupphAsaM havvamAgacchaI' 'cakSuH sparza cakSurviSayaM havvaM zIghramAcchati lokAnAM sUryaH, atrasparzazabdo na indriyasya viSagayassa maNusassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohiM tevaDhehiM joyaNasahassehiM egavIsAe ya joyaNassa sahibhAehi sUrie cakkhupphAsaM havvamAga c itti' jaba sUrya eka muhUrta meM 52510 yojana pramANa kSetra meM bhramaNa karatA hai taba usa sarvAbhyantara maNDala meM saMkramaNa kAla meM yaha bharata kSetrastha manuSyoM kI dRSTi kA viSaya banatA hai yahAMse vaha 472630 yojana ko dUrI para hai yahAM sUtra meM sUtrakAra ne jo cakSuHsparza" aisA pATha rakhA hai vaha cakSu indriya ke viSayakA vAcaka hai cakSu indriya ke sAtha usa padArtha ke sanikarSakA vAcaka nahIM hai kyoMki jaina darzakoM ne cAindriya ko aprApyakArI mAnA hai mana aura cakSu ye donoM indriyAM aisI haiM jo padArtha ke sAtha prAsa nahIM hotI haiM zeSa indri'yAM padArthoM se bhiDakara hI apane 2 viSayakA bodha karAtI haiN| ata:-"cakSuH sparza" zabda cAkSuSajJAna viSayatA paraka hai / dina ke Adhe samaya meM jitanA kSetravyApta hotA hai utane pramANa kSetra meM vyavasthitahuA sUrya dikhAI detA hai 52513 te bhuta gatinu prabhAera cha. 'tayANaM iha gayassa maNusarasa' ta samaye mA kSetramAM arthAt bharatakSetramAM rahelA manuSyanA (yat tat ) zabdane nitya saMbaMdha hovAthI jyAM yat zabda hoya tyAM avazya ja tat zabda hoya che. eTale ahIM paNa yat zabdane saMbaMdha Ave che. tenAthI jyAre sUrya eka muhUrtamAM ATalA para516 pramANavALA kSetranI gati kare che tyAre sarvAbhyantara maMDaLa eka ja kALamAM ahIM rahelA. manuSyane 'sIyAlIsAe joyaNasahassehiM' 47 sustAlIsa 2 yAnayI 'dohiya tevadvehiM joyaNa saehi 263' mase sa yogana 'ekavIsAe ya joyaNassa sadvibhAehiM' 23 yojanA sAThiyA ekaveMsa bhAga 2 arthAta eka ejananA sATha bhAganI kalpanA karavI e sATha bhAgAmAthI pIsabhA mAnA 'sUrie to meva sUrya 'cakkhupphAsa havvamAgacchaI' yojanA dRSTimAM Ave che. ahIMyA sparza zabda IdrinA viSayenA saMnikarSajanaka nathI, kAraNa ke jaina darzanamAM cakSu indriya aprApyakArI mAnelA hovAthI viSayenI sAthe tenA saMgano abhAva che. paraMtu cakSu saMbaMdhI viSayatAparaka che. A kathanane bhAva e che ke ardhA divasamAM jeTalA pramANuvALuM kSetra vyApta thAya che eTalA kSetramAM vyavasthitapaNe sUrya prApta thAya che. tene ja
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha Gogate tine yeNa saMnikarSavodhakaH, cakSurindriyasyAprApyakAritayA viSayeNa saMyogAdyabhAvAt kintu cAkSupajJAnaviSayatA paraka eveti / ayamarthaH atra khalu dinasyArddhena yAvatpramANakaM kSetra vyAptaM bhavati tAvati kSetre vyavasthitaH sUrya upalabhyate sa eva loke udayamAno vyavahriyate sarvAntaramaMDale tu dinasya pramANamaSTAdazamuhUrttAsteSAmaSTAdazamuhurttAnAmarddha navahUrttAH ekaikasmina muha cAraM caran sUryaH paMca yojanasahasrANi dve yojanazate ekapaMcAzottare ekonatriMzaca paSThibhAgAna yojanasya gacchati / etAvat muhUrtagatiparimANaM yadA navabhirmuhUrterguNya te tadA bhavati yathAkathitaM dRSTipathaprAptatAviSayaparimANamiti / dRSTipathaprAptatA cakSuHsparzaH purupacchAyAH ityete samAnArthakAH, sAca pUrvato'paratazcatulya pramANaiva bhavatIti dviguNitAtApa kSetramudayAstAntaramityapi samAnArthakAH / idaM ca sarvavAdyAnantaramaMDalAt pacAtupUrvyA gaNitaM satyazItyadhikazatatamaM bhavati, pratimaMDalaM cAhorAtragaNanAdahorAtroSi tryazItyadhikazatatamaH tenAyamuttarAyaNasya aMtimo divasoM bhavati ayameva ca sUryavarSasya caramadivasaH saMvatsarasyocarAyaNaparyavasAnAtmakatvAditi / ise hI loka meM udaya huA sUrya kahA jAtA hai sarvAbhyantara maNDala meM to dinakA pramANa 18 muhUrta kA hotA hai ina muhUtoM ke Adhe nau muhUrta hote haiM eka muhUrta karatA huA sUrya 5255 yojana taka jAtA hai aba isa parimANako nau se guNA karane para jo cakSuH indriya kA viSaya pramANa kahA gayA hai vaha nikala AtA hai dRSTipatha prAptatA, cakSuHsparza puruSacchAyA ye saba samAnArthaka zabda hai yaha dRSTi patha prAptatA pUrva aura pazcima kI apekSA tulya pramANavAlI hI hotI hai isaliye dviguNatA tApakSetra udayAstAntara ye bhI samAnArthaka zabda hai pacAdAnupUrvI ke anusAra yaha sarvavAdyAnantara maMDala se ginane para 183 vAM hotA prati maMDala ahorAtrakI gaNanA se eka ahorAtrakI ginatI bhI 183 vAM hotA hai isase yaha uttarAyaNakA antima divasa hotA haiM aura yahI sUryavarSa kA leAkamAM udaya pAmatA sUrya e pramANenA vyavahAra thAya che. sarvAMbhyantara maDaLanAM te divasanu pramANu aDhAra muhUta'nu' heAya che. e aDhAra murhutanA ardhAM nava muhUta thAya che. eka eka murhutamAM gati karatA sUya pAMca hajAra khaseA pacAvana ceAjana ane eka ceAjananA sAThiyA gaNatrIsamA bhAga gamana kare che. ATaluM murhuta gatinuM parimANu jyAre nava muhU`thI guNuvAmAM Ave tyAre pUrvokta dRSTipatha prAptatA sa MbadhI parimANu thaI jAya che. dRSTipatha prAptatA cakSu sparzI purUSacchAyA A zabda sarakhA avALA che. te pU ane pazcimamAM tulya pramANuvALA ja che. tethI khamaNuM tApakSetra udaya ane astAMntara paNu samAnAka che. sarvAM mAhyAbhyantara maDaLathI pazcAnupUrvI thI gaNavAthI 183 ekse byAsI thAya che pratimaDaLa ane aheArAtranI gaNanA karavAthI ahArAtra paNa 183 ekase nyAsI thAya che. tethI te uttarAyaNanA chellA divasa thAya che. eja sUryAM varSanA chellA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikAkA TIkA-vakSaskAraH sU.saptama 5 muhUrtagatinirUpaNam atha navasaMvatsaraprAraMbhaprakAraprajJApanAya sUtramAha-'se NikkhamamANe ityAdi 'se NikkhamANe sUrie' atha niSkrAman sUryaH athAbhyanta maMDalAt niSkrAman prasarpana jambUdvIpasyAntaH praveze'zItyuttaralakSayojanapramANake kSetra caramAkAzapradezasparzanAnantaram dvitIyasamaye dvitIyamaNDalAbhimukhaM prasarpana ityarthaH, sUryaH 'navaM saMvaccharaM ayamANe' navaM navInam AgAmikAlabhAvinaM saMvatsaramahorAtrakUTasvarUpaM varSam ayamAno'yamAnaH AdadAna AdadAna ityarthaH 'paDhamaMsi ahorasi' prathame sarvata Adye ahorAtre 'sayabhaMtarANaMtaraM maMDalaM' sarvAbhyantarAt anantaraM dvitIyaM maMDalam 'uvasaMkamittA cAraM caraI' upasaMkramya sarvAbhyantaramaNDalAta anantaraM dvitIyaM maNDalamupasaMkramya saMprApya cAraM gatiM carati karoti ayamahorAtro dakSiNAyana saMvatsarasyAyaH prathamo'horAtraH saMvatsarasya dakSiNAyanAdikatvAditi / ____ athAtra kIdRzIgatiH sUryasya bhavatIti darzanArtha praznayanAha-'jayANa'- mityAdi 'jayA carama divasa hotA hai kyoMki saMvatsarakA paryavasAna uttarAyaNa meM hotA hai 'se NikkhamamANe sUrie' aba navIna saMvatsara ke prArambha prakAra kI prajJApanA nimitta sUtrakAra kahate haiM ki Abhyantara maNDala se nikalatA huA sUrya-arthAt jambUdvIpa ke bhItara praveza karane para 1 lAkha 80 yojana pramANakSetra meM carama AkAza pradezoM kI sparzanA ke anantara dvitIya samayameM dvitIya ma Dala kI aura paDhatA huA sUrya-navaM saMvaccharaM ayamANe 2' AgAmI kAla bhAvI ahorAtra kUTa svarUpa saMvatsarakA prArambha karatA 'paDhamaMsi ahorattaMsi savvanbhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvaprathama ahorAta meM sarvAbhyantara maNDala se anantara dvitIya maMDala para pahuMca kara 'cAraM caraI' apanI gati karatA hai yaha ahorAtra dakSiNAyana saMvatsara kA ahorAtra hai kyoMki saMvatsara dakSiNAyanAdi svarUpa hI to hotA hai| sUryako kaisI gati hotI hai isakA kathana divasa che. kAraNa saMvatsaranI samApita uttarAyaNamAM thAya che. ve nA savatsaranA prAramanI 42 mtaa| bhATe sUtrA2 4 hai-'se Nikkhama. mANe sUrie' va nibhAya 42 sUrya mayata2 bhaumAthI nANI dIpanI ma 2 praveza karavAmAM eka lAkha eMsI jana pramANavALA kSetramAM antima AkAzapradezane 15 42vAthI (mI samayamA bhI majAmibhuma masa1) sUrya 'navaM saMvacchara aymaLe navA AgAmI kALa saMbaMdhI saMvatsara arthAt aherAtranA kUTavarUpane eTale ke pana 42to sUrya 'paDhamaMsi ahorattasi' sauthI paDasA bharAbhA 'savva tarANatara maMDala' satya tara mAthI mIta bhajana 'uvasa'kamittA cAra carai' prApta gati kare che. A ahorAtra dakSiNAyana saMvatsarane pahele divasa che. kAraNa ke-saMvatsara dakSiNAyanAdipaNAvALe che. ahIMyA sUryanI gatI kevI hoya che? e batAvavA mATe prazna
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ amyopAtika NamaMte surie' yadA yasmin kAle khala bhadanta sUryaH 'abhaMvarANaMtaraM maDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' sarvAbhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDapam dakSiNAyanApekSayA prathamaM maNDalamupasaMkramya prApya cAraM gatiM carati karoti 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM tadA tasmin kAle khalu ekaikena muhattena 'kevaiyaM khettaM gacchaI' kevaiyaM kiyat kiyatpramANa kSetram pradezaM gacchati caratIti praznaH bhagavAnAha-goyametyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI' paMca paMca yojanasahasrANi 'doNi ya egAvaNNe joyaNasae' dve ca ekapaMcAzat yojanazate ekapaMcAzadadhika ve yojana zate ityarthaH, 'sIyAlIsaM ca sadvibhAe joyaNassa' saptavatvAriMzate ca paNThibhAgAn yojanasya 'egamegeNaM muhutteNaM' ekaina muhUrtena sUryo gacchatIti cedatrocyate etasmin maMDale pariraya(parikSepa paridhi) parimANaM trINi yojanalakSANi paMcadazasahasrANi zanamekaM saptottaraM vyavahAranayApekSayA paripUrNa nizcayanayApekSayA kiMcit nyunaM 315106, tato'sya pUrvoktayuktyA __'jayANabhaMte ! srie| he bhagavan jisa kAlameM sUrya 'abhaMtarANaMtaraM maMDalaM usaMkamittA cAraM caraI sarvAbhyantara maMDala se dUsare maMDala se arthAt dakSiNAyana kI apekSAse prathamamaMDala ko prApta karake gati karatA hai, 'tayANaM egamegeNaM muhattaNa' usasamaya eka samayameM ekaeka muharta se 'kevayaM khetaM gacchada' kitane pramANa vAle pradezameM jAtA hai ? isa prazna ke uttara meM zrI mahAvIra prabhu kahate haiM'goyamA !' he gautama ! 'paMca paMca joyagasahassAI pAMca pAMca hajAra yojana 'doNiya egAvanne joyaNasae' 251 doso ikkAvana yojana 'sIyAlIsaMca sahibhAe joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA seMtAlIsavAM bhAga eka muharta meM gamana karatA hai| isakA bhAva yaha hai-isa maMDala meM parikSepa-paridhi kA parimANa tInalAkha paMdraha hajAra ekaso sAta vyavahAra naya kI apekSAse paripUrNa evaM nizcaya naya kI apekSAse kucha kama 315106 kahI hai| inameM pUrvokta yukti se 60 kI saMkhyAse bhAga denepara isamaMDala meM yathokta muharta gati kA pramANa 5251 mila jAtA hai| athavA pUrva maMDala ke paridhi ke pramANase isakI paridhi ke dAsa 4thana 42 cha-'jayANaM bhaMte ! sUrie se samapan ! yAre sUrya 'abhaMtarANaMtaraM maMDala ubasaMkamittaH cAra caraI' satya tara bhayI mI mamA arthAt dakSiNAyananI apekSAthI paDA bhane prati 4zata gati re cha, 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM' se sabhaye 4 samayamA 4 me mutayA kevaiyaM khettaM gacchaI' yA abhAvAmA kSetramA taya cha 1 mA prazna uttaramA mahAvIra prabhuzrI 43 cha-'goyamA ! gautama / 'paMca paMca joyaNasahassAI' pAya // 2 yauna 'doNNi ya egAvaNNe joyaNasae' 251 mase mApana yona 'sIyAlIsaMca sadvibhAe joyaNassa' 4 yojanA sAyA suratAlIsabhA bhAga eka muhUrtamAM gamana kare che. A kathanane bhAva A pramANe che A maMDaLamAM parikSepa-paridhinuM parimANa traNa lAkha paMdara hajAra ekaso sAta pUrA vyavahAranI apa
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 5 muhUrtagatinirUpaNam SaSThi saMkhyayA bhAge datte sati labdhaM bhavati yathoktamatramaMDale rahUrtagatipramANaM 5251: / athavA pUrvamaMDalaparizyaparimANAdasya parirayaparimANe vyavahArataH paripUrNAnyaSTAdazayojanAnivarddhante nizcayanayApekSayAtu kiMcidUnAni aSTAdazayojanAnAM papThisaMkhyayA bhAge datte sati labhyate aSTAdazabhAgA yojanasya te bhAgAH prAktanamaMDalagatamuhUrttagatiparimANe'dhikatayA prakSipyante tato bhavati yathoktaM tatra maMDale muhUrtagatipramANamiti / atrApi dRSTipathaprAptatA viSayaM parimANaM darzayitumAha-tayANa mityAdi, 'tayANaM iha gayassa maNusassa' yadA khalu sarvAbhyantaradvitIyamaMDale sUryazcarati tadA tasminkAle khalu iha gatasya manuSyasya bharatakSetragatAnAM manuSyANAm 'sIzalIsAe joyaNasahassehiM' saptapaMcAzatA yojanasahara 'egUNAsIe-joyaNasae' ekonAzIti yojanazatena ekonAzItyadhika yojanazatenetyarthaH 'sattAvaNNa ya sahibhAehiM joyaNaspsa' saptapaJcazat paSThibhAga yojanasya 'saThimAgaM ca egapramANameM vyavahArase pUrA aThAraha yojanakI vRddhi hotI hai, nizcaya naya kI ape. kSAto kucha kama aThAraha yojana ko 60 kA bhAga denepara yojana kA aThAraha, bhAga prApta hote haiN| ve bhAga ke maMDalagata muharta gati ke parimANameM adhika rUpa se choDejAte haiN| usase usamaMDala meM muhartagati kA pramANa yathokta rUpa se ho. jAtA hai| yahAM para bhI viSaya ko dRSTigocara karane vAle parimANa dikhAne ke lie kahate haiM-'tayANaM iha gayassa maNusassa' jaya sarvAbhyantara ke dUsare maMDala meM sUrya gati karatA hai, usa kAla meM isa manuSya lokameM rahe hue arthAt bharatakSetra gata manuSyoM ko 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' seMtAlIsa hajAra yojana 'egUgAsIe joyaNasae' unAsIso yojana arthAt ekaso unnAmI yojana 'sattAvaNNa ya sahibhAehi joyaNassa eka yojanakA sAThiyA satAvanavAM bhAga 'sahi bhAgaM ca egasahidhA chettA' eka yojanake sAThaveM bhAgako ikasaThase cheda dekara arthAt kSAthI che. tathA nizcayanayanI apekSAthI kaMIka kama 315106 kahela che temAM pUrvokta yuktithI 60 nI saMkhyAthI bhAga karavAthI A maMDaLamAM yakta muhurta gatinuM pramANa para51 maLI jAya che, athavA pUrvamaMDaLanI paridhInA pramANathI AnI paridhInA pramANamAM, vyavahArathI pUrA aDhAra ejana vadhe che. nizcayanayanI apekSAe te kaMIka eAchA aDhAra ejanane sAThathI bhAgavAthI ejanane aDhArame bhAga maLI jAya che, te bhAga pahelAnI maMDaLagata muhUrta gatinA parimANamAM adhikANathI choDavAmAM Ave che. tethI e maMDaLamAM muhUrtagatinuM pramANa yakta paNa thI thaI jAya che ahIMyA paNa viSayane haTagAya2 42vAvA parimANa matA bhATe 49 4-'tayANaM ihagayassa maNusarasa' jyAre sarvAbhyantaranA bIjA maMDaLamAM sUrya gati kare che. e samayamAM A manuSyalekamAM 2naa| arthAt bharatakSetramA 29sA manuSyora 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' sutAlIsa 12 yona 'egUNAsIe joyaNasae' bhaganyAsIsI yApana marthAt mesa mAgAsI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 samadrIyaprakAzistra sadvidhA chettA' ekasya yojanasya paSThibhAgam ekapaSThiyA chitvA ekapaSThibhAgAn kRtvA guNane kRtvetyarthaH tasyaika paSThi mAgasya 'egUNavIsAe cuNiyAmAgehi ekonaviMzatyA cUrNikAbhAgaiH bhAgabhAgairityarthaH arthAt ekasya yojanasya yaH paSThitamabhAgaH tasyaikabhAgasyaikonaviMzatibhAgo yaH sa bhAgabhAgaratairiti / 'marie' sUryaH 'cakkhupphAsaM havyamAgacchaI' cakSu: sparza cakSuviSayatAM zIghraM gacchati prApnotIti ayamarthaH sarvAbhyantarAnantare dvitIyamaMDale divasapramANaM dvAbhyAmekapaSThibhAgAbhyAM hInA aSTAdazamuhUrtAsteSAM muhUttInAmaDhe navamuhartA ekenaikapaSThibhAgena hInAstataH sAmastyenaikapaSThibhAgakaraNAya navApi muhUrtA ekapaSThi saMkhyayA guNyante tebhya ekapaSThibhAgo'panIyate tataH zeSA jAtA ekapaSThibhAgA: paMcAzatAnyaSTacatvAriMzadadhikAni 548, prastutamaMDalamuhUrttagatiH 5251 yojana ayaM ca rAziH papThicheda ikasaTha bhAga karake usa ikasaTha ve bhAgako 'egUNavIsAe cugNiyAbhAge hiM' unnIsa cUNikA bhAgase arthAt eka yojana kA jo sAThavAM bhAga usake eka bhAgakA jo unnIsavAM bhAga vaha bhAga-usase 'sarie sUrya 'cakkhupphAsaM havcamAgaccha' netrase viSaya ko zIghra prApta hotA hai| isa kathana kA bhAva isa prakAra hai-sarvAbhyantara ke dvitIya antara maMDala meM divasa kA pramANa do ikasaTha bhAgase kama aThAraha muhUrta kA hai| una muhUrta kA AdhA nava muhUrta hotA hai| vaha eka ikasaThiyA bhAgase hotA hai| phira samasta kA ikasaThavAM bhAga karane ke lie nava muhUrta ko ikasaTha kI saMkhyAse guNA kiyA jAtA hai| usameM se ikasaTha bhAga lene para zeSa ikasaTha bhAga pAMcaso aDatAlIsa rahate hai| prastuta maMDala kI muhUrtagati 5251 yojana: yaha rAzi sAiTha che dAtmaka hai / yojana rAzi ko sATha kI saMkhyAse guNane para 315107 hotA hai yahI karaNavibhAva nAmeM paridhi rAzi kaha kara dikhAlAiM hai / laghukarane ke lie bhAjya rAzi kA yasana sattAvaNNa ya sadvibhAehiM joyaNassa' se yogananA sAyA sattAvanamA bhAga 'sadribhAgaM ca ekasadvidhA chettA' 4 yojanA sabhA mAga 44thI chahI arthAt 188 4zana mA 44mA mAga 'egUNavIsAe cuNiyAmAgehi' mAgAsa yU bhAgathI arthAt eka janane je sAThamo bhAga tenA eka bhAgane je ogaNIsamo mAna thI 'sUrie' sUrya 'cakkhumphAsaM habamAgacchaI' netanA viSaya prata yAya che. A kathanane bhAva A pramANe che-sarvAbhyantaranA bIjA aMtara maMDaLamAM divasanuM pramANu be ekasATha bhAgathI echuM aDhAra muhUrtanuM che. e aDhAra muhUrtanA aDadhA nava saharta thAya che. te eka eka sAThIyA bhAgathI thAya che. pachI badhAne ekasAThame bhAga karavA nava muhUrtane ekasAIThanI saMkhyAthI guNavAmAM Ave che. temAMthI ekasaTha bhAga levAthI pa ekasaTha bhAga pAMcase ekatALIsa rahe che. prastuta maMDaLanI muhUrta gati para51 jana9 A rAzI 60 sAIThathI chedAtmaka che, jana rAzIne sAIDanI saMkhyAthI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 5 muhUrtagatinirUpaNam iti yojanarAziM SaSThisaMkhyayA guNayitvA jAtaM 315107 / ayameva rAziH karaNavibhAvanAyAM paridhirAziriti kRtvA darzitaH lAghavAt bhAjyarAzilabdhasya bhAjaka rAzinA guNane kRte mUlarAzereva lAbhAditi ayameva rAziH paMcabhiH zatairaSTacatvAriMzadadhiyaMdA guNyate tadA jAtAH saptadazakoTayaH SaDviMzatilakSA aSTasaptatiH sahasrANi patriMzadadhikAni SaTzatAni 172678636 / ayaM ca rAzi rbhAgabhAgAtmakatayA na yojanAni prayacchati ityekaSaSThe: SaSThayA guNitAyA yAvAn rAzi bhavati tena bhAgo hriyate iyaMce gaNitaprakriyA lAghavArthikAH anyathA asya rAzerekaSaSThayA bhAge hRte SaSThibhAgA labhyante teSAM ca paSThisaMkhyayA bhAge, hate yojanAni bhavaMtIti gauravaM syAt eka SaSThayAM ca SaSThisaMkhyayA guNitAyAM patriMzat zatAni SaSThayadhikAni 3660, te bhAMge hRte AgataM saptacatvAriMzat sahasrANi zatameka mekonA zItyadhika yojanAnAm 47169 / zeSa 3496 chedarAzeH paThyA'pavartanA kriyate jAtA ekaSaSThiH 61 tayA zeSarAze bhIgo hiyate labdhA saptapaMcAzat paSThibhAgAH ekonaviMzatithaikasya SaSThibhAgasya satkA eka psstthibhaagaa"| jo labdha hai bhAjakarAzi kA guNA karane para mUlarAzi hI labhya hotI hai / isa rAzi ko ekase aDatAlIsa kI saMkhyAse jaba guNita kI jAtI hai, taba satraha' koTi chavIsa lAkha iThyottara hajAra chaso chattIsa 172678 636 / yaha rAzi bhAga bhAgAtmaka honese yojana nahIM kahate haiN| isaprakAra ikasaThaso sAThase guNA karane para jitanI rAzI hotI hai, usase bhAga kiyA jAtA hai, yaha gaNita prakriyA saMkSepArthi kA hai, anyathA isa rAzi ko ikasaThase bhAga karane para sATha' labhya hotA hai, usakA sAThakI sakhyAse bhAga karane para yojana kI saMkhyA AtI hai yaha gaurava jaisA hotA hai ikasaTha ko sATha kI saMkhyAse guNAkarane para chatrIsaso sATha 3660 se bhAgadene para seMtAlIsa hajAra ekaso unnAsI 47179 AtA hai| zeSa 3496 kI chedarAzi ko sAThase apavartanA karane para 61 guNavAthI 315107 thAya che. Aja rAzI karaNavibhAvanAmAM paridhi rAzI kahIne batAvela che. sakSepa karavA mATe bhAjyarAzinuM je labdha che tene bhAjaka rAzI sAthe guNAkAra karavAthI mULa rAzI ja labdha thaI jAya che. A rAzine ekase aDatAlIsanI saMkhyAthI jyAre guNavAmAM Ave che tyAre sattaraskaroDa chatrIsa lAkha aThotera hajAra chase chatrIsa 17ra678636 A saMkhyAbhAga bhAgAtmaka hovAthI jana kahela nathI. A rIte ekasaThane sAthI guNavAthI jeTalI rAzi thAya tenAthI bhAga karavAmAM Ave che. A gaNita prakriyA salepArtha batAvela che. nahiMtara A rAzine ekasaThathI bhAgavAthI sATha bhAga labdha thAya che, tene sAIThanI saMkhyAthI bhAga karavAthI ejananI saMkhyA Ave che, te gaurava jevuM thaI jAya che. ekasaThane sAThanI saMkhyAthI guNavAthI chatrIsasesAITha 3660 thAya che tenArthI bhAgavAthI suDatAlIsahajAra ekase ogaNyAsI 47179 Ave che. zeSa 346thI che ja07
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammatIpapratis * athAbhyantaratRtIyamaMDalasya cAraM praSTumAha-'se NikkhamamANe surie doccaM sItyAdi, 'se NikkhamamANe sarie athAnantaraM dvitIyamaNDalacArasamAptyanantaraM niSkrAman apasarpana sUryaH 'doccaMsi orattaMsi' dvitIye ahorAtra prastunAyanApekSayA dvitIyamaMDale ityarthaH 'abhaMtarataccaM maMDalaM upasaMkramittA' abhyantaraM tRtIyamaNDalamupasaMkramya saMprApya 'cAraM caraha' cAraM gatiM caravi karoti 'jayA NaM bhaMte barie' yadA khalu bhadanta sUryaH 'antaratacaM maMDalaM upasaMkamittA cAraM carai' abhyantAttoyamaMDalamupasaMkramya cAraM carati 'tayANaM egamegeNa muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai' tadA tasmin tRtIyamaMDalasaMkramaNakALe khalu ekaikena muhte| phiyat pramANaka kSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyame' tyAdi 'gogamA' he gautama ! 'paMca paMcajoyaNasahassAI' paMva paMca yojanasahasrANi 'doNNi ya vAvaNNe noyaNasae' ikasaTha hotA hai| usase zeSa rAzi kA bhAga karane para sAThiyA satAvana:: bhAga prApta hotA hai sATha bhAga ke unnIsavA bhAga satka sattaravAM bhAga ava abhyantara ke tIsare maMDala kI gati ko pUchane ke hetuse kahate haiM'se NikkhamamaNe mRrie' dUsare maMDalakI gati samApta hone para gamana karatAhuA sUrya 'doccaMsi ahorattasi' dUsare ahorAtra meM arthAt prastuta ayanakI apekSAse dUsare maMDala meM 'abhaMtaraM taccaM maMDalaM upasaMkamittA abhyantara ke tIsare maMDala meM jAkara ke 'cAraM caraI gati karatA hai, 'jayANaMbhaMte! sUrie he bhadanta jaba sUrya 'ambhatarataccaM maMDala uvasaMkamitta cAraM caraI' abhyantara ke tIsare maMDala meM jAkara gati karatA hai 'tayANaM egamegeNa muhattaNaM kevaiyaM khettaM gacchada usa samaya arthAt tIsare maMDala ke saMkramaNa kAla meM eka eka muhUrta meM kitane pramANa kA kSetra meM gamana karatA hai ? isapraznake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'goyamA ! / he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI pAMca pAMca hajAra yojana rAzIne sAIThathI apavartana karavAthI ekasaTha thAya che. tenAthI zeSa rAzIne bhAga karavAthI sAThiyA 59 bhAga maLI jAya che. sAITha bhAganA ogaNIsamo bhAga satya eka sAThiyA bhAga ke satya-tarAtrI bhajanI gati 54vAnA utathI De 2-se NikkhamamANe sUrie bhIM bhajanI gati samApta gayA pachI mana 4ratA sUrya 'doccaMsi ahorattasi' mI aDArAmA arthAt prastuta mayAnanI apekSAthI mI mamI 'abhaMtara taccaM maMDalaM uvasa kamittA' mAstaranA alan bhAbhA na 'cAra caraI' gati 42 che. 'jayANaM bhaMte ! mUrie' bhagavan / syAre sUrya' 'abhaMtarataccaM maMDala uvasaMkamittA cAra caraI' manta2nA jIta meM SR gati 42 cha. 'tayA NaM egamegeNa muhuttaNaM kevaiya tti R e samaye arthAt trIjA maMDaLanA saMkramaNa kALamAM eka eka muhUrtamAM 4sA prabhAvAmA kSetra mana 42 cha ? yA prazna uttaramA prabhu 4 -'goyamA ! OM gautama / 'paMca paMca joyaNasahassAI' pAra pAMya tara yApana koNNiya bAvaNNe
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagati nirUpaNam dve ca dvipaMcAzad yojanazate dvipaM vAzadadhikaM yojanazatadvayamityarthaH 'paMcayasadvibhAe joyarea' paMcapaSThimAgAna yojanasya 'egamegeNaM muhutteNaM gaccha ekaikena muhUrtena gacchati 'tayA isa maNusa' tadA yadA uparyukta saMkhyathA ekaikena muhUrtena gacchati tadA iMha bharata kSetragatAnAM manuSyANAm 'sIyAlIsAe joyaNasahasse hi' saptacatvAriMzatA yojanasahasraiH 'chaNNauie, joyaNehi' paNNanavatyA yojanaiH 'tettIsAe sahibhAge hi - joyaNassa' trayatrizatA ca paSThimA garyojanasya 'sadvibhAgaM ca egasadvidhA bettA' paSThimAgaM caikamekapaSThidhA chilA 'dohiM cuNiyA bhAgehi' dvAbhyAM cUrNikA bhAgAbhyAm ' varie cakkhumphAsaM havva mAgaccha sUryaH cakSuH sparzam cakSurviSayatAM zIghramAgacchatIti, ayaM bhAvaH - atra khalu ma Dale divasa pramANamaSTAdazabhireSaSThibhAgenAstepAmaddhe ca nava dvAbhyAmekapaSThibhAgAbhyAM hInAH tataH sAmastyenaikaSaSThibhAgakaraNAya navApi muharttA eka paSThisaMkhyayA guNyante tebhyazca dvAveka doNiya bAvaNe joyaNasae' doso bAvana yojana 'paMca ya saTTibhAe joyaNassa' yojana ke paiMsaThavAM bhAga 'egamegeNaM muhuteNaM gacchaha' eka muhUrta meM jAtA hai 'tANaM ihagasta maNusahasa' uparyukta saMkhyA se eka eka muhUrta meM gamana kare nnn taba isa bharatakSetra meM rahe huve manuSyoM ko 'sIyAlIsAe joyaNasahassehiM' tAlIsa hajAra yojana se 'chaSNauie joyaNehiM, chiyAnaveM yojanase 'tettIsAe sadvibhAgehiM joyaNassa' yojana ke sAThiyA tetIsavAM bhAga 'saTTibhAgaM ce ekasahidhA chettA / sAThaveM bhAga ko ikasaThase cher3akara ke 'dohiM cuNNiyA bhAgeMhiM' do cUrNikA bhAgase 'sUrie cakSphAsaM havvamAgacchadda' sUrya zIghra cakSugocara hotA hai / isa kathana kA bhAva isa prakAra hai - isamaMDala meM divasa kA pramANa aThAraha muhUrta meM se ikasaThiyA cAra bhAga nyUna hai, usake Adhe nava muhUrta meM ikasaThiyA do bhAga nyUna hai usake ikasaTha bhAga karane ke lie navamuhUrta ko ikasaTha kI 11 joyaNasae' Nase mAvana yogna 'pacaya sahibhAe jo Nassa' yojanano yAMsahabho lAga 'egamegega muhutteNaM gacchan' 4 bhuhUrta bhAM laya hai. 'tayA NaM iha gayassa maNusassa' pare saMkhyAthI eka eka muhUrtImAM gamana kare tyAre A bharatakSetramAM rahevAvALA manuScAne 'sIyAlIsAe joyaNasahassehiM suratAlIsa innara yonjanathI 'chaNNauie joyaNehiM channu yonanathI 'tettIsAe saTThibhAgehiM joyaNassa' yeonnano sAhiyA tetrIsabhI loga 'sadvibhAgaM ca egasaTTiyA chettA' 'sAIDa lAgane me4sAhithI cheDhIne 'dohiM cuNNiyAbhAgehiM' meM yUi lAgI 'sUra' 'phArsa' hubbamAgacchara' sUrya zIghra yakSu goyara thAya che. " A kathananeA bhAva A pramANe che A maMDaLamAM divasanuM pramANu aDhAra murhuta mAMthI ekasAThiyA cAra bhAga echA karAvAnA che. tenA aSTa nava muhUta mAMthI ekasADiyA e bhAMga ochA che; tenA ekasAiTha bhAga karavA mATe nava muhUtane 'ekasADanI saMkhyAne
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdIpaprabatistra paSThibhAgau apanIyete zeSAH paMcazatAni saptacanvAriMzadadhikAni 547, prastunamaNDale praharI gatiH 5252 etAdRzIM yojanarAzi paSThayA guNayitvA savayete tadA jAtaM 315125, ayamevarAzi ranyatra paridhirAzirUpeNa nirUpitaH, asya rAzeH saptacatvAriMzadadhika paMcazata 547 jItAH saptadazakoTayaH trayoviMzatiH zatasahasrANi trisaptatiH sahasrANi trINizavAni paMcasaptatyadhikAni 172373375 eteSAM paSThiguNitayA eka paThyA 3660 bhAge hRte AgatAni saptacatvAriMzatsahasrANi paNNavatyadhikAni 47096-zepa viMzatizatAni paMcadazocarANi 2015, chedarAze paSThisaMkhyA'pavartanAyA jAtA ekapaSThiH, tayA zeparAze bhajane labdhAH trayastriMzat paSThibhAgA : zepau ca dvau ekasya paSThibhAgasya sarakAvekapaSThibhAgau iti / saMprati caturthamaMDalAdipu ekaikena muhUrttana kiyatkSetragacchatIti darzayitumatidezamAha-'evaM khalueeNaM' ityAdi 'evaM khalu' evaM maMDalatrayapradarzitaprakAreNa khalu nizcitam 'eeNaM uvAeNaM' saMkhyA se guNA kiyA jAtA hai| usamese ekasaThiyA do bhAga nikAlane para zepa pAMcaso saMtAlIsa prastuta maMDala meM muhUrta gati 52521. isa yojana rAzI ko sAThase guNitakara ke kahane para 315125 hotA hai| isI rAzI ko anyatra paridhi rAzi ke rUpase kahA hai| isarAzi ko pAMcasoM saMtAlIsase guH NA karane para satraha karoDa teisa lAkha tihottara hajAra tInaso pacotsara 170 2373375 hote haiM isa ko sAThase guNitakara ke ikasaThase bhAga denepara saMtA lIsahajAra chiyAnave 47096 hote hai aura zepa vIsaso paMdraha 2015 yacate haiN| cheda rAzi ko sATha kI saMkhyAse apavartanA karane para ikasaTha hotA hai / ikasaThase zeSarAzi kA bhAga karanepara sAThiyA tetIsavAM bhAga labdha hotA hai| zeSa do bacate haiN| eka sAThiyA eka bhAgase sakta eka sAThiyA eka bhAga hotehaiN| aba cauthe maMDalAdi meM eka eka muharta meM kitane kSetra meM jAtA hai ? soM kahane ke lie atidezase kahate haiM-'evaM khalu' pUrvokta tInoM maMDaloM meM pradarzita guNavAmAM Ave che. temAMthI ekasAThiyA be bhAga kahADavAthI zepa pAMcase suDatAlIsa rahe che. prastuta maMDaLamAM gati parapara3nI che. A janarAzIne sAThathI guNane kahevAthI 315125 thAya che. A rAzine bIje paridhi rAzipaNAthI kahela che. A rAzine pocasI suDatAlIsathI guNavAthI sattarakaroDa tevIsa lAkha te terahajAra traNa patera 172373375 thAya che. Ane sAIThathI guNIne ekasAIThathI bhAgavAthI sutaDAlIsa hajAra cha-- 47096 thAya che. ane zeSa vIsase paMdara 2015 bace che. cheda rAzine sAIThanI saMkhyAthI apavartana karavAthI ekasAITha thaI jAya che. ekasAThathI zeSa rAzine bhAga karavAthI sAThiyA tetrIsamo bhAga labdha thAya che. 23 zeSa be vadhe che. ekasAThiyA eka bhAgathI saka ekasAThiyA eka bhAga ja thAya che. : have cethA maMDalAdimAM eka eka muhUrtamAM sUrya keTalA kSetramAM jAya che? e
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA saptamavakSaskAraH s. 5 muhUrtagatinirUpaNam etenopAyena etenAnantarapUrvakathitopAyena zanaiH zanaiH tattadvahimaNDalAbhimukhagamanasvarUpeNa 'nikkhamamANe sarie' niSkrAman gacchan pUryaH 'tayANaMtarAo maMDalAo' tadanantarAt tRtIya caturthAdito maMDalAt 'tayANaMtaraM maMDala saMkamamANe saMkamamANe' tadanantaraM yasmAt maMDalAt niSkrAmati tadaparamaMDalaM saMkrAmana saMkrAman gacchan gacchan 'aTThArasa aTThArasa sahibhAe joyaNassa' aSTAdazASTAdazapaSThibhAgAn yojanasya vyavahAranayApekSayA paripUrNAn nizcayanayApekSayA kiMcidanAn 'egamege maMDale muhuttagaI' ekaikasmin maMDale muhUrtagatim 'abhivuDDemANe abhivuDDemANe' abhivarddhayan abhivarddhayan kramazo'dhikamadhikaM kurvan 'culasII culasII sayAI joyaNAI' caturazIti yojanazatAni kicinyUnAni 'purisacchAyaM NibuddhemANe NibuddhemANe puruSacchAyAM nivarddhayan nirddhayan hAyayan hAyayan tyajanityarthaH, arthAt pUrvapUrvamaMDalasambandhi purupacchAyAtaH vAhyabAhyamaNDalasambandhipurupacchAyA kiMcinnyUnaizcaturazItyA yojana hIneti 'savvavAhiraM maMDalaM upasaMkamittA cAraM carai' sarvavAdyaM maMDalamupasaMkramya saMprApya cAra prakArase 'eeNaM uvAeNaM' isa upAyase arthAt pUrvakathita upAyase dhIre dhIre usa usa thAhara ke maMDalAbhimukha gamana rUpa 'nikkhamamANe sUrie' gamana karatA huvA sUrya 'tayANaMtarAo maMDalAo' tRtIya caturthAdi maMDalale 'tayANaMtaraM maMDalaM saMkamA mANe saMkamamANe' tatpazcAtU jisa maMDalase gati karatA hai usase dUsare maMDala meM jAte jAte 'aTThArasa aTThArasa sahibhAe joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA aThAraha aThAraha bhAga vyavahAra naya kI apekSAse pUre evaM nizcaya naya kI apekSAse kucha nyUna 'egamege maMDale muhuttagaI' eka eka maMDala meM muhUrtagati ko'abhivur3emANe abhivuDemANe' baDhAtA bar3hAtA kramazaH adhikAdhika karate karate 'culasII culasIiM sayAI joyaNAI corAsIso yojana se kuchakama 'purisa chAyaM NivuddhamANe NivuddhamANe' puruSa chAyAko baDhAtA baDhAtA kama karate karate arthAt pUrva pUrva ke maMDala saMbandhi puruSachAyAse bAhya bAhya maMDalasaMbandhi puruSa matAvA bhATe atiza dvArA 49 cha-'evaM khalu' vAhata ye bhagabhAMDapAmA mAta prakArathI "gum vavA A upAyathI arthAt pUrvokta upAyathI dhIre dhIre tene bahAranA mAnI sanmusa gamana35 'nikkhamamANe sUrie' gAta 42 // sUrya 'tayANaMtarAo maMDalAo' trIkA yA vi. mayI 'tayANaMtaraM maDala saMkamamANe saMkamamANe' pachI 2 mathI gati 42 cha, tanAthI bhI mAMrai arai 'aTThArasa aTThArasa sadvibhAe joyaNassa' se jananA sAThiyA pUrA aDhAra bhAga vyavahAranayanI apekSAthI ane nizcayanayanI apekSAthI * mch| 'egamege maDale muhattagaI' me bha bha muhUta gatina 'abhivaDaDhemANe abhivuDDhemANe' yA vayatA bhayo madhidhi4 42di 42di 'culasII culasIiMsayAI joyaNAI' yorasIsI yaunayI 444 maach| 'purisacchAya NivuddhamANe' 535 chAyAne vadhAratA vadhAratA ane ochA karatAM karatAM arthAta pahelA pahelAnA maMDaLa saMbaMdhI purUSa
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ jambuddhIpapratimA gati carati karotIti / yadana caturazIti yojanAni kiMcinyUnAni uttarottaramaMDala saMbaMdhichAyAyAM hIyante iti kathitaM tat sthUladRSTayA kathitam paramArthavastu punaridaM jJAtavyaM tathAhi vyazIti yojanAni trayoviMzatizca paSThibhAgA yojanasya tathA ekasya yojanasya paSThibhAgasya ekapaSThiza chinnasya sambandhino dvicalAriMzat bhAgAzceti dRSTipathaprAptavAviSaye hAnau dhruvam tataH sarvAbhyantaramaMDalAt tRtIyaM yanmaMDalaM tasmAdArabhya yasmin maMDale dRSTipathaprApsanA jJAtumiSTA bhavet tattanmaMDalasaMkhyayA patriMzat saMkhyA guNyate, tathAhi sabhyantara maMDalAt tRtIyamaMDale ekena caturyamaNDale dvAbhyAM paMcamamaMDale vibhiryAvat sarvavAhyamaMDale yazItAdhikazatena guNanaM kRtvA dhruvarAzimadhye prakSipyate, prakSepAnantaraM yad bhavati tena hInA pUrvamaMDalasaMbaMdhi dRSTipathaprAptatA tasmin vivakSite maMDale dRSTipathaprAptatA bhavatIti jnyaatvyaa| chAyA kuchaphama corAsI yojanase kama hai 'savvayAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cAraha' sarvabAhya maMDala ko prApta kara ke gati karatA hai| yahAM para corAptI yojana meM kuchakama uttarottara maMDala saMbandhi chAyA meM kama hotA hai aisA kahA hai, vaha sthUla dRSTise kahA hai, vAstavika rItyA isa prakAra samajanA kI tirAsi yojana evaM eka yojana kA sAThiyA tevIsavAM bhAga tathA eka yojana ke sATha bhAga meM se ikasaTha kA cheda karane para bayAlIsa bhAga hote haiM dRSTigocara prApta viSaya meM hAniyukta hai vahAM se sarvAbhyantara maMDalase jo tIsarA maMDala hai vahAMse prAraMbha karake dRSTipatha prAptatA jAnanI ho to usa usa maMDala saMkhyAse chattIsa kI saMkhyA ko guNA kiyA jAtA hai jaise kI-sarvAbhyantara aMDalase tIsare maMDala meM ekase cauthe maMDala meM dole pAMcave maMDala meM tInase yAvat sarvabAhya maMDala meM ekaso bAsIse guNA karake dhruvarAzi meM prakSA karanA prakSepa karane para jo AtA hai usasehIna pUrva maMDala saMvandhi dRSTipatha prAptatA-usa vivakSita maMDala meM dRssttichAyAthI bAhya bAhA maDaLa saMbaMdhI purUSa chAyA kaIka eAchA ghasI ejanathI kama che. 'savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' sapA magara prApta zata gati 42 che. ahI mAM caryAzI pejanamAM kaMIka kama eTale ke uttarottara maMDaLa saMbaMdhI chAyAmAM kama thAya che. ema kahe che. te sthava dakiTathI kahela che. vAstavikapaNAthI A rIta samajavuM joIe vyAsI jana ane eka ejananA saThiyA tevIsame bhAga 2 tathA eka ceMjananA sATha bhAgamAMthI ekasAIThane cheda karavAthI betAlIsa bhAga thAya che. daSTigocara prApta viSayamAM hAniyukta che. tyAMthI sabhyantara maMDaLathI je trIjuM maMDaLa che. tyAMthI AraMbha karIne je maMDaLamAM daSTipatha prAptatA jANavI hoya te te maMDaLa saMkhyAne chatrIsanI saMkhyAthI guNavAmAM Ave che. jema ke sarvAbhyantara maMDaLathI trIjA maMDaLamAM ethI cothA maMDaLamAM be thI pAMcamAM maMDaLamAM traNathI cAvat sarva bAhya maMDaLamAM ekasebAsIthI guNIne yuvarAzimAM umeravA te umeravAthI je saMkhyA Ave tenAthI hIna
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam . atha kathine eva maMDala kSetre pazcAnupUrNarUpeNa sUryagya muharjagati darzayitumAha-'jayANa mityAdi 'jayANaM bhaMte surie' yadA khalu bhadanta sUryaH 'savvavAhiramaMDalaM utrasaMkamittA cAraM caraI' sarvabAhyamaMDalamupasaMkramya saMmApya cAraM gatiM carati gatiM karoti, 'tayANaM egamegeNaM' tadA khalu ekaikega 'muhutteNa' muharjuna 'kevaiyaM khettaM gacchada' kiyat kiyatpramANaka kSetraM gacchati, iti praznaH, bhagavAnAha-goya' tyAdi 'goyamA' he gautama ! paMca paMvajoNasahassAI' paMca paMcayojanasahasrANi 'tiNNi ya paMcutare joyaNasae' trINi ca paMcottarANi yojanazatAni 'paNNarasa ya sadvibhAe, joyaNassa' paMvadaza ca paSThabhAgAn yojanasya 53:54 'egamegeNa mahatteNaM gacchai' ekaikena muhUrtena gacchatIti / kathapatrai bhavatIti cedatrocyate asmin sarvabAhyamaMDale parirayaparimANatrayolakSA aSTAdazasahasrANi trINizatAni paMcadazottarANi 318315 tato'sya pUrvakathitayuktiyazAt paThisaMkhyayA bhAge datte labdhaM yathoktamatra maMDale muhartaparimANamiti / patha prAptatA hotA hai| ___ aba kathina maMDala kSetra meM pazcAnupUvirUpase sUrya kI muhUrtagati ko dikhalAte haiM-'jayANaM bhaMte ! sUrie' he bhadanna jisa samaya sUrya 'savvabAhiramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarva bAghamaMDala meM jAkara gati karatA hai 'tayANaM egamegeNaM' usa samaya eka eka 'muhattaNa' muhartase 'kevaiyaM khele gacchada' kitane pramANavAle kSetra meM gamana karatA hai ! isaprazna ke uttara meM prabhu zrI kahate haiMgoyamA !' he gautama ! 'paMca paMca joyaNasahastAI' pAMca pAMca hajAra yojana 'tiNNiya paMcuttare joyaNasae' tInasopAMca yojana panarasaya saTThibhAe joyaNassa' eka yojana ke sAThiyA paMdrahavAM bhAga 5305 : 'egamegeNaM muhuttaNa gacchaha' eka eka muhUrta meM jAtA hai / isa prakAra kaise hotA hai so kahate haiMisa sarvavAdya maMDala meM paridhikA pramANa tIna lAkha aThAraha hajAra tInaso paMdraha 318315 hai, isameM pUrva kathita yukti ke anusAra sATha kI saMkhyA kA bhAga pUrvamaMDaLa saMbaMdhI daSTipatha prAptatA e vivakSita maMDaLamAM daSTipatha prApta thaI jAya che. have kahelA maMDaLakSetramAM pazcAnupUpiNAthI sUryanI muhUrta gatine batAve che- 'jayANaM bhaMte ! sUrie' sAvan / 2 samaye sUrya 'savvabAhiramaMDalaM uvasaM kamittA cAra caraI' sa mA bha ne gati 4re che 'tayANa egamegeNaM' se samaya me me 'muhutteNa munathI 'kevaiyaM khettaM gacchai' TasA prabhAvAmA gamana 42 cha ? mA prshnn| uttaramA prabhuzrI cha-'goyamA / gautama paMca 'paMca joyaNasahassAI pAya pAya M2 yArAna 'tiNNiya paMcuttare joyaNasae' se pAMya yAna, 'pannarasa sadvibhAe joyaNarasa' me4 yojanA sA&iyA 542 mA 530515 'egamegeNa muhutteNaM gacchai' eka eka muhUrtamAM jAya che. A pramANe kevI rIte thAya che? te batAve che. A sarva bAhya maMDaLamAM paridhinuM pramANa traNalAkha aDhAra hajAra traNaso paMdara 318315 che. temAM
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jamIpaprAtisUla 'tayANaM ihagayassa maNusassa' tadA iha gavAyAM bharatakSetra sambandhinAM manuSyANAm, 'egatIsAe joyaNasahassehi' ekatriMzatA yojanasahasraiH 'anuhiya egatIsehiM joyaNarAharasehi' aSTamirekatriMzatA yojanazataiH ekatriMzadadhikASTayojanazarityarthaH 'tIrAAe ya sadvibhAehi joyaNassa' triMzatAcaikapaSThi mAgai yojanasya 'sarie cakkhuphAsaM havvamAgacchai' sUryaH cakSuH sparza dRSTipathaprAptatA havaM zaghramAgacchati tadyathA etasmin maNDale sUrya cAraM carati sati dinaM dvAdazamuhUrtapramANakam bhavati dinasya cArdhabhAgena yAvatpramANaka kSetraM vyApyate tAvatisthive udayamAnaH sUryaH samupalabhyate dvAdazamuhUrtAnAM cA paTmuhUrtAH tato yadasmin maNDale muhUrtagatipramANaM paMcayojanasahasrANi trINizatAni paMcottarANi paMcadaza ca paSThibhAgA yojanasya 530515 tat pabhirguNyate divasArddhaguNitAyA eva muhUrtagate dRSTipathaprAptatAparaNatvAt tato yathoktamevAtra maNDale dRSTipathaprAptanA parimANaM bhavatIti / yadyapi upAntyamaMDaladRSTipathadene para isamaMDala meM yathokta muhUrta-parimANa labdha ho jAtA hai, 'tayANaM ihagayassa maNusassa' taba isa bharatakSetra gata manuSyoM ke 'egatIsAe joyaNasahassehi ikatIsa hajAra yojana 'ahiya egatIsehiM joyaNasaehi' AThaso ikatIsa yojana 'tIsAe ya sahibhAehiM joyaNassa' eka yojana ke sAThiyA tIsa bhAgase 'mUrie' sUrya 'cakkhupphAsaM havvamAgacchai' zIghahI dRSTigocara hotA hai| vaha isa prakAra se hai isa maMDala meM sUrya gatikaratA hai taba bAraha muhUrta kA divasa hotA hai| dinake Adhe bhAga se jitane pramANa ke kSetra meM vyApta hotA hai, utanI sthitise udayamAnasUrya milatA hai| bAraha muhUMta kA AdhA cha muhUrta hotA hai| taba jo isa aMDala meM muhUrta gati kA pramANa pAMca hajAra tInaso pAMca tathA eka yojana ke sAThiyA paMdrahavAM bhAga 5305 1. hotA hai| usako cha se guNA karanA divasa ke Adhe kA guNA karane se hI muhUrta gati kA dRSTipathaprAptatA' pahelAM kahela yukti pramANe sAIThanI saMkhyAthI bhAgavAthI A maMDaLamAM yakta muhUrta paribhA prArata 25 taya che. 'tayANaMtara ihagayassa maNusassa' tyAre mA bharatakSetramA rasA manuSyAne 'egatIsAe joyaNasahassehi anIsa yorana 'aTTahiya egatIsehiM jAyaNasaehiM se metrIsa yAna 'tIsAe ya sadvibhAehiM joyaNassa' me yAna Albul trIsa mAthI 'sUrie' sUrya 'cakkhumphAssaM havyamAgacchaI' turata haTagAya2 thAya che. te A pramANe thAya che. A maMDaLamAM sUrya gati kare che, tyAre divasanuM pramANa mAra muhUrtanuM hoya che. divasanA ardhA bhAgathI jeTalA pramANa kSetramAM vyApta thAya che, eTalI sthitithI udayamAna surya maLe che. bAra muhUrtanA aradhA cha muhUrta thAya che. tyAre je A maMDaLamAM muhUrta gatinuM pramANa pAMca hajAra traNase pAMca tathA eka ejananA sAThiyA paMdara bhAga 53055 thAya che. tene chathI guvA divasanA ane guNAkAra karavAthI ja muhUrtagatinuM daSTipatha prAptatAkaraNa thaI jAya che. A rIte A maMDaLamAM daSTipatha
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam 57 prAptatA parimANAt paMcAzItiryojanAni natra SaSThibhAgA yojanasya ekasya paSTibhAgasya samba ndhinaH SaSTibhAgAH ityevaM rAzau zodhite etat parimANamupapadyate etacca pUrve kathitaM tathApyatra prastuta maNDalasyottarAyaNa gatamaNDalAnAmavadhibhUtatvenAnyamaNDala karaNanirapekSatayA karaNAntaraM kRtamiti / idaM ca sarvAbhyantarAnantaramaNDalAt pUrvAnupUrvyA guNitaM tryazItyadhikazata-' tamaM bhavati pratimaNDalaM cAhorAtragaNanAt ahorAtropi vyazItyadhikazatatamaH tenAyaM dakSiNAyasya caramo divasa ityAvedayitumAha- 'esaNaM paDhaye chammAse ityAdi 'esa NaM paDhame chammA se eSaH khalu prathamaH SaNmAsaH eSo dakSiNAyanasambandhi vyazIdhikazatadivasarUpo rAzi: prathamaSaNmAsaH ayanarUpaH kAlavizeSaH paTU saMkhyakA mAsAH piMDIbhUtA yatra sa SaNmAsa iti / ' 'esa NaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe' etat khalu prathamasya paNmAsasya dakSiNAyanalakSaNasya paryavasAnam ' se surie' atha sarvatrAhyamaMDalacArAnantaraM sUrya: 'docce chammAse ayamANe ' karaNa hotA hai / isa prakAra isa maMDala meM dRSTipathaprAptatA kA yathokta parimANa hotA hai / yadyapi upAntya maMDala ke dRSTipathaprAptatA parimANa se picAsI yojana evaM eka yojana ke sAThiyA nava bhAga ekasATha ke sAThavAM bhAga isa prakAra rAzi ko zodhita karane para yaha pramANa prApta hojAtA hai yaha pahale kahA gayA hai to bhI yahAM prastuta maMDala ke uttarAyaNagata maMDala kI avadhibhUta hone se anya maMDala karaNa kI nirapekSA honese karaNAntara kiyA hai / yaha sarvAbhyantaraM maMDala se pUrvyAnupUrvI se guNita karane para ekaso tirAsI hotA hai| prati maMDala kA ahorAtra kI gaNanA se ahorAtra bhI ekaso tirAsI hojAtA hai| yaha dakSiNAyana kA antima divasa hai yaha dikhalAne ke lie kahate haiM- 'esaNaM paDhame chammAse' yaha prathama chaha mAsa arthAt yaha dakSiNAyana saMbaMdhi ekaso tIrAsI divasarUpa rAzi pahalA cha mAsa ayanarUpa kAla vizeSa chamAsa kA samUha SaTmAsa / 'esa NaM paDhamassa chammAsassa pajavasANe' yaha pahalA cha mAsa dakSiNAyana lakSaNa prAptatAnu yathAkta parimANu thaI jAya che. yadyapi upAMtya maMDaLanA dRSTipatha prAptatA parimANuthI paMcAsI ceAjana ane eka ceAjananA sAThiyA nava bhAga ekasAThanA sAIDamA bhAga A rIte rAzIne zAdhita karavAthI A pramANu maLI jAya che. A pahelAM kahevAI gayela che tA paNu ahIMyAM prastuta maMDaLanA uttarAyaNa gatamaMDaLanI avadhibhUta hovAthI anyama DaLakaraNanI nirapekSA DAvAthI karaNAntara kahela che, A sarvoyantara maDaLathI pUrvAnupUrvithI guNuvAthI eka tryAsI thAya che. dareka maMDaLanA aherAtra gaNavAthI aheArAtra paNa ekase tryAzItama thAya che. A dakSiNAyananA chellA divasa che te matAvavA bhATe 4 the- 'esaNaM paDhane chammAse' mA paDadyA chabhAsa arthAt bhA dakSiNAyana saMbaMdhI ekase tyAsI, divasa rUparAzi pahelA cha mAsa ayanarUpa kALavizeSa cha mAsanA samUha SaTmAsa che. 'esaNaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe' mA pahelA bhAsa dRkSiyAnanA ja0
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprApti dvitIye SaNmAse ayamAnaH dvitIyaM paNmAsaM gacchan 'paDhamaMsi ahorattasi' prathame ahorAtre uttarAyaNasyetizeSaH 'bAhirANaMtaraM maMDala upasaMkramilA cAraM carai' vAsyAnantaraM dvitIyaM maNDala. mupasaMkramya cAraM gatiM carati karoti adhAtra gatyAdi jJAnArtha praznapanAi-jayANa mitAdi 'jayANaM bhI sUrie' yadA khalu yasminkAle bhadanta suryaH 'bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMka-' mittA vAhyAnantaraM sarvavAhyamaMDalApekSayA dvitIyaM maNDalamupasaMkramya saMprApya 'cAraM' parahe cAraM gatiM carati karoti 'tayANaM egamegeNaM muhuneNaM vayaM khettaM gacchai' tadA tasmin dvitIyamaNDalasaMkramaNakAle khalu ekaikena muhUrttana kiyat kiyatpramANaka kSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMcajoyaNasahassAI' paMva paMca yojanasahasrANi 'tiNNa ya cauhattare joyaNasae' trINi ca canuruttarANi yojanazatAni caturapikAni trINi yojanazatAnItyarthaH 'sattAvaNaM ca sahimAe joyaNassa' saptapazcAzana pachi.' bhAgAn yojanasya 'egagegeNaM muhutteNaM gacchai' ekaina muhatena gacchatIti 5304 tathA kA paryavasAna hai / 'se sUrie' chammAsaspta sarvavAdya maDala gati ke anantara sUrya 'docce chammAse ayamANe dUsare chaha mAsa meM gamana karatA havA 'paDhamaMsi ahA. rattasi' uttarAyaNa ke prathamaahorAtra meM 'cAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamitsA cAra carai' bAhyAnantara dusare maMDala meM prApta hokara gati karatA hai| aba gatyAdi ke jJAna ke lie prazna karate hue karate haiM. 'jayANaM bhaMte ! sUrie' he bhadanta jisa samaya sUrya 'vAhirANaMtaraM maMDalaM uva: saMkamittA' sarva bAhyamaMDala kI apekSAle dUsare maMDala ko prApta karake 'cAra carai' gali karatA hai 'tayANaM egamegeNaM muhattega kevaiyaM khettaM gacchaI' tapa dUsara maMDala ke saMkramaNa kAla meM eka eka muharta meM kitane pramANa vAle kSetra meM jAtA hai? isa prazna ke uttara meM bhagavAn kahate haiM-'goyamA!' he gautama ! 'paca paca joyaNa sahassAI pAMca hajAra yojana 'tiniya cauruttare joyaNasae' tAnasA cAra yojana 'sattAvaNaM ca sadvibhAe joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA satAvanavAM bhAga 'egamegeNaM muhatteNaM gacchaI' eka muhUrta meM jAtA hai 530460 mata35 cha 'se sUrie' samA gatinI pachI' sUrya 'docce chammAse ayamANe' lon cha bhAsa gamana 42ta 'paDhamaMsi ahorattaMsi' uttarAyaNanA paDasA mAtramA bAhirANatara maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' mAhAnantara bhIta bhabha prApta na gAta 2. ' va nyAdinA jJAna bhATa prazna 42di -'jayANaM bhaMte ! sUrie' 3 sagavan ! nyAre sUrya 'bAhirAgaMtara maMDalaM ughasaMkamittA' saba mA bhajanI apekSAthI bhAga bha. jana prApta zata 'cAra carai' gatire cha. 'tayANa egoNaM mahattaNaM kevaiyaM khettaM gaccha bIjA ma DaLanA saMkramaNa kALamAM eka eka muhUrtamAM keTalA pramANavALA kSetramAM jAya che.' mA prazna uttaramA prabhu zrI 43 hai-'goyamA ! gautama ! 'paMca paMca joyaNasahassAI' pAya
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikaprakA TIkA-vakSaskAraH sU.saptama 5 muhUrtagatinirUpaNam asmin sarvabAhyamaNDaladvitIyamAMDale paridhiparimANaM trINi lakSANi aSTAdazasahasrANi dve zate satanavatyadhika yojanAnAm 318297, tato'sya paSThisaMkhyayA bhAge hRte labhyate yathoktamasmin maNDale muhUrttagatipramANamiti / atrApi dRSTipaghaprAptatA parimANamAha-tayANamityAdi tayANaM ihagayassa maNusassa' atra jAtAvekavacanam tena tadA tasmingAle iha bharatakSetragatAnAM bharatakSetrasthitAnAM manuSyANAm 'egatIsAe joyaNa tahasse hiM' ekatriMzatAyojanasahanaiH 'Navahiya solamuttarehiM joyaNasaehi' nava ca poDazottarai yojanazataH poDazAdhika navabhiryojanazarityarthaH 'egUNAlIsAeya sadvimAehiM joyaNastha' ekonacatvAriMzatA ca paSThibhAga yojanasya sahibhAgaM ca egasadvidhA chettA' ekasya yojanasya ca paSThibhAga mekapaSThiyA chityA 'saTTIe cuNiyAbhAgehi paThyA cUrNikAmAnaiH 31916 'sarie cakkhukAsaM handhamAgacchaI' sUryazcakSuH sparzam cakSurviyatAM dRSTipathaprAptatA mityarthaH havvaM zIghramogacchatIti, tathAhi atra vaha isa prakAra isa sarvabAhya maMDala ke dUsare maMDala meM paridhikA parimANa tInalAkha aThAraha hajAra do so satANave yojana 318297 isa saMkhyA kA sATha se bhAgadene para isa maMDala kA yathokta muhUrta gati kA pramANa mila jAtA hai| yahA~ bho dRSTipatha AnekA parimANa kahate haiM-'tayANaM ihagayassa maNusassa' taya isa bharatakSetra meM rahe hue manuSya kA 'egatIsAe joyaNasahastehiM' ikatIsa hajAra yojana se 'navahiya solasuttarehiM joyaNasaehiM' navaso solaha yojana 'egUMgAlIsAe ya sahibhAehiM joyaNasta' sAThiyA unacAlIsa bhAga saTTi bhAgaMca egasadvidhA chettA' eka yojana ke sATha bhAga ke ikasaTha se cheda dekara 'sahie cuNiyA bhAgehiM' sATha cUrNikA bhAgase 31916 : 'sUrie 'cakhupphAsa havva mAgacchaI' sUrya dRSTigocara turata AjAtA hai| tathAhi-isa M2 yauna tinni ya cauruttare joyaNasae' nayuse yAra yauna 'sattAvannaM ca sadvibhAe joyaNassa' : yarina sAyA sattAvanI an 'egamegeNaM muhutteNaM gcch|' me ' mutabhA laya che. 530420 - te A pramANe che-A sarva bAhA maMDaLanA bIjA maMDaLamAM paridhinuM parimANa traNulAkha aDhAra hajAra basattANu yeAjana 318297nuM che. A saMkhyAne saThathI bhAga'vAthI A maMDaLanuM yakta muhUrta gatinuM pramANa maLI jAya che. ahIMyA paNa daSTi. 5yamA bhAvAnu paribhA 3 cha-'tayANaM ihagayassa maNusassa'. tyAre mA bharatakSetramA rhe| manuSyo 'egatImAe joyaNasaharasehi me trIsa 12 yonayI 'navahie solasattarehi joyaNasaehi naksAsa yona 'egUNAlIsAe ya sadvibhAehi joyaNassa' sAyA sAgara tIsamo . mA 'saddhiM bhAgaM ca egasadvidhA chettA' meM yojanA and bhAgane mesiyA chIna 'saTThie cuNiyAmAgehi sA yUNi mAthI 3161931 'sUrie cAphAsa va mAgacchada' tara sUrya nAyara / anya che. rebha hai-ma bhI ma.i
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapratimA dvitIyamaMDale yadA sUryacAraM carati tadA divaso dvAdazamuhUrtapramANakaH dAbhyAM muhakapaSThibhAgAbhyAmadhikaH teSAM cArddhamAge padamuhUrtI ekena muhUrtekapaSThibhAgenAbhyadhikaH tataH sa varNanArtha paDapi muhUrtA ekapaSThayA guNyante tadA ekaH paSThi bhAgastatrAdhikaH prakSipyate tatojAtAni trINizatAni sakSaSaSThayadhikAni ekapaSThibhAgAnAm 367-tataH prakrAntamaMDaLe yatparimANaM trINilakSANi aSTAdaza sahasrANi dvezate zaptanavatyadhike 318297 idaMca yojanarAzi paThisaMkhyayA guNayitvA sA varNitA muhUnagati bhavatIti prathamamapi kathitam etadevebhiH tribhiH zarai SaT paSThayadhikairyadA guNyate tadA jAtA ekAdazakoTayaH aSTa paSThirlakSAzcaturdazasahasrANi nava zatAni nava navatyadhikAni 116814999 etasya eka paSThisaMkhyayA guNitAyA paSThisaMkhyayA 3660 bhAgo hriyate labdhAni ekatriMzatasahasrANi navazavAni poDazAdhikAni 31916 zeSamuddharati caturvizatizatAni ekonacatvAriMzadadhikAni 2439 etAvatA yojanAni nAyAtAni / tataH paSThimAgAnayanAthamekaSaSThayA bhAgo hiyate labdhA ekonacatvAriMzata dUsare maMDala meM jaba sUrya gati karatA hai taba divasa bAraha muhUrta pramANa kA hotA haiM, do muhate ke ikasaTha bhAga adhika usakA AdhA bhAga cha muhUrta hotA hai| eka muhUrta kA ekasaThavA bhAga adhika hojAtA hai| usako-chahoM muhatoM ko ekasaTha se guNA kiyA jAtA hai| taba ekasaThavAM bhAga kA vahAM adhika prakSepa karane para tInaso sarasaTha AtA hai / taba isa kathita maMDala meM jo parimANa tIna lAkha aThAraha hajAra doso satANu 318297 hotA hai use yojana rAzi ko sATha kI saMkhyA se guNita karalene para vaha kathita muhUrta gati nikala AtI hai yaha pahale bhI kahA hai| yahI saMkhyA ko tInaso sATha se jaba guNita karate haiM taba gyAraha karoDa aThasaTha lAkha caudaha hajAra navaso nannANu 116814999 isa saMkhyA ko ikasAThavI saMkhyA se guNita karake sAThavI saMkhyA se bhAga dene para ekatrIsa hajAra navaso solaha 31916 labdha hotA hai zeSa covIsa so unacAlIsa 2439 rahate haiM / ataH sATha kA bhAga lAne ke lie ekasaTha se bhAga sUrya tyAre gati kare che, tyAre divasa bAra muhurta pramANane hoya che. be muhatanA ekasaTha bhAga adhika tene ardhA cha muhUrta ane eka muhartAne ekasaThamo bhAga adhika thaI jAya che. e chae muhUtane ekasaThathI guNavAmAM Ave che, tyAre ekasaThamA bhAgane tyAM adhikarUpe prakSepa karavAthI traNase saDasaTha Ave che. tyAre A kahelA maMDaLamAM je parimANu traNa lAkha aDhAra hajAra base sattANu 318297 thAya che te jana rAzIne sAThanI saMkhyAthI guNavAthI te kahevAmAM Avela muhUrta gati nIkaLI Ave che. A pahelAM paNa kahela che. A saMkhyAne traNa chAsaThathI jyAre guNavAmAM Ave che, tyAre agIyAra kareDa aDasaThalAkha cauda hajAra navaso navANuM 1168149 Ave che. A saMkhyAne ekasAThanI saMkhyAthI guNine sAThanI saMkhyAthI bhAga karavAthI ekatrIsa hajAra navase soLa 31916 Ave che. zeva cAvIsaso ogaNacALIsa 2439 rahe che. A rIte ejananI saMkhyA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA kA saptamavakSaskAra. 5 muhUrtagatinirUpaNam SaSThibhAgAH 31 ekasya ca paSThibhAgasya sampandhinaH SaSThireka SaSThibhAgA / iti / / ' samprati tRtIyamaMDale saMcariSNuH sUryasya muhUrtagatipramANe darzayitumupakramate 'se pavisamANe' marie' atha dvitIyamaMDalapravezAdanantaram pravizan jambUdvIpAbhimukhaM gacchan sUryaH 'docaMsi ahorattasi' dvitIye ahorAtre uttarAyaNasatke ityarthaH, 'bAhiratacaM maMDalaM upasaMkamittA cAraM cAi' bAhya tRtIyamaNDalamupasaMkraya cAraM gatiM carati karoti tataH kiM bhavati tabAha-jayANamityAdi, 'jayANaM bhaMte sarie bAhiratacaM maMDalaM upasaMkamittA cAraM carai' yadA yasthinkAle khala bhadanta bAhyaM tRtIyamaNDalamupasaMkramya cAraM gatiM carati karoti 'tayA gaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khetaM gacchai tadA tRtIyamaMDalasaMkramaNakAle khalu ekaikena muhUrtena khalu kiyat pramANaka kSetraM gacchatIti praznaH bhagavAnAha-goyamelyAdi 'goyamA' he gautama ! 'paMca paMcajoyaNa sahassAI' paMca paMcayojana sahasrANi 'tiNNi ya cauruttare joyaNasae' trINi karane para sAThiyA unacAlIsa bhAga labdha hotA hai aura eka sATha bhAga ke sAThavAM bhAga hotA hai| aba tIsare maMDala meM saMcahiSNu sUrya kI gati ke pramANa ko kahanekA prAraMbha karate haiM-'se pavisamANe sUrie' dUsare maMDala meM praveza karane ke pIche jaMbUdvIpa ke sanmukha gamana karatA huvA sUrya 'doccaMsi ahorasiM' dUsare ahorAtra meM 'bAhitaccaM maMDalaM ughasaMkamittA cAraM caraI' boya tIsare maMDala meM jAkara gati karatA hai| usase kyA hotA hai so batAte haiM-'jayA NaM bhaMte ! sUrie bAhirataccaM maMDalaM ughasaMkamittA cAraM caraI' he bhadanta ! jisa kAla meM sUrya bAhya tIsare maMDala meM jAkara gati karatA hai-'tayANaM egamegeNaM muhattaNaM kevaiyaM khettaM gacchaha' taba tIsare maMDala ke saMkramaNa kAla meM eka eka muharta meM kitane pramANa kSetra meM gamana karatA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA !' he gautama ! maLatI nathI tethI sAThane bhAga lAvavA mATe ekasAThathI bhAga karavAthI sAThiyA ogaNacALIsa bhAga labdha thAya che, ane ekasaTha bhAgane sAThame bhAga zuM thAya che, - have trIjA maMDaLamAM saMcAra karanAra sUryanI guhUrtagatinuM pramANa kahevAne prAraMbha 3re cha-'se pavisamANe sUrie' mI mamA pradeza 4aa pachI bhUdIpanI sanbhuma gamana 42te| sUrya 'doccaMsi ahorattaMsi' mI mAtramA 'bAhirataccaM maMDalaM ubasaMkamittA cAra caraI' mAhyatrIja meM gati 4re cha, anAthI zuyAya che ? matAve che-'jayANaM bhaMte ! sUrie bAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' 3 sAvan ! nyAre sUrya mAtrI bhajamA 44 gati 42 cha, 'tayANaM pagamegeNaM muhuttaNa kevaiyaM khettaM che tyAre trIjA maMDaLanA saMkramaNa kALamAM eka eka muhUrtamAM keTalA pramANavALA kSetramA gamana 42 cha? yA prazna uttaramA prabhuzrI gItabhAbhIna. 4 che-goyamA ! 'paMca paMca joyaNa sahassAI' pAya pAya M2 yAna 'tinniya cauruttare joyaNasae' aso yAra
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamIpapratiyo ca caturuttarANi yojanazatAni caturadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH / 'dRguNAlIsaMca sahibhAe joyaNassa' ekonacatvAriMzaca paSThibhAgAn yojanasya 'egamegeNaM muhutteNaM gcch|' ekaikena muhUrtena gacchatIti tadyathA-atra khalu vAyatRtIyamaNDale pariyaparimANaM trayolakSAH aSTAdazasahasrANi dve zate ekonAzItyadhike 318279 asya ca paSThimaMkhyayA bhAge hate labdhaM yathAkathitamatra maMDale muhUrtagati pramANamiti / ... saMprati dRSTipathaprAptatA darzayitumAha-'tayANaM ihagayasma' ityAdi, 'tayANa ihagayassa maNusassa' tadA tasmin kAle khalu iha bharatakSetragatAnAM manuSyANAm 'egAhiehiM battIsA joyaNasahassehi' ekAdhika dvAtriMzatA yojanasahauH 'pagUNapaNAe ya saTimAehiM joyaNassa' ekonapaMcAzatA ca paSThibhAgai yojanasya 'sadvibhAgaM ca sahiyA chittA' ekaM ca paSThimAgameka paSThiyA chittvA 'tevIsAe cuNiyA bhAgehiM trayoviMzatyA cUrNikAbhAgaH 'mUrie' sUrya: 'cakkhupphAsaM havyamAgacchai' cakSuH sparze dRSTipathaprAptatAM cakSu vaipayatAmityarthaH havvaM zIghramA'paMca paMca joyaNasahassAI pAMca pAMca hajAra yojana 'tini ya cauruttare joyaNasae' tInaso cAra yojana 'duguNAlIsaM ca sahibhAe joyaNarasa' eka yojana kA sAThiyA unacAlIsavAM bhAga 'egamegeNaM muhatteNaM gacchaI' eka muharta meM jAtA hai| yaha isa prakAra-isa bAhya tIsare aMDala meM paridhi kA parimANa tIna lAkha aThA. raha hajAra doso unAsI 318279 isa ko sATha kI saMkhyA se bhAga dene para pUrvokta yathA kathita muharta gati.kA pramANa isa maMDala kA mila jAtA hai| ava dRSTipatha meM prAptatA dikhAne ke lie kahate haiM-'tayANaM ihagayassa maNusassa' usa samaya isa bharatakSetra meM rahe hue manuSyoM kA 'egAhiehiM battIsA joyaNa sahastehiM battIsa hajAra eka yojana 'egaNapannAe ya sahibhAehi joyaNassa' eka yojana kA sAThiyA unapacAsavAM bhAga 'sahibhAgaM ca sadvidhA chittA' eka sATha kA bhAga ko sATha se chedakara 'tevosAe cuNiyA bhAgehi tevIsa cUrNikA yo- 'dugUNAlIsaM ca sadvibhAe joyaNasa' se yoganA satiyA merAya.jIsamA bAsa 'egamegeNaM muhutteNaM gacchaI' ke mutabhA jaya . mA prabhArI mA. zrI. bhama paridhinuM parimANa traNa lAkha aDhAra hajAra base agAsI 318279 che. tene sAThanI saMkhyAthI bhAgavAthI pUrvokta yathAkathita muhUrtagatinuM pramANa A maMDaLanuM maLI Ave che. '. Ti55 prApta matAvAna mATe che-'tayANaM ihagayassa maNusassa' samaya mA bharatakSetramA 23 // manuSyAne 'egAhiehiM battIsA joyaNasahassehiM matrIsa tara 2 : yoni 'egUNapannAe ya sadvibhAehiM joyaNassa' se yojanA sAyA mApayAsame mA 'sadvibhAgaMca sadvidhA chittA' me mAuna mAgana sAthI chedana 'tevIsAe cuNNiyA bhAgehiM tevIsa yUNi mA 42vAyI 'sUrie' sUrya 'cakkhupphAsa havva mArU zIvra cakSugocara thaI jAya che. te A pramANe che. A bAhya trIjA maMDaLamAM
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAcikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 5 muhUrtagatinirUpaNam ganchatIti tadyathA-atra khalu vAhatRtIyamaMDa le divaso dvAdazamuhUrta pramANa zcatubhirmuhUrteka paSThibhAgairadhikaH tasyAddha pamuhUrtAH dvAbhyAmeka SaSThibhAgAbhyAm adhi : sAmastyenaikapaSThibhAgakaraNArthaM paDapi muhUrtA ekapaSThisaMkhyayA guNyante guNanAnantaraM tatra dvAvekaSaSThibhAgau prakSi pyete tato bhavaMti trINi zatAni aSTa paSThyadhikAni ekapaSThibhAgAngam 368, tato'smin tRtIyamaMDale yat / paridhiparimANaM trayolakSA aSTAdazasahasrANi dvezate ekonAzItyadhika 318279 etat tribhiH zatairaSTaSaSThayadhika guNyate jAtA ekAdazakoTayaH ekasaptatiH zatasahasrANi SaviMzatiH sahasrANi SaTzatAni dvi saptatyadhikAni 117126672 asya caikaSaSThayA guNitayA paSThayA 3660 bhAge labdhAni dvAtriMzasAhasrANi ekAdhikAni 32001 zeSaM trINi sahasrANi dvAdazAdhikAni.3012 tepAM paSThibhAgAnayanArthagekapaSThacyA bhAge hRte labbA ekonapaMcAzat SaSThibhAgA, ekasya paSThibhAgasya sambandhinaH trayoviMzaticcUrNikAbhAgA iti / saMpratyatrApi caturthamaMDalAdiSvati deza darzayitumAha-evaM khalu eeNaM uvAeNabhAga karane se 'sUrie' sUrya 'carakhupphAsaM handhamAgacchaha' zIghra hI cakSugocara AtA hai| yaha isa prakAra se hai-isa bAhya tIsare maMDala meM divasa bAraha muharta pramANa kA hai-evaM sAThiyA cAra muharta adhika hotA hai| usakA AdhA cha muharta sAThiyA do muhata adhika hai| usakA ekasAThavAM bhAga karane ke lie chahoM muhUrta ekasATha kI saMkhyA se guNA kiyA jAtA hai / guNA varane para usameM ekasAThiyA do bhAga kA prakSepa karane para tInaso aDasaTha ikasaTha bhAgoM kA 368, tatpazcAtU isa tIsare maMDala meM jo paridhi kA parimAga tIna lAkha aThAraha hajAra doso unnAsI 318279 isako tInaso aDasaTha se. guNA karane para gyAraha karoDa ikottara lAkha chavvIsa hajAra chaso bahatara 117 26672 hotA hai| isako ekasaTha se guNA kara ke 3660 se.bhAga dene se battIsa hajAra aura eka 320001 AtA hai, tIna hajAra bAraha 3012 zeSa bacatA hai / usakA sATha kA bhAga lAne ke lie ikasaTha se bhAga dene se sAThiyA unapacAsa : eka sATha kA tevIsa cUrNikA bhAga labdha hotA hai| divasa bAra hatA ane sAThiyA cAra muhUrta pramANane che tenA ardhA cha muhata ane sAThiyA be muharta che. tenA ekasATha bhAga karavA mATe cha e muhane ekasAThathI guNavAmAM Ave che, guNIne temAM ekasAThiyA be bhAgane prakSepa karavAthI traNaso aDasaTha ekasaTha bhAge 368 thAya che A trIjA maMDaLamAM paridhinuM parimANa je traNa lAkha aDhArahajAra baso agaNyAsI 319279 thAya che tene 368 thI guNavAthI agyAra karoDa eketera lAkha chavvIsa hajAra chase tera 11711267ra thAya che. Ane ekasAThathI guNIne 3660 thI bhAgavathI batrIsa hajAra ne eka 32001 Ave che traNahajAra bAra 3012 zeSa vadhe che. tene sAThamAM bhAga lAvavA mATe ekaThathI bhAgavAthI sADiyA ogaNapacAsa $6 eka sAThanA tevIsa cUrNikA bhAga labdha thAya che,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 jambUdvIpaprAptilo. mityAdi, 'evaM khalu-eeNaM uvAeNaM' evamuktaprakAreNa khalu iti nizcayena etenopAyena kramazaH kramazastattadanantarAbhya tara maMDalAbhimukhagamanalakSaNena 'pavisagANe sarie' pravizan pravezaM kurvan sUryaH 'tayaNaMtarAo maMDalAmo' tadanantarAt yasmin sthitastato'parasmAt maMDalAt 'tayaNaMtaraM maMDalaM' badanantaramaparAparalakSaNaM maNDalam 'saMkramamANe saMkramamANe' saMkrAman saMkrAman gacchan gacchan 'aTThArasa aTThArasa sahimAe joyaNassa' aSTAdazASTAdazapaSThiH bhAgAn yojanasya 'egamege maMDale' ekai kasmina maMDale 'muhuttagaI' muhurtagatim 'nivaDe. mANe nivaDUmANe' nivarddhayan nivarddhayan hAyayan tyanityarthaH 'sAiregAI paMcAsIti paMvAsIti jAyaNAI' sAtirekANi paJcAzItiH paJcAzItiyojanAni 'purisachAyaM abhivaddhamANe abhivaDhemANe' puruSAyAmabhivarddhayan abhivarddhayan 'saccatara maMDalaM uvarmakamittA aba yahAM bhI caturtha maMDalAdi meM atideza dikhAne ko kahate haiM-'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' ukta prakAra se isa upAya se kama krama se tadanantara abhyantara maMDalAbhimukha gamanarUpa "pavisamANe sarie praveza karatA havA sUrya tayaNatarAo maMDalAo' tadanantara mAne jisa maMDala meM sthita ho usase dUsare maMDala se 'tayaNataraM maMDalaM' dUsare maMDala se dUsare maMDala meM 'saMkramamANe saMkamANe' jAte jAte 'aTThArasa aTThArasa sahibhAe joyaNassa' eka yojana kA aThAraha aThAraha sAThiyA bhAga 'egamege maMDale' eka eka maMDala meM 'muhattagaI' muhartagati ko 'nivaDemANe nivaDemANe kama karatA karatA 'sAiregAI paMcAsIti paMcAsIti joyaNAI' kucha kama pacAsI pacAsI yojana 'purisachAyaM' abhivaDhemANe abhivaDhemANe' puruSachAyA ko baDhAte baDhAte 'savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' sarvAbhyantara maMDala ko prApta karake gati karatA hai| pratimaMDala ko evaM ahorAtra kI gaNanAse ahorAtra bhI ekaso sIrAsIvAM - have ahIMyA paNa cothA vigere maMDalAdimAM atideza batAvavAne mATe kahe che- evaM khalu eeNaM uvAeNaM' RthI ma pAyathI bhapU4 tahata2 satya-tara bhavAmibhuma gamana35 'pavisamANe sUrie' pradeza 42 sUrya 'tayaNaMtarAo maMDalAo' tahanantara gaTa 2 mA DAya tanAthI mI magathI 'tayaNaMtaraM maMDalaM' mIta bhamA 'saMrumamANe saMkamamANe' ordi arai 'aTThArasa aTThArasasadvibhAe joyaNassa' me zora yA mA2 ma2 mA 'egamege maMDale' me4 4 bha3bhA 'muhattagaI bhutaH gati. 'nivaDDhe mANe' nivaDDhe mANe' 48 42di 42di 'sAiregAI paMcAsIti joyaNAI 44 48 payAsI payAsI yona 'purisachAyaM abhivaDDhe mANe abhivaDhe mANe' 135 chAyAna vadhAratA dhArA 'savyamaMtara maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' salyAtarabhajana prApta karIne gati kare che. pratimaMDaLane ane aherAtrinI gaNanAthI ahI paNa eka vyAsIme divasa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAcikA TIkA-vakSaskAraH sU.saptama 5 muhUrtagatinirUpaNam cAra caraI' sarvAbhyantaramaMDalamupasaMkramya saMprAdhya cAraM gatiM carati karotIti / pratimaMDala cAhorAtragaganAdahorAtropiyazItyAdhika zatatamastenAyamuttarAyaNasya caramo divaso bhavatIti kathayitumAha-'esa gaM docce chammAse' ityAdi 'esaNaM docce chammAse' eSaH khalu dvitIyaH paNmAsaH uttarAyaNalakSaNo'yanavizeSaH 'esaNaM dozcassa chammAssa pajjavasANe' etat khalu dvitIyasya SaNmAsasyottarAyaNalakSaNasya paryavasAnam jyazItyadhikazatatamohorAtrarUpatvAt 'esa NaM Aicve saMvaccha re' epaH khalu AdityaH saMvatsaraH AdityacAropalakSitaH saMvatsara iti patAyatA nakSatrAdi saMvatsarasya nirAkaraNaM kRtam AdityAdeva ahorAtrapakSamAsaRtuayanavarSa vyavahAro natu nakSatrAdito mAsAdi vyavahAra iti 'esa NaM Aiccassa saMvaccharassa pajavasANe panate' etat khalu Adityasya saMvatsarasya paryavasAnaM caramAyanacaramadivasastrIt prajJaptaM kathitamiti / iti saptamaM muhUrttagati dvAraM samAptam / / sU0 5 // . samprati aSTamaM dinarAtrivRddhi hAnidvAramAha-'jayANaM bhaMte surie' ityAdi / mUlam-jayANaM bhaMte ! sUrie samvananaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cauraM carai tayANaM ke mahAlae divase ke mahAliyA rAI bhavai ? goyamAM! divasa uttarAyaNa kA antima divasa hotA hai yaha kathana karane ke lie kahate haiM-'esaNaM docce chammAse yaha uttarAyaNa rUpa dUsarA SaTmAsa hai-'esaNaM. do. ccassa chammAsassa pajjavasANe' yaha dUsare pakSAsa rUpa uttarAyaNa kA antima divasa hai. arthAt ekaso tirAsIvA ahorAtra hone se vaha antima kahA gayA hai, 'esa NaM Aicce saMvacchare' yaha sUrya saMvatsara hai kAraNa kI yaha saMvatsara sUrya kI gati se upalakSita hotA hai| isa kathana se nakSatrAdi saMvatsara kA nirAkaraNa ho jAtA hai, sUrya se hI ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana evaM varSa kA vyavahAra hotA hai / nakSatrAdi se mAsAdi vyavahAra nahIM hai, 'esaNaM AhaJcassa saMvarassa pajjavalANe paNNatte' yaha Aditya saMvatsara kA antima ayana kA antima divasa hone se paryavasAna rUpa kahA hai| sU0 5 // ||is prakAra yaha sAtavAM muharta gatidvAra samApta / uttraayn| cha saya cha. mA 4yana 421 // bhATa cha-'esaNaM docce chammAse A uttarAyaNarUpa bIjA cha mAsa rUpa uttarAyaNane chelle divasa che. arthAt ekasevyAsiimaa mAtra pAthI ta cheda sa 4AmA mAvasa cha 'esaNaM Aicce saMvacchare' A sUrya saMvatsara che, kAraNa ke- mA saMvatsara sUryanI gatithI upalakSita thAya che. A kathanathI nakSatrAdi saMvatsaranuM nirAkaraNa thaI jAya che. sUryathI ja ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, mayana, mane varSa nA vyavahAra thAya che. 'esaNaM Aiccassa saMvaccharassa pajjavasANe paNNatte' mA Aditya saMvatsaranA chellA ayanane chello divasa hovAthI paryavasAnarUpa kahela che. sU0 5 II che A rIte sAtamuM muhUrta gatidvAra samAsa che ja09
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapratistra * tayANaM uttamakadupatte ukosae advArasamuhatte divase bhavai, jahaNiyA duvAlasamuhuttA rAI bhavai, se mikkhamamANe sUrie NavaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi abhaMtagaNaMtaraM maMDalaM uvasaMkabhittA cAraM carai / jayANaM bhaMte ! sUrie abhaMtarANaMtara maMDalaM usaMkamittA cAra carai tayANaM ke * mahAlae divase ke mahAliyA rAI bhavai ? goyayA! tayANaM aTThArasamuhutte divase bhavai, dohi egasaTibhAgamuhuttehiM UNe duvAlasa muhuttA rAI bhavai dohi ya egasadvibhAgamuhuttehiM ahiyatti, se mikkhamANe sUrie do ccaMsi abhaMtarAgaMtaraM maMDalaM uvasaMkamintA cAraM carai tayANaM ke mahAlae divase ke mahAliyA rAi abai, moSamA! tayANaM aTThArasamuhutte divase bhavai cauhi egasadvibhAgamuhattehi UNe, duvAlasamuhattA rAI bhavai cauhiM egasadvibhAgamuhattehiM ahiya ti| evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo sayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe do do * egasadvibhAgamuhuttehiM egoMge maMDale divasakhitasla gibuddhemANe Nibu DhemANe rayaNikhittassa abhivaDhemANe abhivaDhemANe savvavAhiraMmaMDalaM uvasaMkamittA cAraM baraha ti| jayANaM surie satvaraMtarAo maMDalAo sannavAhiraM maMDalaM uksaMkalittA cAraM carai tathANaM sababhataramaMDalaM . paNihAya egeNa tesIeNarAiMdiyasaeNaM tiNNi chAva? egasadvibhAga muhu, tasae divasalettassa nibuddhattA rayaNi khettassa abhivuddhattA cAra caraitti jayANaM bhaMte ! sUrie sambavAhiraM maMDalaM ubasaMkamittA cAraM carai tayANaM ke mahAlae divale ke mahAliyA rAi bhavaI ? goyamA ! tayANaM uttama.kaTupattA ukkosiyA aTArama muhattA rAI bhavai jahaNae duvAlasamuhutte divase bhavai ti ema NaM paDhame chammAse esaNaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe / se pavilamANe sUrie doccaM chammAsaM ayamANe paDhamaMsi ahorasi vAhirAgaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM ke mahAlae divase bhavai ke mahAlayA rAI avai, goyamA! aTArasamuhuttA rAI bhavai dohiM egasadvibhAgamuhattehiM ahie se pavisamANe sUrie * mahAlae nirie savayattArayANa tiNi chA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam doccaMsi ahorasi bAhiranacaM maMDala uvasaMzamittA cAra carai / jayA NaM bhaMte ! sUrie bAhirata maMDala upasaMkamittA cAra carai, tayA NaM ke mahAlae diyase bhavai ke mahAliyA rAI avai, goyamA ! tayA NaM aTThArasa muhuttA rAI abai cauhiM egasadvibhAga huttehiM UNA duvAlasa muhutte divase avai nahiM egasaTibhAgamuhuttehiM ahie ti| evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe dodo egasadvibhAgamuhattehiM egamege maMDale rayaNikhettassa nibuddhazANe nibujhemANe divasakhettassa abhibuddhemANe abhibuddhemANe savvabbhaMtaraM maMDalaM udalaMkImattA cAraM cAi ti| jayA NaM bhaMte ! sUrie savvabAhirAo maMDalAo sa taraM maMDalaM uksakamittA cAraM carai tayANa saJcabAhiraM maMDalaM paNihAya tesIe NaM rAiMdivaseNaM tiSiNa chAva? egasahibhAgamuhattasae zyaNikhettassa NibuddhatA divasa khettasla abhivavettA cAraM gharai elaNaM docce chammAse esaNaM doccassa chammAsasla pajjavasANe esa NaM Aicce saMvacchare esaNaM Aiccassa saMvaccharasta pajjavasANe paNa ||suu0 6 // chAyA-yadA khallu bhadanta sUryaH sarvAbhyantaraNa DalamupasaMkravya cAraM carati tadA khala kiM mahAlayo divasaH kiM mahAlayA rAni bhavati ? gautama ! tadA khalu uttamakASThA prAptaH utkarSako 'STAdazAhattoM divaso bhavati, javanyikA dvAdazamahattI rAtri bhavati / atha niSkrAman sUryo navaM saMvatsaramayamAnaH prathame ahorAtre'bhyantarAnantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati / yadA khalu bhadanta sUryo'bhyantarAnantaraM maNDalaghupasaMkramya vAraM carati tadA khalu kiM mahAlayo divasa: ki mahAlayA rAtri bhavati ? gautama! tadA khallu aSTAdaza muhUrtoM divaso bhavati dvAbhyAmekapaSThibhAgamuhUrtAbhyAmRnA, dvAdazamuhartA rAtri atrati dvAbhyAmekapaSThibhAga muhUrtAbhyAmadhiketi / atha niSkrAman sUryo dvitoye'horAtre yAstU cAraM carati tadA khalu ki.mahAlayo divasaH kiM mahAlayA rAmi bhagati gautaga ! tadA khalu bhanTAdazamuhU to divaso bhavati caturbhirekapaSThibhAgamuhUrtA rAtri bhavati caturbhireka pachi nAga muharadhiti evaM khalu etenopAyena niSkrAman sUryaH tadanantarAnmaNDalAtadanantaraM maNDalaM saMkrAn dvau dvAvekaSaSTimAgamuhUvikaikasmin maMDale diyasakSetrasya nivarddhayan nivarddhathan rajanikSetrasyAbhivarddhagan abhivarddhayan sarvabAhyamaMDala
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapratisUtra mupasaMkramya cAraM caratIti / yadA ela sUryaH sarvAbhyantarAt maMDalAt sarvabAhya maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu sAbhyantaramaMDalaM praNidhAyakrena vyazItena rAtridivazatena triNi paT paSThAni eka paSThibhAgayuhartazatAni dinasakSetrasya nibaddhartha rajanIkSetrasyAbhivartha cAraM caratIti / yadA khala bhadanta sUryaH sarvavAhyamaMDalamuSasaMkramya cAra carati radaH khallu ki mahAlayo divasaH kiM mahAlayA rAtri bhavati gautama ! tadA khalU namakASThA prAptA utkarSakA'. STAdazamuhUrttA rAtrirbhavati jaghanyako dvAdazamuhUttoM divaso bhavati iti, epaH khalu prathamaH paNmAsa etat khalu prathamasya paNmAsasya paryavasAnam / atha pravizana sUryaH dvitIyaM paNmAsa praya mAnaH prathame ahorAtre vAdyAnantaraM maMDalamupasaMkramya cAraM carati, yadA khalu bhadanta sUryovAhyAnantaraM maNDalamupasaMkamya cAraM carati tadA khalu ki mahAlayo divaso bhavati kiM mahAlayA rAtri bhavadhi ? gautama ! aSTAdazamuhUrtA rAtri bhavati dvAbhyAmekapaSThibhAgamuhUrtAbhyAmUnAH dvAdazamuhRttau divaso bhavati dvAbhyAme UpaSThibhAgamuhUrttAbhyAmaSikaH atha pravizan sUryo dvitIye- . horAtre vAhya tRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAraM carati, yadA khalu bhadanta sUrsa va hyattIyamaNDala mupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ki mahAlayo divaso bhavati kiM mahAlayA rAtri bhavati gautama ! tadA khalu aSTAdaza muhUrtA rAtri bhavati caturbhirekapaSThibhAgamuhUrtarUnA dvAdazamuhUtoM divaso bhavati caturbhire kapaSThibhAgamuhUrtaradhika ivi evaM khalve tenopAyena pravizan sUryaH tadanaMtarAnmaMDalAttadanantaraM maMDalaM saMkrAman saMkrAman dvo dvAvekapaSThibhAga muhattau ekaikasmin maMDale rajanIkSetrasya nivarddhayan nivarddhayan divasakSetrasvAmivarddhagan abhivarddhayan sarvAbhyantaraM maMDakamupasaMkramya cAraM caratIti / yadA khalu bhadanta ! sUryaH savAhyAta maMDalAt sarvAbhyantaraM maMDalamurasaMkramya cAraM carati tadA khallu sarvavAhya maMDalaM prANidhAya etena vyaza tena rAtri divasazatena trINi paTpaSThi eka paSThibhAga muhUrtazatAni rajanikSetrasya nivRddhaya divasa kSetrasyAbhivayaM cAraM carati epaH khalu dvitIyaH paNmAsaH etat khalu dvitIya paNmAsasya paryava'sAnaM epaH khalu AdityaH saMvatsaraH etat khalu Adityasya saMvatsarasya paryavasAnam / / sU0 6 // TIkA-'jayANaM bhaMte ! surie' yadA khalu-yasmin samaye kila bhadanta ! sUryaH sarati gacchati AkAze iti sUryaH athavA-suvati karmaNi tattakArye lokAn iti sUryaH, athavA ahorAtrasya vyavasthA saMpAditA bhavati tadamAve'horAtra vyavasthAyA asaMbhavApatte rizte etAdRzaH sUryo bhagavAn yasmin samaye 'satrabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkramitA' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkra. 'jayANabhaMte ! mRrie savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' ityAdi'TIkArtha-gautama svAmI ne isa satra dvArA prabhu se aisA pUchA haiM-'jayA NaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtara maMDalaM' he adanta! sUrya jisa samaya sarvAbhyantara maNDalakA ___ 'jayAgaM bhaMte ! sUrie saJcabhaMtara maMDalaM ubasaMkamittA' ityAdi rA -gautabhasvAbhAsa mA sUtra paDe anuna mA tanA prazna yA cha'jayANaM bhaMte ! sUrie savvanbhaMtara maMDalaM' mata! sUrya 2 samaye sAlyantara meM prAta
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam ... 69 mya-saMprApya 'cAraM carai' cAram-gati carati-karoti 'tayANaM ke mahAlae divase ke mahAliyA rAI tadA-tasmin kAle ko mahAlayaH ko mahAn-atizayenAdhika AlayaH byApyakSetralakSaNa Azrayo yasyAsau kiM mahAlayaH kiyAn ityarthaH divaso bhavati, tathA-kiM mahALaya-kiyatna mANA rAtri:-nizA ca bhavatIti praznaH, bhagavAnAi--'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tayA NaM uttamakaTTapatte ukkosae aTThArasamuhutte divase bhavaI' tadA-tasmin kAle khalu uttamakASThA prAptaH uttamAM kASThAm: avasyAM prApta:-AditmasaMvatsarasambandhi paTU paSTayadhika trizatadivapsamadhye yato na kazcidaparo'dhika ityarthaH, ata evotkarSaka ukRSTa ityayaH aSTA. daza muhU to daNDa : tatpramANako divaso bhavati, sarvato'dhiko'STAdazamuhUrttapramANaM dinaM bhavati ityarthaH / tathA-'jahaNiyA duvAlasamuhuttA rAI bhavaI' jaghanyA-sarvato nyUnA dvAdazamuhUrta pramANA rAtri bhaMghati, yatra khalu maNDale yAvatpramANo divasa statra maNDale divasApekSayA zeSA ahorAtrapramANA rAtri riti jaghanyA dvAdazamuhatA rAtri riti, sarvasmin kSetre kAle vA triMzaprAptakarake 'cAraM caraha' gati karatA hai 'tayANaM ke mahAlae divase' usa samaya divasa kitanA bar3A hotA hai ? aura 'ke mahAliyA rAI' kitanI baDI rAtri hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! uttaprakaTTapatte ukkosae aTThArasamuhale divase bhavaI' he gautama ! usa kAla meM uttama avasthA ko prApta huA. Aditya saMvatsara sambandhI 363 divasoM ke bIca meM jisase koI aura dina baDA na hotA aisA sabase baDA dina 18 muhUrta kA hotA hai tathA-'jahaNiyA duvAlAsamuhattA rAI bhavaIsarva se jaghanya 12 muhUrta kI rAtri hotI hai jisa maNDala meM jitane pramANa kA dina hotA hai usa maMDala meM divasa kI apekSA zeSa ahorAtra ke pramANa se kamapramANavAlI rAtri hotI hai isa kAraNa jaghanya pramANavAlI kahI gaI hai? samasta kSetra meM athavA kAla meM tIsa muhUrta kA rAta dina kA pramANa niyata kahA gayA hai| to jaba divasa 18 muhUrta kA hotA hai taba rAtri 12 muhUrta kI hone 4rIne 'cAra caraI' gati re cha. 'tAgaM ke mahAlae divase' ta mate sa sanei DAya cha ? bhane, 'ke mahAliyA rAI rAta sI bhI jAya cha 1 4AmamA prabhu 2goyamA ! uttamakadupatte ukkosae advArasamuhutte divase bhavaI' gautama ! mA uttama avasthA prApta thayela Aditya sa vatsara saMbaMdhI 363 divasanI vacce jemAM bIje kaI divasa lAMbe thatuM nathI e lAMbe dina 18 muhUrtane thAya che. temaja 'jahaNiyA duvAlasamuhuttA rAI bhavaI' sapatha gadhanya 12 muzta nI ta hAya cha.2 maMDaLamAM jeTalA pramANane divasa thAya che, te maMDaLamAM divasanI apekSAe zeSa aherAtranA pramANuthI alaupramANuvALI rAta heya che. AthI rAta jaghanya pramANavALI kahevAmAM AvI che. samasta kSetramAM athavA kALamAM tIsa muhUrtAnuM rAta-divasanuM pramANu niyata karavAmAM AveluM che. te jyAre divasa 18 muhUrtane thAya che tyAre rAtri 12 muhUrta
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprApti nmuhUrttapramANaka rAtriMdivasya niyatatvAt tadA yadA divaso'STAdazamuhUrttapramANakastadA rAtri dazamuhUrttapramANA, yadA ca rAtri dvAdazamuhUrttapramANA tadA tatra divaso'pTAdazamuhartapramANaka iti / atha yadA bharatakSetre'STAdazamuharttapramANo divasa stadA videkSetreSu dvAdazamuhartapramANA rajanI tadA dvAdazamuhUrtebhyaH pararAne atikrAntatvena paimuhAn yAvat kena kAThena bhavitavyam evaM bharatakSetre'pi vaktavyam / tatrocyate atra muhartagamyakSetra'vaziSTe sati tatra sUryasyodayamAnatvena diyaseneti tacca sUryodayAstAntaravicAraNena tanmaNDalagatadRSTipathaprAptatA vicAraNenopapadyate iti / nanvevaM sati sUryasyodayo'stamayanaM cAniyataM prAptam ? iti ce diSTamevatat taduktam' 'jaha jaha samae samae purabho saMcarai bhakkharo gynne| taha vaha io vi niyamA jAyai rayaNIi bhAvatyo // 1 // ' evaM ca sai narANaM udayasthamayaNAI hot'niymaaii| . sai desakAlabhee kassai kiMcIya dissae niyamA // 2 // lagatI hai aura jaba rAtri 18 muhUrta kI hotI hai taba dina 12 muharta kA hone lagatA hai bharatakSetra meM jaba 18 muhUrta pramANa kA dina hotA hai taba videha kSetroM meM 12 muhUrta kI rajanI-rAtri-hotI hai yahAM aisI AzaMkA ho sakatI hai ki jaya 12 muhUrta kI pararAtri atikrAnta-samApta ho jAtI hai kI 6 muharta taka kona kAla hotA hai ? isI taraha bharata kSetra meM bhI kahalenA cAhiye to isa zaGkA kA samAdhAna aisA hai-muhUrtagamya kSetra ke avaziSTa rahane para vahAM para sUrya ke-udaya mAnakI apekSA dina hotA hai yaha kathana sUryodaya aura usake astake antara ke vicAra se usa maNDalagata dRSTipatha prAptatA ke vicAra se-yana jAtA hai - zaGkA-no phira isa taraha ke samAdhAna se sUryakA udaya aura usakA asta niyamita nahIM bana pAtA hai-aniyata ho jAtA hai to aisA hameM iSTa hI hai yahI isakA uttara hai-kahA bhI haijeTalI thavA mAMDe che. ane jyAre 2 tri 18 muhurtanI thAya che tyAre divasa 12 muhUrtAne thavA mAMDe che. bharatakSetramAM jyAre 18 muhUrta pramANa jeTalo divasa hoya che tyAre videhakSetramAM 12 muhUrtanI rAta hoya che. ahIM evI AzaMkA udbhavI zake tema che ke jyAre 12 muhUrtanI vAta pararAtri atikrAnta-samApta thaI jAya che te 6 muhUrta sudhI kaye kALa hoya che ? te A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che ke muhUrta gamyakSetra avaziSTa rahe che tyAre tyAM sUryanA udayamAnanI apekSAe divasa hoya che. A kathana sUryodaya ane tene astanA atarane vicArathI te maMDaLagata daSTipatha prAptatAnA vicArathI banI jAya che. zaMkAte pachI A jAtanA samAdhAnathI sUryane udaya ane tene asta niyamita banI zakatuM nathI. eTale ke aniyata thaI jAya che-te AvuM ja amArA mATe cogya che ane javAba A pramANe kahela che
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra su. 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam sai ceva nidiDo ruddamuhutto kameNa sanvesi / kesiMcIdANi pi avisayapamANo ravI jesi // 3 // iti // yathA yathA samaye samaye purataH sazcarati bhAskaro gagane / tayA tatheto'pi niyamAt jAyate rajanIti bhAvArthaH // 1 // evaM ca sati narANAmudayAstamayane'niyate bhavataH / ' ___ sati dezakAlabhede kasyApi kasyApi kiJcidvyavahAryate niyamAt // 2 // * sakadeva ca nirdiSTo rudramuhUrtaH krameNa sarveSAm / / keSAzcididAnImapi ca viSayapramANo raviryeSAM bhavati // 3 // iticchAyA // : yattu sUryaprajJaptiTIkAyAM sUryamaNDalasaMsthityadhikAre samacaturasrasaMsthitivarNane kathitaM yat yugAdau eka sUryaH dakSiNapUrvasyAM dizi, ekazcandro dakSiNAparasyAM dizi dvitIyaH sUryaH pazcimottarasyAM dizi, dvitIyazcandra ityAdi tatsarvaM mUlodayApekSayA bhavatIti jJAtavyamiti / jaha jaha samaye samaye purao saMcarai bhakkharo gynne| taha taha io vi niyamA jAyai rayaNIi bhAvattho // 1 // evaMca sai narANaM udayasthamayaNAI hot'niymaaii| sai desakAlabhee kassai kiMcIya dissae niyamA // 2 // sai ceva niddiTho ruddamuhutto kameNa savvesi / kesiM cIdANipi avisayapamANo ravI jesiM jo sUryaprajJapti kI TIkA meM sUryamaNDalasaMsthiti adhikAra meM samacaturasra se . sthiti ke varNana prasaGga meM kahA gayA hai ki yuga kI Adi meM eka sUrya dakSiNapUrvadizA meM eka candra dakSiNaaparadizA meM, dvitIya sUrya pazcima uttara dizA meM aura dvitIya candra-pazcima pUrva dizA meM rahatA hai so yaha saba kathana mUlodaya kI apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye yaha aSTAdaza muhUrta pramANa jaha jaha samaye purao saMcarai bhakkharo gayaNe / taha taha io vi niyamA jAyai rayaNI i bhAvattho // 1 // evaM ca sai narANaM udayatthamayaNAI hota'niyamAI / / sai desakAlabhee kassai kiMcIya dissae niyamA // 2 // sai ceva niTThio ruddamuhutto kameNa savvesi / / kesiMcIdANivi avisayapamANo ravI jesiM // 3 // je sUryaprajJaptinI TIkAmAM sUryamaMDaLa saMsthiti adhikAramAM samacaturasathI sthitinA varNana prasaMgamAM kahevAmAM Avela che ke yuganA prAraMbhamAM eka sUrya dakSiNapUrva dizAmAM eka candra dakSiNa aparadizAmAM dvitIya sUrya pazcima uttaradizAmAM ane dvitIya candra pazcima pUrva dizAmAM rahe che, te A badhuM kathana mUledayanI apekSAo kahevAmAM AveluM // 3 //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagadIpaprAptiko ayaM cASTAdazamuhartapramANaH sarvotkRSTo divamaH pUrva saMvatsarasya cagmo divasaH iti prati. pAdayitumAha-se NikkhamamANe sarie' atha niSkrAman sUryaH yasmin sthAne sthitaH sarvI skRSTaM divasaM kRtavAn tasmAt sthAnAt niSkrAman- gacchan sUrya ityarthaH 'NavaM saMvaraM ayamANe' navam-nanInaM pUrvasaMvatsarApekSayA navaM dvitIyaM saMvatsaram-varSamayamAna: prApnuvAn bhAdadAna ityarthaH paThamaMsi ahoratasi' prathame ahorAtra 'ammatarANaM taraM maMDalaM' abhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDalam 'upasakamittA cAraM carai' upasakrampa saMprApya cAraM gatiM carati-karonIti / samprati-rAtridivasayo bRddhihAsaM darzayitumAha-'jayANaM' ityAdi, 'jayA NaM bhaMte ! surie' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! sUrya: 'amaMtarANataraMmaMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' abhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDa'kamupasaMkramya-rAMprApya cAraM gati carati-karoti tayANaM ke mahAlae divase' tadA-tasmin kAle khalu ki mahAlaya:-ko mahAn Alayo vyApyakSetra vAlA sarvotkRSTa dina pUrvasaMvatsara kA carama divasa hai-isa-yAtako prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM-se NikkhamamANe sarie NavaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi abhaMtarANaMtara maMDalaM uvarSakamittA-cAraM caraI' jisa sthAna para sthita hokara sUrya ne sarvotkRSTa dina kiyA hai usa sthAna se nikalatA huA vaha sUrya-navIna-pUrvasaMvatsara kI apekSA-ditIya saMvatsara-varSa ko prApta hokara prathama abhyantara ahorAtra meM abhyantara maNDala ke anantara dvitIya maMDala para Akara ke gati karatA hai rAtri divasa kA vRddhi hAsa kathana. isameM gautamalAmI ne prabhu se aisA prazna kiyA hai-'jayA NaM bhaMte ! sUrie' . he bhadanta ! jisa kAla meM sUrya 'abhaMtarANaMtaraM maMDalaM uvasaMkarmittA cAraM caraI' . abhyantaramaMDala ke anantara dvitIya maNDala para pahuMcakara gati kiyA karatA hai. 'tayANaM ke mahAlae divase, ke mahAlayA rAI bhavaI' taba usa samaya-usa sUrya che. Ama jANavuM joIe. A aSTAdaza muharta pramANuvALe sarvotkRSTa divasa pUrva saMvatsarane carama divasa che. A vAtane prakaTa karavA mATe sUtrakAra kahe che 'se NikkhamamANe sUrie NavaM saMvaccharaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi atbhatarANaMtara maMDalaM ubasaMkamittA cAra caraI 2 sthAna sthita 4. sUrya saliTasa mnaaye| che, te sthAna parathI udita thayele te sUrya navIna-pUrvasaMvatsaranI apekSAe dvitIya saMvatsara varSane prApta thaIne prathama aherAtramAM atyaMtara maMDaLa pachI dvitIya maMDaLa para AvIne gati kare che. rAtri-divasa-vRddhi-hAsa kathana bhAbhA gautabhasvAmI prabhuna mA tanA prazna cha-'jayA NaM bhaMte ! sUrie mata! 2imi sU 'abhaMtarANaMtara maMDalaM utrasaMkamittA cAra carai' masta rabha31 pachI vitIyama 52 paDecAra gati 43 cha-'tayANaM ke mahAlae divase, ke mahAlayA rAI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sa. 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam 76. rUpa Azrayo yasyAsau kiM mahAlayaH kiyAnityarthaH divaso bhavati tathA-' ke mahAlayA rAI bhava' ki mahAlayA kodRzapramANayuktA ca rAtrirbhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' - ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tathA NaM aTThArasamuhutte divase bhavai dohiM egasahi-bhAgamuhutehiM UNe' tadA tasmin abhyantaradvitIyamaNDaka saMkramaNakAle aSTAdazamuhUrtoH divaso bhavati dvAbhyAmekapaSTi bhAgamuhUrttAbhyA sUnaH arthAt aSTAdazamuhUrtta pramANo dvAbhyAM muhUrttakaSTa mAgAya hIno divaso bhavati 'duvAlasamuhuttA rAI bhavai dohiya egasaTTibhAga-tehiM ahiyatti' dvAdazamuhUrtta pramANA dvAbhyAM muhUrttakapapTibhAgAbhyAmadhikA rAtrirbhavatIti atrAyaM bhAvaH - aSTAdazamuhUrte divase dvAdazadhutramuhUrttAH SaT caramuhUrttAH te ca muhUrttAH maNDa , dvArA kitanA kSetra - vyApta kiyA jAtA hai- arthAt usa samaya kitanA baDA : dina hotA hai aura kitanI baDI rAtri hotI hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! tayANaM aTThArasamuhutte divase bhavai dohiM egasaDibhAgamuhutte hi kaNe' he gautama! taba 18 muhUrtta meM se 1 muhUrta ke 61 bhAga meM se 2 bhAga kama kA dina hotA hai arthAt ina aThArahamuhUtoM meM se eka muhUrtta ke 61 bhAga karane para una meM se do bhAga kama rahate haiM isa taraha yaha dina pUre 18 muhUrta harahIM hotA hai kintu eka muhUrtta ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga kama kA hotA hai| 'duvAlasamuhantA rAI bhavaI dohi ya egasaTTibhAgamuhuttehiM ahiyatti' tathA usa samaya jo rAtri hotI hai usakA pramANa 12 muhUrtta kA hotA hai jo 61 bhAgoM meM se 2 bhAga dina pramANa meM kama hue haiM - ve yahAM rAtri meM AjAte haiM ataH rAtrikA pramANa 12 muhUrtta se adhika prakaTa kiyA gayA hai tAtparya aisA hai ki aThAraha muhUrtavAle divasa meM 12 muhUrta to dhruva muhUrtta hai aura -6 ma' tyAre te sUrya vaDe keTalA kSetra vyApta thAya che eTale ke te vakhate keTale lAMmA -divasa hoya che bhane TasI sAMgI rAta hoya che ? yonA bhavAzrabhAM prabhu he che - 'goyamA ! tayANaM aTThArasamuhutte divase bhavai dohiM egaTTimAgamuhUttehiM kaNe' he gautama! tyAre 18 muhUttamAMthI 1 muhUttanA 61 bhAgAmAMthI 2 bhAga krama divasa thAya che. eTale ke e 18 muhUrtomAMthI 1 murhutanA 61 bhAgeA karyAM pachI temAM e bhAgA kama raDe che. A pramANe A divasa pUrA 18 muhUta nA thatA nathI paNa eka muhunA 61 bhAgamAMthI 2 bhAga kramanA hAya che. 'duvAlasamuttA raI bhAi dohi ya egasaTTibhAgamuhuttehiM ahiyatti' tebhana te samaye rAta hoya che tenu pramANa 122 muhurtta jeTala' thAya che. je 61 bhAgAmAMthI ` 2 bhAga dina pramANamAM kama thayA che tee ahI rAtrimAM AvI jAya che ethI rAtrinuM pramANa 12 muhUta karatAM adhika prakaTa karavAmAM Avela che. tApaya A pramANe che ke 18 muhUta vALA divasamAM 12 muhUta' te dhruva muhUrtI che ane 6 muhUta cara che. e muhUrto ja0 10
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayUkhApapratiko lAnAM vyazItyadhikazatena vadante hIyante ca tatra ca trairAzikagaNanAvatAraH, yadi maNDalAnAM yazItyadhikazate paimuhUrtA varddhante cApavarddhatte ca tadA ekena maNDalena kiM varddhate cApavarddhate ca ? sthApanA-yathA 183 / 61 atrAntyarAzinA ekakalakSaNena madhyarAziH padakalakSaNo guNyate, guNite ca etena guNitaM tadeva bhantIti niyamena paDeya sthitAH te va AdirAzinA majyante alpatvAt bhAgaM na prayacchatIti bhAjya bhAjakarAzyoH trikaNApavartanA karttavyA, jAta uparitano rAzirhi dvikarUpaH adhastana ekapaSTirUpaH samAgataM dvAvekapaSTimAgau muhurtasya, ato divase apavarddha ne rAtrI ca baddha te iti // ___samprati-agretanamaNDalagate divasarAtra vRddhihAnI pRcchannAha-'se NikkhamamANe ityAdi, 'seNikkhamamANe sarie docaMsi ahorattaMsi' atha niSkrAman sUryaH dvitIye aho. muharta cara muharta haiM ye muharta 183 maMDaloM para baDhate haiM aura ghaTate haiM to jaba rAzi vidhidvArA isa kI jAMca kI jAtI hai to usa samaya eka maNDala para ye kitane baDhate ghaTate haiM yaha spaSTa ho jAtA hai, isakeliye sthApanA isa prakAra se karanA cAhiye 183/6, 1, yahAM antima rAzi eka se madhyakI rAzi jo 6 hai use guNita karanA cAhiye taba 6 hI guNa nikala AtA hai isa meM Adi rAzi kA bhAga karanA cAhiye paraM ca yahAM para madhyakI rAzi hai vaha bhAjaka rAzi se hIna hai isaliye bhAjya bhAjaka rAzi kI trikoNa apavartanA karalenI cAhiye isa taraha ke AjAte haiM ye eka muharta ke kRta 31 bhAgoM meM se 2 bhAga haiM so dinake pramANa meM se inhe kama kiyA gayA hai aura rAtri ke pramANa meM inheM vaDhAyA gayA hai| ___'se mikkhamamANe sUrie doccaMsi' he bhadanta ! dvitIya maNDala se nika latA huA sUrya jaba abhyantara tRtIya maNDala ko prApta karake gati karatA hai taba 183 maMDaLe para vadhe che ane ghaTe che jyAre vairAzi vidhi vaDe enI parIkSA karavAmAM Ave che tyAre eka maMDaLa para e keTalA vadhe che ane ghaTe che A spaSTa thaI jAya che. AnA mATe sthApanI A pramANe karavI joIe. 183/2, 1, ahIM aMtima rAzi ekathI madhyanI je 6 che tene guNita karavI joIe. Ama karavAthI 6 ja guNanaphaLa Ave che. AmAM Adi rAzine bhAgAkAra karavo joIe paraMtu ahIM madhya rAzi che. te bhAjaka rAzi karatAM hIna che ethI bhAjya-bhAjaka rAzinI trikaNa apavartana karI levI joIe. A pramANe ja AvI jAya che. e eka mahanA karavAmAM AvelA 61 bhAgamAMthI 2 bhAge che. te divasanA pramANamAMthI emane ochA karavAmAM AvelA che ane rAtrinA pramANamAM emane abhivardhita karavAmAM AvelA che. se NikkhamamANe sUrie doccasi RE! dvitIyamayI nItA sUya yAra bhaya tara tRtIyama'ne prArata 4zana gati re tyAre 'ke mahAlaye divase ke mahAlayA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAtrivRddhivAninirUpaNam rAtre 'antaravacce maMDala uvasaMkamityA vAraM carada' abhyantaratRtIyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati 'tayA NaM ke mahAlae divasa ke mahAliyA rAI bhavaI' tadA yadA sarvAbhyantaratRtIya maNDala, pekSayA cAraM gatiM carati - karoti tasmin kAle khalu kiM mahAlaya :-1 :-kiyatpramANako divaso bhavati, tathA- kiM mahAlayA kIdRzapramANavatI rAtri bhavatIti praznaH, 'bhagavAnAha - gomA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' tayANaM' yasmin kAle sarvAbhyantaratRtIyamaNDalA. pekSayA sUryazvAraM carati tasmin kAle khalu 'aTThArasamuhutte divase bhavai cauhiM ekasahabhAgamuhUttehi UNe' aSTAdazamuhUrta :- aSTAdazamuhUrtta pramANako divaso bhavati caturbhirekapaSTibhAgamuhUrtairUnaH, tatra dvAbhyAM sUryamaNDalasambandhibhyAM dvAbhyAM ca prastutamaNDala sambandhibhyA mityevaM prakAre turekapaSTi bhAgairUno nyUno divaso bhavatItyarthaH tathA - 'duvAlasa muhutA rAI bhai cahiM egasahiterhi ahiyatti' dvAdazamuhUrtta pramANA caturbhirmuhUtairekapaSTimAgairadhikA rAtrirbhavati iti // , uktamaNDalatrayAtirikta caturthAdimaNDaleSu atidezena divasarAtravRddhihAnI kathayitumAha - 'evaM khalu eeNaM' ityAdi, 'evaM khalu ee NaM uvAeNaM' evaM - maNDalatrayadarzitarItyA 'ke mahAlaya divase ke mahAlayA rAI bhavai' usa samaya kitanA baDA dina hotA hai aura kitanI baDI rAta hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! tayA aTThArasamuhutta divase bhavai cauhiM egasadvibhAgamuhuttehiM UNe dubAlasamuhuttA rAI bhavadda, cauhiM egasatehiM ahiyatti' he gautama! jisa kAla meM sarvAbhyantara tRtIya maNDala kI apekSA sUrya gati karatA hai usa kAla meM aThA 'raha muhUrta kA dina hotA hai parantu eka muhUrta ke kRta 61 bhAgoM meM se 4 bhAga kama hotA hai do bhAga sUryamaNDala sambandhI aura do bhAga prastuta maNDala sambandhI yahAM liye gaye haiM / tathA bhAgoM se adhika 12 muhUrta kI rAtri hotI hai / aba sUtrakAra ukta maNDalatraya se atirikta caturtha Adi maNDaloM meM atideza vAkya dvArA divasa aura rAtri kI hAni evaM vRddhi kA kathana karane ke rAI bhavai' te bajate DeTo sAMmI hivasa hoya che ane DeTalI sAMgI rAta hoya che ? menA bhavAmabhAM alu ThaMDe he-'goyamA ! tayA aTThArasamuhutte divase bhavai cauhiM egasaTThibhAga muhutte hiM duvAlasamuttA rAI bhavaI, cauhiM egasadvimuhuttehi ahiyatti' he gautama! ne kALamAM sA~bhya Mtara tRtIyama'DanI apekSAe sU` gati kare che, te kALamAM 18 muhUta nA divasa hAya che paraMtu eka muhUrtanA kRta 61 bhAgAmAMthI 4 bhAga kama hAya che, e bhAgA sUryaMmaDaLa sabaMdhI ane e bhAga prastutamaDaLa sa'khaMdhI ahIM gRhIta thayA che. tathA 4 bhAgA karatAM adhika 12 muhUrtanI rAtri hAya che. have sUtrakAra uktama`DaLaya sivAya caturthAM vagere ma DhaLAmAM atideza vADya dvArA dvivasa bhane rAtriMtI hAni tebhana vRddhi uthana vA bhATe 'evaM khalu eeNaM utrAe' mA
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprazAsana khalu-nizcitam etenAnantarapUrvoktogayena pratimaNDalaM divamarAtrisambandhi muhRtakapaSTibhAgA dvayavRddhi hAnirUpeNa 'NikkhamamANe surie' niSkrAman dakSiNAbhimukhaM gacchan sUryaH 'tayatarAo maMDalAo' tadanantarAmaNDalAt 'tayaNaMtara maMDalaM saMkamamANe' tadanantaraM maNDalaM saMkrAman -gacchan yatrasthitaH nadanantaraM dakSiNAbhimukhamaparaM maNDalaM pratigacchan sUryaH 'do do egasaTibhAgamuhuttehiM' dvau dvau muhU kapaSTibhAgau 'egamege maMDale' ekai kasmin maNDale pratimaNDalam ityarthaH 'divasakhittamA nivuddhamANe niyuddhamANe 'divasasambandhinaH kSetrasya nivarddhayan nivadayana-hApayan hApayana parityajan parityajan ityarthaH, tathA-'spaNikhittama abhivaddhemANe abhivaddhemANe' rajanIkSetrasya rAtrisambandhi vyAptakSetraspa dvau dvo muhRtakapaSThibhAgo abhivarddhayan abhivarddhayan etAvatpramANakavRddhim-AvizyaM kurvan, muhUH kapapTibhAgadvayagamyaM kSetra divasakSetre nyUnaM kurvan tAvadeva rAtrikSetre'dhikaM kurvannityarthaH 'sambhabAhira maMDalaM uvasaMkamiyA cAraM caraitti' sarvavAdyaM maNDalaghupasaMkramya-samAppa cAraM gAvaM carati-karoti iti / / samprati-sarvamaNDaleSu muhUrtamAgAnAM hAni vRddhi sarvAgraM darzayitumAha-'jayANaM' ityAdi, lie-'evaM khalu egaNa uvAeNa' isa pradarzita paddhati ke anusAra pratimaNDala para divasa evaM rAtri sambandhI : bhAgadaya se jo ki eka jagaha divasa meM'hAnirUpa haiM aura-rAtri meM vRddhirUpa hai isa taraha se hAni vRddhi karatA huA mayaM dakSiNa kI ora gamana karatA hai-arthAt tadantara maNDala para jAne ke liye dakSiNAbhimukha hotA hai taya 'do do emasahibhAgamuhattehiM egamege maMDale divasa khittassa niyuddhamANe' vahAM para divasa kA pramANa, bhAga bhAga rUpa se kamatI 2 haraeka maMDala para hotA jAtA hai tathA 'raNikhittassa abhivadvemANe' 'pratimaMDala meM rAtrikA pramANa : bhAga bhAga baDhatA jAtA hai isa taraha 'savva bAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sUrya Abhyantara maNDaloM se nikalatA huA sarvabAhya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai| - 'jayA NaM sUrie savvalaMtarAo maMDalAo savvayAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA pradarzita paddhati mujaba pratimaMDaLa para diyasa temaja rAtri saMbaMdhI - bhAgaDhayathI ke je eka sthAne divasamAM hAnirUpa che ane rAtrimAM vRddhirUpa che, A pramANe hAni-vRddhi karate dakSiNa tarapha gamana kare che. arthAta tadanaMtaramaMDaLa para javA mATe dakSiNAbhimuMkha 'thAya che. 'do do egasadribhAgamahattehiM egamege maMDale divasakhittassa nivuddhemANe 2 tyA divasanuM pramANa ( bhAga : bhAga rUpa karatAM alpa-apa dareka maMDaLa para thaI jAya cha. tebhara 'rayaNikhittassa abhivadvemANe' pratibhA 2.trinu pramANa 2 mAmalA 4dhI naya che, yA pramANe 'savvavAhira maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' sUrya mAlyAta. mAMthI nIkaLate sarvabAhRA maMDaLa para pahoMcIne pitAnI gati kare che. 'jayA NaM sUrie savvamaMtarAo maMDalAo savvavAhira maMDalaM uvasaMkamittA cAra carama
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam .... jayANaM mUrie' yadA-yasminkAle khalu sUryaH 'savvamaMtarAo maMDalAo savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantaramaNDalAt sarvabAhyamaNDalamupasaMkramya-samprApya cAraM-gati caratikaroti 'tayA NaM savabhaMtaraM maMDalaM parihAya' sarvAbhyantaraM maNDalaM praNidhAya-maryAdIkRtya tataH parasmAt dvitIyAnmaNDalAdArabhyetyartha, 'ege gaM tesIe NaM rAIdiyasaeNa' ekena vyazIvena rAtridivazatena jyazItena-vyazItyadhikena rAtriMdivAnA mahorAtrANAM zatenetyayaH 'tiSiNa chApaDhe erAsadvibhAga huttasae' trINi paT SaSTAni SaTpaSTayadhikAni muhUrttakapaSTibhAgazatAni 'divasakhettassa nivvuddhattA' divasakSetrasya nivarya SaTpaSTayadhikatrizatamuhUrapaSTibhAga vitpramANakaM kSetraM gamyate tAvanmAtraM kSetraM hApayitvA parityajyetyarthaH . zyaNikhettassa abhibuddhattA' tAvadeva kSetra rajanI kSetrasyAbhivaddharya-vRddhi nItvA 'cAraM caraitti' cAraM gatiM caratikarotIti, ayaM bhAvaH-dakSiNAyanasambandhi tryazItyadhikamaNDaletu pratyekaM hIyamAna bhAga dvayasya vyazItyadhikazataguNanena paT SaSTayadhikatrizata rAzi rupapadyate iti tAvadeva rajanicAraM carai' aba sUtrakAra samasta maMDaloM meM muhUrta bhAgoM kI hAni aura vRddhi kA pramANa batAte hue kahate haiM-jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se sarvacAhya maNDala para Akara ke gati karatA hai 'tayANaM savdhabhataraM maMDalaM. parihAya usa samaya vaha sarvAbhyantara maMDala kI hada karake-maryAdA karake isake bAda dvitIya maMDala kI maryAdA karake 'egeNaM tesIeNaM rAiMdiyasaeNaM tiNNicchAvaDhe egasadvibhAgamuhattasae divasakhettassa nivu3ttA rayaNikhettassa abhivuddhattA cAra caraha' 183 rAtadinoM ke 366 muhurta : bhAga Adi hote haiM so itane muhUrta to divasoM meM pradarzitaroti kama aura eka muhUrta ke anusAra ho jAte haiM aura rAtri meM itane muhUrta baDhate jAte haiN| tAtparya yaha hai ki dakSiNAyana saMvandhI 183 maMDaloM meM se pratyeka maMDala meM 2-2 bhAga hIna hote jAte haiM so ina do kA 183 meM guNA karane se 336 rAzi utpanna hotI hai lo itanI hI rajani kSetra meM vRddhi hotI hai / have sUtrakAra samasta maMDaLamAM muhUrva bhAganI hAni ane vRddhinuM pramANa spaSTa karatAM kahe che-jyAre sUrya sarvAtyaMtara maMDaLamAMthI sarvabAhya maMDaLa para AvIne gati kare cha. 'tayA NaM sababhaMtara maMDalaM parihAya' te ma te satya tara maganI bharyA manApAna syA2 mA dvitIya manI bhryaa| zava 'ege Na tesIeNaM rAiMdivasaeNaM tiNi chAvare egasadiyabhAgamahattasae divasakhettAsa nivuDDhettA rayaNikhettassa abhibuddhattA cAra ghara 183 rAta-divasanA 366 muhUrtA - bhAga vagere thAya che. te ATalA muhata te divasamAM pradarzita rIti kama ane eka muhUrta mujaba thaI jAya che ane rAtrimAM ATalA muhurtI vadhatA jAya che. tAtparya A pramANe che ke dakSiNAyana saMbaMdhI 183 maMDaLamAMthI - dareka maMDaLamAM 2-2 bhAga hIna thatA jAya che. te A bene 183 mAM guNAkAra karavAthI 336 rAzi utpanna thAya che. te ATalI ja rajanIkSetramAM vRddhi thAya che. have sUtrakAra
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ ny jakhIpaprajAtiko kSetre vRddhirbhavati iti // prakRtameva vastu pazcAnupUA darzayituM praznayanAha-'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sarie' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! sUryaH 'savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarva vAhyamaNDalamupasaMkramya-samprApya cAraM gatiM carati-karoti 'tayANaM ke mahAlae divase bhavaI' tadA-tasmin kAle khalu ki mahAlayaH-kiyA-kiyatpramANaka ityarthaH divaso bhavati tathA-'ke mahAliyA rAI bhavaI' kiM mahAlayA-kiyatI kiyatpramANA ityarthaH rAtrI-rajanI bhavatIti praznaH bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tayANaM uttama pattA ukkosiyA' tadA tasminkAle uttamakASThAprAptA-prakRSTAvasyAM gatA ataevoskarpikA-sarvata utkRSTA, yato na kAcittadanyA prakarpayatI rAtri bhavati etAdRzI 'aTThArasa muhuttA rAI bhavai' aSTAdazamuhartapramANA etAdRzI tadA rAtrI rajanI bhavati / rAtri divasasya triMzanmuhUrcapramANatvAva triMzanmuhUrtalakSaNasaMkhyApUraNAyAha-'jahaNNae' ityAdi, 'jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavaiti' jaghanyako'llIyAn dvAdazamuhartapramANakastatkAle-dakSiNA. yanakAle divaso bhavati triMzanmuhartalA dahorAtrasyeti / ayaM cAhorAtrI dakSiNAyanasya caramo ava sUtrakAra isa prakRta viSaya ko hI pazcAnupUrvI dvArA dikhAte haiM-isame gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'jayANaM bhaMte ! sUrie savvayAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' he bhadanta ! jisa samaya sUrya sarvavAhaya maMDala ko prApta kara gati karatA hai-'tayANaM ke mahAlae divase bhavaI' taba usa samaya kitanA baDA dina hotA hai aura 'ke mahAliyA rAI bhavaI' kitanI baDI rAta hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tayANaM uttamakaTTapattA ukkosiyA advAra.samuhuttA rAI bhavaI' he gautama ! usa samaya saba se adhika pramANavAlI jisa se adhika pramANavAlI aura dUsarI rAtri nahIM hotI aisI rAtri 18 muhUrta kI hotI hai rAta aura divasa kA-donoM kA kAla pramANa 30 muharta kA hotA hai| 'jahaNNae duvAlasamuhutte divale bhavaI' so dinakA pramANa jaghanya hotA haiarthAt 12 muhUrta kA taba dakSiNAyana kAla meM dina hotA hai| yaha dina rAta A prakRta viSayane ja pazcAnupUrvI dvArA spaSTa karatAM kahe che-AmAM gautamasvAmIe prabhuna mA zare prazna 4o cha-'jayA NaM bhaMte ! sUrie sabbabAhira maMDalaM ubasaMkamittA cAra dharaI' ! 2 samaye sUrya samAkhabhajana prApta za gati 42 cha 'tayANaM ke mahAlae divase bhAI' tyAre te mate Tasa aimasa DAya che mana 'ke mahAliyA rAI bhavaI 3al aimI 11 DAya cha ? senA kAmamA prabhu 4 cha-'goyamA ! tayANaM uttamakaTThapattA unakosiyA adurasamuhuttA rAI bhavai' gautama! te mate sothI padhAre prmaa''vALI jenAthI vadhAre pramANuvALI bIjI koI rAta hatI nathI evI rAtri 18 muhUrtanI DAya che. rAta mana hasanu-mannanu ta 30 mutAya che. 'jahaNNae 'duvAlasamuhutte divase bhavaI' hisa' pramAnya thAya che. meTa 12 muztA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAMbhivRddhihAninirUpaNam bhavatItyAdi pradarzanArthamAha-'esa' ityAdi, 'esaNaM paDhame chammAse' eSaH khalu dakSiNAyanasya prathamaH SaNmAsaH 'esaNaM par3hamassa chammAsassa pajjavasANe' etatkhalla prathamasya paNmAsasya paryavasAnam 'se pavisamANe sarie' athAnantaraM pravizan sUryaH 'docaM chammAsaM ayamANe dvitIyaM SaNmAsam ayamAnaH-gacchan 'paDhamaMsi ahorasi' prathame ahorAtre 'bAhirANaMtaraM : maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' bAhyAnantaraM dvitIyaM sarvavAhyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati / dvitIya maMDalaM sUryoM gacchatIti zrukhA dvitIyamaNDale divasarAtrivRddhihAnIjJAnAya praznayanAha'jayANe' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sUrie' yadA-yasmin kAle khalu bhadanta ! sUryaH 'bAhiroNaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' bAhyAnantaraM dvitIyaM sarvabAhyamaNDalamupasaMkramyasamprApya cAraM gatiM carati-karoti / 'tayANaM ke mahAlae divase bhavai' tadA-tasmin sarvabAhya dvitIyamaNDalasaMkramaNakAle khalu kiM mahAlayaH kiyAn-kitpamANako divaso dina bhavati, tathA-'ke mahAliyA rAI bhavai' kiM mahAlayA-kiyatI kiyatpramANA ca rAtrI-rajanI bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThArasamuhattA rAI dakSiNAyana kA antima hotA hai-yahI bAta 'esaNaM paDhame chammAse' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai yaha dakSiNAyana kA prathama chaha mAsa hai 'esaNaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe' aura yahAM para prathama chahamAsa kA paryavasAna-samApti hotA hai 'se pavisamANe sUrie doccaM chammAsaM ayamANe paDhamaMsi ahorattaMsi bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' isake bAda anantara maMDala meM praveza karatA huA sUrya jaba dvitIya chahamAsa para pahuMca jAtA hai to prathama ahorAta meM dvitIya sarvabAhaya maNDala ko prApta karake vaha apanI gati karatA hai 'jayANaM bhaMte ! sUrie bAhirANaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' isa sUtradvArA aya gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai ki-he bhadanta ! jaba sUrya dvitIya bAhya maMDala ko prApta kara apanI gati karatA hai to usa samaya dina aura rAtakA jyAre dakSiNAyanakALamAM divasa hoya che. A divasa-rAta dakSiNAyanane aMtima hoya che. mera pAta 'esaNaM paDhame chammAse' yA sUtradhArA 48 42vAmA mApI cha. mAkSiNAyananA prathama bhAsa cha. 'esaNaM paDhamassa chammAsassa pajjavasANe' mane mI prathama bhAsanu 5ya sAna thAya che. 'se pavisamANe sUrie doccaM chammAsaM ayamANe paDhamaMsi ahorattasi bAhirANaMtara maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' tyAra pachI bhAga meM praveza ra sUrya jyAre dvitIya 6 mAsa para pahoMcI jAya che te prathama aherAtamAM dvitIya sava bahAbhjn prApta zata potAnA tire cha. 'jayANaM bhaMte ! sUrie vAhirANaMtara maMDala uvasaMkamittA cAra caraI' mA sUtra va gautamasvAbhImemA tanA prazna 4 cha ta ! jyAre sUrya dvitIya bAhyamaMDaLane prApta karIne pitAnI gati kare che te te samaye divasa bhane rAta 4 prabhA khAya cha ? senA pAmamA prabhu 4 cha-'goyamA ! advArasa
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIpamati bhavai dohiM egasahibhAgamuhuttehi jaNA' aSTAdazamuhUrttapramANA rAtrI rajanI bhavati dvAbhyA mekapaSTibhAgamuhUrttAbhyAmUnA aSTAdazamuhUrtapramANA tathA dvAbhyAM muhartakapaSTibhAgAbhyAM hInA rAtri bhavatItyarthaH, tathA-'duvAlaptamuhutte divase bhavai dohi egasahibhAgamuttehi ahie' dvAdazamuhUrtapramANaH dvAbhyAmekapaSTibhAgamuhartA yA madhiko viziSTo divaso bhavatIti / saMprati-tRtIyamaNDale dinarAtri vRddhihAnI jJAtuM praznayanAha-'se pavisamANe' ityAdi, "se pavisamANe surie' atha pravizan sUryaH 'docaMsi ahorattasi' dvitIye ahorAne 'bAhirasaccaM maMDalaM upasaMkamittA cAraM carai' bAhya tRtIyaM maNDalamupasaMkramya-saMprApya cAraM carati' 'jayANaM bhaMte ! surie' yadA khalu bhadanta ! sUryaH 'vAhirataccaM maMDalaM ubasaMkamittA cAra caraI' vAhya tRtIyaM maNDalamuprasaMkramya cAra-gati carati-karoti' 'tayANaM ke mahAlae divase bhavai' tadA-tasmin vAhyatRtIyamaNDalasaMkramaNakAle khala ki mahAlayaH kiyAn-kiyatpramoNako divaso bhavati tathA-'ke mahAliyA rAI bhavai' kiM mahAlayA-kiyatpramANA rAtri bhavaMti, tadA divasamAnaM ca kIdRzaM bhAtIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA!' ityAdi, 'goyamA " he gautama ! 'tayANaM aTThArasAhattA rAI bhavai cauhi egasaTThibhAgamuhuttehi uNA' kitanA pramANa hotA hai ? isake uttara meM-prabhu kahate haiM-'goyamA! aTThArasa muhuttA rAI bhavaI dohiM egasahibhAgamuhuttehiM UNA' he gautama ! usa samaya aThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai-parantu eka muharta ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga kama kI yaha hotI hai tathA-'duvAlasamuhutte divase bhavai dohiM egasahibhAgamuhuttehiM ahie' bhAga adhika 12 muharta kA dina hotA hai| ava tRtIya maNDala meM dina rAtakI vRddhi hAni jAnane ke liye gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM 'se pavilamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi' he bhadanta ! dvitIya ahorAta meM praveza hotA huA sUrya 'cAhirataccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' vAya tRtIya maNDala ko prApta karake jaya gati karatA hai 'tayANaM ke mahAlae divase bhavaI taya divasa kitanA baDA hotA hai aura 'ke mahAliyA rAI muhuttA rAI bhavai dohiM egasavibhAgamuhuttehiM UNA' he gautama ! ta samaya 18 mutanA FrAta hoya che paraMtu eka muhUrtanA 61 bhAgamAMthI 2 bhAga kama jeTalI A hoya che. 'ta 'duvAlasamuhutte divase bhavai dohiM egasadvibhAgamuhuttehi ahie' 2 mA maSita 12 muhUtane divasa thAya che. have tRtIya maMDaLamAM divasa-rAtrinI vRddhi-hAni jANu "bhATa gautabhAbhI prabhuna prazna 42 che. 'se pavisamANe sUrie doccaMsi ahorattaMsi' 3 tatIya bhArAbhA praviSTa thatesUrya vAhirataccaM maMDalaM upasa kamittA cAra caraI' mA tRtIyamana prApta zana yAre gati 4re che. 'tayANaM ke mahAlae divase mavaI' tyAre hivasa / sain DAya che. bhane 'ke mahAliyA rAI bhavaI' rAta kSI }HinAya cha 1 se prazanA ini prabhuzrI che. 'goyamA ! tayANaM adurasamuhuttA rAI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..prakAzikA TIkA-saptamaghamaskAraH sU.6 dinarAtrivRddhihAninirUpaNam .1 tadA-sarvacAyatRtIyamaNDalasaMkramaNakAle khalu aSTAdazamuhUrtapramANA tathA dvAbhyAM pUrvamaNDalasambandhibhyAM prastutamaNDalasambandhibhyAmevaM prakAreNa catubhirmuhUrtepaSTimAgai rUnA-hInA rAtri bhavati, tathA-'duvAlasamuhutte divase bhavai cauhi egasadvibhAgamuhunehi ahie ti' damuhUrtapramANo divaso bhavati catumirekaSaSTibhAgamuhuHdhikaH atrApi dvAbhyAM pUrvamaNDala. * satkAbhyAM dvAbhyAM prastutamaNDalasatkAbhyAmityevaM catuHsaMkhyakairmuhataradhiko divaso bhavatIti / samprati-uktAtirikteSu maNDaleSu atidezamAha-evaM khalu eeNa' ityAdi, -'evaM khala eeNaM uvAe' evam-maNDalatrayadarzitarItyA khalu etenAnantaravarNitopAyena pratimaNDaladivasarajanIsambandhimuhUrttakaSaSTibhAgadvayavRddhihAnirUpeNa 'pavisamANe surie'' pravizan jambUdvIpe maNDalAni kurvana sUryaH 'tayaNaMtarAo maMDalAo tayaNaMtaraM maMDalaM' tadanantarAt bhavaI rAta kitanI par3I hotI hai? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai 'goyamA! tayANaM advArasamuhuttA rAI bhavai cAhiM egasahibhAe egasadvibhAgamuhuttehi UNA' gautama! usa samaya aThAraha muhUrta kI rAta hotI hai parantu yaha rAta eka muhUrta ke kRta 61 bhAgoM meM se 4 bhAga kama hotI hai yahAM pUrva maNDala ke do aura prastuta maNDala ke do isa taraha se ye 4 bhAga liye gaye haiN| arthAt pUrva maNDala ke eka muhUrna ke 61. bhAgoM meM se 2 bhAga aura prastuta maNDala ke eka muhUrta ke 61 bhAgoM meM se 2 bhAga isa prakAra se 4 bhAga gRhIta hue haiM ! tathA 'divase dudhAlaM. muTutte bhavaI cauhi egasahibhAgamuhuttehiM ahie' 12 muhUrta kA dina hotA hai| arthAt bhAga jo rAtri ke pramANa meM kama huA hai ve yahAM caDha jAtA hai| __ aba sUtrakAra ukta se atirikta maNDaloM meM atideza kA kathana karate hue kahate haiM 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie' isa taraha anantara 'varNita isa upAya ke anusAra-prati maNDala divasa aura rajanI sambandhi muha taikaSTi bhAgavayaM kI vRddhi aura hAni ke anusAra-jambUdvIpa meM maMDaloM ko bhavai cAhiM egasaTThibhAe egasavibhAga muhuttahi UNA' gautama! samaye 18 mutanA rAta heya che. paraMtu A rAta eka muhartanA kRta 61 bhAgamAMthI 4 bhAga kama hoya che, ahI pUrvamaMDaLanA che ane prastutamaMDaLanA be A pramANe e cAra bhAge gRhIta 15 che. eTale ke pUrvamaMDaLanA eka muhUrtanA 61 bhAgamAMthI 2 bhAga ane A pramANe 4 bhAga gRhIta thayA cha. tayA 'divase duvAlasamuhutte bhavai cAhiM egasadvibhAgamuhuttehi bagi 12 muhUrtane divasa hoya che. eTale ke nA bhAga je rAtrinA pramANamAM kama thayA che, te ahIM vadhI jAya che. have sUvakAra uparyukta sivAyanA bIjA maMDaLamAM ati dezanu thana 42di 43 cha-'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe sUrie' mA prabhArI anaMtara varNita A upAya mujaba pratimaMDaLa divasa ane rajanI saMbaMdhI muhartaka NeelayanI vRddhi bhane hAni bhumarIyAmA maugAna 4 .sUrya tayaNaMtarAo
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nambUdvIpapratiko maNDalAt tadanantaramekasmAt maNDalAttadaparaM maNDalam 'saMkamamANe saMkramamANe saMkrAman saMkrA. man-gacchan gacchan 'do do ekasahibhAgamuTuttehi' dvau dvau muhUrttakapaSThibhAgau 'egamege maMDaDe' ephaikasmin maNDale-pratimaNDalam riyaNikhettassa niyuddhemANe' rajanI rAtriH tatsambandhikSetrasya-pradezasya nivarddhayan nivarddhayan parityajan 2 atyalpaM kurvan tathA-'divasakhettassa abhivuddhamANe abhiyuddhamANe divasasambandhi kSetrasya abhivarddhayan abhivaddhayan adhikAdhika kurvan 'sababhataraM maMDalaM ubasaMkamittA cAraM carai tti' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM gati caravi-karotIti / ____ atrApi maNDalepu bhAgAnAM hAnivRddhisarvAgraM darzayitumAha-'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sarie' yadA-yasmin kAle khala bhadanta ! sUryaH 'savavAhirAmo maNDalAo' sarvabAbAt maNDalAt 'sababhataraM maMDalaM upasaMkamittA' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya-saMprApya 'cAra carai' cAraM gatiM carati-karoti, 'tayANaM savvabAhiraM maMDalaM paNihAya' tadA-tasmin sarvavAdhAt sarvAbhyantaramaNDalasaMkramaNakAle sarvavAdyaM maNDalaM praNidhAya-maryAdIkRtya tadAkaratA huA sUrya 'tayaNaMtarAo maMDalAo tayaNaMtaraM maMDalaM saMkamamANe 2 do do egasahibhAgamuhUtte' tadanantara maNDala se tadanantara maNDala para-eka maMDala se dUsare maNDala para jAtA huA do do muhUrtekaSaSThibhAga , ko 'egamege maMDaLe pratimaNDala para 'rayaNikhettassa niyuddhemANe 2 rajanI kSetra kA atyalpa karatA 2 tathA-'divasakhettassa abhivuddhamANe 2' divasakSetra ko vRddhiMgata karatA karatA -adhika adhika karatA-savvambhaMtaraM maMDalaM upasaMkamittA' sarvAbhyantara maNDala ,para pahuMca kara 'cAraM caraI' gati karatA hai / isa taraha maNDaloM meM bhAgoM kI-hAni vRddhi kitanI hotI hai ? isa bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate hai -'jayANaM bhaMte ! maMDalAo' sarvabAhya maMDala se 'savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantara maMDala para pahuMca-jAtA hai-arthAt vahAM para pahuMcakara gatikaratA hai 'tayANaM savvayAhiraM maMDala paNihAya' taya sarvavAhaya maMDala kI maryAdA maMDalAo tayaNaMtara maMDalaM saMkamaNANe 2 do do egasaTribhAgamuhutte' tanatara mI tadanatara maMDaLa para eka maMDaLathI bIjA maMDaLa para gamana karate, be-be muhUrtaka SaSTi bAgAna 'egamege maMDale' pratima 52 'rayaNikhettassa nivuddhemANe 2' 204jIyana bhatyAya 4rata 42 tabhA 'divasakhettassa abhiyuddhamANe 21 si kSetra vRddhigata 42.-rte| madhi4-madhi4 42 / 'savvabhaMtara maMDalaM vasaMkamittA' sAlyAtarama 52 paDatyAna 'cAra caraI' gati 4re che. bhA prabhAra bhIma sAgonI hAni-vRddhi seal thAya cha? bhAvAta 48 421 / bhATa sUtrAra 49 che-'jayANaM bhaMte ! suriera ANe sUrya 'sabvabAhiriyAo maMDalAo' sa mAmayI 'savvamaMtara maMDalaM uvasa kamittA' sAtyAMtara * 52 par3AyA nayA cha. meTro yA payAna, gati re che. 'tayANaM savvabAhira
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 6 dinarAtrivRddhihA ninidapaNam kRtanAdArabhya ityarthaH 'egeNaM tesIerga rAIdiyasapUrNa' ekena vyazItena rAtrindivazatena - yazItyadhikaikarA trindivazatena 'tiSNi chADe egasadvibhAgamuhuttasae' trINi paSTAni eka SaSTibhAgamuhUrttazatAni trINi paT SaSTyadhikAni mahUttaiMkaSaSTibhAgazatAnItyarthaH ' syaNi 'khettassa NibuddhettA' rajanI sambandhi kSetrasya nirvardhya nyUnaM kRtvA 'divasakhettassa abhivadetA' divasakSetrasya abhivadartha - vRddhiM kRtvA 'cAraM cara' cAraM gatiM carati - karoti 'esaNaM docce chammAse' epaH khalu ahorAtraH dvitIyaH SaNmAsaH uttarAyaNasya caramaH 'esaNaM doccassa chammAsaMssa paMjavANe' etat khalu dvitIyasya SaNmAsasyottarAyaNarUpasya paryavasAnam 'esaNaM Aicce saMvaccha re' eSaH khalu AdityaH saMvatsaraH 'esaNaM Aiccassa saMvaccha rassa javasANe paNNatte' etadeva Adityasya - AdityopalakSitasya saMvatsarasya varSasya paryavasAnaM majJaptam - kathitam ityaSTamaM dinarAtri vRddhihAni dvAraM samAptam / sU0 6 // aSTamaM dinaMrAtrihAnivRddhidvAraM nirUpya navamaM tApakSetradvAraM nirUpayitumAha mUlam - jayANaM bhaMte ! sUrie savvabhaMtaraM maMDalaM ucasaMkamittA cAraM kara ke 'egeNaM tesIeNaM rAIdivasaNaM' 183 rAta dinoM 'tiSNichAvaTTe esaDI bhAga muhuttasae' 366 aura eka muhUrtta ke 61 bhAgoM taka ko 'rayaNikhettassa- ' viddhetA' rAtri ke kSetra meM nyUnatA karatA huA aura 'divasakhettassa abhivatA' divasa ke kSetra meM vRddhi karatA huA sUrya 'cAraM carai' apanI gati karatA hai / 'esa NaM docce chammAse' yaha dvitIya SaT mAsa hai arthAt uttarAyaNa kA carama mAsa hai / 'esa NaM doccassa chammAsassa pajjavasANe' yahIM para uttarAyaNa kI pari samApti ho jAtI hai / 'esa NaM Aikace saMcchare' yaha Aditya saMvatsara hai 'esaNaM AhaJcassa' saMvaccharassa pajjavasANe paNNatte' aura yahAM para Aditya ke saMvatsara kI varSa kI samApti ho jAtI hai aisA kahA gayA hai / 8 vA vRddhihAni dvAra samApta // 6 // maMDala paNihAya' tyAre sarva mAhyama ujanI bharyAdA purIne 'egeNaM tesIeNaM rAIdiyasaeNaM' 183 rAta - dvivasobhAM 'tiSNi chAvaTTe egasaTThIbhAgamuhuttasae' 366 bhane bhuhUrtanA 11 'bhAgeo 'sudhInI 'rayaNikhettassa NibuddhettA' zatanA kSetramAM nyUnatA Tharato bhane 'divasakhettassa abhivaddhettA' hivasanA kSetramAM vRddhi urato mA sUrya 'cAra' carai' gati are che, 'esaNaM' docce chammAse' yA dvitIya SaTU bhAsaM che. bheTale uttarAyaNuna! yarabha bhAsa che. 'esa NaM do carasa chammAsassa pajjavasANe' sahI uttarAyaNunI parisabhApti thA laya che. ... 'esa NaM, Aicce saMvacchare' mA sAhitya saMvatsara che. .. esa praNaM. Aicacassa sa vaccharassa pajjavasANe paNNatte' ane ahIM sAhityanA saMvatsaranIvarSAnI -sabhApti thA jaya he. mA prabhAvAmAM Ayu che. aSTam vRddhi-hAnidvAra samApta
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ jamAdvIpapramazilane carai, tayANaM kiM saMThiyA tAvakhittasaMThiI pannattA ? goyamA! uddho. muhakalaMbuyApupphasaMThANasaMThiyA lAvakhettasaMThiI pannattA aMto saMkuyA vAhi vitthaDA aMto vaTTA bAhiM bihulA aMto aMkamuhasaMThiyA vAhiM sagaDaddhImuhasaMThiyA ubhayo pAseNaM tIse do bAhAo avaTTiyAo paNayAlIsaM paNayAlIsaMjoyaNasahassAI AyAmeNaM duve yaNaM tIse vAhAo apAvaTiyAo havaMti, taM jahA-sayabhaMtariyA ceva bAhA savvabAhiyA ceva bAhA, tIseNaM savvabbhatariyA vAhA maMdarapavvayaM teNaM Nava joyaNasahassAI cattAri chaasIe joyaNasae Nava ya dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM, esaNaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahieti vaejjA ? goyamA ! ja NaM maMdarasta parikkheve taM parikkhevaM tihiM guNettA dasahi chettA dasahiM bhAge hIramANe esa parikkhevavisese Ahieti vaejjA, tIseNaM savvavAhiriyA bAhA lavaNasamudaMteNaM cauNavaI joyaNasahassAiM aTUsaTTe joyaNasae cattAri ya desabhAe joyaNassa parikkheveNaM, . se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahie ti vaejjA ?. goymaa| je NaM jaMbuddIvasta parikkheve taM parikkhevaM tihiM guNettA dasahi chettA dasabhAge hIramANe, esaNaM parikkhevavisese Ahie ti vaejjA iti / tayANaM bhaMte ! tAvakhitte kevaiyaM AyAmeNaM patnatte? goyamA ! aTTahacari joyaNasahassAI tiSiNa ya tettIse joyaNasae joyaNassa tibhAge ya AyAmeNaM paNNatte, merusta majjhayAre jAva ya lavaNassa ruMda chbbhaage| tAvAyAmo eso sagaDDaddhI saMThio niyamA 1 / tayANaM bhaMte ! ki saMThiyA aMdhakArasaMThiI paNNatA ? goyamA ! uddhImuhakalaMghuA puppha saMThANasaMThiyA aMdhakArasaMThiI paNNattA, aMto saMkulayA bAhiM vitthaDI taM ceva jAva tIseNaM savvabhaMtariyA vAhA maMdarapavvayaM te Na cha joyaNasahassAI tiNi ya cauvIse joyaNasae chacca dusabhAe, joyaNassa parikkheveNaMti, se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahie ti vae.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra da. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam ujA, goyamA / je NaM maMdarasta pavvayassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA dasahi chettA dasahiM bhAge hIramANe, esaNaM parikkhevavisese Ahie ti vaejjA tIseNaM savvabAhiriyA bAhA lavaNasamudaM teNaM tesaTrI joyaNasahassAI dopiNa ya paNayAle joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM, se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao ahieti . vaejjA ? goyamA! je NaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva tN.cev| tayANaM bhaMte! aMdhayAre kevaiyaM AyAmeNaM paNNatte ? goyamA ! aTTahattari joyaNasahassAI tiNi ya tettIse joyaNasae ti. bhAgaM ca AyAmeNaM paNNatte / jayANaM bhaMte sUrie savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM kiM saMThiyA tAvakhittasaMThiI paNNattA ? goyamA ! uddhImuhakalaMbuA puSfasaMThANasaMThiyA pannattA, taM ceva satvaM pavvaM, NavaraM jANattaM jaM aMdhayArasaMThiIe putvavaNiyaM pamANaM taMtAvakhittasaMThiIe NeyavvaM, jaM tAvakhittasaMThiIe putvavaNiyaM pamANaM taM aMdhayArasaMThiIe geyavvaM ti // iti ||suu0 7 // chAyA-yadA khala bhadanta ! sUryaH sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalla kiM sasthitA tApakSetrasaMsthitiH prajJaptA ? gautama ! UrdhvamukhakalambukA puSpasaMsthAnasaMsthitA tApakSetra saMsthitiH prajJaptA, antaH saMkucitA vahivistRtA anto vRsA bahirvipulA antaramukhasaMsthitA bahiH zakaTo/mukhasaMsthitA ubhayapAi~na tasyA dve vAhe avasthite bhavataH, pazcacatvAriMzad yojanasahasrANi bhAyAmena, dve ca khalu tasyA bAhe avasthite bhavataH, tadyathA sarvAbhyaMtarA ca bAhA-sarvabAhyA ca bAhA, tathA khalu sarvAbhyantarI bAhA mandasparvatAntena nava yojanasahasrANi catvAri paDazIti yojanazatAni nava ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa, eSaH khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kuta AkhyAta iti vadet ? gautama ! yaH khalu mandarasya parikSepaH, taM parikSepaM tribhirguNayitvA dazamizchitvA dazabhirbhAge hriyamANe eSaH parikSepavizeSa bhAkhyAta iti vadeta, tasyAH khalu sarvabAhyA vAhA lavaNasamudrAntena caturnayati yojanasahasrANi catvAri ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa, sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kuta AkhyAta iti vadet 1 gautama ! yaH khalu jambUdvIpasya parikSepaH, taM parikSepaM tribhirguNayitvA dazamicchitvA dazabhirbhAge hiyamANe eSaH khalu parikSepavizeSa AkhyAta iti vadet / tadA khalu bhadamba ! tApakSetraM kiyadAyAmena prajJaptam ? gautama ! aSTasaptati yojanasahasrANi bholi
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJaptisne : 86 trayastriMzad yojanazatAni yojanasya tribhAgaM cAyAmena prajJatam merormadhyakAre yAvacca lavaNasya, dapa bhAgaH 'tApAyAma eSaH zakaTovasaMsthito niyamAt 1' tadA khalu bhadanta ! kiM saMsthitA andhakArasaMsthitiH prajJaptA ? gautama ! Urdhvamukha kalaMbu puSpa saMsthAna saMsthitA andhakArasaMsthitiH prajJaptAH, antaH saMkucitA vahirvistutA tadeva yAvat tasyAH khalu sarvAbhyantarikA vAhA, mandaraparvatAntena payojanasahasrANi trINi ca caturviMzati yajana zatAni SaT ca dazabhAgAna yojanasya parikSepeNeti / sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kuta AkhyAta iti vadet ? gautama ! yaH khalu mandarasya parvatasya parikSepaH taM parikSepaM dvAbhyAM guNayitvA dazamicchatvA dazabhiH bhAge hriyamANe epaH khalu parikSepavizeSa AkhyAta iti vadet, tasyAH khalu sarvavAlA vAhA lavaNa samudrAntena tripaSTiyojana sahasrANi dve ca pazcacatvAriMzad yojanazate paT ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa / sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSaH kutaAkhyAta iti vadet ? gautama ! yaH khalu jambUdvIpastha parikSepaH, taM parikSepaM dvAbhyAM guNayitvA yAvat tadeva tadA khalu bhadanta ! andhakAraH kiyadAyAmena prajJaptaH ? gautama ! aSTa saptati yojana sahasraNi trINi ca trayastriMzad yojanazatAni tribhAgaM cAyAmena prajJaptaH / yadA' khala bhadanta ! sUryaH sarvavAhyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu kiM saMsthitA tApakSetrasaMsthitiH prajJaptA ? gautama / UrdhvamukhakalaMcukA puSpa saMsthAnasaMsthitA prajJaptA, tadeva sarva netavyam, navaraM nAnAtvaM yadandhakAra saMsthiteH pUrvavarNitaM pramANaM tat tApakSetrasaMsthite naitavyam, yat ' tApakSetra saMsthitervaNitaM pramANaM tadandhakAra saMsthite netavyamiti // sU0 7 // TIkA- 'jayA NaM bhaMte ! sUrie' yadA yasmin kAle bhadanta ! sUryaH 'savvanbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA' sarvAbhyantaramaNDalamupasaMkramya-saMprApya 'cAraM carai' cAraM gatiM carati - karoti uttarAyaNAd dakSiNAyanakaraNasamaye 'tayA NaM kiM saMThiyA tAvakkhittasaMThiI pannattA' tadA tApa kSetra dvAra kA nirUpaNa 'jayA NaM bhaMte / surie savvabhaMtaraM maMDala uvasaMkaMmittA' - ityAdi. TIkArtha- gautamasvAmIne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai- 'jayA NaM bhaMte ! sUrie' he bhadanta ! jaba sUrya 'savkabhaMtaraM maMDala uvasaMkamittA' sarvAbhyantara maNDalapara pahuMcakara 'cAraM carai' apanI gati karatA hai- arthAt uttarAyaNa se" dakSiNAyana hotA hai ' tayANaM' usa samaya 'kiM saMThiyA tAvakhittasaMThiI paNNattA, tApakSetradvAranu nirUpaNu - "jayA NaM bhaMte! sUrie savvamaMtara maMDala uvasaMkamittA' ityAdi -- TIartha-zItastrAbhIme mA sUtra vaDe aMbune mA latanA azna yo cheDe 'jayA NaM bhaMte ! sUrie' he lata ! nyAre sUrya 'savvamaMtara maMDala uvasaMkamittA sarvAsyatarabhaDa para paDathIne 'cAra' carai' gati hare che, meTale } uttarAyayathA dakSiNAyanaM tara gati kare - thre.,'tayA NaM' te sabhaye,"kiM saThiyA tAvaMkhittasa ThiI paNNattA' tAyakSetranI, sUryanA, aAyatha " 1 -
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAlikA TIkA-saptama vakSaskAraH sU.7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam khalu ki saMsthitA tApakSetrasya sUryaprakAzaprakAzitagaganakhaNDasya saMsthitiH vyavasthA prajJaptAkathitA sUryAtapasya kIdRzaM saMsthAnaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'uddhImuhakalaMbuA pupphasaMThANasaMThiyA' U/mukhakalambukApuSpasaMsthAna saMsthitA, tatra Urdhvamupari kRtaM mukhaM yasya tat UrthImukham adhomukhatve tiryaGmukhatve vA 'vakSyamANAkArapradarzanAsaMbhavAt, etAdRzaM yat kalambukA puSpam-puSpavizeSaH kadambapuSpamityarthaH tasya kalambukApuSpasya yat saMsthAnam-AkArastena saMsthitA-tAza saMsthAnaviziSTA 'tAvakhettasaMThiI pannattA' tApakSetrasaMsthitiH prajJaptA-kathitA mayA varddhamAnasvA minA zepairapi tIrthaka raizcati, idameva saMsthAnaM vivicya darzayati - 'aMto saMkuyA' ityAdi, 'aMto saMkuyA' anta: meruparvatadizi saMkucitA 'vAhi vitthaDA' bahivistRtA tatra vahirlavaNasamudradizi vistRtA vistAravatI tApakSetrasaMsthitiH, tathA-'aMto vaTTA vAhi vihulA' aMto vRttA tApakSetra kI-sUrya ke prakAza se prakAzita hue gagana khaNDa kI kyA vyavasthA hotI hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! uddhImuha kalaM buA puSphasaThANasaMThiyA! he gautama! Upara kI ora mukhavAle kadamba puSpa kA jaisA AkAra hotA hai aisA hI AkAra vyavasthA-'tAyakhettasaMThiI paNNattA sUrya ke prakAza -se prakAzita hue gagana khaNDa kA hotA hai "urvI mukha" isa vizeSaNa se sUtrakArane adhomukhavAle evaM tiryamukhavAle - kadamba puSpa kA nirAkaraNa kiyA haiM kyoM ki vakSyamANa AkAra pradarzanA aise kadamba puSpa ke AkAra se milatI "nahIM haiM 'aMto saMkuyA, yAhiM vitthaDA, aMto vaTThA, bAhi vihulA, aMto aMkamuhasaMThiyA bAhiM sagaDaddhI muhasaMThiyA' isIvAta ko sUtrakAra ne vivecita kara ke isa prakAra se prakaTa kiyA hai-meru parvata kI dizA meM yaha lokasaMsthiti saMkacita.ho gaI hai aura lavaNa samudra kI dizA meM vistRta ho gaI hai| meru kI 'dizA meM yaha arddhavalaya ke AkAra jaisI hogaI hai tathA lavaNa samudra kI dizA prakAzita thayelA gaganakhaMDanI zI vyavasthA hoya che? enA javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! uddhImuha phalaMduA pupphasa ThANasaMThiyA' 8 gautama ! G52nI ta25 bhumapAmA 445 yudhpanA va 12 saya che, te mA2 vyavasthA 'tAva khettasaMThiI paNNattA' sUrya na prazathI zata thaye nmn| thAya che. 'Urdhvamukha' mA vizeSaYthI suutrkAre adhamukhavALA temaja tiyagramukhavALA kadaMba puSpanuM nirAkaraNa karyuM che. kemake 1kSyabhAra mA2 prahazanAme 46 pu0panA mAha2 sAtha bhagatI mAtI nathI 'aMto saMkuyA, bAhiM vitthaDA, aMto vaTTA bAhi vihulA, aMto aMkamuhasa ThiyA bAhi sagaDaddhI maha saMThiyA' pAta sUtrA2 mA pramANe 25STa 42 bheSatanI nizAmA mAsa saMsthiti saMkucita thaI gaI che. ane lavaNasamudranI dizAmAM viratRta thaI gaI che. meirunI dizAmAM A ardhavalayanA AkAra jevI thaI gaI che. temaja lavaNasamudranI dizA .
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUddhIpaprApti vahivipulA, tatrAnta marudizi vRttA arddhavalayAkArA sarvato vRttamerugatAn trIn dvauvA dazabhAgAn amivyApta sthitatvAt pahilavaNa samudradizi vipulA utkarSamAvena vistAramupagatA prAptA, etadeva saMsthAnakathanena spaSTayati 'aMto aMkamuhasaMThiyA' antaraGkamukhasaMsthitA, tatra anta meMrudizi aGkaH padmAsanopaviSTasyotsaGgarUpa Asanabandhastasya mukham-agrabhAgo'rddhavalayAkAra stadeva saMsthitaM saMsthAnaM yasyAH sA antaramukhasaMsthitA tathA-'vAhiM sagaDadImuhasaMThiyA' vAhiM zakaToddhImukhasaMsthitA, tatra pahileSaNasamudradizi zakaToddhiH zakaTasya uddhiAprIti prasiddhA tasyA mukhaM yataH prabhRti niHzreNikAyA: phalakAni vaddhayante taccAtivistRtaM bhavati tatsaMsthAnA antarvahibhAgau Azritya yathAkramaM saMkucitA vistRtA cetibhaavH| ____ athAsyA stApakSetra saMsthite rAyAmAdikamAha-'ubhabho' ityAdi, 'ubho pAseNaM' ubhayapArthena 'tIse do vAhAo avaDiyAo harvati' tasyAH tApakSetrasaMsthite dve vAhe avasthite bhavataH, tatrobhayapArce mandaraparvatasya ubhayoH pArzvayoH tasyA stApakSetrasaMsthiteH sUryabhedena dvirupato vyavasthitAyAH pratyekamekaikabhAvena dve cAhe dve dve pAveM avasthite avRddhihAni meM yaha vistAravAlI bana gaI hai| meru kI dizA meM yaha avalaya ke AkAra kI isaliye kahI gaI hai ki meru sarva ora se gola hai usake tIna, do athavA daza bhAgoM ko vyApta karake yaha sthita hai isaliye yaha jaisA padmAsana se upaviSTa hue manuSya kA utsaGga, rUpa Asanavandha kA mukha agra bhAga arddhavalayAkAra ho jAtA hai usI taraha kA isakA saMsthAna kahA gayA hai aura vAhira meM isakA saMsthAna gADI ke dhurA ke mukha jaisA hotA kahA gayA hai kyoM ki dhurA kA mukha vistRta hotA hai ava sUtrakAra tApakSetra kI saMsthiti ke AyAma Adi kA kathana karate hai-'ubhayo pAseNaM tIse do pAhAo avaDiyAo hati' ubhaya pArzva kI apekSA mandara parvata kI dAyeM bAye bhAga kI tarapha kI usa tApakSetra saMsthiti kI do do vAhA sUrya ke do hone ke kAraNa avasthita kahI gaI hai vRddhi hAni svA vistArayukta thaI gaI che. merunI dizAmAM A avalayanA AkAranI eTalA mATe kahevAmAM AvI che ke meru badhI dizAomAM gaLAkAravALe che. tenA traNa, be athavA daza bhAgene vyApta karIne A sthita che. ethI A je pramANe padmAsanamAM AsIna mANasane utsagarUpa Asana baMdhane mukhAgrabhAga adhavalayAkAra thaI jAya che, te pramANe ja AnuM saMsthAna kahevAmAM Avela che ane mahAramAM AnuM saMsthAna gADInA dhurAnuM sukha je pramANe che te pramANe kahevAmAM AveluM che. kemake dhurAmukha viratRta hoya che. ve sUra tApakSetrI sasthitinA mAyAma vagairenA bhATe 4thana 42 cha. 'ubhayo pAseNaM tIse do vAhAo avaDhiyAo havaMti' bhayAvanI apekSA maratanI bhaya mana DAbA bhAga taraphanI te tApakSetranI saMsthitinI be-be bAhAo (sUryo che che mATe) avasthita kahevAmAM AvI che. arthAt vRddhi-hAni svabhAvathI vihIna kahevAmAM AvI che.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru.7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam svabhAve sarvamaNDaleSvapi niyataparimANe bhavataH, ekA bAhA bharatasthasUryakRtA dakSiNapAzrve, dvitIyA bAhA airAktasthasUryakRtA uttarapArthe, evaM prakAreNa merorubhayapArzva dve vAhe bhavata iti, 'paNayAlIsaM 2 joyaNasahassAI AyAmeNaM' paJcacatvAriMzataM pazcacatvAriMzataM yojanasahasrANi AyAmena daiyeNa, te ubhe api bAhe yathopariparimANavizeSe AyAmena bhavataH, madhyavattino meruparvatAdArabhya dvayordakSiNottarabhAgayoH paJcacatvAriMzatA yojanasaharI vyavahite jambUdvIpa paryante vyavasthitatvAt, evameva dakSiNottaravat pUrvapazcimabhAgayorapi, yadA tatra sUyau~ tadA- - 'yamAyAmo bhavatIti jJAtavyaH, etatsUtraM jambUdvIpagatAyAmamapekSya bodhyam, lavaNasamudre tu - trayastriMzatsahasrANi trINizatAni trayastriMzadadhikAni yojanasyaikastribhAga iti, etaccai katra : saMmilitamaSTAsaptatiH sahasrANi yojanAnAM trINi zatAnItyAdikaM svayameva sUtrakAro'gre.., darzayiSyatIti, atra vizeSano nopadayo tatraiva darzayiSyAmIti // . . bhAva se vihIna kahI gaI haiM-inameM eka vAhA bharatakSetrastha sUrya ke dvArA kI gaI dakSiNa pArzva meM hai aura dUsarI bAhA eravatakSetrastha sUrya ke dvArA kI gaha utara pAva meM hai| isa taraha meru ke do pAvoM meM do bAhA hai| "paNayAlIsaM joyaNasahassAI AyAmeNaM' ina donoM bAhAoM kA AyAma 45-45-hajAra yojana kA hai ye donoM bAhA madhyavartI sumeru parvata se lagAkara donoM dakSiNa uttara ke bhAga meM 45 hajAra 45 hajAra yojana se ye vyavahita haiM kyoMki ye jambUdvIpa paryanta vyavasthita hai| dakSiNa uttara kI taraha pUrva pazcima bhAga meM bhI vAhA. hai jaba vahAM do sUrya hote haiM taba yaha AyAma hotA hai / yaha sUtra jambUdvIpa -gata AyAma kI apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye lavaNa samudra meM to inakA yaha AyAma 33 hajAra tIna sau 33 yojana se adhika hai yaha ekatra se milita kiyA gayA inakA parimANa 78 hajAra tIna sau Adi rUpa ho jAtA hai isa bAtako sUtrakAra svayaM hI Age- kahanevAle haiM ataH vahIM para yaha prakaTa kiyA jaayegaa| AmAM eka bAhA bharatakSevastha sUrya vaDe karavAmAM AvelI dakSiNapAzvamAM che ane bIjI ba hA aravata kSevastha sUI vaDe karavAmAM AvelI uttarapAzvamAM che. A pramANe merumAM be bhADA che. 'paNayAlIsa joyaNasahassAI AyAmeNa yo manne mADAvyAni mAyAma 45-45 hajAra jana jeTalo che. e ane bAhAomadhyavatI sumeruparvatathI mAMDIne dakSiNa uttaranA bhAgamAM 45 hajAra-45 hajAra ejanathI e vyavahita che. kemake eo bane : jaMbudvIpa sudhI vyavasthita che. dakSiNa uttaranI jema pUrva pazcima bhAgamAM paNa bAhA che. jyAre tyAM be sUryo che, tyAre A AyAma hoya che. A sUtra jaMbUDhIpaM gata AyAmanI apekSAe kahevAmAM aAvela che. Ama jANavuM joIe. lavaNasamudramAM te emane A AyAma 33 hajAra traNase 33 ejana karatAM vadhAre che, A badhAne ekaThA karIne meLava ja0 12
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ mambUdvIpaprati samprati anavasthita vAhA svarUpaM darzayitumAha- 'duve ya NaM' ityAdi, 'duve ya NaM' tIse Trees aagra havaMti' dve ca tasyA vAhe anavasthite bhavataH, tasyA ekaikasyA stApakSetra saMsthite dve ca vAde anavasthite--aniyata parimANe bhavataH pratimaNDalaM yathAyogaM DI mAnavarddhamAnaparimANamatvAt / 'taM jahA - sankamaMtariyA caiva vADA saccatrAdiriyA veva bAhA' sarvAbhyantarA caiva vAdA sarvavAhyA caiva vAdA tatra yA vAhA meruparvatapArzve viSkambhamadhikRtya vAhA sA sarvAbhyantarA cAhA, yA tu lavaNa samudradizi jambUdvIpaparyantamaMtrikRtya vA sA sarvavA vAhA, atrobhayatrApi 'ceva' zabdau pratyekamanavasthitasvabhAvapradarzanaparakoM, tatrAyAmo dakSiNottarAyatatayA jJAtavyaH, viSkambhastu pUrvAyatatayeti / saMprati-sarvAbhyantaravAhAyAH parimANaM darzayitumAha- 'tI se NaM' ityAdi, 'tIseNaM savvantariyA bAhA maMdarapavvayaM NaM Nava joyaNasahassAI cattAri chalasIe joyaNasara Nava ya dasabhAe parikle aba sUtrakAra anavasthita vAhA kA svarUpa prakaTa karate hue kahate haiM 'duveghaNaM tIse vAhAo aNavaTThiyAo havaMti' usa eka eka tApakSetra saMsthiti ke do vAhA anavasthita hai - niyata parimANavAle nahIM haiN| kyoMki pratimaNDala meM ye yathAyogya hIyamAna barddhamAna parimANavAle haiN| 'taM jahA savvametariyA ceva brAhA sancavAhiriyA ceva vAhA' ve do thAhA isa prakAra se haiM- eka sarvAbhyantarA bAhA aura dUsarI sarva bAhyA, bAhya jo vAhA meru parvata ke pArzva meM viSkabha kI apekSA se hai vaha sarvAbhyantara vAhA hai aura jo lavaNa samudra kI dizA meM jambUdvIpa paryanta kI apekSA lekara hai vaha sarva vAhyAvAhA hai yahAM jo donoM jagaha 'ceva' zabda kA prayoga kiyAgayA hai vaha pratyeka meM anavasthita svabhAva kA pradarzana karane ke liye kiyA gayA hai dakSiNa uttara taka ye lambe haiM pUrva pazcima taka ye caur3e haiM 'tIse savvarbhatariyA bAhA maMdarapavvayaMteNaM Nava joyaNa saha vAmAM AveluM emanu' parimANu 78 hajAra 300 vagere rUpamAM thaI jAya che. A vAtane sUtrakAra pAte ja AgaLa kahevAnA che. ethI tyAMja A saMkhadhamAM spaSTatA karavAmAM Avaze. ' have sUtrakAra anavasthita mAhAnA svarUpanA saMbadhamAM spaSTatA karatAM kahe che 'duve ya NaM tIse vAhAo aNavaTTiyAo havaMti' te me4-4 tAyakSetra sa sthitinI me mahAmA anavasthita che. te niyata parimANuvALI nathI. kemake pratima'DaLamAM ee yathAyeAgya DIyabhAna-varddhamAna paribhASANI che. 'taM jahA savvarbhatariyA caiva bAhA savva va hiriyA ceba' bAhA' te me mADAsI mA pramANe che-zreSTha sarvAkyantara bhADA bhane mIla sarva khAtA khAtA. je khATThA meruparyaMtanA pArzvamAM viSNubhanI apekSAe che te sa mAhyA khAtu che. ahIM je ane sthAnAM para caiva zabdanA prayoga karavAmAM Avela che, te darekamAM anavasthita svabhAvanuM pradarzIna pharavA mATe karavAmAM Ave che. dakSiNa uttara sudhI meyo hIka che, pUrva-pazcima sudhI memo paDojA the. 'tIse savvavrbhatariyA bAhA maMdara
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAvikA kA-saptamavakSaskAraH sU. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam beNe tasyAca khalu sarvAbhyantarA bAhA mandaraparvatAntena navayojanasahasrANi cakhAripaDazIti yojanazatAni navaMca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa tatra tasyA ekaikasyA svApakSetrasaMsthite yA sarvAbhyantarA vAhA sA mandaraparvataparyante-merugirisamIpe navayojanasahasrANi paDazrItvadhi kAni catvAri yojanazatAni nava ca dazabhAgAn yojanasya parikSepeNa bhavati, etAdRza parimANaM. parikSepataH sarvAbhyantaravAhAyA bhavatIti tatrotpattiM darzayituM praznayana prAha-esa gaM' ityAdi, 'esa NaM bhaMte! eSaH khalu bhadanta ! he bhadanta ! anantarapUrvakathitapramANaH 'pari khevavisese' parikSepavizeSaH 'kao Ahietti vaejjA' kutA-kasmAt kAraNAt evaM pramANa AkhyAtaH kathitaH nAdhiko na vA hInaH kathaMna kathita iti vadediti prazna:, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'je NaM maMdarassa parikkheve' yo'yaM. khalu mandarasya meruparvatasya parikSepaH 'taM parikkhevaM vihiM guNittA' taM mandaraparikSepaM tribhiH-saMkhyAtrayeNa guNayitvA-jyoti zAstrapratipAditaparibhASAvizeSeNa guNanaM kRtvA 'dasahi chettA' dazabhicchitvA-dazasaMkhyayA bhAgaM datvA etadeva paryAyeNa punarapi kathayati-'dasahi bhAge hIramANe dazabhirmAge hriyamANe sati 'esa parikkhevavisese Ahietti, vaejA' epaH parikSepavizeSaH ssAI cattAri chalasIe joyaNasae Nava ya dasabhAe parikkheveNaM' inameM jo 'eka eka tApakSetra sasthiti kI sarvAbhyantara bAhA hai vaha mandara parvata ke anta meM meru giri ke samIpa meM-9 hajAra cArasau 86.yojana kI parikSepavAlI hai 'esaNaM maMte. parikkhevavilese kamao Ahietti vaejjA' he bhadanta ! parikSepa kI bhapekSA sarvAbhyantara bAhA kA yaha pramANa kaise kahA gayA hai yaha mujhako kaho isake uttarameM prabhu zrI kahate haiM parikSepakA yaha pramANa isa prakAra se kahA gayA hai suno-'goyamA! jeNaM madarassa parikkheve taM tihiM guNettA dasahi chettA dasahi bhAge hIramANe esa parikkhevavisese Ahietti vaejjA' he gautama! maMdaraparvata kA.jo parikSepa hai use tIna se guNita karo aura phira usa guNana phala meM dazaka bhAga dedo taba isake parikSepakA pramANa nikala AtA hai aisA ziSyoM ko sapavvayaMteNaM Nava joyaNasahassAI cattAri chalasIe joyaNasae Nava ya dasabhAe parikkheveNaM' emAM je eka eka tApakSetra saMsthitinI sarvAtyaMtara bAhA che, te maMdaraparvatanA aMtamAM bhenI pAse narayArasa 8966 yAnI rAjI che. 'esa gaMbhaMte ! parikkheMvavisese kao AhiettiM vaejjA' 3 R ! parikSepanI apekSAye sAlayatara bahAnuM A pramANa kevI rIte kahevAmAM AveluM che? te mane kahe. enA javAbamAM prabhu 43 cha-5225 mA pramANa mA prabhArI 4AmA bhAva 2. samI -'goyamA ! jeNaM makarassa parikkheve taM parikkhe vihiM guNettA dasahi chettA dasahi bhAge hIramANe esa pariH kkhevavisese Ahietti vaejjA' ra gautama ! 25 tanAre parikSa5 cha, ta thA gaNita kare ane pachI te guNanaphaLamAM dazane bhAgakAra kare tethI AnA parikSepanuM
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ - mammUkhImapratisata AkhyAta iti vadet-svaziSyebhyaH pratipAdayet, ayaM bhAva:-mandaraparvatena pratihanyamAna pUryasyAtapaH mandaraparvatasya ya: paridhistaM parikSipya sthita iti merusamIpe'bhyantaratApakSetraviSkambhacintA kriyate nanu evaM sati so'pi mandarasya paridhiH satrayoviMzati paTzatAdhikakatriMzatsahasra 31623 yojanamAna:, asya tApakSetrasya viSkammatAmApadheta iti 'cedatrocyate, sarvAbhyantaramaNDale vartamAnaH sUryaH dIptalezyAkatvAt jambUdvIpacakravAlasya yatra tatra pradeze tattat cakravAlakSetrAnusAreNa trIn, dazabhAgAn prakAzayati trayANAM dazabhAMgAnAM saMkalane (mIlane) yAvatpramANaM kSetraM tAvatparyantaM tApayatItyarthaH / athaivaM sati mUche meruparvata paricayat triguNI karaNaM kRtaM sat kimarthaM dazabhAgAnAM tridhA guNanenaiva caritArthatvAditi cedatrocyate-ziSyANAM sukhAvayodhAya tathAkaraNasya AvazyakatvAditi nanu dazabhirbhAgakaraNe majhanA cAhiye isakA bhAva aisA hai-mandara parvata ke sAtha TakarAtA huA sUryA. tapamaMdara parvata kI jo paridhi hai use gheraletA hai ataH meru ke samIpa meM Abhyantara tApakSetra ke viSkambha kA vicAra kiyA gayA hai| __ zaMkA-to phira isa taraha ke vicAra karane para kI jitanI bhI paridhi hai vaha saya 31623 yojana kI hai aura yaha isa tApakSetra ke viSkambha rUpa ho jAvegI? ko isakA uttara aisA hai ki sarvAbhyantara meM vartamAna sUrya dIsalezyAvAlA hone se jambuddhIpa cavAlA ke idhara udhara ke pradeza meM usa usa cakravAla kSetra ke anusAra bhAgoM ko prakAzita karatA hai bhAgoM kI saMkalanA meM jitane pramANavAlA kSetra hotA hai utane kSetra ko vaha prakAzita karatA hai, isa prakAra hone para mUla meM jo meru parvata kI paridhi ko liguNita karane kI bAta kahI gaI hai vaha phira kisa lie kahI gaI hai kyoM ki 10 bhAgoM ko tiguNA karane para vaha caritArtha ho jAtI hai to isa zaMkA. kA uttara aisA hai ki ziSya janoM ko isa bAta pramANa nIkaLI Avaze. A pramANe ziSyane samajAvavA joIe. Ane bhAva A pramANe che-maMdara parvatanI sAthe athaDAte sUtapa maMdara parvatanI je paridhi che tene AvRta karI le che. ethI merunI pAse AvyaMtara tApa-kSetranA viSkalane vicAra karavAmAM Avela che. zaMkA-te pachI A jAtane vicAra karavAthI merunI jeTalI paridhi che te kula 31623 ejana jeTalI che ane A paridhi A tApakSetranA mATe vidhvaMbharUpa thaI jaze? te Ane javAba A pramANe che ke sarvAtyaMtamAM vartamAna sUryadIpta lezyAvALo hovAthI jaMbudvIpa cakaeNvAlanI Asa-pAsanA pradezamAM tat tata cakravAlakSetra mujaba % bhAgane prakAzita kare che bhAganI saMkalanAmAM jeTalA pramANuvarNa kSetra hoya teTalA kSetrane te prakAzita kare che. A pramANe thavAthI mULamAM je meruparvatanI paridhine triguNita karavAnI vAta kahevAmAM AvI che. te zA mATe kahevAmAM AvI che? kemake 10 bhAgane trizUrthita karavAthI te caritArtha thaI jAya che. te A zaMkAne javAba A pramANe che ke ziSyAne A vAtanuM jJAna sArI rIte thaI jAya eTalA mATe A pramANe kahevAmAM AvyuM che.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAcikA TIkA-somavakSaskAraH s. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam 93 ko heturiti vedanocyate-jambUdvIpacakramAlakSetrasya trayo bhAgA meroda kSaNapArzve, tasyaiba merouttaraMpArzve ca trayo bhAgA, meruparvatasya- pUrvabhAge dvau dvau bhAgau ca pazcimataH, evaM sarveSAM bhAgAnAM saMkalane kRte sati paza bhAgA bhavanti, tatra bharatakSetre vartamAnaH sUryaH sarvAbhyantaraH maNDale caran merodakSiNabhAgagatAn bIn bhAgAna prakAzayati svakIyatApena vyApnoti, bIca bhAgAn uttarasamvandhinA; yadA tu airavatagataH sUryo bhavati tadA dvau bhAgau pUrvasyAM rAtri bhavati, dvau bhAgau ca pazcimAyAM rAtribhavati, yathA yathAkrameNa dAkSiNAtya auttarAho vA sUryaH saMcarati, tathA tathA tayorapi sUryayostApakSetramagrato parddhate' pRSThatazca hIyate / evaM krameNa saMcaraNasvabhAve tApakSetre yadA ekaH sUryaH pUrvasyAM dizi parazca sUryo'parasyAM dizi bartate tadA pUrvapazcimadizoH pratyekaM trIn bhAgAn tApakSetram dvau bhAgau dakSiNottarayoH kA jJAna acchI taraha se ho jAya isa ke liye aisA kahA gayA hai zaMkA-daza se bhAga karanekA kyA kAraNa hai ? to isa sambaMdha meM aisA kahanA haiM ki jambUdIpa cakravAla kSetra ke tIna bhAga meru ke dakSiNa pAva meM haiM aura meru ke uttara parva meM usake tIna bhAga haiM tathA meru ke pUrva bhAga meM do bhAga haiM aura pazcima meM do bhAga haiM isa taraha se ye saba bhAga 10 haiM ina meM se bharata kSetra meM vartamAna sUrya sarvAbhyantara maNDala meM calate samaya meru ke dakSiNa bhAga meM sthita 3 bhAgoM ko prakAzita karatA hai aura uttara sambandhI tIna bhAgoM ko prakAzita karatA hai aura jaba sUrya airavata kSetra gata hotA hai taba do bhAgoM taka pUrva dizA meM rAtri hotI hai aura do bhAgoM taka pazcima dizA meM rAtri hotI hai tathA jaba dakSiNa dizA meM aura uttara dizA meM sUrya kA saMcAra jaisA 2 kramazaH hotA hai usI 2 taraha se una donoM sUryoM kA tApakSetra Age bar3hatA jAtA hai aura pIche kama hotA hai isa taraha krama se tApa kSetra meM jaba eka sUrya pUrva dizA - zakAdazane je bhAgAkAra karavAmAM Avela che tenuM zuM kAraNa che? A saMbaMdhamAM Ama kahevuM che ke jaMbadvIpa cakravAla kSetranA traNa bhAge merunA dakSiNapAzvamAM che ane meranA uttarapArzvamAM tenA traNa bhAga che. temaja merunA pUrva bhAgamAM be bhAga che ane pazcimamAM be bhAge che. A pramANe e badhA bhAge 10 che. emAMthI bharakSetramAM vartamAna sUrya sabhya. taramaMDaLamAM gati karatI vakhate merunA dakSiNabhAgamAM sthita 3 bhAgene prakAzita kare che. ane uttara saMbaMdhI tra) bhAgene prakAzita kare che ane jayAre sUrya aravata kSetragata hoya che tyAre be bhAge sudhI pUrva dizAmAM rAta hoya che ane be bhAgo sudhI pazcimadizAmAM rAta hoya che temaja jyAre dakSiNa dizAmAM ane uttaradizAmAM sUryanuM saMcaraNa jema-jema kramaza: thAya che tema tema te mane sUnuM tApakSetra AgaLa vadhatuM jAya che ane pAchaLa ochA thatA jAya che. A pramANe kamathI tApakSe mAM jyAre eka sUrya pUrva dizAmAM hoya che ane bIje sUrya pazcima dizAmAM hoya che tyAre pUrva-pazcima dizAmAM darekamAM traNa-traNa bhAga
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpatiko pratyekaM rAtrirmavati iti // gaNitaprayogastu ittham tatra meruparvatasya vyAso dazasahasra 10000 yojanapramANaH, eSAM ca varga: dasakoTayA 100000000 tato dazabhirrANive sati jAtaM koTizatam 100000000, asya vargamUlAnayate labdhAni ekatrizada yojanaH sahasrANi SaTzatAni trayoviMzatyadhikAni 31623, epAM rAzi: tribhirguNyate, jAsAni caturnavati sahasrANi aSTauzatAni ekonasasatyadhikAni 94869, epaM dazabhirbhAge kRte sati labdhAni nava yojanasahasrANi cakhArizatAni paDazItyadhikAni nava ca dazabhAgA: yojanA sya 9486, yojanasyeti // , sarvAbhyantaravAhAyAH pramANaM darzayitvA sarvavAdyavAhApramANaM darzayitumAha-tIse ityAdi, 'tIseNaM sababAhiriyA vAhA' tasyAH tApakSetrasaMsthiteH khalu sarvabAhyA bAhA 'lavaNasamudaMtega lavaNasamudrAntena lavaNasamudrasya ante-samIpe 'cauNavaI joyaNasahassAI' caturnavati yojanasahasrANi 'ahasaTe joyaNasae' aSTau SaSTiH yojanazatAni paSTayadhikAni aSTau yojanazatAni 'cattAri dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM' caturazca dazabhAgAn yojanasya parimeM hotA hai aura dUsarA sUrya pazcima dizA meM hotA hai taba pUrva pazcima dizA meM pratyeka meM tIna tIna bhAga taka tApa kSetra hotA hai aura dakSiNa uttara ke do bhAga taka pratyeka bhAga meM rAtri hotI hai| gaNita kA prayoga isa prakAra se hai-mela parvata kA vyAsa 10000 daza hajAra yojana kahA hai isakA varga 100000000 daza karoDa itanA hotA hai isa meM daza kA guNA karane para 1000000000 itanI rAzi AtI hai isa rAzi kA varga mUla nikAlane para 31623 labdha hote haiM ina meM 3 se guNA karane para 94869 Ate haiM phira inameM 10 kA bhAga dene para 94860 yojana AjAte haiN|| ____ aba sarvayAya kA pramANa sUtrakAra prakaTa karate hue kahate haiM-'tIse Na sanyavAhiriyA bAhA' usa tApakSetra saMsthiti kI jo sarvabAhya thAhA hai vaha 'lavaNasamuItaNaM cauNavaI joyaNasahassAI ahasaTTe jAyaNasae cattArI dasa bhAe jAyaNassa parikkheveNaM) lavaNasamudra ke anta me 948600 yojana ke sudhI tApakSetra hoya che ane dakSiNa uttaranA be bhAga sudhI dareka bhAgamAM rAta hoya che. gaNitane pravega A pramANe che-meruparvatane vyAsa-10000 daza hajAra jana jeTaluM che. Ane vaga 100000000 dazakoDa jeTaluM che. AmAM dazane guNAkAra karavAmAM Ave te 1000000000 eka abaja jeTalI rAzi Ave che. A rAzine vargamUla kADhIe te 31623 labdha hoya che. AmAM traNathI guNAkAra karavAmAM Ave te 84869 Ave che pachI emAM 10 ne bhAga karavAthI 9486 jana Ave che. have sarvabAhonuM pramANa sUtrakAra prakaTa kare cha. te mA 4 cha-'nIseNaM savyabAhiriyA cAhA te tApatra sasthitinI sa mA / ma 'lavaNasamudaMteNe caNavaI joyaNa saharalAI aTTasaTe joyaNasae pattAri dukhabhAra joyaNasya
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsikA kA-saptamavakSaskAraH sU. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam kSepega caturnavati sahasrANi SaSTayadhikAni aSTau zatAni caturazca dazabhAgAn 948606 yojanasya parikSepeNa bhavati ityrthH| samprati etAdRzaparikSepasaMkhyAyA upapAdakaM sUtramAha'se NaM maMte ! ityAdi, se NaM bhaMte ! parikkhevavisesaM' sA-anantarapUrvoktaH sarvabAhya bAhA parikSepavizeSaH khalu bhadanta ! 'ko Ahie ti vaejjA' kutaH-kasmAt kAraNavizeSAm evaM prakAreNAkhyAtaH, iti gautamo vadet, gautamasyaitAdRzaH praznaH iti, bhagavAnAha-'goyamA ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'je NaM jaMbuddIvassa parikkheve' yo'yaM jambUdvIpasya khalu parikSepa:-paridhiH 'taM parikkhevaM tihiM guNettA' taM jambUdvIpasya parikSepaM nibhirguNarityA-trisaMkhyayA tasya guNanaM kRtvA 'dasahi che tA' dazabhicchitvA-dazasaMkhyayA bhAgaM datvA, idameva vastu punarapi paryAyazabdenAha-'dasahi ityAdi, 'dasahi bhAge hIramANe' dazabhirbhAge hiyamANe sati 'esa NaM parikkhevavisese Ahietti' vaejjA' eSo'nantarapUrvoktaH parikSepavizeSa mAkhyAtaH pratipAdito mayA varddhamAnasvAminA tathA anyairapi tIrthakarairAdinAthaprabhRtibhiriti vadet svaziSyebhyaH pratipAdayediti / ayaM bhAvaH-tApakSetrasya paramaviSkambhaH pratipAdanIyaH saca jambUdvIpaparyanna iti tatparidhiH sthApyA yojana 316227 kroza 3 dhaSi 128 aGgulam 13-ardhAgulam 1-etAvatA yojanamekaM kiJcinyUnamiti vyavahArataH ke parikSepa vAlI hai isakA aisA pramANa kaise AtA hai ? 'seNaM bhaMte ! parikkheavisese kao Ahie tivaejjA' yahI bAta gautama ne isasUtra dvArA pUchI hai isa ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! jaNaM jaMbuddIvassa parikkhevaM taM pari kkhevaM tihiM guNejjA' he gautama! jambUdvIpa kA jo parikSepa hai use tIna se guNita karo aura guNita karake 'dasahiM chettA' Agata rAzi ke 10 cheda karoarthAt dasahiM bhAge hIramANe 10 kA usa meM bhAga do 'esaNaM parikkhevavita sese Ahie ti vaejjA' taya yaha pUrvokta parikSepa kA pramANa nikalatA hai aisA ziSya se kahanA cAhiye isakA tAtparya aisA hai-jabUdvIpa kI paridhi kA pramANa 316227 yojana 3 koza 128 dhanuSa aura 13 // aMgulakA hai| isa taraha-ki parikkheveNaM' sapasamudranA matabhA 948104 yauna 28 parikSapANI cha. bhAnu mArA prabhAvI zata bhAva cha ? 'se NaM bhaMte ! parikkhevavisese kao AhietivarajjA' ra pAta gotamasvAbhA me mA sUtra 43 pUchI che. senA pakSamA prabhu 4 -'goyamA ! jaNaM jaMbuddIvassa parikkhevaM taM parikkhevaM tihiM guNejjA' gautama ! dIpanA parikSa5 cha. tara a5 gulita 42, mana guNita zata 'dasahi chettA' mAta zinA 10 cha4. aTo / 'dasahiM bhAge hIrayANe 10 thI mA2 42 / 'esaNaM parikkhevavisese Ahie nivaraMga' tyAre A pUrvokta parikSepanuM pramANa nIkaLI Ave che. A pramANe ziSyane kahevuM joIe. tAtparya A pramANe che ke jaMbUdvIpanI paridhinuM pramANa 316227yojana gAu, 128 dhanuSa ane 13 aMzula jeTaluM che. ethI kiMcikyUna jana eka pUrA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ jammUdIpaprAtiko pUrNa vivakSyate sAMzarAzito niraMzarAzergaNitasya sulabhatvAt, tato jAtam 316228, etata giNitaM kriyate, tadA jAtAH navalakSAH aSTacatvAriMzatsahasrANi paTzatAni caturazItyA dhikAni 948384, eteSAM dazabhirbhAge kRte labdhAni caturnavatiryojanasahasrANi aSTau zatAni aSTapaSTayadhikAni catvArazca dazabhAgA yojanasya 94868 // samprati sAmastyena-sarvarUpeNa AyAmata svApakSetraparimANaM jJAtuM praznayanAha-'tayANaM. bhaMte ! tAvakkhitte kevaiyaM' ityAdi, 'tayANaM bhaMte ! tAvakkhitte kevaiyaM 'AyAmeNaM pAte. yadA khalu bhadanta ! etAvAn tApakSetrasya paramo viSkambhaH tadA khalu bhadanta ! tApakSetraM sAmastyena dakSiNottarAyatatayA kiyatpramANakam AyAmena daivyeNa prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTTahattari joyaNasahassAI' aSTasaptati yojanasahasrANi 'tiNNi ya tettIse joyaNasae' trINi ca trayastriMzad yojanazatAni prayastriMzadadhikAni trINi yojanazatAni itparyaH 'joyaNassa tibhAgaM ca' yojanasyaikasya tri: zcinyUna yojana eka pUrA hI yojana vyavahAra se mAnalenA cAhiye aMza rAzi se niraMza rAzikA gaNita sulabha hotA hai taba 316228 yojana pUre ho jAte haiM ise tiguNita karane para 948684 kI saMkhyA AtI hai isa saMkhyA meM 1. kA bhAga dene para 94868. bhAjana phala AtA hai|| ___ aba sampUrNa rUpa se AyAma kI apekSA tApa kSetra ke parimANa ko jAnane ke liye gautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'tayANaM bhaMte ! tAva kkhitte kevaiyaM AyAmeNaM pannate' he bhadanta ! jaya itanA tApakSetrakA parama viSkambha hai to tApaH kSetra sampUrNa rUpa se dakSiNa uttara taka lamyA hone ke kAraNa AyAma kI apekSA kitane pramANa vAlA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! aha hattarI joyaNa. sahassAI tiNi ya tettIse joyaNasae joyaNassa tibhAgaMca' he gautama ! tApa kSetra AyAma kI apekSA 78333 yojana pramANa hai inameM 45 hajAra yojana to dviipjina jeTaluM pramANa vyavahAramAM mAnI levuM joIe. aMza rAzithI niraMza rAzinuM gaNita sulabha hoya che. tyAre 316228 jana pUrA thaI jAya che. Ane triguNita karavAthI 948684 jeTalI saMkhyA Ave che. A saMkhyAmAM 10 ne bhAgAkAra karavAthI 848981mAna bhAva ch.| have saMpUrNa rUpamAM AyAmanI apekSAe tApakSetranA pariNAmane jANavA mATe gautama svAmI prabhu Anndal praznadhya cha-'tayANaM bhaMte ! tAvakkhitte kevaiyaM AyAmeNaM pannatte' he bhadaMta! jyAre ATale tApakSetrane paramaviSka che te tApakSetra saMpUrNa rUpamAM dakSiNa uttara sudhI dIrgha hevAthI AyAmanI apekSAe keTalA pramANuvALa che? enAM javAbamAM prabhu cha-'goyamA ! adRhattari joyaNasahassAI tiNNi ya tettIse joyaNasae joyaNassa ti bhAga ca' gautama! patra mAyAmanI, apekSAme 783333 rana prabhAya che. sabhA ---
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam bhAMgaM ca 'AyAmeNaM pannatte' AyAmena - dairyeNa prajJaptaM kathitam, aSTasaptati sahasrANi trayatrizadadhikAni trINi yojanazatAni ekasya yojanasya tribhAgaM 78333 - yojanasyAyAmena bhavatItyarthaH, tatra pazJcacatvAriMzad yojanasahasrANi dvIpagatAni, trayastriMzad yojanasahasrANi trINi ca yojanazatAni trayastriMzadadhikAni, upari ca yojanasya tribhAgayuktAni lavaNasamudragatAni dvayoH saMkalanAyAM yathoktaM 78333 yojanasya mAnaM bhavati, idaM ca dakSiNotara AyAma parimANamavasthitaM na kutrApi maNDalAcAre viparivarttateti // ch 'amumevArtha dRDhIkartumAha- 'merussa mAyAre' ityAdi, 'merussa majjhayAre' merotha madhyakAre 'jova ya lavaNassa ruMdachanbhAge' yAvacaM lavaNasya saMdaSaDbhAgaH 'tAvAyAmo eso' tApAyAma eSaH 'saMgaGkruddhI saMThio niyamA' zakaToddhi saMsthito niyamAt, ayamartha:, atra khalu mandaraparvatena sUryaprakAzaH pratihanyamAno bhavatIti, ekasya matam, meruNA sUryaprakAzo na pratihanyate ityaparasya matam, tatrAdyamate iyam sampratirUpAgAthA - itthaM vyAkhyAyate, madhyakAre, tatra karaNaM kAraH madhye kAro madhyakAraH madhye karaNaM mero svasmin sati, cakravAlakSetratvAt tApakSetrasya madhye meruM kRtvetyarthaH, yAvallavaNasamudrasya runda SaDbhAgaH rundasya- rundatAyA vistArasya 'samudrasya yo vistAra stAdRzavistArasya yaH SaDbhAgaH SaSTho bhAgaH eSaH - etAvatpramANaH tApasya -tApakSetrasya AyAmo dairghyam, tatra meruparvatAdArabhya jambUdvIpaparyantaM yAvat paJcacatvAgata hai aura bAkI 33333 / lavaNa samudra gata hai / ina donoM ke milA dene para 78333 yojana ho jAte haiN| yaha jo dakSiNa uttara meM AyAma kA parimANa prakaTa kiyA gayA hai vaha avasthita parimANa prakaTa kiyA gayA hai kyoMki yaha parimANa kahIM para bhI maNDalAcAra meM ghaTatA bar3hatA nahIM hai / isI bAtako dRDha karane ke liye 'merussa majjhadhAre jAva ya lavaNassa ruMdachanbhAge tAvAyAmo eso sagaDaddhI saMThiyo niyamA' sUtrakAra ne yaha kathana kiyA hai - isakA bhAva aisA hai ki mandara parvata se sUrya prakAza pratihanyamAna hotA hai aisA kisI 2 kA mata hai aura kisI kisI kA aisA mata hai ki meru se sUrya prakAza pratihanyamAna nahIM hotA hai aba prathama mata ke anusAra isa gAthA kA bhAga isa prakAra se hai-ki-meru parvata se lekara 41 hu42 ceAjana te DhIMgata che ane zeSa 33333- lavaNusamudragata che. e annane ekatra karIe tA 78333' ceAjana thAya che. A je dakSiNu uttaramAM AyAmanuM pariNAma prakaTa karavAmAM AveluM che. te avasthita parimANu prakTa karavAmAM Avelu che, kemake A pariNAma kAi paNa sthAne maDalAcAramAM vadhAre ke kama thatuM nathI. A vAtane DhaMDha karavA ma samajhA jA ya latraNassa ruMcha bhAge tAvAyAmo eso sagaddhI sa niyama' sUtrakAre A kathana kyu che AnA bhAva A pramANe che ke madarapa tathI sU prakAza pratinyamAna thAya che. AvA keTalAkanA mata che. ane keTalAka A pramANe paNa vicAre che ke- meruthI sUryaprakAza pratihanyamAna thatA nathI, have prathama mata mujaba A 9. la0 13
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAlile riMzad yojanasahasrANi, tathA-lavaNasamudrasya vistAro dvau yojanalakSau tayoH paSTho bhAgaH, trayastriMzad yojanasahasrANi trayastriMzadadhikAni trINi yojanazatAni eko yojanasya tribhAgaH, iti rUpaH, tat ubhayoH parimANayoH saMkalane bhavati 78333, yojanasya yathokta AyAma parimANa' iti / epa AyAmo niyamAt zakaToddhi saMsthitaH zakaToddhisaMsthAnaH antaH saMku. cito bahivistRto bhavatIti tenAsya tulyateti // yasya mate meruparvatena sUryasya prakAzo na pratihanyate iti tepAmarthAntarasUcanAya iyaM gAthA evaM vyAkhyeyA, tathAhi-mero:-meruparvatasya madhyabhAgo maMdarA) yAvat va lavaNarundatAyAH paGamAgaH etena mandaraparvatArddhasambandhi paJcAzad yojanarAzau prakSipyante tato jAyate jyazIti sahasrayojanAni prayastriMzadadhikAni trINi yojanazatAni eka yojanasya tribhAgaH 83333 / etanmate mandaraparyaMtagatakandarAdInAmapi antaH prakAzaH syAditi labhyate // jambUdvIpa paryanta 45 hajAra yojana kA vistAra hai aura lavaNa samudra kA vistAra do lAkha yojana kA hai ina donoM kA chaThA bhAga 333333 yojana rUpa hai donoM parimANoM ko joDa ne para 78333 yojana kA AyAma parimANa AjAtA hai| yaha jo AyAma hai vaha zakaTa kI dhurA kA jaisA AkAra hotA hai niyama se vese hI AkAra kA hai isa taraha yaha bhItara meM saMkucita aura yAhara meM vistRta hotA hai isI kAraNa zakaTa kI dhurA ke sAtha isakI samAnatA prakaTa kI gaI hai| jisake mana meM meru parvata se sUrya kA prakAza pratihanya mAna nahIM hotA hai usakI mAnyatA ke anusAra isa gathA kA bhAva aisA hai meru parvata kA madhya bhAga maMdarAdha aura lavaNa samudra kI rundatA-vistAra kA chaThA bhAga ye saba mandara parvata sambandhI paJcAzat yojana rAzi meM joDa diye jAte hai taba 83333. yojana Ate haiM isa mata ke anusAra mandara parvata gata kandarAdi koM ke bhItara bhI prakAza hotA hai aisA phalitArtha nikalatA hai| isa prakAra gAthA A pramANe che-ke meruparvatathI mAMDIne ja bUDhIpa sudhI 45 hajAra jana vistAra - thAya che ane lavaNasamudrane vistAra be lAkha jana jeTalo che. e bannene ghaSThamAMza 33333 jana che. ane parimANane saravALo karavAthI 78333 cAjana jeTaluM AyAma parimANu AvI jAya che A je AyAma che te zakaTanI dhurAne je pramANe AkAra hoya che tevA ja prakAranA AkAra che. A pramANe A aMdara saMkucita ane bahAra vistRta hoya che. mATe zakaTanI dhurA sAthe AnI tulanA karavAmAM AvI che. jenA matamAM meruparvatathI sUryanA prakAza pratihunyamAna thatuM nathI, tenI mAnyatA mujaba A gAthAne bhAva A pramANe che-meruparvatane madhyabhAga maMdarA ane lavaNasamudranI suMdatA-vistAramAM dhaSThabhAga e badhA maMdaraparva saMbaMdhI paMcAzat ceAjana rAzimAM joDavAmAM Ave che. tyAre 3333 ejana Ave che. A mata mujaba maMdaraparvatagata kaMdarAdinI aMdara paNa prakAza hoya che, evuM phalitArtha nIkaLe che. A pramANe sarvAtyaMtaramaMDaLamAM tApakSetra saMsthitinuM
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAcikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam ... tadanena prakAreNa sarvAbhyantaramaNDale tApakSetrasaMsthitiH pratipAditA, samprati-prakAzasya pravAbhAvitvAt prakAzavirodhilAca sarvAbhyantaramaNDale'ndhakArasthitiM jJAtuM praznasamAha-'tayANaM bhaMte' ityAdi, 'tayA NaM bhaMte' tadA-sarvAbhyantaramaNDalasaJcaraNakAle karkasaMkrAntidivase' khala bhadanta ! 'kiM saMThiyA aMdhayArasaMdiI pannattA' kiM saMsthitA-kimAkAraka saMsthAnavatI andhakArasya-tamasaH saMsthitiH-saMsthAnaM prajJaptA kathiteti praznaH, yadyapi prakAza tamasI parasparaM 'viruddha iti tayoH sahAvasthAyitvavirodhAt samAnakAlInatvaM na saMbhavati tathApi avaziSTeSu caturpu jambUdvIpacakravAladazabhAgeSu saMbhAvanAyA pRcchata AzayAt na ko'pi virodha iti / nanuH prakAzAbhAvarUpasyAndhakArasya saMsthAnAbhAvena, andhakArasya saMsthAnaviSayaka: prazno'nupapanna iti cedatrocyate-tamAlamAlAvat zyAmalaM tamazcalati iti pratItesvASitasarvajanAnubhavasiddhatvenAsya - 'andhakArasya paudgalikatvasiddhau' andhakArasya saMsthAnaviSayakapraznasaMbhavAditi // se sarvAbhyantara maNDala meM tApakSetra saMsthiti kA pratipAdana kiyA aya prakAza kA virodhI jo prakAza ke bAda hone vAlA aMdhakAra hai usakI sthiti sa - bhyantara maMDala meM jAnane ke liye gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM-'tayANaM bhaMte / he bhadanta ! sarvAbhyantara maNDala meM saJcaraNa ke samaya meM karka saMkrAnti ke dina 'ki saMThiyA aMdhakArasaMThiI pannattA' kisa AkAra ke saMsthAna vAlI andhakAra saMsthiti kahI gaI hai ? yadyapi prakAza aura andhakAra ye donoM paraspara meM viruddha hai ataH sahAvasthAyitva kA virodha ina meM hone ke kAraNa samAna kAlInatA ina meM saMbhAvita nahIM hotI hai tathApi avaziSTa cAra jambUdvIpa ke cakravAla ke daza bhAgoM meM isakI saMbhAvanA hone se isa prakAra se pUchane meM koI virodha nahIM hai| zakA-andhakAra to prakAza ke abhAvarUpa hotA hai ata: isake saMsthAna ke viSaya meM pUchA gayA yaha prazna ThIka pratIta nahIM hotA hai kyoMki abhAva rUpa pratipAdana karavAmAM AvyuM. have prakAza vidhI ke je prakAza pachI astitvamAM Ave che eTale ke aMdhakAra, tenI sthitinuM sarvAvyaMtara maMDaLamAM jANavA mATe gautamasvAmI prabhune 42 -'tayANaM bhate, 3 mata ! satyata2 bhaDamA araNa samaye 44 . sa. tanAhise 'ki saMThiyA aMdhakArasaMThiI pannattA' 4yA 42 sayAnAjI mAranI saMsthiti kahevAmAM AvI che? je ke prakAza ane aMdhakAra eo bane paraspara viruddha che ethI, sahAvasthAyitvane virodha eo banemAM hAvA samAna kAlInatA bAmAM saMbhavita nathI. to paNa avaziSTa cAra jaMbUdvIpanA cakavAlanA daza bhAgamAM AnI saMbhAvanA hovAthI A pramANe prazna karavAmAM keI paNa jAtane virodha nathI. . ' , zaMkA-aMdhakAra te prakAzanA abhAva rUpamAM hoya che. ethI AnA saMsthAnanI bAbatamAM pUchavAmAM Avela A prazna barAbara lAgatuM nathI. kemake abhAvarUpa padArtha
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 jambUdvIpa si 1 bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama! 'uddhImuhakalaMbuA pupphasaMThANasaMThiyA avakArasaMThiI pannatA' udUrdhvamukha kalambukA puSpasaMsthAnasaMsthitA akAra saMsthitiH prajJaptA, zakaTasya yA uddhI-pUrI tadvat Urdhvamukha kalambukApuSpaM kadambapuSpaM tadvat saMsthAnaM tena saMsthAnena saMsthitA andhakArasya tamasaH saMsthitiH - saMsthAnam - prajJaptA - kavitA, ataeva 'aMto saMkuyA cAhi vitthaDA' antaH saMkucitA, bahi: - bAhyabhAge vistRtA ityAdi, 'taM caiva jAva' tadeva tApasaMsthityadhikAre yat kathitaM tadeva sarvaM jJAtavyam, kiyatparyantaM tApapadArtha kA koi AkAra hI nahIM hotA hai ? uttara- aisA kahanA ucita nahI haikyoMki andhakAra abhAva rUpa padArtha nahIM haiM kintu prakAza kI taraha vaha bhI eka bhavarUpa hI padArtha hai " tamAlamAlAvat nIlaM tamazcalati" tamAlamAlAkI taraha nIla rUpavAlA andhakAra calatA hai isa prakAra ko pratIti abAdha rUpa se samasta jIvoM ko usa sambandha meM hotI hai jainadarzanakAroMne andhakArako paugalika padArtha mAnA hai ataH andhakAra meM bhI paugalikapadArtha hone ke kAraNa saMsthAna viSayaka prazna karane meM koI bAdhA nahIM haiM ataH andhakAra ke saMsthAna ke sambandha meM prabhu kahate haiM (goyamA ! uddhImuhakalaMbuA puSkasaMThANasaMThiyA aMdhakAra saMThiI paNNattA) he gautama! andhakAra kA saMsthAna jaisA urdhvamukhakarake rakhe gaye kadamba puSpa kA saMsthAna hotA hai vaisA hI kahA gayA hai ataH yaha saMsthAna isakA zakaTa kI dhurA ke jaisA ho jAtA hai isa taraha isakA antaH saMsthAna (saMkuyA - vAhiM vitthaDA) saMkucita hotA hai aura bAhira meM vaha vistRta hotA hai (taMceva jova) ata eva tApa saMsthiti ke prakaraNa meM jaisA pahile kahA jAcukA hai vaisA hI vaha saba prakaraNa yahAM para bhI 'usakI do anavasthita bAhA hai eka kAI jAtanA AkAra hAtA nathI ? 1 uttara-AAma kahevu' kharAkhara nathI kemake adhikAra abhAvarUpa padAtha nathI. paraMtu amazanI prema te pAyu me bhAva35 pahArtha' he 'tamAlamAlAvat nIlaM tamazcalati' tbhaasmAlAnI jema nIlarUpa yukta aMdhakAra cAle che. A pramANenI pratIti akhAdhArUpe samasta jIvAne A saMbaMdhamAM thAya che. jainadarzanakArAe adhakArane paudgalika gaNyA che. ethI "dhakAramAM paNa paudgalika padArtha' hAvAne lIdhe saMsthAna viSayaka prazna karavAmAM kaI paNa lalanI mAghA N nathI. methI adhAranA saMsthAnaMnA sauMgaMdhabhAM prabhu De che 'goyamA ! uddhImuhakalaMbUbhA pupphasaMThANasaMThiyA aMdhakArasa ThiI paNNattA' he gautama! 'a'dhAra' saMsthAna bha vasukhanA rUpamAM mUkavAmAM Avela ka kha puSpanu sa'sthAna haiAya che, tevuM ja kahevAmAM AveluM che. ethI A sasthAna AnuM zakaTa rAvat thai - jAya che. A pramANe Anu mintaH 'sa MsthAna 'saM'kuyA - bAhiM vitthaDA' samucita hoya che bhane bhaMDArabhAM te vistRta hoya "he. 'taM caiva jAva' bheTalA bhATe tApasa sthitinA azzubhAM ne abhA pahuMsAM uDevAbhAM YAR
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam saMsthityadhikAroktaM grAhyaM tabAha-'jAva' iti, yAvatparyantam 'tIseNaM' ityAdi, yAvat zabdena 'aMto vRttA bahi vipulA antaH aGkamukhasaMsthitA vahiH zakaToddhImukhasaMsthitA, ubhayapAcana tasyA dve cAhe avasthite bhavataH, paJcacatvAriMzat pazcacatvAriMzad yojanasahasrANi AyAmena dve ca te vAhe anavasthite bhavataH tadyathA-sarvAbhyantarikA ca vAhA sarvabAhyA ca bAhA, etatpayantasya tApasaMsthityadhikAroktasya saMgrahaNaM bhavatIti / 'tIseNaM savvabhaMtariyA bAhA' tasyA andhakArasaMsthiteH sarvAbhyantarikA bAhA 'maMdarapatrataMteNa' mandaraparvatAnte-meruparvatasamIpe meruparvatadizItyarthaH 'chajjoyaNasahassAI' SaDyojanasahasrANi 'tiNNiya cauvIse ,joyaNasae' trINiva caturviMzatiyojanazatAni caturviMzatyadhikAni trINi yojanazatAni 'chacca dasabhAe z2oyaNassa, SaT ca dazabhAgAn yojanasya 'parikkheveNaMti' parikSepeNeti, tasyA andhakAra. saMsthite. sarvAbhyanyatarikA bAhA meruparvatadizi SaDyojanasahasrANi caturviMzatyadhikAni triNI yojanazatAni SaT ca dazabhAgAn 63246.yojanasya paridhinA bhvtiityrthH| kathametAdRzaM sarvAbhyantaravAhAyAH parikSepapramANaM bhavati tatra yuktiM sUtrakAraH svayameva darzayati-'seNaM maMte' ityAdi, 'seNaM maMte ! parikkhevavisese sa khalu bhadanta ! parikSepavizeSa: 'ko mAhietti vaenjA' kutaH-kasmAt kAraNAt etAdRza prakAraka AkhyAta iti evaM prakAreNa sarvAbhyantara yAhA aura dUsarI sarvabAhya bAhA' yahAM taka kA grahaNa, karalenA cAhiye-yahI saba-yAvatpada dvArA samajhAyA gayA hai (tIse NaM sahabhaMtariyAbAhA) usa andhakAra saMsthiti kI jo sarvAbhyantara bAhA hai vaha (maMdarapabvataMteNaM 'cha joyaNasahassAI cauvIse joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkheve. aMti) mandara parvata ke anta meM paridhi kI apekSA meruparvana ke samIpa meM-meruparvata kI dizA meM chaha hajAra tInasau cauvIsa yojana kI tathA eka yojana ke 10 bhAgoM meM cha.bhAga pramANa hai itanA paridhi kA pramANa isakA kaise hotA hai ? yahI bAta gautamane prabhu se (seNaM bhaMte ! parikkhevavilese kao Ahietti vaejA) isa sUtrapATha-dvArA pUchI hai-isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-(jeNaM AveluM che, tevuM ja A badhuM prakaraNa ahIM paNa tenI be anavasthita bAhAe che, eka sabhyatara , bAhA ane bIjI sarva bAhya bAhA ahIM sudhI grahaNa karI levuM nA madhu yAvat 56 43 sabhAvAmAM mAve che. 'tIseNaM sababhaMtariyA bAhA' mahA sasthitinI satyata2 mA cha, a 'maMdarapavyayaMteNaM cha joyaNasahassAI bauvIse joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkhevaNaMti' 25tanA mA panA apekSAe. meruparvatanI pAse meruparvatanI dizAmAM 6 hajAra traNase 24 jana jeTalI temaja eka jananA 10 bhAgomAM 6 bhAga pramANa che. ATaluM paridhinuM pramANa AnuM haivI zete thAya cha ? merI vAta gautamalAmI prabhune 'se NaM bhaMte ! parikkhevavisese ko mAhietti vaejjA' mA sUtrapA8 43 pUchI che. menA pasabhA prabhu 4 -'jeNaM madarassa
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ mambUtIpapratiro AkhyAta:-Rthita iti gautamo vadediti praznaH, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' hai gautama ! 'je NaM maMdarassa pavvayassa parikkheve' yo'yaM khalu mandaraparvatasya-merugireH pari. kSepA-paridhiH 'taM maMdaraparikkhe' taM mandaraparikSepaM paridhim, trayoviMzati paTzatAdhikaikatripadyojanasahasra 31623 yojanapramANakam paridhim 'dohiM guNettA' dvAbhyAM guNayitvAdvi saMkhyayA guNanaM kRtyA sarvAbhyantaramaNDalasthe sUrye tApakSetrasaMvandhinAM trayANAm apAntarALe (madhyabhAge) rajanIkSetrasya dazabhAgadvaya pramANatvAt 'darAhiM checA' dazabhicchityA-dazasaMkhyayA mAgaM datvA, etadeva paryAyazabdena punardarzayati-'dasahi bhAge hIramANe' dazabhirbhAge hiyamANe 'esaNaM parikkhevavisese Ahietti vaenjA' epa: pUrvoktaH parikSepavizeSa:-parighivizeSa AkhyAtaH kathita iti vadediti / sarvAbhyantarAdhikAravAhAyAH paridhi darzayitvA tasyA evAndhakArasaMsthiteH sarvavAdyayAhAyAH parikSepavizeSa darzayitumAha-'tIseNaM' ityAdi, 'tIseNaM savavAhiriyA cAhA lavaNasamudaMteNa' tasyA adhikArasaMsthiteH sarvavAdyA vAhA lavaNasamudrAnte lavaNasamudasamIpe taddIzItyarthaH 'tesahI joyaNasahassAI triSaSTi yojanamaMdarassa pavvayassa parikkheve) he gautama ! maMdara parvata kA jo parikSepa-paridhikA pramANa 31623 yojana kA kahA gayA hai (taM maMdaraparikkheva) usa parimANa ko (dohiM guNettA) do se guNita karake kyoMki sarvAbhyantara maMDalastha sUrya ke honepara tApakSetra saMbandhI tInoM ke madhya bhAga meM rajanIkSetra kA pramANa hotA hai phira usa guNita rAzi meM. (dasahiM chettA) 10 kA bhAga dekarake (dasahi bhAge hIramANe) arthAt usake daza cheda karake (esaNaM parikkhevavisese Ahieti vaejA) yaha pUrvokta 6324. pramANa paridhi kI apekSA andhakAra saMsthiti kA AjAtA hai sarvAbhyantara andhakAra bAhA kI paridhi prakaTa karake usI andhakAra saMsthiti kIjo sarvabAhya vAhA hai usake parikSepa vizeSa ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM-(tIseNaM savvavAhiriyA yAhA lavaNasamunateNaM) usa andhakAra saMsthiti kI sarvayAdhya vAhA lavaNasamudra ke anta meM-lavaNasamudra ke pAsa-usakI dizA pavvayassa parikkhe the' 3 gautama ! mapratinAre parikSa paridhinu prabhAra 31127 yAna vAmAM mAvata cha. 'taM maMdaraparikkhe' te paribhAte 'dohiM guNettA' be saMkhyA vaDe guNita karIne-kemake sarvAtyaMtara maMDala sUrya jyAre thAya tyAre tApekSetra saMbaMdhI traNenA madhyabhAgamAM rajanIkSetranuM pramANuM hoya che-pachI te guNita rAzimAM sahi chettA' 10 mA2.4zata 'dasahiM bhAge hIramANe' 22. 4sh-che| 4zata 'esaNaM parikkhevavisese Ahietti vaejjA' mA pUvAta 6324 prabhAra paridhinI apekSAe aMdhakAra saMsthitinuM AvI jAya che. sarvAzvatara aMdhakAra bahAnI paridhi prakaTa karIne te ja adhakAra saMsthitinI je sarvabAhA bAhA che, tenA parikSepa vizeSana 48 421 / bhATa sUbara 4 cha-'tIseNa savva vAhiriyA bAhA lavaNasamudaMteNa te aMdhakAra saMrithatinI sarvabAhya bAhA lavaNasamudranA aMtamAM-lavaNasamudranI pAse tenI ..
