Book Title: Jambudwip Pragnaptisutram Part 03
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009347/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HAARHANNA ENABALI 5GYAN जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज-: विरचितया प्रकाशिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कतं हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम् ॥श्री जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रम्॥ (तृतीयो भागः) नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी महाराजः प्रकाशकः कोटडानिवासि-श्रेष्ठिश्रीमूलचंद जेठालाल महेता प्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखाश्रेष्ठिश्रीशान्तिलाल मङ्गलदासभाई-महोदयः मु० अहमदाबाद-१. प्रथम-आवृत्ति. प्रत १२०० वीर-संवत् २५०४ विक्रम संवत् २०३४ ईसवीसन् १९७८ मूल्यम्-रू० ३०-०० orseed WRITERATOOTATOPATEL Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી અ.ભા. શ્વે, સ્થાનકવાસી જેનશાદ્ધાર સમિતિ, है. छीपापोज, અમદાવાદ-૧, Published by: Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Ghhipapole, AHMEDABAD-1. ज ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैप यत्नः। उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥१॥ 44 हरिगीतच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तत्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्व इससे पायगा । है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥ भूयः ३. 30-00 પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૫૦૪ વિક્રમ સંવત ૨૦૩૪ ઈસવીસન ૧૯૭૮ मुद्र મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, धीsil , महापा । Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पृष्ठाक १-७ १६-२६ २६-३७ * * * * * * * * * जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग तीसरे की विषयानुक्रमणिक अनुक्रमाङ्क विषय सातवां वक्षस्कार १ चन्द्रसूर्यादिग्रहविशेषों की संख्या का कथन सूर्यमण्डलका निरूपण मेरुमंडल के अबाधाद्वारका निरूपण मण्ड र के आयामादि वृद्धि हानिद्वार का निरूपण मुहूर्तगति का निरूपण दिनरात्रि वृद्धिहानि का निरूपण तापक्षेत्र का निरूपण दुरासन्नादि द्वार का निरूपण प्रकारान्तर से तापक्षेत्र का निरूपण इन्द्र के च्यवन के द्वारकी व्यवस्था का कथन चन्द्रमण्डल की संख्या आदिका निरूपण प्रथमादिमंडल की अवाधा का निरूपण सर्वाभ्यन्तरमण्डल के आयामादि का निरूपण मुहूर्तगति का निरूपण नक्षत्राधिकार का निरूपण सूर्य के उदयास्तमन का निरूपण संवत्सरों के भेदों का निरूपण एकसंवत्सर में मानसंख्या का निरूपण करणों की संख्यादि का निरूपण संवत्सर की आदि का कथन नक्षत्राधिकार का निरूपण नक्षत्रों के देवताओं का निरूपण २३ नक्षत्रों के गोत्र का कथन * * * ६६-८२ ८४-१०६ १०७-१३२ १३२-१४० १४०-१४८ १४९-१५८ १५८-१६८ १६९-१८१ १८२-१९६ १९७-२३० २३०-२६३ २६३-२८८ २८९-३०३ ३०४-३१३ ३१३-३२१ ३२२-३३५ ३३५-३४५ ३४५-३५३ * * * * * * Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चन्द्र सूर्य के योगद्वार का निरूपण नक्षत्रों के कुलद्वार का निरूपण मासपरिसमापकनक्षत्र का निरूपण सोलहद्वारों के विपयार्थ संग्रह चन्द्रसूर्यादि के ताराविमान उनका उच्चत्वादि का निरूपण नक्षत्रों की गति का निरूपण चन्द्रसूर्य के विमानवाहक देवों की संख्या का निरूपण ग्रहादि के शीघ्रगत्यादि का निरूपण चन्द्र के अग्रमहिपी के नामादि का निरूपण चन्द्रसूर्यादि के अल्पवहुत्व का निरूपण जम्बूद्वीप के आयामादि का निरूपण जम्बूद्वीप इसप्रकार के नामकहने के कारण का निरूपण ३५३-३६४ ३६५-४२० ४२०-४४४ ४४५-४४८ ४४९-४६० ४६०-४६७ ४६७-४९६ ४९६-५०१ ५०२-५१८ ५१८-५३० ५३१-५४३ ५४३-५५४ समाप्त Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સ્વ. મૂલચંદ જેઠાલાલ મહેતા કોટડાવાળા) ની જીવનઝરમર શ્રીયુત મૂલચંદભાઈને જન્મ ધર્માનુરાગી ધર્મપ્રેમી આદરણીય જેઠાલાલ મહેતાને ત્યાં રાજકેટમાં થશે. જેઠાલાલભાઈ કોટડાના વતની હોવા છતાં પિતાના વ્યાપાર વ્યવસાયને લઈ રાજકોટમાં નિવાસ કર્યો હતો. જેથી મૂલચંદભાઈની ઉમર છ વર્ષની થતાં તેઓને રજકેટમાં ગ્ય વ્યવસાયી કેળવણીને લાભ મળે. અને તેઓએ ઉચ્ચ સવિલ એજીનીરનું સારૂં જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને પિતાના વ્યવસાયમાં ટીશ સૌમાલીલેંડ (હાલનું સોમાલીયા)માં સીવીલ એંજીનીયર તરીકેની ઉમદા કારકીર્દિ બજાવી. પિતે ત્યાં નિવૃત્તિ લીધી. તે પછી પિતાના અસલ રહેઠાણ રજકેટમાં જ આવી નિવાસ કર્યો. રાજકોટમાં રહી તેઓએ સૌરાષ્ટ્રની જુની અને જાણતી શ્રી દેવજી પ્રાગજી લેંગ લાયબ્રેરીમાં પિતે માનદમંત્રી તરીકે ઘણો સમય સેવા આપી તેમજ રાજકેટમાં ગેડલ રોડ પર આવેલ જૈન બાલાશ્રમના માનદ સેક્રેટરી તરીકે રહી લાંબા સમય સુધી પિતાના તન, મન અને ધનથી સેવા આપી. આવી રીતે જનહિતાર્થ સેવા આપતા રહી પિતાના વ્યવસાયના અનુભવનું જ્ઞાન બીજાઓને પણ મળે તેવી ઉમદા ભાવનાથી બાંધકામને અંગેના બે પુરત ગુજરાતીમાં લખી જનહિતાર્થ પ્રગટ કર્યા છે. તેમજ તે પુસ્તકની રયલ્ટી પણું જૈન બાલાશ્રમને અર્પણ કરેલ છે. તેમજ આ શિવાય શિક્ષણ ક્ષેત્રે પણ તેઓએ શ્રી સૌરાષ્ટ્ર હાઈસ્કુલ રાજકેટને સારી એવી આર્થિક મદદ કરેલ છે. તદુપરાંત ધાર્મિકક્ષેત્રે પણ નાનીમોટી અનેક મદદ આપી પિતાની ધાર્મિક ભાવના પ્રગટ કરેલ છે. એજ રીતે પૂજ્ય ઘાસીલાલ મહરાજ સા. તરફથી ચાલતા આગમ પ્રકાશનની હકીક્તની જાણ થતા તેઓએ તે તરફ પ્રેરાઈ આ પ્રકાશન સંસ્થાને પિતાના તરફથી રૂ. ૫૦૦૧ ની ઉદાર સખાવત કરી પિતાની ધાર્મિક ભાવના બતાવી છે. તેઓ સાહિત્ય પ્રત્યેની ઉચ્ચ ભાવનાથી જનહિતાર્થે અનેક શુભ કાર્યો કરતા રહે અને દીવધુ ભેગવી એશ્વર્યશાળી બને એજ ભાવના રાખીએ છીએ. અમે છીએ મંત્રીઓ Page #6 --------------------------------------------------------------------------  Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ', . સ્વ. મૂલચંદ જેઠાલાલ મહેતા (કાટડાવાળા) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ' * * * - - - પન્નાલાલજી ગમલજી પારેખ નગરપાલીકા અધ્યક્ષ અમલનેર શ્રીમાન ભીકમચંદજી એલ, ચતુર બી એ. એલ. એલ. બી. મુ. નવાના છે. અહમદનગર Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ખાદ્યમુરબ્બીશ્રીએ શેડ શ્રી શાંતિલાલ મંગળદાસભાઈ અમદાવાદ C શેઠ શ્રી પે।પટલાલ માવજીભાઇ મહેતા જામજોધપુર શેઠશ્રી રામજીભાઈ શામજીભાઈ વીરાણી રાજકાટ. (સ્વ.) શેઠશ્રી શામજીભાઈ વેલજીભાઈ વીરાણી–રાજકાટ (સ્વ) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ ભાવસાર અમદાવાદ. (,,बच्चे बेठेला-लालाजी किशनचंदजी सा. जौहरी સમેજા-યુપુત્ર ચિ. મહેતાવની સા. नाना - अनिलकुमार जैन दोयत्ता दिल्ही Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આધમુરબ્બીશ્રીએ (સ્ વ.)શેઠશ્રી હરખચંદ કાલીદાસ વારિ ભાણવડ. (૧) શેઠશ્રી દિનેશભાઇ કાંતિલાલ શાહ અમદાવાદ. શેઠશ્રી જેસિગભાઈ પાચાલાલભાઇ અમદાવાદ માનવતા આવ મુખ્મી રોટ શ્રી માણેકલાલભાઈ અમુલખાઈ મહેતા ઘાટકાપર-મુંબઈ (સ્વ.) શેઠ રંગજીભાઈ માહનલાલ શાહ અમદાવાદ. સ્વ. શેઠશ્રી આત્મારામ માણેક્લાલ અમદાવાદ Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आयमुरब्बीश्रीओ * ડ ક કે જો છે. . ** .1 : FરT * '; $ ET -, ' , જે - , - ', * * ', * a * * - ઇં, '". (સ્વ) શેઠશ્રી ધારશીભાઈ જીવણલાલ મારસી સ્વ. શેઠશ્રી જીવરાજભાઈ મૂલચંદભાઈ ધ્રાંગધ્રા કે 1 જ 5 2 - - - - માને અનર્મના છે જ કરી શેઠશ્રી લક્ષ્મીચંદભાઈ જરાકરણભાઇ પાલણપુર નિવાસી શ્રી વિનોદકુમાર વિરાણી રાજકેટ છે. * * * 's * * , મિ. * છે * શેઠશ્રી દેવચંદભાઈ ફોજીલાલભાઈ વલાણુ–સુરત સ્વ. સુધીરભાઈ જક્તીલાલ ઝવેરી મુંબઈ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આઘમુરબ્બીશ્રીઓ mer । ? । " MATA hd २१. श्री elene analyाल स्व. शेठ श्री ताराचंदजी साहेब गेलडा मलात. मद्रास. Yunil MLA शेठधी चीमनलालजी अखभचंदजी अजीतवाले सपरिवार शेट श्री कीशनलालजी फुलचंदजो लुणिया बंगलोरवाले यच्चे बेठला-मोटाभाट श्रीमान् मूलचंदजी __ जवाहीरलालजी बरडिया माजुना बैठेला-भाई मिश्रीलालजी बरडिया उमेला-भाई पूनमचंदजी बरडिया श्रीमान् शेठश्री खींवराजजी सा. चोरडिया मु० मद्रास Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आमुची ओ Ha श्रीमान् शेठ धनराजजी पन्नालालजी श्रीमान् शेठ कानुगा धिंगडमलजी - अमदावाद जांगडा, मु. जालना | महाराष्ट्र) शेड श्री मिश्रीलालजों लालचंदजी सा. लुणिया शे! अनुहारलाई भूसललाई होशी तथा शेठथी जेवंतराजजी - अमदावाद રાજકોટ ઝવેરી રસીકલાલ મણીલાલ મહેતા સસ स्व. श्रीमान् शेठथी "मुकनचंदजी सा० वालिया - पाली मारवाड Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आयमुरब्बीश्रीओ 1 * ' * શ્રીમાન શેઠ મણલાલ પોપટલાલ વોરા અમદાવાદ, श्रीमान् शेठ लालाजी कपूरचन्दजी नाहटा, मु. देहली ન અર્થ : કે છે. આ ટ ક . . {f « - હ શ્રી વ્રજલાલ દુર્લભજીભાઈ પારેખ રાજકોટ, ઠારી હરવિદ જેચંદભાઈ , રાજકેટ, Mict 1 શેઠશ્રી મણીલાલ જેઠભાઈ પાલનપરવાળા श्रीमान् लालाजी पन्नालालजी नाहटा सपरिवार-दिल्ली Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મધમુરમીશ્રીએ -- 5 -: :. કી, " ---- છે - પટેલ ડસાલાઈ ગોપાલદાસ સુ ભાણુંદ (જી. અમદાવાદ) ૧ રમમીચંદભાઈ તષ્ઠા # ગીરધરભાઈ લાટવિયા . મેંગલોર કરતા આ 5 * * 1 * ધ, *, જ છે , * * * * મદ્રાસવાલા સ્વર્ગસ્થ ન્યાયમૂતિ રૂતીલાલભાઈ ભાયચંદભાઈ મહેતા Tી સ્ત્રાસ્ટી જાતિના मुः उदयपुर E કારક કપ - સખા વારથી છલકાઢી મુત્રીના સ, કોઠ આણેકચંદુ નેમદભાઈ . મોગલ 09 જાન્ટારી, શેર સુચ Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ બાઘમુરબ્બીશ્રીઓ પાલનપુરવાલા શેઠશ્રી કચલાલજી ભાનુભાઈ કેશવલાલ ભણસાલી મરી અમુલખચંદ મલકચંદ દરડા-મુ.ચિંચાલા પાલનપુર-મુંબઈ ઉઠ જગજીવનભાઈ રતનગીભાઈ બગડિયા-દામનગર શેઠ ભેગીલાલ છગનલાલ ભાવસાર સરસપુર-અમદાવાદ વાર ના ન શો ri शेठ श्री मेदानजी अगरचंदजी होटिया बीकानेर Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I -માધમુરબ્બીશ્રીએ પાલનપુરવાલા રોથી કચ લાલજી ભાનુભાઈ કેશવલાલ ભણસાલી કાહારી અમુલખરું. મલુકચ' દા-મુ, ચિ’ચાલા પાલનપુર-મુબઈ રોફ જગજીવનભાઇ રતનસીભાઈ અગડિયા-ઢામનગર दीनान दायानी दजारी लालजी ज-देहली 4) બ એમ શે ભાગીલાલ છગનલાલ ભાવસાર સરસપુર-અમદાવાદ छोट श्री मेरुदानजी अगरचंदजी शेठिया बीकानेर Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री वीतरागाय नमः श्रीजैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर श्री घासीलाल महाराज विरचितया प्रकाशिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् ॥ श्री-जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रम् ॥ (तृतीयो भागः) अथ सप्तमवक्षस्कारः अथ जम्बूनामक द्वीपे ज्योतिष्कदेवाः परिचरन्तीति ज्योतिष्काधिकारः सम्प्रति प्रतिपाधते तत्र प्रस्तावनार्थमिदं चन्द्रसूत्रनक्षत्रमहाग्रहतारासंख्याविषयकप्रश्नसूत्रं प्रथमं भवतीति । मूलम्-जंबूदीवेणं भंते ! दीवे का चंदा पभासिसु पभासंति पभासिस्संति, कइ सूरिया तवइंसु तति तविस्संति, केवइया णक्खत्ता जोगं जोइंसु जोयंति जोइस्संति, केवइया महाग्गहा चारं चरिंसु चरंति चरिरसंति, केवइयाओ तारागगकोडाकोडीओ लोभिंसु सोभंति सोभिस्संति ?, गोयमा ! दो चंदा पभासिसु पभासंति पभासिस्संति, दो सूरिया तवइंसु तवेति तविस्संति, छप्पणं णक्खत्ता जोगं जोइंसु जोगं जोयंति जोगं जोइस्संति, छावत्तरं महग्गहलयं चारं चरिंसु चारं चरति चारं चरिस्संति ॥ एगं च सयसहस्सं तेत्तीसं खलु भवे सहस्साई । णव य सया पण्णाला तारागण कोडि कोडीणं ॥१॥सू० १॥ षष्ठं वक्षस्कारं समाप्य सप्तमो वक्षस्कारः आरभ्यते । छाया-जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे कतिचन्द्राः प्रभासितवन्तः प्रभासयंति प्रभासयिष्यन्ति, कति सूर्याः अतपत् तपंति तपस्यति, शियन्ति नक्षत्राणि योगं युक्तवंति युञ्जन्ति योगं योक्ष्यन्ति, कियन्तो महाग्रहाः चारमचरत् चरन्ति चरिष्यन्ति, कियत्यस्तारागण कोटिकोटयः अशोभन्त शोभन्ते शोमिष्यन्ते ? गौतम ! द्वौ चन्द्रौ प्रभासितवन्तौ प्रभासेते प्रभासिष्येते, द्वौ सयौँ अतपताम् तपतः तप्स्यतः षट् पश्चाशत् नक्षत्राणि योगमयुञ्जन्त योगं युञ्जन्ते योगं योक्षन्ति पट् सप्ततं महाग्रहशतं चारमचरत् चारं चरंति चारं चरिष्यन्ति, एकं च शतसहस्रं त्रयस्त्रिंशत् खलु भवन्ति सहस्राणि ।। नव च शतानि पश्चाशानि तारागण कोटि कोटीनाम् ॥१॥० १॥ Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रशतिसूत्रे 1 टीका- 'जंबूदीवेणमित्यादि - 'जंबूद्दीवेणं मंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त । द्वीपे हे भदन्त जम्बूद्वीपनाम द्वीपे मध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थः यद्यपि सन्ति असंख्याता द्वीपाः सर्वज्ञागमप्रसिद्धास्तत्र द्वीपेषु मध्ये योऽयं जम्बू नामको मध्य जम्बूद्वीप विशेषः तस्मिन् जम्बूद्वीपे ' कइ चंदा पभासिंमु' कति चन्द्राः कियत्संख्यकाः चन्द्रमसः प्रभासितवन्तः rataकाले प्रकाशनीयं स्पर्शादि विशिष्टवस्तुजातं प्रकाशितवन्तः 'पभासंति' प्रभासयंति तथा वर्तमानकाले प्रकाशनीयं वस्तुजातं प्रकाशयति उद्योतयन्तीत्यर्थः, 'पभासिस्संति' प्रभासष्यन्ति अनागतका प्रकाशनीयं प्राशजातं प्रावदिष्यन्ति प्राशननाम कर्मोदयात् चन्द्रमंडलगतजीवानाम् अनुष्णस्पर्श हि तेनोलोके प्रकाशशब्देन व्यवह्रियते तेन तथा रूपको हि प्रश्नः । अनाद्यनन्तं जगतः स्थितिरिति जानतः शिष्यस्य तथा प्रश्न इति । तथा 'कइ सूरिया तवसु' कति कियत्संखकाः सूर्या सावितवन्तः अतीतकाले स्वात्मव्यतिरिक्तं पदार्थ जातं स्वतापेन तापितवन्तः तेषु वस्तुषु तापं जनितान्त इत्यर्थः 'तवेति' तापयंति तथा 'तविस्संति' || सप्तमवक्षस्कार का प्रारम्भ || जम्बूद्वीप नामके द्वीप में ज्योतिष्क देव रहते हैं वे चर हैं इस अभिप्राय से सूत्रकार ज्योतिष्काधिकार का प्रतिपादन करते हैं । इसमें सर्वप्रथम वे प्रस्तावना के निमित्त चन्द्र सूर्य नक्षत्र महाग्रह और तारा इनकी संख्या के विषय का प्रश्नोतररूप सूत्र कहते हैं - 'जंबुद्दीवेगं भंते ! दीने कह चंदा पभासिं भासंति' इत्यादि टीकार्थ - इस सूत्रद्वारा गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'जम्बूद्दीवेणं भंते! दीवे कह चंदा पभासिंखु पभासंति पभासिस्संति' हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नामके मध्यद्वीप में कितने चन्द्र पहिले भूत काल में उद्योन देनेवाले हुए हैं ? वर्तमानकाल में कितने चन्द्रमा उद्योत देते हैं ? और भविष्यत्काल में कितने चन्द्र उद्योत देंगें ? इसी तरह 'कइ सूरिया तवइंसु, तर्वेति तस्सिंति' कितने सूर्य भूतकाल में आतप प्रदान करने वाले हुए हैं ? वर्तमान में कितने સાવક્ષસ્કાર ના પ્રાર’ભ : જમ્મૂઢીપ નામક દ્વીપમાં જ્યાતિષ્ઠ દેવા રહે છે. તેઓ ચર છે. આ અભિપ્રાયથી સૂત્રકાર જ્યાતિષ્ઠાધિકારનું પ્રતિપાદન કરે છે. તેઓશ્રી આમાં સ`પ્રથમ પ્રરતાવના નિમિત્તે ચન્દ્ર, સૂર્ય, નક્ષત્ર, મહાગ્રહ અને તારા એ સર્વાંની સખ્યા—વિષયક પ્રનેત્તર રૂપસૂત્ર કહે છે 'जंबुद्दीवेणं भंते! दीवे कइ चंदा पभासिंसु पभासंति' इत्यादि टीडार्थ-मा सूत्र वडे गौतमस्वाभीओ प्रभुने मालती अन यछे ! 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे कइचंदा पभासिसु पभासंति पभासिस्संति' डे अहंत ! था यूद्वीप नाम४ मध्य દ્વીપમાં કેટલા ચંદ્રો પહેલાં ભૂતકાળમાં ઉદ્યોત આપનારા થયા છે ! વર્તમાનકાળમાં કેટલા ચન્દ્રમાએ ઉદ્યોત આપે છે? અને ભવિષ્યત્ કાલમાં કેટલા ચન્દ્વો ઉદ્યોત આપશે ? આ प्रभा 'कइसूरिया तवसु, तवें ति तविस्संति' डेटा सूर्यो भूतअजभां भातपअहान हरनाश Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १ चन्द्रसूर्यादिाहविशेषानां संख्यानिरूपणम् अनागनकाले तापयिष्यन्ति, यथा वर्तमानकाले तापयन्ति, तथा अनागतकाले पि स्वात्मव्यतिरिक्तपदार्य जातं स्वतापेन तापयिष्यन्ति, भावपनाम कर्मोदयात् सूर्यमण्डलाना तापकत्वं भवति उष्णस्पर्शी हि प्रज्ञाशस्तापशब्देन लोके व्यवाहियते इति । तथा 'केवइया णक्खत्ता जोगं जोइंसु' कियन्ति क्रियत्संख्यज्ञानि नक्षत्राणि अश्विनी भरणीकृतिकाप्रभृतिकानि योग युञ्जन्ति अतीतकाले, तम योगो नाम स्वयं नियतमण्डलचरभशीलस्वेपि अनियतानेकमण्डलसंचरिष्णुभिः स्वकीय मण्जमागतैर्ग्रहैः सह संबन्धविशेषः तादृशं योगमतीतकाले नक्षत्राणि संपादितवंति तथा 'जोगं जोयंति' योग संबंधविशेष वर्तमानकाले युञ्जति प्राप्नुवति तथा 'जोगं जोइरसंति' तथा अनागतकाले योग संबन्धविशेष नक्षत्राणि योक्ष्यन्ति प्राप्स्यन्ति । तथा 'केवइया महग्गहा चारं चरि' कियन्तः कियसंख्यका महामंगलकादयः चारं मण्डलक्षेत्रपरिभ्रमणलक्षणअतीतकालेऽचात् अनुभूनपन्तः तथा 'चारं गति' वर्तमानकाले ते भौमादयो महाग्रहाः चार मण्डलक्षेत्रपरिभ्रमणलक्षणं चरंति, 'चरिस्तति' चरिष्यति भौमादयो महामहाः अनागतकाले मण्डलपरिभ्रमणलक्षणं चारं चरिष्यन्त्यनुभविष्यन्ति किम् । सूर्य आतप प्रदान करते हैं ? और भविष्यम् काल में कितने सूर्य आतप देंगे? 'केवइया नक्खत्ता जोगं जोइंसु जोअंति, जोहस्संति' कितने नक्षत्रों ने अश्विनी भरिणी कृत्तिका आदि नक्षत्रों ने-योग सम्बन्ध विशेष प्राप्त किया हैस्वयं नियत मंडलचरणशीलता होने पर भी अनियत अनेक मंडलों पर चलने के स्वभाव वाले ऐसे अपने मंडल पर आगत ग्रहों के साथ उन्हों ने सम्बन्ध विशेष रूप योग को अतीतकाल में प्राप्त किया है । वर्तमान में ऐसे योगको कितने नक्षत्र प्राप्त करते हैं? और भविष्यकाल में ऐसे योगको कितने नक्षत्र 'प्राप्त करेंगे ? 'केवइया सहग्गहा चार चरितु' तथा-कितने महाग्रहों ने-मंगल आदि महाग्रहोंने-मण्डलक्षेत्र पर परिभ्रमण रूप चारको अतीतकाल में आचारित किया है ? वर्तमानकाल में कितने महाग्रह चार का आचरण करते हैं ? जौर भविष्यत् काल में कितने महाग्रह चार का आचरण करेगे? यद्यपि समस्त થયા છે? વર્તમાનકાળમાં કેટલા સૂર્યો આપપ્રદાન કરે છે અને ભવિષ્યકાળમાં કેટલા सूर्या सातपमहान ४२री ? 'केवइया नक्खता जोगं जोइंसु जोअंति, जोइस्संति' मा નક્ષત્રોએ અશ્વિની, ભરિણું કૃત્તિક વગેરે નક્ષત્ર–ગ સંબંધ-વિશેષ પ્રાપ્ત કરેલ છે? સ્વયં નિયત મંડળચરણ શીલતા હોવા છતાંએ અનિયત અનેક મંડલે ઉપર ચાલવાના સ્વભાવવાળા એવા પિતાના મંડળ ઉપર આવેલા ગ્રહની સાથે તેમણે સંબંધ વિશેષ રૂપ ગને અતીતકાળમાં પ્રાપ્ત કર્યો છે? વર્તમાનકાળમાં એવા ચેગને કેટલા નક્ષત્રે પ્રાપ્ત ४२॥ १ भने भविष्यत् सभा मेवा योगन 2 नक्षत्र प्रात ४२ १ 'केवइया महागहा पारं चरिंसु तेभर डेटमा भाडा-मम वगेरे भाडाय-30 क्षेत्र ५२ પરિઝમણું રૂપ ચારને અતીતકાળમાં આચરિત કરેલ છે? વર્તમાનકાળમાં કેટલા મહાગ્રહ Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्बूद्वीपप्राप्ति यद्यपि सर्वेषां ज्योतिष्कदेवानां समयक्षेत्रवर्तिनां गतिश्चारशब्देन कथ्य ने उत्कथम् महाग्रहगतेरेवात्र चारशब्देन व्यपदेशः कृतः तथापि अन्य विशेष व्यपदेशाभानेन चक्रा विचारे स्वाभाविकगति विशेपैर्गतिमत्वाच्चैतेषां महाग्रहाणामेर सामान्यशन्देन प्रभो युज्यचे एवेति । तथा 'केवइया तारागणकोडीकोडीओ सोभिमु' कियत्यः शियसंख्सासारागगकोटिकोटयोऽतीतकाले शोभितवत्यः शोभमाना अभवन्नित्यर्थः 'सोनी' शोभन्ते वर्तमानकाले शोभां प्राप्नुवन्ति 'सोनिस्संति' शोभिप्यन्तेऽजागतकाळे दीप्यमानता लक्षणां शोभा धारयिष्यन्ति, यद्यपीमास्वाशः चन्द्रा प्रकाशिकास्वपिका वा न भवनि शुक्लपक्षे नाममात्रेण प्रतिभासमानत्वात् तथापि भास्वत्वमात्रेण प्रक शमानत्वादिन्थं प्रश्नमामिनि, गद्यपि विकज्योतिष्क देवों की जो की समय क्षेत्र के भीतर ही चलते फिरते हैं गति को चार शब्द से कहा गया है तो फिर यहां पर महाग्रहों की गति को ही चार शब्द से क्यों कहा ? तो इसका उत्तर ऐसा है कि इनकी गति के सम्बन्ध में अन्य शब्द द्वारा विशेष व्यपदेश हुआ नहीं हैं तथा इनकी जो गति है वह स्वभावतः वन्द है इसलिये इनको गति में ही सामान्यतः चार शब्द का प्रयोग किया गया है और इसी शब्द को लेकर प्रश्न और उसका उत्तर दिया गया है तथा-'केवइया तारागणकोडाकोडीओ सोभिसु सोभंति सोभिरसंति' कितने तारागणों की कोटाकोटी अतीतकाल में शोभित हुई है वर्तमान में वह कितनी शोभित होती है ? और भविष्यकाल में वह कितनी शोभित होगी? चन्द्रमण्डल का जो प्रकाश है उसका नाम उद्योत है उद्योत नाम कर्म का उदय चन्द्र मण्डल गत जीवों के होता है यह अनुष्ण स्पर्श वाला होता है आतपनाम कर्म के उदय से सूर्य मण्डल गत जीवों के आतप होता है और यह उप्ण स्पर्श ચારનું આચરણ કરે છે અને ભવિષ્યકાળગા કેટલા મહાગ્રડે ચારનું આચરણ કરશે? જેકે સમસ્ત તિષ્ક દેવેની–કે જે સમય ક્ષેત્રની અંદર જ પરિભ્રમણ કરે છે–ગતિને ચાર શબ્દ વડે અભિહિત કરવામાં આવી છે. તે પછી અહીં શા કારણથી મહાગ્રહની ગતિને જ “ચાર' શબ્દ વડે અભિહિત કરવામાં આવી છે? તે આને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે એમની ગતિના સંબંધમાં અન્ય શબ્દ વડે વિશેષ વ્યપદેશ થયેલ નથી તેમજ એમની જે ગતિ છે તે સ્વભાવતઃ વાન્ડ છે. એથી એમની ગતિમાં જ સામાન્યતઃ ચાર શબ્દને બગ કરવામાં આવેલ છે, અને એ જ શબ્દને લઈને પ્રશ્ન અને તેને જવાબ भावामां आवे छे. तर 'केवइया तारागणकोडाकोडीओ सोभिंसु सोभंति संभिस्संति' કેટલા તારાગણેની કેટકેટી અતીતકાલમાં શેબિત થઈ છેવર્તમાનકાળમાં તે કેટલી શેબિત થઈ રહી છે અને ભવિષ્યકાળમાં તે કેટલી શેબિત થશે? ચંદ્રમંડળને જે પ્રકાશ છે તેનું નામ ઉદ્યોત છે. ઉદ્યત નામકર્મને ઉદય ચન્દ્રમંડળ ગત જીવેને થયા છે, એ અનુણ સ્પર્શવાળ હોય છે, આતપનામકર્મના ઉદયથી સૂર્યમંડળ ગત જીને Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सु. १ चन्द्रसूर्यादिग्रह विशेषानां संख्यानिरूपणम् पार्थको वा शब्दो दृश्यते तथापि अनुक्तोपि वा शब्दो विकल्पप्रतिपादनाय प्रतिप्रश्नं ज्ञातव्य एवेति प्रश्नः । भगवान् ग्राह- गोयमेत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'दो चंदा पभासिसु पभासंति पभा सिस्संति' जम्बूद्वीपनामके द्वीपे द्वौ चन्द्रौ अतीतकाले प्रभासितवन्तौ प्रकाशात्मककार्यं कृतवन्तौ तथा वर्तमानकाले जंबूद्वीपे द्वौ चन्द्रौ प्रभासयतः प्रकाशकार्य कुरुतस्तथाऽनागत कालेऽपि जम्बूद्वीपे द्वौ चन्द्रौ प्रवाशयिष्यतः जम्बूद्वीपक्षेत्रमिति, जम्बूद्वीपक्षेत्रे सूर्यद्वयाक्रान्ताभ्यां दिग्भ्यामन्यत्र दिग्द्वये द्वाभ्यां चन्द्राभ्यां प्रकाश्यमानत्वात् यदा सूर्योऽस्तमेति एकत्र भागे तदा तदपरभागे सूर्यउदेति तदतिरिक्तदिग्द्वये चन्द्रयोः प्रकाशनात् । 'दो सूरिया तवरं तवेंति तविस्तंति' हे गौतम ! जम्बुद्वीपे - satara द्वौ सूर्यौ जम्बूद्वीपक्षेत्रं तापितवन्तौ स्वात्मव्यतिरिक्त वस्तुनि तापं जनितवन्तौ तथा द्वौ वर्तमानकाले जम्बूद्वीपक्षेत्रम् तापयतः स्वात्मव्यतिरिक्त वस्तुनि तापं जनयतः तथा अनागत कालेपि द्वौ वय जम्बूद्वीप क्षेत्रम् तापविष्यतः स्वात्मव्यतिरिक्त वस्तुनि तापं करिष्यत एवं चन्द्रद्वयाक्रान्ताभ्याम् दिग्भ्यामन्यत्र शेषयोदशोः सूर्याभ्यां ताप प्रमाणत्वात् । वाला होता है इन प्रश्नवाचक सूत्रों में विकल्पार्थक वा शब्द प्रयुक्त नहीं हुआ है तब भी अप्रयुक्त हुए उस विकल्पार्थक वा शब्द का प्रयोग यहां पर हुआ समझलेना चाहिये इन सब प्रश्नों के उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! दो चंदा पभासिंसु पभासंति, पभासिस्संति' हे गौतम ! जम्बूद्वीप नामके इस मध्य द्वीप में! पूर्व काल में दो चन्द्रमाओं ने प्रकाश दिया है अब भी वे प्रकाश देते हैं और भविष्यकाल में भी वे प्रकाश देंगे क्योंकि जम्बूद्वीप क्षेत्र में सूर्यद्वय से आक्रान्त दो दिशाओं से भिन्न दिगद्वय में दो चन्द्र प्रकाशित होते हैं । जब एक भाग में सूर्य अस्त होता है तब उसके दूसरे भाग में सूर्य उदित होता है इनसे अतिरिक्त दिगद्वय में दो चन्द्रमाओं का प्रकाश होता है इसी तरह इस जम्बूद्वीप में अतीत काल में दो सूर्यों ने ताप प्रदान किया है, वर्तमान में भी આતપ હાય છે અને આ ઉષ્ણુ સ્પર્શીવાળા હાય છે. આ પ્રશ્નવાચક સૂત્રામાં વિકલ્પાક વા' શબ્દ પ્રયુક્ત થયેલ નથી. છતાં એ અપ્રયુક્ત થયેલા તે વિકલ્પાર્થક ' શબ્દના પ્રયાગ અહી થયેલા છે એવુ સમજી લેવુ જોઈએ. આ બધા પ્રશ્નોના જવામમાં પ્રભુ ४डे छे 'गोयमा ! दो चंदा पभासिंसु पभासंति, पद्मासिस्संति' डे गौतम ! 'जूद्वीप नाम - આ મધ્ય દ્વીપમાં પૂર્વકાળમાં એ ચન્દ્રમાએ પ્રકાશ આપેલા છે. અત્યારે પણ તેઓ પ્રકાશ આપી રહ્યા છે અને ભવિષ્યકાળમાં પશુ પ્રકાશ આપશે કેમકે જમૂદ્રીપ ક્ષેત્રમાં સૂયથી માકાન્ત એ દિશાએથી ભિન્ન-ભિન્ન દિયમાં બે ચન્દ્રો પ્રકાશિત થાય છે. જ્યારે એક ભાગમાં સૂર્ય અસ્ત થાય છે ત્યારે તેના બીજા ભાગમાં સૂર્ય' ઉદ્દય પામે છે, એના સિવાય શ્યમાં એ ચન્દ્રમાંના પ્રકાશ થાય છે. આ પ્રમાણે આ જમૂદ્દોપમાં સ્મૃતીતકાળમાં એ સૂઈંએ તાપ મહાન કર્યું છે. વર્તમાનમાં પણ એટલાજ સૂચી તાપુ Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - जम्बूद्वीपप्रतिसूत्र 'छप्पणं णवत्ता जोगं जोईसु जोयंति मोइस्संति' पट् पंचाशनक्षत्राणि योगं युक्तवन्ति योग युञ्जन्ति योगं योक्ष्यति हे गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपेऽतीतकाले पट पंचाशनक्षत्राणि योगं युक्तबंति योगं निजमण्डलमागतैहैः सह संवन्ध युक्तति प्राप्तवंवि, वर्तमानकाळे योग नक्षत्राणि युञ्जन्ति प्राप्नुवन्ति तथाऽनागतकाले पट् पंचाशनक्षत्राणि योगं निजमण्डलक्षेत्रमागते हैःसंबन्धं यौक्ष्यंति प्राप्स्यति एककस्य चन्द्रस्य प्रत्येक मष्टाविंशविनक्षत्रपरिवारस्प सद्भावेन चन्द्र यस्य परिवारसंकलनया पद पंचाशनक्षत्राणि भवंतीति । 'छावत्तरं महग्गहसयं चार चरिंस चरंति चरिस्संति' हे गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे पट्मप्सतं पट्सप्तत्युत्तरम् महाग्रहशतम् एकै स्य चन्द्रस्य प्रत्येकमष्टाधिकाशी तेहाणं परिवारभावात् चारं मण्डलपरिभ्रमणलक्षणं चरितवत् अतीतकाले, तथा वर्तमानकालेगि पटसप्तत्यधिक महाग्रहशतं जंवृद्धीपे चरति तथाऽनागतकाले जंयूद्वीपे पट्सप्तत्यधिक महाग्रहशतं चारं चरिष्यतीति । कियत्यस्तारागण कोटिंकोटय इति प्रश्नस्योत्तरं पधेनाह-'एगंच सयेत्यादि-तारागणकोडिकोडीण' तारागणकोटि इतने ही सूर्य ताप देते हैं और भविष्यकाल में भी इतने ही सूर्य यहां ताप देते रहेंगे। इस तरह चन्द्रहय से आक्रान्त दो दिशाओं से अतिरिक्त शेष दोदिशाओं में दो सूर्यो द्वारा ताप मिला करता है-'छप्पण्णं णक्खसा जोगं जोइंसु जोअंति, जोइस्हाति ५६-नक्षत्रों ने यहां पूर्व काल में योग प्राप्त किया है वर्तमान में इतने ही नक्षत्र यहां योग प्रास करते हैं और भविष्यत् काल में इतने ही नक्षत्र यहां योग प्राप्त करेगें ५६ नक्षत्र यहां इसलिये कहे गये हैं कि एक एक चन्द्र मण्डल के २८-२८ नक्षत्र होते हैं-'छावत्सरं महग्गहसयं चारं चरितु, चरंति, चरिस्संति' इसी तरह १७६ महाग्रहों ने यहां पर पूर्व काल में चाल चली है वर्तमान में भी वे इलने ही संख्या में यहां चाल चलते रहेते हैं और आगामि काल में भी वे इतनी ही संख्या में चाल चलते रहेंगे 'पगंच सयसहस्सं तेत्तीसं खलु भवे सहरलाई जव य सया पण्णासा तारागण कोडि कोडीगं' १३३९५० આપી રહ્યા છે અને ભવિષ્યકાળમાં પણ એટલા જ સૂર્યો અહીં તાપ આપશે આ પ્રમાણે ચનદયથી આક્રાન્ત બે દિશાએ શિવાય શેપ બે દિશાઓમાંથી બે સૂર્યો દ્વારા ता५ भगत। २९ छे. 'छप्पणं णक्खत्ता जोगं जोइंसु जोअंति, जोइस्सति' ५६ नक्षत्राव्ये અહીં પૂર્વકાળમાં યોગ પ્રાપ્ત કરેલ છે, વર્તમાનકાળમાં એટલા જ નક્ષત્રે અહીં ભેગ પ્રાપ્ત કરે છે અને ભવિષ્યકાળમાં એટલા જ નક્ષત્રે અહીં રોગ પ્રાપ્ત કરશે. ૫૬ નક્ષત્ર અહીં એટલા માટે કહેવામાં આવેલા છે કે એક-એક ચંન્દ્રમડળના ૨૮–૨૮ નક્ષત્રે હેય छ. छावत्तरं महमहसय चारं चारिंसु, चरति चरिस्संति' मा प्रभारी १७६ महायडाय અહીં પૂર્વકાળમાં ગતિ કરી છે, વર્તમાનમાં પણ તેઓ આટલી જ સંખ્યામાં ગતિ કરે છે, भने भाभी Mi 4 तेमा साक्षी र सभ्याभ गति ४२॥ २री. 'एगंच सयसहसं तेत्तीस खलु भवे सहस्साई णव य सया पण्यासा तारागणकोडि कोडीणं' १३3८५० - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. १ चन्द्रसूर्यादिग्रह विशेवानां संख्यानिरूपणम् ७ कोटीनाम् 'एगं च सय सहस्स' एकं च शतसहस्रम् लक्षैकमित्यर्थः, 'तेत्तीसं खल हवे सहरसाई' त्रयस्त्रिंशत् खलु - सहस्राणि भवन्ति, 'णव य सया' नवशतानि 'पण्णासा' पंचाशानि पंचाशदधिकानि १३३९५० एतावत् संख्यकास्तारागण कोटि कोटयः जम्बूद्वीपेऽतीतकाले शोभितवत्यस्तथा वर्तमानकाले शोभन्ते तथाऽनागतकालेपि एतावत्य एव शो ? माना भविध्यन्ति प्रतिचन्द्रं तारागण कोटिकोटीनां षट्पष्ठि सहस्र नवशताधिक पंचसप्ततेर्लभ्यमानत्वात् चन्द्रद्रयसंबन्धितारागण कोटिकोटीनां संकलने १३३९५० पञ्चाशदधिकनवशोत्तरत्रयत्रि शत्सहस्राधिकं लक्ष्यम् एतावती संख्या लभ्यते इति ॥ ह्व ० १ ॥ ननु प्रथमोद्दिष्टमपि चन्द्रमुपेक्ष्याधिक वक्तव्यत्वात् प्रथमं सूर्यप्ररूणां वक्तुमाह-वत्रैतानि पंचदशानुयोगद्वाराणि भवन्ति, मण्डल संख्या १ मण्डलक्षेत्रम् २ मण्डलान्तरम् ३ विबायामविष्कंभादि ४ मेरुमण्डक्षेत्रयोरबाधा ५ मंडळायामादिवृद्धिहानिः ६ मुहूर्त्तगतिः ७ दिनरात्रिवृद्धिहानिः ८ ताप क्षेत्र संस्थानादि ९ दूरासन्नादिदर्श ने लोक प्रतीत्युपपत्तिः १० चारक्षेत्रेऽतीतारागणों की कोटाकोटी ने पूर्वकाल में यहां पर शोभा की है, वर्तमान में भी वे इतनी ही संख्या में शोभित हो रहे हैं और आगे भी वे इतनी ही संख्या में शोभित होगें एक एक चन्द्र मण्डल के परिवार में ६६९७५ तारागणों की कोटा कोटी है इसलिये दोनों चन्द्र मण्डल के परिवार में इन तारागणों का परिवार पूर्वोक्त संख्या की कोटाकोटी रूप में आता है ॥१॥ · अब सूत्रकार प्रथमोदिष्ट चन्द्र मण्डल के सम्बन्ध में कथन की अपेक्षा करके सूर्य मण्डल की वतव्यता अधिक होने के कारण वे उसकी वक्तव्यता के सम्बन्ध में १५ अनुयोग द्वारों का कथन करते हैं वे १५ अनुयोग द्वार इस प्रकार से हैं१ मण्डल संख्या २, मण्डलक्षेत्र, ३, मण्डलान्तर, ४, विवायाम, ५, विष्कम्भादि, दो मेरु मण्डल क्षेत्रों की अबाधा ६, मण्डलायामादि वृद्धि, हानि, ७, मुहूर्तगति ८, दिनरात वृद्धि हानि, ९, ताप क्षेत्र संस्थानादि, १०, दूरासनादि दर्शन में लोक તારાગણાની કાટાકેટીએ પૂર્ણાંકાળમાં અહીં શેલા કરી છે, વમાનમાં પણ તે અટટ્ટી જ સંખ્યામાં શાભિત થઈ રહ્યા છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેએ આટલી જ સંખ્યામાં શેભિત થશે. એક–એક ચદ્રમડળના પરિવારમાં ૬૬૯૦પ તારાગણાની કોટાકાટી છે. એથી બન્ને ચન્દ્રમડળના પરિવારમાં એ તારાગણેાની પૂર્વોક્ત પરિવાર સખ્યા કાટાકાટી રૂપમાં આવી જ જાય છે. સૂત્ર−૧૫ હવે સૂત્રકાર પ્રથાદ્ર્ષ્ટિ ચન્દ્રમ'ડળના સદમાં કથનાપેક્ષયા સૂ`મ"ડળની વક્તવ્યતા અધિક હાવાને લીધે તેઓશ્રી તેની વક્તવ્યતાના સંદ'માં ૧૫ અનુયાગ દ્વારાનુ કથન કરે છે. તે ૧૫ અનુયાગ દ્વારા આ પ્રમાણે છે—૧ મંડળ સખ્યા, ર~મડળ ક્ષેત્ર, 3 भडेझान्तर, ४ मिमायाम, यविष्ठुलाहि मे भेरुभग क्षेत्रोनी समाधा, भडणायाभाट्ठि वृद्धि हानि, ७ भुहूर्त गति, ८ हिवस-रात्र वृद्धि-हानि, तायक्षेत्र संस्थानाहि, १० Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तादि प्रश्नः ११ तत्रैव क्रियाप्रश्न: १२ ऊर्धादि दिक्षु प्रकाशयोजनसंख्या १३ मनुष्य क्षेत्रपतिज्योतिष्कस्वरूपं १४ इन्द्रायभावे स्थितिप्रकल्प: १५ । तत्रमंडलसंख्यायां प्रथम सूत्रम् मूलम्-कई णं भंते ! सूरमंडला पण्णत्ता गोयमा ! एगे बउरासीए मंडलसए पपणत्ते इलि । जंबूद्दीवेणं भंते ! दीवे केवइयं ओगाहित्ता केवइया सूरमंडला पण्णत्ता गोयमा ! जंबूद्दीवे दीवे असीयं जोयणसयं ओगाहित्ता एत्थ णं पण्णही सूरमंडला पण्णत्ता। लवणेणं भंते! समुद्दे केवइयं ओगाहिता केवइया सूरमंडला पण्णता, गोयमा | लवणे समुद्दे तिणितीसे जोयणसए ओगाहित्ता एत्थणं एगूणवीसे सूरमंडलसए पण्णते, एवमेव सपुत्वावरेण जंबूद्दीवे दीवे लवणे य समुद्दे एगे चुलसीए सूरमंडलसए भवंतोति मक्खायं । सवाभतराओ णं भंते ! सूरमंडलाओ केवइयाए अबाहाए सव्ववाहिरए सूरमंडले पण्णत्ते? गोयमा! पंचदसुत्तरे जोयणसए सव्ववाहिरए सूरमंडले पण्णत्ते । सूरमंडलस्सणं भंते । सूरमंडलस्स य केवइयं अवाहाए अंतरे पण्णत्ते, गोयमा! दो जोयणाई अबाहाए अंतरे पाणते ३। सूरमंडलेणं भंते! केवइयं आयामविक्वंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं केवइयं बाहल्लेणं पण्णत्ते ? गोयमा! अडयालीसं एगसद्विभाए जोयणस्स आयामरिक्खंभेणं तं तिगुण सविसेसं परिक्खेवेणं चउवीसं एगसटिभाए बाहल्लेणं पण्णत्ते ॥सू० २॥ छाया-कति खलु भदन्त ! सूर्यमण्डलानि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! एकं चतुरशीतं सूर्यमण्डलशतं प्रज्ञप्तमिति जम्बूद्वीपे खल्लु भदन्त द्वीपे कियन्तगरगाह्य कियन्ति सूर्यमण्डलानि प्रज्ञप्तानि प्रतीति की उपपत्ति, ११ चार क्षेत्र के सम्बन्ध में अतीतादिका प्रश्न, १२ वहीं पर क्रिया का प्रश्न, १३ उचोदि दिशाओं में प्रकाश योजन संख्या, १४ मनष्य क्षेत्रवर्ती ज्योतिष्क स्वरूप, १५ इन्द्राद्यभाव में स्थितिप्रकल्प, मण्डल संख्या की वक्तव्यता में प्रथम सूत्र । 'कइ णं भंते ! सूरमंडला पण्णत्ता' इत्यादि હરાસન્નાદિ દર્શનમાં લેપ્રતીતિ ની ઉપપતિ, ચાર ક્ષેત્ર, ના સંબંધમાં અતીતાદિથી સંબદ્ધ પ્રશ્ન, ૧૨ તે સ્થળે જ ક્રિયા વિષે પ્રશ્ન, ૧૩ ઉર્વાદિ દિશાઓમાં પ્રકાશ યોજના સંખ્યા, ૧૪ મનુષ્ય ક્ષેત્રવતી જ્યોતિષ્ક સ્વરૂપ ૧૫, ઈનદ્રાધભાવમાં સ્થિતિ પ્રકલ્પ. 3 सध्यानी पतव्यतामा प्रथम सूत्र-'कइणं भंते ! सूरमंडला पण्णत्ता' इत्यादि' Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका, टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २ सूर्यमण्डलनिरूपणम् गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे अशीतं योजनशतमगाह्यात्र खलु पंचपष्ठिः सूर्यमण्डलानि प्रज्ञप्तानि । लवणे खल्ल भदन्त समुद्रे कियन्तमवगाह्य कियन्ति सूर्यमण्डलानि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! लवणे समुद्रे त्रीणि त्रिंशत् योजनशतान्यवगाह्यात्र खलु एकोनविंशतितमं सूर्यमण्डलशतं प्रज्ञप्तम्, एवंमेव सपूर्वापरेण जंबद्वीपे द्वीपे लवणे च समुद्रे एकं चतुरशीतं सूर्यमण्डलशतं भवतीत्याख्यातम् । सर्वाभ्यन्तरात् खलु भदन्त सूर्यमण्डलात् कियत्या अबाधया सर्वबाह्यं सूर्यमण्डलं प्रज्ञसम् गौतम ! पंचदशोत्तरं योजनशतमवाधया सर्ववाह्य सूर्यमण्डलं प्रज्ञप्तम् । सूर्यमण्डलस्य खल भदन्त सूर्यमण्डलस्य च कियदवाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम् , गौतम ! द्वे योजने अवाधया अन्तरं प्रज्ञसम् । सूर्यमण्डलं खलु भदन्त कियदायामविष्कंभेन कियत्परिक्षेपेणं कियद्वाहल्येन प्रज्ञप्तम्, गौतम ! अष्टचत्वारिंशत् एकषष्टिभागान् योजनस्यायामविष्कंभाभ्याम् तस्त्रिगुणं सविशेष परिक्षेपेण चतुर्विंशतिरेकपष्टिभागान् योजनस्य बाहल्येन प्रज्ञप्तमिति ॥ सू० २.॥ टीका-अत्र चत्वारि द्वाराणि प्रथमं मंडलं द्वारम्, द्वितीयमंतरालद्वार, तृतीयमायामविष्कभं, चतुर्थं वाहल्यद्वारम् । 'कडणं भंते' इत्यादि, 'कइणं भंते ! सूरमंडला पण्णत्ता' कति कियत्संख्यकानि खलु भदन्त ! सूर्यस्य मण्डलानि प्रज्ञतानि कथितानि, तत्र मण्डलनाम दक्षिणायनमुत्तरायणं कुर्वतो द्वयोः सूर्ययोः स्वप्रमाण चक्रवालविष्कम्भं प्रतिदिनं भ्रमिक्षेत्र स्वरूपमेव मण्डलत्वकथनं तु मंडलसदृशत्वादेषाम् नतु वस्तुतो मण्डलत्वम् यतो मंडल प्रथमक्षणे यत्क्षेत्र व्याप्तं तत्समश्रेण्येव यदि पुरः क्षेत्र व्याप्नुयात् वास्तविकीमण्डलता स्यात् एवं सति पूर्वमंडलापेक्षया यदुत्तरमंडलस्य योजनद्वयमन्तरं प्रतिपादयिष्यति तत् न टीकार्थ-गौतमस्वामी ने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है-'कइणं भंते ! सूरमंण्डला पण्णत्ता' हे भइन्त ! सूर्य मण्डल कितने कहे गये हैं ? दक्षिणायन और उत्तरायण करने वाले दो सूर्यों का प्रतिदिन का जो भ्रमिक्षेत्र स्वरूप स्वप्रमाण चक्रवाल विष्कम्भ है वहीं मण्डल शब्द से कहा गया है इस भ्रमिक्षेत्र को जो मण्डल शब्द से कहा गया है उसका कारण इस क्षेत्र का मण्डल के जैसा होना है वास्तव में यहां मण्डलता नहीं है क्योंकि मण्डल के प्रथम क्षण में जो क्षेत्र व्याप्त होता है वह यदि समणि में होता हुआ आगे के क्षेत्र को वह व्याप्त करता है तो वास्तविक रूप से मण्डलता उसमें आसकती है इस तरह की मण्डलता उसमें आने पर पूर्व मण्डल की अपेक्षा जो उत्तरमण्डलका योजन Atथ-गौतमे ॥ सूत्र 3 प्रभुने तन प्रश्न ध्या छ 'कइण भंते ! सूरमंडला पण्णत्ता' म | सूर्य भी रक्षा उपामा · मावा छ ? ६क्षिायन भने ઉત્તરાયણ કરનારા બે સૂર્યોનું પ્રતિપાદનનું જે ભ્રમિક્ષેત્ર સ્વરૂપ સ્વપ્રમાણુ ચક્રવાસ વિશ્કેલ છે તેજ મંડળ શબ્દથી કહેવામાં આવેલ છે. આનું કારણ આ ક્ષેત્રનું મંડલવ થવું છે. ખરેખર અહીં મંડળતા નથી કેમકે મંડળના પ્રથમક્ષપામાં જે ક્ષેત્ર વ્યાપ્ત થાય છે જે તે સમણિમાં થઈને આગળના ક્ષેત્રને વ્યાપ્ત કરે છે, તે વારતવિક રૂપમાં તેમાં ज०२ Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १० जम्मूीपप्रजातिय स्यात् प्रतिपादयिष्यति च योजनद्वयगन्तर मतो मण्डलसदृशत्वमेव न तु वस्तुतो मण्डलस्वमिति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमेत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगे चउरासीए मंडळसए पण्णत्ते' एकं चतुरशीतं मण्डलशतं प्रज्ञप्तं कथितम्, चतुरशीत्यधिकमेकं शतं सूर्यमण्डलं भवति । कथमेतद्भवतीति तत् अन्तरद्वारे स्वयमेव दर्शयिष्यति । अर्थतान्येव मण्डलानि क्षेत्रविभागपूर्वकं द्विना विभज्योक्त संख्या पुनरपि प्रकाशयन् आह-जवृदीवे' इत्यादि, 'जंबूद्दीवे णं भंते ! दीवे' हे भदन्त जम्बूद्वीपनामके द्वीपे 'केवइयं ओगाहित्ता' कियन्तं कियसंख्यकं कियतामाणकं क्षेत्र स्थानमवगाह्यानगादनं कृत्वा केवइया दरमंडला पण्णचा' कियन्ति कियत्संख्यकानि सूर्यमण्डलानि प्रज्ञशानि कथितानीति प्रश्नः भगवानाह-गोयमे त्यादि, बायोमा' हे गौतम ! 'जयद्दीवेणं दीवे' जग्वृद्वीपे खलु द्वीपे मध्यजम्वृद्वीपे इत्यर्थः 'असीयं जोयणसयं ओगाहिना' अशीतं योजनानम् अशीत्यपि योजनानां शतमवगाय 'एत्य णं दय का अन्तर प्रतिपादित होनेवाला है फिर वह नहीं बन सकेगा इसलिये मण्डल के जैसा ही यहां मण्डल कहा गया जानना चाहिये वास्तविक रूपमें मण्डलता नहीं जाननी चाहिये इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! एगे चउरसीए मंडलराए पण्णत्ते' हे गौतम ! १८४ सूर्यमण्डल कहे गये हैं ! यह कैसे होते है ? इस बातका कथन सूत्रकार अन्तर द्वार में स्वयं करने वाले हैं। . अब इन्हीं मण्डलों को क्षेत्र विभागपूर्वक दो प्रकार से विभक्त करके उक्त संख्या के विषय में प्रश्न करते हुए गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जंबूदीवे णं भंते ! दीवे केवइयं ओगारिता केवइया सरलंडला पण्णत्ता' हे भदन्त ! जम्बू द्वीप नामके द्वीप में कितने क्षेत्र को अवगाहित करके फितने मूर्यमंडल कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोगया! जंबुद्दीवेणं दीवे असीयं जोयणसयं ओगाहित्ता एत्थणं पण्णही सूरमंडला पण्णत्ता' हे गौतम ! जम्बूदीप नामके મંડળતા આવી શકે છે. આ જાતની મંડળતા તેમાં આવવાથી પૂર્વમંડળની અપેક્ષાએ જે ઉત્તરમંડળના પેજન દ્વયનું અંતર પ્રતિપાદિત થનાર છે તે પછી તે બનશે નહિ. એથી • મંડળની જેમ જ અહીં મંડળ કહેવામાં આવ્યું છે. આમ જાણી લેવું જોઈએ. વાસ્તવિક ३५भा मत तवी नो नदि से प्रश्न याममा प्रभु ४९ छ-'गोयमा ! एगे चउरसीए मंडलसए पण्णत्ते' 3 गौतम ! १८४ सूम'। ४तामा माता छे. सेवी રીતે સંભવી શકે તેમ છે? આ વાતનું કથન સૂવકાર અંતર કારમાં સ્વયમેવ કરનાર છે. * * હવે એજ મંડળને ક્ષેત્ર વિભાગપૂર્વક બે પ્રકારથી વિભક્ત કરીને ઉક્ત સંખ્યાના , ' स भा प्रश्न ४२di गौतमस्वामी प्रभुन म जतन प्रश २ छ , 'जंबूद्दीवेणं भंते । दीवे केवइयं ओगा हत्ता केवइया सूरमंडला पण्णत्ता मत ! पूदी नाम द्वीपमा । ક્ષેત્રને અવગાહિત કરીને કેટલા સૂર્યમંડળ કહેવામાં આવેલા છે? એના જવાબમાં પ્રભુ '४ छ. 'गोयमा ! जंवूदीवेणं दीवे असीय जोयणसय ओगाहित्ता पत्थ णं पण्णट्ठी सूरमंडला Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कार, सू. २ सूर्यमण्डलनिरूपणम् सं पण्णी सुरमंडला पण्णत्ता' अत्र खलु अत्रान्तरे पंचवष्टिः सूर्यमण्डलानि प्रज्ञप्तानि कथिता - नीति | 'लवणे णं भंते समुद्दे' लवणे - खलु भदन्त समुद्रे 'केवइयं ओगाहित्ता' कियरक्षेत्रमवगाह्य 'केवइया - सूर्यमंडला पण्णत्ता' कियन्ति सूर्यमण्डलानि प्रज्ञतानि कथितानीति प्रश्नः; भगवानाह - 'गोयमे' त्यादि 'गोयमा' हे गौतम! 'लवणे समुद्दे विष्णिती से जोयणसए ओगाहित्ता' त्रीणि त्रिंशत् योजनशतानि त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनशतानि अष्टचत्वारिंशशदेकपष्ठि भागानवगाह्य 'एत्थ गं एगूणनी से सूरमंडलसए पण्णत्ते' अत्र खलु अत्रान्तरे एकोनविंशदधिकं सूर्यमण्डलशतं प्रज्ञप्तं कथितम् अत्रहि पंचपष्ठया सूर्यमण्डलैरेकोनशीत्यधिकं योजनानां शतं वचैकपष्ठिभागाः योजनस्य पूर्यते जम्बूद्वीपे तु अवगाहक्षेत्रं चाशीत्यधिकं योजनशतम् तेन अवशिष्टाः पञ्चाशद्भागाः षट्षष्टितमस्य सूर्य मण्डलस्य भवन्तीति ज्ञातव्याः । अत्र पञ्चरष्ठि सूर्यमण्डलानां विषयविभागव्यस्थामयं खलु प्राचीनाचार्याणां संप्रदायः तथाहि मेरुपर्वतस्य दक्षिणस्यां दिशि निषेधमूर्द्धनि पिष्ठिर्तण्डलानि सन्ति, हरिवर्ष जीवाकोटयां द्वीप में १८० योजन क्षेत्र को अवगाहित करके आगतक्षेत्र में ६५ सूर्यमण्डल कहे गये है । 'लवणं भंते ! समुद्दे केवइयं ओगाहिता केवइया सूरमंडला पण्णत्ता' हे भदन्त ! लवणसमुद्र में कितने क्षेत्र को अवगाहित करके कितने सूर्यमंडल कहे गये है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! लवणसमुद्दे, तिष्णि तीसे जोयण सए ओगाहित्ता एत्थणं एगूणवीसे सूरमंडलसर पण्णत्ते' हे गौतम! 'लवणसमुद्र में योजन प्रमाण क्षेत्र को अवगाहित करके आगत स्थान में ११९ सूर्यमंडल कहे गये हैं । यहाँ ६५ सूर्यमंडलो द्वारा १७९६ योजन पूरे हो जाते हैं परन्तु जम्बूद्वीप में अवगाह क्षेत्र १८० योजन प्रमाण है इससे अवशिष्ट जो पचास भाग हैं वे ६६ वें सूर्यमंडल के होते हैं । ऐसा जानना चाहिये यहाँ ६५ सूर्यमंडलों के विषय विभाग की व्यवस्था में ऐसा प्राचीन आचार्यों का मत है मेरुपर्वत की दक्षिण दिशा में निषध पर्वत के मस्तक पर १३ मंडल है और हरिवर्ष ३३०८८ पण्णत्ता' हे गौतम! यूद्वीप नाभ द्वीपसां १८० यन्न क्षेत्रने व्यवगाहित श्रीने श्यागत क्षेत्रमां ह्थ सूर्यभउजी डेरामां आवेला छे. 'लवणेणं भंते ! समुद्दे केवइयं ओगाहित्ता केवइया सूरमंडला पण्णत्ता' हे महंत ! सवसमुद्रमा डेंटला क्षेत्रने भवगाडित हरीने डेंटला सूर्यभडणो अहेवामां आवेला छे? सेना श्वासां प्रभु हे छे - 'गोयमा ! लवणसमुद्दे तिष्णि तीसे जोयणसए ओगाहित्ता एत्थ णं एगूणवीसे सूरमंडलसप पण्णत्ते' हे गौतम! લવણુસમુદ્રમાં ચેર્જન પ્રમાણુ ક્ષેત્રને અવગાહિત કરીને આવેલ સ્થાનમાં ૧૧૯ ‘સૂર્ય મંડળેા આવેલા છે. અહી ૬૫ સૂ`મડળા દ્વારા ૧૭૯ ચેાજન પૂરા થઈ જાય છે, ‘પણ જમૂદ્રીપમાં અવગાહ ક્ષેત્રમાં ૧૮૦ જન પ્રમાણ છે. આથી અવશિષ્ટ જે પચાસમે ભાગ છે તે ૬૬ માં સૂય મડળના હાય છે. એમ જાણવુ જોઈએ. અહીં ૬૫ સૂર્યમંડ બેના વિષય વિભાગની વ્યવસ્થામાં પ્રાચીન આચાયાંના એવા અભિપ્રાય છે કે મેરુપર્યંતની Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्धीपप्रतिस्त्र च द्वे मण्डले, मेरोदिनीयपाधैं नीलगत् पर्वतमूर्द्धन त्रिपष्ठिः सूर्यमण्डलानि, रम्यकजीवाकोटयां च द्वे सूर्यमण्डले । सर्पसंख्यया यद्भवति तदर्शयितुमाह-एवा मेवेत्यादि 'एवामेव सपु. ध्यावरण' एवमेव सपूर्वापरेण पञ्चपष्ठये कोनविंशत्यधिकशतमण्डलसंसलनेन 'जंबूदीवे दीवे लवणे य समुद्दे' जम्बूद्वीपे द्वीपे लवणे च समुद्रे 'एगे नुकसी सूरसंडसए भवंतीति मक्खायंति' चतुरशीत्याधिकमेकं सूर्यमण्डलशतं भवतीति मया अन्यथा दिनाथ प्रभृतिभिस्ती. र्थकरैश्चेति इति महावीरेण प्रतिपादितम् । इति द्वितीयमंडलद्वारम् ।। : अथ तृतीयं मंडलक्षेत्रद्वारमाह-सवेत्यादि, 'सव्वाभंतगओ णं भंते ! मुरमंडलायो' सर्वाभ्यंतरात् प्रथमात् खल भदन्त ! सूर्यमंडलात् 'केवइयाए अबाहाए' शिरत्यया अबाधया कियता अन्तरेण 'सव्ववाहिरए सूरमंडले पण्णत्ते' सर्ववाद्यं सर्वेभ्यः सूर्यमण्डलेभ्यः बाह्य परं यतोऽनन्तरमेकमपि इत्यर्थः सूर्यण्डलं प्रज्ञप्तं कथितमितिप्रश्नः, भगवानाह-गोयमे त्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचदमुत्तरे जोयणसए' पञ्चदशोत्तरं योजनशाम् दशाधिकानि पञ्च. की जीया कोटि पर दो मंडल हैं मेरु के द्वितीय पार्थ में नीलपर्वत की चोटी पर ६३ सूर्यमंडल हैं और रम्यक की जीवाकोटी पर दो सूर्यमण्डल है इस प्रकार जम्बूद्वीपगत सूर्यमंडल ६५ और लवणसमुद्रगत ११९ मंडल जोडने पर १८४ सूर्यमंडल हो जाते हैं । यही बात 'एचामेव सपुत्वावरेग जंबुद्दीवे दोरे लवणे स. मुद्दे एगे चूलसीए सूरमंडलसए भवतीति मकवायं' इस सूत्रपाठ द्वारा कही गई है इस प्रकार से यह द्वितीय मण्डल द्वार है अब तीसरा जो मण्डल क्षेत्र द्वार है वह इस प्रकार से है-'सव्वाअंतराओणं भंते ! भूरमंडलाओ केवइयाए अवाहाए सव्वयाहिरए सूरमण्डले पन्नते' हे भदन्त ! सर्वाभ्यन्तर प्रथम सूर्य'मण्डल से कितने अन्तर के बाद सर्व सूर्यमण्डलों से बात्य सूर्यनण्डल कहा गया है ? जिस सूर्यमण्डल के बाद फिर कोई और दूसरा सूर्यमण्डल नहीं है ऐसा सूर्यमण्डल यहां बाह्य शब्द से लिया गया है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैंદક્ષિણદિશામાં નિષધ પર્વતના મસ્તક ઉપર ૬૩ મંડળે છે અને હરિવર્ષની જીવાકેટિ પર - બે મંડળે છે. મેરુના દ્વિતીય પાશ્વમાં નીલપર્વતની ચેટી પર ૬૩ સૂર્યમંડળે છે અને 'રણ્યકની જીવાકોટી ઉપર બે સૂર્યમંડળે છે. આ પ્રમાણે જંબુદ્વીપગત સૂર્યમંડળ ૬૫ અને લવણસમુદ્રગત ૧૧૯ મંડળે જોડવાથી ૧૮૪ સૂર્યમંડળ થઈ જાય છે. એજ વાત ''एवामेव सपुव्वावरेण जंबुद्दीवे दीवे लवणे समुदे एगे चूलसीए सूरमंडलसए भवंतीति मक्खाय' આ સૂત્રપાઠ વડે કહેવામાં આવેલી છે. આ પ્રમાણે આ દ્વિતીય મંડળ દ્વાર છે. । र तृतीय भग क्षेत्रवार छे 20 प्रमाणे छ. 'सव्वान्भंतराओ णं भंते ! सूरमंडलाओ केवइयाए अवाहाए सव्ववाहिरिए सूरमंडले पन्नत्ते' 3 R ! सत्य २ प्रयन सूर्य भग કહેવામાં આવેલ છે? જે સૂર્યમંડળ પછી કઈ બીજું સૂર્યમંડળ નથી. એવું સૂર્યમંડળ થી કેટલા અંતર પછી સૂર્યમંડળેથી ખાટા સૂર્યમંડળ અહીં બાહ્ય શબ્દ વડે ગ્રહીત Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका, टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २ सूर्यमण्डलनिरूपणम् योजनशतानीत्यर्थः 'अवाहाए सव्ववाहिरए सूरमंडलसए पण्णत्ते' अबाधया अन्तरालत्वाप्रतिबंधरूपया सर्वबाह्यं सर्वतः परं सूर्यमंडलं प्रज्ञप्तं कथितम् । अत्रसूत्रे अकथिता अष्टचत्वारिंशदेकषष्टिभागाः संग्राह्याः 'ससिरविणो लवणंमि य जोयणसयतिणितीस अहियाई शशिर व्यो लवणेच योजनशतानि त्रीणि त्रिंशदधिकानीतिवचनात् अन्यथा यथोक्तसंख्यकानां मंडलानामनवकाशप्रसंगात्, कथमेवं भवतीति चेत् अत्रोच्यते-सर्वसंख्यया चतुरशीत्युत्तरं मण्डलशवम्, एकैकस्य च मण्डलस्य विष्कंभोऽष्टचत्वारिंश देकपष्टिभागाः योजनस्य भवन्ति, ततश्चतुरशीत्यधिकं शतम्-अष्टचत्वारिंशत संख्यया गुण्यते ततो भवन्ति अष्टाशीतिः शतानि द्वात्रिंशदधिकानि-एतेषां योजनप्रमाणकरणार्थमेक पष्ठया भागो हियते हृते च चतुश्चत्वारिंशदधिकं योजनशतं १४४ लब्धं भवति अवशिष्टमवतिष्ठतेऽष्टचत्वारिंशत् चतुरशीत्यधिक शत'गोयमा ! पंचदसुत्तरे जोयणसए अबाहाए सव्वबाहिरए सूरमंडलसए पन्नत्ते' हे गौतम ! ५१० योजन के अन्तर से सर्वबाह्य सूर्यमण्डल कहा गया है। इस सूत्र में नहीं कहे गये, भाग योजन के ग्रहण करलेना चाहिये क्योंकि-'ससिरविणो लवणम्मि य जोयणसयाई तिपिण तीस अहियाई' लवणसमुद्र में ३३० योजन प्रमाण क्षेत्र को छोडकर' ऐसा आचार्यों का वचन है। यदि ऐसा न माना जाय तो यथोक्त संख्यावाले मंडलो का कथन साबित नहीं हो सकता है तो फिर यह कथन साबित कैसे होता है ? यदि ऐसा पूछा जाय तो सुनो हम बताते हैं-सूर्य के समस्त मंडल १८४ कहे गये हैं । इनमें एक एक मंडल का विष्कम्भ एक योजन के ६१ भाग करने पर ४८ भाग प्रमाण है। अब १८४ को ४८ से गुणा करने पर ८८३२ भाग होते हैं इनके योजन बनाने के लिये इनमें ६१ का भाग देने पर १४४ योजन आजाते हैं। बांकी ४८ भाग बचते हैं। १८४ मंडलों के अन्तराल १८३ होते हैं । सर्वत्र अन्तराल १ कम होता है यह हमे • था . सेना ममा प्रभु ४ छे. 'गोयमा ! पंचदसुत्तरे जोयणसए अबाहाए सनबाहिरए सूरमंडलसए पन्नत्ते' 3 गौतम! ५१० योगानना मतरथी सब सही સૂર્યમંડળ કહેવામાં આવેલું છે. આ સૂત્રમાં અકથિત ભાગ ચાજન અત્રે ગ્રહણ કરી देवा नये. भ. 'ससिरविणो लवणमि य जोयणसयाइं तिणि तीस अहियाई લવણસમદ્રમાં ૩૩૦ જન પ્રમાણ ક્ષેત્રને બાદ કરીને એવું આચાર્યોનું વચન છે. આ પ્રમાણે માનવામાં આવે નહિ તો યથાત સંખ્યાવાળા મંડળોનું કથન પ્રમાણિત થઈ શકશે નહિ તે પછી આ કથન કેવી રીતે પ્રમાણિત થશે? જે આ પ્રમાણે પૂછવામાં આવે તે સાંભળે, હું તમને આને જવાબ આપું છું. સૂર્યના સર્વ મંડળે ૧૦ કહેવામાં આવેલા છે. એમાં એક-એક મંડળના વિકૅભ એક એજનના ૬૧ ભાગો કરવાથી ૪૮ ભાગ પ્રમાણ છે. હવે ૧૮૪ ને ૪૮ થી ગુણ કરવાથી ૮૮૩૨ ભાગ થાય છે. એના રોજન બનાવવા માટે એમાં ૬૧ ને ભાગાકાર કરવાથી ૧૪૪ જાન આવી જાય છે, શેષ ૪૮ ભાગ વધે છે, ૧૮૪ મંડળના અંતરાળ ૧૮૩ થાય છે, સર્વત્ર અને Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रतिसूत्र संख्यानां च मण्डलानामपान्तरालानि ज्यशीत्यधिक शतसंख्यकानि सर्वत्रैवचापान्तरालानि रूपोनानि भवन्ति तथा च प्रतीतमेतत् चतसृणामंगुलीनामपान्तरालानि त्रीणि भवंतीति एकैकं मण्डलापान्तराले द्वियोजनप्रमाणकम् तताव्यशीत्यधिकशतं यदा द्विकन गुण्यते तदा त्रीणि शतानि पद पष्ठ्यधिशानि३६६ भवन्ति चतुःचत्वारिंशशतमत्र यदा प्रक्षिप्यते (संयोज्यते) तदा पंचशतानि दशाधिकानि योजनानि अष्टचत्वारिंशदेकपष्ठि भागा योजनस्य भवन्ति एतावता सूर्यमंडलक्षेत्रस्य प्रमाणं कथितम् मण्डलक्षेत्रं नाम सूर्यमण्डलैः सर्वाभ्यन्त रादिभिः सर्ववाद्य पर्यवसानैराकाशं व्याप्तं नत् चक्रवालविष्कभाद् ज्ञातव्यमिति द्वितीयमण्डलक्षेत्रद्वारमिति ___ अथ तृतीयं मण्डलान्तरद्वारम्-'सरमंडलस्से' त्यादि 'सूरमंडलस्स णं भंते ! खरमंडस्स' सूर्यमण्डलस्य खलु भदन्त सूर्यमण्डलस्य 'केवइयं अबाहाए अंतरे पन्नत्ते' कियदवाधया अन्यवधानेनान्तरं प्रज्ञप्तं कपितम् हे भदन्त एकस्मात् सूर्यमण्डलादपरस्य सूर्यमण्डलस्य कियद वाधया व्यवधानं कथितमिति प्रश्नः भगवानाद-गोयमे' त्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'दो हमारी चार अंगुलियों के ३ हुए अन्तरालों से ज्ञात हो जाता है। एक एक मण्डल का अन्तराल दो योजन प्रमाण का है १८३ अंतरालों के साथ दो योजन का शुगा करने पर ३६६ आते हैं। इनमें १४४ को जोडने पर ५१० योजन होते हैं और एक योजन के ६१ भागों में से ४८ भाग होते हैं। इससे सूर्यमंडल का प्रमाण कहा। सर्वाभ्यन्तर और सर्ववाह्य सूर्यमण्डलों द्वारा व्याप्त हुए आकाश का नाम मण्डल क्षेत्र है यह चक्रवाल विष्कम्भ से ज्ञातव्य है । वित्तीय अण्डल क्षेत्र बार समाप्त । तृतीयमण्डलान्तर द्वार इस प्रकार से है-इसमें गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूंछा है-'सूरमंडलस्स णं अंते ! सूरमंडलस्ल केवइयं अवाहाए अंतरे पण्णत्ते' हे भदन्त ! एक सूर्यमंडल का दूसरे सूर्यमंडल से अव्यवधान की अपेक्षा कितना अन्तर कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! दो जोयणाई રાળ ૧ કમ હોય છે. એ અમારી ચાર આંગળીઓના ત્રણ અંતરાળ પરથી જ્ઞાત થાય છે. એક-એક મંડળનું અંતરાળ બે જન પ્રમાણ જેટલું છે. ૧૮૩ અંતરાલેની સાથે બે એજનને ગુણાકાર કરવાથી ૩૬૬ આવે છે. એમાં ૧૪૪ને જોડવાથી ૫૧૦ એજન થાય છે અને એક એજનના ૬૧ ભાગમાંથી ૪૮ ભાગ થાય છે. એથી સૂર્યમંડળનું પ્રમાણુ સ્પષ્ટ થાય છે. સત્યંતર અને સર્વ બાહ્ય સૂર્યમંડળ વડે વ્યાપ્ત થયેલા આકાશનું નામ મંડળ ક્ષેત્ર છે. આ ચક્રવાલ વિષ્કલથી જ્ઞાતવ્ય છે. દ્રિતીય મંડળ ક્ષેત્ર વડે સમાપ્ત તૃતીય મંડલાન્તર વાર આ પ્રમાણે છે. આમાં ગૌતવામીએ પ્રભુને આ પ્રમાણે प्रश्न या छ :-'सूरमंडलस्स णं भंते ! सूरमंडलस्स केवइयं अवाहाए अंतरे पण्णत्ते' । ભદંત ! એક સૂર્યમંડળનું બીજા સૂર્યમંડળથી અવ્યવધાનની અપેક્ષાએ કેટલું અંતર वाम भाव छ। मेन पाममा म ५३ गोयमा! दो जोयणाई अवाहाए अंतरे Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक्राधिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २ सूर्यमण्डलनिरूपणम् जोयणाई-अबाहाए अंतरे पनत्ते' द्वे योजने योजनद्वयमित्यर्थः अबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तं कथितम् भवति च विशेषार्थेप्यन्तरशब्दः यथा अनयोर्महदन्तरम् ततधात्रापि तथा कस्या चित् शंका मा भवतु तदर्थमवाधयेतिविशेषणम् तथा च पूर्वस्मात् सूर्यमण्डलात् अपरं सूर्यमंडलं कियारे वतने इति प्रश्नाशयः योजनद्वयं दूरे इति उत्तरमिति तृतीयं मण्डलान्तरद्वारमिति । ____अथ चतुर्थं विवायामविष्कंभादि द्वारमाह-'सूरमंडलेण' मित्यादि 'सूरमंडले णं भंते सूर्यमंडलं खल भदन्त 'केवइयं आयामविक्खंभेणे' फियत् कियत्प्रमाणकायामविष्माभ्याम् दै_विस्ताराभ्यामित्यर्थः, 'केवइयं परिक्खेवेण कियता परिक्षेपेण 'केवइयं बाहल्लेणं पण्णते कियता बाहल्येनोच्चत्वेन प्रज्ञप्तं कथित मिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमे त्यादि 'गोयमा' अथाहाए अंतरे पन्नत्ते' हे गौतम ! एक सूर्यमण्डल से दूसरे सूर्यमण्डल का अन्तर अव्यवधान की अपेक्षा से दो योजन का कहा गया है। विशेषार्थ में भी अन्तर शब्द का प्रयोग होता है-जैसे 'उभयोर्महदन्तरम्' इन दोनों में बहुत विशेषता है इस तरह की किसी को यहां आशङ्का न हो जाय इसके लिये यहां 'अबाधा' यह पद रखा गया है । अतः इस प्रश्न का आशय यही है कि एक सूर्यमंडल से दूसरा मंडल कितनी दूर पर है ? तो इसका उत्तर यही दिया गया है कि पूर्वमण्डल से अपर सूर्यमण्डल दो योजन दूर है तृतीयमण्डलान्तरबार समाप्त। ___ चतुर्थ बिंवायाम विष्कम्भादि द्वार का कथन-इसमें गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है-'सूरमंडलेणं भंते ! केवइयं आयामविक्खभेणं हे भदन्त ! सूर्यमण्डल आयाम विष्कम्भ की अपेक्षा कितना है-अर्थात् सूर्यमण्डल का आयाम और विष्कम्भ कितना है ? और 'केवइयं परिक्खेवेणं' इसका परिक्षेप कितना है ? तथा 'वाहल्लेणं केवइयं पन्नत्ते' इसका बाहल्य ऊंचाइ-इसका फितना है ? इसके पन्नत्ते' 3 गौतम ! मे४ सूर्य भगथी भी सूर्यभानु मत२ अयप्रधाननी अपेक्षा બે રોજન જેટલું કહેવામાં આવેલું છે. વિશેષાર્થમાં પણ અંતર શબ્દ પ્રયોગ થાય છે. भ-'उभयोमहदन्तरम्' से मना gel on विशेषता छ. AL तनी अत्रे धन माश थाय नह भाट माडी 'अबाधा' ५६ भूपामा मावत छ. मेथी । પ્રશ્નને અર્થ આ છે કે એક સૂર્યમંડળથી બીજું સૂર્યમંડળ કેટલે દૂર છે? તે આને જવાબ આ પ્રમાણે આપવામાં આવેલ છે કે પૂર્વ સૂર્યમંડળથી અપર સૂર્યમંડળ બે જન દૂર છે. તૃતીય કંડલાન્તર દ્વાર સમાપ્ત. " ચતુર્થ બિંબાયામ વિÉભાદિ દ્વારા કથન. भाभा गौतभस्वामी प्रभुन 2 andन प्रश्न ४२ छे 3-सूरमंडलेणं भंते ! केवइयं आयामविक्खभेणं' है महन्त ! सूर्य भ31 मायाम मन मिनी अपेक्षाये ? थेट सूर्य भगना मायाम मन वि०४ोटा छ ? भने 'केवइया परिक्खेवेणं तना परिक्ष५ मा 'बाहल्लेग, केवइयं पन्नत्ते' माय-याभा मा छ १ सेना Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? १६ अम्बू पशति हे गौतम! 'अडयाली एगसट्टिभाए जोयणस्स आयाम विक्संभेणं' अष्टचत्वारिंशद्भागान् योजनस्यायामविष्कंभाभ्यां दैर्घ्यविस्ताराभ्यां प्रज्ञप्तम् - अयं भावः एकस्य योजनस्यैकपष्ठिभागाः कल्प्यन्ते तत्र येऽष्टचत्वारिंशद्भागाः तावत् प्रमाणको सूर्यमंडलस्यायामविष्कंभो भवत इति । 'तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं' तत् त्रिगुणं आयामभिष्कंभाम्यां त्रिनुणितं सविशेषं साधिकं किंचिदधिकमित्यर्थः परिक्षेपेण सूर्यमंडलं प्रज्ञप्तम् । अष्टचत्वारिंशत् त्रिगुणिता द्वे. योजने द्वाविंशतिरेकपष्टिभागा अधिका योजनस्येत्यर्थः । 'चउवीसं एगसट्टिभाए जोयणस्स वाहल्लेणं पण्णत्ते' चतुर्विंशतिरेकपष्ठिभागान् योजनस्य बाल्ये नोचत्वेन प्रज्ञप्तं कथितम् विमान विष्कंभस्यार्ध मागेनोच्चत्वादितिचतुर्थं विवायामविष्कंभद्वारम् ॥ ०२ ॥ अथ पंचमं मेरुमंडलयोरवाधाद्वारं तत्र सूत्रम् मूलम् - जंबूदीवे णं भंते! दीवे मंदरस्स पव्वयस्स केवइयाए अवाहाए सव्वमंतरे सूरमंडले पण्णत्ते, गोयमा ! चोयालीसं जोयणसहस्साई अटूयवीसे जोयणसए अवाहाए सव्वमंतरे सूरमंडले पण्णत्ते, जंबूदीवे णं भंते ! दीवे मंदरस्स पव्वयस्स केवइयाए अवाहाए सव्व अंतराणंतरे सूरमंडले पण्णत्ते ? गोयमा ! चोयालीसं जोयणसहस्साई उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! अडयालीस एगसट्टिभाए जोयणस्स आयामविखंभेणं' हे गौतम! एक योजन के ६१ भाग करने पर उनमें से ४८ भाग प्रमाण एक सूर्यमण्डल के आयाम और विष्कम्भ हैं । 'तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं' तथा ४८ को तिगुना करने पर १४४ भाग जो योजन के आते हैं उनमें २ योजन और २२ भागचचते हैं-सो इस तरह कुछ अधिकर े, योजन का परिक्षेप कहा गया है । 'चउवीसं एगसड़ियाए जोयणस्स बाहल्ले णं पण्णत्ते' एवं इसकी ऊंचाइ एक योजन के ६१ भागो में से कुछ अधिक २४ भागप्रमाण कही गई है । क्योंकि विमान से उसकी आधी ऊंचाई कही गई है। चतुर्थ विवायाम विष्कम्भ द्वार समाप्त ॥२॥ · 1 वामभां अलु डे थे- 'गोयमा ! अडयालीसं एगसट्टिभाए जोयणस्स आयाम विक्खंभेणं' डे ગૌતમ! એક ચેાજનના ૬૧ ભાગ કરવાથી તેમાંથી ૪૮ ભાગ પ્રમાણુ એક સૂર્ય મંડળના मायाम-विष्ठुलो छे. 'तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं' तथा ४८ ने नथुगा ४२वार्थी १४४ એકસા ચુમાળીસ ભાગ ચેાજન પ્રમાણ આવે છે. એમાં ૨ ચેાજન અને ૨૨ ભાગ શેષ રહે छे. तो या प्रमाणे ४६ वधारे योजन नेटो परिक्षेय हेवामां आवे छे. 'चउवीसं एगसट्टिभाए नोयणस्स बाहल्लेणं पण्णत्ते' तेभर मानी उभ्यता मे योजनना ११ ભાગામાંથી કંઈક અધિક ૨૪ ભાગ પ્રમાણ કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે વિમાનથી આની અધિ` ઊચાઈ કહેવામાં આવેલી છે. ચતુર્થાં ખંખાયામ વિષ્ણુભનામનુ' 'દ્વાર સમાપ્ત ૫રીણા Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. ५ मुहूर्तगति निरूपणम् नस्य पष्ठिभागं चैकषष्ठिधा छि वा षष्ठया चूर्णिका भागैः सूर्यः चक्षुः स्पर्शे शीघ्रमागच्छति, अथ प्रविशन सूर्यो द्वितीये अहोरात्रे वाह्यतृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । यदा खल भदन्त ! सूर्यो बाह्यतृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु एकैकेन मुहूर्तेन कियन्तं क्षेत्रं गच्छति, गौतम ! पंच पंव योजनसहस्राणि त्रीणि च चतुरुत्तराणि योजनशतानि एकोनचत्वारिंशत् च षष्ठिभागान् योजनस्यैकैकेन मुहूर्त्तेन गच्छति, तदा खलु इहगतस्यमनुष्यस्य एकाधिकै द्वात्रिंशता योजनसह सैरे कोन पंचाशत् च षष्ठिभागे योजनस्य पष्ठिभागमेक: षष्ठिधा छित्वा त्रयोविंशत्या चूर्णिकाभागैः सूर्यः चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छतीति एवं खल्वे-तेनोपायेन प्रविशन् सूर्यस्तदनन्तरात्मंडलात् तदनन्तरं मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् अष्टादशाष्टादशपष्ठि मागान योजनस्येकैकस्मिन् मंडले मुहूर्त्तगति निवर्द्धयन् निवर्द्धयन् सातिरेकाणिपश्चाशीति योजनानि पुरुषच्छायामभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, एषः खलु द्वितीयः पण्मासः एतत् खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानम् एषः खलु आदित्यः संवत्सरः एतत् खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानं प्रज्ञप्तम् ॥ ०५ ॥ टीका- 'जया णं भंते सूरिए' यदा यस्मिन्‌काले खलु भदन्त सूर्य आदित्यः 'सव्वभंत रं मंडलं' सर्वाभ्यन्तरं सर्वमण्डलापेक्षया आभ्यन्तरं मंडलम् 'उवसंकमित्ता चारं चरइ' उपसंक्रम्य संप्राप्य चारं गतिं चरति करोति 'तयाणं' तदा तस्मिन्काले खलु 'एगमेगेणं मुहुत्तेणं' एकैकेन हून प्रतिमुहूर्त्तमित्यर्थः, 'केवइयं खेत्तं गच्छद्द' कियत् कियत् प्रमाणकं क्षेत्रम् गच्छतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमे' त्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'पंच पंच जोयणसहस्साई पंच पंच योजनसहस्राणि 'दोणिय एगावन्ने जोयणसए' द्वे चैकपञ्चाशत् योजनशते एक. सातवें मुहूर्तगतिद्वार का वर्णन ४१ 'जयाणं भंते! सूरिए सव्वभंतरं मंडलं- इत्यादि' टिकार्थ- गौतमने इस सूत्र द्वारा ऐसा पूछा है - 'जयाणं भंते । सूरिए सव्व - मंतरं मंडलं' हे भदन्त ! जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर- सब मण्डल की अपेक्षा आभ्यन्तर मण्डलपर 'उवसंकमित्ता चारं चरह' आकर के अपनी गति करता है 'तथाणं' तब वह 'एगमेगेणं मुहुत्तणं केवइयं खेत्तं गच्छ्रह' एक एक मुहूर्त्त में कितने क्षेत्र तक जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! पंच पंच जोयणसहस्साई સાતમા મુહૂર્ત્ત ગતિ દ્વારનુ વર્ણન. 'जयाणं भंते ! सूरिए सव्वमंतर मंडल' इत्यादि टीठार्थ-गौतमस्वाभी मे मा सूत्र वडे आ भतनो अश्न : छे- 'जयाणं भंते ! सूरिए सव्वभंतर मंडलं' डे ब्रहत ! न्यारे सूर्य सर्वाभ्यन्तर सर्व भडजनी अपेक्षाये आस्यतर भने 'उवसंकमित्ता चारं चरई' प्राप्त उरीने गति हरे थे, 'तयाणं' मे समये 'एग - मेगेणं मुहुत्ते।' २४-४ भुहूर्त'भां 'केवइयं खेत्तं गच्छ हैटसा अभाणुवामा क्षेत्रमां गति ४रे छे ? गौतमस्वाभीना या प्रश्नना उत्तरभां अलुश्री उडे हे- 'गोयमा ! हे गौतम ! पंच-पंच जोयणसहस्साइ' पांच पांच डलर योन्न 'दोण्णिय एगावण्णे जोयणसए' असो. ज० ६ 1 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्धीपप्रपतिको पंचाशदधिक योजनशतद्वयमित्यर्थः, पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि द्वे शते एक पञ्चाशदधिके एकोनत्रिंशत् भागान पष्ठिभागस्य प्रतिमुहूर्त गच्छतीति । 'एगणनीसं च सद्विभाए जोयण. स्त' एकोनत्रिंशतं पप्ठिभागान योजनस्य 'एगमेगेण गुहुत्तेणं गच्छई' एककेन मुहूर्तेन प्रतिमुहूर्त्तमित्यर्थः, गच्छति चारं चरतीति । ____अथ कथमेतावत् प्रमाणं भवतीति चेदत्रोच्यते अत्र खलु सर्वगपि मण्डल मेकेनाहोरात्रेण सूर्यद्वयाभ्यां परिसमाप्तं क्रियते प्रतिसूर्यमहोरात्रस्य गणनायां वस्तुतो द्वावेवाहोरात्रौ भवतः द्वयोरपि अहोरात्रयो मध्ये पष्टिमुहूर्ता भवन्ति तवो मण्डलपरिक्षेपस्य पष्ठिसंख्यया भागे कृते (हृते) सति यल्लब्धं भवति तदेव मुहर्त तिप्रमाणम् तद्यथा-सर्वाभ्यन्तरसूर्यमण्डलस्य परिक्षेपः (परिरयः) त्रीणि लक्षाणि पंचदश सहस्त्राणि एकोननवत्यषिकानि योजनानाम् ३१५०८९ भवति, एताराां संख्यानां पष्ठिसंखया मागे दत्ते सति शेपं लब्धं भवति ५२५१९ प्रमाणमिति । 'क्या णं इह गयस्स मणुमस्स' तदा खलु इगतस्य मनुष्यस्य यत्तदो नित्य सम्बन्ध इति नियमात् यत्तच्छन्दो भवति अवश्यमेव यत् शब्दस्य सम्बन्धः ततश्च यदा सूर्य एकेन मुहूर्तेन एतावत् ५२५१: प्रमाणकं गच्छति तदा सर्वाभ्यन्तरमण्डल. दोणि य एगावणे जोयणसए एगूणतीसं च सहिआए जोयणस्स' हे गौतम! एक सूर्य एक मुहूर्त में ५२५१ : योजन प्रमाण क्षेत्र तक गमन करता है। सूर्य के प्रतिमुहर्त में इतने प्रमाणवाले क्षेत्र में गमन करने का यह प्रमाण कैसे साबित होता है ? तो इसका समाधान ऐसा है कि एक अहोरात में स. मस्त मण्डल दो सूर्योद्वारा समाप्त किया जाता है वस्तुतः प्रति सूर्यके अहोरात की गणना में दो ही अहोरात होते हैं। दो अहोरात के मध्य में ६० मुहूर्त होते हैं। मंडलपरिक्षेपका जो प्रमाण है उसमें ६० की संख्या का भागदेने पर जो लब्ध आता है वही एक मुहूर्त में गतिका प्रमाण कहा गया है-जैसे सर्वाभ्यन्तर सूर्य मण्डलका परिक्षेप प्रमाण ३ लाग्ब १५ हजार ८९ योजन का है इसमें ६० का भाग देने पर ५२५१. योजन का हिसाब निकल आता है 'तयाणं इहએકાવન જન અર્થાત્ પાંચ હજાર બસે એકાવન (અને સાઠિયા ઓગણત્રીસ ભાગ) ४२४ भुतभा तय है. 'एगूणतीसंच सद्विभाए जोयणस्स' मे४ योजनाना साया मेरत्रीसमे मा 'एगमेगेणं मुहुत्तणं गच्छई' मे४ में भुतमा अर्थात् प्रत्ये४ भुतभा तय छे. આ પ્રમાણે કેવી રીતે થાય છે? તે બતાવે છે-અહીંયાં સંપૂર્ણ મંડળ એક રાત્રિ દિવસમાં સમાપ્ત કરવામાં આવે છે. દરેક સૂર્યના અહોરાત્રની ગણનામાં વાસ્તવિક બે અહોરાત્ર જ થઈ જાય છે. બે અહેરાત્રમાં ૬૦ સાઠ મુહુર્ત થાય છે. પછી મંડળ પરિક્ષેપને ૬૦ સાડની સંખ્યાથી ભાગાકાર કરવાથી જે આવે છે એજ મુહૂર્ત ગતિનું પ્રમાણ છે. તે આ રીતે સમજવું–સર્વાયંતર સૂર્યમંડળને પરિક્ષેપ (પરિરય) ૩૧૫૦૮૯ ત્રણ લાખ પંદર હજાર નેવાસી થાય છે. તે સંખ્યાને સાઠથી લાગવાથશેષ જે આવે છે. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् संक्रमण काले इह गतस्यैतत् क्षेत्रादौ स्थितस्य मनुष्यस्य मनुष्यस्येत्यत्र जातावेकवचनम् तेनेह गतानां भरतक्षेत्रस्थितानां मनुष्याणाम् 'सीयालीसाए जोयणसहस्सेहि' सप्तचत्वारिंशत् योजनसहौः 'दोहिय तेवढेहिं जोयणसएहिं दाभ्यां च त्रिषष्टिभ्या योजनशताभ्याम् त्रिषठयधिकाभ्याम् द्वाभ्यां योजनशताभ्या मित्यर्थः, 'एगवीसाए य जोयणस्स सडिभाएहि एकविंशत्या च योजनस्य पष्ठिभागैः एकस्य योजनस्य पष्ठिभागाः कल्प्यन्ते तेषु पष्ठिभागेषु मध्यात् एकविंशतिभागैरित्यर्थः 'मुरिए' उदयं गच्छन् सूर्यः 'चक्खुप्फासं हत्वमागच्छइ' चक्षुः स्पर्श चक्षुपियं हव्वं शीघ्रमाच्छति लोकानां सूर्यः, अत्रस्पर्शशब्दो न इन्द्रियस्य विषगयस्स मणुसस्स सीयालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहिं तेवढेहिं जोयणसहस्सेहिं एगवीसाए य जोयणस्त सहिभाएहिं सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमाग च् इत्ति' जब सूर्य एक मुहूर्त में ५२५१३: योजन प्रमाण क्षेत्र में भ्रमण करता है तब उस सर्वाभ्यन्तर मण्डल में संक्रमण काल में यह भरत क्षेत्रस्थ मनुष्यों की दृष्टि का विषय बनता है यहांसे वह ४७२६३ १. योजन की दूरी पर है यहां सूत्र में सूत्रकार ने जो चक्षुःस्पर्श" ऐसा पाठ रखा है वह चक्षु इन्द्रिय के विषयका वाचक है चक्षु इन्द्रिय के साथ उस पदार्थ के सभिकर्षका वाचक नहीं है क्योंकि जैन दर्शकों ने चक्षुइन्द्रिय को अप्राप्यकारी माना है मन और चक्षु ये दोनों इन्द्रियां ऐसी हैं जो पदार्थ के साथ प्राप्त नहीं होती हैं शेष इन्द्रियां पदार्थों से भिडकर ही अपने २ विषयका बोध कराती हैं। अत:-"चक्षः स्पर्श" शब्द चाक्षुषज्ञान विषयता परक है। दिन के आधे समय में जितना क्षेत्रव्याप्त होता है उतने प्रमाण क्षेत्र में व्यवस्थितहुआ सूर्य दिखाई देता है - ५२५१३६ ते भुत गतिनु प्रभाएर छे. 'तयाणं इह गयस्स मणुसम्स' ते समये मा - ક્ષેત્રમાં અર્થાત્ ભરતક્ષેત્રમાં રહેલા મનુષ્યના (યત્ તત્ ) શબ્દને નિત્ય સંબંધ હોવાથી જ્યાં યત્ શબ્દ હોય ત્યાં અવશ્ય જ તત્ શબ્દ હોય છે. એટલે અહીં પણ યત શબ્દને સંબંધ આવે છે. તેનાથી જ્યારે સૂર્ય એક મુહૂર્તમાં આટલા પર૫૧૬ પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રની ગતિ કરે છે ત્યારે સર્વાભ્યન્તર મંડળ એક જ કાળમાં અહીં રહેલા મનુષ્યને 'सीयालीसाए जोयणसहस्सेहि' ४७ सुतालीस १२ यार नयी 'दोहिय तेवदेहिं जोयण सएहिं' २६३ मा स: योन 'एकवीसाए य जोयणस्स सद्विभाएहिं' मे यानना સંઠિયા એકવેંસ ભાગ અર્થાત એક એજનના સાઠ ભાગની કલ્પના કરવી એ સાઠ • भागमाथी सवीसभा साना 'सूरिए' तो वो सूर्य 'चक्खुप्फास हव्वमागच्छई' सोना દષ્ટિમાં આવે છે. અહીંયા સ્પર્શ શબ્દ ઇંદ્રિના વિષયેના સંનિકર્ષજનક નથી, કારણ કે જૈન દર્શનમાં ચક્ષુ ઈન્દ્રિય અપ્રાપ્યકારી માનેલા હોવાથી વિષયેની સાથે તેના સંગને અભાવ છે. પરંતુ ચક્ષુ સંબંધી વિષયતાપરક છે. આ કથનને ભાવ એ છે કે અર્ધા દિવસમાં જેટલા પ્રમાણુવાળું ક્ષેત્ર વ્યાપ્ત થાય છે એટલા ક્ષેત્રમાં વ્યવસ્થિતપણે સૂર્ય પ્રાપ્ત થાય છે, તેને જ Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जनधीपप्रतियो येण संनिकपबोधकः, चक्षुरिन्द्रियस्यामाप्यकारितया विषयेण संयोगायभावात् किन्तु चाक्षु. पज्ञानविषयता परक एवेति । अयमर्थः अत्र खल्लु दिनस्यार्द्धन यावत्प्रमाणक क्षेत्र व्याप्त भवति तावति क्षेत्रे व्यवस्थितः सूर्य उपलभ्यते स एव लोके उदयमानो व्यवहियते सर्यान्तर मंडले तु दिनस्य प्रमाणमष्टादशमुहूर्तास्तेपामष्टादशमुहानामर्द्ध नवमहाः , एकैकस्मिन मुहूर्त चार चरन् सूर्यः पंच योजनसहस्राणि द्वे योजनशते एकपंचाशोत्तरे एकोनविंशय पष्ठिभागान् योजनस्य गच्छति । एतावत् मुहूर्तगतिपरिमाणं यदा नवभिमहत्तगुण्यते तदा भवति यथाकथितं दृष्टिपथप्राप्तताविषयपरिमाणमिति । दृष्टिपथप्राप्तता चक्षुःस्पर्श: पुरुपच्छायाः इत्येते समानार्थकाः, साच पूर्वतोऽपरतवतुल्य प्रमाणैव भवतीति द्विगु. णितातापक्षेत्रमुदयास्तान्तरमित्यपि समानार्यकाः । इदं च सर्ववाद्यानन्तरमंडलात् पश्चानुः पूा गणितं सत् व्यशीत्यधिकशततम भवति, प्रतिमंडलं चाहोरात्रगणनादहोरात्रोपि व्यशीत्यधिक शततमः तेनायमुत्तरायणस्य अंतिमो दिवसो भवति अयमेव च सूर्यवर्षस्य चरमदिवसः संवत्सरस्योत्तरायणपर्यवसानात्मकत्वादिति । इसे ही लोक में उदय हुआ सूर्य कहा जाता है सर्वाभ्यन्तर मण्डल में तो दिनका प्रमाण १८ मुहूर्त का होता है इन मुहतों के आधे नौ मुहूर्त होते हैं एक मुहूर्त में गति करता हुआ सूर्य ५२५५ १. योजन तक जाता है अब इस परिमाणको नौ से गुणाकरने पर जो चक्षुःइन्द्रिय का विषय प्रमाण कहा गया है वह निकल आता है दृष्टिपथ प्राप्तना, चक्षुःस्पर्श पुरुषच्छाया ये सब समानार्थक शब्द है यह दृष्टि पथ प्रासता पूर्व और पश्चिम की अपेक्षा तुल्य प्रमाणवाली ही होती है इसलिये द्विगुणता तापक्षेत्र उदयास्तान्तर ये भी समानार्थक शब्द है पश्चादानुपूर्वी के अनुसार यह सर्वयाह्यानन्तर मंडल से गिनने पर १८३ वां होता प्रति मंडल अहोरात्रकी गणना से एक अहोरात्रकी गिनती भी १८३ वां होता है इससे यह उत्तरायणका अन्तिम दिवस होता हैं और यही सूर्यवर्ष का 'લેકમાં ઉદય પામતે સૂર્ય એ પ્રમાણેને વ્યવહાર થાય છે. સર્વાભ્યન્તર મંડળનાં તે દિવસનું પ્રમાણ અઢાર મુહૂતનું હોય છે. એ અઢાર મુહૂર્તના અર્ધા નવ મુહૂર્ત થાય છે. એક એક મુહૂર્તમાં ગતિ કરતે સૂર્ય પાંચ હજાર બસે પંચાવન જન અને એક જનના સાઠિયા ઓગણત્રીસ ભાગ ગમન કરે છે. આટલું મુહૂર્ત ગતિનું પરિમાણ જ્યારે નવ સુહર્તથી ગુણવામાં આવે ત્યારે પૂર્વોક્ત દષ્ટિપથ પ્રાપ્તતા સંબંધી પરિમાણુ થઈ જાય છે. દષ્ટિપથ પ્રાપ્તતા ચક્ષુઃ સ્પર્શ પુરૂષ છાયા આ શબ્દ સરખા અર્થવાળા છે. તે પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં તુલ્ય પ્રમાણવાળા જ છે. તેથી બમણું તાપક્ષેત્ર ઉદય અને અસ્તિત્તર પણ સમાનાર્થક છે. સર્વ બાહ્યાભ્યન્તર મંડળથી પશ્ચાનુપૂવથી ગણવાથી ૧૮૩ એકસે 'વ્યાસી થાય છે પ્રતિમંડળ અને અહેરાત્રની ગણના કરવાથી અહેરાત્રે પણ ૧૮૩ એકસે ગ્યાસી થાય છે. તેથી તે ઉત્તરાયણને છેલ્લે દિવસ થાય છે. એજ સૂર્ય વર્ષને છેલ્લે Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विकाका टीका-वक्षस्कारः सू.सप्तम ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् । __अथ नवसंवत्सरप्रारंभप्रकारप्रज्ञापनाय सूत्रमाह-'से णिक्खममाणे इत्यादि 'से णिक्खमाणे सुरिए' अथ निष्क्रामन् सूर्यः अथाभ्यन्तरमंडलात् निष्क्रामन् प्रसर्पन जम्बूद्वीपस्यान्तः प्रवेशेऽशीत्युत्तरलक्षयोजनप्रमाणके क्षेत्रे चरमाकाशप्रदेशस्पर्शनानन्तरम् द्वितीयसमये द्वितीयमण्डलाभिमुखं प्रसर्पन इत्यर्थः, सूर्यः 'नवं संवच्छरं अयमाणे' नवं नवीनम् आगामिकाळभाविनं संवत्सरमहोरात्रकूटस्वरूपं वर्षम् अयमानोऽयमानः आददान आददान इत्यर्थः 'पढमंसि अहोरसि' प्रथमे सर्वत आद्ये अहोरात्रे 'सयभंतराणंतरं मंडलं' सर्वाभ्यन्तरात् अनन्तरं द्वितीयं मंडलम् 'उवसंकमित्ता चारं चरई' उपसंक्रम्य सर्वाभ्यन्तरमण्डलात् अनन्तरं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य संप्राप्य चारं गतिं चरति करोति अयमहोरात्रो दक्षिणायन संवत्सरस्यायः प्रथमोऽहोरात्रः संवत्सरस्य दक्षिणायनारिकत्वादिति । . ____ अथात्र कीदृशीगतिः सूर्यस्य भवतीति दर्शनार्थ प्रश्नयनाह-'जयाण' मित्यादि 'जया चरम दिवस होता है क्योंकि संवत्सरका पर्यवसान उत्तरायण में होता है 'से णिक्खममाणे सूरिए' अब नवीन संवत्सर के प्रारम्भ प्रकार की प्रज्ञापना निमित्त सूत्रकार कहते हैं कि आभ्यन्तर मण्डल से निकलता हुआ सूर्य-अर्थात 'जम्बूद्वीप के भीतर प्रवेश करने पर १ लाख ८० योजन प्रमाणक्षेत्र में चरम आकाश प्रदेशों की स्पर्शना के अनन्तर द्वितीय समयमें द्वितीय मंडल की और पढता हुआ सूर्य-'नवं संवच्छरं अयमाणे २' आगामी काल भावी अहोरात्र कट स्वरूप संवत्सरका प्रारम्भ करता 'पढमंसि अहोरत्तंसि सव्वाभंतराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता' सर्वप्रथम अहोरात में सर्वाभ्यन्तर मण्डल से अनन्तर द्वितीय मंडल पर पहुंच कर 'चारं चरइ' अपनी गति करता है यह अहोरात्र दक्षिणायन संवत्सर का अहोरात्र है क्योंकि संवत्सर दक्षिणायनादि स्वरूप ही तो होता है । सूर्यको कैसी गति होती है इसका कथन દિવસ છે. કારણ સંવત્સરની સમાપ્તિ ઉત્તરાયણમાં થાય છે. वे. नवा सवत्सना प्रारमन र मता। भाट सूत्र है-'से णिक्खमમાળે શૂરિ હવે નિષ્ક્રમણ કરેતે સૂર્ય અત્યંતર મંડળમાંથી નીકળીને જંબૂઢીપની અંદર પ્રવેશ કરવામાં એક લાખ એંસી જન પ્રમાણુવાળા ક્ષેત્રમાં અન્તિમ આકાશપ્રદેશને '२५श ४२वाथी (मीन समयमा भी मालिभुस मस) सूर्य 'नवं संवच्छर अय. મળે નવા આગામી કાળ સંબંધી સંવત્સર અર્થાત અહોરાત્રના ફૂટસ્વરૂપને એટલે કે पषन ४२त सूयः 'पढमंसि अहोरत्तसि' सौथी पडदा मात्रमा 'सव्वमंतराणतर "मंडल, सल्य २ मथी भीत भजन 'उवस कमित्ता चार चरई' प्राप्त धन शति કરે છે. આ અહોરાત્ર દક્ષિણાયન સંવત્સરને પહેલા દિવસ છે. કારણ કે-સંવત્સર દક્ષિણાયનાદિપણુવાળ છે. અહીંયા સૂર્યની ગતી કેવી હોય છે? એ બતાવવા માટે પ્રશ્ન Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्मूदीपप्रातिसूत्र णं भंते सरिए' यदा यस्मिन् काले खलु भदन्त सूर्यः 'अभंतराणंतरं मडलं उवसं फमित्ता चार चरई' सर्वाभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयं मण्ड'कम् दक्षिणायनापेक्षया प्रथमं मण्डलमुपसंक्रम्य प्राप्य चारं गतिं चरति करोति 'तयाणं एगमेगेगं मुहुतेणं तदा तस्मिन् काले खलु एककेन मुहर्तन 'केवइयं खेत्तं गच्छद' केवइयं कियत् कियत्प्रमाणक क्षेत्रम् प्रदेशं गच्छति चरतीति प्रश्नः भगवानाह-गोयमेत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंच पंच जोयणसहरसाई' पंच पंच योजनसहस्राणि 'दोणि य एगावण्णे जोयणसए' द्वे च एकपंचाशत् योजनशते एकपंचाशदधिक द्वे योजन शते इत्यर्थः, 'सीयालीसं च सहिमाए जोयणस्स' सप्त चत्वारिंशते च पष्ठिभागान योजनस्य 'पगमेगेणं मुहुत्तेणं' एकैकेन मुहूर्तेन पर्यो गच्छतीति चेदत्रोच्यते एतस्मिन् मंडले परिरय(परिक्षेप परिधि) परिमाणं त्रीणि योजनलक्षाणि पंचदशसहस्राणि शतगेकं सप्तोत्तरं व्यवहारनयापेक्षया परिपूर्ण निश्चयनयापेसया किंचित् न्युनं ३१५१०६, ततोऽस्य पूर्वोकयुक्त्या ___ 'जयाणभंते ! मृरिए । हे भगवन जिस काल में सूर्य 'अनंतराणंतरं मंडलं उसंकमित्ता चारं चरई सर्वाभ्यन्तर मंडल से दूसरे मंडल से अर्थात् दक्षिणायन की अपेक्षासे प्रथममंडल को प्राप्त करके गति करता है, 'तयागं एगमेगेणं मुहुत्तेणं' उससमय एक समयमें एकएक मुहूर्त से 'केवइयं खेत्तं गच्छद' कितने प्रमाण वाले प्रदेशमें जाता है ? इस प्रश्न उत्तर में श्री महावीर प्रभु कहते हैं'गोयमा ! हे गौतम ! 'पंच पंच जोयणसहस्साई' पांच पांच हजार योजन 'दोणिय एगाबन्ने जोयणसए' २५१ दोसो इक्कावन योजन 'सीयालीसंच सहिभाए जोयणस्स' एक योजन का साठिया सेनालीसवां भाग एक मुहूर्त में गमन करता है। इसका भाव यह है-इस मंडल में परिक्षेप-परिधि का परिमाण तीनलाख पंद्रह हजार एकसो सात व्यवहार नय की अपेक्षासे परिपूर्ण एवं निश्चय नय की अपेक्षासे कुछ कम ३१५१०६ कही है। इनमें पूर्वोक्त युक्ति से ६० की संख्यासे भाग देनेपर इसमंडल में यथोक्त मुहत गति का प्रमाण ५२५१ १. मिल जाता है। अथवा पूर्व मंडल के परिधि के प्रमाणसे इसकी परिधि के धारा ४थन ४रे छ-'जयाणं भंते ! सूरिए' सन् ! यारे सूर्य 'अमंतराणंतरं मंडल उबस कमित्तः चार चरई' सत्यत२ भ3थी ila भ3nHi मर्यात क्षिायननी अपेक्षाथी पडसा भजन प्रात ४श गति रे छ, 'तयाणं एगमेगेणं मुहुत्तेणं' से समय से समयमा मे४ मे मुदतथा 'केवइयं खेत्तं गच्छई' ८९॥ प्रभावामा क्षेत्रमा onय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा महावीर प्रभुश्री ४३ छ-'गोयमा ! गौतम ! 'पंच पंच जोयणसहस्साई' पांय २ येन 'दोण्णि य एगावपणे जोयणसए' २५१ मसे सावन योभन 'सीयालीसंच सद्विभाए जोयणस्स' मे४ योजना साया सुस्तासीसमा ભાગ એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. આ કથનને ભાવ આ પ્રમાણે છે આ મંડળમાં પરિક્ષેપ-પરિધિનું પરિમાણ ત્રણ લાખ પંદર હજાર એકસો સાત પૂરા વ્યવહારની અપે Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः रु. ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् पृष्ठि संख्यया भागे दत्ते सति लब्धं भवति यथोक्तमत्रमंडले मुहूर्तगतिप्रमाणं ५२५१: । अथवा पूर्व मंडलपरित्यपरिमाणादस्य परिरयपरिमाणे व्यवहारतः परिपूर्णान्यष्टादशयोजनानिवर्द्धन्ते निश्चयनयापेक्षयातु किंचिदूनानि अष्टादशयोजनानां पष्ठिसंख्यया भागे दत्ते सति लभ्यते अष्टादशभागा योजनस्य ते भागाः प्राक्तनमंडलगतमुहूर्तगतिपरिमाणेऽधि. कतया प्रक्षिप्यन्ते ततो भवति यथोक्तं तत्र मंडळे मुहर्त्तगतिप्रमाणमिति । अत्रापि दृष्टिपथप्राप्तता विषयं परिमाणं दर्शयितुमाह-तयाण मित्यादि, 'तयाणं इह गयस्स मणुसस्स' यदा खलु सर्वाभ्यन्तरद्वितीयमंडले सूर्यश्वरति तदा तस्मिन्काले खलु इह गतस्य मनुष्यस्य भरतक्षेत्रगतानां मनुष्याणाम् 'सीयालीसाए जोयणसहस्सेहि' सप्तपंचाशता योजनसहजैः 'एगूणासीए-जोयणसए' एकोनाशीति योजनशतेन एकोनाशीत्यधिक योजनशतेनेत्यर्थः 'सत्तावण्ण य सद्विभाएहिं जोयणस्स' सप्तपश्चाशत् पष्ठिभाग योजनस्य 'सद्विभागं च एगप्रमाणमें व्यवहारसे पूरा अठारह योजनकी वृद्धि होतीहै, निश्चय नय की अपेक्षातो कुछ कम अठारह योजन को ६० का भाग देनेपर योजन का अठारह भाग प्राप्त होते हैं। वे भाग के मंडलगत मुहर्त गति के परिमाणमें अधिक रूप से छोडेजाते हैं। उससे उसमंडल में मुहर्नगति का प्रमाण यथोक्त रूप से हो जाता है। यहां पर भी विषय को दृष्टिगोचर करने वाले परिमाण दिखाने के लिए कहते हैं-तियाणं इह गयस्स मणुसस्स' जब सर्वाभ्यन्तर के दूसरे मंडल में सूर्य गति करता है, उस काल में इस मनुष्य लोकमें रहे हुए अर्थात् भरतक्षेत्र गत मनुष्यों को 'सीयालीसाए जोयणसहस्सेहि' सेंतालीस हजार योजन 'एगूणासीए जोयणसए' उनासीसो योजन अर्थात् एकसो उन्नानी योजन 'सत्तावण्ण य सहिभाएहि जोयणस्स एक योजनका साठिया सतावनवां भाग सहि भागं च एगसष्टिधा छेत्ता' एक योजनके साठवें भागको इकसठसे छेद देकर अर्थात् ક્ષાથી છે. તથા નિશ્ચયનયની અપેક્ષાથી કંઈક કમ ૩૧૫૧૬ કહેલ છે તેમાં પૂર્વોક્ત યુક્તિથી ૬૦ ની સંખ્યાથી ભાગ કરવાથી આ મંડળમાં યક્ત મુહુર્ત ગતિનું પ્રમાણ પર૫૧: મળી જાય છે. અથવા પૂર્વમંડળની પરિધીના પ્રમાણથી આની પરિધીના પ્રમાણમાં વ્યવહારથી પૂરા અઢાર એજન વધે છે. નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ તે કંઈક એાછા અઢાર એજનને સાઠથી ભાગવાથી એજનને અઢારમે ભાગ મળી જાય છે, તે ભાગ પહેલાની મંડળગત મુહૂર્ત ગતિના પરિમાણમાં અધિકપણાથી છોડવામાં આવે છે. તેથી એ મંડળમાં મુહૂર્તગતિનું પ્રમાણ યક્ત પણ થી થઈ જાય છે. અહીંયા પણ વિષયને दृष्टिगाय२ ४२वा परिभा मत माटे ४३ ४-'तयाणं इहगयस्स मणुसरस' જ્યારે સર્વાભ્યન્તરના બીજા મંડળમાં સૂર્ય ગતિ કરે છે. એ સમયમાં આ મનુષ્યલેકમાં २ना। मात २तमा २७सा मनुष्याने 'सीयालीसाए जोयणसहस्साह' सुरतालीस १२ योन 'एगूणासीए जोयणलए' असन्यासी योन अर्थात् मे से व्यायासी Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपमासिस्ते ४८ सद्विधा छेत्ता' एकस्य योजनस्य पष्ठिभागम् एकपष्ठिया छित्वा एकपष्ठिभागान् कृत्वा गुणने कृत्वेत्यर्थः तस्यैक पष्ठि मागस्य 'एगूणवीसाए चुणियामागेहि' एकोनविंशत्या चूर्णिकामागः भागभागैरित्यर्थः अर्थात् एकस्य योजनस्य यः पष्ठितमभागः तस्यैकभागस्यै. कोनविंशतिमागो यः स भागभागस्तैरिति । 'मरिए' सूर्यः 'चवखुप्फासं हन्धमागच्छई' चक्षुः स्पर्श चाविषयतां शीघ्रं गच्छति प्राप्नोतीति अयमर्थः सर्वाभ्यन्तरानन्तरे द्वितीयमंडले दिवसप्रमाणं द्वाभ्यामेकपष्ठिभागाभ्यां हीना अष्टादशमुहूर्तास्तेषां मुहूर्तानामर्दै नवमुहती एकेनैकपप्ठिभागेन हीनास्ततः सामस्त्येनैकपष्ठिभागकरणार्थ नवापि मुहूर्ता एकपष्ठि संख्गया गुण्यन्ते तेभ्य एकपष्ठिभागोऽपनीयते ततः शेषा जाता एकपष्ठिभागाः पंचाशतान्यष्टचत्वारिंशदधिकानि ५४८, प्रस्तुतमंडलमुहर्त्तगतिः ५२५१ योजनअयं च राशिः पप्ठिछेद इकसठ भाग करके उस इकसठ वें भागको 'एगूणवीसाए चुणियाभागे हिं' उन्नीस चूणिका भागसे अर्थात् एक योजन का जो साठवां भाग उसके एक भागमा जो उन्नीसवां भाग वह भाग-उससे 'सरिए' सूर्य 'चक्खुप्फास हव्यमागच्छद नेत्रसे विषय को शीघ प्राप्त होता है। इस कथन का भाव इस प्रकार है-सर्वाभ्यन्तर के द्वितीय अन्तर मंडल में दिवस का प्रमाण दो इकसठ भागसे कम अठारह मुहूर्त का है। उन मुहूर्त का आधा नव मुहर्त होता है। वह एक इकसठिया भागसे होता है। फिर समरत का इकसठवां भाग करने के लिए नव मुहूर्त को इकसठ की संख्यासे गुणा किया जाता है। उसमें से इकसठ भाग लेने पर शेष इकसठ भाग पांचसो अडतालीस रहते है। प्रस्तुत मंडल की मुहूर्तगति ५२५१ योजन: यह राशि साइठ छे दात्मक है। योजन राशि को साद की संख्यासे गुणने पर ३१५१०७ होता है यही करणविभाव नामें परिधि राशि कह कर दिखालाई है । लघुकरने के लिए भाज्य राशि का यसन सत्तावण्ण य सद्विभाएहिं जोयणस्स' ४ यानन साया सत्तापनमा भाग 'सद्रिभागं च एकसद्विधा छेत्ता' ४ nना सभा मामले मेथी छान मर्थात् ४ मा ४शन मा मेम सागर 'एगूणवीसाए चुण्णियामागेहि' योगास यूणि ભાગથી અર્થાત એક એજનને જે સાઠમે ભાગ તેના એક ભાગને જે ઓગણીસમો माथी 'सूरिए' सूर्य 'चक्खुएफासं हव्यमागच्छई' नेतना विषयन शी प्राप्त थाय છે. આ કથનને ભાવ આ પ્રમાણે છે–સર્વાભ્યન્તરના બીજા અંતર મંડળમાં દિવસનું પ્રમાણુ બે એકસાઠ ભાગથી ઓછું અઢાર મુહૂર્તનું છે. એ અઢાર મુહૂર્તના અડધા નવ રુહર્ત થાય છે. તે એક એક સાઠીયા ભાગથી થાય છે. પછી બધાને એકસાઠમે ભાગ કરવા નવ મુને એકસાઈઠની સંખ્યાથી ગુણવામાં આવે છે. તેમાંથી એકઠ ભાગ લેવાથી શેપ એકસઠ ભાગ પાંચસે એક્તાળીસ રહે છે. પ્રસ્તુત મંડળની મુહૂર્ત ગતિ પર૫૧ જન આ રાશી ૬૦ સાદ્ધિથી છેદાત્મક છે, જન રાશીને સાઇડની સંખ્યાથી Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. ४ मण्डलयोरवाघाद्वारनिरूपणम् प्रज्ञप्तं कथितम् इति । एवं सूर्यमण्डलः येषु अवाधामानं दर्शयित्वा उक्तावशिष्टमण्डले पुअवाघामानं दर्शयितुमतिदेशमाह - ' एवं खलु' इत्यादि, ' एवं खलु' एवमुक्तप्रकारेण पूर्वी पदर्शितरीत्यर्थः, 'एणं आपणं एतेनोपायेन प्रत्यहोरात्रमण्डलपरित्यागरूपेण 'पवि समाणे सूरिए' प्रविशन् जम्बूद्वीपं सूर्यः 'तयाणंतराम मंडलाओ' तदनन्तरात् मण्डलात 'तयानंतर मंडल' तदनन्तरं मंडलम् 'संक्रममाणे' संक्रामन् संक्रामन् ' दो दो जोयणाई द्वेद्वे योजने 'अडयालीसं च एगसट्टिमाए जोयणस्स' अष्टचत्वारिंशतं चैकषष्ठिभागान् योजनस्य 'गगे मंडले' एकैकस्मिन् मण्डले 'अवाहाबुद्धि' भवाधाबुद्धिम् 'णिबुद्धेमाणे णिबुद्धेमाणे ' निर्द्धयन निवर्द्धयन हाययन् निवर्तयन् निर्वर्तयन् त्यजन त्यजनित्यर्थः 'णिबुद्धेमाणे- इत्यस्यः निवर्द्धयन् इति छाया समत्रा यांग वृत्यनुसारेण कृता - ततश्च पूर्वोक्तः अर्थः संभवति स्थानांगवृत्य दानुपूर्वी के अनुसार कहा गया है। इस तरह से सूर्यमण्डलत्रय में अबाधादूरी का प्रमाण दिखाकर उक्तावशिष्ट मण्डलों में अबाधा के मान को दिखाने के लिये अतिदेशरूप वाक्य का कथन करते हैं- 'एवं एएणं उवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ मंडलाओ तयाणंतरं मंडलं संक्रममाणे २ दो दो जोयणाई अडवालीसं च एगसट्टियाए जोयणस्स एगमेगे मंडले अबाहाबुद्धिं णिबुद्धेमाणे २ सव्वतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ' पूर्वोक्त रीति के अनुसार इस उपाय से - अहोरात्र मण्डल के परित्याग रूप उपाय से जम्बूद्वीप में प्रवेश करता हुआ सूर्य तदनन्तर मण्डल से तदनन्तर मण्डलपर संक्रमण करता २ दो योजन और एक योजन के ६१ भागों में से ४८ भाग प्रमाण एक २ मंडल पर अबाधा की वृद्धि को कम करता हुआ सर्वाभ्यन्तर मंडल पर पहुंच कर करता है । 'माणे' इसकी छाया 'निवर्द्धयन' ऐसी समवायाङ्ग की वृति के अनुसार की है सो इसका अर्थ 'कम कम करता हुआ' ऐसा ही होता 7 ૨૬ ભાગ પ્રમાણુની ફ્રૂટ પર માહ્ય તૃતીય સૂ મડળ પશ્ચાદ્યાનુપૂર્વી મુજબ કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે સૂ`મળ ત્રયમાં અખાધા-દૂરનું પ્રમાણુ સ્પષ્ટ કરીને ઉતાવશિષ્ટ મ'ડળામાં અમાધાના માપને મતાવવા માટે અતિદેશરૂપ વાકયનું કથન કરે छे- 'एवं एएणं उवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ मंडलाओ तयाणंतरे मंडले संकममाणे २ दो दो जोयणाई अडयालीस च एगसट्टियाए जोयणस्स एगमेगे मंडले अबाहाबुद्धि णिबुद्धेमाणे २ सव्वदभंतरं मडलं उवसंकमित्ता चार' चरई' पूर्वोत्तरीति भुन्म આ ઉપાયથી અહેારાત્ર મડળના પરિત્યાગરૂપ ઉપાયથી જખૂદ્વીપમાં પ્રવિષ્ટ થતા સૂર્ય તદન તર મડળથી તદન તર મંડળ પર સંક્રમણ કરતા કરતા એ ચેાજન અને એકાજનના ૬૧ ભાગામાંથી ૪૮ ભાગ પ્રમાણ એક-એક મડ઼ળ પર અખાધાની બુદ્ધિને અપ—અલ્પ कुश्ती सर्वाल्यांतर भांडय पर पहथीने गति रे छे. 'णिबुद्धेमाणे' थेनी छाया 'निव ५० ४ Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६ म्बूद्रीतिसूत्रे नुसारेण तु निवृद्धयन् निवृद्धयन् इति छाया तदर्थोपि हाययनित्येव सूर्यप्रज्ञ सिधृत्यनुसारेण तु ' निवेष्टयन निवेष्टयति छाया तदर्थोपि हाययमित्येव । 'सम्बन्धंतरं मंडल' सर्वाभ्यन्तरं मण्डलम् 'उवसंकमित्ता चारं चरई' उपसंक्रम्य प्राप्य चारं चरति चारं गतिं चरति करोति सूर्यः । इत्यवाधाद्वारं समाप्तम् ॥ सू० ३ ॥ तदेवं क्रमेण गतमबाधाद्वारं संप्रति मण्डलायामादिवृद्धि हानिद्वारमाह- 'जंबुद्दी वेणमित्यादि । मूलम् - जंबुद्दीवे दीवे सम्वन्तरेणं अंते । सूरमंडले केवइयं आयामक्खिंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पणते ? गोयमा ! णवणउइं जोयणसहस्साइं छच्च चचाले जोवणसए आश्रामविक्खंभेणं तिष्णि य जोयणसय सहस्साई पण्णरस य जोयणसहस्साइं एगूण णउई व जोयणाई किंचि विसेसाहियाइं परिक्खेवेणं । अभंतराणंतरेणं भंते । सूरमंडले केवइयं आयाम विकणं केवइयं परिवखेवेणं पन्नत्ते, गोयमा ! णवणवई जोयणसहस्साई छच्च पणयाले जोयणसए पणतीणं च एगसट्टिभाए जोयणस आयाम विक्खंभेणं तिष्णि जोयणसयसहस्साई पवणरस जोयणसहस्लाई एगं सदुत्तरं जोयणसयं परिवखेवेणं पण्णत्ते । अव्यंतर तच्चे णं भंते! सूरमंडले वइयं आयामविवखंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते ? णत्र णउ जोयणसहस्लाई उच्च एकावण्णे जोयणसए णव य एसट्टिभाए जोयणस्स आयामक्सिंभेणं तिष्णि य जोयणसयसहस्साई है स्थानाङ्ग वृत्ति के अनुसार तो 'निवृर्द्धयन् निवृद्धयन' ऐसी संस्कृत छाया होती है इसका अर्थ भी 'कम कम करता हुआ' ऐसा ही होता है तथा सूर्य प्रज्ञप्ति के अनुसार- 'निवेष्टयन् २' ऐसी छाया होती है इसका भी अर्थ वही पूर्वोक्त होता है || सु०३ ॥ अबाधा द्वार समास ઊઁચત્' આ રીતે સમવાયાંગની વૃત્તિ મુજખ સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે તે આના અ ‘मध्य-महय़ १२ता मेवा थाय छे स्थानांगवृत्ति भुरण तो 'निवृद्धयन् - त्रिवृद्धयन्' सेवा સંસ્કૃત છાયા થાય છે. આને અથ પશુ અલપ-અપ કરતા એવા થાય તેમજ સૂપ્રજ્ઞપ્તિ મુજમ નિવ્રુષ્ટયન—નિવેષ્ડયન્’ એવી છાયા થાય છે. આના પણ અ પૂર્વાંક્ત અથ મુજખ જ છે. અખાધા દ્વાર-સમાપ્ત-સૂત્ર ઘા Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाचिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ४ मण्डलायामादि वृद्धिहानिनिरूपणम् २७ पण्णरसजोषणसहस्लाइं एगं च पणीसं जोयणसयं परिक्खेवेणं एवं खल्लु एएणं उवाएणं णिक्खममाणे सूरए तयाणंतराओ मंडलाओ तयाणंतरं मंडलं उवसंकमगाणे उपसंकममाणे पंच पंच जोगणाइं पणतीसं च एगसद्विभाए जोयणस्स एगमेगे मंडले विक्खंभबुद्धिं अभिवढेमाणे अभिवर्तमाणे अट्ठारस अद्वारस जोयणाई परिरयबुद्धि अभिवढेमाणे अभिवछमाणे लव्बबाहिरं मंडलं उबलंकमित्ता चार चरइ । सव्वबाहिरएणं भंते ! सूरमंडले केवइयं आयामविवखंभेणं केवइयं परिषखेवेणं पन्नत्ते. गोयमा! एग जोयणसयलहस्सं उच्च सटे जोयणलए आगामविखंभेणं तिणि य जोषणसयसहस्साई अवारस य सहस्साई लिणि य पण्णर-सुत्तरे जोयणसए परिक्खेदेणं । सम्बबाहिराणंतरेणं भते! सूरमंडले केरइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिवखेवेणं पन्नत्ते गोयमा ! एग जोयणसयसहस्सं छच्च चउपपणे जोयणलए छठवीसं च एगसटिमाए जोयणस्स आयामविखंभेणं तिषिण य जोयणसयसहस्साई अवारस य सहस्साई .. दोषिण य सत्ताणउए जोयणलए परिक्खेवेणंति । बाहिर तच्चे गंभंते ! सूरमण्डले केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते, ‘गोयमा ! एगं जोधणसयसहस्सं छच्च अडयाले जोयणसए बावणं च एगलद्विभाए जोयणस्त आयामविनखंभेणं तिणि जोयणसयसहस्साई अटारसय सहस्लाई दोषिण य अउणासीए जोयणसए परिवखेोणं एवं खलु ए एणं उबाएणं पविसमाणे सूरिष तयाणंतराओ मंडलाओ तयाणंतरं मंडलं संक्रममाणे संकममाणे पंच पंच जोयणाइं पणतीसं च एगसटुिंभाए जोयणस्त एगमेगे अंडले विवखंभबुद्धि गिबुद्धेमाणे णिबुद्धे. माणे अौरस अट्ठारस जोयणाई परिश्यबुद्धि णिबुड्डेमाणे णिबुड्डेमाणे सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चाइ ॥सू० ४॥ ___ छाया-जम्बूद्वीपे सभ्यन्तरं सूर्यमण्डलं कियदायामविप्कभाभ्यां कियत् परिक्षेपण प्रज्ञतम् गौतम नव नवति योजनसहस्राणि षट्चचत्वारिंशत् योजनशतानि आयामविष्कभाभ्यास त्रीणि च योजनशतसहस्राणि पंचदशच योजनसहस्राणि एकोननवविच योजनानि किंचिद्धि Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२८ अम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूर्य शेषाधिकानि परिक्षेपेग । अभ्यन्तरान्तरं खलु भदन्त ! सूर्यमण्ड यिदायामविष्कमाभ्यां कियत्परिक्षेपेण प्रज्ञप्तम् गौगम ! नमावति योगनसहस्राणि पट्च पंचचत्वारिंशत् योजना शतानि पंचत्रिंशत् चै पष्टिभागान् योजनस्यायामविष्कमाभ्याम् त्रीणि योजनशत हलागि पंचदशच योजनसहस्राणि एकं सप्तोत्तरं योजनशतं परिक्षेपेण प्राप्तम् । अभ्यकारतृतीयं खल भदन्त ! सूर्यमंडलं कियदायामविष्कंभाभ्यां कियपरिक्षेपेण प्रनतम् गौतम ! नव नवनियोजनसहस्राणि पट्चैक पंचाशन योजनशतानि नवचै रूपप्टिभागान योजनस्यायामविकमा. भ्याम् त्रीणि च योजनशनसहस्राणि पंचदशयोजनसहस्राणि एकं च पनाविंशनि यो नशा परिक्षेपेण । एवं खलु एतेनोपायेन निष्क्रामन् सूर्यः तदनतन्त् उन्लन् तदनन्तरं मण्डलमुपसंक्रामन् उपसंक्रामन् पंच पंचयोजनानि पंचत्रिंगचाप प्ठमागान योजना स्यैकैकस्मिन् मण्डले विष्कमवुद्धिमभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् अष्टादशाप्टादश योजनानि परिरयघुद्धिममिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सवाद्यं मंडलमुपसंक्रम्य चार चरति । सर्ववाद्यं खलु भदन्त ! सूर्यमंडलं कियदायाम वफमाभ्यां कियता परिक्षेपेण "ज्ञप्तग ? गौतम ! एक योजनशतसहस्रं पटच पष्ठियोजनशतानि आयामविष्कमाभ्याम् त्रीणि च योजनशनसहसाणि अष्टादश च योजनसहस्राणि त्रीणि च पंचदशोत्तर योजनशतानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तं । वाद्यानन्तरं च .खलु भान्त सूर्यमंडलं कियदायामविकभाभ्यां कियता परिक्षेपेण प्रज्ञप्तम् गौतम ! एकं योजनशतसहस्त्रं पट् च चतुः पश्चाशत् योजनातानि पइविशं चैपष्ठिमागान् योजनस्यायामविष्कमाभ्याम् त्रीणि च योजनशतसहस्त्राणि अष्टादश च सहस्राणि द्वे च सप्त भवति योजनशते परिक्षेपेणेति । वाह्यतृतीयं खलु भान्त ! सूर्यमण्डलं कियदायामविष्कभाभ्यां कियता परिक्षेपेण प्रज्ञप्तम् गौतम ! एक योजनशतसहस्रम् पट वाप्टागत्वारिंशत् योजनशतानि द्विपञ्चाशचैकपष्टिमागान् योजनस्यायामविप्कमाभ्याम् त्रीणिच योजनशतसहस्राणि अष्टादशच. 'सहस्राणि द्वे चैकोन नाति योजनशते परिक्षेपेण प्रज्ञप्तम् एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्यः 'तदनन्तरात् मंडलात् तदनन्तरम् मंडलम् संक्रामन् सक्रामन् पंच पंच योजनानि पंचत्रिंशच्चैक पष्ठिभागान् योजनस्येकै कस्मिन् मंडलं विष्भवुद्धि निवृद्धयन् निवृद्धयन् अष्टादशाष्टादश' योजना न परिरयवृद्धि निवर्द्धयन् निवर्द्धयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । सू०४॥ ___टीका-संप्रत्यायामविष्कंभद्वारमाह-जंबूद्दीवेगमित्यादि, 'जंबुद्दोवे णं भने सम्वन्भंतरे सूरमंडले' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वाभ्यन्तरम् सर्वेभ्योऽभ्यन्तरं सूर्यमण्डलम् 'केवइयं' आयामविक्खंभेणं' कियदायामविष्कंभाभ्याम् तथा 'केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते' कियता मण्डलायामादिवृद्धि हानिहार कथन ___ 'जयुद्दीवे दीवे सव्वम्भंतरेणं भंते ! सूरमंडले' इत्यादि મંડલાયામાદિ વૃદ્ધિ હાનિકાર કથન'जंबुद्दीवे दीवे सव्वन्भतरेणं भंते ! सूरम डले' इत्यादि Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ४ मण्डलायामादि वृद्धिहानिनिरूपणम् २९ कियत्प्रमाणकेन परिक्षेपेण प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमेत्यादि' 'गौयमा' हे गौतम ! 'णव णवउई जोयणसहस्साई' नवनवति योजनसहस्राणि 'छच्च छत्ताले जोयणसए' षट् च चलारिंशत् योजनशतानि षट् चत्वारिंशदधिकानि षडू योजनशतानीत्यर्थः 'आयामविक्खंभेणं पनत्ते' आयामविष्कभाभ्यां दैर्ध्यविशाराभ्यां प्रज्ञप्तं कथितम्, नव नवतियोजन '.सहस्राणि षट्चत्वारिंशदधिकानि पइयोजनशतानि आयामविष्कंभाभ्यां प्रज्ञप्तमिति । तथा 'तिणि य जोयणसयसहस्साई पण्णरस य जोयणसहस्साई' त्रीणि च योजनशतसहस्राणि पंच दशच योजनप्सहस्राणि 'एग्णणउई च जोयणाई किंचि विसेसाहियाई परिक्खेवेणं पन्नत्ते' एकोननवति च योजनानि किंचिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तं कथितम्, त्रीणि योजन• शतसहस्राणि पंचदशयोजनसहस्राणि एकोन नवति योजनानि किंचिंद्विशेषाधिकानि परिधिना टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतमस्वामी ने प्रभुश्री से ऐसा पूछा है-'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे स तरे सूरमंडले केवइयं आयामविक्खंभेणं, केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में सर्वाभ्यन्तर सूर्य• मण्डल आयाम और विष्कम्भ की अपेक्षा कितने आयाम और विष्कम्भ वाला कहा गया है तथा परिक्षेप की अपेक्षा वह कितना परिक्षेपवाला कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! वणवउई जोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणसए आयामविक्खंभेणं पण्णत्ते हे गौतम ! जस्तदीप नामक द्वीप में सर्वाभ्यन्तर मंडल ९९६४० योजन प्रमाण आयाम विष्क‘म्भ वाला कहा गया है। ___ 'तिण्णिय जोयणसयसहस्साई पण्णरस य जोयणसहस्साई एगूण णउई च जोयणाई किवि विसेसाहियाइं परिक्खेवणं पन्नत्ते' तथा ३ लाख १५ हजार ४९ योजन से-कुछ विशेषाधिक परिक्षेपवाला कहा गया है। आयाम और • विष्कम्भ की उत्पत्ति इस प्रकार से होती है जम्बूद्वीप का प्रमाण १ लाख योजन -मासूत्र 3 गौतस्वाभीम प्रसुने म त प्रल ४ छ । 'जंबुद्दीवे णं भंते ! वीवे सव्वदभतरे सूरमडले केवइयं आयामविक्खंभेणं, केवइयं परिवेक्खेवेणं पण्णत्त मत! આ જંબૂદ્વીપ નામક દ્વીપમાં સર્વત્યંતર સૂર્યમંડળ આયામ અને વિષ્કની અપેક્ષાએ કેટલા આયામ અને વિઠંભવાળા કહેવામાં આવ્યું છે. તેમજ પરિક્ષેપની અપેક્ષાએ તે 'परिक्षामा अपामा मावस छ ! सेना मम प्रभु ४९ छ.-'गोयमा! णव णव उई जोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणसए आयामविक्खंभेणं पण्णत्ते' हे गौम! . - દ્વીપ નામક દ્વીપમાં સર્વાત્યંતર મંડળ ૯૯૬૪૦ જન પ્રમાણ અયામ-વિઝંભવાળ वाम मावेश छ. 'तिणि य जोयणसहस्साई पण्णरस य जोयणसहस्साई एगूणणउइंच जोयणाई किंचि विसेसाहियाई परिक्खेवणं पन्नत्ते' तमा नाम १५२ ८६ योजन * કરતાં કંઈક વિશેષાધિક પરિક્ષેપવાળ કહેવામાં આવેલ છે, આયામ અને વિષ્કની Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्बूद्वीपमति प्रज्ञसमिति । तत्रायामविष्कंभयोरुत्पत्तिरेवं भवति जंबूद्वीपस्य प्रमाणंलक्षयोजन परिमितं तस्मात् शीत्यधिक यो जनशते द्विगुणिते शोधिते सति नव नवति शतानि चत्वारिंशदधिकानि पट्टशता ने भवंति आयामविष्कंभप्रमाणम् परिक्षेपस्तु यदेकतो जम्बूद्वीप विष्कंभादशीत्यधिकं योजनशत् यच्चापरवोपि तेषां त्रयाणां शतानां पष्ठचािनां ३६० परिरयः (परिक्षेपः) एकादशशतानि धिकानि ११३८, एतानि यदा जम्बूद्वीपपरिक्षेपात् शोध्यन्ते तदा त्रीणि योजनशतसहस्राणि एकोननवतियोजनानि परिक्षेपः परिधिर्भवतीति । संप्रति द्वितीयमंडलपियकं प्रश्नमाद-भव्यंतरेत्यादि 'क्रभंतराणंतरे णं भंते मूरमंडले' अभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयं खलु भदन्त ! सूर्यमंडलम् 'केवइयं परिक्खेणं पश्नत्ते' कियदायामविष्कंभाभ्याम् दैर्घ्यविस्ताराभ्यां कियता परिक्षेपेण प्रज्ञप्तमिति प्रश्नः भगवानाह - गोयमेत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'णवणउई जोयणसहस्सा हूं' नवनवतियोजनसहस्राणि 'छच पणयाले जोयणसए' पट्टच पंवचत्वारिंशत् योजनशतानि, पंचचत्वारिंशदधिकानि पड्ये जन का है इसमें १८० योजन को दूगुणा करने पर और उसमें से कम करने पर ९९ ६४० योजन आयाम विष्कम्भ का प्रमाण होता है तथा परिक्षेप का प्रमाण १८० योजन को द्विगुणित करने पर ३६० योजन होते हैं सो इनका तथा ११३८ योजनको जम्बूद्वीप के परिक्षेत्र में से कम करने पर ३ लाख १५ हजार ८९ योजन की परिधि का प्रमाण आ जाता है । 'अभंतराणंतरेण भंते ! सूरमंडले के आयामचिक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते' हे भदन्त ! द्वितीय अभ्यन्तरानन्तर सूर्यमण्डल आयाम और विष्कम्भ की अपेक्षा कितने आयाम और विष्कम्भवाला है ? तथा परिधि की अपेक्षा कितनी परिधि वाला है ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'गोयमा ! नवणउई जोयणसहस्साई छच्च पणवाले जोषणसए पणतीसं च एगसट्टियाए जोयणस्स आयामवियखंभे णं' हे गौतन ! द्वितीय आभ्यन्तरानन्तर सूर्यमंडल आयाम और विष्कम्भकी अपेक्षा ઉત્પત્તિ આ પ્રમાણે થાય છે. જમૂદ્રીયનુ પ્રમાણ એક લાખ યાજન જેટલું છે. આમાં ૧૮૦ ચેાજનને દ્વિગુણિત કરવાર્થી અને તેમાંથી એછા કરવાથી ૯૯૬૪૦ ચેાજન આયામનિષ્કુલ પ્રમાણ થાય છે. તેમજ પરિક્ષેપનુ પ્રમણ ૧૮૦ ચેાજનને દ્વિગુણિત કરવાર્થી ૩૬૦ ચેાજન થાય છે. તે એમને તેમજ ૧૧૩૮ યજનને જમૃદ્વીપના પરિક્ષેપમાંથી એછા કરવાથી ૩ લાખ ૧૫ હત૨ ૮૯ ચેાજનની પરિધિનું પ્રમાણુ આવી જાય છે. 'अन्तराणतरेणं ते! सूरमंडले के इयं आयामत्रिक्खंभेणं केवइयं परिक्लेवेणं पन्नत्ते' हे ભત ! દ્વિતીય અ॰૧ તરાનન્તર સૂર્ય મડળ આયામ અને વિષ્ણુ ભની અપેક્ષાએ કેટલા આયામ અને વિષ્ણુલાળા છે ? તેમજ પરિધિની અપેક્ષાએ કેટલી પરિધિવાળા છે ? सेना श्वाभभां अलु ठंडे छे - 'गोयमा ! णवणउई जोयणसहरसाई छच्च पणयाले जोयणसए पणतीसंच एगसट्टियाए जोयणस्स आयामविक्खंभेणं' हे गौतम! द्वितीय भक्य तरानन्तर . Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टोका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ४ मण्डलायामादि वृद्धिहानिनिरूपणम् ३१ . शतानीत्यर्यः, पणतीसं च एगसहिमाए जोयणस्स आयामविक्खंभेणे पंचत्रिंशञ्चैकषष्ठिभागान् योजनस्यायामविष्कंभाभ्यां भवति 'तिणि जोयणसयसहस्साई एग सत्तुत्तरं जोयणसयं परिक्खेवेणं परत्ते' त्रीणि योजनशतसहस्राणि पंचदशच योजनसहस्राणि एकं सप्तोत्तरं योजनशत परिक्षेपेण प्रज्ञप्तं कथितम्, अयं भावः-द्वितीयं सूर्यमंडलमायाविष्कभाग्यां नवनवति योजन सहस्राणि षट् च योजनशतानि पंचचत्वारिंशदधिकानि पंचत्रिंशच्चैकषष्ठिभागान् योजनस्य ९९६४५१६ भवति, तद्यथा एकतोपि सूर्यमंडल सर्वाभ्यन्तरानन्तरं सर्वाभ्यन्तरमंडलगतान अष्ट चत्वारिंशत् संख्यकान् एकपष्ठिभागान् द्वे च योजने अपान्तराले परित्यज्य स्थितम् अपरतोपि ततः पंच योजनानि पंचत्रिंशचैकषष्ठिभागा योजनस्य पूर्वमंडलविष्कभादस्यमंडलस्य विष्कंभे वर्द्धन्ते । तथा अस्य सर्वाभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयसूर्यम डलस्य परिक्षेपः त्रीणि योजनशतसहस्राणि पंचदशसहस्राणि सप्ताधिकमेकं च शतं योजनानां गवति, तद्यथा पूर्व मंडलादस्य द्वितीयमंडलस्य विष्कमे पंचयोजनानि पंचनिशचै कषष्ठिभागा योजनस्य ९९६४५३५ योजनका है 'तिणिजोयणसहस्साई पण्णरस य जोयणसहस्साई एगसत्तुत्तरं जोयणसयं परिक्खेवेणं परत्ते' और इसकी परिधिका प्रमाण ३ लाख १५ हजार १०७ योजन का है ' तात्पर्य इसकथनका ऐसा है- द्वितीय सूर्यमंडल आयामऔर विष्कम्भकी अपेक्षासे ९९६४५६, योजन का है-ऐसा जोड कहा गया है, सो वह द्वितीय सूर्यमंडल-एक तरफ सर्वाभ्यन्तर 'मण्डलगत ४८ भागों को एवं अपान्तरालके दों योजनों को छोडकर स्थित है दूसरी तरफ पांच योजन और एक योजन के ६१ भागों में से ३५ भाग पूर्व मण्डल विष्कम्भ में से-इस मण्डल के विष्कम्भ में बढ जाते हैं तथा इस सर्वाभ्यन्तरानन्तर द्वितीय सूर्य मण्डल का परिक्षेप ३ लाख १५ हजार १०७ योजन का इस प्रकार से होता है-पूर्व मण्डल से द्वितीय मण्डल के विष्कम्भ में पांच योजन और १ योजन-के ६१ भागों में सूर्यभ'७१ मायाम. सन १४ मनी अपेक्षा ६८६४५३५ यौन रसो छ 'तिण्णि जोयणसहस्साई पण्णरस य जोयणसहस्साई एगसत्तुत्तरं जोयणसय परिक्खेवेणं पन्नत्ते' मन આની પરિધિનું પ્રમાણુ ૩ લાખ ૧૫ હજાર ૧૦૭ જન જેટલું છે. આ કથનનું તાપ્તય આ પ્રમાણે છે કે દ્વિતીય સૂર્યમંડળ આયામ અને વિષ્ઠભની અપેક્ષાઓ ૯૬૪૫૨૫ પેજન જેટલું છે. આ પ્રમાણે સરવાળે કહેવામાં આવેલ છે. તે આ દ્વિતીય સૂર્યમંડળ એક તરફ સર્વાત્યંતર મંડળગત ૪૮ ભાગેના તેમજ અપાતરાલના બે ચાજનેને બાદ કરીને સ્થિત છે. બીજી તરફ ૫ જન અને એક એજનના ૬૧ ભાગમાંથી ૩૫ ભાગ પૂર્વમંડળ વિષ્કમાંથી આ મંડળના વિષ્કમાં અભિવર્ધિત થઈ જાય છે. તેમજ આ સર્વાત્યંતર દ્વિતીય સૂર્યમંડળને પરિક્ષેપ ૩ લાખ ૧૫ હજાર ૧૭ એજનને આ પ્રમાણે છે. પૂર્વમંડળથી દ્વિતીય મંડળના વિષ્કલમાં પાંચ એજન Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ मम्मीपप्रतिरो, वर्द्धन्ते, पञ्चानां च योजनानां पंवत्रिंशत् संख्यैकभागाधिकानां परिक्षेपः सप्तदशयोजनानि अष्टत्रिंशकपष्ठिभागाः योजनस्य समधिगताः परंतु व्यवहारतः परिपूर्णानि अष्टादन योजनानि कथ्यन्ते, एतानि यदा पूर्वमण्डलपरिक्षेपे अधिकानि प्रक्षिप्यन्ते तदा यथोक्तं द्वितीयमंडलस्य परिक्षेपप्रमाणं भवतीति । संप्रति तृतीयमंडलविषयकं प्रश्नमाह- अन्भन्तरतच्चेणमित्यादि, 'अभंतरतच्चेणं भंते सुरमंडले' अभ्यन्तरततीयं खलु भदन्त ! सूर्यमण्डलम् 'केवइयं आयाम विवसंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' कियदायामविष्कभभ्यां कियता परिक्षेपेणच प्राप्तं कथितमितिप्रश्नः, भगवानाह 'गोयमे त्यादि 'गोय!' हे गौतम ! 'णय णवई जोयणसहस्साई' नवनवतियोजन, सहस्त्राणि 'छच्च एकावण्णे जोयणसए' पट् चैक पञ्चाशत्यो जनशतानि, एकपश्चादशधिकानि पड्योजनशतानीत्यर्थः, 'गव य एगसद्विभाए जोयणस' नवक पष्ऽिभागान् योजनस्य 'आयामविक्खंभेणं' आयामविष्कमाभ्यामभ्यन्तरं तृतीयं सूर्यमण्डलं प्रज्ञप्तम्, तथा 'तिष्णि से ३५ भाग बढ जाते हैं, ३५ संख्यक एक एक भाग अधिक पांच योजनों का परिक्षेप १७ योजन और एक योजन-के ६१ भागों में से ३८ भाग प्रमाण प्राप्त होता है. परन्तु व्यवहार से परिपूर्ण १८ योजन कहे-जाते हैं ये जय पूर्व मण्डल के परिक्षेप में अधिक प्रक्षिप्त हो जाते हैं तब यथोक्त द्वितीय मण्डलका परिक्षेप प्रमाण हो जाता है। 'अभंतरतच्चेणं भंते ! सूरमंडले केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' गौतमस्वामीने इस सूत्र द्वारा ऐसा पूछा है हे भदन्त ! अभ्यन्तर जो तृतीय सूर्य मण्डल है, वह आयाम और विष्कम्भ की अपेक्षा कितने आयाम और विष्कम्भ वाला है ? तथा 'केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्त' परिक्षेपका प्रमाण इसका कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा! गव गवई जोयणसहस्साई छच्च एकावण्णे जोयणसए णव य एगसहिभाए जोयणस्स અને એક જિનના ૬૧ ભાગમાંથી ૩૫ ભાગ શેષ રહે છે. ૩પ સંખ્યક એક-એક ભાગ અધિક પાંચ પેજનેને પરિક્ષે૫ ૧૭ જન અને એક એજનના ૬૧ ભાગોમાંથી ૩૮ ભાગ પ્રમાણ પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ વ્યવહારથી પરિપૂર્ણ ૧૮ યેાજન કહેવામાં આવે છે. એ જ્યારે પૂર્વમંડળના પરિક્ષેપમાં અધિક પ્રક્ષિપ્ત થઈ જાય છે. ત્યારે યક્ત द्वितीय भजनु परिक्ष५ प्रभाजय छे. 'अभंतरतच्चेणं भंते ! सूरमंडले केवइयं आयामविक्खभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे गौतम ! २॥ सूत्र पडे मेवी शत प्रश्न કર્યો છે કે હે ભદત! અત્યંતર જે તૃતીય સૂર્યમંડળ છે. તે આયામ અને વિષ્કલની अपेक्षा सा मायाम मन qिxam छ १ तेभर 'केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' परिक्षपनु प्रभार सानु छ ? मेनाममा प्रभु छ-'गोयमा ! णवणवई जोयणसहस्साई छच्च एकावण्णे जोयणसए णवय एगसद्विभाए जोयणस्स आयामविक्खंभेणं' Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ काशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ४ मण्डलायामादि वृद्धिहानिनिरूपणम् स जोयणसयसहस्साई पण्णरस जोय सहस्साई एग च पणवीसं जोयणसयं परिक्खेवेणं'त्रीणि योजनशतसहस्राणि पंचदश योजनसहस्राणि पंचविंशत्यधिक मेकं योजनशतं परिक्षेपेण प्रज्ञा सम् अयमर्थ:-नवनवति योजनसहस्त्राणि षट् चैकपंचाशानि योजनशतानि नवचैक पष्ठि, भागान् योजनस्याभ्यन्तरतृतीयमंडलमायामविष्कंभेण भवति तत्रोपपत्तिश्चैवं पूर्वमंडलायामविष्भे ९.६४५ योजन इत्यारके एतन्मंडलवृद्धौ पंचयोजन प्रक्षिप्ताया यथोक्तप्रमाणं भवति इति । अत्रोक्तातिरिक्त मंडलायामविष्भादि परिज्ञानाय लाघवादतिदेशमाह-एवमिस्यादि, 'एवं खलु' एवमुक्तेन मंडलत्रयप्रदर्शितप्रकारेण 'एएणं उवाएण' एतेनोपायेन 'णिक्खममाणे सरिए' निष्कामयमानः सूर्यः 'तयाणंतराओ मंडलाभो' तदनन्तरात् मण्डलात् "तयाणंतरं मंडलं उवसंकममाणे उपसंकममाणे' उपसंक्रामन् २ गच्छन् गच्छन् 'पंच पंचायणाई' पंच पंच योजनानि 'पणतीसं च एगसद्विभाए जोयणल्स' पंच त्रिंशञ्चैकषष्ठिभागान् आयाम विक्खंभेगं' हे गौतम ! आभ्यन्तर तृतीय सूर्यमण्डल का आयाम विष्कम्भ ९९६५१ योजन का है और एक योजन के ६१ भागों में से ९ भागप्रमाण हैं तथा 'तिष्णि य जोयणसयलहस्साई पण्णरस जोयणसहस्साई एगं च पणवीसंजोयण सय परिक्खेवेणं' तथा इसकी परिधिका प्रमाण ३ लाख १५ हजार १ सौ २५ योजन का है जब पूर्वमण्डलायाम विष्कम्भ प्रमाण-९९६४५३४ में इस मण्डलकी वृद्धि ५- जोड़ दिये जाते हैं तो पूर्वोक्त प्रमाण आ जाता है। अब यहां उक्त से अतिरिक्त मंडलों के आयाम विष्कम्भ आदि के परिज्ञान निमित्त अतिदेश वाक्य का कथन करते हुए सूत्रकार कहते हैं-एवं एएणं उवाएणं णिक्खममाणे मूरिए तयाणंतराओ मंडलाओ तथाणतर मंडलं उवसंकममाणे२' इस तरह मंडल त्रय के सम्बन्ध में प्रदर्शितरीति के अनुसार उपाय से निकलता हुआ सूर्य तदनन्तर मंडल पर जाते जाते पांच पांच योजन और एक योजन के ६१ भागों में से ३५ भाग प्रमाणकी एक एक मंडल पर विष्कम्भ की वृद्धिको હે ગૌતમ! અત્યંતર તૃતીય સૂર્યમંડળના આયામ વિષ્ઠભ ૯૬પ૧ જન જેટલા છે. भने मे४ योनिन ६१ लाभाथी ८ मा प्रभा छ, तभर 'तिण्णिय जोयणसयसहस्साई पण्णरस जोयणसहस्साई एगच पणवीसं जोयणसयं परिक्खेवण' तभ०४ मानी પરિધિકાનું પ્રમાણ ૩ લાખ ૧૫ હજાર ૧ સૌ ૨૫ જન જેટલું છે. જ્યારે પૂર્વમંડળના આયામ અને વિષ્ક્રભનું પ્રમાણ ૯૬૪પ૩ માં આ મંડળની વૃદ્ધિમાં પ૩ જેડ વામાં આવે છે, ત્યારે પૂર્વોક્ત પ્રમાણ આવી જાય છે. હવે અહીં ઉક્તાતિરિક્ત મંડળના આયામ વિધ્વંભાદિના પરિજ્ઞાન નિમિત્તે અતિદેશ વાક્યનું કથન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે, एवं एएणं उवाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ मंडलाओ तयाणंतर मंडलं उस कममाणे २०' मा प्रमाणे म जयन समयमा प्रशित शत भुगम पायथी નીકળને સૂર્ય તદનતર મંડળથી પરે જતાં જતાં પાંચ-પાંચ એજન અને એક એજનના Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूदीपप्रजातिवर्ष योजनस्य 'एगमेगे अंडले विक्खं पमबुद्धि अभिवद्धमाणे अमिवद्धमाणे' एकस्मिन् मण्डले प्रतिमंडलमित्यर्थः अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् वृद्धिकुर्वमित्यर्थः, 'अट्ठारस अट्ठारस जोयणाई परिरयधुद्धिं अभिवद्धेमाणे अमिवद्धमाणे' अष्टादशाष्टादशयोजनानि प्रतिमंडलपरिरयबुद्धि परिक्षेपविषयकं ज्ञानम् अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् अधिकाधिकं कुर्वन् इत्यर्थः 'सववाहिर मंडलं' सर्वबाह्यं सर्वापेक्षया वहिर्भूतं सूर्यमण्डलम् 'उवसंक्रमित्ता' उपसंक्रम्य संप्राप्य 'चारं चरइ' चारं स्वकीयां गतिं चरति. सर्वान्तिममंडलपर्यन्तं गतिं करोतीति । अथ प्रकारान्तरेण कथितमेवार्थ बोधयितुं पश्चानुपूया प्रश्नपनाह-सव्ववाहिरए' इत्यादि 'सव्ववाहिरएणं सूरमंडले' सर्ववाद्यं खलु भदन्त ! सूर्यमण्डलम् 'केवइयं आयामविक्खंभेणं' कियदायामविष्कंभाभ्याम् दैयविस्ताराभ्याम् 'केवइयं परिक्खेयेणं पन्नते' कियता परिक्षेपेण कियत्प्रमाणक परिधिना प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमें' त्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! "एगं जोयणसयसहस्सं' एकं योजनशतसहस्रं लक्षैक मित्यर्थः, 'छच्च सटे जोयणसए' पट् च षष्ठि योजनशतानि. पष्टयधिकानि पट् योजनशतानीत्यर्थः, 'आयामविक्खंभेणं' आयामविकभाभ्यां प्रज्ञप्तम् अयं भावः करता २ और प्रतिमण्डल पर १८-१८-योजन की परिक्षेप वृद्धि को अधिक अधिक करता 'सञ्चबाहिरं मंडलं उपसंकमित्ता चार चरई' सर्वबाह्य मंडलको 'प्राप्त करके अपनी गतिको करता है सर्वान्तिममण्डल पर्यन्तगति करता है। अब प्रकारान्तर से सूत्रकार इस कधिन अर्थको रामम्झाने के लिये पश्चादानुए. 'वाद्वारा प्रश्न और उत्सर रूप में कथन करते हैं 'सधवाहिरएणं सूरमंडले केवइ यं आयामविश्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नते' हे भदन्त ! सर्वबाह्य सूर्यमंडल कितने आयामयाला-लंबाईवाला और विस्तारवाला-चौडाईवाला-है ? तथा कितना इसका परिक्षेप हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! एगं जोयण सयसहस्सं छच्च सटे जोयणसए' हे गौतम! सवाय सूर्यमंडल १ लाख ६-सौ ६० योजन का लम्बा चौडा है यह इस प्रकार से-जम्बूद्वीप एक ૧ ભાગોમાંથી ૩૫ ભાગ પ્રમાણની એક–એક મંડળ પર વિધ્વંભની વૃદ્ધિ કરતે-કરતા અને પ્રતિમંડળ પર ૧૮–૧૮ જન જેટલી પરિક્ષેપ વૃદ્ધિને અધિકાધિક બનાવતા 'सव्ववाहिर मंडलं उचसंकमित्ता चार चरई' स मा भान प्राप्त गात ४२ - સતિમમંડળ પર્યત ગતિ કરે છે. હવે પ્રકારાન્તરથી સૂત્રકાર આ કથિન અર્થને સમજાવવા માટે પશ્ચાદાનુપૂર્વી દ્વારા प्रश्न भने उत्त२ ३५मा ४थन ४२ छ-'सव्ववाहिरएण · सूरमंडले केवइयं आयामविक्खभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते' मत!स माह सूर्य भ मायाम युत લંબાઈ યુક્ત અને વિસ્તાર યુક્ત-ચેડાઈવાળો છે? તેમજ આને પરિક્ષેપ કેટલે છે? એના सभी प्रभु ४ है-'गोयमा ! एगं जोयणसयसहस्सं छच्च सदे जोयणसए' 3 गोतमा સર્વ બાહ્ય સૂર્યમંડળ એક લાખ ૬ સે ૬૦ જન જેટલું લાંછે અને પહોળો છે. આમ Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः लू. ४ मण्डलायामादि वृद्धिहानिनिरूपणम् ३५ जम्बूद्वीपयोलायोजनप्रमाणकः तस्योभयोः पार्श्वयोः प्रत्येकं त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनशतानि लवणसमुद्रस्यातिक्रम्य परतो वर्तमानत्वात् अस्य यथोक्त मेवायामविष्कंभप्रमाणं. १००६६० भवतीति । 'तिण्णि य जोयणसयसहस्साई अट्ठारस य सहस्साई' त्रीणि च यो. जनशतसहस्राणि लक्षत्रयमित्यर्थः अष्टादशच सहस्राणि 'तिणि य पण्णरसुत्तरे जोयणसए' त्रीणि च पंवदशोत्तराणि शतानि. पंचदशाधिकानि त्रीणि योजनशतानि किंचिदूनानीत्यर्थः 'परिक्खेवेणं' परिक्षेपेण परिधिनेत्यर्थः प्रज्ञप्तं भवतीति । अथ द्वितीयमंडलविषयकं प्रश्नमाह-बाहिराणतरेणमित्यादि 'वाहिराणतरेण भते सूरमंडले बाह्यानन्तरं खलु भदन्त सूर्यमंडलम् सर्ववाह्यात् सूर्यादनन्तरं द्वितीय सूर्यमंडलमित्यर्थः 'केवइयं आयामविखंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पनत कियदयामविष्कंभाभ्यां शियता परिक्षेपेण परिरयेणं प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्नः, भगवानाह-पोयमेत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'एग जोयणसयसहस्स' एकं योजनशतसहस्त्रम् लक्षयोजगमित्यर्थः, 'छच्च चउपन्ने जोयणसए' षट् च चतुः पंचाशन योजनशतानि चतुः पंचाशदधिकानि पड् योजन शतानीत्यर्थः,' छब्बीसं-- लाख योजन का है इसकी दोनोबाजू पर ३३० योजन ३३० योजन छोडकर आगे लवणसमुद्र वर्तमान है इस तरह इसका यथोक्तही आयामविष्कम्भ का १००. ६६० योजन का प्रमाण हो जाता है. 'तिणि य जोयणसयसहस्लाइं अट्ठारस. सहस्साई तिणि य पण्णरसुत्तरे जोयणलए परिक्खेवणं' तथा ३ लाख १८ हजार तीनसौ १५ योजन का इसका परिक्षेप हैं । ___ 'बाहिराणंतरंभंते ! सूरमंडले केवइयं आयामक्खिंभेणं केवयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे भदन्त ! द्वितीय जो सर्ववाय सूर्यमण्डल है. वह कितने आयाम और विष्कम्भ वाला है ? यथा केवइयं परिक्खेनेणं पन्नत्ते' कितना इसका प. रिक्षेप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! एग जोयणसयसहस्सं छच्च चउपन्ने जोयणसए छन्वीसं च एगसहिभाए जोयणस्स आयमविक्खंभेणं' આ જંબુદ્વીપ એક લાખ જન જેટલું છે. એની બન્ને તરફ ૩૩૦ એજન ૩૩૦ જન સ્થાન છોડીને આગળ લવણસમુદ્ર આવેલ છે. આ પ્રમાણે અના યક્ત આયામ मन Avaनु १००६१० यापन र प्रमाण 25 लय छे. 'तिण्णिय जोयणसयसहस्साई' अारस सहस्साई तिण्णिय पण्णरसुत्तरे जोयणसर परिक्खेवेणं' तम 3 am ૧૮ હજાર ૩ સો ૧૫ જન જેટલે આને પરિક્ષેપ છે. ____ वाहिराणंतर भंते ! सूरमंडले केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइय परिक्खेवेणं पण्णत्ते હે ભદ્રતા દ્વિતીય જે સર્વ બાહ્ય સૂર્યમંડળ છે તે કેટલા આયામ અને વિષ્કલવાળો છે? तया 'केवइय परिक्खेवेणं पन्नत्ते' है मानो परिक्ष५ छ ? सेनाममा प्रभु ४९ छ'गोयमा ! एगं जोयणसयसहस्स छच्च चउपन्ने जोयणसए छव्वीस च एगसद्विभाए जोयणस्स आयामविक्खंभेणं गौतम ! स माह सूर्य पछी २ द्वितीय सूर्य म छ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अबूद्वीपप्रतिरो च एगसहिभाए जोयण' पडू विंशतिथैकषष्ठिभागान् एकस्य योजनस्य 'आयामविखंभेणं आयामविष्कंभाभ्यां प्रज्ञा देयास्ताराभ्यां कवितम्, 'तिष्णि य जोयण पयसरस्साई! त्रीणि च योजनशतसहस्राणि लक्ष त्रयमित्यर्थः, 'अट्टाररा य सहस्साई अष्टादश च सहस्राणि 'दोणि य सत्ताणउए नोयणसए परिव लेवेणत्ति' द्वेव सप्तनयतियो नियने सानवत्यधिक द्वे योजनशतेइत्यर्थः परिक्षेपेण परिधिना प्रज्ञप्तं कथितं सर्ववायं द्वितीयं सूर्यमण्डलमिति । संप्रति तृतीयमंडलविषयक प्रश्नमाह-'पादितचेणमित्यादि 'वाहितचेणं भंते ! सूरमंडछे' पाबतृतीयम् अभ्यन्त रमण्डलात् सर्वतो वाह्य तृतीयं खलु भदन्त सूर्यमण्डलम् 'केवइयं पायाम. विक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते' कियदायामविष्कंभाभ्यां कियत्प्रमाण : दय॑विस्ताराभ्याम् कियता परिक्षेपेण कियत्प्रमाणकेन परिरयेण च प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्ना, भगवानाद'गोयमेत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एग जोयणसयसहमत एक योजनशतमासम् कक्षकयोजन प्रमाणकमित्यर्थः, 'छच्च अडयाले जोयणसए' पट् चाष्टचत्वारिंशन योजनशतानि अष्टचत्वारिंशदधिकानि पइयोजनशतानीत्यर्थः, 'नावणं च एगसहिनाए जोयणस्स' द्वि पंचा शच्चैकपष्ठिभागान् योजनस्य 'आयामविक्खभेणं आयागविभाभ्यां सर्वचाय तृतीयं सूर्यमंडल प्रज्ञप्तम् उपपत्तिश्चात्य अनन्तरपूर्वमंडलात् पंचविंश देकपष्ठिभागाधिक द्वि पंचाशद् यौजनयियोजने भवतीति । 'तिष्णि य जोयणसयसहस्साई त्रीणि च योजनशतसहस्राणि लक्षत्रयाणीत्यर्थः, 'अद्वारस य सहस्साई' अप्टादश च सहस्राणि 'दोणिय अउणासीर जोयणसए' द्वे चैकोनाशीतियोजनशते एकोनाशीत्यधिक द्वे योजनशते इत्यर्थः परिक्खेयेणं' सर्ववाद्यं तृतीयं सूर्यमण्डलमुपयुक्तमाणक परिक्षेपेण परिक्षिप्तं प्रज्ञप्तम् __अत्र खलु पूर्वमंडल परिघेरण्टादशयोजनस्य शोधने कृते सति यथोक्तं तृतीयमर्यमंडस्य परिधिमानं भवतीति । शेपवाह्यसूर्यमण्डलानामायामादि प्रमाणमतिदेशेन कथयितुमाह-एवं खलु एएणमित्यादि, 'एवं खलु' एवमुपरोक्त कथितप्रकारेण खलु 'एएग उवाएणं' एोनो. हे गौतम ! सर्वबाह्य सूर्य सेअनन्तर जो द्वितीय सूर्यमण्डल हैं उसकाआयाम विष्कम्भ १ लाख ६ सौ ४८५० योजन का है. 'तिणि य जोयणसयसहस्साई दोणि य अऊणासीए जोयणसए परिक्खेवेणं' तथा इसका परिक्षेप प्रमाण ३लाख १८ हजार दो सौ-७० योजन का है. अब शेष वाह्य सूर्यमंडला केआयामादि के प्रमाण को अतिदेश वाक्य द्वारा प्रकट करने के लिये सूत्रकार एवं खलु एएणं उवाएणं पविसमाणे सूरिए' इस पूर्वोक्त कथित तना आयाम वि०४ १ सास से ४८५३ यो २३॥ छे. 'तिण्णि य जोयण सय. सहरसाई दोण्णि य अऊणासीए जोयणसए परिक्खेवेण' तेभर मानेप५ि प्रमाय 3 લાખ ૧૮ હજાર ૨ સે ૭૯ પેજન જેટલું છે. હવે શેષ બાા સૂર્યમંડળના આયા माहिना प्रमाणुन भतिश पाय दारा घट ४२१भाटे सूत्रा२ 'एवं खलु एएण उवाएणं पविसमाणे सूरिए' मा पूति थित पद्धति भुम प्रदेश ४२॥ सूर्य तनत२ Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. ५ मुहूर्तगति निरूपणम् ફેહ पायेन क्रमेण 'पविसमा णे सूरिए' प्रविशन् सूर्यः 'तयाणंतराओ मंडलाओ' तदनन्तरात् मंडलात् : ' तयानंतरं मंडळ' संकममाणे संकप्रमाणे' तदनन्तरं मण्डलम् एकस्मात् मंडलात् तदपरं मण्डलम् गच्छन् गच्छन् सूर्यः, 'पंच पंच जोयणाई पणतीसंच एगसद्विभाए atra' पंच पंच योजनानि पंचत्रिंशच्चैकपष्ठिभागान् एकयोजनध्य 'एगमेगे मंडले' एकैकस्मिन् मंडले प्रतिमंडलम् 'विक्खंभबुद्धिं णिबुद्धेमाणे णिबुद्धेमाणे' विष्कं मबुद्धि निवर्द्ध निर्द्धयन नियन् परित्यजन्नित्यर्थः, 'अहारस अहारसजोयणाई परिश्यबुद्धिं पिबुट्टेमाणे विबुट्टेमाणे' अष्टादशाष्टादशोजनानि परिरयबुद्धिं परिधिबुद्धिं निवृद्वयन् विवृद्धयन् परित्यजन 'सव्वा अंतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ' सर्वाभ्यन्तर मण्डलमुपसंक्रम्य संप्राप्य स्वकीयं चारं गतिं चरति करोति इति । गतमायादि वृद्धिद्वारम् । अनेनैवप्रकारेण द्वयोः सूर्ययोः परस्परमबाधाद्वारम् अभ्यन्तरबाह्यमंडलादिषु क्रमशो ज्ञातव्यमिति ॥ सू० ४ ॥ सम्प्रति सप्तम मुहूर्त्तगतिद्वारं वर्णयितुं पंचमसूत्रमाह- 'जयाणं भंते ' इत्यादि मूलम् - जयाणं भंते ! सूरिए सव्वब्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं as तयाणं एगमेगेण मुहुत्तेणं केवइयं खेत्तं गच्छइ ? गोयमा ! पंच पंच जोयणसहस्साइं दोण्णिय एगावण्णे जोयणसए एगूणतीसं च सट्टिभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ तयाणं इहगयस्स मणूपद्धति के अनुसार प्रवेश करता हुआ सूर्य तदन्तर मंडल से तदनन्तर पर जाता २. एक मंडल से दूसरे मण्डलवर संक्रमण करता २ 'पंच पंच जोयणाई पणतीसं च एगसडिभाए जोयणस्स एगमेगे मंडले विवखंभबुद्धि णिबुद्धेमाणे २१ पांच पांच योजन और एक एक मंडल में विष्कम्भ बुद्धि का परित्याग करता. २ 'अट्ठारस २ जोयणाएं परिरथबुद्धिं णिघुट्टेमाणे २' एवं १८-१८ योजन की परिक्षेप बुद्धिका परित्याग करता २ 'सव्यन्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता 'चारं चरइ' सर्वाभ्यन्तर मंडलपर पहुंच अपनी गतिकरता है || सू० ४ ॥ आयामादि वृद्धि हानिद्वार समाप्त મંડળથી તદ્દન તર મડળ પર જતા-જતા એક મંડળથી ઔજા મડળ પર સક્રમણ કરતા४२ते। ‘पंच पंच जोयणाइँ' पणतीस च एगसट्टिभाए जोयणस्स एगमेगे मंडले विक्खंभबुद्धिं णिबुद्धेमाणे २' यांच-पांच योजनाले ४- योन्जना ६१ भागीभांथी उप लाग प्रमाणु श४-४ भउसभां विठ्ठल मुद्धिना परित्याग उरतो-रते 'अट्ठारस २ जोयणाइ परिश्यबुद्धिं णिब्बुड्ढेमाणे २’तेभन १८ - १८ योजननी परिक्षेप युद्धिना परित्याग ४श्ता४२तो 'सव्वमंतर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ' सर्वाल्यांतर भउस पर पहचान પેાતાની ગતિ કરે છે. ॥ સૂ૦ ૪૫ આયામા વૃદ્ધિ હાનિ દ્વાર સમાપ્ત Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमूढीपप्रमतिले सरस सोयालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहि य तेवट्रेहिं जोयणसएहि एगबीसाए य जोगणस्त सद्विभागेहि सूरिए चक्खुफासं हव्वमागच्छह त्ति से मिक्खममाणे सूरिए नवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि सबभतराणंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइति । जयाणं भंते। सूरिए अभंतराणंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चार चरइ तयाणं एगमेगेणं मुहत्तेगं केवइयं खेत्तं गच्छइ ? गोयमा ! पंच पंच जोयणतहस्साई दोणि य एगावणे जोयणसए सीयालीसं च एगसहिभाए जोयणस्स एगग्नेगेण मुहत्तेणं गच्छइ तयाणं इहगयस मणुसस्स सीयालीसाए जोयणसहस्सेहिं एगूणालीए जोयणसए सत्तावपणाए य सहिभागेहि जोयणस्ल सद्विभागं च एगसद्विधा छेत्ता एगूणवीसाए चुणियाभागेहि सूरिए चरायुप्फासं हव्वसागच्छइ, से मिक्खममाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि अभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ ! जयाणं भंते ! सूरिए अभंतरतच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तयाणं एगमेगेणं मुहुत्तेणं केवइयं खेत्तं गच्छइ, गोयमा! पंच पंच जोयणसहस्लाइं दोणि य वावणे जोयणलए पंच व सटिभाए जोपणस एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ तयाणं इहगयस्त मणूसस्त सीयालीलाए जोधणसहस्सेहिं छण्णउइए जोयणेहि तेत्तीसाए सटिशागेहि जोयणल्स सहिमागं च एगसद्विधा छेत्ता दोहिं चुणियामागेहिं सूरिए चक्षुफासं हव्यापागच्छइ, एवं खल्लु एएणं उवाएणं णिखममाणे सूरिए तयाणंतराओ मंडलाओ तयाणंतरं मंडलं संकममाणे संक्रममाणे अटारस अट्ठारस सट्रिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले मुहुत्तगई अभिवुड्डेमाणे अभिवुवुडमाणे चुलसीई चुलसीइं सयाइं जोयणाइ पुरिलच्छायं गिबुद्धेमाणे णिबुद्धेसाणे सव्वबाहिरंमंडलं उवसंकभित्ता चारं चरइ, जयाणं भंते ! सूरिए सव्ववाहिरमंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तयाणं एगमेगेणं मुहत्तेणं केवइयं खेत्तं गच्छद, गोयमा ! पंच पंच जोयणसहस्साई तिणि य पंचुत्तरे जोयण Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् सए पण्णरस य सटिभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ तयाण इहगयस्स मणुसस्स एगतोसाए जोयणसहस्सेहिं अटहि य एगतीहिं 'जोयणसएहि तीसाए य सटिभागेहिं जोयणस्स सूरिए चक्खुप्कासं हव्वमागच्छइ ति, एस णं पढमे छम्मासे, एसणं पढमस्स छम्मासस्स पजवसाणे, से सूरिए दोच्चे छम्मासे अयसाणे पढमंसि अहोरत्तंलि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ। जयाणं भंते ! सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तयाणं एगमेगेणं मुहत्तेणं केवइयं खेत्तं गच्छइ, गोयमा ! पंच पंच जोयणसहस्लाई तिष्णि य चउरुत्तरे जोयणसए सत्तावण्णं च सद्विभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ, तयाणं इहगयस्स मणुसस्स एगतीसाए जोयणसहस्तेहिं णवहि य सोलसुत्तरेहिं जोयणसएहिं दूगुणालीसाए य सटूिभागेहि जोयणस्स सट्रिभागं च एगसद्विधा छेत्ता सट्टीए चुणियामागेहिं सूरिए चक्खुप्फास हव्वमागच्छत्ति । से पविसमाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि बाहिर तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, जयाणं भंते! सरिए बाहिरतच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तयाणं एगमेगेणं मुहुन्तेणं केवइयं खेतं गच्छइ गोयमा ! पंच पंच जोयणसहस्साई तिषिण य चउरुत्तरे जोयणसए दूगुणालीसं च सद्विभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ, तयाणं इहगयस्स मणुसस्स एगाएहि बत्तीसाए जोयणसहस्सेहिं एगूणपण्णाए य सटिभाएहिं जोयणस्स सटिभागं च एगसद्विधा छेत्ता तेवीसाए चुणियाभागेहिं सूरिए चक्खुप्फ़ासं हव्वमागच्छइ त्ति, एवं खल्लु एएणं उवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ मंडलाओ तयाणंतरं मंडलं संकममाणे संकममाणे अटारस अट्ठारस सद्विमाए जोयणस्स एगमेगे मंडले मुहत्तगई निवट्रेमाणे निव?माणे सातिरेगाइं पंचासीई जोयणाई पुरिसध्छायं अभिवद्धेमाणे अभिवढेमाणे सदभतरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ, एसणं दोच्चे छम्मासे, एसणं दोच्चस्स छम्मा Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्बदीपप्रतिर सस्त पजवसाणे, एसणं आहच्चे संवच्छ रे, एसपणे आइच्चस्स पज्जा वसाणे पन्नत्ते ॥सू० ५॥ छाया-यदा खलु भदन्त ! सूर्यः सर्वाभ्यन्तर मण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति तदा खल्लु एकैकेन मुहतेन कियन्त क्षेत्रं गच्छति गौतम ! पश्च पञ्च योजनसहस्त्राणि द्वेचैक पंचाशत योजनशने एकोनत्रिंशत् च पष्ठिभागान् योजनस्यैकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, तदा खल इहगतस्य मनुष्यत्य सप्तवत्वारिंशत् योजनसहाभ्यां च विषष्ठाभ्यां योजनशताभ्यामेकविंशत्याच योजनस्य षष्ठिभागैः सूर्यः चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छृति, स निष्क्रामन् सूर्यो नव संवत्सरमयमानः प्रथमे अहोरात्र सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चार चरतीति । यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु एकैन मुहर्तन कियन्तं क्षेत्र गच्छूति, गौतम ! पश्च पञ्च योजनसहस्राणि द्वे चैकपश्चाशे योजनशते सप्तचत्वारिंशत् पष्ठिभागान् योजनस्यैकैकेन मुहतेन गच्छति, तदा चलु इहगतस्य मनुष्यस्य ,सप्तचत्वारिंशंद योजनसहजैरेकोनाशीति योजनशतेन सप्तपञ्चाशत् पष्ठिमागै योजनस्य पष्ठिमार्ग:च छित्वा एकोनविंशत्या चूर्णिकाभागैः सूर्यः चक्षुस्पर्श शीघ्रमागच्छति, च निष्क्रामन् सूर्यः द्वितीये अहोरात्रे अभ्यन्तरतृतीयं मण्डलमुपसक्रम्य चरं चरति । यदा खल्ल भदन्त सूर्यः अभ्यन्तरतृतीयमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खल्लु एकैकेन मुहूर्तन कियन्तं क्षेत्रं गच्छति, गौतम ! पश्च पञ्च यो गन पहनालि द्वे च द्विपंचाशन योजनशते पंच च पष्ठिभागान् योजनस्यकैन महत्तन गच्छति, तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य सप्तचत्वारिंशत् योजनसहनैः पण्जति योजनैः त्रयः निशत पष्ठिभागै योजनस्य पष्ठिभागं चैकपष्ठिया छित्वा द्वाभ्यां चूर्णिाभागाभ्यां सूर्येश्वभुःस्परों शीघ्रमागच्छति, एवं खलु ५ तेनोपायेन निष्क्रामन् सूर्य: तदन ताद मण्डलात् तदनन्तरं मण्डलं संक्रामन संक्रामन् अष्टादशाष्टादशपष्टिभागान् योजन स्यै तस्मिन् मण्डले मुहूर्तगतिमभिवर्द्धयन् अभिरर्द्धयन् चतुरशीतिं शतानि योजनानि पुरुषछायं निवर्तयन् निसर्द्धयन सर्ववाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति । यदा खलु भदन्त ! सूर्यः सर्वव ह्यमण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति, तदा खलु एकैकैन मुहूर्तेन कियन्तं क्षेत्रं गच्छति, गौतम ! पश्च पञ्च योजनसहस्राणि त्रीणिच पञ्चोपरयोजनशतानि पञ्चदश च षष्ठिभागान् योजनस्यों केन मुहूर्तेन गच्छति, तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्यैकत्रिंशता योजनसहनैरष्टामिथै त्रिंशता योजनशतैः त्रिंशता च पष्ठिभागै योजनस्य सूर्यः चक्षुः स्पर्श शीघ्रमा गच्छति, एपः खलु प्रथमः पण्मासः एतत् खलु प्रथमस्य पण्मासस्य पर्यवसानम्, अथ सूर्यो द्वितीय पणासययमानः प्रथमे अहोरात्रे वाह्यानन्तरं मंडलमुपसंक्रम्य चारं चरति । यदा खल भदन्त ! सूर्यः व द्यानन्तरं मंडलमुपसंक्रस्य चार चरति तदा खलु एकैकेन मुहर्तन कियन्त क्षेत्रं गच्छति ? गौतम ! पंच पंच योजनसरस्राणि त्रीणि च चतुरुत्तराणि योजनशतानि सप्तपंचाशत् पष्ठिभागार योजनस्यैकैकेन मुदत्तन गच्छति, तदा खलु इह गतस्य मनुष्यस्यैक त्रिंशता योजनसहनै नवमिश्च पोडशोत्तरै योजनशतैरेकोनचत्वारिंशता च पष्ठिभागै योज Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. ५ मुहूर्तगति निरूपणम् नस्य षष्ठिभागं चैकषष्ठिधा छि वा षष्ठया चूर्णिकाभागैः सूर्यः चक्षुः स्पर्शे शीघ्रमागच्छति, ar प्रविशन सूर्यो द्वितीये अहोरात्रे वाह्यतृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । यदा खलु भदन्त ! सूर्यो बाह्यतृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु एकैकेन मुहूर्तेन कियन्तं क्षेत्रं गच्छति, गौतम ! पंच पंव योजनसहस्राणि त्रीणि च चतुरुत्तराणि योजनशतानि एको नचत्वारिंशत् च षष्ठिभागान योजनस्यैकैकेन मुहूर्त्तेन गच्छति, तदा खलु इहगतस्यमनुष्यस्य एकाधिकै द्वात्रिंशता योजनसह सैरे कोनपंचाशत् च षष्ठिभागे यजनस्य पष्ठिभागमेकपुष्टिधा छित्वा त्रयोविंशत्या चूर्णिकाभागैः सूर्यः चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छतीति एवं खल्वेतेनोपायेन प्रविशन् सूर्यस्तदनन्तरात्मंडलात् तदनन्तरं मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् अष्टादशाष्टादशपष्ठि मागान योजनस्येकैकस्मिन् मंडले मुहूर्त्तगतिं निवर्द्धयन् निवर्द्धयन् सातिरेकाणिपञ्चाशीति योजनानि पुरुषच्छायामभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, एषः खलु द्वितीयः पण्मासः एतत् खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानम् एषः खल आदित्यः संवत्सरः एतत् खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानं प्रज्ञप्तम् ॥ ०५ ॥ टीका- 'जया णं भंते सूरिए' यदा यस्मिन्काले खलु भदन्त सूर्य आदित्यः 'सव्वम्भंवरं मंडलं' सर्वाभ्यन्तरं सर्वमण्डला पेक्षया आभ्यन्तरं मंडलम् 'उवसंक्रमित्ता चारं चरई' उपसंक्रम्य संप्राप्य चारं गतिंचरति करोति 'तयाणं' तदा तस्मिन्काले खल 'एगमेगेणं महत्तेणं' एकैकेन मुहूर्तेन प्रतिमुहूर्त्तमित्यर्थः, 'केवइयं खेत्तं गच्छ ' कियत् कियत् प्रमाणकं क्षेत्रम् गच्छतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमे' त्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंच पंच जोयणसहस्सा' पंच पंच योजनसहस्राणि 'दोणिय एगावन्ने जोयणसए' द्वे चैकपञ्चाशत् योजनशते एक सातवें मुहूर्त गतिद्वार का वर्णन 'जयाणं भंते! सूरिए सव्वमंतरं मंडल - इत्यादि' टिकार्थ- गौतमने इस सूत्र द्वारा ऐसा पूछा है - 'जयाणं भंते ! सूरिए सव्व - मंतरं मंडल' हे भदन्त ! जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर- सब मण्डल की अपेक्षा आभ्यन्तर मण्डलपर 'उवसंकमित्ता चारं चरह' आकर के अपनी गति करता है 'तयाणं' तब वह 'एगमेगेणं मुहुत्तेणं केवइयं खेत्तं गच्छन्' एक एक मुहूर्त्त में कितने क्षेत्र तक जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! पंच पंच जोयणसहस्साई સાતમા મુહૂત્ત ગતિ દ્વારનું વર્ણન. 'जाणं अंते ! सूरिए सव्वमंतर मंडल' इत्यादि टीठार्थ गौतमस्वाभी थे या सूत्र वडे या भतनो अश्न ये छे- 'जयाणं भंते । सूरिए सव्वमंतर मंडलं' हे लत! क्यारे सूर्य सर्वाल्यन्तर सर्व भउजनी अपेक्षाये माल्यौं तर भने 'उवसंकमित्ता चारं चरई' आप्त प्ररीने गति अरे छे, 'तयाणं' मे समये 'एग - मेगेणं मुहुत्ते ४-४ भुहूर्त'भां 'केवइयं खेत्तं गच्छ ठेटला प्रभाणुवाणा क्षेत्रमां गति रे छे ? गौतभस्वाभीना या प्रश्नना उत्तरभां अनुश्री उडे हे - 'गोयमा ! हे गौतम ! -पंच जोयणसहस्साइ" पांय पांथ डलर योजन 'दोणिय एगावण्णे जोयणसए' मो ज० ६ Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्ति पंचाशदधिक योजनशतद्वयमित्यर्थः, पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि द्वे शते एक पञ्चाशदधिक एकोनत्रिंशत् भागान पष्ठिभागस्य प्रतिमुहर्त गच्छतीति । 'एगूणतीसं च सद्विभाए जोयण. स्त एकोनत्रिंशतं पप्ठिभागान् योजनस्य 'एगमेगेण मुहुत्तेणं गच्छई' एकैकेन मुहून प्रतिमुहूर्त्तमित्यर्थः, गच्छति चारं चरतीति । अथ कथमेतावत् प्रमाणं भवतीति चेदत्रोच्यते अत्र खलु सर्वमपि मण्डलमेकेनाहोरात्रेण सूर्यद्वयाभ्यां परिसमाप्तं क्रियते प्रतिसूर्यमहोरात्रस्य गणनायां वस्तुतो द्वावेवाहोरात्रौ भवतः द्वयोरपि अहोरात्रयो मध्ये पष्टिमुहूर्ता भवन्ति तयो मण्डलपरिक्षेपस्य पष्ठिसंख्यया भागे कृते (हृते) सति यल्लब्धं भवति तदेव मुहर्त तिप्रमाणम् तद्यथा-सर्वाभ्यन्तरसूर्यमण्डलस्य परिक्षेपः (परिरयः) त्रीणि लक्षाणि पंचदश सहस्राणि एकोननवत्यधिकानि योजनानाम् ३१५०८९ भवति, एतासां संख्यानां पष्टिसंख्या मागे दत्ते सति शेपं लब्धं भवति ५२५१: प्रमाणमिति । 'तया णं इह गयस्स मणुसहस' तदा खलु इगतस्य मनुष्यस्य यत्तदो नित्य सम्बन्ध इति नियमात् यत्तच्छन्दो भवति अवश्यमेव यत् शब्दस्य सम्बन्धः ततश्च यदा सूर्य एकेन मुहूर्तेन एतावत् ५२५१: प्रमाणकं गच्छति तदा सर्वाभ्यन्तरमण्डल. दोणि य एगावण्णे जोयणसए एगूणतीसं च सहिभाए जोयणस्स' हे गौतम! एक सूर्य एक मुहूर्त में ५२५१२० योजन प्रमाण क्षेत्र तक गमन करता है। सूर्य के प्रतिमुहूर्त में इतने प्रमाणवाले क्षेत्र मे गमन करने का यह प्रमाण कैसे साबित होता है ? तो इसका समाधान ऐसा है कि एक अहोरात में समस्त मण्डल दो सूर्यों द्वारा समाप्त किया जाता है वस्तुतः प्रति सूर्यके अहोरात की गणना में दो ही अहोरात होते हैं । दो अहोरात के मध्य में ६० मुहूर्त होते हैं। मंडलपरिक्षेपका जो प्रमाण है उसमें ६० की संख्या का भागदेने पर जो लब्ध आता है वही एक मुहूर्त में गतिका प्रमाण कहा गया है-जैसे सर्वाभ्यन्तर सूर्य मण्डलका परिक्षेर प्रमाण ३ लाख १५ हजार ८९ योजन का है इसमें ६० का भाग देने पर ५२५१ योजन का हिसाब निकल आता है 'तयाणं इहએકાવન જન અર્થાત્ પાંચ હજાર બસે એકાવન અને સાઠિયા ઓગણત્રીસ ભાગ) ६२४ मुतमा लय छे. 'एगूणतीसंच सद्विभाए जोयणस' से योजना या योश्रीसी मा 'एगमेगेणं मुहुत्तणं गच्छई' से मुश्तमा अर्थात प्रत्ये: भुतभा जय छे. આ પ્રમાણે કેવી રીતે થાય છે? તે બતાવે છે. અહીંયાં સંપૂર્ણ મંડળ એક રાત્રિ દિવસમાં સમાપ્ત કરવામાં આવે છે. દરેક સૂર્યના અહેરાત્રની ગણનામાં વાસ્તવિક બે અહોરાત્ર જ થઈ જાય છે. બે અહોરાત્રમાં ૬૦ સાઠ મુહુર્ત થાય છે પછી મંડળ પરિક્ષેપને ૬૦ સાડની સંખ્યાથી ભાગાકાર કરવાથી જે આવે છે એજ મુહૂર્ત ગતિનું પ્રમાણ છે. તે આ રીતે સમજવું-સર્વાત્યંતર સૂર્યમંડળને પરિક્ષેપ (પરિરય) ૩૧૫૦૮૯ ત્રણ લાખ પંદર હજાર નેવાસી થાય છે. તે સંખ્યાને સાઠથી ભાગવાસ્થય જે આવે છે. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् संक्रमण काले इह गतस्यैतत् क्षेत्रादौ स्थितस्य मनुष्यस्य मनुष्यस्येत्यत्र जातावेकवचनम् तेनेह गतानां भरतक्षेत्रस्थितानां मनुष्याणाम् 'सीयालीसाए जोयणसहस्सेहि' सप्तचत्वारिंशत् योजनंसहस्रः 'दोहिय तेवढेहिं जोयणसएहि' दाभ्यां च त्रिषष्टिभ्यां योजनशताभ्याम् त्रिषठयधिकाभ्याम् द्वाभ्यां योजनशताभ्या मित्यर्थः, 'एगवीसाए य जोयणस्स संविभाएहि एकविशल्या च योजनस्य षष्ठिभागैः एकस्य योजनस्य षष्ठिभागाः कल्प्यन्ते तेषु षष्ठिभागेषु मध्यात् एकविंशतिभागैरित्यर्थः 'वरिए' उदयं गच्छन् सूर्यः 'चक्खुप्फासं हव्वमागच्छई' 'चक्षुः स्पर्श चक्षुर्विषयं हव्वं शीघ्रमाच्छति लोकानां सूर्यः, अत्रस्पर्शशब्दो न इन्द्रियस्य विषगयस्स मणुसस्स सीयालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहिं तेवढेहिं जोयणसहस्सेहिं एगवीसाए य जोयणस्स सहिभाएहि सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमाग च् इत्ति' जब सूर्य एक मुहूर्त में ५२५१० योजन प्रमाण क्षेत्र में भ्रमण करता है तब उस सर्वाभ्यन्तर मण्डल में संक्रमण काल में यह भरत क्षेत्रस्थ मनुष्यों की दृष्टि का विषय बनता है यहांसे वह ४७२६३० योजन को दूरी पर है यहां सूत्र में सूत्रकार ने जो चक्षुःस्पर्श" ऐसा पाठ रखा है वह चक्षु इन्द्रिय के विषयका वाचक है चक्षु इन्द्रिय के साथ उस पदार्थ के सनिकर्षका वाचक नहीं है क्योंकि जैन दर्शकों ने चाइन्द्रिय को अप्राप्यकारी माना है मन और चक्षु ये दोनों इन्द्रियां ऐसी हैं जो पदार्थ के साथ प्रास नहीं होती हैं शेष इन्द्रि'यां पदार्थों से भिडकर ही अपने २ विषयका बोध कराती हैं। अत:-"चक्षुः स्पर्श" शब्द चाक्षुषज्ञान विषयता परक है । दिन के आधे समय में जितना क्षेत्रव्याप्त होता है उतने प्रमाण क्षेत्र में व्यवस्थितहुआ सूर्य दिखाई देता है ५२५१३ ते भुत गतिनु प्रभाएर छ. 'तयाणं इह गयस्स मणुसरस' त समये मा ક્ષેત્રમાં અર્થાત્ ભરતક્ષેત્રમાં રહેલા મનુષ્યના (યત્ તત્ ) શબ્દને નિત્ય સંબંધ હોવાથી જ્યાં યત્ શબ્દ હોય ત્યાં અવશ્ય જ તત્ શબ્દ હોય છે. એટલે અહીં પણ યત્ શબ્દને સંબંધ આવે છે. તેનાથી જ્યારે સૂર્ય એક મુહૂર્તમાં આટલા પર૫૧૬ પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રની ગતિ કરે છે ત્યારે સર્વાભ્યન્તર મંડળ એક જ કાળમાં અહીં રહેલા. મનુષ્યને 'सीयालीसाए जोयणसहस्सेहिं' ४७ सुस्तालीस २ यानयी 'दोहिय तेवद्वेहिं जोयण सएहि २६३' मसे स योगन 'एकवीसाए य जोयणस्स सद्विभाएहिं' 23 योजना સાઠિયા એકવેંસ ભાગ ૨ અર્થાત એક એજનના સાઠ ભાગની કલ્પના કરવી એ સાઠ भागामाथी पीसभा माना 'सूरिए तो मेव सूर्य 'चक्खुप्फास हव्वमागच्छई' योजना દૃષ્ટિમાં આવે છે. અહીંયા સ્પર્શ શબ્દ ઈદ્રિના વિષયેના સંનિકર્ષજનક નથી, કારણ કે જૈન દર્શનમાં ચક્ષુ ઇન્દ્રિય અપ્રાપ્યકારી માનેલા હોવાથી વિષયેની સાથે તેના સંગનો અભાવ છે. પરંતુ ચક્ષુ સંબંધી વિષયતાપરક છે. આ કથનને ભાવ એ છે કે અર્ધા દિવસમાં જેટલા પ્રમાણુવાળું ક્ષેત્ર વ્યાપ્ત થાય છે એટલા ક્ષેત્રમાં વ્યવસ્થિતપણે સૂર્ય પ્રાપ્ત થાય છે. તેને જ Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૃષ્ઠ Gogate तिने येण संनिकर्षवोधकः, चक्षुरिन्द्रियस्याप्राप्यकारितया विषयेण संयोगाद्यभावात् किन्तु चाक्षुपज्ञानविषयता परक एवेति । अयमर्थः अत्र खलु दिनस्यार्द्धेन यावत्प्रमाणकं क्षेत्र व्याप्तं भवति तावति क्षेत्रे व्यवस्थितः सूर्य उपलभ्यते स एव लोके उदयमानो व्यवह्रियते सर्वान्तरमंडले तु दिनस्य प्रमाणमष्टादशमुहूर्त्तास्तेषामष्टादशमुहुर्त्तानामर्द्ध नवहूर्त्ताः एकैकस्मिन मुह चारं चरन् सूर्यः पंच योजनसहस्राणि द्वे योजनशते एकपंचाशोत्तरे एकोनत्रिंशच पष्ठिभागान योजनस्य गच्छति । एतावत् मुहूर्तगतिपरिमाणं यदा नवभिर्मुहूर्तेर्गुण्य ते तदा भवति यथाकथितं दृष्टिपथप्राप्तताविषयपरिमाणमिति । दृष्टिपथप्राप्तता चक्षुःस्पर्शः पुरुपच्छायाः इत्येते समानार्थकाः, साच पूर्वतोऽपरतश्चतुल्य प्रमाणैव भवतीति द्विगुणिताताप क्षेत्रमुदयास्तान्तरमित्यपि समानार्थकाः । इदं च सर्ववाद्यानन्तरमंडलात् पचातुपूर्व्या गणितं सत्यशीत्यधिकशततमं भवति, प्रतिमंडलं चाहोरात्रगणनादहोरात्रोषि त्र्यशीत्यधिकशततमः तेनायमुत्तरायणस्य अंतिमो दिवसों भवति अयमेव च सूर्यवर्षस्य चरमदिवसः संवत्सरस्योचरायणपर्यवसानात्मकत्वादिति । इसे ही लोक में उदय हुआ सूर्य कहा जाता है सर्वाभ्यन्तर मण्डल में तो दिनका प्रमाण १८ मुहूर्त का होता है इन मुहूतों के आधे नौ मुहूर्त होते हैं एक मुहूर्त करता हुआ सूर्य ५२५५ योजन तक जाता है अब इस परिमाणको नौ से गुणा करने पर जो चक्षुः इन्द्रिय का विषय प्रमाण कहा गया है वह निकल आता है दृष्टिपथ प्राप्तता, चक्षुःस्पर्श पुरुषच्छाया ये सब समानार्थक शब्द है यह दृष्टि पथ प्राप्तता पूर्व और पश्चिम की अपेक्षा तुल्य प्रमाणवाली ही होती है इसलिये द्विगुणता तापक्षेत्र उदयास्तान्तर ये भी समानार्थक शब्द है पचादानुपूर्वी के अनुसार यह सर्ववाद्यानन्तर मंडल से गिनने पर १८३ वां होता प्रति मंडल अहोरात्रकी गणना से एक अहोरात्रकी गिनती भी १८३ वां होता है इससे यह उत्तरायणका अन्तिम दिवस होता हैं और यही सूर्यवर्ष का લેાકમાં ઉદય પામતા સૂર્ય એ પ્રમાણેના વ્યવહાર થાય છે. સર્વાંભ્યન્તર મડળનાં તે દિવસનુ પ્રમાણુ અઢાર મુહૂત'નુ' હેાય છે. એ અઢાર મુર્હુતના અર્ધાં નવ મુહૂત થાય છે. એક એક મુર્હુતમાં ગતિ કરતા સૂય પાંચ હજાર ખસેા પચાવન ચેાજન અને એક ચેાજનના સાઠિયા ગણત્રીસમા ભાગ ગમન કરે છે. આટલું મુર્હુત ગતિનું પરિમાણુ જ્યારે નવ મુહૂ`થી ગુણુવામાં આવે ત્યારે પૂર્વોક્ત દૃષ્ટિપથ પ્રાપ્તતા સ ંબધી પરિમાણુ થઈ જાય છે. દૃષ્ટિપથ પ્રાપ્તતા ચક્ષુ સ્પર્શી પુરૂષચ્છાયા આ શબ્દ સરખા અવાળા છે. તે પૂ અને પશ્ચિમમાં તુલ્ય પ્રમાણુવાળા જ છે. તેથી ખમણું તાપક્ષેત્ર ઉદય અને અસ્તાંન્તર પણુ સમાનાક છે. સર્વાં માહ્યાભ્યન્તર મડળથી પશ્ચાનુપૂર્વી થી ગણવાથી ૧૮૩ એક્સે બ્યાસી થાય છે પ્રતિમડળ અને અહેારાત્રની ગણના કરવાથી અહારાત્ર પણ ૧૮૩ એકસે ન્યાસી થાય છે. તેથી તે ઉત્તરાયણના છેલ્લા દિવસ થાય છે. એજ સૂર્યાં વર્ષના છેલ્લા Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विकाका टीका-वक्षस्कारः सू.सप्तम ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् अथ नवसंवत्सरप्रारंभप्रकारप्रज्ञापनाय सूत्रमाह-'से णिक्खममाणे इत्यादि 'से णिक्खमाणे सूरिए' अथ निष्क्रामन् सूर्यः अथाभ्यन्त मंडलात् निष्क्रामन् प्रसर्पन जम्बूद्वीपस्यान्तः प्रवेशेऽशीत्युत्तरलक्षयोजनप्रमाणके क्षेत्र चरमाकाशप्रदेशस्पर्शनानन्तरम् द्वितीयसमये द्वितीयमण्डलाभिमुखं प्रसर्पन इत्यर्थः, सूर्यः 'नवं संवच्छरं अयमाणे' नवं नवीनम् आगामिकालभाविनं संवत्सरमहोरात्रकूटस्वरूपं वर्षम् अयमानोऽयमानः आददान आददान इत्यर्थः 'पढमंसि अहोरसि' प्रथमे सर्वत आद्ये अहोरात्रे 'सयभंतराणंतरं मंडलं' सर्वाभ्यन्तरात् अनन्तरं द्वितीयं मंडलम् 'उवसंकमित्ता चारं चरई' उपसंक्रम्य सर्वाभ्यन्तरमण्डलात अनन्तरं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य संप्राप्य चारं गतिं चरति करोति अयमहोरात्रो दक्षिणायन संवत्सरस्यायः प्रथमोऽहोरात्रः संवत्सरस्य दक्षिणायनादिकत्वादिति । ____ अथात्र कीदृशीगतिः सूर्यस्य भवतीति दर्शनार्थ प्रश्नयनाह-'जयाण'- मित्यादि 'जया चरम दिवस होता है क्योंकि संवत्सरका पर्यवसान उत्तरायण में होता है 'से णिक्खममाणे सूरिए' अब नवीन संवत्सर के प्रारम्भ प्रकार की प्रज्ञापना निमित्त सूत्रकार कहते हैं कि आभ्यन्तर मण्डल से निकलता हुआ सूर्य-अर्थात् जम्बूद्वीप के भीतर प्रवेश करने पर १ लाख ८० योजन प्रमाणक्षेत्र में चरम आकाश प्रदेशों की स्पर्शना के अनन्तर द्वितीय समयमें द्वितीय म डल की और पढता हुआ सूर्य-नवं संवच्छरं अयमाणे २' आगामी काल भावी अहोरात्र कूट स्वरूप संवत्सरका प्रारम्भ करता 'पढमंसि अहोरत्तंसि सव्वन्भंतराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता' सर्वप्रथम अहोरात में सर्वाभ्यन्तर मण्डल से अनन्तर द्वितीय मंडल पर पहुंच कर 'चारं चरई' अपनी गति करता है यह अहोरात्र दक्षिणायन संवत्सर का अहोरात्र है क्योंकि संवत्सर दक्षिणायनादि स्वरूप ही तो होता है। सूर्यको कैसी गति होती है इसका कथन દિવસ છે. કારણ સંવત્સરની સમાપિત ઉત્તરાયણમાં થાય છે. वे ना सवत्सरना प्रारमनी ४२ मता। भाटे सूत्रा२ ४ है-'से णिक्खम. माणे सूरिए' व निभाय ४२ सूर्य मयत२ भउमाथी नाणी दीपनी म २ પ્રવેશ કરવામાં એક લાખ એંસી જન પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રમાં અન્તિમ આકાશપ્રદેશને १५ ४२वाथी (मी समयमा भी मजामिभुम मस1) सूर्य 'नवं संवच्छर अयમળે નવા આગામી કાળ સંબંધી સંવત્સર અર્થાત્ અહેરાત્રના કૂટવરૂપને એટલે કે पन ४२तो सूर्य 'पढमंसि अहोरत्तसि' सौथी पडसा भराभा 'सव्व तराणतर मंडल' सत्य तर माथी मीत भजन 'उवस'कमित्ता चार चरइ' प्राप्त गति કરે છે. આ અહોરાત્ર દક્ષિણાયન સંવત્સરને પહેલે દિવસ છે. કારણ કે-સંવત્સર દક્ષિણાયનાદિપણાવાળે છે. અહીંયા સૂર્યની ગતી કેવી હોય છે? એ બતાવવા માટે પ્રશ્ન Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्योपातिक णमंते सुरिए' यदा यस्मिन् काले खल भदन्त सूर्यः 'अभंवराणंतरं मडलं उवसंकमित्ता चार चरई' सर्वाभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयं मण्डपम् दक्षिणायनापेक्षया प्रथमं मण्डलमुपसंक्रम्य प्राप्य चारं गतिं चरति करोति 'तयाणं एगमेगेणं मुहुत्तेणं तदा तस्मिन् काले खलु एकैकेन मुहत्तेन 'केवइयं खेत्तं गच्छई' केवइयं कियत् कियत्प्रमाण क्षेत्रम् प्रदेशं गच्छति चरतीति प्रश्नः भगवानाह-गोयमेत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंच पंच जोयणसहस्साई' पंच पंच योजनसहस्राणि 'दोणि य एगावण्णे जोयणसए' द्वे च एकपंचाशत् योजनशते एकपंचाशदधिक वे योजन शते इत्यर्थः, 'सीयालीसं च सद्विभाए जोयणस्स' सप्तवत्वारिंशते च पण्ठिभागान् योजनस्य 'एगमेगेणं मुहुत्तेणं' एकैन मुहूर्तेन सूर्यो गच्छतीति चेदत्रोच्यते एतस्मिन् मंडले परिरय(परिक्षेप परिधि) परिमाणं त्रीणि योजनलक्षाणि पंचदशसहस्राणि शनमेकं सप्तोत्तरं व्यवहारनयापेक्षया परिपूर्ण निश्चयनयापेक्षया किंचित् न्युनं ३१५१०६, ततोऽस्य पूर्वोक्तयुक्त्या __'जयाणभंते ! सरिए। हे भगवन् जिस कालमें सूर्य 'अभंतराणंतरं मंडलं उसंकमित्ता चारं चरई सर्वाभ्यन्तर मंडल से दूसरे मंडल से अर्थात् दक्षिणायन की अपेक्षासे प्रथममंडल को प्राप्त करके गति करता है, 'तयाणं एगमेगेणं मुहत्तण' उससमय एक समयमें एकएक मुहर्त से 'केवयं खेतं गच्छद' कितने प्रमाण वाले प्रदेशमें जाता है ? इस प्रश्न के उत्तर में श्री महावीर प्रभु कहते हैं'गोयमा !' हे गौतम ! 'पंच पंच जोयगसहस्साई पांच पांच हजार योजन 'दोणिय एगावन्ने जोयणसए' २५१ दोसो इक्कावन योजन 'सीयालीसंच सहिभाए जोयणस्स' एक योजन का साठिया सेंतालीसवां भाग एक मुहर्त में गमन करता है। इसका भाव यह है-इस मंडल में परिक्षेप-परिधि का परिमाण तीनलाख पंद्रह हजार एकसो सात व्यवहार नय की अपेक्षासे परिपूर्ण एवं निश्चय नय की अपेक्षासे कुछ कम ३१५१०६ कही है। इनमें पूर्वोक्त युक्ति से ६० की संख्यासे भाग देनेपर इसमंडल में यथोक्त मुहर्त गति का प्रमाण ५२५१ मिल जाता है। अथवा पूर्व मंडल के परिधि के प्रमाणसे इसकी परिधि के दास ४थन ४२ छ-'जयाणं भंते ! सूरिए से समपन् ! यारे सूर्य 'अभंतराणंतरं मंडल उबसंकमित्तः चार चरई' सत्य तर भयी मी ममा अर्थात् दक्षिणायननी अपेक्षाथी पडा भने प्रति ४शत गति रे छ, 'तयाणं एगमेगेणं मुहुत्तेणं' से सभये ४ समयमा ४ मे मुतया केवइयं खेत्तं गच्छई' या अभावामा क्षेत्रमा तय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा महावीर प्रभुश्री ४३ छ-'गोयमा ! गौतम । 'पंच पंच जोयणसहस्साई' पाय ॥२ यौन 'दोण्णि य एगावण्णे जोयणसए' २५१ मसे मापन योन 'सीयालीसंच सद्विभाए जोयणस्स' ४ योजना साया सुरतालीसभा ભાગ એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. આ કથનને ભાવ આ પ્રમાણે છે આ મંડળમાં પરિક્ષેપ-પરિધિનું પરિમાણ ત્રણ લાખ પંદર હજાર એકસો સાત પૂરા વ્યવહારની અપ Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः स. ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् षष्ठि संख्यया भागे दत्ते सति लब्धं भवति यथोक्तमत्रमंडले रहूर्तगतिप्रमाणं ५२५१: । अथवा पूर्वमंडलपरिश्यपरिमाणादस्य परिरयपरिमाणे व्यवहारतः परिपूर्णान्यष्टादशयोजनानिवर्द्धन्ते निश्चयनयापेक्षयातु किंचिदूनानि अष्टादशयोजनानां पप्ठिसंख्यया भागे दत्ते सति लभ्यते अष्टादशभागा योजनस्य ते भागाः प्राक्तनमंडलगतमुहूर्त्तगतिपरिमाणेऽधिकतया प्रक्षिप्यन्ते ततो भवति यथोक्तं तत्र मंडले मुहूर्तगतिप्रमाणमिति । अत्रापि दृष्टिपथप्राप्तता विषयं परिमाणं दर्शयितुमाह-तयाण मित्यादि, 'तयाणं इह गयस्स मणुसस्स' यदा खलु सर्वाभ्यन्तरद्वितीयमंडले सूर्यश्चरति तदा तस्मिन्काले खलु इह गतस्य मनुष्यस्य भरतक्षेत्रगतानां मनुष्याणाम् 'सीशलीसाए जोयणसहस्सेहिं' सप्तपंचाशता योजनसहर 'एगूणासीए-जोयणसए' एकोनाशीति योजनशतेन एकोनाशीत्यधिक योजनशतेनेत्यर्थः 'सत्तावण्ण य सहिभाएहिं जोयणस्प्स' सप्तपञ्चशत् पष्ठिभाग योजनस्य 'सठिमागं च एगप्रमाणमें व्यवहारसे पूरा अठारह योजनकी वृद्धि होती है, निश्चय नय की अपे. क्षातो कुछ कम अठारह योजन को ६० का भाग देनेपर योजन का अठारह, भाग प्राप्त होते हैं। वे भाग के मंडलगत मुहर्त गति के परिमाणमें अधिक रूप से छोडेजाते हैं। उससे उसमंडल में मुहर्तगति का प्रमाण यथोक्त रूप से हो. जाता है। यहां पर भी विषय को दृष्टिगोचर करने वाले परिमाण दिखाने के लिए कहते हैं-'तयाणं इह गयस्स मणुसस्स' जय सर्वाभ्यन्तर के दूसरे मंडल में सूर्य गति करता है, उस काल में इस मनुष्य लोकमें रहे हुए अर्थात् भरतक्षेत्र गत मनुष्यों को 'सीयालीसाए जोयणसहस्सेहि' सेंतालीस हजार योजन 'एगूगासीए जोयणसए' उनासीसो योजन अर्थात् एकसो उन्नामी योजन 'सत्तावण्ण य सहिभाएहि जोयणस्स एक योजनका साठिया सतावनवां भाग 'सहि भागं च एगसहिधा छेत्ता' एक योजनके साठवें भागको इकसठसे छेद देकर अर्थात् ક્ષાથી છે. તથા નિશ્ચયનયની અપેક્ષાથી કંઈક કમ ૩૧૫૧૦૬ કહેલ છે તેમાં પૂર્વોક્ત યુક્તિથી ૬૦ ની સંખ્યાથી ભાગ કરવાથી આ મંડળમાં યક્ત મુહુર્ત ગતિનું પ્રમાણ પર૫૧ મળી જાય છે, અથવા પૂર્વમંડળની પરિધીના પ્રમાણથી આની પરિધીના પ્રમાણમાં, વ્યવહારથી પૂરા અઢાર એજન વધે છે. નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ તે કંઈક એાછા અઢાર એજનને સાઠથી ભાગવાથી એજનને અઢારમે ભાગ મળી જાય છે, તે ભાગ પહેલાની મંડળગત મુહૂર્ત ગતિના પરિમાણમાં અધિકાણથી છોડવામાં આવે છે. તેથી એ મંડળમાં મુહૂર્તગતિનું પ્રમાણ યક્ત પણ થી થઈ જાય છે અહીંયા પણ વિષયને हटगाय२ ४२वावा परिमाण मता भाटे ४९ ४-'तयाणं इहगयस्स मणुसरस' જ્યારે સર્વાભ્યન્તરના બીજા મંડળમાં સૂર્ય ગતિ કરે છે. એ સમયમાં આ મનુષ્યલેકમાં २ना। अर्थात् भरतक्षेत्रमा २९सा मनुष्योर 'सीयालीसाए जोयणसहस्सेहि' सुतालीस १२ योन 'एगूणासीए जोयणसए' भगन्यासीसी यापन मर्थात् मेस मागासी Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ समद्रीयप्रकाशिस्त्र सद्विधा छेत्ता' एकस्य योजनस्य पष्ठिभागम् एकपष्ठिया छित्वा एकपष्ठिभागान् कृत्वा गुणने कृत्वेत्यर्थः तस्यैक पष्ठि मागस्य 'एगूणवीसाए चुणियामागेहि एकोनविंशत्या चूर्णिकाभागैः भागभागैरित्यर्थः अर्थात् एकस्य योजनस्य यः पष्ठितमभागः तस्यैकभागस्यैकोनविंशतिभागो यः स भागभागरतैरिति । 'मरिए' सूर्यः 'चक्खुप्फासं हव्यमागच्छई' चक्षु: स्पर्श चक्षुविषयतां शीघ्रं गच्छति प्राप्नोतीति अयमर्थः सर्वाभ्यन्तरानन्तरे द्वितीयमंडले दिवसप्रमाणं द्वाभ्यामेकपष्ठिभागाभ्यां हीना अष्टादशमुहूर्तास्तेषां मुहूत्तीनामढे नवमुहर्ता एकेनैकपष्ठिभागेन हीनास्ततः सामस्त्येनैकपष्ठिभागकरणाय नवापि मुहूर्ता एकपष्ठि संख्यया गुण्यन्ते तेभ्य एकपष्ठिभागोऽपनीयते ततः शेषा जाता एकपष्ठिभागा: पंचाशतान्यष्टचत्वारिंशदधिकानि ५४८, प्रस्तुतमंडलमुहूर्त्तगतिः ५२५१ योजन अयं च राशिः पप्ठिछेद इकसठ भाग करके उस इकसठ वे भागको 'एगूणवीसाए चुग्णियाभागे हिं' उन्नीस चूणिका भागसे अर्थात् एक योजन का जो साठवां भाग उसके एक भागका जो उन्नीसवां भाग वह भाग-उससे 'सरिए सूर्य 'चक्खुप्फासं हव्चमागच्छ' नेत्रसे विषय को शीघ्र प्राप्त होता है। इस कथन का भाव इस प्रकार है-सर्वाभ्यन्तर के द्वितीय अन्तर मंडल में दिवस का प्रमाण दो इकसठ भागसे कम अठारह मुहूर्त का है। उन मुहूर्त का आधा नव मुहूर्त होता है। वह एक इकसठिया भागसे होता है। फिर समस्त का इकसठवां भाग करने के लिए नव मुहूर्त को इकसठ की संख्यासे गुणा किया जाता है। उसमें से इकसठ भाग लेने पर शेष इकसठ भाग पांचसो अडतालीस रहते है। प्रस्तुत मंडल की मुहूर्तगति ५२५१ योजन: यह राशि साइठ छे दात्मक है । योजन राशि को साठ की संख्यासे गुणने पर ३१५१०७ होता है यही करणविभाव नामें परिधि राशि कह कर दिखालाइं है । लघुकरने के लिए भाज्य राशि का यसन सत्तावण्ण य सद्विभाएहिं जोयणस्स' से योगनना साया सत्तावनमा भाग 'सद्रिभागं च एकसद्विधा छेत्ता' ४ योजना सभा माग ४४थी छही अर्थात् 188 ४शन मा ४४मा माग 'एगूणवीसाए चुणियामागेहि' मागास यू ભાગથી અર્થાત્ એક જનને જે સાઠમો ભાગ તેના એક ભાગને જે ઓગણીસમો माna थी 'सूरिए' सूर्य 'चक्खुम्फासं हबमागच्छई' नेतना विषय प्रत याय છે. આ કથનને ભાવ આ પ્રમાણે છે–સર્વાભ્યન્તરના બીજા અંતર મંડળમાં દિવસનું પ્રમાણુ બે એકસાઠ ભાગથી એછું અઢાર મુહૂર્તનું છે. એ અઢાર મુહૂર્તના અડધા નવ સહર્ત થાય છે. તે એક એક સાઠીયા ભાગથી થાય છે. પછી બધાને એકસાઠમે ભાગ કરવા નવ મુહૂર્તને એકસાઈઠની સંખ્યાથી ગુણવામાં આવે છે. તેમાંથી એકસઠ ભાગ લેવાથી પ એકસઠ ભાગ પાંચસે એકતાળીસ રહે છે. પ્રસ્તુત મંડળની મુહૂર્ત ગતિ પર૫૧ જન9 આ રાશી ૬૦ સાઈઠથી છેદાત્મક છે, જન રાશીને સાઈડની સંખ્યાથી Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः रु. ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् इति योजनराशिं षष्ठिसंख्यया गुणयित्वा जातं ३१५१०७ । अयमेव राशिः करणविभावनायां परिधिराशिरिति कृत्वा दर्शितः लाघवात् भाज्यराशिलब्धस्य भाजक राशिना गुणने कृते मूलराशेरेव लाभादिति अयमेव राशिः पंचभिः शतैरष्टचत्वारिंशदधियंदा गुण्यते तदा जाताः सप्तदशकोटयः षड्विंशतिलक्षा अष्टसप्ततिः सहस्राणि पत्रिंशदधिकानि षट्शतानि १७२६७८६३६ । अयं च राशि र्भागभागात्मकतया न योजनानि प्रयच्छति इत्येकषष्ठे: षष्ठया गुणिताया यावान् राशि भवति तेन भागो ह्रियते इयंचे गणितप्रक्रिया लाघवार्थिकाः अन्यथा अस्य राशेरेकषष्ठया भागे हृते षष्ठिभागा लभ्यन्ते तेषां च पष्ठिसंख्यया भागे, हते योजनानि भवंतीति गौरवं स्यात् एक षष्ठयां च षष्ठिसंख्यया गुणितायां पत्रिंशत् शतानि षष्ठयधिकानि ३६६०, ते भांगे हृते आगतं सप्तचत्वारिंशत् सहस्राणि शतमेक मेकोना शीत्यधिक योजनानाम् ४७१६९ । शेष ३४९६ छेदराशेः पठ्याऽपवर्तना क्रियते जाता एकषष्ठिः ६१ तया शेषराशे भीगो हियते लब्धा सप्तपंचाशत् पष्ठिभागाः एकोनविंशतिथैकस्य षष्ठिभागस्य सत्का एक पष्ठिभागा"। जो लब्ध है भाजकराशि का गुणा करने पर मूलराशि ही लभ्य होती है । इस राशि को एकसे अडतालीस की संख्यासे जब गुणित की जाती है, तब सत्रह' कोटि छवीस लाख इठ्योत्तर हजार छसो छत्तीस १७२६७८ ६३६। यह राशि भाग भागात्मक होनेसे योजन नहीं कहते हैं। इसप्रकार इकसठसो साठसे गुणा करने पर जितनी राशी होती है, उससे भाग किया जाता है, यह गणित प्रक्रिया संक्षेपार्थि का है, अन्यथा इस राशि को इकसठसे भाग करने पर साठ' लभ्य होता है, उसका साठकी सख्यासे भाग करने पर योजन की संख्या आती है यह गौरव जैसा होता है इकसठ को साठ की संख्यासे गुणाकरने पर छत्रीससो साठ ३६६० से भागदेने पर सेंतालीस हजार एकसो उन्नासी ४७१७९ आता है। शेष ३४९६ की छेदराशि को साठसे अपवर्तना करने पर ६१ ગુણવાથી ૩૧૫૧૦૭ થાય છે. આજ રાશી કરણવિભાવનામાં પરિધિ રાશી કહીને બતાવેલ છે. સક્ષેપ કરવા માટે ભાજ્યરાશિનું જે લબ્ધ છે તેને ભાજક રાશી સાથે ગુણાકાર કરવાથી મૂળ રાશી જ લબ્ધ થઈ જાય છે. આ રાશિને એકસે અડતાલીસની સંખ્યાથી જ્યારે ગુણવામાં આવે છે ત્યારે સત્તરસ્કરોડ છત્રીસ લાખ અઠોતેર હજાર છસે છત્રીસ ૧૭ર૬૭૮૬૩૬ આ સંખ્યાભાગ ભાગાત્મક હોવાથી જન કહેલ નથી. આ રીતે એકસઠને સાથી ગુણવાથી જેટલી રાશિ થાય તેનાથી ભાગ કરવામાં આવે છે. આ ગણિત પ્રક્રિયા સલેપાર્થ બતાવેલ છે. નહિંતર આ રાશિને એકસઠથી ભાગવાથી સાઠ ભાગ લબ્ધ થાય છે, તેને સાઈઠની સંખ્યાથી ભાગ કરવાથી એજનની સંખ્યા આવે છે, તે ગૌરવ જેવું થઈ જાય છે. એકસઠને સાઠની સંખ્યાથી ગુણવાથી છત્રીસસેસાઈઠ ૩૬૬૦ થાય છે તેનાર્થી ભાગવાથી સુડતાલીસહજાર એકસે ઓગણ્યાસી ૪૭૧૭૯ આવે છે. શેષ ૩૪૬થી છે ज०७ Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्मतीपप्रतिस् • अथाभ्यन्तरतृतीयमंडलस्य चारं प्रष्टुमाह-'से णिक्खममाणे सुरिए दोच्चं सीत्यादि, 'से णिक्खममाणे सरिए अथानन्तरं द्वितीयमण्डलचारसमाप्त्यनन्तरं निष्क्रामन् अपसर्पन सूर्यः 'दोच्चंसि ओरत्तंसि' द्वितीये अहोरात्र प्रस्तुनायनापेक्षया द्वितीयमंडले इत्यर्थः 'अभंतरतच्चं मंडलं उपसंक्रमित्ता' अभ्यन्तरं तृतीयमण्डलमुपसंक्रम्य संप्राप्य 'चारं चरह' चारं गतिं चरवि करोति 'जया णं भंते बरिए' यदा खलु भदन्त सूर्यः 'अन्तरतचं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ' अभ्यन्तात्तोयमंडलमुपसंक्रम्य चारं चरति 'तयाणं एगमेगेण मुहुत्तेणं केवइयं खेत्तं गच्छइ' तदा तस्मिन् तृतीयमंडलसंक्रमणकाळे खलु एकैकेन मुहते। फियत् प्रमाणक क्षेत्रं गच्छतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमे' त्यादि 'गोगमा' हे गौतम ! 'पंच पंचजोयणसहस्साई' पंव पंच योजनसहस्राणि 'दोण्णि य वावण्णे नोयणसए' इकसठ होता है। उससे शेष राशि का भाग करने पर साठिया सतावन:: भाग प्राप्त होता है साठ भाग के उन्नीसवा भाग सत्क सत्तरवां भाग अव अभ्यन्तर के तीसरे मंडल की गति को पूछने के हेतुसे कहते हैं'से णिक्खममणे मृरिए' दूसरे मंडलकी गति समाप्त होने पर गमन करताहुआ सूर्य 'दोच्चंसि अहोरत्तसि' दूसरे अहोरात्र में अर्थात् प्रस्तुत अयनकी अपेक्षासे दूसरे मंडल में 'अभंतरं तच्चं मंडलं उपसंकमित्ता अभ्यन्तर के तीसरे मंडल में जाकर के 'चारं चरई गति करता है, 'जयाणंभंते! सूरिए हे भदन्त जब सूर्य 'अम्भतरतच्चं मंडल उवसंकमित्त चारं चरई' अभ्यन्तर के तीसरे मंडल में जाकर गति करता है 'तयाणं एगमेगेण मुहत्तणं केवइयं खेत्तं गच्छद उस समय अर्थात् तीसरे मंडल के संक्रमण काल में एक एक मुहूर्त में कितने प्रमाण का क्षेत्र में गमन करता है ? इसप्रश्नके उत्तर में प्रभु श्री कहते हैं-'गोयमा !। हे गौतम ! 'पंच पंच जोयणसहस्साई पांच पांच हजार योजन રાશીને સાઈઠથી અપવર્તન કરવાથી એકસઠ થાય છે. તેનાથી શેષ રાશીને ભાગ કરવાથી સાઠિયા 59 ભાગ મળી જાય છે. સાઈઠ ભાગના ઓગણીસમો ભાગ સત્ય એક સાઠિયા ભાગ के सत्य-तरात्री भजनी गति ५४वाना उतथी डे 2-से णिक्खममाणे सूरिए भीM भजनी गति समाप्त गया पछी मन ४रता सूर्य 'दोच्चंसि अहोरत्तसि' मी अडारामा अर्थात् प्रस्तुत मयाननी अपेक्षाथी मी ममी 'अभंतर तच्चं मंडलं उवस कमित्ता' मास्तरना alan भाभा न 'चार चरई' गति ४२ छे. 'जयाणं भंते ! मूरिए' भगवन् । स्यारे सूर्य' 'अभंतरतच्चं मंडल उवसंकमित्ता चार चरई' मन्त२ना जीत में SR गति ४२ छ. 'तया णं एगमेगेण मुहुत्तणं केवइय ત્તિ ઋ એ સમયે અર્થાત્ ત્રીજા મંડળના સંક્રમણ કાળમાં એક એક મુહૂર્તમાં ४सा प्रभावामा क्षेत्र मन ४२ छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ -'गोयमा ! ॐ गौतम । 'पंच पंच जोयणसहस्साई' पार पांय तर यापन कोण्णिय बावण्णे Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. ५ मुहूर्तगति निरूपणम् द्वे च द्विपंचाशद् योजनशते द्विपं वाशदधिकं योजनशतद्वयमित्यर्थः 'पंचयसद्विभाए जोयrea' पंचपष्ठिमागान योजनस्य 'एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छ एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति 'तया इस मणुस' तदा यदा उपर्युक्त संख्यथा एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति तदा इंह भरत क्षेत्रगतानां मनुष्याणाम् 'सीयालीसाए जोयणसहस्से हि' सप्तचत्वारिंशता योजनसहस्रैः 'छण्णउइए, जोयणेहि' पण्णनवत्या योजनैः 'तेत्तीसाए सहिभागे हि - जोयणस्स' त्रयत्रिशता च पष्ठिमा गर्योजनस्य 'सद्विभागं च एगसद्विधा बेत्ता' पष्ठिमागं चैकमेकपष्ठिधा छिला 'दोहिं चुणिया भागेहि' द्वाभ्यां चूर्णिका भागाभ्याम् ' वरिए चक्खुम्फासं हव्व मागच्छ सूर्यः चक्षुः स्पर्शम् चक्षुर्विषयतां शीघ्रमागच्छतीति, अयं भावः - अत्र खलु म डले दिवस प्रमाणमष्टादशभिरेषष्ठिभागेनास्तेपामद्धे च नव द्वाभ्यामेकपष्ठिभागाभ्यां हीनाः ततः सामस्त्येनैकषष्ठिभागकरणाय नवापि मुहर्त्ता एक पष्ठिसंख्यया गुण्यन्ते तेभ्यश्च द्वावेक दोणिय बावणे जोयणसए' दोसो बावन योजन 'पंच य सट्टिभाए जोयणस्स' योजन के पैंसठवां भाग 'एगमेगेणं मुहुतेणं गच्छह' एक मुहूर्त में जाता है 'ताणं इहगस्त मणुसहस' उपर्युक्त संख्या से एक एक मुहूर्त में गमन करे ன் तब इस भरतक्षेत्र में रहे हुवे मनुष्यों को 'सीयालीसाए जोयणसहस्सेहिं' तालीस हजार योजन से 'छष्णउइए जोयणेहिं, छियानवें योजनसे 'तेत्तीसाए सद्विभागेहिं जोयणस्स' योजन के साठिया तेतीसवां भाग 'सट्टिभागं चे एकसहिधा छेत्ता । साठवें भाग को इकसठसे छेड़कर के 'दोहिं चुण्णिया भागेंहिं' दो चूर्णिका भागसे 'सूरिए चक्ष्फासं हव्वमागच्छद्द' सूर्य शीघ्र चक्षुगोचर होता है । इस कथन का भाव इस प्रकार है - इसमंडल में दिवस का प्रमाण अठारह मुहूर्त में से इकसठिया चार भाग न्यून है, उसके आधे नव मुहूर्त में इकसठिया दो भाग न्यून है उसके इकसठ भाग करने के लिए नवमुहूर्त को इकसठ की 11 जोयणसए' णसे मावन योग्न 'पचय सहिभाए जो णस्स' योजननो यांसहभो लाग 'एगमेगेग मुहुत्तेणं गच्छन्' ४ भुहूर्त भां लय है. 'तया णं इह गयस्स मणुसस्स' परे સંખ્યાથી એક એક મુહૂર્તીમાં ગમન કરે ત્યારે આ ભરતક્ષેત્રમાં રહેવાવાળા મનુષ્ચાને 'सीयालीसाए जोयणसहस्सेहिं सुरतालीस इन्नर योन्जनथी 'छण्णउइए जोयणेहिं छन्नु योननथी 'तेत्तीसाए सट्ठिभागेहिं जोयणस्स' येोन्ननो साहिया तेत्रीसभी लोग 'सद्विभागं च एगसट्टिया छेत्ता' 'साईड लागने मे४साहिथी छेढीने 'दोहिं चुण्णियाभागेहिं' में यूि लागी 'सूर' 'फार्स' हुब्बमागच्छर' सूर्य शीघ्र यक्षु गोयर थाय छे. " આ કથનનેા ભાવ આ પ્રમાણે છે આ મંડળમાં દિવસનું પ્રમાણુ અઢાર મુર્હુત માંથી એકસાઠિયા ચાર ભાગ એછા કરાવાના છે. તેના અષ્ટ નવ મુહૂત માંથી એકસાડિયા એ ભાંગ ઓછા છે; તેના એકસાઇઠ ભાગ કરવા માટે નવ મુહૂતને 'એકસાડની સંખ્યાને Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूदीपप्रबतिस्त्र पष्ठिभागौ अपनीयेते शेषाः पंचशतानि सप्तचन्वारिंशदधिकानि ५४७, प्रस्तुनमण्डले प्रहरी गतिः ५२५२ एतादृशीं योजनराशि पष्ठया गुणयित्वा सवयेते तदा जातं ३१५१२५, अयमेवराशि रन्यत्र परिधिराशिरूपेण निरूपितः, अस्य राशेः सप्तचत्वारिंशदधिक पंचशत ५४७ जीताः सप्तदशकोटयः त्रयोविंशतिः शतसहस्राणि त्रिसप्ततिः सहस्राणि त्रीणिशवानि पंचसप्तत्यधिकानि १७२३७३३७५ एतेषां पष्ठिगुणितया एक पठ्या ३६६० भागे हृते आगतानि सप्तचत्वारिंशत्सहस्राणि पण्णवत्यधिकानि ४७०९६-शेप विंशतिशतानि पंचदशोचराणि २०१५, छेदराशे पष्ठिसंख्याऽपवर्तनाया जाता एकपष्ठिः, तया शेपराशे भजने लब्धाः त्रयस्त्रिंशत् पष्ठिभागा : शेपौ च द्वौ एकस्य पष्ठिभागस्य सरकावेकपष्ठिभागौ इति । संप्रति चतुर्थमंडलादिपु एकैकेन मुहूर्त्तन कियत्क्षेत्रगच्छतीति दर्शयितुमतिदेशमाह-'एवं खलुएएणं' इत्यादि 'एवं खलु' एवं मंडलत्रयप्रदर्शितप्रकारेण खलु निश्चितम् ‘एएणं उवाएणं' संख्या से गुणा किया जाता है। उसमेसे एकसठिया दो भाग निकालने पर शेप पांचसो संतालीस प्रस्तुत मंडल में मुहूर्त गति ५२५२१. इस योजन राशी को साठसे गुणितकर के कहने पर ३१५१२५ होता है। इसी राशी को अन्यत्र परिधि राशि के रूपसे कहा है। इसराशि को पांचसों संतालीससे गुः णा करने पर सत्रह करोड तेइस लाख तिहोत्तर हजार तीनसो पचोत्सर १७० २३७३३७५ होते हैं इस को साठसे गुणितकर के इकसठसे भाग देनेपर संता लीसहजार छियानवे ४७०९६ होते है और शेप वीससो पंद्रह २०१५ यचते हैं। छेद राशि को साठ की संख्यासे अपवर्तना करने पर इकसठ होता है । इकसठसे शेषराशि का भाग करनेपर साठिया तेतीसवां भाग लब्ध होता है। शेष दो बचते हैं। एक साठिया एक भागसे सक्त एक साठिया एक भाग होतेहैं। अब चौथे मंडलादि में एक एक मुहर्त में कितने क्षेत्र में जाता है ? सों कहने के लिए अतिदेशसे कहते हैं-'एवं खलु' पूर्वोक्त तीनों मंडलों में प्रदर्शित ગુણવામાં આવે છે. તેમાંથી એકસાઠિયા બે ભાગ કહાડવાથી શેપ પાંચસે સુડતાલીસ રહે છે. પ્રસ્તુત મંડળમાં ગતિ પરપર૩ની છે. આ જનરાશીને સાઠથી ગુણને કહેવાથી ૩૧૫૧૨૫ થાય છે. આ રાશિને બીજે પરિધિ રાશિપણાથી કહેલ છે. આ રાશિને પોચસી સુડતાલીસથી ગુણવાથી સત્તરકરોડ તેવીસ લાખ તે તેરહજાર ત્રણ પતેર ૧૭૨૩૭૩૩૭૫ થાય છે. આને સાઈઠથી ગુણીને એકસાઈઠથી ભાગવાથી સુતડાલીસ હજાર છ— ૪૭૦૯૬ થાય છે. અને શેષ વીસસે પંદર ૨૦૧૫ બચે છે. છેદ રાશિને સાઈઠની સંખ્યાથી અપવર્તન કરવાથી એકસાઈઠ થઈ જાય છે. એકસાઠથી શેષ રાશિને ભાગ કરવાથી સાઠિયા તેત્રીસમો ભાગ લબ્ધ થાય છે. ૨૩ શેષ બે વધે છે. એકસાઠિયા એક ભાગથી સક એકસાઠિયા એક ભાગ જ થાય છે. : હવે ચેથા મંડલાદિમાં એક એક મુહૂર્તમાં સૂર્ય કેટલા ક્ષેત્રમાં જાય છે? એ Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका सप्तमवक्षस्कारः स्. ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् एतेनोपायेन एतेनानन्तरपूर्वकथितोपायेन शनैः शनैः तत्तद्वहिमण्डलाभिमुखगमनस्वरूपेण 'निक्खममाणे सरिए' निष्क्रामन् गच्छन् पूर्यः 'तयाणंतराओ मंडलाओ' तदनन्तरात् तृतीय चतुर्थादितो मंडलात् 'तयाणंतरं मंडल संकममाणे संकममाणे' तदनन्तरं यस्मात् मंडलात् निष्क्रामति तदपरमंडलं संक्रामन संक्रामन् गच्छन् गच्छन् 'अट्ठारस अट्ठारस सहिभाए जोयणस्स' अष्टादशाष्टादशपष्ठिभागान् योजनस्य व्यवहारनयापेक्षया परिपूर्णान् निश्चयनयापेक्षया किंचिदनान् 'एगमेगे मंडले मुहुत्तगई' एकैकस्मिन् मंडले मुहूर्तगतिम् 'अभिवुड्डेमाणे अभिवुड्डेमाणे' अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् क्रमशोऽधिकमधिकं कुर्वन् 'चुलसीई चुलसीई सयाई जोयणाई' चतुरशीति योजनशतानि किचिन्यूनानि 'पुरिसच्छायं णिबुद्धेमाणे णिबुद्धेमाणे पुरुषच्छायां निवर्द्धयन् निर्द्धयन् हाययन् हाययन् त्यजनित्यर्थः, अर्थात् पूर्वपूर्वमंडलसम्बन्धि पुरुपच्छायातः वाह्यबाह्यमण्डलसम्बन्धिपुरुपच्छाया किंचिन्न्यूनैश्चतुरशीत्या योजन हीनेति 'सव्ववाहिरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ' सर्ववाद्यं मंडलमुपसंक्रम्य संप्राप्य चार प्रकारसे 'एएणं उवाएणं' इस उपायसे अर्थात् पूर्वकथित उपायसे धीरे धीरे उस उस थाहर के मंडलाभिमुख गमन रूप 'निक्खममाणे सूरिए' गमन करता हुवा सूर्य 'तयाणंतराओ मंडलाओ' तृतीय चतुर्थादि मंडलले 'तयाणंतरं मंडलं संकमा माणे संकममाणे' तत्पश्चातू जिस मंडलसे गति करता है उससे दूसरे मंडल में जाते जाते 'अट्ठारस अट्ठारस सहिभाए जोयणस्स' एक योजन का साठिया अठारह अठारह भाग व्यवहार नय की अपेक्षासे पूरे एवं निश्चय नय की अपेक्षासे कुछ न्यून 'एगमेगे मंडले मुहुत्तगई' एक एक मंडल में मुहूर्तगति को'अभिवुड़ेमाणे अभिवुडेमाणे' बढाता बढ़ाता क्रमशः अधिकाधिक करते करते 'चुलसीई चुलसीइं सयाई जोयणाई चोरासीसो योजन से कुछकम 'पुरिस छायं णिवुद्धमाणे णिवुद्धमाणे' पुरुष छायाको बढाता बढाता कम करते करते अर्थात् पूर्व पूर्व के मंडल संबन्धि पुरुषछायासे बाह्य बाह्य मंडलसंबन्धि पुरुष मतावा भाटे अतिश द्वारा ४९ छ-'एवं खलु' वाहत ये भगभांडपामा मात પ્રકારથી “gum વવા આ ઉપાયથી અર્થાત્ પૂર્વોક્ત ઉપાયથી ધીરે ધીરે તેને બહારના मानी सन्मुस गमन३५ 'निक्खममाणे सूरिए' गात ४२॥ सूर्य 'तयाणंतराओ मंडलाओ' त्रीका या वि. मयी 'तयाणंतरं मडल संकममाणे संकममाणे' पछी २ मथी गति ४२ छ, तनाथी भी मांrai arai 'अट्ठारस अट्ठारस सद्विभाए जोयणस्स' से જનના સાઠિયા પૂરા અઢાર ભાગ વ્યવહારનયની અપેક્ષાથી અને નિશ્ચયનયની અપેક્ષાથી * मछ। 'एगमेगे मडले मुहत्तगई' मे भ भ मुहूत गतिन 'अभिवडढेमाणे अभिवुड्ढेमाणे' या वयता भयो मधिधि४ ४२di ४२di 'चुलसीई चुलसीइंसयाई जोयणाई' योरसीसी यौनयी ४४४ माछ। 'पुरिसच्छाय णिवुद्धमाणे' ५३५ छायाने વધારતા વધારતા અને ઓછા કરતાં કરતાં અર્થાત પહેલા પહેલાના મંડળ સંબંધી પુરૂષ Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ जम्बुद्धीपप्रतिमा गति चरति करोतीति । यदन चतुरशीति योजनानि किंचिन्यूनानि उत्तरोत्तरमंडल संबंधिछायायां हीयन्ते इति कथितं तत् स्थूलदृष्टया कथितम् परमार्थवस्तु पुनरिदं ज्ञातव्यं तथाहि व्यशीति योजनानि त्रयोविंशतिश्च पष्ठिभागा योजनस्य तथा एकस्य योजनस्य पष्ठिभागस्य एकपष्ठिश छिन्नस्य सम्बन्धिनो द्विचलारिंशत् भागाश्चेति दृष्टिपथप्राप्तवाविषये हानौ ध्रुवम् ततः सर्वाभ्यन्तरमंडलात् तृतीयं यन्मंडलं तस्मादारभ्य यस्मिन् मंडले दृष्टिपथप्राप्सना ज्ञातुमिष्टा भवेत् तत्तन्मंडलसंख्यया पत्रिंशत् संख्या गुण्यते, तथाहि सभ्यन्तर मंडलात् तृतीयमंडले एकेन चतुर्यमण्डले द्वाभ्यां पंचममंडले विभिर्यावत् सर्ववाह्यमंडले यशीताधिकशतेन गुणनं कृत्वा ध्रुवराशिमध्ये प्रक्षिप्यते, प्रक्षेपानन्तरं यद् भवति तेन हीना पूर्वमंडलसंबंधि दृष्टिपथप्राप्तता तस्मिन् विवक्षिते मंडले दृष्टिपथप्राप्तता भवतीति ज्ञातव्या। छाया कुछफम चोरासी योजनसे कम है 'सव्वयाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चारह' सर्वबाह्य मंडल को प्राप्त कर के गति करता है। यहां पर चोराप्ती योजन में कुछकम उत्तरोत्तर मंडल संबन्धि छाया में कम होता है ऐसा कहा है, वह स्थूल दृष्टिसे कहा है, वास्तविक रीत्या इस प्रकार समजना की तिरासि योजन एवं एक योजन का साठिया तेवीसवां भाग तथा एक योजन के साठ भाग में से इकसठ का छेद करने पर बयालीस भाग होते हैं दृष्टिगोचर प्राप्त विषय में हानियुक्त है वहां से सर्वाभ्यन्तर मंडलसे जो तीसरा मंडल है वहांसे प्रारंभ करके दृष्टिपथ प्राप्तता जाननी हो तो उस उस मंडल संख्यासे छत्तीस की संख्या को गुणा किया जाता है जैसे की-सर्वाभ्यन्तर अंडलसे तीसरे मंडल में एकसे चौथे मंडल में दोले पांचवे मंडल में तीनसे यावत् सर्वबाह्य मंडल में एकसो बासीसे गुणा करके ध्रुवराशि में प्रक्षा करना प्रक्षेप करने पर जो आता है उससेहीन पूर्व मंडल संवन्धि दृष्टिपथ प्राप्तता-उस विवक्षित मंडल में दृष्टिછાયાથી બાહ્ય બાહા મડળ સંબંધી પુરૂષ છાયા કઈક એાછા ઘસી એજનથી કમ છે. 'सव्ववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरई' सपा मगर प्राप्त शत गति ४२ છે. અહી માં ચર્યાશી પેજનમાં કંઈક કમ એટલે કે ઉત્તરોત્તર મંડળ સંબંધી છાયામાં કમ થાય છે. એમ કહે છે. તે સ્થવ દકિટથી કહેલ છે. વાસ્તવિકપણાથી આ રીત સમજવું જોઈએ વ્યાસી જન અને એક એજનના સઠિયા તેવીસમે ભાગ ૨ તથા એક ચેંજનના સાઠ ભાગમાંથી એકસાઈઠને છેદ કરવાથી બેતાલીસ ભાગ થાય છે. દષ્ટિગોચર પ્રાપ્ત વિષયમાં હાનિયુક્ત છે. ત્યાંથી સભ્યન્તર મંડળથી જે ત્રીજું મંડળ છે. ત્યાંથી આરંભ કરીને જે મંડળમાં દષ્ટિપથ પ્રાપ્તતા જાણવી હોય તે તે મંડળ સંખ્યાને છત્રીસની સંખ્યાથી ગુણવામાં આવે છે. જેમ કે સર્વાભ્યન્તર મંડળથી ત્રીજા મંડળમાં એથી ચોથા મંડળમાં બે થી પાંચમાં મંડળમાં ત્રણથી ચાવત્ સર્વ બાહ્ય મંડળમાં એકસેબાસીથી ગુણીને યુવરાશિમાં ઉમેરવા તે ઉમેરવાથી જે સંખ્યા આવે તેનાથી હીન Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् . अथ कथिने एव मंडल क्षेत्रे पश्चानुपूर्णरूपेण सूर्यग्य मुहर्जगति दर्शयितुमाह-'जयाण मित्यादि 'जयाणं भंते सुरिए' यदा खलु भदन्त सूर्यः 'सव्ववाहिरमंडलं उत्रसंकमित्ता चारं चरई' सर्वबाह्यमंडलमुपसंक्रम्य संमाप्य चारं गतिं चरति गतिं करोति, 'तयाणं एगमेगेणं' तदा खलु एकैकेग 'मुहुत्तेण' मुहर्जुन 'केवइयं खेत्तं गच्छद' कियत् कियत्प्रमाणक क्षेत्रं गच्छति, इति प्रश्नः, भगवानाह-गोय' त्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! पंच पंवजोणसहस्साई' पंच पंचयोजनसहस्राणि 'तिण्णि य पंचुतरे जोयणसए' त्रीणि च पंचोत्तराणि योजनशतानि 'पण्णरस य सद्विभाए, जोयणस्स' पंवदश च पष्ठभागान् योजनस्य ५३:५४ 'एगमेगेण महत्तेणं गच्छइ' एकैकेन मुहूर्तेन गच्छतीति । कथपत्रै भवतीति चेदत्रोच्यते अस्मिन् सर्वबाह्यमंडले परिरयपरिमाणत्रयोलक्षा अष्टादशसहस्राणि त्रीणिशतानि पंचदशोत्तराणि ३१८३१५ ततोऽस्य पूर्वकथितयुक्तियशात् पठिसंख्यया भागे दत्ते लब्धं यथोक्तमत्र मंडले मुहर्तपरिमाणमिति । पथ प्राप्तता होता है। ___ अब कथिन मंडल क्षेत्र में पश्चानुपूविरूपसे सूर्य की मुहूर्तगति को दिखलाते हैं-'जयाणं भंते ! सूरिए' हे भदन्न जिस समय सूर्य 'सव्वबाहिरमंडलं उवसंकमित्ता चारं चरई' सर्व बाघमंडल में जाकर गति करता है 'तयाणं एगमेगेणं' उस समय एक एक 'मुहत्तण' मुहर्तसे 'केवइयं खेले गच्छद' कितने प्रमाणवाले क्षेत्र में गमन करता है ! इसप्रश्न के उत्तर में प्रभु श्री कहते हैंगोयमा !' हे गौतम ! 'पंच पंच जोयणसहस्ताई' पांच पांच हजार योजन 'तिण्णिय पंचुत्तरे जोयणसए' तीनसोपांच योजन पनरसय सट्ठिभाए जोयणस्स' एक योजन के साठिया पंद्रहवां भाग ५३०५ : 'एगमेगेणं मुहुत्तण गच्छह' एक एक मुहूर्त में जाता है । इस प्रकार कैसे होता है सो कहते हैंइस सर्ववाद्य मंडल में परिधिका प्रमाण तीन लाख अठारह हजार तीनसो पंद्रह ३१८३१५ है, इसमें पूर्व कथित युक्ति के अनुसार साठ की संख्या का भाग પૂર્વમંડળ સંબંધી દષ્ટિપથ પ્રાપ્તતા એ વિવક્ષિત મંડળમાં દષ્ટિપથ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. હવે કહેલા મંડળક્ષેત્રમાં પશ્ચાનુપૂપિણાથી સૂર્યની મુહૂર્ત ગતિને બતાવે છે– 'जयाणं भंते ! सूरिए' सावन् । २ समये सूर्य 'सव्वबाहिरमंडलं उवसं कमित्ता चार चरई' स मा भ ने गति ४रे छे 'तयाण एगमेगेणं' से समय मे मे 'मुहुत्तेण मुनथी 'केवइयं खेत्तं गच्छइ' टसा प्रभावामा गमन ४२ छ ? मा प्रश्नन। उत्तरमा प्रभुश्री छ-'गोयमा । गौतम पंच 'पंच जोयणसहस्साई पाय पाय M२ यारान 'तिण्णिय पंचुत्तरे जोयणसए' से पांय यान, 'पन्नरस सद्विभाए जोयणरस' मे४ योजना सा&िया ५४२ मा ५३०५१५ 'एगमेगेण मुहुत्तेणं गच्छइ' એક એક મુહૂર્તમાં જાય છે. આ પ્રમાણે કેવી રીતે થાય છે? તે બતાવે છે. આ સર્વ બાહ્ય મંડળમાં પરિધિનું પ્રમાણ ત્રણલાખ અઢાર હજાર ત્રણસો પંદર ૩૧૮૩૧૫ છે. તેમાં Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - जमीपप्रातिसूल 'तयाणं इहगयस्स मणुसस्स' तदा इह गवायां भरतक्षेत्र सम्बन्धिनां मनुष्याणाम्, 'एगतीसाए जोयणसहस्सेहि' एकत्रिंशता योजनसहस्रैः 'अनुहिय एगतीसेहिं जोयणराहरसेहि' अष्टमिरेकत्रिंशता योजनशतैः एकत्रिंशदधिकाष्टयोजनशरित्यर्थः 'तीरााए य सद्विभाएहि जोयणस्स' त्रिंशताचैकपष्ठि मागै योजनस्य 'सरिए चक्खुफासं हव्वमागच्छइ' सूर्यः चक्षुः स्पर्श दृष्टिपथप्राप्तता हवं शघ्रमागच्छति तद्यथा एतस्मिन् मण्डले सूर्य चारं चरति सति दिनं द्वादशमुहूर्तप्रमाणकम् भवति दिनस्य चार्धभागेन यावत्प्रमाणक क्षेत्रं व्याप्यते तावतिस्थिवे उदयमानः सूर्यः समुपलभ्यते द्वादशमुहूर्तानां चा पट्मुहूर्ताः ततो यदस्मिन् मण्डले मुहूर्तगतिप्रमाणं पंचयोजनसहस्राणि त्रीणिशतानि पंचोत्तराणि पंचदश च पष्ठिभागा योजनस्य ५३०५१५ तत् पभिर्गुण्यते दिवसार्द्धगुणिताया एव मुहूर्तगते दृष्टिपथप्राप्ततापरणत्वात् ततो यथोक्तमेवात्र मण्डले दृष्टिपथप्राप्तना परिमाणं भवतीति । यद्यपि उपान्त्यमंडलदृष्टिपथदेने पर इसमंडल में यथोक्त मुहूर्त-परिमाण लब्ध हो जाता है, 'तयाणं इहगयस्स मणुसस्स' तब इस भरतक्षेत्र गत मनुष्यों के 'एगतीसाए जोयणसहस्सेहि इकतीस हजार योजन 'अहिय एगतीसेहिं जोयणसएहि' आठसो इकतीस योजन 'तीसाए य सहिभाएहिं जोयणस्स' एक योजन के साठिया तीस भागसे 'मूरिए' सूर्य 'चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ' शीघही दृष्टिगोचर होता है। वह इस प्रकार से है इस मंडल में सूर्य गतिकरता है तब बारह मुहूर्त का दिवस होता है। दिनके आधे भाग से जितने प्रमाण के क्षेत्र में व्याप्त होता है, उतनी स्थितिसे उदयमानसूर्य मिलता है। बारह मुहूंत का आधा छ मुहूर्त होता है। तब जो इस अंडल में मुहूर्त गति का प्रमाण पांच हजार तीनसो पांच तथा एक योजन के साठिया पंद्रहवां भाग ५३०५ १. होता है। उसको छ से गुणा करना दिवस के आधे का गुणा करने से ही मुहूर्त गति का दृष्टिपथप्राप्तता' પહેલાં કહેલ યુક્તિ પ્રમાણે સાઈઠની સંખ્યાથી ભાગવાથી આ મંડળમાં યક્ત મુહૂર્ત परिभा प्रारत 25 तय छे. 'तयाणंतर इहगयस्स मणुसस्स' त्यारे मा भरतक्षेत्रमा रसा मनुष्याने 'एगतीसाए जोयणसहस्सेहि अनीस योरन 'अट्टहिय एगतीसेहिं जायणसएहिं से मेत्रीस यान 'तीसाए य सद्विभाएहिं जोयणस्स' मे यान Albul त्रीस माथी 'सूरिए' सूर्य 'चक्खुम्फास्सं हव्यमागच्छई' तुरत हटगाय२ थाय छे. ते આ પ્રમાણે થાય છે. આ મંડળમાં સૂર્ય ગતિ કરે છે, ત્યારે દિવસનું પ્રમાણ માર મુહૂર્તનું હોય છે. દિવસના અર્ધા ભાગથી જેટલા પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્ત થાય છે, એટલી સ્થિતિથી ઉદયમાન સુર્ય મળે છે. બાર મુહૂર્તના અરધા છ મુહૂર્ત થાય છે. ત્યારે જે આ મંડળમાં મુહૂર્ત ગતિનું પ્રમાણ પાંચ હજાર ત્રણસે પાંચ તથા એક એજનના સાઠિયા પંદર ભાગ ૫૩૦૫૫ થાય છે. તેને છથી ગુવા દિવસના અને ગુણાકાર કરવાથી જ મુહૂર્તગતિનું દષ્ટિપથ પ્રાપ્તતાકરણ થઈ જાય છે. આ રીતે આ મંડળમાં દષ્ટિપથ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् ५७ प्राप्तता परिमाणात् पंचाशीतिर्योजनानि नत्र षष्ठिभागा योजनस्य एकस्य पष्टिभागस्य सम्ब न्धिनः षष्टिभागाः इत्येवं राशौ शोधिते एतत् परिमाणमुपपद्यते एतच्च पूर्वे कथितं तथाप्यत्र प्रस्तुत मण्डलस्योत्तरायण गतमण्डलानामवधिभूतत्वेनान्यमण्डल करणनिरपेक्षतया करणान्तरं कृतमिति । इदं च सर्वाभ्यन्तरानन्तरमण्डलात् पूर्वानुपूर्व्या गुणितं त्र्यशीत्यधिकशत-' तमं भवति प्रतिमण्डलं चाहोरात्रगणनात् अहोरात्रोपि व्यशीत्यधिकशततमः तेनायं दक्षिणायस्य चरमो दिवस इत्यावेदयितुमाह- 'एसणं पढये छम्मासे इत्यादि 'एस णं पढमे छम्मा से एषः खलु प्रथमः षण्मासः एषो दक्षिणायनसम्बन्धि व्यशीधिकशतदिवसरूपो राशि: प्रथमषण्मासः अयनरूपः कालविशेषः पटू संख्यका मासाः पिंडीभूता यत्र स षण्मास इति ।' 'एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' एतत् खलु प्रथमस्य पण्मासस्य दक्षिणायनलक्षणस्य पर्यवसानम् ' से सुरिए' अथ सर्वत्राह्यमंडलचारानन्तरं सूर्य: 'दोच्चे छम्मासे अयमाणे ' करण होता है । इस प्रकार इस मंडल में दृष्टिपथप्राप्तता का यथोक्त परिमाण होता है । यद्यपि उपान्त्य मंडल के दृष्टिपथप्राप्तता परिमाण से पिचासी योजन एवं एक योजन के साठिया नव भाग एकसाठ के साठवां भाग इस प्रकार राशि को शोधित करने पर यह प्रमाण प्राप्त होजाता है यह पहले कहा गया है तो भी यहां प्रस्तुत मंडल के उत्तरायणगत मंडल की अवधिभूत होने से अन्य मंडल करण की निरपेक्षा होनेसे करणान्तर किया है । यह सर्वाभ्यन्तरं मंडल से पूर्व्यानुपूर्वी से गुणित करने पर एकसो तिरासी होता है। प्रति मंडल का अहोरात्र की गणना से अहोरात्र भी एकसो तिरासी होजाता है। यह दक्षिणायन का अन्तिम दिवस है यह दिखलाने के लिए कहते हैं- 'एसणं पढमे छम्मासे' यह प्रथम छह मास अर्थात् यह दक्षिणायन संबंधि एकसो तीरासी दिवसरूप राशि पहला छ मास अयनरूप काल विशेष छमास का समूह षट्मास । 'एस णं पढमस्स छम्मासस्स पजवसाणे' यह पहला छ मास दक्षिणायन लक्षण પ્રાપ્તતાનુ યથાક્ત પરિમાણુ થઈ જાય છે. યદ્યપિ ઉપાંત્ય મંડળના દૃષ્ટિપથ પ્રાપ્તતા પરિમાણુથી પંચાસી ચેાજન અને એક ચેાજનના સાઠિયા નવ ભાગ એકસાઠના સાઈડમા ભાગ આ રીતે રાશીને શાધિત કરવાથી આ પ્રમાણુ મળી જાય છે. આ પહેલાં કહેવાઈ ગયેલ છે તા પણુ અહીંયાં પ્રસ્તુત મંડળના ઉત્તરાયણ ગતમંડળની અવધિભૂત હોવાથી અન્યમ ડળકરણની નિરપેક્ષા ડાવાથી કરણાન્તર કહેલ છે, આ સર્વોયન્તર મડળથી પૂર્વાનુપૂર્વિથી ગુણુવાથી એક ત્ર્યાસી થાય છે. દરેક મંડળના અહેરાત્ર ગણવાથી અહેારાત્ર પણ એકસે ત્ર્યાશીતમ થાય છે. આ દક્ષિણાયનના છેલ્લા દિવસ છે તે મતાવવા भाटे ४ थे- 'एसणं पढने छम्मासे' मा पडद्या छभास अर्थात् भा दक्षिणायन संबंधी એકસે ત્યાસી, દિવસ રૂપરાશિ પહેલા છ માસ અયનરૂપ કાળવિશેષ છ માસના સમૂહ षट्मास छे. 'एसणं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' मा पहेला भास दृक्षियानना ज० Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्ति द्वितीये षण्मासे अयमानः द्वितीयं पण्मासं गच्छन् 'पढमंसि अहोरत्तसि' प्रथमे अहोरात्रे उत्तरायणस्येतिशेषः 'बाहिराणंतरं मंडल उपसंक्रमिला चारं चरइ' वास्यानन्तरं द्वितीयं मण्डल. मुपसंक्रम्य चारं गतिं चरति करोति अधात्र गत्यादि ज्ञानार्थ प्रश्नपनाइ-जयाण मितादि 'जयाणं भी सूरिए' यदा खलु यस्मिन्काले भदन्त सुर्यः 'बाहिराणंतरं मंडलं उवसंक-' मित्ता वाह्यानन्तरं सर्ववाह्यमंडलापेक्षया द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य संप्राप्य 'चारं' परहे चारं गतिं चरति करोति 'तयाणं एगमेगेणं मुहुनेणं वयं खेत्तं गच्छइ' तदा तस्मिन् द्वितीयमण्डलसंक्रमणकाले खलु एकैकेन मुहूर्त्तन कियत् कियत्प्रमाणक क्षेत्रं गच्छतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमे' त्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंच पंचजोयणसहस्साई' पंव पंच योजनसहस्राणि 'तिण्ण य चउहत्तरे जोयणसए' त्रीणि च चनुरुत्तराणि योजनशतानि चतुरपिकानि त्रीणि योजनशतानीत्यर्थः 'सत्तावणं च सहिमाए जोयणस्स' सप्तपश्चाशन पछि.' भागान् योजनस्य 'एगगेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' एकैन मुहतेन गच्छतीति ५३०४ तथा का पर्यवसान है । 'से सूरिए' छम्मासस्प्त सर्ववाद्य मडल गति के अनन्तर सूर्य 'दोच्चे छम्मासे अयमाणे दूसरे छह मास में गमन करता हवा 'पढमंसि अहा. रत्तसि' उत्तरायण के प्रथमअहोरात्र में 'चाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्सा चार चरइ' बाह्यानन्तर दुसरे मंडल में प्राप्त होकर गति करता है। अब गत्यादि के ज्ञान के लिए प्रश्न करते हुए करते हैं. 'जयाणं भंते ! सूरिए' हे भदन्त जिस समय सूर्य 'वाहिराणंतरं मंडलं उव: संकमित्ता' सर्व बाह्यमंडल की अपेक्षाले दूसरे मंडल को प्राप्त करके 'चार चरइ' गलि करता है 'तयाणं एगमेगेणं मुहत्तेग केवइयं खेत्तं गच्छई' तप दूसर मंडल के संक्रमण काल में एक एक मुहर्त में कितने प्रमाण वाले क्षेत्र में जाता है? इस प्रश्न के उत्तर में भगवान् कहते हैं-'गोयमा!' हे गौतम ! 'पच पच जोयण सहस्साई पांच हजार योजन 'तिनिय चउरुत्तरे जोयणसए' तानसा चार योजन 'सत्तावणं च सद्विभाए जोयणस्स' एक योजन का साठिया सतावनवां भाग 'एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छई' एक मुहूर्त में जाता है ५३०४६० मत३५ छ 'से सूरिए' समा गतिनी पछी' सूर्य 'दोच्चे छम्मासे अयमाणे' lon छ भास गमन ४२त 'पढमंसि अहोरत्तंसि' उत्तरायणना पडसा मात्रमा बाहिराणतर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ' माहानन्तर भीत भभ प्राप्त न गात २. ' व न्यादिना ज्ञान भाट प्रश्न ४२di -'जयाणं भंते ! सूरिए' 3 सगवन् ! न्यारे सूर्य 'बाहिरागंतर मंडलं उघसंकमित्ता' सब मा भजनी अपेक्षाथी भाग भ. जन प्राप्त शत 'चार चरइ' गतिरे छ. 'तयाण एगोणं महत्तणं केवइयं खेत्तं गच्छ બીજા મ ડળના સંક્રમણ કાળમાં એક એક મુહૂર્તમાં કેટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રમાં જાય છે.' मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु श्री ४३ है-'गोयमा ! गौतम ! 'पंच पंच जोयणसहस्साई' पाय Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शिकप्रका टीका-वक्षस्कारः सू.सप्तम ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् अस्मिन् सर्वबाह्यमण्डलद्वितीयमांडले परिधिपरिमाणं त्रीणि लक्षाणि अष्टादशसहस्राणि द्वे शते सतनवत्यधिक योजनानाम् ३१८२९७, ततोऽस्य पष्ठिसंख्यया भागे हृते लभ्यते यथोक्तमस्मिन् मण्डले मुहूर्त्तगतिप्रमाणमिति । अत्रापि दृष्टिपघप्राप्तता परिमाणमाह-तयाणमित्यादि तयाणं इहगयस्स मणुसस्स' अत्र जातावेकवचनम् तेन तदा तस्मिन्गाले इह भरतक्षेत्रगतानां भरतक्षेत्रस्थितानां मनुष्याणाम् ‘एगतीसाए जोयण तहस्से हिं' एकत्रिंशतायोजनसहनैः 'णवहिय सोलमुत्तरेहिं जोयणसएहि' नव च पोडशोत्तरै योजनशतः पोडशाधिक नवभिर्योजनशरित्यर्थः 'एगूणालीसाएय सद्विमाएहिं जोयणस्थ' एकोनचत्वारिंशता च पष्ठिभाग योजनस्य सहिभागं च एगसद्विधा छेत्ता' एकस्य योजनस्य च पष्ठिभाग मेकपष्ठिया छित्या 'सट्टीए चुणियाभागेहि पठ्या चूर्णिकामानैः ३१९१६ 'सरिए चक्खुकासं हन्धमागच्छई' सूर्यश्चक्षुः स्पर्शम् चक्षुर्वियतां दृष्टिपथप्राप्तता मित्यर्थः हव्वं शीघ्रमोगच्छतीति, तथाहि अत्र वह इस प्रकार इस सर्वबाह्य मंडल के दूसरे मंडल में परिधिका परिमाण तीनलाख अठारह हजार दो सो सताणवे योजन ३१८२९७ इस संख्या का साठ से भागदेने पर इस मंडल का यथोक्त मुहूर्त गति का प्रमाण मिल जाता है। यहाँ भो दृष्टिपथ आनेका परिमाण कहते हैं-'तयाणं इहगयस्स मणुसस्स' तय इस भरतक्षेत्र में रहे हुए मनुष्य का 'एगतीसाए जोयणसहस्तेहिं' इकतीस हजार योजन से 'नवहिय सोलसुत्तरेहिं जोयणसएहिं' नवसो सोलह योजन 'एगूंगालीसाए य सहिभाएहिं जोयणस्त' साठिया उनचालीस भाग सट्टि भागंच एगसद्विधा छेत्ता' एक योजन के साठ भाग के इकसठ से छेद देकर 'सहिए चुणिया भागेहिं' साठ चूर्णिका भागसे ३१९१६ : 'सूरिए 'चखुप्फास हव्व मागच्छई' सूर्य दृष्टिगोचर तुरत आजाता है। तथाहि-इस M२ यौन तिन्नि य चउरुत्तरे जोयणसए' नयुसे यार यौन 'सत्तावन्नं च सद्विभाए जोयणस्स' : यरिन साया सत्तावनी an 'एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छ।' मे ' मुतभा लय छे. ५३०४२० - તે આ પ્રમાણે છે–આ સર્વ બાહા મંડળના બીજા મંડળમાં પરિધિનું પરિમાણ ત્રણુલાખ અઢાર હજાર બસત્તાણુ યેાજન ૩૧૮૨૯૭નું છે. આ સંખ્યાને સઠથી ભાગ'વાથી આ મંડળનું યક્ત મુહૂર્ત ગતિનું પ્રમાણ મળી જાય છે. અહીંયા પણ દષ્ટિ. ५यमा भावानु परिभा ३ छ-'तयाणं इहगयस्स मणुसस्स'. त्यारे मा भरतक्षेत्रमा रहे। मनुष्यो 'एगतीमाए जोयणसहरसेहि मे त्रीस १२ योनयी 'नवहिए सोलसत्तरेहि जोयणसएहि नक्सास योन 'एगूणालीसाए य सद्विभाएहि जोयणस्स' साया सागर तीसमो . मा 'सद्धिं भागं च एगसद्विधा छेत्ता' में योजना and भागने मेसिया छीन 'सट्ठिए चुणियामागेहि सा यूणि माथी 3१६१९३१ 'सूरिए चाफास व मागच्छद' तर सूर्य नायर / anय छे. रेभ है-म भी म.i Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रतिमा द्वितीयमंडले यदा सूर्यचारं चरति तदा दिवसो द्वादशमुहूर्तप्रमाणकः दाभ्यां मुहकपष्ठिभागाभ्यामधिकः तेषां चार्द्धमागे पदमुहूर्ती एकेन मुहूर्तेकपष्ठिभागेनाभ्यधिकः ततः स वर्णनार्थ पडपि मुहूर्ता एकपष्ठया गुण्यन्ते तदा एकः पष्ठि भागस्तत्राधिकः प्रक्षिप्यते ततोजातानि त्रीणिशतानि सक्षषष्ठयधिकानि एकपष्ठिभागानाम् ३६७-ततः प्रक्रान्तमंडळे यत्परिमाणं त्रीणिलक्षाणि अष्टादश सहस्राणि द्वेशते शप्तनवत्यधिके ३१८२९७ इदंच योजनराशि पठिसंख्यया गुणयित्वा सा वर्णिता मुहूनगति भवतीति प्रथममपि कथितम् एतदेवेभिः त्रिभिः शरै षट् पष्ठयधिकैर्यदा गुण्यते तदा जाता एकादशकोटयः अष्ट पष्ठिर्लक्षाश्चतुर्दशसहस्राणि नव शतानि नव नवत्यधिकानि ११६८१४९९९ एतस्य एक पष्ठिसंख्यया गुणिताया पष्ठिसंख्यया ३६६० भागो ह्रियते लब्धानि एकत्रिंशतसहस्राणि नवशवानि पोडशाधिकानि ३१९१६ शेषमुद्धरति चतुर्विशतिशतानि एकोनचत्वारिंशदधिकानि २४३९ एतावता योजनानि नायातानि । ततः पष्ठिमागानयनाथमेकषष्ठया भागो हियते लब्धा एकोनचत्वारिंशत दूसरे मंडल में जब सूर्य गति करता है तब दिवस बारह मुहूर्त प्रमाण का होता हैं, दो मुहते के इकसठ भाग अधिक उसका आधा भाग छ मुहूर्त होता है। एक मुहूर्त का एकसठवा भाग अधिक होजाता है। उसको-छहों मुहतों को एकसठ से गुणा किया जाता है। तब एकसठवां भाग का वहां अधिक प्रक्षेप करने पर तीनसो सरसठ आता है । तब इस कथित मंडल में जो परिमाण तीन लाख अठारह हजार दोसो सताणु ३१८२९७ होता है उसे योजन राशि को साठ की संख्या से गुणित करलेने पर वह कथित मुहूर्त गति निकल आती है यह पहले भी कहा है। यही संख्या को तीनसो साठ से जब गुणित करते हैं तब ग्यारह करोड अठसठ लाख चौदह हजार नवसो नन्नाणु ११६८१४९९९ इस संख्या को इकसाठवी संख्या से गुणित करके साठवी संख्या से भाग देने पर एकत्रीस हजार नवसो सोलह ३१९१६ लब्ध होता है शेष चोवीस सो उनचालीस २४३९ रहते हैं । अतः साठ का भाग लाने के लिए एकसठ से भाग સૂર્ય ત્યારે ગતિ કરે છે, ત્યારે દિવસ બાર મુહુર્ત પ્રમાણને હોય છે. બે મુહતના એકસઠ ભાગ અધિક તેને અર્ધા છ મુહૂર્ત અને એક મુહર્તાને એકસઠમો ભાગ અધિક થઈ જાય છે. એ છએ મુહૂતને એકસઠથી ગુણવામાં આવે છે, ત્યારે એકસઠમા ભાગને ત્યાં અધિકરૂપે પ્રક્ષેપ કરવાથી ત્રણસે સડસઠ આવે છે. ત્યારે આ કહેલા મંડળમાં જે પરિમાણુ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર બસે સત્તાણુ ૩૧૮૨૯૭ થાય છે તે જન રાશીને સાઠની સંખ્યાથી ગુણવાથી તે કહેવામાં આવેલ મુહૂર્ત ગતિ નીકળી આવે છે. આ પહેલાં પણ કહેલ છે. આ સંખ્યાને ત્રણ છાસઠથી જ્યારે ગુણવામાં આવે છે, ત્યારે અગીયાર કરેડ અડસઠલાખ ચૌદ હજાર નવસો નવાણું ૧૧૬૮૧૪૯ આવે છે. આ સંખ્યાને એકસાઠની સંખ્યાથી ગુણિને સાઠની સંખ્યાથી ભાગ કરવાથી એકત્રીસ હજાર નવસે સોળ ૩૧૯૧૬ આવે છે. શેવ ચાવીસસો ઓગણચાળીસ ૨૪૩૯ રહે છે. આ રીતે એજનની સંખ્યા Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका का सप्तमवक्षस्कार. ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् षष्ठिभागाः ३१ एकस्य च पष्ठिभागस्य सम्पन्धिनः षष्ठिरेक षष्ठिभागा । इति ।। ' सम्प्रति तृतीयमंडले संचरिष्णुः सूर्यस्य मुहूर्तगतिप्रमाणे दर्शयितुमुपक्रमते 'से पविसमाणे' मरिए' अथ द्वितीयमंडलप्रवेशादनन्तरम् प्रविशन् जम्बूद्वीपाभिमुखं गच्छन् सूर्यः 'दोचंसि अहोरत्तसि' द्वितीये अहोरात्रे उत्तरायणसत्के इत्यर्थः, 'बाहिरतचं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चाइ' बाह्य तृतीयमण्डलमुपसंक्रय चारं गतिं चरति करोति ततः किं भवति तबाह-जयाणमित्यादि, 'जयाणं भंते सरिए बाहिरतचं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ' यदा यस्थिन्काले खल भदन्त बाह्यं तृतीयमण्डलमुपसंक्रम्य चारं गतिं चरति करोति 'तया गं एगमेगेणं मुहुत्तेणं केवइयं खेतं गच्छइ तदा तृतीयमंडलसंक्रमणकाले खलु एकैकेन मुहूर्तेन खलु कियत् प्रमाणक क्षेत्रं गच्छतीति प्रश्नः भगवानाह-गोयमेल्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंच पंचजोयण सहस्साई' पंच पंचयोजन सहस्राणि 'तिण्णि य चउरुत्तरे जोयणसए' त्रीणि करने पर साठिया उनचालीस भाग लब्ध होता है और एक साठ भाग के साठवां भाग होता है। अब तीसरे मंडल में संचहिष्णु सूर्य की गति के प्रमाण को कहनेका प्रारंभ करते हैं-'से पविसमाणे सूरिए' दूसरे मंडल में प्रवेश करने के पीछे जंबूद्वीप के सन्मुख गमन करता हुवा सूर्य 'दोच्चंसि अहोरसिं' दूसरे अहोरात्र में 'बाहितच्चं मंडलं उघसंकमित्ता चारं चरई' बोय तीसरे मंडल में जाकर गति करता है। उससे क्या होता है सो बताते हैं-'जया णं भंते ! सूरिए बाहिरतच्चं मंडलं उघसंकमित्ता चारं चरई' हे भदन्त ! जिस काल में सूर्य बाह्य तीसरे मंडल में जाकर गति करता है-'तयाणं एगमेगेणं मुहत्तणं केवइयं खेत्तं गच्छह' तब तीसरे मंडल के संक्रमण काल में एक एक मुहर्त में कितने प्रमाण क्षेत्र में गमन करता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा !' हे गौतम ! મળતી નથી તેથી સાઠને ભાગ લાવવા માટે એકસાઠથી ભાગ કરવાથી સાઠિયા ઓગણચાળીસ ભાગ લબ્ધ થાય છે, અને એકસઠ ભાગને સાઠમે ભાગ શું થાય છે, - હવે ત્રીજા મંડળમાં સંચાર કરનાર સૂર્યની ગુહૂર્તગતિનું પ્રમાણ કહેવાને પ્રારંભ 3रे छ-'से पविसमाणे सूरिए' मी ममा प्रदेश ४ा पछी भूदीपनी सन्भुम गमन ४२ते। सूर्य 'दोच्चंसि अहोरत्तंसि' मी मात्रमा 'बाहिरतच्चं मंडलं उबसंकमित्ता चार चरई' माह्यत्रीज में गति ४रे छ, अनाथी शुयाय छे ? मतावे छे-'जयाणं भंते ! सूरिए बाहिरतच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरई' 3 सावन् ! न्यारे सूर्य मात्री भजमा ४४ गति ४२ छ, 'तयाणं पगमेगेणं मुहुत्तण केवइयं खेत्तं છે ત્યારે ત્રીજા મંડળના સંક્રમણ કાળમાં એક એક મુહૂર્તમાં કેટલા પ્રમાણવાળા क्षेत्रमा गमन ४२ छ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गीतभाभीन. ४ छे-गोयमा ! 'पंच पंच जोयण सहस्साई' पाय पाय M२ यान 'तिन्निय चउरुत्तरे जोयणसए' असो यार Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जमीपप्रतियो च चतुरुत्तराणि योजनशतानि चतुरधिकानि त्रीणि योजनशतानीत्यर्थः । 'दृगुणालीसंच सहिभाए जोयणस्स' एकोनचत्वारिंशच पष्ठिभागान् योजनस्य 'एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छ।' एकैकेन मुहूर्तेन गच्छतीति तद्यथा-अत्र खलु वायतृतीयमण्डले परियपरिमाणं त्रयोलक्षाः अष्टादशसहस्राणि द्वे शते एकोनाशीत्यधिके ३१८२७९ अस्य च पष्ठिमंख्यया भागे हते लब्धं यथाकथितमत्र मंडले मुहूर्तगति प्रमाणमिति । ... संप्रति दृष्टिपथप्राप्तता दर्शयितुमाह-'तयाणं इहगयस्म' इत्यादि, 'तयाण इहगयस्स मणुसस्स' तदा तस्मिन् काले खलु इह भरतक्षेत्रगतानां मनुष्याणाम् 'एगाहिएहिं बत्तीसा जोयणसहस्सेहि' एकाधिक द्वात्रिंशता योजनसहौः 'पगूणपणाए य सटिमाएहिं जोयणस्स' एकोनपंचाशता च पष्ठिभागै योजनस्य 'सद्विभागं च सहिया छित्ता' एकं च पष्ठिमागमेक पष्ठिया छित्त्वा 'तेवीसाए चुणिया भागेहिं त्रयोविंशत्या चूर्णिकाभागः 'मूरिए' सूर्य: 'चक्खुप्फासं हव्यमागच्छइ' चक्षुः स्पर्शे दृष्टिपथप्राप्ततां चक्षु वैपयतामित्यर्थः हव्वं शीघ्रमा'पंच पंच जोयणसहस्साई पांच पांच हजार योजन 'तिनि य चउरुत्तरे जोयणसए' तीनसो चार योजन 'दुगुणालीसं च सहिभाए जोयणरस' एक योजन का साठिया उनचालीसवां भाग 'एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छई' एक मुहर्त में जाता है। यह इस प्रकार-इस बाह्य तीसरे अंडल में परिधि का परिमाण तीन लाख अठा. रह हजार दोसो उनासी ३१८२७९ इस को साठ की संख्या से भाग देने पर पूर्वोक्त यथा कथित मुहर्त गति.का प्रमाण इस मंडल का मिल जाता है। अव दृष्टिपथ में प्राप्तता दिखाने के लिए कहते हैं-'तयाणं इहगयस्स मणुसस्स' उस समय इस भरतक्षेत्र में रहे हुए मनुष्यों का 'एगाहिएहिं बत्तीसा जोयण सहस्तेहिं बत्तीस हजार एक योजन 'एगणपन्नाए य सहिभाएहि जोयणस्स' एक योजन का साठिया उनपचासवां भाग 'सहिभागं च सद्विधा छित्ता' एक साठ का भाग को साठ से छेदकर 'तेवोसाए चुणिया भागेहि तेवीस चूर्णिका यो- 'दुगूणालीसं च सद्विभाए जोयणस' से योगना सतिया मेराय.जीसमा बास 'एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छई' के मुतभा जय . मा प्रभारी मा. श्री. भम પરિધિનું પરિમાણ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર બસે અગાસી ૩૧૮૨૭૯ છે. તેને સાઠની સંખ્યાથી ભાગવાથી પૂર્વોક્ત યથાકથિત મુહૂર્તગતિનું પ્રમાણ આ મંડળનું મળી આવે છે. '. टि५५ प्राप्त मतावान माटे छे-'तयाणं इहगयस्स मणुसस्स' समय मा भरतक्षेत्रमा २३॥ मनुष्याने 'एगाहिएहिं बत्तीसा जोयणसहस्सेहिं मत्रीस तर २ : योनि 'एगूणपन्नाए य सद्विभाएहिं जोयणस्स' से योजना साया मापयासमे मा 'सद्विभागंच सद्विधा छित्ता' मे माउन मागन साथी छेदन 'तेवीसाए चुण्णिया भागेहिं तेवीस यूणि मा ४२वायी 'सूरिए' सूर्य 'चक्खुप्फास हव्व મારૂ શીવ્ર ચક્ષુગોચર થઈ જાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. આ બાહ્ય ત્રીજા મંડળમાં Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाचिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् गन्छतीति तद्यथा-अत्र खलु वाहतृतीयमंड ले दिवसो द्वादशमुहूर्त प्रमाण श्चतुभिर्मुहूर्तेक पष्ठिभागैरधिकः तस्याद्ध पमुहूर्ताः द्वाभ्यामेक षष्ठिभागाभ्याम् अधि : सामस्त्येनैकपष्ठिभागकरणार्थं पडपि मुहूर्ता एकपष्ठिसंख्यया गुण्यन्ते गुणनानन्तरं तत्र द्वावेकषष्ठिभागौ प्रक्षि प्येते ततो भवंति त्रीणि शतानि अष्ट पष्ठ्यधिकानि एकपष्ठिभागान्गम् ३६८, ततोऽस्मिन् तृतीयमंडले यत् । परिधिपरिमाणं त्रयोलक्षा अष्टादशसहस्राणि द्वेशते एकोनाशीत्यधिक ३१८२७९ एतत् त्रिभिः शतैरष्टषष्ठयधिक गुण्यते जाता एकादशकोटयः एकसप्ततिः शतसहस्राणि षविंशतिः सहस्राणि षट्शतानि द्वि सप्तत्यधिकानि ११७१२६६७२ अस्य चैकषष्ठया गुणितया पष्ठया ३६६० भागे लब्धानि द्वात्रिंशसाहस्राणि एकाधिकानि ३२००१ शेषं त्रीणि सहस्राणि द्वादशाधिकानि.३०१२ तेपां पष्ठिभागानयनार्थगेकपष्ठच्या भागे हृते लब्बा एकोनपंचाशत् षष्ठिभागा, एकस्य पष्ठिभागस्य सम्बन्धिनः त्रयोविंशतिच्चूर्णिकाभागा इति । संप्रत्यत्रापि चतुर्थमंडलादिष्वति देश दर्शयितुमाह-एवं खलु एएणं उवाएणभाग करने से 'सूरिए' सूर्य 'चरखुप्फासं हन्धमागच्छह' शीघ्र ही चक्षुगोचर आता है। यह इस प्रकार से है-इस बाह्य तीसरे मंडल में दिवस बारह मुहर्त प्रमाण का है-एवं साठिया चार मुहर्त अधिक होता है। उसका आधा छ मुहर्त साठिया दो मुहत अधिक है। उसका एकसाठवां भाग करने के लिए छहों मुहूर्त एकसाठ की संख्या से गुणा किया जाता है । गुणा वरने पर उसमें एकसाठिया दो भाग का प्रक्षेप करने पर तीनसो अडसठ इकसठ भागों का ३६८, तत्पश्चातू इस तीसरे मंडल में जो परिधि का परिमाग तीन लाख अठारह हजार दोसो उन्नासी ३१८२७९ इसको तीनसो अडसठ से. गुणा करने पर ग्यारह करोड इकोत्तर लाख छव्वीस हजार छसो बहतर ११७ २६६७२ होता है। इसको एकसठ से गुणा कर के ३६६० से.भाग देने से बत्तीस हजार और एक ३२०००१ आता है, तीन हजार बारह ३०१२ शेष बचता है । उसका साठ का भाग लाने के लिए इकसठ से भाग देने से साठिया उनपचास : एक साठ का तेवीस चूर्णिका भाग लब्ध होता है। દિવસ બાર હતા અને સાઠિયા ચાર મુહૂર્ત પ્રમાણને છે તેના અર્ધા છ મુહત અને સાઠિયા બે મુહર્ત છે. તેના એકસાઠ ભાગ કરવા માટે છ એ મુહને એકસાઠથી ગુણવામાં આવે છે, ગુણીને તેમાં એકસાઠિયા બે ભાગને પ્રક્ષેપ કરવાથી ત્રણસો અડસઠ એકસઠ ભાગે ૩૬૮ થાય છે આ ત્રીજા મંડળમાં પરિધિનું પરિમાણ જે ત્રણ લાખ અઢારહજાર બસો અગણ્યાસી ૩૧૯૨૭૯ થાય છે તેને ૩૬૮ થી ગુણવાથી અગ્યાર કરોડ એકેતેર લાખ છવ્વીસ હજાર છસે તેર ૧૧૭૧૧૨૬૭ર થાય છે. આને એકસાઠથી ગુણીને ૩૬૬૦ થી ભાગવથી બત્રીસ હજાર ને એક ૩૨૦૦૧ આવે છે ત્રણહજાર બાર ૩૦૧૨ શેષ વધે છે. તેને સાઠમાં ભાગ લાવવા માટે એકઠથી ભાગવાથી સાડિયા ઓગણપચાસ $૬ એક સાઠના તેવીસ ચૂર્ણિકા ભાગ લબ્ધ થાય છે, Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४ जम्बूद्वीपप्राप्तिलो. मित्यादि, 'एवं खलु-एएणं उवाएणं' एवमुक्तप्रकारेण खलु इति निश्चयेन एतेनोपायेन क्रमशः क्रमशस्तत्तदनन्तराभ्य तर मंडलाभिमुखगमनलक्षणेन 'पविसगाणे सरिए' प्रविशन् प्रवेशं कुर्वन् सूर्यः 'तयणंतराओ मंडलामो' तदनन्तरात् यस्मिन् स्थितस्ततोऽपरस्मात् मंडलात् 'तयणंतरं मंडलं' बदनन्तरमपरापरलक्षणं मण्डलम् 'संक्रममाणे संक्रममाणे' संक्रामन् संक्रामन् गच्छन् गच्छन् 'अट्ठारस अट्ठारस सहिमाए जोयणस्स' अष्टादशाष्टादशपष्ठिः भागान् योजनस्य 'एगमेगे मंडले' एकै कस्मिन मंडले 'मुहुत्तगई' मुहुर्तगतिम् 'निवडे. माणे निवडूमाणे' निवर्द्धयन् निवर्द्धयन् हाययन् त्यनित्यर्थः 'साइरेगाई पंचासीति पंवासीति जायणाई' सातिरेकाणि पञ्चाशीतिः पञ्चाशीतियोजनानि 'पुरिसछायं अभिवद्धमाणे अभिवढेमाणे' पुरुषायामभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् 'सच्चतर मंडलं उवर्मकमित्ता अब यहां भी चतुर्थ मंडलादि में अतिदेश दिखाने को कहते हैं-'एवं खलु एएणं उवाएणं' उक्त प्रकार से इस उपाय से कम क्रम से तदनन्तर अभ्यन्तर मंडलाभिमुख गमनरूप “पविसमाणे सरिए प्रवेश करता हवा सूर्य तयणतराओ मंडलाओ' तदनन्तर माने जिस मंडल में स्थित हो उससे दूसरे मंडल से 'तयणतरं मंडलं' दूसरे मंडल से दूसरे मंडल में 'संक्रममाणे संकमाणे' जाते जाते 'अट्ठारस अट्ठारस सहिभाए जोयणस्स' एक योजन का अठारह अठारह साठिया भाग 'एगमेगे मंडले' एक एक मंडल में 'मुहत्तगई' मुहर्तगति को 'निवडेमाणे निवडेमाणे कम करता करता 'साइरेगाई पंचासीति पंचासीति जोयणाई' कुछ कम पचासी पचासी योजन 'पुरिसछायं' अभिवढेमाणे अभिवढेमाणे' पुरुषछाया को बढाते बढाते 'सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरई' सर्वाभ्यन्तर मंडल को प्राप्त करके गति करता है। प्रतिमंडल को एवं अहोरात्र की गणनासे अहोरात्र भी एकसो सीरासीवां - હવે અહીંયા પણ ચોથા વિગેરે મંડલાદિમાં અતિદેશ બતાવવાને માટે કહે છે– एवं खलु एएणं उवाएणं' Rथी म पायथी भपू४ तहत२ सत्य-तर भवामिभुम गमन३५ 'पविसमाणे सूरिए' प्रदेश ४२ सूर्य 'तयणंतराओ मंडलाओ' तहनन्तर गट २ मा डाय तनाथी मी मगथी 'तयणंतरं मंडलं' मीत भमा 'संरुममाणे संकममाणे' ordi arai 'अट्ठारस अट्ठारससद्विभाए जोयणस्स' मे शोर या मा२ म२ मा 'एगमेगे मंडले' मे४ ४ भ3भा 'मुहत्तगई भुतः गति. 'निवड्ढे माणे' निवड्ढे माणे' ४८ ४२di ४२di 'साइरेगाई पंचासीति जोयणाई ४४ ४८ पयासी पयासी योन 'पुरिसछायं अभिवड्ढे माणे अभिवढे माणे' १३५ छायान वधारता धारा 'सव्यमंतर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरई' सल्यातरभजन પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. પ્રતિમંડળને અને અહેરાત્રિની ગણનાથી અહી પણ એક વ્યાસીમે દિવસ Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाचिका टीका-वक्षस्कारः सू.सप्तम ५ मुहूर्तगतिनिरूपणम् चार चरई' सर्वाभ्यन्तरमंडलमुपसंक्रम्य संप्राध्य चारं गतिं चरति करोतीति । प्रतिमंडल चाहोरात्रगगनादहोरात्रोपियशीत्याधिक शततमस्तेनायमुत्तरायणस्य चरमो दिवसो भवतीति कथयितुमाह-'एस गं दोच्चे छम्मासे' इत्यादि 'एसणं दोच्चे छम्मासे' एषः खलु द्वितीयः पण्मासः उत्तरायणलक्षणोऽयनविशेषः 'एसणं दोश्चस्स छम्मास्स पज्जवसाणे' एतत् खलु द्वितीयस्य षण्मासस्योत्तरायणलक्षणस्य पर्यवसानम् ज्यशीत्यधिकशततमोहोरात्ररूपत्वात् 'एस णं आइच्वे संवच्छ रे' एपः खलु आदित्यः संवत्सरः आदित्यचारोपलक्षितः संवत्सर इति पतायता नक्षत्रादि संवत्सरस्य निराकरणं कृतम् आदित्यादेव अहोरात्रपक्षमासऋतुअयनवर्ष व्यवहारो नतु नक्षत्रादितो मासादि व्यवहार इति 'एस णं आइच्चस्स संवच्छरस्स पजवसाणे पनते' एतत् खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानं चरमायनचरमदिवसस्त्रीत् प्रज्ञप्तं कथितमिति । इति सप्तमं मुहूर्त्तगति द्वारं समाप्तम् ।। सू० ५ ॥ . सम्प्रति अष्टमं दिनरात्रिवृद्धि हानिद्वारमाह-'जयाणं भंते सुरिए' इत्यादि । मूलम्-जयाणं भंते ! सूरिए सम्वननंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चौरं चरइ तयाणं के महालए दिवसे के महालिया राई भवइ ? गोयमां! दिवस उत्तरायण का अन्तिम दिवस होता है यह कथन करने के लिए कहते हैं-'एसणं दोच्चे छम्मासे यह उत्तरायण रूप दूसरा षट्मास है-'एसणं. दो. च्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' यह दूसरे पक्षास रूप उत्तरायण का अन्तिम दिवस है. अर्थात् एकसो तिरासीवा अहोरात्र होने से वह अन्तिम कहा गया है, 'एस णं आइच्चे संवच्छरे' यह सूर्य संवत्सर है कारण की यह संवत्सर सूर्य की गति से उपलक्षित होता है। इस कथन से नक्षत्रादि संवत्सर का निराकरण हो जाता है, सूर्य से ही अहोरात्र, पक्ष, मास, ऋतु, अयन एवं वर्ष का व्यवहार होता है । नक्षत्रादि से मासादि व्यवहार नहीं है, 'एसणं आहञ्चस्स संवरस्स पज्जवलाणे पण्णत्ते' यह आदित्य संवत्सर का अन्तिम अयन का अन्तिम दिवस होने से पर्यवसान रूप कहा है। सू० ५॥ ॥इस प्रकार यह सातवां मुहर्त गतिद्वार समाप्त । उत्तरायन। छ सय छ. मा ४यन ४२१॥ भाट छ-'एसणं दोच्चे छम्मासे આ ઉત્તરાયણરૂપ બીજા છ માસ રૂપ ઉત્તરાયણને છેલ્લે દિવસ છે. અર્થાત્ એકસેવ્યાसीमा मात्र पाथी त छेद स ४ामा मावस छ 'एसणं आइच्चे संवच्छरे' આ સૂર્ય સંવત્સર છે, કારણ કે- મા સંવત્સર સૂર્યની ગતિથી ઉપલક્ષિત થાય છે. આ કથનથી નક્ષત્રાદિ સંવત્સરનું નિરાકરણ થઈ જાય છે. સૂર્યથી જ અહોરાત્ર, પક્ષ, માસ, ઋતુ, मयन, मने वर्ष ना व्यवहार थाय छे. 'एसणं आइच्चस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे पण्णत्ते' मा આદિત્ય સંવત્સરના છેલ્લા અયનને છેલ્લો દિવસ હોવાથી પર્યવસાનરૂપ કહેલ છે. સૂ૦ ૫ II છે આ રીતે સાતમું મુહૂર્ત ગતિદ્વાર સમાસ છે ज०९ Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रतिस्त्र * तयाणं उत्तमकदुपत्ते उकोसए अद्वारसमुहत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, से मिक्खममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि अभंतगणंतरं मंडलं उवसंकभित्ता चारं चरइ । जयाणं भंते ! सूरिए अभंतराणंतर मंडलं उसंकमित्ता चार चरइ तयाणं के • महालए दिवसे के महालिया राई भवइ ? गोयया! तयाणं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, दोहि एगसटिभागमुहुत्तेहिं ऊणे दुवालस मुहुत्ता राई भवइ दोहि य एगसद्विभागमुहुत्तेहिं अहियत्ति, से मिक्खमाणे सूरिए दो च्चंसि अभंतरागंतरं मंडलं उवसंकमिन्ता चारं चरइ तयाणं के महालए दिवसे के महालिया राइ अबइ, मोषमा! तयाणं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहि एगसद्विभागमुहत्तेहि ऊणे, दुवालसमुहत्ता राई भवइ चउहिं एगसद्विभागमुहत्तेहिं अहिय ति। एवं खलु एएणं उवाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ मंडलाओ सयाणंतरं मंडलं संकममाणे दो दो • एगसद्विभागमुहुत्तेहिं एगोंगे मंडले दिवसखितस्ल गिबुद्धेमाणे णिबु ढेमाणे रयणिखित्तस्स अभिवढेमाणे अभिवढेमाणे सव्ववाहिरंमंडलं उवसंकमित्ता चारं बरह ति। जयाणं सुरिए सत्वरंतराओ मंडलाओ सन्नवाहिरं मंडलं उक्संकलित्ता चारं चरइ तथाणं सबभतरमंडलं . पणिहाय एगेण तेसीएणराइंदियसएणं तिण्णि छाव? एगसद्विभाग मुहु, तसए दिवसलेत्तस्स निबुद्धत्ता रयणि खेत्तस्स अभिवुद्धत्ता चार चरइत्ति जयाणं भंते ! सूरिए सम्बवाहिरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं के महालए दिवले के महालिया राइ भवई ? गोयमा ! तयाणं उत्तम.कटुपत्ता उक्कोसिया अटारम मुहत्ता राई भवइ जहणए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ ति एम णं पढमे छम्मासे एसणं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे । से पविलमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरसि वाहिरागंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं के महालए दिवसे भवइ के महालया राई अवइ, गोयमा! अटारसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगसद्विभागमुहत्तेहिं अहिए से पविसमाणे सूरिए * महालए निरिए सवयत्तारयाण तिणि छा Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ६ दिनरात्रिवृद्धिहानिनिरूपणम् दोच्चंसि अहोरसि बाहिरनचं मंडल उवसंशमित्ता चार चरइ । जया णं भंते ! सूरिए बाहिरत मंडल उपसंकमित्ता चार चरइ, तया णं के महालए दियसे भवइ के महालिया राई अवइ, गोयमा ! तया णं अट्ठारस मुहुत्ता राई अबइ चउहिं एगसद्विभाग हुत्तेहिं ऊणा दुवालस मुहुत्ते दिवसे अवइ नहिं एगसटिभागमुहुत्तेहिं अहिए ति। एवं खलु एएणं उवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ मंडलाओ तयाणंतरं मंडलं संकममाणे संकममाणे दोदो एगसद्विभागमुहत्तेहिं एगमेगे मंडले रयणिखेत्तस्स निबुद्धशाणे निबुझेमाणे दिवसखेत्तस्स अभिबुद्धेमाणे अभिबुद्धेमाणे सव्वब्भंतरं मंडलं उदलंकीमत्ता चारं चाइ ति। जया णं भंते ! सूरिए सव्वबाहिराओ मंडलाओ स तरं मंडलं उक्सकमित्ता चारं चरइ तयाण सञ्चबाहिरं मंडलं पणिहाय तेसीए णं राइंदिवसेणं तिषिण छाव? एगसहिभागमुहत्तसए श्यणिखेत्तस्स णिबुद्धता दिवस खेत्तस्ल अभिववेत्ता चारं घरइ एलणं दोच्चे छम्मासे एसणं दोच्चस्स छम्मासस्ल पज्जवसाणे एस णं आइच्चे संवच्छरे एसणं आइच्चस्स संवच्छरस्त पज्जवसाणे पण ॥सू० ६॥ छाया-यदा खल्लु भदन्त सूर्यः सर्वाभ्यन्तरण डलमुपसंक्रव्य चारं चरति तदा खल किं महालयो दिवसः किं महालया रानि भवति ? गौतम ! तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षको ऽष्टादशाहत्तों दिवसो भवति, जवन्यिका द्वादशमहत्ती रात्रि भवति । अथ निष्क्रामन् सूर्यो नवं संवत्सरमयमानः प्रथमे अहोरात्रेऽभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । यदा खलु भदन्त सूर्योऽभ्यन्तरानन्तरं मण्डलघुपसंक्रम्य वारं चरति तदा खलु किं महालयो दिवस: कि महालया रात्रि भवति ? गौतम! तदा खल्लु अष्टादश मुहूर्तों दिवसो भवति द्वाभ्यामेकपष्ठिभागमुहूर्ताभ्यामृना, द्वादशमुहर्ता रात्रि अत्रति द्वाभ्यामेकपष्ठिभाग मुहूर्ताभ्यामधिकेति । अथ निष्क्रामन् सूर्यो द्वितोयेऽहोरात्रे यास्तू चारं चरति तदा खलु कि.महालयो दिवसः किं महालया रामि भगति गौतग ! तदा खलु भन्टादशमुहू तो दिवसो भवति चतुर्भिरेकपष्ठिभागमुहूर्ता रात्रि भवति चतुर्भिरेक पछि नाग मुहरधिति एवं खलु एतेनोपायेन निष्क्रामन् सूर्यः तदनन्तरान्मण्डलातदनन्तरं मण्डलं संक्रान् द्वौ द्वावेकषष्टिमागमुहूविकैकस्मिन् मंडले दियसक्षेत्रस्य निवर्द्धयन् निवर्द्धथन् रजनिक्षेत्रस्याभिवर्द्धगन् अभिवर्द्धयन् सर्वबाह्यमंडल Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रतिसूत्र मुपसंक्रम्य चारं चरतीति । यदा एल सूर्यः सर्वाभ्यन्तरात् मंडलात् सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु साभ्यन्तरमंडलं प्रणिधायक्रेन व्यशीतेन रात्रिदिवशतेन त्रिणि पट् पष्ठानि एक पष्ठिभागयुहर्तशतानि दिनसक्षेत्रस्य निबद्धर्थ रजनीक्षेत्रस्याभिवर्थ चारं चरतीति । यदा खल भदन्त सूर्यः सर्ववाह्यमंडलमुषसंक्रम्य चार चरति रदः खल्लु कि महालयो दिवसः किं महालया रात्रि भवति गौतम ! तदा खलू नमकाष्ठा प्राप्ता उत्कर्षकाऽ. ष्टादशमुहूर्त्ता रात्रिर्भवति जघन्यको द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति इति, एपः खलु प्रथमः पण्मास एतत् खलु प्रथमस्य पण्मासस्य पर्यवसानम् । अथ प्रविशन सूर्यः द्वितीयं पण्मास प्रय मानः प्रथमे अहोरात्रे वाद्यानन्तरं मंडलमुपसंक्रम्य चारं चरति, यदा खलु भदन्त सूर्योवाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंकम्य चारं चरति तदा खलु कि महालयो दिवसो भवति किं महालया रात्रि भवधि ? गौतम ! अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भवति द्वाभ्यामेकपष्ठिभागमुहूर्ताभ्यामूनाः द्वादशमुहृत्तौ दिवसो भवति द्वाभ्यामे ऊपष्ठिभागमुहूर्त्ताभ्यामषिकः अथ प्रविशन् सूर्यो द्वितीये- . होरात्रे वाह्य तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, यदा खलु भदन्त सूर्स व ह्यत्तीयमण्डल मुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु कि महालयो दिवसो भवति किं महालया रात्रि भवति गौतम ! तदा खलु अष्टादश मुहूर्ता रात्रि भवति चतुर्भिरेकपष्ठिभागमुहूर्तरूना द्वादशमुहूतों दिवसो भवति चतुर्भिरे कपष्ठिभागमुहूर्तरधिक इवि एवं खल्वे तेनोपायेन प्रविशन् सूर्यः तदनंतरान्मंडलात्तदनन्तरं मंडलं संक्रामन् संक्रामन् द्वो द्वावेकपष्ठिभाग मुहत्तौ एकैकस्मिन् मंडले रजनीक्षेत्रस्य निवर्द्धयन् निवर्द्धयन् दिवसक्षेत्रस्वामिवर्द्धगन् अभिवर्द्धयन् सर्वाभ्यन्तरं मंडकमुपसंक्रम्य चारं चरतीति । यदा खलु भदन्त ! सूर्यः सवाह्यात मंडलात् सर्वाभ्यन्तरं मंडलमुरसंक्रम्य चारं चरति तदा खल्लु सर्ववाह्य मंडलं प्राणिधाय एतेन व्यश तेन रात्रि दिवसशतेन त्रीणि पट्पष्ठि एक पष्ठिभाग मुहूर्तशतानि रजनिक्षेत्रस्य निवृद्धय दिवस क्षेत्रस्याभिवयं चारं चरति एपः खलु द्वितीयः पण्मासः एतत् खलु द्वितीय पण्मासस्य पर्यव'सानं एपः खलु आदित्यः संवत्सरः एतत् खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानम् ।। सू० ६॥ टीका-'जयाणं भंते ! सुरिए' यदा खलु-यस्मिन् समये किल भदन्त ! सूर्यः सरति गच्छति आकाशे इति सूर्यः अथवा-सुवति कर्मणि तत्तकार्ये लोकान् इति सूर्यः, अथवा अहोरात्रस्य व्यवस्था संपादिता भवति तदमावेऽहोरात्र व्यवस्थाया असंभवापत्ते रिश्ते एतादृशः सूर्यो भगवान् यस्मिन् समये 'सत्रभंतरं मंडलं उवसंक्रमिता' सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्र. 'जयाणभंते ! मृरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता' इत्यादि'टीकार्थ-गौतम स्वामी ने इस सत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा हैं-'जया णं भंते ! सूरिए सव्वभंतर मंडलं' हे अदन्त! सूर्य जिस समय सर्वाभ्यन्तर मण्डलका ___ 'जयागं भंते ! सूरिए सञ्चभंतर मंडलं उबसंकमित्ता' इत्यादि रा -गौतभस्वाभास मा सूत्र पडे अनुन मा तना प्रश्न या छ'जयाणं भंते ! सूरिए सव्वन्भंतर मंडलं' मत! सूर्य २ समये साल्यन्तर में प्रात Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ६ दिनरात्रिवृद्धिहानिनिरूपणम् ... ६९ म्य-संप्राप्य 'चारं चरइ' चारम्-गति चरति-करोति 'तयाणं के महालए दिवसे के महालिया राई तदा-तस्मिन् काले को महालयः को महान्-अतिशयेनाधिक आलयः ब्याप्यक्षेत्रलक्षण आश्रयो यस्यासौ किं महालयः कियान् इत्यर्थः दिवसो भवति, तथा-किं महाळय-कियत्न माणा रात्रि:-निशा च भवतीति प्रश्नः, भगवानाइ--'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवई' तदा-तस्मिन् काले खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्तमां काष्ठाम्: अवस्यां प्राप्त:-आदित्मसंवत्सरसम्बन्धि पटू पष्टयधिक त्रिशतदिवप्समध्ये यतो न कश्चिदपरोऽधिक इत्यर्थः, अत एवोत्कर्षक उकृष्ट इत्ययः अष्टा. दश मुहू तो दण्ड : तत्प्रमाणको दिवसो भवति, सर्वतोऽधिकोऽष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणं दिनं भवति इत्यर्थः । तथा-'जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई' जघन्या-सर्वतो न्यूना द्वादशमुहूर्त प्रमाणा रात्रि भंघति, यत्र खलु मण्डले यावत्प्रमाणो दिवस स्तत्र मण्डले दिवसापेक्षया शेषा अहोरात्रप्रमाणा रात्रि रिति जघन्या द्वादशमुहता रात्रि रिति, सर्वस्मिन् क्षेत्रे काले वा त्रिंशप्राप्तकरके 'चारं चरह' गति करता है 'तयाणं के महालए दिवसे' उस समय दिवस कितना बड़ा होता है ? और 'के महालिया राई' कितनी बडी रात्रि होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! उत्तप्रकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहले दिवसे भवई' हे गौतम ! उस काल में उत्तम अवस्था को प्राप्त हुआ. आदित्य संवत्सर सम्बन्धी ३६३ दिवसों के बीच में जिससे कोई और दिन बडा न होता ऐसा सबसे बडा दिन १८ मुहूर्त का होता है तथा-'जहणिया दुवालासमुहत्ता राई भवईसर्व से जघन्य १२ मुहूर्त की रात्रि होती है जिस मण्डल में जितने प्रमाण का दिन होता है उस मंडल में दिवस की अपेक्षा शेष अहोरात्र के प्रमाण से कमप्रमाणवाली रात्रि होती है इस कारण जघन्य प्रमाणवाली कही गई है? समस्त क्षेत्र में अथवा काल में तीस मुहूर्त का रात दिन का प्रमाण नियत कहा गया है। तो जब दिवस १८ मुहूर्त का होता है तब रात्रि १२ मुहूर्त की होने ४रीने 'चार चरई' गति रे छ. 'तागं के महालए दिवसे' त मते स sanei डाय छ ? भने, 'के महालिया राई रात सी भी जाय छ १ ४ाममा प्रभु 2गोयमा ! उत्तमकदुपत्ते उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवई' गौतम ! मा ઉત્તમ અવસ્થા પ્રાપ્ત થયેલ આદિત્ય સ વત્સર સંબંધી ૩૬૩ દિવસની વચ્ચે જેમાં બીજે કઈ દિવસ લાંબે થતું નથી એ લાંબે દિન ૧૮ મુહૂર્તને થાય છે. તેમજ 'जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई' सपथ गधन्य १२ मुश्त नी त हाय छ.२ મંડળમાં જેટલા પ્રમાણને દિવસ થાય છે, તે મંડળમાં દિવસની અપેક્ષાએ શેષ અહેરાત્રના પ્રમાણુથી અલuપ્રમાણુવાળી રાત હેય છે. આથી રાત જઘન્ય પ્રમાણવાળી કહેવામાં આવી છે. સમસ્ત ક્ષેત્રમાં અથવા કાળમાં તીસ મુહૂર્તાનું રાત-દિવસનું પ્રમાણુ નિયત કરવામાં આવેલું છે. તે જ્યારે દિવસ ૧૮ મુહૂર્તને થાય છે ત્યારે રાત્રિ ૧૨ મુહૂર્ત Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्ति न्मुहूर्त्तप्रमाणक रात्रिंदिवस्य नियतत्वात् तदा यदा दिवसोऽष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणकस्तदा रात्रि दशमुहूर्त्तप्रमाणा, यदा च रात्रि द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणा तदा तत्र दिवसोऽप्टादशमुहर्तप्रमाणक इति । अथ यदा भरतक्षेत्रेऽष्टादशमुहर्त्तप्रमाणो दिवस स्तदा विदेक्षेत्रेषु द्वादशमुहर्तप्रमाणा रजनी तदा द्वादशमुहूर्तेभ्यः परराने अतिक्रान्तत्वेन पइमुहान् यावत् केन काठेन भवितव्यम् एवं भरतक्षेत्रेऽपि वक्तव्यम् । तत्रोच्यते अत्र मुहर्तगम्यक्षेत्रऽवशिष्टे सति तत्र सूर्यस्योदयमानत्वेन दियसेनेति तच्च सूर्योदयास्तान्तरविचारणेन तन्मण्डलगतदृष्टिपथप्राप्तता विचारणेनोपपद्यते इति । नन्वेवं सति सूर्यस्योदयोऽस्तमयनं चानियतं प्राप्तम् ? इति चे दिष्टमेवतत् तदुक्तम्' 'जह जह समए समए पुरभो संचरइ भक्खरो गयणे। तह वह इओ वि नियमा जायइ रयणीइ भावत्यो ॥१॥ ' एवं च सइ नराणं उदयस्थमयणाई होतऽनियमाई। . सइ देसकालभेए कस्सइ किंचीय दिस्सए नियमा ॥२॥ लगती है और जब रात्रि १८ मुहूर्त की होती है तब दिन १२ मुहर्त का होने लगता है भरतक्षेत्र में जब १८ मुहूर्त प्रमाण का दिन होता है तब विदेह क्षेत्रों में १२ मुहूर्त की रजनी-रात्रि-होती है यहां ऐसी आशंका हो सकती है कि जय १२ मुहूर्त की पररात्रि अतिक्रान्त-समाप्त हो जाती है की ६ मुहर्त तक कोन काल होता है ? इसी तरह भरत क्षेत्र में भी कहलेना चाहिये तो इस शङ्का का समाधान ऐसा है-मुहूर्तगम्य क्षेत्र के अवशिष्ट रहने पर वहां पर सूर्य के-उदय मानकी अपेक्षा दिन होता है यह कथन सूर्योदय और उसके अस्तके अन्तर के विचार से उस मण्डलगत दृष्टिपथ प्राप्तता के विचार से-यन जाता है - शङ्का-नो फिर इस तरह के समाधान से सूर्यका उदय और उसका अस्त नियमित नहीं बन पाता है-अनियत हो जाता है तो ऐसा हमें इष्ट ही है यही इसका उत्तर है-कहा भी हैજેટલી થવા માંડે છે. અને જ્યારે ૨ ત્રિ ૧૮ મુહુર્તની થાય છે ત્યારે દિવસ ૧૨ મુહૂર્તાને થવા માંડે છે. ભરતક્ષેત્રમાં જ્યારે ૧૮ મુહૂર્ત પ્રમાણ જેટલો દિવસ હોય છે ત્યારે વિદેહક્ષેત્રમાં ૧૨ મુહૂર્તની રાત હોય છે. અહીં એવી આશંકા ઉદ્ભવી શકે તેમ છે કે જ્યારે ૧૨ મુહૂર્તની વાત પરરાત્રિ અતિક્રાન્ત-સમાપ્ત થઈ જાય છે તે ૬ મુહૂર્ત સુધી કયે કાળ હોય છે ? તે આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે મુહૂર્ત ગમ્યક્ષેત્ર અવશિષ્ટ રહે છે ત્યારે ત્યાં સૂર્યના ઉદયમાનની અપેક્ષાએ દિવસ હોય છે. આ કથન સૂર્યોદય અને તેને અસ્તના અતરને વિચારથી તે મંડળગત દષ્ટિપથ પ્રાપ્તતાના વિચારથી બની જાય છે. શંકાતે પછી આ જાતના સમાધાનથી સૂર્યને ઉદય અને તેને અસ્ત નિયમિત બની શકતું નથી. એટલે કે અનિયત થઈ જાય છે–તે આવું જ અમારા માટે ચોગ્ય છે અને જવાબ આ પ્રમાણે કહેલ છે Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार सु. ६ दिनरात्रिवृद्धिहानिनिरूपणम् सइ चेव निदिडो रुद्दमुहुत्तो कमेण सन्वेसि । केसिंचीदाणि पि अविसयपमाणो रवी जेसि ॥३॥ इति ॥ यथा यथा समये समये पुरतः सश्चरति भास्करो गगने । तया तथेतोऽपि नियमात् जायते रजनीति भावार्थः ॥१॥ एवं च सति नराणामुदयास्तमयनेऽनियते भवतः ।' ___ सति देशकालभेदे कस्यापि कस्यापि किञ्चिद्व्यवहार्यते नियमात् ॥२॥ • सकदेव च निर्दिष्टो रुद्रमुहूर्तः क्रमेण सर्वेषाम् ।। केषाश्चिदिदानीमपि च विषयप्रमाणो रविर्येषां भवति ॥३॥ इतिच्छाया ॥ : यत्तु सूर्यप्रज्ञप्तिटीकायां सूर्यमण्डलसंस्थित्यधिकारे समचतुरस्रसंस्थितिवर्णने कथितं यत् युगादौ एक सूर्यः दक्षिणपूर्वस्यां दिशि, एकश्चन्द्रो दक्षिणापरस्यां दिशि द्वितीयः सूर्यः पश्चिमोत्तरस्यां दिशि, द्वितीयश्चन्द्र इत्यादि तत्सर्वं मूलोदयापेक्षया भवतीति ज्ञातव्यमिति । जह जह समये समये पुरओ संचरइ भक्खरो गयणे। तह तह इओ वि नियमा जायइ रयणीइ भावत्थो ॥१॥ एवंच सइ नराणं उदयस्थमयणाई होतऽनियमाई। सइ देसकालभेए कस्सइ किंचीय दिस्सए नियमा ॥२॥ सइ चेव निद्दिठो रुद्दमुहुत्तो कमेण सव्वेसि । केसिं चीदाणिपि अविसयपमाणो रवी जेसिं जो सूर्यप्रज्ञप्ति की टीका में सूर्यमण्डलसंस्थिति अधिकार में समचतुरस्र से . स्थिति के वर्णन प्रसङ्ग में कहा गया है कि युग की आदि में एक सूर्य दक्षिणपूर्वदिशा में एक चन्द्र दक्षिणअपरदिशा में, द्वितीय सूर्य पश्चिम उत्तर दिशा में और द्वितीय चन्द्र-पश्चिम पूर्व दिशा में रहता है सो यह सब कथन मूलोदय की अपेक्षा से कहा गया है ऐसा जानना चाहिये यह अष्टादश मुहूर्त प्रमाण जह जह समये पुरओ संचरइ भक्खरो गयणे । तह तह इओ वि नियमा जायइ रयणी इ भावत्थो ॥१॥ एवं च सइ नराणं उदयत्थमयणाई होतऽनियमाई ।। सइ देसकालभेए कस्सइ किंचीय दिस्सए नियमा ॥२॥ सइ चेव निट्ठिो रुद्दमुहुत्तो कमेण सव्वेसि ।। केसिंचीदाणिवि अविसयपमाणो रवी जेसिं ॥३॥ જે સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિની ટીકામાં સૂર્યમંડળ સંસ્થિતિ અધિકારમાં સમચતુરસથી સ્થિતિના વર્ણન પ્રસંગમાં કહેવામાં આવેલ છે કે યુગના પ્રારંભમાં એક સૂર્ય દક્ષિણપૂર્વ દિશામાં એક ચન્દ્ર દક્ષિણ અપરદિશામાં દ્વિતીય સૂર્ય પશ્ચિમ ઉત્તરદિશામાં અને દ્વિતીય ચન્દ્ર પશ્ચિમ પૂર્વ દિશામાં રહે છે, તે આ બધું કથન મૂલેદયની અપેક્ષાઓ કહેવામાં આવેલું ॥३॥ Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जगदीपप्राप्तिको अयं चाष्टादशमुहर्तप्रमाणः सर्वोत्कृष्टो दिवमः पूर्व संवत्सरस्य चग्मो दिवसः इति प्रति. पादयितुमाह-से णिक्खममाणे सरिए' अथ निष्क्रामन् सूर्यः यस्मिन् स्थाने स्थितः सर्वी स्कृष्टं दिवसं कृतवान् तस्मात् स्थानात् निष्क्रामन्- गच्छन् सूर्य इत्यर्थः ‘णवं संवरं अयमाणे' नवम्-ननीनं पूर्वसंवत्सरापेक्षया नवं द्वितीयं संवत्सरम्-वर्षमयमान: प्राप्नुवान् भाददान इत्यर्थः पठमंसि अहोरतसि' प्रथमे अहोरात्र 'अम्मतराणं तरं मंडलं' अभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयं मण्डलम् 'उपसकमित्ता चारं चरइ' उपसक्रम्प संप्राप्य चारं गतिं चरति-करोनीति । सम्प्रति-रात्रिदिवसयो बृद्धिहासं दर्शयितुमाह-'जयाणं' इत्यादि, 'जया णं भंते ! सुरिए' यदा-यस्मिन् काले खलु भदन्त ! सूर्य: 'अमंतराणतरंमंडलं उवसंकमित्ता चार चरई' अभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयं मण्ड'कमुपसंक्रम्य-रांप्राप्य चारं गति चरति-करोति तयाणं के महालए दिवसे' तदा-तस्मिन् काले खलु कि महालय:-को महान् आलयो व्याप्यक्षेत्र वाला सर्वोत्कृष्ट दिन पूर्वसंवत्सर का चरम दिवस है-इस-यातको प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं-से णिक्खममाणे सरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि अभंतराणंतर मंडलं उवर्षकमित्ता-चारं चरई' जिस स्थान पर स्थित होकर सूर्य ने सर्वोत्कृष्ट दिन किया है उस स्थान से निकलता हुआ वह सूर्य-नवीन-पूर्वसंवत्सर की अपेक्षा-दितीय संवत्सर-वर्ष को प्राप्त होकर प्रथम अभ्यन्तर अहोरात्र में अभ्यन्तर मण्डल के अनन्तर द्वितीय मंडल पर आकर के गति करता है रात्रि दिवस का वृद्धि हास कथन. इसमें गौतमलामी ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है-'जया णं भंते ! सूरिए' . हे भदन्त ! जिस काल में सूर्य 'अभंतराणंतरं मंडलं उवसंकर्मित्ता चारं चरई' . अभ्यन्तरमंडल के अनन्तर द्वितीय मण्डल पर पहुंचकर गति किया करता है. 'तयाणं के महालए दिवसे, के महालया राई भवई' तब उस समय-उस सूर्य છે. આમ જાણવું જોઈએ. આ અષ્ટાદશ મુહર્ત પ્રમાણુવાળે સર્વોત્કૃષ્ટ દિવસ પૂર્વ સંવત્સરને ચરમ દિવસ છે. આ વાતને પ્રકટ કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે ‘से णिक्खममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि अत्भतराणंतर मंडलं उबसंकमित्ता चार चरई २ स्थान स्थित ४. सूर्य सलिटस मनाये। છે, તે સ્થાન પરથી ઉદિત થયેલે તે સૂર્ય નવીન-પૂર્વસંવત્સરની અપેક્ષાએ દ્વિતીય સંવત્સર વર્ષને પ્રાપ્ત થઈને પ્રથમ અહેરાત્રમાં અત્યંતર મંડળ પછી દ્વિતીય મંડળ પર આવીને ગતિ કરે છે. રાત્રિ-દિવસ–વૃદ્ધિ-હાસ કથન भाभा गौतभस्वामी प्रभुन मा तना प्रश्न छ-'जया णं भंते ! सूरिए मत! २imi सू 'अभंतराणंतर मंडलं उत्रसंकमित्ता चार चरइ' मस्त रभ31 पछी वितीयम ५२ पडेचार गति ४३ छ-'तयाणं के महालए दिवसे, के महालया राई Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः स. ६ दिनरात्रिवृद्धिहानिनिरूपणम् ७६. रूप आश्रयो यस्यासौ किं महालयः कियानित्यर्थः दिवसो भवति तथा-' के महालया राई भव' कि महालया कोदृशप्रमाणयुक्ता च रात्रिर्भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' - इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तथा णं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगसहि-भागमुहुतेहिं ऊणे' तदा तस्मिन् अभ्यन्तरद्वितीयमण्डक संक्रमणकाले अष्टादशमुहूर्तोः दिवसो भवति द्वाभ्यामेकपष्टि भागमुहूर्त्ताभ्या सूनः अर्थात् अष्टादशमुहूर्त्त प्रमाणो द्वाभ्यां मुहूर्त्तकष्ट मागाय हीनो दिवसो भवति 'दुवालसमुहुत्ता राई भवइ दोहिय एगसट्टिभाग-तेहिं अहियत्ति' द्वादशमुहूर्त्त प्रमाणा द्वाभ्यां मुहूर्त्तकपप्टिभागाभ्यामधिका रात्रिर्भवतीति अत्रायं भावः - अष्टादशमुहूर्ते दिवसे द्वादशधुत्रमुहूर्त्ताः षट् चरमुहूर्त्ताः ते च मुहूर्त्ताः मण्ड , द्वारा कितना क्षेत्र - व्याप्त किया जाता है- अर्थात् उस समय कितना बडा : दिन होता है और कितनी बडी रात्रि होती है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! तयाणं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगसडिभागमुहुत्ते हि कणे' हे गौतम! तब १८ मुहूर्त्त में से १ मुहूर्त के ६१ भाग में से २ भाग कम का दिन होता है अर्थात् इन अठारहमुहूतों में से एक मुहूर्त्त के ६१ भाग करने पर उन में से दो भाग कम रहते हैं इस तरह यह दिन पूरे १८ मुहूर्त haraहीं होता है किन्तु एक मुहूर्त्त के ६१ भागों में से २ भाग कम का होता है। 'दुवालसमुहन्ता राई भवई दोहि य एगसट्टिभागमुहुत्तेहिं अहियत्ति' तथा उस समय जो रात्रि होती है उसका प्रमाण १२ मुहूर्त्त का होता है जो ६१ भागों में से २ भाग दिन प्रमाण में कम हुए हैं - वे यहां रात्रि में आजाते हैं अतः रात्रिका प्रमाण १२ मुहूर्त्त से अधिक प्रकट किया गया है तात्पर्य ऐसा है कि अठारह मुहूर्तवाले दिवस में १२ मुहूर्त तो ध्रुव मुहूर्त्त है और -६ મ' ત્યારે તે સૂર્ય વડે કેટલા ક્ષેત્ર વ્યાપ્ત થાય છે એટલે કે તે વખતે કેટલે લાંમા -दिवस होय छे भने टसी सांगी रात होय छे ? योना भवाश्रभां प्रभु हे छे - 'गोयमा ! तयाणं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगट्टिमागमुहूत्तेहिं कणे' हे गौतम! त्यारे १८ મુહૂત્તમાંથી ૧ મુહૂત્તના ૬૧ ભાગામાંથી ૨ ભાગ ક્રમ દિવસ થાય છે. એટલે કે એ ૧૮ મુહૂર્તોમાંથી ૧ મુર્હુતના ૬૧ ભાગેા કર્યાં પછી તેમાં એ ભાગા કમ રડે છે. આ પ્રમાણે આ દિવસ પૂરા ૧૮ મુહૂત ના થતા નથી પણ એક મુહુના ૬૧ ભાગમાંથી ૨ ભાગ ક્રમના હાય છે. 'दुवालसमुत्ता रई भाइ दोहि य एगसट्टिभागमुहुत्तेहिं अहियत्ति' तेभन ते समये રાત હોય છે તેનુ પ્રમાણ ૧૨૨ મુહુર્ત્ત જેટલ' થાય છે. જે ૬૧ ભાગામાંથી ` ૨ ભાગ દિન પ્રમાણમાં કમ થયા છે તેએ અહી રાત્રિમાં આવી જાય છે એથી રાત્રિનું પ્રમાણ ૧૨ મુહૂત કરતાં અધિક પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. તાપય આ પ્રમાણે છે કે ૧૮ મુહૂત વાળા દિવસમાં ૧૨ મુહૂત' તે ધ્રુવ મુહૂર્તી છે અને ૬ મુહૂત ચર છે. એ મુહૂર્તો ज० १० Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मयूखापप्रतिको लानां व्यशीत्यधिकशतेन वदन्ते हीयन्ते च तत्र च त्रैराशिकगणनावतारः, यदि मण्डलानां यशीत्यधिकशते पइमुहूर्ता वर्द्धन्ते चापवर्द्धत्ते च तदा एकेन मण्डलेन किं वर्द्धते चापवर्द्धते च ? स्थापना-यथा १८३ । ६१ अत्रान्त्यराशिना एककलक्षणेन मध्यराशिः पदकलक्षणो गुण्यते, गुणिते च एतेन गुणितं तदेव भन्तीति नियमेन पडेय स्थिताः ते व आदिराशिना मज्यन्ते अल्पत्वात् भागं न प्रयच्छतीति भाज्य भाजकराश्योः त्रिकणापवर्तना कर्त्तव्या, जात उपरितनो राशिर्हि द्विकरूपः अधस्तन एकपष्टिरूपः समागतं द्वावेकपष्टिमागौ मुहुर्तस्य, अतो दिवसे अपवर्द्ध ने रात्री च बद्ध ते इति ॥ ___सम्प्रति-अग्रेतनमण्डलगते दिवसरात्र वृद्धिहानी पृच्छन्नाह-'से णिक्खममाणे इत्यादि, 'सेणिक्खममाणे सरिए दोचंसि अहोरत्तंसि' अथ निष्क्रामन् सूर्यः द्वितीये अहो. मुहर्त चर मुहर्त हैं ये मुहर्त १८३ मंडलों पर बढते हैं और घटते हैं तो जब राशि विधिद्वारा इस की जांच की जाती है तो उस समय एक मण्डल पर ये कितने बढते घटते हैं यह स्पष्ट हो जाता है, इसकेलिये स्थापना इस प्रकार से करना चाहिये १८३/६, १, यहां अन्तिम राशि एक से मध्यकी राशि जो ६ है उसे गुणित करना चाहिये तब ६ ही गुण निकल आता है इस में आदि राशि का भाग करना चाहिये परं च यहां पर मध्यकी राशि है वह भाजक राशि से हीन है इसलिये भाज्य भाजक राशि की त्रिकोण अपवर्तना करलेनी चाहिये इस तरह के आजाते हैं ये एक मुहर्त के कृत ३१ भागों में से २ भाग हैं सो दिनके प्रमाण में से इन्हे कम किया गया है और रात्रि के प्रमाण में इन्हें वढाया गया है। ___'से मिक्खममाणे सूरिए दोच्चंसि' हे भदन्त ! द्वितीय मण्डल से निक लता हुआ सूर्य जब अभ्यन्तर तृतीय मण्डल को प्राप्त करके गति करता है तब ૧૮૩ મંડળે પર વધે છે અને ઘટે છે જ્યારે વૈરાશિ વિધિ વડે એની પરીક્ષા કરવામાં આવે છે ત્યારે એક મંડળ પર એ કેટલા વધે છે અને ઘટે છે આ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. આના માટે સ્થાપની આ પ્રમાણે કરવી જોઈએ. ૧૮૩/૨, ૧, અહીં અંતિમ રાશિ એકથી મધ્યની જે ૬ છે તેને ગુણિત કરવી જોઈએ. આમ કરવાથી ૬ જ ગુણનફળ આવે છે. આમાં આદિ રાશિને ભાગાકાર કરવો જોઈએ પરંતુ અહીં મધ્ય રાશિ છે. તે ભાજક રાશિ કરતાં હીન છે એથી ભાજ્ય-ભાજક રાશિની ત્રિકણ અપવર્તન કરી લેવી જોઈએ. આ પ્રમાણે જ આવી જાય છે. એ એક મહના કરવામાં આવેલા ૬૧ ભાગમાંથી ૨ ભાગે છે. તે દિવસના પ્રમાણમાંથી એમને ઓછા કરવામાં આવેલા છે અને રાત્રિના પ્રમાણમાં એમને અભિવર્ધિત કરવામાં આવેલા છે. से णिक्खममाणे सूरिए दोच्चसि RE! द्वितीयमयी नीता सूय यार भय तर तृतीयम'ने प्रारत ४शन गति रे त्यारे 'के महालये दिवसे के महालया Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. ६ दिनरात्रिवृद्धिवानिनिरूपणम् रात्रे 'अन्तरवच्चे मंडल उवसंकमित्या वारं चरद' अभ्यन्तरतृतीयमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति 'तया णं के महालए दिवस के महालिया राई भवई' तदा यदा सर्वाभ्यन्तरतृतीय मण्डल, पेक्षया चारं गतिं चरति - करोति तस्मिन् काले खलु किं महालय :-1 :-कियत्प्रमाणको दिवसो भवति, तथा- किं महालया कीदृशप्रमाणवती रात्रि भवतीति प्रश्नः, 'भगवानाह - गोमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! ' तयाणं' यस्मिन् काले सर्वाभ्यन्तरतृतीयमण्डला. पेक्षया सूर्यश्वारं चरति तस्मिन् काले खलु 'अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एकसहभागमुहूत्तेहि ऊणे' अष्टादशमुहूर्त :- अष्टादशमुहूर्त्त प्रमाणको दिवसो भवति चतुर्भिरेकपष्टिभागमुहूर्तैरूनः, तत्र द्वाभ्यां सूर्यमण्डलसम्बन्धिभ्यां द्वाभ्यां च प्रस्तुतमण्डल सम्बन्धिभ्या मित्येवं प्रकारे तुरेकपष्टि भागैरूनो न्यूनो दिवसो भवतीत्यर्थः तथा - 'दुवालस मुहुता राई भइ चहिं एगसहितेर्हि अहियत्ति' द्वादशमुहूर्त्त प्रमाणा चतुर्भिर्मुहूतैरेकपष्टिमागैरधिका रात्रिर्भवति इति ॥ , उक्तमण्डलत्रयातिरिक्त चतुर्थादिमण्डलेषु अतिदेशेन दिवसरात्रवृद्धिहानी कथयितुमाह - 'एवं खलु एएणं' इत्यादि, 'एवं खलु एए णं उवाएणं' एवं - मण्डलत्रयदर्शितरीत्या 'के महालय दिवसे के महालया राई भवइ' उस समय कितना बडा दिन होता है और कितनी बडी रात होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! तया अट्ठारसमुहुत्त दिवसे भवइ चउहिं एगसद्विभागमुहुत्तेहिं ऊणे दुबालसमुहुत्ता राई भवद्द, चउहिं एगसतेहिं अहियत्ति' हे गौतम! जिस काल में सर्वाभ्यन्तर तृतीय मण्डल की अपेक्षा सूर्य गति करता है उस काल में अठा 'रह मुहूर्त का दिन होता है परन्तु एक मुहूर्त के कृत ६१ भागों में से ४ भाग कम होता है दो भाग सूर्यमण्डल सम्बन्धी और दो भाग प्रस्तुत मण्डल सम्बन्धी यहां लिये गये हैं । तथा भागों से अधिक १२ मुहूर्त की रात्रि होती है । अब सूत्रकार उक्त मण्डलत्रय से अतिरिक्त चतुर्थ आदि मण्डलों में अतिदेश वाक्य द्वारा दिवस और रात्रि की हानि एवं वृद्धि का कथन करने के राई भवइ' ते बजते डेटो सांमी हिवस होय छे अने डेटली सांगी रात होय छे ? मेना भवामभां अलु ठंडे हे–'गोयमा ! तया अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एगसट्ठिभाग मुहुत्ते हिं दुवालसमुत्ता राई भवई, चउहिं एगसद्विमुहुत्तेहि अहियत्ति' हे गौतम! ने કાળમાં સાઁભ્ય ંતર તૃતીયમ'ડની અપેક્ષાએ સૂ` ગતિ કરે છે, તે કાળમાં ૧૮ મુહૂત ના દિવસ હાય છે પરંતુ એક મુહૂર્તના કૃત ૬૧ ભાગામાંથી ૪ ભાગ કમ હાય છે, એ ભાગા સૂર્યંમડળ સબંધી અને એ ભાગ પ્રસ્તુતમડળ સ’ખંધી અહીં ગૃહીત થયા છે. તથા ૪ ભાગા કરતાં અધિક ૧૨ મુહૂર્તની રાત્રિ હાય છે. હવે સૂત્રકાર ઉક્તમ`ડળય સિવાય ચતુર્થાં વગેરે મ ઢળામાં અતિદેશ વાડ્ય દ્વારા द्विवस भने रात्रिंती हानि तेभन वृद्धि उथन वा भाटे 'एवं खलु एएणं उत्राए' मा Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रशासन खलु-निश्चितम् एतेनानन्तरपूर्वोक्तोगयेन प्रतिमण्डलं दिवमरात्रिसम्बन्धि मुहृतकपष्टिभागा द्वयवृद्धि हानिरूपेण 'णिक्खममाणे सुरिए' निष्क्रामन् दक्षिणाभिमुखं गच्छन् सूर्यः 'तयतराओ मंडलाओ' तदनन्तरामण्डलात् 'तयणंतर मंडलं संकममाणे' तदनन्तरं मण्डलं संक्रामन् -गच्छन् यत्रस्थितः नदनन्तरं दक्षिणाभिमुखमपरं मण्डलं प्रतिगच्छन् सूर्यः 'दो दो एगसटिभागमुहुत्तेहिं' द्वौ द्वौ मुहू कपष्टिभागौ 'एगमेगे मंडले' एकै कस्मिन् मण्डले प्रतिमण्डलम् इत्यर्थः 'दिवसखित्तमा निवुद्धमाणे नियुद्धमाणे 'दिवससम्बन्धिनः क्षेत्रस्य निवर्द्धयन् निवदयन-हापयन् हापयन परित्यजन् परित्यजन् इत्यर्थः, तथा-'स्पणिखित्तम अभिवद्धेमाणे अभिवद्धेमाणे' रजनीक्षेत्रस्य रात्रिसम्बन्धि व्याप्तक्षेत्रस्प द्वौ द्वो मुहृतकपष्ठिभागो अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् एतावत्प्रमाणकवृद्धिम्-आविश्यं कुर्वन्, मुहूः कपप्टिभागद्वयगम्यं क्षेत्र दिवसक्षेत्रे न्यूनं कुर्वन् तावदेव रात्रिक्षेत्रेऽधिकं कुर्वन्नित्यर्थः 'सम्भबाहिर मंडलं उवसंकमिया चारं चरइत्ति' सर्ववाद्यं मण्डलघुपसंक्रम्य-समाप्प चारं गावं चरति-करोति इति ।। सम्प्रति-सर्वमण्डलेषु मुहूर्तमागानां हानि वृद्धि सर्वाग्रं दर्शयितुमाह-'जयाणं' इत्यादि, लिए-'एवं खलु एगण उवाएण' इस प्रदर्शित पद्धति के अनुसार प्रतिमण्डल पर दिवस एवं रात्रि सम्बन्धी : भागदय से जो कि एक जगह दिवस में'हानिरूप हैं और-रात्रि में वृद्धिरूप है इस तरह से हानि वृद्धि करता हुआ मयं दक्षिण की ओर गमन करता है-अर्थात् तदन्तर मण्डल पर जाने के लिये दक्षिणाभिमुख होता है तय 'दो दो एमसहिभागमुहत्तेहिं एगमेगे मंडले दिवस खित्तस्स नियुद्धमाणे' वहां पर दिवस का प्रमाण, भाग भाग रूप से कमती २ हरएक मंडल पर होता जाता है तथा 'रणिखित्तस्स अभिवद्वेमाणे' 'प्रतिमंडल में रात्रिका प्रमाण : भाग भाग बढता जाता है इस तरह 'सव्व बाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरई' सूर्य आभ्यन्तर मण्डलों से निकलता हुआ सर्वबाह्य मंडल पर पहुंच कर अपनी गति करता है। - 'जया णं सूरिए सव्वलंतराओ मंडलाओ सव्वयाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता પ્રદર્શિત પદ્ધતિ મુજબ પ્રતિમંડળ પર દિયસ તેમજ રાત્રિ સંબંધી - ભાગઢયથી કે જે એક સ્થાને દિવસમાં હાનિરૂપ છે અને રાત્રિમાં વૃદ્ધિરૂપ છે, આ પ્રમાણે હાનિ-વૃદ્ધિ કરતે દક્ષિણ તરફ ગમન કરે છે. અર્થાત તદનંતરમંડળ પર જવા માટે દક્ષિણાભિમુંખ 'थाय छे. 'दो दो एगसद्रिभागमहत्तेहिं एगमेगे मंडले दिवसखित्तस्स निवुद्धेमाणे २ त्या દિવસનું પ્રમાણ ( ભાગ : ભાગ રૂપ કરતાં અલ્પ-અપ દરેક મંડળ પર થઈ જાય छ. तेभर 'रयणिखित्तस्स अभिवद्वेमाणे' प्रतिभा २.त्रिनु प्रमाण २ मामला 4धी नय छे, या प्रमाणे 'सव्ववाहिर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरई' सूर्य माल्यात. માંથી નીકળતે સર્વબાહૃા મંડળ પર પહોંચીને પિતાની ગતિ કરે છે. 'जया णं सूरिए सव्वमंतराओ मंडलाओ सव्ववाहिर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरम Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ६ दिनरात्रिवृद्धिहानिनिरूपणम् .... जयाणं मूरिए' यदा-यस्मिन्काले खलु सूर्यः 'सव्वमंतराओ मंडलाओ सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता' सर्वाभ्यन्तरमण्डलात् सर्वबाह्यमण्डलमुपसंक्रम्य-सम्प्राप्य चारं-गति चरतिकरोति 'तया णं सवभंतरं मंडलं परिहाय' सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं प्रणिधाय-मर्यादीकृत्य ततः परस्मात् द्वितीयान्मण्डलादारभ्येत्यर्थ, 'एगे गं तेसीए णं राईदियसएण' एकेन व्यशीवेन रात्रिदिवशतेन ज्यशीतेन-व्यशीत्यधिकेन रात्रिंदिवाना महोरात्राणां शतेनेत्ययः 'तिषिण छापढे एरासद्विभाग हुत्तसए' त्रीणि पट् षष्टानि षट्पष्टयधिकानि मुहूर्त्तकपष्टिभागशतानि 'दिवसखेत्तस्स निव्वुद्धत्ता' दिवसक्षेत्रस्य निवर्य षट्पष्टयधिकत्रिशतमुहूरपष्टिभाग वित्प्रमाणकं क्षेत्रं गम्यते तावन्मात्रं क्षेत्रं हापयित्वा परित्यज्येत्यर्थः . श्यणिखेत्तस्स अभिबुद्धत्ता' तावदेव क्षेत्र रजनी क्षेत्रस्याभिवद्धर्य-वृद्धि नीत्वा 'चारं चरइत्ति' चारं गतिं चरतिकरोतीति, अयं भावः-दक्षिणायनसम्बन्धि त्र्यशीत्यधिकमण्डलेतु प्रत्येकं हीयमान भाग द्वयस्य व्यशीत्यधिकशतगुणनेन पट् षष्टयधिकत्रिशत राशि रुपपद्यते इति तावदेव रजनिचारं चरइ' अब सूत्रकार समस्त मंडलों में मुहूर्त भागों की हानि और वृद्धि का प्रमाण बताते हुए कहते हैं-जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल से सर्वचाह्य मण्डल पर आकर के गति करता है 'तयाणं सव्धभतरं मंडलं. परिहाय उस समय वह सर्वाभ्यन्तर मंडल की हद करके-मर्यादा करके इसके बाद द्वितीय मंडल की मर्यादा करके 'एगेणं तेसीएणं राइंदियसएणं तिण्णिच्छावढे एगसद्विभागमुहत्तसए दिवसखेत्तस्स निवु३त्ता रयणिखेत्तस्स अभिवुद्धत्ता चार चरह' १८३ रातदिनों के ३६६ मुहुर्त : भाग आदि होते हैं सो इतने मुहूर्त तो दिवसों में प्रदर्शितरोति कम और एक मुहूर्त के अनुसार हो जाते हैं और रात्रि में इतने मुहूर्त बढते जाते हैं। तात्पर्य यह है कि दक्षिणायन संवन्धी १८३ मंडलों में से प्रत्येक मंडल में २-२ भाग हीन होते जाते हैं सो इन दो का १८३ में गुणा करने से ३३६ राशि उत्पन्न होती है लो इतनी ही रजनि क्षेत्र में वृद्धि होती है । હવે સૂત્રકાર સમસ્ત મંડળમાં મુહૂર્વ ભાગની હાનિ અને વૃદ્ધિનું પ્રમાણ સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે-જ્યારે સૂર્ય સર્વાત્યંતર મંડળમાંથી સર્વબાહ્ય મંડળ પર આવીને ગતિ કરે छ. 'तया णं सबभंतर मंडलं परिहाय' ते म ते सत्य तर मगनी भर्या मनापान स्या२ मा द्वितीय मनी भर्या। शव 'एगे ण तेसीएणं राइंदिवसएणं तिणि छावरे एगसदियभागमहत्तसए दिवसखेत्तास निवुड्ढेत्ता रयणिखेत्तस्स अभिबुद्धत्ता चार घर ૧૮૩ રાત-દિવસના ૩૬૬ મુહૂર્તા - ભાગ વગેરે થાય છે. તે આટલા મુહત તે દિવસમાં પ્રદર્શિત રીતિ કમ અને એક મુહૂર્ત મુજબ થઈ જાય છે અને રાત્રિમાં આટલા મુહુર્તી વધતા જાય છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે દક્ષિણાયન સંબંધી ૧૮૩ મંડળમાંથી - દરેક મંડળમાં ૨-૨ ભાગ હીન થતા જાય છે. તે આ બેને ૧૮૩ માં ગુણાકાર કરવાથી ૩૩૬ રાશિ ઉત્પન્ન થાય છે. તે આટલી જ રજનીક્ષેત્રમાં વૃદ્ધિ થાય છે. હવે સૂત્રકાર Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ نی जखीपप्रजातिको क्षेत्रे वृद्धिर्भवति इति ॥ प्रकृतमेव वस्तु पश्चानुपूा दर्शयितुं प्रश्नयनाह-'जयाणं' इत्यादि, 'जयाणं भंते ! सरिए' यदा-यस्मिन् काले खलु भदन्त ! सूर्यः 'सव्ववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरई' सर्व वाह्यमण्डलमुपसंक्रम्य-सम्प्राप्य चारं गतिं चरति-करोति 'तयाणं के महालए दिवसे भवई' तदा-तस्मिन् काले खलु कि महालयः-किया-कियत्प्रमाणक इत्यर्थः दिवसो भवति तथा-'के महालिया राई भवई' किं महालया-कियती कियत्प्रमाणा इत्यर्थः रात्री-रजनी भवतीति प्रश्नः भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तयाणं उत्तम पत्ता उक्कोसिया' तदा तस्मिन्काले उत्तमकाष्ठाप्राप्ता-प्रकृष्टावस्यां गता अतएवोस्कर्पिका-सर्वत उत्कृष्टा, यतो न काचित्तदन्या प्रकर्पयती रात्रि भवति एतादृशी 'अट्ठारस मुहुत्ता राई भवइ' अष्टादशमुहर्तप्रमाणा एतादृशी तदा रात्री रजनी भवति । रात्रि दिवसस्य त्रिंशन्मुहूर्चप्रमाणत्वाव त्रिंशन्मुहूर्तलक्षणसंख्यापूरणायाह-'जहण्णए' इत्यादि, 'जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइति' जघन्यकोऽल्लीयान् द्वादशमुहर्तप्रमाणकस्तत्काले-दक्षिणा. यनकाले दिवसो भवति त्रिंशन्मुहर्तला दहोरात्रस्येति । अयं चाहोरात्री दक्षिणायनस्य चरमो अव सूत्रकार इस प्रकृत विषय को ही पश्चानुपूर्वी द्वारा दिखाते हैं-इसमे गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-'जयाणं भंते ! सूरिए सव्वयाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' हे भदन्त ! जिस समय सूर्य सर्ववाहय मंडल को प्राप्त कर गति करता है-'तयाणं के महालए दिवसे भवई' तब उस समय कितना बडा दिन होता है और 'के महालिया राई भवई' कितनी बडी रात होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! तयाणं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अद्वार.समुहुत्ता राई भवई' हे गौतम ! उस समय सब से अधिक प्रमाणवाली जिस से अधिक प्रमाणवाली और दूसरी रात्रि नहीं होती ऐसी रात्रि १८ मुहूर्त की होती है रात और दिवस का-दोनों का काल प्रमाण ३० मुहर्त का होता है। 'जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवले भवई' सो दिनका प्रमाण जघन्य होता हैअर्थात् १२ मुहूर्त का तब दक्षिणायन काल में दिन होता है। यह दिन रात આ પ્રકૃત વિષયને જ પશ્ચાનુપૂર્વી દ્વારા સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે-આમાં ગૌતમસ્વામીએ प्रभुन मा शरे प्रश्न ४ो छ-'जया णं भंते ! सूरिए सब्बबाहिर मंडलं उबसंकमित्ता चार धरई' ! २ समये सूर्य समाखभजन प्राप्त श गति ४२ छ 'तयाणं के महालए दिवसे भाई' त्यारे ते मते टस aiमस डाय छे मन 'के महालिया राई भवई ३al aiमी 11 डाय छ ? सेना काममा प्रभु ४ छ-'गोयमा ! तयाणं उत्तमकट्ठपत्ता उनकोसिया अदुरसमुहुत्ता राई भवइ' गौतम! ते मते सोथी पधारे प्रमा''વાળી જેનાથી વધારે પ્રમાણુવાળી બીજી કોઈ રાત હતી નથી એવી રાત્રિ ૧૮ મુહૂર્તની डाय छे. रात मन हसनु-मन्ननु त ३० मुताय छे. 'जहण्णए 'दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवई' हिस' प्रमान्य थाय छे. मेट १२ मुश्ता Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ६ दिनरांभिवृद्धिहानिनिरूपणम् भवतीत्यादि प्रदर्शनार्थमाह-'एस' इत्यादि, 'एसणं पढमे छम्मासे' एषः खलु दक्षिणायनस्य प्रथमः षण्मासः 'एसणं पढ़मस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' एतत्खल्ल प्रथमस्य पण्मासस्य पर्यवसानम् ‘से पविसमाणे सरिए' अथानन्तरं प्रविशन् सूर्यः 'दोचं छम्मासं अयमाणे द्वितीयं षण्मासम् अयमानः-गच्छन् 'पढमंसि अहोरसि' प्रथमे अहोरात्रे 'बाहिराणंतरं : मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' बाह्यानन्तरं द्वितीयं सर्ववाह्यमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । द्वितीय मंडलं सूर्यों गच्छतीति श्रुखा द्वितीयमण्डले दिवसरात्रिवृद्धिहानीज्ञानाय प्रश्नयनाह'जयाणे' इत्यादि, 'जयाणं भंते ! सूरिए' यदा-यस्मिन् काले खलु भदन्त ! सूर्यः 'बाहिरोणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' बाह्यानन्तरं द्वितीयं सर्वबाह्यमण्डलमुपसंक्रम्यसम्प्राप्य चारं गतिं चरति-करोति । 'तयाणं के महालए दिवसे भवइ' तदा-तस्मिन् सर्वबाह्य द्वितीयमण्डलसंक्रमणकाले खलु किं महालयः कियान्-कित्पमाणको दिवसो दिन भवति, तथा-'के महालिया राई भवइ' किं महालया-कियती कियत्प्रमाणा च रात्री-रजनी भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अट्ठारसमुहत्ता राई दक्षिणायन का अन्तिम होता है-यही बात 'एसणं पढमे छम्मासे' इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है यह दक्षिणायन का प्रथम छह मास है 'एसणं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' और यहां पर प्रथम छहमास का पर्यवसान-समाप्ति होता है 'से पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरई' इसके बाद अनन्तर मंडल में प्रवेश करता हुआ सूर्य जब द्वितीय छहमास पर पहुंच जाता है तो प्रथम अहोरात में द्वितीय सर्वबाहय मण्डल को प्राप्त करके वह अपनी गति करता है 'जयाणं भंते ! सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरई' इस सूत्रद्वारा अय गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-हे भदन्त ! जब सूर्य द्वितीय बाह्य मंडल को प्राप्त कर अपनी गति करता है तो उस समय दिन और रातका જ્યારે દક્ષિણાયનકાળમાં દિવસ હોય છે. આ દિવસ-રાત દક્ષિણાયનને અંતિમ હોય છે. मेर पात 'एसणं पढमे छम्मासे' या सूत्रधारा ४८ ४२वामा मापी छ. माक्षिणायनना प्रथम भास छ. 'एसणं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' मने मी प्रथम भासनु ५य सान थाय छे. 'से पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तसि बाहिराणंतर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरई' त्यार पछी भाग में प्रवेश र सूर्य જ્યારે દ્વિતીય ૬ માસ પર પહોંચી જાય છે તે પ્રથમ અહેરાતમાં દ્વિતીય સવ બહાभजन प्राप्त शत पोताना तिरे छ. 'जयाणं भंते ! सूरिए वाहिराणंतर मंडल उवसंकमित्ता चार चरई' मा सूत्र व गौतमस्वाभीमेमा तना प्रश्न ४ छ त ! જ્યારે સૂર્ય દ્વિતીય બાહ્યમંડળને પ્રાપ્ત કરીને પિતાની ગતિ કરે છે તે તે સમયે દિવસ भने रात ४ प्रभा खाय छ ? सेना पाममा प्रभु ४ छ-'गोयमा ! अद्वारस Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीपमति भवइ दोहिं एगसहिभागमुहुत्तेहि जणा' अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणा रात्री रजनी भवति द्वाभ्या मेकपष्टिभागमुहूर्त्ताभ्यामूना अष्टादशमुहूर्तप्रमाणा तथा द्वाभ्यां मुहर्तकपष्टिभागाभ्यां हीना रात्रि भवतीत्यर्थः, तथा-'दुवालप्तमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहि एगसहिभागमुत्तेहि अहिए' द्वादशमुहूर्तप्रमाणः द्वाभ्यामेकपष्टिभागमुहर्ता या मधिको विशिष्टो दिवसो भवतीति । संप्रति-तृतीयमण्डले दिनरात्रि वृद्धिहानी ज्ञातुं प्रश्नयनाह-'से पविसमाणे' इत्यादि, "से पविसमाणे सुरिए' अथ प्रविशन् सूर्यः 'दोचंसि अहोरत्तसि' द्वितीये अहोराने 'बाहिरसच्चं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ' बाह्य तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-संप्राप्य चारं चरति' 'जयाणं भंते ! सुरिए' यदा खलु भदन्त ! सूर्यः 'वाहिरतच्चं मंडलं उबसंकमित्ता चार चरई' वाह्य तृतीयं मण्डलमुप्रसंक्रम्य चार-गति चरति-करोति' 'तयाणं के महालए दिवसे भवइ' तदा-तस्मिन् वाह्यतृतीयमण्डलसंक्रमणकाले खल कि महालयः कियान्-कियत्प्रमोणको दिवसो भवति तथा-'के महालिया राई भवइ' किं महालया-कियत्प्रमाणा रात्रि भवंति, तदा दिवसमानं च कीदृशं भातीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा!' इत्यादि, 'गोयमा " हे गौतम ! 'तयाणं अट्ठारसाहत्ता राई भवइ चउहि एगसट्ठिभागमुहुत्तेहि उणा' कितना प्रमाण होता है ? इसके उत्तर में-प्रभु कहते हैं-'गोयमा! अट्ठारस मुहुत्ता राई भवई दोहिं एगसहिभागमुहुत्तेहिं ऊणा' हे गौतम ! उस समय अठारह मुहूर्त की रात्रि होती है-परन्तु एक मुहर्त के ६१ भागों में से २ भाग कम की यह होती है तथा-'दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगसहिभागमुहुत्तेहिं अहिए' भाग अधिक १२ मुहर्त का दिन होता है। अव तृतीय मण्डल में दिन रातकी वृद्धि हानि जानने के लिये गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं 'से पविलमाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि' हे भदन्त ! द्वितीय अहोरात में प्रवेश होता हुआ सूर्य 'चाहिरतच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' वाय तृतीय मण्डल को प्राप्त करके जय गति करता है 'तयाणं के महालए दिवसे भवई तय दिवस कितना बडा होता है और 'के महालिया राई मुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगसविभागमुहुत्तेहिं ऊणा' हे गौतम ! त समय १८ मुतना Fરાત હોય છે પરંતુ એક મુહૂર્તના ૬૧ ભાગમાંથી ૨ ભાગ કમ જેટલી આ હોય છે. 'त 'दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगसद्विभागमुहुत्तेहि अहिए' २ मा मषित ૧૨ મુહૂતને દિવસ થાય છે. હવે તૃતીય મંડળમાં દિવસ–રાત્રિની વૃદ્ધિ-હાનિ જાણુ "भाट गौतभाभी प्रभुन प्रश्न ४२ छे. 'से पविसमाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि' 3 ततीय भाराभा प्रविष्ट थतेसूर्य वाहिरतच्चं मंडलं उपस कमित्ता चार चरई' मा तृतीयमन प्राप्त शन यारे गति ४रे छे. 'तयाणं के महालए दिवसे मवई' त्यारे हिवस । सin डाय छे. भने 'के महालिया राई भवई' रात क्षी }Hinाय छ १ से प्रशना ini प्रभुश्री छे. 'गोयमा ! तयाणं अदुरसमुहुत्ता राई Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..प्रकाशिका टीका-सप्तमघमस्कारः सू.६ दिनरात्रिवृद्धिहानिनिरूपणम् .१ तदा-सर्वचायतृतीयमण्डलसंक्रमणकाले खलु अष्टादशमुहूर्तप्रमाणा तथा द्वाभ्यां पूर्वमण्डलसम्बन्धिभ्यां प्रस्तुतमण्डलसम्बन्धिभ्यामेवं प्रकारेण चतुभिर्मुहूर्तेपष्टिमागै रूना-हीना रात्रि भवति, तथा-'दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहि एगसद्विभागमुहुनेहि अहिए ति' दमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति चतुमिरेकषष्टिभागमुहुःधिकः अत्रापि द्वाभ्यां पूर्वमण्डल. • सत्काभ्यां द्वाभ्यां प्रस्तुतमण्डलसत्काभ्यामित्येवं चतुःसंख्यकैर्मुहतरधिको दिवसो भवतीति । सम्प्रति-उक्तातिरिक्तेषु मण्डलेषु अतिदेशमाह-एवं खलु एएण' इत्यादि, -'एवं खल एएणं उवाए' एवम्-मण्डलत्रयदर्शितरीत्या खलु एतेनानन्तरवर्णितोपायेन प्रतिमण्डलदिवसरजनीसम्बन्धिमुहूर्त्तकषष्टिभागद्वयवृद्धिहानिरूपेण 'पविसमाणे सुरिए'' प्रविशन् जम्बूद्वीपे मण्डलानि कुर्वन सूर्यः 'तयणंतराओ मंडलाओ तयणंतरं मंडलं' तदनन्तरात् भवई रात कितनी पड़ी होती है? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा! तयाणं अद्वारसमुहुत्ता राई भवइ चाहिं एगसहिभाए एगसद्विभागमुहुत्तेहि ऊणा' गौतम! उस समय अठारह मुहूर्त की रात होती है परन्तु यह रात एक मुहूर्त के कृत ६१ भागों में से ४ भाग कम होती है यहां पूर्व मण्डल के दो और प्रस्तुत मण्डल के दो इस तरह से ये ४ भाग लिये गये हैं। अर्थात् पूर्व मण्डल के एक मुहूर्न के ६१. भागों में से २ भाग और प्रस्तुत मण्डल के एक मुहूर्त के ६१ भागों में से २ भाग इस प्रकार से ४ भाग गृहीत हुए हैं ! तथा 'दिवसे दुधालं. मुटुत्ते भवई चउहि एगसहिभागमुहुत्तेहिं अहिए' १२ मुहूर्त का दिन होता है। अर्थात् भाग जो रात्रि के प्रमाण में कम हुआ है वे यहां चढ जाता है। __ अब सूत्रकार उक्त से अतिरिक्त मण्डलों में अतिदेश का कथन करते हुए कहते हैं 'एवं खलु एएणं उवाएणं पविसमाणे सूरिए' इस तरह अनन्तर 'वर्णित इस उपाय के अनुसार-प्रति मण्डल दिवस और रजनी सम्बन्धि मुह तैकष्टि भागवयं की वृद्धि और हानि के अनुसार-जम्बूद्वीप में मंडलों को भवइ चाहिं एगसट्ठिभाए एगसविभाग मुहुत्तहि ऊणा' गौतम! समये १८ मुतना રાત હેય છે. પરંતુ આ રાત એક મુહર્તના કૃત ૬૧ ભાગમાંથી ૪ ભાગ કમ હોય છે, અહી પૂર્વમંડળના છે અને પ્રસ્તુતમંડળના બે આ પ્રમાણે એ ચાર ભાગે ગૃહીત ૧૫ છે. એટલે કે પૂર્વમંડળના એક મુહૂર્તના ૬૧ ભાગમાંથી ૨ ભાગ અને આ પ્રમાણે ૪ भाग गृहीत थया छ. तया 'दिवसे दुवालसमुहुत्ते भवइ चाहिं एगसद्विभागमुहुत्तेहि બgિ ૧૨ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. એટલે કે ના ભાગ જે રાત્રિના પ્રમાણમાં કમ થયા છે, તે અહીં વધી જાય છે. હવે સૂવકાર ઉપર્યુક્ત સિવાયના બીજા મંડળમાં અતિ देशनु थन ४२di ४३ छ-'एवं खलु एएणं उवाएणं पविसमाणे सूरिए' मा प्रभारी અનંતર વર્ણિત આ ઉપાય મુજબ પ્રતિમંડળ દિવસ અને રજની સંબંધી મુહર્તક Neelaयनी वृद्धि भने हानि भुमरीयामा मउगान ४ .सूर्य तयणंतराओ Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ • नम्बूद्वीपप्रतिको मण्डलात् तदनन्तरमेकस्मात् मण्डलात्तदपरं मण्डलम् 'संकममाणे संक्रममाणे संक्रामन् संक्रा. मन्-गच्छन् गच्छन् 'दो दो एकसहिभागमुटुत्तेहि' द्वौ द्वौ मुहूर्त्तकपष्ठिभागौ 'एगमेगे मंडडे' एफैकस्मिन् मण्डले-प्रतिमण्डलम् रियणिखेत्तस्स नियुद्धेमाणे' रजनी रात्रिः तत्सम्बन्धिक्षेत्रस्य-प्रदेशस्य निवर्द्धयन् निवर्द्धयन् परित्यजन् २ अत्यल्पं कुर्वन् तथा-'दिवसखेत्तस्स अभिवुद्धमाणे अभियुद्धमाणे दिवससम्बन्धि क्षेत्रस्य अभिवर्द्धयन् अभिवद्धयन् अधिकाधिक कुर्वन् 'सबभतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ त्ति' सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं गति चरवि-करोतीति । ____ अत्रापि मण्डलेपु भागानां हानिवृद्धिसर्वाग्रं दर्शयितुमाह-'जयाणं' इत्यादि, 'जयाणं भंते ! सरिए' यदा-यस्मिन् काले खल भदन्त ! सूर्यः 'सववाहिरामो मण्डलाओ' सर्वबाबात् मण्डलात् 'सबभतरं मंडलं उपसंकमित्ता' सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य-संप्राप्य 'चार चरइ' चारं गतिं चरति-करोति, 'तयाणं सव्वबाहिरं मंडलं पणिहाय' तदा-तस्मिन् सर्ववाधात् सर्वाभ्यन्तरमण्डलसंक्रमणकाले सर्ववाद्यं मण्डलं प्रणिधाय-मर्यादीकृत्य तदाकरता हुआ सूर्य 'तयणंतराओ मंडलाओ तयणंतरं मंडलं संकममाणे २ दो दो एगसहिभागमुहूत्ते' तदनन्तर मण्डल से तदनन्तर मण्डल पर-एक मंडल से दूसरे मण्डल पर जाता हुआ दो दो मुहूर्तेकषष्ठिभाग , को 'एगमेगे मंडळे प्रतिमण्डल पर 'रयणिखेत्तस्स नियुद्धेमाणे २ रजनी क्षेत्र का अत्यल्प करता २ तथा-'दिवसखेत्तस्स अभिवुद्धमाणे २' दिवसक्षेत्र को वृद्धिंगत करता करता -अधिक अधिक करता-सव्वम्भंतरं मंडलं उपसंकमित्ता' सर्वाभ्यन्तर मण्डल ,पर पहुंच कर 'चारं चरई' गति करता है । इस तरह मण्डलों में भागों की-हानि वृद्धि कितनी होती है ? इस बात को प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते है -'जयाणं भंते ! मंडलाओ' सर्वबाह्य मंडल से 'सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता' सर्वाभ्यन्तर मंडल पर पहुंच-जाता है-अर्थात् वहां पर पहुंचकर गतिकरता है 'तयाणं सव्वयाहिरं मंडल पणिहाय' तय सर्ववाहय मंडल की मर्यादा मंडलाओ तयणंतर मंडलं संकमणाणे २ दो दो एगसट्रिभागमुहुत्ते' तनतर मी તદનતર મંડળ પર એક મંડળથી બીજા મંડળ પર ગમન કરતે, બે-બે મુહૂર્તક ષષ્ટિ बागान 'एगमेगे मंडले' प्रतिम ५२ 'रयणिखेत्तस्स निवुद्धेमाणे २' २०४जीयन भत्याय ४रत ४२ तभा 'दिवसखेत्तस्स अभियुद्धमाणे २१ सि क्षेत्र वृद्धिगत ४२.-रते। मधि४-मधि४ ४२। 'सव्वभंतर मंडलं वसंकमित्ता' साल्यातरम ५२ पडत्यान 'चार चरई' गति ४रे छे. भा प्रभार भीम सागोनी हानि-वृद्धि seal थाय छ? भावात ४८ ४२१। भाट सूत्रार ४९ छे-'जयाणं भंते ! सुरिएर आणे सूर्य 'सब्वबाहिरियाओ मंडलाओ' स मामयी 'सव्वमंतर मंडलं उवस कमित्ता' सात्यांतर * ५२ पड़ाया नया छ. मेट्रो या पयान, गति रे छे. 'तयाणं सव्वबाहिर Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ६ दिनरात्रिवृद्धिहा निनिदपणम् कृतनादारभ्य इत्यर्थः 'एगेणं तेसीएर्ग राईदियसपूर्ण' एकेन व्यशीतेन रात्रिन्दिवशतेन - यशीत्यधिकैकरा त्रिन्दिवशतेन 'तिष्णि छाडे एगसद्विभागमुहुत्तसए' त्रीणि पष्टानि एक षष्टिभागमुहूर्त्तशतानि त्रीणि पट् षष्ट्यधिकानि महूत्तैंकषष्टिभागशतानीत्यर्थः ' स्यणि 'खेत्तस्स णिबुद्धेत्ता' रजनी सम्बन्धि क्षेत्रस्य निर्वर्ध्य न्यूनं कृत्वा 'दिवसखेत्तस्स अभिवदेता' दिवसक्षेत्रस्य अभिवदर्थ - वृद्धिं कृत्वा 'चारं चर' चारं गतिं चरति - करोति 'एसणं दोच्चे छम्मासे' एपः खलु अहोरात्रः द्वितीयः षण्मासः उत्तरायणस्य चरमः 'एसणं दोच्चस्स छम्मासंस्स पंजवाणे' एतत् खलु द्वितीयस्य षण्मासस्योत्तरायणरूपस्य पर्यवसानम् 'एसणं आइच्चे संवच्छ रे' एषः खलु आदित्यः संवत्सरः 'एसणं आइच्चस्स संवच्छ रस्स जवसाणे पण्णत्ते' एतदेव आदित्यस्य - आदित्योपलक्षितस्य संवत्सरस्य वर्षस्य पर्यवसानं मज्ञप्तम् - कथितम् इत्यष्टमं दिनरात्रि वृद्धिहानि द्वारं समाप्तम् । सू० ६ ॥ अष्टमं दिनंरात्रिहानिवृद्धिद्वारं निरूप्य नवमं तापक्षेत्रद्वारं निरूपयितुमाह मूलम् - जयाणं भंते ! सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उचसंकमित्ता चारं कर के 'एगेणं तेसीएणं राईदिवसणं' १८३ रात दिनों 'तिष्णिछावट्टे एसडी भाग मुहुत्तसए' ३६६ और एक मुहूर्त्त के ६१ भागों तक को 'रयणिखेत्तस्स- ' विद्धेता' रात्रि के क्षेत्र में न्यूनता करता हुआ और 'दिवसखेत्तस्स अभिवता' दिवस के क्षेत्र में वृद्धि करता हुआ सूर्य 'चारं चरइ' अपनी गति करता है । 'एस णं दोच्चे छम्मासे' यह द्वितीय षट् मास है अर्थात् उत्तरायण का चरम मास है । 'एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' यहीं पर उत्तरायण की परि समाप्ति हो जाती है । 'एस णं आइकचे संच्छरे' यह आदित्य संवत्सर है 'एसणं आहञ्चस्स' संवच्छरस्स पज्जवसाणे पण्णत्ते' और यहां पर आदित्य के संवत्सर की वर्ष की समाप्ति हो जाती है ऐसा कहा गया है । ८ वा वृद्धिहानि द्वार समाप्त ॥ ६ ॥ मंडल पणिहाय' त्यारे सर्व माह्यम उजनी भर्यादा पुरीने 'एगेणं तेसीएणं राईदियसएणं' १८३ रात - द्विवसोभां 'तिष्णि छावट्टे एगसट्ठीभागमुहुत्तसए' ३६६ भने भुहूर्तना ११ 'भागेो 'सुधीनी ‘रयणिखेत्तस्स णिबुद्धेत्ता' शतना क्षेत्रमां न्यूनता ठरतो भने 'दिवसखेत्तस्स अभिवद्धेत्ता' हिवसना क्षेत्रमां वृद्धि उरतो मा सूर्य 'चार' चरइ' गति अरे छे, 'एसणं' दोच्चे छम्मासे' या द्वितीय षटू भासं छे. भेटले उत्तरायणुन! यरभ भास छे. 'एस णं दो चरस छम्मासस्स पज्जवसाणे' सही उत्तरायणुनी परिसभाप्ति था लय छे. ... 'एस णं, आइच्चे संवच्छरे' मा साहित्य संवत्सर छे. .. एस प्रणं. आइचचस्स स वच्छरस्स पज्जवसाणे पण्णत्ते' अने अहीं साहित्यना संवत्सरनीवर्षानी -सभाप्ति था जय हे. मा प्रभावामां आयु छे. અષ્ટમ્ વૃદ્ધિ-હાનિદ્વાર સમાપ્ત Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ जमाद्वीपप्रमशिलने चरइ, तयाणं किं संठिया तावखित्तसंठिई पन्नत्ता ? गोयमा! उद्धो. मुहकलंबुयापुप्फसंठाणसंठिया लावखेत्तसंठिई पन्नत्ता अंतो संकुया वाहि वित्थडा अंतो वट्टा बाहिं बिहुला अंतो अंकमुहसंठिया वाहिं सगडद्धीमुहसंठिया उभयो पासेणं तीसे दो बाहाओ अवट्टियाओ पणयालीसं पणयालीसंजोयणसहस्साई आयामेणं दुवे यणं तीसे वाहाओ अपावटियाओ हवंति, तं जहा-सयभंतरिया चेव बाहा सव्वबाहिया चेव बाहा, तीसेणं सव्वब्भतरिया वाहा मंदरपव्वयं तेणं णव जोयणसहस्साई चत्तारि छअसीए जोयणसए णव य दसभाए जोयणस्स परिक्खेवेणं, एसणं भंते ! परिक्खेवविसेसे कओ आहिएति वएज्जा ? गोयमा ! ज णं मंदरस्त परिक्खेवे तं परिक्खेवं तिहिं गुणेत्ता दसहि छेत्ता दसहिं भागे हीरमाणे एस परिक्खेवविसेसे आहिएति वएज्जा, तीसेणं सव्ववाहिरिया बाहा लवणसमुदंतेणं चउणवई जोयणसहस्साइं अटूसट्टे जोयणसए चत्तारि य देसभाए जोयणस्स परिक्खेवेणं, . से णं भंते ! परिक्खेवविसेसे कओ आहिए ति वएज्जा ?. गोयमा। जे णं जंबुद्दीवस्त परिक्खेवे तं परिक्खेवं तिहिं गुणेत्ता दसहि छेत्ता दसभागे हीरमाणे, एसणं परिक्खेवविसेसे आहिए ति वएज्जा इति । तयाणं भंते ! तावखित्ते केवइयं आयामेणं पत्नत्ते? गोयमा ! अट्टहचरि जोयणसहस्साई तिषिण य तेत्तीसे जोयणसए जोयणस्स तिभागे य आयामेणं पण्णत्ते, मेरुस्त मज्झयारे जाव य लवणस्स रुंद छब्भागे। तावायामो एसो सगड्डद्धी संठिओ नियमा १। तयाणं भंते ! कि संठिया अंधकारसंठिई पण्णता ? गोयमा ! उद्धीमुहकलंघुआ पुप्फ संठाणसंठिया अंधकारसंठिई पण्णत्ता, अंतो संकुलया बाहिं वित्थडी तं चेव जाव तीसेणं सव्वभंतरिया वाहा मंदरपव्वयं ते ण छ जोयणसहस्साई तिणि य चउवीसे जोयणसए छच्च दुसभाए, जोयणस्स परिक्खेवेणंति, से णं भंते ! परिक्खेवविसेसे कओ आहिए ति वए. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार द. ७ तापक्षेत्रसंस्थितिनिरूपणम् उजा, गोयमा । जे णं मंदरस्त पव्वयस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं दोहिं गुणेत्ता दसहि छेत्ता दसहिं भागे हीरमाणे, एसणं परिक्खेवविसेसे आहिए ति वएज्जा तीसेणं सव्वबाहिरिया बाहा लवणसमुदं तेणं तेसट्री जोयणसहस्साई दोपिण य पणयाले जोयणसए छच्च दसभाए जोयणस्स परिक्खेवेणं, से णं भंते ! परिक्खेवविसेसे कओ अहिएति . वएज्जा ? गोयमा! जे णं जंबुद्दीवस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं दोहिं गुणेत्ता जाव तं.चेव। तयाणं भंते! अंधयारे केवइयं आयामेणं पण्णत्ते ? गोयमा ! अट्टहत्तरि जोयणसहस्साई तिणि य तेत्तीसे जोयणसए ति. भागं च आयामेणं पण्णत्ते । जयाणं भंते सूरिए सव्ववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तयाणं किं संठिया तावखित्तसंठिई पण्णत्ता ? गोयमा ! उद्धीमुहकलंबुआ पुष्फ़संठाणसंठिया पन्नत्ता, तं चेव सत्वं पव्वं, णवरं जाणत्तं जं अंधयारसंठिईए पुत्ववणियं पमाणं तंतावखित्तसंठिईए णेयव्वं, जं तावखित्तसंठिईए पुत्ववणियं पमाणं तं अंधयारसंठिईए गेयव्वं ति ॥ इति ॥सू० ७॥ छाया-यदा खल भदन्त ! सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खल्ल किं सस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! ऊर्ध्वमुखकलम्बुका पुष्पसंस्थानसंस्थिता तापक्षेत्र संस्थितिः प्रज्ञप्ता, अन्तः संकुचिता वहिविस्तृता अन्तो वृसा बहिर्विपुला अन्तरमुखसंस्थिता बहिः शकटो/मुखसंस्थिता उभयपाइँन तस्या द्वे वाहे अवस्थिते भवतः, पश्चचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि भायामेन, द्वे च खलु तस्या बाहे अवस्थिते भवतः, तद्यथा सर्वाभ्यंतरा च बाहा-सर्वबाह्या च बाहा, तथा खलु सर्वाभ्यन्तरी बाहा मन्दस्पर्वतान्तेन नव योजनसहस्राणि चत्वारि पडशीति योजनशतानि नव च दशभागान् योजनस्य परिक्षेपेण, एषः खलु भदन्त ! परिक्षेपविशेषः कुत आख्यात इति वदेत् ? गौतम ! यः खलु मन्दरस्य परिक्षेपः, तं परिक्षेपं त्रिभिर्गुणयित्वा दशमिश्छित्वा दशभिर्भागे ह्रियमाणे एषः परिक्षेपविशेष भाख्यात इति वदेत, तस्याः खलु सर्वबाह्या वाहा लवणसमुद्रान्तेन चतुर्नयति योजनसहस्राणि चत्वारि च दशभागान् योजनस्य परिक्षेपेण, स खलु भदन्त ! परिक्षेपविशेषः कुत आख्यात इति वदेत् १ गौतम ! यः खलु जम्बूद्वीपस्य परिक्षेपः, तं परिक्षेपं त्रिभिर्गुणयित्वा दशमिच्छित्वा दशभिर्भागे हियमाणे एषः खलु परिक्षेपविशेष आख्यात इति वदेत् । तदा खलु भदम्ब ! तापक्षेत्रं कियदायामेन प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! अष्टसप्तति योजनसहस्राणि भोलि Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिस्ने : ८६ त्रयस्त्रिंशद् योजनशतानि योजनस्य त्रिभागं चायामेन प्रज्ञतम् मेरोर्मध्यकारे यावच्च लवणस्य, दप भागः 'तापायाम एषः शकटोवसंस्थितो नियमात् १' तदा खलु भदन्त ! किं संस्थिता अन्धकारसंस्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! ऊर्ध्वमुख कलंबु पुष्प संस्थान संस्थिता अन्धकारसंस्थितिः प्रज्ञप्ताः, अन्तः संकुचिता वहिर्विस्तुता तदेव यावत् तस्याः खलु सर्वाभ्यन्तरिका वाहा, मन्दरपर्वतान्तेन पयोजनसहस्राणि त्रीणि च चतुर्विंशति यजन शतानि षट् च दशभागान योजनस्य परिक्षेपेणेति । स खलु भदन्त ! परिक्षेपविशेषः कुत आख्यात इति वदेत् ? गौतम ! यः खलु मन्दरस्य पर्वतस्य परिक्षेपः तं परिक्षेपं द्वाभ्यां गुणयित्वा दशमिच्छत्वा दशभिः भागे ह्रियमाणे एपः खलु परिक्षेपविशेष आख्यात इति वदेत्, तस्याः खलु सर्ववाला वाहा लवण समुद्रान्तेन त्रिपष्टियोजन सहस्राणि द्वे च पश्चचत्वारिंशद् योजनशते पट् च दशभागान् योजनस्य परिक्षेपेण । स खलु भदन्त ! परिक्षेपविशेषः कुतआख्यात इति वदेत् ? गौतम ! यः खलु जम्बूद्वीपस्थ परिक्षेपः, तं परिक्षेपं द्वाभ्यां गुणयित्वा यावत् तदेव तदा खलु भदन्त ! अन्धकारः कियदायामेन प्रज्ञप्तः ? गौतम ! अष्ट सप्तति योजन सहस्रणि त्रीणि च त्रयस्त्रिंशद् योजनशतानि त्रिभागं चायामेन प्रज्ञप्तः । यदा' खल भदन्त ! सूर्यः सर्ववाह्यमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु किं संस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम । ऊर्ध्वमुखकलंचुका पुष्प संस्थानसंस्थिता प्रज्ञप्ता, तदेव सर्व नेतव्यम्, नवरं नानात्वं यदन्धकार संस्थितेः पूर्ववर्णितं प्रमाणं तत् तापक्षेत्रसंस्थिते नैतव्यम्, यत् ' तापक्षेत्र संस्थितेर्वणितं प्रमाणं तदन्धकार संस्थिते नेतव्यमिति ॥ सू० ७ ॥ टीका- 'जया णं भंते ! सूरिए' यदा यस्मिन् काले भदन्त ! सूर्यः 'सव्वन्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता' सर्वाभ्यन्तरमण्डलमुपसंक्रम्य-संप्राप्य 'चारं चरइ' चारं गतिं चरति - करोति उत्तरायणाद् दक्षिणायनकरणसमये 'तया णं किं संठिया तावक्खित्तसंठिई पन्नत्ता' तदा ताप क्षेत्र द्वार का निरूपण 'जया णं भंते । सुरिए सव्वभंतरं मंडल उवसंकंमित्ता' - इत्यादि. टीकार्थ- गौतमस्वामीने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है- 'जया णं भंते ! सूरिए' हे भदन्त ! जब सूर्य 'सव्कभंतरं मंडल उवसंकमित्ता' सर्वाभ्यन्तर मण्डलपर पहुंचकर 'चारं चरइ' अपनी गति करता है- अर्थात् उत्तरायण से" दक्षिणायन होता है ' तयाणं' उस समय 'किं संठिया तावखित्तसंठिई पण्णत्ता, તાપક્ષેત્રદ્વારનુ નિરૂપણુ - "जया णं भंते! सूरिए सव्वमंतर मंडल उवसंकमित्ता' इत्यादि -- टीअर्थ-शीतस्त्राभीमे मा सूत्र वडे अंबुने मा लतना अश्न यो छेडे 'जया णं भंते ! सूरिए' हे लत ! न्यारे सूर्य 'सव्वमंतर मंडल उवसंकमित्ता सर्वास्यतरभड पर पडथीने 'चार' चरइ' गति हरे छे, मेटले } उत्तराययथा दक्षिणायनं तर गति करे - थ्रे.,‘तया णं’ ते सभये,“किं सठिया तावंखित्तस ठिई पण्णत्ता' तायक्षेत्रनी, सूर्यना, अायथ " 1 - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकालिका टीका-सप्तम वक्षस्कारः सू.७ तापक्षेत्रसंस्थितिनिरूपणम् खलु कि संस्थिता तापक्षेत्रस्य सूर्यप्रकाशप्रकाशितगगनखण्डस्य संस्थितिः व्यवस्था प्रज्ञप्ताकथिता सूर्यातपस्य कीदृशं संस्थानं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'उद्धीमुहकलंबुआ पुप्फसंठाणसंठिया' ऊ/मुखकलम्बुकापुष्पसंस्थान संस्थिता, तत्र ऊर्ध्वमुपरि कृतं मुखं यस्य तत् ऊर्थीमुखम् अधोमुखत्वे तिर्यङ्मुखत्वे वा 'वक्ष्यमाणाकारप्रदर्शनासंभवात्, एतादृशं यत् कलम्बुका पुष्पम्-पुष्पविशेषः कदम्बपुष्पमित्यर्थः तस्य कलम्बुकापुष्पस्य यत् संस्थानम्-आकारस्तेन संस्थिता-ताश संस्थानविशिष्टा 'तावखेत्तसंठिई पन्नत्ता' तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता-कथिता मया वर्द्धमानस्वा मिना शेपैरपि तीर्थक रैश्चति, इदमेव संस्थानं विविच्य दर्शयति - 'अंतो संकुया' इत्यादि, 'अंतो संकुया' अन्त: मेरुपर्वतदिशि संकुचिता 'वाहि वित्थडा' बहिविस्तृता तत्र वहिर्लवणसमुद्रदिशि विस्तृता विस्तारवती तापक्षेत्रसंस्थितिः, तथा-'अंतो वट्टा वाहि विहुला' अंतो वृत्ता तापक्षेत्र की-सूर्य के प्रकाश से प्रकाशित हुए गगन खण्ड की क्या व्यवस्था होती है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! उद्धीमुह कलं बुआ पुष्फसठाणसंठिया! हे गौतम! ऊपर की ओर मुखवाले कदम्ब पुष्प का जैसा आकार होता है ऐसा ही आकार व्यवस्था-'तायखेत्तसंठिई पण्णत्ता सूर्य के प्रकाश -से प्रकाशित हुए गगन खण्ड का होता है "उर्वी मुख" इस विशेषण से सूत्रकारने अधोमुखवाले एवं तिर्यमुखवाले - कदम्ब पुष्प का निराकरण किया हैं क्यों कि वक्ष्यमाण आकार प्रदर्शना ऐसे कदम्ब पुष्प के आकार से मिलती "नहीं हैं 'अंतो संकुया, याहिं वित्थडा, अंतो वट्ठा, बाहि विहुला, अंतो अंकमुहसंठिया बाहिं सगडद्धी मुहसंठिया' इसीवात को सूत्रकार ने विवेचित कर के इस प्रकार से प्रकट किया है-मेरु पर्वत की दिशा में यह लोकसंस्थिति संकचित.हो गई है और लवण समुद्र की दिशा में विस्तृत हो गई है। मेरु की 'दिशा में यह अर्द्धवलय के आकार जैसी होगई है तथा लवण समुद्र की दिशा પ્રકાશિત થયેલા ગગનખંડની શી વ્યવસ્થા હોય છે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે'गोयमा ! उद्धीमुह फलंदुआ पुप्फस ठाणसंठिया' 8 गौतम ! G५२नी त२५ भुमपामा ४४५ युध्पना व १२ सय छे, ते मा२ व्यवस्था 'ताव खेत्तसंठिई पण्णत्ता' सूर्य न प्रशथी शत थये नमन। थाय छे. 'ऊर्ध्वमुख' मा विशेषYथी सूत्रકારે અધમુખવાળા તેમજ તિયગ્રમુખવાળા કદંબ પુષ્પનું નિરાકરણ કર્યું છે. કેમકે १क्ष्यभार मा२ प्रहशनामे ४६ पु०पना माह२ साथ भगती माती नथी 'अंतो संकुया, बाहिं वित्थडा, अंतो वट्टा बाहि विहुला, अंतो अंकमुहस ठिया बाहि सगडद्धी मह संठिया' पात सूत्रा२ मा प्रमाणे २५ष्ट ४२ भेषतनी निशामा मास સંસ્થિતિ સંકુચિત થઈ ગઈ છે. અને લવણસમુદ્રની દિશામાં વિરતૃત થઈ ગઈ છે. મેિરુની દિશામાં આ અર્ધવલયના આકાર જેવી થઈ ગઈ છે. તેમજ લવણસમુદ્રની દિશા . Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्धीपप्राप्ति वहिविपुला, तत्रान्त मरुदिशि वृत्ता अर्द्धवलयाकारा सर्वतो वृत्तमेरुगतान् त्रीन् द्वौवा दशभागान् अमिव्याप्त स्थितत्वात् पहिलवण समुद्रदिशि विपुला उत्कर्षमावेन विस्तारमुपगता प्राप्ता, एतदेव संस्थानकथनेन स्पष्टयति 'अंतो अंकमुहसंठिया' अन्तरङ्कमुखसंस्थिता, तत्र अन्त मेंरुदिशि अङ्कः पद्मासनोपविष्टस्योत्सङ्गरूप आसनबन्धस्तस्य मुखम्-अग्रभागोऽर्द्धवलयाकार स्तदेव संस्थितं संस्थानं यस्याः सा अन्तरमुखसंस्थिता तथा-'वाहिं सगडदीमुहसंठिया' वाहिं शकटोद्धीमुखसंस्थिता, तत्र पहिलेषणसमुद्रदिशि शकटोद्धिः शकटस्य उद्धिाप्रीति प्रसिद्धा तस्या मुखं यतः प्रभृति निःश्रेणिकाया: फलकानि वद्धयन्ते तच्चातिविस्तृतं भवति तत्संस्थाना अन्तर्वहिभागौ आश्रित्य यथाक्रमं संकुचिता विस्तृता चेतिभावः। ____ अथास्या स्तापक्षेत्र संस्थिते रायामादिकमाह-'उभभो' इत्यादि, 'उभो पासेणं' उभयपार्थेन 'तीसे दो वाहाओ अवडियाओ हर्वति' तस्याः तापक्षेत्रसंस्थिते द्वे वाहे अवस्थिते भवतः, तत्रोभयपार्चे मन्दरपर्वतस्य उभयोः पार्श्वयोः तस्या स्तापक्षेत्रसंस्थितेः सूर्यभेदेन द्विरुपतो व्यवस्थितायाः प्रत्येकमेकैकभावेन द्वे चाहे द्वे द्वे पावें अवस्थिते अवृद्धिहानि में यह विस्तारवाली बन गई है। मेरु की दिशा में यह अवलय के आकार की इसलिये कही गई है कि मेरु सर्व ओर से गोल है उसके तीन, दो अथवा दश भागों को व्याप्त करके यह स्थित है इसलिये यह जैसा पद्मासन से उपविष्ट हुए मनुष्य का उत्सङ्ग, रूप आसनवन्ध का मुख अग्र भाग अर्द्धवलयाकार हो जाता है उसी तरह का इसका संस्थान कहा गया है और वाहिर में इसका संस्थान गाडी के धुरा के मुख जैसा होता कहा गया है क्यों कि धुरा का मुख विस्तृत होता है अव सूत्रकार तापक्षेत्र की संस्थिति के आयाम आदि का कथन करते है-'उभयो पासेणं तीसे दो पाहाओ अवडियाओ हति' उभय पार्श्व की अपेक्षा मन्दर पर्वत की दायें बाये भाग की तरफ की उस तापक्षेत्र संस्थिति की दो दो वाहा सूर्य के दो होने के कारण अवस्थित कही गई है वृद्धि हानि स्वઆ વિસ્તારયુક્ત થઈ ગઈ છે. મેરુની દિશામાં આ અવલયના આકારની એટલા માટે કહેવામાં આવી છે કે મેરુ બધી દિશાઓમાં ગળાકારવાળે છે. તેના ત્રણ, બે અથવા દશ ભાગેને વ્યાપ્ત કરીને આ સ્થિત છે. એથી આ જે પ્રમાણે પદ્માસનમાં આસીન માણસને ઉત્સગરૂપ આસન બંધને મુખાગ્રભાગ અધવલયાકાર થઈ જાય છે, તે પ્રમાણે જ આનું સંસ્થાન કહેવામાં આવેલ છે અને મહારમાં આનું સંસ્થાન ગાડીના ધુરાનું સુખ જે પ્રમાણે છે તે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલું છે. કેમકે ધુરામુખ વિરતૃત હોય છે. वे सूर तापक्षेत्री सस्थितिना मायाम वगैरेना भाटे ४थन ४२ छ. 'उभयो पासेणं तीसे दो वाहाओ अवढियाओ हवंति' भयावनी अपेक्षा मरतनी भय मन ડાબા ભાગ તરફની તે તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિની બે-બે બાહાઓ (સૂર્યો છે છે માટે) અવસ્થિત કહેવામાં આવી છે. અર્થાત્ વૃદ્ધિ-હાનિ સ્વભાવથી વિહીન કહેવામાં આવી છે. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः रु.७ तापक्षेत्रसंस्थितिनिरूपणम् स्वभावे सर्वमण्डलेष्वपि नियतपरिमाणे भवतः, एका बाहा भरतस्थसूर्यकृता दक्षिणपाश्र्वे, द्वितीया बाहा ऐराक्तस्थसूर्यकृता उत्तरपार्थे, एवं प्रकारेण मेरोरुभयपार्श्व द्वे वाहे भवत इति, 'पणयालीसं २ जोयणसहस्साई आयामेणं' पञ्चचत्वारिंशतं पश्चचत्वारिंशतं योजनसहस्राणि आयामेन दैयेण, ते उभे अपि बाहे यथोपरिपरिमाणविशेषे आयामेन भवतः, मध्यवत्तिनो मेरुपर्वतादारभ्य द्वयोर्दक्षिणोत्तरभागयोः पञ्चचत्वारिंशता योजनसहरी व्यवहिते जम्बूद्वीप पर्यन्ते व्यवस्थितत्वात्, एवमेव दक्षिणोत्तरवत् पूर्वपश्चिमभागयोरपि, यदा तत्र सूयौँ तदा- - ऽयमायामो भवतीति ज्ञातव्यः, एतत्सूत्रं जम्बूद्वीपगतायाममपेक्ष्य बोध्यम्, लवणसमुद्रे तु - त्रयस्त्रिंशत्सहस्राणि त्रीणिशतानि त्रयस्त्रिंशदधिकानि योजनस्यैकस्त्रिभाग इति, एतच्चै कत्र : संमिलितमष्टासप्ततिः सहस्राणि योजनानां त्रीणि शतानीत्यादिकं स्वयमेव सूत्रकारोऽग्रे.., दर्शयिष्यतीति, अत्र विशेषनो नोपदयो तत्रैव दर्शयिष्यामीति ॥. . भाव से विहीन कही गई हैं-इनमें एक वाहा भरतक्षेत्रस्थ सूर्य के द्वारा की गई दक्षिण पार्श्व में है और दूसरी बाहा एरवतक्षेत्रस्थ सूर्य के द्वारा की गह उतर पाव में है। इस तरह मेरु के दो पावों में दो बाहा है। "पणयालीसं जोयणसहस्साई आयामेणं' इन दोनों बाहाओं का आयाम ४५-४५-हजार योजन का है ये दोनों बाहा मध्यवर्ती सुमेरु पर्वत से लगाकर दोनों दक्षिण उत्तर के भाग में ४५ हजार ४५ हजार योजन से ये व्यवहित हैं क्योंकि ये जम्बूद्वीप पर्यन्त व्यवस्थित है। दक्षिण उत्तर की तरह पूर्व पश्चिम भाग में भी वाहा. है जब वहां दो सूर्य होते हैं तब यह आयाम होता है । यह सूत्र जम्बूद्वीप -गत आयाम की अपेक्षा से कहा गया है ऐसा जानना चाहिये लवण समुद्र में तो इनका यह आयाम ३३ हजार तीन सौ ३३ योजन से अधिक है यह एकत्र से मिलित किया गया इनका परिमाण ७८ हजार तीन सौ आदि रूप हो जाता है इस बातको सूत्रकार स्वयं ही आगे- कहनेवाले हैं अतः वहीं पर यह प्रकट किया जायेगा। આમાં એક બાહા ભરતક્ષેવસ્થ સૂર્ય વડે કરવામાં આવેલી દક્ષિણપાશ્વમાં છે અને બીજી બ હા અરવત ક્ષેવસ્થ સૂઈ વડે કરવામાં આવેલી ઉત્તરપાશ્વમાં છે. આ પ્રમાણે મેરુમાં બે भाडा छे. 'पणयालीस जोयणसहस्साई आयामेण यो मन्ने माडाव्यानि मायाम ४५-४५ હજાર જન જેટલો છે. એ અને બાહાઓમધ્યવતી સુમેરુપર્વતથી માંડીને દક્ષિણ ઉત્તરના ભાગમાં ૪૫ હજાર-૪૫ હજાર એજનથી એ વ્યવહિત છે. કેમકે એઓ બને : જંબુદ્વીપ સુધી વ્યવસ્થિત છે. દક્ષિણ ઉત્તરની જેમ પૂર્વ પશ્ચિમ ભાગમાં પણ બાહા છે. જ્યારે ત્યાં બે સૂર્યો છે, ત્યારે આ આયામ હોય છે. આ સૂત્ર જંબૂઢીપં ગત આયામની અપેક્ષાએ કહેવામાં અાવેલ છે. આમ જાણવું જોઈએ. લવણસમુદ્રમાં તે એમને આ આયામ ૩૩ હજાર ત્રણસે ૩૩ એજન કરતાં વધારે છે, આ બધાને એકઠા કરીને મેળવ ज० १२ Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्बूद्वीपप्रति सम्प्रति अनवस्थित वाहा स्वरूपं दर्शयितुमाह- 'दुवे य णं' इत्यादि, 'दुवे य णं' तीसे Trees aagra हवंति' द्वे च तस्या वाहे अनवस्थिते भवतः, तस्या एकैकस्या स्तापक्षेत्र संस्थिते द्वे च वादे अनवस्थिते--अनियत परिमाणे भवतः प्रतिमण्डलं यथायोगं डी मानवर्द्धमानपरिमाणमत्वात् । 'तं जहा - सन्कमंतरिया चैव वाडा सच्चत्रादिरिया वेव बाहा' सर्वाभ्यन्तरा चैव वादा सर्ववाह्या चैव वादा तत्र या वाहा मेरुपर्वतपार्श्वे विष्कम्भमधिकृत्य वाहा सा सर्वाभ्यन्तरा चाहा, या तु लवण समुद्रदिशि जम्बूद्वीपपर्यन्तमंत्रिकृत्य वा सा सर्ववा वाहा, अत्रोभयत्रापि 'चेव' शब्दौ प्रत्येकमनवस्थितस्वभावप्रदर्शनपरकों, तत्रायामो दक्षिणोत्तरायततया ज्ञातव्यः, विष्कम्भस्तु पूर्वायततयेति । संप्रति-सर्वाभ्यन्तरवाहायाः परिमाणं दर्शयितुमाह- 'ती से णं' इत्यादि, 'तीसेणं सव्वन्तरिया बाहा मंदरपव्वयं णं णव जोयणसहस्साई चत्तारि छलसीए जोयणसर णव य दसभाए परिक्ले अब सूत्रकार अनवस्थित वाहा का स्वरूप प्रकट करते हुए कहते हैं 'दुवेघणं तीसे वाहाओ अणवट्ठियाओ हवंति' उस एक एक तापक्षेत्र संस्थिति के दो वाहा अनवस्थित है - नियत परिमाणवाले नहीं हैं। क्योंकि प्रतिमण्डल में ये यथायोग्य हीयमान बर्द्धमान परिमाणवाले हैं। 'तं जहा सव्वमेतरिया चेव ब्राहा सन्चवाहिरिया चेव वाहा' वे दो थाहा इस प्रकार से हैं- एक सर्वाभ्यन्तरा बाहा और दूसरी सर्व बाह्या, बाह्य जो वाहा मेरु पर्वत के पार्श्व में विष्कभ की अपेक्षा से है वह सर्वाभ्यन्तर वाहा है और जो लवण समुद्र की दिशा में जम्बूद्वीप पर्यन्त की अपेक्षा लेकर है वह सर्व वाह्यावाहा है यहां जो दोनों जगह 'चेव' शब्द का प्रयोग कियागया है वह प्रत्येक में अनवस्थित स्वभाव का प्रदर्शन करने के लिये किया गया है दक्षिण उत्तर तक ये लम्बे हैं पूर्व पश्चिम तक ये चौड़े हैं 'तीसे सव्वर्भतरिया बाहा मंदरपव्वयंतेणं णव जोयण सह વામાં આવેલું એમનુ’ પરિમાણુ ૭૮ હજાર ૩૦૦ વગેરે રૂપમાં થઈ જાય છે. આ વાતને સૂત્રકાર પાતે જ આગળ કહેવાના છે. એથી ત્યાંજ આ સંખધમાં સ્પષ્ટતા કરવામાં આવશે. ‘ હવે સૂત્રકાર અનવસ્થિત માહાના સ્વરૂપના સંબધમાં સ્પષ્ટતા કરતાં કહે છે 'दुवे य णं तीसे वाहाओ अणवट्टियाओ हवंति' ते मे४-४ तायक्षेत्र स स्थितिनी मे महामा અનવસ્થિત છે. તે નિયત પરિમાણુવાળી નથી. કેમકે પ્રતિમ’ડળમાં એએ યથાયેાગ્ય डीयभान-वर्द्धमान परिभाषाणी छे. 'तं जहा सव्वर्भतरिया चैव बाहा सव्व व हिरिया चेब' बाहा' ते मे माडासी मा प्रमाणे छे-श्रेष्ठ सर्वाक्यन्तर भाडा भने मील सर्व ખાતા ખાતા. જે ખાટ્ઠા મેરુપર્યંતના પાર્શ્વમાં વિષ્ણુભની અપેક્ષાએ છે તે સ માહ્યા ખાતુ છે. અહીં જે અને સ્થાનાં પર ચૈવ શબ્દના પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે, તે દરેકમાં અનવસ્થિત સ્વભાવનું પ્રદર્શીન ફરવા માટે કરવામાં આવે છે. દક્ષિણ ઉત્તર સુધી मेयो हीक छे, पूर्व-पश्चिम सुधी मेमो पडोजा थे. 'तीसे सव्वव्र्भतरिया बाहा मंदर Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ माविका का-सप्तमवक्षस्कारः सू. ७ तापक्षेत्रसंस्थितिनिरूपणम् बेणे तस्याच खलु सर्वाभ्यन्तरा बाहा मन्दरपर्वतान्तेन नवयोजनसहस्राणि चखारिपडशीति योजनशतानि नवंच दशभागान् योजनस्य परिक्षेपेण तत्र तस्या एकैकस्या स्वापक्षेत्रसंस्थिते या सर्वाभ्यन्तरा वाहा सा मन्दरपर्वतपर्यन्ते-मेरुगिरिसमीपे नवयोजनसहस्राणि पडश्रीत्वधि कानि चत्वारि योजनशतानि नव च दशभागान् योजनस्य परिक्षेपेण भवति, एतादृश परिमाणं. परिक्षेपतः सर्वाभ्यन्तरवाहाया भवतीति तत्रोत्पत्तिं दर्शयितुं प्रश्नयन प्राह-एस गं' इत्यादि, 'एस णं भंते! एषः खलु भदन्त ! हे भदन्त ! अनन्तरपूर्वकथितप्रमाणः 'परि खेवविसेसे' परिक्षेपविशेषः 'कओ आहिएत्ति वएज्जा' कुता-कस्मात् कारणात् एवं प्रमाण आख्यातः कथितः नाधिको न वा हीनः कथंन कथित इति वदेदिति प्रश्न:, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे णं मंदरस्स परिक्खेवे' योऽयं. खलु मन्दरस्य मेरुपर्वतस्य परिक्षेपः 'तं परिक्खेवं विहिं गुणित्ता' तं मन्दरपरिक्षेपं त्रिभिः-संख्यात्रयेण गुणयित्वा-ज्योति शास्त्रप्रतिपादितपरिभाषाविशेषेण गुणनं कृत्वा 'दसहि छेत्ता' दशभिच्छित्वा-दशसंख्यया भागं दत्वा एतदेव पर्यायेण पुनरपि कथयति-'दसहि भागे हीरमाणे दशभिर्मागे ह्रियमाणे सति 'एस परिक्खेवविसेसे आहिएत्ति, वएजा' एपः परिक्षेपविशेषः स्साई चत्तारि छलसीए जोयणसए णव य दसभाए परिक्खेवेणं' इनमें जो 'एक एक तापक्षेत्र सस्थिति की सर्वाभ्यन्तर बाहा है वह मन्दर पर्वत के अन्त में मेरु गिरि के समीप में-९ हजार चारसौ ८६.योजन की परिक्षेपवाली है 'एसणं मंते. परिक्खेवविलेसे कमओ आहिएत्ति वएज्जा' हे भदन्त ! परिक्षेप की भपेक्षा सर्वाभ्यन्तर बाहा का यह प्रमाण कैसे कहा गया है यह मुझको कहो इसके उत्तरमें प्रभु श्री कहते हैं परिक्षेपका यह प्रमाण इस प्रकार से कहा गया है सुनो-'गोयमा! जेणं मदरस्स परिक्खेवे तं तिहिं गुणेत्ता दसहि छेत्ता दसहि भागे हीरमाणे एस परिक्खेवविसेसे आहिएत्ति वएज्जा' हे गौतम! मंदरपर्वत का.जो परिक्षेप है उसे तीन से गुणित करो और फिर उस गुणन फल में दशक भाग देदो तब इसके परिक्षेपका प्रमाण निकल आता है ऐसा शिष्यों को सपव्वयंतेणं णव जोयणसहस्साई चत्तारि छलसीए जोयणसए णव य दसभाए परिक्खेवेणं' એમાં જે એક એક તાપક્ષેત્ર સંસ્થિતિની સર્વાત્યંતર બાહા છે, તે મંદરપર્વતના અંતમાં भेनी पासे नरयारस ८९६६ यानी राजी छे. 'एस गंभंते ! परिक्खेंवविसेसे कओ आहिएत्तिं वएज्जा' 3 R ! परिक्षेपनी अपेक्षाये सालयतर બહાનું આ પ્રમાણ કેવી રીતે કહેવામાં આવેલું છે? તે મને કહે. એના જવાબમાં પ્રભુ ४३ छ-५२२५ मा प्रमाण मा प्रभारी ४ामा भाव 2. समी -'गोयमा ! जेणं मकरस्स परिक्खेवे तं परिक्खे विहिं गुणेत्ता दसहि छेत्ता दसहि भागे हीरमाणे एस परिः क्खेवविसेसे आहिएत्ति वएज्जा' र गौतम ! २५ तनारे परिक्ष५ छ, त था ગણિત કરે અને પછી તે ગુણનફળમાં દશને ભાગકાર કરે તેથી આના પરિક્ષેપનું Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - मम्मूखीमप्रतिसत आख्यात इति वदेत्-स्वशिष्येभ्यः प्रतिपादयेत्, अयं भाव:-मन्दरपर्वतेन प्रतिहन्यमान पूर्यस्यातपः मन्दरपर्वतस्य य: परिधिस्तं परिक्षिप्य स्थित इति मेरुसमीपेऽभ्यन्तरतापक्षेत्रविष्कम्भचिन्ता क्रियते ननु एवं सति सोऽपि मन्दरस्य परिधिः सत्रयोविंशति पट्शताधिककत्रिंशत्सहस्र ३१६२३ योजनमान:, अस्य तापक्षेत्रस्य विष्कम्मतामापधेत इति 'चेदत्रोच्यते, सर्वाभ्यन्तरमण्डले वर्तमानः सूर्यः दीप्तलेश्याकत्वात् जम्बूद्वीपचक्रवालस्य यत्र तत्र प्रदेशे तत्तत् चक्रवालक्षेत्रानुसारेण त्रीन्, दशभागान् प्रकाशयति त्रयाणां दशभांगानां संकलने (मीलने) यावत्प्रमाणं क्षेत्रं तावत्पर्यन्तं तापयतीत्यर्थः । अथैवं सति मूछे मेरुपर्वत परिचयत् त्रिगुणी करणं कृतं सत् किमर्थं दशभागानां त्रिधा गुणनेनैव चरितार्थत्वादिति चेदत्रोच्यते-शिष्याणां सुखावयोधाय तथाकरणस्य आवश्यकत्वादिति ननु दशभिर्भागकरणे मझना चाहिये इसका भाव ऐसा है-मन्दर पर्वत के साथ टकराता हुआ सूर्या. तपमंदर पर्वत की जो परिधि है उसे घेरलेता है अतः मेरु के समीप में आभ्यन्तर तापक्षेत्र के विष्कम्भ का विचार किया गया है। __ शंका-तो फिर इस तरह के विचार करने पर की जितनी भी परिधि है वह सय ३१६२३ योजन की है और यह इस तापक्षेत्र के विष्कम्भ रूप हो जावेगी? को इसका उत्तर ऐसा है कि सर्वाभ्यन्तर में वर्तमान सूर्य दीसलेश्यावाला होने से जम्बुद्धीप चवाला के इधर उधर के प्रदेश में उस उस चक्रवाल क्षेत्र के अनुसार भागों को प्रकाशित करता है भागों की संकलना में जितने प्रमाणवाला क्षेत्र होता है उतने क्षेत्र को वह प्रकाशित करता है, इस प्रकार होने पर मूल में जो मेरु पर्वत की परिधि को लिगुणित करने की बात कही गई है वह फिर किस लिए कही गई है क्यों कि १० भागों को तिगुणा करने पर वह चरितार्थ हो जाती है तो इस शंका. का उत्तर ऐसा है कि शिष्य जनों को इस बात પ્રમાણ નીકળી આવશે. આ પ્રમાણે શિષ્યને સમજાવવા જોઈએ. આને ભાવ આ પ્રમાણે છે-મંદર પર્વતની સાથે અથડાતે સૂતપ મંદર પર્વતની જે પરિધિ છે તેને આવૃત કરી લે છે. એથી મેરુની પાસે આવ્યંતર તાપ-ક્ષેત્રના વિષ્કલને વિચાર કરવામાં આવેલ છે. શંકા–તે પછી આ જાતને વિચાર કરવાથી મેરુની જેટલી પરિધિ છે તે કુલ ૩૧૬૨૩ એજન જેટલી છે અને આ પરિધિ આ તાપક્ષેત્રના માટે વિધ્વંભરૂપ થઈ જશે? તે આને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે સર્વાત્યંતમાં વર્તમાન સૂર્યદીપ્ત લેશ્યાવાળો હોવાથી જંબુદ્વીપ ચકૅવાલની આસ-પાસના પ્રદેશમાં તત્ તત ચક્રવાલક્ષેત્ર મુજબ % ભાગને પ્રકાશિત કરે છે ભાગની સંકલનામાં જેટલા પ્રમાણુવર્ણ ક્ષેત્ર હોય તેટલા ક્ષેત્રને તે પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે થવાથી મૂળમાં જે મેરુપર્વતની પરિધિને ત્રિગુણિત કરવાની વાત કહેવામાં આવી છે. તે શા માટે કહેવામાં આવી છે? કેમકે ૧૦ ભાગને ત્રિશૂર્થિત કરવાથી તે ચરિતાર્થ થઈ જાય છે. તે આ શંકાને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે શિષ્યાને આ વાતનું જ્ઞાન સારી રીતે થઈ જાય એટલા માટે આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाचिका टीका-सोमवक्षस्कारः स्. ७ तापक्षेत्रसंस्थितिनिरूपणम् ९३ को हेतुरिति वेदनोच्यते-जम्बूद्वीपचक्रमालक्षेत्रस्य त्रयो भागा मेरोद क्षणपार्श्वे, तस्यैब मेरोउत्तरंपार्श्वे च त्रयो भागा, मेरुपर्वतस्य- पूर्वभागे द्वौ द्वौ भागौ च पश्चिमतः, एवं सर्वेषां भागानां संकलने कृते सति पश भागा भवन्ति, तत्र भरतक्षेत्रे वर्तमानः सूर्यः सर्वाभ्यन्तरः मण्डले चरन् मेरोदक्षिणभागगतान् बीन् भागान प्रकाशयति स्वकीयतापेन व्याप्नोति, बीच भागान् उत्तरसम्वन्धिना; यदा तु ऐरवतगतः सूर्यो भवति तदा द्वौ भागौ पूर्वस्यां रात्रि भवति, द्वौ भागौ च पश्चिमायां रात्रिभवति, यथा यथाक्रमेण दाक्षिणात्य औत्तराहो वा सूर्यः संचरति, तथा तथा तयोरपि सूर्ययोस्तापक्षेत्रमग्रतो पर्द्धते' पृष्ठतश्च हीयते । एवं क्रमेण संचरणस्वभावे तापक्षेत्रे यदा एकः सूर्यः पूर्वस्यां दिशि परश्च सूर्योऽपरस्यां दिशि बर्तते तदा पूर्वपश्चिमदिशोः प्रत्येकं त्रीन् भागान् तापक्षेत्रम् द्वौ भागौ दक्षिणोत्तरयोः का ज्ञान अच्छी तरह से हो जाय इस के लिये ऐसा कहा गया है शंका-दश से भाग करनेका क्या कारण है ? तो इस सम्बंध में ऐसा कहना हैं कि जम्बूदीप चक्रवाल क्षेत्र के तीन भाग मेरु के दक्षिण पाव में हैं और मेरु के उत्तर पर्व में उसके तीन भाग हैं तथा मेरु के पूर्व भाग में दो भाग हैं और पश्चिम में दो भाग हैं इस तरह से ये सब भाग १० हैं इन में से भरत क्षेत्र में वर्तमान सूर्य सर्वाभ्यन्तर मण्डल में चलते समय मेरु के दक्षिण भाग में स्थित ३ भागों को प्रकाशित करता है और उत्तर सम्बन्धी तीन भागों को प्रकाशित करता है और जब सूर्य ऐरवत क्षेत्र गत होता है तब दो भागों तक पूर्व दिशा में रात्रि होती है और दो भागों तक पश्चिम दिशा में रात्रि होती है तथा जब दक्षिण दिशा में और उत्तर दिशा में सूर्य का संचार जैसा २ क्रमशः होता है उसी २ तरह से उन दोनों सूर्यों का तापक्षेत्र आगे बढ़ता जाता है और पीछे कम होता है इस तरह क्रम से ताप क्षेत्र में जब एक सूर्य पूर्व दिशा - શકાદશને જે ભાગાકાર કરવામાં આવેલ છે તેનું શું કારણ છે? આ સંબંધમાં આમ કહેવું છે કે જંબદ્વીપ ચક્રવાલ ક્ષેત્રના ત્રણ ભાગે મેરુના દક્ષિણપાશ્વમાં છે અને મેરના ઉત્તરપાર્શ્વમાં તેના ત્રણ ભાગ છે. તેમજ મેરુના પૂર્વ ભાગમાં બે ભાગ છે અને પશ્ચિમમાં બે ભાગે છે. આ પ્રમાણે એ બધા ભાગે ૧૦ છે. એમાંથી ભરક્ષેત્રમાં વર્તમાન સૂર્ય સભ્ય. તરમંડળમાં ગતિ કરતી વખતે મેરુના દક્ષિણભાગમાં સ્થિત ૩ ભાગેને પ્રકાશિત કરે છે. અને ઉત્તર સંબંધી ત્ર) ભાગેને પ્રકાશિત કરે છે અને જયારે સૂર્ય અરવત ક્ષેત્રગત હોય છે ત્યારે બે ભાગે સુધી પૂર્વ દિશામાં રાત હોય છે અને બે ભાગો સુધી પશ્ચિમદિશામાં રાત હોય છે તેમજ જ્યારે દક્ષિણ દિશામાં અને ઉત્તરદિશામાં સૂર્યનું સંચરણ જેમ-જેમ ક્રમશ: થાય છે તેમ તેમ તે મને સૂનું તાપક્ષેત્ર આગળ વધતું જાય છે અને પાછળ ઓછા થતા જાય છે. આ પ્રમાણે કમથી તાપક્ષે માં જ્યારે એક સૂર્ય પૂર્વ દિશામાં હોય છે અને બીજે સૂર્ય પશ્ચિમ દિશામાં હોય છે ત્યારે પૂર્વ-પશ્ચિમ દિશામાં દરેકમાં ત્રણ-ત્રણ ભાગ Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपतिको प्रत्येकं रात्रिर्मवति इति ॥ गणितप्रयोगस्तु इत्थम् तत्र मेरुपर्वतस्य व्यासो दशसहस्र १०००० योजनप्रमाणः, एषां च वर्ग: दसकोटया १०००००००० ततो दशभिर्राणिवे सति जातं कोटिशतम् १००००००००, अस्य वर्गमूलानयते लब्धानि एकत्रिशद योजनः सहस्राणि षट्शतानि त्रयोविंशत्यधिकानि ३१६२३, एपां राशि: त्रिभिर्गुण्यते, जासानि चतुर्नवति सहस्राणि अष्टौशतानि एकोनससत्यधिकानि ९४८६९, एपं दशभिर्भागे कृते सति लब्धानि नव योजनसहस्राणि चखारिशतानि पडशीत्यधिकानि नव च दशभागा: योजना स्य ९४८६, योजनस्येति ॥ , सर्वाभ्यन्तरवाहायाः प्रमाणं दर्शयित्वा सर्ववाद्यवाहाप्रमाणं दर्शयितुमाह-तीसे इत्यादि, 'तीसेणं सबबाहिरिया वाहा' तस्याः तापक्षेत्रसंस्थितेः खलु सर्वबाह्या बाहा 'लवणसमुदंतेग लवणसमुद्रान्तेन लवणसमुद्रस्य अन्ते-समीपे 'चउणवई जोयणसहस्साई' चतुर्नवति योजनसहस्राणि 'अहसटे जोयणसए' अष्टौ षष्टिः योजनशतानि पष्टयधिकानि अष्टौ योजनशतानि 'चत्तारि दसभाए जोयणस्स परिक्खेवेणं' चतुरश्च दशभागान् योजनस्य परिमें होता है और दूसरा सूर्य पश्चिम दिशा में होता है तब पूर्व पश्चिम दिशा में प्रत्येक में तीन तीन भाग तक ताप क्षेत्र होता है और दक्षिण उत्तर के दो भाग तक प्रत्येक भाग में रात्रि होती है। गणित का प्रयोग इस प्रकार से है-मेल पर्वत का व्यास १०००० दश हजार योजन कहा है इसका वर्ग १०००००००० दश करोड इतना होता है इस में दश का गुणा करने पर १००००००००० इतनी राशि आती है इस राशि का वर्ग मूल निकालने पर ३१६२३ लब्ध होते हैं इन में ३ से गुणा करने पर ९४८६९ आते हैं फिर इनमें १० का भाग देने पर ९४८६० योजन आजाते हैं।। ____ अब सर्वयाय का प्रमाण सूत्रकार प्रकट करते हुए कहते हैं-'तीसे ण सन्यवाहिरिया बाहा' उस तापक्षेत्र संस्थिति की जो सर्वबाह्य थाहा है वह 'लवणसमुईतणं चउणवई जोयणसहस्साई अहसट्टे जायणसए चत्तारी दस भाए जायणस्स परिक्खेवेणं) लवणसमुद्र के अन्त मे ९४८६०० योजन के સુધી તાપક્ષેત્ર હોય છે અને દક્ષિણ ઉત્તરના બે ભાગ સુધી દરેક ભાગમાં રાત હોય છે. ગણિતને પ્રવેગ આ પ્રમાણે છે-મેરુપર્વતને વ્યાસ-૧૦૦૦૦ દશ હજાર જન જેટલું છે. આને વગ ૧૦૦૦૦૦૦૦૦ દશકોડ જેટલું છે. આમાં દશને ગુણાકાર કરવામાં આવે તે ૧૦૦૦૦૦૦૦૦૦ એક અબજ જેટલી રાશિ આવે છે. આ રાશિને વર્ગમૂલ કાઢીએ તે ૩૧૬૨૩ લબ્ધ હોય છે. આમાં ત્રણથી ગુણાકાર કરવામાં આવે તે ૮૪૮૬૯ આવે છે પછી એમાં ૧૦ ને ભાગ કરવાથી ૯૪૮૬ જન આવે છે. હવે સર્વબાહોનું પ્રમાણ સૂત્રકાર પ્રકટ કરે छ. ते मा ४ छ-'नीसेणं सव्यबाहिरिया चाहा ते तापत्र सस्थितिनी स मा । ma 'लवणसमुदंतेणे चणवई जोयण सहरलाई अट्टसटे जोयणसए पत्तारि दुखभार जोयणस्य Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मासिका का-सप्तमवक्षस्कारः सू. ७ तापक्षेत्रसंस्थितिनिरूपणम् क्षेपेग चतुर्नवति सहस्राणि षष्टयधिकानि अष्टौ शतानि चतुरश्च दशभागान् ९४८६०६ योजनस्य परिक्षेपेण भवति इत्यर्थः। सम्प्रति एतादृशपरिक्षेपसंख्याया उपपादकं सूत्रमाह'से णं मंते ! इत्यादि, से णं भंते ! परिक्खेवविसेसं' सा-अनन्तरपूर्वोक्तः सर्वबाह्य बाहा परिक्षेपविशेषः खलु भदन्त ! 'को आहिए ति वएज्जा' कुतः-कस्मात् कारणविशेषाम् एवं प्रकारेणाख्यातः, इति गौतमो वदेत्, गौतमस्यैतादृशः प्रश्नः इति, भगवानाह-'गोयमा इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे णं जंबुद्दीवस्स परिक्खेवे' योऽयं जम्बूद्वीपस्य खलु परिक्षेप:-परिधिः 'तं परिक्खेवं तिहिं गुणेत्ता' तं जम्बूद्वीपस्य परिक्षेपं निभिर्गुणरित्या-त्रिसंख्यया तस्य गुणनं कृत्वा 'दसहि छे ता' दशभिच्छित्वा-दशसंख्यया भागं दत्वा, इदमेव वस्तु पुनरपि पर्यायशब्देनाह-'दसहि इत्यादि, 'दसहि भागे हीरमाणे' दशभिर्भागे हियमाणे सति 'एस णं परिक्खेवविसेसे आहिएत्ति' वएज्जा' एषोऽनन्तरपूर्वोक्तः परिक्षेपविशेष माख्यातः प्रतिपादितो मया वर्द्धमानस्वामिना तथा अन्यैरपि तीर्थकरैरादिनाथप्रभृतिभिरिति वदेत् स्वशिष्येभ्यः प्रतिपादयेदिति । अयं भावः-तापक्षेत्रस्य परमविष्कम्भः प्रतिपादनीयः सच जम्बूद्वीपपर्यन्न इति तत्परिधिः स्थाप्या योजन ३१६२२७ क्रोश ३ धषि १२८ अङ्गुलम् १३-अर्धागुलम् १-एतावता योजनमेकं किञ्चिन्यूनमिति व्यवहारतः के परिक्षेप वाली है इसका ऐसा प्रमाण कैसे आता है ? 'सेणं भंते ! परिक्खेअविसेसे कओ आहिए तिवएज्जा' यही बात गौतम ने इससूत्र द्वारा पूछी है इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! जणं जंबुद्दीवस्स परिक्खेवं तं परि क्खेवं तिहिं गुणेज्जा' हे गौतम! जम्बूद्वीप का जो परिक्षेप है उसे तीन से गुणित करो और गुणित करके 'दसहिं छेत्ता' आगत राशि के १० छेद करोअर्थात् दसहिं भागे हीरमाणे १० का उस में भाग दो 'एसणं परिक्खेववित सेसे आहिए ति वएज्जा' तय यह पूर्वोक्त परिक्षेप का प्रमाण निकलता है ऐसा शिष्य से कहना चाहिये इसका तात्पर्य ऐसा है-जबूद्वीप की परिधि का प्रमाण ३१६२२७ योजन ३ कोश १२८ धनुष और १३॥ अंगुलका है। इस तरह-कि परिक्खेवेणं' सपसमुद्रना मतभा ९४८१०४ यौन २८ परिक्षपाणी छ. भानु मारा प्रभावी शत भाव छ ? 'से णं भंते ! परिक्खेवविसेसे कओ आहिएतिवरज्जा' र पात गोतमस्वाभा मे मा सूत्र 43 पूछी छे. सेना पक्षमा प्रभु ४ -'गोयमा ! जणं जंबुद्दीवस्स परिक्खेवं तं परिक्खेवं तिहिं गुणेज्जा' गौतम ! दीपना परिक्ष५ छ. तर अ५ गुलित ४२, मन गुणित शत 'दसहि छेत्ता' मात शिना १० छ४. अटो । 'दसहिं भागे हीरयाणे १० थी मा२ ४२। 'एसणं परिक्खेवविसेसे आहिए નિવરંગ' ત્યારે આ પૂર્વોક્ત પરિક્ષેપનું પ્રમાણ નીકળી આવે છે. આ પ્રમાણે શિષ્યને કહેવું જોઈએ. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે જંબૂદ્વીપની પરિધિનું પ્રમાણ ૩૧૬૨૨૭યોજન ગાઉ, ૧૨૮ ધનુષ અને ૧૩ અંશુલ જેટલું છે. એથી કિંચિક્યૂન જન એક પૂરા Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्मूदीपप्रातिको पूर्ण विवक्ष्यते सांशराशितो निरंशराशेर्गणितस्य सुलभत्वात्, ततो जातम् ३१६२२८, एतत गिणितं क्रियते, तदा जाताः नवलक्षाः अष्टचत्वारिंशत्सहस्राणि पट्शतानि चतुरशीत्या धिकानि ९४८३८४, एतेषां दशभिर्भागे कृते लब्धानि चतुर्नवतिर्योजनसहस्राणि अष्टौ शतानि अष्टपष्टयधिकानि चत्वारश्च दशभागा योजनस्य ९४८६८॥ सम्प्रति सामस्त्येन-सर्वरूपेण आयामत स्वापक्षेत्रपरिमाणं ज्ञातुं प्रश्नयनाह-'तयाणं. भंते ! तावक्खित्ते केवइयं' इत्यादि, 'तयाणं भंते ! तावक्खित्ते केवइयं 'आयामेणं पाते. यदा खलु भदन्त ! एतावान् तापक्षेत्रस्य परमो विष्कम्भः तदा खलु भदन्त ! तापक्षेत्रं सामस्त्येन दक्षिणोत्तरायततया कियत्प्रमाणकम् आयामेन दैव्येण प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अट्टहत्तरि जोयणसहस्साई' अष्टसप्तति योजनसहस्राणि 'तिण्णि य तेत्तीसे जोयणसए' त्रीणि च त्रयस्त्रिंशद् योजनशतानि प्रयस्त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनशतानि इत्पर्यः 'जोयणस्स तिभागं च' योजनस्यैकस्य त्रि: श्चिन्यून योजन एक पूरा ही योजन व्यवहार से मानलेना चाहिये अंश राशि से निरंश राशिका गणित सुलभ होता है तब ३१६२२८ योजन पूरे हो जाते हैं इसे तिगुणित करने पर ९४८६८४ की संख्या आती है इस संख्या में १. का भाग देने पर ९४८६८. भाजन फल आता है।। ___ अब सम्पूर्ण रूप से आयाम की अपेक्षा ताप क्षेत्र के परिमाण को जानने के लिये गौतमस्वामीने प्रभुश्री से ऐसा पूछा है-'तयाणं भंते ! ताव क्खित्ते केवइयं आयामेणं पन्नते' हे भदन्त ! जय इतना तापक्षेत्रका परम विष्कम्भ है तो तापः क्षेत्र सम्पूर्ण रूप से दक्षिण उत्तर तक लम्या होने के कारण आयाम की अपेक्षा कितने प्रमाण वाला है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! अह हत्तरी जोयण. सहस्साई तिणि य तेत्तीसे जोयणसए जोयणस्स तिभागंच' हे गौतम ! ताप क्षेत्र आयाम की अपेक्षा ७८३३३ योजन प्रमाण है इनमें ४५ हजार योजन तो द्वीपજિન જેટલું પ્રમાણ વ્યવહારમાં માની લેવું જોઈએ. અંશ રાશિથી નિરંશ રાશિનું ગણિત સુલભ હોય છે. ત્યારે ૩૧૬૨૨૮ જન પૂરા થઈ જાય છે. આને ત્રિગુણિત કરવાથી ૯૪૮૬૮૪ જેટલી સંખ્યા આવે છે. આ સંખ્યામાં ૧૦ ને ભાગાકાર કરવાથી ८४८९८१मान भाव छ.। હવે સંપૂર્ણ રૂપમાં આયામની અપેક્ષાએ તાપક્ષેત્રના પરિણામને જાણવા માટે ગૌતમ स्वामी प्रभु Anndal प्रश्नध्य छ-'तयाणं भंते ! तावक्खित्ते केवइयं आयामेणं पन्नत्ते' હે ભદંત! જ્યારે આટલે તાપક્ષેત્રને પરમવિષ્ક છે તે તાપક્ષેત્ર સંપૂર્ણ રૂપમાં દક્ષિણ ઉત્તર સુધી દીર્ઘ હેવાથી આયામની અપેક્ષાએ કેટલા પ્રમાણુવાળ છે? એનાં જવાબમાં प्रभु छ-'गोयमा ! अदृहत्तरि जोयणसहस्साई तिण्णि य तेत्तीसे जोयणसए जोयणस्स ति भाग च' गौतम! पत्र मायामनी, अपेक्षामे ७८3333 रन प्रभाय छे. सभा --- Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९७ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. ७ तापक्षेत्रसंस्थितिनिरूपणम् भांगं च 'आयामेणं पन्नत्ते' आयामेन - दैर्येण प्रज्ञप्तं कथितम्, अष्टसप्तति सहस्राणि त्रयत्रिशदधिकानि त्रीणि योजनशतानि एकस्य योजनस्य त्रिभागं ७८३३३ - योजनस्यायामेन भवतीत्यर्थः, तत्र पश्ञ्चचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि द्वीपगतानि, त्रयस्त्रिंशद् योजनसहस्राणि त्रीणि च योजनशतानि त्रयस्त्रिंशदधिकानि, उपरि च योजनस्य त्रिभागयुक्तानि लवणसमुद्रगतानि द्वयोः संकलनायां यथोक्तं ७८३३३ योजनस्य मानं भवति, इदं च दक्षिणोतर आयाम परिमाणमवस्थितं न कुत्रापि मण्डलाचारे विपरिवर्त्ततेति ॥ ch 'अमुमेवार्थ दृढीकर्तुमाह- 'मेरुस्स मायारे' इत्यादि, 'मेरुस्स मज्झयारे' मेरोथ मध्यकारे 'जोव य लवणस्स रुंदछन्भागे' यावचं लवणस्य संदषड्भागः 'तावायामो एसो' तापायाम एषः 'संगङ्क्रुद्धी संठिओ नियमा' शकटोद्धि संस्थितो नियमात्, अयमर्थ:, अत्र खलु मन्दरपर्वतेन सूर्यप्रकाशः प्रतिहन्यमानो भवतीति, एकस्य मतम्, मेरुणा सूर्यप्रकाशो न प्रतिहन्यते इत्यपरस्य मतम्, तत्राद्यमते इयम् सम्प्रतिरूपागाथा - इत्थं व्याख्यायते, मध्यकारे, तत्र करणं कारः मध्ये कारो मध्यकारः मध्ये करणं मेरो स्वस्मिन् सति, चक्रवालक्षेत्रत्वात् तापक्षेत्रस्य मध्ये मेरुं कृत्वेत्यर्थः, यावल्लवणसमुद्रस्य रुन्द षड्भागः रुन्दस्य- रुन्दताया विस्तारस्य 'समुद्रस्य यो विस्तार स्तादृशविस्तारस्य यः षड्भागः षष्ठो भागः एषः - एतावत्प्रमाणः तापस्य -तापक्षेत्रस्य आयामो दैर्घ्यम्, तत्र मेरुपर्वतादारभ्य जम्बूद्वीपपर्यन्तं यावत् पञ्चचत्वागत है और बाकी ३३३३३ ÷ लवण समुद्र गत है । इन दोनों के मिला देने पर ७८३३३ योजन हो जाते हैं। यह जो दक्षिण उत्तर में आयाम का परिमाण प्रकट किया गया है वह अवस्थित परिमाण प्रकट किया गया है क्योंकि यह परिमाण कहीं पर भी मण्डलाचार में घटता बढ़ता नहीं है । इसी बातको दृढ करने के लिये 'मेरुस्स मज्झधारे जाव य लवणस्स रुंदछन्भागे तावायामो एसो सगडद्धी संठियो नियमा' सूत्रकार ने यह कथन किया है - इसका भाव ऐसा है कि मन्दर पर्वत से सूर्य प्रकाश प्रतिहन्यमान होता है ऐसा किसी २ का मत है और किसी किसी का ऐसा मत है कि मेरु से सूर्य प्रकाश प्रतिहन्यमान नहीं होता है अब प्रथम मत के अनुसार इस गाथा का भाग इस प्रकार से है-कि-मेरु पर्वत से लेकर ૪૧ હુ૪૨ ચેાજન તે ઢીંગત છે અને શેષ ૩૩૩૩૩- લવણુસમુદ્રગત છે. એ અન્નને એકત્ર કરીએ તા ૭૮૩૩૩′ ચેાજન થાય છે. આ જે દક્ષિણુ ઉત્તરમાં આયામનું પરિણામ પ્રકટ કરવામાં આવેલું છે. તે અવસ્થિત પરિમાણુ પ્રક્ટ કરવામાં આવેલુ છે, કેમકે આ પરિણામ કાઇ પણ સ્થાને મડલાચારમાં વધારે કે કમ થતું નથી. આ વાતને ઢંઢ કરવા म समझा जा य लत्रणस्स रुंछ भागे तावायामो एसो सगद्धी स નિયમ' સૂત્રકારે આ કથન ક્યુ છે આના ભાવ આ પ્રમાણે છે કે મદરપ તથી સૂ પ્રકાશ પ્રતિન્યમાન થાય છે. આવા કેટલાકના મત છે. અને કેટલાક આ પ્રમાણે પણ વિચારે છે કે- મેરુથી સૂર્યપ્રકાશ પ્રતિહન્યમાન થતા નથી, હવે પ્રથમ મત મુજબ આ ९. ल० १३ Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रालिले रिंशद् योजनसहस्राणि, तथा-लवणसमुद्रस्य विस्तारो द्वौ योजनलक्षौ तयोः पष्ठो भागः, त्रयस्त्रिंशद् योजनसहस्राणि त्रयस्त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनशतानि एको योजनस्य त्रिभागः, इति रूपः, तत् उभयोः परिमाणयोः संकलने भवति ७८३३३, योजनस्य यथोक्त आयाम परिमाण' इति । एप आयामो नियमात् शकटोद्धि संस्थितः शकटोद्धिसंस्थानः अन्तः संकु. चितो बहिविस्तृतो भवतीति तेनास्य तुल्यतेति ॥ यस्य मते मेरुपर्वतेन सूर्यस्य प्रकाशो न प्रतिहन्यते इति तेपामर्थान्तरसूचनाय इयं गाथा एवं व्याख्येया, तथाहि-मेरो:-मेरुपर्वतस्य मध्यभागो मंदरा) यावत् व लवणरुन्दतायाः पङमागः एतेन मन्दरपर्वतार्द्धसम्बन्धि पञ्चाशद् योजनराशौ प्रक्षिप्यन्ते ततो जायते ज्यशीति सहस्रयोजनानि प्रयस्त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनशतानि एक योजनस्य त्रिभागः ८३३३३। एतन्मते मन्दरपर्यंतगतकन्दरादीनामपि अन्तः प्रकाशः स्यादिति लभ्यते ॥ जम्बूद्वीप पर्यन्त ४५ हजार योजन का विस्तार है और लवण समुद्र का विस्तार दो लाख योजन का है इन दोनों का छठा भाग ३३३३३३ योजन रूप है दोनों परिमाणों को जोड ने पर ७८३३३ योजन का आयाम परिमाण आजाता है। यह जो आयाम है वह शकट की धुरा का जैसा आकार होता है नियम से वेसे ही आकार का है इस तरह यह भीतर में संकुचित और याहर में विस्तृत होता है इसी कारण शकट की धुरा के साथ इसकी समानता प्रकट की गई है। जिसके मन में मेरु पर्वत से सूर्य का प्रकाश प्रतिहन्य मान नहीं होता है उसकी मान्यता के अनुसार इस गथा का भाव ऐसा है मेरु पर्वत का मध्य भाग मंदराध और लवण समुद्र की रुन्दता-विस्तार का छठा भाग ये सब मन्दर पर्वत सम्बन्धी पञ्चाशत् योजन राशि में जोड दिये जाते है तब ८३३३३. योजन आते हैं इस मत के अनुसार मन्दर पर्वत गत कन्दरादि कों के भीतर भी प्रकाश होता है ऐसा फलितार्थ निकलता है। इस प्रकार ગાથા આ પ્રમાણે છે-કે મેરુપર્વતથી માંડીને જ બૂઢીપ સુધી ૪૫ હજાર જન વિસ્તાર - થાય છે અને લવણસમુદ્રને વિસ્તાર બે લાખ જન જેટલો છે. એ બન્નેને ઘષ્ઠમાંશ ૩૩૩૩૩ જન છે. અને પરિમાણને સરવાળો કરવાથી ૭૮૩૩૩ ચાજન જેટલું આયામ પરિમાણુ આવી જાય છે આ જે આયામ છે તે શકટની ધુરાને જે પ્રમાણે આકાર હોય છે તેવા જ પ્રકારના આકાર છે. આ પ્રમાણે આ અંદર સંકુચિત અને બહાર વિસ્તૃત હોય છે. માટે શકટની ધુરા સાથે આની તુલના કરવામાં આવી છે. જેના મતમાં મેરુપર્વતથી સૂર્યના પ્રકાશ પ્રતિહુન્યમાન થતું નથી, તેની માન્યતા મુજબ આ ગાથાને ભાવ આ પ્રમાણે છે–મેરુપર્વતને મધ્યભાગ મંદરા અને લવણસમુદ્રની સુંદતા-વિસ્તારમાં ધષ્ઠભાગ એ બધા મંદરપર્વ સંબંધી પંચાશત્ ચેાજન રાશિમાં જોડવામાં આવે છે. ત્યારે ૩૩૩૩ એજન આવે છે. આ મત મુજબ મંદરપર્વતગત કંદરાદિની અંદર પણ પ્રકાશ હોય છે, એવું ફલિતાર્થ નીકળે છે. આ પ્રમાણે સર્વાત્યંતરમંડળમાં તાપક્ષેત્ર સંસ્થિતિનું Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाचिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ७ तापक्षेत्रसंस्थितिनिरूपणम् ... तदनेन प्रकारेण सर्वाभ्यन्तरमण्डले तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रतिपादिता, सम्प्रति-प्रकाशस्य प्रवाभावित्वात् प्रकाशविरोधिलाच सर्वाभ्यन्तरमण्डलेऽन्धकारस्थितिं ज्ञातुं प्रश्नसमाह-'तयाणं भंते' इत्यादि, 'तया णं भंते' तदा-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणकाले कर्कसंक्रान्तिदिवसे' खल भदन्त ! 'किं संठिया अंधयारसंदिई पन्नत्ता' किं संस्थिता-किमाकारक संस्थानवती अन्धकारस्य-तमसः संस्थितिः-संस्थानं प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्नः, यद्यपि प्रकाश तमसी परस्परं 'विरुद्ध इति तयोः सहावस्थायित्वविरोधात् समानकालीनत्वं न संभवति तथापि अवशिष्टेषु चतुर्पु जम्बूद्वीपचक्रवालदशभागेषु संभावनाया पृच्छत आशयात् न कोऽपि विरोध इति । ननुः प्रकाशाभावरूपस्यान्धकारस्य संस्थानाभावेन, अन्धकारस्य संस्थानविषयक: प्रश्नोऽनुपपन्न इति चेदत्रोच्यते-तमालमालावत् श्यामलं तमश्चलति इति प्रतीतेस्वाषितसर्वजनानुभवसिद्धत्वेनास्य - ‘अन्धकारस्य पौद्गलिकत्वसिद्धौ' अन्धकारस्य संस्थानविषयकप्रश्नसंभवादिति ॥ से सर्वाभ्यन्तर मण्डल में तापक्षेत्र संस्थिति का प्रतिपादन किया अय प्रकाश का विरोधी जो प्रकाश के बाद होने वाला अंधकार है उसकी स्थिति स - भ्यन्तर मंडल में जानने के लिये गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-'तयाणं भंते । हे भदन्त ! सर्वाभ्यन्तर मण्डल में सञ्चरण के समय में कर्क संक्रान्ति के दिन 'कि संठिया अंधकारसंठिई पन्नत्ता' किस आकार के संस्थान वाली अन्धकार संस्थिति कही गई है ? यद्यपि प्रकाश और अन्धकार ये दोनों परस्पर में विरुद्ध है अतः सहावस्थायित्व का विरोध इन में होने के कारण समान कालीनता इन में संभावित नहीं होती है तथापि अवशिष्ट चार जम्बूद्वीप के चक्रवाल के दश भागों में इसकी संभावना होने से इस प्रकार से पूछने में कोई विरोध नहीं है। शका-अन्धकार तो प्रकाश के अभावरूप होता है अत: इसके संस्थान के विषय में पूछा गया यह प्रश्न ठीक प्रतीत नहीं होता है क्योंकि अभाव रूप પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું. હવે પ્રકાશ વિધી કે જે પ્રકાશ પછી અસ્તિત્વમાં આવે છે એટલે કે અંધકાર, તેની સ્થિતિનું સર્વાવ્યંતર મંડળમાં જાણવા માટે ગૌતમસ્વામી પ્રભુને ४२ -'तयाणं भते, 3 मत ! सत्यत२ भडमा अरण समये ४४ . स. तनाहिसे 'कि संठिया अंधकारसंठिई पन्नत्ता' ४या ४२ सयानाजी मारनी સંસ્થિતિ કહેવામાં આવી છે? જે કે પ્રકાશ અને અંધકાર એઓ બને પરસ્પર વિરુદ્ધ છે એથી, સહાવસ્થાયિત્વને વિરોધ એઓ બનેમાં હાવા સમાન કાલીનતા બામાં સંભવિત નથી. તો પણ અવશિષ્ટ ચાર જંબૂદ્વીપના ચકવાલના દશ ભાગમાં આની સંભાવના હોવાથી આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કરવામાં કેઈ પણ જાતને વિરોધ નથી. . ' , શંકા-અંધકાર તે પ્રકાશના અભાવ રૂપમાં હોય છે. એથી આના સંસ્થાનની બાબતમાં પૂછવામાં આવેલ આ પ્રશ્ન બરાબર લાગતું નથી. કેમકે અભાવરૂપ પદાર્થ Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० जम्बूद्वीप सि 1 भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम! 'उद्धीमुहकलंबुआ पुप्फसंठाणसंठिया अवकारसंठिई पन्नता' उदूर्ध्वमुख कलम्बुका पुष्पसंस्थानसंस्थिता अकार संस्थितिः प्रज्ञप्ता, शकटस्य या उद्धी-पूरी तद्वत् ऊर्ध्वमुख कलम्बुकापुष्पं कदम्बपुष्पं तद्वत् संस्थानं तेन संस्थानेन संस्थिता अन्धकारस्य तमसः संस्थितिः - संस्थानम् - प्रज्ञप्ता - कविता, अतएव 'अंतो संकुया चाहि वित्थडा' अन्तः संकुचिता, बहि: - बाह्यभागे विस्तृता इत्यादि, 'तं चैव जाव' तदेव तापसंस्थित्यधिकारे यत् कथितं तदेव सर्वं ज्ञातव्यम्, कियत्पर्यन्तं तापपदार्थ का कोइ आकार ही नहीं होता है ? उत्तर- ऐसा कहना उचित नही हैक्योंकि अन्धकार अभाव रूप पदार्थ नहीं हैं किन्तु प्रकाश की तरह वह भी एक भवरूप ही पदार्थ है " तमालमालावत् नीलं तमश्चलति" तमालमालाकी तरह नील रूपवाला अन्धकार चलता है इस प्रकार को प्रतीति अबाध रूप से समस्त जीवों को उस सम्बन्ध में होती है जैनदर्शनकारोंने अन्धकारको पौगलिक पदार्थ माना है अतः अन्धकार में भी पौगलिकपदार्थ होने के कारण संस्थान विषयक प्रश्न करने में कोई बाधा नहीं हैं अतः अन्धकार के संस्थान के सम्बन्ध में प्रभु कहते हैं (गोयमा ! उद्धीमुहकलंबुआ पुष्कसंठाणसंठिया अंधकार संठिई पण्णत्ता) हे गौतम! अन्धकार का संस्थान जैसा उर्ध्वमुखकरके रखे गये कदम्ब पुष्प का संस्थान होता है वैसा ही कहा गया है अतः यह संस्थान इसका शकट की धुरा के जैसा हो जाता है इस तरह इसका अन्तः संस्थान (संकुया - वाहिं वित्थडा) संकुचित होता है और बाहिर में वह विस्तृत होता है (तंचेव जोव) अत एव ताप संस्थिति के प्रकरण में जैसा पहिले कहा जाचुका है वैसा ही वह सब प्रकरण यहां पर भी 'उसकी दो अनवस्थित बाहा है एक કાઈ જાતના આકાર હાતા નથી ? 1 ઉત્તર-આામ કહેવુ' ખરાખર નથી કેમકે અધિકાર અભાવરૂપ પદાથ નથી. પરંતુ अमशनी प्रेम ते पायु मे भाव३५ पहार्थ' हे 'तमालमालावत् नीलं तमश्चलति' तभासમાલાની જેમ નીલરૂપ યુક્ત અંધકાર ચાલે છે. આ પ્રમાણેની પ્રતીતિ અખાધારૂપે સમસ્ત જીવાને આ સંબંધમાં થાય છે. જૈનદર્શનકારાએ અધકારને પૌદ્ગલિક ગણ્યા છે. એથી "ધકારમાં પણ પૌદ્ગલિક પદાર્થ' હાવાને લીધે સંસ્થાન વિષયક પ્રશ્ન કરવામાં કઈ પણ ललनी माघा ं नथी. मेथी अधारना संस्थानंना सौंगंधभां प्रभु डे छे 'गोयमा ! उद्धीमुहकलंबूभा पुप्फसंठाणसंठिया अंधकारस ठिई पण्णत्ता' हे गौतम! 'अ'धार' संस्थान भ વસુખના રૂપમાં મૂકવામાં આવેલ ક ખ પુષ્પનુ સ’સ્થાન હૈાય છે, તેવું જ કહેવામાં આવેલું છે. એથી આ સસ્થાન આનું શકટ રાવત્ થઇ - જાય છે. આ પ્રમાણે આનુ मिन्तः 'स ंस्थान ‘सं’कुया - बाहिं वित्थडा' समुचित होय छे भने भंडारभां ते विस्तृत होय “हे. 'तं चैव जाव' भेटला भाटे तापस स्थितिना अश्शुभां ने अभा पहुंसां उडेवाभां YAR Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ७ तापक्षेत्रसंस्थितिनिरूपणम् संस्थित्यधिकारोक्तं ग्राह्यं तबाह-'जाव' इति, यावत्पर्यन्तम् 'तीसेणं' इत्यादि, यावत् शब्देन 'अंतो वृत्ता बहि विपुला अन्तः अङ्कमुखसंस्थिता वहिः शकटोद्धीमुखसंस्थिता, उभयपाचन तस्या द्वे चाहे अवस्थिते भवतः, पञ्चचत्वारिंशत् पश्चचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि आयामेन द्वे च ते वाहे अनवस्थिते भवतः तद्यथा-सर्वाभ्यन्तरिका च वाहा सर्वबाह्या च बाहा, एतत्पयन्तस्य तापसंस्थित्यधिकारोक्तस्य संग्रहणं भवतीति । 'तीसेणं सव्वभंतरिया बाहा' तस्या अन्धकारसंस्थितेः सर्वाभ्यन्तरिका बाहा 'मंदरपत्रतंतेण' मन्दरपर्वतान्ते-मेरुपर्वतसमीपे मेरुपर्वतदिशीत्यर्थः 'छज्जोयणसहस्साई' षड्योजनसहस्राणि 'तिण्णिय चउवीसे ,जोयणसए' त्रीणिव चतुर्विंशतियोजनशतानि चतुर्विंशत्यधिकानि त्रीणि योजनशतानि 'छच्च दसभाए ज़ोयणस्स, षट् च दशभागान् योजनस्य 'परिक्खेवेणंति' परिक्षेपेणेति, तस्या अन्धकार. संस्थिते. सर्वाभ्यन्यतरिका बाहा मेरुपर्वतदिशि षड्योजनसहस्राणि चतुर्विंशत्यधिकानि त्रिणी योजनशतानि षट् च दशभागान् ६३२४६.योजनस्य परिधिना भवतीत्यर्थः। कथमेतादृशं सर्वाभ्यन्तरवाहायाः परिक्षेपप्रमाणं भवति तत्र युक्तिं सूत्रकारः स्वयमेव दर्शयति-'सेणं मंते' इत्यादि, 'सेणं मंते ! परिक्खेवविसेसे स खलु भदन्त ! परिक्षेपविशेष: 'को माहिएत्ति वएन्जा' कुतः-कस्मात् कारणात् एतादृश प्रकारक आख्यात इति एवं प्रकारेण सर्वाभ्यन्तर याहा और दूसरी सर्वबाह्य बाहा' यहां तक का ग्रहण, करलेना चाहिये-यही सब-यावत्पद द्वारा समझाया गया है (तीसे णं सहभंतरियाबाहा) उस अन्धकार संस्थिति की जो सर्वाभ्यन्तर बाहा है वह (मंदरपब्वतंतेणं 'छ जोयणसहस्साई चउवीसे जोयणसए छच्च दसभाए जोयणस्स परिक्खेवे. अंति) मन्दर पर्वत के अन्त में परिधि की अपेक्षा मेरुपर्वन के समीप में-मेरुपर्वत की दिशा में छह हजार तीनसौ चौवीस योजन की तथा एक योजन के १० भागों में छ.भाग प्रमाण है इतना परिधि का प्रमाण इसका कैसे होता है ? यही बात गौतमने प्रभु से (सेणं भंते ! परिक्खेवविलेसे कओ आहिएत्ति वएजा) इस सूत्रपाठ-द्वारा पूछी है-इसके उत्तर में प्रभु गौतमस्वामी से कहते हैं-(जेणं આવેલું છે, તેવું જ આ બધું પ્રકરણ અહીં પણ તેની બે અનવસ્થિત બાહાએ છે, એક સભ્યતર , બાહા અને બીજી સર્વ બાહ્ય બાહા અહીં સુધી ગ્રહણ કરી લેવું ना मधु यावत् ५६ 43 सभावामां मावे छे. 'तीसेणं सबभंतरिया बाहा' महा सस्थितिनी सत्यत२ मा छ, a 'मंदरपव्ययंतेणं छ जोयणसहस्साई बउवीसे जोयणसए छच्च दसभाए जोयणस्स परिक्खेवणंति' २५तना मा पना અપેક્ષાએ. મેરુપર્વતની પાસે મેરુપર્વતની દિશામાં ૬ હજાર ત્રણસે ૨૪ જન જેટલી તેમજ એક જનના ૧૦ ભાગોમાં ૬ ભાગ પ્રમાણ છે. આટલું પરિધિનું પ્રમાણ આનું हैवी शेते थाय छ ? मेरी वात गौतमलामी प्रभुने 'से णं भंते ! परिक्खेवविसेसे को माहिएत्ति वएज्जा' मा सूत्रपा8 43 पूछी छे. मेना पसभा प्रभु ४ -'जेणं मदरस्स Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्बूतीपप्रतिरो आख्यात:-ऋथित इति गौतमो वदेदिति प्रश्नः, भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' है गौतम ! 'जे णं मंदरस्स पव्वयस्स परिक्खेवे' योऽयं खलु मन्दरपर्वतस्य-मेरुगिरेः परि. क्षेपा-परिधिः 'तं मंदरपरिक्खे' तं मन्दरपरिक्षेपं परिधिम्, त्रयोविंशति पट्शताधिकैकत्रिपद्योजनसहस्र ३१६२३ योजनप्रमाणकम् परिधिम् ‘दोहिं गुणेत्ता' द्वाभ्यां गुणयित्वाद्वि संख्यया गुणनं कृत्या सर्वाभ्यन्तरमण्डलस्थे सूर्ये तापक्षेत्रसंवन्धिनां त्रयाणाम् अपान्तराळे (मध्यभागे) रजनीक्षेत्रस्य दशभागद्वय प्रमाणत्वात् 'दराहिं छेचा' दशभिच्छित्या-दशसंख्यया मागं दत्वा, एतदेव पर्यायशब्देन पुनर्दर्शयति-'दसहि भागे हीरमाणे' दशभिर्भागे हियमाणे 'एसणं परिक्खेवविसेसे आहिएत्ति वएन्जा' एप: पूर्वोक्तः परिक्षेपविशेष:-परिघिविशेष आख्यातः कथित इति वदेदिति । सर्वाभ्यन्तराधिकारवाहायाः परिधि दर्शयित्वा तस्या एवान्धकारसंस्थितेः सर्ववाद्ययाहायाः परिक्षेपविशेष दर्शयितुमाह-'तीसेणं' इत्यादि, 'तीसेणं सववाहिरिया चाहा लवणसमुदंतेण' तस्या अधिकारसंस्थितेः सर्ववाद्या वाहा लवणसमुद्रान्ते लवणसमुदसमीपे तद्दीशीत्यर्थः 'तेसही जोयणसहस्साई त्रिषष्टि योजनमंदरस्स पव्वयस्स परिक्खेवे) हे गौतम ! मंदर पर्वत का जो परिक्षेप-परिधिका प्रमाण ३१६२३ योजन का कहा गया है (तं मंदरपरिक्खेव) उस परिमाण को (दोहिं गुणेत्ता) दो से गुणित करके क्योंकि सर्वाभ्यन्तर मंडलस्थ सूर्य के होनेपर तापक्षेत्र संबन्धी तीनों के मध्य भाग में रजनीक्षेत्र का प्रमाण होता है फिर उस गुणित राशि में. (दसहिं छेत्ता) १० का भाग देकरके (दसहि भागे हीरमाणे) अर्थात् उसके दश छेद करके (एसणं परिक्खेवविसेसे आहिएति वएजा) यह पूर्वोक्त ६३२४. प्रमाण परिधि की अपेक्षा अन्धकार संस्थिति का आजाता है सर्वाभ्यन्तर अन्धकार बाहा की परिधि प्रकट करके उसी अन्धकार संस्थिति कीजो सर्वबाह्य वाहा है उसके परिक्षेप विशेष को प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं-(तीसेणं सव्ववाहिरिया याहा लवणसमुनतेणं) उस अन्धकार संस्थिति की सर्वयाध्य वाहा लवणसमुद्र के अन्त में-लवणसमुद्र के पास-उसकी दिशा पव्वयस्स परिक्खे थे' ३ गौतम ! मप्रतिनारे परिक्ष परिधिनु प्रभार ३११२७ यान वामां मावत छ. 'तं मंदरपरिक्खे' ते परिभाते 'दोहिं गुणेत्ता' બે સંખ્યા વડે ગુણિત કરીને-કેમકે સર્વાત્યંતર મંડલ સૂર્ય જ્યારે થાય ત્યારે તાપેક્ષેત્ર સંબંધી ત્રણેના મધ્યભાગમાં રજનીક્ષેત્રનું પ્રમાણું હોય છે–પછી તે ગુણિત રાશિમાં सहि छेत्ता' १० मा२.४शत 'दसहिं भागे हीरमाणे' 22. ४श-छे। ४शत 'एसणं परिक्खेवविसेसे आहिएत्ति वएज्जा' मा पूवात ६३२४ प्रभार પરિધિની અપેક્ષાએ અંધકાર સંસ્થિતિનું આવી જાય છે. સર્વાશ્વતર અંધકાર બહાની પરિધિ પ્રકટ કરીને તે જ અધકાર સંસ્થિતિની જે સર્વબાહા બાહા છે, તેના પરિક્ષેપ विशेषन ४८ ४२१। भाट सूबर ४ छ-'तीसेण सव्व वाहिरिया बाहा लवणसमुदंतेण ते અંધકાર સંરિથતિની સર્વબાહ્ય બાહા લવણસમુદ્રના અંતમાં–લવણસમુદ્રની પાસે તેની .. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः.सू. ७ तापक्षेत्रसंस्थितिनिरूपणम् .. १०३ सहस्राणि 'दोणिय पणयाले जोयणसए' द्वेच पञ्चचत्वारिंशद् योजनशते पञ्चचत्वारिंशदषिक योजनशतद्वयमित्यर्थः 'छच्च दसभाए जोयणस्स परिक्खेवेणं' षट् च दशभागान् योजनपरिक्षेपेण भवति, तस्या अन्धकारसंस्थितेः सर्वबाह्य बाहा पूर्वतोऽपरतश्च परमविष्कम्भः लवणसमुद्रान्ते त्रिपष्टिं योजनसहस्राणि द्वेच पञ्चचत्वारिंशदधिक योजनशते षट्च ६३२४५, दशभागान् योजनपरिक्षेपेण-परिधिना भवतीत्यर्थः। कथमेतादृशः परिक्षेपविशेषः, तत्र युक्तिं स्वयमेव सूत्रकार पाह-'सेणं' इत्यादि, 'से णं मंते ! परिक्खेवलिसेंसे को आहिएति वएजा' सोऽयं भदन्त ! अन्धकारसंस्थितेः सर्ववाद्यपाहाया एतादृशः' परिक्षेपविशेष:परिधिः कुता-कस्मात् कारणात् एतादृश आख्यात इति वदेत् इत्थं गौतमस्य प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! जे णं जंबुद्दीवस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं दोहिं गुणेत्ता जाव तं चेव' योऽयं जम्बूद्वीपस्य परिक्षेपः ३१६२२८ एतावत्प्रमाणक तं जम्बूद्वीपपरिक्षेपं द्वाभ्यां गुणयित्वा दशभिच्छित्वा दशभिर्भागे ह्रियमाणे एषः परिक्षेप में हैं और (तेसट्टी जोयणसहस्साई दोण्णि य पणयाले जीयणसए छच्च दस भाए जोयणस्स परिक्खेवेणं) इसके परिक्षेप का परिमाण ६३२४५ योजन का है यह अन्धकार संस्थिति की सर्वबाहय पाहा पूर्व से पश्चिम तक है और इसकी परिधिका प्रमाण पूर्वोक्त है। (सेणं भंते ! परिक्खेवविसेसे कओं आहिए तिवएज्जा) अथ गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! अन्धकार संस्थिति की सर्ववाहय बाहा का इतना परिक्षेपविशेष किस कारण कहा गया है कहिये ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा! हे गौतम! (जे णं जंबुद्दीवस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं दोहिं गुणेत्ता जाव तं चेव) जम्बूद्वीपका जो परिक्षेप ३१६२२८ योजन का कहा गया है-उसे विगुणित करके उस में १० का भाग देना चाहिये इस तरह अन्ध संस्थिति की सर्व शहय बाहा का परिक्षेप निकल आता है अब तम अन्धकार-के आयामादि को जानने के लिये गौतमस्वामी प्रभु से प्रश्न करते हैंहिशामा छे भने 'तेसदी जोयणसहस्साई दोण्णि य पणयाले जोयणसए छच्च दसभाए जोयणस्स परिक्खेवण' माना परिसपनु परिभा १३२४५३. योन र छ. या અંધકાર સંસ્થિતિની સર્વબાહ્ય 'બાહ પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી છે અને આની પરિધિન प्रभा पूरित छ ‘से ण भंते ! परिक्खेवविसेसे कओ आहिएति वएज्जा' गौतमस्वामी પ્રભુને આ જાતને પ્રશ્ન કર્યો છે કે-હે ભદત! અંધકાર સંસ્થિતિની સર્વબાહ્ય બાહાને આટલે પરિક્ષેપ વિશેષ શા કારણે કહેવામાં આવેલ છે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે'गोयमा ! 3 गीतम! 'जे णं जंबुद्दीवस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं दोहिं गुणेत्ता जाव ते'चेव' જંબદ્વીપને જે પરિક્ષેપ ૩૧૬૨૨૮ રોજન એટલે કહેવામાં આવે છે–તેને દ્વિગણિત કરીને તેમાં ૧૦ ને ભાગાકાર કરવા જોઈએ. આ પ્રમાણે અંધકાર સંસ્થિતિની સર્વબાહ્ય બાહાને પરિક્ષેપ નીકળી આવશે. હવે તમ–અધિકાર–ના આયામાદિના સંબંધમાં જાણવા Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ नम्म्यापमासिस्ने विशेष आख्यात इतिवदेत् इति ॥ सम्प्रति-तमस आयामादिकं ज्ञातुं प्रश्नयनाह-'तयाणं' इत्यादि, 'तयाणं भंते ! अंधयारेकेवइए आयामेणं पन्नत्ते' हे भदन्त ! तदा सर्वभ्यन्तरगण्डलसञ्चरकाले अन्धकारः क्रियता आयामेन-दैध्येण प्रज्ञप्त:-कथित इति गौतमस्य प्रश्ना,भगानाह-'गोयमा'इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'अत्तरि जोयणसहस्साई' अष्ट सप्तति योजनसहनाणि 'तिणि य तेत्तीसे मोय णसए' त्रीणि च त्रयस्त्रिंशद् योजनशतानि, त्रयस्त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजन शतानीत्ययः, 'तिभागं च आयामेणं पाण' त्रिभागं च योजनस्यायामेन-दैर्येण प्रज्ञप्त:-कथितः, अन्धकारस्तु अष्ट सप्ततिसहस्राणि त्रयस्त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनशतानि त्रिभागं चैकस्य योमनस्य ७८३३३२ केन०आयामेन प्रज्ञप्त इत्यर्थः। अवस्थिततापक्षेत्र संस्थित्यायामवद् अत्रापि आयामो ज्ञातव्या, तेन मेरुपर्वत संवन्धि पञ्चसहस्रयोजनानि अधिकानि मन्तव्यानि,सूर्यप्रकाशामावति क्षेत्रे स्वभावत एव अन्धकार साम्राज्यात् गिरिकन्दरादौ तथा प्रत्यक्षतो दर्शनादिति ॥ ___ यथा पूर्वानुपूर्वी व्याख्याना तयैव पश्चानुपूर्वी अपि व्याख्यानाङ्गमिति कृत्या सम्पति(तयाणं भंते । अंधयारे केवइए आयामेणं पण्णत्ते) हे भदन्त सर्वाभ्यन्तर मंडल में संचकरण काल में अन्धकारका आयाम कितना कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा! अहहतरि जोयणसहस्साई) हे गौतम! ७८ हजार (तिणि य तेत्तीसे जोयणसए) ३३३ (तिभागं च आयामेणं पण्णत्ते) योजन जितना है, अवस्थित तापक्षेत्र की संस्थिति के आयाम की तरह यहां पर भी आयाम जानना चाहिये इस से मेरुपर्वत संबंधि पांच हजार योजन अधिक मानना चाहिये सूर्य प्रकाशाभाव वाले क्षेत्र में स्वभाव से ही अन्धकार का साम्रल्प होने से गिरिकन्दरादि कों में-ऐसा प्रत्यक्ष से ही देखा जाता है. जिस तरह पूर्वानुपूर्वी व्याख्यानका अङ्ग होता है उसी प्रकार पश्चानुपूर्वी भी व्याख्यान का अङ्ग है ऐसा समझकर अब गौतमस्वामी पश्चानुपूर्वी के द्वारा भाट गौतभस्वामी प्रभुने प्रश्न ४२ छे-'तयाणं भंते ! अंधयारे केवइए आयामेणं पण्णत्ते है ભદત! સર્વાત્યંતર મંડળમાં સંચરણકાળમાં અંધકારને આયામ કેટલો કહેવામાં આવેલ છે? मनापाममा प्रभु ४३ है-'गोयमा ! अदृहत्तर जोयणसहस्साई' गौतम! ७८ २ 'तिण्णि य तेत्तीसे जोयणस' 333 'तिभागं च आयामेणं पणत्ते' ३ योन सा . અવસ્થિત તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિના આયામની જેમ અહીં પણ આયામ જાણવું જોઈએ. આથી મેરુપર્વત સંબંધી પાંચ હજાર જને અધિક માનવા જોઈએ. સૂર્યપ્રકાશના અભાવવાળા ક્ષેત્રમાં સ્વભાવથી જ અંધકારનું સામ્રાજ્ય હવાથી ગિરિ કંદરાદિકમાં–આ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ રૂપમાં જોવામાં આવે છે. જે પ્રમાણે પૂર્વાનુમૂવી વ્યાખ્યાનનું અંગ હોય છે, તે પ્રમાણે પશ્ચાતુવર પણ વ્યાખ્યાનનું અંગ છે, આમ સમજીને હવે ગૌતમસ્વામી ! પશ્ચાતુપૂર્વી દ્વારા તાપેક્ષેત્રની Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सु. ७ तापक्षेत्रसंस्थितिनिरूपणम् पश्चानुपूर्ध्या तापक्षेत्रसंस्थितिं प्रष्टुमाह-'जयाणं' इत्यादि, 'जयाणं भंते ! सरिए' यदा खलु भदन्त ! सूर्यः 'सव्वबाहिरमंडलं उवसंकमित्ता चारं चरई' सर्वबाह्यमण्डलमुषसंक्रम्यसम्प्राप्य चारं गतिं चरवि-करोति 'तयाणं किं संठिया तावक्खित्तसंठिई पन्नत्ता' तदातस्मिन् काले कि संस्थिता कीदृशी तापक्षेत्रस्य संस्थितिः संस्थानं प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'उद्धीमुहकलंबुयापुप्फसंठाणसंठिया पश्नत्ता' ऊर्ध्वमुखकलम्बुकापुष्पवदेव पुष्पसंस्थानसंस्थिता प्रज्ञप्ता 'तं चेव सव्वं णेयव्वं' तदेव सर्व नेतव्यम्, अयं भावः-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसंक्रमणकाले यादृशं तापक्षेत्रादेः संस्थान कथितम् अन्तः संकुचिता वहि विस्तृता अन्तवृत्ता बहिविपुला इत्यादिकं प्रकरणसमाप्तिपर्यन्तं तत् सर्वमत्रापि पश्चानुपूर्वीप्रकरणोक्तम् ज्ञातव्यम्, विस्तरभया दनुपयोगाच्च न तत्सर्वमत्र पुनर्लिख्यते, विशेपजिघृक्षुभिः स्वयमेवोहनीयमिति । यदत्र पूर्वप्रकरणापेक्षया वैलक्षण्यं तदताप क्षेत्रकी संस्थिति के सम्बन्ध में पूछते हैं (जयाणं भंते ! सूरिए सव्वबाहिरियं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) हे अदन्त ! जब सूर्य सर्वबाह्य मंडलको प्राप्तकर अपनी गति करता है। (तया णं किं संठिया तावक्खित्तसंठिइ पन्नत्ता) तव-उस कालमें-तापक्षेत्र की संस्थिति कैसी कही गई है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं (गोयमा! उद्धीमुहकलंवुयापुप्फ संठोण संठिया पन्नत्ता) हे गौतम! उध्वमुख किये गये कदम्ब पुष्प का आकार जैसा होता है उसी तरह का आकार तापक्षेत्र की संस्थिति का होता है। तात्पर्य इसका यही है कि सर्वाभ्यन्तर मडल में संक्रमण काल के जैसा तापक्षेत्रादि का संस्थान कहा गया है-अन्तः संकुचित और बाहर में विस्तृत-इत्यादि प्रकरणको समाप्ति पर्यन्त वह सब यहां पर भी पश्चानुपूर्वी के अनुसार जानलेना चाहिये विस्तार होजाने के भय से तथा अनुपयोगी होने से वह सब यहाँ हम पुनः नहीं लिख रहे हैं। जानने की इच्छा वालों को वह प्रकरण वहीं से समझ लेना चाहिये उस पूर्व सातिना समयमा प्रश्न ४२ छ-'जयाणं भंते ! सूरिए सव्वबाहिरिए मंडले उवसंकमित्ता चार चरई मत ! न्यारे सूर्य साहाजन. प्रास शक चातानी गति ४२ छे. 'तया णं कि संठिया तावक्खित्तसंठिई पन्नत्ता' त्यारे ते भो तापक्षेत्रनी स्थिति ठेवी ४ामा मावसी सनापासमा प्रभु छ-'गोयमा । उद्धीमुहकलंबुया पुफिस ठाणसठिया पन्नत्ता' गौतम ! भुगी थयेस ४६ पु०पने प्रमाणे मार डाय छ, તેવી જ આક ર તાપક્ષે ની સંસ્થિતિનો હેચ છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે સર્વાત્યંતર મંડળમાં સંક્રમણ કાળમાં જેવું તાપક્ષેત્ર વગેરેનું સંપાન કહેવામાં આવેલું છે-અન્તઃ સંકુચિત અને બહારમાં વિસ્તૃત-ઈત્યાદિ પ્રકરણની સમાપ્તિ સુધી તે બધું અહીં પણ પચાપૂવ" મુજબ જાણી લેવું જોઈએ. વિસ્તાર ભયથી તેમજ અનુપયેગી હવા બદલ તે બધું અહીં અમે કરી લખતા નથી. જિજ્ઞાસુ લેકે આ પ્રકરણ વિશે ત્યાંથી જ જાણવા Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूदीपप्राप्तिको यति-'णवरं' इत्यादि, 'णवरं णाणतंज अंघयारहिईए पुव्ववणियं पमाणं तं तावविखतसंठिए णेयव्वं' यदन्धकारस्थितेः पूर्वानुपूर्वीच्याख्यानावसरे वर्णितं प्रमाणम् ६३२४५६ इत्येवं रूपम्, तदन पश्चानुपूर्वीव्याख्यानावसरे तापक्षेत्रसस्थितेः प्रगाणं झातव्यम्, 'चं तावखितसंठिईए पुन्ववणियं पमाणं ने अंधयारसंठिईए णेयव्यंति' यत् प्रमाणं सर्वाभ्यन्तरमण्डलसश्चरणकाछे तापक्षेत्रसंस्थित: पूर्ववणितम् ९४८६८ : इत्येवं रूपं तदप्रान्ध. • कारस्थितेशांतव्यम्, यदा तापक्षेत्रस्याल्पत्वमन्धकारसंस्थिते श्वाधिक्यं दर्शितं तत्र मन्दठेश्याकत्वं कारणम् । एवं सर्वाभ्यन्तरमण्डलेऽभ्यन्तरवाश विष्कम्भे यत् तापक्षेत्रपरिमाणं ९४८६, इत्येवं रूपं तदत्रान्धकारसंस्थिते तिव्यम्, यच्च तत्र विष्कम्भं अन्धकारसंस्थितेः ६३२४, इत्येवं रूपं कथितं तदत्र तापक्षेत्रस्प ज्ञातव्यमिति ॥ सू० ७ ॥ इति नवमं तापक्षेत्रद्वारं समाप्तम् ॥ प्रकरण की अपेक्षा इस प्रकरण में जो विलक्षणता है वह (गवरं णाणत्तं जं अंधयारहिईए पुव्ववणियं पमाणं तं तापरिवन्तसंठिइए णेयचं) इस प्रकार से हैपूर्वानुपूर्वी के अनुसार जो अन्धकार संस्थिति का प्रमाण ६३२४५, वर्णित किया गया है वह इस पश्चानुपूर्वी के अनुसार व्याख्यान करने पर तापक्षेत्र संस्थिति का प्रमाण जानना चाहिये (जं तावखित्तसंठिईए पुव्यवणियं पमाणं तं अंधयार (संलिईए णेयव्वंति) तथा जो प्रमाण सर्वाभ्यन्तर मंडल में संचरण काल में तापक्षेत्र संस्थिति का पहिले वर्णित हुआ ९४८६८% है वह अन्धकार संस्थितिका जानना चाहिये जो यहां तापक्षेत्र में अल्पता और अन्धकार संस्थिति में आधिक्य प्रकट किया गया है उसमें मन्दलेश्याकत्व कारण है इसी तरह सर्वाभ्यन्तर मण्डल में अभ्यन्तर बाहा के विष्कम्भ में जो तापक्षेत्र का परिमाण ९४८६, ऐसा कहा गया है वह यहां अन्धकार संस्थिति का जानना चाहिये और जो वहां विष्कम्भ में अन्धकार संस्थिति का ६३२४, ऐसा प्रमाण कहा प्रयत्न ५ प्ररथुनी अपेक्षा 20 ४२भा २ पिसता छ त 'णवरणागचं जं अधयारदिईए पुव्ववण्णिय पमाणं तं तावखित्तमंठिए णेयव्वं' या प्रमाणे छे. पूर्वाતુપૂર્વી મુજબ જે અંધકાર સંસ્થિતિનું પ્રમાણ ૯૩૨૪૫ વણિત કરવામાં આવેલું છે તે આ પશ્ચાતુપૂર્વી મુજબ વ્યાખ્યાન કરવાથી તાપેક્ષેત્ર સંસ્થિતિનું પ્રમાણ જાણી લેવું नये. 'जं तावखित्तसं ठिईए पुव्ववणियं पमाणं तं अंधयारसठिईए णेयव्यंति' तेभर જે પ્રમાણે સર્વાત્યંતર મંડળમાં સંચરણ કાળમાં તાપક્ષેત્ર સ સ્થિતિનું પહેલાં વર્ણિત થયેલું ૪૮૬૮% છે. તે અંધકાર સંસ્થિતિનું જાણવું જોઈએ જે અહીં તાપક્ષેત્રમાં અલ્પતા અને અંધકાર સ સ્થિમાં આધિય પ્રકટ કરવામાં આવેલું છે તેમાં મંદ વેશ્યાકવ કારણ છે. આ પ્રમાણે સર્વાત્યંતર મંડળમાં અત્યંતર બાહાના વિઝંભમાં જે તાપક્ષેત્રનું પરિમાણ ૯૪૮૬આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલું છે તે અહીં અંધકાર Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् શું હતું तापक्षेत्रद्वारं नवमं निरूप्य सम्प्रति-सूर्याधिकारादेतत्सम्बन्धिनं दुरासम्भादिदर्शनरूपं विचारं वक्तुकामो दशमं दूरासम्नादिद्वारमाह- 'जंबुद्दीवेणं अंते ! सूरिया' इत्यादि, -- मूळम् - जंबुद्दीवेणं भंते । दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंसि दूरे य मूले य दीसंति मज्झति य मुहुत्तंसि मूले य दूरे य दीसंति ? अत्थमणमुहुत्तंसि दूरेय मूले य दोसंति ? हंता गोयमा ! तं चैव जाव दीसंति । जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंसि य मज्झति य मुहुसंसि य अत्थमणमुहुत्तंसि य सव्वत्थसमा उच्चतेणं हंता तं चैव जाव उच्यत्तेणं । जइ णं भंते! जंबुद्दीवे दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंसि य मज्झति य मुहुत्तंसि य अत्थमणमुहुत्तंसि सव्वत्थसमा उच्चतेणं, कम्हा णं भंते । जंबुद्दीवे दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंसि दूरे य मूले य दीसंति मज्झति य मुहुत्तंसि मूले दूरे य दीसंति अस्थमणमुहुत्तंसि दूरे य मूले य दोसंति ? गोयमा ! लेस्सापडिघाएणं उग्गमणमुहुत्तंसि दूरे य मूले य दीसंति इति लेस्साहितावेणं मज्झति य मुहुसंसि मूले य दूरे य दीसंति लेस्सापडिघाएणं अत्थमणमुहुत्तंसि दूरे य मूले यदीसंति एवं खलु गोयमा ! तं चेत्र जाव दीसंति । जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया किं तीयं खेत्तं गच्छति, पडुप्पन्नं खेत्तं गच्छेति अणागयं खेतं गच्छति १ गोयमा ! णो तीयं खेत्तं गच्छति, पहुप्पणं खेतं गच्छति णो अणागयं खेत्तं गच्छति । तं भंते । किं पुटुं गच्छेति जाव नियमा छद्दिसि एवं ओमासेंति, तं भंते ! के पुटुं ओभार्सेति, एवं आहारपाई व्वाई पुट्ठोगाढमणंतर अणुमह आदि विसयाणुपुण्वीय जाव नियमा छदिसि एवं उज्जोवेति तवेंति पभासति । जंबुद्दीवे णं गया है वह यहां तापक्षेत्र का जानना चाहिये ||७|| तापक्षेत्र द्वार समाप्त ॥ સ’સ્થિતિનુ જાણવુ જોઈએ. અને જે ત્યાં વિશ્વભમાં અંધકાર સ ંસ્થિતિનું ૬૩૨૪૬ આવુ' પ્રમાણ કહેવામાં આવેલુ છે તે ત્યાં તાપક્ષેત્રનું જાણુવું જોઇએ, સૂત્રા તાપક્ષેત્રદ્વાર-સમાસ Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्वृद्धापप्रतिसूत्र १०८ भंते ! दीवे सूरियाणं कितीते खेत्ते किरिया कजइ पडुप्पण किरिया कज्जइ अणागए किरिया कजाइ ? गोयमा! जो तीए खत्ते किरिया कज्जइ पडुप्पपणे कज्जइ णो अणागए, सा भंते ! किं पुट्ठा कज्जइ गोयमा । पुट्ठा कज्जइ णो अपुट्ठा कज्जइ जाव णियमा छदिलि ति ॥सू० ८॥ ___ छाया-जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सूयौं उद्गमनमुहर्ते दुरे च मूले च दृश्येते मध्या. न्तिममुहूर्ते मूले च दुरे च दृश्येते अस्तमयन मुहूर्त दूरे च मूले च दृश्येते, हन्त गौतम ! तदेव यावद् दृश्येते, जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सूर्यो उद्गमनमुहर्त च मध्यान्तिकमुहर्जेचास्तमयनमुहूर्ते च सर्वत्र समौ उच्चत्वेन, हन्त तदेव यायचत्वेन । यदि खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे सूयौं उद्गमननुहूर्ने च मध्यान्तिमुहर्ते चास्मनहत्तं च सर्वत्र समौ उच्चत्वेन कस्मात् खलु भदन्त ! जम्बुद्वीपे द्वीपे सूर्यो उद्गमनमुहूर्ते दूरे च मूले च दृश्येते माध्यान्तिकमुहूर्त दूरे च मृले न दृश्येते अस्तमयनमुहूतं दृरे च मृले च दृश्येते गौतम ! लेश्याप्रतिघातेन उद्गमनमुहृत्त दूरे च मूले च दृश्यते इति लेश्यामितापेन मध्या न्तिकमुहूर्त मूले च दूरे च दृश्येते, लेश्या प्रतिघातेनास्तमयनमुहूर्ने दूरे च मूले च दृश्येते एवं खलु गौतम ! तदेव यावश्येते ! जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सूयौं किमतीत क्षेत्रं गच्छतः प्रत्युत्पन्न क्षेत्रं गच्छतोऽनागत क्षेत्रं गच्छतः ? गौतम ! नो अतीत क्षेत्रं गच्छतः प्रत्युत्पन्न क्षेत्रं गच्छतः नो अनागत क्षेत्रं गच्छतः । तद् भदन्त ! किं स्पृष्टं गच्छतो यावत् नियमात् पदिशि, एवमवभासयतः, तद् भदन्त ! किं स्पृष्टमयमासयतः, एवमाहारपदानि नेतव्यानि, स्पृष्टावगाडान्वराणुमहदादिविषयानुपूर्वी च यारनियमात् पइदिशि, उद्योतयतस्ततः प्रभासयतः, जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे किं सूर्ययोरती ते क्षेत्रे क्रिया क्रियते, प्रत्युत्पन्ने क्षेत्रे क्रिया क्रियते, अनागते क्षेत्रे क्रिया क्रियते ? गौतम ! नो अतीते क्षेत्र क्रिया क्रियते प्रत्युत्पन्ने क्षेत्रे क्रिया क्रियते नो भनागते, सा भदन्त कि स्पृष्टा क्रियते ? गौतम ! स्पृष्टा क्रियते नो अस्पृष्टा क्रियते यावन्नियमात् पइदिशि । सू० ८॥ टीका-'जंबुद्दीवे ण भंते ! दीये जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बू. द्वीपे इत्यर्थः 'मरिया' सूयौं-द्वौ आदित्यौ 'उग्गममुहुसि दृरे य मूले य दीसंति' उद्गमन दूरान्नादि द्वार निरूपणम् 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंसि' इत्यदि टीकार्थ-गौतम स्वामी ने नवमतापक्षेत्र द्वार के सम्बन्ध में कथन सुनकर अब वे सूर्याधिकारके सम्बन्ध को लेकर ही इस सम्बन्धी दूरासन्नादि दर्शन रूप દૂરાસન્નાદિદ્વારનું નિરૂપણ 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया उगमणमुहुत्तसि' इत्यादि રીકાથ-ગૌતમસ્વામીએ નવમ તાપેક્ષેત્ર દ્વારના સંબંધમાં કથન સાંભળીને હવે તેઓ Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् १०९ " मुहूर्ते दूरे च मूळे च दृश्येते तत्रोद्गमनमुदयः तथाचोदयोपलक्षिते मुहूर्त्ते समये दूरे च दृष्टृस्थानापेक्षया दूरे - व्यवहिते मूले च द्रष्टुः प्रतीत्यपेक्षया समीपे (आसन्ने ) दृश्येते - दृष्टिविपय क्रियेते, दर्शका डि जनाः स्वरूपतः सप्तचत्वारिंशद् योजनसहस्रैः समधिकैः व्यवहितम् उद्गमनास्तमयनसमये सूर्य पश्यन्ति तथापि आसन्नं समीपतरं मन्यन्ते, दूरस्थितमपि अयं दूरे वर्तते इति न प्रतिपद्यन्ते इत्यर्थः । 'मज्यंति य मुहुत्तंसि मूले य दूरे य दीसंति' मध्यान्तिकमुहूर्त्ते च मूळे च दूरे च दृश्येते, तत्र मध्यो मध्यमः अन्तो विभागो गमनस्य दिवसस्य स मध्यान्तः स मध्यान्तो यस्य मुहूर्त्तस्य विद्यते स मध्यान्तिकथासौ तिमध्यान्तिको मुहूर्त्तः मध्यान्तिकमुहूर्तः मध्याहमुहूर्त्त इत्यर्थः मध्यान्तिकमुहूर्त्ते मूळे द्रष्टृस्थानापेक्षया आसन्नदेशे दूरे च विप्रकृष्टे देशे द्रष्टृ प्रतीत्यपेक्षया सूर्यो दृश्येते द्रष्टाहि 9 विचार को जानने के अभिप्राय से प्रभु से ऐसा पूछते हैं - (जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया) हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नामके इसद्वीप में वर्तमान (सूरिया) दो सूर्य (उग्गमणमुहुत्तंसि ) उदय के समय - उदय काल से उपलक्षित मुहूर्त रूप समय- में (दूरेय मूल य दीसंति) दृष्टा के स्थान की अपेक्षा दूर - व्यवहित रहने पर भी मूल दृष्टा की प्रतीति की अपेक्षा पास मे दिखलाई देते हैं । दर्शक जन स्वरूप से कुछ अधिक ४७ हजार योजन से व्यवहित भी सूर्य के उद्गमन और अस्तमयन के समय में उसे देखते हैं तथापि वे उसे आसन्न समीपतर - मानते हैं दूर रहने पर भी 'यह दूर है' ऐसा नहीं मानते हैं । (मज्झति य मुहुर्तसि मूले य दूरे च दीसंति) मध्य काल में दृष्टा जनों द्वारा अपने स्थान की अपेक्षा आसन्न देश में और दृष्टा जन की प्रतीति की अपेक्षा दूर देश में ये रहे हुए हैं इस प्रकार से दो सूर्य देखे जाते हैं दृष्टा जन मध्याह्न समय में उदय और अस्तमयन प्रतीति की अपेक्षा आसन्न -पास सूर्य को देखता है क्योंकि उस સૂર્યાધિકારના સબંધને લઇને આ સદÖમાં દ્રાસન્નાદિ ઘનફળ વિચારને જાણવાના अभिप्रायथी असुने या प्रमाणे पूछे छे - 'जंबुद्दीवेणं भंते । दीवे सूरिया' डे महंत ! जूद्वीपनाभः या द्वीयभां वर्तमान 'सूरिया' में सूर्यो 'उग्गमणमुहुत्तंसि' उदय वणतेउदयठाणथी उपलक्षित मुहूर्त ३५ सभयभां 'दूरे य मूले य दीस ति' दृष्टाना स्थाननी અપેક્ષાએ દૂર-વ્યવહિત રહેવા છતાંએ મૂળ દૃષ્ટાની પ્રજ્ઞીતિની અપેક્ષાએ સમીપમાં જોવા મળે છે. દશકા સ્વરૂપ કરતાં કંઇક વધારે ૪૭ હજાર ચેાજન કરતાં વ્યવહિત પણ સૂર્યંના ઉદ્બેગમન અને અસ્તમયનના સમયમાં તેને જુએ છે. તથાપિ તે તેને આસન્ન-સમીપતર માને છે, દૂર રહેવાં છતાં એ—આ ક્રૂર છે' એવું માનતા નથી. અહી' સત્ર કાકુ વડે પ્રશ્નો કરવામાં આવેલા છે. એવુ માનવું જોઈએ. એ પ્રશ્નોના त्राणभां अलु गौतमने उडेछे- 'हंता गोयमा ! अडी' 'हंत' शब्द स्वीशक्षित भादे Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्बूद्धोपप्रतिसूत्रे पुरुषो मध्याह्नसमये उदयास्तमयनप्रतीत्यपेक्षया आसन्ने सूर्य पश्यति तस्मिन् समये योजनशताष्टकेनैव व्यवहितत्वात्-मन्यवे पुनरुदयास्तमयन प्रतीत्यपेक्षया व्यवहितमिति । 'अस्थमणमुहुर्तसि दुरे य मूछे य दीसंति' अस्तमयनमुहूर्त सूत्रे यकारलोप आपत्वात्, दूरे द्रष्टस्थानापेक्षया विप्रकृष्टे, मूले च द्रष्ट्रातीत्यपेक्षया आसन्ने दृश्येते, द्रष्टारो हि पुरुषा: स्वरूपतः सप्तचत्वारिंशता योजनसरस्वैः समधिकैः व्यवहितमस्तमयनकाले सूर्य पश्यन्ति समीपतरं च मन्यन्ते विप्रकृष्टं सन्तमपि न प्रतिपद्यन्ते इति । अत्र सर्वत्र काक्वा प्रश्नो ज्ञातव्य इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'इंना गोयमा' हन्त, गौतम ! इन्तशब्दः स्वीकारे 'तं चेव जान दीसति तदेव यद्भवता अनन्तरमेव प्रश्नविषयीकृतं तत् तयैव यावद् दृश्येते, अत्र यावच्छन्देन 'जम्बूद्वीपे द्वीपे सूयौं उद्गमन मुहूत्तें दूरे च मूछे च दृश्येते, मध्यान्तिकमुहूर्से मूले च दूरे च दृश्येते अस्तमयनमुहूसे च दरे च मूले च दृश्यते इति समय सूर्य १०८ योजनों से व्यवहित रहता है परन्तु वह उदय और अस्तमयन प्रतीति की अपेक्षा उसे व्यवहित मानता है (अस्थमणमुहत्तसि दूरे य मूले दीसंति) तथा अस्तमान काल में दृष्टा जन के स्थान की अपेक्षा विप्रकृष्ट दूर देश में रहने पर भी दृष्टा जन प्रतीति की अपेक्षा आसन देशमें वे देखे जाते हैं। देखने वाले मनुष्य स्वरूपतः कुछ अधिक ४७ हजार योजनों से व्यवहित भी अस्तमयन काल में सूर्य को देखते हैं। और उसे समीपतर रहा हुआ मानते हैं। दूर रहने पर भी यह दूर है ऐसा नहीं मानते हैं। यहां सर्वत्र ये काकु द्वारा प्रश्न किये गये हैं ऐसा जानना चाहिये इन प्रश्नों के उत्तर में प्रभु गौतमस्वामी से कहते हैं-'हंता गोयमा!' यहां हन्त शब्द स्वीकारोक्ति मे प्रयुक्त हुआ है तथा च-हां गौतम! 'तं चेव जाव दीसंति' जैसा तुमने इस प्रश्नों द्वारा हमसे पूछा है वह सब विषय वैसा ही है वही बात यहां चावत्पद द्वारा प्रकट की है-अर्थात् इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में दो सूर्य हैं-और ये उदय के समय में दृष्टा जनके प्रयुत यये छ, तथाय- गौतम ! 'तं चेव जाव दीस ति' र तम अभ२ मा प्रश्नो દ્વાર પૂછયું છે તે બધું જ છે. એજ વાત અહીં યાવત્ પ વડે પ્રકટ કરવામાં આવી છે. એટલે કે આ જ બુદ્વીપનામક દ્વીપમાં બે સૂર્યો છે અને તેઓ ઉદયના સમયમાં દશના સ્થાનની અપેક્ષાએ દર વ્યવહિત હોય છે, પરંતુ દષ્ટાની પ્રતીતિની અપેક્ષાએ તેઓ પાસે રહેલા જોવામાં આવે છે. મધ્યાહ્નકાળમાં દર્શકો વડે પિતાના સ્થાનની અપેક્ષાએ આસન્ન દામાં રહેલા તે સૂર્યો દષ્ટાજનની પ્રતીતિની અપેક્ષાએ દૂર દેશમાં રહેલા છે, એવી રીતે જોવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે અસ્ત મનના સમયે તેઓ દૂર દેશમાં રહેવા છતાંએ સમીપ જોવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે જે પ્રમાણેને પ્રશ્ન ગૌતમસ્વામીએ કર્યો છે. તે જ આ જવાબ પ્રભુએ આપે છે. હવે અહીં ચર્મચક્ષુવાળા અમારા જેવાની જાયમાન Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - प्रकाशिका रीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् सम्पूर्णस्य प्रश्नसूत्रस्य संग्रहो भवति तथाच योऽयं प्रश्नः भवता कृतः स तथैवेति उत्तरम् । भत्र चर्मचक्षुषां मादृशानां जायमाना प्रतिती ज्ञानदृशां प्रतीत्या सह विरोध माकरोतु इति संवादाय पुनः पृच्छति गौतमः 'जंबुद्दीवेणं' इत्यादि, 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'सरिया' सूयौँ 'उग्गमणमुहुत्तंसि य' उद्गमनमुहूत्रं च मध्यान्हकाले इत्यर्थः 'अस्थमणमुहूर्त्तसि य' अस्तमयनमुहूर्त च अस्तकाले इत्यर्थः 'सव्वत्थसमा उच्चत्तेणं' सर्वत्रोद्गमनादिकाल त्रयेऽपि समौ उच्चत्वेन, सर्वत्र सूयौँ उच्चत्वेन समानौ-समानप्रमाणौ विषमप्रमाणौ वेतिप्रश्नः, अत्रापि काक्वा प्रश्नावगति भवतीति, भगवानाह-'हता' इत्यादि, 'हता तंचेव जाव उच्चत्तेगं' हन्त गौतम ! तदेव यावदुच्चत्वेन, त्वया यत् पृष्टं तत् तथैव सर्वत्र सूर्य उच्चत्वेन, सर्वत्रोद्गममुहूर्तादिषु समौ-समव्यवधानी उच्चत्वेन, समभूतलापेक्षया, अष्टौ अष्टौ योजनशतानीति कृता नहि अबाधितलोकप्रसिद्धा स्थान की अपेक्षा दूर व्यवहित होते हैं परन्तु दृष्टा की प्रतीति की अपेक्षा वे पास में रहे हुए दिखलाई देते हैं। मध्याह्न काल में दृष्टा जनों द्वारा अपने स्थान की अपेक्षा आसन्न देश में रहे हुए वे दृष्टाजन की प्रतीति की अपेक्षा दूर देश में रहे हुए दिखलाई पड़ते हैं। इसी तरह अस्तमयन के समय वे दूर देश में रहते हुए नजदीक दिखलाई देते हैं। इस तरह जैसा प्रश्न गौतमस्वामीने किया वैसा ही यह उत्तर प्रभुने दिया है। अब यहां धर्मचक्षु धाले हमारे जैसों की जायमान प्रतीति ज्ञानदृष्टि वालों की प्रतीति के साथ विरुद्ध न बनें इस ख्याल से गौतमस्वामी संवादक रूप में पुनः प्रभु से पूछते हैं-(जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया उग्गमणमुहुत्तंसि य मज्झंति य मुहुत्तसि य अस्थमणमुहुत्तंसिय सव्वस्थ समा उच्चत्तेणे) हे भदन्त ! इस जम्बुद्धीप नामके द्वीप में दो सूर्य उदय काल में, मध्याह्न काल में और अस्त काल में इस तरह तीनों कालों में ऊंचाईकी अपेक्षा समान है-समान प्रमाण वाले हैं ? या विषम प्रमाण वाले है ? इस પ્રતીતિ જ્ઞાનદ્રષ્ટિવાળા લેકેની પ્રતીતિની સાથે વિરુદ્ધ બને નહીં આ વિચારથી ગૌતમસ્વામી सवा४४ ३५मा श्री प्रभुने ५२२ ४रे छ. 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया उग्गमण मुहुर्ससि य मज्झतिय मुहुत्तंसिय अस्थमणमुहुत्तंसिय सव्वत्थ समा उच्चत्तेणं 3 d! A मूदी५ નામક દ્વીપમાં બે સૂર્યો ઉદયકાળમાં અને અસ્તકાળમાં આ પ્રમાણે ત્રણે કાળમાં ઉચ્ચતાની અપેક્ષાએ સમાન છે–સમાન પ્રમાણવાળા છે? અથવા વિષમ પ્રમાણુવાળા છે? એના rawai प्रशुश्री ४ छ-'हंता, एवं जाव उच्चत्तणं' i गौतम ! Gध्यमां , मध्याકાળમાં અને અસ્તકાળમાં અને સૂર્યો ઉચ્ચતાની અપેક્ષાએ સમાન પ્રમાણુવાળા છે-વિષમ પ્રમાણુવાળા નથી. સમભૂતલની અપેક્ષાએ તેઓ આઠ-આઠસો જન જેટલું દૂર છે. આ Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ जम्खीपप्राप्तिको प्रतीति वयमपलपामः, अत्र यावत्पदेन-जम्बूद्वये सूर्यो उद्गमनमुहूर्ते अस्तमयनगृहत्ते च समो सर्वत्रोच्चत्वेनेति संपूर्णस्यैव प्रश्नवाक्यस्य संग्रहो भवति, स्वीकारेण प्रश्नवाक्यस्यैवोत्तरवाक्यरूपलादिति ॥ तीर्थङ्करोक्तमनुवदन् गौतमोऽत्र संविप्रत्तिवीज प्रष्टुमाह-'जइणं' इत्यादि, 'जइणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे सूरिया' यदि खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपनामके द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे सूर्यो 'उग्गमणमुहुर्तसि य मज्झति य मुहूत्तंसि य अत्थमणाहुत्तं सिय समा उच्चत्तेणे' उद्गमनमुहूत्तें च मध्यान्तिकमुहूते चास्तमयनमुहर्ते च समौ तुल्यावेवोच्चत्वेन तदा-'कम्हाणं भने ! जं. दीचे दीवे सरिया' कस्मात् कारणान खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपनामके द्वीपे सूर्यो 'उग्गमणमुहत्तंसि दुरे मूले य दीसंति मज्झति य मुहत्तं सि मूछे दृरे य दीसंति अत्यमणमुहुर्ससि य दृरे मूले य दीसंति' उद्गमनमुहूर्ते च दूरे मूले च दृश्येने मध्यान्तिकमुहृत्ते च मूले च दूरे च दृश्येते अस्तमयनमुहर्ने च दूरे मूले च दृश्येते, अर्थात् यदि सूर्यः सर्वोच्चत्वेन समान के उत्तर में प्रभु कहते हैं-(हंता, त चेव जाव उच्चत्तण) हां गौतम ! उदय काल में मध्याह्न फाल में और अस्तकाल में दोनों सूर्य ऊंचाई की अपेक्षा समान प्रमाणवाले हैं-विषमप्रमाणवाले नहीं हैं । सम भूतल की अपेक्षा वे आठ सौ योजन की दूरी पर हैं। इस तरह हम अबाधित लोक प्रतीति का अपलाप नहीं करते हैं। अथ गौतमस्वमी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(जहणं मंते! जंबुद्दीवे दीवे सूरिया) हे भदन्त ! यदि जम्बूद्वीप नामके द्वीप में दो सूर्य (उग्गमणमुहु तसि य) उदयकाल में (मज्झंति य मुहुर्तलि य अत्थमणमुहुर्तसि य समा. उच्चत्तेणं) मध्याह्न काल में और अस्त काल में उच्चताकी अपेक्षा समान प्रमण वाले हैं (कम्हागं अंते ! जंबुद्दीवे दीवे सूरिया) तो फिर किस कारण से वे दो सूर्य (उग्गमणमुहुत्तंसि दूरे मूले य दीसंति, मज्झति य मुहत्तंसियमूले दूरे य दीसंति अत्थमणमुहुर्तसिय दुरे मृले य दीसंति) उदयकाल में दूर रहते પ્રમાણે અમે અબાધિતક પ્રતીતિને અલાપ કરતા નથી. હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુને આ प्रभारी प्रश्न ४रे छे-'जइणं भंते । जंबुद्दीवे दीवे सूरिया' 3 RE ! न मूदीय नाम द्वीपमा में सूर्या 'उग्गमणमुहुत्तंसि य' Biwi 'मज्झति य मुहुत्तंसि य अत्थमणमुहुत्तंसि य समा उच्चत्तेणं' मध्याममा मन अस्तमा उभ्यतानी अपेक्षा समान प्रभावामा छ, 'कम्हाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे सूरिया' तो पछी ॥ रथी मे सूर्यो 'उगमणमुहुत्तसि दूरे मूले य दीसंति मज्जति य मुहुत्तसि मूले दूरेय दीसंति अत्थमण मुहुत्तंसिय दूरे मूले य दीसंति' ઉદયકાળમાં દૂર રહેવા છતાં તેઓ સમીપ દેખાય છે. મધ્યાહ્નકાળમાં પાસે રહે છે છતાંએ દૂર જવામાં આવે છે અને અસ્તકાળમાં દૂર રહેવા છતાંએ પાસે દેખાય છે? તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે જે સૂર્ય સર્વત્ર ઉચ્ચતાની અપેક્ષાએ બરાબર પ્રમાણુવાળો છે Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारा सू. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् एव तदा उद्गमनादिमुहूर्तेषु कथं भिन्नरूपेण लोकानां प्रतीतिविषयो भवति, प्रतीयते च प्रातः काले सायङ्काले च दूरसमीपवर्ती मध्याह्नसमये च दुरवत्तीति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा !' हे गौतम ! 'लेस्सापशिघाएणं उगमणमुहुत्तंसि दूरे य मूले य दीसंतित्ति' लेश्या प्रतिघातेन, तत्र लेश्यायाः सूर्यमण्डलगततेजसः प्रतिघातेन दुरतरत्या दुदयदेशस्य तदपसरणेनेत्यर्थः उद्गमनमुहूर्ते च दूरे मूले च दृश्येते, लेश्यायाः प्रतिपाते सुखदृश्यत्वेन स्वभावतो दूरस्थोऽपि सूर्यः लोकानामासन्नप्रतीति समुत्पादयति, 'लेस्साहितावेणं' लेश्याभितापेन लेश्यायाः सूर्यमण्डलगततेजसः अभितापेन प्रतापेन सर्वत स्तेजसो विसर्पणेनेत्यर्थः 'मज्झंति य हुत्तसि मूले दुरे य दीसंति' मध्यान्तिकमुहूर्ते मूले च दूरे च दृश्येते, मध्याह्नसमये समीपस्थोऽपि सूर्यः तीव्रतेजसा दुर्दर्शत्वेन लोकानां दूरप्रतीतिं जनयति, एवमेव समीपवर्तित्वेन दीप्तलेश्याकत्वं दिवसवृद्धि धर्मादयश्च, तथादूरतरत्वेन मन्दलेश्याकत्वं दिवसहानि शीतादयश्च भावा वक्तव्याः, इति । 'लेस्सापडिपारणं अस्थमणमुडुत्तंसि दूरे मूले य दीसंति' लेश्याप्रतिघातेन लेश्यायाः-सूर्यमण्डलगततेजसः प्रतिघातेन दूरतरत्वात् अस्तमयनमुहूर्ते दूरे च मूले च दृश्यते, लेश्याप्रतिघातात् सुखदृश्यत्वेन स्वभावतो दूरस्थोऽपि सूर्यः लोकानां समीपबुद्धि जनयतीति, एवं खल्लु गोयमा ! तंवेव हुए पास में दिखते हैं, मध्याह्नकाल में पास में रहते हुए दूर दिखते हैं और अस्तकाल में दूर रहते हुए पास में दिखाते हैं ? तात्पर्य इस प्रश्न का यही है कि यदि सूर्य सर्वत्र ऊंचाई की अपेक्षा बरावर प्रमाणवाला है तो उद्गमनादि कालों में वह भिन्न रूप से लोकों की प्रतीति का विषय क्यों होता है ? प्रातः काल और सायंकाल वह दूर समीपवर्ती एवं मध्याह्न काल में वह दूरवर्ती प्रतीत तो होता ही है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं (गोयमा! लेस्सापडिघाएणं उग्गमणमुहुर्तनि दूरे य मूले य दीसंतित्ति) हे गौतम ! सूर्यमण्डल गत तेज के प्रतिघात से उदय देश के दूरसर होने के कारण तेज के नहीं તે પછી ઉદ્ગમનાદિકાળમાં તે ભિન્ન રૂપથી લેકેની પ્રતીતિને વિષય શા માટે થાય છે? પ્રાતઃકાલમાં અને સાયંકાલે તે દૂર-સમીપવતી તેમજ અશ્વ કાળમાં નિકટવર્તી હોવા छतामे पती प्रतीत थाय है. सेनाममा प्रभु ४३ छे-'गोयमा ! लेस्सा पडिघाएणं उन्गमणमुहुत्तसि दूरे र मृरे ग ढीमंतीत्ति' है गौतम । भूगभरात ते प्रतियातथा ઉદય પ્રદેશ દૂરતર હોવાથી તેની પ્રાપ્તિથી ઉદયકાળમાં તે સ્વભાવતઃ દૂર હોય છે પરંતુ વેશ્યાના પ્રતિઘાતના કારણે સુખદશ્ય હોવાથી તે પાસે છે એવું દેખાય છે. 'लेस्साहितावेणं' भने न्यारे सूर्यभरात ते प्रय3 4 जय छे तेम०४ सर्वत्र व्यास 45 mय छे त्यारे ते 'मज्झतिय मुहुत्तंसि मूले दूरेय दीसंति' मध्याह्नmi स्माता Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्मदीपप्रज्ञप्ति जाव दीसंति' एवम्-उपर्युकप्रकारेण खलु गौतम ! तदेव यावद् दृश्येते इति । अत्रापि यावत्पदेन सम्पूर्णस्य प्रश्नवाक्यस्योत्तरवान्यस्य ग्रहणं भवति संगृद्य चोपसंहरन् प्रकरणार्य परिसमापयतीति दशम दूरासनादि द्वारं समाप्तमिति ॥ १० द्वारम् ॥ उद्गमनास्तमयनादीनि सूर्यादिज्योतिष्कदेवानां संचरणनो भवतीति सूर्यादीनां गमन प्रश्नाय एकादशं गतिद्वारमाह-'जंबुद्दीवेणं' इत्यादि, 'जंबुद्दीवेणं भने ! दीवे एरिया' फैलने से उदय काल में वह स्वभावतः दूर होता है परन्तु लेश्या के प्रतिघात के कारण सुख दृश्य होने से वह पास में रहा हुआ है ऐसा प्रतीत होता है 'लेस्साहितावेणं' और जय सूर्यमण्डलगत तेज प्रचण्ड हो जाता है तथा सर्व और फैल जाता है तब वह 'मज्झति य मुहुसि भूले दुरे य दीसंति' मध्याह्न काल में स्वभावतः पास रहने पर भी दूर दिखाई देता है क्योंकि वह प्रचण्ड तेज के कारण दुर्दर्शनीय हो जाता है अतः वह दूर रहा हुआ है ऐसी लोकों को प्रतीति उत्पन्न होने लगती है। इसी कारण सूर्य के समीपवर्ती होने पर वह प्रचण्डतेजवाला हो जाता है, उस समय दिवस की वृद्धि हो जाती है तथा गर्मी बढ जाती है और जब वह दूरतर होता है उस समय वह मन्द तेजवाला रहता है, दिवस की हानि हो जाती है और शीत आदि पडने लगती है 'लेस्सा. पडिघाएणं अस्थमणमुहसि दुरे मूले य दीसंति' अस्तमन काल में सूर्यमण्डल गत तेज के प्रतिघात हो जाने से वह स्वभावतः दृरतर हो जाता है परन्तु वह पास रहा हुआ है ऐसा प्रतीत होता है (एवं खलु गोयमा ! तं चेव जाव दी संति' इस कारण हे गौतम ! जैसा तुमने प्रश्न किया है उसी के अनुसार यह उत्तर वाक्य है अर्थात् तुम्हारा प्रश्न ही स्वीकृति के रूप में मेरा उत्तर है दूरासनादि डार समाप्त । પાસે રહેવા છતાંએ દર જોવામાં આવે છે કેમકે તે પ્રચંડ તેજને લીધે દુર્દશનીય હેય છે. એથી તે દૂર રહે છે, એવી લોકોને પ્રતીતિ થવા માંડે છે. આ કારણથી જ સૂર્ય સમીપવર્તી હોવા છતાં તે પ્રચંડ તેજવાળ થઈ જાય છે, તે વખતે દિવસની વૃદ્ધિ થઈ જાય છે તેમજ ગરમી વધી જાય છે અને જ્યારે તે દરતર થઈ જાય છે, તે સમયે તે મંદ તેજવાળ થઈ જાય છે. દિવસની હાનિ થાય છે અને શીત વગેરે પડવા માંડે છે. 'लेस्सा पडिघाएणं अत्थमणमुहुत्तंसि दूरे मूले य दीसंति' मस्तमनमा सूर्य भरत तना પ્રતિઘાત થઈ જાય છે તેથી તે સ્વભાવતઃ દૂરતર હોય છે, પરંતુ તે પાસે રહે છે એવી प्रतीति थाय छे. 'एवं खलु गोयमा । तं चेव जान दीसंति' माथी २ प्रभारी तमे प्रश्न કર્યો તે પ્રમાણે આ ઉત્તરવાય છે. એટલે કે તમારા પ્રશ્નની સ્વીકૃતિના રૂપમાં મારે જવાબ છે. દૂરાસાદિકાર સમાપ્ત Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे सूर्यो "f तीयं खेत्तं गच्छति' किमतीतं क्षेत्रं गच्छतः तत्र किमतीतं पूर्वमेव गतिविषयोकृतं यत् क्षेत्रं तत् गच्छतोऽतिक्रामतः किम्, अथवा 'पडपष्णं खेत्तं गच्छति' प्रत्युत्पन्नं वर्तमान गतिविषयी क्रियमाणं क्षेत्र गच्छतः, स्वकीयगत्या अतिक्रामतः अथवा अनागतम्-गतिविषयीकारिण्यमाणं क्षेत्रं गच्छतः स्वकीयगत्याऽतिक्रामतः, एतावता यत् आकाशखण्डं सूर्यः स्वकीयतेजसा व्याप्नौति तत् क्षेत्रपदेनोच्यते तेनास्य अवीतादि व्यवहारविषयत्वं न सम्भवति अनाघनन्तत्वादिति शङ्का निराकृता भाति, गतेरतीतादिव्यवहारविषयत्वसंभवादिति गौतमस्य प्रश्ना, भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो तीयं खेत्तं गच्छंति' अत्र 'अमानोना प्रतिषेधे' गति द्वार कथन _ 'जवुद्दीवे णं दीवे सूरिया किं तीयं खेतं गच्छति' हे-भदन्त ! उद्गमन अस्तमयन आदि जो द्वार प्रकट किये गये हैं वे सूर्यादि जो ज्योतिष्क देव हैं उनके संचरण से होते हैं-अतः इस सम्बन्ध में मेरी ऐसी जिज्ञासा है कि जम्बूद्वीप में जो दो सूर्य हैं वे क्या अतीत क्षेत्र पर-पूर्व काल में जिस क्षेत्र पर उनका संचरण हुआ है-संचरण करते हैं ? या 'पडुप्पन्नं खेत्तं गच्छति' वर्तमान क्षेत्र पर-जिस पर वे चल रहे हैं-संचरण करते हैं ? या 'अनागतम्' अनागतक्षेत्र पर-जो उनकी गति का विषय होने वाला है संचरण करते हैं ? जितना आकाश खण्ड सूर्य के तेज से व्यास होता है वह यहां क्षेत्र पद से गृहीत हुआ है इस कारण इस में अतीतादि का व्यवहार होना संभवित नही होता हैं क्यों कि क्षेत्र तो अनादि अनन्त है सो इस प्रकार की शंका निरस्त हो जाती है क्यों कि गति में अतीतादि का व्यवहार हो सकता है अब गौतमस्वामी के प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! नोतीयं खेत्तं गच्छंति' हे गौतम ! ગતિદ્વારનું કથન 'जवुदीवेणं दीवे सूरिया किं तीयं खेत्तं गच्छंति' महत शमन मतभयन पोर જે દ્વારે પ્રકટ કરવામાં આવેલા છે, તે સૂર્યાદિ જે જ્યતિષ્ક દે છે, તેમના સંચરણથી થાય છે. એથી આ સંબંધમાં સારી એવી જિજ્ઞાસા છે કે જબૂદ્વીપમાં જે બે સૂર્યો છે તે શું અતીત ક્ષેત્ર પર પૂર્વકાળમાં જે ક્ષેત્ર પર તેમનું સંચરણ થયેલું છે–સંચરણ કરે छ ? अथवा 'पडुप्पन्नं खेत्तं गच्छति' वतमान क्षेत्र ५२-२॥ ५२ तमो याही हा छसय ४२ छ ? अथवा 'अनागतम् ' मनात त्र ५२२ तभनी गतिना विषय थनार છે. સંચરણ કરે છે? જેટલે આકાશખંડ સૂર્યના તેજથી વ્યાપ્ત થાય છે તે અહીં ક્ષેત્ર પદ વડે ગૃહીત થયેલ છે. આ કારણથી આમાં અતીતાદિને વ્યવહાર સંભવિત નથી કેમકે ક્ષેત્ર તે અનાદિ-અનંત છે, તેથી આ જાતની શંકા નિરસ્ત થઈ જાય છે કેમકે ગતિમાં અતીતદિને વ્યવહાર થઈ શકે છે, હવે ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં પ્રભુ કહે Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ जम्बूदीपप्रत इति नियमात् नो शब्दो निषेधार्थ कः ततत्र हे गौतम! तो सूर्यो अतीतं क्षेत्रं नाविक्रामतः अतीतक्रियाविपयीकृते वस्तुनि कमिनिमक्रियाया असंभवेन ताड्यक्रियाया व्याप्तेरभावात्, किन्तु 'पणं खेत्तं गच्छति' प्रत्युत्पन्नं वर्तमानकालिक क्षेत्रं सूर्यो गच्छतोऽनिक्रामतः स्वकीयगत्या, वर्तमानक्रियायोग्ये वस्तुनि वर्तमा क्रियायाः संभवात् 'णो अणागयं खेत्तं गच्छति त्ति' नो अनागतं क्षेत्रं गच्छत इति, अत्रापि नो शब्दो पेधार्थः तथाच सूर्यो अनागतं भविष्यद्गतिक्रियोपलक्षितं क्षेत्रं स्वकीय वार्तमानिक गतिक्रियया न व्याप्नुतः, भविष्यत् क्रियायोग्येनम्तुनि वर्तमानक्रियाया असं नवादिति । सम्प्रति - गतिविपयीकृतं क्षेत्रं कीटयूमवेदिति प्रष्टुमाइ - 'तं भंने' उत्पादितं मंते ! किं पुढं गच्छति जाच नियमा छद्दिसि' तत् क्षेत्रं खलु भदन्त ! सृष्टं स्पर्शन क्रिया विषयीकृतं गच्छतः, आहोस्विद-स्पृष्टं गच्छतो यावन्नियमात् पदिशि अत्र यावत्पा देन 'किं अहं गच्छति, गोयमा ! पुढं गच्छं ते नो हुं गच्छति, तं भंते! जोगाढं गच्छति जम्बूद्वीपस्थ दो सूर्य अतीत क्षेत्र पर संचरण नहि करते हैं । 'अमानोना प्रतिषेध' के अनुसार यहां नो शब्द निषेधार्थक है । अतीत क्रिया द्वारा विपयी कृत वस्तु में वर्तमान काल तक क्रिया की असंभवता है अतः ऐसी क्रिया द्वारा व्याप्ति की असंभवता से 'पप्पन्नं खेत्तं गच्छति' वे दो सूर्य वर्तमान कालिक क्षेत्र पर संचरण करते हैं, तथा वर्तमान क्रिया योग्य वस्तु में वर्तमान क्रिया की ही संभवता होती है अतः 'णो अणामयं खेत्तं गच्छति ति' वे दो सूर्य- -अना. गतक्षेत्र पर संचरण नहीं करते हैं । 'तं भंते ! कि पुहुं गच्छति जाव नियमा छद्दिसिं' अब गौतमस्वामी प्रभु श्री से ऐसा पूछते हैं कि गति विषयी कृत क्षेत्र कैसा होता है ? क्या है भदन्त ! वह उन दो सूर्यो को स्पर्शन क्रिया द्वारा स्पृष्ट होता है उस पर ये संचरण करते हैं? या वह उनकी स्पर्शन क्रिया द्वारा अस्पृष्ट “छे-'गोयमा ! नो तीयं खेत्तं गच्छति' हे गौतम! द्वीपस्थ मे सूर्यो अतीत क्षेत्र पर सौंथर ४२ता नथी. 'अमानोना प्रतिपेच' मुल्य सहीं' 'नो' राष्ट्र निषेधार्थ छे. अतीत ક્રિયા વડે વિષયીકૃત વસ્તુમાં વર્તમાનકાળ સુધી ક્રિયાની અસંભવતા છે એથી આવી ક્રિયા वडे व्यासिनी असलवताथी 'पडुपन्नं खेत्तं गच्छति' ते मे सूर्ये वर्तमानडालिए क्षेत्र પર સ ́ચરણુ કરે છે તેમજ વર્તમાન ક્રિયા ચેગ્ય વસ્તુમાં વર્તમાન ક્રિયાની જ સ ́ભવતા होय छे मेथी 'णो अणागयं खेत्तं गच्छेति ति' ते मे सूर्यो मनागन क्षेत्र पर सयर ४श्ता नथी 'तं भंते ! किं पुहुं गच्छति जाव नियमा छदिसिं' हुवे गौतमस्वामी प्रभुने सेवी રીતે પ્રશ્ન કરે છે કે ગતિ વિષયી કૃત ક્ષેત્ર કેવુ હાય છે ? હું ભજ્જત ! શું તે એ સૂર્યની સ્પન ક્રિયા વડે પૃષ્ટ હાય છે તેની ઉપર તે સચરણ કરે છે? અથવા તે તેમની પન ક્રિયા વડે અસ્પૃષ્ટ હાય છે, તેની ઉપર તે સ ́ચરણ કરે છે ? અહીં ́ ચાવત્ Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका. टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् अणोगाढं गच्छंति, गोयमा ! ओगाढं गच्छंति णो अणोगाढं गच्छति, तं भंते ! किं अणंतरोगढं गच्छंति परंपरोगाढं गच्छति ? गोयमा ! अणंतरोगाढं गच्छंति णो परंपरोगाढं गच्छंति, भंते ! कि अणुं गच्छति बायरं गच्छंति, गोयमा ! अर्गुपि गच्छंति बायरंपि गच्छति, तं भंते ! किं उद्धं गच्छति अहेगच्छंति ? विरिय.गच्छंति, गोयमा ! उद्धपि गच्छति तिरियपि गच्छंति, अहेवि गच्छंति, तं भंते ! कि आई गच्छंति, मज्झे गच्छंति पज्जवसाणे गच्छति ? गोयमा ! आइंषि गच्छति, माझे वि गच्छति, पज्जवसाणे वि गच्छति, तं भंते ! कि सविसयं गच्छंति अविसयं गच्छंति ? गोयमा ! सविसयं गच्छति णो अविसयं गच्छंति, तं भंते ! किं आणुपुचि गच्छंति अणाणुपुचि गच्छंति ? गोयमा ! आणुपुरि गच्छंति णो अणाणुपुब्धि गच्छंति, तं भंते ! किं एगदिसिं गच्छंति छदिसि गच्छति ? गोयमा! होता है-उस पर ये संचरण करते हैं ? यहां यावत्पद से इस प्रकार का यह पाठ गृहीत किया गया है-'कि अपुढे गच्छंति ? गोयमा ! पुढे गच्छंति, नो अपुटुं गच्छति तं भंते ! ओगाढं गच्छति, अणोगाढं गच्छंति ? 'गोयमा! ओगाहें गच्छंति नो अणोगाढं गच्छति तं भंते ! कि अणंतरोगादं गच्छति परंपरोगाढं गच्छति ? तं भंते ! कि अणुं गच्छंति, बायरं गच्छति ? गोयमा! अगुपि गच्छंति बाथरं पि गच्छंति तं भंते ! किं उद्धं गच्छंति अहे गच्छंति तिरियं गच्छंति ? गोयमा! उद्धं पि गच्छंति अहे वि गच्छंति तिरिय पि गच्छंति तं अंते ! किं आइं गच्छंति, मज्झं गच्छंति, पजवसाणे गच्छंति ? गोयमा ! आई पि गच्छंति मज्झे वि गच्छंति, पज्जवसाणे वि गच्छंति तं भंते ! किं सवितयं गच्छंलि, अविसय गच्छंति ? गोयमा ! सविसंयं गच्छति, णो अविसयं गच्छति तं भंते ! किं आणुपुब्धि गच्छति अणाणुपुचि गच्छंति ? गोयमा !आणुपुब्धि गच्छंति णो अणाणुपुब्धि गच्छंति तं भंते ! किं एगदिसिं गच्छंति छदिसि गच्छंति ? गोयमा ? नियमा छदिसिं गच्छति' पहश्री मारना 48 गृहीत थयो छ. 'कि अपुदं गच्छति ? गोयमा । पुढें गच्छति, नो ' अपुटुं गच्छंति तं भंते ! ओगाढं गच्छंति, अणोगाढं गच्छंति ? गोयमा ! ओगाढं गच्छंति नो अणोगाढं गच्छंति तं भंते ! कि अणंतरोग ढं गाच्छंति परंपरोगाढं गच्छंति ? गोयमा ! अणंतरो, गाढं गच्छति णो परंपरोगाढं गच्छंति तं भंते ! किं अणुं गच्छंति, वायर गच्छंति ? गोयमा । अणुपिं गच्छंति बायर पि गच्छति तं भंते । किं उद्धं गच्छंति अहे गच्छंति तिरियं गच्छंति? गोयमा ! उद्धपि गच्छंति अहे वि गच्छंति तिरियं वि गच्छंति तं भंते ! किं आई गच्छंति, मझं गच्छंति, पज्जवसाणे, गच्छंति ? गोयमा ! आइंपि गच्छंति मझे वि गच्छंति, पज्जवसाणे वि गच्छंति तं भंते ! किं सविसयं गच्छंति, अविसयं गच्छंति ? गोयमा ! सविसयं गच्छति, णो अविसयं गच्छति तं भंते । किं आणुपुनि गच्छंति अणाणुपुब्बि गच्छंति ? गोयमा ! आणुपुचि गच्छति णो अगाणुपुर्दिव गच्छंति तं भंते । किं एगदिसिं गच्छंति छहिसि Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्बुद्वीपप्रशतिसूत्रे ટ नियमा छद्दिसिं' । एतत्पर्यन्तस्य प्रकरणस्य यावत्पदेन ग्रहणं भवति । स्पृष्टं गच्छतः अस्पृष्टं चा गच्छतः, गौतम ! स्पृष्टं गच्छतो नो अस्पृष्टं गच्छतः, तत् भदन्त ! किमवगाढं गच्छतोsनवगाढं गच्छतः ? गौतम ! अवगाढं गच्छतो नो अनवगाढं गच्छतः, तद्भदन्त ! किमनवरावगाढं गच्छतः परंपरावगाढं गच्छतः ! गौतम ! अनन्तरावगाढं गच्छतः नो परम्परावगाढं गच्छतः । तद् भदन्त ! किमणुं गच्छतः वादरं गच्छतः ? गौतम ! अणुमपि गच्छतः वादरमपि गच्छतः, तद् भदन्त ! किमूर्ध्वं गच्छतः अधोगच्छतः तिर्यग् गच्छतः ? गौतम ! ऊर्ध्वमपि गच्छतः तिर्यगपि गच्छतः अधोऽपि गच्छतः तद् भदन्त ! किमादि गच्छतो मध्ये गच्छतः पर्यवसाने गच्छतः गौतम ! आदावपि गच्छतो मध्येऽपि गच्छतः पर्यवसानेsपि गच्छतः, तद् भदन्त ! किं सविषयं गच्छतोऽविषयं गच्छतः ? गौतम ! सविपयं गच्छतो नो अविषयं गच्छतः, तद् मदन्त ! किमानुपूर्व्या गच्छतः अनानुपूर्व्या गच्छतः ? गौतम ! आनुपूर्व्या गच्छतो नो अनानुपूर्व्या गच्छतः, तद् भदन्त ! किम् एकदिशि गच्छतः पत्रदिशि गच्छतः ? गौतम ! नियमतः पदिशि इतिच्छाया ॥ अथास्य प्रकरणस्य यावत्पदग्राहा सहितस्य व्याख्यानं प्रस्तूयते, तथाहि - ' तं भंते ! किं पुढं गच्छति अति' हे भदन्त । तौ सूर्यौ किं तत् क्षेत्रं गम्यमानं क्षेत्रं किञ्चित् स्पृष्टमतिक्रम्यते यथा अपवरक क्षेत्रम् किम्वा गम्यमानं तत् क्षेत्रमस्पृष्टं गच्छतो यथा देहलीक्षेत्रम् तदत्रः प्रकार इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'पुटुं इस पाठ की व्याख्या इस प्रकार से है-उस गम्यमान क्षेत्र में जो वे सूर्य सञ्च रण करते हैं सो क्या उस क्षेत्र को वे छूते हुए संचरण करते हैं या विना छूते हुए सञ्चरण करते हैं ? जिम प्रकार कोई व्यक्ति जब अपनी कोठी आदि में सञ्चरण करता है तो वह उसके कितनेक प्रदेशों को स्पृष्ट करता है और देहली आदि की तरह किननेक प्रदेशों को स्पृष्ट भी नहीं करता है इसके उत्तर में प्रभु श्री कहते हैं - गौतम ! वे गम्घमान क्षेत्र को छूते हुए चलते हैं विना छूते हुए नहीं चलते हैं । जिस गम्यमान क्षेत्र को ये स्पृष्ट करते हुए चलते हैं वह क्षेत्र ओगाढ़-सूर्यविम्व के द्वारा आश्रयीकृत होता है या अनवगाढ- आश्रयी कन नहीं होता है. अनधिष्ठित होता है ? गच्छंति । गोयमा । नियमा छद्दिसि गच्छंति' या पानी व्यायया सा प्रमाणे छे. अभ्यभान ક્ષેત્રમાં જે તે સૂર્યં સંચરણ કરે છે તે શું તે ક્ષેત્રને સ્પર્શીને તે સ ંચરણ કરે છે. અથવા અસ્પૃષ્ટ થઈને સચરણ કરે છે ? જે પ્રમાણે કોઇ વ્યક્તિ જ્યારે પેાતાના મકાન વગેરેમાં સચરણ કરે તે તે તેના કેટલાક પ્રદેશને કરે છે અને ખરા વગેરે કેટલાક પ્રદેોને સ્પર્શ કરતા નથી એના જવામમાં પ્રભુશ્રી કહે છે. ગૌતમ ! તે ગમ્યમાન ક્ષેત્રને સ્પર્શતા ચાલે છે, સ્પર્શ કર્યાં વગર ચાલતા નથી. જે ગમ્યમાન ક્ષેત્રને એએ સ્પશ કુરતાં ચાલે છે તે ક્ષેત્ર એગાઢ-સૂર્યમંખ વધુ આશ્રયીકૃત હોય છે અથવા અનવગાઢ Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ८ दासन्नादिनिरूपणम् गच्छंति नो अपुढे गच्छंति' स्पृष्टमेव क्षेत्रं गच्छतो नो अस्पृष्टं क्षेत्रं गच्छत इति । इह खलु सूर्यस्य बिम्बेन सह स्पर्शनं सूर्यबिम्बावगाहक्षेत्रादन्यत्रापि संभव स्पर्शनाया-अवगाहनातोऽविकविषयलात् तस्मात् कारणात् पुनः प्रश्नयति-तं भंते' इत्यादि, 'तं भंते !' तत् क्षेत्रं खलु भदन्त ! 'ओगाढं गच्छंति, अणोगाढं गच्छति' स्पृष्टं क्षेत्रमवगाढम्-सूर्यबिम्बेनाश्रयीकृतमधिष्ठितं गच्छतोऽथवा-अनवगाढं सूर्यविम्बेन सहानाश्रयीकृत मनधिष्ठितं गच्छत इति प्रश्न: भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'ओगाढं गच्छंति नो अणोगाढं गच्छंति' अवगाढमेव क्षेत्रं गच्छतः सूयौं, नो अनवगाढं क्षेत्रं गच्छतः, आश्रितस्यैव क्षेत्रस्य त्याग संभवात् नतु अनाश्रितस्य त्यागो भवतीति । 'तं भंते ! किं अणंतरोगाढं गच्छंति परंपरोगाढं गच्छंति' तद भदन्त ! किम् अनन्तरावगाढम् अव्यवधानेनाधिष्ठितं क्षेत्रं गच्छतः अथवा परम्परावगाहें व्यवधानेनाधिष्ठितं क्षेत्रं गच्छत इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणंतरोगाढं गच्छंति णो परंपरोगाढं गच्छंति' अनन्तरावगाढं क्षेत्र गच्छतः सूयौं न परम्परावगाढं क्षेत्रं गच्छतः, अयं भावा-यस्मिन् आकाशखण्डे यः सूर्यमण्डलावयवः अव्यवधानेनावगाढः स सूर्यमण्डलावयवः तमेवाकाशखण्डं गच्छति नतु पुनरपर मण्डलावयवावगाढम् तस्य व्यवहितत्वेन परम्परावगाढत्वादिति । तच्चानन्तरावगाढं क्षेत्रमल्प इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! वे सूर्य अबगाढ क्षेत्र पर ही चलते हैं अनवगाढ क्षेत्र पर नहीं चलते हैं। क्योंकि आश्रित क्षेत्र का ही त्याग संभव है, अनाश्रित क्षेत्र का नहीं । 'तं भंते किं अणंतरोगाढं गच्छंति परंपरो गाढं गच्छंति' हे भदन्त ! उन सूर्यों द्वारा जो क्षेत्र अबगाढ होता है कि जिस पर ये चलते हैं वह अनन्तरावगाढ-किसी व्यवधान से अव्यवहित होता है, या व्यवधान से व्यवहित होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम! वह क्षेत्र व्यवधान विना का होता है व्यवधान सहित नहीं होता है। तात्पर्य ऐसा है कि जिस आकाश खण्ड में जो सूर्य मण्डलावयव अव्यधान से अब गाढ है वह सूर्यमण्डलावयव उसी आकाश खण्ड में चलता है अपर मण्डलागाढ आकाश खण्ड में नहीं चलता है। क्योंकि व्यवहित होने से उसमें परम्पराઆશ્રયીકૃત કહેતા નથી–અનધિઠિત હોય છે? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે-હે ગૌતમ ! તે સૂર્યો અવગાઢ ક્ષેત્ર પર જ ચાલે છે, અનવગાઢ ક્ષેત્ર પર ચાલતા નથી. કેમકે माश्रित क्षेत्रमा । त्या समव छ. मनावित क्षेत्र न. 'तं भंते ! कि अणंतरो गाढं गच्छंति पर परोगाढं गच्छति' महत! ते सूर्या ५२ क्षेत्र मगादडाय छ, કે જેના પર એ સૂર્ય ચાલે છે–તે અનંતરાવગાઢ-કોઈ પણ જાતના વ્યવધાનથી અવ્યવહિત હોય છે. અથવા વ્યવધાનથી વ્યવહિત હોય છે ? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે હે ગૌતમ તે ક્ષેત્ર વ્યવધાન વગરનું હોય છે. વ્યવધાન સહિત થતું નથી. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે જે આકાશખંડમાં જે સૂર્યમંડલાવયવ અવ્યવધાનથી અવગાઢ છે તે Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० जम्मबीपप्रातिको मपि स्थूलमपि सम्भवतीत्याशयेन पुनः प्रश्नयबाह-'तं भंते' इत्यादि, 'तं भंते ! कि अणुं गच्छंति वायरं गच्छंति' हे भदन्त ! तदनन्तरावगाई क्षेत्रं किमणुरूपं गच्छतो वादरलक्षणं वा गच्छतः सूर्याविति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणुंपि गच्छंति वायरंरि गच्छंति' अ,पि क्षेत्रं सर्वाभ्यन्तरसूर्यमण्डलक्षेत्रापेक्षया गच्छतः पादरमपि क्षेत्रम् सर्वबाह्यमण्डलापेक्षया गच्छतः। तत्तच्चक्रवालक्षेत्रानुसारेण गमनसंभवादिति । सूर्यस्य गमनंतु ऊर्ध्वाधस्तिर्यग् गतित्रयेऽपि :संभवतीत्याशयेन पुनः पृच्छति-'तं भंते' इत्यादि, 'तं भंते ! किं उद्धं गच्छंति, अहे गच्छंति, तिरियं गच्छंति' हे भदन्त ! तत्अणुवादरलक्षणं क्षेत्रमूर्ध्वं गच्छतः, किम्वा अधः क्षेत्र प्रतिगच्छतः, किम्वा तिर्यक् क्षेत्र' वगाढता आती है। अनन्तरावगाढ क्षेत्र सूक्ष्म भी होता है और चादर भी होता है अतः गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है 'तं भंते ! कि अणुं गच्छंति वायरं गच्छंति" हे भदन्त ! वह अणुरूप अनन्तरावगाढ क्षेत्र पर चलता है या बादर रूप अनन्तरावगाढ क्षेत्र पर चलता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! अणुंपि गच्छंति, वायरंपि गच्छंति' हे गौतम! वे अणुरूप अनन्तरावगाढ क्षेत्र पर भी चलते हैं और बादर रूप अनन्तरावगाढ क्षेत्र पर भी चलते हैं। अनन्तरावगाढ क्षेत्र में जो अणुता प्रतिपादित हुई है वह सर्वाभ्यन्तर सूर्यमण्डलकी अपेक्षा से प्रतिपादित हुई है और पादरला सर्ववाह्य मण्डल की अपेक्षा से प्रतिपादित हुई है। सूर्यो का गमन उस उस चक्रवाल क्षेत्र के अनुसार होता है अतः गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है 'तं मंते ! कि उद्धं गच्छंति अहे विगच्छंति तिरियवि गच्छति' हे भदन्त ! सूर्य क्या अणुवादर रूप उर्ध्वक्षेत्र में गमन करते हैं ? या अधः क्षेत्र से गमन करते हैं ? या निर्यक क्षेत्र में गमन करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं માંડવાવયવ તેજ આકાશખંડમાં ચાલે છે. અવર મંડલાવગાઢ આકાશખંડમાં ચાલતે નથી. કેમકે વ્યવહિં હોવાથી તેમાં પરંપરાવગઢના આવે છે. અનંતરાવગાઢ ક્ષેત્ર સૂક્ષમ પણ હોય છે, અને બાદર પણ હોય છે. એથી ગૌતસ્વામીએ પ્રભુને આવી રીતે પ્રશન કર્યો છે 'तं भंते । कि अणुगच्छंति वादरं गच्छति' हे महत! ते २३५ मताद क्षेत्र પર ચાલે છે અથવા ખાદર રૂપ અનંતરાવગાઢ ક્ષેત્ર પર ચાલે છે? એના જવાબમાં પ્રભુ 3 छ-'गोयमा ! अणुपि गच्छ ति, वायर पि गच्छति' गौतम Y३५ अनतराગાઢ ક્ષેત્ર ઉપર ચાલે છે અને બાદરરૂપ અનંતરાવગાઢ ક્ષેત્ર ઉપર પણ ચાલે છે. અનંતરાવગાઢ ક્ષેત્રમાં જે અણુ ના પ્રતિપાદિત થઈ છે તે સર્વાત્યંતર સૂર્યમંડળની અપેક્ષાએ પ્રતિપાદિત થયેલી છે અને બાદરતા સર્વ બાહ્યમંડળની અપેક્ષાએ પ્રતિપાદિત થયેલી છે. સૂર્યોનું ગમન તતત્ ચકવાલ ક્ષેત્રે મુજબ હોય છે. એથી ગૌતસ્વામીએ પ્રભુને આ પ્રમાણે a य छ 'तं भंते । किं उद्धं गच्छंति अहे गच्छंति तिरियं गच्छति' हे मत! शु सूर्य અશુબાદર રૂ૫ ઊર્ધ્વ ક્ષેત્રમાં ગમન કરે છે? અથવા અધઃ ક્ષેત્રમાં ગમન કરે છે? અથવા तिय क्षेत्रमा गमन ४२ १ २i प्रभु छ-'गोंयमा ! उद्धंवि गच्छंति अहे वि गच्छति, Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् . प्रतिगच्छतः प्राविति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'उद्धंपि गच्छंति, अहेवि गच्छंति, तिरियपि गच्छंति' ऊर्ध्वमपि गच्छतोऽधोऽपि गच्छत स्तियंगपि गच्छतः, ऊधिस्तिर्यकत्वं च योजनेकपष्टिभागलक्षणचतुर्विंशतिभागप्रमाणोत्सेधापेक्षया भवतीति ज्ञातव्यमिति । अत्र गमनं नाम क्रियाविशेष:, क्रिया च बहुसामयिकीत्वात् त्रिकालं, संपाचा अतः आदिमध्यान्तविषयक प्रश्नमवतारयति-तं भंते' इत्यादि, 'तं भंते ! आई गच्छंति मज्झे गच्छंति पज्जवसाणे गच्छंति' तत् क्षेत्र खल्लु भदन्त ! किमादौ गच्छतो यद्वाः मध्ये गच्छतः किम्बा पर्यवमाने गच्छत इतिप्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा हे गौतम ! 'आइपि गच्छंति मज्झेवि गच्छंति पज्जवसाणेवि गच्छति' आदावपि गच्छतो मध्येऽपि गच्छतः पर्यवसानेऽपि गच्छतः, अर्थात् षष्टिमुहूर्तप्रमाणकस्य सूर्यमण्डलसंक्रमणकाहस्य आदावपि मध्येऽपि अन्तेऽपिच तो सूयौँ गच्छत इति । 'तं भंते ! किं सविसयं गच्छंति अविसयं गच्छंति' अथ तद्भदन्त ! स्वविषयं स्वोचितं क्षेत्र गच्छतः अथवाँ 'गोयमा ! उद्धपि गच्छंति, अहे वि गच्छंति, तिरियं वि गच्छंति' हे गौतम, वे उर्ध्व क्षेत्र में भी गमन करते हैं अधः क्षेत्र में भी गमन करते हैं और तिर्यक क्षेत्र में भी गमन करते हैं। क्षेत्र में उर्वता अधस्ता और तिर्यक्ता योजन के ६१ भागों में से २४ भाग प्रमाण उत्सेधकी अपेक्षा से होती है। गमन ग्रह किया विशेष रूप है और क्रिया बहुत समय वाली होती है इसलिये वह त्रिका ल संपाद्या होती है इस कारण गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है 'तं भंते ! आई गच्छंति, मज्झे गच्छंति, पज्जवसाणे गच्छति' हे भदन्त ! उस क्षेत्र पर वे सूर्य पष्टि मुहूर्त प्रमाण वाले सूर्य मंडल संक्रमण काल की आदि में चलते हैं या मध्य में चलते हैं ? या अन्त में चलते हैं ? इसके अत्तर में प्रभु कहते हैं है गौतम ! वे सूर्य उसकाल की आदि में भी उस क्षेत्र पर चलते हैं मध्य में भी वे.उस क्षेत्र पर चलते हैं और अन्त में भी वे उस क्षेत्र पर चलते हैं ! 'तं-भते। निरिय बि गच्छंति' गौतम!तमा पत्रमा पर गमन रे छ, मयःक्षेत्रमा ५ गमन से છે અને તિર્થક્ષેત્રમાં પણ ગમન કરે છે. ક્ષેત્રમાં ઉર્વતા, અધસ્તા અને તિય"ફતા એજનના ६१ सागामाथी २४ मा प्रभा। उसेधनी अपेक्षाये डाय छे. 'गमन' मा या विशेष રૂપ છે અને ક્રિયા અધિક સમયવાળી થાય છે. એથી તે ત્રિકાલ સંપાદ્યા હોય છે. આ કારણથી गौतमवाभीमे प्रभुन मा ततना प्रश्न ये छ- 'तं भंते ! आई गच्छंति, मज्झे गच्छंति, पज्जवसाणे गच्छंति' मत! ते क्षेत्र ५२ ते सूर्या पाटि मुळूत प्रमाण सूर्यभ30. સંમિણુકાળના પ્રારંભમાં ચાલે છે. અથવા મધ્યમાં ચાલે છે? અથવા અન્તમાં ચાલે છે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે હે ગૌતમ તે સૂર્યો તે કાળના પ્રારંભમાં પણ તે ક્ષેત્ર ઉપર ચાલે છે. મધમાં પણ તે ક્ષેત્ર ઉપર ચાલે છે અને અંતમાં પણ તે ક્ષેત્ર ઉપર ચાલે છે, ज०१६ Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઉપર अविसयं वा स्वानुचित क्षेत्रं गच्छति इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' है गौतम ! 'सविसयं गच्छंति णो अविसयं गच्छंति' स्वविषयं स्पृष्टावगादनिरन्तरावगाट स्वरूपं क्षेत्र गच्छतो न तु अविषयमस्पृष्टानप्रगाढपरम्परावगाढं क्षेत्र गच्छता, अस्पृष्टानवगाढपरम्परावगाढक्षेत्राणां गमनायोग्यत्वात् इति । 'तं भंते ! किं आणुपुचि गच्छति अणाणुपुब्बिं गच्छंति' तत् क्षेत्र भदन्त ! सूर्यो आनुपूर्व्या क्रमेण यथासन्नं गच्छतः, अथवा अनानुपूर्त्या अक्रमेण अनासन्नं गच्छतः, अत्र सूत्रे 'आणुपुब्धि' इत्यत्र यद्यपि द्वितीयाविभक्ति दश्यते तथापि सा तृतीया विभक्तौ परिणेतव्या इतिप्रश्ना, भगवानाह-गोयमा'- इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'आणुपुचि गच्छंति णो अणाणुपुचि गच्छंति' आनुपूया-क्रमेण गच्छतः सूयौं नतु अनानुपूर्व्या गच्छतः लोकप्रसिद्धव्यवस्थाहानिप्रसङ्गात । कि सविसयं गच्छंति, अविसयं गच्छंति' हे भदन्त ! वे सूर्य स्वविषय स्वोचित क्षेत्र पर चलते हैं या स्वानुचित क्षेत्र पर चलते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा! सविसयं गच्छंति णो अविसयं गच्छति' हे गौतम! वे स्व विषय क्षेत्र पर चलते हैं अविपय क्षेत्र पर नहीं चलते हैं । अर्थात् जो क्षेत्र स्पृष्ट अव. गाढ एवं निन्तरावगाढ होता है वही क्षेत्र इनका स्व विषय है और इससे भिन्न अस्पृष्ट, अनवगाढ एवं परम्परावगाढ रूप है उस पर ये नहीं चलते हैं। क्योंकि ऐसे गमन के अयोग्य होते हैं 'तं भंते ! कि आणुपुब्धि गच्छंति अणाणुपुचि गच्छंति' हे भदन्त ! ये दोनों सूर्य आनुपूर्वी से-क्रम से आसम निकट भूत हुए क्षेत्र पर चलते हैं या अक्रम से निकट भृत नहीं हुए क्षेत्र पर चलते हैं ? यहां सूत्र में "आणुपुब्धि" यह द्वितीया विभक्ति तृतीया विभक्ति के रूप में परिणत करलेना चाहिये इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! आणु पुन्धि गच्छंति णो अणाणुयुब्धि गच्छंति' हे गौतम ! ये दोनों सूर्य आनुपूर्वी से 'तं भवे ! कि सविसयं गच्छंति, अरिस गच्छंति मत! तसा स्वविषय स्वायत ક્ષેત્ર ઉપર ચાલે છે અથવા સ્વાનુચિત ક્ષેત્ર ઉપર ચાલે છે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે छ-'गोयमा ! सविसयं गच्छंति णो अविसयं गच्छंति' है गौतम ! तेसो विषय त्र ઉપર ચાલે છે, અવિશય ક્ષેત્ર ઉપર ચાલતા નથી. એટલે કે જે ક્ષેત્ર સ્પષ્ટ અવગાહ તેમજે નિરંતરાવગાઢ હોય છે, તે જ ક્ષેત્ર એમને વિષય હોય છે અને એનાથી ભિન્ન અસ્પૃષ્ટ અવગાહ તેમજ પરંપરાવગાઢરૂપ છે, તેની ઉપર એએ ચાલતા નથી. કેમકે मेवा गमन माटे अयोग्य छाप छे 'तं भंते ! किं आणुपुव्वि गच्छंति, अणाणुपुट्विं गच्छति' હે ભદંત! એ બને સૂર્યો આનુપૂવથી-કમપૂર્વક–આસન્ન–નિકટભૂત થયેલા ક્ષેત્ર ઉપર ચાલે છે અથવા અક્રમપૂર્વક નિભૂત નહિ થયેલા ક્ષેત્ર ઉપર ચાલે છે? અહીં સૂરમાં 'आणुपुब्धि' मा द्वितीया qिuon तुतीया मिति ३५मा परिणत ४री देव न. सना पाममा प्रभु ४३ छ-'गोयमा ! आणुपुव्धि गच्छति णो अणाणुपुर्दिवं गच्छति'.. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका का-सप्तमवक्षस्कारः स. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् १२३ पूर्वोक्तमेव दिप्रश्नमाह-'तं भंते ! किं एगदिसिं गच्छंति छदिसिं गच्छंति तद् भदन्त ! किमेकदिर विषयकं क्षेत्र गच्छतोऽथवा यावत् पड्दिा विषयकं क्षेत्र गच्छत इतिप्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नियमा छदिसिं गच्छंति' नियमात् पदिधि-नियमतः पइदिग्विषयकं क्षेत्रं गच्छतः, तत्र पूर्वादिषु तिर्यदिक्षु च उदितः सन् स्फुटमेव गन्छन् दृश्यते सूर्यः ऊर्वाधोदिग्गमनं च यथा भवति तथा पूर्वमेव दर्शितमिति यावत्पदग्राह्य प्रकरगं समाप्तम् ॥ ___ सम्पति-एत देव वस्तु अतिदेश पूर्वक मवभासनादि सूत्राण्याह-एवं ओभासेंति' इत्यादि, 'एवं ओभासेंति' एवं गमनमुत्रप्रदर्शितप्रकारेण सूौँ अवभासयतः ईपदुद्योतयतः, यथा स्थूलतरमेव वस्तु दृश्यते, तमेव प्रकारं संक्षेपेण सूत्रकारो दर्शयति-तं मंते' इत्यादि, 'तं आसन्न हुए क्षेत्र पर ही चलते हैं अनानुपूर्वी से अनासन्न क्षेत्र पर नहीं चलते हैं। यदि ऐसा होने लगे तो लोकप्रसिद्ध व्यवस्था में हानि होने का प्रसङ्ग प्राप्त हो जाता है। 'तं भंते ! कि एगदिसिं गच्छति छदिसिं गच्छंति' हे भदन्त ! ये दोनों सूर्य क्या एक दिशा में एक दिशा विषयक क्षेत्र में चलते हैं या यावत् छह दिशा विषयक क्षेत्र में चलते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! नियमा छदिसिं' हे गौतम ! ये दोनों सूर्य नियम से छह दिशा विषयक क्षेत्र में चलते हैं। पूर्वादि दिशाओं में एवं तिर्यक आदि दिशाओं में उदित हुआ सूर्य स्फुट रूप से चलता हुआ दिखलाई देता है तथा उर्व दिशा अधो दिशा में सूर्य का गमन जैसा होता है वैसा वह हमने पहिले प्रकट कर दिया है इस प्रकार यावस्पद प्राय प्रकरण यहां तक समाप्त हुआ है 'एवं ओभासें ति' इस प्रकार गमन सूत्र में प्रदर्शित प्रकार के अनुसार ये दोनों सूर्य ईषत् रूपमें स्थूलतर वस्तको. प्रकाशित करते हैं कि जिससे वह वस्तु दिखलाई देने लगती है इसी विषय को ગૌતમ! એ અને સૂર્યો આનુપૂવથી આસન્ન થયેલા ક્ષેત્ર ઉપર જ ચાલે છે, અનાનપૂવથી અનાસન ક્ષેત્ર ઉપર ચાલતા નથી. જે આ પ્રમાણે થવા માંડે તે લેપ્રસિદ્ધ यस्यामा हानि यानी स्थिति उत्पन्न थाय छे. 'तं भंते ! कि एगदिसि गच्छति छतिमि ઝંતિ હે ભદંત! એ બન્ને સૂર્યો શું એક દિશામાં-એક દિશાવિષયક ક્ષેત્રમાં ચાલે છે. मया यावत हिशा विषय क्षेत्रमा या छ ? मेनाममा प्रभु ४ छ-'गोयमा ! नियमा રિહિં હે ગૌતમ! એ બનને સૂર્યો નિયમપૂર્વક ૬ દિશાવિષયક ક્ષેત્રમાં ચાલે છે. પૂર્વાદ દિશાઓમાં તેમજ તિર્યફ વગેરે દિશાઓમાં ઉદિત સુર્ય ફુટ રૂપમાં ચાલતે જોવા મળે, છે. તેમજ ઉર્વદિશા, અદિશામાં સૂર્યનું ગમન જેવું હોય છે તેવું તે અમોએ પહેલા अट छ..भा प्रमाणे 'यावत् पद' थी पास ४२ मत्रे समास यु छ. 'एवं ओभासें ति' मा प्रभारी मनसूत्रमा प्रति १२ भुमो भन्ने सूर्या ४५२३५मा - શૂલતર વસ્તુને પ્રકાશિત કરે છે. જેથી તે વસ્તુ જોવામાં આવે છે. એજ વિષયને સત્ર Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्मीपप्राप्तिको भने ! कि पुढे ओमासेंति' हे भदन्त ! तत् क्षेत्रं सूयौं स्पृष्ठं-स्वस्य तेजसा व्याप्तम् अव. भासयतः किंवा अस्पृष्टं तेजसाऽव्याप्त क्षेत्र मवभासयत इति प्रश्नः, भगवानाह-हे गौतम ! सयौं स्वतेजसा व्याप्तमेव क्षेत्र मवमासरतो नतु स्वतेजसाऽव्याप्तं क्षेत्र मवभासयतः, दीपादि तैजसद्रव्याणां प्रकाशस्य गृहादिद्रव्यस्पर्शपूर्वकमेवावमासकत्वस्व दर्शनात् । ‘एवं आहार; पयाई णेयव्वाई' एवं स्पृष्टपदप्रदर्शितप्रकारेण आहारपदानि चतुर्थोपाङ्गगताप्टाविंशतितमपदे आहारग्रहणविषयकानि द्वाराणि नेव्यानि, तद्यथा-पुट्ठोगाढमणंतर अणुमहआदि विसया णुपुयीय जाव णियमा छदिसिं' स्पृष्टावगाह मनन्तरमणुमहदादि विपवाणुपूर्वी च यावनियमात् पड्दिशम्, प्रथमतोऽत्रमासनाहारादि द्वारेषु स्पृष्टविपयक सूत्रं स्वमनसा प्रकल्प्य तद् सूत्रकार अब संक्षेप से प्रकट करते हैं 'तं भंते कि पुटुं ओभासें ति' हे भदन्त । ये दोनों सूर्य उस क्षेत्र रूप वस्तु को स्पृष्ट करके प्रकाशित करते हैं अर्थात् अपने तेज से उसे व्याप्त करके उसका प्रकाशन करते हैं या अस्पृष्ट करके उसे प्रकाशित करते हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! हे गौतम! वेदोनों सूर्य अपने तेज से व्याप्त हुए ही उस क्षेत्र रूप वस्तुका प्रकाशन करतें हैं अपने तेज से अव्यास हुए क्षेत्ररूपवस्तु का प्रकाशन नहीं करते हैं। यह तो. हम स्पष्ट रूप से देखते हैं कि दीपादिक जो तैजस द्रव्य विशेप है उनका प्रकाश, ग्रहादि द्रव्यों का जो प्रकाश करता है वह उनसे स्पृष्ट होकर ही करता.हे.. अस्पृष्ट होकर नहीं करता है। 'एवं आहारपयाई णेयव्याई स्पृष्टपद प्रदर्शित प्रकार के अनुसार अहारपदों को-चतुर्थ उपाङ्गगत अष्टाविंशतितमपद में आहार ग्रहण विषयक द्वारों को भी समझ लेना चाहिये-जैसे 'पुट्ठोगाढमणंतर अणुमह आदि विप्सयाणुपुवीय जाव नियमा छदिति' अवभासनं आहार आदि द्वारों में स्पृष्ट विषयक सूत्र अपने मन से बनाकर उसका व्याख्यान करना, ४२ वे संक्षेपमा ४८ ४२ छे. 'तं भंते ! कि पुट ओमासे ति' महत! मन्त. સૂર્યો તે ક્ષેત્ર રૂપ વસ્તુને સ્પૃષ્ટ કરીને પ્રકાશિત કરે છે. એટલે કે પિતાના તેજથી તેને વ્યાસ કરીને તેને પ્રકાશમાન કરે છે અથવા અસ્કૃષ્ટ કરીને તેને પ્રકાશિત કરે છે? એના सपासमा प्रभु ४९ छे. 'गोयमा । गौतम ! त भन्न सूर्या पोताना तेथी व्यास થયેલા તે ક્ષેત્રરૂપ વસ્તુનું પ્રકાશન કરે છે પિતાના તેજથી અવ્યાપ્ત થયેલી વસ્તુનું પ્રકાશન કરતા નથી. આ તે અમે સ્પષ્ટ રૂપમાં જોઈ શકીએ તેમ છીએ કે દીપાદિક જે તૈજસ દ્રવ્ય વિશેષ છે, તેમને પ્રકાશ ગુડાદિ દ્રવ્યને જે પ્રકાશિક કરે છે, તે તેમના વડે પૃષ્ટ थाने १ ४रे छ. भYष्ट ४२ नलि. 'एवं आहारपयाई गेयव्वाई' स्पृष्ट ५६-48તિ પ્રકાર મુજબ આહાર પદેને-ચતુર્થ ઉપાંગગત અષ્ટવિંશતિતમ પદમાં આહાર BY विषय दाराने प-सभ वा नये. रेभ 'पुरोगाढमणंतर अणुमहआदि विसयाणुपुब्वी य जाव नियमा छदिसि' समासन माहार पोरे द्वारामा स्पृष्ट विषय Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारा सू. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् व्याख्यानं कर्तव्यम् तदनन्तरम् अत्रगाढसूत्रम् तदनन्तरम् अन्तरसूत्रम्, तदनन्तरम् अणुवादर सूत्रम्, तदनन्तरम् आदिमध्यपर्यवसानविषयकं सूत्रम्, तदनन्तरम् आनुपूय॑नानुपूर्वी सूत्रम्तदनन्तरं दिगादिसूत्रम्, तदनन्तरं नियमात् षइदिग् विषयकं सूत्रं निर्मातव्यम्, तत्रालापप्रसारस्तु इत्थम्-तथाहि-तं भंते ! पुढे ओमासेंति, अपुढे ओमासेंति ? गोयमा ! पुढे भोभासेंति णो अपुट ओभासति, तं मंते ! भोगाई ओभाति अणोगाई ओभासति ? गोयमा! ओगाढं ओभाति णो अगोगाई ओभाति, भंते ! कि अणंतरोगा ओमासेंति परंपरो. गाढं ओभासेंति ? गोयमा ! अणंतरोगाढं ओभासें ति णो परंपरोगा मोभासेंदि, तं भंते ! किं अणुं ओमासेति वायरं ओमासेंति ? गोयमा ! अपेपि ओभासेति वायरंपि ओभासेंति, तं उसके याद अवगाढ सूत्र अपने मन से बनाकर उसका व्याख्यान करना उसके बाद अन्तर सूत्र अपने मनसे रचकर उसका व्याख्यान करना इसके बाद अनु पादर सूत्र अपने मन से रचकर उसका व्यख्यान करना उसकवाद आदि मध्य और अन्त विषक सूत्र अपने मन से बनाकर उसका व्याख्यान करना, उसके बाद विषय सूत्र उसके बाद आनुपूर्वी अनानुपूर्वी सूत्र उसके बाद दिगादि सूत्र उसके बाद नियम से छह दिशा विषयक सूत्र बनाकर उसका व्याख्यान करना इनका आलाप प्रकार इस प्रकार से है-'तं भंते ! पुढे ओमासेंति णो अपुढे ओभासेंति ? गोयमा! पुढे ओभासेंति णो अपुष्टं ओभासेंति तं अंते । ओगाढं ओभाति अगोगाढं ओभासंति ? गोयमा! ओगाढं ओभासेंति णो अणो. गाढं ओभाति तं भंते ! कि अणंतरोगा ओभासेंति परंपरोगाढं ओभाति गोयमा ! अणंतरोगाढं ओभासेंति णो परंपरोगाढं ओभासेंति तं भंते ! कि अणं, ओभान याधरं ओभासेंति ? गोयमा ! अपेपि ओभासेंति, बायरंपि ओभा. સૂત્ર પિતાના મત મુજબ બનાવીને તેનું વ્યાખ્યાન કરવું, ત્યાર બાદ અવગાઢ સત્ર પિતાના મત મુજબ બનાવીને તેનું વ્યાખ્યાન કરવું, ત્યાર પછી અન્તરસૂત્ર પિતાના મત સજન બનાવીને તેનું વ્યાખ્યાન કરવું, ત્યાર પછી અનુવાદર સૂત્ર પિતાના મનથી રચીને તેનું વ્યાખ્યાન કરવું, ત્યાર પછી આદિ, મધ્ય અને અન્તવિષયક સૂત્ર પિતાના મનથી બનાવીને તેનું વ્યાખ્યાન કરવું, ત્યાર બાદ વિષયસૂત્ર. ત્યાર બાદ આનુપૂવી–અનાનપવી સત્ર ત્યાર પછી દિગાદિસૂત્ર, ત્યાર પછી નિયમપૂર્વક ૬ દિશાઓ વિષયક સૂત્ર બનાવીને तमनु पाभ्यान ४२ मा मधान। माता५ १२ मा प्रभारी छे-'तं भंतेन ओभासें ति अपुढे ओभासे ति ? गोयमा ! पुढे ओभासें ति णो अपुटुं. ओभासे ति तं ? ओगा ओभासें ति अणोगाढ ओभासें ति ? गोयमा ! ओगाढ ओभासें ति णो अणोगा" ओभासें ति त भंते ! कि अणंतरोनांढं ओभासें ति पर परोगाढ ओभासे ति? गोया अणंतरोगाढ' ओमासे ति णो परंपरोगाढं ओभासें ति त भंते ! कि अणु ओभासें तिबा ओभासेति? गोयमा ! अणुपि ओभासे ति, वायरपि ओभासे ति तं भंते ! कि उद्धं ओमासेंति Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपमासिक भंते ! कि उद्धं ओभावि अहे भोभासेति तिरिय गोमासेंति ? गोयमा ! उद्धपि ओभासेंति अहेवि ओभासेंति तिरियपि ओभाति, तं भंते ! किं आई ओमासेति मज्झे ओमासेंति पज्जवसाणे ओभासेंति ! गोयमा ! आईपि ओभावि मझेवि भो मासेंति पज्जवसाणे वि ओभासेंति, तं भंते ! कि सविसयं ओभाति अविसयं ओभासेंति ? गोयमा' सविसयं ओभा. सेंति णो अविसयं आभासेंति, तं भंते ! कि आशुपुगि ओमासेंति अणाणुपुब्धि ओभासेंति ! गोयमा ! आणुपुब्धि ओभासेंति णो अणाणुपुचि ओभासेंति, तं भंते ! एगदिसि ओभासेंति जाव छदिसि ओभासेंति ? गोयमा ! नियमा जाव छदिसि ओभासेंति' तद्भदन्त ! किं स्पृष्ट मचभासयतोऽस्पृष्टं वा अवभासयतः, गौतम ! स्पृष्ट मवभा सयतो नोऽस्पृष्टमवभासयतः, तद्भदन्त ! किमवगाढवभासयतोऽनवगाढमवभासयतः ? गौतम ! अवगाहमवभासयतो नो अनवगाढमभासयतः, तद भदन्त ! किमनन्तरावगाढ. मवभासयतः परम्परावगाढमवभासयतः ? गौतम ! अनन्तरावगाढमवभासयतो नो परम्प रावगाढ मवभासयतः, तद् भदन्त ! किमणु-प्रवभासयतो वादर मवभासयतः ? गौतम ! अपपि अवभासयतो वादरमपि अवभासयतः, तद् भदन्त ! किमूर्वमवभासयतोऽधोऽववभासयतः तिर्यग् अवमासयतः ? गौतम! अर्थमपि अवभासयतोऽधोऽपि अवभासयत स्तियंगपि अवमासयता, तद् भदन्त ! किमादौ अवमासयतो मध्येऽवभासयतः पर्यवसानेऽप्रभासयतः, तद् भदन्त ! कि स्वविषय मवभासयतोऽविपयं वा अवभासयतः ? गौतम ! स्वविषयमवभासयतो नो अविषयमवमासयतः, तद् भदन्त ! किमानुपूा अवभासयता ऽनानुपूर्दाऽवभासयतः ? गौतम ! आनुपूा अवभासयतो नो अनानुपूर्व्या अवभासयतः, सें ति तं भंते ! कि उद्धं ओभासे ति अहे ओभासें ति, तिरियं ओभासें ति? गोयमा ! उद्धपि ओभासें ति, अहेवि ओभासें ति, तिरियपि ओभासें तितं भंते! किं आई ओभासें ति, मज्झे ओभासें ति, पज्जवसाणे ओभासें ति गोयमा! आइपि ओभासें ति, मझे वि ओभासें ति, पज्जवसाणे वि ओभासे ति तं भंते ! किं सविसय ओभासें ति, अविसयं ओभासें ति? गोयमा! सविसयं ओभासें ति णो अविसयं ओभासें तितं भते! किं आणुपुब्धि ओभासें ति, अणाणुपुलिंच ओभासें ति ? गोयमा ! आणुपुब्धि ओभासें ति णो अणाणुपुन्धि ओभासें ति तं भंते ! कि एगदिसि ओभासें ति जाव छद्दिसिं . ओभासे ति! अहे ओभासें ति, तिरियं ओभासे ति ? गोयमा ! उद्धपि ओभासें ति, अहेवि ओभासें ति, तिरियवि ओमासे ति, तं भवे ! कि आई ओमासे ति, मज्झे ओभासें ति, पज्जवसाणे ओभासेंति, गोयमा आइवि ओभासें ति, मज्झे वि ओमासे ति, पज्जवसाणे वि ओमासे ति त भंते ! कि सविसयं ओभासे ति, अविसयं ओमासे ति' गोयमा ! सविसयं ओभासें ति णो अविसयं ओमासें ति त भंते ! कि' आणुपुब्बि ओभासें ति, अणाणुपुब्बि ओभासे ति ?, गोयमा! आणुपुव्विं ओमासे ति णो अणाणुपुब्बिं ओमासे ति तं भंते ! कि एगदिसि ओभा Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२७ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् तद् भदन्त ! किमेकदिशमवभासयतः षदिशमवभासयतः ? गौतम ! नियमात् यावद् पई दिशमवभासयत इतिच्छाया ॥ ___ अस्य प्रकरणस्य व्याख्यानं गमनसूत्रवत् स्वयमेव कर्तव्य विस्तरभया नात्र व्याख्यायते। एवमाहारादि पदेष्वपि गमनसूत्रवदेव स्पृष्टादि विषयकं सूत्रमपि निर्मातव्यम् निर्माय च तद् व्याख्यान मालापादि प्रकारं च स्वयमेवोहनीयम् विस्तरभयामात्र प्रपञ्च्यते । एवं उज्जोवेंति ववेंति पभासेंति' एवं गमनादिसूत्रवदेव उद्योतयतः भृशं प्रकाशयतो यथा स्थूलमेव दृश्यते, तापयत:-अपनीतशीतं कुरुतः यश सूक्ष्म पिपीलिकादि दृश्यते तथा कुरुत इति । प्रभासयतः, अतितापयोगात् अविशेषतोऽपनीनशीतं कुरुतो अथ सूक्ष्मतरमपि दृश्यते । प्रकाशतापप्रभासपदेषु स्पृष्टादिपदं निवेश्यालापप्रकारः स्वयमेव कर्तव्यः विस्तरभयानात्र लिख्यते इति ॥ इत्येकादशं द्वारं समाप्तम् ॥ गोयमा ! णियमा जाव छदिसि ओभासे ति' इस प्रकरण का व्याख्यान गमन सूत्र के व्याख्यान की तरह स्वयं ही करलेना चाहिये यहां हम विस्तार होजाने के भय से उसे नहीं कर रहें हैं इसी तरह आहार आदि पदों में भी गमन सूत्र की तरह स्पृष्ट आदि विषयक सूत्र भी निर्मित करलेना चाहिये और उनका ग्याख्यान तथा अलाप आदि प्रकार अपने आप ही उद्भाषित करलेना चाहिये हम विस्तार होजाने के भय से उन्हे यहां लिखकर प्रकट नहीं करते हैं। 'एवं उज्जोति तवेंति पभासेंति' इसी तरह से वे दो सूर्य गमनादि सूत्र में कथित प्रकार के अनुसार वस्तुका अच्छीतरह से प्रकाशन करते हैं जिससे स्थूल की वस्तु दिखलाई पडने लगती हैं उसे तपाते हैं अपनीत शीतवाली उसे करते हैं कि जिससे सूक्ष्म पिपीलिकादि भी दष्टिपथ-होने लगते हैं बहुत अच्छी तरह से उसे सम्पूर्णरूप से तापको दूर करके प्रकाशित करते हैं कि जिससे सूक्ष्मतर वस्तु सेंति जाव छदिसि ओभासें ति ? गोयमा! णियमा जात्र छदिसिं ओमासे ति' मा प्रधान વ્યાખ્યાન ગમન સૂવના વ્યાખ્યાનની જેમ જાતે જ કરી લેવું જોઈએ. અહીં અમે વિસ્તારભયથી આ વિશે સ્પષ્ટતા કરતા નથી. આ પ્રમાણે જ આહાર વગેરે પદોમાં પણ ગમન સૂત્રની જેમ સ્પષ્ટ વગેરે વિષયક સૂત્ર પણ નિર્મિત કરી લેવા જોઈએ. અને તેમનું વ્યાખ્યાન તથા આલાપ વગેરે પ્રકારે પોતાની મેળે જ ઉદુભાવિત કરી સમજી લેવા नये. सभे विस्तारमयथी मह समान २५ट ४२नथी. 'एवं उज्जोति तति पभासें ति' मा प्रभारी मे सूर्या गमनादि सूत्रमा ४थित ४२ भुम वस्तुनु सारी शते પ્રકાશન કરે છે, જેથી સ્થૂલ વસ્તુ જ જોવામાં આવે છે. તેને તપ્ત કરે છે, તેને અપનીત શીતવાળી કરે છે કે જેથી સૂક્ષમ પિપીલિકા વગેરે પણ દષ્ટિગોચર થવા માંડે છે. ખૂબજ સારી રીતે તેને સંપૂર્ણ રૂપમાં તાપને દૂર કરીને પ્રકારિત કરે છે કે જેથી સૂક્ષમતર વસ્તુ પણ પ્રતીતિ કેટિમાં આવી જાય છે એટલે કે સુહમતર વસ્તુને પણ સારી રીતે જોઈ શકાય Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रशसिस्न १२८ सम्प्रति-उक्तमेवार्थ लोकहिताय प्रकारान्तरेण दर्शयितुं द्वादशद्वारमाह-'जवुद्दीवेण' इत्यादि, 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु हीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे इत्ययः 'मरियाणं' सूर्ययोः 'कि तीते खेत्ते किरिया कन्जा' किमतीते क्षेत्रे क्रिया क्रियते, द्वयोः सूर्ययोः या अवमासनादिका क्रिया सा क्रियते-भवतीत्यर्थः किम्बा-'पड्डुप्पण्णे खेत्ते किरिया कज्जई' प्रत्युत्पन्ने वर्तमाने क्षेत्र क्रिया क्रियते भवति यद्वा 'अणागए खेले किरिया कज्जइ' अनागते क्षेत्रे क्रिया क्रियते इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो तीए खेत्ते किरिया कजइ' नो अतीते क्षेत्रे सूर्ययोः क्रिया क्रियतें, अतीत भी प्रतीति कोटि में-देखने में आजाती है। प्रकाश ताप, और प्रभास पदों स्पृष्ट आदि पदका निवेश करके आलाप प्रकार अपने आपही उद्धाचित करलेना चाहिये क्योंकि विस्तार भय से हम उसे यहां नहीं लिख रहे हैं । ११वा दार समास ___ अब इसी कथित अर्थ को लोकहित के निमित्त प्रकारान्तर से प्रकट करने के लिये सूत्रकार १२ वें द्वार का कथन करते हैं इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'जंबुद्धीवेणं भंते ! दीवे सूरियाणं कितीते खेते किरिया कज्जई' हे भदन्त ! जम्बूद्वी नामके द्वीप में इन दो सूर्यों की अवभासनादि क्रिया होती है तो क्या वह अतीत क्षेत्र में उनके द्वारा की जाती है ? या पड्डुप्पण्णे खेत्ते किरिया कज्जइ' प्रत्युत्पन्न क्षेत्र में वर्तमान में उनके द्वारा वह की जाती है ? या 'आणागए खेते किरिया कज्जई' अनागत क्षेत्र में वह उनके द्वारा की जानी है ? इन प्रश्नों के उत्तर में प्रभु गौतमस्वामी से कहते हैं'गोयमाणो तीए खेत्ते किरिया कजई' हे गौतम! उन दोनों सूर्यो द्वारा जो अव. भासनादि क्रिया की जाती है वह अतीत क्षेत्र में नहीं की जाती है क्योंकि अतीत છે. પ્રકાશ, તાપ અને પ્રભાસ પદે સ્પષ્ટ વગેરે પદને નિર્મિત કરીને આલાપ પ્રકાર પિતાની મેળે જ ઉશવિત કરી લેવો જોઈએ. કેમકે વિસ્તારભયથી અમે અત્રે લખતા નથી. रोशा समास હવે એજ કથિત અર્થને કહિત માટે પ્રકારાન્તરથી પ્રકટ કરવા માટે સૂત્રકાર ૧૨ મા દ્વારનું કથન કરે છે ___१२ भाद्वारमा गौतमस्वाभीमे प्रभुन त प्रश्न ४ छ-'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे सूरियाणं किं तीते खेत्ते किरिया कजई'३ मत! दीप नाम बीपमा में સૂર્યોની જે અવભાસનદિ ક્રિયા થાય છે, તે શું અતીત ક્ષેત્રમાં તેમના વડે કરવામાં આવે छ. अथवा 'पडुपण्णे खेत्ते किरिया करजई' प्रत्युत्पन्न क्षेत्रमा वर्तमान क्षेत्रमा तमना बड़े a ४२वामां आवे छे १ ५२। 'अणागए खेत्ते किरिया कन्जई' मनात क्षेत्रमा त तेमना पडे ४२पामा भाव छ ? प्रशोना याममा प्रभु गौतभस्वामी ४ छ-'गोयमा ! णो तीए खेते किरिया कजई गौतम!ते में सूर्यो रे भवासना या ४२वामी Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रचालिंका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् क्रिश विषयीकृते वस्तुनि वर्तमानकालिक क्रियाया असंभवात् किन्तु 'पडप्पण्णे किरिया कंजई' सूर्ययोः प्रत्युत्पन्ने-वर्तमानकालिके वस्तुनि किया क्रियते-क्रियाभवति, वर्तमान क्रियाविषये वर्तमान क्रियायाः संभवात् । 'णो अणागए किरिया कज्जइ' नो अनागते, क्रिया क्रियते, अनागतक्रियाविषये वर्तमानक्रियाया असंभवात् । अत्र प्रस्तावात् क्रिया विषयीभूतं क्षेत्र कीदृशं स्यादिति प्रष्टुमाह-'सा भंते' इत्यादि, 'सा भंते ! किं पुट्ठा कजइ, अपुढा कजइ' हे भदन्त ! सा क्रिया किं स्पृष्टा सूर्यतेजसा स्पृष्टा क्रियते उत सूर्यतेजसा अस्पृष्टा क्रियते इतिप्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो अपुट्ठा-' कज्जइ पुट्ठा कन्जई' नो अस्पृष्टा क्रिया क्रियते किन्तु स्पृष्टा एव क्रिया क्रियते तत्र स्पृष्टा तेज़सा स्पर्शनं स्पृष्टं भावे क्तप्रत्यपविधानाद तद्योगात् सा क्रिया स्पृष्टा कथ्यते, अयंभावः-सूर्यतेजसा क्षेत्रस्पर्शनम् अवभासनमुद्योतनं तापनं प्रभासनं चेत्यादिका क्रिया स्यात् क्रिया विषयक क्षेत्र में वर्तमान कालिक क्रिया के होनेकी असंभवता है किन्तु वह अवभासनादि क्रिया 'पडप्पन्ने किरिया कज्जई' प्रत्युत्पन्न वर्तमान-क्षेत्र में ही की जाती है क्योंकि वर्तमान क्रिया के विषयभूत क्षेत्र में ही वर्तमान क्रिया का होना संभवित होता है 'जो अणागए किरिया कजइ' इसी तरह अनागत क्षेत्र में वह क्रिया नहीं की जातीहै क्योंकि अनागत क्रिया के विषय में वर्तमान कालिको क्रिया होती नहीं है अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि क्रिया विषयी. भूत क्षेत्र कैसा होता है-'सा भंते ! किं पुडा कज्जइ अपुट्ठा कज्जई' हे भदन्त ! वह किया क्या सूर्य तेज से स्पृष्ट हुइ वहाँ की जाती है या अस्पृष्ट हुई वहां की जाती . है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! णो अपुट्ठा कज्जइ पुट्ठा कज्जइ' हे, गौतम ! वह क्रिया वहां सूर्य तेज से स्पृष्ट हुई ही की जाती है सूर्य तेज से अस्पृष्ट हुई नहीं की जाती है। इसका तात्पर्य ऐसा है सूर्य के तेज से क्षेत्र का स्पर्शन આવે છે તે અતીત ક્ષેત્રમાં કરવામાં આવતી નથી, કેમકે અતીત કિયા વિષયક ક્ષેત્રમાં भाना यानी मसमता छ. ५२ ते ममासना या 'पडुप्पन्ने किरिया , कज्जइ' प्रत्युत्पन्न-वत मान-क्षेत्रमा ४२वामा मात्र छ. म त भान याना विषय. . भूत क्षेत्रमा त भान ठिया याय मेवी शयता छ. 'णो अण्णागए किरिया कजई' मा પ્રમાણે અનાગત ક્ષેત્રમાં તે ક્રિયા કરવામાં આવતી નથી કેમકે અનાગત ક્રિયાના સંબંધમાં વર્તમાનકાલિક ક્રિયા થતી નથી. હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુને એવી રીતે પ્રશ્ન કરે છે કે या विषयाभूत क्षेत्र डाय छ ? 'सा भंते ! किं पुट्ठा कज्जइ अपुट्ठा कज्जई' महत! . તક્રિયા શું સૂર્ય તેજથી પ્રુષ્ટ થઈને ત્યાં કરવામાં આવે છે અથવા અનુષ્ટ થઈને ત્યાં ४२पामा भाव छ ? सना पासमा प्रभु ४ छ-'गोयमा! णो अपुदा कज्जइ पुदा कज्ज!' ગૌતમ તે કિયા ત્યાં સ તેજથી સ્પષ્ટ થયેલી જ કરવામાં આવે છે. સૂર્ય તેજથી . અસ્પષ્ટ થયેલી તે કરવામાં આવતી નથી, તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે સૂર્યના તેથી જ ज०१७ Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३० जम्मूखीपमातिए यद्वा स्पृष्टात् स्पर्शनात् क्रिया क्रियते नतु अस्पृष्टात् क्रिया क्रिपते इति ॥ 'जाव णियमाछदिसि' यावनियमात् पडूदिशम् । अत्र यानत्पदेनाहारपदानि प्रज्ञापनासूत्रगतानि ग्राखाणि, खत्रेयं प्रक्रिया-तथाहि-'सा णं भंते ! f 'ओगाढा कज्जइ अणोगाढा कजइ ? गोपमा ! ओगाढा कज्जइ णो अणोगाढा कज्जइ' सा खलु भदन्त ! क्रिया अवगढा क्रियते उतानवगाड़ा क्रियते ? भगवानाह-हे गौतम ! सा क्रिया अवगाढा क्रियते नो अनवगाढा क्रियते । 'सा कि मते ! अणंतरोगाढं छज्जइ परंपरोगाढं कज्जइ ? गोयमा ! अणंतरोगाई कज्जइ नो परंपरोगा कंजा, साणं भंते ! कि अणुं कज्जइ वायरं कज्जइ ? .गोयमा ! अणुंपि कज्जइ वायरंपि फज्जइ', साणं भंते !' सा खल भदन्त ! अवभासनादिका क्रिया अणुर्वा बादरावा क्रियते ? होता है उसका अवभासन होता है उसका उद्योतन होता है उसका तापन होता और उसका प्रभासन होता है इस तरह ये सब होने रूप क्रियाएं उसमें अथवा क्षेत्र के साथ सूर्य का स्पर्शन होता है इससे स्पर्शन होनेरूप क्रिया होती है, विना सार्शन के यह क्रिया नहीं होती है 'जाव णियमा छद्दिसिं' यावत् नियम से ये स्पर्शनादि क्रियाएं छहोंदिशाओं में होती हैं। यहां यावत्पद से प्रज्ञापना सूत्रगत आहार पद ग्राह्य हुए हैं वहां पर ऐसी प्रक्रिया है 'सा णं भंते! किं ओगाढा कर्जह अणोगाढा कज्जइ ? गोयमा! ओगाढा कज्जइ णो अणोगाढा कज्जई भदन्त ! वर क्रिया वहां पर अवगाढ हुई की जाती है ? या अनवगाह की जाती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! वह क्रिया वहां अवगाह, हुइ की जाती अनगाढ हुइ नहीं की जाती है । "सा किं भते! अणंसरोगा कज्जइ,परंपरोगाद कज्जइ ? गोयमा! अणंतरोगाढं कज्जइ, णो परंपरोगाढं कज्जइ सा णं भंते ! कि अणु कज्जह, बायरंपि कज्जा, गोयमा ! अणुंपि कज्जइ वायरपि कज्जई' हे भदन्त ! वहक्रिया अनन्तरावगाढ रूप । ક્ષેત્રનું સ્પર્શન થાય છે, તેનું અવસાન થાય છે, તેનું ઉદ્યોતન થાય છે, તેનું તાપન થાય છે અને તેનું પ્રભાસન થાય છે. આ પ્રમાણે આ બધું થવું એ રૂપ ક્રિયાઓ તેમાં અથવા ક્ષેત્રની સાથે સૂર્યનું સ્પર્શન થાય છે. એથી સ્પર્શન થયા પછી ક્રિયા હોય છે, श्शन २२ मा यिा थती नथी. 'जाव णियमा छदिसिं' यावत् नियमथी ये शनाld हिया ६ शायामां थाय छे. माही ' यावत्' ५४थी प्रज्ञापन सूत्रात मालार५४ श्राह थये छ. त्यां मेवी प्रयि छ -'साणं भंते ! किं - ओगाढा कज्जइ, अणोगाढा कज्जइ ! गोयमा। ओगाढा कज्जइ, णो अणोगाढा कज्जईत! छिया त्यां स यता કરવામાં આવે છે. કે અનવગાઢ થયેલી કરવામાં આવે છે? આના જવાબમાં પ્રભુ કર્યું છે-હે ગૌતમ ! તે ક્રિપા ત્યાં અવગઢ થયેલી કરવામાં આવે છે. અનવગાઢ થયેલી કરવામાં भारत नथा. 'सा कि भंते ! अणंतरोगाढं कज्जइ, परंपरोगाढं कज्जइ ? गोयमा ! अर्णतरोगा जह णो पर परोगाढं कज्जइ सा णं भंते ! कि अणु कज्जइ, बायर पि करजइ, 'गायमा ! अपि कज्जइ वायरंपि कज्जई'३ मत! ते या मन तशाद ३५मा त्या ४२पामा Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रजाधिका का-सप्तमवक्षस्कारः सू. ८ दूरासन्नादिनिरूपणम् गौतम ! अणुरपि सर्वाभ्यन्तर मण्डलक्षेत्रावभासनापेक्षया, बारापि सर्वबाह्य मण्डलक्षेत्राव भासनापेक्षया क्रियते । ऊर्ध्वाधस्तिर्यक् सूत्रनिरूपणं सूत्रकारोऽनन्तरमेव करिष्यति, अतोऽत्र वस्य निरूपणं न क्रियते । 'साणं भंते ! किं आई कज्जइ, मज्झे कज्जइ, पज्जवसाणे कजइं? गोयमा ! आईपि कज्जइ मज्झेवि कज्जइ पज्जवसाणे वि कज्जइ' सा खलु भदन्त ! क्रिया किमादौ क्रयते, मध्ये क्रियते, पर्यवसाने क्रियते ? गौतम ! षष्टिमुहूर्तप्रमाणस्य मण्डलहुई वहां की जाती है या परम्परावगाढरूप हुई वहां की जाती है ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! वह क्रिया वहां अनन्तरावगाढरूप हुई ही की जाती है परम्पराषगाढरूप हुइ क्रिया वहां नहीं की जाती है हे भदन्त ! अणुरूप वह अषभासनादिरूप क्रिया वहां की जाती है या बादर रूप अवभासनादि क्रिया वहां जाती है? सर्वाभ्यन्तर मण्डल क्षेत्र की अवभासना की अपेक्षा उस अवभासनादि क्रिया में अणुरूपता और सर्वबाह्य मंडल क्षेत्र की अवभासना की अपेक्षा बादरता कही गई है। उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! सर्वाभ्यन्तर मण्डल क्षेत्र की अवभासना को अपेक्षा अणु भी और सर्वबाह्य मंडल क्षेत्र की अवमासना की अपेक्षा बादर भी अवभालनादिक क्रिया वहां की जाती है। उर्व अधः और तिर्यक सूत्रों का निरूपण सूत्रकार अभी करने वाले हैं इस कारण वहां उनका निरूपण हम नहीं कर रहे हैं। ___ 'साणं भते! किं आई कज्जा मज्झे कज्जइ, पज्जवसाणे कज्जइ, गोयमा आइपि कज्जइ, मज्झे वि कज्जह, पज्जवसाणे वि कज्जइ' हे भदन्त ! वह अव: भासनादिरूप क्रिया वहां पहिले की जाती है ? या मध्य में की जाती है ? या अन्त में की जाती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! आइपि कज्जा આવે છે અથવા પરંપરાવગાઢ રૂપમાં ત્યાં કરવામાં આવે છે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે હે ગૌતમ ! તે ક્રિયા ત્યાં અનંતરાવગાઢ રૂપમાં ત્યાં કરવામાં આવે છે. પરંપરા--- વગાઢ રૂપમાં ત્યાં તે ક્રિયા કરવામાં આવતી નથી. હે ભદંત ! અણુરૂપ તે અવભાસનાદિરૂપ ક્રિયા ત્યાં કરવામાં આવે છે–અથવા બાદરરૂપ અવભાસનાદિ ક્રિયા ત્યાં કરવામાં આવે છે? સત્યંતરમંડળ ક્ષેત્રની અવભાસનાની અપેક્ષાએ તે અવભાસનાદિ ક્રિયામાં આગરૂપતા અને સર્વ આહામંડળ ક્ષેત્રની અવભાસનાની અપેક્ષાએ બાદરતા કહેવામાં આવી છે. જવાબમાં પ્રભુ કહે છે. હે ગૌતમ! સર્વાત્યંતરમંડળ ક્ષેત્રની અવભાસનાની અપેક્ષાએ આણું પણ અને સર્વબાહામંડળ ક્ષેત્રની અવલાસનાની અપેક્ષાએ બાદર પણ અવભાસનાદિક ક્રિયા કરવામાં આવે છે. ઊર્વ અધઃ અને તિર્યક સૂત્રોનું નિરૂપણ સૂત્રકાર હમણા કરે છે એથી ત્યાં તેમનું નિરૂપણ અમે કરી શકતા નથી. 'मा णं भंते ! किं आई किज्जइ मज्झे कज्जइ पज्जवसाणे कज्जइ, गोयमा ! आई वि कज्जद, मज्झे वि कज्जइ, पज्जवसाणे वि कज्जई' मत ! ते समान ३५ या त्यां પહેલા કરવામાં આવે છે? અથવા મધ્યમાં કરવામાં આવે છે? અથવા અંતમાં કરવામાં Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२ अम्बूद्वीपप्राप्ति संक्रमणकालस्यादावपि क्रियते, मध्येऽपि क्रियते, अवसानेऽपि क्रियते इति । एवमेव विषय सूत्रमानुपूर्वीसूत्रं दिक्मत्रं न वक्तव्यम्, गमनसूबवदेव, विस्तरमयात् नात्रालापप्रकारो वर्ण्यते स्वयमेवोहनीयः, इति द्वादशं द्वारं समाप्तम् ॥ सू० ८॥ अष्टमसूत्रपर्यन्तप्रकरणे द्वादशं द्वारं निरूप्य तदनु त्रयोदशं द्वारमाह-'जंबुद्दीवेणं' इत्यादि, - मूलम्-जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया केवइयं खेत्तं उद्धं तवयंति अहे तिरियं च, गोयमा ! एणं जोयणसयं उद्धं तवयंति अटारस जोयणसहस्साइं अहे तवयंति सीयालीसं जोयणसहस्साइं दोणि य तेक्ट्रे जोयणसए एगवीसे य सद्विभाए जोयणस्त तिरियं तवयंति त्ति । अंतो णं भंते ! माणुसुत्तरस्स पव्वयस्स जे चंदिमसूरियग्गहगणणक्खत्ततारा: रूवाणं भंते ! देवा किं उद्धोववण्णगा कप्पोक्वण्णगा विमाणोबा पणगा चारोववण्णगा चारद्विइया गइरइया गइसमावण्णगा, गोयमा! अंतोणं माणुसुत्तरस्स पव्वयस्स जे चंदिम सूरिय जाव तारारूके, तेणं देवा णो उद्धोववण्णगा णो कप्पोववण्णगा विमाणोववण्णगा: चारोववण्णगा णो चारदिईया गइरइया गइसमावण्णगा उद्दीमुहकलं चुया पुप्फसंठाणसंठिएहिं जोयणसाहस्तिएहि ताव खेत्तेहिं साहस्तियाहि वेउव्वियाहिं बाहिराहिं परिसाहिं महयाहयणगीयवाइयतलताल; तुडियघंगमुइंगपडुपवाइयरवेगं दिव्वाइं भोगभोगाइं भुंजमाणा महयाः मज्झे वि कज्जइ पज्जवलाणे वि कज्जह' हे गौतम ! वह अवभासनादिरूप क्रिया षष्टि मुहूर्त प्रमाण मण्डल संक्रमण कालकी आदि में भी की जाती है, मध्य में भी की जाती है और अन्त में भी की जाती है। इसी तरह से विषय सूत्र आनुपूर्वीसूत्र एवं दिक सूत्र भी कहलेना चाहिये जैसा कि गमनसूत्र कहा गया है उसी प्रकार को लेकर १२ वा द्वार समाप्त ॥८॥ भाव छ १ सेना पक्षमा प्रभु ४ छ-'गोयमा ! आई वि कज्जइ मज्झे वि कज्जइ, पज्जवसाणे विकज्जई' गौतम! सपनासना३५ या 46 भुत प्रभाशुभ સંક્રમણકાળના પ્રારંભમાં કરવામાં આવે છે. મધ્યમાં પણ કરવામાં આવે છે અને અંતમાં પણ કરવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે વિષયસૂત્ર, આનુપૂવી સૂત્ર તેમજ દિફ સુત્ર પણ કહી લેવું જોઈએ. જેમ કે ગમનસૂત્રમાં કહેવામાં આવેલું છે, તે પ્રમાણે જ તે પ્રકારને લઈને આ દ્વાદેશ દ્વાર સમાપ્ત. સૂત્ર-૮ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाविका टीका-सप्तमवसस्कारः सू. ९ तापक्षेत्रादिनिरूपणम् उकिट्ट सीहणाय बोलकलकलरवेणं अच्छे पच्वयरायं पयाहिणावत्तमंडलचारं भेलं अशुपरियति ॥सू० ९॥ '' छाया-जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सूपौ कियत् क्षेत्रमूचं तापयतः, अवस्तिर्यक् च गौतम ! एक योजनशतमध्य तापयतः, अष्टादश योजनसहस्राणि अधस्तापयतः सप्तचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि द्वे च निपष्टियोजनशते एकविंशतिश्च पष्टि मागान् योगनस्य तियक्तापयतः १ अन्तः खलु भदन्त ! मानुपोत्तरस्य पर्वतस्य ये चन्द्रसूर्यग्रहगणनक्षत्रतारारूपाः खलु भदन्त ! देवाः किमूर्बोपपत्रकाः कल्पोपपत्र का विमानोपपन्नका-श्वारोपपन्नका चार स्थितिका: गतिरतिकाः गतिसमापनकाः, गौतम ! अन्तः खलु मानुपोत्तरस्य ये चन्द्रसूर्य यावत् तारारूपास्ते खल देवाः नो ऊोपपन्नकाः नो कल्पोपपत्रकाः विमानोपपन्ना:चारोपपनका नो चारस्थितिकाः गतिरतिकाः गतिसमपन्नकाः ऊर्ध्वमुखकलंबुका: पुष्पसंस्थानसंस्थितै योजनसाहसिकैः साहसिकामि वैकुर्विकाभि वाह्याभिः पर्षद्भिः मह ताहतनृत्यगीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानाः, महता उत्कृष्ट सिंहनाद वोलकलकलरवेण अच्छं पर्वतराज प्रदक्षिणावर्त मण्डलचारं मेरुमनुपर्यटन्ति ॥ सू०९॥ टीका-'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे-सर्वद्वीपमध्यजम्बू, द्वीपे इत्यर्थः 'सरिया' सूयौं द्वौ 'केवइयं खेत्तं उद्धं तवयंति' कियत्-कियत्प्रमाणक क्षेत्रम् ऊर्ध्वम्-ऊर्ध्वदिग्भागं तापयतः स्वकीयतेजसा व्याप्नुतः 'अहे तिरियंच' तथा कियत्प्रमापकं क्षेत्र मयोभागे तिग्मागे च तापयतः, इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, त्रयोदशद्वार का कथन । अष्टमसूत्र पर्यन्त के प्रकरण में १२ वे द्वारका निरूपण करके अय सूत्रकार इस १३ वें धार का निरूपण करते हैं, . जंबुद्दीवेणं भते ! दीवे सूरिया के इयं खेत' -इत्यादि टीकार्थ-हे भदन्त ! इस जम्बूद्रोप नामके द्वीप में 'सूरिया' वर्तमान दो सूर्य केवइयं खेत्तं उद्धं तवयंति' उर्व में कितने क्षेत्र को अपने तेज से तपाते हैं ? अर्थातू अपने तेज से वे कितने प्रमाण वाले क्षेत्र को व्याप्त करते हैं ? 'अहे ત્રયોદશદ્વારનું કથન , અષ્ટમ સૂત્ર પર્યન્ત પ્રકરણમાં ૧૨ મા દ્વારનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર આ ૧૩ મા દ્વારનું નિરૂપણ કરે છે– 'जम्बुदीवे णं भंते ! दीवे सूरिया केवइयं खेत्त' इत्यादि : -महन्त ! ॥ मूद्वी५ नाम द्वीपwi 'सूरिया' पतमान में सूर्यो 'केवइयं खेत्तं उद्धं तवयंति' मा त्रन पाताना तेथी तपाव छ ? मेरो पाताना dreी मे ८८ वा क्षेत्रन व्यास हरे छे ? 'अहे तिरियं च तमा Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्मूबीयप्रवासिलो 'गोयमा' हे गौतम ! 'एग जोयणसयं उद्धं तवयंति' एक योजनशतमू तापयतः, सूर्यविमानस्योपरिभागे योजनैकशतप्रमाणस्यैव तापक्षेत्रस्य सद्भावात् 'अट्ठारस जोयणाई अहे तवयं ते' द्वावपि सूर्यो अष्टादशशत योजनानि अधोमागे स्वतेजसा तापयतः प्रकाशयतः, कथमेतावदेव तापयत इति चेदित्थम्-सूर्यद्वयाभ्यागष्टसु योजनशतेषु अधोगतेषु भूतलं भवति, तस्माच योजनसहस्र अधोग्रामाः स्यु तान् ग्रामान यावत् तापनात् अतएतावदेवाधोभागे सूर्याभ्यां तापयत इति । 'सीयालीसं जोयणसहस्साई' सप्तचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि 'दोण्णि य तेवढे जोयणस' द्वेच त्रिपष्टयधिक योजनशते, त्रिपष्टयधिकं योजनशतद्वमित्यर्थः 'एगवीसंच सद्विमाए जोयणस्त' एकविंशतिश्च पष्टिभागान योजनस्य, 'तिरियं तवयंतित्ति' तिर्यक्तापयत इति, एतत्खलु सर्वोत्कृष्टदिनचक्षुः स्पर्शापेक्षया तिरियं च तथा अधो भाग में और तिर्यग् भाग में वे कितने प्रमाण वाले क्षेत्र को अपने तेज से व्याप्त करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! एगं जोयणसयं उद्धं तवयंति' हे गौतम ! उर्ध्व में वे एकलौ योजन प्रमाण वाले क्षेत्र को अपने तेज से व्याप्त करते हैं क्योंकि सूर्य विमान के ऊपर एकसी योजन प्रमाणवाला क्षेत्र ही तापक्षेत्र माना गया है 'अट्ठारस जोयणसहस्साई अहे सवयंति' तथा अधो भाग में वे अपने तेज से १८ हजार योजन प्रमाणवाले क्षेव को तपाते हैं-व्यास करते हैं अधोभाग में वे इतने ही क्षेत्र को क्यों तपाते हैं-प्रकाशित करते हैं ? तो इसका उत्तर ऐसा है-आठसौ योजन नीचे तक भूतल है इससे १ हजार योजन में नीचे ग्राम है सो ये दो सूर्य वहीं तक के प्रदेशको अपने तेज से व्याप्त करते है 'सीआलीसं जोयणसहस्साई दोणि य तेवढे जोयणसए एगवीसंच सहिभाए जोयणस्स तिरियं तवयंति' तथा तिर्यम् दिशा में ये दो सूर्य ४७२६३ २० योजन प्रमाणक्षेत्र को अपने तेज से અધભાગમાં અને તિય ભાગમાં તેઓ કેટલા પ્રમાણુવાળા ક્ષેત્રને પિતાના તેજથી વ્યાસ छ ? उत्तरमा प्रभु ४३ -'गोयमा ! एगं जोयणसयं उद्धं तवयंति' गौतम ! भी તેઓ એકસે જન પ્રમાણુવાળા ક્ષેત્રને પિતાના તેજથી વ્યાસ કરે છે કેમકે સૂર્ય વિમાનની ઉપર એક જન પ્રમાણુવાળું ક્ષેત્ર જ તાપક્ષેત્ર માનવામાં આવેલું છે. 'अद्वारस जोयणसहस्साई अहे तवयंति' तेभर मधालामा तया पोताना तथा १८ હજાર ચાજન પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રને તપ્ત કરે છે–ભ્યાસ કરે છે. અધેભાગમાં તેઓ આટલા જ ક્ષેત્રને શા માટે તપ્ત કરે છે–પ્રકાશિત કરે છે? તે આને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે આઠસે જન નીચે સુધી ભૂતલ છે. એથી ૧ હજાર એજનમાં નીચે ગ્રામ છે. તે એ मे सूर्या त्या सुधाना प्रशन पोताना तेस्थी व्यास ४२ छ. 'सीआलीसं जोयणसहस्साई दोण्णिय तेवढे जोयणसए एगवीसं च सद्विभाए जोयणस्स तिरियं तवयंति' तमा તિર્ય દિશામાં એ બે સૂર્યો ૪૭૨૬૩૨૩ એજન પ્રમાણુ ક્ષેત્રને પિતાના તેજથી વ્યાસ Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३५ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ९ तापक्षेत्रादिनिरूपणम् भवतीति ज्ञातव्यम्, अत्र तिर्यक्कथनेन पूर्वपश्चिमयोरेवेदं ग्राह्यम्, उत्तरतस्तु १८० न्यून ४५ पश्चरवारिंशद् योजनसहस्राणि, दक्षिणतः पुन:पे १८० योजनानि, लवणसमुद्रेतु त्रयस्त्रि शद् ३३ योजनसहस्राणि त्रीणि ३ शतानि त्रयस्त्रिंशत् ३३ अधिकानि योजनस्य त्रिभागयुतानि इति । सम्प्रति-मनुष्यक्षेत्रवत्ति ज्योतिष्कदेव स्वरूपं ज्ञातुं प्रश्नयन् चतुर्दशद्वारमाहअंतोणं भंते' इत्यादि, 'अंतोणं भंते ! माणुस्सुत्तरस्स पव्वयस्स' अन्तर्मध्ये खल्लु भदन्त ! मानुपोत्तरस्य पर्वतस्य, तत्र मनुष्येभ्य उत्तरोऽयवर्ती यः स मानुषोत्तरः, एनं पर्वतमवधीकृत्य मनुष्याणाग्रुत्पत्ति स्थिति विनाशप्रभृति भावात्, यद्वा मनुष्यजीवानामुत्तरः विद्यादिशक्तेरभावे उल्लययितुमयोग्यो यः स मानुषोत्तरः स चासौ पर्वतश्चेति मानुषोत्तरपर्वतस्तस्य व्याप्प करते हैं। चक्षुइन्द्रिय के उत्कृष्ट विषय की अपेक्षा यह प्रमाण कहा गयाहैं यहां तिर्यक् कथन से पूर्व और पश्चिम का ही यह क्षेत्र प्रमाण गृहीत हुआ है ऐसा जानना चाहिये उत्तर दिशा में इन दोनों सूर्यों का तारक्षेत्र १८० योजन न्यून ४५ हजार योजन का है तथा दक्षिण दिशा की तरफ इनका तापक्षेत्र १८० योजन का है लवणसमुद्र में ३३३३३० योजन प्रमाण इनका तापक्षेत्र है। त्रयोदशद्वार समाप्त. १४ वें द्वारका कथन मनुष्यक्षेत्रवर्तीज्योतिष्क देवों के स्वरूपको प्रगट करने के लिये इस १४ में बार को सूत्रकार ने कहा है-इस में गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-'अंतोगंभंते ! माणुस्सुत्तरस्स पव्वयस्स जे चंदिमसूरियगहगणणक्खत्तताराख्वाणं भंते ! देवा उद्धोववण्णगा, कप्पोववण्णगा, विमाणोववण्णगा, चारोववण्णगा, चारहिया, गहरइया, गइसमावण्णगा,' हे भदन्त मनुषोत्तर पर्वत के मध्य मेंકરે છે. ચક્ષુરિન્દ્રિયના ઉત્કૃષ્ટ વિષયની અપેક્ષાએ આ પ્રમાણુ કહેવામાં આવેલું છે. અહીં તિયફ કથનથી પૂર્વ અને પશ્ચિમનું જ ક્ષેત્ર પ્રમાણે ગૃહીત થયેલું છે, એવું જાણવું જોઈએ. ઉત્તરદિશામાં એ બને સૂર્યોનું તાપક્ષેત્ર ૧૮૦ એજન કમ ૪૫ હજાર એજન જેટલું છે. તેમજ દક્ષિણદિશા તરફ એમનું તાપક્ષેત્ર ૧૮૦ એજન જેટલું છે. લવણસમુદ્રમાં ૩૩૩૩૩ ચાજન પ્રમાણ એમનું તાપક્ષેત્ર છે. ત્રયોદશદ્વાર સમાસ यतुशद्वार ४थन મનુષ્ય ક્ષેત્રવતી તિષ્ક દેના સ્વરૂપને કરવા માટે આ ૧૪મા દ્વારને સૂવકારે ४ई छ. मामां गौतभस्वामी प्रभुने या प्रमाणे प्रश्न यी छे है-'अंतोणं भंते ! माणुस्सुत्तरस्स पव्वयस्स जे चंदिमसूरियग्गहगणणक्खत्तताराल्याणं भंते ! देवा उद्घोववण्णगा, कप्पोववण्णगा, विमाणोववण्णगा, चारोववण्णगा, चारद्विइया, गइरइया, गइसमावण्णगा' से ભત! માનુષેત્તર પર્વતના મધ્યમાં એટલે કે માનુષાર પર્વત સંબંધી જે ચન્દ્ર, Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ जम्बूद्वीपप्रशतिसूत्रे सम्बन्धिनः 'जे चंदिमत्र रियगहगणणक्खत्तताराख्या तेण भंते' ये चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्र तारा-रूपाः ते खलु भदन्त ! 'देवा' देवाः ज्योतिष्काः, अत्रै कस्मिन् प्रश्नवाक्ये द् वारद्वयं मदन्त !इति भगतः संवोधनं कृतं तत् पृच्छकस्य भगवन्नित्युच्चारणेऽतिप्रीतिमखं बोधयतीति । हे भदन्त ! ये इमे मानुषोत्तर पर्वतसम्बन्धिन चन्द्रादयनारूपा ज्योतिष्क देवा इत्यर्थः । ते 'किं उद्घोववण्णा' ऊर्ध्वोपपन्नाः तत्र - ऊर्ध्वम् सौधर्मादि द्वादशभ्यः कल्पेभ्य ऊर्ध्वं ग्रैयकानुत्तर विमानेषु उपपन्नाः समुत्पन्नाः कलरावीताः किम्, अथवा 'कप्पोचवण्णा' कल्पो-पपन्नाः सौधर्मादिदेवलोकोत्स्ना इत्यर्थः, विमाजीवना' विमानोपपन्नकाः विमानेषु, ज्योतिष्कदेवसम्वन्धिषु उपपन्नाः-उत्पन्नाः किम् अथवा 'चारोदवन्नगा' चारोपपन्नकाः, तत्र चारो मण्डळ त्या परिभ्रमणम् तादृशं भ्रमणमुपपन्न :- भाभितवन्तः हिम्, अथवा - 'चार द्वितीया' चारस्थितिकाः, तत्र - चारस्य मण्डलगत्मा परिभ्रमणलक्षणस्य स्थितिरभावो येषां ते चारस्थितिकाः, तत्र चार स्थिते:- चाराभावोऽर्थः कथंभातीति चेदत्रोच्यते - स्थाधातोरर्थः गतिनिवृत्तिः गति चलनपर्यायरूपा, तथा चारस्थिते: गमनाभावरूपत्वेन चारस्थितिकेति कथनेन चाराभावस्य ज्ञापनात् स्थिरभावरूपार्थस्य संभवादिति । ' गइरइया' गतिरतिकाः तत्र गतौ - गमने रतिः- आसक्तिः प्रीतिर्येषां ते गतिरतिकास्ते देवाः किम् । एतावता गतौरतिमात्रं कथितम् सम्प्रति - साक्षादेव गतिं प्रश्नयति - ' गइसमावग्जना' गतिसमापनकाः अनवरतं गतियुक्ताः किमितिप्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोथमा' हे गौतम ! 'अंतो अर्थात् मानुषोत्तर पर्वत सम्बन्धी-जो चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और तारा हैं वे सब : ज्योतिष्क देव हैं वे क्या उर्ध्वोपपन है सौधर्मादि १२ कल्पों से ऊपर ग्रेवेयक और अनुत्तर विमानों में उत्पन्न हुए हैं ? अर्थात् क्या ये कल्पातीत हैं ? अथवा कल्पोपनक है - सौधर्मादि देवलोकों में उत्पन्न हुए हैं क्या ? अथवा विमानो-पपन्नक है - ज्योतिष्क देव सबन्धी विमानों में उत्पन्न हुए हैं क्या ? अथवा चारोपपन्नक हैं- मण्डलगति से परिभ्रमण करने वाले हैं क्या ? अथवा - चारस्थितिक है - मण्डलगति से परिभ्रमण करने के अभाव वाले हैं क्या? अथवागतिरतिक है-गमन में आसक्ति - प्रीति वाले है क्या ? अथवा गतिसमापन्नक हैं - निरन्तर गतियुक्त हैं क्या ? यहां सूत्र में जो दोबार भदन्त शब्द प्रयुक्त સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા છે, તે સર્વે જ્યાતિષ્ટ દેવા છે, તેઓ શું ઉર્ધ્વપપન્નક છે. સૌધર્માદિ ૧૨ કલ્પેાથી ઉપર ત્રૈવેયક અને અનુત્તર વિમાનેામાં ઉત્પન્ન થયેલા છે? એટલે કે શુ તેઓ પાતીત છે? અથવા પેાપપન્ના છે. સૌધર્માદ્વિ દેવલેાકેામાં ઉત્પન્ન થયેલા છે ? અથવા વિમાનાપપન્નક છે જ્યેાતિષ્ણુ ધ્રુવ સબધી વિમાનામાં ઉત્પન્ન થયેલા છે.? અથવા ચાપપનક છે-મડળ ગતિથી પરિભ્રમણ કરનારા છે? અથવા ચારસ્થિતિક છે—મંડળ ગતિથી પરિભ્રમણ કરવાના અભાવવાળા છે? અથવા ગતિરતિક છે–ગમનમાં આસક્તિ-પ્રીતિવાળા છે ? અથવા ગતિ સમાપના છે-નિરતર ગતિ યુક્ત છે ? અહીં - -- Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ९ तापक्षेत्रादिनिरूपणम् णं माणुस्मुत्तरस्स पन्धयस्स' अन्तर्मध्ये खल मानुषोत्तास्य सम्बन्धिनः 'जे दिममरिय जाव तारारूवे' ये चन्द्रसूर्यग्रहनक्षतारारूपाः ज्योतिष्काः 'तेणं देवा' ते खलु उपर्युक्ता देवाः 'नो उद्घोववनगा नो कप्पोववनगा' नो ऊोपपत्रकाः सौधर्मादिद्वादशभ्यः कल्पेभ्य अर्ध्वम्-उपरि यानि ग्रेवेयकानुत्तरविमानानि तत्र नोत्पन्नाः न वा कल्पोपपनकाः सौधर्मादि विमानेषु नोत्पन्ना इत्यर्थः । किन्तु 'विमाणोववनगा' विमानोपपत्रका, विमानेषु-चन्द्रसूर्यहुआ है वह गौतमस्वामी में भगवान के प्रति अति प्रीति का द्योतक है मनुष्यो का सद्भाव-उत्पत्ति स्थिति मरण आदि-मानुषोत्तर पर्वत के पहिले २ तक है मानु. षोत्तर पर्वत के बाद उस तरफ मनुष्यों का सद्भाव उत्पत्ति स्थिति मरण आदि नहीं है इसलिये इसका नाम मानुषोत्तर ऐसा हुआ है-अथवा-विद्या आदि शक्ति के अभाव में मनुष्य इसे किसी भी प्रकार से उल्लङ्घन नहीं कर सकते है इसलिये भी इसका नाम मानुषोत्तर हुआ है चैमानिक देवों के कल्पोपपन्न और कलातीत के भेद से दो भेद प्रतिपादित हुए है यही बात यहाँ 'उद्धोववन्नगा कप्पोवयन्नगा' इन पदों द्वारा प्रकट की गई है चारस्थिति" पदमें जो मण्डलगति परिभ्रमण करने रूप चार-गतिका अभाव प्रकट किया गया है वह स्था धातु का अर्थ गति निवृत्ति को लेकर किया गया है इस तरह से किये गये इन प्रश्नों का उत्तर प्रभु देते हुए कहते हैं-'गोयमा! अंतोणं माणुसुतरस्स पवयस्स जे चंदिम सूरिय जाव ताराहवे तेणं देवा णो उद्धोवण्णगा, जो कप्पोवषण्णगा; धिमाणोचवण्णगा, चारोववण्णगा, णो चारहिईया गइरईया गई. समावण्णगा' हे गौतम ! मानवोत्तर पर्वत सम्बन्धि चन्द्र, सूर्य यावत् तारा येસવમાં જે બે વખત “ભદન્ત શબ્દ પ્રયુક્ત થયે છે તે ગૌતમમાં ભગવાન પ્રત્યે જે અંતિપ્રીતિ છે તે બતાવે છે. માણસને સદભાવ-ઉત્પત્તિ-રિસ્થતિ મરણ આદિ-માનુષેત્તર પર્વતની પહેલાં પહેલાં સુધી છે. માનુષેત્તર પર્વત પછી તે તરફ મનુષ્યને સંભાવ ઉત્પત્તિ-સ્થિતિ મરણ વગેરે નથી. એથી આનું નામ માનુષેત્તર એવું થયું છે. અથવા વિદ્યા વગેરે શક્તિના અભાવમાં મનુષ્ય આને કઈ પણ પ્રકારથી ઉલંઘન કરી શકતા નથી એટલા માટે પણ એનું નામ માનુષેત્તર થયેલું છે. વૈમાનિક દેના કપ૫ને मनपातीत महथी से लेहो प्रतिपाहित थयेसा छे. मे त मी 'उद्धोववन्नगा कप्पोववन्नगा' से पहो 48 ट ४रवामां मावली छ. 'यास्थिति' ५४मा मजगति પરિભ્રમણ કરવા રૂપ ચાર-ગતિને અભાવ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે તે “થા ધાતુને मथ गति-निवृत्तिaasa४२पामा मावत छ. या प्रमाणे प्रश्नी ४२वामा म्यादा छ तनपामा प्रभु मा शत भाषेछ-'गोयमा ! अंतोणं माणुसुत्तरस्स पव्वयस्स जे चंदिम सूरिय जाव ताराहवे तेणं देवा णो उद्घोववण्णगा, णो कप्पोववष्णगा, विमाणोववण्णगा, बाराववण्णगा, णा चारदिईया, गइरइया, गइ समावण्णगा' 3 गौतम ! भानुषोत्तर परत ज०१८ Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ जम्बूद्वीपमतिसूत्रे ज्योतिष्कादि सम्बन्धिविमानेषु समुत्पन्नाः, तथा - 'चारोक्वागा' चारोपपन्नकाः, चारोमण्डलगत्या परिभ्रमणं तमुत्पन्ना स्तदाश्रितवन्तः 'नो चारहिईया' नो चारस्थितिकाः मण्डलत्या परिभ्रमणलक्षणचारस्याभाववन्तो न किन्तु चारवन्त एवेत्यर्थः, अतएव 'गइरइया' गतिरतिका: - गतिसमायुक्ताः 'उद्धीमुकलंया पुष्ठाण संठिएहि' ऊर्ध्वमुखकलं मुका पुष्पसंस्थान संस्थितैः, ऊर्ध्वमुखं यत् कलम्बुकायं कदम्बपुष्पं तस्य यत् संस्थानं तद्वत् संस्थानेन संस्थिते रवस्थितैः 'जोयण साहस्सिए हिं' योजनस (हस्रिके रने कयोजन सहस्रप्रमाणैः 'तापखेहि' तापक्षेत्रः, अत्रेत्थं भावे तृतीया, तेनेत्थंभूतै मेरुं परिवर्तन्ते इति क्रियान्त्रयः 'अर्थात् उक्तस्वरूपाणि तापक्षेत्राणि कुन्तिो जम्बूद्वीपगतं मेरुं परितो भ्रमन्ति इदं च विशेषणं चन्द्रसूर्याणामेव नतु नक्षत्रादीनाम्, यथासम्भवमेव विशेषणानां संबन्धात् । सम्प्रति- एतान् सब देव है और ये सब न उर्ध्वोपपन्नक हैं और न कल्पोपपन्नक हैं किन्तु ज्योतिष्क विमानोपपन्नक है चन्द्र-सूर्य ज्योतिष्क आदि सम्बन्धी विमानों में उत्पन्न हुए हैं तथा चारोंपपन्नक है-मण्डल गति से परिभ्रमण करने वाले हैं "नो चारहिईया" अतएव ये चारस्थितिक नहीं हैं । किन्तु गतिशील ही हैं। इसी कारण इन्हे गतिरतिक और गति समापन्नक कहा गया हैं 'उद्धीमुहफलंबुया पुष्पसंठाणसंठिएहिं जोयण साहस्तिएहि तावखेत्तेहिं, साहस्सियाहिं वेन्चिय. हि वाहिराहि परेसाहि' ये कदम्बपुष्प का जैसा आकार उसे उर्ध्वमुखवाला स्थापित करने पर हो जाता है ऐसे ही आकारवाले अनेक हजार योजन प्रमाण वाले क्षेत्र को ये अपने ताप से सपाते हैं- प्रकाशित करते हैंइनका कार्य यही है कि ये अनवरत ११२१ योजन छोडकर सुमेरु पर्वत की प्रदक्षिणा देते रहें । अनेक हजार योजन प्रमाण वाले तापक्षेत्र को तपाते हैंप्रकाशित करते हैं ऐसा जो कहा गया है वह चन्द्र सूर्यो की अपेक्षा से ही कहा સંબધો ચન્દ્ર, સૂર્ય, યાવત્ તારાઓ એ બધાં દેવે છે અને એ બધાં ઉfપપનક નથી તેમજ પેપપનક પણ નથી. પરંતુ એ બધાં ચેાતિષ્ઠ વિમાને પપન્નક છે. ચન્દ્ર-સૂ ન્યાતિ વગેરેથી સમ્બદ્ધ વિમાનામાં ઉત્પન્ન થયેલાં છે. તેમજ ચારેપપનક છે. મડળન गतिथी परिभ्रमनु ४२नारा छे. 'ना चारट्ठिईया' मेथी येथे। यार स्थितिः नथी. परंतु ગતિશીલ છે. એથી જ એમને ગતિતિ અને ગતિ સમાપનક કહેવામાં આવેલ છે. 'उद्धीमुह कलंबु यः पुष्फ मंठाणसं ठेहिं जोयणसाहिस्सिएहिं तावखेत्ते हिं, साहास्सियाहिं बेडव्वियाहि वाहिरा परिसाहि ४४ पुष्पने शुभ राजीने स्थापित ठरवामां आवे તેવા આકારવાળા અનેક હજાર ચેાજન પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રને એએ પાતાના તાપથી તમ કરે છે—પ્રકાશિત કરે છે. એમનું કાર્યાં આ પ્રમાણે છે કે એ અનવરત ૧૧૨૧ ચાજન ત્યજીને સુમેરુપર્યંતની પ્રદક્ષિશા કરતા રહે. અનેક હજાર ચેાજન પ્રમાણવાળા તાપક્ષેત્રને એ તપ્ત કરે છે—પ્રકાશિત કરે છે—એવુ જે કહેવામાં આવેલું છે તે ચન્દ્ર સૂર્યાંની, Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ९ तापक्षेत्रादिनिरूपणम् चन्द्रादीन् साधारण्येन विशेषयन्नाह-'साहस्सिएहि साहस्रिकाभिः-अनेक सहस्रसंख्यकाभिः 'वेउब्वियाहि वैकुर्विकाभिः-विकुषितानेकप्रारकरूपधारिणीभिः 'बाहिएहि' बाह्याभि:आभियोगिककर्मकारिणीमिः नाटयगीतवादनादि वर्ममवणत्वात् नतु तृतीयपर्षद् रूपाभिः 'परिसाहिं' पर्पद्भिर्देवसमूहरूपाभिः कर्तृभूताभिः 'महयाहयणगीयवाइय' महताहतनाटयः गीतवादित्र, महता-अतिशयेन आहतानि-ताडितानि वादित्राणि नाटयगीते वादिने च वादनरूपे त्रिविधेऽपि सङ्गीते इत्यर्थः 'तंतीतलतालतुडियषणमुइंग' तन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गानाम् 'पडप्पन्याइयरवेणं' पटुप्रवादितरवेण-शब्देन 'दिव्वाई भोगभोगाई भुंजमाणा' दिव्यान-विलक्षणान् भोगभोगान् भुञ्जानाः 'महया उकिसीहणाय बोल कलकलकरवेणं' महता उत्कृष्टसिंहनाद बोल कलकलरवेण तथा-स्वभावतो गतिरतिकैः-बाह्यपर्षदन्तर्गतै देवेगेन गच्छत्सु विमानेपूत्कृष्टो यः सिंहनादो मुच्यते यौच बोलकलकलौ क्रियेते तत्र वोलोनाम मुखे इस्तं दत्वा महताशब्देन पूतकरणम्, कलकलश्च व्याकुलशब्दशब्दसमुदायः तादृशगया है नक्षत्रादि कों की अपेक्षा से नहीं क्योंकि विशेषण यथा संभव ही योजित किये जाते हैं । ये चन्द्रादिक ज्योतिषी देव अनेक हजार की संख्यावाली एवं विकुर्वित अनेक प्रकार के रूपों को धारण करनेवाली तथा नाट्यगीत, वादन भादिकार्यों में प्रविण होने से आभियोगिक के कर्म की करनेवाली परिषदाओ से घिरे हुए देवसमूहों से परिवृत हुए 'महयाहयणगीयवाइयतीतलतालतुडियघणमुइंगपडप्पवाइयरवेणं दिव्वाइं भोगभोगाई भुंजमाणा महया उक्किह सीहणायबोलकलकलरवेणं अच्छं पव्ववरायं पयाहिणावत्त मंडलचार मेर अणुपरियति' अतिशयरूप से ताडित कियेजा रहे नाटय गीत में, एवं वादन कार्य में त्रिविध संगीत में-तंत्री, तलताल, त्रुटित, घन, मृदङ्ग-इनके जोर जोर के शब्दों के साथ २ दिव्य भोग भीगों को भोगते हुए तथा उत्कृष्ट सिंहनाद करते हुए एवं बोल-मुख में हाथ देकर सीटीकीसी जोर जोर की અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલું છે. નક્ષત્રાદિકની અપેક્ષાએ નહિ. કેમકે વિશેષણ યથા સંભવ જ ચેજિત કરવામાં આવે છે. એ ચન્દ્રાદિક જ્યોતિષી દેવો અનેક હજારની સંખ્યાવાળી તેમજ વિકવિતા અનેક પ્રકારના રૂપને ધારણ કરનારી તેમજ નાટ્યગીત, વાદન - વગેરે કાર્યોમાં પ્રવીણ હોવા બદલ આભિગિકના કર્મોને કરનારી પરિષદાએથી भाकृत देवसभूलायी परिकृत थये। 'महया पट्टगीयवाइयततीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिव्वाई भोगभोगाई भुजमाणा महया उक्किट्ट सीहणाय बोलकलकलरवेणं अच्छे पवयरायं पयाहिणावत्तमंडलचार मेरु अणुपरियटुंति' अतिशय ३५थी dilsa ४२वामा અવિલા નાટ્યમાં, ગીતમાં તેમજ વાદન કાર્યમાં, ત્રિવિધ સંગીતમાં–તંત્રી, તલતાલ, ત્રુટિત, ઘન, મૃદંગ એમની તસલ કવનિ સાથે દિવ્ય ભેગોને ઉપભોગ કરતા તેમજ ઉત્કૃષ્ટ સિંહના કરતા તથા બેલ–એટલે કે મેંમા હથ નાખીને સિસેટીઓ જેવો અવાજ કરતે તેમજ કલ Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपमति १४० रवेण - शब्देन महता महता समुद्रः शब्दभूतमिव कुर्वाणाः मेरुं परिवर्तन्ते इति क्रियासम्बन्धः, किं विशिष्टं मेरुं तत्राह-‘अच्छं' इत्यादि, ' अच्छं पव्वपरायं ' अच्छम् अतीव निर्मलं जाम्बूनदमयत्वात् रत्नच कुळवाच्च पर्व राजं - पर्वतेन्द्रम् 'पगाहिणावत्तंमंडलचा रं' प्रदक्षिणावर्त्त मण्डचारम्, तत्र प्रकर्पेण सर्वासु दिक्षु विदिक्षु च परिभ्रमणं कुर्वतां चन्द्रादीनां दक्षिणदिग्भागे एवं मेरुर्भवति यस्मिन् आवर्तने मण्डलपरिभ्रमणलक्षणे स प्रदक्षिणः, प्रदक्षिण आवर्ती येषां मण्डलानां तानि प्रदक्षिणावर्तमण्डलानि तेषु यथाचारो भवति तथा, क्रिया विशेषणम् तेन प्रदक्षिणावर्तमण्डले चारं गमनं यथा स्यात् तथा 'मेरुं अशुं परियईति' मेरु पर्वतराज मनुपर्यटन्ति - परिवर्तन्ते, अर्थात् सर्वेऽपि चन्द्रादयो ज्योतिष्कदेवाः समयक्षेत्रवर्त्तिनः मेरु परितः प्रदक्षिणावर्त मण्डळचारेण भ्रमन्तीति चतुर्दशं द्वारम् ॥ ०९ ॥ चतुर्दशद्वारे नवमं सूत्रं व्याख्याय पश्चदशद्वारे दशमं सूत्रं व्याख्यातुमाह- 'ते सिणं भंते' इत्यादि, मूलम् - तेसि णं भंते ! देवाणं जाहे इंदे चुए भवइ से कह मियाणि पकरेंति ? गोयमा ! ताहे चत्तारि पंच वा सामाणिया देवा ते ठाणं उवंसंपजित्ताणं विहरंति जाद तस्थ अण्णे इंदे उववण्णे भवइ । इंदाणे पणं भंते! केवइयं कालं उववारणं विरहिए ? गोयसा ! जहणणेणं एगं. समयं उक्कोसेणं छम्मासे उनवारणं विरहिए । बहियाणं भंते ! माणु-. सुत्तरस्स पव्वयस्स जे चंदिम जात्र तारारूवा तं चेत्र णेयव्त्रं णाणत्तं विमाणोचपणा णो चारोववण्णगा चारट्टिइया णो गइरइया णो आवाज करते हुए तथा कल कल शब्द करते हुए उस सुवर्णमय होने से एवं रत्न बहुल होने से अत्यन्त निर्मल- ऐसे पर्वतराज की समय क्षेत्रवता मेरु की प्रदक्षिणावर्न मण्डलगति से नित्य प्रदक्षिणा किया करते हैं । जिस मंडल, परिभ्रमण में मेरु दक्षिणदिग्भाग में ही होता है वह प्रदक्षिण है यह प्रदक्षिण आवर्न जिस मंडलों का होना है वे प्रदक्षिणावर्त मण्डल हैं इन में जैसे गति होती हैं इस गति के अनुसार वे मेरु पर्वत की प्रदक्षिणा किया करते है । " प्रद क्षिणावर्त मंडल चार" यह क्रिया विशेषण है ? १४ वां द्वार समाप्त ॥ કલ શબ્દ કરતા તે સુવર્ણ`મય હૈાવાથી તેમજ રત્ન બહુલતાથી અત્યંત નિર્માંળ એવા પર્વતરાજની–સમય ક્ષેત્રવતી મેરુની પ્રદક્ષિણાવ મડળ ગતિથી નિત્ય પ્રદક્ષિણા કરતા રહે છે. જે મંઙળ પરિભ્રમણમાં મેરુ દક્ષિણ દ્વિભાગમાં જ હાય છે તે પ્રદક્ષિણા છે. આ પ્રદક્ષિણ આવત જે મડળાના હાય છે. તે પ્રદક્ષિણાવત મંડળ છે એમાં જેવી ગતિ હાય છે આ ગતિ મુજબ तेज़। भेरु पर्वतनी प्रदृक्षिया ४रता रहे छे. 'प्रदक्षिणावर्त मंडलचार' माडिया विशेषाणु छे ૫ ચતુદર્શી દ્વાર કથન સમાપ્ત ॥ Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाचिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १० इन्द्रच्यवनान्तरीयव्यवस्थानिरूपणम् १४१ गइसमावणगा पक्किगसंठाणसंठिएहिं जोयणसयसाहस्सिएहि तावखित्तेहि सयसाहस्सियाहि वेउनियाहिं बाहिराहिं परिसाहि महथायणट्रजाव भुंजमाणा सुहलेस्सा मंदलेस्सा चिसंतरलेस्साअण्णोण्णसमोगाढाहिं लेस्लाहिं कुडाविव ठाणठिया सव्वओ समंता ते पएसे ओभासेंति उज्जो.. वैति पभासेंति ति। तेसिणं भंते !देवाणं ताहे इंदे चुए से कह मियाणिं पकरेंति जाव जहाणेणं एगं समयं उक्कोसेणं छम्मासा इति ॥सू. १०॥ ___ छाया-तेषां खलु भदन्त ! देवानां यदा इन्द्रश्च्युतो भवति ते कथमिदानी प्रकुर्वन्ति ? गौतम ! तदा चत्वारः पञ्च वा सामानिकादेवाः तत्स्थानमुपसंपद्य खलु विहरन्ति, यावत्तत्रान्य इन्द्र उपपन्नो भवति । इन्द्रस्थानं खलु भदन्त ! कियन्तं कालमुपपातेन विरहितम् गौतम ! जधन्येनैकं समयमुत्कर्षेण षण्मासान उपपातेन विरहितम् । बाह्याः खलु भदन्त ! मानुषोत्तरस्य पर्वतस्य ये चन्द्र यावत्तारारूपाः तदेव नेतव्यम्, नानात्वं विमानोपपन्नका चारस्थितिका नो गतिरतिकाः, नो गतिमापन्नाः पवेष्टका संस्थान संस्थित योजनशतसाहनिकै स्वापक्षेत्रः शतसाहसिकामि वैकुर्विकामि बर्बाह्याभिः पर्षद्भिः महताहतनृत्ययावद् भुञ्जानाः मुखलेश्या मन्दलेश्याः मन्दातपलेश्याः चित्रान्तरलेश्याः अन्योन्य समवगाढाभिर्लेश्याभिः कूटानिवस्थानस्थिताः सर्वतः समन्तात् तान् प्रदेशान् अवभासयन्ति उद्योतयन्ति प्रभासयन्ति । तेषां खलु भदन्त ! देवानां यदा इन्द्रश्च्युतः, ते कथमिदानों प्रकुर्वन्ति यावत् जघन्येन एक समयमुत्कर्पण षण्मासान् ॥ सू० १०॥ - टीका-'तेसिणं ते ! देवाणं' हे भदन्त ! तेषां चन्द्रादित्यादितारारूषाणां खलु ज्योतिष्कदेवानाम् 'जाहे इंदे चुए भवई' यदा-यस्मिन्काले इन्द्रोऽधिष्ठायकश्च्युतो भवतिच्यवते तदा-'से कहमियानि पकरेंति' ते ज्योतिष्कदेवाः कथं केन प्रकारेण इदानी मिन्द्र इस प्रकार १४ द्वारों में नौवां सूत्र व्याख्या युक्त करके अब १५ वे द्वार में १० वे सूत्रका सूनकार व्याख्यान करते हैं ___ "तेसिणं भंते ! देवाणं जाइं इंदे चुए अव" इत्यादि अब गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'तेसिणं भंते ! देवाणं' इन चन्द्र आदित्य-सूर्य आदि ज्योतिष्क देयों का 'जाहे' जब 'इंदे चुए भवई' इन्द्र च्यात આ પ્રમાણે ૧૪ દ્વારથી નવમા સૂવાની વ્યાખ્યા કરીને હવે ૧૫ માં દ્વારમાં દસમાં सूत्र सूत्रधार व्याभ्यान ४रे छ-'तेसिणं भंते ! देवाणं, जाई इदे चुए भवई' इत्यादि - गौतमस्वामी प्रभु२ . प्रमाणे प्रश्न ४ी छ -'तेसिणं भंते ! देवाणं' मे यन्द्र माहित्य-सूर्य पणे२ याति०४ हेवान'जाहे' न्यारे 'इंदे चुए भवइन्द्र Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કરે जबीपप्रालियो विरहकाछे कि प्रकुर्वन्ति इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तहा चत्तारिपंच वा सामाणिया देवा' तदा चत्वारः पञ्च वा सामानिका देवाः तदा तस्मिन् इन्द्रच्यवनकाले चत्वार:-चतुः संख्यकाः पञ्च-पञ्चसंख्यका वा सामानिका देवाः, एकमत्येन मिलित्वा 'तं ठाणं उवसंवजिताणं विहरंति' तत्स्थानापसंपद्य खलु विहरन्ति, वस्य च्युते न्द्रस्य स्थानमुपसंपद्य अधिष्ठाय विरहन्ति तदिन्द्रस्थानं परिपालयन्ति, कियत्कालपर्यन्त मिन्द्र. स्थानं परिपालयन्ति तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव तत्थ अण्णे इंदे उववण्णे भवई' यावत्तत्रान्य इन्द्र उपपन्नो भवति, यावत्कालपर्यन्तम् अन्योऽपर इन्द्रोऽधिष्ठायक उपपन्नः समुत्पनो भवतीति । सम्पति, इन्द्रविरह कालं प्रश्नयन्नाह-'इंदहाणेणं' इत्यादि, 'इंदहाणेणं भंते' इन्द्र स्थानं खलु भदन्त ! केवइयं कालं उववाएणं विरहिए' कियन्तं कालं कियत्कालपर्यन्तम् उप. पातेन-इन्द्रस्योत्पादेन विरहितं प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं एग समयं उकोसेणं छम्मास उववाएणं विरहिए' जघन्येनैकं समय मुत्कर्पण होता है 'से कहमियाणि पकरेंति' तब वे उस समय क्या करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु गौतमस्वामी से कहते हैं 'गोयमा! ताहे चत्तारि पंच वा सामाणिया देवा ते ठाणं उवसंपज्जित्ताणं विहरंति' हे गौतम! उस समय चार या पांच सामा. निकदेव एक संमति से मिलकर उस च्युत हुए इन्द्र के स्थानकी पूर्ति कर देते हैं। 'जाव तत्थ अण्णे इंदे उववणे भवई' फिर वहां पर कोई दूसरा इन्द्र उत्पन्न हो जाता है तात्पर्य कहने का यही है कि इन्द्र से रिक्त हुए इन्द्र स्थान पर चार या पांच सामानिक देव स्थानापन्न इन्द्र के रूप में तव तक ही काम संचालित करते रहते हैं कि जब तक कोई दूसरा इन्द्र उस स्थान पर उत्पन्न नहीं होता है। 'इंदहाणे णं भंते ! केवइयं कालं उववाएणं विरहिए' है भदन्त ! इन्द्रस्थान कितने काल तक इन्द्र के उत्पाद से विरहित रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! जहण्णेणं एगं समयं उक्कोलेणं छम्मासे' हे गौतम! इन्द्र श्युत याय छे. 'से कहमियाणि पकरें ति' स्यारे तमा त समय शुरे छ ? माना पाममा प्रभु ४ छ. 'गोयमा ! ताहे चत्वारि पंच वा सामाणिया देवा ते ठाणं उवसंपब्जिसाणं विहरति' 3 गौतम!ते समये या 3 पांय सामानि हेवा से सभतिथी भजीत a श्युत यया न्द्रना स्थाननी पूतिः ४२ छे. 'जाव तत्थ अण्णे इंदे उववण्णे भवई' પછી ત્યાં કોઈ બીજે ઈદ્ર ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે ઈન્દ્રથી રક્ત થયેલા ઈન્દ્રના સ્થાન પર ચાર કે પાંચ સામાનિક દેવે સ્થાનાપન્ન ઈન્દ્રના રૂપમાં ત્યાં સુધી જ કામનું સંચાલન કરતા રહે છે કે જ્યાં સુધી કેઈ બીજે ઈન્દ્ર તે સ્થાન 6५२ Sपन्न थ। नथी. 'इंद द्वाणेणं भते ! केवइयं कालं उबवाएणं विरहिए 3 महत! ઇન્દ્ર સ્થાન કેટલા કાળ સુધી ઈન્દ્રના ઉત્પાદથી વિરહિત રહે છે? એના જવાબમાં પ્રભુ ड ठे-गोयमा ! जहणेणं एगं समयं उक्कोसेगं छम्मासे' गीतम! न्द्रनु स्थान पन्द्रना Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १० इन्द्रच्यवनान्तरीयव्यवस्थानिरूपणम् १४३ षण्मासान् उपपानेन विरहितम्, जघन्यत एकसमयं यावदिन्द्रोपपातेन तथोकर्षतः षण्मासान् यावत् उपपातेन विरहितं भवतीन्द्रस्थानम्, ततः परमवश्य मन्यस्येन्द्रस्य उत्पादादिति । ___ सम्प्रति समयक्षेत्रबहिर्वत्ति ज्योतिष्कदेवानां स्वरूपं प्रष्टुमाह-बहियाणं' इत्यादि, 'बहियाणं भंते ! माणुस्मुत्तरस्स पन्बयस्स' बाहिः खलु (बहिस्तात् खल्ल) भदन्त ! मानुषो. तरस्य पर्वतस्य, मानुषोत्तरपर्वतस्य बहिर्भागे इत्यर्थः 'जे चंदिम जाव तारारूवा संचेव णेयन्वं' ये पन्द्र यावत्तारारूपास्तदेव, ये चन्द्रसूर्य ग्रहनक्षत्र तारारूपा देवस्ते किमूवौंपपलका:कल्पो. पपलकाः विमानोपपन्नकाः चारोपपत्रकाः चारस्थितिका गतिरतिरकाः गतिसमापनकाः किमिति संपूर्ण प्रश्नाक्यस्य यावत्पदेन संग्रहः तथा, भगवानाह-हे गौतम ! नो ऊोंपपन्नकाः नापि कल्पोपपत्रकाः, एतत्पर्यन्तं यावत्पदेन संगृह्य ते ‘णाणतं' नानात्वं पूर्वसूत्रापेक्षया एतत्, यत् 'विमाणोचवण्णगा' ते मानुपोत्तरपर्वतस्य वहि ये चन्द्रादयो ज्योतिष्कदेवास्ते नो ऊध्वोपपन्नका न वा कल्पोपपन्नकाः किन्तु विमानोपपत्रकाः 'णो चारोववण्णगा' नो चारोपपन्नकाः 'चारदिईया' चारस्थितिकाः गतिवर्जिता इत्यर्थः, अतएव 'णो गतिरइया' का स्थान इन्द्र के उत्पाद से कम से १ एक समय तक और अधिक से अधिक ६ माह तक रिक्त रहता है इसके बाद तो अवश्य ही अन्य इन्द्रका वहां उत्पाद हो ही जाता है। अब गौतम स्वामी समय क्षेत्र से बहिर्वर्ती ज्योतिष्क देवों के स्वरूप के सम्बन्ध में पूछने के लिये 'बाहियाणं भंते! माणुसुत्तरस्स पव्वयस्स जे चंदिम जाव तारारूवा तं चेव णेयवं प्रभु से ऐसा अपना अभिप्राय प्रकट कर रहे हैं कि-हे भदन्त ! मानुपोत्तर पर्वत से बाहिर जो चन्द्र सूर्य, ग्रह नक्षत्र एवं तारा है वे क्या उवोपपन्नक है ? या कल्पोपपन्नक है ? या विमानोपपन्नक हैं ? या चारोपपन्नक है ? या चारस्थितिक है ? या गतिरतिक हैं ? या गति समापन्नक है? इसके उत्तर में प्रभु ने उन से कहा है कि हे गौतम ! ये मानुषोत्तर पर्वत के बाहिर के जो ज्योतिषी देव हैं वे न उर्बोपपन्नक हैं न कल्पोपपन्नक हैं किन्तु ઉત્પાદથી ઓછામાં ઓછું એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે ૬ માસ સુધી રિક્ત રહે છે. એના પછી તે ચોક્કસ બીજે ઇન્દ્ર ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. હવે ગૌતમસ્વામી સમય ક્ષેત્રમાંથી બહિર્વતી તિષ્ક દેવોના સ્વરૂપ સંબંધમાં प्रश्न ४२वा माटे 'बाहियाणं भंते । माणुसुत्तरस्स पव्ययस्स जे चंदिम जाव तारारूवा तं चेव णेयव्वं प्रभुनी सामे पोताना मेव। मानप्राय ५४८ ४ छ त ! भानुषोत्तर પર્વતથી બહાર જે ચન્દ્ર, સૂર્ય ગ્રહ, નક્ષત્ર તેમજ તારાઓ છે, તેઓ શું ઉપપન્નક છે? અથવા કલપેપનક છે? અથવા વિમાપપનક છે ? અથવા ચાર૫૫નક છે? અથવા ચાર સ્થિતિક છે! અથવા ગતિરતિક છે? અથવા ગતિ સમાપનક છે? એના જવાબમાં પ્રભુએ તેમને કહ્યું છે કે હે ગૌતમ! એઓ માનુષેત્તર પર્વતની બહારના જે જતિષી દે છે તેઓ ઉપનિક નથી તથા ક૫૫નક પણ નથી પરંતુ વિમાને પપન્નક છે, એ ચાર Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्यूछीपप्राति नो गविरविका: 'णो गइसमावण्णगा' नो गतिसमापनकाः 'पविहगसंठाणसंठिएहि पक्वे. प्टकासंस्थानसंस्थितैः 'जोयणसवसाहस्सिएहि' योजनशतसाहसिकः-लक्षयोजनप्रमाणे 'तावखित्तेति' तापक्षेत्रः, तान् प्रदेशान् अब मासयन्तीति क्रियासम्बन्धः, अत्र पवेष्टकासंस्थानं यया पक्वेष्टका आयामतो लम्पायमाना विष्कम्भतः स्तोका चतुष्कोणा च भवति, तेनैव प्रकारेण तेषां मनुष्य क्षेत्रवतिनां चन्द्रसूर्याणां तापक्षेत्राणि आयामतोऽनेकयोजनयक्ष प्रमाणानि, विष्कम्भतो योजनशतसहस्र पमाणानि भवन्ति, अयं माव:-मानुपोत्तरपर्वतात् योन नक्षस्या तिक्रमे सविप्रथमा चन्द्रसूर्यपति स्वदना योजनधाविक्रमे द्वितीयापइक्तिः, विमानोपपन्नक है चारोपपन्नक भी ये नहीं है किन्तु चारस्थितिक है गतिवर्जित है, अत एव ये गतिरतिक भी नहीं हैं और न गतिसमापन्नक भी है। तात्पर्य यही है कि अढाई द्वीप के ही ज्योतिषी देव गतिरतिक गतिसमापन्नक और चारोपपन्नक कहे गये हैं-ढाई द्वीप से पाहर के ज्योतिषी देव गतिवजित कहे गये हैं। 'पहिगसंठाणसंठिएहि जोयणसयसाहस्सिएहिं तावक्खित्तेहिं सयसाहस्सियाहि वे उब्वियाहि पाहिराहि परिसाहिं मन्याहयणट्ठ जाव मुंजमाणा सुहलेस्सा अंदलेस्सा मंदानवलेस्सा चित्तंतरालेत्सा' ये ज्योतिषी देव पश्च ईट के जैसे संस्थान वाले ऐसे एक लाग्न योजन प्रमित ताप क्षेत्र को अवभासित करते है पकी हुई ईट का संस्थान आयाम की अपेक्षा लम्या होता है और विष्कम्भ की अपेक्षा स्तोक-कम-होता है एवं चार कोनों घाला होता हैं इसी प्रकार से अनुष्य क्षेत्रवती चन्द्र सूर्यो के ताप क्षेत्र आयाम की अपेक्षा अनेक योजन लक्ष प्रमाण लम्बे होते हैं और विष्कम्भ की अपेक्षा वे एक लाख योजन के प्रमाण वाले होते हैं तात्पर्य यह है कि-मानुपोत्तर पर्यत से आधे लाख योजन ૫૫નક પણ નથી પરંતુ ચારિતિક છે, ગતિવત છે એથી એ ગતિરતિક પણ નથી અને ગતિસમાપનક પણ નથી. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે અઢઇ દ્વીપના જ તિવી દેવ ગતિરતિક, ગતિસમાપનક અને ચારે૫૫નક કહેવામાં આવેલા છે. અઢાઈ बीन महान ज्योतिषी है। गतिवनित उपाभा मारा 2. 'पकिदुगसंठाणसं ठिएहिं जोयणसयसाहस्सिएहिं तावक्खित्तेहिं सयसाहस्तियाहिं वेउब्वियाहि वाहिराहिं परिसाहिं महया हयणटु जाव मुंजमाणा सुहलेत्सा मंदलेत्सा मंदातवलेस्सा चित्तंतरलेस्सा' ल्याતિષ્ક દેવ પફવ ઈટ જેવા સંસ્થાનવાળા, એવા એક લાખ જન પ્રમિત તાપક્ષે તે અવભાત્રિત કરે છે, પફવ ઈટનું સંસ્થાન આયામની અપેક્ષાએ સ્નેક-કમ-હેય છે, તેમજ ચતુષ્કોણ યુક્ત હોય છે. આ પ્રમાણે મનુષ્ય ક્ષેત્રવતી ચન્દ્ર સૂર્યના તાપેક્ષેત્ર આચાર્મની અપેક્ષાએ અનેક પેજને લક્ષ પ્રમાણ દીર્ઘ હોય છે–અને વિધ્વંભની અપેક્ષાએ તેઓ એક લાખ જન જેટલા પ્રમાણુવાળા હોય છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે માનુત્તર પર્વતથી અર્ધ લાખ જન પછી પ્રથમ ચન્દ્ર, સૂર્ય, પંક્તિ છે. ત્યાર પછી એક એજન Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १० इन्द्रच्यवनानन्तरीयव्यवस्थानिरूपणम् .. तेन प्रथमपञ्छक्तिस्थितचन्द्रसूर्यमण्डलानामेतावान् तापक्षेत्रस्यायामो विस्तारश्च भवति; एक स्मात् पर्यादपरः सूर्यो लक्षयोजनस्यातिकमे भवति तेन लक्षयोजनप्रमाणउक्त इति । ..'सयसाहस्सियाहि' शतसाहतिकाभिः-लक्षप्रमाणाभिः 'वेउब्धियाहिं' वैकुंचिताभिः वैक्रियलब्ध्या संपादितामिः 'परिसाहि' पर्षद्भिः 'महयाहयणदृ जाव' भुंजमाणा' महता. हत, नृत्यगगीतवादित्रतन्त्रीतलतालत्रुटितघनभृदङ्गपटुवादितरवेण दिव्यान् भोगंभोगोन् भुधानाः ते चन्द्रादयः 'मुहलेस्सा' मुखलेश्याः अत्र सुखलेश्यति विशेषणं चन्द्रस्यैव योग्य वात् तेन नातिशीततेजसो मनुष्यलोकइव शीतकालादौ, एकान्ततः शीतरश्मयो नेत्यर्थः मन्दछेश्याः, एतच्चविशेषणं सूर्य प्रति, तेन नात्युष्णतेजसो मनुष्यलोकइव निदाघसमये । एतके बाद प्रथम चन्द्र सूर्य पङ्क्ति है इसके बाद एक योजन आगे जाने पर दूसरी चन्द्र सूर्य पंक्ति है इस कारण प्रथम पंक्ति में रहे हुए चन्द्र सूर्य मंडलों का इतनी तापक्षेत्र का आयाम और विष्कम्भ होता है एक सूर्य से दूसरा सूर्य' एक योजन के अतिकम करने पर आता है इस कारण एक लाख योजन का.. तापक्षेत्र का विष्कम्भ कहा गया है ..ये चन्द्रादिक एक लाख की संख्यावाले तथा विश्ववित अनेक प्रकार के रूपों को धारण करने वाले ऐसे आभियोगिक कर्मकारी देवसमूहों के द्वारा चंडे.. जोर जोर से ताडित किये गये नाटय गीत एवं वादित्र वादन कार्य में-त्रिविध सङ्गीत के समय में-तंत्री तल ताल, त्रुटित, घन,मृदंग इन सब बाजों की ध्वनि , पूर्वक दिव्य भोगों को भोगते हैं। ये चन्द्रादिक लुखलेश्यावाले होते है 'यहां'सुखलेश्या' यह विशेषण योग्य होने से चन्द्र के ही लागू होता है इससे मनुष्यलोक की तरह ये शीतकाल आदि में आति शीत तेज वाले नहीं होते हैं अर्थात् एकान्त से शीतरश्मि वाले नहीं होते हैं। 'मंदलेश्या, यह विशेषण પછી બીજી ચન્દ્ર સૂર્ય પંક્તિ છે. આ કારણથી પ્રથમ પંક્તિમાં રહેનારા ચન્દ્ર-સૂર્ય મંડળને આટલા તાપક્ષેત્રને આયામ અને વિશ્કેલ હોય છે. એક સૂર્યથી બીજે સૂર્યએક એજનને અતિક્રમ કરવાથી આવે છે. આ કારણથી એક લાખ જન ત ક્ષેત્રને , વિખંભ કહેવામાં આવેલ છે. એકલાખ જેટલી સંખ્યાવાળા એ ચન્દ્રાદિકે તેમજ વિકર્વિત અનેક પ્રકારના રૂપે ધ રણ કરનારા એવા આલિયેશિક કર્મકારી દેવ સમૂહો વડે ખૂબજ જોર-શોરથી તાડિત ; કરવામાં આવેલા ના, ગીત તેમજ વારિત્રવાદન કાર્યમાં ત્રિવિધ સંગીતના સમયમાં ' al del, aa, त्रुटित, धन, मृदा मे मा पाधोनी पनि हिय मागान मागवे छे. २५ यन्द्र सुभश्यामडीय छ. सही 'सखलेश्य' मा विशेष योग्य व महस ચન્દ્રોને જ એ લાગુ પડે છે, એથી મનુષ્યલકની જેમ એ શીતકાય આદિમાં અતિશીત Havin त नथी अर्थात महतथी शीतभिवाणा हातानथी. 'मंदलेश्य' मा विशेष! Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे ૪ देव पुनर्दर्शयति विशेषणान्तरेण 'मंदावलेस्सा' मन्दतपलेश्याः तत्र मन्दाः-न तीक्ष्यणस्वभावा बातपरूपाटेश्या - किरणसमुदायो येषां ते मन्दातपलेश्याः 'चित्तंतरलेस्सा' चित्रान्तरलेश्याः चित्रमन्तरं च लेश्या येषां ते चित्रान्तरदेश्याः, अर्थात् चित्रमन्तरं सूर्याणां चन्द्रान्तरितश्वात् चित्रश्यातु चन्द्राणां शीतरश्मित्वात् सूर्याणामुष्णकिरणवच्चात् । ते च चन्द्रादयः काभिरभासयन्ति तत्राह - 'अण्णोष्ण' इत्यादि, 'अण्णोष्ण समोगाढा हिं' लेस्साहि' अन्योन्य समयगादाभिर्लेश्याभिः, तत्रान्योन्यं परस्परं समवगाढाभिः संश्लिष्टाभिः श्याभिः मितिप्रकाः चन्द्राणां सूर्याणां च लेश्याः योजनशतसहस्त्रप्रमाण विस्ताराः चन्द्रसूर्याणां सुषीपंक्त्या व्यवस्थितानां परस्परमन्तरं पञ्चाशद् योजनसहस्राणि ततश्च चन्द्रस्य प्रभया मिश्रिताः चन्द्रप्रभाः, एवं प्रकारेण चन्द्रसूर्ययोः प्रभानां परस्परमिश्रीभावः प्रतिपादित इति । एतेषां सूर्य के प्रति है - इस से ये अति उष्णतेज वाले नहीं होते हैं जैसे कि ये मनुयलोक में निदाघ के समय में गर्मी के समय में हो जाते हैं 'मंदात बलेश्या' ये मन्द आतपरूप लेइयावाले - किरणोंवाले होते हैं - तीक्ष्ण किरणों वाले नहीं होते हैं 'चित्तंतरलेस्सा' इनका अन्तर विचित्र होता है और लेश्या भी इन की भिन्न २ ही होती है क्योंकि सूर्य चन्द्रों से अन्तरित होते हैं तथा चन्द्र शीतरश्मिवाले होते हैं और सूर्य उष्ण किरणों वाले होते हैं। 'अण्णोष्णं समोगादर्द लोसाहिं कुडाविव ठाणठिया सव्चओ समता ते परसे भोभासंति बृज्जो नेति पभासे तित्ति' परस्पर में मिलित प्रकाश वाले ये चन्द्र और सूर्य कूट पर्वताग्रस्थित शिखरों की तरह सर्वदा एकत्र अपने २ स्थान पर स्थित है-अर्थात् चलन क्रिया से रहित हैं । चन्द्र और सूर्यो का प्रकाश एक लाख योजन तक विस्तृत विस्तार वाला कहा है सूची पंक्ति की रचना के अनुसार व्यवस्थित हुए चन्द्र और सूर्यो का परस्पर में अन्तर ५० हजार योजन का है चन्द्र की प्रभा સૂ—પ્રતિ છે. એથી એએ અતિઉષ્ણુ તેજવાળા હાતા નથી. જેમ કે એએ મનુષ્યसोभां निहाध ऋतुना सभयभां-गरभीमां था लय छे. 'मंदातवलेश्या' येथे भ भातय३य बेश्यावाळा-शिवाजा होय छे. तीक्ष्णु हिरशेोवाणा होता नथी. चित्तंतर એલ્લા' એમનુ અંતર વિચિત્ર હોય છે. અને એમની લેશ્યા પણ ભિન્ન-ભિન્ન જ હાય છે. કેમકે સૂર્ણાં-ચન્દ્રોથી અતરિત ડાય છે. તથા શીતરશ્મિવાન્ ડાય છે અને સૂ उष्णुरिवाणी होय छे. 'अण्णोष्णं समोगाढाहिं लेस्साहि कुडाविव ठाणठिया सव्वओ समंद्रा ते परसे ओभासेति उज्जोवेति पभासेतित्ति' परस्परमा मिसित प्रभशवाजा थे ચન્દ્ર અને સૂકૂટ પર્વ તાગ્રંસ્થિત શિખરાની જેમ સદા એકત્ર પોત–પેાતાના સ્થાન ઉપર સ્થિત છે. એટલે કે ચલન ક્રિયાથી રહિત છે. ચન્દ્ર અને સૂર્યાના પ્રકાશ એકલાખ ચેાજન સુધી વિસ્તૃત-વિસ્તારવાળે કહેવામાં આવેલે છે. સૂચી પક્તિની રચના મુજમ વ્યવસ્થિત થયેલા ચન્દ્ર અને સૂર્યાંનુ પરસ્પરમાં અંતર ૫૦ હજાર ચેાજન જેટલું છે, • Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १० इन्द्रच्यवनानन्तरीयव्यवस्थानिरूपणम् १४७ स्थिरत्वं दृष्टान्त द्वारा दर्शयति-कूडाविव' इत्यादि, 'कूडाविव ठाणहिया' कूटानीव स्थान स्थिताः मनुष्यक्षेत्र बहिवत्ति चन्द्रादयः तत्र कूटानीव पर्वताग्रस्थित शिखराणीव स्थान स्थिताः सर्वदेव-एकत्र स्वकीयस्थाने एव स्थिता वर्तमानाः चलनधर्मरहिता इत्यर्थः । इत्यंभूनास्ते चन्द्रादयः 'सव्व संमता तेपएसे' सर्वतः समन्तात् तान् प्रदेशान् स्वस्व समीप वर्तिनः 'ओभासेंति उज्जोवेति तवेति पभासेंति त्ति' अवभासयन्ति उद्योतयन्ति तपन्ति प्रभासयन्ती। मनुष्यक्षेत्रबहिर्भूत चन्द्रादीनां ज्योतिष्कदेवानां स्वकीय स्वकीयेन्द्राभावे व्यवस्था दर्शयितुं प्रश्नयनाह-'तेसि णं भंते' इत्यादि, 'तेसि णं भंते' तेषां मानुषक्षेत्रबाहिभूतदेवानां खलु भदन्त ! 'देवाणं' देवानां ज्योतिष्कानाम् 'जाहे इंदे चुए भवई' यदा-यस्मिन्-, का इन्द्रच्श्युतो भवति-तत्स्थानात् च्युतः परिभ्रष्टो भवति से कहमियाणि पकरेंति' ते देवाचन्द्रादयः इदानी मिन्द्रच्यवनकाले कथं-केन प्रकारेण व्यवस्थां प्रकुर्वन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'जाव जहण्णेण एगं समयं उक्कोसेणं छम्मासा इति' यावत् जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षण, से मिश्रित सूर्य की प्रभा है और सूर्य की प्रभा से मिश्रित चन्द्र की प्रभा है इस तरह से यह चन्द्र और सूर्य की प्रभा का यह आपस में मिश्रीभाव कहा गया है। इनकी स्थिरता समझाने के लिये ही कूट का दृष्टान्त दिया गया है मनुष्य क्षेत्र बहिर्वती चन्द्रादिक सब ही ज्योतिषी देव हलन चलन क्रिया से रहित कहे गये हैं इस प्रकार से ये चन्द्रादिक सर्वतः चारों ओर उन २ प्रदेशों कोभपने अपने समीपवर्ती स्थानों को-अवभासित करते हैं, उद्योतित करते हैं, तपाते हैं, और चमकाते रहते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते है-'तेसि ण मंते ! देवाणं जाहे इंदे चुए भवई' हे भदन्त ! मनुष्यक्षेत्र बहीर्वती इन ज्यो. तिष्क देवों का जब इन्द्र अपना अपना इन्द्रच्युत होता है अपने अपने स्थान से परिभ्रष्ट होता है-से कहमियाणि पकरेंति' तो वे ज्योतिषी देव इन्द्रादिक के भभाष में-अपने यहां की कैसे व्यवस्था करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते ચન્દ્રની પ્રજાથી મિશ્રિત સૂર્યની પ્રભા છે અને સૂર્યની પ્રભાથી મિશ્રિત ચન્દ્રની પ્રજા - છે. આ પ્રમાણે આ ચન્દ્ર અને સૂર્યની પ્રભાને આ પરસ્પરમાં મિશ્રીભાવ કહેવામાં આવેલ છે. એમની સ્થિરતા સમજવા માટે જ કૂટનું દષ્ટાન્ત આપવામાં આવેલું છે. મનુષ્ય ક્ષેત્ર બહિવતી ચન્દ્રાદિક સર્વ તિષી દે હલન-ચલન ક્રિયાથી રહિત કહેવામાં આવેલા છે. આ પ્રમાણે એ ચન્દ્રાદિક સર્વતઃ ચેમેરથી તત્ તત પ્રદેશને પિત–પિતાના સમીપવતી સ્થાને અવભાસિત કરે છે-ઉદ્યોતિત કરે છે તપ્ત કરે છે અને ચમકાવે છે. व गौतमस्वामी प्रभुने माता प्रश्न ४२ छ-'ते सिणं भंते ! देवाणं जाहे इंदेचा भवई' Dard ! मनुष्य क्षेत्र माहिती न्याdिes वानर न्द्र न्यारे पात-पाताना शान ५२यी व्युत थाय छ-पोताना स्थान परथी पविष्ट थाय णि पकरें । તે તે તિથી દેવ ઈન્દ્રાદિકના અભાવમાં પિતાની વ્યવસ્થા છે? એg, Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रश्नप्तिसूत्रे पण्णासान, अत्र यावत्पदेन 'गोयमा ! ताहिं चत्तारि पंच वा सामाणिया देवा तं ठाणं उपसंपजिताणं विहरंति जाव तत्थ अण्णे इंदे उपवण्णे भवइ । इंदहाणेणं भंते ! केवइयं कालं उववाएणं विरहिए गोयमा" गौतम! चबारः पञ्च वा सामानिका देवा स्वस्थानमुपसंपद्य खलु विहः रन्तिा यावत्तवान्य इन्द्र उपपनो भवति । इन्द्र स्थानं खलु भदन्त ! कियन्तं काल मुपपातेन विरहितं गौतम ! एतत्पर्यन्तप्रकारणस्य ग्रहणं भवति, यावत्पदग्राह्यप्रकरणस्य व्याख्यानमित्यम्'गोयमा' हे गौतम ! 'ताहे' तदा इन्द्रविरहसमये 'चत्तारि पंच वा सामाणिया देवा' चत्वारः पश्च वा सामानिकाः देवाः 'तं ठाणं उबसंवज्जित्ताणं' तत् स्थानं च्युतेन्द्रस्थानम् उपसंपद्य खलु 'विहरंति' विहरन्ति-तदिन्द्रस्थानं परिपालयन्ति तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव तत्थ अण्णे इंदे. उजवण्णे भवई' यावत्कालपर्यन्तमन्यो द्वितीय इन्द्रः 'तत्य' तत्र तदिन्द्रस्थाने उपपन्नः समुत्पनो भवति इति । सम्प्रति महेन्द्रविरहकालं प्रश्नयनाह-'इंदवाणेणं' इत्यादि, 'इंदट्ठाणे णं भंते ! केवइयं कालं उबवाएणं विरहिए' इन्द्रस्थानं खलु भदन्त ! कियन्तंकाल सुपपातेन विरहितम् हे भदन्त ! इन्द्रस्थान कियत्कालपर्यन्तं यावत् उपपातेन-इन्द्रोत्पादेन विरहितं भवतीति प्रज्ञप्त कथितमिति प्रश्नः, भगवानाह -'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! इति यावत्पदग्रास प्रकरणस्यायः, उत्तरम्-हे गौतम ! जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षेण पामासान् यावदिन्द्रोत्पादेन विरहितं प्रज्ञप्तं तदनन्तरमवश्यमुपरेन्द्रस्योत्पादसंभवादिति । इति पञ्चदर्श द्वारं समाप्तम्, दशमसूत्रमूपि व्याख्यातम् । तदेवं प्रकारेण पञ्चदशानुयोगद्वारैः सूर्यप्ररूपणं कृतमिति ।स. १०॥ - तदेवं पञ्चदशानुयोगद्वारैः सूर्यप्ररूपणा कृता, तदनन्तरमवसरप्राप्तां चन्द्रप्ररूपणामाहतत्र सप्तानुयोगद्वाराणि १, मण्डल संख्या प्ररूपणा २, मण्डक्षेत्रप्ररूपणा ३,. प्रतिमण्डल हैं-जाव जहण्णेणं एगं समयं उक्कोसेणं छम्मासा' हे गौतम ! उस समय चार या पांच सामानिक देव उस स्थान पर रहकर वहां की व्यवस्था करते हैं इन्द्रासे विरहित इन्द्र का स्थान कम से कम एक समय तक रहता है और अधिक से अधिक छहमाह तक रहता है इसके बाद वहां इन्द्र अवश्य ही उत्पन्न हो जाता है इत्यादि यह सव पूर्वोक्त प्रकरण यहां यावत् पद से गृहीत हुआ है। १५ वां हार समाप्त १० सूत्रो का व्याख्यान समाप्त इस तरह १५ अनुयोग द्वारों द्वारा सूर्य प्रकरण समाप्त किया गया है ॥१०॥ नाममा प्रभु ४३ छ-'जात्र जहण्णेणं एग समयं उनकोसेणं छम्मासा', गौतम ! त સમયે ચાર કે પાંચ સામાનિક દે તે સ્થાન પર ઉપસ્થિત રહીને ત્યાંની વ્યવસ્થા કરે છે. ઈન્દ્રવિરહિત ઈન્દ્રનું સ્થાન ઓછામાં ઓછું એક સમય સુધી રહે છે અને વધારેમાં વધારે ૬ માસ સુધી રહે છે. ત્યાર બાદ ત્યાં ઈન્દ્ર અવશ્ય ઉત્પન્ન થઈ જાય છે ઈત્યાદિ આ બધું પૂર્વોક્ત પ્રકરણ અહીં યાવત્ પદથી ગૃહીત થયેલું છે. આ પ્રમાણે ૧૫ અનુગદ્વારેથી સૂર્ય પ્રકરણ સમાપ્ત કરવામાં આવ્યું છે. સુ.૧ પંદરમુંદ્વાર સમાસ Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक्राशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ११ चन्द्रमण्डलसंख्यादिनिरूपणम् १४९ मन्तरारूपणा ४, मण्डलायामादिमानम् ५, मन्दरपर्वतमधिकृत्य प्रथमादिमण्डलाबाधा ६, सर्वाभ्यतरादि भण्डलायामादिः ७, मुहर्तगतिः। तत्रादौ मण्डल संख्याप्ररूपणां ज्ञातुं प्रश्नयनाह-'कइणं भंते' इत्यादि, मूलम्-कइ णं भंते ! चंदमंडला पन्नत्ता ? गोयमा ! पण्णरस चंदमंडला पन्नत्ता । जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे केवइयं ओगाहित्ता केवइया चंदमंडला पन्नत्ता ? गोयमा ! जंबुद्दीवेणं दीवे असीयं जोयणसयं ओगाहिता पंच चंदमंडला पन्नता । लवणेणं भंते ! पुच्छा, गोयमा ! लवणेणं समुहे तिणि तीसे जोयणसए आगाहित्ता एत्थ णं दस चंदमंडला पन्नता, एवामेव सपुत्वावरेण जंबुद्दीवे दीवे लवणे य समुद्दे पन्नरस चंदमंडला भवंतीति मक्खायं ॥१॥ सव्वलंतराओणं भंते! चंदमंडलाओणं केवइयाए अबाहाए सवबाहिरए चंदमंडले पन्नत्ते ? गोयमा ! पंचदसुत्तरे जोयणसए अबाहाए सबबाहिरए चंदभंडले पन्जत्ते (२). चंदमंडलस्त णं भंते ! चंदमंडलस्ल केवइयाए अबाहाए अंतरे पत्नत्ते? गोयमा ! पणतीसं पणतीसं जोयणाई तीसं व एगसटिभाए जोयणस्स एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता चत्तारि चुणियाभाए चंदमंडल स्स अबााए अंतरे पन्नत्ते चंदमंडलेणं भंते ! केवइयं बाहल्लेणं पत्नत्ते ? गोयमा ! छप्पण्णं एगसटिभाए जोयणस्ल आयामविश्वं.' भेणं तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं अट्ठावीसं च एगसद्विभाए जोयणस्त बाहल्लेणं पन्नत्ते ॥४॥ सू०११॥ . . छाया-'कति खलु भदन्त ! चन्द्र मण्डलानि प्रज्ञप्तानि १.गौतम ! पञ्चदशचन्द्रमण्डलानि प्रशंसानि, जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे कियदवगाह्य कियन्ति, चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञतानि ? गौतम, जम्बूद्वीपे द्वीपे अशी योजनशतमवगाह्य पञ्च चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि । लवणे खल भदन्त ! पृच्छा, गौतम ! लवणे च समुद्रे त्रीणि त्रिंशद् योजनशतानि अवगाह्यान खलु दश चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञसानि, एवमेव सपूर्वापरेण जम्बूद्वीपे द्वीपे लवणे च समुद्रे पञ्चदशचन्द्रमण्डलानि भवन्तीत्याख्यातम् ॥१॥ सर्वाभ्यन्तरात्खलु भदन्त ! चन्द्रमण्डला कियत्या अबाधया सर्वबाह्यं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम्, गौतम ! पञ्चदशोत्तरं योजनशतम् अबाधया सर्ववाचं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् ॥२॥ चन्द्रमण्डलस्य खलु भदन्त ! चन्द्रमण्डलस्य कियत्या अवाध्या Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्ति म ! पत्रिम पारिंग ये.मनानि, शिन एकपष्टिभागान् योजनस्य A amtiran निकामागान् चन्द्रमडलस्य चन्द्रमण्डलस्यामाधा 13 दमददं पल भदन्त ! कियता आयामविष्कम्भेण, कियता पीर बान्न प्राप्तम् ? गौतम ! पञ्चाशदेपष्टिभागान् योजनस्य भिनित सपिग परिसंपेग अष्टाविंशतं चैकपष्टिभागान् योजनस्य १ न.13 . १२॥ :- डा पनना' कानि-क्रियत्संख्यकानि खलु भदन्त ! चन्द्र बरसानानिमितानीति चन्द्रमाउलांच्याविषयमा प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' द. मागोनम : 'पानरमनंदमंडला पानता' पञ्चदशसंख्यकानि चन्द्रस्य मगर. मानि-गानि । ___मिनाह से १५ अनुयोग छारों द्वारा सूर्य की प्ररूपणा की गई है उसी पत्रकार भयमा प्राप्त चन्द्र प्ररूपणा भी करते हैं इस में ७ अनु. यापार (१) या प्राणाहै (२) मंडलक्षेत्र प्ररूपणा है (३) प्रतिमंडल मला अगाइ (१) मंरल अयामादिकामान है (4) मन्दरपर्वत को लेकर प्रमादिली की मामा , (६) मर्यायान्तर मंडलों का आयामादि है " भंते ! नंद मंदला पन्नत्ता'-इत्यादि -गीतमयानी ने इम न माग प्रभु से ऐसा Jला है-कण मते! पदानसा' ६ भदन्न! पन्द्रमण्डल फितने कहे गये हैं ? इसके उत्तर 1-गोपमाः नसा गंदमंडला पन्नता है गौतम! १५ मन्द५. गर्ग है। आप गौतनत्यानी ने प्रनु से गमा पूला है-जंदवणं भन्न : या गोमाहिसा हेपणा द मला पन्नता दे भदन्त ! जम्नवीप २. ३ मा त प्राय ६ . . ५५ ५३३७. म नुबा (1) .. .... . .. . (1) Alieon २ प्राण *. ... ... .. २५२a Giri .. ...ite' . ' ' 01 ... -' :: . .. ... ' : ३६. 30 तासाना ४T-4- !१५ Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ११ चन्द्रमण्डलसंख्यादिनिरूपणम् १५१ सम्पति-पश्चदशचन्द्रमण्डलाना मध्ये कतिचन्द्रमण्डलानि जम्बूद्वीपे भवन्ति कतिचन्द्र मण्डलानि लवणसमुद्रे च भवन्तीति दर्शयितुं प्रश्नयनाइ-'जंबुद्दीवेणं' इत्यादि, 'जंबुरीवेणं मंते! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'केवइयं ओगाहिचा' कियक्षेत्र जम्बूद्वीपस्यावगाह्य 'केवइया चंदमंडला पन्नत्ता' कियन्ति-कियसंख्यकानि चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञतानि-कथितानीति प्रश्ना, भगवानार-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जबुडीवेणं दीवे' जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपेहस्ययः 'असीयं जोयणसयं भोगाहित्ता' अशीति योजनशतमवगाय अशीत्यधिक योजनशतमवगाय-तस्यावगाहनं कृत्वा 'पंच चंदमंडला पन्नत्ता' पञ्च-पञ्चसंख्यकानि चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि-कथि तानीति । 'लवणे णं भंते ! पुच्छा' लवणे खलु भदन्त ! पृच्छा, हे भदन्त ! लवण समुद्रे कियदवगाह कियन्ति चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'लवणेणं समुद्दे लवणे खलु समुद्रे 'तिणि तीसे जोयणसए' त्रीणि त्रिंशद् योजनशतानि, अर्थात् त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनशतानि 'ओगाहित्ता' अवगाह्यत्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनशतानि लवण समुद्रेऽवगायेत्यर्थः 'एस्थणं' अत्र खलु-अत्रान्तरे खलु 'दसचंदमंडला पन्नत्ता' दशसंख्यकानि चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति । नामके द्वीप में कितने क्षेत्र को घेर करके-कितने क्षेत्र को अवगाहित करके कितने चन्द्र मंडल कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! जं. दीवेणं दीवे असीयं जोयणसयं ओगाहित्तापंच चंदमंडला पन्नता' हे-गौतम! इन जम्बूद्वीप नामके द्वीप में १८० योजन क्षेत्र को अवगाहित करके पांच चन्द्र मण्डल कहे गये हैं 'लवणेणं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! लवणसमुद्र में कितने क्षेत्र को अवगाहित करके कितने चन्द्रमण्डल कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! लवणेणं समुद्दे तिणि तीसे जोयणसए ओगाहित्ता एस्थणं दस चंदमंडला पन्नत्ता' हे गौतम ! लवणसमुद्र में ३३० योजन अवगाहित करके आगत स्थान पर दश चन्द्रमंडल कहे गये हैं। 'एवामेव भंते ! केवइयं ओगाहित्ता केवइया चंदमंडला पन्नत्ता' महत!दीय नाम द्वीपमा કેટલા ક્ષેત્રને અવૃત કરીને કેટલા ક્ષેત્રને અવગાહિત કરીને-કેટલા ચન્દ્રમંડળે કહેવામાં भाव छ? मेन पाम प्रभु ४ छ-'गोयमा! जंबुद्दीवे णं दीवे असीयं जोयगसय ओगाहित्ता पंच चंद मंडला पन्नत्ता' गौतम ! दीपभा १८० यान क्षेत्रने मालित ४श पांय यन्द्रमा ४३वामा माया छे. 'लवणे णं भंते ! पुच्छा ભદત! લવણસમુદ્રમાં કેટલા ક્ષેત્રને અવગાહિત કરીને કેટલા ચંદ્રમંડળ કહેવામાં આવેલા छ ? मेनाममा प्रभु छ-'गोयमा ! 'लवणे णं समुद्दे तिणि तीसे जोयणसए ओगा हित्ता एत्थ णं दस चंदमंडला पन्नत्ता' 3 गोतम! सपासमुद्रमा 330 यारान, साहित शन भागत स्थान १२ ४२ यद्रमा वामां आवे छे. 'एवामेव सपुवावरेणं Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रमप्तिसूत्रे १५२ सम्प्रति उभयत्र संकलनया कति चन्द्रमण्डलानीति कथयितु संकलनामेव दर्शयति-'एवामेव' इत्यादि, 'एवामेव सपुत्वावरेणं' एवमेव सपूर्वापरेण-पूर्वापरसंघलनया 'जंबुद्दीवे दी लवणसमुद्देय' जम्बूद्वीपे द्वीपे लवण समुद्रे च जम्बूदीपे लवणममुद्रे उभयत्रापि मिलित्या 'पानरस चंद-मंडला भवतीतिगक्खाय' पञ्चदशचन्द्रमण्डलानि भवन्तीत्याख्यातम् मया महावीरस्वा.. मीना तीर्थकरेणान्यैरपि आदिनाथादिभिस्तीर्थक्रैश्च प्रतिपादितमिति ॥१॥ सम्पति-द्वितीय मण्डलक्षेत्रमरूपणाद्वारमाह-'सबभंतर' इत्यादि, 'सबभतराओ णं भंते ! चंद मंडलाभो' सर्वाभ्यन्तरात् खल भदन्त ! चन्द्रमण्डलात् 'केवइयाए अबाहाए सव्यवाहिरए चंदमंडळे पन्न' कियत्या अबाधया अव्यवधानेन सर्वबाह्यं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम्, सर्वाभ्यन्तर चन्द्रमण्डलात् कियरे सर्वबाह्यं चन्द्रमण्डलं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचदसुत्तरे जोयण पए' पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि, दशाधिकानि पञ्च योजनशतानीत्यर्थः 'अबोहाए सव्ववाहिरए चंदमंडले पन्नते' अवाधया सर्वबाह्यं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम्, अयं भावः-सर्वाभ्यन्तरादिभिः चन्द्रमण्डलैः सर्वबाह्यान्तैर्यत व्याप्तमाकाशं तन्मण्डल: सपुवावरेणा जंबुद्दीचे दीवे लवणसमुद्दे य पन्नरस चंदमंडला भवंतीति मक्खायं इस प्रकार सब चन्द्र मण्डल जम्बूद्वीप के ५ और लवणसमुद्र के १० मिलकर १५ हो जाते हैं ऐसा आदेश श्री आदिनाथ तीर्थकर से लेकर मुझ महावीर तीर्थंकर तक के अनन्त केलियों का है 'सव्वाभतराओ णं भंते! चंदमंडलाओ केवड्याएं अबाहाए सव्ववाहिरए चंदमंडले पण्णत्ते' हे भदन्त ! सर्वाभ्यन्तर चन्द्रमण्डल से कितनी दूर सर्वपाय चन्द्रमंडल कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पंचदसुत्तरे जोयणसए अयाहाए सव्वबाहिरए चंदगडले पन्नते' हे गौतम ! सर्वाभ्यन्तर चन्द्रमण्डल से सर्ववाह्य चन्द्रमंडल ५१० योजन की दूरी पर कहा गया है-अर्थात् ५१० योजन दूर कहा गया है संर्ववाह्य चन्द्र मण्डलाम तक जो सर्याभ्यन्तर चंद्र मण्डलादि हैं उनके द्वारा व्याप्त जो आकाश है वह मण्डल क्षेत्र कहलाता है ५१० योजन का जंबुद्दीवे दीवे लपणसमुद्दे य पन्नरस चंदम डला भवंतीति मक्खाय' मा प्रमाणे मा यद्रમંડળે જંબુદ્વીપના ૫ અને લવણસમુદ્રના ૧૦ આમ બધા મળીને ૧૫ થઈ જાય છે, એ આદેશ શ્રી આદિનાથ તીર્થકરથી માંડીને મારા સુધી અનંત કેવળીઓને છે. 'सव्वन्भतरामओ णं भते! चंदमंडलाओ केवइयाए अवाहाए सबबाहिरए चंदमंडले पण्णत्ते' હે ભદંત! સર્વાત્યંતર ચન્દ્રમડળથી કેટલે દૂર સર્વબાહા ચંદ્રમંડળ કહેવામાં मावेटा छ ? मेन याममा प्रभु ४ छ-'गोयमा! पंचसुत्तरे जोयणसए अवाहाए सव्वं वाहिरए चंदमंडले पन्नत्ते' ३ गौतम ! सस्य २ २ ममी सव म यन्द्रम ૫૧૦ એજન જેટલે દૂર આવેલ છે. એટલે કે ૫૧૦ એજન દૂર કહેવામાં આવેલ છે. સર્વબા ચન્દ્રમંડલાન્ત સુધી જે સર્વવ્યંતર ચંદ્રમંડલાદિ છે, તેમને વડે વ્યાપ્ત છે Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ११ चन्द्रमण्डलसंख्यादिनिरूपणम् १५३ क्षेत्रम्-तत्र पन्द्रकबाबतया निष्कम्भः पश्चयोजनशतानि दशाधिकानि, अष्टचत्वारिंश चैकपष्टिभागाः योजनस्य ५१०, एतच्च व्याख्यातोऽधिकं ज्ञातव्यम्, तथाहि-पञ्चदशचन्द्रस्य मण्डलानि चन्द्रपिम्बस्य विष्कम्भः एकपष्टिभागात्मक योजनस्य षट्पश्चाशद्भागाः, तेन ते ५६ पश्चदशभिर्गुण्यन्ते, जातं ८४० तदनन्तरमेतेषां योजनानयनार्थम् एकषष्टया मांगे हते सति सन्धानि प्रयोदश योजनानि शेपा अबतिष्ठन्ति सप्तचनारिंशत्, तथा पञ्चविद् योजनानि त्रिंशष एकपष्टिभागाः योजनस्य, एकस्य च पष्टिभागस्य सप्तधा छिमस्य संबन्धिनबत्वारो भागाः, ततो यदा पश्चत्रिंशत् चतुर्दशभिर्गुण्यन्ते तदा जातानि चत्वारि योजन सतानि नवत्यधिकानि, येऽपि च त्रिंशदेकषष्टिभागास्तेऽपि चतुर्दशभिर्गुण्यन्ते, जातानि. चत्वारिशतानि विंशत्यधिकानि, अयंचराशिरेक पष्टिभागात्मकस्तेन एकपष्टया भागो ह्रियते, लब्धानि पइयोजनानि, एषु पूर्वराशौ प्रक्षिप्तेषु जातानि ४९६ योजनानि शेषाश्चतुःपञ्चाजो यह मंडल क्षेत्र कहा गया है सो इस में एक योजन के ६१ भाग कर उसके ४८ भाग और अधिक कर देना चाहिये इस तरह यह मंडल क्षेत्र ५१० योजन का होता है ऐसा जानना चाहिये इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से हैचन्द्रमण्डल १५ कहे गये हैं चन्द्रषिम्बका विष्कम्भ एक योजन के कृत ११ भागों में से ५६ भाग प्रमाण है सो १५ को ५६ से गुणित करने पर ८१. होते हैं अब ८४. भागों के योजन बनाने के लिये ६१ का भाग देने पर ४७ भाग बचते हैं और १३ योजन बन जाते हैं १५ मंडलों की अन्तर संख्या १४ होती है एक एक मंडल का अन्तर ३५० योजन का है और ६१ भागके १ भाग के ७ टुकडे करने पर ४ भाग प्रमाण है जब ३५ में १४ से गुणा करते हैं तब ४९० योजन आते हैं जो भाग है इन्हें भी जब १४ से गुणित करते हैं तब ४२० आते हैं यह राशि ६१ भागात्मक है इसलिये ६१ का भाग देने पर આકાશ છે તે મંડળક્ષેત્ર કહેવાય છે. તે આમાં એક એજનના ૬૧ ભાગે કરીને તેના ૪૮ ભાગ બીજા વધારાના કરવા જોઈએ. આ પ્રમાણે આ મંડળક્ષેત્ર ૫૧૦ જન જેટલું થાય છે. આમ સમજવું જોઈએ. આનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે. ચન્દ્રમંડળો ૧૫ કહેવામાં આવેલા છે, ચન્દ્રબિંબને વિષકુંભ એક જનના ૬૧ ભાગોમાંથી ૫૦ ભાગ પ્રમાણ છે. તે ૧૫ ને ૫૬ સાથે ગુણિત કરવાથી ૮૪૦ થાય છે. હવે ૮૪૦ ભાગના રોજન બનાવવા માટે ૬૧ ને ભાગાકાર કરવાથી ૪૭ ભાગ અવશિષ્ટ રહે છે અને ૧૩ જન બને છે. ૧૫ મંડળની અંતર સંખ્યા ૧૪ થાય છે. એક-એક મંડળનું અંતર ૩૫૨ જન જેટલું છે. અને ૬૧ ભાગ પૈકી એક ભાગના ૭ કકડા કરવાથી ૪ ભાગ પ્રમાણે થાય છે. જ્યારે ૩૫ માં ૧૪ ગુણિત કરવામાં આવે છે ત્યારે ૪૯૦ જન આવે છે. જે ૨ ભાગ છે. આ બધાને પણ જ્યારે ૧૪ થી ગુણિત કરીએ છીએ ત્યારે ૪૨૦ આવે છે. આ રાશિ ૬૧ ભાગાત્મક છે, એટલા માટે ૬૧ ને ભાગાકાર કરવાથી ૬ એજન બને ज०२० Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपमासिक शदेवपष्टिमागा स्थिष्ठन्ति, ये च एकत्यकाष्ठिभागम्य सम्बन्धिन श्वत्वारः सप्तभागा स्तेऽपि च चतुर्दशमिर्गुण्यन्ते जाताः पट्पञ्चाशत्, ते पां सप्तभिर्भागे हते लब्धा अष्टौ एकपष्टि भागाः ते अनन्तरोक्तचतुःपञ्चाशति प्रक्षिप्यते, जाता द्वापष्टिः ६२, तत्रैकपष्टिभाग योजनं लब्धं. तञ्च योजनराशौ प्रक्षिप्यते ए पश्चकप टैमागः शेपः ४९७ योजन, इदं च मण्डलान्तर क्षेत्रम्, योऽपि च विम्बक्षेत्रराशिः त्रयोदश योजन सप्तचत्वारिंशदेकपप्टिभागात्मकः सोऽपि मण्डलराशौ प्रक्षिप्यते, मातं योजनानि ५१० यश्चपूर्वोद्धरित एकः एकपष्टिभागः स सस चत्वारिंशति प्रक्षिप्यते, जातं ४८ एकपष्टिभागः। ____ अथ पञ्चदशसु मण्डलेषु चतुर्दशस्यैवान्तरालस्य संभवात् चतुर्दशभिरेव भाजनं युक्तम् सप्तचत्वारो भागा इति कयं संगच्छते इति चेदनोच्यते-मण्डलान्तरक्षेत्रराशेः ४९७६ ६ योजन बनते हैं। पूर्व राशि में इन्हें मिलाने पर ४९६ योजन होते हैं। बाकी जो ५४ बचे हैं वे ६१भाग के हैं। तथा ६१ भाग में से १ भाग के भाग हैं वे जब १४ से गुणित होते हैं तव ५६ आते हैं अब इन मे७ का भाग देने पर आते हैं वे अनन्नरोक्त ५४ से मिला देने पर ३२ होजाते हैं एक योजन के ६१ भाग किये गये हैं सो ६२ भागों का तो एक योजन बनजाता है इसे योजन रशि में मिला देने पर४९७२ योजन हो जाते हैं। यह मण्डलान्तर क्षेत्र है तथा जो विम्य क्षेत्र राशि १४. योजनबी उनी मण्डदराशि में जोड देना चाहिये इस तरह ५१. योजन आ जाते हैं ! जो एक भाग है उसे ४७ में जोड देने पर हो जाते हैं। ' अथ कोई यहां पर ऐसी आशंका करता है-१५ चन्द्र मण्डलों में अन्तराल १४ ही होता है तो फिर १४ का ही भाग देना चाहिये तय भाग होते हैं ऐसा. आपका कथन कैसे संगत होता है तो इस शंका का परिहार-ऐसा है-मण्डलान्तरक्षेत्र राशि ४९७ को मण्डलान्तर ४ द्वारा विभक्त किये जाने पर १५. छ. पूर्वशशिमा मनाथी ४६१-थाय ७.-शेष २ ५४ २ ११ सागानाછે. તેમજ જે ૬૧ ભાગમાંથી ૧ ભાગના હું ભાગે છે તે જયારે ૧૪ થી ગુણિત થાય છે. ત્યારે પ૯ અવે છે. હવે એમાં ૭ ને ભાગાકાર કરવાથી ન આવે તે અનંતરાત ૫૪ માં જોડવાથી ૬૨ થઈ જાય છે. એક એજનના ૬૧ ભાગ કરવામાં આવે છે. તા ૬૨ ભગને તે એક એજન બને છે. આને જન રાશિમાં જોડવાથી ૪૭ જન સંખ્યા થાય છે. આ મંડલાન્તર ક્ષેત્ર છે, તેમજ જે બિંઅક્ષેત્ર રાશિ ૧૩ એજન જેટલી છે તેને પણ મંડળ રાશિમાં જોડી દેવી જોઈએ. આમ ૫૧૦ પેજન આવી જાય છે. જે એક ભાગ છે તેને ૪૭ માં જોડવાથી ૬૬ થઈ જાય છે. હવે કાઈ અહીં એવી આશંકા કરે કે ૧૫ ચંદ્રમંડળમાં અંતરાલ ૧૪ જ હોય છે તે પછી ૧૪ ને જ ભાગાકાર કરવા જોઈએ. તેથી ૐ ભાગ થાય છે. એવું આપનું. કથન કેવી રીતે સંગત થાય છે તે આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે–મંડલાન્તર Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ११ चन्द्रमण्डलसंख्यादिनिरूपणम् १५५ . मण्डलान्तरै चतुर्भािजनं लब्धानि भवन्ति पञ्चत्रिंशत ३५ योजनानि, उद्धरितस्य योजनराशेरेकषष्टया गुणने मूलराशि संवन्ध्ये कपष्टिभागप्रक्षेपे च जातमष्टाविंशत्यधिक चतुः शतम् ४२८, एषां चतुर्दशभिर्भाजने आगतः अंशराशिः त्रिंशत् ३० शेषा अष्टौ, तेषां चतुदेशभिर्भागस्यासंभवात्, लाघवार्थ द्वाभ्यामपवर्तने जाते भाज्यभाजकराश्योः इति सर्व मनवघमिति मण्डलक्षेत्रप्ररूपणाद्वारं द्वितीयं समाप्तम् ॥ सम्प्रति-तृतीयं मण्डलान्तरप्ररूपणाद्वारं दर्शयितुं प्रनयनाह-'चंदमंडलस्स णं' इत्यादि, 'चंदमंडलस्स णं भंते ! चंदमंडलस्स' चन्द्रमण्डलस्य खलु भइन्त ! चन्द्रमण्डलस्य, हे भदन्त ! एकं चन्द्रमण्डलमपेक्ष्यापरस्य चन्द्रमण्डलस्येत्यर्थः 'केवइयाए अवाहाए अंतरे पन्नत्ते' कियत्या अबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम्, द्वयोश्चन्द्रमसोः कियदन्तरम् इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पणतीसं पणतीसं जोयणाई' पञ्चत्रिंशत्पश्चत्रिंशद् योजन लब्ध होते हैं उद्धरित योजन राशि को ६१ से गुणा करने पर और मूलराशि सम्बन्धी ६१ मिलाने पर ४२८ होते हैं अब इन में १४ का भाग देने पर अंशराशि ३० आती है और शेष स्थान में ८ बचते हैं क्योंकि इन में आठ का भाग नही जाता है। लघुला के निमित दो के द्वारा इन का अपवर्तन करने पर भाज्य भाजक राशि प्रमाण : आजाता है अतः पूर्वोक्त कथन अनवद्य है। इस प्रकार से यह द्वितीय प्ररूपणा द्वार समाप्त हुआ -तृतीय मण्डलान्तर प्ररूपणा द्वारइस में गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-'चंदमंडस्त णं भंते! चंदमबलस्स केवइयाए अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' हे भदन्त ! एक चन्द्रमण्डल का दूसरे चन्द्रमंडल से कितनी दूरका अन्तर कहा गया है ? अर्थात् दोनों चन्द्रमाओं का परस्पर में कितना अन्तर है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! पणतीसं ક્ષેત્ર રાશિ ૪૭ ને મંડલાન્તર ૪ વડે વિભક્ત કરવાથી ૩૫ પેજને લબ્ધ થાય છે. ઉદ્ધતિ જન રાશિને ૬૧ થી ગુણિત કરવાથી અને મૂવ રાશિ સંબંધી ૬૧ ને જોડવાથી ૪૨૮ થાય છે. હવે એમાં ૧૪ ને ભાગાકાર કરવાથી અંશ રાશિ ૩૦ આવે છે અને શેષ સ્થાનમાં ૮ વધે છે કેમકે એમાં આઠને ભાગ જ નથી લઘુતા માટે નિમિત્ત વડે એમનું અપવતન કરવાથી ભાજ્ય-ભાજક રાશિનું પ્રમાણુ હું આવી જાય છે. એથી પવીત કથન અનવદ્ય છે. આ પ્રમાણે આ દ્વિતીય પ્રરૂપણાદ્વાર સમાપ્ત. .. तृतीय भवान्तर ३५वार माम गौतभस्वामी प्रभुन मा त प्रश्न यी छे 8- मंडलरस गं भंते । चंदमंडलस केवइयाए अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' 3 R ! ४ यन्द्रमा गर्नु भात यन्द्रમંડળથી કેટલે દૂર અંતર કહેવામાં આવેલું છે ? એટલે કે બન્ને ચન્દ્રમાઓનું પરસ્પરમાં ४ मत छ मेन मम प्रभु ४ छ-'गोयमा ! पणतीसं पणतीसं जोयणाई दीसं Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ક जम्बूद्वीपप्राप्तिसूर्य योजनानि 'तीसं च एगसद्विभाए जोयणस' त्रिंशच्चैकपष्टिभागान योजनस्य 'एगं च एगसद्विभागं सत्तहा छेत्ता' एक चैकपष्टिभागं सप्तधा-सप्तप्रकारेण छित्वा 'चत्तारि चुणिया भागे' चतुरचूर्णिकाभागान् 'चंदमंडलस्स अवाहाए अंतरे पन्नत्ते' चन्द्रमण्डलस्य चन्द्र. मण्डलस्यावाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम्, अर्थात् पञ्चविशद् योजनानि त्रिंशच्चैकपप्टिभागान योजनस्यैक चैकपष्टिभागं सप्तथा विमिद्य चतुरचूर्णिका भागान्, एतारच्चन्द्रमण्डलस्य चन्द्रमण्डलस्यावाधया अन्तरं भवतीति तृतीयं मण्डलान्तरद्वार समाप्तम् ।। __सम्प्रति-चतुर्थमण्डलायामादिमानद्वारमाह-'चंदमंडटेणं भंते ! इत्यादि, 'चंदमंडळे पणतीस जोयणाई तीसंच एगसहिभाए जोयणस्स' हे गौतम! ३५-३५ योजन का तथा एक योजन के ६१ भागों में से ३५ भाग प्रमाण अन्तर कहा. गया है इस तरह ३५, योजन का अन्तर वाच्य हो जाता है इस में इतना और संशोधन करलेना चाहिये-'एगं च एगसहिभागं ससहा छेसा चत्तारि चुणिया भागे' ६१ भागों में से एक भाग के ७ दुकडे करना और उनमें से ४ भाग लेना इस तरह । इतना और अधिक अन्तर में प्रक्षिप्त कर देना-इस प्रकार से 'चंदमंडलस्स चंदमंडलस्स अयाहाए अंतरे पण्णसे' एक चन्द्रमंडल का दूसरे चन्द्रमंडल से अन्तर कथन स्पष्ट हो जाता है समुदितार्थ इसका ऐसा हो आता है कि एक चन्द्रमंडल का दूसरे चन्द्र मंडल से ३५० योजन का और ६१ योजन भागों में से १ भाग के ७ भाग करने पर ४ भाग प्रमाण अन्तर है। तृतीयमण्डलान्तर दार कथन समाप्त. चतुर्थेमंडल आयामादि बार कथन इसमें गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'चंदमंडलेणं भंते ! केवड्यं च एगसद्विभाए जोयणस्स' गौतम ! 34, 3५ यारनना तथा ४ योगनना ६१ ભાગમાંથી ૩૫ ભાગ પ્રમાણુ અંતર કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે ૩૫ જનનું मत२ वाय यई नय छे. मामा मामी साधन शो 'एग व एगसद्विभागं सत्तहा छेत्ता घसारि चुणिया भागे' सामाथी : भागना ७६ કડાઓ કરવા અને તેમાંથી ૪ ભાગ લેવા. આ પ્રમાણે હું આટલું વધારે અંતરમાં प्रक्षित शहे. माम 'चंदमंडलस्स चंदमंडलस्स अवाहाए अंतरे पण्णत्ते' : यम. ળનું બીજા ચન્દ્રમંડળથી અંતર કથન સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. અને સમુદિતાર્થ આ પ્રમાણે થઈ જાય છે કે એક ચંદ્રમંડળને બીજા ચંદ્રમંડળથી ૩૫; એજનને અને ૬૧ ચેાજન ભાગમાંથી ૧ ભાગના ૭ ભાગ કરવાથી ૪ ભાગ પ્રમાણુ અંતર છે. તૃતીયમંડળાન્તરદ્વાર કથન સમાપ્ત ચતુર્થમંડળ આયામાદિકાર થન मामा गीतस्वामी प्रसुन मा त प्रश्न यी छ -'चंदमंडले णं भंते ! केवइयं Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ११ चन्द्रमण्डलसंख्यादिनिरूपणम् गं भते' चन्द्रमण्डलं खलु भदन्त ! 'केवइयं आयामविश्खंभेणं' कियता आयामविष्कम्भेणआयामविष्कम्भाभ्यां दैद्यविस्ताराभ्या मित्यर्थः 'केवइयं परिक्खेवेणं' कियता-क्रियत्प्रमाणकेन परिक्षेपेण-परिधिना 'केवइयं वाहल्लेणं पानते' कियता-कियत्प्रमाणकेन याहल्येनोच्चत्वेन प्रज्ञप्तं कथितम्, अर्थात् चन्द्रमडलस्य आयामः कियत्प्रमाणकमिति प्रश्नः, भगवानाइ-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'छप्पणं एगसहिभाए जोयणस्स' पट्पञ्चाशदेकपष्टिभागान् योजनस्य 'आयामविक्खंभेणं' आयाम विष्कम्माभ्यां दैयविस्ताराभ्यां प्रज्ञप्त कथितमिति, एकस्य योजनस्य एकपष्टिभागकृतस्य यावत्प्रमाणका भागा स्तावत् प्रमाणं पटू पश्चाशद्भागप्रमाण मित्यर्थः 'तं तिगुणं सबिसेसं परिक्खेवेणं' तत् त्रिगुणं सविशेष साधिकं परिक्षेपेण-परिधिना भवति, गणितप्रकारेण द्वे योजने पञ्चपञ्चाशद्भागाः साधिकपरिधिप्रमाण आयामविक्खंभेणं केवयं परिक्खेवेणं केवयं बाहल्लेणं पन्नत्ते' हे भदन्त ! चन्द्र मंडल आयाम और विष्कम्भ की अपेक्षा कितना लम्या और चौडा है ? भौर कितना इसका परिक्षेप है ? तथा कितनी इसकी ऊंचाई है ? प्रश्न कर्ता का भाष यह है कि चन्द्रमण्डल का आयाम किमना है विस्तार कितना है इसकी परिधि कितनी है और ऊंचाई में यह कितना ऊंचा है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! छप्पण्णं एगसहिभाग जोयणस्स आयामविश्वंभेण, तं तिगुः णं सविसेस परिक्खेवेणं अट्ठावीसंच एगसहिभाए जोयणस्स बाहल्लेण' हे गौतम ! एक योजन के ६१ भाग करने पर जो उसके एक २ भाग का प्रमाण आता है उतने ५६ भाग प्रमाण इसका आयाम और विस्तार है 'तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं' इन छप्पन भागों को तिगुना करने पर जो प्रमाण आता है उनसे कुछ अधिक प्रमाण की इसकी परिधि है गणित की प्रक्रिया के अनुसार यह प्रमाण दो योजन और एक योजन के ३१ भागो में से कुछ अधिक आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवणं केवइयं वाहल्लेणं पन्नत्ते' मत ! यन्द्रमा આયામ અને વિધ્વંભની અપેક્ષાએ કેટલું લાંછે અને પહેળે છે? અને આને પરિક્ષેપ કેટલું છે? તેમજ આની ઊંચાઇ કેટલી છે? પ્રશ્ન કર્તાને ભાવ આ પ્રમાણે છે કે ચન્દ્રમંડળને આયામ કેટલું છે, વિસ્તાર કેટલો છે, આની પરિધિ કેટલી છે, અને ઊંચાઈમાં भाटो अय? या पाममा प्रभु थे-'गोयमा ! छप्पण्णं एगसद्विभाए जोयणस्स आयामविश्वमणं तं तिगुण सविसेस परिक्खेवणं अट्टावीमच एगसद्विभाए जोयणम्स बाहल्लंग' 3 गौतम ! ४ योन11:१. भाग ४२पाथी नेतना री ભાગ પ્રમાણ આવે છે, તેટલા પદ ભાગ પ્રમાણુ એને આયામ અને વિસ્તાર છે. ૨ तिगुणं सविमं परिकावण' से ५६ लामो प्रयुगा ४२वादी माय मावे थे, त પ્રમાણ કરતાં કંઈક વધારે પ્રમાણ જેટલી આની પરિધિ છે. ગણિતની પ્રક્રિયા મુજબ આ પ્રમાણ બે જન અને એક એજનના ૬૧ ભાગમાંથી કંઈક વધારે પપ લાગે Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मित्यर्थः 'अट्ठावीसं च एगसट्टिमाए जोयणस्म बाहल्ले' अष्टाविंशतिमेकपष्टिभागान् योजनस्य बाहल्येनोच्चत्वेन चन्द्रमण्डलं प्रज्ञतम् इति चतुर्थमायागादि मानद्वारमिति ॥ ०११ || सम्प्रति मन्दरपर्यंतमधिकृत्य प्रथमादि मण्डलावाधादि द्वारं दर्शयितुं द्वादशसूत्रमाह'जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्य पन्चयस्स' इत्यादि । मूलम् - जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्त पव्वयस्त केवइयाए अवाहाए सव्व - अंतरए चंदमंडले पन्नन्ते ? गोचमा ! चोयालीस जोयणसहस्साई अटूयवीसे जोयणसए अवाहाए सव्वमंतरे चंद मंडले पन्मन्ते, जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्त पव्वयस्स केवइयाए अवाहाए अनंतराणंतरे चंदमंडले पन्नन्ते ? गोयमा ! चोयालीस जोयणसहस्लाई अटूय छप्पपणे जोयणसए णपवीसं च एगसट्टिभाए जोयणस्स एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता चत्तारि चुणिया भागे अवाहाए अभंतराणंतरे चंदमंडले पन्नत्ते । जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स केवइयाए अवाहाए अवभंतरतच्चे चंदमंडले पच्नत्ते ? गोयमा ! चोयालीसं जोयणसहस्साइं अट्ठयबाणउए जोयणसए एगावण्णं च एगसट्टिभाए जोयणस्स एक्सट्टिभागं च सत्तहा छेत्ता एगं चुण्णियाभागं अबाहाए अभंतरतच्चे मंडले पन्नते, एवं खलु एएणं उवाएणं क्खिममाणे चंदे तयाणंतराओ मंडलाओ तयाणंतरं मंडलं कममाणे संकनमाणे छत्तीसं छत्तीसं जोयणाई पणवीसं च एग. सट्टिभाए जोयणस्स एगसट्टिभागं व सत्तहा छेत्ता वत्तारि चुष्णियाभागे एगमेगे मंडले अबाहाए बुद्धिं अभिवद्वेमाणे २ सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ । जंबुद्दीवे दोवे मंदरस्त पव्वयस्स केवइयाए अवाहाए सव्ववाहिरे चंदमंडले पन्नत्ते ? गोयमा ! पणयालीसं जोयण५५ भाग होता है 'अट्ठावीसंच एगसट्टिभाए जोयणस्स बाहल्लेणं' तथा इसकी ऊंचाई, भाग प्रणाण है अर्थात् एक योजन के कृत ६१ भागो में २८ भाग प्रमाण है यह चतुर्थ आयामादिमान द्वार समाप्त हुआ. ॥११॥ थाय छे. 'अट्ठावीस च एगसट्टिभाए जोयणस्स बाहल्लेणं' तेभर मानी या भाग પ્રમાણ છે. એટલે કે એક ચેાજનના કૃત ૬૧ ભાગેામાં ૨૮ ભાગ પ્રમાણુ છે. ચતુથ માયામાર્કિદ્વાર સમાપ્ત પ્રસૂ॰ ૧૧૫ Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १२ प्रथमादिमण्डलाबाधानिरूपणम् १५९ सहस्साई तिणि य तीसे जोयणसए अबाहाए सव्ववाहिरए चंदमंडले पन्नत्ते । जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्त पव्वयस्त केवइयाए अवाहाए, बाहिराणंतरे चंदमंडले पन्नत्ते ? गोयमा ! पणयालीसं जोयणसहस्साई दोविण य तेणउए जोयणसए पणतीसं च एगसद्विभाए, जोयणस्स. एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता तिणि चुरिणयाभाए अबाहाए बाहिरा गंतरे चंदमंडलं एन्नत्ते । जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स केवइयाए अवाहाए बाहिरतच्चे चंदमंडलं गन्नते? गोथमा ! पणयालीसं जोयणसहस्साई दोणिय सत्तावणे जोरणसए णवय एगसहिभागे जोयणस्स एगसटिभागं च सत्तहा छेत्ता छचुषिणयामागे अबाहाए बाहिरतच्चे चंदमंडले पन्नत्ते एवं खल्लु एएणं उवाएणं पविसमाणे चंदे तयाणंतराओ मंडलाओ तयाणंतरं मंडलं संक्रममाणे संकममाणे छत्तीसं छत्तीसं जोयणाई पणवीसं च एगसद्विभाए जोयणस एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता चत्तारि चुपिणयाभाए एगमेगे मंडले अबाहाए बुद्धिं णिबुद्धेमाणे णिबुद्धेमाणे सव्वब्भतरं मंडलं उवसंकभित्ता चार चरइ ति ॥सू० १२॥ ___ छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य कियत्या अवाधया सर्वाभ्यन्तरं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! चतुश्चत्वारिंशद् योजनसहस्राणि अष्टौ च विंशति योजनशतानि अबाधया सर्वाभ्यन्तरं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् । जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्थ पर्वतस्य कियत्या अबाधया अभ्यन्तरानन्तरं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! चतुश्चत्वारिंशद् योजनसहस्राणि अष्टौ च षटू पश्चाशद योजनशतानि पञ्चविंशतंचैकपष्टिभागान योजनस्य एकषष्टिभागं च सप्तधा छित्वा चतुरश्चुणिकाभागान, अबाधया अभ्यन्तरानन्तरं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् । जम्बूद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य कियत्या अबाधया अभ्यन्तरतृतीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! चतुश्चत्वारिंशद् योजनसहस्त्राणि अष्टौ च द्विपञ्चाशद्' योजनशतानि एकपञ्चाशदेकषष्टिभागान् योजनस्य, एकपष्टिमार्ग च सप्तधा छित्वा एकं चूर्णिकाभागम् अबाधया अभ्यन्तरतृतीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम्, एवं खल्लु एतेनोपायेन निष्क्रामन् चन्द्रः तदनन्तरात् मण्डलात् बदनन्तरं मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् पत्रिंशत् पत्रिंशद् योजनानि पञ्चविंशतं चैकषष्टिभागान् योजनस्य एकषष्टिभागं च सप्तधा छिखा चतुरश्चूर्णिकाभागान् एकैकस्मिन् मण्डले. ऽबाधया बुद्धिमभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्ववाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारंचरति । जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य कियत्या अाधया सर्वबाह्यं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पञ्चचवारिंशद Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे योजनसहस्त्राणि त्रीणि च त्रिंशद् योजनशतानि अवाधया सर्ववाद्यं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् । जम्मूद्वीपे द्वीपे मन्दस्य पर्वतस्य फियत्या अबाधया सर्वबाह्यानन्तरं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् ? गौतम! पञ्चचखारिंशद् योजनसहस्राणि द्वे च त्रिनवत्यधिक योजनश ने पञ्चत्रिंशच्चैकपष्टिभागान् योजनस्य, एकपष्टिभागं च सप्तधा लिखा जीन् चूर्णिकामागान् अवाधया सर्ववाद्यानन्तरं चन्द्रमण्डलं प्राप्तम् । जम्यूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य कियत्या अवाधया सर्ववायं तृतीयंचन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पश्चचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि द्वे च सप्तपश्चाशद योजनशते नन चैकपष्टिभागान् योजनस्य, एकपष्टिभागं च सप्तधा छित्वा पट्चूर्णिकाभागान अबाधया सर्व वाह्य तृतीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् । एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् चन्द्रः तदनन्तराद् मण्डलात् तदनन्तरं मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् पनिशत् पत्रिंशद् योजनानि पञ्चविंशच्चैकपष्टिभागान् योजनस्य एकपष्टिभागं च सप्तधा छिल्वा चतुरश्चूर्णिकाभागान् एकैकस्मिन् मण्डले अवाधया वृद्धिनिवर्द्धयन् निवर्द्धयन् सर्वाभ्यन्तरमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति। ॥५० १२॥ ___टीका-'जंबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे, हे भदन्त ! जम्बूद्वीपनामके द्वीपे सर्वद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'मंदरस्स पन्धयरस' मन्दरस्य पतिस्प-मेरुपर्वतस्य 'केवइयाए अवाहाए' शियत्या अवाधया 'सबभंतरे चंदमंडले पन्नत्ते' सर्वाभ्यन्तरं प्रथमं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चोयालीसं जोयणसहस्साई चत्वारिंशद्योजनसहस्राणि 'अट्ठवीसे जोयणसए' अष्टौ च विशद् योजन अथ मन्दपर्वत को आश्रित करके सूत्रकार प्रथमादिमण्डलायाधादि द्वार प्रकट करने के लिये १२ वे सूत्र का कथन करते हैं __ 'जंबुद्दीवे दीवे मंदस्त पव्वयस्ल केवइयाए अथाहाए' इत्यादि गौतम स्वामीने यहां ऐसा पूछा है- 'जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स' हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नामके द्वीप में-सर्वद्वीप मध्यगत जंबूद्वीप में स्थित जो सुमेरुपर्वन है उससे 'कवड्याए अबाहाए' कितनी दूर पर 'सव्वभंतरे चंद' मंडले पण्णत्ते' सर्वाभ्यन्तर चन्द्र मण्डल कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! चोयालीसं जोयणसहस्साइं अट्ठयतीसे जोयणसए' हे' હવે મદર પર્વતને આશ્રિત કરીને પ્રથમ દિ મંડળ અખાધાક્રિકારનું કથન કરવા માટે સૂત્રકાર ૧૨ મા સૂત્રનું કથન કરે છે. 'जंबुद्दीचे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स केवइयाए अवाहाए' इत्यादि Asus-गोतभाभीये भत्रे सवी शत प्रश्न ये छे -'जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स પશ્ચય હે ભદંત ! સંબૂદ્વીપ નામક દ્વીપમાં સર્વ પ મધ્યગત જંબુદ્વીપમાં સ્થિત જે सुभेत छ तेनाथी 'केवइयाए अवाहाए' से २ 'सव्वव्भतरे चंदमंडले पण्णत्ते' सास्यतर यन्द्रभ उवामा मावस छ ? मेन नाममा प्रभु ४९ छ- 'गोयमा ! चोयालीस जोयणसहस्साई अट्ठय तीसे जोयणसए' गौतम! सुमेरपतिथी साश्यतर Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १२ प्रथमादिमण्डलायाधानिरूपणम् शतानि 'अवाहाए सव्वभंतरे चंदमंडले पभत्ते एतावत्प्रमाणया अवाथया सर्वाभ्यन्तरं प्रथमं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम्-कथितमिति । सम्पति सर्वाभ्यन्तरद्वितीयचन्द्रमण्डलगतावाधी दर्शयितुं प्रश्नयनाह-'जंबुद्दीवे दीये' इत्यादि, 'जंबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे, हे भदन्त ! जम्बूद्वीपनामके सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे 'मंदरस्स पच्चयक्षस' मन्दरस्य पर्वतस्य-मेरुगिरेः 'केवइयाए अवाहाए' कियत्या-कियत्प्रमाणया अबाधया-अव्यवधानेन 'अभंवराणंतरे चंदमंडले पमत्ते' अभ्यन्तरं द्वितीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चोयालीसं जोयण सहस्साई चत्वार रिंशद् योजनसहस्राणि 'अट्ठय छप्पण्णे जोयणसए 'अष्टौ च षट् पञ्चाशयोजनशतानि षट्पञ्चाशदधिकानि अष्टौ योजनशतानीत्यर्थः 'पणवीसंच एगसहिभाए जोयणस्स' पश्चाविंशतिश्चैकषष्टिभागान् योजनस्य अर्थात् एकस्य योजनस्य एकषष्टिभागाः कल्पनीया स्तेषु एकषष्टिभागमध्यात ये पञ्चविंशतिर्भागा स्तावन्तोभागा अपि अबाधायां ज्ञातव्याः तथा-'जोयणरा एगसहि मागं च सतहा छेत्ता चत्तारिचुणियामागे' योजनस्यैक षष्टिभागं च सप्तधाछित्या चतुरश्चूर्णिकामागान 'अबाहया अभंतराणंतरे चंदमंडले पन्नत्ते' गौतम ! सुमेरु पर्वत से सर्वाभ्यन्तर चन्द्रमंडल ४४८३० योजन की दूरीपर कहा गया है 'जंबुद्दीये दीवे मंदरस्स पव्वयस्स केवड्याए अयाहाए अमंतराणतरे चंदगडले पन्नसे' गौतमस्वामीने इस सूत्र द्वारा ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नासके द्वीप में स्थित जो सुमेरु पर्वत है उस से कितनी दूर पर अभ्यन्तरानन्तर-द्वितीय चन्द्र मण्डल कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-गोयमा! चोयालीसं जोयणसहस्साइं अट्ठय छप्पपणे जोयणसए पणवीसं च एगसहिभाए जोयणस्स, जोयणस्स एगसहिभागं च सत्तहा छेत्ता चत्तारि चुणिया भागे अबाहया अभंतराणंतरचंदमंडले पण्णत्ते' हे गौतम ! सुमेरुपर्वन से अभ्यन्तरानन्तर-द्वितीय चन्द्रमंडल ४४८५६ २० योजन दूर कहा गया है तथा योजन के ६१ ३ भाग को ७ से विभक्त करके उसके ४ भाग यद्रमण ४४८३० योन र २ भाव छे. 'जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स केवइयाए अयाहाए अभंतराणंतरे चंदमंडले पन्नत्ते' गौतमस्वामी मा सूत्र. १ मा त प्रश्न કર્યો છે કે હે ભદંત! આ જંબૂઢીપ નામક દ્વીપમાં સ્થિત છે સુમેરુપર્વત છે તેનાથી કટલે હર અત્યંતરાતતર દ્વિતીય ચન્દ્રમંડળ કહેવામાં આવેલ છે? એના જવાબમાં પ્રભુ 38 छ-'गोयमा ! चोयालीस जोयणसहस्साई अट्ठय छप्पण्णे जोयणसए पणवीस च एगसट्ठिभाए जोयणस्स, जोयणस्स एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता चत्तारि चुण्णिया भागे अया हया अभंतराणंतरे चंदमंडले पण्णत्ते' हे गौतम । भुभेप तथी मय-तरानन्तर द्वितीय ચંદ્રમંડળ ૪૪૮૫૬૩૪ જન જેટલે દૂર કહેવામાં આવેલ છે. તેમજ એજનના ૬૧ મા ભાગાને ૭ વડે વિભક્ત કરીને તેને ૪ ભાગ પ્રમાણ દુરમાં જોવા જોઈએ, ત્યારે દ્વિતીય ज० २१ Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे एतावत् प्रमाणया अवधिया अभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयं चन्द्रमण्डलं ग्रज्ञप्तं कथितम्, चत्वारिंशद् योजनसहस्राणि पट्पञ्चाशदधिकानि अष्टौशतानि योजनस्यैकपष्टिभागकल्पितस्य पश्चविंशतिभागान तथा एकभागस्य सप्तधा छिन्नरूप चतुरोभागान् एतावत्प्रमाणकावाधया सर्वा भ्यन्तरानन्दरं द्वितीयं चन्द्रमण्डलं कथितमितिभावः । अयं भावः- पूर्वोक्ताभ्यन्तरमण्डलगत .. राशौ मण्डलान्तरक्षेत्रमण्डलविष्कम्मराइयोः प्रक्षेपे जायते तद्यथा - १४८२० चतुचत्वारिंशद् योजनानि विंशत्यधिकाष्टशतलक्षण पूर्वमण्डलयो जनराशिः अस्पिनराशौ मण्डकान्तर.. क्षेत्रयोजनानि पञ्चत्रिंशत् ३५, अथ अन्तरसत्कत्रिंशदे कषष्टिभागानां मण्डलविष्कम्भ. सम्वन्धि पञ्चाशदेकपष्टिभागानां च परस्परसंमेलने जाते षडशीतिः ८६, एकपटच्चाभागे कृते सति समागतं योजनमेकम्, तच्च पूर्वोक्तायां संख्यायां पञ्चविंशतिः २५ प्रक्षिप्यते जाता पशिद् योजनानाम् शेषाः पञ्चविंशतिः एक पष्टि मागाचत्वः रश्चूर्णिकाभागा इति द्वितीयमण्डलविचारः ॥ 1 अथ सर्वाभ्यन्तरतृतीयमण्डलं दर्शयितुमाह- 'जंबुद्दी वे दीवे' इत्यादि, 'जंबुद्दीवे' दीवे जम्बूद्वीपे द्वीपे सर्वद्वीपमध्यवर्त्ति जम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'मंदरस्स पन्चयस्त' मन्दरस्य पर्वप्रमाण और भी दूरी में मिलाना चाहिये तब कहीं जा कर द्वितीय चन्द्र मंडल की दूरी का पूरा प्रमाण आता है । तात्पर्य इसका ऐसा है कि पूर्वोक्त अभ्यन्तर- ' मण्डलगत राशि में मण्डलान्तर क्षेत्र और मण्डल विष्कम्भकी राशि के प्रक्षेप करने से यह दूरी का प्रभाग निकाला गया है - यह इस प्रकार से है - ४४८२• पूर्व मंडल योजन की राशि है इस राशि में मण्डलान्तर क्षेत्र के योजन ३५ को तथा अन्तर सनी भागों को एवं मण्डल विष्कम्भसंबंधी भागों को परस्पर में मिलाने पर ८६ आते हैं इन में ६१ का भाग देने पर आता है पूर्वोल संता में २५ प्रक्षिप्त करने पर ३६ योजन होते हैं और चार चूर्णिका भाग बचे रहते है. १ योजन २५ सर्वाभ्यन्तर तृतीय मंडल का कथन - इस में गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा ચક્રમર્યંડળના અંતરનું સમ્પૂર્ણુ પ્રમાણ આવે છે તાપ આ પ્રમાણે છે કે પૂર્વોક્ત અભ્યતરમ'ડળગન રાશિમાં મડયાન્તર ક્ષેત્ર અને વિષ્ણુભની રાશિને પ્રક્ષિપ્ત કરવાથી આ અંતરનું પ્રમાણુ નીળી આવે છે. તે આ પ્રમાણે છે-૪૪૮૨૦ પૂર્વ’મડળ ચેાજનની રાશિ છે. આ રાશિમાં મડલાન્તર ક્ષેત્રનાં ચાજન ૩૫ ને તેમજ અન્તર સખથી ? ભાગાને તેમજ મડળ વિષ્ણુભ સંબધી રૢ ભાગાને પરસ્પરમાં જોડવાથી ૮૬ આવે છે. આમાં ૬૧ ના ભાગાકાર કરવાર્થી ૧ ચેાજન આવે છે. ઉપરોક્ત સખ્યામાં ૩૫ પ્રક્ષિપ્ત કરવાથી ૩૬ ચાજન થાય છે. શે ?? અને ચાર ચૂર્ણિકા ભાગ અવશિષ્ટ રહે છે. સર્વોભ્યંતર તૃતીયમ'ડળનું કથન व्याभा गौतमस्वाभीमे अलुने सेवी रीते प्रश्न यछे- 'जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्व बाकी Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकालिका टीका-सप्तमवशस्कारः सू. १२ प्रथमादिमण्डलाबाधानिरूपणम् . १६३ तस्य-मेरुनामकपर्वतस्य 'केवइयाए अबाहाए' किणत्या-कियत्प्रमाणया अबाधया-अव्यवधानेन 'अभंतरतच्चे चंदमंडले पम्नत्ते' सर्वाभ्यन्तरतृतीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्नः, भगवाना--'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चोयालीसं जोषणसहस्साई' चतुश्चत्वारिंशद् योजनसहस्राणि 'अट्ठय व गउए जोयणसए' अष्टौ च द्विनवतियोंजनशतानि द्विनवत्यधिकानि अष्टौ शतानीत्यर्थः 'एगावण्णं च एगसद्विभाए जोयणस' एकपश्चाशदेकपष्टिभागान् योजनस्य 'एगसट्ठिभागं च सत्तहा छेरा' एकपष्टिमा च सप्तधा छिला 'एगं बुष्णियामागं' एकं च चूणिकामागम् 'अवाहाए अभंतरतच्चे चंदभडले पन्न' अबाधया अभ्यन्तरं तृतीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम्, चतुश्चत्वारिंशद् योजनानि विनवत्यधिकाष्टौशतानि एकपश्चाशदेकषष्टिभागान् चतुरश्चूर्णिकाभागान् ४४८९२६२/४ पतावत्प्रमाणया भवाधया तृतीयं सर्वाभ्यन्तरचन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तमित्यर्थः । अयं भावा-द्वितीयमण्डलसम्बधिराशौं षट्त्रिंशत् ३६ योजनानि पञ्चविंशतिरेकषष्टिभागाश्चत्वारश्चूर्णिकाभागा इत्यस्य प्रक्षेपे कृते सति यथा कथितमभ्यन्तरतृतीयमण्डलपरिमाणं भवतीति तृतीयमण्डलविचारः॥ पूछा है 'जंबुद्दी वे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स केवइयाए अबाहाए अनंतरतच्चे चंदमंडले पनत्ते' हे भदन्त ! जम्बूहोप नामके द्वीप में स्थित जो सुमेरु पर्वत है उससे कितनी दूर पर अभ्यन्तर तृतीय चन्द्र मण्डल कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! चोयालीसं जोयणसहस्साई अट्ठय बाणउए जोयणसए एगावण्णं च एगसटिभाए जोयणस्स' हे गौतम ! सुमेरु पर्वत से तृतीय अभ्यन्तर चन्द्र मंडल ४४८९२ योजन दूर है तथा (एगलहिभागं च सत्ताह नेता एगं चुण्णियाभागं) एक योजन के ६१ वें भाग को ७ से विभक्त करके उसके एक चूर्णिका भाग प्रमाण और दूर है इसका तात्पर्य ऐसा है कि द्वितीय मंडल सम्बन्धी राशि में ३६ योजन तथा एक योजन के ६१ वे भागों में से एक भाग को प्रक्षित करने पर यह तृतीय अभ्यन्तर चन्द्र मंडल का परिमाण निकल भाता है। वस्म केवइयाए अवाहाए अभंतरतच्चे चंदमंडले पन्नत्ते' 3 महत! ही५ नाम: દ્વિપમાં સ્થિત જે સુમેરુપર્વત છે તેનાથી કેટલે દૂર અત્યંતર તૃતીય ચંદ્રમંડળ કહેવામાં साव छ ? नाममा प्रभु छ-'गोयमा ! चोयालीस जोयणसहस्साई अद्वय पाणउए जोयणसए एगावण्णं च एगसद्विभाए जोयणस्स' गौतम ! सुभे५ all तृतीय भव्य तर यन्द्रमा ४४८४२५१ योरन रेट २ छे तमा 'एसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता एगं चुणिया भाग' मे यातना ११ मा सन ७ था Gिazत ४रीन तेना मे ચણિકા ભાગ પ્રમાણ વધારે દૂર છે. તાત્પર્ય આમ છે કે દ્વિતીયમંડળ સંબંધી રાશિમાં ૩૬ ચીજન ૨ તેમજ એક એજનના ૬૧ મા ભાગમાંથી એક ભાગ પ્રક્ષિપ્ત કરવા ' . આ તૃતીય આત્યંતર ચંદ્રમંડળનું પરિણામ નીકળી આવે છે. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रतिस् सम्प्रति:- चतुर्वादिण्ड छेषु मानं दर्शस्तुिमतिदेशेनाह - ' एवं खलु' इत्यादि, 'एवं खलु पण उवाणं' एवं मण्डलत्रयदर्शितप्रकारेण खलु एतेन प्रत्यहोरात्रमेकैक मण्डल परित्याग रूपेण 'णिक्खममाणे' निष्क्रामन् - लवणसमुद्राभिमुखंमण्डलं कुर्वन् 'चंदे' चन्द्र: 'तयाणंतराओ मंडळाओ तयागंतरं मंडलं' तदनन्तरात् विक्षितपूर्वमण्डलात् तदनन्तरं विवक्षितमुत्तरं मण्डलम् 'संकममाणे संकप्रमाणे' संक्रामन् संक्रामन् गच्छन् गच्छन् 'छत्तीसं छत्तीसंजोयणाई' पत्रिंशत् पत्रिंशद्योजनानि 'पगतीसंच एगसद्विपाए जोयणस्स' पञ्चविंशर्तिचैकपष्ठिभागान् यो जनस्थ 'एक्सट्टिभागं च सत्तहा छेत्ता चत्तारि चुण्णियाभागे' योजनस्यैकपष्ठिभागं च सप्तधा छिन्दा चतुरश्चूर्णिकाभागान् 'एग मेगे मंडले' एकैकस्मिन् मण्डले 'अवाहाए बुद्धि अभित्रद्धेमाणे अभिवद्वेमाणे' अवाधायाः - अव्यवधानरूपाया वृद्धिम् - आधिक्यम् अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन - आधिक्यं कुर्वन् २ 'सव्ववा हिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरई ' ६६४ अब चतुर्यादि मंडलों में क्या प्रमाण है - इस बात को सूत्रकार अतिदेशवाक्य द्वारा स्पष्ट करते हैं 'एवं खलु एएर्ण उवाएणं णिक्खममाणे चंदे तयाणंतराओ मंडलाओ तयानंतरं मंडलं संक्रममाणे' इसी पूर्वोक्त रीतिके अनुसारमण्डल में प्रदर्शित पद्धति के अनुसार अहोरात्र में एक एक मंडल के परित्याग करने से लवणसमुद्र की तरफ मंडल करता हुआ चन्द्र विवक्षित पूर्व मंडल से विवक्षित आगे के मंडल पर संक्रमण करता २ (छत्तीस २ जोयणाई पणवीस च एगसडिभाए जोषणस्स एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता चतारि चुण्णियाभागे एंगमेगे मंडले अवाहाए बुद्धिं अभिवद्वेमाणे २ २६५ योजन तथा ६१ वें भाग को ७ से विभक्त कर उसके ४ चूर्णिका भाग प्रमाण एक एक मंडल में दूरी की वृद्धि करता रहना है इस तरह से दूरी की वृद्धि करता हुआ वह चन्द्र 'सव्ववाहिरं मंडलं उवसंक्रमिसा चारं चर' सर्वबाद्य मंडल पर प्राप्त होकर गति करता है इस प्रकार से यह दूर का प्रमाण एक मंडल से હવે ચતુર્થાંદિમડળમાં પ્રમાણુ શુ અે—એ વાતને સૂત્રકાર અતિદેશ વાક્ય દ્વારાં स्पष्ट ४२ छे - ' एवं खलु एएणं उवाएणं णिक्खनमाणे चंदे तयागंतराओ मंडळाओ तयाणंतरं ' मंडलं संक्रममाणे' मे यूर्वोक्त राति सुरण भउक्षत्रयभां अहर्शित पद्धति भुभ्य મહેાશત્રમાં એક-એક મડલના પરિત્યાગથી લત્રણસમુદ્રની તર મંડળ કરતા ચંદ્ર વિવક્ષિત પૂર્વાંમડળથી વિવક્ષિત આગળના મંડળ પર સક્રમણ કરતા કરતા ત્તીલ ૨ जोयणाई पणवीसं च एगसट्टिभाए जोयणस्स एगसट्टिभागं च सत्तहा छेत्ता चत्तारि चुण्णिया, भांगे एगमेने मंडले अंबाहाए बुद्धिं अभिवद्धेमाणे २ २९३ योन ते ११ भा ભાગને ૭ થી વિભક્ત કરીને તેને ૪ ચૂર્ણિકા ભાગ પ્રમાણ એક એક મડળમાં દૂરીની वृद्धि तो रहे छे. या प्रमाणे हरीनी वृद्धि उरतो ते यन्द्र 'सव्ववाहिरं मंडलं उवंस - कमित्ता चार चरद' सर्वमाहाम उग उपर प्राप्त थहने गति हरे छे, मा प्रभा मा દૂરનું પ્રમાણ એક મંડળથી બીજા મંડળ સુધી પૂર્વાનુપૂર્વી દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવેલું Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार: सू. १२ प्रथमादिमण्डलाबाधानिरूपणम् सर्व बाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य संप्राप्य चारं गतिं चरति - करोतीति ॥ अथ यथा पूर्वानुपूर्वीव्याख्यानाङ्गं भवति तथैव पश्चानुपूयपि व्याख्यानाङ्गं भवतीत्येतन्मण्डलात् मण्डलस्यावाघां पृच्छन्माद - 'अंबुद्दी वे दीवे' इत्यादि, 'जंबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे सर्वद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे इत्यर्थ: मंदरस्स पव्त्रयस्स' 'मन्दरस्य पर्वतस्य - मेरुनामकपर्वतस्य 'केवइयाए अबाहाए ' कियत्या - कियत्प्रमाणया अबाधया 'सव्ववाहिरे चंदमंडले पन्नत्ते' सर्ववाचं यदपेक्षया अन्यद्वाह्यं न विद्यते तादृशं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तं कथितम्, हे भदन्त ! यदिदं सर्ववाह्यं चन्द्रमण्डलं तत् मन्दरपर्वतस्य कियत्यावाधया भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पणयालीसं जोयणसहस्साई' पञ्चचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि 'तिष्णि यती से जोयणसए' त्रीणि च त्रिंशद् योजनशतानि, त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनशतानीत्यर्थः 'अबाहा सव्ववाहिरए चंद्रमंडले पन्नत्ते' एतावत्प्रमाणकाबाधया सर्व बाह्यं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तं कथितम्, पश्चचत्वारिंशद योजनसहस्राणि त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनशतानि ४५३३० एतावदबाधया सर्ववा प्रथमं चन्द्रमण्डलं कथितमित्यर्थः क्रेन प्रकारेणैतावद् योजनं प्रमाणं भवतीति सर्वबाह्यसूर्यमण्डलप्रकरणाज्ज्ञातव्यम् विस्तरभयान्न पुनरत्र लिख्यते इति । दूसरे मंडल तक का पूर्वानुपूर्वी द्वारा प्रकट किया गया है क्योंकि पूर्वानुपूर्वी व्याख्यान का अङ्ग कही गई है अब सूत्रकार पश्चानुपूर्वी भी पूर्वानुपूर्वी की तरह व्याख्यान का अङ्ग कही गई है ईसी अभिप्राय को लेकर पश्चानुपूर्वी के अनुसार एक मण्डल से दूसरे मंडल की दूरी कितनी है इस बात को गौतमस्वामी 'जंबुद्दी वे दीवे मंदस्स पव्त्रयस्स केवइयाए अवाहाए सव्चवाहिरे चंदमंडले पण्णत्ते' इस सूत्र द्वारा पूछ रहे है है भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में स्थित मेरु पर्वत से सर्वा चंद्र मण्डल कितना दूर हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोमा ! पणघालीसं जोयणसहस्साइं तिष्णि य तीसे जोयणसए अवाहाए साहिरे चंद्रमंडले पण्णत्ते' हे गौतम ! मेरु पर्वत से सर्वबाह्य चन्द्र मण्डल ४५३३० योजन दूर कहा गया है यह इतना दूर का अन्तर, कैसे आता है यह बात सर्वबाय सूर्यमंडल के प्रकरण से जान लेना चाहिये हम विस्तार हो છે. હવે સૂત્રકાર પશ્ચાનુપૂર્વી' પણ પૂર્વાનુપૂર્વીની જેમ વ્યાખ્યાનમાં કહેવામાં આવેલી છે, એ અભિપ્રાયને લઈને જ પશ્ચાતુપૂર્વી સુજખ એક મ`ડળથી ખીજું મડળ કેટલે દૂર छे. मे वातने गौनभस्वाभी 'जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयरस केवइयाए अब हाए सव्व - बाहिरे चंदमंडले पण्णत्ते' मा सूत्र वडे पूछी रह्या छे. हे लहंत । आा शूद्वीप नाभ દ્વીપમાં સ્થિત મેરુપ તથી સ`ખાાચંદ્રમ ́ડળ કેટલે દૂર છે ? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે छे- 'गोयमा ! पणयालीस जोयणसहस्साइं तिण्णि य तीसे जोयणसए अबाहाए सव्ववाहिरे 'चंदमंडले पण्णवे' हे गौतम! भेरुपर्वतथी सर्वमाहा यन्द्रभउजमा ४५३३० योन्टन हर કહેવામાં આવેલ છે. આ આટલુ દૂરનુ અંતર કેવી રીતે આવે છે આ વાત સમાહ્ય સૂર્યાંમ`ડળના પ્રકરણમાંથી જાણી લેવી જોઈ એ. વિસ્તારભયથી અમે તેને અહીં પ્રકટ કરતા નથી. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्खीपप्राशिस्त्र सम्प्रति-द्वितीयं सर्वबाह्य चन्द्रमण्डलं प्रश्नयनाह-'जंबुद्दीवे दीवे' इत्यादि, 'जबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे सर्वद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे 'मंदरस्ल पञ्चयस्स' मन्दरस्य पर्वतस्य-मेरुनामकपर्वतस्य केवइयाए अवाहाए' कियत्या अवाधया 'बाहिराणंतरे चंदमंडले पनते' बाह्यानन्तरं द्वितीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पणयालीसं जोयणसहस्साई' पञ्च वखारिंशद् योजनसहस्त्राणि 'दोणिय तेउणए जोयणसए' द्वे च त्रिनवनियोजनशते त्रिनवत्यधिके द्वे योजनशते इत्यय: 'पणतीस च एगसद्विभाए जोयणस्प' पश्चत्रिंशकाष्टिभागान् योजनस्य अर्थात् एकस्य योजनस्य एकपष्टिभागाः कल्प्यन्ते तन्मध्यात् पञ्चत्रिंशद्भागाः, 'एगसहिमागं च सत्तहा छेत्ता तिणि चुणियाभाए' एकपष्टिभागं च सप्तधा छित्या एकस्य ये एकपष्ठिभागा कल्पिताः तन्मध्यात य एको भाग स्तस्य पुनः सप्तभागाः क्रियन्ते तेषु ये त्रयो भागास्ते एव अयचूर्णिका भागास्तान् 'अवाहाए वाहिराणंतरे चंदमंडले पन्नत्ते' आधया वाह्यानन्तरं द्वितीयं चन्द्रपण्डलं प्रज्ञप्तम् सर्ववाह मण्डराशेः पदविशद् योजनानि पञ्चविंशतिश्च योजनैक पप्टिभागा एकस्यैक पष्टिभागस्य संबन्धिनश्चस्वारः सप्तमागाः पात्यन्ते तदा जायते ययोक्त राशिरिति द्वितीयमंडकविचारः॥ जाने के भय से उसे यहां पुनः नहीं प्रकट करते हैं। ____ अव गौतमस्वामी द्वितीय सर्वचास्य चन्द्र मण्डल की दूरी जानने के लिये प्रभु से पूछते हैं-'जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्ल पव्वयस्स केवइयाए अबाहाए पाहिरा गंतरे चंदमंडले पण्णत्ते' हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप में स्थित मन्दर पर्वत से द्वितीय सर्वबाह्य चन्द्र मंडल कितना दूर हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा! पणयालीसं जोयणसहस्साई दोणि य तेउणए जोयणसए' हे गौतम! सुमेरु पर्वत से द्वितीय सर्वबाह्य चन्द्र मंडल ४५२९३ योजन तथा 'पणतीसं च एगसटिभाए जोयणस्स' एक योजन के ६१ भागों में से ३५ भाग प्रमाण दूर है इसमे 'एगसहिभागच सत्तहा छेत्ता तिणि चुण्णियाभाए' ६१वे भागको ७ से विभक्त करके उसके ३ भागों को और इस दूरी में मिला देना चाहिये, इस तरह ४५२९३३.योजन का एवं एक भाग के ७ भागों में से ४ भाग હવે ગૌતમસ્વામી દ્વિતીય સર્વબાહ્ય ચન્દ્રમંડળનું અંતર જાણવા માટે પ્રભુને પ્રશ્ન ४२ छ-'जंबुदीचे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स केवइयाए अबाहाए वाहिराणंतरे चंदमडले पण्णत्ते' હે ભદંત ! આ જંબૂઢીપ નામક દ્વીપમાં સ્થિત મંદરપર્વતથી દ્વિતીય સર્વબાહા ચન્દ્ર भ ट ६२ छ ? साना वामम प्रभु ४ छ-'गोयमा! पणयालीस जोयणसहस्साई दोणि य उणए जोगसए' गौतम! सुभेप तथा द्वितीय सायन्द्रमा ४५२६३ यानि भगा 'पणतीस च एगसद्विभाए जोयणस्स' ४ या मागोमांयी ३५ ला प्रभार २ छे मामा 'एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता तिणि चुणियाभाए' ११ मा ભાગને સાથે વિભક્ત કરીને તેના ત્રણ્ ભાગેને આ ધરીમાં જોડી દેવા જોઈએ. આ Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षरकारम्सू. १२ प्रथमादिमण्डलावाधानिरूपणम् १६७ ___ सम्प्रति-तृतीयमण्डलं प्रश्नयनाह-"जंबुद्दीवे दीवे' इत्यादि, 'जंबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे सर्वद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'मंदररस पब्वयस्स' मन्दरस्य पर्वतस्य-मेरोः 'केवइयाए अबाहाए' कियत्या-कियत्प्रमाणया अवाधया 'बाहिरतच्चे चंदमंडले पन्नत्ते' सर्वबाचं तृतीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पणयालीसं जोयणसहस्साई' पश्चचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि 'दोण्णि य सत्तापण्णे जोयणसए' द्वे च सप्तपञ्चाशत् योजनशते, सप्तपश्चाशदधिके द्वे योजनशते इत्यर्थः, 'णय य एगसहिभाए जोयणस्स' नवचैकषष्टिभागान् योजनस्य 'एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता' एकवष्टिभागं च सप्तधा ठित्वा तन्मध्यात् 'छचुणियाभार' षट्चूर्णिकाभागान 'अवाहाए बाहिरतच्चे चंदमंडले (मत्ते' उपर्युक्त प्रमाणया अबाधया सर्वबाह्यं तृतीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तं कथितम् पश्चचत्वारिंशत्सहस्राणि विनवत्यधिक द्वे योजनशते ४५२९३ एकपष्टिभागान् योजनस्य चुणिकाभागान् अवाधया प्रज्ञप्तं तृतीयं चन्द्रमण्डलमिति । ___ सम्प्रति-चतुर्थादि सर्वबाह्यमण्डलेषु अतिदेशेनावाधां दर्शयितुमाह-एवं खलु' इत्यादि, प्रमाण अन्तर है द्वितीय चन्द्र मंडल अन्तर विचार समाप्त. 'जंयुद्दीवे दीवे मंदरस्स पब्धयस्स केवइयाए अबाहाए बाहिरतच्चे चंदमंडले पण्णसे' गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नामके दीप में स्थित जो सुमेरु पर्वत है उससे तृतीय सर्वथाह्य चन्द्रमंडल कितना दूर है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पणयालीसं जोयणसहस्साई दोणि य सत्तावण्णे जोयणसए णव य एगसहिभाए जोयणस्स एगसहि भागं च सत्तहा छेत्सा छ चुणियाभाए अबाहाए बाहिरए तच्चे चंदमंडले पन्नत्ते' हे गौतम ! मंदर पर्वत से तृतीय सर्वबाह्य मण्डल ४५२५७ -योजन दूर हैं तथा ६१ भाग में के एग भागको ७ से विभाजित कर उस के ६ भाग प्रमाण है "एवं खलु एएणं उवाएणं पविसमाणे पविसमाणे चंदे तयाणंतराओ પ્રમાણે ૪પર૯ જન તેમજ એક ભાગના ૭ ભાગોમાંથી ૪ ભાગ પ્રમાણુ અંતર છે દ્વિતીય ચંદ્રમંડળ અંતર વિચાર સમાપ્ત. 'जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पब्वयस्स केवइयाए अवाहाए बाहिरतच्चे चंदमंडले पण्णसे' ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુએ આ જાતને પ્રશ્ન કર્યો છે કે હે ભાત ! આ જ ભૂલીપ નામક દ્વીપમાં સ્થિત જે સુમેરુપર્વત છે તેનાથી તૃતીય સર્વબાહા ચન્દ્રમંડળ કેટલે દૂર આવેલ છે? सेना wwwi प्रभु ४ छ-'गोयमा । पणयालीस जोयण सहस्साई दोण्णि य सत्तावण्णे जोयणसए णवय एगसद्विभाए जोयणम्स एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता छ चुणियाभाए अबाहाए बाहिरए तच्चे चंदमंडले पन्नत्ते' हे गौतम । म २५ तथा तृतीय सभाम ૪૫૨૫૭. ચેજન દૂર છે. તેમજ ૬૧ ભાગમાંના એક ભાગને ૭ થી વિભાજિત કરીને तेना ६ मा प्रमाण छ. 'एवं खलु एएणं उवाएणं पविसमाणे पविसमाणे चंदे तयाणंतराओ Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ जम्बूद्वीपप्रतिसूत्रे 'एवं खलु' एवं खलु 'एएणं उबारणं' एनोनोपायेन प्रत्यहोरात्रमेकैकमण्डलवर्द्धनरूपेण 'पविसमा पविमाणे' प्रविशन् प्रविशन् 'चंदे' चन्द्र: 'तयाणवरात्री मंडलाभो तयाणंतरं मंडल' तदनन्तरात्- विवक्षितपूर्वमण्डलात् तदनन्तरम् - विवक्षिमुत्तरमण्डलम् 'संकममाणे संकममाणे संक्रामन् संक्रामन् - मण्डाभिमुखं मण्डलानि कुर्वन् २ 'छत्तीसं छत्तीसं जोयणाई' पत्रिंशत् पत्रिंशद् योजनानि 'पणवीसं च एगसहिभाए जोयणस्स' पञ्चविंशर्ति पष्टिमान् योजनस्य ' एगसद्विभागं च सत्ता छेता चत्तारि चुण्णियाभाए' एकषष्टिभागं च सप्तधा छत्वा चरमचुर्णिका भागान ' एगमेगे मंडले अवाहाए बुद्धि णिबुद्धेमाणे णिबुद्धेमाणे' एकैकस्मिन् मण्डले - प्रतिमण्डलम् अवधिया वृद्धिं निवर्द्धयन् निवर्द्धयन हापयन २ त्यजन २ इत्यर्थः सव्यव्यंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' सर्वाभ्यन्तरं म डलमुपसंक्रस्य - संप्राप्य चारं गतिं चरति - करोतीति अवाधाद्वारं समाप्तम् इति द्वादशसूत्रम् ॥सू० १२ ॥ सम्प्रति - सर्वाभ्यन्तरादि मण्डलायामादि दर्शयितुं त्रयोदश सूत्रमाह-सन्नन्तरे णं भंते' इत्यादि । मूलम् -- सव्वभंतरे णं भंते ! चंदमंडले केवइयं आयामविवखंभेणं केवइयं परिक्लेवेगं पन्नत्ते ? गोयमा ! णवणवई जोयणसहस्साई छ मंडलाओ तयाणंतरे मंडले संकसमाणे २ छत्तीसं २ जोयणाई पणवीसंच एगसद्विभागं च सत्तहा छेसा चसारी चुण्णियाभाए एगमेगे मंडले अवाहाए बुद्धि णिबुद्धेमाणे २ ' इन तीन सर्ववाह्य चन्द्रमंडलों में प्रदर्शित पद्धति के अनुसार प्रति अहोरात एक एक मंडल को बढाता हुआ चन्द्र तदनन्तर मंडल से - विवक्षित पूर्व मण्डल से विवक्षित उतर मंडल के संमुख मंडलों को करके ३६ योजनों की तथा एक योजन के ६१ भागों में से २५ भाग एवं ६१ भागों मे से किसी एक भागको ७ से विभक्त कर उस के ४ भाग प्रमाण को एक एक मंडल में दूरी की वृद्धि छोडकर 'सम्वन्तरं मंडलं उवसंक्रमित्ता चारं चरई ' सर्वाभ्यन्तर में पहुंच करके अपनी गति करता है अबाधा हार समाप्त ||१२|| मंडलाओ तयणंतरे म डले स कममाणे २ छत्तीस २ जोयणाई पणवीस च एगसट्टिभागे च सत्ता छेत्ता चत्तारि चुणिया भाए एगमेगे मंडले अबाहाए बुद्धि णिबुद्धेमाणे २' मे સબાહ્યમ ઢળામાં પ્રદર્શિત પદ્ધતિ મુજબ પ્રતિ અહેારાત એકએક મંડળને અભિવૃદ્ધિ ત કરતા ચન્દ્ર તન તરમંડળથી વિવક્ષિત પૂર્વાંમડળથી વિવક્ષિત ઉત્તરમંડળની સન્મુખ મડળેને કરીને ૩૬ ચૈાજનેાની તેમજ એક ચેાજન ૬૧ ભાગેામાંથી ૨૫ ભાગ તેમજ ૬૧ ભાગામાંથી કઇ એક ભાગને છથી વિભક્ત કરીને તેને ૪ ભાગ પ્રમાણુ જેટલી એકशेठ भंडमां हरी भेटसी वृद्धिने छोडीने 'सव्वमंतर मंडले उवस' कमित्ता 'चार चरइ' સર્વાશ્ય તરમાં પહાંચીને પોતાની ગતિ કરે છે. સૂ॰ ૧૨ અધાદ્વાર સમાપ્ત Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका:सप्तमवक्षस्कार स. १३ सर्वाभ्यन्तरमण्डलायामादिनिरूपणम् १५९ चत्ताले जोयणसए आयामविक्खंभेणं तिणि य जोयणसहस्साई पंण्णरंस जीयंगसहस्साई अउणाणउतिं च जोयणाइं किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पन्नत्ते। अभंतराणंतरे सा चेव पुच्छा, गोयमा! णवणउइं संहस्साई सत्त य बारसुत्तरे जोयणसए एगावण्णं च एगसद्विभागे जोय. मस्स एगसेटिभागं च सत्तहाँ छेत्ता एगं चुणियाभागं आयामविक्खं: भेणं तिणि यं जोयणसयंसहस्साई पन्नरस सहस्साइं तिपिण य एगूणवीसे जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं । अभंतरतच्चेणं जाव पन्न, गोंयमा! णवणउई जोयणसहस्साइं सत्तय पंचासीए जोयणसए, इंगतालीसं च एंगसठिभाए जोयणस्स एगसटिभागं च सत्तहा छेत्ता दोषिण य चुपिणयामागे आयामविक्खंभेणं तिषिण य जोयणसयसहस्साइं पण्णरस जोयणसहस्साई पंच य इगुणापण्णे जोयणसए किंचिविसे साहिएं परिक्खेवेणं ति । एवं खल्लु एएणं उवाएणं णिक्खममाणे चंदै जाव 'संकममाणे संकममाणे बावत्तरि जोयणाई एगांवणं च एंगसद्विभाए जोयणस्स एगसठिभागं च सत्तहा छेत्ता एगं च चुण्णिया भागं एगमेगें मंडले विखंभबुद्धिं अभिवर्तमाणे अभिवद्धेमाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरई । सव्वबाहिरएणं भंते ! चंद मंडले केवइयं आयामविनखंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते ? गोयमा! एग जोयणसयसहस्सं छच्च सट्टे जोयणसए आयामविक्खंभेणं तिणि य जोयसयसहस्साई अट्ठारससहस्साई तिणि य पण्णरसुत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं । बाहिराणंतरे पुच्छा, गोयमा ! एगं जोयणसयः सहस्सं पंचसत्तासीए जोयणसए णक्य एगसटिभाए जोयणस्स एगसट्रि भागं च सत्तहा छेत्ता छचुण्णिाभाए आयामविक्खंभेणं तिणि य जोय. णसंयसंहस्साई अट्ठारस सहस्साई पंचासीई जोयणाई परिक्खेवेणं । बाहिरंतच्चेणं भंते ! चंदमंडले पन्नत्ते ? गीयमा ! एगं जोयणसयसहस्सं पंचय चउदसुत्तरे जोयणसए एगूणवीसं च एगसद्विभाए जोयणस्स एग ज० २२ Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० नशीपातिक सठिभागं च सत्तहा छेत्ता पंच चुणिया आगे आयामविक्खंभेणं तिणि यं जोयणसयसहस्साइं अट्टय पणएपणे जोयणलए परिक्खेवेणं, एवं खलु एएणं उवाएणं पविसमाणे चंदे जाव संकममाणे संकममाणे बांवतरि बावत्तरिंजोयणाई एगावणं एगसद्विभाएँ जोयणस्त- एगसटिभागं छ सत्तहा छेत्ता एगं चुष्णियामागं एगमेगे मंडले विक्खंभवुद्धिं णिबुद्धे. माणे णिवुद्धमाणे दो दो तीसाइं जोयणसयाई परिरयबुद्धि णिबुद्धमाणे णिबुद्धेमाणे सम्बअंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ ति, सू०१३॥ छाया-सर्वाभ्यन्तरं खलु भदन्त ! चन्द्रमण्डलं कियदायामविष्कम्भेण कियत्परिक्षेपेण प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! नवनवति योजनसहस्राणि पट् च चत्वारिंशद्योजनातानिः आयाम विष्कम्भेणं त्रीणि च योजनशतसहस्राणि पञ्चदशयोजनसहस्राणि एकोननवति चं योजनानि किञ्चिद् विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञमम् ! अभ्यन्तरानन्तरं सैव पृच्छा, गौतमः ! नवनवति योजनसहस्राणि सप्त च द्वादशोत्तरयोजनशनाति एकपञ्चाशक पष्टिभागान योजनस्य, एकपष्टिभागं च सप्तधा छित्या एकं चूर्णिकाभाग मायामविष्कम्भेण, त्रीणि योजनशतसहस्राणि पञ्चदशसहस्राणि त्रीणि चैकोनविंशति योजनशतानि किञ्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण अन्तरतृतीयं खलु यावत् प्रज्ञप्तम् । गौतम ! नवनवति योजनसहस्राणि सप्त च पञ्चाशीति योजनशतानि एकचत्वारिंशच्चैकपष्टि भागान् योजनस्य एकषष्टिभागं च सप्तधा छिपा द्वौ च चूणिकामागौ आयामविष्कम्भेण, त्रीणि च योजना शतसहस्राणि पञ्चदश योजसहस्राणि पञ्च चैकोनपञ्चाशद योजनशतानि किचिद्विशे. पोधिकानि परिक्षेपेणेति । एवं खल्लु एतेन उपायेन निष्क्रामन् चन्द्रो यावत् संक्रामन् संक्रा. मन् द्वासप्तति' द्वंसप्तति योजनानि एकपञ्चाशच्चैपष्टिभागान् योजनस्य एकपष्टिंभाग च सप्तधा छित्वा ए च चूणिकाभाग मेकैकस्मिन् मण्डले विष्कम्भ बुद्धिममिवर्द्धयन् ममिवर्धयन् द्वे द्वे विशद् योजनशते परिरयबुद्धिमभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्ववाय मण्डल मुपसंक्रम्य चारं चरति । सर्वबाह्यं खलु भदन्त ! चन्द्रमण्डलं कियदायामविष्कम्भेण कियत परिक्षेपेण प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! एक योजनशतसहस्रं पट षष्टि योजनशतानि आयॉमविष्कम्भेण, त्रीणि च योजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि त्रीणि च पत्रदशोत्तर णि योजनशतानि परिक्षेपेण । वाह्यानन्तरं खलु पृच्छा, गौतम ! एकं योजनशतसहस्त्रं पञ्चसप्ताशीति योजनशतानि नव चैकपष्टिभागान् योजनस्य; एकपष्टिभाग च सप्तधा छित्वा पट् 'चूर्णिका भांगान् आयामविष्कम्भेण, त्रीणि च योजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि पञ्चाशीति च योजनानि परिक्षेपेणवाह्यतृतीयं खेल भदन्त ! चन्द्रमण्डलं यावत् प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! एकं योजनशतसहस्र, पञ्च च चतुर्दशोत्तराणि योजन Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १३ सर्वाभ्यन्तरमण्डलायामादिनिरूपणम् १७९ शतानि एकोनविंशतिं च एकाष्टि भागान योजनस्य एक पष्टिभागं च सप्तधा छित्वापञ्च चूर्णिकाभागान आयामविष्कम्भेण त्रीणि च योजनशतसहस्राणि सप्तदशसहस्राणि अष्टौ च पञ्च पश्चाशयोजनशतानि परिक्षेपेण एवं खलु एतेन उपायेन प्रक्शिन चन्द्रो यावत् संक्रामन् संक्रामन् द्वासप्तति द्वासप्तति योजनानि एकपञ्चाशदेकपष्टिभागान् योजनस्य एकपष्टिमार्ग च सप्तधा छित्या एकं चूर्णिमाभाग मेकैकस्मिन् मण्डले विष्कम्भवृद्धि निवर्दयन् निवर्दयन् द्वे द्वे त्रिंशद्योजनशते परिरयबुद्धिं निवर्द्धयन् निवर्द्धयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ सू० १३ ॥ टीका-'सवभतरेणं भंते ! चंदमंडले' सर्वाभ्यन्तरं खलु भदन्त ! चन्द्रमण्डलम् तत्रसर्वेभ्यो मण्डलेभ्योऽभ्यन्तरं यदपेक्षया अन्यद् अन्तरं न भवेत् तादृशं चन्द्रमण्डलमित्यर्थः 'कवाइयं, आयामविक्खंभेण कियदायामविष्कम्भेण-कियत्प्रमाणकाभ्यामायामविष्कम्भाभ्यासू-यविस्ताराभ्या मित्यर्थः, तथा- केवइयं परिक्खेवेणं पन्नते' कियता-कियामाणकेन परिक्षेपेण-परिधिना प्रज्ञप्तं-कथितमिति प्रश्न: भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'णवणउई जोयणसहस्साई' नवनवति योजनसहस्राणि 'छच्च चत्ताले. जोयणसए' षट् च चत्वारिंशद्यो जनशतानि चत्वारिंशदधिकानि षड़योनशतानीत्यर्थः 'मायामविक्खंभेणं' आयामविष्कम्भाभ्यां दैयविस्ताराभ्यामित्यर्थः, सर्वाभ्यन्तरं चन्द्रमण्डलं नवनवतियोजतसहस्राणि चत्वारिंशदधिक षड्योजनशतानि ९९६४. आयामवि - सर्वाभ्यन्तरादिमंडलायामादि द्वार कथन"सब्बभतरेण भंते ! चंदमंडले केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेघेणं पण्णत्ते' इत्यादि.. ___टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'सवन्भतरेणं भंते चंदमंडले' हे भदन्त जो सर्वाभ्यन्तर चन्द्रमण्डल है वह लम्बाई चौडाई से कितने प्रमाण वाला है ? तथा इसका परिक्षेप-परिधि कितनी है, इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-गोयमा! णवणउइंजोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणसए' हे गौतम ! सर्वाभ्यन्तर जो चन्द्र मण्डल है वह ९९६४० योजन की 'आयाम विक्खंभेणं. पण्णत्ते' लम्बाई चौडाइवाला है तथा 'तिण्णिय जोयणससयहस्साई - સભ્યતરાદિમંડલાયામદિર કથન। 'सव्वन्भंतरेणं भंते !.चंदमंडले केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवणं पण्णत्ते' इ. Astथ-मा सूत्र 43 गौतमस्वामी प्रभुन सेवा शत प्रश्न या छ 'सव्व. भतरेणं णं भंते ! चंदमंडले' 3 मत !२ साल्य'तर यन्द्रम छ मतभार પહેળામાં કેટલા પ્રમાણુવાળે છે તેમજ આને પરિક્ષેપ-એટલે કે અની પરિદ્ધિ-કેટલી छ. १..नाम प्रभु ४ छ-'गोयमा! णवणउइं जोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोय शास' गीत ! Aale'२ रे यन्द्रम छे.ते ८६९४०. योन सी आयाम Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२. जम्बूद्वीपतिर्ण ष्कम्भाभ्यां भवतीति भावः 'तिष्णि य जोयगसयसहस्साइं पप्णरसजोयणसहस्साई अऊणा-उइ' च जोयणाई' किंचि विसेसाहिए परिवखेवेणं पन्नत्ते' त्रीणि च योजनशतसहस्राणि त्रीणि योजन लक्षसंख्यकानि इत्यर्थः पञ्चदशयोजनसहस्राणि एकोननवतिं योजनानि ३१५०८९ किञ्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तम् - कथितम् यदा आयामविष्कम्भयोः ९९६४० एतावन्मानं भवति तदा परिक्षेप ३१५०८९ प्रमाणमेतावत् कथं भवतीति जिज्ञा सुना सूर्यमण्डलाधिकारकथितोपपत्तिरनुशीलनीया विस्तरभयाद् अनुपयोगाच्च नात्र पुनयुक्तिः प्रदर्शितेति प्रथम सर्वाभ्यन्तरचन्द्रमण्डलविचार इति । अथ द्वितीयसर्वाभ्यन्तरचन्द्रमण्डलं दर्शयितुमाह-'अब्भंवराणंतरे' इत्यादि, 'अब्भंवराणंतरे साचैव पुच्छा' अभ्यन्तरानन्तरे सै। पृच्छा, हे भदन्द ! अभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयं चन्द्रमण्डलं कियदायामविकाभ्यां कियता परिक्षेपेण प्रज्ञप्तमिति पृच्छा - प्रश्नः संगृह्यते, भगवानाह - 'गोयमा ' पण्णरस : जोयणसहस्साइं अऊणाणउई च जोयणाई किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' ३१५०८९ योजन से कुछ अधिक परिधिवाला है । यदि यहां पर ऐसी आशंका की जाये कि - 'जब ९९६४० योजन का इसका आयाम और विष्कम्भ है तो परिधिका इतना प्रमाण कैसे होता है ? तो इस के समाधान, निमित्त सूर्यमण्डलाधिकार में कथित युक्ति-अनुशीलनीय है । विस्तार होजाने के भय से हम उसे यहां पुनः प्रकट नहीं कररहे हैं। प्रथम सर्वाभ्यन्तर चन्द्र मंडल के आयामादि का विस्तार समाप्त द्वितीय सर्वाभ्यन्तर चन्द्र मंडल के आयामादिका विचार 'अनंतराणंतरे साचेव पुच्छा' हे भदन्त ! सर्वाभ्यन्तर चंद्र मंडलके अनन्तर जो द्वितीय चन्द्र मण्डल है वह आयाम और विष्कम्भ की अपेक्षा कितने प्रमाण वाला है तथा ब्रिक्खंभेणं पण्णत्ते' सौंमा तेभन हजार्धवाणी छे, तेभ४ 'तिष्णि य जोयणसयसहरसाई पण्णरस जोयणसहस्साई अउणााउई च जोयणाई किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' ૩૧૫૦૮૯ ચેાજન કરતાં કંઇક અધિક પરિધિવાળા છે. જો અહી એવી આશકા કરવામાં આવે કે જ્યારે ૯૯૬૪૦ ચાજન જેટલે આના આયામ અને વિષ્ટ ભ છે તે, પરિધિનુ આટલુક પ્રમાણુ કેવી રીતે સંભવી શકે ? એના સમાધાનના નિમિત્તે સૂર્ય મડળમાં કથિત– યુક્તિ અનુશીલનીય છે. વિસ્તારલયથી અમે અહી' તે ફરી સ્પષ્ટ કરતા નથી. પ્રથમ સર્વોતર ચન્દ્રમ`ડળના આયામાદિના વિસ્તાર સમાપ્ત, દ્વિતીય સર્વાભ્યતર ચદ્રમડળના આયામાદિ વિશે વિચાર 'अमंतराणंतरे सा चैत्र पुच्छा' हे लत । सर्वान्यतर अद्रण यही को द्वितीय ચન્દ્રપ ડળ છે. તે આયામ અને વિષ્ણુલની અપેક્ષાએ કેટલા પ્રમાણવાળા છે તેમજ ની पुरिधिन अभाथ टवु छे १ मेना भवामभां अनु अहे छे- 'गोयमा ! णवणउई नोयण Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १३ सर्वाभ्यन्तरमण्डलायामादिनिरूपणम् १७३ इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'णवणऊइ' जोयणसहस्साई' 'नवनवति योजनसहः स्राणि 'सत्तय बारसुत्तरे जोयणसए' सप्त च द्वादशोत्तराणि योजनशतानि 'एगावणं एगसद्विभागे जोयणस्स' एकपञ्चाशच्चैकपष्टिभागान योजनस्य 'एगसट्ठिभागं च सत्तहा छेत्ता' योजनस्यैकं पष्टिभार्ग सप्तधा पुनश्छित्वा-विभिध 'एगं चुणियाभांगं आयामविक्खंभेणं' एकंच चूर्णिकामागमायामविष्कम्भाभ्यां दैर्घ्य विस्ताराभ्याम् सर्वाभ्यन्तरं द्वितीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् तद्यथा-एकतश्चन्द्रौ द्वितीयमण्डले संक्रमणं कुर्वन् पत्रिंशद् योजनानि पञ्चविंशति चैकषष्टिभागान् योजनस्य एकस्य चैकषष्टिभागस्य सप्तका छिमस्य संबन्धि चतुरोभागान् परित्यज्य संक्रमणं करोति, अपरतोऽपि एतावत्प्रमाणकान्येव योजनानि परित्यज्य संक्रमणं करोति द्वितीयश्चन्द्रः उभयोः संकलने सति भवति द्वासप्तति योजनानि एकपञ्चाशदेकपष्टिभागा: योजनस्य एकस्यैकषष्टिभागस्य सप्तधा छिन्नस्य सम्बन्धी परिधि का प्रमाण इसका कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा णवगाइं जोयणसंहस्साइं सनय बारस्लुत्तरे जोयणसए' गौतम ! ९९६१२ योजन का 'एगावणं एगसहिभागे जोयणस्स' और एक योजन के ६१ भागों में से ५१ भाग प्रमाण का तथा 'एगसहिभागंच सत्तहा छित्ता एणं चुणियाभागं आया. मविक्खंभेणं' ६१ भागों में से किसी एक भाग के कृत-किये गये ७ टुकडो में से एक टुकडे प्रमाण का द्वितीय चन्द्रमण्डलका आयाविष्कम्भ है। इसका तात्पर्य ऐसा है कि एक तरफ चन्द्र का द्वितीय चन्द्रमण्डल पर संक्रमण करता हुआ ३६ १५ योजन को तथा १ भागके विभक्त किये गये ७ भागों में से ४ भागो को छोडकर संक्रमण करता है, दूसरी तरफ दूसरा चन्द्र भी इतने ही प्रमाण योजन को छोडकर संक्रमण करता है दोनों का योग ७२० योजन का तथा एकषष्ठि भागों में गृहीत १ भाग के कृत ७ भागों में से एक भाग जो कि सहस्साई सत्तय बारसुत्तरे जोयणसए' 3 गौतम ! ८६७१२ योजना 'एगावणं एगसटि भागे जोयणस्स' सन. योगानना ६१ भागाभांथी ५१ मा प्रभावना तमा 'एग्रसद्विभागं च सत्तहा छित्ता एगं चुण्णियाभाग आयामविक्खंभेण' ६१, मागोमाशी કેઇ એક ભાગના કરવામાં આવેલા ૭ કકડાઓમાંથી એક કકડા જેટલા પ્રમાણને દ્વિતીય ચંદ્રમંડળનો આયામ–વિશ્કેલ છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે એક તરફ ચન્દ્ર દ્વિતીય ચન્દ્ર મંડળ પર સક્રિમણ કરતા-કરતે ૩૬૨ જનને તેમજ ૧ ભાગના વિભક્ત કરવામાં આવેલા છ ભાગમાંથી ૪ ભાગાને છોડીને સંક્રમણું કરે છે. બીજી બાજુ બીજે ચન્દ્ર પણ આટલા જ પ્રમાણમાં જિનેને મૂકીને સંક્રમણ કરે છે. બન્નેને યાગ ૭૨૫૩ ચેન એટલે તેમજ એક ષષ્ઠિ ભાગોમાં ગૃહીત એક ભાગના કુલ ૭ ભાગમાંથી એક ભાગ છે જે દ્વિતીય ચન્દ્રમંડળમાં આયામ વિષ્કભના વિચારમાં પ્રથમ મંડળની અપેક્ષાએ અધિક Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ जम्मूदीपप्रभामिले एको भागो द्वितीयचन्द्रमण्डले आयामविष्कम्भचिन्तायामधिकत्वेन प्राप्तो भवति :प्रथम मण्डलापेक्षया एतच प्रमाण पूर्वमण्डलराशौ प्रक्षिप्यते तदा नवनाति योजनसहस्राणि द्वादशाधिकानि सप्तयोजनशतानि एकश्चाशतं चैकपप्टिभागान् योजनस्यैकं चै कंपष्टिभागं सप्तधा छित्वा एकं चूर्णिकाभागमायमविष्कम्भमानं भवतीति । 'तिणि य जोयणसय सहस्साई त्रीणि च योजनशतसहस्राणि लक्षत्रयमित्यर्थः 'पण्णरससहस्साई' पञ्चदश योजनसहस्राणि । 'तिष्णिय एगणवीसे जोयणसए' त्रीणिचकोनविंशति योजनशतानि, एकोनविंशत्यधिकानि त्रीणि योजनशतानि, इत्यर्थः 'किंचि विसेसाहियाई परिक्खेवणं' किचिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण, ३१५३१९ किञ्चिद्विशेपाधिकानि, एतावत्प्रमाणानि परिक्षेपेण भवतीत्यर्थः, इति द्वितीयं मण्डलं कथितमिति । युक्तिस्तु-प्रथम मण्डलपरिधी द्वासप्तति योजनादीनां परिरये त्रिंशदधिक द्वि योजनशतरूपे प्रक्षिप्ते सति यथोक्तं प्रमाणं भवतीति द्वितीयं मण्डलम् ।। अथ तृतीयं मण्डलं वक्तुमाह-'अन्मंतरतच्चेणं जाव पन्नत्ते' अभ्यन्तरतृतीयं यावत्प्रसप्तम्, अत्र यावत्पदेन संपूर्णोऽपि प्रश्नः संग्रहीतव्यः, 'चंदमंडळे केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं वित्तीय चन्द्र मण्डल में आयाम विष्कम्भ के विचार में प्रथम मण्डलकी अपेक्षा अधिक रूप से प्राप्त होता है, इस प्रमाण को पूर्व मण्डल राशि में प्रक्षिप्त कर देने पर ९९७१२ १० योजन का तथा एक योजन के कृत ६१ भागों में से एक भाग के ७ टुकडों में से १ टुकडे अधिक का आयामविष्कम्भ प्रमाण हो जाता है 'तिणि य जोयणसयसहस्साई पन्नरस सहस्साई तिपिण य एगूणवीसे जोयणसए किंचि विसेसाहियाइं परिक्खेवणं' तथा परिक्षेप का प्रमाण ३१५३१९ योजन से विशेषाधिक हो जाता है प्रथम मण्डल की परिधि में २३० प्रक्षिप्त करने पर कुछ इतना इसकी परिधिका प्रमाण निकल आता है, द्वितीय मण्डल आयामादि कथन समाप्त तृतीयमंडल वक्तव्यता "अभंतरतच्चेणं जाव पन्नत्ते' तृतीय मडल की वक्तव्यता में यहां यावत्पदसे ऐसा पाठ संगृहीत हुआ है-हे भदन्त ! तृतीय जो अभ्यन्तर चन्द्र मंडल રૂપમાં પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણને પૂર્વમંડળ રાશિમાં પ્રક્ષિપ્ત કરવાથી લ૯૮૧૨ જનને તેમજ એક એજનના કરવામાં આવેલા ૬૧ ભાગમાંથી એક ભાગના કકડાઓभांयी १४४अधिना मायाम-वि०४ प्रमाण यनय छे. 'तिणि य जोयणसयसहस्साइं पण्णरससहस्साई तिण्णिय' एगूणवीसे जोयणसए किंचिविसेसाहियाई परिक्खेवेणं' તેમજ પરિક્ષેપનું પ્રમાણ ૩૧૫૩૧૯ એજન કરતાં કંઈક વિશેષ થઈ જાય છે. પ્રથમ મંડળની પરિધિમાં ૨૩૦ પ્રક્ષિપ્ત કરવાથી આટલું આની પરિધિનું પ્રમાણ નીકળી આવે છે. દ્વિતીયમંડળ આયામાદિ કથન સમાપ્ત 'अन्तरतच्चेणं जाव पन्नत्ते'- तृतीयभनी व्यतामा मही यावत् पयो । Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १३ सर्वाभ्यन्तरमण्डलायामादिनिरूपणम् १७५ परिक्खेवेणं' इत्यस्य ग्रहणं भवंतीति 'चंदमंडले' चन्द्रमण्डलमभ्यन्तरतृतीयम् 'केवइयं आयामविक्खंभेणं' कियदायामविष्कम्भाभ्याम्, 'केवइयं परिक्खेवेणं' कियता परिक्षेपेण सम्पूर्णप्रश्नस्तु इत्थम्-तथाहि-हे भदन्त ! अभ्यन्तरतृतीयं खलु चन्द्रमण्डलहम्, कियदायामविष्कम्भाभ्यां कियता परिक्षेषेण च कथितमिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा, इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'णवणउई जोयेणसंहस्साई नवनवति योजनसहस्राणि नवाधिकानि नवति योजनसास्राणीत्यर्थः 'सत्तय पंचासीए जोयणसए सप्त च पञ्चाशीति योजनशतानि पञ्चाशीत्यधिकानि सप्त योजनशतानीत्यर्थः 'इगतालीसं च एगसद्विभाए जोयणस्स' एकचत्वारिंशच्चैकपष्ठिभागान् योजनस्य 'एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता' एकस्य योजनस्य चैकपष्टिभागरतं सप्तधा छिल्ला 'दोण्णि य चुण्णियाभाए आयामविक्खंभेणं' द्वौ च चूर्णिकामागो आयामविष्कम्नाभ्यां भवति नवनवतियोजनसहस्राणि पश्चाशीत्यधिकानि सप्त योजनशतानि एकचत्वारिंशतं चैपष्टिभागान् योजनस्य एकं चैकपष्टिभागं सप्तधा छित्वा द्वौ चूर्णिकाभागौ : ९९७८५४६ आयामविष्कम्भाभ्यां भवतीत्यर्थः, द्वितीयमण्डलगतराशौ द्वा सप्तति योजनानि एकपञ्चाशतं चैकपष्टिभागान् योजनस्य एकं च चूगिकाभागमधिकं प्रक्षिप्य यथोक्तं मानं भवतीति ज्ञातव्यम् । 'तिणि य जोयणसयसहस्साई त्रीणि च योजनशसिंहस्राणि 'एण्णरेस जोयणसहस्साई' पञ्चदश योजनसहस्राणि 'पंचयइगुणापण्णे जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं ति' पञ्चय एकोन पञ्चाशद् योजनशतानि एकोन है वह आयाम और विष्कम्भ की अपेक्षा कितना बड़ा है-तथा परिधि इसकी कितनी बडी है ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है-हे गौतम! 'णवणाई जोयणसहस्साई सत्तय पंचासीए जोयणसए इगतालीसंच एगसहिभाए जोय. णस्स एगसद्रिभागंच सत्तहा छेत्ता दोषिण य चुणियाभाए आयामविक्खंभेणं' तृतीय अभ्यन्तर चन्द्र मंडल का आयाम विष्कम्भ ९९७८५योजन का है बितीय मंडल की आयाम विष्कम्भ की राशि प्रमाण में-७२ योजन को तथा ५. और एक चुणिका भाग को प्रक्षिप्त करने पर यह पूर्वोक्त तत्तीय मंडल का आयाम विष्कम्भ का प्रमाण निकल आता है 'तिण्णिय जोयणसयसहस्साई જાતને પાઠ સંગૃહીત થયું છે કે-હે ભદંત! તૃતીય જે અત્યંતર ચન્દ્રમંડળ છે રે આયામ અને વિડંભની અપેક્ષાએ કેટલું વિશાળ છે ? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છેડે गौतम! 'णवणउई जोयणसहस्साई सत्तय पंचासीए जोयणसए इगतालीस च एगसटि भाए. जोयणस्स एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता दोण्णि य चुणियाभाए आयांमविक्खंभेज તૃતીય અત્યંતર ચંદ્રમંડળને આયામ ઝિંભ ૭૮પ છે જન જેટલું છે. દ્વિતીય મંડળની આયામ વિન્ડંભની રાશિ પ્રમાણમાં ૭૨ જનને તેમજ 3 અને એક ચુરિકા ભાગને પ્રક્ષિપ્ત કરીને આ પૂવકૃત તૃતીયમંડળના આયામ–વિષ્કભનું પ્રમાણ नीला भाव छ. 'तिणि य जोयणसयसहस्साई पण्णरसजोयणसहस्साई पंचय इगुणापण्णे Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७६ जम्बूद्वीपप्रजातिको पञ्चाशदधिकानि पञ्चयोजनशतानीत्यर्थः क्रिश्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण भवति अत्र च पूर्व: मण्डलपरिरयराशौ द्वे योजनशते त्रिंशदधिक प्रक्षिप्य उपपत्तिः कर्तव्ये ति तृतीयमण्डलमिति । ___ अथ चतुर्थादि मण्डलेयु अतिदेशमाह-'एवं खलु' इत्यादि, “एवं खल्ल एएणं. उवाएणं' एवं खलु एतेनोपायेन पूर्वप्रदर्शितप्रकारेण 'णिक्खममाणे चंदे' निष्क्रामन् चन्द्रः, एकस्माद मण्डलादपरमण्डलं गच्छन् चन्द्रमाः 'जाव संकममाणे संकममाणे" यावत संक्रामन् संक्रामन् गच्छन् २, अत्र यावत्पदेन 'तयाणंतरामो मंडकाओ तयाणतरं मण्डलं' इत्यस्य ग्रहणं भवति, तदर्थश्व-तदनन्तराद मण्डलात् तदनन्तरं मण्डलं निष्क्रामन्-अच्छन् 'वावत्तरि वायत्तरि जोयणाई द्वासप्तति द्वासप्तति योजनानि 'एगावणं च एगसहिभाए जोयणस्स' एकपश्चा' शच्चैकपष्टिभागान् योजनस्य 'एगसहिमागं च सत्तहा छेत्ता' एकपष्टिभागं च सप्तधा छित्वा 'एणं च चुणियाभार्ग' एकं च चूर्णिकापागम् 'एगमेगे मंडले विखंभवुद्धि अभिवद्धमाणे २' एकैकस्मिन् मण्डले विष्कम्भबुद्धिमभिवर्द्धयन् २-कुर्वन् २ 'दो दो तीसाई जोयणसयाई द्वे द्वे त्रिंशद्योजनशते त्रिशदधिकं योजनशतद्वयमित्यर्थः 'परिरयषुद्धिअभिवढेमाणे२' परिरयवृद्धिम्-परिक्षेपाधिक्यम् अभिवर्द्धयन् २ 'सञ्चवाहिरं मंडलं उपसंकमित्ता' सर्ववाह्य मण्डल पण्णरस जोयणसहस्साई पंच य इगुणापण्णे जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणंति' तथा इसके परिक्षेप का प्रमाण ३१५५४९ योजन से अधिक है। यह प्रमाण पूर्व मण्डल के परिक्षेप प्रमाण में २३० योजन के प्रक्षिप्त करने पर आजाता है। अव चतुर्थादि मंडलों में अतिदेश का कथन करते हुए सूत्रकार कहते हैं 'एवं खलु एएणं उवाएणं णिश्खममाणे चंदे जाव संक्रममाणे २ तयाअंतराओ मंडलाओ नयाणतरं मंडलं णिक्खममाणे धावतरि २ जोयणाईएगा. वणं च एगसहिभाए जोयणस्स एगसहिभागं च संत्तहा छेत्ता एगं चं चुणियों भाग' तीन आभ्यन्तर मण्डल से निकलं कर तदनन्तर मण्डल पर जाता हुआ चन्द्र ७२१० योजन की एवं एक भाग के ७ भागों में से १ चुणिका भाग की एक एक मंडल पर विष्कम्भवृद्धि करता हुआ तथा २३० योजन की परिक्षेप मे जोयणसए किंचि विसेसाहिए पॅरिक्खेवेति' माना पारपर्नु प्रमाण. ३१५५४८ रन કરતાં કંઈક વધારે છે. આ પ્રમાણે પૂર્વમંડળના પરિક્ષેપ પ્રમાણમાં ૨૩૦ જન પ્રક્ષિપ્ત કરવાથી આવી જાય છે. હવે ચતુથતિ મંડળમાં અતિદેશનું કથન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે ‘एवं खलु एएणं उवाएणं णिक्खममाणे चंदे जाव संकममाणे २ तयाणंतराओ मंडंलाओ तयाणंतरं मंडलं णिखममाणे वावत्तरि २ जोयणाई एगावणं च एंगसद्विभाए जोयणस्स एगसद्विभागं च सत्तहा छेत्ता एगं च चुणियामाग' र मान्यतरं यन्द्रमामा प्रह શિત પદ્ધતિ મુજબ ચાવત તદનતરમંડળમાંથી નીકળીને તદઅંતરમંડળ ઉપર ગતિ કરતે ચન્દ્ર ૭૨ જન જેટલી તેમજ એક ભાગના ૭ ભાગોમાંથી ૧ ચૂર્ણિકા ભાગની એક-એક મંડળ ઉપર વિર્ષાભ વૃદ્ધિ કરતે તેમજ ૨૩૦ એજનના પરિક્ષેપમાં વૃદ્ધિ Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकृतिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः स. १३ सर्वाभ्यन्तरमण्डलायामादिनिरूपणम् १७७. मुपसंक्रम्य-संप्राप्यं 'चार चरई' चारं गतिं चरति करोति ॥ यथा पूर्वानुपूर्वीव्याख्याना। भवति तथा पश्चानुय॑पि व्याख्यानाङ्ग भवतीति पश्चानुपूर्व्या पृच्छन्नाह-सव्वबाहिरएण: इत्यादि, 'सम्बबाहिरएणं भंते ! चंदमंडले' सर्ववाद्यं खल भदन्त ! चन्द्रमण्डम् 'केवइय आयामविक्खंभेण कियदायामविष्कम्माभ्याम् ‘केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' कियता-किर्यप्रमोगकेन परिक्षेण प्रज्ञप्तं केथिन मिति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा हे गौतम ! 'एग जोयणसेयसहस्स' एक योजनशतसहस्रं लक्षैकयोजनमित्यर्थः 'छच्च सटे । जोयणसए' षट्पष्टानि योजनशतानि षष्ट्यधिकानि षड्योजनशतानीत्यर्थः 'आयाम विक्रखंभेणं' आयामविष्कम्भाभ्यां दैर्घ्य विस्ताराभ्यां सर्ववाद्यं चन्द्रमण्डल प्रज्ञप्तम् , एक योजन लक्षं पष्टयधिकानि षड् योजनशतानि १००६६० एतावत्प्रमाणकाभ्यायामविष्कम्माभ्यामित्यर्थः । तत्रोपपत्तिस्तु जम्बूद्वीपो लक्षप्रमाणक: उभयोः प्रत्येकं त्रीणि योजनशतानि वृद्धि करता हुआ सर्व बाह्य मंडल पर पहुंच कर अपनी गति करता है-यही बात 'दो दो तीसाई जोयणयाई परिरयधुझिं अभिवद्रमाणे २ सयबाहिरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरई' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है। अब गौतमस्वामी पूर्वानुपूर्वी के अनुसार चन्द्रमंडल के आयामादिसम्बन्ध में पूछकर और उसका . उत्तर प्राप्त कर पश्चानुपूर्वी के अनुसार इसी सम्बन्ध में प्रभु से पूछते हैं-'सध्ध। याहिरएणं भंते! चंदमंडले केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवणं पण्णत्ते' हे भदन्त । पश्चानुपूर्वी के अनुसार सर्व बाहय चन्द्र भण्डलं का आयाम और विष्कम्भ कितना है और परक्षेप कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा !- एगं जोयणसयसहस्सं छच्च सटे जोयणसए आयामविक्खंभेणं हे गौतम ! सर्ववाहय चन्द्रमंडल का आयाम और विष्कम्भ १ लाख ६ सौ साठ योजन का है इसे यों समझना चाहिये जम्बूद्वीप का विस्तार १ लाख योजन का है तथा प्रत्येक पाच भाग ३३० योजन का है दोनों का जोड १ लाख કરત સબા મંડળ ઉપર પહોંચીને પિતાની ગતિ આગળ ધપાવે છે. એજ વાત 'दो दो तीसाई जोयणसयाई परिरयवुटि अभिबद्धेमाणे २ सव्वबाहिर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरई' या सूत्रा6 वा अट ४२वामा भावी 2. हवे. गौतमस्वामी पनि પૂણી મુજબ ચન્દ્રમંડળના આયામાદિ વિશે પ્રશ્ન કરીને અને તે સંદર્ભમાં ઉત્તર મેળવીને ५श्वानुवा भुरम 1 समयमा प्रभुने पूछे छे–'सव्ववाहिरएणं भंते ! चंदमंडले केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' ७ मत! पश्चानुपूवी भुम समान ચન્દ્રમંડળ આયામ અને વિષ્કને કેટલું છે અને પરિક્ષેપ કેટલે છે એના જવાબમાં प्रभु ई-गोयम! ! एग जोयणसयसहस्स छच्च सट्टे जोयणसए आयामविखंभेणं હે ગૌતમ! સર્વબાહ્ય ચન્દ્રમંડળના આયામ વિષ્ક ૧ લાખ ૬ સે ૬૦ એજન એટલે છે અને એવી રીતે સમજવું જોઈએ કે જંબૂઢીપ વિસ્તાર એક લાખ પેજને એટલે Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७८ जम्बूद्वीपप्रशसिक्ने शिदधिकानि, उभयोः संकलने षट्शतानि पष्टयधिकानीति ।। 'तिण्णि य जोयणसयसहस्साई' त्रीणि योजनशतसहस्राणि लक्षत्रयमित्यर्थः 'अट्ठारससहस्साई' अष्टादश सहस्राणि 'तिण्णि य पण्णरसुत्तरे जोयणसए परिक्खेवणं त्रीणि च पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि-परिक्षेपेण, त्रयोलक्षाः अष्टादशसहस्राणि त्रीणि च पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि परिक्षेपण भवति, अत्र जम्बूद्वीपपरिधौ पष्टयधिकपट्शतपरिधेः प्रक्षेपे सति त्रयो योजनलक्षा . अष्टा-: दशसहस्राणि त्रीणि च पञ्चदशोत्तराणि योजतशतानि ३१८३१५ परिक्षेपो भवतीत्यर्थः । । सम्प्रति द्वितीयं सर्वबाह्यमण्डलं दर्शयितुमाह-वाहिराणतरेणं पुच्छा' बायानन्तरं द्वितीय मण्डलं पृच्छा, हे भदन्त ! वाह्यानन्तरं द्वितीयं चन्द्रमण्डलं कियदायामविष्कम्भाभ्यां कियता परिक्षेपेण च प्रज्ञप्तमिति पृच्छापदेन संगृह्यते प्रश्नः, भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगं जोयणसयसहस्सं एक योजनशतसहस्र लकयोजनमित्यर्थः । 'पंचसत्तासीए जोयणसए' पञ्चसप्ताशिति योजनशतानि, सप्ताशीत्यधिकानि पञ्चयोजना शतानीत्यर्थः ‘णवय एगसद्विभाए जोयणस्स' नवचैकपप्टिभागान् योजनस्य 'एगसद्विभार्ग च सत्तहा छेत्ता' एकपष्टिभागं च सप्तधा छित्त्वा 'छ चुणियाभाए' षट् च चूर्णिकाभागान्, ६.सौ ६० योजन का होजाता है। 'तिपिण य जोयणसयसहस्साई अट्ठारससह स्साइं तिण्णिय अण्णरसुत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं' तथा इसका परिक्षेप का परिमाण ३१८३१५ योजन का है जम्बूद्वीप की परिधि में ६६० परिधि के प्रमाण को मिला देने पर पूर्वोक्त परिधि का प्रमाण निकल आता है द्वितीय सर्ववाहयचन्द्रमंडल के सम्बन्ध में विचार 'बाहिराणंतरेणं पुच्छा' हे भदन्त ! बाहयानन्तर द्वितीय चन्द्र मण्डल का आयाम और विष्कम्भ कितना है ? और इसका परिक्षेप कितना है? इस प्रभ के उत्तर में प्रभु गौतमस्वामोसे कहते हैं-'गोयमा ! एगं जोयणसयसहस्सं पंच सत्तासीए जोयणसए णवय एगसटिभाए जोयणस्स एगसहिभागं च सत्तहा છે તેમજ દરેક પાર્શ્વભાગ ૩૩૦ એજન જેટલું છે. અને એગ ૧ લાખ ૬ સે ૬૦ योजनछे. 'तिण्णि य जोयणसयसहस्साई अटारससहस्साई विणि य पण्णरसुत्तरे जोयणसए લિવ તેમજ આના પરિક્ષેપનું પરિમાણ ૩૧૮૩૧૫ પેજન જેટલું છે. જંબૂઢીપની પરિધિમાં ૬૬૮ પરિધિના પ્રમાણને જોડવાથી પૂર્વોક્ત પરિધિનું પ્રમાણ નીકળી આવે છે. દ્વિતીય સર્વબાહ્ય ચન્દ્રમંડળના સંબંધમાં વિચાર'बाहिराणंतरेणं पुच्छा' & Rad! मानन्तरं द्वितीय यन्द्रमन भायाभવિષ્ક કેટલા છે? અને આને પરિક્ષેપ કેટલે છે? એ પ્રશ્નના જવાબમાં પ્રભુ ગોતમ.. स्वामीन ४ छ-'गोयमा। एगं जोयणसयसहस्स पंचसत्तासीए जोयणसए णवय एगसद्धि भाए जोयणस्स एगसद्विभागं र सत्तहा छेत्ता छ चुण्णियाभाए आयामविक्खंभेणं' के गीतम! Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारःस्. १३ सर्वाभ्यन्तरमण्डलायामादिनिरूपणम् १७९ ९ 'आयाम विक्खंभेणं' आयामविष्कम्भाभ्याम् एकं लक्षं सप्ताशीत्यधिकपञ्श्चयोजनशतानि नवचैकषष्टिभागान योजनस्यैकं पष्टिभागं सप्तधा छित्वा षट् चूर्णिकाभागान् १००५८७": एतावत्प्रमाणकायामविष्कम्भाभ्यां सर्वबाह्य द्वितीयचन्द्रमण्डलं भरतीति भावः । अत्र पूर्वराशे द्वसप्ततिं योजनानि, एकपञ्चाशतं चैकपष्टि भागान् योजनस्य एकस्यैकस्यैकषष्टिभागस्य सप्तधा छिन्नस्य एकं भागमपनीयोपपत्तिः कर्तव्या सूर्यनिरूपणाधिकारे कृता 'विस्तरभयान्मात्र पुनर्विशेषतो लिख्यते इति । 'तिष्णिय जोयणाय सहस्ताई' त्रीणि च · योजनातसहस्राणि त्रयो ळक्षा इत्यर्थः 'अट्ठारससहरसाई' अष्टादशसहस्राणि 'पंचासीई च जोयणाई परिक्खेवेणं' पञ्चाशीतिं च योजनानि परिक्षेपेण लक्षत्रयम् अष्टादशसहस्राणि पञ्चाशीति योजनानि ३१८०८५ एतावत्प्रमाणकपरिक्षेपेण द्वितीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तमित्यर्थः सर्वबाह्य द्वितीयमण्डलपरिघे द्वैशते त्रिंशदधिके योजनानामपनयने यथोक्तं परिक्षेपमानं भवतीति सर्वबाह्यद्वितीयमण्डलमिति । अथ तृतीयं सर्वबाद्यमण्डलं दर्शयितुमाह'बाहिरतच्चेणं' इत्यादि, 'बाहिरतच्चेणं मंते ! चंदमंडले पन्नत्ते' सर्वबाद्यं तृतीयं खेले भदन्त ! चन्द्रमण्डलं कियदायामविष्कम्भाभ्यां कियता परिक्षेषेण च प्रज्ञप्तमिति प्रश्न छेत्ता छ चुण्णिया भाए आयामविक्खंभेणं' हे गौतम! १००५८७ योजन का तथा १ भाग के ७ भागों में से ६ भाग का द्वितीय चन्द्र मण्डल का आयाम और विष्कम्भ है तथा 'तिष्णि य जोयणसयसहस्साई अट्ठारसहस्साई पंचासीई च जोयणाई परिक्खेवेणं' ३१८०८५ योजन का इसका परिक्षेप है । इसका जो आयाम और fasaम्भ का प्रमाण कहा गया है वह पूर्वमण्डल राशि में से ७२योजन को तथा एक षष्टि भाग को 9 से विभक्त कर १ भाग को घंटों करके हुआ कहा गया है । यह विषय हमने सूर्यनिरूपण के अधिकार में किया है अतः वहीं से इसे जानलेना चाहिये उसे यहां पर लिखने में ग्रन्थ का कलेवर बढजाने का भय है तथा - सर्वबाहय द्वितीय मंडल की परिधि मे से २३० से कुछ अधिक योजनों के घटाने से पूर्वोक्त प्रमाण परिक्षेप का निकल आता हैं । ૧૦૦૫૮૭૬ ચાજનનાં તેમજ એક ભાગના છ ભાગેામાંથી ૬ ભાગાના દ્વિતીય ચંદ્રभडजन! आयाम-विष्ठुल छे. तेभ' 'तिण्णि य जोयणसयसहस्साइं अट्ठारस सहस्साईं पंचासीइ ं च जोयणाइ, परिक्खेवेणं' ३१८०८५ योजन भेटलो मानो परिक्षेय छे. मे આયામ અને નિષ્કલનું પ્રમાણ કહેવામાં આવેલું છે તે પૂર્વાંમડળ રાશિમાંથી ૭૨૧ ચેાજન તેમજ એકષષ્ટિ ભાગને ૭ માંથી વિભક્ત કરીને એક ભાગ જેટલુ' મ કરીને કહેવામાં આવેલુ છે. આ વિષયનું પ્રતિપાદન અમે સૂ નિરૂપણુના અધિકારમાં કરેલુ છે એથી જિજ્ઞાસુ મહાનુભાવા ત્યાંથી જ જાણવા પ્રયત્ન કરે. ગ્રન્થ વિસ્તારલયથી અહી પુનઃ તેની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવતી નથી. તેમજ સબાહ્ય દ્વિતીયમંડળની પરિધિમાંથી ૨૩૦ કરતાં કંઈક વધારે ચેાજનને ઘટાડવાયી પૂર્વોક્ત પ્રમાણુ પરિક્ષેત્તુ નીકળી આવે છે, Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 १८० जम्बूद्वीपतिसूत्रे भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयना' हे गौतम! 'एगं जोयणसयसहस्स' एकं योजनशतसहस्त्रम् एकं लक्षयोजनमित्यर्थः 'पंच च चउदसुचरे जोयणसए' पञ्च च चतुर्दशोत्तराणि योजनशतानि ' एगुणवीसं च एगसद्विभाए जोयणस्स' एकोनविंशति च एकपष्टिभागान योजनस्य 'एगसद्विभागं च सत्ता छेत्ता' पंच चुण्णिवाभागे आयाम विक्खंभेणं एकं पुष्टिभागं च सप्तधा छत्वा पञ्चचूर्णिकाभागान् आत्मविष्कंभाभ्याम् एकं लक्षं चतुर्दशोत्तराणि पञ्चयोजनानि एकोनविंशति चैकपष्टिभागान् यो जनस्यैकपष्टिभागं च सप्तधा छिना पञ्चचूर्णिका भागान् १००५१४६२ एतावत्प्रमाणकाभ्यामायामविष्कंभाभ्यां वाष तृतीयं चन्द्रमण्डलं प्रज्ञप्तमित्यर्थः ' तिष्णिय जोयणसयसहस्सा' त्रीणि च योजनशतसहस्राणि 'सचरससहस्साई' सप्तदशसहस्राणि 'अद्वयपणपणे जोयणसर परिखखेवेणं पन्नत्ते' अष्टौच पञ्चपञ्चाशद्] योजनशतानि पञ्चपञ्चाशदधिकानि अष्टौ योजनशतानीत्यर्थः परिक्षेपेण सर्व बाह्य तृतीयचन्द्रण्डलम् भवतीति सर्ववाद्य तृतीयमण्डलमिति । तृतीय सर्वबाहयचन्द्रमंडलकथन 'बाहिरतच्चे णं भंते! चंदमंडले पन्नत्ते' हे भदन्त । सर्ववाय जो तृतीय चन्द्रमंण्डल है उसका आयाम और विष्कम्भ कितना है और कितना इसका परिक्षेप है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है- 'गोधमा ! हे गौतम! 'एगं जोयणस्यसहस्सं पंच चउत्तरे जोयणसए' इसका एक लाख पांच सौ चौदह योजन तथ 'एगूणवीसं च एगसडिभाए जोयणस्स' एक योजन के ६१ भागों मे से १९ भाग 'एसडिभागं च सत्तहा छेत्ता पंच चुण्णिया भागे आयामविक्खंभेणं ! और १ भाग के सात भागों में से ५ चूर्णिका इतना इसका आयाम और विष्कम्भ है । इस तरह १००५१४ ११ अङ्को में लिखना चाहिये तथा - 'तिष्णि य जोयणसयसहस्साई सन्तरस सहस्साई अद्वय पणपपणे जोयणसए परिक्खेवेणं पत्ते' इस तृतीय बाहय चन्द्रमण्डल का ३१७८५५ तीन लाख सत्तरह हजार आठ તૃતીય સ`બાહ્ય ચંદ્રમ ડળનું કથન ६१७ ५ 'वाहिरतच्चे णं भंते | चंदमडले पन्नत्ते' हे लढत ! सर्वांसा ने तृतंयमंड छेतेना આયામ અને વિકભા કેટલા છે અને આના પરિક્ષેપ કેટલેા છે? એના જવાખમાં "પ્રભુ ४ छ- 'गोयमा !' हे गीतम् ! 'एगं जोयणसयसहस्स पंच च चउदसुत्तरे जोयणसए' माना मे४ साथ पांचसो थौ योजन तेम 'एगूणवीस' च एगसट्टिमाए जोयण' ४ योजनना ११ लागोभांथी १७ लागे। 'एगसट्टिभागं च सत्तहा छेत्ता पंच चुण्णियामागे आयाम विक्खंभेणं' मने मे४ लागना सात भागभांथी च यूर्बुिध मासु सेना આયામ–નિષ્કલનું પ્રમાણ છે. આ પ્રમાશે આ સંખ્યા ૧૦૦૫૧૪ ૬ અકામાં લખી शाय छे. तेभन 'तिष्णि य जोयणसय सदस्साई सत्तरससहस्साइं अट्ठय पणपणे जोयणसप परिक्खेवेणं पन्नत्ते' मा तृतीय माद्य यन्द्रभउजनी ३१७८५ त्रषु साथ सुत्तर Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १३ सर्वाभ्यन्तरमण्डलायामादिनिरूपणम् १८६ सम्पति-चतुर्थादिमण्डलेषु अतिदेशं दर्शयति-एवं खलु इत्यादि, 'एवं खलु एएणं उवाएणं' एवं खल्लु एतेन-उपर्युक्तदर्शितोषायेन प्रकारेण 'पविसमाणे चंदे' प्रविशन्-भन्तरामुख गच्छन् चन्द्रः 'जाव संकापाणे संकममाणे' यावत्संक्रामन् संक्रामन् अत्र यावत्पदेन 'तयाणंतराभो मंडलाओ तयाणंतरं मंडलं' तदनन्तराद् मण्डलात् तदनन्तरं मण्डलम् इत्यस्य संग्रहः संक्रामन्-तस्य संक्रमणं कुर्वन् 'बावत्तरि जोयणाई' द्वासप्ततिं द्वासप्तति योजनानि 'एगावणं च एगसद्विभाए जोयणस्स' एकपञ्चाशच एकषष्टिभागान् योजनस्य 'एगसटि. भागं च सत्तहा छेत्ता एगं चुणियामागं' एकं चैकषष्टिभागं सप्तधा छित्वा एकं चूर्णिका. भागम् 'एममेगे विक्खं भबुद्धि णिवुद्धमाणे णिवुद्धेमाणे' एकैकस्मिन् मण्डले विष्कम्भवृद्धि निवर्द्धयन् निवर्द्धयन्-त्यजन् त्यजन् 'दो दो तीसाई जोयणसयाई द्वे द्वे त्रिंशद् योजनशते त्रिंशदधिके द्वे द्वे योजनशते इत्यर्थः परिरपबुद्धि णिबुद्धेमाणे णिवुद्धेमाणे' परिरयवृद्धिंपरिक्षेपवृद्धि निवर्द्धयन् निवर्द्धयन्-हापयन् हापयन् त्यजन् त्यजन् इत्यर्थः 'समभतरं मण्डलं उक्सं मित्ता चारं चरई' सर्वाभ्यन्तरमण्डलमुपसंक्रम्य-चारं गति चरति-करोतीति मण्डलायामादिद्वारम् इति ॥ सू० १३ ॥ सौ पचपन योजन का परिक्षेप है। अब सूत्रकार अतिदेश का चतुर्थादि बाह्य ,मंडलों में कथन करते हुए कहते हैं-'एवं खलु एएणं उवाएणं पविसमाणे चंदे संकममाणे' इस तरह-प्रदर्शित पद्धति के अनुसार अभ्यन्तर चन्द्र मण्डल की ओर जाता हुआ चन्द्र तदनन्तरमंडल से तदनन्तर मंडल पर संक्रमण करके ७२ योजन की तथा १ भाग के कृत ७ भागो में से एकचूर्णिका रूप भाग की 'एगमेगे विक्खंभवुड़ि निवुद्धमाणे' मंडल पर विष्कम्भ वृद्धि को छोडता छोडता "दो दो तीसाई जोयणसयाइं परिरयवुर्दाि णिबुद्धमाणे २' तथा २३० योजन की परिरय-परिक्षेप-की वृद्धि को छोडता २ 'सव्वन्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरई' सर्वाभ्यन्तर अंडल पर प्राप्त होकर अपनी गति करता है ।१३॥ _ मण्डलायामादि द्वार समाप्त હજાર આઠસે પંચાવન જન જેટલે આને પરિક્ષેપ છે. હવે સૂત્રકાર અતિદેશનું Al६ माद्यम उi ४थन ४२i ४३ 'छे-एवं खलु एएणं उबाएणं पविसमाणे चंदे जाव संकममाणे' मा प्रभारी प्रशित पति भुम सत्य'तर म त२६ प्रया કરતે ચન્દ્ર તદનંતર મંડળથી તદનંતર મંડળ તરફ ગતિ કરીને ૭૨ જિન જેટલી तेम १ माना इत ७ मागोमाथी मे यूणि ३५ माना 'एगमेगे विक्खंभवुदि निबुद्धेमाणे' भ' ५२ १०४ वृद्धिन भूता-भूलते। 'दो दो तीसाइं जोयणसयाई परिरयवुडढिं णिवुद्धमाणे २' मा २३० योनी प२ि२य-परिक्षपनी वृद्धिने भूते-'सव्वाभंतरमंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ' सत्यतरम'301 पर प्राप्त न पोतानी गति रे छ.॥ १॥ મંડળ ચામાદિદ્વાર સમાપ્ત Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२ जम्बूद्वीपप्राप्तिसूत्रे • त्रयोदशसूत्रं व्याख्याय मुहूत्र्तगतिप्ररूपणार्थ चतुर्दशसूत्रमाह 'जयाणं' इत्यादि, ॥ मूलम्-'जयाणं भंते ! चंदे सम्बअंतरमंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तयाणं एगमेगेणं मुहुत्तेणं केवइयं खेत्तं गच्छइ ? गोयमा! पंचजोयणसहस्साइं तेवतरि च जोयणाई सत्तरं च चोआले भागलए गच्छइ. मंडलं तेरसहिं सहस्सेहिं सत्तहिय पणवीसेहिं सएहिं छेत्ताइति । तयाणं इहगयस्स मणुस्सस्स सीयालीसाए जोयणसहस्सेहि दोहि य तेव हि जोयणेहिं एगवीसाए य सट्रिभाएहि जोयणस्स चंदेचक्खुप्फासं हव्वमागच्छद । जयाणं भंते ! चंदे अभंतराणंतरं मंडलं उत्रसंकमित्ता चारं चरइ जाव केवइयं खेत्तं गच्छइ ? गोयमा! पंच जोय. णसहस्साइं सत्ततरं च जोयणाइं छत्तीसं च चोयत्तरे भागसए गच्छइ. तेरसहिं सहस्सेहिं जाव छेत्ता। जयाणं भंते ! चंदे अभंतर तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं एगमेगेणं मुहुत्तेणं केवइयं खेतं गच्छइ ? गोयमा! पंच जोयणसहस्लाइं असीइं च जोयणाई तेरस भाग सहस्साई तिणि य एगूणवीसे भागसए गच्छइ, मंडलतेरसहिं जाव छेत्ता एवं खल्लु एएणं उववाएणं णिवखममाणे चंदे तयाणंतराओ मंडलाओ तयाणंतरं मंडलं संकममाणे संकममाणे तिण्णि तिणि जोयणाई छपणउई च पंचावण्णे भागसए एगमेगे मंडले मुहुत्तगइ अभिवद्धेमाणे अभिवद्धेमाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ ॥ जयाणं भंते चं? सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तयाणं एगमेगेणं मुहुत्तेणं केवइयं खेत्तं गच्छइ ? गोयमा ! पंच जोयणसहस्साई एगं च पणवीसं जोयणसयं अउणत्तरं च णउए भागसए गच्छइ मंडलं तेरसहिं भागसहस्सेहिं सत्तहियजाव छेत्ता इति तयाणं इहगयस्स मणु. स्तस्स एगतीसाए जोयणसहस्सेहिं अट्ठहिय एगतीसेहिं जोयणसएहिं चंदे चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ । जयाणं भंते ! बाहिराणतरं पुच्छा, गोयमा ! पंच जोयणसहस्साई एक्कं च एगवीसं जोयणसयं एक्कारसय Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १४ मुहूर्तगतिनिरूपणम् सट्टे भागसहस्से गच्छइ मंडलं तेरसहिं जाव छेत्ता ॥ जयाणं भंते! बहिरतच्चं पुच्छा, गोयमा ! पंच जोयणसहस्लाइं एगं च अट्ठारसुत्तरंजोयणसयं चोदसय पंचुत्तरे भागसए गच्छइ मंडलं तेरसहि सहस्सेहिसत्तहि पणवीसेहिं सएहि छेत्ता एवं खल्लु एएणं उवाएणं जाव संकममाणे संकममाणे तिपिण तिपिण जोयणाई छण्णउतिं च पंचावष्णे भागसए एगमेगे मंडले मुहुत्तगई णिवुद्धेमाणे णिवुद्धेमाणे सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ ॥ सू० १४॥ ___ छाया-यदा खलु भदन्त ! चन्द्रः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति तदा खलु एकैकेन मुहुर्तेन कियत् क्षेत्रं गच्छति ? गौतम ! पञ्चयोजनसहस्राणि त्रिसप्ततिं च योजनानि सप्तसप्ततिं च चतुःचवारिंशद् भागशतानि, मण्डलं त्रयोदशभिः सहस्रैः सप्तभिश्च पश्चविंशत्याशतैः छित्वा इति तदा खलु इहगवस्य मनुष्यस्य सप्तचत्वारिंशता योजनसहरी नि च विषटया योजनशताभ्या मेकविंशत्याच षष्टिभाग योजनस्य चन्द्रश्चक्षुः स्पर्श हव्यमागच्छति ॥ यदा खलु भदन्त ! चन्द्रः अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति यावत् कियत क्षेत्रं गच्छति ? गौतम ! पञ्चयोजनसहस्राणि सप्तसप्तति योजनानि षट्त्रिंशतं च चतुः सप्ततिभागशतानि गच्छति, मण्डलं त्रयोदशभिः सहवित् छित्वा । यदा खलु भरन्त ! चन्द्रः अभ्यन्तरतृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति तदा खलु एकैकेन मुहूर्त्तन कियत क्षेत्रं गच्छति ? गौतम ! पञ्चयोजनसहस्राणि अशीतिं च योजनानि त्रयोदश च भागसहस्राणि त्रीणिचैकोनविंशतिभागशतानि गच्छति मण्डलं त्रयोदशभिर्यावत् छित्त्वा इति । एवं खलु एतेनोपायेन निष्क्रामन् चन्द्रः तदनन्तरात् मण्डलात् तदनन्तरं मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् श्रीणि त्रीणि योजनानि षण्णवति च पञ्चपञ्चाशदभागशतानि एकैकस्मिन् मण्डले मुहर्तगतिमभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् वाह्यमण्डलघुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ यदा खलु भदन्त ! चन्द्रः सर्वेबाह्यमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खल्लु एकैकेन मुहन कियत् क्षेत्रं गच्छति ? गौतम ! पश्चयोजनसहस्राणि एकंच पंचविंशति योजनम् एकोनसप्ततिं च नवति भागशतानि गच्छति, मण्डलं त्रयोदशभिर्भागसहस्त्रैः सप्तभिश्च यावत् छित्वेति, तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य एकविंशता योजनसहनै रण्टभिश्चैकत्रिंशतायोजनशतै चन्द्रश्चक्षुः स्पर्श हव्यमागच्छति । यदा खलु भदन्त ! वायानन्तरं पृच्छा, गौतम ! पञ्चयोजनसहस्राणि एकंचैकविंशति योजनशतम् एकादश च पष्टिभागसहस्राणि गच्छति, मण्डलं त्रयोदशभिर्यावत् छित्वेति । यदा खलु भदन्त ! वाह्यवृत्तीयं पृच्छा, गौतम ! पञ्चयोजनसहस्राणि एकंच दशोत्तरं योजनशतं चतुर्दशच पञ्चोचराणि भागशतानि गच्छति मण्डलं त्रयोदशभिः सहस्त्रैः समभिश्च पञ्चविंशत्याशतैः छिला, एवं खलु एतेनोपायेन यावत् संक्रामन् संक्रामन् त्रीणि Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૪ जम्बूद्वीपमप्तिसूले त्रीणियोजनानि पण्णवति च पञ्चाञ्चशद्भागशतानि एककस्मिन यण्डले मुहुर्तगति निवर्दयन् निवर्द्धयन सर्वाभ्यन्तरमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतीति ॥ चतुर्दशसूत्रम्, सू० १४॥ . टीका-'जायणं भंते !' यदा सलु भदन्त !, हे भदन्त ! यदा-यस्मिन् काले . 'चंदे' चन्द्रः 'सन्धभतरं मंडलं उनकमित्ता' सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य सर्वेभ्यों.. ऽभ्यन्तरं यदपेक्षया अन्यदभ्यन्वरं न विद्यते तादृशं मण्डल गगनक्षेत्रम् उपसंक्रम्यसंप्राप्य 'चारं चाइ' चारं गतिं चरति करोति 'वाणं एगमेगेणं मुहत्तणं केवइयं खे गच्छई' तदा खलु एकैकेन मुहूर्त कियत् क्षेत्र गच्छति, तत्र-तदा तस्मिन्काले सर्वा भ्यन्तरं मण्डल सम्प्राप्य चारं चरति तस्मिन् एकैकेन गुहूतन-स्वशास्त्रप्रतिपादितकाल.. विशेषेण कियत् कियत्प्रमाणक क्षेत्र माकाशमण्डलं गच्छति एकमहतन कियत्पर्यन्तं गमनं भवति चन्द्रमस इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचजोयणसहस्साई' पञ्चयोजनसहस्राणि 'तेवत्तरि च जोयणाइ' त्रिसप्ततिं च पोजनानि सत्ततरं च चोयाले भागसए गच्छ३' सप्तसप्ततिं च चतुश्चत्वारिंशद् भागशतानि गच्छति-तत्र-चतुश्चत्वांरिंशदधिकानि सप्तमसति भागशतानीत्यर्थः, अथ भागशब्दोऽवयववाची ततश्चेत भागशब्देन इस तरह १३ वे सूत्रका व्याख्यान करके अब सूत्रकार मुहूर्तगति की प्ररूपणा के निमित्त १४ वें सूत्र का कथन करते हैं 'जयाणं भंते ! चंदे सम्वन्तरं मंडलं उसंकमित्ता चार चरई' इत्यादि टीकार्थ-गौतमस्वामी ने इस सूत्र द्वार प्रभु से ऐसा पूछा है-'जयाणं भंते ! हे भदन्त ! जब 'चंदे' चन्द्र 'सच्चतर मंडलं उपसंक्रमित्ता' सर्वाभ्यन्तर मंडल पर-गमनक्षेत्र पर पहुंच कर 'चारं चरई' गति करता है 'तयाणं एगमेगेणं मुहत्तणं केवइयं खेतं गच्छर' तब वह एक एक मुहूर्त में कितने क्षेत्र को पार करता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पंच जोयणसहस्साई तेवत्तरि'च जोयणाई सत्तर च चोयाले भागलए गच्छई' हे गौतम, उस समय ५०७३ योजन और ७७४४ भाग तक जाता है भाग शब्द આ પ્રમાણે ૧૩ માં સૂત્રનું વ્યાખ્યાન કરીને હવે સૂવકાર મુહુર્ત ગતિની પ્રરૂપણા માટે ૧૪મા સૂત્રનું કથન કરે છે– -'जयाणं भंते ! चंदे सव्वभंतरमंडलं उवसंकमित्ता चार चरई' इत्यादि गौतमस्वाभीमें भी सूत्र 43 प्रभुन गवी शत प्रश्न या 'जयाण भते ।' सन्त ! न्यारे 'चंदे' यन्द्र 'सव्यभतरमंडले उवसंकमित्ता' सालयतर भ3 ५२ गमन क्षेत्र ५२ पाया 'चार चरई' गति रे छ 'तयाणं एगमेगेणं मुहुत्तणं केवइयं खेत्तं गच्छई'. ત્યારે તે એક એક મુહૂર્તમાં કેટલા ક્ષેત્રને પર કરે છે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે – 'गोयमा ! पंच जोयणसहरसाई तेवत्तार च जोयणाई सत्ततरिंच चोयाले भागसर गच्छई' હે ગૌતમ! તે સમયે તે ૪૦૩ એજન અને ક૭૪૪ ભાગ સુધી જાય છે, ભાગ શબ્દ Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १४ मुहूर्तगतिनिरूपणम् ७७४४ स्वयविन इसे भागा इत्याशङ्कायामाह - 'मंडल' इत्यादि, 'मण्डल' तेरसहि सहस्सेहि" मण्डलम् सर्वाभ्यन्तरमण्डलम् - त्रयोदशभिः सहस्रैः 'सत्तहिय पणवीसेहिं छेत्ता इति' 'सप्त- ' मिश्र पञ्चविंशत्या शतैः छित्वेति, सप्तभिः शतैः पञ्चविंशत्यधिकैर्भागैश्छित्वा - विभागं कुल्वी, पंचयोजन सहस्राणि त्रिसप्ततिं च योजनानि, सप्तसप्ततिं च चतुश्चत्वारिंशदधिकानि भाग -" शतानि गच्छति चन्द्र इति । कथमेवं भवतीति चेदत्रोच्यते - प्रथमतस्तावत् सर्वाभ्यन्तरमण्डप परिक्षेपः लक्षत्रयं पञ्चदशयोजनसहस्राणि एकोन नवति ३१५०८९ संख्येकः स च परिक्षेपः द्वाभ्यामेकविंशत्यधिकाभ्यां शताभ्यां २२१ गुण्यते तदा ६९६३४६६९ एताप्रमाणं जायते, अस्य राशेः त्रयोदशभिः सहस्रैः सप्तभिः शतैः पञ्चविंशत्यधिकैः भागे कृते सति लब्धानि भवन्ति, पञ्चयोजनसहस्राणि त्रिसप्तत्यधिकानि अंशाथ सप्तसप्ततिशतो नि चतुश्चत्वारिंशदधिकानि ५०७३ ३७०५ 11 :- अथ यदि मण्डलस्य परिधिः त्रयोदश सहस्रादिकेन भाजकेन राशिना भाज्यंस्तदा किमर्थ मेकविंशत्यचिकाभ्यां द्वाभ्यां शताभ्यां मण्डलपरिधि र्गुण्यते - तंत्रोच्यते - चन्द्रस्य मण्डलपूरणकालो द्वाषष्टिमुहूर्त्ताः एकस्य च मुहूर्त्तस्य संबन्धिनस्त्रयोविंशतिरेकविंशत्यधिशतद्वयभागाः मुहूर्तानां सवर्णनार्थमेकविंशत्यधिकशतद्वयेन गुणने त्रयोविंशत्यंशप्रक्षेपे च अवयव वाची होता है तो ये भाग यहां किस अवयवी के लिये कहे गये हैं ? इस प्रकार की आशंका होने पर कहा गया है- 'मंडलं तेरसहि सहस्से हि सप्तहियं पणवीसेहिं छेता' सर्वाभ्यन्तर मण्डल को १३७२५ भागों से विभक्त करके इन भागों को लिया गया है-इसका तात्पर्य ऐसा है कि सर्वाभ्यन्तर मण्डल की परिधि ३१५०८९ योजन की है इस में २२९ का गुणा करना चाहिये तब यह मण्डले परिधि की राशि ६९६३४६६९ इतनी हो जाती है इस में १३७३५ से भाग देने पर ५०७३३७२५ इतने लब्ध होते हैं यदि मंडल की परिधि - १३ ७३५ से विभक्त की जाती है तो फिर उसमें २२१ से गुणा क्यों किया गयाँ है ? तो इसका उत्तर ऐसा है-चन्द्र का मण्डलपूरण काल ६२ मुहूर्त का है एक અવયવવાચી હૈાય છે તા અત્રે એ ભાગા ક્યા અવયવી માટે કહેવામાં આવેલા છે ? તા रमाशंधाना सभाधान भाटे उडेवामां मायुं छे है- 'मंडलं तेरसहि सहस्सेहिं सत्तहिंय. पणवीसेहिं छेत्ता' सर्वाल्यांतरभउजने १३७२५ लागोभां विलन्त उरीने मा लागोने લેવામાં આવ્યા છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે સર્વોપ તરમ'ડળની પરિધિ ૩૧૫૦૮૯ ચાર્જન જેટલી છે. આમાં ૨૨૧ ના ગુણાકાર કરવા જોઈએ ત્યારે આ મંડળ-પરિધિની રાશિ ૬૯૬૩૪૬૬૯ આટલી થઈ જાય છે. આમાં ૧૩૭૨૫ ના ભાગાકાર કરવાથી ૫૦૭૩૭૭૪ આટલી ઉપલબ્ધી થાય છે. જો મડળની પરિધિ ૧૩૭રપ વડે વિભક્ત કરવામાં આવે છે. તે તેમાં ૨૨૧ ના ગુણાકાર શા માટે કરવામાં આવેલ છે? તે આના જવા આ પ્રમાણે છે—ચન્દ્વના મડળ પૂરણુકાળ ૬૨ મુહૂત્ત જેટલે છે. એક મુહૂર્તના ७७४४ ज० २४ To Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __जम्बूद्वीपप्राप्तिको जातम् १३७३५, अतः समभागानयनाथ मण्डलस्यापि एकविंशत्यधिकशतद्वयेन गुणनं युक्तमेव भवतीति । अयं भावः-यथा सूर्य: पष्टिाहते मण्डनं समापयति शीघ्रगतित्वात् लघुविमानगामित्वाच्च तथा चन्द्रो द्वापष्टिमुहूर्ते स्त्रयोविंशत्येकविंशत्यधिकशतद्वयभागे मण्डल पूरयति मन्दगतित्वाद् गुरुविमानगामित्वाच्च, तेन मण्डलपूर्तिकालेन मण्डसपरिधि भक्तः सन् मुहूर्तगत प्रयच्छति इति । अत्राह-कश्चित, एकविंशत्यधिकशतदयभागकरणे किं प्रमाणमिति चेत् तत्रोच्यते-मण्डलकालस्यानयने अस्यैव छेदकराशेः समानयनात् । मण्डल. कालनिरूपणार्थमिदं त्रैराशिकम्-यदि सप्तदशभिः शतैः अष्टपण्यधिकैः सकलयुगतिमि रर्द्धमण्डलै रष्टादशशतानि त्रिंशदधिकानि रात्रिंदिवानां लभ्यन्ते ततो द्वाभ्याम मण्डलाभ्याम् (एकैन मण्डलेनेति) कति रात्रिदिवानि लभ्यन्ते ? तत्र राशित्रयस्थापना १७६८ ११८३० । मुहूर्त के २३ अंश अधिक २२१ भाग है अतः सर्व मुहतों के भाग २२१ से गुणित किये जाने पर और २३ अंश मिलाने पर १३७२५ होते हैं इसलिये सम भागों को लाने के लिये भण्डल की परिधि के साथ २२१ को गुणित किया गया है। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है- जैसे सूर्य ६० मुहूत्तों में मंडलकी समाप्ति करता है क्योंकि वह शीघ्र गतिवाला है और लघुविमान गामी है उसी प्रकार चन्द्र ६२ मुहूतों में जो कि एक मुहूर्त के २३ अंश अधिक २२१ भागों वाले हैं मंडल की पूर्ति करता है क्योंकि इसकी गति मन्द है और यह गुरुविमान गामी है इसलिये मंडलकी पूर्ति काल से मंडलकी परिधि को विभक्त किया गया है इससे मुहर्त गति आजाती है अय यहां पर कोह ऐसी आशंका करता है-आपने जो एक मुहूर्त के २२१ भाग किये हैं सो उनके करने में क्या प्रमाण है ? तो इसका उत्तर यही है कि मंडल काल के लाने में इसी की छेदक राशि को लिया गया है मंडल काल के निरूपण के लिये यह राशि क है- यदि १७६८ सकल युगवर्ती अर्द्ध मंडलों के द्वारा १८३० रातदिन आते ૨૩ અંશ અધિક ૨૨૧ ભાગે છે. એથી સર્વ મહના ભાગ રર૧ વડે ગુણિત કરવાથી અને ૨૩ અંશ જોડવાથી ૧૩૭૨૫ થાય છે એથી સમભાગેને લાવવા માટે મંડળના પરિધિની સાથે ૨૨૧ ને ગુણિત કરવામાં આવે છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે જેમ સૂર્ય ૬૦ મુહૂમાં મ ડળની સમાપ્તિ કરે છે કેમકે તે શીદ્ય ગતિ કરનાર છે અને લઘુવિમાન ગમી છે, તેમજ ચન્દ્ર ૬૨ મુહમાં કે જે એક સુહને ૨૩ અંશ અઘિક ૨૨૧ ભાગેવાળા છે. મંડળની પૂતિ કરે છે કેમકે એની ગતિ મંદ છે અને એ ગુરુ વિમાનગામી છે એથી મંડળના પૂર્તિ કાળથી મંડળની પરિધિનું વિભાજન કરવામાં આવ્યું છે. આનાથી મુહુર્ત ગતિ આવી જાય છે. હવે અહી: કઈ એવી આશંકા કરે છે કે–તમે જે એક મુહૂર્તના ૨૨૧ ભાગે કર્યા છે. તે આ સંદર્ભમાં પ્રમાણુ શું ? એના જવાબ એ જ છે કે મડળકાળને લાવવા માટે આની જ છેદક રાશીને લેવામાં આવી છે. મંડળ કાળના નિરૂપણ માટે આ રાશિક છે જે ૧૭૬૮ સકલ યુગવતી અદ્ધમંડળ વડે ૧૮૩૦ Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १४ मुहूर्तगतिनिरूपणम् २। एतत् राशित्रयम् अत्रान्त्येन द्विकलक्षणेन राशिना मध्यस्यराशेः १८३० रूपस्य गुणने कृते जातानि षट्त्रिंशत् शतानि पष्टयधिकानि ३६६०। तेषामाधेन १७६८ लक्षणेन राशिना भागे हते कभ्यते द्वे रात्रिंदिवे, शेषं तिष्ठति चतुर्विशत्यधिकं शतम् १२४, तत एकस्मिन् रात्रिदिवे त्रिंशद्मुहूर्ता इति तस्य त्रिंशत्संख्यया गुणने जातानि सप्तत्रिंशत्शतानि विंशत्यधिकानि ३७२० तेषां सशदशभिः शतै रष्टपष्टयधिकै भागे हृते लब्धौ द्वौ मुहूत्तौं, शेषाः. १८४, ततश्च छेधछेदकराश्यो रष्टकेनापवर्तने जातः डेयो राशिः त्रयोविंशतिः बेदकराभिरेकविंशत्यधिकशतद्वयरूप इति ॥ - सम्प्रति चन्द्रस्य दृष्टिपथप्राप्तता दर्शयितुमाह-'तयाणं इहगयस्स' इत्यादि, 'तयाणं इहगयस्स मसल्स' तदा खलु इहगताना मनुष्याणाम् ‘मणूसस्स' इत्यत्रैकवचनं जात्यमिप्रायेण मन्तव्यम् तेनेहगतानां मनुष्याणा मित्यर्थः यस्मिन्काले चन्द्रः, सर्वाभ्यन्तरमण्डले चारं चरति तदा-तस्मिन्काले खलु इह भरता क्षेत्रगतानां तत्र स्थितानां मनुष्याणाम 'सीयालीसाए जोयणसहस्सेहि' सप्तचत्वारिंशता योजनसहजैः . दोहिय तेवढेहिं जोयणेहि है तो दो अर्द्ध मंडलों से 'एक मंडल से' कितने रातदिन आवेंगे- इसके लिये राशित्रय की स्थापना इस प्रकार से करनी चाहिये १७६८/१८३० (२) अब यहां अन्त्यराशि २ से मध्य राशि १८३० को गुणित करने पर ३६६० आते हैं इनमें १७६८ का भाग देने पर २ आते हैं सो ये २ रातदिन निकल आते हैं वांकी १२४ शेष में रहते हैं सो एक रात दिन मे ३० मुहूर्ते होते हैं १२४ को ३० से गुणित करने पर ३७२० आते हैं इन में १७६८ का भाग करने पर २ मुहर्त आते हैं शेष स्थान में १८४ बचे रहते है ये १८४ छेद्य राशि है इसमें का भाग देने पर २३ छेद्य राशि आजाती है और छेदक राशि १७६८ में ८ का भाग देने पर २२१ रूप आजाती है . अब चन्द्र में दृष्टि पथ प्रापयता को दिखाने के लिये सूत्रकार कहते हैंरात-द्विवस भावे छ तो मद्धभगायी (मे भ3ml) ८२1-4स मावशे-al આના માટે રાશિત્રયની સ્થાપના આ પ્રમાણે કરવી જોઈએ–૧૭૬૮/૧૮૩૯/૨, હવે આ અત્યશશિ ૨ વડે મધ્યરાશિ ૧૮૩૦ ને ગુણિત કરવાણ આવે તે ૩૨૬ આવે છે. આમાં ૧૭૬૮ને ભાગાર કરવાથી ૨ આવે છે. તે આમ એ બે રાત-દિવસમાં ૩ મુહુર્ત થાય છે. ૧૨૪ ને ૩૦ વડે ગુણિત કરવાથી ૩૭ર૦ આવે છે. આમાં ૧૭૬૮ના ભાગાકાર કરવાથી ૨ સહર્ત આવે છે. શેષસ્થાનમાં ૧૮૪ અવશિષ્ટ રહે છે. એ ૧૮* છેદ્યરાશિ છે. આમાં ૮ ને ભાગાકાર કરવાથી ૨૩ છેદ્યરાશિ આવી જાય છે અને છે રાશિ ૧૭૬૮ માં ૮ને ભાગાકાર કરવાથી ૨૨૧ રાશિ આવી જાય છે. यन्द्रमांटपथ प्राप्त मत भाटे ४२ छ'तयाणं हा गया Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८६ मसूढीयनसिप द्वाभ्यां विपष्टिभ्यां योजनशताभ्याम् त्रिषष्टयधिकाभ्यां द्वाभ्यां योजनशताभ्यामित्यर्थः 'एस वीसाए य सहिमाएहिं जोयणस्त' एकविंशत्या एकषष्टिभागैः योजनस्य 'चंदे चक्खुप्फासं इन्चमागच्छई' चन्द्रधनु:-स्पर्श-दृष्टिपथप्राप्तता हवं-शीघ्रमागच्छति, इति । अयं भाव, यथा सूर्यस्य सर्वाभ्यन्तरमण्डले जम्बूद्वीपचक्रवालपरिधेशमागी कृतस्य दशरात्रिभागान् यावत् तापक्षेत्रम्, तथा चन्द्रस्यापि प्रकाशक्षेत्रं तावत्प्रमाणकमेव, पूर्वतोऽपरतश्च तस्याः चक्षुः पथप्राप्तता परिणाममायातीति ॥ सम्प्रति द्वितीयमण्डले मुहूर्तगति प्राह-'जयाण' इत्यादि, 'जयाण भंते ! चंदे यदर खलु भदन्त ! चन्द्रः 'अभंवराणंतरं मंडलं उवसं फमित्ता चारं चरई' अभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयं मण्डपसंक्रम्य संप्राप्य चार-गति चरति-करोति 'जाव केवइयं खेत्तं गच्छद यावत् 'सयाण इहगयस्त भणूसस्स सीयालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहिं तेवढेहि जोयणेहिं पणवीसाए य सहिआएहिं जोयणस्स चंदे चक्खुप्फास हव्वमागच्नई. जप.चन्द्र सर्वाभ्यन्तर मंडल पर गति करता है तब इस भरताई क्षेत्र में रहे हुए मनुष्यों की वह ४७२६३ । योजन दूर से ही दृष्टि का विषय बनता है अर्थात् इतनी-योजन की दूरी पर रहा हुआ चन्द्र यहां के-मनुष्यों की राष्ट्र का विषय बनला है, जितना सूर्य का तापक्षेत्र है उतना ही चन्द्र का प्रकाशक्षेत्र है इसीलिये दोनों को चार क्षेत्रका प्रमाण बराबर है। सूर्य का सर्वाभ्यन्तर मण्डल में जम्बूद्वीप की चक्रवाल परिधि के.दश भाग में से तीन भाग-प्रमाण तापक्षेत्र है उसी तरह से चन्द्र का भी इतना ही प्रकाश क्षेत्र हैं इसलिये पूर्व से पश्चिम तक भरतार्द्ध में यह चक्षुप्पथ प्रासता का परिमाण आजाता है। ; : ___ अव सूत्रकार द्वितीय मंडल में मुहर्त गति का कथन करते हैं-'जयाणं भंते ! चंदे अभंतराणंतर-मंडलं उचसंक्रमित्ता चार चरह जाव केवइयं खेत्तं गच्छा! मणूसस्स सीयालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहिं तेवढेहिं, जोयणेहि. एगलीसाए य सटिभापहि जोयणस्सू च दे चक्खुप्फास हव्यमागच्छई' यारे यन्द्र सालयतरमण ६५२. रात ४२ છે ત્યારે આ ભરતાદ્ધ ક્ષેત્રમાં રહેનારા મનુષ્યને તે ૪૭૨૬૩૨ જન દૂરથી જ દષ્ટિપથમાં આવી જાય છે એટલે કે ઉપર્યુક્ત જન જેટલે દૂર ઉપર રહેનાર ચન્દ્ર અહીં રહેતારા માણસને દેખાય છે. જેટલું સૂર્યનું તાયક્ષેત્ર છે તેટલું જ ચન્દ્રનું પ્રકાશક્ષેત્ર છે. એટલા માટે બનને ચારક્ષેત્ર જેટલું પ્રમાણ બરાબર છે. સૂર્યનું સર્વોઅંતરમંડળમાં જંબુદ્વીપની ચહેવાલ પરિધિના દશ ભાગોમાંથી ત્રણે ભારે પ્રમાણે તાપી છે. આ પ્રમાણે જ ચન્દ્રનું પણ, આટલું જ પ્રકાશક્ષેત્ર છે, એટલા માટે પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી ભરતાદ્ધમાં આ ચક્ષુપથ પ્રાપ્તતાનું પરિણામ આવી જાય છે, , , , - वे सूत्रा२ द्वितीय भा मुंडत गति ४यन रे छ.. 'जयाणं भते. चढे अभंतराणंतर मंडले संक्रमित्ता, चार चरइ जाव, केवइयं खेतं गाछडू. ३ જ્યારે ચન્દ્ર અત્યંતરમંડળના અનંતર દ્વિતીયમંડળમાં પ્રાપ્ત થઈને પિતાની ગતિ કરે Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १४ मुहूर्तगतिनिरूपणम् वियत् क्षेत्रं गच्छति, अत्र यावत्सदेन-'तयाणं एगमेगेणं' मुहुत्तेणं तदाः खलु एकैकेन मुहूर्तेन, इत्यस्य ग्रहणं भवति इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि; 'गोयमा' हे, गौतम! पंचजोयण पहस्साई पञ्चयोजनसहस्राणि 'सत्ततरं च जोयणाई सप्तसप्तति च. योजनानि 'छत्तीसं च चोअत्तरे भागसए गच्छई' पटत्रिंशत् च चतुःसप्तति योजनानि भागशतानि, चतुः सप्तत्यधिकानि पत्रिंशद्भागशतानीत्यर्थः गच्छति-चारं करोतीति । कस्य भागशतानि तत्राह-मंडळ' इत्यादि, 'मण्डल तेरसहिं सहस्सेहिं जाव छेत्ता' मण्डल त्रयोदशभिः सहस्रैर्यावत छित्या, अत्र यावत्पदेन 'सत्तहिय पणवीसेहिं सएहि' सप्तभिः सप्तविंशत्या शतैः पञ्चविंशत्यधिकैः सप्तभिः शतैरित्यर्थः, एतत्पर्यन्तस्य ग्रहणं भवतीति । अयं भाव:- द्वितीयचन्द्रमण्डले परिधिपरिमाणं लक्षत्रयं पञ्चदशसहस्राणि त्रीणिशतानि एकोनविशल्यधिकानि ३१५३१९, एतद् द्वाभ्यामेव विंशत्यधिकाभ्यां शताभ्यां गुण्यते जातम्, षट्कोटिः षण्णवतिलक्षाः पञ्चाशीति सहस्राणि चत्वारिशतानि नवाधिश नवतिः ६९६८५४९९ । एषां त्रयोदशभिः सहलैः सप्तभिः शतैः पञ्चविंशत्यधिक भांगेदत्ते सति लब्धानि पञ्चयोजनसहस्राणि सप्तसप्तत्यपिकानि ५०७७, शेषे षट्त्रिंशच्छतानि चतुःसप्तत्यधिकानि भागानाम्, १३७२५६७ । इति । अथ तृतीयमण्डधमधिकृत्याऽऽह-'जयाणं' इत्यादि हे भदन्त ! जब चन्द्र अभ्यन्तर मंडल के अनन्तर द्वितीय मंडल में प्राप्त हो कर अपनी गति करता है तो यावत्-वह एक एक मुहूर्त में कितने क्षेत्र तक जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पंच जोयणसहस्साई: सत्ततरि च जोयणाई छत्तीसं च चोअत्तरे भागसए गच्छद' हे गौतम! उस समय वह ५०७७ योजन ३६७४. भाग तक जाता है यहां-पर भी-पूर्व कथन, के अनुसार ऐसा समझना चाहिये-कि द्वितीय चन्द्र मण्डल की परिधि का प्रमाण. ३.१५३. १९ है. इनमे २२० का गुणा करने पर यह राशि ६९६८५४९९ हो जाती है. इस में १३७२५ का भाग देना चाहिये तब ५०७७ योजन आजाते हैं और शेष में:३६७४. बचते हैं. इस तरह यह, चन्द्र द्वितीय मण्डल. में प्राप्त होकर गति करता है तब यह एक मुहूर्त में ५०७७ योजन ३६७ भाग तक गमन करता है। છે તે યાવતું તે એક-એક મુહુર્તમાં કેટલા ક્ષેત્રે સુધી જાય છે? એના જ જવાબમાં प्रभु ४ छ-'गोयमा ! पंच जोयणसहस्साई सत्ततरं च जोयण इं छत्तीसं च चोअत्तरे 'भागसए गच्छई' गौतम! समये ते ५०७७ यौन 3६७४ माग सुधी नय छे. અહી પણ. પૂર્વ કથન મુજબ એવું સમજી લેવું જોઈએ કે દ્વિતીય ચન્દ્રમંડળની પરિધિનું પ્રમાણુ, ૩૧૫૩૧૯ છે. આ સંખ્યામાં ૨૨૦ ને ગુણિત કરવાથી આ રાશિ. ૬૬૮૫૪૯ થાય છે. આમાં ૧૩૭૨૫ને ભાગાકાર કરવાથી પ૦૭9 ચેજન આવે છે, અને શેષમાં ૩૬૭૪ વધે છે. આ પ્રમાણે આ. ચન્દ્ર દ્વિતીયમંડળમાં પ્રાપ્ત થઈને ગતિ કરે છે ત્યારે આ એક મુહુર્તમાં ૫૦૭૭. જન ભાગ સુધી ગમન કરે છે. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपमति 'जयाणं भंते ! चंदे' यदा - यस्मिन्काले खलु भदन्त ! चन्द्र: 'अभंतर तच्चे' सर्वाभ्यन्तर तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य - संप्राप्य चारं गतिं चरति करोति 'तयाण एगमेगेणं मुहुत्तेणं केवइयं खेत्तं गच्छइ ! तदा खलु एकैकेन मुहूर्त्तेन कियत्क्षेत्रं गच्छतीति प्रश्नः, भगवानाद - 'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'पंचजोयणसहस्साई' पञ्चयोजन सहस्राणि 'असीइं च जोरणाई' अशीतिं च योजनानि 'तेरस य भागसहदसाई' त्रयोदश च भागसहस्राणि 'तिष्णि य एगूणवीसे भागसप गच्छ' त्रीणि चै कोनविंशति भागशतानि, एकोनविंशत्यधिकानि त्रीणि भागशतानीत्यर्थः गच्छति, कस्य भागशतानीति जिज्ञासायामाह - 'मंडल' इत्यादि, 'मंडळ' तेरस हिं जा छेत्ता इति ' अत्र यावत्पदेन 'सहस्सेहिं सत्तहिय पणवीसेहिं सए हिं' इत्यस्य ग्रहणं भवति तथा च मण्डल त्रयोदश सहस्रैः सप्तभिश्च पञ्चविंशत्यधिकैः शतै र्मण्डलं छिवा गच्छतीति । ३१५५४९ एतद् यदा द्वाभ्या मेकविंशत्यधिकाभ्यां शताभ्यां गुण्यते जातम् ६९७३६३२९/ तृतीय मंडल में मुहूर्त गति का कथन 'जयाणं भंते! चंदे असंत०' हे भदन्त ! जब चन्द्र सर्वाभ्यन्तर तृतीय मंडको प्राप्तकर अपनी गति करता है तब वह किसने क्षेत्र तक एक मुहूर्त में गमन करता है ? इसके उसर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! पंच जोयणसहस्साई असीइं च जोयणाई तेरसयभागसहस्साई तिणिय एगूणवीसे भागसए गच्छइ' हे गौतम ! उस समय वह चन्द्र एक मुहूर्त में ५०८० योजन और १३३९९ भाग तक गमन करता है। यहां यह किसका भाग लिया गया है तो इसका समाधान प्रभु कहते हैं- 'मंडलं तेरसहिं जाव छेता' यहां यावत् पद से इस पाठको इस प्रकार से पूर्णकर समझना चाहिये - 'मंडलं तेरसहिं सहस्सेहिं सत्तहियपणवीसे हिं सहि' तृतीय मंडल की परिधि का जितना प्रमाण कहा गया है उस में २२१ का गुणा करना चाहिये जो राशि उत्पन्न हो फिर उस में १३७२५ से भाग देना તૃતીયમ...ડળમાં મુહૂત્ત ગતિનું કથન 'जयाणं भ'ते ! च दे अभत०' ભકત ! જ્યારે ચન્દ્રે સર્વોતર તૃતીયમ ડળને પ્રાપ્ત કરીને પોતાની ગતિ કરે છે. ત્યારે તે કેટલા ક્ષેત્ર સુધી એક મુહૂર્તમાં ગતિ કરે छे? सेना वाणां प्रभु डे - 'गोयमा ! पंचजोयणसहस्साई असीइं च जोयणाई तेरसय भागस हस्लाई तिष्णिय एगूणवीसे भागसए गच्छइ' हे गीतभ ! ते सभरी ते यन्द्र श्रेष्ठ મુહૂર્તોમાં ૫૦૮૦ ચૈાજન અને ૧૩૩૨૯ ભાગ સુધી ગમન કરે છે. અહીં આ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે આ ગૃહીત ભાગ શાથી સમૃદ્ધ છે? તે આના જવાબમાં પ્રભુ કહે छे- 'मंडलं तेरसहिं जाव छेत्ता' अहीं यावत् पहथी या पाहने या अभाऐ सौंपूर्ण रीते सभन्नवेो लेो-'मंडल' तेरसहिं सहस्सेहिं सत्तहिय पणवीसेहिं सएहिं ' तृतीयभ उजनी परि ધિનું જેટલું પ્રમાણુ કહેવામાં આવેલુ છે તેમાં ૨૨૧ ના ગુણાકાર કરવા જોઈએ. આનાથી જે રાશિ ઉત્પન્ન થાય તેમાં ૧૩૭૨૫ વડે ભાગાકાર કરવા જોઇએ. ત્યારે પૂર્વોક્ત Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका - टीका - सप्तमवक्षस्कारः सु. १४ मुहूर्तगति निरूपणम् १९१ १३३२९ एषां त्रयोदशभिः सहस्रैः सप्तभिः शतैः पञ्चविंशत्यधिकैः भागे कृते सति लब्धानि पञ्चसहत्रणि अत्यधिकानि ५०८०, शेपम् त्रयोदशसहस्राणि त्रीणिशतानि एकोनत्रिंशदधिकानि १३३२९ भागानाम् १७२५ । अथ चतुर्थादि मण्डलेष्वति देशमाह- 'एवं खलु एएणं' इत्यादि, ' एवं खलु एषणं वारणं' एवम् उपर्युक्तप्रकारेण खलु एतेन प्रदर्शितेन उपायेन प्रकारेण 'णिक्खमाणे चंदे' निष्क्रामन् एकस्मात् मण्डलात् मण्डलान्तरं प्रतिगच्छन् चन्द्र: ' तयाणंarat aurora ara संकममाणे कममाणे' तदनन्तरात् पूर्वस्मात् मण्डलात् तदनन्तरं तदपरं मण्डलं यावत् संक्रामन् संक्रामन् गच्छन् गच्छन्, अत्र यावत्पदेन 'मंडलाभ तयारं मंडळ' मण्डलात् तदनन्तरं मण्डलम् एतत्पर्यन्तस्य ग्रहणं भवति 'तिष्णि तिष्णि जोयणाई' त्रीणि त्रीणि योजनशतानि 'उण्णउई च पंचावण्णे भागसए' षण्णवर्ति च पञ्च पञ्चाशद्भागशतानि पञ्च पञ्चाशदधिकानि पण्णवतिभागशतानीत्यर्थः ' एगमेगे मंडले मुहुगई अभिवमाणे अभिवद्धेमाणे' एकैकस्मिन् मण्डले मुहूर्त्तगतिम् अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन्- अधिकाधिकं कुर्वन् 'सव्ववाहिरं मंडल' उदसंक्रमित्ता चारं चरइ' सर्वबाद्य मण्डल - ग्रुपसंक्रम्य-संप्राप्य चारं गतिं चरति - करोति इति ॥ चाहिये तब पूर्वोक्त प्रमाण १ मुहूर्त में क्षेत्र में जाने का निकल आता है इसे यों समझना चाहिये तृतीय मंडल में परिधि का प्रमाण ३१५५४९ है इसमें २२१ का गुणा करने पर ६९७३६२९ राशि आती है इस में १३७२५ का भाग देने पर ५०८० योजन आजाते हैं और शेष में १३३२९ भाग आजाते हैं। १२०२५ अय सूत्रकार चतुर्थादि मंडलों में अतिदेश वाक्य का कथन करते हुए कहते हैं 'एवं खलु एएणं वारणं णिक्खममाणे चंदे' इस तरह पूर्व के कथन के अनुसार एक मंडल से दूसरे मंडल पर जाता हुआ चन्द्र 'तयाणंतराओ मंडलाओ जाव संकममाणे' अर्थात् तदनन्तर मंडल से तदनन्तर मंडल पर संक्रमण करता हुआ चन्द्र 'तिष्णि तिष्णि जोयणाई छण्णउई च पंचावण्णे भागसए' योजन १४५५. भागों तक की 'एग मंडले मुहत गई अभिवर्द्धमाणे अभिवर्द्धमाणे' अकएक मण्डल पर मुहूर्त गति की वृद्धि करता करता 'सव्ववाहिरं मंडल उवसंकપ્રમાણુ એક સુહૂર્તમાં ક્ષેત્રમાં ગમન કરવુ' તે નીકળી આવે છે. માને એવી રીતે સમજવુ’ જોઈ એ કે તૃતીયમ'ડળમાં પરિધિનું પ્રમાણ ૩૧૫૧૪૯ છે. આમાં ૨૨૧ ને ગુણિત કરવાથી ૬૯૭૩૬૩૨૯ રાશિ આવે છે. આમાં ૧૩૭૨૫ ને ભાગાકાર કરવાથી ૫૦૮૦ ચેાજન આવે છે અને શેષમાં ૧૩૩૨૯ ભાગે આવી જાય છે હવે સૂત્રકાર ચતુર્થાંદિभांडणामां मतिद्वेश वाइयनु उथन हरतां उडे - ' एवं खलु एएणं उवाएणं क्खिमाणे ચરે આ પ્રમાણે પૂર્વના કથન મુજબ એક મડળથી ખીજા મડળ પર ગતિ કરતા ચન્દ્વ 'ताणतराओ मंडलाओ जाव संकममाणे' भेटले ! तहन तरभउजी तहन तरभउज पर सभथु उरतो यन्द्र 'तिष्णि तिण्णि जोयणाई छण्णउईच पंचावण्णे भागसए' 3 योन आगो सुधीनी 'एगमेगे मंडले मुहुत्तगई अभिवद्धेमाणे अभिवद्धेमाणे' मे४-मे ૯૬૫૫ १३७२५ Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रमतिला ननु कथमेतज्ज्ञायते इति चेदत्रोच्यने, प्रतिचन्द्रमण्डल परिधिवृद्धि द्वेशते त्रिंशदधिक २३०, अस्य च त्रयोदशसहस्राधिकेन राशिना मागे हृते सति लब्धानि जोणि योजनानि शेषे पण्गवतिः पञ्च पञ्चाशदधिकानि भागशतानीति ३,६५५ ॥ ___ यथा पूर्वानुपूर्वी व्याख्यानांगं भवति तथा पश्चानुपूर्व्यपि व्याख्यानमिति अतः पश्चानुपूा प्रष्टुमाह-'जयागं' इत्यादि । 'जयाणं भने ! चंदे सव्ववाहिरं मंडल उपसंकमिता चारं चरई' यदा खलु भदन्त ! चन्द्रः सर्ववाह्यमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, यदा-यस्मिन् काले चन्द्रः सर्व वाह्य सर्वेभ्योव यं यदपेक्षया पुनरपरंवाह्य नास्ति तादृशं मण्डलमुपसंक्रम्यसंप्राप्य चारं गतिं चरति-करोति 'तयाणं एमगेणं मुहुत्तेणं केवइयं लेतं गच्छइ' तदा खलु एकैकेने मुहर्तेन कियत् कियत्तामाणकं क्षेत्रं गच्छनीति प्रश्नः, भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचजोयणसहस्साई' पञ्चयोगनसहस्राणि 'एगं च पणवीसं जोयंणसयं एक च पञ्चविंशति योजनशतम् पञ्चविंशत्यधिकमेकं योजनशतमित्यर्थः 'उणत्तरि चं णउए भागसए गच्छइ' एकोनसप्ततिं च नवति भागशतानि, एकनत्यधिक मेकोनसप्तति मित्ता चारं चरई' सर्ववाय मंडल पर पहुंच कर अपनी गति करता है। यह प्रमाण आपने कैसे निकाला है तो इसका समाधान ऐसा है-प्रति मंडल पर परिधि की वृद्धि २३होती है १३७२५ का भागदेने पर ३ आते है नीचे ९६५५वचते हैं। जिस प्रकार पूर्वानुपूर्थी व्याख्यान का अङ्ग है उसी प्रकार पश्चातुपूर्वी भी व्याख्यानका अङ्ग है अतः अब पश्चानुपूर्थी के अनुसार इसी विषय को गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-'जयाणं भंते ! चंदे सध्यवाहिरं नंडलं उपसंकमित्ता चारं चरई' हे भदन्त ! जर चन्द्र सर्ववाहय मंडल को प्राप्त कर अपनी गति करता है 'तयाणं एगमेगे णं मुहत्तण केवइयं खेत्तं गच्छइ' तब वह एक मुहूर्त में कितने क्षेत्र पर पहुंच जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु गौतमस्वामी से कहते हैं-'गोयमा! पंच जोयणसहस्साई एंगच पणवीसं जोधणसयं' हे गौतम! तब वह ५१२५ योजन म ५२ मुताति २८मा वृद्धि ४२ ४२त'सव्ववाहिर मडल उवस कमिता चार चरई' साम1 ५२ ५डयान पातानी गति ४२ छ. म प्रमाण मापश्रीये કે રીતે કહાવ્યું છે. તે આનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-કેપ્રતિમંડળ ઉપર પરિધિની વૃદ્ધિ ૨૩૦ જેટલી થાય છે. ૧૩૭૨૫ બે ભાગાકાર કરવાથી ૩ આવે છે અને રોષ ૯૫૫ અવશિષ્ટ રહે છે. જે પ્રમાણે પૂર્વાનુપૂર્વી વ્યાખ્યાનનું અંગ છે તે પ્રમાણે પશ્ચાનુપૂવી પણ વ્યાખ્યાનનું અંગ છે. એથી હવે પશ્ચાતુપૂવી મુજબ એજ વિષયને સમજવા गौतभस्वामी प्रभुने प्रश्न ४२ छे. 'जयाणं भंते! चंदे सव्ववाहिर मंडलं उवसं कमित्ता चार चरई' 3 म यारे यन्द्र समाहभजन प्राप्त ४श पातानी गात ४२ छे 'तयाणं एगमेगेणं मुहुत्तेग केवइयं खेत्तं गच्छई' त्यारे मे मुतभा सा क्षेत्र १५२ पांयी तय छ १ सेनाममा प्रभु गौतमस्वामी ४९ छ-'गोयमा! पंचजोरण सहरसाई Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका' टीका - सप्तमवक्षस्कार: सू. १४ मुहूर्तगति निरूपणम् १९३ भागशतानि गच्छति 'मंडल' तेरसहि भागसहस्सेहि सत्तहिय जाव छेत्ता इति' मण्डल' त्रयोदशभिः भागसहस्रैः सप्तभिश्च यावत् छिला इति, अत्र यावत्पदेन 'पणवीसेहिं सरहिं पञ्चविंशतिभिः शतैरित्यस्य ग्रहणं भवति ततश्च सभ्यन्तरमण्डलं त्रयोदशभिः सहस्रैः सप्तभिव शतैः पञ्चविंशत्यधिकै भगेरिछत्वा गच्छतीति । सम्प्रति सर्वबामण्डले दृष्टिपथप्राप्ततां दर्शयति- ' तयाणं इह | यस्स मणूसस्स' तदामण्ड संचरणकाले ssगतानां भरत क्षेत्रगतानां मनुष्याणाम् ' एकतीसाए जोयणसहस्सेहिं' एकत्रिशता योजना से 'अहिय एगती सेहिं जोयणस एहिं अष्टभिश्चैकविता] योजनशतै: 'चंदे' चन्द्रः 'चक्ष्फार्स व्त्रमागच्छ चक्षुः स्पर्श चक्षुरिन्द्रिय विषयतां हवं शीघ्रं गच्छतीति सर्वबाह्यमण्डलं प्रथमम् ॥ f सम्प्रति द्वितीयमण्डलवक्तव्यामाह - 'जया' इत्यादि, 'जयाणं भंते! बाहिरानंतरं पुच्छा! यदा खलु भदन्त ! बाह्यान्तरं पृच्छ हे भरन्त ! यदा खलु चन्द्रः सर्वबाह्यानन्तरं 'उणत रिंच णउए भागसए गच्छ३' तथा ६९९० भाग तक क्षेत्र में एक मुहूर्त में जाता है । 'मंडलं तेरसहिं भागसहस्लेहिं सत्तहित्र जाव छेत्ता पणची से हिं सहि' तथा सर्वयाह्यमंडल की जितनी परिधि हो उस में २३० का गुणा करके आगत राशि मे १३७२५ का भाग देना चाहिये इस तरह वह ५१२५ योजन तक आ जाता है । 'तयाणं इहगयस्त अणुस्सस्स एक्कतीसाए जोयणसहस्सेहिं अहिय एगतीसेहिं जोयणसएहिं चंदे चक्खुप्फासं हव्यमागच्छ' तब वह चन्द्र यहां के मनुष्यों के द्वारा ३१८३१ योजन से देखा जाता है प्रथम सर्ववाय मंडलवक्तव्यता समाप्त द्वितीय बाहय मंडलवक्तव्यता १९९० १९७२५ 'जयाणं भंते ! बाहिराणंतरं पुच्छा' हे भदन्त ! जब चन्द्र द्वितीय सर्वबाहय मंडल पर पहुंच कर अपनी गति करता है तब वह कितने क्षेत्र तक एक मुहूर्त एगं च पणनील जोयणसयं' हे गौतम! त्यारे ते ५१२५ टन 'उणतरिं च उए भागसए गच्छ' तेम ६८० भाग सुधी क्षेत्रमा ४ भुहूर्त भांलय छे. मंडल तेरसहिं भागसह रसेहिं सत्तहिय जाव - छेत्ता पणवीसेहिं सएहिं तेन सर्वमाहाभ उनी भेटसी परिधि डाय તેમાં ૨૩૦ ને ગુણિત કરીને આગતરાશિમાં ૧૩૭૨૫ ના ભાગાકાર કરવા જોઈએ. આ પ્રમાણે તે ૫૧૨૫, ૨૫ योजन सुधी भावी लय छे 'तयाणं इह गयम्स मणुस्सस्स एक्कतीसा ए जोयणसहस्सेहिं अहिय एगनीसेहिं जोयणसएहिं च दे चाखुप्फार्स हव्व मागच्छइ' त्यारे ते ચન્દ્ર અહીંના મનુષ્યા વડે ૩૧૮૩૧ ચૈાજન જેટલે દૂરથી દેખાય છે. પ્રથમ સખામડળ વાન્યતા સમાપ્ત દ્વિતીયમાામડળ વક્તવ્યતા 'जयाणं भंते ! बाहिरानंतर पुच्छा' हे लगान ! ल्यारे यन्द्र जील सर्वमाह्यमानी ज० २५ ; Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___.., . , . .जन्हीमप्रतिको । द्वितीयमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु एकैकेन महतन कियाप्रमाणक क्षेत्रं गच्छ. तति प्रश्नः, पृच्छया संगृह्यते, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचजोयणसहस्साई' पञ्चयोजनसहस्त्राणि 'एकंच एकवीसं जोयणस' एकंवैकविंशति योजना, शतम्, एकविंशत्यधिकमेकं योजनशतरित्यर्थः 'एकारसयसढे भागसहस्से गच्छ. एकादश : पष्टिभागसहस्त्राणि पष्टयधिकानि एकादशभागसहस्राणि गच्छति; 'मंडलं तेरसई, जाव छेत्ता मण्डलं च त्रयोदशभि भांगसहजैः सप्तभिश्च शतैः पञ्चविंशत्यधिकमागैरिछत्वा-विभ-. ज्येति : कथमेतावत्प्रमाणं भवतीति सूर्यप्रस्ताव उपपत्तिपूर्वकं प्रदर्शितम् इहापि तेनैव रूपेण ज्ञातव्यं विस्तरभयान्न पुनलिख्यते इति द्वितीयमण्डलम्,२॥ . .. .. ___ सम्प्रति तृतीयं सर्वबाह्यमण्डलं दर्शयितुमाह-'जयाणं' इत्यादि, 'जयाणं भंते ! बाहिर तच्चं पुच्छा, हे भदन्त ! यदा खलु चन्द्रः सर्वबाह्य तृतीयमण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति तदा खलु एकैकन मुहर्तन कियत्प्रमाण क्षेत्रं गछतीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यने, भगवा: में जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा। पंच जोयणसहस्साई एक्कं च एकवीस जोयणसयं' हे गौतम ! तप वह ५१२१ योजन और 'एक्का.. रसय सहे भागसहस्से गच्छइ' ११६० भाग तक जाता है 'मडलं, तेरसहि'जीवः छेत्ता तथा इसे १३७२५ से विभक्त करके ऐसा कहना चाहिये कि वह: ५१२१: 2. चोजन का उल्ल पर जाता है। इतना इसका चार क्षेत्र कैसे होता है तो यह सब कर्थन मूर्य प्रकरण में देखलेना चाहिये विस्तार होने के भय से हम यहां उसे नहीं प्राट कर रहे हैं। तृतीय साह्य मंडलंवक्तव्यता इस में गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पंछा है-'जया णं भंते ! बाहिरतच्चं पुच्छा' है भदन्त ! जब चद्रे सवास्य तृतीयं मंडल पर पहुंच कर अपनी गति क्रिया करना है तब वह एक मुहूर्त में कितने क्षेत्र को पार कर देता है ? इस ઉપર પોંચીને પિતાને ગતિ કરે છે, ત્યારે તે એકમુહર્તમાં કેટલા ક્ષેત્ર સુધી જાય છે? या प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४३ 23-गोयमा! पंच जोयणसहस्साई एकच एक्कवीस जोयण पर्य' म ! त्या३ । ५१२१ यो मन 'एक्क रस ये सट्टे भागसहरसे गच्छई' १1१० मा ५-1 छ, 'मंडलं तेरसहि जाव छेत्ता' तथा त १३७२५ थामत કરીને એમ કહેવું જોઈએ કે ૫૧૨૧૩s જન સુધી એ મંડલ. પર જાય છે. એનું ચ૨ ક્ષેત્ર કેવી રીતે થાય છે તે આ વિષયમાં સંઘળું કથન સંયપ્રકરણમાં જઈ લેવુ જોઈએ વસ્તાર થવાના ભયથી અમે અહિંયા તે દર્શાવેલ નથી तृतीय समाहम तव्यता ____ाम गौतम भी प्रभुने यो प्रश्न या छ, 'जयाणं भंते ! बाहिरतच्च पुच्छा' ३ स न्यारे यन्द्र सपनाही तृतीयम' पर पड़ायान पातामी-ति-या Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू.. १४ मुहूर्तगतिनिरूपणम् - नाह-गोयमः' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंत जोयणमहस्पाई पञ्चयोजनेसहस्राणि 'एंगं च अट्ठारसुतरं जोयण सयं' एकं च अष्टादशोतरं योजनशनम् 'चोदपय पंचुत्तरे भागसेए गच्छइ' चतुर्दशच पश्चोत्तराणि-पश्चाधिकानि भागशतानि गच्छति । कस्य सम्बन्धिन ईम भागा, स्तत्राह-'मंडलं' इत्यादि, 'मण्डलं च तेरसहिं सहस्सेहिं सतहि पणवीसेंहि सरहिं छेत्ता' मण्डलं सर्वच ह्य, तृतीयमण्डलं च त्रयोदशभिः सहस्रैः पञ्चविंशत्यधिकैः सप्तभिः अश्छित्वेति । अयं भाव:-अत्र सबाह्यत्तीयमण्डले परिधेः प्रमाणं लक्षत्रय सप्तदशसह'स्त्राणि अष्टौशतानि पञ्चपञ्चाशदाधिकानि ३१७८५५, एतत् परिधिप्रमाणं, द्वान्यामेकविंशत्यधिकाभ्या गुण्यते जातं सप्तकोटयो द्वौलक्षौ पञ्चचत्वारिंशत् सहस्त्रणि नवशतानि पञ्च"पश्चाशदधिकानि ७०२४५९५५, आसां च संख्यानां त्रयोदशसहस्रः पञ्चविंशत्यधिक सप्तशतैः १३१२५, भागे, हृते लब्धं भवति पञ्चसहस्राणि अष्टादशाधिकमेकशतम् ५११८, शेषभागा १०५ ।। विशेषतस्तु सूर्यप्रस्तावे द्रष्टव्यं, विस्तरभयानात्र लिख्यते ॥ प्रश्न के उत्तर में प्रभु उनसे कहते हैं-'गोयमा ! पंच जोषणसहस्साई एगंच अहारसुत्तरं जोयस्यं चोदय पंचुत्तरे भागसए गच्छइ. हे गौतम ! वह उस समय ५११८ योजन एवं १४०५ भाग तक जाता है 'मंडलं च तेरसहिं सहस्सेहि सहि पणवीसेहिं सएहि छेत्ता' ये भाग १३७२५ से मंडल की परिधि को विभक्त करने पर प्राप्त होते हैं इसका भाव ऐसा है सर्वबाह्य जो तृतीय मंडल है उसकी परिधि का प्रमाण ३१७८५५ है इस प्रमाण में २२१ का गुणा करने "पर सीत्तर करोड चौवीस लाख पांच हजार नौ सौ पचपन ७०२४५९५५ इतनी संख्या आती है, इस संख्या में १३७२५ का भाग देने पर ५११८ लब्ध आते हैं और शेष स्थान पर १४०५ भाग बचते हैं । इस सम्बन्ध में और विशेष जानने के लिये सूर्य, प्रकरण देखना चाहिये। विस्तार हो जाने के भय से हम उसे यहां पुनः नहीं लिख रहे हैं। -रे-छ पारे-त-28- मुतभा - हेटा क्षेत्र पा२. -४रे छ ? २मा प्रश्न मी प्रभु ' -'गोयमा ! पंच जोयणसहस्साई एगं च अट्ठारसुत्नर जोयणसयं चोदसय पंचत्तरे भागमए गच्छई' गौतम! ते तें. ५१८ या तमा १४६५ मा संघीय छ. मंडल' च तेरसहिं सहस्से हिं सत्तहिं पणवीसेहिं सएहिं छेत्ता' में बांगा, १३७२५ थी મંડળની પરિધિને વિભક્ત કર્યા બાદ પ્રાપ્ત થાય છે. આને ભાવ આ પ્રમાણે છે-સર્વાહા જે તૃતીયમંડળ છે તેની પરિધિનું પ્રમાણ ૩૧૭૮૫૫ છે. આ પ્રમાણમાં ૨૨૧ને શિત કરવાથી સિત્તેર કરેડ વીસ લાખ પચહર નવસે પંચાવન ૭૨૪૫૯૫૫ 'આટલી 'સંખ્યાં આવે છે. આ સંખ્યામાં ૧૩૭૨૫ને ભંગકાર કરવાથી ૫૧૧૮ લબ્ધ આવે છે અને શેષ સ્થાન ઉપર ૧૪૦૫ ભાગ વધે છે. આ સંબંધમાં અને વિશેષ જાણવા માટે સર્વ પ્રકરણ જોઇ લેવું જોઇએ. વિસ્તાર-ભથી અમે અહી પુન સ્પષ્ટ કરતા નથી. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६ मम्म्द्वीपप्राप्तिको सम्प्रति चतुर्यमण्डलादिष्यतिदेशमाह-एवं खलु एएणं उवाएणं' इत्यादि, 'एवं खलु एएणं उवाएणं' एवं खलु एतेन मण्डलदर्शितोपायेन प्रकारेण 'जाव संकरमाणे संकममाणे अत्र यावत्पदेन 'पवि प्रमाणे चंदे तयाणं नराओ मंडलाओ तयाणंतर मंडलं' इत्यस्य ग्रहणं भवति, ततश्च प्रविशन् मेरोरभिमुखं गच्छन् चन्द्रः तदनन्तरामण्डलात्तदनन्तरं मण्डलं संक्रामन् संक्रामनू 'तिष्णि तिणि जोवणाई' त्रीणि श्रीणि योगनानि 'छण्णउइंच पंचावण्णे भागसए' पण्णवतिं च पञ्चपञ्चाशदधिकानि भागशतानि 'एगमेगे मंडले मुहत्तगई णिबुद्धेमाणे णिवृद्धमाणे' एकैकस्मिन् मण्डले मुहर्जगति निपईयन् निवर्द्धयन्-हापयन् हापयन् त्यजन् त्यजन् 'सव मंतरं मंडलं उपसंकगित्ता चार चरई' सर्वाभान्तरमण्डलघुपसंक्रम्य संप्राप्य चारं गति चाति-करोति । अत्र विशेषत उपपत्तिः सूर्यप्रस्ताचे प्रदर्शिता न पुनरत्र प्रदर्यते विस्तरभयादिति चतुर्दशसूत्रम्-सू०१४ ॥ चन्द्राधिकारं निरूप्य नक्षत्राधिकारं दर्शयति, तत्र-नक्षत्राधिकारे अष्टौ द्वाराणि भवन्ति, तया मण्डलसंख्या प्ररूपणा १, मण्डलचारक्षेत्रप्ररूपणा २, अभ्यन्तरादि मण्डल अव सूत्रकार चतुर्थ मंडलादि कों में अतिदेश का कथन करते हैं-'एवं खल एएण उचाएणं जाच संकममाणे इस तरह से इन पूर्वोक्त तीन मंडलों में प्रदर्शित रीति के अनुसार मेरु के सन्मुख जाता हुआ चन्द्र तदनन्तर मंडल से तदनन्तर मंडल पर संकमण करता हुआ 'तिणि जोयणाई तीन तीन योजन एवं 'छण्णउइं च पंचावणे भागसए' ९६५५ भागों तक 'एगमेगे मंडले मुहत्संगई निबुद्धेमाणे २' एक एक मंडल पर मुहर्त गति को कम करता हुआ 'सव्वन्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं वरइ' सर्वाभ्यन्तर मंडल पर आकर अपनी गति करता है। यहां पर विशेष और संव कथन सूर्य प्रकरण में प्रकट किया जा चुका है उसे यहां ग्रन्थ के विस्तार होजाने के भय से पुनः हम प्रकट नहीं करते हैं ॥१४॥ चन्द्र के अधिकार का निरूपण करके अब सूत्रकार नक्षत्र के अधिकार का निरूपण करता हैं इस नक्षत्राधिकार में ८ द्वार हैं-(१) मंडलसंख्याप्ररूपणा (२) वे सूत्रा२ यतुथ' भ3anti मतिनु ४थन ४रे छ. .वं खलु एएणं उखाएणं जाव संकममाणे २' मा प्रभाव से पूst a भीमा. शत शत भुगम મેરુની સન્મુખ જ ૨% તદનંતર મંડળથી તદનંતર મંડળ પર સંક્રમણ કરતા-કરતે 'तिणि जोयणाई - यो मन 'छण्णाईच पंचावणे भागसए' ६६५५ भाग सुधी 'एगमेगे मंडले मुहुत्तगई निशाणे २' ४-४ भ30 6५२ मुहूत गतिन ६५ ६५ ४२ सव्वभंतर मडल वनकमित्ता चार चरई' साक्ष्य तभ३७ ५२ भावीन પિતાની ગતિ કરે છે. અહીં વિશેષ બધું કથન સૂર્યપ્રકરણમાં પ્રકટ કરવામાં આવેલું છે. જન્ય વિસ્તારભયથી પુનઃ તે કથન અત્રે પ્રકટ કરતા નથી. ૧૪ ચન્દ્રના અધિકારનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર નક્ષત્રના અધિકારનું નિરૂપણ કરે Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् स्थायिना मष्टाविंशते नक्षत्राणां परस्परमार्सनरूपणा ३, गमन विमानानामायामादि निरूपणा ४, नक्षत्रमण्डलानां मेरुतोऽवाधानिरूपणा १, तेषामेवायामादि निरूपणा ६, मुहूर्तगतिप्रमाणनिरूपणा ७, नक्षत्रमण्डलानां चन्द्रमण्डलैः समबजारनिरूपणा ८, तमाष्टम द्वारेषु मण्डलसंख्या प्ररूपणां प्रश्नयन्नाह कइ णं भंते' इत्यादि। __. मूलम्--कइ णं भंते ! णवत्तमंडला पन्नत्ता ? गोयमा अट्ठणक्ख त्तमंडला पन्नत्ता,१। जंबुद्दीवे दीवे केवइयं ओगाहिता केवइया णक्खत्तमंडला पन्नता ? गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे असीय जोपणसयं ओगाहित्ता एस्थ णं दो णक्खत्तमंडला पन्नत्ता। लवणेणं भंते । समुद्दे केवइयं ओगाहित्ता केवइया णक्खत्तमंडला पन्नत्ता ? गोगमा ! लवणेणं समुद्दे तिपिण तीसे जोयणसए ओगाहिता, एत्थ णं छ णवत्तमंडला पण्णत्ता एवामेव सपुव्वावरेण जंबुद्दीवे दीवे लवणसमुद्दे अट्ठ णक्खत्तमंडला भवं तीति भक्तायमिति २॥ सबभतराओ णं भंते ! णवत्तमंडलाओ ' केवइयाए अबाहाए सव्ववाहिरए णक्खत्तमंडले पन्नते ? गोयमा ! पंच दसुत्तरे जोयणसए अबाहाए सम्बबाहिरए गक्खत्तमंडले पण्णत्ते इति । .णवत्तमंडलस्सणं भंते ! णक्खत्तमंडलस्ल य एसणं केवइयाए अबाहाए अंतरे पण्णत्ते? गोयमा! दो जोयणाई णक्खत्तमंडलस्तयणक्वत्तमंडलस्स अबाहाए अंतरे पन्नत्ते ३। णखत्तमंडलेणं भंते ! केवइयं आयाम.विक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं केवइयं बाहल्लेणं पन्नत्ते ? गोयमा! गाउयं आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिखेवेणं अद्धगाउयं बाहल्लेणं मंडल चार क्षेत्र प्ररूपणा (३) अभ्यन्तर आदि मंडलों में स्थायी २८ नक्षत्रों की पारस्परिक अन्तर प्ररूपणा, (४) नक्षत्र विमानों की आयामादि प्ररूपणा () नक्षत्र मंडलों की मेरु से अवाधानिरूपणा (६) उन्हीं के आयामादि की प्ररूपणा, (७) 'मुहूर्त गति प्रमाण निरूपणा, एवं (८) नक्षत्र मंडलों के साथ समवतार प्ररूपणा छ.. 21 नक्षत्राधिारमा ८ बा। छ-(1) भ31 सभ्य। ५३५. (२) मग यार क्षेत्र પ્રરૂપણા (૩) અત્યંતર આદિ મંડળમાં ૨૮ નક્ષત્રની પારસ્પરિક અંતર પ્રરૂપણ. (૪) નક્ષત્ર વિમાનની આયામાદિ પ્રરૂપણું (૫) નક્ષત્રમંડળની મેરુથી અબાધા નિરૂપણ. (૬) તેમના આયામાદિની પ્રરૂપણ. (૭) મુહૂર્ત ગતિ પ્રમાણ નિરૂપણું તેમજ () નક્ષત્રમંડળની સાથે સમાવતાર પ્રરૂપણ. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९८ जम्बूदीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पन्नत्ते,४ । जंबुद्दीवेणं भते ! दीवे मंदरसल पठवयस्स केवइयाए मा. हाए सव्वभंतरे णक्खत्तमंडले पन्नत्ते ? गोयमा! चोयालीसं जोयणसहस्साइं अट्ठयत्रीसे जोयणसए अबाहाए सव्वबाहिरए सव्वभंतरे णखत्तमंडले पन्नत्ते इति । जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे मंदरस्त पव्वयस्स केवइयाए अबाहाए सव्वबाहिरए णखत्तमंडले पन्नत्ते.? गोयमा! पणयालीसं जोयणसहस्साई तिपिण-य तीसे जोयगसए अबाहाए सव्व बाहिरए णखत्तमंडले पन्नत्ते इति ५। सव्वबभतरेणखत्तमंडले केवइय आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते - गोयमा!.णवणउइं जोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणलए आयामविकखंभेणं तिणिणय -जोयणसयसहस्लाइं पण्णरससहस्लाई एगूणणवति च जोयणाइं किंचि विसेसाहिएः परिवखेवेणं पण्णत्ते । सरबाहिरएणं भंते ! णक्खत्तमंडले केवइयं आयामविक्खंभेगं केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते ? गोयमा! एग जोयणसयसहस्सं छच्च जोयणसए आयामविक्खंभेणं तिपिण-य -जोयणसयसहस्लाई अट्ठारस य सहस्साइं तिणि य पण्णरसुत्तरे जोय. णसए परिक्खेवेणं । जयाणं भंते ! णखत्ते सव्वभंतरमंडले उवसंक“मित्ता चारं चरइ, तयागं एगमेगेणं 'मुहुत्तेणं केवइयं खेत्तं गच्छइ, - गोयमा ! पंच जोयणसहस्साइं दोपिण य पण्णटें जोयणसए अट्ठारस य भागसहस्से दोणि-य तेवढे भागसए गच्छइ मंडलं एकवीसाए भाग• सहस्सेहिं णवहिय सट्टेहिं सरहिं छेत्ता । जयाण- भंते ! णक्खत्ते सव्व बाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ.तयाणं एगमेगेणं मुहुत्तेणं केवइयं-खेत्तं गच्छइ ? गोयमा!. पंच जोयणसहस्साई तिणि य एगूणवीसे जोयणसए सोलसय,भागसहस्से, तिपिण य पण्णटे..भागसए गच्छइ, मंडलं एगवोसाए भागसहस्पेहि णहिय सट्रेहिं सएहिं छेत्ता । एएणं भंतें ! अट्ठ णक्खत्तमंडला कइहि चंदमंडलेहि समोयरंति ? गोयमा ! अहहिं चंदमंडलेहिं समोयरंति तं जहा पढमे चंदमंडले तइए छठे Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमबक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् सत्तमे अट्ठमे दशमे इकारसमे पण्णरसमे । एगमेगेणं भंते ! -मुहुत्तेणं, केवइयाई भागसयाहिं गच्छइ ? गोयमा! जं जं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ तस्त तस्प मंडलपरिक्खेवस्स सत्तरस अ अट्ठसट्टे भागसए गच्छई, मंडलं सयसहस्सेणं अट्ठाणउईए यं सएहि छेत्ता इतिः। एगमेगेणंः भंते ! मुहुत्तेणं सूरिए केवड्याइं भागसयाइं गच्छइ, गोयमा! जंज मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ तस्स तस्सः मंडलपरिक्खेवस्त अट्ठारसतीसे भागलप गच्छइ, मंडलं सयसहस्सें हिं अट्ठाणंउलीए य सएहि छेत्ता । एगभेगेणं भंते ! मुहत्तेणं णवत्ते. केवया इं. भागसयाइं गच्छा ? गोयमा! जं जं मंडलं उवसंकमित्ता चार चाइ,. तस्स तरस मंडलपरिक्खेंबस्स अट्ठारस पणतीसे भागसए गच्छा मंडलं संयंसहस्सेणं अट्ठाणउईए य संएहि छेत्ता सू०.१५॥ छाया-कति खलु अदन्न ! नक्षत्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम !-अष्टौ-नक्षत्रमण्डलानि, प्रज्ञतानि १ । जम्बूद्वीपे द्वीपे कियवगाह कियन्ति नक्षत्रमण्डलानि-प्रज्ञप्तानि ? गौतम.. जम्बूद्वीपे द्वोपे अशीतं योजनशतमवगाह्य, अत्र द्वे नक्षमण्डले प्रज्ञप्ते । लवणे खलु भदन्त ! समुद्रे किंयदवगाह्य कियन्ति नक्षत्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! लवणे समद्रे त्रीणि त्रिंशदं. योजनशतानि अवगायात्र खलु षण्णशत्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि । एवमेव सपूर्वापरेण जम्बूद्वीपे द्वीपे लवणसमुद्रे चाष्टौ नक्षत्रमण्डलानि च भवन्तीत्याख्यातम् २ । सर्वाभ्यन्तरात् खलु भदन्त ! नक्षत्रमण्डलात् क्रियत्या अबाधया सर्वबाह्य नक्षत्रमण्डलं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि अबाधया सर्ववह्य नक्षत्रमण्डलं प्रज्ञप्तमिति नक्षत्र मण्डलस्यः खलु भदन्त ! नक्षत्रमण्डलस्य पैतत् खलु कियत्या अबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम् गौतम.! द्वे योजने नक्षत्रमण्डलस्य चाबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम् ३ । नक्षत्रमण्डलं खलु भदन्त ! कियदायामविष्कम्भेण कियता परक्षेपेण कियता बाहल्येन च प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! गव्युतमायामविष्कम्भेण तत् त्रिगुणं सविशेष परिक्षेपेण, अर्द्धगव्यूतं वाहल्येन प्रज्ञप्तम् ४ | जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य कियन्या अबांधया सर्वाभ्यन्तरं नक्षत्रमण्डल प्रज्ञप्तम् ? गौतम! चतुश्चत्वारिंशद् योजनसहस्राणि अष्टौ च विंशति योजनशतानि अबाधया सर्वाभ्यन्तरं नक्षत्रमण्डलं प्रज्ञप्तमिति । जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य कियत्या अबाधया वाह्य नक्षत्रमडलम् प्रज्ञतम् ? गौतम ! पंञ्चत्वारिंशद योजनसहस्राणि त्रीणि च त्रिंशद्' योजनशतानि अबाधया सर्वबाह्य नक्षत्रमण्डल प्रज्ञप्तम् ५। सर्वाभ्यन्तरं नक्षत्रमण्डलं कियदायामविष्कम्भेण कियता परिक्षेपेण मजप्तम् ? गौतम ! नवनवति योजनसहस्राणि षट् च चत्वारिंशद् योजनशतानि आयामविष्कम्भण त्रीण.प योजनशतसहस्राणि पञ्चदश सहस्राणि एकोननवति च योजनानि किञ्चिद्वि Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्पप्राप्ति २०० शेपाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तम् सर्ववाद्यं खलु भदन्त ! नक्षत्रमण्डलं कियदायामविष्कम्भेग कियता परिक्षेपेण प्रज्ञप्तम् ? गौतम! एक योजनशतसहस्रं पद च पष्टि योजनशतानि : आयामविष्कम्भेण, त्रीणि च योजनशतसहस्राणि अष्टादश च सहस्राणि त्रीणि च पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि परिक्षेपेग । यदा खलु मदन्त ! नक्षत्रं सर्वाभ्यन्तरमण्डल मुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु एकैकेन गुहूर्तेन कियन्त क्षेत्रं गच्छति ? गौतम ! पञ्चयोननसहस्राणि द्वे च पञ्चपष्टियोजनशने अष्टादश च भाग सहस्त्राणि द्वे च त्रिपष्टि भागशते गच्छति, मण्डल मेकविंशत्या भागसहः नवमिथ शष्टयाशतै रिछत्वा । यदा खल भदन्त ! नक्षत्र सर्ववास मण्डमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु एकैकेन मुहूर्तन कियत् क्षेत्रं गच्छति ? गौतम ! पत्र योजनसहस्राणि त्रीण च एकोनविंशति योजनशतानि पोडश च भागसहस्राणि त्रीणि च पञ्चपष्टिं भागशतानि गच्छति, मण्डलमेकविंशत्या भागपदस्पैः नवभिश्च पष्टयाश श्छित्वा, एतानि खलु भदन्त ! भष्टौ नक्षत्रमण्डलानि कतिभिश्चन्द्रमण्डलैः समवतरन्ति ? गौतम ! अष्टभिश्चन्द्रमण्डलैः समवतरन्ति, तद्यथा प्रथमे चन्द्रमण्डले तृतीये पष्ठे सप्तमे अष्टमे दशमे एकादशे पञ्चदशे एकैन भदन्त ! मुहणेन कियन्ति भागशनानि गच्छति ? गौतम ! यद् यमण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति तस्य तस्य मण्डलपरिक्षयस्य सप्तदशाष्ट्रपष्टिभागशतानि गच्छति, मण्डलं शतसहस्रपट नवत्या च शतै शिछत्वेति । एकैकेन भदन्त! मुहर्तन सूर्य: कियन्ति भागशतानि गच्छति ? गौतम ! यद् यन्मण्डलमुपसंक्रम्य नारं चति तस्य तस्य तस्य मण्डलपरिक्षेपस्याष्टादश शिद्भाशतानि गच्छति, मण्डलं शतसहस्रष्टनवत्या च शतै शिछत्वा एकैकेन खलु भदन्त ! मुहर्तन नक्षत्र फियन्ति भागशतानि गच्छति ? गौतम ! यद यमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तस्य तस्य मण्डलपरिपक्ष्याष्टादश पञ्चत्रिराद्धाग शतानि गच्छति, मण्डलं च शतसहस्रेणाप्टनरत्या च शौ भिउत्वेति सू. १५ ॥ टीका-'कइ णं भंते ! णक्खत्तमंडला पनत्ता' कति खलु भदन्त ! नक्षत्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि हे भदन्त ! कति-कियसंख्यानि नक्षत्रमण्डलानि प्रशसानि कथितानीति नक्षत्र मण्डलसंख्या विषयका प्रश्ना, भगवानाइ-दोयमा' इत्यादि. 'गोयमा' हे गौतम ! 'अट्ठ णक्खत्तमंडला पन्नत्ता' अष्टौ नक्षत्रमण्डलानि नतानि-ऋयितानि, यद्यपि अष्टाविंशति . 'कइणं भंते ! णक्खत्तमंडला पन्नत्ता' इत्यादि टीकार्थ-गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'कइणं भंते ! णक्खत्तमंडला पन्नत्ता' हे भदन्त ! नक्षत्र मंडल कितने कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! अहणक्खत्तमंडला पण्णत्ता' हे गौतम ! नक्षत्र मंडल आठ कहे गये हैं। यद्यपि नक्षत्र २८ है और इनके प्रत्येक १-१ मंडल होने से २८ मंडल 'कइणं भंते । णखत्तमंडला पन्नत्ता' इत्यादि Nati-गीतमस्वामी प्रसुन मा त प्रश्नध्या छ-'कइणं भंते ! णक्खत्तमंडला ઉત્ત' હે ભદંત નક્ષત્રમંડળ કેટલા કહેવામાં આવેલા છે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે ? Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___२०१ प्रकाशिका का-सप्तमवक्षस्कार स. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् नक्षत्राणि तेषां प्रत्येकमेकैकमण्डलस्य सद्भावेनाष्टाविंशति मण्डलानीति कथयितुं युक्तं न वष्टी मण्डलानि, तथापि अष्टाविंशतेरपि नक्षत्राणां प्रतिनियतस्वस्वमण्डलेषु एतावत्स्वेव संचरणात्, यथा चाष्टमण्डलेष्वेव सर्वेषां नक्षत्राणां सञ्चरणं भवति तथा दर्शयिष्यति । एतदेव क्षेत्रविमा गेन दर्शयति-'जंबुद्दीवे दीवे' इत्यादि, 'जंबुद्दीवे दीवे केवश्यं ओगाहित्ता' जम्बूद्वीपे द्वीपेसर्पद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे कियत् कियत्प्रमाणक क्षेत्रमवगाह्य 'केवइया णक्खत्तमंडला पन्नत्ता' कियन्नि-क्रियत्संख्यकानि नक्षत्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि, इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जंबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे 'असीयं जायणश्यं ओगाहित्ता' अशीत योजनशतमवगाह्य -अशोत्यधिकमेकं योजनसतं जम्बूद्वीपमध्ये अवगाहनं कला, 'एत्थ णं दो णक्खत्तमंडला पनत्ता' अत्र-एतस्मिन्न: न्तरे दे नक्षत्रमण्डले प्रज्ञप्ते-कथिते 'लवणे णं भंते ! समुद्दे' लवणे खलु भदन्त ! समुद्रे, हे भदन्त ! वणनामके प्रथमसमुद्रे 'केवइयं ओगाहित्ता' कियत्प्रमाणकं क्षेत्रमवगाह्य-तत्र कहना चाहिये-परंतु ऐसा जो यहाँ पर कहा गयाहै उसका कारण ऐसा है कि ये २८ नक्षत्र इतने ही प्रतिनियत अपने २ मंडलों मे सञ्चरण करते हैं कि जिससे इनका संचरण .८ मंडलों में ही हो जाता है इसी बातको सूत्रकारने क्षेत्र विभाग द्वारा इस प्रकार से प्रकट किया है इस में सर्व प्रथम गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'जबुद्दीवे दीवे केवइयं ओगाहित्ता केवइयं णक्खत्त मंडला पन्नता' हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में कितने प्रमाण क्षेत्र को अवगाहित करके कितने नक्षत्र मंडल कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने उन से कहा-'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे असीयं जोयणसयं ओगाहित्ता एत्थ णं दो णक्खत्तमंडला पनत्ता' हे गौतम ! इस जम्बूद्वीप नामके छीप में १८० योजन प्रमाण क्षेत्र को अवगाहित करके दो नक्षत्र मंडल कहे गये हैं। 'लवणेणं भंते ! 'गोयमा ! अट्ट णखत्तम डला पण्णत्ता' गौतम ! नक्षत्रम उ मा ४अवाम मासा. અધપિ નક્ષત્રે ૨૮ છે અને એમનામાંથી દરેકને એક–એક મંડળ હેવાથી ૨૮ મંડળે કહેવામાં આવ્યા છે પરંતુ એવું જે અહીં કહેવામાં આવ્યું છે તેનું કારણે આ પ્રમાણે છે કે એ ૨૮ નક્ષત્ર આટલા જ પ્રતિનિયત પિત–પિતાના મંડળમાં સંચરણ કરે છે. જેથી એમનું સંચરણ ૮ મંડળમાં જ થઈ જાય છે. એજ વાતને સૂત્રકારે ક્ષેત્ર વિભાગ વડે આ પ્રમાણે પ્રકટ કરી છે. આમાં સર્વ પ્રથમ ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવી રીતે પ્રશ્ન ध्या छ-'जंबुद्दीवे दीवे केवइयं ओगाहित्ता केवइयं णक्खत्तमंडला पन्नत्ता ३ मत | જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં કેટલા પ્રમાણુક્ષેત્રને અવગાહિત કરીને કેટલા નક્ષત્ર મંડળે કહેવામાં भाव छ ? भान पाममा प्रभु त धु-'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे असीयं जोयणसयं ओगाहित्ता एत्थणं दो नक्खत्तमंडला पन्नत्ता' गौतम ! मापूदी नाम बीपमा १८० यसन प्रमाण क्षेत्रन, माहित ४श मे नक्षत्रमणे) ४उवामां मावा छे ? 'लवणेणं ज. २६ Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्मूतीपंगासिल अवगाहनं कृत्वा 'केवइया णक्खत्तमंडला पन्नत्ता' कियन्ति-कियत्संख्यकानि नक्षेत्रमण्डलोनि प्रज्ञतानि-कथितानि इति प्रश्नः, भगयानाह-'गोरमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'लवणे णं समुद्दे लवणे समुद्रे लवणनामके प्रयो सपुद्रे 'तिण्णितीसे जोयणसए ओगाहित्ता' त्रीणि त्रिंशद् योजनशतानि अवगाह त्रिंशदधिनानि त्रीणि योजनातानि अवगाय-तत्रावगाइन कला 'एत्थणं छ णक्खत्तमंडला पन्नत्ता' अत्र खलु अत्रान्तरे पटू पसंख्यकांनि नक्षत्रमण्डलानि प्रशंसानि-कथितानीति, अत्र खलु उपसंहारवाक्येन उपर्युकामेव संख्या सकलयति-'एवा. मेव संपुव्वावरेण' एवमेव सपूर्वापरेण पूर्वापरसंकलनेन 'जंबुद्दीवे दीवे लक्ष्णसमुदये जा द्वीपे द्वीपे तथा लवणसमुद्रे च 'अहणक्खत्तमंड का भवतीनि मक्खाय' अष्टौ अष्टसंख्यकानि नक्षेत्रमण्ड गनि भवन्तीत्याख्यातं मया वर्द्धमानस्वामिनाऽन्यैरपि तीर्थकर कथितमिति मण्डसंख्या प्ररूपणमिति द्वितीयं द्वारम् २ ।। सम्प्रति मण्डलचारक्षेत्रारूपणायाह-सन्मभंतराभोण' इत्यादि, 'सकभंवरामीण भो!' मर्याभ्यन्तरात् खलु भदन्त ! 'णखत्तमंडलामो' नक्षत्रमण्डलात् 'केवइयाए भाराहार' समुद्दे केवयं ओगाहिता केवइया णखत्तमंडला पनत्ता' हे भदन्ते ! लवण समुद्र में कितने प्रमाणक्षेत्र को अवगाहित करके कितने नक्षत्र मंडल कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'लवणेणं समुद्दे तिणितीसे जोयणसए ओंगा हिता पत्य गं छातनंडला पत्ता' हे गौतम! लवण समुद्र तीन सो तीस योजन प्रमाण क्षेत्र को अवगाहित कर के ६ नक्षत्र मंडल कहे गये हैं । 'एव मेव संपुवावरे । जंबुद्धी दीवे लबण मनुद्दे य अटु णक्खत्तमंडला भवंतीति' इस प्रकार सब मिलाकर नक्षत्र मंडल ८ हो जाते हैं ऐसा अन्य तीर्थंकरोंने एवं मैंने कहा है। मण्डलसंख्या प्ररूपणा द्वार समाप्त । मंडलचारक्षेत्र प्रहाणा गौतमस्वामी ने प्रभुले ऐसा पूछा है-'सचभतराओणं भंते ! णक्खत्त. भंते ! समुद्दे केरइयं ओहित्ता केवइया णक्खत्तमंडला पन्नत्ता' महत! स्पसमुद्रमा કેટલા પ્રમાણ ક્ષેત્રને અવગ હિન કરીને કેટલા નક્ષત્ર મંડળો કહેવામાં આવેલા છે? એના पामा प्रभु ४३ छ-'लपणेणं समुद्दे तिणि तीसे जोयणमए ओगाहित्ता एत्थणं छ णक्खत्त मंडला पन्नत्ता' गीतमा समुद्रमा प्रशस स य प्रभा क्षेत्र माहित ४२. ६ नत्र भने ४यामा मासा छे. 'एपामेव सपुव्वारेण जंबुद्दीवे दीवे लवणसमुय अदृ णखत्तमंडला भवंति' मा प्रमाणे या मजान नक्षत्र मा ८ २४ लय छ. અમ મેં અને બીજા ત.ર્થકરેએ કહ્યું છે. મંડળ સંખ્યા પૅરૂપણોદ્ધાર સમક્ષ મંડળ ચાર ક્ષેત્ર પ્રરૂપણ * · गौतमस्वाभाये, प्रभुने सेवी शत प्रश्नध्य छ-'सव्वमंतराओ ण-भैते ! णक्खत Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवसंस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् कियत्या- अबाया कियत्प्रमाणकेन व्यवधाने नेत्यर्थः 'सव्ववाहिरए णखत्तमंडछे पन्नत्ते' - सर्वबाह्य नक्षत्रमण्डलं प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्नः, भगवानाह-'मोयमा' इत्यादि, 'गोयमा हे गौतम ! 'पंचदसुत्तरेजोयणसए' पश्चदशोचरं योजनातं 'जवाहाए सव्यवाहिरए णक्खत्तमंडले ,प्रमत्ते'. अबाधया सर्वबाह्यं नक्षत्रमण्डलं प्रज्ञप्तं-कथितम्, सूत्रमिदं नक्षत्रजात्यपेक्षया ज्ञातव्यम्, अन्यथा सर्वाभ्यन्तरमण्डलपतिनाम् अभिजित् प्रभृति द्वादशनक्षत्राणां सर्वदेवावस्थितमण्डलकत्वेन सर्वेशाबमण्डलस्यैवाभानात, तदनमर्थः सर्वाभ्यन्तरजक्षत्रमण्डलजातीयात सर्वबाह्य नक्षत्रमण्डल जातीयं पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि अबाधया प्रज्ञप्तमिति तृतीय द्वारम् ॥ • सम्प्रति-अन्तरद्वारमाह-'णक्खत्तमंडलस्स णं' इत्यादि, 'णक्खत्तमंडलस्स णं भंते ! मंडलाओ केवइयाएं अवाहाए सव्ववाहिरए णक्वत्त मंडले पण्णत्ते' हे भदन्त ! सर्वाभ्यन्तर नक्षत्र मंडल से कितनी दूर सर्वयाह्य नक्षत्र मंडल कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा! पंचदसुत्तरे जोयणमए अवाहाए सन्ध बाहिरए णक्खत्तमंडले पाते' हे गौतम ! सर्वाभ्यन्तर नक्षत्र मंडल से सर्ववाहय नक्षत्र मंडल ११५ योजन दूर कहा गया है यह सूत्र नक्षत्रजाति की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये नहीं तो सर्वाभ्यन्तर मंडलवर्ता जो अभिजित आदि १२ नक्षत्र हैं ये सर्वदा ही अवस्थित मंडल वाले रहते हैं इसलिये उनके सर्व'बाहय मंडल का अभाव रहता है तो फिर यह सूत्र कथन कैसे संगत हो संकेगा, इसलिये इस कथन को सामान्य नक्षत्रमंडल की अपेक्षा से ही कहा गया जानना चाहिये अर्थात् सर्वाभ्यन्तर नक्षत्रमंडल जातीय नक्षत्र मंडल से सर्ववाहय नक्षत्रमंडल जातीय नक्षत्र मंडल ११५ योजन दूर पर है। अन्तरद्वार कथन गौतमखामी ने प्रभु से इस में ऐसा पूछा है-णक्खत्त मंडलस्स णं भंते ! मंडलाओ केवइयाए अबाहाए सपबाहिरए णक्खत्तमंडले पण्णत्ते' 3 ! सत्य'तर નક્ષત્ર મંડળથી કેટલે દૂર સર્વબાહા નક્ષત્ર મંડળ કહેવામાં આવેલ છે? એના જવાબમાં प्रभु ४९ छ-'गोयमा ! पंचदसुत्तरे जोयणसए अबाहाए सव्वबाहिरए णक्खत्तमंडले पन्नत्ते હે ગૌતમ1 સર્વાભંતર નક્ષત્ર મંડળથી સર્વબાહ્ય નક્ષત્ર મંડળ ૧૧૫ રોજન હર કહેવામાં આવેલ છે. આ સત્ર નક્ષત્ર જાતિની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલું છે, એવું જાણવું જોઈએ નહિતર સર્વાત્યંતરમંડળવતી જે અભિજિત વગેરે ૧૨ નક્ષત્ર છે તે સર્વદા અવસ્થિત મંડળવાળા રહે છે. એટલા માટે તેમને સર્વબાહામંડળને અભાવ રહે છે, તે પછી આ સૂત્રનું કથન કેવી રીતે સંગત કહી શકાય. એટલા માટે આ કથનને સામાન્ય નક્ષત્ર મંડળની અપેક્ષાએ જ કહેવામાં આવેલું છે એવું જાણવું જોઈએ. એટલે કે સભ્યતર નક્ષત્રમંડળ જાતીય નક્ષત્રમંડળથી સવબાહ્ય નક્ષત્રમંડળ જાતીય નક્ષત્રમંડળ ૧૧૫જન દૂર છે, Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... . - 35 २०४ अम्बुद्धीपप्रसिद णक्खत्तमंडलस्स' नक्षत्रमण्डलस्य खलु भदन्त ! नक्षत्रमण्डलस्य हे भदन्त ! नक्षत्रमण्डलस्य नक्षत्रविमानस्य नक्षत्रविमानस्य चेत्यर्थः 'एसणं केवइयाए अवाहाए अंतरे पन्नत्ते' एतत् खलु कियत्या अबाधया अन्तरं व्यवधान प्रज्ञप्तम् एकस्मात् नक्षत्रविमानात् अपरस्य नक्षत्रविमानस्य कियत्प्रमाण कमन्तरं व्यवधानं भवति, इति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दो जोयणाई' द्वे गोनने योजनद्वयमित्यर्थः 'णखत्तमंडलस्स य णक्खत्तमंडलस्स यक्षमण्डलस्य च नक्षत्रमण्डलस्य च एकस्माद मण्डलात् अपरस्य नक्षत्र. मण्डलस्येत्यर्थः 'अवाहाए अंतरे पन्नत्ते' अबाधा अन्तरं प्रज्ञप्तम् एकस्मानक्षत्रविमानात् तदपरमण्डलस्य च योजनद्वयपरिमिवमन्तरं प्रज्ञप्तमिति, अयं भावा-अष्टास्वपि मण्डले यस्मिन् यस्मिन् मण्डले यावन्ति नक्षत्राणां विमानानि तेषामन्तरवोधकमिदं पत्रम् यथा अभिजित् नक्षत्रविमानस्य श्रवणनक्ष विमानस्य परस्परं द्वे योजने अन्तरं भवति, नतु नक्षत्र संबन्धि सर्वाभ्यन्तरादि मण्डलानां परस्परमन्तरसूचकमिदं सूत्रम् अन्यथा नक्षत्रमण्डलानां णक्वत्त मंडलस्स एसणं केवइयाए अवाहाए अंतरे पण्णत्ते हे भदन्त ! एक नक्षत्र मंडल का दूसरे नक्षत्रमण्डल से-अर्थात् एक नक्षत्र विमान का दूसरे नक्षत्र विमान से-कितना व्यवधान अन्तर-कहा गया है ? इसके उत्तर मे प्रभु कहते हैं'गोयमा! दो जोयणाई णक्खत्तमंडलस्स य णक्खत्तमंडलस्स य अयाहाए अंतरे पणत्ते एक नक्षत्र विमान का दूसरे नक्षत्र विमान से विना किसीव्यवधान के दो योजन का अन्तर है तात्पर्य इसका ऐसा है-आठ मंडलों में जिस जिस मंडल में जितने २ नक्षत्रों के विमान हैं उनके अन्तर का योधक यह सूत्र है जैसे अभिजित् नक्षत्र के विमान का और श्रवण नक्षत्र के विमान का परस्पर दो योजन का अन्तर होता है नक्षत्र सम्बन्धी जो सर्वाभ्यन्तरादि मंडल हैं उनका परस्पर में अन्तरका सूचक यह सूत्र नहीं है यदि ऐसा-माना जावे तो फिर नक्षत्र भतरवार-४थन शीतभस्वाभीमें प्रभुन भाभी सेवी शत प्रश्न ध्या छ-'णक्खत्तमंडलस्सणं भंते ! णखत्तमंडलस्स एसणं केवइयाए अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' 3 महत! : नक्षत्रभने। બીજા નક્ષત્રમંડળથી એટલે કે એક નક્ષત્ર વિમાનનું બીજા નક્ષત્ર વિમાનથી–કેટલું व्यवधान-मत२ ४ामा माव छ ? मेना नाममा प्रभु छ-'गोयमा! दो जोयगाई णक्खत्तमंडलस्स य णक्खत्तमंडलस्स य अवाहाए अंतरे पण्णत्ते' मे४ नक्षत्र विमाननुभाग નક્ષત્ર વિમાનથી વગર વ્યવસ્થાને બે જન જેટલું અંતર છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કેઆઠ મંડળમાં જે-જે મંડળમાં જેટલા જેટલા નક્ષત્રોના વિમાને છે, તેના અંતરને બતાવનાર આ સૂત્ર છે. જેમ અભિજિત નક્ષત્રના વિમાનનું અને શ્રવણ નક્ષત્રના વિમાનનું પરસ્પર બે જન જેટલું અંતર હોય છે. નક્ષત્ર સંબંધી જે સર્વાત્યંતરાદિમંડળે છે, તેમનું પરસ્પરમાં સૂચક આ સૂત્ર નથી. જો આવું માનવામાં આવે તે પછી નક્ષત્ર Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवसंस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् वक्ष्यमाणचन्द्रमण्डलसमवतारसूत्रेण सह निरोधादिति तृतीयान्तरद्वारम् ३ ॥ " सम्प्रति नक्षत्रविमानानामागमादि प्ररूपणार्थ चतुर्थद्वारे आह-'णक्खत्तमंडलेणं इत्यादि, ‘णक्खत्तमंडलेणं मंते ! केवइयं' नक्षत्रमण्डलं खल्लु भदन्त ! कियता-कियत्प्रमाणकेन 'आयामविखंभेणं' आयामविष्कम्भेण-आयामविष्कम्भाभ्यां दैर्घ्य विस्ताराभ्याम् 'केवइयं 'परिक्खेवेणं' कियता-कियत्प्रमाणकेन परिक्षेपेण-परिधिना 'केवइयं बाहल्लेणं पन्नत्ते' कियता-कियत्प्रमाणकेन बाहल्येन-उच्चत्वेन प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'गाउयं आयामविक्खंभेगं गम्यूतमायामविष्कम्भेण-आयाम विष्कम्भाभ्यां दैर्घ्य विस्ताराभ्यां ग-यूतं क्रोशयुगलप्रमाण; नक्षत्रमण्डलं भवतीत्यर्थः, "तंतिगुगं सविसेसं परिक्खेवेणं' तत् त्रिगुणं सविशेष परिक्षेपेण, आयामविष्कम्भापेक्षया त्रिगुणं किश्चिदधिक तत् नक्षत्रमण्डलं परिक्षेपेण-परिधिना भवतीत्यर्थः 'अद्धगाउयं वाहल्लेणं पगत्ते इति' अर्द्धगव्यूतं वाहल्येन-उच्चत्वेन प्रज्ञप्तम्, तत् नक्षत्रमण्डलमुच्चत्वेनाचगव्यूतं क्रोशैकपरिभितं भवतीति चतुर्थमायामादि द्वारम् । मंडलों का वक्ष्यमाण चन्द्रमण्डल समवतार सूत्र के साथ विरोध हो जावेगा। नक्षत्र विमानायामादिप्ररूपणा इस में गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'णवत्तमंडलेणं भंते। केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खंवेणं केवइयं बाहल्लेणं पन्नत्ते' हे भदन्त ! नक्षत्र मंडल का आयाम और विष्कम्भ कितना है तथा इसका परिक्षेप कितना है ? एवं इसकी ऊंचाई कितनी है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! गाउयं आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं' हे गौतम ! नक्षत्र मंडल के आधान विष्कम्भ का प्रमाण दो कोश का है इसके परिक्षेप का प्रमाण आयाम विष्कम्भ के प्रमाण से कुछ अधिक तिगुना है अर्थात् छ कोश से कुछ अधिक है 'अद्धगाउय बाहल्लेणं पण्णत्ते तथा इसकी ऊंचाई १ कोश की है। इसकी मेरु से अबाधा कितनी है इसका कथन-इस में गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा મંડળનું વમા ચન્દ્રમંડળ સમવત ર સૂત્રની સાથે વિરોધ થઈ જશે. નક્ષત્ર વિમાનાયામાદિ પ્રરૂપણું भामा गौतमस्वामी प्रभु की शत प्रश्न ये है-'णवत्तमडले णं भंते ! केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिवखेवेणं केवइयं बाहल्लेणं पन्नत्ते'मत! नक्षत्रમંડળને આયામ અને તેને વિષ્ઠભ કેટલું છે તેમજ આ પરિક્ષેપ કેટલે છે? તથા तेनी य ही छ ? सेना वाममा प्रभु ४३ छ-'गोयमा! गाउयं आयामविखंभेणं तं तिगुणा सविसेसं परिक्खेणं' गौभ! नक्षत्र मायावि०मनु प्रभार में ગાઉ જેટલું છે. એના પરિક્ષેપનું પ્રમાણ એના આયામ–વિષ્ઠભના પ્રમાણ કરતાં કંઈ थारे छे. 'अद्ध गाउयं वाहल्लेणं पण्णत्ते' तम मानी या5 मे रेसी छे. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्बूलीपप्रमतिसूत्रे ___सम्प्रति एपामेव मेरुपर्वतमवधीकृत्यावायां दर्शयितुमाह-'जंबुद्दीवेणं इत्यादि, 'जंबु द्दीवेणं भने ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपगध्यजम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'मंदरस्स पव्ययस्स' मन्दरस्य-मेरुनामकस्य पर्वतस्य 'केवइयाए अबाहाए' कियत्या-कियत्प्रमाणकया अवाधया 'सधभंतरे णक्खत्तमंडले पन्नत्ते' सर्वाभ्यन्तरम्-सर्वमण्डलापेक्षया अभ्यन्तरवन्ति नक्षत्रमण्डलं शज्ञप्तं कथितमिवि प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चोयाळीसं जोयणसहस्साई' चतुश्चवारिंशद् योजनसहस्राणि 'अट्ठयवी से जोयणसए' अष्टौ च विंशति योजनशतानि विंशत्यधिकानि अष्टौ योजनशतानीत्यर्थः 'अमाहाए सम्पन्भंतरे णक्खत्तमंडले पनत्ते' अवाधया सर्वाभ्यन्तरं नक्षत्रमण्डलं प्रज्ञप्तं कथितम्, चतुश्चखारिंशद् योजनसहस्राणि विंशत्यधिकानि अष्टौ योजनशतानि एतावत्प्रमाणकाबाधया मेरुपर्वतमवधीकृत्य सर्वाभ्यन्त नक्षत्रमण्डलं कथितमिति भावः । अत्रत्योपपत्ति यथा सूर्यमण्डलाधिकारे प्रदर्शिता तयैवात्रापि ज्ञातव्या विस्तरभयानात्र पुनरावय॑ते इति । पूछा है-'जंबुद्दीवेणं ते' ! दीये मंदरस्स पचयस्स केवड्याए अवाहाए सव्वभतरे णखत्तमंडले पण्णत्ते' हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में स्थित सुमेरु पर्वत से सर्वाभ्यन्तर सर्वमडलों की अपेक्षा अभ्यन्तर मंडल मे स्थित नक्षत्र मंडल कितना दूर है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! चोया. लीसं जोयणसहस्साई अट्ठय वीसे जोयणसए अबाहाए सव्वन्भतरे णक्खत्तमंडले पन्नत्ते' हे गौतम ! सुमेरु से चवालीस हजार आठसौ वीस योजन दूर सर्वाभ्यन्तर नक्षत्र मंडल है। इस सम्बन्ध में स्पष्टीकरण सूर्य मण्डलाधिकार में जैसा किया जा चुका है-वैसा ही वह यहां पर भी जानलेना चाहिये हम विस्तार हो जाने के भय से उसे यहां पुनः प्रकट नहीं कर रहे हैं। ___ सर्वबाह्य नक्षत्र मंडल की अवाधा का कथन-इस में गौतमस्वामी ने प्रभु से આની મેરુથી અબાધા કેટલી છે? આનું કથન–આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને આ જાતને IN यी छ । 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे मंदरस्स पब्वयस्स केवइयाए अवाहाए सव्वमंतरे णक्खत्तमंडले पण्णत्ते' 3 Ad! दी५ नाम दीपमा स्थित सुमेरपतिथी સત્યંતર સર્વમંડળની અપેક્ષાએ અત્યંતરમડળમાં સ્થિત નક્ષત્રમંડળ કેટલા દૂર પર स्थित छ ? साना वाममा प्रभु ४३ छ-'गोयमा! चोयालीसं जोयणसहस्साइं अट्ठय वीसे जोयणसए अवाहाए सव्वन्तरे णखत्तमंडले पन्नत्ते' गौतम ! सुमेथी ४४ तर ૮ સે ૨૦ એજન દ્વર સર્વાત્યંતર નક્ષત્રમંડળ છે. આ સંબંધમાં સ્પષ્ટીકરણ સૂર્યમંડળાધિકારમાં જે પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે, તેવું જ અત્રે પણ સમજી લેવું જોઈએ. વિસ્તારમયથી અત્રે પુનઃ સ્પષ્ટીકરણ કરતા નથી. સર્વબાહા નક્ષત્રમંડળની અબાધા-કથન माम गोतमस्वामी प्रभुने मेवी शत प्रश्न यो छे ४ 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् २०७ सम्प्रति सर्वबाह्यमण्डलनक्षत्रस्यावाघां प्रष्टुमार - 'जंबुदीचे णं' इत्यादि, 'जंबुद्दीवे णं मैंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'मंदरस्स पव'येस्स ' मन्दरस्य- मेरुनामकपर्वतस्य 'केवइयात अवाहाए' कियत्या - कियत्प्रमाणक्रयाऽबांधया 'संन्त्रबाहिरए णक्खत्तमंडले पनते' सर्वबाह्य नक्षत्रमण्डलं यतः परमन्यब्दाद्यं नभवेत् तादृशं सर्ववामनक्षत्रमण्डलं प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! ' पणयालीसं जोयणसहस्साई' पञ्चचत्वारिंशद् योजनासहस्राणि 'तिष्णिय तीसे जोयणपए' त्रीणि च त्रिवद् योजनशतानि त्रिशदधिकानि त्रीणि योजनशतानीत्यर्थः 'अबाहोए सव्वमहिरए क्तमंडळे पनते' एतावत्प्रभाणकपावाचया सर्वबाह्यं नक्षत्र मण्डलं प्रज्ञप्वं कथितम्, पञ्चचत्वारिंशद् योजनस, खाणि शिवदधिकानि त्रीणि योजनशतानि एतावत्प्रमाणकावाधया सर्वव.ह्य नक्षत्रमण्डलं भवतीति अवाचा निरूपणनामकं पञ्चमं द्वारम् ५ ॥ " सम्प्रति - एतेषामेवाभ्यन्तरादि नक्षत्रमण्डलानामायामादि निरूपणार्थं प्रश्नयन्नाह - 'सब्ब मंतरे णं' इत्यादि, 'सव्वन्तरेणं भंते ! णक्खत्तमंडले' सर्वाभ्यन्तरं खलु भदन्त ! नक्षत्रमण्डलम् 'केंवइयं आयामविवखंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पश्नत्ते' कियदायामविष्कम्भाऐसा पूंछा है- 'जीवेणं मते ! दीवे मंदरपव्वयस्स केवइयाए अवाहांए सव्वंबाहिरए णक्खत्तम डले पनते' हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में स्थितं जो सुमेरु पर्वत हैं उसकी कितनी अंबाधा से अर्थात् उस से कितनी दूर - सर्वsita नक्षत्र मण्डल जिससे परे और कोइ बाह्य न हो ऐसा नक्षत्र मण्डल - कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयना ! पणयालीसं जोयणसहस्साई तिणिय तीसे जोयणसए सव्ववाहिरए णक्खत्तमंडले पण्णत्ते' हे गौतम! सुमेरु पर्वत से सर्वबाहय नक्षत्र मंडल ४२३३० योजन दूर कहा गया है । अभ्यन्तरादि नक्षत्र मण्डल के आयामादि का निरूपण इस में गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'सव्वन्तरेण भंते ! णक्खस मंडले केवइयं आधा चित्रखभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पनते' हे भदन्त ! सर्वाभ्य मंदरपव्वयस्स केवइयाए अंबाहाए सव्वव हिरए णक्खत्तमंडले पन्नत्ते' हे लह ंत ! मा જેમૂદ્રીપ નામક દ્વીપમાં સ્થિત જે સુમેરુપવત છે. તેની કેટલી અમાધાથી એટલે કે તેનાથી કેટલે દૂર સખાદ્ય નક્ષત્રમંડળ–જેનાથી પર અન્ય કાઈ ખાદ્ય હાય નહિ એવું नक्षेत्रभउज-डेवामां न्यावेस हे ? माना वामां प्रभु उडे छे- 'गोयमा ! पणयालीसं जोहरसाई तिणि य तीसे जोयणसए अवाहाए सव्ववाहिरए णक्खत्तम'डले पण्णत्ते' हे ગૌતમ ! સુમેરુપ તથી સ`બાહ્ય નક્ષત્રમ ડળ ૪૫૩૩૦ ચેાજન દૂર કહેવામાં આવેલ છે. અભ્યન્તરાદિ નક્ષત્રમંડળના આયામાદિનું નિરૂપણુ— माभां गौतमस्वाभीये असुने खेवी रीते प्रश्न ये छे- 'सव्वव्यंतरेणं भंते! णक्खक्तमइले केत्रइयं आग्रामविक्खंभेणं केत्रइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते' हे महत ! सर्वास्यांतर नक्षत्र Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दु जम्बूद्वीपप्रतिसूत्रे ૨૦૮ भ्यां दैर्घ्यविस्ताराभ्याम् कियता परिक्षेपेण - परिधिना प्रज्ञप्नं कथितमिति प्रश्नः, भगवानार - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'णदणउई जोयणसहस्साई' नवनवति योजन सहस्राणि 'छच्चचत्ताले जोयणसए' पटू च चत्वारिंशद् योजनशतानि चत्वारिंशदधिकानि पइयोजनशतानीत्यर्थः ' आयामविवसंमेणं' आयामविष्कम्भाभ्यां दैर्घ्यविस्ताराभ्यां कथि सम् तथा - 'तिण्गिय योजनसय सहरसाई' त्रीणि च योजनशतसहस्राणि लक्षत्रयमित्यर्थः 'पण्णरस सहरसाई' पञ्चदशसहस्राणि 'एगुणणवई जोयणाई' एकोन नवतिं च योजनानि 'किंचि विसेसाहिए परिवखेवेणं पण्णत्ते' किञ्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञतम् लक्षत्रयं पञ्चसहस्राणि एकोनन ति योजनानि किञ्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण सर्वाभ्यन्तरनक्षत्रमण्डलं भवतीत्यर्थः विशेषत उपपत्तिस्तु सूर्याविकारे दृष्टव्या । वाहिरएणं भंते ! णक्खत्तमंडले' सर्ववाहा' खलु भदन्त ! नक्षत्रमण्डनम् 'केवइयं आयासविकखंभेणं' कियत्कियामाणकाभ्यामायामविष्कम्भाभ्याम् दैर्घ्यविस्ताराभ्यामित्यर्थः 'केवइयं परिक्खेवेणं पत्ते' कियता - कियत्प्रमाणकेन परिक्षेपेण-परिधिना प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्नः, भगवानाह - न्तर नक्षत्रमंडल कितने आयाम और विष्कम्भ वाला कहा गया है ? तथा इसकी परिधिका प्रमाण कितना कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! यणउई जोयणसहरुलाई छच्च चत्ताले जोयणसए आयामचिक्खं मेणं तिष्णि य जोयणसय सहस्साइं पण्णरससहस्साई एगूणणवई जोयणाई किंचि विसेसा हिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे गौतम । ९९३४० योजन का इसका आयाम विष्कम्भ कहा गया है और ३ लाख १५ हजार ८९ योजन से कुछ अधिक इसकी परिधि कही गई है। इस सम्बन्ध में स्पष्टीकरण देखना हो तो सूर्याधिकार में किये गये स्पष्टीकरण को देखलेना चाहिये 'सव्ववाहिरपणं ते! णक्खत्तमंडले केवइथं आयामविव भेणं, केवइयं परिक्खेत्रेणं पत्ते' हे भदन्त ! सर्ववाय नक्षत्रमंडल आयाम और विष्कंभ भी अपेक्षा कितना यडा ૧૫ મંડળ કેટલા આયામ અને વિશ્વભવાળુ કહેવ માં આવેલુ છે ? તેમજ તેની પરિધિનુ प्रभाणु टलु डेवामां आवे छे ? भेना वामां अलु उहे थे 'गोयमा ! णत्रणउई जोयणसहस्साइं छच्च चत्ताल्ले जोयणसए आयामविक्खंभेणं तिष्णि य जोयणसहसहस्साइ पण्णरवसहम्साइ एगूणणत्र जोयणाई किंचि विसे साहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे गौतम ! ૯૯૬૪૦ ચેાજન જેટલે એના આયામકિશ કહેવામાં આવે છે અને ૩ લાખ હજાર ૮૯ ચૈાજન કરતાં કંઇક અધિક આની પરિધિ કહેવામાં આવેલી છે. આ સ મધમાં સ્પષ્ટીકરણુ જાણવુ હોય તે સૂર્વાધિકારમાં કરવામાં આવેલા સ્પષ્ટીકરણને જોઇ લેવુ लेमे 'सव्वव हिराणं भंते णक्खत्तमंडले केवइयं आगमविक्खंभेणं, केवइयं परि क्लेवेणं पन्नने' हे महंत ! सर्वमाह्य नक्षत्रमंडण आयाम मने निष्ठमनी अपेक्षाये ફૈટલું વિસ્તૃત કહેવામાં આવેલું છે ? અને તેની પરિધિનું પ્રમાણુ કેટલું કહેવામાં આવેલુ Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०९ ... प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम !, 'एगं जोयणसयसहस्स' एक योजनशतसहस्रम् लक्षमेकं योजनमित्यर्थः 'छच्च मढे जोयणसए' पटू च षष्टिं योजनशतानि पष्टयधिकानि षड्योमनशतानि इत्यर्थः 'आयामविक्खंभेणं' आयामविष्कम्भाभ्यां दैर्ध्य विस्ताराभ्यामित्यर्थः प्रज्ञप्तम्, लकं षष्टयधिकं पड़योजनशतम् आयाम विष्कम्भाभ्यां सर्वबाह्य नक्षत्रमण्डलं भवः तीति भावः । तथा-'तिण्णिय जोपण सयसहस्साई अढरससहस्साई त्रीणि च.योजनशतसह स्राणि अष्टादश च सहस्राणि 'तिण्णिय पण्णरसुत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं' त्रीणि च पञ्चदेशोत्तराणि योजनशतानि पञ्चदशाधिकानि त्रीणि योजनशतानीत्यर्थः परिक्षेपेण, त्रीणि . योजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि पञ्चदशाधिकानि त्रीणि योजनशतानि ३१८३१५ एतावत्प्रमाकपरिक्षेपेण सर्ववाह्य नक्षत्रमण्डलं भवतीत्यर्थः।। ___सम्प्रति-मुहूर्तगतिद्वारमाह--'जयाणं भंते ! णक्खत्ते' इत्यादि, 'जयाणं भंते ! णक्खचे' यदा खलु भदन्त ! नक्षत्रम्, हे भदन्त ! यदा-यस्मिन्काले नक्षत्रम्, नक्षत्रमित्यत्रैकवचनम् नक्षत्रत्व जत्यपेक्षया ज्ञातव्यम् अन्यथा-नक्षत्राणामष्टाविंशतिसंख्यकतया एकवचनप्रयोगस्यायोग्यखात् 'सम्बन्भनरमंडलं उसकमित्ता चारं चरइ' रानाभ्यन्तरमण्डलं मेरुपर्वतमकहा गया है ? और इसकी परिधि का प्रमाण कितना कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! एग जीयणसयसहस्सं छच्च सट्टे जोयणसए आयामविक्खंभेणं' हे गौतम! सर्ववाद्य नक्षत्र मण्डल आयाम विष्कम्भ की अपेक्षा एक लाख ६ सौ ६० योजन का कहा गया है और 'तिणि य जोयणसयसहस्साई अट्ठारससहस्साई तिणि य पण्णरसुसरे जोयणसए परिक्खेवेण ३ लाख १८ हजार तीन सौ १५ योजन की परिधि वाला कहा गया है -मुहूर्तगति द्वार प्ररूपणाइस में गौतमत्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है 'जयाण भंते ! णक्खत्ते सव्वन्भनर. मंडलं उसकमित्ता चारं चरई' हेभदन्त ! जिस समय नक्षत्र सर्वाभ्यन्तर मंडल में प्राप्त होकर अपनी गतिक्रिया करते हैं 'तयाणं एगमेगेणं मुहुत्तेणं केवइयं खेनं ? येना वाममा प्रमुछे-गोयमा! एगं जोयणसयसहस्सं छच्च सटे जोयणसए आयामविकाभेणं गौतम ! समा नक्षम मायाम मन १ि०४मन मोक्षाये १, साम से है. यो २९' ४ामा आव छ, मन'तिष्णिय जोयण सयसह स्साई अद्वारससहम्साईतिण्णिय पण्णरसत्तरे जोयणसए परिक्खेवणं' 3 म १८ हजर ૩ સે ૧૫ જન જેટલી પરિધિવાનું કહેવામાં આવેલું છે | મુહુર્ત ગતિદ્વાર–પ્રરૂપણા मामा गौतमका भी प्रभुने मेवी शते प्रश्न या छ-'जयाणं भंते ! णक्खते सव्वभतरमंडल उवस कमित्ता चार चाईमाता सपये नक्षत्र सत्यत२ ममा प्रास न ते पोताना तिरे छ, 'तयाणं एगमेगेण मुदत्तेणं केवइयं खेत्तं गच्छह' Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपमतिशे freeपोपसंक्रम्य चारं गतिं चरति - करोति, 'तयाणं' तदा तस्मिनकाले सर्वाभ्यन्तरमण्डक. संक्रमणकाले खलु 'एगमेगेणं मुहुत्तेणं' एकैकेन मुहूर्त्तेन प्रतिमुहूर्त मित्यर्थः 'केवइयं खेत्तं गच्छ' कियत्- वियत्प्रमाणकं क्षेत्रं गच्छति चरतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'पंच जोयणसहस्ताई' पञ्च योजनसहस्राणि 'दोणि य पण्णद्वे जोयणसए' द्वे च पञ्चपष्टि योजनशते, पञ्चषष्ठयधिके योजनशते इत्यर्थः 'अट्ठारसयभागसहस्से' अष्टादश च भागसहस्राणि 'दोणि य तेवढे भागसए गच्छ' द्वे च त्रिपष्टिभागशते, त्रि षष्ट्यधिके द्वे भागशते इत्यर्थः गच्छति एकैकेन मुहूर्त्तेन, भागपदं चावयववाचकम्, अवयनधावयविनं विना न संभवति, ततश्च कस्य अवयविन इमे इत्याशङ्कायामाह - 'मंडल' इत्यादि, 'मंडलं च एकवीसाए भागसहस्से हिं' मण्डलञ्च कविंशत्या भागसौः 'नवहिय सहेहिं सएहिं ' नवभिथ पष्ट्यधिकैः शतैश्छित्वा तस्य च्छेदं कृत्वा इति, अयं भावः - अत्र खलु नक्षत्रमण्डलगच्छद्द' उस समय वे एक एक मुहूर्त में किनने क्षेत्र पर जाते हैं ? इसके उत्तर प्रभु कहते हैं - 'गोमा ! पंच जोयणसहस्साई दोणि य पण्डे जोयणसए' हे गौतम! उस समय वे ५२६५ योजन क्षेत्र तक चले जाते हैं 'अट्ठारसय भाग सहस्से दोणि य तेवढे भागसए गच्छद्द' और १८२६३ भाग तक चले जाते हैं भाग पद अवयव वाचक है, अतः ये भाग यहां किसके गृहीत किये गये हैं इस प्रकार की आशंका के उत्तर के निमित्त 'मंडलं च एकवीसाए भाग सहस्सेहिं नवहिय सङ्केहिं सएहिं' ऐसा सूत्र कहा गया है इसका भाव ऐसा है कि नक्षत्र मंडल का काल ५९ मुहूर्तात्मक है मुहूर्त के ३६७ भाग कर लेना चाहिये इसके अनुसार मुहूर्त गति का विचार इस प्रकार से किया गया है-रात्रि और दिवस के मध्य में तीस मुहूर्त होते हैं अर्थात् एक दिन रात ३० मुहूर्त का होता है इन में २९ मुहूर्त और मिलाये जाते हैं तब दोनों का जोड ५९ होजाता તે સમયે તેએ એક એક મુહૂત્તમાં કેટલા ક્ષેત્રા ઉપર ગતિ કરે છે? એના જવાબમાં प्रभु उडे - 'गोयमा ! पंच जोयणसहस्साई दोणिय पण्णट्टे जोयणसए' डे गौतम ! ते सभये तेथे। ५२६५ यटन क्षेत्र सुधी गति हरे छे. 'अट्ठारसय भाग सहस्से दोणिय तेवढे भाग सए गच्छइ' भने १८२६३ लांग सुधी भागज गति ४रता ४ रहे छे 'भाग' પદ્મ અવયવ વાચક છે. એથી અત્રે એ ભગા' કયા પદાર્થોના ગૃહીત કરવામાં આવેલા छे? या लतनी मारांना निमित्ते 'मं'डलं च एक्कत्रीसाए भागसहस्सेहिं नाहिय सहिं सईि' व सूत्रपाठ वामां आवे छे. मानो भाव मा अमाये छे ! नक्षत्र મંડળના કાળ પ૯ મુહૂર્તાત્મક છે. મુહૂના ૩૬૭ ભાગા કરી લેવા જોઇએ. આ મુજ મુર્હુત ગતિના વિચાર આ પ્રમાણે આવેલે છે–રાત્રિ અને દિવસના મધ્યમાં ત્રીસ મુર્હુત હાય છે એટલે કે એક દિવસ-રાત ૩૦ મુહૂર્તીના ડાય છે. આમાં ૨૯ મુહૂર્તો બીજા જોડવામાં આવે છે ત્યારે બન્નેના ચેાગ પહુ થાય છે, પ૯ ૨૩૬૭ વડે ગુણાકાર કરવાથી २१० Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् रुपलभ्यते, उत्कृष्टेन तु अनन्तकालपर्यन्तम्, तस्य चानन्तस्य कालस्य कालतः क्षेत्रतश्च द्विधा प्ररूपणम्, तत्र कालापेक्षया अनन्ता उत्सपिण्यवसर्पिण्यः, क्षेत्रापेक्षया अनन्ता लोका:, अनन्तेषु लोका काशेषु प्रतिसमयमेकैकप्रदेशापहारे क्रियमाणे यावत्योऽनन्ता उत्सारिण्यवसण्यो भवन्ति तावतीरनन्ता उत्सपिण्यवसर्पिणी यावत् तिर्यग्योनिकस्तियग्योनिकत्वेनावतिष्ठने, तच्च कालपरिमाणम् असंख्येयपुद्गलपरावर्तरूपं वोध्यम् असंख्येयपुद्गलपरावश्वि आवलिकाया अमरपेयभागरूपा बोध्या:, तथाचावलिकाया असंख्येयतमे भागे यावन्तः समयास्तावप्रमाणा असंखयपुरलपरावर्ताः, इदश्च तिर्यग्योनिकस्य कायस्थितिपरिमाणं वनस्पत्यपेक्षयाजगन्तव्यं नो तद्भिनतिर्यग्योनिकापेक्षया, वनस्पतिव्यतिरिक्तानां तिर्यग्योनिकानामेतत्कालप्रमाणकायस्थितेरसद्भावादिति भावः । कायस्थिति अनन्त काल की है। यद्यपि तिर्यंच की कायस्थिति अधिक से अधिक एक भव संबंधी तीन पल्योपम की है, उससे अधिक नहीं, किन्तु जो तिच तिर्यंच भवको त्याग कर लगातार तिर्यंच भव में ही उत्पन्न होते रहते है-बीच में किसी अन्य भव में उत्पन्न नहीं होते, वे अनन्त काल तक तिर्यच ही बने रहते हैं। उस अनन्त काल का यहां काल और क्षेत्र से, दो प्रकार से सष्टी करण किया गया है। काल की अपेक्षा अनन्त उत्सपिणियां और अनन्त अवसपिणियां व्यतीत हो जाती हैं, फिर भी तिर्यग्योनिक तिर्यग्योनिक ही बना रहता है। काल का यह परिमाण असंख्यात पुलपरावर्त समझना चाहिए और आवलिका के असंख्यात वें भाग में जितने समय होते हैं, उतने असं रूपात पुद्गलपरावर्त समझने चाहिए । निर्यग्योनिक की यह जो कायस्थिति पतलाई गई है, वह वनस्पति की अपेक्षा से है, उससे भिन्न तिर्यग्योनिकों की अपेक्षा से नहीं, क्योंकि वनस्पति काय के सिवाय अन्य तिर्यंचों की कायस्थिति इतनी नहीं होती है। અધિકથી અધિક એક ભવ સમ્બન્ધી ત્રણ પલ્યોપમની છે, તેનાથી અધિક નથી હોતી, પરનુ તિર્યંચ તિર્યંચ ભરને ત્યાગીને નિરન્તર તિર્યંચભવમાં જ ઉત્પન્ન થયા કરે છેવચમાં કોઈ અન્ય ભવમાં ઉત્પન્ન નથી થતા, તેઓ અનન્તકાલ સુધી તિર્યંચ બની રહે છે. તે અનન્તકાળનું અહી કાલ અને ક્ષેત્રથી, એમ બે પ્રકારે સ્પષ્ટીકરણ કરાયેલું છે. વાળની અપેક્ષાએ અનન્ત ઉત્સર્પિણ અને અનન્ત અવસર્પિણ વ્યતીત થઈ જાય છે, પછી પણ તિબેનિક તિગેનિક જ બની રહે છે. કાળનું આ પરિમાણુ અસંખ્યાત ગલ પરાવર્તન સમજવું જોઈએ અને આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગમાં જેટલો સમય થાય છે, તેટલાં અસંખ્યાત પદગલ પરાવર્તન સમજવા જોઈએ. તિર્યંગ્યનિકની આ જે કથાસ્થતિ બનાવાયેલી છે, તે વનસ્પતિની અપેક્ષાએ છે, તેનાથી ભિન્ન તિર્યંગ્યાનિકની અપેસાથે નહીં, કેમકે વનસ્પતિકાયના સિવાય અન્ય તિર્યની કાયસ્થિતિ એટલી નથી હોતી, Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ }} २२ अनुमति + गौतमः पृच्छति - 'तिरिक्लजोणिणी णं गं ! 'तिरिक्तणिणिनि कालो देवनिरं होइ ?' हे गदन्त । निर्यग्योनिकी खन्द तिर्यग्योनिकी' इनि तिर्यग्योनिको पर्यायव शिष्टतया काळतः - कालापेक्षा कियचिरं-कियानं भवति-नियोनिकीत्वेन व्यपदिश्यते ? गाना - 'गोमर' हे गोत! 'जगं हुने कोमेतिनिपचित्र'माई पुत्रको डिपुहुत्तममहियाई' जघन्येन अन्तर्मुहुर्तम् उत्कृष्टेन नीणि पल्योपमानि पूर्वकोटी पृथक्त्वाभ्यधिकानि बोध्यानि, उथाहि तिर्यग्योनि मनुष्याणां संचिपञ्चन्द्रियाणाम् उत्कृष्टेनापि अष्टौ भवाः कार्यस्थितिसवेन असंख्येयचयुष्यस्य मरणानन्तरं नियमेन देवलोकेष्वेवोत्पादेन तिर्यग्योनिकेऽनुपादात् नमनाः पूर्व कोटन. युगोडामेयाः, अष्टमस्तु पर्यन्तवर्तिदेव कुर्यादिषु अनस्त्रीणि पल्योपमाणि पूर्व फोटो व वाभ्यधिकानि भवन्ति, 'एवं मस्से वि मणुस्सी वि एवं चैव एवम् तिर्यग्योनिकरीत्या मनुष्योऽपि मनुष्यपि एव पूर्वोक्तप्रकारेणैव वक्तव्या तथा च जघन्येन अन्तर्मुहुर्तम् उत्कृष्टेन त्रीणि पल्योपमानि पूर्व गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं - हे भगवन् ! तिर्यनयोनिक स्त्रियां निर्वयोनिक स्त्रियों के रूप में कितने काल तक रहती हैं ? भगवान् - हे गौतम! जघन्य अन्तर्मुहूर्त्त तक और उत्कृष्ट वक्त्व करोड पूर्व अधिक तीन पल्योपम तक । संज्ञो पंचेन्द्रिय तिर्यनों और मनुष्यों की कायस्थिति अधिक से अधिक आठ भवों की है। असंख्यात वर्ष की आयु वाले मृत्यु के पश्चात् नरक से देवलोक में उत्पन्न होते हैं, तिर्यचयोनि में नहीं, अतएंव सात भव करोड पूर्व की आयु वाले समझना चाहिए और आठवां अन्तिम भव देवकुरु आदि में | इस प्रकार सान करोड पूर्व अधिक तीन पल्योपम समझना चाहिए । इसी प्रकार मनुष्य और मनुष्यनी के विषय में भी समझलेना चाहिए, अर्थात् जघन्य अन्तर्मुहूर्त और उत्कृष्ट पृथक्त्व पूर्व कोटि अधिक तीन पल्योपम શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે—હું ભગવન્ ! તિય′′ચર્યેાનિક સિમેતિય સ્પેનિક ઝિયાના રૂપમાં કૈટલા સમય સુધી રહે છે? 7 1 શ્રી ભગગા—હૈ ગૌતમ ! જઘન્ય અન્તર્મુહૂત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટ પૃથકત્લ કરાડ પૂર્વ અધિક ત્રણ પત્યેાપમ સુધી. સની પચેન્દ્રિય નિય`ચે અને મનુષ્યેાની કાયસ્થિતિ અધિકથી અધિક આઠ ભવે.ની છે. અસંખ્યાત વર્ષની આયુવાળા મૃત્યુના પછી નિયમથી તૈલેકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તિય યુનિમાં નહીં, તેથી જ સાત લવ કરાડ પૂર્વ આયુવાળા સમજવા જોઇએ. અને આઠમે અન્તિમ ભવ દેવકુરૂ આદિમાં, એ પ્રકારે સાત રેડ પૂર્વ અધિક ત્રણ ચેપમ સમજવું જોઈએ. એજ પ્રકારે મનુષ્ય અને મનુષ્ય ના વિષયમાં પણ સમજી લેવુ જોઇએ. અર્થાત્ જઘન્ય અન્તર્મુહૂત અને ઉત્કૃષ્ટ પૃથકત પૂર્વાટિ અધિક ત્રણ પત્યે પમની કાયસ્થિતિ Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाचिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् काल एकोन पष्टिहत्मिकः, एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तपष्टयधिक त्रिशतभागानां त्रीणि शतानि सप्ताविधानि ५९३.७ अयं च नक्षत्राणां मुहूर्तमागः स च मुहूर्तभागो गत्यवसरे प्रदर्शयिष्यते, ___ सम्प्रति-एतनुमारेण मुहर्तगति विचार्य-तत्र रात्रिदिवपयो मध्ये त्रिंश-मुहूर्ता भवन्ति, तेषु उपरि निधमाना एकोनविंशगुहूर्ताः प्रक्षिप्यन्ते उदा भवति एकोनपष्टिमुहूर्तानाम्, दतः संकलनार्थ निमिः शतैः सप्तषप्टयधिकै र्गुणयित्वा उपरि विद्यमानानि त्रीणि शतानि सप्तोत्तराणि प्रक्षिप्यन्ते, ततोजातानि एकविंशति सहस्त्राणि नवशतानि षष्टयविकानि २१९६०, अयं च प्रतिमण्डलं छेइकराशिः, ततः सर्वाभ्यन्तर मण्डलपरिधिः लक्षअयं पञ्चदशसहस्त्राणि एकोननवनियोजन ३१५:८९ प्रमाणकः, अयञ्च योजनात्मको राशिः भागात्मकेन राशिना भजनार्थ त्रिभिः सप्तपष्टयधिकैः ३६७ गुण्यते, तदा जातम् ११५६३७६६३, अस्य राशेरेकविंशतिसहस्र नवभिः शतैः पष्टयधिकै भांगे कृति सति लब्धं भवति ५२६५, शेषम् ३८२६. भागाः, एतावत्संख्यक सर्वाभ्यन्तरमण्डले अभिजित्प्रभृ. तीनां द्वादशनक्षत्राणाम् एकैकेन मुहूर्तेन गति भरतीति ॥ .. सम्प्रति-वाद्ये नक्षत्रमण्डले मुहूर्तगतिं ज्ञातुं प्रश्नयनाह-'जयाणं भंते इत्यादि, 'जयाणं भते ! णक्खत्ते' यदा-यस्मिन्काले खलु भदन्त ! नक्षत्रम्-अभिजित् प्रभृतिकम् 'सव्यबाहिर मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ' सर्ववाह' सर्वापेक्षया वाद्य वहिर्भूतं यन्मण्डलं तदुपसंक्रम्यहै । ५९ को ३६७ गुणा करने पर ११५६३७६६३ रूप राशि होजाती है इस में २१९६० का भाग देने पर ५२६५ आते हैं और शेप में १८२६३ बवते हैं सो १९. इतने संख्यक भाग प्रमाण सर्वाभ्यन्तर गंडल में अभिजित आदि १२ 'नक्षत्रों की एक एक मुहूर्त मे गति होती है। । बाहय नक्षत्र मंडल में मुहूर्तगति प्ररूपणा-इसमें गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(जयाणं भंते ! नक्खत्ते) हे भदन्त ! जिसकाल में अभिजित् आदिनक्षत्र (सव्वयाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता) सर्वबाह्यमंडल को प्राप्तकर (चारं चरइ) બધા મુહૂર્તોના ભાગો થઈ જાય છે. આમ ૩૦૭ જોડવાથી ૨૯૬૦ ભાગ રાશિ આવી જાય છે. આ ભાગ રાશિ દરેક મંડળમાં છેદક રાશિ છે. સર્વવ્યંતરમંડળની પરિધિ ૩૧૫૦૮ જન જેટલી છે. આ જ રાશિમાં ૩૬૭ વડે ગુણકાર કરવાથી ૧૧૫૬૩૭૬૬૩ આ રૂપ સંધ્યા આવે છે. આમાં ૨૧૯૬૦ ને ભાગાકાર કરવામાં આવે ત પર ૫ આવે છે અને શેષમાં ૧૮૨૬૩ અવશિષ્ટ રહે છે. તે ૩ આટલી સંખ્યાભાગ પ્રમાણે સર્વાત્યંતરમંડળમાં અભિજિત વગેરે નક્ષત્રની એક-એક મુહૂર્તમાં ગતિ થાય છે. બ હ્ય નક્ષત્રમંડળમાં મુહૂર્તગતિની પ્રરૂપણા मामा गौतमस्वामी प्रभुन मेवी शत प्रश्न ये छ । 'जयाणं भंते ! मक्खत्ते मात! २ मा समिति मेरे नक्षत्र 'सपबाहिरं म डलं असंकमित्ता' सपमाघ Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१४ जम्मूछोपप्रतिस्त्र संप्राप्य चारं गतिं चरति-फरोति, 'तयाणं एगमे गेणं हुत्तेणं' तदा-तस्मिन् सर्वबाह्यमण्डलसंक्रमणकाले एकैकेन मुहूर्तेन प्रतिमुहूर्तम् 'केवइयं खेत्तं गच्छइ' कियतामाणकं क्षेत्रं गच्छवीति प्रश्नः, भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंच जोयणसहस्साई पञ्चयोजनसहस्त्राणि 'तिणिय एगूणवीसे जोयणसए' त्रीणिचैकोनविंशतानि योजनशतानि, एकोनविंशत्यधिकानि त्रीणि योजनशतानि इत्यर्थः 'सोलसय भाग सहस्से' पोडश च भागसहस्त्राणि 'तिण्णिय पणसहे भागसए गच्छइ' त्रीणि च पञ्चपष्टानि भागशतानि पञ्चपष्टयधिकानि त्रीणि भागशतानीत्यर्थः गच्छति-एकैकेन मुहूर्तेन गमनं करोति, पञ्चयोजनसहस्राणि एकोनविंशत्यधिकानि त्रीणि योजनशतानि, पोडश च भागसहस्राणि पश्चपष्टयधिकानि त्रीणि भागशतानि प्रतिमुहूर्त नक्षत्रं सर्ववाद्यं चलतीत्यर्थः । भागशब्दस्यावयववाचिसात् अवयवस्य चावयविनं विना अवस्थानाभागात् कस्यावयविनो भागा इति शङ्कायामाह-मंडलं' इत्यादि, मंडलं एगवीसाए भागसहस्सेहि' एकविंशत्या भागसहौः 'णवहिय सहेहिं सएहिं छेत्ता' नवभिश्च पष्टैः शतैः-पष्टयधिकैनवभिः शनैरित्यर्थः छित्वा-भार्ग कृत्वा अयं भावः-अत्र सर्वबाह्यमण्डले नक्षत्रस्य परिधिः-लक्षत्रयम् अष्टादशसहस्राणि पश्चदशाधिकानि त्रीणि शतानि ३१८३१५, अयं च परिधिराशिः सप्तपष्टयधिकैः त्रिभिश्चतैः गतिक्रिया करते हैं 'तयाणं एगमेगे णं मुहत्तण' तब एक २ मुहूर्त में वे 'केवइयं खेत्तं गच्छद' कितने क्षेत्र तक जाते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पंच जोयणसहस्साई तिण्णिय एगूगवीसे जोयणसए' हे गौतम ! तय वे ५११९ योजन तथा 'सोलसय भाग सहस्प्ले सोलह हजार 'तिणिय पणसटे भागसए गच्छई' तीनसौ पैसठ भाग तक जाते हैं। भाग शब्द अवयववाची होता है अतः यह भाग किसका यहां पर लिया गया है-इसके निमित्त सूत्रकार 'मंडलं एगवीसाए भागसहस्सेहिं णवहिय सट्टेहि सएहिं छेत्ता' ऐसा कहा है इसका भाव ऐसा है कि सर्ववाहय मण्डल में नक्षत्र की परिधि ३१८३१५ है इस परिधि को ३६७ से गुणा करने पर ११६८२१६०५ राशि हो जाती है इसमें २१९६० भज प्रात ४शन 'चार चरई' गति या ४२ छ. 