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH.sU. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam .. 103 sahasrANi 'doNiya paNayAle joyaNasae' dveca paJcacatvAriMzad yojanazate paJcacatvAriMzadaSika yojanazatadvayamityarthaH 'chacca dasabhAe joyaNassa parikkheveNaM' SaT ca dazabhAgAn yojanaparikSepeNa bhavati, tasyA andhakArasaMsthiteH sarvabAhya bAhA pUrvato'paratazca paramaviSkambhaH lavaNasamudrAnte tripaSTiM yojanasahasrANi dveca paJcacatvAriMzadadhika yojanazate SaTca 63245, dazabhAgAn yojanaparikSepeNa-paridhinA bhvtiityrthH| kathametAdRzaH parikSepavizeSaH, tatra yuktiM svayameva sUtrakAra pAha-'seNaM' ityAdi, 'se NaM maMte ! parikkhevaliseMse ko Ahieti vaejA' so'yaM bhadanta ! andhakArasaMsthiteH sarvavAdyapAhAyA etAdRzaH' parikSepavizeSa:paridhiH kutA-kasmAt kAraNAt etAdRza AkhyAta iti vadet itthaM gautamasya praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! je NaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva taM ceva' yo'yaM jambUdvIpasya parikSepaH 316228 etAvatpramANaka taM jambUdvIpaparikSepaM dvAbhyAM guNayitvA dazabhicchitvA dazabhirbhAge hriyamANe eSaH parikSepa meM haiM aura (tesaTTI joyaNasahassAI doNNi ya paNayAle jIyaNasae chacca dasa bhAe joyaNassa parikkheveNaM) isake parikSepa kA parimANa 63245 yojana kA hai yaha andhakAra saMsthiti kI sarvabAhaya pAhA pUrva se pazcima taka hai aura isakI paridhikA pramANa pUrvokta hai| (seNaM bhaMte ! parikkhevavisese kaoM Ahie tivaejjA) atha gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! andhakAra saMsthiti kI sarvavAhaya bAhA kA itanA parikSepavizeSa kisa kAraNa kahA gayA hai kahiye ? uttara meM prabhu kahate haiM-(goyamA! he gautama! (je NaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva taM ceva) jambUdvIpakA jo parikSepa 316228 yojana kA kahA gayA hai-use viguNita karake usa meM 10 kA bhAga denA cAhiye isa taraha andha saMsthiti kI sarva zahaya bAhA kA parikSepa nikala AtA hai aba tama andhakAra-ke AyAmAdi ko jAnane ke liye gautamasvAmI prabhu se prazna karate haiMhizAmA che bhane 'tesadI joyaNasahassAI doNNi ya paNayAle joyaNasae chacca dasabhAe joyaNassa parikkhevaNa' mAnA parisapanu paribhA 132453. yona ra cha. yA aMdhakAra saMsthitinI sarvabAhya 'bAha pUrvathI pazcima sudhI che ane AnI paridhina prabhA pUrita cha 'se Na bhaMte ! parikkhevavisese kao Ahieti vaejjA' gautamasvAmI prabhune A jAtane prazna karyo che ke-he bhadata! aMdhakAra saMsthitinI sarvabAhya bAhAne ATale parikSepa vizeSa zA kAraNe kahevAmAM Avela che? enA javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! 3 gItama! 'je NaM jaMbuddIvassa parikkheve taM parikkhevaM dohiM guNettA jAva te'ceva' jaMbadvIpane je parikSepa 316228 rojana eTale kahevAmAM Ave che-tene dvigaNita karIne temAM 10 ne bhAgAkAra karavA joIe. A pramANe aMdhakAra saMsthitinI sarvabAhya bAhAne parikSepa nIkaLI Avaze. have tama-adhikAra-nA AyAmAdinA saMbaMdhamAM jANavA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 nammyApamAsisne vizeSa AkhyAta itivadet iti // samprati-tamasa AyAmAdikaM jJAtuM praznayanAha-'tayANaM' ityAdi, 'tayANaM bhaMte ! aMdhayArekevaie AyAmeNaM pannatte' he bhadanta ! tadA sarvabhyantaragaNDalasaJcarakAle andhakAraH kriyatA AyAmena-daidhyeNa prajJapta:-kathita iti gautamasya praznA,bhagAnAha-'goyamA'ityAdi, goyamA' he gautama ! 'attari joyaNasahassAI' aSTa saptati yojanasahanANi 'tiNi ya tettIse moya Nasae' trINi ca trayastriMzad yojanazatAni, trayastriMzadadhikAni trINi yojana zatAnItyayaH, 'tibhAgaM ca AyAmeNaM pANa' tribhAgaM ca yojanasyAyAmena-dairyeNa prajJapta:-kathitaH, andhakArastu aSTa saptatisahasrANi trayastriMzadadhikAni trINi yojanazatAni tribhAgaM caikasya yomanasya 783332 kena0AyAmena prajJapta ityrthH| avasthitatApakSetra saMsthityAyAmavad atrApi AyAmo jJAtavyA, tena meruparvata saMvandhi paJcasahasrayojanAni adhikAni mantavyAni,sUryaprakAzAmAvati kSetre svabhAvata eva andhakAra sAmrAjyAt girikandarAdau tathA pratyakSato darzanAditi // ___ yathA pUrvAnupUrvI vyAkhyAnA tayaiva pazcAnupUrvI api vyAkhyAnAGgamiti kRtyA sampati(tayANaM bhaMte / aMdhayAre kevaie AyAmeNaM paNNatte) he bhadanta sarvAbhyantara maMDala meM saMcakaraNa kAla meM andhakArakA AyAma kitanA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM (goyamA! ahahatari joyaNasahassAI) he gautama! 78 hajAra (tiNi ya tettIse joyaNasae) 333 (tibhAgaM ca AyAmeNaM paNNatte) yojana jitanA hai, avasthita tApakSetra kI saMsthiti ke AyAma kI taraha yahAM para bhI AyAma jAnanA cAhiye isa se meruparvata saMbaMdhi pAMca hajAra yojana adhika mAnanA cAhiye sUrya prakAzAbhAva vAle kSetra meM svabhAva se hI andhakAra kA sAmralpa hone se girikandarAdi koM meM-aisA pratyakSa se hI dekhA jAtA hai. jisa taraha pUrvAnupUrvI vyAkhyAnakA aGga hotA hai usI prakAra pazcAnupUrvI bhI vyAkhyAna kA aGga hai aisA samajhakara aba gautamasvAmI pazcAnupUrvI ke dvArA bhATa gautabhasvAmI prabhune prazna 42 che-'tayANaM bhaMte ! aMdhayAre kevaie AyAmeNaM paNNatte hai bhadata! sarvAtyaMtara maMDaLamAM saMcaraNakALamAM aMdhakArane AyAma keTalo kahevAmAM Avela che? manApAmamA prabhu 43 hai-'goyamA ! adRhattara joyaNasahassAI' gautama! 78 2 'tiNNi ya tettIse joyaNasa' 333 'tibhAgaM ca AyAmeNaM paNatte' 3 yona sA . avasthita tApakSetranI saMsthitinA AyAmanI jema ahIM paNa AyAma jANavuM joIe. AthI meruparvata saMbaMdhI pAMca hajAra jane adhika mAnavA joIe. sUryaprakAzanA abhAvavALA kSetramAM svabhAvathI ja aMdhakAranuM sAmrAjya havAthI giri kaMdarAdikamAM-A pramANe pratyakSa rUpamAM jovAmAM Ave che. je pramANe pUrvAnumUvI vyAkhyAnanuM aMga hoya che, te pramANe pazcAtuvara paNa vyAkhyAnanuM aMga che, Ama samajIne have gautamasvAmI ! pazcAtupUrvI dvArA tApekSetranI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH su. 7 tApakSetrasaMsthitinirUpaNam pazcAnupUrdhyA tApakSetrasaMsthitiM praSTumAha-'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sarie' yadA khalu bhadanta ! sUryaH 'savvabAhiramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarvabAhyamaNDalamuSasaMkramyasamprApya cAraM gatiM caravi-karoti 'tayANaM kiM saMThiyA tAvakkhittasaMThiI pannattA' tadAtasmin kAle ki saMsthitA kIdRzI tApakSetrasya saMsthitiH saMsthAnaM prajJaptA-kathiteti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'uddhImuhakalaMbuyApupphasaMThANasaMThiyA paznattA' UrdhvamukhakalambukApuSpavadeva puSpasaMsthAnasaMsthitA prajJaptA 'taM ceva savvaM NeyavvaM' tadeva sarva netavyam, ayaM bhAvaH-sarvAbhyantaramaNDalasaMkramaNakAle yAdRzaM tApakSetrAdeH saMsthAna kathitam antaH saMkucitA vahi vistRtA antavRttA bahivipulA ityAdikaM prakaraNasamAptiparyantaM tat sarvamatrApi pazcAnupUrvIprakaraNoktam jJAtavyam, vistarabhayA danupayogAcca na tatsarvamatra punarlikhyate, vizepajighRkSubhiH svayamevohanIyamiti / yadatra pUrvaprakaraNApekSayA vailakSaNyaM tadatApa kSetrakI saMsthiti ke sambandha meM pUchate haiM (jayANaM bhaMte ! sUrie savvabAhiriyaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai) he adanta ! jaba sUrya sarvabAhya maMDalako prAptakara apanI gati karatA hai| (tayA NaM kiM saMThiyA tAvakkhittasaMThii pannattA) tava-usa kAlameM-tApakSetra kI saMsthiti kaisI kahI gaI hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM (goyamA! uddhImuhakalaMvuyApuppha saMThoNa saMThiyA pannattA) he gautama! udhvamukha kiye gaye kadamba puSpa kA AkAra jaisA hotA hai usI taraha kA AkAra tApakSetra kI saMsthiti kA hotA hai| tAtparya isakA yahI hai ki sarvAbhyantara maDala meM saMkramaNa kAla ke jaisA tApakSetrAdi kA saMsthAna kahA gayA hai-antaH saMkucita aura bAhara meM vistRta-ityAdi prakaraNako samApti paryanta vaha saba yahAM para bhI pazcAnupUrvI ke anusAra jAnalenA cAhiye vistAra hojAne ke bhaya se tathA anupayogI hone se vaha saba yahA~ hama punaH nahIM likha rahe haiN| jAnane kI icchA vAloM ko vaha prakaraNa vahIM se samajha lenA cAhiye usa pUrva sAtinA samayamA prazna 42 cha-'jayANaM bhaMte ! sUrie savvabAhirie maMDale uvasaMkamittA cAra caraI mata ! nyAre sUrya sAhAjana. prAsa zaka cAtAnI gati 42 che. 'tayA NaM ki saMThiyA tAvakkhittasaMThiI pannattA' tyAre te bho tApakSetranI sthiti ThevI 4AmA mAvasI sanApAsamA prabhu cha-'goyamA / uddhImuhakalaMbuyA puphisa ThANasaThiyA pannattA' gautama ! bhugI thayesa 46 pu0pane pramANe mAra DAya cha, tevI ja Aka ra tApakSe nI saMsthitino heca che. tAtparya A pramANe che ke sarvAtyaMtara maMDaLamAM saMkramaNa kALamAM jevuM tApakSetra vagerenuM saMpAna kahevAmAM AveluM che-antaH saMkucita ane bahAramAM vistRta-ItyAdi prakaraNanI samApti sudhI te badhuM ahIM paNa pacApUva" mujaba jANI levuM joIe. vistAra bhayathI temaja anupayegI havA badala te badhuM ahIM ame karI lakhatA nathI. jijJAsu leke A prakaraNa vize tyAMthI ja jANavA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdIpaprAptiko yati-'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM NANataMja aMghayArahiIe puvvavaNiyaM pamANaM taM tAvavikhatasaMThie NeyavvaM' yadandhakArasthiteH pUrvAnupUrvIcyAkhyAnAvasare varNitaM pramANam 632456 ityevaM rUpam, tadana pazcAnupUrvIvyAkhyAnAvasare tApakSetrasasthiteH pragANaM jhAtavyam, 'caM tAvakhitasaMThiIe punvavaNiyaM pamANaM ne aMdhayArasaMThiIe NeyavyaMti' yat pramANaM sarvAbhyantaramaNDalasazcaraNakAche tApakSetrasaMsthita: pUrvavaNitam 94868 : ityevaM rUpaM tadaprAndha. * kArasthitezAMtavyam, yadA tApakSetrasyAlpatvamandhakArasaMsthite zvAdhikyaM darzitaM tatra mandaThezyAkatvaM kAraNam / evaM sarvAbhyantaramaNDale'bhyantaravAza viSkambhe yat tApakSetraparimANaM 9486, ityevaM rUpaM tadatrAndhakArasaMsthite tivyam, yacca tatra viSkambhaM andhakArasaMsthiteH 6324, ityevaM rUpaM kathitaM tadatra tApakSetraspa jJAtavyamiti // sU0 7 // iti navamaM tApakSetradvAraM samAptam // prakaraNa kI apekSA isa prakaraNa meM jo vilakSaNatA hai vaha (gavaraM NANattaM jaM aMdhayArahiIe puvvavaNiyaM pamANaM taM tAparivantasaMThiie NeyacaM) isa prakAra se haipUrvAnupUrvI ke anusAra jo andhakAra saMsthiti kA pramANa 63245, varNita kiyA gayA hai vaha isa pazcAnupUrvI ke anusAra vyAkhyAna karane para tApakSetra saMsthiti kA pramANa jAnanA cAhiye (jaM tAvakhittasaMThiIe puvyavaNiyaM pamANaM taM aMdhayAra (saMliIe NeyavvaMti) tathA jo pramANa sarvAbhyantara maMDala meM saMcaraNa kAla meM tApakSetra saMsthiti kA pahile varNita huA 94868% hai vaha andhakAra saMsthitikA jAnanA cAhiye jo yahAM tApakSetra meM alpatA aura andhakAra saMsthiti meM Adhikya prakaTa kiyA gayA hai usameM mandalezyAkatva kAraNa hai isI taraha sarvAbhyantara maNDala meM abhyantara bAhA ke viSkambha meM jo tApakSetra kA parimANa 9486, aisA kahA gayA hai vaha yahAM andhakAra saMsthiti kA jAnanA cAhiye aura jo vahAM viSkambha meM andhakAra saMsthiti kA 6324, aisA pramANa kahA prayatna 5 prarathunI apekSA 20 42bhA 2 pisatA cha ta 'NavaraNAgacaM jaM adhayAradiIe puvvavaNNiya pamANaM taM tAvakhittamaMThie NeyavvaM' yA pramANe che. puurvaatupUrvI mujaba je aMdhakAra saMsthitinuM pramANa 93245 vaNita karavAmAM AveluM che te A pazcAtupUrvI mujaba vyAkhyAna karavAthI tApekSetra saMsthitinuM pramANa jANI levuM naye. 'jaM tAvakhittasaM ThiIe puvvavaNiyaM pamANaM taM aMdhayArasaThiIe NeyavyaMti' tebhara je pramANe sarvAtyaMtara maMDaLamAM saMcaraNa kALamAM tApakSetra sa sthitinuM pahelAM varNita thayeluM 4868% che. te aMdhakAra saMsthitinuM jANavuM joIe je ahIM tApakSetramAM alpatA ane aMdhakAra sa sthimAM Adhiya prakaTa karavAmAM AveluM che temAM maMda vezyAkava kAraNa che. A pramANe sarvAtyaMtara maMDaLamAM atyaMtara bAhAnA vijhaMbhamAM je tApakSetranuM parimANa 9486A pramANe kahevAmAM AveluM che te ahIM aMdhakAra
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam zuM hatuM tApakSetradvAraM navamaM nirUpya samprati-sUryAdhikArAdetatsambandhinaM durAsambhAdidarzanarUpaM vicAraM vaktukAmo dazamaM dUrAsamnAdidvAramAha- 'jaMbuddIveNaM aMte ! sUriyA' ityAdi, -- mULam - jaMbuddIveNaM bhaMte / dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti majjhati ya muhuttaMsi mUle ya dUre ya dIsaMti ? atthamaNamuhuttaMsi dUreya mUle ya dosaMti ? haMtA goyamA ! taM caiva jAva dIsaMti / jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi ya majjhati ya muhusaMsi ya atthamaNamuhuttaMsi ya savvatthasamA uccateNaM haMtA taM caiva jAva ucyatteNaM / jai NaM bhaMte! jaMbuddIve dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi ya majjhati ya muhuttaMsi ya atthamaNamuhuttaMsi savvatthasamA uccateNaM, kamhA NaM bhaMte / jaMbuddIve dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti majjhati ya muhuttaMsi mUle dUre ya dIsaMti asthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dosaMti ? goyamA ! lessApaDighAeNaM uggamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti iti lessAhitAveNaM majjhati ya muhusaMsi mUle ya dUre ya dIsaMti lessApaDighAeNaM atthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle yadIsaMti evaM khalu goyamA ! taM cetra jAva dIsaMti / jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM gacchati, paDuppannaM khettaM gaccheti aNAgayaM khetaM gacchati 1 goyamA ! No tIyaM khettaM gacchati, pahuppaNaM khetaM gacchati No aNAgayaM khettaM gacchati / taM bhaMte / kiM puTuM gaccheti jAva niyamA chaddisi evaM omAseMti, taM bhaMte ! ke puTuM obhArseti, evaM AhArapAI vvAI puTThogADhamaNaMtara aNumaha Adi visayANupuNvIya jAva niyamA chadisi evaM ujjoveti taveMti pabhAsati / jaMbuddIve NaM gayA hai vaha yahAM tApakSetra kA jAnanA cAhiye ||7|| tApakSetra dvAra samApta // sa'sthitinu jANavu joIe. ane je tyAM vizvabhamAM aMdhakAra sa MsthitinuM 63246 Avu' pramANa kahevAmAM Avelu che te tyAM tApakSetranuM jANuvuM joie, sUtrA tApakSetradvAra-samAsa
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ amvRddhApapratisUtra 108 bhaMte ! dIve sUriyANaM kitIte khette kiriyA kajai paDuppaNa kiriyA kajjai aNAgae kiriyA kajAi ? goyamA! jo tIe khatte kiriyA kajjai paDuppapaNe kajjai No aNAgae, sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai goyamA / puTThA kajjai No apuTThA kajjai jAva NiyamA chadili ti ||suu0 8 // ___ chAyA-jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUyauM udgamanamuharte dure ca mUle ca dRzyete madhyA. ntimamuhUrte mUle ca dure ca dRzyete astamayana muhUrta dUre ca mUle ca dRzyete, hanta gautama ! tadeva yAvad dRzyete, jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUryo udgamanamuharta ca madhyAntikamuharjecAstamayanamuhUrte ca sarvatra samau uccatvena, hanta tadeva yAyacatvena / yadi khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe sUyauM udgamananuhUrne ca madhyAntimuharte cAsmanahattaM ca sarvatra samau uccatvena kasmAt khalu bhadanta ! jambudvIpe dvIpe sUryo udgamanamuhUrte dUre ca mUle ca dRzyete mAdhyAntikamuhUrta dUre ca mRle na dRzyete astamayanamuhUtaM dRre ca mRle ca dRzyete gautama ! lezyApratighAtena udgamanamuhRtta dUre ca mUle ca dRzyate iti lezyAmitApena madhyA ntikamuhUrta mUle ca dUre ca dRzyete, lezyA pratighAtenAstamayanamuhUrne dUre ca mUle ca dRzyete evaM khalu gautama ! tadeva yAvazyete ! jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUyauM kimatIta kSetraM gacchataH pratyutpanna kSetraM gacchato'nAgata kSetraM gacchataH ? gautama ! no atIta kSetraM gacchataH pratyutpanna kSetraM gacchataH no anAgata kSetraM gacchataH / tad bhadanta ! kiM spRSTaM gacchato yAvat niyamAt padizi, evamavabhAsayataH, tad bhadanta ! kiM spRSTamayamAsayataH, evamAhArapadAni netavyAni, spRSTAvagADAnvarANumahadAdiviSayAnupUrvI ca yAraniyamAt paidizi, udyotayatastataH prabhAsayataH, jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiM sUryayoratI te kSetre kriyA kriyate, pratyutpanne kSetre kriyA kriyate, anAgate kSetre kriyA kriyate ? gautama ! no atIte kSetra kriyA kriyate pratyutpanne kSetre kriyA kriyate no bhanAgate, sA bhadanta ki spRSTA kriyate ? gautama ! spRSTA kriyate no aspRSTA kriyate yAvanniyamAt paidizi / sU0 8 // TIkA-'jaMbuddIve Na bhaMte ! dIye jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambU. dvIpe ityarthaH 'mariyA' sUyauM-dvau Adityau 'uggamamuhusi dRre ya mUle ya dIsaMti' udgamana dUrAnnAdi dvAra nirUpaNam 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi' ityadi TIkArtha-gautama svAmI ne navamatApakSetra dvAra ke sambandha meM kathana sunakara aba ve sUryAdhikArake sambandha ko lekara hI isa sambandhI dUrAsannAdi darzana rUpa dUrAsannAdidvAranuM nirUpaNa 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA ugamaNamuhuttasi' ityAdi rIkAtha-gautamasvAmIe navama tApekSetra dvAranA saMbaMdhamAM kathana sAMbhaLIne have teo
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam 109 " muhUrte dUre ca mULe ca dRzyete tatrodgamanamudayaH tathAcodayopalakSite muhUrtte samaye dUre ca dRSTRsthAnApekSayA dUre - vyavahite mUle ca draSTuH pratItyapekSayA samIpe (Asanne ) dRzyete - dRSTivipaya kriyete, darzakA Di janAH svarUpataH saptacatvAriMzad yojanasahasraiH samadhikaiH vyavahitam udgamanAstamayanasamaye sUrya pazyanti tathApi AsannaM samIpataraM manyante, dUrasthitamapi ayaM dUre vartate iti na pratipadyante ityarthaH / 'majyaMti ya muhuttaMsi mUle ya dUre ya dIsaMti' madhyAntikamuhUrtte ca mULe ca dUre ca dRzyete, tatra madhyo madhyamaH anto vibhAgo gamanasya divasasya sa madhyAntaH sa madhyAnto yasya muhUrttasya vidyate sa madhyAntikathAsau timadhyAntiko muhUrttaH madhyAntikamuhUrtaH madhyAhamuhUrtta ityarthaH madhyAntikamuhUrtte mULe draSTRsthAnApekSayA Asannadeze dUre ca viprakRSTe deze draSTR pratItyapekSayA sUryo dRzyete draSTAhi 9 vicAra ko jAnane ke abhiprAya se prabhu se aisA pUchate haiM - (jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA) he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake isadvIpa meM vartamAna (sUriyA) do sUrya (uggamaNamuhuttaMsi ) udaya ke samaya - udaya kAla se upalakSita muhUrta rUpa samaya- meM (dUreya mUla ya dIsaMti) dRSTA ke sthAna kI apekSA dUra - vyavahita rahane para bhI mUla dRSTA kI pratIti kI apekSA pAsa me dikhalAI dete haiM / darzaka jana svarUpa se kucha adhika 47 hajAra yojana se vyavahita bhI sUrya ke udgamana aura astamayana ke samaya meM use dekhate haiM tathApi ve use Asanna samIpatara - mAnate haiM dUra rahane para bhI 'yaha dUra hai' aisA nahIM mAnate haiM / (majjhati ya muhurtasi mUle ya dUre ca dIsaMti) madhya kAla meM dRSTA janoM dvArA apane sthAna kI apekSA Asanna deza meM aura dRSTA jana kI pratIti kI apekSA dUra deza meM ye rahe hue haiM isa prakAra se do sUrya dekhe jAte haiM dRSTA jana madhyAhna samaya meM udaya aura astamayana pratIti kI apekSA Asanna -pAsa sUrya ko dekhatA hai kyoMki usa sUryAdhikAranA sabaMdhane laine A sadaOmAM drAsannAdi ghanaphaLa vicArane jANavAnA abhiprAyathI asune yA pramANe pUche che - 'jaMbuddIveNaM bhaMte / dIve sUriyA' De mahaMta ! jUdvIpanAbhaH yA dvIyabhAM vartamAna 'sUriyA' meM sUryo 'uggamaNamuhuttaMsi' udaya vaNateudayaThANathI upalakSita muhUrta 35 sabhayabhAM 'dUre ya mUle ya dIsa ti' dRSTAnA sthAnanI apekSAe dUra-vyavahita rahevA chatAMe mULa dRSTAnI prajJItinI apekSAe samIpamAM jovA maLe che. dazakA svarUpa karatAM kaMika vadhAre 47 hajAra ceAjana karatAM vyavahita paNa sUryaMnA udbegamana ane astamayananA samayamAM tene jue che. tathApi te tene Asanna-samIpatara mAne che, dUra rahevAM chatAM e--A krUra che' evuM mAnatA nathI. ahI' satra kAku vaDe prazno karavAmAM AvelA che. evu mAnavuM joIe. e praznonA trANabhAM alu gautamane uDeche- 'haMtA goyamA ! aDI' 'haMta' zabda svIzakSita bhAde
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ mambUddhopapratisUtre puruSo madhyAhnasamaye udayAstamayanapratItyapekSayA Asanne sUrya pazyati tasmin samaye yojanazatASTakenaiva vyavahitatvAt-manyave punarudayAstamayana pratItyapekSayA vyavahitamiti / 'asthamaNamuhurtasi dure ya mUche ya dIsaMti' astamayanamuhUrta sUtre yakAralopa ApatvAt, dUre draSTasthAnApekSayA viprakRSTe, mUle ca draSTrAtItyapekSayA Asanne dRzyete, draSTAro hi puruSA: svarUpataH saptacatvAriMzatA yojanasarasvaiH samadhikaiH vyavahitamastamayanakAle sUrya pazyanti samIpataraM ca manyante viprakRSTaM santamapi na pratipadyante iti / atra sarvatra kAkvA prazno jJAtavya iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'iMnA goyamA' hanta, gautama ! intazabdaH svIkAre 'taM ceva jAna dIsati tadeva yadbhavatA anantarameva praznaviSayIkRtaM tat tayaiva yAvad dRzyete, atra yAvacchandena 'jambUdvIpe dvIpe sUyauM udgamana muhUtteM dUre ca mUche ca dRzyete, madhyAntikamuhUrse mUle ca dUre ca dRzyete astamayanamuhUse ca dare ca mUle ca dRzyate iti samaya sUrya 108 yojanoM se vyavahita rahatA hai parantu vaha udaya aura astamayana pratIti kI apekSA use vyavahita mAnatA hai (asthamaNamuhattasi dUre ya mUle dIsaMti) tathA astamAna kAla meM dRSTA jana ke sthAna kI apekSA viprakRSTa dUra deza meM rahane para bhI dRSTA jana pratIti kI apekSA Asana dezameM ve dekhe jAte haiN| dekhane vAle manuSya svarUpataH kucha adhika 47 hajAra yojanoM se vyavahita bhI astamayana kAla meM sUrya ko dekhate haiN| aura use samIpatara rahA huA mAnate haiN| dUra rahane para bhI yaha dUra hai aisA nahIM mAnate haiN| yahAM sarvatra ye kAku dvArA prazna kiye gaye haiM aisA jAnanA cAhiye ina praznoM ke uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'haMtA goyamA!' yahAM hanta zabda svIkArokti me prayukta huA hai tathA ca-hAM gautama! 'taM ceva jAva dIsaMti' jaisA tumane isa praznoM dvArA hamase pUchA hai vaha saba viSaya vaisA hI hai vahI bAta yahAM cAvatpada dvArA prakaTa kI hai-arthAt isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM do sUrya haiM-aura ye udaya ke samaya meM dRSTA janake prayuta yaye cha, tathAya- gautama ! 'taM ceva jAva dIsa ti' ra tama abha2 mA prazno dvAra pUchayuM che te badhuM ja che. eja vAta ahIM yAvat pa vaDe prakaTa karavAmAM AvI che. eTale ke A ja budvIpanAmaka dvIpamAM be sUryo che ane teo udayanA samayamAM dazanA sthAnanI apekSAe dara vyavahita hoya che, paraMtu daSTAnI pratItinI apekSAe teo pAse rahelA jovAmAM Ave che. madhyAhnakALamAM darzako vaDe pitAnA sthAnanI apekSAe Asanna dAmAM rahelA te sUryo daSTAjananI pratItinI apekSAe dUra dezamAM rahelA che, evI rIte jovAmAM Ave che. A pramANe asta mananA samaye teo dUra dezamAM rahevA chatAMe samIpa jovAmAM Ave che. A pramANe je pramANene prazna gautamasvAmIe karyo che. te ja A javAba prabhue Ape che. have ahIM carmacakSuvALA amArA jevAnI jAyamAna
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - prakAzikA rIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam sampUrNasya praznasUtrasya saMgraho bhavati tathAca yo'yaM praznaH bhavatA kRtaH sa tathaiveti uttaram / bhatra carmacakSuSAM mAdRzAnAM jAyamAnA pratitI jJAnadRzAM pratItyA saha virodha mAkarotu iti saMvAdAya punaH pRcchati gautamaH 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'sariyA' sUyau~ 'uggamaNamuhuttaMsi ya' udgamanamuhUtraM ca madhyAnhakAle ityarthaH 'asthamaNamuhUrttasi ya' astamayanamuhUrta ca astakAle ityarthaH 'savvatthasamA uccatteNaM' sarvatrodgamanAdikAla traye'pi samau uccatvena, sarvatra sUyau~ uccatvena samAnau-samAnapramANau viSamapramANau vetipraznaH, atrApi kAkvA praznAvagati bhavatIti, bhagavAnAha-'hatA' ityAdi, 'hatA taMceva jAva uccattegaM' hanta gautama ! tadeva yAvaduccatvena, tvayA yat pRSTaM tat tathaiva sarvatra sUrya uccatvena, sarvatrodgamamuhUrtAdiSu samau-samavyavadhAnI uccatvena, samabhUtalApekSayA, aSTau aSTau yojanazatAnIti kRtA nahi abAdhitalokaprasiddhA sthAna kI apekSA dUra vyavahita hote haiM parantu dRSTA kI pratIti kI apekSA ve pAsa meM rahe hue dikhalAI dete haiN| madhyAhna kAla meM dRSTA janoM dvArA apane sthAna kI apekSA Asanna deza meM rahe hue ve dRSTAjana kI pratIti kI apekSA dUra deza meM rahe hue dikhalAI par3ate haiN| isI taraha astamayana ke samaya ve dUra deza meM rahate hue najadIka dikhalAI dete haiN| isa taraha jaisA prazna gautamasvAmIne kiyA vaisA hI yaha uttara prabhune diyA hai| aba yahAM dharmacakSu dhAle hamAre jaisoM kI jAyamAna pratIti jJAnadRSTi vAloM kI pratIti ke sAtha viruddha na baneM isa khyAla se gautamasvAmI saMvAdaka rUpa meM punaH prabhu se pUchate haiM-(jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi ya majjhaMti ya muhuttasi ya asthamaNamuhuttaMsiya savvastha samA uccatteNe) he bhadanta ! isa jambuddhIpa nAmake dvIpa meM do sUrya udaya kAla meM, madhyAhna kAla meM aura asta kAla meM isa taraha tInoM kAloM meM UMcAIkI apekSA samAna hai-samAna pramANa vAle haiM ? yA viSama pramANa vAle hai ? isa pratIti jJAnadraSTivALA lekenI pratItinI sAthe viruddha bane nahIM A vicArathI gautamasvAmI savA44 35mA zrI prabhune 522 4re cha. 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNa muhursasi ya majjhatiya muhuttaMsiya asthamaNamuhuttaMsiya savvattha samA uccatteNaM 3 d! A mUdI5 nAmaka dvIpamAM be sUryo udayakALamAM ane astakALamAM A pramANe traNe kALamAM uccatAnI apekSAe samAna che-samAna pramANavALA che? athavA viSama pramANuvALA che? enA rawai prazuzrI 4 cha-'haMtA, evaM jAva uccattaNaM' i gautama ! GdhyamAM , mdhyaakALamAM ane astakALamAM ane sUryo uccatAnI apekSAe samAna pramANuvALA che-viSama pramANuvALA nathI. samabhUtalanI apekSAe teo ATha-AThaso jana jeTaluM dUra che. A
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 jamkhIpaprAptiko pratIti vayamapalapAmaH, atra yAvatpadena-jambUdvaye sUryo udgamanamuhUrte astamayanagRhatte ca samo sarvatroccatveneti saMpUrNasyaiva praznavAkyasya saMgraho bhavati, svIkAreNa praznavAkyasyaivottaravAkyarUpalAditi // tIrthaGkaroktamanuvadan gautamo'tra saMviprattivIja praSTumAha-'jaiNaM' ityAdi, 'jaiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA' yadi khalu bhadanta ! jambUdvIpanAmake dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe sUryo 'uggamaNamuhurtasi ya majjhati ya muhUttaMsi ya atthamaNAhuttaM siya samA uccatteNe' udgamanamuhUtteM ca madhyAntikamuhUte cAstamayanamuharte ca samau tulyAvevoccatvena tadA-'kamhANaM bhane ! jaM. dIce dIve sariyA' kasmAt kAraNAna khalu bhadanta ! jambUdvIpanAmake dvIpe sUryo 'uggamaNamuhattaMsi dure mUle ya dIsaMti majjhati ya muhattaM si mUche dRre ya dIsaMti atyamaNamuhursasi ya dRre mUle ya dIsaMti' udgamanamuhUrte ca dUre mUle ca dRzyene madhyAntikamuhRtte ca mUle ca dUre ca dRzyete astamayanamuharne ca dUre mUle ca dRzyete, arthAt yadi sUryaH sarvoccatvena samAna ke uttara meM prabhu kahate haiM-(haMtA, ta ceva jAva uccattaNa) hAM gautama ! udaya kAla meM madhyAhna phAla meM aura astakAla meM donoM sUrya UMcAI kI apekSA samAna pramANavAle haiM-viSamapramANavAle nahIM haiM / sama bhUtala kI apekSA ve ATha sau yojana kI dUrI para haiN| isa taraha hama abAdhita loka pratIti kA apalApa nahIM karate haiN| atha gautamasvamI prabhu se aisA pUchate haiM-(jahaNaM maMte! jaMbuddIve dIve sUriyA) he bhadanta ! yadi jambUdvIpa nAmake dvIpa meM do sUrya (uggamaNamuhu tasi ya) udayakAla meM (majjhaMti ya muhurtali ya atthamaNamuhurtasi ya samA. uccatteNaM) madhyAhna kAla meM aura asta kAla meM uccatAkI apekSA samAna pramaNa vAle haiM (kamhAgaM aMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA) to phira kisa kAraNa se ve do sUrya (uggamaNamuhuttaMsi dUre mUle ya dIsaMti, majjhati ya muhattaMsiyamUle dUre ya dIsaMti atthamaNamuhurtasiya dure mRle ya dIsaMti) udayakAla meM dUra rahate pramANe ame abAdhitaka pratItine alApa karatA nathI. have gautamasvAmI prabhune A prabhArI prazna 4re che-'jaiNaM bhaMte / jaMbuddIve dIve sUriyA' 3 RE ! na mUdIya nAma dvIpamA meM sUryA 'uggamaNamuhuttaMsi ya' Biwi 'majjhati ya muhuttaMsi ya atthamaNamuhuttaMsi ya samA uccatteNaM' madhyAmamA mana astamA ubhyatAnI apekSA samAna prabhAvAmA cha, 'kamhANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve sUriyA' to pachI // rathI me sUryo 'ugamaNamuhuttasi dUre mUle ya dIsaMti majjati ya muhuttasi mUle dUreya dIsaMti atthamaNa muhuttaMsiya dUre mUle ya dIsaMti' udayakALamAM dUra rahevA chatAM teo samIpa dekhAya che. madhyAhnakALamAM pAse rahe che chatAMe dUra javAmAM Ave che ane astakALamAM dUra rahevA chatAMe pAse dekhAya che? tAtparya A pramANe che ke je sUrya sarvatra uccatAnI apekSAe barAbara pramANuvALo che
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'prakAzikA TIkA-saptamavakSaskArA sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam eva tadA udgamanAdimuhUrteSu kathaM bhinnarUpeNa lokAnAM pratItiviSayo bhavati, pratIyate ca prAtaH kAle sAyaGkAle ca dUrasamIpavartI madhyAhnasamaye ca duravattIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA !' he gautama ! 'lessApazighAeNaM ugamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMtitti' lezyA pratighAtena, tatra lezyAyAH sUryamaNDalagatatejasaH pratighAtena durataratyA dudayadezasya tadapasaraNenetyarthaH udgamanamuhUrte ca dUre mUle ca dRzyete, lezyAyAH pratipAte sukhadRzyatvena svabhAvato dUrastho'pi sUryaH lokAnAmAsannapratIti samutpAdayati, 'lessAhitAveNaM' lezyAbhitApena lezyAyAH sUryamaNDalagatatejasaH abhitApena pratApena sarvata stejaso visarpaNenetyarthaH 'majjhaMti ya huttasi mUle dure ya dIsaMti' madhyAntikamuhUrte mUle ca dUre ca dRzyete, madhyAhnasamaye samIpastho'pi sUryaH tIvratejasA durdarzatvena lokAnAM dUrapratItiM janayati, evameva samIpavartitvena dIptalezyAkatvaM divasavRddhi dharmAdayazca, tathAdUrataratvena mandalezyAkatvaM divasahAni zItAdayazca bhAvA vaktavyAH, iti / 'lessApaDipAraNaM asthamaNamuDuttaMsi dUre mUle ya dIsaMti' lezyApratighAtena lezyAyAH-sUryamaNDalagatatejasaH pratighAtena dUrataratvAt astamayanamuhUrte dUre ca mUle ca dRzyate, lezyApratighAtAt sukhadRzyatvena svabhAvato dUrastho'pi sUryaH lokAnAM samIpabuddhi janayatIti, evaM khallu goyamA ! taMveva hue pAsa meM dikhate haiM, madhyAhnakAla meM pAsa meM rahate hue dUra dikhate haiM aura astakAla meM dUra rahate hue pAsa meM dikhAte haiM ? tAtparya isa prazna kA yahI hai ki yadi sUrya sarvatra UMcAI kI apekSA barAvara pramANavAlA hai to udgamanAdi kAloM meM vaha bhinna rUpa se lokoM kI pratIti kA viSaya kyoM hotA hai ? prAtaH kAla aura sAyaMkAla vaha dUra samIpavartI evaM madhyAhna kAla meM vaha dUravartI pratIta to hotA hI hai isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM (goyamA! lessApaDighAeNaM uggamaNamuhurtani dUre ya mUle ya dIsaMtitti) he gautama ! sUryamaNDala gata teja ke pratighAta se udaya deza ke dUrasara hone ke kAraNa teja ke nahIM te pachI udgamanAdikALamAM te bhinna rUpathI lekenI pratItine viSaya zA mATe thAya che? prAtaHkAlamAM ane sAyaMkAle te dUra-samIpavatI temaja azva kALamAM nikaTavartI hovA chatAme patI pratIta thAya hai. senAmamA prabhu 43 che-'goyamA ! lessA paDighAeNaM ungamaNamuhuttasi dUre ra mRre ga DhImaMtItti' hai gautama / bhUgabharAta te pratiyAtathA udaya pradeza dUratara hovAthI tenI prAptithI udayakALamAM te svabhAvataH dUra hoya che paraMtu vezyAnA pratighAtanA kAraNe sukhadazya hovAthI te pAse che evuM dekhAya che. 'lessAhitAveNaM' bhane nyAre sUryabharAta te praya3 4 jaya che tema04 sarvatra vyAsa 45 mya che tyAre te 'majjhatiya muhuttaMsi mUle dUreya dIsaMti' madhyAhnami smAtA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ mammadIpaprajJapti jAva dIsaMti' evam-uparyukaprakAreNa khalu gautama ! tadeva yAvad dRzyete iti / atrApi yAvatpadena sampUrNasya praznavAkyasyottaravAnyasya grahaNaM bhavati saMgRdya copasaMharan prakaraNArya parisamApayatIti dazama dUrAsanAdi dvAraM samAptamiti // 10 dvAram // udgamanAstamayanAdIni sUryAdijyotiSkadevAnAM saMcaraNano bhavatIti sUryAdInAM gamana praznAya ekAdazaM gatidvAramAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhane ! dIve eriyA' phailane se udaya kAla meM vaha svabhAvataH dUra hotA hai parantu lezyA ke pratighAta ke kAraNa sukha dRzya hone se vaha pAsa meM rahA huA hai aisA pratIta hotA hai 'lessAhitAveNaM' aura jaya sUryamaNDalagata teja pracaNDa ho jAtA hai tathA sarva aura phaila jAtA hai taba vaha 'majjhati ya muhusi bhUle dure ya dIsaMti' madhyAhna kAla meM svabhAvataH pAsa rahane para bhI dUra dikhAI detA hai kyoMki vaha pracaNDa teja ke kAraNa durdarzanIya ho jAtA hai ataH vaha dUra rahA huA hai aisI lokoM ko pratIti utpanna hone lagatI hai| isI kAraNa sUrya ke samIpavartI hone para vaha pracaNDatejavAlA ho jAtA hai, usa samaya divasa kI vRddhi ho jAtI hai tathA garmI baDha jAtI hai aura jaba vaha dUratara hotA hai usa samaya vaha manda tejavAlA rahatA hai, divasa kI hAni ho jAtI hai aura zIta Adi paDane lagatI hai 'lessA. paDighAeNaM asthamaNamuhasi dure mUle ya dIsaMti' astamana kAla meM sUryamaNDala gata teja ke pratighAta ho jAne se vaha svabhAvataH dRratara ho jAtA hai parantu vaha pAsa rahA huA hai aisA pratIta hotA hai (evaM khalu goyamA ! taM ceva jAva dI saMti' isa kAraNa he gautama ! jaisA tumane prazna kiyA hai usI ke anusAra yaha uttara vAkya hai arthAt tumhArA prazna hI svIkRti ke rUpa meM merA uttara hai dUrAsanAdi DAra samApta / pAse rahevA chatAMe dara jovAmAM Ave che kemake te pracaMDa tejane lIdhe durdazanIya heya che. ethI te dUra rahe che, evI lokone pratIti thavA mAMDe che. A kAraNathI ja sUrya samIpavartI hovA chatAM te pracaMDa tejavALa thaI jAya che, te vakhate divasanI vRddhi thaI jAya che temaja garamI vadhI jAya che ane jyAre te daratara thaI jAya che, te samaye te maMda tejavALa thaI jAya che. divasanI hAni thAya che ane zIta vagere paDavA mAMDe che. 'lessA paDighAeNaM atthamaNamuhuttaMsi dUre mUle ya dIsaMti' mastamanamA sUrya bharata tanA pratighAta thaI jAya che tethI te svabhAvataH dUratara hoya che, paraMtu te pAse rahe che evI pratIti thAya che. 'evaM khalu goyamA / taM ceva jAna dIsaMti' mAthI 2 prabhArI tame prazna karyo te pramANe A uttaravAya che. eTale ke tamArA praznanI svIkRtinA rUpamAM mAre javAba che. dUrAsAdikAra samApta
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe sUryo "f tIyaM khettaM gacchati' kimatItaM kSetraM gacchataH tatra kimatItaM pUrvameva gativiSayokRtaM yat kSetraM tat gacchato'tikrAmataH kim, athavA 'paDapaSNaM khettaM gacchati' pratyutpannaM vartamAna gativiSayI kriyamANaM kSetra gacchataH, svakIyagatyA atikrAmataH athavA anAgatam-gativiSayIkAriNyamANaM kSetraM gacchataH svakIyagatyA'tikrAmataH, etAvatA yat AkAzakhaNDaM sUryaH svakIyatejasA vyApnauti tat kSetrapadenocyate tenAsya avItAdi vyavahAraviSayatvaM na sambhavati anAghanantatvAditi zaGkA nirAkRtA bhAti, gateratItAdivyavahAraviSayatvasaMbhavAditi gautamasya praznA, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no tIyaM khettaM gacchaMti' atra 'amAnonA pratiSedhe' gati dvAra kathana _ 'javuddIve NaM dIve sUriyA kiM tIyaM khetaM gacchati' he-bhadanta ! udgamana astamayana Adi jo dvAra prakaTa kiye gaye haiM ve sUryAdi jo jyotiSka deva haiM unake saMcaraNa se hote haiM-ataH isa sambandha meM merI aisI jijJAsA hai ki jambUdvIpa meM jo do sUrya haiM ve kyA atIta kSetra para-pUrva kAla meM jisa kSetra para unakA saMcaraNa huA hai-saMcaraNa karate haiM ? yA 'paDuppannaM khettaM gacchati' vartamAna kSetra para-jisa para ve cala rahe haiM-saMcaraNa karate haiM ? yA 'anAgatam' anAgatakSetra para-jo unakI gati kA viSaya hone vAlA hai saMcaraNa karate haiM ? jitanA AkAza khaNDa sUrya ke teja se vyAsa hotA hai vaha yahAM kSetra pada se gRhIta huA hai isa kAraNa isa meM atItAdi kA vyavahAra honA saMbhavita nahI hotA haiM kyoM ki kSetra to anAdi ananta hai so isa prakAra kI zaMkA nirasta ho jAtI hai kyoM ki gati meM atItAdi kA vyavahAra ho sakatA hai aba gautamasvAmI ke prazna kA uttara dete hue prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! notIyaM khettaM gacchaMti' he gautama ! gatidvAranuM kathana 'javudIveNaM dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM gacchaMti' mahata zamana matabhayana pora je dvAre prakaTa karavAmAM AvelA che, te sUryAdi je jyatiSka de che, temanA saMcaraNathI thAya che. ethI A saMbaMdhamAM sArI evI jijJAsA che ke jabUdvIpamAM je be sUryo che te zuM atIta kSetra para pUrvakALamAM je kSetra para temanuM saMcaraNa thayeluM che-saMcaraNa kare cha ? athavA 'paDuppannaM khettaM gacchati' vatamAna kSetra 52-2 // 52 tamo yAhI hA chasaya 42 cha ? athavA 'anAgatam ' manAta tra 522 tabhanI gatinA viSaya thanAra che. saMcaraNa kare che? jeTale AkAzakhaMDa sUryanA tejathI vyApta thAya che te ahIM kSetra pada vaDe gRhIta thayela che. A kAraNathI AmAM atItAdine vyavahAra saMbhavita nathI kemake kSetra te anAdi-anaMta che, tethI A jAtanI zaMkA nirasta thaI jAya che kemake gatimAM atItadine vyavahAra thaI zake che, have gautamasvAmInA praznano uttara ApatAM prabhu kahe
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 jambUdIpaprata iti niyamAt no zabdo niSedhArtha kaH tatatra he gautama! to sUryo atItaM kSetraM nAvikrAmataH atItakriyAvipayIkRte vastuni kaminimakriyAyA asaMbhavena tADyakriyAyA vyApterabhAvAt, kintu 'paNaM khettaM gacchati' pratyutpannaM vartamAnakAlika kSetraM sUryo gacchato'nikrAmataH svakIyagatyA, vartamAnakriyAyogye vastuni vartamA kriyAyAH saMbhavAt 'No aNAgayaM khettaM gacchati tti' no anAgataM kSetraM gacchata iti, atrApi no zabdo pedhArthaH tathAca sUryo anAgataM bhaviSyadgatikriyopalakSitaM kSetraM svakIya vArtamAnika gatikriyayA na vyApnutaH, bhaviSyat kriyAyogyenamtuni vartamAnakriyAyA asaM navAditi / samprati - gativipayIkRtaM kSetraM kITayUmavediti praSTumAi - 'taM bhaMne' utpAditaM maMte ! kiM puDhaM gacchati jAca niyamA chaddisi' tat kSetraM khalu bhadanta ! sRSTaM sparzana kriyA viSayIkRtaM gacchataH, Ahosvida-spRSTaM gacchato yAvanniyamAt padizi atra yAvatpA dena 'kiM ahaM gacchati, goyamA ! puDhaM gacchaM te no huM gacchati, taM bhaMte! jogADhaM gacchati jambUdvIpastha do sUrya atIta kSetra para saMcaraNa nahi karate haiM / 'amAnonA pratiSedha' ke anusAra yahAM no zabda niSedhArthaka hai / atIta kriyA dvArA vipayI kRta vastu meM vartamAna kAla taka kriyA kI asaMbhavatA hai ataH aisI kriyA dvArA vyApti kI asaMbhavatA se 'pappannaM khettaM gacchati' ve do sUrya vartamAna kAlika kSetra para saMcaraNa karate haiM, tathA vartamAna kriyA yogya vastu meM vartamAna kriyA kI hI saMbhavatA hotI hai ataH 'No aNAmayaM khettaM gacchati ti' ve do sUrya- -anA. gatakSetra para saMcaraNa nahIM karate haiM / 'taM bhaMte ! ki puhuM gacchati jAva niyamA chaddisiM' aba gautamasvAmI prabhu zrI se aisA pUchate haiM ki gati viSayI kRta kSetra kaisA hotA hai ? kyA hai bhadanta ! vaha una do sUryo ko sparzana kriyA dvArA spRSTa hotA hai usa para ye saMcaraNa karate haiM? yA vaha unakI sparzana kriyA dvArA aspRSTa "che-'goyamA ! no tIyaM khettaM gacchati' he gautama! dvIpastha me sUryo atIta kSetra para sauMthara 42tA nathI. 'amAnonA pratipeca' mulya sahIM' 'no' rASTra niSedhArtha che. atIta kriyA vaDe viSayIkRta vastumAM vartamAnakALa sudhI kriyAnI asaMbhavatA che ethI AvI kriyA vaDe vyAsinI asalavatAthI 'paDupannaM khettaM gacchati' te me sUrye vartamAnaDAlie kSetra para sa caraNu kare che temaja vartamAna kriyA cegya vastumAM vartamAna kriyAnI ja sa bhavatA hoya che methI 'No aNAgayaM khettaM gaccheti ti' te me sUryo manAgana kSetra para sayara 4ztA nathI 'taM bhaMte ! kiM puhuM gacchati jAva niyamA chadisiM' huve gautamasvAmI prabhune sevI rIte prazna kare che ke gati viSayI kRta kSetra kevu hAya che ? huM bhajjata ! zuM te e sUryanI spana kriyA vaDe pRSTa hAya che tenI upara te sacaraNa kare che? athavA te temanI pana kriyA vaDe aspRSTa hAya che, tenI upara te sa caraNa kare che ? ahIM cAvat
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA. TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam aNogADhaM gacchaMti, goyamA ! ogADhaM gacchaMti No aNogADhaM gacchati, taM bhaMte ! kiM aNaMtarogaDhaM gacchaMti paraMparogADhaM gacchati ? goyamA ! aNaMtarogADhaM gacchaMti No paraMparogADhaM gacchaMti, bhaMte ! ki aNuM gacchati bAyaraM gacchaMti, goyamA ! argupi gacchaMti bAyaraMpi gacchati, taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchati ahegacchaMti ? viriya.gacchaMti, goyamA ! uddhapi gacchati tiriyapi gacchaMti, ahevi gacchaMti, taM bhaMte ! ki AI gacchaMti, majjhe gacchaMti pajjavasANe gacchati ? goyamA ! AiMSi gacchati, mAjhe vi gacchati, pajjavasANe vi gacchati, taM bhaMte ! ki savisayaM gacchaMti avisayaM gacchaMti ? goyamA ! savisayaM gacchati No avisayaM gacchaMti, taM bhaMte ! kiM ANupuci gacchaMti aNANupuci gacchaMti ? goyamA ! ANupuri gacchaMti No aNANupubdhi gacchaMti, taM bhaMte ! kiM egadisiM gacchaMti chadisi gacchati ? goyamA! hotA hai-usa para ye saMcaraNa karate haiM ? yahAM yAvatpada se isa prakAra kA yaha pATha gRhIta kiyA gayA hai-'ki apuDhe gacchaMti ? goyamA ! puDhe gacchaMti, no apuTuM gacchati taM bhaMte ! ogADhaM gacchati, aNogADhaM gacchaMti ? 'goyamA! ogAheM gacchaMti no aNogADhaM gacchati taM bhaMte ! ki aNaMtarogAdaM gacchati paraMparogADhaM gacchati ? taM bhaMte ! ki aNuM gacchaMti, bAyaraM gacchati ? goyamA! agupi gacchaMti bAtharaM pi gacchaMti taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchaMti ahe gacchaMti tiriyaM gacchaMti ? goyamA! uddhaM pi gacchaMti ahe vi gacchaMti tiriya pi gacchaMti taM aMte ! kiM AiM gacchaMti, majjhaM gacchaMti, pajavasANe gacchaMti ? goyamA ! AI pi gacchaMti majjhe vi gacchaMti, pajjavasANe vi gacchaMti taM bhaMte ! kiM savitayaM gacchaMli, avisaya gacchaMti ? goyamA ! savisaMyaM gacchati, No avisayaM gacchati taM bhaMte ! kiM ANupubdhi gacchati aNANupuci gacchaMti ? goyamA !ANupubdhi gacchaMti No aNANupubdhi gacchaMti taM bhaMte ! kiM egadisiM gacchaMti chadisi gacchaMti ? goyamA ? niyamA chadisiM gacchati' pahazrI mAranA 48 gRhIta thayo cha. 'ki apudaM gacchati ? goyamA / puDheM gacchati, no ' apuTuM gacchaMti taM bhaMte ! ogADhaM gacchaMti, aNogADhaM gacchaMti ? goyamA ! ogADhaM gacchaMti no aNogADhaM gacchaMti taM bhaMte ! ki aNaMtaroga DhaM gAcchaMti paraMparogADhaM gacchaMti ? goyamA ! aNaMtaro, gADhaM gacchati No paraMparogADhaM gacchaMti taM bhaMte ! kiM aNuM gacchaMti, vAyara gacchaMti ? goyamA / aNupiM gacchaMti bAyara pi gacchati taM bhaMte / kiM uddhaM gacchaMti ahe gacchaMti tiriyaM gacchaMti? goyamA ! uddhapi gacchaMti ahe vi gacchaMti tiriyaM vi gacchaMti taM bhaMte ! kiM AI gacchaMti, majhaM gacchaMti, pajjavasANe, gacchaMti ? goyamA ! AiMpi gacchaMti majhe vi gacchaMti, pajjavasANe vi gacchaMti taM bhaMte ! kiM savisayaM gacchaMti, avisayaM gacchaMti ? goyamA ! savisayaM gacchati, No avisayaM gacchati taM bhaMte / kiM ANupuni gacchaMti aNANupubbi gacchaMti ? goyamA ! ANupuci gacchati No agANupurdiva gacchaMti taM bhaMte / kiM egadisiM gacchaMti chahisi
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambudvIpaprazatisUtre Ta niyamA chaddisiM' / etatparyantasya prakaraNasya yAvatpadena grahaNaM bhavati / spRSTaM gacchataH aspRSTaM cA gacchataH, gautama ! spRSTaM gacchato no aspRSTaM gacchataH, tat bhadanta ! kimavagADhaM gacchatosnavagADhaM gacchataH ? gautama ! avagADhaM gacchato no anavagADhaM gacchataH, tadbhadanta ! kimanavarAvagADhaM gacchataH paraMparAvagADhaM gacchataH ! gautama ! anantarAvagADhaM gacchataH no paramparAvagADhaM gacchataH / tad bhadanta ! kimaNuM gacchataH vAdaraM gacchataH ? gautama ! aNumapi gacchataH vAdaramapi gacchataH, tad bhadanta ! kimUrdhvaM gacchataH adhogacchataH tiryag gacchataH ? gautama ! Urdhvamapi gacchataH tiryagapi gacchataH adho'pi gacchataH tad bhadanta ! kimAdi gacchato madhye gacchataH paryavasAne gacchataH gautama ! AdAvapi gacchato madhye'pi gacchataH paryavasAnespi gacchataH, tad bhadanta ! kiM saviSayaM gacchato'viSayaM gacchataH ? gautama ! savipayaM gacchato no aviSayaM gacchataH, tad madanta ! kimAnupUrvyA gacchataH anAnupUrvyA gacchataH ? gautama ! AnupUrvyA gacchato no anAnupUrvyA gacchataH, tad bhadanta ! kim ekadizi gacchataH patradizi gacchataH ? gautama ! niyamataH padizi iticchAyA // athAsya prakaraNasya yAvatpadagrAhA sahitasya vyAkhyAnaM prastUyate, tathAhi - ' taM bhaMte ! kiM puDhaM gacchati ati' he bhadanta / tau sUryau kiM tat kSetraM gamyamAnaM kSetraM kiJcit spRSTamatikramyate yathA apavaraka kSetram kimvA gamyamAnaM tat kSetramaspRSTaM gacchato yathA dehalIkSetram tadatraH prakAra iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'puTuM isa pATha kI vyAkhyA isa prakAra se hai-usa gamyamAna kSetra meM jo ve sUrya saJca raNa karate haiM so kyA usa kSetra ko ve chUte hue saMcaraNa karate haiM yA vinA chUte hue saJcaraNa karate haiM ? jima prakAra koI vyakti jaba apanI koThI Adi meM saJcaraNa karatA hai to vaha usake kitaneka pradezoM ko spRSTa karatA hai aura dehalI Adi kI taraha kinaneka pradezoM ko spRSTa bhI nahIM karatA hai isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM - gautama ! ve gamghamAna kSetra ko chUte hue calate haiM vinA chUte hue nahIM calate haiM / jisa gamyamAna kSetra ko ye spRSTa karate hue calate haiM vaha kSetra ogAr3ha-sUryavimva ke dvArA AzrayIkRta hotA hai yA anavagADha- AzrayI kana nahIM hotA hai. anadhiSThita hotA hai ? gacchaMti / goyamA / niyamA chaddisi gacchaMti' yA pAnI vyAyayA sA pramANe che. abhyabhAna kSetramAM je te sUryaM saMcaraNa kare che te zuM te kSetrane sparzIne te sa McaraNa kare che. athavA aspRSTa thaIne sacaraNa kare che ? je pramANe koi vyakti jyAre peAtAnA makAna vageremAM sacaraNa kare te te tenA keTalAka pradezane kare che ane kharA vagere keTalAka pradeone sparza karatA nathI enA javAmamAM prabhuzrI kahe che. gautama ! te gamyamAna kSetrane sparzatA cAle che, sparza karyAM vagara cAlatA nathI. je gamyamAna kSetrane ee spaza kuratAM cAle che te kSetra egADha-sUryamaMkha vadhu AzrayIkRta hoya che athavA anavagADha
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dAsannAdinirUpaNam gacchaMti no apuDhe gacchaMti' spRSTameva kSetraM gacchato no aspRSTaM kSetraM gacchata iti / iha khalu sUryasya bimbena saha sparzanaM sUryabimbAvagAhakSetrAdanyatrApi saMbhava sparzanAyA-avagAhanAto'vikaviSayalAt tasmAt kAraNAt punaH praznayati-taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte !' tat kSetraM khalu bhadanta ! 'ogADhaM gacchaMti, aNogADhaM gacchati' spRSTaM kSetramavagADham-sUryabimbenAzrayIkRtamadhiSThitaM gacchato'thavA-anavagADhaM sUryavimbena sahAnAzrayIkRta manadhiSThitaM gacchata iti prazna: bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ogADhaM gacchaMti no aNogADhaM gacchaMti' avagADhameva kSetraM gacchataH sUyauM, no anavagADhaM kSetraM gacchataH, Azritasyaiva kSetrasya tyAga saMbhavAt natu anAzritasya tyAgo bhavatIti / 'taM bhaMte ! kiM aNaMtarogADhaM gacchaMti paraMparogADhaM gacchaMti' tada bhadanta ! kim anantarAvagADham avyavadhAnenAdhiSThitaM kSetraM gacchataH athavA paramparAvagAheM vyavadhAnenAdhiSThitaM kSetraM gacchata iti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aNaMtarogADhaM gacchaMti No paraMparogADhaM gacchaMti' anantarAvagADhaM kSetra gacchataH sUyauM na paramparAvagADhaM kSetraM gacchataH, ayaM bhAvA-yasmin AkAzakhaNDe yaH sUryamaNDalAvayavaH avyavadhAnenAvagADhaH sa sUryamaNDalAvayavaH tamevAkAzakhaNDaM gacchati natu punarapara maNDalAvayavAvagADham tasya vyavahitatvena paramparAvagADhatvAditi / taccAnantarAvagADhaM kSetramalpa isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM he gautama ! ve sUrya abagADha kSetra para hI calate haiM anavagADha kSetra para nahIM calate haiN| kyoMki Azrita kSetra kA hI tyAga saMbhava hai, anAzrita kSetra kA nahIM / 'taM bhaMte kiM aNaMtarogADhaM gacchaMti paraMparo gADhaM gacchaMti' he bhadanta ! una sUryoM dvArA jo kSetra abagADha hotA hai ki jisa para ye calate haiM vaha anantarAvagADha-kisI vyavadhAna se avyavahita hotA hai, yA vyavadhAna se vyavahita hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! vaha kSetra vyavadhAna vinA kA hotA hai vyavadhAna sahita nahIM hotA hai| tAtparya aisA hai ki jisa AkAza khaNDa meM jo sUrya maNDalAvayava avyadhAna se aba gADha hai vaha sUryamaNDalAvayava usI AkAza khaNDa meM calatA hai apara maNDalAgADha AkAza khaNDa meM nahIM calatA hai| kyoMki vyavahita hone se usameM prmpraaAzrayIkRta kahetA nathI-anadhiThita hoya che? e praznanA uttaramAM prabhu kahe che-he gautama ! te sUryo avagADha kSetra para ja cAle che, anavagADha kSetra para cAlatA nathI. kemake mAzrita kSetramA / tyA samava cha. manAvita kSetra na. 'taM bhaMte ! ki aNaMtaro gADhaM gacchaMti para parogADhaM gacchati' mahata! te sUryA 52 kSetra magAdaDAya cha, ke jenA para e sUrya cAle che-te anaMtarAvagADha-koI paNa jAtanA vyavadhAnathI avyavahita hoya che. athavA vyavadhAnathI vyavahita hoya che ? enA javAbamAM prabhu kahe che he gautama te kSetra vyavadhAna vagaranuM hoya che. vyavadhAna sahita thatuM nathI. tAtparya A pramANe che ke je AkAzakhaMDamAM je sUryamaMDalAvayava avyavadhAnathI avagADha che te
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 jammabIpaprAtiko mapi sthUlamapi sambhavatItyAzayena punaH praznayabAha-'taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte ! ki aNuM gacchaMti vAyaraM gacchaMti' he bhadanta ! tadanantarAvagAI kSetraM kimaNurUpaM gacchato vAdaralakSaNaM vA gacchataH sUryAviti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aNuMpi gacchaMti vAyaraMri gacchaMti' a,pi kSetraM sarvAbhyantarasUryamaNDalakSetrApekSayA gacchataH pAdaramapi kSetram sarvabAhyamaNDalApekSayA gcchtH| tattaccakravAlakSetrAnusAreNa gamanasaMbhavAditi / sUryasya gamanaMtu UrdhvAdhastiryag gatitraye'pi :saMbhavatItyAzayena punaH pRcchati-'taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte ! kiM uddhaM gacchaMti, ahe gacchaMti, tiriyaM gacchaMti' he bhadanta ! tataNuvAdaralakSaNaM kSetramUrdhvaM gacchataH, kimvA adhaH kSetra pratigacchataH, kimvA tiryak kSetra' vagADhatA AtI hai| anantarAvagADha kSetra sUkSma bhI hotA hai aura cAdara bhI hotA hai ataH gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai 'taM bhaMte ! ki aNuM gacchaMti vAyaraM gacchaMti" he bhadanta ! vaha aNurUpa anantarAvagADha kSetra para calatA hai yA bAdara rUpa anantarAvagADha kSetra para calatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! aNuMpi gacchaMti, vAyaraMpi gacchaMti' he gautama! ve aNurUpa anantarAvagADha kSetra para bhI calate haiM aura bAdara rUpa anantarAvagADha kSetra para bhI calate haiN| anantarAvagADha kSetra meM jo aNutA pratipAdita huI hai vaha sarvAbhyantara sUryamaNDalakI apekSA se pratipAdita huI hai aura pAdaralA sarvavAhya maNDala kI apekSA se pratipAdita huI hai| sUryo kA gamana usa usa cakravAla kSetra ke anusAra hotA hai ataH gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai 'taM maMte ! ki uddhaM gacchaMti ahe vigacchaMti tiriyavi gacchati' he bhadanta ! sUrya kyA aNuvAdara rUpa urdhvakSetra meM gamana karate haiM ? yA adhaH kSetra se gamana karate haiM ? yA niryaka kSetra meM gamana karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM mAMDavAvayava teja AkAzakhaMDamAM cAle che. avara maMDalAvagADha AkAzakhaMDamAM cAlate nathI. kemake vyavahiM hovAthI temAM paraMparAvagaDhanA Ave che. anaMtarAvagADha kSetra sUkSama paNa hoya che, ane bAdara paNa hoya che. ethI gautasvAmIe prabhune AvI rIte prazana karyo che 'taM bhaMte / ki aNugacchaMti vAdaraM gacchati' he mahata! te 235 matAda kSetra para cAle che athavA khAdara rUpa anaMtarAvagADha kSetra para cAle che? enA javAbamAM prabhu 3 cha-'goyamA ! aNupi gaccha ti, vAyara pi gacchati' gautama Y35 antraagADha kSetra upara cAle che ane bAdararUpa anaMtarAvagADha kSetra upara paNa cAle che. anaMtarAvagADha kSetramAM je aNu nA pratipAdita thaI che te sarvAtyaMtara sUryamaMDaLanI apekSAe pratipAdita thayelI che ane bAdaratA sarva bAhyamaMDaLanI apekSAe pratipAdita thayelI che. sUryonuM gamana tatat cakavAla kSetre mujaba hoya che. ethI gautasvAmIe prabhune A pramANe a ya cha 'taM bhaMte / kiM uddhaM gacchaMti ahe gacchaMti tiriyaM gacchati' he mata! zu sUrya azubAdara rU5 Urdhva kSetramAM gamana kare che? athavA adhaH kSetramAM gamana kare che? athavA tiya kSetramA gamana 42 1 2i prabhu cha-'goMyamA ! uddhaMvi gacchaMti ahe vi gacchati,
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam . pratigacchataH prAviti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'uddhaMpi gacchaMti, ahevi gacchaMti, tiriyapi gacchaMti' Urdhvamapi gacchato'dho'pi gacchata stiyaMgapi gacchataH, UdhistiryakatvaM ca yojanekapaSTibhAgalakSaNacaturviMzatibhAgapramANotsedhApekSayA bhavatIti jJAtavyamiti / atra gamanaM nAma kriyAvizeSa:, kriyA ca bahusAmayikItvAt trikAlaM, saMpAcA ataH AdimadhyAntaviSayaka praznamavatArayati-taM bhaMte' ityAdi, 'taM bhaMte ! AI gacchaMti majjhe gacchaMti pajjavasANe gacchaMti' tat kSetra khallu bhadanta ! kimAdau gacchato yadvAH madhye gacchataH kimbA paryavamAne gacchata itipraznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA he gautama ! 'Aipi gacchaMti majjhevi gacchaMti pajjavasANevi gacchati' AdAvapi gacchato madhye'pi gacchataH paryavasAne'pi gacchataH, arthAt SaSTimuhUrtapramANakasya sUryamaNDalasaMkramaNakAhasya AdAvapi madhye'pi ante'pica to sUyau~ gacchata iti / 'taM bhaMte ! kiM savisayaM gacchaMti avisayaM gacchaMti' atha tadbhadanta ! svaviSayaM svocitaM kSetra gacchataH athavA~ 'goyamA ! uddhapi gacchaMti, ahe vi gacchaMti, tiriyaM vi gacchaMti' he gautama, ve urdhva kSetra meM bhI gamana karate haiM adhaH kSetra meM bhI gamana karate haiM aura tiryaka kSetra meM bhI gamana karate haiN| kSetra meM urvatA adhastA aura tiryaktA yojana ke 61 bhAgoM meM se 24 bhAga pramANa utsedhakI apekSA se hotI hai| gamana graha kiyA vizeSa rUpa hai aura kriyA bahuta samaya vAlI hotI hai isaliye vaha trikA la saMpAdyA hotI hai isa kAraNa gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai 'taM bhaMte ! AI gacchaMti, majjhe gacchaMti, pajjavasANe gacchati' he bhadanta ! usa kSetra para ve sUrya paSTi muhUrta pramANa vAle sUrya maMDala saMkramaNa kAla kI Adi meM calate haiM yA madhya meM calate haiM ? yA anta meM calate haiM ? isake attara meM prabhu kahate haiM hai gautama ! ve sUrya usakAla kI Adi meM bhI usa kSetra para calate haiM madhya meM bhI ve.usa kSetra para calate haiM aura anta meM bhI ve usa kSetra para calate haiM ! 'tN-bhte| niriya bi gacchaMti' gautama!tamA patramA para gamana re cha, mayaHkSetramA 5 gamana se che ane tirthakSetramAM paNa gamana kare che. kSetramAM urvatA, adhastA ane tiya"phatA ejananA 61 sAgAmAthI 24 mA prbhaa| usedhanI apekSAye DAya che. 'gamana' mA yA vizeSa rUpa che ane kriyA adhika samayavALI thAya che. ethI te trikAla saMpAdyA hoya che. A kAraNathI gautamavAbhIme prabhuna mA tatanA prazna ye cha- 'taM bhaMte ! AI gacchaMti, majjhe gacchaMti, pajjavasANe gacchaMti' mata! te kSetra 52 te sUryA pATi muLUta pramANa sUryabha30. saMmiNukALanA prAraMbhamAM cAle che. athavA madhyamAM cAle che? athavA antamAM cAle che? enA javAbamAM prabhu kahe che he gautama te sUryo te kALanA prAraMbhamAM paNa te kSetra upara cAle che. madhamAM paNa te kSetra upara cAle che ane aMtamAM paNa te kSetra upara cAle che, ja016
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ upara avisayaM vA svAnucita kSetraM gacchati iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' hai gautama ! 'savisayaM gacchaMti No avisayaM gacchaMti' svaviSayaM spRSTAvagAdanirantarAvagATa svarUpaM kSetra gacchato na tu aviSayamaspRSTAnapragADhaparamparAvagADhaM kSetra gacchatA, aspRSTAnavagADhaparamparAvagADhakSetrANAM gamanAyogyatvAt iti / 'taM bhaMte ! kiM ANupuci gacchati aNANupubbiM gacchaMti' tat kSetra bhadanta ! sUryo AnupUrvyA krameNa yathAsannaM gacchataH, athavA anAnupUrtyA akrameNa anAsannaM gacchataH, atra sUtre 'ANupubdhi' ityatra yadyapi dvitIyAvibhakti dazyate tathApi sA tRtIyA vibhaktau pariNetavyA itipraznA, bhagavAnAha-goyamA'- ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ANupuci gacchaMti No aNANupuci gacchaMti' AnupUyA-krameNa gacchataH sUyauM natu anAnupUrvyA gacchataH lokaprasiddhavyavasthAhAniprasaGgAta / ki savisayaM gacchaMti, avisayaM gacchaMti' he bhadanta ! ve sUrya svaviSaya svocita kSetra para calate haiM yA svAnucita kSetra para calate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA! savisayaM gacchaMti No avisayaM gacchati' he gautama! ve sva viSaya kSetra para calate haiM avipaya kSetra para nahIM calate haiM / arthAt jo kSetra spRSTa ava. gADha evaM nintarAvagADha hotA hai vahI kSetra inakA sva viSaya hai aura isase bhinna aspRSTa, anavagADha evaM paramparAvagADha rUpa hai usa para ye nahIM calate haiN| kyoMki aise gamana ke ayogya hote haiM 'taM bhaMte ! ki ANupubdhi gacchaMti aNANupuci gacchaMti' he bhadanta ! ye donoM sUrya AnupUrvI se-krama se Asama nikaTa bhUta hue kSetra para calate haiM yA akrama se nikaTa bhRta nahIM hue kSetra para calate haiM ? yahAM sUtra meM "ANupubdhi" yaha dvitIyA vibhakti tRtIyA vibhakti ke rUpa meM pariNata karalenA cAhiye isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! ANu pundhi gacchaMti No aNANuyubdhi gacchaMti' he gautama ! ye donoM sUrya AnupUrvI se 'taM bhave ! ki savisayaM gacchaMti, arisa gacchaMti mata! tasA svaviSaya svAyata kSetra upara cAle che athavA svAnucita kSetra upara cAle che? enA javAbamAM prabhu kahe cha-'goyamA ! savisayaM gacchaMti No avisayaM gacchaMti' hai gautama ! teso viSaya tra upara cAle che, avizaya kSetra upara cAlatA nathI. eTale ke je kSetra spaSTa avagAha temaje niraMtarAvagADha hoya che, te ja kSetra emane viSaya hoya che ane enAthI bhinna aspRSTa avagAha temaja paraMparAvagADharUpa che, tenI upara ee cAlatA nathI. kemake mevA gamana mATe ayogya chApa che 'taM bhaMte ! kiM ANupuvvi gacchaMti, aNANupuTviM gacchati' he bhadaMta! e bane sUryo AnupUvathI-kamapUrvaka-Asanna-nikaTabhUta thayelA kSetra upara cAle che athavA akramapUrvaka nibhUta nahi thayelA kSetra upara cAle che? ahIM sUramAM 'ANupubdhi' mA dvitIyA qiuon tutIyA miti 35mA pariNata 4rI deva na. sanA pAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! ANupuvdhi gacchati No aNANupurdivaM gacchati'..
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA kA-saptamavakSaskAraH sa. 8 dUrAsannAdinirUpaNam 123 pUrvoktameva dipraznamAha-'taM bhaMte ! kiM egadisiM gacchaMti chadisiM gacchaMti tad bhadanta ! kimekadira viSayakaM kSetra gacchato'thavA yAvat paDdiA viSayakaM kSetra gacchata itipraznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'niyamA chadisiM gacchaMti' niyamAt padidhi-niyamataH paidigviSayakaM kSetraM gacchataH, tatra pUrvAdiSu tiryadikSu ca uditaH san sphuTameva ganchan dRzyate sUryaH UrvAdhodiggamanaM ca yathA bhavati tathA pUrvameva darzitamiti yAvatpadagrAhya prakaragaM samAptam // ___ sampati-eta deva vastu atideza pUrvaka mavabhAsanAdi sUtrANyAha-evaM obhAseMti' ityAdi, 'evaM obhAseMti' evaM gamanamutrapradarzitaprakAreNa sUau~ avabhAsayataH IpadudyotayataH, yathA sthUlatarameva vastu dRzyate, tameva prakAraM saMkSepeNa sUtrakAro darzayati-taM maMte' ityAdi, 'taM Asanna hue kSetra para hI calate haiM anAnupUrvI se anAsanna kSetra para nahIM calate haiN| yadi aisA hone lage to lokaprasiddha vyavasthA meM hAni hone kA prasaGga prApta ho jAtA hai| 'taM bhaMte ! ki egadisiM gacchati chadisiM gacchaMti' he bhadanta ! ye donoM sUrya kyA eka dizA meM eka dizA viSayaka kSetra meM calate haiM yA yAvat chaha dizA viSayaka kSetra meM calate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! niyamA chadisiM' he gautama ! ye donoM sUrya niyama se chaha dizA viSayaka kSetra meM calate haiN| pUrvAdi dizAoM meM evaM tiryaka Adi dizAoM meM udita huA sUrya sphuTa rUpa se calatA huA dikhalAI detA hai tathA urva dizA adho dizA meM sUrya kA gamana jaisA hotA hai vaisA vaha hamane pahile prakaTa kara diyA hai isa prakAra yAvaspada prAya prakaraNa yahAM taka samApta huA hai 'evaM obhAseM ti' isa prakAra gamana sUtra meM pradarzita prakAra ke anusAra ye donoM sUrya ISat rUpameM sthUlatara vastako. prakAzita karate haiM ki jisase vaha vastu dikhalAI dene lagatI hai isI viSaya ko gautama! e ane sUryo AnupUvathI Asanna thayelA kSetra upara ja cAle che, anAnapUvathI anAsana kSetra upara cAlatA nathI. je A pramANe thavA mAMDe te leprasiddha yasyAmA hAni yAnI sthiti utpanna thAya che. 'taM bhaMte ! ki egadisi gacchati chatimi jhaMti he bhadaMta! e banne sUryo zuM eka dizAmAM-eka dizAviSayaka kSetramAM cAle che. mayA yAvata hizA viSaya kSetramA yA cha ? menAmamA prabhu 4 cha-'goyamA ! niyamA rihiM he gautama! e banane sUryo niyamapUrvaka 6 dizAviSayaka kSetramAM cAle che. pUrvAda dizAomAM temaja tiryapha vagere dizAomAM udita surya phuTa rUpamAM cAlate jovA maLe, che. temaja urvadizA, adizAmAM sUryanuM gamana jevuM hoya che tevuM te amoe pahelA aTa cha..bhA pramANe 'yAvat pada' thI pAsa 42 matre samAsa yu cha. 'evaM obhAseM ti' mA prabhArI manasUtramA prati 12 bhumo bhanne sUryA 45235mA - zUlatara vastune prakAzita kare che. jethI te vastu jovAmAM Ave che. eja viSayane satra
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ mammIpaprAptiko bhane ! ki puDhe omAseMti' he bhadanta ! tat kSetraM sUyauM spRSThaM-svasya tejasA vyAptam ava. bhAsayataH kiMvA aspRSTaM tejasA'vyApta kSetra mavabhAsayata iti praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! sayauM svatejasA vyAptameva kSetra mavamAsarato natu svatejasA'vyAptaM kSetra mavabhAsayataH, dIpAdi taijasadravyANAM prakAzasya gRhAdidravyasparzapUrvakamevAvamAsakatvasva darzanAt / 'evaM AhAra; payAI NeyavvAI' evaM spRSTapadapradarzitaprakAreNa AhArapadAni caturthopAGgagatApTAviMzatitamapade AhAragrahaNaviSayakAni dvArANi nevyAni, tadyathA-puTThogADhamaNaMtara aNumahaAdi visayA NupuyIya jAva NiyamA chadisiM' spRSTAvagAha manantaramaNumahadAdi vipavANupUrvI ca yAvaniyamAt paDdizam, prathamato'tramAsanAhArAdi dvAreSu spRSTavipayaka sUtraM svamanasA prakalpya tad sUtrakAra aba saMkSepa se prakaTa karate haiM 'taM bhaMte ki puTuM obhAseM ti' he bhadanta / ye donoM sUrya usa kSetra rUpa vastu ko spRSTa karake prakAzita karate haiM arthAt apane teja se use vyApta karake usakA prakAzana karate haiM yA aspRSTa karake use prakAzita karate haiM ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! he gautama! vedonoM sUrya apane teja se vyApta hue hI usa kSetra rUpa vastukA prakAzana karateM haiM apane teja se avyAsa hue kSetrarUpavastu kA prakAzana nahIM karate haiN| yaha to. hama spaSTa rUpa se dekhate haiM ki dIpAdika jo taijasa dravya vizepa hai unakA prakAza, grahAdi dravyoM kA jo prakAza karatA hai vaha unase spRSTa hokara hI karatA.he.. aspRSTa hokara nahIM karatA hai| 'evaM AhArapayAI NeyavyAI spRSTapada pradarzita prakAra ke anusAra ahArapadoM ko-caturtha upAGgagata aSTAviMzatitamapada meM AhAra grahaNa viSayaka dvAroM ko bhI samajha lenA cAhiye-jaise 'puTThogADhamaNaMtara aNumaha Adi vipsayANupuvIya jAva niyamA chaditi' avabhAsanaM AhAra Adi dvAroM meM spRSTa viSayaka sUtra apane mana se banAkara usakA vyAkhyAna karanA, 42 ve saMkSepamA 48 42 che. 'taM bhaMte ! ki puTa omAse ti' mahata! manta. sUryo te kSetra rUpa vastune spRSTa karIne prakAzita kare che. eTale ke pitAnA tejathI tene vyAsa karIne tene prakAzamAna kare che athavA askRSTa karIne tene prakAzita kare che? enA sapAsamA prabhu 49 che. 'goyamA / gautama ! ta bhanna sUryA potAnA tethI vyAsa thayelA te kSetrarUpa vastunuM prakAzana kare che pitAnA tejathI avyApta thayelI vastunuM prakAzana karatA nathI. A te ame spaSTa rUpamAM joI zakIe tema chIe ke dIpAdika je taijasa dravya vizeSa che, temane prakAza guDAdi dravyane je prakAzika kare che, te temanA vaDe pRSTa thAne 1 4re cha. bhaYSTa 42 nali. 'evaM AhArapayAI geyavvAI' spRSTa 56-48ti prakAra mujaba AhAra padene-caturtha upAMgagata aSTaviMzatitama padamAM AhAra BY viSaya dArAne pa-sabha vA naye. rebha 'purogADhamaNaMtara aNumahaAdi visayANupubvI ya jAva niyamA chadisi' samAsana mAhAra pore dvArAmA spRSTa viSaya
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskArA sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam vyAkhyAnaM kartavyam tadanantaram atragADhasUtram tadanantaram antarasUtram, tadanantaram aNuvAdara sUtram, tadanantaram AdimadhyaparyavasAnaviSayakaM sUtram, tadanantaram AnupUya'nAnupUrvI sUtramtadanantaraM digAdisUtram, tadanantaraM niyamAt Saidig viSayakaM sUtraM nirmAtavyam, tatrAlApaprasArastu ittham-tathAhi-taM bhaMte ! puDhe omAseMti, apuDhe omAseMti ? goyamA ! puDhe bhobhAseMti No apuTa obhAsati, taM maMte ! bhogAI obhAti aNogAI obhAsati ? goyamA! ogADhaM obhAti No agogAI obhAti, bhaMte ! ki aNaMtarogA omAseMti paraMparo. gADhaM obhAseMti ? goyamA ! aNaMtarogADhaM obhAseM ti No paraMparogA mobhAseMdi, taM bhaMte ! kiM aNuM omAseti vAyaraM omAseMti ? goyamA ! apepi obhAseti vAyaraMpi obhAseMti, taM usake yAda avagADha sUtra apane mana se banAkara usakA vyAkhyAna karanA usake bAda antara sUtra apane manase racakara usakA vyAkhyAna karanA isake bAda anu pAdara sUtra apane mana se racakara usakA vyakhyAna karanA usakavAda Adi madhya aura anta viSaka sUtra apane mana se banAkara usakA vyAkhyAna karanA, usake bAda viSaya sUtra usake bAda AnupUrvI anAnupUrvI sUtra usake bAda digAdi sUtra usake bAda niyama se chaha dizA viSayaka sUtra banAkara usakA vyAkhyAna karanA inakA AlApa prakAra isa prakAra se hai-'taM bhaMte ! puDhe omAseMti No apuDhe obhAseMti ? goyamA! puDhe obhAseMti No apuSTaM obhAseMti taM aMte / ogADhaM obhAti agogADhaM obhAsaMti ? goyamA! ogADhaM obhAseMti No aNo. gADhaM obhAti taM bhaMte ! ki aNaMtarogA obhAseMti paraMparogADhaM obhAti goyamA ! aNaMtarogADhaM obhAseMti No paraMparogADhaM obhAseMti taM bhaMte ! ki aNaM, obhAna yAdharaM obhAseMti ? goyamA ! apepi obhAseMti, bAyaraMpi obhA. sUtra pitAnA mata mujaba banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra bAda avagADha satra pitAnA mata mujaba banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra pachI antarasUtra pitAnA mata sajana banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra pachI anuvAdara sUtra pitAnA manathI racIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra pachI Adi, madhya ane antaviSayaka sUtra pitAnA manathI banAvIne tenuM vyAkhyAna karavuM, tyAra bAda viSayasUtra. tyAra bAda AnupUvI-anAnapavI satra tyAra pachI digAdisUtra, tyAra pachI niyamapUrvaka 6 dizAo viSayaka sUtra banAvIne tamanu pAbhyAna 42 mA mdhaan| mAtA5 12 mA prabhArI che-'taM bhaMtena obhAseM ti apuDhe obhAse ti ? goyamA ! puDhe obhAseM ti No apuTuM. obhAse ti taM ? ogA obhAseM ti aNogADha obhAseM ti ? goyamA ! ogADha obhAseM ti No aNogA" obhAseM ti ta bhaMte ! ki aNaMtaronAMDhaM obhAseM ti para parogADha obhAse ti? goyA aNaMtarogADha' omAse ti No paraMparogADhaM obhAseM ti ta bhaMte ! ki aNu obhAseM tibA obhAseti? goyamA ! aNupi obhAse ti, vAyarapi obhAse ti taM bhaMte ! ki uddhaM omAseMti
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpamAsika bhaMte ! ki uddhaM obhAvi ahe bhobhAseti tiriya gomAseMti ? goyamA ! uddhapi obhAseMti ahevi obhAseMti tiriyapi obhAti, taM bhaMte ! kiM AI omAseti majjhe omAseMti pajjavasANe obhAseMti ! goyamA ! AIpi obhAvi majhevi bho mAseMti pajjavasANe vi obhAseMti, taM bhaMte ! ki savisayaM obhAti avisayaM obhAseMti ? goyamA' savisayaM obhA. seMti No avisayaM AbhAseMti, taM bhaMte ! ki Azupugi omAseMti aNANupubdhi obhAseMti ! goyamA ! ANupubdhi obhAseMti No aNANupuci obhAseMti, taM bhaMte ! egadisi obhAseMti jAva chadisi obhAseMti ? goyamA ! niyamA jAva chadisi obhAseMti' tadbhadanta ! kiM spRSTa macabhAsayato'spRSTaM vA avabhAsayataH, gautama ! spRSTa mavabhA sayato no'spRSTamavabhAsayataH, tadbhadanta ! kimavagADhavabhAsayato'navagADhamavabhAsayataH ? gautama ! avagAhamavabhAsayato no anavagADhamabhAsayataH, tada bhadanta ! kimanantarAvagADha. mavabhAsayataH paramparAvagADhamavabhAsayataH ? gautama ! anantarAvagADhamavabhAsayato no parampa rAvagADha mavabhAsayataH, tad bhadanta ! kimaNu-pravabhAsayato vAdara mavabhAsayataH ? gautama ! apapi avabhAsayato vAdaramapi avabhAsayataH, tad bhadanta ! kimUrvamavabhAsayato'dho'vavabhAsayataH tiryag avamAsayataH ? gautama! arthamapi avabhAsayato'dho'pi avabhAsayata stiyaMgapi avamAsayatA, tad bhadanta ! kimAdau avamAsayato madhye'vabhAsayataH paryavasAne'prabhAsayataH, tad bhadanta ! ki svaviSaya mavabhAsayato'vipayaM vA avabhAsayataH ? gautama ! svaviSayamavabhAsayato no aviSayamavamAsayataH, tad bhadanta ! kimAnupUA avabhAsayatA 'nAnupUrdA'vabhAsayataH ? gautama ! AnupUA avabhAsayato no anAnupUrvyA avabhAsayataH, seM ti taM bhaMte ! ki uddhaM obhAse ti ahe obhAseM ti, tiriyaM obhAseM ti? goyamA ! uddhapi obhAseM ti, ahevi obhAseM ti, tiriyapi obhAseM titaM bhaMte! kiM AI obhAseM ti, majjhe obhAseM ti, pajjavasANe obhAseM ti goyamA! Aipi obhAseM ti, majhe vi obhAseM ti, pajjavasANe vi obhAse ti taM bhaMte ! kiM savisaya obhAseM ti, avisayaM obhAseM ti? goyamA! savisayaM obhAseM ti No avisayaM obhAseM titaM bhate! kiM ANupubdhi obhAseM ti, aNANupuliMca obhAseM ti ? goyamA ! ANupubdhi obhAseM ti No aNANupundhi obhAseM ti taM bhaMte ! ki egadisi obhAseM ti jAva chaddisiM . obhAse ti! ahe obhAseM ti, tiriyaM obhAse ti ? goyamA ! uddhapi obhAseM ti, ahevi obhAseM ti, tiriyavi omAse ti, taM bhave ! ki AI omAse ti, majjhe obhAseM ti, pajjavasANe obhAseMti, goyamA Aivi obhAseM ti, majjhe vi omAse ti, pajjavasANe vi omAse ti ta bhaMte ! ki savisayaM obhAse ti, avisayaM omAse ti' goyamA ! savisayaM obhAseM ti No avisayaM omAseM ti ta bhaMte ! ki' ANupubbi obhAseM ti, aNANupubbi obhAse ti ?, goyamA! ANupuvviM omAse ti No aNANupubbiM omAse ti taM bhaMte ! ki egadisi obhA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam tad bhadanta ! kimekadizamavabhAsayataH SadizamavabhAsayataH ? gautama ! niyamAt yAvad paI dizamavabhAsayata iticchAyA // ___ asya prakaraNasya vyAkhyAnaM gamanasUtravat svayameva kartavya vistarabhayA nAtra vyaakhyaayte| evamAhArAdi padeSvapi gamanasUtravadeva spRSTAdi viSayakaM sUtramapi nirmAtavyam nirmAya ca tad vyAkhyAna mAlApAdi prakAraM ca svayamevohanIyam vistarabhayAmAtra prapaJcyate / evaM ujjoveMti vaveMti pabhAseMti' evaM gamanAdisUtravadeva udyotayataH bhRzaM prakAzayato yathA sthUlameva dRzyate, tApayata:-apanItazItaM kurutaH yaza sUkSma pipIlikAdi dRzyate tathA kuruta iti / prabhAsayataH, atitApayogAt avizeSato'panInazItaM kuruto atha sUkSmataramapi dRzyate / prakAzatApaprabhAsapadeSu spRSTAdipadaM nivezyAlApaprakAraH svayameva kartavyaH vistarabhayAnAtra likhyate iti // ityekAdazaM dvAraM samAptam // goyamA ! NiyamA jAva chadisi obhAse ti' isa prakaraNa kA vyAkhyAna gamana sUtra ke vyAkhyAna kI taraha svayaM hI karalenA cAhiye yahAM hama vistAra hojAne ke bhaya se use nahIM kara raheM haiM isI taraha AhAra Adi padoM meM bhI gamana sUtra kI taraha spRSTa Adi viSayaka sUtra bhI nirmita karalenA cAhiye aura unakA gyAkhyAna tathA alApa Adi prakAra apane Apa hI udbhASita karalenA cAhiye hama vistAra hojAne ke bhaya se unhe yahAM likhakara prakaTa nahIM karate haiN| 'evaM ujjoti taveMti pabhAseMti' isI taraha se ve do sUrya gamanAdi sUtra meM kathita prakAra ke anusAra vastukA acchItaraha se prakAzana karate haiM jisase sthUla kI vastu dikhalAI paDane lagatI haiM use tapAte haiM apanIta zItavAlI use karate haiM ki jisase sUkSma pipIlikAdi bhI daSTipatha-hone lagate haiM bahuta acchI taraha se use sampUrNarUpa se tApako dUra karake prakAzita karate haiM ki jisase sUkSmatara vastu seMti jAva chadisi obhAseM ti ? goyamA! NiyamA jAtra chadisiM omAse ti' mA pradhAna vyAkhyAna gamana sUvanA vyAkhyAnanI jema jAte ja karI levuM joIe. ahIM ame vistArabhayathI A vize spaSTatA karatA nathI. A pramANe ja AhAra vagere padomAM paNa gamana sUtranI jema spaSTa vagere viSayaka sUtra paNa nirmita karI levA joIe. ane temanuM vyAkhyAna tathA AlApa vagere prakAre potAnI meLe ja udubhAvita karI samajI levA naye. sabhe vistAramayathI maha samAna 25Ta 42nathI. 'evaM ujjoti tati pabhAseM ti' mA prabhArI me sUryA gamanAdi sUtramA 4thita 42 bhuma vastunu sArI zate prakAzana kare che, jethI sthUla vastu ja jovAmAM Ave che. tene tapta kare che, tene apanIta zItavALI kare che ke jethI sUkSama pipIlikA vagere paNa daSTigocara thavA mAMDe che. khUbaja sArI rIte tene saMpUrNa rUpamAM tApane dUra karIne prakArita kare che ke jethI sUkSamatara vastu paNa pratIti keTimAM AvI jAya che eTale ke suhamatara vastune paNa sArI rIte joI zakAya
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprazasisna 128 samprati-uktamevArtha lokahitAya prakArAntareNa darzayituM dvAdazadvAramAha-'javuddIveNa' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu hIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityayaH 'mariyANaM' sUryayoH 'ki tIte khette kiriyA kanjA' kimatIte kSetre kriyA kriyate, dvayoH sUryayoH yA avamAsanAdikA kriyA sA kriyate-bhavatItyarthaH kimbA-'paDDuppaNNe khette kiriyA kajjaI' pratyutpanne vartamAne kSetra kriyA kriyate bhavati yadvA 'aNAgae khele kiriyA kajjai' anAgate kSetre kriyA kriyate iti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'No tIe khette kiriyA kajai' no atIte kSetre sUryayoH kriyA kriyateM, atIta bhI pratIti koTi meM-dekhane meM AjAtI hai| prakAza tApa, aura prabhAsa padoM spRSTa Adi padakA niveza karake AlApa prakAra apane ApahI uddhAcita karalenA cAhiye kyoMki vistAra bhaya se hama use yahAM nahIM likha rahe haiM / 11vA dAra samAsa ___ aba isI kathita artha ko lokahita ke nimitta prakArAntara se prakaTa karane ke liye sUtrakAra 12 veM dvAra kA kathana karate haiM isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai 'jaMbuddhIveNaM bhaMte ! dIve sUriyANaM kitIte khete kiriyA kajjaI' he bhadanta ! jambUdvI nAmake dvIpa meM ina do sUryoM kI avabhAsanAdi kriyA hotI hai to kyA vaha atIta kSetra meM unake dvArA kI jAtI hai ? yA paDDuppaNNe khette kiriyA kajjai' pratyutpanna kSetra meM vartamAna meM unake dvArA vaha kI jAtI hai ? yA 'ANAgae khete kiriyA kajjaI' anAgata kSetra meM vaha unake dvArA kI jAnI hai ? ina praznoM ke uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM'goyamANo tIe khette kiriyA kajaI' he gautama! una donoM sUryo dvArA jo ava. bhAsanAdi kriyA kI jAtI hai vaha atIta kSetra meM nahIM kI jAtI hai kyoMki atIta che. prakAza, tApa ane prabhAsa pade spaSTa vagere padane nirmita karIne AlApa prakAra pitAnI meLe ja uzavita karI levo joIe. kemake vistArabhayathI ame atre lakhatA nathI. rozA samAsa have eja kathita arthane kahita mATe prakArAntarathI prakaTa karavA mATe sUtrakAra 12 mA dvAranuM kathana kare che ___12 bhAdvAramA gautamasvAbhIme prabhuna ta prazna 4 cha-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyANaM kiM tIte khette kiriyA kajaI'3 mata! dIpa nAma bIpamA meM sUryonI je avabhAsanadi kriyA thAya che, te zuM atIta kSetramAM temanA vaDe karavAmAM Ave cha. athavA 'paDupaNNe khette kiriyA karajaI' pratyutpanna kSetramA vartamAna kSetramA tamanA bar3e a 42vAmAM Ave che 1 52 / 'aNAgae khette kiriyA kanjaI' manAta kSetramA ta temanA paDe 42pAmA bhAva cha ? prazonA yAmamA prabhu gautabhasvAmI 4 cha-'goyamA ! No tIe khete kiriyA kajaI gautama!te meM sUryo re bhavAsanA yA 42vAmI
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracAliMkA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam kriza viSayIkRte vastuni vartamAnakAlika kriyAyA asaMbhavAt kintu 'paDappaNNe kiriyA kaMjaI' sUryayoH pratyutpanne-vartamAnakAlike vastuni kiyA kriyate-kriyAbhavati, vartamAna kriyAviSaye vartamAna kriyAyAH saMbhavAt / 'No aNAgae kiriyA kajjai' no anAgate, kriyA kriyate, anAgatakriyAviSaye vartamAnakriyAyA asaMbhavAt / atra prastAvAt kriyA viSayIbhUtaM kSetra kIdRzaM syAditi praSTumAha-'sA bhaMte' ityAdi, 'sA bhaMte ! kiM puTThA kajai, apuDhA kajai' he bhadanta ! sA kriyA kiM spRSTA sUryatejasA spRSTA kriyate uta sUryatejasA aspRSTA kriyate itipraznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'No apuTThA-' kajjai puTThA kanjaI' no aspRSTA kriyA kriyate kintu spRSTA eva kriyA kriyate tatra spRSTA tez2asA sparzanaM spRSTaM bhAve ktapratyapavidhAnAda tadyogAt sA kriyA spRSTA kathyate, ayaMbhAvaH-sUryatejasA kSetrasparzanam avabhAsanamudyotanaM tApanaM prabhAsanaM cetyAdikA kriyA syAt kriyA viSayaka kSetra meM vartamAna kAlika kriyA ke honekI asaMbhavatA hai kintu vaha avabhAsanAdi kriyA 'paDappanne kiriyA kajjaI' pratyutpanna vartamAna-kSetra meM hI kI jAtI hai kyoMki vartamAna kriyA ke viSayabhUta kSetra meM hI vartamAna kriyA kA honA saMbhavita hotA hai 'jo aNAgae kiriyA kajai' isI taraha anAgata kSetra meM vaha kriyA nahIM kI jAtIhai kyoMki anAgata kriyA ke viSaya meM vartamAna kAliko kriyA hotI nahIM hai aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM ki kriyA viSayI. bhUta kSetra kaisA hotA hai-'sA bhaMte ! kiM puDA kajjai apuTThA kajjaI' he bhadanta ! vaha kiyA kyA sUrya teja se spRSTa hui vahA~ kI jAtI hai yA aspRSTa huI vahAM kI jAtI . hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! No apuTThA kajjai puTThA kajjai' he, gautama ! vaha kriyA vahAM sUrya teja se spRSTa huI hI kI jAtI hai sUrya teja se aspRSTa huI nahIM kI jAtI hai| isakA tAtparya aisA hai sUrya ke teja se kSetra kA sparzana Ave che te atIta kSetramAM karavAmAM AvatI nathI, kemake atIta kiyA viSayaka kSetramAM bhAnA yAnI masamatA cha. 52 te mamAsanA yA 'paDuppanne kiriyA , kajjai' pratyutpanna-vata mAna-kSetramA 42vAmA mAtra cha. ma ta bhAna yAnA viSaya. . bhUta kSetramA ta bhAna ThiyA yAya mevI zayatA cha. 'No aNNAgae kiriyA kajaI' mA pramANe anAgata kSetramAM te kriyA karavAmAM AvatI nathI kemake anAgata kriyAnA saMbaMdhamAM vartamAnakAlika kriyA thatI nathI. have gautamasvAmI prabhune evI rIte prazna kare che ke yA viSayAbhUta kSetra DAya cha ? 'sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai apuTThA kajjaI' mahata! . takriyA zuM sUrya tejathI pruSTa thaIne tyAM karavAmAM Ave che athavA anuSTa thaIne tyAM 42pAmA bhAva cha ? sanA pAsamA prabhu 4 cha-'goyamA! No apudA kajjai pudA kajja!' gautama te kiyA tyAM sa tejathI spaSTa thayelI ja karavAmAM Ave che. sUrya tejathI . aspaSTa thayelI te karavAmAM AvatI nathI, tAtparya A pramANe che ke sUryanA tethI ja ja017
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 jammUkhIpamAtie yadvA spRSTAt sparzanAt kriyA kriyate natu aspRSTAt kriyA kripate iti // 'jAva NiyamAchadisi' yAvaniyamAt paDUdizam / atra yAnatpadenAhArapadAni prajJApanAsUtragatAni grAkhANi, khatreyaM prakriyA-tathAhi-'sA NaM bhaMte ! f 'ogADhA kajjai aNogADhA kajai ? gopamA ! ogADhA kajjai No aNogADhA kajjai' sA khalu bhadanta ! kriyA avagaDhA kriyate utAnavagAr3A kriyate ? bhagavAnAha-he gautama ! sA kriyA avagADhA kriyate no anavagADhA kriyate / 'sA ki mate ! aNaMtarogADhaM chajjai paraMparogADhaM kajjai ? goyamA ! aNaMtarogAI kajjai no paraMparogA kaMjA, sANaM bhaMte ! ki aNuM kajjai vAyaraM kajjai ? .goyamA ! aNuMpi kajjai vAyaraMpi phajjai', sANaM bhaMte !' sA khala bhadanta ! avabhAsanAdikA kriyA aNurvA bAdarAvA kriyate ? hotA hai usakA avabhAsana hotA hai usakA udyotana hotA hai usakA tApana hotA aura usakA prabhAsana hotA hai isa taraha ye saba hone rUpa kriyAeM usameM athavA kSetra ke sAtha sUrya kA sparzana hotA hai isase sparzana honerUpa kriyA hotI hai, vinA sArzana ke yaha kriyA nahIM hotI hai 'jAva NiyamA chaddisiM' yAvat niyama se ye sparzanAdi kriyAeM chahoMdizAoM meM hotI haiN| yahAM yAvatpada se prajJApanA sUtragata AhAra pada grAhya hue haiM vahAM para aisI prakriyA hai 'sA NaM bhaMte! kiM ogADhA karjaha aNogADhA kajjai ? goyamA! ogADhA kajjai No aNogADhA kajjaI bhadanta ! vara kriyA vahAM para avagADha huI kI jAtI hai ? yA anavagAha kI jAtI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM he gautama ! vaha kriyA vahAM avagAha, hui kI jAtI anagADha hui nahIM kI jAtI hai / "sA kiM bhate! aNaMsarogA kajjai,paraMparogAda kajjai ? goyamA! aNaMtarogADhaM kajjai, No paraMparogADhaM kajjai sA NaM bhaMte ! ki aNu kajjaha, bAyaraMpi kajjA, goyamA ! aNuMpi kajjai vAyarapi kajjaI' he bhadanta ! vahakriyA anantarAvagADha rUpa / kSetranuM sparzana thAya che, tenuM avasAna thAya che, tenuM udyotana thAya che, tenuM tApana thAya che ane tenuM prabhAsana thAya che. A pramANe A badhuM thavuM e rUpa kriyAo temAM athavA kSetranI sAthe sUryanuM sparzana thAya che. ethI sparzana thayA pachI kriyA hoya che, zzana 22 mA yiA thatI nathI. 'jAva NiyamA chadisiM' yAvat niyamathI ye zanAld hiyA 6 zAyAmAM thAya che. mAhI ' yAvat' 54thI prajJApana sUtrAta mAlAra54 zrAha thaye cha. tyAM mevI prayi cha -'sANaM bhaMte ! kiM - ogADhA kajjai, aNogADhA kajjai ! goymaa| ogADhA kajjai, No aNogADhA kajjaIta! chiyA tyAM sa yatA karavAmAM Ave che. ke anavagADha thayelI karavAmAM Ave che? AnA javAbamAM prabhu karyuM che-he gautama ! te kripA tyAM avagaDha thayelI karavAmAM Ave che. anavagADha thayelI karavAmAM bhArata nathA. 'sA ki bhaMte ! aNaMtarogADhaM kajjai, paraMparogADhaM kajjai ? goyamA ! arNatarogA jaha No para parogADhaM kajjai sA NaM bhaMte ! ki aNu kajjai, bAyara pi karajai, 'gAyamA ! api kajjai vAyaraMpi kajjaI'3 mata! te yA mana tazAda 35mA tyA 42pAmA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajAdhikA kA-saptamavakSaskAraH sU. 8 dUrAsannAdinirUpaNam gautama ! aNurapi sarvAbhyantara maNDalakSetrAvabhAsanApekSayA, bArApi sarvabAhya maNDalakSetrAva bhAsanApekSayA kriyate / UrdhvAdhastiryak sUtranirUpaNaM sUtrakAro'nantarameva kariSyati, ato'tra vasya nirUpaNaM na kriyate / 'sANaM bhaMte ! kiM AI kajjai, majjhe kajjai, pajjavasANe kajaiM? goyamA ! AIpi kajjai majjhevi kajjai pajjavasANe vi kajjai' sA khalu bhadanta ! kriyA kimAdau krayate, madhye kriyate, paryavasAne kriyate ? gautama ! SaSTimuhUrtapramANasya maNDalahuI vahAM kI jAtI hai yA paramparAvagADharUpa huI vahAM kI jAtI hai ? isake uttarameM prabhu kahate haiM-he gautama ! vaha kriyA vahAM anantarAvagADharUpa huI hI kI jAtI hai paramparASagADharUpa hui kriyA vahAM nahIM kI jAtI hai he bhadanta ! aNurUpa vaha aSabhAsanAdirUpa kriyA vahAM kI jAtI hai yA bAdara rUpa avabhAsanAdi kriyA vahAM jAtI hai? sarvAbhyantara maNDala kSetra kI avabhAsanA kI apekSA usa avabhAsanAdi kriyA meM aNurUpatA aura sarvabAhya maMDala kSetra kI avabhAsanA kI apekSA bAdaratA kahI gaI hai| uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! sarvAbhyantara maNDala kSetra kI avabhAsanA ko apekSA aNu bhI aura sarvabAhya maMDala kSetra kI avamAsanA kI apekSA bAdara bhI avabhAlanAdika kriyA vahAM kI jAtI hai| urva adhaH aura tiryaka sUtroM kA nirUpaNa sUtrakAra abhI karane vAle haiM isa kAraNa vahAM unakA nirUpaNa hama nahIM kara rahe haiN| ___ 'sANaM bhate! kiM AI kajjA majjhe kajjai, pajjavasANe kajjai, goyamA Aipi kajjai, majjhe vi kajjaha, pajjavasANe vi kajjai' he bhadanta ! vaha ava: bhAsanAdirUpa kriyA vahAM pahile kI jAtI hai ? yA madhya meM kI jAtI hai ? yA anta meM kI jAtI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! Aipi kajjA Ave che athavA paraMparAvagADha rUpamAM tyAM karavAmAM Ave che? enA javAbamAM prabhu kahe che he gautama ! te kriyA tyAM anaMtarAvagADha rUpamAM tyAM karavAmAM Ave che. paraMparA--- vagADha rUpamAM tyAM te kriyA karavAmAM AvatI nathI. he bhadaMta ! aNurUpa te avabhAsanAdirUpa kriyA tyAM karavAmAM Ave che-athavA bAdararUpa avabhAsanAdi kriyA tyAM karavAmAM Ave che? satyaMtaramaMDaLa kSetranI avabhAsanAnI apekSAe te avabhAsanAdi kriyAmAM AgarUpatA ane sarva AhAmaMDaLa kSetranI avabhAsanAnI apekSAe bAdaratA kahevAmAM AvI che. javAbamAM prabhu kahe che. he gautama! sarvAtyaMtaramaMDaLa kSetranI avabhAsanAnI apekSAe ANuM paNa ane sarvabAhAmaMDaLa kSetranI avalAsanAnI apekSAe bAdara paNa avabhAsanAdika kriyA karavAmAM Ave che. Urva adhaH ane tiryaka sUtronuM nirUpaNa sUtrakAra hamaNA kare che ethI tyAM temanuM nirUpaNa ame karI zakatA nathI. 'mA NaM bhaMte ! kiM AI kijjai majjhe kajjai pajjavasANe kajjai, goyamA ! AI vi kajjada, majjhe vi kajjai, pajjavasANe vi kajjaI' mata ! te samAna 35 yA tyAM pahelA karavAmAM Ave che? athavA madhyamAM karavAmAM Ave che? athavA aMtamAM karavAmAM
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ambUdvIpaprApti saMkramaNakAlasyAdAvapi kriyate, madhye'pi kriyate, avasAne'pi kriyate iti / evameva viSaya sUtramAnupUrvIsUtraM dikmatraM na vaktavyam, gamanasUbavadeva, vistaramayAt nAtrAlApaprakAro varNyate svayamevohanIyaH, iti dvAdazaM dvAraM samAptam // sU0 8 // aSTamasUtraparyantaprakaraNe dvAdazaM dvAraM nirUpya tadanu trayodazaM dvAramAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, - mUlam-jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA kevaiyaM khettaM uddhaM tavayaMti ahe tiriyaM ca, goyamA ! eNaM joyaNasayaM uddhaM tavayaMti aTArasa joyaNasahassAiM ahe tavayaMti sIyAlIsaM joyaNasahassAiM doNi ya tekTre joyaNasae egavIse ya sadvibhAe joyaNasta tiriyaM tavayaMti tti / aMto NaM bhaMte ! mANusuttarassa pavvayassa je caMdimasUriyaggahagaNaNakkhattatArA: rUvANaM bhaMte ! devA kiM uddhovavaNNagA kappokvaNNagA vimANobA paNagA cArovavaNNagA cAradviiyA gairaiyA gaisamAvaNNagA, goyamA! aMtoNaM mANusuttarassa pavvayassa je caMdima sUriya jAva tArArUke, teNaM devA No uddhovavaNNagA No kappovavaNNagA vimANovavaNNagA: cArovavaNNagA No cAradiIyA gairaiyA gaisamAvaNNagA uddImuhakalaM cuyA pupphasaMThANasaMThiehiM joyaNasAhastiehi tAva khettehiM sAhastiyAhi veuvviyAhiM bAhirAhiM parisAhiM mahayAhayaNagIyavAiyatalatAla; tuDiyaghaMgamuiMgapaDupavAiyaravegaM divvAiM bhogabhogAiM bhuMjamANA mahayAH majjhe vi kajjai pajjavalANe vi kajjaha' he gautama ! vaha avabhAsanAdirUpa kriyA SaSTi muhUrta pramANa maNDala saMkramaNa kAlakI Adi meM bhI kI jAtI hai, madhya meM bhI kI jAtI hai aura anta meM bhI kI jAtI hai| isI taraha se viSaya sUtra AnupUrvIsUtra evaM dika sUtra bhI kahalenA cAhiye jaisA ki gamanasUtra kahA gayA hai usI prakAra ko lekara 12 vA dvAra samApta // 8 // bhAva cha 1 senA pakSamA prabhu 4 cha-'goyamA ! AI vi kajjai majjhe vi kajjai, pajjavasANe vikajjaI' gautama! sapanAsanA35 yA 46 bhuta prabhAzubha saMkramaNakALanA prAraMbhamAM karavAmAM Ave che. madhyamAM paNa karavAmAM Ave che ane aMtamAM paNa karavAmAM Ave che. A pramANe viSayasUtra, AnupUvI sUtra temaja dipha sutra paNa kahI levuM joIe. jema ke gamanasUtramAM kahevAmAM AveluM che, te pramANe ja te prakArane laIne A dvAdeza dvAra samApta. sUtra-8
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAvikA TIkA-saptamavasaskAraH sU. 9 tApakSetrAdinirUpaNam ukiTTa sIhaNAya bolakalakalaraveNaM acche pacvayarAyaM payAhiNAvattamaMDalacAraM bhelaM azupariyati ||suu0 9 // '' chAyA-jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUpau kiyat kSetramUcaM tApayataH, avastiryak ca gautama ! eka yojanazatamadhya tApayataH, aSTAdaza yojanasahasrANi adhastApayataH saptacatvAriMzad yojanasahasrANi dve ca nipaSTiyojanazate ekaviMzatizca paSTi mAgAn yoganasya tiyaktApayataH 1 antaH khalu bhadanta ! mAnupottarasya parvatasya ye candrasUryagrahagaNanakSatratArArUpAH khalu bhadanta ! devAH kimUrbopapatrakAH kalpopapatra kA vimAnopapannakA-zvAropapannakA cAra sthitikA: gatiratikAH gatisamApanakAH, gautama ! antaH khalu mAnupottarasya ye candrasUrya yAvat tArArUpAste khala devAH no UopapannakAH no kalpopapatrakAH vimAnopapannA:cAropapanakA no cArasthitikAH gatiratikAH gatisamapannakAH UrdhvamukhakalaMbukA: puSpasaMsthAnasaMsthitai yojanasAhasikaiH sAhasikAmi vaikurvikAbhi vAhyAbhiH parSadbhiH maha tAhatanRtyagItavAditatantrItalatAlatruTitaghanamRdaGgapaTupravAditaraveNa divyAn bhogabhogAn bhuJjAnAH, mahatA utkRSTa siMhanAda volakalakalaraveNa acchaM parvatarAja pradakSiNAvarta maNDalacAraM merumanuparyaTanti // suu09|| TIkA-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe-sarvadvIpamadhyajambU, dvIpe ityarthaH 'sariyA' sUyauM dvau 'kevaiyaM khettaM uddhaM tavayaMti' kiyat-kiyatpramANaka kSetram Urdhvam-UrdhvadigbhAgaM tApayataH svakIyatejasA vyApnutaH 'ahe tiriyaMca' tathA kiyatpramApakaM kSetra mayobhAge tigmAge ca tApayataH, iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, trayodazadvAra kA kathana / aSTamasUtra paryanta ke prakaraNa meM 12 ve dvArakA nirUpaNa karake aya sUtrakAra isa 13 veM dhAra kA nirUpaNa karate haiM, . jaMbuddIveNaM bhate ! dIve sUriyA ke iyaM kheta' -ityAdi TIkArtha-he bhadanta ! isa jambUdropa nAmake dvIpa meM 'sUriyA' vartamAna do sUrya kevaiyaM khettaM uddhaM tavayaMti' urva meM kitane kSetra ko apane teja se tapAte haiM ? arthAtU apane teja se ve kitane pramANa vAle kSetra ko vyApta karate haiM ? 'ahe trayodazadvAranuM kathana , aSTama sUtra paryanta prakaraNamAM 12 mA dvAranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra A 13 mA dvAranuM nirUpaNa kare che- 'jambudIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA kevaiyaM khetta' ityAdi : -mahanta ! // mUdvI5 nAma dvIpawi 'sUriyA' patamAna meM sUryo 'kevaiyaM khettaM uddhaM tavayaMti' mA trana pAtAnA tethI tapAva cha ? mero pAtAnA dreii me 88 vA kSetrana vyAsa hare che ? 'ahe tiriyaM ca tamA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ jammUbIyapravAsilo 'goyamA' he gautama ! 'ega joyaNasayaM uddhaM tavayaMti' eka yojanazatamU tApayataH, sUryavimAnasyoparibhAge yojanaikazatapramANasyaiva tApakSetrasya sadbhAvAt 'aTThArasa joyaNAI ahe tavayaM te' dvAvapi sUryo aSTAdazazata yojanAni adhomAge svatejasA tApayataH prakAzayataH, kathametAvadeva tApayata iti cedittham-sUryadvayAbhyAgaSTasu yojanazateSu adhogateSu bhUtalaM bhavati, tasmAca yojanasahasra adhogrAmAH syu tAn grAmAna yAvat tApanAt ataetAvadevAdhobhAge sUryAbhyAM tApayata iti / 'sIyAlIsaM joyaNasahassAI' saptacatvAriMzad yojanasahasrANi 'doNNi ya tevaDhe joyaNasa' dveca tripaSTayadhika yojanazate, tripaSTayadhikaM yojanazatadvamityarthaH 'egavIsaMca sadvimAe joyaNasta' ekaviMzatizca paSTibhAgAna yojanasya, 'tiriyaM tavayaMtitti' tiryaktApayata iti, etatkhalu sarvotkRSTadinacakSuH sparzApekSayA tiriyaM ca tathA adho bhAga meM aura tiryag bhAga meM ve kitane pramANa vAle kSetra ko apane teja se vyApta karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! egaM joyaNasayaM uddhaM tavayaMti' he gautama ! urdhva meM ve ekalau yojana pramANa vAle kSetra ko apane teja se vyApta karate haiM kyoMki sUrya vimAna ke Upara ekasI yojana pramANavAlA kSetra hI tApakSetra mAnA gayA hai 'aTThArasa joyaNasahassAI ahe savayaMti' tathA adho bhAga meM ve apane teja se 18 hajAra yojana pramANavAle kSeva ko tapAte haiM-vyAsa karate haiM adhobhAga meM ve itane hI kSetra ko kyoM tapAte haiM-prakAzita karate haiM ? to isakA uttara aisA hai-AThasau yojana nIce taka bhUtala hai isase 1 hajAra yojana meM nIce grAma hai so ye do sUrya vahIM taka ke pradezako apane teja se vyApta karate hai 'sIAlIsaM joyaNasahassAI doNi ya tevaDhe joyaNasae egavIsaMca sahibhAe joyaNassa tiriyaM tavayaMti' tathA tiryam dizA meM ye do sUrya 47263 20 yojana pramANakSetra ko apane teja se adhabhAgamAM ane tiya bhAgamAM teo keTalA pramANuvALA kSetrane pitAnA tejathI vyAsa cha ? uttaramA prabhu 43 -'goyamA ! egaM joyaNasayaM uddhaM tavayaMti' gautama ! bhI teo ekase jana pramANuvALA kSetrane pitAnA tejathI vyAsa kare che kemake sUrya vimAnanI upara eka jana pramANuvALuM kSetra ja tApakSetra mAnavAmAM AveluM che. 'advArasa joyaNasahassAI ahe tavayaMti' tebhara madhAlAmA tayA potAnA tathA 18 hajAra cAjana pramANavALA kSetrane tapta kare che-bhyAsa kare che. adhebhAgamAM teo ATalA ja kSetrane zA mATe tapta kare che-prakAzita kare che? te Ane javAba A pramANe che ke AThase jana nIce sudhI bhUtala che. ethI 1 hajAra ejanamAM nIce grAma che. te e me sUryA tyA sudhAnA prazana potAnA testhI vyAsa 42 cha. 'sIAlIsaM joyaNasahassAI doNNiya tevaDhe joyaNasae egavIsaM ca sadvibhAe joyaNassa tiriyaM tavayaMti' tamA tirya dizAmAM e be sUryo 4726323 ejana pramANu kSetrane pitAnA tejathI vyAsa
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 9 tApakSetrAdinirUpaNam bhavatIti jJAtavyam, atra tiryakkathanena pUrvapazcimayorevedaM grAhyam, uttaratastu 180 nyUna 45 pazcaravAriMzad yojanasahasrANi, dakSiNataH puna:pe 180 yojanAni, lavaNasamudretu trayastri zad 33 yojanasahasrANi trINi 3 zatAni trayastriMzat 33 adhikAni yojanasya tribhAgayutAni iti / samprati-manuSyakSetravatti jyotiSkadeva svarUpaM jJAtuM praznayan caturdazadvAramAhaaMtoNaM bhaMte' ityAdi, 'aMtoNaM bhaMte ! mANussuttarassa pavvayassa' antarmadhye khallu bhadanta ! mAnupottarasya parvatasya, tatra manuSyebhya uttaro'yavartI yaH sa mAnuSottaraH, enaM parvatamavadhIkRtya manuSyANAgrutpatti sthiti vinAzaprabhRti bhAvAt, yadvA manuSyajIvAnAmuttaraH vidyAdizakterabhAve ullayayitumayogyo yaH sa mAnuSottaraH sa cAsau parvatazceti mAnuSottaraparvatastasya vyAppa karate haiN| cakSuindriya ke utkRSTa viSaya kI apekSA yaha pramANa kahA gayAhaiM yahAM tiryak kathana se pUrva aura pazcima kA hI yaha kSetra pramANa gRhIta huA hai aisA jAnanA cAhiye uttara dizA meM ina donoM sUryoM kA tArakSetra 180 yojana nyUna 45 hajAra yojana kA hai tathA dakSiNa dizA kI tarapha inakA tApakSetra 180 yojana kA hai lavaNasamudra meM 333330 yojana pramANa inakA tApakSetra hai| trayodazadvAra samApta. 14 veM dvArakA kathana manuSyakSetravartIjyotiSka devoM ke svarUpako pragaTa karane ke liye isa 14 meM bAra ko sUtrakAra ne kahA hai-isa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'aMtogaMbhaMte ! mANussuttarassa pavvayassa je caMdimasUriyagahagaNaNakkhattatArAkhvANaM bhaMte ! devA uddhovavaNNagA, kappovavaNNagA, vimANovavaNNagA, cArovavaNNagA, cArahiyA, gaharaiyA, gaisamAvaNNagA,' he bhadanta manuSottara parvata ke madhya meNkare che. cakSurindriyanA utkRSTa viSayanI apekSAe A pramANu kahevAmAM AveluM che. ahIM tiyapha kathanathI pUrva ane pazcimanuM ja kSetra pramANe gRhIta thayeluM che, evuM jANavuM joIe. uttaradizAmAM e bane sUryonuM tApakSetra 180 ejana kama 45 hajAra ejana jeTaluM che. temaja dakSiNadizA tarapha emanuM tApakSetra 180 ejana jeTaluM che. lavaNasamudramAM 33333 cAjana pramANa emanuM tApakSetra che. trayodazadvAra samAsa yatuzadvAra 4thana manuSya kSetravatI tiSka denA svarUpane karavA mATe A 14mA dvArane sUvakAre 4I cha. mAmAM gautabhasvAmI prabhune yA pramANe prazna yI che hai-'aMtoNaM bhaMte ! mANussuttarassa pavvayassa je caMdimasUriyaggahagaNaNakkhattatArAlyANaM bhaMte ! devA udghovavaNNagA, kappovavaNNagA, vimANovavaNNagA, cArovavaNNagA, cAradviiyA, gairaiyA, gaisamAvaNNagA' se bhata! mAnuSettara parvatanA madhyamAM eTale ke mAnuSAra parvata saMbaMdhI je candra,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 jambUdvIpaprazatisUtre sambandhinaH 'je caMdimatra riyagahagaNaNakkhattatArAkhyA teNa bhaMte' ye candrasUryagrahanakSatra tArA-rUpAH te khalu bhadanta ! 'devA' devAH jyotiSkAH, atrai kasmin praznavAkye d vAradvayaM madanta !iti bhagataH saMvodhanaM kRtaM tat pRcchakasya bhagavannityuccAraNe'tiprItimakhaM bodhayatIti / he bhadanta ! ye ime mAnuSottara parvatasambandhina candrAdayanArUpA jyotiSka devA ityarthaH / te 'kiM udghovavaNNA' UrdhvopapannAH tatra - Urdhvam saudharmAdi dvAdazabhyaH kalpebhya UrdhvaM graiyakAnuttara vimAneSu upapannAH samutpannAH kalarAvItAH kim, athavA 'kappocavaNNA' kalpo-papannAH saudharmAdidevalokotsnA ityarthaH, vimAjIvanA' vimAnopapannakAH vimAneSu, jyotiSkadevasamvandhiSu upapannAH-utpannAH kim athavA 'cArodavannagA' cAropapannakAH, tatra cAro maNDaLa tyA paribhramaNam tAdRzaM bhramaNamupapanna :- bhAbhitavantaH him, athavA - 'cAra dvitIyA' cArasthitikAH, tatra - cArasya maNDalagatmA paribhramaNalakSaNasya sthitirabhAvo yeSAM te cArasthitikAH, tatra cAra sthite:- cArAbhAvo'rthaH kathaMbhAtIti cedatrocyate - sthAdhAtorarthaH gatinivRttiH gati calanaparyAyarUpA, tathA cArasthite: gamanAbhAvarUpatvena cArasthitiketi kathanena cArAbhAvasya jJApanAt sthirabhAvarUpArthasya saMbhavAditi / ' gairaiyA' gatiratikAH tatra gatau - gamane ratiH- AsaktiH prItiryeSAM te gatiratikAste devAH kim / etAvatA gatauratimAtraM kathitam samprati - sAkSAdeva gatiM praznayati - ' gaisamAvagjanA' gatisamApanakAH anavarataM gatiyuktAH kimitipraznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gothamA' he gautama ! 'aMto arthAt mAnuSottara parvata sambandhI-jo candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA haiM ve saba : jyotiSka deva haiM ve kyA urdhvopapana hai saudharmAdi 12 kalpoM se Upara greveyaka aura anuttara vimAnoM meM utpanna hue haiM ? arthAt kyA ye kalpAtIta haiM ? athavA kalpopanaka hai - saudharmAdi devalokoM meM utpanna hue haiM kyA ? athavA vimAno-papannaka hai - jyotiSka deva sabandhI vimAnoM meM utpanna hue haiM kyA ? athavA cAropapannaka haiM- maNDalagati se paribhramaNa karane vAle haiM kyA ? athavA - cArasthitika hai - maNDalagati se paribhramaNa karane ke abhAva vAle haiM kyA? athavAgatiratika hai-gamana meM Asakti - prIti vAle hai kyA ? athavA gatisamApannaka haiM - nirantara gatiyukta haiM kyA ? yahAM sUtra meM jo dobAra bhadanta zabda prayukta sUrya, graha, nakSatra ane tArA che, te sarve jyAtiSTa devA che, teo zuM urdhvapapannaka che. saudharmAdi 12 kalpeAthI upara traiveyaka ane anuttara vimAneAmAM utpanna thayelA che? eTale ke zu teo pAtIta che? athavA peApapannA che. saudharmAdvi devaleAkeAmAM utpanna thayelA che ? athavA vimAnApapannaka che jyeAtiSNu dhruva sabadhI vimAnAmAM utpanna thayelA che.? athavA cApapanaka che-maDaLa gatithI paribhramaNa karanArA che? athavA cArasthitika che--maMDaLa gatithI paribhramaNa karavAnA abhAvavALA che? athavA gatiratika che-gamanamAM Asakti-prItivALA che ? athavA gati samApanA che-niratara gati yukta che ? ahIM - --
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 9 tApakSetrAdinirUpaNam NaM mANusmuttarassa pandhayassa' antarmadhye khala mAnuSottAsya sambandhinaH 'je dimamariya jAva tArArUve' ye candrasUryagrahanakSatArArUpAH jyotiSkAH 'teNaM devA' te khalu uparyuktA devAH 'no udghovavanagA no kappovavanagA' no UopapatrakAH saudharmAdidvAdazabhyaH kalpebhya ardhvam-upari yAni greveyakAnuttaravimAnAni tatra notpannAH na vA kalpopapanakAH saudharmAdi vimAneSu notpannA ityarthaH / kintu 'vimANovavanagA' vimAnopapatrakA, vimAneSu-candrasUryahuA hai vaha gautamasvAmI meM bhagavAna ke prati ati prIti kA dyotaka hai manuSyo kA sadbhAva-utpatti sthiti maraNa Adi-mAnuSottara parvata ke pahile 2 taka hai mAnu. Sottara parvata ke bAda usa tarapha manuSyoM kA sadbhAva utpatti sthiti maraNa Adi nahIM hai isaliye isakA nAma mAnuSottara aisA huA hai-athavA-vidyA Adi zakti ke abhAva meM manuSya ise kisI bhI prakAra se ullaGghana nahIM kara sakate hai isaliye bhI isakA nAma mAnuSottara huA hai caimAnika devoM ke kalpopapanna aura kalAtIta ke bheda se do bheda pratipAdita hue hai yahI bAta yahA~ 'uddhovavannagA kappovayannagA' ina padoM dvArA prakaTa kI gaI hai cArasthiti" padameM jo maNDalagati paribhramaNa karane rUpa cAra-gatikA abhAva prakaTa kiyA gayA hai vaha sthA dhAtu kA artha gati nivRtti ko lekara kiyA gayA hai isa taraha se kiye gaye ina praznoM kA uttara prabhu dete hue kahate haiM-'goyamA! aMtoNaM mANusutarassa pavayassa je caMdima sUriya jAva tArAhave teNaM devA No uddhovaNNagA, jo kappovaSaNNagA; dhimANocavaNNagA, cArovavaNNagA, No cArahiIyA gairaIyA gaI. samAvaNNagA' he gautama ! mAnavottara parvata sambandhi candra, sUrya yAvat tArA yesavamAM je be vakhata "bhadanta zabda prayukta thaye che te gautamamAM bhagavAna pratye je aMtiprIti che te batAve che. mANasane sadabhAva-utpatti-risthati maraNa Adi-mAnuSettara parvatanI pahelAM pahelAM sudhI che. mAnuSettara parvata pachI te tarapha manuSyane saMbhAva utpatti-sthiti maraNa vagere nathI. ethI AnuM nAma mAnuSettara evuM thayuM che. athavA vidyA vagere zaktinA abhAvamAM manuSya Ane kaI paNa prakArathI ulaMghana karI zakatA nathI eTalA mATe paNa enuM nAma mAnuSettara thayeluM che. vaimAnika denA kapa5ne manapAtIta mahathI se leho pratipAhita thayesA che. me ta mI 'uddhovavannagA kappovavannagA' se paho 48 Ta 4ravAmAM mAvalI cha. 'yAsthiti' 54mA majagati paribhramaNa karavA rUpa cAra-gatine abhAva prakaTa karavAmAM Avela che te "thA dhAtune matha gati-nivRttiaasa42pAmA mAvata cha. yA pramANe praznI 42vAmA myAdA cha tanapAmA prabhu mA zata bhASecha-'goyamA ! aMtoNaM mANusuttarassa pavvayassa je caMdima sUriya jAva tArAhave teNaM devA No udghovavaNNagA, No kappovavaSNagA, vimANovavaNNagA, bArAvavaNNagA, NA cAradiIyA, gairaiyA, gai samAvaNNagA' 3 gautama ! bhAnuSottara parata ja018
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 jambUdvIpamatisUtre jyotiSkAdi sambandhivimAneSu samutpannAH, tathA - 'cArokvAgA' cAropapannakAH, cAromaNDalagatyA paribhramaNaM tamutpannA stadAzritavantaH 'no cArahiIyA' no cArasthitikAH maNDalatyA paribhramaNalakSaNacArasyAbhAvavanto na kintu cAravanta evetyarthaH, ataeva 'gairaiyA' gatiratikA: - gatisamAyuktAH 'uddhImukalaMyA puSThANa saMThiehi' UrdhvamukhakalaM mukA puSpasaMsthAna saMsthitaiH, UrdhvamukhaM yat kalambukAyaM kadambapuSpaM tasya yat saMsthAnaM tadvat saMsthAnena saMsthite ravasthitaiH 'joyaNa sAhassie hiM' yojanasa (hasrike rane kayojana sahasrapramANaiH 'tApakhehi' tApakSetraH, atretthaM bhAve tRtIyA, tenetthaMbhUtai meruM parivartante iti kriyAntrayaH 'arthAt uktasvarUpANi tApakSetrANi kuntio jambUdvIpagataM meruM parito bhramanti idaM ca vizeSaNaM candrasUryANAmeva natu nakSatrAdInAm, yathAsambhavameva vizeSaNAnAM saMbandhAt / samprati- etAn saba deva hai aura ye saba na urdhvopapannaka haiM aura na kalpopapannaka haiM kintu jyotiSka vimAnopapannaka hai candra-sUrya jyotiSka Adi sambandhI vimAnoM meM utpanna hue haiM tathA cAroMpapannaka hai-maNDala gati se paribhramaNa karane vAle haiM "no cArahiIyA" ataeva ye cArasthitika nahIM haiM / kintu gatizIla hI haiN| isI kAraNa inhe gatiratika aura gati samApannaka kahA gayA haiM 'uddhImuhaphalaMbuyA puSpasaMThANasaMThiehiM joyaNa sAhastiehi tAvakhettehiM, sAhassiyAhiM venciya. hi vAhirAhi paresAhi' ye kadambapuSpa kA jaisA AkAra use urdhvamukhavAlA sthApita karane para ho jAtA hai aise hI AkAravAle aneka hajAra yojana pramANa vAle kSetra ko ye apane tApa se sapAte haiM- prakAzita karate haiMinakA kArya yahI hai ki ye anavarata 1121 yojana choDakara sumeru parvata kI pradakSiNA dete raheM / aneka hajAra yojana pramANa vAle tApakSetra ko tapAte haiMprakAzita karate haiM aisA jo kahA gayA hai vaha candra sUryo kI apekSA se hI kahA saMbadho candra, sUrya, yAvat tArAo e badhAM deve che ane e badhAM ufpapanaka nathI temaja pepapanaka paNa nathI. paraMtu e badhAM ceAtiSTha vimAne papannaka che. candra-sU nyAti vagerethI sambaddha vimAnAmAM utpanna thayelAM che. temaja cArepapanaka che. maDaLana gatithI paribhramanu 42nArA che. 'nA cAraTThiIyA' methI yethe| yAra sthitiH nathI. paraMtu gatizIla che. ethI ja emane gatiti ane gati samApanaka kahevAmAM Avela che. 'uddhImuha kalaMbu yaH puSpha maMThANasaM ThehiM joyaNasAhissiehiM tAvakhette hiM, sAhAssiyAhiM beDavviyAhi vAhirA parisAhi 44 puSpane zubha rAjIne sthApita TharavAmAM Ave tevA AkAravALA aneka hajAra ceAjana pramANavALA kSetrane ee pAtAnA tApathI tama kare che--prakAzita kare che. emanuM kAryAM A pramANe che ke e anavarata 1121 cAjana tyajIne sumeruparyaMtanI pradakSizA karatA rahe. aneka hajAra ceAjana pramANavALA tApakSetrane e tapta kare che--prakAzita kare che--evu je kahevAmAM AveluM che te candra sUryAMnI,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 9 tApakSetrAdinirUpaNam candrAdIn sAdhAraNyena vizeSayannAha-'sAhassiehi sAhasrikAbhiH-aneka sahasrasaMkhyakAbhiH 'veubviyAhi vaikurvikAbhiH-vikuSitAnekaprArakarUpadhAriNIbhiH 'bAhiehi' bAhyAbhi:AbhiyogikakarmakAriNImiH nATayagItavAdanAdi varmamavaNatvAt natu tRtIyaparSad rUpAbhiH 'parisAhiM' parpadbhirdevasamUharUpAbhiH kartRbhUtAbhiH 'mahayAhayaNagIyavAiya' mahatAhatanATayaH gItavAditra, mahatA-atizayena AhatAni-tADitAni vAditrANi nATayagIte vAdine ca vAdanarUpe trividhe'pi saGgIte ityarthaH 'taMtItalatAlatuDiyaSaNamuiMga' tantrItalatAlatruTitaghanamRdaGgAnAm 'paDappanyAiyaraveNaM' paTupravAditaraveNa-zabdena 'divvAI bhogabhogAI bhuMjamANA' divyAna-vilakSaNAn bhogabhogAn bhuJjAnAH 'mahayA ukisIhaNAya bola kalakalakaraveNaM' mahatA utkRSTasiMhanAda bola kalakalaraveNa tathA-svabhAvato gatiratikaiH-bAhyaparSadantargatai devegena gacchatsu vimAnepUtkRSTo yaH siMhanAdo mucyate yauca bolakalakalau kriyete tatra volonAma mukhe istaM datvA mahatAzabdena pUtakaraNam, kalakalazca vyAkulazabdazabdasamudAyaH tAdRzagayA hai nakSatrAdi koM kI apekSA se nahIM kyoMki vizeSaNa yathA saMbhava hI yojita kiye jAte haiM / ye candrAdika jyotiSI deva aneka hajAra kI saMkhyAvAlI evaM vikurvita aneka prakAra ke rUpoM ko dhAraNa karanevAlI tathA nATyagIta, vAdana bhAdikAryoM meM praviNa hone se Abhiyogika ke karma kI karanevAlI pariSadAo se ghire hue devasamUhoM se parivRta hue 'mahayAhayaNagIyavAiyatItalatAlatuDiyaghaNamuiMgapaDappavAiyaraveNaM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANA mahayA ukkiha sIhaNAyabolakalakalaraveNaM acchaM pavvavarAyaM payAhiNAvatta maMDalacAra mera aNupariyati' atizayarUpa se tADita kiyejA rahe nATaya gIta meM, evaM vAdana kArya meM trividha saMgIta meM-taMtrI, talatAla, truTita, ghana, mRdaGga-inake jora jora ke zabdoM ke sAtha 2 divya bhoga bhIgoM ko bhogate hue tathA utkRSTa siMhanAda karate hue evaM bola-mukha meM hAtha dekara sITIkIsI jora jora kI apekSAe kahevAmAM AveluM che. nakSatrAdikanI apekSAe nahi. kemake vizeSaNa yathA saMbhava ja cejita karavAmAM Ave che. e candrAdika jyotiSI devo aneka hajAranI saMkhyAvALI temaja vikavitA aneka prakAranA rUpane dhAraNa karanArI temaja nATyagIta, vAdana - vagere kAryomAM pravINa hovA badala AbhigikanA karmone karanArI pariSadAethI bhAkRta devasabhUlAyI parikRta thye| 'mahayA paTTagIyavAiyatatItalatAlatuDiyaghaNamuiMgapaDuppavAiyaraveNaM divvAI bhogabhogAI bhujamANA mahayA ukkiTTa sIhaNAya bolakalakalaraveNaM acche pavayarAyaM payAhiNAvattamaMDalacAra meru aNupariyaTuMti' atizaya 35thI dilsa 42vAmA avilA nATyamAM, gItamAM temaja vAdana kAryamAM, trividha saMgItamAM-taMtrI, talatAla, truTita, ghana, mRdaMga emanI tasala kavani sAthe divya bhegone upabhoga karatA temaja utkRSTa siMhanA karatA tathA bela-eTale ke meMmA hatha nAkhIne siseTIo jevo avAja karate temaja kala
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpamati 140 raveNa - zabdena mahatA mahatA samudraH zabdabhUtamiva kurvANAH meruM parivartante iti kriyAsambandhaH, kiM viziSTaM meruM tatrAha-'acchaM' ityAdi, ' acchaM pavvaparAyaM ' accham atIva nirmalaM jAmbUnadamayatvAt ratnaca kuLavAcca parva rAjaM - parvatendram 'pagAhiNAvattaMmaMDalacA raM' pradakSiNAvartta maNDacAram, tatra prakarpeNa sarvAsu dikSu vidikSu ca paribhramaNaM kurvatAM candrAdInAM dakSiNadigbhAge evaM merurbhavati yasmin Avartane maNDalaparibhramaNalakSaNe sa pradakSiNaH, pradakSiNa AvartI yeSAM maNDalAnAM tAni pradakSiNAvartamaNDalAni teSu yathAcAro bhavati tathA, kriyA vizeSaNam tena pradakSiNAvartamaNDale cAraM gamanaM yathA syAt tathA 'meruM azuM pariyaIti' meru parvatarAja manuparyaTanti - parivartante, arthAt sarve'pi candrAdayo jyotiSkadevAH samayakSetravarttinaH meru paritaH pradakSiNAvarta maNDaLacAreNa bhramantIti caturdazaM dvAram // 09 // caturdazadvAre navamaM sUtraM vyAkhyAya pazcadazadvAre dazamaM sUtraM vyAkhyAtumAha- 'te siNaM bhaMte' ityAdi, mUlam - tesi NaM bhaMte ! devANaM jAhe iMde cue bhavai se kaha miyANi pakareMti ? goyamA ! tAhe cattAri paMca vA sAmANiyA devA te ThANaM uvaMsaMpajittANaM viharaMti jAda tastha aNNe iMde uvavaNNe bhavai / iMdANe paNaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM uvavAraNaM virahie ? goyasA ! jahaNaNeNaM egaM. samayaM ukkoseNaM chammAse unavAraNaM virahie / bahiyANaM bhaMte ! mANu-. suttarassa pavvayassa je caMdima jAtra tArArUvA taM cetra NeyavtraM NANattaM vimANocapaNA No cArovavaNNagA cAraTTiiyA No gairaiyA No AvAja karate hue tathA kala kala zabda karate hue usa suvarNamaya hone se evaM ratna bahula hone se atyanta nirmala- aise parvatarAja kI samaya kSetravatA meru kI pradakSiNAvarna maNDalagati se nitya pradakSiNA kiyA karate haiM / jisa maMDala, paribhramaNa meM meru dakSiNadigbhAga meM hI hotA hai vaha pradakSiNa hai yaha pradakSiNa Avarna jisa maMDaloM kA honA hai ve pradakSiNAvarta maNDala haiM ina meM jaise gati hotI haiM isa gati ke anusAra ve meru parvata kI pradakSiNA kiyA karate hai / " prada kSiNAvarta maMDala cAra" yaha kriyA vizeSaNa hai ? 14 vAM dvAra samApta // kala zabda karatA te suvarNa`maya haiAvAthI temaja ratna bahulatAthI atyaMta nirmAMLa evA parvatarAjanI-samaya kSetravatI merunI pradakSiNAva maDaLa gatithI nitya pradakSiNA karatA rahe che. je maMGaLa paribhramaNamAM meru dakSiNa dvibhAgamAM ja hAya che te pradakSiNA che. A pradakSiNa Avata je maDaLAnA hAya che. te pradakSiNAvata maMDaLa che emAM jevI gati hAya che A gati mujaba tej'| bheru parvatanI pradRkSiyA 4ratA rahe che. 'pradakSiNAvarta maMDalacAra' mADiyA vizeSANu che 5 catudarzI dvAra kathana samApta //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAcikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 10 indracyavanAntarIyavyavasthAnirUpaNam 141 gaisamAvaNagA pakkigasaMThANasaMThiehiM joyaNasayasAhassiehi tAvakhittehi sayasAhassiyAhi veuniyAhiM bAhirAhiM parisAhi mahathAyaNaTrajAva bhuMjamANA suhalessA maMdalessA cisaMtaralessAaNNoNNasamogADhAhiM leslAhiM kuDAviva ThANaThiyA savvao samaMtA te paese obhAseMti ujjo.. vaiti pabhAseMti ti| tesiNaM bhaMte !devANaM tAhe iMde cue se kaha miyANiM pakareMti jAva jahANeNaM egaM samayaM ukkoseNaM chammAsA iti ||suu. 10 // ___ chAyA-teSAM khalu bhadanta ! devAnAM yadA indrazcyuto bhavati te kathamidAnI prakurvanti ? gautama ! tadA catvAraH paJca vA sAmAnikAdevAH tatsthAnamupasaMpadya khalu viharanti, yAvattatrAnya indra upapanno bhavati / indrasthAnaM khalu bhadanta ! kiyantaM kAlamupapAtena virahitam gautama ! jadhanyenaikaM samayamutkarSeNa SaNmAsAna upapAtena virahitam / bAhyAH khalu bhadanta ! mAnuSottarasya parvatasya ye candra yAvattArArUpAH tadeva netavyam, nAnAtvaM vimAnopapannakA cArasthitikA no gatiratikAH, no gatimApannAH paveSTakA saMsthAna saMsthita yojanazatasAhanikai svApakSetraH zatasAhasikAmi vaikurvikAmi barbAhyAbhiH parSadbhiH mahatAhatanRtyayAvad bhuJjAnAH mukhalezyA mandalezyAH mandAtapalezyAH citrAntaralezyAH anyonya samavagADhAbhirlezyAbhiH kUTAnivasthAnasthitAH sarvataH samantAt tAn pradezAn avabhAsayanti udyotayanti prabhAsayanti / teSAM khalu bhadanta ! devAnAM yadA indrazcyutaH, te kathamidAnoM prakurvanti yAvat jaghanyena eka samayamutkarpaNa SaNmAsAn // sU0 10 // - TIkA-'tesiNaM te ! devANaM' he bhadanta ! teSAM candrAdityAditArArUSANAM khalu jyotiSkadevAnAm 'jAhe iMde cue bhavaI' yadA-yasminkAle indro'dhiSThAyakazcyuto bhavaticyavate tadA-'se kahamiyAni pakareMti' te jyotiSkadevAH kathaM kena prakAreNa idAnI mindra isa prakAra 14 dvAroM meM nauvAM sUtra vyAkhyA yukta karake aba 15 ve dvAra meM 10 ve sUtrakA sUnakAra vyAkhyAna karate haiM ___ "tesiNaM bhaMte ! devANaM jAiM iMde cue ava" ityAdi aba gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'tesiNaM bhaMte ! devANaM' ina candra Aditya-sUrya Adi jyotiSka deyoM kA 'jAhe' jaba 'iMde cue bhavaI' indra cyAta A pramANe 14 dvArathI navamA sUvAnI vyAkhyA karIne have 15 mAM dvAramAM dasamAM sUtra sUtradhAra vyAbhyAna 4re cha-'tesiNaM bhaMte ! devANaM, jAI ide cue bhavaI' ityAdi - gautamasvAmI prabhu2 . pramANe prazna 4ii cha -'tesiNaM bhaMte ! devANaM' me yandra mAhitya-sUrya paNe2 yAti04 hevAna'jAhe' nyAre 'iMde cue bhavaindra
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ kare jabIpaprAliyo virahakAche ki prakurvanti iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tahA cattAripaMca vA sAmANiyA devA' tadA catvAraH paJca vA sAmAnikA devAH tadA tasmin indracyavanakAle catvAra:-catuH saMkhyakAH paJca-paJcasaMkhyakA vA sAmAnikA devAH, ekamatyena militvA 'taM ThANaM uvasaMvajitANaM viharaMti' tatsthAnApasaMpadya khalu viharanti, vasya cyute ndrasya sthAnamupasaMpadya adhiSThAya virahanti tadindrasthAnaM paripAlayanti, kiyatkAlaparyanta mindra. sthAnaM paripAlayanti tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavaI' yAvattatrAnya indra upapanno bhavati, yAvatkAlaparyantam anyo'para indro'dhiSThAyaka upapannaH samutpano bhavatIti / sampati, indraviraha kAlaM praznayannAha-'iMdahANeNaM' ityAdi, 'iMdahANeNaM bhaMte' indra sthAnaM khalu bhadanta ! kevaiyaM kAlaM uvavAeNaM virahie' kiyantaM kAlaM kiyatkAlaparyantam upa. pAtena-indrasyotpAdena virahitaM prajJaptaM kathitamiti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM ega samayaM ukoseNaM chammAsa uvavAeNaM virahie' jaghanyenaikaM samaya mutkarpaNa hotA hai 'se kahamiyANi pakareMti' taba ve usa samaya kyA karate haiM ? isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM 'goyamA! tAhe cattAri paMca vA sAmANiyA devA te ThANaM uvasaMpajjittANaM viharaMti' he gautama! usa samaya cAra yA pAMca sAmA. nikadeva eka saMmati se milakara usa cyuta hue indra ke sthAnakI pUrti kara dete haiN| 'jAva tattha aNNe iMde uvavaNe bhavaI' phira vahAM para koI dUsarA indra utpanna ho jAtA hai tAtparya kahane kA yahI hai ki indra se rikta hue indra sthAna para cAra yA pAMca sAmAnika deva sthAnApanna indra ke rUpa meM tava taka hI kAma saMcAlita karate rahate haiM ki jaba taka koI dUsarA indra usa sthAna para utpanna nahIM hotA hai| 'iMdahANe NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM uvavAeNaM virahie' hai bhadanta ! indrasthAna kitane kAla taka indra ke utpAda se virahita rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoleNaM chammAse' he gautama! indra zyuta yAya che. 'se kahamiyANi pakareM ti' syAre tamA ta samaya zure cha ? mAnA pAmamA prabhu 4 cha. 'goyamA ! tAhe catvAri paMca vA sAmANiyA devA te ThANaM uvasaMpabjisANaM viharati' 3 gautama!te samaye yA 3 pAMya sAmAni hevA se sabhatithI bhajIta a zyuta yayA ndranA sthAnanI pUtiH 42 che. 'jAva tattha aNNe iMde uvavaNNe bhavaI' pachI tyAM koI bIje Idra utpanna thaI jAya che. tAtparya A pramANe che ke IndrathI rakta thayelA IndranA sthAna para cAra ke pAMca sAmAnika deve sthAnApanna IndranA rUpamAM tyAM sudhI ja kAmanuM saMcAlana karatA rahe che ke jyAM sudhI keI bIje Indra te sthAna 652 Spanna th| nathI. 'iMda dvANeNaM bhate ! kevaiyaM kAlaM ubavAeNaM virahie 3 mahata! indra sthAna keTalA kALa sudhI IndranA utpAdathI virahita rahe che? enA javAbamAM prabhu Da The-goyamA ! jahaNeNaM egaM samayaM ukkosegaM chammAse' gItama! ndranu sthAna pandranA
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 10 indracyavanAntarIyavyavasthAnirUpaNam 143 SaNmAsAn upapAnena virahitam, jaghanyata ekasamayaM yAvadindropapAtena tathokarSataH SaNmAsAn yAvat upapAtena virahitaM bhavatIndrasthAnam, tataH paramavazya manyasyendrasya utpAdAditi / ___ samprati samayakSetrabahirvatti jyotiSkadevAnAM svarUpaM praSTumAha-bahiyANaM' ityAdi, 'bahiyANaM bhaMte ! mANusmuttarassa panbayassa' bAhiH khalu (bahistAt khalla) bhadanta ! mAnuSo. tarasya parvatasya, mAnuSottaraparvatasya bahirbhAge ityarthaH 'je caMdima jAva tArArUvA saMceva NeyanvaM' ye pandra yAvattArArUpAstadeva, ye candrasUrya grahanakSatra tArArUpA devaste kimUvauMpapalakA:kalpo. papalakAH vimAnopapannakAH cAropapatrakAH cArasthitikA gatiratirakAH gatisamApanakAH kimiti saMpUrNa praznAkyasya yAvatpadena saMgrahaH tathA, bhagavAnAha-he gautama ! no UoMpapannakAH nApi kalpopapatrakAH, etatparyantaM yAvatpadena saMgRhya te 'NANataM' nAnAtvaM pUrvasUtrApekSayA etat, yat 'vimANocavaNNagA' te mAnupottaraparvatasya vahi ye candrAdayo jyotiSkadevAste no UdhvopapannakA na vA kalpopapannakAH kintu vimAnopapatrakAH 'No cArovavaNNagA' no cAropapannakAH 'cAradiIyA' cArasthitikAH gativarjitA ityarthaH, ataeva 'No gatiraiyA' kA sthAna indra ke utpAda se kama se 1 eka samaya taka aura adhika se adhika 6 mAha taka rikta rahatA hai isake bAda to avazya hI anya indrakA vahAM utpAda ho hI jAtA hai| aba gautama svAmI samaya kSetra se bahirvartI jyotiSka devoM ke svarUpa ke sambandha meM pUchane ke liye 'bAhiyANaM bhaMte! mANusuttarassa pavvayassa je caMdima jAva tArArUvA taM ceva NeyavaM prabhu se aisA apanA abhiprAya prakaTa kara rahe haiM ki-he bhadanta ! mAnupottara parvata se bAhira jo candra sUrya, graha nakSatra evaM tArA hai ve kyA uvopapannaka hai ? yA kalpopapannaka hai ? yA vimAnopapannaka haiM ? yA cAropapannaka hai ? yA cArasthitika hai ? yA gatiratika haiM ? yA gati samApannaka hai? isake uttara meM prabhu ne una se kahA hai ki he gautama ! ye mAnuSottara parvata ke bAhira ke jo jyotiSI deva haiM ve na urbopapannaka haiM na kalpopapannaka haiM kintu utpAdathI ochAmAM ochuM eka samaya sudhI ane vadhAremAM vadhAre 6 mAsa sudhI rikta rahe che. enA pachI te cokkasa bIje indra tyAM utpanna thaI jAya che. have gautamasvAmI samaya kSetramAMthI bahirvatI tiSka devonA svarUpa saMbaMdhamAM prazna 42vA mATe 'bAhiyANaM bhaMte / mANusuttarassa pavyayassa je caMdima jAva tArArUvA taM ceva NeyavvaM prabhunI sAme potAnA mev| mAnaprAya 548 4 cha ta ! bhAnuSottara parvatathI bahAra je candra, sUrya graha, nakSatra temaja tArAo che, teo zuM upapannaka che? athavA kalapepanaka che? athavA vimApapanaka che ? athavA cAra55naka che? athavA cAra sthitika che! athavA gatiratika che? athavA gati samApanaka che? enA javAbamAM prabhue temane kahyuM che ke he gautama! eo mAnuSettara parvatanI bahAranA je jatiSI de che teo upanika nathI tathA ka55naka paNa nathI paraMtu vimAne papannaka che, e cAra
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamyUchIpaprAti no gaviravikA: 'No gaisamAvaNNagA' no gatisamApanakAH 'pavihagasaMThANasaMThiehi pakve. pTakAsaMsthAnasaMsthitaiH 'joyaNasavasAhassiehi' yojanazatasAhasikaH-lakSayojanapramANe 'tAvakhitteti' tApakSetraH, tAn pradezAn aba mAsayantIti kriyAsambandhaH, atra paveSTakAsaMsthAnaM yayA pakveSTakA AyAmato lampAyamAnA viSkambhataH stokA catuSkoNA ca bhavati, tenaiva prakAreNa teSAM manuSya kSetravatinAM candrasUryANAM tApakSetrANi AyAmato'nekayojanayakSa pramANAni, viSkambhato yojanazatasahasra pamANAni bhavanti, ayaM mAva:-mAnupottaraparvatAt yona nakSasyA tikrame saviprathamA candrasUryapati svadanA yojanadhAvikrame dvitIyApaiktiH, vimAnopapannaka hai cAropapannaka bhI ye nahIM hai kintu cArasthitika hai gativarjita hai, ata eva ye gatiratika bhI nahIM haiM aura na gatisamApannaka bhI hai| tAtparya yahI hai ki aDhAI dvIpa ke hI jyotiSI deva gatiratika gatisamApannaka aura cAropapannaka kahe gaye haiM-DhAI dvIpa se pAhara ke jyotiSI deva gativajita kahe gaye haiN| 'pahigasaMThANasaMThiehi joyaNasayasAhassiehiM tAvakkhittehiM sayasAhassiyAhi ve ubviyAhi pAhirAhi parisAhiM manyAhayaNaTTha jAva muMjamANA suhalessA aMdalessA maMdAnavalessA cittaMtarAletsA' ye jyotiSI deva pazca ITa ke jaise saMsthAna vAle aise eka lAgna yojana pramita tApa kSetra ko avabhAsita karate hai pakI huI ITa kA saMsthAna AyAma kI apekSA lamyA hotA hai aura viSkambha kI apekSA stoka-kama-hotA hai evaM cAra konoM ghAlA hotA haiM isI prakAra se anuSya kSetravatI candra sUryo ke tApa kSetra AyAma kI apekSA aneka yojana lakSa pramANa lambe hote haiM aura viSkambha kI apekSA ve eka lAkha yojana ke pramANa vAle hote haiM tAtparya yaha hai ki-mAnupottara paryata se Adhe lAkha yojana 55naka paNa nathI paraMtu cAritika che, gativata che ethI e gatiratika paNa nathI ane gatisamApanaka paNa nathI. tAtparya A pramANe che ke aDhai dvIpanA ja tivI deva gatiratika, gatisamApanaka ane cAre55naka kahevAmAM AvelA che. aDhAI bIna mahAna jyotiSI hai| gativanita upAbhA mArA 2. 'pakidugasaMThANasaM ThiehiM joyaNasayasAhassiehiM tAvakkhittehiM sayasAhastiyAhiM veubviyAhi vAhirAhiM parisAhiM mahayA hayaNaTu jAva muMjamANA suhaletsA maMdaletsA maMdAtavalessA cittaMtaralessA' lyaatiSka deva paphava ITa jevA saMsthAnavALA, evA eka lAkha jana pramita tApakSe te avabhAtrita kare che, paphava ITanuM saMsthAna AyAmanI apekSAe sneka-kama-heya che, temaja catuSkoNa yukta hoya che. A pramANe manuSya kSetravatI candra sUryanA tApekSetra AcArmanI apekSAe aneka pejane lakSa pramANa dIrgha hoya che-ane vidhvaMbhanI apekSAe teo eka lAkha jana jeTalA pramANuvALA hoya che. tAtparya A pramANe che ke mAnuttara parvatathI ardha lAkha jana pachI prathama candra, sUrya, paMkti che. tyAra pachI eka ejana
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 10 indracyavanAnantarIyavyavasthAnirUpaNam .. tena prathamapaJchaktisthitacandrasUryamaNDalAnAmetAvAn tApakSetrasyAyAmo vistArazca bhavati; eka smAt paryAdaparaH sUryo lakSayojanasyAtikame bhavati tena lakSayojanapramANaukta iti / ..'sayasAhassiyAhi' zatasAhatikAbhiH-lakSapramANAbhiH 'veubdhiyAhiM' vaikuMcitAbhiH vaikriyalabdhyA saMpAditAmiH 'parisAhi' parSadbhiH 'mahayAhayaNadR jAva' bhuMjamANA' mahatA. hata, nRtyagagItavAditratantrItalatAlatruTitaghanabhRdaGgapaTuvAditaraveNa divyAn bhogaMbhogon bhudhAnAH te candrAdayaH 'muhalessA' mukhalezyAH atra sukhalezyati vizeSaNaM candrasyaiva yogya vAt tena nAtizItatejaso manuSyalokaiva zItakAlAdau, ekAntataH zItarazmayo netyarthaH mandachezyAH, etaccavizeSaNaM sUrya prati, tena nAtyuSNatejaso manuSyalokaiva nidAghasamaye / etake bAda prathama candra sUrya paGkti hai isake bAda eka yojana Age jAne para dUsarI candra sUrya paMkti hai isa kAraNa prathama paMkti meM rahe hue candra sUrya maMDaloM kA itanI tApakSetra kA AyAma aura viSkambha hotA hai eka sUrya se dUsarA sUrya' eka yojana ke atikama karane para AtA hai isa kAraNa eka lAkha yojana kA.. tApakSetra kA viSkambha kahA gayA hai ..ye candrAdika eka lAkha kI saMkhyAvAle tathA vizvavita aneka prakAra ke rUpoM ko dhAraNa karane vAle aise Abhiyogika karmakArI devasamUhoM ke dvArA caMDe.. jora jora se tADita kiye gaye nATaya gIta evaM vAditra vAdana kArya meM-trividha saGgIta ke samaya meM-taMtrI tala tAla, truTita, ghana,mRdaMga ina saba bAjoM kI dhvani , pUrvaka divya bhogoM ko bhogate haiN| ye candrAdika lukhalezyAvAle hote hai 'yahAM'sukhalezyA' yaha vizeSaNa yogya hone se candra ke hI lAgU hotA hai isase manuSyaloka kI taraha ye zItakAla Adi meM Ati zIta teja vAle nahIM hote haiM arthAt ekAnta se zItarazmi vAle nahIM hote haiN| 'maMdalezyA, yaha vizeSaNa pachI bIjI candra sUrya paMkti che. A kAraNathI prathama paMktimAM rahenArA candra-sUrya maMDaLane ATalA tApakSetrane AyAma ane vizkela hoya che. eka sUryathI bIje sUryaeka ejanane atikrama karavAthI Ave che. A kAraNathI eka lAkha jana ta kSetrane , vikhaMbha kahevAmAM Avela che. ekalAkha jeTalI saMkhyAvALA e candrAdike temaja vikarvita aneka prakAranA rUpe dha raNa karanArA evA Aliyezika karmakArI deva samUho vaDe khUbaja jora-zorathI tADita ; karavAmAM AvelA nA, gIta temaja vAritravAdana kAryamAM trividha saMgItanA samayamAM ' al del, aa, truTita, dhana, mRdA me mA pAdhonI pani hiya mAgAna mAgave che. 25 yandra subhazyAmaDIya cha. sahI 'sakhalezya' mA vizeSa yogya va mahasa candrone ja e lAgu paDe che, ethI manuSyalakanI jema e zItakAya AdimAM atizIta Havin ta nathI arthAta mahatathI zItabhivANA hAtAnathI. 'maMdalezya' mA vizeSa!
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 4 deva punardarzayati vizeSaNAntareNa 'maMdAvalessA' mandatapalezyAH tatra mandAH-na tIkSyaNasvabhAvA bAtaparUpATezyA - kiraNasamudAyo yeSAM te mandAtapalezyAH 'cittaMtaralessA' citrAntaralezyAH citramantaraM ca lezyA yeSAM te citrAntaradezyAH, arthAt citramantaraM sUryANAM candrAntaritazvAt citrazyAtu candrANAM zItarazmitvAt sUryANAmuSNakiraNavaccAt / te ca candrAdayaH kAbhirabhAsayanti tatrAha - 'aNNoSNa' ityAdi, 'aNNoSNa samogADhA hiM' lessAhi' anyonya samayagAdAbhirlezyAbhiH, tatrAnyonyaM parasparaM samavagADhAbhiH saMzliSTAbhiH zyAbhiH mitiprakAH candrANAM sUryANAM ca lezyAH yojanazatasahastrapramANa vistArAH candrasUryANAM suSIpaMktyA vyavasthitAnAM parasparamantaraM paJcAzad yojanasahasrANi tatazca candrasya prabhayA mizritAH candraprabhAH, evaM prakAreNa candrasUryayoH prabhAnAM parasparamizrIbhAvaH pratipAdita iti / eteSAM sUrya ke prati hai - isa se ye ati uSNateja vAle nahIM hote haiM jaise ki ye manuyaloka meM nidAgha ke samaya meM garmI ke samaya meM ho jAte haiM 'maMdAta balezyA' ye manda AtaparUpa leiyAvAle - kiraNoMvAle hote haiM - tIkSNa kiraNoM vAle nahIM hote haiM 'cittaMtaralessA' inakA antara vicitra hotA hai aura lezyA bhI ina kI bhinna 2 hI hotI hai kyoMki sUrya candroM se antarita hote haiM tathA candra zItarazmivAle hote haiM aura sUrya uSNa kiraNoM vAle hote haiN| 'aNNoSNaM samogAdarda losAhiM kuDAviva ThANaThiyA savcao samatA te parase bhobhAsaMti bRjjo neti pabhAse titti' paraspara meM milita prakAza vAle ye candra aura sUrya kUTa parvatAgrasthita zikharoM kI taraha sarvadA ekatra apane 2 sthAna para sthita hai-arthAt calana kriyA se rahita haiM / candra aura sUryo kA prakAza eka lAkha yojana taka vistRta vistAra vAlA kahA hai sUcI paMkti kI racanA ke anusAra vyavasthita hue candra aura sUryo kA paraspara meM antara 50 hajAra yojana kA hai candra kI prabhA sU--prati che. ethI ee atiuSNu tejavALA hAtA nathI. jema ke ee manuSyasobhaaN nihAdha RtunA sabhayabhAM-garabhImAM thA laya che. 'maMdAtavalezyA' yethe bha bhAtaya3ya bezyAvALA-zivAjA hoya che. tIkSNu hirazeovANA hotA nathI. cittaMtara ellA' emanu aMtara vicitra hoya che. ane emanI lezyA paNa bhinna-bhinna ja hAya che. kemake sUrNAM-candrothI atarita DAya che. tathA zItarazmivAn DAya che ane sU uSNurivANI hoya che. 'aNNoSNaM samogADhAhiM lessAhi kuDAviva ThANaThiyA savvao samaMdrA te parase obhAseti ujjoveti pabhAsetitti' parasparamA misita prabhazavAjA the candra ane sUkUTa parva tAgraMsthita zikharAnI jema sadA ekatra pota-peAtAnA sthAna upara sthita che. eTale ke calana kriyAthI rahita che. candra ane sUryAnA prakAza ekalAkha ceAjana sudhI vistRta-vistAravALe kahevAmAM Avele che. sUcI paktinI racanA mujama vyavasthita thayelA candra ane sUryAMnu parasparamAM aMtara 50 hajAra ceAjana jeTaluM che, *
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 10 indracyavanAnantarIyavyavasthAnirUpaNam 147 sthiratvaM dRSTAnta dvArA darzayati-kUDAviva' ityAdi, 'kUDAviva ThANahiyA' kUTAnIva sthAna sthitAH manuSyakSetra bahivatti candrAdayaH tatra kUTAnIva parvatAgrasthita zikharANIva sthAna sthitAH sarvadeva-ekatra svakIyasthAne eva sthitA vartamAnAH calanadharmarahitA ityarthaH / ityaMbhUnAste candrAdayaH 'savva saMmatA tepaese' sarvataH samantAt tAn pradezAn svasva samIpa vartinaH 'obhAseMti ujjoveti taveti pabhAseMti tti' avabhAsayanti udyotayanti tapanti prbhaasyntii| manuSyakSetrabahirbhUta candrAdInAM jyotiSkadevAnAM svakIya svakIyendrAbhAve vyavasthA darzayituM praznayanAha-'tesi NaM bhaMte' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte' teSAM mAnuSakSetrabAhibhUtadevAnAM khalu bhadanta ! 'devANaM' devAnAM jyotiSkAnAm 'jAhe iMde cue bhavaI' yadA-yasmin-, kA indraczyuto bhavati-tatsthAnAt cyutaH paribhraSTo bhavati se kahamiyANi pakareMti' te devAcandrAdayaH idAnI mindracyavanakAle kathaM-kena prakAreNa vyavasthAM prakurvantIti praznaH, bhagavAnAha-'jAva jahaNNeNa egaM samayaM ukkoseNaM chammAsA iti' yAvat jaghanyenaikaM samayam utkarSaNa, se mizrita sUrya kI prabhA hai aura sUrya kI prabhA se mizrita candra kI prabhA hai isa taraha se yaha candra aura sUrya kI prabhA kA yaha Apasa meM mizrIbhAva kahA gayA hai| inakI sthiratA samajhAne ke liye hI kUTa kA dRSTAnta diyA gayA hai manuSya kSetra bahirvatI candrAdika saba hI jyotiSI deva halana calana kriyA se rahita kahe gaye haiM isa prakAra se ye candrAdika sarvataH cAroM ora una 2 pradezoM kobhapane apane samIpavartI sthAnoM ko-avabhAsita karate haiM, udyotita karate haiM, tapAte haiM, aura camakAte rahate haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate hai-'tesi Na maMte ! devANaM jAhe iMde cue bhavaI' he bhadanta ! manuSyakSetra bahIrvatI ina jyo. tiSka devoM kA jaba indra apanA apanA indracyuta hotA hai apane apane sthAna se paribhraSTa hotA hai-se kahamiyANi pakareMti' to ve jyotiSI deva indrAdika ke bhabhASa meM-apane yahAM kI kaise vyavasthA karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate candranI prajAthI mizrita sUryanI prabhA che ane sUryanI prabhAthI mizrita candranI prajA - che. A pramANe A candra ane sUryanI prabhAne A parasparamAM mizrIbhAva kahevAmAM Avela che. emanI sthiratA samajavA mATe ja kUTanuM daSTAnta ApavAmAM AveluM che. manuSya kSetra bahivatI candrAdika sarva tiSI de halana-calana kriyAthI rahita kahevAmAM AvelA che. A pramANe e candrAdika sarvataH cemerathI tat tata pradezane pita-pitAnA samIpavatI sthAne avabhAsita kare che-udyotita kare che tapta kare che ane camakAve che. va gautamasvAmI prabhune mAtA prazna 42 cha-'te siNaM bhaMte ! devANaM jAhe iMdecA bhavaI' Dard ! manuSya kSetra mAhitI nyAdies vAnara ndra nyAre pAta-pAtAnA zAna 52yI vyuta thAya cha-potAnA sthAna parathI paviSTa thAya Ni pakareM / te te tithI deva IndrAdikanA abhAvamAM pitAnI vyavasthA che? eg,
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapraznaptisUtre paNNAsAna, atra yAvatpadena 'goyamA ! tAhiM cattAri paMca vA sAmANiyA devA taM ThANaM upasaMpajitANaM viharaMti jAva tattha aNNe iMde upavaNNe bhavai / iMdahANeNaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM uvavAeNaM virahie goyamA" gautama! cabAraH paJca vA sAmAnikA devA svasthAnamupasaMpadya khalu vihaH rantiA yAvattavAnya indra upapano bhavati / indra sthAnaM khalu bhadanta ! kiyantaM kAla mupapAtena virahitaM gautama ! etatparyantaprakAraNasya grahaNaM bhavati, yAvatpadagrAhyaprakaraNasya vyAkhyAnamityam'goyamA' he gautama ! 'tAhe' tadA indravirahasamaye 'cattAri paMca vA sAmANiyA devA' catvAraH pazca vA sAmAnikAH devAH 'taM ThANaM ubasaMvajjittANaM' tat sthAnaM cyutendrasthAnam upasaMpadya khalu 'viharaMti' viharanti-tadindrasthAnaM paripAlayanti tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva tattha aNNe iMde. ujavaNNe bhavaI' yAvatkAlaparyantamanyo dvitIya indraH 'tatya' tatra tadindrasthAne upapannaH samutpano bhavati iti / samprati mahendravirahakAlaM praznayanAha-'iMdavANeNaM' ityAdi, 'iMdaTThANe NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ubavAeNaM virahie' indrasthAnaM khalu bhadanta ! kiyantaMkAla supapAtena virahitam he bhadanta ! indrasthAna kiyatkAlaparyantaM yAvat upapAtena-indrotpAdena virahitaM bhavatIti prajJapta kathitamiti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! iti yAvatpadagrAsa prakaraNasyAyaH, uttaram-he gautama ! jaghanyenaikaM samayam utkarSeNa pAmAsAn yAvadindrotpAdena virahitaM prajJaptaM tadanantaramavazyamuparendrasyotpAdasaMbhavAditi / iti paJcadarza dvAraM samAptam, dazamasUtramUpi vyAkhyAtam / tadevaM prakAreNa paJcadazAnuyogadvAraiH sUryaprarUpaNaM kRtamiti |s. 10 // - tadevaM paJcadazAnuyogadvAraiH sUryaprarUpaNA kRtA, tadanantaramavasaraprAptAM candraprarUpaNAmAhatatra saptAnuyogadvArANi 1, maNDala saMkhyA prarUpaNA 2, maNDakSetraprarUpaNA 3,. pratimaNDala haiM-jAva jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM chammAsA' he gautama ! usa samaya cAra yA pAMca sAmAnika deva usa sthAna para rahakara vahAM kI vyavasthA karate haiM indrAse virahita indra kA sthAna kama se kama eka samaya taka rahatA hai aura adhika se adhika chahamAha taka rahatA hai isake bAda vahAM indra avazya hI utpanna ho jAtA hai ityAdi yaha sava pUrvokta prakaraNa yahAM yAvat pada se gRhIta huA hai| 15 vAM hAra samApta 10 sUtro kA vyAkhyAna samApta isa taraha 15 anuyoga dvAroM dvArA sUrya prakaraNa samApta kiyA gayA hai // 10 // nAmamA prabhu 43 cha-'jAtra jahaNNeNaM ega samayaM unakoseNaM chammAsA', gautama ! ta samaye cAra ke pAMca sAmAnika de te sthAna para upasthita rahIne tyAMnI vyavasthA kare che. Indravirahita IndranuM sthAna ochAmAM ochuM eka samaya sudhI rahe che ane vadhAremAM vadhAre 6 mAsa sudhI rahe che. tyAra bAda tyAM Indra avazya utpanna thaI jAya che ItyAdi A badhuM pUrvokta prakaraNa ahIM yAvat padathI gRhIta thayeluM che. A pramANe 15 anugadvArethI sUrya prakaraNa samApta karavAmAM AvyuM che. su.1 paMdaramuMdvAra samAsa
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakrAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam 149 mantarArUpaNA 4, maNDalAyAmAdimAnam 5, mandaraparvatamadhikRtya prathamAdimaNDalAbAdhA 6, sarvAbhyatarAdi bhaNDalAyAmAdiH 7, muhrtgtiH| tatrAdau maNDala saMkhyAprarUpaNAM jJAtuM praznayanAha-'kaiNaM bhaMte' ityAdi, mUlam-kai NaM bhaMte ! caMdamaMDalA pannattA ? goyamA ! paNNarasa caMdamaMDalA pannattA / jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyA caMdamaMDalA pannattA ? goyamA ! jaMbuddIveNaM dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhitA paMca caMdamaMDalA pannatA / lavaNeNaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! lavaNeNaM samuhe tiNi tIse joyaNasae AgAhittA ettha NaM dasa caMdamaMDalA pannatA, evAmeva saputvAvareNa jaMbuddIve dIve lavaNe ya samudde pannarasa caMdamaMDalA bhavaMtIti makkhAyaM // 1 // savvalaMtarAoNaM bhaMte! caMdamaMDalAoNaM kevaiyAe abAhAe savabAhirae caMdamaMDale pannatte ? goyamA ! paMcadasuttare joyaNasae abAhAe sababAhirae caMdabhaMDale panjatte (2). caMdamaMDalasta NaM bhaMte ! caMdamaMDalasla kevaiyAe abAhAe aMtare patnatte? goyamA ! paNatIsaM paNatIsaM joyaNAI tIsaM va egasaTibhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyAbhAe caMdamaMDala ssa abAAe aMtare pannatte caMdamaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM bAhalleNaM patnatte ? goyamA ! chappaNNaM egasaTibhAe joyaNasla AyAmavizvaM.' bheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM aTThAvIsaM ca egasadvibhAe joyaNasta bAhalleNaM pannatte // 4 // suu011|| . . chAyA-'kati khalu bhadanta ! candra maNDalAni prajJaptAni 1.gautama ! paJcadazacandramaNDalAni prazaMsAni, jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyadavagAhya kiyanti, candramaNDalAni prajJatAni ? gautama, jambUdvIpe dvIpe azI yojanazatamavagAhya paJca candramaNDalAni prajJaptAni / lavaNe khala bhadanta ! pRcchA, gautama ! lavaNe ca samudre trINi triMzad yojanazatAni avagAhyAna khalu daza candramaNDalAni prajJasAni, evameva sapUrvApareNa jambUdvIpe dvIpe lavaNe ca samudre paJcadazacandramaNDalAni bhavantItyAkhyAtam // 1 // sarvAbhyantarAtkhalu bhadanta ! candramaNDalA kiyatyA abAdhayA sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJaptam, gautama ! paJcadazottaraM yojanazatam abAdhayA sarvavAcaM candramaNDalaM prajJaptam // 2 // candramaNDalasya khalu bhadanta ! candramaNDalasya kiyatyA avAdhyA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprApti ma ! patrima pAriMga ye.manAni, zina ekapaSTibhAgAn yojanasya A amtiran nikAmAgAn candramaDalasya candramaNDalasyAmAdhA 13 damadadaM pala bhadanta ! kiyatA AyAmaviSkambheNa, kiyatA pIra bAnna prAptam ? gautama ! paJcAzadepaSTibhAgAn yojanasya bhinita sapiga parisaMpega aSTAviMzataM caikapaSTibhAgAn yojanasya 1 na.13 . 12 // :- DA pananA' kAni-kriyatsaMkhyakAni khalu bhadanta ! candra barasAnAnimitAnIti candramAulAMcyAviSayamA praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' da. mAgonama : 'pAnaramanaMdamaMDalA pAnatA' paJcadazasaMkhyakAni candrasya magara. mAni-gAni / ___minAha se 15 anuyoga chAroM dvArA sUrya kI prarUpaNA kI gaI hai usI patrakAra bhayamA prApta candra prarUpaNA bhI karate haiM isa meM 7 anu. yApAra (1) yA prANAhai (2) maMDalakSetra prarUpaNA hai (3) pratimaMDala malA agAi (1) maMrala ayAmAdikAmAna hai (4) mandaraparvata ko lekara pramAdilI kI mAmA , (6) maryAyAntara maMDaloM kA AyAmAdi hai " bhaMte ! naMda maMdalA pannattA'-ityAdi -gItamayAnI ne ima na mAga prabhu se aisA JlA hai-kaNa mate! padAnasA' 6 bhadanna! pandramaNDala phitane kahe gaye haiM ? isake uttara 1-gopamAH nasA gaMdamaMDalA pannatA hai gautama! 15 manda5. garga hai| Apa gautanatyAnI ne pranu se gamA pUlA hai-jaMdavaNaM bhanna : yA gomAhisA hepaNA da malA pannatA de bhadanta ! jamnavIpa 2. 3 mA ta prAya 6 . . 55 5337. ma nubA (1) .. .... . .. . (1) Alieon 2 prANa *. ... ... .. 252a Giri .. ...ite' . ' ' 01 ... -' :: . .. ... ' : 36. 30 tAsAnA 4T-4- !15
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam 151 sampati-pazcadazacandramaNDalAnA madhye katicandramaNDalAni jambUdvIpe bhavanti katicandra maNDalAni lavaNasamudre ca bhavantIti darzayituM praznayanAi-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMburIveNaM maMte! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyaM ogAhicA' kiyakSetra jambUdvIpasyAvagAhya 'kevaiyA caMdamaMDalA pannattA' kiyanti-kiyasaMkhyakAni candramaNDalAni prajJatAni-kathitAnIti praznA, bhagavAnAra-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jabuDIveNaM dIve' jambUdvIpe khalu dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpehasyayaH 'asIyaM joyaNasayaM bhogAhittA' azIti yojanazatamavagAya azItyadhika yojanazatamavagAya-tasyAvagAhanaM kRtvA 'paMca caMdamaMDalA pannattA' paJca-paJcasaMkhyakAni candramaNDalAni prajJaptAni-kathi tAnIti / 'lavaNe NaM bhaMte ! pucchA' lavaNe khalu bhadanta ! pRcchA, he bhadanta ! lavaNa samudre kiyadavagAha kiyanti candramaNDalAni prajJaptAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'lavaNeNaM samudde lavaNe khalu samudre 'tiNi tIse joyaNasae' trINi triMzad yojanazatAni, arthAt triMzadadhikAni trINi yojanazatAni 'ogAhittA' avagAhyatriMzadadhikAni trINi yojanazatAni lavaNa samudre'vagAyetyarthaH 'esthaNaM' atra khalu-atrAntare khalu 'dasacaMdamaMDalA pannattA' dazasaMkhyakAni candramaNDalAni prajJaptAni-kathitAnIti / nAmake dvIpa meM kitane kSetra ko ghera karake-kitane kSetra ko avagAhita karake kitane candra maMDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jaM. dIveNaM dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittApaMca caMdamaMDalA pannatA' he-gautama! ina jambUdvIpa nAmake dvIpa meM 180 yojana kSetra ko avagAhita karake pAMca candra maNDala kahe gaye haiM 'lavaNeNaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! lavaNasamudra meM kitane kSetra ko avagAhita karake kitane candramaNDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! lavaNeNaM samudde tiNi tIse joyaNasae ogAhittA esthaNaM dasa caMdamaMDalA pannattA' he gautama ! lavaNasamudra meM 330 yojana avagAhita karake Agata sthAna para daza candramaMDala kahe gaye haiN| 'evAmeva bhaMte ! kevaiyaM ogAhittA kevaiyA caMdamaMDalA pannattA' mahata!dIya nAma dvIpamA keTalA kSetrane avRta karIne keTalA kSetrane avagAhita karIne-keTalA candramaMDaLe kahevAmAM bhAva cha? mena pAma prabhu 4 cha-'goyamA! jaMbuddIve NaM dIve asIyaM joyagasaya ogAhittA paMca caMda maMDalA pannattA' gautama ! dIpabhA 180 yAna kSetrane mAlita 4za pAMya yandramA 43vAmA mAyA che. 'lavaNe NaM bhaMte ! pucchA bhadata! lavaNasamudramAM keTalA kSetrane avagAhita karIne keTalA caMdramaMDaLa kahevAmAM AvelA cha ? menAmamA prabhu cha-'goyamA ! 'lavaNe NaM samudde tiNi tIse joyaNasae ogA hittA ettha NaM dasa caMdamaMDalA pannattA' 3 gotama! sapAsamudramA 330 yArAna, sAhita zana bhAgata sthAna 12 42 yadramA vAmAM Ave che. 'evAmeva sapuvAvareNaM
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapramaptisUtre 152 samprati ubhayatra saMkalanayA kati candramaNDalAnIti kathayitu saMkalanAmeva darzayati-'evAmeva' ityAdi, 'evAmeva saputvAvareNaM' evameva sapUrvApareNa-pUrvAparasaMghalanayA 'jaMbuddIve dI lavaNasamuddeya' jambUdvIpe dvIpe lavaNa samudre ca jambUdIpe lavaNamamudre ubhayatrApi milityA 'pAnarasa caMda-maMDalA bhavatItigakkhAya' paJcadazacandramaNDalAni bhavantItyAkhyAtam mayA mahAvIrasvA.. mInA tIrthakareNAnyairapi AdinAthAdibhistIrthakraizca pratipAditamiti // 1 // sampati-dvitIya maNDalakSetramarUpaNAdvAramAha-'sababhaMtara' ityAdi, 'sababhatarAo NaM bhaMte ! caMda maMDalAbho' sarvAbhyantarAt khala bhadanta ! candramaNDalAt 'kevaiyAe abAhAe savyavAhirae caMdamaMDaLe panna' kiyatyA abAdhayA avyavadhAnena sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJaptam, sarvAbhyantara candramaNDalAt kiyare sarvabAhyaM candramaNDalaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcadasuttare joyaNa pae' paJcadazottarANi yojanazatAni, dazAdhikAni paJca yojanazatAnItyarthaH 'abohAe savvavAhirae caMdamaMDale pannate' avAdhayA sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJaptam, ayaM bhAvaH-sarvAbhyantarAdibhiH candramaNDalaiH sarvabAhyAntairyata vyAptamAkAzaM tanmaNDala: sapuvAvareNA jaMbuddIce dIve lavaNasamudde ya pannarasa caMdamaMDalA bhavaMtIti makkhAyaM isa prakAra saba candra maNDala jambUdvIpa ke 5 aura lavaNasamudra ke 10 milakara 15 ho jAte haiM aisA Adeza zrI AdinAtha tIrthakara se lekara mujha mahAvIra tIrthaMkara taka ke ananta keliyoM kA hai 'savvAbhatarAo NaM bhaMte! caMdamaMDalAo kevaDyAeM abAhAe savvavAhirae caMdamaMDale paNNatte' he bhadanta ! sarvAbhyantara candramaNDala se kitanI dUra sarvapAya candramaMDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMcadasuttare joyaNasae ayAhAe savvabAhirae caMdagaDale pannate' he gautama ! sarvAbhyantara candramaNDala se sarvavAhya candramaMDala 510 yojana kI dUrI para kahA gayA hai-arthAt 510 yojana dUra kahA gayA hai saMrvavAhya candra maNDalAma taka jo saryAbhyantara caMdra maNDalAdi haiM unake dvArA vyApta jo AkAza hai vaha maNDala kSetra kahalAtA hai 510 yojana kA jaMbuddIve dIve lapaNasamudde ya pannarasa caMdama DalA bhavaMtIti makkhAya' mA pramANe mA ydrmaMDaLe jaMbudvIpanA 5 ane lavaNasamudranA 10 Ama badhA maLIne 15 thaI jAya che, e Adeza zrI AdinAtha tIrthakarathI mAMDIne mArA sudhI anaMta kevaLIone che. 'savvanbhatarAmao NaM bhate! caMdamaMDalAo kevaiyAe avAhAe sababAhirae caMdamaMDale paNNatte' he bhadaMta! sarvAtyaMtara candramaDaLathI keTale dUra sarvabAhA caMdramaMDaLa kahevAmAM mAveTA cha ? mena yAmamA prabhu 4 cha-'goyamA! paMcasuttare joyaNasae avAhAe savvaM vAhirae caMdamaMDale pannatte' 3 gautama ! sasya 2 2 mamI sava ma yandrama 510 ejana jeTale dUra Avela che. eTale ke 510 ejana dUra kahevAmAM Avela che. sarvabA candramaMDalAnta sudhI je sarvavyaMtara caMdramaMDalAdi che, temane vaDe vyApta che
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam 153 kSetram-tatra pandrakabAbatayA niSkambhaH pazcayojanazatAni dazAdhikAni, aSTacatvAriMza caikapaSTibhAgAH yojanasya 510, etacca vyAkhyAto'dhikaM jJAtavyam, tathAhi-paJcadazacandrasya maNDalAni candrapimbasya viSkambhaH ekapaSTibhAgAtmaka yojanasya SaTpazcAzadbhAgAH, tena te 56 pazcadazabhirguNyante, jAtaM 840 tadanantarameteSAM yojanAnayanArtham ekaSaSTayA mAMge hate sati sandhAni prayodaza yojanAni zepA abatiSThanti saptacanAriMzat, tathA paJcavid yojanAni triMzaSa ekapaSTibhAgAH yojanasya, ekasya ca paSTibhAgasya saptadhA chimasya saMbandhinabatvAro bhAgAH, tato yadA pazcatriMzat caturdazabhirguNyante tadA jAtAni catvAri yojana satAni navatyadhikAni, ye'pi ca triMzadekaSaSTibhAgAste'pi caturdazabhirguNyante, jAtAni. catvArizatAni viMzatyadhikAni, ayaMcarAzireka paSTibhAgAtmakastena ekapaSTayA bhAgo hriyate, labdhAni paiyojanAni, eSu pUrvarAzau prakSipteSu jAtAni 496 yojanAni zeSAzcatuHpaJcAjo yaha maMDala kSetra kahA gayA hai so isa meM eka yojana ke 61 bhAga kara usake 48 bhAga aura adhika kara denA cAhiye isa taraha yaha maMDala kSetra 510 yojana kA hotA hai aisA jAnanA cAhiye isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se haicandramaNDala 15 kahe gaye haiM candraSimbakA viSkambha eka yojana ke kRta 11 bhAgoM meM se 56 bhAga pramANa hai so 15 ko 56 se guNita karane para 81. hote haiM aba 84. bhAgoM ke yojana banAne ke liye 61 kA bhAga dene para 47 bhAga bacate haiM aura 13 yojana bana jAte haiM 15 maMDaloM kI antara saMkhyA 14 hotI hai eka eka maMDala kA antara 350 yojana kA hai aura 61 bhAgake 1 bhAga ke 7 TukaDe karane para 4 bhAga pramANa hai jaba 35 meM 14 se guNA karate haiM taba 490 yojana Ate haiM jo bhAga hai inheM bhI jaba 14 se guNita karate haiM taba 420 Ate haiM yaha rAzi 61 bhAgAtmaka hai isaliye 61 kA bhAga dene para AkAza che te maMDaLakSetra kahevAya che. te AmAM eka ejananA 61 bhAge karIne tenA 48 bhAga bIjA vadhArAnA karavA joIe. A pramANe A maMDaLakSetra 510 jana jeTaluM thAya che. Ama samajavuM joIe. AnuM spaSTIkaraNa A pramANe che. candramaMDaLo 15 kahevAmAM AvelA che, candrabiMbane viSakuMbha eka jananA 61 bhAgomAMthI 50 bhAga pramANa che. te 15 ne 56 sAthe guNita karavAthI 840 thAya che. have 840 bhAganA rojana banAvavA mATe 61 ne bhAgAkAra karavAthI 47 bhAga avaziSTa rahe che ane 13 jana bane che. 15 maMDaLanI aMtara saMkhyA 14 thAya che. eka-eka maMDaLanuM aMtara 352 jana jeTaluM che. ane 61 bhAga paikI eka bhAganA 7 kakaDA karavAthI 4 bhAga pramANe thAya che. jyAre 35 mAM 14 guNita karavAmAM Ave che tyAre 490 jana Ave che. je 2 bhAga che. A badhAne paNa jyAre 14 thI guNita karIe chIe tyAre 420 Ave che. A rAzi 61 bhAgAtmaka che, eTalA mATe 61 ne bhAgAkAra karavAthI 6 ejana bane ja020
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpamAsika zadevapaSTimAgA sthiSThanti, ye ca ekatyakASThibhAgamya sambandhina zvatvAraH saptabhAgA ste'pi ca caturdazamirguNyante jAtAH paTpaJcAzat, te pAM saptabhirbhAge hate labdhA aSTau ekapaSTi bhAgAH te anantaroktacatuHpaJcAzati prakSipyate, jAtA dvApaSTiH 62, tatraikapaSTibhAga yojanaM labdhaM. taJca yojanarAzau prakSipyate e pazcakapa TaimAgaH zepaH 497 yojana, idaM ca maNDalAntara kSetram, yo'pi ca vimbakSetrarAziH trayodaza yojana saptacatvAriMzadekapapTibhAgAtmakaH so'pi maNDalarAzau prakSipyate, mAtaM yojanAni 510 yazcapUrvoddharita ekaH ekapaSTibhAgaH sa sasa catvAriMzati prakSipyate, jAtaM 48 ekpssttibhaagH| ____ atha paJcadazasu maNDaleSu caturdazasyaivAntarAlasya saMbhavAt caturdazabhireva bhAjanaM yuktam saptacatvAro bhAgA iti kayaM saMgacchate iti cedanocyate-maNDalAntarakSetrarAzeH 4976 6 yojana banate haiN| pUrva rAzi meM inheM milAne para 496 yojana hote haiN| bAkI jo 54 bace haiM ve 61bhAga ke haiN| tathA 61 bhAga meM se 1 bhAga ke bhAga haiM ve jaba 14 se guNita hote haiM tava 56 Ate haiM aba ina me7 kA bhAga dene para Ate haiM ve anannarokta 54 se milA dene para 32 hojAte haiM eka yojana ke 61 bhAga kiye gaye haiM so 62 bhAgoM kA to eka yojana banajAtA hai ise yojana razi meM milA dene para4972 yojana ho jAte haiN| yaha maNDalAntara kSetra hai tathA jo vimya kSetra rAzi 14. yojanabI unI maNDadarAzi meM joDa denA cAhiye isa taraha 51. yojana A jAte haiM ! jo eka bhAga hai use 47 meM joDa dene para ho jAte haiN| ' atha koI yahAM para aisI AzaMkA karatA hai-15 candra maNDaloM meM antarAla 14 hI hotA hai to phira 14 kA hI bhAga denA cAhiye taya bhAga hote haiM aisA. ApakA kathana kaise saMgata hotA hai to isa zaMkA kA parihAra-aisA hai-maNDalAntarakSetra rAzi 497 ko maNDalAntara 4 dvArA vibhakta kiye jAne para 15. cha. pUrvazazimA manAthI 461-thAya 7.-zeSa 2 54 2 11 saagaanaache. temaja je 61 bhAgamAMthI 1 bhAganA huM bhAge che te jayAre 14 thI guNita thAya che. tyAre pa9 ave che. have emAM 7 ne bhAgAkAra karavAthI na Ave te anaMtarAta 54 mAM joDavAthI 62 thaI jAya che. eka ejananA 61 bhAga karavAmAM Ave che. tA 62 bhagane te eka ejana bane che. Ane jana rAzimAM joDavAthI 47 jana saMkhyA thAya che. A maMDalAntara kSetra che, temaja je biMakSetra rAzi 13 ejana jeTalI che tene paNa maMDaLa rAzimAM joDI devI joIe. Ama 510 pejana AvI jAya che. je eka bhAga che tene 47 mAM joDavAthI 66 thaI jAya che. have kAI ahIM evI AzaMkA kare ke 15 caMdramaMDaLamAM aMtarAla 14 ja hoya che te pachI 14 ne ja bhAgAkAra karavA joIe. tethI OM bhAga thAya che. evuM ApanuM. kathana kevI rIte saMgata thAya che te A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che-maMDalAntara
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam 155 . maNDalAntarai caturbhAijanaM labdhAni bhavanti paJcatriMzata 35 yojanAni, uddharitasya yojanarAzerekaSaSTayA guNane mUlarAzi saMvandhye kapaSTibhAgaprakSepe ca jAtamaSTAviMzatyadhika catuH zatam 428, eSAM caturdazabhirbhAjane AgataH aMzarAziH triMzat 30 zeSA aSTau, teSAM catudezabhirbhAgasyAsaMbhavAt, lAghavArtha dvAbhyAmapavartane jAte bhAjyabhAjakarAzyoH iti sarva manavaghamiti maNDalakSetraprarUpaNAdvAraM dvitIyaM samAptam // samprati-tRtIyaM maNDalAntaraprarUpaNAdvAraM darzayituM pranayanAha-'caMdamaMDalassa NaM' ityAdi, 'caMdamaMDalassa NaM bhaMte ! caMdamaMDalassa' candramaNDalasya khalu bhainta ! candramaNDalasya, he bhadanta ! ekaM candramaNDalamapekSyAparasya candramaNDalasyetyarthaH 'kevaiyAe avAhAe aMtare pannatte' kiyatyA abAdhayA antaraM prajJaptam, dvayozcandramasoH kiyadantaram iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNatIsaM paNatIsaM joyaNAI' paJcatriMzatpazcatriMzad yojana labdha hote haiM uddharita yojana rAzi ko 61 se guNA karane para aura mUlarAzi sambandhI 61 milAne para 428 hote haiM aba ina meM 14 kA bhAga dene para aMzarAzi 30 AtI hai aura zeSa sthAna meM 8 bacate haiM kyoMki ina meM ATha kA bhAga nahI jAtA hai| laghulA ke nimita do ke dvArA ina kA apavartana karane para bhAjya bhAjaka rAzi pramANa : AjAtA hai ataH pUrvokta kathana anavadya hai| isa prakAra se yaha dvitIya prarUpaNA dvAra samApta huA -tRtIya maNDalAntara prarUpaNA dvAraisa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'caMdamaMDasta NaM bhaMte! caMdamabalassa kevaiyAe abAhAe aMtare paNNatte' he bhadanta ! eka candramaNDala kA dUsare candramaMDala se kitanI dUrakA antara kahA gayA hai ? arthAt donoM candramAoM kA paraspara meM kitanA antara hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! paNatIsaM kSetra rAzi 47 ne maMDalAntara 4 vaDe vibhakta karavAthI 35 pejane labdha thAya che. uddhati jana rAzine 61 thI guNita karavAthI ane mUva rAzi saMbaMdhI 61 ne joDavAthI 428 thAya che. have emAM 14 ne bhAgAkAra karavAthI aMza rAzi 30 Ave che ane zeSa sthAnamAM 8 vadhe che kemake emAM AThane bhAga ja nathI laghutA mATe nimitta vaDe emanuM apavatana karavAthI bhAjya-bhAjaka rAzinuM pramANu huM AvI jAya che. ethI pavIta kathana anavadya che. A pramANe A dvitIya prarUpaNAdvAra samApta. .. tRtIya bhavAntara 35vAra mAma gautabhasvAmI prabhuna mA ta prazna yI che 8- maMDalarasa gaM bhaMte / caMdamaMDalasa kevaiyAe abAhAe aMtare paNNatte' 3 R ! 4 yandramA garnu bhAta yndrmaMDaLathI keTale dUra aMtara kahevAmAM AveluM che ? eTale ke banne candramAonuM parasparamAM 4 mata cha mena mama prabhu 4 cha-'goyamA ! paNatIsaM paNatIsaM joyaNAI dIsaM
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka jambUdvIpaprAptisUrya yojanAni 'tIsaM ca egasadvibhAe joyaNasa' triMzaccaikapaSTibhAgAna yojanasya 'egaM ca egasadvibhAgaM sattahA chettA' eka caikapaSTibhAgaM saptadhA-saptaprakAreNa chitvA 'cattAri cuNiyA bhAge' caturacUrNikAbhAgAn 'caMdamaMDalassa avAhAe aMtare pannatte' candramaNDalasya candra. maNDalasyAvAdhayA antaraM prajJaptam, arthAt paJcavizad yojanAni triMzaccaikapapTibhAgAna yojanasyaika caikapaSTibhAgaM saptathA vimidya caturacUrNikA bhAgAn, etAraccandramaNDalasya candramaNDalasyAvAdhayA antaraM bhavatIti tRtIyaM maNDalAntaradvAra samAptam / / __samprati-caturthamaNDalAyAmAdimAnadvAramAha-'caMdamaMDaTeNaM bhaMte ! ityAdi, 'caMdamaMDaLe paNatIsa joyaNAI tIsaMca egasahibhAe joyaNassa' he gautama! 35-35 yojana kA tathA eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 35 bhAga pramANa antara kahA. gayA hai isa taraha 35, yojana kA antara vAcya ho jAtA hai isa meM itanA aura saMzodhana karalenA cAhiye-'egaM ca egasahibhAgaM sasahA chesA cattAri cuNiyA bhAge' 61 bhAgoM meM se eka bhAga ke 7 dukaDe karanA aura unameM se 4 bhAga lenA isa taraha / itanA aura adhika antara meM prakSipta kara denA-isa prakAra se 'caMdamaMDalassa caMdamaMDalassa ayAhAe aMtare paNNase' eka candramaMDala kA dUsare candramaMDala se antara kathana spaSTa ho jAtA hai samuditArtha isakA aisA ho AtA hai ki eka candramaMDala kA dUsare candra maMDala se 350 yojana kA aura 61 yojana bhAgoM meM se 1 bhAga ke 7 bhAga karane para 4 bhAga pramANa antara hai| tRtIyamaNDalAntara dAra kathana samApta. caturthemaMDala AyAmAdi bAra kathana isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai 'caMdamaMDaleNaM bhaMte ! kevaDyaM ca egasadvibhAe joyaNassa' gautama ! 34, 35 yArananA tathA 4 yogananA 61 bhAgamAMthI 35 bhAga pramANu aMtara kahevAmAM Avela che. A pramANe 35 jananuM mata2 vAya yaI naya che. mAmA mAmI sAdhana zo 'ega va egasadvibhAgaM sattahA chettA ghasAri cuNiyA bhAge' sAmAthI : bhAganA 76 kaDAo karavA ane temAMthI 4 bhAga levA. A pramANe huM ATaluM vadhAre aMtaramAM prakSita zahe. mAma 'caMdamaMDalassa caMdamaMDalassa avAhAe aMtare paNNatte' : yama. LanuM bIjA candramaMDaLathI aMtara kathana spaSTa thaI jAya che. ane samuditArtha A pramANe thaI jAya che ke eka caMdramaMDaLane bIjA caMdramaMDaLathI 35; ejanane ane 61 ceAjana bhAgamAMthI 1 bhAganA 7 bhAga karavAthI 4 bhAga pramANu aMtara che. tRtIyamaMDaLAntaradvAra kathana samApta caturthamaMDaLa AyAmAdikAra thana mAmA gItasvAmI prasuna mA ta prazna yI cha -'caMdamaMDale NaM bhaMte ! kevaiyaM
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 11 candramaNDalasaMkhyAdinirUpaNam gaM bhate' candramaNDalaM khalu bhadanta ! 'kevaiyaM AyAmavizkhaMbheNaM' kiyatA AyAmaviSkambheNaAyAmaviSkambhAbhyAM daidyavistArAbhyA mityarthaH 'kevaiyaM parikkheveNaM' kiyatA-kriyatpramANakena parikSepeNa-paridhinA 'kevaiyaM vAhalleNaM pAnate' kiyatA-kiyatpramANakena yAhalyenoccatvena prajJaptaM kathitam, arthAt candramaDalasya AyAmaH kiyatpramANakamiti praznaH, bhagavAnAi-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'chappaNaM egasahibhAe joyaNassa' paTpaJcAzadekapaSTibhAgAn yojanasya 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAma viSkammAbhyAM daiyavistArAbhyAM prajJapta kathitamiti, ekasya yojanasya ekapaSTibhAgakRtasya yAvatpramANakA bhAgA stAvat pramANaM paTU pazcAzadbhAgapramANa mityarthaH 'taM tiguNaM sabisesaM parikkheveNaM' tat triguNaM savizeSa sAdhikaM parikSepeNa-paridhinA bhavati, gaNitaprakAreNa dve yojane paJcapaJcAzadbhAgAH sAdhikaparidhipramANa AyAmavikkhaMbheNaM kevayaM parikkheveNaM kevayaM bAhalleNaM pannatte' he bhadanta ! candra maMDala AyAma aura viSkambha kI apekSA kitanA lamyA aura cauDA hai ? bhaura kitanA isakA parikSepa hai ? tathA kitanI isakI UMcAI hai ? prazna kartA kA bhASa yaha hai ki candramaNDala kA AyAma kimanA hai vistAra kitanA hai isakI paridhi kitanI hai aura UMcAI meM yaha kitanA UMcA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! chappaNNaM egasahibhAga joyaNassa AyAmavizvaMbheNa, taM tiguH NaM savisesa parikkheveNaM aTThAvIsaMca egasahibhAe joyaNassa bAhalleNa' he gautama ! eka yojana ke 61 bhAga karane para jo usake eka 2 bhAga kA pramANa AtA hai utane 56 bhAga pramANa isakA AyAma aura vistAra hai 'taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' ina chappana bhAgoM ko tigunA karane para jo pramANa AtA hai unase kucha adhika pramANa kI isakI paridhi hai gaNita kI prakriyA ke anusAra yaha pramANa do yojana aura eka yojana ke 31 bhAgo meM se kucha adhika AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkhevaNaM kevaiyaM vAhalleNaM pannatte' mata ! yandramA AyAma ane vidhvaMbhanI apekSAe keTaluM lAMche ane paheLe che? ane Ane parikSepa keTaluM che? temaja AnI UMcAi keTalI che? prazna kartAne bhAva A pramANe che ke candramaMDaLane AyAma keTaluM che, vistAra keTalo che, AnI paridhi keTalI che, ane UMcAImAM bhATo aya? yA pAmamA prabhu the-'goyamA ! chappaNNaM egasadvibhAe joyaNassa AyAmavizvamaNaM taM tiguNa savisesa parikkhevaNaM aTTAvImaca egasadvibhAe joyaNamsa bAhallaMga' 3 gautama ! 4 yona11:1. bhAga 42pAthI netanA rI bhAga pramANa Ave che, teTalA pada bhAga pramANu ene AyAma ane vistAra che. 2 tiguNaM savimaM parikAvaNa' se 56 lAmo prayugA 42vAdI mAya mAve the, ta pramANa karatAM kaMIka vadhAre pramANa jeTalI AnI paridhi che. gaNitanI prakriyA mujaba A pramANa be jana ane eka ejananA 61 bhAgamAMthI kaMIka vadhAre papa lAge
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jambUdvIpaprajJaptisUtre mityarthaH 'aTThAvIsaM ca egasaTTimAe joyaNasma bAhalle' aSTAviMzatimekapaSTibhAgAn yojanasya bAhalyenoccatvena candramaNDalaM prajJatam iti caturthamAyAgAdi mAnadvAramiti // 011 || samprati mandaraparyaMtamadhikRtya prathamAdi maNDalAvAdhAdi dvAraM darzayituM dvAdazasUtramAha'jaMbuddIve dIve maMdarasya pancayassa' ityAdi / mUlam - jaMbuddIve dIve maMdarasta pavvayasta kevaiyAe avAhAe savva - aMtarae caMdamaMDale pannante ? gocamA ! coyAlIsa joyaNasahassAI aTUyavIse joyaNasae avAhAe savvamaMtare caMda maMDale panmante, jaMbuddIve dIve maMdarasta pavvayassa kevaiyAe avAhAe anaMtarANaMtare caMdamaMDale pannante ? goyamA ! coyAlIsa joyaNasahaslAI aTUya chappapaNe joyaNasae NapavIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyA bhAge avAhAe abhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatte / jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe avabhaMtaratacce caMdamaMDale pacnatte ? goyamA ! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThayabANaue joyaNasae egAvaNNaM ca egasaTTibhAe joyaNassa eksaTTibhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNNiyAbhAgaM abAhAe abhaMtaratacce maMDale pannate, evaM khalu eeNaM uvAeNaM kkhimamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM kamamANe saMkanamANe chattIsaM chattIsaM joyaNAI paNavIsaM ca ega. saTTibhAe joyaNassa egasaTTibhAgaM va sattahA chettA vattAri cuSNiyAbhAge egamege maMDale abAhAe buddhiM abhivadvemANe 2 savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai / jaMbuddIve dove maMdarasta pavvayassa kevaiyAe avAhAe savvavAhire caMdamaMDale pannatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joyaNa55 bhAga hotA hai 'aTThAvIsaMca egasaTTibhAe joyaNassa bAhalleNaM' tathA isakI UMcAI, bhAga praNANa hai arthAt eka yojana ke kRta 61 bhAgo meM 28 bhAga pramANa hai yaha caturtha AyAmAdimAna dvAra samApta huA. // 11 // thAya che. 'aTThAvIsa ca egasaTTibhAe joyaNassa bAhalleNaM' tebhara mAnI yA bhAga pramANa che. eTale ke eka ceAjananA kRta 61 bhAgeAmAM 28 bhAga pramANu che. catutha mAyAmArkidvAra samApta prasU. 115
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 12 prathamAdimaNDalAbAdhAnirUpaNam 159 sahassAI tiNi ya tIse joyaNasae abAhAe savvavAhirae caMdamaMDale pannatte / jaMbuddIve dIve maMdarasta pavvayasta kevaiyAe avAhAe, bAhirANaMtare caMdamaMDale pannatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI doviNa ya teNaue joyaNasae paNatIsaM ca egasadvibhAe, joyaNassa. egasadvibhAgaM ca sattahA chettA tiNi curiNayAbhAe abAhAe bAhirA gaMtare caMdamaMDalaM ennatte / jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe bAhiratacce caMdamaMDalaM gannate? gothamA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI doNiya sattAvaNe joraNasae Navaya egasahibhAge joyaNassa egasaTibhAgaM ca sattahA chettA chacuSiNayAmAge abAhAe bAhiratacce caMdamaMDale pannatte evaM khallu eeNaM uvAeNaM pavisamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkramamANe saMkamamANe chattIsaM chattIsaM joyaNAI paNavIsaM ca egasadvibhAe joyaNasa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cupiNayAbhAe egamege maMDale abAhAe buddhiM NibuddhemANe NibuddhemANe savvabbhataraM maMDalaM uvasaMkabhittA cAra carai ti ||suu0 12 // ___ chAyA-jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA avAdhayA sarvAbhyantaraM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi aSTau ca viMzati yojanazatAni abAdhayA sarvAbhyantaraM candramaNDalaM prajJaptam / jambUdvIpe dvIpe mandarastha parvatasya kiyatyA abAdhayA abhyantarAnantaraM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi aSTau ca SaTU pazcAzada yojanazatAni paJcaviMzataMcaikapaSTibhAgAna yojanasya ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA caturazcuNikAbhAgAna, abAdhayA abhyantarAnantaraM candramaNDalaM prajJaptam / jambUdvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA abhyantaratRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! catuzcatvAriMzad yojanasahastrANi aSTau ca dvipaJcAzad' yojanazatAni ekapaJcAzadekaSaSTibhAgAn yojanasya, ekapaSTimArga ca saptadhA chitvA ekaM cUrNikAbhAgam abAdhayA abhyantaratRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam, evaM khallu etenopAyena niSkrAman candraH tadanantarAt maNDalAt badanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman patriMzat patriMzad yojanAni paJcaviMzataM caikaSaSTibhAgAn yojanasya ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chikhA caturazcUrNikAbhAgAn ekaikasmin maNDale. 'bAdhayA buddhimabhivarddhayan abhivarddhayan sarvavAhya maNDalamupasaMkramya cAraMcarati / jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA aAdhayA sarvabAhyaM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! paJcacavAriMzada
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 jambUdvIpaprajJaptisUtre yojanasahastrANi trINi ca triMzad yojanazatAni avAdhayA sarvavAdyaM candramaNDalaM prajJaptam / jammUdvIpe dvIpe mandasya parvatasya phiyatyA abAdhayA sarvabAhyAnantaraM candramaNDalaM prajJaptam ? gautama! paJcacakhAriMzad yojanasahasrANi dve ca trinavatyadhika yojanaza ne paJcatriMzaccaikapaSTibhAgAn yojanasya, ekapaSTibhAgaM ca saptadhA likhA jIn cUrNikAmAgAn avAdhayA sarvavAdyAnantaraM candramaNDalaM prAptam / jamyUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA avAdhayA sarvavAyaM tRtIyaMcandramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! pazcacatvAriMzad yojanasahasrANi dve ca saptapazcAzada yojanazate nana caikapaSTibhAgAn yojanasya, ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA paTcUrNikAbhAgAna abAdhayA sarva vAhya tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam / evaM khalu etenopAyena pravizan candraH tadanantarAd maNDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman panizat patriMzad yojanAni paJcaviMzaccaikapaSTibhAgAn yojanasya ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chilvA caturazcUrNikAbhAgAn ekaikasmin maNDale avAdhayA vRddhinivarddhayan nivarddhayan sarvAbhyantaramaNDalamupasaMkramya cAraM crti| // 50 12 // ___TIkA-'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe, he bhadanta ! jambUdvIpanAmake dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pandhayarasa' mandarasya patispa-meruparvatasya 'kevaiyAe avAhAe' ziyatyA avAdhayA 'sababhaMtare caMdamaMDale pannatte' sarvAbhyantaraM prathamaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joyaNasahassAI catvAriMzadyojanasahasrANi 'aTThavIse joyaNasae' aSTau ca vizad yojana atha mandaparvata ko Azrita karake sUtrakAra prathamAdimaNDalAyAdhAdi dvAra prakaTa karane ke liye 12 ve sUtra kA kathana karate haiM __ 'jaMbuddIve dIve maMdasta pavvayasla kevaiyAe athAhAe' ityAdi gautama svAmIne yahAM aisA pUchA hai- 'jaMbUddIve dIve maMdarassa pavvayassa' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM-sarvadvIpa madhyagata jaMbUdvIpa meM sthita jo sumeruparvana hai usase 'kavaDyAe abAhAe' kitanI dUra para 'savvabhaMtare caMda' maMDale paNNatte' sarvAbhyantara candra maNDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThayatIse joyaNasae' he' have madara parvatane Azrita karIne prathama di maMDaLa akhAdhAkrikAranuM kathana karavA mATe sUtrakAra 12 mA sUtranuM kathana kare che. 'jaMbuddIce dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe avAhAe' ityAdi Asus-gotabhAbhIye bhatre savI zata prazna ye che -'jaMbuddIve dIve maMdarassa pazcaya he bhadaMta ! saMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM sarva pa madhyagata jaMbudvIpamAM sthita je subheta cha tenAthI 'kevaiyAe avAhAe' se 2 'savvavbhatare caMdamaMDale paNNatte' sAsyatara yandrabha uvAmA mAvasa cha ? mena nAmamA prabhu 49 cha- 'goyamA ! coyAlIsa joyaNasahassAI aTThaya tIse joyaNasae' gautama! sumerapatithI sAzyatara
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 12 prathamAdimaNDalAyAdhAnirUpaNam zatAni 'avAhAe savvabhaMtare caMdamaMDale pabhatte etAvatpramANayA avAthayA sarvAbhyantaraM prathamaM candramaNDalaM prajJaptam-kathitamiti / sampati sarvAbhyantaradvitIyacandramaNDalagatAvAdhI darzayituM praznayanAha-'jaMbuddIve dIye' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe, he bhadanta ! jambUdvIpanAmake sarvadvIpamadhya jambUdvIpe 'maMdarassa paccayakSasa' mandarasya parvatasya-merugireH 'kevaiyAe avAhAe' kiyatyA-kiyatpramANayA abAdhayA-avyavadhAnena 'abhaMvarANaMtare caMdamaMDale pamatte' abhyantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joyaNa sahassAI catvAra riMzad yojanasahasrANi 'aTThaya chappaNNe joyaNasae 'aSTau ca SaT paJcAzayojanazatAni SaTpaJcAzadadhikAni aSTau yojanazatAnItyarthaH 'paNavIsaMca egasahibhAe joyaNassa' pazcAviMzatizcaikaSaSTibhAgAn yojanasya arthAt ekasya yojanasya ekaSaSTibhAgAH kalpanIyA steSu ekaSaSTibhAgamadhyAta ye paJcaviMzatirbhAgA stAvantobhAgA api abAdhAyAM jJAtavyAH tathA-'joyaNarA egasahi mAgaM ca satahA chettA cattAricuNiyAmAge' yojanasyaika SaSTibhAgaM ca saptadhAchityA caturazcUrNikAmAgAna 'abAhayA abhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatte' gautama ! sumeru parvata se sarvAbhyantara candramaMDala 44830 yojana kI dUrIpara kahA gayA hai 'jaMbuddIye dIve maMdarassa pavvayassa kevaDyAe ayAhAe amaMtarANatare caMdagaDale pannase' gautamasvAmIne isa sUtra dvArA aisA pUchA hai ki he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAsake dvIpa meM sthita jo sumeru parvata hai usa se kitanI dUra para abhyantarAnantara-dvitIya candra maNDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai-goyamA! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThaya chappapaNe joyaNasae paNavIsaM ca egasahibhAe joyaNassa, joyaNassa egasahibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNiyA bhAge abAhayA abhaMtarANaMtaracaMdamaMDale paNNatte' he gautama ! sumeruparvana se abhyantarAnantara-dvitIya candramaMDala 44856 20 yojana dUra kahA gayA hai tathA yojana ke 61 3 bhAga ko 7 se vibhakta karake usake 4 bhAga yadramaNa 44830 yona ra 2 bhAva che. 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe ayAhAe abhaMtarANaMtare caMdamaMDale pannatte' gautamasvAmI mA sUtra. 1 mA ta prazna karyo che ke he bhadaMta! A jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM sthita che sumeruparvata che tenAthI kaTale hara atyaMtarAtatara dvitIya candramaMDaLa kahevAmAM Avela che? enA javAbamAM prabhu 38 cha-'goyamA ! coyAlIsa joyaNasahassAI aTThaya chappaNNe joyaNasae paNavIsa ca egasaTThibhAe joyaNassa, joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiyA bhAge ayA hayA abhaMtarANaMtare caMdamaMDale paNNatte' he gautama / bhubhepa tathI maya-tarAnantara dvitIya caMdramaMDaLa 4485634 jana jeTale dUra kahevAmAM Avela che. temaja ejananA 61 mA bhAgAne 7 vaDe vibhakta karIne tene 4 bhAga pramANa duramAM jovA joIe, tyAre dvitIya ja0 21
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jambUdvIpaprajJaptisUtre etAvat pramANayA avadhiyA abhyantarAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM grajJaptaM kathitam, catvAriMzad yojanasahasrANi paTpaJcAzadadhikAni aSTauzatAni yojanasyaikapaSTibhAgakalpitasya pazcaviMzatibhAgAna tathA ekabhAgasya saptadhA chinnarUpa caturobhAgAn etAvatpramANakAvAdhayA sarvA bhyantarAnandaraM dvitIyaM candramaNDalaM kathitamitibhAvaH / ayaM bhAvaH- pUrvoktAbhyantaramaNDalagata .. rAzau maNDalAntarakSetramaNDalaviSkammarAiyoH prakSepe jAyate tadyathA - 14820 catucatvAriMzad yojanAni viMzatyadhikASTazatalakSaNa pUrvamaNDalayo janarAziH aspinarAzau maNDakAntara.. kSetrayojanAni paJcatriMzat 35, atha antarasatkatriMzade kaSaSTibhAgAnAM maNDalaviSkambha. samvandhi paJcAzadekapaSTibhAgAnAM ca parasparasaMmelane jAte SaDazItiH 86, ekapaTaccAbhAge kRte sati samAgataM yojanamekam, tacca pUrvoktAyAM saMkhyAyAM paJcaviMzatiH 25 prakSipyate jAtA pazid yojanAnAm zeSAH paJcaviMzatiH eka paSTi mAgAcatvaH razcUrNikAbhAgA iti dvitIyamaNDalavicAraH // 1 atha sarvAbhyantaratRtIyamaNDalaM darzayitumAha- 'jaMbuddI ve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve' dIve jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyavartti jambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pancayasta' mandarasya parvapramANa aura bhI dUrI meM milAnA cAhiye taba kahIM jA kara dvitIya candra maMDala kI dUrI kA pUrA pramANa AtA hai / tAtparya isakA aisA hai ki pUrvokta abhyantara- ' maNDalagata rAzi meM maNDalAntara kSetra aura maNDala viSkambhakI rAzi ke prakSepa karane se yaha dUrI kA prabhAga nikAlA gayA hai - yaha isa prakAra se hai - 4482* pUrva maMDala yojana kI rAzi hai isa rAzi meM maNDalAntara kSetra ke yojana 35 ko tathA antara sanI bhAgoM ko evaM maNDala viSkambhasaMbaMdhI bhAgoM ko paraspara meM milAne para 86 Ate haiM ina meM 61 kA bhAga dene para AtA hai pUrvola saMtA meM 25 prakSipta karane para 36 yojana hote haiM aura cAra cUrNikA bhAga bace rahate hai. 1 yojana 25 sarvAbhyantara tRtIya maMDala kA kathana - isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA cakramaryaMDaLanA aMtaranuM sampUrNu pramANa Ave che tApa A pramANe che ke pUrvokta abhyatarama'DaLagana rAzimAM maDayAntara kSetra ane viSNubhanI rAzine prakSipta karavAthI A aMtaranuM pramANu nILI Ave che. te A pramANe che-44820 pUrva'maDaLa ceAjananI rAzi che. A rAzimAM maDalAntara kSetranAM cAjana 35 ne temaja antara sakhathI ? bhAgAne temaja maDaLa viSNubha saMbadhI rlR bhAgAne parasparamAM joDavAthI 86 Ave che. AmAM 61 nA bhAgAkAra karavArthI 1 ceAjana Ave che. uparokta sakhyAmAM 35 prakSipta karavAthI 36 cAjana thAya che. ze ?? ane cAra cUrNikA bhAga avaziSTa rahe che. sarvobhyaMtara tRtIyama'DaLanuM kathana vyAbhA gautamasvAbhIme alune sevI rIte prazna yache- 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavva bAkI
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAlikA TIkA-saptamavazaskAraH sU. 12 prathamAdimaNDalAbAdhAnirUpaNam . 163 tasya-merunAmakaparvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiNatyA-kiyatpramANayA abAdhayA-avyavadhAnena 'abhaMtaratacce caMdamaMDale pamnatte' sarvAbhyantaratRtIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnA--'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyAlIsaM joSaNasahassAI' catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi 'aTThaya va gaue joyaNasae' aSTau ca dvinavatiyoMjanazatAni dvinavatyadhikAni aSTau zatAnItyarthaH 'egAvaNNaM ca egasadvibhAe joyaNasa' ekapazcAzadekapaSTibhAgAn yojanasya 'egasaTThibhAgaM ca sattahA cherA' ekapaSTimA ca saptadhA chilA 'egaM buSNiyAmAgaM' ekaM ca cUNikAmAgam 'avAhAe abhaMtaratacce caMdabhaDale panna' abAdhayA abhyantaraM tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptam, catuzcatvAriMzad yojanAni vinavatyadhikASTauzatAni ekapazcAzadekaSaSTibhAgAn caturazcUrNikAbhAgAn 4489262/4 patAvatpramANayA bhavAdhayA tRtIyaM sarvAbhyantaracandramaNDalaM prajJaptamityarthaH / ayaM bhAvA-dvitIyamaNDalasambadhirAzauM SaTtriMzat 36 yojanAni paJcaviMzatirekaSaSTibhAgAzcatvArazcUrNikAbhAgA ityasya prakSepe kRte sati yathA kathitamabhyantaratRtIyamaNDalaparimANaM bhavatIti tRtiiymnnddlvicaarH|| pUchA hai 'jaMbuddI ve dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe anaMtaratacce caMdamaMDale panatte' he bhadanta ! jambUhopa nAmake dvIpa meM sthita jo sumeru parvata hai usase kitanI dUra para abhyantara tRtIya candra maNDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! coyAlIsaM joyaNasahassAI aTThaya bANaue joyaNasae egAvaNNaM ca egasaTibhAe joyaNassa' he gautama ! sumeru parvata se tRtIya abhyantara candra maMDala 44892 yojana dUra hai tathA (egalahibhAgaM ca sattAha netA egaM cuNNiyAbhAgaM) eka yojana ke 61 veM bhAga ko 7 se vibhakta karake usake eka cUrNikA bhAga pramANa aura dUra hai isakA tAtparya aisA hai ki dvitIya maMDala sambandhI rAzi meM 36 yojana tathA eka yojana ke 61 ve bhAgoM meM se eka bhAga ko prakSita karane para yaha tRtIya abhyantara candra maMDala kA parimANa nikala bhAtA hai| vasma kevaiyAe avAhAe abhaMtaratacce caMdamaMDale pannatte' 3 mahata! hI5 nAma: dvipamAM sthita je sumeruparvata che tenAthI keTale dUra atyaMtara tRtIya caMdramaMDaLa kahevAmAM sAva cha ? nAmamA prabhu cha-'goyamA ! coyAlIsa joyaNasahassAI advaya pANaue joyaNasae egAvaNNaM ca egasadvibhAe joyaNassa' gautama ! subhe5 all tRtIya bhavya tara yandramA 4484251 yorana reTa 2 che tamA 'esadvibhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNiyA bhAga' me yAtanA 11 mA sana 7 thA Giazta 4rIna tenA me caNikA bhAga pramANa vadhAre dUra che. tAtparya Ama che ke dvitIyamaMDaLa saMbaMdhI rAzimAM 36 cIjana 2 temaja eka ejananA 61 mA bhAgamAMthI eka bhAga prakSipta karavA ' . A tRtIya AtyaMtara caMdramaMDaLanuM pariNAma nIkaLI Ave che.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapratis samprati:- caturvAdiNDa cheSu mAnaM darzastuimatidezenAha - ' evaM khalu' ityAdi, 'evaM khalu paNa uvANaM' evaM maNDalatrayadarzitaprakAreNa khalu etena pratyahorAtramekaika maNDala parityAga rUpeNa 'NikkhamamANe' niSkrAman - lavaNasamudrAbhimukhaMmaNDalaM kurvan 'caMde' candra: 'tayANaMtarAo maMDaLAo tayAgaMtaraM maMDalaM' tadanantarAt vikSitapUrvamaNDalAt tadanantaraM vivakSitamuttaraM maNDalam 'saMkamamANe saMkapramANe' saMkrAman saMkrAman gacchan gacchan 'chattIsaM chattIsaMjoyaNAI' patriMzat patriMzadyojanAni 'pagatIsaMca egasadvipAe joyaNassa' paJcaviMzarticaikapaSThibhAgAn yo janastha 'eksaTTibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiyAbhAge' yojanasyaikapaSThibhAgaM ca saptadhA chindA caturazcUrNikAbhAgAn 'ega mege maMDale' ekaikasmin maNDale 'avAhAe buddhi abhitraddhemANe abhivadvemANe' avAdhAyAH - avyavadhAnarUpAyA vRddhim - Adhikyam abhivarddhayan abhivarddhayana - AdhikyaM kurvan 2 'savvavA hiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI ' 664 aba caturyAdi maMDaloM meM kyA pramANa hai - isa bAta ko sUtrakAra atidezavAkya dvArA spaSTa karate haiM 'evaM khalu eerNa uvAeNaM NikkhamamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayAnaMtaraM maMDalaM saMkramamANe' isI pUrvokta rItike anusAramaNDala meM pradarzita paddhati ke anusAra ahorAtra meM eka eka maMDala ke parityAga karane se lavaNasamudra kI tarapha maMDala karatA huA candra vivakSita pUrva maMDala se vivakSita Age ke maMDala para saMkramaNa karatA 2 (chattIsa 2 joyaNAI paNavIsa ca egasaDibhAe joSaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA catAri cuNNiyAbhAge eMgamege maMDale avAhAe buddhiM abhivadvemANe 2 265 yojana tathA 61 veM bhAga ko 7 se vibhakta kara usake 4 cUrNikA bhAga pramANa eka eka maMDala meM dUrI kI vRddhi karatA rahanA hai isa taraha se dUrI kI vRddhi karatA huA vaha candra 'savvavAhiraM maMDalaM uvasaMkramisA cAraM cara' sarvabAdya maMDala para prApta hokara gati karatA hai isa prakAra se yaha dUra kA pramANa eka maMDala se have caturthAMdimaDaLamAM pramANu zu ae--e vAtane sUtrakAra atideza vAkya dvArAM spaSTa 42 che - ' evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhanamANe caMde tayAgaMtarAo maMDaLAo tayANaMtaraM ' maMDalaM saMkramamANe' me yUrvokta rAti suraNa bhaukSatrayabhAM aharzita paddhati bhubhya maheAzatramAM eka-eka maDalanA parityAgathI latraNasamudranI tara maMDaLa karatA caMdra vivakSita pUrvAMmaDaLathI vivakSita AgaLanA maMDaLa para sakramaNa karatA karatA ttIla 2 joyaNAI paNavIsaM ca egasaTTibhAe joyaNassa egasaTTibhAgaM ca sattahA chettA cattAri cuNNiyA, bhAMge egamene maMDale aMbAhAe buddhiM abhivaddhemANe 2 293 yona te 11 bhA bhAgane 7 thI vibhakta karIne tene 4 cUrNikA bhAga pramANa eka eka maDaLamAM dUrInI vRddhi to rahe che. yA pramANe harInI vRddhi urato te yandra 'savvavAhiraM maMDalaM uvaMsa - kamittA cAra carada' sarvamAhAma uga upara prApta thahane gati hare che, mA prabhA mA dUranuM pramANa eka maMDaLathI bIjA maMDaLa sudhI pUrvAnupUrvI dvArA prakaTa karavAmAM AveluM
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: sU. 12 prathamAdimaNDalAbAdhAnirUpaNam sarva bAhya maNDalamupasaMkramya saMprApya cAraM gatiM carati - karotIti // atha yathA pUrvAnupUrvIvyAkhyAnAGgaM bhavati tathaiva pazcAnupUyapi vyAkhyAnAGgaM bhavatItyetanmaNDalAt maNDalasyAvAghAM pRcchanmAda - 'aMbuddI ve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityartha: maMdarassa pavtrayassa' 'mandarasya parvatasya - merunAmakaparvatasya 'kevaiyAe abAhAe ' kiyatyA - kiyatpramANayA abAdhayA 'savvavAhire caMdamaMDale pannatte' sarvavAcaM yadapekSayA anyadvAhyaM na vidyate tAdRzaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitam, he bhadanta ! yadidaM sarvavAhyaM candramaNDalaM tat mandaraparvatasya kiyatyAvAdhayA bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNayAlIsaM joyaNasahassAI' paJcacatvAriMzad yojanasahasrANi 'tiSNi yatI se joyaNasae' trINi ca triMzad yojanazatAni, triMzadadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH 'abAhA savvavAhirae caMdramaMDale pannatte' etAvatpramANakAbAdhayA sarva bAhyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitam, pazcacatvAriMzada yojanasahasrANi triMzadadhikAni trINi yojanazatAni 45330 etAvadabAdhayA sarvavA prathamaM candramaNDalaM kathitamityarthaH krena prakAreNaitAvad yojanaM pramANaM bhavatIti sarvabAhyasUryamaNDalaprakaraNAjjJAtavyam vistarabhayAnna punaratra likhyate iti / dUsare maMDala taka kA pUrvAnupUrvI dvArA prakaTa kiyA gayA hai kyoMki pUrvAnupUrvI vyAkhyAna kA aGga kahI gaI hai aba sUtrakAra pazcAnupUrvI bhI pUrvAnupUrvI kI taraha vyAkhyAna kA aGga kahI gaI hai IsI abhiprAya ko lekara pazcAnupUrvI ke anusAra eka maNDala se dUsare maMDala kI dUrI kitanI hai isa bAta ko gautamasvAmI 'jaMbuddI ve dIve maMdassa pavtrayassa kevaiyAe avAhAe savcavAhire caMdamaMDale paNNatte' isa sUtra dvArA pUcha rahe hai hai bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita meru parvata se sarvA caMdra maNDala kitanA dUra haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'gomA ! paNaghAlIsaM joyaNasahassAiM tiSNi ya tIse joyaNasae avAhAe sAhire caMdramaMDale paNNatte' he gautama ! meru parvata se sarvabAhya candra maNDala 45330 yojana dUra kahA gayA hai yaha itanA dUra kA antara, kaise AtA hai yaha bAta sarvabAya sUryamaMDala ke prakaraNa se jAna lenA cAhiye hama vistAra ho che. have sUtrakAra pazcAnupUrvI' paNa pUrvAnupUrvInI jema vyAkhyAnamAM kahevAmAM AvelI che, e abhiprAyane laIne ja pazcAtupUrvI sujakha eka ma`DaLathI khIjuM maDaLa keTale dUra che. me vAtane gaunabhasvAbhI 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayarasa kevaiyAe aba hAe savva - bAhire caMdamaMDale paNNatte' mA sUtra vaDe pUchI rahyA che. he lahaMta / AA zUdvIpa nAbha dvIpamAM sthita merupa tathI sa`khAAcaMdrama DaLa keTale dUra che ? enA javAbamAM prabhu kahe che- 'goyamA ! paNayAlIsa joyaNasahassAiM tiNNi ya tIse joyaNasae abAhAe savvavAhire 'caMdamaMDale paNNave' he gautama! bheruparvatathI sarvamAhA yandrabhaujamA 45330 yonTana hara kahevAmAM Avela che. A ATalu dUranu aMtara kevI rIte Ave che A vAta samAhya sUryAMma`DaLanA prakaraNamAMthI jANI levI joI e. vistArabhayathI ame tene ahIM prakaTa karatA nathI.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamkhIpaprAzistra samprati-dvitIyaM sarvabAhya candramaNDalaM praznayanAha-'jaMbuddIve dIve' ityAdi, 'jabuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe 'maMdarasla paJcayassa' mandarasya parvatasya-merunAmakaparvatasya kevaiyAe avAhAe' kiyatyA avAdhayA 'bAhirANaMtare caMdamaMDale panate' bAhyAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNayAlIsaM joyaNasahassAI' paJca vakhAriMzad yojanasahastrANi 'doNiya teuNae joyaNasae' dve ca trinavaniyojanazate trinavatyadhike dve yojanazate ityaya: 'paNatIsa ca egasadvibhAe joyaNaspa' pazcatriMzakASTibhAgAn yojanasya arthAt ekasya yojanasya ekapaSTibhAgAH kalpyante tanmadhyAt paJcatriMzadbhAgAH, 'egasahimAgaM ca sattahA chettA tiNi cuNiyAbhAe' ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chityA ekasya ye ekapaSThibhAgA kalpitAH tanmadhyAta ya eko bhAga stasya punaH saptabhAgAH kriyante teSu ye trayo bhAgAste eva ayacUrNikA bhAgAstAn 'avAhAe vAhirANaMtare caMdamaMDale pannatte' AdhayA vAhyAnantaraM dvitIyaM candrapaNDalaM prajJaptam sarvavAha maNDarAzeH padavizad yojanAni paJcaviMzatizca yojanaika papTibhAgA ekasyaika paSTibhAgasya saMbandhinazcasvAraH saptamAgAH pAtyante tadA jAyate yayokta rAziriti dvitiiymNddkvicaarH|| jAne ke bhaya se use yahAM punaH nahIM prakaTa karate haiN| ____ ava gautamasvAmI dvitIya sarvacAsya candra maNDala kI dUrI jAnane ke liye prabhu se pUchate haiM-'jaMbuddIve dIve maMdarasla pavvayassa kevaiyAe abAhAe pAhirA gaMtare caMdamaMDale paNNatte' he bhadanta ! isa jambUdvIpa meM sthita mandara parvata se dvitIya sarvabAhya candra maMDala kitanA dUra haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA! paNayAlIsaM joyaNasahassAI doNi ya teuNae joyaNasae' he gautama! sumeru parvata se dvitIya sarvabAhya candra maMDala 45293 yojana tathA 'paNatIsaM ca egasaTibhAe joyaNassa' eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 35 bhAga pramANa dUra hai isame 'egasahibhAgaca sattahA chettA tiNi cuNNiyAbhAe' 61ve bhAgako 7 se vibhakta karake usake 3 bhAgoM ko aura isa dUrI meM milA denA cAhiye, isa taraha 452933.yojana kA evaM eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 4 bhAga have gautamasvAmI dvitIya sarvabAhya candramaMDaLanuM aMtara jANavA mATe prabhune prazna 42 cha-'jaMbudIce dIve maMdarassa pavvayassa kevaiyAe abAhAe vAhirANaMtare caMdamaDale paNNatte' he bhadaMta ! A jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM sthita maMdaraparvatathI dvitIya sarvabAhA candra bha Ta 62 cha ? sAnA vAmama prabhu 4 cha-'goyamA! paNayAlIsa joyaNasahassAI doNi ya uNae jogasae' gautama! subhepa tathA dvitIya sAyandramA 45263 yAni bhagA 'paNatIsa ca egasadvibhAe joyaNassa' 4 yA mAgomAMyI 35 lA prabhAra 2 che mAmA 'egasadvibhAgaM ca sattahA chettA tiNi cuNiyAbhAe' 11 mA bhAgane sAthe vibhakta karIne tenA traN bhAgene A dharImAM joDI devA joIe. A
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSarakAramsU. 12 prathamAdimaNDalAvAdhAnirUpaNam 167 ___ samprati-tRtIyamaNDalaM praznayanAha-"jaMbuddIve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdararasa pabvayassa' mandarasya parvatasya-meroH 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANayA avAdhayA 'bAhiratacce caMdamaMDale pannatte' sarvabAcaM tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNayAlIsaM joyaNasahassAI' pazcacatvAriMzad yojanasahasrANi 'doNNi ya sattApaNNe joyaNasae' dve ca saptapaJcAzat yojanazate, saptapazcAzadadhike dve yojanazate ityarthaH, 'Naya ya egasahibhAe joyaNassa' navacaikaSaSTibhAgAn yojanasya 'egasadvibhAgaM ca sattahA chettA' ekavaSTibhAgaM ca saptadhA ThitvA tanmadhyAt 'chacuNiyAbhAra' SaTcUrNikAbhAgAna 'avAhAe bAhiratacce caMdamaMDale (matte' uparyukta pramANayA abAdhayA sarvabAhyaM tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptaM kathitam pazcacatvAriMzatsahasrANi vinavatyadhika dve yojanazate 45293 ekapaSTibhAgAn yojanasya cuNikAbhAgAn avAdhayA prajJaptaM tRtIyaM candramaNDalamiti / ___ samprati-caturthAdi sarvabAhyamaNDaleSu atidezenAvAdhAM darzayitumAha-evaM khalu' ityAdi, pramANa antara hai dvitIya candra maMDala antara vicAra samApta. 'jaMyuddIve dIve maMdarassa pabdhayassa kevaiyAe abAhAe bAhiratacce caMdamaMDale paNNase' gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dIpa meM sthita jo sumeru parvata hai usase tRtIya sarvathAhya candramaMDala kitanA dUra hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paNayAlIsaM joyaNasahassAI doNi ya sattAvaNNe joyaNasae Nava ya egasahibhAe joyaNassa egasahi bhAgaM ca sattahA chetsA cha cuNiyAbhAe abAhAe bAhirae tacce caMdamaMDale pannatte' he gautama ! maMdara parvata se tRtIya sarvabAhya maNDala 45257 -yojana dUra haiM tathA 61 bhAga meM ke ega bhAgako 7 se vibhAjita kara usa ke 6 bhAga pramANa hai "evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe pavisamANe caMde tayANaMtarAo pramANe 4para9 jana temaja eka bhAganA 7 bhAgomAMthI 4 bhAga pramANu aMtara che dvitIya caMdramaMDaLa aMtara vicAra samApta. 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pabvayassa kevaiyAe avAhAe bAhiratacce caMdamaMDale paNNase' gautamasvAmIe prabhue A jAtane prazna karyo che ke he bhAta ! A ja bhUlIpa nAmaka dvIpamAM sthita je sumeruparvata che tenAthI tRtIya sarvabAhA candramaMDaLa keTale dUra Avela che? senA wwwi prabhu 4 cha-'goyamA / paNayAlIsa joyaNa sahassAI doNNi ya sattAvaNNe joyaNasae Navaya egasadvibhAe joyaNamsa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA cha cuNiyAbhAe abAhAe bAhirae tacce caMdamaMDale pannatte' he gautama / ma 25 tathA tRtIya sabhAma 45257. cejana dUra che. temaja 61 bhAgamAMnA eka bhAgane 7 thI vibhAjita karIne tenA 6 mA pramANa cha. 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe pavisamANe caMde tayANaMtarAo
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jambUdvIpapratisUtre 'evaM khalu' evaM khalu 'eeNaM ubAraNaM' enonopAyena pratyahorAtramekaikamaNDalavarddhanarUpeNa 'pavisamA pavimANe' pravizan pravizan 'caMde' candra: 'tayANavarAtrI maMDalAbho tayANaMtaraM maMDala' tadanantarAt- vivakSitapUrvamaNDalAt tadanantaram - vivakSimuttaramaNDalam 'saMkamamANe saMkamamANe saMkrAman saMkrAman - maNDAbhimukhaM maNDalAni kurvan 2 'chattIsaM chattIsaM joyaNAI' patriMzat patriMzad yojanAni 'paNavIsaM ca egasahibhAe joyaNassa' paJcaviMzarti paSTimAn yojanasya ' egasadvibhAgaM ca sattA chetA cattAri cuNNiyAbhAe' ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chatvA caramacurNikA bhAgAna ' egamege maMDale avAhAe buddhi NibuddhemANe NibuddhemANe' ekaikasmin maNDale - pratimaNDalam avadhiyA vRddhiM nivarddhayan nivarddhayana hApayana 2 tyajana 2 ityarthaH savyavyaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai' sarvAbhyantaraM ma DalamupasaMkrasya - saMprApya cAraM gatiM carati - karotIti avAdhAdvAraM samAptam iti dvAdazasUtram ||suu0 12 // samprati - sarvAbhyantarAdi maNDalAyAmAdi darzayituM trayodaza sUtramAha-sannantare NaM bhaMte' ityAdi / mUlam -- savvabhaMtare NaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavivakhaMbheNaM kevaiyaM pariklevegaM pannatte ? goyamA ! NavaNavaI joyaNasahassAI cha maMDalAo tayANaMtare maMDale saMkasamANe 2 chattIsaM 2 joyaNAI paNavIsaMca egasadvibhAgaM ca sattahA chesA casArI cuNNiyAbhAe egamege maMDale avAhAe buddhi NibuddhemANe 2 ' ina tIna sarvavAhya candramaMDaloM meM pradarzita paddhati ke anusAra prati ahorAta eka eka maMDala ko baDhAtA huA candra tadanantara maMDala se - vivakSita pUrva maNDala se vivakSita utara maMDala ke saMmukha maMDaloM ko karake 36 yojanoM kI tathA eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 25 bhAga evaM 61 bhAgoM me se kisI eka bhAgako 7 se vibhakta kara usa ke 4 bhAga pramANa ko eka eka maMDala meM dUrI kI vRddhi choDakara 'samvantaraM maMDalaM uvasaMkramittA cAraM caraI ' sarvAbhyantara meM pahuMca karake apanI gati karatA hai abAdhA hAra samApta ||12|| maMDalAo tayaNaMtare ma Dale sa kamamANe 2 chattIsa 2 joyaNAI paNavIsa ca egasaTTibhAge ca sattA chettA cattAri cuNiyA bhAe egamege maMDale abAhAe buddhi NibuddhemANe 2' me sabAhyama DhaLAmAM pradarzita paddhati mujaba prati aheArAta ekaeka maMDaLane abhivRddhi ta karatA candra tana taramaMDaLathI vivakSita pUrvAMmaDaLathI vivakSita uttaramaMDaLanI sanmukha maDaLene karIne 36 caiAjaneAnI temaja eka ceAjana 61 bhAgeAmAMthI 25 bhAga temaja 61 bhAgAmAMthI kai eka bhAgane chathI vibhakta karIne tene 4 bhAga pramANu jeTalI ekashetth bhaMDamAM harI bheTasI vRddhine choDIne 'savvamaMtara maMDale uvasa' kamittA 'cAra carai' sarvAzya taramAM pahAMcIne potAnI gati kare che. sU. 12 adhAdvAra samApta
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA:saptamavakSaskAra sa. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 159 cattAle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiNi ya joyaNasahassAI paMNNaraMsa jIyaMgasahassAI auNANautiM ca joyaNAiM kiMci visesAhie parikkheveNaM pnntte| abhaMtarANaMtare sA ceva pucchA, goyamA! NavaNauiM saMhassAI satta ya bArasuttare joyaNasae egAvaNNaM ca egasadvibhAge joya. massa egaseTibhAgaM ca sattahA~ chettA egaM cuNiyAbhAgaM AyAmavikkhaM: bheNaM tiNi yaM joyaNasayaMsahassAI pannarasa sahassAiM tipiNa ya egUNavIse joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM / abhaMtaratacceNaM jAva panna, goMyamA! NavaNauI joyaNasahassAiM sattaya paMcAsIe joyaNasae, iMgatAlIsaM ca eMgasaThibhAe joyaNassa egasaTibhAgaM ca sattahA chettA doSiNa ya cupiNayAmAge AyAmavikkhaMbheNaM tiSiNa ya joyaNasayasahassAiM paNNarasa joyaNasahassAI paMca ya iguNApaNNe joyaNasae kiMcivise sAhieM parikkheveNaM ti / evaM khallu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMdai jAva 'saMkamamANe saMkamamANe bAvattari joyaNAI egAMvaNaM ca eMgasadvibhAe joyaNassa egasaThibhAgaM ca sattahA chettA egaM ca cuNNiyA bhAgaM egamegeM maMDale vikhaMbhabuddhiM abhivartamANe abhivaddhemANe savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI / savvabAhiraeNaM bhaMte ! caMda maMDale kevaiyaM AyAmavinakhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte ? goyamA! ega joyaNasayasahassaM chacca saTTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiNi ya joyasayasahassAI aTThArasasahassAI tiNi ya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM / bAhirANaMtare pucchA, goyamA ! egaM joyaNasayaH sahassaM paMcasattAsIe joyaNasae Nakya egasaTibhAe joyaNassa egasaTri bhAgaM ca sattahA chettA chacuNNiAbhAe AyAmavikkhaMbheNaM tiNi ya joya. NasaMyasaMhassAI aTThArasa sahassAI paMcAsII joyaNAI parikkheveNaM / bAhiraMtacceNaM bhaMte ! caMdamaMDale pannatte ? gIyamA ! egaM joyaNasayasahassaM paMcaya caudasuttare joyaNasae egUNavIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa ega ja0 22
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 nazIpAtika saThibhAgaM ca sattahA chettA paMca cuNiyA Age AyAmavikkhaMbheNaM tiNi yaM joyaNasayasahassAiM aTTaya paNaepaNe joyaNalae parikkheveNaM, evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe caMde jAva saMkamamANe saMkamamANe bAMvatari bAvattariMjoyaNAI egAvaNaM egasadvibhAe~ joyaNasta- egasaTibhAgaM cha sattahA chettA egaM cuSNiyAmAgaM egamege maMDale vikkhaMbhavuddhiM Nibuddhe. mANe NivuddhamANe do do tIsAiM joyaNasayAI parirayabuddhi NibuddhamANe NibuddhemANe sambaaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai ti, suu013|| chAyA-sarvAbhyantaraM khalu bhadanta ! candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatparikSepeNa prajJaptam ? gautama ! navanavati yojanasahasrANi paT ca catvAriMzadyojanAtAniH AyAma viSkambheNaM trINi ca yojanazatasahasrANi paJcadazayojanasahasrANi ekonanavati caM yojanAni kiJcid vizeSAdhikAni parikSepeNa prajJamam ! abhyantarAnantaraM saiva pRcchA, gautamaH ! navanavati yojanasahasrANi sapta ca dvAdazottarayojanazanAti ekapaJcAzaka paSTibhAgAna yojanasya, ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chityA ekaM cUrNikAbhAga mAyAmaviSkambheNa, trINi yojanazatasahasrANi paJcadazasahasrANi trINi caikonaviMzati yojanazatAni kiJcidvizeSAdhikAni parikSepeNa antaratRtIyaM khalu yAvat prajJaptam / gautama ! navanavati yojanasahasrANi sapta ca paJcAzIti yojanazatAni ekacatvAriMzaccaikapaSTi bhAgAn yojanasya ekaSaSTibhAgaM ca saptadhA chipA dvau ca cUNikAmAgau AyAmaviSkambheNa, trINi ca yojanA zatasahasrANi paJcadaza yojasahasrANi paJca caikonapaJcAzada yojanazatAni kicidvize. podhikAni parikSepeNeti / evaM khallu etena upAyena niSkrAman candro yAvat saMkrAman saMkrA. man dvAsaptati' dvaMsaptati yojanAni ekapaJcAzaccaipaSTibhAgAn yojanasya ekapaSTiMbhAga ca saptadhA chitvA e ca cUNikAbhAga mekaikasmin maNDale viSkambha buddhimamivarddhayan mamivardhayan dve dve vizad yojanazate parirayabuddhimabhivarddhayan abhivarddhayan sarvavAya maNDala mupasaMkramya cAraM carati / sarvabAhyaM khalu bhadanta ! candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambheNa kiyata parikSepeNa prajJaptam ? gautama ! eka yojanazatasahasraM paTa SaSTi yojanazatAni AyaoNmaviSkambheNa, trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdazasahasrANi trINi ca patradazottara Ni yojanazatAni parikSepeNa / vAhyAnantaraM khalu pRcchA, gautama ! ekaM yojanazatasahastraM paJcasaptAzIti yojanazatAni nava caikapaSTibhAgAn yojanasya; ekapaSTibhAga ca saptadhA chitvA paT 'cUrNikA bhAMgAn AyAmaviSkambheNa, trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdazasahasrANi paJcAzIti ca yojanAni parikSepeNavAhyatRtIyaM khela bhadanta ! candramaNDalaM yAvat prajJaptam ? gautama ! ekaM yojanazatasahasra, paJca ca caturdazottarANi yojana
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 179 zatAni ekonaviMzatiM ca ekASTi bhAgAna yojanasya eka paSTibhAgaM ca saptadhA chitvApaJca cUrNikAbhAgAna AyAmaviSkambheNa trINi ca yojanazatasahasrANi saptadazasahasrANi aSTau ca paJca pazcAzayojanazatAni parikSepeNa evaM khalu etena upAyena prakzina candro yAvat saMkrAman saMkrAman dvAsaptati dvAsaptati yojanAni ekapaJcAzadekapaSTibhAgAn yojanasya ekapaSTimArga ca saptadhA chityA ekaM cUrNimAbhAga mekaikasmin maNDale viSkambhavRddhi nivardayan nivardayan dve dve triMzadyojanazate parirayabuddhiM nivarddhayan nivarddhayan sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati // sU0 13 // TIkA-'savabhatareNaM bhaMte ! caMdamaMDale' sarvAbhyantaraM khalu bhadanta ! candramaNDalam tatrasarvebhyo maNDalebhyo'bhyantaraM yadapekSayA anyad antaraM na bhavet tAdRzaM candramaNDalamityarthaH 'kavAiyaM, AyAmavikkhaMbheNa kiyadAyAmaviSkambheNa-kiyatpramANakAbhyAmAyAmaviSkambhAbhyAsU-yavistArAbhyA mityarthaH, tathA- kevaiyaM parikkheveNaM pannate' kiyatA-kiyAmANakena parikSepeNa-paridhinA prajJaptaM-kathitamiti prazna: bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NavaNauI joyaNasahassAI' navanavati yojanasahasrANi 'chacca cattAle. joyaNasae' SaT ca catvAriMzadyo janazatAni catvAriMzadadhikAni Sar3ayonazatAnItyarthaH 'mAyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM daiyavistArAbhyAmityarthaH, sarvAbhyantaraM candramaNDalaM navanavatiyojatasahasrANi catvAriMzadadhika SaDyojanazatAni 9964. AyAmavi - sarvAbhyantarAdimaMDalAyAmAdi dvAra kathana"sabbabhatareNa bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkhegheNaM paNNatte' ityAdi.. ___TIkArtha-isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'savanbhatareNaM bhaMte caMdamaMDale' he bhadanta jo sarvAbhyantara candramaNDala hai vaha lambAI cauDAI se kitane pramANa vAlA hai ? tathA isakA parikSepa-paridhi kitanI hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA! NavaNauiMjoyaNasahassAI chacca cattAle joyaNasae' he gautama ! sarvAbhyantara jo candra maNDala hai vaha 99640 yojana kI 'AyAma vikkhaMbheNaM. paNNatte' lambAI cauDAivAlA hai tathA 'tiNNiya joyaNasasayahassAI - sabhyatarAdimaMDalAyAmadira kathana| 'savvanbhaMtareNaM bhaMte !.caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkhevaNaM paNNatte' i. Asttha-mA sUtra 43 gautamasvAmI prabhuna sevA zata prazna yA cha 'savva. bhatareNaM NaM bhaMte ! caMdamaMDale' 3 mata !2 sAlya'tara yandrama cha matabhAra paheLAmAM keTalA pramANuvALe che temaja Ane parikSepa-eTale ke anI pariddhi-keTalI cha. 1..nAma prabhu 4 cha-'goyamA! NavaNauiM joyaNasahassAI chacca cattAle joya zAsa' gIta ! Aale'2 re yandrama che.te 86940. yona sI AyAma
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172. jambUdvIpatirNa SkambhAbhyAM bhavatIti bhAvaH 'tiSNi ya joyagasayasahassAiM papNarasajoyaNasahassAI aUNA-ui' ca joyaNAI' kiMci visesAhie parivakheveNaM pannatte' trINi ca yojanazatasahasrANi trINi yojana lakSasaMkhyakAni ityarthaH paJcadazayojanasahasrANi ekonanavatiM yojanAni 315089 kiJcidvizeSAdhikAni parikSepeNa prajJaptam - kathitam yadA AyAmaviSkambhayoH 99640 etAvanmAnaM bhavati tadA parikSepa 315089 pramANametAvat kathaM bhavatIti jijJA sunA sUryamaNDalAdhikArakathitopapattiranuzIlanIyA vistarabhayAd anupayogAcca nAtra punayuktiH pradarziteti prathama sarvAbhyantaracandramaNDalavicAra iti / atha dvitIyasarvAbhyantaracandramaNDalaM darzayitumAha-'abbhaMvarANaMtare' ityAdi, 'abbhaMvarANaMtare sAcaiva pucchA' abhyantarAnantare sai| pRcchA, he bhadanda ! abhyantarAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM kiyadAyAmavikAbhyAM kiyatA parikSepeNa prajJaptamiti pRcchA - praznaH saMgRhyate, bhagavAnAha - 'goyamA ' paNNarasa : joyaNasahassAiM aUNANauI ca joyaNAI kiMci visesAhie parikkheveNaM paNNatte' 315089 yojana se kucha adhika paridhivAlA hai / yadi yahAM para aisI AzaMkA kI jAye ki - 'jaba 99640 yojana kA isakA AyAma aura viSkambha hai to paridhikA itanA pramANa kaise hotA hai ? to isa ke samAdhAna, nimitta sUryamaNDalAdhikAra meM kathita yukti-anuzIlanIya hai / vistAra hojAne ke bhaya se hama use yahAM punaH prakaTa nahIM kararahe haiN| prathama sarvAbhyantara candra maMDala ke AyAmAdi kA vistAra samApta dvitIya sarvAbhyantara candra maMDala ke AyAmAdikA vicAra 'anaMtarANaMtare sAceva pucchA' he bhadanta ! sarvAbhyantara caMdra maMDalake anantara jo dvitIya candra maNDala hai vaha AyAma aura viSkambha kI apekSA kitane pramANa vAlA hai tathA brikkhaMbheNaM paNNatte' sauMmA tebhana hajArdhavANI che, tebha4 'tiSNi ya joyaNasayasaharasAI paNNarasa joyaNasahassAI auNAAuI ca joyaNAI kiMci visesAhie parikkheveNaM paNNatte' 315089 ceAjana karatAM kaMika adhika paridhivALA che. jo ahI evI AzakA karavAmAM Ave ke jyAre 99640 cAjana jeTale AnA AyAma ane viSTa bha che te, paridhinu ATaluka pramANu kevI rIte saMbhavI zake ? enA samAdhAnanA nimitte sUrya maDaLamAM kathita- yukti anuzIlanIya che. vistAralayathI ame ahI' te pharI spaSTa karatA nathI. prathama sarvotara candrama`DaLanA AyAmAdinA vistAra samApta, dvitIya sarvAbhyatara cadramaDaLanA AyAmAdi vize vicAra 'amaMtarANaMtare sA caitra pucchA' he lata / sarvAnyatara adraNa yahI ko dvitIya candrapa DaLa che. te AyAma ane viSNulanI apekSAe keTalA pramANavALA che temaja nI puridhina abhAtha Tavu che 1 menA bhavAmabhAM anu ahe che- 'goyamA ! NavaNauI noyaNa
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 173 ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NavaNaUi' joyaNasahassAI' 'navanavati yojanasahaH srANi 'sattaya bArasuttare joyaNasae' sapta ca dvAdazottarANi yojanazatAni 'egAvaNaM egasadvibhAge joyaNassa' ekapaJcAzaccaikapaSTibhAgAna yojanasya 'egasaTThibhAgaM ca sattahA chettA' yojanasyaikaM paSTibhArga saptadhA punazchitvA-vibhidha 'egaM cuNiyAbhAMgaM AyAmavikkhaMbheNaM' ekaMca cUrNikAmAgamAyAmaviSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAm sarvAbhyantaraM dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptam tadyathA-ekatazcandrau dvitIyamaNDale saMkramaNaM kurvan patriMzad yojanAni paJcaviMzati caikaSaSTibhAgAn yojanasya ekasya caikaSaSTibhAgasya saptakA chimasya saMbandhi caturobhAgAn parityajya saMkramaNaM karoti, aparato'pi etAvatpramANakAnyeva yojanAni parityajya saMkramaNaM karoti dvitIyazcandraH ubhayoH saMkalane sati bhavati dvAsaptati yojanAni ekapaJcAzadekapaSTibhAgA: yojanasya ekasyaikaSaSTibhAgasya saptadhA chinnasya sambandhI paridhi kA pramANa isakA kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA NavagAiM joyaNasaMhassAiM sanaya bArasluttare joyaNasae' gautama ! 99612 yojana kA 'egAvaNaM egasahibhAge joyaNassa' aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 51 bhAga pramANa kA tathA 'egasahibhAgaMca sattahA chittA eNaM cuNiyAbhAgaM AyA. mavikkhaMbheNaM' 61 bhAgoM meM se kisI eka bhAga ke kRta-kiye gaye 7 TukaDo meM se eka TukaDe pramANa kA dvitIya candramaNDalakA AyAviSkambha hai| isakA tAtparya aisA hai ki eka tarapha candra kA dvitIya candramaNDala para saMkramaNa karatA huA 36 15 yojana ko tathA 1 bhAgake vibhakta kiye gaye 7 bhAgoM meM se 4 bhAgo ko choDakara saMkramaNa karatA hai, dUsarI tarapha dUsarA candra bhI itane hI pramANa yojana ko choDakara saMkramaNa karatA hai donoM kA yoga 720 yojana kA tathA ekaSaSThi bhAgoM meM gRhIta 1 bhAga ke kRta 7 bhAgoM meM se eka bhAga jo ki sahassAI sattaya bArasuttare joyaNasae' 3 gautama ! 86712 yojanA 'egAvaNaM egasaTi bhAge joyaNassa' sana. yogAnanA 61 bhAgAbhAMthI 51 mA prabhAvanA tamA 'egrasadvibhAgaM ca sattahA chittA egaM cuNNiyAbhAga AyAmavikkhaMbheNa' 61, mAgomAzI kei eka bhAganA karavAmAM AvelA 7 kakaDAomAMthI eka kakaDA jeTalA pramANane dvitIya caMdramaMDaLano AyAma-vizkela che. tAtparya A pramANe che ke eka tarapha candra dvitIya candra maMDaLa para sakrimaNa karatA-karate 362 janane temaja 1 bhAganA vibhakta karavAmAM AvelA cha bhAgamAMthI 4 bhAgAne choDIne saMkramaNuM kare che. bIjI bAju bIje candra paNa ATalA ja pramANamAM jinene mUkIne saMkramaNa kare che. bannene yAga 7253 cena eTale temaja eka SaSThi bhAgomAM gRhIta eka bhAganA kula 7 bhAgamAMthI eka bhAga che je dvitIya candramaMDaLamAM AyAma viSkabhanA vicAramAM prathama maMDaLanI apekSAe adhika
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 jammUdIpaprabhAmile eko bhAgo dvitIyacandramaNDale AyAmaviSkambhacintAyAmadhikatvena prApto bhavati :prathama maNDalApekSayA etaca pramANa pUrvamaNDalarAzau prakSipyate tadA navanAti yojanasahasrANi dvAdazAdhikAni saptayojanazatAni ekazcAzataM caikapapTibhAgAn yojanasyaikaM cai kaMpaSTibhAgaM saptadhA chitvA ekaM cUrNikAbhAgamAyamaviSkambhamAnaM bhavatIti / 'tiNi ya joyaNasaya sahassAI trINi ca yojanazatasahasrANi lakSatrayamityarthaH 'paNNarasasahassAI' paJcadaza yojanasahasrANi / 'tiSNiya egaNavIse joyaNasae' trINicakonaviMzati yojanazatAni, ekonaviMzatyadhikAni trINi yojanazatAni, ityarthaH 'kiMci visesAhiyAI parikkhevaNaM' kicidvizeSAdhikAni parikSepeNa, 315319 kiJcidvizepAdhikAni, etAvatpramANAni parikSepeNa bhavatItyarthaH, iti dvitIyaM maNDalaM kathitamiti / yuktistu-prathama maNDalaparidhI dvAsaptati yojanAdInAM pariraye triMzadadhika dvi yojanazatarUpe prakSipte sati yathoktaM pramANaM bhavatIti dvitIyaM maNDalam / / atha tRtIyaM maNDalaM vaktumAha-'anmaMtaratacceNaM jAva pannatte' abhyantaratRtIyaM yAvatprasaptam, atra yAvatpadena saMpUrNo'pi praznaH saMgrahItavyaH, 'caMdamaMDaLe kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM vittIya candra maNDala meM AyAma viSkambha ke vicAra meM prathama maNDalakI apekSA adhika rUpa se prApta hotA hai, isa pramANa ko pUrva maNDala rAzi meM prakSipta kara dene para 99712 10 yojana kA tathA eka yojana ke kRta 61 bhAgoM meM se eka bhAga ke 7 TukaDoM meM se 1 TukaDe adhika kA AyAmaviSkambha pramANa ho jAtA hai 'tiNi ya joyaNasayasahassAI pannarasa sahassAI tipiNa ya egUNavIse joyaNasae kiMci visesAhiyAiM parikkhevaNaM' tathA parikSepa kA pramANa 315319 yojana se vizeSAdhika ho jAtA hai prathama maNDala kI paridhi meM 230 prakSipta karane para kucha itanA isakI paridhikA pramANa nikala AtA hai, dvitIya maNDala AyAmAdi kathana samApta tRtIyamaMDala vaktavyatA "abhaMtaratacceNaM jAva pannatte' tRtIya maDala kI vaktavyatA meM yahAM yAvatpadase aisA pATha saMgRhIta huA hai-he bhadanta ! tRtIya jo abhyantara candra maMDala rUpamAM prApta thAya che. A pramANane pUrvamaMDaLa rAzimAM prakSipta karavAthI la9812 janane temaja eka ejananA karavAmAM AvelA 61 bhAgamAMthI eka bhAganA kakaDAobhaaNyii 144adhinA mAyAma-vi04 pramANa yanaya che. 'tiNi ya joyaNasayasahassAiM paNNarasasahassAI tiNNiya' egUNavIse joyaNasae kiMcivisesAhiyAI parikkheveNaM' temaja parikSepanuM pramANa 315319 ejana karatAM kaMIka vizeSa thaI jAya che. prathama maMDaLanI paridhimAM 230 prakSipta karavAthI ATaluM AnI paridhinuM pramANa nIkaLI Ave che. dvitIyamaMDaLa AyAmAdi kathana samApta 'antaratacceNaM jAva pannatte'- tRtIyabhanI vyatAmA mahI yAvat payo /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 175 parikkheveNaM' ityasya grahaNaM bhavaMtIti 'caMdamaMDale' candramaNDalamabhyantaratRtIyam 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' kiyadAyAmaviSkambhAbhyAm, 'kevaiyaM parikkheveNaM' kiyatA parikSepeNa sampUrNapraznastu ittham-tathAhi-he bhadanta ! abhyantaratRtIyaM khalu candramaNDalaham, kiyadAyAmaviSkambhAbhyAM kiyatA parikSeSeNa ca kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA, ityAdi, goyamA' he gautama ! 'NavaNauI joyeNasaMhassAI navanavati yojanasahasrANi navAdhikAni navati yojanasAsrANItyarthaH 'sattaya paMcAsIe joyaNasae sapta ca paJcAzIti yojanazatAni paJcAzItyadhikAni sapta yojanazatAnItyarthaH 'igatAlIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa' ekacatvAriMzaccaikapaSThibhAgAn yojanasya 'egasadvibhAgaM ca sattahA chettA' ekasya yojanasya caikapaSTibhAgarataM saptadhA chillA 'doNNi ya cuNNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNaM' dvau ca cUrNikAmAgo AyAmaviSkamnAbhyAM bhavati navanavatiyojanasahasrANi pazcAzItyadhikAni sapta yojanazatAni ekacatvAriMzataM caipaSTibhAgAn yojanasya ekaM caikapaSTibhAgaM saptadhA chitvA dvau cUrNikAbhAgau : 9978546 AyAmaviSkambhAbhyAM bhavatItyarthaH, dvitIyamaNDalagatarAzau dvA saptati yojanAni ekapaJcAzataM caikapaSTibhAgAn yojanasya ekaM ca cUgikAbhAgamadhikaM prakSipya yathoktaM mAnaM bhavatIti jJAtavyam / 'tiNi ya joyaNasayasahassAI trINi ca yojanazasiMhasrANi 'eNNaresa joyaNasahassAI' paJcadaza yojanasahasrANi 'paMcayaiguNApaNNe joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM ti' paJcaya ekona paJcAzad yojanazatAni ekona hai vaha AyAma aura viSkambha kI apekSA kitanA bar3A hai-tathA paridhi isakI kitanI baDI hai ? isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai-he gautama! 'NavaNAI joyaNasahassAI sattaya paMcAsIe joyaNasae igatAlIsaMca egasahibhAe joya. Nassa egasadribhAgaMca sattahA chettA doSiNa ya cuNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNaM' tRtIya abhyantara candra maMDala kA AyAma viSkambha 99785yojana kA hai bitIya maMDala kI AyAma viSkambha kI rAzi pramANa meM-72 yojana ko tathA 5. aura eka cuNikA bhAga ko prakSipta karane para yaha pUrvokta tattIya maMDala kA AyAma viSkambha kA pramANa nikala AtA hai 'tiNNiya joyaNasayasahassAI jAtane pATha saMgRhIta thayuM che ke-he bhadaMta! tRtIya je atyaMtara candramaMDaLa che re AyAma ane viDaMbhanI apekSAe keTaluM vizALa che ? enA javAbamAM prabhu kahe cheDe gautama! 'NavaNauI joyaNasahassAI sattaya paMcAsIe joyaNasae igatAlIsa ca egasaTi bhAe. joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA doNNi ya cuNiyAbhAe AyAMmavikkhaMbheja tRtIya atyaMtara caMdramaMDaLane AyAma jhiMbha 78pa che jana jeTaluM che. dvitIya maMDaLanI AyAma vinDaMbhanI rAzi pramANamAM 72 janane temaja 3 ane eka curikA bhAgane prakSipta karIne A pUvakRta tRtIyamaMDaLanA AyAma-viSkabhanuM pramANa nIlA bhAva cha. 'tiNi ya joyaNasayasahassAI paNNarasajoyaNasahassAI paMcaya iguNApaNNe
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 jambUdvIpaprajAtiko paJcAzadadhikAni paJcayojanazatAnItyarthaH krizcidvizeSAdhikAni parikSepeNa bhavati atra ca pUrva: maNDalaparirayarAzau dve yojanazate triMzadadhika prakSipya upapattiH kartavye ti tRtIyamaNDalamiti / ___ atha caturthAdi maNDaleyu atidezamAha-'evaM khalu' ityAdi, "evaM khalla eeNaM. uvAeNaM' evaM khalu etenopAyena pUrvapradarzitaprakAreNa 'NikkhamamANe caMde' niSkrAman candraH, ekasmAda maNDalAdaparamaNDalaM gacchan candramAH 'jAva saMkamamANe saMkamamANe" yAvata saMkrAman saMkrAman gacchan 2, atra yAvatpadena 'tayANaMtarAmo maMDakAo tayANataraM maNDalaM' ityasya grahaNaM bhavati, tadarthazva-tadanantarAda maNDalAt tadanantaraM maNDalaM niSkrAman-acchan 'vAvattari vAyattari joyaNAI dvAsaptati dvAsaptati yojanAni 'egAvaNaM ca egasahibhAe joyaNassa' ekapazcA' zaccaikapaSTibhAgAn yojanasya 'egasahimAgaM ca sattahA chettA' ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chitvA 'eNaM ca cuNiyAbhArga' ekaM ca cUrNikApAgam 'egamege maMDale vikhaMbhavuddhi abhivaddhamANe 2' ekaikasmin maNDale viSkambhabuddhimabhivarddhayan 2-kurvan 2 'do do tIsAI joyaNasayAI dve dve triMzadyojanazate trizadadhikaM yojanazatadvayamityarthaH 'parirayaSuddhiabhivaDhemANe2' parirayavRddhim-parikSepAdhikyam abhivarddhayan 2 'saJcavAhiraM maMDalaM upasaMkamittA' sarvavAhya maNDala paNNarasa joyaNasahassAI paMca ya iguNApaNNe joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaMti' tathA isake parikSepa kA pramANa 315549 yojana se adhika hai| yaha pramANa pUrva maNDala ke parikSepa pramANa meM 230 yojana ke prakSipta karane para AjAtA hai| ava caturthAdi maMDaloM meM atideza kA kathana karate hue sUtrakAra kahate haiM 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NizkhamamANe caMde jAva saMkramamANe 2 tayAaMtarAo maMDalAo nayANataraM maMDalaM NikkhamamANe dhAvatari 2 joyaNAIegA. vaNaM ca egasahibhAe joyaNassa egasahibhAgaM ca saMttahA chettA egaM caM cuNiyoM bhAga' tIna Abhyantara maNDala se nikalaM kara tadanantara maNDala para jAtA huA candra 7210 yojana kI evaM eka bhAga ke 7 bhAgoM meM se 1 cuNikA bhAga kI eka eka maMDala para viSkambhavRddhi karatA huA tathA 230 yojana kI parikSepa me joyaNasae kiMci visesAhie paeNrikkheveti' mAnA pAraparnu pramANa. 315548 rana karatAM kaMIka vadhAre che. A pramANe pUrvamaMDaLanA parikSepa pramANamAM 230 jana prakSipta karavAthI AvI jAya che. have catuthati maMDaLamAM atidezanuM kathana karatAM sUtrakAra kahe che 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM NikkhamamANe caMde jAva saMkamamANe 2 tayANaMtarAo maMDaMlAo tayANaMtaraM maMDalaM NikhamamANe vAvattari 2 joyaNAI egAvaNaM ca eMgasadvibhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ca sattahA chettA egaM ca cuNiyAmAga' ra mAnyataraM yandramAmA praha zita paddhati mujaba cAvata tadanataramaMDaLamAMthI nIkaLIne tadaaMtaramaMDaLa upara gati karate candra 72 jana jeTalI temaja eka bhAganA 7 bhAgomAMthI 1 cUrNikA bhAganI eka-eka maMDaLa upara virSAbha vRddhi karate temaja 230 ejananA parikSepamAM vRddhi
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 177. mupasaMkramya-saMprApyaM 'cAra caraI' cAraM gatiM carati karoti // yathA puurvaanupuurviivyaakhyaanaa| bhavati tathA pazcAnuya'pi vyAkhyAnAGga bhavatIti pazcAnupUrvyA pRcchannAha-savvabAhiraeNa: ityAdi, 'sambabAhiraeNaM bhaMte ! caMdamaMDale' sarvavAdyaM khala bhadanta ! candramaNDam 'kevaiya AyAmavikkhaMbheNa kiyadAyAmaviSkammAbhyAm 'kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' kiyatA-kiryapramogakena parikSeNa prajJaptaM kethina miti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA he gautama ! 'ega joyaNaseyasahassa' eka yojanazatasahasraM lakSaikayojanamityarthaH 'chacca saTe / joyaNasae' SaTpaSTAni yojanazatAni SaSTyadhikAni SaDyojanazatAnItyarthaH 'AyAma vikrakhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAM sarvavAdyaM candramaNDala prajJaptam , eka yojana lakSaM paSTayadhikAni SaD yojanazatAni 100660 etAvatpramANakAbhyAyAmaviSkammAbhyAmityarthaH / tatropapattistu jambUdvIpo lakSapramANaka: ubhayoH pratyekaM trINi yojanazatAni vRddhi karatA huA sarva bAhya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai-yahI bAta 'do do tIsAI joyaNayAI parirayadhujhiM abhivadramANe 2 sayabAhiraM maMDala uvasaMkamittA cAraM caraI' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai| aba gautamasvAmI pUrvAnupUrvI ke anusAra candramaMDala ke AyAmAdisambandha meM pUchakara aura usakA . uttara prApta kara pazcAnupUrvI ke anusAra isI sambandha meM prabhu se pUchate haiN-'sdhdh| yAhiraeNaM bhaMte! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkhevaNaM paNNatte' he bhadanta / pazcAnupUrvI ke anusAra sarva bAhaya candra bhaNDalaM kA AyAma aura viSkambha kitanA hai aura parakSepa kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA !- egaM joyaNasayasahassaM chacca saTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM he gautama ! sarvavAhaya candramaMDala kA AyAma aura viSkambha 1 lAkha 6 sau sATha yojana kA hai ise yoM samajhanA cAhiye jambUdvIpa kA vistAra 1 lAkha yojana kA hai tathA pratyeka pAca bhAga 330 yojana kA hai donoM kA joDa 1 lAkha karata sabA maMDaLa upara pahoMcIne pitAnI gati AgaLa dhapAve che. eja vAta 'do do tIsAI joyaNasayAI parirayavuTi abhibaddhemANe 2 savvabAhira maMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' yA sUtrA6 vA aTa 42vAmA bhAvI 2. have. gautamasvAmI pani pUNI mujaba candramaMDaLanA AyAmAdi vize prazna karIne ane te saMdarbhamAM uttara meLavIne 5zvAnuvA bhurama 1 samayamA prabhune pUche che-'savvavAhiraeNaM bhaMte ! caMdamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte' 7 mata! pazcAnupUvI bhuma samAna candramaMDaLa AyAma ane viSkane keTaluM che ane parikSepa keTale che enA javAbamAM prabhu I-goyama! ! ega joyaNasayasahassa chacca saTTe joyaNasae AyAmavikhaMbheNaM he gautama! sarvabAhya candramaMDaLanA AyAma viSka 1 lAkha 6 se 60 ejana eTale che ane evI rIte samajavuM joIe ke jaMbUDhIpa vistAra eka lAkha pejane eTale
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 jambUdvIpaprazasikne zidadhikAni, ubhayoH saMkalane SaTzatAni paSTayadhikAnIti / / 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI' trINi yojanazatasahasrANi lakSatrayamityarthaH 'aTThArasasahassAI' aSTAdaza sahasrANi 'tiNNi ya paNNarasuttare joyaNasae parikkhevaNaM trINi ca paJcadazottarANi yojanazatAni-parikSepeNa, trayolakSAH aSTAdazasahasrANi trINi ca paJcadazottarANi yojanazatAni parikSepaNa bhavati, atra jambUdvIpaparidhau paSTayadhikapaTzataparidheH prakSepe sati trayo yojanalakSA . aSTA-: dazasahasrANi trINi ca paJcadazottarANi yojatazatAni 318315 parikSepo bhavatItyarthaH / / samprati dvitIyaM sarvabAhyamaNDalaM darzayitumAha-vAhirANatareNaM pucchA' bAyAnantaraM dvitIya maNDalaM pRcchA, he bhadanta ! vAhyAnantaraM dvitIyaM candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambhAbhyAM kiyatA parikSepeNa ca prajJaptamiti pRcchApadena saMgRhyate praznaH, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egaM joyaNasayasahassaM eka yojanazatasahasra lakayojanamityarthaH / 'paMcasattAsIe joyaNasae' paJcasaptAziti yojanazatAni, saptAzItyadhikAni paJcayojanA zatAnItyarthaH 'Navaya egasadvibhAe joyaNassa' navacaikapapTibhAgAn yojanasya 'egasadvibhArga ca sattahA chettA' ekapaSTibhAgaM ca saptadhA chittvA 'cha cuNiyAbhAe' SaT ca cUrNikAbhAgAn, 6.sau 60 yojana kA hojAtA hai| 'tipiNa ya joyaNasayasahassAI aTThArasasaha ssAiM tiNNiya aNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' tathA isakA parikSepa kA parimANa 318315 yojana kA hai jambUdvIpa kI paridhi meM 660 paridhi ke pramANa ko milA dene para pUrvokta paridhi kA pramANa nikala AtA hai dvitIya sarvavAhayacandramaMDala ke sambandha meM vicAra 'bAhirANaMtareNaM pucchA' he bhadanta ! bAhayAnantara dvitIya candra maNDala kA AyAma aura viSkambha kitanA hai ? aura isakA parikSepa kitanA hai? isa prabha ke uttara meM prabhu gautamasvAmose kahate haiM-'goyamA ! egaM joyaNasayasahassaM paMca sattAsIe joyaNasae Navaya egasaTibhAe joyaNassa egasahibhAgaM ca sattahA che temaja dareka pArzvabhAga 330 ejana jeTaluM che. ane ega 1 lAkha 6 se 60 yojanache. 'tiNNi ya joyaNasayasahassAI aTArasasahassAI viNi ya paNNarasuttare joyaNasae liva temaja AnA parikSepanuM parimANa 318315 pejana jeTaluM che. jaMbUDhIpanI paridhimAM 668 paridhinA pramANane joDavAthI pUrvokta paridhinuM pramANa nIkaLI Ave che. dvitIya sarvabAhya candramaMDaLanA saMbaMdhamAM vicAra'baahiraannNtrennN pucchA' & Rad! mAnantaraM dvitIya yandramana bhaayaabhviSka keTalA che? ane Ane parikSepa keTale che? e praznanA javAbamAM prabhu gotama.. svAmIna 4 ch-'goymaa| egaM joyaNasayasahassa paMcasattAsIe joyaNasae Navaya egasaddhi bhAe joyaNassa egasadvibhAgaM ra sattahA chettA cha cuNNiyAbhAe AyAmavikkhaMbheNaM' ke gItama!