'तयाण एगमेगेणं मुहत्तण' त्यारे मे:-8 मुतभा तमा 'केवइयं खेत्तं गच्छइ' तेमा । क्षेत्र सुधा तय छ १ सेना mम प्रभु ४ छ-'गोयमा । पंच जोयण नहस्साई तिण्णिय एगूणवीसे जोयणसए' गौतम ! त्यारे तमा ५३१८ यान तभा 'सोलसय भाग सहस्से' सेण जर 'तिग्णिय पणसटे भागसए गच्छई' ब्राणुसे। पास मा सुधा तय छे. 'मा' श६ म. યવાચી હોય છે. એથી આ ભાગ અત્રે કયા પદાર્થને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ नमित्त सूत्रहारे 'मंडल एगवीसाए भागसहस्सेहिं णवहिय सद्धेहिं छेत्ता' मा प्रभारी छु છે એને ભાવ આ પ્રમાણે છે કે સર્વબાહામંડળમાં નક્ષત્રની પરિધિ ૩૧૮૩૧૫ છે. આ પરિધિને ૩૬૭ સાથે ગુણિત કરવાથી ૧૧૬૮૨૧૬૦૫ રાશિ આવે છે. આમાં ૨૧૯૬૦ ને Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् २१५ शेषाणिनु द्वितीयादीनि द्वितीय चतुर्थ पञ्चम नवम द्वादश त्रयोदश चतुर्दश पर्यन्तानि सप्तचन्द्रमण्डलानि नक्षत्ररहितानि भवन्ति केवलं प्रथमतृतीयपष्ठमप्तम अष्टम दशमेकादश पञ्चदशैतेषु अष्टचन्द्रमण्डलेष्वेव नक्षत्राणि भवन्तीति । तत्र प्रथमचन्द्रमण्डले द्वादशनक्षत्राणि भवन्ति, तद्यथा - अभिजित् श्रवणः धनिष्ठा शतभिषक् पूर्वभाद्रपदा उत्तरभाद्रपदा अश्विनी भरणी पूर्वाफाल्गुनी उत्तरफाल्गुनीस्वातिथेति । द्वितीयचन्द्रमण्डले पुनर्वसुः मघा च द्वे एव नक्षत्रे, तृतीये चन्द्रमण्डले कृत्तिकामात्रम्, चतुर्थे रोहिणी चित्रा च पञ्चमे विशाखा, षष्ठे अनुराधा, सप्तमे ज्येष्ठा, अष्टमे मृगशिरः आर्द्रापुष्यः अश्लेपा मूळो हस्तथ. पूर्वाषाढोत्तरापाढयोद्वे द्वे तारे अभ्यन्तरतः, द्वे द्वे च बाह्यत इति । एवं स्वस्त्रमण्डलावतार सम्बन्धि भूत होता है १५ वें चन्द्र मंडल में आठवां नक्षत्र मंडल अन्तर्भूत होता है ॥ बाकी के द्वितीयादि- द्वितीय- चतुर्थ पंचम-नवम, द्वादश, त्रयोदश, और चतु देश तक के सप्त चन्द्रमंडल-नक्षत्र रहित होते हैं केवल प्रथम, तृतीय, षष्ठ, सप्तम, अष्टम, दशम, एकादश, और पञ्चदश, इन आठ चन्द्रमंडलों में ही नक्षत्र होते हैं। प्रथम चन्द्रमण्डल में १२ नक्षत्र होते हैं जैसे-अभिजित्, श्रवण, धनिष्ठा शतभिषक् पूर्व भाद्रपदा, उत्तर भाद्रपदा, अश्विनी, भरणी, पूर्वाफाल्गुनी, उत्तर फाल्गुनी, और स्वाति द्वितीयचन्द्रमंडल में पुनर्वसु, और मघा ये दो नक्षत्र होते हैं तृतीय चन्द्र मंडल में एक कृत्तिका नक्षत्र होता है चन्द्र मण्डल में रोहिणी नक्षत्र होता है और चित्रा नक्षत्र होता है पञ्चम चन्द्र मण्डल में विशाखा नक्षत्र होता है छठवे चन्द्र मण्डल में अनुराधा, सप्तम में ज्येष्ठा, अष्टम में मृगशिरा, आर्द्रा पुष्प, अश्लेषा मूल और हस्त ये नक्षत्र होते हैं। पूर्वाषाढा और उत्तराषाढा इनके भीतर में दो दो तारा होते हैं और बाहर થાય છે. અગિયારમાં ચન્દ્રમડળમાં સાતમુ નક્ષત્રમડળ અન્તભૂત થાય છે. પંદરમાં ચન્દ્રમડળમાં આઠમુ નક્ષત્રમડળ અતભૂત થાય છે. શેષ દ્વિતીયાદિ દ્વિતીય-ચતુર્થાં પંચમ-નવમ-દ્વાઇશ, યાદશ અને ચતુર્દેશ સુધીના સાત ચન્દ્રમંડળા–નક્ષત્ર રહિત હાય छे. ईस्त प्रथम, तृतीय, षष्ठ, सप्तम, अष्टभ, इशभ, अदृश अने पंथदृश से मा ચંદ્રમઢળેામાં જ નક્ષત્ર હાથ છે. પ્રથમચંદ્ર મ`ડળમાં ૧૨ નક્ષત્રો ઢાય છે. જેમ કે अभिनित श्रवणु, धनिष्ठा, शतभिष्ठ, पूर्व भाद्रपदा, उत्तरभाद्रपद्म, अश्विनी, लरी, પૂર્વાફાલ્ગુની, ઉત્તરાફાલ્ગુની અને સ્વાતિ દ્વિતીય ચન્દ્રમડળમાં પુનસુ અને મઘા એ એ નક્ષત્રા હાય છે. તૃતીય ચંદ્ગમડળમાં એક કૃત્તિકા નક્ષત્ર હાય છે. ચતુર્થાંમ`ડળમાં રાહિણી નક્ષત્ર હાય છે અને ચિત્રા નક્ષત્ર ડાય છે. પંચમ નક્ષત્રમ ́ડળમાં વિશાખા નક્ષત્ર હાય છે. ષષ્ઠ—ચદ્રમંડળમાં અનુરાધા, અસમમાં જ્યેષ્ઠા, અષ્ટમમાં મૃગશિર, આર્દ્રા, પુષ્ય, અશ્લેષા, મૂલ અને હસ્ત એ નક્ષત્ર હોય છે. પૂર્વાષાઢા અને ઉત્તરાષાઢા એમની અંદર ખમે તારાઓ હાય છેમને બહાર ખતે તારાઓ હોય છે. આ પ્રમાણે Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रातिसूत्रे चन्द्रमण्डलपरिध्यनुसारेण पूर्वोक्तक्रमेण द्वितीयादीनामपि नक्षत्रमण्डलानां मुहर्तगति ज्ञातव्या ।। कथितं प्रक्मिण्डलं चन्द्रादीनां योजनात्मक प्रतिमुहूर्त्त गमनम् ॥ सम्प्रति तेपामेव चन्द्रादीनां प्रतिमण्डलं भागात्मकं मुहर्तगमनं कथयितुं प्रश्शयन्नाह'एगमेगेणं भने' इत्यादि, 'एगमेगेणं भने ! मुहुत्तेणं' एकेन भदन्त हितन 'केवइयं भागस्याई गच्छइ' किरन्ति भागशतानि गच्छति, हे भदन्त ! एककेन मुहूर्तेन चन्द्रः कियन्ति भगशतानि गच्छनीति प्रश्नः, भगवा गाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! जंज मंडलं उवसंकमित्ता चारं चाइ' यद् यन्मण्डलं प्रथमं या द्वितीयादिकं वा इण्डलघुप संक्रम्य-संप्राप्य चन्द्रश्चारं गतिं नरति-करोति 'तस्प तहस मंडलपरिक्खेवस्स' तस्य तस्य मेण्डलपरिक्षेपस्य तस्य तस्य मण्डलस्य संवन्धिनो ये परिक्षेपा स्तत्संबन्धिन इत्यर्थः 'सत्तरस अट्टदि भागसए गच्छइ' सप्तदशाष्ट पष्टि भागशतानि गच्छति, अप्टपष्टिभागैरधिकानि सप्तश भागशतानीत्यर्थः गच्छति-गमनं करोति प्रतिहूर्त्तमिति । 'मडलं सबसहस्सेणं' में दो दो तारा होते हैं । इस तरह अपने अपने मण्डल में अवतार सम्बन्धी चन्द्र की परिधि के अनुसार पूर्वोक्त क्रम से द्वितीयादिक नक्षत्र मंडलों की मुहूर्त गति जान लेनी चाहिये । हरएक मंडल में चन्द्रादिकों का योजनात्मक गमन कहकर अब सूत्रकार उन्हीं चन्द्रादि कों का हरएक मण्डल में मुहूर्त गमन कहते हैं। इस में गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है-'एगमेगेणं ते! मुहत्तणं' हे भदन्त ! एक एक मुहूर्त में चन्द्र 'केवइयं भागसयं गच्छई' कितने सौभाग तक जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जं जंगण्डलं उघसंकमित्ता चार चरइ' हे गौतम ! जिस जिस मंडल पर पहुंच कर चन्द्र अपनी प्रति क्रिया करता है 'तस्त तस्स मंडलपरिक्खेवरस' उस उस मंडल की परिधि के 'सत्तरसअट्ठ सहिभागसए गच्छ।' १७६८ भाग तक हर एक मुहूर्त में वह जाता है 'मंडलं सयसहस्सेणं अट्ठाणउहएय सएहि छेत्ता' तथा १ लाख ९८ वे हजार भागों को विभक्त પિતાપિતાના મડળમાં અવતાર સ બધી ચન્દ્રમ ડળની પરિવિ મુજબ પ્રક્ત કમથી દ્વિતીયાદિ નક્ષત્રમંડળની મુહૂર્ત ગતિ જાણી લેવી જોઈએ. દરેક મંડળમાં ચન્દ્રાદિકનું જનાત્મક ગમન કડીને હવે સૂત્રકાર તેજ ચન્દ્રાદિકનું દરેક મંડળમાં મુહૂર્તગમન કહે છે. मामा गौतमसभी प्रभु मेरी प्रश्न यो छ । 'एगमेगेणं भंते ! मुहुत्तेणं मत । - मुलतभा रन्द्र 'केवइयं भागसयं गच्छई' टसा से भाग सुधी जय छ कोट मा सो मा सुधी गति रे छ । योनाममा प्रभु ४ ठे-'गोयमा! जं जं मण्डलं उत्रसंकमित्ता चारं चरई' गौतम! २२ भ3 ५२ रडांचा पोतानी गति ४२ तास तस्स मइलपरिक्षेत्रास' तत् तत् मनी पावधिना 'सत्तरस अदुसद्विभागसए गच्छइ' १७८ मसुयी ४२४ मुनमा तनय छे. "मंडलं सयसहस्सेणं अदाणउइए सरहिं छेत्ता' तमा १, साथ६८ M२ भागाने विमत ४शन प्रतिभुतभा त गतिरे Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाधिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् ३६७ गुण्यते यदा तदा भवति एकादशकोटयः अष्टपष्टि लक्षाः एकविंशति सहस्राणि -पश्चाधिकानि षट्शतानि ११६८२१६०५, अस्य च राशेरेकविंशतिसहस्रैः षष्टयधिकैनवभिः शतैः २१९६० भागे कृते सति लब्धानि भवन्ति पञ्चसहस्राणि एकोनविंशत्यधिकानि त्रीणि शतानि ५३१९ योजनानि शवन्ति शेषम् १६३६. भागाः, एतावत् प्रमाणकम् सर्वबाह्ये नक्षत्र मण्डले मृगशीर्ष प्रभृतीनामष्टानां नक्षत्राणां प्रतिमुहूर्त गतिभवतीति । उक्तकमेण सर्वाभ्यन्तर मण्डलपतिनां सर्ववाह्यमण्डलपतिनां च नक्षत्राणां प्रतिमुहूर्त कियती गतिर्भवतीति प्रतिपादितम्, ___सम्प्रति-नक्षत्रतारकाणामवस्थितमण्डलकत्वेन प्रतिनियतगतिकत्वेन च, अवशिष्टेषु षड्नु मण्डलेषु मुहूर्त्तगतिपरिज्ञानं दुष्करमिति तत्कारणभूतं मण्डलपरिज्ञानं कत्तुं नक्षत्रमण्डलानां चन्द्रमण्डलेयु समवतार प्रश्नमाह-'एएणं भंते' इत्यादि, 'एएणं भंते ! अट्टणक्खसमंडका' एतानि उपर्युक्तानि खलु भदन्त ! अष्टौ नक्षत्रमण्डलानि काहि चंदमंडलेहिं समो अरंति' कतिभिः कियत्संख्यकै श्चन्द्रमण्डलैः कतिषु चन्द्रमण्डलेषु इत्यर्थः 'कइहि' इत्यत्र तृतीया विभक्तिः सप्तमीविभक्त्यर्थे ज्ञातव्या; इत्थमेव प्रश्नसारस्यावगमात् समवतरन्तिअन्तर्भवन्तीत्यर्थः, हे भदन्त ! चन्द्र नक्षत्राणां साधारणमण्डलानि कानीवि प्रश्ना, भगवानाहका भाग देने पर ५३१९ योजन आते हैं । एव शेप १६३६ भाग बचे रहते हैं। इतने प्रमाण वाली सर्ववाह्य नक्षत्र मंडल में मृगशीर्ष आदि १८ नक्षत्रों की प्रति मुहूर्त में गति होती है उक्त क्रमके अनुसार सर्वाभ्यन्तर मण्डलवर्ती नक्षत्रों की एवं सर्वबाहय मण्डलवर्ती नक्षत्रों की प्रतिमुहूर्त गति प्रतिपादित कर अब सूत्रकार नक्षत्र एवं ताराओं की अवस्थित मंडलवाले होने के कारण - और पतिनियत गति वाले होने के कारण अवशिष्ट ६ मंडलों में मुहुर्तगतिका परिज्ञान दुष्कर है इस कारण उस मुहूर्त गति के कारणभूत मण्डल परिज्ञान करने के लिये नक्षत्रमंडलों के चन्द्रमंडलों में समवतार होने के प्रश्न को प्रभु स एएणं भंते ! अट्टणक्खसमंडला कहहिं चंदमंडलेहि समोअरंति' इस सूत्र बारा पूछते हैं-हे भदन्त ! ये उपर्युक्त आठ नक्षत्र मंडल कितने चन्द्रमडलों में ભાગાકાર કરવાથી પ૩૧૯ જન જેટલી સંખ્યા આવે છે. તેમજ શેર ક૬; ભાગ વધે છે. આટલા પ્રમાણવાળી સબાહ્ય નક્ષત્રમંડળમાં મૃગશીર્ષ આદિ ૧૮ નક્ષત્રની પ્રતિ જ મુહૂર્તમાં ગતિ હોય છે. ઉક્ત કમાનસાર સર્વાત્યંતર મંડળવતી નક્ષત્રની તેમજ સર્વોબાહ્યમંડળવતી નક્ષત્રની પ્રતિ સહન ગતિ પ્રતિપાદિત કરીને હવે સૂવકાર નક્ષત્ર તેમજ Rારાઓ અવસ્થિતમંડળવાલા છે અને પ્રતિનિયત ગતિવાળા છે તેથી અવશિષ્ટ ૬ મંડમાં મુહૂર્ત ગતિનું પરિજ્ઞાન દુષ્કર છે. એથી તે મુહર્તગતિના કારણભૂત મંડળના साल भाटे या नक्षत्रसगाना यन्द्रमामा ससक्ता डावान प्रश्नने प्रभुने 'एएणं ... अहणक्खत्तमंडला कइहिं चंदमडलेहिं समोअरंत' । सूत्रा8 43 ५छे छे. - ભકત! એ ઉપ એ ઉપયુક્ત આ નક્ષત્રમંડળ કેટલા ચન્દ્રમંડળમાં અવતરિત હોય છે અન્ત૦ ૨૮ भंते ! अगुणक्खत्तम डला Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '२१८ जम्बूद्वीप इतिसूत्रे 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अहहिं चंदमंडलेहिं समोअरंति' अष्टसु चन्द्रमण्डलेषु समवतरन्ति - अन्तर्भवन्ति । तत्र कस्मिन् चन्द्रमण्डले कस्य नक्षत्र मण्डलस्यान्तर्भाव इति दर्शयितुमाह- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा - ' पढमे चंदमंडळे' प्रथमे चन्द्रमण्डले 'are छ' तृतीये चन्द्रमण्डले पष्ठे चन्द्रमण्डले 'सत्तमे अमे' सप्तमे चन्द्रमण्डले अष्टमे चन्द्रमण्डले 'दसमे इकारसमें' दशमे चन्द्रमण्डले एकादशे चन्द्रमण्डले 'पण्णरस मे चं मंडले' पञ्चदशे चन्द्रमण्डले । अयं भावः प्रथमे चन्द्रमण्डले प्रथमं नक्षत्रमण्डक मन्तर्भवति चारक्षेत्र चारिणामनवस्थितचारिणां च सर्वेषां ज्योतिष्कदेवानां जम्बूद्वीपे अशीत्यधिकयोजनशत मवगाव मण्डलस्य प्रवर्तनात, तृतीये चन्द्रमण्डले द्वितीयं नक्षत्रमण्डलं समवतरति, एते च द्वे जम्बूद्वीपे नक्षत्रमण्डले, पण्ठे लवणे भाविनि चन्द्रमण्डले तृतीयं नक्षत्रमण्डलमन्तर्भवति लवणे (तत्रैव भाविनि सप्तमे चन्द्रमण्डले चतुर्थ नक्षत्रमण्डलमन्तर्भवति, अष्टमे चन्द्रमण्ड के पञ्चमं नक्षत्रमण्डलं समवतरति, दशमे चन्द्रमण्डले पष्ठं नक्षत्रमण्डलमन्तर्भवति, एकादशे चन्द्रमण्डले सप्तमं नक्षत्रमण्डलमवतरति पञ्चदशे चन्द्रमण्डले अष्टमं नक्षत्रमण्डलमवतरति, " अवतरित होते हैं ? अन्तर्भूत होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु गौतमस्वामी से कहते है - 'गोयमा ! अहिं चंदम डलेहिं समो अरंति' हे गौतम! ये आठ चन्द्र मंडलों मैं अन्तर्भूत होते हैं 'तं जहा' जैसे -'पढमे चंदमडले' प्रथम चन्द्र मंडल में प्रथम नक्षत्र मण्डल अन्तर्भूत होना है क्योंकि चार क्षेत्र में चलनेवाले और अनवस्थित चलने वाले समस्त ज्योतिष्क देवों के इस जम्बूद्वीप में १८० योजन अवगात करके म डलकी प्रवृति होती है तृतीय चन्द्रमंडल में द्वितीय नक्षत्र मंडल का अन्तर्भाव होता है ये दो नक्षत्रमण्डल जम्बूद्वीप में हैं। लवणसमुद्र मेंभावी छठे चन्द्रमंडल में तृतीय नक्षत्रमण्डल अन्तर्भूत होता है लवणसमुद्रभावी सातवे चन्द्रमंडल में चतुर्थनक्षत्रमंडल अन्तर्भूत होता है। आठवें मंडल में पांचवां नक्षत्रमंडल अन्तर्भूत होता है दशवें चन्द्रमंडल में छठवाँ नक्षत्रमंडल अन्तर्भूत होता है ११वे चन्द्रमंडल में सातवां नक्षत्रमंडल अन्तभूत होय छे? सेना वामभां प्रभु गौतमस्वाभीने या प्रमाणे उडे छे- 'गोयमा ! अहिं चंदन 'डलहिं समोअर ति' डे गौतम ! मे आई अन्द्रभउणाभां अंतर्भूत होय छे 'तं जहा' म 'पढमे चंदमंडले' प्रथम चंद्रभउणभां प्रथम नक्षत्रमंडण अंतर्भूत थाय छे, भ ચાર ક્ષેત્રમાં ચાલનારા અને અનવસ્થિત ચાલનારા સમસ્ત જ્યેાતિષ્ઠ દેવાની આ જમ્મૂ ઢીમા ૧૮૦ ચેાજન અલગાહિત કરીને મંડળની પ્રવૃત્તિ થાય છે. તૃતીય ચન્દ્રમડળમાં દ્વિતીય નક્ષત્રમડળના અન્તર્ભાવ થાય છે. એ એ નક્ષત્રમા જંબૂદ્વીપમાં છે. લવણુસમુદ્રમાં ભાવી છઠ્ઠા ચન્દ્રમડળમાં તૃતીય નક્ષત્રમંડળ અન્તભૂત થાય છે. લવણુસમુદ્ર ભાવી સક્ષમ ચન્દ્વમંડળમાં ચતુર્થાં નક્ષત્રમંડળ અન્તભૂત થાય છે, અષ્ટમ ચન્દ્રમ’ડળમાં પંચમ નક્ષત્રમ′ડળ અન્તભૂત થાય છે. દશમ ચન્દ્રમડળમાં ષષ્ઠે નક્ષત્રમંડળ અંતર્ભૂત Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कारिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः स. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् मण्डल यन्मेण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तन्मण्डलं शतसहस्रेण-लौके नेत्यर्थः, तथा-'अट्ठागउइएय महि छेत्ता इति' अष्टनवत्या च शतैच्छित्वा-विभागं कृत्वा प्रतिमुहूर्त गच्छ तीति पूर्वणान्धयः । ___ अयं भावः-अत्र खल प्रथमत चन्द्रस्य मण्डलकाल एव निरूपणीयः तदनन्तरं तदनुसारेण मुहूर्तपरिमाणं विचारणीयम्, तत्र मण्डलकालनिरूपणार्थ मिदं त्रैराशिकं भवति, यदि सप्त दशभिः शतैरष्टपष्टयधिकैः सकलयुगतिभिरर्द्धमण्डले चन्द्रद्वयापेक्षया तु पूर्णमण्डलै रष्टादशशतानि त्रिंशदधिकानि रात्रिदिवसानां लभ्यते ततो द्वाभ्यामर्द्धमण्डलाभ्या मेकेन मण्डछन कति रात्रिदिवसा लब्धा भवन्ति, तत्रेयं राशिवयस्थापना १७६८ । १८३९।२ अत्र खलु चरमेण राशिना द्विकलक्षणेन मध्यराशेः १८३० लक्षणस्य गुणने सति पत्रिंशच्छ. तानि षष्टयधिकानि भवन्ति एतेषां प्रथमेन १७६८ लक्षणेन राशिना भागे कृते सति द्वौ रात्रिदिवसौ लब्धौ भवतः, शेषतिष्ठति चतुर्विंशत्यधिकमेकं शतम् १२४ । तत्रैकस्मिन् रात्रि दिवसे त्रिंशनहर्ता भवन्ति इति तस्य त्रिंशत्संख्यया गुणने कृते सति जातानि सप्तत्रिंशच्छतानि विंशत्यधिकानि ३७२०, तेषां सप्तदशभिः शतैरष्टषष्टयधिकैः १७६८ भागे दत्ते सति लब्धौ भवतो द्वौ मुहूत्तौं, ततच्छेद्यछेदकराश्योरष्टकेनापवर्तना, ततो जातश्छेद्यो राशि करके प्रतिमुहूर्त में वह जाता है-इस विषय को स्पष्ट करने के लिये यहां सब से पहिले चन्द्र के मण्डल का काल बाद में उसके अनुसार मुहूर्त का परिमाण निकाला गया है मण्डल काल के विचार के लिये त्रैराशिक का विधान इस प्रकार से है सकलयुगवर्ती अर्द्ध मंडलों द्वारा १७६८ तथा चन्द्र द्वय की अपेक्षा पूर्ण मंण्डलों द्वारा १८३० रात्रि दिवस प्राप्त होते हैं तो दो अर्द्ध मण्डलों द्वारा कितने रात्रि दिवस प्राप्त होंगे तो इसके लिये राशि तय की स्थापना १७६८ । १८३० । २ इस प्रकार से होगी, चरम राशि दो से मध्य राशि १८३० गुणित किये जाने पर ३६६० आते हैं, इनमें १७६८ का भाग देने पर दो रात दिन और शेष में १२४ बचे रहते हैं एक रातदिन में ३० मुहूर्त होते हैं सो ३० का १२४ में गुणा करने पर ३७२० होते हैं, इन में १७६८ का છે. આ વિષયને સ્પષ્ટ કરવા માટે અહીં સર્વપ્રથમ ચન્દ્રના મંડળને કાળ તેમજ પછી ત મુજબ મુહૂતનું પરિમાણ કાઢવામાં આવેલ છે. મંડળ કાળના વિચાર માટે રાશિકનું વિધાન આ પ્રમાણે છે-સકલ ચગવતી અદ્ધમંડળ વડે ૧૭૬૮ ચન્દ્રયની અપેક્ષાએ પૂર્ણ મંડળ વડે ૧૮૩૦ રાત્રિ-દિવસ પ્રાપ્ત થાય છે, તે પછી બે અર્ધ્વમંડળ વડે કેટલા રાત્રિ-દિવસે પ્રાપ્ત થાય છે. તે આના માટે રાશિવયની સ્થાપના ૧૭૬૮/૧૮૩/૨ આ પ્રમાણે થશે. ચરમરાશિ બે થી મધ્યરાશિ ૧૮૩૦ ને ગુણિત કરવાથી ૩૬૬૦ આવે છે. આમાં ૧૭૬૮ને ભાગાકાર કરવાથી બે રાત-દિવસ અને શેષમાં ૧૨૪ અવશિષ્ટ રહે છે. એક રાત-દિવસમાં ૩૦ સુહર્તા હોય છે. તે ૩૦ ને ૧૨૪ સાથે ગુણિત કરવાથી ૩૭૨૦ Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्र ...... . . . . . . . स्त्रयोविंशतिः छेदकराशिःशते एकविंशत्यधिक २२१, ततः प्राप्यते-मुहूर्तस्यैकविंशत्यधिकशतद्वयभागाः २.२, एतावता कालेन द्वे अर्द्ध मण्डले परिपूर्ण चरति चन्द्र इति । अर्थात् एतावता कालेन परिपूर्णमेक मण्डलं चन्द्रश्चरतीति । तदेवं चन्द्रमण्डलकालस्य प्ररूपणम्, एतदनुसारेणैव मुहूतातिरपि भवति, तत्र यो द्वौ राशिदिवसौ तौ मुहूर्तकरणार्थ त्रिंशत्संख्यया गुण्यते तदा पष्टिमुहूर्ता भवन्ति उपरि विद्यमानयो द्वयोः क्षेपे कुने जाता द्वापष्टिः, एतेषां संकलनाथ द्वाभ्यां शताभ्यामेकविंशत्यधिकाभ्यां गुण्यते, गुणयित्वा च उरितनांशत्रयोविशतिः प्रक्षिप्यते, जातानि त्रयोदशसहस्राणि सप्तशतानि पञ्चविंशत्यधिकानीति, एतत् एकमण्डलकालगत मुहूर्त पम्वन्धि एकविंशत्यधिकशनद्वय भागानों परिमाणम्, तत खैराशिकरणम्, तत्र यदि त्रयोदशभिः सहस्त्रैः सप्तभिः शतैः पञ्चविंशत्यधिकै रेकविंशत्यधिकशतद्वय भांग देने पर दो मुहत लब्ध होते हैं । छेद्य छेदक-राशियों में आठ से अपव. तना-भाग करने पर छेद्य राशि २३ और छेदक राशि २२१ आती है। इस तरह एक मुहूर्त के २३ भाग प्राप्त होते हैं इतने काल में परिपूर्ण दो अर्ध मंडल पर चन्द्र अपनी गति करता है अर्थात् इतने काल में एक मंडल परिपूर्ण होता है और उस पर चन्द्र गति क्रिया करता है। यह चन्द्र मण्डल काल की प्ररूपणा है। इस के अनुसार ही मुहर्त गति भी होती है यहां जो दो राशिरूप दिवस आये है उनके मुहर्त करने के लिये ३० को २ से गुणित करने पर ६० मुहत होते हैं इनमें २ को जोडदेने पर ६२ मुहूर्त हो जाते हैं इन सब की संकलना करने के लिये २२१ गुणा करने पर और २३ को आगत राशि में जोडने पर १३७२५ संख्या आती है यह संख्या एक मण्डलकाल के मुहर्त सम्बन्धी जो २२१ हैं उनके भागोंका परिमाण है यहां त्रैराशिक विधान इस प्रकार से है यदि १३७२५ के द्वारा २२१ भागों के मंडल भाग १०९८०० प्राप्त होते આવે છે. આમાં ૧૭૬૮ને લાગાકાર કરવાથી બે મુહૂર્તો લબ્ધ હોય છે. છેલ્લે છેદક રાશિઓમાં આઠથી અપવર્તના-ભાગાકાર કરવાથી છેદ્યરાશિ ૨૩ અને છેદકરાશિ ૨૨૧ આવે છે આ પ્રમાણે એક મુહૂર્તના ૨ ભાગે પ્રાપ્ત થાય છે. આટલા કાળમાં પરિપૂર્ણ બે અધમંડળ ઉપર ચન્દ્ર પિતાની ગતિ કરે છે, એટલે કે આટલા કાલમાં એક મંડળ પરિપૂર્ણ થાય છે અને તેની ઉપર ચન્દ્ર ગતિ ક્રિયા કરે છે. આ ચન્દ્ર-મંડળ-કાળની પ્રરૂપણ છે. એ મુજબ જ મુહૂર્ત ગતિ પણ થાય છે. અહીં જ બે રાશિરૂપ દિવસો આવ્યા છે તેમના મુહૂર્ત કરવા માટે ૩૦ ને બે વડે ગુણિત કરવાથી ૬૦ મુહૂર્ત થાય છે. આમાં ૨ ને સરવાળે કરવાથી ૬૨ મુહત થાય છે. એ બધાની સંકલન કરવા માટે ૨૨૧ સાથે ગુણિત કરવામાં આવે અને ૨૩ ને આગત રાશિમાં જોડવામાં આવે તે ૧૩૭૨૫ જેટલી રાશિ આવે છે. આ રારિ એક મંડળ કાળના મુહર્ત સંબંધી જે ૨૨૧ છે તેના ભાગોનું પરિમાણ છે. અહીં રાશિક વિધાન આ પ્રમાણે છે- ' • .. જે ૧૩૭૨૫ વડે ૨૨૧ ભાગના મંડળ ભાગ ૧૦૦૦ પ્રાપ્ત થાય છે તે એક Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् भागानां मण्डलभागा एकं शतसहस्रमष्टानवतिशतानि लभ्यन्ते, तत् एकेन मुहूर्तेन किया लभ्यते तत्र राशित्रयस्थापना १३७२५। १०९८०० । १ । अत्रायो यो राशिः १३७२५ लक्षणः मुहूर्तगतैकविंशत्यधिकशतद्वयभागस्वरूपः ततः संकलनार्थमन्त्यो राशिरेकलक्षरूपो द्वाभ्यां शताभ्यामेकविंशत्यधिकाभ्याम् २२१ गुण्यते ततो भवति द्वे शते एकविंशत्यधिके २२१, ताभ्यां मध्यो राशि:१०९८०० गुण्यते, ततो भवति द्वे कोटयौ द्वि चत्वारिंशल्लक्षाः पञ्चषष्टिसहस्राणि अष्टौशतानि २४२६५८०० । तेषां त्रयोदशभिः सहस्रः सप्तभिः शतैः पञ्चविंशत्यधिक भर्भागो हियते, लब्बानि सप्तदशशतानि अष्ट षष्टञ्चधिकानि १७६८ एतावतो भागान् यत्र तत्र वा मण्डले चन्द्रो मुहूर्तेन गच्छति, अयं भावः-अन्नाष्टाविंशति नक्षत्रैः स्व. गल्या स्वस्व कालपरिमाणेन क्रमशो यावत्क्षेत्रं बुद्धया व्याप्यमानं संभाव्यते तावदेकमबैमण्डलमुपाल्प्यते, एतावत् प्रमाण मेव द्वितीयमर्द्धमण्डलं द्वितीयाष्टाविंशति नक्षत्र संबन्धित, तत्त भाग जनितमित्येवं प्रमाणबुद्धिपरिकल्पितमेकमण्डलच्छेदो ज्ञातव्यः, एको लक्षः परिपूर्णानि है तो एक मुहूर्त के द्वारा ये कितने प्राप्त होंगे इस के लिये १३७२५-१०९८००-१ ऐसी राशित्रय की स्थापना करनी चाहिये यहां जो आधराशि १३७२५ है वह मुहूर्त गत २२१ के भाग स्वरूप है संकलना के निमित्त अन्त १ रूप राशि २२१ से गुणित होकर २२१ रूप ही आती है इस में १०९८०० को गुणित करने पर २४२६५८०० राशि आती है इस में १३७२५ का भागदेने पर १७६८ आते हैं शेष में कुछ नहीं बचता इतने भाग तक चाहे जिस किसी मंडल में चन्द्र एक मुहूर्त में गमन-क्रिया करता है। भाव यह है कि २८ नक्षत्र अपनी अपनी गति द्वारा अपने अपने काल के परिमाण से क्रमशः जितने क्षेत्रको अपनी कल्पना के अनुसार व्याप्त कर सके उसका नाम अर्ध मंडल है इतने प्रमाण ही द्वितीय २८ नक्षत्र संबंधी द्वितीय मंडल तत्तझाग जनित होता है इस प्रमाण बुद्धि से परिकल्पित हुआ एक मंडल छेद होता है और वह १०९८०० મુહૂર્ત વડે એઓ કેટલા પ્રાપ્ત થશે એના માટે ૧૩૭૨૫/૧૦૯૮૦૦/૧ એવી રીતે રાશિત્રયની સ્થાપના કરવી જોઈએ. અહીં જે આદ્યરાશિ ૧૩૭૨૫ છે તે મુહૂર્તગત ૨૨૧ ના ભાગ સ્વરૂપ છે. સંકલના માટે અંત ૧ રૂ૫ રાશિ ૨૨૧ થી ગુણિત થઈને ૨૨૧ રૂપ આવે છે. આમાં ૧૦૯૮૦૦૦ ને ગુણિત કરવાથી ૨૪૨૬૫૮૦૦ સંખ્યા આવે છે. આ રાશિમાં ૧૩૭૨૫ ને ભાગાકાર કરવાથી ૧૭૬૮ આવે છે. શેષમાં કઈ સંખ્યા રહેતી. નથી. આટલા ભાગ સુધી ગમે તે મંડળમાં ચન્દ્ર એક મુહૂર્તમાં ગમન-ક્રિયા કરે છે. ભાવ આ પ્રમાણે છે કે ૨૮ નક્ષત્ર પોત-પોતાની ગતિ વડે પિોતપોતાના કાળના પરિ મથી ક્રમશઃ જેટલા ક્ષેત્રને પિતાની કલ્પના વડે વ્યાપ્ત કરી શકે તેનું નામ અધમંડળ છે. આટલા પ્રમાણમાં જ દ્વિતીય ૨૮ નક્ષત્ર સંબંધી દ્વિતીય અર્ધમંડળ તત્ તત્વ ભાગજનિત હોય છે. આ રૂપ પ્રમાણુ બુદ્ધિથી પરિલિત થયેલ એક મંડળ છેદ હોય Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिले चाष्टानवतिशतानि । कथमस्योत्पत्तिरिति नेदत्रोच्यते त्रिप्रकाराणि खलु नक्षत्राणि, तद्यथा-समक्षेत्राणि, अर्द्धक्षेत्राणि द्वयर्द्धक्षेत्राणि च, अत्र यावत्प्रमाणं क्षेत्रमहोगग सूर्येण गम्यते तावत्प्रमाणं चन्द्रेण सह योगं यानि यानि नक्षत्राणि गच्छन्ति बानि तानि नक्षत्राणि समक्षेत्राणि, सममहोरानामितं क्षेनं येषां नक्षत्राणां तानि समक्षेत्राणि कश्यन्ते, समक्षेत्राणि प नक्षत्राणि पञ्चदश भवन्ति तद्यथा-श्रवणं पनिष्ठा पूर्वमाद्रपदा रेवती अश्विनी कृत्तिका मृग शिरः पुष्यो मघा पूर्वाफालगुनी हस्तः चित्रा अनुराधा मूलः पूर्वापाढा इति । तथा यानि नक्षत्राणि अर्द्धम् अहोरात्रप्रमितस्य क्षेत्रस्य चन्द्रेण समं योग प्राप्नुवन्ति लानि नक्षत्राणि अर्द्धक्षेत्राणि, अर्द्धम-अर्द्धप्रमाणं क्षेत्रं येपा नक्षत्राणां तानि अर्द्धक्षेत्राणि, तानि च पद तद्यथा-- शतभिक भरणी, आर्द्रा, अश्छेपा, स्वातिः, ज्येष्ठा । तथा-द्वितीयमद्धं येषां नक्षत्राणां रूप होता है । इसकी उत्पत्ति कैसे होती है ? सुनो ऐसे-होती है-नक्षत्र तीन प्रकार के होते हैं-एक सम क्षेत्र वाले दूसरे अर्ध क्षेत्रवाले और तीसरे दर्यध क्षेत्र वाले जितना प्रमाण क्षेत्र अहोरात में सूर्य के द्वारा गम्य होता है उतने प्रमाण क्षेत्रको चन्द्र के साथ योग रखने वाले जो २ नक्षत्र पार करते हैं वे सम क्षेत्र वाले नक्षत्र है अहोरात प्रमित क्षेत्र जिन नक्षत्रों का सम होता है वे समक्षेत्री नक्षत्र हैं ऐसा निष्कर्षा है। समक्षेत्री नक्षत्र १५ होते है-उनके नाम इस प्रकार से हैं-श्रवण धनिष्ठा, पूर्वभाद्रपदा, रेवती, अश्विनी, कृत्तिका, मृगशिरा, पुष्य मघा, पूर्वाफाल्गुनी, हस्त, चित्रा, अनुराधा, मूल और पूर्वाषाढा, जो नक्षत्र अहोरात्र प्रमित क्षेत्र के अर्ध योग को चन्द्र के साथ प्राप्त करते हैं वे नक्षत्र अर्द्धक्षेत्री हैं आधाक्षेत्र जिन नक्षत्रों का होता है वे अर्ध क्षेत्री नक्षत्र हैं यही इसका निष्कर्षार्थ है । ये अर्ध क्षेत्री नक्षत्र छह होते हैं-उनके नाम इस प्रकार से हैं-शतभिषा, भरणी, आद्रो, अश्लेषा, स्वाति, और ज्येष्ठा तथा અને તે ૧૦૯૮૦૦૦ રૂપ હોય છે. એની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થાય છે? તો એના જવાબમાં સાંભળે. એની ઉત્પત્તિ આ પ્રમાણે થાય છે-નક્ષત્ર ત્રણ પ્રકારના હોય છે. એક સમક્ષેત્રવાળા, બીજા અધ વાળા અને ત્રીજા પ્રત્યક્ષેત્રવાળા અહેરાતમાં સૂર્ય વડે જેટલું પ્રમાણુ ક્ષેત્ર ગમ્ય હોય છે, તેટલા પ્રમાણુ ક્ષેત્રને ચન્દ્રની સાથે પેગ રાખનારા જે-જે નક્ષત્રે પાર કરે છે તે બધા સમક્ષેત્રવાળા નક્ષત્ર છે. અહોરાત પ્રમિત ક્ષેત્ર જે નક્ષત્રોનું સમ હોય છે તે સમક્ષેત્રી નક્ષત્ર છે. આ પ્રમાણે નિષ્કર્ષાર્થ છે. સમક્ષેત્રી નક્ષત્ર ૧૫ હોય છે. તેમના નામે આ પ્રમાણે છે– શ્રવણ, ઘનિષ્ઠા, પૂર્વાભાદ્રપદા, રેવતી, અશ્વિની, त्रिता, भृगशिरा, पुष्य, भया, पूर्वानुनी, स्त, Pial, अनुराधा, भूत म पूर्वाषाढा જે નક્ષત્ર અહેરાત્ર પ્રમિત ક્ષેત્રના અધોગને ચન્દ્રની સાથે પ્રાપ્ત કરે છે. તે નક્ષત્ર પદ્ધક્ષેત્રી છે અર્ધવ જે નક્ષત્રનું હોય છે તે અર્ધક્ષેત્રી નક્ષત્ર છે. એજ આને નિષ્કર્ષાઈ છે. એ અધ ક્ષેત્રી નક્ષત્ર ૬ છે. તેમના નામે આ પ્રમાણે છે–શતભિષક, Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manurmutament- 20 प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् २२३ तानि द्वयान्यपि नक्षत्राणि पट् तद्यथा-उत्तरभाद्रपद उत्तरफल्गुनी उत्तरापाढा रोहिणी पुनवसुः विशाखा चेति । तदत्र सीमापरिमाणाचारे अहोरात्रः सप्तपष्टी भागी ततः परिकल्प्यते इति समक्षेत्राणां सर्वेषां नक्षत्राणां प्रत्येकं सप्तपष्टि भागाः परिकल्प्यन्ते, अर्द्धक्षेत्रणां नक्षत्राणां तु त्रयस्त्रिंशदर्द्धश्च, द्वयर्द्धक्षेत्राणां नक्षत्राणाम् एश मर्द्धञ्च, अभिनिनक्षत्रस्य तु एकविंशतिः सप्तपष्टिभागाः, समक्षेत्राणि नक्षत्राणि पश्चदश इति सप्तपष्टिः पञ्चदशभिर्गु. ण्यते तदा सहस्र पश्चोत्तरं १००५ भाति, अर्द्धक्षेत्राणि नक्षत्राणि पडिति सार्दाः त्रयस्त्रिं. शत् पभिर्गुण्यते तदा भाति एकमधिकं द्विशतम् । द्वयर्द्धक्षेत्राणि नक्षत्राणि षट् ततः एक शतमीञ्च घडूभिर्गुणितं जातानि षट्शनानि व्युत्तराणि ६०३, अभिनिनक्षत्राविंशतिः, सर्व संख्यया जातानि अष्टादशशतानि त्रिंशदधिकानि १८३० । एतावद्भागपरिमाणमेकद्वितीय अर्ध जिन नक्षत्रों का होता है वे दयई नक्षत्र हैं-ये भी छह हैं-इनके नाम इस प्रकार से हैं- उत्तर भाद्रपदा, उत्तर फाल्गुनी उत्तरापाढा, रोहिणी, पुनर्वसु और विशाखा इम सीमा परिमाण विचार में अहोरात ६७ भागोवाला परिकल्पित किया गया है इसलिये समक्षेत्री जितने भी नक्षत्र हैं वे प्रत्येक प्रत्येक ६७ भागों वाले परिकल्पित किये गये हैं । अर्धक्षेत्री जो नक्षत्र हैं वे सब हर एक ३३॥ ३३॥ भागों वाले परिकल्पित किये गये हैं द्वय क्षेत्री जो नक्षत्र हैं उनके १००॥ भाग प्रत्येक के कल्पित किये गये है परन्तु अभिजित नक्षत्र के तो भाग कलित किये गये हैं समक्षेत्री नक्षत्र १५ है इसलिये ६७ से १५ गुणित होने पर १०७५ होते हैं अर्ध क्षेत्री नक्षत्र छह हैं इसलिये ३३।। को ६ से गुणित करने पर एक अधिक दो सौ होते हैं इन्य क्षेत्री नक्षत्र ६ है १००॥ को छसे गुणित होने पर ६०३ होते हैं अभिजित नक्षत्र २१ भागों वाला कल्पित किया गया हैं इन सब भागों का जोड १८३० होता है। ભરણી, આર્કી, અશ્લેષા, સવાતિ અને યેષ્ઠા તેમજ દ્વિતીય અર્ધ જે નક્ષત્રોનું હોય છે વયર્થ નક્ષત્ર છે. કયર્થ નક્ષત્રે પણ ૬ છે. તેમના નામે આ પ્રમાણે છે-ઉત્તરભાદ્રપદા, ઉત્તરફાગુની, ઉત્તરાષાઢા, રોહિણી, પુનર્વસુ અને વિશાખા આ સીમા પરિણામ વિચારમાં અહેરાત ૬૭ ભાગવાળા પરિકપિત કરવામાં આવેલ છે. એથી સમક્ષેત્રી જેટલા પણ નક્ષત્ર છે તેમાંથી દરેક ૬૭ ભાગવાળા પરિકલ્પિત કરવામાં આવેલા છે. અર્ધક્ષેત્રી જે નક્ષત્રે છે તેઓ સર્વેમાથી દરેક ૩૩-૩૩ાા ભગવાળા પરિકપિત કરવામાં આવેલા છે. કયર્ધ- ક્ષેત્રી જે નક્ષત્ર છે તેમના ૧૦૦ ભાગ દરેકના પરિકર્ષિત કરવામાં આવેલા છે. પરંતુ અભિજિત નક્ષત્રના તે ૩ ભાગ જ કપિત કરવામાં આવેલા છે. સમક્ષેત્રી નક્ષત્રે ૧૫ છે. એટલા માટે ૬૭ થી ૧૫ ગુણિત કરવાથી ૧૦૦૫ હોય છે. અર્ધક્ષેત્રી નક્ષત્ર ૬ છે. એટલા માટે ૩૩ ને ૬ થી ગુણિત કરવાથી એક અધિક બસો થાય છે. દ્વયર્ધક્ષેત્રી નક્ષત્રે ૬ છે, ૧૦ ને ૬ સાથે ગુણિત કરવાથી ૬૦૩ થાય છે. અભિજિત Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२४ सम्बधीयवासिन मण्डलम्, एतावत्प्रमाणकमेव द्वितीयमपि मण्डलमिनि त्रिंशदधिकानि अष्टादशशतानि, तानि च यदि द्वाभ्यां गुण्यते तदा जातानि पत्रिंशच्छतानि पष्टयधिकानि ३६६० एकैक स्मिन् रात्रिदिासे त्रिंशन ह-भिवन्तीति प्रत्येकमेनेषु पष्टयधिक पत्रिंशत् संख्यया गुण्यन्ते तदा भवति लक्षकमप्ट नवति शतानि १०९८७ ० । तदनेन क्रमेण मण्डलस्य परिच्छेदपरिमाणं कथितमिति । ननु यानि यानि नक्षत्रानि यन्मण्डलस्थायीनि तेपी नक्षत्राणां तन्मण्ड. लेषु चन्द्रादि योगयोग्यमण्डलभागस्थापनं युक्तिमत्वात् श्रद्धेयम् नतु संयपि मण्डलेषु सपा नक्षत्राणां भागाल्पनं युक्तमिति चेदत्रोच्यते नहि नक्षत्रां च द्रादिनिः सह सम्बन्यो नियते दिने नियते देशे नियते काले या भानि, किन्तु अनियते दिनेऽनियने देशेऽनियते - इतने भागरूप परिमाण वाला एक भण्डल होता है द्वितीय मंडल भी इतने ही भाग रूप परिमाण वाला होता है दोनों मंडलो के भागों का जोड ३६६० होता है एक २ रात्रि दिवस में ३० मुहर्त होते हैं तप ३६६. संख्यक भागों में से प्रत्येक मे ३० भाग की कल्पना करने पर ३६६० में ३० का गुणा करने से १०९८०० सन भाग होते हैं इस क्रम से अंडल का परिच्छेद परिमाण कहा है। शंका-जो जो नक्षत्र जिम जिन मंडलों पर स्थायी है उन उन नक्षत्रों का उन मंडलों पर चन्द्रादि योग योग्य मण्डल भागों की स्थापना युक्तिमतू होने से श्रद्धेय है पर समस्त मण्डलों में समस्त नक्षत्रों के भागकी कल्पना युक्तिमत् नहीं हैं ? तो इस शङ्का का समाधान ऐसा है-नक्षत्र का चन्द्रादिकों के साथ सम्पन्ध नियतदिन में नियत देश मे या लियत कालमें तो होता नहीं है किन्तु अनियत दिन में अनियत देश में या अनियत काल में होना है इस कारण उन उन मंडलों में उन उन नक्षत्र संबंधी जो सीमाविष्कम्भ है उसमें નક્ષત્ર ૨૧ ભાગેવાળું કલ્પિત કરવામાં આવેલું છે. આ બધા ભાગોને સરવાળે ૧૮૩૦ હોય છે. આટલા ભાગરૂપ પરિમાણવાળું એક મંડળ હોય છે. દ્વિતીયમ ડળ પણ આટલા જ ભાગરૂપ પરિમાણવાળું હોય છે. અને મંડળના ભાગોને સરવાળે ૩૬૬૦ થાય છે. એક–એક રાત્રિ દિવસમાં ૩૦ મુહૂર્ત હોય છે, ત્યારે ૩૬૬૦ સંખ્યક ભાગમાંથી દરેકમાં ૩૦ ભાગની કલ્પના કરવાથી ૩૬૬૦ માં ૩૦ ને ગુણિત કરવાથી ૧૦૯૮૦૦ બધા ભાગે થાય છે. આ ફમથી મંડળનું પરિચ્છેદ પરિમાણ કહેવામાં આવેલ છે. શકા-જે-જે નક્ષત્ર જે-જે મંડળ ઉપર સ્થાયી છે તે તે નક્ષત્રને તે મંડળો ઉપર ચન્દ્રાદિગ ચગ્ય મંડળ ભાગની સ્થાપના યુક્તિમતું હોવાથી શ્રદ્ધેય છે, પરંતુ સમસ્ત મંડળમાં સમસ્ત નક્ષત્રના ભાગની ક૯૫ના યુક્તિમતું નથી ? તે આ શ કાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-નક્ષત્રનો ચન્દ્રાદિકની સાથે એમ નિયત દિવસમાં નિયત દેશમાં અથવા નિયત કાળમાં થતું નથી પરંતુ અનિયત દિવસમાં, અનિયત દેશમાં અથવા અનિયત : કાળમાં થાય છે. આથી તે તે મંડળોમાં તેમજ તે તે નક્ષત્ર સંબંધી જે સીમા વિધ્વંભ Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका कीटा-सप्तमवक्षस्कार- सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् काले, तेन तत्तन्मण्डलेषु तत्तन्नक्षत्रसंबन्धि सीमा विष्कम्भे चन्द्रादि प्राप्तौ सत्यां योगः संपद्यते इति मण्ड उच्छेदश्च सीमा विष्कम्भादौ समयोजनो भवतीति ॥ . सम्प्रति सूर्यस्य भागामिकां गतिं प्रश्नयितुमाह-एगमेगेणं' इत्यादि । 'एगमेगेणं भंते ! मुहुत्तेणं' एकैककेन खल्ल भदन्त ! मुहर्तन 'रिए' सूर्यः 'केवइयाई भागसयाई गच्छ कियन्ति भागशतानि गच्छति, हे भदन्त ! सूर्यः एकेन मुहूर्तेन कियन्ति भागशतानि गच्छवीति प्रश्नः, 'भगानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जं जं मंडलं उबसंकमित्ता चार चरई' यद् यन्मण्डलग्नुपसंक्रम्य-संप्राप्य चारं गतिं चरति-करोति 'तस्स तस्स मंडलपरिक्खेतस्स' तस्य तस्य मण्डलपरिक्षेपस्य 'अट्ठारसतीसे भागसए गच्छइ' अष्टादश 'त्रिंशद्भागशतानि गच्छति विशदधिकानि अष्टादशशतानि गच्छतीत्यर्थः 'मंडलं सय सहस्सेहि' मण्डलं शतसहस्रैः लक्षकसंख्याभिरित्यर्थः 'अट्ठाणउईश्य सएहि छेत्ता' अष्टानवति शतैश्च छित्त्वा-विभागं कृत्वा गच्छतीति, कयमेवं गवतीति चेदत्रोच्यते त्रैराशिककरणात, तथाहि-पष्टिमुहत्तरेकं शतसहस्रमष्टानवतिः शनानि मण्डलभागानां लभ्यन्ते, तदा एकेनचन्द्रादिकी प्राप्ति होने पर योग बन जाता है और मण्डलच्छेद सीमा विष्कम्भादि में सात योजन का होता है अब गौतमस्वामी सूर्यकी भागामिक गति के सम्बन्ध में एगमेगेणं सुरिए केवइयाई मागसयाई गच्छह) हे भदन्त ! एक मुहूर्त में सूर्य कितने सौ भाग तक जाता है ? ऐसा पूछ रहे हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा ! जं जं मंडलं उघसंकमित्ता चारं चरइ, तस्त मंडलपक्खेयस्स अट्ठारस तीसे भागसए गच्छइ) हे गौतम ! सूर्य जिस जित मंडल को पास करके अपनी गति करता है वह उस उस मंडल परिक्षेप के १८३० भाग तक गति करता है। यहां मंडलों के १ लाख ९८०० भागों को विभक्त करके वह सूर्य इतने भाग तक जाता है-गति करता है ऐसा समझना चाहिये उसका भाव ऐसा है कि ६० मुहतों द्वारा १०९८०० मंडल भाग प्राप्त होते हैं तो एक मुहूर्त के द्वारा किनने मंडल भाग છે તેમાં ચન્દ્રાદિની પ્રાપ્તિ થવાથી પેગ બની જાય છે. અને મંડળછંદ સીમા વિધ્વંભાદિમાં સાત જન જેટલો હોય છે. वे गौतभस्वामी सूर्यनी भाभि गतिना समयमा प्रश्न ४२ छ- 'एगमेगेणं सूरिए केवइयाई भागसयाई गच्छइ' 3 मत ! मे मुतभा सूर्य से ML सुधी १५ छ ? मेन ni प्रभु ४३ छ-'गोयमा जं जं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तस्स मंडलपरिक्खेवस्स अद्वारस तीसे भागसए गच्छई' गीतम! सूर्य २२ भजन પ્રાપ્ત કરીને પિતાની ગતિ કરે છે તે તત્ તત્ મંડળ પરિક્ષેપના ૧૮૩૦ ભાગો સુધી ગતિ કરે છે. અહીં મંડળોના ૧ લાખ ૯ હજાર ૮ ભાગેને વિભક્ત કરીને તે સૂર્ય આટલા ભાગ સુધી જાય છે-ગતિ કરે છે. આમ સમજવું જોઈએ, આને ભાવ આ પ્રમાણે છે કે ૬ મુહ ज० २९ Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२६ अम्ब्धीपमासिक मुहर्तेन कतिमागान् लभते, तत्र राशित्रयस्थापना इत्थम्-६०/१०९८००/१/ अत्र चरमेनैककलक्षणेन राशिना यदा मध्यस्थ १०९८०० राशे र्गुणनं क्रियते तदा तदेव भवति 'एकेन गुणितं तदेव भरतीति नियमात्' तदा एकेन गुणितस्य मध्यमराशे राधेन पप्टिलक्षणराशिना भागो हियते तदा लब्धानि अप्टादशशतानि त्रिंशदुत्तराणि १८३०, एतावतो आगान एकस्य मण्डलस्य सूर्य एकेन मुहूर्तेन गल्छतीति ॥ ___ सम्प्रति नक्षत्राणां मागायिका गति प्रश्न येतुमाह- एगमेगेणं भंते' इत्यादि, 'एगमेगेणं भंते ! मुहुत्तेणं णक्खत्ते' एकैकेन खलु भदन्त ! मुहन नक्षत्रम् 'केवायाई भागसयाई गच्या कियन्ति-कियत्संख्यकानि भागशतानि गच्छति, हे भदन्त ! नक्षत्रमेकेन मुहूर्तन मण्डलस्य शियसंख्यकानि भागशतानि गच्छतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यानि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जं जं मंडलं उसंकमित्ता चारं चाइ' यद् यन्मण्डलमुपसंक्रम्य-संप्राप्य नक्षत्र प्राप्त होंगे तो इस बात को जानने के लिए यहां पर नाशिक करना चाहियेइस विधि में तीन राशियों की स्थापना इस प्रकार से करनी होती है-६०१०९८००-१ अब यहां अन्तिम राशि १ के द्वारा मध्पकी राशि जो १०९८०० है उसे गुणित करने पर १०९८०० ही आते हैं क्यों कि १ से गुणित हुई राशि में कोई संख्या परिवर्तित नहीं होती है ऐसा नियम है । फिर अन्तिम राशि से गुणित हुई मध्य की राशि में ६० का भाग देना चाहिये । तय १८३० लब्ध होते हैं इस तरह सूर्य एक हर्न में एक मंडल के १८३० भागों तक जाता है। अब गौतम स्वामी नक्षत्रों को नागात्मिक गति को जानने के लिये प्रभु से 'एगमेगेणंभंते! मुहुत्तेणं णक्ख ते केवयाई भागसयाई' ऐसा पूछते हैं कि-हे भदन्त ! नक्षत्र १ मुहर्त में मण्डल के कितने सौभागों तक जाता है ? इसके उत्सर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! जं जं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ-तस्स २ मंडलपरिक्खेवस्त વડે ૧૦૯૮૦૦ મડળ ભાગે પ્રાપ્ત થાય છે તે એક મુહૂર્ત વડે કેટલા મંડળ ભાગ પ્રાપ્ત થશે? તે એ વાતને જાવા માટે અહી રાશિ કરવી જોઇએ. આવિધિમાં ત્રણ શિયોની સ્થાપના આ પ્રમાણે કરવી પડે છે. ૬૦/૧૦૯૮૦૦૦/ હવે અહીં અંતિમ રાશિ ૧ વડે મધ્યની રાશિ જે ૧૦૯૦૦૦૦ છે તેને ગુણિત કરવાથી ૧૦૯૮૦૦૦ સંખ્યા આવે છે. કેમકે ૧ થી ગુણિત કચેલી સંખ્યામાં કઈ પણ જાતનું પરિવર્તન થતું નથી. પછી અંતિમ રાશિથી ગુણિત થયેલી મધ્યની રાશિમાં ૬૦ નો ભાગાકાર ક જોઈએ. તેનાથી ૧૮૩૦ લબ્ધ થાય છે. આ પ્રમાણે સૂર્ય એક મુહૂર્તમાં એક મંડળના ૧૮૩૦ ભાગે सुधी नय छे. ७३. गीतमस्वामी नक्षत्र मामिगति oneyql मारे प्रभुने 'एग. मेगेगं भंते ! महत्तेणं णक्खत्ते केवयाए भागसय ई' वी शत प्रश्न ४२ ४ मत! નક્ષત્ર એક મુહૂર્તમાં મંડળના કેટલા સે ભાગ સુધી ગતિ કરે છે? એના જવાબમાં प्रभु ४३ छ-'गोयमा! जं जं मंडलं असंकमित्ता च.रं चरइ सरस तस्स मंडलपरिक्खेवस्स Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२७ काशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् चारम्-गति चरति-करोति 'तस्स तस्स मंडलपरिक्खेवस्स अट्ठारसपणतीसे भागसए गच्छई' तस्य तस्य मण्डल परिक्षेपस्य मण्डलपरिधेरित्यर्थः अष्टादश पञ्चत्रिंशत् पश्चत्रिंशदधिकानि अष्टादशभागशतानि गच्छतीति 'मंडलं सयसहस्सेणं अट्ठाणउईए य सएहि छेत्ता' मण्डलं शतसहस्रेगाष्टा नवत्या च शतै श्चित्वा-छेदं कृत्वा । अत्रापि खलु एवं राशित्रयस्थापना-१८३५/१८३०/२, अत्र चरमेण द्विकलक्षणराशिना मध्यस्थ १८३५ राशेयंदा. गुणनं क्रियते तदा भवति पटू त्रिंशच्छतानि पष्टयधिकानि ३६६०, ततश्चरमराशिना गुणि तस्य मध्यमराशेः ३६६० लक्षणस्य, आद्येन १८३५ एल्लिक्षणेन राशिना भागे कृते लब्धं भवति एक रात्रि दिवम् १, ततः शेषाणि तिष्ठन्ति अष्टादशशतानि पञ्चविंशत्यधिकानि १८२५ । तदनन्तरं मुहूर्तानयनार्थ मेतानि त्रिशत्संख्यया गुण्यन्ते, ततो जातानि चतुः पञ्चा. शव सहस्राणि समशतानि पञ्चाशदधिकानि ५४७५०, तेपामष्टादशभिः शतैः पञ्चत्रिंशदधिकै भीगे हृते सति लब्धा एकोनत्रिंशमुहूर्ताः, ततश्चेद्यछेदकराश्योः पञ्चकेनापवर्तना, ततो जातः उपरितनो राशिः, त्रीणि शतानि सप्तोत्तराणि ३०७-छेदकराशि:-त्रीणि शतानि अट्ठारसरणतीसे भागसए गच्छ' हे गौतम! नक्षत्र जित २ मंडल को प्राप्त करके अपनी गति करता है वह उस उस मंडल परिक्षेप के १८३५ भागों तक जाता है 'मंडलं सयसहस्सेणं अहाणउईए य सएहिं छेत्ता' यहां जो एक मंडल के १८३५ भाग कहे गये हैं वे समस्त मंडलों के १ लाख ९८०० भागों को विभक्त करके कहे गये हैं यहां पर भी राशित्रय की स्थापना करनी चाहिये जो इस प्रकार से होगी १८३५-१८३०-२-अय अन्तिमराशिरूप दो से मध्यकी राशिरूप १८३० को गुणित करने पर ३६६० होते हैं इन में १८३५ का भाग देने पर १ दिन रात लब्ध होता है और शेष स्थान में १८२५ रचते हैं इनमें मुहर्त लाने के लिये ३० का गुणा करने पर ५४७५० मुहूर्त आते हैं इन में १८३० का भाग देने पर २९ मुहूर्त आते हैं फिर छेय और छेदक राशि में ५ से अपवर्तनाकी अट्ठारस पणतीसे भागसए गच्छइ' 3 गौतम ! नक्षत्र २२ भगने पास शाताना अतिरे छत तत त म परिक्षेपना १८३५ माग सुधी गति ४२ छ. 'मंडलं सयसहस्सेणं अदाणउईए य सरहिं छेत्ता' महीने मे भजन १८३५ भाग કહેવામાં આવેલા છે તે સમસ્ત મંડળના ૧ લાખ ૯ હજાર ૮ સે ભાગને વિભક્ત કરીને કહેવામાં આવેલા છે. અહીં પણ રાશિત્રયની સ્થાપના કરવી જોઈએ. તે આ પ્રમાણે થશે. ૧૮૩૫/૧૮૩૦૨ હવે અંતિમ રાશિરૂ૫ બે ની સાથે મધ્યની રાશિ ૧૮૩૦ ને શણિત કરવાથી ૩૬૦ થાય છે. આમાં ૧૮૩૫ને ભાગાકાર કરવાથી ૧ દિવસ–રાત લબ્ધ થાય છે અને શેષ સ્થાનમાં ૧૮૨૫ અવશિષ્ટ રહે છે. આમાં મુહુર્ત લાવવા માટે ૩૦ ની સાથે ગુણિત કરવાથી ૫૪૭૫૦ મુહૂર્ત આવે છે. આમાં ૧૮૩૦ ને ભાગાકાર કરવાથી ૨૯ મુહને આવે છે, પછી છેદ્ય અને છેદકરાશિમાં પની સાથે અપવર્તન કર. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२८ जिम्बूद्वीपप्रमतिसूत्र सप्तपष्टयधिकानि ३६७-तत् आगतमेकं राणिदिवम्, एकस्य चाहोरात्रस्य त्रिंशन्मुहूर्ताः, एकस्य च मुहतस्य सप्तषष्टयधिकत्रिशतभागानां त्रीणि शतानि रामोत्तराणि १२०२०- इति। “सम्प्रति-एतदनुसारेण मुहर्तगतिपरिमाणं विचार्य ते-तत्र रात्रिदिवे त्रिंशमुहूत्ताः ३० भवन्ति, तेपु उपरित । एकोनत्रिंशन्मुहर्ताः प्रक्षिप्यन्ते, तदा जाता एकोनपष्टिमुहूर्तानाम् ततः सा सणेनाथ त्रिभिः शतैः पष्टयधिकैः गुण्यते गुणयित्वा चोपरितनानि त्रीणि शतानि सप्तोत्तराणि प्रक्षिप्यन्ते तदा नातानि एकविंशतिः सहस्राणि नवशतानि पष्टयधिकानि २१९६० । तदनन्तरं त्रैराशिकम् यदि मुहर्तगतसप्तपष्टयधिकमामानामे कविंशत्या सहनवमिः शतैः पश्यधिकैः एकशतसहस्रपष्टानवतिः शतानि मण्डलभागानां लब्धानि भवन्ति तदा एकेन मुहूर्तेन किं लब्धं भवेत् तत्रेयं शशित्रयस्थापना २१९६०/१०९८००/ १/ अत्रायो राशिः मुहूर्तगतसप्तपष्टयधिकत्रिशत मागरूप स्ततोऽन्त्योऽपि राशिः त्रिमिः तो उपरितन राशि छेद्य राशि-३०७ और छेदक राशि ३६७ होती है इससे १ रात दिन आजाता है एक अहोगत के ३० मुहूर्त होते हैं एक मुहर्त के ३६७ भागों के १७ भाग प्राप्त होते हैं। अब इसी के अनुसार सुहर्त गति के परिमाण का विचार किया जाता है-रात दिन के ३० मुहर्ता में ऊपरके २९ मुहूर्त प्रक्षिप्त करने पर ५९ मुहूर्त हो जाते हैं इनमें ३६० का गुणा करने पर सब मुहूतों का परिमाण निकलता है इन में ३६७ जोड देने पर सब मुहूर्तो की संख्या २१९६० आजाती है फिर बैराशिक विधि के अनुसार "यदि मुहूर्त गत ६७ भागों के २१९६० भागों के द्वारा १०९८०० मंडल प्राप्त होते हैं तो एक मुहूर्त में वे कितने प्राप्त होंगे" इस प्रकार पूछने पर यहाँ राशि त्रय की स्थापना इस प्रकार से करना चाहिये-२१९६०-१०९८००-१ यहां आदि राशि मुहत गत ३६७ रूप है इस राशिका अन्तिमराशिरूप जो १ है उसके साथ गुणा करने पर ३६७ ही વિામા આવે તે ઉપરિતનરાશિ- રાશિ ૩૦૭ અને છેદક ૩૬૭ થાય છે. આનાથી ૧ રાત-દિવસ આવી જાય છે. એક અરાતના ૩૦ મુહૂર્તો હોય છે. એક મુહૂર્તના ૩૬૭ ભાગેને ૧૭ ભાગ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે એ મુજબ જ મુહૂર્ત ગતિના પરિમાણ વિશે વિચાર કરવામાં આવે તે રાત-દિવસના ૩૦ મુહુર્તીમાં ઉપરના ૨૯ મુહુર્ત પ્રક્ષિપ્ત કરવાથી ૫૯ મુહૂર્ત થઈ જાય છે. આમાં ૩૬૦ ની સાથે ગુણિત કરવાથી બધા મુહૂર્તોનું. પરિમાણ નીકળી આવે છે. આમાં ૩૬૭ જોડવાથી બધા મુહુનેની સંખ્યા ૨૧૯૬૦ આવી જાય છે. પછી રાશિક વિવિ મુજબ જે મુહૂર્તગત ૬૭ ભાગના ૨૧૯૬૦ ભાગે વડે ૧૦૯૮૦૦ મંડળ ભાગે પ્રાપ્ત થાય છે તે એક મુહૂર્તમાં તેઓ કેટલા પ્રાપ્ત થશે? આ રીતે પ્રશ્ન કરવાથી અહીં શિત્રયની સ્થાપના આ પ્રમાણે કરવી જોઈએ ૨૧૯૬૦/૧૯૮૦૦/૧ અહીં આદિ રાશિ મુહૂર્તગત ૩૬૭ રૂપ છે. આ રાશિનું અંતિમ રાશિરૂપ જે ૧ છે તેની સાથે ગુણત કરવાથી ૩૬૭ આવે છે. હવે આ ૩૬૭ રાશિ વડે Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १५ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् शतैः सप्तषष्ठयधिकानि ३६७ तैर्मध्यः १०९८००, एकलक्षोऽष्टानवति योजन लक्षणो राशि गुण्यते तदा चतस्त्रः कोटो द्वौ लक्षौ पण्णवतिः सहस्राणि पशवानि ४०२९६६०० एतेपा माधेन राशिना एकविंशतिसहस्राणि नवशतानि पष्टयधिकानि इत्येन भागो हियते तदा लव्यानि अष्टादश शतानि पञ्चत्रिंशदधिकानि १८३५, एतावतो भागान् योजनस्य प्रतिमुहूर्त नक्षत्रं गच्छत्तीति । इदञ्च भागात्मक गतिविचारणं चन्द्रसूर्यनक्षत्रत्रयाणां यथोत्तरं गतिशीघ्रत्वे सप्रयोजनं भवति तथाहि-सोभ्यः शीघ्रगतिकानि नक्षत्राणि भवन्ति मण्डलयोक्तभागीकृतस्य पश्चत्रिंशदधिकाप्टदशशतभागाना मेकै कस्मिन् मुहूर्त आक्रमणात् नक्षत्रापेक्षया मन्दगतयः चन्द्रापेक्षया शीघ्रगतयः सूर्या भवन्ति, एकैकस्मिन् मुहूर्ते त्रिंशदधिकाष्टादशशतभागानामेव सूर्येणाक्रमणात् सूर्यापेक्षयाऽपि मन्दगतय श्चन्द्रा भवन्ति, एकै कस्मिन् मुहूर्ते अष्टषप्ट्यधिक सप्तशतभागानामेव चन्द्रराकमणात् । भौमादिग्रहास्तु वक्रानुवादिगतिभावतोऽनियतगतिकाः तस्मात् कारणात् न तेपां ग्रहाणां मण्डलादि आते हैं। अब इस ३३७ राशि द्वारा १०९८०० राशि को गुणित किये जाने पर ४०२९६६०० राशि आजाती है इस राशि में २१९६० का भाग देने पर १८३५ भाग आते हैं। इतने एक योजन के भागों तक नक्षत्र प्रति मुहूर्त में जाता है इस प्रकार से यह भागात्मक गति का विचार चन्द्र सूर्य और नक्षत्र इन तीनों की शीघ्रगति की विचारणा में प्रयोजन सहित है जैसे सर्व से शीघ्र गति वाले नक्षत्र हैं क्योंकि वे उक्त भागीकृत अंडल के १८३५ भागों तक एक मुहूर्त में गति करते हैं। नक्षत्रों की अपेक्षा मन्द गतिवाले तथा चन्द्र की अपेक्षा शीघ्र गतिवाले सूर्य हैं क्योंकि वे एक एक मुहूर्त में मंडल के १८३० भागो तक गति करते हैं सूर्य की अपेक्षा मन्द गति वाले चन्द्र हैं क्यों कि वे एक एक मुहूर्त में मंडल के ७६८ भाग तक ही गति कर पाते हैं । भौम आदि जो ग्रह हैं ये वक्रानु वक्रादि गति वाले होने के कारण अनियत गतिवाले होते हैं । इसीलिये उनके ૧૦૯૮૦૦૦ રાશિને ગુણિત કરવાથી ૪૦૨૯૬૬૦૦ રશી આવી જાય છે. આ રાશિમાં ૨૧૯૬૦ નો ભાગ કરવાથી ૧૮૩૫ ભાગ આવે છે. આટલા એક એજનના ભાગો સુધી નક્ષત્ર પ્રતિ મુહૂર્તમાં જાય છે. આ પ્રમાણે આ ભાગાત્મક ગતિને વિચાર ચન્દ્ર સૂર્ય અને નક્ષત્ર એ ત્રણેની શીવ્ર ગતિની વિચારણામાં પ્રજન સહિત છે. જેમ બધાથી શીઘગામી નક્ષત્ર છે કેમકે તેઓ ઉક્ત ભાગીકૃતમંડળના ૧૮૩૫ ભાગે સુધી એક મુહૂર્તમાં ગતિ કરે છે. નાની અપેક્ષાએ મંદગતિવાળા તેમજ ચન્દ્રની અપેક્ષાએ શીવ્ર ગતિવાળા સૂર્યો છે. કેમકે તેઓ એક-એક મુહૂર્તમાં મંડળના ૧૮૩૦ ભાગ સુધી ગતિ કરે છે. સૂર્યની અપેક્ષાએ સદગતિવાળા ચંદ્રો છે કેમકે તેઓ એક મુહૂર્તમાં મંડળના ૭૬૮ ભાગે સુધી જ ગતિ કરવામાં સમર્થ છે. ભૌમ વગેરે જે ગ્રહ છે તે વક્રાનુવાદિ ગતિવાળા હોવાથી અનિયત ગતિવાળા હોય છે એથી તેમના સંબંધમાં Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२३० जम्बद्धीपप्रतिको विचारः कृतो नवा गति प्ररूपगमेव कृतम्, तार काणामपि अवस्थितमण्डलकत्वात् चन्द्रादिभिः सह योगाभावचिन्तनाच न मण्डलादिग्ररूप कुनमिति पञ्चदशसूत्रम् ॥ सू० १५॥ सम्प्रति-सूर्यस्योदयास्तमय ने अधिकृत्य बहवो मिथ्याभिनिविष्ट दृष्टयो विप्रतिपद्यन्ते तेषां तो विप्रतिपन्ना बुद्धिं व्यपोहितु प्रश्नमाइ 'जंबुद्दीवे' इत्यादि । मूलम्-जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे सूरिया उदीणपाईणमुग्गच्छ पाईण दाहिणमागच्छंति १ पाईण दाहिणमुगच्छ दाहिण पडीणं आगच्छंतिर दाहिणपडीणमुग्गच्छ पड़ीण उदीणमागच्छंति ३ पडीण उदीणमुग्गच्छ उदीण पाईणमागच्छंति४, हंता गोयमा ! जहा पंचमसम् पढमे उद्देसे जाव णेवस्थि उस्लप्पिणी अवधिएणं तत्थ काले पन्नत्ते समणाउसो! इच्चेसा जंबुद्दीत्रपण्णत्ती सुरपण्णत्ती वत्थुसमासेणं संम्मत्तं भवइ, 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे चंदिमा उदीणपाईणं उग्गच्छ पाईणदाहिण मागच्छति जहा सूरवत्तव्वया जहा पंचमसयस्स दसमे उद्देसे जाव अवट्टिएणं तत्थ काले पन्नत्ते समणाउसो! इच्चेसा जंबुद्दीवपण्णत्ती वत्थु समासेणं संमत्ता भवन्ति ।।सू० १६॥ छाया-जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सूर्यो उदीचीन प्राचीन मुद्गत्य दक्षिणप्राचीन मागच्छतः १ प्राचीनदक्षिणमुद्गत्य दक्षिणप्रतीचीनमागच्छतः २ दक्षिणप्रतीचीन मुद्गत्य प्रतीचीनोदीचीनमागच्छतः ३, प्रतीचीनोदीचीनमुद्गत्योदीचीनप्राचीन मागच्छतः ४, हन्त, गौतम ! यथा पञ्चमशतके प्रथमे उद्देशे यावन्नवास्ति उत्सर्पिणी खलु तत्र कालः प्रज्ञप्तः श्रमणायुष्ान् ! इत्येषा जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः सूर्यप्रज्ञप्तिः वस्तु समासेन समाप्त भवति । जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे चन्द्रौ उदीचीनप्राचीन मुद्गत्य प्राचीनदक्षिणमागच्छतः यथा सूर्यवक्तव्यता यथा पश्चमशतकस्य दशमे उद्देशे यावदनवस्थितः खलु काल: प्रज्ञप्तः श्रमणायुष्मन् ! इत्येषा जम्बूद्वीप प्रज्ञप्तिः वस्तु समासेन समाप्तं भवति ॥ सू०१६ ॥ सम्बन्ध में मंडलादि का विचार करने में नहीं आया है । और न उनकी गति की ही प्ररूपणा की गह है । तथा जो तारक है वे अवस्थित मण्डलवाले हैं इस. लिये और चन्द्रादिको के साथ इनके योग के अभाव का चिन्तन किया गया है इसलिये इनके भी मंडलादिको प्ररूपणा नहीं की गई है। ॥१५॥ મંડળાદિને વિચાર કરવામાં આવ્યું નથી. તથા તેમની ગતિની પ્રરૂપણ પણ કરવામાં આવી નથી. તથા જે તારાઓ છે, તે અવસ્થિત મંડળવાળા છે. એથી અને ચન્દ્રાદિકેની સાથે એમના રોગના અભાવનું ચિંતન કરવામાં આવ્યું છે. એથી એમના મંડળાદિકનું પણ નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું નથી. સૂત્ર ૧પ Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् __ २३१ टोका-'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सूयौं प्राकृते द्विवचनाभावाद् बहुवचनप्रयोगः 'उदीणपाईण उग्गच्छ' उदीचीनप्राची। मुद्गत्य अत्र उदगेव उदीचीनम् उदीच्या सह प्रत्यासन्नत्वात् प्राचीनं च प्राच्या दिशया प्रत्यासन्नत्वात् उदीचीनप्राचीन दिगन्तरं क्षेत्रदिगपेक्षया उत्तरपूर्वस्याम् ईशानकोणे इत्यर्थः उद्गत्य पूर्व विदेहक्षेत्रापेक्षयोदयं प्राप्य 'पाईणदाहिणं आगच्छंति' प्राचीन दक्षिणमाच्छतः प्राचीन दक्षिणे दिगन्तरे पूर्वदक्षिणस्याम् आग्नेयकोणे इत्यर्थः आगत:-क्रमेणास्तं गच्छतः किमि त्यर्थः, अयं भाव:- त्र खलु उद्गम नमस्तमयनं चन्द्रदृष्टपुरुषविवक्षया ज्ञातव्यम्, तथाहि-येषां पुरुषागाम दृश्यो सन्तौ तौ सूयौं दृश्यौ भवेताम् ते पुरुषा स्तयोः सूर्ययोरुदयं व्यहरन्ति, येषांतु पुरुषाणां दृश्यौ तौ अदृश्यौ भवेतां ते पुरुषारतयोः सूर्योरस्तमयनं व्यवहरन्तीति सूर्य के उदय और अस्तको लेकर अन्य कितनेक मिथ्याभिनिवेश वाले जन विरुद्ध प्ररूपणा करते हैं अतः उस विरुद्ध प्ररूपणा को ध्वस्त करने के लिये सूत्रकार १६३ सूत्र का कथन कर रहे हैं "जंबुद्दीवेणं मंते ! दीये सूरिया उदीण पाईण मुग्गच्छ' इत्यादि टीकार्थ-इस में गौतमस्वामी ने प्रभुसे ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में दो 'सूर्य 'उदीणपाईणं उग्गच्छ' ईशान दिशा में उदित होकर -पूर्व विदेह क्षेत्र की अपेक्षा उदय को प्राप्त होकर 'पाईण दाहिणं आगच्छति' अग्नेय कोण में आते हैं क्या? क्रमशः अस्त होते हैं क्या? तात्पर्य यह है कि उदय और अस्त दृष्टा पुरुषों की अपेक्षा जानना चाहिये इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से है-जिन पुरुषों को अदृश्य हुए वे सूर्य दृश्य हो जाते हैं સૂર્યના ઉદય તેમજ અસ્તને લઈને બીજા કેટલાક મિથ્યાભિનિવેશવાળા લેકે વિરુદ્ધ પ્રરૂપણ કરે છે, એથી તે વિરુદ્ધ પ્રરૂપણને ધાસ્ત કરવા માટે સૂત્રકાર ૧૬ મા સૂત્રનું ४थन ४रे छे-'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे सूरिया उदीण पाईण मुग्गच्छ' इत्यादि ટીકાર્થ-આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવી રીતે પ્રશ્ન કર્યો છે. હે ભદંત ! આ मूदा५ नाम दीपभा मे. 'सूर्या 'उदीणपाईणं उगच्छ' शान शमi ltd थ७२-५ क्षेत्रनी अपेक्षा अयर प्रास थ२ 'पाईणदाहिणं आगच्छंति' शु આગ્નેય કેણમાં આવે છે? શું ક્રમશઃ અસ્ત થાય છે? આનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે ઉદય અને અસ્ત દષ્ટા પુરુષની અપેક્ષાએ જાણવા જોઈએ. આનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે જે પુરૂષને અદશ્ય થયેલા તે સૂર્યો દશ્યમાન થઈ જાય છે. તે પુરુષે 'प्राकृन में द्विवचन नहीं होता है इसलिये मूल में 'सूरिया' ऐसे बहुवचनका प्रयोग किया गया है। १. प्रातभा द्विवयन नथी, मेथी भूगमा 'सूरिया' मा प्रमाणे महुयना प्रयोग કરવામાં આવે છે, Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३२ जम्बूद्वीपप्राप्तिसूत्रे उदयास्तमयने अनियने एवेनि । सर्वत्र काकुपाठात् प्रश्नोऽवगन्तव्यः, ततो भरतादि क्षेत्रापेक्षया पूर्वदक्षिणस्या मुद्यं प्राप्य दक्षिण प्रतीच्या मस्तं गच्छतः तत्रापि दक्षिणप्रतीच्यामपरनिदेहक्षेत्रापेक्षयोदयं प्राप्य प्रतीचीनोदीचीने वायव्यकोणे आगच्छतः 'उदीणपाईणमागच्छंति' उदीचीनप्राचीनमागच्छतः तत्रापि च वायव्यकोणे एरवतादि क्षेत्रापेक्षया उद्गत्योदीचीनप्राचीने इशानकोणे आगच्छतः किम्, एवंप्रकारेण सामान्यतो द्वयोः सूर्ययो रुदयविधिः प्रतिपादितः, विशेषतः पुनरेवं-यदा एकः सूर्य आग्नेयकोणे उद्गच्छति तत्र समुदितश्च भरतादीनि मेरुपर्वत दक्षिणदिग्बौनि क्षेत्राणि प्रकाशयति तदा परोऽपि सूर्यो वायव्यकोणे समुदितो मन्दर वनोत्तादिगवतीनि ऐरवतादीनि क्षेत्राणि प्रकाशयति भारतश्च वे पुरुष उन सूर्यो में उदय होनेका व्यवहार करते हैं और जिन पुरुषों को दृश्य हुए वे सूर्य अदृश्य हो जाते हैं वे उन में अस्त होनेका व्यव. हार करते हैं इस कारण उदय अस्त यह व्यवहार अनियत ही है यहां सूत्र में काकु के पाठ से प्रश्न का निर्धारण करलेना चाहिये भरत आदि क्षेत्र की अपेक्षा पूर्व दक्षिण कोण में उदय को प्राप्त होकर वे दो सूर्य दक्षिण पश्चिम कोण में अस्त होते हैं ? अपर विदेह क्षेत्र की अपेक्षा दक्षिण पश्चिम कोण में उदय को प्राप्त करके वे दोनो सूर्य पूर्व उत्तर दिग्कोण में-वायव्य कोण मे अस्त होते हैं ? 'उदीण पाहण मागच्छति' ऐरवतादिक्षेत्र की अपेक्षा वायव्य. कोण में उदय को प्राप्तकर ईशानकोण में अस्त होते हैं ? इस प्रकार सामान्यरूप से दो सूर्यों की उदय विधि प्रतिपादित की अब विशेष रूप से यह इस प्रकार से हैं-जब एक सूर्य आग्नेयकोण में उदित होता है तब वह मेरुपर्वत की दक्षिण दिशा में रहे हुए भरतादिक्षेत्रों को प्रकाशित करता है उस समय दसरा सूर्य वायथ्यकोण में उदित होकर मन्दरपर्व की उत्तर दिशा में रहे हुए ऐरवतादि क्षेत्रों को प्रकाशित करता है। भरत क्षेत्र सम्बन्धी सूर्य मंडलभूमि તે સૂર્યોમાં ઉદય હોવા સંબંધી વ્યવહાર કરે છે અને જે પુરુષને દશ્યમાન થયેલા તે સૂર્યો અદશ્ય થઈ જાય છે તે પુરુષે તેમનામાં અસ્ત હોવા સંબંધી વ્યવહાર કરે છે. આથી ઉદય અને અસ્ત એ વ્યવહાર અનિયત જ છે. અહીં સૂત્રમાં કાકુના પાઠથી પ્રશ્નનું નિર્ધારણ કરી લેવું જોઈએ ભરત વગેરે ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પૂર્વ—દક્ષિણકણમાં ઉદયને પ્રાપ્ત કરી તેઓ બે સૂગ દક્ષિણ-પશ્ચિમણમાં અસ્ત થઈ જાય છે? અપરવિદેહ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ દક્ષિણ-પશ્ચિમમાં ઉદિત થઈને તે બને સૂર્યો પૂર્વ ઉત્તર દિકણમાં पाय०५i नया नय छ १ 'उदीणपाईण मागच्छंति' मेरवतात क्षेत्रनी मपेक्षा વાયવ્યકોણમાં ઉદયને પ્રાપ્ત કરીને ઈશાનકેશ્વમાં અસ્ત પામે છે? આ પ્રમાણે સામાન્ય રૂપમાં બે સૂર્યોની ઉદય વિધિ પ્રતિપાદિત કરી છે. હવે વિશેષ રૂપથી તે આ પ્રમાણે છે. જ્યારે એક સૂર્ય અનેણમાં ઉદિત થાય છે ત્યારે તે મેરુપર્વતની દક્ષિણ દિશામાં આવેલા ભરતાદિ ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે. તે સમયે બીજે સૂઈ વાયવ્યકોણમાં ઉદિત થઈને મંદ Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् सूर्यो मण्डलभ्राम्या भ्रमन् नैतिकोणे उद्गतः सन् अपरमहाविदेहान् प्रकाशयति ऐरवतस्तु सूर्यः ईशान दिग्विभागे सप्मुद्गतः सन् पूर्वविदेहान् प्रकाशयति तदा अयं पूर्व विदेहप्रकाशकः सूर्यो दक्षिणपूर्वस्यां भरतादिक्षेत्रापेक्षयोदयं प्राप्नोति अपरविदेहप्रकाशस्तु सूर्यः अपरोत्तरस्यां दिशि ऐरवतादि क्षेत्रापेक्षयोदयति, अत्रैशान्यादि दिग्रव्यवहारो मन्दरपर्वता: पेक्षया ज्ञातव्यः, अन्यथा भरतादिजनानां स्वस्व सूर्योदपदिशि पूर्वदिकत्वे आग्नेयकोणव्यवहारानुपपत्तरिति प्रश्नः, भगबानाह-'हंता' इत्यादि, 'हंता गोयमा' हन्त गौतम ! अन हन्तेत्यव्ययं स्वीकारार्थे, तेन हे गौतम ! यत्त्वं यथा प्रश्नपसि तत् तथैवेति, एतावता च च धर्यस्य तिर्यग् गतिः कथिता नतु 'तत्थ रवीदसजोयण' इत्यादि गाथोक्तस्वस्थाना दूर्वन.प्पथः । तेन ये एवं मन्यन्ते -सूर्यः पश्चिमसमुद्रं प्रविश्य पातालमार्गेण गखा पुनः पूर्वसे भ्रमण करता हुआ नैऋत कोण मे उद्गत होजाता है और अपर महाविदेहो को प्रकाशित करता है । तथा ऐरवन क्षेत्र सम्बन्धी सूर्य भ्रमण करता हुआ ईशानकोण में पहुंच जाता है वहां वह पूर्व विदेहों का प्रकाशित करने लगता है तब पूर्वविदेह का प्रकाशक यह सूर्य दक्षिण पूर्वदिशा के कोण में भरतादि क्षेत्रों की अपेक्षा उदय को प्राप्त होता है और अपरविदेह का प्रकाशक जो सूर्य है वह अपर उत्तर दिशाके कोने में ऐरवतादि क्षेत्रों की अपेक्षा उदय को प्राप्त होता है यहां ऐशान आदिप जो दिग्व्यवहार है वह मन्दर पर्वत की अपेक्षा से है ऐसा जानना चाहिये नहीं तो भरतादिजनों के अपने अपने सूर्योदय की दिशा में पूर्वदिक्त्व मानने पर अग्नेयकोण के व्यवहार का अभाव मानना पडेगा इस प्रकार के इन गौतमस्वामी के प्रश्नों के उत्तर में प्रभु कहते हैंहंता, गोयमा!" हां, गौतम! तुमने जैसे प्रश्न किये हैं उनका उत्तर वही है एताबता सूर्यकी तिर्यग्गति कही गह है 'तत्थ रवी दस जोयण" के अनुसार उर्ध्वगति પર્વતની ઉત્તરદિશામાં આવેલા રત દિ ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે. ભરતક્ષેત્ર સંબંધી સૂર્ય મડળ ભૂમિથી ભ્રમણ કરતું નિતકણમાં ઉદિત થાય છે. અને અપર મહા વિદેહે ને પ્રકાશિત કરે છે. તેમજ અરવત ક્ષેત્ર સંબંધી સૂર્ય ભ્રમણ કરતે-કરતે ઈશાનકેણમાં પડે છે. ત્યાં તે પૂર્વવિદેહને પ્રકાશિત કરવા માંડે છે. ત્યારે તે પૂર્વ વિદેહને પ્રકાશક આ સૂર્ય દક્ષિણ-પૂર્વ દિશાના કેણમાં ભરતાદિ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ઉદય પામે છે અને અપરવિદેહને પ્રકાશકને સૂપ છે, તે અપર ઉત્તરદિશાના કેણમાં રવતાદિ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ઉદય પામે છે. અહીં ઈશાન વગેરે રૂપ જે દિવ્યવહાર છે તે મંદર પર્વતની અપેક્ષાએ છે, એવું જાણવું જોઈએ. નહીંતર ભરતાદિ લેકે ના પિતાપિતાના સૂર્યોદયની દિશામાં પૂર્વદિફત માન્યા પછી આનેયકેણના વ્યવહારને અભાવ માનવે પડશે. આ જાતના ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના ४ाममा प्रभु ४९ छ-'हंता ! गोयमा !' i, गौतम ! भन्ने प्रश्न ४य छ तना rand प्रमाणे छे. तापता सूर्य नीतियात हवामा भावी छ. 'तत्य रखी. ज० ३७ Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जमधीपप्रालिको समुद्रे उदयमासादयतीति तन्मतं निराकृतं भवतीति । एतस्य प्रश्नस्योत्तरं पत्रकारोऽतिदेशमुखेनाह-जहा पंचमसए' इत्यादि, 'जहा पंचमसए पढमे उद्देसे' यथा पञ्चशतके प्रथमोदेशके, एतस्यैव जम्बूद्वीपस्य पञ्चमशत के प्रथमोद्देशके कथितं तेनैव प्रकारेणात्रापि सूर्यस्योदयास्तमयनं ज्ञातव्यम्, कियत्पर्यन्तं पञ्चमोदेशस्य प्रथमोद्देशकप्रकरणमिह वक्तव्यं तत्राह'जाव' इत्यादि, 'जाव णेवत्थि उस्सप्पिणी अवट्ठिएणं तत्य काले पानते समणाउसो' यावन्नैः वास्ति उत्सर्पिणी अवस्थितः खलु तत्र कालः प्रज्ञप्तः श्राणायुष्मन् ! एतत्सूनपर्यन्तं पत्रमशतकस्य प्रथमोद्देशकस्य प्रकरणमनुसन्धेयम्, ___तथाहि-तत्रत्यं प्रकरणम् 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे दिवसे भवइ तयाणं उत्तर वि दिवसे भवइ । जयाणं भंते ! उत्तरद्धे दिवसे भवइ तयाणं जंबुद्दीने दीवे मंदरस्स पच्चयस्स पुरिस्थिापचत्थिमण राई भवइ ? हंता गोयषा! जयाण जंबुद्दीवे दीये दाहिणद्धे दिवसे जाा राई भवा । जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स एनयस्म पुरत्यिमेणं दिवसे भवइ तयाणं पञ्चत्थिमेण वि दिरसे भवइ, जयाणं पचत्थिमेणं दिवसे भवइ तयाण जंबुद्दीवे दीवे मइरस पत्रयस्स उत्तरदाहिणेणं र ई भाइ । हंना, गोयमा ! जयाणं जवुद्दीवे दीवे मंदरस्स पयस पुरस्थिमेगं दिवसे जान राई भण्ड । जय गंभो! जंबद्दीवे दीवे दाहिणद्धे उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भाइ, तयाणं उत्तरद्धे वि उकोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जयाणं उत्तर उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तयाण जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स या अधोगति नहीं कही गई है । इसलिये जो ऐसा मानते हैं कि "सूर्य पश्चिम समुद्र में प्रवेश करके पाताल मार्ग से होकर, पुन: पूर्व समुद्र में उदित होताहै" सो इस सैद्धानिक कान से उनका इस प्रकार का कथन निरस्त हो जाता है इस प्रश्न का उत्तर सूत्रकार ने इस अतिदेशमुख के द्वारा दिया है-'जहा पंचमशए पढमे उद्देसे' जिस प्रकार इसी जम्बूद्वीप प्रज्ञासि के पंचमशतक में प्रथम उद्देशक में कहा गया है उसी प्रकार से सूर्य के उदय अस्त के सम्बन्ध में यहां पर भी जानना चाहिये पंचमशतक के प्रथम उद्देशक का प्रकरण "जाव णेवत्थि उस्तप्पिणी अवटिएणं तत्थ काले पणत्ते" समणाउसो” इस सूत्र तक का यहां ग्रहण करना चाहिये जिज्ञासुओं के निमित्त हम वहां का वह प्रकरण दसजोयया' भुमति मा अधातिवाम माली छ. मेथी २ मा प्रभारी માને છે કે “સૂર્ય પશ્ચિમસમુદ્રમાં પ્રવિષ્ટ થઈને પાતાલ માર્ગમાં થઈને પુનઃ પૂર્વ સમુદ્રમાં ઉદય પામે છે. તે આ સૈદ્રાન્તિક કયનથી તેમનું આ જીતનું કથન નિરસ્ત थलय छे. 20 प्रश्न उत्तर सू।४ रे मा गतिश भुभ माथ्यो है-'जहा पंचम सए प्रढमे उद्देसे' रे प्रभारी दी५ प्रशसिना ५ यम शतना प्रथम देशमा કહેવામાં આવેલું છે, તે પ્રમાણે જ સૂર્યના ઉદય-અસ્તના સંબંધમાં અહીં પણ જાણવું मे. पायम Adl प्रथम देश४४ ५४२ 'जाव णेवस्थि उत्साप्पणी अवट्टिएणं Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाणिका टीका-सप्तमवक्षस्कारे सू. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् २३५ पव्वयस्स पुरित्थिमपचत्थिमेण जाणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, हंता, गोयमा ! जयाण भंते ! जंबुदोवे दीवे जाब दुबालसाहुत्ता राई भवइ, जयाणं अंते ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पवयस्स पुरथिमेणं उकोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे' भवइ जाव तयाणं जंबुद्दोवे दीवे दाहिणेणं जाव राई भवइ, जयाणे भंते ! जंबुद्दी वे दीवे दाहिणद्धे अट्ठारस मुहुत्तागंतरे दिवसे भवई, तयाणं उत्तरद्धे अट्ठारसाहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, जयाण उत्तरद्धे अट्ठारसं मुडुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तयाणं जंबुदावे दीवे मंदरस्स पव्ययस्त पुरस्थिमेणं साइरेगा दुवालसाहुत्ता राई भवइ, ईना, गोयमा ! जयाणं जंबुद्दीवे दीरे जाव राई भतइ । जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पन्धयस्स पुरत्यिमेणं अट्ठारसमुहत्ताणतरे दिवसे भवइ, तयाणं पच्चस्थिमेणं अट्ठारसमुहत्ताणतरे दिवसे भवइ, जयाणं पच्चत्थिमेणं तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पवयस्स उत्तरदाहिगेणं साइरेगा दुवालसाहुत्ता राई भवइ, एवं एए कमेणं उ सारेयव्यं । सत्तरसमुहुत्ते दिवसे तेरसमुहुना राई सत्तासमुहुत्ताणतरे दिवसे साइरेगा तेरसमुहुत्ता राई, सोलसमुहुत्ते दिवसे चोद्दसमुहत्ता राई सोललमुहत्ताणतरे दिरसे साइरेगा चोदसमुहुत्ता राई पारसमुहुत्ते दिवसे पण्गरसमुहत्ता राइ, पण्णरसमुहुत्ताणतरे दिन से साइरेगपण्णरसमुहुत्ता राई,चोदसमुहुत्ते दिवसे सोलसमुहुत्ता राई भवइ, जयाणं चोदसमुहुत्त.णतरे दिवसे भवइ तयाण सातिरेगा सोलसाहुत्ता राई भवइ, जयाणं तेरसमुहुते दिवसे भवइ तयाणे सत्तरमुहुत्ता राई भवइ, जयःणं तेरसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ तयाणं सातिरेगा सत्तरसमुहुत्ता राई भवइ । जयाणं भत । जवुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे जहण्णर दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ तय गं उत्तरद्ध वि। जयाणं भते ! जंबुद्दीवे दीवे उत्तरद्धे जहण्णएणं दुवालमुहुत्ते दिवसे भवइ लयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पब्धयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं उक सिश अट्ठारसाहुत्ता राई भवइ, हंता गोरमा! एवं उच्चारएयव्वं जाव राई भवइ । जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरपुरथिमेणं दुवालसमुहुत्ते दिवसे भव जयाणं पच्चत्थिमेणवि जहगए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जयाणं पच्चत्थिये जहण्णएण दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवहतयाण जंबुद्दीवे दाब मदरस्स पायास उत्तरमाहिणेणं उक्कोसिया अट्ठारसमुहता राई भाइ ? हंता, गोयमा ! जाव राई भवइ । जयाणं भने ! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्ध वासाणं पढमे समए पाडवज्जइ तयाणं उत्तरद्धे वि वासाणं पढमे समए पडिबज्जइ जयाणं उत्तरद्ध वासाणं पढमें समए पडिवजा, तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं अर्णतरपुरेक्खडसमयंसि वासाणं पढमे समए पडिवजइ ? हंता, गोयमा ! जयाणं भंते ! जंबु वि दावे दाहिगद्धे वासाणं पढमे समए पडिवजइ तहेव जाव पडियज्जइ । जया जबुदीव दीवे मंदरस्स पाय पुरथिमेणं वासाणं पढमे समए पडिवाजा तयाणं पच्चत्थिमेणवि वासाणं पढमे समए, तयाणं जाव मंदरस्त पव्ययस्स उत्तरदाहिजेणं अणंतरपच्छाकडसमयंसि वासा पढमे समए पडिवण्णे भवइ ? हंता, गोया। जयाणं भंते ! जबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पुरथिमेगं एवं चेव स उच्चारेयव्वं नाव पडिवण्णे भवइ । एवं जहा समरणं अभिलावो भणिभो पासा तहा श्रावलियाए वि भाणियब्यो, आणापाणण Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२६ ___ जम्बूद्वीपप्रकासन वि, थोवेण वि, लवेण वि, मुहत्तेग वि, अहोरत्तेण वि, पक्खेण वि, मासेण वि, उऊण वि, एएसि सव्वेसिं जहा समयस्स अमिलायो तहा भाणियव्यो । जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे हेमंताणं पढमे समए पडिवज्जा, जहेव वासाणं अभिलायो तहेव हेमंताण वि, गिम्हाण वि, भाणियन्यो जाव उत्तराण वि, एवं एए तिण्णि वि, एतेसि तीसं आलावगा भाणियव्या । जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पन्धयस्स दाहिणद्धे पढमे अयणे पडिवज्जइ तयाणं उत्तर वि पढमे अयणे पडिवज्जइ जहा समएणं अभिलावो तहेव अयणेण वि भाणियव्यो, जाव अणंतरपच्छाकडसमयंसि पढ मे अयणे पडिवण्णे भवइ, जहा अयणेणं अभिलावो तहा संघच्छरेण वि भाणियब्यो, जुएणवि वाससपण वि वास महस्सेण वि वाससयसहस्सेणवि पुव्वंगेग वि पुव्वेणावि तुडियंगेण वि तुडिएण वि, एवं पुव्वे पुब्बांगे तुडिए तुडियंगे अववे अश्वांगे हुहुए हुहूयंगे उप्पले उप्पलांगे पड मे पडमंगे णलिगे णलियंगे अत्थणिउरे २ अडए२ णउए२ पउएभ२ चुलिएअ२ सीसपहेलिय२ पलिभोवमेणवि सागरोवमेणवि भाणियब्यो । जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दारिणद्धे पढमामोसप्पिणी पडिवज्जइ तयाणे उत्तरद्धे वि पढमा ओसप्पिणी पडिबज्जइ जयाणं उत्तरद्धे पढमा तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चरिथमेणं णेवत्थि ओसप्पिणी णेवतिय उस्सपिणी अवट्टिएणं तत्थ काले पण्णत्ते समणाउसो !, हंता गोयमा ! तं चेव उच्चारेयव्वं जाव समणाउसो ! जहा ओस्सप्पिणीए आलावगो भणियो एवं उस्सप्पिणीए वि, भाणियन्वो त्ति' एतत्पर्यन्तं पञ्च मशतकप्रथमोदेशकप्रकरणस्य मूलं यावत्पदेन गृह्यते । (अस्य च्छाया-यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्धे दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि दिवसो भवति, यदा खलु यहां प्रकट करते हैं वह प्रकरण इस प्रकार से हैं-'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दाहि णद्धे दिवसे भवड तयाणं उत्तरद्धे वि दिवसे अवई' गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! जब इस जम्बू द्वीप नामके द्वीपमें दक्षिणार्द्ध में दक्षिणदि. ग्भाग में दिवस होता हैं तो क्या तब उत्तरार्ध में भी दिवस होता है ? 'जयाणं भंते ! उत्तरद्धे दिवसे भवइ, तयाणं जंबुद्दीचे दीये मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमपच्चत्थिमेणं राई भवई हे भदन्त ! जव उत्तरार्ध में दिवस होता है तो क्या तव इस जंबूदीप नामके दीप में मंदर पर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में रात्रि होती तत्थ काले पण्णत्ते समणाउसो' 20 सूत्र सुधा मी असा ४२वु नये. जासुमो . भाट समे ते २ मत्र प्र४८ ४ीय छी. ते ५४२११ मा प्रभारी छ-'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्वे दिवसे भवइ तयाणं उत्तरद्धे वि दिवसे भवई' गौतमस्वामी प्रभुने એવી રીતે પ્રશ્ન કર્યો છે—કે ભદંત | જ્યારે આ જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં, દક્ષિણાદ્ધમાં, हक्षिए भागमा हिवस डोय छे त्यारे शु. उत्तराभा पहिस होय छे ? 'जयाणं . भंते ! उत्तरद्धे दिवसे भवइ तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं राई મહું હે ભવંત! જ્યારે ઉત્તરાદ્ધમાં દિવસ હોય છે. ત્યારે શું આ જંબુદ્વિપ નામક દ્વીપમાં, મંદર પર્વતની પૂર્વ-પશ્ચિમ દિશામાં રાત્રિ હોય છે? એના જવાબમાં પ્રભુ Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् २३७ उत्तरार्द्ध दिवसो भवति तदा खल्लु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वेण पश्चिमेन रात्रि भवति, हन्त गौतम ! थदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणा. दिवसो भवति यावद्रात्रि भवति । यदा खल भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां दिवसो भवति तदा खल्लु पश्चिमायामपि दिवसो भवति यदा खलु पश्चिमायां दिवसो गवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्योत्तरदक्षिणस्यां रात्रि भवति, हन्त गौतम ! यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे है ? इसके उत्तर में प्रभु गौतमस्वामी से कहते हैं-'हंता गोयमा ! जयाणं जंबुद्दीवे दाहिणद्धे दिवसे जाव राइ भवइ' हां गौतम ! जब जम्बूद्वीप नामके द्वीप में दक्षिणार्ध में दिवस होता है तव उत्तरार्ध में भी दिवस होता है और जब उत्तरार्ध में दिवस होता है तब मंदर पर्वत की पूर्व और पश्चिम दिशा में रात्रि होती है। 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवेदीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमे णं दिवसे भवइ, तयाणं पच्चत्थिमेण वि दिवसे भवई' हे भदन्त ! जंबूद्वीप नामके द्वीप में स्थित मन्दर पर्वतकी पूर्व दिशा में जब दिवस होता है तब पिच्चत्थिमेण वि दिवसे भवई' पश्चिम दिशा में भी दिवस होता है क्या? और 'जयाणं पच्चत्थिमेणं दिवसे भवइ तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्ल उत्तरदाहिणेणं राई भवई' जब पश्चिम दिशा में दिवस होता है तब क्या जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत की उत्तर और दक्षिण दिशा में रात्रि होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'हंता, गोयमा! हाँ गौतम! ऐसा ही होता है अर्थात् जम्बूद्वीप नामके द्वीप में स्थित मन्दर पर्वत को पूर्व दिशा में दिवस होता है तब पश्चिम दिशा में भी दिवस होता है और जब पश्चिम दिशा में दिवस होता है तब जम्बूद्वीप नामके गौतमनामीन ४३ छ-'हंना गोयमा ! जयाणं जंबुद्दीवे दाहिणद्धे दिवसे जाव राइ भवई' i, ગૌતમ! જ્યારે જંબૂવીપ નામક દ્વીપમાં દક્ષિણુદ્ધમાં દિવસ હોય છે ત્યારે ઉત્તરાદ્ધમાં પણ દિવસ હોય છે અને જ્યારે ઉત્તરાદ્ધમાં દિવસ હોય છે, ત્યારે મંદર પર્વતની પૂર્વ અને पाश्चमाहामा निहाय छ. 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पब्बयस पुरथिमेणं दिवसे भवइ, तयाणं पच्चत्थिमेण वि दिवसे भवई' ७ मत ! पूरी५ नाम दीपमा स्थत म४२५ तनी शाम सहाय छे त्यारे पच्चत्थिमेण वि दिवसे भवई' | पश्चिमहिशामा ५ सय छ ? भने, 'जयाणं पच्चत्थिमेग दिवसे भवइ तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदास पव्वयस्त उत्तरदाहिणेणं राई भवई' ॥रे पश्चिमाहिशाम हवस થાય છે ત્યારે શું જબૂઢીપ નામક દ્વીપમાં મંદર પર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણદિશામાં रात लोय छ ! भेना श्याम प्रभु छ-'हंता गोयमा !' i, गौतम! मा प्रभारी હોય છે. એટલે કે જે બૂઢીપ નામક દ્વીપમાં સ્થિત મંદર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં દિવસ હોય છે ત્યારે પશ્ચિમ દિશામાં પણ દિવસ હોય છે અને જ્યારે પશ્ચિમ દિશામાં દિવસ હોય છે ત્યારે જંબુદ્વિપ નામક દ્વીપમાં સ્થિત મંદર પર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણદિશામાં રાત્રિ Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्वृद्धीपप्रशसिस्त्र मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्नभयं दिवसो यावत् राविभाति, यदा खलु भान्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिगाई उत्पनोऽष्टादशमुहत्तों दिवयो भाति तदा खलु उत्तराद्धेऽपि उत्कृर्पतोऽष्टादश मुहूत्तो दिवसो माति, यदा खलु उत्तरार्दै उत्कृष्टतोऽष्टादशमुहर्ता दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां जपन्या द्वादशमुहर्ता रानिर्भवति ? हंत गौतम ! यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे यावद् द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति । यदा खलु भदन्त ! दीप में स्थित मन्दर पर्वतकी उत्तर और दक्षिण दिशा में रात्रि होती है 'जयाण जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्ययस्स पुरस्थिमेगं दिवसे जाब राई भवई यही यात इस सूत्रपाठ द्वारा प्रभु की ओर से उत्तर रूप मे प्रकट की गई है। 'जयाणं भंते! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे उक्कोसए अट्ठारस मुहुत्ते दिवसे भवइ, तयाणं उत्तरद्धे वि उकोसए अवारसमुहले दिवले भवई हे भदन्त ! जब जम्बूदीप नामके द्वीप में दक्षिण विभाग में उत्कृष्ट रूप से मुहूर्त का दिन होता है तब उत्तरार्ध में भी उत्कृष्ट रूप १८ मुहूर्त का दिवस होता है और 'जयाणं उत्तरद्धे उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्त दिवसे भवइ, तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्त पुरथिम. पच्चत्थिमेणं जहणिया दुबालसमुहत्ता राई भवई' जय उत्तरार्द्ध में उत्कृष्ट दिवप्त १८ मुहतका होता है तब क्या जम्बूदीप नामके द्वीप है मन्दपर्वत का पूर्व पश्चिम दिशा में जघन्य १२ मुहूर्त की रात्रि होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'हंता गोयमा' हां गौतष्ठ! ऐसा ही होता है-जब मेरु की दक्षिण दिशा में अठारह मुहर्त का दिवस होता है तब उसकी उत्तर दिशा में भी १८ मुहूर्त का दिवस होता है और जब मेरु की उत्तर दिशा में १८ मुहूर्त का दिवस होता है तब इस जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें मन्दर पर्वत के पूर्व भागमें और पश्चिम भाग में जघन्य सोय छे. 'जयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पत्रयस्त पुरस्थिमेणं दिवसे जाव राई भवई' मे पात मा सूत्र 4 प्रभुमे ५४८ 2. 'जयाणं भंते । जवुदोवे दीवे दाहिणद्धे उक्कोसए अटारस मुहुत्ते दिवसे भवइ, तयाणं उत्तरद्धे वि उक्कोसए अद्वारस मुहुत्ते दिवसे भवई' 3 ભદંત! આ જંબુદ્વીપ નામક કંપમાં દક્ષિણ દિભાગમાં ઉત્કૃષ્ટ રૂપથી ૧૮ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે ત્યારે ઉત્તરાર્ધમાં પણ ઉત્કૃષ્ટ રૂપથી ૧૮ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે અને 'जयांणं उत्तरद्वे उनकोसए अद्वारस मुहुत्ते दिवसे भवइ, तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्यिमेणं जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' रे उत्तराभाट દિવસ ૧૮ મુહૂનને શાંય છે ત્યારે શું જંબૂઢીપ નામક દ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વपश्चिमहिशाम धन्य १२ मुतना शनिबोय छ १ सना उत्तरभां प्रभु ४ छ–'हंता गोयमा 'छ, गौतम । माम १ थाय छे. न्यारे भनी क्षिहिशामा १८ मुतना દિવસ હોય છે ત્યારે તેની ઉત્તર દિશામાં પણ ૧૮ મુહુર્ત દિવસ હોય છે. અને ત્યારે મેરુની ઉત્તરદિશામાં ૧૮ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે ત્યારે આ જંબુદ્વીપ નામક Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सु. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् २३९ जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यामुत्कर्पतोऽष्टादशमुहूर्ती दिवसो भवति यावत् तदा खल जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणस्यां यावद्वात्रिं भीति । यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध अष्टादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा खल उत्तरस्य म् अष्टादश मुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, यदा खलु उत्तर ऽष्टादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां सातिरेका द्वादशमुहूर्त्ता रात्रिर्भवति ? इंत गौतम ! यदा खल जम्बूद्वीपे द्वीपे यावद्रात्रिर्भवति यदा खल भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पूर्वस्या मष्टादशन्त दिवसो भवति तदा खलु पचिणायाम्० यदा खलु पश्चिमायां तदा खल जम्बूद्वीपे द्वीपे न्दरस्य पर्वतस्योत्तरस्यां दक्षिणस्यां सातिरेका द्वादशमुहूर्त्ता रात्रिति एवमेतेन क्रमेणोत्सारयितव्यम् । सप्तदशमुहूच दिवसः त्रयोदशमुहूर्त्ता रात्रिः सप्तदशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसः सातिरेकत्रयोदश मुहूर्त्तारात्रिः षोडशमुहूर्ती दिवस चतुर्दशमुहूर्त्ता रात्रि: पोडशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसः सातिरेक चतुर्दशमुहर्त्ता रात्रिः पञ्चदशमुहूर्ती दिवसः पञ्च. दशमुहुर्त्ता रात्रिः, पञ्चदशमुहूर्त्तानंवरो दिवसः सातिरेक पञ्चदशमुहूर्त्ता रात्रिः चतुर्दशमुहर्ती दिवस : पोडशसुहूर्त्ता रात्रिः चतुर्दशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसः सातिरेकपोडशमुहूर्त्ता रात्रि र्भवति त्रयोदशमुहूर्त्ती दिवसः सप्तदशमुहूर्त्ता रात्रिः त्रयोदशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसः सातिरेक सप्तदशमुहूर्त्ता रात्रिः । यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणादें जघन्यो द्वादशमुहूर्ती दिवसो भवति तदा खलु उत्तराद्धेऽपि, यदा खलु उत्तरार्द्धेऽपिं० तदा खल जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पूर्वस्यां पश्चिमायाम् उत्कृष्ट अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रिर्भवति ? हंत गौतम ! एवमेवोच्चार चितव्यं यावद् रात्रिर्भवति । यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पूर्वस्यां जघन्यो द्वादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति तदा खलु पश्चिमायामपि यदा खलु पश्चिमायामपि तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्यो तरस्यां दक्षिणस्यामुकृष्टा अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रिर्भवति : इन्त गौतम ! यावद्रात्रि वति, यश ख भदत ! जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणा वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपद्यते, तदा खल उतरार्द्धेऽपि वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपद्यते यदा खल उत्तरार्द्धेऽपि वर्पाणां प्रथमः समयः प्रतिपर्ध मे तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दrer area पूर्वस्यां पश्चिमाया मनन्तरपुस्कृतसमये वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपद्यते हन्त गौतम ! यदा स भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणा वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपद्यते तथैव यावत् प्रतिपद्यते । यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपद्यते तदा खलु पश्चिमायामपि वर्षाणां प्रथमः समयः, यद्दा खलु पश्चिमायां वर्षाणां प्रथमः समयः तदा खलु यावन्मन्दरस्य पर्वतस्योदक्षिणेचये वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपन्नो भवति, हन्त गौतम ! यदा खल भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस् य पर्वतस्य पूर्वस्याम् एवमेव सर्व मुच्चारयतव्यम् यावत् प्रतिपन्नो भवति । एवं यथा समयेनाभिलाषो भणितो वर्षाणां तथा आवलि - कयाऽपि भणितव्यः । आनतप्राणतेनापि, स्वोकेनापि लवेनापि मुहूर्त्तनापि अहोरात्रेणापि, Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रशसिस्ने २४० पक्षणापि मासेनापि, ऋतुनाऽपि एतेषां सर्वेषां यथा समयस्यामिलाप स्तथा भणितव्याः। यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे हेमन्ता प्रथमः समयः प्रतिपय ते दथैव वर्षामामभिलाप स्तथैव हेमन्तेनापि ग्रीप्मेणापि भणितव्यः यावदुत्तरेण एवयेते त्रयेऽप, एतेषां त्रिंशदभिलापाः भणितव्याः। यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षि. णाः प्रथममयनं प्रतिपद्यते, तदा खल्लु उत्तरार्द्धऽपि प्रथममयनं प्रतिपद्यते, यथा समयेनामिलाप स्तथैवायने नापि भणितव्यो यावदनन्तरपश्चात् कृतसमये प्रथममयनं प्रतिपन्नं भवति । यथाऽयनेनामिलाप स्तथा संवत्सरेणापि भणितव्यः युगेनापि वर्षशतेनापि, वर्ष सहस्रेगापि वर्षशतसहस्रेणापि, पूङ्गिनापि पूर्वेणापि त्रुटिताङ्गेनापि त्रुटितेनापि, एवं पूर्वर त्रुटितम् २ अडडम् २ अवरम् २ हहूकम् २ उत्पलम् २ पद्मम् २ नलिनम् २ अर्थनिपुणम् २ चूलिकंच २ शीर्षप्रहेलिकं च २ एल्योपमेनापि सागरोपमेणापि भणितव्यः । यदा खल भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणाई प्रयमा अवसर्पिणी प्रतिपद्यते, तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि प्रथमा अवाणी प्रतिपद्यते, यदा खलु उत्तरार्द्ध प्रथमा तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्या पश्चिमायां नैवास्ति अवसर्पिणी नैवास्ति उत्सर्पिणी, अवस्थितः खलु तत्रकाल: श्रमणायुष्मन् ! हे गौतम ! तदेवोच्चारयितव्यं यावत् श्रमणायुष्मन ! यथा अवसर्पिण्या आलापको भणितः एवं उत्सर्पिण्या अपि भणितव्य इति । एतत्पर्यन्तं यावत्पदग्राह्य पञ्चमशतकीयप्रकरणस्य छाया ॥ सम्प्रति एतत्प्रकरणस्य व्याख्यानं प्रस्तूयते-तथाहि-अथोक्तक्षेत्र विभागानुसारेण रात्रिदिवसविभाग दर्शयितुमाह-'जयाण' इत्यादि, 'जयाणं भंते' यदा-यस्मिनकाले खलु भदन्त ! 'जंबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे-सर्व द्वीपमध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'दादिणद्धे दिवसे भवइ' दक्षि णाद्ध दक्षिणदिगु विभागे दिवसो भवति, 'तयाणं उत्तरद्धे वि दिवसे भवइ तदा खलु तस्मिन् समये उत्तराद्धेऽपि दिवसो गवति एफस्य सूर्यस्यैकस्यां दिशि मण्डलचारे अपरस्य मूर्यस्य १२ मुहूर्त की रात्रि होनी है । 'जयाणं भो ! जंधुद्दीवे दीवे मन्दस्स पव्वयस्स. पुरथिमेणं उक्कोप्सए अधारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जाव तथाणं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणेण जावराई भवई' हे भदन्त ! जब जंबुद्वीप नामके द्वीप में अन्दर पर्वत की पूर्व दिशा में उत्कृष्ट अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तब पश्चिम दिशा में भी १८ मुहर्तका उत्कृष्ट दिवस होता है और जब पश्चिम दिशा में १८ मुहूर्त का उत्कृष्ट दिवस होता है तय जम्बूद्धोप नामके द्वीप में स्थित सुमेरु पर्वत की उत्तर દ્વીપમાં મંદર પર્વતના પૂર્વ ભાગમાં અને પશ્ચિમ ભાગમાં જઘન્ય ૧૨ બાર મુહૂર્તની રાત્રિ होय छे. 'जयाणं भंते! जंबुद्दीवे दीवे मन्दरस्स पव्ययस्स पुरत्थिमेणं उनकोसए अद्वारस मुहुत्ते दिवसे भवइ, जाव तयाणं जंबुदीवे दीवे दाहिणेणं जाव राई भवई' है महत। ત્યારે જ બૂદીપ નામક દ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં ઉત્કૃષ્ટ ૧૮ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે ત્યારે પશ્ચિમ દિશામાં પણ ૧૮ મુહૂર્તને ઉત્કૃષ્ટ દિવસ હોય છે અને જ્યારે Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् ૨૪ पूर्वसूर्य संमुखीनायामे वापरस्यां दिशि मण्डचारसंभवात् 'जयाणं पञ्चस्थिमेण दिवसे भवइ' यदा खलु पश्चिमायां दिशि दिवसो भवति 'तयाणं' तदा खलु 'जंबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे सर्वद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं राई भवई' मन्दरस्य मेरोः पर्वतस्योत्तरदक्षिणेन उत्तरस्यां दक्षिणस्यां दिशि रात्रि भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'हंता' इत्यादि, 'हंता गोयमा' हंत गौतम ! 'जयाणं जंबुद्दीवे दीवे' यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे 'मंदर पत्र पुरस्थिमेणं जाव राई भवई' मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वेण पूर्वस्यां दिशि यावद्वात्रिर्भवति अत्र यावत्पदेन पूर्वस्यां दिवसो भवति तदा खलु पश्चिमायामपि दिवसो भवति, यदा खल पश्चिमायां दिशि दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्योत्तरस्यां दक्षिणस्यां चेति प्रश्नवाक्यस्य संग्रहो भवतीति उत्तरम् । 'जयाणं भंते ! जंबुदीवे दीवे' यदा खल भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे 'वाहिणद्धे उकोसए अद्वारसमुहुते दिवसे भव' दक्षिणा मेरो ईक्षिणदिग् विभागे उत्कर्षतोऽष्टादशमुत्तौऽष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणको दिवसः - दिनं भवति 'ताणं उत्तरद्धे वि अहारसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तदा यस्मिन्काले मेरो दक्षिण भागेऽष्टादशमुहूर्त्त प्रमाणको दिवसो भवति तस्मिन्काले खलु उत्तरार्द्ध मेरोरुत्तर - भागेऽपि उत्कर्षनोऽष्टादशमुहूर्त्त प्रमाणको दिवसो भवति 'जयाणं उत्तरद्धे उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भव' यदा खलु उत्तरार्द्ध मन्दरस्योत्तरभागे अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणको दिवसो भवति अत्र दक्षिणार्द्धे उत्तरार्द्धे चोभयत्रापि अर्द्धशब्दो भागवचन स्तेन मेरोर्दक्षिणभागे उत्तर भागे चेत्यर्थः अर्द्धशब्दस्य भागमात्रार्थत्वात् यदि कदाचित मेरो दक्षिणार्द्धे उतरार्द्धे च समग्र एव दिवसः स्यात् तदा कथं पूर्वेणापरेण च रात्रिः स्यादिति वक्तुं युज्येत - अर्द्धद्वयग्रहणेन और दक्षिण दिशा में १२ मुहूर्त प्रमाणवाली जघन्य रात्रि होती है । इस तरह क्षेत्र परावृति से दिवस रात्रि के प्रमाण विषय में प्रश्नोत्तर वाक्य का समन्वय करके सब अच्छी तरह से समझ लेना चाहिये सूत्र में जो उत्तरार्ध और दक्षि णार्ध ऐसे शब्द आये हैं मो वहां अर्ध शब्द भागका वाचक जानना चाहिये आधेका वाचक नहीं । सूर्य के १८४ मंडल होते हैं इनमें जम्बूद्वीप में ६५ मंडल हैं ११९ मंडल लवण समुद्र में हैं । सूर्य जब सर्वाभ्यन्तर मंडल में पहुंच कर गति क्रिया करता है तब दिवस १८ मुहूर्त का होता है और जब सर्वबाह्यપશ્ચિમદિશામાં ૧૮ મુહૂતના ઉત્કૃષ્ટ દિવસ હોય છે ત્યારે જમૂદ્રીપ નામક દ્વીપમાં સ્થિત સુમેરુપર્યંતની ઉત્તર અને દક્ષિણદૅિશામાં ૧૨ મુહૂત પ્રમાણવાળી જઘન્ય રાત્રિ હોય છે. આ પ્રમાણે ક્ષેત્ર પરાવૃત્તિથી દિવસ–રાત્રિના પ્રમાણુ વિષયમા પ્રગ્નેત્તર વાક્યના સમન્વય કરીને બધુ સારી રીતે સમજી લેવુ જોઈએ. સૂત્રમાં જે ઉત્તરા અને દક્ષિણાદ્ધ એવા શબ્દો આવેલા છે. અધ શબ્દ ત્યાં ભાગના વાચક છે, એવું જાણવુ' જોઈએ. અર્ધાના વાચક આ શબ્દ નથી. સૂર્યંના ૧૮૪ મડળાં હોય છે આમાં જ મૂઢીપમાં ૬૫ મડળા છે. ૧૧૯ મડળે લવસમુદ્રમાં છે. સૂય' જ્યારે સર્વાશ્યતર મડળમાં પહોંચીને ४० ३१ Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५९ अम्बूद्वीपमासिक सर्वक्षेत्रस्य गृहीतत्वाद, वस्मात् दक्षिगा दि शब्देन दक्षिणादि भागमात्रमेव ज्ञातव्यं नतु अर्द्धमिती 'तयाणं जंबुद्दीचे दीवे मंदरदास पव्ययस्स' तदा तस्मिन्काले यस्मिन् काले मेरोदक्षिणोत्तरमागे अष्टादशमुहूर्तप्रमाणको दिवसो भवति तस्मिन्काले मन्दरस्य मन्दरनाम: कस्य पर्वतस्य 'पुरन्थिमपञ्चत्थिमेणं' पूर्वपश्चिमेन पूर्वस्या पश्चिमायां पूर्वभागे पश्चिमभागे वेत्यर्थः, 'जहाणिया दुवालसाहुत्ता राई भवई' जयन्यिका अतिशयेन जघन्या स्वल्पा द्वादशमुहूर्ता-जघन्येन द्वादशहूर्तप्रमाणा रामि भवति तत्रैकस्यापि सूर्यस्यामावादित्येवं फाक्या प्रश्नः, भगवानाह-'हता' इत्यादि, 'हता गोयमा इन्त गौतम ! यदा खलु मेरो दक्षिणभागे अष्टादशहूर्तप्रमाणो दिनसो भवति, यदा खलु मेरोरुचरभागेऽपि अष्टादश मुहूर्तप्रमालको दिवसो भवति तदा अस्मिन् जम्पूद्वीपे मन्दस्य पूर्वमागे मन्दस्य पश्चिमआगे च जयन्या द्वादशसुहसंप्रमाणा रात्रि भवतीति भगवत उत्तरमिति । सम्प्रति क्षेत्र परावृत्या दिवम त्रिविभागं प्रश्नयनाह-'जयाणं भंते' इत्यादि, 'जयाणं भंते' यदा खलु भदन्त ! 'जंबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'मंदरस्स पत्रयस्त पुरस्यिगणं' मन्दरस्य मन्दरामकस्य पर्वतस्य पूर्वेण पूर्वस्मिन् दिग विभागे 'उकोसए अट्ठारसमुहुने दिवसे भवइ' उत्कर्पतोऽष्टादश मुहर्त्त:-अष्टादशमुहूर्त प्रमाणको दिवसो भवति 'जान तयाणं जंबुद्दीवे दीवे' यदा खलु मन्दरपर्वतस्य पश्चिमदिर भागे उत्कर्पतोऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणको दिवसो अवति यदा खल्लु पश्चिम भागेऽष्टादशहूत्तों दिवसो भवति एतत्पर्यन्तं यावत् पदग्राह्य भवति, तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे 'दाहिणेणं जाव राई भवइ' इक्षिणेन-दक्षिणस्यां दिशि जघन्या द्वादशहती रात्रि भाति यदा खलु दक्षिणस्यां द्वादशमुहूर्तप्रमाणा रात्रि भवति तदा मेरोरुचरभागे द्वादशाहतप्रमाणा रात्रि भवति मण्डल में सूर्य होना है तब सबसे कम दिवस १२ सुहर्त का होता है फिर द्वितीय मण्डल से लेकर हर एक मंडल में एक महत के ६१ भागों में से २-२ भाग प्रमाण वृद्धि होते होते १८३ २ मण्डल पर ६ छ मुहर्त बढ जाते हैं । इस प्रकार अठारह मुहूत का दिवस उत्कृष्ट रूप से होता है और रात्रि तब १२ मुहूत की होती है। इस तरह अहोरात के ३० मुहूर्त हो जाते हैं क्योंकि? अहोरात ३० मुहर्त का होता है। जब १८ मुहर्त का दिवस होता है तब १२ मुहूत की रात्रि होती है और जब १८ मुहूर्त की रात्रि होती है-तब १२ मुहूर्त का दिन होता है ગતિ ક્રિયા કરે છે ત્યારે દિવસ ૧૮ સુહને થાય છે અને જ્યારે સર્વબાહ્યમંડળમાં સૂર્ય હોય છે ત્યારે સૌથી કમ સમયને દિવસ ૧૨ મુહૂર્તને હોય છે. પછી દ્વિતીયમંડળથી માંડીને દરેક મંડળમાં એક મુહુર્તના ૬૧ ભાગમાંથી ૨-૨ ભાગપ્રમાણે વૃદ્ધિ થતાં ૧૮૩મા મંડળ ઉપર ૬ મુહૂર્ત વધી જાય છે. આ પ્રમાણે ૧૮ મુહર્તા દિવસ ઉત્કૃષ્ટ રૂપથી હોય છે અને રાત્રિ ત્યારે ૧૨ મુહૂર્ત જેટલી હોય છે. આ પ્રમાણે અહેરાતના ૩૦ મુહુર્ત થાય છે કેમકે ૧ અહોરાત ૩૦ મુહૂર્તનું થાય છે. જ્યારે ૧૮ Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् २४३ तदा मेरोः पूर्वपश्चिम भागेऽष्टादशहूर्तप्रमाको दिवसो भवतीति, एवं प्रकारेण क्षेत्रपरावृत्या दिवसानिप्रमाणविषये प्रश्नोत्तरवाक्यस्य समन्वयं कृत्वा सर्व राज्यम् ज्ञातव्यम् इति सामान्यतो दिवसरात्रिविनान इति । अत्र खलु सूर्यस्य चतुरशीत्यधिकं मण्डलशतं भवति, तत्र किळ जम्बूद्वीपमध्ये पञ्चपष्टिमण्डलानि भवन्ति एकोनविंशत्यधिकं च शतं मण्डलांना लवणस द्रषध्ये भवति, तत्र यदा सूर्यः सर्वाभ्यन्तरमण्डले तदाऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणको दिवसो भवति, यदा तु सर्ववाह्ये सण्डले तदाऽष्टादशहूर्तप्रमाणको दिवसो भवति, ततश्च द्वितीयमण्डलादारभ्य प्रतिमण्डल द्वाभ्यां मुहूत्तकपष्टिभागाभ्यां दिवसस्य वृद्धौ व्यशीत्यधिकशततममण्डले पड़ मुहूर्ता वर्द्धन्ते इत्येवं प्रकारेणाष्टादशमुहूर्त प्रमाको दिवस उत्कर्षतो भवति अत एव तदा द्वादशहूर्ता रानि भवति त्रिंशन्गुहूर्तमात्रप्रमाणकत्वादेवाहोरात्रस्य एषु यदा अष्टादशमुहूत्तों दिवस स्तदा द्वादशमुहूत्ती रात्रि यंदातु द्वादशमुहूत्तों दिवस स्तदाऽष्टदशहूर्ता रानि भपतीति । सम्प्रति-दिवसरायोवृद्धिहासविपये प्रश्नयनाह-'जयाणं भलै' इत्यादि, 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दोवे' यदा खल भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे-सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'दाहिगद्धे अट्ठारस मुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ' दक्षिणा -मेरो दक्षिणभागे अष्टादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति, यदा खलु सर्वाभ्यन्तरमण्ड लानन्तरे मण्डले सूर्य भवति तदा मुहूर्त्तकषष्टि भागद्वयहीनोऽष्टादशमुहूत्तों दिवसे भवति स चाष्टादशमुहूदिनन्तरोअष्टादशमुहूर्तानन्तर इति कथ्यते इति । 'तयाणं उत्तरद्धे वि अट्ठारसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवई' तदा खल्ल मन्दरपर्वतस्योत्तरार्द्ध-उत्तरमागेऽपि अष्टादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति 'जयाणं उत्त___ 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीचे दीये' है बदन्त ! जन इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में 'दाहिणद्धे अट्ठारस मुहुत्ता गं दिबले अवह' भेरु के दक्षिण भाग में अठारह मुहूर्तानन्तर १८ मुहूर्त से कुछफम प्रमाण का दिवस होता है अर्थात् यहां जब सर्वाभ्यन्तर मंडल से अनन्तर मण्डल में सूर्य होता है जाता है तब एक मुहूर्त के ६१ भागों में से भाग हीन अठारह मुल का दिन होता है सो वही दीन अष्टादश मुहूर्त से अनन्तर होने के कारण अष्टादश मुहूर्त से कुछकम प्रमाण घाला होने के कारण अष्टादश मुहानन्तर कहा गया है 'तयाणं उत्तरद्धे वि अट्ठारसमुहुत्ताणतरे दिधले भवई तब मन्दर पर्वल के उत्तर दिग्भाग में भी १८ મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. ત્યારે ૧૨ મુહૂર્તની રાત્રિ થાય છે. અને જ્યારે ૧૮ સુહર્તાની रात्रि थाय छ त्यारे १२ मुडूत नाहिस थाय छे. 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे' RE! न्यारे 20 श्री५ नाम दीपमा 'दाहिणद्धे अद्वारस मुहुत्ताणतरे दिवसे भवई' भेना દક્ષિણ ભાગમાં ૧૮ મુહૂર્તાનન્તર ૧૮ મુહૂર્ત કરતાં કંઈક કમ પ્રમાણને દિવસ થાય છે. એટલે કે અહીં જ્યારે સભ્યતરમંડળથી અનંતરમંડળમાં સૂર્ય ગતિ કરે છે ત્યારે એક મુહૂર્તના ૬૧ ભાગમાંથી ૨ ભાગહીન ૧૮ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. તે તેજ Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रतिस्त्रे ૨છે रद्धे अट्ठारसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवई' यदा खलु उत्तरार्द्ध-मन्दरदिग्रभागे अष्टादशमुहर्तानन्तरा-अष्टादशमुहूर्तात् मिश्चिम्यूनो दिवसो भवति, 'तयाणं जंबुद्दीचे दीवे मंदरस्स पव्ययस्स पुरथिमेणं साइरेगा दुवालसमुहुत्ता राई भवई' वदा खलु मन्दरस्य दक्षिणे उत्तरे यदाऽष्टादशमुहानन्तरो दिवसो भवति तस्मिन् का खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वेण पूर्व दिग्रविमागे सातिरेका-किञ्चिदपिका द्वादशमुहर्ता-द्वादशहूर्तप्रमाणा रात्रि भवति किमिति काक्या प्रश्ना, भगवानाह-'हंत' इत्यादि, 'हंता गोयमा' हन्त, गौतम ! 'जयाणं जंबुद्दीवे दोवे जाव राई भाइ' यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे यावत् मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणे भागे उत्तरे भागे चाष्टादशमुहूतानन्तरो दिवो भवति तदा जम्बूद्वीपे मन्दरपर्वतस्य पूर्वस्यां दिशि सातिरेका द्वादशमुहर्तप्रमाणा रात्रि भवतीति । मुहानन्तर दिवस होता है। तात्पर्य कहने का यह है कि सर्वाभ्यन्तर मंडल से अनन्तर मंडल में जब सूर्य पहुंचता है तब वहां पूरे १८ मुहूर्त का दिघस नहीं होता हैं किन्तु ६१ भागों में से २ भाग कम १८ महूर्त का दिवस होना प्रारम्भ होजाता है इस तरह जब दक्षिण दिग्भोग में ऐसा होता है तब उत्तर दिग्भाग मे भी ऐसा ही दिवस होता है ऐसा दिवस ही अष्टादश मुहूर्तानन्तर दिवस कहा गया है । 'जयाणं उत्तरद्धे अट्ठारसमुहत्ताणतरे दिवसे भवई' हे भदन्त ! जय उत्तर दिग्भाग में-अन्दर पर्वत की उत्तर दिशा में कुछका १८ मुहूर्त का दिवस होता है 'तयाणं जंबुद्दीचे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं साइरेगा दुवालसमुहुत्ता राई भवई' तब इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत की पूर्व दिशा में ६१ भागों में से २ भाग अधिक १२ मुहूर्त की रात्रि होती है क्या? इसके उत्तर में प्रभुने कहा है-'हंता, गोयमा !:जयाणं जंबुद्दीवे दीवे जाव દિવસ અષ્ટાદશ મુહૂર્ત પછી હોવા બદલ અષ્ટાદશ મુહૂર્ત કરતાં કંઈક અલપપ્રમાણવાળે डोवा म टाइश मुहूतानन्तर ४ामा मास छे. 'तयाणं उत्तरद्धे वि अद्वारस मुहत्ताणंतरे दिवसे भवई' त्यारे भन्४२५ तना उत्त२ मामा पY १८ मुहूतानन्तर દિવસ હોય છે. તાત્પર્ય કહેવાનું આ પ્રમાણે છે કે સર્વાત્યંતરમંડળથી અનંતરમંડળમાં જ્યારે સૂર્ય પહોંચી જાય છે ત્યારે ત્યાં પૂરા ૧૮ મુહૂર્તને દિવમ હોતું નથી પરંતુ ૬૧ ભાગમાંથી ૨ ભાગ કમ ૧૮ મુહૂર્તના દિવસનો પ્રારંભ થાય છે આ પ્રમાણે જ્યારે દક્ષિણદિભાગમાં આ પ્રમાણે થાય છે ત્યારે ઉત્તરદિમાગમાં પણ એવા જ દિવસ થાય छ. मेवा हिवसन१ २५०टाइश मुहूतानन्तर विस अवाम मासा छे. 'जयाणं उत्तरद्धे अद्वारस मुहुत्ताणंतरे दिवसे भवई' है मत ! न्यारे उत्तहमा भन्दरपतनी उत्तरहिशामा ४६ ४ १८ भुकृतना हिवस थाय छे. 'तयाण जंवुदीवे दीवे मंदरस्स पव्ययस्स पुरथिमेणं साइरेगा दुवालसमुहुत्ता राई भवई' त्यारे २४ ४म्मूदी नाम दीयमा महरપર્વતની પૂર્વ દિશામાં ૬ ભાગમાંથી શું ૨ ભાગ અવિક ૧૨ મુહૂર્તની રાત્રિ હોય છે? मनापाममा प्रभु ४३ छ-'हता, गोयमा! जयाणं जंबुद्दीवे दीवे जाव राई भवई' , Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३५ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् सम्प्रति क्षेत्रपरावृत्या दिवसरात्र्यो विभागं न्यूनाधिकमावं च ज्ञातुं प्रश्नयन्नाह'जयाणं भंते' इत्यादि, 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पायस पुरथिमेणं' यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य मेरुपर्वतस्य पूर्वेण पूर्वस्मिन् दिग्विभागे' अट्ठारस. मुहुत्ताणंतरे दिवसे भवई' अष्टादश मुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति 'तयाणं पञ्चस्थियेण वि' तदा खलु मन्दरस्य पर्वतस्य पश्चिमेन-पश्चिमदिग्विभागेऽपि अष्टादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति 'जयाणं पच्चस्थिमेणं' यदा खलु जम्बूद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पश्चिमायां दिशि अष्टा. दशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति तयाण जंबुद्दीवे दीवे मंदरस पव्वयस्स' तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य-मेरोः पर्वतस्य 'उत्तरदाहिणेणं साइरेगा दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' उत्तरदक्षिणेन उत्तरस्यां दक्षिणस्यां च दिशि सातिरेका द्वादशमुहूर्तप्रमाणा रात्रि भवति तदा द्वाभ्यां मुहूर्त्तकषष्टिभागाभ्यामधिका द्वादशहूर्तप्रमाणा रात्रि भवति यावता यावता भागेन राई भवइ' हां, गौतम ! ऐसा ही होता है जब जंबूद्वीप नामके इस द्वीप मे मन्दर पर्वतके दक्षिण भाग में और उत्तर दिग्भाग मे कुछकम १८ मुहूर्त का दिवस होता है-तब जम्बूद्वीप नामके इस द्वीप में मन्दर पर्वत की पूर्व दिशा में कुछ अधिक १२ मुहूर्त की रात्रि होती है। 'जयाण भंते ! जंबुद्दीवे दीवे मंदस्त पञ्चस्स पुरथिमेणं अधारस मुहुत्तागंतरे दिवसे भवई' हे भदन्त ! जब जम्बूद्वीप नामके इस द्वीप में मन्दर पर्वतकी पूर्व दिशा में कुछ कम १८ मुहूर्त का दिवस होता है 'तयाणे पच्चत्थिमेणवि' तब मन्दर पर्वत की पश्चिम दिशा में भी कुछ कम १८ मुहर्त का दिवस होता है और जब मन्दर पर्वत की पश्चिम दिशामें कुछ कम १८ मुहूर्त का दिवस होता है तथाणं जंबुद्दीवे दीवे अंदरस्त पञ्चयस्त उत्तरदाहिणणं साइरेगा दुबालसमुहुत्ता राई भवई' तब इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत की उत्तर दिशा में और दक्षिण दिशा में कुछ अधिक १२ मुहूर्त की रात्रि होती है क्यों कि जितने २ भाग से हीन दिवस होने लगता है उतने उतने भाग ગૌતમ! આ પ્રમાણે જ થાય છે. જયારે જંબુદ્વીપ નામક આ કપમાં મંદર પર્વતના દક્ષિણ ભાગમાં અને ઉત્તરદિભાગમાં કંઈકમ ૧૮ મુહૂર્તને દિવસ થાય છે ત્યારે જંબુદ્વીપ નામક આ દ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં કંઇક અધિક ૧૨ મુહૂની રાત્રિ હોય છે. ___'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेण अद्वारस मुहुत्ताणतरे दिवसे મારું હે ભદંત ! જ્યારે જંબુદ્વીપ નામક આ દ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં કંઈક ४भ १८ मुतना हवस थाय छे 'तयाणं पच्चत्थिमेणं वि' त्यारे म२५ तनी पश्चिमशामा म १८ भुताना हिवस धाय छे. 'तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्ययस्स उत्तर दाहिणेणं साइरेगा दुवालस मुहुत्ता र ई भवर' त्यारे नमूदी नाम: દ્વીપમાં મંદર પર્વતની ઉત્તરદિશામાં અને દક્ષિણ દિશામાં કંઈક અધિક ૧૨ સુહૂર્ત જેટલી Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्चीपप्रतिस् - दिवसो हीयते तावता तापता भागेन रात्रि चईते त्रिंशन्मुहृतलादेवाहोरात्रस्येति । 'एवं एएणं कमेणं ऊ सारेयव्वं' एवमित्युपसंहारे एवेनानन्तरोक्तेन क्रमेण उपायेन 'जयाणं भंते। जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे' यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणाद्धे-दक्षिणभागे सातिरेका द्वादशमुहर्त्तप्रमाणा रात्रि भवतीति क्रमेण 'ऊ सारेयव्यं' दिनमानं इस्त्रीकार्यम्-दिनमाने अल्पता कर्तव्या, रात्रिमाने वृद्धिय कर्तव्येति । तामेव दिनमानस्य इखतां दर्शयितुमाह-'सशरस' इत्यादि, 'सत्तरसमुहत्ते दिवसे तेरसमुहुत्ता राई' सप्तदशमुहत्तों दिवस स्त्रयोदशमुहत्ती रात्रिः यदा खलु सर्वाभ्यन्तरमण्डलान्तरमण्डलादारभ्यैकत्रिंशत्तममण्डलार्द्ध सूर्यो भवति तदा सप्तदशमुहूर्तो दिवसो भवति पूर्वोक्तप्रकारेण त्रयोदशपुत्तप्रमाणा रात्रि. भवति जिंशन्मुहूर्तमात्रप्रमाणत्पादेवाठोरात्रस्येति । 'सत्तरसमुहूत्ताणंतरे दिवसे सातिरंगतेरसमुहुत्ता राई' यदा खल्ल जम्बूद्वीपे मेरोः दक्षिणोचरदिग्यिभागे सप्तदशमुह नन्तरो दिवसो अधिक रात्रि होती जाती है। क्योंकि अहोरात का प्रमाण तो ३० मुहर्त का ही है। 'एवं एएणं कमेणं ऊ सारेयव्यं' इस प्रकार के कम से 'जयाणं भंते ! जंयुदीवे दीवे दाहिणद्वे' जब जम्बूद्वीप नामके दीप में मन्दर पर्वत की दक्षिण दिशा में कुछ अधिक १२ मुहूर्त की रात्रि होने लगती है-तय दिनमान में · हूस्वता आने लगती है और रात्रिमान में वृद्धि होने लगजाती है इसे इस प्रकार से सझना चाहिये-'सत्तरसनुहुत्ते दिवसे तेरसमुहुत्ता राई' जय १७ शुहर्त का दिन होता है तब १३ मुहूर्त की रात होती है जब सर्वाभ्यन्तर मण्डल से अनन्तर भंडल को लेकर ३१ वें मंडलार्द्ध में सूर्य होता है, उस समय १७ मुहूर्त का दिवस होता है और १३ मुहर्त की रात्रि होती है इस तरह होने से दिन रात का प्रमाण ३० मुहूर्त का लध जाता है। सत्तरसमुहुत्ताणतरे दिवसे साति रेग तेरसमुहुन्ता राई' और जब इस जम्बूद्वीप में मन्दर पर्वत की पूर्व पश्चिम રાત્રિ હોય છે કેમકે જેટલા જેટલા ભાગથી હીન દિવસ થવા માંડે છે તેટલા તેટલા ભાગથી અધિક રાત્રિ થતી જાય છે. કેમકે અહોરાતનું પ્રમાણ તે ૩૦ મુહુર્ત જેટલું જ છે. 'एवं एएणं कमेणं उ सारेयव्यं' ५. प्रा२ना थी 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे' જ્યારે જંબૂઢીપ નામક દ્વીપમાં મંદર પર્વતની દક્ષિણદિશામાં કંઈક અધિક ૧૨ મુહુર્ત જેટલી રાત્રી થવા લાગે છે ત્યારે દિનમાનમાં હસ્વતા આવવા માંડે છે. અને રાત્રિ માનમાં वृद्धि या भांडणे. भा पातने मेवी शत सभापी नाय. 'सत्तरसमुहुत्ते दिवसे तेरस मुहुत्ता राई' यारे १७ मुहूतना वस होय छे त्यारे 13 भुतनी रात बी. पारे સર્વાભ્યતરમંડળથી અનંતરમંડળને લઈને ૩૧ મા મંડલાદ્ધમાં સૂર્ય હોય છે તે સમયે ૧૭ મુહૂર્ત દિવસ હોય છે. ૧૩ મહિનાની રાત્રિ હોય છે. આ પ્રમાણે દિવસ-રાતનું પ્રમાણ ૩૦ भुत अयित ३५i CA य. 'सत्तरस मुहुत्ताणंतरे दिवसे सातिरेग तेरसमुहुत्ता િઅને જ્યારે બા જંબુદ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ-પશ્ચિમદિશામાં કંઈક અધિક ૧૩ મુહૂર્ત Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सु. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् २४७ भवति तदा जम्बूद्वीपे मन्दर पर्वतस्य पूर्वपश्चिमदिग्भागे सातिरेका त्रयोदश मुहूर्त्तप्रमाणा रात्रि भवतीति । तत्र कषष्टिभागद्वयहीन सप्तदशमुहूतेप्रमाणो दिवसोऽयं च द्वितीयादारभ्य द्वात्रिंशत्तममण्डलादें भवति एवमेत्र प्रकारेणानन्तरस्वपन्यत्रापि ज्ञातव्यमिति । रात्रेश्च मुहूर्त्तेकषष्टिभागद्वयेन हीनत्वात् सातिरेकत्वं तेन सातिरेकत्रयोदशमुहूर्त्ता रात्रि भनतीति । 'सोलसमुहुत्ते दिवसे' षोडशमुहूर्त्तो दिवसो भवति, 'चोहममुहुत्ता राई' चतुर्दशमुहूर्त्ता रात्रि भवतीति । 'सोलसमुह तानंतरे दिवसे साइरेगा चउदसमुहुत्ता राई' यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणे उत्तरे च भागे षोडशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा मन्दरस्य पूर्वे पश्चिमे च भागे सातिरेका चतुर्दशमुहूर्त्त प्रमाणा रात्रि र्भवति । 'पण्णरसमुहुत्ते दिवसे' पण्णरसमुहुत्ता राई' यदा खलु द्विनवतितममण्डला सूर्यो भवति तदा पन्दरस्य दक्षिणे उत्तरे च पञ्चदशदिशा में कुछ अधिक १३ मुहूर्त की रात्रि होती है-तब दिवस कुछ कम १७ मुहूर्त्त का होता है यह द्वितीय मंडल से लेकर ३२ वें मण्डलार्द्ध में होता है। इसी प्रकार से अनन्तरता अन्यत्र भी जान लेनी चाहिये रात्रि प्रमाण में मुहूर्तेक पण्ठिभाग इय की वृद्धि होने से सातिरेकता है और दिवस प्रमाण में मुहूर्तकषष्ठि भागदय की हीनता है इसलिये कुछ कम १७ मुहूर्त प्रमाणता है 'सोलसमुत्ते दिवसे चोदसमुत्ता राई' द्वितीय मंडल से लेकर ६१ वें मंडला में १६ मुहूर्त्त का दिन होता है और १४ मुहूर्त की रात्रि होती 'सोलसमुहस्ताणंतरे दिवसे साइरेगा चउदसमुहत्ता राई' जय जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत की दक्षिण दिशा में और उत्तर दिशा में कुछ कम १६ मुहर्त का दिवस होता है तब मन्दर पर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में कुछ अधिक १४ मुहूर्त की रात्रि होती है 'पण्णरसमुहुत्ते दिवसे पण्णरसमुहुत्ता राई' जब ९२ वें मण्डलार्ध में सूर्य होता है, उस समय मन्दर पर्वत की दक्षिण दिशा में और उत्तर જેટલી રાત્રિ હોય છે ત્યારે દિવસ કઇંક ક્રમ ૧૭ મુહૂત જેટલા થય છે. આ દ્વિતીયમળથી માંડીને ૩૨ મા મડલાદ્ધમાં થાય છે. આ પ્રમાણે અનંતરતા અન્યત્ર પણ જાણવી જોઇએ. રાત્રિ પ્રમાણમાં મુહૂત ક ષષ્ઠિભાગ દ્વયની વૃદ્ધિ ડાવા બદલ સાતિરેકતા છે અને દિવસ પ્રમાણમાં મુહૂતક ષષ્ઠિ ભાગ ઢચની હીનતા છે એથી કક કમ ૧૭ भुहूर्त प्रभागुता छे, 'सोलसमुहुत्ते दिवसे चोदसमुहुत्ता राई' द्वितीयभ उभांधी भांडीने ૬૧ મા મડલાહુમાં ૧૬ મુર્હુતના દિવસ હાય છે અને ૧૪ મુહૂત જેટલી રાત્રિ ડ્ડાય छे. 'सोलसमुहुत्ताणंतरे दिवसे साइरेगा चउदसमुहुत्ता राई' क्यारे मूद्रीय नाभा द्वीपभां મંદરપવ તની દક્ષિણદિશામાં અને ઉત્તરદિશામાં કંઇક કેમ ૧૬ સુહૂ'ના દિવસ થાય છે ત્યારે મંદરપર્યંતની પૂર્વ-પશ્ચિમદિશામાં કંઇક અધિક ૧૪ મુહતુ જેટલી રાત્રિ હાય છે. 'पण्णरस मुहुत्ते दिवसे पण्णरसमुहुत्ता राई' ज्यारे ८२ માં સૂ હાય છે, તે સમયે મ ંદરપતની દક્ષિદિશામાં અને ઉત્તરદિશ `ના દિવસ હાય છે Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ર૮ जम्मूदीपमासिक मुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति तदा मन्दरस्य पूर्व पश्चिम च पञ्चदशहूर्तप्रमाणा रात्रि भवति । 'पण्णरसमुहुत्ताणतरे दिवसे साइरेग पण्णरसमुहुला राई' यदा खलु पञ्चदशमुहानन्तरो दिवसो भवति तदा सातिरेकपञ्चदशमुहर्तप्रमाणा रात्रि भवति इति । 'चोदसमुहत्ते दिवसे यदा खलु चतुर्दशमहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति द्वाविंशत्युत्तरशततममण्डले सूर्य, तदा 'सोलस मुहुत्ताराई' पोडशमुहूर्तप्रमाणा रात्रिभवति यदा खलु मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणे चोत्तरे च विभागे चतुर्दशमुहूर्तप्रमाण को दिवसो भवति तदा मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वेः पश्चिमेच दिग्भागे पोडशमुहर्जप्रमाणा रात्रिभवतीत्यर्थः 'चोदसाहुत्ताणतरेदिवसे भवइ सादरेग सोलसमुहुत्ता राई भवई' यदा खल्ल चतुर्दशाह नन्तरो दिवसो भवति तदा सातिरेकपोडश मुही रात्रिर्भवति यदा खल्लु मन्दरस्य दक्षिणे उत्तरे च भागे चतुर्दशमुहानन्तरो दिवसो भवति तदा मन्दरस्य पूर्व पश्चिमेच भागे सातिरेक पोडलमुहूत्तप्रमाणवनी रात्रिर्भवतीत्यर्थः । दिशामें १५ मुहर्त का दिन होता है और मन्दर पर्वत की पूर्व और पश्चिम दिशामें १५ मुहूर्त की रात्रि होती है 'पण्णरसत्ताणतरे दिवसे साइरेग पण्णरसमुहुत्ता राई और जब १५ मुहर्त से कुछ कम दिन होता है तग १५ मुहर्त से अधिक रात्रि होती है। 'चोदसमुहुत्ते दिनसे' जब १२२ वें मंडल में सूर्य होना है तथ १४ मुहूर्त का दिवस होता है और 'सोलसमुहुत्ता राई सोलह मुहर्त की रात्रि होती है। लाम यह है कि साल मन्दर पर्वत की दक्षिण और उत्तर दिशा में १४ मुहर्त का दिन होता है तब मन्दर पर्वत की पूर्व और पश्चिम दिशा मे १६ मुहत को रात्रि होती है 'चोदसमुहत्ताणतरे दिवसे भवह साइरेग सोलस मुहुत्ता राई भवई तथा जब कुछ कम सोलह मुहर्त का दिन होता है तब कुछ अधिक सोलह मुहूर्त की रात्रि होती है अर्थात् मन्दर पर्वत की दक्षिण और उत्तर दिशा में जब कुछ कम १४ मुहूर्त का दिवस होता है तव मन्दर पर्वत की पूर्व और पश्चिम दिशा में कुछ अधिक सोलह मुहर्त की भने भरपतनी पूर्व भने पश्चिमदिशामा १५ मुहूतमा यि छ. 'पण्यरस मुहुत्ताणतरे दिवसे साइरेग पण्णरसमुहुत्ता राई' अने यारे १५ मुड़त ४२di ४४४ ४भ हिवस डाय छ त्यारे १५ मुडूत ४२di मधि४ रात्रि डाय छे. 'चोदस मुहुत्ते दिवसे' क्यारे १२१ मा भरमा सूर्य डाय छे त्यारे १४ मुहूतन सय छ भने 'सोलस मुहत्ता राई सण मुहूतनी रात्रि डाय छे. तापय मा प्रभारी छ न्यारे भ. ४२५तिनी દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશામાં ૧૪ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે ત્યારે મંદર પર્વતની પૂર્વ અને पश्चिम दिशामा १६ मुतनी रात्रि डोय छे. 'चोदसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ साइरेग सोलसमुहुत्ता राई भवई' तथा न्यारे 58 ४५ सण मुतना हस होय छ त्यारे કંઈક વધારે સેળ મુહૂર્તની રાત્રિ હોય છે. અથૉત્ મન્દર પર્વતની દક્ષિણે અને ઉત્તરદિશામાં જ્યારે કંઈક કમ ૧૪ મુહુર્તાને દિવસ હોય છે, ત્યારે મંધર પર્વતની પૂર્વ અને Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकापिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् २४९ 'तेरसमुहुत्ते दिवसे सत्तरसमुहुत्ता राई' यदा खलु सार्द्धद्विपञ्चाशदुत्तरशततमे मण्डले सूर्यो विधमानो भवति एवं यदा मन्दरस्य दक्षिणे उत्तरे च भागे त्रयोदशमुहूत्तौ दिवसो भवति तदा मन्दरस्य पूर्व पश्चिमे च भागे सप्तदशमुहूर्तप्रमाणा रात्रिभवतीति । 'तेरसमुकुत्ताणंतरे दिवसे सातिरेगतेरसमुहुत्ता राई' यदा खलु त्रयोदशमुहूतानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु तदपरभागे सातिरेक त्रयोदशमुहूर्तप्रमाणा रात्रि भवतीति । 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे' यदा खल भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे 'दाहिणद्धे जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवई' मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणाई-दक्षिणभागे जघन्यो द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति तयाणं उत्तरद्धे वि' तदा तस्मिन् काले मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरार्द्ध-उत्तरदिग्भागेऽपि जघन्यो द्वादशमुहूर्तामाणको दिवसो भवति 'जयाणं उत्तरद्धे.' यदा खलु भदन्त ! मन्दरस्य पर्वतस्योत्तरभागे जघन्यो द्वादशमुहूर्तप्रमाण को दिवसो भवति 'तयाणं जंबुढीवे रात्रि होती है 'तेरसमुहुत्ते दिवले सत्तरसमुहुत्ता राई' जब तेरहमुहूर्त का दिवस होता है अर्थात् सूर्य जब १५२॥ वें मंडल पर विद्यमान होता है, तब मन्दर पर्वत की दक्षिण और उत्तर दिशा में १३ मुहूर्त का दिवस होता है-तब मन्दर पर्वत के पूर्व और पश्चिम भाग में १७ मुहूर्त की रात्रि होती। 'तेरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे साइरेग तेरसमुहूत्ता राई जब कुछ कम १३ मुहूर्त का दियस होता है तब दूसरे भाग में कुछ अधिक तेरहमुहत की रात्रि होती है। 'जयाणं भंते ! जबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे जहण्णए दुवालसमुहस्त दिवसे भवई तयाणं उत्तरे वि' हे भदन्त ! जब जम्बूद्वीप नामके द्वीप मे दक्षिणार्द्ध में जघन्य १२ मुहूर्त का दिवस होता है उस समय उत्तर दिशा में भी जघन्य १२ मुहर्त का दिवस होता है? ___'जयाणं उत्तरद्धे' हे भदन्त ! जय मन्दर पर्वत के उत्तर भाग में जघन्य १२ मुहूर्त का दिवस होता है-'तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पब्वयस्स पुरथिम. पश्चिमहिशामा अघि सा मुड़तनी शनि डोय छे. 'वेरसमुहुत्ते दिवसे सत्तर समुहुत्ता राई' न्यारे १३ मुतना हिवस होय छे भेटले है सूर्य न्यारे १५२॥ मा મ ડળ ઉપર વિદ્યમાન હોય છે ત્યારે મંદરપર્વતની દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશામાં ૧૩ મુહતને દિવસ હોય છે ત્યારે મંદર પર્વતના પૂર્વ અને પશ્ચિમ ભાગમાં ૧૭ મુહૂર્તની રાત્રિ डाय छे. 'तेरस मुहुत्ताणतरे दिवसे साइरेग तेरसमुहुत्ता राई न्यारे ४४४ ४५ १३ मुड. તને દિવસ હોય છે ત્યારે બીજા ભાગમાં કંઈક અધિક ૧૩ મુહૂર્તની રાત્રિ હોય છે. ___'नयाणं भंते । जंबुहीवे दीवे दाहिणद्धे जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तयाणं उत्तरे वि' ! जयारे दी५ नाम दीपमा दक्षिा भी धन्य १२ मुइतना દિવસ હોય છે, તે સમયે ઉત્તરદિશામાં પણ જઘન્ય ૧૨ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. 'जयाणं उत्तरद्धे०' 3 sa ! यारे भ२५ तन उत्तम न्य १२ मुड़तना हिस होय छे. 'तयाणं जंबुदौवे.दीवे मंदररस पव्वयस्स पुरथिमपच्चस्थिमेणं उनको ज० ३२ Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५० जम्मूलीपप्रमतिले दीवे मंदरस्स पचयस्त तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य मेरोः पर्वतस्य 'पुरथिमपच्चस्थिमेणं उक्कोप्तिया अहारसमुहुत्ता राई भवइ' पूर्वपश्चिमेन पूर्वस्यां दिशि पश्चिमायां च दिशि उत्कर्षनः किमष्टादशहूर्त प्रमाणा नात्रि भवति, इति प्रश्नः, भगवानाद-हंता गोयमा' इत्यादि, 'हंता गोयमा' हन्त, गौतम ! 'एवं चेव उच्चारेयध्वं जाव राई भवई' एक्मेवोच्चारयितव्यं यावद्रात्रि भवति, अत्र यावत्पदेन संपूर्णमपि प्रश्नवाक्यं संगृगते । 'जया भो! जंबुद्दीवे दीये मंदापुरस्थिमेणं' रदा खलु भदन ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरपर्वतस्य पूर्वस्यां दिशि जघन्येन द्वादशमुहती दिवसो भवति 'तयाणं पचस्थिमेण वि' तदा खलु अन्दरस्य पर्वतस्य पश्चिमदिग्वि मागेऽपि जघन्न द्वादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति, 'जयाणं पच्चत्रिमेण वि' यदा खलु जम्बूद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पश्चिमदिग्मागे द्वादशमुहूर्त प्रमाणो दिवसो भवति 'तया णं जवुदीवे दीवे मदरस्स पयस्स उत्तर दाहिणेण उको. पच्चत्थिमेणं उक्कोसिया अट्ठारसमुहत्ता राई भवह तब क्या जम्बूढीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत की पूर्व और पश्चिम दिशा मे उत्कृष्ट अठारह मुहर्त की रात्रि होती है इसके उत्तर में प्रभु कहते है-हता गोयमा! एवं चेय उच्चारेयत्वं जाव राई भव' हां गौतम ! ऐसा ही होता है अर्थात् जय भंदर पर्वत के उत्तर भागमे जघन्य १२ मुहर्त का दिवम होता है तब जम्बुद्वीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत की पूर्व और पश्चिम दिशा में उत्कृष्ट १८ मुहर्त की रात्रि होती है। 'जयाणं अंते ! जंबुद्दीये डीवे मंदरपुरस्थिमेण' हे भदन्त ! जब इस जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में सदर गर्वन की पूर्व दिशा में जघन्य १२ मुह का दिन होता है 'तयाणं पच्चधिवेणं वि' तब मन्दर पर्वत की पश्चिम दिशा में भी जघन्य १२ मुहूर्त का दिन होता है. 'जयाणं पच्चस्थिमेण वि' जब जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत के पश्चिम दिग्भाग में १२ मुहर्त का दिन होता है 'तयाणं जघुद्दीवे. दीवे मंदस्स पन्धयरस उत्तरदाहिणेणं उकोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भइ सिया अद्वारसमुत्ता राई भवई' त्यारे शु दी५ नाम दीपम म२५तिनी पूर्व અને પશ્ચિમદિશામાં ઉત્કૃષ્ટ ૧૨ મુહૂર્તની રાત્રિ હોય છે? જવાબમાં પ્રભુ કહે છે– છંતા गोयमा । एवं चेव उच्चारेयव्यं जाव राई भव' i, गौतम | माम १ था५ छ मेरो જયારે મંદરપનતના ઉત્તરભાગમાં જઘન્ય ૧૨ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે ત્યારે જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં મદરપર્વતની પૂર્વ અને પશ્ચિમદિશામાં ઉત્કૃષ્ટ ૧૮ મુહની રાત્રિ હોય छ. 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीचे दी मंदरपुरस्थिमेण' Hd I Fयारे 20 श्री५ नाम: ५मां भ६२५नी पूर्व दिशामा धन्य १२ मुहूतन हिस ५ छ. 'तयाणं पच्च. ત્યિમેળ વિ' ત્યારે મંદરપતિની પશ્ચિમ દિશામાં પણ જઘન્ય ૧૨ મુહને દિવસ હોય छ. 'जयाणं पच्चत्यिमेण वि' या पुदीप नाम दीपमा भरपतन पश्चिम-RIAL १२ मुतना 6िस होग , 'तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदस्स पव्ययेस्स उत्तर Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् सिया अद्वारसमुदुत्ता राई भवई' तदा-तस्मिन् काले जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य, पर्वतस्य उत्तरदक्षिणेत उत्तास्यां दक्षिणस्यां च दिशि उन्कर्षनोऽष्टा शत्रुहूर्तप्रमाणा रात्रि भवति किमिति प्रश्ना, भगानाह-'हंता 'गोयमा' इत्यादि, 'हंता गोयमा' हन्त गौतम ! 'जाव राई भवइ' यावद्रावि भवति, अत्र यावत्पदेन संपूर्णवाक्यस्य सङ्ग्रहः-यदा खलु जम्बूद्वीपे मन्दरस्य पूर्वस्यां दिशि जघन्येन द्वादशमुहूतौ दिवसो भाति यदा खलु मन्दरस्य पश्चिमस्यामपि जघन्येन द्वादशहूर्तरमाणो दिनसो भवति, यदा खलु पश्चिमायामपि द्वादशमुहर्तप्रमाणो दिवसो भवसि तदा खलु जम्बूद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्योत्तरभागे दक्षिण मागे चोत्कर्पतोऽष्टा. दशमुहूर्तप्रमाणा रात्रि भवतीति । सम्प्रति-कालाधिकारादिदमाह-'जयाणं भंते ! 'जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे' यदा खलु भद. न्तः! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणा -दक्षिणभागे 'वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपद्यते-तत्र वर्षाणां चतुर्मास प्रमाणवांकालस्य संबन्धी प्रथम:आधः समय:-क्षणः प्रतिपद्यते-संपद्यते भवति, 'तयाणं उत्तरद्धे वि वासाणं पढमे समए पडि. तब क्या इस जम्बूद्वीप में मन्दर पर्वत की उत्तर और दक्षिण दिशा में उत्कृष्ठ अठारह मुहूर्त की रात्रि होती है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम शमी से कहते हैं-हता गोयमा ! जाव राई भवई' हां गौतम ऐसा ही होता है-अर्थात् जब इस जम्बूदीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत की पूर्व दिशा में जघन्य से १२ मुहूर्त का दिवस होता है तब पश्चिम दिशा में भी १२ मुहूर्त का दिन होता है तब जंबूदीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत की उत्तर और दक्षिण दिशा में उत्कृष्ट अठारह मुहूर्त की रात्रि होती है। ___'जयाग भंते! जंबुद्दोवे दीवे दाहिणद्धे' हे भदन्त ! जब जम्बुद्वीप नामके दीप मे मन्दर पर्वत की दक्षिणदिशा में 'वासाणं पढमे समए पडिवज्जह' चतुर्मास. प्रमाण वर्षाकाल संम्बन्धी प्रथ-आद्य-समय-क्षण दक्षिण भाग में लगता है, 'तयाणं उत्तरद्धे वि वासाणं पढमे समए पडिवज्जा' तय मन्दर पर्वत के उत्तर दाहिणणं उक्कोसिया अद्वारसमुहुत्ता राई भवई' सारे शुमा दीपमा भरपतना ઉત્તર અને દક્ષિણદિશામાં ઉત્કૃષ્ટ ૧૮ મુહૂર્તની રાત્રિ હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ गौतमस्वामी ५ छ 'हंना, गोयमा ! जाव राई भवई' i, गौतम ! भाम र थाय के એટલે કે જ્યારે આ જંબૂદીપ નામક દ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં જઘન્યથી ૧૨ મુહને દિવા હોય છે. તે વખતે જંબૂદ્વીપ નામક દ્વીપમાં મંદર પર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશામાં ૧૮ મુહૂર્તની રાત્રિ હોય છે. 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीचे दीये दाहिणढे' RE ! ल्यारे दी५ नाम दीपमा म २५तनी दक्षिY ALHi 'वासःणं पढमे समए पडिवज्जई' यतुर्मास प्रभा fun सधी प्रय-माघ-समय-साथ दक्षिलासमा लागे छे. 'तयाणं उत्तरद्धे वि वासाणं पदने Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ર जम्बूदीपप्रति वज्जई' यदा दक्षिणभागे वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपद्यते भवति तदा खलु मन्दर पर्वतस्योत्तरभागेsपि वर्षाणां चतुर्मासप्रमाणवर्षाकालस्य सम्बन्धी प्रथमः- आद्यः समयः क्षणः प्रतिपद्यतेभवति, 'जपाणं उत्तरद्धे वासाणं पढमे समए पडिवज्ज३' यदा खलु उत्तरभागे वर्षाकालस्य संवन्धी प्रथमः समयो भवति 'तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्त पश्चयरूप पुरत्थिमपञ्च त्थिमेणं' तदा तस्मिन् काले यस्मिन्काले मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणे भागे उत्तरभागे च वर्षाकालस्थ प्रथमः समयो भवति, तदा तस्मिन्‌काले जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरपर्वतस्य पूर्वपश्चिमेन - पूर्वस्यां पश्चिमायां च दिशि 'अनंतर पुरेक्खडमयंसि वासाणं पढमे रामए पडिबाई' अनन्तर पुरस्कृते समये वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपद्यते तत्र अनन्तरो व्यवधानरहितः सच दक्षिणार्द्धवर्षा प्रथमतापेक्षया सचातीतोऽपि स्यादत आह- पुरस्कृतः पुरोवर्ती भविष्यन् इत्यर्य इति प्रश्नः, भगवानाह - 'हंता' इत्यादि, 'हंता गोयमा' हन्त गौतम ! 'जयाणं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे भाग में भी चतुर्मास प्रमाण वर्षाकाल का प्रथम क्षण-आय समय लगता है ? 'जयाणं उत्तरद्वे वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ' जब उत्तरार्द्ध में - उत्तर भाग में वर्षाकाल सम्बन्धी प्रथम समय होता है 'तमाणं जंबुद्दीचे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमपच्छत्थिमेणं' तब उसकाल में जब कि मन्दर पर्वत के उत्तर भाग में और दक्षिणभागमें प्रथम समय होता है जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें मन्दर• पर्वत की पूर्व और पश्चिम दिशा में 'अनंतर पुरेक्खड समयंसि वासाणं पढमे समए पडिवज्जद्द' अनन्तरपुरस्कृत समय में वर्षा काल सम्बन्धी प्रथम समय होता है ? व्यवधान रहित समय का नाम अनन्तर समय है और पुरस्कृत समय का नाम - अव्यवहित आगे के समय का नाम - पुरस्कृत समय है दक्षिणार्ध वर्षा की प्रथमता की अपेक्षा से समय को अव्यवहित कहा गया है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'हंता, गोयमा !' हां गौतम ! ऐसा ही होता है अर्थात् 'जयाणं जंबु समए पडिवज्जइ' त्यारे भंडरपतिना उत्तर बागमां पशु यतुर्मास प्रभाणु वर्षाभणनी प्रथम क्षणु-याद्य समय लागे छे. 'जयाणं उत्तरद्धे वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ' न्यारे उत्तरार्द्ध'भां-उत्तरभागभां- वर्षाक्षण संबंधी प्रथम सभय होय छे. 'तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पश्वयस्स पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं' त्यारे ते अमां ने समये भंढरपर्वतना उत्तरભાગમાં અને દક્ષિણભાગમાં પ્રથમ સમય હોય છે. ત્યારે જબુદ્રીપ નામક દ્વીપમાં મંદરपर्वतनी पूर्व रमने पश्चिमहिशाभां 'अनंतर पुरेक्खडसमयंसि वासाणं पढमे समए पडिवज्जई ' અનંતર પુરસ્કૃત સમયમાં વર્ષીકાળ સધી પ્રથમ સમય હોય છે ? વ્યવધાન રહિત સમયનું નામ અનંતર સમય છે અને પુરસ્કૃત સમયનું નામ અવ્યવહિત, આગળના સમયનું નામ પુરસ્કૃત સમય છે. દક્ષિણાવર્ષાની પ્રથમતાની અપેક્ષાએ સમયને मव्यवहित उडेवामां आवे छे? सेना वामभां अलु आहे हे- 'हंता, गोयमा !' si, गौतम ! थाय छे भेटते हैं 'जयाणं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे वासाणं, पढमे समए Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् वासाणं पढमे समए पडिवजाइ तहेव जाव पडिज्जई' यदा खल्लु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य दक्षिणाई-दक्षिणभागे वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपद्यते-भवति तथैव यावत् प्रतिपद्यते यदा उत्तरमागे वर्षाणां प्रथमः समयो भवति तदा खलु मन्दस्य पूर्वस्या पश्चिमाया मनन्तरपुरस्कृतसमये वर्षाणां प्रथमः समगो भरतीति । 'जयाणं मंते ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरम्स पव्ययस्स पुरस्थिमेण यदा खल्ल भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वण पूर्वस्यां दिशि 'वासाणं पढगे समए पडिवज्जइ' वर्षाणां सम्बन्धी प्रथम आद्यः समयः प्रतिपद्यते भाति 'तयाणं पचत्थिमेणवि वासाणं पढमे सपए पडिवजई' तदा खल्लु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पश्चिमेऽपि वर्षायाः प्रथमः समयः प्रतिपद्यते भवति, 'जयाणं पञ्चस्थिमेणं वासा पढमे समए' यदा खलु पश्चिमेन पश्चिमभागे वर्षाणां प्रथमः समयो भवति, 'तयाणं जाव मंगरस पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं अणंतरपच्छाकड समयंसि वासाणं पढमे समय पडिवण्णे हीवे दीचे दाहिणद्धे वासाणं पढभे समए पडिवज्जइ, तहेव जाव पडिवज्जई' जब जंबुद्धीप नामके द्वीप में मन्दरपर्यंत के दक्षिण भाग में वर्षों कालका प्रथम समय होता है तब उत्तर भाग मे भी, वर्षा कालका प्रथम भाग होता है और जब उत्तर भाग में वर्षा कालका प्रथम समय होता है तब मन्दर पर्वतकी पूर्व और पश्चिमदिशा में अनन्तर पुरस्कृत समय में अव्यवहित रूप से आगे आने वाले भविष्यत्कालमें वर्षाकालका प्रथम समय होता है 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्ल पुरस्थिमेणं' हे भदन्त ! जय जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत की पूर्व दिशा मे 'चासाणं पढमें समए पडिबज्जई वर्षाकालका प्रथम समय होता है 'तयाणं पच्चस्थिमेण वि वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ' तब जम्बू. द्वीप नामके द्वीपमें मन्दर पर्वत की पश्चिम दिशामे भी वर्षा कालका प्रथमसमय होता है 'जयाणं पच्चत्थिमेणं बासाणं पढ़मे समए' और जब पश्चिमदिशा में वर्षा कालका प्रथम समय होता है 'तयाणं जाव मंदरस्स पव्वयस्स उत्तर पडिवज्जइ, तहेब जाव पडिवज्जई' या पूदी५ नाम दीपभां, म२५ तना दक्षिणભાગમાં વર્ષાકાળને પ્રથમ સમય હોય છે ત્યારે ઉત્તરભાગમાં પણ વર્ષાકાળને પ્રથમ ભાગ હોય છે અને જ્યારે ઉત્તરભાગમાં વર્ષાકાળને પ્રથમ સમય હોય છે ત્યારે મંદરપર્વતની પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાં અનંતર પુરસ્કૃત સમયમાં અવ્યવહિત રૂપથી આગળ भावना। भविष्य मा वर्षा प्रथम समय डाय छे. 'जयाणं भंते ! जंबहीवे दी मंदरस्त पव्वयस्स पुरस्थिमेणं ३ मत ! न्यारे दी५ नाम द्वीपमा भइरपतनी हम वासाणं पढमे समये पडिबज्जई' |ने प्रयभ समय डाय छे. 'तयाणं पच्चत्थिमेण वि वासाणं पढमे समर पडिवज्जई' त्यारे भूदी५ नाम दीपभा महरपतनी पश्चिमहिशामा ५४ वर्षाने प्रथम समय डाय छे. 'जयाणं पच्चरिथमेणं वासाणं पढने समए' भने न्यारे पश्चिमाहिम aftml प्रथम समय हाय छे 'तयाणं जाब मंदरस्स Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५४ जम्बूद्वीपतिसूत्र भवइ' तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे गन्दरस्य पर्वतस्योपरदक्षिणेन उनरस्या दक्षिणस्थां च दिशि अनन्तरपश्चात्कृतसमये पूर्वापर विदेश्वप्रिया समयापेक्षया योऽरन्तरः पश्चात्कृतः अतीत: समयः तत्र दक्षिणोचरयोर्वी झालाथमसमयो भवतीति, प्रथमः सगया प्रतिपनो भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'हता' इत्यादि, 'हता गोयमा हन्त गौतम ! हे गौतम ! यत्नपा कथितं तत् तदेव, तदेवदर्शयति-'जयाणं भने ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पुरत्थिारेणं एवं चेव सव्वं उच्चारेयव्यं जाव पडिवण्णे भवइ' तदा राल्लु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वेण एवमेव सर्वमुच्चारयितव्यम्, यावत्प्रतिपनो भवति अन आवत्पदेन प्रश्ने यत् कथितं तत्सर्वमेव अत्रोत्तरपक्षेऽपि वक्तव्यमेव, प्रतिपत्रस्यैवोत्तापक्षतया तीर्थकरेण स्वीकृतत्वात् इति । 