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraHs. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 179 9 'AyAma vikkhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAm ekaM lakSaM saptAzItyadhikapaJzcayojanazatAni navacaikaSaSTibhAgAna yojanasyaikaM paSTibhAgaM saptadhA chitvA SaT cUrNikAbhAgAn 100587": etAvatpramANakAyAmaviSkambhAbhyAM sarvabAhya dvitIyacandramaNDalaM bharatIti bhAvaH / atra pUrvarAze dvasaptatiM yojanAni, ekapaJcAzataM caikapaSTi bhAgAn yojanasya ekasyaikasyaikaSaSTibhAgasya saptadhA chinnasya ekaM bhAgamapanIyopapattiH kartavyA sUryanirUpaNAdhikAre kRtA 'vistarabhayAnmAtra punarvizeSato likhyate iti / 'tiSNiya joyaNAya sahastAI' trINi ca * yojanAtasahasrANi trayo LakSA ityarthaH 'aTThArasasaharasAI' aSTAdazasahasrANi 'paMcAsII ca joyaNAI parikkheveNaM' paJcAzItiM ca yojanAni parikSepeNa lakSatrayam aSTAdazasahasrANi paJcAzIti yojanAni 318085 etAvatpramANakaparikSepeNa dvitIyaM candramaNDalaM prajJaptamityarthaH sarvabAhya dvitIyamaNDalaparighe dvaizate triMzadadhike yojanAnAmapanayane yathoktaM parikSepamAnaM bhavatIti sarvabAhyadvitIyamaNDalamiti / atha tRtIyaM sarvabAdyamaNDalaM darzayitumAha'bAhiratacceNaM' ityAdi, 'bAhiratacceNaM maMte ! caMdamaMDale pannatte' sarvabAdyaM tRtIyaM khele bhadanta ! candramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambhAbhyAM kiyatA parikSeSeNa ca prajJaptamiti prazna chettA cha cuNNiyA bhAe AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama! 100587 yojana kA tathA 1 bhAga ke 7 bhAgoM meM se 6 bhAga kA dvitIya candra maNDala kA AyAma aura viSkambha hai tathA 'tiSNi ya joyaNasayasahassAI aTThArasahassAI paMcAsII ca joyaNAI parikkheveNaM' 318085 yojana kA isakA parikSepa hai / isakA jo AyAma aura fasambha kA pramANa kahA gayA hai vaha pUrvamaNDala rAzi meM se 72yojana ko tathA eka SaSTi bhAga ko 9 se vibhakta kara 1 bhAga ko ghaMToM karake huA kahA gayA hai / yaha viSaya hamane sUryanirUpaNa ke adhikAra meM kiyA hai ataH vahIM se ise jAnalenA cAhiye use yahAM para likhane meM grantha kA kalevara baDhajAne kA bhaya hai tathA - sarvabAhaya dvitIya maMDala kI paridhi me se 230 se kucha adhika yojanoM ke ghaTAne se pUrvokta pramANa parikSepa kA nikala AtA haiM / 1005876 cAjananAM temaja eka bhAganA cha bhAgeAmAMthI 6 bhAgAnA dvitIya caMdrabhddjn! AyAma-viSThula che. tebha' 'tiNNi ya joyaNasayasahassAiM aTThArasa sahassAIM paMcAsIi N ca joyaNAi, parikkheveNaM' 318085 yojana bheTalo mAno parikSeya che. me AyAma ane niSkalanuM pramANa kahevAmAM AveluM che te pUrvAMmaDaLa rAzimAMthI 721 ceAjana temaja ekaSaSTi bhAgane 7 mAMthI vibhakta karIne eka bhAga jeTalu' ma karIne kahevAmAM Avelu che. A viSayanuM pratipAdana ame sU nirUpaNunA adhikAramAM karelu che ethI jijJAsu mahAnubhAvA tyAMthI ja jANavA prayatna kare. grantha vistAralayathI ahI punaH tenI spaSTatA karavAmAM AvatI nathI. temaja sabAhya dvitIyamaMDaLanI paridhimAMthI 230 karatAM kaMIka vadhAre ceAjanane ghaTADavAyI pUrvokta pramANu parikSettu nIkaLI Ave che,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 180 jambUdvIpatisUtre bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyanA' he gautama! 'egaM joyaNasayasahassa' ekaM yojanazatasahastram ekaM lakSayojanamityarthaH 'paMca ca caudasucare joyaNasae' paJca ca caturdazottarANi yojanazatAni ' eguNavIsaM ca egasadvibhAe joyaNassa' ekonaviMzati ca ekapaSTibhAgAna yojanasya 'egasadvibhAgaM ca sattA chettA' paMca cuNNivAbhAge AyAma vikkhaMbheNaM ekaM puSTibhAgaM ca saptadhA chatvA paJcacUrNikAbhAgAn AtmaviSkaMbhAbhyAm ekaM lakSaM caturdazottarANi paJcayojanAni ekonaviMzati caikapaSTibhAgAn yo janasyaikapaSTibhAgaM ca saptadhA chinA paJcacUrNikA bhAgAn 10051462 etAvatpramANakAbhyAmAyAmaviSkaMbhAbhyAM vASa tRtIyaM candramaNDalaM prajJaptamityarthaH ' tiSNiya joyaNasayasahassA' trINi ca yojanazatasahasrANi 'sacarasasahassAI' saptadazasahasrANi 'advayapaNapaNe joyaNasara parikhakheveNaM pannatte' aSTauca paJcapaJcAzad] yojanazatAni paJcapaJcAzadadhikAni aSTau yojanazatAnItyarthaH parikSepeNa sarva bAhya tRtIyacandraNDalam bhavatIti sarvavAdya tRtIyamaNDalamiti / tRtIya sarvabAhayacandramaMDalakathana 'bAhiratacce NaM bhaMte! caMdamaMDale pannatte' he bhadanta / sarvavAya jo tRtIya candramaMNDala hai usakA AyAma aura viSkambha kitanA hai aura kitanA isakA parikSepa hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA hai- 'godhamA ! he gautama! 'egaM joyaNasyasahassaM paMca cauttare joyaNasae' isakA eka lAkha pAMca sau caudaha yojana tatha 'egUNavIsaM ca egasaDibhAe joyaNassa' eka yojana ke 61 bhAgoM me se 19 bhAga 'esaDibhAgaM ca sattahA chettA paMca cuNNiyA bhAge AyAmavikkhaMbheNaM ! aura 1 bhAga ke sAta bhAgoM meM se 5 cUrNikA itanA isakA AyAma aura viSkambha hai / isa taraha 100514 11 aGko meM likhanA cAhiye tathA - 'tiSNi ya joyaNasayasahassAI santarasa sahassAI advaya paNapapaNe joyaNasae parikkheveNaM patte' isa tRtIya bAhaya candramaNDala kA 317855 tIna lAkha sattaraha hajAra ATha tRtIya sa`bAhya caMdrama DaLanuM kathana 617 5 'vAhiratacce NaM bhaMte | caMdamaDale pannatte' he laDhata ! sarvAMsA ne tRtaMyamaMDa chetenA AyAma ane vikabhA keTalA che ane AnA parikSepa keTaleA che? enA javAkhamAM "prabhu 4 cha- 'goyamA !' he gItam ! 'egaM joyaNasayasahassa paMca ca caudasuttare joyaNasae' mAnA me4 sAtha pAMcaso thau yojana tema 'egUNavIsa' ca egasaTTimAe joyaNa' 4 yojananA 11 lAgobhAMthI 17 laage| 'egasaTTibhAgaM ca sattahA chettA paMca cuNNiyAmAge AyAma vikkhaMbheNaM' mane me4 lAganA sAta bhAgabhAMthI ca yUrbuidha mAsu senA AyAma-niSkalanuM pramANa che. A pramAze A saMkhyA 100514 6 akAmAM lakhI zAya che. tebhana 'tiSNi ya joyaNasaya sadassAI sattarasasahassAiM aTThaya paNapaNe joyaNasapa parikkheveNaM pannatte' mA tRtIya mAdya yandrabhaujanI 31785 traSu sAtha suttara
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 13 sarvAbhyantaramaNDalAyAmAdinirUpaNam 186 sampati-caturthAdimaNDaleSu atidezaM darzayati-evaM khalu ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' evaM khallu etena-uparyuktadarzitoSAyena prakAreNa 'pavisamANe caMde' pravizan-bhantarAmukha gacchan candraH 'jAva saMkApANe saMkamamANe' yAvatsaMkrAman saMkrAman atra yAvatpadena 'tayANaMtarAbho maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM' tadanantarAd maNDalAt tadanantaraM maNDalam ityasya saMgrahaH saMkrAman-tasya saMkramaNaM kurvan 'bAvattari joyaNAI' dvAsaptatiM dvAsaptati yojanAni 'egAvaNaM ca egasadvibhAe joyaNassa' ekapaJcAzaca ekaSaSTibhAgAn yojanasya 'egasaTi. bhAgaM ca sattahA chettA egaM cuNiyAmAgaM' ekaM caikaSaSTibhAgaM saptadhA chitvA ekaM cUrNikA. bhAgam 'emamege vikkhaM bhabuddhi NivuddhamANe NivuddhemANe' ekaikasmin maNDale viSkambhavRddhi nivarddhayan nivarddhayan-tyajan tyajan 'do do tIsAI joyaNasayAI dve dve triMzad yojanazate triMzadadhike dve dve yojanazate ityarthaH parirapabuddhi NibuddhemANe NivuddhemANe' parirayavRddhiMparikSepavRddhi nivarddhayan nivarddhayan-hApayan hApayan tyajan tyajan ityarthaH 'samabhataraM maNDalaM uksaM mittA cAraM caraI' sarvAbhyantaramaNDalamupasaMkramya-cAraM gati carati-karotIti maNDalAyAmAdidvAram iti // sU0 13 // sau pacapana yojana kA parikSepa hai| aba sUtrakAra atideza kA caturthAdi bAhya ,maMDaloM meM kathana karate hue kahate haiM-'evaM khalu eeNaM uvAeNaM pavisamANe caMde saMkamamANe' isa taraha-pradarzita paddhati ke anusAra abhyantara candra maNDala kI ora jAtA huA candra tadanantaramaMDala se tadanantara maMDala para saMkramaNa karake 72 yojana kI tathA 1 bhAga ke kRta 7 bhAgo meM se ekacUrNikA rUpa bhAga kI 'egamege vikkhaMbhavur3i nivuddhamANe' maMDala para viSkambha vRddhi ko choDatA choDatA "do do tIsAI joyaNasayAiM parirayavurdAi NibuddhamANe 2' tathA 230 yojana kI pariraya-parikSepa-kI vRddhi ko choDatA 2 'savvanbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM caraI' sarvAbhyantara aMDala para prApta hokara apanI gati karatA hai / 13 // _ maNDalAyAmAdi dvAra samApta hajAra AThase paMcAvana jana jeTale Ane parikSepa che. have sUtrakAra atidezanuM Al6 mAdyama ui 4thana 42i 43 'che-evaM khalu eeNaM ubAeNaM pavisamANe caMde jAva saMkamamANe' mA prabhArI prazita pati bhuma satya'tara ma ta26 prayA karate candra tadanaMtara maMDaLathI tadanaMtara maMDaLa tarapha gati karIne 72 jina jeTalI tema 1 mAnA ita 7 mAgomAthI me yUNi 35 mAnA 'egamege vikkhaMbhavudi nibuddhemANe' bha' 52 104 vRddhina bhuutaa-bhuulte| 'do do tIsAiM joyaNasayAI parirayavuDaDhiM NivuddhamANe 2' mA 230 yonI pa2i2ya-parikSapanI vRddhine bhUte-'savvAbhaMtaramaMDalaM uvasaMkamittA cAra carai' satyatarama'301 para prApta na potAnI gati re ch.|| 1 // maMDaLa cAmAdidvAra samApta
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 jambUdvIpaprAptisUtre * trayodazasUtraM vyAkhyAya muhUtrtagatiprarUpaNArtha caturdazasUtramAha 'jayANaM' ityAdi, // mUlam-'jayANaM bhaMte ! caMde sambaaMtaramaMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA! paMcajoyaNasahassAiM tevatari ca joyaNAI sattaraM ca coAle bhAgalae gacchai. maMDalaM terasahiM sahassehiM sattahiya paNavIsehiM saehiM chettAiti / tayANaM ihagayassa maNussassa sIyAlIsAe joyaNasahassehi dohi ya teva hi joyaNehiM egavIsAe ya saTribhAehi joyaNassa caMdecakkhupphAsaM havvamAgacchada / jayANaM bhaMte ! caMde abhaMtarANaMtaraM maMDalaM utrasaMkamittA cAraM carai jAva kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA! paMca joya. NasahassAiM sattataraM ca joyaNAiM chattIsaM ca coyattare bhAgasae gacchai. terasahiM sahassehiM jAva chettaa| jayANaM bhaMte ! caMde abhaMtara taccaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khetaM gacchai ? goyamA! paMca joyaNasahaslAiM asIiM ca joyaNAI terasa bhAga sahassAI tiNi ya egUNavIse bhAgasae gacchai, maMDalaterasahiM jAva chettA evaM khallu eeNaM uvavAeNaM NivakhamamANe caMde tayANaMtarAo maMDalAo tayANaMtaraM maMDalaM saMkamamANe saMkamamANe tiNNi tiNi joyaNAI chapaNauI ca paMcAvaNNe bhAgasae egamege maMDale muhuttagai abhivaddhemANe abhivaddhemANe savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai // jayANaM bhaMte caM? savvabAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ? goyamA ! paMca joyaNasahassAI egaM ca paNavIsaM joyaNasayaM auNattaraM ca Naue bhAgasae gacchai maMDalaM terasahiM bhAgasahassehiM sattahiyajAva chettA iti tayANaM ihagayassa maNu. stassa egatIsAe joyaNasahassehiM aTThahiya egatIsehiM joyaNasaehiM caMde cakkhupphAsaM havvamAgacchai / jayANaM bhaMte ! bAhirANataraM pucchA, goyamA ! paMca joyaNasahassAI ekkaM ca egavIsaM joyaNasayaM ekkArasaya
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 14 muhUrtagatinirUpaNam saTTe bhAgasahasse gacchai maMDalaM terasahiM jAva chettA // jayANaM bhaMte! bahirataccaM pucchA, goyamA ! paMca joyaNasahaslAiM egaM ca aTThArasuttaraMjoyaNasayaM codasaya paMcuttare bhAgasae gacchai maMDalaM terasahi sahassehisattahi paNavIsehiM saehi chettA evaM khallu eeNaM uvAeNaM jAva saMkamamANe saMkamamANe tipiNa tipiNa joyaNAI chaNNautiM ca paMcAvaSNe bhAgasae egamege maMDale muhuttagaI NivuddhemANe NivuddhemANe savvabhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai // sU0 14 // ___ chAyA-yadA khalu bhadanta ! candraH sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya cAra carati tadA khalu ekaikena muhurtena kiyat kSetraM gacchati ? gautama ! paJcayojanasahasrANi trisaptatiM ca yojanAni saptasaptatiM ca catuHcavAriMzad bhAgazatAni, maNDalaM trayodazabhiH sahasraiH saptabhizca pazcaviMzatyAzataiH chitvA iti tadA khalu ihagavasya manuSyasya saptacatvAriMzatA yojanasaharI ni ca viSaTayA yojanazatAbhyA mekaviMzatyAca SaSTibhAga yojanasya candrazcakSuH sparza havyamAgacchati // yadA khalu bhadanta ! candraH abhyantarAnantaraM maNDalamupasaMkramya cAraM carati yAvat kiyata kSetraM gacchati ? gautama ! paJcayojanasahasrANi saptasaptati yojanAni SaTtriMzataM ca catuH saptatibhAgazatAni gacchati, maNDalaM trayodazabhiH sahavit chitvA / yadA khalu bharanta ! candraH abhyantaratRtIyaM maNDalamupasaMkramya cAra carati tadA khalu ekaikena muhUrttana kiyata kSetraM gacchati ? gautama ! paJcayojanasahasrANi azItiM ca yojanAni trayodaza ca bhAgasahasrANi trINicaikonaviMzatibhAgazatAni gacchati maNDalaM trayodazabhiryAvat chittvA iti / evaM khalu etenopAyena niSkrAman candraH tadanantarAt maNDalAt tadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAman zrINi trINi yojanAni SaNNavati ca paJcapaJcAzadabhAgazatAni ekaikasmin maNDale muhartagatimabhivarddhayan abhivarddhayan vAhyamaNDalaghupasaMkramya cAraM carati // yadA khalu bhadanta ! candraH sarvebAhyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati, tadA khallu ekaikena muhana kiyat kSetraM gacchati ? gautama ! pazcayojanasahasrANi ekaMca paMcaviMzati yojanam ekonasaptatiM ca navati bhAgazatAni gacchati, maNDalaM trayodazabhirbhAgasahastraiH saptabhizca yAvat chitveti, tadA khalu ihagatasya manuSyasya ekaviMzatA yojanasahanai raNTabhizcaikatriMzatAyojanazatai candrazcakSuH sparza havyamAgacchati / yadA khalu bhadanta ! vAyAnantaraM pRcchA, gautama ! paJcayojanasahasrANi ekaMcaikaviMzati yojanazatam ekAdaza ca paSTibhAgasahasrANi gacchati, maNDalaM trayodazabhiryAvat chitveti / yadA khalu bhadanta ! vAhyavRttIyaM pRcchA, gautama ! paJcayojanasahasrANi ekaMca dazottaraM yojanazataM caturdazaca paJcocarANi bhAgazatAni gacchati maNDalaM trayodazabhiH sahastraiH samabhizca paJcaviMzatyAzataiH chilA, evaM khalu etenopAyena yAvat saMkrAman saMkrAman trINi
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 jambUdvIpamaptisUle trINiyojanAni paNNavati ca paJcAJcazadbhAgazatAni ekakasmina yaNDale muhurtagati nivardayan nivarddhayana sarvAbhyantaramaNDalamupasaMkramya cAraM caratIti // caturdazasUtram, sU0 14 // . TIkA-'jAyaNaM bhaMte !' yadA salu bhadanta !, he bhadanta ! yadA-yasmin kAle . 'caMde' candraH 'sandhabhataraM maMDalaM unakamittA' sarvAbhyantaraM maNDalamupasaMkramya sarvebhyoM.. 'bhyantaraM yadapekSayA anyadabhyanvaraM na vidyate tAdRzaM maNDala gaganakSetram upasaMkramyasaMprApya 'cAraM cAi' cAraM gatiM carati karoti 'vANaM egamegeNaM muhattaNaM kevaiyaM khe gacchaI' tadA khalu ekaikena muhUrta kiyat kSetra gacchati, tatra-tadA tasminkAle sarvA bhyantaraM maNDala samprApya cAraM carati tasmin ekaikena guhUtana-svazAstrapratipAditakAla.. vizeSeNa kiyat kiyatpramANaka kSetra mAkAzamaNDalaM gacchati ekamahatana kiyatparyantaM gamanaM bhavati candramasa iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNasahassAI' paJcayojanasahasrANi 'tevattari ca joyaNAi' trisaptatiM ca pojanAni sattataraM ca coyAle bhAgasae gaccha3' saptasaptatiM ca catuzcatvAriMzad bhAgazatAni gacchati-tatra-catuzcatvAMriMzadadhikAni saptamasati bhAgazatAnItyarthaH, atha bhAgazabdo'vayavavAcI tatazceta bhAgazabdena isa taraha 13 ve sUtrakA vyAkhyAna karake aba sUtrakAra muhUrtagati kI prarUpaNA ke nimitta 14 veM sUtra kA kathana karate haiM 'jayANaM bhaMte ! caMde samvantaraM maMDalaM usaMkamittA cAra caraI' ityAdi TIkArtha-gautamasvAmI ne isa sUtra dvAra prabhu se aisA pUchA hai-'jayANaM bhaMte ! he bhadanta ! jaba 'caMde' candra 'saccatara maMDalaM upasaMkramittA' sarvAbhyantara maMDala para-gamanakSetra para pahuMca kara 'cAraM caraI' gati karatA hai 'tayANaM egamegeNaM muhattaNaM kevaiyaM khetaM gacchara' taba vaha eka eka muhUrta meM kitane kSetra ko pAra karatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAI tevattari'ca joyaNAI sattara ca coyAle bhAgalae gacchaI' he gautama, usa samaya 5073 yojana aura 7744 bhAga taka jAtA hai bhAga zabda A pramANe 13 mAM sUtranuM vyAkhyAna karIne have sUvakAra muhurta gatinI prarUpaNA mATe 14mA sUtranuM kathana kare che- -'jayANaM bhaMte ! caMde savvabhaMtaramaMDalaM uvasaMkamittA cAra caraI' ityAdi gautamasvAbhImeM bhI sUtra 43 prabhuna gavI zata prazna yA 'jayANa bhate / ' santa ! nyAre 'caMde' yandra 'savyabhataramaMDale uvasaMkamittA' sAlayatara bha3 52 gamana kSetra 52 pAyA 'cAra caraI' gati re cha 'tayANaM egamegeNaM muhuttaNaM kevaiyaM khettaM gacchaI'. tyAre te eka eka muhUrtamAM keTalA kSetrane para kare che? enA javAbamAM prabhu kahe - 'goyamA ! paMca joyaNasaharasAI tevattAra ca joyaNAI sattatariMca coyAle bhAgasara gacchaI' he gautama! te samaye te 403 ejana ane ka744 bhAga sudhI jAya che, bhAga zabda
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 14 muhUrtagatinirUpaNam 7744 svayavina ise bhAgA ityAzaGkAyAmAha - 'maMDala' ityAdi, 'maNDala' terasahi sahassehi" maNDalam sarvAbhyantaramaNDalam - trayodazabhiH sahasraiH 'sattahiya paNavIsehiM chettA iti' 'sapta- ' mizra paJcaviMzatyA zataiH chitveti, saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhikairbhAgaizchitvA - vibhAgaM kulvI, paMcayojana sahasrANi trisaptatiM ca yojanAni, saptasaptatiM ca catuzcatvAriMzadadhikAni bhAga -" zatAni gacchati candra iti / kathamevaM bhavatIti cedatrocyate - prathamatastAvat sarvAbhyantaramaNDapa parikSepaH lakSatrayaM paJcadazayojanasahasrANi ekona navati 315089 saMkhyekaH sa ca parikSepaH dvAbhyAmekaviMzatyadhikAbhyAM zatAbhyAM 221 guNyate tadA 69634669 etApramANaM jAyate, asya rAzeH trayodazabhiH sahasraiH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhikaiH bhAge kRte sati labdhAni bhavanti, paJcayojanasahasrANi trisaptatyadhikAni aMzAtha saptasaptatizato ni catuzcatvAriMzadadhikAni 5073 3705 11 :- atha yadi maNDalasya paridhiH trayodaza sahasrAdikena bhAjakena rAzinA bhAjyaMstadA kimartha mekaviMzatyacikAbhyAM dvAbhyAM zatAbhyAM maNDalaparidhi rguNyate - taMtrocyate - candrasya maNDalapUraNakAlo dvASaSTimuhUrttAH ekasya ca muhUrttasya saMbandhinastrayoviMzatirekaviMzatyadhizatadvayabhAgAH muhUrtAnAM savarNanArthamekaviMzatyadhikazatadvayena guNane trayoviMzatyaMzaprakSepe ca avayava vAcI hotA hai to ye bhAga yahAM kisa avayavI ke liye kahe gaye haiM ? isa prakAra kI AzaMkA hone para kahA gayA hai- 'maMDalaM terasahi sahasse hi saptahiyaM paNavIsehiM chetA' sarvAbhyantara maNDala ko 13725 bhAgoM se vibhakta karake ina bhAgoM ko liyA gayA hai-isakA tAtparya aisA hai ki sarvAbhyantara maNDala kI paridhi 315089 yojana kI hai isa meM 229 kA guNA karanA cAhiye taba yaha maNDale paridhi kI rAzi 69634669 itanI ho jAtI hai isa meM 13735 se bhAga dene para 50733725 itane labdha hote haiM yadi maMDala kI paridhi - 13 735 se vibhakta kI jAtI hai to phira usameM 221 se guNA kyoM kiyA gayA~ hai ? to isakA uttara aisA hai-candra kA maNDalapUraNa kAla 62 muhUrta kA hai eka avayavavAcI haiAya che tA atre e bhAgA kyA avayavI mATe kahevAmAM AvelA che ? tA ramAzaMdhAnA sabhAdhAna bhATe uDevAmAM mAyuM che hai- 'maMDalaM terasahi sahassehiM sattahiMya. paNavIsehiM chettA' sarvAlyAMtarabhaujane 13725 lAgobhAM vilanta urIne mA lAgone levAmAM AvyA che. tAtparya A pramANe che ke sarvopa tarama'DaLanI paridhi 315089 cArjana jeTalI che. AmAM 221 nA guNAkAra karavA joIe tyAre A maMDaLa-paridhinI rAzi 69634669 ATalI thaI jAya che. AmAM 13725 nA bhAgAkAra karavAthI 5073774 ATalI upalabdhI thAya che. jo maDaLanI paridhi 137rapa vaDe vibhakta karavAmAM Ave che. te temAM 221 nA guNAkAra zA mATe karavAmAM Avela che? te AnA javA A pramANe che--candvanA maDaLa pUraNukALa 62 muhUtta jeTale che. eka muhUrtanA 7744 ja0 24 To
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ __jambUdvIpaprAptiko jAtam 13735, ataH samabhAgAnayanAtha maNDalasyApi ekaviMzatyadhikazatadvayena guNanaM yuktameva bhavatIti / ayaM bhAvaH-yathA sUrya: paSTiAhate maNDanaM samApayati zIghragatitvAt laghuvimAnagAmitvAcca tathA candro dvApaSTimuhUrte strayoviMzatyekaviMzatyadhikazatadvayabhAge maNDala pUrayati mandagatitvAd guruvimAnagAmitvAcca, tena maNDalapUrtikAlena maNDasaparidhi bhaktaH san muhUrtagata prayacchati iti / atrAha-kazcita, ekaviMzatyadhikazatadayabhAgakaraNe kiM pramANamiti cet tatrocyate-maNDalakAlasyAnayane asyaiva chedakarAzeH samAnayanAt / maNDala. kAlanirUpaNArthamidaM trairAzikam-yadi saptadazabhiH zataiH aSTapaNyadhikaiH sakalayugatimi rarddhamaNDalai raSTAdazazatAni triMzadadhikAni rAtriMdivAnAM labhyante tato dvAbhyAma maNDalAbhyAm (ekaina maNDaleneti) kati rAtridivAni labhyante ? tatra rAzitrayasthApanA 1768 11830 / muhUrta ke 23 aMza adhika 221 bhAga hai ataH sarva muhatoM ke bhAga 221 se guNita kiye jAne para aura 23 aMza milAne para 13725 hote haiM isaliye sama bhAgoM ko lAne ke liye bhaNDala kI paridhi ke sAtha 221 ko guNita kiyA gayA hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai- jaise sUrya 60 muhUttoM meM maMDalakI samApti karatA hai kyoMki vaha zIghra gativAlA hai aura laghuvimAna gAmI hai usI prakAra candra 62 muhUtoM meM jo ki eka muhUrta ke 23 aMza adhika 221 bhAgoM vAle haiM maMDala kI pUrti karatA hai kyoMki isakI gati manda hai aura yaha guruvimAna gAmI hai isaliye maMDalakI pUrti kAla se maMDalakI paridhi ko vibhakta kiyA gayA hai isase muharta gati AjAtI hai aya yahAM para koha aisI AzaMkA karatA hai-Apane jo eka muhUrta ke 221 bhAga kiye haiM so unake karane meM kyA pramANa hai ? to isakA uttara yahI hai ki maMDala kAla ke lAne meM isI kI chedaka rAzi ko liyA gayA hai maMDala kAla ke nirUpaNa ke liye yaha rAzi ka hai- yadi 1768 sakala yugavartI arddha maMDaloM ke dvArA 1830 rAtadina Ate 23 aMza adhika 221 bhAge che. ethI sarva mahanA bhAga rara1 vaDe guNita karavAthI ane 23 aMza joDavAthI 13725 thAya che ethI samabhAgene lAvavA mATe maMDaLanA paridhinI sAthe 221 ne guNita karavAmAM Ave che. tAtparya A pramANe che ke jema sUrya 60 muhUmAM ma DaLanI samApti kare che kemake te zIdya gati karanAra che ane laghuvimAna gamI che, temaja candra 62 muhamAM ke je eka suhane 23 aMza aghika 221 bhAgevALA che. maMDaLanI pUti kare che kemake enI gati maMda che ane e guru vimAnagAmI che ethI maMDaLanA pUrti kALathI maMDaLanI paridhinuM vibhAjana karavAmAM AvyuM che. AnAthI muhurta gati AvI jAya che. have ahI: kaI evI AzaMkA kare che ke-tame je eka muhUrtanA 221 bhAge karyA che. te A saMdarbhamAM pramANu zuM ? enA javAba e ja che ke maDaLakALane lAvavA mATe AnI ja chedaka rAzIne levAmAM AvI che. maMDaLa kALanA nirUpaNa mATe A rAzika che je 1768 sakala yugavatI addhamaMDaLa vaDe 1830
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 14 muhUrtagatinirUpaNam 2 / etat rAzitrayam atrAntyena dvikalakSaNena rAzinA madhyasyarAzeH 1830 rUpasya guNane kRte jAtAni SaTtriMzat zatAni paSTayadhikAni 3660 / teSAmAdhena 1768 lakSaNena rAzinA bhAge hate kabhyate dve rAtriMdive, zeSaM tiSThati caturvizatyadhikaM zatam 124, tata ekasmin rAtridive triMzadmuhUrtA iti tasya triMzatsaMkhyayA guNane jAtAni saptatriMzatzatAni viMzatyadhikAni 3720 teSAM sazadazabhiH zatai raSTapaSTayadhikai bhAge hRte labdhau dvau muhUttauM, zeSAH. 184, tatazca chedhachedakarAzyo raSTakenApavartane jAtaH Deyo rAziH trayoviMzatiH bedakarAbhirekaviMzatyadhikazatadvayarUpa iti // - samprati candrasya dRSTipathaprAptatA darzayitumAha-'tayANaM ihagayassa' ityAdi, 'tayANaM ihagayassa masalsa' tadA khalu ihagatAnA manuSyANAm 'maNUsassa' ityatraikavacanaM jAtyamiprAyeNa mantavyam tenehagatAnAM manuSyANA mityarthaH yasminkAle candraH, sarvAbhyantaramaNDale cAraM carati tadA-tasminkAle khalu iha bharatA kSetragatAnAM tatra sthitAnAM manuSyANAma 'sIyAlIsAe joyaNasahassehi' saptacatvAriMzatA yojanasahajaiH . dohiya tevaDhehiM joyaNehi hai to do arddha maMDaloM se 'eka maMDala se' kitane rAtadina AveMge- isake liye rAzitraya kI sthApanA isa prakAra se karanI cAhiye 1768/1830 (2) aba yahAM antyarAzi 2 se madhya rAzi 1830 ko guNita karane para 3660 Ate haiM inameM 1768 kA bhAga dene para 2 Ate haiM so ye 2 rAtadina nikala Ate haiM vAMkI 124 zeSa meM rahate haiM so eka rAta dina me 30 muhUrte hote haiM 124 ko 30 se guNita karane para 3720 Ate haiM ina meM 1768 kA bhAga karane para 2 muharta Ate haiM zeSa sthAna meM 184 bace rahate hai ye 184 chedya rAzi hai isameM kA bhAga dene para 23 chedya rAzi AjAtI hai aura chedaka rAzi 1768 meM 8 kA bhAga dene para 221 rUpa AjAtI hai . aba candra meM dRSTi patha prApayatA ko dikhAne ke liye sUtrakAra kahate haiMrAta-dvivasa bhAve cha to maddhabhagAyI (me bha3ml) 821-4sa mAvaze-al AnA mATe rAzitrayanI sthApanA A pramANe karavI joIe-1768/1839/2, have A atyazazi 2 vaDe madhyarAzi 1830 ne guNita karavANa Ave te 326 Ave che. AmAM 1768ne bhAgAra karavAthI 2 Ave che. te Ama e be rAta-divasamAM 3 muhurta thAya che. 124 ne 30 vaDe guNita karavAthI 37ra0 Ave che. AmAM 1768nA bhAgAkAra karavAthI 2 saharta Ave che. zeSasthAnamAM 184 avaziSTa rahe che. e 18* chedyarAzi che. AmAM 8 ne bhAgAkAra karavAthI 23 chedyarAzi AvI jAya che ane che rAzi 1768 mAM 8ne bhAgAkAra karavAthI 221 rAzi AvI jAya che. yandramAMTapatha prApta mata bhATe 42 cha'tayANaM hA gayA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 masUDhIyanasipa dvAbhyAM vipaSTibhyAM yojanazatAbhyAm triSaSTayadhikAbhyAM dvAbhyAM yojanazatAbhyAmityarthaH 'esa vIsAe ya sahimAehiM joyaNasta' ekaviMzatyA ekaSaSTibhAgaiH yojanasya 'caMde cakkhupphAsaM incamAgacchaI' candradhanu:-sparza-dRSTipathaprAptatA havaM-zIghramAgacchati, iti / ayaM bhAva, yathA sUryasya sarvAbhyantaramaNDale jambUdvIpacakravAlaparidhezamAgI kRtasya dazarAtribhAgAn yAvat tApakSetram, tathA candrasyApi prakAzakSetraM tAvatpramANakameva, pUrvato'paratazca tasyAH cakSuH pathaprAptatA pariNAmamAyAtIti // samprati dvitIyamaNDale muhUrtagati prAha-'jayANa' ityAdi, 'jayANa bhaMte ! caMde yadara khalu bhadanta ! candraH 'abhaMvarANaMtaraM maMDalaM uvasaM phamittA cAraM caraI' abhyantarAnantaraM dvitIyaM maNDapasaMkramya saMprApya cAra-gati carati-karoti 'jAva kevaiyaM khettaM gacchada yAvat 'sayANa ihagayasta bhaNUsassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohiM tevaDhehi joyaNehiM paNavIsAe ya sahiAehiM joyaNassa caMde cakkhupphAsa havvamAgacnaI. japa.candra sarvAbhyantara maMDala para gati karatA hai taba isa bharatAI kSetra meM rahe hue manuSyoM kI vaha 47263 / yojana dUra se hI dRSTi kA viSaya banatA hai arthAt itanI-yojana kI dUrI para rahA huA candra yahAM ke-manuSyoM kI rASTra kA viSaya banalA hai, jitanA sUrya kA tApakSetra hai utanA hI candra kA prakAzakSetra hai isIliye donoM ko cAra kSetrakA pramANa barAbara hai| sUrya kA sarvAbhyantara maNDala meM jambUdvIpa kI cakravAla paridhi ke.daza bhAga meM se tIna bhAga-pramANa tApakSetra hai usI taraha se candra kA bhI itanA hI prakAza kSetra haiM isaliye pUrva se pazcima taka bharatArddha meM yaha cakSuppatha prAsatA kA parimANa AjAtA hai| ; : ___ ava sUtrakAra dvitIya maMDala meM muharta gati kA kathana karate haiM-'jayANaM bhaMte ! caMde abhaMtarANaMtara-maMDalaM ucasaMkramittA cAra caraha jAva kevaiyaM khettaM gacchA! maNUsassa sIyAlIsAe joyaNasahassehiM dohiM tevaDhehiM, joyaNehi. egalIsAe ya saTibhApahi joyaNassU ca de cakkhupphAsa havyamAgacchaI' yAre yandra sAlayataramaNa 652. rAta 42 che tyAre A bharatAddha kSetramAM rahenArA manuSyane te 472632 jana dUrathI ja daSTipathamAM AvI jAya che eTale ke uparyukta jana jeTale dUra upara rahenAra candra ahIM rahetArA mANasane dekhAya che. jeTaluM sUryanuM tAyakSetra che teTaluM ja candranuM prakAzakSetra che. eTalA mATe banane cArakSetra jeTaluM pramANa barAbara che. sUryanuM sarvoaMtaramaMDaLamAM jaMbudvIpanI cahevAla paridhinA daza bhAgomAMthI traNe bhAre pramANe tApI che. A pramANe ja candranuM paNa, ATaluM ja prakAzakSetra che, eTalA mATe pUrvathI pazcima sudhI bharatAddhamAM A cakSupatha prAptatAnuM pariNAma AvI jAya che, , , , - ve sUtrA2 dvitIya bhA muMData gati 4yana re cha.. 'jayANaM bhate. caDhe abhaMtarANaMtara maMDale saMkramittA, cAra carai jAva, kevaiyaM khetaM gAchaDU. 3 jyAre candra atyaMtaramaMDaLanA anaMtara dvitIyamaMDaLamAM prApta thaIne pitAnI gati kare
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 14 muhUrtagatinirUpaNam viyat kSetraM gacchati, atra yAvatsadena-'tayANaM egamegeNaM' muhutteNaM tadAH khalu ekaikena muhUrtena, ityasya grahaNaM bhavati iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi; 'goyamA' he, gautama! paMcajoyaNa pahassAI paJcayojanasahasrANi 'sattataraM ca joyaNAI saptasaptati ca. yojanAni 'chattIsaM ca coattare bhAgasae gacchaI' paTatriMzat ca catuHsaptati yojanAni bhAgazatAni, catuH saptatyadhikAni patriMzadbhAgazatAnItyarthaH gacchati-cAraM karotIti / kasya bhAgazatAni tatrAha-maMDaLa' ityAdi, 'maNDala terasahiM sahassehiM jAva chettA' maNDala trayodazabhiH sahasrairyAvata chityA, atra yAvatpadena 'sattahiya paNavIsehiM saehi' saptabhiH saptaviMzatyA zataiH paJcaviMzatyadhikaiH saptabhiH zatairityarthaH, etatparyantasya grahaNaM bhavatIti / ayaM bhAva:- dvitIyacandramaNDale paridhiparimANaM lakSatrayaM paJcadazasahasrANi trINizatAni ekonavizalyadhikAni 315319, etad dvAbhyAmeva viMzatyadhikAbhyAM zatAbhyAM guNyate jAtam, SaTkoTiH SaNNavatilakSAH paJcAzIti sahasrANi catvArizatAni navAdhiza navatiH 69685499 / eSAM trayodazabhiH sahalaiH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhika bhAMgedatte sati labdhAni paJcayojanasahasrANi saptasaptatyapikAni 5077, zeSe SaTtriMzacchatAni catuHsaptatyadhikAni bhAgAnAm, 1372567 / iti / atha tRtIyamaNDadhamadhikRtyA''ha-'jayANaM' ityAdi he bhadanta ! jaba candra abhyantara maMDala ke anantara dvitIya maMDala meM prApta ho kara apanI gati karatA hai to yAvat-vaha eka eka muhUrta meM kitane kSetra taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAI: sattatari ca joyaNAI chattIsaM ca coattare bhAgasae gacchada' he gautama! usa samaya vaha 5077 yojana 3674. bhAga taka jAtA hai yahAM-para bhI-pUrva kathana, ke anusAra aisA samajhanA cAhiye-ki dvitIya candra maNDala kI paridhi kA pramANa. 3.153. 19 hai. iname 220 kA guNA karane para yaha rAzi 69685499 ho jAtI hai. isa meM 13725 kA bhAga denA cAhiye taba 5077 yojana AjAte haiM aura zeSa meM:3674. bacate haiM. isa taraha yaha, candra dvitIya maNDala. meM prApta hokara gati karatA hai taba yaha eka muhUrta meM 5077 yojana 367 bhAga taka gamana karatA hai| che te yAvatuM te eka-eka muhurtamAM keTalA kSetre sudhI jAya che? enA ja javAbamAM prabhu 4 cha-'goyamA ! paMca joyaNasahassAI sattataraM ca joyaNa iM chattIsaM ca coattare 'bhAgasae gacchaI' gautama! samaye te 5077 yauna 3674 mAga sudhI naya che. ahI paNa. pUrva kathana mujaba evuM samajI levuM joIe ke dvitIya candramaMDaLanI paridhinuM pramANu, 315319 che. A saMkhyAmAM 220 ne guNita karavAthI A rAzi. 668549 thAya che. AmAM 13725ne bhAgAkAra karavAthI pa079 cejana Ave che, ane zeSamAM 3674 vadhe che. A pramANe A. candra dvitIyamaMDaLamAM prApta thaIne gati kare che tyAre A eka muhurtamAM 5077. jana bhAga sudhI gamana kare che.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpamati 'jayANaM bhaMte ! caMde' yadA - yasminkAle khalu bhadanta ! candra: 'abhaMtara tacce' sarvAbhyantara tRtIyaM maNDalamupasaMkramya - saMprApya cAraM gatiM carati karoti 'tayANa egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai ! tadA khalu ekaikena muhUrttena kiyatkSetraM gacchatIti praznaH, bhagavAnAda - 'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNasahassAI' paJcayojana sahasrANi 'asIiM ca joraNAI' azItiM ca yojanAni 'terasa ya bhAgasahadasAI' trayodaza ca bhAgasahasrANi 'tiSNi ya egUNavIse bhAgasapa gaccha' trINi cai konaviMzati bhAgazatAni, ekonaviMzatyadhikAni trINi bhAgazatAnItyarthaH gacchati, kasya bhAgazatAnIti jijJAsAyAmAha - 'maMDala' ityAdi, 'maMDaLa' terasa hiM jA chettA iti ' atra yAvatpadena 'sahassehiM sattahiya paNavIsehiM sae hiM' ityasya grahaNaM bhavati tathA ca maNDala trayodaza sahasraiH saptabhizca paJcaviMzatyadhikaiH zatai rmaNDalaM chivA gacchatIti / 315549 etad yadA dvAbhyA mekaviMzatyadhikAbhyAM zatAbhyAM guNyate jAtam 69736329/ tRtIya maMDala meM muhUrta gati kA kathana 'jayANaM bhaMte! caMde asaMta0' he bhadanta ! jaba candra sarvAbhyantara tRtIya maMDako prAptakara apanI gati karatA hai taba vaha kisane kSetra taka eka muhUrta meM gamana karatA hai ? isake usara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! paMca joyaNasahassAI asIiM ca joyaNAI terasayabhAgasahassAI tiNiya egUNavIse bhAgasae gacchai' he gautama ! usa samaya vaha candra eka muhUrta meM 5080 yojana aura 13399 bhAga taka gamana karatA hai| yahAM yaha kisakA bhAga liyA gayA hai to isakA samAdhAna prabhu kahate haiM- 'maMDalaM terasahiM jAva chetA' yahAM yAvat pada se isa pAThako isa prakAra se pUrNakara samajhanA cAhiye - 'maMDalaM terasahiM sahassehiM sattahiyapaNavIse hiM sahi' tRtIya maMDala kI paridhi kA jitanA pramANa kahA gayA hai usa meM 221 kA guNA karanA cAhiye jo rAzi utpanna ho phira usa meM 13725 se bhAga denA tRtIyama...DaLamAM muhUtta gatinuM kathana 'jayANaM bha'te ! ca de abhata0' bhakata ! jyAre candre sarvotara tRtIyama DaLane prApta karIne potAnI gati kare che. tyAre te keTalA kSetra sudhI eka muhUrtamAM gati kare che? senA vANAM prabhu De - 'goyamA ! paMcajoyaNasahassAI asIiM ca joyaNAI terasaya bhAgasa haslAI tiSNiya egUNavIse bhAgasae gacchai' he gItabha ! te sabharI te yandra zreSTha muhUrtomAM 5080 caiAjana ane 13329 bhAga sudhI gamana kare che. ahIM A prazna upasthita thAya che ke A gRhIta bhAga zAthI samRddha che? te AnA javAbamAM prabhu kahe che- 'maMDalaM terasahiM jAva chettA' ahIM yAvat pahathI yA pAhane yA abhAai sauMpUrNa rIte sabhannaveo leo-'maMDala' terasahiM sahassehiM sattahiya paNavIsehiM saehiM ' tRtIyabha ujanI pari dhinuM jeTaluM pramANu kahevAmAM Avelu che temAM 221 nA guNAkAra karavA joIe. AnAthI je rAzi utpanna thAya temAM 13725 vaDe bhAgAkAra karavA joie. tyAre pUrvokta
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA - TIkA - saptamavakSaskAraH su. 14 muhUrtagati nirUpaNam 191 13329 eSAM trayodazabhiH sahasraiH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhikaiH bhAge kRte sati labdhAni paJcasahatraNi atyadhikAni 5080, zepam trayodazasahasrANi trINizatAni ekonatriMzadadhikAni 13329 bhAgAnAm 1725 / atha caturthAdi maNDaleSvati dezamAha- 'evaM khalu eeNaM' ityAdi, ' evaM khalu eSaNaM vAraNaM' evam uparyuktaprakAreNa khalu etena pradarzitena upAyena prakAreNa 'NikkhamANe caMde' niSkrAman ekasmAt maNDalAt maNDalAntaraM pratigacchan candra: ' tayANaMarat aurora ara saMkamamANe kamamANe' tadanantarAt pUrvasmAt maNDalAt tadanantaraM tadaparaM maNDalaM yAvat saMkrAman saMkrAman gacchan gacchan, atra yAvatpadena 'maMDalAbha tayAraM maMDaLa' maNDalAt tadanantaraM maNDalam etatparyantasya grahaNaM bhavati 'tiSNi tiSNi joyaNAI' trINi trINi yojanazatAni 'uNNauI ca paMcAvaNNe bhAgasae' SaNNavarti ca paJca paJcAzadbhAgazatAni paJca paJcAzadadhikAni paNNavatibhAgazatAnItyarthaH ' egamege maMDale muhugaI abhivamANe abhivaddhemANe' ekaikasmin maNDale muhUrttagatim abhivarddhayan abhivarddhayan- adhikAdhikaM kurvan 'savvavAhiraM maMDala' udasaMkramittA cAraM carai' sarvabAdya maNDala - grupasaMkramya-saMprApya cAraM gatiM carati - karoti iti // cAhiye taba pUrvokta pramANa 1 muhUrta meM kSetra meM jAne kA nikala AtA hai ise yoM samajhanA cAhiye tRtIya maMDala meM paridhi kA pramANa 315549 hai isameM 221 kA guNA karane para 6973629 rAzi AtI hai isa meM 13725 kA bhAga dene para 5080 yojana AjAte haiM aura zeSa meM 13329 bhAga AjAte haiN| 12025 aya sUtrakAra caturthAdi maMDaloM meM atideza vAkya kA kathana karate hue kahate haiM 'evaM khalu eeNaM vAraNaM NikkhamamANe caMde' isa taraha pUrva ke kathana ke anusAra eka maMDala se dUsare maMDala para jAtA huA candra 'tayANaMtarAo maMDalAo jAva saMkamamANe' arthAt tadanantara maMDala se tadanantara maMDala para saMkramaNa karatA huA candra 'tiSNi tiSNi joyaNAI chaNNauI ca paMcAvaNNe bhAgasae' yojana 1455. bhAgoM taka kI 'ega maMDale muhata gaI abhivarddhamANe abhivarddhamANe' akaeka maNDala para muhUrta gati kI vRddhi karatA karatA 'savvavAhiraM maMDala uvsNkpramANu eka suhUrtamAM kSetramAM gamana karavu' te nIkaLI Ave che. mAne evI rIte samajavu' joI e ke tRtIyama'DaLamAM paridhinuM pramANa 315149 che. AmAM 221 ne guNita karavAthI 69736329 rAzi Ave che. AmAM 13725 ne bhAgAkAra karavAthI 5080 ceAjana Ave che ane zeSamAM 13329 bhAge AvI jAya che have sUtrakAra caturthAMdibhaaNddnnaamaaN matidveza vAiyanu uthana haratAM uDe - ' evaM khalu eeNaM uvAeNaM kkhimANe care A pramANe pUrvanA kathana mujaba eka maDaLathI khIjA maDaLa para gati karatA candva 'tANatarAo maMDalAo jAva saMkamamANe' bheTale ! tahana tarabhaujI tahana tarabhauja para sabhathu urato yandra 'tiSNi tiNNi joyaNAI chaNNauIca paMcAvaNNe bhAgasae' 3 yona Ago sudhInI 'egamege maMDale muhuttagaI abhivaddhemANe abhivaddhemANe' me4-me 9655 13725
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapramatilA nanu kathametajjJAyate iti cedatrocyane, praticandramaNDala paridhivRddhi dvezate triMzadadhika 230, asya ca trayodazasahasrAdhikena rAzinA mAge hRte sati labdhAni joNi yojanAni zeSe paNgavatiH paJca paJcAzadadhikAni bhAgazatAnIti 3,655 // ___ yathA pUrvAnupUrvI vyAkhyAnAMgaM bhavati tathA pazcAnupUrvyapi vyAkhyAnamiti ataH pazcAnupUA praSTumAha-'jayAgaM' ityAdi / 'jayANaM bhane ! caMde savvavAhiraM maMDala upasaMkamitA cAraM caraI' yadA khalu bhadanta ! candraH sarvavAhyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati, yadA-yasmin kAle candraH sarva vAhya sarvebhyova yaM yadapekSayA punaraparaMvAhya nAsti tAdRzaM maNDalamupasaMkramyasaMprApya cAraM gatiM carati-karoti 'tayANaM emageNaM muhutteNaM kevaiyaM letaM gacchai' tadA khalu ekaikene muhartena kiyat kiyattAmANakaM kSetraM gacchanIti praznaH, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNasahassAI' paJcayoganasahasrANi 'egaM ca paNavIsaM joyaMNasayaM eka ca paJcaviMzati yojanazatam paJcaviMzatyadhikamekaM yojanazatamityarthaH 'uNattari caM Naue bhAgasae gacchai' ekonasaptatiM ca navati bhAgazatAni, ekanatyadhika mekonasaptati mittA cAraM caraI' sarvavAya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai| yaha pramANa Apane kaise nikAlA hai to isakA samAdhAna aisA hai-prati maMDala para paridhi kI vRddhi 23hotI hai 13725 kA bhAgadene para 3 Ate hai nIce 9655vacate haiN| jisa prakAra pUrvAnupUrthI vyAkhyAna kA aGga hai usI prakAra pazcAtupUrvI bhI vyAkhyAnakA aGga hai ataH aba pazcAnupUrthI ke anusAra isI viSaya ko gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM-'jayANaM bhaMte ! caMde sadhyavAhiraM naMDalaM upasaMkamittA cAraM caraI' he bhadanta ! jara candra sarvavAhaya maMDala ko prApta kara apanI gati karatA hai 'tayANaM egamege NaM muhattaNa kevaiyaM khettaM gacchai' taba vaha eka muhUrta meM kitane kSetra para pahuMca jAtA hai ? isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAI eMgaca paNavIsaM jodhaNasayaM' he gautama! taba vaha 5125 yojana ma 52 mutAti 28mA vRddhi 42 42ta'savvavAhira maDala uvasa kamitA cAra caraI' sAma1 52 5DayAna pAtAnI gati 42 cha. ma pramANa mApazrIye ke rIte kahAvyuM che. te AnuM samAdhAna A pramANe che-kepratimaMDaLa upara paridhinI vRddhi 230 jeTalI thAya che. 13725 be bhAgAkAra karavAthI 3 Ave che ane roSa 955 avaziSTa rahe che. je pramANe pUrvAnupUrvI vyAkhyAnanuM aMga che te pramANe pazcAnupUvI paNa vyAkhyAnanuM aMga che. ethI have pazcAtupUvI mujaba eja viSayane samajavA gautabhasvAmI prabhune prazna 42 che. 'jayANaM bhaMte! caMde savvavAhira maMDalaM uvasaM kamittA cAra caraI' 3 ma yAre yandra samAhabhajana prApta 4za pAtAnI gAta 42 che 'tayANaM egamegeNaM muhuttega kevaiyaM khettaM gacchaI' tyAre me mutabhA sA kSetra 152 pAMyI taya cha 1 senAmamA prabhu gautamasvAmI 49 cha-'goyamA! paMcajoraNa saharasAI
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA' TIkA - saptamavakSaskAra: sU. 14 muhUrtagati nirUpaNam 193 bhAgazatAni gacchati 'maMDala' terasahi bhAgasahassehi sattahiya jAva chettA iti' maNDala' trayodazabhiH bhAgasahasraiH saptabhizca yAvat chilA iti, atra yAvatpadena 'paNavIsehiM sarahiM paJcaviMzatibhiH zatairityasya grahaNaM bhavati tatazca sabhyantaramaNDalaM trayodazabhiH sahasraiH saptabhiva zataiH paJcaviMzatyadhikai bhagerichatvA gacchatIti / samprati sarvabAmaNDale dRSTipathaprAptatAM darzayati- ' tayANaM iha | yassa maNUsassa' tadAmaNDa saMcaraNakAle ssgatAnAM bharata kSetragatAnAM manuSyANAm ' ekatIsAe joyaNasahassehiM' ekatrizatA yojanA se 'ahiya egatI sehiM joyaNasa ehiM aSTabhizcaikavitA] yojanazatai: 'caMde' candraH 'cakSphArsa vtramAgaccha cakSuH sparza cakSurindriya viSayatAM havaM zIghraM gacchatIti sarvabAhyamaNDalaM prathamam // f samprati dvitIyamaNDalavaktavyAmAha - 'jayA' ityAdi, 'jayANaM bhaMte! bAhirAnaMtaraM pucchA! yadA khalu bhadanta ! bAhyAntaraM pRccha he bharanta ! yadA khalu candraH sarvabAhyAnantaraM 'uNata riMca Naue bhAgasae gaccha3' tathA 6990 bhAga taka kSetra meM eka muhUrta meM jAtA hai / 'maMDalaM terasahiM bhAgasahaslehiM sattahitra jAva chettA paNacI se hiM sahi' tathA sarvayAhyamaMDala kI jitanI paridhi ho usa meM 230 kA guNA karake Agata rAzi me 13725 kA bhAga denA cAhiye isa taraha vaha 5125 yojana taka A jAtA hai / 'tayANaM ihagayasta aNussassa ekkatIsAe joyaNasahassehiM ahiya egatIsehiM joyaNasaehiM caMde cakkhupphAsaM havyamAgaccha' taba vaha candra yahAM ke manuSyoM ke dvArA 31831 yojana se dekhA jAtA hai prathama sarvavAya maMDalavaktavyatA samApta dvitIya bAhaya maMDalavaktavyatA 1990 19725 'jayANaM bhaMte ! bAhirANaMtaraM pucchA' he bhadanta ! jaba candra dvitIya sarvabAhaya maMDala para pahuMca kara apanI gati karatA hai taba vaha kitane kSetra taka eka muhUrta egaM ca paNanIla joyaNasayaM' he gautama! tyAre te 5125 Tana 'uNatariM ca ue bhAgasae gaccha' tema 680 bhAga sudhI kSetramA 4 bhuhUrta bhAMlaya che. maMDala terasahiM bhAgasaha rasehiM sattahiya jAva - chettA paNavIsehiM saehiM tena sarvamAhAbha unI bheTasI paridhi DAya temAM 230 ne guNita karIne AgatarAzimAM 13725 nA bhAgAkAra karavA joIe. A pramANe te 5125, 25 yojana sudhI bhAvI laya che 'tayANaM iha gayamsa maNussassa ekkatIsA e joyaNasahassehiM ahiya eganIsehiM joyaNasaehiM ca de cAkhupphArsa havva mAgacchai' tyAre te candra ahIMnA manuSyA vaDe 31831 caiAjana jeTale dUrathI dekhAya che. prathama sakhAmaDaLa vAnyatA samApta dvitIyamAAmaDaLa vaktavyatA 'jayANaM bhaMte ! bAhirAnaMtara pucchA' he lagAna ! lyAre yandra jIla sarvamAhyamAnI ja0 25 ;
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___.., . , . .janhImapratiko / dvitIyamaNDalamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena mahatana kiyApramANaka kSetraM gaccha. tati praznaH, pRcchayA saMgRhyate, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcajoyaNasahassAI' paJcayojanasahastrANi 'ekaMca ekavIsaM joyaNasa' ekaMvaikaviMzati yojanA, zatam, ekaviMzatyadhikamekaM yojanazatarityarthaH 'ekArasayasaDhe bhAgasahasse gaccha. ekAdaza : paSTibhAgasahastrANi paSTayadhikAni ekAdazabhAgasahasrANi gacchati; 'maMDalaM terasaI, jAva chettA maNDalaM ca trayodazabhi bhAMgasahajaiH saptabhizca zataiH paJcaviMzatyadhikamAgairichatvA-vibha-. jyeti : kathametAvatpramANaM bhavatIti sUryaprastAva upapattipUrvakaM pradarzitam ihApi tenaiva rUpeNa jJAtavyaM vistarabhayAnna punalikhyate iti dvitiiymnnddlm,2|| . .. .. ___ samprati tRtIyaM sarvabAhyamaNDalaM darzayitumAha-'jayANaM' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! bAhira taccaM pucchA, he bhadanta ! yadA khalu candraH sarvabAhya tRtIyamaNDalamupasaMkramya cAra carati tadA khalu ekaikana muhartana kiyatpramANa kSetraM gachatIti praznaH pRcchayA saMgRhyane, bhagavA: meM jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiN-'goymaa| paMca joyaNasahassAI ekkaM ca ekavIsa joyaNasayaM' he gautama ! tapa vaha 5121 yojana aura 'ekkA.. rasaya sahe bhAgasahasse gacchai' 1160 bhAga taka jAtA hai 'maDalaM, terasahi'jIvaH chettA tathA ise 13725 se vibhakta karake aisA kahanA cAhiye ki vaha: 5121: 2. cojana kA ulla para jAtA hai| itanA isakA cAra kSetra kaise hotA hai to yaha saba karthana mUrya prakaraNa meM dekhalenA cAhiye vistAra hone ke bhaya se hama yahAM use nahIM prATa kara rahe haiN| tRtIya sAhya maMDalaMvaktavyatA isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA paMchA hai-'jayA NaM bhaMte ! bAhirataccaM pucchA' hai bhadanta ! jaba cadre savAsya tRtIyaM maMDala para pahuMca kara apanI gati kriyA karanA hai taba vaha eka muhUrta meM kitane kSetra ko pAra kara detA hai ? isa upara poMcIne pitAne gati kare che, tyAre te ekamuhartamAM keTalA kSetra sudhI jAya che? yA prazna uttaramA prabhu 43 23-goyamA! paMca joyaNasahassAI ekaca ekkavIsa joyaNa parya' ma ! tyA3 / 5121 yo mana 'ekka rasa ye saTTe bhAgasaharase gacchaI' 1110 mA 5-1 cha, 'maMDalaM terasahi jAva chettA' tathA ta 13725 thAmata karIne ema kahevuM joIe ke 51213s jana sudhI e maMDala. para jAya che. enuM ca2 kSetra kevI rIte thAya che te A viSayamAM saMghaLuM kathana saMyaprakaraNamAM jaI levu joIe vastAra thavAnA bhayathI ame ahiMyA te darzAvela nathI tRtIya samAhama tavyatA ____Ama gautama bhI prabhune yo prazna yA cha, 'jayANaM bhaMte ! bAhiratacca pucchA' 3 sa nyAre yandra sapanAhI tRtIyama' para par3AyAna pAtAmI-ti-yA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ H prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU.. 14 muhUrtagatinirUpaNam - nAha-goyamaH' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMta joyaNamahaspAI paJcayojanesahasrANi 'eMgaM ca aTThArasutaraM joyaNa sayaM' ekaM ca aSTAdazotaraM yojanazanam 'codapaya paMcuttare bhAgasee gacchai' caturdazaca pazcottarANi-pazcAdhikAni bhAgazatAni gacchati / kasya sambandhina Ima bhAgA, statrAha-'maMDalaM' ityAdi, 'maNDalaM ca terasahiM sahassehiM satahi paNavIseMhi sarahiM chettA' maNDalaM sarvaca hya, tRtIyamaNDalaM ca trayodazabhiH sahasraiH paJcaviMzatyadhikaiH saptabhiH azchitveti / ayaM bhAva:-atra sabAhyattIyamaNDale paridheH pramANaM lakSatraya saptadazasaha'strANi aSTauzatAni paJcapaJcAzadAdhikAni 317855, etat paridhipramANaM, dvAnyAmekaviMzatyadhikAbhyA guNyate jAtaM saptakoTayo dvaulakSau paJcacatvAriMzat sahastraNi navazatAni paJca"pazcAzadadhikAni 70245955, AsAM ca saMkhyAnAM trayodazasahasraH paJcaviMzatyadhika saptazataiH 13125, bhAge, hRte labdhaM bhavati paJcasahasrANi aSTAdazAdhikamekazatam 5118, zeSabhAgA 105 / / vizeSatastu sUryaprastAve draSTavyaM, vistarabhayAnAtra likhyate // prazna ke uttara meM prabhu unase kahate haiM-'goyamA ! paMca joSaNasahassAI egaMca ahArasuttaraM joyasyaM codaya paMcuttare bhAgasae gacchai. he gautama ! vaha usa samaya 5118 yojana evaM 1405 bhAga taka jAtA hai 'maMDalaM ca terasahiM sahassehi sahi paNavIsehiM saehi chettA' ye bhAga 13725 se maMDala kI paridhi ko vibhakta karane para prApta hote haiM isakA bhAva aisA hai sarvabAhya jo tRtIya maMDala hai usakI paridhi kA pramANa 317855 hai isa pramANa meM 221 kA guNA karane "para sIttara karoDa cauvIsa lAkha pAMca hajAra nau sau pacapana 70245955 itanI saMkhyA AtI hai, isa saMkhyA meM 13725 kA bhAga dene para 5118 labdha Ate haiM aura zeSa sthAna para 1405 bhAga bacate haiM / isa sambandha meM aura vizeSa jAnane ke liye sUrya, prakaraNa dekhanA caahiye| vistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM punaH nahIM likha rahe haiN| -re-cha pAre-ta-28- mutabhA - heTA kSetra pA2. -4re cha ? 2mA prazna mI prabhu ' -'goyamA ! paMca joyaNasahassAI egaM ca aTThArasutnara joyaNasayaM codasaya paMcattare bhAgamae gacchaI' gautama! te teM. 518 yA tamA 1465 mA saMghIya cha. maMDala' ca terasahiM sahasse hiM sattahiM paNavIsehiM saehiM chettA' meM bAMgA, 13725 thI maMDaLanI paridhine vibhakta karyA bAda prApta thAya che. Ane bhAva A pramANe che-sarvAhA je tRtIyamaMDaLa che tenI paridhinuM pramANa 317855 che. A pramANamAM 221ne zita karavAthI sittera kareDa vIsa lAkha pacahara navase paMcAvana 7245955 'ATalI 'saMkhyAM Ave che. A saMkhyAmAM 13725ne bhaMgakAra karavAthI 5118 labdha Ave che ane zeSa sthAna upara 1405 bhAga vadhe che. A saMbaMdhamAM ane vizeSa jANavA mATe sarva prakaraNa joi levuM joie. vistAra-bhathI ame ahI puna spaSTa karatA nathI.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 mammdvIpaprAptiko samprati caturyamaNDalAdiSyatidezamAha-evaM khalu eeNaM uvAeNaM' ityAdi, 'evaM khalu eeNaM uvAeNaM' evaM khalu etena maNDaladarzitopAyena prakAreNa 'jAva saMkaramANe saMkamamANe atra yAvatpadena 'pavi pramANe caMde tayANaM narAo maMDalAo tayANaMtara maMDalaM' ityasya grahaNaM bhavati, tatazca pravizan merorabhimukhaM gacchan candraH tadanantarAmaNDalAttadanantaraM maNDalaM saMkrAman saMkrAmanU 'tiSNi tiNi jovaNAI' trINi zrINi yoganAni 'chaNNauiMca paMcAvaNNe bhAgasae' paNNavatiM ca paJcapaJcAzadadhikAni bhAgazatAni 'egamege maMDale muhattagaI NibuddhemANe NivRddhamANe' ekaikasmin maNDale muharjagati nipaIyan nivarddhayan-hApayan hApayan tyajan tyajan 'sava maMtaraM maMDalaM upasaMkagittA cAra caraI' sarvAbhAntaramaNDalaghupasaMkramya saMprApya cAraM gati cAti-karoti / atra vizeSata upapattiH sUryaprastAce pradarzitA na punaratra pradaryate vistarabhayAditi caturdazasUtram-sU014 // candrAdhikAraM nirUpya nakSatrAdhikAraM darzayati, tatra-nakSatrAdhikAre aSTau dvArANi bhavanti, tayA maNDalasaMkhyA prarUpaNA 1, maNDalacArakSetraprarUpaNA 2, abhyantarAdi maNDala ava sUtrakAra caturtha maMDalAdi koM meM atideza kA kathana karate haiM-'evaM khala eeNa ucAeNaM jAca saMkamamANe isa taraha se ina pUrvokta tIna maMDaloM meM pradarzita rIti ke anusAra meru ke sanmukha jAtA huA candra tadanantara maMDala se tadanantara maMDala para saMkamaNa karatA huA 'tiNi joyaNAI tIna tIna yojana evaM 'chaNNauiM ca paMcAvaNe bhAgasae' 9655 bhAgoM taka 'egamege maMDale muhatsaMgaI nibuddhemANe 2' eka eka maMDala para muharta gati ko kama karatA huA 'savvanbhaMtaraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM varai' sarvAbhyantara maMDala para Akara apanI gati karatA hai| yahAM para vizeSa aura saMva kathana sUrya prakaraNa meM prakaTa kiyA jA cukA hai use yahAM grantha ke vistAra hojAne ke bhaya se punaH hama prakaTa nahIM karate haiM // 14 // candra ke adhikAra kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra nakSatra ke adhikAra kA nirUpaNa karatA haiM isa nakSatrAdhikAra meM 8 dvAra haiM-(1) maMDalasaMkhyAprarUpaNA (2) ve sUtrA2 yatutha' bha3anti matinu 4thana 4re cha. .vaM khalu eeNaM ukhAeNaM jAva saMkamamANe 2' mA prabhAva se pUst a bhImA. zata zata bhugama merunI sanmukha ja 2% tadanaMtara maMDaLathI tadanaMtara maMDaLa para saMkramaNa karatA-karate 'tiNi joyaNAI - yo mana 'chaNNAIca paMcAvaNe bhAgasae' 6655 bhAga sudhI 'egamege maMDale muhuttagaI nizANe 2' 4-4 bha30 652 muhUta gatina 65 65 42 savvabhaMtara maDala vanakamittA cAra caraI' sAkSya tabha37 52 bhAvIna pitAnI gati kare che. ahIM vizeSa badhuM kathana sUryaprakaraNamAM prakaTa karavAmAM AveluM che. janya vistArabhayathI punaH te kathana atre prakaTa karatA nathI. 14 candranA adhikAranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra nakSatranA adhikAranuM nirUpaNa kare
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam sthAyinA maSTAviMzate nakSatrANAM parasparamArsanarUpaNA 3, gamana vimAnAnAmAyAmAdi nirUpaNA 4, nakSatramaNDalAnAM meruto'vAdhAnirUpaNA 1, teSAmevAyAmAdi nirUpaNA 6, muhUrtagatipramANanirUpaNA 7, nakSatramaNDalAnAM candramaNDalaiH samabajAranirUpaNA 8, tamASTama dvAreSu maNDalasaMkhyA prarUpaNAM praznayannAha kai NaM bhaMte' ityaadi| __. mUlam--kai NaM bhaMte ! NavattamaMDalA pannattA ? goyamA aTThaNakkha ttamaMDalA pnnttaa,1| jaMbuddIve dIve kevaiyaM ogAhitA kevaiyA NakkhattamaMDalA pannatA ? goyamA ! jaMbuddIve dIve asIya jopaNasayaM ogAhittA estha NaM do NakkhattamaMDalA pnnttaa| lavaNeNaM bhaMte / samudde kevaiyaM ogAhittA kevaiyA NakkhattamaMDalA pannattA ? gogamA ! lavaNeNaM samudde tipiNa tIse joyaNasae ogAhitA, ettha NaM cha NavattamaMDalA paNNattA evAmeva sapuvvAvareNa jaMbuddIve dIve lavaNasamudde aTTha NakkhattamaMDalA bhavaM tIti bhaktAyamiti 2 // sababhatarAo NaM bhaMte ! NavattamaMDalAo ' kevaiyAe abAhAe savvavAhirae NakkhattamaMDale pannate ? goyamA ! paMca dasuttare joyaNasae abAhAe sambabAhirae gakkhattamaMDale paNNatte iti / .NavattamaMDalassaNaM bhaMte ! NakkhattamaMDalasla ya esaNaM kevaiyAe abAhAe aMtare paNNatte? goyamA! do joyaNAI NakkhattamaMDalastayaNakvattamaMDalassa abAhAe aMtare pannatte 3 / NakhattamaMDaleNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAma.vikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA! gAuyaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikheveNaM addhagAuyaM bAhalleNaM maMDala cAra kSetra prarUpaNA (3) abhyantara Adi maMDaloM meM sthAyI 28 nakSatroM kI pArasparika antara prarUpaNA, (4) nakSatra vimAnoM kI AyAmAdi prarUpaNA () nakSatra maMDaloM kI meru se avAdhAnirUpaNA (6) unhIM ke AyAmAdi kI prarUpaNA, (7) 'muhUrta gati pramANa nirUpaNA, evaM (8) nakSatra maMDaloM ke sAtha samavatAra prarUpaNA cha.. 21 nakSatrAdhiAramA 8 baa| cha-(1) bha31 sbhy| 535. (2) maga yAra kSetra prarUpaNA (3) atyaMtara Adi maMDaLamAM 28 nakSatranI pArasparika aMtara prarUpaNa. (4) nakSatra vimAnanI AyAmAdi prarUpaNuM (5) nakSatramaMDaLanI meruthI abAdhA nirUpaNa. (6) temanA AyAmAdinI prarUpaNa. (7) muhUrta gati pramANa nirUpaNuM temaja () nakSatramaMDaLanI sAthe samAvatAra prarUpaNa.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 jambUdIpaprajJaptisUtre pannatte,4 / jaMbuddIveNaM bhate ! dIve maMdarasala paThavayassa kevaiyAe mA. hAe savvabhaMtare NakkhattamaMDale pannatte ? goyamA! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThayatrIse joyaNasae abAhAe savvabAhirae savvabhaMtare NakhattamaMDale pannatte iti / jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve maMdarasta pavvayassa kevaiyAe abAhAe savvabAhirae NakhattamaMDale pannatte.? goyamA! paNayAlIsaM joyaNasahassAI tipiNa-ya tIse joyagasae abAhAe savva bAhirae NakhattamaMDale pannatte iti 5 / savvababhatareNakhattamaMDale kevaiya AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatte - goyamA!.NavaNauiM joyaNasahassAI chacca cattAle joyaNalae AyAmavikakhaMbheNaM tiNiNaya -joyaNasayasahaslAiM paNNarasasahaslAI egUNaNavati ca joyaNAiM kiMci visesAhieH parivakheveNaM paNNatte / sarabAhiraeNaM bhaMte ! NakkhattamaMDale kevaiyaM AyAmavikkhaMbhegaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA! ega joyaNasayasahassaM chacca joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tipiNa-ya -joyaNasayasahaslAI aTThArasa ya sahassAiM tiNi ya paNNarasuttare joya. Nasae parikkheveNaM / jayANaM bhaMte ! Nakhatte savvabhaMtaramaMDale uvasaMka"mittA cAraM carai, tayAgaM egamegeNaM 'muhutteNaM kevaiyaM khettaM gacchai, - goyamA ! paMca joyaNasahassAiM dopiNa ya paNNaTeM joyaNasae aTThArasa ya bhAgasahasse doNi-ya tevaDhe bhAgasae gacchai maMDalaM ekavIsAe bhAga* sahassehiM Navahiya saTTehiM sarahiM chettA / jayANa- bhaMte ! Nakkhatte savva bAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai.tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM-khettaM gacchai ? goyamA!. paMca joyaNasahassAI tiNi ya egUNavIse joyaNasae solasaya,bhAgasahasse, tipiNa ya paNNaTe..bhAgasae gacchai, maMDalaM egavosAe bhAgasahaspehi Nahiya saTrehiM saehiM chettA / eeNaM bhaMteM ! aTTha NakkhattamaMDalA kaihi caMdamaMDalehi samoyaraMti ? goyamA ! ahahiM caMdamaMDalehiM samoyaraMti taM jahA paDhame caMdamaMDale taie chaThe
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamabakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam sattame aTThame dazame ikArasame paNNarasame / egamegeNaM bhaMte ! -muhutteNaM, kevaiyAI bhAgasayAhiM gacchai ? goyamA! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAra carai tasta taspa maMDalaparikkhevassa sattarasa a aTThasaTTe bhAgasae gacchaI, maMDalaM sayasahasseNaM aTThANauIe yaM saehi chettA itiH| egamegeNaMH bhaMte ! muhutteNaM sUrie kevaDyAiM bhAgasayAiM gacchai, goyamA! jaMja maMDalaM ubasaMkamittA cAraM carai tassa tassaH maMDalaparikkhevasta aTThArasatIse bhAgalapa gacchai, maMDalaM sayasahasseM hiM aTThANaMulIe ya saehi chettA / egabhegeNaM bhaMte ! muhatteNaM Navatte. kevayA iM. bhAgasayAiM gacchA ? goyamA! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAra cAi,. tassa tarasa maMDalaparikkheMbassa aTThArasa paNatIse bhAgasae gacchA maMDalaM saMyaMsahasseNaM aTThANauIe ya saMehi chettA suu0.15|| chAyA-kati khalu adanna ! nakSatramaNDalAni prajJaptAni ? gautama !-aSTau-nakSatramaNDalAni, prajJatAni 1 / jambUdvIpe dvIpe kiyavagAha kiyanti nakSatramaNDalAni-prajJaptAni ? gautama.. jambUdvIpe dvope azItaM yojanazatamavagAhya, atra dve nakSamaNDale prajJapte / lavaNe khalu bhadanta ! samudre kiMyadavagAhya kiyanti nakSatramaNDalAni prajJaptAni ? gautama ! lavaNe samadre trINi triMzadaM. yojanazatAni avagAyAtra khalu SaNNazatramaNDalAni prajJaptAni / evameva sapUrvApareNa jambUdvIpe dvIpe lavaNasamudre cASTau nakSatramaNDalAni ca bhavantItyAkhyAtam 2 / sarvAbhyantarAt khalu bhadanta ! nakSatramaNDalAt kriyatyA abAdhayA sarvabAhya nakSatramaNDalaM prajJaptam ? gautama ! paJcadazottarANi yojanazatAni abAdhayA sarvavahya nakSatramaNDalaM prajJaptamiti nakSatra maNDalasyaH khalu bhadanta ! nakSatramaNDalasya paitat khalu kiyatyA abAdhayA antaraM prajJaptam gautama.! dve yojane nakSatramaNDalasya cAbAdhayA antaraM prajJaptam 3 / nakSatramaNDalaM khalu bhadanta ! kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatA parakSepeNa kiyatA bAhalyena ca prajJaptam ? gautama ! gavyutamAyAmaviSkambheNa tat triguNaM savizeSa parikSepeNa, arddhagavyUtaM vAhalyena prajJaptam 4 | jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe mandarasya parvatasya kiyanyA abAMdhayA sarvAbhyantaraM nakSatramaNDala prajJaptam ? gautama! catuzcatvAriMzad yojanasahasrANi aSTau ca viMzati yojanazatAni abAdhayA sarvAbhyantaraM nakSatramaNDalaM prajJaptamiti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe mandarasya parvatasya kiyatyA abAdhayA vAhya nakSatramaDalam prajJatam ? gautama ! paMJcatvAriMzada yojanasahasrANi trINi ca triMzad' yojanazatAni abAdhayA sarvabAhya nakSatramaNDala prajJaptam 5 / sarvAbhyantaraM nakSatramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatA parikSepeNa majaptam ? gautama ! navanavati yojanasahasrANi SaT ca catvAriMzad yojanazatAni AyAmaviSkambhaNa trINa.pa yojanazatasahasrANi paJcadaza sahasrANi ekonanavati ca yojanAni kiJcidvi
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ jampaprApti 200 zepAdhikAni parikSepeNa prajJaptam sarvavAdyaM khalu bhadanta ! nakSatramaNDalaM kiyadAyAmaviSkambhega kiyatA parikSepeNa prajJaptam ? gautama! eka yojanazatasahasraM pada ca paSTi yojanazatAni : AyAmaviSkambheNa, trINi ca yojanazatasahasrANi aSTAdaza ca sahasrANi trINi ca paJcadazottarANi yojanazatAni parikSepega / yadA khalu madanta ! nakSatraM sarvAbhyantaramaNDala mupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena guhUrtena kiyanta kSetraM gacchati ? gautama ! paJcayonanasahasrANi dve ca paJcapaSTiyojanazane aSTAdaza ca bhAga sahastrANi dve ca tripaSTi bhAgazate gacchati, maNDala mekaviMzatyA bhAgasahaH navamitha zaSTayAzatai richatvA / yadA khala bhadanta ! nakSatra sarvavAsa maNDamupasaMkramya cAraM carati tadA khalu ekaikena muhUrtana kiyat kSetraM gacchati ? gautama ! patra yojanasahasrANi trINa ca ekonaviMzati yojanazatAni poDaza ca bhAgasahasrANi trINi ca paJcapaSTiM bhAgazatAni gacchati, maNDalamekaviMzatyA bhAgapadaspaiH navabhizca paSTayAza zchitvA, etAni khalu bhadanta ! bhaSTau nakSatramaNDalAni katibhizcandramaNDalaiH samavataranti ? gautama ! aSTabhizcandramaNDalaiH samavataranti, tadyathA prathame candramaNDale tRtIye paSThe saptame aSTame dazame ekAdaze paJcadaze ekaina bhadanta ! muhaNena kiyanti bhAgazanAni gacchati ? gautama ! yad yamaNDalamupasaMkramya cAra carati tasya tasya maNDalaparikSayasya saptadazASTrapaSTibhAgazatAni gacchati, maNDalaM zatasahasrapaTa navatyA ca zatai zichatveti / ekaikena bhadanta! muhartana sUrya: kiyanti bhAgazatAni gacchati ? gautama ! yad yanmaNDalamupasaMkramya nAraM cati tasya tasya tasya maNDalaparikSepasyASTAdaza zidbhAzatAni gacchati, maNDalaM zatasahasraSTanavatyA ca zatai zichatvA ekaikena khalu bhadanta ! muhartana nakSatra phiyanti bhAgazatAni gacchati ? gautama ! yada yamaNDalamupasaMkramya cAraM carati tasya tasya maNDalaparipakSyASTAdaza paJcatrirAddhAga zatAni gacchati, maNDalaM ca zatasahasreNApTanaratyA ca zau bhiutveti sU. 15 // TIkA-'kai NaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA panattA' kati khalu bhadanta ! nakSatramaNDalAni prajJaptAni he bhadanta ! kati-kiyasaMkhyAni nakSatramaNDalAni prazasAni kathitAnIti nakSatra maNDalasaMkhyA viSayakA praznA, bhagavAnAi-doyamA' ityAdi. 'goyamA' he gautama ! 'aTTha NakkhattamaMDalA pannattA' aSTau nakSatramaNDalAni natAni-RyitAni, yadyapi aSTAviMzati . 'kaiNaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA pannattA' ityAdi TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'kaiNaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA pannattA' he bhadanta ! nakSatra maMDala kitane kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! ahaNakkhattamaMDalA paNNattA' he gautama ! nakSatra maMDala ATha kahe gaye haiN| yadyapi nakSatra 28 hai aura inake pratyeka 1-1 maMDala hone se 28 maMDala 'kaiNaM bhaMte / NakhattamaMDalA pannattA' ityAdi Nati-gItamasvAmI prasuna mA ta praznadhyA cha-'kaiNaM bhaMte ! NakkhattamaMDalA utta' he bhadaMta nakSatramaMDaLa keTalA kahevAmAM AvelA che? enA javAbamAM prabhu kahe che ?
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___201 prakAzikA kA-saptamavakSaskAra sa. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam nakSatrANi teSAM pratyekamekaikamaNDalasya sadbhAvenASTAviMzati maNDalAnIti kathayituM yuktaM na vaSTI maNDalAni, tathApi aSTAviMzaterapi nakSatrANAM pratiniyatasvasvamaNDaleSu etAvatsveva saMcaraNAt, yathA cASTamaNDaleSveva sarveSAM nakSatrANAM saJcaraNaM bhavati tathA darzayiSyati / etadeva kSetravimA gena darzayati-'jaMbuddIve dIve' ityAdi, 'jaMbuddIve dIve kevazyaM ogAhittA' jambUdvIpe dvIpesarpadvIpamadhyajambUdvIpe kiyat kiyatpramANaka kSetramavagAhya 'kevaiyA NakkhattamaMDalA pannattA' kiyanni-kriyatsaMkhyakAni nakSatramaNDalAni prajJaptAni-kathitAni, iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe 'asIyaM jAyaNazyaM ogAhittA' azIta yojanazatamavagAhya -azotyadhikamekaM yojanasataM jambUdvIpamadhye avagAhanaM kalA, 'ettha NaM do NakkhattamaMDalA panattA' atra-etasminna: ntare de nakSatramaNDale prajJapte-kathite 'lavaNe NaM bhaMte ! samudde' lavaNe khalu bhadanta ! samudre, he bhadanta ! vaNanAmake prathamasamudre 'kevaiyaM ogAhittA' kiyatpramANakaM kSetramavagAhya-tatra kahanA cAhiye-paraMtu aisA jo yahA~ para kahA gayAhai usakA kAraNa aisA hai ki ye 28 nakSatra itane hI pratiniyata apane 2 maMDaloM me saJcaraNa karate haiM ki jisase inakA saMcaraNa .8 maMDaloM meM hI ho jAtA hai isI bAtako sUtrakArane kSetra vibhAga dvArA isa prakAra se prakaTa kiyA hai isa meM sarva prathama gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jabuddIve dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyaM Nakkhatta maMDalA pannatA' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM kitane pramANa kSetra ko avagAhita karake kitane nakSatra maMDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne una se kahA-'goyamA ! jaMbuddIve dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA ettha NaM do NakkhattamaMDalA panattA' he gautama ! isa jambUdvIpa nAmake chIpa meM 180 yojana pramANa kSetra ko avagAhita karake do nakSatra maMDala kahe gaye haiN| 'lavaNeNaM bhaMte ! 'goyamA ! aTTa Nakhattama DalA paNNattA' gautama ! nakSatrama u mA 4avAma mAsA. adhapi nakSatre 28 che ane emanAmAMthI darekane eka-eka maMDaLa hevAthI 28 maMDaLe kahevAmAM AvyA che paraMtu evuM je ahIM kahevAmAM AvyuM che tenuM kAraNe A pramANe che ke e 28 nakSatra ATalA ja pratiniyata pita-pitAnA maMDaLamAM saMcaraNa kare che. jethI emanuM saMcaraNa 8 maMDaLamAM ja thaI jAya che. eja vAtane sUtrakAre kSetra vibhAga vaDe A pramANe prakaTa karI che. AmAM sarva prathama gautamasvAmIe prabhune evI rIte prazna dhyA cha-'jaMbuddIve dIve kevaiyaM ogAhittA kevaiyaM NakkhattamaMDalA pannattA 3 mata | jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM keTalA pramANukSetrane avagAhita karIne keTalA nakSatra maMDaLe kahevAmAM bhAva cha ? bhAna pAmamA prabhu ta dhu-'goyamA ! jaMbuddIve dIve asIyaM joyaNasayaM ogAhittA etthaNaM do nakkhattamaMDalA pannattA' gautama ! mApUdI nAma bIpamA 180 yasana pramANa kSetrana, mAhita 4za me nakSatramaNe) 4uvAmAM mAvA che ? 'lavaNeNaM ja. 26
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ jammUtIpaMgAsila avagAhanaM kRtvA 'kevaiyA NakkhattamaMDalA pannattA' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni nakSetramaNDaloni prajJatAni-kathitAni iti praznaH, bhagayAnAha-'goramA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'lavaNe NaM samudde lavaNe samudre lavaNanAmake prayo sapudre 'tiNNitIse joyaNasae ogAhittA' trINi triMzad yojanazatAni avagAha triMzadadhinAni trINi yojanAtAni avagAya-tatrAvagAina kalA 'etthaNaM cha NakkhattamaMDalA pannattA' atra khalu atrAntare paTU pasaMkhyakAMni nakSatramaNDalAni prazaMsAni-kathitAnIti, atra khalu upasaMhAravAkyena uparyukAmeva saMkhyA sakalayati-'evA. meva saMpuvvAvareNa' evameva sapUrvApareNa pUrvAparasaMkalanena 'jaMbuddIve dIve lakSNasamudaye jA dvIpe dvIpe tathA lavaNasamudre ca 'ahaNakkhattamaMDa kA bhavatIni makkhAya' aSTau aSTasaMkhyakAni nakSetramaNDa gani bhavantItyAkhyAtaM mayA varddhamAnasvAminA'nyairapi tIrthakara kathitamiti maNDasaMkhyA prarUpaNamiti dvitIyaM dvAram 2 / / samprati maNDalacArakSetrArUpaNAyAha-sanmabhaMtarAbhoNa' ityAdi, 'sakabhaMvarAmINa bho!' maryAbhyantarAt khalu bhadanta ! 'NakhattamaMDalAmo' nakSatramaNDalAt 'kevaiyAe bhArAhAra' samudde kevayaM ogAhitA kevaiyA NakhattamaMDalA panattA' he bhadante ! lavaNa samudra meM kitane pramANakSetra ko avagAhita karake kitane nakSatra maMDala kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'lavaNeNaM samudde tiNitIse joyaNasae oMgA hitA patya gaM chAtanaMDalA pattA' he gautama! lavaNa samudra tIna so tIsa yojana pramANa kSetra ko avagAhita kara ke 6 nakSatra maMDala kahe gaye haiM / 'eva meva saMpuvAvare / jaMbuddhI dIve labaNa manudde ya aTu NakkhattamaMDalA bhavaMtIti' isa prakAra saba milAkara nakSatra maMDala 8 ho jAte haiM aisA anya tIrthaMkaroMne evaM maiMne kahA hai| maNDalasaMkhyA prarUpaNA dvAra samApta / maMDalacArakSetra prahANA gautamasvAmI ne prabhule aisA pUchA hai-'sacabhatarAoNaM bhaMte ! Nakkhatta. bhaMte ! samudde keraiyaM ohittA kevaiyA NakkhattamaMDalA pannattA' mahata! spasamudramA keTalA pramANa kSetrane avaga hina karIne keTalA nakSatra maMDaLo kahevAmAM AvelA che? enA pAmA prabhu 43 cha-'lapaNeNaM samudde tiNi tIse joyaNamae ogAhittA etthaNaM cha Nakkhatta maMDalA pannattA' gItamA samudramA prazasa sa ya prabhA kSetra mAhita 42. 6 natra bhane 4yAmA mAsA che. 'epAmeva sapuvvAreNa jaMbuddIve dIve lavaNasamuya adR NakhattamaMDalA bhavaMti' mA pramANe yA majAna nakSatra mA 8 24 laya cha. ama meM ane bIjA ta.rthakaree kahyuM che. maMDaLa saMkhyA paeNrUpaNoddhAra samakSa maMDaLa cAra kSetra prarUpaNa * * gautamasvAbhAye, prabhune sevI zata praznadhya cha-'savvamaMtarAo Na-bhaite ! Nakkhata
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavasaMskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam kiyatyA- abAyA kiyatpramANakena vyavadhAne netyarthaH 'savvavAhirae NakhattamaMDache pannatte' - sarvabAhya nakSatramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'moyamA' ityAdi, 'goyamA he gautama ! 'paMcadasuttarejoyaNasae' pazcadazocaraM yojanAtaM 'javAhAe savyavAhirae NakkhattamaMDale ,pramatte'. abAdhayA sarvabAhyaM nakSatramaNDalaM prajJaptaM-kathitam, sUtramidaM nakSatrajAtyapekSayA jJAtavyam, anyathA sarvAbhyantaramaNDalapatinAm abhijit prabhRti dvAdazanakSatrANAM sarvadevAvasthitamaNDalakatvena sarvezAbamaNDalasyaivAbhAnAta, tadanamarthaH sarvAbhyantarajakSatramaNDalajAtIyAta sarvabAhya nakSatramaNDala jAtIyaM paJcadazottarANi yojanazatAni abAdhayA prajJaptamiti tRtIya dvAram // * samprati-antaradvAramAha-'NakkhattamaMDalassa NaM' ityAdi, 'NakkhattamaMDalassa NaM bhaMte ! maMDalAo kevaiyAeM avAhAe savvavAhirae Nakvatta maMDale paNNatte' he bhadanta ! sarvAbhyantara nakSatra maMDala se kitanI dUra sarvayAhya nakSatra maMDala kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai 'goyamA! paMcadasuttare joyaNamae avAhAe sandha bAhirae NakkhattamaMDale pAte' he gautama ! sarvAbhyantara nakSatra maMDala se sarvavAhaya nakSatra maMDala 115 yojana dUra kahA gayA hai yaha sUtra nakSatrajAti kI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye nahIM to sarvAbhyantara maMDalavartA jo abhijita Adi 12 nakSatra haiM ye sarvadA hI avasthita maMDala vAle rahate haiM isaliye unake sarva'bAhaya maMDala kA abhAva rahatA hai to phira yaha sUtra kathana kaise saMgata ho saMkegA, isaliye isa kathana ko sAmAnya nakSatramaMDala kI apekSA se hI kahA gayA jAnanA cAhiye arthAt sarvAbhyantara nakSatramaMDala jAtIya nakSatra maMDala se sarvavAhaya nakSatramaMDala jAtIya nakSatra maMDala 115 yojana dUra para hai| antaradvAra kathana gautamakhAmI ne prabhu se isa meM aisA pUchA hai-Nakkhatta maMDalassa NaM bhaMte ! maMDalAo kevaiyAe abAhAe sapabAhirae NakkhattamaMDale paNNatte' 3 ! satya'tara nakSatra maMDaLathI keTale dUra sarvabAhA nakSatra maMDaLa kahevAmAM Avela che? enA javAbamAM prabhu 49 cha-'goyamA ! paMcadasuttare joyaNasae abAhAe savvabAhirae NakkhattamaMDale pannatte he gautama1 sarvAbhaMtara nakSatra maMDaLathI sarvabAhya nakSatra maMDaLa 115 rojana hara kahevAmAM Avela che. A satra nakSatra jAtinI apekSAe kahevAmAM AveluM che, evuM jANavuM joIe nahitara sarvAtyaMtaramaMDaLavatI je abhijita vagere 12 nakSatra che te sarvadA avasthita maMDaLavALA rahe che. eTalA mATe temane sarvabAhAmaMDaLane abhAva rahe che, te pachI A sUtranuM kathana kevI rIte saMgata kahI zakAya. eTalA mATe A kathanane sAmAnya nakSatra maMDaLanI apekSAe ja kahevAmAM AveluM che evuM jANavuM joIe. eTale ke sabhyatara nakSatramaMDaLa jAtIya nakSatramaMDaLathI savabAhya nakSatramaMDaLa jAtIya nakSatramaMDaLa 115jana dUra che,
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... . - 35 204 ambuddhIpaprasida NakkhattamaMDalassa' nakSatramaNDalasya khalu bhadanta ! nakSatramaNDalasya he bhadanta ! nakSatramaNDalasya nakSatravimAnasya nakSatravimAnasya cetyarthaH 'esaNaM kevaiyAe avAhAe aMtare pannatte' etat khalu kiyatyA abAdhayA antaraM vyavadhAna prajJaptam ekasmAt nakSatravimAnAt aparasya nakSatravimAnasya kiyatpramANa kamantaraM vyavadhAnaM bhavati, iti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do joyaNAI' dve gonane yojanadvayamityarthaH 'NakhattamaMDalassa ya NakkhattamaMDalassa yakSamaNDalasya ca nakSatramaNDalasya ca ekasmAda maNDalAt aparasya nakSatra. maNDalasyetyarthaH 'avAhAe aMtare pannatte' abAdhA antaraM prajJaptam ekasmAnakSatravimAnAt tadaparamaNDalasya ca yojanadvayaparimivamantaraM prajJaptamiti, ayaM bhAvA-aSTAsvapi maNDale yasmin yasmin maNDale yAvanti nakSatrANAM vimAnAni teSAmantaravodhakamidaM patram yathA abhijit nakSatravimAnasya zravaNanakSa vimAnasya parasparaM dve yojane antaraM bhavati, natu nakSatra saMbandhi sarvAbhyantarAdi maNDalAnAM parasparamantarasUcakamidaM sUtram anyathA nakSatramaNDalAnAM Nakvatta maMDalassa esaNaM kevaiyAe avAhAe aMtare paNNatte he bhadanta ! eka nakSatra maMDala kA dUsare nakSatramaNDala se-arthAt eka nakSatra vimAna kA dUsare nakSatra vimAna se-kitanA vyavadhAna antara-kahA gayA hai ? isake uttara me prabhu kahate haiM'goyamA! do joyaNAI NakkhattamaMDalassa ya NakkhattamaMDalassa ya ayAhAe aMtare paNatte eka nakSatra vimAna kA dUsare nakSatra vimAna se vinA kisIvyavadhAna ke do yojana kA antara hai tAtparya isakA aisA hai-ATha maMDaloM meM jisa jisa maMDala meM jitane 2 nakSatroM ke vimAna haiM unake antara kA yodhaka yaha sUtra hai jaise abhijit nakSatra ke vimAna kA aura zravaNa nakSatra ke vimAna kA paraspara do yojana kA antara hotA hai nakSatra sambandhI jo sarvAbhyantarAdi maMDala haiM unakA paraspara meM antarakA sUcaka yaha sUtra nahIM hai yadi aisA-mAnA jAve to phira nakSatra bhataravAra-4thana zItabhasvAbhImeM prabhuna bhAbhI sevI zata prazna dhyA cha-'NakkhattamaMDalassaNaM bhaMte ! NakhattamaMDalassa esaNaM kevaiyAe abAhAe aMtare paNNatte' 3 mahata! : nksstrbhne| bIjA nakSatramaMDaLathI eTale ke eka nakSatra vimAnanuM bIjA nakSatra vimAnathI-keTaluM vyavadhAna-mata2 4AmA mAva cha ? menA nAmamA prabhu cha-'goyamA! do joyagAI NakkhattamaMDalassa ya NakkhattamaMDalassa ya avAhAe aMtare paNNatte' me4 nakSatra vimAnanubhAga nakSatra vimAnathI vagara vyavasthAne be jana jeTaluM aMtara che. tAtparya A pramANe che keATha maMDaLamAM je-je maMDaLamAM jeTalA jeTalA nakSatronA vimAne che, tenA aMtarane batAvanAra A sUtra che. jema abhijita nakSatranA vimAnanuM ane zravaNa nakSatranA vimAnanuM paraspara be jana jeTaluM aMtara hoya che. nakSatra saMbaMdhI je sarvAtyaMtarAdimaMDaLe che, temanuM parasparamAM sUcaka A sUtra nathI. jo AvuM mAnavAmAM Ave te pachI nakSatra
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavasaMskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam vakSyamANacandramaNDalasamavatArasUtreNa saha nirodhAditi tRtIyAntaradvAram 3 // " samprati nakSatravimAnAnAmAgamAdi prarUpaNArtha caturthadvAre Aha-'NakkhattamaMDaleNaM ityAdi, 'NakkhattamaMDaleNaM maMte ! kevaiyaM' nakSatramaNDalaM khallu bhadanta ! kiyatA-kiyatpramANakena 'AyAmavikhaMbheNaM' AyAmaviSkambheNa-AyAmaviSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAm 'kevaiyaM 'parikkheveNaM' kiyatA-kiyatpramANakena parikSepeNa-paridhinA 'kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' kiyatA-kiyatpramANakena bAhalyena-uccatvena prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'gAuyaM AyAmavikkhaMbhegaM gamyUtamAyAmaviSkambheNa-AyAma viSkambhAbhyAM dairghya vistArAbhyAM ga-yUtaM krozayugalapramANa; nakSatramaNDalaM bhavatItyarthaH, "taMtigugaM savisesaM parikkheveNaM' tat triguNaM savizeSa parikSepeNa, AyAmaviSkambhApekSayA triguNaM kizcidadhika tat nakSatramaNDalaM parikSepeNa-paridhinA bhavatItyarthaH 'addhagAuyaM vAhalleNaM pagatte iti' arddhagavyUtaM vAhalyena-uccatvena prajJaptam, tat nakSatramaNDalamuccatvenAcagavyUtaM krozaikaparibhitaM bhavatIti caturthamAyAmAdi dvAram / maMDaloM kA vakSyamANa candramaNDala samavatAra sUtra ke sAtha virodha ho jaavegaa| nakSatra vimAnAyAmAdiprarUpaNA isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'NavattamaMDaleNaM bhNte| kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkhaMveNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' he bhadanta ! nakSatra maMDala kA AyAma aura viSkambha kitanA hai tathA isakA parikSepa kitanA hai ? evaM isakI UMcAI kitanI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! gAuyaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM' he gautama ! nakSatra maMDala ke AdhAna viSkambha kA pramANa do koza kA hai isake parikSepa kA pramANa AyAma viSkambha ke pramANa se kucha adhika tigunA hai arthAt cha koza se kucha adhika hai 'addhagAuya bAhalleNaM paNNatte tathA isakI UMcAI 1 koza kI hai| isakI meru se abAdhA kitanI hai isakA kathana-isa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA maMDaLanuM vamA candramaMDaLa samavata ra sUtranI sAthe virodha thaI jaze. nakSatra vimAnAyAmAdi prarUpaNuM bhAmA gautamasvAmI prabhu kI zata prazna ye hai-'NavattamaDale NaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parivakheveNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte'mata! nksstrmaMDaLane AyAma ane tene viSThabha keTaluM che temaja A parikSepa keTale che? tathA tenI ya hI cha ? senA vAmamA prabhu 43 cha-'goyamA! gAuyaM AyAmavikhaMbheNaM taM tiguNA savisesaM parikkheNaM' gaubha! nakSatra mAyAvi0manu prabhAra meM gAu jeTaluM che. enA parikSepanuM pramANa enA AyAma-viSThabhanA pramANa karatAM kaMI thAre che. 'addha gAuyaM vAhalleNaM paNNatte' tama mAnI yA5 me resI che.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambUlIpapramatisUtre ___samprati epAmeva meruparvatamavadhIkRtyAvAyAM darzayitumAha-'jaMbuddIveNaM ityAdi, 'jaMbu ddIveNaM bhane ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpagadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavyayassa' mandarasya-merunAmakasya parvatasya 'kevaiyAe abAhAe' kiyatyA-kiyatpramANakayA avAdhayA 'sadhabhaMtare NakkhattamaMDale pannatte' sarvAbhyantaram-sarvamaNDalApekSayA abhyantaravanti nakSatramaNDalaM zajJaptaM kathitamivi praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'coyALIsaM joyaNasahassAI' catuzcavAriMzad yojanasahasrANi 'aTThayavI se joyaNasae' aSTau ca viMzati yojanazatAni viMzatyadhikAni aSTau yojanazatAnItyarthaH 'amAhAe sampanbhaMtare NakkhattamaMDale panatte' avAdhayA sarvAbhyantaraM nakSatramaNDalaM prajJaptaM kathitam, catuzcakhAriMzad yojanasahasrANi viMzatyadhikAni aSTau yojanazatAni etAvatpramANakAbAdhayA meruparvatamavadhIkRtya sarvAbhyanta nakSatramaNDalaM kathitamiti bhAvaH / atratyopapatti yathA sUryamaNDalAdhikAre pradarzitA tayaivAtrApi jJAtavyA vistarabhayAnAtra punarAvaya'te iti / pUchA hai-'jaMbuddIveNaM te' ! dIye maMdarassa pacayassa kevaDyAe avAhAe savvabhatare NakhattamaMDale paNNatte' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM sthita sumeru parvata se sarvAbhyantara sarvamaDaloM kI apekSA abhyantara maMDala me sthita nakSatra maMDala kitanA dUra hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! coyA. lIsaM joyaNasahassAI aTThaya vIse joyaNasae abAhAe savvanbhatare NakkhattamaMDale pannatte' he gautama ! sumeru se cavAlIsa hajAra AThasau vIsa yojana dUra sarvAbhyantara nakSatra maMDala hai| isa sambandha meM spaSTIkaraNa sUrya maNDalAdhikAra meM jaisA kiyA jA cukA hai-vaisA hI vaha yahAM para bhI jAnalenA cAhiye hama vistAra ho jAne ke bhaya se use yahAM punaH prakaTa nahIM kara rahe haiN| ___ sarvabAhya nakSatra maMDala kI avAdhA kA kathana-isa meM gautamasvAmI ne prabhu se AnI meruthI abAdhA keTalI che? AnuM kathana-AmAM gautamasvAmIe prabhune A jAtane IN yI cha / 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve maMdarassa pabvayassa kevaiyAe avAhAe savvamaMtare NakkhattamaMDale paNNatte' 3 Ad! dI5 nAma dIpamA sthita sumerapatithI satyaMtara sarvamaMDaLanI apekSAe atyaMtaramaDaLamAM sthita nakSatramaMDaLa keTalA dUra para sthita cha ? sAnA vAmamA prabhu 43 cha-'goyamA! coyAlIsaM joyaNasahassAiM aTThaya vIse joyaNasae avAhAe savvantare NakhattamaMDale pannatte' gautama ! sumethI 44 tara 8 se 20 ejana dvara sarvAtyaMtara nakSatramaMDaLa che. A saMbaMdhamAM spaSTIkaraNa sUryamaMDaLAdhikAramAM je pramANe karavAmAM AvyuM che, tevuM ja atre paNa samajI levuM joIe. vistAramayathI atre punaH spaSTIkaraNa karatA nathI. sarvabAhA nakSatramaMDaLanI abAdhA-kathana mAma gotamasvAmI prabhune mevI zata prazna yo che 4 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 207 samprati sarvabAhyamaNDalanakSatrasyAvAghAM praSTumAra - 'jaMbudIce NaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM maiMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pava'yessa ' mandarasya- merunAmakaparvatasya 'kevaiyAta avAhAe' kiyatyA - kiyatpramANakrayA'bAMdhayA 'saMntrabAhirae NakkhattamaMDale panate' sarvabAhya nakSatramaNDalaM yataH paramanyabdAdyaM nabhavet tAdRzaM sarvavAmanakSatramaNDalaM prajJaptaM kathitamiti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' paNayAlIsaM joyaNasahassAI' paJcacatvAriMzad yojanAsahasrANi 'tiSNiya tIse joyaNapae' trINi ca trivad yojanazatAni trizadadhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH 'abAhoe savvamahirae ktamaMDaLe panate' etAvatprabhANakapAvAcayA sarvabAhyaM nakSatra maNDalaM prajJapvaM kathitam, paJcacatvAriMzad yojanasa, khANi zivadadhikAni trINi yojanazatAni etAvatpramANakAvAdhayA sarvava.hya nakSatramaNDalaM bhavatIti avAcA nirUpaNanAmakaM paJcamaM dvAram 5 // " samprati - eteSAmevAbhyantarAdi nakSatramaNDalAnAmAyAmAdi nirUpaNArthaM praznayannAha - 'sabba maMtare NaM' ityAdi, 'savvantareNaM bhaMte ! NakkhattamaMDale' sarvAbhyantaraM khalu bhadanta ! nakSatramaNDalam 'keMvaiyaM AyAmavivakhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paznatte' kiyadAyAmaviSkambhAaisA pUMchA hai- 'jIveNaM mate ! dIve maMdarapavvayassa kevaiyAe avAhAMe savvaMbAhirae Nakkhattama Dale panate' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthitaM jo sumeru parvata haiM usakI kitanI aMbAdhA se arthAt usa se kitanI dUra - sarvasita nakSatra maNDala jisase pare aura koi bAhya na ho aisA nakSatra maNDala - kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyanA ! paNayAlIsaM joyaNasahassAI tiNiya tIse joyaNasae savvavAhirae NakkhattamaMDale paNNatte' he gautama! sumeru parvata se sarvabAhaya nakSatra maMDala 42330 yojana dUra kahA gayA hai / abhyantarAdi nakSatra maNDala ke AyAmAdi kA nirUpaNa isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai- 'savvantareNa bhaMte ! Nakkhasa maMDale kevaiyaM AdhA citrakhabheNaM kevaiyaM parikkheveNaM panate' he bhadanta ! sarvAbhya maMdarapavvayassa kevaiyAe aMbAhAe savvava hirae NakkhattamaMDale pannatte' he laha Mta ! mA jemUdrIpa nAmaka dvIpamAM sthita je sumerupavata che. tenI keTalI amAdhAthI eTale ke tenAthI keTale dUra sakhAdya nakSatramaMDaLa-jenAthI para anya kAI khAdya hAya nahi evuM nakSetrabhauja-DevAmAM nyAvesa he ? mAnA vAmAM prabhu uDe che- 'goyamA ! paNayAlIsaM joharasAI tiNi ya tIse joyaNasae avAhAe savvavAhirae Nakkhattama'Dale paNNatte' he gautama ! sumerupa tathI sa`bAhya nakSatrama DaLa 45330 ceAjana dUra kahevAmAM Avela che. abhyantarAdi nakSatramaMDaLanA AyAmAdinuM nirUpaNu-- mAbhAM gautamasvAbhIye asune khevI rIte prazna ye che- 'savvavyaMtareNaM bhaMte! Nakkhaktamaile ketraiyaM AgrAmavikkhaMbheNaM ketraiyaM parikkheveNaM pannatte' he mahata ! sarvAsyAMtara nakSatra
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ du jambUdvIpapratisUtre 208 bhyAM dairghyavistArAbhyAm kiyatA parikSepeNa - paridhinA prajJapnaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAra - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'NadaNauI joyaNasahassAI' navanavati yojana sahasrANi 'chaccacattAle joyaNasae' paTU ca catvAriMzad yojanazatAni catvAriMzadadhikAni paiyojanazatAnItyarthaH ' AyAmavivasaMmeNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM dairghyavistArAbhyAM kathi sam tathA - 'tiNgiya yojanasaya saharasAI' trINi ca yojanazatasahasrANi lakSatrayamityarthaH 'paNNarasa saharasAI' paJcadazasahasrANi 'eguNaNavaI joyaNAI' ekona navatiM ca yojanAni 'kiMci visesAhie parivakheveNaM paNNatte' kiJcidvizeSAdhikAni parikSepeNa prajJatam lakSatrayaM paJcasahasrANi ekonana ti yojanAni kiJcidvizeSAdhikAni parikSepeNa sarvAbhyantaranakSatramaNDalaM bhavatItyarthaH vizeSata upapattistu sUryAvikAre dRSTavyA / vAhiraeNaM bhaMte ! NakkhattamaMDale' sarvavAhA' khalu bhadanta ! nakSatramaNDanam 'kevaiyaM AyAsavikakhaMbheNaM' kiyatkiyAmANakAbhyAmAyAmaviSkambhAbhyAm dairghyavistArAbhyAmityarthaH 'kevaiyaM parikkheveNaM patte' kiyatA - kiyatpramANakena parikSepeNa-paridhinA prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - ntara nakSatramaMDala kitane AyAma aura viSkambha vAlA kahA gayA hai ? tathA isakI paridhikA pramANa kitanA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! yaNauI joyaNasaharulAI chacca cattAle joyaNasae AyAmacikkhaM meNaM tiSNi ya joyaNasaya sahassAiM paNNarasasahassAI egUNaNavaI joyaNAI kiMci visesA hie parikkheveNaM paNNatte' he gautama / 99340 yojana kA isakA AyAma viSkambha kahA gayA hai aura 3 lAkha 15 hajAra 89 yojana se kucha adhika isakI paridhi kahI gaI hai| isa sambandha meM spaSTIkaraNa dekhanA ho to sUryAdhikAra meM kiye gaye spaSTIkaraNa ko dekhalenA cAhiye 'savvavAhirapaNaM te! NakkhattamaMDale kevaithaM AyAmaviva bheNaM, kevaiyaM parikkhetreNaM patte' he bhadanta ! sarvavAya nakSatramaMDala AyAma aura viSkaMbha bhI apekSA kitanA yaDA 15 maMDaLa keTalA AyAma ane vizvabhavALu kaheva mAM Avelu che ? temaja tenI paridhinu prabhANu Talu DevAmAM Ave che ? bhenA vAmAM alu uhe the 'goyamA ! NatraNauI joyaNasahassAiM chacca cattAlle joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM tiSNi ya joyaNasahasahassAi paNNaravasahamsAi egUNaNatra joyaNAI kiMci vise sAhie parikkheveNaM paNNatte' he gautama ! 99640 ceAjana jeTale enA AyAmakiza kahevAmAM Ave che ane 3 lAkha hajAra 89 caiAjana karatAM kaMika adhika AnI paridhi kahevAmAM AvelI che. A sa madhamAM spaSTIkaraNu jANavu hoya te sUrvAdhikAramAM karavAmAM AvelA spaSTIkaraNane joi levu leme 'savvava hirANaM bhaMte NakkhattamaMDale kevaiyaM AgamavikkhaMbheNaM, kevaiyaM pari kleveNaM pannane' he mahaMta ! sarvamAhya nakSatramaMDaNa AyAma mane niSThamanI apekSAye phaiTaluM vistRta kahevAmAM AveluM che ? ane tenI paridhinuM pramANu keTaluM kahevAmAM Avelu
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 ... prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama !, 'egaM joyaNasayasahassa' eka yojanazatasahasram lakSamekaM yojanamityarthaH 'chacca maDhe joyaNasae' paTU ca SaSTiM yojanazatAni paSTayadhikAni SaDyomanazatAni ityarthaH 'AyAmavikkhaMbheNaM' AyAmaviSkambhAbhyAM dairdhya vistArAbhyAmityarthaH prajJaptam, lakaM SaSTayadhikaM par3ayojanazatam AyAma viSkambhAbhyAM sarvabAhya nakSatramaNDalaM bhavaH tIti bhAvaH / tathA-'tiNNiya jopaNa sayasahassAI aDharasasahassAI trINi ca.yojanazatasaha srANi aSTAdaza ca sahasrANi 'tiNNiya paNNarasuttare joyaNasae parikkheveNaM' trINi ca paJcadezottarANi yojanazatAni paJcadazAdhikAni trINi yojanazatAnItyarthaH parikSepeNa, trINi . yojanazatasahasrANi aSTAdazasahasrANi paJcadazAdhikAni trINi yojanazatAni 318315 etAvatpramAkaparikSepeNa sarvavAhya nakSatramaNDalaM bhvtiityrthH|| ___samprati-muhUrtagatidvAramAha--'jayANaM bhaMte ! Nakkhatte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! Nakkhace' yadA khalu bhadanta ! nakSatram, he bhadanta ! yadA-yasminkAle nakSatram, nakSatramityatraikavacanam nakSatratva jatyapekSayA jJAtavyam anyathA-nakSatrANAmaSTAviMzatisaMkhyakatayA ekavacanaprayogasyAyogyakhAt 'sambanbhanaramaMDalaM usakamittA cAraM carai' rAnAbhyantaramaNDalaM meruparvatamakahA gayA hai ? aura isakI paridhi kA pramANa kitanA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ega jIyaNasayasahassaM chacca saTTe joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama! sarvavAdya nakSatra maNDala AyAma viSkambha kI apekSA eka lAkha 6 sau 60 yojana kA kahA gayA hai aura 'tiNi ya joyaNasayasahassAI aTThArasasahassAI tiNi ya paNNarasusare joyaNasae parikkheveNa 3 lAkha 18 hajAra tIna sau 15 yojana kI paridhi vAlA kahA gayA hai -muhUrtagati dvAra prarUpaNAisa meM gautamatvAmIne prabhu se aisA pUchA hai 'jayANa bhaMte ! Nakkhatte savvanbhanara. maMDalaM usakamittA cAraM caraI' hebhadanta ! jisa samaya nakSatra sarvAbhyantara maMDala meM prApta hokara apanI gatikriyA karate haiM 'tayANaM egamegeNaM muhutteNaM kevaiyaM khenaM ? yenA vAmamA pramuche-goyamA! egaM joyaNasayasahassaM chacca saTe joyaNasae AyAmavikAbheNaM gautama ! samA nakSama mAyAma mana 1i04mana mokSAye 1, sAma se hai. yo 29' 4AmA Ava cha, mana'tiSNiya joyaNa sayasaha ssAI advArasasahamsAItiNNiya paNNarasattare joyaNasae parikkhevaNaM' 3 ma 18 hajara 3 se 15 jana jeTalI paridhivAnuM kahevAmAM AveluM che | muhurta gatidvAra-prarUpaNA mAmA gautamakA bhI prabhune mevI zate prazna yA cha-'jayANaM bhaMte ! Nakkhate savvabhataramaMDala uvasa kamittA cAra cAImAtA sapaye nakSatra satyata2 mamA prAsa na te potAnA tire cha, 'tayANaM egamegeNa mudatteNaM kevaiyaM khettaM gacchaha'
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpamatize freepopasaMkramya cAraM gatiM carati - karoti, 'tayANaM' tadA tasminakAle sarvAbhyantaramaNDaka. saMkramaNakAle khalu 'egamegeNaM muhutteNaM' ekaikena muhUrttena pratimuhUrta mityarthaH 'kevaiyaM khettaM gaccha' kiyat- viyatpramANakaM kSetraM gacchati caratIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'paMca joyaNasahastAI' paJca yojanasahasrANi 'doNi ya paNNadve joyaNasae' dve ca paJcapaSTi yojanazate, paJcaSaSThayadhike yojanazate ityarthaH 'aTThArasayabhAgasahasse' aSTAdaza ca bhAgasahasrANi 'doNi ya tevaDhe bhAgasae gaccha' dve ca tripaSTibhAgazate, tri SaSTyadhike dve bhAgazate ityarthaH gacchati ekaikena muhUrttena, bhAgapadaM cAvayavavAcakam, avayanadhAvayavinaM vinA na saMbhavati, tatazca kasya avayavina ime ityAzaGkAyAmAha - 'maMDala' ityAdi, 'maMDalaM ca ekavIsAe bhAgasahasse hiM' maNDalaJca kaviMzatyA bhAgasauH 'navahiya sahehiM saehiM ' navabhitha paSTyadhikaiH zataizchitvA tasya cchedaM kRtvA iti, ayaM bhAvaH - atra khalu nakSatramaNDalagacchadda' usa samaya ve eka eka muhUrta meM kinane kSetra para jAte haiM ? isake uttara prabhu kahate haiM - 'gomA ! paMca joyaNasahassAI doNi ya paNDe joyaNasae' he gautama! usa samaya ve 5265 yojana kSetra taka cale jAte haiM 'aTThArasaya bhAga sahasse doNi ya tevaDhe bhAgasae gacchadda' aura 18263 bhAga taka cale jAte haiM bhAga pada avayava vAcaka hai, ataH ye bhAga yahAM kisake gRhIta kiye gaye haiM isa prakAra kI AzaMkA ke uttara ke nimitta 'maMDalaM ca ekavIsAe bhAga sahassehiM navahiya saGkehiM saehiM' aisA sUtra kahA gayA hai isakA bhAva aisA hai ki nakSatra maMDala kA kAla 59 muhUrtAtmaka hai muhUrta ke 367 bhAga kara lenA cAhiye isake anusAra muhUrta gati kA vicAra isa prakAra se kiyA gayA hai-rAtri aura divasa ke madhya meM tIsa muhUrta hote haiM arthAt eka dina rAta 30 muhUrta kA hotA hai ina meM 29 muhUrta aura milAye jAte haiM taba donoM kA joDa 59 hojAtA te samaye tee eka eka muhUttamAM keTalA kSetrA upara gati kare che? enA javAbamAM prabhu uDe - 'goyamA ! paMca joyaNasahassAI doNiya paNNaTTe joyaNasae' De gautama ! te sabhaye tethe| 5265 yaTana kSetra sudhI gati hare che. 'aTThArasaya bhAga sahasse doNiya tevaDhe bhAga sae gacchai' bhane 18263 lAMga sudhI bhAgaja gati 4ratA 4 rahe che 'bhAga' padma avayava vAcaka che. ethI atre e bhagA' kayA padArthonA gRhIta karavAmAM AvelA che? yA latanI mArAMnA nimitte 'maM'DalaM ca ekkatrIsAe bhAgasahassehiM nAhiya sahiM saIi' va sUtrapATha vAmAM Ave che. mAno bhAva mA amAye che ! nakSatra maMDaLanA kALa pa9 muhUrtAtmaka che. muhUnA 367 bhAgA karI levA joie. A muja murhuta gatinA vicAra A pramANe Avele che-rAtri ane divasanA madhyamAM trIsa murhuta hAya che eTale ke eka divasa-rAta 30 muhUrtInA DAya che. AmAM 29 muhUrto bIjA joDavAmAM Ave che tyAre bannenA ceAga pahu thAya che, pa9 2367 vaDe guNAkAra karavAthI 210
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam rupalabhyate, utkRSTena tu anantakAlaparyantam, tasya cAnantasya kAlasya kAlataH kSetratazca dvidhA prarUpaNam, tatra kAlApekSayA anantA utsapiNyavasarpiNyaH, kSetrApekSayA anantA lokA:, ananteSu lokA kAzeSu pratisamayamekaikapradezApahAre kriyamANe yAvatyo'nantA utsAriNyavasaNyo bhavanti tAvatIranantA utsapiNyavasarpiNI yAvat tiryagyonikastiyagyonikatvenAvatiSThane, tacca kAlaparimANam asaMkhyeyapudgalaparAvartarUpaM vodhyam asaMkhyeyapudgalaparAvazvi AvalikAyA amarapeyabhAgarUpA bodhyA:, tathAcAvalikAyA asaMkhyeyatame bhAge yAvantaH samayAstAvapramANA asaMkhayapuralaparAvartAH, idazca tiryagyonikasya kAyasthitiparimANaM vanaspatyapekSayAjagantavyaM no tadbhinatiryagyonikApekSayA, vanaspativyatiriktAnAM tiryagyonikAnAmetatkAlapramANakAyasthiterasadbhAvAditi bhAvaH / kAyasthiti ananta kAla kI hai| yadyapi tiryaMca kI kAyasthiti adhika se adhika eka bhava saMbaMdhI tIna palyopama kI hai, usase adhika nahIM, kintu jo tica tiryaMca bhavako tyAga kara lagAtAra tiryaMca bhava meM hI utpanna hote rahate hai-bIca meM kisI anya bhava meM utpanna nahIM hote, ve ananta kAla taka tiryaca hI bane rahate haiN| usa ananta kAla kA yahAM kAla aura kSetra se, do prakAra se saSTI karaNa kiyA gayA hai| kAla kI apekSA ananta utsapiNiyAM aura ananta avasapiNiyAM vyatIta ho jAtI haiM, phira bhI tiryagyonika tiryagyonika hI banA rahatA hai| kAla kA yaha parimANa asaMkhyAta pulaparAvarta samajhanA cAhie aura AvalikA ke asaMkhyAta veM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane asaM rUpAta pudgalaparAvarta samajhane cAhie / niryagyonika kI yaha jo kAyasthiti patalAI gaI hai, vaha vanaspati kI apekSA se hai, usase bhinna tiryagyonikoM kI apekSA se nahIM, kyoMki vanaspati kAya ke sivAya anya tiryaMcoM kI kAyasthiti itanI nahIM hotI hai| adhikathI adhika eka bhava sambandhI traNa palyopamanI che, tenAthI adhika nathI hotI, paranu tiryaMca tiryaMca bharane tyAgIne nirantara tiryaMcabhavamAM ja utpanna thayA kare chevacamAM koI anya bhavamAM utpanna nathI thatA, teo anantakAla sudhI tiryaMca banI rahe che. te anantakALanuM ahI kAla ane kSetrathI, ema be prakAre spaSTIkaraNa karAyeluM che. vALanI apekSAe ananta utsarpiNa ane ananta avasarpiNa vyatIta thaI jAya che, pachI paNa tibenika tigenika ja banI rahe che. kALanuM A parimANu asaMkhyAta gala parAvartana samajavuM joIe ane AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAgamAM jeTalo samaya thAya che, teTalAM asaMkhyAta padagala parAvartana samajavA joIe. tiryaMgyanikanI A je kathAsthati banAvAyelI che, te vanaspatinI apekSAe che, tenAthI bhinna tiryaMgyAnikanI apesAthe nahIM, kemake vanaspatikAyanA sivAya anya tiryanI kAyasthiti eTalI nathI hotI,
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ }} 22 anumati + gautamaH pRcchati - 'tiriklajoNiNI NaM gaM ! 'tiriktaNiNini kAlo devaniraM hoi ?' he gadanta / niryagyonikI khanda tiryagyonikI' ini tiryagyoniko paryAyava ziSTatayA kALataH - kAlApekSA kiyaciraM-kiyAnaM bhavati-niyonikItvena vyapadizyate ? gAnA - 'gomara' he gota! 'jagaM hune kometinipacitra'mAI putrako DipuhuttamamahiyAI' jaghanyena antarmuhurtam utkRSTena nINi palyopamAni pUrvakoTI pRthaktvAbhyadhikAni bodhyAni, uthAhi tiryagyoni manuSyANAM saMcipaJcandriyANAm utkRSTenApi aSTau bhavAH kAryasthitisavena asaMkhyeyacayuSyasya maraNAnantaraM niyamena devalokeSvevotpAdena tiryagyonike'nupAdAt namanAH pUrva koTana. yugoDAmeyAH, aSTamastu paryantavartideva kuryAdiSu anastrINi palyopamANi pUrva phoTo va vAbhyadhikAni bhavanti, 'evaM masse vi maNussI vi evaM caiva evam tiryagyonikarItyA manuSyo'pi manuSyapi eva pUrvoktaprakAreNaiva vaktavyA tathA ca jaghanyena antarmuhurtam utkRSTena trINi palyopamAni pUrva gautamasvAmI prazna karate haiM - he bhagavan ! tiryanayonika striyAM nirvayonika striyoM ke rUpa meM kitane kAla taka rahatI haiM ? bhagavAn - he gautama! jaghanya antarmuhUrtta taka aura utkRSTa vaktva karoDa pUrva adhika tIna palyopama taka / saMjJo paMcendriya tiryanoM aura manuSyoM kI kAyasthiti adhika se adhika ATha bhavoM kI hai| asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle mRtyu ke pazcAt naraka se devaloka meM utpanna hote haiM, tiryacayoni meM nahIM, ataeMva sAta bhava karoDa pUrva kI Ayu vAle samajhanA cAhie aura AThavAM antima bhava devakuru Adi meM | isa prakAra sAna karoDa pUrva adhika tIna palyopama samajhanA cAhie / isI prakAra manuSya aura manuSyanI ke viSaya meM bhI samajhalenA cAhie, arthAt jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pRthaktva pUrva koTi adhika tIna palyopama zrI gautamasvAmI prazna kare che--huM bhagavan ! tiya''caryeAnika simetiya spenika jhiyAnA rUpamAM kaiTalA samaya sudhI rahe che? 7 1 zrI bhagagA--hai gautama ! jaghanya antarmuhUta sudhI ane utkRSTa pRthakatla karADa pUrva adhika traNa patyeApama sudhI. sanI pacendriya niya`ce ane manuSyeAnI kAyasthiti adhikathI adhika ATha bhave.nI che. asaMkhyAta varSanI AyuvALA mRtyunA pachI niyamathI tailekamAM utpanna thAya che, tiya yunimAM nahIM, tethI ja sAta lava karADa pUrva AyuvALA samajavA joie. ane AThame antima bhava devakurU AdimAM, e prakAre sAta reDa pUrva adhika traNa cepama samajavuM joIe. eja prakAre manuSya ane manuSya nA viSayamAM paNa samajI levu joie. arthAt jaghanya antarmuhUta ane utkRSTa pRthakata pUrvATi adhika traNa patye pamanI kAyasthiti
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAcikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam kAla ekona paSTihatmikaH, ekasya ca muhUrtasya saptapaSTayadhika trizatabhAgAnAM trINi zatAni saptAvidhAni 593.7 ayaM ca nakSatrANAM muhUrtamAgaH sa ca muhUrtabhAgo gatyavasare pradarzayiSyate, ___ samprati-etanumAreNa muhartagati vicArya-tatra rAtridivapayo madhye triMza-muhUrtA bhavanti, teSu upari nidhamAnA ekonaviMzaguhUrtAH prakSipyante udA bhavati ekonapaSTimuhUrtAnAm, dataH saMkalanArtha nimiH zataiH saptaSapTayadhikai rguNayitvA upari vidyamAnAni trINi zatAni saptottarANi prakSipyante, tatojAtAni ekaviMzati sahastrANi navazatAni SaSTayavikAni 21960, ayaM ca pratimaNDalaM cheikarAziH, tataH sarvAbhyantara maNDalaparidhiH lakSaayaM paJcadazasahastrANi ekonanavaniyojana 315:89 pramANakaH, ayaJca yojanAtmako rAziH bhAgAtmakena rAzinA bhajanArtha tribhiH saptapaSTayadhikaiH 367 guNyate, tadA jAtam 115637663, asya rAzerekaviMzatisahasra navabhiH zataiH paSTayadhikai bhAMge kRti sati labdhaM bhavati 5265, zeSam 3826. bhAgAH, etAvatsaMkhyaka sarvAbhyantaramaNDale abhijitprabhR. tInAM dvAdazanakSatrANAm ekaikena muhUrtena gati bharatIti // .. samprati-vAdye nakSatramaNDale muhUrtagatiM jJAtuM praznayanAha-'jayANaM bhaMte ityAdi, 'jayANaM bhate ! Nakkhatte' yadA-yasminkAle khalu bhadanta ! nakSatram-abhijit prabhRtikam 'savyabAhira maMDalaM upasaMkamittA cAraM carai' sarvavAha' sarvApekSayA vAdya vahirbhUtaM yanmaNDalaM tadupasaMkramyahai / 59 ko 367 guNA karane para 115637663 rUpa rAzi hojAtI hai isa meM 21960 kA bhAga dene para 5265 Ate haiM aura zepa meM 18263 bavate haiM so 19. itane saMkhyaka bhAga pramANa sarvAbhyantara gaMDala meM abhijita Adi 12 'nakSatroM kI eka eka muhUrta me gati hotI hai| / bAhaya nakSatra maMDala meM muhUrtagati prarUpaNA-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-(jayANaM bhaMte ! nakkhatte) he bhadanta ! jisakAla meM abhijit AdinakSatra (savvayAhiraM maMDalaM uvasaMkamittA) sarvabAhyamaMDala ko prAptakara (cAraM carai) badhA muhUrtonA bhAgo thaI jAya che. Ama 307 joDavAthI 2960 bhAga rAzi AvI jAya che. A bhAga rAzi dareka maMDaLamAM chedaka rAzi che. sarvavyaMtaramaMDaLanI paridhi 31508 jana jeTalI che. A ja rAzimAM 367 vaDe guNakAra karavAthI 115637663 A rUpa saMdhyA Ave che. AmAM 21960 ne bhAgAkAra karavAmAM Ave ta para 5 Ave che ane zeSamAM 18263 avaziSTa rahe che. te 3 ATalI saMkhyAbhAga pramANe sarvAtyaMtaramaMDaLamAM abhijita vagere nakSatranI eka-eka muhUrtamAM gati thAya che. ba hya nakSatramaMDaLamAM muhUrtagatinI prarUpaNA mAmA gautamasvAmI prabhuna mevI zata prazna ye cha / 'jayANaM bhaMte ! makkhatte mAta! 2 mA samiti mere nakSatra 'sapabAhiraM ma DalaM asaMkamittA' sapamAgha
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 jammUchopapratistra saMprApya cAraM gatiM carati-pharoti, 'tayANaM egame geNaM hutteNaM' tadA-tasmin sarvabAhyamaNDalasaMkramaNakAle ekaikena muhUrtena pratimuhUrtam 'kevaiyaM khettaM gacchai' kiyatAmANakaM kSetraM gacchavIti praznaH, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca joyaNasahassAI paJcayojanasahastrANi 'tiNiya egUNavIse joyaNasae' trINicaikonaviMzatAni yojanazatAni, ekonaviMzatyadhikAni trINi yojanazatAni ityarthaH 'solasaya bhAga sahasse' poDaza ca bhAgasahastrANi 'tiNNiya paNasahe bhAgasae gacchai' trINi ca paJcapaSTAni bhAgazatAni paJcapaSTayadhikAni trINi bhAgazatAnItyarthaH gacchati-ekaikena muhUrtena gamanaM karoti, paJcayojanasahasrANi ekonaviMzatyadhikAni trINi yojanazatAni, poDaza ca bhAgasahasrANi pazcapaSTayadhikAni trINi bhAgazatAni pratimuhUrta nakSatraM sarvavAdyaM calatItyarthaH / bhAgazabdasyAvayavavAcisAt avayavasya cAvayavinaM vinA avasthAnAbhAgAt kasyAvayavino bhAgA iti zaGkAyAmAha-maMDalaM' ityAdi, maMDalaM egavIsAe bhAgasahassehi' ekaviMzatyA bhAgasahauH 'Navahiya sahehiM saehiM chettA' navabhizca paSTaiH zataiH-paSTayadhikainavabhiH zanairityarthaH chitvA-bhArga kRtvA ayaM bhAvaH-atra sarvabAhyamaNDale nakSatrasya paridhiH-lakSatrayam aSTAdazasahasrANi pazcadazAdhikAni trINi zatAni 318315, ayaM ca paridhirAziH saptapaSTayadhikaiH tribhizcataiH gatikriyA karate haiM 'tayANaM egamege NaM muhattaNa' taba eka 2 muhUrta meM ve 'kevaiyaM khettaM gacchada' kitane kSetra taka jAte haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMca joyaNasahassAI tiNNiya egUgavIse joyaNasae' he gautama ! taya ve 5119 yojana tathA 'solasaya bhAga sahasple solaha hajAra 'tiNiya paNasaTe bhAgasae gacchaI' tInasau paisaTha bhAga taka jAte haiN| bhAga zabda avayavavAcI hotA hai ataH yaha bhAga kisakA yahAM para liyA gayA hai-isake nimitta sUtrakAra 'maMDalaM egavIsAe bhAgasahassehiM Navahiya saTTehi saehiM chettA' aisA kahA hai isakA bhAva aisA hai ki sarvavAhaya maNDala meM nakSatra kI paridhi 318315 hai isa paridhi ko 367 se guNA karane para 116821605 rAzi ho jAtI hai isameM 21960 bhaja prAta 4zana 'cAra caraI' gati yA 42 cha. 'tayANa egamegeNaM muhattaNa' tyAre me:-8 mutabhA tamA 'kevaiyaM khettaM gacchai' temA / kSetra sudhA taya cha 1 senA mma prabhu 4 cha-'goyamA / paMca joyaNa nahassAI tiNNiya egUNavIse joyaNasae' gautama ! tyAre tamA 5318 yAna tabhA 'solasaya bhAga sahasse' seNa jara 'tigNiya paNasaTe bhAgasae gacchaI' braannuse| pAsa mA sudhA taya che. 'mA' za6 ma. yavAcI hoya che. ethI A bhAga atre kayA padArthane grahaNa karavAmAM Avela che. A namitta sUtrahAre 'maMDala egavIsAe bhAgasahassehiM Navahiya saddhehiM chettA' mA prabhArI chu che ene bhAva A pramANe che ke sarvabAhAmaMDaLamAM nakSatranI paridhi 318315 che. A paridhine 367 sAthe guNita karavAthI 116821605 rAzi Ave che. AmAM 21960 ne
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 215 zeSANinu dvitIyAdIni dvitIya caturtha paJcama navama dvAdaza trayodaza caturdaza paryantAni saptacandramaNDalAni nakSatrarahitAni bhavanti kevalaM prathamatRtIyapaSThamaptama aSTama dazamekAdaza paJcadazaiteSu aSTacandramaNDaleSveva nakSatrANi bhavantIti / tatra prathamacandramaNDale dvAdazanakSatrANi bhavanti, tadyathA - abhijit zravaNaH dhaniSThA zatabhiSak pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA azvinI bharaNI pUrvAphAlgunI uttaraphAlgunIsvAtitheti / dvitIyacandramaNDale punarvasuH maghA ca dve eva nakSatre, tRtIye candramaNDale kRttikAmAtram, caturthe rohiNI citrA ca paJcame vizAkhA, SaSThe anurAdhA, saptame jyeSThA, aSTame mRgaziraH ArdrApuSyaH azlepA mULo hastatha. pUrvASADhottarApADhayodve dve tAre abhyantarataH, dve dve ca bAhyata iti / evaM svastramaNDalAvatAra sambandhi bhUta hotA hai 15 veM candra maMDala meM AThavAM nakSatra maMDala antarbhUta hotA hai // bAkI ke dvitIyAdi- dvitIya- caturtha paMcama-navama, dvAdaza, trayodaza, aura catu deza taka ke sapta candramaMDala-nakSatra rahita hote haiM kevala prathama, tRtIya, SaSTha, saptama, aSTama, dazama, ekAdaza, aura paJcadaza, ina ATha candramaMDaloM meM hI nakSatra hote haiN| prathama candramaNDala meM 12 nakSatra hote haiM jaise-abhijit, zravaNa, dhaniSThA zatabhiSak pUrva bhAdrapadA, uttara bhAdrapadA, azvinI, bharaNI, pUrvAphAlgunI, uttara phAlgunI, aura svAti dvitIyacandramaMDala meM punarvasu, aura maghA ye do nakSatra hote haiM tRtIya candra maMDala meM eka kRttikA nakSatra hotA hai candra maNDala meM rohiNI nakSatra hotA hai aura citrA nakSatra hotA hai paJcama candra maNDala meM vizAkhA nakSatra hotA hai chaThave candra maNDala meM anurAdhA, saptama meM jyeSThA, aSTama meM mRgazirA, ArdrA puSpa, azleSA mUla aura hasta ye nakSatra hote haiN| pUrvASADhA aura uttarASADhA inake bhItara meM do do tArA hote haiM aura bAhara thAya che. agiyAramAM candramaDaLamAM sAtamu nakSatramaDaLa antabhUta thAya che. paMdaramAM candramaDaLamAM AThamu nakSatramaDaLa atabhUta thAya che. zeSa dvitIyAdi dvitIya-caturthAM paMcama-navama-dvAiza, yAdaza ane caturdeza sudhInA sAta candramaMDaLA-nakSatra rahita hAya che. Ista prathama, tRtIya, SaSTha, saptama, aSTabha, izabha, adRza ane paMthadRza se mA caMdramaDhaLeAmAM ja nakSatra hAtha che. prathamacaMdra ma`DaLamAM 12 nakSatro DhAya che. jema ke abhinita zravaNu, dhaniSThA, zatabhiSTha, pUrva bhAdrapadA, uttarabhAdrapadma, azvinI, larI, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI ane svAti dvitIya candramaDaLamAM punasu ane maghA e e nakSatrA hAya che. tRtIya caMdgamaDaLamAM eka kRttikA nakSatra hAya che. caturthAMma`DaLamAM rAhiNI nakSatra hAya che ane citrA nakSatra DAya che. paMcama nakSatrama DaLamAM vizAkhA nakSatra hAya che. SaSTha--cadramaMDaLamAM anurAdhA, asamamAM jyeSThA, aSTamamAM mRgazira, ArdrA, puSya, azleSA, mUla ane hasta e nakSatra hoya che. pUrvASADhA ane uttarASADhA emanI aMdara khame tArAo hAya chemane bahAra khate tArAo hoya che. A pramANe
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAtisUtre candramaNDalaparidhyanusAreNa pUrvoktakrameNa dvitIyAdInAmapi nakSatramaNDalAnAM muhartagati jJAtavyA / / kathitaM prakmiNDalaM candrAdInAM yojanAtmaka pratimuhUrtta gamanam // samprati tepAmeva candrAdInAM pratimaNDalaM bhAgAtmakaM muhartagamanaM kathayituM prazzayannAha'egamegeNaM bhane' ityAdi, 'egamegeNaM bhane ! muhutteNaM' ekena bhadanta hitana 'kevaiyaM bhAgasyAI gacchai' kiranti bhAgazatAni gacchati, he bhadanta ! ekakena muhUrtena candraH kiyanti bhagazatAni gacchanIti praznaH, bhagavA gAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! jaMja maMDalaM uvasaMkamittA cAraM cAi' yad yanmaNDalaM prathamaM yA dvitIyAdikaM vA iNDalaghupa saMkramya-saMprApya candrazcAraM gatiM narati-karoti 'taspa tahasa maMDalaparikkhevassa' tasya tasya meNDalaparikSepasya tasya tasya maNDalasya saMvandhino ye parikSepA statsaMbandhina ityarthaH 'sattarasa aTTadi bhAgasae gacchai' saptadazASTa paSTi bhAgazatAni gacchati, apTapaSTibhAgairadhikAni saptaza bhAgazatAnItyarthaH gacchati-gamanaM karoti pratihUrttamiti / 'maDalaM sabasahasseNaM' meM do do tArA hote haiM / isa taraha apane apane maNDala meM avatAra sambandhI candra kI paridhi ke anusAra pUrvokta krama se dvitIyAdika nakSatra maMDaloM kI muhUrta gati jAna lenI cAhiye / haraeka maMDala meM candrAdikoM kA yojanAtmaka gamana kahakara aba sUtrakAra unhIM candrAdi koM kA haraeka maNDala meM muhUrta gamana kahate haiN| isa meM gautamasvAmIne prabhu se aisA prazna kiyA hai-'egamegeNaM te! muhattaNaM' he bhadanta ! eka eka muhUrta meM candra 'kevaiyaM bhAgasayaM gacchaI' kitane saubhAga taka jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jaM jaMgaNDalaM ughasaMkamittA cAra carai' he gautama ! jisa jisa maMDala para pahuMca kara candra apanI prati kriyA karatA hai 'tasta tassa maMDalaparikkhevarasa' usa usa maMDala kI paridhi ke 'sattarasaaTTha sahibhAgasae gcch|' 1768 bhAga taka hara eka muhUrta meM vaha jAtA hai 'maMDalaM sayasahasseNaM aTThANauhaeya saehi chettA' tathA 1 lAkha 98 ve hajAra bhAgoM ko vibhakta pitApitAnA maDaLamAM avatAra sa badhI candrama DaLanI parivi mujaba prakta kamathI dvitIyAdi nakSatramaMDaLanI muhUrta gati jANI levI joIe. dareka maMDaLamAM candrAdikanuM janAtmaka gamana kaDIne have sUtrakAra teja candrAdikanuM dareka maMDaLamAM muhUrtagamana kahe che. mAmA gautamasabhI prabhu merI prazna yo cha / 'egamegeNaM bhaMte ! muhutteNaM mata / - mulatabhA randra 'kevaiyaM bhAgasayaM gacchaI' TasA se bhAga sudhI jaya cha koTa mA so mA sudhI gati re cha / yonAmamA prabhu 4 The-'goyamA! jaM jaM maNDalaM utrasaMkamittA cAraM caraI' gautama! 22 bha3 52 raDAMcA potAnI gati 42 tAsa tassa mailaparikSetrAsa' tat tat manI pAvadhinA 'sattarasa adusadvibhAgasae gacchai' 178 masuyI 424 munamA tanaya che. "maMDalaM sayasahasseNaM adANauie sarahiM chettA' tamA 1, sAtha68 M2 bhAgAne vimata 4zana pratibhutabhA ta gatire
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAdhikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 367 guNyate yadA tadA bhavati ekAdazakoTayaH aSTapaSTi lakSAH ekaviMzati sahasrANi -pazcAdhikAni SaTzatAni 116821605, asya ca rAzerekaviMzatisahasraiH SaSTayadhikainavabhiH zataiH 21960 bhAge kRte sati labdhAni bhavanti paJcasahasrANi ekonaviMzatyadhikAni trINi zatAni 5319 yojanAni zavanti zeSam 1636. bhAgAH, etAvat pramANakam sarvabAhye nakSatra maNDale mRgazIrSa prabhRtInAmaSTAnAM nakSatrANAM pratimuhUrta gatibhavatIti / uktakameNa sarvAbhyantara maNDalapatinAM sarvavAhyamaNDalapatinAM ca nakSatrANAM pratimuhUrta kiyatI gatirbhavatIti pratipAditam, ___samprati-nakSatratArakANAmavasthitamaNDalakatvena pratiniyatagatikatvena ca, avaziSTeSu SaDnu maNDaleSu muhUrttagatiparijJAnaM duSkaramiti tatkAraNabhUtaM maNDalaparijJAnaM kattuM nakSatramaNDalAnAM candramaNDaleyu samavatAra praznamAha-'eeNaM bhaMte' ityAdi, 'eeNaM bhaMte ! aTTaNakkhasamaMDakA' etAni uparyuktAni khalu bhadanta ! aSTau nakSatramaNDalAni kAhi caMdamaMDalehiM samo araMti' katibhiH kiyatsaMkhyakai zcandramaNDalaiH katiSu candramaNDaleSu ityarthaH 'kaihi' ityatra tRtIyA vibhaktiH saptamIvibhaktyarthe jJAtavyA; itthameva praznasArasyAvagamAt samavatarantiantarbhavantItyarthaH, he bhadanta ! candra nakSatrANAM sAdhAraNamaNDalAni kAnIvi praznA, bhagavAnAhakA bhAga dene para 5319 yojana Ate haiM / eva zepa 1636 bhAga bace rahate haiN| itane pramANa vAlI sarvavAhya nakSatra maMDala meM mRgazIrSa Adi 18 nakSatroM kI prati muhUrta meM gati hotI hai ukta kramake anusAra sarvAbhyantara maNDalavartI nakSatroM kI evaM sarvabAhaya maNDalavartI nakSatroM kI pratimuhUrta gati pratipAdita kara aba sUtrakAra nakSatra evaM tArAoM kI avasthita maMDalavAle hone ke kAraNa - aura patiniyata gati vAle hone ke kAraNa avaziSTa 6 maMDaloM meM muhurtagatikA parijJAna duSkara hai isa kAraNa usa muhUrta gati ke kAraNabhUta maNDala parijJAna karane ke liye nakSatramaMDaloM ke candramaMDaloM meM samavatAra hone ke prazna ko prabhu sa eeNaM bhaMte ! aTTaNakkhasamaMDalA kahahiM caMdamaMDalehi samoaraMti' isa sUtra bArA pUchate haiM-he bhadanta ! ye uparyukta ATha nakSatra maMDala kitane candramaDaloM meM bhAgAkAra karavAthI pa319 jana jeTalI saMkhyA Ave che. temaja zera ka6; bhAga vadhe che. ATalA pramANavALI sabAhya nakSatramaMDaLamAM mRgazIrSa Adi 18 nakSatranI prati ja muhUrtamAM gati hoya che. ukta kamAnasAra sarvAtyaMtara maMDaLavatI nakSatranI temaja sarvobAhyamaMDaLavatI nakSatranI prati sahana gati pratipAdita karIne have sUvakAra nakSatra temaja RArAo avasthitamaMDaLavAlA che ane pratiniyata gativALA che tethI avaziSTa 6 maMDamAM muhUrta gatinuM parijJAna duSkara che. ethI te muhartagatinA kAraNabhUta maMDaLanA sAla bhATe yA nakSatrasagAnA yandramAmA sasaktA DAvAna praznane prabhune 'eeNaM ... ahaNakkhattamaMDalA kaihiM caMdamaDalehiM samoaraMta' / sUtrA8 43 5che che. - bhakata! e upa e upayukta A nakSatramaMDaLa keTalA candramaMDaLamAM avatarita hoya che anta0 28 bhaMte ! aguNakkhattama DalA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ '218 jambUdvIpa itisUtre 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ahahiM caMdamaMDalehiM samoaraMti' aSTasu candramaNDaleSu samavataranti - antarbhavanti / tatra kasmin candramaNDale kasya nakSatra maNDalasyAntarbhAva iti darzayitumAha- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - ' paDhame caMdamaMDaLe' prathame candramaNDale 'are cha' tRtIye candramaNDale paSThe candramaNDale 'sattame ame' saptame candramaNDale aSTame candramaNDale 'dasame ikArasameM' dazame candramaNDale ekAdaze candramaNDale 'paNNarasa me caM maMDale' paJcadaze candramaNDale / ayaM bhAvaH prathame candramaNDale prathamaM nakSatramaNDaka mantarbhavati cArakSetra cAriNAmanavasthitacAriNAM ca sarveSAM jyotiSkadevAnAM jambUdvIpe azItyadhikayojanazata mavagAva maNDalasya pravartanAta, tRtIye candramaNDale dvitIyaM nakSatramaNDalaM samavatarati, ete ca dve jambUdvIpe nakSatramaNDale, paNThe lavaNe bhAvini candramaNDale tRtIyaM nakSatramaNDalamantarbhavati lavaNe (tatraiva bhAvini saptame candramaNDale caturtha nakSatramaNDalamantarbhavati, aSTame candramaNDa ke paJcamaM nakSatramaNDalaM samavatarati, dazame candramaNDale paSThaM nakSatramaNDalamantarbhavati, ekAdaze candramaNDale saptamaM nakSatramaNDalamavatarati paJcadaze candramaNDale aSTamaM nakSatramaNDalamavatarati, " avatarita hote haiM ? antarbhUta hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate hai - 'goyamA ! ahiM caMdama DalehiM samo araMti' he gautama! ye ATha candra maMDaloM maiM antarbhUta hote haiM 'taM jahA' jaise -'paDhame caMdamaDale' prathama candra maMDala meM prathama nakSatra maNDala antarbhUta honA hai kyoMki cAra kSetra meM calanevAle aura anavasthita calane vAle samasta jyotiSka devoM ke isa jambUdvIpa meM 180 yojana avagAta karake ma DalakI pravRti hotI hai tRtIya candramaMDala meM dvitIya nakSatra maMDala kA antarbhAva hotA hai ye do nakSatramaNDala jambUdvIpa meM haiN| lavaNasamudra meMbhAvI chaThe candramaMDala meM tRtIya nakSatramaNDala antarbhUta hotA hai lavaNasamudrabhAvI sAtave candramaMDala meM caturthanakSatramaMDala antarbhUta hotA hai| AThaveM maMDala meM pAMcavAM nakSatramaMDala antarbhUta hotA hai dazaveM candramaMDala meM chaThavA~ nakSatramaMDala antarbhUta hotA hai 11ve candramaMDala meM sAtavAM nakSatramaMDala antabhUta hoya che? senA vAmabhAM prabhu gautamasvAbhIne yA pramANe uDe che- 'goyamA ! ahiM caMdana 'DalahiM samoara ti' De gautama ! me AI andrabhauNAbhAM aMtarbhUta hoya che 'taM jahA' ma 'paDhame caMdamaMDale' prathama caMdrabhauNabhAM prathama nakSatramaMDaNa aMtarbhUta thAya che, bha cAra kSetramAM cAlanArA ane anavasthita cAlanArA samasta jyeAtiSTha devAnI A jammU DhImA 180 ceAjana alagAhita karIne maMDaLanI pravRtti thAya che. tRtIya candramaDaLamAM dvitIya nakSatramaDaLanA antarbhAva thAya che. e e nakSatramA jaMbUdvIpamAM che. lavaNusamudramAM bhAvI chaThThA candramaDaLamAM tRtIya nakSatramaMDaLa antabhUta thAya che. lavaNusamudra bhAvI sakSama candvamaMDaLamAM caturthAM nakSatramaMDaLa antabhUta thAya che, aSTama candrama'DaLamAM paMcama nakSatrama'DaLa antabhUta thAya che. dazama candramaDaLamAM SaSThe nakSatramaMDaLa aMtarbhUta
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam maNDala yanmeNDalamupasaMkramya cAraM carati tanmaNDalaM zatasahasreNa-lauke netyarthaH, tathA-'aTThAgauieya mahi chettA iti' aSTanavatyA ca zataicchitvA-vibhAgaM kRtvA pratimuhUrta gaccha tIti pUrvaNAndhayaH / ___ ayaM bhAvaH-atra khala prathamata candrasya maNDalakAla eva nirUpaNIyaH tadanantaraM tadanusAreNa muhUrtaparimANaM vicAraNIyam, tatra maNDalakAlanirUpaNArtha midaM trairAzikaM bhavati, yadi sapta dazabhiH zatairaSTapaSTayadhikaiH sakalayugatibhirarddhamaNDale candradvayApekSayA tu pUrNamaNDalai raSTAdazazatAni triMzadadhikAni rAtridivasAnAM labhyate tato dvAbhyAmarddhamaNDalAbhyA mekena maNDachana kati rAtridivasA labdhA bhavanti, tatreyaM rAzivayasthApanA 1768 / 1839 / 2 atra khalu carameNa rAzinA dvikalakSaNena madhyarAzeH 1830 lakSaNasya guNane sati patriMzaccha. tAni SaSTayadhikAni bhavanti eteSAM prathamena 1768 lakSaNena rAzinA bhAge kRte sati dvau rAtridivasau labdhau bhavataH, zeSatiSThati caturviMzatyadhikamekaM zatam 124 / tatraikasmin rAtri divase triMzanahartA bhavanti iti tasya triMzatsaMkhyayA guNane kRte sati jAtAni saptatriMzacchatAni viMzatyadhikAni 3720, teSAM saptadazabhiH zatairaSTaSaSTayadhikaiH 1768 bhAge datte sati labdhau bhavato dvau muhUttauM, tatacchedyachedakarAzyoraSTakenApavartanA, tato jAtazchedyo rAzi karake pratimuhUrta meM vaha jAtA hai-isa viSaya ko spaSTa karane ke liye yahAM saba se pahile candra ke maNDala kA kAla bAda meM usake anusAra muhUrta kA parimANa nikAlA gayA hai maNDala kAla ke vicAra ke liye trairAzika kA vidhAna isa prakAra se hai sakalayugavartI arddha maMDaloM dvArA 1768 tathA candra dvaya kI apekSA pUrNa maMNDaloM dvArA 1830 rAtri divasa prApta hote haiM to do arddha maNDaloM dvArA kitane rAtri divasa prApta hoMge to isake liye rAzi taya kI sthApanA 1768 / 1830 / 2 isa prakAra se hogI, carama rAzi do se madhya rAzi 1830 guNita kiye jAne para 3660 Ate haiM, inameM 1768 kA bhAga dene para do rAta dina aura zeSa meM 124 bace rahate haiM eka rAtadina meM 30 muhUrta hote haiM so 30 kA 124 meM guNA karane para 3720 hote haiM, ina meM 1768 kA che. A viSayane spaSTa karavA mATe ahIM sarvaprathama candranA maMDaLane kALa temaja pachI ta mujaba muhUtanuM parimANa kADhavAmAM Avela che. maMDaLa kALanA vicAra mATe rAzikanuM vidhAna A pramANe che-sakala cagavatI addhamaMDaLa vaDe 1768 candrayanI apekSAe pUrNa maMDaLa vaDe 1830 rAtri-divasa prApta thAya che, te pachI be ardhvamaMDaLa vaDe keTalA rAtri-divase prApta thAya che. te AnA mATe rAzivayanI sthApanA 1768/183/2 A pramANe thaze. caramarAzi be thI madhyarAzi 1830 ne guNita karavAthI 3660 Ave che. AmAM 1768ne bhAgAkAra karavAthI be rAta-divasa ane zeSamAM 124 avaziSTa rahe che. eka rAta-divasamAM 30 suhartA hoya che. te 30 ne 124 sAthe guNita karavAthI 3720
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJaptisUtra ...... . . . . . . . strayoviMzatiH chedakarAziHzate ekaviMzatyadhika 221, tataH prApyate-muhUrtasyaikaviMzatyadhikazatadvayabhAgAH 2.2, etAvatA kAlena dve arddha maNDale paripUrNa carati candra iti / arthAt etAvatA kAlena paripUrNameka maNDalaM candrazcaratIti / tadevaM candramaNDalakAlasya prarUpaNam, etadanusAreNaiva muhUtAtirapi bhavati, tatra yo dvau rAzidivasau tau muhUrtakaraNArtha triMzatsaMkhyayA guNyate tadA paSTimuhUrtA bhavanti upari vidyamAnayo dvayoH kSepe kune jAtA dvApaSTiH, eteSAM saMkalanAtha dvAbhyAM zatAbhyAmekaviMzatyadhikAbhyAM guNyate, guNayitvA ca uritanAMzatrayovizatiH prakSipyate, jAtAni trayodazasahasrANi saptazatAni paJcaviMzatyadhikAnIti, etat ekamaNDalakAlagata muhUrta pamvandhi ekaviMzatyadhikazanadvaya bhAgAnoM parimANam, tata khairAzikaraNam, tatra yadi trayodazabhiH sahastraiH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhikai rekaviMzatyadhikazatadvaya bhAMga dene para do muhata labdha hote haiM / chedya chedaka-rAziyoM meM ATha se apava. tanA-bhAga karane para chedya rAzi 23 aura chedaka rAzi 221 AtI hai| isa taraha eka muhUrta ke 23 bhAga prApta hote haiM itane kAla meM paripUrNa do ardha maMDala para candra apanI gati karatA hai arthAt itane kAla meM eka maMDala paripUrNa hotA hai aura usa para candra gati kriyA karatA hai| yaha candra maNDala kAla kI prarUpaNA hai| isa ke anusAra hI muharta gati bhI hotI hai yahAM jo do rAzirUpa divasa Aye hai unake muharta karane ke liye 30 ko 2 se guNita karane para 60 muhata hote haiM inameM 2 ko joDadene para 62 muhUrta ho jAte haiM ina saba kI saMkalanA karane ke liye 221 guNA karane para aura 23 ko Agata rAzi meM joDane para 13725 saMkhyA AtI hai yaha saMkhyA eka maNDalakAla ke muharta sambandhI jo 221 haiM unake bhAgoMkA parimANa hai yahAM trairAzika vidhAna isa prakAra se hai yadi 13725 ke dvArA 221 bhAgoM ke maMDala bhAga 109800 prApta hote Ave che. AmAM 1768ne lAgAkAra karavAthI be muhUrto labdha hoya che. chelle chedaka rAziomAM AThathI apavartanA-bhAgAkAra karavAthI chedyarAzi 23 ane chedakarAzi 221 Ave che A pramANe eka muhUrtanA 2 bhAge prApta thAya che. ATalA kALamAM paripUrNa be adhamaMDaLa upara candra pitAnI gati kare che, eTale ke ATalA kAlamAM eka maMDaLa paripUrNa thAya che ane tenI upara candra gati kriyA kare che. A candra-maMDaLa-kALanI prarUpaNa che. e mujaba ja muhUrta gati paNa thAya che. ahIM ja be rAzirUpa divaso AvyA che temanA muhUrta karavA mATe 30 ne be vaDe guNita karavAthI 60 muhUrta thAya che. AmAM 2 ne saravALe karavAthI 62 muhata thAya che. e badhAnI saMkalana karavA mATe 221 sAthe guNita karavAmAM Ave ane 23 ne Agata rAzimAM joDavAmAM Ave te 13725 jeTalI rAzi Ave che. A rAri eka maMDaLa kALanA muharta saMbaMdhI je 221 che tenA bhAgonuM parimANa che. ahIM rAzika vidhAna A pramANe che- ' * .. je 13725 vaDe 221 bhAganA maMDaLa bhAga 1000 prApta thAya che te eka
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam bhAgAnAM maNDalabhAgA ekaM zatasahasramaSTAnavatizatAni labhyante, tat ekena muhUrtena kiyA labhyate tatra rAzitrayasthApanA 13725 / 109800 / 1 / atrAyo yo rAziH 13725 lakSaNaH muhUrtagataikaviMzatyadhikazatadvayabhAgasvarUpaH tataH saMkalanArthamantyo rAzirekalakSarUpo dvAbhyAM zatAbhyAmekaviMzatyadhikAbhyAm 221 guNyate tato bhavati dve zate ekaviMzatyadhike 221, tAbhyAM madhyo rAzi:109800 guNyate, tato bhavati dve koTayau dvi catvAriMzallakSAH paJcaSaSTisahasrANi aSTauzatAni 24265800 / teSAM trayodazabhiH sahasraH saptabhiH zataiH paJcaviMzatyadhika bharbhAgo hiyate, labbAni saptadazazatAni aSTa SaSTaJcadhikAni 1768 etAvato bhAgAn yatra tatra vA maNDale candro muhUrtena gacchati, ayaM bhAvaH-annASTAviMzati nakSatraiH sva. galyA svasva kAlaparimANena kramazo yAvatkSetraM buddhayA vyApyamAnaM saMbhAvyate tAvadekamabaimaNDalamupAlpyate, etAvat pramANa meva dvitIyamarddhamaNDalaM dvitIyASTAviMzati nakSatra saMbandhita, tatta bhAga janitamityevaM pramANabuddhiparikalpitamekamaNDalacchedo jJAtavyaH, eko lakSaH paripUrNAni hai to eka muhUrta ke dvArA ye kitane prApta hoMge isa ke liye 13725-109800-1 aisI rAzitraya kI sthApanA karanI cAhiye yahAM jo AdharAzi 13725 hai vaha muhUrta gata 221 ke bhAga svarUpa hai saMkalanA ke nimitta anta 1 rUpa rAzi 221 se guNita hokara 221 rUpa hI AtI hai isa meM 109800 ko guNita karane para 24265800 rAzi AtI hai isa meM 13725 kA bhAgadene para 1768 Ate haiM zeSa meM kucha nahIM bacatA itane bhAga taka cAhe jisa kisI maMDala meM candra eka muhUrta meM gamana-kriyA karatA hai| bhAva yaha hai ki 28 nakSatra apanI apanI gati dvArA apane apane kAla ke parimANa se kramazaH jitane kSetrako apanI kalpanA ke anusAra vyApta kara sake usakA nAma ardha maMDala hai itane pramANa hI dvitIya 28 nakSatra saMbaMdhI dvitIya maMDala tattajhAga janita hotA hai isa pramANa buddhi se parikalpita huA eka maMDala cheda hotA hai aura vaha 109800 muhUrta vaDe eo keTalA prApta thaze enA mATe 13725/109800/1 evI rIte rAzitrayanI sthApanA karavI joIe. ahIM je AdyarAzi 13725 che te muhUrtagata 221 nA bhAga svarUpa che. saMkalanA mATe aMta 1 rU5 rAzi 221 thI guNita thaIne 221 rUpa Ave che. AmAM 1098000 ne guNita karavAthI 24265800 saMkhyA Ave che. A rAzimAM 13725 ne bhAgAkAra karavAthI 1768 Ave che. zeSamAM kaI saMkhyA rahetI. nathI. ATalA bhAga sudhI game te maMDaLamAM candra eka muhUrtamAM gamana-kriyA kare che. bhAva A pramANe che ke 28 nakSatra pota-potAnI gati vaDe piotapotAnA kALanA pari mathI kramazaH jeTalA kSetrane pitAnI kalpanA vaDe vyApta karI zake tenuM nAma adhamaMDaLa che. ATalA pramANamAM ja dvitIya 28 nakSatra saMbaMdhI dvitIya ardhamaMDaLa tat tatva bhAgajanita hoya che. A rUpa pramANu buddhithI parilita thayela eka maMDaLa cheda hoya
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambUdvIpaprajJaptile cASTAnavatizatAni / kathamasyotpattiriti nedatrocyate triprakArANi khalu nakSatrANi, tadyathA-samakSetrANi, arddhakSetrANi dvayarddhakSetrANi ca, atra yAvatpramANaM kSetramahogaga sUryeNa gamyate tAvatpramANaM candreNa saha yogaM yAni yAni nakSatrANi gacchanti bAni tAni nakSatrANi samakSetrANi, samamahorAnAmitaM kSenaM yeSAM nakSatrANAM tAni samakSetrANi kazyante, samakSetrANi pa nakSatrANi paJcadaza bhavanti tadyathA-zravaNaM paniSThA pUrvamAdrapadA revatI azvinI kRttikA mRga ziraH puSyo maghA pUrvAphAlagunI hastaH citrA anurAdhA mUlaH pUrvApADhA iti / tathA yAni nakSatrANi arddham ahorAtrapramitasya kSetrasya candreNa samaM yoga prApnuvanti lAni nakSatrANi arddhakSetrANi, arddhama-arddhapramANaM kSetraM yepA nakSatrANAM tAni arddhakSetrANi, tAni ca pada tadyathA-- zatabhika bharaNI, ArdrA, azchepA, svAtiH, jyeSThA / tathA-dvitIyamaddhaM yeSAM nakSatrANAM rUpa hotA hai / isakI utpatti kaise hotI hai ? suno aise-hotI hai-nakSatra tIna prakAra ke hote haiM-eka sama kSetra vAle dUsare ardha kSetravAle aura tIsare daryadha kSetra vAle jitanA pramANa kSetra ahorAta meM sUrya ke dvArA gamya hotA hai utane pramANa kSetrako candra ke sAtha yoga rakhane vAle jo 2 nakSatra pAra karate haiM ve sama kSetra vAle nakSatra hai ahorAta pramita kSetra jina nakSatroM kA sama hotA hai ve samakSetrI nakSatra haiM aisA niSkarSA hai| samakSetrI nakSatra 15 hote hai-unake nAma isa prakAra se haiM-zravaNa dhaniSThA, pUrvabhAdrapadA, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA, jo nakSatra ahorAtra pramita kSetra ke ardha yoga ko candra ke sAtha prApta karate haiM ve nakSatra arddhakSetrI haiM AdhAkSetra jina nakSatroM kA hotA hai ve ardha kSetrI nakSatra haiM yahI isakA niSkarSArtha hai / ye ardha kSetrI nakSatra chaha hote haiM-unake nAma isa prakAra se haiM-zatabhiSA, bharaNI, Adro, azleSA, svAti, aura jyeSThA tathA ane te 1098000 rUpa hoya che. enI utpatti kevI rIte thAya che? to enA javAbamAM sAMbhaLe. enI utpatti A pramANe thAya che-nakSatra traNa prakAranA hoya che. eka samakSetravALA, bIjA adha vALA ane trIjA pratyakSetravALA aherAtamAM sUrya vaDe jeTaluM pramANu kSetra gamya hoya che, teTalA pramANu kSetrane candranI sAthe pega rAkhanArA je-je nakSatre pAra kare che te badhA samakSetravALA nakSatra che. ahorAta pramita kSetra je nakSatronuM sama hoya che te samakSetrI nakSatra che. A pramANe niSkarSArtha che. samakSetrI nakSatra 15 hoya che. temanA nAme A pramANe che- zravaNa, ghaniSThA, pUrvAbhAdrapadA, revatI, azvinI, tritA, bhRgazirA, puSya, bhayA, pUrvAnunI, sta, Pial, anurAdhA, bhUta ma pUrvASADhA je nakSatra aherAtra pramita kSetranA adhogane candranI sAthe prApta kare che. te nakSatra paddhakSetrI che ardhava je nakSatranuM hoya che te ardhakSetrI nakSatra che. eja Ane niSkarSAI che. e adha kSetrI nakSatra 6 che. temanA nAme A pramANe che-zatabhiSaka,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ manurmutament- 20 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam 223 tAni dvayAnyapi nakSatrANi paT tadyathA-uttarabhAdrapada uttaraphalgunI uttarApADhA rohiNI punavasuH vizAkhA ceti / tadatra sImAparimANAcAre ahorAtraH saptapaSTI bhAgI tataH parikalpyate iti samakSetrANAM sarveSAM nakSatrANAM pratyekaM saptapaSTi bhAgAH parikalpyante, arddhakSetraNAM nakSatrANAM tu trayastriMzadarddhazca, dvayarddhakSetrANAM nakSatrANAm eza marddhaJca, abhininakSatrasya tu ekaviMzatiH saptapaSTibhAgAH, samakSetrANi nakSatrANi pazcadaza iti saptapaSTiH paJcadazabhirgu. Nyate tadA sahasra pazcottaraM 1005 bhAti, arddhakSetrANi nakSatrANi paDiti sArdAH trayastriM. zat pabhirguNyate tadA bhAti ekamadhikaM dvizatam / dvayarddhakSetrANi nakSatrANi SaT tataH eka zatamIJca ghaDUbhirguNitaM jAtAni SaTzanAni vyuttarANi 603, abhininakSatrAviMzatiH, sarva saMkhyayA jAtAni aSTAdazazatAni triMzadadhikAni 1830 / etAvadbhAgaparimANamekadvitIya ardha jina nakSatroM kA hotA hai ve dayaI nakSatra haiM-ye bhI chaha haiM-inake nAma isa prakAra se haiM- uttara bhAdrapadA, uttara phAlgunI uttarApADhA, rohiNI, punarvasu aura vizAkhA ima sImA parimANa vicAra meM ahorAta 67 bhAgovAlA parikalpita kiyA gayA hai isaliye samakSetrI jitane bhI nakSatra haiM ve pratyeka pratyeka 67 bhAgoM vAle parikalpita kiye gaye haiM / ardhakSetrI jo nakSatra haiM ve saba hara eka 33 // 33 // bhAgoM vAle parikalpita kiye gaye haiM dvaya kSetrI jo nakSatra haiM unake 100 // bhAga pratyeka ke kalpita kiye gaye hai parantu abhijita nakSatra ke to bhAga kalita kiye gaye haiM samakSetrI nakSatra 15 hai isaliye 67 se 15 guNita hone para 1075 hote haiM ardha kSetrI nakSatra chaha haiM isaliye 33 / / ko 6 se guNita karane para eka adhika do sau hote haiM inya kSetrI nakSatra 6 hai 100 // ko chase guNita hone para 603 hote haiM abhijita nakSatra 21 bhAgoM vAlA kalpita kiyA gayA haiM ina saba bhAgoM kA joDa 1830 hotA hai| bharaNI, ArkI, azleSA, savAti ane yeSThA temaja dvitIya ardha je nakSatronuM hoya che vayartha nakSatra che. kayartha nakSatre paNa 6 che. temanA nAme A pramANe che-uttarabhAdrapadA, uttaraphAgunI, uttarASADhA, rohiNI, punarvasu ane vizAkhA A sImA pariNAma vicAramAM aherAta 67 bhAgavALA parikapita karavAmAM Avela che. ethI samakSetrI jeTalA paNa nakSatra che temAMthI dareka 67 bhAgavALA parikalpita karavAmAM AvelA che. ardhakSetrI je nakSatre che teo sarvemAthI dareka 33-33aaaa bhagavALA parikapita karavAmAM AvelA che. kayardha- kSetrI je nakSatra che temanA 100 bhAga darekanA parikarSita karavAmAM AvelA che. paraMtu abhijita nakSatranA te 3 bhAga ja kapita karavAmAM AvelA che. samakSetrI nakSatre 15 che. eTalA mATe 67 thI 15 guNita karavAthI 1005 hoya che. ardhakSetrI nakSatra 6 che. eTalA mATe 33 ne 6 thI guNita karavAthI eka adhika baso thAya che. dvayardhakSetrI nakSatre 6 che, 10 ne 6 sAthe guNita karavAthI 603 thAya che. abhijita
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 sambadhIyavAsina maNDalam, etAvatpramANakameva dvitIyamapi maNDalamini triMzadadhikAni aSTAdazazatAni, tAni ca yadi dvAbhyAM guNyate tadA jAtAni patriMzacchatAni paSTayadhikAni 3660 ekaika smin rAtridiAse triMzana ha-bhivantIti pratyekameneSu paSTayadhika patriMzat saMkhyayA guNyante tadA bhavati lakSakamapTa navati zatAni 10987 0 / tadanena krameNa maNDalasya paricchedaparimANaM kathitamiti / nanu yAni yAni nakSatrAni yanmaNDalasthAyIni tepI nakSatrANAM tanmaNDa. leSu candrAdi yogayogyamaNDalabhAgasthApanaM yuktimatvAt zraddheyam natu saMyapi maNDaleSu sapA nakSatrANAM bhAgAlpanaM yuktamiti cedatrocyate nahi nakSatrAM ca drAdiniH saha sambanyo niyate dine niyate deze niyate kAle yA bhAni, kintu aniyate dine'niyane deze'niyate - itane bhAgarUpa parimANa vAlA eka bhaNDala hotA hai dvitIya maMDala bhI itane hI bhAga rUpa parimANa vAlA hotA hai donoM maMDalo ke bhAgoM kA joDa 3660 hotA hai eka 2 rAtri divasa meM 30 muharta hote haiM tapa 366. saMkhyaka bhAgoM meM se pratyeka me 30 bhAga kI kalpanA karane para 3660 meM 30 kA guNA karane se 109800 sana bhAga hote haiM isa krama se aMDala kA pariccheda parimANa kahA hai| zaMkA-jo jo nakSatra jima jina maMDaloM para sthAyI hai una una nakSatroM kA una maMDaloM para candrAdi yoga yogya maNDala bhAgoM kI sthApanA yuktimatU hone se zraddheya hai para samasta maNDaloM meM samasta nakSatroM ke bhAgakI kalpanA yuktimat nahIM haiM ? to isa zaGkA kA samAdhAna aisA hai-nakSatra kA candrAdikoM ke sAtha sampandha niyatadina meM niyata deza me yA liyata kAlameM to hotA nahIM hai kintu aniyata dina meM aniyata deza meM yA aniyata kAla meM honA hai isa kAraNa una una maMDaloM meM una una nakSatra saMbaMdhI jo sImAviSkambha hai usameM nakSatra 21 bhAgevALuM kalpita karavAmAM AveluM che. A badhA bhAgone saravALe 1830 hoya che. ATalA bhAgarUpa parimANavALuM eka maMDaLa hoya che. dvitIyama DaLa paNa ATalA ja bhAgarUpa parimANavALuM hoya che. ane maMDaLanA bhAgone saravALe 3660 thAya che. eka-eka rAtri divasamAM 30 muhUrta hoya che, tyAre 3660 saMkhyaka bhAgamAMthI darekamAM 30 bhAganI kalpanA karavAthI 3660 mAM 30 ne guNita karavAthI 109800 badhA bhAge thAya che. A phamathI maMDaLanuM pariccheda parimANa kahevAmAM Avela che. zakA-je-je nakSatra je-je maMDaLa upara sthAyI che te te nakSatrane te maMDaLo upara candrAdiga cagya maMDaLa bhAganI sthApanA yuktimatuM hovAthI zraddheya che, paraMtu samasta maMDaLamAM samasta nakSatranA bhAganI ka95nA yuktimatuM nathI ? te A za kAnuM samAdhAna A pramANe che-nakSatrano candrAdikanI sAthe ema niyata divasamAM niyata dezamAM athavA niyata kALamAM thatuM nathI paraMtu aniyata divasamAM, aniyata dezamAM athavA aniyata : kALamAM thAya che. AthI te te maMDaLomAM temaja te te nakSatra saMbaMdhI je sImA vidhvaMbha
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA kITA-saptamavakSaskAra- sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam kAle, tena tattanmaNDaleSu tattannakSatrasaMbandhi sImA viSkambhe candrAdi prAptau satyAM yogaH saMpadyate iti maNDa ucchedazca sImA viSkambhAdau samayojano bhavatIti // . samprati sUryasya bhAgAmikAM gatiM praznayitumAha-egamegeNaM' ityAdi / 'egamegeNaM bhaMte ! muhutteNaM' ekaikakena khalla bhadanta ! muhartana 'rie' sUryaH 'kevaiyAI bhAgasayAI gaccha kiyanti bhAgazatAni gacchati, he bhadanta ! sUryaH ekena muhUrtena kiyanti bhAgazatAni gacchavIti praznaH, 'bhagAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaM jaM maMDalaM ubasaMkamittA cAra caraI' yad yanmaNDalagnupasaMkramya-saMprApya cAraM gatiM carati-karoti 'tassa tassa maMDalaparikkhetassa' tasya tasya maNDalaparikSepasya 'aTThArasatIse bhAgasae gacchai' aSTAdaza 'triMzadbhAgazatAni gacchati vizadadhikAni aSTAdazazatAni gacchatItyarthaH 'maMDalaM saya sahassehi' maNDalaM zatasahasraiH lakSakasaMkhyAbhirityarthaH 'aTThANauIzya saehi chettA' aSTAnavati zataizca chittvA-vibhAgaM kRtvA gacchatIti, kayamevaM gavatIti cedatrocyate trairAzikakaraNAta, tathAhi-paSTimuhattarekaM zatasahasramaSTAnavatiH zanAni maNDalabhAgAnAM labhyante, tadA ekenacandrAdikI prApti hone para yoga bana jAtA hai aura maNDalaccheda sImA viSkambhAdi meM sAta yojana kA hotA hai aba gautamasvAmI sUryakI bhAgAmika gati ke sambandha meM egamegeNaM surie kevaiyAI mAgasayAI gacchaha) he bhadanta ! eka muhUrta meM sUrya kitane sau bhAga taka jAtA hai ? aisA pUcha rahe haiM isake uttara meM prabhu kahate haiM-(goyamA ! jaM jaM maMDalaM ughasaMkamittA cAraM carai, tasta maMDalapakkheyassa aTThArasa tIse bhAgasae gacchai) he gautama ! sUrya jisa jita maMDala ko pAsa karake apanI gati karatA hai vaha usa usa maMDala parikSepa ke 1830 bhAga taka gati karatA hai| yahAM maMDaloM ke 1 lAkha 9800 bhAgoM ko vibhakta karake vaha sUrya itane bhAga taka jAtA hai-gati karatA hai aisA samajhanA cAhiye usakA bhAva aisA hai ki 60 muhatoM dvArA 109800 maMDala bhAga prApta hote haiM to eka muhUrta ke dvArA kinane maMDala bhAga che temAM candrAdinI prApti thavAthI pega banI jAya che. ane maMDaLachaMda sImA vidhvaMbhAdimAM sAta jana jeTalo hoya che. ve gautabhasvAmI sUryanI bhAbhi gatinA samayamA prazna 42 cha- 'egamegeNaM sUrie kevaiyAI bhAgasayAI gacchai' 3 mata ! me mutabhA sUrya se ML sudhI 15 cha ? mena ni prabhu 43 cha-'goyamA jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tassa maMDalaparikkhevassa advArasa tIse bhAgasae gacchaI' gItama! sUrya 22 bhajana prApta karIne pitAnI gati kare che te tat tat maMDaLa parikSepanA 1830 bhAgo sudhI gati kare che. ahIM maMDaLonA 1 lAkha 9 hajAra 8 bhAgene vibhakta karIne te sUrya ATalA bhAga sudhI jAya che-gati kare che. Ama samajavuM joIe, Ane bhAva A pramANe che ke 6 muha ja0 29
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ambdhIpamAsika muhartena katimAgAn labhate, tatra rAzitrayasthApanA ittham-60/109800/1/ atra caramenaikakalakSaNena rAzinA yadA madhyastha 109800 rAze rguNanaM kriyate tadA tadeva bhavati 'ekena guNitaM tadeva bharatIti niyamAt' tadA ekena guNitasya madhyamarAze rAdhena papTilakSaNarAzinA bhAgo hiyate tadA labdhAni apTAdazazatAni triMzaduttarANi 1830, etAvato AgAna ekasya maNDalasya sUrya ekena muhUrtena galchatIti // ___ samprati nakSatrANAM mAgAyikA gati prazna yetumAha- egamegeNaM bhaMte' ityAdi, 'egamegeNaM bhaMte ! muhutteNaM Nakkhatte' ekaikena khalu bhadanta ! muhana nakSatram 'kevAyAI bhAgasayAI gacyA kiyanti-kiyatsaMkhyakAni bhAgazatAni gacchati, he bhadanta ! nakSatramekena muhUrtana maNDalasya ziyasaMkhyakAni bhAgazatAni gacchatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAni, 'goyamA' he gautama ! 'jaM jaM maMDalaM usaMkamittA cAraM cAi' yad yanmaNDalamupasaMkramya-saMprApya nakSatra prApta hoMge to isa bAta ko jAnane ke lie yahAM para nAzika karanA cAhiyeisa vidhi meM tIna rAziyoM kI sthApanA isa prakAra se karanI hotI hai-60109800-1 aba yahAM antima rAzi 1 ke dvArA madhpakI rAzi jo 109800 hai use guNita karane para 109800 hI Ate haiM kyoM ki 1 se guNita huI rAzi meM koI saMkhyA parivartita nahIM hotI hai aisA niyama hai / phira antima rAzi se guNita huI madhya kI rAzi meM 60 kA bhAga denA cAhiye / taya 1830 labdha hote haiM isa taraha sUrya eka harna meM eka maMDala ke 1830 bhAgoM taka jAtA hai| aba gautama svAmI nakSatroM ko nAgAtmika gati ko jAnane ke liye prabhu se 'egamegeNaMbhaMte! muhutteNaM Nakkha te kevayAI bhAgasayAI' aisA pUchate haiM ki-he bhadanta ! nakSatra 1 muharta meM maNDala ke kitane saubhAgoM taka jAtA hai ? isake utsara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jaM jaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai-tassa 2 maMDalaparikkhevasta vaDe 109800 maDaLa bhAge prApta thAya che te eka muhUrta vaDe keTalA maMDaLa bhAga prApta thaze? te e vAtane jAvA mATe ahI rAzi karavI joie. AvidhimAM traNa ziyonI sthApanA A pramANe karavI paDe che. 60/1098000/ have ahIM aMtima rAzi 1 vaDe madhyanI rAzi je 1090000 che tene guNita karavAthI 1098000 saMkhyA Ave che. kemake 1 thI guNita kacelI saMkhyAmAM kaI paNa jAtanuM parivartana thatuM nathI. pachI aMtima rAzithI guNita thayelI madhyanI rAzimAM 60 no bhAgAkAra ka joIe. tenAthI 1830 labdha thAya che. A pramANe sUrya eka muhUrtamAM eka maMDaLanA 1830 bhAge sudhI naya che. 73. gItamasvAmI nakSatra mAmigati oneyql mAre prabhune 'ega. megegaM bhaMte ! mahatteNaM Nakkhatte kevayAe bhAgasaya I' vI zata prazna 42 4 mata! nakSatra eka muhUrtamAM maMDaLanA keTalA se bhAga sudhI gati kare che? enA javAbamAM prabhu 43 cha-'goyamA! jaM jaM maMDalaM asaMkamittA ca.raM carai sarasa tassa maMDalaparikkhevassa
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 kAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam cAram-gati carati-karoti 'tassa tassa maMDalaparikkhevassa aTThArasapaNatIse bhAgasae gacchaI' tasya tasya maNDala parikSepasya maNDalaparidherityarthaH aSTAdaza paJcatriMzat pazcatriMzadadhikAni aSTAdazabhAgazatAni gacchatIti 'maMDalaM sayasahasseNaM aTThANauIe ya saehi chettA' maNDalaM zatasahasregASTA navatyA ca zatai zcitvA-chedaM kRtvA / atrApi khalu evaM rAzitrayasthApanA-1835/1830/2, atra carameNa dvikalakSaNarAzinA madhyastha 1835 rAzeyaMdA. guNanaM kriyate tadA bhavati paTU triMzacchatAni paSTayadhikAni 3660, tatazcaramarAzinA guNi tasya madhyamarAzeH 3660 lakSaNasya, Adyena 1835 ellikSaNena rAzinA bhAge kRte labdhaM bhavati eka rAtri divam 1, tataH zeSANi tiSThanti aSTAdazazatAni paJcaviMzatyadhikAni 1825 / tadanantaraM muhUrtAnayanArtha metAni trizatsaMkhyayA guNyante, tato jAtAni catuH paJcA. zava sahasrANi samazatAni paJcAzadadhikAni 54750, tepAmaSTAdazabhiH zataiH paJcatriMzadadhikai bhIge hRte sati labdhA ekonatriMzamuhUrtAH, tatazcedyachedakarAzyoH paJcakenApavartanA, tato jAtaH uparitano rAziH, trINi zatAni saptottarANi 307-chedakarAzi:-trINi zatAni aTThArasaraNatIse bhAgasae gaccha' he gautama! nakSatra jita 2 maMDala ko prApta karake apanI gati karatA hai vaha usa usa maMDala parikSepa ke 1835 bhAgoM taka jAtA hai 'maMDalaM sayasahasseNaM ahANauIe ya saehiM chettA' yahAM jo eka maMDala ke 1835 bhAga kahe gaye haiM ve samasta maMDaloM ke 1 lAkha 9800 bhAgoM ko vibhakta karake kahe gaye haiM yahAM para bhI rAzitraya kI sthApanA karanI cAhiye jo isa prakAra se hogI 1835-1830-2-aya antimarAzirUpa do se madhyakI rAzirUpa 1830 ko guNita karane para 3660 hote haiM ina meM 1835 kA bhAga dene para 1 dina rAta labdha hotA hai aura zeSa sthAna meM 1825 racate haiM inameM muharta lAne ke liye 30 kA guNA karane para 54750 muhUrta Ate haiM ina meM 1830 kA bhAga dene para 29 muhUrta Ate haiM phira cheya aura chedaka rAzi meM 5 se apavartanAkI aTThArasa paNatIse bhAgasae gacchai' 3 gautama ! nakSatra 22 bhagane pAsa zAtAnA atire chata tata ta ma parikSepanA 1835 mAga sudhI gati 42 cha. 'maMDalaM sayasahasseNaM adANauIe ya sarahiM chettA' mahIne me bhajana 1835 bhAga kahevAmAM AvelA che te samasta maMDaLanA 1 lAkha 9 hajAra 8 se bhAgane vibhakta karIne kahevAmAM AvelA che. ahIM paNa rAzitrayanI sthApanA karavI joIe. te A pramANe thaze. 1835/18302 have aMtima rAzirU5 be nI sAthe madhyanI rAzi 1830 ne zaNita karavAthI 360 thAya che. AmAM 1835ne bhAgAkAra karavAthI 1 divasa-rAta labdha thAya che ane zeSa sthAnamAM 1825 avaziSTa rahe che. AmAM muhurta lAvavA mATe 30 nI sAthe guNita karavAthI 54750 muhUrta Ave che. AmAM 1830 ne bhAgAkAra karavAthI 29 muhane Ave che, pachI chedya ane chedakarAzimAM panI sAthe apavartana kara.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 jimbUdvIpapramatisUtra saptapaSTayadhikAni 367-tat AgatamekaM rANidivam, ekasya cAhorAtrasya triMzanmuhUrtAH, ekasya ca muhatasya saptaSaSTayadhikatrizatabhAgAnAM trINi zatAni rAmottarANi 12020- iti| "samprati-etadanusAreNa muhartagatiparimANaM vicArya te-tatra rAtridive triMzamuhUttAH 30 bhavanti, tepu uparita / ekonatriMzanmuhartAH prakSipyante, tadA jAtA ekonapaSTimuhUrtAnAm tataH sA saNenAtha tribhiH zataiH paSTayadhikaiH guNyate guNayitvA coparitanAni trINi zatAni saptottarANi prakSipyante tadA nAtAni ekaviMzatiH sahasrANi navazatAni paSTayadhikAni 21960 / tadanantaraM trairAzikam yadi muhartagatasaptapaSTayadhikamAmAnAme kaviMzatyA sahanavamiH zataiH pazyadhikaiH ekazatasahasrapaSTAnavatiH zatAni maNDalabhAgAnAM labdhAni bhavanti tadA ekena muhUrtena kiM labdhaM bhavet tatreyaM zazitrayasthApanA 21960/109800/ 1/ atrAyo rAziH muhUrtagatasaptapaSTayadhikatrizata mAgarUpa stato'ntyo'pi rAziH trimiH to uparitana rAzi chedya rAzi-307 aura chedaka rAzi 367 hotI hai isase 1 rAta dina AjAtA hai eka ahogata ke 30 muhUrta hote haiM eka muharta ke 367 bhAgoM ke 17 bhAga prApta hote haiN| aba isI ke anusAra suharta gati ke parimANa kA vicAra kiyA jAtA hai-rAta dina ke 30 muhartA meM Uparake 29 muhUrta prakSipta karane para 59 muhUrta ho jAte haiM inameM 360 kA guNA karane para saba muhUtoM kA parimANa nikalatA hai ina meM 367 joDa dene para saba muhUrto kI saMkhyA 21960 AjAtI hai phira bairAzika vidhi ke anusAra "yadi muhUrta gata 67 bhAgoM ke 21960 bhAgoM ke dvArA 109800 maMDala prApta hote haiM to eka muhUrta meM ve kitane prApta hoMge" isa prakAra pUchane para yahA~ rAzi traya kI sthApanA isa prakAra se karanA cAhiye-21960-109800-1 yahAM Adi rAzi muhata gata 367 rUpa hai isa rAzikA antimarAzirUpa jo 1 hai usake sAtha guNA karane para 367 hI viAmA Ave te uparitanarAzi- rAzi 307 ane chedaka 367 thAya che. AnAthI 1 rAta-divasa AvI jAya che. eka arAtanA 30 muhUrto hoya che. eka muhUrtanA 367 bhAgene 17 bhAga prApta thAya che. have e mujaba ja muhUrta gatinA parimANa vize vicAra karavAmAM Ave te rAta-divasanA 30 muhurtImAM uparanA 29 muhurta prakSipta karavAthI 59 muhUrta thaI jAya che. AmAM 360 nI sAthe guNita karavAthI badhA muhUrtonuM. parimANa nIkaLI Ave che. AmAM 367 joDavAthI badhA muhunenI saMkhyA 21960 AvI jAya che. pachI rAzika vivi mujaba je muhUrtagata 67 bhAganA 21960 bhAge vaDe 109800 maMDaLa bhAge prApta thAya che te eka muhUrtamAM teo keTalA prApta thaze? A rIte prazna karavAthI ahIM zitrayanI sthApanA A pramANe karavI joIe 21960/19800/1 ahIM Adi rAzi muhUrtagata 367 rUpa che. A rAzinuM aMtima rAzirUpa je 1 che tenI sAthe guNata karavAthI 367 Ave che. have A 367 rAzi vaDe
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 15 nakSatrAdhikAranirUpaNam zataiH saptaSaSThayadhikAni 367 tairmadhyaH 109800, ekalakSo'STAnavati yojana lakSaNo rAzi guNyate tadA catastraH koTo dvau lakSau paNNavatiH sahasrANi pazavAni 40296600 etepA mAdhena rAzinA ekaviMzatisahasrANi navazatAni paSTayadhikAni ityena bhAgo hiyate tadA lavyAni aSTAdaza zatAni paJcatriMzadadhikAni 1835, etAvato bhAgAn yojanasya pratimuhUrta nakSatraM gacchattIti / idaJca bhAgAtmaka gativicAraNaM candrasUryanakSatratrayANAM yathottaraM gatizIghratve saprayojanaM bhavati tathAhi-sobhyaH zIghragatikAni nakSatrANi bhavanti maNDalayoktabhAgIkRtasya pazcatriMzadadhikApTadazazatabhAgAnA mekai kasmin muhUrta AkramaNAt nakSatrApekSayA mandagatayaH candrApekSayA zIghragatayaH sUryA bhavanti, ekaikasmin muhUrte triMzadadhikASTAdazazatabhAgAnAmeva sUryeNAkramaNAt sUryApekSayA'pi mandagataya zcandrA bhavanti, ekai kasmin muhUrte aSTaSapTyadhika saptazatabhAgAnAmeva candrarAkamaNAt / bhaumAdigrahAstu vakrAnuvAdigatibhAvato'niyatagatikAH tasmAt kAraNAt na tepAM grahANAM maNDalAdi Ate haiN| aba isa 337 rAzi dvArA 109800 rAzi ko guNita kiye jAne para 40296600 rAzi AjAtI hai isa rAzi meM 21960 kA bhAga dene para 1835 bhAga Ate haiN| itane eka yojana ke bhAgoM taka nakSatra prati muhUrta meM jAtA hai isa prakAra se yaha bhAgAtmaka gati kA vicAra candra sUrya aura nakSatra ina tInoM kI zIghragati kI vicAraNA meM prayojana sahita hai jaise sarva se zIghra gati vAle nakSatra haiM kyoMki ve ukta bhAgIkRta aMDala ke 1835 bhAgoM taka eka muhUrta meM gati karate haiN| nakSatroM kI apekSA manda gativAle tathA candra kI apekSA zIghra gativAle sUrya haiM kyoMki ve eka eka muhUrta meM maMDala ke 1830 bhAgo taka gati karate haiM sUrya kI apekSA manda gati vAle candra haiM kyoM ki ve eka eka muhUrta meM maMDala ke 768 bhAga taka hI gati kara pAte haiM / bhauma Adi jo graha haiM ye vakrAnu vakrAdi gati vAle hone ke kAraNa aniyata gativAle hote haiM / isIliye unake 1098000 rAzine guNita karavAthI 40296600 razI AvI jAya che. A rAzimAM 21960 no bhAga karavAthI 1835 bhAga Ave che. ATalA eka ejananA bhAgo sudhI nakSatra prati muhUrtamAM jAya che. A pramANe A bhAgAtmaka gatine vicAra candra sUrya ane nakSatra e traNenI zIvra gatinI vicAraNAmAM prajana sahita che. jema badhAthI zIghagAmI nakSatra che kemake teo ukta bhAgIkRtamaMDaLanA 1835 bhAge sudhI eka muhUrtamAM gati kare che. nAnI apekSAe maMdagativALA temaja candranI apekSAe zIvra gativALA sUryo che. kemake teo eka-eka muhUrtamAM maMDaLanA 1830 bhAga sudhI gati kare che. sUryanI apekSAe sadagativALA caMdro che kemake teo eka muhUrtamAM maMDaLanA 768 bhAge sudhI ja gati karavAmAM samartha che. bhauma vagere je graha che te vakrAnuvAdi gativALA hovAthI aniyata gativALA hoya che ethI temanA saMbaMdhamAM
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4230 jambaddhIpapratiko vicAraH kRto navA gati prarUpagameva kRtam, tAra kANAmapi avasthitamaNDalakatvAt candrAdibhiH saha yogAbhAvacintanAca na maNDalAdigrarUpa kunamiti paJcadazasUtram // sU0 15 // samprati-sUryasyodayAstamaya ne adhikRtya bahavo mithyAbhiniviSTa dRSTayo vipratipadyante teSAM to vipratipannA buddhiM vyapohitu praznamAi 'jaMbuddIve' ityAdi / mUlam-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA udINapAINamuggaccha pAINa dAhiNamAgacchaMti 1 pAINa dAhiNamugaccha dAhiNa paDINaM AgacchaMtira dAhiNapaDINamuggaccha par3INa udINamAgacchaMti 3 paDINa udINamuggaccha udINa pAINamAgacchaMti4, haMtA goyamA ! jahA paMcamasam paDhame uddese jAva Nevasthi uslappiNI avadhieNaM tattha kAle pannatte samaNAuso! iccesA jaMbuddItrapaNNattI surapaNNattI vatthusamAseNaM saMmmattaM bhavai, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve caMdimA udINapAINaM uggaccha pAINadAhiNa mAgacchati jahA sUravattavvayA jahA paMcamasayassa dasame uddese jAva avaTTieNaM tattha kAle pannatte samaNAuso! iccesA jaMbuddIvapaNNattI vatthu samAseNaM saMmattA bhavanti ||suu0 16 // chAyA-jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUryo udIcIna prAcIna mudgatya dakSiNaprAcIna mAgacchataH 1 prAcInadakSiNamudgatya dakSiNapratIcInamAgacchataH 2 dakSiNapratIcIna mudgatya pratIcInodIcInamAgacchataH 3, pratIcInodIcInamudgatyodIcInaprAcIna mAgacchataH 4, hanta, gautama ! yathA paJcamazatake prathame uddeze yAvannavAsti utsarpiNI khalu tatra kAlaH prajJaptaH zramaNAyuSAn ! ityeSA jambUdvIpaprajJaptiH sUryaprajJaptiH vastu samAsena samApta bhavati / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe candrau udIcInaprAcIna mudgatya prAcInadakSiNamAgacchataH yathA sUryavaktavyatA yathA pazcamazatakasya dazame uddeze yAvadanavasthitaH khalu kAla: prajJaptaH zramaNAyuSman ! ityeSA jambUdvIpa prajJaptiH vastu samAsena samAptaM bhavati // sU016 // sambandha meM maMDalAdi kA vicAra karane meM nahIM AyA hai / aura na unakI gati kI hI prarUpaNA kI gaha hai / tathA jo tAraka hai ve avasthita maNDalavAle haiM isa. liye aura candrAdiko ke sAtha inake yoga ke abhAva kA cintana kiyA gayA hai isaliye inake bhI maMDalAdiko prarUpaNA nahIM kI gaI hai| // 15 // maMDaLAdine vicAra karavAmAM AvyuM nathI. tathA temanI gatinI prarUpaNa paNa karavAmAM AvI nathI. tathA je tArAo che, te avasthita maMDaLavALA che. ethI ane candrAdikenI sAthe emanA roganA abhAvanuM ciMtana karavAmAM AvyuM che. ethI emanA maMDaLAdikanuM paNa nirUpaNa karavAmAM AvyuM nathI. sUtra 1pa
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam __ 231 TokA-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sUyauM prAkRte dvivacanAbhAvAd bahuvacanaprayogaH 'udINapAINa uggaccha' udiiciinpraacii| mudgatya atra udageva udIcInam udIcyA saha pratyAsannatvAt prAcInaM ca prAcyA dizayA pratyAsannatvAt udIcInaprAcIna digantaraM kSetradigapekSayA uttarapUrvasyAm IzAnakoNe ityarthaH udgatya pUrva videhakSetrApekSayodayaM prApya 'pAINadAhiNaM AgacchaMti' prAcIna dakSiNamAcchataH prAcIna dakSiNe digantare pUrvadakSiNasyAm AgneyakoNe ityarthaH Agata:-krameNAstaM gacchataH kimi tyarthaH, ayaM bhAva:- tra khalu udgama namastamayanaM candradRSTapuruSavivakSayA jJAtavyam, tathAhi-yeSAM puruSAgAma dRzyo santau tau sUyauM dRzyau bhavetAm te puruSA stayoH sUryayorudayaM vyaharanti, yeSAMtu puruSANAM dRzyau tau adRzyau bhavetAM te puruSAratayoH sUryorastamayanaM vyavaharantIti sUrya ke udaya aura astako lekara anya kitaneka mithyAbhiniveza vAle jana viruddha prarUpaNA karate haiM ataH usa viruddha prarUpaNA ko dhvasta karane ke liye sUtrakAra 163 sUtra kA kathana kara rahe haiM "jaMbuddIveNaM maMte ! dIye sUriyA udINa pAINa muggaccha' ityAdi TIkArtha-isa meM gautamasvAmI ne prabhuse aisA pUchA hai-he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM do 'sUrya 'udINapAINaM uggaccha' IzAna dizA meM udita hokara -pUrva videha kSetra kI apekSA udaya ko prApta hokara 'pAINa dAhiNaM Agacchati' agneya koNa meM Ate haiM kyA? kramazaH asta hote haiM kyA? tAtparya yaha hai ki udaya aura asta dRSTA puruSoM kI apekSA jAnanA cAhiye isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai-jina puruSoM ko adRzya hue ve sUrya dRzya ho jAte haiM sUryanA udaya temaja astane laIne bIjA keTalAka mithyAbhinivezavALA leke viruddha prarUpaNa kare che, ethI te viruddha prarUpaNane dhAsta karavA mATe sUtrakAra 16 mA sUtranuM 4thana 4re che-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve sUriyA udINa pAINa muggaccha' ityAdi TIkArtha-AmAM gautamasvAmIe prabhune evI rIte prazna karyo che. he bhadaMta ! A mUdA5 nAma dIpabhA me. 'sUryA 'udINapAINaM ugaccha' zAna zamai ltd tha72-5 kSetranI apekSA ayara prAsa tha2 'pAINadAhiNaM AgacchaMti' zu Agneya keNamAM Ave che? zuM kramazaH asta thAya che? AnuM tAtparya A pramANe che ke udaya ane asta daSTA puruSanI apekSAe jANavA joIe. AnuM spaSTIkaraNa A pramANe che je purUSane adazya thayelA te sUryo dazyamAna thaI jAya che. te puruSe 'prAkRna meM dvivacana nahIM hotA hai isaliye mUla meM 'sUriyA' aise bahuvacanakA prayoga kiyA gayA hai| 1. prAtabhA dvivayana nathI, methI bhUgamA 'sUriyA' mA pramANe mahuyanA prayoga karavAmAM Ave che,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 jambUdvIpaprAptisUtre udayAstamayane aniyane eveni / sarvatra kAkupAThAt prazno'vagantavyaH, tato bharatAdi kSetrApekSayA pUrvadakSiNasyA mudyaM prApya dakSiNa pratIcyA mastaM gacchataH tatrApi dakSiNapratIcyAmaparanidehakSetrApekSayodayaM prApya pratIcInodIcIne vAyavyakoNe AgacchataH 'udINapAINamAgacchaMti' udIcInaprAcInamAgacchataH tatrApi ca vAyavyakoNe eravatAdi kSetrApekSayA udgatyodIcInaprAcIne izAnakoNe AgacchataH kim, evaMprakAreNa sAmAnyato dvayoH sUryayo rudayavidhiH pratipAditaH, vizeSataH punarevaM-yadA ekaH sUrya AgneyakoNe udgacchati tatra samuditazca bharatAdIni meruparvata dakSiNadigbauni kSetrANi prakAzayati tadA paro'pi sUryo vAyavyakoNe samudito mandara vanottAdigavatIni airavatAdIni kSetrANi prakAzayati bhAratazca ve puruSa una sUryo meM udaya honekA vyavahAra karate haiM aura jina puruSoM ko dRzya hue ve sUrya adRzya ho jAte haiM ve una meM asta honekA vyava. hAra karate haiM isa kAraNa udaya asta yaha vyavahAra aniyata hI hai yahAM sUtra meM kAku ke pATha se prazna kA nirdhAraNa karalenA cAhiye bharata Adi kSetra kI apekSA pUrva dakSiNa koNa meM udaya ko prApta hokara ve do sUrya dakSiNa pazcima koNa meM asta hote haiM ? apara videha kSetra kI apekSA dakSiNa pazcima koNa meM udaya ko prApta karake ve dono sUrya pUrva uttara digkoNa meM-vAyavya koNa me asta hote haiM ? 'udINa pAhaNa mAgacchati' airavatAdikSetra kI apekSA vAyavya. koNa meM udaya ko prAptakara IzAnakoNa meM asta hote haiM ? isa prakAra sAmAnyarUpa se do sUryoM kI udaya vidhi pratipAdita kI aba vizeSa rUpa se yaha isa prakAra se haiM-jaba eka sUrya AgneyakoNa meM udita hotA hai taba vaha meruparvata kI dakSiNa dizA meM rahe hue bharatAdikSetroM ko prakAzita karatA hai usa samaya dasarA sUrya vAyathyakoNa meM udita hokara mandaraparva kI uttara dizA meM rahe hue airavatAdi kSetroM ko prakAzita karatA hai| bharata kSetra sambandhI sUrya maMDalabhUmi te sUryomAM udaya hovA saMbaMdhI vyavahAra kare che ane je puruSane dazyamAna thayelA te sUryo adazya thaI jAya che te puruSe temanAmAM asta hovA saMbaMdhI vyavahAra kare che. AthI udaya ane asta e vyavahAra aniyata ja che. ahIM sUtramAM kAkunA pAThathI praznanuM nirdhAraNa karI levuM joIe bharata vagere kSetranI apekSAe pUrva--dakSiNakaNamAM udayane prApta karI teo be sUga dakSiNa-pazcimaNamAM asta thaI jAya che? aparavideha kSetranI apekSAe dakSiNa-pazcimamAM udita thaIne te bane sUryo pUrva uttara dikaNamAM pAya05i nayA naya cha 1 'udINapAINa mAgacchaMti' meravatAta kSetranI mapekSA vAyavyakoNamAM udayane prApta karIne IzAnakezvamAM asta pAme che? A pramANe sAmAnya rUpamAM be sUryonI udaya vidhi pratipAdita karI che. have vizeSa rUpathI te A pramANe che. jyAre eka sUrya aneNamAM udita thAya che tyAre te meruparvatanI dakSiNa dizAmAM AvelA bharatAdi kSetrane prakAzita kare che. te samaye bIje sUI vAyavyakoNamAM udita thaIne maMda
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam sUryo maNDalabhrAmyA bhraman naitikoNe udgataH san aparamahAvidehAn prakAzayati airavatastu sUryaH IzAna digvibhAge sapmudgataH san pUrvavidehAn prakAzayati tadA ayaM pUrva videhaprakAzakaH sUryo dakSiNapUrvasyAM bharatAdikSetrApekSayodayaM prApnoti aparavidehaprakAzastu sUryaH aparottarasyAM dizi airavatAdi kSetrApekSayodayati, atraizAnyAdi digravyavahAro mandaraparvatA: pekSayA jJAtavyaH, anyathA bharatAdijanAnAM svasva sUryodapadizi pUrvadikatve AgneyakoNavyavahArAnupapattariti praznaH, bhagabAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! ana hantetyavyayaM svIkArArthe, tena he gautama ! yattvaM yathA praznapasi tat tathaiveti, etAvatA ca ca dharyasya tiryag gatiH kathitA natu 'tattha ravIdasajoyaNa' ityAdi gAthoktasvasthAnA dUrvana.ppathaH / tena ye evaM manyante -sUryaH pazcimasamudraM pravizya pAtAlamArgeNa gakhA punaH pUrvase bhramaNa karatA huA naiRta koNa me udgata hojAtA hai aura apara mahAvideho ko prakAzita karatA hai / tathA airavana kSetra sambandhI sUrya bhramaNa karatA huA IzAnakoNa meM pahuMca jAtA hai vahAM vaha pUrva videhoM kA prakAzita karane lagatA hai taba pUrvavideha kA prakAzaka yaha sUrya dakSiNa pUrvadizA ke koNa meM bharatAdi kSetroM kI apekSA udaya ko prApta hotA hai aura aparavideha kA prakAzaka jo sUrya hai vaha apara uttara dizAke kone meM airavatAdi kSetroM kI apekSA udaya ko prApta hotA hai yahAM aizAna Adipa jo digvyavahAra hai vaha mandara parvata kI apekSA se hai aisA jAnanA cAhiye nahIM to bharatAdijanoM ke apane apane sUryodaya kI dizA meM pUrvadiktva mAnane para agneyakoNa ke vyavahAra kA abhAva mAnanA paDegA isa prakAra ke ina gautamasvAmI ke praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiMhaMtA, goyamA!" hAM, gautama! tumane jaise prazna kiye haiM unakA uttara vahI hai etAbatA sUryakI tiryaggati kahI gaha hai 'tattha ravI dasa joyaNa" ke anusAra urdhvagati parvatanI uttaradizAmAM AvelA rata di kSetrane prakAzita kare che. bharatakSetra saMbaMdhI sUrya maDaLa bhUmithI bhramaNa karatuM nitakaNamAM udita thAya che. ane apara mahA videhe ne prakAzita kare che. temaja aravata kSetra saMbaMdhI sUrya bhramaNa karate-karate IzAnakeNamAM paDe che. tyAM te pUrvavidehane prakAzita karavA mAMDe che. tyAre te pUrva videhane prakAzaka A sUrya dakSiNa-pUrva dizAnA keNamAM bharatAdi kSetranI apekSAe udaya pAme che ane aparavidehane prakAzakane sUpa che, te apara uttaradizAnA keNamAM ravatAdi kSetranI apekSAe udaya pAme che. ahIM IzAna vagere rUpa je divyavahAra che te maMdara parvatanI apekSAe che, evuM jANavuM joIe. nahIMtara bharatAdi leke nA pitApitAnA sUryodayanI dizAmAM pUrvadiphata mAnyA pachI AneyakeNanA vyavahArane abhAva mAnave paDaze. A jAtanA gautamasvAmInA praznanA 4AmamA prabhu 49 cha-'haMtA ! goyamA !' i, gautama ! bhanne prazna 4ya cha tanA rand pramANe che. tApatA sUrya nItiyAta havAmA bhAvI cha. 'tatya rakhI. ja0 37
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamadhIpaprAliko samudre udayamAsAdayatIti tanmataM nirAkRtaM bhavatIti / etasya praznasyottaraM patrakAro'tidezamukhenAha-jahA paMcamasae' ityAdi, 'jahA paMcamasae paDhame uddese' yathA paJcazatake prathamodezake, etasyaiva jambUdvIpasya paJcamazata ke prathamoddezake kathitaM tenaiva prakAreNAtrApi sUryasyodayAstamayanaM jJAtavyam, kiyatparyantaM paJcamodezasya prathamoddezakaprakaraNamiha vaktavyaM tatrAha'jAva' ityAdi, 'jAva Nevatthi ussappiNI avaTThieNaM tatya kAle pAnate samaNAuso' yAvannaiH vAsti utsarpiNI avasthitaH khalu tatra kAlaH prajJaptaH zrANAyuSman ! etatsUnaparyantaM patramazatakasya prathamoddezakasya prakaraNamanusandheyam, ___tathAhi-tatratyaM prakaraNam 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe divase bhavai tayANaM uttara vi divase bhavai / jayANaM bhaMte ! uttaraddhe divase bhavai tayANaM jaMbuddIne dIve maMdarassa paccayassa puristhiApacatthimaNa rAI bhavai ? haMtA goyaSA! jayANa jaMbuddIve dIye dAhiNaddhe divase jAA rAI bhavA / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa enayasma puratyimeNaM divase bhavai tayANaM paJcatthimeNa vi dirase bhavai, jayANaM pacatthimeNaM divase bhavai tayANa jaMbuddIve dIve mairasa patrayassa uttaradAhiNeNaM ra I bhAi / haMnA, goyamA ! jayANaM javuddIve dIve maMdarassa payasa purasthimegaM divase jAna rAI bhaNDa / jaya gaMbho! jaMbaddIve dIve dAhiNaddhe ukkosae aTThArasamuhutte divase bhAi, tayANaM uttaraddhe vi ukosae aTThArasamuhutte divase bhavai, jayANaM uttara ukkosae advArasamuhutte divase bhavai tayANa jaMbuddIve dIve maMdarassa yA adhogati nahIM kahI gaI hai / isaliye jo aisA mAnate haiM ki "sUrya pazcima samudra meM praveza karake pAtAla mArga se hokara, puna: pUrva samudra meM udita hotAhai" so isa saiddhAnika kAna se unakA isa prakAra kA kathana nirasta ho jAtA hai isa prazna kA uttara sUtrakAra ne isa atidezamukha ke dvArA diyA hai-'jahA paMcamazae paDhame uddese' jisa prakAra isI jambUdvIpa prajJAsi ke paMcamazataka meM prathama uddezaka meM kahA gayA hai usI prakAra se sUrya ke udaya asta ke sambandha meM yahAM para bhI jAnanA cAhiye paMcamazataka ke prathama uddezaka kA prakaraNa "jAva Nevatthi ustappiNI avaTieNaM tattha kAle paNatte" samaNAuso" isa sUtra taka kA yahAM grahaNa karanA cAhiye jijJAsuoM ke nimitta hama vahAM kA vaha prakaraNa dasajoyayA' bhumati mA adhAtivAma mAlI cha. methI 2 mA prabhArI mAne che ke "sUrya pazcimasamudramAM praviSTa thaIne pAtAla mArgamAM thaIne punaH pUrva samudramAM udaya pAme che. te A saidrAntika kayanathI temanuM A jItanuM kathana nirasta thalaya che. 20 prazna uttara suu|4 re mA gatiza bhubha mAthyo hai-'jahA paMcama sae praDhame uddese' re prabhArI dI5 prazasinA 5 yama zatanA prathama dezamA kahevAmAM AveluM che, te pramANe ja sUryanA udaya-astanA saMbaMdhamAM ahIM paNa jANavuM me. pAyama Adl prathama deza44 542 'jAva Nevasthi utsAppaNI avaTTieNaM
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakANikA TIkA-saptamavakSaskAre sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 235 pavvayassa puritthimapacatthimeNa jANiyA duvAlasamuhuttA rAI bhavai, haMtA, goyamA ! jayANa bhaMte ! jaMbudove dIve jAba dubAlasAhuttA rAI bhavai, jayANaM aMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavayassa purathimeNaM ukosae aTThArasamuhutte divase' bhavai jAva tayANaM jaMbuddove dIve dAhiNeNaM jAva rAI bhavai, jayANe bhaMte ! jaMbuddI ve dIve dAhiNaddhe aTThArasa muhuttAgaMtare divase bhavaI, tayANaM uttaraddhe aTThArasAhuttANatare divase bhavai, jayANa uttaraddhe aTThArasaM muDuttANaMtare divase bhavai tayANaM jaMbudAve dIve maMdarassa pavyayasta purasthimeNaM sAiregA duvAlasAhuttA rAI bhavai, InA, goyamA ! jayANaM jaMbuddIve dIre jAva rAI bhatai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pandhayassa puratyimeNaM aTThArasamuhattANatare divase bhavai, tayANaM paccasthimeNaM aTThArasamuhattANatare divase bhavai, jayANaM paccatthimeNaM tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavayassa uttaradAhigeNaM sAiregA duvAlasAhuttA rAI bhavai, evaM ee kameNaM u sAreyavyaM / sattarasamuhutte divase terasamuhunA rAI sattAsamuhuttANatare divase sAiregA terasamuhuttA rAI, solasamuhutte divase coddasamuhattA rAI solalamuhattANatare dirase sAiregA codasamuhuttA rAI pArasamuhutte divase paNgarasamuhattA rAi, paNNarasamuhuttANatare dina se sAiregapaNNarasamuhuttA rAI,codasamuhutte divase solasamuhuttA rAI bhavai, jayANaM codasamuhutta.Natare divase bhavai tayANa sAtiregA solasAhuttA rAI bhavai, jayANaM terasamuhute divase bhavai tayANe sattaramuhuttA rAI bhavai, jayaHNaM terasamuhuttANatare divase bhavai tayANaM sAtiregA sattarasamuhuttA rAI bhavai / jayANaM bhata / javuddIve dIve dAhiNaddhe jahaNNara duvAlasamuhutte divase bhavai taya gaM uttaraddha vi| jayANaM bhate ! jaMbuddIve dIve uttaraddhe jahaNNaeNaM duvAlamuhutte divase bhavai layANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pabdhayassa purathimapaccatthimeNaM uka siza aTThArasAhuttA rAI bhavai, haMtA goramA! evaM uccAraeyavvaM jAva rAI bhavai / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarapurathimeNaM duvAlasamuhutte divase bhava jayANaM paccatthimeNavi jahagae duvAlasamuhutte divase bhavai, jayANaM paccatthiye jahaNNaeNa duvAlasamuhutte divase bhavahatayANa jaMbuddIve dAba madarassa pAyAsa uttaramAhiNeNaM ukkosiyA aTThArasamuhatA rAI bhAi ? haMtA, goyamA ! jAva rAI bhavai / jayANaM bhane ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddha vAsANaM paDhame samae pADavajjai tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM paDhame samae paDibajjai jayANaM uttaraddha vAsANaM paDhameM samae paDivajA, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimapaccatthimeNaM arNatarapurekkhaDasamayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivajai ? haMtA, goyamA ! jayANaM bhaMte ! jaMbu vi dAve dAhigaddhe vAsANaM paDhame samae paDivajai taheva jAva paDiyajjai / jayA jabudIva dIve maMdarassa pAya purathimeNaM vAsANaM paDhame samae paDivAjA tayANaM paccatthimeNavi vAsANaM paDhame samae, tayANaM jAva maMdarasta pavyayassa uttaradAhijeNaM aNaMtarapacchAkaDasamayaMsi vAsA paDhame samae paDivaNNe bhavai ? haMtA, goyaa| jayANaM bhaMte ! jabuddIve dIve maMdarassa purathimegaM evaM ceva sa uccAreyavvaM nAva paDivaNNe bhavai / evaM jahA samaraNaM abhilAvo bhaNibho pAsA tahA zrAvaliyAe vi bhANiyabyo, ANApANaNa