'एवं जहा समरणं अभिलाको भणिओ वासाण' एवं यथा येन पूर्नप्रकारेण समयेन सह वर्षागामभिलापो भणित:-कवितः 'तहा अवलियाए वि भाणिययो' तथा-तेनैन प्रकारेण दाहिणेणं अर्णतरपच्छाकडसमयंसि वासाणं पढने समए पडिवण्णे भवइ' तब यावत् मन्दर पर्वत की उत्तर दक्षिण दिशा में आन्तर पश्चात्कृत समय में अव्यवहित रूप से व्यतीत हुए समय मे-बर्षाकालका प्रथम समय होता है ? यहां जो समय में पश्चात्कृतता कही गई है वह पूर्वापर विदेह क्षेत्र के वर्षा काल के समय की अपेक्षा से कही गई है अर्थात् अतीत समय का नाम ही पश्चातकृत समय है वहां मन्दर पर्वत के दक्षिण और उत्तर में वो काल का प्रथम समय होता है क्या? ऐसा प्रश्न है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'हता, गोयमा ! हां गौतम ! ऐसा ही होता है-अर्थात्-'जयाणं भंते ! हे गौतम ! जैसा तुमने हे भदन्त आदिरूप से प्रश्न किया है वैसाही वह सब वहां पर होता है ऐसा ही इस सम्बन्ध में तुम्हारे प्रश्न का उत्तर है। एवं जहा समएण अभिलावो भणिओ वालाण' जिस प्रकार समय के साथ यह वर्षा काल का अभिलाप कहा गया है 'तहा आवलियाए विभाणियव्यो' पव्ययस्स उत्तरदाहिणेणं अगंतरपच्छ,कडसमयसि वासाणं पढमे समए पडिवणे भवई ત્યારે યાવત્ મંદર પર્વતની ઉત્તર-દક્ષિદિશામાં અનંતર પશ્ચાનકૃત સમયમાં અવ્યવહિત ૩૫થી વ્યતીત થયેલા સમયમાં–વર્ષાકાળને પ્રથમ સમય હોય છે? અહીં જે સમયમાં પશ્ચાત કૃતપદ કહેવામાં આવેલ છે તે પૂર્વાપર વિદેહક્ષેત્રના વર્ષાકાળના સમયની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે એટલે કે અતીત સમયનું નામ જ પશ્ચાતકૃત સમય છે. ત્યાં મંદરપર્વતના દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં વર્ષાકાળને શું પ્રથમ સમય હોય છે? આ પ્રશ્નના नाममा प्रसु ४३ छ. 'हंता, गोयमा !' माम बाय . मेटो'जयाणं भंते 3 ગૌતમ! જે પ્રમાણે તમે “હે ભતP વગેરે રૂપમાં પ્રશ્ન કર્યો છે, તે પ્રમાણે જ ત્યાં હિયા છે. આમ જ આ સંબંધમાં તમારા પ્રશ્નનો જવાબ છે. ____ 'एवं जहा समरण अभिलाओ भणिओ वासाणं' २ प्रमाणे अभयनी साथ मा. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् २५५ आवलिकयाऽपि अभिचापो गणितव्यः स चामिलाप एवम् 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दाहिण वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ तयाणं उत्तरद्धे वि वासाणं पढमा आरलिया पडिजाइ, जयाणे उत्ताद्धे वासाणां पढमा आवलिया पडिवज इ तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पच्चयत्स पुत्थिमपञ्चस्थि मेण अणेतर पुरेवखर समयंसि वासाणं पढमा आवलिया पडिबजइ जयाण जंबुदीने दीवे मंदरस्स पमयस्स पुरस्थिम पञ्चस्थि मेणं अणंतरपुरेक्खडसमयंसि वासाणं पदमा आवटिया पडियज्जइ ? इंता गोयमा ! जयाणं भने ! जंबुद्दी ने दीवे दाक्षिणद्धे दासाणं पढमा आवलिया पडिवजाइ तहेच जाव पडिवजह, जयाणं भने ! जंबुद्दीवे दीये मंदरस्स पव्ययस्रा पुरथिरेणं गसाणं पहमा आव लिया पडिवजह जयाणं पञ्चत्यिमेणं पढमा आलिया पडियजई तमाणं जंबुद्दीचे दीवे मंदरस्स पव्वयस्त उत्तरदाहिणेगं अणंतरपच्छानडरामयसि वासाणे पढमा आवलिया पडिवण्णा भवइ हंता गोयमा उसी प्रकार से आवलिका के साथ भी अभिलाप कहलेना चाहिये जो इस प्रकार से कहा जायगा 'जयाण मंते! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे चासाणं पढमा आवलिया पडिधज्जइ, तयाणं उत्तरद्धं वि वासाणं पढमा आयलिया पडिवज्जई, 'जयाणं उत्तरद्ध वासाणं पढमा आपलिया पडिवज्जइ, तथाणं जंबुद्दीचे दी मंदरस्त पव्वयस्स पुरस्थिपञ्चस्थिमेणं अतरपुरक्खडसमयंसि वासाणं पढमा आवलिया पडिबज्जइ जयाणं जंबुद्दीचे दीवे मंदरस्स पव्ययस्स पुरथिम पच्चस्थिमेणं अगंतरपुरेश्खडसमयंसि बाताणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ ? हता, गोयमा ! जयाण मंते ! जंधुद्दीचे दीये दाहिणद्वे वाखाणं पढमा आवलिया पतिवज्जइ तहेच जाव पडिबज्जइ, जयागं भंते ! जंघुद्दीधे दीवे मंदरस्स पायस्स पुरथिमेणं वासाणं पढमा अवलिया पडिज्जह जयाणं पच्चत्थिमेणं पढमा आवलिया पडिबज्जइ, तयाण जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्त पव्वयत्स उत्सर दाहिणेणं १ जना मलिदा ४२वामां आवे छे. 'तहा आवलियाए वि भाणियचो' प्रमाणे જ આવલિકાની સાથે પણ અભિલાપ કહી લે જોઈએ જે આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ छे. 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्वे वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ तयाणं उत्तरद्धे वि वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ, जयाणं उत्तरद्धे वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जह तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वग्स्स पुरथिमपञ्चस्थिमेणं अणंतरपुरक्खडे समयंसि वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ, जयाणं जंबुद्दीते दीवे मंदरस्ल पव्ययस्स पुरथिम पच्चस्थिमेणं अणंतरपुरेक्खडसमय से वास णं पढमा आवलिया पडिवज्जइ ? हता, गोयमा! जयाणं भंते । जंबुद्दीचे दीवे दाहिण हे वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ तहेव जाव पडिवज्जइ, जयाणं भंते । जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमेणं वासाणं पढमा आवलिया पडिवनइ, जयाणं पच्चस्थिमेणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ, तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मं रस्स Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५६ ___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे (यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे दक्षिणा वर्षाणां प्रथमा आवलिका प्रतिपद्यते तदा खलु उत्तराद्धेऽपि वर्षाणां प्रथमा आवलिका प्रतिपद्यते, गदा खलु उत्तरार्दै वर्षाणां प्रथमा आवलिका प्रतिपद्यते तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वपश्चिमेन अनन्तरपुरस्कृतसमये वर्षाणां प्रथमा आलिका प्रतिपद्यते तदा खल्लु जम्बुद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वपश्चिमेनानन्तरपुरस्कृतसमये वर्षाणां प्रथमा आवलिका प्रतिपद्यते, हन्त, गौतम ! यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे २ दक्षिणा॰ वर्षाणां प्रथमा आवलिका प्रतिपद्यने तथैव यावत् प्रतिपद्यते यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वेण वर्षाणां प्रथमा श्राव लिका प्रतिपद्यते तदा खलु जम्बूद्वीपे पेि अन्दरस्य पर्वतस्योत्तरदक्षिणेन अनन्तरपश्चात् कृतसमये वर्षाणां प्रथमा आवलिका प्रतिपन्ना भवति हन्त गौतम ! इति च्छाया। ___ व्याख्या-स्वयमूहनीया, एवं सर्वत्रापि आलापका कारः स्वयमूहनीयः, विस्तरभयात् न पुनर्लिख्यते इति । एवम् 'आणापाण्ण वि' आनतप्राणतेनापि वर्षाणाममिलापो भणितव्यः 'थोषेण वि' स्तोकेनापि 'लवेण वि' लरेनापि 'मासेण वि' मासेनापि 'उजएण वि' ऋतुनापि 'एएसि सन्वेसि जहा समयस्स अभिलाबो तहा भाणियगो' एतेषामानप्राणादीनां सर्वेषां तथातेनैव रूपेणाभिलापो भणितव्यो यथा-येन प्रकारेण समयस्यामिलापो भणितस्तथैव, अणंतरपच्छाकडसमयंसि वासाणं पढमा आवलिया पडिचण्णा भवइ, हता गोयमा! इस सूत्रकी व्याख्या सरल और स्पष्ट है अतः स्वयंही यह समझ में आसक्ती है जिस तरह का यह आलाप-प्रकार आवलिया के साथ कहा गया है 'एवं आणापाणूण वि, लवेण चि, मासेणं वि उ अएण वि' इसी तरह का आलाप प्रकार यर्षाकालका आनप्राण के साथ, लच के साथ, मास के साथ और ऋतु के साथ भी कहलेना चाहीये यही बात 'एएसि सव्वेसि जहा समयस्स अभिलावो तहा आणियन्त्रो' इस सूत्र द्वारा कही गई है समय के साथ जैसा पहिले अभिलाप कहा जाचुका है वैसा ही अभिलाप इन सबके साथ कहलेना चहिये इस अभिलाप का प्रकार आवलिका के साथ ऊपर में लिखाही जा चुका है। पव्ययास उत्तरदाहिणणं अणतरपच्छाकडसमयसि वासाणं पढमा आवलिया पडिवण्णा भवइ हंता गोयमा " 20 सूत्रनी व्याच्या स२५ मने स्पष्ट रीत सभ पाय तवी छे, मेथी २१यમેવ આ સમજવામાં આવી જાય તેમ છે. આ પ્રમાણે આ આલાપ પ્રકાર આવલિકાની સાથે अपामा भावतो छ. 'एवं आणापाणूण वि, लवेण वि, मासेण वि उऊएण वि' मा तना જ આલાપ પ્રકાર વર્ષાકાળના આનપ્રાણુની સાથે, લવની સાથે માસની સાથે અને ઋતુની साथै ५५ ४: a नये. मे पात एएसिं सव्वेसि जहा समयस्स अभिलावा तहा भाणियब्यो' या सूत्रा१ ४९वामा मावेस छे. समयनी साथ २ प्रमाणे पसां ममदा५ કહેવામાં આવે છે, તે જ અભિલા૫ આ બધાની સાથે પણ કહી લેવું જોઈએ. આ Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् २५७. आपकारस्तु सर्वत्र पूर्ववदेव स्वयमूहनीयो विस्तरभयान्न लिख्यते । वर्षाकाले समयादीनां प्रतिपत्ति प्रदर्श्य शीतकालादौ समयादीनां प्रतिपतिं दर्शयितुमाह- 'जयाणं भंते !" इत्यादि, 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दोवे हेमंताणं पढमे समए पडिवज्जई' यदा खलु भदन्त जम्बूद्वीपे द्वीपे हेमन्तानां शीत कालिकचतुर्मासानाम् प्रथमः समयः - क्षणः प्रति-पद्यते - भवति ' जहेव वासाणं अभिलावो तहेव हेमंताण वि गिम्हाणवि भाणियच्चों' यथैव मिलाप भणितः तथैव हेमन्तानामपि ग्रीष्माणामपि भणितव्यः कियत्पर्यन्तं पूर्ववदेव अभिलापो वक्तव्य स्तत्राह - ' जाव उत्तरे वि' यावदुत्तरेऽपि उत्तरभागपर्यन्तं सर्वे वक्तव्यमिति ' एवं एए तिण्णि वि' एवमेते त्रयोऽपि वर्षा हेमन्तग्रीष्मकाला अपि वक्तव्याः 'एएसि तीस आलावगा भाणियव्या' एतेषां त्रयाणामपि वर्षादि ग्रीष्मान्तकाळानां त्रिंशदाविस्तार हो जाने के भय से हम उसे यहां नहीं लिख रहे हैं ! इस तरह वर्षां काल में समयादिant प्रतिपत्ति को प्रकट कर के अब सूत्रकार शीतकाल आदि में समयादिकोंकी प्रतिपत्ति का प्रकट करते हैं इस में गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'जयागं भंते ! जंबुद्दीचे दीवे हेमंताणं पढमे समए पडिज्जह' हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नामके द्वीप में शीत काल के चार माहिनों का प्रथम समय होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं, 'जहेब वासाण अभिलावो तहेब हेमंताण वि गिम्हाण विभाणिघन्बो' हे गौतम! जैसा वर्षा काल के चार मासों के सम्बन्ध में अभिलाप कहा गया है उसी तरह से हेमन्त के चार मासों के सम्बन्ध में एवं ग्रीष्मकाल के चार मासों के सम्बन्ध में भी अभिलाप पूर्व की तरह कहलेना चाहिये और इनके सम्बन्ध के ये अभिलाप 'जाव उत्तरे वि' यावत् उत्तर भागतक कहना चाहिये. 'एवं एए तिष्णि वि' इस तरह ये तीन भी - वर्षां हेमन्त और ग्रीष्मकाल भी कहना चाहिये और 'एएसिं तीसं आलापगा भाणिय [ અભિલાપના પ્રકાર આવલિકાની સાથે પહેલાં લખવામાં આવેલા છે. વિસ્તારભયથી અમે અહી લખતા નથી, આ પ્રમાણે વર્ષોંકાળમાં સમયાદિકાની પ્રતિપત્તિને પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર શીનકાળ વગેરેમાં સમયાદિકાની પ્રતિપ્રત્તિને પ્રકટ કરે છે. આમાં ગૌતમસ્વામીએ अलुने योवी रीते अन दुर्गा हे- 'जयाणं भंते! जंबुद्दीवे दीवे हेमंताणं पढमे समए पडिયજ્ઞરૂ' હું ભાત ! જમૂદ્રીપ નામક દ્વીપમાં શીતકાળના ચાર માસેાના શું પ્રથમ સમય होय हो ? गोना भवाणभां अलु उडे छे - ' जहेच वासाणं अभिलावो तहेव हेमंताण वि गिम्हाण व भाणियम्बो' हे गौतम! ने अभाशे वर्षाअजना यार भासोना संमधभां અશિલાપ કહેવામાં આવેલે છે તેમજ હેમતના ચાર માસેાના સખ ધમાં ગ્રીષ્મકાળના ચાર માસેાના સમધમાં પશુ અભિલાપ પૂર્વાંની જેમજ કહી લેવા એઇએ અને એમનાથી सभ्भद्ध थे अलिसा 'जाव उत्तरे वि' यावत् उत्तरला सुधी वाले थे. 'एवं एए तिष्णि वि' मा प्रभा से न य वर्षा, हेमंत ने श्रीषभाण पडी सेवा ज० ३३ Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५८ अम्बूडीपप्रशतिसूत्रे लापका भणितव्याः समयावलिका आनतप्राणतस्तोकल मुहूर्ताहोरात्र पक्षमासऋतुर्भिर्दशभिमेलयित्वा विशदालापका भवन्ति आलापप्रकारः स्वयमेवोहनीयः । 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दाहिण पढमे अयणे पडितज्जइ' यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे प्रममाद्यमयनं दक्षिणायनम्, श्रावण दित्वात्संवत्सरस्य प्रतिपद्यते - भवति 'जहाणं समवणं अभिलावो तदेव अपणा विभाणियच्चो जान अणंतरपच्छाकडसमयसि पढये अपणे पडिवणे भवई' यथा येन प्रकारेण समयेन सह अभिलापो दर्शित स्वथैव तेनैव प्रकारेणायनेनापि अभिलापो भणितव्यः कियत्पर्यन्तं समयवत् अभिलापो वक्तव्य नत्राह - 'जाव' इत्यादि, यावत् अनन्तरपश्चात्कृतसमये प्रथममयनम् - दक्षिणायनं प्रतिपन्नं भवतीति । 'जहा अग्रणेणं अभिलाव हा संवच्छरेण वि भाणियन्नो' यथा येन प्रकारेणायनेन अभिलापो भणित स्था 'सेन प्रकारेण संवत्सरेण द्वादशमासात्मकेन काललक्षणेनापि भणितव्यो वक्तव्यः । 'जुरणवि' " aar' इनके तीस आलापक भी कहना चाहिये समय आवलिका आन प्राण स्तोक लव मुहूर्त्त अहोरात्र पक्ष मास, और ऋतु दश मिलाकर तीस आलापक होते हैं। आलाप प्रकार अपने आप बनालेना चाहिये । 'जयाणं भंते ! जंबु दीवे दीवे दाहिणाद्धे पढमे अयणे पडिवज्जर' हे भदन्त ! जब जम्बूद्वीप नामके इस द्वीप में दक्षिण दिग्भाग में प्रथम अथन-दक्षिणायन होता है 'जहाणं सम एवं अभिलावो तहेन अयणेगा वि गाणिकच्चो जाव अनंतर पच्छाकड समयंसि पढने अपणे पडिवण्णे भवह' तो जैसा समय के साथ अभिलाप दिखाया गया है उसी प्रकार से अयन के साथ भी अभिलाप यावत् अनन्तर कृत पश्चात् समय मे प्रथम अधन है यहां तक का सब कथन कहलेना चाहिये इसके उत्तर रूपमें हे गौतम ! 'जहा अवणेणं अभिलावो तहा संचच्छरेण वि भाणियन्वशे' जिस प्रकार अयन के साथ अभिलाप समय के अभिलाप के अनुसार कहने के लिये ये भने 'एएस तीसं आलावगा भाणियन्त्रा' मेभना श्रीस आसाय है। पशु उही सेवा लेको समय, व्यावसिष्ठा, मान-प्राथ, स्तो, सव, भुहूर्त अहोरात्र पक्ष, भास अने ઋતુ એ દસેને એકત્ર કરીને ત્રીસ આલાપકા થાય છે. આલાપના પ્રકારે પેાતાની મેળે જ मनावी सेवा ले5 थे. 'जयाणं भरे । जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे पढमे अयणे पडिवज्जइ' ह ભઈ ! જ્યારે જમૂદ્દીપ નામક આ દ્વીપમાં, દક્ષિણદિગ્માગમાં પ્રથમ અયન-દક્ષિણાયન होय छे - 'जह णं समरणं अभिलावो तहेव अयणेणा वि भाणियवो जाव अनंतरपच्छाकड समयभि पढमे अणे पडणे भवइ' तो मे प्रभा सभयनी साथै यलिङ्गाय मतावपाभां આવ્યા છે તે પ્રમાણે જ અયનની સાથે પશુ અભિલાપ યાવત્ અનંતરસ્કૃત પશ્ચાત્ સમયમાં પ્રથમ અયન હૈાય છે. અહીં સુધીનુ કથન કહી લેવુ જોઈએ તેના ઉત્તર રૂપમાં હું गौतम ! 'जहा अयणेणं अमिला तो वहा संच्छरेण वि भाणियव्वो' ने अभाएँ] भयननी साथै અભિલાષ સમયના અભિલાપ મુજબ કહેવા માટે કહેવામાં આવેલ છે, તેમજ સ વત્સરની Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. १६ सूर्यस्योदयास्तमननिरूपणम् २५९ युगेनापि तत्र युगं पञ्च संवत्सरमानम् तेनापि समममिलापो वक्तव्यः, अत्र युगेन सहातिदेशकरणात् युगस्यापि दक्षिणोत्तरयोः पूर्वसमये प्रतिपत्तिः प्रागपरयोस्तु तदनन्तरे पुरोवर्तिनि समये प्रतिपत्तिरिति । 'वाससएण वि' वर्पयतेनापि अभिलापो वक्तव्यः 'वाससःस्सेण वि' वर्षसहस्त्रेणापि 'वाससयस हस्सेण वि' वर्षशतसहस्रेणापि लक्षेणापि 'पुव्यंगेण वि' पूर्वाङ्गेनापि तत्र पूङ्गम् चतुरशीति वर्षलक्षप्रमाणम् 'पुव्वेण वि' पूर्वेणापि तत्र पूर्वं पूर्वाङ्गमेव चतुरशीतिवर्ष - लक्षगुणितम् । एवं त्रुटिनाङ्गादारभ्य सागरोपमपर्यन्तेनापि सर्वत्र लापको भणितव्यः । 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे पढमा ओसप्पिणी पडिवज्जइ' यदा खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्थे मन्दरस्य दक्षिणभागे प्रथमा उत्सर्पिणी प्रतिपद्यते भवति 'तयाणं उत्तरद्धे वि पढमा ओसपिणी पडिवज्ज३' तदा खलु जम्बूद्वीपे मन्दरपर्वतस्योत्तरार्द्धे उत्तरभागेऽपि प्रथमा कहा गया है उसी प्रकार से संवत्सर के साथ भी अभिलाप कहलेना चाहिये 'जुएण चि' इसी प्रकार युग के साथ भी पंचसंवत्सरात्मक काल के साथ भी अभिलाप कहलेना चाहिये यहां युग के साथ अतिदेश के कथन से दक्षिण और उत्तर में उस युग की भी पूर्व समय में और पूर्व पश्चिम में तदन्तर पुरो बर्ती समय मे प्रतिपत्ति होती है ऐसा समझाया गया है 'वाससएण वि' इसी तरह से वर्ष शन के साथ भी 'वाससहस्सेण वि, वाससयसहस्सेण वि पुण वि' वर्ष सहस्र के साथ भी लक्ष वर्ष के साथ भी, पूर्वाङ्ग के साथ भी पूर्वके साथ भी तथा त्रुटिताङ्ग से लेकर सागरापम काल के साथ भी आलापक कहलेना चाहिये ८४ लाख पूर्णांङ्ग का एक पूर्वकाल होता है । 'जाणं भंते! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणडे पढमा ओसप्पिणी पडिवज्जह' अब गौतम स्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! जब जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत के दक्षिणार्ध में प्रथम उत्सर्पिणी होती है 'तयाणं उत्तर द्वे साथै पशु अभिसाप उडी सेवा लेर्धये 'जुएणवि' मा प्रमाणे युगनी साथै पशु पंथ સ’વત્સરાત્મકકાળની સાથે પણ અાિલાપ કહી લેવા જોઇએ. અહી યુગની સાથે અતિદેશના કથનથી દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં તે યુગની પશુ પૂર્વ સમયમાં અને પૂર્વ-પશ્ચિમમાં તદ્દન'તર પુરાવતી સમયમાં પ્રતિપત્તિ થાય છે, મા પ્રમાણે સમજાવવામાં આવ્યુ છે. ‘वाससएणवि' मा प्रभाशे ४ वर्षशतनी साथै य 'वास सहस्सेणवि, वाससयसहस्से वि पुव्यंगेण वि' वर्षसहस्रनी साथै पशु सक्षवर्षांनी साथै य, पूर्वागनी साथै पशु, તેમજ ત્રુટિતાંગથી માંડીને સાગરાપનકાળની સાથે પણુ આલાપક કહી લેવા જોઈએ. ८४ साम पूर्वागना खेड पूर्व क्षण होय छे. 'जयाणं भंते! जंबुद्दीवे दीवे द हिण पढमा ओसप्पिणी पडिबज्जर' हवे गौतमस्वाभीखे असुने गोवी रीते प्रश्न ये કે હું લંત ! જ્યારે જમૂદ્રીપ નામક દ્વીપમાં મ ંદરપવ તના દક્ષિણામાં પ્રથમ ઉત્સર્પિણી डाय छे 'तयाणं उत्तरद्धे वि पढमा ओसप्पिणी पडिवज्जइ' त्वारे भरपवंतना उत्तराद्ध भां Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बुद्वीपक उत्सर्पिणी प्रतिपद्यते ' जयाणं उत्तरद्धे पढमा वयाणं जंबुदीचे दीवे मंदरस्त पनयस्स पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं' यदा खलु मन्दरस्योत्तरार्द्ध उत्तरदिग्भागे प्रथमा उत्सर्पिणी प्रतिपद्यते भवति तदा खल जम्बूद्वीपे द्वीपे अन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वपश्चिमेन पूर्वयां पश्चिमायाश्च दिशि अवसर्पिणी प्रथमा भवति । 'नत्थि ओसप्पिणी जेवलिन उत्सपिणी' नैवास्ति अवसर्पिणी नैवास्ति उत्सर्पिणी, कुतः अनसर्पिणी उत्सर्पिणी न कथंन भवत स्वत्राह - 'अवहिंएणं' इत्यादि, 'अवद्विणं तस्य काले पनले समगाउसो' अवस्थितः - सर्वथा एकत्वरूपः कालस्तत्र प्रज्ञप्तः कथितः हे श्रमण ! हे आयुष्मन् इति प्रश्न', भगवानाउ- 'वा' इत्यादि देता गोयमा' हन्त, गौतम ! 'तं चेव उच्चारेयव्वं जाव समणाउसो' तदेव सर्व प्रश्न करणमुचारयितव्यम् - वक्तव्यम् यावत् हे श्रमण ! हे आयुष्मन् 'जहा ओसप्पिणीए आलावगी भणिओ एवं उस्सप्पिणी विभाणियन्बो' यथा येन प्रकारेण अवसर्पिण्या बाळापको भणित एवं प्रकारेण उत्सर्पिण्या अपि आलापको भणितव्यो वक्तव्य इति पञ्चशतकप्रथमं देश फक रणस्यातिदेशादागतस्य व्याख्यानं रामाप्तमिति ॥ ૨૦ वि पढमा ओसपिणी परिवज्जइ' तब अन्दर पर्वन के उत्तरार्ध में भी प्रथम उत्सर्पिणी होती है और 'जयाणं उप्तरद्वे पउमा तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पञ्चयस्स पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं' हे भदन्त ! जब अन्दर पर्वत की उत्तर दिशा में प्रथम उत्सर्पिणी होती है तब जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मन्दर पर्वत की पूर्व और पश्चिमदिशा मे प्रथम अवसर्पिणी होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'णवत्थि ओप्पणी वन्थी उस्सपिणी' हे गौतम! जम्बूदीप के मन्दर पर्वत की पूर्व दिशा में और पश्चिम दिशा में न उत्सर्पिणी होती है और न अवसर्पिणी होती है- क्योंकि 'अट्ठिए णं तत्थ काले पण्णत्ते' वहां पर काल अवस्थित कहा गया है सर्वथा एक रूप कहा गया है इत्यादि रूप से भगवतिसूत्र के पञ्चम शतक के प्रथमोदेशक प्रकरण का जो कि यह अतिदेश द्वारा गृहीत किया गया है यह व्याख्यान समाप्त हुआ यह सन पाठ यहां पर "जहा पंचमस पढने उद्देसे पशु प्रथम उत्सर्पिणी होय छे भने 'जयाणं उत्तरद्वे पढमा तयाणं जंबुद्दीचे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं' हे महंत ! न्यारे भंहरपर्यंतनी उत्तरदिशामां प्रथभ ઉત્સર્પિણી હાય છે ત્યારે જબૂતી નામક દ્વીપમાં મદરપ°તની પૂર્વ અને પશ્ચિમदिशाभांशु प्रथम अवसर्पिणी होय हे ? सेना वाणमां प्रभु डे - 'णेत्रत्थि ओसपिणी चत्थी उस्सपिणी' हे गौतम । शूद्रीपना भरपर्वतनी पूर्व दिशाभां अने पश्चिमदिशाभां न उत्सर्पिली होय छे भने न अवसर्पिणी होय छे. भडे 'अवट्ठिएणं तत्थ काले पण्णत्ते' त्यां आज अवस्थित अडेवामां आवे छे. सर्वथा ३५ वामां आवे छेઇત્યાદિ રૂપમાં ભગવતિ સૂત્રના પાંચમા શતકના પ્રથમૈદ્દેશક પ્રકરણનુ` કે જે અહીં અતિદેશ વડે ગૃહીત કરવામાં આવેલ છે. અહી આ વ્યાખ્યાન સમાપ્ત થયું છે. આ સ ५. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवरस्कारः सु. १६ सूर्ग त्यो दयास्तमननि रणम् सम्पति-प्रस्तुताधिकारमुपलंघरचाह-'इच्चेसा' इत्यादि, 'इच्चेसा जंबुद्दीव पण्णत्ती पर पण्णत्ती वस्तु समासेणं समता भवः' इत्येषा जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः सूर्यप्रज्ञप्तिः वस्तु समासेन समाता भवति-इत्येषा मनन्तरपूर्वस्वरूपा जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः प्रथाद्वीपरय यथावस्थित स्वरूपनिरूपिका मन्थपद्धतिरस्मिन् उपाङ्गे सूर्यप्रज्ञमिः सूर्याधिकारप्रतिबद्धा पदपद्धतिः वस्तुनां मण्डलसंख्यादीनां समासः सूर्यप्रज्ञप्तिः महाशास्त्रापेक्षया संक्षेपः तेन समाप्ता भवतीति ॥ ___ सम्प्रति च द्रवक्तव्यता प्रश्नमाह--जंबुद्दीवे णं अंते ! दीवे इत्यादि, जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे "चंदिमा उदीणपाईण मुग्गच्छ पाईणदाहिण मागच्छंति' चन्द्रमसौ उदीचनप्राचीन मुद्गत्य-उद्दीचीनप्राचीनदिग्भागे ईशानकोणे इत्यर्थः उद्गत्य-उदयमासाद्य तदनन्तरं प्राचीनदक्षिण पूर्वदक्षिणयोः कोणे आग्नेय दिशीत्यर्थः आगच्छतः किम् 'जहा सूरवत्तव्वया जाव णेवथि उस्लप्पिणी अष्टिएणं तस्य काले षण्णत्ते" इस सत्र में आगत यावसद से गृहीत हुआ उसे यहां प्रकट किया गया है। उत्सर्पिणी और अवसपिणो के सम्बन्ध में मालापक स्वयं उद्भवित करलेना चाहिये अब सूत्रकार प्रस्तुत अधिकारका उपसंहार करते हुए कहते हैं 'इच्चेसा जंबुद्दीवपण्णत्ती सूर पण्णत्तोवत्थुलमासेण समता भवई' इस तरह इल जम्बुद्धीप प्रज्ञप्ति-प्रथम दोप के यथावस्थित स्वरूप का निरूपण करने वाली ग्रन्थ पद्धति में कथित यह सूर्य प्रज्ञप्ति-सूर्याधिकार प्रतिबद्ध पद पद्धति सूर्यप्रज्ञप्ति महाशास्त्र की अपेक्षा से सूर्य के वस्तुसमास मंडल संख्या आदि के संक्षेप कथन को लेकर समाप्तहह। ___अब चन्द्र के सम्बन्ध में सूत्रकार कथन करते हैं-इसमें गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'जंबुद्दोचे णं मंते! दीवे चंदिमा उदीण पाईण उग्गच्छ पाईण दाहिण मागच्छंति' हे भदन्त ! जम्बूदीप नामके द्वीप में जो दो चन्द्रमा कहे गये हैं वे ईशान कोण में उदित होकर बाद में आग्नेय कोण में आते हैं पा8 मही' 'जहा पंचमसए पढमे उद्देसे जाव णेवस्थि उस्सप्पिणी अवद्विएणं तत्थ काले पण्णत्ते આ સૂત્રમાં આવેલા યાવત્ પદથી ગૃહીત થયેલ છે. ઉત્સર્પિણ અને અવસર્પિણીના સંબંધમાં આલાપકની ઉદ્દભાવને યમેવ કરવી જોઈએ. હવે સૂત્રકાર પ્રસ્તુત અધિકારનો 6सार ४२di ४९ छे-'इच्चेसा जंयुदीवपण्णत्ती सूरपण्णत्ती वत्थु समासेण समत्ता भवइ' २ प्रमाणे मापूदी५ प्रशति-प्रथम दीपना यथास्थित २१३५नु नि३५ કરનારી ગ્રન્થપદ્ધનિમાં કથિત આ સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ-સૂર્યાધિકાર પ્રતિબદ્ધ પદ પદ્ધતિ, સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ મહું શાસ્ત્રની અપેક્ષાએ સૂર્યના વસ્તુ સમા મંડળ સંખ્યા વગેરેના સંક્ષિપ્ત કથનથી માંડીને અહીં સમાપ્ત થઈહવે ચન્દ્રના સંબંધમાં સૂત્રકાર કથન કરે છે આમાં गौतमस्वाभीमे प्रभुने मेवी री प्रश्न ४ छ-'जंबुदीवेणं भंते ! दीवे चंदिमा उदीण पईणउग्गच्छ गाईग दाहिण मागच्छंति' 3 RE ! दी५ नाम दीपमा २ मे यन्द्रमाया કહેવામાં આવેલા છે, તેઓ ઈશાન કેણમાં ઉદિત થઈને તે પછી શું આગ્નેયકેણમાં આવે Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६५ जम्बूद्वीपप्राप्तिसूत्र जहा पंचम सयमा दरामे उदेरो भाव अष्टेणं तन्य हाले पनि रामगाउ' यथा सूर्यवक्तव्यता यथा पञ्चमशनस्य शमे उसके यानदःस्थितः खलु नत्र कालः प्रज्ञप्तः हे श्रमण ! हे आयुष्मन् !, यथा सूर्याक्तव्यता इति मायनेन एवमों ज्ञातव्यः 'पाईणदाविण गुग्गच्छ दाहिणपडीणमागच्छंति' प्राचीन दक्षिण-आग्नेय कोणे उद्गल्य-उदयमासाद्य दक्षिण प्रतीचीनम् दक्षिणपश्चिमयोः कोणगागच्छाः किम् २, 'दाहिणपडीणमुग्मन्छे पडीणउदीण मागच्छंति ३' दक्षिणप्रतीचीनमुद्गम प्रतिची नांदीवीनमागच्छतः ३ मिम्बा-गतीचीनो दीचीन मुद्गत्य उदीचीन प्राचीनमागच्छत इति चन्द्रोदयविषमतः प्रश्नः, भगवानाह-हे गौतम ! पञ्चमशतस्य दशमे चन्द्रनामके उद्देशके यथाकथित स्तथैवात्रापि ज्ञानव्या अर्थादयत् यथात्वया चन्द्रोदयविपये पृच्छयते तत् तथैव-यित्पर्यन्त दशमोद्देशाप्रकरणमत्रानुसधातव्यं तत्राद यावदेवरियतः तत्र खलु काल: प्रज्ञप्तः हे श्रमण ! हे आयुजन् एतत्सर्वमत्रैत्र सूर्यप्रस्तावे विस्तरेणास्माभिः प्रतिपादित खत एव द्रष्टव्यम्, इति । क्या ? 'जहा भरवत्तचया जहा पंचमसयस दसमे उदेसे जाय अवट्टिएणं तत्थ काले पण्णत्ते समणाउसो' इसी प्रकार सर्थवत्ताव्यता को तरह आग्नेय कोण में उदित होकर दक्षिण पश्चिम के कोण में आते हैं क्या? दक्षिण पश्चिम के कोण में उदिन होकर पश्चिान उत्तर के कोण में आते हैं क्या ? और पश्चिम उत्तर के कोण में उदित होकर वे उतर और पूर्व के कोण में आते हैं क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! भगवती सूत्र के पञ्चम शतक के १० वें उद्देशक में कि जिसका नाम चन्द्र उद्देशक है इन सब चन्द्र विष यक प्रश्नों का उत्तर दिया गया है सो वैसा ही उत्तर यहां पर भी जानलेना चाहिये तात्पर्य यही है कि जिस प्रकार से तुमने ये प्रश्न चन्द्र के सम्बन्ध मे किये हैं सो इनका उत्तर इन प्रश्न का वैसा ही स्वीकार.करलेना है। वह सब प्रकरण यहां “वहां काल अवस्थित है" यहां तक जैसा कि वह अभी अनी सूर्य प्रस्ताव १ 'जहा सूवित्तव्यया जहा पंचमसयरस दसमे उद्देसे जाव अवविएणं तत्व काले पण्णत्ते समणाउसो' मा प्रमाणे सूर्य परततानी रेभ. मानेयमi eltd દક્ષિણ-પશ્ચિમકેણમાં આવે છે? દક્ષિણ-પશ્ચિમનાકેણમાં ઉદિત થઈને શું પશ્ચિમ-ઉત્તરના કેણમાં આવે છે અને પશ્ચિમ ઉત્તરના કેણમાં ઉદિત થઈને શું તે ઉત્તર તેમજ પૂર્વના કેણમાં આવે છે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે– ગૌતમ! ભગવતી સૂત્રના પાંચમા શતકના ૧૦ મા ઉદ્દેશકમાં–કે જેનું નામ ચન્દ્ર ઉદ્દેશક છે એમાં બધા ચન્દ્ર વિષયક પ્રશ્નોના ઉત્તરે આપવામાં આવેલા છે. તે તે પ્રમાણે જ અહીં પણ જવાબ સમજી લેવા, જોઈએ. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે જે પ્રમાણે તમેએ ચન્દ્રવિષયક આ પ્રશ્નો કર્યા છે તે એમના જવાબ પણ તે પ્રમાણે જ સ્વીકારી લેવા જ જોઈએ. તે પ્રકરણ અત્રે ત્યાં કાલઅવસ્થિત છે. અહીં સુધીનું કથન જે પ્રમાણે હમણાં-હમણું જ સૂર્યપ્રસ્તાવમાં Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६३ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः रु. १७ संवत्सरभेदनिरूपणम् सम्पति-प्रकरणप्नुपसंहरबाह-'इच्चेसा' इत्यादि, 'इञ्चेसा' इत्येषा अनन्तरपूर्वकथित स्वरूपा 'जंबुद्दीवपन्नत्ती' जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः प्रथमद्वीपस्य यथावस्थितस्वरूपनिरूपिका प्रकरणपद्धतिः अस्मिन् उपाङ्गे कथिता, चन्द्रप्रज्ञप्तिः चन्द्राधिकारप्रतिवद्धा पदपद्धतिः वस्तु समासेन वस्तूनां मण्डलसंख्यादीनां समासः चन्द्रज्ञति महाशास्त्रापेक्षया संक्षेपः वेन समाप्ता भवतीति ।। सू० १६॥ एतेषां ज्योतिष्कदेवानां सूर्यचन्द्र नक्षत्रपतारारूपाणां चारविशेषात् संवत्सरविशेषाः प्रदर्तन्ते इति संवत्सर भेदं प्रश्नयामाह-व इणं भंते !' इत्यादि, मूलम्-कणंभंते संबच्छरा पण्णता? गोयमा पंच संबच्छरा पण्णता? तं जहा-णक्खत्तसंवच्छरे जुगसंसच्छरे पमाणसंवच्छरे लक्खणसंवच्छरे सणिच्छरसंवच्छरे । णक्खत्तसंबच्छरेणं भंते | कइविहे पन्नत्ते ! गोयमा! दुवालसविहे पन्नत्ते तं जहा-सावणे अहवए आसोए जाव आसाढे जंवा बिहप्फई महग्गहे दुवालसेहिं संबच्छरेहिं रूषणवत्तमंडलं समाणेइ सेत्तं णक्खत्तसंवच्छरे जुगसंवच्छरेणं भंते ! काविहे पन्नते ? गोयमा ! पंचविहे पन्नत्ते तं जहा-चंदे चंदे अभिवद्धिए चंदे अभिवद्धिए चेवेत्ति। पढमस्स णं भंते ! चंदसंवच्छरस्स कइ पठना पन्नत्ता ? गोयना! चोवीसं पव्वा पन्नत्ता, वितीयस्त णं भंते ! वंदसंदच्छरस्म कइ पव्वा पन्नत्ता ? गोयमा ! चउवीसं पवा पन्नत्ता, एवं पुच्छा, तईयल्स, गोयमा ! छब्बीसं पव्वा पन्नत्ता, चउत्थस्त चंदसंवच्छरस्त चोवीसं पत्रा, पंचमस्सणं अहि. वद्धियस्स छब्बीसं पवा पन्नत्ता, एवामेव सपुत्वावरेणं पंच संवच्छरिए जुए एगे चउठवीसे परसए पण्णत्ते से जुगसंवच्छरे । पमाणसंवच्छरेणं भंते ! लइविहे पन्नत्ते ? गोयमा! पंचविहे पन्नत्ते तं जहाणखत्ते१ चंदे२ उऊ३ आइच्चे४ अभिवद्धिए५, से पमाणसंवच्छरे में विस्तार से प्रकट कर दिया गया है वैसा वह सब इस उपाङ्ग में कथित चन्द्र प्रज्ञप्ति के चन्द्र मंडल संख्या आदि के संक्षेप कथन से इश चन्द्र प्रज्ञप्ति को समाप्त किया गया है ॥ ० १६ ॥ સવિસ્તૃત પ્રકટ કરવામાં આવેલું છે તેવું જ બધું આ ઉપાંગમાં કથિત ચન્દ્રપ્રજ્ઞપ્તિના ચન્દ્રમંડળ સખ્યા વગેરેના સંક્ષેપકથનથી–આ ચન્દ્રપ્રજ્ઞપ્તિને અને સમાપ્ત કરવામાં આવેલ છે. સૂ૦ ૧દા Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६४ जम्बूद्वीएमबक्षिस इति । लक्खणसंपच्छरेणं भंते ! काविहे पन्नते? गोयमा! पंचविहे पन्नत्ते तं जहा समयं णक्खत्ता जोगं जोयंति समयं उजुपरिणागति । णच्चुण्हणा इसीओ बहृदओ होइ णखत्ते ॥१॥ ससि समगपुण्णमासिं जोएंति विसमचारिणखत्ता। कडुओ बहूदओय तमाहु संघच्छरं चंदं ॥२॥ विसमं पवालिणो परिणमंति अणुजूसु दिति युप्फपलं। वासं न सम्भवासइ तमाहु संवच्छर कम् ॥३॥ पुढवीदगाणं च रसं पुटफफलाणं च देइ आइच्चो। अप्पेण वि वासेणं सम्म निष्फजए सरसं ॥४॥ आइच्च तेयतविया खणलवदिवसा उजूपरिणमंति। पूरेइय णिष्णप्पले तमाहु अभिवद्धियं जाण ॥५॥ सणिच्छरसंवच्छरेणं भंते ! कइविहे पन्नले ? गोयमा ! अट्ठावि. सइबिहे पन्नत्ते तं जहा अभिई सवणे धणिछा सयभितया दोय होति भवया। रेवइ अस्सिणी भरणी कत्तिया तह रोहिणी चेव ॥१॥ जाव उत्तराओ आसाढाओ जं वा सणिञ्चरे महग्गहे तीलाए संवच्छरेहिं सभाणेइ, सेत्तं लणिच्छरसंतच्छरे ति । सू० १७॥ छाया-कति खलु भदन्त ! संवत्सराः गज्ञताः ? गौतम ! पञ्च संवत्सरा: प्रज्ञप्ता, तद्यथा-नक्षत्रसंवत्सरः १, युगसंवत्सरः प्रमाणसंवत्सरः ३ लक्षणसंवत्सरः ४, शनिश्चरसंवत्सरः ५, नक्षत्रसंवत्सरः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम! द्वादशविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-श्रावणो भाद्रपदः अश्विनो याबदापाढः यंत्रा वृनस्पति महाग्रहा द्वादशभिः संवत्सरः सर्वगक्षमण्डलं समानयनि सोऽयं नक्षत्रसंवत्सरः। युगसंवत्सरः खलु भदन्त ! कति. विधः प्रजातः गौतम! पञ्चविधः प्रज्ञप्ता तद्यथा-चन्द्रश्चन्द्रः अभिवद्धिनः चन्द्रो ऽभिवद्धितश्ववेति । अयमस्य खलु भदन्त ! चन्द्रमंवत्सरस्य कतिपतीणि प्रजातानि ? गौतम! चतुर्विंशतिः पर्माणि प्रज्ञप्तानि; द्वितीयस्य खलु भदन्त ! चन्द्रसंवत्सरस्य कतिपर्याणि प्रज्ञप्तानि गौतम ! चतुर्दिशतिः पर्वाणि प्रज्ञप्तानि, एवं पृच्छा तृतीयस्य, गौतम ! पडू Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः स. १७ संवत्सरभेदोनरूपणम् ___ २६५ विंशतिः पर्वाणि प्रज्ञप्तानि, चतुर्थस्य चन्द्रसंवत्सरस्य चतुर्विशतिः पर्वाणि पश्चमस्य खल्लु अभिवदितस्य पइविंशतिः पर्वाणि च प्रज्ञप्तानि एवमेव सपूर्वापरेण पञ्चसंवत्सरे युगे एकस्मिन् चतुर्विंशं पर्वशतं प्रज्ञप्तम्, सोऽयं युगसंवत्सरः। प्रमाणसंवत्सरः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-नक्षत्र-चन्द्रः-ऋतुरादित्योऽभिवदितः सोऽयं प्रमाणसंवत्सरः । नक्षत्रसंवत्सरः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम! पञ्चविधः प्रज्ञप्तः तथा समकं नक्षत्राणि योगं युञ्जन्ति, समकम् ऋतवः परिणमन्ति । नात्युष्णो नाति शीतो बहूदको भवति नक्षत्र: १। शशि समक पौर्णमासी योजयन्ति विषमचारि नक्षत्राणि । कटुको वहूदकश्च तमाहुः संवत्सरं चान्द्रम् ॥ २ ॥ विषमे प्रवालिनः परिणमन्ति अन्तुषु ददतिपुष्पफलम् । वर्ष न सम्यग् वर्षति तमाहुः संवत्सरे कर्म ॥ ३॥ पृथिव्युदकानां च रसं पुष्पफलानां च ददात्यादित्यः । अल्पेनापि वर्षेण सम्यग् निष्पद्यते सस्यम् ॥ ४॥ आदित्यतेजस्तप्ताः क्षणलवदिवसा ऋतवः परिणमति । पूरयति च निम्नस्थले तमाहुरभिवदितं जानीहि ॥५॥ शनैश्चरसंवत्सरः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! अष्टाविंशतिविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा अभिजित् श्रवणः धनिष्ठा शतभिषक द्वे च भवतो भाद्रपदे । रेवती अश्विनी भरणीकृत्तिका तथा रोहिणी चैव ॥१॥ यावद् उत्ता आपाढाः यश शनैश्चरो महाग्रह स्त्रिंशता संवत्सरैः सर्व नक्षत्रमण्डलं समानयति सोऽयं शनैश्चरसंवत्सरः॥ सू० १७॥ टीका-'कइणं भंते ! संवच्छरा पनत्ता' कति खलु भदन्त ! संवत्सराः प्रज्ञप्ता: अब सूत्रकार "ज्योतिष्क देवों के- सूर्य चन्द्र नक्षत्र ग्रह और तारा के भेद से पांच प्रकार के ज्योतिषी देवों के चार :विशेष-गति विशेष से संवत्सर विशेष होते हैं इस अभिप्राय से संवत्सर के भेदों का कथन करते हैं ___'कइणं भंते ! संबच्छरा पण्णत्ता' इत्यादि ' टोकार्थ-इसमें गौतमस्वामी ने यही बात प्रभु से पूछी है 'कइणं भंते ! હવે સૂત્રકાર જ્યોતિષ્ક દેના સૂર્ય, ચન્દ્ર, નક્ષત્ર, ગ્રહ અને તારાઓના ભેદથી પાંચ પ્રકારના તિષી દેના ચાર વિશેષ-ગતિ વિશેષથી, સંવત્સર વિશેષ થાય છેमे ममिप्रायथा सवत्सरना बहानु थन हरे छे-'कइणं भंते ! संवच्छरा पण्णत्ता' इत्यादि । An:-मामी गौतमस्पाभीय असुन भावात पूछी छ-'कइणं भंते ! संवच्छा Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६६ जम्खीपप्रासिदो कथिता।, हे भदन्त ! संवत्सरो कतिप्रकारको भरतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंच संबच्छरा पन्नत्ता' पञ्च संवत्सरा: प्रज्ञप्ता:-कथिताः पञ्चप्रकारकाः संवत्सरा भवन्तीत्यर्थः तमेव पञ्च भेदं दर्शयति-'त जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'णक्खत्तसंवच्छरे' नक्षत्रसंवत्सरः 'जुगसंवच्छरे' युगसंवत्सरः 'पमाणसंवत्सरेः प्रमाणसंवत्सरः 'लक्खणसंवच्छरे' लक्षणसंवत्सरः 'सणिच्छरसंवच्छरे' शनैश्वरसंवत्सरः तत्र नक्षत्रेषु भवः संवत्सरो नाक्षत्रसंवत्सरः अर्थात् चन्द्रश्वारं चरन् यावत्प्रमाणकेन कालेन अभिजिनक्षत्रादारभ्योत्तरापाढा नक्षत्रपर्यन्तं गच्छति प्रत्प्रमाणो मासो नाक्षत्रमासः, अथवा नक्षत्रमण्ड ले परिवर्तनतानिष्पन इत्युपचारात् मासोऽपि नक्षत्रम्, सच द्वादशगुणो नक्षत्रसंमत्सरः । तथा युगसंवत्सरः पञ्चसंवत्सरात्मकं युगं तदेकदेशभूतो वक्ष्यमाणलक्षणः चन्द्रादि. युगपूरकत्वाद् युगसंवत्सर। तथा प्रमाणसंवत्सरः, तत्र प्रमाणे परिमाणं दिवसादीनां तदुपकक्षितो वक्ष्यमाणो नक्षत्रसंवत्सरादिः प्रमाणसंवत्सरः स एव लक्षणानां वक्ष्यमाण स्वरूपाणा प्रधानतया लक्षणसंवत्सरः। याता कालेन शनैश्चर एक नक्षत्र मथवा द्वादशापि राशीन् भुङ्क्ते स शनैश्चरसंवत्सर इति ।। संवत्सराणां नामनिर्वचनं कृखा सम्प्रति संवत्सराणां भेदानाह-'णक्खत्तसंवच्छरेण भंते ! कइविहे पम्नत्ते' नक्षत्रसंवत्सरः खलु भदन्त ! कति. विधः प्रज्ञप्त, हे भदन्त ! योऽयं नक्षत्रनामकः संवत्सरः सतिविधः कतिप्रकारकःप्रज्ञप्त:कथित इति प्रश्ना. भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुवालसविहे पन्नत्ते' द्वादशविधो द्वादशप्रकारकः प्रज्ञप्त:-कथितः, 'तं जहा' तयथा-'सावणे भवए आसोए संवच्छरा पण्णत्ता' हे भदन्त ! संवत्सर कितने प्रकार के कहे हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा ! पंच संवच्छरा पण्णत्ता' हे गौतम ! संवत्सर पांच प्रकार के कहे हैं-'तं जहा'जैसे-'णक्खत्त संबच्छरे एक नक्षत्र संवत्सर'जुग संघच्छरे'दूसरा युग संवत्सर, 'पमाण संवच्छरे' तीसरा प्रमाणसंवत्सर 'लक्खणसंवच्छरे' चतुर्थ लक्षणसंवत्सर और 'सणिच्छरसंवच्छरे' पाचां शनैश्चरसंस्तर, 'णक्खत्तरसंवच्छरे णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते' हे भदन्त ! इनमें से नक्षत्रसंवत्सर कितने प्रकार का है ? 'गोयमा ! णक्खत्तसंवच्छरे दुवालसबिहे पण्णत्ते' उत्तर मे' प्रभु ने कहा है-हे गौतम ! नक्षत्रसंवत्सर १२ थारह-प्रकार का है नक्षत्रों पण्णत्ता' मत ! सपत्स२ मा ५४रना छ ? उत्तरमा प्रभु छ-'गोयमा ! पंच. संपच्छरा पण् गत्ता' हे गौतम । सत्स२ पांय ४२ना छ. तं जहा' म 'णखत्त संवच्छरे' - सवत्सर 'जुग संवच्छरे' द्वितीय युग सवत्सर 'पमाण संवच्छरे 4 प्रभार सय१२, 'लक्ख गसंवच्छरे' यनुयक्ष संवत्स२ मन 'सणिच्छर संवच्छरे' ५५५ शनैश्वर सवत्स२ 'णक्खत्तसंवच्छरेण भंते ! कइविहे पन्नत्ते' हे महत मापां न परम२॥ ३॥ २ छ ? 'गोयमा णखत्तसंवच्छरे दुवालसविहे पण्णत्ते' ઉત્તરમાં પ્રભુએ કહ્યું છે–હે ગૌતમ! નક્ષત્ર સંવત્સરના ૧૨ પ્રકારે છે. નક્ષત્રમાં જે સંવત્સર Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः . १७ संवत्समैदनिका गम् २६७ में होने वाले संवत्सर का नाम नाक्षत्र संवत्सर है इसका तात्पर्य ऐसा है-गति करता हआ चन्द्र जितने प्रमाण वाले समय में अभिजित् नक्षत्र से लेकर उत्तराषाढा नक्षत्र तक जाता है उतने प्रमाण वाले कालका नाम एक मास है इसीको नाक्षत्रमास भी कहा गया है अथवा यह नक्षत्रमंडल में परिवर्तनता से निष्पन्न होता है इस कारण उपचार से मास को भी नक्षत्र मास कह दिया जाता है, यह मास जय १२ से गुणित होना है तब यह नक्षत्र संवत्सर होजाता है पांच संवत्सरों का एक युग होता है इस युगका एक देशभूत कि जिसका लक्षण आगे कहा जानेवाला है चन्द्रादि युगका पूरक होने से युगसंवस्सर कहा गया है दिवसादिकों के परिमाण से उपलक्षित जो वक्ष्यमाण नक्षत्र संवत्सरादि है वही प्रमाणसंवत्सर है यही वक्ष्यमाण स्वरूप वाले लक्षणों की प्रधानता से लक्षण संवत्सर होता है । जितने समय में शनिश्चर एक नक्षत्र को अथवा १२ राशियों को भोगता है वह शनैश्वर संवत्सर है इस तरह से संव: स्सरों के नामों का निर्वचन करके अब सूत्रकार इनके प्रभेदों का वर्णन करते हैं इसमें गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-'नक्खत्तसंवच्छरेणं भंते ! कइविहे पणत्ते' हे भदन्त ! नक्षत्र संवत्सर कितने प्रकार का है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! दुवालसविहे पण्णन्ते' हे गौतम ! नक्षत्र संवत्सर १२ प्रकार का कहा गया है-'तं जहा' जो इस तरह से हैं-'सावणे, भद्दवए, आसोए, जाव છે, તેનું નામ નક્ષત્રસંવત્સર છે. આનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-ગતિ કરતે ચન્દ્ર જેટલા પ્રમાણુવાળા સમયમાં અભિજિત નક્ષત્રથી માંડીને ઉતરાષાઢા નક્ષત્ર સુધી જાય છે, તેટલા પ્રમાણવાળા કાળનું નામ એક માસ છે. આને જ નક્ષત્ર માસ પણ કહેવામાં આવે છે. અથવા આ નક્ષત્રમંડળમાં પરિવર્તનતાપૂર્વક નિષ્પન્ન હોય છે એથી ઔપચારિકતાના કારણે માસને પણ નક્ષત્ર કહેવામાં આવે છે. આ માસ જ્યારે ૧૨ વડે ગુણિત કરવામાં આવે છે ત્યારે આ નક્ષત્ર સંવત્સર થઈ જાય છે. પાંચ સવત્સરે એક યુગ થાય છે. આ યુગને એક દેશભૂત કે જેનું લક્ષણ આગળ કહેવામાં આવશે ચન્દ્રાદિયુગને પૂરક હેવાથી યુગ સંવત્સર કહેવામાં આવેલ છે. દિવાસાદિકના પરિમાણથી, ઉપલક્ષિત જે વલયમાણ નક્ષત્ર સંવત્સરાદિ છે, તેજ પ્રમાણુ સંવત્સર છે. એજ વાક્યમાણ સ્વરૂપવાળા લસણની પ્રધાનતાથી લક્ષણ સંવત્સર થાય છે. જેટલા સમયમાં શનિશ્ચર એક નક્ષત્રને અથવા ૧૨ રાશિઓને ભેગવે છે, તે શનૈશ્ચર સંવત્સર છે. આ પ્રમાણે સંવત્સરના નામોનું નિર્વચન કરીને હવે સૂનકાર એમના પ્રણેનું વર્ણન કરે છે. આમાં ગૌતમपामीले प्रभुने मेवी शत प्रश्न या छ-'नक्खत्तसंवच्छरे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते के RE' ! नक्षत्र सवत्स२ असा प्रश्न छ ? यता मम प्रभु ४३ छे-- गोयमा ! दुवालसविहे पण्गत्ते' गौतम! नक्षत्र १८२ १२ २ ४ मा Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રેસ્ટ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति जाव आसाढे' श्रावणो भाद्रपदः आश्विनो यावदापाठः, अत्र यावत्पदेन कार्तिकमार्गशीर्षपोप माघफाल्गुन चैत्रवैशाखज्येष्ठमासानां संग्रही भवति, अयमर्थः अत्र खल्लु सकल नक्षत्रयोगपर्यायः द्वादश संख्यया गुणितो नक्षत्रसंवत्सरः ततः श्रावणादि द्वादश सकलनक्षत्रयोगपर्यायाः श्रवणादारभ्य आपाठान्तनामानः तेऽपि अवयवे समुदायोपचारात् नक्षत्र संवत्सरः ततः श्रावणादि द्वादशविधो नक्षत्रसंवत्सर इति, एवं भाद्रपदादारभ्य श्रावणान्तो वर्षोभाद्रपदवः एवमाश्विनादारभ्य भाद्रपदान्तः कार्तिकादारभ्य आधिनान्त इत्यादि, क्रमेण आषाढान्त चर्को ज्ञातव्यः। __ अथवा प्रकारान्तरेण नक्षत्रसंवत्सरस्य निर्वचनं कत्तुमाह-'जं वा' इत्यादि, 'जं वा विहप्फइ महग्गहे' यद्वा बृहस्पति वृहस्पति नामको महाग्रहः 'दुवालसेहिं संबच्छरेटिं' द्वादआसाढे श्रावण, भाद्रपद, आश्विन, कार्तिक, मार्गशीर्ष, पौष माघ, फाल्गुन, चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, और आपाढ सकल नक्षत्रों के योग की पर्याय कि जो १२ से गुणित की जाती है नक्षत्र संवत्सर कही गई है श्रावणादि १२ नक्षत्रों की योग पर्यायों के नाम श्रावण से लेकर आषाढ तक के महिनों के नामवाली है इसलिये वे अवयवों में समुदाय के उपचार से नक्षत्र संवत्सर इस नाम से कहा जाता है इस तरह नक्षत्रसंवत्सर श्रावणादि के भेद से १२ प्रकार का कहा गया है भाद्रपद से लेकर श्रावण तक के महिनों में अन्त को प्राप्त हुआ वर्ष भाद्र पद वर्ष, आश्विन से लेकर भाद्रपद तक के महिनों में अन्त को प्राप्त हुआ वर्ष आश्विन वर्ष, कार्तिक से लेकर आश्विन तक महिनों में समाप्त हुआ वर्ष कार्तिक वर्ष इत्यादि क्रम से आषाढान्त तक के सब वर्ष जानना चाहिये अथवा प्रकारान्तर से नक्षत्र संवत्सर का निर्वचन करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि 'जंवा बिहफई महग्गहो दुवालसहि संबच्छरेहिं सम्वनक्वत्तमंडलं समारोह 'तं जहा' रेभ 'सावणे, भवए, आसोए, जात्र आसाढे श्रावण, भाद्र५४, मधिन, કાર્તિક, માર્ગશીર્ષ, પીવ, માઘ, ફાગુન, ચૈત્ર, વૈશાખ, જયેષ્ઠ અને આષાઢ સકલ નક્ષત્રના વેગની પર્યાય કે જે ૧૨ સાથે ગુણિત કરવામાં આવેલ છે–તેને નક્ષત્ર સંવત્સર કહેવામાં આવેલ છે. શ્રાવણુદિ ૧૨ નક્ષત્રના એગ પર્યાના નામે શ્રાવણથી માંડીને આષાઢ સુધીના માસેની નામાવલી પ્રમાણે છે એથી અવયવમાં સમુદાયના ઉપચારથી તેઓને નક્ષત્ર સંવત્સર આ નામથી કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે નક્ષત્ર સંવત્સરશ્રાવણદિના ભેદથી ૧૨ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. ભાદ્રપદથી માંડીને શ્રાવણ સુધીના માસમાં સમાપ્ત થયેલ વર્ષ ભાદ્રપદ વર્ષ તથા આશ્વિનથી માંડીને ભાદ્રપદ સુધીના માસમાં સમાપ્ત થયેલ વર્ષ આધિનવર્ષ અને કાતિક મહીનાથી આરંભી અશ્વિન સુધીના માસેનાં સમાસ થયેલ વર્ષ કાર્તિક વર્ષ વગેરે ક્રમથી આષાઢાન્ત સુધીના બધા વર્ષો વિશે પણ જાણવું DR. A20 AAR. तथा नक्षत्र सवत्सरनु नियन ४२di बहार ४ छ -'जंवा Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १७ संवत्सरमेदनिरूपणम् शभिः द्वादश संख्यावि'शष्टः संवत्सरैः-वः 'समणक्खत्तमंडलं समाणेई' सर्वनक्षत्रमण्डलम् अभिनिदाघष्टाविंशति नक्षत्राणि समानयति-परिसमायपति बृहस्पतिर्महाग्रहः, एतावान् कालविशेषो द्वादशवर्षप्रमाणः नक्षत्र संवन्सरप देन विवक्षितो भवति, ___ अथ द्वितीयं संवत्सरस्वरूपं निरूपयितुं प्रश्नयनाह -'जुगसंवच्छरे' इत्यादि, 'जुगसंवच्छरे णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते' युगसंवत्सरः खलु भदन्त ! कतिविधः-कतिप्रकारक: प्रज्ञप्त:-कथित इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे पन्नत्ते' पञ्चविधः-पञ्चप्रकारका प्रज्ञप्तः कथितः तमेव पंचभेदं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'चंदे चंदे अभिवद्धिए चंदे अभिवद्धिए चेवेति' चन्द्रः चन्द्रोऽभिवदितः चन्द्रोऽभिवद्धित श्चेति, तत्र चन्द्रे भवश्चान्द्रः, युगस्यादौ श्रावणमासे कृष्णपक्ष प्रतिपत् तिथित आरभ्य यावत् पौर्णमासीपरि समाप्तिः तावत्कालप्रमाणो मास चान्द्रमासः एकपूर्णमासी परावतः चान्द्रमास इत्यर्थः अथवा चन्द्रेण निष्पन्नत्वात् गौणीवृत्त्या मासोऽपि चन्द्र इति कथ्यते, सच चन्द्रमासो द्वादशगुणश्चन्द्र संवत्सरः चन्द्रमास निष्पनत्वात् । एवमेव द्वितीय से तं णक्खत्तसंघच्छरे बृहस्पति नामका महाग्रह १२ वर्षों के द्वारा सर्वनक्षत्र मंडल को-अभिजितू आदि २८ नक्षत्रों को परि समाप्त करदेता है इतना द्वादश वर्ष प्रमाण वाला वह काल विशेष नक्षत्र संत्सरपद से विवक्षित होता है 'जुगसंवच्छरे ण भंते ! कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! युगसंवत्सर कितने प्रकार का कहा गया है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतमस्वामी से कहते हैं-'गोयमा! पंचविहे पण्णत्त-तं जहा-चंदे चंदे अभिवद्धिए, चंदे अभिवद्धिएचेव' चन्द्र में हुए को चान्द्र कहा जाता है युग की आदि में श्रावण मास में कृष्णपक्ष की प्रतिपदातिथि से लेकर पौर्णमासी की परिसमाप्ति तक चान्द्र मास होता है चान्द्रमास पूरे एक माह का होता है अथवा चन्द्र द्वारा निष्पन्न होने के कारण गौणीवृत्ति को लेकर मास भी चन्द्र कह दिया जाता है यह चान्द्र मास द्वादश-१२ से विहफइ महगहो दुवालसेहि संवच्छरेहिं सव्वनकग्वत्तमंडलं समाणेइ सेत्तं णक्खत्तसंवच्छरे। બૃહસ્પતિ નામક મહાગ્રહ ૧૨ વર્ષો વડે જે સર્વ નક્ષત્રમંડળને-અભિજિત વગેરે ૨૮ નસને પરિસમાપ્ત કરે છે. આટલા દ્વાદશ વર્ષ પ્રમાણુવાળ તે કાળ વિશેષ નક્ષત્ર પદ १ विक्षित थयेट छ. 'जुगसंवच्छरे णं भंते कइविहे पण्णत्ते' मत! युग सवत्सर કેટલા પ્રકારને કહેવામાં આવે છે? એ પ્રશ્નના જવાબમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને કહે છે'गोयमा । पंचविहे पण्णत्ते-तं जहा चंदे चंदे अभिवद्धिए चंदे अभिवद्धिए चेव' यन्द्रमा थयेटर તે ચાન્દ્ર કહેવામાં આવેલ છે. યુગના પ્રારંભમાં શ્રાવણ માસમાં કૃષ્ણ પક્ષની પ્રતિપદા તિથિથી માંડીને પૌમ સીની પરિસમાપ્તિ સુધી ચાન્દ્રમાસ હોય છે. ચાન્દ્રમાસ પૂરા એક માસને હોય છે. અથવા ચન્દ્ર વડે નિષ્પન્ન હોવા બદલ ગૌણવૃત્તિને લઈને માસ પણ ચન્દ્ર કહેવામાં આવેલ છે. આ ચાન્દ્રમાસ ૧૨ થી ગુણિત થઈને ચાન્દ્રમાસ વડે - Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૭૦ अम्बूद्रीपतिसूत्रे चतुर्थच चन्द्रमासः चन्द्रमंवत्सरावपि ज्ञातव्य इति । तृतीयस्तु युगसंवत्सरः अभिवर्द्धित नामकः मुख्यतया त्रयोदश चन्द्रमागमाणः संवत्सरो द्वादशचन्द्रमासप्रमाणः संवत्सर उपजायते एतादृशः संवत्सरः कदा भवतीति चेदत्रांच्यते अत्र खल युगं चन्द्र चन्द्राभिवर्द्धित चन्द्राभिवर्द्धित लक्षण पञ्च संवत्सरात्मकं सूर्य संवत्सरापेक्षवा परिभाव्यमानमन्यू नानतिरिक्ता नि पञ्चवर्षाणि भवन्ति, सूर्यम सथ सार्द्ध त्रिंशदहोरात्रप्रमाणः, चन्द्रम सस्तु एकोनत्रिंशद्दिनानि द्वात्रिंशच्च द्वापष्टिभागा दिवसस्य, ततो गणितक्रमेण सूर्यमंवत्सर सम्बन्धि त्रिंशन्मास ति क्रमे एकचान्द्रमासोsusो भवति, सच चान्द्रमासो यथाऽधिको भवति तथापूर्वाचार्यैः प्रदर्शितः, तथाहि 'चंदरस जो विसेसो आइचस्स य इविज्जगासस्त । तीस गुणिओ संतो वह हु अहिमासगो एक्को' | चन्द्रस्य योविशेष आदित्यस्य च भवति मासस्य । त्रिंशता गुणितः सन् भवति दु अधिमासक एक इतिच्छाया) गुणित होता हुआ चन्द्र मास सेनिष्पन्न होने के कारण संवत्सर रूप कहा गया है इस प्रकार द्वितीय और तृतीय चतुर्थ चन्द्र मास भी चन्द्र संवत्सर रूप होते है ऐसा जानना चाहिये परन्तु तृतीय युग संवत्सर कि जिसका नाम अभिबर्द्धित है मुख्यरूप से, १३मासों का होता है यह अभित्ति नामका युग संवरसर कब होता है ? तो इसका उत्तर ऐसा हैं कि चन्द्र संवत्सर द्वितीय चन्द्र संवत्सर अभिवर्द्धित संवत्सर चन्द्र चतुर्थ संवत्सर और अभिवर्द्धित संवत्सर इस प्रकार संवत्सर रूप जो युग है उस में सूर्य संवत्सर की अपेक्षा विचारित होने पर न कमती न बढती ऐसे केवल पांच हा वर्ष होते हैं सूर्यमास ३० ॥ अहोरात का होता है परन्तु जो चन्द्र माल है वह २९ दिनका तथा एक दिन के ६२ भागों मे से ३२ भाग प्रमाण होता है गणित क्रम के अनुसार सूर्य संवत्सर सम्बन्धी ३० मास जब अतिक्रमित समाप्त हो जाते हैं तब एक चन्द्र मास अधिक होजाता નિષ્પન્ન હાવા ખદલ સવત્તર રૂપ કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે દ્વિતીય અને તૃતીય ચતુર્થ ચન્દ્રમાસ પણ ચન્દ્ર સવત્સર રૂપ હાય છે, આ પ્રમાણે જાણી લેવું જોઇએ પરંતુ તૃતીય યુગ સવત્સર કે જેનું નામ અન્નિવદ્ધિત છે, મુખ્ય રૂપ થી ૧૩ ચાન્દ્રમાસેના થાય છે. આ અભિવૃદ્ધિંત નામક યુગ સંવત્સર કયારે હાય છે? તે આના જવા" આ પ્રમાણે છે કે ચન્દ્ર સવત્સર દ્વિતીય ચન્દ્ર સવસર અભિતિ સવત્સર ચન્દ્ર ચતુ સવત્સર અને અભિવૃદ્ધિત સવત્સર આ રીતે પાંચ સવત્સર રૂપ જે યુગ છે તેમાં સૂ સવત્સરની અપેક્ષાએ વિચર કરવામાં આવે ત્યાર બાદ એછા પશુ નહિ અને વધારે પણ નહિં આમ મૂક્ત પાંચ જ વર્ષ હાય છે. સૂર્ય માસ ૩૦ના અહેારાતના હાય છે, પરંતુ જે ચાંદ્રમાસ છે તે ૨૯ દિવસના તેમજ એક દિવસના ૬૨ ભાગામાંથી ૩૨ ભાગ Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १७ संवत्सरभेदनिरूपणम् २७१ अस्यर्थस्तु-चन्द्रस्य-चन्द्रमासस्य या भाति विश्छेपः, इह विश्लेषे कृते सत यावदवशिष्यते तदपि उपचाराद् विश्लेपः कथयते, सच विश्लेषः निशता-त्रिशन्संख्यया गुणितः सन् एकोऽधिमासो भवतीति विज्ञेयम् । तत्र सूर्यमासपरिमाणात् सार्द्धत्रिंशदहोरात्रलक्षणात् चन्द्रमास परिमाणमेकोनविंशदिवसाः द्वात्रिंशच्च पष्टिभागा दिनसस्य, इत्येवं रूपं शोध्यते तदा स्थितं पश्चादिममेकम् एकेन द्वापष्टिभागेन न्यूनम्, सच दिवस: त्रिंशत्संख्यया गुण्यते तदा जातानि त्रिंशदिनानि एकश्च द्वापष्टिभागः सच त्रिशत्संख्यया गुणितः तदा भवन्ति त्रिंशद् द्वापष्टिभागाः, ते भागा यदा त्रिशदनेभ्यः शोध्यन्ते, ततः स्थितानि शेपाणि एकोनविंश दिनानि द्वात्रिंशच्च द्वापष्टिभागा दिनस्य, एतावत् परिमाण चन्द्रमाम इति, भवति सूर्यसंवहै यह चन्द्रमास जिस प्रकार से अधिक होता है वह प्रकार पूर्वाचार्यो ने" चंदस्स जो विलेसो आइच्चस्सय हविज्ज मासस्स! तीसइ गुणिओ संतो हवा हु अहिमासगो एक्को' इस गाथा द्वारा प्रकट किया है इसका अभिप्राय ऐसा है चन्द्र मासके विश्लेष करने पर जो वांकी वचता है यह भी विश्लेष ही उपचार से मान लिया जाता है यह विश्लेष जब ३० से गुणित होता है तब एक अधिक मास होता है सूर्यमास का परिमाण ३०॥ अहोरात्र का ऊपर प्रकट किया जाचुका है-इसकी अपेक्षा चन्द्रमास का परिमाण २९ दिनका और एक दिनके ६२ भागों में से ३२ भाग प्रमाण है यह बतलाया जा चुका है सो सूर्यमास के प्रमाण में से यह चन्द्र मास का प्रमाण कम करने पर एक दिन ६२ भागों मेसे १ भाग कम १ दिन बांकी बचता है इसे दिनका ३२ से गुणित करने पर ३० दिन हो जाते हैं और एक दिन के ६२ भागों में से १ भाग आ जाता हैं। अव ३० से इसे गुणित करने पर ६२ भागों में से ३० भाग आ जाते પ્રમાણ વાળો હોય છે. ગણિત ક્રમ મુજબ સૂર્ય સંવત્સર સંબંધી ૩૦ માસો જ્યારે અતિમિલ-સમાપ્ત થઈ જાય છે ત્યારે એક ચન્દ્રમાસ અધિક થાય છે. આ ચન્દ્ર भास २ रे मधिर थाय छ त प्रारे पूर्वाय याय 'चंदस्स जो विसेसो आइच्चस्स य हविज्ज माखस्स तीसइ गुणिओ संतो हवद हु अहिमासगो एक्को, આ ગાથા વડે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. આ અભિપ્રાય આ પ્રમાણે છે કે ચન્દ્રમાસને વિશ્લેષ કરવાથી જે શેષ રહે છે તે પણું ઉપચારથી વિશ્લેષ જ માની લેવામાં આવે છે. આ વિશ્લેષ જ્યારે ૩૦ વડે ગુણિત થાય છે ત્યારે એક અધિક માસ હોય છે. સૂર્ય માસનું પરિણામ ૩૦ અરાત્રનું ઉપર પ્રકટ કરવામાં આવેલું છે. આની અપેક્ષાએ ચન્દ્રમાસનું પરિમાણ ૨૯ દિવસ અને એક દિવસના ૬૨ ભાગમાંથી ૩૨ ભાગ પ્રમાણ છે. આમ સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલું છે. તે સૂર્યોમાસના પ્રમાણમાંથી આ ચન્દ્રમાસન પ્રમાણુ કામ કરવાથી એક દિવસના ૬૨ ભાગમાંથી ૧ ભાગ કમ ૧ દિવસ શેષ વધે છે. આ દિવસને ૩૦ સાથે ગુણિત કરવાથી ૩૦ દિવસ થઈ જાય છે–અને એક દિવસના દર ભાગમાંથી ૧ ભાગ આવી જાય છે. હવે આને ૩૦ સાથે ગુણિત કરવાથી ૬૨ ભાગમાંથી Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७२ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिस्त्रे स्सरसंवन्धि त्रिंशन्मासातिक्रमे एकोऽधिकमासो भाति, एकस्मिन् युगेच द्वापष्टिः सूर्यमासा भवन्ति ततः पुनरपि सूर्यसंवन्धि त्रिंशन्मारातिकमे द्वितीयोऽभिकमासो भवति, तदुक्तम् 'राहीए आइयाए हवद हु अहिमा गो जुगद्धं म । वावीसए पन्धसए अवइय वीओ जुगंतमि ॥१॥ (पटावतीतायां भवति हु अधिमासको युपाई। द्वाविंशे पर्वशते भवति च द्वितीयो युगान्त) इतिच्छाया ॥ अस्याय:-एकस्मिन् युगे पञ्चवर्षप्रमाणके पर्वाणां-पक्षाणां पष्टौ अतीतायां पष्टिसंख्यकेषु पक्षेषु अतीतेषु इत्यर्थः एतस्मिन् अवरारे युगार्दै युगागमाणे एकोऽधिकमासो भवति द्वितीयस्तु अधिकमासः द्वाविंशे-द्वाविंशत्यधिक पर्वशते-पक्षशतेऽतिक्रान्तयुगस्यान्ते युगस्य ये भाग जब ३० दिनों में से कम किये जाते नो २९ दिन बचे रहते हैं और दिन के ६२ भागों में से ३२ भाग बचे रहते हैं! चन्द्रमास का यही परिमाण है मर्य संवत्सर संबंधी ३० मासों के अति कम हो जाने पर एक अधिक मास होता है एक युग में ६२ सूर्य मास होते हैं। पुनः सूर्य संबंधी ३० मासों के अतिक्रम होने पर द्वितीय अधिक त्रास होता है तदुक्तम् सट्ठीए अइयाए हवा हु अहिमासगो जुगदमि । यावीसए पञ्चसए हवइ य वीओ जुगंतमि ॥१॥ इस गाथा का अर्थ इस प्रकार से हैं-पांच वर्ष प्रमाण वाले एक युग में ६० पक्षों के व्यतीत हो जाने पर एक अधिक मास होता है यहां जो युगाध ऐसा कहा है सो ६० पक्षों के व्यतीत हो जाने पर आधा युग व्यतीत हो जाता हैं क्योंकि एक युग में १२० पक्ष होते हैं १२० के आधे ६० होते हैं इन ६० पक्षों ૩૦ ભાગે આવી જાય છે. એ ભાગ જયારે ૩૦ દિવસોમાંથી ઓછા કરવામાં આવે છે તે રસ્ટ દવસ શેષ રહે છે અને દિવસના ભાગમાંથી ૩૨ ભાગે અવશિષ્ટ રહે છે. ચન્દ્રમાસનું એજ પરિમાણ છે. સૂર્ય સ વત્સર સંબંધી ૩૦ માસના અતિક્રમ બાદ એક અધિક માસ હોય છે. એક યુગમાં ૬૨ સૂર્ય મા હેય છે ૫ સૂર્ય સંબંધી ૩૦ માસના અતિક્રમથી દ્વિતીય અધિકમાસ હોય છે. તદુફતમ ' મજ* __सट्ठीए अइयाए हवइ हु अहिमासगो जुगद्धमि । चावीसए पव्यसए हवइ य वीओ जुगंतंमि ॥१॥ આ ગાથાને અર્થ આ પ્રમાણે છે. પાંચ વર્ષ પ્રમાણુવાળા એક યુગમાં ૬૦ પક્ષે યતીત થઈ જાય ત્યારે એક અધિકમાસ હોય છે. અહીં યુગાર્ધ આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે તે ૬૦ પશ્નો વ્યતીત થઈ જાય ત્યારે અદ્ધ યુગ વ્યતીત થઈ જાય છે કેમકે એક યુગમાં ૧૨૦ પક્ષે હોય છે. ૧૨૦ ના અર્ધા ૬૦ થાય છે, એ પક્ષોની સમાપ્તિ થઈ Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सु. १७ संवत्सरभेद नेरूपणम् २७३ पर्यवसाने परिसमाप्तौ भवति, तेन युगमध्ये तृतीयसंवत्सरे अधिकमासः पञ्च मे वावर्णेऽधिकमास - इति द्वौ अभिवर्द्धितसंवत्सरौ एकस्मिन् युगे भवत इति । यद्यपि सूर्यञ्च वर्षात्मयुगे यथा चन्द्रमासद्वयस्य वृद्धिर्भवति तथा नक्षत्रमासद्वयस्यापि वृद्धिर्भवति तत्कथं नक्षत्रमा से आधिक्यं न कथितम्, तथापि चन्द्रमासवत् नक्षत्रमासस्य लोके प्रचुरतरव्यवहाराविषयत्वेन नक्षत्रमासेऽधिकमासद्वयस्योल्लेखो न कृत इति ॥ एतेषां च नक्षत्रादि संवत्सराणां मासदिनादिमानप्रतिपादनं प्रमाणरांवत्सराधिकारे कथयिष्यते इति नात्रैतत्सर्वं प्रपञ्चितमिति ॥ एते च चन्द्रादयः पञ्चयुगसंवत्सराः पर्वभिः पक्षैः पूरिता भवन्ति इति तानि पणि प्रतिवर्ष कति भवन्तीति पृच्छन्नाह - ' पढमस्स णं भंते !' इत्यादि, 'पढमरस णं भंते ! चंद की समाप्ति होने पर आधा युग और रह जाता है आधा तो समाप्त हो जाता है तथा द्वितीय अधिक मास १२२ पक्षों के व्यतीत हो जाने पर होता है अर्थात् युग 'के अन्त में होता हैं । इस तरह युग के बीच में तृतीय संवत्सर में अधिक मास होता है अथवा पंचम वर्ष में अधिक मास होता है इस प्रकार ये दो अभिवर्द्धित संवत्सर एक युग में होते हैं। यद्यपि सूर्यपञ्चवर्षात्मक युग में जैसे चन्द्रमास य की वृद्धि होती है वैसे नक्षत्रमासदयकी भी वृद्धि होती है तो फिर आपने नक्षत्र मासमें आधिक्य क्यों नहीं कहा तो इसका समाधान यही है कि चन्द्रमास की तरह नक्षत्र मास लोक में प्रचुरतर रूप से व्यवहारका विषय होता है इसलिये नक्षत्र मास में अधिकमास दयका उल्लेख नहीं किया गया है इन नक्षत्रादि संवत्सरों के मास दिन नक्षत्रादि के मान का प्रतिपादन प्रमाण संवत्सराधिकार में किया जाने वाला है इसलिये यह सब यहां नहीं कहा गया है। ये चन्द्रादिक पांच युग संवत्सर पक्षों से परिपूर्ण होते हैं इस बातको अब ગયા બાદ અર્ધો યુગ શેષ રહે છે. અર્ધી યુગ તેા સમાપ્ત થઈ જ જાય છે. તેમજ દ્વિતીય અધિકમાસ ૧૨૨ પશ્ચા જ્યારે વીતી જાય ત્યારે એટલે કે યુગના અંતમાં હોય છે. આ પ્રમાણે યુગના મધ્યમાં તૃતીય સંવત્સરમાં અધિકમાસ હેાય છે. અથવા પંચમવ માં અધિક માસ હૈાય છે. આ પ્રમાણે એએ એ અભિવૃદ્ધિત સ’વત્સરા એક યુગમાં હેાય છે. પિ સૂર્યાં પંચવર્ષાત્મક યુગમાં જેમ ચન્દ્રમાસ દ્વૈચ્છી વૃદ્ધિ થાય છે, તેમજ નક્ષત્રમાસ દ્વેયની પણ વૃદ્ધિ થાય છે તે પછી તમે નક્ષત્રમાસમાં આધિદ્યનું કથન શા માટે નથી કર્યું? તે આનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે ચન્દ્રમાસની જેમ નક્ષત્રમાસ લેાકમાં પ્રચુરતર રૂપમાં વ્યવહર વિષય હાય છે એથી નક્ષત્રમાસમાં અધિકમાસ દ્વેયના ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા નથી. આ નક્ષત્રાદિ સવત્સરાના માસ દિવસ નક્ષત્રાદિના માનનું પ્રતિપાદન પ્રમાણ સવત્સરાધિકારમાં કરવામાં આવશે. એથી આ મધું અહીં' કહેવામાં આવેલુ નથી એ ચન્દ્રાદિક પાંચ યુગે સવત્સર પદ્માી પરિપૂર્ણ થઈ જાય છે. એથી તે પક્ષા इरे! सवत्सरसां डेंटला होय हे ? मे वातने हुवे गौनभस्वाभी अलुने 'पद्मस्स णं भंते । ज० ३५ Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - २७४--- अम्बूद्वीपप्राप्तिसूत्र संवच्छरस्स कइ पन्या पनत्ता' प्रथमस्य खलु भदन्त ! चन्द्र संवत्सरस्य कति पर्वाणि प्रज्ञ. प्तानि, हे भदन्त ! प्रथमस्य युग दौ प्रवृत्तस्य चन्द्रसंवत्सरस्य कति-कियत्संख्यकानि पर्वाणि पक्षरूपाणि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चोवीसं पव्वा पनत्ता' चतुर्विंशतिः पर्वाणि प्रज्ञतानि, तत्र चविंशति चतुर्विशतिसंख्यकानि पर्वरूपाणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि, प्रतिमासं पक्षद्वयसंभवेन द्वादशमासात्मके वर्षे चतुर्विंशति पर्वसंभवादिति । 'विईयस्त णं भंते ! चंदसंबच्छरस्स कइपब्या पनत्ता' द्वितीयस्य खल्लु भदन्त ! चन्द्रसंवत्सरस्य कति पाणि-क्रियत्संख्यकानि पर्वाणि पक्ष. रूपाणि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चउच्चीसं पचा पत्ता' चतुर्शितिः पर्याणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि प्रतिमासं पर्वद्वयसंभवेन द्वादशमासात्मके वर्षे चतुर्विंशति पर्याणां संभशदिति 'एवं पुच्छा तईयास' एवं पृच्छा तृती. यस्याभिवर्द्धितनामकसंरत्सरस्य, हे भान्त ! तृतीयस्याभिवदितनामकसंवत्सरस्य खलु कति पर्वाणि प्रज्ञप्तानीति पृच्छया संगृह्य ने प्रश्नः, भगवाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' गौतमस्वामी प्रभु से 'पढमस्त णं भंते ! चंदसंवच्छरस्त कइपच्चा पन्नत्ता' इस सूत्रद्वारा पूछते हैं हे भदन्त! प्रथम चन्द्रसंवत्सर के कितने पर्व-पक्ष होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! चोव्चीसं पचा पनत्ता' हे गौतम ! प्रथम चन्द्र संसार में चौबीस पक्ष होते हैं। क्योंकि हर एक मासमें दो पक्ष होते है और वर्ष १२ भासका होना है अतः १ वर्ष मे २४ पर्व होते हैं यह कथन सध जाता है ___'विईयस्स णं भंते ! चंदसंबच्छरस्सका पव्वा पन्नत्ता' हे भदन्त ! द्वितीय चन्द्र सवत्सर के कितने पक्ष होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोया। चउव्वीसं पन्या पन्नत्ता' हे गौतम ! द्वितीय चन्द्र संवत्सर के २४ पक्ष होते हैं। 'एवं पुच्छा तईयस्स' इसी तरह की पृच्छा जो अभिवद्धित नामका तृतीय संवत्सर है उनके सम्बन्ध मे गोतमस्वामीने की है-तथाच हे भदन्त जो तृतीय अभिवदित नामका संवत्स है उसके कितने पक्ष होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु चंदसंवच्छरस्स कइ पव्या पन्नत्ता' मा सूत्र 3 पूछे 3-3 R! प्रथम यन्द्रसपासना डेटा पप- डाय छ ? भेना raiममा प्रभु ४३ छ-'गोयमा ! चोवीसं पव्वा पन्नत्ता' હે ગૌતમ ! પ્રથમ ચન્દ્રસંવત્સરમાં ૨૪ પક્ષો હોય છે. કેમકે દરેક માસમાં બે પક્ષે હોય છે અને એક વર્ષમાં ૧૨ માસ હોય છે. એથી ૧ વર્ષમાં ૨૪ પ હાય છે આ કથન દ્ધિ થઈ જાય છે. ___ 'बिईयस्स णं भंते ! चंदसंवच्छरस्स कइ पव्वा पन्नत्ताइ मत दितीय सवत्स२॥ 326 पर डाय । शनासपासमा प्रभु ४३ -'गोयमा! चउव्वीसं पव्या पन्नत्ता' गौतम 'दिनीय यं त्स २॥ २४ पक्षी डाय छे. 'एवं पुच्छा तईस्स' मा तना પૃચ્છા- અમિવદ્ધિત નામક તૃતીય સંવત્સર છે, તેના સંબંધમાં તમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને કરી છે, તથા ચ હે ભદત ! જે તૃતીય અભિવદ્ધિત નામક સંવત્સર છે, તેના કેટલા પક્ષો Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રઈ, प्रकाशिका टीका-सप्तमस्कारः सू. १७ संवत्सर निगम हे.गौतम ! 'छब्बीस पच्या पन्नता' पविशतिः पर्वाणि प्रज्ञप्तानि । 'वउत्यस्त चंदसंवच्छरस्स चोवीसं पव्वा' चतुर्थस्य चन्द्रसंवत्सरस्य चतुर्विंशतिः पर्शण, हे भदन्त ! चतुर्थस्य चन्द्रसंवत्सरस्य कति पर्वाणि प्रज्ञप्तानीति प्रश्नः, चतुर्थस्य चन्द्रसंवत्सरस्य चतुर्विंशतिः पर्वाणि भवन्ति प्रतिमास पक्षद्वयसंभवेन द्वादशमासेषु चतुर्विंशति पर्वाणामावश्यकत्वा दितिभगवत उत्तरम् । 'पंचमहसणं अभिवद्धियस्स छब्बीस पत्रा य पन्नत्ता' पञ्चमस्य खलु अभिवर्द्धितस्य पइविंशतिः पर्वाणि च प्रज्ञप्तानि, हे भदन्त ! पञ्चमस्याभिवद्धितनामकसंवत्सरस्य कति पर्वाणि भुवनन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-हे गौतम ! पञ्चमस्याभिवद्धिनामक संवत्सरस्य षविंशतिः पर्वाणि भवन्ति, अत्र द्वादशसूर्य संवत्सरेपु त्रयोदश चन्द्रमासस्य समाविष्टत्वात् प्रतिमासं पर्वद्वयसंभवेन त्रयोदशमासेषु षइविंशति पक्षणां संभवादिति भगवत उत्तरमिति ॥ ___ सम्प्रति-द्वितीयसंवत्सरे पर्वाणां संकलनां दर्शयितुमाह-'एवामेव' इत्यादि, 'एवामेव सपुच्वावरेणं पंच संवच्छरीए जुगे एगे चउवीसे' पव्वसए प्रनत्ते' एवमेव उपर्युक्तप्रकारेण कहते हैं 'गोयमा ! छव्वीसं पव्वा पन्नत्ता' हे गौतम ! अभिवद्धित नामके तृतीय संवत्सर में छव्वीस पक्ष होते हैं दो पक्ष यहां अधिक मासके गृहीत हुए हैं। 'चउत्थस्स चंदसंबच्छरस्त चोव्वीसं पव्वा' चतुर्थ चन्द्र संवत्सर के २४ पक्ष होते हैं 'पंचमस्सणं अभिवद्धियस्त छन्वीसं पव्वा पत्ता पांचवांजो अभिवद्धित संवत्सर है उसके कितने पर्व होते हैं ? तो इस प्रश्न का उत्तर प्रभुने इस सूत्र द्वारा दिया है कि पांचवां अभिवद्धित संवत्सर है उसके २६ पक्ष होते हैं । यह पहिले ही कहा जाचुका है कि अधिक मास तृतीय में था पांचवें युग संवत्सर में होता है । अतः इस दृष्टि से यहां २६ पक्ष होते हैं ऐसा कहा गया हैं। यही बात द्वादश सूर्य संवत्सरों में त्रयोदश चन्द्रमास समाविष्ट होते हैं इसलिये इस संवत्सर में २६ पक्ष होते हैं। इस कथन द्वारा पुष्ट की गई हैं। क्योंकि प्रत्येक मास २ पक्ष का होता है अतः १३४२-२६ पक्ष होते हैं यह बात स्पष्ट डाय छ १ मेन। प्रभु ४ छ–'गोयमा छब्बीसं पव्या पन्नत्ता' गौतम ! અભિવન્દ્રિત નામક તૃતીય સંવત્સરમાં ૨૬ પક્ષે હોય છે. ૨ પક્ષે અત્રે અધિકમાસના गृहात थया छे. 'चउत्थरस चंदसंवच्छरस्स चोव्वीसं पव्वा' यतु यन्द्रसवत्सरना २४ पस डाय छे. 'पंचमहसणं अभिवद्धियस्स छब्बीस पठ्या पन्नत्ता' पांयमी रे सिवात સંવત્સર છે, તેના કેટલા પક્ષે હોય છે તે આ શકાને જવાબ પ્રભુએ આ સૂત્ર વડે આપે છે કે પાંચમે જે અભિવતિ સંવત્સર છે, તેના ૨૬ પક્ષો હેય છે. આ પહેલાં જ, કહેવામાં આવેલું છે કે અધિકમાસ તૃતીયમાં અથવા પાંચમાં યુગસંવત્સરમાં હોય છે. એથી આ દષ્ટિએ અહીં ૨૬ પક્ષે કહેવામાં આવેલા છે એજ વાત દ્વાદશ સૂર્યસંવત્સવામાં ત્રદશ ચન્દ્રમાસ સમાવિષ્ટ થાય છે. એથી આ સંવત્સરમાં ૨૬ પક્ષો હોય છે.. આ કથન વડે પુષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. કેમકે દરેક માસ બે પક્ષેને હોય છે. એથી १३४२-२६ ५३ डोय छे. भावात २५ष्ट जय छ. 'एवामेव सपुवावरेणं पंच Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ जम्बुद्धीपप्रतिसूत्र सपूर्वापरेण-पूर्वापरपालोचनया पञ्चसाम्वत्सरिके युगे युगनामकसंवत्सरे चतुर्विंशत्यधिकमेकं पर्वशतं प्रज्ञप्तं भवति अर्थात् पञ्चसंवत्सरात्मकयुगनामकसंवत्सरे चतुर्विंशत्यधिकमेकं पर्वशतं भवतीति । सम्प्रति युगसंवत्सरस्योपसंहारमाह-'सेत्तं' इत्यादि, 'सेत्तं जुगसंवत्सरे' सोऽयं पूर्वकथितो युगसंवत्सरो द्वितीय इति ॥ सम्प्रति-तृतीयप्रमाणसंवत्सरं दर्शयितुमाह-'पमाण संवच्छ रेणं भंते !' इत्यादि, 'पमाणसंवच्छरेणं मंते ! कइविहे पन्नत्ते' प्रमाणसंवत्सरः खलु भदन्त ! कतिविधः-कति प्रकारका प्रज्ञस:-कथित इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे पण्णत्ते' पञ्चविधः प्रज्ञप्तः पञ्चविधः पञ्चप्रकारकः कथित इति 'तं जहा' तद्यथा-णक्खत्ते चंदे उउ आइच्चे अभिवद्धिए' नाक्षत्रं चान्द्रम् ऋतु:-ऋतु संवत्सरः आदित्यः अभिवद्धितः, तत्र नक्षत्रसंबन्धि इति नाक्षत्रम् चन्द्र सम्बन्धि चान्द्रम् अभिवद्धितः प्रागुक्तस्वरूपः ऋतवो वसन्तायाः पडू लोकप्रसिद्धाः तद्व्यवहार हेतुः ऋतु संवत्सरः एतस्यैव सावनसंवत्सरः कर्म संवत्सरश्चेतिनाम भवति, आदित्यस्य सूर्यस्य गत्या हो जाती है । (एवामेव सपुवावरेणं पंच संबच्छरीए जुगे एगे चवीसे पव्वसए पनत्ते' इस प्रकार से इस पांच संवत्सरात्मक युग में युगनामक संवत्सर मेंसब मिलाकर १२४ पर्व पक्ष होते हैं। "सेत्तं जुगसंवत्सरे' इस प्रकारका यह युग संवत्सर के सम्बन्ध में विचार किया गया है ___'पमाण संवच्छरे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त! प्रमाण संवत्सर कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पंचविहे पनते' हे गौतम ! प्रमाण संवत्सर पांच प्रकार का कहा गया है 'तं जहा' जैसे 'णक्खते चंदे उऊ आइच्चे, अभिवद्धिए' नक्षत्र प्रमाण संवत्सर चन्द्र प्रमाण संवत्सर, ऋतु प्रमाण संवत्सर आदित्य प्रमाण संवत्सर और अभिवद्धित प्रमाण संवत्सर इनमें नक्षत्र सम्बन्धी संवत्सर नक्षत्र संवत्सर चन्द्रमा संवधी संवत्सर चान्द्र संवत्सर षट्ऋतु के व्यवहार में कारणभूत संवत्सर ऋतु संव. संवच्छरीए जुगे एगे चउबीसे पवसए पन्नत्ते' मा प्रभारी म. पाय सवत्सराम युगभांयुग नाम संवत्सरमां-या २४२ १२४ ५१ प होय छे. 'सेत्तं जुगसंवत्सरे' मा પ્રકારને આ યુગ સંવત્સરના સંબંધમાં વિચાર કરવામાં આવે છે. ___ 'पमाणसंवच्छरे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते उR ! प्रा सक्स२ ३८८ मारने अपामा माहा छ ? मेन मम प्रभु ४९ छ-'गोयमा । पंचविहे पन्नत्ते', गौ 14 ! प्रम संवत्स२ पांय प्रारना ४वामा मावत छ. 'तं जहा' मा 'णक्खत्ते चंदे उऊ आइच्चे, अभिवद्धिए' नक्षमा सव.स२ यन्द्रप्रभाए सवत्सर, तुप्रमा सवत्सर, આદિત્યપ્રમાણુ સંવત્સર અને અભિવતિ પ્રમાણુ સંવત્સર આમાં નક્ષત્ર સંબંધી સંવત્સર નાક્ષત્ર સંવત્સર, ચન્દ્રમા સંબંધી સંવત્સર, ચાન્દસંવત્સર, ઋતુના વ્યવહારમાં Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५७ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १७ संवत्सरभेदनिरूपण दक्षिणोत्तराभ्यामयनाभ्यां निष्पन्नः संवत्सर आदित्य संवत्सरः । प्रमाणप्रधानत्वात् अस्य संवत्सरस्य प्रमाणमित्यपिनाम भवति, इति, वर्षमानस्य मासप्रमाणाधीनत्वात् प्रथमतो मास प्रमाणं कथ्यते, तद्यथा-अत्र खलु चन्द्र चन्द्राभिवद्धित चन्द्राभिवर्द्धितनामक संवत्सर पञ्चकप्रमाणे युगे रात्रिंदिवराशिः त्रिंशदधिकाष्टादशशतप्रमाणो भवति, कथमित्थं भवतीति चेदत्रोच्यते--अत्र खलु सूर्यस्य दक्षिणमुत्तरं वा अयनं व्यशीत्यधिकदिवसशतात्मकं भवति, एकस्मिन् युगे च पञ्च दक्षिणायनानि पञ्चचोत्तरायणानि, इति सर्वसंकलनया दशायनानि भवन्ति, ततः त्र्यशीत्यधिकं दिवसशतम्, दशकेन गुण्यते ततो भवति यथोक्तो दिवसरा शिरिति, एवं प्रमाणं दिवसराशिं संस्थाप्य नक्षत्रचन्द्रऋत्वादि मासानां दिनानपनार्थं यथाक्रमं सप्तपष्टयेकपष्टिषष्टि द्वापष्टि लक्षणे भीगहारै आँग हरेत, ततो यथोक्तं नक्षत्रादि मास चतुष्कगतदिन परिणाममागच्छति, तथाहि-युगदिनराशिः १८३ ० लक्षणः अस्य सप्तपष्टि युगे मासा इति सप्तपष्टया भागो हियते यल्लब्धं तत् नक्षत्रनासप्रमाणम्, तथा अस्यैव युगदिनराशेः १८३० लक्षणस्य एउपष्टियुगे ऋतुमासा इत्येकपष्टया भागे हृते लब्धं तत् ऋतुमासमानम्, त्सर और सूर्य की गति से-दक्षिणायन और उत्तरायण से-निष्पन्न संवत्सर आदित्य संवत्सर होता है यह संवत्सर प्रमाण प्रधान होता है इसलिये इसका नाम प्रमाण ऐसा कहा है वर्षका प्रमाण मास प्रमाण के आधीन होता है इस कारण अब हम मासके प्रमाण का कथन करते हैं-प्रथम चन्द्र संवत्सर रूप, द्वितीय चन्द्र संवत्सर रूप तृतीय अभिवद्वित संवत्सर रूप चतुर्थ चन्द्र संवत्सर रूप और पांचवें अभिवद्धित संवत्सर रूप युग संवत्सर में रात्रि दिन की राशि का प्रमाण १८३० होता है यह प्रमाण कैसे होता है ? तो इस सम्बन्ध में स्पष्टी. करण इस प्रकार से है कि सूर्य का दक्षिणायन और उत्तरायण १८३ दिवस का होता है एक युग में ५ दक्षिणान और ५ उत्तरायण होते हैं दोनों अयनों का जोड १० आता है १८३ में १० का गुणा करने पर १८३० रात्रि दिन के प्रमाण કારણભૂત સંવત્સર ઋતુ સંવત્સર અને સૂર્યની ગતિથી દક્ષિણાયન અને ઉત્તરાયણથી નિપન્ન સંવત્સર આદિય સંવત્સર કહેવાય છે. આ સંવત્સર પ્રમાણે પ્રધાન હોય છે એટલા માટે આનું નામ પ્રમાણે આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલું છે. વર્ષનું પ્રમાણુ માસ પ્રમાણને આધીન હોય છે. આથી હવે અમે માસના પ્રમાણનું કથન કરીએ છીએ–પ્રથમ ચન્દ્રસંવત્સરરૂપ, દ્વિતીય ચન્દ્રસંવત્સરરૂપ અને પંચમ અભિવદ્ધિત સંવત્સરરૂપ યુગ સંવત્સરમાં રાત્રિ-દિવસની રાશિનું પ્રમાણ ૧૮૩૦ હોય છે. આ પ્રમાણ કેવી રીતે થાય છે? તે આ સંબંધમાં આ પ્રમાણે સ્પષ્ટીકરણ છે કે સૂર્યનું દક્ષિણાયન અને ઉત્તરાયણ ૧૮૩ દિવસનું થાય છે. એક યુગમાં ૫ દક્ષિણાયન અને ૫ ઉત્તરાયણ હોય છે. અને અયનેને સરવાળે ૧૦ થાય છે. ૧૮૩ માં ૧૦ ને ગુણાકાર કરવાથી ૧૮૩૦ રાત્રિ-દિનના પ્રમાણુની રાશિ સમ્પન્ન થઈ જાય છે. આ પ્રમાણવાળી દિવસ Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५८ जम्बूद्वीपप्राप्तिस्त्र तथा युगे सूर्यमाप्ताः पष्टिरिति ध्रुवराशेः १८३० लक्षण पटिसंख्यया भागो हियते तदा यल्लभ्यते तत् सूर्यमासमानम्, तथा अभिवद्धिने संवत्सरे तृतीये पञ्चपेवा त्रयोदश चन्द्र मासा भवन्ति तद्वपं द्वादशभागी कियने, तत् एकैको भागोऽभिवद्धितमास इति कथ्यते । अत्र खलु अभिवदिनसंत सरस्य त्रयोदश चन्द्रमासप्रमाणस्य दिवसप्रमाणं त्र्यशीत्यधिः कानि त्रीणि शतानि चतुश्चत्वारिंशच्च द्वापष्टिभागाः, कथमेवं भवतीति चेदत्रोच्यते चन्द्रकी राशि संपन्न हो जाती है इस प्रमाण वाली दिवस राशि को रखकर नक्षत्र चन्द्र, ऋतु आदि मासों के दिनों को लाने के लिये यया क्रम ६७-६१, ६० और ६२ इन से उसमें भाग देना चाहिये तब यथोक्त नक्षत्रादि माल चतुष्क गत दिनों का प्रमाण आजाना है जैसे-युग दिनराशि १८३. है इस गे एक युगके ६७ मासों का भाग देने पर जो लब्ध होता है वह नक्षत्र मायका प्रमाण आजाता है तथा इसी युग दिन राशि में एक युगके ६१ ऋतु मासका भाग देने पर जो लब्ध होता है वह ऋतु मासों का प्रमाण निकल आता है एक युग में सूर्य मास ६० होते हैं इसलिये ध्रुवराशि रूप १८३० मे ६० का भाग देने पर जो लब्ध आता है वह सूर्य मास का प्रमाण आता है अभिवद्धित नामके तृतीय युग संवत्सर मे और इसी नामके पांचवे संवत्सर में १३ चन्द्रमास होते हैं यह कथन पोछे समझाया जा चुका है इन मे १२ का भाग देने पर जो लब्ध होता है वह अभिवद्धित मास अधिक मास-आता है अभिहित संवत्सर के१३ चन्द्र मासों के दिनों का प्रमाण ३८३ भाग होता है अर्थात् १३ चन्द्रमासों मे ३८३ दिन १ दिन के ६२ भागों में से ४४ भाग होते हैं यह प्रमाण इस प्रकार से निकलता રાશિને નક્ષત્ર, ચન્દ્ર, ઋતુ આદિ માસેના દિવસે ને લાવવા માટે યથાકમ ૬૭, ૬૧, ૬૦ અને ૬૨ એમના વડે તેમાં ભાગાકાર કરે જોઈએ ત્યારે યક્ત નક્ષત્રાદિમાસ ચતુષ્કગત દિનેનું પ્રમાણુ આવી જાય છે. જેમકે-યુગદિન રાશિ ૧૮૩૦ છે આમાં એક યુગના ૬૭ માસને ભાગાકાર કરવાથી જે લબ્ધ થાય છે, તે નક્ષતામાનનું પ્રમાણ છે, એવું સમજવું. તેમજ એજ યુગદિન રાશિમાં એક યુગના ૬૧ વડતુમાસને ભાગાકાર કરવાથી જે લબ્ધ હોય છે તે વાતુમાસનું પ્રમાણ છે, આમ સમજવું એક યુગમાં સૂર્યમા ૬૦ હોય છે. એથી ધ્રુવરાશિરૂપ ૧૮૩૦ માં ૬૦ ને ભાગાકાર કરવાથી જે લબ્ધ થાય છે તે સૂર્યમાસનું પ્રમાણ આવે છે. અભિવતિ નામક તૃતીયયુગ સંવત્સરમાં અને એજ નામવાળા પાંચમા સંવત્સરમાં ૧૩ ચન્દ્રમાસે હોય . આ કથન પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલું છે. આમાં ૧૨ ને ભાગાકાર કરવાથી જે લબ્ધ થાય છે તે અભિવિદ્વિતમાસ અધિકમાસ આવે છે. અભિવદ્વિત સત્યના ૧૩ ચન્દ્રમાસના દિવસોનું પ્રમાણ ૩૮૩ ભાગ હોય છે. એટલે કે ૧૩ ચન્દ્રમાસોનું ૩૮૩ દિવસ અને ૧ દિવસના ૬ ભાગોમાંથી ૪૪ ભાગે થાય છે. આ પ્રમાણ આ રીતે નીકળે છે. ચન્દ્રમાસમાં દિવસનું Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका-टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १७ संवत्सरभेदानरूपणम् २७९ मास प्रशणम्, दिनं २९४२ एतद्पम् त्रयोदशभि ण्यते ततो जातानि सप्तसप्तत्युत्तराणि त्रीणिशतानि दिवसानाम् षोडशोत्तराणि चत्वारिशतानि चांशानाम् ते च दिनस्य द्वापष्टिभागास्तो दिनानयनाथ द्वापष्टया भागो हियते लब्धानि पड् दिनानि तानि च पूर्वोक्त दिवसेपु योज्यन्ते ततो जातानि त्रीणिशतानि व्यशीत्यधिकानि दिनानां चतुश्चत्वारिंशच्च द्वापष्टिभागाः, ततो वर्षे द्वादशभासा इति मासानयनाय द्वादशसंख्यया भागो हिपते लब्धा एकत्रिंशदहोरात्राः शेपास्तिष्ठन्ति एकादशरात्रि दिवसाः ते च द्वादशानां भागं न ददति, तेन यदि एकादश चतुश्चत्वारिंशद् द्वा पष्टिभाग भीलनार्थ द्वा पष्टिसंख्यया गुण्यन्ते तदा पूर्णोशशिन त्रुटयति शेपस्य विद्यमानत्वात् तेन सूक्ष्मेऽधिकार्थ द्विगुणी कृतया द्वापष्टया चतुर्विंशत्यधिकशतरूपया एकादश गुणपन्ते जातं १३२४, चतुश्चत्वारिंशद् द्वापप्टिभागा है चन्द्रमास में दिन का प्रमाण २९ ३ मुहूर्त का होता प्रकट किया गया है इस प्रमाणमे १३ का गुणा करने पर ३७७ दिनों का प्रमाण निकल आता है तथा ४१६ अंशों का प्रमाण निकल आना है थे दिनों के ६२ भाग रूप हैं इसलिये इनके दिनों को बताने के वास्ते इनमे ६२ का भाग देने पर ६ दिन लब्ध होते हैं ये दिन पूर्वोक्त दिनों में जोड देने पर ३८३ दिन आ जाते हैं और १ एक दिन के ६२ भागों में से ४४ भाग आजाते हैं। वर्ष में १२ मास होते हैं अतः इनके मासोंका प्रमाण जानने के लिये इनमें १२ संख्या का भाग देने पर एकत्रिंशत अहोरात लब्ध होते हैं और शेषस्थान में ११ दिन बचते हैं इनमें १२ का भाग नहीं जाता है अतः ये १२ यदि भागों में मिलाने के लिये ६२ से गुणित नहीं होते हैं तो पूर्णराशि टूटती नहीं है क्योंकि शेष स्थान में बाकी बचे रहते हैं इस कारण में अधिक के निमित्त ६२ को दुगुना करके आगत १२४ से ११ को गुणित करने पर १३६४ राशि आजाती है। को भी संकलना के निमित्त दूना પ્રમાણુર૯ મુહુર્ત જેટલું પ્રકટ કરવામાં આવેલું છે. આ પ્રમાણમાં ૧૩ ને ગુતિ કરવાથી ૩૭૭ દિવસોનુ પ્રમાણ નીકળી આવે છે. તેમજ ૪૧૬ અંગેનું પ્રમાણ નીકળી આવે છે. એ દિવસેના ૬૨ ભાગરૂપ છે. એથી એમના દિવસે બનાવવા માટે આમાં ૬૨ ને ભાગાકાર કરવાથી ૬ દિવસે લબ્ધ થાય છેઆ દિવસેને પૂર્વોક્ત દિવસમાં જોડવાથી ૩૮૩ દિવસ આવે છે. અને ૧ દિવસના ૬૨ ભાગમાંથી ૪૪ ભાગો આવે છે. વર્ષમાં ૧૨ માસે હોય છે. એથી એમના માસેનું પ્રમાણ જાણવા માટે આમાં ૧૨ સંખ્યાને ભાગાકાર કરવાથી એક ત્રિશત અહોરાત લબ્ધ હોય છે. અને શેષ સ્થાનમાં ૧૧ દિવસ અવશિષ્ટ રહે છે. આમાં ૧૨ ને ભાગ જ નથી. એથી આ ૧૨ ની સંખ્યા જે ભાગમાં જોડવા માટે ૬૨ ની સાથે ગુણિત થતા નથી. એથી પૂર્ણ રાશિના કકડા થતા નથી. કેમકે શેષ સ્થાનમાં અવશિષ્ટ રહે છે. એથી અધિકના નિમિત્તે દ૨ ના બમણા કરીને જે રાશિ આવે છે તેનાથી ૧૧ને ગુણિત કરવાથી ૧૩૬૪ રાશિ આવી જાય છે. ફૂફ ને પણ Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૦ जम्वद्यापप्रतिस अपि संकलनार्थ द्विगुणी क्रिगन्ते कृत्या व मूलराशी प्रक्षिप्यन्ते जातम् १४५२, एतपां द्वादशभिर्भागे हृते लभ मेकविंशत्युत्तरं चतुर्विशत्युत्तरशतभागान.म् एतावदभिरद्धिनमासप्रमाणम् । एतेगां क्रमेणाकाथापना दिन. २७ २९ ३० ३० ३१ दिन. ३२७ / ३५४ / ३६० / ३६६ / ३८३ भाग. २१ ३२ • ३० १२१ भाग. ५१ १२ ० ० ४४ ०६२ ६२ ०६०१२४, ० ६७ ६१ ० ० ६२ नक्षत्र, चन्द-ऋतु-सूर्य-अभिवद्धित नाक्षत्रादि संवत्सरमानम् । सम्प्रति उपसंहारमाह-'सेत्तं' इत्यादि 'सेत्तं पमाणसंवच्छरे इति' सोऽयं पूर्ववर्णितः प्रमाणसंवत्सरः कथित इति । एनेपां मासानां वर्षाणां च मध्ये तु. मास ऋतु संवत्सरावेव लोकैः पुत्रवृद्धिकलान्तरवृद्धयादिपु व्यवहियेते निरंशकत्वेन सुवो. करने पर ८८ को मूल राशि मे जोड दिया जाता है तय १४५२ होते हैं इन मे १२ का भाग देने पर १२१ लब्ध होते हैं और ये १२४ भागों के हैं। यह अभिवद्धित मासों का प्रमाण है। इनकी क्रम से अङ्कस्थापना दिन-२७, २९,३०, ३१, दिन ३२७-३५४-३६०-३६६-३८३ भाग २१ ३२, ३०१२१ भाग ५१ १२ ००४४ ०, ६२, ६२,०, ६०१२४ ०६७ ६७०० ६२ नक्षत्र चन्द्र ऋतु सूर्य अभिवद्धित इस प्रकार से नाक्षत्रादि संवत्सर का प्रमाण कहकर अब उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि 'सेत्तं पमाणसंबच्छरे' इस पूर्वोक्तरूप से हमने प्रमाण संवत्सर के विषय में कथन किया है इन मास और वर्षों के बीच में ऋतु मास સંકલના માટે બમણા કરીને ૮૮ને મૂળરાશિમાં જોડવામાં આવે તે ૧૪પર થાય છે. આમાં ૧૨ ને ભાગાકાર કરવાથી ૧૨૧ લબ્ધ થાય છે. અને એ ૧૨૪ ભાગના છે. આ અભિવતિમાસનું પ્રમાણ છે. એમની યથાક્રમ અંક સ્થાપના हिन २७, 30, 31, 6 3२७/3५४/380/3२६/३८3 ___ मा २१, ३२, 3०1, २१, मा ५१ १२०० ४४०, १२, १२, ०, १०१२४, ०६७, १७०० १२ નક્ષત્ર, ચન્દ્રસૂર્ય અભિવદ્ધિત આ પ્રમાણે નાક્ષત્રાદિ સંવત્સરનું પ્રમાણુ કહીને હવે ઉપસંહાર કરતાં સૂકાર કહે. छ । 'सेत्तं पमाणसंवच्छरे' मा पूर्वात ३५थी सभाये अपाम संवत्सरका विषयमा કથન કર્યું છે. એ માસ અને વર્ષોના મધ્યમાં ઋતુમાસ અને હતુસંવત્સર એ બે જ Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८१ D प्रकाशिका ट्रीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १७ संवत्सरभेदनिरूपणम् धात्, तथाचोक्तम् 'कम्मो निरंसयाए मासो ववहारगो लोए। सेसाउ संसयाए ववहारे दुक्करा घेत्तुं ॥१॥ (धर्मनिरंशतया मासो व्यवहार कारको लोके । शेषास्तु सांशतया व्यवहारे दुष्कराः ग्रहीतुम्) ॥१॥ इतिच्छाया, .. अस्यार्थ:-आदित्यादिवर्षाणां मध्ये कर्मवत्सर संवन्धी मासः ऋतुमासः निरंशतया पूर्ण त्रिंशदहोरात्रप्रमाणतया लोके व्यवहारकारका व्यवहारप्रयोजको भवति, शेषास्तु सूर्यादयोमासा व्यवहारे ग्रहीतुं दुष्कराः सांशतया नव्यवहारायालं भवन्तीति, निरंशताचैवम्-पष्टिः पलानि घटिका ते च द्वे मुहूर्त। ते च त्रिंशदहोरात्रः ते च पञ्चदशपक्षा, तौ च द्वौ पक्षी एको मासः तेच द्वादशमासाः संवत्सर इति शास्त्रज्ञातृभिस्तु सर्वेऽपिमासा स्तत्तत्कार्य नियो और ऋतु संवत्सर ये दो ही लोको के द्वारा पुत्रवृद्धि एवं कलान्तर वृद्धि आदि कार्यों में व्यवहृत किये जाते हैं। क्योंकि ये निरंश होते हैं तथा चोक्तम् कम्मो निरंसयाए मासो ववहारगो लोए सेलाउ संसयाए ववहारे दुक्करा घेत्तु ॥१॥ इस गाथा का अर्थ ऐसा है कि आदित्यादि वर्षों के बीच में कर्म संवत्सर सम्बन्धी मास ऋतुमास निरंश होने के कारण पूर्ण ३० अहोरात का होने से लोक में व्यवहारका प्रयोजक होता है बाकी के जो सूर्यादिक मास हैं वे व्यवहार में ग्रहीत होने के लिये दुष्कर है क्योंकि वे सांश हैं इस कारण वे व्यवहार के काम में नहीं आते हैं निरंशताहन में इस प्रकार से हैं-६० पलों की एक घडी होती है दो घड़ियों का एक मुहूत होता है ३० मुहूर्त का १ दिन रात होता है १५ दिन रात का १ पक्ष होता है दो पक्षों का एक मास होता है और १२ मास का एक संवत्सर होता है शाखाज्ञों ने तो सब ही मासों को उन २ व्यावहारिक લેકે વડે પુત્ર વૃદ્ધિ તેમજ કલાન્તર વૃદ્ધિ વગેરે કાર્યોમાં વ્યવહત કરવામાં આવે છે. કેમકે એ નિરંશ હોય છે. તથા ચક્ત कम्मो निरंसयाए मासो ववहारगो लोए । सेसाउ संसयाए ववहारे दुक्करा घेत्तुम ॥२॥ આ ગાથાને અર્થ આ પ્રમાણે છે કે આદિત્યાદિ વર્ષોના મધ્યમાં કર્મ સંવત્સર - સંબંધી માસ, તુમાસ નિરંશ હોવાને લીધે પૂર્ણ ૩૦ અહોરાતને હોવાથી લેકમાં વ્યવહારના પ્રાજક હોય છે. શેષ જે સૂર્યાદિકમાસે છે. તે વ્યવહારમાં ગ્રહીત હોવા બદલ દુષ્કર છે. કેમકે તેઓ સાંશ છે. એથી તેઓ વ્યવહારના કામમાં આવતા નથી. નિરંશને આમાં આ પ્રમાણે છે–૬૦ પલેની એક ઘડી હોય છે. બે ઘડીઓનું એક મુહૂર્ત હોય છે. ૩૦ મુહૂર્તના ૧ દિવસ-રાત હોય છે. ૧૫ દિવસ-રાતને ૧ પક્ષ હોય છે બે પક્ષને એક માસ હોય છે અને ૧૨ માસને એક સંવત્સર હોય છે. શાસ્ત્રોએ ज० ३६ Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८२ जम्मूदीपप्राप्तिको जिताः, तथाहि-नक्षत्रमासप्रयोजनं तु संप्रदायादेव ज्ञातव्यम्, । वैशाखे श्रावणे मार्गे पौधे फाल्गुन एवहि । कुर्वीतवास्तु प्रारम्भ नतु शेषेषु सप्तसु' इत्यादि स्थलेषु चान्द्रमासस्य प्रयोजनं प्रदर्शितम् ऋतुमासस्य प्रयोजनन्तु पूर्व प्रदर्शितमेव "जीवे सिंहस्थे धनुमीनस्थितेऽके विष्णौ निद्राणे चाधिमासे न लग्न मित्यादौ सूर्यमासाभिवदितमासयोः प्रयोजनं प्रदर्शित मिति तु संक्षेपः॥ ____ अथ चतुर्यलक्षणसंवत्सरप्रश्नमाह-'लक्खणसंवच्छरेणं भंते' इत्यादि, 'लक्खणसंवच्छरे णं भंते काविहे पत्ते' रक्षणसंवत्सरः लक्षणनामक: खल भदन्त ! संवत्सरः कति. विधः कतिप्रकारकः प्रज्ञप्त इति प्रश्न:, भगवानार-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे पन्नत्ते' पञ्चविधः-पञ्चप्रकारका प्रज्ञप्त:-कथित इति, 'तं जहा' तथा 'सम्यं णक्खत्ता जोगं जोयंति समयं उउं परिणामंति, णच्चुहाइसीओ वहृदओ होइ णक्खत्तो' समकं कार्यों में नियोजित किया है नक्षत्रमासों का प्रोजन संप्रदाय से जानलेना चाहिये 'वैशाखे श्रावणे मागें पौषे फाल्गुन एचहि । कुर्वीत वास्तु प्रारम्भ नतु शेषेषु सप्तसु। इत्यादि स्थलो में चन्द्र मासका प्रयोजन प्रदर्शित किया गया है ऋतुमासका प्रयोजन तो हमने पहिलेही दिखा दिया है, 'जीवे सिंहस्थेधनु-मीनास्थितेऽकें विष्णौ निद्राणे चाधिमासे न लग्न' मित्यादि स्थलो में सूर्यमास और अभिवद्धित मासोंका प्रयोजन दिखाया है। ___'लक्खणसंवच्छरे णं भंते ! कहविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! जो लक्षण संवत्सर है वह कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा पंचविहे पन्नत्ते' हे गौतम! लक्षण संवत्तर पांच प्रकार का कहा गया है। 'तं जहा' वे उसके पांच भेद इस प्रकार से हैं-'समयं णक्खत्ता, जोगं जोयंतिसमयं उउ परिणामंति णच्चुहणाइसीओ यहूदओ होइ णक्खत्तो' इस गाथा का તે બધા માને તત તત્ વ્યાવહારિક કાર્યોમાં નિજિત કર્યા છે. નક્ષત્રમાસોનું પ્રજન સંપ્રદાયથી જાણું લેવું જોઈએ. पैशाखे श्रावणे मार्ग पौंपे फाल्गुन एव हि । कुर्वीत वास्तु प्रारम्भं न तु शेपेसु सप्तसु ।। વગેરે સ્થળામાં ચન્દ્રમાસનું પ્રજને પ્રદર્શિત કરવામાં આવેલું છે. ઋતુમાસનું प्रयोग त सभागे पडसा स्पष्ट ४श सीधु छे. 'जीवे सिंहस्थे धनुमीनास्थितेऽर्के विष्णौ निद्राणे चाधिमासे न लग्नमित्यादि स्थामा सूर्य भास भने मनिपातमासानु પ્રજન બતાવવામાં આવેલ છે. __'लक्खणसंवच्छरणं भंते । कइविहे पण्णत्ते' मत ! क्ष सत्स२ छेते हेटमा ART 3 -'गोयमा पंचविहे पन्नत्तेतिम ! पक्ष सत्स२ पांय प्राRiपामा भाव 2. 'तं जहा' तमना में प्रसार मा प्रभारी छ-'समयं णक्खत्ता, जोगं जोयंति, Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८३ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १७ संवत्सरभेदनिरूपणम् नक्षत्राणि योगं योजयन्ति समकम् ऋतुं परिणामयन्ति । नात्युष्णो नातिशीतो बहूदको भवति नक्षत्रम् अस्यार्थ:-'समयं समक्रम् समतया नतु विषमतया 'णक्खत्ता' नक्षत्राणिकृत्तिकादीनि 'जोगं जोयंति' योग कार्तिकी पूर्णिमादितिथिभिः सह सम्मन्धं योजयन्ति घटयन्ति कुन्तिीत्यर्थः अयं भावा-यानि नक्षत्राणि यासु तिथिषु स्वभावतो भवन्ति यथा कार्तिकी पूर्णिमास्याः कृतिकाः तानि नक्षत्राणि तास्वेव तिथिषु यत्र भवन्ति तथोक्तम् 'जेट्ठो वच्चइ मूलेणं सावणो पणिहाहि । अदासु य मग्गसिरो सेसा णक्खत्तनामिया मासा ॥१॥ (ज्येष्ठो तिष्ठत्ति मूलेन श्रावणो धनिष्ठया । आर्द्रायां मार्गशीर्षः शेषा नक्षत्रनामका मासा इतिच्छाया) अर्थ:-'समयं उउं परिणामंति' यत्र सम; समतथा ऋतवः परिणमन्ति- परिणामभाजी अर्थ इस प्रकार से है जो कृत्तिका आदि नक्षत्र समरूप से ही विषमरूप से नहीं कतिको पूर्णिमासी आदि तिथियों के साथ सम्बन्ध करते हैं । अर्थात् जो नक्षत्र जिनतिथियों में स्वभाव से होते हैं वे समक नक्षत्र है जैसे-कार्तिकी पूर्णिमासी का कृत्तिका नक्षत्र वे नक्षत्र उन्ही तिथियों में जहाँ होते हैं-तथा चोक्तम् । जेहो वच्च मूलेणे सावणो धणिहाहिं अद्दासु य मग्गसिरो सेसा णक्खत्तनामिया मासा ॥१॥ ज्येष्ठा मूल के साथ श्रवण धनिष्ठा के साथ मृगशीर्ष आर्द्रा के साथ, इस प्रकारका "समय णखता जोगं जोयंति" यह कारिका गत प्रथम चरण का अर्थ है 'समयं उउं परिणामंति' इस द्वितीयपाद का ऐसा अर्थ है जिस में ऋतुएं समरूप से परिणमित होती है, विषम रूप से नहीं- जैसे कार्तिकी के अनन्तर हेमन्त ऋतु होती है, पौष की पूर्णिमा के अनन्तर शिशिरऋतु होती है इस समयं उउ परिणामति गच्चुदाइसीओ बहूदओ होइ णखतो' मा माया मयमा પ્રમાણે છે. જે કુત્તિકા વગેરે નક્ષત્રે વિષમ રૂપમાં નહિ પરંતુ સમરૂપથી જ કાર્તિકી પૂર્ણમાસી વગેરે તિથિએની સાથે સંબંધ કરે છે. એટલે કે જે નક્ષત્ર જે તિથિઓમાં સ્વભાવતા હોય છે તે સમક નક્ષત્ર છે જેમકે કાર્તિકી પૂર્ણમાસીનું કૃત્તિકા નક્ષત્ર એ નક્ષત્ર તેજ તિથિઓમાં જ્યાં હોય છે–તથા ચેકતમ जेट्ठो वच्चइ मूलेणं सावणो धणिद्वाहि ।। अहासुय मग्गसिरो सेसा णक्खत्तनामिया मासा ॥१॥ જ્યેષ્ઠા મૂલનક્ષત્રની સાથે, શ્રવણ ધનિષ્ઠાની સાથે, માર્ગશીર્ષ આદ્રની સાથે, આ र 'समयं णखत्ता जोग जोयंति' 21 गित प्रथम वरना म छे. 'समय उठे परिणामंति' मा द्वितीय पान मा प्रमाणे म रेमा तुम विषम३५मा नाल પરંતુ સમરૂપમાં પરિમિત થાય છે જેમ કાર્તિકમાસની પુનમની અનંતર હેમન્તઝતું હોય Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८४ जम्बूद्वीपप्राप्तिस्त्र भवन्ति नतु विपमतया, यथा कार्तिक्या ! अनन्तरं हेमन्त ऋतुर्भवति पापपूर्णिमाया अनन्तरं शिशिरतः एवं प्रकारेण सपतयैव तवः परिणमन्त्रीत्यर्थः 'णचुण्ड णाइसीओ' यश्च संवत्सरोनात्युष्णः नातिशयेन तापकः तथा नातिशीतः तथा 'वहदो' यहूदकः प्रभूतजलराशि संपन्नः स च संवत्सरो भवति लक्षणतो निष्पन्न इति नक्षत्रचारलक्षणलक्षितत्वात् नक्षत्रसंवत्सर इति । 'ससि समगपुण्णमासि जोएंति विसमचारि णक्खत्ता। कडूओ वहूदओ आ तमाङ रांवच्छरं चंदं ॥२॥ शशिसमकं पौर्णमासी योजयन्ति विपमचारि नक्षत्राणि । कटुको बहूदक स्तमाहुः संवत्सरं चान्द्रमितिच्छाया ।। अस्यार्थस्तु-'ससिसमग' शशिना समकं योग सम्बन्धम् उपगतानि 'विसमचारिणखत्ता' विषमचारीणि मास विसदृशनामकानि नक्षत्राणि 'पुण्णमानि जोएंति' पौर्णमासी तां तां पौर्ण मासी मासान्ततिथिम् योजयन्ति-परिसमापयन्ति यस्मिन् संवत्सरे 'कडुओ बहुदओय' कटुको बहूदकश्च, यश्च संवत्सरः कटुकः शीतातपरोगादि प्रधानतया परिणाम दुःखदायक: प्रकार के समरूप सेही जिस ऋतु का जिस में परिणमन होता रहता है वह भी समक नक्षत्र है 'णच्चुहणाइसीओ' जो संवत्सर न अति उष्ण होता है और न अतिशीत होता है किन्तु 'बहूदओ' प्रभुतजल राशि संपन्न होता है वह संवत्सर लक्षण से निष्पन्न होता है। इसकारण नक्षत्रों के चार रूप लक्षण से लक्षित होने के कारण नक्षत्र संवत्सर कहा जाता है 'सलि समग पुण्णमासि जोएंति विसम चारि णक्खत्ता कडुओ बहूदओ आ तमाहु संबच्छरं चंद' इस गाथा का अर्थ ऐसा है चन्द्र के साथ योग- सम्बन्ध-को प्राप्त हुए विषम चारी नक्षत्र-मास से विसइश नाम वाले नक्षत्र उस उस मासान्त की तिथिको जिस संवत्सर में समाप्त करते हैं तथा जो संवत्मर कटुक होता है-शीत-आतप, रोग आदि की प्रधानता को लेकर परिणाम में दुःख दायक होता है, तथा प्रभूत जलगशि से संपन्न होता છે, પવની પૂર્ણિમાં પછી શિશિરવતુ હોય છે. આ જાતને સમરૂપથી જ જે વસ્તુઓમાં परिमन थतु २७ छ, ते ५ समनक्षत्र छे.'णच्चुहूणा णाइसीओ रे सवत्स२ मतिsey होतु नथी तमा भतिशात पण डोतु नथी ५२'तु 'बहूदओ' प्रभूत शि सम्पन्न હોય છે, તે સંવત્સર લક્ષણથી નિષ્પન્ન હોય છે. આથી નક્ષત્રના ચાર રૂપ લક્ષણથી elक्षत पान दीधे नक्षत्र सत्स२ ४डेवामां आवे छे. 'ससि समग पुण्णमासिं जोएंति विसमचारि णक्खचा, कडुओ वहूदओ आ तमाहु संवच्छरं चंद' मा यान। अथ ॥ પ્રમાણે છે - ચન્દ્રની સાથે ગ–સંબંધ–ને પ્રાપ્ત થયેલા વિષમચારી નક્ષત્ર માસથી વિસદશ નામવાળા નક્ષત્ર-તત્ તત્ માસાન્તની તિથિને જે સંવત્સરમાં સમાપ્ત કરે છે, તેમજ જે સંવત્સર કટુક હોય છે-શીત, આતપ, રંગ, વગેરેની પ્રધાનતાને લીધે પરિણામમાં દુખ Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः रु. १७ संवत्सरमैदनिरूपणम् २८५ तथा बहूदकः वहूनि उदकानि जलानि यस्मिन् स तथा, इत्थं भूनं संवत्सरं महर्षयः चान्द्रं चन्द्रसंबन्धिनं संवत्सरमाहुः कथयन्ति चन्द्रानुरोधात्तु चान्द्रमिति कथयन्ति यतस्तत्रैव मासानां परिसमाप्तेः न मास सदृशनामक नक्षत्रानुरोधत इति । सम्प्रति कमाख्यसंवत्सरं दर्शयति-'विसम' इत्यादि, 'विसमं पवालिणो परिणमंति अणुऊसु दिति पुप्फफलं । वासं न सम्म वासइ तमाहु रांवच्छरं का' ॥३॥ इति ॥ (विपमं प्रवालिनः परिणमन्ति अन्तुषु ददति पुष्पफलम् ॥ वन वर्षति सम्पक तमाहुः सम्वत्सरं कर्म ॥३॥ इतिच्छाया। अध्याय:-यस्मिन् कर्माख्यसंवत्सरे वनस्पतयो वृक्षाः 'विसम' विषमं विषमकालम्, यो यस्य फलपुष्पदानसमयः तदतिरिक्तकालेऽपीत्यर्थः 'पचारिणो' प्रचालिनः 'परिणमंति' परिणमन्ति प्रवालाः पल्लवाङ्घा स्तदयुक्ततया परिणमन्ति-परिणाम प्राप्नुवन्ति, तथा'अणुझसु दिवि पुष्फफलं' अन्तुष्वपि ददति पुप्पफलम् तत्र अन्तुषु स्वस्व ऋत्वभावेऽपि फलं पुष्पं च ददति प्रयच्छन्ति वनस्पतयः, अकाले पल्लववान् अकाले पुष्पफलानि च धारयन्ति, तथा-'वासं न समास' मेघः सम्यग्ररूपेण वर्ष वृष्टिं न वर्षति-न करोति. है ऐसे संवत्सर को ऋपिजन चान्द्र संवत्सर कहते हैं क्योकि वहीं पर मासों की परि समाप्ति होती है। 'विसमं पवालिणो परिणमंति अणुऊसु दिति पुष्फफलं वासं न सम्मं वासइ तमाहु संबच्छरं कम्मं ॥३॥ इस गाथा का अर्थ इस प्रकार से है-महर्षिजन उस-संवत्सरको कर्म संवस्सर कहते हैं कि जिस संवत्सरमें वृक्ष फल पुष आने के काल से भिन्न काल में भी फल पुष्प देते हैं-प्रवाल अङ्कुर आदि से युक्त नहीं होते हैं लात्पर्य यही हैं कि जिस संवत्सर में वृक्षादिक अफाल में पल्लवों से युक्त हों और अकाल में ही फलदायी हों तथा जिस में मेघ अच्छी तरह वर्षा न वरसावें દાયક હોય છે, તેમજ પ્રભૂત જળરાશિથી સમ્પન્ન હોય છે, એવા સંવત્સરને કષિજને ચન્દ્ર, સંવત્સર કહે છે, કેમકે ત્યાં જ માસની પરિસમાપ્તિ હોય છે. . विसमं पवालिणो परिणमंति अणुउसु दिति पु'फफलं, वासं न सम्म वासइ तमाहु संवच्छरं कम्मं ॥३॥ , આ ગાથાને અર્થ આ પ્રમાણે છે–મહર્ષિજને તે સંવત્સરને કર્મ સંવત્સર કહે છે કે જે સંવત્સરમાં વૃક્ષે, ફળ, પુપ આપવાના કાળથી ભિન્નકાળમાં પણ ફળ-પપે આપે છે. પ્રવાલ અંકુર વગેરેથી યુક્ત થતા નથી, તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે જે સંવત્સરમાં વૃક્ષાદિકે અકાલમાં પલથી યુક્ત થાય અને અકાળમાં ફળ પ્રદાન કરતા હોય તેમજ જેમાં મેઘ સારી રીતે વર્ષતા નથી Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २.६ यस्मिन् तं संवत्सरम् 'कम्मं' कर्माख्यम् 'आ' आहुः - कथयन्ति महर्षय इति । सम्प्रति सौरं वर्षं दर्शयति- 'पुढवीदगाणं' इत्यादि, जम्मूवीपमति 'पुढवी गाणं च रसं पुप्फफलाणं च देइ आइचो | अप्पेण विवासेणं सम्भं निष्फजए सस्सं' ||४|| ( पृथिव्युदकानां च रसं पुष्पफलानां च ददात्यादित्यः । अल्पेनापि वर्षेण सम्यग् निष्पद्यते सस्यम्) ||४|| इतिच्छाया ॥ अस्यार्थस्तु 'पुढचीदगाणं च रसं पुप्फफलाणं च' पृथिव्युदकानां च रसं पुष्पफलानां च, तत्र पृथिव्या उदकस्य जलस्य तथा पुष्पाणां फलानां च रसम् 'आइचो' आदित्यः सूर्यः 'देह' ददाति, अर्थात् आदित्यनामकः संवत्सरः पृथिव्या उदकस्य फलपुष्पयोश्च रसं सर्पयति तथा; अप्पेणवि वासे गं' अल्पेन - स्तोकेनापि वर्षेण-वृष्ट्या 'सम्मं सस्सं निप्फज्जए' सम्यग् रूपेण सस्यं धान्यममूरादिकं निष्पद्यते निष्पादयति, अयं भावः- यस्मिन् संवत्सरे पृथिवी तादृश जलसंपर्कादतिशयेन रसश्ती भवति तथा जलमपि परिणाम सुन्दररस विशिष्टं सत् परिणमति, तथा पुष्पाणां पङ्कजादीनां फलानां चाम्रपनसादीनां रसः प्रचुरतरो भवति, तथा स्वोकेनापि वर्षेण धान्यं सर्वत्र सम्म निष्पद्यते तपादित्यसंवत्सरं पूर्वमदपः कथयन्ति इति ॥ सम्प्रति अभिवर्द्धितसंवत्सरं दर्शयितुमाह-'आइच्चे' इत्यादि, 'आइच्चतेयतविया खणलाविला उऊपरिणमति । पूरेय णिण्णथळे तमाहु अभिवद्धियं जाण' ||५|| पुढची दगाणंच रसं पुप्फ फलाणंच देह आइच्चो । अप्पेण वि वासेणं सम्मं निष्फज्जए सस्तं ||४|| जिस संवत्सर में आदित्य पृथिवी को, उदक को और फल पुष्पों को रस देता है उस संवत्सर का नाम आदित्य संवत्सर है इस संवत्सर में थोडी सी भी वर्षा से अनाज की उत्पत्ति अच्छी हो जाती है । आइच्यते यतविया खणलवदिवसा उऊ परिणमति । पूरेइ गिष्णथले तमाहु अभिवद्वियं जाण ॥५॥ 'पुढवी दगाणंच रसं पुफफलाणं च देइ आइच्चो । अप्पेण वि वासेणं सम्मं निप्फज्जए सस्सम् ||४|| જે સવત્સરમાં આદિત્ય પૃથિવીને, ઉકને અને કુળ પુષ્પને રસ આપે છે, તે સવત્સરનું નામ આદિત્ય સવત્સર છે. આ સવત્સરમાં મામૂલી વર્ષોથી પણ અનાજ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. आइच्चतेयतविया खणलवदिवसा उऊ परिणमति । पूरेइ णिण्णयले तमाहु अभिवद्धियं जाण ॥५॥ જે સ‘વત્સરમાં સૂર્યના પ્રચંડ તાપથી ક્ષણ, લ૧, અને દિવસ તપ્ત રહે છે અને જેમાં નિમ્ન Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. १७ संवत्सर भेदनिरूपणम् २८७ आदित्य तेजस्तप्ताः क्षणलवदिवसा ऋतवः परिणमन्ति । पूरयति च निम्न स्थलं तमाहुरभिवर्द्धितं जानीहि ||५|| इतिच्छाया, अस्यार्थस्तु - यस्मिन् संवत्रे 'खणलवदिवसा' क्षणलवदिवसा 'उऊ' ऋतव - वसन्ताद्याः 'आइच्चतेयतविया' आदित्यतेजस्तप्ताः श्रादित्यस्य संबन्धिनस्तेजसा - खरकिरणेन कृत्वा तप्ता - अतीव संतप्ताः सन्तः 'परिणमन्ति- परिणाममासादयन्ति तथा यश्च संवत्सरः 'णिष्णथले य पूरे ' सर्वाप्यपि निम्नस्थलानि - अधः स्थलानि जलेन पूरयति 'तमाहु अभिवद्धियं जाण' तमेतादृशं संवत्सरम् अभिवर्द्धिन नामकं महर्षय आहु:- अकथयन्ति इति जानीहि इति ॥ सम्प्रति शनैश्वरसंवत्सरं प्रश्नयन्नाह - 'सणिच्छर' इत्यादि, 'सणिच्छर संवच्छ रेणं भंते ! कवि पत्ते' शनिश्चर संवत्सरः खलु भदन्त ! कतिविधः - कटिप्रकारकः प्रज्ञप्तः - कथित इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! ' अट्ठावीस विदे पश्नत्ते' अष्टाविंशतिविधोऽष्टाविंशति प्रकारको भातीति प्रज्ञप्तः कथितः, 'तं जहा ' तद्यथा'अभिईमवणे घणिट्टा' अभिजित् श्रवणो घनिष्ठ, अभिजित् शनैश्वरसंवत्सरः, श्रवणः शनैश्वर संवत्सरः, धतिष्ठा शनैश्वरसंवत्सरः 'समभिसया' शतभिषक् शनैश्वरसंवत्सरः 'दो य हौति भद्दवया' द्वे च भवतो भाद्रपदे पूर्वाभाद्रपदशनैश्चरसंवत्सरः उत्तरभाद्रपदशनैश्वरसंवत्सर इत्यर्थः, 'रेवई अस्सिणी भरिणी' रेवती अश्विनी भरिणी' रेवती शनैश्वरसंवत्सरः अश्विनी " जिस संवत्सर में सूर्य के प्रखर ताप से क्षण, लव और दिवस तपे रहते हैं ओर जिसमें निम्नस्थल जल से परिपूर्ण बने रहते हैं ऐसे संवत्सर को महर्षि जन अभिवर्द्धित संवत्सर कहते हैं । अब गौतमस्वामी शनैश्वर संवत्सर के सम्बन्ध मे पूछते हैं 'सणिच्छर संव. च्छरेण भंते ! कइचिहे पण्णन्ते' हे भदन्त ! शनैश्वर संवत्सर कितने प्रकार का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोधमा ! अट्ठावीसहविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! शनैश्चर संवत्सर २८ प्रकार का कहा गया है 'तं जहा' जैसे 'अभिई संवणे घणिट्ठा' अभिजित् शनैश्चर संवत्सर, श्रवणशनैश्चर संवत्स, धनिष्ठा शनैश्चर संवत्सर, 'सयभितया दोय होति भद्दवया' शतभिषक् शनैश्चर संवસ્થળા જળથી પરિપૂર્ણ રહે છે. એવા સંવત્સરને મહર્ષિ એ અભિવાત સવત્સર કહે છે. हवे गौतमस्वाभी-शनैश्चर संवत्सरना समधभां पूछे छे - 'सणिच्छरसंवच्छरणं भंते ! इविहे पण्णत्ते' हे लहंत ! शनिश्चर संवत्सर डेंटला अारना हेवामां आवे छे ? सेना नवाश्रभां अलु डे हे- 'गोयमा । अट्ठावीसइविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! शनैश्वर संवत्सर २८ ७४ रना अडेवामां आवे छे. 'तं जहा ' म - 'अभिई संवणे धणिट्ठा' मलिनित् शनैश्चर स ंवत्सर, श्रवणु शनैश्चर संवत्सर, धनिष्ठा शनैश्चर स ंवत्सर, 'सयभिसया दो य होंति भद्दवया' शतभिषड् शनैश्चर संवत्सर, पूर्व भाद्रयः शनैश्चर स ंवत्सर मने उत्तरभाद्वयह शनेश्वर सवत्सर 'रेवइ अस्सिणी भरिणी' रेवती शनैश्वर स ंवत्सर Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૮ जम्बुद्वीपप्रतिको शनैश्चरसंवत्सरः भरिणी शनैश्चरसंवत्सरः। कित्तिय तह रोहिणी चेव' कृत्तिका तथा रोहिणी चैत्र, कृत्तिका शनैश्चरसंवत्सरः तथा रोहिणी शनैश्चरसंवत्सरः 'जाव उत्तराभो आसाढा मो' यावद् उत्तगपाढाः, उत्तरापाढशनैश्चरसंवत्सरः, अत्र भावत्पदेन मृगशीपर्दाि पुष्य पुनर्वस अश्लेपा मघा पूर्वादीनां संग्रहो भवति, तत्र यस्मिन् संवत्सरे अभिनिता नक्षत्रेण सह शनैश्चरः संबन्धमुपादत्ते सोऽभिजित् शनैश्चरसंवत्सरः, तथा श्रवणेन सह यस्मिन संवत्सरे शनैश्चरो योगमुपादत्ते स श्रवणसंवत्सर इति, एवं सर्वत्रापि क्तव्यम् । अथवा प्रकारान्तरेण शनैश्चरसंवत्सरं वक्तुमाह-'जंबा' इत्यादि, 'जंना सगिच्चरे महग्गहे' यहा शनैश्चरो महाग्रहः 'तीसाए संबच्छरेहि' त्रिंशता संवत्सरै : 'सव्यं णकालनमंडलं समाणे सर्व नक्षत्र: मण्डलम् अभिजिदादि उत्तरापाढान्तं समापयति एतावान् कालविशेषः त्रिंशद्वर्पप्रमाणः शनैश्चरसंवत्सरः। उपसंहरनाइ-'सेतं सणिच्छररांबच्छरे' गोऽयं शनैशासंवत्सर इति संवत्सरस्वरूपनिरूपणमिति ||५० १७॥ त्सर, पूर्वभाद्रपद शनैश्चर संवत्सर और उत्तर भाद्रपद शनैश्चर संवत्सर, 'रेवई अस्सिणी भरिणी' रेवती शनैश्चर संवत्सर अश्विनी शनैश्चर संवत्सर, भरिणी शनैश्चर संवत्सर 'कित्तिय तह रोहिणीचेव' कृत्तिका शनैश्चर संवत्सर, रोहिणी शनैश्चर संवत्सर 'जाब उत्तराओ आसाढाओ,' यावत्-उत्तराषाढ शनैश्चर संव. त्सर, तथा यावत्पद से गृहीत मृगशीर्ष शनैश्चर संवत्सर, आदी शनैश्चर संवत्सर, पुष्य शनैश्चर संवत्सर पुनर्वस्तु शनैश्चर संवत्सर, अश्लेषा शनैश्चर संवत्सर मघा शनैश्चर संवत्सर में अभिजित नक्षत्र के साथ शनैश्चर संबंध का प्राप्त होता है वह अभिजित शनैश्वर संवत्सर है जिस संवत्सर में श्रवण नक्षत्र के साथ शनैश्चर का संबंध प्राप्त होता है वह श्रवणशनैश्वर संवत्सर है इसी प्रकार से और भी शेप संवत्सरों के निर्वचन में जानना चाहिये 'जं वा सणि च्चरे महग्गहे' अथवा-शनैश्चर महाग्रह है 'तीसाए संवच्छरेहि सन्चं णवत्त मंडलं समाणेइ' यह ३० वर्षो में समस्त अभिजित् से लेकर उत्तराषाढान्त तक अश्विनी शनिश्वर सत्स२ मारी शनैश्वर सवत्स२, 'कित्तिय तह रोहिणी चेव' तिst शनैश्वर स4५२ शडियी शनिश्वर संवत्सर 'जाव उत्तरामो आसाडाओ' यावत् उत्तराषाढा શનૈશ્ચર સંવત્સર તેમજ યાવત્ પદથી ગૃતિ મૃગશીર્ષ શનિશ્ચર સંવત્સર, આદ્ર શનૈશ્ચર સંવત્સર પુષ્ય શનિશ્ચર સંવત્સર, પુનર્વસુ શનૈશ્ચર સ વત્સર, અશ્લેષા શનૈશ્ચર સંવત્સર, મઘા શનૈશ્ચર સંવત્સર જે સંવત્સરમાં અભિજિત નક્ષત્રની સાથે શનૈશ્ચર સંબંધને પ્રાપ્ત કરે છે તે અભિજિત નેચર સંવત્સર છે. જે સંવત્સરમાં શ્રવણ નક્ષત્રની સાથે શનૈશ્ચર સંબંધને પ્રાપ્ત થાય છે. તે શ્રવણ શનૈશ્ચર સંવત્સર છે. આ પ્રમાણે બીન પણ સંવત્સ शना नियत समयभi ora नसे. 'जंबा सणिच्चरे महग्गहे' अथ। 'सनेश्वर महायर छ. 'तीसाए संवच्छरेहिं सव्वं, णक्खत्तमंडलं समागेइ' २५॥ ३०. मां Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः बु. १८ एकस्मिम्संवत्सरे माससंख्यानिरूपणम् २८२ संवत्सराः कथिता सम्प्रति एतेषु संवत्सरेबु कतिमासा भवन्तीति पृच्छन्नष्टादश सूत्र माह-'एगमेगस्स णं भंते' इत्यादि । , मूलम्-एगमेगस्स णं भंते! संवच्छरस्त कइ मासा पन्नत्ता? गोयमा! दुवालस मासा पन्नता, तेति णं दुनिहा णामधेजा पन्नता, जहालोइया लोउत्तरिया च, तत्थ लोइया णाला इमे तं जहा सावणे भादवए जाव आसाढे, लोउत्तरिया जामा इमे त जहा अभिणंदिए पइट्रेय विजए पीइवद्धणे । सेयंसेय सिवे चेव सिसिरे य सहेअवं ॥१॥ णवमे वसंतमासे दसमे कुसुभसंभवे । एकारले निदाहे य वणविरोहे य बारसमे ॥६॥ एगमेगस्स भंते ! मालस्स कइ पक्खा पन्नता ? गोयमा ! दो पक्खा पन्नत्ता तं जहा-बहुलपक्खे य सुकपरखेय । एगमेगस्त णं भंते ! पक्खस्स कइ दिवसा पन्नत्ता ? गोगा | पपणरस दिवसा पन्नत्ता तं जहा पडिवा दिवसे वितोया दिवसे जाव पण्णरसी दिवसे, एएसि णं भंते ! पण गरसण्हं दिवसाणं का णामधेजा पन्नत्ता ? गोयमा! पण्णरस णामधेज्जा पन्नता तं जहा-गुव्वंगे सिद्धमणोरमे य तत्तोमणोहरे चेव जसभः य जसधरे छट्रे सव्वकामसमिद्धे य ॥१॥ इदमुद्धाभिसित्ते य सोमणस धणंजए य बोल्यो। अस्थ सिद्ध अभिजाए अञ्चलणे सयं. जए चेत्र ॥२॥ अग्गिवेसे उबलमे दिवसाणं होति णामधेजा। के नक्षत्र मंडल को समाप्त कर देता है । अर्थात् उन्हे प्राप्त कर लेता हैं। इस तरह इसके काल के प्रमाण ३० वर्ष का है। 'सेत्तं सणि चरसंवच्छरे। इस प्रकार से शनैश्चर संवत्सर के स्वरूप निरूपण होकर संवत्सर के स्वरूप का निरूपण समास हो जाता है ॥१७॥ સમસ્ત અભિજિતથી માંડીને ઉત્તરાષાઢાત સુધીના નક્ષત્ર મંડળાને સમાપ્ત કરી નાખે છે. એટલે કે તેમને પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ પ્રમાણે એના કાળનું પ્રમાણ ૩૦ વર્ષ જેટલું છે. 'से तं सणिच्चरसंवच्छरे' ! प्रभारी शनैश्वर सबमरना नि३५च्या म मया सबस. વાના સ્વરૂપનું નિરૂપણ સમાપ્ત થઈ જાય છે. ઘણા Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीपतिहरे एएसि णं भंते ! पण्णरसण्हं दिवसाणं कइ तिही पन्नत्ता? गोयमा ! पण्णरस तिही पन्नता, तं जहा-नंदे भद्दे जए तुच्छे पुण्णे पक्खस्स पंचमी । पुणरवि दे अहे जए तुच्छे पुण्णे पाखस्स दसमी। पुणरवि गंदे भद्दे जए तुच्छे पुष्णे पक्खस्स पण्णरसी एवं ते तिगुणा तिहीओ सम्वेसि दिवसाणं ति । एगमेगस्त णं भंते ! पक्खस्स कइ राइओ पण्णताओ? गोयमा! पण्णरल राइओ पण्णत्ताओ तं जहापडिवा राई जाव पपणरसी राई। एयालि णं भते! पण्णरसहं राई णं कइ णामधेजा पपणता? गोयमा! पण्णरस णामधेजा पपणत्ता, तं जहा उत्तमा य सुणक्वत्ता एला बच्चा जसो हरा । सोमणसा चेव तहा सिरिसयं भूया य वोद्धव्वा ॥१॥ विजया य वेजयति जयंति अपराजिया य । इच्छा य समाहारा चेव तहा तेया य तहा अईतेया ॥३॥ देवाणंदा पिण्ड रयणीणं णामधिजाई॥ एयासिणं भंते! पण्णरसण्हं कइ तिही पाणता? गोयमा! पण्णरस तिही पण्णत्ता तं जहाउग्गवई भोगवई जसबई मध्य सिद्धा सुहणामा, पुणरवि उग्गवई भोगवई जसवई समिद्धा सुहणाशा, पुणरवि उग्गवई भोगवई जसवई सब्दसिद्धा सुहणामा, एवं तिगुणा एते तिहीओ सम्वेसिं राईगा एगमेगस्स णं भंते! अहोरत्तस्स कइमुहुत्ता पन्नत्ता ? गोयमा ! तीसं मुहुत्ता पन्नत्ता तं जहा-रुद्दे सेए मित्ते वाउसुबीए तहेव अभिचंदे। माहिंद बलवं बंभे बहुसच्चे चेव ईलाणे। तदै य भावियप्या वेसपणे वारुणे च आणंदे। विजए य बीससेणे पाया बच्चे उपसभे य २॥ गंधव अग्गिदेसे आय. वेय अनमेय । अणवं भोमे क्सहे सव्व रक्खसे चेव त्ति ॥सू० १०॥ छापा-गकैकस्य खलु भदन्त ! संवत्सरस्य कति मासाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्वादशमासाः प्रज्ञमाः, तेषां द्विविधानि नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-लौकिकानि लोकोत्तराणि च तत्र कौशिकानि नामानि इमानि, तद्यथा-श्रावणो भाद्रपदो यावदापाढः, लोकोत्तराणि नामानीमानि तद्यथा-अमिनन्दितः प्रतिष्ठितो विजयः प्रीतिवर्द्धनः श्रेयांश्च शिवश्चैव शिशिरश्च सहे. मान् ॥१॥ नमो वसन्तपो दानः कुनुपमा । एकादशो निदायश्च वनविरोधश्च द्वादशः Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवस्कारः लू. १८ एकस्सिंवत्सरे माससंख्या निरूपणम् २११ |२|| एकैकस्य खलु भदन्त ! मासस्य कविपक्ष: इताः ? गौतम ! द्वौ पक्षौ प्रज्ञप्तौ तद्यथाबहुपक्षश्च शुक्लपक्षश्च । एकैकस्य खलु भदन्त ! पक्षस्य कति दिवसाः प्रज्ञता: ? गौतम ! पञ्चदश दिवसाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - प्रतिपदिवसो द्वितीया दिवस यावत्पञ्चदशी दिवमः 'एतेषां खल भदन्त ! पञ्चदशानां दिवयानां कविनामधेयानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! पञ्चदशनामधेयानि प्रज्ञतानि तद्य-पूर्वाङ्गः सिद्धमनोरमच ततो मनोहरचैव । यशोभद्रश्च यशोधरः षष्ठः सर्वकामसमृद्ध ॥ १ । इन्द्रमूर्धाभिषिकच सौमनसो धनञ्जयश्च बोद्धव्यः । अर्थसिद्धोऽभि जातोऽत्यशनः शतञ्जयश्चैत्र || २ || अग्निवेश्म उपशमां दिवसानां भवन्ति नामधेयानि । एतेषां खलु महन्त ! पश्चदशानां दिवसानां कति तिथयः प्रज्ञप्ताः ? हे गौतम ! पञ्चदशतिथयः प्रज्ञप्ताः तयथा - नन्दाभद्रा जयातुच्छा पूर्णापक्षस्य पञ्चमी । पुनरपि नन्दाभद्रा जयातुच्छा पूर्णाक्षस्य दशमी | पुनरपि नन्दाभद्रा जयातुच्छा पूर्णापक्षस्य पञ्चदशी । एवं ता त्रिगुणा. तिथयः सर्वेषां दिवसानामिति । एकैकस्य खलु भदन्त ! पक्षस्य कति रात्रयः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चदश. रात्रयः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - प्रतिपद्रात्रियत्पञ्चदशीरात्रिः । एतासां खलु भदन्त ! रात्रीणां पश्च दशानां कविनामधेयानि प्रज्ञप्तानि ? गौरम ! पञ्चदशनामधेयानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-उत्तमा च सुनक्षत्रा एलापश्या यशोधरा । सौमनसा चैव तथा श्रीसंभू च बोद्धव्या ॥१॥ विजया वैजयती व जयन्ती अपराजिता, चेच्छा च सनाहारा तेजाथ तथा अतितेजाः ॥ २" देवानन्दा निरतिः रजनीनां नामधेयानि । एतासां खलु भदन्त ! पञ्चदशानां रात्रीणां कति तिथयः प्रज्ञप्ताः गौतम ! पश्चदशतिथयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - उग्रवती भोगवती यशोमती शुभनामा पुनरपि उग्रवती भोगवती यशोमती शुभनामा, पुनरपि उग्रवती भोगवती यशोमती सर्वसिद्धा शुभनामा, एवं त्रिगुणास्तिथयः सर्वासां रात्रीणाम् । एकैकस्य खलु भदन्त ! अहो रात्रस्य कतिमुहूर्त्ताः प्रज्ञप्ताः गौतम ! त्रिंशन्मुहूर्त्ताः प्रज्ञप्ताः तद्यथा- रुद्रः श्रेयान् मित्रोवायुः सुप्रीतस्तथैवाभिचन्द्रः । माहेन्द्रो बलवान् ब्रह्मा बहुसत्यवैवेशानः ॥ १॥ त्वष्टा च भावितात्मा वैश्रमणो वरुणवानन्दः । विजयश्व विश्वसेनः प्राजापत्य उपशमश्चैव २॥ गन्धर्वोऽग्निवेश्म शत वृषभ आतपत्रानममथ । ऋणवान् भौमो वृषभः सर्वार्थः राक्षस चैव ॥ इति ॥ सू० १८॥ ढीका -‘एगमेगस्स गं भंते ! वच्छरस्त' एकैकस्य खलु भदन्न ! सवत्मरस्य वान्द्रादि वर्ष 'कइमासा पत्ता' कति कियत्संख्यकः मासाः प्रज्ञप्ताः कथिताः, हे अदन्त ! योऽयसरो में मासों का प्रतिपादन 'एग भते ! संयच्छरस्स कर मासा पन्नन्ता' इत्यादि टीकार्थ- - इस सूत्र द्वारा गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त एक एक संवत्सर के चान्द्रादि वर्ष के कितने कितने महिने होते हैं ? इसके उत्तर સંવત્સરીમાં માસાનું પ્રતિપાદન 'एगमेगस्स ण भंते ! संपच्छररस कइ मासा पन्नत्ता' इत्यादि ટીકા'- સૂત્ર વડે ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવી રીતે પ્રશ્ન કર્યાં છે કે હું લઈત / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९२ अम्बूद्वीपप्राप्तिस्त्र मनेकप्रकारका पूर्व संवसर प्रतिपादितः तस्य प्रत्येक रस्म सम्बन्धिनः कियत्संख्यका मासा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुवालसमासा पभत्ता' द्वादश-द्वादशप्रकारका गासाः प्रज्ञा:-कविता: 'तेसिणं दुबिहा णामधेला पनत्ता' तेषां खल्ल द्विविधानि द्विप्रकारमाणि नागधेयानि नामानि प्रज्ञतानि-कथितानि, 'तं जहा' तद्यथा-'लोइया लोउत्तरियाय' लौकिकानि लोकोतरिकाणि च, तत्र लोकः सर्वज्ञप्रतिपादित प्रवचनवायो ग्लेच्छादि जनः तेषु प्रसिद्धनया तत्वन्धीनि नामानि लौकिकानि, तथा लोकोत्तराणि लोकः प्रवचनवायः तेभ्यो लाकेभ्य उत्तराः सम्यग् ज्ञानादिगुगयुक्तत्वेन प्रधानाः सर्वज्ञमतानुयायिनः श्र रकास्तेषु प्रसिद्ध-वेन तत्संबचीनि नामानि लोकोत्तराणि न.मधेयशब्दस्य नपुंसकतया नघुमकेन व्याहारइति । 'तत्य लोइया णामा इमे' तत्र-तेषु नामद्वयेषु मध्ये लौकिकानि नाम नि इमानि-वक्ष्यमाणानि 'तं जहा' तद्यथा-'सावणे भद्द. चए जाव आसाढे' श्रावगो भद्रादः यावद् आपाहः, अत्र यावादेन आश्वयुजः कात्तिक मार्गशीपोपमाघफाल्गुन चैत्र वैशाख ज्येष्ठमासानां ग्रहगं भवति, ततश्च श्रावणा दारभ्यापाढान्तं द्वादशलौकिम सानां नामानि भवन्तीति मालानां लौकिकनामानि में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! दुवालसलामा पनत्ता' हे गौतम ! एक एक संवत्सर के १२-१२ महिने होते हैं । 'तेसिणं दुबिहा णामधेज्जा पन्नत्ता' इन महिनों के नाम दो प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं 'लोइया लोउत्तरियाय' लौकिक और लोकोत्सरिक सर्वज्ञ प्रतिपादित प्रवचन से जो वाय लौकिक आदिजन हैं उगजनों में जो इनके नाम प्रसिद्ध हैं वे लोकिक नाम है तथा जो लोक से उत्तर है-सम्यग्ज्ञानादि गुण विशिष्ट हैं ऐसे प्रधानव्यक्तियों में-सर्वज्ञमतानुयायी श्रावक जनों में जो इनके नाम प्रसिद्ध है वे लोकोत्तरिक नाम है। 'तत्थ' लोहया णामा हमे इन दोनों नामों में से लौकिक नाम ये हैं 'तं जहा' जैसे 'सावणे भद्दधए जाव भासाढे' श्रावण, भाद्रपद यावत् आषाढ, यहां याव. स्पद से कुंआर कार्तिक, अगहन, पूध, माह, फल्गुन, चैत्र वैशाख, और ज्येष्ठ, એક-એક સ વત્સરના ચન્દ્રાદિ વી કેટલા માલના હોય છે ? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે. छ-'गोयमा ! दुवालसमामा पन्नत्ता' हे गौतम! मेर-से, सवत्सरना १२-१२ भासे। थाय छे. 'तेसिणं दुविहा णामवेज्जा पन्नत्ता' से महीनयान नाम से प्रारना ४ामा मावा से. 'तं जहा' २ मा प्रभारे -'लोइया लोउत्तरिया य' दी मातरिक्ष સર્વજ્ઞ પ્રતિપાદિત પ્રવચનમાં જે બાહ્યલૌકિક વગેરે જ છે, તે લોકોના જે નામે પ્રસિદ્ધ છે તે લૌકિક નામે – તેમજ જે લેકથી ઉત્તર છે–સમ્યજ્ઞાનાદિ ગુણ વિશિષ્ટ છે, એવી પ્રધાન વ્યક્તિઓમાં સર્વ મનનુયાયી શ્રાવકજનમાં જે એમના નામે પ્રસિદ્ધ છે, ते वाहत्तर नाम ले. 'तत्थ लोइया णामा इमे' से म-२ नामामाथी ells नामा मा छे-'तं जहा' हे 'सावणे भवए जाव आसाढे' श्राप, माद्र५६, यावत मा0 मही યાવત, પદથી અશ્વિન, કાર્તિક માગશી, પૌષ, માઘ, બુન, ચિત્ર, વૈશાખ અને ચેષ્ઠ Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका सप्तमवक्षस्कारः सू १८ एकस्मिन्संवत्सरे माससंख्यानिरूपणम् २९३ दर्शयिखा लोकोत्तरिझनामानि दीयेतुनाह-'लोउत्तरिया' इत्यादि, 'लोउत्तरिया णामा इमे' लोकोतरिकाणि नमानि इमानि वक्ष्यमाणानि भवन्ति 'तं जहा' तद्यथा'अभिणंदिए पइटेय' अभिनन्दितः प्रथमः द्वितीयः प्रतिष्ठितनामकः 'विजए पीइबद्धणे' तृतीयो विजयनामकः पार्थः प्रीतिगर्दनः सेयंसेय सिवे वे' श्रेयांतच शिवश्चैव पञ्चमश्रेयान् पष्ठः शिवः 'सिसिरेय समर्थ शिशिरश्च सहेभवान, तत्र सप्तमः शिशिरः अष्टमो हिमवान् सूत्रे पदपूरणाय सहशब्देन समासः तेन हिमवता सह शिशिर इत्यों भवति शिशिरो हिमःश्चिति, 'गवमे वसंतमासे' नवमो वसन्तमासः 'दममे कुसुमसमवे' दशमः कुसुमसंभवः 'एकारसे निदाहेय' एकादशो निदायो ग्रीष्मः, 'वणविरोहेय बारसमे' वनविरोधः वाविशेषः) द्वादशः, एतानि द्वादश नामानि लोकोत्तराणि भवन्तीति ।। सम्प्रति-प्रतिमासं कियन्तः पक्षा भवन्तीति जिज्ञासायां पक्षं निरूपयितुं पक्षसूत्रमाह"एगमेगस्सणं भंते ! मासस्त' एकैकस्य खलु भदन्त ! मासस्य 'कइ पक्खा पन्नत्ता' कतिकियत्संख्यकाः पक्षा:-मापारयाविशेषाः प्रज्ञा-कथिताः, हे भदन्त ! ये एते द्वादशमासाः कथिता स्तेषामे कैकस्य मास कियत्संख्यका पक्षा भवन्तीति प्रश्न:, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दोपक्खा पन्नता' द्वौ पक्षौ द्वि संख्यको पक्षौ इन महिनों का ग्रहण हुआ है। 'लोउत्तरिया जामा इमे' लोकोत्तरिक नाम इस प्रकार से हैं-'तं जहा' जैसे-'अभिनदिए पटे यह विजए पीइबद्धणे, सेयंसेय सिवे चेव सिसिरे च सहेमवं' (१) अभिनन्दित (२) प्रतिष्ठित, (३) विजय (४) प्रीतिवर्द्धन, (५) श्रेयांस (६) शिव (७) शिशिर (८) हिमवान् (९) 'णवमे वसंत मासे दसमे कुसुमसंभवे, एक्कारसे निदाहे य बणविरोहे य वारसमे' वसंतमास, (१०) कुसुम संभव, (११) निदाघ, और (१२) वनविरोह-'वर्भाव. शेष' ये १२ नाम.लोकत्तरिक हैं। प्रतिमासमें पक्षों का प्रतिपादन'एगमेगस्सणं भंते ! मासस्स कई पक्खा पन्नता' इस के द्वारा गौतम स्वाभी ने प्रभु से ऐसा पूछा है हे अदन्त ! एक एक मासके कितने कितने पक्ष होते हैं ? से भासाना नाम अर थयेसा . 'लोउत्तरिया णामा इमे' त्तरित नाम माप्रमाणे छ. 'तं जहा' म 'अभिनंदिए पइवय विजए पीइवद्धणे, सेयंसेय सिवे, चेव सिसिरेय सहेभव' (१) मलिनत, (२) प्रति6ि1 (3) qिय (४) प्रीतिवद्धन, (५) श्रेयान् (6) शिव (७) शिशिर (८) भवान् (८) 'णवमे मासे दलमे कुसुमसंभवे, एक्कारसे निदाह य वणविरोहे य बारसमे' सतमास, (१०) सुभ समय, (११) निहाय अने (१२) नविशड (वन (विशेष) से १२ नामी सोडत . પ્રતિમાસમાં પક્ષેનું પ્રતિપાદન 'एगमेगस्स णं भंते । मासस्स कइ पक्खा पन्नत्ता' सेना 43 गौतमस्वामी प्रभुने એવી રીતે પ્રશ્ન કર્યો છે કે હે ભદંતએક-એક માસના કેટકેટલા પક્ષો હોય છે? Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કું पक्षतिसूत्रे प्रज्ञौ कथिताविति । भेदयमेव दर्शयति- 'तंग' इत्यादि, 'त जहा' तथा 'बहुल पत्रखेय सुकपक्खेय' बहुलपक्षः कृष्णपक्ष शुक्लपक्ष, इमामेव सितासितशब्देन व्यवहि येते, तत्र कृष्णपक्षो यत्र वराहः सविमानेन चन्द्रविमानमावृणोति तेज योऽन्त्र फारवहुल. पक्षः स बहुलपक्षः कृष्णपक्षापरपर्यायः, यन च स एव राहुः चन्द्रविमानमानावृतं करोति तेन चन्द्रिका वलिततया शुक्लपक्षः स शुक्यपक्ष इति । सम्पति कृष्णपक्ष शुक्लपक्षयोः दिवमसंख्यां ज्ञातुं पश्नपनाह - ' एगमेगस्स णं' इत्यादि, 'एगमेगस्थ णं भंते ! पक्खस्स' एकैकस्य रालु भदन्छ ! पक्षस्य 'का दिवसा पन्नता' कतिकियत्संख्यकाः दिवसाः - दिनानि प्रज्ञताः - कविता इति प्रश्नः, भगवानाद - 'गोयमा' इत्यदि, 'गोमा' हे गौतम ! 'पन्नरम दिवसा पनता' पञ्चदश संख्यका दिवसाः प्रज्ञप्ताःकथिताः । यद्यपि दिवसशन्द: अहोरात्रे प्रसिद्ध स्वापि प्रकृने सूर्यप्रकाशन्तः कालविशेइसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयना ! दो पकखा पन्नत्ता' हे गौतम एक २ मास के दो पक्ष होते हैं । 'तं जहा' जैसे- 'बलवरखेव सुक्लपक्खे य' कृष्णपक्ष और शुक्लपक्ष जिस पक्ष में ध्रुव राहु अपने विमान से चन्द्र के विमान को ढक लेता है इस से जो पक्ष में अन्धकार बहुत होता है वह बहुलपक्ष है इसीका दूसरा नाम कृष्णपक्ष है और जिस पक्ष में ध्रुव राहु चन्द्र विमान को अपने विमान से अनावृत आवरण रहित कर देता है इस से जो पक्ष चन्द्रिका से धवलित बन जाता है वह शुक्लपक्ष है कृष्णपक्ष शुक्लपक्ष के दिवस संख्याकथन ' एगमेगस्स णं भंते । पक्खस्स कह दिवसा पन्नत्ता' हे भदन्त ! एक एक पक्ष कितने दिवस होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! पश्नरसदिवसा पत्ता' हे गौतम! एक एक पक्ष के १५ दिवस होते हैं । यद्यपि दिवस सेना नवामभां अलु हे छे- 'गोयमा। दो पक्खा पन्नत्ता' हे गौतम! ये भासना मे पक्षे' होय छे. 'तं जहां' म 'बहुलक्खे य सुक्कपाखे य' प्यपक्ष मने शुरुस पक्ष ने પક્ષમાં વરાહુ પોતાના વિમાનથી ન્દ્રના વિધાનને આચ્છાદિંત કરી લે છે, એનાથી જે પક્ષ અંધકાર મહેલ હાય છે તે મહેલ પક્ષ છે એવું જ બીજું નામ કૃષ્ણપક્ષ છે. અને જે પક્ષમાં રાહુ ચન્દ્ર વિમાનને પોતાના વિમાનથી અનાવૃત-બાવરણુરહિત કરી નાખે છે એનાથી જે પક્ષ ચન્દ્રિકાર્થી ધવલિત ને છે તે શુક્લપક્ષ છે. કૃષ્ણપક્ષ શુક્લપક્ષમાં દિવસ સ ંખ્યા કથન 'एग मेस्सणं भंते ! पक्खस्स कइदिवसा पन्नत्ता' हे लहंत ! 5-मे: पक्षना डेटला द्विवसो होय छे? सेना वामभां अलु डे - 'गोयमा ! पन्नरस दिवसा पन्नत्ता' ગૌતમ ! એક-એક પક્ષના ૧૫ દિવસે હોય છે પિ દિવસ શબ્દ અહોરાત્રમાં પ્રસિદ્ધ છે તથાપિ પ્રકૃતમાં સૂર્યપ્રકાશવાળા કાળ વિશેષને જ દિવસ શબ્દથી 1 વિવક્ષા થયેલી છે. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः रु. १८ एकस्मिन्संवत्सरे माससंख्यानिरूपणम् २९५ पस्यैव दिवसशब्देन रिविक्षण त् यतो राभिविभाग प्रश्नस्य पार्थक्येन विधाश्यमानत्वादिति। अन पञ्चदश दिवसा इति कथनं कर्मपासापेक्षया द्रष्टव्य ता पूर्णानां पञ्चदशाहोरात्राणां संभवात् तमेव पञ्चदशभेदं दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'पडिवादिवसे वितीया दिवसे जाय पनरसी दिवसे' प्रतिपदिवसो द्वितीया दिवसो यावत् पञ्चदशी दिवसः, तत्र मापस्याधतया प्रतिपद्यते इति प्रतिपन प्रथमो दिवप इत्यर्थः, तथा द्वितीयो दिवस इति द्वितीया, यावत्पदेन तृतीया चतुर्थी पञ्चमी पष्ठी सप्तमी अष्टमी नामी दशम्येकादशी द्वादशी त्रयोदशी चतुर्दशीनां ग्रहणं भाति, अन्ते पञ्चदशी पञ्चदशो 'दास इति । 'एएसिणं भंते ! पण्णरसण्हं दिसाण' एतेपां प्रतिपादादीनां खलु द त ! एश्चदशदिवसानाम् 'कइ णामधेजा पत्ता कति-कियत्संख्य कानि नामधेयानि नामानि प्रनत नि लोकोत्तरशास्त्रे कथितानीति प्रश्ना, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पण्णरस नामशब्द अहोरात्र में प्रसिद्ध है तथापि यहां पर सूर्य प्रकाश वाले कालविशेष की हो दिवस शब्द से विवक्षा हुई है क्योंकि रात्रि विभाग प्रश्न अलग रूप से किया जाने वाला है यहां एक पक्ष में १५ दिन होते है ऐसा जो कथन किया गया वह कर्ममास की अपेक्षा किया गया है क्योंकि वहीं पर पूर्ण १५ अहोरात्र का होना संभावित है 'तं जहा' वे १५ दिन ये हैं-'पडिवा दिवले, वितीया दिवले, जाद पन्नरसी दिवो' प्रदिपादा दिवस, द्वितीया दिवस यावत् पञ्चदशी दिवस, प्रतिपदा यह मासका प्रथम दिवस है द्वितीया यह मास का द्वितीय दिवस है यहाँ वानपद से तृतीया, चतुर्थी पंचमी, षष्ठी सप्तमी, अष्टमी, नवनी, दशमी, एकादशी, द्वादशी, प्रयोदशी, और चतुर्दशी' इन दिनों का ग्रहण हुआ है अन्त के दिन का नाम पञ्चदशी है यह पक्ष का १५ वां दिन है 'एएलिगं मले! पण्णरसह दिवसाणं कह जामघेजा पन्नता' हे भदन्त ! इन १५ दिनों के लोकोत्तर शास्त्र में कितने कितने नाम कहे हैं ? उत्तर में प्रभु કેમકે રાત્રિ વિભાગ પ્રશ્ન અલગ રૂપમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવનાર છે. અહીં એક પક્ષમાં ૧૫ દિવસ હોય છે એવું જે કથન કરવામાં આવેલું છે. તે કમમાસની અપેક્ષાએ ४२वामा भादु . म यix पूर्ण महारानी शयता छ. 'तं जहा' ते १५ हिसा मा प्रभारी - पांडेवा दिवसे बितीया दिवसे, जाव पन्नरसी दिवसे' प्रतियह हिस, દ્વિતીયા દિવસ યાવતુ ૫ચદશી દિવસ પ્રતિપદા એ માસને પ્રથમ દિવસ છે. દ્વિતીયા मा भारानभास छ. REA यावत् ५४थी तृतीया, यतुथी, पंयमी, ५०sी, ससमी, અષ્ટમી, નવમી, દશમી, એકાદશી, દ્વાદશી વાદશી, અને ચતુર્દશી આ દિવસે ગ્રહણ થયા છે. અંતિમ દિવસનું નામ પંચદશી છે. આ એક પક્ષને ૧૫ મો દિવસ છે. 'एएसि णं भंते ! पण्णरसाहं दिवसाणं कइ णामज्जा पन्नत्ता' मत ! ये १५ हिसान। दोत्तर शालमा सानामा ४ामा मावेश छ ? २४ाममा प्रा ४३ छ-'गोयमा। Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९६ जम्बूद्वीपप्राप्तिसूत्रे धेजा पन्नत्ता' पञ्चदशनामधेयानि प्रज्ञप्तानि लोकोत्तरशाले कयितानि, 'तं जहा' तद्यथा'पुच्वंगे सिद्धमणोरमेय' पूर्वाङ्गः सिद्धमनोरमच 'तत्तो मगोहरे चेव' तृतीयो मनोहाचैत्र 'जसभद्देय जसघरे' यशोभद्रथा यशोधरः 'मटे रानामसमिद्धेय' पप्ठः सर्वकामसमृद्धश्च 'इंदमुद्धाभिसित्तेय' इन्द्र मूर्धाभिपित्तथ 'सोमणस धणंगए य बोद्ध' सौमसो धनञ्जयश्च वोधव्यौ ज्ञातव्य इत्यर्थः 'अत्यसिद्ध अभिजाए' अर्थसिद्धोऽभिजातः 'अचप्तणे संबंजए चेव' अत्यशनः शतञ्जयश्च 'अग्गिवेसे' उपसमे' अग्निवेश्म उपशमः दिवसाणं होति नामधेजा' एतानि दिवसानां नामधेयानि भवन्ति, तत्रपूर्वाङ्गः प्रथमः सिद्धमनोयो द्वितीयो, मनोहरस्तृतीयः यशोभद्र श्चतुर्थः, यशोधर पञ्चमः, सर्व कामरामद्वः पष्ठः, इन्द्रमुभिषिक्तः सप्तमः, सौमनसोऽष्टमः, धनञ्जयो नवमः, अर्थसिद्धो दशमः, अभिजात एकादशः, अत्यशनो कहते हैं-'गोयमा! पन्नरस नामज्जा पन्नत्ता' हे गौतम! इन पन्द्रह दिनों के लोकोत्तर शास्त्र में १५ नाम कहे हैं 'तं जहा' जैसे-"पुवंगे, सिद्धमगोरमे य तत्तो मणोहरे चेव, जसभद्दे य जसधरे सटे नव्वकामसमिद्धेय । इंदमुद्धावसित्तेव सोमणस धणंजए य बोधव्यो अत्थसिद्ध अभिजाए अच्चमणे सयंजए चेव' (१) पूर्वाङ्ग (२) सिद्धमनोरम, (३) मनोहर, (४) यशोभद्र (५) यशोधर सर्वकामसमृद्ध, (७) इन्द्र मूर्धाभिषिल, (८) सौमनस (९) धनञ्जय, (१०) अर्थ सिद्ध (११) अभिजात (१२) अत्यशन (१३) शतञ्जय (१४) 'अग्गिवेसे उव समे' अग्निवेश्य एवं (१५) उपशम 'दिवसाणं होति नाम घेन्जा' इस तरह से ये नाम उन १५ दिनों के होते हैं। पूर्वाङ्ग यह प्रथम दिन का नाम है, सिद्धम नोरम यह दूसरे दिनका नाम है ननोहर यह तृतीय दिन का नाम है यशोभद्र यह चतुर्थ दिनका नाम है यशोधर यह पांचवें दिनका नाम है सर्वकाम समृद्ध पन्नरस नामधेजा पन्नत्ता' 3 गौतम । २ ५२ विसन बत्तर शाखमा १५ नाम। उपाभा भावसाहे. 'तं जहा' रेभ 'पुव्वंगे, सिद्धमणोरमे य तत्तो मणोहरे चेव, जस भद्देय जसधरे सटे सव्वकामसमिद्धे य इंदमुद्वावसित्तेव सोमणस धणंजए य बोधब्बो अस्थसिद्धे अभिजाए अच्चसणे सयंजए चे' (१) पूग, (२) सिद्धमना२म, (3) भनाई२, (४) यश, (५) यश।५२, (९) स मसमृद्ध, (७) ४न्द्र भूामिषित, (८) सौमनस, (6) यमय, (10) मसि, (११) मलिनत, (१२) मत्यशन, (13) शतन्य, (१४) 'अगिगवेसे उनसमे' अनिश्म तमर (१५) 6५म. 'दिवस णं होती नामधेन्जा' मा प्रभाव में नाम ते १५ हसीना के पूर्वान से प्रथम विश्नु नाम છે. મિક્રમને રમ એ બીજા દિવસનું નામ છે મનહર ત્રીજા દિવસનું નામ છે. યશભદ્ર આ ચતુર્થ દિવસનું નામ છે. યશોધર આ પાયમાં દિવસનું નામ છે. સર્વકામસમૃદ્ધ આ છ દિવસનું નામ છે. ઈન્દ્રમૂર્ધામિષિક્ત આ સાતમા દિવસનું નામ છે. સૌમનમ આ આઠમા દિવસનું નામ છે. ધનંજય એ નવમા દિવસનું નામ છે. અર્થસિદ્ધ એ ૧૧ માં Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १८ एकस्मिन् संवत्सरे माससंख्यानिरूपणम् २९७ द्वादशः, शतपञ्जयस्त्रयोदशः, अग्निवेश्मः चतुर्दशः, उपशमः पञ्चदशः, पतानि दिवमानां नामधेयानि भवन्तीति भावः । एतेषां पञ्चदश दिसानां पञ्चदशतिथीदशयित माह-'एएसिणं' इत्यादि, 'एएसिणं भंते ! पण्णरलण्हं दिवसाणं' एतेपां खलु भदन्त ! पश्चदशानां दिवसानाम् 'कइतिही पन्नता' कति-कियत्संख्यका स्तिथयः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पण्णरसतिही पन्नत्ता' एञ्चदश संख्यका स्तिथयः प्रज्ञप्ता:-कथिता इति, 'तं जहा' तद्यथा-'नंदे भद्दे जए तुच्छे पुण्णे पक्खस्स पंचमी' नन्दा प्रथमा भद्रा द्वितीया जया तृतीया तुच्छा चतुर्थी तथा पूर्णा पश्चगी सा च पूर्णापञ्चदश तिथ्यात्मकपक्षस्य पूर कलात् 'पुणरवि णंदे भद्दे जए तुच्छे पुण्णे पक्खस्स दसमी' पुनरपि नन्दाषष्टी भद्रा सप्तमी, तथा जया अष्टमी तुच्छा नवनी पूर्णा, दशमी पक्षस्य पञ्चदशतिथ्यात्मकस्य पूरणात् 'पुनरविणंदे भद्दे गए तुच्छे पुण्णे पक्खस्स पण्णरसी' पुनरपि यह छठे दिनका नाम है इन्द्र मूर्धाभिषिक्त यह ज्ञातवें दिन का नाम है सौमनस यह आठवें दिनका नाम है धनञ्जय यह नौवे दिनका नाम है अर्थसिद्ध यह १० वे दिनका नाम है अभिजात यह ११ वे दिनका नाम है अत्यशन यह १२ वें दिनका नाम है, शतञ्जय यह १३ वे दिनका नाम है अग्निवेश्य यह १४ वें दिनका नाम है और उपशम यह १५ ३ दिनका नाम है। इन १५ दिनों की १५ तिथियोंका कथन इसमें गौतमस्वामीने प्रभुश्री से ऐसा पूछा है-'एएसिणं अंते ! पण्णरसण्हं दिवसाणं कह तिही पन्नत्ता' हे महन्त ! इन १५ दिनों की कितनी तिथियां होनी है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पण्णरसतिही पन्नत्ता' हे गौतम! १५ तिथियां होती हैं। तं जहा' जैसे-'नंदेभदे, जए, तुच्छे, पुण्णे, पक्खस्स पंचमी' नन्दा प्रथमा, भद्रा द्वितीया, जथा, तृतीया, तुच्छा चतुर्थी, पूर्णा पंचनी, पुनः नन्दा षष्ठी, भद्रा ससमी, जया अष्टमी, तुच्छा नवमी, पूर्णा दशमी, पुनः દિવસનું નામ છે. અત્યશન, એ ૧૨ મા દિવસનું નામ યે. શયએ ૧૩ મા દિવસનું નામ છે અગ્નિવેમ એ ૧૪મા દિવસનું નામ છે. અને ઉપશમ એ ૧૫ મા દિવસનું નામ છે. એ ૧૫ દિવસની ૧૫ તિથિઓનું કથન मामा श्रीगोतमस्वामी प्रभुन सवारी प्रश्न य छ । 'एएसिणं भंते पण्णरसण्ड दिवसाण कइतिही पन्नत्ता' ! १५ साली मी तिथिमोपामा मापी छ ? सेना वासभा प्रभुई छ -'गोयमा! 'पण्णरमतिही पन्नत्ता' गौतम! १५ तिथियो डाय छे. 'तं जहा' २ 'नंदे, महे, जए, तुच्छे, पुण्णे पक्खस्स, पंचमी' न प्रथमा, ભદ્રા દ્વિતીયા, જ્યા તૃતીયા, તુચ્છ ચતુર્થી, પૂર્ણા પંચમી, પુનઃ નન્દા ષષ્ઠી, ભદ્રા સસસી. જ્યા અષ્ટમી, તુચ્છા નવમી, પૂર્ણાશમી, પુનઃ નન્દા એકાદશી, ભદ્રા કાશી, જ્યા यशी, तुम्छ। यतुदी पू[ ५०३६२), 'एवं ते तिगुणा तिहिओ सब्वेसि दिवस ते ज० ३८ Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्पप्रतिरो नन्दा एकादशी, भद्रा द्वादशी, जया त्रयोदशी, तुच्छा चतुर्दशी, पुर्णा पश्चदशी सा च पक्षस्य पूरकत्वात् पूर्णा, 'एवं ने तिगुणा तिटीयो सनि दिवसानि' एवमुकप्रकारेण अवृत्ति अयरूपेण एता अनन्तपूर्वोक्ता नन्द या स्तिथयः पञ्चत्रिगुणाः पञ्चत्रिगुणाः पञ्चदश संख्या स्तिथयः, सर्वेषां पञ्चदशानामपि दिवसानां भवन्ति ना एनाः पञ्चदशनिथयो दिवसतिथयः कथगन्ते । नतु दिवसरात्रतिथ्योः को विशेषो थेन तिथिप्रश्नसूत्रस्य पृथय विधानं कृतमिति चेद् अत्रोच्य ने पूर्वपूर्णिमा पर्यवसानं गारभ्य द्वापष्टि नागीकृतस्य चन्द्रमण्डलाय सर्वदेवानाधरणीयौ हो मागी तौ वर्जयित्वा शेपस्य पष्ठिभागात्मकस्य चतुर्भागात्मः पञ्चदशो भागो यारसा काले ध्रुवराहविमान आवृतो भवति अमावास्यायाः पर्यनसाने पुनः स एव सागः प्राटिनो भगति तावान् कालविशेषतिथिरिति । दिवसानिधिवक्तव्यता समाप्य रात्रितिथि। वक्तव्यतां वनुमाह-'एगमेगसाणं' इत्यादि, 'एगमेमस्स णं मंते ! पकायस्म' एकैस्य खलु भदन्त ! पक्षस्य ' कईओ पननागों कनि-क्रियत्संह पकाः रात्रयः अन्तरपूर्वीकदिवसा मन्दा एकादशी, भद्रा बादशी, जया त्रयोदशी तुच्छा चतुर्दशी और पूर्णा पञ्चदशी 'एवं ते तिगुगा तिहीनो सम्बेसि दिवसाणनि' इस प्रकार से चे पांच नन्दादिक तिथियाँ त्रिगुणित होती हुई सय १५ दिनों की हो जाती है इन तिथियों को दिवानिथियों के नाम से भी कहा गया है __शंका-दिवस और रात्रि की तिथियों में क्या अन्तर है कि जिस से तिथि प्रश्न सूत्र का अलग से विधान करना पड़ा है ? उत्तर-पूर्व की पूर्णिमा के अन्न से लेकर ६२ भाग कृत चन्द्र मंडल के दो भाग सर्वदा ही अनावरणीय रहते हैं उन दो भागों को छोड मर शेष ६० भागात्मक चन्द्रमंडल का चतुर्थ भागात्मक १५ वां भाग जितने काल में ध्रुवराहु के विमान मारा आवृत्त होता है और अमावास्या के अन्त में वही भाग पुनः प्रकरित होता है इतने कालविशेष का नाम तिथि हैं दिवस तिथि की वक्तव्यताको समास करके अय सूत्रकार रात्रिः આ પ્રમાણે એ પાચ નંદાદિક તિવિઓ વિગુણિત થઈને ૧૫ દિવસની વઈ જાય છે. એ તિઓિને દિવસ તિગિઓના નામથી પણ કહેવામાં આવેલ છે. શકા–દિવસ અને રવિની તિથિઓમાં શું અંતર છે કે જેથી તિથિ પ્રશ્નના સૂત્રનું સ્વતંત્ર રૂપમાં વિધાન કરવું પડયું છે? ઉત્તરપૂર્વની પૂર્ણિમાના અંતથી માંડીને ૬૨ ભાગ કૃત ચંદ્રમંડળના બે ભાગે સર્વદા અનાવરણીય રહે છે. તે બે ભાગને છોડીને શેષ ૬૦ ભાગાત્મક ચંદ્રમંડળનો ચતુર્થ ભાગાત્મક ૧૫ મો ભાગ જેટલા કાળમાં રાહુના વિમાન વડે આવૃત્ત થાય છે. અને અમાવસ્યાના અંતમાં તેજ ભાગ કરી પ્રકટિત થાય છે. આટલા કાલ વિશેષનું નામ તિથી છે. દિવસ તિથિની વક્તવ્યતાને સમાપ્ત કરીને હવે સૂત્રકાર રાત્રિ તિથિની વક્ત२यतानु ४थन ४२ छे. 