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ___ jambUdvIpaprakAsana vi, thoveNa vi, laveNa vi, muhattega vi, ahoratteNa vi, pakkheNa vi, mAseNa vi, uUNa vi, eesi savvesiM jahA samayassa amilAyo tahA bhANiyavyo / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve hemaMtANaM paDhame samae paDivajjA, jaheva vAsANaM abhilAyo taheva hemaMtANa vi, gimhANa vi, bhANiyanyo jAva uttarANa vi, evaM ee tiNNi vi, etesi tIsaM AlAvagA bhANiyavyA / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pandhayassa dAhiNaddhe paDhame ayaNe paDivajjai tayANaM uttara vi paDhame ayaNe paDivajjai jahA samaeNaM abhilAvo taheva ayaNeNa vi bhANiyavyo, jAva aNaMtarapacchAkaDasamayaMsi paDha me ayaNe paDivaNNe bhavai, jahA ayaNeNaM abhilAvo tahA saMghacchareNa vi bhANiyabyo, jueNavi vAsasapaNa vi vAsa mahasseNa vi vAsasayasahasseNavi puvvaMgega vi puvveNAvi tuDiyaMgeNa vi tuDieNa vi, evaM puvve pubbAMge tuDie tuDiyaMge avave azvAMge huhue huhUyaMge uppale uppalAMge paDa me paDamaMge Nalige NaliyaMge atthaNiure 2 aDae2 Naue2 pauebha2 culiea2 sIsapaheliya2 palibhovameNavi sAgarovameNavi bhANiyabyo / jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAriNaddhe paDhamAmosappiNI paDivajjai tayANe uttaraddhe vi paDhamA osappiNI paDibajjai jayANaM uttaraddhe paDhamA tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimapaccarithameNaM Nevatthi osappiNI Nevatiya ussapiNI avaTTieNaM tattha kAle paNNatte samaNAuso !, haMtA goyamA ! taM ceva uccAreyavvaM jAva samaNAuso ! jahA ossappiNIe AlAvago bhaNiyo evaM ussappiNIe vi, bhANiyanvo tti' etatparyantaM paJca mazatakaprathamodezakaprakaraNasya mUlaM yAvatpadena gRhyate / (asya cchAyA-yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNArdhe divaso bhavati tadA khalu uttarArddha'pi divaso bhavati, yadA khalu yahAM prakaTa karate haiM vaha prakaraNa isa prakAra se haiM-'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhi Naddhe divase bhavaDa tayANaM uttaraddhe vi divase avaI' gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jaba isa jambU dvIpa nAmake dvIpameM dakSiNArddha meM dakSiNadi. gbhAga meM divasa hotA haiM to kyA taba uttarArdha meM bhI divasa hotA hai ? 'jayANaM bhaMte ! uttaraddhe divase bhavai, tayANaM jaMbuddIce dIye maMdarassa pavvayassa purasthimapaccatthimeNaM rAI bhavaI he bhadanta ! java uttarArdha meM divasa hotA hai to kyA tava isa jaMbUdIpa nAmake dIpa meM maMdara parvata kI pUrva pazcima dizA meM rAtri hotI tattha kAle paNNatte samaNAuso' 20 sUtra sudhA mI asA 42vu naye. jAsumo . bhATa same te 2 matra pra48 4Iya chI. te 54211 mA prabhArI cha-'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNadve divase bhavai tayANaM uttaraddhe vi divase bhavaI' gautamasvAmI prabhune evI rIte prazna karyo che--ke bhadaMta | jyAre A jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM, dakSiNAddhamAM, hakSie bhAgamA hivasa Doya che tyAre zu. uttarAbhA pahisa hoya che ? 'jayANaM . bhaMte ! uttaraddhe divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimapaccatthimeNaM rAI mahuM he bhavaMta! jyAre uttarAddhamAM divasa hoya che. tyAre zuM A jaMbudvipa nAmaka dvIpamAM, maMdara parvatanI pUrva-pazcima dizAmAM rAtri hoya che? enA javAbamAM prabhu
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 237 uttarArddha divaso bhavati tadA khallu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa pazcimena rAtri bhavati, hanta gautama ! thadA khalu jambUdvIpe dvIpe dakSiNA. divaso bhavati yAvadrAtri bhavati / yadA khala bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAM divaso bhavati tadA khallu pazcimAyAmapi divaso bhavati yadA khalu pazcimAyAM divaso gavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasyottaradakSiNasyAM rAtri bhavati, hanta gautama ! yadA khalu jambUdvIpe dvIpe hai ? isake uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'haMtA goyamA ! jayANaM jaMbuddIve dAhiNaddhe divase jAva rAi bhavai' hAM gautama ! jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM dakSiNArdha meM divasa hotA hai tava uttarArdha meM bhI divasa hotA hai aura jaba uttarArdha meM divasa hotA hai taba maMdara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM rAtri hotI hai| 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIvedIve maMdarassa pavvayassa purasthime NaM divase bhavai, tayANaM paccatthimeNa vi divase bhavaI' he bhadanta ! jaMbUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita mandara parvatakI pUrva dizA meM jaba divasa hotA hai taba piccatthimeNa vi divase bhavaI' pazcima dizA meM bhI divasa hotA hai kyA? aura 'jayANaM paccatthimeNaM divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayasla uttaradAhiNeNaM rAI bhavaI' jaba pazcima dizA meM divasa hotA hai taba kyA jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI uttara aura dakSiNa dizA meM rAtri hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'haMtA, goyamA! hA~ gautama! aisA hI hotA hai arthAt jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita mandara parvata ko pUrva dizA meM divasa hotA hai taba pazcima dizA meM bhI divasa hotA hai aura jaba pazcima dizA meM divasa hotA hai taba jambUdvIpa nAmake gautamanAmIna 43 cha-'haMnA goyamA ! jayANaM jaMbuddIve dAhiNaddhe divase jAva rAi bhavaI' i, gautama! jyAre jaMbUvIpa nAmaka dvIpamAM dakSiNuddhamAM divasa hoya che tyAre uttarAddhamAM paNa divasa hoya che ane jyAre uttarAddhamAM divasa hoya che, tyAre maMdara parvatanI pUrva ane pAzcamAhAmA nihAya cha. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pabbayasa purathimeNaM divase bhavai, tayANaM paccatthimeNa vi divase bhavaI' 7 mata ! pUrI5 nAma dIpamA sthata ma425 tanI zAma sahAya che tyAre paccatthimeNa vi divase bhavaI' | pazcimahizAmA 5 saya cha ? bhane, 'jayANaM paccatthimega divase bhavai tayANaM jaMbuddIve dIve maMdAsa pavvayasta uttaradAhiNeNaM rAI bhavaI' ||re pazcimAhizAma havasa thAya che tyAre zuM jabUDhIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI uttara ane dakSiNadizAmAM rAta loya cha ! bhenA zyAma prabhu cha-'haMtA goyamA !' i, gautama! mA prabhArI hoya che. eTale ke je bUDhIpa nAmaka dvIpamAM sthita maMdara parvatanI pUrva dizAmAM divasa hoya che tyAre pazcima dizAmAM paNa divasa hoya che ane jyAre pazcima dizAmAM divasa hoya che tyAre jaMbudvipa nAmaka dvIpamAM sthita maMdara parvatanI uttara ane dakSiNadizAmAM rAtri
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ amvRddhIpaprazasistra mandarasya parvatasya pUrnabhayaM divaso yAvat rAvibhAti, yadA khalu bhAnta ! jambUdvIpe dvIpe dakSigAI utpano'STAdazamuhattoM divayo bhAti tadA khalu uttarAddhe'pi utkRrpato'STAdaza muhUtto divaso mAti, yadA khalu uttarArdai utkRSTato'STAdazamuhartA divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvasyAM pazcimAyAM japanyA dvAdazamuhartA rAnirbhavati ? haMta gautama ! yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe yAvad dvAdazamuhartA rAtri bhavati / yadA khalu bhadanta ! dIpa meM sthita mandara parvatakI uttara aura dakSiNa dizA meM rAtri hotI hai 'jayANa jaMbuddIve dIve maMdarassa pavyayassa purasthimegaM divase jAba rAI bhavaI yahI yAta isa sUtrapATha dvArA prabhu kI ora se uttara rUpa me prakaTa kI gaI hai| 'jayANaM bhaMte! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe ukkosae aTThArasa muhutte divase bhavai, tayANaM uttaraddhe vi ukosae avArasamuhale divale bhavaI he bhadanta ! jaba jambUdIpa nAmake dvIpa meM dakSiNa vibhAga meM utkRSTa rUpa se muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArdha meM bhI utkRSTa rUpa 18 muhUrta kA divasa hotA hai aura 'jayANaM uttaraddhe ukkosae aTThArasamuhutta divase bhavai, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayasta purathima. paccatthimeNaM jahaNiyA dubAlasamuhattA rAI bhavaI' jaya uttarArddha meM utkRSTa divapta 18 muhatakA hotA hai taba kyA jambUdIpa nAmake dvIpa hai mandaparvata kA pUrva pazcima dizA meM jaghanya 12 muhUrta kI rAtri hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM'haMtA goyamA' hAM gautaSTha! aisA hI hotA hai-jaba meru kI dakSiNa dizA meM aThAraha muharta kA divasa hotA hai taba usakI uttara dizA meM bhI 18 muhUrta kA divasa hotA hai aura jaba meru kI uttara dizA meM 18 muhUrta kA divasa hotA hai taba isa jambUdvIpa nAmake dvIpameM mandara parvata ke pUrva bhAgameM aura pazcima bhAga meM jaghanya soya che. 'jayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa patrayasta purasthimeNaM divase jAva rAI bhavaI' me pAta mA sUtra 4 prabhume 548 2. 'jayANaM bhaMte / javudove dIve dAhiNaddhe ukkosae aTArasa muhutte divase bhavai, tayANaM uttaraddhe vi ukkosae advArasa muhutte divase bhavaI' 3 bhadaMta! A jaMbudvIpa nAmaka kaMpamAM dakSiNa dibhAgamAM utkRSTa rUpathI 18 muhUrtane divasa hoya che tyAre uttarArdhamAM paNa utkRSTa rUpathI 18 muhUrtane divasa hoya che ane 'jayAMNaM uttaradve unakosae advArasa muhutte divase bhavai, tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimapaccatyimeNaM jahaNiyA duvAlasamuhuttA rAI bhavai' re uttarAbhATa divasa 18 muhUnane zAMya che tyAre zuM jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrvapshcimhishaam dhanya 12 mutanA zaniboya cha 1 sanA uttarabhAM prabhu 4 cha-'haMtA goyamA 'cha, gautama / mAma 1 thAya che. nyAre bhanI kSihizAmA 18 mutanA divasa hoya che tyAre tenI uttara dizAmAM paNa 18 muhurta divasa hoya che. ane tyAre merunI uttaradizAmAM 18 muhUrtane divasa hoya che tyAre A jaMbudvIpa nAmaka
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 239 jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAmutkarpato'STAdazamuhUrtI divaso bhavati yAvat tadA khala jambUdvIpe dvIpe dakSiNasyAM yAvadvAtriM bhIti / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNArddha aSTAdazamuhUrttAnantaro divaso bhavati tadA khala uttarasya m aSTAdaza muhUrttAnantaro divaso bhavati, yadA khalu uttara 'STAdazamuhUrttAnantaro divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAM sAtirekA dvAdazamuhUrttA rAtrirbhavati ? iMta gautama ! yadA khala jambUdvIpe dvIpe yAvadrAtrirbhavati yadA khala bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvasyA maSTAdazanta divaso bhavati tadA khalu paciNAyAm0 yadA khalu pazcimAyAM tadA khala jambUdvIpe dvIpe ndarasya parvatasyottarasyAM dakSiNasyAM sAtirekA dvAdazamuhUrttA rAtriti evametena krameNotsArayitavyam / saptadazamuhUca divasaH trayodazamuhUrttA rAtriH saptadazamuhUrttAnantaro divasaH sAtirekatrayodaza muhUrttArAtriH SoDazamuhUrtI divasa caturdazamuhUrttA rAtri: poDazamuhUrttAnantaro divasaH sAtireka caturdazamuharttA rAtriH paJcadazamuhUrtI divasaH paJca. dazamuhurttA rAtriH, paJcadazamuhUrttAnaMvaro divasaH sAtireka paJcadazamuhUrttA rAtriH caturdazamuhartI divasa : poDazasuhUrttA rAtriH caturdazamuhUrttAnantaro divasaH sAtirekapoDazamuhUrttA rAtri rbhavati trayodazamuhUrttI divasaH saptadazamuhUrttA rAtriH trayodazamuhUrttAnantaro divasaH sAtireka saptadazamuhUrttA rAtriH / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNAdeM jaghanyo dvAdazamuhUrtI divaso bhavati tadA khalu uttarAddhe'pi, yadA khalu uttarArddhe'piM0 tadA khala jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvasyAM pazcimAyAm utkRSTa aSTAdazamuhUrttA rAtrirbhavati ? haMta gautama ! evamevoccAra citavyaM yAvad rAtrirbhavati / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya pUrvasyAM jaghanyo dvAdazamuhUrttI divaso bhavati tadA khalu pazcimAyAmapi yadA khalu pazcimAyAmapi tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasyo tarasyAM dakSiNasyAmukRSTA aSTAdazamuhUrttA rAtrirbhavati : inta gautama ! yAvadrAtri vati, yaza kha bhadata ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNA varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate, tadA khala utarArddhe'pi varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate yadA khala uttarArddhe'pi varpANAM prathamaH samayaH pratipardha me tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarer area pUrvasyAM pazcimAyA manantarapuskRtasamaye varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate hanta gautama ! yadA sa bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNA varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate tathaiva yAvat pratipadyate / yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyAM varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate tadA khalu pazcimAyAmapi varSANAM prathamaH samayaH, yaddA khalu pazcimAyAM varSANAM prathamaH samayaH tadA khalu yAvanmandarasya parvatasyodakSiNecaye varSANAM prathamaH samayaH pratipanno bhavati, hanta gautama ! yadA khala bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandaras ya parvatasya pUrvasyAm evameva sarva muccArayatavyam yAvat pratipanno bhavati / evaM yathA samayenAbhilASo bhaNito varSANAM tathA Avali - kayA'pi bhaNitavyaH / AnataprANatenApi, svokenApi lavenApi muhUrttanApi ahorAtreNApi,
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprazasisne 240 pakSaNApi mAsenApi, RtunA'pi eteSAM sarveSAM yathA samayasyAmilApa stathA bhnnitvyaaH| yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe hemantA prathamaH samayaH pratipaya te dathaiva varSAmAmabhilApa stathaiva hemantenApi grIpmeNApi bhaNitavyaH yAvaduttareNa evayete traye'pa, eteSAM triMzadabhilApAH bhnnitvyaaH| yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSi. NAH prathamamayanaM pratipadyate, tadA khallu uttarArddha'pi prathamamayanaM pratipadyate, yathA samayenAmilApa stathaivAyane nApi bhaNitavyo yAvadanantarapazcAt kRtasamaye prathamamayanaM pratipannaM bhavati / yathA'yanenAmilApa stathA saMvatsareNApi bhaNitavyaH yugenApi varSazatenApi, varSa sahasregApi varSazatasahasreNApi, pUGginApi pUrveNApi truTitAGgenApi truTitenApi, evaM pUrvara truTitam 2 aDaDam 2 avaram 2 hahUkam 2 utpalam 2 padmam 2 nalinam 2 arthanipuNam 2 cUlikaMca 2 zIrSaprahelikaM ca 2 elyopamenApi sAgaropameNApi bhaNitavyaH / yadA khala bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNAI prayamA avasarpiNI pratipadyate, tadA khalu uttarArddha'pi prathamA avANI pratipadyate, yadA khalu uttarArddha prathamA tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvasyA pazcimAyAM naivAsti avasarpiNI naivAsti utsarpiNI, avasthitaH khalu tatrakAla: zramaNAyuSman ! he gautama ! tadevoccArayitavyaM yAvat zramaNAyuSmana ! yathA avasarpiNyA AlApako bhaNitaH evaM utsarpiNyA api bhaNitavya iti / etatparyantaM yAvatpadagrAhya paJcamazatakIyaprakaraNasya chAyA // samprati etatprakaraNasya vyAkhyAnaM prastUyate-tathAhi-athoktakSetra vibhAgAnusAreNa rAtridivasavibhAga darzayitumAha-'jayANa' ityAdi, 'jayANaM bhaMte' yadA-yasminakAle khalu bhadanta ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe-sarva dvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'dAdiNaddhe divase bhavai' dakSi NAddha dakSiNadigu vibhAge divaso bhavati, 'tayANaM uttaraddhe vi divase bhavai tadA khalu tasmin samaye uttarAddhe'pi divaso gavati ephasya sUryasyaikasyAM dizi maNDalacAre aparasya mUryasya 12 muhUrta kI rAtri honI hai / 'jayANaM bho ! jaMdhuddIve dIve mandassa pavvayassa. purathimeNaM ukkopsae adhArasamuhutte divase bhavai, jAva tathANaM jaMbuddIve dIve dAhiNeNa jAvarAI bhavaI' he bhadanta ! jaba jaMbudvIpa nAmake dvIpa meM andara parvata kI pUrva dizA meM utkRSTa aThAraha muhUrta kA divasa hotA hai taba pazcima dizA meM bhI 18 muhartakA utkRSTa divasa hotA hai aura jaba pazcima dizA meM 18 muhUrta kA utkRSTa divasa hotA hai taya jambUddhopa nAmake dvIpa meM sthita sumeru parvata kI uttara dvIpamAM maMdara parvatanA pUrva bhAgamAM ane pazcima bhAgamAM jaghanya 12 bAra muhUrtanI rAtri hoya che. 'jayANaM bhaMte! jaMbuddIve dIve mandarassa pavyayassa puratthimeNaM unakosae advArasa muhutte divase bhavai, jAva tayANaM jaMbudIve dIve dAhiNeNaM jAva rAI bhavaI' hai mht| tyAre ja bUdIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva dizAmAM utkRSTa 18 muhUrtane divasa hoya che tyAre pazcima dizAmAM paNa 18 muhUrtane utkRSTa divasa hoya che ane jyAre
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 24 pUrvasUrya saMmukhInAyAme vAparasyAM dizi maNDacArasaMbhavAt 'jayANaM paJcasthimeNa divase bhavai' yadA khalu pazcimAyAM dizi divaso bhavati 'tayANaM' tadA khalu 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNeNaM rAI bhavaI' mandarasya meroH parvatasyottaradakSiNena uttarasyAM dakSiNasyAM dizi rAtri bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' haMta gautama ! 'jayANaM jaMbuddIve dIve' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe 'maMdara patra purasthimeNaM jAva rAI bhavaI' mandarasya parvatasya pUrveNa pUrvasyAM dizi yAvadvAtrirbhavati atra yAvatpadena pUrvasyAM divaso bhavati tadA khalu pazcimAyAmapi divaso bhavati, yadA khala pazcimAyAM dizi divaso bhavati tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasyottarasyAM dakSiNasyAM ceti praznavAkyasya saMgraho bhavatIti uttaram / 'jayANaM bhaMte ! jaMbudIve dIve' yadA khala bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe 'vAhiNaddhe ukosae advArasamuhute divase bhava' dakSiNA mero IkSiNadig vibhAge utkarSato'STAdazamuttau'STAdazamuhUrttapramANako divasaH - dinaM bhavati 'tANaM uttaraddhe vi ahArasamuhutte divase bhavai' tadA yasminkAle mero dakSiNa bhAge'STAdazamuhUrtta pramANako divaso bhavati tasminkAle khalu uttarArddha meroruttara - bhAge'pi utkarSano'STAdazamuhUrtta pramANako divaso bhavati 'jayANaM uttaraddhe ukkosae aTThArasamuhutte divase bhava' yadA khalu uttarArddha mandarasyottarabhAge aSTAdazamuhUrttapramANako divaso bhavati atra dakSiNArddhe uttarArddhe cobhayatrApi arddhazabdo bhAgavacana stena merordakSiNabhAge uttara bhAge cetyarthaH arddhazabdasya bhAgamAtrArthatvAt yadi kadAcita mero dakSiNArddhe utarArddhe ca samagra eva divasaH syAt tadA kathaM pUrveNApareNa ca rAtriH syAditi vaktuM yujyeta - arddhadvayagrahaNena aura dakSiNa dizA meM 12 muhUrta pramANavAlI jaghanya rAtri hotI hai / isa taraha kSetra parAvRti se divasa rAtri ke pramANa viSaya meM praznottara vAkya kA samanvaya karake saba acchI taraha se samajha lenA cAhiye sUtra meM jo uttarArdha aura dakSi NArdha aise zabda Aye haiM mo vahAM ardha zabda bhAgakA vAcaka jAnanA cAhiye AdhekA vAcaka nahIM / sUrya ke 184 maMDala hote haiM inameM jambUdvIpa meM 65 maMDala haiM 119 maMDala lavaNa samudra meM haiM / sUrya jaba sarvAbhyantara maMDala meM pahuMca kara gati kriyA karatA hai taba divasa 18 muhUrta kA hotA hai aura jaba srvbaahypazcimadizAmAM 18 muhUtanA utkRSTa divasa hoya che tyAre jamUdrIpa nAmaka dvIpamAM sthita sumeruparyaMtanI uttara ane dakSiNadaeNizAmAM 12 muhUta pramANavALI jaghanya rAtri hoya che. A pramANe kSetra parAvRttithI divasa-rAtrinA pramANu viSayamA pragnettara vAkyanA samanvaya karIne badhu sArI rIte samajI levu joIe. sUtramAM je uttarA ane dakSiNAddha evA zabdo AvelA che. adha zabda tyAM bhAganA vAcaka che, evuM jANavu' joIe. ardhAnA vAcaka A zabda nathI. sUryaMnA 184 maDaLAM hoya che AmAM ja mUDhIpamAM 65 maDaLA che. 119 maDaLe lavasamudramAM che. sUya' jyAre sarvAzyatara maDaLamAM pahoMcIne 40 31
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 ambUdvIpamAsika sarvakSetrasya gRhItatvAda, vasmAt dakSigA di zabdena dakSiNAdi bhAgamAtrameva jJAtavyaM natu arddhamitI 'tayANaM jaMbuddIce dIve maMdaradAsa pavyayassa' tadA tasminkAle yasmin kAle merodakSiNottaramAge aSTAdazamuhUrtapramANako divaso bhavati tasminkAle mandarasya mandaranAma: kasya parvatasya 'puranthimapaJcatthimeNaM' pUrvapazcimena pUrvasyA pazcimAyAM pUrvabhAge pazcimabhAge vetyarthaH, 'jahANiyA duvAlasAhuttA rAI bhavaI' jayanyikA atizayena jaghanyA svalpA dvAdazamuhUrtA-jaghanyena dvAdazahUrtapramANA rAmi bhavati tatraikasyApi sUryasyAmAvAdityevaM phAkyA praznaH, bhagavAnAha-'hatA' ityAdi, 'hatA goyamA inta gautama ! yadA khalu mero dakSiNabhAge aSTAdazahUrtapramANo dinaso bhavati, yadA khalu merorucarabhAge'pi aSTAdaza muhUrtapramAlako divaso bhavati tadA asmin jampUdvIpe mandasya pUrvamAge mandasya pazcimaAge ca jayanyA dvAdazasuhasaMpramANA rAtri bhavatIti bhagavata uttaramiti / samprati kSetra parAvRtyA divama trivibhAgaM praznayanAha-'jayANaM bhaMte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte' yadA khalu bhadanta ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'maMdarassa patrayasta purasyigaNaM' mandarasya mandarAmakasya parvatasya pUrveNa pUrvasmin diga vibhAge 'ukosae aTThArasamuhune divase bhavai' utkarpato'STAdaza muhartta:-aSTAdazamuhUrta pramANako divaso bhavati 'jAna tayANaM jaMbuddIve dIve' yadA khalu mandaraparvatasya pazcimadira bhAge utkarpato'STAdazamuhUrtapramANako divaso avati yadA khallu pazcima bhAge'STAdazahUttoM divaso bhavati etatparyantaM yAvat padagrAhya bhavati, tadA khalu jambUdvIpe dvIpe 'dAhiNeNaM jAva rAI bhavai' ikSiNena-dakSiNasyAM dizi jaghanyA dvAdazahatI rAtri bhAti yadA khalu dakSiNasyAM dvAdazamuhUrtapramANA rAtri bhavati tadA merorucarabhAge dvAdazAhatapramANA rAtri bhavati maNDala meM sUrya honA hai taba sabase kama divasa 12 suharta kA hotA hai phira dvitIya maNDala se lekara hara eka maMDala meM eka mahata ke 61 bhAgoM meM se 2-2 bhAga pramANa vRddhi hote hote 183 2 maNDala para 6 cha muharta baDha jAte haiM / isa prakAra aThAraha muhUta kA divasa utkRSTa rUpa se hotA hai aura rAtri taba 12 muhUta kI hotI hai| isa taraha ahorAta ke 30 muhUrta ho jAte haiM kyoMki? ahorAta 30 muharta kA hotA hai| jaba 18 muharta kA divasa hotA hai taba 12 muhUta kI rAtri hotI hai aura jaba 18 muhUrta kI rAtri hotI hai-taba 12 muhUrta kA dina hotA hai gati kriyA kare che tyAre divasa 18 suhane thAya che ane jyAre sarvabAhyamaMDaLamAM sUrya hoya che tyAre sauthI kama samayane divasa 12 muhUrtane hoya che. pachI dvitIyamaMDaLathI mAMDIne dareka maMDaLamAM eka muhurtanA 61 bhAgamAMthI 2-2 bhAgapramANe vRddhi thatAM 183mA maMDaLa upara 6 muhUrta vadhI jAya che. A pramANe 18 muhartA divasa utkRSTa rUpathI hoya che ane rAtri tyAre 12 muhUrta jeTalI hoya che. A pramANe aherAtanA 30 muhurta thAya che kemake 1 ahorAta 30 muhUrtanuM thAya che. jyAre 18
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 243 tadA meroH pUrvapazcima bhAge'STAdazahUrtapramAko divaso bhavatIti, evaM prakAreNa kSetraparAvRtyA divasAnipramANaviSaye praznottaravAkyasya samanvayaM kRtvA sarva rAjyam jJAtavyam iti sAmAnyato divasarAtrivinAna iti / atra khalu sUryasya caturazItyadhikaM maNDalazataM bhavati, tatra kiLa jambUdvIpamadhye paJcapaSTimaNDalAni bhavanti ekonaviMzatyadhikaM ca zataM maNDalAMnA lavaNasa draSadhye bhavati, tatra yadA sUryaH sarvAbhyantaramaNDale tadA'STAdazamuhUrtapramANako divaso bhavati, yadA tu sarvavAhye saNDale tadA'STAdazahUrtapramANako divaso bhavati, tatazca dvitIyamaNDalAdArabhya pratimaNDala dvAbhyAM muhUttakapaSTibhAgAbhyAM divasasya vRddhau vyazItyadhikazatatamamaNDale par3a muhUrtA varddhante ityevaM prakAreNASTAdazamuhUrta pramAko divasa utkarSato bhavati ata eva tadA dvAdazahUrtA rAni bhavati triMzanguhUrtamAtrapramANakatvAdevAhorAtrasya eSu yadA aSTAdazamuhUttoM divasa stadA dvAdazamuhUttI rAtri yaMdAtu dvAdazamuhUttoM divasa stadA'STadazahUrtA rAni bhapatIti / samprati-divasarAyovRddhihAsavipaye praznayanAha-'jayANaM bhalai' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dove' yadA khala bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe-sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'dAhigaddhe aTThArasa muhuttANaMtare divase bhavai' dakSiNA -mero dakSiNabhAge aSTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati, yadA khalu sarvAbhyantaramaNDa lAnantare maNDale sUrya bhavati tadA muhUrttakaSaSTi bhAgadvayahIno'STAdazamuhUttoM divase bhavati sa cASTAdazamuhUdinantaroaSTAdazamuhUrtAnantara iti kathyate iti / 'tayANaM uttaraddhe vi aTThArasamuhuttANatare divase bhavaI' tadA khalla mandaraparvatasyottarArddha-uttaramAge'pi aSTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati 'jayANaM utta___ 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIce dIye' hai badanta ! jana isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM 'dAhiNaddhe aTThArasa muhuttA gaM dibale avaha' bheru ke dakSiNa bhAga meM aThAraha muhUrtAnantara 18 muhUrta se kuchaphama pramANa kA divasa hotA hai arthAt yahAM jaba sarvAbhyantara maMDala se anantara maNDala meM sUrya hotA hai jAtA hai taba eka muhUrta ke 61 bhAgoM meM se bhAga hIna aThAraha mula kA dina hotA hai so vahI dIna aSTAdaza muhUrta se anantara hone ke kAraNa aSTAdaza muhUrta se kuchakama pramANa ghAlA hone ke kAraNa aSTAdaza muhAnantara kahA gayA hai 'tayANaM uttaraddhe vi aTThArasamuhuttANatare didhale bhavaI taba mandara parvala ke uttara digbhAga meM bhI 18 muhUrtane divasa thAya che. tyAre 12 muhUrtanI rAtri thAya che. ane jyAre 18 suhartAnI rAtri thAya cha tyAre 12 muDUta nAhisa thAya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve' RE! nyAre 20 zrI5 nAma dIpamA 'dAhiNaddhe advArasa muhuttANatare divase bhavaI' bhenA dakSiNa bhAgamAM 18 muhUrtAnantara 18 muhUrta karatAM kaMIka kama pramANane divasa thAya che. eTale ke ahIM jyAre sabhyataramaMDaLathI anaMtaramaMDaLamAM sUrya gati kare che tyAre eka muhUrtanA 61 bhAgamAMthI 2 bhAgahIna 18 muhUrtane divasa hoya che. te teja
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapratistre 2che raddhe aTThArasamuhuttANatare divase bhavaI' yadA khalu uttarArddha-mandaradigrabhAge aSTAdazamuhartAnantarA-aSTAdazamuhUrtAt mizcimyUno divaso bhavati, 'tayANaM jaMbuddIce dIve maMdarassa pavyayassa purathimeNaM sAiregA duvAlasamuhuttA rAI bhavaI' vadA khalu mandarasya dakSiNe uttare yadA'STAdazamuhAnantaro divaso bhavati tasmin kA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa pUrva digravimAge sAtirekA-kiJcidapikA dvAdazamuhartA-dvAdazahUrtapramANA rAtri bhavati kimiti kAkyA praznA, bhagavAnAha-'haMta' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta, gautama ! 'jayANaM jaMbuddIve dove jAva rAI bhAi' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe yAvat mandarasya parvatasya dakSiNe bhAge uttare bhAge cASTAdazamuhUtAnantaro divo bhavati tadA jambUdvIpe mandaraparvatasya pUrvasyAM dizi sAtirekA dvAdazamuhartapramANA rAtri bhavatIti / muhAnantara divasa hotA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki sarvAbhyantara maMDala se anantara maMDala meM jaba sUrya pahuMcatA hai taba vahAM pUre 18 muhUrta kA dighasa nahIM hotA haiM kintu 61 bhAgoM meM se 2 bhAga kama 18 mahUrta kA divasa honA prArambha hojAtA hai isa taraha jaba dakSiNa digbhoga meM aisA hotA hai taba uttara digbhAga me bhI aisA hI divasa hotA hai aisA divasa hI aSTAdaza muhUrtAnantara divasa kahA gayA hai / 'jayANaM uttaraddhe aTThArasamuhattANatare divase bhavaI' he bhadanta ! jaya uttara digbhAga meM-andara parvata kI uttara dizA meM kuchakA 18 muhUrta kA divasa hotA hai 'tayANaM jaMbuddIce dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNaM sAiregA duvAlasamuhuttA rAI bhavaI' taba isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM 61 bhAgoM meM se 2 bhAga adhika 12 muhUrta kI rAtri hotI hai kyA? isake uttara meM prabhune kahA hai-'haMtA, goyamA !:jayANaM jaMbuddIve dIve jAva divasa aSTAdaza muhUrta pachI hovA badala aSTAdaza muhUrta karatAM kaMIka alapapramANavALe DovA ma TAiza muhUtAnantara 4AmA mAsa che. 'tayANaM uttaraddhe vi advArasa muhattANaMtare divase bhavaI' tyAre bhan425 tanA utta2 mAmA paY 18 muhUtAnantara divasa hoya che. tAtparya kahevAnuM A pramANe che ke sarvAtyaMtaramaMDaLathI anaMtaramaMDaLamAM jyAre sUrya pahoMcI jAya che tyAre tyAM pUrA 18 muhUrtane divama hotuM nathI paraMtu 61 bhAgamAMthI 2 bhAga kama 18 muhUrtanA divasano prAraMbha thAya che A pramANe jyAre dakSiNadibhAgamAM A pramANe thAya che tyAre uttaradimAgamAM paNa evA ja divasa thAya cha. mevA hivasana1 250TAiza muhUtAnantara visa avAma mAsA che. 'jayANaM uttaraddhe advArasa muhuttANaMtare divase bhavaI' hai mata ! nyAre uttahamA bhandarapatanI uttarahizAmA 46 4 18 bhukRtanA hivasa thAya che. 'tayANa jaMvudIve dIve maMdarassa pavyayassa purathimeNaM sAiregA duvAlasamuhuttA rAI bhavaI' tyAre 24 4mmUdI nAma dIyamA mhrparvatanI pUrva dizAmAM 6 bhAgamAMthI zuM 2 bhAga avika 12 muhUrtanI rAtri hoya che? manApAmamA prabhu 43 cha-'hatA, goyamA! jayANaM jaMbuddIve dIve jAva rAI bhavaI' ,
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 335 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam samprati kSetraparAvRtyA divasarAtryo vibhAgaM nyUnAdhikamAvaM ca jJAtuM praznayannAha'jayANaM bhaMte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pAyasa purathimeNaM' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya meruparvatasya pUrveNa pUrvasmin digvibhAge' aTThArasa. muhuttANaMtare divase bhavaI' aSTAdaza muhUrttAnantaro divaso bhavati 'tayANaM paJcasthiyeNa vi' tadA khalu mandarasya parvatasya pazcimena-pazcimadigvibhAge'pi aSTAdazamuhUrtAnantaro divaso bhavati 'jayANaM paccasthimeNaM' yadA khalu jambUdvIpe mandarasya parvatasya pazcimAyAM dizi aSTA. dazamuhUrtAnantaro divaso bhavati tayANa jaMbuddIve dIve maMdarasa pavvayassa' tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya-meroH parvatasya 'uttaradAhiNeNaM sAiregA duvAlasamuhuttA rAI bhavai' uttaradakSiNena uttarasyAM dakSiNasyAM ca dizi sAtirekA dvAdazamuhUrtapramANA rAtri bhavati tadA dvAbhyAM muhUrttakaSaSTibhAgAbhyAmadhikA dvAdazahUrtapramANA rAtri bhavati yAvatA yAvatA bhAgena rAI bhavai' hAM, gautama ! aisA hI hotA hai jaba jaMbUdvIpa nAmake isa dvIpa me mandara parvatake dakSiNa bhAga meM aura uttara digbhAga me kuchakama 18 muhUrta kA divasa hotA hai-taba jambUdvIpa nAmake isa dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM kucha adhika 12 muhUrta kI rAtri hotI hai| 'jayANa bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdasta paJcassa purathimeNaM adhArasa muhuttAgaMtare divase bhavaI' he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake isa dvIpa meM mandara parvatakI pUrva dizA meM kucha kama 18 muhUrta kA divasa hotA hai 'tayANe paccatthimeNavi' taba mandara parvata kI pazcima dizA meM bhI kucha kama 18 muharta kA divasa hotA hai aura jaba mandara parvata kI pazcima dizAmeM kucha kama 18 muhUrta kA divasa hotA hai tathANaM jaMbuddIve dIve aMdarasta paJcayasta uttaradAhiNaNaM sAiregA dubAlasamuhuttA rAI bhavaI' taba isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI uttara dizA meM aura dakSiNa dizA meM kucha adhika 12 muhUrta kI rAtri hotI hai kyoM ki jitane 2 bhAga se hIna divasa hone lagatA hai utane utane bhAga gautama! A pramANe ja thAya che. jayAre jaMbudvIpa nAmaka A kapamAM maMdara parvatanA dakSiNa bhAgamAM ane uttaradibhAgamAM kaMIkama 18 muhUrtane divasa thAya che tyAre jaMbudvIpa nAmaka A dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva dizAmAM kaMika adhika 12 muhUnI rAtri hoya che. ___'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNa advArasa muhuttANatare divase mAruM he bhadaMta ! jyAre jaMbudvIpa nAmaka A dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva dizAmAM kaMIka 4bha 18 mutanA havasa thAya che 'tayANaM paccatthimeNaM vi' tyAre ma25 tanI pazcimazAmA ma 18 bhutAnA hivasa dhAya che. 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavyayassa uttara dAhiNeNaM sAiregA duvAlasa muhuttA ra I bhavara' tyAre namUdI nAma: dvIpamAM maMdara parvatanI uttaradizAmAM ane dakSiNa dizAmAM kaMIka adhika 12 suhUrta jeTalI
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamcIpapratis - divaso hIyate tAvatA tApatA bhAgena rAtri caIte triMzanmuhRtalAdevAhorAtrasyeti / 'evaM eeNaM kameNaM U sAreyavvaM' evamityupasaMhAre evenAnantaroktena krameNa upAyena 'jayANaM bhNte| jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNAddhe-dakSiNabhAge sAtirekA dvAdazamuharttapramANA rAtri bhavatIti krameNa 'U sAreyavyaM' dinamAnaM istrIkAryam-dinamAne alpatA kartavyA, rAtrimAne vRddhiya kartavyeti / tAmeva dinamAnasya ikhatAM darzayitumAha-'sazarasa' ityAdi, 'sattarasamuhatte divase terasamuhuttA rAI' saptadazamuhattoM divasa strayodazamuhattI rAtriH yadA khalu sarvAbhyantaramaNDalAntaramaNDalAdArabhyaikatriMzattamamaNDalArddha sUryo bhavati tadA saptadazamuhUrto divaso bhavati pUrvoktaprakAreNa trayodazaputtapramANA rAtri. bhavati jiMzanmuhUrtamAtrapramANatpAdevAThorAtrasyeti / 'sattarasamuhUttANaMtare divase sAtiraMgaterasamuhuttA rAI' yadA khalla jambUdvIpe meroH dakSiNocaradigyibhAge saptadazamuha nantaro divaso adhika rAtri hotI jAtI hai| kyoMki ahorAta kA pramANa to 30 muharta kA hI hai| 'evaM eeNaM kameNaM U sAreyavyaM' isa prakAra ke kama se 'jayANaM bhaMte ! jaMyudIve dIve dAhiNadve' jaba jambUdvIpa nAmake dIpa meM mandara parvata kI dakSiNa dizA meM kucha adhika 12 muhUrta kI rAtri hone lagatI hai-taya dinamAna meM * hUsvatA Ane lagatI hai aura rAtrimAna meM vRddhi hone lagajAtI hai ise isa prakAra se sajhanA cAhiye-'sattarasanuhutte divase terasamuhuttA rAI' jaya 17 zuharta kA dina hotA hai taba 13 muhUrta kI rAta hotI hai jaba sarvAbhyantara maNDala se anantara bhaMDala ko lekara 31 veM maMDalArddha meM sUrya hotA hai, usa samaya 17 muhUrta kA divasa hotA hai aura 13 muharta kI rAtri hotI hai isa taraha hone se dina rAta kA pramANa 30 muhUrta kA ladha jAtA hai| sattarasamuhuttANatare divase sAti rega terasamuhuntA rAI' aura jaba isa jambUdvIpa meM mandara parvata kI pUrva pazcima rAtri hoya che kemake jeTalA jeTalA bhAgathI hIna divasa thavA mAMDe che teTalA teTalA bhAgathI adhika rAtri thatI jAya che. kemake ahorAtanuM pramANa te 30 muhurta jeTaluM ja che. 'evaM eeNaM kameNaM u sAreyavyaM' 5. prA2nA thI 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe' jyAre jaMbUDhIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI dakSiNadizAmAM kaMIka adhika 12 muhurta jeTalI rAtrI thavA lAge che tyAre dinamAnamAM hasvatA AvavA mAMDe che. ane rAtri mAnamAM vRddhi yA bhAMDaNe. bhA pAtane mevI zata sabhApI nAya. 'sattarasamuhutte divase terasa muhuttA rAI' yAre 17 muhUtanA vasa hoya che tyAre 13 bhutanI rAta bI. pAre sarvAbhyataramaMDaLathI anaMtaramaMDaLane laIne 31 mA maMDalAddhamAM sUrya hoya che te samaye 17 muhUrta divasa hoya che. 13 mahinAnI rAtri hoya che. A pramANe divasa-rAtanuM pramANa 30 bhuta ayita 35i CA ya. 'sattarasa muhuttANaMtare divase sAtirega terasamuhuttA iane jyAre bA jaMbudvIpamAM maMdara parvatanI pUrva-pazcimadizAmAM kaMIka adhika 13 muhUrta
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 247 bhavati tadA jambUdvIpe mandara parvatasya pUrvapazcimadigbhAge sAtirekA trayodaza muhUrttapramANA rAtri bhavatIti / tatra kaSaSTibhAgadvayahIna saptadazamuhUtepramANo divaso'yaM ca dvitIyAdArabhya dvAtriMzattamamaNDalAdeM bhavati evametra prakAreNAnantarasvapanyatrApi jJAtavyamiti / rAtrezca muhUrttekaSaSTibhAgadvayena hInatvAt sAtirekatvaM tena sAtirekatrayodazamuhUrttA rAtri bhanatIti / 'solasamuhutte divase' SoDazamuhUrtto divaso bhavati, 'cohamamuhuttA rAI' caturdazamuhUrttA rAtri bhavatIti / 'solasamuha tAnaMtare divase sAiregA caudasamuhuttA rAI' yadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNe uttare ca bhAge SoDazamuhUrttAnantaro divaso bhavati tadA mandarasya pUrve pazcime ca bhAge sAtirekA caturdazamuhUrtta pramANA rAtri rbhavati / 'paNNarasamuhutte divase' paNNarasamuhuttA rAI' yadA khalu dvinavatitamamaNDalA sUryo bhavati tadA pandarasya dakSiNe uttare ca paJcadazadizA meM kucha adhika 13 muhUrta kI rAtri hotI hai-taba divasa kucha kama 17 muhUrtta kA hotA hai yaha dvitIya maMDala se lekara 32 veM maNDalArddha meM hotA hai| isI prakAra se anantaratA anyatra bhI jAna lenI cAhiye rAtri pramANa meM muhUrteka paNThibhAga iya kI vRddhi hone se sAtirekatA hai aura divasa pramANa meM muhUrtakaSaSThi bhAgadaya kI hInatA hai isaliye kucha kama 17 muhUrta pramANatA hai 'solasamutte divase codasamuttA rAI' dvitIya maMDala se lekara 61 veM maMDalA meM 16 muhUrtta kA dina hotA hai aura 14 muhUrta kI rAtri hotI 'solasamuhastANaMtare divase sAiregA caudasamuhattA rAI' jaya jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI dakSiNa dizA meM aura uttara dizA meM kucha kama 16 muharta kA divasa hotA hai taba mandara parvata kI pUrva pazcima dizA meM kucha adhika 14 muhUrta kI rAtri hotI hai 'paNNarasamuhutte divase paNNarasamuhuttA rAI' jaba 92 veM maNDalArdha meM sUrya hotA hai, usa samaya mandara parvata kI dakSiNa dizA meM aura uttara jeTalI rAtri hoya che tyAre divasa kaiMka krama 17 muhUta jeTalA thaya che. A dvitIyamaLathI mAMDIne 32 mA maDalAddhamAM thAya che. A pramANe anaMtaratA anyatra paNa jANavI joie. rAtri pramANamAM muhUta ka SaSThibhAga dvayanI vRddhi DAvA badala sAtirekatA che ane divasa pramANamAM muhUtaka SaSThi bhAga DhacanI hInatA che ethI kaka kama 17 bhuhUrta prabhAgutA che, 'solasamuhutte divase codasamuhuttA rAI' dvitIyabha ubhAMdhI bhAMDIne 61 mA maDalAhumAM 16 murhutanA divasa hAya che ane 14 muhUta jeTalI rAtri DDAya che. 'solasamuhuttANaMtare divase sAiregA caudasamuhuttA rAI' kyAre mUdrIya nAbhA dvIpabhAM maMdarapava tanI dakSiNadizAmAM ane uttaradizAmAM kaMika kema 16 suhU'nA divasa thAya che tyAre maMdaraparyaMtanI pUrva-pazcimadizAmAM kaMika adhika 14 muhatu jeTalI rAtri hAya che. 'paNNarasa muhutte divase paNNarasamuhuttA rAI' jyAre 82 mAM sU hAya che, te samaye ma MdarapatanI dakSidizAmAM ane uttaradiza `nA divasa hAya che
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra8 jammUdIpamAsika muhUrtapramANo divaso bhavati tadA mandarasya pUrva pazcima ca paJcadazahUrtapramANA rAtri bhavati / 'paNNarasamuhuttANatare divase sAirega paNNarasamuhulA rAI' yadA khalu paJcadazamuhAnantaro divaso bhavati tadA sAtirekapaJcadazamuhartapramANA rAtri bhavati iti / 'codasamuhatte divase yadA khalu caturdazamahUrtapramANo divaso bhavati dvAviMzatyuttarazatatamamaNDale sUrya, tadA 'solasa muhuttArAI' poDazamuhUrtapramANA rAtribhavati yadA khalu mandarasya parvatasya dakSiNe cottare ca vibhAge caturdazamuhUrtapramANa ko divaso bhavati tadA mandarasya parvatasya pUrveH pazcimeca digbhAge poDazamuharjapramANA rAtribhavatItyarthaH 'codasAhuttANataredivase bhavai sAdarega solasamuhuttA rAI bhavaI' yadA khalla caturdazAha nantaro divaso bhavati tadA sAtirekapoDaza muhI rAtrirbhavati yadA khallu mandarasya dakSiNe uttare ca bhAge caturdazamuhAnantaro divaso bhavati tadA mandarasya pUrva pazcimeca bhAge sAtireka poDalamuhUttapramANavanI rAtrirbhavatItyarthaH / dizAmeM 15 muharta kA dina hotA hai aura mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizAmeM 15 muhUrta kI rAtri hotI hai 'paNNarasattANatare divase sAirega paNNarasamuhuttA rAI aura jaba 15 muharta se kucha kama dina hotA hai taga 15 muharta se adhika rAtri hotI hai| 'codasamuhutte dinase' jaba 122 veM maMDala meM sUrya honA hai tatha 14 muhUrta kA divasa hotA hai aura 'solasamuhuttA rAI solaha muharta kI rAtri hotI hai| lAma yaha hai ki sAla mandara parvata kI dakSiNa aura uttara dizA meM 14 muharta kA dina hotA hai taba mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA me 16 muhata ko rAtri hotI hai 'codasamuhattANatare divase bhavaha sAirega solasa muhuttA rAI bhavaI tathA jaba kucha kama solaha muharta kA dina hotA hai taba kucha adhika solaha muhUrta kI rAtri hotI hai arthAt mandara parvata kI dakSiNa aura uttara dizA meM jaba kucha kama 14 muhUrta kA divasa hotA hai tava mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM kucha adhika solaha muharta kI bhane bharapatanI pUrva bhane pazcimadizAmA 15 muhUtamA yi cha. 'paNyarasa muhuttANatare divase sAirega paNNarasamuhuttA rAI' ane yAre 15 mur3ata 42di 444 4bha hivasa DAya cha tyAre 15 muDUta 42di madhi4 rAtri DAya che. 'codasa muhutte divase' kyAre 121 mA bharamA sUrya DAya che tyAre 14 muhUtana saya cha bhane 'solasa muhattA rAI saNa muhUtanI rAtri DAya che. tApaya mA prabhArI cha nyAre bha. 425tinI dakSiNa ane uttara dizAmAM 14 muhUrtane divasa hoya che tyAre maMdara parvatanI pUrva ane pazcima dizAmA 16 mutanI rAtri Doya che. 'codasamuhuttANatare divase bhavai sAirega solasamuhuttA rAI bhavaI' tathA nyAre 58 45 saNa mutanA hasa hoya cha tyAre kaMIka vadhAre seLa muhUrtanI rAtri hoya che. athaoNt mandara parvatanI dakSiNe ane uttaradizAmAM jyAre kaMIka kama 14 muhurtAne divasa hoya che, tyAre maMdhara parvatanI pUrva ane
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakApikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 249 'terasamuhutte divase sattarasamuhuttA rAI' yadA khalu sArddhadvipaJcAzaduttarazatatame maNDale sUryo vidhamAno bhavati evaM yadA mandarasya dakSiNe uttare ca bhAge trayodazamuhUttau divaso bhavati tadA mandarasya pUrva pazcime ca bhAge saptadazamuhUrtapramANA rAtribhavatIti / 'terasamukuttANaMtare divase sAtiregaterasamuhuttA rAI' yadA khalu trayodazamuhUtAnantaro divaso bhavati tadA khalu tadaparabhAge sAtireka trayodazamuhUrtapramANA rAtri bhavatIti / 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve' yadA khala bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe 'dAhiNaddhe jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavaI' mandarasya parvatasya dakSiNAI-dakSiNabhAge jaghanyo dvAdazamuhUrttapramANo divaso bhavati tayANaM uttaraddhe vi' tadA tasmin kAle mandarasya parvatasya uttarArddha-uttaradigbhAge'pi jaghanyo dvAdazamuhUrtAmANako divaso bhavati 'jayANaM uttaraddhe.' yadA khalu bhadanta ! mandarasya parvatasyottarabhAge jaghanyo dvAdazamuhUrtapramANa ko divaso bhavati 'tayANaM jaMbuDhIve rAtri hotI hai 'terasamuhutte divale sattarasamuhuttA rAI' jaba terahamuhUrta kA divasa hotA hai arthAt sUrya jaba 152 // veM maMDala para vidyamAna hotA hai, taba mandara parvata kI dakSiNa aura uttara dizA meM 13 muhUrta kA divasa hotA hai-taba mandara parvata ke pUrva aura pazcima bhAga meM 17 muhUrta kI rAtri hotii| 'terasamuhuttANaMtare divase sAirega terasamuhUttA rAI jaba kucha kama 13 muhUrta kA diyasa hotA hai taba dUsare bhAga meM kucha adhika terahamuhata kI rAtri hotI hai| 'jayANaM bhaMte ! jabuddIve dIve dAhiNaddhe jahaNNae duvAlasamuhasta divase bhavaI tayANaM uttare vi' he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa me dakSiNArddha meM jaghanya 12 muhUrta kA divasa hotA hai usa samaya uttara dizA meM bhI jaghanya 12 muharta kA divasa hotA hai? ___'jayANaM uttaraddhe' he bhadanta ! jaya mandara parvata ke uttara bhAga meM jaghanya 12 muhUrta kA divasa hotA hai-'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pabvayassa purathima. pazcimahizAmA aghi sA mur3atanI zani Doya che. 'verasamuhutte divase sattara samuhuttA rAI' nyAre 13 mutanA hivasa hoya che bheTale hai sUrya nyAre 152 // mA ma DaLa upara vidyamAna hoya che tyAre maMdaraparvatanI dakSiNa ane uttara dizAmAM 13 muhatane divasa hoya che tyAre maMdara parvatanA pUrva ane pazcima bhAgamAM 17 muhUrtanI rAtri DAya che. 'terasa muhuttANatare divase sAirega terasamuhuttA rAI nyAre 444 45 13 muDa. tane divasa hoya che tyAre bIjA bhAgamAM kaMIka adhika 13 muhUrtanI rAtri hoya che. ___'nayANaM bhaMte / jaMbuhIve dIve dAhiNaddhe jahaNNae duvAlasamuhutte divase bhavai, tayANaM uttare vi' ! jayAre dI5 nAma dIpamA dakSiA bhI dhanya 12 muitanA divasa hoya che, te samaye uttaradizAmAM paNa jaghanya 12 muhUrtane divasa hoya che. 'jayANaM uttaraddhe0' 3 sa ! yAre bha25 tana uttama nya 12 mur3atanA hisa hoya che. 'tayANaM jaMbudauve.dIve maMdararasa pavvayassa purathimapaccasthimeNaM unako ja0 32
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 jammUlIpapramatile dIve maMdarassa pacayasta tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya meroH parvatasya 'purathimapaccasthimeNaM ukkoptiyA ahArasamuhuttA rAI bhavai' pUrvapazcimena pUrvasyAM dizi pazcimAyAM ca dizi utkarSanaH kimaSTAdazahUrta pramANA nAtri bhavati, iti praznaH, bhagavAnAda-haMtA goyamA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta, gautama ! 'evaM ceva uccAreyadhvaM jAva rAI bhavaI' ekmevoccArayitavyaM yAvadrAtri bhavati, atra yAvatpadena saMpUrNamapi praznavAkyaM saMgRgate / 'jayA bho! jaMbuddIve dIye maMdApurasthimeNaM' radA khalu bhadana ! jambUdvIpe dvIpe mandaraparvatasya pUrvasyAM dizi jaghanyena dvAdazamuhatI divaso bhavati 'tayANaM pacasthimeNa vi' tadA khalu andarasya parvatasya pazcimadigvi mAge'pi jaghanna dvAdazamuhUrtapramANo divaso bhavati, 'jayANaM paccatrimeNa vi' yadA khalu jambUdvIpe mandarasya parvatasya pazcimadigmAge dvAdazamuhUrta pramANo divaso bhavati 'tayA NaM javudIve dIve madarassa payassa uttara dAhiNeNa uko. paccatthimeNaM ukkosiyA aTThArasamuhattA rAI bhavaha taba kyA jambUDhIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA me utkRSTa aThAraha muharta kI rAtri hotI hai isake uttara meM prabhu kahate hai-hatA goyamA! evaM ceya uccAreyatvaM jAva rAI bhava' hAM gautama ! aisA hI hotA hai arthAt jaya bhaMdara parvata ke uttara bhAgame jaghanya 12 muharta kA divama hotA hai taba jambudvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM utkRSTa 18 muharta kI rAtri hotI hai| 'jayANaM aMte ! jaMbuddIye DIve maMdarapurasthimeNa' he bhadanta ! jaba isa jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM sadara garvana kI pUrva dizA meM jaghanya 12 muha kA dina hotA hai 'tayANaM paccadhiveNaM vi' taba mandara parvata kI pazcima dizA meM bhI jaghanya 12 muhUrta kA dina hotA hai. 'jayANaM paccasthimeNa vi' jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata ke pazcima digbhAga meM 12 muharta kA dina hotA hai 'tayANaM jaghuddIve. dIve maMdassa pandhayarasa uttaradAhiNeNaM ukosiyA aTThArasamuhuttA rAI bhai siyA advArasamuttA rAI bhavaI' tyAre zu dI5 nAma dIpama ma25tinI pUrva ane pazcimadizAmAM utkRSTa 12 muhUrtanI rAtri hoya che? javAbamAM prabhu kahe che- chaMtA goyamA / evaM ceva uccAreyavyaM jAva rAI bhava' i, gautama | mAma 1 thA5 cha mero jayAre maMdarapanatanA uttarabhAgamAM jaghanya 12 muhUrtane divasa hoya che tyAre jaMbudvIpa nAmaka dvIpamAM madaraparvatanI pUrva ane pazcimadizAmAM utkRSTa 18 muhanI rAtri hoya cha. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIce dI maMdarapurasthimeNa' Hd I FyAre 20 zrI5 nAma: 5mAM bha625nI pUrva dizAmA dhanya 12 muhUtana hisa 5 cha. 'tayANaM pacca. tyimeLa vi' tyAre maMdarapatinI pazcima dizAmAM paNa jaghanya 12 muhane divasa hoya cha. 'jayANaM paccatyimeNa vi' yA pudIpa nAma dIpamA bharapatana pazcima-RIAL 12 mutanA 6isa hoga , 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdassa pavyayessa uttara
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam siyA advArasamuduttA rAI bhavaI' tadA-tasmin kAle jambUdvIpe dvIpe mandarasya, parvatasya uttaradakSiNeta uttAsyAM dakSiNasyAM ca dizi unkarSano'STA zatruhUrtapramANA rAtri bhavati kimiti praznA, bhagAnAha-'haMtA 'goyamA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'jAva rAI bhavai' yAvadrAvi bhavati, atra yAvatpadena saMpUrNavAkyasya saGgrahaH-yadA khalu jambUdvIpe mandarasya pUrvasyAM dizi jaghanyena dvAdazamuhUtau divaso bhAti yadA khalu mandarasya pazcimasyAmapi jaghanyena dvAdazahUrtaramANo dinaso bhavati, yadA khalu pazcimAyAmapi dvAdazamuhartapramANo divaso bhavasi tadA khalu jambUdvIpe mandarasya parvatasyottarabhAge dakSiNa mAge cotkarpato'STA. dazamuhUrtapramANA rAtri bhavatIti / samprati-kAlAdhikArAdidamAha-'jayANaM bhaMte ! 'jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe' yadA khalu bhada. ntaH! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNA -dakSiNabhAge 'vAsANaM paDhame samae paDivajjai varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate-tatra varSANAM caturmAsa pramANavAMkAlasya saMbandhI prathama:AdhaH samaya:-kSaNaH pratipadyate-saMpadyate bhavati, 'tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM paDhame samae paDi. taba kyA isa jambUdvIpa meM mandara parvata kI uttara aura dakSiNa dizA meM utkRSTha aThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama zamI se kahate haiM-hatA goyamA ! jAva rAI bhavaI' hAM gautama aisA hI hotA hai-arthAt jaba isa jambUdIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA meM jaghanya se 12 muhUrta kA divasa hotA hai taba pazcima dizA meM bhI 12 muhUrta kA dina hotA hai taba jaMbUdIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI uttara aura dakSiNa dizA meM utkRSTa aThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai| ___'jayAga bhaMte! jaMbuddove dIve dAhiNaddhe' he bhadanta ! jaba jambudvIpa nAmake dIpa me mandara parvata kI dakSiNadizA meM 'vAsANaM paDhame samae paDivajjaha' caturmAsa. pramANa varSAkAla saMmbandhI pratha-Adya-samaya-kSaNa dakSiNa bhAga meM lagatA hai, 'tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM paDhame samae paDivajjA' taya mandara parvata ke uttara dAhiNaNaM ukkosiyA advArasamuhuttA rAI bhavaI' sAre zumA dIpamA bharapatanA uttara ane dakSiNadizAmAM utkRSTa 18 muhUrtanI rAtri hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmI 5 cha 'haMnA, goyamA ! jAva rAI bhavaI' i, gautama ! bhAma ra thAya ke eTale ke jyAre A jaMbUdIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI pUrva dizAmAM jaghanyathI 12 muhane divA hoya che. te vakhate jaMbUdvIpa nAmaka dvIpamAM maMdara parvatanI uttara ane dakSiNa dizAmAM 18 muhUrtanI rAtri hoya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIce dIye dAhiNaDhe' RE ! lyAre dI5 nAma dIpamA ma 25tanI dakSiY ALHi 'vAsaHNaM paDhame samae paDivajjaI' yaturmAsa prabhA fun sadhI praya-mAgha-samaya-sAtha dakSilAsamA lAge che. 'tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM padane
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra jambUdIpaprati vajjaI' yadA dakSiNabhAge varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate bhavati tadA khalu mandara parvatasyottarabhAgespi varSANAM caturmAsapramANavarSAkAlasya sambandhI prathamaH- AdyaH samayaH kSaNaH pratipadyatebhavati, 'japANaM uttaraddhe vAsANaM paDhame samae paDivajja3' yadA khalu uttarabhAge varSAkAlasya saMvandhI prathamaH samayo bhavati 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarasta pazcayarUpa puratthimapaJca tthimeNaM' tadA tasmin kAle yasminkAle mandarasya parvatasya dakSiNe bhAge uttarabhAge ca varSAkAlastha prathamaH samayo bhavati, tadA tasminkAle jambUdvIpe dvIpe mandaraparvatasya pUrvapazcimena - pUrvasyAM pazcimAyAM ca dizi 'anaMtara purekkhaDamayaMsi vAsANaM paDhame rAmae paDibAI' anantara puraskRte samaye varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate tatra anantaro vyavadhAnarahitaH saca dakSiNArddhavarSA prathamatApekSayA sacAtIto'pi syAdata Aha- puraskRtaH purovartI bhaviSyan ityarya iti praznaH, bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'jayANaM jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe bhAga meM bhI caturmAsa pramANa varSAkAla kA prathama kSaNa-Aya samaya lagatA hai ? 'jayANaM uttaradve vAsANaM paDhame samae paDivajjai' jaba uttarArddha meM - uttara bhAga meM varSAkAla sambandhI prathama samaya hotA hai 'tamANaM jaMbuddIce dIve maMdarassa pavvayassa puratthimapacchatthimeNaM' taba usakAla meM jaba ki mandara parvata ke uttara bhAga meM aura dakSiNabhAgameM prathama samaya hotA hai jambUdvIpa nAmake dvIpameM mandara* parvata kI pUrva aura pazcima dizA meM 'anaMtara purekkhaDa samayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivajjadda' anantarapuraskRta samaya meM varSA kAla sambandhI prathama samaya hotA hai ? vyavadhAna rahita samaya kA nAma anantara samaya hai aura puraskRta samaya kA nAma - avyavahita Age ke samaya kA nAma - puraskRta samaya hai dakSiNArdha varSA kI prathamatA kI apekSA se samaya ko avyavahita kahA gayA hai isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'haMtA, goyamA !' hAM gautama ! aisA hI hotA hai arthAt 'jayANaM jaMbu samae paDivajjai' tyAre bhaMDarapatinA uttara bAgamAM pazu yaturmAsa prabhANu varSAbhaNanI prathama kSaNu-yAdya samaya lAge che. 'jayANaM uttaraddhe vAsANaM paDhame samae paDivajjai' nyAre uttarArddha'bhAM-uttarabhAgabhAM- varSAkSaNa saMbaMdhI prathama sabhaya hoya che. 'tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pazvayassa puratthimapaccatthimeNaM' tyAre te amAM ne samaye bhaMDharaparvatanA uttrbhAgamAM ane dakSiNabhAgamAM prathama samaya hoya che. tyAre jabudrIpa nAmaka dvIpamAM maMdaraprvtnii pUrva ramane pazcimahizAbhAM 'anaMtara purekkhaDasamayaMsi vAsANaM paDhame samae paDivajjaI ' anaMtara puraskRta samayamAM varSIkALa sadhI prathama samaya hoya che ? vyavadhAna rahita samayanuM nAma anaMtara samaya che ane puraskRta samayanuM nAma avyavahita, AgaLanA samayanuM nAma puraskRta samaya che. dakSiNAvarSAnI prathamatAnI apekSAe samayane mavyavahita uDevAmAM Ave che? senA vAmabhAM alu Ahe he- 'haMtA, goyamA !' si, gautama ! thAya che bheTate haiM 'jayANaM jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe vAsANaM, paDhame samae
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam vAsANaM paDhame samae paDivajAi taheva jAva paDijjaI' yadA khallu jambUdvIpe dvIpe mandarasya dakSiNAI-dakSiNabhAge varSANAM prathamaH samayaH pratipadyate-bhavati tathaiva yAvat pratipadyate yadA uttaramAge varSANAM prathamaH samayo bhavati tadA khalu mandasya pUrvasyA pazcimAyA manantarapuraskRtasamaye varSANAM prathamaH samago bharatIti / 'jayANaM maMte ! jaMbuddIve dIve maMdaramsa pavyayassa purasthimeNa yadA khalla bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvaNa pUrvasyAM dizi 'vAsANaM paDhage samae paDivajjai' varSANAM sambandhI prathama AdyaH samayaH pratipadyate bhAti 'tayANaM pacatthimeNavi vAsANaM paDhame sapae paDivajaI' tadA khallu jambUdvIpe dvIpe mandarasya pazcime'pi varSAyAH prathamaH samayaH pratipadyate bhavati, 'jayANaM paJcasthimeNaM vAsA paDhame samae' yadA khalu pazcimena pazcimabhAge varSANAM prathamaH samayo bhavati, 'tayANaM jAva maMgarasa pavvayassa uttaradAhiNeNaM aNaMtarapacchAkaDa samayaMsi vAsANaM paDhame samaya paDivaNNe hIve dIce dAhiNaddhe vAsANaM paDhabhe samae paDivajjai, taheva jAva paDivajjaI' jaba jaMbuddhIpa nAmake dvIpa meM mandaraparyaMta ke dakSiNa bhAga meM varSoM kAlakA prathama samaya hotA hai taba uttara bhAga me bhI, varSA kAlakA prathama bhAga hotA hai aura jaba uttara bhAga meM varSA kAlakA prathama samaya hotA hai taba mandara parvatakI pUrva aura pazcimadizA meM anantara puraskRta samaya meM avyavahita rUpa se Age Ane vAle bhaviSyatkAlameM varSAkAlakA prathama samaya hotA hai 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayasla purasthimeNaM' he bhadanta ! jaya jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva dizA me 'cAsANaM paDhameM samae paDibajjaI varSAkAlakA prathama samaya hotA hai 'tayANaM paccasthimeNa vi vAsANaM paDhame samae paDivajjai' taba jambU. dvIpa nAmake dvIpameM mandara parvata kI pazcima dizAme bhI varSA kAlakA prathamasamaya hotA hai 'jayANaM paccatthimeNaM bAsANaM par3hame samae' aura jaba pazcimadizA meM varSA kAlakA prathama samaya hotA hai 'tayANaM jAva maMdarassa pavvayassa uttara paDivajjai, taheba jAva paDivajjaI' yA pUdI5 nAma dIpabhAM, ma25 tanA dkssinnbhAgamAM varSAkALane prathama samaya hoya che tyAre uttarabhAgamAM paNa varSAkALane prathama bhAga hoya che ane jyAre uttarabhAgamAM varSAkALane prathama samaya hoya che tyAre maMdaraparvatanI pUrva ane pazcima dizAmAM anaMtara puraskRta samayamAM avyavahita rUpathI AgaLa bhaavnaa| bhaviSya mA varSA prathama samaya DAya che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbahIve dI maMdarasta pavvayassa purasthimeNaM 3 mata ! nyAre dI5 nAma dvIpamA bhairapatanI hama vAsANaM paDhame samaye paDibajjaI' |ne prayabha samaya DAya che. 'tayANaM paccatthimeNa vi vAsANaM paDhame samara paDivajjaI' tyAre bhUdI5 nAma dIpabhA maharapatanI pazcimahizAmA 54 varSAne prathama samaya DAya che. 'jayANaM paccarithameNaM vAsANaM paDhane samae' bhane nyAre pazcimAhima aftml prathama samaya hAya che 'tayANaM jAba maMdarassa
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 jambUdvIpatisUtra bhavai' tadA khalu jambUdvIpe dvIpe gandarasya parvatasyoparadakSiNena unarasyA dakSiNasthAM ca dizi anantarapazcAtkRtasamaye pUrvApara videzvapriyA samayApekSayA yo'rantaraH pazcAtkRtaH atIta: samayaH tatra dakSiNocarayorvI jhAlAthamasamayo bhavatIti, prathamaH sagayA pratipano bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'hatA' ityAdi, 'hatA goyamA hanta gautama ! he gautama ! yatnapA kathitaM tat tadeva, tadevadarzayati-'jayANaM bhane ! jaMbuddIve dIve maMdarassa puratthiAreNaM evaM ceva savvaM uccAreyavyaM jAva paDivaNNe bhavai' tadA rAllu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa evameva sarvamuccArayitavyam, yAvatpratipano bhavati ana Avatpadena prazne yat kathitaM tatsarvameva atrottarapakSe'pi vaktavyameva, pratipatrasyaivottApakSatayA tIrthakareNa svIkRtatvAt iti / 'evaM jahA samaraNaM abhilAko bhaNio vAsANa' evaM yathA yena pUrnaprakAreNa samayena saha varSAgAmabhilApo bhaNita:-kavitaH 'tahA avaliyAe vi bhANiyayo' tathA-tenaina prakAreNa dAhiNeNaM arNatarapacchAkaDasamayaMsi vAsANaM paDhane samae paDivaNNe bhavai' taba yAvat mandara parvata kI uttara dakSiNa dizA meM Antara pazcAtkRta samaya meM avyavahita rUpa se vyatIta hue samaya me-barSAkAlakA prathama samaya hotA hai ? yahAM jo samaya meM pazcAtkRtatA kahI gaI hai vaha pUrvApara videha kSetra ke varSA kAla ke samaya kI apekSA se kahI gaI hai arthAt atIta samaya kA nAma hI pazcAtakRta samaya hai vahAM mandara parvata ke dakSiNa aura uttara meM vo kAla kA prathama samaya hotA hai kyA? aisA prazna hai isake uttara meM prabhu kahate haiM 'hatA, goyamA ! hAM gautama ! aisA hI hotA hai-arthAt-'jayANaM bhaMte ! he gautama ! jaisA tumane he bhadanta AdirUpa se prazna kiyA hai vaisAhI vaha saba vahAM para hotA hai aisA hI isa sambandha meM tumhAre prazna kA uttara hai| evaM jahA samaeNa abhilAvo bhaNio vAlANa' jisa prakAra samaya ke sAtha yaha varSA kAla kA abhilApa kahA gayA hai 'tahA AvaliyAe vibhANiyavyo' pavyayassa uttaradAhiNeNaM agaMtarapaccha,kaDasamayasi vAsANaM paDhame samae paDivaNe bhavaI tyAre yAvat maMdara parvatanI uttara-dakSidizAmAM anaMtara pazcAnakRta samayamAM avyavahita 35thI vyatIta thayelA samayamAM-varSAkALane prathama samaya hoya che? ahIM je samayamAM pazcAta kRtapada kahevAmAM Avela che te pUrvApara videhakSetranA varSAkALanA samayanI apekSAe kahevAmAM Avela che eTale ke atIta samayanuM nAma ja pazcAtakRta samaya che. tyAM maMdaraparvatanA dakSiNa ane uttaramAM varSAkALane zuM prathama samaya hoya che? A praznanA nAmamA prasu 43 cha. 'haMtA, goyamA !' mAma bAya . meTo'jayANaM bhaMte 3 gautama! je pramANe tame "he bhataP vagere rUpamAM prazna karyo che, te pramANe ja tyAM hiyA che. Ama ja A saMbaMdhamAM tamArA praznano javAba che. ____ 'evaM jahA samaraNa abhilAo bhaNio vAsANaM' 2 pramANe abhayanI sAtha mA.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 255 AvalikayA'pi abhicApo gaNitavyaH sa cAmilApa evam 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNa vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM paDhamA AraliyA paDijAi, jayANe uttAddhe vAsANAM paDhamA AvaliyA paDivaja i tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa paccayatsa putthimapaJcasthi meNa aNetara purevakhara samayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDibajai jayANa jaMbudIne dIve maMdarassa pamayassa purasthima paJcasthi meNaM aNaMtarapurekkhaDasamayaMsi vAsANaM padamA AvaTiyA paDiyajjai ? iMtA goyamA ! jayANaM bhane ! jaMbuddI ne dIve dAkSiNaddhe dAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajAi taheca jAva paDivajaha, jayANaM bhane ! jaMbuddIve dIye maMdarassa pavyayasrA purathireNaM gasANaM pahamA Ava liyA paDivajaha jayANaM paJcatyimeNaM paDhamA AliyA paDiyajaI tamANaM jaMbuddIce dIve maMdarassa pavvayasta uttaradAhiNegaM aNaMtarapacchAnaDarAmayasi vAsANe paDhamA AvaliyA paDivaNNA bhavai haMtA goyamA usI prakAra se AvalikA ke sAtha bhI abhilApa kahalenA cAhiye jo isa prakAra se kahA jAyagA 'jayANa maMte! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe cAsANaM paDhamA AvaliyA paDidhajjai, tayANaM uttaraddhaM vi vAsANaM paDhamA AyaliyA paDivajjaI, 'jayANaM uttaraddha vAsANaM paDhamA ApaliyA paDivajjai, tathANaM jaMbuddIce dI maMdarasta pavvayassa purasthipaJcasthimeNaM atarapurakkhaDasamayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDibajjai jayANaM jaMbuddIce dIve maMdarassa pavyayassa purathima paccasthimeNaM agaMtarapurezkhaDasamayaMsi bAtANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai ? hatA, goyamA ! jayANa maMte ! jaMdhuddIce dIye dAhiNadve vAkhANaM paDhamA AvaliyA pativajjai taheca jAva paDibajjai, jayAgaM bhaMte ! jaMghuddIdhe dIve maMdarassa pAyassa purathimeNaM vAsANaM paDhamA avaliyA paDijjaha jayANaM paccatthimeNaM paDhamA AvaliyA paDibajjai, tayANa jaMbuddIve dIve maMdarasta pavvayatsa utsara dAhiNeNaM 1 janA malidA 42vAmAM Ave che. 'tahA AvaliyAe vi bhANiyaco' pramANe ja AvalikAnI sAthe paNa abhilApa kahI le joIe je A pramANe kahevAmAM Avela che. 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNadve vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai tayANaM uttaraddhe vi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, jayANaM uttaraddhe vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjaha tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvagssa purathimapaJcasthimeNaM aNaMtarapurakkhaDe samayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, jayANaM jaMbuddIte dIve maMdarasla pavyayassa purathima paccasthimeNaM aNaMtarapurekkhaDasamaya se vAsa NaM paDhamA AvaliyA paDivajjai ? hatA, goyamA! jayANaM bhaMte / jaMbuddIce dIve dAhiNa he vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivajjai taheva jAva paDivajjai, jayANaM bhaMte / jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa puratthimeNaM vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivanai, jayANaM paccasthimeNaM paDhamA AvaliyA paDivajjai, tayANaM jaMbuddIve dIve maM rassa
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ___ jambUdvIpaprajJaptisUtre (yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dakSiNA varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate tadA khalu uttarAddhe'pi varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate, gadA khalu uttarArdai varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate tadA khalu jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrvapazcimena anantarapuraskRtasamaye varSANAM prathamA AlikA pratipadyate tadA khallu jambudvIpe mandarasya parvatasya pUrvapazcimenAnantarapuraskRtasamaye varSANAM prathamA AvalikA pratipadyate, hanta, gautama ! yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe 2 dakSiNA. varSANAM prathamA AvalikA pratipadyane tathaiva yAvat pratipadyate yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pUrveNa varSANAM prathamA zrAva likA pratipadyate tadA khalu jambUdvIpe pei andarasya parvatasyottaradakSiNena anantarapazcAt kRtasamaye varSANAM prathamA AvalikA pratipannA bhavati hanta gautama ! iti cchaayaa| ___ vyAkhyA-svayamUhanIyA, evaM sarvatrApi AlApakA kAraH svayamUhanIyaH, vistarabhayAt na punarlikhyate iti / evam 'ANApANNa vi' AnataprANatenApi varSANAmamilApo bhaNitavyaH 'thoSeNa vi' stokenApi 'laveNa vi' larenApi 'mAseNa vi' mAsenApi 'ujaeNa vi' RtunApi 'eesi sanvesi jahA samayassa abhilAbo tahA bhANiyago' eteSAmAnaprANAdInAM sarveSAM tathAtenaiva rUpeNAbhilApo bhaNitavyo yathA-yena prakAreNa samayasyAmilApo bhaNitastathaiva, aNaMtarapacchAkaDasamayaMsi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDicaNNA bhavai, hatA goyamA! isa sUtrakI vyAkhyA sarala aura spaSTa hai ataH svayaMhI yaha samajha meM AsaktI hai jisa taraha kA yaha AlApa-prakAra AvaliyA ke sAtha kahA gayA hai 'evaM ANApANUNa vi, laveNa ci, mAseNaM vi u aeNa vi' isI taraha kA AlApa prakAra yarSAkAlakA AnaprANa ke sAtha, laca ke sAtha, mAsa ke sAtha aura Rtu ke sAtha bhI kahalenA cAhIye yahI bAta 'eesi savvesi jahA samayassa abhilAvo tahA ANiyantro' isa sUtra dvArA kahI gaI hai samaya ke sAtha jaisA pahile abhilApa kahA jAcukA hai vaisA hI abhilApa ina sabake sAtha kahalenA cahiye isa abhilApa kA prakAra AvalikA ke sAtha Upara meM likhAhI jA cukA hai| pavyayAsa uttaradAhiNaNaM aNatarapacchAkaDasamayasi vAsANaM paDhamA AvaliyA paDivaNNA bhavai haMtA goyamA " 20 sUtranI vyAcyA sa25 mane spaSTa rIta sabha pAya tavI che, methI 21ymeva A samajavAmAM AvI jAya tema che. A pramANe A AlApa prakAra AvalikAnI sAthe apAmA bhAvato cha. 'evaM ANApANUNa vi, laveNa vi, mAseNa vi uUeNa vi' mA tanA ja AlApa prakAra varSAkALanA AnaprANunI sAthe, lavanI sAthe mAsanI sAthe ane RtunI sAthai 55 4: a naye. me pAta eesiM savvesi jahA samayassa abhilAvA tahA bhANiyabyo' yA sUtrA1 49vAmA mAvesa che. samayanI sAtha 2 pramANe pasAM mamadA5 kahevAmAM Ave che, te ja abhilA5 A badhAnI sAthe paNa kahI levuM joIe. A
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 257. ApakArastu sarvatra pUrvavadeva svayamUhanIyo vistarabhayAnna likhyate / varSAkAle samayAdInAM pratipatti pradarzya zItakAlAdau samayAdInAM pratipatiM darzayitumAha- 'jayANaM bhaMte !" ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dove hemaMtANaM paDhame samae paDivajjaI' yadA khalu bhadanta jambUdvIpe dvIpe hemantAnAM zIta kAlikacaturmAsAnAm prathamaH samayaH - kSaNaH prati-padyate - bhavati ' jaheva vAsANaM abhilAvo taheva hemaMtANa vi gimhANavi bhANiyaccoM' yathaiva milApa bhaNitaH tathaiva hemantAnAmapi grISmANAmapi bhaNitavyaH kiyatparyantaM pUrvavadeva abhilApo vaktavya statrAha - ' jAva uttare vi' yAvaduttare'pi uttarabhAgaparyantaM sarve vaktavyamiti ' evaM ee tiNNi vi' evamete trayo'pi varSA hemantagrISmakAlA api vaktavyAH 'eesi tIsa AlAvagA bhANiyavyA' eteSAM trayANAmapi varSAdi grISmAntakALAnAM triMzadAvistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM nahIM likha rahe haiM ! isa taraha varSAM kAla meM samayAdiant pratipatti ko prakaTa kara ke aba sUtrakAra zItakAla Adi meM samayAdikoMkI pratipatti kA prakaTa karate haiM isa meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai- 'jayAgaM bhaMte ! jaMbuddIce dIve hemaMtANaM paDhame samae paDijjaha' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM zIta kAla ke cAra mAhinoM kA prathama samaya hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM, 'jaheba vAsANa abhilAvo taheba hemaMtANa vi gimhANa vibhANighanbo' he gautama! jaisA varSA kAla ke cAra mAsoM ke sambandha meM abhilApa kahA gayA hai usI taraha se hemanta ke cAra mAsoM ke sambandha meM evaM grISmakAla ke cAra mAsoM ke sambandha meM bhI abhilApa pUrva kI taraha kahalenA cAhiye aura inake sambandha ke ye abhilApa 'jAva uttare vi' yAvat uttara bhAgataka kahanA cAhiye. 'evaM ee tiSNi vi' isa taraha ye tIna bhI - varSAM hemanta aura grISmakAla bhI kahanA cAhiye aura 'eesiM tIsaM AlApagA bhANiya [ abhilApanA prakAra AvalikAnI sAthe pahelAM lakhavAmAM AvelA che. vistArabhayathI ame ahI lakhatA nathI, A pramANe varSoMkALamAM samayAdikAnI pratipattine prakaTa karIne have sUtrakAra zInakALa vageremAM samayAdikAnI pratiprattine prakaTa kare che. AmAM gautamasvAmIe alune yovI rIte ana durgA he- 'jayANaM bhaMte! jaMbuddIve dIve hemaMtANaM paDhame samae pddiyajJarU' huM bhAta ! jamUdrIpa nAmaka dvIpamAM zItakALanA cAra mAseAnA zuM prathama samaya hoya ho ? gonA bhavANabhAM alu uDe che - ' jaheca vAsANaM abhilAvo taheva hemaMtANa vi gimhANa va bhANiyambo' he gautama! ne abhAze varSAajanA yAra bhAsonA saMmadhabhAM azilApa kahevAmAM Avele che temaja hematanA cAra mAseAnA sakha dhamAM grISmakALanA cAra mAseAnA samadhamAM pazu abhilApa pUrvAMnI jemaja kahI levA eie ane emanAthI sabhbhaddha the alisA 'jAva uttare vi' yAvat uttaralA sudhI vAle the. 'evaM ee tiSNi vi' mA prabhA se na ya varSA, hemaMta ne zrISabhANa paDI sevA ja0 33
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 ambUDIpaprazatisUtre lApakA bhaNitavyAH samayAvalikA AnataprANatastokala muhUrtAhorAtra pakSamAsaRturbhirdazabhimelayitvA vizadAlApakA bhavanti AlApaprakAraH svayamevohanIyaH / 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNa paDhame ayaNe paDitajjai' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe pramamAdyamayanaM dakSiNAyanam, zrAvaNa ditvAtsaMvatsarasya pratipadyate - bhavati 'jahANaM samavaNaM abhilAvo tadeva apaNA vibhANiyacco jAna aNaMtarapacchAkaDasamayasi paDhaye apaNe paDivaNe bhavaI' yathA yena prakAreNa samayena saha abhilApo darzita svathaiva tenaiva prakAreNAyanenApi abhilApo bhaNitavyaH kiyatparyantaM samayavat abhilApo vaktavya natrAha - 'jAva' ityAdi, yAvat anantarapazcAtkRtasamaye prathamamayanam - dakSiNAyanaM pratipannaM bhavatIti / 'jahA agraNeNaM abhilAva hA saMvacchareNa vi bhANiyanno' yathA yena prakAreNAyanena abhilApo bhaNita sthA 'sena prakAreNa saMvatsareNa dvAdazamAsAtmakena kAlalakSaNenApi bhaNitavyo vaktavyaH / 'juraNavi' " aar' inake tIsa AlApaka bhI kahanA cAhiye samaya AvalikA Ana prANa stoka lava muhUrtta ahorAtra pakSa mAsa, aura Rtu daza milAkara tIsa AlApaka hote haiN| AlApa prakAra apane Apa banAlenA cAhiye / 'jayANaM bhaMte ! jaMbu dIve dIve dAhiNAddhe paDhame ayaNe paDivajjara' he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake isa dvIpa meM dakSiNa digbhAga meM prathama athana-dakSiNAyana hotA hai 'jahANaM sama evaM abhilAvo tahena ayaNegA vi gANikacco jAva anaMtara pacchAkaDa samayaMsi paDhane apaNe paDivaNNe bhavaha' to jaisA samaya ke sAtha abhilApa dikhAyA gayA hai usI prakAra se ayana ke sAtha bhI abhilApa yAvat anantara kRta pazcAt samaya me prathama adhana hai yahAM taka kA saba kathana kahalenA cAhiye isake uttara rUpameM he gautama ! 'jahA avaNeNaM abhilAvo tahA saMcacchareNa vi bhANiyanvaze' jisa prakAra ayana ke sAtha abhilApa samaya ke abhilApa ke anusAra kahane ke liye ye bhane 'eesa tIsaM AlAvagA bhANiyantrA' mebhanA zrIsa AsAya hai| pazu uhI sevA leko samaya, vyAvasiSThA, mAna-prAtha, sto, sava, bhuhUrta ahorAtra pakSa, bhAsa ane Rtu e dasene ekatra karIne trIsa AlApakA thAya che. AlApanA prakAre peAtAnI meLe ja manAvI sevA le5 the. 'jayANaM bhare / jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhame ayaNe paDivajjai' ha bhaI ! jyAre jamUddIpa nAmaka A dvIpamAM, dakSiNadigmAgamAM prathama ayana-dakSiNAyana hoya che - 'jaha NaM samaraNaM abhilAvo taheva ayaNeNA vi bhANiyavo jAva anaMtarapacchAkaDa samayabhi paDhame aNe paDaNe bhavai' to me prabhA sabhayanI sAthai yaliGgAya matAvapAbhAM AvyA che te pramANe ja ayananI sAthe pazu abhilApa yAvat anaMtaraskRta pazcAt samayamAM prathama ayana haiAya che. ahIM sudhInu kathana kahI levu joIe tenA uttara rUpamAM huM gautama ! 'jahA ayaNeNaM amilA to vahA saMcchareNa vi bhANiyavvo' ne abhAe~] bhayananI sAthai abhilASa samayanA abhilApa mujaba kahevA mATe kahevAmAM Avela che, temaja sa vatsaranI
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 16 sUryasyodayAstamananirUpaNam 259 yugenApi tatra yugaM paJca saMvatsaramAnam tenApi samamamilApo vaktavyaH, atra yugena sahAtidezakaraNAt yugasyApi dakSiNottarayoH pUrvasamaye pratipattiH prAgaparayostu tadanantare purovartini samaye pratipattiriti / 'vAsasaeNa vi' varpayatenApi abhilApo vaktavyaH 'vAsasaHsseNa vi' varSasahastreNApi 'vAsasayasa hasseNa vi' varSazatasahasreNApi lakSeNApi 'puvyaMgeNa vi' pUrvAGgenApi tatra pUGgam caturazIti varSalakSapramANam 'puvveNa vi' pUrveNApi tatra pUrvaM pUrvAGgameva caturazItivarSa - lakSaguNitam / evaM truTinAGgAdArabhya sAgaropamaparyantenApi sarvatra lApako bhaNitavyaH / 'jayANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve dAhiNaddhe paDhamA osappiNI paDivajjai' yadA khalu bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe dakSiNArthe mandarasya dakSiNabhAge prathamA utsarpiNI pratipadyate bhavati 'tayANaM uttaraddhe vi paDhamA osapiNI paDivajja3' tadA khalu jambUdvIpe mandaraparvatasyottarArddhe uttarabhAge'pi prathamA kahA gayA hai usI prakAra se saMvatsara ke sAtha bhI abhilApa kahalenA cAhiye 'jueNa ci' isI prakAra yuga ke sAtha bhI paMcasaMvatsarAtmaka kAla ke sAtha bhI abhilApa kahalenA cAhiye yahAM yuga ke sAtha atideza ke kathana se dakSiNa aura uttara meM usa yuga kI bhI pUrva samaya meM aura pUrva pazcima meM tadantara puro bartI samaya me pratipatti hotI hai aisA samajhAyA gayA hai 'vAsasaeNa vi' isI taraha se varSa zana ke sAtha bhI 'vAsasahasseNa vi, vAsasayasahasseNa vi puNa vi' varSa sahasra ke sAtha bhI lakSa varSa ke sAtha bhI, pUrvAGga ke sAtha bhI pUrvake sAtha bhI tathA truTitAGga se lekara sAgarApama kAla ke sAtha bhI AlApaka kahalenA cAhiye 84 lAkha pUrNAMGga kA eka pUrvakAla hotA hai / 'jANaM bhaMte! jaMbuddIve dIve dAhiNaDe paDhamA osappiNI paDivajjaha' aba gautama svAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jaba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata ke dakSiNArdha meM prathama utsarpiNI hotI hai 'tayANaM uttara dve sAthai pazu abhisApa uDI sevA lerdhaye 'jueNavi' mA pramANe yuganI sAthai pazu paMtha sa'vatsarAtmakakALanI sAthe paNa aAilApa kahI levA joie. ahI yuganI sAthe atidezanA kathanathI dakSiNa ane uttaramAM te yuganI pazu pUrva samayamAM ane pUrva-pazcimamAM taddana'tara purAvatI samayamAM pratipatti thAya che, mA pramANe samajAvavAmAM Avyu che. 'vAsasaeNavi' mA prabhAze 4 varSazatanI sAthai ya 'vAsa sahasseNavi, vAsasayasahasse vi puvyaMgeNa vi' varSasahasranI sAthai pazu sakSavarSAMnI sAthai ya, pUrvAganI sAthai pazu, temaja truTitAMgathI mAMDIne sAgarApanakALanI sAthe paNu AlApaka kahI levA joIe. 84 sAma pUrvAganA kheDa pUrva kSaNa hoya che. 'jayANaM bhaMte! jaMbuddIve dIve da hiNa paDhamA osappiNI paDibajjara' have gautamasvAbhIkhe asune govI rIte prazna ye ke huM laMta ! jyAre jamUdrIpa nAmaka dvIpamAM ma Mdarapava tanA dakSiNAmAM prathama utsarpiNI DAya che 'tayANaM uttaraddhe vi paDhamA osappiNI paDivajjai' tvAre bharapavaMtanA uttarAddha bhAM
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambudvIpaka utsarpiNI pratipadyate ' jayANaM uttaraddhe paDhamA vayANaM jaMbudIce dIve maMdarasta panayassa puratthimapaccatthimeNaM' yadA khalu mandarasyottarArddha uttaradigbhAge prathamA utsarpiNI pratipadyate bhavati tadA khala jambUdvIpe dvIpe andarasya parvatasya pUrvapazcimena pUrvayAM pazcimAyAzca dizi avasarpiNI prathamA bhavati / 'natthi osappiNI jevalina utsapiNI' naivAsti avasarpiNI naivAsti utsarpiNI, kutaH anasarpiNI utsarpiNI na kathaMna bhavata svatrAha - 'avahiMeNaM' ityAdi, 'avadviNaM tasya kAle panale samagAuso' avasthitaH - sarvathA ekatvarUpaH kAlastatra prajJaptaH kathitaH he zramaNa ! he AyuSman iti prazna', bhagavAnAu- 'vA' ityAdi detA goyamA' hanta, gautama ! 'taM ceva uccAreyavvaM jAva samaNAuso' tadeva sarva prazna karaNamucArayitavyam - vaktavyam yAvat he zramaNa ! he AyuSman 'jahA osappiNIe AlAvagI bhaNio evaM ussappiNI vibhANiyanbo' yathA yena prakAreNa avasarpiNyA bALApako bhaNita evaM prakAreNa utsarpiNyA api AlApako bhaNitavyo vaktavya iti paJcazatakaprathamaM deza phaka raNasyAtidezAdAgatasya vyAkhyAnaM rAmAptamiti // 20 vi paDhamA osapiNI parivajjai' taba andara parvana ke uttarArdha meM bhI prathama utsarpiNI hotI hai aura 'jayANaM uptaradve paumA tayANaM jaMbuddIve dIve maMdarassa paJcayassa puratthimapaccatthimeNaM' he bhadanta ! jaba andara parvata kI uttara dizA meM prathama utsarpiNI hotI hai taba jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI pUrva aura pazcimadizA me prathama avasarpiNI hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'Navatthi oppaNI vanthI ussapiNI' he gautama! jambUdIpa ke mandara parvata kI pUrva dizA meM aura pazcima dizA meM na utsarpiNI hotI hai aura na avasarpiNI hotI hai- kyoMki 'aTThie NaM tattha kAle paNNatte' vahAM para kAla avasthita kahA gayA hai sarvathA eka rUpa kahA gayA hai ityAdi rUpa se bhagavatisUtra ke paJcama zataka ke prathamodezaka prakaraNa kA jo ki yaha atideza dvArA gRhIta kiyA gayA hai yaha vyAkhyAna samApta huA yaha sana pATha yahAM para "jahA paMcamasa paDhane uddese pazu prathama utsarpiNI hoya che bhane 'jayANaM uttaradve paDhamA tayANaM jaMbuddIce dIve maMdarassa pavvayassa puratthimapaccatthimeNaM' he mahaMta ! nyAre bhaMharaparyaMtanI uttaradizAmAM prathabha utsarpiNI hAya che tyAre jabUtI nAmaka dvIpamAM madarapadegtanI pUrva ane pazcimadishaabhaaNshu prathama avasarpiNI hoya he ? senA vANamAM prabhu De - 'Netratthi osapiNI catthI ussapiNI' he gautama / zUdrIpanA bharaparvatanI pUrva dizAbhAM ane pazcimadizAbhAM na utsarpilI hoya che bhane na avasarpiNI hoya che. bhaDe 'avaTThieNaM tattha kAle paNNatte' tyAM Aja avasthita aDevAmAM Ave che. sarvathA 35 vAmAM Ave cheityAdi rUpamAM bhagavati sUtranA pAMcamA zatakanA prathamaiddezaka prakaraNanu` ke je ahIM atideza vaDe gRhIta karavAmAM Avela che. ahI A vyAkhyAna samApta thayuM che. A sa 5.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavaraskAraH su. 16 sUrga tyo dayAstamanani raNam sampati-prastutAdhikAramupalaMgharacAha-'iccesA' ityAdi, 'iccesA jaMbuddIva paNNattI para paNNattI vastu samAseNaM samatA bhavaH' ityeSA jambUdvIpaprajJaptiH sUryaprajJaptiH vastu samAsena samAtA bhavati-ityeSA manantarapUrvasvarUpA jambUdvIpaprajJaptiH prathAdvIparaya yathAvasthita svarUpanirUpikA manthapaddhatirasmin upAGge sUryaprajJamiH sUryAdhikArapratibaddhA padapaddhatiH vastunAM maNDalasaMkhyAdInAM samAsaH sUryaprajJaptiH mahAzAstrApekSayA saMkSepaH tena samAptA bhavatIti // ___ samprati ca dravaktavyatA praznamAha--jaMbuddIve NaM aMte ! dIve ityAdi, jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve "caMdimA udINapAINa muggaccha pAINadAhiNa mAgacchaMti' candramasau udIcanaprAcIna mudgatya-uddIcInaprAcInadigbhAge IzAnakoNe ityarthaH udgatya-udayamAsAdya tadanantaraM prAcInadakSiNa pUrvadakSiNayoH koNe Agneya dizItyarthaH AgacchataH kim 'jahA sUravattavvayA jAva Nevathi uslappiNI aSTieNaM tasya kAle SaNNatte" isa satra meM Agata yAvasada se gRhIta huA use yahAM prakaTa kiyA gayA hai| utsarpiNI aura avasapiNo ke sambandha meM mAlApaka svayaM udbhavita karalenA cAhiye aba sUtrakAra prastuta adhikArakA upasaMhAra karate hue kahate haiM 'iccesA jaMbuddIvapaNNattI sUra paNNattovatthulamAseNa samatA bhavaI' isa taraha ila jambuddhIpa prajJapti-prathama dopa ke yathAvasthita svarUpa kA nirUpaNa karane vAlI grantha paddhati meM kathita yaha sUrya prajJapti-sUryAdhikAra pratibaddha pada paddhati sUryaprajJapti mahAzAstra kI apekSA se sUrya ke vastusamAsa maMDala saMkhyA Adi ke saMkSepa kathana ko lekara smaapthh| ___aba candra ke sambandha meM sUtrakAra kathana karate haiM-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddoce NaM maMte! dIve caMdimA udINa pAINa uggaccha pAINa dAhiNa mAgacchaMti' he bhadanta ! jambUdIpa nAmake dvIpa meM jo do candramA kahe gaye haiM ve IzAna koNa meM udita hokara bAda meM Agneya koNa meM Ate haiM pA8 mahI' 'jahA paMcamasae paDhame uddese jAva Nevasthi ussappiNI avadvieNaM tattha kAle paNNatte A sUtramAM AvelA yAvat padathI gRhIta thayela che. utsarpiNa ane avasarpiNInA saMbaMdhamAM AlApakanI uddabhAvane yameva karavI joIe. have sUtrakAra prastuta adhikArano 6sAra 42di 49 che-'iccesA jaMyudIvapaNNattI sUrapaNNattI vatthu samAseNa samattA bhavai' 2 pramANe mApUdI5 prazati-prathama dIpanA yathAsthita 2135nu ni35 karanArI granthapaddhanimAM kathita A sUrya prajJapti-sUryAdhikAra pratibaddha pada paddhati, sUrya prajJapti mahuM zAstranI apekSAe sUryanA vastu samA maMDaLa saMkhyA vagerenA saMkSipta kathanathI mAMDIne ahIM samApta thaIhave candranA saMbaMdhamAM sUtrakAra kathana kare che AmAM gautamasvAbhIme prabhune mevI rI prazna 4 cha-'jaMbudIveNaM bhaMte ! dIve caMdimA udINa paINauggaccha gAIga dAhiNa mAgacchaMti' 3 RE ! dI5 nAma dIpamA 2 me yandramAyA kahevAmAM AvelA che, teo IzAna keNamAM udita thaIne te pachI zuM AgneyakeNamAM Ave
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 jambUdvIpaprAptisUtra jahA paMcama sayamA darAme udero bhAva aSTeNaM tanya hAle pani rAmagAu' yathA sUryavaktavyatA yathA paJcamazanasya zame usake yAnadaHsthitaH khalu natra kAlaH prajJaptaH he zramaNa ! he AyuSman !, yathA sUryAktavyatA iti mAyanena evamoM jJAtavyaH 'pAINadAviNa guggaccha dAhiNapaDINamAgacchaMti' prAcIna dakSiNa-Agneya koNe udgalya-udayamAsAdya dakSiNa pratIcInam dakSiNapazcimayoH koNagAgacchAH kim 2, 'dAhiNapaDINamugmanche paDINaudINa mAgacchaMti 3' dakSiNapratIcInamudgama praticI nAMdIvInamAgacchataH 3 mimbA-gatIcIno dIcIna mudgatya udIcIna prAcInamAgacchata iti candrodayaviSamataH praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! paJcamazatasya dazame candranAmake uddezake yathAkathita stathaivAtrApi jJAnavyA arthAdayat yathAtvayA candrodayavipaye pRcchayate tat tathaiva-yitparyanta dazamoddezAprakaraNamatrAnusadhAtavyaM tatrAda yAvadevariyataH tatra khalu kAla: prajJaptaH he zramaNa ! he Ayujan etatsarvamatraitra sUryaprastAve vistareNAsmAbhiH pratipAdita khata eva draSTavyam, iti / kyA ? 'jahA bharavattacayA jahA paMcamasayasa dasame udese jAya avaTTieNaM tattha kAle paNNatte samaNAuso' isI prakAra sarthavattAvyatA ko taraha Agneya koNa meM udita hokara dakSiNa pazcima ke koNa meM Ate haiM kyA? dakSiNa pazcima ke koNa meM udina hokara pazciAna uttara ke koNa meM Ate haiM kyA ? aura pazcima uttara ke koNa meM udita hokara ve utara aura pUrva ke koNa meM Ate haiM kyA? isake uttara meM prabhu kahate haiM he gautama ! bhagavatI sUtra ke paJcama zataka ke 10 veM uddezaka meM ki jisakA nAma candra uddezaka hai ina saba candra viSa yaka praznoM kA uttara diyA gayA hai so vaisA hI uttara yahAM para bhI jAnalenA cAhiye tAtparya yahI hai ki jisa prakAra se tumane ye prazna candra ke sambandha me kiye haiM so inakA uttara ina prazna kA vaisA hI svIkAra.karalenA hai| vaha saba prakaraNa yahAM "vahAM kAla avasthita hai" yahAM taka jaisA ki vaha abhI anI sUrya prastAva 1 'jahA sUvittavyayA jahA paMcamasayarasa dasame uddese jAva avavieNaM tatva kAle paNNatte samaNAuso' mA pramANe sUrya paratatAnI rebha. mAneyamai eltd dakSiNa-pazcimakeNamAM Ave che? dakSiNa-pazcimanAkeNamAM udita thaIne zuM pazcima-uttaranA keNamAM Ave che ane pazcima uttaranA keNamAM udita thaIne zuM te uttara temaja pUrvanA keNamAM Ave che? enA javAbamAM prabhu kahe che- gautama! bhagavatI sUtranA pAMcamA zatakanA 10 mA uddezakamAM-ke jenuM nAma candra uddezaka che emAM badhA candra viSayaka praznonA uttare ApavAmAM AvelA che. te te pramANe ja ahIM paNa javAba samajI levA, joIe. tAtparya A pramANe che ke je pramANe tamee candraviSayaka A prazno karyA che te emanA javAba paNa te pramANe ja svIkArI levA ja joIe. te prakaraNa atre tyAM kAlaavasthita che. ahIM sudhInuM kathana je pramANe hamaNAM-hamaNuM ja sUryaprastAvamAM
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 17 saMvatsarabhedanirUpaNam sampati-prakaraNapnupasaMharabAha-'iccesA' ityAdi, 'iJcesA' ityeSA anantarapUrvakathita svarUpA 'jaMbuddIvapannattI' jambUdvIpaprajJaptiH prathamadvIpasya yathAvasthitasvarUpanirUpikA prakaraNapaddhatiH asmin upAGge kathitA, candraprajJaptiH candrAdhikAraprativaddhA padapaddhatiH vastu samAsena vastUnAM maNDalasaMkhyAdInAM samAsaH candrajJati mahAzAstrApekSayA saMkSepaH vena samAptA bhavatIti / / sU0 16 // eteSAM jyotiSkadevAnAM sUryacandra nakSatrapatArArUpANAM cAravizeSAt saMvatsaravizeSAH pradartante iti saMvatsara bhedaM praznayAmAha-va iNaM bhaMte !' ityAdi, mUlam-kaNaMbhaMte saMbaccharA paNNatA? goyamA paMca saMbaccharA paNNatA? taM jahA-NakkhattasaMvacchare jugasaMsacchare pamANasaMvacchare lakkhaNasaMvacchare saNiccharasaMvacchare / NakkhattasaMbacchareNaM bhaMte | kaivihe pannatte ! goyamA! duvAlasavihe pannatte taM jahA-sAvaNe ahavae Asoe jAva AsADhe jaMvA bihapphaI mahaggahe duvAlasehiM saMbaccharehiM rUSaNavattamaMDalaM samANei settaM NakkhattasaMvacchare jugasaMvacchareNaM bhaMte ! kAvihe pannate ? goyamA ! paMcavihe pannatte taM jahA-caMde caMde abhivaddhie caMde abhivaddhie cevetti| paDhamassa NaM bhaMte ! caMdasaMvaccharassa kai paThanA pannattA ? goyanA! covIsaM pavvA pannattA, vitIyasta NaM bhaMte ! vaMdasaMdaccharasma kai pavvA pannattA ? goyamA ! cauvIsaM pavA pannattA, evaM pucchA, taIyalsa, goyamA ! chabbIsaM pavvA pannattA, cautthasta caMdasaMvaccharasta covIsaM patrA, paMcamassaNaM ahi. vaddhiyassa chabbIsaM pavA pannattA, evAmeva saputvAvareNaM paMca saMvaccharie jue ege cauThavIse parasae paNNatte se jugasaMvacchare / pamANasaMvacchareNaM bhaMte ! laivihe pannatte ? goyamA! paMcavihe pannatte taM jahANakhatte1 caMde2 uU3 Aicce4 abhivaddhie5, se pamANasaMvacchare meM vistAra se prakaTa kara diyA gayA hai vaisA vaha saba isa upAGga meM kathita candra prajJapti ke candra maMDala saMkhyA Adi ke saMkSepa kathana se iza candra prajJapti ko samApta kiyA gayA hai // 0 16 // savistRta prakaTa karavAmAM AveluM che tevuM ja badhuM A upAMgamAM kathita candraprajJaptinA candramaMDaLa sakhyA vagerenA saMkSepakathanathI-A candraprajJaptine ane samApta karavAmAM Avela che. sU0 1dA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 jambUdvIemabakSisa iti / lakkhaNasaMpacchareNaM bhaMte ! kAvihe pannate? goyamA! paMcavihe pannatte taM jahA samayaM NakkhattA jogaM joyaMti samayaM ujupariNAgati / NaccuNhaNA isIo bahRdao hoi Nakhatte // 1 // sasi samagapuNNamAsiM joeMti vismcaarinnkhttaa| kaDuo bahUdaoya tamAhu saMghaccharaM caMdaM // 2 // visamaM pavAliNo pariNamaMti aNujUsu diti yupphplN| vAsaM na sambhavAsai tamAhu saMvacchara kam // 3 // puDhavIdagANaM ca rasaM puTaphaphalANaM ca dei aaicco| appeNa vi vAseNaM samma niSphajae sarasaM // 4 // Aicca teyataviyA khaNalavadivasA ujuuprinnmNti| pUreiya NiSNappale tamAhu abhivaddhiyaM jANa // 5 // saNiccharasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe pannale ? goyamA ! aTThAvi. saibihe pannatte taM jahA abhiI savaNe dhaNichA sayabhitayA doya hoti bhvyaa| revai assiNI bharaNI kattiyA taha rohiNI ceva // 1 // jAva uttarAo AsADhAo jaM vA saNiJcare mahaggahe tIlAe saMvaccharehiM sabhANei, settaM laNiccharasaMtacchare ti / sU0 17 // chAyA-kati khalu bhadanta ! saMvatsarAH gajJatAH ? gautama ! paJca saMvatsarA: prajJaptA, tadyathA-nakSatrasaMvatsaraH 1, yugasaMvatsaraH pramANasaMvatsaraH 3 lakSaNasaMvatsaraH 4, zanizcarasaMvatsaraH 5, nakSatrasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama! dvAdazavidhaH prajJaptaH tadyathA-zrAvaNo bhAdrapadaH azvino yAbadApADhaH yaMtrA vRnaspati mahAgrahA dvAdazabhiH saMvatsaraH sarvagakSamaNDalaM samAnayani so'yaM nksstrsNvtsrH| yugasaMvatsaraH khalu bhadanta ! kati. vidhaH prajAtaH gautama! paJcavidhaH prajJaptA tadyathA-candrazcandraH abhivaddhinaH candro 'bhivaddhitazvaveti / ayamasya khalu bhadanta ! candramaMvatsarasya katipatINi prajAtAni ? gautama! caturviMzatiH parmANi prajJaptAni; dvitIyasya khalu bhadanta ! candrasaMvatsarasya katiparyANi prajJaptAni gautama ! caturdizatiH parvANi prajJaptAni, evaM pRcchA tRtIyasya, gautama ! paDU
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sa. 17 saMvatsarabhedonarUpaNam ___ 265 viMzatiH parvANi prajJaptAni, caturthasya candrasaMvatsarasya caturvizatiH parvANi pazcamasya khallu abhivaditasya paiviMzatiH parvANi ca prajJaptAni evameva sapUrvApareNa paJcasaMvatsare yuge ekasmin caturviMzaM parvazataM prajJaptam, so'yaM yugsNvtsrH| pramANasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama ! paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA-nakSatra-candraH-RturAdityo'bhivaditaH so'yaM pramANasaMvatsaraH / nakSatrasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama! paJcavidhaH prajJaptaH tathA samakaM nakSatrANi yogaM yuJjanti, samakam RtavaH pariNamanti / nAtyuSNo nAti zIto bahUdako bhavati nakSatra: 1 / zazi samaka paurNamAsI yojayanti viSamacAri nakSatrANi / kaTuko vahUdakazca tamAhuH saMvatsaraM cAndram // 2 // viSame pravAlinaH pariNamanti antuSu dadatipuSpaphalam / varSa na samyag varSati tamAhuH saMvatsare karma // 3 // pRthivyudakAnAM ca rasaM puSpaphalAnAM ca dadAtyAdityaH / alpenApi varSeNa samyag niSpadyate sasyam // 4 // AdityatejastaptAH kSaNalavadivasA RtavaH pariNamati / pUrayati ca nimnasthale tamAhurabhivaditaM jAnIhi // 5 // zanaizcarasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama ! aSTAviMzatividhaH prajJaptaH tadyathA abhijit zravaNaH dhaniSThA zatabhiSaka dve ca bhavato bhAdrapade / revatI azvinI bharaNIkRttikA tathA rohiNI caiva // 1 // yAvad uttA ApADhAH yaza zanaizcaro mahAgraha striMzatA saMvatsaraiH sarva nakSatramaNDalaM samAnayati so'yaM shnaishcrsNvtsrH|| sU0 17 // TIkA-'kaiNaM bhaMte ! saMvaccharA panattA' kati khalu bhadanta ! saMvatsarAH prajJaptA: aba sUtrakAra "jyotiSka devoM ke- sUrya candra nakSatra graha aura tArA ke bheda se pAMca prakAra ke jyotiSI devoM ke cAra :vizeSa-gati vizeSa se saMvatsara vizeSa hote haiM isa abhiprAya se saMvatsara ke bhedoM kA kathana karate haiM ___'kaiNaM bhaMte ! saMbaccharA paNNattA' ityAdi ' TokArtha-isameM gautamasvAmI ne yahI bAta prabhu se pUchI hai 'kaiNaM bhaMte ! have sUtrakAra jyotiSka denA sUrya, candra, nakSatra, graha ane tArAonA bhedathI pAMca prakAranA tiSI denA cAra vizeSa-gati vizeSathI, saMvatsara vizeSa thAya cheme mamiprAyathA savatsaranA bahAnu thana hare che-'kaiNaM bhaMte ! saMvaccharA paNNattA' ityAdi / An:-mAmI gautamaspAbhIya asuna bhAvAta pUchI cha-'kaiNaM bhaMte ! saMvacchA
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 jamkhIpaprAsido kthitaa|, he bhadanta ! saMvatsaro katiprakArako bharatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMca saMbaccharA pannattA' paJca saMvatsarA: prajJaptA:-kathitAH paJcaprakArakAH saMvatsarA bhavantItyarthaH tameva paJca bhedaM darzayati-'ta jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'NakkhattasaMvacchare' nakSatrasaMvatsaraH 'jugasaMvacchare' yugasaMvatsaraH 'pamANasaMvatsareH pramANasaMvatsaraH 'lakkhaNasaMvacchare' lakSaNasaMvatsaraH 'saNiccharasaMvacchare' zanaizvarasaMvatsaraH tatra nakSatreSu bhavaH saMvatsaro nAkSatrasaMvatsaraH arthAt candrazvAraM caran yAvatpramANakena kAlena abhijinakSatrAdArabhyottarApADhA nakSatraparyantaM gacchati pratpramANo mAso nAkSatramAsaH, athavA nakSatramaNDa le parivartanatAniSpana ityupacArAt mAso'pi nakSatram, saca dvAdazaguNo nakSatrasaMmatsaraH / tathA yugasaMvatsaraH paJcasaMvatsarAtmakaM yugaM tadekadezabhUto vakSyamANalakSaNaH candrAdi. yugapUrakatvAd yugsNvtsr| tathA pramANasaMvatsaraH, tatra pramANe parimANaM divasAdInAM tadupakakSito vakSyamANo nakSatrasaMvatsarAdiH pramANasaMvatsaraH sa eva lakSaNAnAM vakSyamANa svarUpANA pradhAnatayA lkssnnsNvtsrH| yAtA kAlena zanaizcara eka nakSatra mathavA dvAdazApi rAzIn bhuGkte sa zanaizcarasaMvatsara iti / / saMvatsarANAM nAmanirvacanaM kRkhA samprati saMvatsarANAM bhedAnAha-'NakkhattasaMvacchareNa bhaMte ! kaivihe pamnatte' nakSatrasaMvatsaraH khalu bhadanta ! kati. vidhaH prajJapta, he bhadanta ! yo'yaM nakSatranAmakaH saMvatsaraH satividhaH katiprakArakaHprajJapta:kathita iti praznA. bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvAlasavihe pannatte' dvAdazavidho dvAdazaprakArakaH prajJapta:-kathitaH, 'taM jahA' tayathA-'sAvaNe bhavae Asoe saMvaccharA paNNattA' he bhadanta ! saMvatsara kitane prakAra ke kahe haiM ? uttara meM prabhu ne kahA hai-'goyamA ! paMca saMvaccharA paNNattA' he gautama ! saMvatsara pAMca prakAra ke kahe haiM-'taM jahA'jaise-'Nakkhatta saMbacchare eka nakSatra saMvatsara'juga saMghacchare'dUsarA yuga saMvatsara, 'pamANa saMvacchare' tIsarA pramANasaMvatsara 'lakkhaNasaMvacchare' caturtha lakSaNasaMvatsara aura 'saNiccharasaMvacchare' pAcAM zanaizcarasaMstara, 'NakkhattarasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe pannatte' he bhadanta ! inameM se nakSatrasaMvatsara kitane prakAra kA hai ? 'goyamA ! NakkhattasaMvacchare duvAlasabihe paNNatte' uttara me' prabhu ne kahA hai-he gautama ! nakSatrasaMvatsara 12 thAraha-prakAra kA hai nakSatroM paNNattA' mata ! sapatsa2 mA 54ranA cha ? uttaramA prabhu cha-'goyamA ! paMca. saMpaccharA paN gattA' he gautama / satsa2 pAMya 42nA cha. taM jahA' ma 'Nakhatta saMvacchare' - savatsara 'juga saMvacchare' dvitIya yuga savatsara 'pamANa saMvacchare 4 prabhAra saya12, 'lakkha gasaMvacchare' yanuyakSa saMvatsa2 mana 'saNicchara saMvacchare' 555 zanaizvara savatsa2 'NakkhattasaMvacchareNa bhaMte ! kaivihe pannatte' he mahata mApAM na prm2|| 3 // 2 cha ? 'goyamA NakhattasaMvacchare duvAlasavihe paNNatte' uttaramAM prabhue kahyuM che-he gautama! nakSatra saMvatsaranA 12 prakAre che. nakSatramAM je saMvatsara
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH . 17 saMvatsamaidanikA gam 267 meM hone vAle saMvatsara kA nAma nAkSatra saMvatsara hai isakA tAtparya aisA hai-gati karatA haA candra jitane pramANa vAle samaya meM abhijit nakSatra se lekara uttarASADhA nakSatra taka jAtA hai utane pramANa vAle kAlakA nAma eka mAsa hai isIko nAkSatramAsa bhI kahA gayA hai athavA yaha nakSatramaMDala meM parivartanatA se niSpanna hotA hai isa kAraNa upacAra se mAsa ko bhI nakSatra mAsa kaha diyA jAtA hai, yaha mAsa jaya 12 se guNita honA hai taba yaha nakSatra saMvatsara hojAtA hai pAMca saMvatsaroM kA eka yuga hotA hai isa yugakA eka dezabhUta ki jisakA lakSaNa Age kahA jAnevAlA hai candrAdi yugakA pUraka hone se yugasaMvassara kahA gayA hai divasAdikoM ke parimANa se upalakSita jo vakSyamANa nakSatra saMvatsarAdi hai vahI pramANasaMvatsara hai yahI vakSyamANa svarUpa vAle lakSaNoM kI pradhAnatA se lakSaNa saMvatsara hotA hai / jitane samaya meM zanizcara eka nakSatra ko athavA 12 rAziyoM ko bhogatA hai vaha zanaizvara saMvatsara hai isa taraha se saMva: ssaroM ke nAmoM kA nirvacana karake aba sUtrakAra inake prabhedoM kA varNana karate haiM isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'nakkhattasaMvacchareNaM bhaMte ! kaivihe paNatte' he bhadanta ! nakSatra saMvatsara kitane prakAra kA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! duvAlasavihe paNNante' he gautama ! nakSatra saMvatsara 12 prakAra kA kahA gayA hai-'taM jahA' jo isa taraha se haiM-'sAvaNe, bhaddavae, Asoe, jAva che, tenuM nAma nakSatrasaMvatsara che. AnuM tAtparya A pramANe che-gati karate candra jeTalA pramANuvALA samayamAM abhijita nakSatrathI mAMDIne utarASADhA nakSatra sudhI jAya che, teTalA pramANavALA kALanuM nAma eka mAsa che. Ane ja nakSatra mAsa paNa kahevAmAM Ave che. athavA A nakSatramaMDaLamAM parivartanatApUrvaka niSpanna hoya che ethI aupacArikatAnA kAraNe mAsane paNa nakSatra kahevAmAM Ave che. A mAsa jyAre 12 vaDe guNita karavAmAM Ave che tyAre A nakSatra saMvatsara thaI jAya che. pAMca savatsare eka yuga thAya che. A yugane eka dezabhUta ke jenuM lakSaNa AgaLa kahevAmAM Avaze candrAdiyugane pUraka hevAthI yuga saMvatsara kahevAmAM Avela che. divAsAdikanA parimANathI, upalakSita je valayamANa nakSatra saMvatsarAdi che, teja pramANu saMvatsara che. eja vAkyamANa svarUpavALA lasaNanI pradhAnatAthI lakSaNa saMvatsara thAya che. jeTalA samayamAM zanizcara eka nakSatrane athavA 12 rAzione bhegave che, te zanaizcara saMvatsara che. A pramANe saMvatsaranA nAmonuM nirvacana karIne have sUnakAra emanA praNenuM varNana kare che. AmAM gautamapaamiile prabhune mevI zata prazna yA cha-'nakkhattasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ke RE' ! nakSatra savatsa2 asA prazna cha ? yatA mama prabhu 43 che-- goyamA ! duvAlasavihe paNgatte' gautama! nakSatra 182 12 2 4 mA
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ resTa jambUdvIpaprajJapti jAva AsADhe' zrAvaNo bhAdrapadaH Azvino yAvadApAThaH, atra yAvatpadena kArtikamArgazIrSapopa mAghaphAlguna caitravaizAkhajyeSThamAsAnAM saMgrahI bhavati, ayamarthaH atra khallu sakala nakSatrayogaparyAyaH dvAdaza saMkhyayA guNito nakSatrasaMvatsaraH tataH zrAvaNAdi dvAdaza sakalanakSatrayogaparyAyAH zravaNAdArabhya ApAThAntanAmAnaH te'pi avayave samudAyopacArAt nakSatra saMvatsaraH tataH zrAvaNAdi dvAdazavidho nakSatrasaMvatsara iti, evaM bhAdrapadAdArabhya zrAvaNAnto varSobhAdrapadavaH evamAzvinAdArabhya bhAdrapadAntaH kArtikAdArabhya AdhinAnta ityAdi, krameNa ASADhAnta carko jnyaatvyH| __ athavA prakArAntareNa nakSatrasaMvatsarasya nirvacanaM kattumAha-'jaM vA' ityAdi, 'jaM vA vihapphai mahaggahe' yadvA bRhaspati vRhaspati nAmako mahAgrahaH 'duvAlasehiM saMbacchareTiM' dvAdaAsADhe zrAvaNa, bhAdrapada, Azvina, kArtika, mArgazIrSa, pauSa mAgha, phAlguna, caitra, vaizAkha, jyeSTha, aura ApADha sakala nakSatroM ke yoga kI paryAya ki jo 12 se guNita kI jAtI hai nakSatra saMvatsara kahI gaI hai zrAvaNAdi 12 nakSatroM kI yoga paryAyoM ke nAma zrAvaNa se lekara ASADha taka ke mahinoM ke nAmavAlI hai isaliye ve avayavoM meM samudAya ke upacAra se nakSatra saMvatsara isa nAma se kahA jAtA hai isa taraha nakSatrasaMvatsara zrAvaNAdi ke bheda se 12 prakAra kA kahA gayA hai bhAdrapada se lekara zrAvaNa taka ke mahinoM meM anta ko prApta huA varSa bhAdra pada varSa, Azvina se lekara bhAdrapada taka ke mahinoM meM anta ko prApta huA varSa Azvina varSa, kArtika se lekara Azvina taka mahinoM meM samApta huA varSa kArtika varSa ityAdi krama se ASADhAnta taka ke saba varSa jAnanA cAhiye athavA prakArAntara se nakSatra saMvatsara kA nirvacana karate hue sUtrakAra kahate haiM ki 'jaMvA bihaphaI mahaggaho duvAlasahi saMbaccharehiM samvanakvattamaMDalaM samAroha 'taM jahA' rebha 'sAvaNe, bhavae, Asoe, jAtra AsADhe zrAvaNa, bhAdra54, madhina, kArtika, mArgazIrSa, pIva, mAgha, phAguna, caitra, vaizAkha, jayeSTha ane ASADha sakala nakSatranA veganI paryAya ke je 12 sAthe guNita karavAmAM Avela che-tene nakSatra saMvatsara kahevAmAM Avela che. zrAvaNudi 12 nakSatranA ega paryAnA nAme zrAvaNathI mAMDIne ASADha sudhInA mAsenI nAmAvalI pramANe che ethI avayavamAM samudAyanA upacArathI teone nakSatra saMvatsara A nAmathI kahevAmAM Avela che. A pramANe nakSatra saMvatsarazrAvaNadinA bhedathI 12 prakAranA kahevAmAM Avela che. bhAdrapadathI mAMDIne zrAvaNa sudhInA mAsamAM samApta thayela varSa bhAdrapada varSa tathA AzvinathI mAMDIne bhAdrapada sudhInA mAsamAM samApta thayela varSa AdhinavarSa ane kAtika mahInAthI AraMbhI azvina sudhInA mAsenAM samAsa thayela varSa kArtika varSa vagere kramathI ASADhAnta sudhInA badhA varSo vize paNa jANavuM DR. A20 AAR. tathA nakSatra savatsaranu niyana 42di bahAra 4 cha -'jaMvA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsaramedanirUpaNam zabhiH dvAdaza saMkhyAvi'zaSTaH saMvatsaraiH-vaH 'samaNakkhattamaMDalaM samANeI' sarvanakSatramaNDalam abhinidAghaSTAviMzati nakSatrANi samAnayati-parisamAyapati bRhaspatirmahAgrahaH, etAvAn kAlavizeSo dvAdazavarSapramANaH nakSatra saMvansarapa dena vivakSito bhavati, ___ atha dvitIyaM saMvatsarasvarUpaM nirUpayituM praznayanAha -'jugasaMvacchare' ityAdi, 'jugasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe pannatte' yugasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH-katiprakAraka: prajJapta:-kathita iti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcavihe pannatte' paJcavidhaH-paJcaprakArakA prajJaptaH kathitaH tameva paMcabhedaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'caMde caMde abhivaddhie caMde abhivaddhie ceveti' candraH candro'bhivaditaH candro'bhivaddhita zceti, tatra candre bhavazcAndraH, yugasyAdau zrAvaNamAse kRSNapakSa pratipat tithita Arabhya yAvat paurNamAsIpari samAptiH tAvatkAlapramANo mAsa cAndramAsaH ekapUrNamAsI parAvataH cAndramAsa ityarthaH athavA candreNa niSpannatvAt gauNIvRttyA mAso'pi candra iti kathyate, saca candramAso dvAdazaguNazcandra saMvatsaraH candramAsa niSpanatvAt / evameva dvitIya se taM NakkhattasaMghacchare bRhaspati nAmakA mahAgraha 12 varSoM ke dvArA sarvanakSatra maMDala ko-abhijitU Adi 28 nakSatroM ko pari samApta karadetA hai itanA dvAdaza varSa pramANa vAlA vaha kAla vizeSa nakSatra saMtsarapada se vivakSita hotA hai 'jugasaMvacchare Na bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! yugasaMvatsara kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'goyamA! paMcavihe paNNatta-taM jahA-caMde caMde abhivaddhie, caMde abhivaddhieceva' candra meM hue ko cAndra kahA jAtA hai yuga kI Adi meM zrAvaNa mAsa meM kRSNapakSa kI pratipadAtithi se lekara paurNamAsI kI parisamApti taka cAndra mAsa hotA hai cAndramAsa pUre eka mAha kA hotA hai athavA candra dvArA niSpanna hone ke kAraNa gauNIvRtti ko lekara mAsa bhI candra kaha diyA jAtA hai yaha cAndra mAsa dvAdaza-12 se vihaphai mahagaho duvAlasehi saMvaccharehiM savvanakagvattamaMDalaM samANei settaM nnkkhttsNvcchre| bRhaspati nAmaka mahAgraha 12 varSo vaDe je sarva nakSatramaMDaLane-abhijita vagere 28 nasane parisamApta kare che. ATalA dvAdaza varSa pramANuvALa te kALa vizeSa nakSatra pada 1 vikSita thayeTa cha. 'jugasaMvacchare NaM bhaMte kaivihe paNNatte' mata! yuga savatsara keTalA prakArane kahevAmAM Ave che? e praznanA javAbamAM prabhu gautamasvAmIne kahe che'goymaa / paMcavihe paNNatte-taM jahA caMde caMde abhivaddhie caMde abhivaddhie ceva' yandramA thayeTara te cAndra kahevAmAM Avela che. yuganA prAraMbhamAM zrAvaNa mAsamAM kRSNa pakSanI pratipadA tithithI mAMDIne pauma sInI parisamApti sudhI cAndramAsa hoya che. cAndramAsa pUrA eka mAsane hoya che. athavA candra vaDe niSpanna hovA badala gauNavRttine laIne mAsa paNa candra kahevAmAM Avela che. A cAndramAsa 12 thI guNita thaIne cAndramAsa vaDe -
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 ambUdrIpatisUtre caturthaca candramAsaH candramaMvatsarAvapi jJAtavya iti / tRtIyastu yugasaMvatsaraH abhivarddhita nAmakaH mukhyatayA trayodaza candramAgamANaH saMvatsaro dvAdazacandramAsapramANaH saMvatsara upajAyate etAdRzaH saMvatsaraH kadA bhavatIti cedatrAMcyate atra khala yugaM candra candrAbhivarddhita candrAbhivarddhita lakSaNa paJca saMvatsarAtmakaM sUrya saMvatsarApekSavA paribhAvyamAnamanyU nAnatiriktA ni paJcavarSANi bhavanti, sUryama satha sArddha triMzadahorAtrapramANaH, candrama sastu ekonatriMzaddinAni dvAtriMzacca dvApaSTibhAgA divasasya, tato gaNitakrameNa sUryamaMvatsara sambandhi triMzanmAsa ti krame ekacAndramAsosuso bhavati, saca cAndramAso yathA'dhiko bhavati tathApUrvAcAryaiH pradarzitaH, tathAhi 'caMdarasa jo viseso Aicassa ya ivijjagAsasta / tIsa guNio saMto vaha hu ahimAsago ekko' | candrasya yovizeSa Adityasya ca bhavati mAsasya / triMzatA guNitaH san bhavati du adhimAsaka eka iticchAyA) guNita hotA huA candra mAsa seniSpanna hone ke kAraNa saMvatsara rUpa kahA gayA hai isa prakAra dvitIya aura tRtIya caturtha candra mAsa bhI candra saMvatsara rUpa hote hai aisA jAnanA cAhiye parantu tRtIya yuga saMvatsara ki jisakA nAma abhibarddhita hai mukhyarUpa se, 13mAsoM kA hotA hai yaha abhitti nAmakA yuga saMvarasara kaba hotA hai ? to isakA uttara aisA haiM ki candra saMvatsara dvitIya candra saMvatsara abhivarddhita saMvatsara candra caturtha saMvatsara aura abhivarddhita saMvatsara isa prakAra saMvatsara rUpa jo yuga hai usa meM sUrya saMvatsara kI apekSA vicArita hone para na kamatI na baDhatI aise kevala pAMca hA varSa hote haiM sUryamAsa 30 // ahorAta kA hotA hai parantu jo candra mAla hai vaha 29 dinakA tathA eka dina ke 62 bhAgoM me se 32 bhAga pramANa hotA hai gaNita krama ke anusAra sUrya saMvatsara sambandhI 30 mAsa jaba atikramita samApta ho jAte haiM taba eka candra mAsa adhika hojAtA niSpanna hAvA khadala savattara rUpa kahevAmAM Avela che. A pramANe dvitIya ane tRtIya caturtha candramAsa paNa candra savatsara rUpa hAya che, A pramANe jANI levuM joie paraMtu tRtIya yuga savatsara ke jenuM nAma annivaddhita che, mukhya rUpa thI 13 cAndramAsenA thAya che. A abhivRddhiMta nAmaka yuga saMvatsara kayAre hAya che? te AnA javA" A pramANe che ke candra savatsara dvitIya candra savasara abhiti savatsara candra catu savatsara ane abhivRddhita savatsara A rIte pAMca savatsara rUpa je yuga che temAM sU savatsaranI apekSAe vicara karavAmAM Ave tyAra bAda echA pazu nahi ane vadhAre paNa nahiM Ama mUkta pAMca ja varSa hAya che. sUrya mAsa 30nA aheArAtanA hAya che, paraMtu je cAMdramAsa che te 29 divasanA temaja eka divasanA 62 bhAgAmAMthI 32 bhAga
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsarabhedanirUpaNam 271 asyarthastu-candrasya-candramAsasya yA bhAti vizchepaH, iha vizleSe kRte sata yAvadavaziSyate tadapi upacArAd vizlepaH kathayate, saca vizleSaH nizatA-trizansaMkhyayA guNitaH san eko'dhimAso bhavatIti vijJeyam / tatra sUryamAsaparimANAt sArddhatriMzadahorAtralakSaNAt candramAsa parimANamekonaviMzadivasAH dvAtriMzacca paSTibhAgA dinasasya, ityevaM rUpaM zodhyate tadA sthitaM pazcAdimamekam ekena dvApaSTibhAgena nyUnam, saca divasa: triMzatsaMkhyayA guNyate tadA jAtAni triMzadinAni ekazca dvApaSTibhAgaH saca trizatsaMkhyayA guNitaH tadA bhavanti triMzad dvApaSTibhAgAH, te bhAgA yadA trizadanebhyaH zodhyante, tataH sthitAni zepANi ekonaviMza dinAni dvAtriMzacca dvApaSTibhAgA dinasya, etAvat parimANa candramAma iti, bhavati sUryasaMvahai yaha candramAsa jisa prakAra se adhika hotA hai vaha prakAra pUrvAcAryo ne" caMdassa jo vileso Aiccassaya havijja mAsassa! tIsai guNio saMto havA hu ahimAsago ekko' isa gAthA dvArA prakaTa kiyA hai isakA abhiprAya aisA hai candra mAsake vizleSa karane para jo vAMkI vacatA hai yaha bhI vizleSa hI upacAra se mAna liyA jAtA hai yaha vizleSa jaba 30 se guNita hotA hai taba eka adhika mAsa hotA hai sUryamAsa kA parimANa 30 // ahorAtra kA Upara prakaTa kiyA jAcukA hai-isakI apekSA candramAsa kA parimANa 29 dinakA aura eka dinake 62 bhAgoM meM se 32 bhAga pramANa hai yaha batalAyA jA cukA hai so sUryamAsa ke pramANa meM se yaha candra mAsa kA pramANa kama karane para eka dina 62 bhAgoM mese 1 bhAga kama 1 dina bAMkI bacatA hai ise dinakA 32 se guNita karane para 30 dina ho jAte haiM aura eka dina ke 62 bhAgoM meM se 1 bhAga A jAtA haiN| ava 30 se ise guNita karane para 62 bhAgoM meM se 30 bhAga A jAte pramANa vALo hoya che. gaNita krama mujaba sUrya saMvatsara saMbaMdhI 30 mAso jyAre atimila-samApta thaI jAya che tyAre eka candramAsa adhika thAya che. A candra bhAsa 2 re madhira thAya cha ta prAre pUrvAya yAya 'caMdassa jo viseso Aiccassa ya havijja mAkhassa tIsai guNio saMto havada hu ahimAsago ekko, A gAthA vaDe prakaTa karavAmAM Avela che. A abhiprAya A pramANe che ke candramAsane vizleSa karavAthI je zeSa rahe che te paNuM upacArathI vizleSa ja mAnI levAmAM Ave che. A vizleSa jyAre 30 vaDe guNita thAya che tyAre eka adhika mAsa hoya che. sUrya mAsanuM pariNAma 30 arAtranuM upara prakaTa karavAmAM AveluM che. AnI apekSAe candramAsanuM parimANa 29 divasa ane eka divasanA 62 bhAgamAMthI 32 bhAga pramANa che. Ama spaSTa karavAmAM AveluM che. te sUryomAsanA pramANamAMthI A candramAsana pramANu kAma karavAthI eka divasanA 62 bhAgamAMthI 1 bhAga kama 1 divasa zeSa vadhe che. A divasane 30 sAthe guNita karavAthI 30 divasa thaI jAya che-ane eka divasanA dara bhAgamAMthI 1 bhAga AvI jAya che. have Ane 30 sAthe guNita karavAthI 62 bhAgamAMthI
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 jambUdvIpaprajJaptistre ssarasaMvandhi triMzanmAsAtikrame eko'dhikamAso bhAti, ekasmin yugeca dvApaSTiH sUryamAsA bhavanti tataH punarapi sUryasaMvandhi triMzanmArAtikame dvitIyo'bhikamAso bhavati, taduktam 'rAhIe AiyAe havada hu ahimA go jugaddhaM ma / vAvIsae pandhasae avaiya vIo jugaMtami // 1 // (paTAvatItAyAM bhavati hu adhimAsako yupaaii| dvAviMze parvazate bhavati ca dvitIyo yugAnta) iticchAyA // asyAya:-ekasmin yuge paJcavarSapramANake parvANAM-pakSANAM paSTau atItAyAM paSTisaMkhyakeSu pakSeSu atIteSu ityarthaH etasmin avarAre yugArdai yugAgamANe eko'dhikamAso bhavati dvitIyastu adhikamAsaH dvAviMze-dvAviMzatyadhika parvazate-pakSazate'tikrAntayugasyAnte yugasya ye bhAga jaba 30 dinoM meM se kama kiye jAte no 29 dina bace rahate haiM aura dina ke 62 bhAgoM meM se 32 bhAga bace rahate haiM! candramAsa kA yahI parimANa hai marya saMvatsara saMbaMdhI 30 mAsoM ke ati kama ho jAne para eka adhika mAsa hotA hai eka yuga meM 62 sUrya mAsa hote haiN| punaH sUrya saMbaMdhI 30 mAsoM ke atikrama hone para dvitIya adhika trAsa hotA hai taduktam saTThIe aiyAe havA hu ahimAsago jugadami / yAvIsae paJcasae havai ya vIo jugaMtami // 1 // isa gAthA kA artha isa prakAra se haiM-pAMca varSa pramANa vAle eka yuga meM 60 pakSoM ke vyatIta ho jAne para eka adhika mAsa hotA hai yahAM jo yugAdha aisA kahA hai so 60 pakSoM ke vyatIta ho jAne para AdhA yuga vyatIta ho jAtA haiM kyoMki eka yuga meM 120 pakSa hote haiM 120 ke Adhe 60 hote haiM ina 60 pakSoM 30 bhAge AvI jAya che. e bhAga jayAre 30 divasomAMthI ochA karavAmAM Ave che te rasTa davasa zeSa rahe che ane divasanA bhAgamAMthI 32 bhAge avaziSTa rahe che. candramAsanuM eja parimANa che. sUrya sa vatsara saMbaMdhI 30 mAsanA atikrama bAda eka adhika mAsa hoya che. eka yugamAM 62 sUrya mA heya che 5 sUrya saMbaMdhI 30 mAsanA atikramathI dvitIya adhikamAsa hoya che. taduphatama ' maja* __saTThIe aiyAe havai hu ahimAsago jugaddhami / cAvIsae pavyasae havai ya vIo jugaMtaMmi // 1 // A gAthAne artha A pramANe che. pAMca varSa pramANuvALA eka yugamAM 60 pakSe yatIta thaI jAya tyAre eka adhikamAsa hoya che. ahIM yugArdha A pramANe kahevAmAM Avela che te 60 pazno vyatIta thaI jAya tyAre addha yuga vyatIta thaI jAya che kemake eka yugamAM 120 pakSe hoya che. 120 nA ardhA 60 thAya che, e pakSonI samApti thaI
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH su. 17 saMvatsarabheda nerUpaNam 273 paryavasAne parisamAptau bhavati, tena yugamadhye tRtIyasaMvatsare adhikamAsaH paJca me vAvarNe'dhikamAsa - iti dvau abhivarddhitasaMvatsarau ekasmin yuge bhavata iti / yadyapi sUryaJca varSAtmayuge yathA candramAsadvayasya vRddhirbhavati tathA nakSatramAsadvayasyApi vRddhirbhavati tatkathaM nakSatramA se AdhikyaM na kathitam, tathApi candramAsavat nakSatramAsasya loke pracurataravyavahArAviSayatvena nakSatramAse'dhikamAsadvayasyollekho na kRta iti // eteSAM ca nakSatrAdi saMvatsarANAM mAsadinAdimAnapratipAdanaM pramANarAMvatsarAdhikAre kathayiSyate iti nAtraitatsarvaM prapaJcitamiti // ete ca candrAdayaH paJcayugasaMvatsarAH parvabhiH pakSaiH pUritA bhavanti iti tAni paNi prativarSa kati bhavantIti pRcchannAha - ' paDhamassa NaM bhaMte !' ityAdi, 'paDhamarasa NaM bhaMte ! caMda kI samApti hone para AdhA yuga aura raha jAtA hai AdhA to samApta ho jAtA hai tathA dvitIya adhika mAsa 122 pakSoM ke vyatIta ho jAne para hotA hai arthAt yuga 'ke anta meM hotA haiM / isa taraha yuga ke bIca meM tRtIya saMvatsara meM adhika mAsa hotA hai athavA paMcama varSa meM adhika mAsa hotA hai isa prakAra ye do abhivarddhita saMvatsara eka yuga meM hote haiN| yadyapi sUryapaJcavarSAtmaka yuga meM jaise candramAsa ya kI vRddhi hotI hai vaise nakSatramAsadayakI bhI vRddhi hotI hai to phira Apane nakSatra mAsameM Adhikya kyoM nahIM kahA to isakA samAdhAna yahI hai ki candramAsa kI taraha nakSatra mAsa loka meM pracuratara rUpa se vyavahArakA viSaya hotA hai isaliye nakSatra mAsa meM adhikamAsa dayakA ullekha nahIM kiyA gayA hai ina nakSatrAdi saMvatsaroM ke mAsa dina nakSatrAdi ke mAna kA pratipAdana pramANa saMvatsarAdhikAra meM kiyA jAne vAlA hai isaliye yaha saba yahAM nahIM kahA gayA hai| ye candrAdika pAMca yuga saMvatsara pakSoM se paripUrNa hote haiM isa bAtako aba gayA bAda ardho yuga zeSa rahe che. ardhI yuga teA samApta thaI ja jAya che. temaja dvitIya adhikamAsa 122 pazcA jyAre vItI jAya tyAre eTale ke yuganA aMtamAM hoya che. A pramANe yuganA madhyamAM tRtIya saMvatsaramAM adhikamAsa heAya che. athavA paMcamava mAM adhika mAsa haiAya che. A pramANe ee e abhivRddhita sa'vatsarA eka yugamAM heAya che. pi sUryAM paMcavarSAtmaka yugamAM jema candramAsa dvaicchI vRddhi thAya che, temaja nakSatramAsa dveyanI paNa vRddhi thAya che te pachI tame nakSatramAsamAM AdhidyanuM kathana zA mATe nathI karyuM? te AnuM samAdhAna A pramANe che ke candramAsanI jema nakSatramAsa leAkamAM pracuratara rUpamAM vyavahara viSaya hAya che ethI nakSatramAsamAM adhikamAsa dveyanA ullekha karavAmAM AvyA nathI. A nakSatrAdi savatsarAnA mAsa divasa nakSatrAdinA mAnanuM pratipAdana pramANa savatsarAdhikAramAM karavAmAM Avaze. ethI A madhuM ahIM' kahevAmAM Avelu nathI e candrAdika pAMca yuge savatsara padmAI paripUrNa thaI jAya che. ethI te pakSA ire! savatsarasAM DeMTalA hoya he ? me vAtane huve gaunabhasvAbhI alune 'padmassa NaM bhaMte / ja0 35
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 274--- ambUdvIpaprAptisUtra saMvaccharassa kai panyA panattA' prathamasya khalu bhadanta ! candra saMvatsarasya kati parvANi prajJa. ptAni, he bhadanta ! prathamasya yuga dau pravRttasya candrasaMvatsarasya kati-kiyatsaMkhyakAni parvANi pakSarUpANi prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'covIsaM pavvA panattA' caturviMzatiH parvANi prajJatAni, tatra caviMzati caturvizatisaMkhyakAni parvarUpANi prajJaptAni-kathitAni, pratimAsaM pakSadvayasaMbhavena dvAdazamAsAtmake varSe caturviMzati parvasaMbhavAditi / 'viIyasta NaM bhaMte ! caMdasaMbaccharassa kaipabyA panattA' dvitIyasya khallu bhadanta ! candrasaMvatsarasya kati pANi-kriyatsaMkhyakAni parvANi pakSa. rUpANi prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cauccIsaM pacA pattA' caturzitiH paryANi prajJaptAni-kathitAni pratimAsaM parvadvayasaMbhavena dvAdazamAsAtmake varSe caturviMzati paryANAM saMbhazaditi 'evaM pucchA taIyAsa' evaM pRcchA tRtI. yasyAbhivarddhitanAmakasaMratsarasya, he bhAnta ! tRtIyasyAbhivaditanAmakasaMvatsarasya khalu kati parvANi prajJaptAnIti pRcchayA saMgRhya ne praznaH, bhagavAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' gautamasvAmI prabhu se 'paDhamasta NaM bhaMte ! caMdasaMvaccharasta kaipaccA pannattA' isa sUtradvArA pUchate haiM he bhadanta! prathama candrasaMvatsara ke kitane parva-pakSa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! covcIsaM pacA panattA' he gautama ! prathama candra saMsAra meM caubIsa pakSa hote haiN| kyoMki hara eka mAsameM do pakSa hote hai aura varSa 12 bhAsakA honA hai ataH 1 varSa me 24 parva hote haiM yaha kathana sadha jAtA hai ___'viIyassa NaM bhaMte ! caMdasaMbaccharassakA pavvA pannattA' he bhadanta ! dvitIya candra savatsara ke kitane pakSa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiN-'goyaa| cauvvIsaM panyA pannattA' he gautama ! dvitIya candra saMvatsara ke 24 pakSa hote haiN| 'evaM pucchA taIyassa' isI taraha kI pRcchA jo abhivaddhita nAmakA tRtIya saMvatsara hai unake sambandha me gotamasvAmIne kI hai-tathAca he bhadanta jo tRtIya abhivadita nAmakA saMvatsa hai usake kitane pakSa hote haiM ? isake uttara meM prabhu caMdasaMvaccharassa kai pavyA pannattA' mA sUtra 3 pUche 3-3 R! prathama yandrasapAsanA DeTA papa- DAya cha ? bhenA raimamA prabhu 43 cha-'goyamA ! covIsaM pavvA pannattA' he gautama ! prathama candrasaMvatsaramAM 24 pakSo hoya che. kemake dareka mAsamAM be pakSe hoya che ane eka varSamAM 12 mAsa hoya che. ethI 1 varSamAM 24 pa hAya che A kathana ddhi thaI jAya che. ___ 'biIyassa NaM bhaMte ! caMdasaMvaccharassa kai pavvA pannattAi mata ditIya svts2|| 326 para DAya / zanAsapAsamA prabhu 43 -'goyamA! cauvvIsaM pavyA pannattA' gautama 'dinIya yaM tsa 2 // 24 pakSI DAya che. 'evaM pucchA taIssa' mA tanA pRcchA- amivaddhita nAmaka tRtIya saMvatsara che, tenA saMbaMdhamAM tamasvAmIe prabhuzrIne karI che, tathA ca he bhadata ! je tRtIya abhivaddhita nAmaka saMvatsara che, tenA keTalA pakSo
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ raI, prakAzikA TIkA-saptamaskAraH sU. 17 saMvatsara nigama he.gautama ! 'chabbIsa pacyA pannatA' pavizatiH parvANi prajJaptAni / 'vautyasta caMdasaMvaccharassa covIsaM pavvA' caturthasya candrasaMvatsarasya caturviMzatiH parzaNa, he bhadanta ! caturthasya candrasaMvatsarasya kati parvANi prajJaptAnIti praznaH, caturthasya candrasaMvatsarasya caturviMzatiH parvANi bhavanti pratimAsa pakSadvayasaMbhavena dvAdazamAseSu caturviMzati parvANAmAvazyakatvA ditibhagavata uttaram / 'paMcamahasaNaM abhivaddhiyassa chabbIsa patrA ya pannattA' paJcamasya khalu abhivarddhitasya paiviMzatiH parvANi ca prajJaptAni, he bhadanta ! paJcamasyAbhivaddhitanAmakasaMvatsarasya kati parvANi bhuvanantIti praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! paJcamasyAbhivaddhinAmaka saMvatsarasya SaviMzatiH parvANi bhavanti, atra dvAdazasUrya saMvatsarepu trayodaza candramAsasya samAviSTatvAt pratimAsaM parvadvayasaMbhavena trayodazamAseSu SaiviMzati pakSaNAM saMbhavAditi bhagavata uttaramiti // ___ samprati-dvitIyasaMvatsare parvANAM saMkalanAM darzayitumAha-'evAmeva' ityAdi, 'evAmeva sapucvAvareNaM paMca saMvaccharIe juge ege cauvIse' pavvasae pranatte' evameva uparyuktaprakAreNa kahate haiM 'goyamA ! chavvIsaM pavvA pannattA' he gautama ! abhivaddhita nAmake tRtIya saMvatsara meM chavvIsa pakSa hote haiM do pakSa yahAM adhika mAsake gRhIta hue haiN| 'cautthassa caMdasaMbaccharasta covvIsaM pavvA' caturtha candra saMvatsara ke 24 pakSa hote haiM 'paMcamassaNaM abhivaddhiyasta chanvIsaM pavvA pattA pAMcavAMjo abhivaddhita saMvatsara hai usake kitane parva hote haiM ? to isa prazna kA uttara prabhune isa sUtra dvArA diyA hai ki pAMcavAM abhivaddhita saMvatsara hai usake 26 pakSa hote haiM / yaha pahile hI kahA jAcukA hai ki adhika mAsa tRtIya meM thA pAMcaveM yuga saMvatsara meM hotA hai / ataH isa dRSTi se yahAM 26 pakSa hote haiM aisA kahA gayA haiN| yahI bAta dvAdaza sUrya saMvatsaroM meM trayodaza candramAsa samAviSTa hote haiM isaliye isa saMvatsara meM 26 pakSa hote haiN| isa kathana dvArA puSTa kI gaI haiN| kyoMki pratyeka mAsa 2 pakSa kA hotA hai ataH 1342-26 pakSa hote haiM yaha bAta spaSTa DAya cha 1 men| prabhu 4 cha-'goyamA chabbIsaM pavyA pannattA' gautama ! abhivandrita nAmaka tRtIya saMvatsaramAM 26 pakSe hoya che. 2 pakSe atre adhikamAsanA gRhAta thayA che. 'cauttharasa caMdasaMvaccharassa covvIsaM pavvA' yatu yandrasavatsaranA 24 pasa DAya che. 'paMcamahasaNaM abhivaddhiyassa chabbIsa paThyA pannattA' pAMyamI re sivAta saMvatsara che, tenA keTalA pakSe hoya che te A zakAne javAba prabhue A sUtra vaDe Ape che ke pAMcame je abhivati saMvatsara che, tenA 26 pakSo heya che. A pahelAM ja, kahevAmAM AveluM che ke adhikamAsa tRtIyamAM athavA pAMcamAM yugasaMvatsaramAM hoya che. ethI A daSTie ahIM 26 pakSe kahevAmAM AvelA che eja vAta dvAdaza sUryasaMvatsavAmAM tradaza candramAsa samAviSTa thAya che. ethI A saMvatsaramAM 26 pakSo hoya che.. A kathana vaDe puSTa karavAmAM Avela che. kemake dareka mAsa be pakSene hoya che. ethI 1342-26 53 Doya che. bhAvAta 25STa jaya cha. 'evAmeva sapuvAvareNaM paMca
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 jambuddhIpapratisUtra sapUrvApareNa-pUrvAparapAlocanayA paJcasAmvatsarike yuge yuganAmakasaMvatsare caturviMzatyadhikamekaM parvazataM prajJaptaM bhavati arthAt paJcasaMvatsarAtmakayuganAmakasaMvatsare caturviMzatyadhikamekaM parvazataM bhavatIti / samprati yugasaMvatsarasyopasaMhAramAha-'settaM' ityAdi, 'settaM jugasaMvatsare' so'yaM pUrvakathito yugasaMvatsaro dvitIya iti // samprati-tRtIyapramANasaMvatsaraM darzayitumAha-'pamANa saMvaccha reNaM bhaMte !' ityAdi, 'pamANasaMvacchareNaM maMte ! kaivihe pannatte' pramANasaMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH-kati prakArakA prajJasa:-kathita iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcavihe paNNatte' paJcavidhaH prajJaptaH paJcavidhaH paJcaprakArakaH kathita iti 'taM jahA' tadyathA-Nakkhatte caMde uu Aicce abhivaddhie' nAkSatraM cAndram Rtu:-Rtu saMvatsaraH AdityaH abhivaddhitaH, tatra nakSatrasaMbandhi iti nAkSatram candra sambandhi cAndram abhivaddhitaH prAguktasvarUpaH Rtavo vasantAyAH paDU lokaprasiddhAH tadvyavahAra hetuH Rtu saMvatsaraH etasyaiva sAvanasaMvatsaraH karma saMvatsarazcetinAma bhavati, Adityasya sUryasya gatyA ho jAtI hai / (evAmeva sapuvAvareNaM paMca saMbaccharIe juge ege cavIse pavvasae panatte' isa prakAra se isa pAMca saMvatsarAtmaka yuga meM yuganAmaka saMvatsara meMsaba milAkara 124 parva pakSa hote haiN| "settaM jugasaMvatsare' isa prakArakA yaha yuga saMvatsara ke sambandha meM vicAra kiyA gayA hai ___'pamANa saMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta! pramANa saMvatsara kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMcavihe panate' he gautama ! pramANa saMvatsara pAMca prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' jaise 'Nakkhate caMde uU Aicce, abhivaddhie' nakSatra pramANa saMvatsara candra pramANa saMvatsara, Rtu pramANa saMvatsara Aditya pramANa saMvatsara aura abhivaddhita pramANa saMvatsara inameM nakSatra sambandhI saMvatsara nakSatra saMvatsara candramA saMvadhI saMvatsara cAndra saMvatsara SaTRtu ke vyavahAra meM kAraNabhUta saMvatsara Rtu saMva. saMvaccharIe juge ege caubIse pavasae pannatte' mA prabhArI ma. pAya savatsarAma yugabhAMyuga nAma saMvatsaramAM-yA 242 124 51 pa hoya che. 'settaM jugasaMvatsare' mA prakArane A yuga saMvatsaranA saMbaMdhamAM vicAra karavAmAM Ave che. ___ 'pamANasaMvacchare NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte uR ! prA saksa2 388 mArane apAmA mAhA cha ? mena mama prabhu 49 cha-'goyamA / paMcavihe pannatte', gau 14 ! prama saMvatsa2 pAMya prAranA 4vAmA mAvata cha. 'taM jahA' mA 'Nakkhatte caMde uU Aicce, abhivaddhie' nakSamA sava.sa2 yandraprabhAe savatsara, tupramA savatsara, AdityapramANu saMvatsara ane abhivati pramANu saMvatsara AmAM nakSatra saMbaMdhI saMvatsara nAkSatra saMvatsara, candramA saMbaMdhI saMvatsara, cAndasaMvatsara, RtunA vyavahAramAM
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsarabhedanirUpaNa dakSiNottarAbhyAmayanAbhyAM niSpannaH saMvatsara Aditya saMvatsaraH / pramANapradhAnatvAt asya saMvatsarasya pramANamityapinAma bhavati, iti, varSamAnasya mAsapramANAdhInatvAt prathamato mAsa pramANaM kathyate, tadyathA-atra khalu candra candrAbhivaddhita candrAbhivarddhitanAmaka saMvatsara paJcakapramANe yuge rAtriMdivarAziH triMzadadhikASTAdazazatapramANo bhavati, kathamitthaM bhavatIti cedatrocyate--atra khalu sUryasya dakSiNamuttaraM vA ayanaM vyazItyadhikadivasazatAtmakaM bhavati, ekasmin yuge ca paJca dakSiNAyanAni paJcacottarAyaNAni, iti sarvasaMkalanayA dazAyanAni bhavanti, tataH tryazItyadhikaM divasazatam, dazakena guNyate tato bhavati yathokto divasarA ziriti, evaM pramANaM divasarAziM saMsthApya nakSatracandraRtvAdi mAsAnAM dinAnapanArthaM yathAkramaM saptapaSTayekapaSTiSaSTi dvApaSTi lakSaNe bhIgahArai A~ga hareta, tato yathoktaM nakSatrAdi mAsa catuSkagatadina pariNAmamAgacchati, tathAhi-yugadinarAziH 183 0 lakSaNaH asya saptapaSTi yuge mAsA iti saptapaSTayA bhAgo hiyate yallabdhaM tat nakSatranAsapramANam, tathA asyaiva yugadinarAzeH 1830 lakSaNasya eupaSTiyuge RtumAsA ityekapaSTayA bhAge hRte labdhaM tat RtumAsamAnam, tsara aura sUrya kI gati se-dakSiNAyana aura uttarAyaNa se-niSpanna saMvatsara Aditya saMvatsara hotA hai yaha saMvatsara pramANa pradhAna hotA hai isaliye isakA nAma pramANa aisA kahA hai varSakA pramANa mAsa pramANa ke AdhIna hotA hai isa kAraNa aba hama mAsake pramANa kA kathana karate haiM-prathama candra saMvatsara rUpa, dvitIya candra saMvatsara rUpa tRtIya abhivadvita saMvatsara rUpa caturtha candra saMvatsara rUpa aura pAMcaveM abhivaddhita saMvatsara rUpa yuga saMvatsara meM rAtri dina kI rAzi kA pramANa 1830 hotA hai yaha pramANa kaise hotA hai ? to isa sambandha meM spaSTI. karaNa isa prakAra se hai ki sUrya kA dakSiNAyana aura uttarAyaNa 183 divasa kA hotA hai eka yuga meM 5 dakSiNAna aura 5 uttarAyaNa hote haiM donoM ayanoM kA joDa 10 AtA hai 183 meM 10 kA guNA karane para 1830 rAtri dina ke pramANa kAraNabhUta saMvatsara Rtu saMvatsara ane sUryanI gatithI dakSiNAyana ane uttarAyaNathI nipanna saMvatsara Adiya saMvatsara kahevAya che. A saMvatsara pramANe pradhAna hoya che eTalA mATe AnuM nAma pramANe A pramANe kahevAmAM AveluM che. varSanuM pramANu mAsa pramANane AdhIna hoya che. AthI have ame mAsanA pramANanuM kathana karIe chIe-prathama candrasaMvatsararUpa, dvitIya candrasaMvatsararUpa ane paMcama abhivaddhita saMvatsararUpa yuga saMvatsaramAM rAtri-divasanI rAzinuM pramANa 1830 hoya che. A pramANa kevI rIte thAya che? te A saMbaMdhamAM A pramANe spaSTIkaraNa che ke sUryanuM dakSiNAyana ane uttarAyaNa 183 divasanuM thAya che. eka yugamAM 5 dakSiNAyana ane 5 uttarAyaNa hoya che. ane ayanene saravALe 10 thAya che. 183 mAM 10 ne guNAkAra karavAthI 1830 rAtri-dinanA pramANunI rAzi sampanna thaI jAya che. A pramANavALI divasa
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 jambUdvIpaprAptistra tathA yuge sUryamAptAH paSTiriti dhruvarAzeH 1830 lakSaNa paTisaMkhyayA bhAgo hiyate tadA yallabhyate tat sUryamAsamAnam, tathA abhivaddhine saMvatsare tRtIye paJcapevA trayodaza candra mAsA bhavanti tadvapaM dvAdazabhAgI kiyane, tat ekaiko bhAgo'bhivaddhitamAsa iti kathyate / atra khalu abhivadinasaMta sarasya trayodaza candramAsapramANasya divasapramANaM tryazItyadhiH kAni trINi zatAni catuzcatvAriMzacca dvApaSTibhAgAH, kathamevaM bhavatIti cedatrocyate candrakI rAzi saMpanna ho jAtI hai isa pramANa vAlI divasa rAzi ko rakhakara nakSatra candra, Rtu Adi mAsoM ke dinoM ko lAne ke liye yayA krama 67-61, 60 aura 62 ina se usameM bhAga denA cAhiye taba yathokta nakSatrAdi mAla catuSka gata dinoM kA pramANa AjAnA hai jaise-yuga dinarAzi 183. hai isa ge eka yugake 67 mAsoM kA bhAga dene para jo labdha hotA hai vaha nakSatra mAyakA pramANa AjAtA hai tathA isI yuga dina rAzi meM eka yugake 61 Rtu mAsakA bhAga dene para jo labdha hotA hai vaha Rtu mAsoM kA pramANa nikala AtA hai eka yuga meM sUrya mAsa 60 hote haiM isaliye dhruvarAzi rUpa 1830 me 60 kA bhAga dene para jo labdha AtA hai vaha sUrya mAsa kA pramANa AtA hai abhivaddhita nAmake tRtIya yuga saMvatsara me aura isI nAmake pAMcave saMvatsara meM 13 candramAsa hote haiM yaha kathana poche samajhAyA jA cukA hai ina me 12 kA bhAga dene para jo labdha hotA hai vaha abhivaddhita mAsa adhika mAsa-AtA hai abhihita saMvatsara ke13 candra mAsoM ke dinoM kA pramANa 383 bhAga hotA hai arthAt 13 candramAsoM me 383 dina 1 dina ke 62 bhAgoM meM se 44 bhAga hote haiM yaha pramANa isa prakAra se nikalatA rAzine nakSatra, candra, Rtu Adi mAsenA divase ne lAvavA mATe yathAkama 67, 61, 60 ane 62 emanA vaDe temAM bhAgAkAra kare joIe tyAre yakta nakSatrAdimAsa catuSkagata dinenuM pramANu AvI jAya che. jemake-yugadina rAzi 1830 che AmAM eka yuganA 67 mAsane bhAgAkAra karavAthI je labdha thAya che, te nakSatAmAnanuM pramANa che, evuM samajavuM. temaja eja yugadina rAzimAM eka yuganA 61 vaDatumAsane bhAgAkAra karavAthI je labdha hoya che te vAtumAsanuM pramANa che, Ama samajavuM eka yugamAM sUryamA 60 hoya che. ethI dhruvarAzirUpa 1830 mAM 60 ne bhAgAkAra karavAthI je labdha thAya che te sUryamAsanuM pramANa Ave che. abhivati nAmaka tRtIyayuga saMvatsaramAM ane eja nAmavALA pAMcamA saMvatsaramAM 13 candramAse hoya . A kathana pahelAM spaSTa karavAmAM AveluM che. AmAM 12 ne bhAgAkAra karavAthI je labdha thAya che te abhividvitamAsa adhikamAsa Ave che. abhivadvita satyanA 13 candramAsanA divasonuM pramANa 383 bhAga hoya che. eTale ke 13 candramAsonuM 383 divasa ane 1 divasanA 6 bhAgomAMthI 44 bhAge thAya che. A pramANa A rIte nIkaLe che. candramAsamAM divasanuM
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA-TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsarabhedAnarUpaNam 279 mAsa prazaNam, dinaM 2942 etadpam trayodazabhi Nyate tato jAtAni saptasaptatyuttarANi trINizatAni divasAnAm SoDazottarANi catvArizatAni cAMzAnAm te ca dinasya dvApaSTibhAgAsto dinAnayanAtha dvApaSTayA bhAgo hiyate labdhAni paD dinAni tAni ca pUrvokta divasepu yojyante tato jAtAni trINizatAni vyazItyadhikAni dinAnAM catuzcatvAriMzacca dvApaSTibhAgAH, tato varSe dvAdazabhAsA iti mAsAnayanAya dvAdazasaMkhyayA bhAgo hipate labdhA ekatriMzadahorAtrAH zepAstiSThanti ekAdazarAtri divasAH te ca dvAdazAnAM bhAgaM na dadati, tena yadi ekAdaza catuzcatvAriMzad dvA paSTibhAga bhIlanArtha dvA paSTisaMkhyayA guNyante tadA pUrNozazina truTayati zepasya vidyamAnatvAt tena sUkSme'dhikArtha dviguNI kRtayA dvApaSTayA caturviMzatyadhikazatarUpayA ekAdaza guNapante jAtaM 1324, catuzcatvAriMzad dvApapTibhAgA hai candramAsa meM dina kA pramANa 29 3 muhUrta kA hotA prakaTa kiyA gayA hai isa pramAName 13 kA guNA karane para 377 dinoM kA pramANa nikala AtA hai tathA 416 aMzoM kA pramANa nikala AnA hai the dinoM ke 62 bhAga rUpa haiM isaliye inake dinoM ko batAne ke vAste iname 62 kA bhAga dene para 6 dina labdha hote haiM ye dina pUrvokta dinoM meM joDa dene para 383 dina A jAte haiM aura 1 eka dina ke 62 bhAgoM meM se 44 bhAga AjAte haiN| varSa meM 12 mAsa hote haiM ataH inake mAsoMkA pramANa jAnane ke liye inameM 12 saMkhyA kA bhAga dene para ekatriMzata ahorAta labdha hote haiM aura zeSasthAna meM 11 dina bacate haiM inameM 12 kA bhAga nahIM jAtA hai ataH ye 12 yadi bhAgoM meM milAne ke liye 62 se guNita nahIM hote haiM to pUrNarAzi TUTatI nahIM hai kyoMki zeSa sthAna meM bAkI bace rahate haiM isa kAraNa meM adhika ke nimitta 62 ko dugunA karake Agata 124 se 11 ko guNita karane para 1364 rAzi AjAtI hai| ko bhI saMkalanA ke nimitta dUnA pramANura9 muhurta jeTaluM prakaTa karavAmAM AveluM che. A pramANamAM 13 ne guti karavAthI 377 divasonu pramANa nIkaLI Ave che. temaja 416 aMgenuM pramANa nIkaLI Ave che. e divasenA 62 bhAgarUpa che. ethI emanA divase banAvavA mATe AmAM 62 ne bhAgAkAra karavAthI 6 divase labdha thAya cheA divasene pUrvokta divasamAM joDavAthI 383 divasa Ave che. ane 1 divasanA 62 bhAgamAMthI 44 bhAgo Ave che. varSamAM 12 mAse hoya che. ethI emanA mAsenuM pramANa jANavA mATe AmAM 12 saMkhyAne bhAgAkAra karavAthI eka trizata ahorAta labdha hoya che. ane zeSa sthAnamAM 11 divasa avaziSTa rahe che. AmAM 12 ne bhAga ja nathI. ethI A 12 nI saMkhyA je bhAgamAM joDavA mATe 62 nI sAthe guNita thatA nathI. ethI pUrNa rAzinA kakaDA thatA nathI. kemake zeSa sthAnamAM avaziSTa rahe che. ethI adhikanA nimitte da2 nA bamaNA karIne je rAzi Ave che tenAthI 11ne guNita karavAthI 1364 rAzi AvI jAya che. phUpha ne paNa
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 jamvadyApapratisa api saMkalanArtha dviguNI krigante kRtyA va mUlarAzI prakSipyante jAtam 1452, etapAM dvAdazabhirbhAge hRte labha mekaviMzatyuttaraM caturvizatyuttarazatabhAgAna.m etAvadabhiraddhinamAsapramANam / etegAM krameNAkAthApanA dina. 27 29 30 30 31 dina. 327 / 354 / 360 / 366 / 383 bhAga. 21 32 * 30 121 bhAga. 51 12 0 0 44 062 62 060124, 0 67 61 0 0 62 nakSatra, canda-Rtu-sUrya-abhivaddhita nAkSatrAdi saMvatsaramAnam / samprati upasaMhAramAha-'settaM' ityAdi 'settaM pamANasaMvacchare iti' so'yaM pUrvavarNitaH pramANasaMvatsaraH kathita iti / enepAM mAsAnAM varSANAM ca madhye tu. mAsa Rtu saMvatsarAveva lokaiH putravRddhikalAntaravRddhayAdipu vyavahiyete niraMzakatvena suvo. karane para 88 ko mUla rAzi me joDa diyA jAtA hai taya 1452 hote haiM ina me 12 kA bhAga dene para 121 labdha hote haiM aura ye 124 bhAgoM ke haiN| yaha abhivaddhita mAsoM kA pramANa hai| inakI krama se aGkasthApanA dina-27, 29,30, 31, dina 327-354-360-366-383 bhAga 21 32, 30121 bhAga 51 12 0044 0, 62, 62,0, 60124 067 6700 62 nakSatra candra Rtu sUrya abhivaddhita isa prakAra se nAkSatrAdi saMvatsara kA pramANa kahakara aba upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki 'settaM pamANasaMbacchare' isa pUrvoktarUpa se hamane pramANa saMvatsara ke viSaya meM kathana kiyA hai ina mAsa aura varSoM ke bIca meM Rtu mAsa saMkalanA mATe bamaNA karIne 88ne mULarAzimAM joDavAmAM Ave te 14para thAya che. AmAM 12 ne bhAgAkAra karavAthI 121 labdha thAya che. ane e 124 bhAganA che. A abhivatimAsanuM pramANa che. emanI yathAkrama aMka sthApanA hina 27, 30, 31, 6 327/354/380/326/383 ___ mA 21, 32, 301, 21, mA 51 1200 440, 12, 12, 0, 10124, 067, 1700 12 nakSatra, candrasUrya abhivaddhita A pramANe nAkSatrAdi saMvatsaranuM pramANu kahIne have upasaMhAra karatAM sUkAra kahe. cha / 'settaM pamANasaMvacchare' mA pUrvAta 35thI sabhAye apAma saMvatsarakA viSayamA kathana karyuM che. e mAsa ane varSonA madhyamAM RtumAsa ane hatusaMvatsara e be ja
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 D prakAzikA TrIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsarabhedanirUpaNam dhAt, tathAcoktam 'kammo niraMsayAe mAso vavahArago loe| sesAu saMsayAe vavahAre dukkarA ghettuM // 1 // (dharmaniraMzatayA mAso vyavahAra kArako loke / zeSAstu sAMzatayA vyavahAre duSkarAH grahItum) // 1 // iticchAyA, .. asyArtha:-AdityAdivarSANAM madhye karmavatsara saMvandhI mAsaH RtumAsaH niraMzatayA pUrNa triMzadahorAtrapramANatayA loke vyavahArakArakA vyavahAraprayojako bhavati, zeSAstu sUryAdayomAsA vyavahAre grahItuM duSkarAH sAMzatayA navyavahArAyAlaM bhavantIti, niraMzatAcaivam-paSTiH palAni ghaTikA te ca dve muhuurt| te ca triMzadahorAtraH te ca paJcadazapakSA, tau ca dvau pakSI eko mAsaH teca dvAdazamAsAH saMvatsara iti zAstrajJAtRbhistu sarve'pimAsA stattatkArya niyo aura Rtu saMvatsara ye do hI loko ke dvArA putravRddhi evaM kalAntara vRddhi Adi kAryoM meM vyavahRta kiye jAte haiN| kyoMki ye niraMza hote haiM tathA coktam kammo niraMsayAe mAso vavahArago loe selAu saMsayAe vavahAre dukkarA ghettu // 1 // isa gAthA kA artha aisA hai ki AdityAdi varSoM ke bIca meM karma saMvatsara sambandhI mAsa RtumAsa niraMza hone ke kAraNa pUrNa 30 ahorAta kA hone se loka meM vyavahArakA prayojaka hotA hai bAkI ke jo sUryAdika mAsa haiM ve vyavahAra meM grahIta hone ke liye duSkara hai kyoMki ve sAMza haiM isa kAraNa ve vyavahAra ke kAma meM nahIM Ate haiM niraMzatAhana meM isa prakAra se haiM-60 paloM kI eka ghaDI hotI hai do ghar3iyoM kA eka muhUta hotA hai 30 muhUrta kA 1 dina rAta hotA hai 15 dina rAta kA 1 pakSa hotA hai do pakSoM kA eka mAsa hotA hai aura 12 mAsa kA eka saMvatsara hotA hai zAkhAjJoM ne to saba hI mAsoM ko una 2 vyAvahArika leke vaDe putra vRddhi temaja kalAntara vRddhi vagere kAryomAM vyavahata karavAmAM Ave che. kemake e niraMza hoya che. tathA cakta kammo niraMsayAe mAso vavahArago loe / sesAu saMsayAe vavahAre dukkarA ghettuma // 2 // A gAthAne artha A pramANe che ke AdityAdi varSonA madhyamAM karma saMvatsara - saMbaMdhI mAsa, tumAsa niraMza hovAne lIdhe pUrNa 30 ahorAtane hovAthI lekamAM vyavahAranA prAjaka hoya che. zeSa je sUryAdikamAse che. te vyavahAramAM grahIta hovA badala duSkara che. kemake teo sAMza che. ethI teo vyavahAranA kAmamAM AvatA nathI. niraMzane AmAM A pramANe che-60 palenI eka ghaDI hoya che. be ghaDIonuM eka muhUrta hoya che. 30 muhUrtanA 1 divasa-rAta hoya che. 15 divasa-rAtane 1 pakSa hoya che be pakSane eka mAsa hoya che ane 12 mAsane eka saMvatsara hoya che. zAstroe ja0 36
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 jammUdIpaprAptiko jitAH, tathAhi-nakSatramAsaprayojanaM tu saMpradAyAdeva jJAtavyam, / vaizAkhe zrAvaNe mArge paudhe phAlguna evahi / kurvItavAstu prArambha natu zeSeSu saptasu' ityAdi sthaleSu cAndramAsasya prayojanaM pradarzitam RtumAsasya prayojanantu pUrva pradarzitameva "jIve siMhasthe dhanumInasthite'ke viSNau nidrANe cAdhimAse na lagna mityAdau sUryamAsAbhivaditamAsayoH prayojanaM pradarzita miti tu sNkssepH|| ____ atha caturyalakSaNasaMvatsarapraznamAha-'lakkhaNasaMvacchareNaM bhaMte' ityAdi, 'lakkhaNasaMvacchare NaM bhaMte kAvihe patte' rakSaNasaMvatsaraH lakSaNanAmaka: khala bhadanta ! saMvatsaraH kati. vidhaH katiprakArakaH prajJapta iti prazna:, bhagavAnAra-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paMcavihe pannatte' paJcavidhaH-paJcaprakArakA prajJapta:-kathita iti, 'taM jahA' tathA 'samyaM NakkhattA jogaM joyaMti samayaM uuM pariNAmaMti, NaccuhAisIo vahRdao hoi Nakkhatto' samakaM kAryoM meM niyojita kiyA hai nakSatramAsoM kA projana saMpradAya se jAnalenA cAhiye 'vaizAkhe zrAvaNe mAgeM pauSe phAlguna ecahi / kurvIta vAstu prArambha natu zeSeSu sptsu| ityAdi sthalo meM candra mAsakA prayojana pradarzita kiyA gayA hai RtumAsakA prayojana to hamane pahilehI dikhA diyA hai, 'jIve siMhasthedhanu-mInAsthite'keM viSNau nidrANe cAdhimAse na lagna' mityAdi sthalo meM sUryamAsa aura abhivaddhita mAsoMkA prayojana dikhAyA hai| ___'lakkhaNasaMvacchare NaM bhaMte ! kahavihe paNNatte' he bhadanta ! jo lakSaNa saMvatsara hai vaha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA paMcavihe pannatte' he gautama! lakSaNa saMvattara pAMca prakAra kA kahA gayA hai| 'taM jahA' ve usake pAMca bheda isa prakAra se haiM-'samayaM NakkhattA, jogaM joyaMtisamayaM uu pariNAmaMti NaccuhaNAisIo yahUdao hoi Nakkhatto' isa gAthA kA te badhA mAne tata tat vyAvahArika kAryomAM nijita karyA che. nakSatramAsonuM prajana saMpradAyathI jANuM levuM joIe. paizAkhe zrAvaNe mArga pauMpe phAlguna eva hi / kurvIta vAstu prArambhaM na tu zepesu saptasu / / vagere sthaLAmAM candramAsanuM prajane pradarzita karavAmAM AveluM che. RtumAsanuM prayoga ta sabhAge paDasA spaSTa 4za sIdhu che. 'jIve siMhasthe dhanumInAsthite'rke viSNau nidrANe cAdhimAse na lagnamityAdi sthAmA sUrya bhAsa bhane manipAtamAsAnu prajana batAvavAmAM Avela che. __'lakkhaNasaMvaccharaNaM bhaMte / kaivihe paNNatte' mata ! kSa satsa2 chete heTamA ART 3 -'goyamA paMcavihe pannattetima ! pakSa satsa2 pAMya prARipAmA bhAva 2. 'taM jahA' tamanA meM prasAra mA prabhArI cha-'samayaM NakkhattA, jogaM joyaMti,
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsarabhedanirUpaNam nakSatrANi yogaM yojayanti samakam RtuM pariNAmayanti / nAtyuSNo nAtizIto bahUdako bhavati nakSatram asyArtha:-'samayaM samakram samatayA natu viSamatayA 'NakkhattA' nakSatrANikRttikAdIni 'jogaM joyaMti' yoga kArtikI pUrNimAditithibhiH saha sammandhaM yojayanti ghaTayanti kuntiItyarthaH ayaM bhAvA-yAni nakSatrANi yAsu tithiSu svabhAvato bhavanti yathA kArtikI pUrNimAsyAH kRtikAH tAni nakSatrANi tAsveva tithiSu yatra bhavanti tathoktam 'jeTTho vaccai mUleNaM sAvaNo paNihAhi / adAsu ya maggasiro sesA NakkhattanAmiyA mAsA // 1 // (jyeSTho tiSThatti mUlena zrAvaNo dhaniSThayA / ArdrAyAM mArgazIrSaH zeSA nakSatranAmakA mAsA iticchAyA) artha:-'samayaM uuM pariNAmaMti' yatra sama; samatathA RtavaH pariNamanti- pariNAmabhAjI artha isa prakAra se hai jo kRttikA Adi nakSatra samarUpa se hI viSamarUpa se nahIM katiko pUrNimAsI Adi tithiyoM ke sAtha sambandha karate haiM / arthAt jo nakSatra jinatithiyoM meM svabhAva se hote haiM ve samaka nakSatra hai jaise-kArtikI pUrNimAsI kA kRttikA nakSatra ve nakSatra unhI tithiyoM meM jahA~ hote haiM-tathA coktam / jeho vacca mUleNe sAvaNo dhaNihAhiM addAsu ya maggasiro sesA NakkhattanAmiyA mAsA // 1 // jyeSThA mUla ke sAtha zravaNa dhaniSThA ke sAtha mRgazIrSa ArdrA ke sAtha, isa prakArakA "samaya NakhatA jogaM joyaMti" yaha kArikA gata prathama caraNa kA artha hai 'samayaM uuM pariNAmaMti' isa dvitIyapAda kA aisA artha hai jisa meM RtueM samarUpa se pariNamita hotI hai, viSama rUpa se nahIM- jaise kArtikI ke anantara hemanta Rtu hotI hai, pauSa kI pUrNimA ke anantara ziziraRtu hotI hai isa samayaM uu pariNAmati gaccudAisIo bahUdao hoi Nakhato' mA mAyA mayamA pramANe che. je kuttikA vagere nakSatre viSama rUpamAM nahi paraMtu samarUpathI ja kArtikI pUrNamAsI vagere tithienI sAthe saMbaMdha kare che. eTale ke je nakSatra je tithiomAM svabhAvatA hoya che te samaka nakSatra che jemake kArtikI pUrNamAsInuM kRttikA nakSatra e nakSatra teja tithiomAM jyAM hoya che-tathA cekatama jeTTho vaccai mUleNaM sAvaNo dhaNidvAhi / / ahAsuya maggasiro sesA NakkhattanAmiyA mAsA // 1 // jyeSThA mUlanakSatranI sAthe, zravaNa dhaniSThAnI sAthe, mArgazIrSa AdranI sAthe, A ra 'samayaM NakhattA joga joyaMti' 21 gita prathama varanA ma che. 'samaya uThe pariNAmaMti' mA dvitIya pAna mA pramANe ma remA tuma viSama35mA nAla paraMtu samarUpamAM parimita thAya che jema kArtikamAsanI punamanI anaMtara hemantajhatuM hoya
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 jambUdvIpaprAptistra bhavanti natu vipamatayA, yathA kArtikyA ! anantaraM hemanta Rturbhavati pApapUrNimAyA anantaraM zizirataH evaM prakAreNa sapatayaiva tavaH pariNamantrItyarthaH 'NacuNDa NAisIo' yazca saMvatsaronAtyuSNaH nAtizayena tApakaH tathA nAtizItaH tathA 'vahado' yahUdakaH prabhUtajalarAzi saMpannaH sa ca saMvatsaro bhavati lakSaNato niSpanna iti nakSatracAralakSaNalakSitatvAt nakSatrasaMvatsara iti / 'sasi samagapuNNamAsi joeMti visamacAri nnkkhttaa| kaDUo vahUdao A tamAGa rAMvaccharaM caMdaM // 2 // zazisamakaM paurNamAsI yojayanti vipamacAri nakSatrANi / kaTuko bahUdaka stamAhuH saMvatsaraM cAndramiticchAyA / / asyArthastu-'sasisamaga' zazinA samakaM yoga sambandham upagatAni 'visamacAriNakhattA' viSamacArINi mAsa visadRzanAmakAni nakSatrANi 'puNNamAni joeMti' paurNamAsI tAM tAM paurNa mAsI mAsAntatithim yojayanti-parisamApayanti yasmin saMvatsare 'kaDuo bahudaoya' kaTuko bahUdakazca, yazca saMvatsaraH kaTukaH zItAtaparogAdi pradhAnatayA pariNAma duHkhadAyaka: prakAra ke samarUpa sehI jisa Rtu kA jisa meM pariNamana hotA rahatA hai vaha bhI samaka nakSatra hai 'NaccuhaNAisIo' jo saMvatsara na ati uSNa hotA hai aura na atizIta hotA hai kintu 'bahUdao' prabhutajala rAzi saMpanna hotA hai vaha saMvatsara lakSaNa se niSpanna hotA hai| isakAraNa nakSatroM ke cAra rUpa lakSaNa se lakSita hone ke kAraNa nakSatra saMvatsara kahA jAtA hai 'sali samaga puNNamAsi joeMti visama cAri NakkhattA kaDuo bahUdao A tamAhu saMbaccharaM caMda' isa gAthA kA artha aisA hai candra ke sAtha yoga- sambandha-ko prApta hue viSama cArI nakSatra-mAsa se visaiza nAma vAle nakSatra usa usa mAsAnta kI tithiko jisa saMvatsara meM samApta karate haiM tathA jo saMvatmara kaTuka hotA hai-zIta-Atapa, roga Adi kI pradhAnatA ko lekara pariNAma meM duHkha dAyaka hotA hai, tathA prabhUta jalagazi se saMpanna hotA che, pavanI pUrNimAM pachI ziziravatu hoya che. A jAtane samarUpathI ja je vastuomAM parimana thatu 27 cha, te 5 samanakSatra che.'NaccuhUNA NAisIo re savatsa2 matisey hotu nathI tamA bhatizAta paNa Dotu nathI 52'tu 'bahUdao' prabhUta zi sampanna hoya che, te saMvatsara lakSaNathI niSpanna hoya che. AthI nakSatranA cAra rUpa lakSaNathI elkSata pAna dIdhe nakSatra satsa2 4DevAmAM Ave che. 'sasi samaga puNNamAsiM joeMti visamacAri NakkhacA, kaDuo vahUdao A tamAhu saMvaccharaM caMda' mA yaan| atha // pramANe che - candranI sAthe ga-saMbaMdha-ne prApta thayelA viSamacArI nakSatra mAsathI visadaza nAmavALA nakSatra-tat tat mAsAntanI tithine je saMvatsaramAM samApta kare che, temaja je saMvatsara kaTuka hoya che-zIta, Atapa, raMga, vagerenI pradhAnatAne lIdhe pariNAmamAM dukha
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 17 saMvatsaramaidanirUpaNam 285 tathA bahUdakaH vahUni udakAni jalAni yasmin sa tathA, itthaM bhUnaM saMvatsaraM maharSayaH cAndraM candrasaMbandhinaM saMvatsaramAhuH kathayanti candrAnurodhAttu cAndramiti kathayanti yatastatraiva mAsAnAM parisamApteH na mAsa sadRzanAmaka nakSatrAnurodhata iti / samprati kamAkhyasaMvatsaraM darzayati-'visama' ityAdi, 'visamaM pavAliNo pariNamaMti aNuUsu diti pupphaphalaM / vAsaM na samma vAsai tamAhu rAMvaccharaM kA' // 3 // iti // (vipamaM pravAlinaH pariNamanti antuSu dadati puSpaphalam // vana varSati sampaka tamAhuH samvatsaraM karma // 3 // iticchaayaa| adhyAya:-yasmin karmAkhyasaMvatsare vanaspatayo vRkSAH 'visama' viSamaM viSamakAlam, yo yasya phalapuSpadAnasamayaH tadatiriktakAle'pItyarthaH 'pacAriNo' pracAlinaH 'pariNamaMti' pariNamanti pravAlAH pallavAGghA stadayuktatayA pariNamanti-pariNAma prApnuvanti, tathA'aNujhasu divi puSphaphalaM' antuSvapi dadati puppaphalam tatra antuSu svasva RtvabhAve'pi phalaM puSpaM ca dadati prayacchanti vanaspatayaH, akAle pallavavAn akAle puSpaphalAni ca dhArayanti, tathA-'vAsaM na samAsa' meghaH samyagrarUpeNa varSa vRSTiM na varSati-na karoti. hai aise saMvatsara ko Rpijana cAndra saMvatsara kahate haiM kyoki vahIM para mAsoM kI pari samApti hotI hai| 'visamaM pavAliNo pariNamaMti aNuUsu diti puSphaphalaM vAsaM na sammaM vAsai tamAhu saMbaccharaM kammaM // 3 // isa gAthA kA artha isa prakAra se hai-maharSijana usa-saMvatsarako karma saMvassara kahate haiM ki jisa saMvatsarameM vRkSa phala puSa Ane ke kAla se bhinna kAla meM bhI phala puSpa dete haiM-pravAla aGkura Adi se yukta nahIM hote haiM lAtparya yahI haiM ki jisa saMvatsara meM vRkSAdika aphAla meM pallavoM se yukta hoM aura akAla meM hI phaladAyI hoM tathA jisa meM megha acchI taraha varSA na varasAveM dAyaka hoya che, temaja prabhUta jaLarAzithI sampanna hoya che, evA saMvatsarane kaSijane candra, saMvatsara kahe che, kemake tyAM ja mAsanI parisamApti hoya che. . visamaM pavAliNo pariNamaMti aNuusu diti pu'phaphalaM, vAsaM na samma vAsai tamAhu saMvaccharaM kammaM // 3 // , A gAthAne artha A pramANe che-maharSijane te saMvatsarane karma saMvatsara kahe che ke je saMvatsaramAM vRkSe, phaLa, pupa ApavAnA kALathI bhinnakALamAM paNa phaLa-pape Ape che. pravAla aMkura vagerethI yukta thatA nathI, tAtparya A pramANe che ke je saMvatsaramAM vRkSAdike akAlamAM palathI yukta thAya ane akALamAM phaLa pradAna karatA hoya temaja jemAM megha sArI rIte varSatA nathI
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.6 yasmin taM saMvatsaram 'kammaM' karmAkhyam 'A' AhuH - kathayanti maharSaya iti / samprati sauraM varSaM darzayati- 'puDhavIdagANaM' ityAdi, jammUvIpamati 'puDhavI gANaM ca rasaM pupphaphalANaM ca dei Aico | appeNa vivAseNaM sambhaM niSphajae sassaM' ||4|| ( pRthivyudakAnAM ca rasaM puSpaphalAnAM ca dadAtyAdityaH / alpenApi varSeNa samyag niSpadyate sasyam) ||4|| iticchAyA // asyArthastu 'puDhacIdagANaM ca rasaM pupphaphalANaM ca' pRthivyudakAnAM ca rasaM puSpaphalAnAM ca, tatra pRthivyA udakasya jalasya tathA puSpANAM phalAnAM ca rasam 'Aico' AdityaH sUryaH 'deha' dadAti, arthAt AdityanAmakaH saMvatsaraH pRthivyA udakasya phalapuSpayozca rasaM sarpayati tathA; appeNavi vAse gaM' alpena - stokenApi varSeNa-vRSTyA 'sammaM sassaM nipphajjae' samyag rUpeNa sasyaM dhAnyamamUrAdikaM niSpadyate niSpAdayati, ayaM bhAvaH- yasmin saMvatsare pRthivI tAdRza jalasaMparkAdatizayena rasaztI bhavati tathA jalamapi pariNAma sundararasa viziSTaM sat pariNamati, tathA puSpANAM paGkajAdInAM phalAnAM cAmrapanasAdInAM rasaH pracurataro bhavati, tathA svokenApi varSeNa dhAnyaM sarvatra samma niSpadyate tapAdityasaMvatsaraM pUrvamadapaH kathayanti iti // samprati abhivarddhitasaMvatsaraM darzayitumAha-'Aicce' ityAdi, 'AiccateyataviyA khaNalAvilA uUpariNamati / pUreya NiNNathaLe tamAhu abhivaddhiyaM jANa' ||5|| puDhacI dagANaMca rasaM puppha phalANaMca deha Aicco / appeNa vi vAseNaM sammaM niSphajjae sastaM ||4|| jisa saMvatsara meM Aditya pRthivI ko, udaka ko aura phala puSpoM ko rasa detA hai usa saMvatsara kA nAma Aditya saMvatsara hai isa saMvatsara meM thoDI sI bhI varSA se anAja kI utpatti acchI ho jAtI hai / Aicyate yataviyA khaNalavadivasA uU pariNamati / pUrei giSNathale tamAhu abhivadviyaM jANa // 5 // 'puDhavI dagANaMca rasaM puphaphalANaM ca dei Aicco / appeNa vi vAseNaM sammaM nipphajjae sassam ||4|| je savatsaramAM Aditya pRthivIne, ukane ane kuLa puSpane rasa Ape che, te savatsaranuM nAma Aditya savatsara che. A savatsaramAM mAmUlI varSothI paNa anAja utpanna thaI jAya che. AiccateyataviyA khaNalavadivasA uU pariNamati / pUrei NiNNayale tamAhu abhivaddhiyaM jANa // 5 // je sa'vatsaramAM sUryanA pracaMDa tApathI kSaNa, la1, ane divasa tapta rahe che ane jemAM nimna
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 17 saMvatsara bhedanirUpaNam 287 Aditya tejastaptAH kSaNalavadivasA RtavaH pariNamanti / pUrayati ca nimna sthalaM tamAhurabhivarddhitaM jAnIhi ||5|| iticchAyA, asyArthastu - yasmin saMvatre 'khaNalavadivasA' kSaNalavadivasA 'uU' Rtava - vasantAdyAH 'AiccateyataviyA' AdityatejastaptAH zrAdityasya saMbandhinastejasA - kharakiraNena kRtvA taptA - atIva saMtaptAH santaH 'pariNamanti- pariNAmamAsAdayanti tathA yazca saMvatsaraH 'NiSNathale ya pUre ' sarvApyapi nimnasthalAni - adhaH sthalAni jalena pUrayati 'tamAhu abhivaddhiyaM jANa' tametAdRzaM saMvatsaram abhivarddhina nAmakaM maharSaya Ahu:- akathayanti iti jAnIhi iti // samprati zanaizvarasaMvatsaraM praznayannAha - 'saNicchara' ityAdi, 'saNicchara saMvaccha reNaM bhaMte ! kavi patte' zanizcara saMvatsaraH khalu bhadanta ! katividhaH - kaTiprakArakaH prajJaptaH - kathita iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' aTThAvIsa vide paznatte' aSTAviMzatividho'STAviMzati prakArako bhAtIti prajJaptaH kathitaH, 'taM jahA ' tadyathA'abhiImavaNe ghaNiTTA' abhijit zravaNo ghaniSTha, abhijit zanaizvarasaMvatsaraH, zravaNaH zanaizvara saMvatsaraH, dhatiSThA zanaizvarasaMvatsaraH 'samabhisayA' zatabhiSak zanaizvarasaMvatsaraH 'do ya hauti bhaddavayA' dve ca bhavato bhAdrapade pUrvAbhAdrapadazanaizcarasaMvatsaraH uttarabhAdrapadazanaizvarasaMvatsara ityarthaH, 'revaI assiNI bhariNI' revatI azvinI bhariNI' revatI zanaizvarasaMvatsaraH azvinI " jisa saMvatsara meM sUrya ke prakhara tApa se kSaNa, lava aura divasa tape rahate haiM ora jisameM nimnasthala jala se paripUrNa bane rahate haiM aise saMvatsara ko maharSi jana abhivarddhita saMvatsara kahate haiM / aba gautamasvAmI zanaizvara saMvatsara ke sambandha me pUchate haiM 'saNicchara saMva. cchareNa bhaMte ! kaicihe paNNante' he bhadanta ! zanaizvara saMvatsara kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'godhamA ! aTThAvIsahavihe paNNatte' he gautama ! zanaizcara saMvatsara 28 prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' jaise 'abhiI saMvaNe ghaNiTThA' abhijit zanaizcara saMvatsara, zravaNazanaizcara saMvatsa, dhaniSThA zanaizcara saMvatsara, 'sayabhitayA doya hoti bhaddavayA' zatabhiSak zanaizcara sNvsthaLA jaLathI paripUrNa rahe che. evA saMvatsarane maharSi e abhivAta savatsara kahe che. have gautamasvAbhI-zanaizcara saMvatsaranA samadhabhAM pUche che - 'saNiccharasaMvaccharaNaM bhaMte ! ivihe paNNatte' he lahaMta ! zanizcara saMvatsara DeMTalA aAranA hevAmAM Ave che ? senA navAzrabhAM alu De he- 'goyamA / aTThAvIsaivihe paNNatte' he gautama ! zanaizvara saMvatsara 28 74 ranA aDevAmAM Ave che. 'taM jahA ' ma - 'abhiI saMvaNe dhaNiTThA' malinit zanaizcara sa Mvatsara, zravaNu zanaizcara saMvatsara, dhaniSThA zanaizcara sa Mvatsara, 'sayabhisayA do ya hoMti bhaddavayA' zatabhiSaD zanaizcara saMvatsara, pUrva bhAdrayaH zanaizcara sa Mvatsara mane uttarabhAdvayaha zanezvara savatsara 'revai assiNI bhariNI' revatI zanaizvara sa Mvatsara
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 jambudvIpapratiko zanaizcarasaMvatsaraH bhariNI shnaishcrsNvtsrH| kittiya taha rohiNI ceva' kRttikA tathA rohiNI caitra, kRttikA zanaizcarasaMvatsaraH tathA rohiNI zanaizcarasaMvatsaraH 'jAva uttarAbho AsADhA mo' yAvad uttagapADhAH, uttarApADhazanaizcarasaMvatsaraH, atra bhAvatpadena mRgazIpardAi puSya punarvasa azlepA maghA pUrvAdInAM saMgraho bhavati, tatra yasmin saMvatsare abhinitA nakSatreNa saha zanaizcaraH saMbandhamupAdatte so'bhijit zanaizcarasaMvatsaraH, tathA zravaNena saha yasmina saMvatsare zanaizcaro yogamupAdatte sa zravaNasaMvatsara iti, evaM sarvatrApi ktavyam / athavA prakArAntareNa zanaizcarasaMvatsaraM vaktumAha-'jaMbA' ityAdi, 'jaMnA sagiccare mahaggahe' yahA zanaizcaro mahAgrahaH 'tIsAe saMbaccharehi' triMzatA saMvatsarai : 'savyaM NakAlanamaMDalaM samANe sarva nakSatra: maNDalam abhijidAdi uttarApADhAntaM samApayati etAvAn kAlavizeSaH triMzadvarpapramANaH shnaishcrsNvtsrH| upasaMharanAi-'setaM saNicchararAMbacchare' go'yaM zanaizAsaMvatsara iti saMvatsarasvarUpanirUpaNamiti ||50 17 // tsara, pUrvabhAdrapada zanaizcara saMvatsara aura uttara bhAdrapada zanaizcara saMvatsara, 'revaI assiNI bhariNI' revatI zanaizcara saMvatsara azvinI zanaizcara saMvatsara, bhariNI zanaizcara saMvatsara 'kittiya taha rohiNIceva' kRttikA zanaizcara saMvatsara, rohiNI zanaizcara saMvatsara 'jAba uttarAo AsADhAo,' yAvat-uttarASADha zanaizcara saMva. tsara, tathA yAvatpada se gRhIta mRgazIrSa zanaizcara saMvatsara, AdI zanaizcara saMvatsara, puSya zanaizcara saMvatsara punarvastu zanaizcara saMvatsara, azleSA zanaizcara saMvatsara maghA zanaizcara saMvatsara meM abhijita nakSatra ke sAtha zanaizcara saMbaMdha kA prApta hotA hai vaha abhijita zanaizvara saMvatsara hai jisa saMvatsara meM zravaNa nakSatra ke sAtha zanaizcara kA saMbaMdha prApta hotA hai vaha zravaNazanaizvara saMvatsara hai isI prakAra se aura bhI zepa saMvatsaroM ke nirvacana meM jAnanA cAhiye 'jaM vA saNi ccare mahaggahe' athavA-zanaizcara mahAgraha hai 'tIsAe saMvaccharehi sancaM Navatta maMDalaM samANei' yaha 30 varSo meM samasta abhijit se lekara uttarASADhAnta taka azvinI zanizvara satsa2 mArI zanaizvara savatsa2, 'kittiya taha rohiNI ceva' tist zanaizvara sa452 zaDiyI zanizvara saMvatsara 'jAva uttarAmo AsADAo' yAvat uttarASADhA zanaizcara saMvatsara temaja yAvat padathI gRti mRgazIrSa zanizcara saMvatsara, Adra zanaizcara saMvatsara puSya zanizcara saMvatsara, punarvasu zanaizcara sa vatsara, azleSA zanaizcara saMvatsara, maghA zanaizcara saMvatsara je saMvatsaramAM abhijita nakSatranI sAthe zanaizcara saMbaMdhane prApta kare che te abhijita necara saMvatsara che. je saMvatsaramAM zravaNa nakSatranI sAthe zanaizcara saMbaMdhane prApta thAya che. te zravaNa zanaizcara saMvatsara che. A pramANe bIna paNa saMvatsa zanA niyata samayabhai ora nase. 'jaMbA saNiccare mahaggahe' ath| 'sanezvara mahAyara cha. 'tIsAe saMvaccharehiM savvaM, NakkhattamaMDalaM samAgei' 25 // 30. mAM
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH bu. 18 ekasmimsaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 282 saMvatsarAH kathitA samprati eteSu saMvatsarebu katimAsA bhavantIti pRcchannaSTAdaza sUtra mAha-'egamegassa NaM bhaMte' ityAdi / , mUlam-egamegassa NaM bhaMte! saMvaccharasta kai mAsA pannattA? goyamA! duvAlasa mAsA pannatA, teti NaM dunihA NAmadhejA pannatA, jahAloiyA louttariyA ca, tattha loiyA NAlA ime taM jahA sAvaNe bhAdavae jAva AsADhe, louttariyA jAmA ime ta jahA abhiNaMdie paiTreya vijae pIivaddhaNe / seyaMseya sive ceva sisire ya saheavaM // 1 // Navame vasaMtamAse dasame kusubhasaMbhave / ekArale nidAhe ya vaNavirohe ya bArasame // 6 // egamegassa bhaMte ! mAlassa kai pakkhA pannatA ? goyamA ! do pakkhA pannattA taM jahA-bahulapakkhe ya sukaparakheya / egamegasta NaM bhaMte ! pakkhassa kai divasA pannattA ? gogA | papaNarasa divasA pannattA taM jahA paDivA divase vitoyA divase jAva paNNarasI divase, eesi NaM bhaMte ! paNa garasaNhaM divasANaM kA NAmadhejA pannattA ? goyamA! paNNarasa NAmadhejjA pannatA taM jahA-guvvaMge siddhamaNorame ya tattomaNohare ceva jasabhaH ya jasadhare chaTre savvakAmasamiddhe ya // 1 // idamuddhAbhisitte ya somaNasa dhaNaMjae ya bolyo| astha siddha abhijAe aJcalaNe sayaM. jae cetra // 2 // aggivese ubalame divasANaM hoti nnaamdhejaa| ke nakSatra maMDala ko samApta kara detA hai / arthAt unhe prApta kara letA haiN| isa taraha isake kAla ke pramANa 30 varSa kA hai| 'settaM saNi crsNvcchre| isa prakAra se zanaizcara saMvatsara ke svarUpa nirUpaNa hokara saMvatsara ke svarUpa kA nirUpaNa samAsa ho jAtA hai // 17 // samasta abhijitathI mAMDIne uttarASADhAta sudhInA nakSatra maMDaLAne samApta karI nAkhe che. eTale ke temane prApta karI le che. A pramANe enA kALanuM pramANa 30 varSa jeTaluM che. 'se taM saNiccarasaMvacchare' ! prabhArI zanaizvara sabamaranA ni35cyA ma mayA sabasa. vAnA svarUpanuM nirUpaNa samApta thaI jAya che. ghaNA
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIpatihare eesi NaM bhaMte ! paNNarasaNhaM divasANaM kai tihI pannattA? goyamA ! paNNarasa tihI pannatA, taM jahA-naMde bhadde jae tucche puNNe pakkhassa paMcamI / puNaravi de ahe jae tucche puNNe pAkhassa dsmii| puNaravi gaMde bhadde jae tucche puSNe pakkhassa paNNarasI evaM te tiguNA tihIo samvesi divasANaM ti / egamegasta NaM bhaMte ! pakkhassa kai rAio paNNatAo? goyamA! paNNarala rAio paNNattAo taM jahApaDivA rAI jAva papaNarasI raaii| eyAli NaM bhate! paNNarasahaM rAI NaM kai NAmadhejA papaNatA? goyamA! paNNarasa NAmadhejA papaNattA, taM jahA uttamA ya suNakvattA elA baccA jaso harA / somaNasA ceva tahA sirisayaM bhUyA ya voddhavvA // 1 // vijayA ya vejayati jayaMti aparAjiyA ya / icchA ya samAhArA ceva tahA teyA ya tahA aIteyA // 3 // devANaMdA piNDa rayaNINaM nnaamdhijaaii|| eyAsiNaM bhaMte! paNNarasaNhaM kai tihI pANatA? goyamA! paNNarasa tihI paNNattA taM jahAuggavaI bhogavaI jasabaI madhya siddhA suhaNAmA, puNaravi uggavaI bhogavaI jasavaI samiddhA suhaNAzA, puNaravi uggavaI bhogavaI jasavaI sabdasiddhA suhaNAmA, evaM tiguNA ete tihIo samvesiM rAIgA egamegassa NaM bhaMte! ahorattassa kaimuhuttA pannattA ? goyamA ! tIsaM muhuttA pannattA taM jahA-rudde see mitte vAusubIe taheva abhicNde| mAhiMda balavaM baMbhe bahusacce ceva iilaanne| tadai ya bhAviyapyA vesapaNe vAruNe ca aannNde| vijae ya bIsaseNe pAyA bacce upasabhe ya 2 // gaMdhava aggidese Aya. veya anameya / aNavaM bhome ksahe savva rakkhase ceva tti ||suu0 10 // chApA-gakaikasya khalu bhadanta ! saMvatsarasya kati mAsAH prajJaptAH ? gautama ! dvAdazamAsAH prajJamAH, teSAM dvividhAni nAmadheyAni prajJaptAni, tadyathA-laukikAni lokottarANi ca tatra kauzikAni nAmAni imAni, tadyathA-zrAvaNo bhAdrapado yAvadApADhaH, lokottarANi nAmAnImAni tadyathA-aminanditaH pratiSThito vijayaH prItivarddhanaH zreyAMzca zivazcaiva zizirazca sahe. mAn // 1 // namo vasantapo dAnaH kunupamA / ekAdazo nidAyazca vanavirodhazca dvAdazaH
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavaskAraH lU. 18 ekassiMvatsare mAsasaMkhyA nirUpaNam 211 |2|| ekaikasya khalu bhadanta ! mAsasya kavipakSa: itAH ? gautama ! dvau pakSau prajJaptau tadyathAbahupakSazca zuklapakSazca / ekaikasya khalu bhadanta ! pakSasya kati divasAH prajJatA: ? gautama ! paJcadaza divasAH prajJaptAH, tadyathA - pratipadivaso dvitIyA divasa yAvatpaJcadazI divamaH 'eteSAM khala bhadanta ! paJcadazAnAM divayAnAM kavinAmadheyAni prajJaptAni ? gautama ! paJcadazanAmadheyAni prajJatAni tadya-pUrvAGgaH siddhamanoramaca tato manoharacaiva / yazobhadrazca yazodharaH SaSThaH sarvakAmasamRddha // 1 / indramUrdhAbhiSikaca saumanaso dhanaJjayazca boddhavyaH / arthasiddho'bhi jAto'tyazanaH zataJjayazcaitra || 2 || agnivezma upazamAM divasAnAM bhavanti nAmadheyAni / eteSAM khalu mahanta ! pazcadazAnAM divasAnAM kati tithayaH prajJaptAH ? he gautama ! paJcadazatithayaH prajJaptAH tayathA - nandAbhadrA jayAtucchA pUrNApakSasya paJcamI / punarapi nandAbhadrA jayAtucchA pUrNAkSasya dazamI | punarapi nandAbhadrA jayAtucchA pUrNApakSasya paJcadazI / evaM tA triguNA. tithayaH sarveSAM divasAnAmiti / ekaikasya khalu bhadanta ! pakSasya kati rAtrayaH prajJaptAH ? gautama ! paJcadaza. rAtrayaH prajJaptAH tadyathA - pratipadrAtriyatpaJcadazIrAtriH / etAsAM khalu bhadanta ! rAtrINAM pazca dazAnAM kavinAmadheyAni prajJaptAni ? gaurama ! paJcadazanAmadheyAni prajJaptAni tadyathA-uttamA ca sunakSatrA elApazyA yazodharA / saumanasA caiva tathA zrIsaMbhU ca boddhavyA // 1 // vijayA vaijayatI va jayantI aparAjitA, cecchA ca sanAhArA tejAtha tathA atitejAH // 2" devAnandA niratiH rajanInAM nAmadheyAni / etAsAM khalu bhadanta ! paJcadazAnAM rAtrINAM kati tithayaH prajJaptAH gautama ! pazcadazatithayaH prajJaptAH, tadyathA - ugravatI bhogavatI yazomatI zubhanAmA punarapi ugravatI bhogavatI yazomatI zubhanAmA, punarapi ugravatI bhogavatI yazomatI sarvasiddhA zubhanAmA, evaM triguNAstithayaH sarvAsAM rAtrINAm / ekaikasya khalu bhadanta ! aho rAtrasya katimuhUrttAH prajJaptAH gautama ! triMzanmuhUrttAH prajJaptAH tadyathA- rudraH zreyAn mitrovAyuH suprItastathaivAbhicandraH / mAhendro balavAn brahmA bahusatyavaivezAnaH // 1 // tvaSTA ca bhAvitAtmA vaizramaNo varuNavAnandaH / vijayazva vizvasenaH prAjApatya upazamazcaiva 2 // gandharvo'gnivezma zata vRSabha AtapatrAnamamatha / RNavAn bhaumo vRSabhaH sarvArthaH rAkSasa caiva // iti // sU0 18 // DhIkA -'egamegassa gaM bhaMte ! vaccharasta' ekaikasya khalu bhadanna ! savatmarasya vAndrAdi varSa 'kaimAsA pattA' kati kiyatsaMkhyakaH mAsAH prajJaptAH kathitAH, he adanta ! yo'yasaro meM mAsoM kA pratipAdana 'ega bhate ! saMyaccharassa kara mAsA pannantA' ityAdi TIkArtha- - isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta eka eka saMvatsara ke cAndrAdi varSa ke kitane kitane mahine hote haiM ? isake uttara saMvatsarImAM mAsAnuM pratipAdana 'egamegassa Na bhaMte ! saMpacchararasa kai mAsA pannattA' ityAdi TIkA'- sUtra vaDe gautamasvAmIe prabhune evI rIte prazna karyAM che ke huM laIta /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 ambUdvIpaprAptistra manekaprakArakA pUrva saMvasara pratipAditaH tasya pratyeka rasma sambandhinaH kiyatsaMkhyakA mAsA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvAlasamAsA pabhattA' dvAdaza-dvAdazaprakArakA gAsAH prajJA:-kavitA: 'tesiNaM dubihA NAmadhelA panattA' teSAM khalla dvividhAni dviprakAramANi nAgadheyAni nAmAni prajJatAni-kathitAni, 'taM jahA' tadyathA-'loiyA louttariyAya' laukikAni lokotarikANi ca, tatra lokaH sarvajJapratipAdita pravacanavAyo glecchAdi janaH teSu prasiddhanayA tatvandhIni nAmAni laukikAni, tathA lokottarANi lokaH pravacanavAyaH tebhyo lAkebhya uttarAH samyag jJAnAdigugayuktatvena pradhAnAH sarvajJamatAnuyAyinaH zra rakAsteSu prasiddha-vena tatsaMbacIni nAmAni lokottarANi na.madheyazabdasya napuMsakatayA naghumakena vyAhAraiti / 'tatya loiyA NAmA ime' tatra-teSu nAmadvayeSu madhye laukikAni nAma ni imAni-vakSyamANAni 'taM jahA' tadyathA-'sAvaNe bhadda. cae jAva AsADhe' zrAvago bhadrAdaH yAvad ApAhaH, atra yAvAdena AzvayujaH kAttika mArgazIpopamAghaphAlguna caitra vaizAkha jyeSThamAsAnAM grahagaM bhavati, tatazca zrAvaNA dArabhyApADhAntaM dvAdazalaukima sAnAM nAmAni bhavantIti mAlAnAM laukikanAmAni meM prabhu kahate haiM-'goyamA! duvAlasalAmA panattA' he gautama ! eka eka saMvatsara ke 12-12 mahine hote haiM / 'tesiNaM dubihA NAmadhejjA pannattA' ina mahinoM ke nAma do prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM 'loiyA louttariyAya' laukika aura lokotsarika sarvajJa pratipAdita pravacana se jo vAya laukika Adijana haiM ugajanoM meM jo inake nAma prasiddha haiM ve lokika nAma hai tathA jo loka se uttara hai-samyagjJAnAdi guNa viziSTa haiM aise pradhAnavyaktiyoM meM-sarvajJamatAnuyAyI zrAvaka janoM meM jo inake nAma prasiddha hai ve lokottarika nAma hai| 'tattha' lohayA NAmA hame ina donoM nAmoM meM se laukika nAma ye haiM 'taM jahA' jaise 'sAvaNe bhaddadhae jAva bhAsADhe' zrAvaNa, bhAdrapada yAvat ASADha, yahAM yAva. spada se kuMAra kArtika, agahana, pUdha, mAha, phalguna, caitra vaizAkha, aura jyeSTha, eka-eka sa vatsaranA candrAdi vI keTalA mAlanA hoya che ? enA javAbamAM prabhu kahe. cha-'goyamA ! duvAlasamAmA pannattA' he gautama! mera-se, savatsaranA 12-12 bhaase| thAya che. 'tesiNaM duvihA NAmavejjA pannattA' se mahInayAna nAma se prAranA 4AmA mAvA se. 'taM jahA' 2 mA prabhAre -'loiyA louttariyA ya' dI mAtarikSa sarvajJa pratipAdita pravacanamAM je bAhyalaukika vagere ja che, te lokonA je nAme prasiddha che te laukika nAme - temaja je lekathI uttara che-samyajJAnAdi guNa viziSTa che, evI pradhAna vyaktiomAM sarva mananuyAyI zrAvakajanamAM je emanA nAme prasiddha che, te vAhattara nAma le. 'tattha loiyA NAmA ime' se ma-2 nAmAmAthI ells nAmA mA che-'taM jahA' he 'sAvaNe bhavae jAva AsADhe' zrApa, mAdra56, yAvata mA0 mahI yAvata, padathI azvina, kArtika mAgazI, pauSa, mAgha, buna, citra, vaizAkha ane ceSTha
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA saptamavakSaskAraH sU 18 ekasminsaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 293 darzayikhA lokottarijhanAmAni dIyetunAha-'louttariyA' ityAdi, 'louttariyA NAmA ime' lokotarikANi namAni imAni vakSyamANAni bhavanti 'taM jahA' tadyathA'abhiNaMdie paiTeya' abhinanditaH prathamaH dvitIyaH pratiSThitanAmakaH 'vijae pIibaddhaNe' tRtIyo vijayanAmakaH pArthaH prItigardanaH seyaMseya sive ve' zreyAMtaca zivazcaiva paJcamazreyAn paSThaH zivaH 'sisireya samartha zizirazca sahebhavAna, tatra saptamaH ziziraH aSTamo himavAn sUtre padapUraNAya sahazabdena samAsaH tena himavatA saha zizira ityoM bhavati ziziro himaHzciti, 'gavame vasaMtamAse' navamo vasantamAsaH 'damame kusumasamave' dazamaH kusumasaMbhavaH 'ekArase nidAheya' ekAdazo nidAyo grISmaH, 'vaNaviroheya bArasame' vanavirodhaH vAvizeSaH) dvAdazaH, etAni dvAdaza nAmAni lokottarANi bhavantIti / / samprati-pratimAsaM kiyantaH pakSA bhavantIti jijJAsAyAM pakSaM nirUpayituM pakSasUtramAha"egamegassaNaM bhaMte ! mAsasta' ekaikasya khalu bhadanta ! mAsasya 'kai pakkhA pannattA' katikiyatsaMkhyakAH pakSA:-mApArayAvizeSAH prajJA-kathitAH, he bhadanta ! ye ete dvAdazamAsAH kathitA steSAme kaikasya mAsa kiyatsaMkhyakA pakSA bhavantIti prazna:, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'dopakkhA pannatA' dvau pakSau dvi saMkhyako pakSau ina mahinoM kA grahaNa huA hai| 'louttariyA jAmA ime' lokottarika nAma isa prakAra se haiM-'taM jahA' jaise-'abhinadie paTe yaha vijae pIibaddhaNe, seyaMseya sive ceva sisire ca sahemavaM' (1) abhinandita (2) pratiSThita, (3) vijaya (4) prItivarddhana, (5) zreyAMsa (6) ziva (7) zizira (8) himavAn (9) 'Navame vasaMta mAse dasame kusumasaMbhave, ekkArase nidAhe ya baNavirohe ya vArasame' vasaMtamAsa, (10) kusuma saMbhava, (11) nidAgha, aura (12) vanaviroha-'varbhAva. zeSa' ye 12 nAma.lokattarika haiN| pratimAsameM pakSoM kA pratipAdana'egamegassaNaM bhaMte ! mAsassa kaI pakkhA pannatA' isa ke dvArA gautama svAbhI ne prabhu se aisA pUchA hai he adanta ! eka eka mAsake kitane kitane pakSa hote haiM ? se bhAsAnA nAma ara thayesA . 'louttariyA NAmA ime' ttarita nAma mApramANe cha. 'taM jahA' ma 'abhinaMdie paivaya vijae pIivaddhaNe, seyaMseya sive, ceva sisireya sahebhava' (1) malinata, (2) prati6i1 (3) qiya (4) prItivaddhana, (5) zreyAn (6) ziva (7) zizira (8) bhavAn (8) 'Navame mAse dalame kusumasaMbhave, ekkArase nidAha ya vaNavirohe ya bArasame' satamAsa, (10) subha samaya, (11) nihAya ane (12) navizaDa (vana (vizeSa) se 12 nAmI soData . pratimAsamAM pakSenuM pratipAdana 'egamegassa NaM bhaMte / mAsassa kai pakkhA pannattA' senA 43 gautamasvAmI prabhune evI rIte prazna karyo che ke he bhadaMtaeka-eka mAsanA keTakeTalA pakSo hoya che?
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuM pakSatisUtre prajJau kathitAviti / bhedayameva darzayati- 'taMga' ityAdi, 'ta jahA' tathA 'bahula patrakheya sukapakkheya' bahulapakSaH kRSNapakSa zuklapakSa, imAmeva sitAsitazabdena vyavahi yete, tatra kRSNapakSo yatra varAhaH savimAnena candravimAnamAvRNoti teja yo'ntra phAravahula. pakSaH sa bahulapakSaH kRSNapakSAparaparyAyaH, yana ca sa eva rAhuH candravimAnamAnAvRtaM karoti tena candrikA valitatayA zuklapakSaH sa zukyapakSa iti / sampati kRSNapakSa zuklapakSayoH divamasaMkhyAM jJAtuM paznapanAha - ' egamegassa NaM' ityAdi, 'egamegastha NaM bhaMte ! pakkhassa' ekaikasya rAlu bhadancha ! pakSasya 'kA divasA pannatA' katikiyatsaMkhyakAH divasAH - dinAni prajJatAH - kavitA iti praznaH, bhagavAnAda - 'goyamA' ityadi, 'gomA' he gautama ! 'pannarama divasA panatA' paJcadaza saMkhyakA divasAH prajJaptAHkathitAH / yadyapi divasazanda: ahorAtre prasiddha svApi prakRne sUryaprakAzantaH kAlavizeisake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyanA ! do pakakhA pannattA' he gautama eka 2 mAsa ke do pakSa hote haiM / 'taM jahA' jaise- 'balavarakheva suklapakkhe ya' kRSNapakSa aura zuklapakSa jisa pakSa meM dhruva rAhu apane vimAna se candra ke vimAna ko Dhaka letA hai isa se jo pakSa meM andhakAra bahuta hotA hai vaha bahulapakSa hai isIkA dUsarA nAma kRSNapakSa hai aura jisa pakSa meM dhruva rAhu candra vimAna ko apane vimAna se anAvRta AvaraNa rahita kara detA hai isa se jo pakSa candrikA se dhavalita bana jAtA hai vaha zuklapakSa hai kRSNapakSa zuklapakSa ke divasa saMkhyAkathana ' egamegassa NaM bhaMte / pakkhassa kaha divasA pannattA' he bhadanta ! eka eka pakSa kitane divasa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! paznarasadivasA pattA' he gautama! eka eka pakSa ke 15 divasa hote haiM / yadyapi divasa senA navAmabhAM alu he che- 'goymaa| do pakkhA pannattA' he gautama! ye bhAsanA me pakSe' hoya che. 'taM jahAM' ma 'bahulakkhe ya sukkapAkhe ya' pyapakSa mane zurusa pakSa ne pakSamAM varAhu potAnA vimAnathI ndranA vidhAnane AcchAdiMta karI le che, enAthI je pakSa aMdhakAra mahela hAya che te mahela pakSa che evuM ja bIjuM nAma kRSNapakSa che. ane je pakSamAM rAhu candra vimAnane potAnA vimAnathI anAvRta-bAvaraNurahita karI nAkhe che enAthI je pakSa candrikArthI dhavalita ne che te zuklapakSa che. kRSNapakSa zuklapakSamAM divasa sa MkhyA kathana 'ega messaNaM bhaMte ! pakkhassa kaidivasA pannattA' he lahaMta ! 5-me: pakSanA DeTalA dvivaso hoya che? senA vAmabhAM alu De - 'goyamA ! pannarasa divasA pannattA' gautama ! eka-eka pakSanA 15 divase hoya che pi divasa zabda ahorAtramAM prasiddha che tathApi prakRtamAM sUryaprakAzavALA kALa vizeSane ja divasa zabdathI 1 vivakSA thayelI che.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 18 ekasminsaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 295 pasyaiva divasazabdena rivikSaNa t yato rAbhivibhAga praznasya pArthakyena vidhaashymaantvaaditi| ana paJcadaza divasA iti kathanaM karmapAsApekSayA draSTavya tA pUrNAnAM paJcadazAhorAtrANAM saMbhavAt tameva paJcadazabhedaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'paDivAdivase vitIyA divase jAya panarasI divase' pratipadivaso dvitIyA divaso yAvat paJcadazI divasaH, tatra mApasyAdhatayA pratipadyate iti pratipana prathamo divapa ityarthaH, tathA dvitIyo divasa iti dvitIyA, yAvatpadena tRtIyA caturthI paJcamI paSThI saptamI aSTamI nAmI dazamyekAdazI dvAdazI trayodazI caturdazInAM grahaNaM bhAti, ante paJcadazI paJcadazo 'dAsa iti / 'eesiNaM bhaMte ! paNNarasaNhaM disANa' etepAM pratipAdAdInAM khalu da ta ! ezcadazadivasAnAm 'kai NAmadhejA pattA kati-kiyatsaMkhya kAni nAmadheyAni nAmAni pranata ni lokottarazAstre kathitAnIti praznA, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNNarasa nAmazabda ahorAtra meM prasiddha hai tathApi yahAM para sUrya prakAza vAle kAlavizeSa kI ho divasa zabda se vivakSA huI hai kyoMki rAtri vibhAga prazna alaga rUpa se kiyA jAne vAlA hai yahAM eka pakSa meM 15 dina hote hai aisA jo kathana kiyA gayA vaha karmamAsa kI apekSA kiyA gayA hai kyoMki vahIM para pUrNa 15 ahorAtra kA honA saMbhAvita hai 'taM jahA' ve 15 dina ye haiM-'paDivA divale, vitIyA divale, jAda pannarasI divo' pradipAdA divasa, dvitIyA divasa yAvat paJcadazI divasa, pratipadA yaha mAsakA prathama divasa hai dvitIyA yaha mAsa kA dvitIya divasa hai yahA~ vAnapada se tRtIyA, caturthI paMcamI, SaSThI saptamI, aSTamI, navanI, dazamI, ekAdazI, dvAdazI, prayodazI, aura caturdazI' ina dinoM kA grahaNa huA hai anta ke dina kA nAma paJcadazI hai yaha pakSa kA 15 vAM dina hai 'eeligaM male! paNNarasaha divasANaM kaha jAmaghejA pannatA' he bhadanta ! ina 15 dinoM ke lokottara zAstra meM kitane kitane nAma kahe haiM ? uttara meM prabhu kemake rAtri vibhAga prazna alaga rUpamAM spaSTa karavAmAM AvanAra che. ahIM eka pakSamAM 15 divasa hoya che evuM je kathana karavAmAM AveluM che. te kamamAsanI apekSAe 42vAmA bhAdu . ma yaix pUrNa mahArAnI zayatA cha. 'taM jahA' te 15 hisA mA prabhArI - pAMDevA divase bitIyA divase, jAva pannarasI divase' pratiyaha hisa, dvitIyA divasa yAvatu 5cadazI divasa pratipadA e mAsane prathama divasa che. dvitIyA mA bhArAnabhAsa cha. REA yAvat 54thI tRtIyA, yatuthI, paMyamI, 50sii, sasamI, aSTamI, navamI, dazamI, ekAdazI, dvAdazI vAdazI, ane caturdazI A divase grahaNa thayA che. aMtima divasanuM nAma paMcadazI che. A eka pakSane 15 mo divasa che. 'eesi NaM bhaMte ! paNNarasAhaM divasANaM kai NAmajjA pannattA' mata ! ye 15 hisaan| dottara zAlamA sAnAmA 4AmA mAveza cha ? 24AmamA prA 43 ch-'goymaa|
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 jambUdvIpaprAptisUtre dhejA pannattA' paJcadazanAmadheyAni prajJaptAni lokottarazAle kayitAni, 'taM jahA' tadyathA'pucvaMge siddhamaNorameya' pUrvAGgaH siddhamanoramaca 'tatto magohare ceva' tRtIyo manohAcaitra 'jasabhaddeya jasaghare' yazobhadrathA yazodharaH 'maTe rAnAmasamiddheya' papThaH sarvakAmasamRddhazca 'iMdamuddhAbhisitteya' indra mUrdhAbhipittatha 'somaNasa dhaNaMgae ya boddha' saumaso dhanaJjayazca vodhavyau jJAtavya ityarthaH 'atyasiddha abhijAe' arthasiddho'bhijAtaH 'acaptaNe saMbaMjae ceva' atyazanaH zataJjayazca 'aggivese' upasame' agnivezma upazamaH divasANaM hoti nAmadhejA' etAni divasAnAM nAmadheyAni bhavanti, tatrapUrvAGgaH prathamaH siddhamanoyo dvitIyo, manoharastRtIyaH yazobhadra zcaturthaH, yazodhara paJcamaH, sarva kAmarAmadvaH paSThaH, indramubhiSiktaH saptamaH, saumanaso'STamaH, dhanaJjayo navamaH, arthasiddho dazamaH, abhijAta ekAdazaH, atyazano kahate haiM-'goyamA! pannarasa nAmajjA pannattA' he gautama! ina pandraha dinoM ke lokottara zAstra meM 15 nAma kahe haiM 'taM jahA' jaise-"puvaMge, siddhamagorame ya tatto maNohare ceva, jasabhadde ya jasadhare saTe navvakAmasamiddheya / iMdamuddhAvasitteva somaNasa dhaNaMjae ya bodhavyo atthasiddha abhijAe accamaNe sayaMjae ceva' (1) pUrvAGga (2) siddhamanorama, (3) manohara, (4) yazobhadra (5) yazodhara sarvakAmasamRddha, (7) indra mUrdhAbhiSila, (8) saumanasa (9) dhanaJjaya, (10) artha siddha (11) abhijAta (12) atyazana (13) zataJjaya (14) 'aggivese uva same' agnivezya evaM (15) upazama 'divasANaM hoti nAma ghenjA' isa taraha se ye nAma una 15 dinoM ke hote haiN| pUrvAGga yaha prathama dina kA nAma hai, siddhama norama yaha dUsare dinakA nAma hai nanohara yaha tRtIya dina kA nAma hai yazobhadra yaha caturtha dinakA nAma hai yazodhara yaha pAMcaveM dinakA nAma hai sarvakAma samRddha pannarasa nAmadhejA pannattA' 3 gautama / 2 52 visana battara zAkhamA 15 naam| upAbhA bhAvasAhe. 'taM jahA' rebha 'puvvaMge, siddhamaNorame ya tatto maNohare ceva, jasa bhaddeya jasadhare saTe savvakAmasamiddhe ya iMdamudvAvasitteva somaNasa dhaNaMjae ya bodhabbo asthasiddhe abhijAe accasaNe sayaMjae ce' (1) pUga, (2) siddhamanA2ma, (3) bhanAI2, (4) yaza, (5) ysh|52, (9) sa masamRddha, (7) 4ndra bhUAmiSita, (8) saumanasa, (6) yamaya, (10) masi, (11) malinata, (12) matyazana, (13) zatanya, (14) 'agigavese unasame' anizma tamara (15) 65ma. 'divasa NaM hotI nAmadhenjA' mA prabhAva meM nAma te 15 hasInA ke pUrvAna se prathama viznu nAma che. mikramane rama e bIjA divasanuM nAma che manahara trIjA divasanuM nAma che. yazabhadra A caturtha divasanuM nAma che. yazodhara A pAyamAM divasanuM nAma che. sarvakAmasamRddha A cha divasanuM nAma che. IndramUrdhAmiSikta A sAtamA divasanuM nAma che. saumanama A AThamA divasanuM nAma che. dhanaMjaya e navamA divasanuM nAma che. arthasiddha e 11 mAM
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 18 ekasmin saMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 297 dvAdazaH, zatapaJjayastrayodazaH, agnivezmaH caturdazaH, upazamaH paJcadazaH, patAni divamAnAM nAmadheyAni bhavantIti bhAvaH / eteSAM paJcadaza disAnAM paJcadazatithIdazayita mAha-'eesiNaM' ityAdi, 'eesiNaM bhaMte ! paNNaralaNhaM divasANaM' etepAM khalu bhadanta ! pazcadazAnAM divasAnAm 'kaitihI pannatA' kati-kiyatsaMkhyakA stithayaH prajJaptAH-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNNarasatihI pannattA' eJcadaza saMkhyakA stithayaH prajJaptA:-kathitA iti, 'taM jahA' tadyathA-'naMde bhadde jae tucche puNNe pakkhassa paMcamI' nandA prathamA bhadrA dvitIyA jayA tRtIyA tucchA caturthI tathA pUrNA pazcagI sA ca pUrNApaJcadaza tithyAtmakapakSasya pUra kalAt 'puNaravi NaMde bhadde jae tucche puNNe pakkhassa dasamI' punarapi nandASaSTI bhadrA saptamI, tathA jayA aSTamI tucchA navanI pUrNA, dazamI pakSasya paJcadazatithyAtmakasya pUraNAt 'punaraviNaMde bhadde gae tucche puNNe pakkhassa paNNarasI' punarapi yaha chaThe dinakA nAma hai indra mUrdhAbhiSikta yaha jJAtaveM dina kA nAma hai saumanasa yaha AThaveM dinakA nAma hai dhanaJjaya yaha nauve dinakA nAma hai arthasiddha yaha 10 ve dinakA nAma hai abhijAta yaha 11 ve dinakA nAma hai atyazana yaha 12 veM dinakA nAma hai, zataJjaya yaha 13 ve dinakA nAma hai agnivezya yaha 14 veM dinakA nAma hai aura upazama yaha 15 3 dinakA nAma hai| ina 15 dinoM kI 15 tithiyoMkA kathana isameM gautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'eesiNaM aMte ! paNNarasaNhaM divasANaM kaha tihI pannattA' he mahanta ! ina 15 dinoM kI kitanI tithiyAM honI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paNNarasatihI pannattA' he gautama! 15 tithiyAM hotI haiN| taM jahA' jaise-'naMdebhade, jae, tucche, puNNe, pakkhassa paMcamI' nandA prathamA, bhadrA dvitIyA, jathA, tRtIyA, tucchA caturthI, pUrNA paMcanI, punaH nandA SaSThI, bhadrA sasamI, jayA aSTamI, tucchA navamI, pUrNA dazamI, punaH divasanuM nAma che. atyazana, e 12 mA divasanuM nAma ye. zayae 13 mA divasanuM nAma che agnivema e 14mA divasanuM nAma che. ane upazama e 15 mA divasanuM nAma che. e 15 divasanI 15 tithionuM kathana mAmA zrIgotamasvAmI prabhuna savArI prazna ya cha / 'eesiNaM bhaMte paNNarasaNDa divasANa kaitihI pannattA' ! 15 sAlI mI tithimopAmA mApI cha ? senA vAsabhA prabhuI cha -'goyamA! 'paNNaramatihI pannattA' gautama! 15 tithiyo DAya che. 'taM jahA' 2 'naMde, mahe, jae, tucche, puNNe pakkhassa, paMcamI' na prathamA, bhadrA dvitIyA, jyA tRtIyA, tuccha caturthI, pUrNA paMcamI, punaH nandA SaSThI, bhadrA sasasI. jyA aSTamI, tucchA navamI, pUrNAzamI, punaH nandA ekAdazI, bhadrA kAzI, jyA yazI, tumch| yatudI pU[ 50362), 'evaM te tiguNA tihio sabvesi divasa te ja0 38
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ jampapratiro nandA ekAdazI, bhadrA dvAdazI, jayA trayodazI, tucchA caturdazI, purNA pazcadazI sA ca pakSasya pUrakatvAt pUrNA, 'evaM ne tiguNA tiTIyo sani divasAni' evamukaprakAreNa avRtti ayarUpeNa etA anantapUrvoktA nanda yA stithayaH paJcatriguNAH paJcatriguNAH paJcadaza saMkhyA stithayaH, sarveSAM paJcadazAnAmapi divasAnAM bhavanti nA enAH paJcadazanithayo divasatithayaH kathagante / natu divasarAtratithyoH ko vizeSo thena tithipraznasUtrasya pRthaya vidhAnaM kRtamiti ced atrocya ne pUrvapUrNimA paryavasAnaM gArabhya dvApaSTi nAgIkRtasya candramaNDalAya sarvadevAnAdharaNIyau ho mAgI tau varjayitvA zepasya paSThibhAgAtmakasya caturbhAgAtmaH paJcadazo bhAgo yArasA kAle dhruvarAhavimAna AvRto bhavati amAvAsyAyAH paryanasAne punaH sa eva sAgaH prATino bhagati tAvAn kAlavizeSatithiriti / divasAnidhivaktavyatA samApya raatritithi| vaktavyatAM vanumAha-'egamegasANaM' ityAdi, 'egamemassa NaM maMte ! pakAyasma' ekaisya khalu bhadanta ! pakSasya ' kaIo pananAgoM kani-kriyatsaMha pakAH rAtrayaH antarapUrvIkadivasA mandA ekAdazI, bhadrA bAdazI, jayA trayodazI tucchA caturdazI aura pUrNA paJcadazI 'evaM te tigugA tihIno sambesi divasANani' isa prakAra se ce pAMca nandAdika tithiyA~ triguNita hotI huI saya 15 dinoM kI ho jAtI hai ina tithiyoM ko divAnithiyoM ke nAma se bhI kahA gayA hai __zaMkA-divasa aura rAtri kI tithiyoM meM kyA antara hai ki jisa se tithi prazna sUtra kA alaga se vidhAna karanA par3A hai ? uttara-pUrva kI pUrNimA ke anna se lekara 62 bhAga kRta candra maMDala ke do bhAga sarvadA hI anAvaraNIya rahate haiM una do bhAgoM ko choDa mara zeSa 60 bhAgAtmaka candramaMDala kA caturtha bhAgAtmaka 15 vAM bhAga jitane kAla meM dhruvarAhu ke vimAna mArA AvRtta hotA hai aura amAvAsyA ke anta meM vahI bhAga punaH prakarita hotA hai itane kAlavizeSa kA nAma tithi haiM divasa tithi kI vaktavyatAko samAsa karake aya sUtrakAra rAtriH A pramANe e pAca naMdAdika tivio viguNita thaIne 15 divasanI vaI jAya che. e tioine divasa tigionA nAmathI paNa kahevAmAM Avela che. zakA-divasa ane ravinI tithiomAM zuM aMtara che ke jethI tithi praznanA sUtranuM svataMtra rUpamAM vidhAna karavuM paDayuM che? uttarapUrvanI pUrNimAnA aMtathI mAMDIne 62 bhAga kRta caMdramaMDaLanA be bhAge sarvadA anAvaraNIya rahe che. te be bhAgane choDIne zeSa 60 bhAgAtmaka caMdramaMDaLano caturtha bhAgAtmaka 15 mo bhAga jeTalA kALamAM rAhunA vimAna vaDe AvRtta thAya che. ane amAvasyAnA aMtamAM teja bhAga karI prakaTita thAya che. ATalA kAla vizeSanuM nAma tithI che. divasa tithinI vaktavyatAne samApta karIne have sUtrakAra rAtri tithinI vakta2ytaanu 4thana 42 che. 'egamegAsa NaM bhaMte ! pakkhassa kai rAI o paNNattAo' 3 ! -
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 18 ekasminasaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 299 nAmantima nAgarUpAH prajJatA:-kathinA iti praznA, bhagavAnAha-bhogamA ityAdi, 'goyamA' he gautama ! qNgaramAI bhI panno ' paJcadaza-paJca iza saMkhyakAH rAtrayo rajanyaH prajJaptA:kathitA iti 'vaM jahA' tadyathA-'paDibArAI jAya paNgaratIrAI patipadrAtriryAvat paJcadazI. rAtriH atra yAvatpadena dvitIyA rAzistRtIyA rAtri caturthI rAtriH paJcamI rAtriH SaSThI rAtriH saptamI zani raSTamI rAtri navamI rAtri dezamI rAtri re kAdazo rAtri dizI rAtri strayodazI rAtri zcaturdazIrAtrizca tAai grahaNaM bhavati, tathA ca pratipadrAtrita Arabhya paJcadazI rAtri paryanta paJcadazarAtrayo bhavantIti / 'eyAsiNaM bhane ! paMvadasaNha rAINaM' etAsAM pUrvoktAnAM khalu bhadanta ! paJcadazarAtrINAm 'kaiNAmadhejA panattA' pati-kiyatsaMkhyakAni nAmadheyAni prajJaptAni-kathitAnIti prazna:, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paNNa rasanAgaghejA pattA' paJcadazanAmadheyAni prajJazAni-kathitAnIti, tameva paJcadazabhedaM darza. yati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'utamAya suNarakhattA' uttamA ca sunakSatrA tatro. tithi kI vaktavyatA kA kathana karate haiM-'ekagamegama NaM bhaMte ! pakkhassa kaI rAIo paNNatAo' he bhadanta ! eka eka pakSameM kitanI rAniyAM hotI kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paNNarasarAio paNNattAo' he gautama ! eka ekapakSa meM 15 rAtriyAM hotI kahI gaI hai 'taM jahA' jaise 'paDi. vArAI, jAva paNNarasIrAI, pratipadArAtri yAvat paJcadazI rAtri yahAM yAvatpada se dvitIyArAtri tRtIyArAtri caturthIrAtri, paMcamorAtri, paSThIrAni sasamIrAtri aSTabhIrAtri navamIrAtri, dazamIrAtri ekAdazIrAtri, dvAdazIrAtri, trayodazIrAtri, aura caturdazIrAtri, ina zeSarAtriyoM kA grahaNa huA hai| isa prakAra pratipadA kI rAtri se lekara paJcadazI rAtri taka 15 rAtriyAM hotI hai| ___ 'eyAsiNaM bhaMte ! paMcadasaNhaM rAI NaM kaha NAmadhenA paNNattA' he bhadanta ! ina 15 rAtriyoM ke kitane nAma kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA? paNNarasaNAmadhejjA paNatA' he gautama! 15 nAma kahe haiM-'taM jahA' jaise-'utta. mAya suNakkhattAya uttamA sunakSatrA-inameM pratipadA kI rAtri kA nAma untamA hai no pakSamA sI vimA 4pAmA bhAvakI che| 2nA pAmamA prabhu hai-'goyamA! paNNarasa rAI opaNNatAogItamA -me pakSamA 15-15triy| vAmAM mAsI che. 'taM jahA' ma 'paDiyA rAI jAra paNgaramIrAI' pratiya'tri yA 55 zAni sahI yAvata .54thI dvitIyAtri, tRtIyArAtri,tuthI tri, bhybhii|vi, patra, sabhI, bhttmiirAtri, navamIrAtrI dazamIrAtrI ekAdazIra trI, dvAdazIrAdi, tra:zIrAtri, ane caturdaza rAtri ATalI zeSa rAtrionuM grahaNa thayuM che. A pramANe pratipadAnI rAtrithI mAMDIne paMcadazIrAja sudhI 14 raatri| thAya che. 'eyAsi NaM bhaMte | paMcadasaNhaM rAINaM kai NAmadhejjA paNNattA bhata ! e 15 rAtrinA keTalA nAme kahevAmAM AvelA che? javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! paNNarasaNAmadhenA paNNattA' gotama ! 15 nAbhA 4AmA mAsA che. 'taM jahA'
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 jambUdvIpaprazasastre ttamA pratipadAtriH sunakSamA dvitIyArAtriH 'elAyacyA jamoharA' elApatyA yazodharA, elApatyA tRtIyArAtri yazodharA caturthIrAtriH 'somaNasA ceva tahA' saumanapA caiva tayA, tathA saumanasA pazcamIrAtriH 'sirirAMbhUyAya boddhamA zrIsaMbhUnA 7 paSThIrAtri yoddhavyA, : 'vijayAya venayaMti' nijayA ca samIrAtriH, vaijayantI aSTamI rAtriH 'jayaMti aparAjiyA ya icchAya' jayantI aparAjitA vecchA ca, tatra jayantI namorAtriH, aparAjitA dazamIrAtriH icchA ekAdazIrAtriH 'samAhArA ceva rahA' samAhArA ca tathA samAhArA dvAdazIrAtriH 'teyAya tahA aiteyA' tejAbayodazIrAtriH, atitejA caturdazIrAtri: 'devANaMdA giraI devAnandA paJcadazI rAtriH saiva niratI zabdenApi kathyate 'rayaNINaM NAmapijjAI rajanInAM rAtrI NAmetAni uparyuktAni nAmadheyAni paJcadaza bhavanti / yathA ahorAtrANAM dinarAtri vibhAgena nAmAntarANi kathitAni tAdina tithInAmapi saMjJAntararANi pUrva kathitAnIti / samprati aura dvitIyA kI rAtri kA nAma sunakSatrA hai 'elAvaccA, jasoharA' elApatyatRtIyA kI rAtri, yazodharA-caturthI kI rAtri, 'somaNasA ceva tahA' saumanasA paMcamI kI rAtri, 'zirisaMbhUyA ya thoDavyA' zrI saMbhUnA-papThI kI rAtri, 'vijayA ya vejayaMti' vijathA-sasamI kI rAtri, vaijayantI-aSTamo kI rAtri 'jayaMti aparAjiyA ya icchA ya' jayantI-navamI kI rAtri, aparAjitA dazamI kI rAtri icchA ekAdazI kI rAtri, 'samAhArA ceva tahA' samAhArA-bAdazI kI rAtri, 'te yA ya tahA aiteyA tha' tejA-trayodazI kI rAtri, atitejA-caturdazI kI rAtri 'devANaMdA NiraI aura devAnandA-paJcadazI kI rAtri kA nAma hai devAnanda kA dUsarA nAma niratI bhI hai| 'rayaNINaM NAmadhijjAI' isa prakAra se ye 15 nAma pandraha tithiyoM kI rAtriyoM ke haiN| jisa prakAra ahorAtoM ke dina rAta ke vibhAga ko lekara nAmAntara kahe gaye haiM usI prakAra se dina kI tithiyoM ke bhI nAmA bhaH 'uttamAya suNakkhatA tha' uttabhA, sunasatrA, 5 mA prati - trinu nAma uttamA cha bhane dvitIyArll ninu nAma sunayanA cha, 'elAvaccA, jasoharA' melApatyA tRtI yAnAtri, y24| yatA nIti, 'somaNa cava tahA' saumanasA 5yabhInArAtri, 'sirisaMbhUyAya boddhavvA' zrI sa bhUtA-5-4InI, 'vinayA ya vejayaMti' !i! satabhInIti, 'vaizya-1 aSTamI rAtri 'jayaMti aparAjiyA ya icchA ya' yatI navabhInI rAtri, ma52ilord nAtri, 627 4:2InA rAtri, 'samAhArA ceva tahA' samADA- -- rAtrI, 'teyA ya tahA aiteyA ya' teta yezInA pani, matitA yatuHzInA tri, 'devANaMdANiraI' bhara AnA-5 yahazInI rAtrinu nAma che. vAnahAnu bhA nAma niratI 55 cha. 'rayaNINaM NAmadhijjAI' 20 pramANe mA 15 nAmI 15 tithi-mAnI triyAnA che. jema ahorAtanA dina-rAtanA vibhAgone laIne nAmAntare kahevAmAM AvelA che, te pramANe ja divasanI tithionA paNa nAmAntare pahelAM pragaTa karavAmAM AvelA che. have rAtri
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra i. 18 ekasminsaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 301 rAtritithi saMjJAnta rANi pranayanAha-'eyAsiNaM maMte ! paNNararANhaM rAINaM' etAsA mupayuktAnAmuttamAdi paJcadazAnAM rAtrINAm yAitithI pAmattA' kati-kiyatsaMkhyakA sthitayaH bhajJaptA:kathitA iti janA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyagA' he gautama ! 'pannarasatihI pannattA' paJcadA tithayaH prajJatA-kathitAH 'taM jahA' tadyathA-'uggavaI bhogavaI jAvaI sanya. siddhA suhaNAmA' ugravatI prathamA nandAtithiratriH bhogavatIdvitIyA bhadrAtithirAtriH, tRtIyA yazomatI jayAtithirAtriH, caturthI sarvasiddhA tucchAtithirAtriH, paJcazrI zubhanAmA pUrNAtithirAtriH 'puNaravi uggavaI bhogavaI jasabaI savvasiddhA suhaNAmA' punarapi ugravatI bhogavatI yazomatI sarvasiddhA zubhanAmA, tatra ugravatI paSThInandAtithirAtriH, bhogavatI bhadrAtithi: saptamIrAtriH, yazomatI jayAtithi raSTamIrAtriH, sarvasiddhA tucchAtithi navamIrAtriH, zubhatara pUrva meM prakaTa kara diye gaye haiM aba rAtri tithiyoM ke nAmAntara prakaTa kiye jAte haiM isameM zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se yahI prazna kiyA hai 'eyAsiNaM bhaMte ! paNNarasahaM rAigaM kaI tihI paNNattA' he bhadanta ! ina uttamAdi 15 paMdraha rAtriyoM kI kitanI tithiyAM kahI gaI haiM ? isa ke utara me prabhu kahate haiM-'goyamA! paNNarasatihI pannattA' he gautama! ina uttamAdi 15 rAtriyoM kI tithiyAM 15 kahI gaI haiN| 'taM jahA' jaise-'uggavaI, bhogavaI, jamavaI, savvasiddhA, suhaNAmA' ugravatI yaha prathamA nandAtithi kI rAtri kA nAma haiM, bhogavatI yaha dvitIyA bhadrA tithi kI rAtri kA nAma hai yazomatI yaha tRtIyA jayAtithi kI rAtri kA nAma hai sarvasiddhA yaha caturthI tucchA tithi kI rAtri kA nAma hai zubhanAmA yaha paMcamI pUrNAtithi kI rAtri kA nAma hai 'puNaravi uggavaI bhogavaI jasavaI savvasiddhA suhaNAmA' ugravatI yaha SaSTho nandAtithi kI rAtri kA nAma hai bhogavatI yaha sAtavIM bhadrAtithi kI rAtri kA nAma hai tithionA nAmAntare prakaTa karavAmAM Ave che-AmAM gautamasvAmIe prabhune evI rIte prazna ye cha, 'eyAsiNaM bhaMte ! paNNarasaNhaM rAIgaM kaitihI paNNattA' mahata ! GttamA 15 rAtrionI keTalI tithio kahevAmAM AvelI che ? enA javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! paNNarasatihI pannattA' gautama! ye uttamA 15 rAtrimAnI tithimA 15 apAmA bhAvalI cha. 'taM jahA' bho 'uggavaI, bhogavaI, jasavaI, sabasiddhA suhaNAmA' ugravatI A prathama naMdA tithinI rAtrinuM nAma che. bhagavatI A dvitIyA bhadrA tithinI rAtrinuM nAma che. yazomatI A tRtIyA jyAtiyinI rAtrinuM nAma che. sarvasiddhA A caturthI tucchA tithinI rAtrinuM nAma che. zubhanAmAM A pAMcamI pUrNatithinI rAtrinuM nAma cha. 'puNaravi uggavaI bhogavaI jasabaI savvasiddhA suNAmA' tI mA yahI nahI tithinI rAtrinuM nAma che. bhagavatI A sAtamI bhadrAtithinI rAtrinuM nAma che. yazematI
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ .................. agadIgamaptisUtre nAmA pUrNAtigirdazamIrAniH 'pugNAgi ugamaI gAMganaI naI sasiddhA muhaNAmA' punarapi ugrastI bhogavatI yazomatI lasindA gumanAmA, tatra punarapi ugrI nandatiziH ekAdazI. tithirAtriH bhoganatI mAtayi dizIrAgina, garAmanI jayAniSi strayodazIrAtriH, sarva middhA tucchAtithi caturdazIrASiH, zudhanAmA pUrNAgitiH paJcadazIganiriti / ____ yathA nandAdi paJcatithinAM nimatyA nazcadaza divAna viSayo bhavanti tathA ugrastI prabhRtInAM nirAvRtyA paJcadazarAtithayo anantIti tadanimAha- evaM ityAdi, 'evaM tiguNA tihI mo sosi ra INa' ekyuparyuktakrameNa trigunnit| etA ugravatI prabhRtayaH sarvAsAM paJcadazAnAmapi rAtrINAM bhavantIti / / ___samprati ekasyAhorAtrasya guhAn gaNagitumAha-'egagANaM' ityAdi, egamegassa Na bhane ! ahorattassa' e kasla salu bhanA! ahorAmasya imukSuttA panattA' RtiyazomatI 8 AThavIM jayAtithi kI rAtri kA nAma hai sarvasiddhAyada 9 vI tucchAtithi kI rAtri kA nAma hai zubhanAmA kada 10 vI pUrNAlithi kI rAtri kA nAma hai| 'puNaravi uggavaI bhogavaI jalavaI, sanayasiddhA, suhAmA ugravAlI yaha 11 vI nandA tithi kI rAtri kA nAma hai ogavatI yaha 12 vI bhadrAtithi kI rAtri kA nAma hai yazo natI yaha 13 vIM tucchA tithi kI rAtri kA nAma hai sarva middhA yaha 14 vIM tucchA tithi kI rAtri kA nAma zumanAmA yaha 15 vIM pUrNAtithi kI rAtri kA nAma hai / 'vaM tiguNA tihIno samvesi rAIja' jisa prakAra nandA Adi pAMca tithiyoM ke niguNila diye jAne para 15 divasa tithiyAM hotI kahI gaI hai, usI prakAra ugravatI Adi pAMca rAtriyoM ko triguNita karane para 15 rAtri tithiyAM ho jAtI hai| eka ahorAta ke muharoM kI gaNanA'egamegassaNaM bhaMte ! ahorattasrA kara muhattA paNNatA' gautanasvAmI ne prabhu se A 8mI tithinI rAtrinuM nAma che. sarvasiddha bA 9 mI tucchA tithinI rAtrInuM nAma cha. zumanAmA // 10 bhI pUrNa tithinI rAtrinu nAma che. 'puNaravi ugavaI bhogavaI, jasavaI, savasidvA, suhaNAmA' avatI 21 11 bhI nAtithinI rAtrinu nAma che. bhagavatI A 12 mI bhadrAnithinI rAtrinuM nAma che yazematI bA 13 mI tucchAtithinI rAtrinuM nAma che. sarvasiddhiA A 14 mI tura chAdinI rAtrinuM nAma che. zubhanAmA A 15 bhI pUtinI rAtrinu nAma . 'evaM tiguNA tihI savvesiM rAINaM' 2 prabhArI naMdA vagere pAMca tithione triguNita karavAthI 15 divasanI tithio thaI che, te pramANe ugravartI vagere pAMca rAtrione triguNita karava thI 15 rAtritithio thaI jAya che. eka aherAtanA muhUrtonI gaNane egamegassa NaM bhave ! ahorattassa kai muDuttA paNattA' gautamatvAmI meM prabhune mevA
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 18 ekasminasaMvatsare mAsasaMkhyAnirUpaNam 303 kiyatsaMkhyakA muhUrtAH prajJatA:-kathitA iti praznA, bhagavAnAha-'godamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! tIsaM bahuttA pannacA vizanhI AT:-kathitAH 'jahA' tadyathA tRtIyagAthAyA arthamAha-radde sera' rudraH zreyAn prAno rudro dvitIyaH zreyAn 'mitte vAu' mitrasvatIyo vAyuzcaturthaH 'suvIe rahepa abhicaMde' zuzItaH paJcama stathaivAbhicandraH saca SaSThaH 'mAhide valayaM vaMbhe mAhendraH rAsamA dhyAna anTamA nabano brahA 'bahu sacce va IsANe' bahurAtyodazamaH IzAna ekAdazaH 'taheva bhAvikappA vATA dvAdazaH bhAvitAtmA trayodazaH, 'vesama ne vAruNe ya Agare vaizramaNa zcatu paruNaH paJcadazaH AnandaH SoDazaH 'vijaeya vosaseNe' vinayaH pramazaH vizva se no'STAdazaH 'pAgAracce upasamaye' prAjAtya ekonaviMzatitamaH, upazamo viMzatitamaH 'gaMdhace avagAvese' garva ekaviMzatitamaH, agnivezmA dvAviMzatitamaH sayAsahe' zanavRSa mastrayoviMzatitamaH 'zveya abhameya ArApavAn caturviMzatitamaH, amaaisA pUchA hai-he bhainna ! eka aorAtra ke zinane muhUrta hote haiM ? utara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tIsaM muhattA panjattA' he gautama ! eka ahorAta ke 30 zuharta hote haiM 'ka, seye, mitte, vADa, subIe taheva abhicaMde, mAhiMde balavaM baMme, bahusacce ceva IsANe (1) rudraguhUrta (2) zreyAna zurana, (3) minamuhUrta, (4) vAyumuhUrta (5) suprItamuhUrta, (6) abhicandra muharta, (7) mAhendra zuddhata, (8) balavAna muhUrta (9) brahmAnuhUrta, (10) bahusatya muhUrta, (11) IzAna muhUrta, 'tadveSa bhASiyappA vesamaNe vAruNeya ANaMde' (12) tvaSTA muhUrta, (13) bhAvitAnA muhUrta (14) vaizramaNa (15) vAruNa, (16) :Ananda 'vijaeya boraseNe pAyAvacce usame ya, gaMdhavve aggine se sayavasahe AyabaMdha anane ya' (17) vijayamuharta, (18) vizva lenamuharta (19) prAjApatyamuhUrta (20) upazamamuhUrta (21) gandharvAha (22) agnivezmamuhUrta (23) zatazabha muhUrta, (24) ArapavAn (25) azrama 'aNavaM bhome rIte prazna karyo che ke he sadaMta ! eka hAratanA keTalA muhUrte thAya che? enA javAbamAM prabhu I-goyamA tIsaM muhuttA pannattA' 3 gautama ! yo mADe tana! 3. bhuta thAya che-'rude, seye, mitte, bAu, subIe tadeva abhicaMde, bhAhiMde, valayaM baMbhe, bahu sacce ceva IsANe' (1) 32muta, 2) zreyAna muhUrta, (3) bhitrabhuta, (4) vAyumuta, (5) suprItamuhUta, (6) maliyanbhuta, (7) mAndrabhuta, (8) prabhuta, (6) pramAbhuta, (10) masatyabhutaH, (11) zAnabhuta', 'taTTeya bhAriyappA vesamaNe vAruNeya ANaMde' (12; vaTA kRtaH, (13) mAmi bhuDUna, (14) vaizramabhuta, (15) pAbhuna, (16) mana bhuta, 'vijaeya vIsaseNe pAyAvacce uvasameya, gaMdhavve aggivese sayvasahe Ayaveya amameya' (17) niyamuhUta, (18) vizvasenamuhUtaH, (1) patyabhuta, (20) zamasuDUta, (21) anya muhUrta, (22) majisamuhata, (23) zatapRzanamutta', (24) sAtavAn (25) Abhama 'aNavaM bhome vasahe, sabaDhe rakkhase ceva'
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 jambUdvIpaprApti mazca paJcaviMzatitamaH 'aNavaM bhome vamahe' RNamAna gainiMgatitamaH bhaumaH saptaviMzatitamaH vRSabho'STAviMzatitamaH 'sADhe rakkhase ce' saryi ekonaviMzattamaH, rAkSasa viMzattamaH, sU. 18 // mUlam-kAi NaM bhaMte ! karaNA pannatA? goyamA! kArasa karaNApaNNatA, taM jahA-"vaM bAlavaM kolavaM thoviloyaNaM gAi baNi viTrI sauNI cauppayaM nAga kitthugdhaM / eeli NaM bhaMte ! ekArasaNhaM karaNANaM kaikaraNA carA kaikaraNA thiga pannatA ? gocamA ! satta karaNA carA cattArikaraNA thirA pannatA taM jahA-va vAlavaM kolavaM thiviloyaNaM garAivaNijaM viTTI, eteNaM satta karaNA carA cattAri karaNA thiA paNNattA, taM jahA-sauNI cauppayaM NAgaM kitzugghaM eeNaM stAri karaNA thirA pnnttaa| eeNaM bhaMte ! carA thirA dA kayA bhavati ? goyamA! sukApakkha. slapaDivAe rAmao bave karaNe bhavai, nitiyAe divA bAlabe karaNe bhavai rAo kolave karaNe bhanai, taiyAe divA dhIviloSaNaM karaNaM bhavai, rAo garAi karaNaM mavai cautthIe divA vaNiyaM rAo viTThI paMcamIe divA va rAo bAlavaM, uTTIe divA kola rAo thIviloyaNaM, sattamIe divAgarAi rAyo vagijja, abhIe divA viTI rAyo bavaM, navamIe divA vAlavaM zayo kolaya, damanIe dikSA yauviloya rAze garAiM, ekArasIe divA vaNijja rAyo ciTThI, bArasIe divA vayaM rAyo balatraM, terasIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM, cauddasIe divA garAI karaNaM rAyo vaNijjaM, puSiNamAe divA viTrokaraNaM rAyo bavaM karaNaM bhava / bahula pakSAsa paDivAe divA bAlava rAyo kolavaM vitIyAe divA thIviloyaNaM, gayo garAiM, tatIyAe divA vaNijja rAyo viTTI, utthIe divA bavaM rAo vAla, paMcamIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM chaTIe divAgarAI rAyo paNijja, sattamIe divA viTro rAyo bavaM, aTugee divA vAlavaM, rAyo kolavaM navamIe divA thIviloyaNa rAyo garAi, dasamIe vaptahe sabaDhe ravaravase ceva' (26) RgavAn, (27) bhauma (28) vRSabha (29) sarvArtha evaM (30) rAma // 18 // (26) zun , (27) nAma (28) pakSa, (28) sapAya, tamara (30) rAkSasa ||suu0 16 //
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 19 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam 305 divA vaNijjaM rAyo viTrI, ekArasIe divA bavaM rAyo bAlavaM, bArasIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM, terasIe divA garAI rAyo vaNija, cauddasIe divA viTTI rAyo sauNI, amAvAsAe divA cauppayaM rAyo NAgaM, sukkapakkhassa paDivae divA kitthugdhaM karaNaM bhavai ti ||suu0 19 // chAyA-kati khalu bhadanta ! karaNAni prajJaptAni ! gautama ! ekAdaza karaNAni prajJaptAni, tadyathA-vavaM bAlavaM kaulavaM strIvilocana garAdivaNijaM viSTiH zakuniH catuSpadaM nAgaM kiMstughnam / eteSAM khalu bhadanta ! ekAdazAnAM karaNAnAM kati karaNAni carANi, kati karaNAni sthirANi ? gautama ! saptakaraNAni carANi catvAri karaNAni sthirANi prajJaptAni, tadyathA-bavaM bAlavaM kolavaM strIvilocanaM garAdivaNijaM viSTiH, etAni khalu saptakaraNAni carANi / catvAri karaNAni sthirANi prajJaptAni / etAni khalu bhadanta ! carANi sthirANi vA kadA bhavanti, gautama ! zuklapakSasya pratipadi rAtrau bavaM karaNaM bhavati, dvitIyasyAM vAlava karaNaM bhavati, rAtrau kola karaNaM bhavati, tRtIyAyAM divAstrIvilocanaM karaNaM bhavati, rAtrau garAdikaraNaM bhavati, caturthyAM divA vaNinaM rAtrau viSTiH, paJcamyAM divA va rAtrI bALavam, paSTayAM divA kolavaM rAtrau strIvilocanam, saptamyAM divA garAdiH rAtrI paNijam, aSTamyAM divA vAlavaM rAtrau vavam navamyAM divA vAlavaM rAtrau kaulavam, dazamyA diyA strIvilocanaM rAtrau garAdiH, ekadazyAM divA vaNija rAtrau viSTiH, dvAdazyAM divA bavaM rAtrau bAlavam, trayodazyAM divA kolavaM rAtrI strIvilocanam, caturdazyAM divA garAdi karaNaM rAtrau vaNijam pUrNimAyAM divA viSTikaraNam rAtrau bavaM karaNam bhavati / bahulapakSasya pratipAdi divA bAlavaM rAtrau kolavam, dvitIyAyAM divA strIvilocanaM rAtrau garAdi tRtIyAyAM divA vaNija rAtrau viSTiH, caturthyAM divA bavaM rAtrau vAlavA, paJcamyAM divA kolavaM rAtrI strovilocanam, paTTayAM divA garAdi rAtrau vaNijam saptamyAM divA viSTiH rAtrau bavam, aSTamga divA ghAlavaM rAtrau kola. vam, navamyAM divA strIvilocanaM rAtrau garAdi, dazamyAM divA vaNija rAtrau viSTiH, ekAdazyAM divA bavaM rAtrau pALacama, dvAdazyAM divA kolavaM rAtrau strIvilocanam, trayodazyAM divA garAdi rAtrI vaNijam, caturdazyAM divA viSTiH rAtrau zakuniH, amAvAsyAyAM divA catuSpadaM rAThau nAgam, zuklapakSasya pratiyadi divA kiMstu'dhnaM karaNaM bhavati iti // sU0 19 // .' TIkA-'kaiNaM bhane kati-kiyatsaMkhyakAni khalu bhadanta ! 'karaNA pannattA' karaNAni jyotiH zAstrasya paribhASA vizeSarUpANi prajAtAni kathitAnIti karaNasaMkhyA viSayakaH praznaH, 'kaiNaM bhaMte! karaNA paNNattA' ityAdi TokArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'kaiNaM mate ! karaNA paNNattA' he bhadanta ! jyotiSazAstra kI paribhASA vizeSarUpa karaNa kitane kahe gaye haiM ?
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ _jambUdvIpaprApti bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ekArasakaraNA pannatA' ekAdazaekAdazasaMkhyA viziSTAni karaNANi prajJaptAni kathitAnIti bhagavata uttaram / ekAdaza bhedAneva darzayitumAha-'vaM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'vayaM bAlacaM' vavaM vAlapam tatra dhavanAmakaM prathamaM karaNaM dvitIyatu bAlavam kolayaM thIviloyaNaM, kolavaM strIvilocanama, kolavanAmakaM tRtIyaM karaNaM caturtha strIvilocanam, asya caturtha karaNasyAnyatra taitila mityapi nAmakathyate, 'garAivaNija' garAdi yaNi nam, paJcamaM garAdi karam asyaiva sthAnAntare gara iti nAmnApi vyavahAro dRzyate, vaNija paSThaM karaNam 'viTThI sauNI' viSTiH zakuniH, saptamaM karaNaM viSTi raSTamaMtu zakuniH 'cauppayaM nAgaM tthuigdhaM catuSpadaM nAgaM kiMstugghnam, navamaMtu karaNaM catuSpadanAma dazamaM nAganAmakaM karaNam ekAdazaM kiMstugmanAmakaM karaNaM bhavatIti tadetAni ekAdaza karaNAni nAmataH kathitAni iti / eteSAmupayuktakaraNAnAM madhye kAni karaNAni carANi kAni ca sthirANi, iti carasthirakhAdi vyakti prazcayitumAha-'eesiNaM' ityAdi, 'eesiNaM bhaMte ! ekArasaNhaM karaNaraNaM' etepAmupayuktAnAM he bhadanta ! ekAdazAnAm ekAdaza saMkhyakAnAM karaNAnAM vavAdInAM madhye 'kaikaraNA carA kai karaNA thirA' kati kiyA isakeuttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! ekkArasakaraNA paNNattA' he gautama ! karaNa 11 gyAraha kahe gaye haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'bavaM bAlavaM ' (1) bava karaNa (2) bAlavakaraNa (3) 'kolabaM thIviloyaNaM' kaulavakaraNa, (4) strI vilocana karaNa-taitila karaNa 'garAivaNija' (5) garAdi karaNa 'garakaraNa-(1) vaNija karaNa 'viTTI sauNI' (7) viSTikaraNa (8) zakunikaraNa (9) 'cauppayaM nAgaM kitthugcha' catuSpada karaNa (10) nAga karaNa evaM (11) kisturaghna karaNa isa prakAra se ina karaNoM ke nAma haiN| 'ee siNaM bhaMte! egArasahaM karaNANaM majjhe kaha karaNA carA kaI karaNA thirA' he bhadanta ! ina pUrvokta 11 karaNoM meM kitane karaNa 'kaiNaM bhaMte ! karaNA paNNattA' ityAdi Pat:-gautamasvAmI prabhuna thevI zata prazna yA cha 4-'kaiNaM bhaMte ! karaNA GUJttA' he bhadaMta | tiAnI paribhASA vizeSa rUpakaraNe keTalA kahevAmAM AvelA senA mamA prabhu 4 cha-'goyamA! ekkArasa karaNA paNNattA' 7 gotama ! 42 11 maniyAra 4DevAmA mAsA 2. 'taM jahA' 2 mA prabhAra hai-'vavaM bAlavaM' (1) 51421, (2) mAsa426 (3) 'kolavaM thIviloyaNaM' DIsa429, (4) zrI visAyana425-tatisa425, 'garAivaNija' (5) rANi 'garakaNaM' (6) pazu421, 'viTrIsauNI' (7) viTa426], (8) zani42Y (6) 'caupayaM nAga kitthugdhaM' yatu054429, (10) nA424 tabha4 (11). RE22 mA prabhArI se 42NanA nAma che. 'eesiNaM bhaMte / egArasaNhaM karaNANaM majhe kai karaNA carA kai karaNA thirA' he mata ! ye pUrita 1142i // 425-32 cha ane keTalA karaNe sthira che? je karaNe gativALA hoya che-te cara ane jeo gativiheNA
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra sU. 19 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam saMkhyakAni karaNAni carANi-gatimanti katica-kriyatsaMkhyakAni ca karaNANi sthirANigatirahitAni prajJaptAni-kathitAnIti karaNAnAM carasthiratvaviSayakaH praznaH, zrIbhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sattakaraNA carA cattAri karaNA thirA pannattA' ekAdaza karaNepu madhye sapta-sapta saMkhyakAni karaNAni carANi bhavanti tathA teSveva madhye cakhAri karaNAni sthirANi prajJaptAni-kathitAni, tatra kAni sapta carANi kAnica catvAri sthirANi iti darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'bavaM bAlavaM kolavaM thI viloyaNaM garAi vaNijaM viTThI' bavaM bAlavaM kolavaM strIvilocanaM garAdivaNija viSTiH 'eeNa sattakaraNA carA' etAni khalu vavAdIni saptakaraNAni cagaNi bhavantIti 'cattAri karaNA thirA' catvAri-catu: saMkhyakAni karaNAni sthirANi prajJaptAni-kathitAni iti, tAnyeva sthirANi catvAri karaNAni darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, "taM jahA' tadyathA-'sauNI cauppayaM NAgaM kitthugdhaM zakunizcatuSpadaM mAgaM kiMstugdhanam, 'eteNaM cattAri karaNA thirA pannattA' etAni zakunyAdIni catvAri karaNAni sthirANi prajJaptAni-kathitAnIti, eteSAmekAdaza karaNAnAM kasmin sthAne samaye vA caratvaM kutravA sthiratvamiti darzayituM prAyannAha-'eeNabhaMte !" ityAdi, 'eeNaM bhaMte !' etAni ekAdazAni karaNAni khala bhadanta ! 'carA thirAvA kayA cara haiM aura kitane sthira haiM ? jo karaNa gativAle hote haiM ve cara aura jo gati rahita hote haiM ve sthira karaNa kahalAte haiM / isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! sattakaraNA carA cattAri karaNA thirA' he gautama ! sAta karaNa cara haiM aura 4 karaNa sthira haiM / 'taM jahA' jaise-'bavaM bAlavaM kolavaM thIviloyagaM garAi vaNija viTThI dhava' karaNa bAlava karaNa, kaulavakaraNa strIvilocana karaNa garAdikaraNa, vaNija karaNa, aura viSTIkaraNa 'ee Na satta karaNA carA' ye sAna karaNA cara haiM aura 'cattAri karaNAthirA' tathA inase atirikta cAra jo karaNa haiM ve sthira karaNa haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'sAuNI cauppayaMNAga kiMsthugvaM' zakuni karaNa, catuSpada karaNa, nAga karaNa aura kiMstugdha karaNa 'ee NaM cattAri karaNA dhirA paNNattA' isa taraha ye zakuni Adi cAra karaNa sthira kahe gaye haiN| 'ee NaM bhaMte ! DAya cha tayA sthi24263 upAya che. mAna pAmamA prabhu 4 cha-'goyamA ! sattakaraNA caga cattAri karaNA thirA gautama ! sAta4251 yara cha bhane yA2429 sthira che. 'taM jahA' 2 -bavaM bAlavaM kolavaM thIviloyaNaM garAi vaNija viTThI' 142 pAsava42, leare strIvilAyata], pazi4429] mana viTI4261 'eeNaM sattakaraNA carA' mA sAta 42yara cha mana 'cattAri karaNA thirA tathA mA sivAyanA nyA2 42 cha ta (202419 che 'taM jahA' tebhanA nAma / bhuma che-'sauNI ca uppayaM NAgaM kitthugcha' zAna.2], ya05642, nAga42 mana stuta 'eeNaM cattArI karaNA thirA paNNattA' zava mA zakunI mAhi yAra 423 sthira avAma mAyA cha. 'eeNaM bhaMte ! caro thirA vA kayA bhavaMti mahata!
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ Te jambUdvIpaprajJaptisUtre bhavaMti' carANi sthirANi vA kadA-kasminkAle bhavantIti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sukapakkhassa paDiyAe rAyo' zuklapakSasya yA pratipattithi: tasyAM rAtrau tadAtmake kAle 'vavekaraNe bhAi' va vanAmakaM karaNaM bharati, 'vitIyAe divA vALave karaNe bhavaI' dvitIyAyAm dvitIyAtithau divA-divase bAlabama-bAlabanAmakaM karaNaM bhavati 'rAyo kolave karaNe bhavai' dvitIyAstitheH rAtrau kaulavaM-kaulavanAmakaM karaNaM bhavati, 'taiyAe divA thIviloyaNaM karaNaM bhavai' tRtIyAyA stitheH divA-divase strIvilocanaM karaNaM bhavati 'rAyo garAi karaNaM bhavai' tRtIyAyA: rAtrau garAdikaraNaM bhavati, 'cautthIe divAvaNija rAyo viTThI karaNaM bhavaI' caturthyAM thanu tithe divA-divase vaNija-vaNi nAmakaM karaNaM bhavati, rAtrau viSTi:-vipTinAyaka karaNaM bhavati, 'paMcamIe divA bavaM rAyo bAlavaM' paJcamyA:-paJcamItithe: divA-divase vacaM vavanAma karaNaM bhavati paJcamyAH rAtrau tu bAlavaM vAlavanAmakaM karaNaM bhavati 'chaTThIe divA kolavaM rAyo thIdiloyaNe' paSThayA:-paSThitithecarA thirA vA kayA bhavaMti' he bhadanta ! ye karaNa kisa kAla meM cara aura kisa kAlameM sthira hote haiM ? isa prazna kA uttara dete hue prabhu kahate haiM-'goyamA! sukkapakkhassa paDivAe rAimmi' he gautm| zuklapakSakI pratipadA kI rAtri meMusa rUpa kAla meM-bavekaraNe bhavaI' bava nAmakA karaNa hotA hai 'vitIyAe divA bAlave karaNe bhavaI' dvitIyA tithi meM divasa meM bAlava karaNa hotA hai 'rAyo kolave karaNe bhavaI' dvitIyAtithi kI rAtri meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai 'taIyAe divA thIviloyaNaM karaNaM bhavaI' tRtIyA tithi ke divasa meM strIvilocana karaNa hotA hai, 'rAyo garAikaraNe bhavaI' tRtIyA tithi kI rAtri meM garAdi karaNa hotA hai 'cautthIe diyA vaNija rAyo ciTThI karaNe bhavaI' caturthI tithi ke divasa meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM viSTinAmakA karaNa hotA hai paMcamIe divA vacaM rAyo bAlavaM paMcamItithi ke divase meM vaya nAmakA karaNa hotA hai aura vAlava nAmakA karaNa rAtri meM hotA hai 'chaTThIe divA kolavaM rAyo thI. A traNa kayA kALamAM cara ane kayA kALamAM sthira thAya che A praznane uttara ApatAM prabhu 43 cha-'goyamA! sukkapakkhassa paDivAe rAimmi' 3 gautama ! zusapakSamA 54AnI zatriya-te 254mAM -'vave karaNe bhavaI' // nAma 425 thAya cha 'vitIyAe divA vAlavaM karaNe bhavaI' dvitIyAtithimA visamA mAsa425 thAche 'rAyo kolave karaNe bhavaI' dvitIyAtidinI rAtribhosava nAmanu 42 thAya che. 'taiyAe divA thIviloyaNaM karaNaM bhavaI' tRtIyatinA visabhA sI viDAyanara thAya cha 'rAyo garAikaraNaM bhavaI' tRtIyAtithinI rAtribho 4i25 thAya che. 'cautthIe divA vaNija rAyo vidvIkaraNaM bhavaI' yaturthI tithinA divasamAM vaNika nAmanuM karaNa thAya che ane rAtrimAM viziSTa nAmanuM kAraNa thAya che. 'paMcamIe divasa vavaM rAyo vAlavaM' yabhItAyanA divasamA ma nAmanu 42 thAya cha bhane
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TokA-saMtamavakSaskArasU. 19 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam divA-divase kaulava kaulavanAmakaM karaNaM bhavati tathA-paSThItitheH rAtrau strIvilocanaM strIvilocananAmakaM karaNaM bhavatIti "sattamIe diyA garAi rAyo vaNi saptamyA stitherdivA-divase garAdi garanAmakaM karaNaM bhavani tathA-saptamyA: rAtrau vaNija karaNaM bhavati iti / 'aTTamIe divA viTThI rAyo varca' aSTamyA stithe divA-divase viSTi:-viSTinAmakaM karaNaM bhavati tathA-aSTamyA rAtrau va-vacanAmakaM karaNaM bhavati iti / 'navamIe divA vAlavaM rAo kolavaM' navamyA stithe divA-divase cAlavaM bAlabanAmakaM karaNaM bhavati tathA rAtrau kaulavaM nAma karaNaM bhavati, 'dasamIe divA thIviloyaNa rAyo garAI' dazamyA: divA-divase strIvilocana karaNaM bhavati tathA dazamyA rAtrau garAdinAma karaNaM bhavati, 'ekArasIe divA vaNijaM rAyo viTThI' ekAdazyA stitheH divA-divase vaNija karaNaM bhavati tathA ekAdazyA rAtrau viSTi:viSTi nAmakaM karaNaM bhavati, 'vArasIe divA bavaM rAyo vAla dvAdazyAstithe divA-divase ba-yavanAmakaM karaNaM bhavati tathA dvAdazyA rAtrau cAlavaM nAma karaNaM bhavati 'terasIe divA koLavaM rAyo thIvikoyaNaM' trayodazyA stithe divA-divase kaulanaM karaNaM bhavati tathAviloyagaM' SaSThI ke divasa meM kaulavanAmaka karaNa hotA hai aura rAtri meM strI vilocana nAmakA karaNa hotA hai 'sattanIe divA garAi, rAyo vaNija' sattamI ke divasa meM garAdikaraNa aura rAtri meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai 'aTThamIe divA viTThI rAyo vavaM' aSTamI tithi ke divasa meM viSTi nAmakA karaNa aura rAtri meM baca nAmaka karaNa hotA hai 'navamIe divA bAlavaM rAyo kolavaM' navagatithi ke divasa bAlava nAmakA karaNa aura ratri meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai 'dasamIe divA thIviloyaNa rAyo garAI dasamI tithi ke divasa meM strIvilocana karaNa aura rAtri meM gara nAmakA karaNa hotA hai 'ekkArasIe divA vaNija rAyo viTThI' ekAdazIke divasa meM vaNija karaNa aura rAtri meM viSTikaraNa hotA hai 'bArasIe divA bavaM rAyo bAlavaM dvAdazItithike divasa meM bava nAmakA karaNa aura rAtri meM bAlava nAmakA karaNa hotA hai / 'terasIe divA kolavaM rAyo thI viloyaNaM' trayodazI mAsa nAmanu 4291 rAtriya thAya cha. 'chaTThIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNaM pAhInA divase kaulava nAmanuM karaNa thAya che jyAre rAtrie strIvilecana nAmaka karaNa thAya che. 'sattamIe divA garAi, rAyo vaNija' sAtamanA jise 242 mana zatra 2 thAya che. 'adamIe divA vidI rAyo bavaM' mamatithime havasa viSTa4291 mane rAtrabhara nAma 45 thAya che. 'navamIe divA bAlabaM rAyo kolavaM' nAmana se mAranAmana 425 marAtri va nAma 425 thAya cha 'dasamIe divA thIviloyaNaM rAyo garA, dazamanA ja divasamAM strIvilecana nAmanuM kAraNa ane rAtrimAM gara nAmanuM karaNa thAya che. 'ekkArasIe divA vaNija rAyo viTThI' ma44zI hivasamai algo nAmarnu 425 mana rAtrimA viSTa425 thAya che. 'bArasIe divA vavaM rAyo bAlavaM' mA2zatithi samAM manAmana
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31. jambUdvIpaprazaptisUtre trayodazyA rAtrau strIvilocananAmakaM karaNaM bhavati, ' casIe dinA garAI karaNaM rAyo vaNija' caturdazyA stithe divA-zise garAdikaraNaM mapati tathA caturdazyA rAtrau vaNija karaNaM bhavati 'puNimAe diyA viTThI karaNaM rAyo bavaM karaNaM bhavai' pUrNimAyA stithe divA-divase viSTi nAmakaM karaNaM bhavati tathA pUrNimAyA rAtrau navaM nAma karaNaM bhAtIti // bahulapAkhassa paDivAe' bahulapakSasya-kRSNapakSasya pratipadi-pratipattiyau 'divA bAla rAyo kolavaM' divase bAlavagAmaka karaNaM bhAti tathA rAtrau kaulavaM nAga karaNaM bhavati, 'vitIyAe divA dhIviloyaNe rAyo garAI dvitIyAyAM divA-divaze strI vilocanaM karaNaM bhAti, tathA dvitIyAyAM rAtrau garAdi karaNaM bhavati 'taIyAe divA vaNija rAyo viTThI' tRtIyAyAM tithau divA vaNija karaNaM bhAti tathA rAtrau niSTi bhavati 'cautthIe divA pavaM rAyo pAla' caturthI tithI divA vayaM nAma karaNaM bhavati tathA rAnau vAlavaM nAmakaM karaNaM bhavati paMcamIe divA kolavaM rAmo thI. tithike divasa meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM strIvilocana nAmakA karaNa hotA hai 'cauddasIe divA garAI karaNaM rAgho vaNija' caturdazItithi ke divasa meM gara nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai 'puSiNamAe-divA ciTThI rAyo bacaM karaNaM bhavaI' pUrNimA tithi meM dina meM viSTi nAmakA karaNa hotA hai aura rAtri meM vana nAmakA karaNa hotA hai, ___ 'bahula pakkhassa paDivAe' kRSNapakSakA pratipada nidhike 'divA ghAlavaM' dinameM bAlava nAmakA karaNa hotA haiM 'rAyo kolavaM' rAtri kaulaba nAmakA karaNa hotA hai 'yitIyAe divA thIviloyaNaM rAyo garAI ditIyA tithike dina meM strIvilo. cana nAmakA karaNa hotA hai aura rAtrI meM garAdikaraNa hotA hai| 'taIyAe divA vaNija rAyo viTThI' tRtIyA tithike dinameM vaNija karaNa hotA hai evaM rAtrimeM viSTi nAmakA karaNa hotA hai, 'cautthIe diyA bavaM rAyo bAlavaM' caturthI tithike 429 ma. rAtra mA nAma 425) khAya cha. 'terasIe divA kolabaM rAyo thIviloyaNaM' te20 tithie divasamAM kaulava nAmanuM karaNa thAya che. ane rAtre stravicana nAmanuM karaNa thAya che. 'capadasIe divA garAI pharaNaM rAyo vaNija' yozanI tithi sabhA garA nAmanu 426 thAya cha bhane rAtra pAsa nAmarnu 425 thAya che. 'puNNimAe divA vidvI rAyo ghavaM karaNaM bhavaI' pUNimAnA hi viTanAmanu 4291 thAya cha bhane rAtra va 42 thAya che. 'bahulapakkhassa paDivAe' ! pakSanI meme 'divA vAlavaM rAyo kolavaM' samai mAnAmanu 425 thAya che. mane zatre sa nAma 4265 thAya che. 'vitIyAe divA thIvilo paNa rAyo garAI' bhInI tithime hisamA strIvilAyana nAmanu 425 thAya cha bhane rAtrI 12 nAmarnu 425 thAya che. 'taIyAe divA vaNija rAyo viTThI' zrInI tithie divasamAM vaNaja nAmanuM karaNa thAya che ane rAtre viSTi nAmanuM karaNa thAya che. 'cautthIe divA vavaM rAo bAlavaM' yAyanI tithi sabhA 1 nAma 42 DAya cha
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ praka zikA TIkA- saptamavakSaskAraH su. 19 karaNAnAM saMkhyAdinirUpaNam 311 viloyaNaM' paJcamyAM divA kaulava rAtrau strIvilocanaM karaNaM bhavati 'chaTTIe divA garAI rAyo vaNijaM' paSTyAM divA garAdi karaNaM rAtrau vaNijaM nAma karaNaM bhavati, 'sattamIe divA biTTIyo va' saptamyAM tithau divA divase viSTiH karaNaM bhavati tathA saptamyAM rAtrau bavaM karaNaM bhavati 'amIra divA bAlavaM rAyo kolanaM' aSTamyAM tithau divA - divase vALavaM nAmakaraNaM bhavati tathA aSTamyAM rAtrau kauravaM nAma karaNaM bhavati, 'navamIe divA thIviloyaNaM rAyo garAi' navamyAM tithau divA divase stro vilocanaM nAmakaraNaM bhavati tathA navamyAM rAtrau garAdi karaNaM bhavati, 'dasamIe divA vaNije rAyo viTThI' dazamyAM tithau divA - divase vaNijaM nAmakaraNaM bhavati tathA dazamyAM rAtrau viSTiH karaNaM bhavati, 'ekkArasIe divA vavaM rAyo bAvaM' ekAdazyAM tithau divA divase bane karaNaM bhavati tathA-ekAdazyAM rAtrau vAlavaM dinameM bava nAmakA karaNa hotA evaM rAtrI meM vAlaca nAmakA karaNa hotA hai 'paMcamIe divA kolacaM rAo thIviloyaNaM' paMcamI tithike dinameM phaulava nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrI meM strIvilocana nAmakA karaNa hotA hai 'chaDIe divA garAI rAo vaNijaM' chaTThI tithi ke dina meM garAi nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrI meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai 'santamIe divA viTThI rAyo vayaM' saptamI tithike dina viSTi nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrI meM bana nAmakA karaNa hotA hai / 'ahamIe divA bAlavaM rAyo kolava' aSTamI tithIke dinameM bAlava nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrI meM kaulava nAmakA karaNa hotA hai 'navamIe diyA thIviloSaNaM rAyo garAI' navamI tithike dina meM strI vilocana nAmakA karaNa hotA hai evaM rAtrI meM garAdi nAmaka karaNa hotA hai / 'dasamIe divAvaNijaM rAyo biTTI' dazamI tithi ke dina meM vaNija nAmakA karaNa hotA hai aura rAtrI meM viSTi nAmakA karaNa hotA hai 'ekkArasIe divA bavaM rAo bAlavaM' ekAdazi tithi ke dinameM pava nAmakA karaNa hotA hai aje rAtre mAsava nAmanu' 2 thAya che. 'paMcamIe divA kolavaM rAo thIviloyaNaM' pAMyabhanI tithie divasamAM kaulava nAmanu karaNu haitya che ane rAtre srIvilAcana nAmanuM karaNa thAya che. 'chaTTIe divA garAI rAo vaNijaM' chAnI tithi dvivasabhAM garArdha nAmanu 42 thAya che bhane rAtre pani nAbhanu aNu thAya che. 'sattamIe divA viTThI rAo bavaM' sAtabhanI tithie divasamAM viSTi nAmanu` karaNa thAya che ane rAtre khava nAmanu kANu thAya che. 'aTThamIe divA vAlavaM rAyo kola' AThabhanI tithime hivasabhAM mAsava nAmanu 42 thAya che yAne rAtre jaisava nAbhanu ugu thAya che. 'navamIe divA thI ciloyaNaM rAyo garaI' navabhI tithIe divasamAM srIvilecana nAmanu karaNa thAya che ane rAtre garAi nAmanu` karaNa thAya che. ' dasamIe divA vaNijaM rAyo viTThi' hazamanI tithime divasayAM pani nAmanu thAya che bhane rAtre viSTi nAmanu 42 thAya che. (ekkArasIe divA badhaM rAo bAlava) abhyA razano tithie divasamAM khava nAmanuM karaNa thAya che ane rAtre mAlava nAmanu` karaNa thAya
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAptistre nAma karaNaM bhavati, 'vArasIe divA kolavaM rAyo thIviloyaNa' dvAdazyAM tithau divA-divase kaulavaM nAma karaNaM bhAti, tathA rAtrI strIvilonanaM nAma karaNaM bhavati, 'terasIe divA garAI rAyo vaNija' trayodazyAM tithau divA-dise garAdi karaNaM bhavati tathA rAtrau vaNibhaM nAma: karaNaM bhavati 'cauddasIe divA viTThI rAyo sauNI' caturdazyAM tithau divA-divase viSTiH karaNaM bhavati, tathA tasyAmeva titho rAtrau zakuni nAmakaM karaNaM bhavati, 'amAvAsAe' divA cauppayaM rAyo NArga' amAvAsyAyAM tithau divA-divase catuSpadaM nAmakaM karaNaM bhavati tathA rAtrau nAgaM nAmakaraNaM bhavati, 'sukkapakkhassa paDi gae divA kitthugdhaM karaNaM bhavai' zuklapakSasya pratipadi divA-divase kiMstugnaM nAma karaNaM bhAtIti / etasya saMpUrNasyApi arthaH spaSTa eva, navaraM dinarAtrivibhAgena yat karaNAnAM pArthakyena kathanaM tat karaNAnAM titherarddhapramANatvAt jJAtavyam / kRSNacaturdazyAM rAtrau zakuniH amAvAsyAyAM divA catuppadaM rAtrau nAgaM zuklapakSa pratipadi aura rAtrimeM bAlava nAmakA karaNa hotA hai 'bArasIe divA kolavaM rAyo thIvi. loyaNa' dvAdazi tithike dinameM kaulava nAmakA karaNa hotA hai aura rAtrI meM strI. vilocana nAmakA karaNa hotA hai 'terasIe divA garAI rAyo vaNija' trayodazI tithike dinameM garAdi karaNa hotA hai evaM rAtri vaNija nAmakA karaNa hotA hai| 'cauddasIe divA viThThI rAyo sauNI' catuIzi tithi ke dinameM viSTi nAmaka karaNa hotA hai evaM rAtrimeM zakuni nAmakA karaNa hotA hai 'amAvAsAe divA caupayaM rAyo NArga' amAvasyAtithi ke divasa meM catuSpada nAmakA karaNa aura rAtri meM nAga nAmakA karaNa hotA hai 'sukRpakkhassa paDivAe diyA kitthugdhaM karaNaM bhavaI' zuklapakSa kI pratipadAtithi ke dina kistugna nAmakA karaNa hotA hai yahA~ dina rAta ke vibhAga se jo karaNoM meM pRthaka pRthaka rUpa se hone kI bAta kahI gaI hai vaha karaNoM kI tithi ardhe pramANa hone se kahI gaI hai kRSNacaturdazItithi kI cha. 'vArasIe divA kolavaM rAo thIvilAyaNaM' mA2zanI tithi sabhA hI nAmarnu 4294 saya cha bhane rAtre strIviyana nAmarnu 425 hAya che. 'terasIe divA garAi rAyo vaNija' terasanA ja divasamAM gara nAmanuM karazuM thAya che ane rAtrimAM vaNija nAmanuM karaNa thAya che. 'ca mhasIe divA viTThI rAyo sauNI' yodazana za4 simA viSTa nAmarnu 425 thAya cha bhane rAtri zani nAmanu 425 thAya che. 'amAvAsAe divA cauppayaM rAyo NAgaM' mabhA. vasthAtithie divasamAM catuSpada nAmanuM kAraNa ane rAtrimAM nAga nAmanuM karaNa thAya che. 'sukkrapakvassa paDivAe divA kitthugdhaM karaNaM bhavaI' zusapakSanI pratipAtithimA pisabhA kiMtuna nAmanuM karaNa thAya che. ahIM dina-rAtanA vibhAgathI karaNamAM je pRthak pRtha 5thI hevAnuM kathana karavAmAM AvyuM che, te karaNanI tithi ardhA pramANa hevAthI kahevAmAM AvyuM che, kRSNapakSanI caudazanA roja rAtrimAM zakunikaraNa ane amAvasyAmAM
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 20 saMvatsarAdInAM AditvanirUpaNam 33 divA kiMstughnaM ceti catvAri karaNAni sthirANi etAsveva tithiSu bhavantIti ||suu 0 19 / nanuyadhapi sarvasyApi sarvadA parivartanazIlatvena AghantAbhAvAt agravakSyamANasUtrArambho niSAyojana stathApi sarvAnubhavasiddhatvAt tadvicAro nAtra niSprayojanaH tadyathAatItaH saMvatsaro vidyamAnazca saMpratiznaH saMvatsaraH, AgamiSyati cottaraH saMvatsara ityAdi lokAnA manubhavAta tena kAvizeSANAmAdi jJAtam athai konaviMzatitamatrAnantaraM viMzatitama sUtrapAi-'kimAiyANaM bhaMte' ityAdi / mUlam-kimAiyANaM aMte saMvacchaza, kimAiyA ayaNA, kimAiyA mAsA, kimAiyA pakkhA kimAiyA ahorattA, kimAiyA muhuttA, kimA iyA karaNA, kimAiyA NavakhattA pannantA goyamA? caMdAiyA saMvaccharA, davikhaNAiyA ayaNA, pAusAiyA uU, sAvaNAiyA mAsA bahulAiyA pakkhA divasAiyA ahoratA, rodAiyA muhuttA bAlavAiyA karaNA abhijiyAiyA khatA paNatA samaNAuso ! ti / paMca saMbaccharieNaM bhaMte ! juge kevaiyA ayaNA kevaiyA uU evaM mAsA pakkhA ahorattA kevaiyA muhattA pannatA? goyamA ! paMcasaMvaccharie NaM juge dasa ayaNA tIsaM uU saTThImAlA ege vIsuttare parakhasae aTArasa tIsA ahoratasayA cauppaNaM suhattasahassA NavasayA pannattA ||suu0 20 // __chAyA-kimAdikAH sula bhadanta ! saMvatsarAH, kimAdike apane phimAdikAH mAsAH, krimAdikauM pakSau, kimAdikA ahorAtrA:, kimAdikAH muhUrtA, kimAdikAni karaNAni kimAdikAni nakSatrANi prajJaptAni ? gautama ! candrAdiH saMvatsara, dakSiNAdika ayane, prAvRDAdikA RtavaH zrAvaNAdikA mAsAH, bahulAdikA, pakSA, divasAdikA ahorAtrAH, raudrAdikA muhUcI:, bAlavAdikAni karaNAni, abhinidAdikAni nakSatrANi prajJazAni zrama. NAyuSman ! paJca saMvatsarike khalla bhadanta ! yuge kriyanti ayanAni bhiyanta RtavaH evaM mAsA: pakSA ahorAtrA kiyanto hatAH prajJaptA ? gautama ! paJcasaMvatsarike khalla yuge dazA ayanAni triMzada RtavaH SaSTi mAnAH evaM viMzottaraM pakSazatam aSTAdazatrizadahorAtrazatAni rAtri meM zakuni karaNa aura amAvArayA meM dina meM catuSpada karaNa rAni meM nAga nAmajhA karaNa, zuklapakSakI pratipadA meM dina meM kistugna karaNa ye cAra kANa sthira inhI tithiyoM meM hote haiM // 19 // divasamAM catuSpadakaraNa rAtre nAga nAmanuM karaNa, zukalapakSanA paDavAnA divase divasamAM kiMtunakaraNa A cAra karaNa sthira A tithiemAM ja thAya che. A sUTa 19 ma0 40
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahApAlikA catuSpazcAzanmuhartasahasrANi navazatAni prajJatAni / // sU0 20 // TIkA--'mAiyA NaM bhaMte ! saMbaccharA krimAdikAH khalu bhadanta ! saMvatsarA pramA, tatra kaH candrAdi paJcakAntarvI AdiH prathamo yepAMne krimAdikAH saMvatrAgaH, patana praznasUtra candrAdi saMvatsarApekSayA jJAtyam, anyathA-paripUrNa sUrya varSa paJcakAtmakasya yugasya ka AdiH kazvarama iti praznAvakAzasya saMbhavAditi / 'kimAiyA ayaNA' kimAdikAni ayanAni, ki dakSiNottarAyaNayo ranyatara Adiryayo rayanayosne kimAdika ayane prajJapte-kathite ? atra ___ yadyapi yahAM para aisI AzaMkA ho sakatI hai ki Age jisa sUtrakA prArambha hone jA rahA hai vaha niSprayojana-prayojana se vihIna hai-kyoMki jitane bhI padArtha haiM ve saba sarvadA parivartanazIla hai-isaliye Adi aura antakA abhAva AtA hai parantu phira bhI jo yahAM para una meM Adi antakA vicAra kiyA jAne vAlA hai vaha sarvAnubhavasiddha hone se niSprayojana nahIM hai-aisA anubhava hara eka prANIko hotA hai ki amuka saMvatsara atIta ho gayA, amuka saMvatsara vartamAna meM cala rahA hai, amuka saMvatsara aba AgAmI kAla me hogA isIliye kAla vizeSoM unakI Adi avasthA ko jAnane ke liye yaha unnIsavAM sUtra ke yAda 20 vA sUtra prArabha kiyA jA rahA hai 'kimAiyA NaM bhaMte ! saMvaccharA kimAiyA ayaNA kimAjhyA mAsA' ityAdi TIkArtha-gautamasvAmIne prabhu se aisA hI prazna kiyA hai-'kimAiyA NaM bhaMte saMvaccharA, kimAiyA ayaNA kimAiyA mAsA' he bhadanta! saMvatsara kyA Adi bAle haiM ? ayana kyA Adi vAle haiM ? mAsa kyA Adi vAle haiM ? isa prazna kA tAtparya aisA hai ki yuga saMvattara ke candrAdi paMcaka ke bheda se jo ke atre saheje zaMkA upasthita thaI zake ke AgaLa je sUvane prAraMbha thavAne che te niSNajana-prajanathI vihIna che-kAraNa ke jeTalAM paNa padArtha che te badhAM sarvadA parivartanazIla che-AthI temanAmAM Adi ane antara abhAva Ave che paraMtu tema chatAM paNa che ane temanAmAM Adi antane vicAra karavAmAM AvanAra che te sarvAnubhavasiddha hovAne kAraNe niprajana nathI--e jAtane anubhava dareka prANane thAya che amuka saMvatsara atIta thaI gayuM amuka saMvatsara vartamAnamAM cAlI rahela che, amuka saMvatsara have bhaviSyatakALamAM Avaze, AthI kAlavizemAM temanI Adi avasthAne jANavAne mATe ogaNIsamAM sUtra pachI A 20 muM sUtra prAraMbha karavAmAM AvI rahyuM che'kimaaiyaannN bhaMte ! saMvaccharA kimAiyA ayaNA kimAiyA mAsA' ityAdi -gautabhasvAmI prabhu se praza 34yo che-'kimAiyANaM bhaMte ! saMvaccharA kimAiyA ayaNA kimAiyA mAsA' mata! savatsa2 zu mAvi cha ? ayana Y AdivALA che? mAsa zuM AdivALA che? A paznanuM tAtparya evuM che ke yugasaMvatsaranA
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 20 saMvatsarAdInAM AditvanirUpaNam .. 15 yadyapi sUtre ayanapakSottaraM bahuvacanavibhakti dRzate tathApi ayanayo dvitvAt bahuvacana vibhakti dvitve evaM jJAtavyA puraskRtatvAt bahuvacanaprayogo na doSAyeti / 'kimAiyA uU' kimAdikA RtavaH, kaH prAbRDAdInAmanyatara anurAdiyeSAM te kimAdikA RtakA prajJaptA: 'kimAiyA mAsA' kimAdikA mAsAH tatra kA zrAvaNAdi madhyavartI AdiryeSAM te kimAdikA mAsAH prajJaptAH ? 'kimAiyA pakkhA' vimAdiko pakSau tatra kaH kRSNaH zuklo vA pAdiryayo stau kimAdiko pakSau prajJaptau ? 'kimAiyA ahorattA' kimAdikAH ahorAtrAH prajJatA, 'kimAiyA muhuttA' kimAdikA muhUrtAH prajJatAH 'kimAiyA karaNA' krimAdikAni karaNAni, tatra kiM karaNam Adi yeSAM tAni kimAdikAni karaNAni prajJaptAni ? 'kimAiyA NakkhatA pAMca bheda kahe gaye haiM ayana do prakAra ke kahe gaye hai aura mAsa 12 prakAra ke kahe gaye haiM sau gautamasvAmIne yahAM prabhu se aisA pUchA hai he bhadanta ! yuga saMvatsara ke bheda jo pAMca kahe gaye haiM unameM se saba se pahile kaunasA hotA hai isI prakAra do ayanoM meM se saba se pahile kauna ayana hotA hai aura mAsoM ke bIca meM saba se pahile kauna mAsa AtA hai ? isI kAraNa isa sUtrako candrAdi saMvatsara kI apekSA kahA gayA jAnanA cAhiye kyoMki paripUrNa sUryavarSapaJcaka rUpa yuga meM kauna Adi vAlA hai kauna anta vAlA hai aisA prazna hI udbhavita nahI hotA hai yuga saMvatsara ke prathama candra saMvatsara dvitIya candra saMvatsara abhivaddhita saMvassara candra saMvatsara aura abhivadrita saMvatsara aise pAMca bheda prakaTa kiye jA cuke hai dakSiNAyana aura uttarAyaNa ke bheda se do bheda ayana ke kahe jA cuke haiM isI prakAra se mAsAdikoM ke bhedoM ke sambandha meM bhI samajha lenA cAhiye 'kimAyA pakkhA, kimAiyA ahorattA, kimAiyA, muhuttA kimAiyA karaNA kimADayA NakkhattA pannattA' zuklapakSa aura kRSNapakSa ina do pakSoM meM se kaunasA pakSa candrAdi paMcakanA bhedathI pAMca bheda kahevAmAM AvyA che. ayana be prakAranA kahevAmAM AvyA che jyAre mAsa bAra jAtanA kahevAmAM AvyA che. gautamasvAmIe A pramANe pUchayuM che. he bhadanta! yugasaMvatsaranA bhedathI je pAMca kahevAmAM AvyA che temAMthI sauthI prathama kayuM saMvatsara hoya che? eja pramANe e ayanamAMthI saunI pahelAM kaya ayana hoya che ane mahinAomAM sahu prathama ka mAsa Ave che? A kAraNathI ja A sUtrane candrAdi saMvatsaranI apekSAthI kahevAmAM Avela jANavuM joIe kAraNa ke paripUrNa sUrya varSa paMcakarUpa yugamAM keNu AdivALA che ane keNa, antavALA che e prazna ja uddabhavatuM nathI. yugasaMvatsaranA prathama ca% saMvatsara dvitIya candra saMvatsara abhivadvita saMvatsara candrasaMvatsara ane abhivaddhita saMvatsara evA pAMca bheda praksa karavAmAM AvI gayA che. dakSiNAyana ane uttarAyaNanA bhedathI be bheda ayananA agAu kahevAI gayA che. A ja prakArathI mAsAdikAnA bhedanA sambandhamAM paNa samajI levuM ghaTe. 'kimAiyA pAkhA, kimAiyA ahorattA kimAiyA muhuttA kimAiyA karaNA kimAiyA NakhattA
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.16 jambUdvIpaprajJaptisUtra pannatA' kimAdikAni nakSatrANi, tatra kim nAnaM adiyeSAM tAni krimAdikAni prajJatAnikathitAnIti saMvasa sarAdi viSayaka praznaH, bhagavAnAha-'goyamA !' ityAdi, 'goyamA he gautama ! 'caMdAiyA saMvaccharA' candrAditaH saMvatsarAH, tatra candra:-candrasaMvantara Adiu~pA saMvatsarANAM te candrAdikAH saMvatsarAH, cancandrAbhinarddhinacandrAbhivaddhita nAmaka saMvatsara paJcakAtmaka yugasya pravRttau sau prathama zcandra saMvara rasyA pravartanAt, natu abhivaddhitasaMvatsarasya prAthamyaM tasya yuge triMzanmAsAtikame rAddhAvAditi / atha yugasyAdI pravartamAnatvAt candrasaMvatsaraH saMvatsarANAmAdiH kthiaa| tatra yugasyAditvameva katham iti cetrocyate AdivAlA hai ahorAtra meM kona AdivAlA hai 30 nuhoM meM se kauna muharta AdivAlA hai ? 11 karaNoM meM se kaula karaNa AdivAlA hai ? nakSatroM meM se kauna nakSatra Adi vAlA hai ? isI prakAra se "RtuoM meM kaunasI Rtu Adi vAlI hai" aisA bhI prazna kiyA gayA samajha lenA caahiye| sUtra meM jo bahuvacana kA nirdeza huA hai vaha dvivacana ke nirdeza meM kiyA gayA jAnA cAhiye kyoMki ayana to do hI hote haiM ina praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyalA ! caMdAiyA saMvaccharA' samasta savatsaroM meM saba se prathama saMvatsara candra saMvatsara hai yuga saMva tsara ke 5 bheda prakaTa kiye jA buke haiM ina pAMca saMvatsarAtmaka yuga kI pravRti hone para sarva prathama candra saMvatsara kI hI pravRtti hotI hai. abhivati saMvatsara kI nahIM kyoMki yuga meM jaba 30 mAsa samApta ho jAte haiM tabhI anivarddhita saMvatsara kI pravRtti hotI hai| __ zaMkA-yugakI Adi meM pravargamAla hone se candra saMvAra meM anya saMvatsaroM kI apekSA AditA kahI gaI hai, to yuga meM AditA kaile AtI hai ? pannA zukala pakSa ane kRSNa pakSa A baMne pakSe mAMthI kayo pakSa AdivALe che? ahorAtramAM ke AdiMvALuM che ? muhUrtomAMthI kayuM muhUrta AdivALuM che? 11 karaNemAMthI kayuM karaNa AdivALuM che? nakSamAMthI kayuM nakSatra AdivALuM che? evI ja rIte "tuomAM kaI vastu AdivALI che e paNa prazana karavAmAM Avela rAmaje. sUtramAM je bahuvacanane ullekha karavAmAM AvyuM che te dvivacananA nizamAM karavAmAM Avele jANa joIe kAraNa ke bhayana 2. 21 Doya che. mA praznAMnA uttaramA pramuche-'goyamA ! caMdAiyA saMvaccharA' samasta saMvatsaramAM sahuthI prathama saMvatsara candra saMvatsara che. yugasaMvatsaranA pAMca bheda prakaTa karavAmAM AvyA che. A pAMca saMvatsarAtmayuganI pravRtti thavAthI sarvaprathama candra saMvatsaranI ja pravRtti thAya che. aviddhita saMvatsaranI nahIM kAraNa ke cugamAM jyAre 30 mAsa samApta thaI jAya che tyAre ja abhivati saMvatsaranI pravRtti thAya che. zaMkAyuganI AdimAM pravartamAna hovAthI candrasaMvatsaramAM anya saMvatsarAnI apekSAe AditA kahevAmAM AvI che, te yugamAM AditA kaI rIte Ave che?
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAdikA TIkA-saptamavamaskAraH jhU. 20 saMvatsarAdInAM Adityamika gam 317 yuge pravartamAne eva sarve kAlavizeSarUpAH rupamASaNAdayaH pratipadyante yuge samApte sati te kAlavizeSarUpAH supapAdayaH samAptA bhAnti, api ca hAlajyotizcAra mUlasya sUrya dakSiNAyanasya candrottarAyaNasya ca yugapat pravRtti yugasyAdAta so'pi candrAyaNasyAbhijid yogA prathamasamaye eva sUryASaNasya tu puSpasya ayoviMzaloM paSTi bhAgepu vyatIteSu tena siddhaM yugasyAditvamiti / 'dakkhigAiyA avagA' dakSigAdike apane tatra dakSiNAyanaM saMvatsarasya prathame SaNmAsA svadAdiryayo rate dakSiNAdike apane bhavataH dakSiNAganaramAditvaM ca yugabhArambhe prathamata evaM pravRttatvAt, enaca sUryasyAyanApekSayA jJAtavyam, candrasyAyanApekSayAtu uttarAyaNasyaivAdivaM vaktavyam, yato bugArambhe candrasyottarAyaNapravRttatvAditi / 'pAusAiyA uU' prAyaDAdikA RtavaH, tatra prAi RtuH aSADha zrAvaNa dvayamAtarUpAtmaka AdiH prathamo uttara-yugake pravartamAna hone para hI kAla vizeSa rUpa jo suSama suSamAdi haiM unakI pravRtti hotI haiM aura yuga kI samApti hone para inakI samAti ho jAtI hai apica sakalajyonizvArakA mUla sUrya dakSiNAyana kI aura candrottarAyana kI ora yugapatpravRtti yuga kI Adi meM hI hotI hai candrAyaNa kA abhijit yoga prathama samaya meM hI hotA hai parantu sUryAyaNa kA puSya 60 bhAgoM ke vyatIta hone para 23 bhAgoM meM hotA hai isase yuga meM AditAsiddha ho jAtI hai 'dakSiNAyA athaNA' ayanoM meM saba se prathama ayana dakSiNAyana hotA hai ayana donoM 6-6 mAsa ke hote haiM jaba yuga kA prArambha hotA hai taba dakSiNA yana hI hotA hai yaha jo kathana hai vaha sUryAyana ko apekSA se hai aisA samajhanA cAhiye kyoMki candrAyaNa kI apekSA uttarAyaNa meM hI AditA kahI gaI hai kAraNa ki rAma ke Arambha meM candra kA ayana uttara kI ora hI hotA hai 'pAUsAiyA UU' prAvRT Adi 6 RtueM kahI gaI haiM ina se ApADha sAvana do mAsa uttara-yuga pravartamAna thavAthI ja kalavizeSa rUpa je supama suSamAdi che temanI pravRtti thAya che ane yuganI samApita thavAthI emanI samApti thaI jAya che ke sakaLa patizcArikanuM mUla sUrya dakSiNAyananI tarapha ane candrottarAyaNanI tarapha yugapatmavRtti yuganI AdimAM ja thAya che. candrAyaNane abhijitu vega prathama samayamAM ja thAya che paraMtu sUryAyaNane puSyanA 6 bhAganA vyatIta thavAthI 23 bhAgomAM thAya che. AthI yurAnA mAhita siddha 12 cha 'dakkhiNAiyA ayaNA' mayanAmA sathI prathama ayana dakSiNAyana hoya che. ayana bane 6-6 mAsanA hoya che jyAre yugano prArambha thAya che tyAre dakSiNAyana ja thAya che A je kathana che te sUryAyananI apekSAthI che ema samajavuM joIe kAraNa ke candrAyaNanI apekSA uttarAyaNamAM ja AditA kahevAmAM AvI che kAraNa hai yuganA mArasabhA yandra mayana uttara na 4 thAya che. 'pAusAiyA uu pATa Adi che. Rtuo kahevAmAM AvI che emAM aSADha zrAvaNa be mAsa rU5 pravRra chata hoya
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ ammUdIpaprAptisUtra yeSAM te pravRDAdikA RtavaH kathitAH yugaprArambhe Rtvekadezasya zrAvaNamAsasya pravartamAnatvAt 'sASaNAiyA mAsA' zrAvaNAdikA mAsA yugAdau prathamataH zrAvaNamAsasyaiva pracatAta, zrAvaNa mAsa AdiH prathamo yeSAM te zrAvaNAdikA mAsA kathitA iti / 'bahulAiyA pakkhA' bahulAdikAH pakSA tatra bahulapakSA-kRSNapakSa AdiryeSAM te bahulAdikAH pakSAH, yugamArambhe zrAvaNa bahupakSaraya prathamataH pravartanAt / 'divasAimA ahoratA' divasAdikA ahorAtrAH, tatra divasa eva AdiH prathamo yeSAM te divasAdikAH mandaraparvatasya dakSiNottaramAgayo sUryo. daye eca yugapratipatteH parantu idaM bharataigavatApekSayA jJAtavyam videhApekSayAtu rAtrAveva yugapravRtteriti / 'rodAiyA muhuttA' rudrAdikA muhUrtAH, tatra rudro rudranAmako muhUrtaH triMzato muhUrtAnAM madhye prathamaH sa rudromuharta AdiryeSAM te rudrAdikA muhUrtAH prAtaH kAle rudramuhUrtasyaiva pravRtteriti / 'bAlavAiyA karaNA' vA bAdikAni karaNAni kRSNapakSa pratipadivase cAlava rUpa prAvRT Rtu hotI hai saba RtuoM meM yaha Rtu yugArambha meM sarva prathama pravRta hotI hai isa meM bhI isa RtukA eka deza jo zrAvaNamAsa hai usakI hI yuga ke Arambha kAla meM pravRtti hotI hai isI kAraNa "sAvaNAiyA mAsA' aisA sUtrakAra ne kahA hai saba mAsoM meM se yugArambha meM zrAvaNamAsa hI hotA hai 'bahulAiyA pakkhA' yuga ke Arambha meM sarva prathama kRSNapakSa hI pravRtta hotA hai arthAt jaba yuga kA Arambha huA naba zrAvaNamAsa kA kRSNapakSa pravRttathA 'divasAiyA ahorattA' rAta dina meM yuga ke Arambha meM dina hI sarva prathama pravRtta hotA hai-arthAt mandara parvata ke dakSiNottara bhAgoM meM sUryodaya hone para ho yuga kI pratipatti-yuga kI Arambha-hotI hai yaha jo kathana kiyA hai vaha bharatakSetra aura airayata kSetra kI apekSA se kiyA hai aisA jAnanA cAhiye kyoMki videha kSetra kI apekSA yugapravRtti rAtri meM hI hotI hai 'rodAiyA muhuttA' 30 muhattoM meM sarva prathama muhUrta yuga kI Adi meM rudra hotA hai kyoMki prAtaH kAla meM rudra muhUrta kI hI pravRtti hotI hai 'yaalche. badhI vastuomAM A tu yugAramAM sarva prathama pravRtta thAya che emAM paNa A tane eka deza je zrAvaNa mAsa che tenI ja yuganA ArAkALamAM pravRtti thAya che A 4AraNe / 'sAvaNAiyA mAsA' se prabhArI sU14Are 4yuM che. mI bhAsAmA yugAnamA zrAvaNa mAsa utya 2. 'bahulAiyApAkhA' yuganA mAramsamA sarvaprathama pakSa 4 pravRtta thAya che arthAta jyAre yugane Arambha thayo tyAre zrAvaNa mAsane kRSNa pakSa pravRtta hate. 'divasAiyA ahorattA' rAta-hisabhA yuganA AramamA hivasa 1 sa prathama prata thAya che-arthAt mandaraparvatanA dakSiNettara bhAgamAM sUryodaya thavA para ja yuganI pratipattiyugane Arambha-thAya che. A je kathana karyuM che te bharatakSetra ane eravatakSetranI apekSAthI karavAmAM Avela che ema jANavuM joIe. kAraNa ke videha kSetranI apekSAe yuganI prati rAtrimA thAya cha 'rodAiyA muhuttA' 30 muddhAmA sarvaprathama muhata yuganI
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 20 saMvatsarAdInAM AdItvanirUpaNam 319 karaNasyaiva saMbhavAditi / 'abhijiyAiyA NakkhattA' abhijidAdikAni nakSatrANi, tatrAbhijinnakSatramAdi yeSAM tAni abhijidAdikA ni, abhijinnakSatramArabhya nakSatrANAM krameNa yuge pravartamAnatvAt, tathAhi uttarASADhA nakSatrAntima samaya pAzcAtye yugasyAntaH tadanantaraM puna: navIna yugasya prathamanakSatramabhijideveti / 'pannattA samaNA uso' prajJaptAni-kathitAni he zramaNa ! he AyuSman ! iti bhagavata uttaram / anane sambodhanakathanam, ziSyasya punarapi praznaviSayaka prayatna pradIpanArtham . ataeva hRSTamanAH gautamo yuge yuge ayanAdi pramANe praSTumAha-paMcasaMvaccharie NaM bhaMte ! juge' paJcasamvatsarike khalu bhadanta ! yuge 'kevaiyA ayaNA pannattA' jhiyani-kiyarasaMkhyakAni bhayanAni prajJaptAni, tatra eJca saMvatsarAH sUryasaMbandhino mAnaM pramANaM yasya tatpazcasaMvatsarika yugam tasmin yuge he bhadanna ! kati kiyatsaMkhyakAni vAiyA karaNA' karaNoM me sabase prathama karaNa bAlavahIM hotA hai kyoMki kRSNapakSa ke pratipadA ke dina isa muhUrta kA hI sadbhAva honA kahA gayA hai 'abhijiyA. iyANakkhattA' nakSatroM meM sarva prathama nakSatra abhijitU hotA hai kyoMki yuga meM abhijit nakSatra ko lekara hI zeSa nakSatroM kI krama krama se pravRtti hotI hai| isakA spaSTIkaraNa ailA hai-uttarASADhA nakSatra ke antima samaya ke pAzcAtya samaya meM hI yuga kA anta hotA hai phira usake anantara samaya meM hI punaH navIna yuga kA jo abhijit nakSatra hai vahI hotaahai| 'pannattA samaNAuso' isa prakAra se saMvatsarAdi ko meM se kauna saMvatsarAdikoM meMse kauna saMvatsarAdika AdivAle haiM he zramaNa AyuSman gautana ! hamane tumheM banAyA hai| aisA yaha prabhu kI ora se uttara vAkyakA kathana hai / ___aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'paMca saMvaccharie NaM bhaMte ! juge kevaiyA athaNA paNNatA' he bhadanta ! pAMca prakAra ke jo saMvatsara kahe gaye mAhimA uhAya cha / 2 prAta:bhA 2 mutanI 4 pravRtti thAya che. 'bAla vAiyA karaNA' 42 mAM saba prathama 424 mA DAya che. 42 105 pakSanA 54pAnAsa mA muitanA ra samAva pArnu upAbho mAyuM che. 'abhijiyAiyANakkhattA' nakSatrAmai sa prathama nakSatra mAmAt DAya che. 12e| yugamA samiti nakSatrane laIne ja zeSa nakSatranI kame keme pravRtti thAya che. AnuM spaSTIkaraNa A pramANe che-uttarASADhA nakSatramAM antima samayanI bAdanA samayamAM ja yugane anta thAya che. pachI tenI anantara samayamAM ja punaH navIna yuganuM je abhijita nakSatra che te ja hoya cha 'pannattA samaNAuso' 2||sht sapasamiyI 4yA satsamAMthI yAMsavasa rAdika AdivALA che. huM zravaNa AyuSyan ! gautama ame tamane te banAvyA che. evuM A prabhunI taraphathI uttara vAkayanuM kathana che. va gautabhAbhI prabhuna se pUche the-paMca saMvaccharie NaM bhaMte ! juge kevaiyA ayaNA paNNattA' mahata ! 5iya 2 re saMvatsara DapAmAM mAyA cha ta te savatsara
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 jambUdvIpatisUtre ayanAni prajJatAni-kathitAni 'kevaigA uU' tathA he bhadanta ! paJcasaMvatsarike yuge ratikriyatsaMkhyakA tabo manti, tathA-'evaM mAtA palA ahoratA kevadayA muhattA patnattA' evaM he bhadanna ! paJcasaMbha sarika yuge katimAsAH prajJatA tathA paJcamaMvatsarike yuge katipakSAH prajJasAH, tathA paJcasaMvatsarika yuge ti ahorAtrAH prajJaptAH, tathA paJcasaMvatsarike yuge patimuhartA prajJatA:-kathitA iti praznaH, bhagavAnAi-goyamA' ityAdi, 'bhoyamA' he gautama ! 'paMca saMghaccharie NaM juge dasa thayaNA' paJcasaMstarike yuge daza aganAni prajJatAni-kathitAni prativarSa mayanadvayasadbhAvAt varSANAM paJcasaMkhyAkatvAdayamAnAM dazApavirudvamiti / 'tI uU' triMzad RtavaH pratyayanam RtutrayAMmavAt, atra sUryasaMvasArasta paSTho'zA, ekapaSTi dina pramANaH pUryaRtureva natu tu rAMbasarapaSThAMzaH papTi dinamANo lobhiyatrAnuH tathAsati paSTi sA ityuttarasUtramasamaMjasaM syAt / rATThImAmA' papTimAsAH atiRtu mAsayasadbhAyAt haiM so una saMvatsara svarUpa eka yuga meM kitane apana hote haiM ? srya saMbandhI pAMca saMvatsara jisakA pramANa hai aise pAMca saMpalsarika yuga meM uttarAyaNa dakSiNAyana rUpa ayana kitane hote haiM ? 'kevaiyA U a' RtueM kitanI hotI haiM ? 'evaM mAsA pakkhA, ahorattA, kevahadhA, muhattA pannattA' isI prakAra se mahine, pakSa, ahorAtra, aura muhUrta zitane hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMcasaM baccharie juge dasa ayaNA' he gautama ! pAMcasaMva saroM vAle eka yuga meM dasa ayana hote haiM, kyoMki prati varSa do do ayana hote haiM-isaliye 5 varSoM ke athana 54 2=10 ho jAtA hai 'tIsaM uU RtueM 30 hotI hai kyoMki eka varSa meM 6 RtueM honI kahI gaI haiM ataH 546=30 ho jAtI haiN| athavA eka ayana meM 3 RtueM hotI hai eka yuga meM 10 ayana kahe gaye haiM ataH 1043-30 RtueM hotI haiM yaha bAmatho bhI spaSTa ho jAtI hai| 'sahImAsA' eka yuga meM 60 bhAsa hote haiM eka varSa meM 12 mAsa hote haiM to 5 varSa me svarupa eka yugamAM keTalA ayana hAya che? sUrya sabandhI pAMca saMvatsara jenuM pramANa che evA paMcasaMvatsarika yugamAM uttarAyaNa dakSiNAyana rUpa ayana keTalA hoya che? kevaDayA u' tuma sI DAya cha ? 'evaM mAsA pakkhA, ahorattA, kevaiyA, muhattA pannattA' mApI karIta mahinA, pakSa, mahArAja mana muhUta 3 DIya cha ? 2mA praznanA uttaramA prabhu 4 -'goramA | paMca saMvaccharie Na juge dasa ayaNA' he gautama ! pAMya saMvatsaravALA eka yugamAM daza ayana hoya che kAraNa ke prativarSa babbe ayana hoya che // zata pAya pani bhayana 542-10 25 Mya cha 'tIsaM uu' tuma 30 Doya che kAraNa ke eka varSamAM cha Rtuo hovAnuM kahevAya che. athavA eka ayanamAM u=Atuo hoya che. eka yugamAM daza avana kahevAmAM aAvyA che AthI 1043=30 Rtuo thAya 2. // 4thana mAma paY 55Ta 25 Mya che. 'saDhI mAsAH' me yugamA 10 bhAsa hoya
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 20 saMvatsarAdInAM AditvanirUpaNam 361 grevImuttaroM pakkhasa ekAtizatyuttaraM pakSAzatA, atizAsa pakSadvaya bhvaat| zradvArasatIsA ahorattasyA, aSTAdaza, vizada horAtrazatAni triMzadadhikAni aSTAdazohorAtrazatAni aSTrAdazazatAni, triMzadadhikAni ahorAtrANAm. pratyayanaM vyazItyadhikazatamahorAtrAH teca dazasaMkhyayA guNitAH vizadadhikAni aSTAdazazatAmi bhavantIti / 'cauppaNa muhRttasahassA catu pazcAzanamuhUrttasahasrANi pivayarAyA pannatA': 'nayaMcazatAni pratyahorAtraM trizanmuhattI bhavantIti yugAhorAtrANAm 1803 0 . saoNlyavAna viMzatsaMkhyayA guNane yathoktasaMkhyAsaMbhavAditi kathitaM candrasUryAdInAM gatisvarUpamiti // 12 // .. :'. Fi1517 ' 11-16 19 nakSatrAdhikAramA .. etAvatA prakaraNena candrasUryagrahanakSatratArArUpANAM gatyAdi, svarUpa, kathita, tadanantara yogAdIna zaviSayAna kathayituM dvAragAthA sUtramAha- jogo devaya' ityAdi / mUlamjogo? deva yara tAraga.3. gottara saMThANA5. cNdrvijogaa|. Hi: kulaM puriNAmaavamasAbATa sapizavAya ya9 nnelaa.yaa10|| saThi mAsa hote hai athavA hara"ekatu 2 mAsa kI hotI hai aura carcAtmaka yuga meM 34 atue kahI gaI haiM to phira-30-60 mAna hote hai yaha spaSTa ho jAtA hai| 'ege vIuttare pakkhalae' eka yuga meM 124 pakSahIta haiM eka mali meM pakSa jaya hote hAtI eka varSa meM 24 pakSa aura pAMcavarSa meM 2445= pakSa hisAba se Ajati hai (aharalatIsA ahorasayA eka yuga meM 143"ahorAtra hota hakyoMki hara eka 'ayana' meM 183 dina-rAta hotA hai 183 meM 10 kI saMkhyAse guNA karane parA:1830 ahorAta A jAte haiN| 'cauppANNaM muhattasahassA vadhasayA pannatA', 98.30 lAhorAta ke ekA ahorAta ke muhUrta hone kohisAba se 5400 uhatI hotA hai| isa taraha candra sUrya Adi koM kI gatikA svarUpa khaa||20di| F r tcha 55 624 me bhAsatI Doya che mana. 5 (pAya) ma yugamA"."HTER svAmI bhA'cha ta pachI 1442210 bhasayAya che' 'vAta spaSTa the . 'egevIsuttare pakkhasae' ma yugamA 130 Aya ch| sabhAsabhA kSA te eka varSamAM 24 pakSa ane pAMca varSamAM 2485=120 pakSa hisAba mujaba a,vI Mya: cha. 'advArasa tIsA ahorattasagnA' me yu[Hi 1639. morAta Doya che. 412 24 ayAnamA 183 vasaM-rAta DAsa-the. 183. 2.10ii. pAma, gAve .te| 18OM.. mahoya. taya che. 'caumpaeNaMguhuttasahassA vayasayA - pannattA',1831. mahotanA hI muhAna 30 -muna vAna-sama54600- muDUta thAya che. 2 // zata yandra-sUrya mAnI tinu: 13.50 4ghu..426! . . . : ... ja041
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamdhIpamAsiyo kaiNaM bhaMte ! NakkhattA pannattA ? goyamA / aTThAvIsaM NakkhattA pannattA, taM jahA-abhiI1 savaNora dhaNiTThA3 sayabhisayA4 puvvamahavayA5 uttarabhadavayAda revaI7 assiNITa bharaNI9 kattiyAra0 rohiNI 11 migasirA12 adA13 puNNavvasU14 pUso15 assesA16 maghA17 puThavaphagguNI18 uttaraphagguNI19 hattho20 cittA21 sAI22 visAhA23 aNurAhA24 jiTTA25 mUle 26 puvvAsADhA271 uttarAsADhA28 ||suu 0 20 // chAyA-yogo 1 devatA 2 tArAyaM 3 gotram 4 saMsthAnam 5 candraraviyogAH 6 / kugani 7 pUrNimA amAvAsyA ca 8 sannipAtazca 9 netAca / 10 // kati khalu bhadanta ! nakSatrANi prajJaptAni ? gautama ! aSTAviMzati nakSatrANi prajJatAni, tadyathA-abhijit 1 zravaNo 2 dhaniSThA 3 zatabhiSak 4 pUrva bhAdrapadA 5 uttarabhAdrapadA 6 revatI 7 azvinI 8 bharaNI 9 kRttikA 10 rohiNI 11 mRgazirA 12 ArdrA 13 punarvasu 14 puSyo 15 'zlepA 16 maghA 17 pUrvAphAlgunI 18 uttarAphAlgunI 19 hasta 20 zcitrA 21 svAtiH 22 vizAkhA 23 anurAdhA 24 jyeSThA 25 mUlam 26 pUrvApADhA 27 uttarApADhA // sU* 20 // ____TIkA-'jogA' yogaH-sambandhaH, tatra yogaH aSTAviMzate nakSatrANAM ki nakSatraM candreNa saha dakSiNayogi kiM vA nakSatramuttarayogi ityAdiko digyogaH 1 / 'devaya' devatA nakSatradevatAH 2 'tAragaM' tArAgram-nakSatrANAMtArA parimANam, 3 'gotta' gotrANi nakSatrANAm 4, nakSatrAdhikAra itane prakaraNa dvArA hamane candra, sUrya, graha, nakSatra, aura tArA ina pAMca prakAra ke jyotiSI devoM kI gati Adi kA svarUpa kahA aya yogAdika jo daza vijaya haiM unheM pratipAdana karane ke liye isa adhikAra ko prArambha karate haiM isa kI dvAragAthA isa prakAra se hai jogo 1 deva ya 2 tAragga 3 gotta 4 saMThANA caMdaravijogA 6 kulaM 7 puNNima avamaMsA ya 8 saNNivAe ya 9NetA ya 10 nakSatrAdhikAra ATalA prakaraNa dvArA ame candra, sarya, graha, nakSatra ane tArA e pAMca prakAranA tiSI devenI gati Adi svarUpe kahyuM have gAdika je daza vijaya che temanuM pratipAdana karavA mATe A adhikArane prArambha karIe chIe. AnI dvAragAthA A pramANe che- __ -- A -1 jogo 2 deva ya 3 tArA 4 gotta 5 saMThANA 6 caMdaravijogA 7 kula 8. puNNima avamaMsA ya 9 saNNivAe ya 10 NetA, ya kaNa bhate ! NakkhattA paNNacA' ityAdi
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ '123 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 'saMThANa saMsthAnam nakSatrANAm5, 'caMdaravijogA' candra raviyogaH, candreNa raviNA ca saha yoga:sambandhaH 6, 'kulaM' kulAni-kula saMjJakAni nakSatrANi upalakSaNatvAt upakulAni kulopakulAni kAni nakSatrANi iti kuladvAram7 / 'puNima avamaMsAya' pUrNimA amAvasyAzca kati pUrNimAH kati amAvAsyAzca 8 / 'saNNivAeya' sanipAtaH etAsAmeva pUrNimA'mAvAsyAnAM sannipAtaH-parasparApekSayA nakSatrANAM sambandhaH 9 / 'NetAya netA ca mAsasya parisamApaka stri caturAdi nakSatragaNazca, anena krameNa dazadvArANi bhavanti / atha ca kramazo nakSatraH saha 'kaiNaM bhaMte ! NakkhattA paNNattA' TIkArtha-isa prakaraNa meM jo daza adhikAra dvAra haiM ve isa gAthA dvArA prakaTa kiye gaye haiM isa meM prathama yogadvAra hai| isameM aTThAIsa nakSatroM meM kaunasA nakSatra candra ke sAtha dakSiNa yogI haiM ? kaunasA nakSatra uttara yogI hai ? ityAdirUpa se dika yogakA kathana kiyA gayA hai dvitIya dvAra nakSatra devatA dvAra hai tRtIya tArAma dvAra hai isameM nakSatroM kA parimANa kathita huA hai caturtha gotradvAra haiisameM nakSatroM ke gotroM kA kathana huA hai paMcama saMsthAna dvAra hai-isameM nakSatroM ke saMsthAna-AkAra kA kathana huA hai chaThA candra raviyoga dvAra hai-isameM candra aura ravikA sahayoga sambandha prakaTa kiyA gayA hai 7 vAM kula dvAra hai-isameM kula saMjJaka aura upalakSaNa se kulopakula saMjJaka nakSatra kauna kauna haiM yaha prakaTa kiyA gayA hai 8 vAM pUrNimA aura amAvAsyA dvAra hai isameM kitanI pUrNimA aura kitanI amAvAsyA haiM aisA prakaTa kiyA gayA hai 9 vAM sannipAta dvAra hai isameM inhI pUrNimAoM kA aura amAvAsyoM kA paraspara kI apekSA se nakSatroM kA sambandha kathita huA hai 10 bAM netA dvAra hai isameM mAsakA parisamApakatIna cAra prastuta prakaraNamAM je daza adhikAradvAra che te A gAthA dvArA prakaTa karavAmAM AvyA che. AmAM prathama gadvAra che. temAM aDayAvIsa nakSatranuM karyuM nakSatra candranI sAthe dakSiNagI che? kayuM nakSatra uttaragI che? ItyAdi rUpathI diganuM kathana karavAmAM AvyuM che. dvitIya devanakSatra devatAdvAra che. tRtIya tArAgadvAra che jemAM nakSatronuM parimANa kathita thayela che caturthotradvAra che-emA nakSatranA genuM kathana che. paMcama saMsthAna dvArA che. chaThuM candraraviyegadvAra cheemAM candra ane ravine sahayoga sambandha prakAzita karavAmAM AvyuM che. sAtamuM kuLadvAra che. emAM kuLasaMjJaka ane upalakSaNathI kupakulasaMjJaka nakSatra keNa keNuM che e prakaTa karavAmAM AvyuM che. AThamuM pUrNimA tathA amAvasyAdvAra che. emAM keTalI pUrNimA ane keTalI amAvasyA che e batAvavAmAM AvyuM che. navamAM sannipAtakAra che jemAM A ja pUrNimAe ane amAvasyAonA parasparanI apekSAthI nakSatrane sambandha kahevAmAM AvyuM che. dazamuM netAdvAra che emAM mAsanA parisamApa, traNa cAra Adi nakSatra gaNu che e prakaTa karavAmAM AvyuM che. have kramazaH nakSatra sAthe
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 "1" . . . . . . . . ) :.:. dIpaprAli dakSiNAdi digyogoH mAni tena prathamano nakSatraparipATIM darzayan Aha-gaNa-bhaMta' ityAdi, kaiNaM saMte ! pAkkhattA pannatA' kati khalu kiyatsaMvyahAni khannu bhadanta / nakSatrANi prakSasAni kayitAnIti nakSatrasaMkhapAkrama viSayaka praznA,pavAnA:-'goyamA ityAdi, 'goyamA' gautama.! ahAvIrAM, vakhatA pAlanA' aSTAviMzatiraSTAviMzati saMkhyakAni nakSatrANi ajJaptAni-vittAnItyuttaraM bhagavataH / .. . . ' * .." "ts tAnevASTAriMzati bhedaan| darzayi humAra-'taM jahA' ityAli, 'taM nahA tathA bibhiI' abhijit nakSatraM prathamam 1, 'savaNo' .zravaNanAyakaM dvitIyam.2, pipihA' dhaniSThAnAma tRtIyam 3 sayabhisayA' zatabhipAnAmaka caturtha nakSatrA4, puvabhaiyayA' pUrvabhadrapadA nAmakaM paJcamaM nakSatrA 5,, 'utarabhadavayA uttara bhadrapadAnAmakaM . paThaM nakSatram 6, rekhaI' revatInAmakaM saptama,nakSatram.7 / 'ahirANI', azvinInAgamaNTanaM nakSatram.8, 'bhagNI bharaNonAmakaM javama nakSatram 9, kattipA' kRttikAnAmakaM dazamaM nakSatram - 1,0: rohiNI rohiNatAmAmekA nakSatram 11, 'miyasirA' mRgaziraH, patannAmakaM dvAdazI, nakSatram . 12, aDA. AdAnAmakaM Adi nakSatragaNa hai yaha prakaTa kiyA gayA hai| bhava kramazaM nakSatroM ke sAtha dakSiNAdi digyoga hotA hai, isa kAraNa sarva prathama nakSatra paripATI ko dikhAne ke liye| sUtrakAra sUna kahate haiM-ilAme gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai : 'kaiNaM te-NakkhatApagaNantA he bhadanta ! nakSatra kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! aTThAvIsaM NavattA paNattA he gautama / nakSatra 28 prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahAM unake nAisa prakAra se haiM-'abhiI1 savaNAra ghiNihA,3 sapabhisayA:4 puSabhadayayA 5, uttarabhaddavayA 6, revaI 7 assiNI bharaNI-9. mattiyA.10. rohiNI-11 milirA 12, adA:13 puNavyasu 14 pUso 15 aslesA 16, maghA 17 pukhya pharaguNI 18 uttara phagguNI 19, hattho 20 cittA 21 sAI 22 pisAhA 23 aNurAhA.24 jihA 25 bhUle26 puvvAsAdA 27 uttarAsAdA 28, (1) abhijitU nakSatra, (2) zravaNa nakSatra, (3) dhaniSThA "dakSiNAdi diga thAya che e kAraNe sarvaprathama nakSatra paripaTI darzAvavA mATe sUtrakAra 'sUtra 4 'che-sabhA gautamayAbhAge asura me pUchayu cha-'kaiNaM bhaMte ! 'NakkhattA ghaonttA he lAta ! nayAtra' keTalA kahevAmAM AvyA che? AnA uttaramAM prabhu kahe che"goymaa ! aTThAvIsa - NakkhattA- paNNattA' ' gautama ! nakSatra 24: vAma mAnyo 'che 'taM jahA' , tamanA nAma yA prabhArI che-61 abhii 2 savaNo 3.dhaNivA -4 sayamisayA 5-puvya bhayayA 6 uttarabhavayA 7 revai 8, assiNI 9 bharaNI 10 'kattiyA 11 rohiNI 12. migasirA. 13 adA 14 puNavvasu . 15 pUso 16 'assesA 17 maghA 18 puvvaphagguNI 19 uttaraphagguNI 20 hattho 21 cittA 22 sAi: 23 visAhA 24 aNurAhA-25 jihAra mule 27 puvAsAdA, 28 uttarAsAdA, (1). malinakSatra (2) nakSatra (3) pani
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam trayodazaM nakSatram 1'3' ''puNa' punarvasunAmakaM caturdazaM natratram 14 / 'pUrA' puSyaH puSya 'nAmakaM paJcadazaM nakSatram 15, 'assesa' aIle pAnAmakaM poDaza nakSatram 16, 'meghA'- magha| nAmaka saptadarza nakSatram 17 / 'puvyapharaguNI' pUrvaphAlgunI 18, / 'uttaraguNI uttarAphAlgunI 19, ' hattho' hastaH 20, 'cittA' citrA 21, 'sAI' svAtInAma ke dvAviMzatitamaM nakSatram 22, 'visAhA' vizAkhAnAmakaM trayoviMzatitamaM nakSatram 23 / 'aNurAho' anurAdhAnimika caturviMzatitamaM nakSatram 24, 'jihA' ' jyeSThAnAmakaM paJcaviMzatitamaM nakSatram 25 / mUla nAmaka pavizatitamaM nakSatram 26 / 'pubvAsAMDhA' pUrvApAThAnAmakI, saptaviMzatitamaM nakSatra 27 // 'uttarAsADA' uttarASADhAnAmaka maSTAviMzatitamaM nakSatram 28 tadetAni nAma nirdeza- krama nirdezena cASTAvizati nakSatrANi kathitAni / nanu azvinI nakSatrAdArabhya revatyantaM nakSatramAlA anyatra dRzyate tatkathaM jinazArAne abhininnakSatrAdArabhyottarApADhaparyantA nakSatramAlApaThiteti 'vetsatyam - ayaM ca nakSatrAvalikA kramo'zcinyAdikaH kRttikAdikaM laukika mallaMghya yat jinezAsane kathitaM tat yugAdau candreNa saha abhinnikSatra - yogasya prathamaM nakSatra (4) zatabhiSaka nakSatra (5) pUrvabhAdrapadA nakSatra, (3) uttara bhAdrapadA, (7) revatI, (8) azvinI, (9) bharaNI (10) kRttikA nakSatra: (11) rohiNI, (12) mRgazirA, (13) ArdrA, (24) punarvasu, (16) - azleSA, (17) maghA (18) pUrvaphAlgunI, (19) uttaraphAlgunI, (20) hasta, (21) citrA, (32) svAti (23) vizAkhA, (24) anurAdhA, (25) jyeSThA, (26) mUla, ' (27) pUrvASADhA (38) aura uttarabAdA T N r F zaMkA-azvinI nakSatra se lekara revatI nakSatra taka nakSatra mAlA anyatra dekhI 'jAtI hai to phira yahA~ jina zAsana meM abhijita nakSatra se lekara uttarASAr3hA nakSatra taka nakSatra mAlA kyoM paThita huI hai ?" uttara- isa prakAra se jo nakSatrAvalikArUpa krama hai jo ki azvinI Adika evaM kRtikAdika rUpa laukika krama ko ullaMghana karake jinazAsana meM kahA nakSatra (4) zatabhiSanakSatra (5) pUrva AdryahAnakSatra (ha) uttarabhAdrathahA (7) revatI (8) azvinI (e) ra (10) tinakSatra (11) rAhilI (12) mRgazirA (13) mAdrI ' (14) punarvasu (15) puSyaM) - (19) 2. zleSA (17) adhA (18) pUrvI (1) uttaravAhaguNu (20) hrastaH (21) citrA (22) - svAti (23) vizAmA (24) anurAdhA (25) (21) bhUjha (27) pUrvASADhA bhane (28) uttarASADhA. - phzaka-azvinInakSatrathI laine revatInakSatra sudhI nakSatramALa anyatra jovAmAM Ave che te pachI ahIM jinazAsanamAM abhijitnakSetrathI laine uttarASADhA nakSatra sudhI nakSatramALA kema kahevAmAM AvI che? En 1. 18 uttara "A rIte je nakSatrAvalikA rUpa- krama che je azvinI ADhika ane "kRttikAdika rupa laukika kaeNmanuM ulla"ghana karIne jinazAsanamAM kahevAmAM Avela che. teyuganI AdimAM
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ mammIpapramatiko pravRtta vAta / nanu yadi abhijinakSatrAdArabhya nakSatrAvaLikAkramaH kriyate tadA nakSatrAntarANA. miva kathanaM vyavahAre upayogaH kintu vyavahArAsiddhatyameva asya nakSatrasyeti cedatrocyateabhijinnAtrasya candreNa saha yogakAlasyAlpIyatvAt nakSatrAntarAnupraviSTatayaiva vivakSaNAn / vyavahArAsiddhatvamiti nakSatrAvalikA pratipAdakaM // sU0 20 // atha prathamodiSTaM yogadvAramAha- eeriNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANa' ityaadi| mUlam-eesi NaM bhaMte aTavIsAe NakkhattANaM kayare NakakhattA, je NaM sayA caMdassa dAhiNe NaM jogaM joeMti, kayare NakkhattA je NaM sayA baMdassa uttareNaM jogaM joeMti, kayare NakkhattA jeNaM caMdasta dAhiNe Na vi uttareNa vi pamapi jogaM joeMti, kayare NakkhattA je NaM caMdasta dAhiNe NaM pi pamaI pi jogaM joeMti kayare NakkhattA je NaM sayA caMdassa pamaI jogaM joeMti ? goyamA ! eesiNaM aTThAvIsAe NakkhattA NaM tattha je te NakkhattA jeNaM sayA caMdassa dAhiNeNaM jogaM joeMti, teNaM cha, taMjahA saMThANa 1 addapUso'silesahattho taheva mUlo ya / 6 // bAhirao bAhira maMDalassa chappe te NakkhattA / 1 // tattha NaM je te NakkhattA je NaM sayA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti gayA hai vaha yugakI Adi meM candra ke abhijit nakSatra kA sarva prathama yoga hotA hai isa dRSTi ko lekara kahA gayA hai| ___zaMkA-yadi abhijitU nakSatra se lekara nakSatrAvalikA kA krama kiyA jAtA hai to vyavahAra meM nakSatrAntaroM kI taraha isakA upayoga kyoM nahIM huA hai ? vyava. hAra meM to isa nakSatra kI asiddhi hI hai ? uttara-abhijit nakSatra kA candra ke sAtha kA yogakAla vahuta alpa hotA hai isaliye dUsare nakSatroM meM anupraviSTa rUpa se vivakSita kara liyA jAtA hai / 21 // candranI sAthe abhijita nakSatrane sarvaprathama roga thAya che e daSTine dhyAnamAM rAkhIne vAma mAvyu cha. zaMkA- abhijita nakSatrathI AraMbhIne nakSatrAvalikAkrama karavAmAM Ave che te vyavahAramAM nakSatrAntaranI mAphaka A upaga kema thaye nathI? vyavahAramAM te A nakSatranI asiddhi ja che? uttara-abhijit nakSatrane candranI sAthe gakALa ghaNuM ja ocho hoya che AthI bIjA nakSatramAM anupraviSTa rupathI vivakSita karI levAmAM Ave che. sU021 -
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 327 teNaM bArasa, taM jahA abhiI savaNo dhaNiTThA sayabhisayA putvabhavayA uttarabhaddavayA revaI assiNI bharaNI puvAphagguNI uttarAphagguNI sAI, tattha NaM je te NakkhattA je NaM sayA caMdassa dAhiNao vi uttarao vi pamapijogaM joeMti te NaM satta, taM jahA kattiyA rohiNI puNavvasU maghA cittA visAhA aNurAhA, tattha NaM je te NakkhattA je NaM sayA caMdassa dahiNao vi pamaI pi jogaM joeMti, tAo NaM duve AsADhAo savva bAhirae maMDale jogaM joeMsuvA 3, tattha NaM je te Nakhatte je NaM sayA caMdasta pamaI jogaM joei sA NaM egA jeTTAtti ||suu0 21 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzate nakSatrANAM katarANi nakSatrANi khalu sadA candrasya dakSiNena yogaM yojayanti, katarANi nakSatrANi yAni khalu sadA candrasyottareNa yogaM yojayanti, katarANi nakSatrANi yAni khallu candramA dakSiNenApi utareNApi pramardamapi yogaM yojayanti, katarANi nakSatrANi yAni khallu sadA candrasya dakSiNenApi pramadapi yogaM yojayanti, katarANi nakSatrANi yAni khalu sadA candrasya pramada yoga yojayanti ? gautama ! eteSAM khalu aSTAviMzate nakSatrANAM tatra yAni tAni nakSatrANi yAni khalu sadA candrasya dakSiNena yoga yojayanti tAni khalu paT, tadyathA-saMsthAnam, ArdrA puSyaH 3, azleSA 4, hasta 5 tayaiva mUlaM ca 6, bahistAd vAhyamaNDalasya paDetAni nakSatrANi / 1 // tatra khalu yAni tAni nakSatrANi yAni khalu sadA candrasyottareNa yoga yojayanti tAni khala dvAdaza tadyathAabhijit zravaNo dhaniSThA zatabhiSak pUrvabhadrapadA uttarabhadrapadA revatI azvinI bharaNI pUrvAphAlgunI uttarAphAlgunI, svAtI 12 tatra khalu yAni tAni nakSatrANi yAni khalu sadA candrasya dakSiNenApi uttareNApi pramardamapi yoga yojayanti tAni khalu sapta, tadyathA-kRttikA 1 rohiNI 2 punarvasu 3 maghA 4 citrA 5 vizAkhA 6 anurAdhA 7 / tatra ye te nakSatre ye khalu sadA candrasya dakSiNato'pi pramardamapi yogaM yojayataH te dve ASADhe sarvabAhye maMDale yogamayuMktAm yojayataH yojayiSyataH, tatra khalu yat tata nakSatram yat khalu sadA candrasya pramada yogaM yojayati, sA khalu ekA jyeSTheti ||suu022|| aba sUtrakAra prathamoddiSTa yoga dvAra kA kathana karate haiM 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'eesi NaM bhaMte ! aTThAvI. have sUtrakAra prathamordiSTa gadvAranuM kathana kare che'eesinnN bhaMte ! aTThAvIsApa NakkhattANaM' ityAdi sAya-gItamasvAmI prabhune mA pramANe pUchayu cha-'eesi NaM bhaMte ' aTThAvIsAe
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 ..ivi , ii. ! !" .. .. .. ..... : - mAvIpArayaliyo TImAeesiNaM bhane etepA,mupayuka,mane kathinAnAm DhAlIsAe, Naksata . vizate raSTAviMzati saMkhyAnAM, nakSatrANAmabhijidAdInAM gadhye 'jayare pAkyatA tarANi kati saMkhyakA ni nakSatrANi 'je NaM sayA' gAni sanTu nakSatrANi rAdA-sarvakAlam 'caMdarA dAhiNaNa' candrasya dakSiNena-dakSiNata: 'jogaM joni' dakSiNasyAM vyAristAni' yoga saMbandhaM yojayanti arthAt sambandhaM kurvanti 'kayare Naka yattA' katarANi nakSatrANa 'jeNaM so' yoni khalu nakSatrANi- sadA-sarvasmin kAle 'caMdasta uttareNaM joga joeMti candrasyottare uttarasyoM dizi vyavasthitAni yogaM yojayanti sambandhaM kurvanti 'kayare gakkhayA' rANi nakSatrANi 'je' yAni khalu, 'caMdassa dAdiyogani unareNa vi pagadaM vi' candasya dakSiNenApi dakSiNasyAmapi, uttareNApi-uttaracyA mapi pragardamapi nAtravimAnAni vibhidya madhye sAmanalakSaNam yoga, saMvandhaM yojayanti-kurvanti-arthAt keyAM, nakSatravimAnAnAM madhyena candro gacchat gacchati gamiSyatItyarthaH tathA-'kAyareM janamattA je nadasta dAhiNeNaM pi.pamadaM pi. joga. joeMti katarANi nakSatrANi yAni salu candrasya dakSiNena-dakSiNasyAmagi pramarda: sAe NakhattANaM hai. bhadanta ! ina 28 nakSatroM ke bIca meM 'kabare NakagdattA' kitane ve nakSatra jeNaM sathA caMdassa dAhiNeNaM jogaM joti' aise haiM jo sadA cAha kI dakSiNa dizA meM vyavasthita hote hue usake sAtha sambandha karate haiM. 1 'kayare prAktA jeNaM, sthA.caMdassa uttareNa jogaM joeti tathA kitane, nakSatra aise haiM jo sadA candra kI uttara dizA meM kyavasthita hote hue usake sAtha sambandha karate. haiN| jayare NavattA je NaM caMdasta dAhiNeNa vi uttareNa vipamaI ti joga.joga, ti've kitane nakSatra aise hai jo candrakI dakSiNa dizA meM bhI canda kI uttara dizA meM bhI nakSatrAcimAnoM ko toDa phoDa karake candra ke sAtha yoga karate haiM ? arthAta kina nakSatra-vimAnoM ke bIca meM se hokara candra kI tarafa jAtA hai aura jaayegaa| 'kamare, NakkhatA jeNaM baMdarasa dAhiNaNaM vipamaI vijoga joeMti, jo candra kIdakSiNa dizA meM bhI nakSatra, vimAnoM ko toDa phoDa karake mo.candra ke sAtha NakkhattANe aani ! mA-yAvIsa nakSatrAnI kyamA kayare NakkhattA dAte, nakSatra jeNaM sayA caMdassa dAhiNeNaM jogaM joeMti' sahA sanI dizAmA sthita tha nA sAtha sampa442 cha 1, 'kayare NakhtiA je NaM sayA, caMdarasa, uttareNaM joga:joeMti' tathA keTalA nakSatra evAM che je hamezAM candranI uttara dizAmAM vyavasthita thatAM thakA tenI sAye sAre cha1 kayare, pAkhatA je caMsa dAhiNeNa vi. uttareNa ki pamaI, vi joga joeMti' ei nakSatra vA cha yendranIkSidizAmA" paNa yendranI' uttahizAmA paNa nakSatra vimAnane toDIphADIne candranI sAthe roga kare che? arthAtu kayAM-nakSatra vimAnAnI bhayamA 72 yandra ta26 taya cha athavA 4 ? 'kayare NakkhattA jeNaM caMdarasa dAhiNaNa vijAga joeMti yannI dakSiNa dizAmA 5 nakSatra vimAnAnatI !
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 329 mapi yoga yojayanti tathA-'yare 5.kvattA jeNaM sayA caMdassa pamadaM joga joeMti' katarANi nakSatrANi yAni khalu candrasya sadA-sarvakAle pramarda yAgaM yojayantIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'eesiNaM aTThAvIsAe patrakhattANa' eteSAmupayukta sutrakathitAnA maSTAvizati nakSatrANAm madhye 'tattha jaise NavattA tanASTAviMzatinAmadhye yAni tAni nakSatrANi 'jeNaM sayA caMdassa dAhijeNaM jogaM joeMti' yAni khalu sadA candrasya dakSiNasyAM yoga yojayanti / teNaM cha' tAni khalu nakSatrANi paTU-TsaMkhyAkA ne kathitAni 'taM jahA'tadyathA 'saMThANaM' saMsthAnaM mRgaziraH 1 'aba pArdA 2 'pussI' puSyaH 3 'asilesa' azleSA 4 'hatyo' harata:-hastanAmakaM nakSatram, 'taheva mUloya tathaiva mUlaMca 'bAhirAbho bAhiramaMDala. ssa' bahistAd bAhyamaNDalasya candrasambandhinaH paJcadaza maNDalalya 'chappete NakkhattA' paDapi etAni nakSatrANi bhavanti, ayaM bhAvaH-samastacArakSetraprAntapattitvA dimAni saMsthAnAdIni paDapi nakSatrANi dakSiNadig vyavasthAyIni, candrazca dvIpato bhaNDaleSu caran teSAM nakSagaNA yoga karate haiM ve nakSatra kitane haiM ? 'kayare nakkhatA jeNaM yA caMdassa pamaI jogaM joeMti' jo nakSatra sadA candra ke sAtha samaI yoga karate haiM ve nakSatra kitane haiM ? ina saba praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM-'godhanA! eetiNaM aTThAvIsAe NakhattANaM tatthaNaM jete Nakkhatto jeNaM caMdassa dAhiNaNaM jo joeMti teNaM cha' he gautama ! ye jo aTThAIsa nakSatra hai so ina aTThAIsa nakSatroM ke bIca meM jo nakSatra sadA candra kI dakSiNa dizA meM candra ke sAtha yoga karate haiM aise ve nakSatra cha haiM 'taM jahA unake nAma isa prakAra se hai 'saMThANaM' vRzirA nakSatra 1 'a' AdInakSatra 2, 'pussI' puSyanakSatra 3, 'asileza' azleSA nakSatra 4, 'hatyA' hastanakSatra 5, 'taheva mUloya tathA mUla nakSatra, 6, 'bAhirAo cAhiramaMDalassa' 36 nakSatra candra sambandhI jo 15 maMDala haiM unake bAhara le hI yoga karate haiN| tAtparya isakA aisA hai-samasta cAra kSetra ke prAntavartI hone se se mRgazirA Adi 6 yandanI sAtha yo re che savA nakSatra 38i cha ? 'kayare nakkhattA je gaM sayA caMdassa pamaI jogaM joeti ra nakSatra sahA yandranI sAthe prama yA4re che vA nakSatra TamA cha 1 // sa praznAMnA sAmoM prabhu 4 cha-'goyamA / eesiNaM adAvIsAe NakkhattANaM tatthaNaM je te NakkhattA jeNaM caMdassa dAhiNeNaM jo joeMti teNaM cha' gautama ! A je aThayAvIsa nakSatra che A aThayAvIsa nakSatrenI vacamAM je nakSatra sadA candranI dakSiNahishaam yandranI sAtha yo 42 che sevA ta cha nakSatra cha 'taM jahA' temanA nAma gA prabhArI cha. 'saMThANa' bhRgazISa nakSatra 1, 'adA' yA nakSatra 'pusse' YdhyakSa 'asilesa' zveSAnakSatra 4, 'hatyo' nakSatra 5, 'taheva mUloya' tayA bhUjanakSatra 6 'vAhirAo vAhiramaMDalassa' e cha nakSatra candra sambandhI je 15 maMDaLa che temanI bahAra rahIne ja ega kare che. AnuM tAtparya A pramANe che-samasta cAra kSetranA prAntavatta hovAthI A mRgazirA vagere
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUvIpaprati muttaradigavasthAyIti bhavati dakSiNadigyogaH / nanu yadi evaM manyane tadA 'bahimUlo'bhaMtare abhiI' iti vacanAt mUla nakSatrasyaiva vahizvaratvaM siddhyati tathA abhibhit nakSatrasyAbhyantaracAtvaM siddhaM bhavati tathA kathamatra paDityuktam vakSyamANAnantarasUtre ca dvAdazAbhyantarata iti vakSyate iti cedazocyate mRgaziraH prabhRtInAM paNNAmapi nakSatrANAM samAne'pi vahivArizve mUlasyaiva sarvApekSayApi vahicAritvam tena 'vahipUko' ityuktam, tathA'nantarottarasUtre vakSyamANAnAM dvAdazAnAmapi nakSatrANAmabhyantaramaNDalacAritve samAne'pi abhinnikSatrasyaiva sarvAMpekSayA'bhyantaravarttityAt 'abhaMtare abhiI' iti kathitam aTho na bhavati pUrvAparasandanakSatra dakSiNa dizA meM vyavasthita hai aura candra dvIpa se maNDaloM meM gati karatA karatA una nakSatroM kI uttara dizA meM avasthita ho jAnA hai isa taraha dakSiNa digyoga bana jAtA hai / zaMkA- yadi aisI bAta mAnI jAtI hai to "vahimUloaMtare abhiI " isa kathana ke anusAra mUlanakSatra hI yahizvara siddha hotA hai aura abhijit nakSatra abhyantara cara siddha hotA hai / to phira yahAM 6 kaise kahe ? kyoMki Age kahe jAne vAle anantara sUtra meM 'dvAdazAbhyantarataH " aisA kahA jAne vAlA hai / uttara - mRgazirA Adi 6 nakSatroM meM bahizcaratA samAna hone para bhI mUlanakSatra meM hI jo vahizvaratA kahI gaI hai vaha sarva kI apekSA se bhI kahI gaI hai isa kAraNa 'bahimUlo' aisA kahA gayA hai tathA - anantara sUtra meM vakSyamANa 12 nakSatroM meM abhyantara maMDala cAritA samAna hone para bhI abhijit nakSatra meM hI sarva kI apekSA abhyantara vartitA hai isa kAraNa 'avinaMtare abhiI' aisA kahA gayA hai ataH pUrvApara saMdarbhoM meM koI virodha Ane jaisI bAta nahIM hai / isa 6 nakSetra dakSiNurdizAmAM "vasthita che ane candra dvIpathI maDaLAmA gati karatAM te nakSatronI uttaraddizAmAM avasthita thai jAya che A rIte daSNuiddhicaiAga khanI jAya che. zA-le AA DuDIta bhAnI sardhaye to 'bahirmUlovyaMtare abhiI' mA uthana anusAra mULanakSatra ja khahikcara siddha thAya che ane abhijita nakSatra abhyantaracara siddha thAya che te pachI ahIyAM 6 kaI rIte kahevAcA ? kAraNa ke AgaLa kahevAmAM AvanArA anantara sUtrabhAM 'dvAdazAbhyantarataH' me pramANe AhevAbhAM bhAvanAra he ? 330 uttara-mRgazirA Adi 6 nakSatrAmAM mahizrvaratA samAna hAvA chatAM paNa mULanakSatramAM ja je marhicaratA kahevAmAM AvI che te sarvAMnI apekSAthI paNa kahevAmAM AvI che AthI 'vahirmUlo' me prabhA DaeNDevAmAM Avyu the tathA anantara sUtrabhAM vakSyamA 12 nakSatrIbhAM abhyantara maDaLa cAritA samAna hAvAthI paNa abhiti nakSatramAM ja sanI apekSA zAlyantara varttitA che mA bharathI 'abhitare abhiI' yevu vAmAM mAyuM che. rathI pUrvApara sadA~mAM phAI vidhAbhAsa thavA jevI zakayatA rahetI nathI A rIte candrathI
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam bhayovirodha iti / candrAd dakSiNadigavasthitanakSatrANAM svarUpaM pradarya candrottaradigavasthita nakSatrANAM svarUpaM saMkhyAM ca darzayitumAha-'tatthaNaM jete' ityAdi, 'tattha NaM jete NakkhattA' tatra-tepu nakSatreSu madhye khalu yAni tAni nakSatrANi 'jeNaM sayA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti teNaM bArasa' yAni khallu nakSatrANi sadA-sarvasmin kAle candrasyottareNa-uttarasyAM dizi yoga sambandhaM yojayanti-kurvanti, yAni nakSatrANi sarvadaiva candrasyottaradivibhAge eva bhavanti, tAni khalla dvAdaza, dvAdazasaMkhyakAni bhavantItyarthaH tAnyeva dvAdazabhedabhinnAni nakSatrANi darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'jahA' tadyathA-'abhiI savaNo dhaNiTThA' abhijita zravaNo dhaniSThA 'sayamiptayA' zatabhiSaka 'punabhadavayA' pUrvabhadrapadA 'uttarabhadavayA' uttarabhadrapadA, revaI astiNI bhariNI' revatI azvinI bharaNI 'puvAphagguNI uttarAphagguNI saI' pUrvAphAlgunI uttarAphAlgunI svAtI, etAni dvAdazanakSatrANi abhijidAdi svAtI paryantAni sarvadaiva candrasyottaradigU vibhAgena candramasA saMbandhaM kurvantIti / yadyapi samavAya. prakAra se candra se dakSiNa digvartI nakSatroM ke svarUpa ko prakaTa karake aba candra ke uttara digvartI nakSatroM ke svarUpa aura saMkhyA ko prakaTa kiyA jAtA hai 'tattha NaM jete nakSatsA jeNaM sayA caMdassa uttareNaM joyaM joeMti una nakSatroM ke bIca meM jo nakSatra aise haiM ki jo sadA candra kI uttara dizA meM hI avasthita hokara yoga karate haiM arthAtU jo nakSatra sadA candra kI uttara dizA meM hI rahate haiM 'teNaM bArasa' aise ve nakSatra 12 haiN| 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM'abhiI, savaNo dhaNiTThA,' bhijit nakSatra, zravaNanakSatra, dhaniSThA nakSatra, 'sayabhisayA' zatabhiSA nakSatra, 'puvvabhavayA' pUrva bhAdrapadAnakSatra, 'uttarabhaddavayA uttara bhAdrapadA nakSatra, 'redaI assiNI, bharaNI' revatInakSatra, azvinI. nakSatra, bharaNInakSatra, 'puvvAphagguNI, uttarAphagguNI' pUrvA phAlgunI nakSatra. uttarAphAlgunI nakSatra, 'sAI' aura svAtinakSatra ye saba 12 abhijita Adi nakSatra sarvadA candra kI uttaradizA meM avasthita rahate hue candramA ke sAtha samba dakSiNa divatI nakSatranA savarUpane prakaTa karIne have candranA uttara digatI nakSanA 2135 tema04 sadhyAra ghaTa 42pAmA mA che-'tatyaNaM je te NakkhattA jeNaM sayA caMdAsa uttareNaM joyaM joeMti' ta nakSatrAnI kyamA nakSatra mevA che 2 mezA sannI uttaradizAmAM ja avasthita thaIne roga kare che arthAt je nakSatra sadA candranI uttaraBAwin 3 cha 'teNa bArasa' se nakSatra 12 cha. 'taM jahA' temanA nAma mA prabha cha-'abhii savaNo dhaNivA' malA nakSata, zravanakSatra bhaninakSatra 'sayabhisayA zatamaSa nakSatra, 'punabhaivayA' pUrvApAnakSatra, 'uttarabhaddavayA' uttaramAdra mahAnakSatra rekarDa assiNI, bharaNI' revatI nakSatra azvinI nakSatra manakSatra, 'punyAphagguNI, uttarAphagguNI' purvAphAzunI nakSatra uttarAphAlyunI nakSatra, "sAruM ane svAti nakSatra A badhA 12-abhijita
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ phephyura aMgadukhIpaprazasi yogavatre 'bhigiyANaM pava NakkhattA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti abhiI savaNo jAtra bharaNI' iti kathitam (abhijidAdikAni khalu naya nakSatrANi candrazya uttareNa yegaM yojayanti abhijit zravaNa yAvat bharaNI iticchAcA) candrata uttareNa navAnAmeva yogakathanaM vidyate tathApi navasAyAnurodhena abhijit nakSatramAdau kRtvA nava saMkhyakAnAmeva nirantara yogitvena vicakSaNAt uttarayoginAmapi pUrvaphalgunyuttara phalgunI svAtInakSatrANAM kRtikA rohiNI mRgaziraH pramukha nakSatrayogAnantarameva yoga saMbhavAditi // " candrA dakSiNottaradigavasthitanakSatrANAM nAmAni pradarya ubhayato yogayugAM nakSatrANAM nAmAnidarzayitumAha- 'tatthaNaM jete' ityAdi, 'vatthaNaM je te NaksattA' tatra teSuaSTAviMzatinakSatreSu madhye khalu yAni tAni nakSatrANi 'jeNaM khalu sayA caMdasya' yAni nakSatrANi ndha karate haiM - yadyApe - samavAyayoga sUtra meM 'abhijitANaM Natra NakgvattA caMdassa uttareNa joga joeMti-abhiI, savaNo jAva bharaNI' aisA pATha kahA gayA hai isa pATha se aisA samajhAyA gayA hai ki abhijit zravaNa yAvat ariNI ye nau nakSatra sadA candra kI uttara dizA meM avasthita rahate hue candra ke sAtha yoga karate haiM isa taraha ke kathana se candra kI uttara dizA meM nau nakSatroM kA hI yoga kathita hotA hai- phira bhI nauve samavAya ke anurodha se abhijit nakSatra ko Adi meM karake nau saMkhyaka nakSatroM kI hI nirantara yogitvarUpa se vivikSA huI hai isa se uttarayogI bhI pUrva phAlgunI, uttara phAlgunI aura svAtI jo ye nakSatra hai so ina nakSatroM kA kRttikA, rohiNI, mRgazira Adi pramukhanakSatroM ke yoga ke ana ntara hI yoga honA saMbhAvita hotA hai / isa prakAra candra se dakSiNa digvatIM aura uttara digvartI nakSatroM ke nAmako prakaTa karake aba ubhayato yoga yukta nakSatroM ke nAma prakaTa kiye jAte hai- 'tattha NaM je te NakkhattA jeNaM khalu sayA caMdasta daahiAdi nakSatra sadA candranI uttaradizAmAM avasthita rahetAM thakAM candramAnI sAthe sambandha re che - }-sabhavAyayoga sUtrabhAM - 'abhijiyANaM Nava NakkhattA caMdarasa uttareNaM jogaM jotiabhii, savaNo jAva bharaNI' yevo pAI huDevAmAM Avyo che. A pAThathI mevaM sabhannavavAbhAM Avyu che ke abhijita zravaNa yAvat bharaNI A nava nakSatra sadA candranI uttaraddizAmAM avasthita rahetA thakA candranI sAthe ceAga kare che A prakAranA kathanathI candranI uttara dizAmAM nava nakSatrAneA ja cega kathita thAya che-tA pazu navamA samavAyanA anurodhathI abhijit nakSatrane AdimAM karIne nava sakhyaka natranI ja nirantara ceAgitva rUpathI vivakSA thai che. AthI uttarayAgI paNa pUphAlgunI ane svAti je A nakSatra che te A nakSatrAnA kRtikA, daihiNI, mRgazira Adi pramukha nakSatrAnA ceganI anantara ja cega thayA sabhavita thAya che. A rIte candrathI dakSiNadigvatI ane uttaradizvatI nakSatrAnA nAmA prakaTa karIne have ubhayatA caitra yukta nakSatrAnA nAma prakTa karavAmAM Ave che--
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 333 khallu sadA-sarvakAlaM candrasya dAkSiNo vi uttarao vi pAdaM pi joga joeMti teNe satta' dakSiNato'pi dakSiNarayAmapi dizi, uttareNApi uttarasyAmapi dizi, pramardamapi nakSatravimAnAni vibhiya.madhye gamalalakSaNaM yoga saMnan, gojayanti kurvanti tAni khalu nakSatrANi sama-rAptasaMkhyakAni bhavanti / tAneva saptabhedAn darzayitumAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA'kariyA rohiNI juNavasu mayAcitA nisAkSa aNu rAhA' kRttikArohiNI punarvasu rmayAcitrA vizAkhA anurAza ceti, eteSAM saptAnAmapi nakSatrANAM nidhA'pi yogo bhavati, candreNa sahetyarthaH / yadapi sthAnAna sUtre'STamAdhyayane samavAyayogAtre ca kathitam / 'aTThaNakkhacA caMdeNa saddhi pamaI jogaM joeMti kattiyA rohiNI puNabbasu mA cittA visAhA aNurAhA jeTTA' iti (aSTI nakSatrANi candreNa sAddha pramada yoga yojayanti, kRtikA rohiNI punarvasa maMghA citrA vizAkhA anurAdhA jyeSThA iticchAyA) iti kathitamityekasyAdhikyaM pradarzitama, pao ci uttarodhi pamadaM vi jogaM joeMti te NaM satta' una 28 nakSatroM meM se jo nakSatra sadA candra kI dakSiNa dizA meM aura uttara dizA meM ina donoM dizAoM meM vyavasthita hote hue pramaI yoga-nakSatra vimAnoM ko bheda karakebIna meM gamana rUpa yoga ko-sambandha ko karate haiM ve nakSatra sAta haiM ! 'taM jahA unake nAma isa prakAra se haiM-(kantiyA rohiNI puNavastu maghA, cittA visAhA, aNurAhA' kRttikA rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA, aura anurAdhA na nakSatroM kA candra ke sAtha tInoM prakAra kA bhI yoga hotA hai| yadyapi sthAnA sUma meM aSTamaadhyayana meM samavAya yoga sUtra me 'aTThaNakkhattA caMdeza sahi pasa. iMjogaM joeMti kattiyA, rohiNI, puNAcvasu, mahA citA, visAhA aNurAhA jehA' aisA pATha hai- isakA bhAva aisA hai ki kRttikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA vizAkhA, anurAdhA aura jyeSThA ye ATha nakSatra candra ke sAtha pramarda yoga karate haiN| so isa pATha meM eka nakSatra kI adhikatA prakaTa kI gaha hai| ataH abhaya 'tatthaNaM je te- NavattA jeNaM khalu sayA caMdarasa dAhiNao vi uttarao vi pamaI vijoga joeMti teNaM satta' te 28 napAmAthI 2 nakSatra sahI yandranI kSiAhizAmA mana ta2. dizAmAM e be dizAomAM vyavasthita thatAM thakAM pramaI ga-nakSatra vimAnone bhedIne vacamAM gamanarUpa cegane-sambandhane kare che evA sAta nakSatra che te ja temanA nAma A prabhArI cha-'kattiyA rohiNI puNavvasu, maghA, cittA, visAhA, aNurAhA' kRti liyA, purvasu, maghA, citrA, vizAkhA ane anurAdhA A nakSatrane candranI sAthe traNa prakAranA paNa roga thAya che je ke sthAnAMga sUtramAM aThamAM adhyayanamAM samavAya ga savamAM 'aTraNakkhatA caMdeNa saddhi pamaI jogaM joeMti, katiyA rohiNI, puNavvasu mahAcittA nisAra aNurAhA jeTTA' me 54 The-mAne lava me che 4-tA, DiNI, puna, madhA. citrA, vizAkhA, anurAdhA ane jyeSThA A ADa nakSatre candranI sAthe prema kare
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. jambUchIpaprazasikhane ....... .. .. . tatrASTasaMkhyAnurodhena ekasyaiva pramaditayogasya vivakSitatvena jyeSThA nakSatramapi saMgRhIta miti // tridhA candrasya yogaM yuJjatAM nakSatrANAM nAmAni pradayayAni nakSatrANi dakSiNataH pramardatazca yoga yojayanti teSAM nAmAni darzayitumAha-'ta-thagaM jete' ityAdi, 'tatthaNaM jete NakhattA' tatrASTAviMzati nakSatreSu madhye khalu ye te nakSatre 'jeNaM sayA caMdarasa' ye khalu nakSatre sadA sarvakAlaM candrasya 'dAhiNazo vi pamapi' dakSiNato dakSiNasyAM dizi tathA prArdamapi 'joge joeMti' yogaM samvandhaM yojayataH kurutaH 'tAo NaM duve AsADhAo' ve khalu dve ApADhe pUrvApADhottarApADhalakSaNe, te hi pratyekaM catustAre, vatra dve dve tAre sarvavAhyasya paJcadazasya maNDalasyAbhyantarato bhavataH, tathA dve dve tAre bahirbhavataH, tato de dve tAre abhyantarata stayomadhyena candramAgacchati tadapekSayA pramadaM yogaM yojayata iti kathyate, ye tu ve dve tAre vahividyate candrasya paJcadaze'pi maNDale cAraM kurutaH sadA candrasya dakSiNa dizi vyavasthite tatasaMkhyA ke anurodha se eka hI pramardita yoga vivakSita hone se jyeSThA nakSatra bhI saMgRhIta ho jAtA hai / 'tattha NaM jete NakkhattA dAhiNao vi pamadaMvi jogaM joeMti' una aTThAvIsa nakSatro meM se jo do nakSatra sadA candra kI dakSiNa dizA meM vartamAna raha kara pramarda yoga ko bhI karate haiM 'tAo NaM duve asADhAo' ve pUrvApADhA aura uttarASADhA nAmake do nakSatra hai| ye donoM nakSatra cAra cAra tArAoM vAle haiM ina me se do tAre to sarvavAhya jo 15 vAM maNDala hai usake bhItara haiM tathA do tAre usa ke bAhara haiM bhItara me jo do do tAre haiM unake came se hokara candramA gamana karatA hai isa apekSA yahAM pramardayoga pUrvASADhA aura uttarASADhA karate haiM aisA kahA hai / tathA jo do tAre bAhara hai ve candra ke 153 maNDala para gati karate haiM ataH ve sadA candra kI dakSiNa dizA me vyavasthita rahate haiN| isa kAraNa ve candra kI dakSiNa dizA meM pramarda yoga karate haiM aisA kahA gayA hai| che. Ama A pADamAM eka nakSatranI adhikatA prakaTa karavAmAM AvI che AthI ATha saMkhyAnA anurodhathI eka ja pramardita pega vivakSita hovAthI jayeSThA nakSatra paNa, sahIta tha ya che. 'tatthaNaM je te NakkhattA dAhiNao vi pamapi nogaM joeMti' mA aThayAvIza nakSatramAMthI je be nakSatra sadA candranI dakSiNadizAmAM vartamAna rahIne pramayo 5 42 cha. 'tAoNaM-duve asADhAo' ta pUrvASADha mana uttarASADhA nAmanAme nakSatra che. A baMne nakSatra cAra cAra tArAovALA che. AmAMthI be tArA te sarvabAhyA je paMdaramuM maMDaLa che tenI aMdara che tathA be tArA tenI bahAra che. aMdaranA bhAgamAM je baLe tArA che temanI vacamAMthI jaIne candramAM gamana kare che A apekSA ane pramaIga pUrvASADhA ane uttarASADhA kare che e pramANe kahevAmAM AvyuM che tathA je be tArA bahAra che teo candranA paMdaramAM maMDaLa para gati kare che AthI teo sadA candranI RkSiNadizAmAM vyavasthita rahe che. A kAraNe teo candranI dakSiNadizAmAM pramoga kare
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 21 nakSatrAdhikAranirUpaNam 335 stadapekSayA dakSiNena ya ga yojayata iti kathitamiti / 'savvavAhirae maMDale jogaM joyaM suvA 3' sarvabAhye candrasya maNDale yoga samvandhamayojayatAm, yojayataH, yojayiSyataH / samprati yanakSatra kevalaM pramardameva yoga yojayati tanakSatraM darzayitumAha-'tatthaNaM jete' ityAdi, 'tatthaNaM jete Na khatte' tatrASTAviMzati nakSatramadhyepu khalu yat tanakSatram 'jeNaM sayA caMdassa papaI jogaM joei sANaM egA jeThA iti' yat khalu sadA-sarvakAlaM candrasya pramardameva yoga saMbandhaM yoja pati-karoti sA khalu ekA jyeSThA, ekameva jyeSThAnAma nakSatraM yat kevalaM candrazya prArdava yogaM karotIti // sU0 21 // __ aSTAviMzati nakSatrANAM yogadvAraM nirUpya samprati devatAdvAraM nirUpayituM dvAviMzatitama sUtramAha-'eesiNaM maMte' ityaadi| ___ mUlam-eesiNaM bhaMte ! ahAvIsAe NakkhattANaM abhiI Navakhatte ki devayAe paNNate ? goyamA! bamhadevayA pannatte savaNe pakkhatte viNDadevayAe pAte dhaNiTrA vasudevayA pannattA, eeNaM kameNaM NeyabvA, aNupari vADI imAo devacAo-bamhAviNhavasUvaruNe aya abhivadhI pUte Asejame agnI payAvaI sobhe rudde aditI vahassaI sappe piubhage ajjaya saviA tavA bAu iMdaggI mitto iMde niraI Au vissAya, evaM NakkhatANaM prayAparivADI NeSavA jAya uttarAsADhA kiM devayA pannattA ? mogamA ! vistadevayA pannattA / eesi NaM bhaMte ! adAbIsAe Nakkha. cANaM abhiI Nakhatte kaitAre pannatte ? goyamA! titAre ennatte, evaM 'savyabAhirae maMDale joga joyaMsu vA3' ina donoM nakSatroM ne sarvavAhya candra maMDala meM pahile sabandha kiyA hai, aba bhI ve karate haiM aura Age bhI karege aba sUtrakAra jo nakSatra kevala eka pramada yoga hI karatA hai usa nakSatra ko pragaTa karate hai 'tatkSaNaM je te Navatta je NaM sayA caMdassa pamaI jogaM joei sANaM egA jeTTA' una aTThAvIta nakSatroM ke bIca me jo nakSatra sadA candra ke sAtha kevala eka pramarda yoga ko hI karatA hai aisA yaha nakSatra eka jeSThA hI hai||22|| che sema DAmA mA0yu che. 'savvabAhirae maMDale joga joyaMsu vA' mA mAtra nakSatrAye sarvabAhya candramaMDaLamAM prathama sabandha karyo che atyAre paNa teo kare che ane bhaviSyamAM paNa karatA raheze have sUtrakAra je nakSatra kevaLa eka prarmadAga ja kare che te nakSatrane prakaTa kare cha-'tatthaNaM-je te Nakkhatte jeNaM sayA caMdassa pamaI jogaM joei sA NaM egA-jeDA' te ma4yAvIza nakSatrenI vacce je nakSatra sadA candranI sAthe kevaLa eka pramaI yegane ja kare che. evuM te nakSatra me 28 ra che. // 1022 //
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 333 jambadhIpaprajAti NeyavA jassa jaiyAo tArAo, imaM ca taM tAragaM-tiga tiga paMcagasaya dumaduga battIsagatigaM tahatiyaM ca / chappaM ca gatiga paE bAliga chakkagaM ceva / 1 / salaga dugaduga paMcaga ekla ga paMcacanigaM cey| pakArasaciu caukSA ceva tArAgaM // 2 // // 10 22|| chAyA-eSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzati nakSatrANAmamininakSatraM kiM devatA prajaptam ? gautama ! brahmadevatA prAptam, zravaNanakSatraM viSNu devatA granaptam, dhaniSThA vasudevatA prajJa ptA, enesa krameNa netavyA, bhanuparipATIiyaM devabAgAH, brAmAviSNumuvaruNo'no'bhivRddhiH pUpA aznoyamo'gniH prajApatiH somo rudro'diti vRhaspatiH sarpaH pitR mano'yamA sanitAtvaSTA vAyurindraggI mitraindro naina AgaH vizvAtha / evaM nakSatrANA mekA paripATI netavyA yAvadunApAhA ki detA prajJaptA ? gautama ! vizvadevamA prabA| ega salu bhadanta ! aSTAviMzati nakSatrANA maNininakSatraM kiM tAraM prajaptam ? gautama ! tritA matapnam, evaM negavyA yasya yAvaraNasvAgaH, igaM ca tat tArAgram, trikaM ni paJcataM hi dvikaM dvAtriMzat trikaM tathA nikaM ca / paTpaJcakaM trikameka: paJcakaM trikaM pazyaM caiva // 13 sahaka dvika dvikaM paJcamekaM paJcacatutikaM caiva / ekAdazakaM catuSkaM catuSkameva tArAmitichAyA // 2 // 50 22 // TI-ehasi NaM maMte' papAsu yugAnAM nakSatrANAM :lu bhadanta ! 'aThThAvIsAe NakkhatANa' aSTAviMzate raSTAviMzani saMkhyAnAM nakSatrANAsamijilAmukhAnA madhye 'zabhiI Navatte ki dezayAe pannate' abhijinnAma gaNanayA pradhA nakSatraMka devatAkA vana kA denatA vidyate'tyeti ki devatAkaM prajJaptam-'thitam, devatA svAmI avipatirityarthaH yasyA devatAyA stuSTayA nakSatra tueM bhavati yasyA devanAyA aSTayA cAtuSTaM bhAti nakSatram / devatA dvArakA nirUpaNa 'esiNaM saMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' TIkArtha-gautamasvAmine isa khUna dvArA prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jo Apane 28 nakSatra kahe haiM unameM se jo pahilA abhijit nAmakA nakSatra hai usa nakSatra kA svAmI-devatA kauna hai ? nakSatra ke devatA ko tuSTi hone se hI nakSatra tuSTa hubhA aura usake devatA kI atuSTi se nakSatra atuSTa huA mAnA jAtA hai devatAdvAranuM nirUpaNa 'eesi NaM bhaMte / aTThAvIsAe NakhattANa' ityAdi TakAtha-gautamasvAmIe A sUtra dvArA prabhune evuM pUchayuM che-De bhadata ! Ape je 28 nakSatra kahelA che temAMthI je paheluM abhijita nAmanuM nakSatra che te nakSatra svAmIdetA keNa che? nakSatranA devatAnI tuSTi thavAthI ja nakSatra tuSTa rahe che ane ene devatAnI atuTaNI nakSatranuM atuSTa thavuM mAnavAmAM Ave che, AthI Aje abhiprAyane laIne ahIM
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 22 nakSatrANAM devatAdvAranirUpaNam 337 nanu yadA nakSatrANi svayameva devatArUpANi tadA tatra devatAntara svIkAre kA yuktistadabhAvAcca kathaM nakSatreSu devatAnAmAdhipatyamiti cedatrocyate-pUrvabhavopArjitatapastAratamyena tapasaH phalasyApi tAratamyadarzanAt manuSyavat, deveSvapi sevyasevakamAvasyApi pratipAdanAda, yadAha-'sakassa deviMdassa devaraNNo somassa mahAraNNo ime devA jANA upavAyavayaNaNidese ciTThati taM jahA-somakAiyA somadevakAiyA vijjukumArA vijjukumArImo aggikumArA aggikumArIo bAukumArA cAukumArI bho caMdA sUrA mahA gavasattA tArAlvA je AvaNNe tahappagArA savve te tabbhattiyA tabbhAriyA sarakassa deviMdasta devaragNo somarasa mahAraNNo ANAvayaNaNidese ciTThati ataH isI abhiprAya ko lekara yahAM gautamasvAmIne ina nakSatroM ke kauna kauna devatA hai aura prathama nakSatra kA kauna devatA hai yaha jAnane ke liye prazna kiyA hai| zaMkA-jaba nakSatra svayaM hI devatA rUpa hai to phira ina ke devatAntara mAnane meM kyA yukti hai ? yadi isa sambandha meM koI yukti nahIM hai to phira nakSatroM meM devatAoM kA adhiSThAna kaise ho sakatA hai ? uttara-pUrva mana meM upArjita tapakI taratamatA se tapake phala meM bhI taratamatA dekhI jAtI hai manuSya kI taraha devoM meM bhI sevya sevaka bhAvakA pratipAdana to zAlA meM huA hI hai jaisA ki 'sakassa deviMdassa devaraNNo lomassa mahAraNo ime devA ANAvAyacayaniise cihRti-taM jahA somakAiyA, somadevakAiyA vijjukumArA vijjukumArI o aggikumArA aggikumArIo bAukumArA bAukumArIo caMdA sUrA gahANakkhattA tArArUvA je AvaNNe nahappagArA sanne te tannattiyA labhAriyA sakassa deviMdasta devaraNo somasta maharaNo ANAvayagaNidese ciTuMti' isa autamasvAmIe A nakSatranA kyA kyA devatA che ane prathama nakSatranA kyA devatA che e jANavA mATe prazna karyo che. zaMka-jyAre nakSatra jAte ja devatA rUpa che te pachI emane devatAntara mAnavA pAchaLa zuM prajana che? je A sambandhamAM koI prayajana nathI te pachI nakSatramAM devatAonuM adhiSThAna kaI rIte hoI zake? uttara-pUrvabhavamAM upArjita tapanI taratamatAthI tapanA phaLamAM paNa taratamatA jovAmAM Ave che. manuSyanI jema devAmAM paNa segyasevaka bhAvanuM pratipAdana te zAstramAM thayuM ja cha ma 'sakkassa deviMdassa devaraNgo somassa mahAraNNo ime devA ANA uvAyavayaNA nidese ciTuMti-taM jahA somaphAiyA somadevakAiyA vijjukumArA vijjukumArIo aggikumArA agikumArIo vAukumArA vAukumArIo caMdAsUrAgahA NakkhattA tArArA je AvaNNe tahappagArA savve te tavbhattiyA tavbhAriyA sakkassa deviMdassa devaraNo somassa mahAraNNo ANAvayaNa Nidese ciTuMti' 20 zAlAntaranA 42mA thayu che. matima2 DApAyI mAthunA
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 jambUdvIpaprApti (zakrasya devendrasya devarAjaH somasya mahArAjJa ise devA AjJopapAta avananirdeze tiSThanti, tadyathA-somakA yikAH somadevakAyikAH, vidyutkumAga, vidyAkumA thagnikumArA agnikumAryoM cAyukumArA vAyukumAryaH, candrAH sUryAH grahA nakSatrANi tArArUpA ye anye tathA prakArAH sarve te tabUktikA: tyo mAritAH zakrasya devendrasya devarAjJaH somasya mahArAjJa AjJAvavananirdeze tiSThanti, iticchAyA) zAstrAntarona prakaraNasyAti saralanayA vyAkhyA na kuvA prajJaiH, svayamevArthAnumaMdhAnaM kartavyam, etasmAt prkrnnaa| itthaM jAyane bad devAnAmapi adhi. pati bhavati, ato'bAdhipati viSayakaH prazno nAnupapannA, tatra devazarIraprAtiyogya pUrva bhavopArjita tapaH prabhAvAt devagati prApnuvanti, devarAjAnukUla pUrva bhavogAnitapuNyaprabhAvAt devarAjo bhavatIti praznaH, 'bhagavAjAha-goyAmA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'vamha. devayA panno' brahmadevatAkaM prajJaptam, arthAt abhininakSatrasya brahmAkhyo devavizapa eva devatA bhavati iti bhagavata uttaram iti bhaavH| 'savaNe parakhate viNDa devayAra paNNatte' zravaNa nakSatra viSNu devanAkaM prajJaptaM kathitam, yadyapi patra prazna sUtraM nAsti tathApi utsUtrAnurodhAt prazna sUtra ayamevonnegam, katha metramiticeta, ucyate-ziSyasthAniprAya jAnan guruH ziSyamanogataM praznaM jJAtvA nirvacanamUtreNaiva samAdhAnAt, AlApaprakArace tham esiNaM bhane ! ahAvIsAe zAstrantara ke prakaraNa meM huA hai isa prakaraNa ko ati sarala hone se hama vyAkhyA nahIM kara rahe haiM svayaM hI isa viSaya ko samajhalenA cAhiye isa uddhRta prakaraNa se yaha bAta jAnI jA sakatI hai ki dezoM kA bhI adhipati honA hai isaliye yahA~ adhipati viSayakA prazna anucita nahIM hai / joya devazIra prApti ke yogya pUrva bhavo pArjita tapa ke prabhAva se devamati prApta karale haiM aura devarAja ke pada kA prApti ke anukUla pUrva bhavopArjina tapa ke prabhAva se jIva devarAja honA hai| aba gautamasvAmI ke prazna kA uttara dete hue pratu pAhate haiM 'poyamA! bamhadevayA pannatte' he gautama ! abhijit nakSatra kA svAmI brahma nAmakA deva vizeSa hai 'savaNe NakhattaviNhu-devayAe paNatte'aba ga nakSatra kA svAmI viSNudevanA hai adyapi yahAM prazna sUtra nahIM hai phira bhI uttara patrake anurodha se prazna sUtra svayaM hI udbhAvita vyAkhyA karatAM nathI svayaM ja A viSayane samajI levuM joIe A udadhRta prakaraNathI e hakIkta jANI zakAya che ke devano paNa adhipati hoya che AthI ahIM adhipati viSayaka prazna asthAne nathI. jIva devazarIra prAptine cagya pUrvabhavepArjita tapanA prabhAvathI devagati prApta kare che ane devarAjanA padanI prAptine anukULa pUrvabhavepArjita tapanA prabhAvathI jIva devarAja bane che. have gautamasvAmInA praznano uttara ApatA thakA mAmu 43 che 'goyamA! bamhadevayA pannatte' gautama ! miti nakSatranA svAmI graha nAmanA va vizeSa cha-'savaNe Nakhatte viNDa-devayAe gaNyatta' 51Y nakSatrana svAmI viSNa devatA che ke atre prazna sUva nathI te paNa uttara sUcanA anurodhathI prazna sUra vaya
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamevalakAra su. 22 nakSatrANAM daivatAdvAraniapaNam 339 NakkhatANaM satraNaNakhate ki devayA pannate ? goSabhA ! sapaNe Naka khatte viNhu devayAe pannatte' he bhadanta ! eteSAmaSTAviMzati nakSatrANAM madhye yadidaM zravaNanAmakaM nakSatram, tat kiM devatA. kam arthAt zravaNa nakSatrasya devatA kA iti prazzaH, 'bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! viSNudevatAkaM prajJaptaM kathitam, arthAt zravaNanakSarasya detA viSNurbhavatIti / evameva sarvatra prazna vAkyamutyApya tainantarachu narasApayaM puraNIyamiti / 'paNihA vasudevayA pannattA' dhaniSThA vasudevatA prajJaptA, arthAt dhaniSThAnakSatrasya devatA vadhubhavati iti / 'evaM eeNaM kameNaM yaza aNuparivADI' evam-uparyuktena etena pradarzitena kroNa-prakAreNa anuparipATI-abhijidAdi nakSatraparipATIkrameNa devatAnAmAvali kA netavyA bhaNitavyA 'imAo devayAo' imA vakSyamANA dA devatA bhAnti, tathayA-'bammA viNhu' brahmA viSNuH 'camU varuNe' vasuvaruNaH 'aya abhivaddhI' ajo'bhivRddhiH 'pUse Ase' pupanAmako devaH natu sUryaparyAyaH tena rektyeva pauSNaM sUryadevatAkamiti prasiddhiH, anApako deva vizeSaH 'jame aggI' yamo'gniH, 'payAvaIsome' prajApatirapi devavizeSaH soma zcandranAmako devavizeSaH, 'rudde aditI' rudranAmako devavizeSaH tathA aditiH aditinAmako devavizeSa: ' vasaI sappe' bRhaspatidevaguru tathA karalenA cAhiye aura vaha isa prakAra se-'eesiNaM bhNte| aTThAvIsAe Nakkha ttANaM savaNaNakkhate ki devayAe paNNatte goyamA! savaNe Nakkhate vipahu dedayAe paNNatte' isI taraha se sarvatra prazna vAzya utthApita karake usake anantara vAkya ko pUrti karalenA caahiye| dhagiTThA-vasudevayA pannattA' dhaniSThA nakSatra kA svAmI vasudevatA hai 'eeNaM kameNaM NeyacchA aNuparivADI imAo devayAo' isI krama se-abhijita nakSatrAdikI paripATI krama le-devatAoM kI AvalikA kahalenA cAhiye 'vaha devatAoM kI AvalikA-nAmAvalI-isa prakAra se hai-'bamhA, viNhU, vasU, varuNe, aya, abhivadI, pUse, Ase, jame, aggI, payAvaI, some, rudde, aditi, yahassaI, sappe, piubhage, ajjama, saviA, tahA, vAu iMdaggI, mitto, nirai Au, vissAya' brahmA viSNu, batu, varuNa, aMja, abhivRddhi, pUSA, azva, mAvata za me mana ta ma ||3-'eesinnN bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM savaNaNakkhatte kiM devayAe paNNatte, goyamA ! savaNe Nakkhatte viNhudevayAe paNNatte' bhAvI ja rIte sarvatra prazna vAkya usthApita karIne tenI anantara uttaravAkayanI pUrti karI levI naye. 'paNiTA vasadevayA pannattA' pani nakSatra svAmI vasuhevatA cha 'eeNaM kameNaM NeyavvA aNuparivADIimAo devayAo' mA bhathI-mart nakSatrAhinI paripATarInA kamathI-devatAonI AvalikA kahI levI joIe. te devatAonI A likA- nAmAvalI mA pramANe cha-'vamhA, viNhU, vasU, varuNe, aya, abhivatI, pUse, Ase, jame, agI, payAvai, some, rude, aditi, bahassai, sappe, piubhage, ajjama, saviA, tadvA, vAu, iMggI, mitto, nirai, Au, vissAya' brahmA, qiue, pasu, 13, mA, mamiyUSa! bhava,
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ mammIpamApti sarpaH sarpanAmA devavizeSaH 'piubhage' pitRnAmako devavizeSaH tathA bhaganAmako devavizeSaH, 'ajjA saviyA' aryagA devavizeSaH stathA savitAsUryaH / 'hA vAu' bATA-svaSTanAmako devavizeSaH tena khApTrI citrA iti prasiddham, vAyuH / 'iMdaggI' indrAgnI, tandrayAgnica iti, indrAgnI, tena vizAkhAdvidaivatamiti 'mitto iMde' mitro mitranAmako devavizeSaH tathA indraH 'niraI' nato rAkSasa: 'A.u' ApaH jalanAmako devarizepaH te 1 pUrvApADhAtoyamiti prasikSam 'vissAya' vizvedevAlayodazaH, atrAbhijinnakSatrasya devo brahmA zravaNasya viSNurevaM prasAraNa yathAsaMkhyena denakSatrayoH prakAro jJAtavyaH, abhijidAdita ArabhyottarApADhA paryantaM devanA mAbhiyojanIyaSiti / saMprati mAraNArtha mupasaMharannAha-evaM ityAdi, 'evaM NakkhattANaM eyA parivADI gavyA jAya uttarAsAdA ki devayA pannattA ? goyamA ! vissadevayA pannattA' evaM yama agni, prajApati, sona, rudra, aditi, vRhaspati, sarpa, pitR, bhaga, arthamA, savitA, vATA, vAyuH indrAgni, mitra, indra, naiRta, Apa, aura vizvA inameM pUpA yaha deva vizeSa hai sUrya paryAya rUpa yaha nahIM hai revatI nakSatra hI pRpA devatA vAlA hai yaha jAta prasiddha hI hai| azva eka devatA vizeSa hai vRhaspati bhI deva vizeSa hai solacandra nAnaka deva vizeSa kA nAma hai aditi bhI eka deva vizeSa hai tvApTA-tvaSTAdeva vizeSa kA nAma hai isI ke nimitta se citrA nakSatra ko tvASTrI kahA gayA hai vizAkhA nakSatra do devatAoM vAlA hai isI se indra aura agni ko yahAM usake do svAmi rUpa se kahA hai naiRta yaha rAkSasa vitopa hai 'Apa' se jala devatA kahA hai isI kAraNa pUrvASADhA nakSatra ko 'toya' aise nAma se abhihita kiyA gayA hai jaisA ki Upara meM prakaTa kiyA gayA ki abhijit nakSatra kA devatA brahmA hai, avaNa nakSatra kA devatA viSNu hai isI prakAra yathAsaMkhyarUpa devatA aura nakSatra kA sva svAmI sambandha lagAlenA cAhiye 'evaM NakhattANaM eyA parivADI yabha, mana pragati, sAma, dra, mahita, pati, sapA, pita, samayamA savitA vASTrA, vAyu, IndAgni, mitra, Indra, neta, Apa, ane vizvA AmAM pUSA e deva vizeSa che. sUryaparyAya rUpa A nathI revatI nakSatra ja pUSAdevatAvALuM che e vAta te prasiddha ja che. azva eka devatA vizeSa che. bRhaspati paNa Teva vizeSa che. semacandra nAma deva vizeSanuM nAma che aditI paNa eka deva vizeSa che. vASTAnjhASTra devavizeghanuM nAma che. AnA nimittathI citrA nakSatrane vAddhI kahevAmAM AvyuM che. AthI ja indra ane agnine ahIM tenA be svAmI rUpathI kahevAmAM AvelA che. naiRta e rAkSasa vizeSa che. "AparathI jaLadevatA kahyA che A kAraNe ja pUrvASADhA nakSatrane teya evA nAmathI abhihita karavAmAM Avela che. jemake-upara prakaTa karavAmAM AvyuM ke abhijita nakSatranA devatA brahmA che zravaNa nakSatranA devatA viSNu che evI ja rIte yathAsa khya rUpathI avatA bhane nakSatranA 25. svAmIsamanya sI he| nase. 'evaM NakkhatANaM eyA parivADI
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 22 nakSatrANAM devatAdvAranirUpaNam nakSatrANAmeSA paripATI netavyA yAvat uttarApADhA kiM devatA prajJaptA ? gautama ! vizvadevatA prajJaptA 'evamabhijidAdipradarzitaprakAreNa nakSatrANAM zravaNAdInAm eSA uparyuktA paripATI devatA. nAm nAmAvajhikA netanyA-gaNitavyA, kiyaparyantamepA paripATI anusaraNIpAtrAha-'jAva' ityAdi. yAvat uttarAgADhA ki devatA prajJaptA ? bhagavAnAha-he gautama ! uttarASADhA vizvadevatA prajJaptA--kathiteSi paryantaM yAvatpadagrAhyaM bhavati, tatraitathA brahmaviSNuyaruNAdilakSaNayA paripATyA natu paratiyikAyukta avazyayamadahana kamalajAdi-rUpayA netavyA-parisamAptiprApaNIyA yAvaduttarASADhA kiM devatA prajJaptA-kathitA ? gautama ! vizvadevatA prajJapteti / / samprati-kasmin nakSatre kriyatyastArA zavantIti darzayituM tArA saMkhyA dvAramAha-'eesiNaM' ityAdi, 'eesiNaM mate' eteSAM khalla bhadanta ! 'adAvIsAe NakkhattANaM' aSTAviMzate raSTAriMzati saMkhyakAnAM nakSatrANAm abhinidAdi uttarApADhA nakSatrAntAnAM madhye 'abhiI Nakkhatte' abhijinAma nakSatram kahatAre pAte' katitAraM prajJaptaM kathitam, tatra kati-kiyatsaMkhyakA stArA asya iti tAraM bhavatIti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA' he gotama ! titAre pannatte' tritAraM prajJaptaM tilastArAkathitam, vidyante syeti tritAraM prajJaptaM kathisam, tArA zabdenAtra jeyacyA jAca uttarAsADhA ki devayA pannattA' antima nakSatra uttarASADhA hai so yaha devatA paripATI vahIM taka kramazaH calatI jAvegI isa taraha vahAM para anta meM jaba aisA mana hogA ki uttarASADhA nakSatra kA svAmI kauna devatA hai ? to vahAM para aisA uttara denA cAhiye-ki he gautama! uttarASADhA kAsvAmI vizve devatA hai! ava kisa nakSatra meM kitane tAre haiM yaha prakaTa kiyA jAtA hai-isa meM yahI prazna gautamasvAmIne kiyA hai 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhatANaM abhijiI pakkhase kaI tAre paNNatte' he bhadanta ! ina pradarzita 28 nakSatroM meM jo abhijita nakSatra haiM vaha kitane tAroM vAlA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! titAre paNNatte' he gautama ! abhijitU nakSatra tIna tAroM vAlA hai yahAM prakaraNa jyotiSka ke sambandha kA cala rahA hai ata: tArA zabda se. yahAM jyotiSka vimAnoM kA NeyavyA jAva uttarAsADhA kiM devayA patnattA' mantima nakSatra uttarASADhA cha to mAtA paripATI tyAM sudhI ja kamaza cAlatI raheze. A pramANe tyAM antamAM jyAre evo prazna thaze ke uttarASADhA nakSatranA svAmI kayA devatA che? te tyAM e javAba Apa joIe ke-he gautama! uttarASADhA nakSatranA svAmI vive devatA che. have kayA nakSatramAM keTalA tArA che e prakaTa karavAmAM Ave che. AmAM eja prazna gautamavAmI jyA cha-'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhijiI Nakkhatte kai je pautte' he bhadanta ! A pradarzita 28 nakSatramAM je abhijita nakSatra che te keTalA Guru cha 1 sAnA vAmamo prabhu 4 cha-'goyamA ! titAre paNNatte' he gautama ! abhijit nakSatra traNa tArAvALuM che. atre tiSThanA sambandhanuM prakaraNa cAlI rahyuM
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jambUdvIpapratisUtra jyotiSkavimAnAni prakaraNAt nakSatrajAtIyA jyotiSkAnAM vimAnAni ityarthaH saMpadyate, napatra paJcamajAtIya jyotiSkAstarakAH, nahivibhinnagAtIyAnAM dArANAM dvitrAdi vimAnaireka nakSatramityAkArako vyavahAra: sAdhIyAn (samyaka) anyajAtIyavimAnahAyudAya nAnya jAtIya sAdAyI bhaviSyati virodhAta, nakSatrANAM vimAnAni mahAnti bhavanti, vArANAM vimAnAni tu laghUni, tathA jambUdvIpanAmaha sarvamadhyati dvIpe eka candrasya tArakANAM koTAkoTInAM pahapaSTiH sahastrANi navazatAni paJcasaptatizca yA saMkhyA kathitA sApi atizayati, nAnasaMkhyA ca aSTAviMzatirUpA sA mUlata eva samucchidyeta ! athai teSAM tArAtrimAnAnAM ke svAmino bhavanti iti cedatrocca-abhijidAdi nakSatrANyeva svAmino ananti, tathA kazcita dhanAdhipati dhanADhayo gRhadvayastha gRhatrayasya cAdhipati bhavatIti / evaM NeyadhvA jassa jalyAbho tArAo' hI grahaNa huA hai jyotiSka ke bhedoM kI gaNanA meM jo pAMca pe bhe rUpa tArA rUpa hai ve yahAM gRhIta nahIM hue haiN| kyoMki vibhinna jAtIya tArAoM ke do tIna Adi vimAnoM se yukta eka nakSatra hai aisA vyavahAra samyaka nahIM hotA hai anya jAtIya ke vimAna samudAya meM anya jAtIya samudApI nahIM hogA kyoMki aisA hone meM virodha AtA haiM nakSatroM ke vimAna bahuta baDe hote haiM aura nArAoM ke vimAna choTe hote haiM tathA jambUdvIpa nAmake sarvamadhyavarti dIpa meM eka candra ke tAroM kI 66975 jo saMkhyA kahI gai hai vaha bhI atizayita hai kyoMki nakSatroM kI to saMkhyA sUla meM 28 hI hai / so esI mAnyatA meM vaha bhaMga ho sakatA hai| ina tArA vimAnoM ke svAmI kauna hai ? isa AzaMkA meM yaha prakaTa kiyA jAnA hai ki jaisA koi dhanAdhipati dhanADhaya gRha dvaya kA yA gRha traya kA svAmI hotA hai isI prakAra se abhijit Adi nakSatra hI ina ke svAmI hote haiM 'evaM NeyavyA che AthI tArA zabdathI ahIM tiSThanA bhenI gaNanAmAM je pAMcamAM leTa rUpa tArA rU5 che te ahIM gRhIta thayAM nathI paraMtu tiSka vimAnenuM ja grahaNa thayuM che, kAraNa ke vibhinna jAtIya tArAonA be traNa Adi vimAnethI yukta eka nakSatra che e vyavahAra samyapha thatuM nathI, anya jAtIyanA vimAna samudAyamAM jAtIya samudAyI thaze nahIM kAraNa ke A prama Ne thavAmAM virodhAbhAsa thAya che. nakSatranA vimAna mahAkAya hoya che jyAre tArAonA vimAna nAnA kadanA hoya che tathA jambudvIpa nAmanA sarva madhya vati dvIpamAM eka candranA tArAnI je 66975nI saMkhyA kahevAmAM AvI che te paNa atizakti bharelI che kAraNa ke nakSatronI saMkhyA ja mULamAM 28 ja che tethI AvI mAnyatAmAM tene lAMga thaI zake che. A tArA vimAnanA savAmI kezu che? A AzaMkAmAM e prakaTa karavAmAM Ave che ke jema ke dhanAdhipati-dhanADhaya be gharane athavA traNa gharane svAmI hoya che. evI ja rIte abhijita Adi nakSatra ja emanA svAmI hoya cha. 'evaM NeyavvA jassa jaiyAo tArAo' are nakSatramA pratipAdita tina
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 22 nakSatrANAM devatAdvAranirUpaNam 343 evamAmajinakSatranyAyena netavyA yasya nakSatrasya yAvatyo yAvatsaMkhyakAH tArAstA netavyAH 'imeva taM vAramgaM' idaM vakSyamANaM tat tArAgram-tArAsaMkhyAparimANam yasya nakSatrasya yAvatI tArA, dAsAM tArANAM saMkhyA pradarzana mittham bhavati, tadyathA - 'tigatiga paMcaga sayaduga' trika trikaM pavakaM zataM dviruSu tatrAbhijinnakSatrasya trikaM tArA tritayaM bhavati, evaM trikaM tArAtritayaM zravaNa nakSatrasya bhavati, tathA dhaniSThA nakSatrasya tArA paJcakaM bhavati, tathA zatabhiSak nakSatrasya tArAzataM bhavati / pUrvabhAdrapada nakSatrasya tArAdvayaM bhavati / 'dugabattIsatigaM tadda tigaMca' dvikaM dvAtriMzat kiM tathA trikaM ca tatrottarabhAdrapada nakSatrasya tArAdvikaM bhavati, revatI nakSatrasya dvAtriMzacArA bhavanti, azvinI nakSatrasyApi tArA trikaM bhavati tathA bharaNI nakSatrasyApi tArA trikaM bhavati 'cha'paMcagatiga ekkagapaMcaga tigachakkagaM ceva' paTpaJcakaM trikamekakaM paJcakaM trikaM paTkaM caiva tatra kRttikAcA stArA paTkam, rohiNI nakSatrasya tArA paJcakam, mRgazirasasvArA trika bhavati, ArdrA nakSatrasyaikaM tArA vimAnaM bhavati, punarvasu nakSatrasya tArA paJcakaM bhavati, puSyanakSatrasya tArA trikaM bhavati, azlepAnakSatrarUpa ThArA SaTkaM bhavatIti / 'sattana dugaduga jalla jayAo tArAo' abhijita nakSatra meM pratipAdita paddhati ke anusAra jisa nakSatra ke jilane tAre haiM ve nakSatra hI una tAroM ke adhipati haiM aisA jAnanA cAhiye so aba yahI prakaTa kiyA jAtA hai ki kina kina nakSatroM ke kitane kitane tAre haiM- 'tiga tiga paMcaga maya durgA' abhijita nakSatra ke tIna tAre hai catra nakSatra ke bho tIna tAre haiM dhaniSThA nakSatra ke pAMca tAre haiM zatabhi kakSa ke hai tAre haiM pUrva bhAdrapadA nakSatra ke do tAre haiM 'duga battIsatigaM taha tica' uttarabhAdrapadA nakSatra ke do tAre hai revatI nakSatra ke 32 tAre haiM azvinI nakSatra ke 3 tAre haiM bharaNI nakSatra ke 3 tAre haiM 'chappana tiga ekka paMti maMce' kRttikA nakSatra ke 6 tAre hai rohiNI nakSatra ke 5 tAre hai mRgazirA nakSatra ke tIna tAre haiM ArdrA nakSatra kA eka tArA hai punarvasu nakSatra ke pAMca tAre haiM puSya nakSatra ke tAre hai azleSA nakSatra ke 6 tAre hai 'sattama duga "nusAra je nakSatranA jeTalA tArA che te nakSatra ja te tArAonA adhipati che ema jANavu joie AthI have e ja prakaTa karavAmAM Ave che ke kayA kayA natronA keTalA DeMTalA tArA che ? 'tigatiga paMcaga sayaduga' malinita nakSatranA RNa tArA che, zravaNu nakSatranA pazu zu tArA che. dhaniSThA nakSatranA pAMca tArA che. zatabhiSaka nakSatranA eksa tArA che, pU`bhadrapaDhA nakSatranA e tArA 'dugabattIsatigaM taha tigaM ca ' uttarabhAdrayuhA nakSatranA che tArA che. revatI nakSatranA 32 tArA che. azvinI nakSatranA 3 tArA che. araNI nakSatranA u tArA che. 'chappannaM katiga ekaga paMcagatiga chakSagaM ceva' uttiSThA nakSatranA cha tara che zahiNI nakSatranA 5 tArA che. mRgazirA nakSatranA traNa tArA che. A nakSatranA eka tAro che. punavasu nakSatranA pAMca tArA puSya nakSatranA 3 tArA che azleSA
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambudvIpaprAptisUtre paMcaga ekekaga paMva cautigaM ceva' saptake dvikaM vikaM pazcaka mekaikakaM paJcataM catutrikaM caitra, tatra mavAnakSatrasya tArA saptakaM bhavati, pUrva kAlgunI nakSatrasya tArA dvi : bhavati, tathA uttara phAlgunI nakSatrasyApi tArA dvikameva bhavati, hastanakSatrasya tArA paJcakaM bhavati, citrAnakSatrasya ekameva tArA vimAnaM bhavani tathaiva svAtI nakSatrasyApi ekameva nArA vimAnaM bhavati, vizAkhA nakSatrasya nArApaJcakaM bhavati, anurAdhAnakSatrasya vArA catuSkaM bhAti, jyeSThAnakSatrasya tArAtrikaM bhavatIti / ekkArasA ca ukaM caukkagaM ceva tAragaM' ekAdazakaM cAkaM catukameva ca tArAgam, taba mUlanAnaugadazakamekAdazasaMkhyAkaM vArAvimAnam, tathA pUrvApADAnakSatrasya tArAcatuSkaM bhAti, uttarApa hA nakSatrasyApi tArAcatuSkameva bhavati, tArAgam uparyuktaprakAreNa tArA saMkhyAparimANaM vyAkhyA bhAti / athAtra pratinakSatraM tArA saMkhyAparimANapradarzanasya kiM prayojanamiti cedatrocyate-yAnakSatraM yAvattArAsaMkhyAparimANakaM bhavani tatsaMkhyakAM tithiM sarvatra zubhakAme varjayet, yathA zatabhipag rerAtI nakSatrayoH krameNa zatasya dvAtriMzatazca duga paMcaga ekzejhaga paMca cautigaM ceva' maghA nakSatra ke sAta tAre hai pUrvaphAlgunI nakSatra do tAre hai uttarAphAlgunI nakSatra ke bhI 2 tAre haiM hasta nakSatra ke pAMca tAre haiM, citrA nakSatra kA eka hI tArA vimAna hai isI taraha svAti nakSatra kA bhI eka hI tArA vidhAna hai vizAkhAnakSatra ke 5 tAreM haiM anurAdhA nakSatra ke 4 tAre haiM jyeSThA nakSatra ke 3 tAreM haiM 'ekArasagaca ukka cakaca tAra sUla nakSatra ke 11 sArA vidhAna haiM pUrvApADhA nakSatra ke cAra tAre haiM uttarASADhA nakSana ke bhI cAra tAreM hai hama taraha le yaha nakSatroM ke tArAoM kI saMkhyA kA pramANa kahA gayA hai| zaMkA-yahAM hara eka nakSatra ke tArAoMkI saMkhyA kA parimAga pradarzita karane kA kyA prayojana hai ? uttara-jo nakSatra jitane tArAoM kI saMkhyA vAlA kahA gayA hai usa saMkhyA bAlI nithi sadA zubha kAma meM choDa denI cAhiye jaise-zatabhiSA nakSatra ke eka nakSatranA 6 taa| cha, 'sattagadgaduga paMcaga ekkekaga paMcagau tigaM ceva' maghA nakSatranA sAta tArA che. pUrva phAgunI nakSatranA be tArA che, uttarAphAlagunI nakSatranA paNa be tArA che. hasta nakSatranA pAMca tArA che citrA nakSatranuM eka ja tArA vimAna che eja rIte svAti nakSatranuM paNa eka ja tArAvimAna che. vizAkhA nakSatranA 5 tArA che anurAdhA nakSatranA pyAra tArA cha. arlust nakSatranA 3 tArA che. 'ekArasagacaukkaM caukkagaM ceva tAraggaM' bhUja nakSatranA 11 tArA vimAna che, pUrvASADhA nakSatranA cAra tArA che, uttarASADhA nakSatranA paNa cAra tArA che. A rIte A nakSatranA tArAonI saMkhyAnuM pramANa kahevAmAM AvyuM che. zaMkA-ahI dareka nakSatranA tArAonI saMkhyAnuM parimANa pradarzita karavAnuM zuM prayajana che? utara-je nakSatra jeTalA tArAonI saMkhyAvALuM kahevAmAM AvyuM che te saMkhyAvALI tithi sadA zubha kAryamAM cheDI devI joIe jemake-zatabhiSapha nakSatranA ekase tArA ane
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: sU. 22 nakSatrANAM gotradvAranirUpaNam 375 tithimiAMge hRte sati yadavaziSTa tatpramANA tithiH zubhakArye sarvatra varmanIyeti dvAviMzatitrasya vyAkhyAyAM devatAdvAraM samAptipUrvakaM sUtravyAkhyAnamapi samAptaM bhavati // sU* 22 // // athagotradvAramAha // ana yadhapi nakSatrANA mabhijidAdInAM svarUpato na gotrasaMbhavaH, yato loke evaM dRzyateyathA gargasthApatya saMtAno gargagotramiti, na khalu etAdRzaM gotraM saMbhavati nakSatrANAma, nakSa. trANAmaupapAtikatvAt tathApi yasmin nakSatre zubhairazubhavoM grhai| samAnaM yasya gotrasya yathAkrama zubhamazubhaM vA yathAkramaM bhavati tadeva gotraM tasya nakSatrasya bhavatIti kRtvA nakSatrANAmapi gotrasaMbhavo bhavati tato gotrapraznArtha tatsUtramAha-eesiNaM bhaMte ! aTThAvisAe NakkhattANa ityAdi / mUlam-eesi NaM bhaMte ! aTTAvIlAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte kiM gotte pannatte ? goyamA ! moggalAyaNasagotte pannatte gAhA-moggalAyaNa1 saMkhAyaNe ya2 taha agga bhAva3 knnille4| tatto ya jAukapaNe5 dhaNaMjae6 ceva bodhabve // 1 // pussAyaNe ya7 assAyaNe yasa aggavese ya9 aggivese y10| goyamaM bhAradAe12 lohicca ceva vAsiRs14 // 2 // obhajjAyaNa15 maMDavvAyaNe ya16 piMgAyaNe ya govalle kAsanakosiya20 dakSAya cAsaracchAya suMgAya23 // 3 // govallAyaNa tegicchAyaNe ya kaccAyaNe26 havai muule| tao ya yajhiyAyaNa bagyAvacce ya gottAI // 4 // eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe makkhattANaM abhiI Nakkhatte kiM saMThie pannatte ? goyamA ! golIsAvalisaMThie pannatte, gAhA-gosIsAvalira kAhAra2 sauNI3 pupphovayAra4 vAvIya5 / __NAvA AsakhaMdhaga bhagacharadharaea sagaDuddhI // 1 // so tArA aura revatI nakSatra ke 32 tArA kahe gaye haiM ina meM tithi kI saMkhyA kA bhAga dene para jo bAkI bace usa pramANa tithi zubhakArya meM sarvatra varjanIya kahA gayA hai| 22 devatAdvAra samApta revatI nakSatranA 32 tArAo kahevAmAM AvyA che, AmAM tithinI saMkhyAne bhAgavAmAM Ave ane je zeSa vadhe te pramANatithi-zubhakAryamAM sarvatra varjanIya kahevAmAM Avela che. sUtra rarA devatAdvAra samAsa ja.
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAptisUtra migasIlAvali12 ruhiravidura3 tulla14 baddhamANaga15 pddaagaa16| pAgAre paliyaMge18 hatthe muhaphullae21 ceva // 2 // khIlagadAmaNiegAvali ya gayadaMta vicchaya ale ya26 / gayavikrameya tato sIhanisIhaya18 saMThAgA // 3 // tti taovIsai suttasma mUlaM sU0 23 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzatinakSatANA mamijinnakSatraM kiM gotraM prajJaptam ? gautama ! maudgalyAyanasagotraM prajJam, gAthA-mauGgalyAyanaM 1 sAMkhyAyanaM ca tathA agamAvaM 3 kaNillag5 / tatazca jAtukarNa dhanaMjayaM caiva boddhavyam / puSyAyaNaM cAzvAyanaM ca bhArgavezyaM cAgnivezyaM ca / gautamaM ca bhAradvAjaM lauhityaM caitra vAziSTha 14 // 2 // gomajjAyanaM mANDavyAyanaM ca piMgAyanaM ca goyallam / kAzyapa kauzika dAyinaM cAmaracchAyanaM'zugAyanam 23 // 3 // govalyAyanaM tegimchAyanaM kAtyAyanaM bhavati mUlam / tatazca vAbhravyAyanaM vyAghrApatyaM ca gotrANi ||4|| eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzati nakSatrANA mabhijinakSatraM kiM saMsthitaM prajJaptam ? gautama ! gozIvilisaMsthitaM prajJaptam, gAthA-gozIpAvaliH kAsAra zakuniH pugopanArobApI ca / naurazna skandhaH bhagaH kSuradhArazca zakaToddhI / mRgazIrSAvaliH rudhira bindu stuLApardamAnakaM patAkA / prAkAraH paryaGkaH stomukhapuSpakaM caina / kIlakaM dAma ekAvalizca ganadanto vRzcikalAGgulam / gajavikramazca tataH siMhanipIdanaM ca saMsthAnam / / sU0 23 // gotravAra yadyapi abhijit AAdi nakSatroM kA svarUpa le koI gotra saMbhavavita nahI hotA hai kyoMki loka meM ailAdekhA jAtA hai ki jaise garga kI jo saMtAna-apatya hotI hai vaha garga gotra kahI jAtI hai so nakSatroM ke aisA gotra to saMbhavatA gelahAra jo ke abhijita Adi nakSatranA svarUpathI keI gotra saMbhavita thatuM nathI kAraNa ke lekamAM evuM jovAmAM Ave che ke jema gaganuM keI saMtAna-apatya hoya te tenuM gaLa betra kahevAmAM Ave che paraMtu nakSatra AvuM gotra te saMbhavita nathI kAraNa ke
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra sU. 22 nakSatrANAM gogadvArInarUpaNam ___TIkA-'eesi NaM bhaMte !' enepA mugayukAnAM khalu bhadanta ! 'aTThAvIsAe NakkhattANaM' aSTAviMzataH aSTAviMzati saMkhyakAnAM nakSatrANAM madhye abhiI Nakyatte' abhijinAmakaM nakSatram 'kiMgotte pannatte' kiM gotraM prajJaptaM kathitamiti abhijidAdi nakSatrANAM gotraviSayakA praznA, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'moggalAyaNasagotte panatte' maudgalyAyanasagotraM prajJaptam tatra bhaugalyAyanai maudgalyagonIyaiH saha sagotraM samAnagotraM maudgalyAyanasagotramityarthaH tathAcAmijinakSatraM modgalyagotraM bhavatIti bhaavH| evamevAgre'pi sAMkhyAyanAdi gonaM tattannakSatrANAM gomAdarzanAya lAghavArtha gAthAmAha-gAhA' ityAdi, 'gAhA' gAthA-sarveSAM gotra saMgrAhakaH zlokaH tadyathA-'poggalAyaNasaMkhAyaNeya taha kahI hai kyoMki ye nakSatra aupapAtika janmavAle hote haiM phira bhI jina nakSatra meM zubha athavA azubha grahoM ke dvArA jisa gotra meM samAnatA hotI hai athavA zubha azubhatA hotI hai usa nakSatra kA vahI gotra hotA hai aise vicAra se hI nakSatroM meM bhI gotra kI saMbhavatA hotI hai isI kA aba pratipAdana kiyA jA rahA hai 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANa' TIkArtha-'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' he bhadanta ina 28 nakSatroM ke bIca meM 'abhiI Nakkhatte' jo abhijit nakSatra hai ki gotte' usakA gotra konasA kahA gayA hai ? arthAt abhijit nakSatra kA kaunasA gotra pUrvAcAryoM ne kahA haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'goyamA ! moggalAyaNasagotte pannatte' he gautama! abhijita nakSatra kA mauhalya gotravAloM ke sAtha gotramaudgalyAyanasagotra-arthAt maudgalyagotra kahA gayA hai maudgalyagotrIya vAloM ke samAna jisakA gotra hotA hai vaha maudgalyAyanasagotra hai isI taraha Age A nakSatre aupapAtika janmavALA hoya che. te paNa je nakSatramAM zubha athavA azubha praha dvArA je getramAM samAnatA hoya che, athavA zubha azubha hoya che te nakSatranuM teja gotra hoya che, AvA vicArathI ja nakSatromAM paNa zetranI saMbhavatA hoya che e bAbata have pratipAdita karavAmAM Ave che. 'eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' sAtha-3 mahanta ! yA madhyAvIsa nakSatrAnI madhye 'abhiiNakkhatte 2 mit nakSatra cha ki gote tenu gAtra yu vAmA mAvyu cha ? arthAta malalar1 nakSatranu vyu gAtra cha ? mAna pAmamA pramuche 'goyamA! moggalAyaNasagotta paNNatte ke gautama ! abhijit nakSatranuM maudUgalya zetravALAonI sAthenuM tra-mIgalyAyanasatraarthAt maudUgalya gAtra-kahevAmAM AvyuM che, madugaliya gAtrIyavALAonI jema jenuM gotra hoya che te magAyanasagotra che evI ja rIte AgaLa paNa saMkhyAyanAdi ge vize paNa samajavAnuM che, sUtrakAre je saMgraha gAthA kahI che te-te nakSatranA saMkSepathI zetra
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAptisUtra aggabhAvakaNille' maudgalyAyanaM sAMkhyAyanaM ca tathA agrabhAna kaNilmam tatrAbhininakSatraM modgalyAyana modgalyagotram zrAganakSatraM sAMkhyAyanaM sAMkhpAyanagotram dhaniSThA nakSatram agrabhAvam agrabhAvagotram zatabhiSA nakSatraM kaNillam-kaNillagotram, 'tattoSa jAukaNaM ghaNaMjae ceva bodhavve' tatazca jAtukarNa dhanaMjaya caiva yoddhavyaM pUrvabhAdrapAnakSatraM jAtukarNagotram, uttarabhAdrapada nakSatraM dhanaJjayagotraM jJAtavyam 'pussAyaNe ya assAyaNe ya bhaggavese ya aggivesse' puSyAyanaM cAzvAyanaM ca bhArgavezaM cAgnimezyaM ca, tatra revatInakSatraM puSyAyanagotram, tathA azvinI nakSatram AzvAyanamotram bharaNI nakSatraM ca bhArgavezagotram kRttikAnakSatram agi vezyanakSatram bhavati / 'goyamaM bharadAe hicce ceva vAsiTTe' gautamaM bhAradvAja lohityaM caiva vAsiSTham tatra rohiNI nakSatraM gautamagotam mRgazirA nakSatra bhAradvAja gotram ArdrA nakSatraM lauhityAyanagotram punarvasunakSatraM vaziSThamotraM bhavatIti jJAtavyam 'omajjAyaNa maMDabAyaNeya piMgAyaNeya govalle' avamajjAyanaM mAMDavyAyanaM siMgAgana ca govalyam bhI sAMkhyAyanAdi gotroM ko bhI jAnanA cAhiye mRtrakAra ne jo saMgraha gAthA kahI hai vaha una una nakSatro ke saMkSepa se gotra pradarzana ke liye kahI hai vaha gAthA isa prakAra se hai-'moggalAyaNa saMkhAyaNeya taha aggabhAvakaNille yaha to upara prakaTa hI kara diyA hai ki abhijita nakSatra kA gotra modaga. lya hai zravaNa nakSatra kA gotra sAMkhyAyana hai dhaniSThAnakSatra kA gotra agra bhAva hai zatabhiSA nakSatra kA gotra kaNilla hai 'tatto va jAukaNaM dhaNaMjae ya bodhave' pUrva bhAdrapadA nakSatra kA gotra jAtukarNa hai uttara bhAdrapadA nakSatra kA gotra dhanaJjaya hai 'pussAyaNeya assAyaNeya bhaggaveseya aggivesse' revatI nakSatra kA gotra puSyAyana hai azvinI nakSatra kA gotra AzvAyana hai bharaNI nakSatra kA gotra bhArgavaMza hai kRttikA nakSatra kA gotra agnivezya hai (goyanaM bharaddAe lohicce ceva vAsi? rohiNI nakSatra kA gotra gautama hai mRgazirA nakSatra kA bhAradvAja gotra hai ArdrA nakSatra kA lohityAyana gotra hai punarvasu nakSatra kA vasiSTha gotra hai pati bhATa 43 cha. 250 21 20 pramANe che-'moggalAyaNasaMkhAyaNe ya taha aggabhAvaka Nille' ta 852 aTa 4 vAma mAvyuche, mamiti nakSatranu ga.tra bhoya che zravaNa nakSatranuM gotra sAMkhyAyana che. dhaniSThA nakSatranuM gotra agrabha va che, abhiSeka nakSatranu nAma mAtra gussa che. 'tatto ya jAuNNa dhaNaMjae ceva boddhavve pUlA54A nakSatra mAtra tu cha, Gitalg54 nakSatra gAra yamaya che. 'pussAyaNe ya assAyaNe ya bhaggavese ya aggivesse ya' revatI nakSatranu puNyAyana cha. azvinI nakSatra gotra AzvAyana che. bharaNI nakSatranuM gotra bhArgavaMza che kRttikA nakSatranuM zetra agnivezya cha. 'goyama bharadAe lohicce ceva vAside' yA nakSatranu gAtra gautama che. bhRgazirA nakSatra bhAradvAja gotra che. AdranakSatranuM lehityAyana getra che punarvasunakSatranuM vasiSTha gotra che 'omajjAyaNamaMDavvAyaNe ya piMgAyaNe ya govalle' yudhyanakSatranu apamamya gAna ch|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakazikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 22 nakSatrANAM gautradvAranirUpaNam tatra puSyanakSatram amajAyanagotraM bhavati azlepAnakSatraM mANDavyAyanagotram bhavati, maghAnakSatraM piMgAyanagotram bhavati, pUrvaphAlgunI nakSatram govallaM govalla yanagotraM bhavati, 'kAsavakosiyabhAya cAmaracchAya muMgAya' kAzyapa kauzikaM darbhAzca cAmaracchAyanAzuMgAzca, tatrottaraphAlgunI nakSatraM kAzyapagotraM bhavati tathA hasta nakSatram kauzikagautraM bhavati citrA nakSatraM dArbhAyanagotraM bhavati, svAtI nakSatraM cAmaracchAyanagotraM bhavati, vizAkhA nakSatra zRMgAyanagotraM bhavati / 'govara hAyaNa tegicchAyaNe ya kaccAyaNa havaimUle' govalyAyanaM tegicchAyanaM ca 'cikitsAyanaM' kAtyAyanaM bhavati mUlam, tatrAnurAdhAnakSatraM govalyAyanagotraM bhAti, jyeSThAnakSatraM cikitsAyanagotraM bhavati, mUlanakSatraM kAtyAyanagotraM bhavati iti / 'taoya vajjhiyAyaNa vagyAvacceya gottAI' tatazca bAbhravyAyanaM vyAghrApatyaM ca gotrANi, uttarabhAdrapadanakSatraM vAbhravyAyana gotraM bhavati uttarApADhA nakSatra tu vyAghrApatyagotraM bhavatIti etAni yathA kramamamijidAdi uttarAparyantanakSatragotrANi bhavantIti gotradvAramiti ___ samprati saMsthAnadvAramAha-eesiNaM ityAdi, 'eesi NaM bhaMte ! aThThAvIsAe NakkhattANaM' etepAmupayuktAnA aSTAviMzate raSTAviMzati saMkhyakAnAM nakSatrANAmabhijidAdInAM madhye 'abhiI 'omajjAyaNa maMDavyAyaNe ya piMgAyaNe ya govalle' puSya nakSatra kA avamajjAyana gotra hai azleSA nakSatra kA mAMDavyAyana gotra hai maghAnakSatra kA piMgAyanagotra hai pUrvaphAlgunI nakSatra kA gocalkhAyaNa gotra hai 'kAsavakosiyabhAya cAmaracchAyasuMgAya' uttara phAlgunI nakSatra kA kAzyapa gotra hai hastanakSatra kA kauzika gotra hai citrA nakSatra kA dAyina gotra hai svAtinakSatra kA cAmaracchAyana gotra hai vizAkhA nakSatra kA zuMgAyana gotra hai 'govallAyaNa tegicchAyaNeyaH kaccAyaNe havaha mUle' anurAdhA nakSatra kA govalyAyana gotra hai jyeSThA nakSatra kA cikitsAyana gotra hai mUla nakSatra kA kAra yAyana gotra hai 'tao ya vajjhiyAyaNa vagyAvacceya gottAI' uttara bhAdrapadA nakSatra kA bAbhravyAyana gotra hai uttarASADhA nakSatra kA vyAghrApatya gotra hai isa taraha se ye gotra abhijitU nakSatra se lekara uttarASADhA nakSatra taka ke nakSatroM ke hote hai / gotra dvAra samApta azleSA nakSatranuM mAMDavyAyana go che. maghA nakSatranuM piMgAyana gotra che pUrvAzunI nakSatranuM gopAya gotra cha 'kAsava kosiyabhAya cAmaracchAya suMgAya' uttagunI nakSatranu / 255 gAtra che. hestanakSatranuM kozika getra che. mitrAnakSatranu dArlAyana gAtra che. svAti nakSatranuM yaabh227|yn gara cha nikSatranu zu gAyana gotra cha. 'govalla,yaNa tegicchAyaNe ya kaccAyaNe havai mUle' anurAdhA nakSatranu gAvasyAyana ra cha nyAnakSatranu sAyana tra . bhUjanakSatra pratyAyana mAtra the. 'tao ya va.jhayAyaNa vagyAvacce ya gottAI' uttara. bhAdrapadAnakSatranuM bacyAyana getra che. uttarASADhA nakSatranuM vAghApatya gotra che. A rIte tra abhijita nakSatrathI laIne uttarASADhA nakSatra paryantanA nakSatrone hoya che getravAra samAsa,
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ nambUdvIpapraptisUtra Nakkhatte ki saMThie pannate' abhijinnAmaka prathamaM nakSatraM kiM saMsthitam kasyeva saMsthita saMsthAna mAkAravizeSo yasya tat kiM saMsthitaM prajJaptaM kathitamiti nakSatrANAM saMsthAnaviSayakA praznaH, bhagavAnAha-goyamA ! ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'gosIsAvalisaThie pannatte' gozIvili saMsthitaM prajJaptam tatra gavAM zIrSa gozIpaM tasya gozIrSasya AvaliH tadIyapudgalAnAM dIrgharupA zreNi statsamasaMsthAnamamijinnakSatra kathitamiti, anenaiva prakAreNa zravaNaprabhRti nakSatrANAmapi saMsthAnAni jJAtavyAni sarveSAM saMsthAnAnAM svarUpaM darzayituM mUlajhAro lAghavArtha gAthA mudAharati-'gAhA' ityAdi gAthA-saMsthAnapradarzanaparA zlokaH tadyathA-'gosIsAvali. kAhAra sauNI pupphovayAravAvIya' gozIviliH kAsAraH zakuniH puSpopacAro vApI ca, tatrAmijinnakSatrasya gozIrSAvalisadRzasaMsthAnaM zravaNanakSatrasya kAsArasaMsthAnam tatra kAsAra: saraH taDAga ityarthaH 'sauNi' zakuni:-pakSI tadvat saMsthAnaM dhaniSThAnakSatrasya 'puppho saMsthAnadvAra 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM' aba gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! ina 28 nakSatroM ke bIca meM jo 'abhiI Nakkhatte ki saMThie paNNatte' abhijita nAmakA nakSatra hai usakA saMsthAna kaisA kahA gayA hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! gosIsAvalisaMThie pannatte he gautama! gAyoM ke mastaka ko jo Avali haiM-mastaka ke pudaloM kI dIrghalpa jo zreNi hai-usa ke jaise saMsthAnavAlA abhijit nakSatra kahA gayA hai mUlakAra aba saMkSepa se samasta nakSatroM ke saMsthAnoM ko dikhAne ke liye-gAthA kahate haiM-'gosIsAvalikAhAra sauNI puSphokyAra vAvI ya' yaha to Upara prakaTa hI kaha diyA gayA hai ki abhijit nakSatra kA saMsthAna gozIrSAvali ke jaisA hai zravaNa nakSatra kA saMsthAna kAsArataDAga ke saMsthAna jaisA hai dhaniSThA nakSatra kA saMsthAna zakuni-pakSI ke saMsthAna jaisA hai zatabhiSA nakSatra kA saMsthAna puSpopacAra ke saMsthAna jaisA hai pUrva bhAdra sa sthAnakAra 'eesa NaM bhaMte / advAtIsAe NakkhattA' 3 gautamasvAmI prabhune me 5 yuhai mahanta | 241 ma4yApIsa nakSatrAnI kyamA 2'abhiiNakkhatte kiM saThie pannatte samiti nAmanuM nakSatra che tenuM saMsthAna-AkAra kevuM kahevAmAM AvyuM che? AnA javAbamAM prabhu prabhu 4 che-goyamA ! gosIsAvalisaMThie pannatte' 3 gautm| gAyonA bharatanI re Avali che. mastakanA pudgalanI dIrUpa je zreNI che tenA jevo AkAra abhijit nakSatrane kahevAmAM Ave che. mULakAra have sakSepathI samasta nakSatranA saMsthAne-AkAramtaavaanaa mAzayathI- -'gosIsAvalikAhAra sauNI pupphovayAra vAvIya' se te upara prakaTa karI devAmAM ja AvyuM che ke abhijit nakSatranuM saMsthAna kAsAra-taLAva jevA AkAranuM che. dhaniSThA nakSatrane AkAra zakunI pakSI-je che. zatabhiSapha nakSatranuM
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 parampaka prakAlikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 22 nakSatrANAM gotradvAranirUpaNam vayAra' puSpopacAraH zatabhiSA nakSatrasya puSpopacArasaMsthAnam 'vAvIya' vApI ca, tatra pUrvabhAdrapadA nakSatrasyArddhavApI saMsthAnam tathottarabhAdrapadA nakSatrasyApi arddhavApI saMsthAnameva etadadvayavApI mIlanena paripUrNA vApI bhavati, etasmAdeva kAraNAt sUtra vApIsaMsthAna kathitam ataH saMsthAnAnAM na nyUnatA zaGkanIyeti / 'NAvA' nauH revatInakSatrasya nau:-naukAvat saMsthAnaM bhavati 'AsakkhaMdhaga' azvaskandhakaH azvinI nakSatrasya azvaskandhavat saMsthAna bhavati, 'bhaga' bharaNInakSatrasya bhagasaMsthAnaM bhavatIti 'khuradharae' kSura dhArA, kRttikAnakSatrasya kSuradhArAvadeva saMsthAnaM bhavati 'sagaDuddhI' zakaToddhI rohiNInakSatrasya zakaToddhI saMsthAna bhavati 'migasIsAvali' mRgazIrSAvaliH mRgazironakSatrasya mRgazIrSa saMsthAnaM bhavati, 'ruhirabiMdu AnikSatrasya rudhiravinduvat-zoNitavinduvat saMsthAnaM bhavati 'tullA' tullA punarvasu nakSatra. sya tulAvat saMsthAnaM bhavati; 'paddhamANaga' varddhamAnakam puSya nakSatrasya supratiSThitarddhamAnaka saMsthAnaM bhavati 'paDAgA' patAkA, azleSA nakSatrasya patAkAvat saMsthAnaM bhavati, 'pAgAre' pada nakSatra kA saMsthAna arddhavApi ke saMsthAna jaisA hai uttara bhAdrapadA nakSatra kA saMsthAna bhI arddhavApi ke saMsthAna jaisA hI hai 'NAvA' revatI nakSatra kA saMsthAna naukA ke saMsthAna jaisA hai 'AsakkhaMdhaga' azvinI nakSatra kA saMsthAna ghoDe ke kaMdhe ke saMsthAna jaisA hai 'bhaga' bharaNI nakSatra kA saMsthAna bhaga ke saMsthAna jaisA hai 'khuradharae' kRttikA nakSatra kA saMsthAna kSurA kI dhArA ke saMsthAna jaisA hai 'sagaDDadvI' rohINI nakSatra kA saMsthAna gADI dhurA ke saMsthAna jaisA hai 'migasI. sAvali' mRgazirA nakSatra kA saMsthAna mRga ke zIrSakA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'ruhiraviMdu' AdrA nakSatra kA saMsthAna rUdhira kI bindu kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'tulla' punarvasu nakSatra kA saMsthAna tulA-tarAjU-kA jaisA saMsthAna hotA hai-vaisA hai 'vaddhamANaga' puSyanakSatra kA saMsthAna supratiSThita varddhamAnakA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'paDAgA' azleSA nakSatra kA saMsthAna dhvajAkA jaisA saMsthAna-AkAra hotA hai vaisA hai 'pAgAre' maghAnakSatra kA saMsthAna prAkAra saMsthAna pupacAra jevuM che. pUrvabhAdrapada nakSatrano AkAra avAva jevo che. uttara mAyA nakSatrano mAra pay Aq 25 che. 'NAvA' revatI nakSatrana ra (mAti) novA che. 'AsakkhaMdhaga' mazvinI nakSatra 12 ghanI mAdhavA che. 'bhaga' bharaNI nakSatranu saMsthAna mA che. 'khuradharae' tinakSatranu sasthAna khurAnA dhArA che. 'sagaDaddhI' DizI nksstrn| 24131 nI gharI va cha 'migasIsAvalI' bhRgazirAnakSatra 2412 24 // bhasta4 / che. 'ruhirabiMdu' mAnakSatra mAra 2ghirana man vA che. 'tulla' punarvasu nakSatranI mAti savAnA vA mAya cha tenApIche 'vaddhamANa dhyanakSatranu saMsthAna supratiSThita paramAnanAvI gati hoya che tenA jevuM hoya che. "hA" amaleSA nakSatranuM saMsthAna dhvajAnA jevuM saMsthAnaka
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 jammUchIpaprakSamisUtra prAkAraH maghAnakSatrasya prAkArasaMsthAnaM bhavati iti / 'palike' palyAGka:-pUrvaphAlAnInakSatra syAIpalyaGkasaMsthAnaM bhavati, evamuttaraphAlgunInakSatrasyApi addhapalyasaMsthAnameva bhavati, etadarddhapalyaGka dvayamIlanena paripUrNaH palyako bhavati ara sUtre 'paliyaMke' iti kathitamiti / 'patthe hastaH rastanakSatrasya hastasaMsthAnaM bhavatIti / 'muhaphullae ceva' mukhaphulalakaM caitra, citrA nakSatrasya mukhamaNDanasuvarNapuSpasaMsthAnaM bhavati 'khIlaga' kIlakam svAtI nakSatrasya kIla saMsthAna bhavati 'dAmaNi' nAmanI vizAkhA nakSatrasya pazujju saMsthAna bhanati 'egAvalI' ekAvaliH, anurAdhA nakSatrasyakAvali saMsthAnaM bhavati 'gajadaMta' gajadantaH jyeSThA nakSatrasya gajadantavat saMsthAnaM bhavati 'vicchaya aleya' vRzcikalAgulam mananakSasya vRzcikasya lAgulavat saMsthAnaM bhavatIti, 'gayavikkameya' gajavikramaca, pUrvApADhA nakSatrasya gaja. kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'paliyaMka' pUrva phAlgunI nakSatra kA saMsthAna apalaMga kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai isI taraha kA saMsthAna uttara phAlgu. 'nInakSatra kA hai| 'hatthe hastanakSatra kA saMsthAna hAtha kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'muhaphullaeneva' citrAnakSatra kA saMsthAna mukha ke maNDana bhUta suva. NapuSpakA sonA-juhI kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'khIlaga' svAtinakSatra kA saMsthAna jaisA kIlaka kA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'dAmaNi' vizAkhA nakSatra kA saMsthAna pazubAMdhane kI rassI kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'egAvalI' anurAdhA nakSatra kA saMsthAna ekAvalI nAmakA hAra kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai| 'gajadaMta' jyeSThA nakSatra kA saMsthAna hAthI ke dAMta kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'viccha ya ale ya' :mUla nakSatra kA saMsthAna jaisA vicchra kI pUcha kA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'gayavikameya' pUrvASADhA nakSatra kA saMsthAna hAthI ke vikrama kA-paira kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'tatto ya siMha mAra DAya cha teDAya che. 'pAgAre' bhayAnakSatranu saMsthAna prA2nu ra saMsthAna DAya che te cha. 'paliyaMka' zagunI nakSatrana mAtti artha 2vI DAya cha A ja prakArane Aka ra uttaraphAgunI nakSatrane che " hasta nakSatranI AkRti hAthanA bhaa||2 vI DAya che 'muhaphullae ceva' bhitrA nakSatranI bhAti bhugatAunabhUta supadhu0panA sAnAnuni se mAra DAya che. 'khIlaga' rAti nakSatranI AitivI sanI mAnihAya cha tenA kI DAya cha 'dAmaNi' vizAmAnakSatranI mAti 2 mAMdhavAnA hamAre 2 choya che. tevA prA2nI DAya che. 'egAvalI' anurAdhA nakSatranI gati Iqel nAmanA haranAvA mAra hai|y cha tanAvI jAya cha 'gajadaMta' 108 nakSatranI mAti hInA tinA vo mA2 saya cha / prA2nI DAya cha 'viccha ya aleya' bhUsananI vinA pUchInA mAra DAya cha tavA 42nI DAya che. 'gayavikkame je pUrvASADhA nakSatranI AkRti hAthInA pagane jevo AkAra hoya che tevA AkAranI hoya che.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 23 candraraviyogadvAranirUpaNam vikra saMsthAnaM bhavati 'tattoya siMhanisIhiya' tatazca siMhanipIdanam uttarAnatrasya siMhaniSIdanasaMsthAnam, upaviSTamihAkArasaMsthAnamityarthaH, 'saMThANA' saMsthAnAni, etAni upayuH kAni saMsthAnAni abhijidAdyaSTAviMzati nakSatrANAM bhavantIti saMsthAnadvAranirUpaNe trayoviMzatitamaM sUtram // sU0 23 // samprati-candraraviyogadvAraM darzayituM caturviMzatitamasUtraM vyAkhyAtumAha-'eesiNaM ityAdi, mUlam-eesi NaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANe abhiI Nakkhatte kati muhutte caMdeNa saddhiM jogaM joei ? goyamA ! Navamuhutte sattAvIsaM ca sattadvibhAe muhuttassa caMdeNa saddhiM jogaM joei evaM imAI gAhAhiM aNugaMtavvaM, abhiIssa caMdajogo sarTi khaMDio ahortto| te 9ti NavamuhuttA sattAvIsaM kalAo ya1 / sayabhitayA bharaNIo adA assesa sAI jeTThA ya / ee cha NakkhattA paNNarasamuhutta sNjogaa| tiNNeva uttarAI puNavvasU rohiNI visAhA y| ee cha eNakkhatA paNayAlamuhutta saMjogA3 / avasesA NakkhattA paNNarasa vihaMti tIsaimuhuttA / caMdami esa jogo NakkhattANaM muNeyambo4 / eesi NaM bhate ! aThThAvIsAe NavattANaM abhiI Nakkhatte kai ahoratte sUreNa saddhiM jogaM joei ? goyamA ! cattAri ahoratte chacca muhutte sUreNa saddhiM jogaM joei, evaM imAhiM gAhAhiM NeyavvaM abhiI chaccamuhatte cattAri ya kevale ahoratte / sUreNa samaM gacchai etto sesA NaM vocchAmi ? sayabhisayA bharaNI yo addA assesa sAi jeTA ya / vaccaMti muhatte ikavIsa chaccevAhoratte // 2 // tiNNeva uttarAI puNNavvasU rohiNI visAhA ya / vaccaMti muhutte tipiNa ceva vIsaM ahorate 3 / nisIhi ya uttarASADhA nakSatra kA saMsthAna baiThe hue siMha kA jaisA saMsthAna hotA hai vaisA hai 'saMThANA' isI prakAra ye uparyukta rUpa abhijit nakSatra se lekara uttarASADhA nakSatra taka ke 28 nakSatroM ke saMsthAna hote haiM // 23 // nakSatra dvAra samApta 'tatto ya siMha nisIhiya' uttarASADhA nakSatranI sAti mesA A811 mA12 vA DAya che. 'saMThANA' yA zate // 52 43an bhaniti nakSatrathA bhAMDI uttarASADhA nakSatra sudhInA 28 nakSatranA AkAra hoya che. zAsU023 nakSatradvAra samApta jaM. 45
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ na jammUdIpati avaseyA NavaNatA pANarasa vi sUrasahagayA jati / vArasa caiva muhale terasa ya same ahorate ||4||suu0 24 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzate nakSatrANAm abhijjinakSatra kati mahAn candreNa sAddhaM yogaM yojayati ? gautama ! navAhUrtAna saptaviMzatiM ca saptapaSTi bhAgAna muhartasya candreNa sArddha yoga yojayati, eva mimAbhidhAbhiranugantavyam / abhijita zcandrayogaH satapaSTiM khaNDito'horAtra te bhavanti navamuhanAH saptaviMzatiH kalAzca // 1 / zatabhipagabharaNI Adro'zleSA svAtI jyeSThA ca / etAni pagakSatrANi pazcadazamuhUrta saMyogAn // 2 // titra uttarAH punarvasarohiNI vizAkhA ca etAni paNNakSatrANi paJcacatvAriMzataM muhAn saMyogAn ||3|| avazepANi nakSatrANi pazcadazApi bhavanti triMzanmuhIni / candre epo yogo nakSatrANAM vijJAtavyaH / 4|| ___eteSAM khalu bhadanta ! aSTAviMzate nakSatrANAm abhijimnakSatraM kRtyahorAtraM sUryeNa sAI yoga yojayati ? gautama ! caturo'horAtrAn paTca mahAn sUryeNa sArddha yoga yojayati, evaM mimAbhirgAthA bhirnetavyam abhijit pamuhUrtAn caturazca kevalAn ahorAtrAn / sUryeNa samaM gacchati itaH zeSANAM vakSyAmi / zatabhipabharaNI A'zleSA svAtIjyeSThA ca / brajanti muhUrtAn ekaviMzatiM paT ca ahorAtrAn // 2 // tisraevottarAH punarvamurohiNI vizAkhA ca / vrajanti trIn caiva viMzatimahorAtrAn // 3 // avagepANi nakSatrANi paJcadazApi sUrya sahagatAni yAnti / dvAdaza caiva muhUrtAn trayodaza ca samAnahorAtrAniti caturvizati sUtram ||20 24 // ___TIkA-'eesiNaM bhaMte' eteSAmupayuktAnAM khalu bhadanta ! 'aTThAvIsAe NakkhatANa' apAviMzate raSTAviMzati saMkhpakAnA mabhijidAdi nakSatrANAM madhye 'abhiI Nakkhatta' abhijita nAmaka nakSatram 'kaimuhutte' kati-kiyatsaMkhyakAn muhAna 'caMdeNa saddhiM jogaM joei' candreNa-candramatA sAddha-saha yogaM saMbandhaM yojayati-karoti, arthAta abhijinnakSatrasya kiyanmuhartaparyantaM candreNa saha saMbaMdho bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi. 'goyamA' candra ravi yoga dvAra 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatta' TIkArtha-ava gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte kaimuhatte caMdeNa saddhi jogaM joei' he bhadanta ! aho vIsa nakSatroM meM se jo abhijit nAmakA nakSatra hai usakA candra ke sAtha sambandha caravi gaDhAra 'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhatANaM Abhii Nakhatte' tyAdi sAtha-ve gautamasvAmI prabhu mA prabhArI pacyu -'eesiNaM bhaMte ! aTThAvIsAe NakkhacANaM abhiI Nakkhatte kaimuhutta caMdeNa saddhi joga joeI' 3 mahanta ! madhyAvAsa nakSatrA mAMthI je abhijita nAmanuM nakSatra che tene candranI sAthe keTalA suhurta sudhI sambandha rahe che
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 23 candraraviyogadvAdanirUpaNam / he gautama ? 'Navamuhutte sattadvibhAe muhuttassa caMdeNa saddhijogaM joei' navamuhUrttAn tathA ekasya muhUrtasya saptapaSTi bhAgAn etAvatkAlaparyantaM candreNa sAI sahAbhijinnakSatraM yogaM saMbandhaM yojayati-karotIti bhagavata uttaram / kathametAvatkAlaparyantamevAbhijinnakSatraM candreNa saha saMbandhaM karotIti cettatrAha-atra khalu abhijinnakSatram sadviSaSTi khaNDI kRtasyAhorAtrasya ekaviMzatirapi bhAgA muhUrtagatabhAgakaraNArtham ahorAtre triMzadadhikAni 630, eSAmaGkAnAM saptapaSTi saMkhyathA bhAge kRte sati labdhA bhavanti navamuhUrtA ekasya muhUrtasya saptaviMzatiH saptapaSTi bhAgA 917 ayaM ca sarvato nyUna zcandrasya nakSatramaMbandhakAla iti / samprati-sarveSAM nakSatrANAM candreNa saha yogaM darzayitumAha-evaM' ityAdi 'evaM imAhiM gAhAhi aNugaMtavvaM' eva mimAmi thAbhiranugantavyam, tatra evaM yena prakAreNa abhijinnakSatrasya ekaviMzati bhAgebhyaH samadhikanavamuhUrtalakSaNaH sambandhakAla AnItaH tenaiva prakAreNa nakSatrAntareSvapi imAbhivakSyamANAbhirgAthAbhiravagantavyam,-candrayogakAlamAnaM jJAtavyam, tathAhi-'abhiissa caMdajogo' abhijito'bhijinnakSatrasya candreNa sahayogaH sambandhaH 'sattarhi khaMDio ahoratto' kitane muhUrta taka rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! Nava muhutte sattadvibhAe muhattassa caMdeNa saddhi jogaM joeI' he gautama ! abhi. jit nakSatra kA saMbaMdha candra ke sAtha nau muhUrta taka aura eka muhUrta ke 67 bhAga taka rahatA hai arthAt eka ahorAta ke 67 bhAga karane para unameM se 21 bhAga taka rahatA hai gaNita prakriyA ke anusAra ye isa prakAra se nikAle jAte haiM-ahorAta ke muhUrta 30 hote haiM-isaliye 30 kA 21 meM guNA karane para 630 hote haiM 630 meM 67 kA bhAga dene para 9:mAga AjAte haiN| yaha candra ke sAtha nakSatroM ke yoga hone kA saba se nyUna kAla hai, aba samasta nakSatroM kA candra ke sAtha yoga hone ke kAla kA vivaraNa sUtrakAra ne ina gAthAoM dvArA kiyA hai -'abhiissa caMdajogo sattahi khaMDio ahoratte, te huMti Nava muhattA sattAvIsaM kalAo ya' isa gAthA ke dvArA yaha prakaTa kiyA mAnA rai prabhu 4 cha 'goyamA ! Nava muhutte sattadvibhAe muhuttassa caMdeNa saddhi jogaM joeDAI gItama! mamiti nakSatrane samaya yandranI sAtha nava muzta sudhI mane muhurtAnA 67 bhAga sudhI rahe che arthAt eka ahorAtrinA 67 bhAga karavAmAM Ave temAMthI 21 bhAga sudhI rahe che, gaNita prakiyA mujaba te A rIte gaNavAmAM Ave che-ahorAtrinA muhUrta 30 hAya che-ethI 30 ne 21 thI guNavAmAM Ave te 630 thAya che-630 ne 67 thI bhAgavAmAM Ave te 27 bhAga AvI jAya che. A candranI sAthe nakSatrane vega thavAne sauthI ocho samaya che, have samasta nakSatrane candranI sAthe yoga thavAnA kALanuM vivaraNa sUre prastuta AyAyA 42 cha-'abhiissa caMdajogo sattaDhi khaMDio ahoratte, te hati Nava muhuttA sattAvIsa kalAo ya' mA thAmA dvArA apu prAtAhita 42vAmA mAnyu
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 jambUdvIpamAsikhI sasapaSTi khaNDIkRto'horAtraH 'te huMti NavamuhuttA' te pUrvoktA eviMzati bhAgAH pUrvoktaprakAreNa navamuhUrtAH 'sattAvIsaM kalAoya' saptaviMzatiH kAlAzca bhavanti / tathA--'sayabhisayA bharaNIo addA assesa sAI jehAya' zatabhipaka bharaNI ArdrA azlepAstrAtiH jeSThA ca, 'ee chaNNakkhattA paNNarasamuhuttasaMjogA' etAni paNNakSatrANi paJcadazamuhUrnasaMyogAni bhavanti arthAt zatabhipagAdi jyeSThAnta paNa nakSatrANAM pratyekaM paJcadazAha na candreNa saha yogo bhAti / ayaM bhAvaH-eteSAM paNNAmapi nakSatrANAM zatabhiSagAdInAM pratyeka saptapaSTi khaNDIkRtA'horAtrasya sambandhinaH sArdhAn trayastriMzad bhAgAn yAvat candramasA sambandho bhavati, tato muhUrtagatasaptapaSTibhAgavaraNArtha trayastriMzatsaMkhyayA guNyante, jAtAni nakzatAni navatAni-navatyadhikAni 990 yadapi cAddhaM tadapi :triMzatsaMkhyayA guNayitvA dvikena bhajyate labdhAH pazcadazamuhUrtasya saptapaSTi bhAgAH te pUrvarAzI prakSipyanne jAtaH pUrvarAziH paJcAdhika sahasram 1005, asya saptapaSTayA bhAge hRne labdhAH paJcadazamuhartA iti // tathA viNaNeva hai ki abhijitU nakSatra kA candra ke sAtha yoga kA kAla 97 muhUrta kA hai arthAta 9 muhartakA hai aura eka ahorAta ke 67 bhAgoM ke karane para 27 bhAga kalArUpa hai ye ahorAta ke 67 bhAga hI 9muhUrta aura 27 kalArUpa paDate haiN| tathA 'satabhisayA bharaNIo addA assa sAIjehAya ee cha NakkhattA paNNarasa muhutta saMjogA' zatabhiSaka, bharaNI, AA, azlepA, svAti aura jyeSThA ye chaha nakSatra candramA ke sAtha pratyekara nakSatra' 15 muhUrta taka yoga karate haiM isakA tAtparya aisA hai ki dinarAta kA pramANa 30 muharta kA hotA hai-so isa pramANa ke 67 khaMDa karanA cAhiye inameM se candramA ke sAtha isa nakSatra kA yoga 33 // bhAga taka rahatA hai muhUrtagata 67 bhAga karane ke liye 33 se guNA karane para 990 saMkhyA AtI hai tathA jo AdhA aura bacA hai use bhI 30 se guNita karane para 15 hote haiN| inhe do se vibhakta kara dene para 15 muharta ke 67 bhAga labdha che ke abhijita nakSatrane candra sAthe meMga thavAne kALa 97 muhUrta che arthAt H (nava) muhUrta che ane eka rAtri-divasanA 67 bhAga karavAthI ra7 bhAga-kalArUpa che. mA rAtri-hasanA 67 mA 28 muhUta bhane 27 48 // 35 5 cha tathA 'satabhisayA bharaNIo addA assesa sAI jeTThA ya ee cha NakkhattA paNNarasa muhutta saMjogA' zatma, mI, mAdrI. maveSA, svAti tabhanna ye 81 sA cha nakSatra yandramAnI sAthai 'pratyeka 2 nakSatra 15 muhUrta sudhI ga kare che. AnuM tAtparya e che ke divasa-rAtanuM pramANa 30 muhurtanuM hoya che-AthI A pramANanA 67 bhAga karavA joIe. AmAMthI candramAnI sAthe A nakSatrane ga 331/3 bhAga sudhI rahe che. muhurtagata 67 bhAga karavA mATe 33 thI guNavAthI 90 nI saMkhyA Ave che tathA je aDadhuM haju zeSa rahela che tene paNa 30 vaDe guNavAthI 15 Ave che, Ane be vaDe bhAgavAthI 15 muhUrtanA 67 bhAga
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 23 candraviyogadvAranirUpaNam 357 uttarAI visraH trisaMkhyakA uttarAH uttara phalgunI ucarApADhA uttarabhAdrapadA ityevaM rUpAH 'puNadhamurohiNI visAhAya' punarvasarohiNI vizAkhA ca 'eechaNNa rakhatA' etAni uttarAdIni SaNNakSatrANi 'paNayAlamu hutta saMjogA' paJcacatvAriMzanmuhUrtAn yAvacandreNa saha saMyogo yeSAM tAni tathAbhUtAni, thatrApi khalla SaNNAmapi nakSatrANAM pratyekaM sasapaSTikhaNDI kRtasyAhorAtrasya saMvandhinA AgAnAmekam, ekasya ca bhAgasyAI candreNa sAddhaM yogaH, tatrateSAM bhAgAnAM muhUrtagatabhAgakaraNArtha zataM prathamataH triMzatsaMkhyayA zugate tato jAtAni trINi sahasrANi paJcadazAvikAni 3015, eteSAM saptapaSTayA bhAge hRte labdhAH pazcacatvAriMzanmuhRtA iti / tavA 'AsesA NakhattA paNNarasavihuMti tIsaimuhuttA' avazeSANi nakSatrANi paJcadazApi bhavanti triMzanmuhUrtAni, tatrAvazeSANi-uktAtiriktAni nakSatrANi zravaNo dhaniSThA hote haiM, 15 ko pUrva rAzi meM joDane para 1005 saMkhyA AtI hai isameM 67 kA bhAga dene para zuddha 15 muhUrta nikala Ate haiN| 'tiNNeva uttarAI' uttaraphAlgunI, uttarASADhA, uttarabhAdrapadA ye tIna nakSatra evaM 'puNandhasu rohiNI visAhA ya tathA punarvasu, rohiNI aura vizAkhA 'ee cha paNakhattA' ye 6 nakSatra 'paNayAla muhattasaMjogA' 45 muhUrtataka candramA ke sAtha sambandha rakhate haiM arthAtU ina 6 nakSatroM meM se pratyeka nakSatra kA yoga candramA ke sAtha 45 muhUrta taka rahatA hai yahAM para bhI ina muddoM ko gaNita prakriyA ke anusAra nikAlane ke liye jaisI paddhati Upara meM prakaTa ko gaI hai vaisI hI paddhati karanI cAhiye yahAM eka eka nakSatrakA candra ke sAtha saMyoga 67 bhAgIkRta ahorAta ke ekazata bhAga taka aura eka bhAga ke Adhe bhAga taka rahatA hai aba ina bhAgoM ke muhUtrtagata bhAga karane ke liye sArdha sau ko 30 se guNita karane para 3015 saMkhyA AtI hai isameM 67 kA bhAga dene para 45 muhUrta AjAte haiN| tathA-'avasesA NakkhattA paNNarasa prApta thAya che 15 te pUrva rAzimAM umeravAthI 1005 nI saMkhyA Ave che jene 67 vaDe mApAthI zuddha 15 muhUta nijI mA che 'tiNNeva uttarAi,' uttarazunI. ttarASADhA, uttaramA 5 // 11 nakSatra 'puNavvasu rohiNI visAhA ya' tathA puna su reDiyo mana (KAHI 'ee chaNNakkhattA' mA 7 nakSatra 'paNayAla muhutta saMjogA' 45 muddhata sudhA candramAnI sAthe saMbaMdha rAkhe che, arthAt A cha nakSatromAMthI pratyeka nakSatrane vega candramAnI sAthe 45 muhurta sudhI rahe che atre paNa A muhUne gaNita prakriyA anusAra kADhavA mATe upara je paddhati prakaTa karavAmAM AvI che te ja paddhati anusaravI joIe, ahIM eka-eka nakSatrano candranI sAthe saMga 67 bhAgakRta aherAtanA eka zatAMza bhAga sudhI ane eka bhAganA aDadhA bhAga sudhI rahe che. have A bhAganA muhurtagata bhAga karavA mATe te aDadhA-100 ne 30 vaDe guNavAthI 3015 nI saMkhyA Ave che, ene 67 43 mApAmA mAvata 45 muhUta bhAvI kAya cha tathA 'avasesA NakkhattA paNNa :
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhIpaprajJapti pUrvabhadrapadArevatI azvinI kRttikA mRgaziraH puSyo maghA pUrvAphAlgunI hastazcitrA anurAdhA mUla pUrvApADhA iti paJcadazApi triMzanmuhUrtAni bhavanti arthAt triMzanmuhUrtaparyantaM yAvacandreNa saha yogaM kurvanti, tathAhi eteSAM paJcadazAnAM zravaNAdi pUrvApAdAntAnAM candreNa saha saMpUrNa mahorAtraM yAvad yogaH tato muhUrtagatabhAgakaraNArtha saptapaSTiH saMkhyA triMzatsaMkhyayA guNyate tato jAte dve sahasra dazAdhike 2010, eSAM ca saptapaSTisaMkhyayA bhAge datte kabhyante triMzanmuhUrttA iti / 'caMdami esa jogo NakkhattANaM muNeyabvo' candre epayogo nakSatrANAM jJAtavyaH tatra candra-candraviSaye epa:-pUrva kathito yogaH-saMvanyA nakSatrANAM zravaNAdi pUrvA. pAdAntAnAM jJAtavya iti nakSatrANAM candrayogaH kathita iti / ___ sampati-nakSatrANAM sUryeNa saha yoga darzayitumAha-eesiNaM bhaMte !' ityAdi, 'eesiNaM vi huMti tIsai muhuttA' ina pUrvokta nakSatroM se vAkI rahe hue nakSatra-zravaNa, dhaniSThA, pUrvabhAdrapadA, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvA phAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvApADhA ye 15 nakSatra-30muhUrtataka candramA ke sAtha saMbaMdha rakhate haiM arthAt ina nakSatroM kA yoga candramA ke sAtha pUrNa ahorAtra taka rahatA hai yahAM para bhI muhUrtagata bhAga karane ke liye 67 saMkhyA ko 30 saMkhyA se guNita karane para 2010 saMkhyA AtI hai isameM 67 kA bhAga dene para 30 muhUrsa labdha hote haiN| 'caMdami esa jogo NakkhattANaM muNeyavyo candra ke sAtha nakSatroM kA yaha kathita huA yoga jAnanA cAhiye, nakSatra candrayoga dvAra samApta / nakSatra raviyoga 'eesi NaM bhaMte ! aThThAvIsAe NakkhattANaM abhiI Nakkhatte kaI ahoratte sUreNa saddhiM jogaM joei' ava gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! rasa vi hu~ti tIsai muhuttA' mA pUti nakSatrANI mAtI khA nakSatra-zra, pani, pUrva !, revatI, mazvinI, kRttiA bhRgazirA, pu05, bhayA, pUrvAzagunI, sta, citrA, anurAdhA, mUla ane pUrvASADhA e paMdara nakSatra-30 muhUrta sudhI candramAMnI sAthe saMbaMdha rAkhe che arthAta A nakSatrane vega candramAnI sAthe pUrNa aherAtri sudhI paNa che. ahIM paNa muhUrtagata bhAga karavA mATe 67nI saMkhyAne 30 saMkhyAthI guNavAthI 2010 sayA mA che 22 675 mAgavAmAM Ave to muta nijI mArI 'caMdami esa jAgo NavattANaM mugeyo yannA sAthai namAnI mAthita yayera yezu naye. nakSatra caMdrayAgadvAra samApta nakSatra ravi vega 'eesiNaM bhaMte ! adAvIsAe NakkhattANaM abhiINakkhatte kaI ahoratte sUreNa saddhiM jogaM kauva have gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che-he bhadata ! A aThayAvIsa nakSatromAM
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 23 candraraviyogadvAranirUpaNam bhaMte eteSAM khalu bhadanta ! 'aTThAvIsAe NakkhattANa' aSTAviMzate raSTAviMzatisaMkhyakAnAM nakSatrANA mabhijidAdInAM madhye 'abhiI Nakkhatte' abhijinAmakaM nakSatram, 'kaiahoratte sUreNa saddhiM jogaM joeI' kati ahogatraparyantaM sUryeNa sAddha saha yogaM samvandhaM yojayati-pharotIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cattAri ahoratte chaccamuhutte sareNa saddhi jogaM joei' caturo'horAtrAn SaT ca muhUrtAn sUryeNa saha yoga sambandhaM yojayati-karoti abhijinakSatram / nana kayaM caturo'horAtrAna para ca muhUrtAna abhijinakSatra sUryeNa saha yogaM karoti iti cettatrocyate yannakSatram ahorAtrasya yAvataH saptaSaSTibhAgAn candreNa saha samavatiSThate tannakSatraM tAvat ekaviMzatyAdIna ityarthaH paJcamabhAgAn rAtri divasya paJcamAMzarUpAn taiH paJcabhireva ekaM rAtri divaM bhavati, sUryeNa sahagacchati, ayaMbhAva:-yasya nakSatrasya yAvatpramANakAH saptapaSTi bhAgAzcandra sambandha yogyAste bhAgAH paJcami bhajyante ina 28 nakSatroM meM jo abhijitu nAmakA prathama nakSatra hai vaha sUrya ke sAtha kitane ahorAta taka saMbaMdha kiyA rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cattAri ahoratte chacca muhutte sareNa saddhiM jogaM joei' he gautama ! abhijit nAmakA jo prathama nakSatra hai usakA yoga sUrya ke sAtha cAra ahorAta taka aura 6 muhUrtataka rahatA hai| zaMkA-abhijita nakSatra cAra ahorAta taka aura 6 muhUrtataka sUrya ke sAtha yoga kiye rahatA hai mo yaha kaise samajhA jA sakatA hai? isake uttara meM yoM samajhanA cAhiye-jo nakSatra ahorAtra ke jitane 67 bhAgoM taka candra ke sAtha ThaharatA hai vaha nakSatra ekaviMzati Adi bhAgoM ke 6 bhAgoM taka sUrya ke sAtha eka ahorAta taka ThaharatA hai isa kathana kA tAtparya aisA haijaisA abhijit nakSatra ahorAta ke 67 bhAgoM meM 21 bhAga taka candra ke sAtha sambandhita rahatA hai to ina bhAgoM ke 5 bhAga pramANa kAla taka vaha sUrya ke sAtha je abhijita nAmanuM prathama nakSatra che tene sUryanI sAthe keTalA ahorAta sudhI saMbaMdha bhanyo 29 ? mAnavAsamA prabhu 43 cha-'goyamA ! cattAri ahoratte chacca muhutte sUreNa sarjAi jogaM joeI' gautama | mAlita nAma 2 prathama nakSatra cha tena yA sUyanI sAthe cAra ahArAtri paryanta ane cha muhurta sudhI rahe che. zaMkA-abhijita nakSatra cAra aherAtri sudhI ane cha muhUrta sudhI sUryanI sAthe coga karIne rahe che te A kaI rIte samajI zakAya? AnA javAbamAM A pramANe samajavuM joIe-je nakSatra ahArAtrinA jeTalA 27 bhAgo sudhI candranI sAthe kAya che, ta nakSatra 21 Adi bhAganA 5 bhAga sudhI sUryanI sAthe eka rAtri sudhI rokAya che. A kathananuM tAtparya A pramANe che-jevI rIte abhijit nakSatra aherAtrinA 67 bhAgomAM 21 bhAga sudhI candranI sAthe saMbaMdha rAkhe che te A bhAganA 5 bhAga pramANukALa sudhI te sUryanI sAthe eka aherAtri sudhI rahe che ane gaNitanI paddhati
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 jambUdvIpaprAptiko tato labdhaM bhavati tatpazcamabhAgAtmakamahorAtram, zeSa triMzatA guNayitvA paJcabhi bhajyante labhyante muhUrtAH, taduktam-'jaM rikkhaM jAvaie baccA cadeNa bhAgasattahI / taM paNamAge rAI divasa sareNa tAvaie' yadrikSaM yAvatA brajati candreNa bhAga saptapaSTim / tatpazcabhAgaM rAtri divasya sUryeNa tAvadeva' iticchAyA, tathAhi-abhijizakSatram ekaviMzati saptapaSTi bhAgAn candreNa samaM yogaM karoti tata etAvataH paJca mAgAn ahorAtrasya sUryeNa saha vartate iti jJAtavyam, ekaviMzati saMkhyAyAH paJcabhiH bhAge hRte labdhAzcatvAro'horAtrAH, tatra caiH paJcamabhAgo'vatiSThate, sa bhAgo muhUrtAnayanAya triMzatsaMkhyayA. guNyate jAtA triMzataH tasyA paJcabhibhIge hRte labdhAH paDmuhUrtA iti / 'evaM imAhiM gAhAhi NeyavyaM' evabhimAbhirgAthAmi netavyam, tatra evam abhijinnakSatranyAyena zepanakSatrANAM sUryayoga kAlanirUpaNam imAbhi vakSyamANAbhirnetavyam jJAtavyam tadyathA abhiI cha muhutte' abhijinnakSatram paDUmuhUrtAn 'cattAriya kerale ahoratte' caturazca kevalAn ahorAtrAn 'pUreNa samaM gacchai' sUryeNa samaM sArddha gacchati 'etto sesANaM vocchAmi' ita: zeSANAmabhijinnakSatrAtirikta nakSatrANAM sUryayogaM vakSyAmi kathayiSyAmi, tatrAbhijinnakSatraM paDmuhUrnAncaturazca keva. eka ahorAta taka rahatA hai ise gaNita kI paddhati ke anusAra yo nikAlanA cAhiye-21meM 5 kA bhAga denA cAhiye taba 4 bAra vaha bhAga jAtA hai ye 4 ahorAta hai aura nIce 1 zcatA hai yaha pAMcavA bhAga hai muhUrta banAne ke liye ise 30 se guNita karane para 30 hI Ate haiM isa tIsa meM 5 kA bhAga dene para bhAga 6 cAra jAtA hai so ye 6 muhate haiM, isa taraha 4 ahorAta aura 6 muhUrta taka abhijit nakSatra kA yoga sUrya ke sAtha rahatA hai yaha gaNita prakriyA ke dvArA spaSTa ho jAtA hai| isa sambandha meM 'jaM rikkhaM jAvaie vaccai caMdeNa bhAga sattaTThI, taM paNabhAge rAI divasta sUreNa tAvaie' yaha gAthA hai jo nakSatra candra ke sAtha rAta divasa ke jitane 69 bhAga taka yukta rahatA hai vaha nakSatra sUrya ke sAtha rAtri dina ke 5 bhAga taka yukta rahatA hai| abhijit nakSatra kA jaisA yaha ravi yoga mujaba A pramANe kADhI zakAya 21 ne 5 vaDe bhAgIe te 4 vAra bhAgI zakAya che. A cAra aherAtri che ane nIce 1 zeSa vadhe che te pAMcame bhAga che. muhurta banAvavA mATe Ane 30 vaDe guNavAthI 30 ja Ave che A 30 ne 5 vaDe bhAgavAthI 6 vAra bhAgI zakAya che. je cha muhUrta gaNAya, A rIte 4 aherAtri ane 6. muhUrta sudhI abhijita nakSatrane vega sUryanI sAthe rahe che e gaNita prakriyA dvArA spaSTa thaI jAya che. A samayamA 'jaM rikhaM jAvaie vaccai caMdeNa bhAga sattaTThI, taM paNabhAge rAiMdivasa sUreNa tAvara' evI gAthA che. je nakSatra candranI sAthe rAta-divasanA jeTalA 67 bhAga sudhI cukta rahe che te nakSatra sUryanI sAthe rAtri-divasanA 5 bhAga sudhI yukta rahe che. abhijita nakSatra je A raviega kALa pragaTa karavAmAM Avye che te ja pramANe bAkInA
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ ejaahindhiaa endhaa-laalkhaandhaa , 24 abhiyaaNlingknn dudh chAn paripUrNAn ahorAtrAn sUryeNa sAI gacchati ito'tha etadanantaraM zeSANAM nakSatrANAM sUryeNa samaM yoga kAlaparimANamadhikRtya kathayiSyAmi tadyathA 'sayabhisayA bharaNIau' zatabhiSak bharaNI 'adA assesasAI jehAya' AdrA azleSA svAtI jyeSThA ca' 'vaccaMti ikavIsaM muhutte' brajanti ekaviMzati muhUrtAn 'chacveva'horatte' SaT cAhorAtrAn ayaM bhAva:etAni zatabhipag bharaNI AdI azlepA svAtI jyeSThA paNNakSatrANi candreNa samaM sArddha trayaH triMzat saMkhyakAn saptaSaSTi bhAgAn brajanti, tata etAvataH paJca bhAgAn ahorAtrasya sUryeNa saha vajantIti pratyekaM pUrvoktakaraNa prAmANyAt trayastriMzatazca paJcabhirbhAge labdhAH SaDahorAtrAH zeSAstrayaH paJcabhAgAste savarNatAyAM jAtAH sapta te muhUrtAnayanAya triMzatA guNyante jAte dve zate dazAdhike 210, teSAM paripUrNa hUnnayanAya dazabhirbhAgo hriyate labdhA ekaviMzati muMhattA iti / iti prathamagAthArthaH ? tapA-'viNNeva uttarAI tisra uttarAH, uttarabhAdrapadA, uttarakAla prakaTa kiyA hai usI prakAra se zeSa nakSatroM kA ravi ke sAtha kAlayoga sUtrakAra ne ina gAthAoM dvArA samajhAyA hai-'sayabhisayA bharaNIo addA assesa sAIjeTThA ya vacaMti ekavIsaM bhutte' zatabhiSaka nakSatra, bharaNInakSatra, AdrA nakSatra azleSAMnakSatra, svAtinakSatra aura jyeSThA nakSatra ina 6 nakSatroM kA ravi ke sAtha 'yogakAla 21muhatakA hai aura 'chacceva ahoratte' 6 ahorAtra kA hai isakA tAtparya aisA hai-ye 6 nakSatra candra ke sAtha 67 bhAgoM meM 33 bhAgataka yukta rahate haiM aura sUrya ke sAtha ye rAta dina ke 5 bhAgoMtaka yukta rahate haiM isaliye 33 meM 5 kA bhAga dene para 6 ahorAta A jAte haiM zeSa bace hue 5 pAMcabhAga savarNatA meM 7 ho jAte haiM inake muhUrta banAne ke liye inameM 30 se guNA karane para 210 hote haiM inake paripUrNa muharta banAne ke liye ina meM 10 kA bhAga dene para 21 muharta ho jAte haiM vaha prathama gAthA kA artha hai tathA-'tiNNeva uttarAI puNavasa rohiNI visAhA ya ee cha NakkhattA vaccaMti muhutte tipiNaceva vIsaM ahoratta nakSatrAnA vinA sAtha yoga sUtradhAre I pAyAsa dvArA samatavye! che-'sayabhisayA bharaNIo addA assesa sAI jeddA ya vaccaMti ekkavIsaM muhutte' zatabhiSa4nakSatra, maNI. nakSatra, AdranakSatra, AzleSA nakSatra, svAti nakSatra ane jyeSThA nakSatra e 6 nakSatrane ravinI sAthai yo 21 bhuitanA cha bhane 'chacceva ahoratte' 7 mA rAtrinA cha, mAnu tAtya A pramANe che-A che nakSatra candranI sAthe 67 bhAgamAMthI 33 bhAge sudhI yukta rahe che AthI 33 ne 5 thI bhAgavAthI 6 aherAta AvI jAya che. zeSa vadhelA 3 bhAga savarNatAmAM 7 thaI jAya che. AnA muhUrta banAvavA mATe ene 30 thI guNavAthI ra1 Ave che emanA paraMpUrNa muha banAvavA mATe Ane 10 vaDe bhAgavAthI 21 mahala tha6 gaya che. mA prathama yAnA atha che tathA-'tiNNeva uttarAI puNavbasUrohiNI visAhA 'ya ee cha NakvattA vaccaMti muhutte tiNNiceva vIsaM ahoratta' uttarabhAdrapA, uttagunI. ja046
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprApti phAlgunI, uttarApADhA lakSaNA: 'puNaccamUhiNI visAhAya' punarvasUrohiNI vizAkhAca, 'eechaNakkhattA' etAni paNNakSatrANi 'vaccaMti muhutte tiNi ceva vIsaM Ahoratte' bajantibIn muhUrtAna viMzaticAhorAtrAn ayaM bhAvaH-etAni uttarAdIni paNNakSatrANi candreNa samaM saptaSaSTibhAgAnAM zatamekam zatasya ca bhAgasyArddhamekaM pratyekaM vrajanti, tata etAvataH paJcabhAgAnahorAtrasya sUryeNa saha eteSAM paNNAmapi nakSatrANAM vajanaM jJAtavyam, tena zatasya paJcabhirbhAge hRte labdhA viMzatirahorAtrAH, yadaddhaM tat triMzatA guNyate jAtA: triMzat tasyAdabhirbhAge hRte labdhAstrayo muhartA iti, / dvitiiygaathaarthH| tathA-'avasesA NakkhattA paNNarasa vi sUra sahagayA jaMti' avazeSANi nakSatrANi pazcadazApi sUryasahagatAni thAnti tatrAvazeSANi zravaNa dhaniSThA pUrvabhAdrapadA revatyazvinI kRttikA mRgaziraH puSya maghA pUrva phalgunI hasta citrA'nurAdhA mUla pUrvApADhA lakSaNa nakSatrANi paJcadazApi sUryeNa saha gatAni sUryeNa sArddha yAnti-gacchanti 'vArasaceva muhutte' dvAdazacaiva muhUrtAn 'terasa ca same ahoratte' trayodaza ca uttarabhAdrapadA, uttaraphAlgunI, uttarASADhA, punarvastu, rohiNI aura vizAkhA ye 6 nakSatra sUrya ke sAtha tIna muhUrta aura vIsa dinarAta taka yukta rahate haiM ina uttarA dika 6 nakSatroM meM se pratyeka candra ke sAtha 67 bhAgoM ke 1 sau bhAga taka aura 1 bhAga ke Adhe bhAga taka yukta rahatA kahA gayA hai to vaha nakSatra ahorAta ke 5 bhAgoM taka sUrya ke sAtha yukta rahatA hai to ise yoM samajhanA cAhiye-100 meM 5 kA bhAga dene para 20 ahorAta Ate haiM aura jo 1 bhAga kA AdhA bhAga hai usameM 30 kA guNA karane para 30 Ate haiM tIsa meM 10 kA bhAga dene para 3 muhUrta nikala Ate haiM yaha dvitIya gAthA kA artha hai tathA 'avasesA NakkhattA paNNarasavi sura sahagayA jaMti' bAkI ke jo 15 nakSatra bace haiM-zravaNa, dhaniSThA pUrvabhAdrapadA, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvaphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA-ye saba nakSatra sUrya ke sAtha 'bArasa ceva muhutte terasa ca same ahorante' 12 muhUrta aura pUre 13 dina taka yukta rahate uttarASADhA, punarvasu, rehi ane vizAkhA A i nakSatra sUryanI sAthe traNa muhUrta ane vIsa divasa rAta sudhI joDAyelA rahe che. A uttarAdika che nakSatromAMthI pratyeka candranI sAthe 67 bhAgonA 1 zatAMza bhAga sudhI ane eka bhAganA aDadhA bhAga sudhI joDAyelA hovAnuM kahevAmAM AvyuM che AthI te nakSatra ahArAtrinA pAMca bhAga sudhI sUryanI sAthe yukta rahe che. A vidhAna A pramANe samajavuM-100 ne 5 vaDe bhAgavAthI 20 aherAtri Ave che ane je 1 bhAgano aDadho bhAga che tene 30 thI guNavAmAM Ave te 30 Ave che. 30 ne 10 vaDe bhAgavAthI 3 muhurta nikaLe che. A che dvitIya bhaayaa| atha tathA 'avasesA NakkhattA paNNarasavi sara sahagayA jaMti' mADI ra 15 nakSatra yA cha-qY, dhAna, pUrva mAhI, revatI, azvinI, kRttiA , bhRgazirA, puSya, maghA, pUvavAhagunI, uttarakAlanI citrA, anurAdhA, mUla temaja pUrvASADhA A saghaLA nakSatra tein
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 24 candraraSiyogadvAranirUpaNam samAn-paripUrNAnahorAtrAn. tadyathA- etAni pUrvakathitAni paJcadazApi zravaNAdi pUrvASADhAntAni nakSatrANi paripUrNAn saptapaSTibhAgAn candreNa saha vrajanti, tataH sUryeNa saha etAni nakSatrANi pazcamabhAgAnahorAtrasya sakSapaSTi saMkhya jhAn gacchanti saptapaSTi-saMkhyAyAH paJcabhibhAMge hRte labdhAstrayodazAhorAtrAH zeSau dvau bhAgau, to dvau bhAgau yadA triMzatA guNyete tadA jAtA SaSTiH tasyAH SaSTeH paJcabhirbhAge hRte labdhA dvAdazaiva muhUrtA iti tRtIya gAthArthaH / / atra prasaGgAt sUryayogadarzanata zcandrayoga parimANaM yathA bhAti tathA darzayati jyotiSkaraNDoktam 'NakkhattasUra jogo muhattarAsI ko ya pNcgunno| sattaTThIe vibhatto laddhocaMdassa so jogo // 1 // (nakSatrasUryayogo muhUrtarAzI kRtazca pnycgunnH| saptaSaSTayAvibhakto labdhazcandrasya sayoga iticchAyA) // 1 // ayamartha:-nakSatrANA maIkSetrAdInAM yaH sUryeNa saha yogaH-sambandhaH saMyogaH muhUrvarAzI kriyate, muhUrtarAzi kRtvA paJcabhi guNyate tadanantaraM saptapaSTi saMkhyayA bhAgo dIyate, bhAge haiM yaha pahile prakaTa kara diyA gayA hai ki ye 13 nakSatracandra ke sAtha paripUrNa 67 bhAga taka yukta rahate haiM to ye saba nakSatra sUrya ke sAtha ahorAta ke 67 bhAgoM ke 5 bhAgataka rahate haiM to yahAM 67meM 5 kA bhAga dene para 13 dina rAta pUre A jAte haiM aura jo do bhAga bacate haiM unheM 30 se guNita karane para 60 hote haiM inameM 5 kA bhAga dene para 12 muhUrta A jAte haiM yaha tRtIya gAthA kA artha hai| aba sUtrakAra prasaGga vaza sUrya yoga darzana ko lekara candra yoga kA parimANa jaisA hotA hai-vailA prakaTa kara rahe haiM 'Nakkhatta sUra jogo muhuttarAsI kao ya paMcaguNo sattahIe vibhatto laddho caMdassa so jogo||' nakSatroM kA jo abhI 2 sUryayoga prakaTa kiyA gayA hai vahA~ ke divasa rAta sUryanA sAthe-'bArasa ceva muhutte terasa ca same ahoratte' 12 muddhRta gara 5213sa yukta rahe che. e te agAu ja prakaTa karavAmAM AvyuM che ke 13 nava candranI sAthe paripUrNa 67 bhAga sudhI yukta rahe che jyAre A badhA nakSatra sUryanI sAthe aherAtrinA 67 bhAgonA 5 bhAga sudhI rahe che ahIM 67 ne 5 thI bhAgIe te 13 divasa rAta pUrA AvI jAya che ane je 2 bhAga vadhe che tene 30 thI guNavAmAM Ave te 60 thAya che jene pa thI bhAgatAM 12 muhUrta AvI jAya che A trIjI gAthAne artha thaze. have sUtrakAra prasaMgavaza sUryaga darzanane laIne candra eganuM parimANu DAya cha- ta Ta 4rI hai Nakkhatta sUrajogo muhuttarAsIkao ya pNcgunno| sattaTThIe vibhatto baddho caMdassa so jogo / / nakSane je hamaNAM hamaNAM sUryaga prakaTa karavAmAM AvyuM che tyAMnA divasarAtanI
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapraznaptistra datte sati yo labhyate sa candrasya yogo bhavati iti / ayaM gAvaH-kazcit ziSyo nakSatrANAM sUryacandrayogavipaye saJjAtakutUhalo guru pRcchati, bho paramakRpAlo, guro ! yatra sUryaH padiva. sAn ekaviMzati ca muhUrtAn bhavatiSThate tatra nakSatre candraH kiyat kAlaparyantaM tiSThatIti ? etAdRzazaGkA yatra jAyate tatra guhUrtarAzikaraNArtha padivasAH triMzasaMkhyayA guNyAne guNayitA coparitanA ekaviMzatimuhUrtAH prakSipyate tato jAte dvezate ekAdhike 1 01, te punaH paJcabhiguNyante tadA jAyate paJcAdhikaM sahasramekam 1005, tasya saptapaSTisaMkhyAyA bhAge hRte labdhAH paJcadazamuhUrtAH etAvAnevAddhakSetrANAM prokaM candreNa saha yoga AyAti evameva saprakSetrANAM dvaddhakSetrANAM nakSatrANA mabhijitazca candreNa samaM yogo jJAtavya iti candraraviyoga dvAram / / ini caturvizatimasUtram // sU0 24 // kI muharta rAzi karake use 5 se guNita kara denA cAhiye aura phira usameM 67 kA bhAga de denA cAhiye bhAga ke dene para jo labhya hotA hai vaha candra kA yoga hotA hai kisI ziSya ne nakSatroM ke sUrya candra yoga ke viSaya meM kutuhala vaza guru se aisA pUchA-he parama kRpAlo ! guro ! jisa nakSatra para sUrya cha dina taka aura 21 muhUrta taka rahatA hai usa nakSatra para candra kitane kAla taka rahatA hai ? to isa prakAra kI zaMkA hone para muhUrtarAzi karane ke liye 6 divasa 30 saMkhyA se guNita karanA cAhiye aura phira AgatarAzi meM 21 joDa denA cAhiye taba 3046% 180+2010 muhUrtoM kA pramANa nikalatA hai 201 meM 5 kA guNA karane para 1005 rAzi hotI hai, isa rAzi meM 67 kA bhAga dene para 15 muhUrta Ate haiM so itanA muhUrta pramANa arddhakSetra vAle nakSatroM meM se pratyeka rakSatra kA candra ke sAtha yoga kAla nikala AtA hai isI taraha samakSetra vAle, daya kSetravAle nakSatrAM kA aura abhijit nakSatra kA candra ke sAtha samayoga kAla jAnanA caahiye|24|| candra ravi yoga dvAra samApta // muha rAzi karIne tane 5 thI guNa nAkhavA joIe ane tyArabAda tene 67 thI bhAgavA joIe. bhAgAkAra karavAthI je javAba Avaze te candrana ga hoya che keI eka ziSya nakSatranA sUrya candra yAganA viSayamAM jijJAsAvaza gurUne A pramANe pUchayuM-he paramakRpALu gurUdeva ! je nakSatra para sUrya cha divasa sudhI ane 21 muhUrta sudhI rahe che. te nakSatra para candra keTalA kALa sudhI rahe che? A jAtanI zakAnuM nivAraNa karavA mATe muhUrtarAzi karavA mATe 6 divasane 30 saMkhyAthI guNavA joIe ane tyArabAda AgatarAzimAM 21 umerI devA joIe AthI 3046=180-1=201 muhUrtAnuM pramANa nikaLe che. 201 ne 5 gaNuM karavAthI 100 rAzi thAya che jene 67 vaDe bhAgavAthI 15 muhUrta Ave che. AvI rIte ATalA muhUrta pramANu addhakSetravALA nakSatramAMthI pratyeka nakSatrane candranI sAthe gakALa nikaLI Ave che. AvI ja rIte samakSetravALa', dvayadhakSetravALA, nakSatra ane abhijit nakSatrane candranI sAthe saMgakALa jANa joIe. candra rAziga samApta
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahAzi kA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranicapaNam 35 ___ atha nakSatrANAM kuladvAramAha-'iNaM bhaMte' ityAdi, mUlam-kai NaM bhaMte ! kulA kai ubakulA kai kulocakulA pannattA ? goyamA ! bArasakulA bAralaupakulA cattAri kulocakulA pannattA, vArasakulA-taM jahA-NiThAkulaM? uttarabhadavayAkulaM 2, assiNIkulaM3, katti yAkulaM4, migasirakulaM5 puslokulaM6, maghAkulaM7 uttaraphagguNIkulaMda, cittAkulaM9,, visAhAkulaM10 mUlo kulaM91 uttarAsADhA kulaM12 / mAsANaM pariNAmA hoti kulA ubakulA u heDibhagA hoti puNa chuloyakulA abhIbhisaya adda aNurAhA / / bArata uvakulA taM jahA-savaNo uvakulaM1 putvabhavayA uvakulaM2, revaI utrakulaM 3, bharaNI upakulaM4, rohiNI upakulaM5, puNadhvasU ubakulaM6, aslesA upakulaM, puThavaphagguNI uvakulaMda, hattho upakulaM9 sAI ubakulaM10, jeThA uvakulara, punAsADhA upkulN12|| cattAri kulovakulA taM jahA-abhiI kulobakulA1, sayabhisayA kulovakulAra, addA kulocakulA3, aNurAhA kulokulaa4| kaI NaM bhaMte ! puSiNaH mAo kai amAvAsAo pannattAno ? goyamA! bArasa puSiNamAo bArasa amAvAsAo pannattAo, taM jahA-sAviTThI poTuMbaI AsoI kattigI maggasirI posI mAhI phagguNI cetI vaisAhI jela mUlI aaplaaddhii| sAviSTuiM NaM bhaMte ! puSiNamAsiM kA eka sattA jo joeMti ? goyamA ! tiNNi NakkhattA jogaM joeMti, taM jahA-abhiI lavaNo dhaNiTA / poTavAigi bhaMte ! puSiNamAsiM kai NakkhattA jogaM joeMti ? goyamA ! tiSiNa NazkhattA joga joeti taM jahA-sayabhisayA punabhavayA uttarabhaddazyA, assoiNi bhaMte ! puSiNamaM kai NavattA jogaM joeMti ? goyamA ! do NakkhatA jogaM joeMti, taM jahA-revaI astiNI ya / kattiiNNaM do bharaNI kattiyA ya / maggasiriNaM do rohiNI maggasiraM ca. posi tipiNa, adApuNavvasu puslo, mAdhipaNaM do assesA maghA ya, phagupiNa do yuvA phagguNIya uttarAphagguNIya, cettiNNaM do hattho
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambUdvIpaprajJaptistra cittAya, visAhiNNaM do sAI visAhAya, jeTThAmulliNaM tiNNi aNurAhA jeTA mUlo, AsADhiNNaM do puvAsADhA uttarAsADhA / sAviTripaNaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kuThaM joei uvakulaM joei kulokkulaM joei ? goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei, kulovakulaM vA joei, kulaM joemANe dhaNiTThA Nakkhatte joei uvakulaM joemANe savaNe Nakkhatte joei kulotrakulaM joemANe abhiI Nakkhatte joei / sAviTThI NaM puNimAsiMNaM kulaM vA joei jAra kulovakulaM vA joei / kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA kulovakuleNa vA juttA sAviTThI puNNimA jutta tti vattavvayaM liyaa| poTravadiNNaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM joei3 pucchA, goyamA / kulaM vA uvakulaM vA kulovakulaM vA joei, kulaM joemANe uttarabhadavayA Nakkhatte joei, uvakulaM joemANe putvabhavayA joei, kulovakulaM joemANe sayabhisayA Nakkhatte joei, poTuvaiNaM puggimaM kulaM vA joei jAva kulovakulaM vA joei kuleNa vA juttA jAva kulovakuleNa vA juttA poTuvai puNNamAsI jutta tti vattavvayaM siyaa| assoiNyaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei No labbhai kulovakulaM kulaM joemANe astiNI Nakkhatte joei uva kulaM joemANe revaI Nakhatte joei assoiNNaM puSiNamaM kulaM vA joei ulakulaM vA joei kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA astoI puSiNamA juttatti vattavyaM siyaa| kattiiNNaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM3 pucchA, goyamA ! kulaM vA joei ukkulaM vA joei No kulovakulaM joei, kulaM joemANe kattiyA Nakkhatte joei, uvakulaM joemANebharaNI kattiipaNaM jAva vattavyaM siyaa| maggasiriNaM bhaMte | puSiNamaM kiM kulaM taM ceva do joei no bhavai kulovakulaM, kulaMjoemANe maggasiraNakhatte joei ubakulaM jogamANe rohiNI Nakkhatte joei maggasiriNaM purNiNamaM jAva vattavvaM siyA iti / evaM sesiyAo vi jAva AsAdi / posiM
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 367 jeTA mUliM ca kulaM vA joei uvakulaM vA joei kulovakulaM vA joei, sesiyANaM kulaM vA uvakulaM vA kulovakulaM Na bhaNNai // sAviTripaNaM bhaMte ! amAvAsaM kati NakkhattA joeMti ? goyamA! do NakkhattA joeMti taM jahA-assesA ya mahAya / poTuvaiNNaM bhaMte ! amAvAsaM kai NakkhattA joeMti ? goyamA ! do puThavAphagguNI uttarAphagguNI y| assoiNNaM bhaMte ! do hatthe cittAya, kattiiNNaM do sAI visAhAya, maggasiriNaM tiNi aNurAhA jeTro mUloya, posiSNaM do putvAsADhA uttarAsADhA, mAhiNaNaM tiNi abhiI savaNo dhaNiTrA, phagguNiM tiNi sayabhisayA putvabhavayA usarabhaddavayA ya, cetipaNaM do revaI assiNI ya kai vaisAhi. paNaM do bharaNI kattiyA ya jeTrA mUliNNaM rohiNI maggasire ca AsADhipaNaM ca tipiNa adA puNavasU puslI ti| sAviThiNNaM bhaMte! amAvAsaM kiM kulaM joei uvakulaM joei kulovakulaM joei. goyamA! kulaM vA joei uvakulaM vA joei no labbhai kulovakulaM, kulaM joemANe mahANakkhatte joei uvakulaM joemANe assesA Nakkhatte jopai, sAviTThiNaM amAvAsaM vA kulaM joei uvakulaM vA joei, kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA sAviTThI amAvAsA jutta ti vattavvaM siyaa| poTThavaINNaM bhaMte ! amAvAsaM taM caiva do joei kulaM vA joei uvakulaM vA joei, kulaM joemANe uttarAphagguNI, Nakkhatte joei, uvakulaM joemANe pubbAphagguNI, poTavaiNNaM amAvAsaM jAva vattavvaM siyaa| maggasiriNaM taM ceva kulaM mUle Nakkhatte joei uvakulaM jeTTA Nakkhatte joei kulovakulaM aNurAhA jAva jutta tti vattavvaM siyaa| evaM mAhoe phagguNIe AsADhIe kulaM vA uvakulaM vA kulovakulaM vA avasesiyANaM kulaM vA uvakulaM vA joei / jayANaM bhaMte ! sAviTThI puNimA bhavai, tayANaM mAhI amAvAsA bhavai / jayANa bhaMte ! mAhI puNimA bhavai, tayANaM sAviTTI amAvAsA bhavai ? haMtA goyamA ! jayANaM sAviTThI taM ceva vattavyaM / jayANaM bhaMte : poTanA puSiNamA bhavaI
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 jambUdvIpatisUtre tayANaM phagguNI amAvAsA bhavai jayAgaM phaggugI puSiNamA bhavai tayANaM poTUvaI amAvAsA bhavai ? haMtA goyamA ! taM cetra / evaM eeNaM abhilAvegaM imAo puNNimAo amAvAsAo vAo assiNI purNimA cetI amAvAsA kattigI puNNimA vaisAhI amAvAsA maggasirI jeTThA mUlI amAvAsA polI puNNimA AsADhI amAvAsA // sU0 25|| chAyA -kati khalu bhadanta ! kulAni kati upakulAni kati kuLopakulAni prajJaptAni ? gautama ! dvAdaza kulAni, dvAdaza upakulAni catvAri kuLopakulAni prajJaptAni / dvAdazakulAni tadyathA - dhaniSThA kulas 1, uttara madrapadAkulam 2, azvinIkum 3, kRttikA kulam 4, mRgaziraH kulam 5, puNyaH kulam, maghAkutram 7, uttaraphalgunIkulam 8, citrAkulam 9, vizAkhAkuLam 10, mUlaH 11, uttarApADhAkulam 12 | mAmAnAM pariNAyAni bhavanti kulAni, upakuLAni tu astanAni bhavanti / punaH kulopakuLAni abhijit zatabhiSaR, ArdrA anurAvA 1, dvAdazopaku ThAni tadyathA - zravaNa upakulam 1 pUrva bhadrapadopakulam 2, revatI upakulam 3, bharaNIupakutram 4, rohiNI upakulam 5, punarvasu upakulam 6, azleSA upakulam 2, pUrvalAnI uku 8, hastra upakuLam 1, svAtI upakun 10 jyeSThA upakulam 11, pUrvASADhA nakulam 12, calAra kulopaku hAni tadyathA-abhijit kulopakulam 1, kuku 2, mAkulokulam 3, anurAdhA kulokulam 4, kati khala bhadanna ! pUrNimAH kati khalu bhadanta ! amAvAsyAH prajJaptAH ? gautana ! dvAdaza pUrNimAH dvAdazaH zramAvAsyAH prajJatAH tadyathA zrAviSTo 1, praupadI 2, AzvayujI 3, kArtikI 4, mArga vIpa 2, pauSI mAghI phAlgunI caitrI vaizAkhI jyeSThA mUlI ApADhI / zrAviSTIM khala bhadanta ! paurNamAmI RSi nakSatrANi yogaM yojayanti, gautama ! trINi nakSatrANi yogaM yojayanti tadyathA - prabhijit zravaNo dhaniSThA / proSThapadIM khalu bhadanta ! purNimA kati nakSa trANi yogaM yojayanti ? gautama ! trINi nakSatrANi yogaM yojayanti tadyathA - zatabhiSak pUrvabhadra rhaa| uttara bhadrapadA | Azvina khalu bhadanta ! pUrNimAM kaThi nakSatrANi yogaM yojayanti ? gautama ! dve yonayataH tadyathA - revatI azvinI ca / kArtikIM khalu bhadanta ! pUrNimA dve bharaNo kRttikA ca / mArgazIpa dve rohiNIM mRgaziratha / paupa trINi ArdrA punarvasU puSyaH mAcIM khalu dve ailevA mayA ca / phAlgunIM khalu dve pUrvA phAlguno cottarA phAlgunI ca / caitrI khalu dve hastazcitrA ca, vaizAkhIM khalu dve svAtI vizAkhA ca, jyeSThAM mULIM khalu trINi anurAdhA jyeSThA mUlaH / bhAvaDhIM khalu dve pUrvASADhA uttarApADhA / zrAviSThIM khalu bhadanta ! pUrNimA kiM kulaM (yunakti) yojayati upakulaM yojayati kulopakulaM yojayati ? gautama !
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNama kulaM vA yojayati, upakulaM vA yojayati, kulopakulaM vA yojayati, kulaM yuJjan dhaniSThA nakSatra yunakti, upakulaM yuJjan zravaNa nakSatraM yunakti, kulopakulaM yuJjan abhijinnakSatraM yunakti, zrAviSThI purNimAM khalu kulaM vA yunakti, yAvat kulopakulaM yunakti, kulena vA yuktA upakulena vA yuktA kulopakulena vA yuktA zrASiSThI pUrNimA yukteti vaktavyaM syAt / prauSThapadI khalu bhadanta ! pUrNizaM ki kulaM yunakti 3 pRcchA' gautama ! kulaM vA upakulaM vA kulopakulaM vA yunani, kulaM yuJjad uttaramAdrapadA nakSatraM yunakti upakulaM yuJjat pUrvabhAdrapada nakSatraM yunakti, kulopakulaM yuJjat zatabhipayanakSatraM yunakti, prauSTapadI khalu pUrNimAM kulaM vA yunakti, yAvat kulopakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA yAvat kulopakulena vA yuktA prauSThapadI pUrNimAsI yukteti vaktavyaM syAt / AzvinI khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti no lamate kulopakulam kulaM yuJjan azinI nakSatra yunakti upakulaM yuJjat revatI nakSatraM yunakti, AzvayunI pUrNimA kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunarita, kulena vA yuktA upakulena vA yuktA AzayujIpUrNimA yukteti vaktavyaM syAt / kArtikI khalu bhavanta ! pUrNimAM kiM kulaM 3 pRcchA, gautama ! kulaM vA yunakti, upakulaM yA yunakti no kulorakulaM yunakti kulaM yuJjat kRttikAnakSatraM yunakti, upakulaM yuJjana bharaNI kArtikI. khalu yAbad vaktavyaM syAt, mArgazIpa khalu bhadanta ! pUrNimA yAvad vaktavya syAt / evaM zepikA api yAvadAvADhIm pauSI jyeSThA mUlI ca kulaM vA yunakti kulopakulaM vA, zeSikANAM kulaM vA upakucha vA kulo kulaMga bhaNyate / zrAviSThI khala bhadanta ! amAvAsyAM kati nakSANi yuvanti ? gautama ! dve nakSatre yuktaH tabamA-azlepA ca maghA ca / poSThapadI khalu bhadanta ! amAvAsyA kati nakSatrANi yuJjanti ? gautama ! dve pUrvA phAlgunI uttarA phAlgunI ca / AzayunI khalu bhadanta ! dve hastazcitrA ca, kArtikI khalu dve svAmI vizAkhA ca, mArgazIrSI khalu trINi anurAdhAjyeSThA mUlazca poSThI khalla dve pUrvA pADhA uttarApADhA ca, mAdhI khalu trINi abhijit zravaNo dhaniSThA ca, phAlgunI khala trINi zatabhiSA pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA, caitrI khalu dve revatI azvinI ca, vaizAkhI khalla dve bharaNI kRttikA ca, jyeSThAmulI khalu dve rohiNI mRgazirazca, ApADhI khalu trINi ArdrA punarvasu puSyaH / zrAviSThI khalu bhadanta ! amAvAsyAM kiM kulaM yunakti, upakulaM yunaktikulopakulaM yunakti ? gautama ! kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti, no labhate kulopakulam kulaM yuJjat mapAnakSatraM yunakti, upakulaM vA yuJjat azleSA nakSatraM yunakti zrAviSThiM khallu amAvAsyA kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti, kuThena vA yukkA upakulena vA yuktA zrAviSThI amAvAsyA yuktati vaktavyaM syAt / proSThapadI khalu bhadanta ! amAvAsyAM tadeva dve yuktaH upakulaM vA yuktaH kulaM yuJjat uttarAphAlgunI nakSatraM yunakti, upakulaM yuJjat uttarAphAlgunI nakSatraM yunakti prauSTapadI khallu amAvAzyAM yAvadvaktavyaM syAt / mArgazIpI khalu tadeva, kulaM mUlaM nakSatraM punakti, upakulaM yuJjata jyeSThA nakSatraM yunakti, kulopalaM yuJjat ajhurAdhA yAvat 57
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAli yukteti vaktavyaM syAt / evaM mAdhyAH phAlgunyA ApADhayAH kulaM vA upakulaM vA kulopakulaM cA, avazepikANAM kulaMbA upakulaM vA yunakti / yadA khalu bhavanta ! zrAviSThI purNimA bhavati, tadA khalu zrAviSThI amAvAsyA bhavati ? hanta gautama ! yadA khalu zrAviSThI tadeva vaktavyam, yadA khallu pauSThapadI pUrNimA bhavati tadA khalu phAlgunI amAvAsyA bhavati ? yadA khalaM phAlgunI pUrNimA bhavati tadA khalu prauSThapadI amAvAsyA bhavati, hanta gautama ! tadeva / evametenAmilApena imAH pUrNimA amAvAsyA netavyAH, AzvinI pUrNimA caitrI amAvAsyA kArtikI pUrNimA vaizAkhI amAnAsyA mArgazIpI pUrNimA jyeSThA mUlI amAvAsyA popI pUrNimA ApADhI amAvAsyA // sU0 25 // ___TIkA-'kaiNaM bhaMte ! kulA' kati khalu bhadanta ! kulAni arthAt kulasaMkhyakAni nakSaANi kathitAni tathA-'kaiuvakulA' kati-kriyatsaMkhyakAni upakulAni-upakulasaMjJakAni nakSatrANi tathA-'kaikulobakulA panattA' kati-kiyatsaMkhyakAni kulopakulAni-kulopakula saMjJakAni nakSatrANi prajJaptAni kathitAnIti kulopakula saMjJakanakSatraviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'vArasakulA vArasauvakulA cattAri kulovakulA pannattA' dvAdazakulAni arthAt aSTAviMzati nakSatreSu madhye dvAdazasaMkhyakAni nakSatrANi kulasaMjJakAni bhavanti tathA-dvAdazopakulAni arthAt aSTAviMzati nakSatrANAM madhye dvAdazanakSatrANi upakulasaMjJakAni bhavanti tathA catvAri kulopakulAni, aSTAniMzati nakSatreSu madhye catvAri nakSatrANi kulopakulasaMjJakAni prajJaptAni-kathitAnIti bhagavata uttaramiti / tatra ___ nakSatroM kA kula dvAra kathana 'kaiNaM bhaMte ! kulA, kaha uvakulA' TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! kula saMjJaka nakSatra kitane kahe gaye haiM ? 'kaI upakulA' upakula saMjJaka nakSatra kitane kahe gaye haiM ? aura 'kaI kulovakulA' kitane nakSatra kulopakula saMjJaka kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! vArasakulA, vArasa ucakulAcatAri kulovakulA' gautama! ina 28 nakSatroM meM se 12 nakSatra kula saMjJaka haiM, 12 nakSatra upakula saMjJaka haiM aura 4 nakSatra kulopakula saMjJaka haiN| 'taM jahA' jo kulasaMjJaka nakSatra haiM ve 12 nakSatra nakSanA kuLadvAranuM kathana 'kaiNaM bhaMte ! kulA kai ubakulA ityAdi / TIkAtha-gautamasvAmIe prabhune Ama pUchayuM chehe bhadata ! kula saMjJaka nakSatra keTalA vAmAM mA0yA cha ? 'kai uvakulA' 64sa sajJa4 nakSatra mA 4uvAmAM mAvyA cha / bhane 'kaI kalovakulA' tai nakSatra sAsa sasa vAmAM maa0|| cha ? mAnA sAmamA prabhu 43 che. 'goyamA ! vArasakulA, vArasa uvakulA cattAri kulovakulA' gautama! A aThayAvIsa nakSatromAMthI 12 nakSatra kula saMjJaka che, 12 nakSatra upakula saMjJaka che ane 4 nakSatra sulekula ja laDha che "haM jA" je kula saMjJaka nakSatra che te 12 nakSa#
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 376 kAni nakSatrANi kulasaMjJakAni iti darzayitumAha-'bArasa' ityAdi, 'vArasakulA' dvAdazasaMkhyakAni nakSatrANi kulasaMjJakAni bhavantItyarthaH, tatra kAni nakSatrANi yAni kulasaMjJakAni bhavanti tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'dhaNihAsalaM 1 dhaniSThAkulam-dhaniSThAnAmakaM nakSatraM kulasaMjJakaM bhavati 1, tathA-'uttarabhadavayAkulaM 2' uttarabhadrapadA kulam-uttarabhadrapadA nakSatramapi kulasaMjJakamevetyarthaH 2 / 'assiNI kulaM 3' azvinIkulam, azvinImakSatramapi kulasaMjJakaM bhavatIti 3 / 'kattiyAkulaM 4' kRttika kulam, kRttimAnakSatramapi kulasaMjJakameva bhavatIti 4 / migasirakulaM 5' mRgaziraH kulam mRgaziro nakSatramapi kulasaMjJakameva 5 / 'pussokulaM' puSyaH kulam puSyanAmakanakSatramapi kulasaMjJakaM bhavati 6 / 'mahAkulaM' maghAkulam, maghAnAmakanakSatramapi kula saMjJakameva bhavatIti 7 / 'uttaraphagguNIkulaM 8' uttaraphalgunIkulam uttaraphalgunInakSatramapi kulasaMjJakameva bhavati 8 / 'cittAkulaM 9' citrAkulam citrAnAmaka nakSatramapi kula saMjJakaM bhavatIdi 9 / 'visAhAkulaM 10 vizAkhAnakSatramapi kula saMjJakaM bhavati 10, 'mUlokulaM 11 mUlakulam mUlanakSatrApi kulasaMjJakaM bhavati, 11, 'uttarAsADhA kulaM' uttarASADhAkulam-uttarApADhA nakSatramapi kulasaMjJakaM bhavatIti tadetAni dhaniSThottarabhadrapadA azvinI kRttikA mRgaziraH puSya maghottaraphalgunI citrA vizAkhA mUlottarASADhA nakSatrANi aSTAviMzati nakSatramadhyAt kula saMjJakAni bhavantIti / / atha kulaM kulopakulAdi nakSatrANAmarthamAha-'gAsANa' ityAdi, 'mAsANaM pariNAmA hoti kulA' mAsAnAM zrAvaNAdInAM pariNAmAni-parisamApakAni bhavanti kulAni isa prakAra ke nAma vAle haiM-8 dhaNihA kulaM' dhaniSThA nakSatra kula saMjJaka hai 'uttara bhaddavayA kulaM' uttara bhAdrapadA nakSatra kula saMjJaka hai "asmiNI kulaM' azvinI nakSatra kula saMjJaka hai / 'kattithA kulaM' kRttikA nakSatra kula saMjJaka hai 'migasira kula' mRgazirA nakSatra kulasaMjJaka hai 'puslo kulaM' puSya nakSatra kula saMjJaka hai 'mahAkulaM' maghA nakSatra kula saMjJaka haiM 'uttara pharaguNI kulaM' uttarA phAlgunI nakSatra kula saMjJaka hai 'cittA kulaM' citrA nakSatra kula saMjJaka hai 'visAhA kulaM' vizAkhA nakSatra kula saMjJaka hai 'mUlo kulaM' khUla nakSatra kula saMjJaka hai 'uttarAsADhA kulaM' uttarASADhA nakSatra kula saMjJaka hai' isa prakAra se ye 12 nakSatra kula saMjJaka prakaTa mAnAmA -'dhaNidrA kulaM' pani nakSatra pusa cha 'uttarabhaddavayA kulaM uttaramA yaha nakSatra jJa cha 'assiNIkulaM' 2mA dhanI nakSatrA sajJa che 'katiyA kulaM' vRtti nakSatra saMjJaH cha 'migasira kulaM' bhRgazirA nakSatra 43 sajJa4 cha 'pusso kulaM' 105 nakSatra ga sa cha 'mahAkulaM' bhaghA nakSatra huda saMjJa4 cha 'uttaraphagguNI kulaM' uttarAnA nakSatra sajJa4 cha 'cittA kulaM' citrA nakSatra mukha saca che. "visAhA kulaM'vizAmA nakSatra sa sa che 'mUlo kulaM' bhUla nakSatra udAsajJa cha. 'uttarAsADhA kulaM' uttarASADhA nakSatra kula saMjJaka che. A rIte A bAra nakSatra kula saMjJaka prakaTa karavAmAM AvyA che.
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprazaptisUtra yAni nakSatrANi mAsaparisamApakAni tAninakSatrANi kulasaMjJakAni bhavanti, ayaM bhASa:-atra khalu yainakSatrai prAyo mAsAnAM parisamAptayo bhavanti tathA mAsasAnAmAni ca yAni nakSatrANi tAni nakSatrANi kuhAni iti prasiddhAni, tadyathA-zrAviSThaH 'zrAvaNa) mAsaH prAyaH dhaniSThaparaparyAyA zrAviSThayA parisamApti mupaiti, bhAdrapadamAsa uttarabhadrapadA nakSatrega parisamApti mupaiti, azvayuk azcinyA parisamApti gupaiti / zrAviSThAdIni nakSatrANi prAyo mAsaparisamApakAni mAsasadRzanAmAni ca, prAyo grahaNAn upakulAdibhirapi nakSatra mAsasya parisamApti bhavatIti sUcitam 'uvAlAu heTimagA' upakulAni tu agastanAni, kulAnAM kulasaMjJakAnAM nakSatrANA madhastanAni nakSatrANi zravaNAdani upakulAni bhavanti kulAnAM samIpamupakulam tatra vartante yAni nakSatrANi tAni upacArAdupakulAni iti vyutpatteH, 'hoti puNa kiye gaye haiM 'mAsANaM pariNAmA hotikulA' ye kula saMjJaka nakSatra zrAvaNAdi mAsoM ke parisamApaka hote haiM-tAtparya yaha hai ki jo nakSatra bhAsoM ke parisamApaka hote hai ve nakSatra kulasaMjJaka kahe gaye haiM jina nakSatroM dvArA prAyaH mAsoM kI parisamApti hotI hai tathA jo nakSatra mAsoM ke jaise nAmayAle hote haiM ve nakSatra kula saMjJaka hai jaise-zrAviSThA-zrAvaNamAsa prAyaH dhaniSThA jisakA dUsarA nAma hai aise zrAviSThA nakSatra se parisamAsa hotA hai bhAdrapadabhAsa uttara bhAdrapadA nakSatra se parisamApta hotA hai azvayuka mAla azvinI nakSatra se parisamApta hotA hai prAyaH mgasa ke parisamApaka ye AviSThA Adi nakSatra mAsa ke sadRza nAma vAle haiM yahAM prAyaH zabda jo kahA gayA hai-usase yaha samajhAyA gayA hai ki upakulAdi saMjJaka jo nakSatra haiM unake dvArA bhI mAla ko parisamApti hotI hai 'uvakulAu hehimagga' upakula saMjJaka the nakSatra haiM jo nakSatra kula saMjJaka nakSatroM ke pAsa hote haiM-ve nakSatra upacAra se upakula saMjJaka haiM aura ve zravaNa Adi nakSatra 'mAsANaM pariNAmA hoti kulA' mA nakSatra zrAvaNAdi bhAsonA pasabhA54 DAya che. tAtparya e che ke je nakSatra mAsonA parisamApaka hoya che te nakSatra kula saMjJaka kahevAya che, je nakSatra dvArA sAdhAraNa rIte mAsanI parisamApti thAya che tathA je nakSatra mAsanA nAma jevA hoya che te nakSatra kulasaMjJaka che jevA ke-zrAviThA-zrAvaNamAsa lagabhaga dhaniSThA jenuM bIjuM nAma che evA zrAviSThA nakSatrathI parisamApta thAya che. bhAdrapadanAma uttarAbhAdrapadA nakSatrathI parisamApta thAya che azvayuphakhAsa azvinI nakSatrathI parisamApta thAya che. lagabhaga mAsanA parisamApaka A zrAviSThA Adi nakSatra mAsanA jevAM nAmavALA che. ahIM "prAyaH zabdane je ullekha karavAmAM AvyA che tenAthI evuM samajAvavAmAM AvyuM che ke upakulAdi saMjJaka je nakSatra che temanI dvArA paNa mAsanI parisamAti yAya cha-'uvakulAu hodvimagga' 55 sajJa mA nakSatra cha-re nakSatra mukha saMzaka nakSatranI pAse hoya che-te nakSatra upacArathI upakula saMjJaka che ane A zravaNa
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 373 kulokulI' yAni nakSatrANi upakulasaMjJakanakSatrANA madhastanAni ta ni kulopakulAni nakSatrANi, tAni 'abhijisaya adda aNurAhA' abhijit zatabhiSak AdrI anurAdheti 1 // samprati-upakula saMjJakanakSatranAmagrAhaM darzayitumAha-'vArasa upakulA' iti, 'vArasa uvakulA' dvAdazopakulAni dvAdazasaMkhyaka nakSatrANi upakulasaMjJakAni bhavanti, tAnyeva dvAdazanakSatrANi darzayitumAha-'taM jahA' itpAdi, 'taM jahA' tadyathA-'savaNo ubakulaM' zravaNa upakulam zravaNanakSatra mupakulasaMjJakaM bhavati, 'punyamadavayA upakulaM' pUrvabhadrapadA upakulam, 'revaI uvakulaM' revatI upakulaM revatInAmakaM nakSatrApakulasaMjJakaM bhavati, 'bharaNI upakulaM' bharaNI upakulam, bharaNInAmakaM nakSatramupakula saMjJaH bhavati 'rohiNI uvakulaM' rohiNI upakulaM rohiNI nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, 'puNaba uvakuThaM' punarvaSTha upakulam punarvasunakSatragupakulasaMjJakaM bhavati, 'assesA upakulaM' azlepAnakSatramupakulasaMjJakaM bhavati 'puSa phagguNI upakulaM' pUrvaphalgunI nakSatram upakulasaMjJakaM bhavati, 'ittho uva kulaM' hasta upakulaM' hasvanAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM haiM 'hotipuNa kulovakulA' jo nakSatra upakula saMjJaka nakSatroM ke nIce rahate haiM ve kulopakula saMjJaka nakSatra haiM aise ve 'abhiI sayabhisaga adda aNurAhA' abhijit zatabhiSak ArdrA aura anurAdhA ye nakSatra haiN| ___ aba sUtrakAra svayaM upakula saMjJaka nakSatroM ka nAma nirdeza karate haiM-'savaNo ucakulaM, putvabhavayA upakulaM' zravaNanakSatra upakulasaMjJaka nakSatra hai 'puvva bhaddaghayA upakulaM' pUrva bhAdrapadA nakSatra upakulasaMjJaka nakSatra hai 'revaI upakulaM revatI nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai "bharaNI upakulaM' bharaNI nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai'rohiNI upakulaM' rohiNI nakSatra upakula saMjJakanakSatra hai 'puNadalu upakulaM' punarvasu nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'assesA upakulaM' azleSA nakSatra upakulasaMjJaka nakSatra hai 'puSaphAgunI ubakula' pUrvAphAlgunI upakulasaMjJaka nakSatra hai| hattho upakulaM' hasta nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'sAI upakulaM' svAti nakSatra upakula Adi nakSatra cha 'hoti puNa kulovakulA' re nakSatra 543 sa nAnI nAye rahecha tamA 5 4 nkss| che. mAvA te 'abhiI sayabhisaga aha aNurAhA' mAMet, zatabhiSa, Adra ane anurAdhA A nakSatra che. Dave sUtra 255 85 sajJa nakSatrAnA nAbhanA niza 4re che-'savaNo upakulaM zravaNa nakSatra 5 saya nakSatra cha. 'puvvabhadavayA upakulaM' pUrva mAdrapa! nakSatra upasa / nakSatra cha. 'revaI uvakulaM' revatI nakSatra 3543 saya nakSatra cha. 'bharaNI uvakulaM' saraNI nakSatra 548 sa nakSatra che. 'rohiNI ubakulaM' hi nakSatra upasa sajJa: nakSatra che. 'puNavvasu uvakulaM' punasu nakSatra 543 saMjJa4 nakSatra che. 'assesA uvakulaM' se nakSatra 58 4 nakSatra che. 'puvvaphagguNI uvakulaM' pUrvA gunI nakSatra 5 sa nakSa cha. 'hatyo uvakulaM' ta nakSatra 7543 4 nakSatra
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 ... ... .... .... . . .. jammUdvIpapratiko bhavati, 'sAI uvakulaM' svAtInAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati 'jehA upakulaM' jyeSThAnAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, 'puvvAsADhA upakulaM' pUrvApADhAnAmakaM nakSatramupakulasaMjJakaM bhavati, tadetAni zravaNa pUrvabhadrapadA revatI bharaNI rohiNI punarvasU azlepA pUrvaphalgunI hasta svAtI jyeSThA pUrvASADhA nakSatrANi dvAdazasaMkhyakAni upakulasaMjJakAni samAkhyAtAnIti // saMprati kulopakulasaMjJAnakSatrANi nAmagrAhaM darzayitumAha-'cattAri' ityAdi, 'cattAri kulovakulA' catvAri-catu:-saMkhyakAni nakSatrANi kulopakulAni-kulopakulasaMjJakAni bhavanti / tAnyeva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'abhiI kulovakulA' abhijinakSatraM kulopakulam-kulopakula saMjJakaM bhavati 'sayabhisayA kulovakulA' zatabhiSA nakSatraM kulopakulaM kulopakulasaMjJakaM bhavati 'adA kulocakulA' ArTAnakSatraM kulopakulam-kulopakuLasaMjJakaM bhavati / ___ atha eteSAM nakSatrANAM kulAdi saMjJAkaraNe kiM prayojanamiti ceta-atrocyate-phalitazAstreSu kulAdisaMjJayAH prayojanadarzanAt tathAhi "pUrveSu jAtA dAtAraH saMgrAme sthAyinAM jyH| anyeSu anya sevA yAyinAM ca sadA jayaH 1" ityAdi / saMjJaka nakSatra hai jeTho upakulaM' jyeSThA nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai 'puvvAsAdA upakulaM' pUrvASADhA nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai isa taraha zravaNa se lekara pUrvA pADhA taka ke ye saba nakSatra upakula saMjJaka nakSatra hai kulopakula saMjJaka nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM-'cattArI kulovakulA' kulopakula saMjJaka nakSatra cAra haiM aisA pahile prakaTa kiyA gayA hai-'taM jahA' so unake nAma isa prakAra se haiM 'abhiI kulocakulA' abhijit nakSatra kulopakulasaMjJaka nakSatra hai 'sayabhisayA kuloghakulA' zatabhiSak nakSatra kulopakula saMjJaka nakSatra hai 'adA kulovakulA' ArdrA nakSatra kulopakula saMjJaka nakSatra hai 'aNurAhA kulocakulA' anurAdhA nakSatra kulopakula saMjJaka hai __ ava sUtrakAra isa bAta ko prakaTa karate haiM ki ina nakSatroM kI jo kula upacha. 'jehA upakulaM' ye nakSatra 543 sa nakSatra che. 'puvAsADhA uvakulaM' pUrvASADhA nakSatra upakula saMjJaka nakSatra che. A rIte zravaNathI laIne pUrvASADhA sudhInA A badhAM nakSatra para saMjJa: nakSatra che. sAsa sajJa4 nakSatrAno nAma mA prabhArI cha-'cattAri kulovakulA' 55 nakSatra yAra cha me mA 548 42vAmI mAvyuThe-'taM jahA' tamanA nAma mA pramANe che-'amiIkulovakulA' samiti nakSatra sopa sajJa4 nakSatra cha. 'sayabhisayA kulovakulA' zatabhiSA nakSatra Apasa sajJa4 nakSatra cha 'adA kulovakulA' mA nakSatra 548 sa nakSatra cha. 'aNurAhA kulovakulaM' bhanurAdhA nakSatra para suka che. have sUtrakAra e kathana prakaTa kare che ke A nakSatranI je kula upakula Adi
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 375 samprati-pUrNimA'mAvasyA dvAraM darzayitumAha-'kaiNaM bhaMte, ityAdi, 'kaiNaM bhaMte ! puNimAo kaiamAvassAbho panattAo' katikiyatsaMjJakAH khalu bhadanta / pUrNimAstathA kati-kiyatsaMjJakA amAvAsyAH prajJaptA:-krathitAH, tatra pUrNimA, parisphuTa paridRzyamAna SoDaza kalAviziSTa candropetakAlavizeSarUpA jyoti zAstraprasiddhA, pUrNena paripUrNena candreNa nivRttA tithiH pUrNimA iti vyutpatteH, tathA-amAvAsyA ekakAlAvacchedena ekasmin nakSatre candrapraryAvasthAnAdhArakAlavizeSarUpA amAsaha candrAkauM vasato'syAmiti amAvAsyA, iya. meva kUhUprabhRti zabdenApi vyavahiyate iti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' kula Adi rUpa se saMjJA karane meM AI hai usakA kyA prayojana hai ? to isake lie kahA gayA hai-ki phalita zAstroM meM kulAdi saMjJA kA prayojana-'pUrveSu jAtA dAtAraH saMgrAme sthAyinAM jayaH, anyeSu anya sevArtA yAyinAM ca sadA jayA' ityAdi rUpa se dekhA jAtA hai| pUrNimA amAvAsyA dvAra'kaiNaM bhaMte ! puNimAo, kai amAvassAo.' he bhadanta ! pUrNimA aura amAvAsyA kitanI kahI gaI hai ? parisphuTa rUpa se paridRzyamAna solahakalAoM viziSTa candra se yukta jo kAlavizeSa rUpa hai vaha jyotiH zAstraprasiddha pUrNimA hai paripUrNa candra se niSpanna huI tithiko hI pUrNimA kahA-gayA hai tathA amA. vAsyA ke sAtha 2 eka hI nakSatra para candra aura sUrya jisa tithi meM rahate haiM usa tithi kA nAma amAvAsyA hai yaha amAvAsyA tithi sUrya aura candramA ina donoM ke eka hI sAtha rahane kA kAla vizeSa rUpa kahI gaI hai 'amAsaha caute maryA. candramasau yasyAM sA amAvAsyA' aisI hI isakI vyutpatti hai yaha amAvAsyA rUpathI saMjJA karavAmAM AvI che tenuM zuM prajana che? AnA javAbamAM kahevAmAM AvyuM cha-sita zAstrIbhai gel sajJAnu prayAna-'pUrvepu jAtA dAtAraH saMgrAme sthApinAM jayaH, anyeSu anya sevA yAyinAM ca sadA jaya' vagaire 35thI napAmA mAve che. pUNimA amAvAsyAdvAra'kai Na bhaMte ! puNNimAo kai amAvassAo' mahanta ! pUNimA bhane mAyA keTalI kahevAmAM AvI che parikTa rUpathI paridazyamAna seLa kaLAethI viziSTa candrathI yukta je kAla vizeSa rUpa che te jyotizAstra prasiddha pUrNimA che. paripUrNa candrathI niSpanna thayelI tithine ja pUrNimA kahevAmAM AvI che tathA amAvAsyAnI sAthe sAthe eka ja nakSatra para candra ane sUrya je tithimAM rahe che te tithinuM nAma amAvAsyA che. A amAvAsyA tithi sUrya ane candramAMe baMnene ekI sAthe ja rahevAnA kAla vizeSa 35 43pAmA mApI che. 'amA saha vartate sUryAcandramasauyasyAM sA amAvAsyA' vIranA vyutpatti che. A amAvAyA hU Adi paryAyavAcI zabdo dvArA paNa abhihita thayela
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprahasile he gautama ! 'vArasa puNNimAbho vArasa amAvastA pamanAbho' dvAdaza-dvAdazasaMjJakAH pUrNimA stathA dvAdazasaMkhyakA evAmAvAsyAH prajJaptA: kayitA:, tAneva dvAdazabhedAna darzayitu. mAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'sAviTThI' zrAviSThI zrAvaNamAsamAvinI, tatra zraviSThA dhaniSThA tasyAM bhavA yA sA zrAniSThI pUrNipA amAvAsyA ca 'pohabaI praupThapadI, tatra prauSTapadA uttarabhadrapadA tasyAM bhavA pauSThapadI bhAdrapadamAsa bhAvinI 'asoI AzvayujI tatra azvayuk azvinI tasyAM bhavA AzvayujI AzvineyamAsa bhAvinI, 'kattigI 4' kArtikI kRttikAyAM bhavA kArtikI kAttikamAsa bhAvinI, 'saggasirI 5' mArgazIrSI mRgazIrSanakSatra bhavA 'posI 5' popI-puSyanakSatre bhayA popI 'mAhI 6 mAghI maghAyAM bhavA mAghI 'phagguNI' kuhU Adi paryAya vAcI zabdoM dvArA bhI abhihita huI hai tathA ca aba prakRta 'prazna kA uttara dete hue prabhu kahate haiM-'goyamA pArasa puSiNamAo vArasa amA. vAsAo' he gautama ! 12 pUrNimAeM aura 12 hI amAvAsyAeM kahI gaI haiN| 'taM jahA' ve una donoM ke 12 prakAra ye haiM-'sAciTThI' AviSThI-zrAvaNamAsa 'bhAvinI-aviSThA dhaniSThA meM jo hotI hai aisI pUrNimA aura amAvAsyA ko zrAviSThI-zrAvaNamAsamAvinI kahA gayA hai 'pohabaI' bhAdrapada mAsa bhAvinI proSTapadA nAma uttara bhAdrapada nakSatra kA hai isa nakSatra meM jo pUrNimA aura * amAvAsyA hotI hai vaha prauSThapadI-bhAdrapada mAsabhAvinI pUrNimA evaM amA. vAsyA 'AsoI AzvineyamAsa kI jo pUrNimA aura amAvAsyA hai vaha Azva. 'yujI pUrNimA aura amAvAsyA hai 'kattigo' kRttikA nakSatra meM jo pUrNimA aura - amAvAsyA hotI hai vaha kArtika mAsa bhAvinI pUrNimA aura amAvAsyA hai 'maggasirI' mRgazIrSa nakSatra meM jo pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai vaha mArgazIrSI pUrNimA aura amAvAsthA hai 'posI' puSya nakSatra meM hone vAlI pUrNimA cha tayA 2 3 prakRta prazna uttara bhApatA 43 prabhu hai-'goyamA! vArasa puNNimAo vArasa banAvatA he gautama! 12 pUrNimAo ane 12 amAvAsyAo kahevAmAM mAvata cha. 'taM jahA' te mAnanA 12 12 2 // prabhArI cha-'sAvidvI' vi04-zrAvA. mAsa bhAvinI-viThA-dhaniSThAmAM je heya thAya che evI pUrNimA ane amAvAsyAne zrAvihI-zrAvaNamAsa bhAvinI 4vAmA bhASI cha. 'pAvaI' mAdrapAmAsa laaviliinottpadA nAma uttarabhAdrapada nakSatranuM che. A nakSatramAM je pUrNimA ane amAvAsyA Ave che te prauSThapadI bhAdrapadamAsa bhAvinI pUrNimA ane amAvAsyA che "jANo AzvineyamAsanI je pUrNimA ane amAvAsyA che te AzvayujI pUrNimA ane amAvAsyA che. 'kattigI' iti nakSatramA re mA bhane amAvAsyA mAve ke tatibhAsa mAlinI pUNimA 2 sabhAmAzyA mA che 'maggasirI' bhU nakSA 2 pUrNimA bhane = amAvAsyA Ave che te mArgazIrSa pUrNimA ane amAvAsyA che, "jovI' puSya nakSatramAM
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 377 7 phalgunI nakSatre bhanA phAlAnI pUrNimA 'cettI 8' caitrI citrAyAM bhavA caitrI 'vaisAhI' 9 vaizAkhI vizAkhAyAM bhavA vaizAkhI 'jeThAmUlI' 10 jyeSThAmUlI jyeSThAyAM mUle ca bhavA jeSThA 11 mUlI 12 'AsADhI ApADhI iti / yadyapi praznapatre pUrNimA'mAvAsyo bhedena nirdezaH kRtaH uttaramane yad bhedena dvayo nirdeza stad dvayo nImaikyadarzanArtham senAmAvAsyA api zrAviSThI prauSThapadI azvayujI ityAdibhiH vyapadeSTuM yogyA bhavantyeveti / nanu. zrAviSThI pUrNimA dhaniSThAparaparyAyazraviSThA yogAd bhavati zrAviSThI amAvAsyAtu na. zraviSThA yogAt, amAvAsyAyA azleSAmaghA yogasya pratipAdyamAnatvAditi cedatrocyate aura amAvAsyA pauSI pUrNimA aura amAvAsyA hai 'mAhI' maghA nakSatra meM hone pAlI pUrNimA aura amAvAsyA mAghI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'phagguNI' phalgunI nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura amAvAsyA phAlgunI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'cetI' citrA nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura amAvAsyA caitrI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'vaisAhI' vizAkhA nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura amAvAsyA vaizAkhI pUrNimA aura amAvAsyA hotI hai 'jehA mUlI' jyeSThA nakSatra meM aura mUla nakSatra meM hone vAlI pUrNimA aura AmAvAsyA jyeSThA mUlI pUrNimA aura amAvAsthA hotI hai 'AsAdI' isI prakAra aSADhI pUrNimA aura amAvAsyA ke sambandha meM jAnanA cAhiye isa prakAra se ye 12 mahInoM kI 12 amAvAsyAeM aura 12 pUrNimAeM hotI haiN| yadyapi prazna sUtra meM pUNimA aura amAvAsyA ina donoM kA bhedapUrvaka nirdeza kiyA gayA hai aura uttara meM jo abheda se donoM kA nirdeza huA hai vaha donoM meM aikyaprakaTa karane ke liye haA hai isa kAraNa amAvAsyAeM bhI AviSThI poSThapadI, azvayujI, ityAdi rUpa se vyapadiSTa hone ke yogya hotI hI haiN| AvanArI pUrNimA ane amAvasyA pauSI pUrNimA ane amAvasyA che jenI maghA nakSatramAM AvatI pUrNimA ane amAvasyA mAthI pUrNimA ane amAvasyA kahevAya che, 'phagguNI' 58gunI nakSatramA thanArI pUrNimA bhane mAvAsyA zunI paNibhA mana amAvAsyA cha. 'cetI' citrA nakSatramA mAtI pUNimA bhane samAvAsyA yaitrI nibhA ma amAvAsyA DAya che. 'vaisAhI' viza nakSatramA mAtI pUrA bhI mana mamAvAsyA vaizAmI pUbhi mana mamAvAsyA 4Aya che. 'jedvAmUlI' nye 1 nakSatramA mana bhUdA nakSamA AvatI pUrNimA ane amAvAsyA ThAmUlI pUrNimA ane amAvAsyA kahevAya che. 'AsADhI' vI zata bhASADhI pUrNimA mana sabhAvAsyAnA sammanyamA naye. A pramANe A 12 mAsanI 12 pUrNimAo ane 12 amAvAsyAo jANavI che ke prazna sUtramAM pUrNimA ane amAvAsyA e baMnene bhedapUrvaka nirdeza karavAmAM Avyo che ane uttaramAM je abhedathI baMnene nirdeza thayela che te baMnemAM ekatA pragaTa karavAnA AzayathI thayela che. A kAraNe amAvAsyAo paNa zrAviSThI, prauSThapadI, azvayujI ItyAdi rUpathI trapadiSTa thavAne gya hoya ja che. ja048
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ ive jambUdvIpaprAptisU zrAviSThI pUrNimA asyeti zrAviSThaH zrAvaNamAsaH tasya zrAvaNamAsasyeyamamAvAsyA zrAviSThI zrAvaNamAsabhAvinItyarthaH / evameva prauSThapaghAghamAvAsyAdiSvapi jJAtavyamiti // ___ samprati-yairnakSatrairekaikA paurNamAsI parisamApyate tAni nakSatrANi praSTumAha-'sAviTThINaM bhaMte' ityAdi, 'sAviSTiNaM bhaMte !' zrAviSThI khallu bhadanta ! paurNamAsIm 'kaiNakkhattA jogaM joeMti' kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yogaM saMbandhaM yojayanti, arthAt kati nakSatrANi candreNa saha saMyujya parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama! 'tiNNi NakkhattA jogaM joeMti' trINi nakSatrANi yogaM saMvandhaM yojayanti-kurvanti trINi nakSatrANi candraNa saha saMyujya parisamApayantItyarthaH, nakSatratrayameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' ___ zaMkA-zrAviSThI pUrNimA dhaniSThA nAmaka nakSatra ke yoga se ki jisakA dUsarA nAma aviSTha nakSatra bhI kahate hai, parantu zrAviSThI amAvAsyA hai vaha to zraviSThA nakSatra ke yoga se nahIM hotI hai kyoMki amAvAsyA azleSA aura maghA nakSatra ke yoga se pratipAdyamAna huI hai to usa amAvAsyA ko AviSThI kaise kahate haiM ? to isa zaMkA kA uttara aisA hai-zrAvi. SThA pUrNimA jisakI hai vaha AviSTha hai aisA vaha zrAviSTha zrAvaNamAsa hai usa zrAvaNamAsa kI yaha amAvAsyA hai ataH ise bhI zrAvi. SThI-zrAvaNamAsa bhAvinI kaha diyA gayA hai isI taraha kA kathana prauSSa. padI amAvAsyA AdikoM meM bhI jAnanA cAhiye "sAviTTI NaM bhaMte ! puNNimaM kaha NakkhattA jogaM joeMti' aba gautamasvAmIne prabhu se pUchA hai-he bhadanta ! zrAviSThI pUrNimA ko-paurNamAsIko-kitane nakSatra candra ke sAtha sambadhita hokara samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tiNi gakkhattA jogaMjoeMti' he gautama! tIna nakSatra candra ke sAtha sambandhita hokara pUrNimA ko zaMkA-zrAviSThI pUrNimA dhaniSThA nAmaka nakSatranA vegathI ke jenuM bIjuM nAma viSThA che, thAya che paraMtu zrAviSThI amAvAsyA je che te te RviSThA nakSatranA vegathI thatI nathI kAraNa ke amAvAsyA azleSA ane maghA nakSatranA vegathI pratipAdyamAna thayelI che. te tene zrAviSThI amAsa kevI rIte kahe che? A zaMkAne javAba A pramANe che-zrAviSThA pUrNimA jevI che te zrAviSTha che eTale e A zrAviSTha zrAvaNamAsa che te zrAvaNamAsanI A amAvAsyA che ethI Ane paNa zrAviThIzrAvaNamAsa bhAvinI kahevAmAM Avela che. A ja prakAranuM kathana prauSThapadI amAvAsyA pore bhATe 5 vA pAna . 'sAvidvI NaM bhaMte / puNNimaM kai NakkhattA joga kopati' have gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM-he bhadanta ! zrAviSThI pUrNimAne-pUNemAsane-keTalA nakSatra candranI sAthe sambandhita thaIne samApta kare che? AnA javAbamAM prabhu 43 cha-'goyamA ! tiNNi NakkhattA jogaM joeti gautama / traya nakSatra yandranI sAtha sammA-yata na pUrNimAna sabhAta che 'taM jahA' mAtra nakSatra mA che-'abhiI
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 376 tadyathA-'abhiI savaNo dhaNihA' abhijit zravaNo dhaniSThA ca, yadyapi prakRte zravaNadhaniSThArUpe dve eva nakSatre zrAviSThI paurNamAsI parisamApayataH, paJcasvapi yugabhAvinISu pUrNimAsu kubhapi abhijinakSatrasya parisamApanatvasyAdarzanena kathamana nakSatratrayasya parisamApakatvamuktam, tathApi abhijinnAtrasya zravaNanakSatreNa saMvaddhatvAt zravaNasya parisamApakatve zravaNasaMvaddhamabhijinakSatramapi parisamApayatIti kathitamiti / api ca sAmAnyata idaM zrAviSThI samApakanakSatradarzanaM jJAtavyam, vizeSarUpeNa pazcasvapi AviSThISu pUrNimAsu kA pUrNimA kiM nakSatraM kiyatsu muhUrteSu bhAgeSu kiyatsu ca pratibhAgeSu gateSu gamye pu ca parisamApayatItyevaM rUpeNa yadi jJAtu micchA bhavet jinapravacanaprasiddha karaNaM bhAvanIyam tathAhi-- samApta karate haiM 'taM jahA' ve tIna nakSatra ye haiM-'abhiI, savaNo dhaNihA' abhijit zrayaNa aura dhaniSThA, yadyapi prakRti meM zravaNa aura dhaniSThA ye do nakSatra hI zrAviSThI pUrNimA ko parisamApta karate haiM parantu yugabhAvinI pAMcoM bhI pUrNimAoM meM se kisI bhI pUrNimA meM abhijit nakSatra dvArA parisamApti nahIM dekhI jAtI hai-ataH yahAM kaise nakSatra vaya meM parisamApakatA kA kathana kiyA gayA hai ? to isa sambandha meM aisA jAnanA cAhiye ki abhijit nakSatra zravaNa nakSatra ke sAtha saMbaddha hone se zravaNa meM parisamApakatA hone ke kAraNa zravaNa saMvaddha abhijit nakSatra meM bhI parisamApakatA mAnalI jAtI hai| apica-sAmAnyataH zrAviSThI samApaka nakSatra darzana jAnanA cAhiye yadi vizeSarUpa se yaha jAnane kI icchA ho ki pAMcoM ho AviSThI pUrNimAoM meM kisa pUrNimA ko kaunasA nakSatra kSitane muhatoM ke, kitane bhAgoM ke kitane pratibhAgoM ke vyatIta hone para aura kitane muhatoM ke kitane bhAgoM ke evaM kitane pratibhAgoM ke gamya hone para parisamApta karatA hai to isake liye jina pravacana prasiddha karaNa kA savaNo, dhanidrA' bhaniPi Oq bhane pani pratibhA zravaNa bhane pani mA meM nakSatre ja zrAviSThI pUrNimAne parisamApta kare che. paraMtu yugabhAvinI pAMce pUrNimAe mAMthI kaI paNu pUrNimAnI abhijita nakSatra dvArA parisamApti jovAmAM AvatI nathI AthI mahIM kaI rIte nakSatratrAmAM parisamApakatAnuM kathana karavAmAM AvyuM che? A saMbaMdhamAM evuM jANavuM joIe ke abhijita nakSatra zravaNa nakSatranI sAthe saMbaddha hovAthI zravaNamAM parisamAyakatA hovAne kAraNe zravaNa saMbaddha abhijita nakSatramAM paNa parisamApakatA bhAnI sevAmA mA. cha. apica-sAmAnyataH zrApiThI samA54 nakSatrazana naye. je vizeSa rUpathI evuM jANavAnI IcchA thAya ke pAMceya zrAviSThI pUrNimAemAM kaI pUrNimAne karyuM nakSatra keTalAM muhUrtonA keTalA bhAgenA keTalA pratibhAganA vyatIta thavAthI ane keTalA muhurtanA keTalA bhAga ane pratibhAne cAlyA gayA bAda parisamApta kare che te A mATe jina pravacana prasiddha karaNane vicAra karavo joIe te A prakAre che
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 'nAumiTa amAvAsaM bhai icchasi kami hoi rikkhami / avahAraM ThAvejA piyavehiM saMguNie, // 1 // (jJAtumihAmAvAsyAM yadIcchasi kasmin bhavatimAkSe / avadhAyI sthApayitvA tRtIyarUpaiH saMguNayediticchAyA / ayamayaH-yAmamAvAsyA mihAsmin yuge jJAtu micchasi yathA kasmina RkSe nakSatre vartamAnA amAvAsyA parisamAptA bhavati yAbadpai vityo'mAvAsyA atikrAntA gatA stAvalyA saMkhyayA vakSyamANarUpamavadhAryate prathamatayA sthApyane ityavadhAryoM dhruvarAziH tamamavadhAryarAzi sthApayitvA saMguNayet guNanaM kartavyam / tatra kiM pramANo'vanAryarAzi riti jijJAsAyAmavadhAryarAzipramANaM nirUpaNArthamAha 'chAvaTThIyamuhuttA visadvibhAgAya paMca paDipuNNA / vAsadvibhAga satcadvigoya eko havai bhAgo' // 2 // paT paSTi zca muhUrtA dvApaSTi bhAgAzca pnycprtipuurnnaaH| . dvApaSTi bhAgaH saptapaSTikazcaiko bhavati bhAga iticchAyA // 2 // vicAra karanA cAhiye vaha isa prakAra se hai'nAumiha amAvAsaM jai icchasi kami hoi rikkhNmi| ____avahAraM ThAvejjA ttiyakhvehiM saMguNie' // 1 // isa kA artha yaha hai-jisa amAvAsyA ko isa yuga meM jAnanA cAhate ho ki kisa nakSatra meM vartamAna amAvAsyA parisamAta hotI hai to isake liye jitane rUpoM se jitanI amAvAsyAeM nikala cukI hoM uttanI saMkhyA ko sthApita karalenA cAhiye yaha dhrucarAzi rUpa hotI hai isa dhruva rAzi ko phira guNita karanA cAhiye avadhArya rAzi dhruvarAzi kA pramANa jAnane ke liye chAvahI ya muhuttA visahibhAgA ya paMca paDipuNNA / vAsadvibhAga sattaTTigoya eko havaha bhAgo // 2 // 'nAumiha amAvAsaM jai icchasi kami hoi rikkhaMmi / avahAraM ThAvejjA ttiya svehi saMguNie" // 1 // Ane artha A pramANe che-je amAvasyAne A yugamAM jANavA IcchatA hoya ke kyA nakSatramAM vartamAna amAvAsyA parisamApta thAya che te A mATe jeTalA rUpathI jeTalI amAvasyAo nikaLI gaI hoya teTalI saMkhyAne sthApita karI levI joIe. A dhruvarAzi rUpa hoya che. A yuvarAzine punaH guNavI joIe. avadhAryarAzi dhruvarAzinuM pramANa jANavA mATe chAvaTThI ya muhuttA visadvibhAgA ya paMca paDipuNNA / vAsahi bhAga sattaTThigoya ekko havai bhAgo // 2 //
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 381 asamartha:-SaTpaSTiguhUrtA ekasya ca muhUrnatya paJcaparipUrNAH dvApaSTimAgAH, ekasya ca dvApaSTibhAgasya eka saptapaSTivamo bhAga ityetAvam pramANo'vadhAryarAziH / kathametAtpramANasyotpatti bharatIti cedatrocyate ana khalu caturviMzatyadhikena parvazatena 124 paJcasUryanakSatraparyAyA labhyante tayo dvAbhyAM parvabhyAM kiM labhyate, tatra rAzitrayasthApanA 12415:2 / atra carameNa dvikalakSaNena rAzinA paJcakalakSaNo madhyo rAziNyate tato bhAti daza, teSAM ca caturvizatyadhikena zatena bhAmaharaNam tatra chedyachedakarAzyo keinApavartanA, jAta uparitanazchedyorAziH paJcakarUpo'vastano dvApaSTirUpaH, labdhAH paJcadvApaSTibhAgAH, etena nakSatrANi kartavyAni iti nakSatraraNArthamaSTAdazabhi striMzadadhika zataiH saptapaSTi bhAgarUpai guNyante jAtAni ekanavatiH zatAni paJcAzadadhikAni 9150, chedarAzirapi dvApaSTipramANaH saptapaSTayA guNyate ___ yaha gAthA sUtrakAra ne kahI hai-isakA artha aisA hai-66muhUrtarUpa, eka muhUrtaH ke 5 paripUrNa dApaNThi (62) bhAgarUpa, eka dvASaSThibhAga kA eka 67 veM bhAgarUpa avadhAryarAzi hotI hai itane pramANarUpa avadhArtharAzi kI utpatti kaise hotI hai ? to isake liye aisA jAnanA cAhiye-yahAM 124 parva se pAMca sUrya nakSatra paryAya prApta hote haiM to do parva se ve kilane prApta hoMge? isa bAta ko jAnane ke liye yahAM rAzitraya kI sthApanA 124-5-2 isa prakAra se karanI cAhiye phira antima rAzirUpa 2 se madhya kI rAzi 5 ko guNita karanA cAhiye taba 10 hote haiM inameM 124 kA bhAga karanA cAhiye yahAM chedya chedaka rAzi vaga kI do se apavartanA karane para uparitana chedya rAzi 5 aura adhastana chApaSTi rUpa hotI hai tagha 5 dvASaSTi bhAga labdha hote haiM inase nakSatra banAnA cAhiye-nakSatra karane ke liye 318 jo ki 67 ke bhAgarUA hai una ke dvArA guNA karanA vAhiye taba 9150 Ate haiM chegharAzi jo ki dApaSTi saMkhyA rUpa hai 67 se guNita hone para A gAthA sUtrakAre kahela che-Ane artha A pramANe che-66 muhUrtarUpa eka muhUrtanA 5 paripUrNa bAsaTha (62) bhAgarUpa, bAmaTha bhAganA eka 67 bhAgarUpa avadhAryarAzi thAya che. ATalA pramANurUpa avadhAryarAzinI utpatti kevI rIte thAya che A mATe A pramANe jANavuM joIe-ba 124 parvathI pAMca sUryanakSatra paryAya prApta thAya che te be parvathI te keTalAM prApta thaze ? A hakIkatane jANavA mATe ahIM rAzitrayanI sthApanA 124-5-2 A prakArathI karavI joIe. pachI atima rAzirU5 2 thI madhyanI rAzi 5 ne guNavI joIe tyAre 10 thAya che. ane 124 vaDe bhAgavA joIe. ahI chedya chedaka rAzi vayanI 2 vaDe apavartana karavAthI paritana che rAzi 5 ane adharatana dvAdiSTa rUpa thAya che ane tyAre 5 bAsaTha bhAga labdha thAya che. AnAthI nakSatra banAvavA joIe-nakSatra karavA mATe 318 ke je 27 nA bhAgarUpa che te vaDe guNavA joIe tyAre 9150 Ave che. chedarAzi je ke bAsaTha saMkhyA rUpa che te 67 thI guNa
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ agnIpani jAtAni eka catvAriMzacchatAni catuHpaJcAzadadhikAni 41.54, uparitanarAzimuhatA. nayanAya punarapi triMzatsaMkhyayA guNyate, tadanantaraM jAte dvelakSe catuH saptavisahasrANi pazcazatAni 274500, teSAM catuH paJcAzadadhikai catvAriMzacchatai bhaugaharaNa, labdhAH paTpaSTimuMhAH 66, zepA aMzA stiSThanti trINizatAni panizadadhikAni 336 tato dvApaSTi bhAgAnayanAtha tAni paSTisaMkhyayA guNyante jAtAni viMzatisahasrANi aSTazatAni dvAtriMzadadhikAni 20832, tepAmanantarapUrvoktachedarAzinA 41.54 bhAgo hriyate labdhAH paJca dvApaSTibhAgAH, paJcAvazeSA stiSThanti dvApaSTiH tatazcAsyAH dvApaSTayA apavartanA kriyate, jAta eka: chedarAzerapi dvApaSTi saMkhyayA apavartanAyAM kRtAyAM jAtA saptapaSTiH, tata AgatAH paTpaSTimuhUrtAH ekasya ca muhUrtasya paJcaparipUrNA dvApaSTibhAgA ekasya ca dvApaSTibhAgasya ekaH paSTibhAga iti / tadevamuktamavadhAryarAzi pramANam / tadanantaraM zeSavidhimAha-'evamavahArarAsiM iccha amAvAsasaMguNaM kujjA / NakkhatANaM itto sohaNagavihiM NisAmeha' / evamavadhAryArAzi 4154 rAzirUpa ho jAtI hai Upara kI rAzi ke 9150 ke muhUrta banAne ke liye usameM 30 se guNA karane para 2 lAkha 74 hajAra 500 muhata hote haiM phira inameM 4154 bhAga dene para 66 muhUrta Ate haiM zeSameM 366 vacate haiM taba dvASaSTi bhAgoM ko lAne ke liye inameM 60 guNA karane para aura 336 kA dUnA karake joDane para 208 32 saMkhyA AtI hai isameM 4154 kA bhAga dene para 5 dvApaSTi bhAga Ate haiM phira dvASaSTibhAga se isakI apavartanA karane para eka AtA hai chedarAzi kI bhI bASaSTi saMkhyA se apavartanA karane para 67 Ate haiM arthAt 4154 chedrarAzi meM 62 kA bhAga karane para 67 labdha hote haiM zeSa sthAna meM kucha nahIM bacatA hai taba 66 muhUrta aura eka muhUrta ke 5 paripUrNa dvASaSTi aura eka dvApaSTi bhAga kA eka SaSTibhAga AjAtA hai isa taraha se avadhArya rAzi kA pramANa kahA gayA hai isake bAda kI zeSa vidhikA kathana isa prakAra se hai 'evmvAthI 4154 rAzirUpa thaI jAya che. uparanI rAzinA 9150 nA muhUrta banAvavA mATe tene 30 thI guNavAthI 2 lAkha 74 hajAra 500 muhUrta thAya che pachI Ane 4154 vaDe bhAgavAthI 66 muhUrta Ave che. zeSamAM 336 vadhe che tyAre 62 bhAgene lAvavA mATe Ane 60 thI guNavAthI ane 336 nA bamaNuM karIne joDavAthI 20832 saMyA Ave che Ane 454 vaDe bhAgavAthI 5 bAsaTha bhAga Ave che pachI bAsaTha bhAgathI AnI apavartana karavAthI eka Ave che. chedarAzinI paNa 62 saMkhyAthI apavartanA karavAthI 67 Ave che arthAta 4154 hedarAzimAM 62 thI bhAgavAthI 67 labdha thAya che zeSa sthAnamAM kaMI vadhatuM nathI tyAre 66 muhUrta ane eka muhUrtanA pAMca paripUrNa bAsaTha bhAga ane eka 62 bhAgane ekasaThamo bhAga Ave che. A pramANe avadhArya rAzinuM pramANa kahevAmAM AvyuM che. AnI pachInI zeSa vidhinuM kathana A rIte che
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskArA sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 383 micchAmAvAsyA saMgaNaM kuryAt / nakSatrANAmitaH zodhanakavidhi nizAmayata iticchAyA // ___adhyArthaH-evamanantarapUrvakathitasvarUpamavadhAryarAzim icchAmAvAsyasaMguNam, yAmamAvAsyAM jJAtumicchati tatsaMguNitaM kuryAt, ita ardhva nakSatrANi zodhanIyAni tasmAt kAraNAt ata Urdhva nakSatrANAmabhijidAdInAM zodhanakavidhi zodhanaprakAraM vakSyamANaM nizAma yata-zrRNuta, tatra prathamataH punarvasuzodhanakamAha-vAvIptaM ca muhuttA chAyAlosaM visahi bhAgAya / eyaM puNabasussa ya soheyavvaM havai puNa' dvAviMzatizca muhUrtAH SaTcatvAriMzad dvApaSTibhAgAzca / etatpunarvasozca boddhavyaM bhavati puurnnmiticchaayaa| asyArtha:dvAviMzatimuhUrtasya SaTcatvAriMzad dvASaSTibhAgA etat etAvat pramANaM punarvasunakSatrasya paripUrNa zodhavyaM bhavati / atha kathamatraivaM pramANakasya zodhanakasyotpattiriti cettatrocyate yadi catu. viMzatyadhikena parvazatena 124 eJca sUryanakSatraparyAyA labhyante tata eka parvAtikramya katiparyAyA stena ekena parvaNA labhyante tatra raashitrysthaa'pnaa-124|5|1 atra khalu caramena vahArarAsi icchaM amAvAsa saMguNaM kujjA NakkhattANaM itto sohaNagavihiM nisA. meha' isa prakAra anantara pUrvakathita svarUpavAlI avadhArya rAzi ko icchita amAvAsyA rAzi se guNA kare-isase jisa icchita amAvAsyA kA Apa jAnanA cAhate ho vaha jAnI jAtI haiN| aba sUtrakAra abhijit Adi nakSatroM ke zodhana prakAra kA kathana karate haiM-jo isa prakAra se hai-isameM saba se pahile punarvasu nakSatra kA zodhana prakAra prakaTa kiyA jAtA hai-'bAvIsaM ca muhattA chAyAlIsaM visaTibhAgAya, eyaM puNavvasussa ya soheyavyaM havai puNNaM' 22 muharta kA 43 viSaSTibhAga rUpa yaha punarvasu nakSatra kA itanA pramANa zodhana yogya pUrNa hotA hai yaha kisa prakAra se nikala gayA hai-so suno-yadi 124 parva se pAMca sUrya nakSatra paryAya labhya hote haiM to eka parvase kitane nakSatra paryAya labhya hoMge? to isake liye 124-5-1 isa prakAra se trairAzika vidhi ke anusAra rAzitraya kI sthApanA karanI cAhiye isameM anta kI 1 rAzi se madhya kI rAzi 5 ko 'evamavahArarAsiM icchaM amAvAsasaMguNaM kujjA NakkhattANaM itto sohaNagavihiM nisAmeha' A rIte anantara pUrvakathita svarUpavALI avadhAryarAzine IcchIta amAvasyA rAzithI guNyA karIe te je Icchita amAvasyAne tame jANavA IcchatA haze te AvI maLaze have sUvakAra abhijit Adi nakSatranA zodhana prakAranuM kathana kare che je A pramANe che--AmAM sauthI prathama punarvasu nakSatrane dhana prakAra prakaTa karavAmAM maany| cha-'bAvIsaM ca mahattA choyAlIsaM visaTribhAgA ya egaM puNavvasussa ya soheyavvaM havai pu' 22 muhUrtanA 46 bAsaTha bhAga rUpa A punarvasu nakSatranuM ATaluM pramANuzAdhana egya pUrNa thAya che A kaI rIte kADhavAmAM AvyuM che te sAMbhaLo- 124 pavathI pAMca sUryanakSatra paryAya labhya thAya che te eka parvathI keTalAM sUryanakSatra paryAya banya thaze? A mATe 124-5-1 A prakAre vairAzika vidhi anusAra rAzitrayanI sthApanA
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ mambujIpati 184 , " ekaphalakSaNena rAzinA paJcakarUpo madhyarAzi rguNyaye jAtAH paJcaiva teSAM caturviMzatyadhikena zatena bhAgo hivate labdhAH paJcacaturviMzatyadhikazatabhAgAH, tato nakSatrAnayanAya, ete aSTAdazabhiH zataiH triMzadadhikaiH saptaSaSTi bhAgarUpai guNayitvA iti guNAkArarAzicchedarAzyo dvikenApavarttanA, jAto guNAkArarAziH navazatAni paJcadazAdhikAni, 915, chedarAzi dvaSTiH, tatra paJcanavabhiH zataiH paJcadazottarai guNyante jAtAni paJcacatvAriMzacchatAni paJcasaptatyadhikAni 4575, chedarAzi ipiSTilakSaNaH saptapaSTyA guNyate jAtAni ekacatvAriMzacchatAni catuH paJcAzadadhikAni 4154, tathA puSyanakSatrasya trayoviMzati bhAgAH prAktanayugacarama parvANi sUryeNa saha yoga mAyAnti te dvApaSTyA guNyanne jAtAni caturdazazatAni parvizatyadhikAni 1426, tAni pUrvakAlikapaJcasaptatyadhikapaJcacatvAriMzat pramANAt zodhyante, zepaM tiSThati ekatriMzacchanAni ekonapaJcAzadadhikAni 3149, etAni mahUrttAnayanArtha trizatA guNyante, jAtAni caturnavati sahasrANi catvArizatAni saptatyadhikAni 94410, tepAM cheda zinA catuH paJcAzadadhikaika catvAriMzaccha rUpeNa bhAgo hriyate labdhAviMzatirmuhUrttAH zeSaM tiSThati trINi sahasrANi dvayazItyadhikAni 3082, etAni dvApaSTi guNita karane para 5 hI rAzi AtI hai isameM 114 kA bhAga jAtA nahIM hai ataH 124 hI bace rahate haiM, taba nakSatra ko lAne ke liye saptaSaSTi ke bhAgarUpa 30 adhika 18 sau se inheM guNita karake guNAkAra rAzi aura cheda rAzi kI Tika se AvartanA karane para guNAkAra rAzi 915 hotI hai aura chedarAzi dvASaSTirUpa hai 915 dvArA 5 ko guNita karane para 4575 Ate haiM chedarAzi 62 bhAga rUpa hai ise 67 se guNita karane para 4154 Ate haiM puSyanakSatra ke 23 bhAga jo ki prAktanayuga ke carama parva meM sUrya ke sAtha sambandhita hote haiM ve 62 se guNita hone para 1426 hote haiM ye 4575 meM ghaTAye jAne para 3149 zeSa rahate haiM aba muhUrtta banAne ke liye inheM 20 se guNita karane para 94470 hote haiM inameM chedarAzi 4154 kA bhAga dene para bIsa muhUrta Ate haiM aura bAkI meM 3082 bace karavI joIe. mAmAM antanI 1 rAzithI madhyanI rAzi 5 ne guNuvArthI 5 rAzi ja Ave che emAM 124nA bhAga lAgatA nathI eTale 124 ja vadhelAM rahe che have nakSatrane lAvavA mATe saptaSaSTinA bhAgarUpa 30 adhika 18 sAthI ene guNIne guNAkAra rAzi ane cheka rAzimAM dvikathI apavatanA karavAthI guNAkAra rAzi 915 thAya che ane aedarAzi khAsaTha rUpa che. 915 vaDe 5 ne guNavAthI 4575 Ave che. zvarAzi 62 bhAgarUpa Ane 67 thI guguvathI 4154 Ave che. puSya nakSatranA 23 bhAga ke je yuganA carama pamAM sUryanI sAthe sambandhita hAya che te 62 thI guNuvAthI 1426 thAya che je 457 mAMthI ochA karavAthI 3149 zeSa rahe che have muhUta' manAvavA mATe A saMkhyAne 30 thI guNuvAthI 94470 Avaze Ane chedyarAzi 4154 thI bhAgIe teA 20 muhUta
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAdanirUpaNam 385 bhAgAnayanArtha dvASaSTayA 62 guNyante, jAtamekaM lakSamekanavatisahasrANi caturazItyadhikAni 191084, teSAM chedarAzinA 4154 bhAgo hriyate labdhAH SaTcakhAriMzanmuhUrtasya dvApaSTi mAgAH, eSA punarvasunakSatrazodhanakaniSpattiH // atha zeSanakSatrANAM zodhakAnyAha 'bAvataraM sayaM phagguNINaM vANauya ve visAhAmu / cattAriya vAyAlA sojjhA taha uttarAsADhA // 5 // 'dvAsaptatazataM phalgunInAm, dvinavati dve vishaakhaasu|| catvAri ca dvicatvAriMzat zodhyAni tathA uttarASADhA // 5 // iticchAyA, asyArtha:-dvAsaptataM dvAsaptatyadhikaM zataM phalgunInAm-uttarAphaggunInAM zodhyam arthAt dvisaptatyadhikena zanena punarvasu prabhRtIni uttaraphalAnI paryantAni nakSatrANi zodhyante-evameva sarvatrArthoM jJAtavyaH / tathA vizAkhAsu-vizAkhAparyanteSu nakSatreSu zodhanakaM dvezate dvinavatyadhika 292, tadanantaramuttarApADhA paryantAni nakSatrANi adhikRtya zodhyAni catvArizatAni dvicatvAriMzadadhikAni 442, rahate haiM, inheM dvASaSTi bhAga lAne ke liye 62 se guNita kiyA jAne para 1 lAkha 91 hajAra 84 Ate haiM inameM chedarArirUpa 4154 kA bhAga dene para 46 muhUrta ke dvASaSTibhAga labdha ho jAte haiM / yaha punarvasunakSatra kI zodhanavidhi hai| aba sutrakAra zeSa nakSatroM kI zodhanavidhi kA kathana karate haiM dhAvattaraM sayaM phagguNINaM vANauya ve visaahaasu| cattAri ya bAyAlA sojjhA taha uttarAsADhA // 5 // isa gAthA kA artha isa prakAra hai-uttarAphAlgunI taka ke nakSatra punarvasu nakSatra se lekara 172 se zodhe jAte haiM, vizAkhA taka ke nakSatra 292 se zodhe jAte haiM evaM uttarASADhAtaka ke nakSatra 442 se zodhe jAte haiM 'evaM puNavvasussa ya visahi bhAgasahiyaM tu sohaNagaM / etto abhiIAI bIyaM vocchAmi sohaNagaM' Ave che ane bAkInA 3082 vadhe che enA bAsaTha bhAga lAvavA mATe 2 thI gaNavAmAM Ave te 1 lAkha 91 hajAra 84 Ave che Ane chedarAzi rU5 4154 thI bhAgavAthI 46 muhUrtanA dara bhAga sAMpaDe che. A punarvasu nakSatranI saMzodhana vidhi che. have sUtrakAra zeSa nakSatronI zodhana vidhinuM kathana kare che bAvattaraM sayaM phagguNINaM bANauya ve visAhAsu / cattAri ya bAyAlA sojjhA taha uttarAsADhA // 5 // A badhAne artha A pramANe che-uttarAphAlganI sudhInA nakSatra punarvasu nakSatrathI laIne 102 thI zodhavAmAM Ave che, vizAkhA sudhInA nakSatra 292 thI zodhAya che ane uttarASADhA sudhInA nakSatra 442 thI zodhAya che (evaM puNavvasussa ya visaTThI bhAgasahiyaM tu sohaNagaM / etto abhiI AI boyaM vocchAmi sohaNagaM' ma na punarvasu nakSananA mAsa:
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 amavIpamAsika 'evaM puNabdhamussa ya visahi bhAgasahiyaM tu sohnngN| etto abhiIAI bIyaM vocchAmi sohaNagaM' // (etat punarvasozca dvipaSThibhAgasahitaM tu zodhanakam / ito'bhijidAdInAM dvitIyaM vakSyAmi zodhanakam / / 6 / / iticchAyA, azyArtha:-etat anantarapUrvoktaM zodhanakaM sakalamapi punarvasu satkadvApaSTibhAgasahitaM jJAtavyam, ayaM bhAva:-ye punarvasu saMvandhino dvAviMzatiguhUrtAste sarve'pi uttarasmin uttarasmin zodhanake antaHaviSTA vartante natu dvApaSTi bhAgAstavo yat yat zodhanakaM zodhyate tatra tatra punarvasu saMbandhinaH paTcatvAriMzad dvApaSTi bhAgA uparitanAH zodhanIyA iti / etat punarvasu prabhRti uttarASADhAparyantaM prathamaM zoranAm, isa UrdhvagamijinakSatramAdi kRtA dvitIya zodhanakaM vakSyAmi / atra dvitIyazodhanakaprakAze yathAzAstraM jJAtavyaH, vistarabhayAnAtra likhyate iti / tadayaM saMkSepArthaH kenApi pRcchayate yugasyAdau prathamA amAvAsyA kena nakSatraNa yuktA yahAM zodhanaka punarvasu nakSatra kA viSaSTi bhAga sahita hai| ___agha yahAM se abhijitU Adi nakSatroM kA ditIya zodhanaka kahatA hUM tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jo punarvasusaMbaMdhI 22 muhUrta haiM ve saba bhI uttara ke zodhanaka meM antaH praviSTa hai, 62 bhAga antaH praviSTa nahIM haiM, isaliye jo 2 zodhanaka zodhA jAtA hai vahAM 2 punarvasu saMbaMdhI 46 dvApaSTi bhAga Upara ke zodha lenA cAhiye yaha prathama zodhanaka punapaMtu Adi uttarApADhA taka ke nakSatroM kA prakaTa kiyA gayA hai| ___anya abhijit nakSatra se lekara dvitIya zodhanaka kahA jAtA hai-isa meM dvitIya zodhanaka prakAra jaisA zAstra meM kahA gayA hai vaisA hai ataH vaha vahIM se jAnalenA cAhiye vistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM nahIM likha rahe haiN| niSkarSAtha yahI hai ki-jaba koI aisA prazna karane lage ki yuga kI Adi meM bhAga sahita che. have ahIMthI abhijit Adi nakSatronuM dvitIya zodhanaka kahuM chuM. A kathananuM tAtparya e che ke punarvasu saMbaMdhI je 22 muhUrta che te saghaLAM ja uttara uttaranA dhanakamAM antaH praviSTa che dara bhAga antaH praviSTa nathI AthI je je zeSanaka zodhavAmAM Ave che tyAM tyAM punarvasu saMbaMdhI 46 bAsaTha bhAga uparanA zodhI levA joIe. A prathama zodhanaka punarvasu Adi uttarASADhA sudhInA nakSatronA prakaTa karavAmAM AvyA che. have abhijita nakSatrathI laIne dvitIya zeSanaka kahevAmAM Ave che-AmAM dvitIya zedhanaka prakAra zAstramAM je pramANe kahevAmAM Avela che tevuM che. AthI te tyAMthI ja jANI levuM. vistAra thaI javAnA bhaye atre ame teno ullekha karatAM nathI sArAMza e ja che ke-jyAre keI eve prazna karavAM lAge ke yuganI AdimAM prathama amAvAsyA kayA nakSatrathI joDAIne samApta thaI ja
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 387 samApti yAti ? tatrocyate-atra pUrvakathita svarUpo'vadhAryarAziH paTpaSTiguhUrcAH paJcadvApaSTi bhAgA ekasya dvApaSTibhAgasya ekaH saptaSaSTibhAga ityevaM rUpo dhriyate dhRtvA cakena gujyate, prathamAyA amAvAsyAyAH pRSTatvAt, ekena guNitaM tadeva bhavatIti jAtastAvAneva rAziH, tata stasmAd dvAviMzatirmuhUrtA etasya ca muhUrtasya ghaTnatvAriMzad' dvApaSTi bhAgA ityevaM rUpaM punarvasu zodhyate, tatra paTpaSTimuhUrtebhyo dvAviMzatimuhUrtAH zuddhAH sthitAH pazcAccatuzcatvAriMzat, 44, tebhya eka muhUrtamapakRpya tasya dvApaSTibhAgAH kriyante kRtvA ca te dvApaSTi rAzimadhye prakSipyante jAtAH saptapaSTiH tebhyaH paTa catvAriMzat zuddhAH zeSAstiSThanti, tricatvAriMzato puhUrtebhyaH triMzatA muhUrtaH puSyaH zuddhaH pazcAt trayodaza muhUrtAH, azleSAnakSatraM cAkSetramiti pazcadazamuhUrta pramANam, tata idamAgataM yat azlepAnakSatrasyaikasmin muhUtteM ekasya muhartasya ca catvAriMzati dvApaSTimAgeSu ekasya ca dvApaSTi bhAgasya saptapaSTidhA prathamA amAvAsyA kisa nakSatra se yukta hue samApta huI hai to isa saMbaMdha meM pUrvakathita avadhAryarAzi 66 muhUrta aura 65 bhAga rUpa evaM eka dvASaSTi bhAga ke eka saptaSTibhAgarUpa hai aisA mana meM vicAra lenA cAhiye vicAra karake phira eka se guNA karanA cAhiye kyoM ki pUchanevAlene prathamA amAvAsyA pUchI hai eka se guNA karane para vahI rAzi AtI hai ataH yahI rAzi rahI AI so aba usameM se 22 muhUrta evaM eka muhUrta ke 46 dvApaTi mAgarUpa punarvasu nakSatra kA zodhana karanA cAhiye isameM 66 muhUttoM se 22 muhUrta zuddha sthita haiM pazcAt 44 muharta inameM se 1 muhUrta ko kama kara ke usake dvASaSTi bhAga kara lenA cAhiye, ina bhAgoM ko dApaSTi bhAgAtmaka rAzi meM milAdenA cAhiye so 67 ho jAte haiM inameM 46 zuddha zeSa rahate hai 43 zuhUrtoM meM se 30 muhUrta se puSya zuddha rahatA he pazcAt 13 muhUrta taka vaha zuddha rahatA hai arddha kSetrIya azleSA nakSatra 15 muhate pramANa zuddha rahatA hai taba isase yaha prazna samAhita ho jAtA hai ki te A saMbaMdhamAM pUrvakathita avadhAryarAzi 66 muhUrta ane 65 bhAga rUpa ane eka bAsaTha bhAganA 1 aDasaTha bhAga rUpa che evuM manamAM dhArI levuM joIe, dhAryA bAda 1 vaDe guNavA joIe kAraNa ke praznArthIe prathama amAvAsyA pUchI che. eka vaDe guNavAthI teja rAzi Ave che AthI teja rAzi rahI gaI AthI have temAMthI 22 muhurta ane eka muhUrtanA 40 bAsaTha bhAga rUpe punarvasu nakSatranuM zedhana karavuM joIe, AmAM 66 muhUrtIthI 22 muhUrtA zuddha sthita che pAchaLanAM 44 muhUrtomAMthI 1 muhUrta bAda karIne tenA bAsaTha bhAga karavA joIe A bhAgane bAsaTha bhAvAtmaka rAzimAM umerI devA joIe jethI 67 bhAga thaI jAya che. AmAM 46 zuddha zeSa rahe che 43 muhurtAmAMthI 30 muhUrta puSya zuddha rahe che pachInA 13 muhurta sudhI te zuddha rahe che. ardhakSetrIya azleSA nakSatra 15 muhUrta pramANu zuddha rahe che, tyAre A prazna thAya che ke azleSA nakSatranA 15 muhUrtamAM ane eka muhurtanA 30 bAsaTha bhAgamAM ane 67 thI chinna eka
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ TarTa jambUdvIpamati chinnasya paT paSTibhAgeSu zeSeSu prathamA'mAvAsyA saptatimupayAvIti, evaM sarvAsvapi amAvAsyAsu karaNaM bhAvanIyam / atra pUrNimA prakaraNe yadamAvAsyAkaraNaM kathitaM tada karaNagAthAnurodhena tathA yugAdau amAvAsyAyAH prAthamyena ceti // atha prastuta pUrNimA prakaraNaM vicAryate- tathAhi 'icchA puNimANiyo avahAro'ttha hoi kaayyo| taM ceva sohaNagaM abhiIyAiM tu kAyacaM // 1 // suddhami ya sauhaNage jaM sesaM taM haveja NakkhattaM / tatthaya karera uDupa paDipuNNa puNimaM vimalaM / / 2 / / icchApUrNimA guNito'vadhAryaH so'rthoM bhavati kartavyaH / taM caiva zodhanakamabhinitAditu kartavyam // 1 // zuddhe ca zodhana ke gata zepaM tadbhanenakSatram / tatra ca karoti uDupatiH paripUrNA pUrNimAM vimalAm / / 2 // iticchAyA, ____ yathApUrvamamAvAsyA candranakSatraparijJAnArthamavadhAryarAziH kathitaH sa evAtrApi-paurNa azleSA nakSatra ke eka muhUrta meM aura eka muhUrta ke 40 dvASaSThi bhAgoM meM aura saptaSaSTi se china eka dvASaSThi bhAga ke zeSa 66 bhAgoM meM prathamA amAvAsyA samApta hotI hai / isI prakAra samasta amAvAsyAoM ke sambandha meM bhI karaNa kA vicAra kara lenA cAhiye, yahAM pUrNimA ke prakaraNa meM jo amAvAsyAkaraNa kahA gayA hai vaha karaNa gAthA ke anurodha ko evaM yuga kI Adi meM amAvAsyA ke prAthamya ko lekara kahA gayA hai| prastuta pUrNimA ke prakaraNa kA vicAra icchA puNNimaguNiyo abahAro'ttha hoi kaaynyo| taM ceva sohaNagaM abhiIyAiM tu kAyavvaM // 1 // suddhaMmi ya sohaNage jaM sesaM taM havejja NakkhataM / tattha ya karei uDuvai paDipuNNaM puNNimaM vimala // 2 // jisa prakAra pUrva meM amAvAsyA aura candra nakSatra ke parijJAna ke nimitta avadhArya rAzi kahI gaI hai vaisI hI vaha avadhAyai rAzi yahAM para bhI paurNamAsI bAsaTha bhAganA zeSa 66 bhAgamAM prathama amAvAsyA samApta thAya che. evI ja rIte samasta amAvAsyAonA sambandhamAM paNa karaNane vicAra karI levuM ghaTe ahIM pUrNimAnA prakaraNamAM je amAvasyAkaraNa kahevAmAM AvyuM che te karaNagAthAnA anurAdhane tathA yuganI AdimAM amAvAsyAnA prAdhAnyane laIne kahevAmAM AvyuM che. prastuta pUrNimAnA prakaraNane vicAra- icchA puNNimaguNiyo avahAro'ttha hoi kAyavyo / taM ceva sohaNagaM abhiIyAiM tu kAyavvaM // 1 // suddhaMmi ya sohaNage jaM sesaM taM havejja NakhattaM / tattha ya karei uDuvai paDipuNNaM puNNimaM vimalaM ||2|| jevI rIte pUrve amAvasyA ane candranakSatranA parijJAnanA nimitta avadhArya rAzi kahevAmAM AvI che evI ja avadhAryarAzi ahIM paNa parNimAsI ane candranakSatranI pari
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdizAnirUpaNam mAsI candranakSatraparijJAnavidhau ipsitapaurNamAsIguNitaH yAM paurNa mAsiM jJAtumicchasi tatsaMkhyayA guNitaH kartavyaH guNite ca sati pUrvoktameva zodhanakaM kartavyam, kevalamabhiH jidAdikaM natu punarvA prabhRtikam zuddha ca zodhanake yaccheyamavatiSThate tad bhavennakSatra paurNamAsIyuktam, tasmiMzca nakSatre uDupatizcandramA karoti paripUrNA vimalA pUrNimAmiti gathAdvayArthaH / ayaM bhAvaH-yadi kopi pRcchati-yugasyAdikAle prathamA paurNamAsI hasmin candranakSatrayoge samApti yAti ? tatra paSTimuhUrcA ekasya muhUrtasya paJcadvApaSTibhAgA ekasya dvApaSTibhAgasyaikaH saptaSaSTitamo bhAgaH ityevaM lakSaNako'nadhArya rAzipriMyate prathamAyAH paurNamAsyAH pRSTatvAt ityekena guNyate, ekena guNitaM tadeva bhavati, nata stasmAdamijinakSatrasya navamuhartA ekasya muhUrtasya catuvizatidvApaSTibhAgAH, ekasya dvApaSTibhAgasya evaM candra nakSatra kI parijJAna vidhi meM bhI jAnanI cAhiye ataH jima pUrNamAsI ko jAnane kI icchA ho usa paurNamAsI kI saMkhyA se usa avadhAryarAzi ko guNita kara lenA cAhiye guNita karane para pUrvokta zodhanaka karanA cAhiye yaha zodhanaka kevala abhijina Adi nakSatra taka kA hI karanA punarvasu Adi nakSatra taka kA nahIM, zodhanaka kI zuddhi meM jo zepa bacA rahe vaha pUrNamAsI yukta nakSatra hotA hai usa nakSatra meM candramA paripUrNa pUrNimA ko karatA hai aisA yaha artha ina do gAthAoM kA hai inakA mAtra aisA hai-yadi koI aisA pUchatA hai ki yuga ke Adi kAla meM prathamA paurNamAlI-kisa candra nakSatra ke yoga meM samApta hotI hai ? to isake jAnane ke liye 60 sATha muhUrna, eka muhUrta ke 5 dvASaSThibhAga aura eka dvApaSTibhAga kA eka saptaSTitamabhAga isa rUpa avadhAryarAzi rakhanI cAhiye kyoM ki pRcchabhane prathamA paurNamAsI pUcho hai ataH eka se guNA karane para vahI rAzi AtI hai isase abhijit nakSatra ke nau muhUrta eka muhUrta ke 24 dvApaSTibhAga, eka dvApaSTi bhAga ke 67 sasaSaSTibhAga isa rUpa zodhanaka zodhanA jJAna vivimAM paNa jANavI joie. AthI je pauNuMmAsI jAvAnI jijJAsA thAya te paumAsInI saMkhyAthI te avadhAryarAzine guNavI joIe. guNAkAra karyA bAda agAu kahevAmAM AvyA mujaba zodhana karavA A dhanaka kevaLa abhijita Adi nakSatra sudhInuM ja karavuM, punarvasu Adi nakSatra sudhInuM nahIM zodhanakanI zuddhimAM je zeSa vadhe te pUrNa mAsI yukta nakSatra hoya che te nakSatramAM candramAM paripUrNa pUrNimAnuM nirmANa kare che. e A baMne gAthAone artha thAya che emane bhAva A pramANe che-je kaI evuM pUche ke yuganA Adi kALamAM prathama paumAsI-kayA candranakSatranA vegamAM samApta thAya che? A jANavA mATe 60 muhurta eka muhUrtanA - bhAga ane eka 62 bhAgano - bhAga A rUpa avadhArya rAzi rAkhavI joIe kAraNa ke pRcchake prathama paumAsI pUchela che AthI ekathI guNavAthI te ja rAzi Ave che. AnAthI abhijita nakSatranA nava
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapratistra paTpaSTiH saptapaSTibhAgAH, ityevaM pramANakaM zodhanakaM zodhanIyam, tatra ca paSTenavamuhartAH zuddhAH sthitAH paJcAzat saptapaJcAzat tebhya eka muhUttaM gRhItvA dvApaSTibhAgI kRtaH teca dvApaSTibhAgarAzi paJcakarUpe prakSipyante jAtAH saptapaSTibhAgAH tebhyazcaturviMzatiH zuddhAH sthitAH, pazcAt tricatvAriMzat tebhya eka rUpamAdAya saptapapTi bhAgI kriyate, teca saptapaSTirapi bhAgAH saptapaSTibhAgAmadhye prakSipyante jAtA aSTapaSTibhAgAH tebhyaH paTpapTi: zuddhAH sthitI pazcAt dvau saptapapTibhAgau, tataH triMzatAmahaH zravaNaH zuddhaH, sthitAH pazcAt muhAH pavizatiH tata hadamAyAtaM yad dhaniSThA nakSatrasya tripu hartapu ekasya ca muhUrtasyaikonaviMzati saMkhekeSu dvApaSTibhAgeSu ekasya ca dvApaSTibhAgasya paJcapaSTisaMkhyaka saptapaSTi mAgeSu zeSeSu prathamA paurNamAsI samApti mupagacchati, evaM paJcAnAM yugamAvinInAM zrAviSThInAM pUrNimAnAM kvacit zravaNanakSatraga kvacit dhaniSThAnakSetraNa parisamAptitivyeti // zrAviSThI pUrNAimAyA nakSatrayoga darzayitvA proSThapadI pUrNimAyA nakSatra yoga darzayitucAhiye isameM 60 ke nau muhUrta zuddha haiM bace hue '11 muhattoM meM se phira 1 muhUrta ko 62 bhAgoM meM vibhakta karake unheM 5 bhAgoM ke sAtha milA denA cAhiye. 67 bhAga ho jAte haiM inameM 24 bhAga zuddha haiM aura bAkI ke 43 meM se phira eka bhAga ko lekara 67 bhAgoM meM use bhAjita karanA cAhiye, aura 67 bhAgoM ke 1 bhAga ke sAtha joDa denA cAhiye isa prakAra se 68 bhAga ho jAte haiM inameM 66 bhAga zuddha haiM 2 bace hue aSTaSaSTibhAga azuddha haiM isa taraha 30 muhartoM se zravaNa nakSatra zuddha hai isase yaha bAta samajha meM AnI hai ki dhaniSThA nakSatra ke 3 muhUrtoM me aura eka muhUrta ke 19 DhApaSTi bhAgoM meM aura eka dvASaSTi bhAga ke zeSa paMcaSaSTi saMkhyaka saptaSaSTi bhAgoM meM prathamA paurNamAsI samApta hotI hai isa prakAra pAMca yugabhAvinI zrAviSThI pUrNimAo kA kahIM zravaNa nakSatra ke sAtha kahIM dhaniSThA nakSatra ke sAtha parisamApti kAla jAnanA caahiye| muhu eka muhUrtanA 2 bhAga, pha bhAganA huM bhAga A rUpa zodhanaka zodha joIe. AmAM 60 nA nava muhurta zuddha che. vadhelA 51 suhUrtomAMthI pachI 1 muhUtane 12 bhAgamAM vibhakta karIne temane 5 bhAgenI sAthe joDI devA joIe AthI 67 bhAga thaI jAya che jemAM 24 bhAga zuddha che ane bAkInA 43 mAchI vaLI eka bhAga laIne 67 bhAgamAM tenuM vibhAjana karavuM joIe ane 67 bhAgonA 1 bhAganI sAthe tene joDI devo joIe A rIte 68 bhAga thaI jAya che jemAM 66 bhAga zuddha che. be vadhelA 68 bhAga azuddha cheA rIte 30 muhUrtIthI zravaNa zuddha che AnAthI e hakIkata samajamAM AvI jAya che ke dhaniSThA nakSatranA 3 muhUrtomAM ane 1 muhUrtanA bhAgomAM ane 1 bhAganA zepa 65 nI saMkhyA 67 bhAgomAM prathama parNamAsI samApta thaI jAya che. A rIte pAMca yugabhAvinI zrAviSThI pUrNimAnI kayAreka zravaNa nakSatranI sAthe te kayAreka dhaniSThA nakSatranI sAthe parisamApti jANavI joIe,
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamayakSaskArA su. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam mAha-poDavaI Na bhaMte !, ityAdi, 'pohabaI bhaMte puNNima prauSThapadI bhAdrapadasaMbandhiI khalu bhadanta ! paurNamAsI pUrNimAtithim 'kaiNakkhattA joga joeMti' katikiyasaMkhyakAni nakSaprANi yoga sambandhaM yojayanti-kurvantIti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'vibhi NakkhattA jothaM joeMti' trINi nakSatrANi yogaM yojayanti-kurvanti, kAni tAni trINi nakSatrANi yogaM kurvanti tabAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'sayabhisayA puvvabhaddavayA uttarabhaddavayA zatabhiSak pUrvabhadrapadA uttarabhadrapadA ca, etAni trINi ca nakSatrANi yogaM kurvantIti AsAM paJcAnAmapi yugamAvinInA meteSu nakSatreSu madhyAt ekatamena parisamA panAt 'assoiNNaM bhaMte ityAdi, 'assoiNNaM bhaMte ! puNimaM' AzvayujI khalu bhadanta ! porNamAsI 'kaiNakkhatA jogaMjoeMti' kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yoga saMbandha yojayanti kurvantIti pUrvapakSa: bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do joeMti' dve nakSatre AzvayujI pUrNimAM yojayataH parisamApayataH, ke te dve nakSatre tatrAha-'taM jahA' prAviSThI pUrNimA kA nakSatra ke sAtha yoga prakaTa karake agha prauSThapadI pUrNimA kA nakSatra yoga dikhAne ke liye sUtrakAra sUtra kahate haiM-isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'povaINa bhaMte ! pugima' he bhadanta ! praupThapadI pUrNimA tithi ke sAtha 'kaI NakkhattA jogeM joeMti' kitane nakSatra sambandha karate haiM ? uttara meM prabhune aisA kahA hai -'goyamA ! timi NakkhattA jo joeMti' he gautama! tIna nakSatra yoga karate haiM 'taM jahA' unake nAma the haiM-'sayabhisayA putvabhavayA uttarabhaddavayA zatabhiSaka, pUrvabhAdrapadA aura uttarabhAdrapadA, kyoMki ina pAMcoM bhI yugabhAvinI pUrNimAoM kI ina tIna nakSatroM meM se kisI eka nakSatra ke sAtha samApti hotI hai 'assoiNNaM bhaMte ! puNNimaM' he bhadanta ! AzvayujI pUrNimA ke sAtha 'kaha NavattA jogaM joeMti' kitane nakSatra yoga karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'do joeMti' he gautama ! do nakSatra sambandha karate haiM 'taM jahA' ve do nakSatra ye haiM zrAvaNI pUrNimAne nakSatra sAthe caga prakaTa karIne have prauSThapadI pUrNimAne nakSatraga batAvavAnA AzayathI sUtrakAra sUtra kahe che-AmAM gautamasvAmIe prabhune A pramANe pUchayu -povaI NaM bhaMte / puNima' 3 mahanta ! prI045hI pUNimA tithinI sAtha 'vaha NakkhattA jogaM joeMti' yA nakSatra samanya 42 cha ? uttaramA prabhuza 4 cha'goyamA! tinni NakkhattA jogaM joeMti' gautama ! nakSatra yo 42 cha 'taM jahA' bhana! nAma mA pramANe cha-'sayabhisayA putramaddavayA uttarabhaddabayA' zatami55 pUrvamA bhane uttarabhAdrapadA, kAraNa ke A pAMce yugabhAvinI pUrNimAnI paNa A traNa nakSatromAMthI 3 me nakSatranI sAthai samApti thAya hai. 'assoiNNaM bhaje ! puNimaM' 3 mahanta ! sAthayucha pUrNimAnI sAthe 'kai NakkhattA jogaM joeMti' he nakSatra yo 4re cha1 uttaramA prabhuzrI 42 4-'do joeMti' gautama! me nakSatra samaya 4re che 'taM jahA' nakSatra
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 jammUdIpaprajJapti ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'revaI asisaNIya' revatI azvinI ca, atra khalu yadyapi uttara bhadrapadA nakSatramapi kAMcidAzvayujI pUrNimA parisamApayatIti tasya nAmasaMkIrtanaM kuto na kRtam, tathApi taduttarabhadrapadAnakSatraM prauSThapadI pUrNimAmapi parisamApayatIti loke ca praupThapadhA pUrNimAyAmevottara bhadrapadAnakSatrasya prAdhAnyam, tamAmnA tasyA abhidhAnAt, ataH prakRte uttarabhadrapadA nakSatrasya carcA na kRteti nako'pi dopaH ato dve revatyazvinInakSatre parisamApayata AzvayujI pUrNimAmiti sUtre kathitam, AsAM vahInI yugabhAvinInAM pUrNimAnA. muktanakSatradvayamadhye anyatareNa parisamApanAditi / 'kattiNaM do bharaNI kattiyAya' kArtikI dve bharaNI kRttikA ca, he bhadanta ! kAttikI pUrNimA katinakSatrANi yojayantIti prazna: bhagavAnAha-he gautama ! kArtika pUrNimAM dve nakSatre parisamApayata: tadyathA-bharaNI kRttikA 'revaI askSiNI ca' revatI nakSatra aura azvinI nakSatra, yadyapi kisI 2 Azva yujI pUrNimA ko uttarabhAdrapadA nakSatra bhI parisamApta karatA hai to phira usakA nAma vahAM kyoM nahIM kahA gayA hai to isakA kAraNa yaha hai ki vaha uttarabhAdrapadA nakSatra prauSThapadI pUrNimA ko bhI parisamApta karatA hai. loka meM prauSThapadI pUrNimA meM hI uttarabhAdrapadA nakSatra kI pradhAnatA hai isI kAraNa usake nAma se usakA kathana huA hai, ataH prakRta meM uttarabhAdrapadA nakSatra kI carcA nahIM kI gaI hai aura isI kAraNa redhanI aura azvinI ye do nakSatra AzvayujI pUrNimA kI samApti karate haiM aisA sUtra meM kahA gayA hai ataH ina aneka yugabhAvinI pUrNimAoM ko ina nakSatradaya meM se koI eka nakSatra samApta kara detA hai aisA jAnanA cAhiye 'kattihaNaM do bharaNI kattiyA tha' kArtikI pUrNimA ko he bhadanta ! kitane nakSatra samAna karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! kAkI pUrNimA ko do nakSatra samApta karate haiM-unake nAma haiM-bharaNI nakSatra mA cha-'revaI assiNI ya' revatI nakSatra bhane azvinI nakSatra, 2 6 mAzvayu pUNi. mAne uttarabhAdrapadA nakSatra paNa parisamApta kare che te pachI tenuM nAma ahIM kema ApavAmAM AvyuM nathI ? AnuM kAraNa e che ke te uttarabhAdrapadA nakSatra prauSThapadI pUrNimAne paNa samApta kare che. jemAM prauSThapadapUrNimAmAM ja uttarabhAdrapada nakSatranI pradhAnatA che A kAraNe ja tenA nAmathI tenuM kathana thayeluM che, AthI prakRtamAM uttarabhAdrapada nakSatranI carcA nakSatramAM AvI nathI ane A kAraNe ja revatI ane azvinI e baMne nakSatra ApayujI pUrNimAnI samApti kare che evuM sUtramAM kahevAmAM AvyuM che AthI A aneka yugabhAvinI pUrNimAone A nakSatraDhayamathI koI eka nakSatra samApta 4 / cha mema . 'kattiiNNaM do bharaNI kattiyA ya' timI paNa bhAna mahanta! keTalAM nakSatra samApta kare che? uttaramAM prabhutrI kahe che-he gautama ! kArtikI pUrNimAne be nakSatra samApta kare che temanA nAma che-bharI nakSatra ane kRtikA nakSatra che ke ahIM
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 393 ca, ihApi yadyapi azvinInakSatraM kAMcit kArtikI pUrNimA parisamApayati tathApi azvinI nakSatrasyAzvayujyAM paurNamAsyAM pratiprAdhAnyamiti na prakRne azvinInakSatraM na vivakSitamiti na ko'pidopaH / ato'Api dve parisamArata iti kathitam, AsAM babInAM yugabhAvinInAM kArtikI pUrNimAnAm, bharaNI kRttikayormadhye anyatareNaiva parisamApanAditi // 'maggasiriNaM do rohiNI maggasire ca' mArgazISI khalu pUrNimA dve rohiNI mRgazirazca samApayata: bhAsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAM mArgazIrSI pUrNimAnA ganayo yonakSatryo madhye'nyatareNa parisamApanAt / 'poti tiNi adApuNabasU pusto' popoM khallu pUrNimAM trINi nakSatrANi parisamApayanti tadyathA-bhAH punarvasuH puSpazca AsAM yugamadhye'dhikamAsasyAvazyaMbhAvena paNNAmapi yugabhAvinInA mukta nakSatrANAM madhye'tyatamena parisamApanAt 'mAghiNaM do assesA aura kRtikA nakSatra, yadyapi yahAM para bhI azvinI nakSatra kisI kArtikI pUrNimA ko samApta karatA hai phira bhI azvinI nakSatra kI pradhAnatA azvayujI pUrNimA kI prati hI hai isaliye prakRti meM isa nakSatra kI vivakSA nahIM huI hai| ataH ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra zugabhAvinI jAtikI pUrNimAoM kI parisamApti karatA hai aisA jAnanA cAhiye jaggatirIpaNaM do rohiNI maggasire ca' mArgazIrSI pUrNimA ko do nakSanna samAna karate haiM inake nAma rohiNI aura mRgazirA haiM isakA tAtparya kevala itanA hI hai ki ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra yugamAdhinI mArgazIrSI pUrNimAoM ko lamApta karate haiN| 'porsi tiNi addA puNavasU pusso' poSI pUrNimA ko AdrI, punarvasu aura puSya ye tIna nakSatra samApta karate haiM ina chaha pUrNimAoM ko jinake yugamadhya meM adhika mAsa avazyaMbhAvI hotA hai usta nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai 'mAdhi do assesAmahA nAyI pUrNimA ko do nakSatra parisamApta paNa azvinI nakSatra ke kAti kI pUrNimAne samApta kare che tema chatAM paNa azvinI nakSatranI pradhAnatA azvayujI pUrNimA pratye ja che A kAraNe ja prakRtamAM A nakSatranI carcA karavAmAM AvI nathI AthI A be nakSatromAMthI keI eka kSatra yugabhAvinI ti pUrNimAmAnI parisamA 42 cha yu 24ye. 'maggasiriNaM do rohiNI mAhire ja mArgazISI pUrNimAne be nakSatra samApta kare che emanA nAma rohiNI ane mRgazirA che. AnuM tatparya mAtra eTaluM ja che ke A be nakSatramAMthI keI eka nakSatra yugabhAvinI mArgazIrSa pUrNimAone samApta kare che. ___'posiM diNi addA puNavya pusso' poSI pUrNimAmAne yAdrI, punasu mane pu05 e traNa nakSatra samApta kare che. A cha pUrNimA ke jenA yuga madhyamAM adhika mAsa avazya bhAvI hoya che, upara kahelA nakSatromAMthI keI eka nakSatra parisamApta kare che. 'mAviNNaM do assesA, mahA ya' mAghI pU ibhAna nakSatra parisamAsa 43 cha 4 azleSA ja0 50
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ ammatIpazAtira mahAya' mAghIM khalu pUrNimA dve nakSatre parisamApayata stadyathA azleSA maghA ca, atra ca zabdAt pUrvaphalgunI puSyau grAhyo, tena AsAM yugabhAvinInAM paJcAnAmapi madhye kAMcidazleSA kAMcitpaurNamAsI maghA kAMcitpUrvaphalgunI kAMcit puSyazca parisamApayati / tathA 'phagguNi do puvAphagguNIya uttarAphagguNIya' phAlgunI khalu pUrNimA nikSatre parisamApayataH pUrvAphAlgunIcottarAphalgunI ca AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInA muktanakSatrayo madhye'nyatareNa parisamApanAt / tathA 'veti NaM do hattho cittAya' caiIM khalu pUrNimA de nakSatre parisamApayataH tadyathA-hastazcitrA ca AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAm uktanakSatrayomadhye'nyatareNa parisamApanAt tathA-'visAhiNa do sAI cisAhAya' vaizAkhI khalu dve svAtI vizAkhA ca, he bhadanta ! vaizAkhI pUrNimA kati nakSatrANi parisamApayanti bhagavAnAha-he gautama ! vaizAkhI pUrNimA dve nakSatre parisamApayata stadyathA-svAtI vizAkhA ca, atra ca zabdAdanugadhA nakSatrakarate haiM eka azleSA nakSatra aura dUsarA maghA nakSatra yahAM ca zabda se pUrva phAlgunI aura puSya ye do nakSatra gRhIta hue hai| isase aisA jAnanA cAhiye ki yugabhAvinI ina pAMca pUrNimAoM meM se kisI pUrNimA ko azleSA nakSatra, kisI pUrNimA ko maghA nakSatra, kisI pUrNimA ko pUrvaphAlgunI nakSatra aura kisI pUrNimA ko puSya nakSatra parisamApta karatA hai| tathA-'pharaguNiM NaM do puccA pharagugI ya uttarApharaguNI ya' phAlgunI pUrNimA ko do nakSatra samApta karate haiM-pUrvAphAlgunI aura uttarAphAlgunI ina yugabhAvinI pAMca pUrNimAoM ko ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra samApta karatA hai 'catti NaM do hattho, cittA ya' caitrI pUrNimA ko yugabhAvinI pAMca caitrI pUNimAoM ko hasta aura citrA ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra samApta karatA hai 'visAhieNaM do sAI visAhA ya vaizAkhI pUrNimA ko-yugabhAvinI pAMcoM vaizAkhI pUrNimAoM ko svAtI aura vizAkhA nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai nakSatra ane bIjuM maghA nakSatra ahIM "a" zabdathI pUrvaphalthanI ane puSpa e be nakSatra abhipreta thayelA che. AnAthI ema samajavAnuM che ke yugabhAvinI A pAMca pUrNimA emAMthI kai pUrNimAne azleSA nakSatra, keI pUrNimAne maghAnakSatra, kaI pUrNimAne pAzunI nakSatra mane pUrNa bhAra 405 nakSatra parisamAsa 42 cha tathA-'phagguNiM NaM do puvAphagguNI ya uttarAphaggugI ya' zaguna pUNimAna. me nakSatra sAta 42 ch-5phAgunI ane uttarAphAlganI A yugabhAvinI pAMca pUrNimAne A be nakSatramAMthI kaI me nakSatra samAsa 42 cha 'cettiNa do hattho, cittAya 2ii pUbhiAne-yugamAvinA pAya caitrI pUrNimAone hasta ane citrA A be nakSatre mAMthI koI eka nakSatra samApta kare cha 'visAhiNNaM do sAI visAhA ya' vaizAbhI pulibhAna-yusamAvina pAye vaizAlI pUrNimAone-svatI ane vizAkhA nakSatramAMthI koI eka nakSatra parisamAsa phare che.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam mapi grAhyam, taccAnurAdhAnakSatraM vizAkhAtaH paraM grAhyam, vaizAkhIpUrNimAyAM vizAkhA nakSatrameva pradhAnam, tataH parasyAmeva pUrNimAyA manurAdhAyAH sAkSAdupAdAnaM kRtaM nAtra tasyAH carcA kRtA kintu dve ityeva kathitam, AsAmanekAnAmapi yuga mAvinInA muktanakSatrayo madhye'nyatareNa parisamApanAt / 'jehAmUliNNaM tiNNi aNurAhA jeTTomUle' jyeSThAmUli khallu paurNamAsI trINi-, nakSatrANi parisamApayanti tadyathA anurAdhAjyeSThAmUlazca, AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAM jyeSThAmUlIpUrNimAnAyuktanakSatrevu madhye'nyatamena parisamApanAt / 'AsADhiNNaM do puvAsAdA uttarAsAdA' ASADhI khalu pUrNimAM dve nakSatre parisamApayataH tadyathA-pUrvASADhA uttarASADhA ghe, AsAM pUrNimAnAM yugAnte'dhikamAsasaMbhavena paNNAmapi yugabhAvinA muktanakSatrayormadhye'nyataraNa parisamApanAditi // yahAM ca zabda se anurAdhA nakSatra bhI gRhIta huA hai yaha anurAdhA nakSatra vizAkhA nakSatra se Age gRhIta huA hai vaizAkhI pUrNimA meM vizAkhA nakSatra hI pradhAna rahatA hai kyoMki isase Age kI pUrNimA meM hI anurAdhA nakSatra kA sAkSAt grahaNa huA hai isase yahAM usakI carcA nahIM huI hai kintu do hI nakSatra kahe gaye haiM isa taraha ina yuga bhAvinI pAMca vaizAkhI pUrNimAoM ko ina do nakSatroM meM se koI eka nakSatra samApta karatA hai 'jehA mUliNaM tiNi anurAhA jehA mUlo' jyeSTAmUlI pUrNimAko yugabhAvinI ina pAMca pUrNimAoM ko ina nakSatroM meM se-anurAdhA jyeSThA aura mUla nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisa mApta karatA hai 'AsADhigaNaM do puvvAsADhA, uttarAsADhA' AsADhI pUrNimA koM. pUrvASADhA nakSatra aura uttarASADhA nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai yahAM para bhI yugAnta meM adhikamAsa hone ke kAraNa yugabhAvinI 6 pUrNimAeM hotI hai to ina chahoM ASADhI pUrNimAoM ko pUrvokta do nakSatroM meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai| ahIM "ja' zabdathI anurAdhA nakSatra paNa gRhIta thayela che. A anurAdhA nakSatra vizAkhA nakSatra pachI gRhIta thayela che. vaizAkhI pUrNimAmAM vizAkhA nakSatra ja pradhAna rahe che kAraNa ke AnI pachInI pUrNimAmAM ja anurAdhA nakSatranuM sAkSAt grahaNa thayela che AthI atre tenI carcA thayelI nathI paNa be ja nakSatra kahevAmAM AvyA che. AvI rIte A yugabhAvinI pAMca vaizAkhI pUrNimAone A be nakSatromAMthI keI eka nakSatra samApta 4re cha. 'jedvA mUliNNaM tiNi anurAhA jeddA mUlo' lyeAbhUmI pUrNimAna-yugamAvinA A pAMca pUrNimAeAne-A nakSatramAMthI-anurAdhA yeSThA ane mUla nakSatramAMthI-kaI me nakSatra parisamAsa 42 cha-'AsADhiNNaM do puvvAsADhA uttarAsADhA bhASADhI 5 bhAna pUrvASADhA nakSatra ane uttarASADhA nakSatromAMthI kaI eka nakSatra parisamApta kare che. ahIM, paNa yugAnta adhikamAsa hevAthI yugabhAvanI 6 pUrNimAe heya che. A cha e aSADhI pUrNimAene pUrvokta be nakSatramAMthI kaI eka nakSatra parisamApta kare che.
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUda ambUdvIpaprAptisUtre - samprati-kuladvArapratipAdanArthamAha- 'sAvihINaM bhaMte' ityAdi, 'sAvidvINaM bhaMte ! puSNimaM' zrAviSThI zrAvaNamAsabhAvinIM khalu bhadanta / pUrNimAm 'kiM kulaM joeha ubakulaM joei kulovakulaM joei' kiM kulaM yunakti upakulaM yunakti kuchopakulaM yunakti ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gIyamA' he gautama ! kulaM vA joei ubakulaM vA joer3a kuLovakulaM vA joeI' kulaM vA yunakti kuLamapi kuTasaMjJanakSatramapi yunakti zrAviSThIM pUrNimAmU tathA upakulaM yA yunakti upakula saMjJaka nakSatramapi zrAviSTha pUrNimAM yunakti zrAvaNI pUrNimAyA saha upakulasyApi yogo bhavatItyarthaH kuloSakulaM vA, yunakti kuchopakulasaMjJaka-nakSatramapi yunakti, sarvaiH sahayogo bhavati zrAvaNI pUrNimAyA ityarthaH / tatra 'kulaM joemANe dhaNiTThANakkhatte joei' tatra kulaM yuJjadhaniSThA nakSatraM yunakti, dhaniSThAnakSatrasyeva kulatayA kuladvAra pratipAdana isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai- 'sAvihINaM bhaMte! puNNimaM ki kulaM joeha, uvakulaM joei, kulovakulaM jo gRha' he bhadanta ! zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimA ko kyA kulasaMjJaka nakSatra samApta karate haiM yA upakula saMjJaka nakSatra samApta karate haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra samApta karate haiM ? arthAt zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimA ke sAtha kina nakSatroM kA yoga rahatA hai kyA, kulasaMjJaka nakSatroM kA, yA upakulasaMjJaka nakSatroM kA yA kulopakula saMjJaka nakSatroM kA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! kulaM vA joei, ubakulaM vA jogRha, kulobakulaM vA joeha' he gautama ! zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatroM kA bhI yoga rahatA hai, upakula saMjJaka nakSatro kA bhI yoga rahatA hai aura kulopakula saMjJaka nakSatroM kA bhI yoga rahatA hai ! tAtparya yahI hai ki ina saba nakSatroM ke sAtha zraviSThI pUrNimA kA yoga rahatA hai 'kulaM joemA ghaNi Nakkhatte joei' jaba zrAviSThI kuladdAra pratipAdana " ? mAmA gautabhasvAbhIme prabhune me pUchyu' che-'sAviTTINNaM bhaMte / puNNimaM kiM kulaM joei. uvakulaM jAei, kulobakulaM joei' De bhagavan / zrASazubhAsa bhAvinI pUrNimAne zu DuAsa jJa4 nakSatra samApta kare che ke upakulasa jJaka nakSatra samApta kare che ? athavA teA zu' lepaphulasa'ka nakSatra samApta kare che? arthAt zrAvaNamAsa bhAvinI pUrNimAnI sAthe kayA nakSatrAnA cAga rahe che--zu... kulasaMjJaka nakSatrAne, agara-upakulasa jJaka nakSatrAnA ke kulepaphulasa jJaka nakSatrAnA ? bhavAmabhAM alu he che - 'goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei kulovakulaM vA joei' he gautama ! zrAvaNumAsa bhAvinI pUrNimAnI sAthe kulasaMjJaka nakSatranA paNa cAga rahe che, upakulasaka nakSatronA paNa cAga rahe che ane kulekulasa jJaka nakSatranA paNa yAga rahe che. tAtpaya eja che ke A khadhAM nakSatronI sAthe zrAviSThI pUrNimAnA cega rahe che. 'kulaM, joemANe dhaniTThA Nakkhatte joeDa' nyAre zrAviSThI pUrNimAnI sAthai sasajJaH nakSatrono cega rahe che tyAre temAM dhaniSThA nakSatranA ceAga rahe che. ghaniSThA nakSa< kulasaka nakSatra
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzikA TIkA-sanamA kAraH sU. 21 nakSamAgAM kuThAdidvAraniharamA 397 prasiddhasya zrAvaNI pUrNimAyAM yogasaMbhavAda, 'upakulaM joemANe savaNe Nakhatte joei' upakuLamupakulasaMjJaka nakSatraM yuJjat zravaNa nakSatraM yunakti, zrayaNanakSatrasyopakulatayA prasiddhatayA zrAvaNIpUrNimAyAM yogasaMbhavAt / 'kulovakulaM joemANe abhiINakkhatte joei' kulopakulaM yucat jabhijinakSatraM yunakti, abhijinakSatrasya kulopakulatayA prasiddhasya zrAvaNI pUNimAyA sahayogasaMbhavAt abhijinnakSatraMhi tRtIyAyAM zrAviSTha pUrNimAsyAM dvAdazAhUrteSu kiJcitsamadhikeSu zeSeSu candreNa saha yogazupati tataH zravaNasahacarAt svayamapi tasyAH paurNamAsyAH paryantavattitvAt tadapi tAM parisamApayatIti vivakSitatvAd bhunaktIti kthitmiti| . * samprati upasaMhAramAha-sAviTThINamityAdi, 'sAviDINaM puNimAsi NaM kulaM vA joei pUrNimA ke sAtha kula saMjJaka nakSatro kA yoga rahatA hai taba unameM se dhaniSThA nakSatra kA yoga rahatA hai dhaniSThA nakSatra kulasaMjJaka nakSatra mAnA gayA hai aura zrAviSThI pUrNimA meM isakA yoga hotA hai, 'ucakulaM joemANe savaNe Nakkhatte joei' aura jaba upakula saMjJaka nakSatroM kA yoga hotA hai taba zravaNa nakSatra kA yoga hotA hai kyo ki upakularUpa se zravaNa nakSatra kahA gayA hai zrAvaNI pUrNimA meM isakA yoga hotA hai 'alova kulaM joemANe abhiI Nakkhatte joei' kulopakulasaMjJaka nakSatra kA jaba yoga hotA hai taSa abhijitU nakSatra kA yoga hotA hai abhijit nakSatra kulopAla rUpa se pahile pratipAdita ho cukA hai aura isakA zrAvaNI pUrNimA ke sAtha yoga hotA hai abhijit nakSatra tRtIyA zrAviSThI pUrNimA meM kucha adhika 12 muhUrtataka candra ke sAtha sambandhita rahatA hai isake yAda zravaNa sahacara hote se vaha svayaM bhI usa pUrNimAsI ke paryantavartI hone ke kAraNa usa pUrNimAlI ko parisamApta kara detA hai aisI vivakSA hone se yunakti aisA kahA gayA hai isa taraha 'sAviTThINaM pugNamAsiM kulaM vA joei jAva bhAnapAmA mAvyu cha bhane vihI pUNi bhAmai tana yo thAya 2. 'uvakulaM joemANe savaNe Nakkhatte joei' ma nyAre 5 4 nksstro| yo thAya che tyAre zravaNa nakSatra yoga thAya che kAraNa ke upakula rUpathI zravaNa nakSatra kahevAmAM AvyuM che. zrAvaNa 5 bhAbhA mAnA yoga yAya che. 'kulovaphulaM joemANe abhiI Nakkhatte joei' ttopttsaMka nakSatrane jyAre ga thAya che tyAre abhijitu nakSatrano roga thAya che, abhijita nakSatra kupakula rUpanI pahelA pratipAdita thaI cUkela che ane eno zrAvaNI pUrNimAnI sAthe yoga thAya che. abhijita nakSatra tRtIyA zrASThiI pUrNimAmAM kaMika vadhu 12 muhUrta sudhI candranI sAthe sambadhita rahe che. AnA pachI zravaNa sahacara hevAthI te pote paNa te pUrNamAsInA paryantavatta hovAnA kAraNe te pUrNamAsIne parisamApta karI de che. A 2- vikSa pAthI 'yunata' sama 4AmA mAyu 2. 2 // zata 'sAviTThINaM puNNamAsiM gaM kulaM vA joei jAva kulovakulaM vA joei' zrAqiesI pUNimAnI sA sasa
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdIpapratisUtre jAva kulovakulaM vA joei' zrAviSThI pUrNimAsI khalu kulaM vA yunakti yAvat kulopakulaM vA yunakti yatastribhirapi kulAdibhiH zrAviSThayAH pUrNimAyA yojanA vidyate tataH AviSThI paurNamAsI kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM nA yunakti, 'kuleNa juttA uvakuMleNaM vA juttA kulovakulega vA juttA sAviTThIpuNimA juttetti vattavyaM siyA' kulena vA yuktA upakulena vA yuktA kulopakulena vA yuktA bhAviSThI pUrNimAyukteti vaktavyaM syAt evaM prakAreNa svAzeSyebhyaH pratipAdanaM kuryAt / / 'poThavaI NaM bhaMte ! puSNimaM ki kulaM joei pucchA' prauSThapadI khalu bhadanta ! paurNamAsI kiM kulaM yunakti pRcchA he bhadanta ! poSThapadIM khalu paurNamAsI ki kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM bunaktIti pRcchayA saMgRhyate praznA, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA upakulaM nA kulocakulaM vA joeI' kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunaktItyuttaram, tatra 'kulaM joemANe uttarabhadavayA Nakhatte joeI' kulaM yukSat uttarabhAdrapadA nakSatraM yunakti 'ubakulaM joemANe puvamadanayA joei' upakulaM yuJjat pUrvabhadrapadA nakSatra yunakti 'kulovakulaM joemANe kuMlovakulaM vA joeI' zrAviSThI pUrNimA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatra yAvat-upakulasaMjJaka nakSatra aura kulopakula saMjJaka nakSatra yoga karate haiM isIliye vaha zrIviSThI pUrNimA 'kuleNa juttA, ucakuleNa juttA, kuloyakuleNa vA juttA sAviMdvI puNimA jutteti battavya siyA' kula saMjJaka nakSatra se upakula saMjJaka nakSatra aura kuMlopakula saMjJaka nakSatra se yukta kahI gaI hai isa rUpa se guru apane ziSyoM ke prati pratipAdana kre| 'pohavaI NaM bhaMte ! puSiNamaM kiM kulaM joei pucchA' he bhadanta proSThapadI paurNamAsI ke sAtha kyA kulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM ! yA upakulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM ? yA jhulopakula saMjJaka nakSatra yoga karate haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! kulaM vA uvakulaM vA kulovaMkulaM vAM joeI' he gautama! prauSThapadI pUrNimA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatra bhI yoga karate hai, upakula saMjJaka nakSatra bhI yoga karate haiM aura kulopala saMjJaka nakSatraM bhI nakSatra yAva-upakulasaMjJaka nakSatra temaja kulapakulasaMjJaka nakSatra thaga kare che AthI ja te zrAvihI bhUbhA 'kuleNa juttA, uvakuleNa juttA, kalovakuleNa vA juttA sAviTThI puNNimA yuttati vattavyaM siyA' usasa' nakSatrathA sasa nakSatrayA tabha sAsasa nakSatrathI yukta kahevAmAM AvI che. A rUpe ja gurU potAnA ziSyone pratipAdana kare. 'porduvai gaMbhaMte ! puNNimaM kiM kulaM joei pucchA' 3 mahanta ! pI pI bhAsInI sAtha zuM kulasaMjJaka nakSatra ega kare che? athavA upakulasaMjJaka nakSatra ga kare che? athavA sapAsa 4 nakSatra ye42 cha ? mAnA ! prabhu -'goyamA ! kulaM vA ubakulaM vA kulovakulaM vA joei' gautama ! pro0I pUNibhAnA sAthe purasajJa4 nakSatra paNuM caeNga kare che, upakulasaMjJaka nakSatra paNe yoga kare che ane kulapakulasaMjJaka nakSatra paNa
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam sayabhisayA Nakkhatte joeI kulopakulaM vA yuJjat zatabhiSA nakSatra yunakti 'poTTavaINaM puNimaM kulaM vA joei upakulaM vA joei kulocakulaM vA joei' pauSThapadI khalu pUrNimA kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kuzepakulaM vA yukti 'kuleNa vA juttA jAva kulovakuleNa vA juttA por3havaI puNNamAsI juttatti vRttavaM siyA' kuchena vA yuktA upakulena vA yuktA kulopakulena vA yuktA prauSThapadI pUrNimA yukteti vaktavyaM syAt-svaziSyebhya stathA pratipAdayediti // 'mAsoiNNaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! AzvayunI khalu bhadanta ! pUrNimA kiM kulaM yunakti kiMvA; upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunaktIti pRcchayA saMgRhya te praznaH, bhagavAnAha-'gozmA': yoga karate haiM 'kulaM joemANe uttarabhaddavayA Nakkhatte joei, upakulaM joemANe puvabhaddavayA joei, kulocakulaM joemANe sayabhisayA Nakkhatte joei' jaya isake sAtha kulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM taba unameM se uttara bhAdrapadAnakSatra yoga karatA hai jaba upakulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM taba unameM se pUrvabhAdrapadA nakSatra yoga karatA hai aura jaba kulopakula saMjJaka nakSatra yoga karate haiM taba unameM se zatabhiSA nakSatra yoga karatA hai isa taraha 'poTTavaI NaM puNNimaM kulaM vA joei uvakulaM vA joei kulobakulaM vA joeI' prauSThapadI pUrNimA ko kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJakanakSatra, aura kulopakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM isa taraha se apane ziSyoM ko 'kuleNa vA juttA jAva kulovakuleNa vA juttA pohacaI puNNamAsI juttati battavvaM siyA' prauSThapadI pUrNimA kula se upakula se aura kulopakula se yukta hotI hai aisA samajhanA cAhiye 'AsoiNNaM bhaMte! pucchA' he bhadanta ! AzvayujI pUrNimA kyA kulasaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai? yA upakulasaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai ? yA kulopakulasaMjJaka nakSatra se yukta yAsa 'kulaM joemANe uttarabhadavayA Nakkhatte joei upakulaM joemANe puvvabhaivayA joeTa, kalovakalaM joemANe sayabhisayA Nakhatte joeI' nyAre pAnI sa sasa 4 nakSatra yoga kare che tyAre temAMthI uttarabhAdrapadI nakSatra cAga kare che jyAre upakulasaMjJaka nakSatra ga kare che tyAre temAM pUrvabhAdrapadA nakSatra caga kare che ane jyAre kulepala saMnaka nakSatra yo 42 cha tyAre tamanAmAthI zatAla55 nakSatra yA 42 che. mAzata 'poTakhAI NaM puNNimaM kulaM vA joei ubakulaM vA joei kulovakulaM vA joeI' prIhI pUNimAna kulasaMjJakanakSatra, upakulasaMjJakanakSatra, ane kupakusaMka nakSatra yukta kare che A prakAre potAnA ziSya samuhAyara 'kuleNa vA jutto jAva kulovakuLeNa vA juttA povaI puNNamAsI juttati vattavvaM siyA' prau045hI pUmA sathI upasathI mane parathI yuta hAya cha sebha samAna. 'AsoiNNaM bhaMte ! pucchA' 3 santa sAzvayu pUrNimA zusasa nakSatrathI yukta hoya che? athavA upakulasaMka nakSatrathI yukta hoya che ? athavA kulapakula
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 jambUdvIpaprajJaptistre ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA joei upakulaM vA joei no lamaikulocakulaM' AzvayunIM pUrNimAM kulaM vA yukti upakulaM vA yunakti no labhate kukIpakulam, arthAt kulena upakulena ca sahayogI bhavati kintu kulopakulena sahAzvayujI pUrNimAyAH yogo na bhava tIti / tatra 'kulaM joemANe assigI Nakhatte joei' kulaM yuJjat-azvinI nakSatraM yunakti 'upakulaM joemANe revaINakhatte joei' upakulaM khat revatI nakSatra yunkti| ____upasaMhAramAha-'assoiNaM' ityAdi, 'assoiyaM puNimaM kulaM vA joei upakulaM vA joei' bhAvayugI pUrNimA kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti 'aleNa vA juttA uvAleNa vA juttA assoI puSiNamA juttaci pattavyaM siyA' kulena vA yuktA upakulena vA yuktA AzvayujI pUrNimA yukteti vaktavyaM syAt svaziSyebhyaH pratipAdanaM kuryAditi / 'kattiiNNa bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM 3 pucchA' kArtikI khalu bhadanta ! pUrNimA ki kulaM pRcchA, he bhadanta ! hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'golamA ! kulaM vA joei upakulaM vA joeha no lamaha kulovakulaM' he gautama ! AzvayujI pUrNimA kulasaMjJaka nakSatra se aura upakusaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai, kintu kulopakula saMjJaka nakSatra se yukta nahIM hotI hai 'kulaM joemANe astiNI Nakkhatte joei, upakulaMjoemANe revaI Nakkhatte joei jaba yaha kulasaMjJaka nakSatra se yukta hotI hai-taya vaha azvinI nakSatra se yukta hotI hai aura jaba yaha upakula saMjJaka nakSatra se yukta hotI hai taba revatI nakSatra se yukta hotI hai 'assohaNa puriNamaM kulaM vA joeI' isa taraha AzvayujI pUrNimA ke sAtha kula aura 'upakulaM joeI' upakulasaMjJaka nakSatra yoga karate haiM 'kuleNa vA jutto upakuleNa vA juttA assoI puNNimA juttatti vattavvaM siyA' ataH kula se yukta aura upakula se yukta AzvayujI pUrNimA hotI hai aisA apane ziSyoM ko samajhAnA cAhiye 'kattiiNNaM te! puNimaM kiM kulaM 3 pucchA' he bhadanta ! kArtiko pUrNimA kyA kulasaMjJaka saza nakSatrathI yuddhata DAya ? mAna pAmamA prabhu gautamane 49 -'goyamA ! kulaM vA joei uvakulaM vA joei no labhai kulovakulaM 8 gautama! mAzvayu pUrNimA sasa nathavAthI ane upakulasaMjJaka nakSatrathI yukta hoya che paraMtu kulapakula saMjJaka nakSatrathI yukta DAtI nathI. 'hulaM joemANe assiNI Nakkhatte joei, ubakulaM joemANe revaI Nakkhate joei' nyAre te rAsa nakSatrayI yuddhata DAya che tyAne azvinI nakSathI yuta DAya cha ane jayAre te upakulasaMjJaka nakSatrathI yukta hoya che tyAre revatI nakSatrathI yukta hoya che 'assoiNNaM puNNimaM kulaM vA joeI' mA rIte sAzvayula pUrNimAnI sAthai 15 ane 'upakulaM joei' 84 nakSatra yo re che 'kuleNa vA juttA uvakuleNa vA juttA assoI puNNimA juttatti vattavyaM siyA' mAthI uathI yukta mane palathI yuta mazvayu pUrNimA hAya che se prabhAye potAnA zivyAne samatavayu naye 'kattiiNNaM bhaMte !
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAdanirUpaNam 401 kAttikI pUrNimA kiM kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunaktIti pRcchayA saMgRhyate prazzA, bhaganAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA joei upakulaM vA joei no kulovakulaM joei' kulaM vA yumakti kArtikI pUrNimA mupalaM vA yunakti natu kulobajulaM yunakti) kulena upakulenaiva saMvanlo bhavati kArtikI pUrNimAyAH natu kulopachalena saha saracanyo bhanatItyarthaH / tatra 'kulaM joemANe kattiyAM Nakkhatte joeI' kulaM yucat kRttiAnakSameva yunaki 'upakulaM joemANe bharaNI' upakulaM yuJjat bharaNI nakSatraM yunakti 'jAva bacAvaM siyA' yAvad vaktavyaM syAt, atra yAvatpadena kArtikI pUrNimA kulaM vA yunakti upakucha vA yunakti kulena kA yuktA upakulena vA yuktA kArtikI pUrNimA yuktati, etatparyantasya grahaNaM gavatIti / 'maggasirINaM maMte ! puNimaM' mArgazIrSI khalu bhadanta ! nakSatroM se yukta hotI hai yA upakula saMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai yA kulopakula saMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! kalaM vA joei upakulaM vA joei no kulocakulaM joei' he gautama ! kArtikI pUrNimA kulasaMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai aura upakula saMjJaka nakSatroM se yukta hotI hai parantu vaha kulopakula saMjJaka nakSatroM se yukta nahIM hotI hai 'kulaM joemANe kattiyA gakkhatte joraI uvalaM joemANe bharaNI jAva SatsavvaM siyA' jaba yaha kula saMjJaka nakSatra se yukta hotI hai taba yaha kRttikA nakSatra se yukta hotI hai aura jaba yaha upajhala saMjJaka nakSatra se yukta hotI hai taba araNI nakSatra se yaha hotI hai yahAM yAvatpada se 'kAnikI pUrNimA ko kula nakSatra aura upakula nakSatra yukta karate haiM isaliye yaha phUla se aura upakula se yukta hotI hai aisA apane ziSyoM ke liye samajhAnA cAhiye' yaha satha pATha gRhIta huA hai 'magasirI bhaMte ! puNNimaM kiM kulaM vA taM ceva' hai bhadanta! mArgazISA pUrNimA ko kyA paNimaM kiM kulaM 3 pucchA' mahanta ! ti' mAzu sasa4 nakSatrAthI yarata hoya che? athavA upakulasaMjJaka nakSatrothI yukta hoya che? agara kulapakula saMzaka nakSatrothI yAta hAya cha? ttaramA prabhu 43 cha-'goyamA / kulaM vA joei uvakulaM vA joeDa no kulovakalaM joei' gautama!ti thibhA usasa4 nakSatrothI yukta DAya cha bhane upakulasaMjJaka nakSatrothI yukta hoya che paraMtu te kulapakula saMjJaka nakSatrothI yukta hatI nayI. 'kulaM joemANe kattiyA Nakkhatte joei uvakule joemANe bharaNI jAva vattavyaM siyA' jyAre te kulasaMjJaka nakSatrathI yukta hoya che tyAre te kRttikA nakSatrathI yukta hoya che ane jyAre upakulasaMjJaka nakSatrathI yukta hoya che tyAre bharaNI nakSatrathI saMlagna hoya che. ahI: thAvat padathI kArtikI pUrNimAne kulanakSatra ane upakulanakSatra yukta kare che A kAraNe te kulathI temaja upakulathI yukta hoya che ema gurUe pitAnA ziSyone samajAvavuM joIe mA mayA 8 gRhIta thayo che. 'maggasirINaM bhaMte ! puNNimaM kiM kula vA taM ceva' Bed!
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 jambUdvIpaprApti pUrNimAm 'ki kulaM taMceva do joei No bhavai kulobakulaM, kulaM joemANe maggasiraNakhatte joei, uvakulaM joemANe rohiNI aggasiriSNaM puNNimaM jAva vattavyaM siyA' kiM kulaM tadeva dve yuktaH no bhavati kulopakulam, kulaM yuJjat mRgazirA nakSatraM yunakti upakulaM yuJjat rohiNI nakSatraM yunakti, mArgazIpI khalu pUrNimA yAvadvaktavyaM syAt iti, ayaM bhAva:-he madanta ! mArga zIpI pUrNimA kiM kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunakti iti praznaH, bhagavAnAha-'he gautama ! mArgazIrSI pUrNimA kulaM yunakti upakulaM vA yunakti no bhavati kulopakulam, tatra kulaM yuJjat mRgaziro nakSatraM yunakti, upakulaM yuJjat rohiNI nakSatraM yunakti / samprati-upasaMhAramAha-mArgazISa pUrNimAM khala kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA upakulena vA yuktA mArgazIrSI pUrNimA yuktati vaktavyaM syAt, evaM rUpeNa svaziSyebhyaH pratipAdanaM kuryAt iti / / atha lAghavArthamatidezamAha-evaM' ityAdi, 'evaM sesiyAovi jAva AsADhiM' evaM zepikA api yAvadApADhIm evam mArgazIpI pUrNimAntakathitaprakAreNa zeSikA uktAbhyo'vaziSTA popIpUrNimAta Arabhya ApADhapUrNimAntapUrNimA kulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? yA upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! mArgazIrSI pUrNimA ko kulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM, upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM, kulopakulasajJaka nakSatra yukta nahIM karate haiM jaba kulasaMjJaka nakSatra use yukta karate haiM taba unameM se mRgazirA nakSatra use yukta karatA hai aura jaba upakula saMjJaka nakSatra use yukta karate haiM taba unase use rohiNInakSatra yukta karatA hai isa taraha isa mArgazIrSI pUrNimA ko kula saMjJaka nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM isa kAraNa yaha kula se aura upakula se yukta hotI hai aisA apane ziSyoM ko samajhAnA cAhiye 'evaM lesiyAo vi jAva AsADhiM' isI prakAra mArgazIrSI pUrNimAnta taka kathita prakAra ke anusAra-ukta se avaziSTa pauSI pUrNimA se lekara ApADhI pUrNimA taka kI pUrNimAoM ke sambandha meM mArgazISI pUrNimAne zuM kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che? athavA upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che athavA zuM kulapakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che ? uttaramAM prabhu kahe che-he gautama! mArgazIvI pUrNimAne kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che, je kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che, paNa kupakulasaMjJaka nakSatra yukta karatAM nathI. jyAre kulasajJika nakSatra tene yukta kare che tyAre temanAmAMthI mRgazire nakSatra tene yukta kare che ane jyAre upakulasaMka nakSatra tene yukta kare che tyAre tene rohiNI nakSatra yukta kare che. A rIte A mAgaNISa pUrNimAne kulasaMjJaka nakSatra ane upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che eTale te kulathI temaja upakulathI yukta hoya che me zidhyAna sabhagata nase. (evaM sesiyAo ni nAva AsAdi) mevI zata mArgazIpI pUrNimAnta sudhI kahelA prakAra anusAra-uktathI avaziSTa pIvI pUrNimAthI
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidhAranirUpaNam 403 vaktavyAH, AlApaprakAraH sarvatra svayamevohanIyaH / yatra yatra vailakSaNyamAlApe tatra svayameva 'posiM jehAmUliM ca kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM vA' pauSI pUrNimAM tathA jyeSThAmUlI pUrNimAM ca kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunakti, evaM prakAreNa pUrvavadeva AlApo vaktavyaH 'sesiyANaM kulaM vA upakulaM vA' zeSikAnAM mAghI phAlgunI caitrI vaizAkhI ASADhInAM pUrNimAnAM kulaM vA yunakti, upakula vA yunakti, ityeva vaktavyam 'kulovakulaM Na bhaNNai kulopakulaM na bhaNyate, zeSapUrNimAsu kulopakulaM vA yunaktIti na vaktavyaM tadabhAvAt anyat sarvaM sarvatra samAnarUpeNaiva jJAtavyamiti pUrNimA prakaraNam, bhI kahalenA cAhiye AlApa prakAra sarvatra svayaM hI udbhAvita kara leveN| jahAM jahAM vilakSaNatA AlApa meM ho vaha isa prakAra se karaleve yaha sUtrakAra svayaM dikhalAte haiM / 'posiM jehA mUliM ca kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM vA' he bhadanta ! pauSI pUrNimA ko tathA jyeSThA mUlI pUrNimA ko kulasaMjJakanakSatra, upakulasaMjJaka nakSatra yA. kulopakulasaMjJaka nakSatra vyApta karate haiM ? isake uttara meM yahI kahanA cAhie-pauSI pUrNimA ko aura jyeSThAmUlI pUrNimA ko kulasaMjJaka nakSatra bhI vyApta karate haiM-upa. kula saMjJaka nakSatra bhI vyApta karate haiM 'sesiyANaM kulaM vA upakulaM' mAghI, phAlgunI caitrI vaizAkhI aura ASADhI pUrNimAoM ko kula saMjJaka aura upakula saMjJaka ye donoM prakAra ke hI nakSatra vyApta karate haiM kulopakula saMjJaka nakSatra vyApta nahIM karate haiM yahI bAta 'kulovakulaM na bhaNNai' isa pATha se prakaTa kI gaI hai| kyoM ki ina zeSa pUrNimAoM meM kulopakula nakSatra kA abhAva rahatA hai ataH do hI prakAra ke nakSatra-kulasaMjJaka aura upakula saMjJaka nakSatra hI ina saba pUrNimAoM ko vyAsakarate haiM bAkI ke nakSatroM kI ina saba pUrNimAoM meM samAnatA hai| __ pUrNimA prakaraNa samApta / laIne aSADhI pUrNimAonA sambandhamAM kahI levuM joIe AlApa prakAra sarvatra svayaM ja uddabhAvita karI le. jyAM jyAM vilakSaNatA AlApamAM hoya te sUtrakAra A prakAre matAva cha. ma (posiM jeTThA mUliMca kulaM vA ubakulaM vA kulovakulavA) 3 mahanta! polI pUrNimAne tathA jayeSThA mUlI pUrNimAne kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJaka nakSatra, athavA kulapakula saMjJaka nakSatra vyAsa kare che ? AnA javAbamAM A pramANe ja kahevuM joIe pauSI pUrNimAne ane ceSThA mUlI pUrNimAne kulasaMjJakanakSatra paNa vyAsa kare che, upakulasaMkanakSatra 5 vyA 42 cha bhane 43544 nakSatra yA vyAta 42 che. (sesiyANaM kulaM vA uvakula) maghA, phAgunI cetrI, vaizAkhI ane aSADhI pUrNimAone kulasaMjJaka temaja upakalasaMjJaka e baMne prakAranA nakSatra vyApta kare che. kulapakula saMjJaka nakSatra vyApta karatAM nathI A ld (kalopakalana bhaNNai) 2 48 21 48 42vAmAM mAvI cha. 41265 hai mAzeSa pUrNimAomAM kulapakula nakSatrane abhAva rahe che ethI e ja prakAranA nakSatra-kulasaMjJaka. ane upakulasaMjJaka nakSatra ja A tamAma pUrNimAone vyApta kare che. bAkInA nakSatranI . A badhI pUrNimAomAM samAnatA che. pUrNimA prakaraNa samApta.
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 jambUddhIpapracaptisUtra athAmAvAjhyA prakaraNamAha-'sAviDhi NaM bhaMte ! amAvAsa" zrAviSThI zrAvaNamAsabhAvinI khala bhadanta ! amAvAsyAm, candrasUryadvayAdhikaraNakAlavizeSarUpAm 'kaNakhattA joeMti' kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yuJjanti yathA yogaM candreNa saha saMyujya zravaNamAsamAvinImamAvAsyAM parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'yo NakkhattA joeMti' dve nakSatreyuktaH , tatra ke te dve nakSatre ye zrAviSThImamAvAsyAM parisamApayata svatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tathA 'assesA ya mahA ya' azlepA va, mayA ca, ana khalu vyavahAranizcayamatena yasmin nakSatre pUrNimA bhavati tasmAdArabhyAktine paJcadaze caturdaze ghA nakSatre amAvAsyA bhavati, yasmin ca nakSatre amAvAsyA bhavati tata Arabhya parataH paJcadaze caturdaze vA nakSatre punaH paurNamAsI bhavati, vatra zrAvaNamAsa bhAvinI paurNamAsI amAvAsyA prakaraNa 'sAviTThI NaM bhaMte ! amAvAsaM kaha NakkhattA joeMti' gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jo zrAviSThI amAvAsyA hai-use kitane nakSatra vyApta karate haiM ? arthAt-candra sUrya dvaya kI adhikaraNa kAlavizeSa rUpa amAvAsyA ko jo ki zrAvaNa mAsa saMbaMdhinI haiM kitane nakSatra yathAyogya rUpa se candra ke sAtha yukta hokara samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! do NakhattA joraMti' he gautama! zrAviSThI amAvAsyA ko do nakSatra parisamApta karate haiM 'taM jahA' ke do nakSatra ye haiM 'assesA ya mahA tha' eka azleSA nakSatra aura dUsarA maghA nakSatra yahAM vyavahAra aura nizcaya naya ke matAnusAra jisa nakSatra meM pUrNimA hotI hai usa nakSatra se lekara akUtana pandrahaveM yA caudahaveM nakSatra meM amAvAsyA hotI hai aura jisa nakSatra meM amAvAsthA hoto haiM usa nakSatra se lekara Age ke pandrahaveM yA caudahaveM nakSatra meM punaH paurNamAsI hotI hai vahAM zrAvaNamAsa amAvAsyA prakaraNa (sAviTThINa bhate ! amAvAsa kai NakkhattA joeMvi) gautabhasvAmI prasuna mA pramANe pUchayuM che-he bhadanta je zrAviSThI amAvAsyA che-tene keTalAM nakSatra vyApta kare che? arthAta, candra sUrya drayanI adhikaraNa kAla vizeSarUpa amAvAsyAne ke je zrAvaNa mAsa saMbaMdhinI che keTalAM nakSatra yathA gya rUpathI candranI sAthe yuddha thaIne samApta kare che? mAnA bhavAsabhA prabhu 4 cha (goymaa| do NakkhattA joeMti) gautama! zrAvi04I sabhApAsyAna me nakSatra parisabhAta 42 cha (taM jahA) me nakSatra mA che. (arasesA ya mahA ya) me4 azleSA nakSatra bhI bhadhA nakSatra hI vyavahAra bhane nizcaya nynaamatAnusAra je nakSatramAM punama hoya che, te nakSatrathI laIne ardhAtana paMdaramAM athavA caudamA nakSatramAM amAvasyA thAya che ane je nakSatramAM amAvAsyA thAya che te, nakSatrathI laIne pachInA paMdaramA athavA caudamAM nakSatramAM punaH parNamAsI thAya che. tyAM zrAvaNamAsa bhAvinI pINuMmAsI zravaNa nakSatramAM temaja dhaniSThA nakSatramAM thAya che ema
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 05 praNam prakAzikA TIkA-saptamayakSaskAraH ru. 25 nakSatrANAM kulAdidhAranirUpaNam zravaNanakSatre dhaniSThAnakSatre ca bhavatIti kathitA, tataH zrAvaNAmAvAsyAyAmasyAm, azleSA maghA ca kathitA, loke ca tithigaNanAnusArato gavAyA mamAvAsyAyAM vartamAnAyAM ca pratipadi yasmin ahorAne prathamato'mAvAsyA abhUt tataH sakalo'pi ahorAtro'mAvAsyeti vya. vahiyate, tato maghAnakSatramapi evaM vyavahArato'mAvAsyAyAM prApyate iti na ko'pi virodhH| paramArthatastu AviSThImamAvAsyA mimAni trINi nakSatrANi parisamApayanti, tadyathApunarva: puSyo'zleSAca, AsoM paJcAnAmapi yugabhAvinInA mamAvAsyAnAM nakSatrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAva, atra yad vizepato vaktavyaM tat pUrNimA prakaraNe eva kathitaM vistara bhayAna punaratra kathyate iti // ___ 'pohavaIgNaM bhaMte ! amAvAsa' proSThapadI bhAdrapadamAsa bhAvinIM khalu bhadanta ! amAvAsyAm bhAvinI paurNamAsI zravaNa nakSatra meM aura dhaniSThA nakSatra meM hotI hai aisA kahA gayA hai isa kAraNa zrAvaNamAsa bhAvinI amAvAsyA meM azleSA aura maghA ye do nakSatra hote kahe gaye haiN| loka meM tithigaNanA ke anusAra amAvAsyA ke vyatIta ho jAne para aura pratipadA ke prAraMbha hone para-vartamAna avasthA meM upasthita ho jAne para-jisa ahorAtra meM prathamataH amAvAsyA huI hai vaha sakala ahorAtra 'amAvAsyA' isa rUpa se vyavahRta hotA hai isase maghA nakSatra bhI isa vyavahAra ke anusAra amAvAsyA meM prApta hotA hai ataH isa kathana meM koI virodha jaisI yAta nahIM hai paramArthaH to AviSThI amAvAsyA ko punarvahu, puSya, aura azleSA ye tIna nakSatra samApta karate haiN| ina pAMca yugabhAvinI amAvAsyA oM ko nakSatra traya meM se koI eka nakSatra parisamApta karatA hai| yahAM jo vizeSa rUpa se vaktavya hai vaha to hamane pUrNimA ke prakaraNa meM hI kaha diyA hai ataH aba vistAra ho jAne ke bhaya se hama use yahAM duyArA nahIM kahate haiM 'poTTavaNNa kahevAmAM AvyuM che. AthI zravaNa mAsa bhAvinI amAvAsyAmAM azleSA ane maghA e be nakSatra hovAnuM kahevAmAM AvyuM che lekamAM tithigaNanA anusAra amAvAsyA pUrI thaI javA para ane pratipadA (paDa) ne prAraMbha thavA para vartamAna avasthAmAM upasthita thaI javA para-je aherAtramAM prathamata amAvasyA thaI che te sakaLa ahorAtra amAvAsyA e rUpathI vyAvahuta thAya che AthI maghA nakSatra paNa A vyavahAra anusAra amAvAsyA mAM AvI jAya che AthI prastuta kathanamAM kaI viredhAbhAsI hakIkata nathI paramArthAta te zrAviSThI amAvAsyAne punarvasu puSya ane azleSA A traNa nakSatra samApta kare che. A pAMca yuganAvinI amAvasyAone nakSatra vyaya thakI koI eka nakSatra parisamApta kare che. atre je vizeSarUpathI vaktavya che te te ame pUrNi mAnA prakaraNamAM ja kahI dIdhuM che AthI have vistAra thaI javAnA bhaye ame tenuM punA anyArae 42tA nayI, (povaiNNaM bhaMte ! amAvAsa kaDU NakkhatA joaM joeMti) mahanta! bhAdrapada mAsa bhAvinI amAvasyAne keTalA nakSatra yathAgyarUpathI candranI sAthe saMyukta thaIne
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 jambUdvIpaprajJaptisUtra 'kaiNakkhattA joeti' kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi yuJjanti yathAyogaMcandreNa saha saMyujya bhAdrapadamAsaMbhAvinImAvAsyAM parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do puvAphagguNI uttarAphagguNIya' prauSThapadImamAvAsyAM dve nakSatre parisamApayataH tadyathA-pUrvAphalgunI uttarAphalAnI ca cazabdAta maghA'pi grAhyA AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAmamAvAsyAnAM yathoktanakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAt / 'assoiNNaM bhaMte ! do hatthe cittAya' AzvayujI khalu bhadanta ! amAvAsyAM katinakSatrANi yuJjanti ? bhagavAnAha-he gautama ! dve nakSatre yuGktaH tadyathA-hastazcitrA ca, idaM ca vyavahAranayamAzritya kathitam, nizcayamatenatu AzvayujI mamAvAsyAM trINi nakSatrANi parisamApayanti tadhathA uttAphalgunI hastazcitrAceti / 'kattiiNNaM do sAI visAhAya' kArtikI khalu bhadanta ! bhaMte ! amAvAsaM kaha NakkhattA joeMti' he bhadanta ! bhAdrapada mAsabhAvinI amAvAsyA ko kitane nakSatra yathAyogyarUpa se candra ke sAtha saMyukta hokara parisamApta karate haiM ! isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! do puvvA phagguNI, uttara pharaguNI ya' he gautama ! bhAdrapada mAsabhAvinI amAvAsyA ko pUrvAphAlgunI nakSatra aura uttaraphAlgunI nakSatra ye do nakSatra parisamApta karate haiN| yahA~ 'ca' zabda se maghA nakSatra kA grahaNa huA hai| kyoMki yugabhAvinI ina pAMca amAsyAoM kI parisamApti ina tIna nakSatroM meM se kisI eka nakSatra ke dvArA hotI kahI gaI haiM / 'assoiNNaM bhaMte ! do hatthe cittAya' he bhadanta ! azvayujI amAvAsyA ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! AzvayujI amAvAsyA ko hastanakSatra aura citrA nakSatra ye do nakSatra parisamAsa karate haiM yaha kathana vyavahAranayakI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye nizcayanaya ke matAnusAra to AzvayujI amAvAsyA ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM-unake nAma uttara phAlgunI nakSatra, hastanakSatra aura citrA nakSatra haiN| 'kattiiNNaM do sAI visAhAya' he bhadanta ! kArtikI amAvAsyA ko parisamA 42 cha ? mAnAmwi prabhu 4 cha- (goymaa| do puvvA phagguNI uttarA phAguNI ya) 3 gautama ! bhAdrapamAsa mAvinI mAvazyAne pUrvA zunI nakSatra mana uttara phALunI nakSatra A be nakSatra parisamApta kare che. ahIM "ca" zabdathI maghA nakSatranuM grahaNa thayela che kAraNa ke yugabhAvinI A pAMca amAvasyAonI parisamAptI A traNa nakSatrabhaaNthaa 31 me nakSatra dAsa-thavAnu 4vAyu cha. (assoiNNaM bhaMte ! do hattho cittA ya) he bhadanta! azvayujI amAvAsyAne keTalA nakSatra parisamApta kare che ! AnA uttaramAM prabhu kahe che- he gautama! azvayujI amAvAsyAne hasta nakSatra ane citrA nakSatra A nakSatra parisamApta kare che. A kathana vyavahAranayanI apekSAthI kahevAmAM AvyuM che ema jaNAvuM joIe. nizcaya nayanA matAnusAra azvayujI amAvAsyAne traNa nakSatra parisamApta
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 407 prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH . 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam amAvAsyAM katinakSatrANi yuJjanti ? bhagavAnAha-he gautama ! dve nakSatre yuktaH tadyathA svAtI vizAkhA ca, etaca vyavahAranayamatena kathitam, nizcayatastu svAtI vizAkhAcitrA ca, bhAsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAM yathoktanakSatratrayANAM madhye anyatamena parisamApanAditi / "maggasiriNaM tiNi' mArgazIrSImAvAsyAM trINi nakSatrANi yuJjanti, tadyathA-'aNurAhA jehA mUloya' anurAdhA jyeSThAmUlatha, etacca vyavahAranayataH kathitam nizcayataH punarimAni nakSatraNi parisamApayanti, vizAkhA anurAdhAjyeSThA ca, AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAma mAvAsyAnAM nakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAt iti / 'posiNaM do pujAsADhA kitane nakSatra samApta karate haiM ? to isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai-he gautama ! katikI amAvAsyA ko svAti nakSatra aura vizAkhAnakSatra ye do nakSatra parisamApta karate haiM yaha kathana bhI vyavahAranaya ke anusAra kahA gayA jAnanA cAhiye vaise to nizcayanaya ke anusArasvAtI nakSatra, vizAkhAnakSatra aura citrA nakSatra paMca yugamAvinI ina amAvAsthAoM ko parisamApta karate hue kahe gaye haiM-arthAt ina tIna nakSatroM meM se koI eka nakSatra yathAyogya rUpa se ina pAMcoM amAvAsyAoM ko parisamApta karane vAle hote haiM aisA kathana kiyA gayA hai 'maggasiriNaM tiSNi' mArgazIrSI amAvAsthA ko tIna nakSatra parisamApta karate haiM unake nAma 'aNurAhA, jeTThA, mRloya' anurAdhA nakSatra, jyeSThAnakSatra aura kulanakSatra haiN| yaha kathana bhI vyavahAranaya kI apekSA se kahA gayA haivaise to nizcayanaya ke maMtavyAnusAra ina pAMca yugabhAvinI amAvAsyAoM vizAkhA, anurAdhA aura jyeSThA ina tIna nakSatroM meM koI eka nakSatra hI parisamApta karatA hai 'posiNNaM do puvvAsADhA, uttarAsADhA ya' pauSA amAvAsyA 42 cha-tebhana nAma uttarazunI nakSatra urata nakSatra bhane nikSatra che. (kattiiNNaM do sAI visAhA ya) Daird! ti abhArAtyAne 388i nakSatra sabhApata 42 cha 1 mAnA javAbamAM prabhue A pramANe kahyuM- he gautama ! kArtikI amAvAsyAne svAti nakSatra ane vizAkhA nakSatra parisamApta kare che. A kathana paNuM vyavahAranaya anusAra kahevu mAnavuM jAIe Ama te nizcayanaya anusAra svAti nakSatra, vizAkhA nakSatra ane citrA nakSatra pAMca yugabhAvinI A amAvasyAone parisamApta karanArA kahevAmAM AvyA che-arthAta A traNa nakSatramAMthI koI eka nakSatra yathAga rUpathI A pAMce amAvAsyAone parisamApta 42nArA DAya che 4thana 42pAmA mAvyu cha. (maggasiriNaM tiNNi) bhAgazISI sabhApAsyAsa tra nakSatra samArata 42 cha tamanA nAma (aNurAhA jeTThA mUlo ya) anurAdhA nakSatra, jyeSThA nakSatra ane mUlanakSatra che. A kathana paNa vyavahAra nayanI apekSAe kahevAmAM AvyuM che-Ama te nizcayanayanA mantavyAnusAra A pAMca yugabhAvinI amAvAsyAo vizAkhA, anurAdhA ane jyeSThA A traNa nakSatramAMthI keI eka nakSatra dvArA ja parisamApta thAya che.
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 ___ jammabIpapratiko uttarAsADhA ya' he madanta ! paupImamAvAsyAM kati nakSatrANi yuJjanti ? bhagavAnAha-hai gautama ! popImanAvAsyAM dve nakSatre yutaH tayAthA-pUrvApADhA uttarApAdA ca, etadapi vyavahArataH kathitam, nizvarata: punarimAni trINi nakSatrANi parisamApayanti mUlaM pUrvApADhA utarApADhA ca, Ama yugamadhye'dhikamAsaMbhavega paNNAmapi yugabhAvinInAM kathitanakSatratrayANAM madhye'nyatana parisamApanAditi / 'mAdi timi abhiI savaNodhaNihA' mAvI khalu trINi abhinit zravaNo dhaniSThA ca, mAvI khalu bhadanta ! amAvAsyAM katinakSatrANi yuJjanti ! bhagavAnAda-de gotA! trINi nakSatrANi yuJjanti tadyathA abhijit zravaNo dhaniSThA, anyatsarvaM pUrvavadeva jJAtavyam / 'phagguNi liNi sabamimayA pubbabhadavayA uttarabhavayA' phalgunI ko he janta ! kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? to isake uttara meM prabhune aisA kahA hai-he gautama ! popI amAvasyA ko pUrvASADhAnakSatra aura uttarApADA nakSatra ye do nakSatra parisamApta karate haiM yaha kathana nI vyavahAra ke anusAra kiyA gayA jAnanA cAhiye-kSyoM ki nizcaya ke anusAra to mUla nakSatra, pUrvApADhA nakSatra aura uttarASADhA nakSatra ina tIna nakSatroM meM se koI eka nakSatra hI yathAyogarUpa se ina yugabhAvinI 3 amAvAsyAoM ko parisamApta karane vAle mAne gaye haiM yahAM 6 amAvAsyA isaliye mAnanI cAhiye ki yahAM eka adhikamAsa hone kI saMbhAvanA rahatI hai| 'mAhiNaM tiNNi-abhiI, savaNo, dhaNihA' he bhadanta! nAghI amAvAsyA ko kitane nakSatra parisamApta karate hai to isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai ki he gautama ! mAghI amAvAsyA ko abhijit nakSatra avanakSatra aura dhaniSThA nakSatra ye tIna nakSatra parisamApta karate haiM, thAkI kA aura saya kathana pUrvake jaisA hI samajhanA cAhiye 'phagguNiM tiSiNasabhilaNe, punavayA, uttarabhadavayA phAlgunI amAvAsyA ko zatabhiSaka (poliNNaM do putrAsADhA utarAsADhA ya) popI amAvasyAna mantaTA nakSatra parisamApta kare che? AnA javAbamAM prabhue A pramANe kahyuM che-he gautama! poSI amAvasyAne pUrvASADhA nakSatra ane uttarASADhA nakSatra e be nakSatra parisamApta kare A kathana paNa vyavahAra naya anusAra kaheluM jANavuM kAraNa ke nizcayanaya mujaba te mUla nakSatra pUrvASADhA nakSatra ane uttarASADhA nakSatra A traNa nakSatramAMthI kaI eka nakSatra yathA egya rUpathI A yugabhAvinI 6 amAvAsyAone parisamApta karanArA mAnavAmAM AvyA che. ahIM amAvAsyAo e kAraNe mAnavAnuM kahyuM che ke ahIM eka adhikamAsa hovAnI zakyatA rahe che (mAhiNNaM tiNNi-abhiI savaNo dhaNidvA) manta! bhASI amAvasyAna sai nakSatra parisamApta kare che? AnA uttaramAM prabhu e evuM kahyuM che ke he gautama mArthI amAvasthAne abhijit nakSatra zravaNa nakSatra ane niSThA nakSatra e traNa nakSatra parisamApta kare cha mAhI mI madhu 4thana pUnI mA . samA (phagguNI tiNNi-sayabhisayA,
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam phe khalu amAvAsyAM trINi nakSatrANi yuJjanti tadyathA zatabhiSak pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA, etat vyavahAranayataH kathitam, zciyanayataH punastrINi tadyathA - dhaniSThA zatabhiSak pUrvabhAdrapadA ca AsAM paJcAnAmapi adhAvArayAnAM kathitanakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAditi / 'cetiNaM do revaI striNI ya' caitrIM khalu dve revatI azvinI ca, he bhadanta ! caitrImamAvAsyAM katinakSatrANi gaJjanti ? bhagavAnAha - he gautama ! dve nakSatre yuGktastadyathA - revatI azvinI ca etaca, vyavahAramadena kathitam, nizcayatastu trINi 'nakSatrANi yuJjanti, tadyathA pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA revatI ca, AsAM paJcAnAmapi yugabhAvinInAM kathitanakSatratrayANAM madhye'nyatamena parisamApanAditi / 'veAhiraNaM do bharaNI kattiyA ya' vaizAkhIM khalu pUrNimAM dve nakSatre yukta; tadyathA-bharaNI kRttikAca, anyatsarva pUrva deva jJAtavyam 'jeDAliM NaM do rohiNI maggaviraM nakSatra, pUrvabhAdrapadA nakSatra aura uttara bhAdrapadA nakSatra ye tIna nakSatra parisamApta karate haiM aisA yaha kathana bhI vyavahAra naya ke anusAra kiyA gayA jAnanA cAhiye nizcaya naya ke anusAra to dhaniSThA, zatabhiSaka aura pUrvabhAdrapadA ina tIna nakSatroM meM se koI eka nakSatra ina pAMca yugabhAvinI amAvAsyAoM ko yathA yogya rUpa se parilamApta karate haiM ! 'cettiNaM do revaI assiNIya ! 'caitrI amAvAsyA ko revatI aura azvinI ye do nakSatra parisamApta karate haiM / yaha kathana bhI vyavahAra se hI kiyA gayA jAnanA cAhiye kyoM ki nizcayanaya ke kathanAnusAra to caitrI 5 pAMca yugabhAvinI amAvAsyAoM kI parisamApti pUrvabhAdrapadA, uttarabhAdrapadA, aura revatI ina tIna nakSatroM meM se yathAyogyarUpa se kisI eka nakSatra ke dvArA hotI huI kahI hai 'sAhiNaM do bharaNI kattiyA ya' vaizAkhI jo 5 yugabhAvinI amAvAsyAeM haiM unakI parisamApti bharaNI aura kRttikA ina do nakSatroM meM se eka nakSatra dvArA hotI hai| bAkI kA aura saba kathana pUrva ke jaisA puvvabhaddavayA, uttarayaddavayA) zabgunI abhAvAsyAne zatabhiSA nakSatra, pUrva lAdrayahA nakSatra ane uttarabhAdrA nakSatra e traNa nakSatra pariNamApta kare che evuM A kathana vyavahAranaya anusAra karavAmAM Avela' jANavuM nizcayanaya anusAra te dhaniSThA, zatabhiSaD ane pUrvabhAdra padmA e traNu nakSatrAmAMthI kAI eka nakSatra A pAMca yugabhAvinI amAvasyAone yAgya 35thI parisamApta 42 che (cettiNaM do revaI assiNI ya) caitrI bhAvAsyAne revatI mane azvinI e e nakSatra parisamApta kare che, A kathana paNa vyavahAranI apekSAe ja kara vAmAM AvyAnuM jANavuM. kAraNa ke nizcayanayanA kathanAnusAratA caitrI pAMca yugabhAvinI amAvAsyAnI parisamApti pUrvabhAdrapadA utarabhAdrapadA ane revatI e traNu nakSatrAmAMthI yathAyogya ithathI / 4 nakSatra dvArA thavA aDevAmAM bhAvyu che (vesAhiNa do bharaNI kantiyA ya) vaizAbhI ne pAMca yugabhAvinI abhAvasyAmA che tebhanI parisabhAti bharaNI ane kRttikAe e nakSatrAmAMthI koI eka nakSatra dvArA thAya che. anya saghaLu kathana pUrvakti ja0 52
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 jambUdvIpaprAptisUtre ca' jyeSThAmUlIM-jyeSThamAsabhAvinI mamAvAsyAM dve nakSatre yuktaH yadyathA rohiNI mRgazirazva, etatkhalu vyavahAranayena kathitam, nizcayatastu ime dve nakSatre jyeSThAmUlImamAvAsyAM parisamApayatA, tadyathA-rohiNI kRttikA ca, anyatsarvaM pUrvavadeva jJAtavyam iti // 'AsADhiNNaM tiSNi adApuNabvam pusso iti // ApADhImamAvAsyAM trINi nakSatrANi parisamApayanti tadyathA, A punarvasuH puSyaH, etatkhalu vyavahArataH kathitam nizcayataH punarimAni trINi nakSatrANi tadyathA-mRgazira AdI punarvasutha, AsAM yugAnte'dhikamAsa saMmavena paNNAmapi yathokta nakSatrANAM madhye'nyatamena parisamApanAditi // hI jAnanA cAhiye 'jehAmUli NaM do rohiNI maragasire ca' jyeSTha mAsa bhAvinI amAvAsthA kI parisamApti rohiNI nakSatra aura mRgazira nakSatra ina do nakSatroM ke dvArA hotI hai yaha kathana bhI vyavahAralaya ke anusAra kahA gayA jAnanA cAhiye kyoMki nizcaya naya ke anusAra to rohiNI aura kRttikA ina do nakSatroM meM se kisI eka nakSatra ke dvArA hI jyeSTha mAsa bhAvinI amAvAsyA kI parisamApti hotI hai 'AsAdiNNaM tiSNi, addA, puNavyasU pusso' ASADhI amAvAsyA ko AdAnakSatra, punarvasu nakSatra aura puSyanakSatra ye tIna nakSatra parisamApta karate haiN| yaha kathana bhI vyavahArika hai-naizcayika kathana to aisA hai ki ASADhI 6 amAvAsyAoM kI samApti karane vAle mRgazirA ArdrA aura punarvasu ye 3 nakSatra hote kahe gaye haiN| adhikamAsa hotA hai isaliye yugabhAvinI 5 amAvAsyAoM meM eka amAvAsyA aura baDha jAne ke kAraNa 6 amAvAsyAeM prakaTa kI gaI haiN| kisI ASADhI amAvAsyA kI parisamApti mRgazirAnakSatra ke yoga se kisI amAvAsyoM kI parisamApti ArdrA nakSatra ke yoga se aura kisI amAvAsyA kI parisamApti punarvasu nakSatra ke yoga se hotI hai| manusAra 21 tAvAnu cha (jedAmUliMNaM do rohiNI maggasire ca) 208mAsa vinA amAvAsyAnI parisamApti rahiNI nakSatra ane mRgazira nakSatra e be nakSatro dvArA thAya che A kathana paNa vyavahAranaya anusAra kahevAmAM AveluM jANavuM joIe kAraNa ke nizcayanaya anusAra te rehi ane kRttikA e be nakSatramAMthI kaI eka nakSatra dvArA ja jayeSThamAsa mApinI abhAvasthAnI parisabhApti thAya cha: (AsADhiNNaM tiNi addA puNavvasu pusso aSADhA amAvasyAne A nakSatra punarvasu nakSatra ane puSya nakSatra e traNa nakSatra parisamApta kare che. A kathana paNa vyavahArika che-naiyika kathana to evuM che ke ASADhI 6 amavAsyAonI parisamApti karanArA mRgazirA, AdrI ne punarvasu e 3 nakSatra hovAnuM kahevAmAM AvyuM che. ahIM adhika mAsa hoya che AthI yugabhAvinI 5 amAvAsyAomAM 1 amAvAsyA vadhI javAnA kAraNe 6 amAvAsyAo prakaTa karavAmAM AvI che. keI aSADhI amAvAsyAnI parisamApti mRgazirAnakSatranA rogathI koI amAvAsyAnI parisamApti A nakSatranA rogathI ane keIamAvAsyAnI parisamApti punarvasu nakSatranA yogathI thAya che.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptama prakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulaadidvaarniruupnnm| samprati amAvAsyAsu kulAdi yojanAviSayakaH praznamAha-'sAviTThINaM' ityAdi, 'sAviTThINaM bhaMte ! amAvAsaM' zrAviSThI khala bhadanta ! amAvAsyAm, 'kiM kulaM joei uvakulaM joei kulovakukaM joei' kiM kulaM yunakti kiMvA upakulaM yunakti kiMvA kulopakulaM yunaktIti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kulaM vA joei upakulaM vA joei golabhai kulovakulaM' kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti no labhate kulopakulam, arthAt kuchopakulasaMjJakena nakSatreNa saha yogaM na labhate iti tatra-'kulaM joemANe mahANakkhatte joei' kulaM yuJjat maghAnakSatraM yunakti 'upakulaM joemANe assesANakkhatte joei' upakulaM yuJjat azleSAnakSatraM yunakti / sampati upasaMhAramAha-'sAviTiSNa' ityAdi, 'sAviTiNaM amAvAsa amAvAsyAo meM kulAdi yojanA kathana 'sAviTThI NaM bhaMte ! amAvAsaM kiM kulaM joei, uvakulaM joei, kulovakulaM joeI' he bhadanta ! jo zrAviSThI-zrAvaNamAsamAvinI-amAvAsyA hai, usake sAtha kyA kulasaMjJaka nakSatra yukta hote haiM ? yA upakulasaMjJaka nakSatra yukta hote haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra yukta hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, No labbhai kulocakulaM' he gautama ! zrAviSThI amAvAsyA ke sAtha kulasaMjJaka nakSatra bhI hote haiM, upakula saMjJaka nakSatra bhI yukta hote haiM parantu kulopakulasaMjJaka nakSatra yukta nahIM hote haiM, arthAt zrAviSThI amAvAsyA kulopakula saMjJaka nakSatra ke sAtha yoga nahIM karatI hai 'kulaM joemANe mahANakkhatte joei, ucakulaM joemANe assesA Nakkhatte joei' zrAviSThI amAvasyA jaba kulasaMjJaka nakSatra ke sAtha yoga karatI hai taba vaha maghAnakSatra ke sAtha yoga karatI hai aura jaba upakula saMjJaka nakSatra ke sAtha yoga karatI hai taba vaha azleSA nakSatra ke sAtha yoga karatI hai isa taraha | amAvasyAomAM kulAdi jinA kathana 'sAvidrI bhaMte ! amAvAsA kiM kulaM joei, uvakulaM joei, kulovakulaM joei' bhadanta je zrAviSThI-zrAvaNamAsa bhAvinI amAvasyA che tenI sAthe zuM kulasaMjJaka nakSatra joDAyelAM hoya che? athavA upakulasaMzaka nakSatra yukta heya che? agara kule kulasaMjJaka nakSatra yuddhata DAya cha ? mAna bhI prabhu 4 cha-'goyamA ! kulaM vA joei, uvakulaM vA joei, No labhai kulovakulaM' 3 gautama ! zrAvihI amAvasyAnI sAthai sasa nakSatra paNa hoya che, upakulasaMjJaka nakSatra paNa yukta hoya che paraMtu kulapakulasaMjJaka nakSatra yukta hatAM nathI athata zrAviSThI amAvasyA kulapakulasaMjJaka nakSatranI sAthe yoga karatI nathI. 'kulaM joemANe mahANakkhatte jorai, upakulaM joemANe assesA Nakkhatte joei' zrAvihI amAvasyA jyAre kulasaMjJaka nakSatranI sAthe ega kare che tyAre te maghA nakSatranI sAthe vega kare che ane jyAre upakulasaMjJaka nakSavanI sAthe ceDA kare che tyAre te azleSA nakSatranI
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ mambUdvIpaprazatisUrya kulaM vA joei uvakulaM vA joeI' zrAviSThI khulu amAvAsyAM kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti 'kucheNa vo juttA uvakuleNa vA juttA sAviTThI amAvAsA jutta tti vattapvaM siyA' kulena yA yuktA upakulena yA, yuktA zrAviSThI amAvAsyA yukteti vaktavyaM syAta, svaziSyebhya: pratipAdayediti / 'pohavaiNNaM bhaMte ! amAvAsaM taMceca prauSThapadI khalu bhadanta ! amAvAsyAM kiM kulaM yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM yA yunakti he gautama ! dve yuMkta: 'kulaM vA joei uvakulaM vA joeI' kulaM vA yunakti, upakulaM vA yukti , tatra 'kulaM joemANe uttara phagguNI Nakhatte joie' kulaM yuJjat uttaraphaggunI nakSatraM yunakti, 'upakulaM boemANe punyAphagguNI' upakulaM yuJjat pUrvaphalgunI nakSatraM yunakti no kulopakulaM yunakti, 'sAciTThI NaM amAvAsaM kulaM vA joei, upakulaM vA joeI zrAviSThI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM isaliye vaha 'kuleNa vA juttA, uvakuleNa vA juttA sAviTThI amAvAsA juttatti vattanvaM. siyA' kula saMjJaka nakSatra se aura upakula saMjJaka nakSatra le yukta zrAviSThI amAvAsyA kahI gaI hai aisA apane ziSyajanoM ke pratipAdana karanA cAhiye 'pohacahaNaM bhaMte ! amAvAsaM taM ceva' he bhadanta ! prauSThapadI amAvAsyA ko kyA kulasaMjJa nakSatra yukta karate haiM ? yA upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? yA kulopakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! prauSThapadI AmAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM jaba 'kulaM joemANe uttara phagguNI Nakhatte joei' kula saMjJaka nakSatra yukta karate haiM taba unameM se uttaraphAlgunI nakSatra yukta karatA hai 'uvakula joemANe puvyAphagguNI' aura java upakula saMjJaka nakSatra apane se use yukta karatA hai taba usameM pUrvAphAlgunI nakSatra use apane se yukta karatA hai sAtha yA 4re cha mA zata 'sAvidvI amAvAsaM kulaM vA joei uvakulaM vA jopai' zrAviSThI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra ane upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che mAthI a 'kuleNa vA junsA uvakulena vA juttA sAviTThI amAvAsA juttetti vattavyaM siyA' kulasaMjJaka nakSatrathI ane upakulasaMjJaka nakSatrathI yukta zrAviSThI amAvAsyA kahevAmAM AvI cha ma potAnA ziSyamAna pratipAina 42 na. pAvaiNNaM bhaMte ! amAvAsaM taM ceva' 3 mahanta ! prauespahI amAvAsyAna zusa 4 nakSatra yuddhata 42 cha ? mayA 5kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che? athavA kulapakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che? AnA javAbamAM prabhu kahe che...he gautama! prISThapadI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra ane upakula 4 nakSatra se me. nakSatra yuddhata 42 che nyAre 'kulaM joemANe utaraphagguNINakkhatte noeI' pusasa4 nakSatra yuddhata 42 cha tyAre tamAmAthI uttagunI nakSatra yuta 4re che 'sabakulaM noemANe punvAphAguNI' bhane jyAre pAsa 4 nakSatra patinAthI ta yurata 42
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 43 upasaMhAramAha-povaiNNa' ityAdi, 'poTavaiNNaM amAvAsaM jAva vattavya siyA' pauSThapadI khallu amAvAsyAM kulaM yunakti, upakulaM yunakti kuchena vA yuktA upakulena vA yuktA prauSThapadI amAvAsyA yukteti vaktavyaM sthAva-svaziSyebhyaH pratipAdayediti / 'maggasiriNaM taM caiva kulaM mUle Nakkhatte joei upakulaM, jeTThA kulovakulaM aNurAhA jAva juttatti pattavyaM siyA' he bhadanta ! mArgazIrSoM khalu amAvAsyAM kujhaM vA yunakti upakulaM vA yunakti kulopakulaM vA yunakti, tatra kulaM yuJjat mUlanakSatraM yunakti, upakulaM vA yuJjat jyeSThA nakSatra yunakti, kulopakulaM vA yuJjadanurAdhA nakSatraM yunakti, prauSThapadA amAvAsyA kulaM vA yunakti upakulaM vA yuvakti, kulopakula saMjJaka nakSatra use apane dvArA yukta nahIM karate haiM / 'pohavaiNNaM amAvAsaM jAva vattavaM siyA' isa taraha prauSThapadI amAvAsyA ko kula saMjJaka nakSatra aura upakulasaMjJaka apane se yukta karate haiM, isaliye vaha kulasaMjJA nakSatra aura upakula saMjJaka nakSatra se yukta huI kahI gaI hai isa prakAra se apane ziSya ke liye samajhAnA cAhiye 'maggasiriNa taM ceva kulaM mUle Nakkhatte joei, uvakulaM jeThA, kulovakulaM aNurAhA jAva vattavvaM siyA' he bhadanta ! mArgazIrSI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra apane se yukta karate haiM ? yA upakulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM ? athavA kulopakula nakSatra apane se yukta karate haiM ? uttara meM prabhu ne kahA hai-he gautama ! mArgazIrSI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra bhI yukta karate haiM, upakula saMjJaka nakSatra bhI yukta karate haiM, evaM kulopakula saMjJaka nakSatra bhI yukta karate haiM jaba kulasaMjJaka nakSatra yukta karate haiM-taba unameM eka mUlanakSatra use yukta karatA hai aura jaba upakula saMjJaka nakSatra use yukta karatA hai-taba usameM jyeSThA nakSatra use yukta karatA hai tathA jaba kulopakula saMjJaka nakSatra yukta karatA hai taba usameM anurAdhA nakSatra yukta che-tyAre temanAmAMthI pUrvakALunI nakSatra tene pitAnI sAthe yukta kare che. kupakulasaMjJaka nakSatra pAtAnA dvArA yuta 42tA nathI 'pAduvaiNNaM amAvAsaM jAva vattavvaM siyA' mA rIte prauThapadI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra ane upakulasaMjJaka nakSatrathI yukta thayelI pAmA bhAvI cha se bhusa potAnA ziSyAne samata . 'maggasiriNaM / ceva kulaM mUle Nakkhatte joei upakulaM jeTThA kulokkulaM aNurAhA jIva vattavvaM siyo' bhadanta ! mArgazIrSa amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra pitAnAthI yukta kare che? athavA upakulasaMjJaka nakSatra yukta kare che ? athavA kulapakulasaMjJaka nakSatra ? uttaramAM prabhu kahe che-- he gautama! mArgazIvI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che, upakulasaMjJaka nakSatra paNa yukta kare che temaja kupakulasaMjJaka nakSatra paNa yukta kare che. jyAre kulasaMjJaka nakSatra yukta kare che tyAre temanAmAMthI eka bhUla nakSatra tene yoga kare che ane jyAre upakulasaMjJA nakSatra tene yukta kare che tyAre temAM jayeSThA nakSatra tene yuddha kare che tathA jyAre kulekulasaMjJaka nakSatra yukta kare che tyAre temAM anurAdhA nakSatra joDAya che. AvI rIte mArga
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambUdvIpapratiro kulopakulaM vA yunakti, kulena vA yuktA upakulena yuktA kulopakulena yuktA amAvAsyA yukteti vaktavyaM syAt-ziSyebhyastathA pratipAdayediti / _ 'evaM mAhIe phagguNIe AsADhIe' evam-pUrvoktaprakAreNa mAdhyA mAghamAsabhAvinyA amAvAsyAyAH phAlagunyA:-phAlgunamAsamAvinyA amAvAsyAyAH tathA ApADhayA ApADha. mAsamAvinyA amAvAsyAyAH 'kulaM vA upakulaM vA kulovakulaM vA' kulaM vA yunakti, upakulaM vA yunakti, kulopakulaM vA yunakti, iti vaktavyam, 'avasesiyANaM kulaM vA upakulaM yA joei' avazepikANAM paucyAzcaitramAsamAvinyA vaizAkhamAsamAvinyAH jyeSThamAsabhAvinyA zcAmAvAsyAyAH kulaM vA yunakti upakulaM vA yunakti na kulopakulaM labhate ityadikrameNa pUrvavadeva sarvaM vaktavyamiti // __ atha sannipAtadvAramAha-'jayANe bhaMte !' ityAdi, tatra sannipAto nAma paurNamAsI nakSatrAt amAvAsyAyAm-tathA amAvAsyAnakSatrAt pUrNimAyAM nakSatraya niyamena sambandhaH, etAkaratA hai isa taraha mArgazIrSI amAvasyA ko kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJaka nakSatra aura kulopakula saMjJaka nakSatra apane se yukta karate haiM-isaliye vaha kula se upakula se aura kulopakula se yukta huI hai aisA apane ziSyoM ko samajhAnA cAhiye / 'evaM mAhIe phagguNIe AsADhIe' isI pUrvokta kathana ke anusAra mAgha mAsa bhAvinI amAvAsyA ko, phAlguna mAsabhAvinI amAvAsyA ko aura ASADhamAsa bhAvinI amAvAsyA ko kulasaMjJaka nakSatra, upakula saMjJaka nakSatra aura kulopakula saMjJaka nakSatra vyApta karate haiM aisA kahanA cAhiye 'avasesiyA NaM kulaM vA upakulaM vA joeha' tathA bAkI kI pauSI amAvAsyA ko, caitramAsa kI amAvAsyA ko vaizAkha mAsa kI amAvAsyA ko, jyeSThamAla ko amAvAsyA ko, kulasaMjJaka evaM upakula saMjJaka nakSatra-ye do nakSatra hI vyApta karate haiM kulopakula saMjJaka nakSatra nahIM vyApta karate haiM ityAdi krama se pUrva kI taraha saSa kathana yahAM para kahalenA cAhiye zIva amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra ukulasaMjJaka nakSatra ane kupakulasaMjJaka nakSatra pitAnAthI yukta kare che. AthI tene kulathI upakulathI tathA kulapakulathI yukta hovAnuM kahevaamaaN mApI che se prabhArI potAnA ziSyasamuhAya sabha . 'evaM mAhIe phagguNIe AsADhIe' mA pUta 4thana anusAra bhAdha bhAsamAvinI amAvAsyAne, zagunamAsa bhAvinI amAvAsyAne ane aSADha mAsabhAvinI amAvAsyAne kulasaMjJaka nakSatra upakula 4 nakSatra bhane 5sasa nakSatra vyApata 42 cha sama ya . 'avasesiyANaM kulaM vA ubakulaM vA joei' tathA mADInI pauSI amAvAsyAna kautra bhAsanI amAvAsyAne, jayeSTha mAsanI amAvAsyAne kulasaMjJaka ane upakulasaMjJaka nakSatra e be nakSatra ja vyAsa kare che. kupakulasaMjJaka nakSatra vyApta karatA nathI ItyAdi kramathI pUrvanI jema badhuM kathana atre kahI levAnuM che.
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 415 dRza sambandha vizeSarUpasannipAtasya pradarzanAya sUtramAha-'jayANaM bhaMte' ityAdi, 'jayANaM bhaMte ! sAviTThI puNimA bhavai tayANaM mAhI apAvAsA bhavai' yadA-yasminkAle khala bhadanta ! zrAviSThI dhaniSThAparaparyAyA zraviSThA nakSatrayuktA pUrNimA bhavati, tadA tasyAH pazcAd bhAvinI amAvAsyA mAghI maghAnakSatrayuktA bhavati kim 'jayANaM bhaMte ! mAhI puSiNamA bhavai tayANaM sAviTThI amAvAsA bhavai' yadA khala bhadanta ! mAghI maghAnakSatrayuktA pUrNiA bhavati tadA khalla pAzcAtyA amAvAsyA zrAviSThI zraviSThAnakSatrayuktA bhavati kimitikAkvA praznaH, bhagavAnAha-'haMta' ityAdi, 'haMtA goyamA ! jayANaM sAviTThI taMceva vattabdha' hanta gautama ! bhavati yadA khalu zrAviSThI pUrNimA bhavati tadA tasyA aktinI amAvAsyA mAvI maghAnakSatrayuktA sannipAta dvAra kathana jayA NaM bhaMte ! sAviTThI puNNimA bhavai tayANaM mAhI amAvAsA vaha pUrNa mAsI nakSatra se amAvAsyA meM aura amAvAsyAnakSatra se pUrNimA meM nakSatra kA jo niyama se sambandha hotA hai usako nAma sanipAta hai isa sannipAta dvAra kA kathana sUtrakAra yahAM para kara rahe haiM isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jaba zrAviSThI pUrNimA hotI hai- arthAt zramaNa nakSatra se yukta pUrNimA ki jisakA dUsarA nAma dhaniSThA hai hotI hai-to usa samaya usake pIche hone vAlI amAvAsyA mAghI-maghA nakSatra se yukta hotI hai kyA ? 'jayANa mNte| mAhI pUpiNanA bhavai tayANaM sAviTThI amAvAsA bhavai' he bhadanta ! jisa samaya maghAnakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya pazcAtkAlabhAvinI amAvAsamA aviSThA nakSatra se yukta hotI hai kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM to goyamA ! jayANaM sAviTThI taM ceva vattavyaM' hAM, gautama ! jaba zrAviSThI pani zravaNanakSatra se yukta hotI hai to usase pIche kI amAvAsyA maghAnakSatra se - sanipAta dvArA kathana 'jayANaM bhaMte ! sAviTThI pUNNimA bhavai tayANaM mAhI amAvAsA bhavaI' pUbhAsI nakSatrathI amAvAsyAmAM ane amAvAsyA nakSatrathI pUrNimAmAM nakSatrane je niyamathI sama. nvaya thAya che tenuM nAma sanipAta che. A sanipAta dvAranuM kathana sUtrakAra : karI rahyA che. AmAM gautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchayuM che-he bhadanta! jyAre zrAvI pUrNimA thAya che-arthAta zravaNa nakSatrathI yukta pUrNimA ke jenuM bIjuM nAma dhaniSThA che-thAya che te te samaye enI pAchaLa thanArI amAvAsyA mAghI-maghA nakSatrathI yukta DAya cha 1 'jayANaM bhaMte ! mAhI pUNNimA bhavai tayANaM sAviTThI amAvAsA bhavai'hai bhadanta ! je samaye maghA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pazcAt kAlabhAvinI amAvAsyA zrAviSThA nakSatrathI yukta hoya che zuM? AnA javAbamAM prabhuthI kahe che'hNtaa, goyamA! jayANaM sAvidvI taM ceba vattavvaM' , gautama nyAre zrAviDI yUlibhA
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 ambudvIpaprAptisUtre bhavati, yahA khalu mAghI mapAnakSatrayuktA pUrNimA tadA khalu pAzcAtyA amAvasyA zrAtiSThI zraviSThA yuktA bhavati, ityAdi sarvapraznaradeva uttaram, vaktavyaM praznasyaiva svIkArAt, ayaM nAva:atra khalu vyavahAranayAtena yasmin nakSatre pUrNimA bhavati tadA aktinI amAvAsyA mAdhI madhAnakSatrayukA bhavati, zraviSThA nakSatrAdArabhya bhavAnakSatrasya pUrva caturdazatvAt, etatsarvaM zrAvaNamAsamadhikRtya jJAtavyam / yadA khallu bhadanta ! mAghI maghAnakSatrayuktA pUrNimA bhavati tadA zrASiSThI zraviSThA nAvayukA pAthAtyA amAvasyA bhavati, madhAnakSatrAdArabhya pUrva viSNa nakSatraya paJcadazavAra idaMtu mAghamadhikRtya jJAtavyam iti / 'jayANaM bhane ! pohAI puNimA bhAi tayANaM phagguNI amAvAsA bhavai jayANaM phagguNI puNNimA bhavai tayANaM povaI amAvAsA bhavaI' yadA khalu bhadanta ! prauSThagadI uttarabhAdrapadAyuktA paurNamAsI bhavati tadA khalla pAzcAtyA amAvAsyA phAlgunI uttaraphalgunI nakSatra yuktA bhavati tim uttarabhAdrapadAt Arabhya pUrvamuttarahotI hai jaya bhavAnakSetra se yukta pUrNimA hotI hai taba pAcAtya amAvAsyA zravaNa nakSatra se yukta hotI hai ityAdi saba prazna kI taraha hI yahAM uttara ke rUpa meM kahalenA cAhiye kyoMki praznoM kI svIkRti hI unakI uttara rUpa hotI hai isakA bhAva aisA hai yahAM vyavahAranaya ke matAnusAra jisa nakSatra meM pUrNimA hotI hai taba aryAktanI amAvAsyA aghAnakSatra se yukta hotI hai kyoM ki aviSThA nakSatra se lekara madhAnakSatra caudahavAM nakSatra hai yaha saba zrAvaNamAsa ko lekara kahA gayA jAnanA cAhiye aura jaba maghA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai taba pAzcAtyA AmAvAsyA pravaNa nakSatra se yukta hotI hai kyoM ki maghAnakSatra se lekara aviSThA nakSatra 15 vA nakSatra hai yaha kathana mAghamAsa ko lekara kahA gayA jAnanA cAhiye 'jayANa maMte ! poTTavaI puSiNamA bhavaha, tayA NaM phAlguNI amAvAsAbhavai.' he sadanta ! jisa kAla meM prauSThapar3I-uttarabhAdrapadA nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai usa samaya pAzcAtyA amAvAsyA uttara zravaNa nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre tenI pachI AvatI amAvAsyA maghA nakSatrathI yukta hoya che. jyAre maghA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pAzcAtya amAvAsyA zravaNa nakSatrathI yukta hoya che vagere badhAM praznonI jema ja ahIM javAba tarIke kahevA joIe kAraNa ke praznonI svIkRti ja temanA javAba rUpa hoya che. Ano bhAva A pramANe che-ahIM vyavahAranayanA matAnusAra je nakSatramAM pUrNimA hoya che tyAre aktanI amAvAsyA maghA nakSatrathI yukta hoya che kAraNa ke viSThA nakSatrathI laIne maghAnakSatra caudamuM nakSatra che. A badhuM zrAvaNa mAsane kendramAM rAkhIne kahevAmAM aAvyAnuM mAnavuM joIe ane jyAre maghA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pAzcAtyA amAvAsyA zravaNanakSatrathI yukta hoya che kAraNa ke maghA nakSatrathI laIne zraviSThAnakSatra paMdaramuM nakSatra che e vidhAna bhA5 bhAsana / 42vAmA mAnyu cha tebha yu. 2. 'jayANaM bhaMte ! poTuvaI puNimA bhAi tayANaM phagguNI amAvAsA bhavaI' mahanta ! 2 aNe propahI-uttarAdrapaTa
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskArAsU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 417 . phagunI nakSatrasya paJcadazatyAt, etad bhAdrapadamAsamadhikRtya jJAtavyam, yadA khalu phAlgunI pUrNimA uttaraphalgunI nakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA amAvAsyA prauSupadI uttarabhAdrapadA nakSatra yuktA bhavatIti praznaH, gagatAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA ! taM ceva' hanta gautama ! tadeva he gautaga! yathA tara prazna uttaramapi tadeva arthAt yadA-uttarabhAdrapadA nakSatra yuktA pUrNimA bhavati tadA pAzcAtyA amAvAsyA uttaraphalAnI nakSatrayuktA bhavati, yadA cottaraphalgunIkSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA amAvAsyA prauSThapadI-uttarabhAdrapadA yuktA bhavati, uttaraphalgunInakSatrAdArabhya pUrvamuttarabhAdrapadAnakSatrasya caturdazatvAditi // lAghavamabhipretyAti dezamAha-evaM' ityAdi, "evaM eeNaM abhilAveNaM imAo puNimAo amAvAsAo geyaphAlgunI nakSatra se yukta hotI hai kyA ? kyoM ki uttara bhAdrapadA nakSatra se lekara uttara phAlgunI nakSatra 15 cA nakSatra hai yaha bhAdrapadamAsa kI apekSA se jAnanA cAhiye, aura jaba phAlgunI pUrNimA-uttara phalgunI nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai taba amAvAsyA proSThapadI-uttara bhAdrapadA nakSatra se yukta hotI hai kyA isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA,.goyamA ! taM ceva' hAM, gautama ! aisA hI hotA hai-arthAt tumhArA jaisA prazna hai usakA uttara bhI vahI hai / isa taraha jisa kAla meM untarabhAdrapadanakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya pAzcAtya amAvAsyA uttaraphalgunI nakSatra se yukta hotI hai aura jaba uttara phalgunI nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai taba amAvAsyA prauSThapadI- uttarabhAdrapadA nakSatra se yukta hotI hai kyoM ki uttara phAlgunI nakSatra se lekara uttara bhAdrapadA nakSatra 14 vAM nakSatra hai aba lAghavArtha atideza kA kathana karate hue sUtrakAra kahate haiM 'evaM eeNaM abhilAveNaM imAo puNimAo amAvAsAo yavvAo' isI nakSatrathI yukta parNamAsI hoya che te samaye pAzcAtyA amAvAsyA uttaraphAgunI nakSatrathI yukta hoya che zuM? kAraNa ke uttarabhAdrapadA nakSatrathI laIne uttaraphAgunI nakSatra paMdaramuM nakSatra che. A bhAdrapadanI apekSAe jANavuM joIe. ane jyAre phAlganI pUrNimA uttaphazunI nakSatrathI yukta parNamAsI hoya che tyAre amAvAsyA prauSTha padI uttarabhAdrapadA nakSatrathA yuddhata DAya cha zu? mAna mabha prabhu 4 cha-'haMtA, goyamA taM ceva' ho, gautama! A pramANe ja thAya che-arthAt tamAre je prazna che tene javAba paNa te ja che. A rIte je kALamAM uttarabhAdrapada nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che te samaye pAzcAtya amAvAsyA uttaraphAlagunI nakSatrathI yukta hoya che ane jyAre uttaraphALunI nakSatrathI yukta parNamAsI hoya che tyAre amAvAsyA prauSThapadI-uttarabhAdrapadA nakSatrathI yukta hoya che kAraNa ke uttaraphALunI nakSatrathI laIne uttarabhAdrapadA nakSatra caudamuM nakSatra che. have lAghavArtha bhAtazinu 4thana 42tA sUtrA2 43 cha-'evaM eeNaM abhilAveNaM imAo puNNimAo amAvAsAo NeyavyAo' mA pUrvAta 4thana paddhati anusAra yA pakSyabhAra pUvibhAgAne la053
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 jambUdvIpamAsisna yAo' evam etena pUrvoktena abhilApena prakAreNa imA vakSyamANAH pUrNimA amAvAsyazca netavyA jJAtavyAH tAH kAstatrAi-'assiNI puNimA cetI amAvAsA' azvinI pUrNimA caitrI amAvAsyAH 'kattiyI puNimA vaisAhI amAvAsA' kAttikI pUrNimA vaizAkhI amA. vAsyA 'maggasirI puNimA jeTTA mUlI amAvAsA' mArgazIrSI pUrNimA jyeSThA mUlI amAvAsyA 'posI puNimA AsADhI amAvAsA' popI pUrNimA ApADhI amAvAsyA / ayaM bhAvaHanAyamabhilApaprakAraH tathAhi-yadA khalu AzvinI-azvinI nakSatrayuktA pUrNimA bhavati azvinI nakSatrAdArabhya pUrva citrAnakSatraya paJcadazatvAt etadvyavahAranayamatamadhikRtya kathitam nizcayatastu ekasyAmapi azvayug mAsamAvinyAmamAvAsyAyAM citrAnakSatrasaMbhavAditi, yadA ca caitrI citrAnakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA pAzcAtyA amAvAsyAzvinI azvinInakSatrayuktA bhavati, etadapi.vyavahArataH nizcayatastu ekasyAmapi caitramAsamAvinyAmamAvAsyAyAm pUrvokta kathana paddhati ke anusAra ina vakSyamANa pUrNimAoM ko aura amAvAsyAoM ko bhI jAnalenA cAhiye-ve isa prakAra se haiM-'assiNI puNNimAcettI amAvAsA' azvinI pUrNimA, caitrI amAvAsthA 'kattiyI puSiNamA vasAhI amAvAsA' kArtikI pUrNimA, vaizAkho anAvAsyA, 'naggasirI puNimA jehAmUlI amAvAsA, mArgazIrSI pUrNimA, jyeSThAbhUtI amAvAsyA, 'posIpuNNimA AsADhI amAvAsA' pauSI pUrNimA aura AghADI amaavaasyaa| bhAva yaha haiyahAM abhilApa prakAra aisA hai-jaba azvinI nakSatra se yuka pUrNimA hotI hai taba pAzcAtya amAvAsyA citrA nakSatra se yukta hotI hai kyoM ki azvinI nakSatra se lekara citrA nakSatra 15 vAM nakSatra hai vyavahAra naya kI apekSA yaha kathana hai nizcaya naya kI apekSA to eka bhI azvayugmAsabhAvinI amAvAsyA meM citrA nakSatra saMbhavita hotA hai aura jaba citrA nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai taba pAzcAtya amAvAsyA azvinI nakSatra se yukta hotI hai, yaha kathana bhI vyavahAra se hai mara amAvasyAmAne 5 arel vA naya. te mA prabhA je-'arisaNI puNNimA cettI amAvAsA' mazvinI pUrNimA, caitrI amAvAsyA 'kattiyI puNNimA vaisAhI amAvAsA' 4Ati pUrNimA, vaizAlI amAvAsyA 'maggasiri puNNimA jeTTAmUlI amAvAsA' bhArgazISI pUrNimA 2061 bhUmI bhAvAsyA, 'posIpuNimA AsADhI amAvAsA' pIpI5 mA bhane aSADhI amAvasyA bhAva A pramANe che-ahIM abhilA5 prakara Ave che-jyAre azvinI nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pAzcAtya amAvasyA citrA nakSatrathI yukta hoya che kAraNa ke azvinI nakSatrathI laIne citrA nakSatra paMdaramuM nakSatra che. A vavyahAranayanI apekSA kathana che. nizcayanayanI apekSA te eka paNa ayuga mAsa bhAvinI amAvasthAmAM citrA nakSatra saMbhavita hoya che ane jyAre citrA thI yukta pINuMmAsI hoya che tyAre pAzcAtya amAvasyA azvinI nakSatrathI yukta hoya che A kathana paNa vyavahArathI che.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikSA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 25 nakSatrANAM kulAdidvAranirUpaNam 415 azvinInakSatrasya saMbhavAt, etatsUtram Azvina caitramAsAvadhikRtya kathitamiti / yadA khallu kanikI kRttikA nakSatrayuktA pUrNimAbhavati tadA vaizAkhI vizAkhAnakSatrayuktA amAvasyA bhavati kRttikAto'rvAg vizAkhAnakSatrasya paJcadazatvAt, yahA ca vaizAkhI vizakhAnakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA tato'nantarA pAzcAtyA amAvAsyA kArtikI kRttikAnakSatrayuktA bhavati, vizAkhAta: pUrva kRttikAnakSatrasya caturdazatvAt, etatsUtra kArtikavaizAkhamAsAvadhikRtya kathitamiti // yadAca mArgazIrSI mRgazironakSatrayuktA paurNamAsI bhavati tadA jyeSThAmUlI jyeSThAmUla nakSatrayuktA amAvAsyA bhavati, yadAtu jyeSThAmUlI paurNamAsI tadA mArgazIpI amAvAsyA bhavati -etanmArgazIrSa jyeSThamAsAvadhikRtya kathitam / yadA popI puSyanakSatrayuktA pUrNimA bhavati tadA ASADhIpUrvApADhAnakSatrayuktA amAvAsyA bhavati, yadAtu pUrvASADhA nakSatrayuktA pUrNimA bhavati nizcaya kI apekSA se to eka bhI caitramAsa bhAvinI amAvAsyA meM azvinI nakSatra saMbhavita hotA hai yaha sUtra Azvina aura caitra mAsa ina do mAsoM ko lekara kahA gayA hai / jisa samaya kRttikA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya vizAkhA nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai kyoM ki kRttikA se pahile vizAkhAnakSatra 15 vA nakSatra hai jisa samaya vizAkhA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai usa samaya pAzcAtya amAvAsyA kRttikA nakSatra se yukta hotI hai kyoM ki vizAkhA nakSatra se pahile kRttikA nakSatra 14 vAM nakSatra hai yaha sUtra kArtika evaM vaizAkhamAsa ko lekara kahA gayA hai jisa samaya mRgazirA nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai usa samaya jyeSThAmUla nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai aura jaba jyeSThA mUla nakSatra se yukta paurNamAsI hotI hai taba mRgazirA nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai yaha kathana mArgazIrSa aura jyeSThamAsa ko lakSya meM lekara kiyA gayA hai jaba puSya nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai taba pUrvASADhA nizcayanayanI apekSAthI te eka paNa citramAsa bhAvinI amAvasthAmAM azvinI nakSatra saMbhavita hoya che. A sUtra Azvina ane citramAsa e be mahinAone laIne kahevAmAM AvyuM che. je samaye kRttikA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che te samaye vizAkhA nakSatrathI yukta amAvasyA hoya che kAraNa ke kRttikAthI pahelA vizAkhA nakSatra paMdaramuM nakSatra che. je samaye vizAkhA nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che te samaye pAzcAtya amAvAsyA kRtikA nakSatra yukta hoya che kAraNa ke vizAkhA nakSatrathI pahelA kRttikA nakSatra caudamuM nakSatra che. A sUtra kArtika ane vaizAkha mAsane anulakSIne kahevAmAM AvyuM che. je samaye mRgazirA, nakSatrathI yukta pINuMmAsI heya che te samaye jyeSThA mULa nakSatrathI yukta amAvAsyA hoya che ane jyAre jayeSThAmUla nakSatrathI yukta parNamAsI hoya che tyAre mRgazirA nakSatrathI yukta amAvasyA hoya che A kathana mArgazIrSa ane jyeSTha mAsane lakSamAM laIne karavAmAM AvyuM che jyAre puSya nakSatrathI yukta pUrNimA hoya che tyAre pUrvASADhA nakSatrathI
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 jambUdvIpaprajJaptisUtre tadA pauSI puSyanakSatrayuktA amAvAsyA bhavati etattu pauSamAsA pADhamAsAvadhikRtya kathitam / uktAni mAsArddhamAsa parisamApakAni nakSatrANi / iti paJcaviMzatisUtraM samAptam // 0 25 // samprati- svayamastaMgama ne nAhorAtraparisamApakatayA yAsaparisamApa kanakSatrasamudAyamAha - tatrApi prathamato varSA sAmayikAhorAtraparisamApakanakSatrasUtram / " mUlam - vAsANaM paDhamaM mAsaM kati NavakhantA rNeti ? goyamA ! cantAri NavattA pati taM jahA - uttarAsADA abhisaraNo ghaNiTThA uttarAsADhA causa ahorate Nei, abhiI sata ahorase Nei lavaNo aTTa ahorate i dhaNiTTA evaM ahorattaM Nei, tesiM ca NaM mAsaMsi cauraMgulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tasta NaM mAsassa carimadivase do padA cattAri aMgulA porasI bhavai / vAsANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kai NakkhattA NeMti ? goyamA ! cattAri dhaNiTTA sayabhitayA pugvabhavayA uttarabhavayA dhaNiTTA ca NaM cauddasa ahorate Nei saryAbhisayA satta ahorateNei, puvvabhaddavayA aTTha ahoratte Nei, uttarAbhaddavayA egaM, taMsi ca NaM mAsaMsi aTuMgulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyahai, tassa mAsassa carime divase do payA aTu ya aMgulA porasI bhavai / vAsANaM bhaMte! taiyaM mAsaM kai NakkhattA parNeti ? goyamA ! tiSNi NavattA NeMti taM jahAuttarabhavayA revaI assiNI uttarabhaddavayA caudasa rAidiyaM Nei revai paNNarasa assiNI egaM taMsi ca NaM mAsaMsi dubAlasaMgulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai tassa NaM mAsasta carime divase lehaTTAI tiSNi payAI porasI bhavai / vAsANaM bhaMte ! vautthaM mAsaM kati NakkhanakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai aura jaba pUrvASADhA nakSatra se yukta pUrNimA hotI hai tava puSya nakSatra se yukta amAvAsyA hotI hai yaha kathana pauSamAsa aura ASADhamAsa ko lekara kiyA gayA hai isa prakAra se mAsArddhamAsa parisamApaka nakSatroM kA kathana kiyA gayA hai || sU0 25| yukta amAvAsyA hoya che ane jyAre pUrvASADhA nakSatrathI yukta pUrNimA haiAya che tyAre puSya nakSatrathI yukta amAvAsyA hAya che. prastuta thana pauSamAsa temaja aSADha mAsane laIne karavAmAM Avyu che. AvI rIte mAsA mAsa parisamApaka nakSatrAnu kathana karavAmAM AvyuM che. paramA
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 421 tANeti ? goyamA ! tiSNi astiNI bharaNI kattiyA, assiNI cauddasa bharaNI pannarasa kattiyA enaM tasi ca NaM mAsaMli solasaMgula porisIe chAyAe sUrie aNupariyahai, tassa gaM mAsasla gharame divase tiSiNa payAiM cattAri aMgulAI porisI bhavai / hemaMtANaM aMte ! paDha mAsaM kati NakvattA Neti ? goyanA ! tiSNi kattiyA rohiNI migasire, kattiyA cauddala rohiNI paNNarasa bhigasiraM ega ahorattaM Neha, taMsi ca NaM mAsaMsi vIsaMgulaporisIe chAyAe purie aNuparicaTTA, tasta NaM mAsasta je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiNi payAI aTThaya aMgulAI porasI bhavai / hemaMtANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kai NavakhattA aiti ? goyamA ! cattAri NavakhattA aiti taM jahA-migasiraM adA puNavvasU pusso migasiraM cauddasa rAiMdiyAI gei ahA aTraNei puNavasU satta rAiMdiyAiM puslo ega rAidiyaM Nei, tayANaM cau. vIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMli lehaTAiM cattAri payAI poritI bhavai hemaMtANaM bhaMte ! taccaM mAsaM kai gakkhattA Nati ? goyamA ! tiNi pusso asilesA mahA pusso codasa rAiMdiyAiM Nei asilesA paNNarasa mahA ekkaM / tayANaM vIsaMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyadRi taslaNaM mAsassa je se carime divase tasi ca NaM divasaMli tiNNi payAI aTuMgulAI porisI bhavai / hemaMtANaM bhaMte ! cautthaM mAtaM kai NakkhattA Neti ? goyamA ! tiNi NakkhattA aiti taM jahA-mahA puvvAphagguNI uttaraphagguNI, mahA cauddasa rAiMdiyAiM gei puvAzaguNI paNNarasa rAiMdiyAI Nei, uttarAphagguNI egaM rAiMdiyaM Nei jayANaM solasaMzulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAlasta je se carime divase taMti ca NaM divasaMsi tiSiNa payAI cattAri aMgulAI porisI bhvi| gimhANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kai NavattA aiti, goyanA ! tinni NakkhattA gati, taM jahA-uttarAphagguNI hattho cittA-uttarApharaguNI
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 amyUdvIpaprajJaptisUtre . sauddasa rAiMdiyAI Nei, hattho papaNarasa rAiMdiyAI Nei, cittA ega rAI. diyaM NeI, tayANaM duvAlasaMgulaporilIe chAyAe mUrie azupariyahai, tassa NaM mAsarala je se carime divase tasiva divasaMmi lehavAI tiSNi payAI porisI bhavai, gimhA NaM bhaMte! docca mAsa kati NakhattA ti, goyamA ! tiSiNa NakkhattA *ti taM jahA-cittA lAI visAhA, cittA cauddasa rAiMdiyAI Nei, sAI paNNarasa rAiMdiyAiM Nei, visAhA ega rAiMdiyaM Nei, tayANaM aTuMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAsassa je se carime divase tasi ca NaM divasaMli do payAI aTuMgulAI porisI bhavai / gimhA NaM bhaMte ! taccaM mAsa kai NakkhattA gati ? goyamA ! cattAri NakkhattA aiti taM jahA-visAhA aNurAdA jeTThA mUlo, visAhA cauddasa rAiMdiyAI Nei, aNurAhA aTTa rAidiyAI i, jeThA satta rAiMdiyAiM gaii mUlo ekkaM rAiMdiyaM tayANaM cauraMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai, tassa NaM mAlassa je carime divase taMli ca NaM divasaMli do payAI cattAri ya aMgulAI porisI bhavai / gimhANe aMte ! cautthaM mAsaM kai NakkhattA aiti ? goyamA ! tiSiNa NakkhattANeti taM jahA-mUlo puvAsADhA uttarAsAr3hA, mUlo cauddasa rAiMdiyAI Nei, puvAsADhA paNNarasa rAiMdiyAiM NeI, puvAsADhA paNNarasa rAiMdiyAiM Nei uttarAsAdA egaM rAidiyaM Nei / tayANaM vaTTAe sama. cauraMsasaMThANasaMThiyAe NaggohaparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyAe chAya e sUrie aNupariyaTai, tassa NaM mAsasla je se carime divase tasi ca NaM divasasi lehaTAiM do payAiM porisI bhavai / eesiNaM puvvapaNiyANaM payANa imA saMgahaNI taM jahA-jogo deva ya tAragga gotta saMThANa caMdaravi jogo / kula puSNima avamaMsA NeyA chAyA ya boddhavvA ||suu026|| chAyA-dANAM prathamaM kati nakSatrANi nayanti ? gautama! catvAri nakSatrANi nayanti, tadyathAuttarASADhA abhijit zravaNo dhaniSThA, uttarApADhA caturdazAhorAtrANi nayati, abhijit saptA
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 423 horAtrANi nayati, zravaNo'STAhorAmANi nayati, dhaniSThA ekamahorAtraM nayati, tasmizca khalu mAse caturagulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTati, tasya ca khalu yAsasya carame divase dve pade catvAri cAmulAni pauruSI bhanati / varSANAM khalu bhadanta ! dvitIyaM mAsaM kati nakSatrANi mayanti ? he gautama ! catvAri, dhaniSTA zatabhipaka pUrvabhAdrapadA, uttarabhadrapadA, dhaniSThA khalu caturdazAhorAtrAn nayati zatabhiSak saptAhorAtrAn nayati pUrvabhadrapadA aSTAhorAnAn nayati, uttarabhadrapadA ekama, tasmiMzca khallu mAse aSTAGgulapaurupyA chAyayA sUryo'nuparyaTati, tasya mAsasya carame divase dve pade aSTau cAGgulAni paurugI garati / varSANAM khalu bhadanta ! tRtIyaM mAsa kati nakSatrANi nayanti gautama ! trINi nakSatrANi nayanti tathA-- uttarabhadrapadA revatI azvinI, uttarabhadrapadA maturdazarAtriMdivAni nayati, revatI paJcadaza azviI ekama, tamizca khalu mAjhe dvAdazAGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTati, tasya lu mAsasya carame divase rekhAsthAni trINi padAni paurupI bhavati / varSANAM khalu bhadanta ! caturtha mAsa Rti nakSatrANi nayanti ? gautama ! trINi-azvinI bharaNI kRttikA, azvinI caturdaza, bharaNI paJcadaza, kRttikA ekam, tasmiMzca khalu mAse poDazAGgulapauruSyA chAyayA sUryA'nuparyaTate tasya ca khalu mAsasya carame divase trINi padAni catvAri aGgulAni paurupI bhavati hemantAnAM khalu bhadanta ! prathama mAsa kati nakSatrANi nayanti gautama ! bINi kRttikA rohiNI mRgaziraH, kRttikA caturdaza rohiNI paJcadaza, mRgazira ekamahorAtram, nayati, tarsica khalu mAse viMzatya gulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khalu mAsasya yo'sau carayo divasa stasmin khalu divase trINi, padAni aSTau cAgulAni pauruSI bhavati / hemantAnAM khalu bhadanta ! dvitIyaM mAsa katinakSatrANi nayanti ? gautama ! catvAri nakSatrANi nayanti tadyathA mRgazira ArdrA punarvemU puSyo / mRgazira zcaturdaza rAtridivAni, puSya eka rAnidivaM nayati, tadA khallu caturvizatyaphulapaurapA chAyayA sUryo'nuparyaTate, tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa stasmiMzca divase rekhAsthAni catvAri padAni paurupI bhavati / hemantAnAM khalu bhadanta ! tRtIyaM mAsa kati nakSatrANi nayanti ? gautama ! trINi, puSyo'zleSA maghA, puSya zcaturdaza rAtridivAni nayati, azlenA paJcadaza, maghA ekam tadA khalu viMzatyAlapauruSpA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divamaH taspizca khalu divase trINi padAni aSTAngulAni pauruSI bhavati hemantAnAM khalu bhadanta ! caturtha nAsa katinakSatrANi nayanti ? gautama! trINi, tadyathA maghA pUrvApharagunI uttarApharaguNI maghA caturdazagatriM divAni, nayati-pUrvAphAlgunI paJcadaza rAtriMdiyAni nayati, uttarAphAlgunI eka rAtriMdivaM nayati tadA khalu poDazAGgulapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasa stasmitha khalu divase trINi padAni catvAri cAgulAni paurupI bhavati / grIpmANAM bhadanta ! prathamaM mAsa katinakSatrANi nyanti ? gautama ! nINi nakSatrANi nayanti, uttarAphAlgunI haratazcitrA, uttarAphAlgunI caturdaza rAtriMdivAni nagati,
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 jambUdvIpaprApti hastaH paJcadaza rAtriMdivAni nayati citrA ekaM rAtriMndivaM nayati tadA khalu dvAdazA guLapauSyA chAyaza sUryo'nuparyaTate, tasya khalu mAsasya yo'mI caramodivasa stasmitha khalu rekhAmAni trINi padAni gaurUpo bhavati / grISmANAM bhadanta ! dvitIyaM gAma kaninakSatrANi nayani ? gautama ! trINi nakSatrANe namanti, tadyathA-citrA svAtI vizAkhA, citrA caturdaza rAtridivaM nayati svAtI paJcadaza rAtriM divaM nayati vizAkhA evaM rAtridivaM nayati tadA khalu apAGgula pIrupyA chAyayA sUryo'nuparyaTana tasya sallu mAsasya yo'sau cAmo dina stasmizca khalu divase upade aSTAlAni pApI bhavati grIpmANAM bhadanta ! tRtIyaM mAsa katinakSatrANi nayanti ? gautama ! catvAri nakSatrANi nayanti tadyathAnizAkhA AturAnA jyeSThA mUlaH, vizAkhA caturdaza rAtriMdivaM nayati anurAdhA aSTau rAmidivaM nayati jyeSThA saptarA tridivaM nayati, mUla eka rAtriMdivaM nayati, nadA khalu caturAlapahiyA chAyayA sUryo'nuparyaTate, tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divapa svasmizca khalu divase dve pade catvAri cAGgulAni gaurupI bhavati / grISmAgAM bhadanna ! caturtha mAsa kati nakSatrANi nayanti ? gautama ! trINi nakSatrANi nayanti, tadyathA-mUla: pUrvApADhA, uttarApADhA, mUla zcaturdaza rAtridivaM nayati pUrvApADhA paJcadaza rAtriMdivaM napati uttarApADhA ekaM rAtridivaM nayati tadA khalu vRttayA samacaturastrasaMsthAnasaMsthitayA nyagrodhaparimaNDalayA skAyamacarahinyA chAyayA sUryo'nuparyaTate tasya khalu mAsaspa yo'mI caramo divasa mtasmizca khalu divase rekhAsthAni dve pade paurUpI bhavati / eteSAM khalu pUrvavaNitAnAM padAnAm iyaM saMgrahaNI, yogo daivatatArAgraM grotrasaMsthAna candraraviyogaH kulaM pUrNimA'mAvAsyA netRcchAyA ca boddhavyA // 1 // sU0 26 // TIkA-'vAsANaM paDhamaM mAsa kA NakkhatA jayaMti' vANAM prathamaM mAsa katinakSatrANi nayanti tatra varSANAM varSAkAlasya caturmAnapramANasya prathamaM mAsa zrAvaNalakSaNaM mAsa kati 'vAsANaM paDhamaM mAsaM kaha NakkhattA gati' ityAdi TIkArtha-atha sUtrakAra svayaM astagamana dvArA ahorAta ke parisamApaka hone ke kAraNabhUta mAsaparisamApaka nakSatroM kA kathana karate haiM-isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'vAsANaM paDhamaM mAsaM kati NakkhattA aiti' he bhadanta ! cAra mAsa kA jo varSakAla hai usa varSAkAla ke zrAvaNamAsa rUpa prathama mAsa ke 'vAsANaM paDhamaM mAsa kaI NakhattA aiti' tyAta TIkAI-have sUvakAra svayaM astagamana dvArA aherAtanA parisamApaka hevAnA kAraNabhUta mAma parisamApaka nakSatranuM kathana kare che-AmAM gautamasvAmIe prabhune A pramANe pUchyuM cha-'vAsANaM paDhamaM mAsa kati Nakkhatta Ne ti' mata ! yAra bhaasn| 2 vA chete varSAkALanA zrAvaNamAsa rUpa prathama mAsanA kamazaH parisamApaka svayaM astagamana dvArA
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ na prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 425. zrAvaNalakSaNaM mAsa kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi zravaNAdIni svayamastagamanena ahorAtraparisamApakatayA krameNa navanti samAptaM kurvanti arthAt vakSyamANasaMkhyAMka svasvadivaseSu imAni nakSatrANi yadA astaM yAnti tadA zrAvaNamAsasyA'horAtrasya parisamApti bhavati, tena imAni nakSatrANi rAtriparisamApanatvAt rAtrinakSatrANyapi kathyante iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cattAri NakkhattA Neti' catvAri-catu:saMkhyakAni vakSyamANAni nakSatrANi varSANAM prathamaM zrAvaNalakSaNamAsa nayanti-parisamApayanti, tAni kAni nakSatrANi tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'laM jahA' tadyathA-'uttarAsADhA abhiI savaNo dhaNivA' ucarASADhA abhijit zravaNo dhaniSThA, etAni catvAri nakSatrANi zrAvaNamAsa parisamApayanti / kena prakAreNaitAni parisamApayanti tabAha-'uttarAsAhA cauddasa' ityAdi, 'uttarAsADhA caudasa mahorate NeI tatrottarASADhA nakSanaM zrAvaNamAsasya prathamAt caturdazAhorAtrAt nayati-parisamApayati, tadanantaram 'abhiI satta yahoratte NeI' abhijinakSatra saptAhorAtrAn nayati-parita samApayati, dadanantaram 'satraNo ag ahorate Nei' zravaNanakSatraM zrAvaNamAsasyASTAhorAtrAnanayati-parisamApayanti, vadanantaram 'paNihA ega ahorattaM NeI' dhaniSThAnAmakaM nakSatramekara kramazaH parisamApaka svayaM astagamana dvArA kitane nakSatra haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cattAri jakhattA aiti' hai gautama ! varSAkAla ke prathama zrAvaNamAsa ke parisamApaka ye cAra nakSatra haiM-'taM jahA unake nAma isa prakAra se haiM-'uttarAsADhA abhiI savaNo dhaNihA' uttarApADhA, abhijitU zravaNa aura dhaniSThA ye cAra nakSatra kisa prakAra se zrAvaNa mAsa ke parisamApaka hote haiM ? . to isa sambandha meM sUtrakAra spaSTa samajhAne ke nimitta kahate haiM-'uttarAsADhA cauddasa ahoratte Nei' uttarASADhA nakSatra zrAvaNa mAsa ke prathama ke 14 ahorAtoM kI parisamAsi karatA hai 'abhiI sata ahoratte Nei' abhijit nakSatra 7. ahorAtoM kI parisamApti karatA hai 'savaNo aTTa ahoratte, dhaNihA ega ahorattaM Nei' zravaNanakSatra ATha ahorAtoM kI parisamAti karatA hai aura dhaniSThAnakSatra 38sA nakSatra cha ? mAnA yAmamA -'goyamA ! cattAri NakkhattA gaitira gautama ! 4 11 prathama zrAvabhAvanA parisamA54 mA yAra nakSatra cha-'taM jahA' bhanA nAma A pramANe che- ___ 'uttarAsADhA abhiI savaNo dhaniTA' uttarASADhA, malilore SqY bhane pani bhAra cAra nakSatra kevI rIte zrAvaNa mAsanA parisamApaka hoya che? A sambandhamAM sUtrakAra spaSTa sabhagavAna mAzayathA hai-'uttarAsADhA cauddasa ahoratte Nei' uttarASADhA nakSatra zrApa bhAsanA prathamanA 14 bhADAzatanI parizramAta 42 che. 'abhiI satta ahorate Dara mAmA nakSatra 7 mAhArAtanI parisamAti 42 che. 'savaNe aTTha ahoratte dhaNidA eNaM. ahorattaM i' zravaNa nakSatramA mAhArAnI parisama: 12 cha bhane pAnI nakSatra ja054
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 jambUlIpaprApti mahorAtraM nayati-parisamApayantI tadevaM militvA canyAyapi nakSatrANi zrAvaNamAsa parisamA. payanti, asya ca netadvArasya prayojanaM rAtrijJAnAdau-'jaM nei jayA rati NakkhattaM taMmiNA caubhAge / saMpatte viramejjA sajjhAya pabhosakAlaMmi' 1 // .ityAdI (yAyati yadA rAtri nakSatraM tasmin caturbhAge / saMprApte virameva svAdhyAyapradopakAle iticchAyA) etadanurodhena ca dinamAnajJAnAyAha-tasmin zrAvaNamAse prathamAdahorAtrAdArabhya pratidina mAnyAnya maNDalasaMkrA tyA tathA kathaMcanApi parAvartate yathA tasya zrAvaNamAsasya paryanteSu caturagulAdhikA dvipadA pauruSI bhavati, atredaM vailakSaNyaM yasyAM saMkrAntau yAvadivasarAtrimAnaM tacaturtho'za: popIyAmaH prahara iti, ApADha pUrNimAyAM dvipadapramANA pIrupI bhavati tasyAM ca zrAvaNamAsa saMbandhi caturagulaprakSepe caturajhulAdhikA paurupI bhavati, etadeva darzayati-taMsi ca NaM' ityAdi, 'sicaNaM mAsaMsi' tasmiMca khallu mAse 'cauraMgulaporasIe chAyAe parie aNupariyaDa' eka ahorAta kI parisamApti karatA hai| isa taraha se ye maba cAroM nakSatra zrAvaNamAsa ke 30 tIsa dinoM kI ahorAtoM kI parisamApti karate haiN| isa netadvAra kA prayojana rAtrijJAna Adi meM 'jaM nei jayA ratti NakkhataM, taMmi Naha caubhAge / saMpatte viramejjA sajjhAya paosa kAlaMmi' isa gAthA ke kathanAnusAra jAnanA cAhiye isIke anurodha se aba sUtrakAra dinamAna jJAna ke nimitta kahate haiM ki-usa zrAvaNa mAsa meM prathama ahorAta se lekara pratidina anya anya maMDala saMkrAnti se tathA aura bhI kisI taraha se jo ina nakSatroM meM parivartana hotA hai taba usa zrAvaNamAsa ke anta meM-antima dina meM-cAra aMgula adhika dvipadA pauruSI hotI hai, yahAM aisI vizeSatA hai-jisa saMkramaNa-saMkrAnti meM jitanA dinarAta kA pramoNa hotA hai usakI caturthAzarUpa eka pauruSI-yAma-prahara hotI hai-ASADha pUrNimA meM dvipadapramANA pauruSI hotI hai, usameM zrAvaNamAsa saMbaMdhI cAra aMguloM kA prakSepa karane para cAra aMgula adhika pauruSI hotI hai, isI rAta-divasanI parisamApti kare che. A rIte A cAre nakSatra maLIne zrAvaNamAsanA 30 divasanI-herAtrionI-parisamApti kare che. A netRkAranuM prayojana rAtrijJAna AdimAM 'ja nei jayA rattiM NakkhattaM, taMsi Naha caunbhAge ! saMpatte viramejjA sajjhAya paosakAlaMmi' A gAthA anusAra jANavuM joIe. AnA ja anurodhathI have sUtrakAra dinamAna jJAnanA nimitta kahe che ke-te zrAvaNamAsamAM prathama aherAtathI laIne pratidina anya-anya maMDaLa saMkrAntithI tathA anya paNa kaI prakAre je A nakSatromAM parivartana thAya che tyAre te zrAvaNamAsanA antamAM-chellA divase-cAra AMgaLa adhika dvipadA paurUSI hAya che, atre AvI vizeSatA che je saMkramaNa-saMkrAntimAM jeTaluM divasa-rAtrinuM pramANu hoya che tenA caturthI zarUpa eka parUSa-yAma-prahara hoya che-ASADhI pUrNimAnAM dvipada pramANa parathI heya che, temAM zrAvaNamAsa saMbaMdhI cAra ane prakSepa karavAthI cAra aMzula
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam caturaGgulapauraruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate parAvartate ityarthaH 'tassaNaM mAsassa' tasya khallu mAsasya 'carimadivase' carama divase 'dopayA cattAriya aMgukA porisI bhavaI' dvepade catvAri cAigulAni paurupI bhavati iti prathamamAsaparisamApakanakSatram // 'vAsANaM bhaMte !' varSANAM bhadanta ! 'docaM mAsa kaiNakkhattA aiti' dvitIya bhAdrapadalakSaNaM mAsaM' kati kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti-parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha--'goyamA' he gautama ! 'cattAri' catvAri nakSatrANi parisamApayantIti, tAni kAni tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' vadyathA-'dhaNihA sayabhisayA puvvabhavayA uttarabhaddavayA' dhaniSThAzatabhipakU pUrvabhAdrapadA uttarabhAdrapadA, tadetAni catvAri nakSatrANi varSAkAlasya dvitIyabhAdrapadamAsa parisamApayanti / tatra 'paNihANaM caudasa ahoratte Nei' dhaniSThA nakSatraM khalu caturdazAhorAtrAn nayati-caturdazAhorAtrAn parisamApayatItyarthaH 'sayabhisayA satta ahoratte NeI' zatabhiSA nakSatraM saptAhobAta ko 'si ca NaM mAsaMmi cauraMgula porasIe chAyAe sUrie aNupariyai' isa sUtroM dvArA sUtrakArane prakaTa kiyA hai ki usa mahIne meM arthAt anta ke dina cAra aMgula se adhika pauruSIrUpa chAyA se yukta sUrya paribhramaNa karatA hai 'tasma NaM mAsa: sa carimadivase do payA cattAriya aMgulA porisI bhavaI' usa mAsa ke antima divasa meM do pada vAlI aura cAra aMguloM vAlI pauruSI hotI haiM isa prakAra kA yaha kathana prathama mAsa parisamApaka cAra nakSatroM ke saMbaMdha meM kahA gayA hai| .. _ 'vAsANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kai NakkhattA aiti' he bhadanta ! varSAkAla ke dvitIya mAsa rUpa bhAdrapada mAsa ke parisamApaka kitane nakSatra hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! cattAri' he gautama ! cAra nakSatra varSAkAla ke bhAdrapada mAsa ke parisamApaka hote haiM, 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM'dhaNihA, sayabhisayA putvabhavayA, uttarabhaddavayA' dhaniSThA, zatabhiSaka, pUrvabhAdrapadA aura uttarabhAdrapadA, inameM 'dhaNiTThA NaM cauddasa ahoratte NeI' dhaniSThA maSita pI3SI thAya cha mA 4thana- 'taM si ca NaM mAsaMmi cauraMgulaporasIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' mA sUtra vaa| sUtrare 48 4thucha hai te mahinAmA arthAt antanA divase cAra AMgaLathI adhika paurUSIrUpa chAyAthI yukta sUrya paribhramaNa kare che. 'tassa NaM mAsassa carimadivase do payA cattAriya aMgulA porisI bhavaI' ta bhAsanA mantima divasamAM be padavALI ane cAra AMgaLavALI paurUSI hoya che A prakAranuM A kathana prathama mAsa parisamApaka cAra nakSatranA saMbaMdhamAM karavAmAM AvyuM che. _ 'vAsANaM bhaMte ! doccaM mAsaM kaI NakkhattA aiti' 3 arra ! alsmanistIya bhAsa 25 bhAdrapada (bhAdaravA) mAsanA parisamApaka keTalA nakSatra hoya che? AnA javAbamAM prabhu cha-'goyamA / cattAriza gautama! yAra nakSatra varSAna pAdraya bhAsanA pArasabhA54 DAya che. 'taM jahA' tabhanA nAma mA prabhArI che-'dhaniTThA, sayabhisayA puvvabhahabayA, uttaramaddavayA' pAnI, zataliSa pUrvamA ma GaRell, i 'dhaNidvANa
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 jambUdIpapratirale rAtrAn nayati-parisamApayati, 'puyAbhanayA abhaTorate NeI' pUrvabhAdrapadA nakSatra bhAdrapada mAsasyASTau ahorAtrAn nayati-parisamApayati, 'unarabhavayA pagaM' uttarabhadrapadAnakSatrameka mahorAtraM nayati, tadevaM saMkalanayA catvAri nakSatrANi gAdAdamAsaM parisamApayanIti / 'tasi ghaNaM mAsaMsi' tasmiMzca khalu mAse 'aTuMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyahai' aSTA gulapaurujyA aSTAGgulAdhikapaurupyA chAyayA sUryo'nuparyaTa-anuparAvartate, etadeva darzayati 'tassa' ityAdi, 'tassa mAsassa carime divase' tasya mAsasya tasya bhAdrapadamAsasya carame paryavasAnadivase 'dopayA aTThaya aMgulA porimI bhavai' he pade aSTau cAgulAni paurupI bhavati / atha tRtIyamAsaM pRcchati-'vAsANaM bhane' ityAdi, 'vAsANaM bhaMte ! varSANAM bhadanta ! 'taiyaM mAsaM i NakkhattA gati' tRtIyamAzvinalakSaNamAsaM phati-kiyatsaMkhyakAni jo nakSatra hai yaha 14 ahorAto kA parisamApaka hotA hai 'sayabhisayA satta ahoratte NeI' zatabhipaka nakSatra sAta ahorAtoM kA parisamApaka hotA hai 'punvabhavayA aha ahoratte Ne' pUrvabhAdrapadA ATha ahorAtoM kA parisamApaka samApta karane vAlA hotA hai 'uttara bhadavayA rAga' aura uttarabhAdrapadA eka aho. rAta kA parisamApaka hotA hai| isa prakAra se ye cAra nakSatra bhAdrapada mAsa kI parisamApti karane vAle hote haiN| 'taMsi ca NaM mAsasi aDagula porisIe chAyAe sarie aNupariyaI' isa mahIne meM ATha aMgula adhika pauruSI rUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai| yahI vAta sUtrakAra ne ina sUtroM dvArA prakaTa kI hai 'tassa mAsassa carime divase do payA advaya aMgulA porisI bhavai' usa mAsa ke antima dina meM do padoM vAlI aura ATha aMgulo vAlI pauruSI hotI hai| ___ 'vAsANaM bhaMte! taiyaM mAsaM kaha NakkhattA aiti' he bhadanta ! varSAkAla ke tRtIyamAsa ko-AzvinamAsa ko-kitane nakSatra samApta karate haiM ? isake uttara meM cauddasa ahoratte NeI' 2 ghaniSThA nakSatra cha / 14 maDAtrinu parisamApa4 DAya cha 'sayabhisayA satta ahoratta Nei' zatamipada nakSatra sAta maDAtrinu parisabhA54 samApta 42nA DAya . 'puvvabhaddavayA aTTha ahoratte NeI' pUrNAdra 562418 aAtrimAnA pari. sabhApa-sabhApata 42nAI DAya che. 'uttarabhadavayA ega' bhane uttarAdrapA ye4 mI. rAtrinuM parisamApaka hoya che. A prakAre A cAra nakSatra bhAdrapada mAsanI parisamAnita 42vAvAmA che. 'taM si ca NaM mAsaMsi aTuMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' mA mahinAmAM ATha AgaLa adhika paurUSI rUpa chAyAthI yukta thayele sUrya paribhramaNa kare mA pAta sUtrahAre sUtra dvArA ghaTa 40 -'tassa mAsassa carime divase do payA aTU ya aMgulA porisI bhavaI' ta bhaDimAnA ch| hivase me pahApAjI tamA mAI AgaLavALI paurUSI hoya che. 'vAsANaM bhaMte ! taiyaM mAsaM kai NakhattA aiti' mahanta ! varSAnA tRtIya bhAsanesacina bhAsana-38 nakSatra samAsa 4re cha ? bhAna pAmamA prabhu 43 cha-'goyamA,!
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU. 26 mAsa parisamApanakSatra nirUpaNaMM karI , nakSatrANi nayanti - parisamApayantIti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'diNikkhattA peMti' trINi nakSatrANi varSAkAlasya tRtIyamAsaM nayanti parisamApayanti, tAni kAni trINi nakSatrANi tatrAha - 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'uttarabhavayA revaI assiNI', uttarabhAdrapadA revatI azvinI, etAni trINi nakSatrANi varSAkAlasya tRtIyamAzvinamAsaM parisamApayantIti tatra kAni-kiyanti dinAni kSapayantIti jijJAsAyAM tadarzayitumAha- 'uttarabhaddavayA' ityAdi, 'uttarabhaddavayA caudasarAIdie Nei' uttarabhadrapadA nakSatra mAzvinamAsasya caturdaza rAtriMdivaM nayati - parisamApayati- 'revaI paNNarasa' revatI nakSatramAzvina mAsasya paJcadaza rAtriMdivaM nayati, parisamApayati 'assiNI egaM' azvinI nakSatramAvina mAsasya ekaM dinaM parisamApayati tadevaM tadetAni trINi nakSatrANi varSAkAlasya tRtIyaM mAsaM parisamApayantItyarthaH 'taMsi ca NaM mAsaMsi ' tasmiMzca khalu mAse ' duvAla saMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTAra' dvAdazAGgulapauruSyA dvAdazAGgulAdhikapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate- anuparAvartate - etadevAha - 'tassa' isyAdi, 'tassa mAsassa carime divase' prabhu kahate haiM - 'gomA ! tiSNi NakkhattA rNeti' he gautama! tIna nakSatra parisamApta karate haiM, taM jahA' una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM- 'uttarabhaddavayA revaI assiNI' uttara bhAdrapadA, revatI aura azvinI / ina nakSatroM meM kauna 2 nakSatra kitane 2 ahorAtoM ko samApta karate haiM, isa jijJAsA ko samApta karane ke ni. mitta sUtrakAra kahate haiM - 'uttarabhaddavayA, cauddasarAIdie Nei' uttarabhAdrapadA nakSatra Azvina mAsa ke 14 ahorAtoM ko samApta karate haiM 'revaI paNNarasa' revatI nakSatra 15 ahorAtoM ko samApta karate hai 'assiNI egaM' azvinI nakSatra AzvinamAsa ke 1 dina rAta ko samApta karatA hai| taMsi ca NaM mAptaMsi dubAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyahadda' isa Azvina mahIne meM dvAdaza aMgula adhika pauruSI chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai / isataraha 'tassa NaM mAsassa rame divase lehaDA tiriNa payAI porisI bhava' isa AzvinamAsa ke antima tiNi NakkhattA NeMti' he gautama! trayu nakSatra parisamApre che. 'taM jahA' te nakSatrAnA nAbha yA pramANe che-'uttarabhadavayA revaI assiNI' uttarabhAdrapadA devatI bhane azvinI A nakSatrAmAM kayA kayA nakSatra keTakeTalI ahArAtrine samApta kare che e jijJAsAne saMtoSavA nimitte sUtrAra De che-'uttarabhaddavayA caudasarAIdie Nei' uttarAlAdvayaH nakSatra mAsI bhAsanI 14 mahArAtriyyAne samApta hare che. 'revaI paNNarasa' revatI nakSatra 15 - rAtrimAne samApta re che. 'assiNI egaM' azvina nakSatra azvina bhAsanA 1 divasa rAtane sabhApta 4re che. 'taMsi ca NaM mAsaMsi duvAlasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTai' bhA azvinamAsamAM khAra AMgaLa adhika paurUSIrUpa chAyAthI yukta thayela sUya paribhramaNa kare che. yA rIte 'tassa mAsassa carime divase lehaDAI tiSNi payAI porisI bhAi' A azvina
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpAnatine vasya khalu mAsasya caramadivase 'lehaTAI tiNi payAI porisI bhavai' rekhAsthAni rekhA pAdaparyantavattinI sImA tatsthAni trINi trINi padAni paurupI bhavati, paripUrNAni trINi padAni paurupI bhktiityrthH| samprati-caturtha praSTumAha-vAsANaM' ityAdi, 'vAsANaM bhaMte !' varSANAM bhadanta ! varSAkAlasyetyarthaH 'cautthaM mAsaM kai NakvattANeMti' caturtha kAttikalakSaNaM mAsaM kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti-parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNi trINi nakSatrANi varSAkAlasya caturtha kAttikamAsaM parisamApayantIti tAni kAni tatrAha-'asrAiNI' ityAdi, 'assiNI bharaNI kattiyA' azvinI bharaNI kRttikA, tadetAni trINi nakSatrANi milikhA kAttikamAsaM parisamApantIti / tatra 'assiNI cauddasa bharaNI paMcadasa kattiyA egaM' azvinI nakSatraM kArtikamAsasya caturdazarAtridivaM nayati, bharaNI nakSatra kAttikamAsasya paJcadaza rAtridivaM parisamApayanti kRttikA nakSatra kAttikamAsasyaikamahorAtraM nayati, tadetAni trINi nakSatrANi saGkalanayA kArtikamAsaM parisamApayantIti 'taMsi ca NaM mAsaMsi solasaMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyaTTai' dina meM tIna padoM vAlI paripUrNa tIna pada pramANa-pauruSI hotI hai| ___ 'cAsANaM bhaMte! cautthaM mAsaM kaha NakkhattA Neti' he bhadanta! varSAkAla ke kArtika mAsa ko jo ki caturthamAsa hai kitane nakSatra parisAmApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tipiNa' he gautama! tIna nakSatra kArtikamAsa ko samApta karate haiM 'taM jahA' ve nakSatra ye haiM-'asmiNI, bharaNI, kattiyA' azvinI, bharaNI, aura kRttikA inameM azvinI nakSatra kAnikamAsa ke 14 dina rAtoM ko samApta karate haiM bharaNI nakSatra 15 dina rAtoM ko aura kRttikA nakSatra kevala eka dina rAta ko samApta karatA hai| yahI bAta 'assiNI cauddasa, bharaNI paMcadasa, kattiyA egaM' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai| 'taMsi ca NaM mAsaMsi solasaMgulaporalIe chAyAe sUrie aNupariyai' usa kArtika mAsa meM mAsanA aMtima divase traNa traNa padyavALI paripUrNa traNa pada pramANa paurUSI heya che. ___ 'vAsANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kai NakkhattA gaiti' 3 word ! varSAnI timAsa ke je caturthamAsa che tene keTalAM nakSatra parisamApta kare che? AnA javAbamAM prabhu kahe che-'goyamA ! tigNi' 3 gautama ! tra nakSatra timAsana samAsa 42 cha 'taM jahA' / nakSatra mA prabhArI cha-'assiNI bharaNI, phattiyA' mazvinI, mI mana ti| abhI azvinI nakSatra kArtika mAsanA 14 divasa-rAtrine samApta kare che. bharaNI nakSatra 15 divasa-rAtane jyAre kRtikA nakSatra mAtra eka divasa-rAtrine samApta kare che. Aja hakIkata 'assiNI cauddasa bharaNI paMcadasa kattiyA ega' se sUtra dvArA pra48 42vAmA mApIche 'taMsi ca NaM mAsaMsi solasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' te zatibhAsamA
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 431 prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApanakSatra nirUpaNam tasmiMzca khalu kArtike mAse poDazAGgulAdhika paurupyA chAyacA sUryo'nuvaryaTate- anuparAvartate, etadeva darzayati- 'tassa ca NaM' ityAdi, 'tatsa ca NaM mAsassa carame divase tiSNi payAI cattAri aMgulAI porisI bhavai' tasya khalu kArttikamAsasya caramadivase antimadine trINi padAni catvAri cAGgulAni paurupI bhavatIti gata varSAkAliko vicAraH // samprati hemantakAla pramAda - 'hemaMtANaM' ityAdi, 'hemaMtANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kati NakkhattA ti' he bhadanta ! hemantAnAM hemantakAlasya prathamaM mAsaM mArgazIrSa lakSaNaM mAlaM katikiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti - parisamApayanti kAni nakSatrANi svAstaMgamanena mArgazIrSamAsaM kSapayantIti prazna', bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'viSNi kattiyArohiNI migasiraM' trINi nakSatrANi svAstaMgamanena kArtikamAsaM parisamApayanti, tAni kAni trINi nakSatrANi tatrAda-vadyathA kRttikArohiNI mRgaziratha, vadetAni trINi nakSatrANi saMkalanayA mArgazIrSamAsaM parisamApayantIti / 'kattiyA cauddasa rohiNI paNNarasa solaha aMgula adhika pauruSIrUpa se yukta sUrya paribhramaNa karatA hai / 'tassa caNaM mAsassa carame divase tiSNi payAI cattAri aMgulAI porisI bhavaI' isa kAtikamAsa ke antimadina meM cAra aMgula adhika tripadA pauruSI hotI hai / || varSAkAlika vicAra samApta // hemantakAla vicAra 'hemaMtANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kai NakkhattA NeMti' he bhadanta ! hemantakAla ke prathama mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? arthAt hemanta kAla kA prathamamAsa mArgazIrSa mAsa hai isa mAsa ko kitane nakSatra apane astagamanadvArA parikSapita karate haiM ? aisA yaha prazna hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! tiNi kattiyA, rohiNI, miggasiraM' he gautama! kRttikA, rohiNI aura mRgazirA ye tIna nakSatra apane astagamanadvArA mArgazIrSamAsa ko parisamApta-kSapita karate soja sAMgaNa adhiSTha pauSI 35 chAyAtrANI sUrya paribhramare che. 'tassa caNaM mAsassa carame divase tiNi payAiM cattAri aMgula iM porisI bhavai' mA ati bhAsanA cheDalA divase cAra AMgaLa adhika tripadA paurUSI hAya che. varSIkAlika vicAra samApta hemantakAla vicAra 'hemaMtANaM bhaMte ! paDhamaM mAsa kai NakkhattA NeM ti' he mahanta ! hemanta ajanA prathama mAsane keTalAM nakSatra parisamApta kare che ? hemantakALanA prathama mAsa mAgazaramAsa che. A mAsane keTalAM nakSatra peAtAnA astagamana dvArA parisamApta kare che ? evA A prazna che, mAnA vAmAM alu he che- 'goyamA ! tiSNi kattiyA, rohiNI, migasiraM' he gautama ! kRttikA, rohiNI ane mRgazirA e traNu nakSatra potAnA astagamana dvArA mA zI
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 jambUdvIpaprApti migasiraM egaMNeI tatra kRttikA nakSatra mArgazIrSamAsasya prAthamikAn caturdazAhorAnAn nayati, rohiNI nakSatraM mArgazIrSamAsasya mAdhyamikAna pazcadazAhorAtrAn nayati, mRgazirA nakSatraMtu ekameva ahorAtraM parisamApayati 'taMsi ca NaM mAsaMsi vIsaMguLaporisIe chAyAe surie aNupariyaTTaI' tasmizca khalu mArgazIrpamAse viMzatyaGgulapaurupyA-viMzatyamulAdhikapauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate-anuparAvartane etadeva darzayati-'tassa NaM mAsassa je se carime divase' tasya khalu mArgazIrSamAsaraya yo'sau caramo divasaH .paryanta dinam 'tasi ca NaM divasa si tiNi payAI aThThaya aMguThAI porisI bhavaI' tasmizca khalu mArgazIrSamAsasya carama divase trINi padAni aSTaucAgulAni pauruSI bhavatIti // ___ atha dvitIyaM mAsaM pRcchati-'hemaMtANa' ityAdi, 'hemaMtANa bhaMte ! doccaM mAsa' hemantAnAM hemantakAlasya bhadanta ! dvitIyaM mAsaM paupanAmakaM mAsam 'kaha pakkhatA gati' kavi-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti-parisamApayanti kAni nakSatrANi svAstaM gamanena popamAsaM samAhaiM inameM 'kattiyA cauddasa, rohiNI paNNarasa, migasiraM egaMNeI' kRttikA nakSatra mArgazIrSa mAsa ke 14 dina rAtoM ko, rohiNI 15 dinarAtI ko aura mRgaH zirA nakSatra eka dinarAta ko parisamApta karatA hai 'taMsi ca NaM mAsaMsi vIsaMgula porisIe chAyAe sarie aNupariyai' isa agahanamAsa meM 20 aMgula adhika pauruSIrUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi tiSiNa payAiM aTTa ya aMgulAI porisI bhavaI' isa agahanamAsa kA jo antima dina hotA hai usa dina ATha aMgula adhika tripadA paurapI hotI hai| 'hemaMtANaM bhaMte ! docca mAsaM kai NakkhattA Nati' hemantakAla ke dvitIya mAsa rUpa jo pauSamAsa hai usakI samApti ke sambandha meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! hemantakAla ke dvitIya pauSamAsa ke parisamApaka kitane bhAsana parisamAsa 42 cha bhAbhA 'kattiyA cauddasa, rohiNI pannarasa, miggasiraM ega i' kRttikA nakSatra mAgazara mAsanA 14 divasa-rAtAne, rohiNe 15 divasa-rAtane ane bhRgazirA nakSatra 165sa-rAtana parisamAsa 4re che. 'taMsi ca NaM mAsaMsi vIsa'gulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' mA bhAza2 bhAsamA 20 mA madhi4 pau31|35 chAyAthI vyAsa sUrya parizramAya 42 che. 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaM si tiNi payAI aTu ya aMgulAI porisI bhavaI' 2 // manabhAsa (bhAra)nAre aMtima divasa hoya che te divase ATha AMgaLa adhika vipadA paurUSI hoya che hemaMtANaM bhaMte / docca mAsa kai NakhattA aiti' bhantana dvitIyamAsa 352 vimAsa che tenI samAptinA sambanyamAM gautamasvAmIe prabhune A pramANe pUchayuM che--he bhadanta ! hemantakAlanA dvitIya piSamAsanA parisamApaka keTalA nakSatra hoya che? arthAta
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ D - - -- - prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 433 payantIti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cattAri NakkhattA aiti' catvAri nakSatrANi popamAsaM nayanti-parisamApayanti 'taM jahA' tadyathA-'migasaraM adA puNabasU pusso' mRgazira Apunarvasu: puSyaH tadetAni catvAri nakSatrANi militvA popamAsaM parisamApayanti, tatra kAni nakSatrANi kiyanti dinAni parisamApayanti tatrAha-migasiraM' ityAdi, 'migasiraM cauddasarAiMdiyAINei' mRgazironakSatraM pauSamAsasya prAthamikAni caturdazarAtriMdivaM nayati-parisamApayati, 'adA aTThaNeI' AnikSatraM pauSamAsasya aSTau rAtridivaM nayati-parisamApayati, 'puNavam sattarAI diyAI' punarvasanakSatraM pauSamAsasya tRtIyAni sapta nakSatra hote haiM ? arthAt apane asta hone rUpa samaya ke dvArA kauna 2se nakSatra isa mAsa ko samAsa karate haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cattAri NakkhattA Nati' he gautama ! isa mAsa ko cAra nakSatra apane asta hone rUpa samayadvArA samApta karate haiM-"taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM-'migasiraM, addA, puNavvasU, puslo' mRgazira, ArdrA, punarvasu, aura puSya ina nakSatroM meM se kauna nakSatra pauSamAsa ke kitanI ahorAtroM ko samApta karate haiM-arthAta ina cAra nakSatroM meM se kauna2 nakSatra pauSayAsa ke 30 dinoM meM se kitane dinoM taka udita raha kara asta ho jAte haiM ? aba isa bAta kA vicAra karate hue prabhu gautamasvAmI se kahate haiM-'migatiraM cauddasarAI diyAiM aiti' mRgazira nakSatra pauSamAsa ke 14 ahorAtoM ko samApta karate haiM-arthAtU mRgazirA nakSatra pauSa mAsa ke prathama 14 dinoM taka udita rahatA hai phira vaha asta ho jAtA hai 'addA aTTha NeI AnakSatra poSanAsa ke 8 dinoM ko parisamApta karatA hai 'puNavvasu satta rAiMdiyAI' punarvastu nakSatra pauSamAsa ke sAta dina rAtoM ko samApta karatA hai 'pusso egaM rAiM diyaM jeI' aura puSya nakSatra eka rAta dina ko samApta karatA hai pitAnA asta thavA rUpa samayanI dvArA kayA kyA nakSatra A mAsane samApta kare che? mA prakSana uttaramA prabhu 4 cha-'goyamA ! cattAri NakkhattI Neti' gautama ! ma bhAsana yAra nakSatra potAnA masta thavA 35 samaya dvArA samAsa 4re che-'taM jahA' tamanA nAma mA pramANe cha-'migasiraM, addA, puNavvasu, pusso' bhRgazira mAdrI, punarvasu mana pu05 // nakSatramAMthI kayA nakSatra piSamAsanI keTalI ahArAtrine samApta kare che-arthAta A cAra nakSatramAMthI kayA kayA nakSatra piSamAsanA 30 divase mAMthI keTalA divasa sudhI udita rahIne asta thaI jAya che ? have A vAtane vicAra karatA thakA prabhu gautamasvAmIne 4 cha-'migasiraM cauddasarAiMdiyAI aiti' bhRgazi2 nakSatra poSamAsanI 14 mADarAtAna samApta kare che-arthAt mRgazira nakSatra piSamAsanAM prathama 14 divasa sudhI udita rahe che pachI ta masta tha ya che. 'addA adu NeI' 2 nakSatra poSabhAsana mA pisAne parisamAsa 42 cha. 'puNavvasu sattarAIdiyAI punasu nakSatra poSabhAsana sAta hisa ja0 55
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ jammUdIpAvAtira rAtridivaM nayati, 'pusso ega rAidiyaM Nei' puNyanakSatraM pauSamAsasya caramamekaM rAnidivaM nayati-parisamApayati tadevaM militvA catvAri api nakSatrANi hemanta kAlasya dvitIyaM pauSamAsaM parisamApayanti iti / 'vayANaM cauvIsaMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyaTTaI' sadA popamAsasya caramadivase khalu caturvizatyaGgulapauruSyA-caturvizatya gulAvikayA pauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate-anuparAvartate, etadeva darzayati-'tassa gaM' ityAdi, 'tassa . gaM, mAsassa je se caramadivase' tasya khalu pauSamAsasya yo'sau carama divasaH paryanta dinam, 'tasi ca NaM divasaMsi lehaTAI cattAri payAI porisI bhavaI' tasmiMzca khalu carame divase rekhAsthAni tatra rekhA pAdaparyantavattinI sImA tatsthAni caravAri padAni paurupI bhavati paripUrNAni catvAri padAni paurupI bhavatItyarthaH / / ____ atha tRtIyaM pRcchati-hemaMtANaM' ityAdi, 'hemaMtANaM bhaMte ! taccaM mAsaM karaNakkhacA gati' hemantAnAM hemantakAlasya bhadanta ! tRtIyaM mAghamAsaM Rti-jhiyasaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena mAsaM parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, isa taraha ye cAra nakSatra mila kara hemanta kAla ke dvitIya mAsa- pauSa mAsa ko kSapita karate haiM ! 'tayANaM pyauvvIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyA' isa pauSamAsa ke antima divasa meM caubIsa aMgula adhika pauruSIrUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai| yahI bAta-'tassa NaM mAsassa je se carime diyase taMsi ca NaM divasaMsi lehaDAI cattAri payAI porisI bhavaI' isa sUtradvArA sUtrakAra ne puSTakI hai-pAda paryanta vartinI sImA kA nAma rekhA hai-isameM rahe hue cAra pAdoM pramANa pauruSI hai-arthAt isa mAsa ke antima dina paripUrNa cAra pAda pramANa pauruSI hotI hai| '. 'hemaMtANaM bhale! taccaM mAsAM kaha NakkhattA Neti' he bhadanta ! hemantakAla kA jo tRtIyamAsa mAghamAsa hai use kitane nakSatra apane astagamana dvArA kSapita karate rAtane samApta kare che. A rIte A cAra nakSatra maLIne hemantakALanA bIjA mAsa- poSabhAsane kSapita (53) 42 che. 'tayANaM cauvvIsa gulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaTTaI' mA poSamAsanA mantima divase covIsa AMgaLa adhika paurUSIrUpa chayAthI yukta thayela sUrya paribhramaNa kare che. bhAga pAta-'tassaNaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi lehavAI cattAri payAI porisI bhavaI' yA sUtra vaa| sUtradhAre puSTa 4rI che-pAda paryantavartinI' saubhAnu nAma khAM che-AmAM rahelA cAra pAda pramANa paurUSI che-arthAta A mAsanA aMtima divase paripUrNa cAra pAda pramANa paurUSI heya che. hemaMtANa bhate / taccaM mAsa' kai NakkhattA Neti' mahanta ! bhantanAre trIna mAha mAsa che tene keTalA nakSatra pitAnA astagamana dvArA kSapita kare che? samApta kare che?
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 'goyamA' he gautama ! 'tiNNi pusso asilesA mahA' puSyo'zleSA maghA etAni trINi nakSatrANi mAsaM parisamApayanti, tatra 'pusso cauddasa rAI diyAI NeI' puSyanakSatraM caturdaza rAtridivaM mAghamAsasya prAthamikAni nayati-parisamApayati 'asilesA paNNarasa' azleSA. nakSatraM mAghamAsasya dvitIyAni paJcadaza rAtridivaM nayati parisamApayati 'maha. ekaM' maghAnakSatraM mAghamAsasya caramamekaM rAtridivaM parisamApayati, tadevaM militvA etAni nakSatrANi mAghamAsaM parisamApayatIti / 'tayANaM vIsaMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyaTTai' tadA mAghamAsasya caramadivase vizAGgulapauruNyA-viMzatyagulAdhipauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTate, etadeva darzayati-'tassa NaM mAsassa' ityAdi, 'tassaNaM mAptassa je se carime divase' tasya khallu mAghamAsasya yo'sau caramo divasa:-paryanta dinam 'tasi ca NaM divasaMsi tiNi payAI aTuMgulAI porisI bhavaI' tasmiMzca khalu carame divase trINi padAni aSTau cAgulAni pauruSI bhavatIti / atha caturya pRcchati-'hemaMtANa' ityAdi, hemaMtANa bhaMte ! cautthaM mAsaM kaiNakkhayA hai ? samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tiNNi pussoasilesA, mahA' he gautama ! tIna nakSatra mAgha mAsa ke parisamApaka hote haiM ye tIna nakSatra puSya, azleSA aura maghA hai, iname 'puslo cauddasarAiMdiyAiM jeI puSya nakSatra mAgha mAsa ke 14 dinoM ko kSapita karate haiM 'asilesA paNNarasa' azleSA nakSatra mAghamAsa ke 15 dinoM ko samApta karate haiM 'mahA eka aura maghA nakSatra mAghamAsa ke eka dina rAta ko samApta karatA hai| isa prakAra se ye nakSatra mAghamAsa ke parisamApaka hote haiN| 'tayANaM vIsaMgula porisIe chAyAra sUrie aNupariyahai isa mAgha gAla ke anta ke dina bIsa aMgula adhika paurU. paurUSI chAyA le yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai isI bAta kI puSTi tarasa mAsarasa je se carime divase taMsi caNaM divasaMsi tiNi payAI advaMgulAI porisI bhavaI' sUcakAra te isa khUna dvArA kI hai arthAta isamAsa ke anta ke dina bhATha' bhAnA vA pramuche-'goyamA / tiNNi pusso asilesA mahA' gautama! nakSatra mAha mAsanA parisamApaka heAya che A traNa nakSatra pupa, azleSA ane maghA cha sabhA 'pusso cauddasa rAI diyAI Nei' puSya nakSatra bhADa bhaasn| 14 6vasAne sabhAsa 4re cha 'asilesA paNNarasa' mA nakSatra bhADabhAsanA 15 hisAra samAna hai 'mahA eka' bhane bhadhA nakSatra mahAmAsanA 1 61sa-rAtane samAsa 42 cha. yA re mAtra nakSatra mahAmAsanA parisamA54 DAya che tayANaM vIsaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyadRi' mA mAmAsanA chedA hivase 20 bhAMgaNa ma4i pauSI35 chAMyAdhI yuddhata yayesa sUryaH paribhASya 42 . bhArI tanu samAna 'tassaNaM mAsassa je se carime divase tasi ca NaM divasasi tiNi payAI aTuMgulAI porisI bhavai''sUhAremA sUtra dvArA kareluM che. arthAt A mAsanA antima divase ATha AgaLa adhika pi
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamvRddhIpaprAptiko goMti' hemantAnAM hemantakAlasya bhadanta ! caturtha phAlgunalakSaNaM mAsaM kati-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena mAsaM parisamApayantIti praznA, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNNi NakvattA Neti' trINi nakSatrANi phAlgunamAsaM nayantiparisamApayanti, kAni tAni tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'mahA punyA phagguNI uttarAphagguNI' maghA pUrvApharagunI utarAphalAnI, tatra-'mahAcauddasarAIdiyAI Nei' maghAnakSatraM caturdaza rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'puvA phalguNI paNNarasarAIdiyAI i' pUrvAphalgunI nakSatraM phAlgunamAsasya paJcadaza rAtridivaM nayati-parisamApayati 'uttarAphagguNI ega rAI diyaM Nei' uttarA phAlgunI nakSatra phAlgunamAsasya caramamekaM rAtridivaM nayati-parisamApayati, tadevaM milityA etAni trINi nakSatrANi hemantakAlasya caturtha phAlgunamAsaM parisamApayantIti / 'tayANaM solasaMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyaTTai' tadA khalu caramadivase poDazAgulapaurUSyA chApayA sUryo'nuparyaTate-anuparAvartate, etadeva aMgula adhika tripadA paurUSI hotI hai| 'hemaMtANaM bhaMte ! ca utthaM mAsaM kaha Nakkha. ttA Neti' he bhadanta ! hemantakAla ke caturthamAsa rUpa phAlgunamAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tiNi NakkhattA Neti' he gautama ! tIna nakSatra phAlguna mAsa ko samApta karate haiM'taM jahA' ve nakSatra ye haiM 'mahA, puvvAphagguNI, uttarAphagguNI' maghA, pUrvAphAlgunI aura uttarA phAlgunI inameM 'mahA cauddasa rAiMdiyAI NeI' maghA jo nakSatra hai vaha phAlgunamAsa ke 14 ahorAtoM ko samAja karatA haiM 'puvvA phagguNI paNNarasarAI diyAI pUrvA phAlgunI 15 ahorAtoM ko samApta karatA hai aura 'uttarAphagguNI egaM rAiMdiyaM NeI' uttarAphAlgunI eka dinarAta ko samApta karatA hai isa taraha ye tIna nakSatra mila kara hemantakAla ke phAlgunamAsa ko lamApta karate haiM / 'tayANaM solasaMgula porisIe chAyAe sarie aNupariyai' isa phAlguna mAsa ke antima dina meM solaha aMgula adhika pauruSI rUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa pausI sAya che. 'hemaMtANaM bhaMte ! cautthaM mAsa kai NakkhattA gati' 3 mahanta ! ubhntkALanA cothA mAsa rUpa phAlsamAsane keTalAM nakSatra parisamApta kare che? enA javAbamAM prabhu 43 cha-'goyamA ! timNi NakkhattA aiti' 3 gautama ! nakSatra zunamAsane sabhAsa re cha-'taM jahA' ta nakSatra mA prabhArI che 'mahA, puvyAphaguNI, uttarAphagguNI' bhadhA zizunA ma uttagunI sabhA 'mahA cauddasa rAiMdiyAiM Nei' bhadhAre nakSatra cha sabhAsanA 14 divasa-rAtAra samAsa 42 cha 'puvvAphagguNI paNNarasa rAidiyAI' YnI 15 aDarAtAne samAsa 41 cha bhane 'uttarAphagguNI ega roiMdiyaM NeI' ta. - phAlganI eka divasarAtane samApta kare che A rIte traNa nakSatra maLIne hemantakALanA bhAsane sabhA 42 che. 'tayaNaM solasaMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyahaI' mA S
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 437 darzayati- 'tarasaNaM mAsassa je se carame divase' tasya khalu mAsasya yo'sau caramo divasaH 'taMsi ca NaM divasaMsi' tasmiMzca khalu carame divase 'tiSNi payAI cattAri aMgulAI porisI bhaMvara' trINi padAni catvAri cAGgulAni pauruSI bhavatIti gato hemantakAlaH // athAnantaraM grISmaM pRcchati - ' gimhANaM bhaMte ! paDhamaM' ityAdi, 'gimhANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kaiNakkhattA ti' grISmANAM grISmakAlasya khalu bhadanta ! prathamaM caitralakSaNaM mAsaM kavikiSatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena - parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha - 'gomA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiSNi NakkhattA ti' trINi nakSatrANi grISmakAlasya prathamaM mAsaM nayanti - parisamApayanti 'taM jahA ' tadyathA - 'uttarA phagguNI hattho cittA' uttarAphAlgunI hastazcitrA ca tatra 'uttarAphagguNI caudasa rAIdiyAI Nei' uttarAphAlgunI nakSatraM grISmakAlikaprathama caitramAsasya prAthamikAni caturdaza rAtridivaM nayatisvAstaM gamena parisamApayati, 'hattho paNNarasa rAIdiyAI Nei' hastanakSatram, caitramAsasya karatA hai / yahI bAta 'tassa NaM mAsassa je se carame divase taMsi ca NaM divasaMsi tiSNi payAI catAri aMgulAI porisI bhavai' isa sUtra dvArA spaSTa kI gaI hai ki phAlguna mAsa ke antimadina cAra aMgula adhika tripA pauruSI hotI hai| "gimhANaM bhaMte ! paDhamaM mAsaM kaha NakkhantA Neti' he bhadanta ! grISmakAla ke prathamamAsa ko - caitramAsa ko kitane nakSatra samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! tinni NakkhattA rNeti' he gautama! tIna nakSatra samApta karate haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM- 'uttarAphagguNI hattho cittA' uttarA phAlgunI, hasta aura citrA inameM 'uttarA phalguNI caudasarA iMdiyAI i' uttarA phAlgunI nakSatra grISma kAla ke prathama mAsa caitramAsa ke caudaha ahorAtoM ko samApta karatA hai 'tyo paNNarasa rAIdiyAI geha' hasta nakSatra caitramAsa ke 15 phAgaNamAsanA chellA divase seALa AMgaLa adhika paurUSIrUpa chAyAthI yukta thayela sU paribhrabha] 4re che. Aja vAta 'tassaNaM mAsassa je se carame divase taMsi ca divasa tiNNi payAI cattAri aMgulAI porisI bhavaI' the sUtra dvArA spaSTa TharavAmAM bhAvI phAgaNumAsanA antima divase cAra AMgaLa adhika tripadA paurUSI hoya che, 'gimhANaM bhaMte ! paDhamaM mAsa kai NakkhattA NeMti' De lahanta / zrISmAjanA prathama bhAsane-caitrabhAsane DeMTalA nakSatra sabhApta ure che ? khAnA navAmabhAM alu he che - 'goyamA ! tinni NakkhattA NeMti' he gautama! trayu nakSatra samApta hare che. 'taM jahA ' temanA nAma bhA aAre che-'uttarAphagguNI hattho cittA' uttarAzahagunI hasta ane yitrA zebhAM 'utarAphabhguNI 'cauddasarAI diyAI Nei' uttarAddazagunI nakSatra zrISbhANanA prathama bhAsa caitramAsanI yoha ahorAtIne sabhAsa 4re che. 'hattho paNNarasa rAIdiyAI Nei' hasta nakSatra kSetra bhAsanI 15 mahArAtriyAne samApta 42 he cittA evaM rAIdiyaM NeI' yAne citrA nakSatra caitramAsanA
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpamApti mAdhyamikAni paJcadaza rAtriMdivaM jani-parisamApayati 'cinA egaM rAiMdigaM ge' citrA. nakSatraM caitramAsasya paramamekaM rAnidivaM nayati-parisamApayani vivAnakSatreNa parisamApanakAraNAdeva asya mAsasya caimiti nAma bhavati, tayANaM dunAlagaMgaThaporisIe ayApa parie mANu pariyaTTaI' caitramAse khalu dvAdazAdApahiyA-hAzAdAlAskipakSiyA chAyayA murgA nuparyaTane-anupagavartane / etadeva darzayani- 'naramaNamAsamma u-yAdi, 'tama mAsasa je se carime divase' tasya khalu caitamAsasya yo'sau caramo divasa:-paryannAdinam 'si carga divasaMsi lehaTAI tigi payAI porisI bhavai' smiya salu natramAgasya naramadivase rekhA sthAni rekhApAdaparyantatinI sImA tatsthAni nINi padAni paugI bhavana iti / dvitIyaM mAsaM pRcchati-'gimANa' ityAdi, 'nimhANaM bhate ! dogaM mAgaM kati NaktatA Neti' grISmANAM grISmakAlasya bhadanta ! dvitIyamA kati nakSaNi-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svArasaMgamanena parisamApayantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, ahorAtoM ko samApta karatA hai 'cittA evaM rAIdiyaM Ne evaM citrA nakSatra catra: mAsa ke eka dinarAta ko samApta karatA hai yaha citrA nakSatra ke dvArA samApta kiyA jAtA hai isI kAraNa isa mAsa kA nAma caitra mAta huA hai 'tayANaM duvAlasaMgula porilIe chAyAe sarie aNuparipAi' isa caitranAla kA jo antima divasa hotA hai usa divasa meM 12 aMgula adhika paulapI chAyA se yukta huA sUya paribhramaNa karatA hai isI bAta ko 'tassa bhAsA jese carime divase taMti caNaM diva. saMsi lehahAI tiNi payAI porisI bhAI' isasatra dhArA vizadarUpa se spaSTa kiyA gayA hai-ki isa kSetrAta kA jo antima divasa hotA hai usa dina paripUrNa tIna pada vAlI pauruSI honI hai| ____ 'gimhANaM bhaMte ! doccaM mArA kaha NavattA Neti' he bhadantA! prISmakAla jo vitIya mAsa vaizAkha mAsa hai use kitane nakSatra samApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA ! tiNi pazcAtANeti' he gautama ! grISmakAla eka divasarAtane samApta kare che. A citrA nakSaka dvArA samApta thatuM hovAnA kAraNe A bhAsa yatrabhAsanu nAma mA mAvyu che. 'tayANaM duvAlasaMgulaporisIe chAyAe surie aNupariyaTTaI' mA thaimAsanA re matima sAya cha tehise 12 mA madhira pau35|35 chAyAthI yuranta thayeTa sUrya paribhara 42. 20Itane 'tassaNaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasa si lehavAI tiNi payAI porisI bhavaI' A sUtra dvArA vizada rUpathI spaSTa karavAmAM AvyuM che ke-A citramArAno che divasa DAya che te hase paripUrNa na pANI pI3SI jAya che 'gimhANaM bhaMte ! doccaM mAsa kai NakkhattA aiti' se mahanta ! zrImAna 2 bhI mAsa zAma cha tara ai nakSatra samAsa 42 cha 1 mA vAmabha prabhuI cha-'goyamA ! tigi NakkhatA Neti' 3
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam 439 'goyamA' he gautama ! 'tiNi NakkhattA gati' nINi nakSatrANi nayanti parisamApayanti, tAni kAni trINi nakSatrANi tabAha-'taM jahA' ityAdi, 'ta jahA tyadhA-'cittA sAI visAhA' citrA svAtI vizAkhA, 'cittA cauddasa rAiMdizaI NeI' citrAnakSanaM grISmakAvikadvitIyasya vaizAkhamAsasya prAthamikAni caturdaza rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'sAI paNNarasa rAI diyAI NeI' svAtI nakSatraM vaizAkhamAsasya mAdhyamikAni paJcadazarAtriMdivaM nayati parisamApayati visAhA ega rAI divaMNeI' vizAkhAnakSatraM vaizAkhamAsasya caramamekaM rAtridivaM nayati-parisamApayati tadetAni trINi citrA svAtI vizAkhAnakSatrANi militvA vaizAkhamAsaM parisamApayanti ataeva vizAkhayA parisamApanA dasya mAsya vaizAkha iti nAma bhavati / 'tayANa aTuMgulaporisIe chAyAe sarie aNupariyaha tadA vaizAkhamAse khallu aSTAGgulapaurujyA chAyayA sUryo'nuparyaTate-anuparAgata ve ityarthaH / etadeva darzayati-tassa NaM mAsaMssa' ityAdi, 'tassa NaM mAsassa je se cariye divase' tasya khalu vaizAkhamAsasya yo'sau caramaH ke dvitIya mAsa vaizAkha mAsa ko tIna nakSatra samApta karate haiM 'taM jahA' una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM-'cittA, sAI, visAhA' citrA, svAti aura vizAkhA, isameM 'cittA capasa rAiMdiyAiM geha' citrA nakSatra grISmakAla ke baizAkha mAsa ke prAthamika 14 rAtadinoM ko samApta karatA hai "sAI paNNarasa rAiMdiyAI gei' svAti nakSatra vaizAkha mAsa ke mAdhyamika 15 dinoM ko samAsa karatA hai 'visAhA ega rAidivaM NeI' aura vizAkhA nakSatra anta ke eka dinarAta ko samApta karatA hai isa taraha se yetIna nakSatra milakara vaizAkhamAsa ko samApta karate haiM, vizAkhA nakSatra dvArA anta meM parisamApta hone ke kAraNa isa mAsa kA nAma vaizAkha aisA huA hai| 'tayANaM aTuMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyahai' vaizAkhamAsa ke antima dina meM ATha aMgula adhika paurupIrUpa chAyA se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai isI abhiprAyase satrakArane 'tassa gaM mAsa. gautama ! zrImAnA bhIta bhAsa vaizAmabhAsane na nakSatra samAsa 4 cha 'taM jahA tamanA nAma mA pramANe -'cittA sAI visAhA' fian ild 2 vizA , sabhA 'cittA cauddasa rAiMdiyAiM Nei' at nakSatra zrIbhAnA vaizAsamAsanA prAthabhiH 14 rAtahisAna samAsa 4re cha. 'sAI paNNarasa rAiMdiyAI Nei' svAti nakSatra vaizAmanA mAdhyabhi 15 hisAna sabhAta 42 cha. 'visAhA egaM rAiM divaM NeI' bhane vizAmAnA nakSatra antanA eka divasarAtane samApta kare che. A rIte A traNe nakSatra maLIne vaizAkhamAsane parisamApta kare che, vizAkhA nakSatra dvArA antamAM parisamApta hovAnA kAraNe mA bhAsa nAma vaizApa se prabhArI zyu che. 'tayANaM aTuMgulaporisIe chAyAe surie aNupariyaTTai' vaizAmabhAsanA mantima se mA8 main ma4i pau35|35 chAyAthI yata thaye sUrya parisamA 42 che, mA maniprAyathI 4 sAre 'tassa NaM mAsassa je se
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAtisUtre paryantavatI divasaH tasi caNaM divasaMsi dopayAI aTuMgulAI porisI bhavaI' tasmiMzca khalu divase dve pade'STAGgulAni pauruSI bhavatIti / 'gimhANaM bhaMte ! taccaM kati NatakhattA geti' grISmANAM grISmakAlasya bhadanta ! tRtIyaM jyeSThalakSaNaM mAsaM kati-kriyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena parisamApayanti iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cattAri NakkhattA Nati' catvAri-catu:saMkhyakAni nakSatrANi grISAkAla tRvIyamAsaM parisamApayanti tAni kAni catvAri nakSatrANi tatrAha-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'visAhA aNurAhA jeTTAmUlo' vizAkhA anurAdhAjyeSTAmUlazca etAni catvAri nakSatrANi militvA jyeSThamAsaM parisamApayanti 'visAhA cauddasa rAiMdiyAI' tatra vizAkhA nakSatraM jyeSThamAsasya prAthamikAni caturdaza rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'aNurAhA aTTarAIdiyAI NeI' anurAdhAnakSatra jyeSThamAsasambandhino'STau rAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'jehA satta. rAiMdiyAI Nei' jyeSThAnakSatra jyeSThamAsasya sapta rAtriMdivaM nayati-parisamApayati, tadetAni, ssa je se carime divase tasi ca NaM divasaMsi do payAI aTuMgulAI porisI bhavai / usa mAsa kA jo anta kA divasa hai usa antima divasa meM aSTa aMgula adhika dvipadA pauruSI hotI hai aisA kahA hai| _ 'gimhANaM bhaMte ! taccaM mAsaM kai NakkhattA Neti' he bhadanta ! grISmakAla ke tRtIya mAsa ko-jyeSTha mAsa ko kitane nakSatra parisamApta karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cattAri NakkhasA Neti' he gautama! cAra nakSatra jyeSTha mAsa ko parisamApta karate haiM 'taM jahA' una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM 'cisAhA, aNurAhA, jeTThA, mUlo, vizAkhA, anurAdhA jyeSThA aura mUla, inameM 'visAhA cauddasa rAI diyAI' vizAkhA jo nakSatra hai vaha jyeSThamAsa ke prAthamika 14 dina rAtoM ko samApta karatA hai, 'aNurAhA aTTarAI diyAI Nei' anu rAdhA nakSatra jyeSTha mAsa ke mAdhyamika ATha dina rAtoM ko samApta karatA hai, 'jeTTA sattarAI diyAiM i' jyeSThA nakSatra sAta dina rAtoM ko samApta karatA hai 'mUlo carime divase taMsi ca NaM divasa si do payAI aTuMgulAI porisI bhavaI' te mAsanA resA divasa che te chellA divase ATha AMgaLa adhika kripadA paurUSI heAya che e pramANe kahela che. 'gimhA NaM bhaMte ! taccaM mAsa kai NakkhattA aiti' maha! zrImAna tRtIyabhAsana-262-sA nakSatra parisamAsa 42 cha 1 mAna uttaramA prabhu 4 cha-'goyamA! cattAri NakkhattA gati' gotama ! yAra nakSatra bhAsana parisamAsa 42 che 'taM jahA' te nakSatrAnA nAma mA bhae cha-'visAhA aNurAhA, jeTThA, mUlo' (zAmA sanurAdhA ye| bhane bhUga, mAmA 'tilAhA cauddasa rAiMdiyAI vizamA nakSatra chete bhAsanA prAyabhi 14 divasarAtAne samAsa 42 cha. 'aNurAhA aTTarAiMdiyAI Nei' anurAdhA nakSatra bye0 bhAsanA mAdhyami. ma.61sa zatAna samAsa 4re cha. 'jehA sattarAiMdiyAi /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH s. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam catvAri vizAkhA'nurAdhA jyeSThA mUlanakSatrANi milityA jyeSThamAsaM parisamApayantIti / 'tayANaM cauraMguraporisIe chAyAe sarie aNupariyaTTai' tadA jyeSThamAse khalla caturagula. pauruSyA chAyayA sUryo'nuparyaTa ne etadeva darzayati-tassaNaM' itnAdi, 'tassaNaM mAsassa je se carime divase' tasya khalu jyeSThamAmaya bo'sau caramaH paryantati divasaH 'tasi caNaM divasaMsi dopayAI rattAri ya aMgulAI porisI bhavaI' tasmiMzca khalu divase dve pade catvAri cAGgulAni paurupI bhvtiiti|| ___ atha caturtha pRcchati-pimhANa' ityAdi, 'gimhANaM bhaMte ! cautthaM mAsaM kaiNakkhattA aiti' grISmANAM grISmakAlasya bhadanta ! caturtha mApADhamA kati-kriyatsaMkhyakAni nakSatrANi nayanti svAstaM gamanena parisamAyantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ega rAiMdiyaM NeI' mUla nakSatra jyeSThamAna ke anta ke eka rAtadina ko samApta - karatA haiN| isa taraha se ye vizAkhA, anugadhA, jyeSThA aura mUla nakSatra jyeSTha mAsa ke parisamApaka kahe gaye haiM 'tathA paMcauraMgulaporisIe chAyAe sUrie aNupariyaha isa jyeSTha mAsa ke antima dina meM cAra aMgula adhika pauruSI se yukta huA sUrya paribhramaNa karatA hai| isI bAta ko 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAI cattAri ya aMgulAI porisI bhavaI' prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne yaha sUtra kahA hai, isameM isa bAta kA poSaNa kiyA hai ki jyeSTha mAla anta ke dina meM pauruSI kA pramANa cAra aMgula adhika do pada rUpa hotA hai| ___ 'gimhA gaM aMte ! cautthaM mAsaM kai NakkhattA aiti' he bhadanta ! grISmakAla kA jo caturthayAsa ASADhamAsa hai ule kitane nakSatra apane udaya ke astaMgamana dvArA parisamApta karate haiM? to isake uttara meM prabhu kahate haiM-'gothamA ! tiNi nye nakSatra sAta sa zatAna samAsa 42 che. 'mUlo egaM rAiMdiyaM Nei' bhUla nakSatra jyeSThamAsanA chellA eka divasa rAtane samApta kare che. A rIte, A vizAkhA, anurAdhA, r2031 mana bhUla nakSatra nyabhAsanA parisabhA54 4AmA mAyA cha-'tayANaM cauraMgalaporisIe chAyAe sarie aNupariyadai' mA 24mAsanA mantima hise yA2 mA madhi poSAthI yuta thaye sUrya parikhamAera 42 che. yA vastuna 'tassa gaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi do payAI cattAriya aMgulAI porisI bhavaI' 548 42pAnA Azaye sUtrakAre prastuta sUtra kahela che jemAM e hakIkatanI puSTI karavAmAM AvI che ke jyeSTha mAsanA antima divase paurUSInuM pramANa cAra AMgaLa adhika be pada rUpa hoya che, _ 'gimhANaM bhaMte | cautthaM mAsaM kai NakkhattA Neti' 3 mahanta ! zrImatI ytth:mAsa je aSADhamAsa che tene keTalA nakSatra pitAnA udayanA astagamana dvArA parisamApta 42 che 1 bhAna pAmamA prabhu 4 cha-'goyamA ! tiNi NakkhattA aiti' 3 gautama /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamIpamAsiba tiNi NakkhattA aiti' trINi nakSatrANi ApatimAsaM nayanti parisamApayanti, tAni kAni trINi nakSatrANi yAni grISmakAlika caturtha mAsaM parisapApayanti tatrAha-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'mUlo puvAsADhA uttarAsADA' mla: pUrvApADhA uttarApAhA ca, ityetAni zrINi mUla pUrvApADhA uttarASADhA lakSaNAni nakSatrANi caturthazamaM parisamApayanti, tatra 'mUlo ghauddasa rAIdiyAI NeI' mUlagakSatraM caturdazarAtriMdivaM nayati-parisamApayati 'punyAsAdA pagarasa rAIdiyAI NeI' pUrvApADhA nakSatra mASADhamAsasya mAdhyamikAni paJcadazarAtridivaM nayatiparisamApayati 'uttarAsAhA egaM rAidiyaM NeI' uttarApADhA nakSatramASADhamAsasya caramameka rAtridivaM nayati-parisamApayati, etAni grISmakAlika catvAri api trANi saralAnyeva prAyaH pUrva pUrvavatrAnusAritvAt kevala mApADhamAse yadvailakSaNyaM tasvayameva darzayitumAha-'tayANaM' ityAdi, 'tayANaM vahAe samacauraMsasaMThANasaMThiyAe jaggohaparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyAe chAyAe sarie aNupariyaTTai' tadA pApADhabhAse khalu vRttayA samacaturakhasaMsthAnasaMsthitayA nyagrodhaparimaNDalayA svakAyamanuraMginyA chAyayA sUryo'nuparyaTate, ayaM bhAvaH tasmin ASADha. NakkhattA aiti' he gautama ! ApADha mAsako tIna nakSatra apane udaya ke astaM. gamana dvArA parisamApta karatA hai 'taM jahA una nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM 'mUlo, puvvAsADhA, uttarAsADhA' mUla nakSatra, pUrvASADhA nakSatra aura uttarApADhA nakSatra, inameM 'mUlo caudasarAIdiyAI i' cUla jo nakSatra hai vaha ASADhamAsa ke prAthamika 14 rAtri divasoM ko apane udaya ke gastaMgamana dvArA parisamApta karatA hai 'puvvAsADhApaNNarasa rAidiyAI Nei' pUrvASADhA nakSatra ApADhamAsa ke mAdhyamika 15 rAtri dinoM ko parisamApta karatA hai aura 'uttarAmADhA egaM rAiMdiyAiM NeI' uttarASADhA nakSatra ASADha mAsa ke anta ke eka dinarAta ko parisamApta karatA hai| isa prakAra se ye tIna nakSatra ASADhamAsa ke tIsa dinarAnoM ko samApta karate haiN| ASADhamAsa ke anta ke dina meM 'tayANaM samacaraMna saMThAgasaMThiyAe Naggo haparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyAe chAyAe sUrie aNupariyahaI' samacaturastra aSADhamAsa natra potAnA yA mastarAmana dA! parisamAsa 42 cha, 'taM jahA te nakSatrAnA nAma mA pramANe che-'mUlo puvAsADhA, uttarAsAdA' bhUsa nakSatra pUrvASADhA nakSatra bhane ttarASADhA nakSatra, samA 'mUlo cauddasa rAiMdiyAI NeI' bhUkha 2 nakSatra che te sapATa mAsanA prAthamika 14 rAta divasene pitAnA udayanA astagamana dvArA parisamApta kare che. 'puvvAsADhA paNNarasa rAI diyAI NeI' pUrvASADhA nakSatra sapATamAsana mAyAma 15zata hisAra parisamAsa 42 cha bhane 'uttarAsADhA egaM rAiMdiyAiM NeI' tarASADhA nakSatra aSADhamAsanA chellA eka divasa rAtane samApta kare che. A rIte A traNa nakSatra aSADhabhaasnaa trIsa havasa rAtAne samAsa re che. aSADhamAsanA bhantanA havase 'tayANaM samaghauraMsa saMThANa saMThiyApa NamohaparimaMDalAe sakAyamaNuraMgiyApa chAyAe sarie aNupariyahara'
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 26 mAsaparisamApakanakSatranirUpaNam mAsa prakAzyavastuno golAkArasya vRttayA samacaturastra saMsthitasya prakAzyavastunaH samacaturasrasaMsthAnasaMsthitayA nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnasya prakAzyavastuno nyagrodhaparimaNDalayA upalakSaNametat zeSasaMsthAnasaMsthitasya prakAzyavastunaH zeSasaMsthAnasaMsthitayA chAyayA, ApADhamAse hi prAyaH sarvasyApi prakArazyasya vastujAtasya, divasasya caturbhAge'tikAnte zeSe vA sva. pramANA chAyA bhavati, nizcayataH punarApADhamAsasya caramadivase tatrApi sarvAbhyantare vartamAne sUrye tato yat prakAzyaM vAstujAtaM yAdRza saMsthAnakaM bhavati tasya vastunaH chAyA'pi tAdRza saMsthAnayutaiva jAyate ataeva kathitaM sUtre vRttasya vastuno vRttayA chAyayA ityAdi, etadeva darzayati svakAyamanuraMginyA ityAdi, svasya-sakIyasya chAyA kAraNasya vastujAtasya kAyaH zarIraM svakAyaH tamanurajyate ityevaMzIlA anuraMginI tayA svakAyamanuraMginyA chAyayA sUryo'nuparyaTake pratidivasaM parAvarta se arthAt ASADhamAsasya prAthamikadivasAdArabhya pratidivasa saMsthAna se yukta-golAkAra vAlI evaM nyagrodhaparimaMDalabAlI jo prakAzyavastu hai athavA aura bhI koI saMsthAnavAlI jo prakAzyavastu hai usa vastu kI anurUpa chAyA se yukta, huA sUrya paribhramaNa karatA haiM, isakA tAtparya aisA hai ki ASADhamAsa meM prAyaH samasta prakAzya vastuoM kI chAyA dina ke caturthabhAga meM athavA atikrAnta hue zeSa bhAga meM apane pramANavAlI hotI hai nizcayanaya kI apekSA ASADhamAsa ke antima dina meM usameM bhI jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala meM vartamAna rahatA hai taba jisa prakAzya vastu kA jaisA saMsthAna hotA hai usa vastu kI chAyA bhI usI saMsthAnavAlI hotI hai isIliye sUtra meM aisA kahA gayA hai ki gola vastu kI chAyA bhI gola hI hotI hai ityAdi, yahI bAta sUtrakAra ne 'sakAyamaNuraMgiyAe' pada dvArA spaSTa kI hai svakAya zabda se yahAM prakAzya vastu kA zarIra-piNDa liyA gayA hai, use anuraMjita karane vAlI jo chAyA hai vaha svakAya anuraMginI chAyA aisI chAyA se sUrya usa vastu ko prakAzita karatA hai isa taraha samacaturasa saMsthAnathI yukta-gaLAkAravALI-ane nyadha parimaMDaLavALI je prakAzya vasta che athavA bIjI paNa kaI saMsthAnavALI je prakAzya vastu che te vastunI anurUpa chAyAthI yukta thayela sUrya paribhramaNa kare che, AnuM tAtparya e che ke aSADhamAsamAM prAya samarata prakAzya vastuone paDachAye divasanA cethA bhAgamAM athavA atikAnta thayelA bAkInA bhAgamAM, temAM paNa jyAre sUrya sarvAbhyanaramaMDaLamAM vartamAna rahe che tyAre je prakAzya vastunI jevI AkRti hoya che (AkAra hoya che, te vastune paDachAye paNa teja AkAravALe hoya che. AthI ja sUramAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke goLa vastune 54chAyo pona DAya cha tyAha, mA pAta sUtrAre-'sakAyamaNuraMgiyAe' 56 vArA spaSTa karI che. svAya zabdathI ahIM prakAzya vastunuM zarIra-piDa levAmAM AvyuM che, tene anurajita karavAvALe je paDachAye te svIkAya anusaMginI chAyA AvA paDachAyAthI
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaNa jambUdvIpaprazatisUtre manyAnyamaNDala saMkrAntyA tayA kathacanApi sUryaH parAvartate yathA sarvasyApi prakAzyasya vastuno divasasya caturbhAge'tikrAnte zeSevA svAnukArA svapramANA ca chAyA bhavati iti / atra vizeSato yadvaktavyaM tat sthalAntare kariSyAmIti / 'tassa NaM mAsassa je se carime divase' tasya grISmakAlikacaturthamAsasya yo'sau caramo divasa: 'taMsi caNaM divasaMsi behaDAI do payAI porisI bhava' tasmiMzca khalu carama divaserekhAsthAnAni dvegade paurupI bhavatIti / 'eesa puNyavaNiyANaM payANaM imA saMgrahaNI' eteSAM khalu pUrva varNitAnAM padAnAmiyaM saMgraearfraNo gAthA bhavati 'taM jahA' tadyathA-'jogo devaya tAragga' yogaH samvandho daivataM devatA tArAgram, 'gottasaMThANacaMda (vijogo' gotrasaMsthAnaM candraraviyoga:, 'kulapuNNina avasA' kulaM devatA pUrNimA amAvAsyA 'NeyA chAyA ya boddhavyA' netR chAyAca voddhavyA jJAtavyeti vyAkhyAta pUrveyaM gAthA ato na punarvyAkhyAyate / iti paiviMzatitamamUtram / sU0 26|| ASADhamAsa ke prAthamika divasa se lekara pratidina anya anya maMDala kI saMkrAnti dvArA sUrya isa prakAra se paribhramaNa karatA hai ki jisase samasta prakAzya vastu kI chAyA divasa ke caturbhAga meM athavA atikrAnta hue zeSa bhAga meM apane AkAra vAlI aura apane pramANa vAlI hotI hai| yahAM vizeSaNoM se jo vaktavya hai use sthalAntara meM spaSTa kiyA jAyegA 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsi ca NaM divasaMsi leha dvAI dopayAI porisI bhava' uta grISmakAla ke catu* mAsa ke anta ke dina meM pUrNarUpa se dvipadA pauruSI hotI hai / 'eesi NaM puvvavaNi yA pANaM imA saMgrahaNI gAhA' ina pUrvavarNita hue padoM kI yaha saMgrahakAriNI gAthA hai- 'jogo devaya tAragaM gonta ThANa caMdaravijogo / kula puSNima avamaMsA yA chAyA ya boddhavvA ||1|| isa gAthA kA artha pahile kahA jAcukA hai ataH punaH yahAM isa kA artha nahIM likhA gayA hai ||26|| sUrya te vastune prakAzita kare che. A pramANe aSADhamAsa prAthamika divasathI laIne pratidina anya anya maDaLanI saphrAnti dvArA sUrya e pramANe paribhraNa kare che ke jethI samasta prakAzya vastunA paDachAyA divasanA ceAthA bhAgamAM athavA atikAnta thayelA zeSa bhAgamAM peAtAnA AkAravALI ane peAtAnA pramANavALI hoya che ahI vizeSaNethI je vaktavya che tene sthAntarabhAM spaSTa aravAmAM Avaze. 'tassa NaM mAsassa je se carime divase taMsicaNaM divasaMsi lehaTThAI dopayAI porisI bhai' te zrIbhagaNanA thothA bhAsanA antima hivase yUrya 35thI dviyahI pauSI hoya che 'eesi NaM puvvavaNNiyANaM payANaM imA saMgahaNI gAhA' mA pUrvavarjita thayesA pahonI yA sa' zrArizI gAthA hai- 'jogo deva ya tAragga gotta saM'ThANa caMda ravi jogI / kula puNgima avamaMsA yA chAyA ya boddhavyA // 1 // bhagAyAnI atha agAu lakhAI gayA che AthI punaH atre ene a lakhavAmAM AnyA nathI. 265
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 27 viSayasaMgrahaNagAthArtha nirUpaNam 445 mUlam-hidi sasi parivAro maMdara'zaSA taheva logNte| . dharaNitalAo abAdhA aMto bAhiM ca uddhamuhe // 1 // saMThANaM ca patrANaM vahati sIhagaI iddhimaMtA ya / tAraMtaraggAmahisI tur3iya pahuThiI va appabahU / 25 asthi NaM bhaMte ! caMdimasUriyANaM hidi pi tArA rUvA aNuMpi tullA vi same vi tArA rUvA aNuM pi tullA bi uppi pi tArArUvA aNuM pitullA vi ? haMtA goyamA ! taM ceva uccAreyadhvaM, se kepaTaNaM bhaMte ! evaM buccai, asthiNaM0 jahA jahA gaM tosa devANaM tavaniyamabaMbhacerANi asigAI bhavaMti tahA tahANaM tesi NaM devANaM evaM paNNAyae taM jahA-aNutte vA tullatte vA jahA jahA NaM tesiM devANaM taba niyama vaMbhacerANi No uliyAI bhaveti tahA tahA NaM tesiM devANaM evaM No paNNApae taM jahA-aNutte vA tullatte vA / egamegasla NaM bhaMte ! caMdassa kevaiyA mahaggahA parivAro kevaiyA NakkhattA parivAro kevaiyA tArAgaNa koDAkoDIo paNNatAo? goyamA ! aTAsIi mahagagahA parivAro aTThAvIsa NakhattA parivAro chAvaTi sahassAI Nava sayA paNNattarA tArAgaNa koDAkoDIo paNNattA, maMdarassa NaM bhaMte ! pavvayasla kevai. yAe abAhAe joisaM cAra carai ? goyamA ! ikArasahiM ikavIsehiM joyaNasaehi avAhAe joisaM cAra carai / logaMtAo NaM bhaMte ! kevaiyA abAhAe joise pannatte ? goyamA ! ekkArase ekArasehiM joyaNasaehiM abAhAe joise paNNatte / dharaNitalAo NaM bhaMte ! sattahiM u. ehi joyasahi joise cAraM carai tti, evaM sUravimANe aTTasaehi, caMdavimANe ahi asIehiM uvarille tArArUve navahiM joyaNasaehiM cAraM carai / joisasta NaM bhaMte ! heTrillAo talAo kevaiyAe abAhAe sUravimANe cAraM carai ? goyamA! dasahi joyaNehiM abAhAe cAraM carai, evaM caMdavimANe NauIe joyaNehiM cAra cAi uvarille tArArUve dasuttare joyaNasae cAraM carai sUravimANAo caMdavimANe
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ jemdIpapratimA asIIe joyaNehiM cAra carai, sUravimANAo joyaNasae uvarille tArArUve cAraM carai caMdavimANAo vIsAe joyaNehiM uvarilleNaM tArArUve cAraM caraitti ||suu0 27 // chAyA-adhaH zaziparivAro mandarAvAdhA tathaiva lokAntaH / dharaNitalAdabAdhA anto vahizcordhvamukham // 1 // saMsthAnaM ca pramANaM vahanti zIghragataya Rddhimantazca tArAntarAgramahiSyaH tuDitaM prabhuHsthiticAlpavahU // 2 // asti khala bhadanta ! candrasUryANA madhastanA api tArArUpA aNavo'pi tulyA api samA api tArArUpA aNavo'pi tulyA api upayapi tArArUpA aNavo'pi tulyA api ? haMta gautama ! tadevocArayitavyam / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate asti khalu yathA yathA khalu teSAM devAnAM taponiyamabrahmacaryANi ucchritAni bhavanti tathA tathA khala teSAM devAnAmevaM prajJAyate tadyathA aNutvaM vA tulyatvaM vA yathA yathA khalu tepAM devAnAM tapo niyama brahmacaryANi no ucchritAni bhavanti tathA tathA tepAM devAnAmevaM no prajJAyate tadyathA aNutvaM vA tulyatvaM vA / ekaikasya khalu bhadanta ! candrasya kiyanto mahAgrahA: parivAraH kiyanti nakSatrANi parivAraH kiyatyastArAgaNa koTI koTyaH prajJaptAH ? gautama ! aSTAzItimahAgrahAH sahasrANi navazatAni paJcasaptatyadhikAni tArAgaNakoTIkoTayaH prajJaptAH / mandarasya khalu bhadanta ! parvatasya kiyatyA avApayA jyotipaM cAraM carati? ekAdazabhirekaviMzatyA yojanazatairavAdhayA jyotiSka prajJaptam ? gautama! ekAdazabhirekAdazabhiyojanazatairavAdhayA jyotiSka prajJaptam / dharaNitalAt khalu bhadanta ! saptabhi narata yojanazataizcAraM carati / evaM sUryavimAne aSTabhiH zataiH, candravibhAne'STabhirazItyA, uparitanaM tArArUpaM nAbhiyojanazataiyAraM carati / jyotiSkasya khalu bhadanta ! adhastanAt talAva kiyatyA'vAdhayA sUryavimAnaM cAra carati ? gautama ! dazabhijinairabAdhayA cAraM carati / evaM candravimAnaM navatyA yojanaizcAraM carati, uparitanatArArUpaM dazottarai yojazataizvAraM carati / sUryavimAnAt candravimAnam azItyA yojana cAraM carati / sUryavimAnAd yojanaza ne uparitanaM tArArUpaM cAraM carati / candravimAnAd viMzatyA yojanai ruparitanaM tArArUpaM cAraM carati // iti saptaviMzati sUtram / / 10 27 // TIkA-samAti-asminnevAdhikAre poDazadvArANi Aha-'hidi ityAdi, tatra-'hiDiM' adha:-candrasUryayoratraH samapaGktau 'aNuM samaMthA' ityAdi vaktavyatA dvAram prathamam 1 / 'atthi NaM bhaMte ! caMdina sUriyANa' ityAdi TIkArtha-isI adhikAra meM sUtrakAra ne jo 16 dvAra kahe haiM unakI ye saMgraha asthiNaM bhaMte ! caMdima sUriyANa' tyaahiTIkAtha-Aja adhikAramAM sUvakAre je 16 dvAra kahyAM che temanI A saMgrahagAthAo
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra sa. 27 viSayasaMgrahagAthArthanirUpaNam 447 'sasiparivAro vaktavyaH, dvitIyadvAras 2 / 'maMdara'vAdhA' mandarato'vAdhAdvAraM tRtIyam 3 / 'taheva logate' tathaiva lokAnte, lokAnta jyotizcandrayorabAdhAnAmakaM caturthadvAram 4 / 'dharaNitalAo abAdhA' dharaNitalAdabAdheti paJcamadvAram 5 / 'aMto vAhiM coddhamuhe' nakSatram antaH cArakSetrasyAbhyantare kiM bahiH kiM cocaM kiM cAdhazcaratIti vaktavyaM tat SaSThaM dvAram 6.. 'saMThANaM' jyotiSkavimAnAnAM saMsthAnaM vaktavyamiti saptamaM dvAram 7 / 'pamANaM' eteSA meva pramANaM vaktavyamityaSTAdvAraM ca 8 / 'vahaMti' candrAdInAM vimAnAni kiyanto vahantIti vaktavyamiti navamaM dvAram 9 / 'sIhagaI' eteSAM madhye ke zIghragatayaH ke bhandagatayaH, iti vaktavyaM tat dazamaM dvAram 10 / 'iddhimaMtA ya eteSAM madhye alpaddhimanto maharddhimantazceti, vaktavyaM tadekAdazaM dvAram 11 / 'tAraMtara' tArANAM paraspara mantaraM vaktavyaM tad dvAdazaM dvArasa 12 / 'aggamahisI' agramahiSyo vaktavyA stat trayodazaM dvAram 13 / 'tuDiyavahU' tuTikena gAthAeM haiM inameM yaha prakaTa kiyA gayA hai ki candra aura sUrya ke adhastana pradeza vartI tArAvimAnoM ke kitaneka adhiSThAyaka deva hIna bhI hote haiM aura kitaneka sadRza bhI hote haiM yaha prathama dvAra hai, zazi parivAra nAmakA dvitIyadvAra hai mandarA bAdhA yaha tIsarA dvAra hai, lokAnta nAma kA caturthadAra hai, dharaNitalAbAdhA nAma kA pAMcavAM dvAra hai, 'aMto cAhiM coddhamuhe nakSatra cAra kSetra ke bhItara calate haiM ? yA bAhara calate haiM ? yA Upara calate haiM ? yA nIce calate haiM ? aisI vaktavyatA vAlA chaThA dvAra hai saMsthAna nAmakA 9vAM dvAra hai isa meM jyotiSka devoM ke vimAnoM saMbaMdhI saMsthAna vaktavyatA hai / pramANa nAmakA 8 vAM dvAra hai| candrAdika devoM ke vimAnoM ko kitane deva vahana karate haiM ? isa prakAra kI vaktavyatA vAlA nauvAM vahana dvAra hai| zIghragati nAmakA 10 vAM dvAra hai kauna alpadhi vAle haiM ? kauna mahaddhivAle haiM aiso yaha RddhimAn nAmakA 11 vAM dvAra hai, tAraMtara nAmakA 12 vA dvAra hai| agramahiSI nAmakA 13 vAM dvAra hai, 'tuDiyabaha' nAmakA 14 vAM che, emAM e prakaTa karavAmAM AvyuM che ke candra sUryanA adhaHstana pradezavatI tArA vimAna nenAM keTalAMka adhiSThAyaka deva hIna paNa hoya che ane keTalAka sadaza paNa hoya che A prathama kAra che, rAzi parivAra nAmanuM bIjuM dvAra che. maMdarA bApA e trIju dvAra che. allrd nAmanu yAthu bAra cha, ghatAmA nAma pAMca bAra . 'aMto bAhiM coddhamuhe nakSatra yA kSetranI 2 yA cha ? athavA mahA2 yA cha ? athavA 652 yA che ke nIce cAle che? evI vaktavyatAvALuM chaThuM dvAra che, saMsthAna nAmanuM sAtamuM dvAra che emAM jyotiSka denA vimAnanI AkRti varNavavAmAM AvI che. pramANe nAmanuM AThamuM dvAra che. candrAdika devenA vimAnane keTalA deva vahana kare che? A jAtanI vaktavyatAvALuM navamuM vahana dvArA che zIghragati nAmanuM dazamuM dvAra che keNa alpadhivALA che keNumahuddhivALA che? evuM A ddhimAna bhAmaNuM gIyAramuM dvAra che, tAraMtara
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 jambUdvIpaprazasisa paryatsatstrI janena saH prabhuH-bhoga kattuM samarthazcandrAdi naveti vaktavyaM tat caturdazaM dvAram 14 / 'ThiIya' sthiti rAyupo vaktavyatA tat paJcadazaM dvAram 15 / 'appabahU' alpabahutvaM jyotiSkANAM vaktavyaM poDazaM dvAram 16 / tadetAni SoDazadvArANi gAthAdvayena' pratipAditAni, ete eva vipayA atra sUtre vaktavyA iti / / tatra prathamaM dvAraM praznayanAha-'asthiNa' ityAdi, 'patthiNaM bhaMte !' astyetat khalu bhadanta ! 'caM dimasariyANa' candrasUryANAm candrasya sUryasya cetyarthaH 'hiDi pi tArAkhvA' adhastanA api tArArUNa devA arthAt candrasUryAdi devAnAM kSetrApekSayA adhastanAH nIvartamAnA stArArUpAH tArAvimAnAnA madhiSThAyakA devAH 'aNuM pitullAvi' aNavo'pi tulyA api.kecit tAga vimAnAdhiSThAtAro devAdyutiviSavAdikamapekSyANavo hInA api bhavanti tathA kecit tulyA api putivibhavAdikamapekSya sadRzA api bhavanti kiyA tathA-'samavi tArAkhvA a[Ni tullA vi' same'pi tArArUpA aNavo'pi tulyA api candrAdi vimAnaH kSetrApekSayAsamAH samazreNisthitA api tArArUpAH tArAvimAnAnAmadhiSThAtAro devAste api candrasUryANAM dvAra hai sthiti nAmakA 15 vAM dvAra hai aura alpabahutva nAmakA 16 dAra hai inameM prathama dvAra kI vaktanyatA ke sambandha meM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'atthi NaM ate ! caMdimasUriyANa hiDipi tArAkhvA, aNuM pi tullA vi samevi tArAkhyA aguMci tullA vi pi vi tArAkhyA aNu vi tullAvi' he bhadanta candra aura sUrya Adi devoM ke, kSetra kI apekSA nIce vartamAna tArAvimAnoM ke kitane ka adhiSThAyaka deva, kyA ti vibhavAdika kI apekSA hIna bhI hote haiM ? tathA kitaneka nivibhavAdita kI apekSA sadRza bhI hote ? tathA-candrAdi vimAnoM kI samazreNi meM sthita tArAvimAnoM ke adhiSThAyaka deva candra sUryAdika devoM ko dhuti evaM vibhavaAdi kI apekSA kyA hIna bhI hote haiM ? aura tulya bhI hote haiM ? tathA-candrAdika vimAnoM ke kSetra kI apekSA upara-uparitana bhAga meM sthita-tArAvinAnoM ke adhiSThAyaka deva candra sUrya devoM kI yuti evaM vibhava nAmanu 12 bhu dvAra 24zramahiSI nAmanu 13bhudA2 cha, 'tuDiyabahU' nAmanu 14 bhu dvAra che. sthiti nAmanuM 15muM dvAra che ane alpabaddhatva nAmanuM 16 zuM dvAra che A hI prathama dvAranI patavyatA samayamA gautamasvAbhIme prabhuna pUcyu-'atthiNaM bhaMte ! caMdima sUriyANaM hiTuiMpi tArasaruvA aNuM vi tullA vi samevi tArArUvA aNuM vi tullA vi uppi vi tAra"rUvA aNu vi tullA tri' 3 mahanta ! yandra mana sUrya mAvAnA, kSetranI apekSA nIce vartamAna tArA vimAnA keTalAka adhiSThAyaka deva, zuM tivibhAvAdinI apekSAhIna paNa hoya che ? tathA keTalAka ghativivAdikanI apekSA sadaza paNa hoya che? tathA candrAdi vimAnI samazreNamAM sthita tArAvimAnonA adhiSThAyaka deva candra sUryAdika devenI dhRti ane vaibhava AdinI apekSA zuM hIna paNa che? ane tulya paNa hoya che?
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 449 devAnAM dyutivibhavAdikamapekSya kecidaNavo hInA api bhavanti kecit tulyAH sadRzA dhuti vibhavAdikamapekSya bhavanti kim, tathA-'uppipi tArAkhvA aNuM pi tullA vi' uparyapi tArArUpA aNavo'pi tulyA api, tathA candrAdInAM vimAnAnAM kSetrApekSayA upari-uparitana bhAge sthitA stArArUpA zArAvimanAdhiSThanAro devAzcandrasUryANAM devAnAM dyutivibhavAdika. mapekSya kecidaNavo hInAH kecit tulyAH sadRzA api bhavanti kimiti kAkvA prazno gautamasyeti evamupayuktaprakAreNa gautamena pRSTho bharavAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA! taM ceva uccAreyavvaM' hanta gautama ! tadevoccArayitavyam he gautama ! hanta yadeva jayA pRSTaM tatsarva tathaivAsti, arthAt candrasUryAdInAM devAnAmadhastanAstArArUpA devAH kecid dyutivibhavAdikamapekSya tulyA api bhavanti tathA candrasUryApekSayA uparitanamAge vidhamAnA stArA vimAnAdhiSThAtAro devAH candrAdInAM dyuti vibhavAdikamapekSya kecid hInA api kecita tulyA api bhavanti, dyutivibhavAdInAM pUrvabhavopArjitakarmanirandhanakhAdityata stadevAAdi kI apekSA kyA hIna aura samAna bhI hote haiM ? isa prakAra yaha kAku kI apekSA lekara gautamasvAmI kA prazna hai| prazna kA niSkarSArtha yahI hai kI candra Adi devoM ke vimAnoM ke nIce samazreNi meM sthita aura Upara meM sthita tArA vimAnoM ke adhiSThAyaka deva kyA dyuti vibhavAdika kI apekSA se hIna hote haiM yA samAna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA! taMceva UccAre. yavvaM' hAM, gautama ! aise hote haiM arthAt candra sUryAdika vimAnoM ke nIce vartamAna tArAvimAnoM ke deva kitaneka aise hote haiM jo una kIyuti evaM vibhava Adi kI apekSA hIna hote haiM aura kitaneka aise hote haiM jo unakI yuti evaM vibhava Adi kI ApekSA samAna hote haiM, isI prakAra samazreNI meM vartamAna aura Upara meM vartamAna tArA vimAnoM ke devoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye, kyoM ki tathA candrAdika vimAnanA kSetranI apekSA upara-uparita bhAgamAM sthita-tArAvimAnonA adhiSThApaka deva candra sUrya devenI ghati ane vaibhava AdinI apekSA zuM hIna temaja samAna paNa hoya che? A rIte kAkunI apekSA laIne gautamasvAmIne prazna che. A praznane nicoDa eja che ke candra Adi denA vimAnI nIce samazreNImAM sthita ane uparamAM sthita tArAvimAnanA adhiSThApaka deva zuM duti vibhAvAdikanI apekSAthI hIna hoya che? mathA samAna DAya cha ? mA prazanA pAma prabhu 4 cha-'haMtA, goyamA ! taM ceva uccAreyavvaM' hI, gautama ! bhAvAna DAya cha arthAta yandra sUryA vimAnAnI nAya vartamAna tArAvimAnanA deva keTalAka evA hoya che je temanI vRti ane vaibhava AdinI apekSAhIna hoya che ane keTalAka evA hoya che je temanI vRti ane vaibhava AdinI apekSA samAna hoya che, evI ja rIte samazreNImAM vartamAna ane uparamAM vartamAna tArAvimAnanA devenA sarabaLyamAM paNa jANavuM. kAraNa ke hIna tathA samAna iti vagerevALA 0 57
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpamApti vikalaM praznavAkyameva uttaravAkyarUpeNoccAraNIyamiti / kathaM te tArArUpA devAH candra sUryApekSayA hInA api tulyA api bhavanti, anAthai kAraNaM jJAtuM praznayAnAha-'se keNaDeNaM ityAdi, 'se keNaDhe NaM bhaMte ! evaM buccai asthiNaM.' tatkenArthena bhadanta ! eva mucyateasti khalu tArArUpANAM devAnAM candrAdyapekSayA hInatamapi tulyalamapi, arthAdatra ko hetu rasti yena sarvajJenApi bhavatA evaM kathyate iti gautamasyAvAntaraH praznaH, bhagavAnAha-he gautama! 'jahA jahANaM tesi devANaM yathA yathA khalu teSAM devAnAm tatra yathA yathA-yena yena prakAreNa teSAM tArAvimAnAdhiSThAtRNAM devAnAM pUrvasmin bhane 'tavaniyamavaMbharANi usiyAI bhavaMti' taponiyamabrahmaryANi ucchitAni utkRSTAni adhizAnItyarthoM bhavati tatra tapo'naza. nAdidvAdazaprakaraNam, niyama:-zaucAdiH, brahmacarya-maithunaviratiH, atra zeSatratAnAmanupadarzanam utkaTavratadhAriNAM jyotiSkadevepUtpAdArAMbhavAd uchUtAnItyupalakSaNam tena yathA yathA anuchitAnItyapi jJAtavyamiti / yat zabdaghaTitavAkyasya tacchandaghaTitavAvacasApekSatvA duttaravAkyamAha-'tahA tahA NaM' ityAdi, 'tahA tahA NaM tesiM devA evaM paNNAyae taM jahA hIna evaM samAna dhuti AdighAlA honA yaha sama pUrvabhava meM upArjita karmoM ke udayAnusAra hI hotA hai / isa taraha he gautama! jisa prakAra se tumane prazna pUchA hai usakA uttara vaisA hI hai, 'le keNaTeNaM te! evaM bucada asthiNaM.' he bhadanna! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki candrAdika devoM ke vibhavAdika kI apekSA tArArUpa devoM ke vibhavAdika meM hInatA evaM samAnatA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahA 2 NaM tesi devANaM' he gautama ! jaisA 2 una devoM ke pUrvabhaya meM 'tavaniyamayaMbhacerANi usiyAI bhavati' tapa, niyama, brahmacarya adhikarUpa se sevita hotA hai-arthAta anazana Adi 12 prakAra ke tapoM kA, zaucAdirUpa niyamoM kA aura maithuna viratirUpa brahmacarya kA adhikarUpa meM yA hIna rUpa meM sevana hotA hai 'tahA tahANaM tesiM devANaM evaM paNNAyae taM jahA aNuMttaM vA tullattaM vA' vaisA 2 una devoM ko aisA kahA jAtA hai ki ye candrAdika devoM ke hovuM A badhuM pUrvabhavamAM saMcaya karelAM karmonA udayAnusAra ja thAya che A rIte he gautama! zata tame prazna pUchayA cha. tana nAma para te 1 cha, 'se keNadreNaM bhaMte / evaM vuccai asthi NaM' Net ! Ayu mA5 4yA 42Ne 4ii zo ch| yandralas devonI vibhAvAdikanI apekSA tArArUpa devanA vibhAvAdikamAM hInatA ane samAnatA che? mAnA uttaramA prabhu cha-'goyamA ! jahA 2 NaM tesiM devANaM' gautama ! 2 2 ta vAnA sabhA 'tavaniyamavaMbhacerANi usiyAI bhavaMti' ta5 niyama, prAyaH madhi rUpathI sevAya che-arthAt anazana vagere 12 prakAranA tapanuM zaucAdirUpa niyamonuM ane bhaithuna viti35 prahAya nu madhi: 35mA maya hIna35mA sevana thAya che 'tahA 2 NaM tesi devANaM evaM paNNAyae taM jahA aNuttaM vA tullattaM vA' kA pAte haivAne se
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 451 aNutvaM vA tullattaM vA tathA tathA teSAM devAnAmevaM prajJAyate tadyathA aNutvaM vA tulyatvaM vA yena yena rUpeNa tapo niyamAdInAmAdhikyaM tena tena rUpeNa teSAM devAnAM tulyatvamaNutvaM ca bhavatIti dRzyate ca manuSyaloke'pi kecit pUrvajanmAntaropANita tathAvidha puNyaprAgbhArArAjatvamaprAptA api rAjJAsaha tulyavibhavA bhavanti / 'jahA jahA Na tesiMdevANa tavaniyamavaMbha cerANi No usiyAI bhavaMti tahA tahANaM tesi devANaM evaM No paNNAyae taM jahA-aNuttevAtullattevA' yathA yathA yena yena prakAreNa teSAM devAnAM tArAvimAnAdhiSThAtRNAM prAgbhavAjitAni uchUitAni taponiyamabrahmacaryANi bhaveyuH tatra tapo'nazanAdi dvAdazaprakArakaM niyamaH zaucAdi brahmacarya maithunaritiH etAni na bhaveyuH, tathA tathA-tena tena prakAreNa teSAM devAnAM tArA vimAnAdhiSThAtRNAM no evaM prajJAyate aNutvaM tulyatvaM vA AbhiniyogikakarmodayenAti nikRSTatvAt-ayaM bhAvaH akAmanirjarAdi yogAt devasva prAptAvapi devaralAbhena candrasUryebhyo vibhavAdika kI apekSA hIna vibhavAdivAle haiM aura tulyavibhavAdivAle haiM, tAtparya-isa kathana kA yahI hai ki jitane 2 rUpa meM pUrvabhava meM ina devoM ke dvArA tapa, niyama evaM brahmacarya kA sevana hotA hai utane 2 rUpa meM una devoM ke vibhavAdikoM meM candra sUryAdi devoM ke vibhavAdika se samAnatA bhI hotI hai aura samAnatA nahIM bhI hotI hai / yaha to loka meM bhI dekhane meM AtA hai ki kitaneka mAnava pUrvajanmAntaropArjita tathAvidhapuNya ke prabhAva se rAjA nahiM hone para bhI rAjA ke jaise vibhavAdivAle hote haiN| 'jahA 2 NaM tesiM devANaM tavaniyama baMbhacerANi No usiyAI bhavati tahA 2 tesiM devANaM evaM No paNNAyae taM jahA-aNutte vA tullatte vA' tathA jina tArAvimAna adhiSThAyaka devoM dvArA anazana Adi 13 prakAra ke tapoM kA zaucAdi niyamoM kA evaM maithuna viratirUpa brahmacarya kA pUrvabhava meM sevana nahIM kiyA jAtA hai aise ve deva Abhiniyogika karmodaya se atinikRSTa hote haiM-ataH una devoM ke sambandha meM aNutva aura tulyatva kA vicAra kahevAmAM Ave che ke te candrAdika devonA vivAdikanI apekSA hIna vibhavadivALA che A kathananuM tAtparya e ja che ke jeTalAM jeTalAM rUpamAM pUrvabhavamAM A devenI dvArA tapa, niyama ane brahmacaryanuM sevana thAya che teTalAM teTalA rUpamAM te denA vivAdikamAM candra sUryAdi denA vibhAvAdikathI samAnatA paNa hoya che ane samAnatA nathI paNa hatI A te lokamAM paNa jovAmAM Ave che ke keTalAMka manuSya pUrva janmAntare pArjita tathAvidha puNyanA prabhAvathI rAjA na hovA chatAM paNa rAjA jevA vaibhava vagerevALA hoya che. uttara NaM tesiM devANaM tavaniyamabaMbhacerANi No usiyAI bhavaMti tahA 2NaM tesiM devANaM evaM No paNNaH yae taM nahA-aNutte vA tullatte vA' tathA vimAna mapi3148 he vA anazana yA 12 prakAranA tapanuM zaucAdi niyamonuM ane maithuna viratirUpa brahmacaryanuM pUrva bhavamAM sevana karAtuM nathI evA te deva Abhinigaka karmodayathI atinikRSTa hoya che. AthI te
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 jambUdvIpaprati dhutiniyamAdikamapekSyANutvamapi na saMbhavavi kutastepA candrasUryaiH saha tulyasamiti prathamadvAram / samprati-dvitIyaM dvAraM praznayitupAha-'egamegasta NaM bhaMte' ityAdi, 'egamegassa meM bhaMte ! caMdassa' ekaikasya khalu bhadanta ! candrasya 'kevaiyA mahaggahA parivAro' kiyanta:kiyatsaMkhyakA mahAgrahAH bhaumAdayaH parivAraH parivArarUpA bhavanti, tathA-'kevaiyA NakhattA parivAro' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni nakSatrANi parivAraH parivArabhUtAni bhavanti tathA'kevaiyA tArAgaNakoDAkoDIo pannattAo' kiyatyaH kriyatsaMkhyakAstArAgaNakoTAkoTayaH parivArarUpAH prajJaptA:-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTThAsIi mahaggahA parivAro' aSTAzItirmahAgrahA: parivAraH, he gautama ! ekaikasya candrasya pratyekamaSTAzIti saMkhyakA mahAgrahA bhaupAdayaH parivArabhUtAH prajJaptA stathA-'aTThAvIsaM NakkhattA parivAro' aSTAviMzatiraSTAviMzati saMkhyakAni nakSahI nahIM hotA hai tAtparya-yahI hai ki akAma nirjarAdi ke yoga se devatva pada kI prApti hone para bhI devaddhi ke alAbha hone ke kAraNa una devoM meM candra sUryAdikoM se yati vibhavAdika kI apekSA lekara aNuna kI bhI saMbhAvanA jaya nahIM hotI hai-taba unake sAtha tulyatA kI bAta to kaise vicArita ho sakatI hai| prathama dvAra kathana samApta / dvitIya dvAra kathana 'egamegassa NaM bhaMte ! caMdassa kevaiyA mahaggahA parivAroM' he bhadanta ! eka eka candra ke parivAra rUpa bhaumAnika mahAgrahaHkitane haiM ? 'kevayA NakkhattA parivArA' tathA kitane parivArabhUta nakSatra haiM ? tathA-'kevayA tArAgaNakoDAkoDIo' kitanI tArAgaNoM kI koTI koTI parivAra bhUta haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! aTThAsIha mahaggahA parivAro' he gautama! eka eka candra ke denA saMbaMdhamAM Avyutva ane tulyatvane vicAra ja thatuM nathI. tAtparya e che ke akAma nirjarAdinA vegathI devatvapadanI prApti thavA chatAM paNa devaddhine alAbha hovAnA kAraNe te devamAM candrasUryAdikethI ghuti vibhAvAdikanI apekSA laIne aNutvanI paluM zakyatA jyAre hotI nathI tyAre temanI sAthe tulyatAnI vAta te kaI rIte vicAraNAmAM laI zakAya? prathamadvAra kathana samApta dvitIyadvAra kathana'egmegss NaM bhaMte ! caMdassa kevaiyA mahaggahA parivAro' mahanta ! 4 4 yandranA parivAra 35 bhaumAsi bhAbaDa 48sA cha ? 'kevaiyA NakkhattA parivArA' tathA sA paripArabhUta nakSatra cha 1 tathA 'kevaiyA tArAgaNakoDAkADIo' Beai dunjAnI ghaTAnaTI parivArabhUta che ? 40 prazna uttaramA prabhu 49 che-'goyamA ! aDhAsIi mahaggahA parivAroM gautama! me 4 yannA parivA235 mImA4i mahApaDa 88 cha tayA-'aTThAvIsai
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnauccatvAdini0 453 trANi abhijidAdIni parivAraH parikSArabhUnAnyekaikasya candrasya bhavati tathA 'chAvaDhisahassAI' SaTSaSTiH sahasrANi 'Nava ya sayA' navazAni, 'paNNattarA tArAgaNa koDAkoDIo paNNatA' paJcasaptatyadhikAni tArAgaNakoTAkoTI parivArabhUtAni prajJaptAni-kathitAni pakSaSTiH sahasrANi pazcasaptatyuttarANi navazatAni tArAgaNakoTikoTInAM parivArabhUtAni ekaikasya candrasya bhavantItyarthaH / yadyapyatra ete mahAgrahAdayaH candrasyaiva parivArarUpeNa kathitAH tathApi sUryasyApi indratvA dete eva grahAdayaH parivAratayA jJAtavyAH samavAyasUtre jIvAbhigama. sUtrAdau ca tathaiva darzanAditi dvitIyaM dvAram 2 // ___samprati tRtIyaM dvAraM praSTumAha-'maMdarassa NaM bhaMte' ityAdi, 'maMdarasa gaM bhaMte ! pavvayassa' mandarasya-merunAmakasya khalla bhadanta ! parvatasya 'kevaiyAe 'abAhAe' kiyatyA-kiyapramANakayA abAdhayA-bAdhArahitayA 'joisaM cAraM caraI jyotiSaM cAraM jyotizcakra cAra gatiM carati-karoti iti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ikkAparivArarUpa bhaumAdika mahAgraha 88 haiM tathA-'aTThAvIsai pakkhattA parivAro' abhijit Adi 28 nakSatra parivArarUpa hai tathA 'chAvahisahassAI Navaya sayA paNNasarA tArAgaNa koDA koDIo paNNattA' 66975 chayAsaTha hajAra nau sau piMcottara tArAgaNoM kI koTAkoTI parivAra bhUta kahI gaI hai yadyapi yahAM ye pUrvokta mahAgrahAdika eka candra ke parivArarUpa se kahe gaye haiM phira bhI indra hone ke kAraNa eka sUrya ke bhI yehI pUrvokta grahAdika parivArarUpa se kahe gaye jAnanA cAhiye kyoM ki samavAyAGgasUtra meM aura jIvAbhigamasUtra Adi meM aisA hI kathana mitA hai| dvitIya dvAra samApta / tRtIya dvAra kA kathana'maMdarassa NaM bhaMte ! pavyayassa kevaiyAe adhAhAe joisaM cAra carai haiM bhadanta ! jyotiSI deva sumeru parvata ko kitanI dUra para choDa kara gati karate haiM ? NakhattA parivAro' samird mA 28 nakSatra parivAra 35 cha tathA 'chAvadvisahassAI Nava ya sayA paNNantarA tArAgaNa koDAkoDIo paNNattA' 16875 ch| 2 nase pyaatera tArAgaNenI keTakeTI pariva rabhUta kahevAmAM Avela che. alabatta ahIM A pUkti mahAmahAdika eka candranA parivArarUpe kahevAmAM AvyA che tema chatAM Indra hovAnA kAraNe eka sUryanA paNa A ja pUrvokta grahAdika parivAra rUpathI kahevAmAM AvyA che e pramANe jANavuM joIe kAraNa ke samavAyAMgasUtramAM temaja jIvAbhigamasUtra AdimAM AvuM jakathana maLe che. dvitIyadvAra samApta . tRtIyadvAra kathana- 'maMdarassa NaM bhaMte ! pavvayassa kevaiyAe abAhAe joisa cAra caraI' mahAta! jyotiSI deva sumerU parvatane keTale dUra cheDIne gati kare che? AnA uttaramAM prabhu kahe.
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ rial afrai rasahiM ikacI sehiM joyaNasa ehiM ekAdazabhireda zityadhike yajanazataiH 'avAhAe joisa cAraM 'carai' abAdhayA jyotiSaM ca jyotizcakraM cAraM caratIti, ayaM bhAvaH - mandaraparvatAt cakravAlenaikaviMzatyadhikAni ekAdaza yojanazatAni parityajya calaM jyotizrakraM tArArUpaM carati atra prakaraNAta jambudvIpagatameva jyotizcakraM jJAtavyam, anyathA - lavaNasamudrAdi gatajyotizcakrasya mandaraparvatAdati dUrataravarttitvenoparyuktapramANasyAsaMbhavaprasaGgAt iti tRtIyamabAdhAdvAram // athasthiraM jyotizcakramalokataH kiyatyAtvAdhayA agavatiSThate iti praSTuM caturthadvAramAha- 'logaMtAo f' ityAdi, 'logaMtAo NaM bhaMte' lokAntataH alokAdito'rvA khala bhadanta ! 'kevaiyA avAdAe' kiyatyA - kiyatpramANakayA avAdhayA 'joise pannatte' jyotiM sthiraM jyotizcakraM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ekkArasa ekArasehiM joyaNasaehiM ekAdazabhirekAdazabhi ryojanazataiH, jagatsvAisake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! ikkArasahiM ikkavIsehiM joyaNasaehiM abAhAe joisa cAraM caradda' he gautama! jyotiSI deva sumeru parvatako 1121 yojana dUra choDa kara gati karate haiN| yahAM jo 1121 yojana sumeru parvata ko choDa kara jotizcaka ke calane kI bAta kahI gaI hai vaha jambUdvIpagana jyotizcakra ko lekara kahI gaI hai lavaNa samudrAdigata jyotizcakra ko lekara nahIM kahI gaI kyoM ki lavaNa samudragata jyotizcakra sumeru parvata se bahuta hI adhika dUrataravartI hai isa kAraNa 1121 yojana kA pramANa nahIM bana sakatA hai| abAdhA tRtIya dvAra samApta / caturthadAra vaktavyatA isa vaktavyatA meM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'logaMtAo NaM bhaMte ! kevaiyAe adAhAe joise patte' he bhadanta ! loka ke anta se- aloka ke pahile kitanI abAdhA se jyotizcakra sthira kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate che- 'goyamA / ikArasahiM ikkIsehiM joyaNasaehiM avAhAe joisaM cAra carai' De gautama ! cetiSI deva sumerU parvatane 1121 ceAjana dUra cheDIne gati kare che. ahI je 1121 ceAjana sumerU parvatane gheADIne jyeAtizcakanA cAlavAnI vAta kahevAmAM AvI che te jammUdvIpagata Atizcakane laine kahevAmA AvI che. lavaNusamudrAdigata caiAtizcakane laIne kahevAmAM AvI nathI kAraNa lavaNusamudragata cetizcaka sumerU padegtathI ghaNA ja vadhAre dvarataravatI che. A kAraNe 1321 caiAjananuM pramANu khanI zakatuM nathI, akhAdhA tRtIyakrAra samApta ! catu dvAra vaktavyatA- prastuta vaktavyatAbhAM zrI gautamasvAbhIo alune mA pramANe pUchayu Te - 'logatAo NaM NaM bhaMte! kevaiyAe avAhAe joise pannatte' he n ! sohanA mantathI - mohanI paDelA pahelA keTalI ama dhAthI yetizrvaka sthira kahevAmAM AvyuM che ? AnA uttaramAM prabhu
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskArAsU. 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 455 bhAvyAt ekAdazAdhikai rekAdazami yo janazasaiH 'abAhAe joise pannatte' yAdhayA jyotiSa sthiraM jyotizcakraM prajJaptaM kathitam prakaraNAt sthiraM jyotizcakrameveti jJAtavyam carajyoticakrasya tatrAbhAvAditi caturthadvAram 4 // ____ atha paJcamadvAraM pRcchati-'dharaNitalAbhoNaM aMte' ityAdi, 'dharaNitalAo NaM bhaMte dharaNitalAt khala bhadanta ! atra praznaikadeza eva kathitaH kintu ekadezena paripUrNa praznasUtraM jJAtavyam, taccaivam-'dharaNitalAo gaM bhaMte ! uddhaM UpaittA kevaiyAe avAhAe hiDille joise cAraM carai ? goyamA !' vastvekadezasya saMpUrNa vastusmArakatvaniyamAt, tatazcAyamartha:-dharaNitalAt samayaprasiddhAt samatalabhUbhAgAt Urdhvamutpatya kiyatyayA avAdhayA adhastanaM jyotiSa tArApaTalaM cAraM carati gatiM karoti iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sattahi NauehiM joyaNasaehiM' saptabhinavataH navatyadhikaiH saptabhiryojanazatai rityevaM rUpayA 'abAyA joise cAraM caraitti' abAdhayA jyotiSa jyotizcakra cAra carati-karotIti / samprati sUryAdi viSayamabAdhAsvarUpaM saMkSippa bhagavAn svayameva darzayati-'evaM sUra haiM-'goyamA! ekArasa ekkArasehiM joyaNasaehiM apAhAe joise pannatte' he gautama ! loka ke anta se aloka ke pahile 2 jyotizcakra 1111 yojana choDakara sthira kahA gayA hai kyoMki jagata kA svabhAva hI aisA hai yahAM cara jyotizcakra nahIM hai| caturtha dvAra samApta paJcama dvArakA kathana 'dharaNitalAo NaM bhaMte ! uddhaM upapaittA kevaiyAe avAhAe hiDille johase cAraM caraI' he bhadanta ! isa dharaNitala se-samayaprasiddha-samatalabhU bhAga se kitanI Upara kI dUrI para arthAt kitanI UMcAI para adhastana jyotiSa tArA paTala gatikaratA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! sattahiM NauehiM joyaNasaehiM avAhAe joisaM cAra carai' he gautama ! isa samatala bhUmibhAga se he che-'goyama! ! ekArasehiM joyaNasaehi abAhAe joise pannatte' he gItama! sonA antathI alekanI pahelA pahelA jayotizcaka 1111 yojana choDIne sthira kahevAmAM AvyuM che kAraNa ke jagatane svabhAva ja eve che ahIM "cara" jyotizcaka nathI. samAta ! paMcamaDhAra kathana- 'dharaNitalAo NaM bhaMte ! uddhaM utpaittA kevaiyAe abAhAe hiDille joise cAra caraI' he bhadanta ! A dharaNitaLathI samaya prasiddha-samatalabUmAgathI keTale dUra arthAt keTalI UMcAI para adhataka jyotiSa tArApaTala gati kare che ? AnA uttaramAM prabhu kahe che'goymaa ! sattahiNaupahiM joyaNasaehi abAhAe joisaM cAraM caraI' he gautama! mA _
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre vimANe ityAdi, 'evaM suravimANe ahahiM saehi' evamupayuktaprakAreNa samabhUmibhAgAdadhastanaM jyotizcakra navatyadhikasaptayojanazatai svAdhayA prajJaptaM tathA samathUmibhAgAdeva sUryavimAna maSTabhiryojanazataiH, tathA-"caMdavimANe aTTharhi asIehiM candravimAnamazItyadhikai raSTabhiryojanazataiH 'uvarille tArArUve navahiM joyaNasaehi cAraM carai' uparitanaM tArArUpaM navabhiyojanazatai zvAraM caratIti // ___ samprati-jyotizcakracArakSetrApekSayA avAdhA praznamAha-'joisassa the' ityAdi, 'jorasassaNaM bhaMte ! heDillAo talAbho' jyotizcakrasya dazottarayojanazatavAhalyasya khala bhadanta ! adhastanAt talAt 'kevaiyAe thavAhAe' kiyatyA avAdhayA 'suravimANe cAraM caraI' dharyavimAnaM cAraM caratIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 790 yojana kI UMcAI para jyotizcakra gati karatA hai / 'evaM sUra vimANe ahiM saehiM usameM isa samatala bhUmibhAga se 800 yojana kI UMcAI para sUrya vimAna gati karate haiN| 'caMda vimANe ahiM asIehiM uvarille tArAkhve navahiM joyaNasaehiM cAraM carai' vahAM ke AThasau assI yojana kI uMcAI para arthAt sUrya vimAna se 80 yojana kI UMcAI para candra vimAna gati karate haiM, vahAM se 900 nava sau yojana kI UMcAI para arthAt candra vimAna se 20 yojana kI UMcAI para tArA rUpa-graha-nakSatra-evaM prakIrNa tAre gati karate haiN| isa taraha meru ke samatala bhUbhAga se 790 yojana kI UMcAI para jyotizcaka ke kSetra kA prAraMbha hotA kahA gayA hai yaha inakA cAra kSetra UMcAI meM vahAM se 110 yojana parimANa hotA hai| isI bAta ko Age ke sUtroM dvArA spaSTa karate hue sUtrakAra kahate haiM-'joisassa NaM bhaMte ! heDillAo talAo kevaDyAe avAhAe sUravimANecAraM caraI' isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! isa samatala bhUbhAga se 790 samatabhUmimAthI 780 yojanA yA 52 jyoti tire hai. 'evaM sUravimANe aduhiM saehiM tebhA mA samatala bhUmimAthI 880 yosananI yA 52 sUrya vibhAna gati 42 cha. 'caMdavimANe ahiM asIehi uvarille tArArUve navahiM joyaNasaehiM cAra javuM tyAMthI 880 jananI UMcAI para athata sUryavimAnathI 80 jananI UMcAI para candravimAna gati kare che, tyAMthI 900 jananI uMcAI para arthAt cavimAnathI 20 jananI uMcAI para tArA rUpa-graha-nakSatra ane prakIrNa tArA gati kare cheA rIte merUnA samatala bhUbhAgathI 790 jananI uMcAI para tizcakranA kSetrane prAraMbha thavAnuM kahevAmAM AvyuM che. A emanuM cAra kSetra uMcAImAM tyAMthI 110 jana parimANa Deya che. bhAra na 5chInA sUtradvArA 2578 42tA thaa| sUtrA2 43 cha-'joisassa NaM bhaMte / heDillAo talAo kevaiyAe abohAe sUravimANe cAra caraI' bhAbhAM gautabhasvAbhIme prabhune evuM pUchayuM che ke he bhadata ! A samatala bhAgathI jAnI UMcAI para
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 457 'dasahi joyaNehiM avAhayA cAraM cAi' dazami yojanairisyevaM rUpayA AdhayA sUryavimAnaM cAraM carati ana khalu sUtre samatala bhUmimAgAya navatyadhikasaptayojanAtikrameNa jyotizcakravAilyamUlabhUta AkAzapradezaprataraH sa evAvadhimantavyaH, evaM candrAdisUtre'pi jJAtavyam, 'evaM caMdavimANe NauIe joyaNehi cAraM carai' evaM sUryasUtrapradarzitakrameNa candravimAnaM navatyA yojanairavAdhayA cAraM carati, 'uvarille tAzarUve damuttare joyaNasae cAraM carai' evam uparitanaM tArArUpaM dazottare-dazAdhike yojanazate jyotizcakravAhalyamAnte ityarthaH cAraM carati / samprati-sUryAdInAM parasparamantaraM svayameva sUtrakAraH prAha-'maravimANAo' ityAdi, 'sUravimANAo caMdavimANe asIie joyaNehiM cAra caraI' sUryavimAnAt candravimAnam azIlyA yojanecAraM carati, AlApaprakArastu ittham-he bhadanta ! sUryavimAnAt kiyatyA abAdhayA candravimAnaM cAraM carati ? bhagavAnAha-he gautama ! sUryavimAnAt candravimAnama-.. yojana kI UMcAI para jo jyotizcakra kA cAra kSetra prAraMbha hotA hai so vahAM se kitanI yojana kI UMcAI para sUrya vimAna gati karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! dasahi joyaNehiM abAhayA cAraM carai' he gautama! vahA~ se 790 yojana cAra kSetra se Age 10 yojana kI UMcAI para sUryavimAna gati karate haiN| 'evaM caMdavimANe NauIe joyaNehiM cAraM caraI' isI taraha samatala bhUmibhAga, se 90 yojana kI UMcAI para candravimAna gati karate haiM 'uvarille tArAkhve dasuttare joSaNalae cAra caraI tathA-samatala bhUmibhAga se 110 yojana kI UMcAI para tArArupa jyotizcakra gati karate haiN| isa prakAra 'sUradimANAo caMda vimANe asIIe joyaNehiM cAraM caraI' sUrya vimAna se candravimAna kI dUrI 80 yojana kI hai aura sUryavimAna se itanI dUra rahA huA candravimAna gati karatA hai| isa sambandha meM AlA prakAra isa prakAra se hai-'sUravimANAo NaM bhaMte! kevaDayAe abAyA caMdavimANe cAraM cAI ? goyamA ! sUravimANAo caMdavimANe asIIe je vizcakanA cAra kSetra prArabha thAya che te tyAMthI keTalAM jananI UMcAI para sarve vimAna gati cha ? mAna mama prabhu 4 -'goyamA ! dasahiM joyaNehiM abAhayA cAra caraI' gautama! tyAMthI 760 yona yAra kSetrI bhAga 10 yojanA yA 52. sU vimAna gati 43 cha. 'evaM caMdavimANe NauIe cAra carai' mevI 4 zata samatasabhimAthI yojanA yA 52 yandravimAna gatire cha 'ubarille tArArUpe dasattare joyaNasae, jA jA tatha-samatalabhUmAgathI 110 ejananI UMcAI para tArArUpa je tizcaka gati 42 cha. 21 prahAre 'sUravimANAo caMdavimANe asIIe joyaNehiM cAraM caraI saya vimAnathI candravimAnanuM (aMtara) 80 jananI che ane sUryavimAnathI ATaluM dUra rahela yadravimAna gati 42 cha mA samayamA mAdA5 prA2 mA prabhAeM cha-'sUravimANAo bhaMte, ! kevaDyAe abAhayA caMdavimANe cAraM caraI' 'goyamA ! sUravimANAo caMdavimANe asI ja058
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAptimA zItyA yojanaizcAraM caratIti, evamagre'pi, 'saravimANAo joyaNasae uvarille tArArUve cAraM caraI' sUryavimAnAd yojanazate'tikrAnte sati uparitanaM tArArUpaM tArApaTakaM cAraM carati / 'caMdavimANAo vIsAe joyaNehiM uvarilleNaM tArArUve cAraM carai' candravimAnAd viMzatyA yojanairuparitanaM tArArUpaM tArApaTalaM cAraM carati / sUtrasya sUcakatyA danuktamapi grahANAM nakSa. bANAM ca kSetravibhAgamanyatra varNitaM ziSyajJAnAya atra likhyate zatAni saptagatvoya yojanAnAM bhUvastalAt / navati ca sthitA stArAH sarvAdhastAnabhastale // 1 // tArakApaTalAd gatvA yojanAni dshopri| sUrANAM paTalaM tasmAd' azIti zItarocipAm // 2 // joyaNehiM cAraM caraI' isI prakAra se AlApakrama Age bhI samajhanA cAhiye 'sUravimANAo joyaNasae uvarille tArAruve cAraM caraI sUryavimAna se tArArUpa jyotizcaka 100 yojana kI dUrI para Upara meM hai aura vaha usase itane yojana: dUra rahakara apanI gatikriyA karatA hai / 'caMdavimANAo vIsAe joyaNehiM uvarilleNaM tArAkhve garaM caraI' yaha tArArUpa jyotizcakra candravimAna se 20 yojana dUra Upara meM hai aura vahIM se vaha apanI gatikriyA meM rata hotA hai| sUtra jo hotA hai vaha kevala viSaya kA sUyaka hI hotA hai isaliye yahAM para anukka bhI grahoM kA evaM nakSatroM kA kSetra vibhAga jo ki anyatra varNita kiyA gayA huA hai ziSya jJAna ke nimitta prakAzita kiyA jA rahI hai zatAni sapta gatvoya yojanAnAM bhuvastalAt / navatiMca sthitAstArAH sarvAstAnabhastale // 1 // tArakA paTalAd gatvA yojanAni dshopri| sUraNAM paTalaM tasmAt azIti zItarociSAm // 2 // joyaNehiM cAraM caraI' mA 11 mAma mA bhATe para samajha . 'sUravimANAo joyaNasae uvarille tArArUpe cAraM carai' sUryavibhAnatha tArA35 nyotizva 100 yAnanI jeTale dUra uparanA bhAgamAM che ane te tenAthI ATalA jana dUra rahIne pitAnI gatidhyiA 4re che. 'caMdavimANAo vIsAe joyaNehiM uvarilleNaM tArArUve cAraM gharaI' mA tArArUpa tizcaka cavimAnathI 20 ejana dUra upara che ane tyAMthI te pitAnI gatikriyAmAM rata thAya che. sUtra je hoya che te kevaLa viSayanuM sUcaka ja hoya che. A mATe ahIM anukta paNa zahena ane nakSatranA kSetravibhAga ke je anyatra varNita karavAmAM Avela che ziSyajJAnanA nimitta prakAzita karavAmAM Ave che. zatAni sapta, gatvodha yojanAnAM bhuvastalAt / navatiM ca sthitAstArAH sarvAdhastAnnabharatale // vArakA paTalAd gatvA yojanAni dazopari / sUrANAM paTalaM tasmAt azIti zItarociSAm //
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 27 candrasUryAdInAM tArAvimAnoccatvAdini0 466 catvAriMtu tato gatvA nakSatrapaTalaM sthitam / gatvA tato'pi catvAri budhAnAM paTalaM bhavet // 3 // zukrANAM ca gurUNAM ca bhaumAnAM mandasaMjJinAm / trINi trINi ca gatvoya krameNa paTalaM sthitam // 4 // ayamartha:-bhUvastalAt samatalabhUmibhAgAt urdhva nabhastale-AkAzapradeze gatvA yojanAnAM navatyadhikAni sAzatAni gatvA tArAH sthitAH // 1 // tArakApaTalAt jyotizcakrAta dazopari dazAdhika yojanAni gatvA tatra AkAzapradeze sUrANAM sUryANAM paTalaM vidyate tasmAt sUryapaTalAt azIti yojanAni upari gatvA zItarociSAM candrANAM paTalaM vidhate // 2 // tatA candrapaTalAt catvAri yojanAni uparigatyA nakSatrapaTalaM sthitaM vidyate tato'pi nakSatrAdapi UvaM catvAri yojanAni galA budhAnAM budhamahAgrahANAM paTalaM bhavet / / 3 / / vudhAdupari trINi yojanAni galA zukrANAM zukramahAgrahANAM paTalaM bhavet zukrAdapi upari trINi yojanAni gatvA gurUNAM bRhaspati mahAgrahANAM paTalaM bhavet gurorapi upari trINi yojanAni bhaumAnAM catvAri tu tato gatvA nakSatraM paTalaM sthitam / gatvA tato'pi catvAri vudhAnAM paTalaM bhavet // 3 // zukrANAM ca gurUNAM ca bhaumAnAM manda saMjJinAm / trINi trINi ca gatvoca krameNa paTalaM sthitam // 4 // inakA artha isa prakAra se hai-samatala bhUmibhAga se Upara AkAza pradeza meM 790 yojana jAne para vahA~ tArA paTala sthita hai aba isa tArA paTala se Upara 10 yojana Age jAne para vahAM sUrya paTala sthita hai isa sUrya paTala se Age Upara 80 yojana jAne para vahAM para candra paTala sthita hai| isa candra paTala se Age 4 yojana Upara jAne para nakSatra paTala sthita hai| isa nakSatra paTala se Upara Age 4 yojana jAne para budha mahAgrahoM kA paTala sthita hai| budha mahAgrahoM se 3tIna yojana Upara Age jAne para zukra mahAgrahoM kA paTala sthita hai| zukra paTala se Age Upara catvAri tu tato gatvA nakSatrapaTalaM sthitam / gatvA tato'pi catvAri budhAnAM paTalaM bhavet // zukrANAM ca gurUNAM ca bhaumAnAM mandasaMjJinAm / trINi trINi ca gayodhvaM krameNa paTalaM sthitam // 8 // ane artha A pramANe che-samatala bhUmibhAgathI upara AkAzapradeza 790 jana javAthI tyAM AgaLa tArA paTala sthita che have A tArA paTalathI upara 10 ejana AgaLa jaIe tyAre sUryapaTala Ave che, A sUryapaTalathI AgaLa upara 80 ejana para candrapaTala sthita che. A candra paTalathI AgaLa 4 jana AgaLa upara jaIe tyAM nakSatrapaTala sthita che. A nakSatrapaTalathI upara AgaLa 4 cAjana para budha mahAgrahonuM paTala sthita che. budha mahAgrahathI 3 (traNa) rojana upara AgaLa zuke mahAgrahanuM paTala sthita che. zu paTalathI AgaLa upara 3 ceAjane gurU grahanuM paTala sthita che. guragraha paTalathI
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAptiko maGgalamahAgrahANA paTalaM bhavet bhaumAdapi upari trINi yojanAli mandasaMjJinAM zanaizcarANA mahAgrahANAM paTalaM bhavet evaM prakAreNa grahANAM nakSatrANAM cAvasthAnaM jJAtavyamiti ||suu. 27 // paJcamadvArama samAptam // samprati-paSThaM dvAraM pRcchannAha-'jaMbuDhIveNaM' ityAdi, mUlam-jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIne aTTAvIsAe NakkhattANaM kayare Nakkhatte sababhaMtarillaM cAraM carai, kayare Nakhatte savvavAhiraM cAra carai, kayare Nakkhatte sahidillaM cAra carai, kayare Nakkhatte savvauvarillaM' cAra carai ? goyamA ! abhiI Nakkhatte savvaaMtaraM cAraM carai, mUlo savva bAhiraM cAraM carai, bharaNI saba hiDillaM sAI savvuvarillaM cAraM cri| caMdavimANe NaM bhaMte ! kiM saMThie pannatte ? goyamA ! addhakaviTusaMThANa saMThie savvaphAliyAmae anbhugmayamusie evaM savvAI nneyvvaaii| caMdavimANeNaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikhaMbheNaM kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA ! chappaNaM khallu bhAe vicchipaNaM caMdamaMDalaM hoi / aTTAvIsaM bhAe bAhallaM tassa boddhavvaM // 1 // aDayAlIsaM bhAe vicchiNNaM sUramaMDalaM hoi cauvIsaM khallu bhAe vAhallaM tasta boddhavvaM / / do kose ya gahANaM NakkhattANaM tu havai tassaddhaM / tasladdhaM tArANaM tassaddhaM ceva bAhallaM ||3||tti ||suu0 28 // __ chAyA-jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe aSTAviMzate nakSatrANAM katarad nakSatraM sarvAbhyantaraM cAra carati katarad nakSatraM sarvavAhyaM cAra carati katarad nakSatraM sarvAdhastanaM cAraM carati katarad nakSatra sarvoparitanaM cAraM carati ? gautama ! abhijinnakSatra sarvAbhyantaraM cAraM parati, mUla: sarvavAdya cAraM carati, bharaNI sarvAdhastanaM svAtI sarvoparitanaM cAra carati / candravimAnaM khalu 3 tIna yojana jAne para gurugrahoM kA paTala sthita hai gurugraha paTala se Age Upara 3 tIna yojana jAne para maMgalagrahoM ko paTala sthita hai| maMgala graha paTala se Age Upara 3 tIna yojana jAne para zanaizcara mahAgrahoM kA paTala sthita hai| isa prakAra se grahoM aura nakSatroM kA avasthAna jAnanA cAhiye // 27 // AgaLa upara 3 ejana jaIe tyAM maMgaLagrahanuM paTala sthita che. maMgalagraha paTalathI AgaLa upara 3 jana para zanaizcara mahAgrahanuM paTala sthita che. AvI rIte grahe tathA no avarathAna jAgRvuM joIera7
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 28 nakSatracAra-gatinirUpaNam bhadanta ! kiM saMsthitaM prajJaptam ? gautama ! akapitthasaMsthAnasaMsthitaM sarvasphaTikamayam abhyudgatotsRtam evaM sarvANi netavyAni / candravimAnaM khalla bhadanta ! kiyadAyAmaviSkambheNa kiyatA vAhalyena prajJaptam, paTpaJcAzat khallu bhAgaM vistIrNa candramaNDalaM bhavati, aSTAviMzatibhAgaM vAhalyaM tasya boddhavyam 1 / aSTacatvAriMzadbhAgAn vistIrNa sUryamaNDalaM bhavati, catuviMzati khalu bhAga vAhalyaM tasya yoddhavyam // 2 // dvau krozau ca grahANA nakSatrANAM tu bhavati tasyArddham nArANAM tasyAI caiva pAhalyam // sU0 28 // _____TIkA-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu madanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarya: 'aTThAvIsAe NakkhattANaM' aSTAviMzate raTAviMzatisaMkhyakAnAM nakSatrANAM madhye 'kayare Nakkhatte' katara nakSatram 'samabhaMtarillaM cAra caraI' sarvebhyo maMDalebhyo'bhyantaraH sarvAbhyantarastaM cAraM carati, tathA-'kayare Nakhatte sanbavAhiraM caraM carai' katarat nakSatraM sarvabAhya sarvato nakSatramaNDalAbdahi zvAraM carati tathA-'kayare gakkhatte savvahiDillaM cAraM caraI' katarad nakSatram sarvAdhastanaM sarvebhyo'dhastanaM cAraM carati, tathA 'kayare Nakkhatte savvauvarillaM cAra carai' katarad nakSatraM sarvoparitana cAraM caratIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he nautama ! 'abhiI Nakkhatte sadhabhataraM cAra carai' aSTAviMzati nakSatrANAM madhye' bhijinakSatraM sarvAbhyantara cAraM carati yadyapi sarvAbhyantaramaNDalacArINi amijidAdi 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve aTThAvIsAe NakkhattANaM' ityAdi TIkArtha-gautamasvAmIne isa sUtradvArA aisA pUchA hai-jaMbuddIveNaM aMte ! dIve' he bhadanta ! isa jaMbUdIpa nAmake dvIpa meM 'aThThAvIsAe NakkhattANaM' 28 nakSatroM meM se 'kayare Nakkhatte' kona nakSatra 'samvanbhaMtarillaM cAra caraha' sarvAbhyantara arthAt sarva nakSatra maMDala ke bhItara hokara gati karatA hai ? 'kayare Nakkhatte savvAhiraM cAra cAi' kauna nakSatra sarva bAhya arthAt sarva nakSatra maMDala se bAhara hokara gati karatA hai ? 'kayare Nakkhatte savvahiDillaM cAraM caraI' kauna nakSatra saba nakSatra maMDala se nIce hokara gati karatA hai-tathA-'kayare Nakkhatte sabda uvarillaM cAra carai' kauna nakSatra saya nakSatra maMDale se Upara hokara gati karatA hai ? isa taraha 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve aTThAvIsAe NakkhattA' TAya:-gautamasvAmI mAsUtra bArA moma 57yuche-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' manta mAnadIpa nAbhana 5 'adrAvIsAe NakkhattANaM' 28 nakSatromAMthI 'kayare Nakkhatte 4yA nakSatra 'savvanbhaMtarillaM cAraM caraI'sAkSyanta2 mA sava'nakSatra bhanI ma 27 gati 4re cha. 'kayare Nakkhatte' 'savvabAhira cAraM carai' 4yA nakSatra samA ati sakanakSatra bha3thI mahA2 2DI gatirecha ? 'kayare Nakkhatte savvahidillaM cAra cADa yAM nakSatra sanakSatra bhajanI nIya 72 gata 4re cha1 tathA-'kayare Nakkhatta sabauvarillaM cAra 3 kayA nakSatra badhAM nakSatra maMDaLanI upara thaIne gati kare che? A jAtanA A praznonA
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambUdvIpAtiko dvAdazanakSatrANi bhavanti tathApi idamabhininakSatraM zepaikAdezanakSatrApekSayA merudizi sthitaM sada cAra carati tasmAt kAraNAt sarvAbhyantaracArIti kathitam / tathA-'mUlo samyavAhira cAra caraI' mUlanAmakaM nakSatraM sarvabAhya cAra carati yadyapi paJcadazamaNDalAd vahivArINi mRgaziraH prabhRtIni paGkanakSatrANi pUrvApADhottarApADhayo zcaturNA tArakANAM madhye dve dve tArake kathitAni, tathApi etanmUlanakSatra maparavahizcAri nakSatraprapekSya lavaNa samudradizi vyavasthitaM sat cAra carati, asmAdeva kAraNAt mUlanakSatraM sarvato bahizvaratIti kathitam ato na ko'pi dopa iti / 'bharaNIhiDillaM' bharaNI nakSatraM sarvAdhastanaM cAra carari, tathA-'sAI saba uparillaM cAra caraI' svAtInakSatraM sarvoparitanaM cAra carati, arthAd dazAdhikazatayo janarUpe jyotizcakravAhalye yo nakSatrANAM kSetravibhAgazcatu yojanapramANakaH tadapekSayoktanakSatrayoH krameNAdhastanau ke ina praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA ! abhiI gakkhatte sancanbhaMtare cAraM caraI' 28 nakSatroM meM se jo abhijit nakSatra hai vaha sarva nakSatra maMDala ke bhItara hokara gati karatA hai yadyapi sarvAbhyantara maMDala cArI abhijita Adi 12 nakSatra haiM tathApi yaha abhijit nakSatra zeSa 11 nakSatroM kI apekSA meka dizAmeM sthita hokara gati karatA hai isa kAraNa ise sarvAbhyantara cArI kahA gayA hai| tathA-'mUlosavvavAhiraM cAraM caraI mUla nakSatra sarva nakSatra maMDala se bAhira hokara gati karatA hai yadyapi pandraha maMDala se bahivArI mRgazirA Adi chaha nakSatra aura pUrvASADhA aura uttarASADhA ina do nakSatroM ke cAra tArakoM ke bIca do do tAre kahe gaye haiM taba bhI yaha mUla nakSatra apara pahicArI nakSatra kI apekSA lavaNa samudra kI dizA meM vyavasthita hokara gati karatA hai isI kAraNa mUla nakSatra sarvato vAhivArI hai aisA kahA gayA hai| isaliye koI bhI doSa nahIM hai| 'bharaNI hiDillaM' bharaNI nakSatra sarvanakSatra maMDala se adhazcArI hokara gati karatA hai tathA-'sAI savva uvarillaM cAra carai' svAti nakSatra sarvanakSatra maMDala se apara uttaramA prabhu 43 cha-'goyamA ! abhiI Nakkhatte savvanbhataraM cAraM caraI' 28 nakSatrImAthA re abhijit nakSatra che te sarva nakSatra maMDaLanI aMdara thaIne gati kare che. jo ke sarvAbhyantara maMDaLa cArI abhijIta Adi 12 nakSatra che te paNa A abhijita nakSatra bAkInAM 11 nakSatranI apekSA merU dizAmAM sthita thaIne gati kare che AthI ja tene sabhyantara thArI vAmAM bhAvyu cha tathA 'mUlo savvavAhiraM cAraM cAraI' bhU nakSatra sapanakSatra bha.. LanI bahAra thaIne gati kare che. jo ke paMdara maMDaLathI bahicArI mRgazira Adi cha nakSatra ane pUrvASADhA ane uttarASADhA e be nakSatranA cAra tArakenI vacce babbe tArA kahevAmAM AvyA che te paNa A mUla nakSatra upara bahiMDhArI nakSatranI apekSA lavaNa samudranI dizAmAM vyavasthita thaIne gati kare che. AthI ja mUla nakSatra sarva te bahizcArI che sebha. 4 vAmAM mA0yu cha mAthI 4 pa pa nayI 'bharaNI hidvillaM' saraNI nakSatra sa-nakSatra bhaujI azvArI na gAta 42 cha tathA 'sAI savva uvarillaM cAraM caraI'
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 28 nakSatracAra-gatinirUpaNam paribhAgau jJAtavyAviti paSThaM dvAram / ___samprati saptamadvAraM pRcchannAha-'caMdavimANeNaM' ityAdi, caMdavimANaM bhaMte ! ki saMThie pannatte' candravimAnaM khalu bhadanta ! ki saMsthitaM kIdRza saMsthA naviziSTaM prajJaptaM kathitamiti candravimAnasyAkAraviSaye praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'addhakaviTThasaMThANasaMThie savaphAliyAmae agugNayamusie evaM sabbAI NeyavvAI' uttAnIkRtA kapityasaMsthAnasaMsthitam sarvasphaTikamaya mabhyudvotsanam atyumnatam, jambUdvIpasya pUrva digavasthitavijayadvArapurasthAkaNThagataprAsAdavarNanaM niravazeSamatra vaktavyam vistarabhayAnnAtra likhyate vizeSajighRkSubhiH svayameva draSTavyam evaM candravimAnavarNitanyAyena sarvANi hokara gati karatA hai arthAt 110 yojana rUpa jyotizcakra bAhalya meM jo nakSatroM kA kSetra vibhAga caturyojana pramANa rUpa hai usakI apekSA se ukta do nakSatroM kA krama se adhastana aura uparitana bhAga jAnanA caahiye| saptama dAra vaktavyatA 'caMda vimANe NaM bhaMte ! kiM saMThie pannatte' he bhadanta candra vimAna kA saMsthAna kaisA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! addhakaviTThasaMThANasaMThie savvaphaliyAmae anbhuggayamusie evaM sabvAI NeyavvAI' he gautama ! kapittha ke Adhe bhAga kA ki jise Upara kI ora muMha karake rakhAgayA ho jaisA saMsthAna-AkAra hotA hai vaisA hI saMsthAna candravimAna kA hai| yaha candravimAna sarvAtmanA sphaTikamaNi kA banA huA hai abhyudgatotsata-atyunata hai, yahAM para jambUdvIpa kI pUrvadizA meM avasthita vijaya dvAra ke prakaNThaka meM rahe prAsAda kA jaisA varNana kiyA gayA hai vaisA hI vaha saba varNana yahAM para bhI karalenA cAhiye, vistAra ho jAne ke bhaya se use hama yahAM para nahIM likha rahe haiN| vizeSa jijJAsuoM ko vahIM para svAti nakSatra sarvanakSatramaMDaLanI upara thaIne gati kare che athar 110 ejana rUpa - tizaka bAhalyamAM je nakSatrane kSetravibhAga catujana pramANurUpa che tenI apekSAthI ukta be nakSatranA kamathI adhatana ane uparitana bhAga jANavA joIe. saptabhadA2 1xtavyatA'caMdavimANe gaM bhaMte ! ki saMThie pannate' 3 Add ! yandravimAna na 2 ko cha ? uttaramA prabhu 4 cha-'goyamA / addhakaviTTha saMThANasaMThie savvaphAliyAmara abbhuggayamusie evaM savvAI NeyavvAI' gautama ! pityanA mA bhAganA ne 64nI ta26 bhuma karIne rAkhavAmAM AvyuM hoya ene jevo AkAra hoya te ja AkAra candravimAnane che A candravimAna sarvAtmanA sphaTika jAtinuM baneluM che abhyatasUta-atyunnata che, ahIyA jabUDhIganI pUrva dizAmAM avasthita vijayadvAranA prakaNakamAM rahelA mahelanuM jevuM varNana karavAmAM AvyuM tevuM ja sarva varNana ahIM paNa lAgu paDe che. vistAra thaI javAnA bhaye
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 jambUdvIpamAsisce sUryAdi jyotiSkavimAnAni netavyAni saMsthAna naiyatyabuddhi prApaNIyAni / atha yadi sakalAnyapi sUryAdi jyotiSkavimAnAni arkIkRtakapitthaphalasadRzAni tata zcandrasUryavimAnAni ati sthUlatvAdudayasamaye'stamayanasamaye vA yadi vA tiryak paribhramanti tadA kasmAtkAraNAt tathAvidhAni na dRzyante ? yastu zirasa uparivartamAnAnAM sUryAdInAM tepAmadhasthAyi janeSu vartulatayA pratibhAsaM arddhakapitthasya zirasa upari dRgmayasthApitasya parabhAgAdarzanato nartulatayA dRzyamAnatvAt bhavati so'pi na samIcInaH pUrNavRttasyApi tathA darzanAditi cedanocyate atra khalu arddhakapitthatulyAni na sAmastyena vimAnAni jJAtavyAni kintu se isa varNana ko dekha lenA cAhiye jaisA yaha varNana candravimAna ke saMsthAna ke sambandha meM kiyA gayA hai vaisAhI varNana samasta jyotiSka sUryAdinoM ke vimAnoM ke saMsthAna ko bhI jAna lenA cAhiye, zaMkA-yadi samasta sUryAdika jyotiSkoM ke vimAna arkIkRta kapittha phala ke AkAra jaise haiM to phira candra aura sUrya ke vimAna atisthUla ho jAne se udayakAla meM athavA astamayana kAla meM jaya ve tiryaka paribhramaNa karate haiM to phira isa prakAra ke-aise AkAra se-upalabdha kyoM nahIM hote haiM-dikhalAI kyoM nahIM dete haiM ? tathA zira ke Upara vartamAna una sUryAdikoM ke vimAnoM kA AkAra nIce rahe hue janoM ko jo vartulAkAra rUpa se pratibhAsita hotA hai vaha samIcIna nahIM hai kyoM ki arddhakapittha jo ki zira ke Upara bahata dUra sthApita kara diyA jAya parabhAga ke nahIM dikhalAI dene ke kAraNa vartalAkArarUpa se dikhalAI detA hai pUrNa vRtta kA bhI to aisA hI AkAra dekhA jAtA hai| isakA samAdhAna aisA hai-yahAM jo candrAdikoM ke vimAnoM kA AkAra urdhvamukha vAle arddhakapittha ke jaisA kahA gayA hai so vaha unakA sampU tenuM ame ane varNana karatA nathI. vizeSa jijJAsuone tyAM ja A varNana joI levA anurodha karIe chIe jevuM A varNana candravimAnanA AkAra sabandhamAM karavAmAM AvyuM che. tevuM ja varNana samasta tiSka sUryAdikanA vimAnene AkAra paNa jANa zaMkA-je samasta sUryAdika tiSkanA vimAna addhakRta kapitthaphaLanA AkAra jevAM che te pachI candra temaja sUryanA vimAna atisthala thaI javAthI udayakALamAM athavA astamayana kALamAM jyAre teo tirthaka paribhramaNa kare che te pachI A prakAranA-AvA AkAranA upalabdha kema thatAM nathI? kema jovAmAM AvatAM nathI? tathA mastakanI upara vartamAna te sUryAdikanA vimAnene AkAra nIce rahelA mANasane je goLAkAra rUpathI pratibhAsita thAya che te samIcIna nathI kAraNake addha kapitya ke je mastakanI upara ghaNe dUra sthApita karI devAmAM Ave parabhAganA na joI zakavAnA kAraNe vartulAkArarUpe jovAmAM Ave che pUrNavatane paNa A ja AkAra jovA maLe che, AnuM samAdhAna Ama che-ahIM je candrAdikanA vimAnene AkAra urdhvamukhavALA addha kapitthanA je kahevAmAM AvyuM che te
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 28 nakSatracAra gatinirUpaNam 465 vimAnAnAM pIThAni teSAM pIThAnA mupari candrAdInAM prAsAdAste ca prAsAdA stathA kathaJcanApi vyavasthitA yathA pIThaiH saha bhUyAt vartula AkAze bhavati saca dUratvAd ekAntataH samavRttatayA lokAnAmavabhAsate tato na ko'pi doSa iti saptamadvAram || samprati- aSTamadvAraM pRcchati - 'caMda vimANe NaM' ityAdi, 'caMdavimANe NaM bhaMte ! kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM' candravimAnaM khalu bhadanta ! kiyadAyAma viSkambhAbhyAM dairghyavistArAbhyA mityarthaH tathA - 'kevaiyaM bAhalleNaM padmatte' kiyatA - kiyatpramANakena bAhalyena - uccatvena prajJaM kathitam upalakSaNatvAt sUryAdivimAnAnAmapi AyAmaviSkambhAdi viSayakaH praznaH, bhagavAnAha - 'gomA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! atra bhagavAn padyenottaraM dadAti, 'chappa khalu bhAe vicchiNaM caMda maMDalaM hoI' SaTpaJcAzadekaSaSTibhAgAn yojanasya vistIrNa candrarNarUpa se nahIM kahA gayA hai kintu vimAnoM ke jo pITha haiM ve hI aise AkAra vAle kahe gaye haiM ina pIThoM ke Upara candrAdikoM ke prAsAda haiM ye prAsAda isa taraha se una para vyavasthita haiM ki jisase unake sAtha unakA adhika se adhika AkAra vartula ho jAtA hai dUra hone se vaha AkAra lokoM ko samavRtta rUpa mAlUma par3atA ataH isa prakAra ke kathana meM koI doSa nahIM hai / aSTama dvAra kathana 'caMda vimANeNa bhaMte ! kevaiyaM AyAma vikkhaM meNaM' he bhadanta ! candravimAna kI lambAI cauDAI kitanI hai ? 'kevaiyaM bAhalleNaM' UMcAI kitanI hai ? upalakSaNa se aisA hI prazna sUryAdika vimAnoM ke sambandha meM bhI kara lenA cAhiye isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA / chappaNNaM khalu bhAe vicchinnaM caMdamaMDalaM ho he gautama! eka prAMgula yojana ke 61 bhAgoM meM se 56 bhAgapramANa candravimAna kA vistAra hai - aura samudita 56 bhAgoM kA jitanA pramANa hotA hai temanA sampUrNAMrUpe kahevAmAM Avela nathI. parantu vimAnAnI je pITha che teja AvA AkAravALI hevAmAM Avela che, A pIThAnI upara candrAdikAnA prAsAda che. A mahele evI rIte temanA upara vyavasthita che ke jethI temanI sAthe temanA vadhune vadhu AkAra vartuLa thaI jAya che. dUra haiAvAnA kAraNe te AkAra leAkeAne samavRttarUpa bhAse che AthI A prakAranA kathanamAM kAi deSa lAgatA nathI aSTamAra thana-- 'cadavimANaM bhaMte / kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM' he ahanta ! yandravibhAnanI samAdha hojAe usI che ? 'kevaiyaM bAhalleNaM' yA DeTasI che ? upalakSaguthI bhAvo prazna sUryAhi vibhAnAnA subhNandhabhAM pazu aro lega ye mAnA navAmabhAM alu he che- 'goyamA ! chappaNNaM khalu bhAe vicchinnaM caMdamaMDalaM hoi' De gautama theTa prabhANu bhAMgaNa yogananA 61 bhAgAmAMthI 56 bhAga pramANu candravimAnanA vistAra che-ane samudita pad bhAganuM jeTaluM la0 59
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 jambUdvIpaprayatisUtre maNDalaM bhavati, ayaM bhAvaH - ekasya pramANAGgulayojanasyaikapaSThibhAgIkRtasya paTpaJcAzatA bhAgaiH samuditairyAvatpramANaM bhavati tAvatpramANo'sya vimAnasya vistAraH vRttapadArthasya sahazAyAmaviSkambhatvAditi evamevottarasUtre'pi jJAtavyam, tenAyAmo'pi tAvAneva parikSepastu vRttavastunaH savizeSa striguNaH paridhiriti prasiddha eveti / 'aTThAvIsa bhAe vAharalaM tassa boddhavyaM tasya candravimAnasya vAlyaM aSTAviMzatibhAgAt boddhavyaM jJAtavyam paTpazcAzad bhAgAnAmarde etAtraya evalAbhAt sarvepAmapi jyotiSkavimAnAnAM svasvavyAsapramANAdapramANabATa lyAnIti pratipAdanAt / 'aDayAlIsaM bhAe vicchiSNaM sUramaMDalaM hoI' aSTacatvAriMzadbhAgAn vistIrNa sUryamaNDalaM bhavati, 'cauvIsaM khalu bhAe bAdallaM tassa boddhavvaM' caturviMzati bhAgAn yAvat sUryavimAnasya vAilyaM bhavatIti boddhavyam 'dophoseya gahANaM' grahavimAnAnAM dvau krozau yojanArddha mityarthaH vAralyaM bhavaci 'NakkhattANaM tu havai tassaddhaM ' nakSatrANAM tu bAhalyaM tasyArddha grahavAhasyasyArddham, grahavimAnavAhalyasya zrazadvayaparimitautanA visnAra eka candravimAna kA hai kyoMki jo vRtta (gola) padArtha hotA hai vaha samAna AyAma viSkambha vAlA hotA hai / isI taraha se uttara sUtra meM bhI jAnanA cAhiye isase AyAma bhI itanA hI hotA hai vRtta vastu kA parikSepa' usake AyAmaviSkambha se kucha adhika tigunA hotA hai yaha to prasiddha hI hai 'aTThAvIsa bhAe bAhallaM tassa boddhavvaM' candra vimAna kA bAhalya - UMcAI - 56 bhAgapramANa vistAra se AdhA hai arthAt 28 bhAga pramANa hai kyoM ki jitane ' bhI jyotiSka vimAna haiM unakA una saba kA vAhatya apane 2 vyAsa ke pramANa se AdhA kahA gayA hai / 'aDayAlIsaM bhAe vicchiNNaM suramaMDalaM hoi' 48 bhAga. pramANa vistAra sUryamaNDala kA hai 'cauvIsaM khalu bhAe bAhallaM tassa boddhavaM' aura 14 bhAga pramANa isa kA bAhalya hai 'do kose ya gahANaM' grahavimAnoM kA bAhulya do koza kA - Adhe yojana kA hai 'NakkhattANaM tu havai tassaddhaM' nakSatra pramANu hAya che teTaleA vistAra eka candravimAnanA che. kAraNa ke je vRtta (gALa) padmA DAya che te samAna AAma vizvambhavALA hAya che, Aja pramANe uttarasUtramAM paNa jANuvuM AthI AyAma paNa eTalA ja thAya che vRtta vastune parikSepa tenA AyAma vizvambhathI 444 vadhAre traSu go| hoya che, se to lagI 4 che. 'aTThAvIsaM bhAe bAhallaM tara yordeva" candra vimAnanuM mAhulya-UMcAI-56 bhAga pramANa vistArathI aDadhu che arthAt 28 bhAga pramANu che kAraNa ke jeTalAM paNa jayAtiSka vimAna che temanI--te madhAnI yA pota potAnA vyAsanA prabhANuthI bhaDadhI ahevAmAM bhAvI che. 'aDayAlIsaM bhAe vicchinnaM sUramaMDala hoI' 48 bhAga prabhANu vistAra sUryabhauNA che. 'caDavIsaM khalu mANaM ; bAhallaM tassa boddhavtraM' bhane 24 bhAga prabhASa senI ayAI che, 'do kose ca gahANaM', zraddhavibhAnAnI aMgAI meM azanI - adhA yonanI che. 'NakkhattANaM tu havai tassaddha' nakSatra
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 467 tvAttasyAI kra zaikaM bhavatItyarthaH 'tassaddhaM tArANaM tassaddhaM ceva bAdallaM' tasyAI krozArddham tArAvimAnAnAM vistAraH tadaddhaM tArAvimAnasya bAhalyam grahAdi vimAnAnAM madhye yasya vimAnasya yo vyAsaH tasya vimAnasya tadarda vyAsAddhaM bAhalyaM bhavati yathA krozadvayasyAddha krozamAtra parimitaM grahavimAnavAhalyam krozAI nakSatravimAnaM vAhalyam, krozaturyA za stArA vimAnavAhalyam iti aSTama dvAram // sU0 28 // samprati navamadvAraM varNayitu mekonaviMzatsUtramAha-'caMdavimANe NaM bhaMte' ityAdi, ____ mUlam-caMdavimANe NaM bhaMte ! kai devasAhassIo parivahaMti ? goyamA! solasa devasAhassIo parivahaMtIti caMdavimANassa NaM purasthimeNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimalanimmaladadhidhaNagokhIrapheNarayayaNigarappagAsANaM thiralaTThapauTugavaTupIvarasusiliTU visiTU tikkhadADhAviDaMbiyamuhANaM rattuppalapattamauya sukumAlatAlujIhANaM mahuguliyapiMgalakkhANaM pIvaravarorupaDipuSaNaviulakhaMdhANaM miuvisaya suhamalakkhaNa pasatthavaravaNNakesarasaDovasohiyANaM usiya sunamiya sujAya apphoDiyalaMgUlANaM vairAmaya NakhANaM vairAmayadADhANaM vairAmayadaMtANaM tavaNija jIhANaM tavaNijja tAluyANaM tavaNija jottagasu joiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiya gaINaM amiyabalavIriyapurisakAraparakamANaM mahayA apphoDiya sIhaNAya bolakalakalaraveNaM mahureNaM maNahareNaM puretA aMbaraM disAo ya vimAnoM kA bAMhalya eka koza kA hai 'tassaddhaM tArANa' tArAoM ke vimAnoM kA vistAra Adhe koza kA hai, isa vistAra se AdhA unakA bAhalya hai| grahAdi vimAnoM meM jisa vimAna kA jo vyAsa hai usa vyAsa se AdhA usa vimAna kA bAhalya hotA hai| jaise-grahavimAna kA bAhalaya eka koza kA hai, nakSatravimAnoM kA bAhalya Adhe koza kA hai aura koza ke cauthe bhAga pramANa bAhalya tArA vimAna haikA // 28 // vimAnAnI yA sAnI cha tassaddhaM tArANa' tArAmAna vimAnAnA vistAra acA gAune che, A vistArathI aDadhI temanI UMcAI che. grahAdi vimAnamAM je vimAnane je vyAsa che te mAsathI aDadhI ne vimAnanI UMcAI hoya che jemake-graha, vimAnanI UMcAI eka gAunI che, nakSatra vimAnanI UMcAI aDadhA gAunI che ane gAunA cothA bhAga pramANa UMcAI tArA vimAnanI che. 28 -
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ti jambUdvIpamati sobhayaMtA cattAri devasAhassIo sIharUvadhArINaM purathimillaM vAha varhati / caMda vimANassa NaM dAhiNerNa seyANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimalanimmala dadhighaNagokhIrapheNarayayaNigarappagAsANaM vairAmaya kuMbhajuyala suTThiyapIvaravara vairasoMDavaTTiyaditta suratapauma pagAsANaM anbhupraNayamuhANaM tavaNijjavisAlakaNacaMcala calaMta vimalujalANaM mahuvaNNabhisaMta viddhapattala nimmala tivaNNamaNiravaNaloyaNANaM ambhugaya maDalamalliyA dhavalasarisasaMDiya NivvaNaDhakasiNaphAsiyAmayasujAya daMtamusalovasobhiyANaM kaMcanakosIpavitaggavimalamaNirayaNaruilaperaMtacittarUyagavirAiyANaM tavaNija visAla tilagappamuhaparimaMDiyANaM nAnAmaNirayaNamuddhage vijjabaddhagalayavarabhUsaNANaM veruliya vicicadaMDanimmala vairAmayatikkhalaTTa aMkusakuMbhajuyala yaMtaroDiyANaM tavaNija subaddha kacchaMdappiya valudUdhurANaM vimalaghaNamaMDala varAmaya lAlAlaliyatAlaNANaM NANAmaNirayaNaghaMTapAsaga rajatAmayabaddhalaMjjulaMbiya ghaMTAjuyalamahurasaramaNaharANaM allINa pamANajuttavahiya sujAyalakkhaNapasatthara maNijavAlagattapuMkhaNANaM uvaciya paDipuNNa kuMbha calaNalahuvikamANaM aMkamayaNakakhANaM tavaNijajIhANaM tavaNijatA yANaM tavaNijja jottama sujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiyagaINaM amibalavoriyapuristakAraparakkamANaM mahayA gaMbhIragulagulAiya rakheNaM mahureNaM maNahareNaM pUreMtA aMbaraM disAo ya somaMtA cattAri devasAhassIo gayaruvadhAraNaM devANaM dakkhiNillaM vAhaM parivahaMti tti | caMda vimANassa NaM paJcatthimeNaM subhagANaM suppabhANaM calacavalakuhasAlINaM ghaNaniciya subaddhalakkhaNuNNaya IsiyANaya vasabhoTThANaM cakamiyalaliya puliya calacavalagavviyagaINaM sannatta. pAsANaM saMgatapAsANaM sujAyapAsANaM pIvaravaTTiya susaMThiya kaMDINaM olaMba palaMbe lakkhaNapamANajuttaramaNijAlagaMDANaM samakhuravAlighANANaM
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0. 466 samaliTTiyasaMgatikkhaggasaMgayANaM taNusugumasujAya giddhalomacchavidharAMNaM uvaciyamasalavisAlapaDipuNNakhaMdhapaesasuMdarANaM veruliyabhisaMtakaDakkhasuNirikkhamANANaM juttapamANa pahANalakkhaNapasattharamaNijja gaggara gallasobhiyANaM gharagharagasusadabaddhakaMThaparimaMDiyANaM NANAmaNi kaNagarayaNa. ghaTTiyA vegacchiga sukayamAliyANaM varaghaMTAgalayamAlujalasiridharANaM / paumuppalasagala surabhimAlAvibhUsiyANaM vairakhurANaM vivihakhurANaM phAliyAmayadaMtANaM tabaNijajIhANaM tavaNijjatAluyANaM tadaNijjajottagasujoiyANaM kAbhagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM abhiyagaINaM amiyabalavIriyapurissakAraparakamANaM mahayA gajiyagaMbhIraraveNaM mahureNaM maNahareNaM retA aMbaraM disAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo dasaharUvadhArINaM devANaM paJcasthimillaM vAhaM parivahati ti / caMdavimANassa NaM uttareNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM taramalliya hAyaNANaM harimelamaulamalliacchANaM caMcucciyalaliya puliya calacavalacaMcalagaINaM laMghaNavaggaNa dhAvaNadhoraNa tivai jaiNa sikkhiyagaINaM lalaMtalAmagalalAyavarabhUlaNANaM saMnayapAsANaM saMgayapAsANasujAyapAsANaM pIvaravaTTiya susaMThiyakaDINaM olaMbapalaMbalakkhaNappamANajuttaramaNijavAla pucchANaM saNusuhumasujAya NiddhalomacchaviharANaM miuvisaya suhamalakSaNa pasatthavicchiNNakesaravAliharANaM lalaMtathAsagalalADavarabhUsaNANaM muhamaMDagaocUlagacAmarathAsagaparimaMDiyakaDINaM tavaNijakhurANaM tavaNijajIhANaM tavaNijjatAluyANaM tavaNijajottaga sujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM manogamANaM maNoramANaM amiyagaINaM amiyabalavIriyaMpurisa. kAraparakamANaM mahayAhayahesiya kilakilAiya raveNaM mahureNaM maNahareNaM pretA aMbaraMdisAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo hatharUvadhAriNaM devANaM uttarillaM bAhaM parivahati ti| .
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJaptisUtra gAhA-solasa devasahassA havaMti caMdesu ceva sUresu / aTreva sahassAiM ekkekkami gahavimANe 1 // cattAri sahaslAiM Nakhattami ya havaMti ikirake / do ceva sahassAI tArArUvekakami // 2 // evaM sUravimANANaM jAva tArArUvavimANANaM NavaraM esa deva saMghAetti ||suu0 29 // chAyA-candravimAnaM khalu bhadanta ! kati deva sahasrANi parivahati ? gautama ! poDaza devasahasrANi parivahantIti / candravimAnasya khalu paurastyena zvetAnAM subhagAnAM suprabhANAM zaMkhatalavimalanirmaladadhi ghanamokSIraphenarajatanikaraprakAzAnAM sthira laTaprakopTakavRtta pIvaramuzliSTaviziSTatIkSNadaMSTrAviDambitamukhAnAM raktotpalapatra mRdu sukumAlatAlujihAnAM madhu. guTikA piGgalAkSANAM pIvaravarorUparipUrNavipulaskandhAnAM mRdu vizada sUkSmalakSaNa prazasta varavarNakezarasaTopazobhitAnAm ucchUitasunamitamujAtasphoTitalAgRlAnAM vajramayanakhAnAM vAyadaMSTrANAM vajramayadantAnAM tapanIyajihvAnAM tapanIyatAlukAnAM tapanIya yotraka muyojitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamanA manoramANAm amitagatInAm amitabalavIryapuruSakAraparAkramANAm, mahatA AsphoTitasiMhanAdavolakalakalaraveNa madhureNa manohareNa pUrayanti ambaraM dizAca zobhayamAnAni catvAri devasahasrANi siMharUpadhAriNAM paurastyAM bAhAM parivahantIti // candravimAnasya khalu dakSiNena zvetAnAM subhagAnAM suprabhANAM zatalavimalanirmaladadhidhanagokSIraphenarajatanikaraprakAzAnAM vajrapaya kumbhayugala musthitapIvaravaravajrazuNDavartitadIpta surakta padmaprakAzAnAm abhyunatamukhAnAM tapanIya vizAlakarNacaJcalacaladvimalojjvalAnAM madhuvarNa bhAsamAnasnigdhapatrala nirmala trivarNa maNiratna locanAnAm abhyudta mRdulamallikA dhavalasadRvasaMsthita nivraNAdRDhakRtsna sphaTikamaya sujAtadantasurAlopazobhitAnAM kAJcanakozI praviSTa dantAgravimalamaNiratna rucira paryanta citrarUpakavirAjitAnAM tapanIya vizAlatilakapramukhaparimaNDitAnAM nAnAmaNiratnamUrda graive. yakavaddhagalakavarabhUSaNAnAM vaiDUryavicitradaNDa nirmalabajramaya tIkSNa laSTAGkuza kumbhayugalAntaroditAnAM vapanIya mubaddha kacchativaloddharANAM vimalayanamaNDala vanamaya lAlAlalitatAunAnAM nAnApaNiratna ghaNTApArthagarajatamayabaddha rajjulamvitaghaNTAyugala madhurasvara manoharANAm AlInapramANayuktavartitasubhAtalakSaNaprazastaramaNIyavAlagAtraparipuMchanAnAm upacita paripUrNakUrmacalanalaghuvikramANA maGkamayanakhAnAM tapanIyajihAnAM tapanIya tAlu. kAnAM tapanIya yotraka suyojitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamAnAM manoramANAm amitagatInAm amitavalabhIryapurupakAraparAkramANAm mahatA gaMbhIra gulagulAyitaraveNa madhu
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskArA sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 471 reNa manohareNa pUrayanti ambaraM dizAzca zobhayanti catvAri devasahasrANi gajarUpadhAriNAM devAnAM dAkSiNAtyAM vAhAM parivahantIti // ___ candravimAnasya khalu pazcimAyAM khalu zvetAnAM sumagAnAM suprabhANAM cala capalakakUTazAlInAM dhananicita subaddhalakSaNonmattepadAnata SoSThAnAM caMkramita lalita pulakita calacapala garvitagatInAM sannatapArthAnAM saMgatapArthAnAM sujAtapArthAnAM parivartitasusaMsthitakaTInAm avalamba pralamba lakSaNa pramANayukta ramaNIya vAlagaNDAnAM sabhakhuravAliyAnAnAM samalikhita zRGgatIkSNAgrasaMgatAnAM tanu sUkSma sujAtasnigdhalomacchavidharANAmupacitamAMsalavizAla paripUrNaskandhapradezasundarANAM vaiDUrya bhAsamAnakaTAkSasunirIkSaNAnAM yuktAmANapradhAnalakSaNaprazastaramaNIyagaggaragaLazobhitAnAM ghara ghara suzabdabaddha kaNThaparimaNDitAnAM nAnAmaNikanakaratnaghaTikAvaikakSika sukRtamAlikAnAM vara ghaNTA galakamAlojjvalazrIdharANAM padmotpala sakalasurabhimAlAvibhUSitAnAM vajrakhurANAM vividhavikhurANAM sphaTikamayadantAnAM tapanIya. jihAnAM tapanIyatAlukAnAM tapanIya yojakasuyojitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamAno manoramANAmamitagatInAm amita balabIryapurupakAraparAkramANAM mahatA gajitagambhIraraveNa madhureNa manohareNa pUrayanti ambaradizAzca zobhayanti catvAri deva sahasrANi vRSabharUpadhAriNo devAnAm, pAzcAtyo vA parivahantIti candravimAnasya khalu uttareNa zvetAnAM subhagAnAM supramANAM taro mallihAyanAnAM harimelaka mallikAkSANAM caMcurita lalita pulakita caLacapala caJcalagatInAM laGganavalAnAna dhoraNa tripadI jayinI zikSitagatInAM lalaMtalAmagalagatavarabhUSaNAnAM samnatapArthAnAM sajatapArthAnAM pIvazvacitasusaMsthitakaTInAma, avakamba pralambalakSaNapramANayukta ramaNIya cAlapucchAnAm, tanu sUkSmasujAtasnigdhalomaccha vidharANAm mRduvizadasUkSmalakSaNapazastavistIrNakezaravALadharaNAma, lalanta thAsagalalATa vara. bhUSaNAnAm mukhamaNDakAvacUlakacAmara thAsakaparimaNDita kaTInAm, tapanIyakhurANAm tapanIyajihAnAM tapanIyatAlukAnAM tapanIya yotraka suyojitAnAM kAmagamAnAM prItigamAnAM manogamAnAM manoramANAmamivagatInAm amitavalavIyapuruSakAraparAkramANAm mahatA hayahepita kilakilAyitaraveNa manohareNa pUrayanti ambaradizAzca zobhayanti cakhAri deva sahasrANi hayarUpadhAriNarAM devAnAmuttAM yAhAM parivahantIti / gAthA-poDaza deva sahasrANi bhavanti candreSu caiva sUryeSu / aSTAveva sahasrANi ekai kasmin grahavimAne // 1 // catvAri sahasrANi nakSatraM ca bhavanti ekaikasmin / dve caiva sahasre tArArUpe ekaikasmin // 21 // evaM sUryavimAnAnAM yAvat tArArUpavimAnAnAm navaramepa devasaMghAta iti // 29 // TIkA-'caMdavimANe NaM bhaMte' candravimAnaM khalu bhadanta ! 'kaidevatAhassIo parivahatiH kati-kiyatsaMkhyakAni deva sahasrANi tatra devAnAmAbhiyogikadevAnAM sahasrANi parivahanti
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprayatisUtre 472 vimAnaM nIlA pracalanti iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA !' he gautama !, 'solasadeva sAhasIo parivati' poDazadevasahasrANi parivahantIti, ekaikasyAM dizi catuH catuH sahasrANAM devAnAM sadbhAvAt ayaM bhAvaH- atra khala candrAdi devAnAM vimAzani tathAjagatsvabhAvAdeva nirAlambanAni brahamAnAni avatiSThanti kevalaM ye AbhiyogikA devAste AbhiyogikanAma karmodayabaLAt uttamajAtIyAnAM tulyajAtIyAnAM dInajAtIyAnAM yA devAnAM svakIya mahimAtizaya darzanArthe svakIyamAtmAnaM bahumanyamAnAH pramodamadabhRtaH anavarata calana zIleSu vimAneSvadhaH sthitvA kecana siMharUpANi kecana gajarUpANi kecana vRSabharUpANi nauveM dvAra kI vaktavyatA 'caMda vimANe NaM bhaMte / kai devasAhassIo parivahaMti' TIkArtha- zrIgautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhuzrI se aisA pUchA hai- 'caMdravimaNe NaM bhaMte!' he bhadanta ! jo caMdra vimAna hai use 'kai deva sAhassIo parivarhati' kitane hajAra deva- kitane hajAra Abhiyogika jAti ke deva-lekara ke calate haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'goyamA / solasadeva sAhassIo parivahati' he gautama ! candra ke vimAna ko 16 solaha hajAra deva lekara ke calate haiN| eka eka dizA meM aise cAra 2 hajAra deva rahate haiN| yadyapi candrAdika devoM ke vimAna svabhAvataH hI nirAlambabhUta haiM aura isI prakAra se ve binA sahAre ke calate haiM parantu jo Abhiyogika jAti ke deva haiM ve Abhiyogika nAma karma ke udaya ke balase uttama jAti vAle devoM ke, tulya jAtIyavAle devoM ke, athavA hIna jAtivAle devoM ke nirantara pracalanazIla vimAnoM meM apanI mahimA kA atizaya dikhAne ke nimitta apane Apako unake vimAnoM ke nIce rahane meM zreSTha mAnate hue navamAdvAranI vyaktavyatA 'caMda vimANe NaM bhaMte ! kai devasAhassIo parivahati' tyahi TIDArtha-gautamasvAbhIme prastuta sUtra dvArA prabhune yA pramANe pUchayu - 'caMdavimANe NaM bhaMte! he ! andravibhAna che tene- 'kai deva sAhassIo parivahaMti' DeTA unnara Truva-keTalA hajAra AbhicAgika jAtinA deva-laIne cAle che? AnA uttaramAM prabhu kahe 'goyamA ! solasadevasAhassIo parivahaMti' ke gItabha ! yandranA vibhAnane 16 soja hajAra deva laIne cAle che. eka-eka dizAmAM AvA cAra-cAra hajAra dhruva rahe che. joke candrAdika devAnA vimAna svabhAvataH ja nirAlammabhUta che ane A prakArathI te vagara sahAre cAle che. parantu je AbhiyAgika jAtinA deva che te Abhiceogika nAmakramanA udayanA maLathI uttamajAtivALA devAnA tulyajAtIyavALA devAnA athavA hInajAtivALA TrumenA nirantara pracalanazIla vimAneAmAM potAnA mahimAnuM prANalya darzAvavAnA nimitte pute pAtAnI jAtane temanA vimAnAnI nIce rahevAmAM ja zreSTha mAnatA thAM nanha
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 473 kecana hayarUpANi kRtvA tAni tAni vimAnAni parivahanti loke'pyevamanubhUyate-yathA ko'pi tathAvidhAbhiyogyanAma rUpajhopabhoga bhAgI dAso'nyeSAM samAnajAtIyAnAM vA hInajAtIyAnAM vA pUrvaparicitAnAmevamahaM nAyakasya prasiddhasyAsya sammata iti kRkhA svakIya mAhAmyAtizayadarzanArtha sarvamapi svocitaM karma pramuditaH san karoti, evamevAbhiyogikA ste devA stathAvidhAbhiyogyanAmakopabhogamAjaH samAnajAtIyAnAM hInajAtIyAnAM vA devAnAmanyeSAmevaM samRddhA yat sakalalokaprasiddhAnAM mahAmahimnAM candraprabhRtidevAnAM vimAnAni vahAma ityevaM nijamAhAtmyAtizayadarzanArthamAtmAnaM bahu manyamAnA uktaprakAreNa candrAdi vimAnAni vahantIti // Ananda bhAva se yukta banakara nirantara sthita rahA karate haiM inameM se kitaneka to usa samaya siMharUpa vAle bana jAte haiM kitaneka gajarUpa vAle bana jAte haiM kitane ka vRSabharUpa vAle bana jAte haiM aura kitaneka ghoDA ke rUpa vAle ho jAte haiM isa prakAra ke nAnA rUpoM ko dhAraNa kara ve una vimAnoM ko lekara calate rahate haiN| loka meM bhI aisA hI dekhane meM AtA hai ki jo tathAvidha abhiyogya nAmarUpa karmopabhogabhAra dAsa hotA hai vaha anya samAna jAtivAloM kA athavA hIna jAti vAloM kA yA pUrvaparicita janoM kA yaha prasiddha netA hai isa khyAla se apanI bhakti usake prati pradarzita karane ke nimitta bar3e Ananda ke sAtha svocita kArya karatA hI hai isI taraha se ye Abhiyogika deva apane Abhiyogya nAma karmake udaya ke bala se samAna jAti vAle devoM ke athavA hIna jAti vAle devoM ke athavA aura bhI devoM ke unheM apane se adhika samRddha huA mAnakara yA ve candrAdika deva sakalaloka prasiddha deva haiM aura mahAmahimAzAlI haiM unake vimAnoM ko hama vahana kareM isa khyAla se prerita hokara unake vimAnoM ko eka bhAvathI bhInA banIne nirantara sthita rahyA kare che AmAMthI keTalAka te te samaye siMha banI jAya che. hAthI jevA rUpavALA banI jAya che, keTalAMka vRSabharUpa banI jAya che jyAre keTalAMka ghoDAnA rUpavALA banI jAya che, A jAtanA vividha rUpane dhAraNa karIne teo te vimAnane laIne cAlatA rahe che. lekamAM paNa evuM ja jovAmAM Ave che ke je tathavidha abhigya nAmarUpa karmopaga bhegIdAsa hoya che te bIjA samAnajAtivALAene athavA hInajAtivALAone athavA pUrvaparicita janene te prasiddha netA che e khyAlathI pitAnI bhakti tenI pratye pradarzita karavAnA AzayathI ghaNuM AnandanI sAthe pitAne gya kAmagIrI karatA ja rahe che. AvI ja rIte A Abhigika deva pitAnA Abhirogya nAmakarmanA udayanA baLe samAnajAtivALA denA athavA hInajAtivALA denA athavA bIjA paNa denA temane pitAnAthI adhika samRddha thayela mAnIne athavA te candrAdika deva sakaLaleka prasiddha deva che ane mahAmahimAzALI che temanA vimAna ame vahana karIe evA khyAlathI prerita thaIne temanA vimAnene eka sthAnethI bIjA 2060
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 mammUkhIpapratisUtra munamitaM samyagadhomukhIkRtaM sujAtaM zobhanatayA jAtam, AsphoTitaM bhUmau ThADi lAgulaM puccha yaiste tathA tepAm / tathA-'barAmayaNakhANaM' vajramayanakhAnAm-vajratulyanakhAnAm 'vaIrAmayadADhANa' vajramayadaMSTrANAM vajrasadRza daMSTrAvatAm, 'vairAmaya daMtANaM' vajramaya dantAnAm 'tavaNijjajIhANa' tapanIya jihvAnAm suvarNasadRza pIta jihAnAm, 'tavaNija tAluyANa' tapanIyatAlukAnAm, 'tavaNijjajottaga mujoiyANa' tapanIya yotraka muyojitAnAm, 'kAmagamANa' kAmagamAnAm, tatra kAmaH svecchA tena gamo gamanaM yepA te yathA tAdRzAnAm, 'pIigamANa' prItigamAnAm, tatra prIticittasyollAsa vizeSastena gamo gamanaM yepAM, te tathA tathAvitrAnAm 'maNogamANaM' manogamAnAm, tatra manovad gamo gamanaM vegavad yepAM te tathA tAdRzAnAm 'maNoramANaM manoramANAM manoharANAm 'abhiyagaINaM amitagatInAm atyadhika lagatI hai ye kabhI 2 usa pUMcha ko nIce bhI jhukA lete haiM aura vaha itanI adhika nIce jhuka jAtI hai ki usase pRthvI kA bhI sparza hone laga jAtA hai| 'vairAmaya NakhANaM' inake nakha aise kaThora hote haiM ki mAnoM ye bajra ke hI bane hue haiM vaharA mayadADhANaM' inakI dAr3heM bhI aisI majabUta hotI haiM ki mAnoM ye bhI vana kI hI banI huI haiN| 'caharAmayadaMtANaM dAMta bhI inake itane adhika kaThoratA liye hue hote haiM ki mAnoM ye vajra ke hI bane hoN| tavaNija jIhANaM inakI jihavA suvarNa ke jaisI pItavarNavAlI hotI hai 'tapaNijjatAluyANa tAlu bhI inakA tapa nIya suvarNa ke jaisA lAla hotA hai 'tavaNijajottagasujoiyANaM' suvarNa yotraka mukharassI-jotoM se inakA mukha yukta rahatA hai 'kAmagamANa' inakA gamana icchA nusAra hotA hai 'pIi gamANa' citta ke ullAsa ke anusAra inakI cAla hotI hai 'maNogamANaM' mana kI gati ke samAna inakI gati hotI hai 'maNoramANaM ye baDe hI sundara hote haiM 'amiyagaINaM' inakI gati kA koI pAra nahIM pA sakatA hai che paraMtu tene agrabhAga nIcenI tarapha vaLelo rahe che AthI te jovAmAM ghaNuM sArI sahAmaNI lAge che. teo kadI kadI te chaDIne nIce paNa namAvI le che ane te eTalI padhAre nAya 4jI naya cha te pRthvI para 25za 42 cha. 'vairAmaya NakhANaM' memanA nama me 44 .ya cha , ong te 10 na. manyA jAya ! 'vairAmayadaMtANaM' did paNa temane eTalA adhika kaThoratAvALA hoya che ke jANe vanA na banyA hoya 'tavaNijjajIhANaM' memanI ma suvarNa pIpIpA gavANI DAya che. 'tavaNijjatAluyANaM' tANa 5 memanu tapAsa suvarNa nA re mA jAya che. 'tavaNijajottagasujoiyANaM' supanI yAtra4-bhuma22sI-mathA samarnu bhubha yu DAya che. 'kAmagamANaM' bharnu samAna 42chAnusAra yAya cha, 'pIigamANaM' thittana BADsa manusAra abhanI yA DAya cha 'maNoramANaM' bhananI gatinI rebha abhanI gati DAya che. 'maNogamANaM' to pay on sundara DAya cha, 'amiyagaiNaM' bhanI gatina. 4 pA2 pAbhI na 2 kA satyA56
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 47 gatimatAmityarthaH 'amiyavalacIriyapurisakAraparakamANa' amitabalavIryapuruSakAraparAkramANAm 'mahayA apphoDiya sIhaNAyabolakalakalaraveNaM' mahatA''sphaTitasiMhanAdabola kalakalaraveNa zabdena 'mahureNaM' madhureNa-manohareNa ca zabdena 'pUretA' pUrayanti 'aMbaraM disAoya sobhayaMtA ambaraM gaganaM dizAH pUrvAdikAH zobhayanti-zobhamAnAni kurvanti 'cattAri devasAhassIo' catvAri deva sahasrANi 'sIharUvadhArINaM purathimillaM bAhaM bahanti' siMharUpa dhAriNAM devAnAM pUrvI pUrva digavasthita bAhAM parivahantIti // ____samprati-dakSiNazahA vAhakadevAnAM gajarUpadhAriNAM svarUpamAha-'caMdavimANassa dAhiNeNaM' candravimAnasya dakSiNasyAM jigamiSita dizodakSiNe pArzva gajadhAriNAM devAnAM cabAri devasahasrANi dAkSiNAtyAM bAhAM parivantIti pareNAnyayaH / eteSAM devAnAM vizeSaNAni prAha'seyANaM' ityAdi, 'seyANaM' zvetAnAM zvetavarNavatAm 'subhagANAM' subhagAnAma-laubhAgyavatAm aisI atyadhika gati vAle ye hote haiN| 'amibabalabIriyapurisakAraparakamANa' inakA bala inakA vIrya inakA puruSakAra parAkrama amita hotA hai 'mahayA aspho. DiyasIhaNAyabolakalakalaraveNaM' ye baDe 2 jora se siMhadhvani karate hue calate haiM usase AkAza vAcAlita ho jAtA hai usa siMha dhvani kA nirgata zabda aspaSTa hotA hai parantu vaha baDA madhura hotA hai usase ye ambara-AkAza evaM dizAoM ko suzobhita karate haiM, aisI yaha 'cattAri deva sAhassIo' cAra hajAra devamaMDalI jo ki 'sIharUvadhArI NaM purathimillaM vAhaM vahaMti' siMha ke rUpavAlI hotI hai, pUrvadigvartI bAhA ko lekara calanI hai| 'caMdavimANassa dAhiNeNaM' candravimAna kI dakSiNadizA meM jo 4 hajAra Abhiyogika jAti ke deva rahate haiM ve kina 2 vizeSaNoM vAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-candravimAna kI dakSiNa dizA meM rahI huI dakSiNa cAhA ko jo deva kheMcate haiM ye gajarUpadhArI hote haiM, 'seyANaM' ye zvetavarNavAle hote haiM, AtimA tayA hAya che. 'amiyabalavIriyapurisakAraparakamANa' omanu maNa, samana vAya, smaan| pu224||2-52|4 mabhita DAya cha, 'mahayA apphoDiya sIhaNAya bola kalakala ve teo siMhe) moTA moTA jorathI siMhanA jevo avAja karatA thakA cAle che tenAthI AkAza gAjI uThe che te siMha vininA nirgata zabda aspaSTa thAya che paraMtu te ghaNuM madhura hoya che tenAthI A ambara-AkAza temaja dizAo suzobhita thAya che evI A 'cattAri devasAhassIo yAra tara hemajI re 'sIharUvadhArI NaM purathimillaM vAI vahaMti' sinA 35vAmI DAya cha, pUrvAzvatI thAne na yAra cha. ___'caMdavimANassa dAhiNeNaM' yandravimAnanI kSaNahizAya re 4 12 mAniyoga jAtinA deva rahe che teo kayA kayA vizeSaNavALA che ? te te saMbaMdhamAM prabhu kahe che-candravimAnanI dakSiNadizAe rahelI dakSiNavAhane je deva kheMce che teo gajarUpadhArI hoya che, - -
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ boe ___ agnIpapramasina janapriyANAmityarthaH 'suppabhANaM' suprabhANAm-vilakSaNa dItimatAm, 'saMkhatala vimala nimmala dadhiSaNagokhIrapheNarayayaNigarappaNAsANaM' zaGkatalavimalanirmaladadhidhanagokSIra phenarajatanikaraprakAzAnAm, tatra zaMkhatalaM zaGkhamadhyabhAgaH vimalanirmalo yo dadhinadhana: styAnIkRtaM dadhigokSIra phenastu prasiddhaH tathA rajatanikara: rUpya samudAya stepAmiva prakAzaH teja prasaro 'yeSAM te tathA tAdRzAnAM ganAnAm, 'vairAmaya kuMbhajugalamuTThiyapIvaravaravairasauMDavaSTiyaditta muratta paumappagAsANaM' vajramaya kumbha yugala susthita pIvaravaravajrasauNDavartita dIpta surakta'padma prakAzAnAm, tatra vajramayaM vajravat muDhaM kumbhayugalaM yeSAM te tathA musthitA musaMsthAnA pIvarA, puSTA varAvajramayI zuNDAvartitAvRttA tasyAM vRttazuNDAyAM dIptAni yAni padamAni vindu jAlakhvANi teSAM prakAzo vyaktabhAvo yeSAM te tathA tAdRzAnAm, tathA-'anbhuNNaya - muhANaM' abhyunatamukhAnAm purobhAge unnatatvAt, tathA-'tavaNijjavisAlakaNNacaMcalacalaMta 'vimalujjalANaM' tapanIyavizAlakarNa caJcalacalad vimalojjvalAnAm, tatra tapanIyamayo___ 'subhagANaM' saubhAgyazAlI hote haiM, arthAt-janapriya hote haiM, 'suppabhANaM' vila"kSaNa dIzivAle hote haiM, "saMkhatalavimalanimmaladaddhighaNagokhIra pheNarayayaNigara pagAsANaM' inakA bAhya prakAza zaGkha ke madhyabhAga ke jaisA, atyantanirmala dahI ke puja ke jaisA, gAya ke dUdha ke phena jaisA-jjhAga jailA, evaM cAMdI ke samUha jaisA ' atyanta zubha hotA hai 'vaharAmayakuMbhajugalasuTTiyapIvaravaharasau DavaSTiya ditta surattapaumappagAsANaM inakA kuMbha yugala vajra ke jaisA sudRDha hotA hai inakA zuNDAdaNDa susaMsthAna se suzobhita hotA hai, pIcara-puSTa hotA hai, zreSTha vajra se banA jaisA hai, gola hotA hai-usa gola zuNDAdaNDa meM aneka prakAra ke bindu jAlarUpa padmoM kA vyakta bhAga spaSTa rUpa se pratIta hotA hai 'akSuNNayamuhANaM' inakA mukha Age ke bhAga meM unnata hotA hai 'tavaNijavisAla kapaNa caMcala calaMta ' vimalujjalANaM' madhyabhAga meM aruNa-lAla hone se svarNamaya, itara jIvoM kI 'seyANaM' zvetAmA DAya cha, 'subhAgANaM' soyI sarAya che mAt-napriya hAya 2. 'suppabhANaM' sikSay ad khAya cha, 'saMkhatalavimalanimmala dadhidhaNagokhIrapheNarayaya NigarappagAsANaM' amana mA 125 manA madhyamAnAva, atyanta nimahInA DhagalA jeva, gAyanA dUdhane phINa je-jhAga je-ane cAMdInA samUha jevo atyanta zukha DAya che 'vairAmayaku bhajugala sudviyapIvaravaravaira sauMDavaTTiyaditta surattapaumappagAsANaM' emanA kubhayugala vajanA jevA sudaDha hoya che. emanA zuDAdaDa susaMsthAnethI suzobhita hoya che, pIvara-puSTa hoya che, zreSTha vajathI banyu hoya tevuM hoya che, gaLa hoya che te geLa thaDAiDamAM eka prakAranA bindujALa rUpa kamaLane vyakta bhAga spaSTarUpathI pratIta yAya cha 'amuNNatamuhANaM' memanu muma bhAganA bhAbhI Sad saya che. tavaNijjavisAlakaNNacaMcalacalaMtavimalujjalANa' madhya Inti ma3-ena Bail -
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra: s, 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 479, svarNamayau madhyabhAge'ruNatvena vizAlau itara jIvApekSayA vistIrNau caJcalau-svabhAvata eva : cApalya yuktau ataeva calantau itastatazcalAyamAnau vimalo-Agantukamalarahitau ujjvalo. bhadrajAtIyatvAt vahiH zvetavaNau~ kau~ yeSAM te tathA teSAm, 'mahuvaNNa bhisaMtaNiddha pasalanimmalativaNNamaNirayaNaloyaNANaM' madhuvarNa bhAsamAnasnigdhapatralanirmala trivarNa maNiratna:: locanAnAm, tatra madhuvaNe mAkSikasadRze 'misaMta' bhAsamAne snigdhe patrale pakSmavatI nirmale chAyAdi doSarahite trivaNe raktapItazvetAtmaka varNatrayayukta maNiratnamaye tattulye locane nayane yeSAM te tathA, tAdRzAnAm, 'abbhuggaya mauLamalliyA dhavalasarisasaMThiyaNi-; vvaNa daDhakasiNa phAliyAmayasujAyadaMtamusalovasobhiyANa' abhyudgata mukulamallikA dhavala sadRzasaMsthita nirbaNa dRDha kRtsna sphaTikamaya mujAta dantamuzalopazobhitAnAm, tatra abhyudtAni-atyubhatAni mukulamallikeca mukulitakusumavat dhavalAni-svacchAni tathA sadRzaM. samaM saMsthAnaM yeSAM tAni, tathA nirbaNAni-vraNarahitAni dRDhAni kRtsna sphaTikamayAni-sAapekSA se vizAla svabhAvata caJcala, ata eva idhara udhara calAyamAna, Aga: ntukamala vihIna, bhadrajAtIya hone se ujjvala, evaM bAhira meM zvetavarNa ke inake donoM kAna hote haiM, 'mahuvaNNabhisaMtaNiddhapattalanimmala tivaNNa maNirayaNaloyaNANaM' inake donoM netra mAkSika-zahada-ke varNa ke jaise varNa vAle hote haiM, camakIle hote haiM, snigdha hote haiM, patrala-pakSmA yukta hote haiM, nirmala-chAyAdi doSa se rahita-hote haiM, trivarNa-rakta, pIta aura zveta ina tInoM varSoM se yukta rahate haiM ata eva aise pratIta hote haiM ki mAnoM ye maNiratna ke hI bane hue haiM 'anbhuggayamaula malliyA dhavalasarisasaMThiyanivvaNa daDhakasiNaphAliyAmaya sujAyadaMtamusalova sobhiyANaM' ye nusala ke jaise aise dAMtoM se zobhitamukha vAle hote haiM ki jo abhyudgata hote haiM-atyunnata hote haiM, sukulamallikA ke jaise-mukulita kusuma ke jaise-dhavala hote haiM, jinakA saMsthAna ekasA hotA hai maya, Itara nI apekSAthI vizALa svabhAvata caMcala AthI Ama tema calAyamAna Agantuka maLavihInabhadajAtIya hovAthI ujajavaLa ane bahAranA bhAgamAM tavarNanA sebhana ma na DAya cha, 'mahuvaNNabhisaMtaNiddhapattala nimmalativaNNamaNirayaNaloyaNANa' emanA baMne netra mAlika-madha-nA varNanA jevA varNavALA hoya che, camakIlA deya che, sinagdha hoya che, patrala-pakSama-yukta hoya che, nirmaLa chAyAdi deSathI rahita hoya che, trivarNa-rakta pIta ane na A traNe varSothI yukta rahe che AthI evA pratIta thAya cha , tarI mA bhANAratnana // manesana DAya anbhuggaya maulamalliyAdhavala sarisa saMThiya nivvaNahaDhakasiNa phAliyAmayasujAyadaMtamusalovasobhiyANaM' mA bhuranA tathA bhita mukhavALA hoya che ke je abyunnata hoya che-abhuta hoya che, mukulamalikAnA jevA-mukulita kusumanA jevA-sapheda hoya che jemane AkAra eka sarakhe ja hoya che.
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ iTala jambUdvIpaprati manA sphaTikamayAni sujAtAni janmadopavarjitAni dantamuzalAni tairupazobhitAnAm gajAnAma 'vacakosI pavitaggavimalamaNirayaNa ruila peraMtacittakhyagavirAyANaM' kAJcana kozIpraviSTadantAgravimalamaNiratna rucira paryanta citrarUpakavirAjitAnAm, tatra - vimalamaNiratnamayAni rucirANi paryanta citrarUpakANi arthAt kozI mukhavartini tairvirAjitA yA kAMcanakozI polikA tasyAM praviSTA dantAgrA agradantA yeSAM te tathA tAdRzAnAm, prAkRtatvAtyadavyatyayaH / ' tavaNijja visAla tiLagappamuhaparimaMDiyANaM' tapanIyavizAla tilakapramukha parimaNDitAnAm, tatra - tapanIyamayAni vizAlAni ca tilakamamukhANi yAni mukhAbharaNAni taiH parimaNDitAnA mupazobhitAnAm 'NANAmaNirayaNamuddha gevijjabaddhagalayavara bhUsaNANaM' nAnAmaNiratnamUrddhagraiveyaka baddhagalakavara bhUpaNAnAm, tatra nAnAmaNiratnamayo mRrddhA yeSAM te tathA, graiveyakena saha vaddhAni galakavara bhUpaNAni kaNThAbharaNAni ghaNTAdIni yeSAM te tathA, tatra padadvayasya karmadhArayaH tepAm 'veruliyAvicittadaMDa nimnala vairAmaya tikkhalaTTha aMkusakuMbha jugalayaMtaroDiyANaM' vaiDravicitradaNDa nirmala vajramaya tIkSNalaTAkurA kumbhayugalAnvaro jo vraNa rahita evaM dRr3ha hote haiM, sarvAtmanA sphaTikamaNimaya hote haiM, evaM sujAta-janma saMbaMdhI doSoM se rahita hote haiM, 'kaMcanakosI pavi dataggavimala maNi rayaNa ruhala peraMtacitta ruvagavirAhayA NaM' yahAM prAkRta hone se pardoM kA vyatyaya huA hai ataH isa prakAra se ise lagAnA cAhiye ki inake jo dantAgra the ve kAJcana kozI-sone kI banI huI eka prakAra kI cUDI se yukta the arthAt vaha kaJcana cUr3I - polikA vimala maNi ratnoM se jar3I huI thI, kancira thI, tathA isakI saba ora aneka prakAra ke citra bane hue the 'tavaNijjavisAlatilagappamuha parimaMDiyA' ye hAthI tapanIyamaya tathA vizAla aise tilakAdi mukhAbharaNo se upazobhita the, 'NANAmaNiracaNamuddhagevijakadgalayavara bhUlaNANaM' inakA mastaka aneka maNi aura ratnoM se susajjita thA tathA graiveyaka ke sAtha 2 inake kaMTha meM ghaMTA Adi aneka AbharaNa pahirAye hue the, 'veruliya vicitta daMDanimmala je traNa rahita ane daDha hAya che, sarvAtmanA sphaTikamaNimaya hAya che ane sujAta janma saMbaMdhI hopothI rahita hoya hai, 'kaicaNako sIpavitaggavimalamaNirayaNaruila peratacittastragavirAiyA NaM' hIM prAhRta hovAthI honA vyatyaya thayo che sAthI sevI rIte emane lAgu pADavA joie ke emanA je tAgra hatA te kAMcanakAzI-sAnAnI banelI eka prakAranI khaMgaDIthI yukta hatAM arthAt te kAMcanama gI--pAlikA-vimalamaNi ratnAthI jaDelI hatI, rucira hatI tathA emanI cAre tarapha anaika prakAranA citra manavelaa hunA 'tavaNijJja visAla tila gappamuha parimaMDiyANaM' yA hAthI tapanIyabhaya tathA vizANa mevAtisAdi bhubhAlarazothI upazolita hutAM, 'NANAmaNirayaNamuddhagevijjabaddha galayavarabhUsaNANaM' memanA bhaktaH aSi bhane ratnothI susanti itAM [tathA caiveyanI] sAthe sAthe emane kaMThamAM ghaMTa Adi aneka AbharaNa paherAvelA hatA 'veruliya
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 481 ditAnAm, tatra kumbhayugalAntare-kumbhadvaya madhye udita: udayaM prAptaH tatra vidyamAna ityarthaH tathA vaiDUryamayaH vicitradaNDo yasmin sa tathA, nirmalacatramaya stIkSNo laSTo manoharo'Gkuzo yeSAM te tathA teSAm, 'tavaNijja subaddhakaccha dappiya baluGgharANaM tapanIya subaddha kacchadarpita valodUrANAm, tatra tapanIyamayI subaddhA kakSA-hRdayarajjuryeSAM te tathA, darpitAH-saMjAtadoste tathA-balodhurA balotkaTAste tathA tataH padatrayasya karmadhArayaH teSAm, 'vimalaghaNamaMDala vairAmaya lAlAlaliyatAkSaNANaM' vimalayanamaNDalavannamaya lAlAlalitatADanAnAm, vimalaM tathA ghanaM maNDalaM yeSAM te tathA, vajramayalAlAbhilalitaM karNasukhapradaM tADanaM yeSAM te tathA 'NANAmaNirayaNaghaMTApAsagarajatAmayavaddhalajjulaMbiyaghaMTAjugalamahurasaramaNaharANaM' nAnAmaNiratnaghaNTApArzvagarajatamayabaddharajjulambitaghaNTAyugalasvarajanoharANAm, tatra nAnAmaNimayyaH pArzvagAH pArzvabhAgavatinyaH ghaNTA arthAt laghughaNTA yasya tattathA evaM prakArakaM rajatamayI tiryag baddhA yA rajju stasyA mavalamvitaM yad ghaNTAyugalaM tasya ghaNTAyugalasya yo maghurasvaravaharAmayatizkhalaThTha aMkusa kuMbhajugalayaMtaroDiyANaM' inake kuMbha iya ke bIca meM jo aGkuza vidyamAna thA vaha vaiDUrya kA banA huA hai, daNDa isakA vicitra hai, nirmala hai, banna ke jaisA kaThora hai, tIkSNa hai, laSTa-manohara hai, 'tavaNija subaddha kacchadapiabaluddhArANaM' isake peTa para jo rajju bAMdhI gaI thI vaha tapanIya surNakI banI huI thI, ye saba hAthI rUpa vAle deva darpa se yukta haiM, baliSTha haiM, 'vimala ghaNamaMDalavairAmayalAlAlaliyatAlaNANaM' inakA maNDala-samUhavimala aura ghana sAndra rUpa meM rahatA hai / samala aura bhinna 2 rUpa meM nahIM hotA hai inheM jo vanamaya aMkuza te dvArA tADanA dI jAtI hai vaha inheM karNa sukha prada hotI hai aruntuda nahIM hotI hai| 'jANAmaNirayaNaghaMTApAsaga rajatAmaya baddha rajjulaMbiya dhaMdAjugala masurasaramaNaharANaM' inakI kaTi para jo ghaMTA yugala laTaka rahA hai usake pAsa meM choTI ghaMTikAeM jo ki nAnAmaNiyoM kI banI huI haiM, ve vicitta daMDa nimmalabairAmayatikkhalaDha aDkusakuMbhajugalayaMtaroDiyANaM' memana mayugatAnA vacamAM je aMkuza vidyamAna hatuM te vairyamaNiratnanuM baneluM che, ene daMDa vicitra che. ni cha, 10 // 4cha, tIna cha, bhanAi cha, 'tavANijja subaddhakaccha dappiabaluddharANaM' mena peTa 52 2 29 inwi vyu tu te tapAsA suna baneluM hatuM. A badhAM hAthIrUpadhArI deva abhimAnavALA che, baLavAna che. 'vimala ghaNamaMDalabairAmaya lAlAla liyatAlagANaM' memanu bha3-samUha-vi mana dhana sAndrarUpamAM rahe che. samala ane bhinna bhinna rUpamAM hetuM nathI. emane je vajamaya aMkuza dvArA tADanA (mA) ApavAmAM Ave che te temanA kAnane sukhaprada bhAse che. gantuhAtI nathI. 'NANAmaNi rayaNaghaMTApAsagarajatAmaya baddha rajjulaMviya ghaMTAjugalamaharasa smaNaharANa memanI 49 5222 Tana TI 20 cha nI pAse na TImA ja0 61
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 jambUdvIpamAtie stena svareNa manoharANAm 'allINappamANajuttavaTTiyamujAyalakkhaNapasattharamaNijjavAragata paripuMTaNANa' AlIna pramANayuktalakSaNazaprastaramaNIyavAlagAtraparipuMchanAnAm, tatra AlInaM muzliSTaM nirmarakezatvAt pramANayukta caraNAvadhi lambamAnatyAd varzitaM vartulaM sujAta lakSaNapraza. staramaNIyamanoharA vAlA yasya tat evaMvidhaM gAtraparipucchanaM-pucchaM yeSAM te tathA nepAm, pazavohi prAyaH pucchenaivazarIraM pramArjayantItiloke dRzyate eva 'uciya paDipuNNakumma calaNachahu vikamANaM 'ubacitaparipUrNakUrmacalanalaghuvikramANAm, tatra upacitAH mAMsalAH paripUrNAH pUrNA vayavA tathA kUrmavadubhatA tharaNAstai laghulAghavopetaH zIghrataraH vikramaH pAdavikSepo yeSAM te tathA pAM laghuvikramANAm / 'aMkamayaNakhANaM' aGkamayanakhAnAm-aGkaratnamayanakhAnAm "vaNija jIhANa' tapanIyajihAnAm 'tavaNijjatAlayANa' tapanIyatAlukAnAm 'tavaNijajottaga mujorabhI laTaka rahI haiM, tathA yaha ghaMTA yugala rajatamayI eka tiryagbaddha rassI para laTaka rahA hai usase jo svara nikalatA hai vaha baDA hI manohara hai usase hAdhI bhI baDe suhAvane laga rahe hai 'allINappamANa juttavayi sujAyalayagvaNapasattharama NijavAlagatsaparipuMchaNANaM' inakI pUMcha suzliSTa hai kyoM ki vaha kezo se bharI huI haiM, pramANa yukta hai-kyoM ki vaha pIche ke caraNoM taka laTaka rahI hai, vartulagola hai, isa puMcha para jo bAla hai-ve sujAta-janma ke doSoM se rahita haiM lakSaNa saMpanna haiM. prazasta haiM, ramaNIya hai, aura manohara hai, yahAM 'gAtraparipucchanaM' yaha jo pada diyA gayA hai vaha 'pazujana prAyaH pUMcha se hI apane zarIra kI saphAi karate haiM' isa bAtako vatAne ke liye diyA gayA haiN| 'uvaciya paDipuNNa kumma calaNa lanchu vikamANaM' inake cAroM caraNa upacita-mAMsala hai, paripUrNa-pUrNa ava. pavoM vAle haiM, tathA kUrma-kacchave kI taraha unnata haiM, aise caraNoM se inakI gatikriyA bahuta hI zIghratara hotI hai 'aMkamaya NAvANaM' inake caraNoM ke nakha aNkje judA judA maNionI banelI che te paNa laTakI rahI che tathA mA ghaMTAyugala rajatamayI eka tibaddha deraDA para laTakI rahI che temAMthI je svara nikaLe che te ghaNe ja bhanAi cha tenAyA hAthI 5 ghara soDabha sAge che. 'allINApamANa juttavaTTiya sujAya sakSaNapasattharamaNijjavAlagattaparipuchaNANa' zyemanI pUchaDI susiTa cha 12azathI lAyelI che, pramANayukta che-kAraNa ke te pAchaLanA caraNe sudhI laTakI rahI che, vartuLagaLa che. A pUMchaDI upara je vALa che-te sujAta-janmanA dethI rahita che lakSaNaspnn cha, prazasta cha, 2bhaNIya cha mana manAha2 cha, ahI. 'gAtraparipucchanaM gapura 56 mA5pAmA mAvyuche te 'pazujana prAyaH pUcha' thii| pAtAnA zarIranI sAI 43 cha sazavikA bhATa mApAmA mAthyu cha 'ubaciya paDipuNNakummAcalaNalahuvikkamANe manAM cAreya paga ucita-mAMsala che, paripUrNa-pUrNa avayavALA che tathA kurmakAcabAnI mAphaka unata che, AvA caraNethI emanI gatikriyA ghaNI ja jhaDapI bane che, 'aMkamaya NakhANaM' amanA paganA na5 542 nabhaya cha, 'tavaNijjajIhANa' memanI ma
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAra sUM. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 483 yANa" tapanIya yotrakasuyojitAnAm 'kAmagamANaM' kAmagapAnAm, kAmaH svecchA tena gamogamanaM yeSAM tathAvidhAnAm 'pIigamANaM' prItigamAnAm, prItiH sukhaM vajanakaM gamanaM yeSAM tathAvidhAnAm 'maNogamANaM' manogamAnAm-manovad vegazAlinAmityarthaH, 'maNoramANaM' manoramANAm-'maNoharANaM' manoharANAma, 'amiyagaINaM' amitagatInAm 'amiya vaLavIriyapurisakAraparakamANaM' amitabalavIryapuruSakAraparAkramANAm, 'tavaNijjajIhANaM' ityArabhya 'amiyabalavIriya' ityantanavAnAmapi vizeSaNAnAmAH pUrvabAhAmakaraNata eva jJAtavyAH vistarabhayAnAtra punlikhitaaH| 'mahayA gaMbhIra gulugulAitaraveNaM' mahatA gaMbhIragulagulAyitaraveNazabdena 'mahureNaM' madhureNa-zrotrapriyeNa 'maNahareNaM' manohareNa manapta Anandajanakena 'pUrevA' pUrayanti 'aMbaraM disAya sobhayaMtA' ambaram-AkAzam, dizA:- pUrvAdikAzca zobhayanti ratnamaya hai, 'tavaNijajIhANaM' inakI jihA tapanIya suvarNamaya hai 'tavaNijjatAlayANa' inakA tAlu tapanIya suvarNamaya hai 'kAmagamANaM' ye apanI icchA ke anusAra gamanakriyArata haiM, 'pIigamANa' inakA gamana sukha janaka hai 'maNIgamANaM' manakI gati ke anusAra inakA gamana bahuta vegazAlI hai 'maNoramANaM' ye saba ke saba gajarAja baDe manorama hai 'amiyagaINa' inakI gati amita hai 'amiyabalavIriyapurisakAraparakamANaM' bala, vIrya puruSakAra aura parAkrama bhI inakA apAra hai 'tavaNijajIhANa' inakI tapanIya suvarNa ke jaisI lAla jihUvA hai, 'tavaNija jIhANaM' se lekara 'amiyabalavIriya.' yahAM taka ke nau padoM kA artha hama pUrva bAhA prakaraNa meM likha cuke haiM so vahAM se jAnalenA cAhiye 'mahayA gaMbhIra gulagulAita raverNa' ye jo ciMghADate haiM aura usa ciMghADa se jo zabda nikalatA hai vaha bahuta hI gaMbhIra hotA hai tathA-gulagulAyita hotA 'mahureNa' madhura hotA hai-karNendriya ke udvega janaka nahI hotA hai tathA 'maNahareNa' tapanIya suparNa bhaya cha 'tavaNijja tAluyANaM' memanA tamai andal suparNa cha,' 'tavaNijjajottagasujoiyANa' tapanIya yAtrayI suyota cha. 'kAmagamANa tamA potAnI 42chAnusAra maThiyArata cha, 'pIigamANaM' samanu zamana sumana cha 'maNoga. mANe' bhanI gati anusAra anugamana tu che. 'maNoramANaM' mA pAra 12 mA bhanAbha cha 'amiyagaI sabhanI gati mabhita cha, 'amiyabalavIriya purasakAraparakkamANaM' maNa, vIrya, 53042 mana 52 55] memanA apAra che. 'tavaNijjajIhANaM' memanI tapAsA sonA repI sAsa che. 'tavaNijja jIhANe' thI as 'amiyabalavIrIya' ahIM sudhInA nava padane artha ane pUrva bAhA prakaraNamAM lakhI cUkyA chIe te temAMthI man naye 'mahayA gaMbhIra gulagulAitaraveNa te 2 yA cha bhane tapAthI 2 zani cha ta pa mAra DAya cha, tathA gumazudAyita DAya che. 'mahureNa' madhura DAya che. ndriyane 1 par3AyAnAra khAtA nayA tathA 'maNahareNa' manana 54
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 'cattAri devasAhassIo' catvAri-catuH saMkhyakAni devasahasrANi "ganavadhArINaM devANaM' gajarUpadhAriNAM devAnAm 'dAhiNillaM bAhaM parivahati tti' dAkSiNAtyAm-dakSiNadigasthitAM bAhAM parivahantIti // samprati tRtIya vAhA vAhakAn darzayitumAha-"caMdavimANassa " ityAdi, 'caMdavimANassa NaM paJcatyimeNaM' candravimAnasya khalu pazcimena pazcimasyAM dizi ityarthaH 'seyANaM' zvetAnAm-zuklavarNavatAm, 'subhagANaM' subhagAnA-prIti samutpAdakAnAm 'muppabhANaM' suprabhANAm, vilakSaNatejovatAm 'calacavala kurasAlINaM' calacapalamakudazAlinAm, tatra calacapalamaitastato dolAyamAnatvenAsthiratvAdati capalaM kakudam-aMzakUTaMzatena zAlinAm-zobhamAnA. nAm 'ghaNaNiciyasuvaddha lakkhaNuNagaya IsiyANayavasabhovANaM' dhananicita subaddhalakSaNonnatepadAnatavRpabhauSThAnAm, tatra ghanavat-ayodhanavat nicitAnAM nirbhRtazarIrANAm, ataeva mubamana ko bhI Ananda pahuMcAne vAlA hotA hai, aise zabda se ye 'aMbara disAo ya sobhayaMtA cattAri deva sAhassIo' cAra hajAra gajarUpa dhArI devatA AkAza ko aura cAroM dizAoM ko zobhita karate haiM aura 'dAhiNillaM vAhaM parivahaMti tti' dakSiNa digavasthita vAhA ko kheMcate haiN| ___'caMdavimANassa NaM paccatthimeNaM' candravimAna kI pazcima dizA meM rakheM hue vRSabharUpadhArI deva pazcimadigvartI bAhA ko kheMcate haiM, isa prakAra se samajha kara isa pATha ko isa prakAra se lagAnA cAhiye ye vRSabharUpa deva 'seyANaM' zuklavarNavAle hote haiM 'subhagANaM' prItisamutpAdaka hote haiM 'suppabhANa' vilakSaNa teja. vAle hote haiM 'cala cavala kakuhasAlIja' kakudakAMdhora-cAle hote haiM yaha inakI kakuda-cAla capala-idhara udhara dolAyamAna hone se ati caJcala hotI rahatI hai isa kakuda se ye vRSabharUpadhArI deva baDe hI adhika suhAvane lagate haiM ! 'ghaNaNiciya subaddhalakkhaNuNNayaIsiyANayavasamoTThANaM' inake mukhoM kA jo oSTha hotA hai maann| paDiyAnA DAya che, mAvA zahAthI tamA avaradisAo ya sobhayaMtA cattArideva sAkSI cAra hajAra gajarUpadhArI devatA AkAzane temaja cAre dizAone zobhita 42 cha bhane 'dAhiNillaM bAhaM parivahati tti' kSira sthita pAne se ye che. caMdravimANassa NaM paccatyimeNaM subhagANA'yandravimAnanI pazcimAhazAmA 27sA vRSabha rUpadhArI deva pazcimadigdattaravahAna kheMce che e rIte samajIne A pAThane A pramANe Azu naye. yA vRSama3531 'seyANaM' zusa vA DAya che. 'subhagANaM' prItisamutpAI hAya che. 'suppabhANaM' sikSa vANA DAya che. 'calacabalakakuhasAlINa' 444ka-vALA hoya che. emanI A ka calacapala-Amatema DolAyamAna thatI hovAthI ati caMcala thatI lAge che. A kadathI A vRSabharUpadhArI deva ghaNuM ja adhika sahabhAge che 'ghaNaNiciya subaddhalakkhaguNNayaIsiyANayavasabhovANaM' memanA bhumAra
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-samatrasahakAraH sU. 29 caMdrasUryANAM vimAnavAhakadevale byAni0 485 ddhAnAm azlathAnAM lakSaNonnatAnAm - prazastalakSaNAnAmityarthaH, tathA IpadAnataM - kizcinamra bhAvAmApanamupAgataM vRSabhauSThaM vRSabhau- pradhAnau lakSaNayuktatvena oSThau yatra tAdRzaM yadu mukhaM tAdRzamukhavatAm, 'caMkamiyalaliya puliya calacavala ganviyagaINaM' caMkramitaM- kuTilaM gamanam, lalitaM- vilAsavagamanam, pulitaM-gati vizeSA sacA''kAza kramaNarUpaH evaM rUpA calacapalAatyanta capalA garvitA gatiryeSAM te tathA tAdRzAnAm 'saMnatapAsANaM' sannatanapAna m adho'dhaH pArzvayoravanatatvAt, tathA 'saMgatapAsANaM' saMgatapArzvAnAm - dehapramANocitapArzvatAmityarthaH 'sujAyapAsANaM' sujAtapAzranAm-muniSpannapAzrvanAmityarthaH 'pIvaravaTTiya susaMThiya kaDINaM' pIvaravartita susaMsthita kaTInAm, tatra - pIvarA -puSTA varttitA - vRttA susaMsthitAvilakSaNa saMsthAnayuktA kaTiryeSAM te tathA tAdRzAnAm, tathA - ' olaMba palavalakkhaNapamANajutta ramaNijjavALagaMDANaM avalamba pralambalakSaNapramANayuktaramaNIyavAlagaNDAnAm, tatra abavaha ayodhana kI taraha lohe ke hathauDe kI taraha majabUta hotA hai, subaddhai-zithila nahI hotA hai - nIce kI ora kucha 2 jhukA huA hotA hai aise vRSabha-zreSTha oSTha se inakA mukha suzobhita rahatA hai / 'caMkamiya laliya puliyacalacacalagavtriya gaI' inakI gati kuTila hotI hai vilAsayukta gamanavAlI hotI hai garvita hotI hai aura atyanta capalatA se bharI huI hotI hai 'saMnatapAsANaM' inake donoM pArzvabhAga deha ke pramANAnusAra nIce kI aura jhuke hue hote haiM / 'saMgatapAsANaM deha ke pramANa ke anusAra ina kA pramANa bhI saMgata- ucita hotA hai 'pIvara vahi susaMThiya kaDINaM' inakA kaTibhAga puSTa hotA hai, vartita - gola hotA hai aura acche saMsthAna se sahita hotA hai 'olaMcapalaMba lakkhaNa pamANajuttaramaNijja vAlagaMDANaM' ina para jo cAmara laTake rahate haiM jahAM unake laTakane ke sthAna haiM vahIM para laTake rahate haiM ye cAmara lambe 2 hote haiM tathA lakSaNoM se evaM hADha hAya che te caiAdhananI jema lADhAnA hathAyAnI mAphaka madbhUta haiAya che, subaddhazithIla hAtu nathI. lakSaNAnnata hAya che--prazasta lakSaNAvALA haiAya che. iSadA ta hAya -nIcenI tarapha thADA thaDA namelA hAya AvA vRSabha zreSDa eThathI emanu mukha suzobhita rahe che. 'caMkamiyala liya puliya calacavalagavviyagaINaM' bhanI gati DuTisa hoya vilAsayukta gamanavALI DAya che. gati hAya che temaja atyanta capaLatAthI bharelI hoya che. 'saMnatapAsANaM' memanA bhane pArzvabhAga zarIranA prabhANu anusAra menu prabhANu pazu saMgata-zayita hoya che. 'pIparavadviyasusaMThiyakaDINaM' bhane / ubharano lAga puSTa hoya che, varttita-goNa hoya che bhane sArA bhAmaravAjA hoya che. 'olaMbapalvalakkhaNa pamANajutta ramaNijjavAla gaMDAnaM' memanA para ne zAmara laTakelA hAya che te cAmara lAMkhA lAMbA hAya che temaja tee jyAM laTakavAnu sthAna che tyAM ja laTakelA rahe che. tathA lakSaNeAthI ane yayAcita :pramANathI yukta hoya che AthI ghaNAM ja ramaNiya lAge che,
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpapramatisUtra lambAni-avalambasthAnAni teSu pAlambAni lambAyamAnAni lakSaNe pramANena ca yathocitena yuktAni ramaNIyAni bAlagaNDAni-cAmarANi yeSAM te tathA tAdRzAnAma, 'samakhuravAki dhANANaM' samakhuravAlidhAnAnAm, tatra-samA:-parasparasadRzAH khurAH vAlidhAnaM pucchaM ca yeSAM te tathA tapAvidhAnAm, 'samalihiyasiMgatikkhagga saMgayANa' samalikhita zRMgatIkSNAgrasaMgatAnAm, tatra-samalikhitAni samAni-parasparaM sadRzAni likhitAnIna utkIrNAnivetyayaH tIkSNAgrANi saMgatAni-yathocitapramANAni zRGgANi yeSAM te tathA tAdRzAnAm, 'taNusuhama mujAyaNiddhalomacchavidharANaM' tanu sUkSmasutrAta snigdha lomacchavidhANAm, tatra-tanu sUkSmANi-atizayena sUkSmANi sujAtAni-muniSpannAni snigdhAni lomAni kezAsteSAM chavizobhA dharanti ye te tathA teSAm, 'ubaciyamasalavisAlapaDipuNyAkaMdhapaesasuMdarANa' upacita mAMsala vizAlaparipUrNaskandhapradezamundarANAm, tatra upacitA-putraH ata eva mAMsalA vizAlo bhAravahana sagarthatvAt paripUrNo'vyaGgatvAt etAdRzo yaH skandhapradezaH tena sundarApA devavRSabhANAm, 'veruliya bhisaMta kaDaksa sunirikkhaNANaM' vaiDUryabhAsamAnakaTAkSasunirIkSayathocitta pramANa se ye yukta hote haiM ata eva baDe hI ramaNIya lagate haiM 'sama, khurabAlidhANANaM' inake khura Apasa meM samAnatA liye hote haiM tathA bAladhI. puccha-bhI inakI Apasa meM samAna hotI hai 'samalihiyasiMgatikkhagga saMgayA' inake zrRGga paraspara meM samAna hone se aise mAlUma hote haiM ki mAnoM ye inameM hI ukere hue haiM tathA ina sogoM ke jo agrabhAga haiM ve baDe hI tIkSNa haiM evaM jisa pramANa meM sIMga honA cAhiye ve usI pramANa vAle haiM 'taNusuhuma sujAyaNiddhalomacchavidharANaM' tanusUkSma-atyanta sUkSma sujAta-janmadoSarahita-evaM snigdha aise bAloM kI ye zomA se yukta hote haiN| 'upaciyamaMsalavilAlapaDipuNNakhaMdha paesa suMdarANa' inakA skandha pradeza upacita-puSTa hotA hai mAMsala mAMsa se bharA huA hotA hai, isaline vaha vizAla hotA hai-bhAra vahana karane meM samartha hotA hai tathA-paripUrNa-hInAdhika nahIM hotA hai aise skandha pradeza se ye deva rUpa vRSabha 'samakhuravAlidhANANaM' bhanI bharI 4 mIla sAthai samAnA rAva cha 'samalihiyasiMgatikhaga saMgamANa' memanA zi. 52252 samAna DopAthI mei onya che nae teo emAM ja ugI nIkaLyA na hoya ! tathA A zIMgaDAonA je agra bhAga che te ghaNe ja aNivALe che ane je pramANamAM zIMgaDAM hovA joIe te ja pramANuvALA che. 'tuNusahasa sujAya giddhalomacchavigharANaM' tanusUkSma-matyanta sUkSmasunata-bhASa 29ta-mana sina vA thI tamAzIsAthI yuta hAya che. 'uvaciya maMsalavisAla paDipuNNakhaMdhapaesasuMdarANaM smn| 24ndha pradeza 5thita-puTa DAya cha, mAMsa-mAMsathI mre| DAya che AthI te vizALa hoya che, bhAravahana karavAmAM samartha hoya che tathA-paripUrNahInA Asia nathI. mApA 24nyapradezathI mA 4135 vRSama sundara DAya che. 'veruliyabhisaMda
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 487 NAnAm, tatra vaiDUryamayAni bhAsamAnakaTAkSANi atizayena zobhamAnArddha prakSitAni-sunirIkSaNAni sulocanAni yeSAM te tathA teSAm, 'juttappamANa pahANa lakkhaNapasastharamaNijja. gaggaragalasomiyANaM' yuktapramANapradhAnalakSaNaprazastaramaNIyagaggaragalazobhitAnAm, tatra-yuktapramANa:-yathocita pramANayuktaH pradhAnalakSaNaH prazasta ramaNIyo'tizayena ramaNIyaH gaggaraka:paridhAnavizeSaH tenAbharaNavizeSeNa galazobhitAnAm-zobhitagalAnAm vRSabhadevAnAm, tathA'gharagharaga susahabaddhakaMThaparimaMDiyANaM' ghara gharaka suzabdabaddhakaNThaparimaNDitAnAm, tatra ghara gharakA:-kaNThasyAbharaNavizeSAH muzabdAH-sundarazabdena zabdavantaH te bakSA yatra sa cAso kaNThazca tena parimaNDitAnAm, tathA-'nAnAmaNi kaNagarayaNa ghaMThiyAvevacchigasukayamAliyA NaM' nAnAmaNikanakaratnaghaNTikAvaivakSiyasukRtamAlikAnAm, tatra nAnA-vividhaprakArakamaNikana karatnamayyo yA ghaNTikA:-kSudraghaNTAH kiMkiNyastAsAM vaivakSikAstiryag vakSasi sthApitatvena sukRtAH samyagra rUpeNa racitA bhAlikAH yeSAM te tathA tAdRzA. nAm, 'varaghaMTAgalagabhAlumalasiridharANaM' varaghaNTAgalakamAlojjva-zrIdharANAm, sundara hote haiM 'veruliyabhisaMta kaDakkha sunirikkhaNANaM' inake locana vaiDUrya maNimaya hote haiM aura bhAsamAna kaTAkSoM se yukta hote haiM 'juttappamANapahANa lakkhaNapasattharamaNijjagaggaragalasobhiyANa' inake gale yathocita pramANa se yukta, pradhAna lakSaNoM se saMpanna atizaya ramaNIyaaise gaggaraka-AbharaNarUpa paridhAna vizeSa se zobhita rahate haiM 'gharagharagasusaddabaddha kaMThaparimaMDiyANaM' suMdara zabdoM se suzobhita zAyamAna aise gharagharaka kaMThAbharaNavizeSa inake kaMTo meM saje rahate haiN| 'nAnAmaNi kaNagarayaNaghaMTiyAvevachiga sukaya mAliyANa' inake vakSasthala para jo kSudra ghaTikAoM kI mAlAeM tiracherUpa meM sthApita kI gaI haiM ve aneka prakAra ke maNiyoM suvarNo evaM ratnoM se nirmita huI hai 'varaghaMTA galababhAlujjalasiridharANa' kSudraTikAo kI apekSA bhI viziSTatara hone ke kAraNa sundara 2 baDe ghaMTAoM kI mAlAoM se inake gale kI zobhA meM aura bhI kaDakkha sunirikkhaNANaM' memanA lAyana bhAbhaya rAya cha bhane bhAsamAna TAsAthI yAta hAya che. 'juttappamANapahANalakkhaNapasattharamaNijjagaragaragalasobhiyANa' memanA gayA yacita pramANathI yukta pradhAnalakSaNethI saMpana, atizaya ramaNIya evA gagarakamaa025535 paridhAna vizeSathI suzamita 29 cha, 'gharagharagasusahabaddhakaMThaparimaMDiyANa' sandara zabdothI suzobhita-zabdAyamAna evA gharagharaka-kaMThAbharaNa vizeSa emanA kaMThemAM sajelAM rahecha 'nAnAmaNi kaNagarayaNaghaMTiyAveva chiga sukayamAliyAgaM' memanA pakSasya 5221 ghaMTaDIonI hAramALA trAMsI rIte sthApita karavAmAM AvI che te aneka prakAranA maNio. sapa tathA ratnAthI nimita thayeTI cha. 'varaghaMTA galaya bha lujjalasiridharANaM' kssudrpttkAonI apekSA paNa viziSTatara hevAnA kAraNe sukara meTA ghaMTanI mALAothI emanA gaLAnI zobhAmAM vaLI adhika viziSTatA AvI gaI che-evI viziSTatAthI teo
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 jammUdIpaprakSaptisUtre - tatra varaghaMTiyAH kSudraghaNTikAto viziSTataratvena pradhAnaghaNTA gale yeSAm te varaghaNTA galakAH tathA mAlayA ujjlAste .tathA tAdRzAnAm, tathA-'paumuppalasagala murabhimAlA vibhUsiyANaM' pajhotpalasakalasuramimAlAvibhUSitAnam, tatra padmAni-sUryavikAsIni, utpalAni-candravikAsIni sakalAni-akhaNDitAni, surabhINi-vilakSaNazAnti, teSAM mAlAvilakSaNasaMyogaviziSTasAdAyaH tAbhirvibhUSitAnAm / 'vaharakhurANa' vanakhurANAm, vacaratnavat khurA yeSAM te tathA teSAm / 'vivihavikhurANaM' vividhavikhurANAm, tatra viviza maNikanakAdimayatvena anekavidhA vikhurA uktakhurebhya Urdhvavattitvena vikRSTAH khurA yeSAM te tathA tepAm, 'phAliyAmayadaMtANaM' sphaTikamayadantAnAm, 'tavaNijjajIhANaM' tapanIya jihavAnAm, 'tavaNijjatAlayANa' tapanIya mayatAlukAnAm, 'tavaNijja jottaga sujohayANaM' tapanIyayotrakasuyonitAnAm, 'kAmagamANaM' kAmagamAnAm-svecchayA gamanakAriNAma, 'pIigamANaM' prItigamAnAm, 'maNogamANa' manogamAnAm, manovadgati matAmityA , 'maNoramANaM' manoramANAm, 'amiyagaINaM' amitagatInAm, 'amiyavalacIriyapurisakAraparakkaadhika viziSTanA AgaI haiM-aisI viziSTatA se ye saMpanna haiM 'paumuppala sagala surabhimAlAvibhUsiyANa' inakI zobhA akhaDita evaM anupamagaMdha zAlIpadma aura utpaloM kI mAlAoMse aura bhI adhika zobhAyamAna ho rahI hai vahara khurANa'inake kharoM ke Upara jo vicakhurI hai vaha maNi kanakAdimaya hone se aneka prakAra kI haiM phAliyAmaya datANa' sphaTikamaya inake dAMta haiM 'tavaNijja jIhANaM tapta suvarNa kI inakI jidvAeM haiM tavaNijjatAluyANa' tapanIya suvarNa ke inake tAla haiM 'tavaNijja jotsaga sujoiyANa' tapanIya suvarNa ke taroM ke bane hue jeyarA se ye saba ke saba suyojita haiM / 'kAmagamANaM, pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM amiyagaINaM amiyavala bIriya purisakAraparakamANaM' icchAnusAra inakA gamana hotA hai manuSyoM kI inake gamana se baDA harSa hotA hai mana kI jaisI tIvra gati hotI hai vaitI tIvra gati inakI hotI hai ye mana ko haraNa karane vAle haiM inakI sapanna cha, 'paumuppala sagalasurabhimAlAvibhUsiyANa' memanI zo samati bhane anupama gaMdhazAlI kamaLa ane utpanI mALAothI adhika zobhAyamAna thaI rahI che, 'vaharakhurANa' bhanI marI mevI che , panI manI DAya, 'vivihavikharANaM, abhanI marI 52 2 viyarI cha ta mana mAvANI DAvAcI mane prAranI hai-'phAli yAmayadaMtAeM 4imaya memanA tia cha. 'tavaNijjajIhANaM' supanI manI lI cha, 'tavaNijjatAluyANaM' tapanIya supa manA aunqi cha. 'tavaNijjajottaga suyojiyANa' tapanIya supanA tAranA manA tathI 20 mayAM suyojita cha. 'pIigamANaM, magogamANaM, maNoramANaM, amiyagaINaM, amiyabalabIriyapurisakkAraparakamANa' 2chAnusAra emanuM gamana thAya che, ma ne emanA gamanathI ghaNe harSa thAya che, mananI jevI tIvragati hoya che tevI tIvragati emanI hoya che, teo mananuM haraNa karanArA che temanI
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 59 mANaM' amitabalavIryapuruSakAragarAkramANAm, 'mayAgajjiya gaMbhIraraveNaM' mahatA garjita gambhIraraveNaM-zabdena 'mahureNaM maNahareNaM' madhureNa manoharega-cittAhAdakena 'retA' pUrayanti 'aMbaraM disAya somayaMtA' ambaraM-gaganatalam * dizAca pUrvAdikAH zobhayanti, 'cattAri devasAhassIo catvAri devasahasrANi, 'vasaharUbadhArINaM devANaM' pamarUpadhAriNAM devAnAm, 'paJcatthimillaM vAhaM parivahatitti' pAzcAtyAM-pazcimadiga vasthitAM vAhAM prihntiiti|| samprati-caturthabAhA bAikAna devAnAha-'caMda vimANassaNaM' ityAdi, 'caMdavimANassaNaM' uttareNaM' candravimAnasya khalu uttarasyA uttarapAyeM vAmapA ityarthaH, hayarUpadhAriNAM devAnAM catvAridevasahasrANi uttaraM bAhaM parivahantItyagrimeNAnvayaH, tepAmeva devavizepANAM vizeSaNAni Ai-'seyANaM' ityAdi, 'seyANa' zvetavarNavatAm 'mubhagANaM' subhagA. nAm atIva sundarANA mityarthaH 'supabhANaM' supramANAM-vilakSaNatejoviziSTAnAmityarthaH gati amita hai inakA bala vIrya purupakAra aura parAkrama aparimita hotI hai ye 'mahayA gajjiyagaMbhIraraveNaM mahureNaM aNahareNa' ye adhura manohara jora 2 kI garjanA ke gaMbhIra zabda se 'aMbaraM disAo ya pUretA lobhayaMtA saharUvadhArINaM devANaM cattAri devasAhassIo' AkAza ko evaM pUrvAdika dizAoM ko bhara dete haiM aura unakI zobhA baDhA dete haiM isa taraha se yaha vRSabharUpa dhArI cAra hajAra devoM ke sambandha kA kathana hai ye cAra hajAra vRSabharUpa dhArI deva 'paccasthimillaM vAhAM pari vahati tti' caMdra vimAna kI pazcima bAhA ko kheMcate haiN| aba sUtrakAra candravimAna kI caturthavAhA ke thAhaka devoM ke saMbaMdha meM kathana karate haiM-'caMda vimANasta NaM utsareNaM' candravimAna kI uttara dizA meM jo hayarUpa dhArI deva-cAra hajAra deva-uttara pAhAko kheMcate haiM unake viSaya meM sUtrakAra ina vizeSaNoM kA kathana karate haiM-the saba haya rUpa dhArI 'sayANaM zveta varNavAle hote haiM, 'subhagANaM' sundara hote haiM 'suppabhANaM' vilakSaNa teja viziSTa hote haiM, gati bhina cha manA 5, pIya pu31432 mana parAma amita cha tasA 'mahayAgajjiya gaMbhIraraveNaM maNahareNa' tayA madhura, bhne| 2 202nI manAnA bhI2 54thI 'aMbara disAo ya puretA sobhayaMtA vasaharUpadhArINaM devANa cattAri devasAhasIo' mAzana ane pUrvAdiTha dizAone bharI de che ane temanI zebhAmAM abhivRddhi kare che. A rIte A vRSabharUpadhArI cAra hajAra denA sambandhanuM A kathana che. A cAra hajAra vRSabha 355rI 41 'paccasthimillaM vAhAM parivahaM titti' yandravimAnanI pazcimapADAne meye . have sUtrakAra candravimAnanI caturthavahAnA vAhaka denA saMbaMdhamAM kathana kare che'cNdvimaannss gaM uttareNaM' yandravinanI STREAMI ya35dhArI -yAra hunara deva--uttaravAhIne kheMce che temanA viSayamAM sUtrakAra ramA vizeSaNanuM kathana kare che-A badhAM 535dhArI 35 'seyANa zvetapAya 2, 'subhagANaM' yA sundara DAya cha, 'suppasaNaM 17
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpamAptisUtre 'taramallihAyaNANaM' taromallihAyanAnAm, tatra taro vego malli - dhArakaH hAyana:- saMvatsaro yeSAM te tathA teSAm, varaturaGgamANA mirtyagripeNa sambandhaH, 'harimela maulamallikA'cchA NaM' harimela mukulamallikAkSANAm, tatra harimelako vanaspati vizeSa svasya mukulaM- kuDmalam tathA mallikA - vikilaH tadvadakSiNI yeSAM te harimelakamukula mallikAkSAstepAm ' caMcuciya diya puliya calacavalacaMcalagaINaM' caMcuritalalitapulitacalacapalacaJcalagatInAm, tatra - caMcuritaM - kuTilagamanam athavA caMcu:- zukacaJcu stadvat vakratayA ityarthaH' azcitam uccatAkaraNaM pAdasyaccitaM vA utpATanaM pAdasyaiva caMcUccitaM ca tat lalitaM ca vilAsadgatiH pulitaM ca-gativizeSaH evaM rUpA, tathA calatIti calo vAyuH kampanatvAt tadvat capalacaJcalA atizayena capalA gatiryeSAM te tathA teSAm, tathAlaGghanaM gartAderatikramaNam' 'taramallihAyaNANaM' ye tara-vega yA bala dhAraka varSavAle hote haiM - arthAt-yauvanazAlI hote hai, 'hari melamaula mallikAcchANaM' harimela-vanaspati vizeSa ke mukula - kuDmala evaM mallikA ke jaisI inakI AMkheM' haiM, 'caMcuciyalaliya puliya 'cala cavala caMcala gaINaM' inakI gati kriyA caMcurita hai, vAyu ke jaisA atyanta capalatA bharI hai, yA kuTilita hai, zuka kI coMca ke jaisI vakratA liye hue hai evaM lalita - vilAsa yukta hai, pulakita ataeva AnandotpAdaka hai, athavA- 'caMcucciya' kI saMskRta chAyA 'cacitam' aisI bhI ho sakatI hai isa pakSa meM inakI gati tote kI coMca jaisI vakra isaliye thI ki usameM pairoM ko UMcA kiyA jAtA hai aura phira rakkhA jAtA hai ataH isa sthiti meM pairoM kA TeDA honA svAbhAvika hai isaliye usa gati kriyA ko bhI yahAM vakratAyukta kaha diyA gayA hai, 'cala' zabda kA artha yahA~ vAyu hai so vAyu kI gati atizaya capalatA bharI hotI hai isI prakAra kI inakI bhI gati atizaya capalatA yukta hai 'laMghaNavaggaNa dhAvaNa vilakSaNu te viziSTa hoya che, 'taramallihAyaNANaM tethe tara vega athavA majadhAraGa varSavANA hoya che-arthAt-yauvanazANI hoya che, 'harimela maDala mallikacchANaM' hrimesvanaspati vizeSanA mukula-khIlela kuDramala kaLiyA temaja mallikAnA jevI emanI AkheA che. 'caMcuciya laliyapuliyacalacatralacaMcalagaINaM' zobhanI gatir3iyA yayurita che, vAyu devI atyanta capaLatA bharelI che athavA kuTalita che, peApaTanI cAMcanA jevI vakatAvALI che ane lalita-vidyAsayukta che, yuddhaThita-AthI mAnanha uyannavanArI che athavA - 'caMcucciya' nI saMskRta chAyA 'caMcitam' mevI pazu hoI zaDe che. yA pakSamAM khebhanI gati pepaTanI cAMca jevI vAMkI eTalA mATe hatI ke temanA pagane UMcA karavAmAM Ave che ane pachI nIce rAkhavAmAM Ave che AthI AvI sthitimAM pagAnuM vAMkA hAvu svAbhavika che ane AthI ja te gatikriyAne paNa ahIM katAyukta karI devAmAM AvI che. 'pa' zabdanA a atre vAyu che ane vAyunI gati atizaya capaLatAyukta hAya che A rIteobhanI yasa gati atizaya vyayaNatAbharesI the, 'laMghaNavaggaNadhAvaNa dhoraNa 30 -
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saMpataMyakAraH . 21 candrapaNAM vibhAgavAdakadevasaNyAni0 491 utkUrdanaM dhAvanaM - zIghravRjugamanaM dhoraNaM gaticAturI tripadI - bhUmau padatrayanyAsaH jayinIvagamanAntara jayavatIva yadvA javinIvegavatI zikSitA - abhyastA gatiryaiste tathA tepAm, 'lalaMtalA magalalAyavara bhUsa gANaM' lalagtalA magalalAtavara bhUpaNAnAm, tatra - lalanti - dolAyamAnAni lAmAni prAkRkRtatvAt ramyANi galaLAtAni kaNThenyastAni varabhUSaNAni yeSAM te tathA teSAm, 'saMnayapAsaNaM' sa bhavapArthAnAm 'saMgayapAsANaM' saGgapArthAnAm, 'mujAyapAsANaM' sujAtapArzvAnAm, 'pIvara vaTTiya susaMThiya kaDIgaM' pIvaravartitasusaMsthitakaTInAm, "olaMba palaMcalakkhaNappamANa jutta ramaNijjavAlapucchANaM' avalamba pralambalakSaNapramANayukta vAlapucchAnAm, "taNu suhuma sujAyaNiddha lomacchaviharANaM' tanuzcakSya sujAta snigdha lomacchavidhoraNa tivai jaiNa sikkhiyagaINaM' ye saba garta Adi ke lAMghane meM, balAna kUdane meM, ghAvana- dauDane meM, dhoraNa -gati kI caturAI meM tripadI meM-bhUmi para tIna pairoM ke rakhane meM jo inakI cAla hai vaha jayinI hai - gamanAntara ko jItane vAlI hai athavA vegavatI hai, isase aisA jJAta hotA hai ki isa prakAra kI cAla inhoMne pahile se hI sIkha rakhI hai 'lalaMta lAbhagalalAyavara bhUsaNANaM' dolAyamAna evaM suramya AbhUSaNa inhoMne apane 2 galoM meM dhAraNa kara rakhe hai 'saMnayapAsANaM' donoM pArzvabhAga inake nIce kI ora pramANa rUpa meM nata hai 'saMgatapAsANaM' isI kAraNa ve saMgata aura 'sujAyapAsANaM' sujAta-janmadoSa se rahita hai 'pIvara - afer susaMThipakaDaNaM' inake kaTi bhAga pIvara - puSTa aura gola haiM tathA sundara AkAra vAle hai 'olaMca palaMba lakkhaNappamANajuttara maNijjavAlapucchANaM' inake bAla pradhAna pucchoM ke arthAt cAmaroM ke bAla avalamba apane 2 sthAnoM para khUba acchI taraha se jame hue haiM baDe 2 haiM, lakSaNa yukta haiM aura pramANopeta haiM 'taNutivaijaiNa sikkhiyagaina' se maghAM gati Ahine yAMcatrAmAM, vahagana-trAmAM, dhaavndeDavAmAM dheAraNu-gatinI canurAimAM, tripaDhImAM-bhUmi para tratru paNa rAkhavAma' je emanI cAla che te jayinI che-gamanAntarane jitavAvALI che, AnAthI evu jJAna thAya che ke yA ahAranI yAsa tetheothe bhagAuthI 4 zIbhI sIdhI che, 'lalaMtala, maMgaLalAyavara - bhUsaNANaM' hosAyabhAna bhane surabhya yAbhUSaNa memo potapotAnA gaNAmAM dhArayu harI rAbhyAM che. 'saMnayapAsANaM' bhane pArzvabhAga sebhanI nIthenI mAlume prabhAnusara nabhesAM che. 'saMgatapAsANaM' yA bharaNe tethe sAMgata tebhana 'sujAyapAsANaM' sulata-4 bho!uthI rahita hai. 'pAvaravaTTiya susaMThikaDINaM' bhne| uTilAga cIvara - yuSTa bhane goNa che tathA sundara bhAravANI che. 'olaMga palaMbalakkhaNappamANa jutta ramaNijjavAlapucchANaM' mebhanI vALa pradhAna pUchaDIenA arthAt cAmarAnA vALa avalamba pAtapetAnA sthAne ghaNI sArI rIte GagejhA che, bhoTAM bhoTAM che, sakSAyukta che bhane prabhAvopeta che. 'taNusuhuma sujAya Niddha lomacchaviharANaM' memanA zarIra para ne IvADA te tanusUphama-ghaNAM ja
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre bada gharANAm, "miuvisaya sudumalakkhaNapasatyavichiSNa ke sarapAlihArANaM' mRduvizada sUkSmalakSaNa prazasta vistIrNa kesarapAligharANAm, tatra - mRdrI vizadA ujjvalA yadvA parasparamasaMmilitA pratiromakUpamekaikasaMbhavAt sUkSmA - tanvI lakSaNA prazastA yA kesarapAli:skandhakezazreNiH tAM dharanti ye te tathA tepAsU, 'kalaMtathA sagalalADavara bhUsaNANaM' lalanta yAsa kalalATavarabhUSaNAnAm, tatra lalantaH - suvaddhatvena zobhAyuktA ye zAsakAH darpaNAkArA AbharaNavizeSAH ta eva lalATe bhUSaNAni - zrAbharaNavizeSA yeSAM te tathA tepAzr, "muhamaMDagocUlaga cAmarathAsaga parimaMDiyakaDINaM sukhamaNDakA cUlaka sAmarathAsakaparimaNDitakaTInAm, tatra mukhamaNDakaM - mukhAbharaNam avacUlakAra prakasvamAnagucchAH cAmarANi sthAsakAH- darpaNAkAra AbharaNavizeSAH ete yathAsthAne niyojitAH santi yeSAM te tathA, parisuma sujAya giddha lomacchaviharANaM' inake zarIra para ke jo roma haiM ve tanu sUkSma bahuta hI patale haiM, sujAta-dopavivarjita, haiM, evaM snigdha haiM, aise romoM kI chavi ko ye dhAraNa kiye hue haiM, 'miuvijaya suhumalakkhaNa pasastha vichiSNa kesara pAliharANa' mRdu, vizada, sUkSma, lakSaNoM se prazasta, evaM vistIrNa aisI kezarapAlI - gardana ke Upara jo bAla haiM ve mRdu-cikane haiM vizada - ujjvala sApha suthare haiM, yA paraspara meM asaMgalita haiM, kyoM ki eka eka romakUpa meM eka 2 hI bAla hai, tathA ye patale haiM-moTe nahIM haiM, evaM bAloM ke lakSaNoM se yukta haiM 'lalaMta thAsagalalADavara bhUsaNANaM' inakelalATa-bhAla para jo darpaNa ke AkAra abhUSaNa pahirAye gaye haiM ve subaddha hone ke kAraNa bahuta hI baDI zobhA se yukta haiM, 'muha maMDagaocUlagacAmarathAsaga parimaMDiyakaDINaM' mukha maMDaka - mukhAbharaNa - avacUlaka, lambe 2 gucche cAmara, sthAsakadarpaNAkAravAle AbharaNa vizeSa ye saba unake Upara yathAsthAna para saje hue haiM evaM inakA kaTi pAtaLAM che, sujAta doSa vivarjita che. ane suMvALA che, AnA rUMvADAnI chamIne teoe dhAra harelI che. 'miuvisaya suhumalakkhaNapasatthavi chiSNakesarapAliharANaM' bhRGa, vizaha, sUkSma, lakSaNeAthI prazasta ane vistIrNa evI kezaravAlI-gananI Ala-ne teoe dhAraNa karelI che arthAt emanI gananI upara je vALa che te mRdu cikaNAM che, vizada-ujajavaLa sAsutharA athavA parasparamAM asavalita che kAraNa ke eka rAmakUpamAM eka-eka tathA te pAtajA che-laDA nathI mane vAjanA sakSothI yukta che. 'lalaMta thAsagaLalADavarabhUsaNANaM' zebhanA sasAra-lAsa para ne hayagunA bharanA AbhUSaNa paherAvavAmAM bhAvyA che te suddha havAnA bharaNe dhAzu bheTI zobhAvAjA che, 'muha maMDagao ghulagacAmarathA sagaparimaMDiyakaDINaM' bhuNabhaDe-bhuNAbharaNu-avasaH sAMgA sAMgA gucchA cAmara, sthAmaka dapa NAkAravALA AAraNu vizeSa e badhAM temanI upara yathAsthAne rAkhelA huM ane emanA kaTipradeza vaLo anya prakAranA AbharaNAthI suroAbhita manI rahe che.
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskArasa. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 453 maNDiA -AmaraNAdinA suzobhitA kaTiryeSAM te tathA tepAm, 'tavaNijjakhugaNaM' tapanIya khurANAm, suvarNasadRzakhurANAm, 'tavaNijjajIhANaM' tapanIyajihAnAm, 'tabaNijjatAluyANaM' tapanIyatAlukAnAm-muvarNa sarasatAlukAnAm, 'tavaNijjajottagasupojiyANaM' tapanISa yogakasuyojitAnAm, 'kAmagANaM' kAmagamAnAM tatra-kAma:-svecchA tena gamo. gamanaM yeSAM tAdRzAnAm, "pIigamANaM' prItigamAnAm, tatra prIti cittasyollAso vidyate ityarthaH 'maNogamANa' manogamAnAm, 'maNoramANe' manoramANAm 'amiyagaINaM' amitagatInAm 'amiyabalacIriyapurisakAraparakamANaM' amita balavIrya puruSakAraparAkramANAm, 'mahayAhayahesiyakilakilAiyaraveNaM' mahatAhayaheSitakilakilAyitaraveNa-zabdena, tatramahatA-bahuvyApinA hayaSitarUpo yaH kilakilAyitaravA-sAnandazabdastena 'maNohareNaM' bhAga aura bhI aneka prakAra ke AbharaNoM se susajjita ho rahA hai 'tavaNijyakhurANa' inake khura suvarNa ke jaise hai, 'tavaNijja jIhANaM' jihA bhI inakI suvarNa ke jaisI hai, 'tavaNijjatAluyANaM' tAlu bhI inakA tapanIya suvarNa ke hI jaisA hai 'tavaNijja jotsagasuyojiyANaM' tapanIya suvarNa ke tAroM se guMthe hue jebarA se ye saba suniyojita haiM 'kAmagANaM' icchAnusAra ye saba gamana karate haiM, 'pIigamANaM' citta ke ullAsa ke anurUpa hI inakI cAla hai, 'maNogamANaM' mana kI gati jaisI inakI gati hai, 'maNoramANaM' mana ko ruceM aise ye baDe suhAvane haiM, 'amiyagaINaM' inakI gati apAra hai 'amiyabalavIriya purisakAraparakamANa' aparaM pAra hI inakA bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama hai, 'mahayA hayahe. siya kilakilAiyaraveNaM' ye saba ke saba haya (ghoDA) rUpadhArI deva gaNa bahuta dUra 2 taka vyApta hone vAle aise apane hinahinATa ke zabda se jo ki Anandayukta hai 'maNohareNaM' citta meM AlhAda kA utpAdaka hai 'aMbaraM disAo ya puretA' amparatala evaM dizAoM ko vAcAlita karate haiM aura 'sobhayaMtA' unheM 'tavaNijjakhurANa' memanI maza sana 2vI cha, 'tavaNijjajIhANaM' pay memanI suparNa 2vI cha, tavaNijatAluyANa' tANa 5 obhanu tapAsa suvarNareyamIche, 'tavaNijjajottagasuyojiyANa' tapAsA suvarNa nA yabhA2 tArAthI theTa rAzanI sAye meM mayAM suniyori . kAmagamANa' 52chAnusAra to mAM gamana 4re che. 'pIigamANa' (yatana sAsana manu35 // tabhanI yA cha, 'maNogamANaM' bhanane game ye tamA ghara soDAmA cha. 'amiyagaINaM' a52 pAra memanI jati cha. 'amiya balabIriya purisakAraparakamANaM' ma52 pAra se samarnu maNa vIrya bhane 535442 parAbha, 'mahayA hayahesiyakilakilAiyaraveNaM' mA ii . ya (21) 35dhArI 34 dhaNe dUra-dUra paryaMta vyAsa thanArA evA pitAnA haNahaNATanA zabdathI ke je AnaMdadAyaka che, 'maNohareNaM' vittamA REBIT SannAra cha. 'aMbaraM disAo ya puretA' AARTE mane hizAmAna pAyAsita 42 cha bhane 'sobhayaMtA' mana suzAmita 43 2. mAtana
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ janmadIpapratisA manohareNa-cittAlhAdajanakena zabdena 'puratA' pUrayanti tathA-'aMbaraM disAya zobhayaMtA' ambaraM-gaganatalaM dizAH pUrvAdikAH zobhayantri 'cattAri devasAhasIo' catvAri devasahasrANi 'iyarUvadhArINa devANaM' hayarUpadhAriNAM devAnAm, 'uttarillaM bAhaM parivahaM titti' uttarAmuttaradigavasthitavAhoM parivahanti iti // ___ samprati-saMgrahaNI gAgAdvayaM cAha-'gAhA' ityAdi, 'gA' gAthA 'solasadevasahassA havaMti caMdesu ceva sUrezu' poDaza devasahasrANi bhAnti candreSu caira sUryeSu 'adveva sahassAI ekekami gahavimANe' aSTAveva sahasrANi ekai kasmin grahavimAne, ekaikasmina grahavimAne aSTAveva devasahasrANi devavAha kA bhavantItyarthaH 'cattAriya sahassAI NakahattaMmiya havaMti ikike' catvAri devarAhasrANi nakSatre ca bhavanti ekaikasmin 'do cena sahassAI tArArUvekamekaMmi' dve eva sahasre tArArUpe ekai kasmin iti / 'evaM sUravimANaM gAva tArAkhyavimANANaM' evaM-yathA suzobhita karate haiM isa taraha ke vizeSaNoM vAle evaM isa taraha kI sthitivAle ye 'hayakhvadhArINaM devANaM cattAri devasAhassIo haya (ghoDA) rUpa dhArI cAra hajAra deva 'uttarillaM bAhaM parivahani' candravimAna kI uttaradigavasthita vAhA ko khecate haiN| yahAM Agata ina do saMgrahaNI gAthAoM kA artha isa prakAra se hai, solasadevasahassA havaMti caMdekha ceva sUresu' candramA evaM sUryake vimAnoM ke bAhaka solaha 2 hajAra deva haiM, 'aTeca sahassAI ekkekkami gahavimANe' eka eka graha meM ATha hajAra hI devayAhaka haiM, 'cattAri ya sahassAI Nakhattami ya havaMti ikikke' eka eka nakSatra meM cAra hajAra deva vAhaka haiM / 'do caiva sahassAI tArAkhvekamekami' eka eka tArA rupa meM do hI hajAra devavAhaka haiM, 'evaM sUravimANaM jAva tArAsvaSimAgANaM' jisa prakAra se candradinAna ke parivAhaka siMhAdi deva pUrvokta rUpa se varNita karane meM Aye haiM usI prakAra se sUryavimAna kebhI parivAhaka siMhAdi deva varNana karane yogya haiM aisA jAnanA cAhiye isI taraha vizeSa ma. mA 42nI sthiti mA 'hayakhvadhArINaM devANa cattAri devasAhassIo' ya (31) 35thArI yAra 712 45 'uttarillaM vAI parivahati' yandravimAnanI uttaradigavasthita vAhAne kheMce che. ahIM Agata A be saMgrahaNI gAthAono artha A pramANe cha-'solasa devasahassA havaMti caMdesu ceva sUreyu' yandramA mana sUryanA vimAnAnA va sAga-se 2 45 cha, 'adeva sahassAI ekkezkami gahavimANe' me4 me ghaDamA 08 M2 vA che. 'cattAri ya sahassAI Nakkhattami ya havaMti ikikke' me me nakSatramA yA2 yAra 72 vA che. 'do ceva sahassAI tArArUvekamekkami' se me4 taa|35 me 1 2 vA cha, 'evaM suravimANaM jAva tArAsvavimANANa' re prakAre candravimAnanA parivahaka siMhAdi deva pUrvokta rUpathI varNita karavAmAM AvyA che tevI ja rIte sUryavimAnanA paNa parivAhaka siMhArdideva varNana karavA gya che evuM
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamapakSakA zu. 29 candrasUryANAM vimAnavAhakadevasaMkhyAni0 495 candravimAnavAhakAnusAreNa sUryavimAnAnAmapi siMhAdidevA vAhakA varNanIyAH yAvattArArUpAgAmapi vimAnavAhakA varNanIyAH, yAvatpadAt mAvimAnAnAM nakSatravimAnAnAM ca vimAnavAhakA varNanIyAH / 'NavaraM esadeva saMghAyatti' navarameSa deva saMghAta iti, ayaM bhAvaH-sarveSAM jyotikANAM vimAnavAhaka sUtraM samameva teSAM saMkhyAbhedastu pUrvakathita gAthAdvayAdeva jJAtavya stathAhi-poDazadeva sahasrANi candravimAne vAhakA bhavanti, sUryavizAne'pi poDaza eva devabahasrANi bhavanti, graha vimAne ekaikasmin aSTaudeva sahasrANi bhavanti, tathA nakSatravimAne catvAri deva sahasrANi bhavanti, tArArUpavimAne dve caiva sahaste ekaikasmin iti napamadvAram, tatrAya bhAva:-candravimAne catvAri sahasrANi, gajAnAM catvAri, siMhAnAM catvAri sahasrANi, vRSa-: bhANAM catvAri azvAnAm, evaM sUryavimAne'pi / graharimAne dve sahasra siMhAnAM dve gajAnAM dve se yAvatpada gRhIta grahavimAnoM ke aura nakSatra vimAnoM ke bhI vimAnavAhaka deva varNana yogya hai aisA samajhalenA cAhiye, 'jabaraM ema deva saMghAyatti' isa sUtra kA bhAva aisA hai-samasta jyotiSka devoM ke vimAna vAhaka devoM ke sambandha kA sUtra samAna hI hai, inakI saMkhyA kA bheda pUrvakathita gAthAdaya se hI jJAtavya hai, jaise-solaha hajAra candravimAna meM vAhaka deva haiM so itane hI hajAra deva sUrya vimAna meM vAhaka haiM grahavimAna meM eka eka meM ATha ATha hajAra deva haiM nakSatra vimAna meM cAra hajAra deva haiM tArArUpa vimAna meM eka eka meM do hajAra deva pari vAhaka deva haiM isa prakAra se yaha navama dvAra samApta hotA hai, _ bhAva yahAM aisA hai-candravimAna meM cAra hajAra parivAhaka gajarUpadhArI deva hai cAra hajAra siMharUpa dhArI parivAhaka deva haiM cAra hajAra vRSArUpa dhArI deva haiM aura cAra hajAra hI haya (ghoDA) rUpadhArI parivAhaka deva haiM isI prakAra se sUryavimAna meM bhI haiM, grahavimAna meM do hajAra siMharUpadhArI do hajAra gajarUpa dhArI, do hajAra vRSabharUpa dhArI aura do hajAra azvarUpadhArI parivAhaka deva haiM, jANavuM joIe. AvI ja rIte yAvatpada grahIta grahavimAnanA ane nakSatra vimAnanA paNa vimAnavAhera pani 421 / yeya 2 mema samA. 'NAraM esa deva saMghAyatta' mA sUtrane bhAva A pramANe che-samasta jyotiSka denA vimAnavAhaka denA sambandhanuM satra samAna ja che. emanI saMkhyAno bheda pUrvakathita gAthAdvayathI ja jJAtavya che jemake-soLa hajAra candravimAnamAM vAhaka deva che te eTalAM ja hajAra deva sUryavimAnamAM vAhaka che, havimAnamAM eka ekamAM ATha ATha hajAra deva che, nakSatravimAnamAM cAra hajAra deva che, tArArUpavimAnamAM eka ekamAM be hajAra be hajAra parivAhaka deva che. A prakAre A navama dvAra samApta thAya che A kathanane bhAva aDI e che-candravimAnamAM cAra hajAra siMharUpa dhArI parivAhaka deva che, cAra hajAra vRSabharUpapArI deva che ane cAra hajAra ja haya (ghaDA) rUpadhArI parivAhaka deva che. AvI ja rIte sUryavimAnamAM paNa che, gRhavimAnamAM be
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamyUchIpaprazasine vRpabhANAM dve hayAnAM nakSatravimAne eka sadaskhaM gajAnAmekaM siMhAnA mekaM vRSabhANAmekamavAnAm, tArAvimAne paJcazataM siMhAnAM paJcazataM vRpabhANAM paJcazatamazvAnAm iti // sU0 29 // ||ath dazanadvAram / / navamadvAraM vyAkhyAya dazamaM dvAraM vyAkhyAtumAha-eesiNaM' ityAdi, mUlam-eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriyagahagaNaNakkhatrAtArAruvANaM kayare savvasigghagaI kayare savvasigghatarAe ceva ? goyamA ! vaMdehito sUrA samvaligdhagaI sUrahito gahA sigdhagaI, gahehito pakkhattA sigdhagaI, Nakkhattehito tArArUvA sigdhagaI, sanappagaI caMdA savvasigdhagaI, tArArUvA iti / eesiNaM bhaMte ! caMdimasUrizragahaNaNakhattatArArUvANaM kayare savvamahaddhiyA kayare savvappaDDiyA ? goyamA ! tArArUve. hiMto NakkhattA mahiDDiyA, Nakkhattehito gahA mahiDDiyA gahehito suriyA mahaDDiyA sUrehito caMdA mahaDDiyA savvappaDDiyA tArAkhvA, sabamahidviyA caMdA / jaMbUdIveNaM bhaMte ! dove tArAeya tArAeya kevaie abA. hAe aMtare pannatte ? goyamA ! duvihe vAghAie ya nivAghAie ya nivAghAie jahaNNeNaM paMcadhaNusayAI ukoseNaM do gAuyAI, vAghAie jahaNaNeNaM dopiNa chAvaThU joyaNasae ukkoseNaM bArasajoyaNasahassAI doNi ya yAyAle joSaNasae tArAruvassa avAhAe pannatte ||suu0 30 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! candrasUryagrahagaNanakSatratArArUpANAM kataraH sarvazIghragatikataraH sarvazIghratarakaeca, gautama ! candrebhyaH sUryAH sarvazIghragatayaH sUryebhyo grahAH zIghragatayaH, nakSatravimAna meM eka hajAra siMharUpadhArI, eka hajAra gajarUpadhArI, eka hajAra vRSabharUpadhArI aura eka hajAra azvarUpadhArI deva hai, tathA tArAvimAnoM meM pAMca sau siMharUpadhArI, pAMca sau vRSabharUpadhArI, pAMca sau gajarUpa dhArI aura pAMca sau azvarUpadhArI deva hai ||suu0 29 // navavAMdvAra samApta hajAra siMharUpadhArI, be hajAra gajarUpadhArI, be hajAra vRSabharUpadhArI ane be hajAra azvavarUpadhArI parivAhaka dena che, nakSatravimAnamAM eka hajAra siMharUpadhArI, eka hajAra - gajarUpadhArI eka hajAra vRSabharUpadhArI ane eka hajAra azvarUpadhArI deva che tathA tArAvimAnamAM pAMca siMharUpathArI, pAMcaso gajarUpadhArI, pAMcase vRSabharUpadhArI ane pAMcase cazvarUpadhArI deva che. navamuM dvAra samApta
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ KG prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAra: sU. 30 grahAdInAM zIghragatyAdinirUpaNam grahebhyo nakSatrANi zIghragatIni, nakSatrebhyastArArUpANi zIghragatIni / sarvAlpagatayazcandrAH, sarvazIghragatIni tArArUpANi eteSAM khalu bhadanta ! candrasUryagrahanakSatratArArUpANAM katare sarvamaharddhikAH katare ca sarvAMlparddhikAH 1 gautama / tArArUpebhyo nakSatrANi maharddhikAni, nakSatrebhyo grahA maharddhikAH, grahebhyaH sUryA maharddhikAH, sUryebhyazcandrA maharddhikAH sarvAlparddhikAni tArArUpANi sarvamarddhikA candrAH / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe tArAyA stArAyAzca kiyada bAdhayA antaraM prajJaptam ? gautama ! dvividham-vyAghAtikaM nirvyAghatikaM ca, nirvyAghAtikaM jaghanyena paJcadhanuH zatAni utkarSeNa dve gathyate / vyAghAtikaM jaghanyena dve yojanazate SaTpaSTadhike, utkarSeNa dvAdaza yojana sahasrANi dve ca yojanazate dvicatvAriMzadadhike tArArUpasya tArArUpasyAbAdhayA antaraM prajJaptam || sU0 30 // TIkA - " ee siNaM bhaMte !" eteSAM vakSyamANAnAM khalu bhadanta ! ' caMdimasUriyaggahagaNa NakkhatadArAkhyANaM' candrasUrya grahagaNanakSatratArArUpANAM madhye 'kathare savvasigdhagaI' kataraH sarvazIvragatiH sarvebhyazcandrAdibhyazvara jyotiSka devebhyaH zIghragatiH idaM ca sarvAbhyantaramaNDa - lApekSayA jJAtavyam' 'kare savvasigdhatarAe ceva' katarazca sarvazIghratarakagati etacca sarvabAhya maNDalApekSayA kathitam abhyantaramaNDalA pekSayA sarvabAhyamaNDalasya gatiprakarSa suprasiddhatvAdasaveM dvAra kI vaktavyatA 'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNacakhattatArArUvANaM ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai - 'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakkhantatArAkhyANaM' he bhadanta ! ina candra sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa jyotiSkoM ke bIca meM 'kayare savva sigghagaI' kauna candrAdika sarva cara jyotiSka devoM kI apekSA zIghragativAlA hai ? yaha prazna sarvAbhyantara maMDala kI apekSA jAnanA cAhiye, 'kayare savva sigghatarAe ceva' tathA kauna sarva zIghra taraka gati hai ? yaha prazna sarva bAhya maNDala kI apekSA jAnanA cAhiye, kyoM ki abhyantaramaMDala kI apekSA sarvavAhya maMDala kI gati kA prakarSa suprasiddha hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! caMderhito sUrA savvasigdhagaI' he dazamAdvAranI vaktavyatA 'eesi rNa bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM' chatyAhi TIDArtha mA sUtra dvArA gautamasvAbhIme abhune mA prabhA pUchayu che- 'eesiNaM bhave ! ca dima pUriyagaNakkhattatArArUvANaM' he ahanta ! 2 yandra, sUrya, graha, nakSatra bhane tArA3ya nye tiSThano dhyamAM 'kayare savva sigghagaI' ! candrAdika anAthI sarva jyotiSTha devAnI apekSA zIghragativAjA che ? yA prazna sarvAtyantarabhaujanI apekSAthI lagavA lekhe, 'kayare savtra sigdhatarAe cetra' tathA aNu sarva zIghragati tara4 hai ? yA azna sarvamAhyabhaeDasanI apekSA jANavA joIe. kAraNa ke a`tarama...DaLanI apekSA sakhAdyamaMDaLanI gatina u0 63
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ samvIpamAlile diti praznA, bhagavAnAda-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'caMdehito sUrA sambaH sigdhagaI' candrebhya zcandrApekSayA sUryAH sarvazIghraNatayo bhavanti, 'sUryebhya:-sUryApekSayA grahA:bhaumAdayaH zIghragatayaH 'gahe hito NakkhattA' sidhagaI' grahebhyo grahApekSayA nakSatrANi-ami jidAdIni zIghragatIni bhavanti, tathA-'Navakhatehito tArAkhvA sigdhagaI kSatrebhyo'bhijidAdinakSatrApekSayA tArArUpANi zIghragatIni, muhartagato vicAryamANAyAm pareSAM parepI gatiprakarpasyAgamaprasiddhatvAt ata eva 'sandhappagaI caMdA' sarvAlpagatyazcandrAH sarvebhyaH sUryA. dibhyo'lpA-mandA gatirgamanaM yeSAM te tathA 'sanasigdhagaI tArAkhvatti' sarvebhya:-sarvApekSayA zIghragatIni tArArUpANi iti dazamaM dvAram // 10 // ___samprati ekAdazadvAramAha-'eesiNaM' ityAdi, 'ee siNaM bhaMte !' eteSAM khalu bhadanta ! 'caMdimasa riyagahaNakkhattatArArUvANaM' candrasUryagrahanakSatratArArUpANAM madhye 'kayare savvamahigautama! candramAoM kI apekSA sUryoM kI sarva zIghragati hai 'sUrehito gahA sigghagaI' sUryoM kI apekSA grahoM kI zIghragati haiM 'gahehito NakkhattA sigghagaI' grahoM kI apekSA nakSatroM kI zIghragati hai, tathA 'NakkhattehiM to tarArUpA siggha gaI: abhijitU Adi nakSatroM kI apekSA tArArUpoM kI zIghragati hai kyoMki muhUtrtagati kI vicAraNA meM Age 2 ke jyotiSkoM kA gati prakarSa Agama prasiddha hai isaliye 'savvappagaI caMdA' sarva se alpa gati candramAoM kI hai aura 'savvasigghagaI tArAsvatti' sarva kI apekSA zIghra gativAle tArArUpa hai| dazama dvAra samAsa // ekAdaza dvAra vaktavyatA 'eesiNaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakkhattatArAkhvANa' he bhadanta ! ina candra, sUrya graha, nakSatra aura tArArUpoM meM se 'kayare savvamahiDiyA kayare savvapraya suprasiddha che. mAnauttaramA prabhu 4 cha-'goyamA / caMdehito sUrA savvasigghagaI' gautama ! yandramAmAnI apekSA sUryAnI sapazavagati cha 'surehito gahA sigdhagaI sUryAcI apekSA aMDAnI gati che. 'gahehito NakkhattA sigdhagaI' ghaDAnI apekSA nakSatrAnI pragati cha. tathA 'NakkhattehiMto tArArUvA sigghagaI' samiti mAha nakSatrAnI apekSA tArArUpanI zIghagati che kAraNa ke muhUrtagatinI vicAraNAmAM AgaLa AgaLa jyotino gati pramANa prasiddha cha reyA 'savvappagaI caMdA' savayI pati yandramAmAnI cha bhane 'savasigdhagaI tArAsvatti' sanI apekSA zAzativAtA|35 che. dazama dvAra samApta ekAdazadvAra vaktavyatA 'eesiNaM bhaMte ! cAhima sUriyagahaNakkhattatArAstrANaM' he mahanta ! mI yandra, sUrya, 8, nakSatra gane tArApobhAyA 'kayare savvamahiDUDhiyA kayare samvappadiyA' sapa
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH su. 30 grahAdInAM zIghragatyAdinirUpaNam 499 DiyA' katare sarvamaharddhikAH sarvAMpekSayA adhikAdhikaRddhimantaH ke 'kayare savvapyaDiyA' katare ca sarvAtparddhikAH sarvApekSayA hInaRddhimantazca ke iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'tArArUvehito NakkhattA mahiDDiyA' tArArUpebhya stArArUpApekSayA nakSatrANi maharddhikAni 'Nakkhatterhito gahA mahiDDiyA' nakSatrebhyo nakSatrApekSayA grahAHbhaumAdayo maharddhikAH 'gahiMto sUriyA mahiDDiyA ' grahebhyo grahApekSayA sUryA maharddhikAH 'sUrehiMto caMdA mahiDiyA' sUryebhyaH sUryApekSayA candrAH maharddhikAH ata eva 'savvapyaDiyA tArA rUvA' sarvolparddhikA stArAkhnA devA bhavanti 'savvamahiDiyA caMdA' sarvamaharddhikAH sarvAna pekSAdhikaRddhimanta candrA bhavanti, ayaM bhAvaH - gativicAraNAyAM ye yadapekSayA zIghragatayaH; par3iyA' kauna sarvamaharddhika saba kI apekSA adhika RddhivAlA haiM? aura kauna sarva kI apekSA alpa Rddhi vAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! tArArUvehiMto NakkhattA mahiDiyA' he gautama / tArArUpoM kI apekSA nakSatra mahaMtI RddhivAle haiM, 'gakkhatehiMto gahA mahar3iyA' nakSatroM kI apekSA graha - bhaumAdika (maMgala) graha - mahatI Rddhi vAle haiN| 'gaMhiMto sUriyA mahiDiyA' grahoM kI apekSA sUrya mahARddhi vAle haiM, 'surehito caMdA mahiDiyA' aurasUryo kI apekSA candra mahARddhivAle haiN| isataraha 'savvaSpaDDiyA tArAkhvA savvamahiDDiyA caMdA' saba se kama RddhivAle tArArUpa haiM aura saba se adhika Rddhi vAle candra haiN| tAtparya yahI hai kiM gati vicAraNA meM jI jina kI apekSA zIghra gati vAle kahe gaye haiM ve unakI apekSA RddhivicAraNA meM utkrama se maharddhika kahe gaye haiM aisA jAnanA cAhiye / ekAdaza dvAra samApta // dvAdaza dvAra vaktavyatA 'jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve tArAe ya tArAe ma' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake mahuddhi --pradhAnI apekSA adhika RddhivALa che ? ane kANu sanI apekSA alpaRddhivALA che ? mAnA uttarabhAM alu he che - 'goyamA ! tArArUvehiMto NakkhattA mahiiDiyA' he gautama! tArAiyonI apekSA nakSatra bhaDatI RddhivANA che, 'NakkhattehiMto gahA mahaDUDhiyA' nakSatrAnI apekSA zraddha-lobhAhiGa (bhagata) zraDa-bhaDatI RddhirANA che. 'gahehiMto sUriyA mahiDrar3hiyA ' thaDeMnI apekSA sUrya mahARddhivANA che. 'sUrohiMto caMdA mahiiDhiyA' mane sUryAnI apekSA zundra bhaDARddhivAjA che. bhAvIrIte 'sabba paDUDhiyA tArArUvA savtramahiiDhiyA caMdA' sauMdhI echI RddhivALA tArArUpa che ane sahuthI adhika RddhivALA candra che. tApaya eja e ke gativicAraNAmAM je jemanI zIghragativALA kahevAmAM AvyA che te tenI apekSA RddhivicAraNAmAM utkramathI mahuddhi kahevAmAM AvyA che e pramANe jANavu joIe. ekAdaMzadvAra samApta dvAdazadvAra vaktavyatA 'jaMbuddIve NaM bhaMte |dIve tArAe ya tArAe ya' se ladvanta ! hammUdIya nAmanA' dvIpamA '
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.0 ___ jambUddhIpapramatile / kathitAste tadapekSayA RddhivicAraNAyAmutkramato mahaddhikA jJAtavyA iti ekAdazaM dvAram / / samprati dvAdazaM dvArapraznamAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khala bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'tArAe ya tArAe ya' tArAyA stAgayAzca ekatArApekSayA'paratArAyAH 'kevaiyAe bhavAhAe aMtare pannatte' kiyatyA-kiyatpramANakayA abAdhayA avAdhayA antaraM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihe vAghAie ya nivyAghAie ya' dvividha-dviprakArakam antaraM prajJaptam tadyathA-vyAghAtika nirvyAghAtikaM ca, tatra vyAghAtaH parvatAdi dezebhyaH skhalanam tatrabhavaM vyAghAtikam, nirvyApAtikaM vyAghAtikA nirgataM svAbhAvika mityarthaH "nivAghAie jahapuNeNaM paMca ghaNusayAI ukkoseNaM do gAuyAI tatra dvayorantarayormadhye yat nirvyApAtikaM tada jaghanyena paJcadhanuH zatAni utkarSeNa dve gavyUte, etat jagatsvabhAvAdeva jJAtavyam iti / 'vAghAie jahaNNeNaM doNi chAvahe joyaNasae' tayordvayorantarayo madhye yat vyApAtika mantaraM dvIpa meM eka tArA se dUsare tAre kA 'kevaiyAe abAhAe aMtare pannatte' kitanA antara kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! duvihe vAghAie ya nivvAghAie ya' he gautama ! antara vyAghAtika ora niyodhitaka ke bheda se doM prakAra kA hotA hai jisa antara meM-bIca meM parvatAdikoM kA paDa jAnA hotA hai vaha vyAghAtika antara aura jo antara isa vyAghAta se rahita hotA hai arthAtU svA. bhAvika hotA hai vaha nirvyAghAtika antara hai 'nivyAghAie jahaNNeNaM paMcadhaNusa. yAI ukkoseNaM do gAuyAI' inameM jo vyAghAta vinA kA antara hai vaha kama se kama pAMcasau dhanuSa kA hai aura adhika se adhika do gavyUta kA hai yaha jagatsvabhAva se hI huA jAnanA cAhiye 'vAghAie jahaNNeNaM doNNi, chAvaTe joyaNasae' vyAghAtika jo antara hai vaha do sau 66 chiyAsaTha yojana kA hai yaha jaghanya kI apekSA antara kahA gayA hai aura niSadhakUTa kI apekSA lekara kahA gayA hai merAthI mI ta 'kevaiyAe avAhAe aMtare pannatte' nuyumantara mamApAyI vAmAM mAyu cha ? uttaramA prabhu 43 cha-'goyamA ! duvihe vAghAie ya nivAghAie ya' 8 gautama ! antara vyAghAtika ane nirvAghAtinA bhedathI be prakAranuM kahevAmAM Avela che. je antaramAMvacamAM parvatArdikanuM paDI javAnuM thAya che te vyAghAnika akhtara ane je antara A vyAthAtathI 2hita ya cha-arthAt svAvihAya che te nivyAdhAti mantara cha 'nivvAghAie jahaNNeNaM paMca dhaNusayAI ukkoseNaM do gAuyAI' mAmA 2 vyAdhAta numantara che te ochAmAM ochuM pAMcaso dhanuSyanuM che ane vadhumAM vadhu be cUtanuM che. A HEARINthI / ye yuvu naye. 'vAghAie jahaNNeNaM doNNi chAvaTTe joyaNasae' vyAghAtika je antara che te 266 base chAMsaTha jananuM che A jaghanyanI apekSA antara kahevAmAM AvyuM che ane niSadhakUTanI apekSA laIne kahevAmAM AvyuM che AnuM tAtparya
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TaukA-saptamavakSaskAra: sU. 30 prahAdInAM zIghragatyAdinirUpaNam tat jaznyena dve pakSaSTi yojanazate, arthAt SaTpaSTayadhike dve yojanazate iti, etacca niSadhakUTAdikramamapekSya jJAtavyaM tathAhi-niSadhaparvataH svabhAvataH uccaiH catvAri yojanazatAni tadupari paJcayojanazatoccAni kUTAni tAni ca kUTAni mUle paJcayojanazatAni AyAmaviSkambhAbhyAm, madhye trINi yojanazatAni paJcasaptatyadhikAni, upari bhAge arddhatRtIye dve yojanazate teSAM coparitana bhAga samazreNipradeze tathA-jagatsvabhAvA daSTAvaSTau yojanAni avAdhayA kRtyA tArAvimAnAni pracalanti tato jaghanyato vyAghAtikamantaraM dve yojanazate paTpaSTayadhika eva bhavataH iti / / 'ukoseNaM bArasa joyaNasahassAI doNiya bAyAle joyaNasae' utkarSaNa dvAdaza yojana sahasrANi dve yojanazate dvicatvAriMzadadhike etacca meruparvatamadhikRtya bhavatIti jJAtavyam, tathAhi-meruparvate dazayojanasahasrANi mandaraparvatasyobhayato'vAdhayA ekAdaza yojanAni ekaviMzatyadhikAni tataH sarvasaMkalanayA bhavanti dvAdazayojanasahasrANi dve ca yojanazate dvicatvAriMzadadhike iti, 'tArAruvassa tArArUpassa abAhAe aMtare panatte' uparyuisakA tAtparya aisA hai ki niSadha parvata svabhAvataH cAra sau yojana UMcA hai evaM usake upara pAMca sau yojana UMce kUTa hai, ye kUTa mUla meM pAMca sau yojana kI lambAI cauDAI vAle haiM bIca meM 3 sau 75 yojana kI aura Upara meM 250 yojana kI lambAI cauDAI vAle haiN| inake uparitanabhAga saMbaMdhI samazreNI pradeza meM tathA jagatsvabhAva ke anusAra ATha 2 yojana kI dUrI para tArA vimAna calate haiM isaliye jaghanya kI apekSA vyAghAtika antara 266 yojana kA hI hai 'ukoseNaM vArasa joyaNasahassAiM doNi ya bAyAle joyaNasae' evaM utkRSTa se antara 12 hajAra do sau 42 yojana kA hai yaha antara meru parvata kI apekSA se kahA gayA hai, 'tArAruvassa tArAkhvassa avAhAe aMtare pannatte' isa eka tArArUpa se dUsare tArArUpa kA abAdhA se antara kahA gayA hai // 30 // 12 vAM dvAra samApta // evuM che ke niSadhaparvata svabhAvataH cAraso jana UMce che ane tenI upara pAMcaso jana U cAIe kUTa che, A kuTa mULamAM pAMcaso jananI laMbAI pahoLAIvALA che vacamAM 375 jananI ane uparanA bhAgamAM 250 jananI laMbAI pahoLAIvALA che. emanA uparanA bhAga saMbadhI samazra pradezamAM tathA jagavabhAvanA anusAra ATha ATha cAjanathI dara para tArAvimAna cAle che AthI jaghanyanI apekSA vyAghAtika antara 226 yAnanu cha 'ukkoseNaM bArasajoyaNasahassAI doNi ya bAyAle joyaNasae' mana ErgotthA antara 12,242 bAra hajAra basa beMtAlIza ejananuM che. A antara merUpavatanI apekSAthI apAmA mAvyu cha, 'tArAruvassa tArAruvassa avAhAe aMre pannatte' mA me4. tArArUpathI bIjA tArArUpanuM abAdhAthI antara kahevAmAM AvyuM che. 30 12 muM dvAra samApta
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 503 jambUdvIpAzatisUtre prakAreNa tArArUpasya tArArUpasya, ekasmAda tArArUpAd dvitIyatArArUpasyoparyuktAvAdhyA antaraM prajJaptaM-kathitamiti dvAdaza dvAram // iti triMzatsUtram // sU0 30 // . triMzatsUtraM vyAkhyAya trayodazaM dvAraM praznayitu mekatriMzatsUtramAha- 'caMdrasva NaM maMte' ityAdi // mUlam - caMdassa NaM bhaMte! joisiMdssa joisaraNNo kai aggamahi sIo pannatAo ? goyamA / cattAri aggamahisIo, pannattAo, taM jahA - caMdappabhA dosiNAbhA acimAlI pabhaMkarA, taoNaM egamegAe devIe cattAri devI sahaslAI parivAro pannatto, pabhUNaM tAo egamegA devI annaM devIsahassaM viuvittae, evAmeva sapudhAvareNa solasa devI sahassA se taM tuDie / pahUgaM bhaMte ! caMde joisiMde joisarAyA caMdaaser vimANe caMdA rAyahANIe sabhAe suhammAe tur3ieNa saddhi mahayA hayaNagIyavAiya jAva divvAI bhoga bhogAI bhuMjamANe viharittae, gomA ! No iTTe samaTTe se keNaTTeNaM jAva viharitae, goyamA ! caMdasaNaM joisiMdssa joisarAyassa caMdavaDeMsae vimANe / caMdAe rAyahANIe sabhAe summA mANavae ceiya khaMbhe vairAmaesa golavaTTa samuggaesu bahUIo jiNasakahAo sannikhittAo ciTThati tAoNaM caMdasta aNNesi ca bahUNaM devANa ya devINa ya accaNijAo jAMva pajjupAsaNijAo se teNaTTeNaM goyamA ! No pabhUti / pabhUgaM caMde sabhAe suhammAe cauhiM sAmANiya sAhastihi evaM jAva divAI bhoga bhogAI bhuMjamANe viharie, kevalaM parivAraRddhIe jo ceva NaM mehuNavattiyaM, vijayA 1 vejayaMtIra jayaMtI3 aparAjiyA 4, savesiM gahAINaM. eyAo aggama hissIo, chAvattarassa vi gahasayassa eyAo aggamahasIo, vattavAo, imAhiM gAhAhiM ti iMgAlae viAlae lohiyaMke saNicchare caitra / ANi pAhuNie6, kaNagasaNAmAya paMce va 11 / 1 / some 12 sahie 13 AsaNe. ya 14 kajjovae ya 16 ayakaraNa 17 duMdubhae 18 saMkhasamAnanAme vi tiSNeva ||2|| evaM bhANiyavvaM jAtra bhAvakeussa aggamahisIo ti // caMdavimANeNaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI panna
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 503 prakAzikA ThIkA - saptamavakSaskAraH su. 31 candrasyApramahiSyAH nAmAdinirUpaNam tA ? goyamA ! jahanneSAM caubhAgapaliodame ukkoseNaM palionamaM ukkoseNaM addhapaliocamaM paNNAsAe vAsasahassehiM amahiyaM / sura vimANe devANaM caubhAgapalionaM ukkoNaM paliotramaM vAsasahasta mahiyaM sUravimANe devINaM jahaNeNaM caTabhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapalionaM paMhiM vAsasahi amahiyaM / gahavimANe devANaM jahaNaNaM mAgapaliodanaM ukkoseNaM addhapaliodamaM / NakkhatavimANe devANaM jahavaNeNaM caubbhAgapaliodamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM, NakkhattavimANe devINaM jahavaNeNaM caubbhAgapaliyovamaM ukkoseNaM sAhiyaM caubhAgapalionaM, tArAvimANe devANaM jahaNaNeNaM aTThabhAgaH paliocamaM ukko seNaM caubbhAgapaliovamaM, tArAvimANe devINaM jahaNaNeof anubhAga paliovamaM ukkoserNa sAiregaM aTThabhAgapaliovamaM // sU. 31 // chAyA - candrasya khalu bhadanta ! jyotiSkendrasya jyotiSkarAjasya kati agramahiSyaH prajJatA: ? gautama ! catasro'gramahiSyaH prajJaptAH tadyathA - candraprabhA jyotsnAbhA arcimAlI prabhaMkarA, tataH khalu ekaikasyAH devyAH catvAri devIsahasrANi parivAraH prajJaptaH / prabhuH khalu sA ekaikAdevI anya devI sahasraM vikurvitum, evameva sapUrvApareNa SoDaza devI sahasrANi tadetat tuTikam / prabhuH khalu bhadanta ! candro jyotiSkendro jyotiSkarAjaH candrAvataMsa ke vimAne candrAyAM rAjadhAnyAM sabhAyAM sudharmAyAM tuTikena sArddhaM mahatAhatanRtyagItavAdita yAvat divyAna bhogabhogAn bhuJjAno vihartum, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tatkenArthena yAvat vihartum ! gautama ! candrasya jyotikendrasya jyotiSkarAjasya candrAvataMsa ke vimAne candrAyAM rAjadhAnyAMm sabhAyAM sudharmAyAm, mANavake caityastambhe vajramayeSu golavRttasamudrakeSu bahUni jinasakthI ni sanikSiptAni tiSThanti tAnica khalu candrasyAnyeSAM ca bahUnAM devAnAM devInAM cArcanIyAni yAvat paryupAsanIyAni tattenArthena gautama ! no prabhuriti / prabhuH khalu candraH sabhAyAM sudharmAyAM caturbhiH sAmAnikasahasrairevaM yAvat divyAn bhogabhogAn bhuJjAno vihatu kevalaM parivAra - RddhacA naiva khalu maithunapratyayam / vijayAvaijayaMtI jayaMtI aparAjitA sarveSAM grahAdInAmetA agramahiSyaH SaTsaptatyadhikasyApi grahazatasya etA agramahiSyo vaktavyAH, AbhirgAyAbhiH raGgAant forest lohitAGkaH zanaizvarazcaiva / AdhunikaH prAdhunikaH kana rusamA nanAmAnca paJcaitra // 1 // somaH sahita AzvAsanaH kAryopagataH karburakA : ajakarako dundubhakaH zaGkhasamAna nAmAnatraya eva / evaM bhaNitavyaM yAvad bhAvaketo ragramahiSya iti / candranigAne khalu bhadanta !
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJaptisUtre 504 devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena - caturbhAgapalyopamam uskarpeNArddhapalyopamaM paJcAzadvarSasahasrairabhyadhikam / sUryavimAne devAnAM caturbhAgapalyopamamutkarSeNa palyopamaM varSasahasrAbhyadhikam, sUryavimAne devInAM jaghanyena caturbhAgapalyopamamutkarSeNApalyopamaM paJcabhirvarSasahastrairabhyadhikam / grahavimAne devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamamutkarSeNArddhapalyopamam / nakSatravimAne devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamamutkarpeNArddhapalyopamam, nakSatravimAne devInAM jaghanyena caturbhAgavalyopamamutkarSeNa sAdhikaM caturbhAgapalyopamam, tArAvimAne devAnAM jaghanyenASTabhAgapalyopamam utkarSeNa caturbhAgapalyopamam, tArA vimAnedevInAM jaghanyenASTabhAga palyopamamutkarSeNa sAtirekASTabhAgapalyopamam / / sU0 31 // TIkA- 'caMdasaNaM bhaMte' candrasya khalu bhadanta ! 'joi siMdasya joisaraNNo' jyotiSkendrasya jyotiSkarAjasya, tatra - jyotiSkendrasya - jyotiSkadevAnAmindrasya tAdRzAnAmeva rAjJaH 'kai aggamahisIo pannattAo' kati kiyatsaMkhyakA agramahiSyaH - paTTarAiyaH prajJaptA : - kathitA iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyayA' he gautama ! ' cattAri aggamahisIo pamnattAo' catasro'gramahiSyaH prajJaptAH, he gautama! jyotiSkadevarAjasya candrasya sambandhinya tuHsaMkhyakAH paTTarAjJo bhavantItyarthaH tAsAM pratyekaMnAma darzayitumAha- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'caMdaSpabhA' candraprabhA - candravatprabhA - kAnti dIpti vidyate yasyAH sA candraterahaveM dvAra ke sambandha meM vaktavyatA 'caMdassa NaM bhaMte! joisiMdarasa' ityAdi / TIkArtha- gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai- 'caMdassa NaM bhaMte! joisiMdassa joisaraNNo' he bhadanta ! jyotiSyendra jyotiSka rAja caMdra deva kI 'kaI aggamahisIo pannattAo' kitanI agramahiSiyAM - paharAniyA~ kahI gaI haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! cattAri aggamahisIo paNNatAo' he gautama! jyotiSkendra jyotiSkarAja caMdra deva kI agramahiSiyAM cAra kahI gaI haiM / 'taM jahA ' unake nAma isa prakAra se haiM- 'caMdappabhA, dosiNAbhA, accimAlI, pabhaMkarA' candraprabhA - isakI zArIrika kAnti candra kI prabhA ke jaisI teramAdvAranA sambandhamAM vaktavyatA---- 'caMdarasaNaM bhaMte! joisiMdarasa' chatyAhi TIDArtha-zrI gautabhasvAbhIme prastuta sUtra dvArA prabhune yA pramANe pUchayu che- 'caM 'darasaNaM bhaMte! joisiMdarasa joisaraNNA' he lakSnta ! jyotiSTu yandra jyotiSTharAtra yandradevanI 'kaI aggamahisIo pannattAo' DeTavI azrabhaDiSiyo- paTTarANIo devAmAM bhAvI che ? mAnA uttarabhAM prabhu De che-'goyamA ! cattAri aggamahisIo' he gautama! jyotiSDendra jyoti karAja candradevanI agramahiSyAe cAra kahelI che. huM nA' temanA nAma A pramANe
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA-TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyAnamahiNyAH nAmAdinirUpaNam 505 prabhA seyaM devarAjasya-candrasya prathamA agramahiSI 'dosiNAbhA' jyotsnAmA, seyaM dvitIyA paTTarAjJIcandrasya, 'acimAlI' acizAlI, iyaM tRtIyA candra devasya, 'pabhaMkarA' prabhaGkarA seyaM caturthI paTTarAjJI, tA etAzcatastro'yamahiSyo bhavanti, jyotiSkarAjasya candrasyeti / 'tamaoNaM egamegAra devIe cattAri cattAri devIsahassAiM parivAro paraco tataH khalu ekaikasyA devyAzvakhAri catvAri devIsahasrANi parivAra prajJaptaH, tatra eTTarAjJInAM catuHsaMkhyAkathanAnantaraM parivAro vaktavya ityarthaH ekaikasyAH devyAH catvAri sahasrANi parivAraH prajJapta:-kathitaH arthAt ekaikA agramahiSI caturNA caturNA devIsahastrANAM paTTarAjJI bhvtiiti|| samprati tAsAmagramahiSINAM vikurvaNA sAmarthya darzayitumAha-'pahU NaM tAo ityAdi, 'pahU NaM tAo egamegA devI' prabhuH khalu sA ekaikA devI, tatra prabhuH-samarthA 'Na' vAkyAlaGkAre, 'tAo' ityatra bahuvacana mekavacane sA-itthaMbhUtA sA agramahiSI 'annaM devIsahassaM viuvi. ttae' anyaM-sAtiriktaM devIsahasraM vikuSitum etAdRzI khalu agrapahiSI paricAraNasamaye tAdRzI jyotiSkarAjasya candrasyecchAmupalabhyAnyamAtmasamAnarUpaM devIsahasraM vikuvitum, 'evAmeva sapuvvAvareNaM solasa devIsahassA' evameva svAbhAvikameva punarevam-uktamakAreNaiva hai aura yaha devarAja candra kI prathamA agramahiSI kA nAma acimAlI hai aura caturthI agramahiSI kA nAma prabhaMkarA hai| 'tabhoNaM egamegAe devIe cattArI 2 devI sahassANi parivAro pannasAo' eka 2 paTTa devI kA parivAra cAra 2 hajAra deviyoM kA hai 'pahaNaM tAo egamegA devI annaM devIsahassaM vicittae' he bhadanta kyA eka 2 paTTadevI meM aisI SikurvaNA karane kI zakti hai ki ve paricAraNA ke samaya meM jyotiSka rAja candra kI icchA ko prAsa karake apane jaise rUpavAlI anya eka hajAra deviyoM ko utpanna kara sake ? hAM, gautama ! una cAroM paha deviyoM meM aisI zakti hai ki ve apanI vikarvaNA zakti se apane jaisI rUpavAlI eka hajAra deviyoM kI paricAraNA ke samaya meM jyotiSkarAja candra kI icchA ko prApta che-'caMdaNabhA, dosiNAbhA, accimAlI, pabhaMkarA' yandraprasA-menI zArI24 4Anti yandranI prabhA jevI che ane te devarAja candranI prathamA amahiSI che, bIjI agamahilI tsAnAbhA che. trIjI agamahiNInuM nAma aciMmAlI che ane cothI paTTarANInuM nAma prm'2|| che. 'taoNaM egamegAe devIe cattAri 2 devI sahassANi parivAro pannattAoM - vInA parivAra yAra yAra hu2 vimAnA cha. 'pahUNaM tAo egamegA devI amnaM devIsahassaM viuvittae' ta | zume4-4 paTTadevImA mevI ( vaya 42vAnI zakti che ke teo paricAraNAnA vicAraNAmAM tiSkarAja candranI IcchAne prApta karIne potAnA jevI rUpavALI anya eka hajAra devI ne utpanna karI zake ? hA, ema T. te cAre paTTadevImAM evI zakti che ke pitAnI vikuvaNa zaktithI pitAnA jevA rUpavALI eka hajAra devIonI, paricAraNAnA samaye jyotiSkarAja candranI IcchAne prApta .
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 jammUdIpaprApti sapUrvApareNa-pUrvAparasaGkalanena poDazadevI sahasrANi bhavanti jyotiSka devarAjasya candrasyeti, 'settaM tuDie' tadetat candradevasya tuTikamantaH puraM kathitamiti trayodazaM dvAram // 13 // samprati-caturdazaM dvAraM darzayituM praznayAmAha-'pahUrNa bhate' ityAdi, 'pahaNaM bhaMte ! prabhu:samarthaH khalu bhadanta ! 'caMde joisiMde joisarAyA' candro jyotiSkadevendro jyotiSkarAnaH 'caMdavaDeMsae vimANe candrAvataMsake vimAne etanAmake vimAnavizeSe ityarthaH 'caMdAe rAyahANIe' candrAyAM-candranAmikAyAM rAjadhAnyAm 'sabhAe suhammAe' samAyAM sudharmAyAM sudharmAnAmaka paripadi 'tuDieNa saddhi' tuTakena sArddham tatra tuTikena-antaHpureNa sahetyarthaH 'mahayAhayaNagIivAiya jAva' mahatAhatanRtyagItatantrItaLatAladhanamRdaGga paTupravAditaraveNa yAvat yAvatpadadAnAt catasRbhiragramahipImiH saparivArAbhiH sAmAni kadevAdibhiH kara vikurvaNA kara sakeM / 'evAmeva saputvAvareNa solasa devIsahassA' isa taraha cAra 2 hajAra deviyoM kI eka 2 paTarAnI agramahiSI-svAmInI hotI hai isa kAraNa cAroM paTarAniyoM kI 16 hajAra deviyAM ho jAtI haiN| aura ye saba jyoti karAja caMdra kA 'settaM tuDie' antaH pura kA parimANa kahA gayA hai| terahavAM dvArasamAsa ___caudahaveM dvAra kI vaktavyatA 'pabhU NaM bhaMte ! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDeMsae vimANe' he bhadanta ! jyotiSkendra jyotiSka rAja candra apane candrAvataMsaka vimAna meM 'caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe' candra nAmakI rAjadhAnI meM sudharmA sabhA meM 'tuDieNasaddhi' antaHpura ke sAtha 'mahayAhayaNagIya vAiya jAva' gIta nRtya meM bajate hue vAjoM kI dhvani pUrvaka divya bhoMga bhogoM ko bhoga sakatA hai-viSaya sevana 4zava 42 . 'evAmeva sapuvyAvareNaM solasa devIsahassA' // za yA2-yAra hajAra devIonI eka-eka paTTarANI amahiSI-svAminI hoya che A kAraNe cAre paTTarANIonI 16 hajAra devIo thaI jAya che ane A badhuM tiSkarAja candranA 'settaM tuDie' manta:puranu paribhAya 4DevAmA vyu che. 13 mAdvAra samApta codamahAranI vaktavyatA 'pabhU gaM bhaMte caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDeMsae vimANe' mahanta ! yatindra, jyotiH42301 yandra potAnA yandrAvatasa4 vimAnamA 'caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe' yanta nAmanI sadhAnImA sudhasimAmA 'tuDipaNasadvi' manta:puratI sAthe 'mahayA hayaNaTTagIya vAiya jAva' old nRtyamA pANI 27 pAna pani hivyAgAra ana cha ? G55 sevana. 4 // 2 the ? S wi . 41.cha-'goyamA ! No iNadve samaTe hai
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyAnamahinyAH nAmAdini sagam 507, sahetyAdInAM saGgraho bhavati, 'divyAi bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae' divyAn-vilakSaH NAn lokAtizayite bhogamogAn, bhogayogyA ye bhogAH zabdAdikA viSayAstAn bhogabhogAn bhuJjAno-bhogaM kurvANo viha miti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA.. he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' nAyaparthaH samarthaH arthAt he gautama ! yo yo kathito bhavatA candrasyAntaHpureNa saha vihartamityAdi tanasaMbhavati / tatra hetuM pradarzayituM praznayanAha-'se kegaTeNaM' ityAdi, 'se kaiNTe NaM bhaMte ! jAva viharittae' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate candro jyotiSkendro jyotiSkarAna zcandrAvataMsake vimAne candrAyAM rAjadhAnyAM sudharmAyAM sabhAyA mantaHpureNa saha vihartuM na samartha iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'caMdassa NaM joisiMdassa joisarAjassa' candrasya khalu jyotipkendrasya jyotiSka rAjasya 'caMdavaDaMsage vimANe' candrAvataMsake vimAne 'caMdAe rAyahANIra' candrAyAM rAjadhAnyAm 'sabhAe suhammAe' sabhAyAM sudharmAyAm 'mANavae ceiyakhaMbhe' mANavake caityastambhe 'vairAmaesu golavaTTa samuggaram' vajramayeSu golavRttasamudkeSu 'bahUio jiNasakahAo' bahUni anekAni jinasakthIni sannikhittAo ciTThati' sannikSiptAni tiSThanti, 'tAo NaM caMdassa aNNesi ya bahUrNa devANaya' devINaya tAni khalu jinasakthIni candrasyAnyeSAM ca vahUnAM devAnAM devInAM ca 'aJcaNijjAo jAva pajjupAsaNijjAbho arcanIyAni yAvatparyupAsanIyAni 'se te. kara sakatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! No iNaDhe samaDhe' he gautama! yaha arthasamartha nahIM hai arthAt-candra apane antaH pura ke sAtha sudharmAsabhA meM divya bhogayogya bhogoM ko nahIM bhoga sakatA hai 'se keNaTeNaM bhaMte !' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! caMdassa NaM joisiMdassa caMdavaDe sae vimANe caMdAe0 sabhAe suhammAe mANavae ceiya khaMbhe vairAmaH esu golavadRsamuggaepsu bahUIo jiNasakahAo0) he gautama / jyoti kendra jyotiSkarAja candra kI candrarAjadhAnI meM sudhAsabhA meM mANavaka nAmakA eka caityastambha hai usake Upara vajramaya golavRtta samudgakoM meM jinendra deva kI haDDiyAM rakhI huI 'tAo NaM caMdassa aNNesiMca bahaNaM devANa ya devINa ya accaNijjAo jAya gautama! A artha samartha nathI arthAta candra pitAnA antaHpuranI sAthe sudharmAsabhAmAM vya logayogya sAgAna mAgavIta nathI. 'se keNaTeNaM bhaMte !' 3 word! mA mA5 dhyA ||24thii 4 ch| ? pAsamAM prabhu 43 cha-'goyamA ! caM dassaNaM joisiMdussa ca dAe0 sabhAe suhammAe mANavae ceiyakhaMbhe vairAmaesu golavaTTasamugaesu bahUIo jiNasakahAo' he gautama! tikendra tikarAja candranI candrA rAjadhAnImAM sudharmAsabhAmAM mANavaka nAmane eka caityastambha che. tenI upara vajamaya gALavRtta samudagakamAM jinendra devanA 8- rAmeA cha. 'tAoNaM caMisa aNNesi ca bahUNaM devANa ya devINa ya accaNijjAo java pajjuvAsaNijjAo sai yandra bhane manya phevii| vArA arthanIya yAt
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ '508 jambUdrI praptisUtre TTeNaM goyamA ! No pabhUti' tattenArthena gautama / evamucyate candro devarAnaH sudharmAmAyA mantaH pureNa saha vihatu na samartha iti / atraiva kiJcidvailakSaNyamAda - 'kevala' ityAdi, 'keva pariyAra riddhIe' kevalaM navaraM parivAraRdayA, kevalaM parivAraH parikarastasya RddhiH- sampat tayA, ete sarve'pi mamaparicArakA / ahaM caiteSAM sAmI- prabhurityevaM nijasyAtivizeSa darzanAbhiprAyeNetibhAvaH / 'no cevaNaM mehuNavattiya' naiva khanda naithunapratyayaM suratanimittaM yathA bhavati evaM prakAreNa bhogabhogAn bhuJjAno vitsu na prabhuriti yadyapi atropAne sUryAdInAmagramahiSI pradarzanaM na vidyate tathApi jIvA nigamAdhupAne darzanAd sUryAgramahiSI pradarzanamapi upayuktameva 'sUrassa joisaraNNo kaiaggamahisIo pannattAbha goyamA ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA - sUrappamA AyavAmA acimAlI pabhaMkarA, evaM avasesaM jahA caMdapajjuvAsaNijAo' ve haDDiyA~ candra evaM anya devoM deviyo dvArA arcanIya yAvat paryupAsanIya haiM 'se teNadveNaM godhamA ! No pabhuti' isa kAraNa he gautama! maiMne aisA kahA hai ki jyotiSkendra jyotiSka rAja candra sudharmAsabhA meM antaH pura ke sAtha divya bhoga bhogo ko bhoga sakane ke liye samartha nahIM haiM 'kevalaM paDiyAra riddhIe' hAM, vaha isa rUpase 'ki yaha merA parikara hai yaha usakI sampat hai ye saba mere parikara hai maiM inakA svAmI hUM isa prakAra' vahAM apanA prabhAva prakaTa kara sakatA hai| 'No cevaNaM, mehuNavattiyaM' para vaha vahAM maithuna sevana nahIM kara sakatA hai| yadyapi isa upAGga meM sUryAdikoM kI agramahiSiyoM kA pradarzana nahIM kiyA gayA hai phira bhI jIvAbhigama Adi upAGga meM sUryAdikoM kI agramahiSiyoM kA kathana rUpa pradarzana huA hai isa se yahA~ sUryagramahiSiyoM kA pradarzana bhI upayukta hai jo isa prakAra se haiM- 'sUrassa joisaraNNo kaha aggamahisIo paNNattAo' he bhadanta ! jyotiSka rAja sUrya kI kitanI agramahiSiyAM kahI gaI haiM ? uttara meM prabhu ne kahA hai- 'goyamA / cattAri aggamahamIo paNNattAo' he gautama! yupAsanIya che. 'se teNaTTeNaM goyamA ! No pabhutti' mA ra he gautama! meM mevu hyu che ke jyekindra jyAtiSTharAja candra sudharmAMsabhAmAM antaHpuranI sAthe divya bhAgalegAne logacI za4vA samartha nathI. 'kevalaM paDiyAra riddhIe' DA, te mA 35thI yA bhArI pari42 che, A tenI sampattI che, A badhAM mArA parikara che huM emanA svAmI chuM e prakAra tyAM potAnI prabhAva auTa 4rI zaDe che. 'No cevaNaM mehuNavattiyaM' parantu te tyAM bhaithuna sevana karI zaktA nathI, neke A upAMgamAM sUryArdikanI agramahiSionu pradarzana karavAmAM Avyu nathI te paNa jIvAbhigama Adi upAMgamAM sUryAdikanI agramahiSionu kathanarUpa prAzana thayuM che AthI ahI sUyaeNgramahiSionu pradarzana pazu upayukta che je mA prabhAche- 'sUrassa joisaraNNo kai aggamahiIsIo paNNattAo' he bhagavan / lyotiSGarA sUryanI DeTalI paTTarANIyA aDevAmAM Ave che ? uttarabhAM anuzrI mahe che ! 'goyamA !
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyAgramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 509 ssa NavaraM sUravaDaMsae vimANe sUraMsi sIhAsaNaMsi' iti vaktavyam (sUryasya jyotiSkarAnasya katigramahiSyaH prajJaptA: ? gautama ! catasro'yamahiSyaH prajJaptA stadhathA sUryaprabhA, AtmAmA, acimAlI, prabhaGkarA, evamavazeSa yathA candrasya navaraM sUryAvataMsake vimAne sUrye siMhAsane iticchAyA / / atha grahAdInAmagramahiSI vaktavyatAmAha-'vijayA' ityAdi, 'vijayA' vijayA 'vejayaMti' vaijayantI 'jayaMtI jayantI 'aparAjiyA' aparAjitA 'savvesi gahAINaM eyAo aggamahisIbho' sarveSAmapi pUrvoktavijayA vaijayantItyAdi catubhirnAmabhireva agramahiSyo vaktavyAH-sarvatra etannAnya eva agramahiSyo bhavantIti jnyaatvyaaH| uktamevArtha viziSya darzayati-'chAvattarassa' ityAdi, 'chAvattarassavi gahasayassa eyAo aggamahisIo vattavyAo' paT saptatyadhikasyApi grahazatasya jambUdvIpatti candradvayaparivArabhUtAnAM grahANAM dviguNitAyA sUrya kI cAra agramahiSiyAM kahI gaI haiM 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM -'sUrapamA, AyavAbhA, acimAlI, pabhaMkarA' sUryaprabhA 1 AtmAbhA, 2 acimAlI 3, aura prabhaMkarA 'evaM avasesaM jahA caMdasta gavaraM sUravaDe sae vimANe sUraMsi sIhAsaNaMsi' isa sambandha meM bAkI kA aura saba kathana jaise caMdra prakaraNa meM kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye isa prakaraNa kI apekSA kevala yahI antara hai ki yahAM para sUryAvataMsaka vimAna hai utsameM jo siMhAsanahai usakA nAma sUrya siMhAsana haiM grahAdikoM kI agramahiSiyoM kA kathana isa prakAra se hai 'vijayA, vejayaMtI, jayaMtI, aparAjiyA samvesi gahAINaM eyAo aggamahisIo' kahA gayA hai samasta grahAdikoM kI vijayA, vaijayantI, jayantI aura aparAjitA' ina nAmoM kI cAra agramahiSiyAM haiM nakSatra aura tArakA Adiko kI bhI isI nAma kI cAra 2 agrahiSiyAM haiM ! isI bAta ko sUtrakAra Age ke sUtroM dvArA spaSTa karate hue kahate haiM-'chAvattarassa vi gahasayalsa eyA agga cattAri aggamahisIo paNNattAo gautama! sUrya nI yAra samApayAmA mApI che. 'taM jahA' tamanA nAma prabhArI cha-'sUrappabhA, oyavAbhA, accimAlI pabharA' sUrya prA (1) AtmAmA (2) mayi mAsI (3) ana 421. 'evaM avasesaM jahA caMdassa NavaraM sUrakhaDeM sae vimANe sUraMsi sIhAsaNaMsi' ! samayamA mInu madhu 4thana yandra prakaraNamAM kahevAmAM AvyuM che te pramANe ja jANavuM. A prakaraNamAM te prakaraNanI apekSA kevaLa eTale ja taphAvata che ke ahIM sUryAyataMsaka vimAna che temAM je siMhArUna che tanAma sUyasihAsana che. aDAnI samaSimAnu 4thana yA prabhArI-'vijayA, vejayaMti, jayaMti, aparAjiyA, savvesiM gahAINaM eyAo aggamahisIo' avAma mApI che. samasta grahAdikenI vijya zaikti , jayantI ane aparAjitA e nAmanI cAra paTTarANuo che. A hakIkatane sUtrakAra pachInA sUtro dvArA spaSTa karatAM thakAM kahe che'chaavttrsm vi gahasayasa eyA aggamahisIo vattavvAo' 176 aDAnI-mUDhIpattA
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510. - 'jambUdIpaprajJaptisUtre aSTAzIterityarthaH etA anantarapUrvakathitA vijayAdyA agramahiSyo vaktavyAH 'imAdi gAhAhiM imAbhiH vakSyamANa. bhirgAthAbhiH, tatra vakSamANAmaSTAzIti saMkhyakAnAM nAma darzayitumAha'iMgAlae' ityAdi, ' iMgAlae' aGgArakaH- etannAmakaH prathamo grahaH 1, 'viyAlae' vikAlako dvitIyaH 2, 'lohiyaMke' lohitAGka stRtIyA 3, 'saNicchereceva' zanaizvaracaiva zanaizcara caturthaH 4 'AhuNie' AdhunikaH paJcamaH 5 'pAhuNie' prAdhunikaH SaSTaH 6, 'kaNagasamAnanAmAya paMceva' kanakasamAnanAmAnaH paJcaiva, kanakena saha ekadezena saha samAnaM - sadRzaMnAma yeSAM te kanakasamAnanAmAnaH se ca paJca tadyathA - kaNaH 7, kaNakaH 8, kaNakaNakaH, RNavitAnakA 10, kaNasaMtAnakaH 11, 'some' ityAdi, 'some' somaH 12, 'sahie' sahitaH 13, 'AsaNeya ' AzvAsanaH 14, 'kajjovae' kAryogaH 15' 'kabburae' karbukaH 16, 'ayakarae' anakarakaH 17, duMdubhae' dundubhakaH 18, 'saMkhasamAnanAmevi tiSNeva' zadasamAna nAmAno nAmnimahisIo vattabdhAo' 176 grahoM kI jaMbUdvIpavartI candradraya ke parivAra bhUta 176 grahoM kI vijayAdika 4 agramahipiyAM jo kahI gaI haiM so ve 173 graha, isa prakAra se haiM - 'iMgAlae' aGgAraka yaha prathamagraha kA nAma hai 'viyAlae' vikAlaka yaha dvitIya graha hai 'lohiyaMke' lohitAGka yaha tRtIya graha hai 'saNicchare ceva' zanai vara yaha caturthagraha hai 'AhuNie' Adhunika yaha pAMcavAM graha hai 'pAhuNie' prAdhunika yaha chaThA graha hai 'kaNagasamAnanAmAya paMcena' suvarNa samAna nAma vAle-kaNa 7-kaNakaTa, kaNakaNaka9 kaNavitAnaka 10 aura kaNasaMtAnaka ye pAMca graha haiM isa taraha Upara ke 6 graha aura ye 5 graha milakara 11 grahoM ke nAma pragaTa kiye gaye haiM 'some 12, sahie 13, AsaNe ya 14, kajjovae 15 kavrae 16' soma yaha 12 vAM graha hai, sahita yaha 13 vAM graha hai AzvAsana yaha 14 vAM graha hai kAryopaga yaha 15 vAM graha hai karturaka yaha 16 vAM graha hai 'ayakarae' ajakaraka yaha 17 vAM graha hai, 'du'dubhae' dundubhaka yaha 18 vAM graha hai, 'saMkha samAna nAme vi tiSNeva' zaGkha yaha candrandvayanA parivAra bhUta 176-grahAnI vijyAdika 4 agramahiSie je kahevAmAM AvI che te 176 zrahamA bhuma he - 'iMgAlae' bhaMgAra me prathama granu' nAma che. 'viyAlae' vikAsa me dvitIyagraDa che. 'lohiyaMke' boDitAM me tRtIyagraDa che. 'saNicchare ceva' zanaizcara (zaniyara) me yaturthagraha che. 'AhuNie' Adhuni4 me yAMyabhI graha che. 'pAhuNie ' Adhunika se chaha graha che. 'kaNagasamAnanAmAya paMcetra' suzu' samAna nAbhavAnI - 5Nu e-14 -8-kaNuRNuka 9, kavitAnaka 10 ane kaNusaMtAnaka e pAMca graha che A rIte uparanA 1 thamane ya bhajIne 11 honA nAma praSTa zvAsAM bhAvyA che. 'some 12, sahie 13, AsaNe ya 14, kajjovae 15 kavrae 16' sobha mA mAramA zraddha che, sahita the teramA graha che, AzvAsana e caudameA graha che, kAUpaga e paMdarame graha che, kamu raka e bhojabhI aDa che. 'ayakara?' 8424 me sattarabheo graha che, duMdubhae hunhula me maDhArabhA
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 31 candrasyAgramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 511 zaGkhazabdAGkitA ityarthaH te trayaH tadyathA-zaGkhaH 19, zaGkhAmaH 20, zahavAmaH 21, "evaM bhAgiyavvaM jAtra bhAvake ussa aggamahisIotti' evam-uktaprakAreNa bhaNitavyaM pratyeya magramahiSI saMkhyAkathanAya aSTAzI te grahANAM nAma saMgrAhakagAthA kadambakaM yAvat bhAvaketo grahasyApramahiSyaH / atra yAvatpadAt idaM dRSTavyam, 'tiNNekkaMsanAmANIlle rUvviya havaMti cattAri / bhAvatila pupphavaNNe dagadaNNeya kAyabaMdheya / iMdaggi dhUmakaiU hArapiMgalae buheya sukkeya, vahassai rAhu agatthI mANavage kAmaphAseya 4 / dhurae pazuhe vithaDe visaMdhikappe taDA pylley| jaDiyAlaeya aruNe aggilakAle mahAkAle 5 / sotthiya sovatthiya vddhmaanngthaaplNvey| NicAloe Niccujjoe sayaMpabhe ceva omAse 6 / seyaMkara khemaMkara pabhaMkareya NAyacyo / arae viraeya tahA asogatacIta sogeya 7 // vimala vitattha vivasthe visAlatahasAla sutrae ceva / aniyaTTI egajaDIya hoi vijaDIya boddhavve 8 / karakariya rAya aggala boddhavve puSphabhAvakeUya / aTThAsI IgahA khalu NAyavvA ANupuccIe' 9 // 19 vAM graha hai, zaGkha nAma yaha 20 vAM graha hai zava varNAbha yaha 21 vAM graha hai 'evaM bhANiyavvaM jAva bhAvake ussa aggamahisIotti' bhAvaketu kI agramahiSitaka isI prakAra se kahate jAnA cAhiye tathA ca 'tiNNeva kaMsanAmA, NIle ruciya havaMti cattAri, mAsatila puSpha vaNNe dagadaga vaNNe ya kAyabaMdhe ya / iMdagi dhUmake u hAra piMgalae buhe va sukke ya, bahassairAhu agatthI mANavage kAmaphAse ya4, dhurae pamuhe viyaDe, visaMdhikappe tahA payalle y| jaDiyAlae ya arUNe aggilakAle mahAkAle 1.5 // sosthiya sovatthiya baddhamANaga tahA palaMve y| NiccA loe Niccujoe sayaMpa ceva omAse // 6 // seyaMkara khemaMkara parbhakare ya NAyalyo / :arae virae ya tahA asoga taha bItasoge ya // 7 // vimala vitastha vivatthe visAla taha sAla suvvae cev| aniyahI egajaDI ya, hoha vijaDI ya boddhavve // 8 // kari kari ya rAya aggala boddhavve puSphabhAvakeu y| ghaDa cha, 'saMkha samAna nAme vi tiNNeva' zama the sAgasI praDa cha, zamanAma se posabhI graha cha, zamana ye. meviisme| 3 cha. 'evaM bhANiyavvaM jAva bhAvakeussa aggamahisIo tti' mAtunI mahiSI sudhI. 2 // prabhArI 4DayAnu yA rAma tathA ca 'tiNNeva kaMsanAmA, NIle ruviya hayaMti cattAri, mAsatila puSphavaNNe dagadagavaNNe ya kAyabaMdhe ya iMdaggi dhUmakeu hArapiMgalara buhe ya sukke ya bahassairAhu agatthI mANavage kAmaphAse ya 4, dhurae pamuhe viyaDe visaMdhi kappe tahA payalle ya jaDiyAlae ya aruNe aggilakAle mahAkAle // 5 // sosthiya sovatthiya baddhamANaga tahA palaMbe ya NiccAloe Niccujjoe sayapatte caiva obhAse // 6 // seyaMkara khemaMkara pabhaMkare ya NAyavyA / arae virae ya tahA asoga taha vItasoge y||7|| vimala vitatyavivasthe visAla taha sAla supae ceva / aniyaTTI egajaDI ya hoi vijaDI ya boddhavve // 8 // kara kari ya rAya agala boddhavve puSpha bhAvakeUya / aTThAsII gahA khalu,
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ jammUdIpaprAptisUtre ___atraiteSAM vyAkhyA-kaMsa zabdopalakSitaM nAma yeSAM te kaMsanAmAna ste traya stadyathA-kaMsa: 22, kaMsanAmaH 23, kaMsaraNIbhaH 24, nIlerUpeca zabde viSayabhUte dvidvinAmasaMbhavAt sarva saMkhyayA bhavanti catvAra stadyathA-nIlaH 25, nIlAvabhAsaH 26, rUppI 27, rUghyAvabhAsaH 28, 'bhAsa' itinAmadvayopalakSaNam, tadyathA-bhasma 29 bhasmarAziH 30, tila: 31, tilapuSpavarNaH 32, dakaH 33, dakavaNaH 34, kAyaH 35, vandhyaH 36, indrAgniH 37, dhUmaketuH 38, hariH 39, piGgalakaH 40, budhaH 41, zukraH 42, bRhaspatiH '43, rAhuH 44, agastiH 45, mANavakaH 46, kAmasparzaH 47, dhurakaH 48, manukhaH 49, vikaTaH 50, visandhikalpaH 51, prakalpaH 52, jabalaH 53, aruNaH 54, agniH 55, kAlaH 56, mahAkAlaH 57, svastikaH 58, sauvastikaH 59, barddhamAnakaH 60, tathA-pralambaH 61, nityAlokaH 62, nitye dyotaH 63, svayaMprabhaH 64, avabhAsaH 65, zreyaskaraH 66, kSema aTThAsII gahA khalu NAyavvA ANupuvIe' // 9 // inakI vyAkhyA isa prakAra se haiM-22, 23 aura 24 veM graha kaMsa zabdopalakSita haiM-jaise 22 vAM graha kaMsa, 23 vAM graha kaMsanAma aura 24 vAM graha kaMsavarNAbha, 25vAM graha nIla 26vAM graha nIlAvabhAsa, 27vAM graha rUpI, 28 vAM rUpyAvabhAsa, 29 vAM graha bhasma, 30vAM graha bhasmarAzi, 31vAM graha tila, 32vAM graha tila puSpavarNa, 33 vAM graha daka, 34 vAM dakavarNa, 35vAM kAya, 36 vAM bandhya, 37vAM indrAgni, 38vAM dhUmaketu, 39vAM hari, 40vAM piGgalaka 41vAM budha, 42 zukra, 43 vAM vRhaspati,44vAM rAhu, 45vAM agasti, 46vAM mANavaka / 47vAM kAmasparza, 48vAM dhuraka, 49vAM pramukha, 5.vAM vikaTa, 51 vAM vipsandhikalpa, 52vAM prakalpa, 53vAM jabala, 54vAM aruNa 55vAM agni, 56vAM kAla, 57 mahAkAla, 58vAM svastika, 59vAM sauvastika, 60vAM barddhamAnaka, 61yAM pralamba, 62vAM nityAloka, 63vAM nityodyota, 64vAM NAyacyA ANupubbIe' // 9 // bhanI vyAyAmA prabhArI cha-22, 23 gata 24 mA 3 kaMsa zabdapalakSita che. jema ke ra2 bAvIsa mo grahakasa ane 23 tevIsame graha kaMsanAma grevIsamethaha ane 24 me kaMsavarNama 25mo graha nIla, 29 graha nIlAbhAsa 27 me graDa rUpI, 28 me rUkhyAvabhAsa, 29 me graha bhasma, 30 me graha bhasmarAzi, 31 me graha tala, 32 me graha tala puSpavarNa, 33 mo graha daka, 34 me dakavaNuM, 35 me kAya, 36 me baghava, 37 me IndAgni, 38 me dhUmaketu, 39 me hari, 40 me piMgalaka, 41ma budha, 42 me zuka, 43 me bRhaspati, 44 mo rAhu 45 mo agasti, 46 mo mANuvaka 47 me kAmasparza, 48 me dhura, 49 mo pramukha, 50 me vikaTa, 51 me visalpikalpa, parama praka9pa, 53 me jamala, 54 me arUNa, 5 mo agni, 56 me kAla, 57 me mahAkAla 58 me svastika, 59 me sauvastika, 60 me vartamAnaka, 61 meM pralamba, 62 me nityaleka, 63 mo nityalota, 64 me svayaMprabha, 65 me avabhAsa,
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyApramahiSyAH nAmAdinirUpaNam 513 karaH 67, abhaGkaraH 68, prabhaGkaraH 69, arajAH 70, virajAH 71, tathA azokaH 72, tathA vItazokaH 73, vimalaH 74, vitataH 75, vivastraH 76, vizAlaH 77, zAlA 78, suvrataH 79, anivRttiH 80, ekajaTI 81, dvijaTI 82, karaH 83, karikaH 84, rAjA 85, argalaH 86, puSpaketuH 87, nAvaketuH 88, ityevaM prakAreNASTAzItihAH boddhacyA AnupUA -krameNeti // samprati-'savvesiMgarAINa' ityAdi padAt nakSatrasya sUcanaM kRtamiti nakSatrANAmAdhidaivatadvArA nAmapratipAdanAya gAthAdvayamAha-'bahmA' ityAdi, 'bamAvi hUya vasa varuNe athavuDDI pUsa Asajame / aggiSayAvai some rudde aditI bahassaI sappe // 1 // piubhaga ajjamasaviyA taTThA vAU taheva iNdggii| mitte iMde niruI AU vissASa boddhavve // brahmAviSNuzcavasu varuNo'jo vRddhiH pUpA azvo yamaH / agniH prajApatiH somo rudro'ditiH bRhaspatiH sarpaH // 1 // svayaMprabha, 65vAM avabhAsa, 66vAM zreyaskara, 67vAM kSemaGkara, 68vAM AbhaGkara, 61vAM prabhaGkara, 70 vAM arajA, 71vAM cirajA, 72vAM azoka, 73vAM votazoka 74vAM vimala, 75vAM vitata, 76vAM vivana, 77vAM vizAla, 78vAM zAla, 79 suvrata, 80vAM anivRtti, 81vAM ekajaTI, 82vAM dijaTo, 83vAM kara, 84vAM karika 85vAM rAjA, 86vAM argala, 87 puSyaketu, aura 88vAM bhAvaketu, isa prakAra se ye 88 grahoM ke nAma haiN| nakSatroM ke nAma isa prakAra se haiM 'bamhA viNhU ya vasU baruNe ayabuDDI pUsa Asa jame / aggipayAvai some rudde aditI bahassaI sappe // 1 // piubhaga ajjamasariyA tahA bAu taheva iNdrgii| mitta iMde niraI Au vistAya boddhavve // 2 // 66 me zreyaskara, 67 mo kSemaMkara, 68 mo AbhaMkara, 29 me prazaMkara, 70 me araja, 71 me virajA, 72 mAM azoka, 73 me vItazoka, 74 me vimaLa, 75 me vitata, 76 mo vivastra, 77 me vizAla, 78 mo zAla, 79me suvata, 80 e anivRtti, 81 me ekajaTI, 82 me vijaTI, 83 me kara, 84 me karika, 85 mo rAjA, 86mo ala, 87 me pupaketu ane 88 me bhAvaketu A rIte 88 grahonA nAma che. nakSatranA nAma A pramANe che 'vamhA viNhU ya vasuvaruNo ayavuDDhI pUsa Asa jame / aggipayAvai some rude aditI bahassaI sappe // 1 // piubhaga ajjamaseviyA tadA vAU taheva iMdaggI / mitte IdeH niruI AU, virasA ya boddhavve // 2 // ja065
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpamAsika pitAbhagaH aryamA savitAtvaSTA vAyuH tthai| indrAgnI / mitra indraH nitiH ApaH vizve ca boddhavyAnIticchAyA // ' tadaryastvayam-brahmA abhijit 1, viSNuH zravaNaH 2, vasu dhaniSThA 3, varuNaH zatabhipaka 4, ajA-pUrvabhAdrapadA 5, vRddhi:-abhivRddhiruttarabhAdrapadA 6, pUpA revatI 7, azvo'zvinI 8, yamo bharaNI 9, agni-kRttikA 10, prajApatiH rohiNI, 11, somo mRgaziraH 12, rudra ArdrA 13, aditiH punarvasuH 14, bRhaspatiH puSyaH 15, so'zlepA 16, pitA maghA 17, bhagaH pUrvAphAlgunI 18, arthamA uttaraphAlgunI 19, savitA hasta: 20, tvaSTA citrA 21, vAyuH svAtI 22. indrAgnI vizAkhA 23, mino'nurAdhA 24, indro jyeSThA 25, niRtiH mUlam 26, bhApaH pUrvApADhA 27, vizve uttarApADhA 28 ceti nakSatrANi boddhavyA. nIti / caturdazaM dvAramiti // brahmA-abhijit 1, viSNu-avaNa 2, vasu-dhaniSThA 3, kamaNa-zatabhipaka 4, aja-pUrvabhAdrapadA 5, vRddhi-uttara bhAdrapadA 6, pUSA-revatI 7, azva-azvinI 8,yamo-bharaNI 2, agni-kRttikA-10, prajApati-rohiNI 11, soma-mRgazirA 12 rudra-ArdrA 13, aditi-punarvasu 14, bRhaspati-pupya 15, sarpa-azleSA16, pitA-maghA 17, bhaga-pUrvAphAlgunI 18, aryamA-uttaraphAlgunI 19, savitAhasta20, tvaSTA-citrA21, vAyu-syAtI22, indrAgnI-vizAkhA 23, mitra-anurAdhA 24, indra jyeSThA 25,-niRtI-mUla 26, Apa-pUrvASADhA 27 aura vizvauttarASADhA 28 ye nakSatroM ke nAma unake adhipati devatAoM ke anusAra donoM gAthAoM meM kahe gaye haiM-14 vAM dvAra samApta // 15 vAMdvAra kathana 'caMda vimANeNaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he bhadanta ! caMdravi prajhA-amita 1, viSNu-zravaNa 2, su-ni: 3, 132-tamiSa 4, 204bhAdrapA 5, vRddha-uttarAmA 54 // 6, puSA-revatI 7, sava-azvinI 8, yamA-Rel 8, AA-ttiA 10, pratapati-hiNI 11, soma-mRgazi2 122 32-mAdra 13, malita-punarvasu 14, gRhaspati-405 15, sapa-mA 16, bhittA-bhA 17, mApUrvAnunI 18, amA-uttarazunI 18, savitA-sta 20, sTA-citrA 21, vAyu-pAtI 22, IndrAna-vizAmA 23, mitra-manurAdhA 24 chandra-nyeSTha 25, nitimUla 26, Apa-pUrvASADhA 27 ane vizva-uttaraSADhA 28, A nakSatranA nAma temanA adhipati devatAo anusAra baMne gAthAomAM kahevAmAM AvyA che 14 muM dvAra samApta 15muM dvAra kathana 'caMd vimANeNaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM diI patnattA', mahanta ! vimAnamA
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyAnamahiSyAH nAmAdinirUpaNam 555 samprati-paJcadarza dvAraM praznayanAha-'caMdavimANeNaM' ityAdi, caMdavimANeNaM bhaMte' candravimAne khalu bhadanta ! 'devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM kiyatkAlaparyantaM sthitiH prajJaptA-kathitA iti prazna:, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahaNNeNaM caubhAgapaliovarma' candravimAnasya devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamam, sthitiH palyopamasya caturthoMbhAga ityarthaH 'ukoseNaM paliyovamaM vAsasayasahassamabhahiyaM utkarSeNa eka palyopamaM varSazatasahasAbhyadhikaM sthitiriti ekalakSavadhikamekaM palyopamamityarthaH / 'caMdavimANeNaM devINaM jahaNNeNaM caubhAgapalibhovarma' candravimAne khalla devInAM sthiti jaghanyena caturbhAgapalyopamasyaikasya caturthoM bhAga ityarthaH, AlApaprakArastu evama-hai bhadanta ! candravimAne devInAM kiyakAlaM sthitiriti praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! candravimAne vasantInAM devInAM jaghanyena palyopamasya caturthobhAgaH sthitikAla iti evaM krameNasarvatra praznavAkyamumnamyottaravAkyaM pUraNIyam, 'ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNasae vAsasahassehi amahiya' utkarpaNArddhapalyopamaM paJcAzatAvarSasahasrairabhyadhikam, candravimAne hi candradevaH mAna meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahaNNeNaM caubhAgapaliovama ukkoseNaM paliovama vAsasayasahassamabhahiyaM' he gautama ! caMdra vimAna meM devoM kI sthiti jaghanya se eka palyo pama kecaturthabhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti ekalAkha varSa adhika eka palyo. pama kI hai 'caMdavimANeNaM devINaM jahaNNeNaM caubhAgapalioSama' caMdavimAna meM deviyoM kI sthiti jaghanya se eka palya ke caturthabhAga pramANa hai yahAM para prazna rUpa AlApa prakAra aisA hai-'he bhadanta ! candravimAna meM rahane vAlI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? taba 'he gautama! candra vimAna meM rahane vAlI deviyoM kI jaghanya sthiti to eka palyopama ke caturtha bhAga pramANa hai aura 'ukoseNaM Ata. paliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM amahiyaM' utkRSTa sthiti 50 hajAra varSa adhika arddhapalyopama kI hai| aisA hI sarvatra praznavAkya karake uttara vAkya ko devanI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che? AnA javAbamAM prabhu kahe che'goymaa ! jahaNNeNaM caubhAgapaliovama ukkoseNaM palioSamaM vAsasayasahassamanmahi / gautama! candravimAnamAM devanI sthiti jaghanyathI eka pApamanA caturthabhAga pramANa che ana Save sthiti me4 va madhi4 me pakSyApabhanI che. 'cavimANeNaM devINaM mahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM' yandravimAnamA vImAnI sthiti dhanyathI 28 pasyanA caturthabhAga pramANa che. ahIMyA praznarUpa AlApa prakAra evA chehe bhadanta ! candravimAnamAM rahenArI devIonI sthiti keTalA kALa sudhInI che? tyAre te gautama! caMndravimAnamAM rahenArI devIonI jaghanya sthitI te eka palapamanA caturthabhAga pramANa che ane 'ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasaharasehiM abhahiyaM STa yati 50 ra
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 jambUdIpaprajJatisUtre sAmAnikAzcAtmarakSakAdayazca parivasanti tena candrasA mAnikA pekSayA utkRSTamAyuryodhyaM tepAmevotkRSTAyuH saMbhavAt jaghanyaM cAtmarakSakadevApekSayeti, evaM sUryavimAnAdi sUtreSvapi jJAtavyamiti // samprati-sUryevimAnasthadevAnAM sthitikAlaM jJAtuM sUtramA - 'suravimANe' ityAdi, 'bara vimANe devANaM jahaNeNaM ca bhAgapaliyonamaM' sUryavimAne vasatAM devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturtho bhAgaH sthitikAlaH 'ukkoseNaM paliyovamaM vAsasahassama bhaddiyaM ' utkSaNaikaM palyopamaM varSasahastrairabhyadhikam 'suravimANe devoNaM jahaNeNaM ca bhAgapaliyovamaM' sUryavimAne devInAM sthiti jaghanyena caturbhAgavalyopamaM, palyopamasya caturtho bhAga ityarthaH / 'ukoseNaM addhapaliyocamaM paMcahi vAsasa amahiyaM utkarpeNArddhapalyopamaM paJcabhi varSazatairabhyadhikam / jamAnA cAhiye, candra vimAna meM candra deva, sAmAnika deva aura AtmarakSaka Adi deva rahate haiM isaliye candra sAmAnika devoM kI apekSA utkRSTa Ayu jAnanI cAhiye kyoM ki utkRSTa Ayu saMbhavita hai aura jaghanya Ayu AtmarakSaka devoM kI apekSA se hai, isI taraha kA kathana sUryavimAnAdi sUtroM meM bhI jAnanA cAhiye, aba sUryavimAna meM rahane vAle devoM kI sthiti ke kAla ko jAnane ke liye sUtrakAra sUtra kahate haiM- 'suravimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAga paliovamaM, ukkoseNaM paliovamaMbAsa sahassamambhahiyaM sUryavimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanya sthiti eka palyopamake caturthabhAgapramANa hai aura utkRSTa sthiti 1eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI hai 'suravimANe devINaM jahaNeNaM ca bhAga paliodhamaM ukkose addhapaliocamaM paMcahi vAsasaehi amahiyaM' sUryavimAna meM vasane bAlI deviyoM kI sthiti eka palya ke caturtha bhAgapramANa hai aura utkRSTa sthiti 5 pA~ca sau varSa adhika arddhapalyopama kI hai / varSAM adhika addha pacApamanI che evu satra praznavAkaya karIne uttaravAkyane gADhavI levu jeie. candravimAnamAM candradeva, sAmAnika deva ane AtmarakSaka Adi dhruva rahe che AthI candra sAmAnika devAnI apekSA utkRSTa AyuSya jALuvu joie kAraNa ke utkRSTa AyuSya saMbhavita che jyAre jaghanya AyuSya AtmarakSaka devAnI apekSAthI che. AvI ja jAtanuM kathana sUryavimAnAdi sUtrAmAM paNa jANavu', jeIe have sUvimAnamAM rahenArA devAnI sthitinA ajane laguvA bhATe sUtrAra sUtra he che - 'sUravimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAgapaliocamaM, ukkoseNaM paliovamaM vAsasahassamambhahiya' sUryavibhAnabhAM rahenArA devAnI dhanya sthiti eka pApamanAM caturthAMbhAga pramANa che ane utkRSTa sthiti eka hajAra varSa adhika eka pahayeoyabhanI che. 'sUravimANe detrINaM jahaNaNeNaM caubhAgapaliocamaM umkoseNaM addhapalio maM paMcahiM vAsasaehiM amahiyaM' sUryavibhAnabhAM vasanArI heviyAnI sthiti me pahayanA caturtha bhAga pramANu ane utkRSTa sthiti pAMcase va adhika a payAyamanI e:
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAoikA TokA-saptamavakSaskAraH sU. 31 candrasyApramahiNyAH nAmAdinirUpaNam 517 __ samprati grahavimAnasUtramAha-'gaha vimANe devANaM' ityAdi, 'gahavimANe devANaM jahaNaNeNaM caubhAga paliyovamaM grahavimAne vasatAM devAnAM kiyantaM kAlaparyantamAyuriti praznaH bhagavAnAha-I gautama ! grahavimAne vasatAM devAnAM jaghanyena caturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturthoMbhAgaH sthitiH, 'ukoseNaM paliyokma' utkarSeNa grahavimAne vasatAM devAnAmAyuH pUrNa palyopamamiti / 'NakkhattavimANe devINaM jahaNNeNaM caubhAgapaliyovarma' he bhadanta ! nakSatravimAne vasatAM devAnAmAtmarakSakAdInAM kiyantaM kAlavAyuriti prazne bhagavAnAha-he gautama ! nakSatravimAne vasatAM devAnAM jaghanyenAyuH caturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturtho bhAgaH / 'ukoseNaM addhapaliyovama' utkarSeNArddhapalyopamamAyu bhavatIti / 'NakkhacavimANe devINaM jahapaNeNaM caubhAgapaliyovamaM' he bhadanta ! nakSatravimAne dekhInAM jaghanyenAyu zcaturbhAgapalyopamaM palyopamasya caturthobhAgaH, 'ukoseNaM sAhiyaM caubhAgapaliovamaM' utkarSeNa sAdhikaM caturbhAga grahavimAna sUtra kathana __ 'gahavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAga paliovana' aba gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA-he bhadanta ! grahavimAna meM rahane vAle devoM kI sthiti kitanIhai ? taba prabhu ne gautamasvAmI se aisA kahA-he gautama ! grahavimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanya sthiti to eka palyopama ke caturthabhAgapramANa hai aura 'ukoseNaM palio. varma' utkRSTa sthiti pUrNa eka palpopama kI hai 'NakkhattavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAgalaovamaM ukoseNaM addhapaliovarma' nakSatra vimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanya sthiti to eka palyopama ke caturthabhAga pramANa hai aura 'utkRSTa sthiti ardhapalyopama pramANa hai 'NakkhattavimANe devINaM jahanneNaM caubhAgapalibhovamaM, ukkoseNaM sAhiyaM caubhAgapaliovarma' nakSatravimAna meM rahane vAlI deviyoM kI jaghanyasthiti eka palyopama ke caturthabhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti eka | grahavimAna sUtra kathana 'gahavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAga paliovamaM' ve gautamasvAbhI-ye pramu2 mA pramANe pUchyuM- he bhadanta! grahavimAnamAM rahenArA devanI sthiti keTalI che? tyAre prabhue gautamasvAmIne A pramANe kahyuM- he gautama! grahavimAnamAM rahenArA devenI jaghanya sthiti to me ptyaapbhn| yatA prabhAra cha bhane 'ukkoseNaM palionama' aTa sthiti 5 4 pakSyApabhanI che. 'NakkhattavimANe devANaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovama ukkoseNaM addhapaliovarma' nakSatravimAnamA 29naa| vAnI 45nya tila me pahaye5manA yatu mAga prabhA cha bhane aSTa sthiti apakSyA5ma pramANa cha. 'Nakhatta vimANe devINaM jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM sAhiyaM caubhAgapaliovamaM' nakSatravimAnamA rahenArI devIonI jaghanya sthiti eka popamanA caturthabhAga pramANa che ane utkRSTasthiti me pakSyAyamana is qdhAre yA pramANa cha, 'tArAvimANe devANaM jaha
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ ambUdvIpaprajJaptisUtre palyopamam / 'tArAvimANe devANaM jahaNjeNaM aTThabhAgapaliyovarma' he bhadanta ! tArAvimAne vasatAM devAnAM kiyantaM kAlamAyuriti gautamIya prazne bhagavAnAha-he gautama ! tArAvimAne vasatAM devAnAM jaghanyenASTabhAgapalyopamam, palyopamasyASTamo bhAga ityarthaH, 'ukkoseNaM caubhAgapaliyovama' utkarSeNa caturbhAgapalyopamaM sthitiriti, palyopamasya caturthoM bhAga ityathaiH 'tArAvimANe devINaM jahaNNeNaM agbhAgapalicovarma' tArAvimAne devInAM jaghanyenASTabhAgapalyopamaM palyopamasyASTamo bhAgaH / "ukoseNaM sAiregaM aTThabhAgapaliyovarma' utkarSeNa sAtirekamaSTabhAga palyopamaM palyopamasyASTamo bhAga iti paJcadazaM dvaarmiti|31|| ekatriMzatsUtraM vyAkhyAya poDazaM dvAraM vyAkhyAtuM dvAtriMzattamaM sUtramAha-eesiNaM bhaMte !' ityAdi, ___mUlam-eesi NaM bhaMte! caMdima sUriyagahaNavatta tArArUvANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! caMdima sUriyA duve tullA samvatthovA NakkhattA saMkhejjaguNA, gahA saMkhejjaguNA tArArUvA saMkhejaguNA iti / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve jahaNNapae bAukosapae vA kevaiyA titthayarA savvaggeNaM pannattA ? goyamA ! jahapaNapae cattAri ukkosapae cottIsaM titthayarA sabaggeNaM pnnttaa| jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIye kevaiyA jahaNNapae vA ukosapae vA cakavaTTI savvaggeNaM palyopaya ke kucha adhika caturtha bhAgapramANa hai 'tArAvimANe devANaM jahaNNeNaM aTThabhAgapaliovarma' tArAvimAna meM rahane vAle devoM kI jaghanyasthiti eka palyopama ke AThaveM bhAga pramANa hai aura 'nakoseNaM caubhAgapalioma' utkRSTa sthiti eka palyApama ke caturthabhAgapramANa hai 'tArAvimANe devINaM jahanneNaM aTThabhAgapaliovama ukoseNaM sAiregaM ahabhAgapaliovarma' tArAvimAna meM rahane vAlI deviyoM kI jaghanya sthiti ekapalya ke AThaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa sthiti eka palpa ke kucha adhika AThaveM bhAga pramANa hai // 31 // __pandrahavAM dvAra samApta NNeNaM adubhAga paliovamaM tArA vimAnamA 29nA hevAnI nyasthiti meM pakSyopabhanA mAmA amA cha bhane 'unakoseNaM caubhAgapaliovamaM sthiti 4 pkssyaa5mn| yatumA prabhAera che 'tArAvimANe devINaM jahaNgeNaM adabhAgAliovama ukjhoseNaM sAiregaM adabhAgapaliovarma' tArAvibhAnamA 22nArI pAyonI sthiti : 58yAnA 206i bhAga pramANa che ane utkRSTasthiti ekapalyanA kaIka adhika AThamAM bhAga pramANe che. 31 paMdaramuM dvAra samApta
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 32 candrasUryAdInAmalpavahutvanirUpaNam 519' pannattA ? goyamA ! jahaNNapae battAri unosapae tIsaM cakavaTTI sabaggeNaM pannattA, baladevA tattiyA ceva jattiyA cavaTTI, vAsudevA vi tattiyA ceva tti / jaMbuddIveNaM aMte ! dIve kevaiyA nihirayaNA savaggeNaM pannattA ? goyamA ! tiSiNa challutarA nihirayaNasayA savvaggeNaM pannattA, jaMbudIve gaM aMte ! dIve kevaiyA Nihi rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti ? goyamA ! jahaNNapae chattIsaM ukorupae doSiNa sattarA NihirayaNasayA paribhogattAe haThavamAgacchaMti, jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA paMcidiyarayaNasayA savvaggeNaM pannattA ? goyamA ! do dasuttarA paMciMdiyarayaNasayA savvaggeNaM pannatA / jaMbuddIve NaM bhate ! dIve jahaNNapae vA ukkosapae vA kevaiyA paMbiMdiyarayaNasayA paribhogattAe havva. mAgacchaMti ? goyamA ! jahANapae adAbIsaM ukosapae doSiNa dasuttarA paMciMdiyarayaNalayA paribhogattAe havamAgacchati / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA egidiyarayaNasayA savaggeNaM pannatA? goyamA! do dasutarA egidiyaramaNahayA savvaggeNaM pnnttaa| jaMbuddIve NaM bhaMte ! kevaiyA egidiya rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti ? goyamA ! jahaNNapae aTThAvIsaM ukosapae doNi dasuttarA egidiyarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchati ||suu0 32 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! candrapathagrahanakSatratArArUpANAM katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA pA ? gautama ! candrasUryAdvaye tulyAH sarvastokAH, nakSatrANi saMkhyeyaguNAni, grahAH saMkhyeyaguNAH tArArUpANi saMkhyeyANAni iti // jambUdvIpe khallu bhadanta ! dvIpe jaghanyapare vA ukkosapade vA kiyanta stIrtha karAH sarvAgreNa prajJaptA ? gautama ! jaghanyapade catvAraH, utkRSTapade caturvizati stIthaikarAH sarvAMgreNa prjnyptaaH| jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanto jaghanyapade vA utkRSTapade vA cakravartinaH sarvAgreNa prajJaptAH ? gautama ! javanyapade catvAraH, utkRSTapade triMzaccakAttina: sarvAgreNa prajJaptA iti / baladevA svAvanta eva yAvanta zcakravartinaH / vAstudevA api tAvanta eveti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti nidhiratnAni sarvAgreNa prajJatAni ? gautama ! trINi paDuttarANi nidhiratnazatAni sarvAgreNa prajJa. sAni / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti nidhiratnazatAni paribhogatayA zIghramAgacchanti ? gautama ! jaghanyapade paTatriMzata, utkRSTapade dve saptatyadike nidhiratnazate paribhogyatayA
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAptisUtre 520 zIghramAcchanti / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti paJcendriyaratnazatAni sarvAMgreNa prajJA sAni ? gautama ! dve dazottare paJcendriyaratnaza te sarvAMgreNa prajJapte / jambUdvIpe khalu madanta ! dvIpe jaghanyapadevA utkRSTapadevA kiyanti paJcendriyaratnazatAni paribhogyatayA zIghramAgacchanti ? gautama ! jaghanyapade aSTAviMzatiH, utkRSTapade dve dazottare paJcendriyaratnazate paribhogyatayA zIghramAcchanti / jambUdvIpe khalla bhadanta ! dvIpe kiyanti ekendriyaratnazatAni sarvAgreNa prajJa. sAni ? gautama ! dve dazottare ekendriyaratnaza te sarvAgreNa prajJapte / jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe kiyanti ekendriyaratnazatAni paribhogyatayA zIghramAgacchanti ? gautama ! jaghanyapade aSTAvi. zatiH, utkRSTapade dve dazottare ekendriyaratnazate paribhogyatayA shiighrmaagcchtH| sU0 22 // ___TIkA-'eesi NaM bhaMte' eteSA mupayuktasUtre kathitAnAM sAmAnyato laukika pratyakSapramANaviSayANAM khalu bhadanta ! 'caMdimasariyagahaNavakhatta tArArUvANa' candrasUryagrahanakSatra tArArUpANAma, candrANAM sUryANAM grahANAM nakSatrANAM tArArUpANAM ca madhye 'kayare kayarehito' katare katarebhyaH 'bappA vA vahuyA vA tulkA vA visesAhiyA vA' eteSAM madhye ke alpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAveti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA !' he gautama ! 'caMdimasUriyAduve tullA savvatthovA' candrasUryA ete dvaye'pi parasparaM tulyA:samAnAH pratidvIpaM pratisamudraM ca candrasUryANAM samAna saMkhyAkatvAta, tathA zeSebhyo grahAdibhyaH lolahave dvAra ke sambandha meM vaktavyatA 'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriya gahaNakkhatta tArAkhvANaM' ityaadi| TIkArtha-aba gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'eesiNaM bhaMte ! caMdina sUriya gahaNakkhattatArAkhvANa' he bhadanta ! ina candra, sUryagraha nakSatra evaM tArArUpoM ke bIca meM 'kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA vise. sAhiyA cA' kauna kinakI apekSA alpa haiM ? kauna kinakI apekSA bahuta haiM ? kauna kinakI apekSA tulya haiM ? aura kauna kinakI apekSA vizepAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA cAdimasUriyA duve tullA sabbatthovA' he gautama! candra aura sUrya ye do paraspara meM samAna haiM kyoMki pratidvIpa meM aura seLamAhAranA sambanyamAM vaktavyatA 'eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriya gahaNakkhattatArArUvANa' tyAha - gautabhAbhI A sUtra / prabhuna mA pUcyu cha-'eesi NaM bhaMte! caMdimasUriya gahaNakkhattatArArUvANaM 3 Hard ! ma yandra sUrya nakSatra mana tArAyAnI vayamA 'kayare kayarehi to appA vA vahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' yAnI apekSAe a5 che keNa kenI apekSAe adhika che ane keNa kenI apekSAe tuya che? ane keNa kenI apekSAe vizeSAdhika che? AnA uttaramAM prabhu kahe che'goymaa ! caMdima mUriyA duve tullA savvatthovA' he gautama! yandra bhane sUrya .mAna
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA kA-saptamavakSaskArA sU. 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam: 521 sarve ime candramAH stokA:-alpIyAMsaH 'NakkhattA saMkhejjaguNA' nakSamANi saMkhyeyaguNAnicandrasUryApekSayA nakSatrANi saMkhyeyaguNAdhikAni bhavanti, candrasUryApekSayA nakSatrANA maSTAvizati guNAdhikatvAditi / 'gahA saMkhejaguNA' grahAH saMkhyeyaguNAH nakSatrApekSayA grahA-bhaumAdayaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti, sAtireka triguNAdhikatvAt 'tArArUvA saMkhejjaguNA' tArArUpA saMkhejjaguNAdhikAni bhavanti, tArANAM prabhUtakoTAkoTI guNatvAditi, vyAkhyAtaM SoDazamalpabahutvadvAram tena saMpUrNa saMgrahaNIgAthAdvayaM vyAkhyAtamiti // samprati jambUdvIpe jaghanyotkarSAbhyAM tIrthaMkarAdIna saMkhyayA jJAtuM praznayamAha-'jaMbuddIve NaM bhaMte' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpa madhya jambUdvIpe ityarthaH 'jahaNNapae vA ukkosapae vA' jaghanyapade-sarvastokasthAne vA, utkRSTapade-sarvotkRSTasthAne vA 'kevaiyA titthayarA' kiyanta:-kiyatsaMkhyakAH tIrthaGkarAH 'savvaggeNaM pannatte' sarvAgreNa-sarva saMkalanayA kevalidRSTamAtrayA ityathaiH prajJatA:-kathitAH jambUpratisamudra meM candra aura sUrya samAna saMkhyAvAle haiN| tathA zeSagrahAdikoM se ye saba candra aura sUryastoka-kama haiN| 'NakkhattA saMkhejjaguNA' candra aura sUrya kI apekSA nakSatra28 guNe adhika haiM / 'gahA saMkhijaguNA' nakSatroM kI apekSA graha saMkhyAtaguNe 'tArArUvA saMkhejaguNA' tArArUpa saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoM ki tArAoM ko pahuta adhika koTAkoTI guNita kahA gayA hai| isa prakAra isa alpabahutadvAra kI vaktavyatA samApta hone para do saMgrahaNI gAthAeM pUrNarUpa se vyAkhyAta ho jAtI haiM, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve jahaNNapae vA ukosapae vA kevaiyA titthayarA savvaggeNaM paNNattA' isa sUtra dvArA gautamasvAmIne jambUdvIpa meM jaghanya aura utkRSTa se tIrthakarAdika kitane hote haiM, arthAt kitane rahate haiM ? isa bAta ko pUchA hai isameM pahile unhoMne aisA pUchA hai-he bhadanta ! isa jambudvIpa nAmake dvIpa meM sabase kama paraparamAM samAna che kAraNa ke pratidvIpamAM ane pratisamudramAM candra ane sUrya sarakhuM saMkhyAvALA hoya che tathA zeSa prahAdikethI A badhAM candra ane sUrya sneka-ochAM hAya 2 'NakhattA saMkhejjaguNA' nakSatrAnI apekSA sadhyAdren padhAre DAya cha bha3 yadra mana sUrya nA 42ta nakSatra 28 mA che. 'gahA saMkhijjaguNA' nakSatrAnA 42di asabhyAta padhAre cha. 'tArArUvA saMkhejjaguNA' aDAnI apekSA 235 saMkhyAtagaNAM adhika che kAraNa ke tArAone ghaNAM adhika keTakeTI guNita kahevAmAM AvyA che. A prakAre A a5bahurta dvAranI vaktavyatA samApta thavAthI be saMgrahaNI gaathaay| pUSa 35thI vyAbhyAta ya ya che. 'jaMbuddIveNaM bhane / dIve jahaNNapae vA ukosapae ..khAM kevaiyA titthayarA savvaggaNaM paNNattA' mA sUra vAgI ubhasvAbhImemmUdIpabhAM dhanya temaja utkRSTathI tIrtha"karAdika keTalA hoya che. arthAta keTalA rahe che? e hakIktanI pRcchA karI che. AnI pahelAM teoe Ama pUchyuM che-he bhaddanta ! A jambudvIpa nAmanA 061
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 jambUdvIpamAtira dvIpe sarvasaMkhyayA kiyanta stIrthakarA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA!' he gautama ! 'jahaSNapae cattAri' jaghanyapade catvAraH prApyante, tathAhi-jambUdvIpasya pUrva videhakSetre zItAmahAnadyAH bhAgadvaye ko dakSiNottarabhAgayorekaikasya tIrthaMkarasya sadbhAvAd dvau tIrthaMkarau, evamaparavidehakSetre'pi zItodAyA mahAnadyA dakSiNottarabhAgadvaye tathaiva dvau tIrthaGkarau iti saMkalanayA jaghanyapade catvAra stIrthakarA bhavanti, bharatairavatakSetrayostu ekAnta suSamAkAle tIrthakarANAmabhAva eveti / 'ukosapae cottIsaM tityayarA' utkRSTapade catu striMzattIrthakarAH 'savvaggeNaM pannattA' sarvAgrega-sarvasaMkalanayA prajJaptAH kathitAH, tayAhi mahAvidehakSetre prativijayaM bharatairavatayo caikaikasya tIrthaMkarasya saMbhavaiti sarvasaMkalanayA catustriMzattIryakarA bhavantIti // etacca viharattIrthaGkarApekSayA jJAtavyam, natu 'janmApekSayA, janmApekSayAtu catustriMzattIrthakarANAmasaMbhavAditi / aura saba se adhika sarvAMgrarUpa se kitane tIrthakara hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA jahaNNapae cattAri' he gautama ! jaghanyapada meM cAra tIrthakara hote haiM aura ve isa prakAra se hote hai jambUdvIpa ke pUrvavideha kSetra meM zItA mahAnadI ke bhAgadvaya karane para dakSiNa uttara bhAgoM meM eka eka tIrthakara ke sadbhAva se do tIrthakara hote haiM tathA aparavideha meM bhI zItodA mahAnadI ke dakSiNa uttarabhAga: vya meM usI prakAra se do tIrthakara hote haiM isa prakAra jaghanya pada meM cAra tIryakara hote kahe gaye haiM, parantu bharata kSetra aura airavata kSetra meM ekAntasuSamAkAla meM tIrthaMkara nahIM hote haiM, 'ukosapae cottIsaM titthayarA' tathA utkRSTapada meM 34 tIrthakara hote haiM, aisA 'savvaggeNaM pannattA' sarvasaMkalanA se kahA gayA hai, ye 34 tIrthakara isa prakAra se hote haiM-mahAvidehakSetra meM haraeka vijaya meM 1-1 tIrthakara hone kI apekSA 32 tIrthakara hote haiM evaM bharatakSetra aura airavata kSetra meM dvIpamAM sauthI ochA ane sauthI adhika sarvAgrarUpathI keTalAM tIrthakara hoya che? AnA uttaramA prabhu 4 cha-'goyamA ! jahaNNapae cattAri gautama ! dhanya 54mA yAra tI 42 hiya che ane te A pramANe hoya che. jambudvIpanA pUrva videha kSetramAM zItA mahAnadInA be bhAga karIe te dakSiNa uttara bhAgamAM eka-eka tIrthakaranA sadubhAvathI be tIrthakara thAya che tathA aparavidehamAM paNa zIdA mahAnadInA dakSiNa-uttara bhAga dvayamAM teja pramANe be tIrthakara thAya che-A rIte jaghanya padamAM cAra tIrthakara hevAnuM kahevAmAM AvyuM che, paraMtu bharatakSetra ane aravatakSetramAM ekAnta suSamAkALamAM tIrthakara hatAM nathI, 'ukosapae cottIsaM titthayarA' tathA chaTa pahabhA 34 tI 42 aAya che se 'savvaggeNaM pannattA' sasasanAthI 4AmA mAyuse, mA 34 tIrtha 42 mA prabhAva hoya che. mahAvideha kSetramAM dareka vijayamAM 1-1 tIrthakara hovAnI apekSA 32 tIrthaMkara hoya che ane bharatakSetra temaja auratakSetramAM 1-1 tIrthakaranA sadUbhAvathI 2-2 tIrthaMkara
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamaskAra: e. 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam .. .523 samprati-jaghanyotkarSAbhyAM jambUdvIpe cakravartinaH saMkhyA jJAtuM praznayanAha-'jaMbuddIveNaM bhaMte' ityAdi, 'jaMyuddIveNe bhaMte ! dIve jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambU dvIpe ityarthaH 'kevaiyA' kiyanta:-kiyatsaMkhyakAH 'jahaNapae vA ukkosapae vA' jaghanyapadesarvasvoke sthAne uSTe pare-sarvotkRSTasthAne vicAryamANe 'cakavaTTI sannaggeNaM panacA' cakravartinaH sarvAgreNa-sarvasaGkanayA prajJaptA:-kathitA itipraznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahaNNapae cattAri' jaghanyapade cabAra cakravartinaH kathitA, tathAhijambUdvIpasya pUrvavidehakSetre zItAmahonadyAH dakSiNottarabhAgadvaye ekaikasya cakravartinaH sadbhAvAt evamaparavidehakSetrepi zItodakAyA mahAnadyA dakSiNottarabhAge dvau cakravattinau, tadevaM sarvasaMkalanayA jaghanyapade catvAra cakravattino bhavanti, 'ukosapae tIsaM cakkavaTTI savvaggeNaM pabhattA' utkRSTapade triMzacakravartinaH sarvAgreNa prajJaptAH, kathamevaM bhavati cedatrocyate-dvAtriMza eka 2 tIrthaMkara ke sadbhAva se 2 do tIrthakara hote haiM isa prakAra se 34 tIrthaMkaroM kA honA kahA gayA hai| yaha kathana viharamANa tIrthaMkaro kI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye, janma kI apekSA se kahA gayA nahIM jAnanA cAhiye, kyoMki janma kI apekSA se 34 tIrthakara hote nahIM kahe gaye haiM-kAraNa ki aisA honA asaMbhava hai| 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyA jahANapae vA ukosapae vA cakkabaTTI savvaggeNaM pannattA' he bhadanta ! isa jaMbuddhIpa nAmake dvIpa meM jaghanya rUpa se kitane cakravartI rahate haiM aura utkRSTa rUpa se kitane cakravartI rahate haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! jahaNNapae cattAri' he gautama ! kama se kama cAra rahate haiM-jambU dvIpa ke pUrva videha kSetra meM zItA mahAnadI ke dakSiNa uttara bhAgavya meM eka 2 cakravartI kA sadbhAva rahatA hai tathA zItodA mahAnadI ke dakSiNa uttara bhAgabaya meM eka 2 cakravartI kA sadbhAva rahatA hai-isa taraha jambUdvIpa meM kama se kama 4 cAra cakravartI hote kahe gaye haiM aura utkRSTa pada meM tIsa ckrhoya che. A pramANe 34 tIrthakara thavAnuM kahevAmAM AvyuM che. A kathana vicaramAna tIrthakaronI apekSAthI kahevAmAM AvyAnuM jANavuM. janmanI apekSAthI kahevAmAM AvyuM che. tema jANavAnuM nathI kAraNa ke janmanI apekSAthI 34 tIrthakara hevAnuM kahevAmAM AvyuM. nathA- 21 hai ye pramANe ma4ya che. 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyA jahaNNapaevA ukosapae vA cakavaThI savvamoNaM pannattA' mahanta ! ma mUdrI5 nAmanA dIpabhAM dhanya rUpathI keTalA cakravatI rahe che ane utkRSTa rUpathI keTalAM cakavartI rahe che? AnA mama pra the-goyamA!jahaNNapae cattAri gotama ! mAchAmA maach| yAra 27 che jambudvIpanA pUrvavidehakSetramAM zItA mahAnadInA dakSiNa uttara bhAga kayamAM 1-1cakra vatIne saddabhAva rahe che tathA zIdA mahAnadInA dakSiNa uttara bhAgaDhayamAM 1-1 cakravartIne sadabhAva rahe che-A rIte jambudvIpamAM ochAmAM ochA 4 cakravartI hainuM kahevAmAM
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ jammavIpapratiko dvijayeSu vAsudeva svAmikA'nyatA vijaya catuSka varjita vijayasa STAviMzati vakrAtinA, bharatairavaMtayostu dvau cakravattinau iti pUrvAparasaMkalanayA triMzacakravacinA, yadA tu mahAvidehakSene utkRSTapade'STAviMzati zcakravartinaH prApyanyai tadA niyamatazcaturNAmarddhacakriNAM saMbhaSena tabhiruddhakSetreSu cakravartinAmasaMbhavAt, cakravattinAmarddha cakravattinAM ca sahAnavasthAnalakSaNaviro; ghAta, yatra cakrIna bhavati tatrArdhacakravartI, yatra cAdacakravartIna bhavati tasmin kSetre ckrvrtiivi|| ___sampati-baladevAnardhacakravartinacAha-'varadevA' ityAdi, 'varadevA vattiyAceva jaciyA pakavaTTI' valadevA stAvanta eva yAvanta cakravartinaH yAvatpramANakA yadA cakravattino bhavanti nambUdvIpe tadA tAvanta stAvatpramANakA valadevA bhavanti tAvanta eva baladevA jaghanyapade uskRSTapade ca, ayaM bhAvA-yadA yatra jayanye catvArazcakriNastadA-tatra jaghanyapade catvAro baladegaH, yadA-yatra cotkRSTapade triMzacakravattiA sadA nizadvaladevA bhavantIti / 'vAsudevA vitattiyA cevatti' vAsudevA api tAvanta eveti valadeva sahacAritvAt vAsudevAnAm bhayavartI rahate kahe gayehaiM-ye isa prakAra se haiM-32 vijayoM meM vAsudeva svAbhAvika anyatara 4 vijayoM ko choDakara 28 dijayoM ke 28 cakravartI aura bharatakSetra evaM airavata kSetra ke do cakravartI isa prakAra milAkara 30 tIsa cakravartI rahate -hote kahe gaye haiN| jaba mahAvideha meM utkRSTa pada meM 28 cakravartI pAye jAte haiM taya niyama se cAra ardhacakriyoM ke sadbhAva se unake dvArA niruddha kSetroM meM cakravartI nahIM rahate haiM kyoM ki cakravartI aura ardha-cakravartI ina donoM kA sahAnavasthAna lakSaNa virodha hai jahAM cakrI hotA hai vahAM ardhacakrI nahIM hotA hai aura jahAM ardhacakrI hotA hai vahAM cakrI nahIM hotA hai| 'baladevA tattiyA ceva jattiyA cakkavaTTI' jitane cakravartI hote haiM utane hI baladeva hote haiM, arthAt jaghanya pada. meM cAra baladeva hote haiM aura utkRSTa pada meM 30 baladeva hote haiM 'vAsudevA vi tattiyA ceva' vAsudeva bhI isI prakAra se hote haiM kyoMki ye vAsudeva baladeva ke AvyuM che ane utkRSTa padamAM 30 cavartI rahevAnuM kahevAmAM AvyuM che teo A pramANe che-32 vijemAM vAsudeva svAbhAvika anyatara 4 vijene choDIne 28 vijacenA 28 cakavatI ane bharatakSetra ane eravatakSetranA 2 cakravartI e rIte maLIne 30 cakravata rahetAM hevAnuM kahela che. jyAre mahAvidehamAM utkRSTa padamAM 28 cakravatI" levAmAM Ave che tyAre niyamathI cAra ardhacakionA sadubhAvathI temanA dvArA nirUddha kSetramAM cakravatI rahetAM nathI kAraNa ke cakravartI ane ardhacakavatI e baMnene sahAnavasthAna lakSaNa virAdha che, jyAM zakI hoya che tyAM adhacakI hotA nathI ane tyAM bhayahI kAya cha tyo yI hAtai nathI. 'baladevA tattiyA ceva jattiyA cakkavaTTI' 28i cakavartI heAya che teTalAM ja baLadeva hoya che arthAt jaghanyapadamAM cAra baLadeva hAya cha bhane be 54mAM 30 mAra hAya che. 'vAsudevA taciyA ceva' vAsudeva para mA. aMdhAre ja hoya che, kAraNa ke A vAsudeva baLadevanA sahacArI hoya che.
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH sU. 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam 655 marthaH yadA ca utkRSTapade cakravartina trizat tadA'vazyaM baladevavAsudevA jaghanyapade catvAraH teSAM caturNAmavazyaMbhAvAt yadA ca baladevA utkRSTapade triMzat tadA cakriNAM jaghanyapade catvAra steSAmapi caturNAmavazyaMbhAvAt eteSAM parasparaM sahAnavasthAnalakSaNavirodhasadbhAvenAnya tarAzritakSetre tadanyatarasya abhAva eveti / ete cakriprabhRtayo nidhipatayo bhavanti iti jambUdvIpe nidhisaMkhyAM darzayituM praznayannAha - 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIrNa maMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta / dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityartha: 'kevaiyA NihirayaNA savvaggeNaM padmattA' kiyanti - kiyatsaMkhyakAni nidhiratnAni - utkRSTa nidhAnAni yAni gaGgAdinadImukhe vidyamAnAni cakravartti hastagataparipUrNaSaTkhaNDadi vijayAtsamAgato'STamatapaH karaNAdanantaraM svAdhInaM karoti tAni nidhAnAni sarvAgreNa - sarvasaMkhyayA kiyanti prajJaptAni - kathisahacArI hote haiM, haiM isa kathana kA tAtparya aisA hai-jaba utkRSTapada meM 30 cakravartI rahate haiM taba niyama se jaghanya pada meM baladeva aura vAsudeva cAra rahate haiM aura jaba utkRSTa pada meM baladeva aura vAsudeva 30 rahate haiM taba jaghanya pada meM niyama se 4 cakravartI rahate haiM, ye donoM Apasa meM milakara eka jagaha nahIM rahate haiM kyoM ki inakA sahAnavasthAna kA virodha hai isaliye eka ke Azrita hue kSetra meM eka dUsarA rahatA nahIM hai / isaliye vahAM eka dUsare kA abhAva rahatA hai| ye raft Adi nidhipati hote haiM ataH nidhisaMkhyA prakaTa karane liye sUtrakAra kahate haiM- isa para gautamasvAmIne prabhu se aisA hI pUchA hai- 'jaMbUddIve NaM bhaMte ! dIve hapur Nihi rayaNA samvaggeNaM paNNattA' he bhadanta ! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM nidhAna kitane kahe gaye haiM ? ye nava nidhAna gaMgA Adi nadiyoM ke mukha meM vidya mAna rahate haiM, jaba cakravartI SaTkhaNDoM ko vijaya karake lauTatA hai taba vaha aSTamakI tapasyA karatA hai usake bAda vaha unheM apane AdhIna karatA hai ye navanidhAna A kathananuM tApa` A pramANe jyAre utkRSTa pa4mAM 30 cakatI rahe che tyAre niyamathI jaghanya padyamAM khaLadeva ane vAsudeva cAra rahe che. ane jyAre utkRSTa padyamAM kheladeva ane vasudeva 30 rahe che tyAre jaghanya padghamAM niyamathI cAra cakratrI rahe che A baMne ApasamAM maLIne eka sthaLe rahetAM nathI kAraNa ke emanu'sahAnavasthAna vidhI che ethI ekanA Azrita thayelA kSetramAM eka khIjA rahetAM nathI ArthI tyAM ekbIjAnA abhAva rahe che A cakravatI Adi nidhipati hAya che AthI nidhisaMkhyA prakaTa karavA mATe sUtrakAra kahe che-AnA saMdarbha mAM gautamasvAmIe prabhune Avu ja pUchyuM che- 'jaMbUddIve NaM bhaMte ! kevaiyA Nihi rayaNA santroNaM paNNattA' he ahanta ! 4bhyUdrIya nAbhanA dvIpamAM nidhAna keTalAM kahevAmAM AvyA che? A nava nidhAna gagA Adi nadionA sukhamAM vidyamAna rahe che, jyAre cakravartI cha khaMDanA vijaya prApta karIne pAchA phare che tyAre te aSTamanI tapasyA kare che tyArabAda te temane peAtAne AdhIna kare che. A ?
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 'jambUdvIpaprezati tAnIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'tiSNi chaluttarA - NihirayaNasayA savvaggeNaM pannattA' trINi paDuttarANi nidhiratnazatAni sarvAgreNa prajJaptAni - kathitAni kathaM pacarANi trINi zatAni nidhiratnAni bhavanti ceda atrocyate- navasaMkhyakAni nidhAnAni teSAM catustriMzatsaMkhyayA guNane 306 par3attarANi triMzacchatasaMkhyakAni bhavantIti / sampratinidhipatInAM katinidhAnAni teSAM sattAkAle bhogabhogyAni bhavantIti darzayituM praznayannAha - 'jaMbuddI veNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNa bhaMte! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA NihirayaNasayA paribhogattAe ivyamAgacchaMti' kiyatsaMkhyakAni nidhiratnazatAni cakravarttyAdInAM paribhogyatathA prayojane samutpanne sati 'icvaM' iti zIghramAgacchanti - nidhipatisamIpa mupasarpantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jaNapae chattIsaM' jaghanyapade patriMzat jaghanyapadabhAvinAM cakravartinAM navanidhAnAni caturguNitAni yathoktasaMkhyApradAnIti / 'ukosapae doNi satarA kula kitane hote haiM ? yahI bAta gautamasvAmIne pUchI hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! tiSNi chaluttarA NihirayaNasayA savvaggeNaM paNNattA' he gautama! jambUdvIpa nAmake dvIpa meM kula nidhAnoM kI saMkhyA 306 hotI hai, yaha isa prakAra se hotI hai ki nidhAna nau hote haiM inameM 34 kA guNA karane para 306 ho jAte haiN| 'jaMbUddIve NaM bhaMte! dIve kevaiyA NihirayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' aba gautamasvAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai - hai bhadanta ! isa jambU dvIpa nAma ke dvIpa meM ina nivAnoM meM se kitane nidhAna unake cakravartI AdikoM ke paribhoga meM kAma Ate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! jahaNNapae chattIsaM kosapae doNi satarA NihirayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' he gautama! ina nidhAnoM meM se kama se kama 36 nidhAna aura adhika se adhika do sau sattara nidhAna cakravartI AdikoM ke kAma meM Ate haiM / 36 nidhAna kAma Ate haiM aisA navanidhAna kula keTalA hAya che? eja vAta gautamasvAmIe pUchI che AnA javAkhamAM aMDe - 'gomA ! tiNNi chaluttarA NihirayaNasayA savvaggeNaM paNNattA' he gItabha ! jammUrIpa nAmanA dvIpamAM kula nidhAneAnI sakhyA 306 hAya che, A evI rIte hAya he nidhAna natra hoya chetene 34 thI guthI to u06 ya laya che. 'jaMbUdIveNaM bhaMte! dIve kevaiyA zihityagasayA paribhogatAe havtramAgacchaMti' hune gautamasvAbhIye asune A pramANe pUchyuM che-De bhainta ! A jambudrIpa nAmanA dvIpamAM A niSAnAmAMthI keTalAM nidhAna temanA cakravartI AdinA paribhegamAM kAma Ave che ? AnA uttaramAM prabhu * - ' goyamA ! jahaNNAe chattIsaM ukkosa nae doNi sattarA NihirayaNasayA paribhogatAe ivtramAgacchaMti' De gautama! yA nivAnemAMthI mochAmA ochAu nidhAna mane vadhubhAM vadhu 270 nidhAna cakravartI AphrikAnA kAmamAM Ave che.36 nidhAna kAma Ave che evuM.
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 32 candrasUryAdInAmalpavahutvanirUpaNam 527 NihirayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' utkRSTapade dve saptatyadhika nidhiratnazate paribhogyatayA prayojane samutpanne sati 'havvaM' zIghramAgacchataH-tatsamIpamupAgacchataH utkRSTapadabhAvinAM cakravartInAM triMzato navanavanidhAnAni bhavantIti nava triMzatsaMkhyayA guNyante tato bhavati yathoktasaMkhyeti / ___ samprati-jambUdvIpatti cakravarti caturdazaratneSu madhye kati pazcendriyaratnAni tAni darzayituM ratnasaMjJA praSTumicchurAha-'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' ityAdi, 'jabuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA paMciMdiya rayaNasayA' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni paJcendriya ratnazatAni 'sanaggeNa panattA' sarvAgreNa prajJaptAni, tatra pazcendriya ratnAni senApatyAdIni sapta teSAM senApatyAdi saptaratnAnAM zatAni sarvAMgreNa sarva saMkhyayA prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do dasuttarA paMciMdiyarayaNasayA savvaggeNaM pannattA' dve dezottare-dazAdhike paJcendriyaratnajo kahA gayA hai vaha 9 nidhAnAM ko cakravartI kI jaghanyapada meM vartamAna 4 saMkhyA se guNita kiyA gayA hai-taba 36 Aye haiM tathA 270 kI saMkhyA 9ko 30 se guNitakarane para AtI hai| cakravartI ke AdhIna 14 ratna hote haiM-inameM saMjJI paMce. ndriya ratna kitane hote haiM ?-isa bAta ko prabhu prakaTa karate haiM-isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddIve f aMte dIve kevaDyA paMciMdiyarayaNalayA sancaggeNa paNNatA' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM saba paJcendriya ratna kitane kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! do dasuttarA paMciMdiya rayA NasayA savvaggeNaM pannatA he gautama! samasta pazcendriya ratna 210 kahe gaye haiM kyoM ki utkRSTa padabhAvI 30 cakravartiyoM meM se pratyeka cakravartI ke 7-7 paMcendriya senApati Adi ratna hote haiM isaliye 7430 se guNita karane para 210 samasta paJcandriya cetana ratnoM kI saMkhyA A jAtI hai sAta ratna paJcendriya ye haiM je kahevAmAM AvyuM che te 9 nidhAnenA cakravatInI jaghanya padamAM vartamAna 4 saMkhyAthI guNavAmAM AvI che. tyAre 36 thayA che tathA 270nI saMkhyA 9ne 30 thI guNavAthI Ave che. cakravartI AdhIna 14 ratna hoya che temAM saMjJI paMcendriya ratna keTalAM hoya che--e hakIkatane prabhu prakaTa kare che-AmAM gautamasvAmIe prabhune A pramANe pUchayuM che'jNbuddiivennN bhaMte ! dIve kevaiyA pavidiyarayaNasayA savvaggeNa paNNatA' 3 mahanta ! mA jambudvIpa nAmanA dvIpamAM badhAM paMcendriya ratna keTalAM kahevAmAM AvyA che? AnA pAmamA prabhu 43 cha-'goyamA ! do dasuttarA paMciMdiya rayaNasayA savvaggeNaM pannattA' hai gautama! samasta paMcendriya rane 210 kahevAmAM AvyA che kAraNa ke utkRSTa padabhAvI 30 cakravartIomAMthI pratyeka cakavatInA 7-7 paMcendriya senApati Adi ratna hoya che AthI 430 karavAthI guNAkAra 21. samasta paMcendriya cetana nI saMkhyA AvI
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 528 jammUbIpaprApti zate, tadyathA-utkRSTapadabhAvinAM triMza cakravatinAM pratyekaM saptamaptapaMcendriya ratnasenApatyAdi sadbhAvena senApati gAthApati paddhakI purohitarUpANi catvAri paJcandriya manuSyaratnAni, gajAzvarUpe dve paJcandriya pazuratne, vidyAmarakanyakA-mubhadrA devItyaparanAmnI paJcandriya manuSyaratnam / saptasaMkhyAyA viMzatsaMkhyA guNane bhavati yathoktasaMkhyeti / aya nidhInAM sarvAgrapRcchAyAM teSAM catustriMzasaMkhyayA guNanaM saMbhavedapi kintu pazcendriyaratna sarvAgra pRcchAyo triMzadaguNanaM kathamiticed ucyate caturpu vAsudevavijayeSu tadA tepAmanupalammAt nidhInAMta niyatabhAvatvena sarvadApyupalabdheH, tena ratna sarvAgrasatre ratnaparibhogasUtre ca na kazcit saMkhyAkato vizeSa iti / atha ratnaparimoga praznasUtramAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddINaM-maMte ! dIve' jambUdvIpe khala bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'jahaNNapade ukorupae vA' jaghanyapade-sarvastokasthAne vA utkRSTapade-sarvotkRSTasthAne vicAryamANe 'kevaDyA paMciMdiyarayaNasayA' kiyanti-kiyatsaMkhyakAni paJcendriyaratnazatAni 'paribhogattAe iccamAsenApati 1, gAthApati 2, varddhako 3, purohita 4 ye cAra paJcandriya manuSya rasna haiN| gaja evaM azva, ye do paMcendriya pazuratna haiM tathA vidyAdhara kanyA jisakA nAma subhadrA hotA hai eka yaha paMcendriya strI ratna hai isa taraha se ye sAta paMcendriya ratna haiN| ye saba cakravartI yoM ke hote haiN| yahAM aisI zaGkA ho sakatI hai ki nidhiyoM kI sarvAgra pRcchA meM 34 se guNA karanA to ThIka hai parantu paMcendriya ratnoM kI sarvAgra pRcchA meM 30 kA guNA karanA yaha kaise ucita ho sakatA hai ? to isakA . samAdhAna aisA hai ki cAra jo vAsudeva vijaya hai unameM usa samaya unakA anuH palambha rahA karatA hai, parantu jo nidhiyAM haiM ve to niyata bhAva se sarvadA unameM upalabdha hotI haiN| isase ratna sarvAgrasUtra meM aura ratna paribhogasUtra meM saMkhyA kRta koI vizeSatA nahIM hai / 'jaMbUddIve gaM bhaMte ! dIve jahaNNapae ukosapae vA kevaiyA paMciMdiya rayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' gautamasvAmIne isa . . sAta payandriyatna yA pramANe cha -senApati (1) yApati (2) paddhI (3) purAhita () paMcendriya manuSya ratna che gaja tathA azva e be paMcendriya pazurana che tathA vidyAdhara kanyA jenuM nAma subhadrA hoya che eka paMcendriya strIrana che A rIte A sAta paMcendriya ratna kahelAM che. A badhAM cakravartI ene hoya che. ahIM evI zaMkA thaI zake ke nidhionI sarvopRcchAmAM 34 thI guNavAnuM te ThIka che paraMtu paMcendriya ratnanI ', sarvagrapucchAmAM 30 guNavAnuM kaI rIte vAjabI gaNI zakAya? AnuM samAdhAna evuM che ke je 4 vAsudeva vijya che temanAmAM te samaye temane anupalaMbha rahyA kare che paraMtu je nidhi che te te niyatabhAvathI sarvadA temanAmAM upalabdha hoya che. AthI rana sarvAgrasuutrmaa bhane 2na parikSA sUtramA sabhyAta vizeSatA nathI. 'jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve jahapagapae unakosapae vA phevaiyA pa ciMdiyarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchaMti' gItabhAbhI
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlikA TIkA-saptamavakSaskAraH ru. 32 candrasUryAdInAmalpabahutvanirUpaNam 529 gacchaMti' paribhogyataga teSAM prayojane samutpannesati 'havaM' zIghramAgacchanti-upabhoktu 'tatsamIpamupasarpantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahaNNapae aTThAvIsaM jaghanyapade aSTAviMzatiH paJcandriyaratnAni paribhogyatayA zIghrAmAgacchanti, ekasamaye caturNAmeva cakravattinAM sadbhAvAt aSTAviMzatI ratnAni bhavantIti / 'ukosapae doSNi dattarA paMciMdiyarayaNasayA paribhogattAe havvamAgacchati' utkRSTapade-sarvotkRSTasthAne dva dazoMttare-dazAdhike paJcendriyaratnazate paribhogyatayA zIghramupabhoktu cakravartina-samIpamAgacchantisamupasarpanti-iti / .. samprati ekendriyaratnAni praznayitumAha-'jaMbuddIve NaM bhaMte' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte !: dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhya jambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA' phiyanti'kiyatsaMkhyakAni 'egidiyarayaNasayA' ekendriyaratnazatAni tatraikendriyaratnazatAni-cakravartinAM cakrAdIni teSAM zatAni 'sandhaggeNaM pannattA' sarvAgreNa- sarvasaMkhyayA prajJaptAni-kathitAni, sUtradvArA prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM jaghanya pada meM evaM utkRSTapada meM kitane sau paMcendriya ratna prayojana ke utpanna hone para kAma meM lAye jAte haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahaNNapae aTTAbIsaM, ukkosapae doNi dasuttarApaMciMdiyarayaNa sayo paribhogattAe havvamAcchaMti' he gautama! jaghanya pada meM 28 paMcendriya ratna prayojana ke utpanna hone para kAma meM lAye jAte haiM kyoM ki jaghanya pada meM eka samaya meM cAra hI cakravatiyoM kA sadbhAva honA prakaTa kiyA jAcukA hai isaliye 7ko cAra se guNA karane para 28 hote haiM tathA utkRSTa pada meM 210 paMcendriya ratna prayojana ke utpanna hone para kAma meM lAye jAte haiN| 'jaMbuddIveNaM bhaMte : dIve kevaiyA egidiya rayaNasayA savvaggeNaM paNNattA' he bhadanna ! isa jaMbuddhIpa nAma ke dvIpa meM cakravartiyoM ke cakrAdika ekendriya ratna sarvAgra se-sarvasaMkhyA se-kitane sau kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM A sUtra dvArA prabhune A pramANe pUchayuM che ke he bhadanta ! A jambudvIpa nAmanA dvIpamAM jaghanya padamAM ane utkRSTa padamAM keTalA se paMcendriya ratna prajananA utpanna thavA mAmamA sApAmA bhAva cha? sAnA uttaramA prabhu 43 cha-'goyamA ! jahaNNapae -aTThAvIsaM, ukkosae doNNi dasattarA paMci diyarayaNasayA paribhogattAe havamAgacchati' gautama ! jaghanya padamAM 28 paMcendriya rana pUjana utpanna thayethI kAmamAM lAvavAmAM Ave che kAraNa ke jaghanya padamAM eka samayamAM cAra ja cakravatIone saddabhAva hovAnuM praSTa karavAmAM AvyuM che AthI 7 ne 4 thI guNavAthI 28 thAya che tathA utkRSTa padamAM 210 5yendriya 29naprayAganA 4-thavAthI mamai asii zaya che. 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIne kevaiyA egeMdiya rayaNasayA savvaggeNaM paNNattA' he mahanta ! ma ramUdI5 nAmanA dvIpamAM cakravartIonA cakAdika ekendriya rana sarvAgrathI-vasaMkhyAthI-keTalA so kahe
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 jambUdvIpaprAtisUtre itipraznaH, 'bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'do damuttarA ergidiyarayaNasayA savaggeNaM padmattA' dve dazocare dazAdhike ityarthaH ekendriyaratnazate sarvAgreNa sarvasaMkhyayA prajJapte kathite iti / samprati - ekendriyarazna paribhogasUtraM pRcchannAha- 'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIce' jambUdvIpe khalu bhadanta / dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'kevaiyA ergidiya rayaNasayA' kiyanti - kiyatsaMkhyakAni ekendriyaratnazatAni 'paribhogacAe havcamAgacchanti'paribhogyatayA 'havaM' zIghranupabhoktuH samIpamAcchantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama ! 'jaNapade aTThAvIsaM' jaghanyapade'STAviMzati rekendriyaratnAni Agacchanti, 'ukoseNaM doNi dasuttarA egiMdiyarayaNasayA paribhogattAe havyamAgacchati' utkarSeNa dve dazottare - dazAdhike ekendriyaratnazate paribhogyatayA zIghramAgacchataH upabhoktaH sapIpamupasarpanaH / sU0 32 // 'goymaa| do dasutarA ergidiyarayaNasayA samyaggeNaM pabhattA' he gautama! sarva, saMkhyA se cakravartiyoM ke ekendriya ratna 210 kahe gaye haiM 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaIyA egiMdiya racaNasayA paribhogattAe hanvamAgacchati' he bhadanta ! isa jaMbUdvIpa nAma ke dvIpa meM cakravartiyoM ke dvArA 210 ekendriya ratna meM se kitane ekendriya ratna prayojana ke utpanna hone para unake kAma meM Ate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! jahaNNapae aTThAvIsaM ukkosapae doNNi dasuttarA egiM'dipa rayaNasayA paribhogasAe havvamAgacchaMti' he gautama! jaghanya pada meM vartamAna cakravartiyoM ke dvArA 28 ekendriya ratna prayojana ke upasthita hone para kAma meM lAye jAte haiM aura utkRSTapada meM vartamAna cakravartiyoM ke dvArA prayojana ke upasthita hone para 210 ekendriya ratna kAma meM lAye jAte haiM / athavA ye maya pUrvokta rasna upabhoktA cakravartI ke pAsa svayaM AjAte haiM aisA samajhanA cAhiye ||32| vAmAM AvyA he ? mAnA nvAyabhAM alu uDeche- 'goyamA ! do dasuttarA egeMdiyarayaNasayA savvaggeNaM pannattA' he gautama! sarvasamyAthI aDavata monA mehendriya ratna 210 hevAmAM bhAgyA che, 'jaMbuddIveNaM bhaMte! dIve kevaiyA egeMdiya rayaNasayA paribhogattAe ivvamAgacchaMti' De badanta | A ja khUddIpa nAmanA dvIpamAM cakravatIo dvArA 210 ekendriya ratnamAMthI keTalAM eDDendriya ratna pracAjana utpanna thavAthI temanA kAmamAM Ave che? AnA uttaramAM prabhu 4 - 'goyamA ! jahaNapara aTThAvIsaM ukkosapae doNi dasuttarA egidiyarayaNasayA pari bhogasattAe havyamAgacchaMti' he gautama ! dhanya yahAM vartamAna aDavata o dvArA 28 ekendriya ratna pratyeAjana upasthita thavAthI kAmamAM lAvavAmAM Ave che ane utkRSTa padmamAM vamAna cakravatIe dvArA pratyeAjana upasthita karavAthI 210 ekendriya ratna kAmamAM lAvavAmAM Ave che athavA A khadhAM pUrvokta ratna upabhAgatA cakravatInI pAse svayaM AvI jAya che evuM samajavuM joIe. 5325
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAcikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 33 jambUdIpasyAyAmAdikanirUpaNam 535 dvAtriMzattamaM sUtraM vyAkhyAya jambUdvIpasyAyAmAdikaM jJAtuM trayastriMzattama patramAha-'aMjudIveNaM maMte ! dIve ityaadi| ____ mUlam-jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM kevaiyaM uThaveheNaM kevaiyaM uddhaM uccatteNaM kevaiyaM savvaggeNaM pannate 1 goyamA / jaMbuddIve gaM bhaMte ! dIve egaM joyaNasayasahassaM AyAma vikkhaMbheNaM tiNi joyaNasayasahassAiM solasaya sahassAiM doNNi yaM sattAvIse joyaNasae tiSNi ya kose aTrAvIsaM ya dhaNusayaM terasa aMgulAiM addhaMgulaM ca kiMci visesAhithaM parikkheveNaM pannatte, egaM joyaNasahassaM uvveheNaM NavaNauti joyaNasayassAI uddhaM uccatteNe sAiregaM joyaNasayasahassaM savvaggeNaM pannatte / jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve kiM sAsae asAsae ? goyamA! siya sAsae siya asAlae, goyamA! davaTThayAe sAsae vaNNapajjavehiM gaMdhapajavehiM rasapajavehiM phAsapajjavehiM asAsae, se tegaTeNaM goyamA ! evaM vuccai siya sAsae siya asAsae / jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! na kayA vi NAsi Na kayAvi Nasthi, Na kayAvi Na bhavissai bhUvi ca bhavaiya bhavissaiya dhuve Niyae sAsae avvae avahie Nicce, jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve paNNace ti / jaMbuddIveNaM bhaMte ! kiM puDhavIpariNAme AupariNAme jIvapariNAme, poggalapariNAme ? goyamA ! puDhavipariNAme vi AupariNAme. vi, jIvapariNAme vi, puggalapariNAme vi| jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve savvajIvA, sababhUyA, sabasattA puDhavIkAiyattAe, AukAiyattAe, teukAiyattAe, vAukAiyattAe, vaNassaikAiyattAe uvavaNNapuvvA ? goyamA ! asaI ahavA aNaMtakkhutto ti ||su0 33 // __ chAyA-jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH kiyatA AyAmaviSkambheNaM, kiyatA parikSepeNa, kiyatA udvedhena, kiyatA urdhvapuJcatvena, kiyatA sarvAgreNa prajJaptaH ? gautama ! jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpa: eka yojanazatasahasramAyAmaviSkambheNa trINi yojanazatasahasrANi poDazaM ca sahasrANi dve ca sataviMzatiyojanazate trayaH krozAH aSTAviMzatizca dhanuzatAni prayodazAigu
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpAzatine 532 lAni aAgulaM ca kiJcidvizeSAdhika parikSepeNa prajJaptaH, eka yojanasahasram udvedhena navana vati yojanasahasrANi sAtirekANi Urdhvamucatvena, sAtirekaM yojanazatasahasraM sarvAgreNa prajJataH) jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH kiM zAzataH AzAzvata:? gautama ! syAt zAzvataH syAdazAzvata:, tatkenArthena bhadanta ! evamucyate syAt zAzvataH syAdazAzvataH ? gautama! dravyArthatayA zAzvata: varNaparyAyaiH gandhaparyAyaH rasaparyAyaiH sparzaparyAya razAzvata: tattenArthena gautama ! evamucyate syAt zAzvataH syaadshaashvtH| jambUdvIpaH khala bhadanta ! dvIpaH kAlata kiyaciraM bhavati ? gautama ! na kadApi nAsIt, na kadApi nAsti, na kadApi na bhaviSyati, abhUcca bhavati ca, bhaviSyati ca, dhruvo niyataH zAzvato'vyayo'vasthitaH nityo jambUdvIpo dvIpaH prajJapta iti / jambUdvIpa: khalu:bhadanta ! dvIpaH kiM pRthivI pariNAmaH appariNAmo jIvapariNAmaH pudgalapariNAma: ? gautama ! pRthivI pariNAmo'pi appariNAmo'pijIvapariNAmo'pi / jambUdvIpe khallu bhadanta ! dvIpe sarve prANAH, sarve jIvAH, sarvabhUtAH, sarve satyAH, pRthivIkAyikatayA, akAyikatayA, tejaskAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA utpannapUrvAH ? hanta gautama ! asa. kRd athavA'nantakRtvaH // suu033|| , . TIkA-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpa:-sarvadvIpamadhyavartI jambUdvIpanAmako dvIpaH 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' phiyadAyAmaviSkambheNa-kiyatpramANaka daiyavistarAbhyAM prajJapta ityagrima kriyayA'nvayaH 'kevaiyaM parikkheveNaM' kiyatA parikSepeNa kiyatpramANakena paridhinA ityarthaH 'kevaiyaM uvveheNaM' kiyatA-kiyatpramANakena udvedhenoNDatvena, 'kevaiyaM uddhaM uccatteNa' kiyatA-kiyatpramANakena Urdhvam-uccastvena 'kevaiyaM sannaggeNaM . pannatte' kiyatA-kiyatpramANakena sarvAgreNa-sarvasaMkhyayA prajJapta:-kathitaH, yadyapi AyAma, . 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' ityaadi|. - TIkArtha-isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'jaMbuddIve gaM bhaMte ! dIve' he bhadanta ! jaMbUdvIpa nAma kA yaha dvIpa 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' AyAma aura viSkambha kI apekSA kitanA hai-arthAtU yaha jaMbUdvIpa nAmakA dIpa kitanA AyAmavAlA aura kitanA viSkambhavAlA hai 'kevaiyaM parikkheveNaM' tathA isakI paridhi kA pramANa kitanA.hai ? 'kevaiyaM unheNaM' udvedha kA pramANa isakA kitanA? 'kevaiyaM uddhaM uccatteNaM kitanA isakI UMcAI kA pramANa hai ? aura 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNa' yA -prastuta sUtra vArA zrI gautabharapAbhIya anuzrIna mA pUchayu cha-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! 'dIve 3 Mira! dI5 namana mAdI5 'kevaiyaM oyAmavikkhaMbheNaM' mAyAma tathA viSkambanI apekSAe keTaluM che arthAta A jambudvIpa nAmane dvIpa keTalAM AyAmavALo bhane 45 qiompANI cha ? 'kevaiyaM parikheNaM' tathA sanI paridhinu prabhAra 49 1 kevaiyaM ubeheNaM' dedhanu prabhA] 0 1 'kevaiyaM uddhaM ucatteNe' yA
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 33 jambUdvIpasyAyAmAdikanirUpaNam 553 viSkambhaparikSepAH pUrvamuktA statazca punaratra praznaviSayIkaraNaM na samyakU tayApi udveSAdikSetra dharmapraznakaraNaprastAvAt vismaraNazIlavineyajanasmaraNarUpopakArAya punarapi praznakaraNaM na viruddhaya te. iti praznaH, bhagavAnAha-'gothamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khala bhadanta ! dvIpa: 'ega joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM' ekaM yojanazatasahasraM lakSayojanamityarthaH AyAmaviSkambheNa-dairdhyavistArAbhyAM lakSaka yojanapramANako jambUdvIpa ityarthaH 'tiNi joyaNasayasahassAI trINi yojanazatasahasrANi vilakSayojanamityarthaH 'solasa ya sahassAI' SoDaza ca sahasrANi 'doNiya sattAvIse joyaNasae' dve ca saptaviMzati yojanazate, saptaviMzatyadhika yojanazatadvayamityarthaH 'tiNNiya kose' trIn krozAn 'aTThAvIsaM ca dhaNusayaM' aSTAviMzatiM ca dhanu zatAni, 'terasa aMgulAI trayodazAGgulAni 'addhagulaM' arddhamaGgulam 'kiMci visesAhiyaM parikkheNaM pannatte' kiJcidvizeSA'kevaiyaM savvaggeNaM pannatte' AyAmAdi saba kA pramANa milakara isakA pUrNa pramANa kitanA hotA hai ? yadyapi AyAma-laMbAI, viSkambha-coDAI aura parikSepa paridhi ina sabakA pramANa pahile kahadiyA gayA hai, ataH punaH isa sambandha meM prazna karanA ucita nahIM hai, parantu phira bhI ubedhAdi kSetra dharmasaMbaMdhI prazna karaNa ke prastAva ko lekara vismaraNazIla ziSya ke liye ina praznoM kA uttara smaraNa karAne ke nimitta punaH prazna kara usakA uttara samajhanA yaha paramopakArI gurujanoM kI dRSTi meM upAdeya hI hai isIliye yahAM aisA prazna gautamasvAmIne kiyA hai -isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNa' he gautama! jambudvIpa nAma kA jo yaha dvIpa hai usakA AyAma aura viSkambha eka lAkha yojana kA hai tathA 'tiSNijoyaNasayasahassAI solasa ya sahassAI doNiya sattAvIse joyaNasae tiNi ya kose aTThAvIsaM terasa aMgulAI addhaMgulaM kiMci visesAhiyaM parikkheveNaM paratte' isakA parikSepa prabhA cha ? mana 'kevaiyaM sabagoNaM pannatte' mAyAmA mayAnu pramANa majAna menu pUrNapramANa keTaluM hoya che?jo ke AyAma-laMbAI vikabla-pahoLAI ane parikSepaparidhi A badhAnuM pramANa agAu kahI devAmAM AvyuM che AthI punaH A sambandhamAM prazana kara ucita nathI paraMtu Ama chatAM paNa uddhadhAdikSetra dharmasaMbaMdhI prazanakaraNanA prastAvane laIne vismaraNazIla ziSyane mATe A praznanA javAba yAda karAvavAnA nimitte punaH prazna karAvIne tene javAba samajAva e paropakArI gurUjananI daSTimAM e upAya ja che eTale ja ahIM zrI gautamasvAmIe A prazna karyo che--AnA javAbamAM prabhuzrI 43 cha-'goyamA ! jaMbudIveNaM dIve ega joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbhe : gautama ! jabUdvIpa nAmane je A dvIpa che tenA AyAma tathA viSkampha eka lAkha jananuM che tayA 'tiNNijoyaNasayasahassAI solasa ya sahassAI doNNi ya sattAvIse joyaNasae tiNNi
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAptiko dhika parikSepeNa prajJapta:-kathita iti, 'ega joyaNasahassaM unheNaM' eka yojanasahasramadvedhenoNDatvena bhavati jambUdvIpa: 'NavaNavaI joyaNasahassAiM sAiregAI uddhaM uccatteNaM navanavati yojanasaisrANi sAtirekANi Urdhvamuccaistvena 'sAiregaM joyaNasayasahassaM sannaggeNaM pAte sAtirekaM yojanazatasahasraM kizcidadhikaM lakSaikayojanaM sarvAgreNa prajJaptaH / yadyapi uNDakhavya. vahAraH sarit samudrAdau dRzyate uccalavyavahArastu parvatAdau prasiddhaH tatkathamatra dvIpe uNDakho cakhayoH pradarzanaM kRtaM tatpradarzanamatrAyuktabhiva pratimAti tathApi samatala bhUtalAdArabhya ratnaprabhAyAmadhAsahasrayojanAni yAvat gamane'dhogrAmasalilAvativijayAdiSu jambUdvIpavyavahArasya samupalabhyamAnatvena udvedhavyavahAro dvIpe'pi na virudhyate evaM jambUdvIpasamutpannAnAM 3 tIna lAkha 16 hajAra 2 sau 27 yojana 3 koza 28 sau dhanuSa 13 / / aMgula se kucha vizeSAdhika hai tathA-'egaM joyaNasahassaM ubeheNaM' isakA uddedha-jamIna ke bhItara meM rahanA-eka hajAra yojana kA hai-arthAt yaha jamIna ke bhItara meM eka hajAra yojana taka gaharA gayA huA hai 'NavaNavaI joyaNasahassAiM sAiregAI uddhaM uccatte gaM' isakI UMcAI kucha adhika 99 hajAra yojana kI hai, 'sAiregAI joyaNasayasahassaM savvaggeNaM pannatte' isa taraha isakA sarvAgra pramANa eka lAkha yojana se kucha adhika hai, yadyapi uNDatya kA vyavahAra-udvedha kA vyavahAra-sarit samudra Adi meM dekhA jAtA hai tathA uccatva kA vyavahAra parvatAdi meM prasiddha hai to phira yahAM dvIpa meM uNDatva kA aura uccatya kA jo pradarzana kiyA gayA hai vaha ayukta jaisA pratIta hotA hai, parantu phira bhI samatala bhUtala se lekara ratnaprabhA ke nIce eka hajAra yojana taka jAne meM adhogrAma salilAvativijayAdi koM meM jambUdvIpa kA vyavahAra hotA dekhA jAtA hai isa kAraNa udvedha kA vyavahAra ya kose aTThAvIsaM terasa aMgulAI addhaMgulaM kiMcivisesAhiyaM parikkheveNaM pannatte senA parikSepa 3 traNa lAkha 16 hajAra base 27 jana 3 keza 2800 dhanuSa 13 AMgaLathI " 44 vizeSAdhi4 cha tathA-'egaM joyaNasahassaM ubeheNaM' me Sa-bhInanI ma42 22 te-eka hajAra ejananuM che-arthAt te jamInanI aMdara eka hajAra jana sudhI UDe gayeA cha 'NavaNavaI joyaNasahassAI sAiregAI uddhaM uccatteNaM' methI 4 474 mAgha 88 2 yonI che. 'sAiregAI joyaNasayasahassaM sambaggeNaM pannatte' mA zata garnu sarvAgrapramANe eka lAkha ejanathI kaMIka adhika che, joke UMDAIne vyavahAra-udveSane vyavahAra-sarit samudra AdimAM jovA maLe che tathA uccatva (UMcAI)ne vyavahAra parva tAdimAM prasiddha che. te pachI ahIM dvIpamAM UDatva tathA uccatvanuM je pradarzana karavAmAM AvyuM che te agya jevuM pratIta thAya che paraMtu Ama chatAM paNa samatala bhUtaLathI laIne ratnaprabhAnI nIce eka hajAra jana sudhI jaIe te adhogrAma salilAvati vijyAdikamAM jambudvIpane vyavahAra thate jovAmAM Ave che A kAraNe UMDAIne vyavahAra
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 33 jambUdvIpasyAyAmAdikanirUpaNam 535 / tIrthakarANAM jambUdvIpameroH paNDakavane'bhiSekazilAyAmabhipicyamAnatAt jamyUdvIpavyapadeza pUrvakamabhiSekasya jAyamAnatvena uccakhavyavahAro'pi AgamaprasiddhalAdaviruddha eveti // samprati jambUdvIpasya zAzvatabhAvAdikaM jJAtuM praznayanAha-'jaMbuddIve ' ityAdi, 'jaMbudIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH sarvadvIpamadhyavartidvIpaH, "kiM sAsae asAsae' kiM zAzvata:-sarvadAbhAvI athavA azAzvataH na sarvakAlabhAvIti zAzvatAzAzvata viSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'siya sAsae siya masApae' syAt-kathaMcit zAzvata:-sarvadAbhAvI, syAt-kathaMcit azAzvato na sarvadAbhAvIkenacidrUpeNa nityaH kenacidrUpeNAnitya ityarthaH nanu zAzvatakhAzAzvatatvadharmayovirodhAt kathamekatrAdhikaraNa dvayoH samAveza iti jJAtuM praznayanAha-se keNaTeNaM' ityAdi, 'se keNaTeNaM maMte ! evaM buccai siya sAsae siya alAsae' tatkenAryena bhadanta ! evamucyate syAt zAzvataH syAdazAzvataH, kathamekatraviruddha dharmayoH samAveza iti praznA, bhagavAnAi-'goyamA' isa dvIpa meM bhI viruddha nahIM par3atA hai isI taraha jambUdvIpa samutpanna tIrthaMkaroM kA abhiSeka jambUdvIpagata meru ke paNDa kavana meM avasthita abhiSeka zilA ke Upara hotA hai isase jambUdvIpa vyapadezapUrvaka abhiSeka hone ke kAraNa isameM uccatva kA vyavahAra bhI Agamaprasiddha hone se aviruddha hI hai| ___ 'jaMbuddIve Na bhaMte ! dIve kiM sAsae asAsae' he bhadanta !' jambUDIpa nAmakA jo yaha dIpa hai vaha kyA zAzvata hai ? yA azAzvata hai ? sarvakAla bhASI hai yA sarvakAlabhAvI nahIM hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! liya sAsae siya asAsae' he gautama ! jambUdvIpa kathaMcit zAzvata hai aura kathaMcit azAzvata hai arthAt jambUdvIpa kisI apekSA nitya hai aura kisI apekSA anitya hai, he bhadanta ! zAzvata aura azAzvata ye donoM dharma eka adhikaraNa meM paraspara A dvIpamAM paNa virUddha paDane nathI evI ja rIte jambudvIpa samRtpanna tIrthakarone abhiSeka jambudvIpagata merUna paNDakavanamAM avasthita abhiSeka zilAnI upara thAya che AthI jambudvIpa vyapadezapUrvaka abhiSeka rahevAnA kAraNe evAmAM uccatvane vyavahAra paNa Agama prasiddha havAthI avirUddha ja che. ___ 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve kiM sAsae azAsae' mahanta smUdIpa nAmanA AdApa che te zuM zAzvata che? athavA te azAzvata che? sarvakAlabhAvI che athavA sarvakAlabhAvI nathI ? mAnA uttaramA prabhuzrI ch-'goymaa| siya sAsae siya asAsae' gautama ! jambudvIpa kathaMcita zAzvata che ane kathaMcita azAzvata che arthAta jambudvIpa kaI apekSA nitya che jyAre koI apekSA anitya che. he bhadanta ! zAzvata ane azAzvata e baMne dharma eka adhikAraNamAM paraspara virodhI hovAnA kAraNe kaI rIte rahI zake ch| // praznana svAmI prabhuzrI 43 cha-'goyamA dabaTTayAe sAsae' he gautama se
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 jambUdvIpamahasiko ityAdi, 'goyamA ! he gautama ! 'davvaTTayAe sAsae' dravyArthatyA zAzvataH-dravyarUpeNa jammUdvIpaH zAzvata:-sarvakAlabhAvI, dravyasyAnvayitvena sarvadA'vasthAnasaMbhavAt 'vaNNapajjavehi, gaMdhapajjavehi, rasapaja vehi, phAsapajjavehiM asAsae' varNaparyAyaiH-nIlapItAdi varNaparyAyaiH, gandhaparyAyaiH rasaparyAyaiH sparzaparyAyai thAzAzvato jambUdvIpaH, 'se' teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai siya sAsae siya asAsae' tattenArthena etasmAdeva kAraNAt he gautama! evaM-yathoktaprakAreNo. cyate, syAt zAzvataH syAdazAzvataH yasmAda dravyarUpeNa jambUdvIpo'yaM sarvakAlAvasthAyitayA zAzvataH varNAdiparyAyamapekSya pratikSaNam pUrvApUrvapariNAmakatayA kiJcitkAlasthAyitayA azAzvata ityayaH / evaM ca zAzvatAzAzato ghaTAdiH sarvathA vinazvarasvabhAvo dRzyate tadvad virodhI hone ke kAraNa kaise raha sakate haiM, to isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM'goyamA ! davaTTayAe sAsae' he gautama ! eka adhikaraNa meM ina donoM dharmoM kA rahanA kisI apekSA se banajAtA hai aura vaha apekSA dravyAthikanaya aura paryA yArthika naya ko mukhyagauNa karake bana jAtI hai yahI bAta sUtrakAra ne 'dabaTTayAe sAsae' isa sUtra dvArA prakaTa kI hai, jambUdvIpa ko jo zAzvata kahA gayA hai vaha dravyArthika naya kI apekSA lekara kahA gayA hai kyoM ki dravyAthika naya' paryAya ko gauNa karake kevala dravya ko hI viSaya karatA hai aura pratyeka padArtha dravya kI apekSA nitya hotA kahA gayA hai dravya kA svabhAva apanI paryAyoM meM anvayI honA hai ata: anvayI hone se dravya kA sadA avasthAna banA rahatA hai, tathA 'vaNNapajjavehiM, gaMdhapanavehiM, rasapanavehi, phAsapajjavehi asAsae' jambUdvIpa varNa paryAyoM kI apekSA, rasaryAyoM kI apekSA, aura sparza paryAyoM kI apekSA azAzvata-sadA kAla bhAvI nahIM hai kyoM ki dravyAzrita rUpAdi paryAyoM meM prati kSaNa pariNamana hotA rahatA hai 'se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai siya sAsae adhi karavAmAM A baMne dharmonuM rahevuM keI apekSAthI banI jAya che ane A apekSA vyArthinaya ane paryAyArthikanayane mukhya gauNa karIne banI jAya che. Aja pAta 'sUbAre 'dabayAe sAsae' se sUtra vA 48 428 cha myUdvIpa 2 zAzvata kahevAmAM AvyuM che te dravyArthikanayanI apekSA laIne kahevAmAM AvyuM che kAraNa ke dravyAkinaya paryAyane gauNa karIne mAtra dravyane ja viSaya banAve che ane pratyeka padArtha dravyanI apekSA nitya hovAnuM kahevAmAM AvyuM che. dravyane savabhAva pitAnA paryAmAM anvayI hoya che athI anvayI hovAthI dravyanuM haMmezAM avasthAna baneluM 27 cha, 'vaNNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajjavehiM phAsapajjavehiM asAsae' smUdI5 vrssparyAnI apekSA, gaMdha paryAnI apekSA, rasaparyAnI apekSA ane sparza paryAnI apekSA azAzvata-sadAkAla-bhAvI nathI-kAraNa ke dravyAzrita rUpAdi paryAmAM pratikSaNe pArayumana 4 29 cha, 'se teNadveNaM goyamA ! evaM kuccai siya sAsae siya prasAsae'
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 537. ' prakAzikA TIkA - saptamavakSaskAraH su. 33 jambUdvIpasyAyAmAdikanirUpaNam jambUdvIpo'pi sarvathA vinazvara svabhAvaH syAdityAzaGkayAmAda- 'jaMbuddIvegaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNa bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH sarvadvIpamadhyavarttI jambUdvIpaH 'kAlao kevacciraM hoI' kAlataH kAlApekSA kiyacciramavasthito bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'Na kayAviNAsI' na kadApi nAsIt pUrvakAle'yaMnAsIt iti na kintu pUrvakAlespi AsIdeva, yathA ghaTAdirAgantukaH padArthaH svotpatteH pUrvamadRzyamAnaH pUrvanAsIditi kathyate naivaM jambUdvIpaH kadAcidapi nAsIt kintu yathA idAnIM samupalabhyate tathA itaH pUrvamapi upalabdha. eveti / 'NakayAvi Natthi' na kadApi nAsti apitu sarvadApi astyeva, anAditayA utpAdha sipa asAsae' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki jambUdvIpa kisI rUpa se zAzvata hai aura kisI rUpa se azAzvata hai / kyoM ki varNAdi paryAyoM meM pratikSaNa apUrva 2 pariNAmarUpa se pariNamana hotA rahatA hai isaliye kiJcita kAla taka hI vaha usarUpa meM sthAyI rahatA hai bAda meM anyarUpa meM pariNamita ho jAtA hai isIliye ise asthAyI kahA gayA hai, aba yadi koI aisI AzaMkA yahAM para kare ki zAzvat rUpavAlA ghaTAdika padArtha jisa prakAra sarvathA vinazvara svabhAvavAlA dekhane meM AtA hai to usI taraha jambUdvIpa bhI sarvathA vinazvara svabhAva vAlA ho jAyegA to isa AzaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakAra kahate haiM- 'jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve kAlao kevacciraM hoi' jaba gautamasvAmI ne aisA pUchA ki yaha jambudvIpakAla kI apekSA kitane kala taka rahatA hai to isake samAdhAnanimitta prabhuzrI ne aisA kahA hai 'Na kayAvi NAsI' he gautama ! yaha jambUdvIpa pUrvakAla meM kabhI nahIM thA- yaha bAta nahIM hai kintu yaha pUrvakAla meM bhI thA jisaprakAra ghaDAdi padArtha apanI utpatti se pahile adRzya hone ke kAraNa nahIM thA aisA mAnA jAtA hai aisA vaha jambUdvIpa nahIM hai kintu jaisA yaha isa samaya A kAraNe ja zrI bhagavAna kaMDe che ke huM gautama ! meM evu' kahyuM che ke varNAdi paryAMcAmAM pratikSaNa AyI keTalAMka kALa sudhI te te apUrva apUrva pariNAmarUpathI pariNamana thatu rahe rUpamAM sthAyI rahe che pAchaLathI anyarUpamAM pariNamita thai naya che ethI tene asthAyI kahevAmAM Avela che have jo kAi kaDhAca evI AzakA ahIMyA kare ke zAzvata azAtarUpavALA ghaTArdika padArtha je rIte sarvathA vinazvara svabhAvavALA jovAmAM Ave che ne evI ja rIte jamUdrIya pahu sathA vinazvara svabhAvavALA thaI jaze. A zaMkAnI nivRtti sameta sUtrakAra mahe che-'jaMbuddIveNaM aMte ! dIve kAlao kevacciraM hoI' nayAre gautamasvAmIe A pramANe pUMchyuM ke A jammUDhIpa kALathI apekSA keTalA kALa sudhI rahe che mAnA sabhAdhAna nimitta prabhu pramAze dhu' he 'Na kayAviNAsI' he gItabha ! A jammUdrIpa pUrvakALamAM kayAre paNa hatA nahI evI kai vAta nI parantu te
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprAptisUre yogAditi sarvadA vidyamAnasvabhAvaka eva, 'Na kayAvi Na bhavissaI' na kadApi na bhaviSyati apitu sarvadaiva bhaviSyatyeva, evaM prakAreNa vyatirekamukhena jambUdvIpasya sArvadikAstitva pratipAdyAnvayamukhena sArvadikAstitvaM pratipAdayitumAha 'bhuvica' ityAdi, suvica bhavaiya' bhavissaiya' abhUcca utpatterabhAtena vivakSitakAlAtpUrvamapi abhUdeva, vartamAnakAle'pi bhavatyeva-vidyate eva, anAgatakAle'pi bhaviSyatyeva, vinAzAbhAvAt, ataeva 'dhuve' dhruvo jambUdvIpaH kUTavat sthiraH, ataeva dhruvaH ataeva-'Niyae' niyata:-sadA'vasthAyI ma kadAcidapi aniyataH 'sAsae zAzvataH 'anvae' adhyaya:-kadAcidapi vyayo vinAzastadrahitaH ataeva 'avaTTie' avasthitaH-ekarUpeNa sthitaH, 'Nicce' nityaH dravyarUpeNa utpAdavinAza rahita ityarthaH etAdRzo dhruvAdi vizeSaNayuktaH 'jaMbuddIve dIve pannatte' jambUdvIpo dvIpa: sarvadvIpamadhyavartI prajJapta:-kathita iti / upalabdha hotA hai isI taraha se isake pahile bhI upalabdha huA hai, 'Na kayAvi Natthi' yaha kisI bhI kAla meM nahIM thA-aisI bAta bhI nahIM hai, api tu yaha sarvadA vidyamAna rahatA hai kyoMki yaha anAdi hai ataH isameM utpAdAdi kA ayoga hai isI kAraNa yaha sarvadA vidyamAna svabhAva vAlA hI kahA gayA hai, 'Na kayAviNa bhavissai' Age bhI yaha kisI bhI samaya meM nahIM rahegA aisI bAta bhI nahIM hai kyoM ki sarvadA hI yaha aisA hI rahegA isa prakAra se vyatireka mukha dvArA sadA kAla meM isa jambUdIpa kA astitva pratipAdana karake aba sUtrakAra anvayamukha dvArA sadAkAla meM isake astitva kA pratipAdana karane ke liye 'bhuvi ca, bhavai ya bhavistai ya' kahate haiM ki yaha jambUdvIpa nAmakA dvIpa utpatti ke abhAva ke kAraNa bhUtakAla meM bhI astitvaviziSTa thA vartamAna kAla meM bhI yaha aba bhI hai aura pUrvakALe paNa hayAta hate. jevI rIte ghaTAdi padArtha pitAnI utpattinA pahelA, adazya hevAnA kAraNe have nahIM evuM mAnavAmAM Ave che e A jambudvIpa nathI paraMtu je te A samaye upalabdha thAya che eja pramANe te A agAu paNa upalabdha thayela cha, 'Na kayAvi Natyi' atar ||nne to nahI se nayI 52 tamezA vidyamAna rahe che. kAraNa ke te anAdi che Athi tenA utpAdAdine aAga che ane A kAraNe ja te sahA vidhamAna pakSApAko 1 42vAmA mAyA cha, 'Na kayAviNa bhavissaI' bhaviSyakALe paNa te keI paNa samaye raheze nahIM evI hakIkata paNa nathI kAraNa ke sarvadA ja A e ja raheze. A prakArathI vyatireka mukha dvArA sadAkALamAM A jambudvIpanA astitvanuM pratipAdana karIne have sUtrakAra anvaya mukha dvArA sadAkALa enA mastitva pratipAdana 421 // bhATa 'bhaviMca bhavai ya bhavissai ya 43che mAmUdI5 nAmane A dvIpa utpattinA abhAvanA kAraNe bhUtakALamAM paNa astitva vizISTa hate vartamAnakALamAM paNa A hajI paNa che ane anAgatakALamAM e raheze kAraNa ke kaI
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 33 jambUdvIpasyAyAmAdikanirUpaNam 539 - samprati-kiM pariNAmo'sau jambUdvIpa itijJAtuM praznayannAha-'jaMbuddIve gaM' ityAdi, 'jaMbuddIve Na bhaMte ! dIve' jambUdvIpaH khalu bhadanta ! dvIpaH sarvadvIpamadhyavartI dvIpa ityarthaH 'kiM puDhavi pariNAme' kiM pRthivI pariNAma:-pRthivIpiNDamayaH pRthivyA vikArarUpaH kim, athavA-'AupariNAme' appariNAma: jalapiNDamayaH jalasya vikArarUpaH kim, etAdRzau skandhAvacittarajaH skandhAdiSad ajIva pariNAmau api bhavata ityAzaGkAAha-'jIva pariNAma iti, kimayaM jambUdvIpaH jIvapariNAmaH jIvasya pariNAmo jIvamayaH, ghaTAdivadanIvapariNAmo'pi bhavatItyAzajhyAha-poggalapariNAme' kimayaM pudgalapariNAmaH kevalaM pudgalapiNDamaya ityarthaH, tejasastu ekAntasuSamAdau anutpannatvena ekAntaduSpamAdau vinazvarazIlatvena anAgata kAla meM yaha rahegA kyoM ki kisI bhI kAla meM isakA vinAza nahIM hotA hai ata eva yaha 'dhuve' kUTa kI taraha dhruva-sthira hai aura dhruva hone ke kAraNa hI yaha 'Niyae' niyata hai-sarvadA avasthAyI hai-kadAcit bhI yaha aniyata nahIM hai 'sAsae' zAzvata hai 'avvae' avyaya hai vinAza se rahita hai ataeva 'avaTTie' avasthita hai, ekarUpa se vidyamAna hai "Nicce' dravyarUpa hone se isameM utpAdAdi dharmoM kA viraha hai aisA dhruvAdi vizeSaNoM vAlA yaha 'jaMbuddIce dIve pannatte' jambUdvIpa nAmakA dvIpa kahA gayA hai, aba gautamasvAmI puna:prabhuzrI se aisA pUchate haiM-'jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve kiM puDhavI pariNAme' he bhadanta ! yaha jambUdvIpa nAma kA jo dvIpa hai vaha kyA pRthivI kA pariNAmarUpa hai-pRthivI kA piNDamaya hai-pRthivI kA vikArarUpa hai ? athavA-'Au pariNAme' jala kA pariNAmarUpa hai ? jala kA piNDamaya hai jalakA vikAra rUpa hai ? 'jIvapariNAme' yA jIva kA pariNAmarUpa hai ? jIvamaya hai ? 'poggalapariNAme' athavA-pudgala kA pariNAmarUpa hai ? pudgala kA piNDarUpa hai ? yadi jambUdvIpa ko taijasa kA pariNAma mAnA jAya to paNa kALe ene vinAza thate nathI AthI te huvera phUTanI jema dhruva--sthira che ane dhruva pAnA 20 se 'Niyae' niyata cha-sA asthAyI che-nAyit 5 te aniyata nathA. sAsae' zAzvata cha. 'avvae' avyaya che. vinAzayI 2hita che. mAthI 'avadie' bhajasthita che. 435thA vidyamAna the. Nicce' dravya35 vAyA ye Gulal dharmAnA (127 cha mA vAhi vizeSaguvANA 20 'jaMbuddIve dIve pannatta' pUdI5 nAmanI dI5 DevAmA mAnya che. have gautamasvAmI puna: prabhu mA pramANe pUche the-'jaMbUdIveNaM bhaMte ! dIve puDhavI pariNAmenta I mA myUdvIpa nAmanI re dI54o cha te zuzvinA pArAma35 cha-vina piemaya cha-vinA vi41235 cha ? athavA 'Au pariNAme' raNanA pariNAma35 - 121 (197maya 2-1nA qi1235 cha ? 'jIra pariNAma bhaya banA pariNAma35 cha ? bhaya cha ? 'paggilapariNAme' yA pusanA pari. marUpa che ? puddagalanA piDarUpa che? jambudvIpane taijasanuM pariNAma mAnavAmAM Ave
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 jambUdvIpatisUtre jambUdvIpasya tejasaH pariNAme'GgIkriyamANe kAdAcitkatvaM prasajyeta evaM vAyoraticalatvena jambUdvIpasya vAyupariNAmatve'GgIkriyamANe etasyApi calatvApattiriti tayoH svata eva sandehAviSayatvena praznasUtre upanyAsaH kRta iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'puDhacI pariNAme vi' pRthivIpariNAmo'pi, ayaM jambUdvIpaH parvatAdimatvAt 'pRthivyAH pariNAmarUpo'pi bhavati, tathA 'AupariNAme vi' apariNAmo'pi ayaM jambUdvIpo nadIhRdAdimatvAt jalapariNAmarUpopi svIkriyate 'jIvapariNAme vi' jIvapariNAmo'pi, ayaM jambUdvIpo mukhavanAdiSu vanaspatyAdimacyAt jIvapariNAmo'pi bhavati, yadyapi AIta - siddhAnte pRthivyapakAya pariNAmakhagrahaNenaiva jovapariNAmatvaM siddham, tathApi loke pRthivIjalayo jIvatvasyApavahArAt jIvapariNAmatvasya pRthaggrahaNaM kRtam, vanaspatyAdInAM jIvasthaekAntasuSamAdi kAla meM taijasa ke anutpanna hone se tathA ekAnta duSSamAdi meM . usase vinazvarazIlatA hone se usameM kadAcitkatA kA prasaGga prApta hogA, isI -taraha vAyu kA pariNAma jambUdvIpa ko mAnane para isameM calanatvadharma kA prasa prApta hogA ataH ina donoM ke jambUdvIpa meM pariNAma hone ke sandeha kI svataH viSayatA hone ke kAraNa yahAM prazna sUtra meM inakA upanyAsa nahIM kiyA gayA hai| 1 ava gautamasvAmI ne jo isa prakAra ke ye prazna kiye haiM unake uttara meM prabhu - unase kahate haiM - 'goyamA ! puDhavI pariNAme vi, bhAupariNAme vi, jIvapariNAme 'vi' he gautama! yaha jaMbUdvIpa parvatAdi koM se yukta hone ke kAraNa pRthivI kA pariNAmarUpa bhI hai tathA - nadI, hRda Adi vAlA hone ke kAraNa jala kA pariNAmarUpa bhI hai' jIva pariNAme vi' evaM mukhavanAdikoM meM vanaspati Adi vAlA hone se vaha jambUdvIpa jIva pariNAmarUpa bhI hai / yadyapi jaina siddhAnta meM pRthivI apakAya ke pariNAmatva ke grahaNa se hI jIva pariNAmatA jambudvIpa meM siddha ho jAtI hai phira bhI loka meM pRthivI evaM jala meM jIvatva kA vyavahAra nahIM hotA hai isa 1 tA ekAnta suSamAdikALamAM taijasanA anutpanna hAvAthI tathA emanta duSamAdimAM temAM vinazvarazIlatA hAvAthI temAM kadAcitkatAneA prasaMga prApta thaze Aja pramANe vAyunu pariNAma jammUdrIpane mAnavAthI temAM calanavadhama nA prasaMga prApta thaze AthI A baMnenA jammUdrIpamAM pariNAma haiAvAnA sandehanI svataH aviSayatA haiAvAnA kAraNe ahIM praznasUtramAM temanA upanyAsa karavAmAM Avce nathI, have gautamasvAmIe je prakAranA A azno 'upasthita yi che tenA uttaramA prabhu tebhane 4 che - 'goyamA / puDhavIpariNAme - vi AupariNAme vi, jIvapariNAme vi' he gautama! mA bhyUdIpa parvatAdvithI yukta hovAnI kAraNe pRthvinA pariNAmarUpa paNa che tathA-nadI, sarAvara AAdivALA hAvAthI pANInA parikSAbhaya pazu che. 'jIvapariNAme vi' bhane bhuvanAbhimAM vanaspati sahiyANI hovAthI te jammUIpa jIvapariNAmarUpa paNa che. joke jaina siddhAMtamAM pRthvi, aprakAyanA pariNAmatanA grahathI ja chatrapariNAmatA jammUrrIpamAM sAbita thaI jAya che tema chatAM
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH su. 33 jambUdvIpasyAyAmAdikanirUpaNa ___541 dhyavahArastu svasamayaparasamayasaMmata iti / 'poggala pariNAmovi' ayaM jambUdvIpaH pudgala'pariNAmo'pi bhavati, mRtatvasya pratyakSasiddhatvAditi / ayaM bhAvaH-jambUdvIpohi skandharUpaH padAryaH sacAvayavasamudAyarUpa eva, avayava sAdAyino'vayavasamudAyarUpatvasya pratyakSasiddhatvAt, nahi avayavamantarA'vayavasamudAyarUpI avayatrI saMbhavatIti-ato'vayavasamudAyarUpatvAt avayavIti // atha yadi jambUdvIpo jIvapariNAmarUpa stahi sarve jIvA jambUdvIpe utpanna pUrvA athavA na ityAzaGkAyAmAha-'jaMbuddIveNaM' ityAdi, 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe sarvadvIpamadhyajambUdvIpe ityarthaH 'savve pANA' sabai prANAH dvIndriya trIndriya caturindriyAH 'savve sattA' sarve satvAH pRthivyaptejovAyukA pikalakSaNAH, anena sAMvyAvahArikajIvarAzi viSayakaevAyaM praznaH, anAdi nigodanirgatAnAmeva prANajIvAdirUpavizeSaparyAyapratipatteH, 'puDhavikAiyattAe' pRthivIkAyikatayA pRthivIkAyikajIvarUpeNetyarthaH 'AukAiyattAe' kAraNa jIva pariNAma ko pRthakarUpa se yahAM grahaNa kiyA hai vanaspati Adi ko meM jIvatva vyavahAra to svasamaya meM-jaina mata meM aura parasamaya-anyatIrthika mata meM saMmata hai| 'poggalapariNAmo vi' yaha jambUdvIpa isa meM pratyakSa se mRtatva kI 'siddhi hone ke kAraNa pudgala kA pariNAmarUpa bhI hai ! tAtparya isa kathana kA yaha hai ki jambUdvIpa skandharUpa padArtha hai aura jo padArtha hotA hai vaha avayavoM kA samudoya rUpa hI hotA hai kyoM ki avayava samudAyI meM avayava samudAyarUpatA pratyakSa se hI siddha hai / avayava ke vinA avayava samudAyarUpI avayavI hotA nahIM hai isaliye avayava samudAya rUpa hone ke kAraNa yaha jambuddhIpa eka azyavI padArtha hai ___ 'aMdhuddIve NaM bhaMte ! savve pANA, savve jIvA, savve bhUyA, savve sattA puDhavi kAiyattAe teukAiyattAe' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM paNa lekamAM pRthvi ane jaLamAM jIvatvane vyavahAra thatuM nathI e kAraNathI jIvapariNA. mane svataMtra rUpathI ahIM grahaNa karavAmAM Avela che. vanaspati AdikomAM jIvatva vyivahAra te samayamAM-jaina matamAM ane parasamaya-anyatIrthika matamAM paNa saMmata cha. 'poggalapariNAmo 'vi' mammUjhI5 mA pratyakSathA bhUtanI siddhi DAvAnA // pudgalanA pariNAmarUpa paNa che. A kathananuM tAtparya e che ke jambudvIpa kanvarUpa padArtha che ane je padArtha hoya che te avayavonA samudAyarUpa ja hoya che kAraNa ke avayava samudAyamAM avayava samudAya rUpatA pratyakSathI ja siddha che. avava vagara avayava samudAyarUpI avayavI hoI zake nahIMAthI avayava samudAyarUpa hevAnA kAraNe A jabUDhIpa eka avayavI padArtha che. ____ 'jaMbuddIveNaM maMte ! savve pANA, sabve jIvA, savve bhUyA, sabbe sattA puDhavikAiyattAe 'veukAiyacAe' 8 mahanta ! mApUdI nAmanA bImA samasta prAdhu-sandriya, tendriya,
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ samdhIpaprajJaptisUtra akAyikatayA jaLatAdAtmyApanajIvarUpeNetyarthaH, 'teukAiyacAe' tejaskAyikatayA 'cAukAiyattAe' vAyukAyikatayA 'vaNassaikAiyattAe' vanaspatikAyikatayA "uvavaNNapuvvA' utpannapUrvAH pUrvasamaye utpannAH kim, pRthivyAdikAyikatayeti praznaH, bhagavAnAha-'haMta' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'asaI aduvA aNata khutto' asakRt athavA anantakRtvaH, he gautama ! yathaiva praznasUtraM tayaiva sarva pratyuccAraNIyam pRthivIkAyikatayA, akAyikatayA, tejaskAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA, utpannapUrvAH kAlakrameNa 'saMsArasya karmaNazcAgAditvAt, latu punaH sarve prANAdayo jIvavizeSA yugapadutpannAH sakalajIvAsamastaprANa-dIndriya, teindriya, cauindriya jIva, samasta jIva-paJcendriya jIva, samasta bhUta-vRkSa, aura samasta satva-pRthivI, apU, teja evaM vAyukAdhika ye saba pRthivIkAyika rUpa se, taijAkAyikarUpa se 'ArakAiyattAe' apakAyikarUpase 'tejakAiyattAe' taijasakAyika rUpa se, 'vaukAiyattAe' vAyukAyikarUpa se, evaM 'vaNastaikAiyattAe' vanaspatikAyikarUpa se 'uvavaNa puvvA' pUrva meM utpanna hocuke haiM kyA? yaha prazna sAMvyAvahArika jIva rAziviSayaka hI hai kyoM ki anAdinigoda se nirgata jIva hI prANa jIva AdirUpa viSaya paryAya. ko prApta karate haiN| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA! asaI aduvA aNaMtakhutto' hAM, gautama ! aisA hI hai ye samasta prANAdika pUrva meM pRthivI kAyika rUpa se, akAyikarUpa se, tejaskAyikarUpa se vAyukAyikarUpa se evaM yanaspatikAyikarUpa se kaI yAra athavA anantavAra utpanna hocuke haiN| kyoM ki saMsAra aura karma anAdi haiN| ye saba jIva jo isa rUpa se pUrva meM utpanna ho cuke kahe gaye haiM so kAlakrama se hI pUrva meM utpanna ho cuke kahe gaye haiM yugapat utpanna , ho cuke nahIM kahe gaye haiN| caurindrIya jIva, samasta jIva-paMcendriyajIva, samasta bhUta-vRkSa, ane samasta satvapRthvi, pANa, agni ane vAyukAdhika A badhAM pRvikAyikarUpathI, tejarakAcikarUpathI 'AuphAiyattAe' mAyi435thI 'teUkAiyattAe' te445435thA 'vAukAiyattAe' vAyu-yi435thI ma 'vaNassaikAiyattAe' vanaspatiya435thI 'ubavaNNapuvvA' pUrva utpanna thaJ cUkayAM che zuM ? A prazna sAMvyAvahArika jIva rAzi viSayaka ja che kAraNa ke anAdi nigodathI nirgata jIva ja prANajIva Adipa vizeSa paryAyane prApta kare che A praznanA uttaramA prabhu cha-'haMtA, goyamA! asaI aduvA aNaMtakhutto' DA, gautama ! me // che. A samasta prANadika pUrve pRthvikAyikarUpe ane vanaspatikAyikarUpe, apUkAyikarUpe, tejaskAyikarUpe, vAyukAyakarUpe ane vanaspatikAcikarUpe keTalIvAra athavA anantavAra utpanna thaI cUkayAM che kAraNa ke saMsAra ane karma anAdi che A badhAM jIva je A rUpe pUrve utpana thaI cUkayAnuM kahevAmAM AvyuM che te te kALakramathI ja pUrva utpana thaI cUkyA kahevAmAM AvyA che yugapat utpanna thayA hovAnuM kahevAmAM AvyuM nathI kAraNa ke
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 34 jambUdIpaitinAmakaraNakAraNanirUpaNam 543 nAmekakAlaM jambUdvIpe pRthivyAdi bhAvenotyAde sakaladevanArakAdi bhedAbhAvaprasaktaH, na caivamasti tathA jgtsvbhaavaaditi| te jIvAH pRthivyAdi mAvena kiyato vArAnutpannA stavAhaasadityAdi, taba asakRdityasya anekaza ityarthaH athavA anantakRtaH anantavArAn saMsArasyAnAdityAditi // suu033|| rAnprati-jambUdvIpeti nAmno vyutpattinimittaM jJAtuM prazcayannAha-'se keNaTeNaM' ityAdi, mUlam-' se kegadeNaM bhaMte! evaM vuccai jaMbuddIve hIve ? gAyamA! jaMbuddIveNaM bhaMte! dIve tattha tattha dese tahiM tahiM bahave jaMbUrubakhA jaMbUvaNA jaMbUvaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAba piDinamaMjarI vaDeMsagadharA sirIe aIva ubasobhemANA ciTuMti jaMbUe sudaMsaNAe aNADhie NAmaM deve mahaDie jAna paliyovamaTTiIe pariksai, se teNaTeNaM goyamA! evaM buccai 'jabuddIve dIve iti / taeNaM samaNaM bhagavaM mahAvIre mihilAe gayarIe maNibhade ceie bahUNaM samaNANaM bahUNaM samaNIgaM bahuNaM sAvayANaM bahUNaM sAbiyANaM vahUNaM devANaM bahUrNa devINaM majhagae evamAikkhai evaM bhAlai evaM paNNavei evaM parUveI jaMbUdIvapaNNatti NAmatti ajo ajjhayaNe aTuM ca heDaM ca pasiNaM ca kAraNaM ca vAgaraNaM ca bhujo bhujo uvadaMsei, tibvemi // sU0 34 // ___ chAyA-tatkenArthena bhadanta ! evAcyate jambUdvIpe dvIpaH ? gautama ! jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe tatra tatra deze tatra tatra bahano jambUvRkSAH, jambUvanAni jambUvanaSaNDAH nityaM kumumitA yAvat piNDimamaJjAvataMma dharAH zriyA'tIvopazobhamAnA stiSThanti, jambbAH sudarzanAyA anADhayenAmA devo mahaddhiko yAvat palyopamasthitikA parivasati, tattenArthena gautama ! evamucyate-jambUdvIpo dvIpa iti / tataH khalu zramaNo bhagavAna mahAvIro mithilA nagaryAm maNibhadre caitye vahanAM zramaNAnAM vahInAM zramaNInAM vahanAM zrAvakANAM vahInAM zrAvikANI bahUnAM devAnAM bahInAM devInAM madhyagata evamAkhyAti evaM bhApate, evaM kyoM ki sakala jIvoM kA ekakAla meM yadi jambUdvIpa meM pRthivyAdirUpa se utpAda mAnA jAve to sakala deva nAraka AdikoM ke neda kA abhAva honekA prasaGga prAsa hogA parantu aisA to hai nahIM kyoM ki jagat kA svabhAva hI aisA hai // 33 // sakaLajInuM eka kALamAM je jambudvIpamAM pRthivyAdirUpathI utpAda mAnavAmAM Ave te sakaLa deva nAraka AdikenA bhedane abhAva thavAne prasaMga prApta thaze parantu Avu te che ja nahIM kAraNa ke jagatano samabhAva ja e che. 33
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ amvIpamAsiyo prajJApayati, evaM prarUpayati jambUdvIpa prajJaptinAmeti aaryH| adhyayanamartha ca hetuM ca praznaM ca kAraNaM ca vyAkaraNaM ca bhUyo bhUya upadarzayatIti bravImi // sU0 34 // TIkA-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jaMbuddIce dIye' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate jambUdvIpo dvIpaH, he bhadanta ! etasya dvIpasya jambUdvIpa itinAmakaraNe ko hetu ritipraznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMdhudIveNaM dIve jambUdvIpe khalu dvIpe 'tatthara dese' tatra tatra deze 'tahi tarhi' tatra tatra pradeze 'vaha vahavo'ne ke 'jaMbAkhA' jambUvRkSAH etannAmakravanaspativizeSA ekai rUpA viralasthitatvAt 'jayUbaNA' vahani jambUdhanAni jambUvRkSA eva samUhamAvena sthitA vidyamAnA aviralasthitatvAt, ekanAtIyavRkSasamudAyovanamiti, 'jaMbUSaNasaMDA' jambUvanapaNDAH vijAtIyavRkSasamilitAH jambUvRkSasamUhAH vibhinna jAtIya vRkSasamudAyo vanapaNDa iti, tatrApi jambUvRkSANAmeva prAdhAnyam itaravRkSANAM tu gauNatvameva anyathA itaravRkSANAM jambUdvIpapadapravRttinimittatve'saMgatyameva syAditi te jambUvRkSAH kIdRzAstatrAha-'NicaM' ityAdi, 'NicaM kusumiyA' nityam-sarvakAlaM kumumitA: 'sekeNaDhaNaM bhaMte! evaM cuccai javuddove dIve' ityaadi| TIkArtha-isa sUtradvArA gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-'se keNaTeNaM bhaMte! evaM bucaha jaMbuddIve' he bhadanta ! Apa ailA kisa kAraNa se kahate haiM ki yaha jaMbuddhIpa nAmakA dvIpa hai ? arthAt isa parvatavizeSa kA nAma jambUdvIpa aisA kisa kAraNa se kahA gayA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jaMbuddIveNaM dIve tattha 2 dese tahiM 2 bahave jaMburukkhA' he gautama ! isa jambUdvIpa nAma ke dvIpameM usa usa deza meM usa usa pradeza meM aneka jambUvRkSa isa nAmake vanaspati vizeSa, 'jambUyaNA' aneka jambUvRkSoM ke pAsa pAsameM rahe, hue samUharUpa vana, evaM-'jaMbU vaNa saMDA' vijAtIya vRkSasamUha se saMmilita jambUvRkSoMke haiM,eka jAtIyadhAle vRkSoM kA sanudAya jahAM honA hai usakA nAma vana hai aura vijAtIya vRkSoMse saMmilita samudAya jahAM hotA hai usakA nAma vanaSaNDa, hai, ye saba jambRvRkSa 'NiccaM kusu 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai jaMbuddIve dii|' tyAta Atha-4 sUtra dvArA gItabhasvAmI prabhuna mA pramANe pUchayu che-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM. vuccai jaMbuddIve dIve' mahanta ! 25 me // 4 // 20 hai| ch| bhuudvIpa nAmane dvIpa che? arthAta A parvata vizeSanuM nAma jaMbudvIpa evuM kayA kAraNe DevAmA mAnyu cha ? mAnavAsamA prabhu 44 cha-'goyamA ! jaMbuddIveNaM dIve tattha 2 dese, tahiM 2 bahave, jaMburukkhA' gautama ! ma sampUdI5 nAmanA dvIpamA te zamA tata pradezamA bhana: sUkSa mA nAmanA vanaspati vizeSa, 'jambUvaNA' bhane hAnI pAse pAse 29dA samUha35 pana tathA 'jaMbUvaNasaMDA' vitIya vRkSasamasyA samalita jabUvRkSanA che, eka jAtIvALA vRkSane samudAya jyAM hoya che tenuM nAma vana che ane vijAtIya vRkSethI saMmilita samudAya jyAM haiya che tenuM nAma vanaSaDa che, A badhAM
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAlikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 34 jambUdvIpaitinAmakaraNakAraNanirUpaNam 545 / puSpaiH sarvadaiva zobhamAnAH 'Ava piMDimamaMjarIvaDeMsagadharA' yAkt viNDimamaJjaryavataMsakadharAH yAvatpadAt 'NiccaM mAiyA NiccalavaiyA NiccaM thavaiyA jAva NiccaM kusumiya mAiya lavaiya thavAya gulaiya gocchaiyamaliya juvaliya viNamiya suvibhatta' eteSAM grahaNaM bhavati, uktavarNaka viziSTAH jambUvRkSAH, 'sirie aIva 2 upasobhemANA ciTaMti' zriyA-zobhayA banalakSmyA vA atIva-atizayena upazobhamAnA: phalapuSpAdibhirvilasantastiSThanti, idaM ca sarvadA kusumi. tatvAdikaM vizeSaNaM jambUvRkSANA muttara kurukSetrApekSayA jJAtavyam anyathA jambUvRkSANAmASADhamAse eva puSpaphalAdimatvena nityamiti vizeSaNAnAM pratyakSavAdhaprasaMgAt etAvatA jambUmiyA' sarvadA puSpoM se bhare hue rahate haiM kyoM ki yahA~ jambuvRkSA kI hI pradhAnatA kahI gaI hai dUsare vRkSoM kI nahIM unakI to gauNatA hI jAnanI cAhiye anyathA yadi anyavRkSoM ke sadbhAva ko lekara isa dvIpa meM jambUdvIpa pada kI pravRtti kA nimitta mAnA jAve to yaha kathana asaMgata hI ho jaayegaa| 'jAva piMDimamaMjaribaDe sagadharA sirIe aIvara uvasobhemANA ciTThati'yahAM yAvatpada se 'NicaM mAiyA, NiccaM lavaDyA,NiccaM thavaiyA, jAva NiccaM kusumiyamAiya lavai thavaiya gulaiya gocchaiya maliya juyaliya niNamiya suvibhatta' isa pATha kA saMgraha huA hai-ina saba pUrvokta padoM kA vyAkhyAna hama pahile vanakhaNDa ke varNana meM kara cuke haiM / ataH yahIM se ise dekhalenA cAhiye isa varNana se viziSTa jambUvRkSa zobhA se athavA vanalakSmI se atyanta zobhita hote rahate haiM yahAM jo sarvadA kusumitatvAdika vizeSaNa jambUvRkSoM ke varNana meM diye gaye haiM ve uttara kurukSetra gata jambUvRkSoM kI apekSA se hI jAnanA cAhiye, kyoMki itarakSetra gata jambUvRkSa ASADha mAsa meM hI puSpaphalAdi vAle hote haiM ataH nitya Adi vizeSaNoM meM pratyakSa vAdhA kA vRkSa 'NiccaM kusumiyA' sA pAthI sahAyaai 29 che 4 / 29 mADIyA - vRkSenI ja vizeSatA kahevAmAM AvI che-bIjA vRkSanI nahIM temanI te gauNatA ja jANavI anyathA je bIjA vRkSonA sadubhAvane laIne A dvIpamAM jambudvIpatA padanI pravRttinuM nimitta mAnavAmI AtA mA 4thana masata ra samita thaze. 'jAya piMDima maMjarivaDe sagadharA sirIe aIva 2 basobhemANA ciTuMti' mahI 4 4.54thI "NiccaM mAiyA, NiccaM lavaiyA, NiccaM thavaiyA, jAva NiccaM kusumiya mAiya lavaiya thavaiya gulaiya gocchaiya mali yajuvaliya viNapriya suvibhata' 2 3 3 thy| cha mA samAM pUrvarita pahAnu vyAkhyAna ame prathama vanakhaDanA varNanamAM karI gayA chIe AthI temAMthI ja A badhuM joI levA bhalAmaNa che. A varNakathI viziSTa jabUvRkSa zebhAthI athavA vanalakamathI atyanta zebita thatAM rahe che ane je sarvadA kusumitatvAdika vizeSaNa jabUvRkSonA varNanamAM ApavAmAM AvyA che. teo uttarakurU kSetragata jaMbUvRkSanI apekSathI samajavuM kemake Itara kSetragata jaMbUvRkSa aSADhamAsamAM ja puSpaphaLAdivALA hoya che AthI nitya
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ manopamahaptisUtre vRkSAdhiko dvIpo jambUdvIpa iti kathitaM bhavatIti / athavA-dAMga mudasaNAe agArieNAmaM deve mahaDie paliyovamahiie parivasaI' jamyo mudarzanAyAmanADhayo nAmA devo maha. ddhiko yAvat palyopamasthitikA parivasati bhatra yAvatpadAt mahAdhutiko mahAyazo mahAbalo ityAdi, vizeSaNAnAM praNaM bhavati, tatra-mahatI-anekaprakArA Rddhividhate yasya sa mahardikA, mahatI ghutirAbhaNavastrAdi kRtA zobhAvidyate yasya sa mahAdyutiH , tathA mahAdatizAyi yazaH kIrtivite yasya sa mahAyazAH, tathA-mahatvalaM zArIrikaM parAkramaH puruSakArazca yasya sa mahAvalaH, palyopapramANA sthiti:-AyuSyaM yasya sa palyopamasthitikAH etAdRzo devaH parivasati, 'se tegaDeNaM goyamA ! evaM buccai javudIve dIve iti tat tenArthena gautama! evamucyate- svAdhipatpanAtanAmadevAzrayabhUtayA jamyopaLakSito prasaGga prApta hojAyagA isa taraha jambuvRkSoM kI adhikatA vAlA hone ke kAraNa isa dvIpa kA nAma jambUdvIpa aisA kahA gayA hai athavA 'jaMbUe sudaMsaNAe aNAdie NAmaM deve mahiDIe jAva paliovamahiie parivasaha, se teNaTeNaM goyamA! evaM buccaI jaMbu dIve dIve iti' sudarzanA nAma ke jambU ke Upara anADhaya nAma kA mahaddhika yAcan eka palpopama kI sthitivAlA deva rahatA hai yAvatpada se-'mahA. yutiko, mahAyazA, mahAbalo' isake ityAdi vizeSaNoM kA grahaNa huA hai aneka prakAra kI Rddhi jisake pAsa hotI hai usakA nAma mahardika hai, AbharaNa vastrAdikRta yuti-zobhA se jo yukta hotA hai vaha mahAdyutika hai, jisakA yaza ati. zayita hotA hai vaha mahAyazA hai, yaha anADhaya nAma kA deva bhI aisA hI hai, isI liye ise 'mahAdyutika' Adi vizeSaNoM se abhihita kiyA gayA hai, isakA zArIrika parAkrama aura puruSakAra bahuta caDhA vaDhA hotA hai isaliye ise mahAyalakahA hai isa kAraNa isa anADhaya deva kA AzrayabhUta hone se he gautama ! isa Adi vizeSamAM pratyakSa badhAne prasaMga AvI jaze. A rIte jarabUvRkSanI adhiktAvALa hevAnA kAraNe A dviIpanuM nAma jambudvIpa e pramANe kahevAmAM AvyuM che mayA- 'jNbuue| sudaMsaNAe aNADhie NAmaM deve mahiDDhIe jAva paliovamaTTiie parivasai, se-taNadveNaM goyamA! evaM vuccai jaMbuddIve dIve iti' suzanA nAmanA bhUpRkSa 952 anAya nAmane mahaddhika yAvat eka papamano sthitivALo deva rahe che-cAvatuM pathI, mahAdyutiko' mahAyazA mahAbalo' nA tyA vizeSaNAnubaya thayu che. gane prakAranI addhi jenI pAse hoya che tenuM nAma mahaddhika che, AbharaNuvastrAdikRta yutizobhAthI je yukta hoya che te mahAghatika che, jene yaza atizayita hoya che te mahAyazA che, A anADhaya nAmane deva paNa Ave ja che AthI tene "mahAtirka Adi vizeSaNathI abhihita karavAmAM AvyuM che, tenuM zArIrika parAkrama tathA purUSakArapauruSatvaghaNuM ucca kakSAnuM hoya che eTale ene mahAbala ko che A kAraNe A anADhaya devanA AzrayabhUta hovAthI he gautama! A dvIpanuM nAma jabudvIpa evuM paDayuM -
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 34 jambUdvIpaitinAmakaraNakAraNanirUpaNam 547 dvIpo jambUdvIpa iti, tathA 'aduttaraM ca NaM goyamA ! jaMbuddIvassa sAsae NAmadhejje panna jaNNakayAi NApI Na kayAi Natthi, Na kayAi Na bhavissai jAva Niccetti' athottaraM ca khalu gautama ! jambUdvIpasya zAzvataM nAmadheyaM prajJaptam, yat na kadApi nAsIt na kadApi na bhavati na kadApi na bhaviSyati kintu abhUt, bhavati, bhaviSyati ca, dhruvo niyato'vasthito'vyayo nitya iti, etasmAdapi kAraNAdetasya jambUdvIpa iti nAma bhavatIti / ___ samprati prastutatIrthadvAdazAMgI racayitA sudharmasvAmI svasmin mahatvAbhimAna parijihISu: prakRtaprakaraNasya nAgadheyapUrvaka mupasaMhAravAkyamAha-'taeNa' ityAdi, 'taeNaM se samaNe bhagavaM mahAvIre' zAzvatatvAzAzvatatvanAmakatvAda sadarUpo'yaM jambUdvIparUpo bhAvaH satpadArthasyA palApaM na kurvanti yathAvasthitapadArthasvarUpanirUpakatvAttasya, tataH khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH tatra zramaNa:-parityaktabAmAbhyantarAgraNiH sakalapadArthAvabodhakakevalajJAna sahito mahAvIro varddhamAnasvAmI, "mihilAe gayarIe' mithilAyAM nagaryAma, tatra mathyante-vinAdvIpa kA nAma jambUdvIpa aisA huA hai 'aduttaraM ca NaM goyamA ! jaMbuddIvarUsa sAMsae NAmadhejje paNNatte' athavA he gautama ! jaMbUdvIpakA 'jaMbUdvIpa aisA nAma zAzvata hai, 'jaNNa kayAi NAsI Na kayAi tthi Na kayAi Na bhavissai jAva Niccetti' yaha isakA nAma pahile nahIM thA aisA nahIM hai pahile bhI isakA nAma 'yahI thA, aba bhI isakA yahI nAma hai, aura Age bhI isakA yahI nAma rahegA, kyoMki yaha dvIpa 'dhruva hai, niyata hai, avasthita hai, avyaya hai aura nitya hai|' - ___ 'taeNaM se samaNe bhagavaM mahAvIre mihilAe gayarIe mANibhaddeceie' aba prastuta tIrthadvAdazAGgI racayitA sudharmasvAmI apane meM mahatva kA abhimAna choDane kI icchA vAle bane hue prakRta prakaraNa kA nAmollekha pUrvaka upasaMhAra karate hai-yahabuddhIpa zAzvana aura azAzvata dharmopeta hone se satpadArtharUpa hai jJAnIjana satpadArthakA apalApa nahIM karate haiM / kyoM ki yathAvasthita padArtha ke svarUpa cha. 'aduttaraM ca NaM goyamA ! jaMbuddIvasa sAsae NAmadhejje paNNatte' mathapa gautama ! mUdInu' dIpa' me nAma zAvata cha, 'jaNNa kayAi NAsI Na kayAi Natthi Na kayAi Na bhavissai jAva Niccetti' mA menu nAma patA na tu me nathI, paDela pay enuM nAma A ja hatuM, Aje paNa tenuM eja nAma che ane bhaviSyamAM Aja nAma raheze, kAraNa ke A dvIpa dhruva che, niyata che, avasthita che, avyaya che temaja nitya che. ___'taeNaM se .samaNe bhagavaM mahAvIre mihilAe NayarIe mANibhade ceie' 3 prastuta tIrthadvAdazAMgI racayitA sudharmAsvAmI pitAnAmAM mahatvanuM abhimAna tyAgavAnI IcchAvALA banelAM prakRti prakaraNa nAmolalekhapUrvaka upasaMhAra kare che-A jaMbUdvIpa zAzvata ane azAzvata dharmopeta hovAthI satpadArtharUpa che jJAnIjana satpadArthane a5lApa karatAM nathI kAraNa ke yathAvasthita padArthanA svarUpanA nirUpaka hoya che. AthI zramaNa parityA bAda
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 jambUdvIpaprajJaptisUtra zyante rAgadvepAdikAH saMsAraNa bhAvA yA sA mithilA tasyAM namAm 'maNibhadde ceie maNibhadranAmakacetye-yantarAyaTale "hUrNa samaNANaM vahUrNa samaNINaM' bahUnAm-anekeSAM zramaNAnAM tathA bahInAM zramaNInAm 'yahUrNa sAtayANaM vahUrga sAviyANa' bahUnAmanekaipAM zrAvahANAM sarvajJavAkyazrota gRhasthAnAm bahInA manesAsI zrAvikANAm 'paNa devANaM vahaNa devINaM' bahUnAmanekeSAM devAnAM zakrAdInAM yahInAM degInAM ca 'majjhagae' madhyAtaH eteSAMmadhye samupaviSTaH natu ekAnte-ekasya-ekavyakti vizeSasya purataH 'eva mAikkhaI' evampUrvavaNitAnusAreNAkhyAti prathamato vAkya (vAcya) mAtra kathanena evaM bhAsaI' evaM bhApate vizeSavacanakathanataH 'evaM paNNavei' evaM yathoktaprakAreNa prajJApayati vyaktaparyAyavanataH 'evaM parUvei' evaM prarUpayati hetu dRSTAntapradarzanadvAreNa / samprati-Akhyeyasya vastuto'bhidhAnamAha-'jaMbuddIna' ityAdi, 'jaMbuddIva mattINAmatti ajo' he Arya ! sudharmasvAminaH sambodhanaM jambUsvAminaM prati he Arya ! etasya zAstrasya ke nirUpaka hote haiN| ataH zramaNa parityakta vAya Abhyantara parigraha vAle-aise sakala padArthAvabodhaka kevala jJAna sahina bhagavAna mahAvIra ne saMsAra meM paribhra. maNa ke kAraNabhUta rAgadveSAdika vibhAva bhAvoM ko naSTa karane kI sAdhanabhUta hone se sArthaka nAmavAlI mithilA nagarI meM jahAM maNibhadra nAmakA vyantarAyatana thA vahAM 'bahUNaM samaNANaM bahaNaM samaNINaM, bahUrNa sAvayANaM, bahUNaM sAviyANaM, bahUNaM devANaM, bahUNaM devINaM majhagae' aneka zramaNajanoM ke aneka amaNiyo ke, aneka zrAvakoM ke, aneka zrAvikAoM ke, aneka devoM ke evaM aneka deviyoM ke ghIca meM baiThakara 'evamAikkhai, evaM bhAsai, evaM paNNavei, evaM pakhvei' isa pUrvokta prakAra se pratipAdana kiyA hai jude 2rUpa meM acchI taraha se samajhAyA haiM evaM hetu dRSTAnta Adi dvArA apane kathana kA samarthana kiyA hai, 'jaMbuddIva paNatI NAmatti ajjo' he Arya-'yaha-jambU svAmI ke prati sudharmasvAmI kA saMbodhanavAkya hai' Abhyantara parigrahavALA-sakaLa padArthovabedhaka kevaLajJAna sahita bhagavAna mahAvIre saMsA2mAM paribhramaNanA kAraNabhUta rAgadveSAdika vibhAva bhAveno nAza karavAnA sAdhanabUta hovAthI sArthaka nAmavALI mithilAnagarImAM jyAM maNibhadra nAmanuM cantarAyatana hatuM tyAM "vahUor samaNANaM, vahaNaM samaNINaM, vahUrNa sAvayANaM, vahUrNa sAviyANaM, vahUNaM devANaM, bahUNaM devINaM majhagae' mana amaranAnI, mane zramaNamAnI, ane zrApAnI mana zrApisAnI bhane devAnI tathA bhane viyAnI kyamA mesIna 'evamAikkhai, evaM bhAsai, evaM paNNavei evaM parUvei' mA pUrvAta prathI he che-sAmAnya 35thA pratipAhana dhyu cha, vizeSa rUpathI pratipAdana karyuM che, bhinna bhinna svarUpe sArI peThe samajAvyuM che ane hetu dRSTAMta mAhi dvArA potAnA 4thananu samaya na jyu cha, 'jaMvUhIvapaNNattI NAmatti ajjo' jabUsvAmIne uddezIne kareluM sudharmavAmInuM saMbodhana vAkaya che ke A jambudvIpa prApti "
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 34 jambUdvIpaitinAmakaraNakAraNanirUpaName 549 nAma jambUdvIpa prajJaptiriti, itthaM tat nAmakaM paSThopAGgamityarthaH athavA ArAt-sarvapApAd duI yAta iti Arya:-zrIvarddhamAnasvAmI, ataeva sarvasAnadyavarjakatvena "sAvadhaM nirarthaka tucchAthaH ca na brUgAditi vacananAmANyena mahAvIrasvAmino vacanasya prAmANyamAveritamiti / 'ajjhayaNe' adhyayane-akRta jambUdvIpaprajJasinAmake svatantrAdhyayane natu zastraparijJAvat zrutaskandhAdhantargate 'aTuM ca' arthaca pratipAdyaM viSayam 'heuM ca' hetuMnimittaM ca 'pasiNaM' praznazca 'kAraNaM ca' kAraNaJca 'bAgaraNaM ca' vyA raNaM-padArthapratipAdanaM ca 'bhujo bhUjo' bhUyo bhUyaH vismaraNazIlazroturanugrahArthaM punaH punarapi prakAzanena, athanA prativastunAmArthAdi prakAzanena 'uvadaMsei' upadarzayati / etAvatA gurupAratantryaM kathitam / tatrArtha jambUdvIpAdipadAnAmanvarthaH sa yathA-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccA jaMbUddIve dIve ! goyamA ! 'jaMbuddIveNaM dIve tattha ki yaha jambUdvIpa prajJasi nAmakA zAstra hai aura yaha chaThA upAGga hai, athavA-Arya zabda kI vyutpatti isa prakAra se hai-jo sarva pApoM se dUra ho jAte haiM ve Arya haiM aise AyazrI vardhamAna svAmI haiM ataeva-tarvasAvadha ke varjaka hone ke kAraNa 'sAvayaM nirarthakaM tucchArthakaM ca na bUyAta) sAvadha, nirarthaka aura tucchArthaka vacana nahIM bolanA cAhiye, isa vacana prAmANya se mahAvIra svAmI ke vacana meM pramANatA kA kathana kiyA gayA hai unheM ne 'ajjhayaNe ahaM ca heuM ca paliNaM ca kAraNaM ca vAgaraNaM ca bhujjo 2 uvadaMsaha ttivemi' isa prakRta jambUdvIpaprajJAsi nAmake svatantra adhyayana meM,zastra parijJAdi kI taraha zrutaskandha Adi ke antargata adhyayana meM nahIM,arthakopratipAdyaviSaya ko, hetu ko, hetu nimitta ko, prazna ko, kAraNa ko, vyAkaraNa kopadArthapratipAdana ko, bAra 2 vismaraNa zIla zrInA ke anugraha ke liye punaH punaH prakAzana dvArA athavA prativastu ke nAmArtha prajJAzana dvArA dikhalAyA haiM, etAvatA guru pAratandha kahA gayA hai, jambUdIpa Adi padoM kA jo anvartha hai vaha artha hai aura vaha isa prakAra se yahAM prakaTa kiyA gayA hai-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai nAmanuM zAstra che ane A chaThuM upAMga che, athavA-Arya zabdanI vyutpatti A pramANe che yA sarva pApethI bhuta tha ya cha sAthI-sasAnA DAvanA raNe sAvadha nirarthakaM tucchArthakaM ca na brUyAt' sApA, niraya 4, bhane tur||4 payana mAsa me, A vacana prAmANyathI mahAvIrasvAmInA vacanamAM pramANutAnuM kathana karavAmAM AvyuM che. tamAzrIle 'ajjhayaNe adraM ca heva pasiNaM ca kAraNaM ca vAgaraNaM ca bhujjora uvadaMsei tti ve iA prakRti jambudvIpa prajJapti nAmanA svataMtra adhyayanamAM, zastrapariNAdinI jema zrutaskanya AdinA antargata adhyayanamAM nahIM, arthane-pratipAgha viSayane-hetune, hatunimita, prazanane, vyAkaraNane-padArthapratipAdanane, vAraMvAra vismaraNazIla tAnA anugraha mATe punaH punaH prakAzana dvArA athavA nivastunA nAmArtha prakAzana dvArA batAvyuM che, je 'etAvatA gurupAratantrya' 43pAmA mAnche , smUdI5 myAti pahAnA - 2
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 %3DS jambUdvIpapramatisUna tattha dese vahi tahiM bahave jarukkhA jaMvUSaNA, jaMvUvaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAva piDima maMjarI vaDeMsagadharA sirIe aIva aIva uvasobhemANA ciTThati, jaMbUe ya mudaMsaNAe aNADhie NAmadeve mahaDie jAva paliyovamahiie parivAi, se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccA jaMbuddIve' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate jambUdvIpo dvIpa iti, gautama ! jambUdvIpe khalu dvIpe tatra deze tatra tatra bahavo jambUvRkSAH, jambUvanAni jambUbanapaNDAH nityaM kusumitA yAvat piNDimamaJjarIvataMsakadharAH zriyA'nIva pratIvopazobhamAnAstiSThanti, jambvAM ca sudarzanAyAm anADhayo nAmadevo mahaddhiko yAvat palyopamasthitikaH prativasati tattenArthena gautama ! evamucyate jambUdvIpo dvIpa iticchAyA // evaM prakAreNa jambUdvIpAdipadAnAmanvarthapratipAdana rUpo'rthaH dRzyate / tathAhetu:-nimittaM so'pi asminnupAGge dRzyate yathA-'pahUrNa bhaMte ! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDeMsae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe muhammAe tuDieNaM saddhi maiyAhayaNa gIyavAiya jAva divyAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae, goyamA ! No iNaDhe samaDe' 'prabhuH khalu bhadanta ! candro jyotiSkendro jyotiSkarAjaH candrAvataMsake jaMbuddIve doghe ? goyamA ! jaMbu dIve NaM dIve tatya 2 dese tahiM 2 vahave jaMburukkhA , jaMbUvaNA, jaMbUvaNasaMDA NiccaM kusumiyA jAba piMDima maMjarI baDemagadharA sirIe aIvara ucasobhemANA ciTuMti, jaMbUe ya sudaMsaNAe aNADhie NAmaM deve mahaDie jAva paliovamahiie parivasaha, se teNaTeNaM goyamA! evaM buccai jaMbu. dIve' isa pATha kA artha pIche likhA cukA hai| isa taraha se jaMbUdvIpAdika padoM kA anyartha pratipAdakarUpa artha isameM prakaTa kiyA gayA hai nimitta-hetu-vaha bhI isa upAGga meM dikhAyA gayA hai-jaise 'pakha NaM bhaMte ! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDesae rAyahANIe sabhAe suhammAe tuDieNaM saddhi mahayA haya Na gIyavAiyajAva divAI bhogabhogAI bhuMjamANe piharittae0 goyamA! No iNa samaDhe' isa pATha kA bhI artha pIche likhA jA cukA hai, tathA yahAM pratipAdya artha ke hetu ko pradata ma cha ma Aza mAhI 48 43vAmA mAcha-'se keNadveNaM bhaMte ! eMva buccai, jaMbuddove dIve ? goyamA ! jaMbuddIveNaM dIve tatva 2 dese tahiM 2 vahave jaMburukkhA , jaMbUvaNA, jaMbUvargasaMDA NiccaM kusumiyA jAva piDima maMjarI vaDeMsagavarA sirIe aIva 2 uvasobhemANA ciTThati, jaMbUe ya sudasaNAe aNADhie NAma deve mahaDUDhie jAva paliovamadviie parivasai, se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai jaMbuddIve' mA : ma anyatra samA gaye cha. mAvI rIte jaMbuddhI pAdika padene anyartha pratipAdakarUpa artha AnI aMdara prakaTa karavAmAM AvyuM cha. nimitta-Detu-mA 5 mA SinmA matApAmA mAyu cha rebha.-'pahU NaM bhaMte ! caMde joiside joisaroyA caMvaDeMsara vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe tuDieNaM saddhi maha rAhaya NaTTa gIyavAiya jAva divyAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae0 goyamA! No iNadve jhumaDe' mA pAni ma pa ma mAmA mAtrI gaye cha tathA maDI pratipAya
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA TIkA-saptamapakSaskAraH sU. 34 jambUdvIpaitinAmakaraNakAraNanirUpaNam 551 vimAne candrAyo rAjadhAnyA sabhAyAM sudharmAyAM truTikena sAddhaM mahatAhata nRtyagItavAdita yAvadIvyAn bhogabhogAn bhuJjAno vihartum, gautama ! nAyamarthaH samaH iticchAyA, atra pratipAghasyAryasya-'se keNadveNaM nAva viharittae, goyamA ! caMdAe rAyahANIe sabhAe muMhammAeM mANavae ceiyakhaMbhe vairAmaesa golabaTTasamuggaesu bahUiyo jiNasakahAbho saMnikkhittAo ciTThati tAoNaM caMdassa annesiM vahaNaM devANaya devINaya acaNIyAyo jAva paMjavAsaNijjAo, se teNaTeNaM goyamA ! No pabhU' iti, idaM ca sUtraM hetupradarzanaparakam, tathA prazna: ziSyapRSTasyArthasya pratipAdanarUpaH yathA loke'pi kathyate anena praznAH samyak kathitA iti, anyathA-sarvathA sarvapadAryajJAtu bhagavata stIrthaGkarasya praSTavyArthAbhAvena kutaH praznasaMbhavaH, taghA-praznavAkyam-'kahiNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ke mahAlaeNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ! ki saMThieNaM bhane ! jaMbuddIve dIve ! kimAyArabhAvapayoDAreNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve pannatte ? goyamA ! ayaMNaM javuddIve savvaddIvasammuddANaM savvamaMtarae savvakhuDDAe baTTe telApUpasaMThANa saMThie pukkharakaNiyA saMThANasaMThie baTTe paripuNNacaMdasaMThANasaMThie egaM joyaNasayasahassaM zana karAne vAlA yaha sUtra pATha hai-se keNaTeNaM jAya viharittae, goyamA! caMdassa joisiMdassa joisaraNNo-caMdayaDe sae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe mANapae gheiyakhaMbhe paharAmaessu golavasamuNgaesu bahUio jiNasakahAo saMnikkhissAo ciTThati, tAo NaM caMdasta annesiM bahaNaM devANa ya devINa ya acca. NIyAo jAya pajjuvAsaNijjAo, se teNaTeNaM goyamA ! No pabhU' tathA-ziSya dvArA pRSTa artha kA pratipAdanarUpa prazna bhI yahA~ para prakaTa kiyA gayA hai-jaise loka meM bhI kahA jAtA hai ki isane prazna acchI taraha se kiye haiM vaha prazna pATha isa prakAra se hai-'kahiNaM bhaMte !jaMbuddIve dIve ? ke mahAlaeNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ? kisaMThie NaM bhaMte ! jaMdhuddIve dIve ? kimAyArabhAvapaDoyAreNaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve praznatta? goyamA! ayaMNaM jaMghuddIve savdha dIva samuddANaM savvaaMtarae savvakhuDDAe vahe telApUyasaMThANasaMThie pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie baDhe paripuNNacaMdraThANasaMThie artha nA tunu prazana rAnA2 sUtra 54 cha-'se keNadeNaM jAva vihattie goyamA ! caMdassa joisidassa joisaraNNo caMdavaDeMsae vimANe caMdAe rAyahANIe sabhAe suhammAe mANavae ceiyakhaMbhe vairAmaesu golavaTTasammuggaesu bahuio jiNasakahAo saMnikkhittAo ciTuMti tAoNaM caMdassa annesi bahUNaM devANa ya devINa ya accaNIyAo jAva pajjupAsaNijjAo se teNaTeNaM goyamA ! No pabhU' tathA-ziSya dvArA pUchAyA arthAnA pratipAina35 52na pAya ahIM prakaTa karavAmAM AvyuM che-jemake lekamAM paNa kahevAmAM Ave che ke ApaNe prazna sArI za yA cha mA prazna pA4 mA prahAre cha-'kahiNaM bhaMte / jaMbuddIve dave ? ke mahAlaeNaM bhaMte ! jaMbuddIve dove ? ki saMThie NaM bhaMte / jaMbuddIve dIve 1 kimAyArabhAvapaDoyAreNaM bhaMte ! jaMbuddIve pannatte ? goyamA! ayaM NaM jaMbuddIve savvadIvasamudAraM savvanbhaMtarae savvakhuDDAe vaTTe velApUya /
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 jambUdIpaprAptiko AyAmarikkhaMbheNaM tiNi joyaNasayasahassAI solasaya saharasAI yopiNaya sattAvIse joyaNasae tiNiya kose aTThAvIsa ya dhaNusayaM terasa aMgulAI addhaMgulaM ca kiMci visesAhiyaM pari. kkheveNaM pannatte" / / (kuna khalu bhadanta ! jambUdvIpo dvIpaH, ko mahAn khallu jambUdvIpo dvIpaH, phi sasthitaH khallu bhAnta ! jambUdvIpo dvIpA, kimAkAra mAvapratyavatAraH khalu bhadanta ! jambUdvIpo dvIpa: prajJamaH? gautama ! ayaM bullu jambUdvIpo dvIpaH sarvadvIpasamudrANAM sarvAbhyantaraH sarvakSudra kaH vRttaH tailApUpasaMsthAnasaMsthitaH vRttaH puSkarakaNikAsaMsthAnasaMsthitaH vRttaH paripUrNacandrasaMsthAnasaMsthitaH eka yojanazatasahasramAyAmaviSkambheNa trINi poDaza ca sahasrANi dve ca saptaviMzatyadhika yojanazate trayaH kozAH aSTAviMzatiH dhanuH zatAni trayodazAGgulAni agulaM ca kiJcidvizeSAdhika parikSepeNa prajJapta iticchAyA // tathAkAraNamapavAdo vizeSavacana miti tacca navaraM padagabhitasUtrameva vAvyaM yathA-'kahiNaM bho ! jaMbuddIve dIve eravayaM NAmaM vAse patte 1 goyamA ! siharissa uttareNaM lavaNasaguddasa dakkhiNeNaM purasthimaladaNasamudassa paca. lithameNa paJcasthimalavaNasamuhassa purasthimeNaM ettha NaM baMbuddIve dIve eravae NAma vAsepanatte, khANubaddhale kaMTakabahule evaM jacceva vattavvayA bharahassa sacceva savvA niravasesA NeyavvA sa ega joyaNalayasahassaM pAyAmavikhaMbheNaM niNi joyaNasayasahassAI solaha ya sahassAI doNiya sattAvIse joyaNalae tiSiNa va kose ahAvIsaM ya dhaNusayaM terasa aMzulAI addhaMgulaM ca kiMci visesAhiyaM parikkhevepa panatta' isa pATha kA artha bhI pIche liyA jA cukA hai tathA kAraNa-apavAda-vizeSavacana-zrI yahAM kahA gayA hai-vaha isa prakAra se hai-yaha vizeSavacana navaraM pada se garbhita huA hai-'kahiNa bhate / javuddIve gaMdIve eravayaM NAmaM vAse paNNatte ? goyamA! siha rissa uttareNaM lavaNasamuddasta dakkhiNeNaM purathimalavaNasamuhassa paccatthimeNaM paccatthina lavaNasamuhassa purathimeNaM jaMbuddIve dIve eracae NAmaM bAse paNNatte khANu bahale, kaMTaka bahule ecaM jacceva vattavyayA bharahassa sacceca savyA nirava saMThANasaMThipa pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie baTTe paripuNNaca dasaMThANasaMhie egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM tiNi jopaNasayasahassAI solama ya sahassAI doNNi ya sattAvIse joyaNasae tiSNi ya kose aTThAvIsaM ya dhaNusayaM terasaaMgulAI addhaMgulaM ca kiMci visesAhiyaM parikkheveNaM pannatte' mA pAnI papA am gayo cha tathA ||2-5vaaii -vizeSayana-4 mAhI upamA mAnya cha-ta mA bhuma cha- vipayana 'navaraM 54thI ta tharesa cha 'kahiNaM bhate' jaMbuhIveNaM dIve eravayaM NAma vAse paNNatte ? goyamA ! siharissa uttareNaM laraNasamudassa dakkhiNeNaM purathimalavaNasamudassa paccatthimeNaM paJcatthimalavaNasamudassa purathimeNaM etyaNaM jaMpuhIve dIve erarae NAmaM vAse paNNatte khANu bahule, kaMTaka bahule evaM jacceva vattavvayA bharahassa sacceva savvA niravasesA NeyavvA sabhovaraNA saNikkhamaNA,
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzikA - TIkA-saptamavakSaskAraH sU. 34 jambUdvI paiti nAmakaraNakAraNanirUpaNam 513 ' - A " ovaNA sa*NikkhamatrA sapariNivyANA' ityatidezasatre 'NavaraM erAvao cakkavaTTI deve erAva se teNadveNaM paravara, vAse' iti / tathA vyAkaraNamapRSTottararUpam yathA- 'jayANaM maMte 1. sUrie sambandhaMtara maMDalaM urasaMkamittA cAraM carara tayANaM egamegeNaM muhuceNaM kevaiyaM khetaM gaccha ?, goyamA ! paMcapaMca joyaNahassAI doNiya egAvaNNe joyaNasae egUNatIsaM ca sahibhAe joyaNassa egamegeNaM muhuceNaM gaccha ityantAsmin sUtre - ' tayANaM iSryassa maNUsasa sIyAlIsA jo sahi doSiya zevaTTehiM joyaNasaha egabosAeya joyaNassa sadvibhAgehiM sUrie cakSphAmaM havyamAgaccha' ityevaM rUpeNa sUryasya cakSuHpathaprAptatA / ziSyeNa yadyapi na pRSTA tathApi paropakAraikaparAyaNena bhagavatA tIrthaGkareNa svayameva kathiteti / 'tibbe mi' iti bravImi iti zrI sudhama svAmI jambUsvAminaM prati kathaMyati-yadahaM bravImi - arthAt gurusaMpradAyAgatamidaM jambUdvIpa prajJaptinA mukamadhyayanaM natu mayA svabuddhayotprekSitamiti / sesA yavvA subhavavaNA sakkhimaNA, sapariNivvANA' isa atideza se 'varaM parAvao, cavahI deve erAvae se teNate. eravae vAse' iti apRSTottara rUpa vyAkaraNa bhI yahAM isa prakAra se prakaTa kiyA gayA hai jo isa prakAra se hai 'jANaM te! sUrae aMtaraM maMDala ubasaMkamitA cAra cara tayANaM egamegeNaM muttaNaM kevaI khetaM gacchai ? goyamA ! paMca paMcajoyaNa sahassAI doNi ya gAvaNe joyaNasae eguNatIca sabhAe joyaNassa egamegeNaM muThutte gacchadda' isa sUtra ke pratipAdana karate samaya meM ziSyane 'tayANa iMhaM gayasta maNU, sassa sIyAlIsAe joyaNasahasse hiM dohi ya tevadvehi jovaNaM saMpahi~ egavIsAe joyaNassa sadvibhAgehiM sUrie cakkhupphAsa havyamAgacchadda' isarUpa se sUrya kI cakSu ke sAtha patha prAtA nahIM pUchI hai phira bhI paropakAra meM parAyaNa bhagavAn tIrthakara ise sAyaM hI udbhAbita kara ke kahA hai 'tibbemi' isa prakAra se pratipAdina karake ' aba sudharmasvAmI se kahate haiM ki jo meM guru sampradAya se Agata isa saMpariNivvANA' mA atidezathA 'Navara erAtrao, cakkavaTTI deve erAvae se teNateyuM eravaevAse' iti aspRSTottarUpa vyAkaraNa paNa ahIM A pramANe prakaTa karavAmAM Avela che je A - 'jayANaM aMte ! sUrie 'savvamaMtaraM maDalaM uvasaMkamittA cAraM carai tayANaM egamegeNa muke khetaM gaccheri ? goyamA ! paMca paMca joyaNasahassAi doNi ya egAvaNe joyaNasapa egUNavIsaM ca saTTibhAe joyaNassa egamegeNaM 'muhuttegaM gacchai' yA sUtra pratipAdana bharatI vejAme ziSye- 'tayANaM' ihagayassa maNUsassa sIyAlIsA e joyaNasarasehi dohi ya tevaDhe hiM joyaNasaehiM egavIsAe joyaNassa saTTibhAgehi sUrie cakkhupphAsaM havvamAgacchai' mA 3 sUryanI cakSunI sAthe pathaprAptatA pUchI nathI te paNa pApakAramAM parAyaNu evA bhagavAn tIrtha 4re Ane svayaM 4 bhAvitrIne dhuM che - 'tticcemi' mA amarathI pratipAdita karIne have sudha svAmI jammUsvAmIne kahe che ke je huM gurU sampradAyathI Agata A
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprabaptisUtraM . upadarzayatIti-atra vartamAnakAlanirdezaH trikAlabhAvipu tIrthaGkareSu jambUdvIpaprajJapti upAGga vipayakAryapraNetRtvavipradarzanAyeti / atra ca granthasamAptau zrImadvarddhamAnasvAmino nAmapradarzanaM caramamaGgalamiti // sU0 34 // itizrI vizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcakapaJcadazabhApAkalita-lalitakalApAlApakapravizuddhagadhapadyAnaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrI-zAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta-'jainazAstrAcArya-padavibhUSita-kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacArI jainAcArya jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAla-vrativiracitAyAM zrI jambUdvIpaprajJaptau bhagavatIsUtrasyopAGgarUpAyAM prakAzikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptamavakSaskAraH samAsaH // 7 // samApto'yaM granthaH jambuddhIpa prajJapti nAmaka adhyayana ko kahatA hUM so use maiMne apanI buddhi se utpekSita nahIM kiyA hai 'upadarzayati' yadAM para jo vartamAna kAla kA nirdeza kiyA gayA hai so trikAlabhAvI tIrthaMkaroM meM isa jambUdvIpa prajJapti nAmaka upAGga viSa yaka artha kA praNetRtva hai isa bAta ko pradarzana karane ke liye kiyA gayA hai yahAM isa sUtra kI samApti meM zrI maharddhamAnasvAmI kA nAmapradarzana carama maMgalarUpa hai zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracita jambUdvIpaprajJaptisUtra kI prakAzikA vyAkhyA meM // saptamavakSaskAra samApta // 7 // || jambUdvIpa prajJapti-upAGga samApta // jambudvIpa prajJapti nAmaka adhyayana dvArA kahuM chuM te me mArI buddhithI ukSita karela nayA 'upadarzayati' sahI yA re vartamAnapanA niza 42mA bhAvyA cha ta - bhAvI tIrthakaramAM A jambudvIpa prajJapti nAmaka upAMga viSayaka arthanuM praNetRtva che e pAta vA // 2 4AmA mAvyu che. mahI prastuta sUtranI samatimA 'zrImad' vardhamAnasvAmInuM nAma pradarzana carama-maMgaLarUpa che. 34 zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAla vrati viracitajambudvIpaprajJapti sUtranI prakAzikA vyAkhyAne sAtame vakSaskAra samApta chA jambudvIpa prajJapti-upAMga samApta