'एगमेगास णं भंते ! पक्खस्स कइ राई ओ पण्णत्ताओ' 3 ! - Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १८ एकस्मिनसंवत्सरे माससंख्यानिरूपणम् २९९ नामन्तिम नागरूपाः प्रज्ञता:-कथिना इति प्रश्ना, भगवानाह-भोगमा इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! qण्गरमाई भी पन्नो ' पञ्चदश-पञ्च इश संख्यकाः रात्रयो रजन्यः प्रज्ञप्ता:कथिता इति 'वं जहा' तद्यथा-'पडिबाराई जाय पण्गरतीराई पतिपद्रात्रिर्यावत् पञ्चदशी. रात्रिः अत्र यावत्पदेन द्वितीया राशिस्तृतीया रात्रि चतुर्थी रात्रिः पञ्चमी रात्रिः षष्ठी रात्रिः सप्तमी शनि रष्टमी रात्रि नवमी रात्रि देशमी रात्रि रे कादशो रात्रि दिशी रात्रि स्त्रयोदशी रात्रि श्चतुर्दशीरात्रिश्च ताai ग्रहणं भवति, तथा च प्रतिपद्रात्रित आरभ्य पञ्चदशी रात्रि पर्यन्त पञ्चदशरात्रयो भवन्तीति । 'एयासिणं भने ! पंवदसण्ह राईणं' एतासां पूर्वोक्तानां खलु भदन्त ! पञ्चदशरात्रीणाम् 'कइणामधेजा पनत्ता' पति-कियत्संख्यकानि नामधेयानि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति प्रश्न:, भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पण्ण रसनागघेजा पत्ता' पञ्चदशनामधेयानि प्रज्ञशानि-कथितानीति, तमेव पञ्चदशभेदं दर्श. यति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'उतमाय सुणरखत्ता' उत्तमा च सुनक्षत्रा तत्रो. तिथि की वक्तव्यता का कथन करते हैं-'एकगमेगम णं भंते ! पक्खस्स कई राईओ पण्णताओ' हे भदन्त ! एक एक पक्षमें कितनी रानियां होती कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पण्णरसराइओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! एक एकपक्ष में १५ रात्रियां होती कही गई है 'तं जहा' जैसे 'पडि. वाराई, जाव पण्णरसीराई, प्रतिपदारात्रि यावत् पञ्चदशी रात्रि यहां यावत्पद से द्वितीयारात्रि तृतीयारात्रि चतुर्थीरात्रि, पंचमोरात्रि, पष्ठीरानि ससमीरात्रि अष्टभीरात्रि नवमीरात्रि, दशमीरात्रि एकादशीरात्रि, द्वादशीरात्रि, त्रयोदशीरात्रि, और चतुर्दशीरात्रि, इन शेषरात्रियों का ग्रहण हुआ है। इस प्रकार प्रतिपदा की रात्रि से लेकर पञ्चदशी रात्रि तक १५ रात्रियां होती है। ___ 'एयासिणं भंते ! पंचदसण्हं राई णं कह णामधेना पण्णत्ता' हे भदन्त ! इन १५ रात्रियों के कितने नाम कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा? पण्णरसणामधेज्जा पणता' हे गौतम! १५ नाम कहे हैं-'तं जहा' जैसे-'उत्त. माय सुणक्खत्ताय उत्तमा सुनक्षत्रा-इनमें प्रतिपदा की रात्रि का नाम उन्तमा है नो पक्षमा सी विमा ४पामा भावकी छे। 2ना पाममा प्रभु है-'गोयमा! पण्णरस राई ओपण्णताओगीतमा -मे पक्षमा १५-१५त्रिय। वामां मासी छे. 'तं जहा' म 'पडिया राई जार पण्गरमीराई' प्रतिय'त्रि या ५५ शानि सही यावत .५४थी द्वितीयात्रि, तृतीयारात्रि,तुथी त्रि, भयभी।वि, पत्र, सभी, भटमीરાત્રિ, નવમીરાત્રી દશમીરાત્રી એકાદશીર ત્રી, દ્વાદશીરાદિ, ત્ર:શીરાત્રિ, અને ચતુર્દશ રાત્રિ આટલી શેષ રાત્રિઓનું ગ્રહણ થયું છે. આ પ્રમાણે પ્રતિપદાની રાત્રિથી માંડીને પંચદશીરાજ सुधी 14 रात्रि। थाय छे. 'एयासि णं भंते | पंचदसण्हं राईणं कइ णामधेज्जा पण्णत्ता ભત ! એ ૧૫ રાત્રિના કેટલા નામે કહેવામાં આવેલા છે? જવાબમાં પ્રભુ કહે છે'गोयमा ! पण्णरसणामधेना पण्णत्ता' गोतम ! १५ नाभा ४ामा मासा छे. 'तं जहा' Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०० जम्बूद्वीपप्रशसस्त्रे त्तमा प्रतिपदात्रिः सुनक्षमा द्वितीयारात्रिः 'एलायच्या जमोहरा' एलापत्या यशोधरा, एलापत्या तृतीयारात्रि यशोधरा चतुर्थीरात्रिः 'सोमणसा चेव तहा' सौमनपा चैव तया, तथा सौमनसा पश्चमीरात्रिः 'सिरिरांभूयाय बोद्धमा श्रीसंभूना 7 पष्ठीरात्रि योद्धव्या, : 'विजयाय वेनयंति' निजया च समीरात्रिः, वैजयन्ती अष्टमी रात्रिः 'जयंति अपराजिया य इच्छाय' जयन्ती अपराजिता वेच्छा च, तत्र जयन्ती नमोरात्रिः, अपराजिता दशमीरात्रिः इच्छा एकादशीरात्रिः 'समाहारा चेव रहा' समाहारा च तथा समाहारा द्वादशीरात्रिः 'तेयाय तहा अइतेया' तेजाबयोदशीरात्रिः, अतितेजा चतुर्दशीरात्रि: 'देवाणंदा गिरई देवानन्दा पञ्चदशी रात्रिः सैव निरती शब्देनापि कथ्यते 'रयणीणं णामपिज्जाई रजनीनां रात्री णामेतानि उपर्युक्तानि नामधेयानि पञ्चदश भवन्ति । यथा अहोरात्राणां दिनरात्रि विभागेन नामान्तराणि कथितानि तादिन तिथीनामपि संज्ञान्तरराणि पूर्व कथितानीति । सम्प्रति और द्वितीया की रात्रि का नाम सुनक्षत्रा है 'एलावच्चा, जसोहरा' एलापत्यतृतीया की रात्रि, यशोधरा-चतुर्थी की रात्रि, 'सोमणसा चेव तहा' सौमनसा पंचमी की रात्रि, 'शिरिसंभूया य थोडव्या' श्री संभूना-पप्ठी की रात्रि, 'विजया य वेजयंति' विजथा-ससमी की रात्रि, वैजयन्ती-अष्टमो की रात्रि 'जयंति अपराजिया य इच्छा य' जयन्ती-नवमी की रात्रि, अपराजिता दशमी की रात्रि इच्छा एकादशी की रात्रि, 'समाहारा चेव तहा' समाहारा-बादशी की रात्रि, 'ते या य तहा अइतेया थ' तेजा-त्रयोदशी की रात्रि, अतितेजा-चतुर्दशी की रात्रि 'देवाणंदा णिरई और देवानन्दा-पञ्चदशी की रात्रि का नाम है देवानन्द का दूसरा नाम निरती भी है। 'रयणीणं णामधिज्जाई' इस प्रकार से ये १५ नाम पन्द्रह तिथियों की रात्रियों के हैं। जिस प्रकार अहोरातों के दिन रात के विभाग को लेकर नामान्तर कहे गये हैं उसी प्रकार से दिन की तिथियों के भी नामा भः 'उत्तमाय सुणक्खता थ' उत्तभा, सुनसत्रा, ५ मा प्रति - त्रिनु नाम उत्तमा छ भने द्वितीयाrll निनु नाम सुनयना छ, 'एलावच्चा, जसोहरा' मेलापत्या तृती यानात्रि, य24। यता नीति, 'सोमण चव तहा' सौमनसा ५यभीनारात्रि, 'सिरिसंभूयाय बोद्धव्वा' श्री स भूता-५-४ीनी, 'विनया य वेजयंति' !ि! सतभीनीति, 'वैश्य-1 अष्टमी रात्रि 'जयंति अपराजिया य इच्छा य' यती नवभीनी रात्रि, म५२ilord नात्रि, ६२७ ४:2ीना रात्रि, 'समाहारा चेव तहा' समाडा- -- रात्री, 'तेया य तहा अइतेया य' तेत येशीना पनि, मतिता यतुःशीना त्रि, 'देवाणंदाणिरई' भर आना-५ यहशीनी रात्रिनु नाम छे. वानहानु भा नाम निरती ५५ छ. 'रयणीणं णामधिज्जाई' 20 प्रमाणे मा १५ नामी १५ तिथि-मानी त्रियाना छे. જેમ અહોરાતના દિન-રાતના વિભાગોને લઈને નામાન્તરે કહેવામાં આવેલા છે, તે પ્રમાણે જ દિવસની તિથિઓના પણ નામાન્તરે પહેલાં પ્રગટ કરવામાં આવેલા છે. હવે રાત્રિ Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार इ. १८ एकस्मिन्संवत्सरे माससंख्यानिरूपणम् ३०१ रात्रितिथि संज्ञान्त राणि प्रनयनाह-'एयासिणं मंते ! पण्णरराण्हं राईणं' एतासा मुपयुक्तानामुत्तमादि पञ्चदशानां रात्रीणाम् याइतिथी पामत्ता' कति-कियत्संख्यका स्थितयः भज्ञप्ता:कथिता इति जना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयगा' हे गौतम ! 'पन्नरसतिही पन्नत्ता' पञ्चदा तिथयः प्रज्ञता-कथिताः 'तं जहा' तद्यथा-'उग्गवई भोगवई जावई सन्य. सिद्धा सुहणामा' उग्रवती प्रथमा नन्दातिथिरत्रिः भोगवतीद्वितीया भद्रातिथिरात्रिः, तृतीया यशोमती जयातिथिरात्रिः, चतुर्थी सर्वसिद्धा तुच्छातिथिरात्रिः, पञ्चश्री शुभनामा पूर्णातिथिरात्रिः 'पुणरवि उग्गवई भोगवई जसबई सव्वसिद्धा सुहणामा' पुनरपि उग्रवती भोगवती यशोमती सर्वसिद्धा शुभनामा, तत्र उग्रवती पष्ठीनन्दातिथिरात्रिः, भोगवती भद्रातिथि: सप्तमीरात्रिः, यशोमती जयातिथि रष्टमीरात्रिः, सर्वसिद्धा तुच्छातिथि नवमीरात्रिः, शुभतर पूर्व में प्रकट कर दिये गये हैं अब रात्रि तिथियों के नामान्तर प्रकट किये जाते हैं इसमें श्रीगौतमस्वामी ने प्रभुश्री से यही प्रश्न किया है 'एयासिणं भंते ! पण्णरसहं राइगं कई तिही पण्णत्ता' हे भदन्त ! इन उत्तमादि १५ पंद्रह रात्रियों की कितनी तिथियां कही गई हैं ? इस के उतर मे प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पण्णरसतिही पन्नत्ता' हे गौतम! इन उत्तमादि १५ रात्रियों की तिथियां १५ कही गई हैं। 'तं जहा' जैसे-'उग्गवई, भोगवई, जमवई, सव्वसिद्धा, सुहणामा' उग्रवती यह प्रथमा नन्दातिथि की रात्रि का नाम हैं, भोगवती यह द्वितीया भद्रा तिथि की रात्रि का नाम है यशोमती यह तृतीया जयातिथि की रात्रि का नाम है सर्वसिद्धा यह चतुर्थी तुच्छा तिथि की रात्रि का नाम है शुभनामा यह पंचमी पूर्णातिथि की रात्रि का नाम है 'पुणरवि उग्गवई भोगवई जसवई सव्वसिद्धा सुहणामा' उग्रवती यह षष्ठो नन्दातिथि की रात्रि का नाम है भोगवती यह सातवीं भद्रातिथि की रात्रि का नाम है તિથિઓના નામાન્તરે પ્રકટ કરવામાં આવે છે–આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવી રીતે प्रश्न ये छ, 'एयासिणं भंते ! पण्णरसण्हं राईगं कइतिही पण्णत्ता' महत ! Gत्तमा ૧૫ રાત્રિઓની કેટલી તિથિઓ કહેવામાં આવેલી છે ? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે'गोयमा ! पण्णरसतिही पन्नत्ता' गौतम! ये उत्तमा १५ रात्रिमानी तिथिमा १५ अपामा भावली छ. 'तं जहा' भो 'उग्गवई, भोगवई, जसवई, सबसिद्धा सुहणामा' ઉગ્રવતી આ પ્રથમ નંદા તિથિની રાત્રિનું નામ છે. ભગવતી આ દ્વિતીયા ભદ્રા તિથિની રાત્રિનું નામ છે. યશોમતી આ તૃતીયા જ્યાતિયિની રાત્રિનું નામ છે. સર્વસિદ્ધા આ ચતુર્થી તુચ્છા તિથિની રાત્રિનું નામ છે. શુભનામાં આ પાંચમી પૂર્ણતિથિની રાત્રિનું नाम छ. 'पुणरवि उग्गवई भोगवई जसबई सव्वसिद्धा सुणामा' ती मा यही नही તિથિની રાત્રિનું નામ છે. ભગવતી આ સાતમી ભદ્રાતિથિની રાત્રિનું નામ છે. યશેમતી Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .................. अगदीगमप्तिसूत्रे नामा पूर्णातिगिर्दशमीरानिः 'पुग्णागि उगमई गांगनई नई ससिद्धा मुहणामा' पुनरपि उग्रस्ती भोगवती यशोमती लसिन्दा गुमनामा, तत्र पुनरपि उग्री नन्दतिशिः एकादशी. तिथिरात्रिः भोगनती मातयि दिशीरागिन, गरामनी जयानिषि स्त्रयोदशीरात्रिः, सर्व मिद्धा तुच्छातिथि चतुर्दशीराषिः, शुधनामा पूर्णागितिः पञ्चदशीगनिरिति । ____ यथा नन्दादि पञ्चतिथिनां निमत्या नश्चदश दिवान विषयो भवन्ति तथा उग्रस्ती प्रभृतीनां निरावृत्या पञ्चदशरातिथयो अनन्तीति तदनिमाह- एवं इत्यादि, 'एवं तिगुणा तिही मो सोसि र ईण' एक्युपर्युक्तक्रमेण त्रिगुणित। एता उग्रवती प्रभृतयः सर्वासां पञ्चदशानामपि रात्रीणां भवन्तीति ।। ___सम्प्रति एकस्याहोरात्रस्य गुहान् गणगितुमाह-'एगगाणं' इत्यादि, एगमेगस्स ण भने ! अहोरत्तस्स' ए कस्ल सलु भना! अहोरामस्य इमुक्षुत्ता पनत्ता' ऋतियशोमती ८ आठवीं जयातिथि की रात्रि का नाम है सर्वसिद्धायद ९ वी तुच्छातिथि की रात्रि का नाम है शुभनामा कद १० वी पूर्णालिथि की रात्रि का नाम है। 'पुणरवि उग्गवई भोगवई जलवई, सनयसिद्धा, सुहामा उग्रवाली यह ११ वी नन्दा तिथि की रात्रि का नाम है ओगवती यह १२ वी भद्रातिथि की रात्रि का नाम है यशो नती यह १३ वीं तुच्छा तिथि की रात्रि का नाम है सर्व मिद्धा यह १४ वीं तुच्छा तिथि की रात्रि का नाम शुमनामा यह १५ वीं पूर्णातिथि की रात्रि का नाम है । 'वं तिगुणा तिहीनो सम्वेसि राईज' जिस प्रकार नन्दा आदि पांच तिथियों के निगुणिल दिये जाने पर १५ दिवस तिथियां होती कही गई है, उसी प्रकार उग्रवती आदि पांच रात्रियों को त्रिगुणित करने पर १५ रात्रि तिथियां हो जाती है। एक अहोरात के मुहरों की गणना'एगमेगस्सणं भंते ! अहोरत्तस्रा कर मुहत्ता पण्णता' गौतनस्वामी ने प्रभु से આ ૮મી તિથિની રાત્રિનું નામ છે. સર્વસિદ્ધ બા ૯ મી તુચ્છા તિથિની રાત્રીનું नाम छ. शुमनामा ॥ १० भी पूर्ण तिथिनी रात्रिनु नाम छे. 'पुणरवि उगवई भोगवई, जसवई, सवसिद्वा, सुहणामा' अवती 21 11 भी नातिथिनी रात्रिनु नाम छे. ભગવતી આ ૧૨ મી ભદ્રાનિથિની રાત્રિનું નામ છે યશેમતી બા ૧૩ મી તુચ્છાતિથિની રાત્રિનું નામ છે. સર્વસિદ્ધિા આ ૧૪ મી તુર છાદિની રાત્રિનું નામ છે. શુભનામા આ १५ भी पूतिनी रात्रिनु नाम . 'एवं तिगुणा तिही सव्वेसिं राईणं' २ प्रभारी નંદા વગેરે પાંચ તિથિઓને ત્રિગુણિત કરવાથી ૧૫ દિવસની તિથિઓ થઈ છે, તે પ્રમાણે ઉગ્રવર્તી વગેરે પાંચ રાત્રિઓને ત્રિગુણિત કરવ થી ૧૫ રાત્રિતિથિઓ થઈ જાય છે. એક અહેરાતના મુહૂર્તોની ગણને एगमेगस्स णं भवे ! अहोरत्तस्स कइ मुडुत्ता पणत्ता' गौतमत्वामी में प्रभुने मेवा Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः रु. १८ एकस्मिनसंवत्सरे माससंख्यानिरूपणम् ३०३ कियत्संख्यका मुहूर्ताः प्रज्ञता:-कथिता इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोदमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! तीसं बहुत्ता पन्नचा विशन्ही AT:-कथिताः 'जहा' तद्यथा तृतीयगाथाया अर्थमाह-रद्दे सेर' रुद्रः श्रेयान् प्रानो रुद्रो द्वितीयः श्रेयान् ‘मित्ते वाउ' मित्रस्वतीयो वायुश्चतुर्थः 'सुवीए रहेप अभिचंदे' शुशीतः पञ्चम स्तथैवाभिचन्द्रः सच षष्ठः 'माहिदे वलयं वंभे माहेन्द्रः रासमा ध्यान अन्टमा नबनो ब्रहा 'बहु सच्चे व ईसाणे' बहुरात्योदशमः ईशान एकादशः 'तहेव भाविकप्पा वाटा द्वादशः भावितात्मा त्रयोदशः, 'वेसम ने वारुणे य ागरे वैश्रमण श्चतु परुणः पञ्चदशः आनन्दः षोडशः 'विजएय वोससेणे' विनयः प्रमशः विश्व से नोऽष्टादशः 'पागारच्चे उपसमये' प्राजात्य एकोनविंशतितमः, उपशमो विंशतितमः 'गंधचे अवगावेसे' गर्व एकविंशतितमः, अग्निवेश्मा द्वाविंशतितमः सयासहे' शनवृष मस्त्रयोविंशतितमः 'श्वेय अभमेय आरापवान् चतुर्विंशतितमः, अमऐसा पूछा है-हे भइन्न ! एक अोरात्र के शिनने मुहूर्त होते हैं ? उतर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! तीसं मुहत्ता पन्जत्ता' हे गौतम ! एक अहोरात के ३० शुहर्त होते हैं 'क, सेये, मित्ते, वाड, सुबीए तहेव अभिचंदे, माहिंदे बलवं बंमे, बहुसच्चे चेव ईसाणे (१) रुद्रगुहूर्त (२) श्रेयान शुरन, (३) मिनमुहूर्त, (४) वायुमुहूर्त (५) सुप्रीतमुहूर्त, (६) अभिचन्द्र मुहर्त, (७) माहेन्द्र शुद्धत, (८) बलवान मुहूर्त (९) ब्रह्मानुहूर्त, (१०) बहुसत्य मुहूर्त, (११) ईशान मुहूर्त, 'तद्वेष भाषियप्पा वेसमणे वारुणेय आणंदे' (१२) त्वष्टा मुहूर्त, (१३) भाविताना मुहूर्त (१४) वैश्रमण (१५) वारुण, (१६) :आनन्द 'विजएय बोरसेणे पायावच्चे उसमे य, गंधव्वे अग्गिने से सयवसहे आयबंध अनने य' (१७) विजयमुहर्त, (१८) विश्व लेनमुहर्त (१९) प्राजापत्यमुहूर्त (२०) उपशममुहूर्त (२१) गन्धर्वाह (२२) अग्निवेश्ममुहूर्त (२३) शतशभ मुहूर्त, (२४) आरपवान् (२५) अश्रम 'अणवं भोमे રીતે પ્રશ્ન કર્યો છે કે હે સદંત ! એક હારતના કેટલા મુહૂર્તે થાય છે? એના જવાબમાં प्रभु ई-गोयमा तीसं मुहुत्ता पन्नत्ता' 3 गौतम ! यो माडे तन! 3. भुत थाय छे-'रुदे, सेये, मित्ते, बाउ, सुबीए तदेव अभिचंदे, भाहिंदे, वलयं बंभे, बहु सच्चे चेव ईसाणे' (१) ३२मुत, २) श्रेयान मुहूर्त, (3) भित्रभुत, (४) वायुमुत, (५) सुप्रीतमुहूत, (6) मलियन्भुत, (७) मान्द्रभुत, (८) प्रभुत, (6) प्रमाभुत, (१०) मसत्यभुतः, (११) शानभुत', 'तट्टेय भारियप्पा वेसमणे वारुणेय आणंदे' (१२; वटा कृतः, (१३) मामि भुडून, (१४) वैश्रमभुत, (१५) पाभुन, (16) मन भुत, 'विजएय वीससेणे पायावच्चे उवसमेय, गंधव्वे अग्गिवेसे सय्वसहे आयवेय अममेय' (१७) नियमुहूत, (१८) विश्वसेनमुहूतः, (१) पत्यभुत, (२०) शमसुडूत, (२१) अन्य मुहूर्त, (२२) मजिसमुहत, (२३) शतपृशनमुत्त', (२४) सातवान् (२५) आभम 'अणवं भोमे वसहे, सबढे रक्खसे चेव' Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०४ जम्बूद्वीपप्राप्ति मश्च पञ्चविंशतितमः 'अणवं भोमे वमहे' ऋणमान गइनिंगतितमः भौमः सप्तविंशतितमः वृषभोऽष्टाविंशतितमः 'साढे रक्खसे चे' सर्यि एकोनविंशत्तमः, राक्षस विंशत्तमः, सू. १८॥ मूलम्-काइ णं भंते ! करणा पन्नता? गोयमा! कारस करणापण्णता, तं जहा-"वं बालवं कोलवं थोविलोयणं गाइ बणि विट्री सउणी चउप्पयं नाग कित्थुग्धं । एएलि णं भंते ! एकारसण्हं करणाणं कइकरणा चरा कइकरणा थिग पन्नता ? गोचमा ! सत्त करणा चरा चत्तारिकरणा थिरा पन्नता तं जहा-व वालवं कोलवं थिविलोयणं गराइवणिजं विट्टी, एतेणं सत्त करणा चरा चत्तारि करणा थिा पण्णत्ता, तं जहा-सउणी चउप्पयं णागं कित्शुग्घं एएणं स्तारि करणा थिरा पन्नत्ता। एएणं भंते ! चरा थिरा दा कया भवति ? गोयमा! सुकापक्ख. स्लपडिवाए रामओ बवे करणे भवइ, नितियाए दिवा बालबे करणे भवइ राओ कोलवे करणे भनइ, तइयाए दिवा धीविलोषणं करणं भवइ, राओ गराइ करणं मवइ चउत्थीए दिवा वणियं राओ विट्ठी पंचमीए दिवा व राओ बालवं, उट्टीए दिवा कोल राओ थीविलोयणं, सत्तमीए दिवागराइ रायो वगिज्ज, अभीए दिवा विटी रायो बवं, नवमीए दिवा वालवं शयो कोलय, दमनीए दिक्षा यौविलोय राशे गराइं, एकारसीए दिवा वणिज्ज रायो चिट्ठी, बारसीए दिवा वयं रायो बलत्रं, तेरसीए दिवा कोलवं रायो थीविलोयणं, चउद्दसीए दिवा गराई करणं रायो वणिज्जं, पुषिणमाए दिवा विट्रोकरणं रायो बवं करणं भव । बहुल पक्षास पडिवाए दिवा बालव रायो कोलवं वितीयाए दिवा थीविलोयणं, गयो गराइं, ततीयाए दिवा वणिज्ज रायो विट्टी, उत्थीए दिवा बवं राओ वाल, पंचमीए दिवा कोलवं रायो थीविलोयणं छटीए दिवागराई रायो पणिज्ज, सत्तमीए दिवा विट्रो रायो बवं, अटुगेए दिवा वालवं, रायो कोलवं नवमीए दिवा थीविलोयण रायो गराइ, दसमीए वप्तहे सबढे रवरवसे चेव' (२६) ऋगवान्, (२७) भौम (२८) वृषभ (२९) सर्वार्थ एवं (३०) राम ॥१८॥ (२६) शुन् , (२७) नाम (२८) पक्ष, (२८) सपाय, तमर (३०) राक्षस ॥सू० १६॥ Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. १९ करणानां संख्यादिनिरूपणम् ३०५ दिवा वणिज्जं रायो विट्री, एकारसीए दिवा बवं रायो बालवं, बारसीए दिवा कोलवं रायो थीविलोयणं, तेरसीए दिवा गराई रायो वणिज, चउद्दसीए दिवा विट्टी रायो सउणी, अमावासाए दिवा चउप्पयं रायो णागं, सुक्कपक्खस्स पडिवए दिवा कित्थुग्धं करणं भवइ ति ॥सू० १९॥ छाया-कति खलु भदन्त ! करणानि प्रज्ञप्तानि ! गौतम ! एकादश करणानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-ववं बालवं कौलवं स्त्रीविलोचन गरादिवणिजं विष्टिः शकुनिः चतुष्पदं नागं किंस्तुघ्नम् । एतेषां खलु भदन्त ! एकादशानां करणानां कति करणानि चराणि, कति करणानि स्थिराणि ? गौतम ! सप्तकरणानि चराणि चत्वारि करणानि स्थिराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-बवं बालवं कोलवं स्त्रीविलोचनं गरादिवणिजं विष्टिः, एतानि खलु सप्तकरणानि चराणि । चत्वारि करणानि स्थिराणि प्रज्ञप्तानि । एतानि खलु भदन्त ! चराणि स्थिराणि वा कदा भवन्ति, गौतम ! शुक्लपक्षस्य प्रतिपदि रात्रौ बवं करणं भवति, द्वितीयस्यां वालव करणं भवति, रात्रौ कोल करणं भवति, तृतीयायां दिवास्त्रीविलोचनं करणं भवति, रात्रौ गरादिकरणं भवति, चतुर्थ्यां दिवा वणिनं रात्रौ विष्टिः, पञ्चम्यां दिवा व रात्री बाळवम्, पष्टयां दिवा कोलवं रात्रौ स्त्रीविलोचनम्, सप्तम्यां दिवा गरादिः रात्री पणिजम्, अष्टम्यां दिवा वालवं रात्रौ ववम् नवम्यां दिवा वालवं रात्रौ कौलवम्, दशम्या दिया स्त्रीविलोचनं रात्रौ गरादिः, एकदश्यां दिवा वणिज रात्रौ विष्टिः, द्वादश्यां दिवा बवं रात्रौ बालवम्, त्रयोदश्यां दिवा कोलवं रात्री स्त्रीविलोचनम्, चतुर्दश्यां दिवा गरादि करणं रात्रौ वणिजम् पूर्णिमायां दिवा विष्टिकरणम् रात्रौ बवं करणम् भवति । बहुलपक्षस्य प्रतिपादि दिवा बालवं रात्रौ कोलवम्, द्वितीयायां दिवा स्त्रीविलोचनं रात्रौ गरादि तृतीयायां दिवा वणिज रात्रौ विष्टिः, चतुर्थ्यां दिवा बवं रात्रौ वालवा, पञ्चम्यां दिवा कोलवं रात्री स्त्रोविलोचनम्, पट्टयां दिवा गरादि रात्रौ वणिजम् सप्तम्यां दिवा विष्टिः रात्रौ बवम्, अष्टम्ग दिवा घालवं रात्रौ कोल. वम्, नवम्यां दिवा स्त्रीविलोचनं रात्रौ गरादि, दशम्यां दिवा वणिज रात्रौ विष्टिः, एकादश्यां दिवा बवं रात्रौ पाळचम, द्वादश्यां दिवा कोलवं रात्रौ स्त्रीविलोचनम्, त्रयोदश्यां दिवा गरादि रात्री वणिजम्, चतुर्दश्यां दिवा विष्टिः रात्रौ शकुनिः, अमावास्यायां दिवा चतुष्पदं राठौ नागम्, शुक्लपक्षस्य प्रतियदि दिवा किंस्तुऽध्नं करणं भवति इति ॥ सू० १९ ॥ .' टीका-'कइणं भने कति-कियत्संख्यकानि खलु भदन्त ! 'करणा पन्नत्ता' करणानि ज्योतिः शास्त्रस्य परिभाषा विशेषरूपाणि प्रजातानि कथितानीति करणसंख्या विषयकः प्रश्नः, 'कइणं भंते! करणा पण्णत्ता' इत्यादि टोकार्थ-गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'कइणं मते ! करणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! ज्योतिषशास्त्र की परिभाषा विशेषरूप करण कितने कहे गये हैं ? Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _जम्बूद्वीपप्राप्ति भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एकारसकरणा पन्नता' एकादशएकादशसंख्या विशिष्टानि करणाणि प्रज्ञप्तानि कथितानीति भगवत उत्तरम् । एकादश भेदानेव दर्शयितुमाह-'वं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'वयं बालचं' ववं वालपम् तत्र धवनामकं प्रथमं करणं द्वितीयतु बालवम् कोलयं थीविलोयणं, कोलवं स्त्रीविलोचनम, कोलवनामकं तृतीयं करणं चतुर्थ स्त्रीविलोचनम्, अस्य चतुर्थ करणस्यान्यत्र तैतिल मित्यपि नामकथ्यते, 'गराइवणिज' गरादि यणि नम्, पञ्चमं गरादि करम् अस्यैव स्थानान्तरे गर इति नाम्नापि व्यवहारो दृश्यते, वणिज पष्ठं करणम् 'विट्ठी सउणी' विष्टिः शकुनिः, सप्तमं करणं विष्टि रष्टमंतु शकुनिः 'चउप्पयं नागं त्थुिग्धं चतुष्पदं नागं किंस्तुग्घ्नम्, नवमंतु करणं चतुष्पदनाम दशमं नागनामकं करणम् एकादशं किंस्तुग्मनामकं करणं भवतीति तदेतानि एकादश करणानि नामतः कथितानि इति । एतेषामुपयुक्तकरणानां मध्ये कानि करणानि चराणि कानि च स्थिराणि, इति चरस्थिरखादि व्यक्ति प्रश्चयितुमाह-'एएसिणं' इत्यादि, 'एएसिणं भंते ! एकारसण्हं करणरणं' एतेपामुपयुक्तानां हे भदन्त ! एकादशानाम् एकादश संख्यकानां करणानां ववादीनां मध्ये 'कइकरणा चरा कइ करणा थिरा' कति किया इसकेउत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! एक्कारसकरणा पण्णत्ता' हे गौतम ! करण ११ ग्यारह कहे गये हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'बवं बालवं ' (१) बव करण (२) बालवकरण (३) 'कोलबं थीविलोयणं' कौलवकरण, (४) स्त्री विलोचन करण-तैतिल करण 'गराइवणिज' (५) गरादि करण 'गरकरण-(१) वणिज करण 'विट्टी सउणी' (७) विष्टिकरण (८) शकुनिकरण (९) 'चउप्पयं नागं कित्थुग्छ' चतुष्पद करण (१०) नाग करण एवं (११) किस्तुरघ्न करण इस प्रकार से इन करणों के नाम हैं। 'एए सिणं भंते! एगारसहं करणाणं मज्झे कह करणा चरा कई करणा थिरा' हे भदन्त ! इन पूर्वोक्त ११ करणों में कितने करण 'कइणं भंते ! करणा पण्णत्ता' इत्यादि Pat:-गौतमस्वामी प्रभुन थेवी शत प्रश्न या छ ४-'कइणं भंते ! करणा GUJત્તા' હે ભદંત | તિાની પરિભાષા વિશેષ રૂપકરણે કેટલા કહેવામાં આવેલા सेना ममा प्रभु ४ छ-'गोयमा! एक्कारस करणा पण्णत्ता' ७ गोतम ! ४२ ११ मनियार ४डेवामा मासा 2. 'तं जहा' २ मा प्रभार है-'ववं बालवं' (१) ५१४२१, (२) मास४२६ (3) 'कोलवं थीविलोयणं' डीस४२९, (४) श्री विसायन४२५-ततिस४२५, 'गराइवणिज' (५) राणि 'गरकणं' (6) पशु४२१, 'विट्रीसउणी' (७) विट४२६], (८) शनि४२Y (6) 'चउपयं नाग कित्थुग्धं' यतु०५४४२९, (१०) ना४२४ तभ४ (११). RE२२ मा प्रभारी से ४२णना नाम छे. 'एएसिणं भंते । एगारसण्हं करणाणं मझे कइ करणा चरा कइ करणा थिरा' हे मत ! ये पूरित ११४२i ॥ ४२५-३२ छ અને કેટલા કરણે સ્થિર છે? જે કરણે ગતિવાળા હોય છે–તે ચર અને જેઓ ગતિવિહેણા Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार सू. १९ करणानां संख्यादिनिरूपणम् संख्यकानि करणानि चराणि-गतिमन्ति कतिच-क्रियत्संख्यकानि च करणाणि स्थिराणिगतिरहितानि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति करणानां चरस्थिरत्वविषयकः प्रश्नः, श्रीभगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्तकरणा चरा चत्तारि करणा थिरा पन्नत्ता' एकादश करणेपु मध्ये सप्त-सप्त संख्यकानि करणानि चराणि भवन्ति तथा तेष्वेव मध्ये चखारि करणानि स्थिराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि, तत्र कानि सप्त चराणि कानिच चत्वारि स्थिराणि इति दर्शयितुमाह-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'बवं बालवं कोलवं थी विलोयणं गराइ वणिजं विट्ठी' बवं बालवं कोलवं स्त्रीविलोचनं गरादिवणिज विष्टिः 'एएण सत्तकरणा चरा' एतानि खलु ववादीनि सप्तकरणानि चगणि भवन्तीति 'चत्तारि करणा थिरा' चत्वारि-चतु: संख्यकानि करणानि स्थिराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि इति, तान्येव स्थिराणि चत्वारि करणानि दर्शयितुमाह-'तं जहा' इत्यादि, "तं जहा' तद्यथा-'सउणी चउप्पयं णागं कित्थुग्धं शकुनिश्चतुष्पदं मागं किंस्तुग्धनम्, 'एतेणं चत्तारि करणा थिरा पन्नत्ता' एतानि शकुन्यादीनि चत्वारि करणानि स्थिराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति, एतेषामेकादश करणानां कस्मिन् स्थाने समये वा चरत्वं कुत्रवा स्थिरत्वमिति दर्शयितुं प्रायन्नाह-'एएणभंते !" इत्यादि, 'एएणं भंते !' एतानि एकादशानि करणानि खल भदन्त ! 'चरा थिरावा कया चर हैं और कितने स्थिर हैं ? जो करण गतिवाले होते हैं वे चर और जो गति रहित होते हैं वे स्थिर करण कहलाते हैं । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! सत्तकरणा चरा चत्तारि करणा थिरा' हे गौतम ! सात करण चर हैं और ४ करण स्थिर हैं । 'तं जहा' जैसे-'बवं बालवं कोलवं थीविलोयगं गराइ वणिज विट्ठी धव' करण बालव करण, कौलवकरण स्त्रीविलोचन करण गरादिकरण, वणिज करण, और विष्टीकरण 'एए ण सत्त करणा चरा' ये सान करणा चर हैं और 'चत्तारि करणाथिरा' तथा इनसे अतिरिक्त चार जो करण हैं वे स्थिर करण हैं 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं-'साउणी चउप्पयंणाग किंस्थुग्वं' शकुनि करण, चतुष्पद करण, नाग करण और किंस्तुग्ध करण 'एए णं चत्तारि करणा धिरा पण्णत्ता' इस तरह ये शकुनि आदि चार करण स्थिर कहे गये हैं। 'एए णं भंते ! डाय छ तया स्थि२४२६३ उपाय छे. मान पाममा प्रभु ४ छ-'गोयमा ! सत्तकरणा चग चत्तारि करणा थिरा गौतम ! सात४२५१ यर छ भने या२४२९ स्थिर छे. 'तं जहा' २ -बवं बालवं कोलवं थीविलोयणं गराइ वणिज विट्ठी' १४२ पासव४२, leare स्त्रीविलायत], पशि४४२९] मन विटी४२६१ 'एएणं सत्तकरणा चरा' मा सात ४२यर छ मन 'चत्तारि करणा थिरा तथा मा सिवायना न्या२ ४२ छ त (२०२४१९ छे 'तं जहा' तेभना नाम । भुम छे-'सउणी च उप्पयं णागं कित्थुग्छ' शान.२], य०५६४२, नाग४२ मन स्तुत 'एएणं चत्तारी करणा थिरा पण्णत्ता' शव मा शकुनी माहि यार ४२३ स्थिर अवाम माया छ. 'एएणं भंते ! चरो थिरा वा कया भवंति महत! Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ટે जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे भवंति' चराणि स्थिराणि वा कदा-कस्मिन्काले भवन्तीति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सुकपक्खस्स पडियाए रायो' शुक्लपक्षस्य या प्रतिपत्तिथि: तस्यां रात्रौ तदात्मके काले 'ववेकरणे भाइ' व वनामकं करणं भरति, 'वितीयाए दिवा वाळवे करणे भवई' द्वितीयायाम् द्वितीयातिथौ दिवा-दिवसे बालबम-बालबनामकं करणं भवति 'रायो कोलवे करणे भवइ' द्वितीयास्तिथेः रात्रौ कौलवं-कौलवनामकं करणं भवति, 'तइयाए दिवा थीविलोयणं करणं भवइ' तृतीयाया स्तिथेः दिवा-दिवसे स्त्रीविलोचनं करणं भवति 'रायो गराइ करणं भवइ' तृतीयाया: रात्रौ गरादिकरणं भवति, 'चउत्थीए दिवावणिज रायो विट्ठी करणं भवई' चतुर्थ्यां थनु तिथे दिवा-दिवसे वणिज-वणि नामकं करणं भवति, रात्रौ विष्टि:-विप्टिनायक करणं भवति, 'पंचमीए दिवा बवं रायो बालवं' पञ्चम्या:-पञ्चमीतिथे: दिवा-दिवसे वचं ववनाम करणं भवति पञ्चम्याः रात्रौ तु बालवं वालवनामकं करणं भवति 'छट्ठीए दिवा कोलवं रायो थीदिलोयणे' पष्ठया:-पष्ठितिथेचरा थिरा वा कया भवंति' हे भदन्त ! ये करण किस काल में चर और किस कालमें स्थिर होते हैं ? इस प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं-'गोयमा! सुक्कपक्खस्स पडिवाए राइम्मि' हे गौतम। शुक्लपक्षकी प्रतिपदा की रात्रि मेंउस रूप काल में-बवेकरणे भवई' बव नामका करण होता है 'वितीयाए दिवा बालवे करणे भवई' द्वितीया तिथि में दिवस में बालव करण होता है 'रायो कोलवे करणे भवई' द्वितीयातिथि की रात्रि में कौलव नामका करण होता है 'तईयाए दिवा थीविलोयणं करणं भवई' तृतीया तिथि के दिवस में स्त्रीविलोचन करण होता है, 'रायो गराइकरणे भवई' तृतीया तिथि की रात्रि में गरादि करण होता है 'चउत्थीए दिया वणिज रायो चिट्ठी करणे भवई' चतुर्थी तिथि के दिवस में वणिज नामका करण होता है और रात्रि में विष्टिनामका करण होता है पंचमीए दिवा वचं रायो बालवं पंचमीतिथि के दिवसे में वय नामका करण होता है और वालव नामका करण रात्रि में होता है 'छट्ठीए दिवा कोलवं रायो थी. આ ત્રણ કયા કાળમાં ચર અને કયા કાળમાં સ્થિર થાય છે આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતાં प्रभु ४३ छ-'गोयमा! सुक्कपक्खस्स पडिवाए राइम्मि' 3 गौतम ! शुसपक्षमा ५४ानी शत्रिय-ते २५४मां -'ववे करणे भवई' ॥ नाम ४२५ थाय छ 'वितीयाए दिवा वालवं करणे भवई' द्वितीयातिथिमा विसमा मास४२५ थाछे 'रायो कोलवे करणे भवई' द्वितीयातिदिनी रात्रिभोसव नामनु ४२ थाय छे. 'तइयाए दिवा थीविलोयणं करणं भवई' तृतीयतिना विसभा सी विडायनर थाय छ 'रायो गराइकरणं भवई' तृतीयातिथिनी रात्रिभो ४ि२५ थाय छे. 'चउत्थीए दिवा वणिज रायो विद्वीकरणं भवई' यतुर्थी तिथिना દિવસમાં વણિક નામનું કરણ થાય છે અને રાત્રિમાં વિશિષ્ટ નામનું કારણ થાય છે. 'पंचमीए दिवस ववं रायो वालवं' यभीतायना दिवसमा म नामनु ४२ थाय छ भने Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टोका-संतमवक्षस्कारसू. १९ करणानां संख्यादिनिरूपणम् दिवा-दिवसे कौलव कौलवनामकं करणं भवति तथा-पष्ठीतिथेः रात्रौ स्त्रीविलोचनं स्त्रीविलोचननामकं करणं भवतीति “सत्तमीए दिया गराइ रायो वणि सप्तम्या स्तिथेर्दिवा-दिवसे गरादि गरनामकं करणं भवनि तथा-सप्तम्या: रात्रौ वणिज करणं भवति इति । 'अट्टमीए दिवा विट्ठी रायो वर्च' अष्टम्या स्तिथे दिवा-दिवसे विष्टि:-विष्टिनामकं करणं भवति तथा-अष्टम्या रात्रौ व-वचनामकं करणं भवति इति । 'नवमीए दिवा वालवं राओ कोलवं' नवम्या स्तिथे दिवा-दिवसे चालवं बालबनामकं करणं भवति तथा रात्रौ कौलवं नाम करणं भवति, 'दसमीए दिवा थीविलोयण रायो गराई' दशम्या: दिवा-दिवसे स्त्रीविलोचन करणं भवति तथा दशम्या रात्रौ गरादिनाम करणं भवति, 'एकारसीए दिवा वणिजं रायो विट्ठी' एकादश्या स्तिथेः दिवा-दिवसे वणिज करणं भवति तथा एकादश्या रात्रौ विष्टि:विष्टि नामकं करणं भवति, 'वारसीए दिवा बवं रायो वाल द्वादश्यास्तिथे दिवा-दिवसे ब-यवनामकं करणं भवति तथा द्वादश्या रात्रौ चालवं नाम करणं भवति 'तेरसीए दिवा कोळवं रायो थीविकोयणं' त्रयोदश्या स्तिथे दिवा-दिवसे कौलनं करणं भवति तथाविलोयगं' षष्ठी के दिवस में कौलवनामक करण होता है और रात्रि में स्त्री विलोचन नामका करण होता है 'सत्तनीए दिवा गराइ, रायो वणिज' सत्तमी के दिवस में गरादिकरण और रात्रि में वणिज नामका करण होता है 'अट्ठमीए दिवा विट्ठी रायो ववं' अष्टमी तिथि के दिवस में विष्टि नामका करण और रात्रि में बच नामक करण होता है 'नवमीए दिवा बालवं रायो कोलवं' नवगतिथि के दिवस बालव नामका करण और रत्रि में कौलव नामका करण होता है 'दसमीए दिवा थीविलोयण रायो गराई दसमी तिथि के दिवस में स्त्रीविलोचन करण और रात्रि में गर नामका करण होता है 'एक्कारसीए दिवा वणिज रायो विट्ठी' एकादशीके दिवस में वणिज करण और रात्रि में विष्टिकरण होता है 'बारसीए दिवा बवं रायो बालवं द्वादशीतिथिके दिवस में बव नामका करण और रात्रि में बालव नामका करण होता है । 'तेरसीए दिवा कोलवं रायो थी विलोयणं' त्रयोदशी मास नामनु ४२९१ रात्रिय थाय छ. 'छट्ठीए दिवा कोलवं रायो थीविलोयणं पाहीना દિવસે કૌલવ નામનું કરણ થાય છે જ્યારે રાત્રિએ સ્ત્રીવિલેચન નામક કરણ થાય છે. 'सत्तमीए दिवा गराइ, रायो वणिज' सातमना जिसे २४२ मन शत्र २ थाय छे. 'अदमीए दिवा विदी रायो बवं' ममतिथिमे हवस विष्ट४२९१ मने रात्रभर नाम ४५ थाय छे. 'नवमीए दिवा बालबं रायो कोलवं' नामन से मारनामन ४२५ मरात्रि व नाम ४२५ थाय छ 'दसमीए दिवा थीविलोयणं रायो गरा, દશમના જ દિવસમાં સ્ત્રીવિલેચન નામનું કારણ અને રાત્રિમાં ગર નામનું કરણ થાય છે. 'एक्कारसीए दिवा वणिज रायो विट्ठी' म४४शी हिवसमi algo नामर्नु ४२५ मन रात्रिमा विष्ट४२५ थाय छे. 'बारसीए दिवा ववं रायो बालवं' मा२शतिथि समां मनामन Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१. जम्बूद्वीपप्रशप्तिसूत्रे त्रयोदश्या रात्रौ स्त्रीविलोचननामकं करणं भवति, ' चसीए दिना गराई करणं रायो वणिज' चतुर्दश्या स्तिथे दिवा-शिसे गरादिकरणं मपति तथा चतुर्दश्या रात्रौ वणिज करणं भवति 'पुणिमाए दिया विट्ठी करणं रायो बवं करणं भवइ' पूर्णिमाया स्तिथे दिवा-दिवसे विष्टि नामकं करणं भवति तथा पूर्णिमाया रात्रौ नवं नाम करणं भातीति ॥ बहुलपाखस्स पडिवाए' बहुलपक्षस्य-कृष्णपक्षस्य प्रतिपदि-प्रतिपत्तियौ 'दिवा बाल रायो कोलवं' दिवसे बालवगामक करणं भाति तथा रात्रौ कौलवं नाग करणं भवति, 'वितीयाए दिवा धीविलोयणे रायो गराई द्वितीयायां दिवा-दिवशे स्त्री विलोचनं करणं भाति, तथा द्वितीयायां रात्रौ गरादि करणं भवति 'तईयाए दिवा वणिज रायो विट्ठी' तृतीयायां तिथौ दिवा वणिज करणं भाति तथा रात्रौ निष्टि भवति 'चउत्थीए दिवा पवं रायो पाल' चतुर्थी तिथी दिवा वयं नाम करणं भवति तथा रानौ वालवं नामकं करणं भवति पंचमीए दिवा कोलवं रामो थी. तिथिके दिवस में कौलव नामका करण होता है और रात्रि में स्त्रीविलोचन नामका करण होता है 'चउद्दसीए दिवा गराई करणं राघो वणिज' चतुर्दशीतिथि के दिवस में गर नामका करण होता है और रात्रि में वणिज नामका करण होता है 'पुषिणमाए-दिवा चिट्ठी रायो बचं करणं भवई' पूर्णिमा तिथि में दिन में विष्टि नामका करण होता है और रात्रि में वन नामका करण होता है, ___ 'बहुल पक्खस्स पडिवाए' कृष्णपक्षका प्रतिपद निधिके 'दिवा घालवं' दिनमें बालव नामका करण होता हैं 'रायो कोलवं' रात्रि कौलब नामका करण होता है 'यितीयाए दिवा थीविलोयणं रायो गराई दितीया तिथिके दिन में स्त्रीविलो. चन नामका करण होता है और रात्री में गरादिकरण होता है। 'तईयाए दिवा वणिज रायो विट्ठी' तृतीया तिथिके दिनमें वणिज करण होता है एवं रात्रिमें विष्टि नामका करण होता है, 'चउत्थीए दिया बवं रायो बालवं' चतुर्थी तिथिके ४२९ म. रात्र मा नाम ४२५) खाय छ. 'तेरसीए दिवा कोलबं रायो थीविलोयणं' ते२० તિથિએ દિવસમાં કૌલવ નામનું કરણ થાય છે. અને રાત્રે સ્ત્રવિચન નામનું કરણ थाय छे. 'चपदसीए दिवा गराई फरणं रायो वणिज' योशनी तिथि सभा गरा नामनु ४२६ थाय छ भने रात्र पास नामर्नु ४२५ थाय छे. 'पुण्णिमाए दिवा विद्वी रायो घवं करणं भवई' पूणिमाना हि विटनामनु ४२९१ थाय छ भने रात्र व ४२ थाय छे. 'बहुलपक्खस्स पडिवाए' ! पक्षनी मेमे 'दिवा वालवं रायो कोलवं' समi मानामनु ४२५ थाय छे. मने शत्रे स नाम ४२६५ थाय छे. 'वितीयाए दिवा थीविलो पण रायो गराई' भीनी तिथिमे हिसमा स्त्रीविलायन नामनु ४२५ थाय छ भने रात्री १२ नामर्नु ४२५ थाय छे. 'तईयाए दिवा वणिज रायो विट्ठी' श्रीनी તિથિએ દિવસમાં વણજ નામનું કરણ થાય છે અને રાત્રે વિષ્ટિ નામનું કરણ થાય છે. 'चउत्थीए दिवा ववं राओ बालवं' यायनी तिथि सभा १ नाम ४२ डाय छ Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रक शिका टीका- सप्तमवक्षस्कारः सु. १९ करणानां संख्यादिनिरूपणम् ३११ विलोयणं' पञ्चम्यां दिवा कौलव रात्रौ स्त्रीविलोचनं करणं भवति 'छट्टीए दिवा गराई रायो वणिजं' पष्ट्यां दिवा गरादि करणं रात्रौ वणिजं नाम करणं भवति, 'सत्तमीए दिवा बिट्टीयो व' सप्तम्यां तिथौ दिवा दिवसे विष्टिः करणं भवति तथा सप्तम्यां रात्रौ बवं करणं भवति 'अमीर दिवा बालवं रायो कोलनं' अष्टम्यां तिथौ दिवा - दिवसे वाळवं नामकरणं भवति तथा अष्टम्यां रात्रौ कौरवं नाम करणं भवति, 'नवमीए दिवा थीविलोयणं रायो गराइ' नवम्यां तिथौ दिवा दिवसे स्त्रो विलोचनं नामकरणं भवति तथा नवम्यां रात्रौ गरादि करणं भवति, 'दसमीए दिवा वणिजे रायो विट्ठी' दशम्यां तिथौ दिवा - दिवसे वणिजं नामकरणं भवति तथा दशम्यां रात्रौ विष्टिः करणं भवति, 'एक्कारसीए दिवा ववं रायो बावं' एकादश्यां तिथौ दिवा दिवसे बने करणं भवति तथा-एकादश्यां रात्रौ वालवं दिनमें बव नामका करण होता एवं रात्री में वालच नामका करण होता है 'पंचमीए दिवा कोलचं राओ थीविलोयणं' पंचमी तिथिके दिनमें फौलव नामका करण होता है एवं रात्री में स्त्रीविलोचन नामका करण होता है 'छडीए दिवा गराई राओ वणिजं' छट्ठी तिथि के दिन में गराइ नामका करण होता है एवं रात्री में वणिज नामका करण होता है 'सन्तमीए दिवा विट्ठी रायो वयं' सप्तमी तिथिके दिन विष्टि नामका करण होता है एवं रात्री में बन नामका करण होता है । 'अहमीए दिवा बालवं रायो कोलव' अष्टमी तिथीके दिनमें बालव नामका करण होता है एवं रात्री में कौलव नामका करण होता है 'नवमीए दिया थीविलोषणं रायो गराई' नवमी तिथिके दिन में स्त्री विलोचन नामका करण होता है एवं रात्री में गरादि नामक करण होता है । 'दसमीए दिवावणिजं रायो बिट्टी' दशमी तिथि के दिन में वणिज नामका करण होता है और रात्री में विष्टि नामका करण होता है 'एक्कारसीए दिवा बवं राओ बालवं' एकादशि तिथि के दिनमें पव नामका करण होता है अजे रात्रे मासव नामनु' २ थाय छे. 'पंचमीए दिवा कोलवं राओ थीविलोयणं' पांयभनी તિથિએ દિવસમાં કૌલવ નામનુ કરણુ હૈત્ય છે અને રાત્રે સ્રીવિલાચન નામનું કરણ થાય छे. 'छट्टीए दिवा गराई राओ वणिजं' छानी तिथि द्विवसभां गरार्ध नामनु ४२ थाय छे भने रात्रे पनि नाभनु अणु थाय छे. 'सत्तमीए दिवा विट्ठी राओ बवं' सातभनी તિથિએ દિવસમાં વિષ્ટિ નામનુ` કરણ થાય છે અને રાત્રે ખવ નામનુ કાણુ થાય છે. 'अट्ठमीए दिवा वालवं रायो कोल' आठभनी तिथिमे हिवसभां मासव नामनु ४२ थाय छे याने रात्रे जैसव नाभनु उगु थाय छे. 'नवमीए दिवा थी चिलोयणं रायो गरई' नवभी તિથીએ દિવસમાં સ્રીવિલેચન નામનુ કરણ થાય છે અને રાત્રે ગરાઇ નામનુ` કરણ થાય छे. ' दसमीए दिवा वणिजं रायो विट्ठि' हशमनी तिथिमे दिवसयां पनि नामनु थाय छे भने रात्रे विष्टि नामनु ४२ थाय छे. (एक्कारसीए दिवा बधं राओ बालव) अभ्या રશનો તિથિએ દિવસમાં ખવ નામનું કરણ થાય છે અને રાત્રે માલવ નામનુ` કરણ થાય Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्तिस्त्रे नाम करणं भवति, 'वारसीए दिवा कोलवं रायो थीविलोयण' द्वादश्यां तिथौ दिवा-दिवसे कौलवं नाम करणं भाति, तथा रात्री स्त्रीविलोननं नाम करणं भवति, 'तेरसीए दिवा गराई रायो वणिज' त्रयोदश्यां तिथौ दिवा-दिसे गरादि करणं भवति तथा रात्रौ वणिभं नाम: करणं भवति 'चउद्दसीए दिवा विट्ठी रायो सउणी' चतुर्दश्यां तिथौ दिवा-दिवसे विष्टिः करणं भवति, तथा तस्यामेव तिथो रात्रौ शकुनि नामकं करणं भवति, 'अमावासाए' दिवा चउप्पयं रायो णार्ग' अमावास्यायां तिथौ दिवा-दिवसे चतुष्पदं नामकं करणं भवति तथा रात्रौ नागं नामकरणं भवति, 'सुक्कपक्खस्स पडि गए दिवा कित्थुग्धं करणं भवइ' शुक्लपक्षस्य प्रतिपदि दिवा-दिवसे किंस्तुग्नं नाम करणं भातीति । एतस्य संपूर्णस्यापि अर्थः स्पष्ट एव, नवरं दिनरात्रिविभागेन यत् करणानां पार्थक्येन कथनं तत् करणानां तिथेरर्द्धप्रमाणत्वात् ज्ञातव्यम् । कृष्णचतुर्दश्यां रात्रौ शकुनिः अमावास्यायां दिवा चतुप्पदं रात्रौ नागं शुक्लपक्ष प्रतिपदि और रात्रिमें बालव नामका करण होता है 'बारसीए दिवा कोलवं रायो थीवि. लोयण' द्वादशि तिथिके दिनमें कौलव नामका करण होता है और रात्री में स्त्री. विलोचन नामका करण होता है 'तेरसीए दिवा गराई रायो वणिज' त्रयोदशी तिथिके दिनमें गरादि करण होता है एवं रात्रि वणिज नामका करण होता है। 'चउद्दसीए दिवा विठ्ठी रायो सउणी' चतुईशि तिथि के दिनमें विष्टि नामक करण होता है एवं रात्रिमें शकुनि नामका करण होता है 'अमावासाए दिवा चउपयं रायो णार्ग' अमावस्यातिथि के दिवस में चतुष्पद नामका करण और रात्रि में नाग नामका करण होता है 'सुकृपक्खस्स पडिवाए दिया कित्थुग्धं करणं भवई' शुक्लपक्ष की प्रतिपदातिथि के दिन किस्तुग्न नामका करण होता है यहाँ दिन रात के विभाग से जो करणों में पृथक पृथक रूप से होने की बात कही गई है वह करणों की तिथि अर्धे प्रमाण होने से कही गई है कृष्णचतुर्दशीतिथि की छ. 'वारसीए दिवा कोलवं राओ थीविलायणं' मा२शनी तिथि सभा ही नामर्नु ४२९४ सय छ भने रात्रे स्त्रीवियन नामर्नु ४२५ हाय छे. 'तेरसीए दिवा गराइ रायो वणिज' તેરસના જ દિવસમાં ગર નામનું કરશું થાય છે અને રાત્રિમાં વણિજ નામનું કરણ થાય છે. 'च म्हसीए दिवा विट्ठी रायो सउणी' योदशन श४ सिमा विष्ट नामर्नु ४२५ थाय छ भने रात्रि शनि नामनु ४२५ थाय छे. 'अमावासाए दिवा चउप्पयं रायो णागं' मभा. વસ્થાતિથિએ દિવસમાં ચતુષ્પદ નામનું કારણ અને રાત્રિમાં નાગ નામનું કરણ થાય છે. 'सुक्क्रपक्वस्स पडिवाए दिवा कित्थुग्धं करणं भवई' शुसपक्षनी प्रतिपातिथिमा पिसभा કિંતુન નામનું કરણ થાય છે. અહીં દિન-રાતના વિભાગથી કરણમાં જે પૃથક્ પૃથ ૫થી હેવાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે કરણની તિથિ અર્ધા પ્રમાણ હેવાથી કહેવામાં આવ્યું છે, કૃષ્ણપક્ષની ચૌદશના રોજ રાત્રિમાં શકુનિકરણ અને અમાવસ્યામાં Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २० संवत्सरादीनां आदित्वनिरूपणम् ३३ दिवा किंस्तुघ्नं चेति चत्वारि करणानि स्थिराणि एतास्वेव तिथिषु भवन्तीति ॥सू ० १९ । ननुयधपि सर्वस्यापि सर्वदा परिवर्तनशीलत्वेन आघन्ताभावात् अग्रवक्ष्यमाणसूत्रारम्भो निष्ायोजन स्तथापि सर्वानुभवसिद्धत्वात् तद्विचारो नात्र निष्प्रयोजनः तद्यथाअतीतः संवत्सरो विद्यमानश्च संप्रतिश्नः संवत्सरः, आगमिष्यति चोत्तरः संवत्सर इत्यादि लोकाना मनुभवात तेन काविशेषाणामादि ज्ञातम् अथै कोनविंशतितमत्रानन्तरं विंशतितम सूत्रपाइ-'किमाइयाणं भंते' इत्यादि । मूलम्-किमाइयाणं अंते संवच्छश, किमाइया अयणा, किमाइया मासा, किमाइया पक्खा किमाइया अहोरत्ता, किमाइया मुहुत्ता, किमा इया करणा, किमाइया णवखत्ता पन्नन्ता गोयमा? चंदाइया संवच्छरा, दविखणाइया अयणा, पाउसाइया उऊ, सावणाइया मासा बहुलाइया पक्खा दिवसाइया अहोरता, रोदाइया मुहुत्ता बालवाइया करणा अभिजियाइया खता पणता समणाउसो ! ति । पंच संबच्छरिएणं भंते ! जुगे केवइया अयणा केवइया उऊ एवं मासा पक्खा अहोरत्ता केवइया मुहत्ता पन्नता? गोयमा ! पंचसंवच्छरिए णं जुगे दस अयणा तीसं उऊ सट्ठीमाला एगे वीसुत्तरे परखसए अटारस तीसा अहोरतसया चउप्पणं सुहत्तसहस्सा णवसया पन्नत्ता ॥सू० २०॥ __छाया-किमादिकाः सुल भदन्त ! संवत्सराः, किमादिके अपने फिमादिकाः मासाः, क्रिमादिकौं पक्षौ, किमादिका अहोरात्रा:, किमादिकाः मुहूर्ता, किमादिकानि करणानि किमादिकानि नक्षत्राणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! चन्द्रादिः संवत्सर, दक्षिणादिक अयने, प्रावृडादिका ऋतवः श्रावणादिका मासाः, बहुलादिका, पक्षा, दिवसादिका अहोरात्राः, रौद्रादिका मुहूची:, बालवादिकानि करणानि, अभिनिदादिकानि नक्षत्राणि प्रज्ञशानि श्रम. णायुष्मन् ! पञ्च संवत्सरिके खल्ल भदन्त ! युगे क्रियन्ति अयनानि भियन्त ऋतवः एवं मासा: पक्षा अहोरात्रा कियन्तो हताः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! पञ्चसंवत्सरिके खल्ल युगे दशा अयनानि त्रिंशद ऋतवः षष्टि मानाः एवं विंशोत्तरं पक्षशतम् अष्टादशत्रिशदहोरात्रशतानि रात्रि में शकुनि करण और अमावारया में दिन में चतुष्पद करण रानि में नाग नामझा करण, शुक्लपक्षकी प्रतिपदा में दिन में किस्तुग्न करण ये चार काण स्थिर इन्ही तिथियों में होते हैं ॥१९॥ દિવસમાં ચતુષ્પદકરણ રાત્રે નાગ નામનું કરણ, શુકલપક્ષના પડવાના દિવસે દિવસમાં કિંતુનકરણ આ ચાર કરણ સ્થિર આ તિથિએમાં જ થાય છે. આ સૂટ ૧૯ म० ४० Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महापालिका चतुष्पश्चाशन्मुहर्तसहस्राणि नवशतानि प्रज्ञतानि । ॥ सू० २० ॥ टीका--'माइया णं भंते ! संबच्छरा क्रिमादिकाः खलु भदन्त ! संवत्सरा प्रमा, तत्र कः चन्द्रादि पञ्चकान्तर्वी आदिः प्रथमो येपांने क्रिमादिकाः संवत्रागः, पतन प्रश्नसूत्र चन्द्रादि संवत्सरापेक्षया ज्ञात्यम्, अन्यथा-परिपूर्ण सूर्य वर्ष पञ्चकात्मकस्य युगस्य क आदिः कश्वरम इति प्रश्नावकाशस्य संभवादिति । 'किमाइया अयणा' किमादिकानि अयनानि, कि दक्षिणोत्तरायणयो रन्यतर आदिर्ययो रयनयोस्ने किमादिक अयने प्रज्ञप्ते-कथिते ? अत्र ___ यद्यपि यहां पर ऐसी आशंका हो सकती है कि आगे जिस सूत्रका प्रारम्भ होने जा रहा है वह निष्प्रयोजन-प्रयोजन से विहीन है-क्योंकि जितने भी पदार्थ हैं वे सब सर्वदा परिवर्तनशील है-इसलिये आदि और अन्तका अभाव आता है परन्तु फिर भी जो यहां पर उन में आदि अन्तका विचार किया जाने वाला है वह सर्वानुभवसिद्ध होने से निष्प्रयोजन नहीं है-ऐसा अनुभव हर एक प्राणीको होता है कि अमुक संवत्सर अतीत हो गया, अमुक संवत्सर वर्तमान में चल रहा है, अमुक संवत्सर अब आगामी काल मे होगा इसीलिये काल विशेषों उनकी आदि अवस्था को जानने के लिये यह उन्नीसवां सूत्र के याद २० वा सूत्र प्रारभ किया जा रहा है 'किमाइया णं भंते ! संवच्छरा किमाइया अयणा किमाझ्या मासा' इत्यादि टीकार्थ-गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा ही प्रश्न किया है-'किमाइया णं भंते संवच्छरा, किमाइया अयणा किमाइया मासा' हे भदन्त! संवत्सर क्या आदि बाले हैं ? अयन क्या आदि वाले हैं ? मास क्या आदि वाले हैं ? इस प्रश्न का तात्पर्य ऐसा है कि युग संवत्तर के चन्द्रादि पंचक के भेद से જો કે અત્રે સહેજે શંકા ઉપસ્થિત થઈ શકે કે આગળ જે સૂવને પ્રારંભ થવાને છે તે નિષ્ણજન-પ્રજનથી વિહીન છે-કારણ કે જેટલાં પણ પદાર્થ છે તે બધાં સર્વદા પરિવર્તનશીલ છે–આથી તેમનામાં આદિ અને અન્તર અભાવ આવે છે પરંતુ તેમ છતાં પણ છે અને તેમનામાં આદિ અન્તને વિચાર કરવામાં આવનાર છે તે સર્વાનુભવસિદ્ધ હોવાને કારણે નિપ્રજન નથી—એ જાતને અનુભવ દરેક પ્રાણને થાય છે અમુક સંવત્સર અતીત થઈ ગયું અમુક સંવત્સર વર્તમાનમાં ચાલી રહેલ છે, અમુક સંવત્સર હવે ભવિષ્યતકાળમાં આવશે, આથી કાલવિશેમાં તેમની આદિ અવસ્થાને જાણવાને માટે ઓગણીસમાં સૂત્ર પછી આ ૨૦ મું સૂત્ર પ્રારંભ કરવામાં આવી રહ્યું છે'किमाइयाणं भंते ! संवच्छरा किमाइया अयणा किमाइया मासा' इत्यादि -गौतभस्वामी प्रभु से प्रश ३४यो छे-'किमाइयाणं भंते ! संवच्छरा किमाइया अयणा किमाइया मासा' मत! सवत्स२ शु मावि छ ? अयन Y આદિવાળા છે? માસ શું આદિવાળા છે? આ પશ્નનું તાત્પર્ય એવું છે કે યુગસંવત્સરના Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २० संवत्सरादीनां आदित्वनिरूपणम् .. १५ यद्यपि सूत्रे अयनपक्षोत्तरं बहुवचनविभक्ति दृशते तथापि अयनयो द्वित्वात् बहुवचन विभक्ति द्वित्वे एवं ज्ञातव्या पुरस्कृतत्वात् बहुवचनप्रयोगो न दोषायेति । 'किमाइया उऊ' किमादिका ऋतवः, कः प्राबृडादीनामन्यतर अनुरादियेषां ते किमादिका ऋतका प्रज्ञप्ता: 'किमाइया मासा' किमादिका मासाः तत्र का श्रावणादि मध्यवर्ती आदिर्येषां ते किमादिका मासाः प्रज्ञप्ताः ? 'किमाइया पक्खा' विमादिको पक्षौ तत्र कः कृष्णः शुक्लो वा पादिर्ययो स्तौ किमादिको पक्षौ प्रज्ञप्तौ ? 'किमाइया अहोरत्ता' किमादिकाः अहोरात्राः प्रज्ञता, 'किमाइया मुहुत्ता' किमादिका मुहूर्ताः प्रज्ञताः 'किमाइया करणा' क्रिमादिकानि करणानि, तत्र किं करणम् आदि येषां तानि किमादिकानि करणानि प्रज्ञप्तानि ? 'किमाइया णक्खता पांच भेद कहे गये हैं अयन दो प्रकार के कहे गये है और मास १२ प्रकार के कहे गये हैं सौ गौतमस्वामीने यहां प्रभु से ऐसा पूछा है हे भदन्त ! युग संवत्सर के भेद जो पांच कहे गये हैं उनमें से सब से पहिले कौनसा होता है इसी प्रकार दो अयनों में से सब से पहिले कौन अयन होता है और मासों के बीच में सब से पहिले कौन मास आता है ? इसी कारण इस सूत्रको चन्द्रादि संवत्सर की अपेक्षा कहा गया जानना चाहिये क्योंकि परिपूर्ण सूर्यवर्षपञ्चक रूप युग में कौन आदि वाला है कौन अन्त वाला है ऐसा प्रश्न ही उद्भवित नही होता है युग संवत्सर के प्रथम चन्द्र संवत्सर द्वितीय चन्द्र संवत्सर अभिवद्धित संवस्सर चन्द्र संवत्सर और अभिवद्रित संवत्सर ऐसे पांच भेद प्रकट किये जा चुके है दक्षिणायन और उत्तरायण के भेद से दो भेद अयन के कहे जा चुके हैं इसी प्रकार से मासादिकों के भेदों के सम्बन्ध में भी समझ लेना चाहिये 'किमाया पक्खा, किमाइया अहोरत्ता, किमाइया, मुहुत्ता किमाइया करणा किमाडया णक्खत्ता पन्नत्ता' शुक्लपक्ष और कृष्णपक्ष इन दो पक्षों में से कौनसा पक्ष ચન્દ્રાદિ પંચકના ભેદથી પાંચ ભેદ કહેવામાં આવ્યા છે. અયન બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે જ્યારે માસ બાર જાતના કહેવામાં આવ્યા છે. ગૌતમસ્વામીએ આ પ્રમાણે પૂછયું છે. હે ભદન્ત! યુગસંવત્સરના ભેદથી જે પાંચ કહેવામાં આવ્યા છે તેમાંથી સૌથી પ્રથમ કયું સંવત્સર હોય છે? એજ પ્રમાણે એ અયનમાંથી સૌની પહેલાં કય અયન હોય છે અને મહિનાઓમાં સહુ પ્રથમ ક માસ આવે છે? આ કારણથી જ આ સૂત્રને ચન્દ્રાદિ સંવત્સરની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ જાણવું જોઈએ કારણ કે પરિપૂર્ણ સૂર્ય વર્ષ પંચકરૂપ યુગમાં કેણુ આદિવાળા છે અને કેણ, અન્તવાળા છે એ પ્રશ્ન જ ઉદ્દભવતું નથી. યુગસંવત્સરના પ્રથમ ચ% સંવત્સર દ્વિતીય ચન્દ્ર સંવત્સર અભિવદ્વિત સંવત્સર ચન્દ્રસંવત્સર અને અભિવદ્ધિત સંવત્સર એવા પાંચ ભેદ પ્રક્સ કરવામાં આવી ગયા છે. દક્ષિણાયન અને ઉત્તરાયણના ભેદથી બે ભેદ અયનના અગાઉ કહેવાઈ ગયા છે. આ જ પ્રકારથી માસાદિકાના ભેદના સમ્બન્ધમાં પણ સમજી લેવું ઘટે. 'किमाइया पाखा, किमाइया अहोरत्ता किमाइया मुहुत्ता किमाइया करणा किमाइया णखत्ता Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३.१६ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्र पन्नता' किमादिकानि नक्षत्राणि, तत्र किम् नानं अदियेषां तानि क्रिमादिकानि प्रज्ञतानिकथितानीति संवस सरादि विषयक प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा !' इत्यादि, 'गोयमा हे गौतम ! 'चंदाइया संवच्छरा' चन्द्रादितः संवत्सराः, तत्र चन्द्र:-चन्द्रसंवन्तर आदिउँपा संवत्सराणां ते चन्द्रादिकाः संवत्सराः, चन्चन्द्राभिनर्द्धिनचन्द्राभिवद्धित नामक संवत्सर पञ्चकात्मक युगस्य प्रवृत्तौ सौ प्रथम श्चन्द्र संवर रस्या प्रवर्तनात्, नतु अभिवद्धितसंवत्सरस्य प्राथम्यं तस्य युगे त्रिंशन्मासातिकमे राद्धावादिति । अथ युगस्यादी प्रवर्तमानत्वात् चन्द्रसंवत्सरः संवत्सराणामादिः कथिा। तत्र युगस्यादित्वमेव कथम् इति चेत्रोच्यते आदिवाला है अहोरात्र में कोन आदिवाला है ३० नुहों में से कौन मुहर्त आदिवाला है ? ११ करणों में से कौल करण आदिवाला है ? नक्षत्रों में से कौन नक्षत्र आदि वाला है ? इसी प्रकार से "ऋतुओं में कौनसी ऋतु आदि वाली है" ऐसा भी प्रश्न किया गया समझ लेना चाहिये। सूत्र में जो बहुवचन का निर्देश हुआ है वह द्विवचन के निर्देश में किया गया जाना चाहिये क्योंकि अयन तो दो ही होते हैं इन प्रश्नों के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयला ! चंदाइया संवच्छरा' समस्त सवत्सरों में सब से प्रथम संवत्सर चन्द्र संवत्सर है युग संव त्सर के ५ भेद प्रकट किये जा बुके हैं इन पांच संवत्सरात्मक युग की प्रवृति होने पर सर्व प्रथम चन्द्र संवत्सर की ही प्रवृत्ति होती है. अभिवति संवत्सर की नहीं क्योंकि युग में जब ३० मास समाप्त हो जाते हैं तभी अनिवर्द्धित संवत्सर की प्रवृत्ति होती है। __ शंका-युगकी आदि में प्रवर्गमाल होने से चन्द्र संवार में अन्य संवत्सरों की अपेक्षा आदिता कही गई है, तो युग में आदिता कैले आती है ? પન્ના શુકલ પક્ષ અને કૃષ્ણ પક્ષ આ બંને પક્ષે માંથી કયો પક્ષ આદિવાળે છે? અહોરાત્રમાં કે આદિંવાળું છે ? મુહૂર્તોમાંથી કયું મુહૂર્ત આદિવાળું છે? ૧૧ કરણેમાંથી કયું કરણ આદિવાળું છે? નક્ષમાંથી કયું નક્ષત્ર આદિવાળું છે? એવી જ રીતે “તુઓમાં કઈ વસ્તુ આદિવાળી છે એ પણ પ્રશન કરવામાં આવેલ રામજે. સૂત્રમાં જે બહુવચનને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે તે દ્વિવચનના નિશમાં કરવામાં આવેલે જાણ જોઈએ કારણ કે भयन 2. २१ डोय छे. मा प्रश्नांना उत्तरमा प्रमुछे-'गोयमा ! चंदाइया संवच्छरा' સમસ્ત સંવત્સરમાં સહુથી પ્રથમ સંવત્સર ચન્દ્ર સંવત્સર છે. યુગસંવત્સરના પાંચ ભેદ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. આ પાંચ સંવત્સરાત્મયુગની પ્રવૃત્તિ થવાથી સર્વપ્રથમ ચન્દ્ર સંવત્સરની જ પ્રવૃત્તિ થાય છે. અવિદ્ધિત સંવત્સરની નહીં કારણ કે ચુગમાં જ્યારે ૩૦ માસ સમાપ્ત થઈ જાય છે ત્યારે જ અભિવતિ સંવત્સરની પ્રવૃત્તિ થાય છે. શંકાયુગની આદિમાં પ્રવર્તમાન હોવાથી ચન્દ્રસંવત્સરમાં અન્ય સંવત્સરાની અપેક્ષાએ આદિતા કહેવામાં આવી છે, તે યુગમાં આદિતા કઈ રીતે આવે છે? Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकादिका टीका-सप्तमवमस्कारः झू. २० संवत्सरादीनां आदित्यमिक गम् ३१७ युगे प्रवर्तमाने एव सर्वे कालविशेषरूपाः रुपमाषणादयः प्रतिपद्यन्ते युगे समाप्ते सति ते कालविशेषरूपाः सुपपादयः समाप्ता भान्ति, अपि च हालज्योतिश्चार मूलस्य सूर्य दक्षिणायनस्य चन्द्रोत्तरायणस्य च युगपत् प्रवृत्ति युगस्यादात सोऽपि चन्द्रायणस्याभिजिद् योगा प्रथमसमये एव सूर्याषणस्य तु पुष्पस्य अयोविंशलों पष्टि भागेपु व्यतीतेषु तेन सिद्धं युगस्यादित्वमिति । 'दक्खिगाइया अवगा' दक्षिगादिके अपने तत्र दक्षिणायनं संवत्सरस्य प्रथमे षण्मासा स्वदादिर्ययो रते दक्षिणादिके अपने भवतः दक्षिणागनरमादित्वं च युगभारम्भे प्रथमत एवं प्रवृत्तत्वात्, एनच सूर्यस्यायनापेक्षया ज्ञातव्यम्, चन्द्रस्यायनापेक्षयातु उत्तरायणस्यैवादिवं वक्तव्यम्, यतो बुगारम्भे चन्द्रस्योत्तरायणप्रवृत्तत्वादिति । 'पाउसाइया उऊ' प्रायडादिका ऋतवः, तत्र प्राइ ऋतुः अषाढ श्रावण द्वयमातरूपात्मक आदिः प्रथमो उत्तर-युगके प्रवर्तमान होने पर ही काल विशेष रूप जो सुषम सुषमादि हैं उनकी प्रवृत्ति होती हैं और युग की समाप्ति होने पर इनकी समाति हो जाती है अपिच सकलज्योनिश्वारका मूल सूर्य दक्षिणायन की और चन्द्रोत्तरायन की ओर युगपत्प्रवृत्ति युग की आदि में ही होती है चन्द्रायण का अभिजित् योग प्रथम समय में ही होता है परन्तु सूर्यायण का पुष्य ६० भागों के व्यतीत होने पर २३ भागों में होता है इससे युग में आदितासिद्ध हो जाती है 'दक्षिणाया अथणा' अयनों में सब से प्रथम अयन दक्षिणायन होता है अयन दोनों ६-६ मास के होते हैं जब युग का प्रारम्भ होता है तब दक्षिणा यन ही होता है यह जो कथन है वह सूर्यायन को अपेक्षा से है ऐसा समझना चाहिये क्योंकि चन्द्रायण की अपेक्षा उत्तरायण में ही आदिता कही गई है कारण कि राम के आरम्भ में चन्द्र का अयन उत्तर की ओर ही होता है 'पाऊसाइया ऊऊ' प्रावृट् आदि ६ ऋतुएं कही गई हैं इन से आपाढ सावन दो मास ઉત્તર-યુગ પ્રવર્તમાન થવાથી જ કલવિશેષ રૂપ જે સુપમ સુષમાદિ છે તેમની પ્રવૃત્તિ થાય છે અને યુગની સમાપિત થવાથી એમની સમાપ્તિ થઈ જાય છે કે સકળ પતિશ્ચારિકનું મૂલ સૂર્ય દક્ષિણાયનની તરફ અને ચન્દ્રોત્તરાયણની તરફ યુગપત્મવૃત્તિ યુગની આદિમાં જ થાય છે. ચન્દ્રાયણને અભિજિતુ વેગ પ્રથમ સમયમાં જ થાય છે પરંતુ સૂર્યાયણને પુષ્યના ૬ ભાગના વ્યતીત થવાથી ૨૩ ભાગોમાં થાય છે. આથી युराना माहित सिद्ध 12 छ 'दक्खिणाइया अयणा' मयनामा सथी प्रथम अयन દક્ષિણાયન હોય છે. અયન બને ૬-૬ માસના હોય છે જ્યારે યુગનો પ્રારમ્ભ થાય છે ત્યારે દક્ષિણાયન જ થાય છે આ જે કથન છે તે સૂર્યાયનની અપેક્ષાથી છે એમ સમજવું જોઈએ કારણ કે ચન્દ્રાયણની અપેક્ષા ઉત્તરાયણમાં જ આદિતા કહેવામાં આવી છે કારણ है युगना मारसभा यन्द्र मयन उत्तर न ४ थाय छे. 'पाउसाइया उउ पाट આદિ છે. ઋતુઓ કહેવામાં આવી છે એમાં અષાઢ શ્રાવણ બે માસ રૂ૫ પ્રવૃર છત હોય Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्मूदीपप्राप्तिसूत्र येषां ते प्रवृडादिका ऋतवः कथिताः युगप्रारम्भे ऋत्वेकदेशस्य श्रावणमासस्य प्रवर्तमानत्वात् 'साषणाइया मासा' श्रावणादिका मासा युगादौ प्रथमतः श्रावणमासस्यैव प्रचतात, श्रावण मास आदिः प्रथमो येषां ते श्रावणादिका मासा कथिता इति । 'बहुलाइया पक्खा' बहुलादिकाः पक्षा तत्र बहुलपक्षा-कृष्णपक्ष आदिर्येषां ते बहुलादिकाः पक्षाः, युगमारम्भे श्रावण बहुपक्षरय प्रथमतः प्रवर्तनात् । 'दिवसाइमा अहोरता' दिवसादिका अहोरात्राः, तत्र दिवस एव आदिः प्रथमो येषां ते दिवसादिकाः मन्दरपर्वतस्य दक्षिणोत्तरमागयो सूर्यो. दये एच युगप्रतिपत्तेः परन्तु इदं भरतैगवतापेक्षया ज्ञातव्यम् विदेहापेक्षयातु रात्रावेव युगप्रवृत्तेरिति । 'रोदाइया मुहुत्ता' रुद्रादिका मुहूर्ताः, तत्र रुद्रो रुद्रनामको मुहूर्तः त्रिंशतो मुहूर्तानां मध्ये प्रथमः स रुद्रोमुहर्त आदिर्येषां ते रुद्रादिका मुहूर्ताः प्रातः काले रुद्रमुहूर्तस्यैव प्रवृत्तेरिति । 'बालवाइया करणा' वा बादिकानि करणानि कृष्णपक्ष प्रतिपदिवसे चालव रूप प्रावृट् ऋतु होती है सब ऋतुओं में यह ऋतु युगारम्भ में सर्व प्रथम प्रवृत होती है इस में भी इस ऋतुका एक देश जो श्रावणमास है उसकी ही युग के आरम्भ काल में प्रवृत्ति होती है इसी कारण "सावणाइया मासा' ऐसा सूत्रकार ने कहा है सब मासों में से युगारम्भ में श्रावणमास ही होता है 'बहुलाइया पक्खा' युग के आरम्भ में सर्व प्रथम कृष्णपक्ष ही प्रवृत्त होता है अर्थात् जब युग का आरम्भ हुआ नब श्रावणमास का कृष्णपक्ष प्रवृत्तथा 'दिवसाइया अहोरत्ता' रात दिन में युग के आरम्भ में दिन ही सर्व प्रथम प्रवृत्त होता है-अर्थात् मन्दर पर्वत के दक्षिणोत्तर भागों में सूर्योदय होने पर हो युग की प्रतिपत्ति-युग की आरम्भ-होती है यह जो कथन किया है वह भरतक्षेत्र और ऐरयत क्षेत्र की अपेक्षा से किया है ऐसा जानना चाहिये क्योंकि विदेह क्षेत्र की अपेक्षा युगप्रवृत्ति रात्रि में ही होती है 'रोदाइया मुहुत्ता' ३० मुहत्तों में सर्व प्रथम मुहूर्त युग की आदि में रुद्र होता है क्योंकि प्रातः काल में रुद्र मुहूर्त की ही प्रवृत्ति होती है 'यालછે. બધી વસ્તુઓમાં આ તુ યુગારમાં સર્વ પ્રથમ પ્રવૃત્ત થાય છે એમાં પણ આ તને એક દેશ જે શ્રાવણ માસ છે તેની જ યુગના આરાકાળમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે આ ४ारणे । 'सावणाइया मासा' से प्रभारी सू१४ारे ४युं छे. मी भासामा युगानमा श्रावण मास उत्य 2. 'बहुलाइयापाखा' युगना मारम्समा सर्वप्रथम पक्ष ४ प्रवृत्त થાય છે અર્થાત જ્યારે યુગને આરમ્ભ થયો ત્યારે શ્રાવણ માસને કૃષ્ણ પક્ષ પ્રવૃત્ત હતે. 'दिवसाइया अहोरत्ता' रात-हिसभा युगना आरममा हिवस १ स प्रथम प्रत थाय છે–અર્થાત્ મન્દરપર્વતના દક્ષિણેત્તર ભાગમાં સૂર્યોદય થવા પર જ યુગની પ્રતિપત્તિયુગને આરમ્ભ–થાય છે. આ જે કથન કર્યું છે તે ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રની અપેક્ષાથી કરવામાં આવેલ છે એમ જાણવું જોઈએ. કારણ કે વિદેહ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ યુગની प्रति रात्रिमा थाय छ 'रोदाइया मुहुत्ता' ३० मुद्धामा सर्वप्रथम मुहत युगनी Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २० संवत्सरादीनां आदीत्वनिरूपणम् ३१९ करणस्यैव संभवादिति । 'अभिजियाइया णक्खत्ता' अभिजिदादिकानि नक्षत्राणि, तत्राभिजिन्नक्षत्रमादि येषां तानि अभिजिदादिका नि, अभिजिन्नक्षत्रमारभ्य नक्षत्राणां क्रमेण युगे प्रवर्तमानत्वात्, तथाहि उत्तराषाढा नक्षत्रान्तिम समय पाश्चात्ये युगस्यान्तः तदनन्तरं पुन: नवीन युगस्य प्रथमनक्षत्रमभिजिदेवेति । 'पन्नत्ता समणा उसो' प्रज्ञप्तानि-कथितानि हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! इति भगवत उत्तरम् । अनने सम्बोधनकथनम्, शिष्यस्य पुनरपि प्रश्नविषयक प्रयत्न प्रदीपनार्थम् . अतएव हृष्टमनाः गौतमो युगे युगे अयनादि प्रमाणे प्रष्टुमाह-पंचसंवच्छरिए णं भंते ! जुगे' पञ्चसम्वत्सरिके खलु भदन्त ! युगे 'केवइया अयणा पन्नत्ता' झियनि-कियरसंख्यकानि भयनानि प्रज्ञप्तानि, तत्र एञ्च संवत्सराः सूर्यसंबन्धिनो मानं प्रमाणं यस्य तत्पश्चसंवत्सरिक युगम् तस्मिन् युगे हे भदन्न ! कति कियत्संख्यकानि वाइया करणा' करणों मे सबसे प्रथम करण बालवहीं होता है क्योंकि कृष्णपक्ष के प्रतिपदा के दिन इस मुहूर्त का ही सद्भाव होना कहा गया है 'अभिजिया. इयाणक्खत्ता' नक्षत्रों में सर्व प्रथम नक्षत्र अभिजितू होता है क्योंकि युग में अभिजित् नक्षत्र को लेकर ही शेष नक्षत्रों की क्रम क्रम से प्रवृत्ति होती है। इसका स्पष्टीकरण ऐला है-उत्तराषाढा नक्षत्र के अन्तिम समय के पाश्चात्य समय में ही युग का अन्त होता है फिर उसके अनन्तर समय में ही पुनः नवीन युग का जो अभिजित् नक्षत्र है वही होताहै। 'पन्नत्ता समणाउसो' इस प्रकार से संवत्सरादि को में से कौन संवत्सरादिकों मेंसे कौन संवत्सरादिक आदिवाले हैं हे श्रमण आयुष्मन् गौतन ! हमने तुम्हें बनाया है। ऐसा यह प्रभु की ओर से उत्तर वाक्यका कथन है । ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पंच संवच्छरिए णं भंते ! जुगे केवइया अथणा पण्णता' हे भदन्त ! पांच प्रकार के जो संवत्सर कहे गये माहिमा उहाय छ ।२ प्रात:भा २ मुतनी ४ प्रवृत्ति थाय छे. 'बाल वाइया करणा' ४२ मां सब प्रथम ४२४ मा डाय छे. ४२ १०५ पक्षना ५४पानास मा मुइतना र समाव पार्नु उपाभो मायुं छे. 'अभिजियाइयाणक्खत्ता' नक्षत्रामi स प्रथम नक्षत्र मामात् डाय छे. १२ए। युगमा समिति નક્ષત્રને લઈને જ શેષ નક્ષત્રની કમે કેમે પ્રવૃત્તિ થાય છે. આનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે–ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રમાં અન્તિમ સમયની બાદના સમયમાં જ યુગને અન્ત થાય છે. પછી તેની અનન્તર સમયમાં જ પુનઃ નવીન યુગનું જે અભિજિત નક્ષત્ર છે તે જ હોય छ ‘पन्नत्ता समणाउसो' २॥शत सपसमियी ४या सत्समांथी यांसवस રાદિક આદિવાળા છે. હું શ્રવણ આયુષ્યન્ ! ગૌતમ અમે તમને તે બનાવ્યા છે. એવું આ પ્રભુની તરફથી ઉત્તર વાકયનું કથન છે. व गौतभाभी प्रभुन से पूछे थे-पंच संवच्छरिए णं भंते ! जुगे केवइया अयणा पण्णत्ता' महत ! ५iय २ रे संवत्सर डपामां माया छ त ते सवत्सर Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२० जम्बूद्वीपतिसूत्रे अयनानि प्रज्ञतानि-कथितानि 'केवइगा उऊ' तथा हे भदन्त ! पञ्चसंवत्सरिके युगे रतिक्रियत्संख्यका तबो मन्ति, तथा-'एवं माता पला अहोरता केवदया मुहत्ता पत्नत्ता' एवं हे भदन्न ! पञ्चसंभ सरिक युगे कतिमासाः प्रज्ञता तथा पञ्चमंवत्सरिके युगे कतिपक्षाः प्रज्ञसाः, तथा पञ्चसंवत्सरिक युगे ति अहोरात्राः प्रज्ञप्ताः, तथा पञ्चसंवत्सरिके युगे पतिमुहर्ता प्रज्ञता:-कथिता इति प्रश्नः, भगवानाइ-गोयमा' इत्यादि, 'भोयमा' हे गौतम ! 'पंच संघच्छरिए णं जुगे दस थयणा' पञ्चसंस्तरिके युगे दश अगनानि प्रज्ञतानि-कथितानि प्रतिवर्ष मयनद्वयसद्भावात् वर्षाणां पञ्चसंख्याकत्वादयमानां दशापविरुद्वमिति । 'ती उऊ' त्रिंशद् ऋतवः प्रत्ययनम् ऋतुत्रयांमवात्, अत्र सूर्यसंवसारस्त पष्ठोऽशा, एकपष्टि दिन प्रमाणः पूर्यऋतुरेव नतु तु रांबसरपष्ठांशः पप्टि दिनमाणो लोभियत्रानुः तथासति पष्टि सा इत्युत्तरसूत्रमसमंजसं स्यात् । राट्ठीमामा' पप्टिमासाः अतिऋतु मासयसद्भायात् हैं सो उन संवत्सर स्वरूप एक युग में कितने अपन होते हैं ? स्र्य संबन्धी पांच संवत्सर जिसका प्रमाण है ऐसे पांच संपल्सरिक युग में उत्तरायण दक्षिणायन रूप अयन कितने होते हैं ? 'केवइया ऊ अ' ऋतुएं कितनी होती हैं ? 'एवं मासा पक्खा, अहोरत्ता, केवहधा, मुहत्ता पन्नत्ता' इसी प्रकार से महिने, पक्ष, अहोरात्र, और मुहूर्त शितने होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पंचसं बच्छरिए जुगे दस अयणा' हे गौतम ! पांचसंव सरों वाले एक युग में दस अयन होते हैं, क्योंकि प्रति वर्ष दो दो अयन होते हैं-इसलिये ५ वर्षों के अथन ५४ २=१० हो जाता है 'तीसं उऊ ऋतुएं ३० होती है क्योंकि एक वर्ष में ६ ऋतुएं होनी कही गई हैं अतः ५४६=३० हो जाती हैं। अथवा एक अयन में ३ ऋतुएं होती है एक युग में १० अयन कहे गये हैं अतः १०४३-३० ऋतुएं होती हैं यह बामथो भी स्पष्ट हो जाती है। 'सहीमासा' एक युग में ६० भास होते हैं एक वर्ष में १२ मास होते हैं तो ५ वर्ष मे સ્વરુપ એક યુગમાં કેટલા અયન હાય છે? સૂર્ય સબન્ધી પાંચ સંવત્સર જેનું પ્રમાણ છે એવા પંચસંવત્સરિક યુગમાં ઉત્તરાયણ દક્ષિણાયન રૂપ અયન કેટલા હોય છે? केवडया उ' तुम सी डाय छ ? 'एवं मासा पक्खा, अहोरत्ता, केवइया, मुहत्ता पन्नत्ता' मापी करीत महिना, पक्ष, महाराज मन मुहूत 3 डीय छ ? २मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४ -'गोरमा | पंच संवच्छरिए ण जुगे दस अयणा' हे गौतम ! पांय સંવત્સરવાળા એક યુગમાં દશ અયન હોય છે કારણ કે પ્રતિવર્ષ બબ્બે અયન હોય છે ॥ शत पाय पनि भयन ५४२-10 25 Mय छ 'तीसं उउ' तुम ३० डोय छे કારણ કે એક વર્ષમાં છ ઋતુઓ હોવાનું કહેવાય છે. અથવા એક અયનમાં ઉ=ાતુઓ હોય છે. એક યુગમાં દશ અવન કહેવામાં અાવ્યા છે આથી ૧૦૪૩=૩૦ ઋતુઓ થાય 2. ॥ ४थन माम पY ५५ट 25 Mय छे. 'सढी मासाः' मे युगमा १० भास होय Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २० संवत्सरादीनां आदित्वनिरूपणम् ३६१ ग्रेवीमुत्तरों पक्खस एकातिशत्युत्तरं पक्षाशता, अतिशास पक्षद्वय भवात्। श्रद्वारसतीसा अहोरत्तस्या, अष्टादश, विशद होरात्रशतानि त्रिंशदधिकानि अष्टादशोहोरात्रशतानि अष्ट्रादशशतानि, त्रिंशदधिकानि अहोरात्राणाम्. प्रत्ययनं व्यशीत्यधिकशतमहोरात्राः तेच दशसंख्यया गुणिताः विशदधिकानि अष्टादशशतामि भवन्तीति । 'चउप्पण मुहृत्तसहस्सा चतु पश्चाशनमुहूर्त्तसहस्राणि पिवयराया पन्नता': 'नयंचशतानि प्रत्यहोरात्रं त्रिशन्मुहत्ती भवन्तीति युगाहोरात्राणाम् १८०३ ० . सॉल्यवान विंशत्संख्यया गुणने यथोक्तसंख्यासंभवादिति कथितं चन्द्रसूर्यादीनां गतिस्वरूपमिति ॥ १२ ॥ .. :'. Fi1517 ' 11-16 19 नक्षत्राधिकारमा .. एतावता प्रकरणेन चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपाणां गत्यादि, स्वरूप, कथित, तदनन्तर योगादीन शविषयान कथयितुं द्वारगाथा सूत्रमाह- जोगो देवय' इत्यादि । मूलम्जोगो? देव यर तारग.३. गोत्तर संठाणा५. चंद्रविजोगा।. Hi: कुलं पुरिणामअवमसाबाट सपिशवाय य९ णेला.या१०॥ सठि मास होते है अथवा हर"एकतु २ मास की होती है और चर्चात्मक युग में ३४ अतुए कही गई हैं तो फिर-३०-६० मान होते है यह स्पष्ट हो जाता है। 'एगे वीउत्तरे पक्खलए' एक युग में १२४ पक्षहीत हैं एक मलि में पक्ष जय होते हाती एक वर्ष में २४ पक्ष और पांचवर्ष में २४४५= पक्ष हिसाब से आजति है (अहरलतीसा अहोरसया एक युग में १४३"अहोरात्र होत हक्योंकि हर एक 'अयन' में १८३ दिन-रात होता है १८३ में १० की संख्यासे गुणा करने परा:१८३० अहोरात आ जाते हैं। 'चउप्पाण्णं मुहत्तसहस्सा वधसया पन्नता', ९८.३० लाहोरात के एका अहोरात के मुहूर्त होने कोहिसाब से ५४०० उहती होता है। इस तरह चन्द्र सूर्य आदि कों की गतिका स्वरूप कहा॥२०di| F r tछ ५५ ६२४ मे भासती डोय छे मन. ५ (पाय) म युगमा"."HTER स्वामी भा'छ त पछी १४४२२१० भसयाय छे' 'वात स्पष्ट थे . 'एगेवीसुत्तरे पक्खसए' म युगमा १३० आय छ। सभासभा क्षा તે એક વર્ષમાં ૨૪ પક્ષ અને પાંચ વર્ષમાં ૨૪૮૫=૧૨૦ પક્ષ હિસાબ મુજબ અ,વી Mय: छ. 'अद्वारस तीसा अहोरत्तसग्ना' मे यु[Hi 1639. मोरात डोय छे. ४१२ २४ अयानमा १८3 वसं-रात डास-थे. १८३. २.१०ी. पाम, गावे .ते। १८ॐ.. महोय. तय छे. 'चउम्पएणंगुहुत्तसहस्सा वयसया - पन्नत्ता',१८३१. महोतना ही मुहान ३० -मुन वान-सम५४६००- मुडूत थाय छे. २॥ शत यन्द्र-सूर्य मानी तिनु: १३.५० ४घु..४२६! . . . : ... ज०४१ Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्धीपमासियो कइणं भंते ! णक्खत्ता पन्नत्ता ? गोयमा । अट्ठावीसं णक्खत्ता पन्नत्ता, तं जहा-अभिई१ सवणोर धणिट्ठा३ सयभिसया४ पुव्वमहवया५ उत्तरभदवयाद रेवई७ अस्सिणीट भरणी९ कत्तियार० रोहिणी ११ मिगसिरा१२ अदा१३ पुण्णव्वसू१४ पूसो१५ अस्सेसा१६ मघा१७ पुठवफग्गुणी१८ उत्तरफग्गुणी१९ हत्थो२० चित्ता२१ साई२२ विसाहा२३ अणुराहा२४ जिट्टा२५ मूले २६ पुव्वासाढा२७१ उत्तरासाढा२८ ॥सू ० २०॥ छाया-योगो १ देवता २ तारायं ३ गोत्रम् ४ संस्थानम् ५ चन्द्ररवियोगाः ६ । कुगनि ७ पूर्णिमा अमावास्या च ८ सन्निपातश्च ९ नेताच । १०॥ कति खलु भदन्त ! नक्षत्राणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! अष्टाविंशति नक्षत्राणि प्रज्ञतानि, तद्यथा-अभिजित् १ श्रवणो २ धनिष्ठा ३ शतभिषक् ४ पूर्व भाद्रपदा ५ उत्तरभाद्रपदा ६ रेवती ७ अश्विनी ८ भरणी ९ कृत्तिका १० रोहिणी ११ मृगशिरा १२ आर्द्रा १३ पुनर्वसु १४ पुष्यो १५ ऽश्लेपा १६ मघा १७ पूर्वाफाल्गुनी १८ उत्तराफाल्गुनी १९ हस्त २० श्चित्रा २१ स्वातिः २२ विशाखा २३ अनुराधा २४ ज्येष्ठा २५ मूलम् २६ पूर्वापाढा २७ उत्तरापाढा ॥ सू• २०॥ ____टीका-'जोगा' योगः-सम्बन्धः, तत्र योगः अष्टाविंशते नक्षत्राणां कि नक्षत्रं चन्द्रेण सह दक्षिणयोगि किं वा नक्षत्रमुत्तरयोगि इत्यादिको दिग्योगः १ । 'देवय' देवता नक्षत्रदेवताः २ 'तारगं' ताराग्रम्-नक्षत्राणांतारा परिमाणम्, ३ 'गोत्त' गोत्राणि नक्षत्राणाम् ४, नक्षत्राधिकार इतने प्रकरण द्वारा हमने चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र, और तारा इन पांच प्रकार के ज्योतिषी देवों की गति आदि का स्वरूप कहा अय योगादिक जो दश विजय हैं उन्हें प्रतिपादन करने के लिये इस अधिकार को प्रारम्भ करते हैं इस की द्वारगाथा इस प्रकार से है जोगो १ देव य २ तारग्ग ३ गोत्त ४ संठाणा चंदरविजोगा ६ कुलं ७ पुण्णिम अवमंसा य ८ सण्णिवाए य ९णेता य १० નક્ષત્રાધિકાર આટલા પ્રકરણ દ્વારા અમે ચન્દ્ર, સર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા એ પાંચ પ્રકારના તિષી દેવેની ગતિ આદિ સ્વરૂપે કહ્યું હવે ગાદિક જે દશ વિજય છે તેમનું પ્રતિપાદન કરવા માટે આ અધિકારને પ્રારમ્ભ કરીએ છીએ. આની દ્વારગાથા આ પ્રમાણે છે– __ -- A -१ जोगो २ देव य ३ तारा ४ गोत्त ५ संठाणा ६ चंदरविजोगा ७ कुल ८. पुण्णिम अवमंसा य ९ सण्णिवाए य १० णेता, य कण भते ! णक्खत्ता पण्णचा' इत्यादि Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '१२३ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २१ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् 'संठाण संस्थानम् नक्षत्राणाम्५, 'चंदरविजोगा' चन्द्र रवियोगः, चन्द्रेण रविणा च सह योग:सम्बन्धः ६, 'कुलं' कुलानि-कुल संज्ञकानि नक्षत्राणि उपलक्षणत्वात् उपकुलानि कुलोपकुलानि कानि नक्षत्राणि इति कुलद्वारम्७ । 'पुणिम अवमंसाय' पूर्णिमा अमावस्याश्च कति पूर्णिमाः कति अमावास्याश्च ८ । 'सण्णिवाएय' सनिपातः एतासामेव पूर्णिमाऽमावास्यानां सन्निपातः-परस्परापेक्षया नक्षत्राणां सम्बन्धः ९। 'णेताय नेता च मासस्य परिसमापक स्त्रि चतुरादि नक्षत्रगणश्च, अनेन क्रमेण दशद्वाराणि भवन्ति । अथ च क्रमशो नक्षत्रः सह 'कइणं भंते ! णक्खत्ता पण्णत्ता' टीकार्थ-इस प्रकरण में जो दश अधिकार द्वार हैं वे इस गाथा द्वारा प्रकट किये गये हैं इस में प्रथम योगद्वार है। इसमें अट्ठाईस नक्षत्रों में कौनसा नक्षत्र चन्द्र के साथ दक्षिण योगी हैं ? कौनसा नक्षत्र उत्तर योगी है ? इत्यादिरूप से दिक योगका कथन किया गया है द्वितीय द्वार नक्षत्र देवता द्वार है तृतीय ताराम द्वार है इसमें नक्षत्रों का परिमाण कथित हुआ है चतुर्थ गोत्रद्वार हैइसमें नक्षत्रों के गोत्रों का कथन हुआ है पंचम संस्थान द्वार है-इसमें नक्षत्रों के संस्थान-आकार का कथन हुआ है छठा चन्द्र रवियोग द्वार है-इसमें चन्द्र और रविका सहयोग सम्बन्ध प्रकट किया गया है ७ वां कुल द्वार है-इसमें कुल संज्ञक और उपलक्षण से कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र कौन कौन हैं यह प्रकट किया गया है ८ वां पूर्णिमा और अमावास्या द्वार है इसमें कितनी पूर्णिमा और कितनी अमावास्या हैं ऐसा प्रकट किया गया है ९ वां सन्निपात द्वार है इसमें इन्ही पूर्णिमाओं का और अमावास्यों का परस्पर की अपेक्षा से नक्षत्रों का सम्बन्ध कथित हुआ है १० बां नेता द्वार है इसमें मासका परिसमापकतीन चार પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં જે દશ અધિકારદ્વાર છે તે આ ગાથા દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. આમાં પ્રથમ ગદ્વાર છે. તેમાં અડયાવીસ નક્ષત્રનું કર્યું નક્ષત્ર ચન્દ્રની સાથે દક્ષિણગી છે? કયું નક્ષત્ર ઉત્તરગી છે? ઈત્યાદિ રૂપથી દિગનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. દ્વિતીય દેવનક્ષત્ર દેવતાદ્વાર છે. તૃતીય તારાગદ્વાર છે જેમાં નક્ષત્રોનું પરિમાણ કથિત થયેલ છે ચતુર્થોત્રદ્વાર છે–એમા નક્ષત્રના ગેનું કથન છે. પંચમ સંસ્થાન દ્વારા છે. છઠું ચન્દ્રરવિયેગદ્વાર છેએમાં ચન્દ્ર અને રવિને સહયોગ સમ્બન્ધ પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે. સાતમું કુળદ્વાર છે. એમાં કુળસંજ્ઞક અને ઉપલક્ષણથી કુપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર કેણ કેણું છે એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. આઠમું પૂર્ણિમા તથા અમાવસ્યાદ્વાર છે. એમાં કેટલી પૂર્ણિમા અને કેટલી અમાવસ્યા છે એ બતાવવામાં આવ્યું છે. નવમાં સન્નિપાતકાર છે જેમાં આ જ પૂર્ણિમાએ અને અમાવસ્યાઓના પરસ્પરની અપેક્ષાથી નક્ષત્રને સમ્બન્ધ કહેવામાં આવ્યું છે. દશમું નેતાદ્વાર છે એમાં માસના પરિસમાપ, ત્રણ ચાર આદિ નક્ષત્ર ગણુ છે એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. હવે ક્રમશઃ નક્ષત્ર સાથે Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४ "1" . . . . . . . . ) :.:. दीपप्रालि दक्षिणादि दिग्योगोः मानि तेन प्रथमनो नक्षत्रपरिपाटीं दर्शयन् आह-गण-भंत' इत्यादि, कइणं संते ! पाक्खत्ता पन्नता' कति खलु कियत्संव्यहानि खन्नु भदन्त । नक्षत्राणि प्रक्षसानि कयितानीति नक्षत्रसंखपाक्रम विषयक प्रश्ना,पवाना:-'गोयमा इत्यादि, 'गोयमा' गौतम.! अहावीरां, वखता पालना' अष्टाविंशतिरष्टाविंशति संख्यकानि नक्षत्राणि अज्ञप्तानि-वित्तानीत्युत्तरं भगवतः । .. . . ' • .." "ts तानेवाष्टारिंशति भेदान्। दर्शयि हुमार-'तं जहा' इत्यालि, 'तं नहा तथा बिभिई' अभिजित् नक्षत्रं प्रथमम् १, 'सवणो' .श्रवणनायकं द्वितीयम्.२, पिपिहा' धनिष्ठानाम तृतीयम् ३ सयभिसया' शतभिपानामक चतुर्थ नक्षत्रा४, पुवभइयया' पूर्वभद्रपदा नामकं पञ्चमं नक्षत्रा ५,, 'उतरभदवया उत्तर भद्रपदानामकं . पठं नक्षत्रम् ६, रेखई' रेवतीनामकं सप्तम,नक्षत्रम्.७ । 'अहिराणी', अश्विनीनागमण्टनं नक्षत्रम्.८, 'भग्णी भरणोनामकं जवम नक्षत्रम् ९, कत्तिपा' कृत्तिकानामकं दशमं नक्षत्रम् - १,०: रोहिणी रोहिणतामामेका नक्षत्रम् ११, 'मियसिरा' मृगशिरः, पतन्नामकं द्वादशी, नक्षत्रम् . १२, अडा. आदानामकं आदि नक्षत्रगण है यह प्रकट किया गया है। भव क्रमशं नक्षत्रों के साथ दक्षिणादि दिग्योग होता है, इस कारण सर्व प्रथम नक्षत्र परिपाटी को दिखाने के लिये। सूत्रकार सून कहते हैं-इलामे गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है : 'कइणं ते-णक्खतापगणन्ता हे भदन्त ! नक्षत्र कितने प्रकार के कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अट्ठावीसं णवत्ता पणत्ता हे गौतम । नक्षत्र २८ प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहां उनके नाइस प्रकार से हैं-'अभिई१ सवणार घिणिहा,३ सपभिसया:४ पुषभदयया ५, उत्तरभद्दवया ६, रेवई ७ अस्सिणी भरणी-९. मत्तिया.१०. रोहिणी-११ मिलिरा १२, अदा:१३ पुणव्यसु १४ पूसो १५ अस्लेसा १६, मघा १७ पुख्य फरगुणी १८ उत्तर फग्गुणी १९, हत्थो २० चित्ता २१ साई २२ पिसाहा २३ अणुराहा.२४ जिहा २५ भूले२६ पुव्वासादा २७ उत्तरासादा २८, (१) अभिजितू नक्षत्र, (२) श्रवण नक्षत्र, (३) धनिष्ठा “દક્ષિણાદિ દિગ થાય છે એ કારણે સર્વપ્રથમ નક્ષત્ર પરિપટી દર્શાવવા માટે સૂત્રકાર 'सूत्र ४ 'छे-सभा गौतमयाभागे असुर मे पूछयु छ-'कइणं भंते ! 'णक्खत्ता ઘonત્તા હે લાત ! નયાત્ર' કેટલા કહેવામાં આવ્યા છે? આના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે"गोयमा ! अट्ठावीस - णक्खत्ता- पण्णत्ता' ' गौतम ! नक्षत्र २४: वाम मान्यो 'छे 'तं जहा' , तमना नाम या प्रभारी छे-६१ अभिइ २ सवणो ३.धणिवा -४ सयमिसया ५-पुव्य भयया ६ उत्तरभवया ७ रेवइ ८, अस्सिणी ९ भरणी १० 'कत्तिया ११ रोहिणी १२. मिगसिरा. १३ अदा १४ पुणव्वसु . १५ पूसो १६ 'अस्सेसा १७ मघा १८ पुव्वफग्गुणी १९ उत्तरफग्गुणी २० हत्थो २१ चित्ता २२ साइ: २३ विसाहा २४ अणुराहा-२५ जिहार मुले २७ पुवासादा, २८ उत्तरासादा, (१). मलिनक्षत्र (२) नक्षत्र (3) पनि Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २१ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् त्रयोदशं नक्षत्रम् १'३' ''पुण' पुनर्वसुनामकं चतुर्दशं नत्रत्रम् १४ । 'पूरा' पुष्यः पुष्य 'नामकं पञ्चदशं नक्षत्रम् १५, 'अस्सेस' अईले पानामकं पोडश नक्षत्रम् १६, 'मेघा'- मघ| नामक सप्तदर्श नक्षत्रम् १७ । 'पुव्यफरगुणी' पूर्वफाल्गुनी १८, । 'उत्तरगुणी उत्तराफाल्गुनी १९, ' हत्थो' हस्तः २०, 'चित्ता' चित्रा २१, 'साई' स्वातीनाम के द्वाविंशतितमं नक्षत्रम् २२, 'विसाहा' विशाखानामकं त्रयोविंशतितमं नक्षत्रम् २३ । 'अणुराहो' अनुराधानिमिक चतुर्विंशतितमं नक्षत्रम् २४, 'जिहा' ' ज्येष्ठानामकं पञ्चविंशतितमं नक्षत्रम् २५ । मूल नामक पविशतितमं नक्षत्रम् २६ । 'पुब्वासांढा' पूर्वापाठानामकी, सप्तविंशतितमं नक्षत्र २७॥ 'उत्तरासाडा' उत्तराषाढानामक मष्टाविंशतितमं नक्षत्रम् २८ तदेतानि नाम निर्देश- क्रम निर्देशेन चाष्टाविशति नक्षत्राणि कथितानि । ननु अश्विनी नक्षत्रादारभ्य रेवत्यन्तं नक्षत्रमाला अन्यत्र दृश्यते तत्कथं जिनशाराने अभिनिन्नक्षत्रादारभ्योत्तरापाढपर्यन्ता नक्षत्रमालापठितेति 'वेत्सत्यम् - अयं च नक्षत्रावलिका क्रमोऽश्चिन्यादिकः कृत्तिकादिकं लौकिक मल्लंघ्य यत् जिनेशासने कथितं तत् युगादौ चन्द्रेण सह अभिन्निक्षत्र - योगस्य प्रथमं नक्षत्र (४) शतभिषक नक्षत्र (५) पूर्वभाद्रपदा नक्षत्र, (३) उत्तर भाद्रपदा, (७) रेवती, (८) अश्विनी, (९) भरणी (१०) कृत्तिका नक्षत्र: (११) रोहिणी, (१२) मृगशिरा, (१३) आर्द्रा, (२४) पुनर्वसु, (१६) - अश्लेषा, (१७) मघा (१८) पूर्वफाल्गुनी, (१९) उत्तरफाल्गुनी, (२०) हस्त, (२१) चित्रा, (३२) स्वाति (२३) विशाखा, (२४) अनुराधा, (२५) ज्येष्ठा, (२६) मूल, ' (२७) पूर्वाषाढा (३८) और उत्तरबादा T N r F शंका-अश्विनी नक्षत्र से लेकर रेवती नक्षत्र तक नक्षत्र माला अन्यत्र देखी 'जाती है तो फिर यहाँ जिन शासन में अभिजित नक्षत्र से लेकर उत्तराषाढ़ा नक्षत्र तक नक्षत्र माला क्यों पठित हुई है ?" उत्तर- इस प्रकार से जो नक्षत्रावलिकारूप क्रम है जो कि अश्विनी आदिक एवं कृतिकादिक रूप लौकिक क्रम को उल्लंघन करके जिनशासन में कहा नक्षत्र (४) शतभिषनक्षत्र (५) पूर्व आद्र्यहानक्षत्र (ह) उत्तरभाद्रथहा (७) रेवती (८) अश्विनी (e) र (१०) तिनक्षत्र (११) राहिली (१२) मृगशिरा (१३) माद्री ' (१४) पुनर्वसु (१५) पुष्यं) - (१९) २. श्लेषा (१७) अधा (१८) पूर्वी (१) उत्तरवाहगुणु (२०) ह्रस्तः (२१) चित्रा (२२) - स्वाति (२३) विशामा (२४) अनुराधा (२५) (२१) भूझ (२७) पूर्वाषाढा भने (२८) उत्तराषाढा. → ફ્શક-અશ્વિનીનક્ષત્રથી લઇને રેવતીનક્ષત્ર સુધી નક્ષત્રમાળ અન્યત્ર જોવામાં આવે છે તે પછી અહીં જિનશાસનમાં અભિજિત્નક્ષેત્રથી લઇને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર સુધી નક્ષત્રમાળા કેમ કહેવામાં આવી છે? En 1. ૧૮ ઉત્તર “આ રીતે જે નક્ષત્રાવલિકા રૂપ- ક્રમ છે જે અશ્વિની આઢિક અને “કૃત્તિકાદિક રુપ લૌકિક કૅમનું ઉલ્લ"ઘન કરીને જિનશાસનમાં કહેવામાં આવેલ છે. તેયુગની આદિમાં Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्मीपप्रमतिको प्रवृत्त वात । ननु यदि अभिजिनक्षत्रादारभ्य नक्षत्रावळिकाक्रमः क्रियते तदा नक्षत्रान्तराणा. मिव कथनं व्यवहारे उपयोगः किन्तु व्यवहारासिद्धत्यमेव अस्य नक्षत्रस्येति चेदत्रोच्यतेअभिजिन्नात्रस्य चन्द्रेण सह योगकालस्याल्पीयत्वात् नक्षत्रान्तरानुप्रविष्टतयैव विवक्षणान् । व्यवहारासिद्धत्वमिति नक्षत्रावलिका प्रतिपादकं ॥ सू० २० ॥ अथ प्रथमोदिष्टं योगद्वारमाह- एएरिणं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताण' इत्यादि। मूलम्-एएसि णं भंते अटवीसाए णक्खत्ताणं कयरे णकखत्ता, जे णं सया चंदस्स दाहिणे णं जोगं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जे णं सया बंदस्स उत्तरेणं जोगं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जेणं चंदस्त दाहिणे ण वि उत्तरेण वि पमपि जोगं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जे णं चंदस्त दाहिणे णं पि पमई पि जोगं जोएंति कयरे णक्खत्ता जे णं सया चंदस्स पमई जोगं जोएंति ? गोयमा ! एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ता णं तत्थ जे ते णक्खत्ता जेणं सया चंदस्स दाहिणेणं जोगं जोएंति, तेणं छ, तंजहा संठाण १ अद्दपूसोऽसिलेसहत्थो तहेव मूलो य । ६॥ बाहिरओ बाहिर मंडलस्स छप्पे ते णक्खत्ता । १॥ तत्थ णं जे ते णक्खत्ता जे णं सया चंदस्स उत्तरेणं जोगं जोएंति गया है वह युगकी आदि में चन्द्र के अभिजित् नक्षत्र का सर्व प्रथम योग होता है इस दृष्टि को लेकर कहा गया है। ___शंका-यदि अभिजितू नक्षत्र से लेकर नक्षत्रावलिका का क्रम किया जाता है तो व्यवहार में नक्षत्रान्तरों की तरह इसका उपयोग क्यों नहीं हुआ है ? व्यव. हार में तो इस नक्षत्र की असिद्धि ही है ? उत्तर-अभिजित् नक्षत्र का चन्द्र के साथ का योगकाल वहुत अल्प होता है इसलिये दूसरे नक्षत्रों में अनुप्रविष्ट रूप से विवक्षित कर लिया जाता है ।२१॥ ચન્દ્રની સાથે અભિજિત નક્ષત્રને સર્વપ્રથમ રોગ થાય છે એ દષ્ટિને ધ્યાનમાં રાખીને वाम माव्यु छ. શંકા- અભિજિત નક્ષત્રથી આરંભીને નક્ષત્રાવલિકાક્રમ કરવામાં આવે છે તે વ્યવહારમાં નક્ષત્રાન્તરની માફક આ ઉપગ કેમ થયે નથી? વ્યવહારમાં તે આ નક્ષત્રની અસિદ્ધિ જ છે? ઉત્તર-અભિજિત્ નક્ષત્રને ચન્દ્રની સાથે ગકાળ ઘણું જ ઓછો હોય છે આથી બીજા નક્ષત્રમાં અનુપ્રવિષ્ટ રુપથી વિવક્ષિત કરી લેવામાં આવે છે. સૂ૦૨૧ - Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २१ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् ३२७ तेणं बारस, तं जहा अभिई सवणो धणिट्ठा सयभिसया पुत्वभवया उत्तरभद्दवया रेवई अस्सिणी भरणी पुवाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी साई, तत्थ णं जे ते णक्खत्ता जे णं सया चंदस्स दाहिणओ वि उत्तरओ वि पमपिजोगं जोएंति ते णं सत्त, तं जहा कत्तिया रोहिणी पुणव्वसू मघा चित्ता विसाहा अणुराहा, तत्थ णं जे ते णक्खत्ता जे णं सया चंदस्स दहिणओ वि पमई पि जोगं जोएंति, ताओ णं दुवे आसाढाओ सव्व बाहिरए मंडले जोगं जोएंसुवा ३, तत्थ णं जे ते णखत्ते जे णं सया चंदस्त पमई जोगं जोएइ सा णं एगा जेट्टात्ति ॥सू० २१॥ छाया-एतेषां खलु भदन्त ! अष्टाविंशते नक्षत्राणां कतराणि नक्षत्राणि खलु सदा चन्द्रस्य दक्षिणेन योगं योजयन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्योत्तरेण योगं योजयन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खल्लु चन्द्रमा दक्षिणेनापि उतरेणापि प्रमर्दमपि योगं योजयन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खल्लु सदा चन्द्रस्य दक्षिणेनापि प्रमदपि योगं योजयन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य प्रमद योग योजयन्ति ? गौतम ! एतेषां खलु अष्टाविंशते नक्षत्राणां तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य दक्षिणेन योग योजयन्ति तानि खलु पट्, तद्यथा-संस्थानम्, आर्द्रा पुष्यः ३, अश्लेषा ४, हस्त ५ तयैव मूलं च ६, बहिस्ताद् वाह्यमण्डलस्य पडेतानि नक्षत्राणि ।१॥ तत्र खलु यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्योत्तरेण योग योजयन्ति तानि खल द्वादश तद्यथाअभिजित् श्रवणो धनिष्ठा शतभिषक् पूर्वभद्रपदा उत्तरभद्रपदा रेवती अश्विनी भरणी पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी, स्वाती १२ तत्र खलु यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य दक्षिणेनापि उत्तरेणापि प्रमर्दमपि योग योजयन्ति तानि खलु सप्त, तद्यथा-कृत्तिका १ रोहिणी २ पुनर्वसु ३ मघा ४ चित्रा ५ विशाखा ६ अनुराधा ७ । तत्र ये ते नक्षत्रे ये खलु सदा चन्द्रस्य दक्षिणतोऽपि प्रमर्दमपि योगं योजयतः ते द्वे आषाढे सर्वबाह्ये मंडले योगमयुंक्ताम् योजयतः योजयिष्यतः, तत्र खलु यत् तत नक्षत्रम् यत् खलु सदा चन्द्रस्य प्रमद योगं योजयति, सा खलु एका ज्येष्ठेति ॥सू०२२॥ अब सूत्रकार प्रथमोद्दिष्ट योग द्वार का कथन करते हैं 'एएसि णं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं' टीकार्थ-गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'एएसि णं भंते ! अट्ठावी. હવે સૂત્રકાર પ્રથમોર્દિષ્ટ ગદ્વારનું કથન કરે છે'एएसिणं भंते ! अट्ठावीसाप णक्खत्ताणं' इत्यादि साय-गीतमस्वामी प्रभुने मा प्रमाणे पूछयु छ-'एएसि णं भंते ' अट्ठावीसाए Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२८ ..ivi , ii. ! !" .. .. .. ..... : - मावीपारयलियो टीमाएएसिणं भने एतेपा,मुपयुक,मने कथिनानाम् ढालीसाए, णक्सत . विशते रष्टाविंशति संख्यानां, नक्षत्राणामभिजिदादीनां गध्ये 'जयरे पाक्यता तराणि कति संख्यका नि नक्षत्राणि 'जे णं सया' गानि सन्टु नक्षत्राणि रादा-सर्वकालम् 'चंदरा दाहिणण' चन्द्रस्य दक्षिणेन-दक्षिणत: 'जोगं जोनि' दक्षिणस्यां व्यारिस्तानि' योग संबन्धं योजयन्ति अर्थात् सम्बन्धं कुर्वन्ति 'कयरे णक यत्ता' कतराणि नक्षत्राण 'जेणं सो' योनि खलु नक्षत्राणि- सदा-सर्वस्मिन् काले 'चंदस्त उत्तरेणं जोग जोएंति चन्द्रस्योत्तरे उत्तरस्यों दिशि व्यवस्थितानि योगं योजयन्ति सम्बन्धं कुर्वन्ति 'कयरे गक्खया' राणि नक्षत्राणि 'जे' यानि खलु, 'चंदस्स दादियोगनि उनरेण वि पगदं वि' चन्दस्य दक्षिणेनापि दक्षिणस्यामपि, उत्तरेणापि-उत्तरच्या मपि प्रगर्दमपि नात्रविमानानि विभिद्य मध्ये सामनलक्षणम् योग, संवन्धं योजयन्ति-कुर्वन्ति-अर्थात् केयां, नक्षत्रविमानानां मध्येन चन्द्रो गच्छत् गच्छति गमिष्यतीत्यर्थः तथा-'कायरें जनमत्ता जे नदस्त दाहिणेणं पि.पमदं पि. जोग. जोएंति कतराणि नक्षत्राणि यानि सलु चन्द्रस्य दक्षिणेन-दक्षिणस्यामगि प्रमर्द: साए णखत्ताणं है. भदन्त ! इन २८ नक्षत्रों के बीच में 'कबरे णकग्दत्ता' कितने वे नक्षत्र जेणं सथा चंदस्स दाहिणेणं जोगं जोति' ऐसे हैं जो सदा चाह की दक्षिण दिशा में व्यवस्थित होते हुए उसके साथ सम्बन्ध करते हैं. १ 'कयरे प्राक्ता जेणं, स्था.चंदस्स उत्तरेण जोगं जोएति तथा कितने, नक्षत्र ऐसे हैं जो सदा चन्द्र की उत्तर दिशा में क्यवस्थित होते हुए उसके साथ सम्बन्ध करते. हैं। जयरे णवत्ता जे णं चंदस्त दाहिणेण वि उत्तरेण विपमई ति जोग.जोग, ति'वे कितने नक्षत्र ऐसे है जो चन्द्रकी दक्षिण दिशा में भी चन्द की उत्तर दिशा में भी नक्षत्राचिमानों को तोड फोड करके चन्द्र के साथ योग करते हैं ? अर्थात किन नक्षत्र-विमानों के बीच में से होकर चन्द्र की तरफ़ जाता है और जायेगा। 'कमरे, णक्खता जेणं बंदरस दाहिणणं विपमई विजोग जोएंति, जो चन्द्र कीदक्षिण दिशा में भी नक्षत्र, विमानों को तोड फोड करके मो.चन्द्र के साथ णक्खत्ताणे aani ! मा-यावीस नक्षत्रानी क्यमा कयरे णक्खत्ता दाते, नक्षत्र जेणं सया चंदस्स दाहिणेणं जोगं जोएंति' सहा सनी दिशामा स्थित थ ना साथ सम्प4४२ छ १, 'कयरे णख्तिा जे णं सया, चंदरस, उत्तरेणं जोग:जोएंति' તથા કેટલા નક્ષત્ર એવાં છે જે હમેશાં ચન્દ્રની ઉત્તર દિશામાં વ્યવસ્થિત થતાં થકા તેની साये सारे छ१ कयरे, पाखता जे चंस दाहिणेण वि. उत्तरेण कि पमई, वि जोग जोएंति' ei नक्षत्र वा छ येन्द्रनीक्षिदिशामा" पण येन्द्रनी' उत्तहिशामा પણ નક્ષત્ર વિમાનને તોડીફાડીને ચન્દ્રની સાથે રોગ કરે છે? અર્થાતુ કયાં-નક્ષત્ર विमानानी भयमा ७२ यन्द्र त२६ तय छ अथवा ४ ? 'कयरे णक्खत्ता जेणं चंदरस दाहिणण विजाग जोएंति यन्नी दक्षिण दिशामा ५ नक्षत्र विमानानती ! Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार सू. २१ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् ३२९ मपि योग योजयन्ति तथा-'यरे ५.क्वत्ता जेणं सया चंदस्स पमदं जोग जोएंति' कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु चन्द्रस्य सदा-सर्वकाले प्रमर्द यागं योजयन्तीति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एएसिणं अट्ठावीसाए पत्रखत्ताण' एतेषामुपयुक्त सुत्रकथिताना मष्टाविशति नक्षत्राणाम् मध्ये 'तत्थ जैसे णवत्ता तनाष्टाविंशतिनामध्ये यानि तानि नक्षत्राणि 'जेणं सया चंदस्स दाहिजेणं जोगं जोएंति' यानि खलु सदा चन्द्रस्य दक्षिणस्यां योग योजयन्ति । तेणं छ' तानि खलु नक्षत्राणि पटू-ट्संख्याका ने कथितानि 'तं जहा'तद्यथा 'संठाणं' संस्थानं मृगशिरः १ 'अब पार्दा २ 'पुस्सी' पुष्यः ३ 'असिलेस' अश्लेषा ४ 'हत्यो' हरत:-हस्तनामकं नक्षत्रम्, 'तहेव मूलोय तथैव मूलंच 'बाहिराभो बाहिरमंडल. स्स' बहिस्ताद् बाह्यमण्डलस्य चन्द्रसम्बन्धिनः पञ्चदश मण्डलल्य 'छप्पेते णक्खत्ता' पडपि एतानि नक्षत्राणि भवन्ति, अयं भावः-समस्तचारक्षेत्रप्रान्तपत्तित्वा दिमानि संस्थानादीनि पडपि नक्षत्राणि दक्षिणदिग् व्यवस्थायीनि, चन्द्रश्च द्वीपतो भण्डलेषु चरन् तेषां नक्षगणा योग करते हैं वे नक्षत्र कितने हैं ? 'कयरे नक्खता जेणं या चंदस्स पमई जोगं जोएंति' जो नक्षत्र सदा चन्द्र के साथ समई योग करते हैं वे नक्षत्र कितने हैं ? इन सब प्रश्नों के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोधना! एएतिणं अट्ठावीसाए णखत्ताणं तत्थणं जेते णक्खत्तो जेणं चंदस्स दाहिणणं जो जोएंति तेणं छ' हे गौतम ! ये जो अट्ठाईस नक्षत्र है सो इन अट्ठाईस नक्षत्रों के बीच में जो नक्षत्र सदा चन्द्र की दक्षिण दिशा में चन्द्र के साथ योग करते हैं ऐसे वे नक्षत्र छ हैं 'तं जहा उनके नाम इस प्रकार से है 'संठाणं' वृशिरा नक्षत्र १ 'अ' आदीनक्षत्र २, 'पुस्सी' पुष्यनक्षत्र ३, 'असिलेश' अश्लेषा नक्षत्र ४, 'हत्या' हस्तनक्षत्र ५, 'तहेव मूलोय तथा मूल नक्षत्र, ६, 'बाहिराओ चाहिरमंडलस्स' ३६ नक्षत्र चन्द्र सम्बन्धी जो १५ मंडल हैं उनके बाहर ले ही योग करते हैं। तात्पर्य इसका ऐसा है-समस्त चार क्षेत्र के प्रान्तवर्ती होने से से मृगशिरा आदि ६ यन्दनी साथ यो रे छे सवा नक्षत्र ३८i छ ? 'कयरे नक्खत्ता जे गं सया चंदस्स पमई जोगं जोएति र नक्षत्र सहा यन्द्रनी साथे प्रम या४रे छे वा नक्षत्र टमा छ १ ॥ स प्रश्नांना सामों प्रभु ४ छ-'गोयमा । एएसिणं अदावीसाए णक्खत्ताणं तत्थणं जे ते णक्खत्ता जेणं चंदस्स दाहिणेणं जो जोएंति तेणं छ' गौतम ! આ જે અઠયાવીસ નક્ષત્ર છે આ અઠયાવીસ નક્ષત્રેની વચમાં જે નક્ષત્ર સદા ચન્દ્રની દક્ષિણहिशाम यन्द्रनी साथ यो ४२ छे सेवा त छ नक्षत्र छ 'तं जहा' तेमना नाम गा प्रभारी छ. 'संठाण' भृगशीष नक्षत्र १, 'अदा' या नक्षत्र 'पुस्से' Yध्यक्ष 'असिलेस' श्वेषानक्षत्र ४, 'हत्यो' नक्षत्र ५, 'तहेव मूलोय' तया भूजनक्षत्र ६ 'वाहिराओ वाहिरमंडलस्स' એ છ નક્ષત્ર ચન્દ્ર સમ્બન્ધી જે ૧૫ મંડળ છે તેમની બહાર રહીને જ એગ કરે છે. આનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે–સમસ્ત ચાર ક્ષેત્રના પ્રાન્તવત્ત હોવાથી આ મૃગશિરા વગેરે Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूवीपप्रति मुत्तरदिगवस्थायीति भवति दक्षिणदिग्योगः । ननु यदि एवं मन्यने तदा 'बहिमूलोऽभंतरे अभिई' इति वचनात् मूल नक्षत्रस्यैव वहिश्वरत्वं सिद्ध्यति तथा अभिभित् नक्षत्रस्याभ्यन्तरचात्वं सिद्धं भवति तथा कथमत्र पडित्युक्तम् वक्ष्यमाणानन्तरसूत्रे च द्वादशाभ्यन्तरत इति वक्ष्यते इति चेदशोच्यते मृगशिरः प्रभृतीनां पण्णामपि नक्षत्राणां समानेऽपि वहिवारिश्वे मूलस्यैव सर्वापेक्षयापि वहिचारित्वम् तेन 'वहिपूको' इत्युक्तम्, तथाऽनन्तरोत्तरसूत्रे वक्ष्यमाणानां द्वादशानामपि नक्षत्राणामभ्यन्तरमण्डलचारित्वे समानेऽपि अभिन्निक्षत्रस्यैव सर्वांपेक्षयाऽभ्यन्तरवर्त्तित्यात् 'अभंतरे अभिई' इति कथितम् अठो न भवति पूर्वापरसन्दनक्षत्र दक्षिण दिशा में व्यवस्थित है और चन्द्र द्वीप से मण्डलों में गति करता करता उन नक्षत्रों की उत्तर दिशा में अवस्थित हो जाना है इस तरह दक्षिण दिग्योग बन जाता है । शंका- यदि ऐसी बात मानी जाती है तो "वहिमूलोअंतरे अभिई " इस कथन के अनुसार मूलनक्षत्र ही यहिश्वर सिद्ध होता है और अभिजित् नक्षत्र अभ्यन्तर चर सिद्ध होता है । तो फिर यहां ६ कैसे कहे ? क्योंकि आगे कहे जाने वाले अनन्तर सूत्र में 'द्वादशाभ्यन्तरतः " ऐसा कहा जाने वाला है । उत्तर - मृगशिरा आदि ६ नक्षत्रों में बहिश्चरता समान होने पर भी मूलनक्षत्र में ही जो वहिश्वरता कही गई है वह सर्व की अपेक्षा से भी कही गई है इस कारण 'बहिमूलो' ऐसा कहा गया है तथा - अनन्तर सूत्र में वक्ष्यमाण १२ नक्षत्रों में अभ्यन्तर मंडल चारिता समान होने पर भी अभिजित् नक्षत्र में ही सर्व की अपेक्षा अभ्यन्तर वर्तिता है इस कारण 'अविनंतरे अभिई' ऐसा कहा गया है अतः पूर्वापर संदर्भों में कोई विरोध आने जैसी बात नहीं है । इस ૬ નક્ષેત્ર દક્ષિણુર્દિશામાં "વસ્થિત છે અને ચન્દ્ર દ્વીપથી મડળામા ગતિ કરતાં તે નક્ષત્રોની ઉત્તરદ્દિશામાં અવસ્થિત થઇ જાય છે આ રીતે દષ્ણુિદ્ધિચૈાગ ખની જાય છે. शा-ले आा डुडीत भानी सर्धये तो 'बहिर्मूलोव्यंतरे अभिई' मा उथन अनुसार મૂળનક્ષત્ર જ ખહિક્ચર સિદ્ધ થાય છે અને અભિજિત નક્ષત્ર અભ્યન્તરચર સિદ્ધ થાય છે તે પછી અહીયાં ૬ કઈ રીતે કહેવાચા ? કારણ કે આગળ કહેવામાં આવનારા અનન્તર सूत्रभां 'द्वादशाभ्यन्तरतः' मे प्रमाणे आहेवाभां भावनार हे ? ३३० ઉત્તર–મૃગશિરા આદિ ૬ નક્ષત્રામાં મહિશ્ર્વરતા સમાન હાવા છતાં પણ મૂળનક્ષત્રમાં જ જે મર્હિચરતા કહેવામાં આવી છે તે સર્વાંની અપેક્ષાથી પણ કહેવામાં આવી છે આથી 'वहिर्मूलो' मे प्रभा डॅडेवामां आव्यु थे तथा अनन्तर सूत्रभां वक्ष्यमा १२ नक्षत्रीभां અભ્યન્તર મડળ ચારિતા સમાન હાવાથી પણ અભિત્િ નક્ષત્રમાં જ સની અપેક્ષા शाल्यन्तर वर्त्तिता छे मा भरथी 'अभितरे अभिई' येवु वामां मायुं छे. रथी પૂર્વાપર સદાઁમાં ફાઈ વિધાભાસ થવા જેવી શકયતા રહેતી નથી આ રીતે ચન્દ્રથી Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २१ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् भयोविरोध इति । चन्द्राद् दक्षिणदिगवस्थितनक्षत्राणां स्वरूपं प्रदर्य चन्द्रोत्तरदिगवस्थित नक्षत्राणां स्वरूपं संख्यां च दर्शयितुमाह-'तत्थणं जेते' इत्यादि, 'तत्थ णं जेते णक्खत्ता' तत्र-तेपु नक्षत्रेषु मध्ये खलु यानि तानि नक्षत्राणि 'जेणं सया चंदस्स उत्तरेणं जोगं जोएंति तेणं बारस' यानि खल्लु नक्षत्राणि सदा-सर्वस्मिन् काले चन्द्रस्योत्तरेण-उत्तरस्यां दिशि योग सम्बन्धं योजयन्ति-कुर्वन्ति, यानि नक्षत्राणि सर्वदैव चन्द्रस्योत्तरदिविभागे एव भवन्ति, तानि खल्ल द्वादश, द्वादशसंख्यकानि भवन्तीत्यर्थः तान्येव द्वादशभेदभिन्नानि नक्षत्राणि दर्शयितुमाह-'तं जहा' इत्यादि, 'जहा' तद्यथा-'अभिई सवणो धणिट्ठा' अभिजित श्रवणो धनिष्ठा 'सयमिप्तया' शतभिषक 'पुनभदवया' पूर्वभद्रपदा 'उत्तरभदवया' उत्तरभद्रपदा, रेवई अस्तिणी भरिणी' रेवती अश्विनी भरणी 'पुवाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी सई' पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी स्वाती, एतानि द्वादशनक्षत्राणि अभिजिदादि स्वाती पर्यन्तानि सर्वदैव चन्द्रस्योत्तरदिगू विभागेन चन्द्रमसा संबन्धं कुर्वन्तीति । यद्यपि समवाय. प्रकार से चन्द्र से दक्षिण दिग्वर्ती नक्षत्रों के स्वरूप को प्रकट करके अब चन्द्र के उत्तर दिग्वर्ती नक्षत्रों के स्वरूप और संख्या को प्रकट किया जाता है 'तत्थ णं जेते नक्षत्सा जेणं सया चंदस्स उत्तरेणं जोयं जोएंति उन नक्षत्रों के बीच में जो नक्षत्र ऐसे हैं कि जो सदा चन्द्र की उत्तर दिशा में ही अवस्थित होकर योग करते हैं अर्थातू जो नक्षत्र सदा चन्द्र की उत्तर दिशा में ही रहते हैं 'तेणं बारस' ऐसे वे नक्षत्र १२ हैं। 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं'अभिई, सवणो धणिट्ठा,' भिजित् नक्षत्र, श्रवणनक्षत्र, धनिष्ठा नक्षत्र, 'सयभिसया' शतभिषा नक्षत्र, 'पुव्वभवया' पूर्व भाद्रपदानक्षत्र, 'उत्तरभद्दवया उत्तर भाद्रपदा नक्षत्र, 'रेदई अस्सिणी, भरणी' रेवतीनक्षत्र, अश्विनी. नक्षत्र, भरणीनक्षत्र, 'पुव्वाफग्गुणी, उत्तराफग्गुणी' पूर्वा फाल्गुनी नक्षत्र. उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र, 'साई' और स्वातिनक्षत्र ये सब १२ अभिजित आदि नक्षत्र सर्वदा चन्द्र की उत्तरदिशा में अवस्थित रहते हुए चन्द्रमा के साथ सम्ब દક્ષિણ દિવતી નક્ષત્રના સવરૂપને પ્રકટ કરીને હવે ચન્દ્રના ઉત્તર દિગતી નક્ષના २१३५ तेम०४ सध्यार घट ४२पामा मा छे-'तत्यणं जे ते णक्खत्ता जेणं सया चंदास उत्तरेणं जोयं जोएंति' त नक्षत्रानी क्यमा नक्षत्र मेवा छे २ मेशा सन्नी ઉત્તરદિશામાં જ અવસ્થિત થઈને રોગ કરે છે અર્થાત્ જે નક્ષત્ર સદા ચન્દ્રની ઉત્તરBAwin 3 छ 'तेण बारस' से नक्षत्र १२ छ. 'तं जहा' तेमना नाम मा प्रभ छ-'अभिइ सवणो धणिवा' मला नक्षत, श्रवनक्षत्र भनिनक्षत्र 'सयभिसया शतमष नक्षत्र, 'पुनभइवया' पूर्वापानक्षत्र, 'उत्तरभद्दवया' उत्तरमाद्र महानक्षत्र रेकर्ड अस्सिणी, भरणी' रेवती नक्षत्र अश्विनी नक्षत्र मनक्षत्र, 'पुन्याफग्गुणी, उत्तराफग्गुणी' પુર્વાફાશુની નક્ષત્ર ઉત્તરાફાલ્યુની નક્ષત્ર, “સારું અને સ્વાતિ નક્ષત્ર આ બધા ૧૨-અભિજિત Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ફેફ્યુર अंगदुखीपप्रशसि योगवत्रे 'भिगियाणं पव णक्खत्ता चंदस्स उत्तरेणं जोगं जोएंति अभिई सवणो जात्र भरणी' इति कथितम् (अभिजिदादिकानि खलु नय नक्षत्राणि चन्द्रश्य उत्तरेण येगं योजयन्ति अभिजित् श्रवण यावत् भरणी इतिच्छाचा) चन्द्रत उत्तरेण नवानामेव योगकथनं विद्यते तथापि नवसायानुरोधेन अभिजित् नक्षत्रमादौ कृत्वा नव संख्यकानामेव निरन्तर योगित्वेन विचक्षणात् उत्तरयोगिनामपि पूर्वफल्गुन्युत्तर फल्गुनी स्वातीनक्षत्राणां कृतिका रोहिणी मृगशिरः प्रमुख नक्षत्रयोगानन्तरमेव योग संभवादिति ॥ " चन्द्रा दक्षिणोत्तरदिगवस्थितनक्षत्राणां नामानि प्रदर्य उभयतो योगयुगां नक्षत्राणां नामानिदर्शयितुमाह- 'तत्थणं जेते' इत्यादि, 'वत्थणं जे ते णक्सत्ता' तत्र तेषुअष्टाविंशतिनक्षत्रेषु मध्ये खलु यानि तानि नक्षत्राणि 'जेणं खलु सया चंदस्य' यानि नक्षत्राणि न्ध करते हैं - यद्यापे - समवाययोग सूत्र में 'अभिजिताणं णत्र णक्ग्वत्ता चंदस्स उत्तरेण जोग जोएंति-अभिई, सवणो जाव भरणी' ऐसा पाठ कहा गया है इस पाठ से ऐसा समझाया गया है कि अभिजित् श्रवण यावत् अरिणी ये नौ नक्षत्र सदा चन्द्र की उत्तर दिशा में अवस्थित रहते हुए चन्द्र के साथ योग करते हैं इस तरह के कथन से चन्द्र की उत्तर दिशा में नौ नक्षत्रों का ही योग कथित होता है- फिर भी नौवे समवाय के अनुरोध से अभिजित् नक्षत्र को आदि में करके नौ संख्यक नक्षत्रों की ही निरन्तर योगित्वरूप से विविक्षा हुई है इस से उत्तरयोगी भी पूर्व फाल्गुनी, उत्तर फाल्गुनी और स्वाती जो ये नक्षत्र है सो इन नक्षत्रों का कृत्तिका, रोहिणी, मृगशिर आदि प्रमुखनक्षत्रों के योग के अन न्तर ही योग होना संभावित होता है । इस प्रकार चन्द्र से दक्षिण दिग्वतीं और उत्तर दिग्वर्ती नक्षत्रों के नामको प्रकट करके अब उभयतो योग युक्त नक्षत्रों के नाम प्रकट किये जाते है- 'तत्थ णं जे ते णक्खत्ता जेणं खलु सया चंदस्त दाहिઆદિ નક્ષત્ર સદા ચન્દ્રની ઉત્તરદિશામાં અવસ્થિત રહેતાં થકાં ચન્દ્રમાની સાથે સમ્બન્ધ रे छे - }-सभवाययोग सूत्रभां - 'अभिजियाणं णव णक्खत्ता चंदरस उत्तरेणं जोगं जोतिअभिइ, सवणो जाव भरणी' येवो पाई हुडेवामां आव्यो छे. आ पाठथी मेवं सभन्नववाभां આવ્યુ છે કે અભિજિત શ્રવણ યાવત્ ભરણી આ નવ નક્ષત્ર સદા ચન્દ્રની ઉત્તરદ્દિશામાં અવસ્થિત રહેતા થકા ચન્દ્રની સાથે ચેાગ કરે છે આ પ્રકારના કથનથી ચન્દ્રની ઉત્તર દિશામાં નવ નક્ષત્રાનેા જ ચેગ કથિત થાય છે–તા પશુ નવમા સમવાયના અનુરોધથી અભિજિત્ નક્ષત્રને આદિમાં કરીને નવ સખ્યક નત્રની જ નિરન્તર ચેાગિત્વ રૂપથી વિવક્ષા થઇ છે. આથી ઉત્તરયાગી પણ પૂફાલ્ગુની અને સ્વાતિ જે આ નક્ષત્ર છે તે આ નક્ષત્રાના કૃતિકા, દૈહિણી, મૃગશિર આદિ પ્રમુખ નક્ષત્રાના ચેગની અનન્તર જ ચેગ થયા સભવિત થાય છે. આ રીતે ચન્દ્રથી દક્ષિણદિગ્વતી અને ઉત્તરદિશ્વતી નક્ષત્રાના નામા પ્રકટ કરીને હવે ઉભયતા ચૈત્ર યુક્ત નક્ષત્રાના નામ પ્રક્ટ કરવામાં આવે છે— Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २१ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् ३३३ खल्लु सदा-सर्वकालं चन्द्रस्य दाक्षिणो वि उत्तरओ वि पादं पि जोग जोएंति तेणे सत्त' दक्षिणतोऽपि दक्षिणरयामपि दिशि, उत्तरेणापि उत्तरस्यामपि दिशि, प्रमर्दमपि नक्षत्रविमानानि विभिय.मध्ये गमललक्षणं योग संनन्, गोजयन्ति कुर्वन्ति तानि खलु नक्षत्राणि सम-राप्तसंख्यकानि भवन्ति । तानेव सप्तभेदान् दर्शयितुमाह-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा'करिया रोहिणी जुणवसु मयाचिता निसाक्ष अणु राहा' कृत्तिकारोहिणी पुनर्वसु र्मयाचित्रा विशाखा अनुराश चेति, एतेषां सप्तानामपि नक्षत्राणां निधाऽपि योगो भवति, चन्द्रेण सहेत्यर्थः । यदपि स्थानान सूत्रेऽष्टमाध्ययने समवाययोगात्रे च कथितम् । 'अट्ठणक्खचा चंदेण सद्धि पमई जोगं जोएंति कत्तिया रोहिणी पुणब्बसु मा चित्ता विसाहा अणुराहा जेट्टा' इति (अष्टी नक्षत्राणि चन्द्रेण साद्ध प्रमद योग योजयन्ति, कृतिका रोहिणी पुनर्वस मंघा चित्रा विशाखा अनुराधा ज्येष्ठा इतिच्छाया) इति कथितमित्येकस्याधिक्यं प्रदर्शितम, पओ चि उत्तरोधि पमदं वि जोगं जोएंति ते णं सत्त' उन २८ नक्षत्रों में से जो नक्षत्र सदा चन्द्र की दक्षिण दिशा में और उत्तर दिशा में इन दोनों दिशाओं में व्यवस्थित होते हुए प्रमई योग-नक्षत्र विमानों को भेद करकेबीन में गमन रूप योग को-सम्बन्ध को करते हैं वे नक्षत्र सात हैं ! 'तं जहा उनके नाम इस प्रकार से हैं-(कन्तिया रोहिणी पुणवस्तु मघा, चित्ता विसाहा, अणुराहा' कृत्तिका रोहिणी, पुनर्वसु, मघा, चित्रा, विशाखा, और अनुराधा न नक्षत्रों का चन्द्र के साथ तीनों प्रकार का भी योग होता है। यद्यपि स्थाना सूम में अष्टमअध्ययन में समवाय योग सूत्र मे 'अट्ठणक्खत्ता चंदेश सहि पस. इंजोगं जोएंति कत्तिया, रोहिणी, पुणाच्वसु, महा चिता, विसाहा अणुराहा जेहा' ऐसा पाठ है- इसका भाव ऐसा है कि कृत्तिका, रोहिणी, पुनर्वसु, मघा, चित्रा विशाखा, अनुराधा और ज्येष्ठा ये आठ नक्षत्र चन्द्र के साथ प्रमर्द योग करते हैं। सो इस पाठ में एक नक्षत्र की अधिकता प्रकट की गह है। अतः अभय 'तत्थणं जे ते- णवत्ता जेणं खलु सया चंदरस दाहिणओ वि उत्तरओ वि पमई विजोग जोएंति तेणं सत्त' ते २८ नपामाथी २ नक्षत्र सही यन्द्रनी क्षिाहिशामा मन त२. દિશામાં એ બે દિશાઓમાં વ્યવસ્થિત થતાં થકાં પ્રમઈ ગ-નક્ષત્ર વિમાનોને ભેદીને વચમાં ગમનરૂપ ચેગને-સમ્બન્ધને કરે છે એવા સાત નક્ષત્ર છે તે જ તેમના નામ આ प्रभारी छ-'कत्तिया रोहिणी पुणव्वसु, मघा, चित्ता, विसाहा, अणुराहा' कृति लिया, પુર્વસુ, મઘા, ચિત્રા, વિશાખા અને અનુરાધા આ નક્ષત્રને ચન્દ્રની સાથે ત્રણ પ્રકારના પણ રોગ થાય છે જે કે સ્થાનાંગ સૂત્રમાં અઠમાં અધ્યયનમાં સમવાય ગ સવમાં 'अट्रणक्खता चंदेण सद्धि पमई जोगं जोएंति, कतिया रोहिणी, पुणव्वसु महाचित्ता निसार अणुराहा जेट्टा' मे ५४ ठे-माने लव मे छे ४-ता, डिणी, पुन, मधा. ચિત્રા, વિશાખા, અનુરાધા અને જ્યેષ્ઠા આ આડ નક્ષત્રે ચન્દ્રની સાથે પ્રેમ કરે Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. जम्बूछीपप्रशसिखने ....... .. .. . तत्राष्टसंख्यानुरोधेन एकस्यैव प्रमदितयोगस्य विवक्षितत्वेन ज्येष्ठा नक्षत्रमपि संगृहीत मिति ॥ त्रिधा चन्द्रस्य योगं युञ्जतां नक्षत्राणां नामानि प्रदययानि नक्षत्राणि दक्षिणतः प्रमर्दतश्च योग योजयन्ति तेषां नामानि दर्शयितुमाह-'त-थगं जेते' इत्यादि, 'तत्थणं जेते णखत्ता' तत्राष्टाविंशति नक्षत्रेषु मध्ये खलु ये ते नक्षत्रे 'जेणं सया चंदरस' ये खलु नक्षत्रे सदा सर्वकालं चन्द्रस्य 'दाहिणशो वि पमपि' दक्षिणतो दक्षिणस्यां दिशि तथा प्रार्दमपि 'जोगे जोएंति' योगं सम्वन्धं योजयतः कुरुतः 'ताओ णं दुवे आसाढाओ' वे खलु द्वे आपाढे पूर्वापाढोत्तरापाढलक्षणे, ते हि प्रत्येकं चतुस्तारे, वत्र द्वे द्वे तारे सर्ववाह्यस्य पञ्चदशस्य मण्डलस्याभ्यन्तरतो भवतः, तथा द्वे द्वे तारे बहिर्भवतः, ततो दे द्वे तारे अभ्यन्तरत स्तयोमध्येन चन्द्रमागच्छति तदपेक्षया प्रमदं योगं योजयत इति कथ्यते, ये तु वे द्वे तारे वहिविद्यते चन्द्रस्य पञ्चदशेऽपि मण्डले चारं कुरुतः सदा चन्द्रस्य दक्षिण दिशि व्यवस्थिते ततसंख्या के अनुरोध से एक ही प्रमर्दित योग विवक्षित होने से ज्येष्ठा नक्षत्र भी संगृहीत हो जाता है । 'तत्थ णं जेते णक्खत्ता दाहिणओ वि पमदंवि जोगं जोएंति' उन अट्ठावीस नक्षत्रो में से जो दो नक्षत्र सदा चन्द्र की दक्षिण दिशा में वर्तमान रह कर प्रमर्द योग को भी करते हैं 'ताओ णं दुवे असाढाओ' वे पूर्वापाढा और उत्तराषाढा नामके दो नक्षत्र है। ये दोनों नक्षत्र चार चार ताराओं वाले हैं इन मे से दो तारे तो सर्ववाह्य जो १५ वां मण्डल है उसके भीतर हैं तथा दो तारे उस के बाहर हैं भीतर मे जो दो दो तारे हैं उनके चमे से होकर चन्द्रमा गमन करता है इस अपेक्षा यहां प्रमर्दयोग पूर्वाषाढा और उत्तराषाढा करते हैं ऐसा कहा है । तथा जो दो तारे बाहर है वे चन्द्र के १५३ मण्डल पर गति करते हैं अतः वे सदा चन्द्र की दक्षिण दिशा मे व्यवस्थित रहते हैं। इस कारण वे चन्द्र की दक्षिण दिशा में प्रमर्द योग करते हैं ऐसा कहा गया है। છે. આમ આ પાડમાં એક નક્ષત્રની અધિકતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે આથી આઠ સંખ્યાના અનુરોધથી એક જ પ્રમર્દિત પેગ વિવક્ષિત હોવાથી જયેષ્ઠા નક્ષત્ર પણ, सहीत थ य छे. 'तत्थणं जे ते णक्खत्ता दाहिणओ वि पमपि नोगं जोएंति' मा અઠયાવીશ નક્ષત્રમાંથી જે બે નક્ષત્ર સદા ચન્દ્રની દક્ષિણદિશામાં વર્તમાન રહીને પ્રમयो ५ ४२ छ. 'ताओणं-दुवे असाढाओ' त पूर्वाषाढ मन उत्तराषाढा नामनामे નક્ષત્ર છે. આ બંને નક્ષત્ર ચાર ચાર તારાઓવાળા છે. આમાંથી બે તારા તે સર્વબાહ્યા જે પંદરમું મંડળ છે તેની અંદર છે તથા બે તારા તેની બહાર છે. અંદરના ભાગમાં જે બળે તારા છે તેમની વચમાંથી જઈને ચન્દ્રમાં ગમન કરે છે આ અપેક્ષા અને પ્રમઈગ પૂર્વાષાઢા અને ઉત્તરાષાઢા કરે છે એ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે તથા જે બે તારા બહાર છે તેઓ ચન્દ્રના પંદરમાં મંડળ પર ગતિ કરે છે આથી તેઓ સદા ચન્દ્રની ઋક્ષિણદિશામાં વ્યવસ્થિત રહે છે. આ કારણે તેઓ ચન્દ્રની દક્ષિણદિશામાં પ્રમોગ કરે Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २१ नक्षत्राधिकारनिरूपणम् ३३५ स्तदपेक्षया दक्षिणेन य ग योजयत इति कथितमिति । 'सव्ववाहिरए मंडले जोगं जोयं सुवा ३' सर्वबाह्ये चन्द्रस्य मण्डले योग सम्वन्धमयोजयताम्, योजयतः, योजयिष्यतः । सम्प्रति यनक्षत्र केवलं प्रमर्दमेव योग योजयति तनक्षत्रं दर्शयितुमाह-'तत्थणं जेते' इत्यादि, 'तत्थणं जेते ण खत्ते' तत्राष्टाविंशति नक्षत्रमध्येपु खलु यत् तनक्षत्रम् 'जेणं सया चंदस्स पपई जोगं जोएइ साणं एगा जेठा इति' यत् खलु सदा-सर्वकालं चन्द्रस्य प्रमर्दमेव योग संबन्धं योज पति-करोति सा खलु एका ज्येष्ठा, एकमेव ज्येष्ठानाम नक्षत्रं यत् केवलं चन्द्रश्य प्रार्दव योगं करोतीति ॥ सू० २१ ॥ __ अष्टाविंशति नक्षत्राणां योगद्वारं निरूप्य सम्प्रति देवताद्वारं निरूपयितुं द्वाविंशतितम सूत्रमाह-'एएसिणं मंते' इत्यादि। ___ मूलम्-एएसिणं भंते ! अहावीसाए णक्खत्ताणं अभिई णवखत्ते कि देवयाए पण्णते ? गोयमा! बम्हदेवया पन्नत्ते सवणे पक्खत्ते विण्डदेवयाए पाते धणिट्रा वसुदेवया पन्नत्ता, एएणं कमेणं णेयब्वा, अणुपरि वाडी इमाओ देवचाओ-बम्हाविण्हवसूवरुणे अय अभिवधी पूते आसेजमे अग्नी पयावई सोभे रुद्दे अदिती वहस्सई सप्पे पिउभगे अज्जय सविआ तवा बाउ इंदग्गी मित्तो इंदे निरई आउ विस्साय, एवं णक्खताणं प्रयापरिवाडी णेषवा जाय उत्तरासाढा किं देवया पन्नत्ता ? मोगमा ! विस्तदेवया पन्नत्ता । एएसि णं भंते ! अदाबीसाए णक्ख. चाणं अभिई णखत्ते कइतारे पन्नत्ते ? गोयमा! तितारे एन्नत्ते, एवं 'सव्यबाहिरए मंडले जोग जोयंसु वा३' इन दोनों नक्षत्रों ने सर्ववाह्य चन्द्र मंडल में पहिले सबन्ध किया है, अब भी वे करते हैं और आगे भी करेगे अब सूत्रकार जो नक्षत्र केवल एक प्रमद योग ही करता है उस नक्षत्र को प्रगट करते है 'तत्क्षणं जे ते णवत्त जे णं सया चंदस्स पमई जोगं जोएइ साणं एगा जेट्टा' उन अट्ठावीत नक्षत्रों के बीच मे जो नक्षत्र सदा चन्द्र के साथ केवल एक प्रमर्द योग को ही करता है ऐसा यह नक्षत्र एक जेष्ठा ही है।।२२।। छे सेम डामा मा०यु छे. 'सव्वबाहिरए मंडले जोग जोयंसु वा' मा मात्र नक्षत्राये સર્વબાહ્ય ચન્દ્રમંડળમાં પ્રથમ સબન્ધ કર્યો છે અત્યારે પણ તેઓ કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ કરતા રહેશે હવે સૂત્રકાર જે નક્ષત્ર કેવળ એક પ્રર્મદાગ જ કરે છે તે નક્ષત્રને પ્રકટ કરે छ-'तत्थणं-जे ते णक्खत्ते जेणं सया चंदस्स पमई जोगं जोएइ सा णं एगा-जेडा' ते म४यावीश નક્ષત્રેની વચ્ચે જે નક્ષત્ર સદા ચન્દ્રની સાથે કેવળ એક પ્રમઈ યેગને જ કરે છે. એવું ते नक्षत्र मे २८ र छे. ॥१०२२॥ Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ३३३ जम्बधीपप्रजाति णेयवा जस्स जइयाओ ताराओ, इमं च तं तारगं-तिग तिग पंचगसय दुमदुग बत्तीसगतिगं तहतियं च । छप्पं च गतिग पE बालिग छक्कगं चेव ।१। सलग दुगदुग पंचग एक्ल ग पंचचनिगं चेय। पकारसचिउ चउक्षा चेव तारागं ॥२॥ ॥१० २२|| छाया-एषां खलु भदन्त ! अष्टाविंशति नक्षत्राणाममिनिनक्षत्रं किं देवता प्रजप्तम् ? गौतम ! ब्रह्मदेवता प्राप्तम्, श्रवणनक्षत्रं विष्णु देवता ग्रनप्तम्, धनिष्ठा वसुदेवता प्रज्ञ प्ता, एनेस क्रमेण नेतव्या, भनुपरिपाटीइयं देवबागाः, ब्रामाविष्णुमुवरुणोऽनोऽभिवृद्धिः पूपा अश्नोयमोऽग्निः प्रजापतिः सोमो रुद्रोऽदिति वृहस्पतिः सर्पः पितृ मनोऽयमा सनितात्वष्टा वायुरिन्द्रग्गी मित्रइन्द्रो नैन आगः विश्वाथ । एवं नक्षत्राणा मेका परिपाटी नेतव्या यावदुनापाहा कि देता प्रज्ञप्ता ? गौतम ! विश्वदेवमा प्रबा| एग सलु भदन्त ! अष्टाविंशति नक्षत्राणा मणिनिनक्षत्रं किं तारं प्रजप्तम् ? गौतम ! त्रिता मतप्नम्, एवं नेगव्या यस्य यावरणस्वागः, इगं च तत् ताराग्रम्, त्रिकं नि पञ्चतं हि द्विकं द्वात्रिंशत् त्रिकं तथा निकं च । पट्पञ्चकं त्रिकमेक: पञ्चकं त्रिकं पश्यं चैव ॥१३ सहक द्विक द्विकं पञ्चमेकं पञ्चचतुतिकं चैव । एकादशकं चतुष्कं चतुष्कमेव तारामितिछाया ॥२॥५० २२॥ टी-एहसि णं मंते' पपासु युगानां नक्षत्राणां :लु भदन्त ! 'अठ्ठावीसाए णक्खताण' अष्टाविंशते रष्टाविंशनि संख्यानां नक्षत्राणासमिजिलामुखाना मध्ये 'शभिई णवत्ते कि देशयाए पन्नते' अभिजिन्नाम गणनया प्रधा नक्षत्रंक देवताका वन का देनता विद्यतेऽत्येति कि देवताकं प्रज्ञप्तम्-'थितम्, देवता स्वामी अविपतिरित्यर्थः यस्या देवताया स्तुष्टया नक्षत्र तुएं भवति यस्या देवनाया अष्टया चातुष्टं भाति नक्षत्रम् । देवता द्वारका निरूपण 'एसिणं संते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं' टीकार्थ-गौतमस्वामिने इस खून द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! जो आपने २८ नक्षत्र कहे हैं उनमें से जो पहिला अभिजित् नामका नक्षत्र है उस नक्षत्र का स्वामी-देवता कौन है ? नक्षत्र के देवता को तुष्टि होने से ही नक्षत्र तुष्ट हुभा और उसके देवता की अतुष्टि से नक्षत्र अतुष्ट हुआ माना जाता है દેવતાદ્વારનું નિરૂપણ 'एएसि णं भंते । अट्ठावीसाए णखत्ताण' इत्यादि ટકાથ-ગૌતમસ્વામીએ આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુને એવું પૂછયું છે–ડે ભદત ! આપે જે ૨૮ નક્ષત્ર કહેલા છે તેમાંથી જે પહેલું અભિજિત નામનું નક્ષત્ર છે તે નક્ષત્ર સ્વામીદેતા કેણ છે? નક્ષત્રના દેવતાની તુષ્ટિ થવાથી જ નક્ષત્ર તુષ્ટ રહે છે અને એને દેવતાની અતુટણી નક્ષત્રનું અતુષ્ટ થવું માનવામાં આવે છે, આથી આજે અભિપ્રાયને લઈને અહીં Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २२ नक्षत्राणां देवताद्वारनिरूपणम् ३३७ ननु यदा नक्षत्राणि स्वयमेव देवतारूपाणि तदा तत्र देवतान्तर स्वीकारे का युक्तिस्तदभावाच्च कथं नक्षत्रेषु देवतानामाधिपत्यमिति चेदत्रोच्यते-पूर्वभवोपार्जिततपस्तारतम्येन तपसः फलस्यापि तारतम्यदर्शनात् मनुष्यवत्, देवेष्वपि सेव्यसेवकमावस्यापि प्रतिपादनाद, यदाह-'सकस्स देविंदस्स देवरण्णो सोमस्स महारण्णो इमे देवा जाणा उपवायवयणणिदेसे चिट्ठति तं जहा-सोमकाइया सोमदेवकाइया विज्जुकुमारा विज्जुकुमारीमो अग्गिकुमारा अग्गिकुमारीओ बाउकुमारा चाउकुमारी भो चंदा सूरा महा गवसत्ता ताराल्वा जे आवण्णे तहप्पगारा सव्वे ते तब्भत्तिया तब्भारिया सरकस्स देविंदस्त देवरग्णो सोमरस महारण्णो आणावयणणिदेसे चिट्ठति अतः इसी अभिप्राय को लेकर यहां गौतमस्वामीने इन नक्षत्रों के कौन कौन देवता है और प्रथम नक्षत्र का कौन देवता है यह जानने के लिये प्रश्न किया है। शंका-जब नक्षत्र स्वयं ही देवता रूप है तो फिर इन के देवतान्तर मानने में क्या युक्ति है ? यदि इस सम्बन्ध में कोई युक्ति नहीं है तो फिर नक्षत्रों में देवताओं का अधिष्ठान कैसे हो सकता है ? उत्तर-पूर्व मन में उपार्जित तपकी तरतमता से तपके फल में भी तरतमता देखी जाती है मनुष्य की तरह देवों में भी सेव्य सेवक भावका प्रतिपादन तो शाला में हुआ ही है जैसा कि 'सकस्स देविंदस्स देवरण्णो लोमस्स महारणो इमे देवा आणावायचयनिइसे चिहृति-तं जहा सोमकाइया, सोमदेवकाइया विज्जुकुमारा विज्जुकुमारी ओ अग्गिकुमारा अग्गिकुमारीओ बाउकुमारा बाउकुमारीओ चंदा सूरा गहाणक्खत्ता तारारूवा जे आवण्णे नहप्पगारा सन्ने ते तन्नत्तिया लभारिया सकस्स देविंदस्त देवरणो सोमस्त महरणो आणावयगणिदेसे चिटुंति' इस ૌતમસ્વામીએ આ નક્ષત્રના ક્યા ક્યા દેવતા છે અને પ્રથમ નક્ષત્રના ક્યા દેવતા છે એ જાણવા માટે પ્રશ્ન કર્યો છે. શંક-જ્યારે નક્ષત્ર જાતે જ દેવતા રૂપ છે તે પછી એમને દેવતાન્તર માનવા પાછળ શું પ્રજન છે? જે આ સમ્બન્ધમાં કોઈ પ્રયજન નથી તે પછી નક્ષત્રમાં દેવતાઓનું અધિષ્ઠાન કઈ રીતે હોઈ શકે? ઉત્તર-પૂર્વભવમાં ઉપાર્જિત તપની તરતમતાથી તપના ફળમાં પણ તરતમતા જોવામાં આવે છે. મનુષ્યની જેમ દેવામાં પણ સેગ્યસેવક ભાવનું પ્રતિપાદન તે શાસ્ત્રમાં થયું જ छ म 'सक्कस्स देविंदस्स देवरण्गो सोमस्स महारण्णो इमे देवा आणा उवायवयणा निदेसे चिटुंति-तं जहा सोमफाइया सोमदेवकाइया विज्जुकुमारा विज्जुकुमारीओ अग्गिकुमारा अगिकुमारीओ वाउकुमारा वाउकुमारीओ चंदासूरागहा णक्खत्ता तारारा जे आवण्णे तहप्पगारा सव्वे ते तव्भत्तिया तव्भारिया सक्कस्स देविंदस्स देवरणो सोमस्स महारण्णो आणावयण णिदेसे चिटुंति' 20 शालान्तरना ४२मा थयु छे. मतिम२ डापायी माथुना Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३८ जम्बूद्वीपप्राप्ति (शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजः सोमस्य महाराज्ञ इसे देवा आज्ञोपपात अवननिर्देशे तिष्ठन्ति, तद्यथा-सोमका यिकाः सोमदेवकायिकाः, विद्युत्कुमाग, विद्याकुमा थग्निकुमारा अग्निकुमार्यों चायुकुमारा वायुकुमार्यः, चन्द्राः सूर्याः ग्रहा नक्षत्राणि तारारूपा ये अन्ये तथा प्रकाराः सर्वे ते तबूक्तिका: त्यो मारिताः शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराज्ञः सोमस्य महाराज्ञ आज्ञाववननिर्देशे तिष्ठन्ति, इतिच्छाया) शास्त्रान्तरोन प्रकरणस्याति सरलनया व्याख्या न कुवा प्रज्ञैः, स्वयमेवार्थानुमंधानं कर्तव्यम्, एतस्मात् प्रकरणा। इत्थं जायने बद् देवानामपि अधि. पति भवति, अतोऽबाधिपति विषयकः प्रश्नो नानुपपन्ना, तत्र देवशरीरप्रातियोग्य पूर्व भवोपार्जित तपः प्रभावात् देवगति प्राप्नुवन्ति, देवराजानुकूल पूर्व भवोगानितपुण्यप्रभावात् देवराजो भवतीति प्रश्नः, 'भगवाजाह-गोयामा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'वम्ह. देवया पन्नो' ब्रह्मदेवताकं प्रज्ञप्तम्, अर्थात् अभिनिनक्षत्रस्य ब्रह्माख्यो देवविशप एव देवता भवति इति भगवत उत्तरम् इति भावः। 'सवणे परखते विण्ड देवयार पण्णत्ते' श्रवण नक्षत्र विष्णु देवनाकं प्रज्ञप्तं कथितम्, यद्यपि पत्र प्रश्न सूत्रं नास्ति तथापि उत्सूत्रानुरोधात् प्रश्न सूत्र अयमेवोन्नेगम्, कथ मेत्रमितिचेत, उच्यते-शिष्यस्थानिप्राय जानन् गुरुः शिष्यमनोगतं प्रश्नं ज्ञात्वा निर्वचनमूत्रेणैव समाधानात्, आलापप्रकारचे थम् एसिणं भने ! अहावीसाए शास्त्रन्तर के प्रकरण में हुआ है इस प्रकरण को अति सरल होने से हम व्याख्या नहीं कर रहे हैं स्वयं ही इस विषय को समझलेना चाहिये इस उद्धृत प्रकरण से यह बात जानी जा सकती है कि देशों का भी अधिपति होना है इसलिये यहाँ अधिपति विषयका प्रश्न अनुचित नहीं है । जोय देवशीर प्राप्ति के योग्य पूर्व भवो पार्जित तप के प्रभाव से देवमति प्राप्त करले हैं और देवराज के पद का प्राप्ति के अनुकूल पूर्व भवोपार्जिन तप के प्रभाव से जीव देवराज होना है। अब गौतमस्वामी के प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रतु पाहते हैं 'पोयमा! बम्हदेवया पन्नत्ते' हे गौतम ! अभिजित् नक्षत्र का स्वामी ब्रह्म नामका देव विशेष है 'सवणे णखत्तविण्हु-देवयाए पणत्ते'अब ग नक्षत्र का स्वामी विष्णुदेवना है अद्यपि यहां प्रश्न सूत्र नहीं है फिर भी उत्तर पत्रके अनुरोध से प्रश्न सूत्र स्वयं ही उद्भावित વ્યાખ્યા કરતાં નથી સ્વયં જ આ વિષયને સમજી લેવું જોઈએ આ ઉદધૃત પ્રકરણથી એ હકીક્ત જાણી શકાય છે કે દેવનો પણ અધિપતિ હોય છે આથી અહીં અધિપતિ વિષયક પ્રશ્ન અસ્થાને નથી. જીવ દેવશરીર પ્રાપ્તિને ચગ્ય પૂર્વભવેપાર્જિત તપના પ્રભાવથી દેવગતિ પ્રાપ્ત કરે છે અને દેવરાજના પદની પ્રાપ્તિને અનુકૂળ પૂર્વભવેપાર્જિત તપના પ્રભાવથી જીવ દેવરાજ બને છે. હવે ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા થકા मामु ४३ छे 'गोयमा! बम्हदेवया पन्नत्ते' गौतम ! मिति नक्षत्रना स्वामी ग्रह नामना व विशेष छ-'सवणे णखत्ते विण्ड-देवयाए गण्यत्त' ५१Y नक्षत्रन स्वामी विष्ण દેવતા છે કે અત્રે પ્રશ્ન સૂવ નથી તે પણ ઉત્તર સૂચના અનુરોધથી પ્રશ્ન સૂર વય Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमेवलकार सु. २२ नक्षत्राणां दैवताद्वारनिअपणम् ३३९ णक्खताणं सत्रणणखते कि देवया पन्नते ? गोषभा ! सपणे णक खत्ते विण्हु देवयाए पन्नत्ते' हे भदन्त ! एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये यदिदं श्रवणनामकं नक्षत्रम्, तत् किं देवता. कम् अर्थात् श्रवण नक्षत्रस्य देवता का इति प्रश्शः, 'भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! विष्णुदेवताकं प्रज्ञप्तं कथितम्, अर्थात् श्रवणनक्षरस्य देता विष्णुर्भवतीति । एवमेव सर्वत्र प्रश्न वाक्यमुत्याप्य तइनन्तरछु नरसापयं पुरणीयमिति । 'पणिहा वसुदेवया पन्नत्ता' धनिष्ठा वसुदेवता प्रज्ञप्ता, अर्थात् धनिष्ठानक्षत्रस्य देवता वधुभवति इति । 'एवं एएणं कमेणं यश अणुपरिवाडी' एवम्-उपर्युक्तेन एतेन प्रदर्शितेन क्रोण-प्रकारेण अनुपरिपाटी-अभिजिदादि नक्षत्रपरिपाटीक्रमेण देवतानामावलि का नेतव्या भणितव्या 'इमाओ देवयाओ' इमा वक्ष्यमाणा दा देवता भान्ति, तथया-'बम्मा विण्हु' ब्रह्मा विष्णुः 'चमू वरुणे' वसुवरुणः 'अय अभिवद्धी' अजोऽभिवृद्धिः 'पूसे आसे' पुपनामको देवः नतु सूर्यपर्यायः तेन रेक्त्येव पौष्णं सूर्यदेवताकमिति प्रसिद्धिः, अनापको देव विशेषः 'जमे अग्गी' यमोऽग्निः, 'पयावईसोमे' प्रजापतिरपि देवविशेषः सोम श्चन्द्रनामको देवविशेषः, 'रुद्दे अदिती' रुद्रनामको देवविशेषः तथा अदितिः अदितिनामको देवविशेष: ' वसई सप्पे' बृहस्पतिदेवगुरु तथा करलेना चाहिये और वह इस प्रकार से-'एएसिणं भंते। अट्ठावीसाए णक्ख त्ताणं सवणणक्खते कि देवयाए पण्णत्ते गोयमा! सवणे णक्खते विपहु देदयाए पण्णत्ते' इसी तरह से सर्वत्र प्रश्न वाश्य उत्थापित करके उसके अनन्तर वाक्य को पूर्ति करलेना चाहिये। धगिट्ठा-वसुदेवया पन्नत्ता' धनिष्ठा नक्षत्र का स्वामी वसुदेवता है 'एएणं कमेणं णेयच्छा अणुपरिवाडी इमाओ देवयाओ' इसी क्रम से-अभिजित नक्षत्रादिकी परिपाटी क्रम ले-देवताओं की आवलिका कहलेना चाहिये 'वह देवताओं की आवलिका-नामावली-इस प्रकार से है-'बम्हा, विण्हू, वसू, वरुणे, अय, अभिवदी, पूसे, आसे, जमे, अग्गी, पयावई, सोमे, रुद्दे, अदिति, यहस्सई, सप्पे, पिउभगे, अज्जम, सविआ, तहा, वाउ इंदग्गी, मित्तो, निरइ आउ, विस्साय' ब्रह्मा विष्णु, बतु, वरुण, अंज, अभिवृद्धि, पूषा, अश्व, मावत श मे मन त म ॥३-'एएसिणं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं सवणणक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते, गोयमा ! सवणे णक्खत्ते विण्हुदेवयाए पण्णत्ते' भावी જ રીતે સર્વત્ર પ્રશ્ન વાક્ય ઉસ્થાપિત કરીને તેની અનન્તર ઉત્તરવાકયની પૂર્તિ કરી લેવી नये. 'पणिटा वसदेवया पन्नत्ता' पनि नक्षत्र स्वामी वसुहेवता छ 'एएणं कमेणं णेयव्वा अणुपरिवाडीइमाओ देवयाओ' मा भथी-मrt नक्षत्राहिनी परिपाटरीना કમથી-દેવતાઓની આવલિકા કહી લેવી જોઈએ. તે દેવતાઓની આ લિકા- નામાવલી मा प्रमाणे छ-'वम्हा, विण्हू, वसू, वरुणे, अय, अभिवती, पूसे, आसे, जमे, अगी, पयावइ, सोमे, रुदे, अदिति, बहस्सइ, सप्पे, पिउभगे, अज्जम, सविआ, तद्वा, वाउ, इंग्गी, मित्तो, निरइ, आउ, विस्साय' ब्रह्मा, qिue, पसु, १३, मा, ममियूष! भव, Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्मीपमाप्ति सर्पः सर्पनामा देवविशेषः 'पिउभगे' पितृनामको देवविशेषः तथा भगनामको देवविशेषः, 'अज्जा सविया' अर्यगा देवविशेषः स्तथा सवितासूर्यः । 'हा वाउ' बाटा-स्वष्टनामको देवविशेषः तेन खाप्ट्री चित्रा इति प्रसिद्धम्, वायुः । 'इंदग्गी' इन्द्राग्नी, तन्द्रयाग्निच इति, इन्द्राग्नी, तेन विशाखाद्विदैवतमिति 'मित्तो इंदे' मित्रो मित्रनामको देवविशेषः तथा इन्द्रः 'निरई' नतो राक्षस: 'आ.उ' आपः जलनामको देवरिशेपः ते 1 पूर्वापाढातोयमिति प्रसिक्षम् 'विस्साय' विश्वेदेवालयोदशः, अत्राभिजिन्नक्षत्रस्य देवो ब्रह्मा श्रवणस्य विष्णुरेवं प्रसारण यथासंख्येन देनक्षत्रयोः प्रकारो ज्ञातव्यः, अभिजिदादित आरभ्योत्तरापाढा पर्यन्तं देवना माभियोजनीयषिति । संप्रति मारणार्थ मुपसंहरन्नाह-एवं इत्यादि, 'एवं णक्खत्ताणं एया परिवाडी गव्या जाय उत्तरासादा कि देवया पन्नत्ता ? गोयमा ! विस्सदेवया पन्नत्ता' एवं यम अग्नि, प्रजापति, सोन, रुद्र, अदिति, वृहस्पति, सर्प, पितृ, भग, अर्थमा, सविता, वाटा, वायुः इन्द्राग्नि, मित्र, इन्द्र, नैऋत, आप, और विश्वा इनमें पूपा यह देव विशेष है सूर्य पर्याय रूप यह नहीं है रेवती नक्षत्र ही पृपा देवता वाला है यह जात प्रसिद्ध ही है। अश्व एक देवता विशेष है वृहस्पति भी देव विशेष है सोलचन्द्र नानक देव विशेष का नाम है अदिति भी एक देव विशेष है त्वाप्टा-त्वष्टादेव विशेष का नाम है इसी के निमित्त से चित्रा नक्षत्र को त्वाष्ट्री कहा गया है विशाखा नक्षत्र दो देवताओं वाला है इसी से इन्द्र और अग्नि को यहां उसके दो स्वामि रूप से कहा है नैऋत यह राक्षस वितोप है 'आप' से जल देवता कहा है इसी कारण पूर्वाषाढा नक्षत्र को 'तोय' ऐसे नाम से अभिहित किया गया है जैसा कि ऊपर में प्रकट किया गया कि अभिजित् नक्षत्र का देवता ब्रह्मा है, अवण नक्षत्र का देवता विष्णु है इसी प्रकार यथासंख्यरूप देवता और नक्षत्र का स्व स्वामी सम्बन्ध लगालेना चाहिये 'एवं णखत्ताणं एया परिवाडी यभ, मन प्रगति, साम, द्र, महित, पति, सपा, पित, समयमा सविता વાષ્ટ્રા, વાયુ, ઈન્દાગ્નિ, મિત્ર, ઈન્દ્ર, નેત, આપ, અને વિશ્વા આમાં પૂષા એ દેવ વિશેષ છે. સૂર્યપર્યાય રૂપ આ નથી રેવતી નક્ષત્ર જ પૂષાદેવતાવાળું છે એ વાત તે પ્રસિદ્ધ જ છે. અશ્વ એક દેવતા વિશેષ છે. બૃહસ્પતિ પણ ટેવ વિશેષ છે. સેમચન્દ્ર નામ દેવ વિશેષનું નામ છે અદિતી પણ એક દેવ વિશેષ છે. વાષ્ટાન્ઝાષ્ટ્ર દેવવિશેઘનું નામ છે. આના નિમિત્તથી ચિત્રા નક્ષત્રને વાદ્ધી કહેવામાં આવ્યું છે. આથી જ ઇન્દ્ર અને અગ્નિને અહીં તેના બે સ્વામી રૂપથી કહેવામાં આવેલા છે. નૈઋત એ રાક્ષસ વિશેષ છે. “આપરથી જળદેવતા કહ્યા છે આ કારણે જ પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રને તેય એવા નામથી અભિહિત કરવામાં આવેલ છે. જેમકે–ઉપર પ્રકટ કરવામાં આવ્યું કે અભિજિત નક્ષત્રના દેવતા બ્રહ્મા છે શ્રવણ નક્ષત્રના દેવતા વિષ્ણુ છે એવી જ રીતે યથાસ ખ્ય રૂપથી अवता भने नक्षत्रना २५. स्वामीसमन्य सी हे। नसे. 'एवं णक्खताणं एया परिवाडी Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २२ नक्षत्राणां देवताद्वारनिरूपणम् नक्षत्राणामेषा परिपाटी नेतव्या यावत् उत्तरापाढा किं देवता प्रज्ञप्ता ? गौतम ! विश्वदेवता प्रज्ञप्ता 'एवमभिजिदादिप्रदर्शितप्रकारेण नक्षत्राणां श्रवणादीनाम् एषा उपर्युक्ता परिपाटी देवता. नाम् नामावझिका नेतन्या-गणितव्या, कियपर्यन्तमेपा परिपाटी अनुसरणीपात्राह-'जाव' इत्यादि. यावत् उत्तरागाढा कि देवता प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-हे गौतम ! उत्तराषाढा विश्वदेवता प्रज्ञप्ता--कथितेषि पर्यन्तं यावत्पदग्राह्यं भवति, तत्रैतथा ब्रह्मविष्णुयरुणादिलक्षणया परिपाट्या नतु परतियिकायुक्त अवश्ययमदहन कमलजादि-रूपया नेतव्या-परिसमाप्तिप्रापणीया यावदुत्तराषाढा किं देवता प्रज्ञप्ता-कथिता ? गौतम ! विश्वदेवता प्रज्ञप्तेति ।। सम्प्रति-कस्मिन् नक्षत्रे क्रियत्यस्तारा शवन्तीति दर्शयितुं तारा संख्या द्वारमाह-'एएसिणं' इत्यादि, 'एएसिणं मते' एतेषां खल्ल भदन्त ! 'अदावीसाए णक्खत्ताणं' अष्टाविंशते रष्टारिंशति संख्यकानां नक्षत्राणाम् अभिनिदादि उत्तरापाढा नक्षत्रान्तानां मध्ये 'अभिई णक्खत्ते' अभिजिनाम नक्षत्रम् कहतारे पाते' कतितारं प्रज्ञप्तं कथितम्, तत्र कति-कियत्संख्यका स्तारा अस्य इति तारं भवतीति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गोतम ! तितारे पन्नत्ते' त्रितारं प्रज्ञप्तं तिलस्ताराकथितम्, विद्यन्ते स्येति त्रितारं प्रज्ञप्तं कथिसम्, तारा शब्देनात्र जेयच्या जाच उत्तरासाढा कि देवया पन्नत्ता' अन्तिम नक्षत्र उत्तराषाढा है सो यह देवता परिपाटी वहीं तक क्रमशः चलती जावेगी इस तरह वहां पर अन्त में जब ऐसा मन होगा कि उत्तराषाढा नक्षत्र का स्वामी कौन देवता है ? तो वहां पर ऐसा उत्तर देना चाहिये-कि हे गौतम! उत्तराषाढा कास्वामी विश्वे देवता है! अव किस नक्षत्र में कितने तारे हैं यह प्रकट किया जाता है-इस में यही प्रश्न गौतमस्वामीने किया है 'एएसिणं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खताणं अभिजिई पक्खसे कई तारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! इन प्रदर्शित २८ नक्षत्रों में जो अभिजित नक्षत्र हैं वह कितने तारों वाला है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! तितारे पण्णत्ते' हे गौतम ! अभिजितू नक्षत्र तीन तारों वाला है यहां प्रकरण ज्योतिष्क के सम्बन्ध का चल रहा है अत: तारा शब्द से. यहां ज्योतिष्क विमानों का णेयव्या जाव उत्तरासाढा किं देवया पत्नत्ता' मन्तिम नक्षत्र उत्तराषाढा छ तो माता પરિપાટી ત્યાં સુધી જ કમશ ચાલતી રહેશે. આ પ્રમાણે ત્યાં અન્તમાં જ્યારે એવો પ્રશ્ન થશે કે ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રના સ્વામી કયા દેવતા છે? તે ત્યાં એ જવાબ આપ જોઈએ કે-હે ગૌતમ! ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રના સ્વામી વિવે દેવતા છે. હવે કયા નક્ષત્રમાં કેટલા તારા છે એ પ્રકટ કરવામાં આવે છે. આમાં એજ પ્રશ્ન गौतमवामी ज्या छ-'एएसिणं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभिजिई णक्खत्ते कइ જે પuત્તે' હે ભદન્ત ! આ પ્રદર્શિત ૨૮ નક્ષત્રમાં જે અભિજિત નક્ષત્ર છે તે કેટલા Guru छ १ साना वाममो प्रभु ४ छ-'गोयमा ! तितारे पण्णत्ते' हे गौतम ! અભિજિત્ નક્ષત્ર ત્રણ તારાવાળું છે. અત્રે તિષ્ઠના સમ્બન્ધનું પ્રકરણ ચાલી રહ્યું Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - जम्बूद्वीपप्रतिसूत्र ज्योतिष्कविमानानि प्रकरणात् नक्षत्रजातीया ज्योतिष्कानां विमानानि इत्यर्थः संपद्यते, नपत्र पञ्चमजातीय ज्योतिष्कास्तरकाः, नहिविभिन्नगातीयानां दाराणां द्वित्रादि विमानैरेक नक्षत्रमित्याकारको व्यवहार: साधीयान् (सम्यक) अन्यजातीयविमानहायुदाय नान्य जातीय सादायी भविष्यति विरोधात, नक्षत्राणां विमानानि महान्ति भवन्ति, वाराणां विमानानि तु लघूनि, तथा जम्बूद्वीपनामह सर्वमध्यति द्वीपे एक चन्द्रस्य तारकाणां कोटाकोटीनां पहपष्टिः सहस्त्राणि नवशतानि पञ्चसप्ततिश्च या संख्या कथिता सापि अतिशयति, नानसंख्या च अष्टाविंशतिरूपा सा मूलत एव समुच्छिद्येत ! अथै तेषां तारात्रिमानानां के स्वामिनो भवन्ति इति चेदत्रोच्च-अभिजिदादि नक्षत्राण्येव स्वामिनो अनन्ति, तथा कश्चित धनाधिपति धनाढयो गृहद्वयस्थ गृहत्रयस्य चाधिपति भवतीति । एवं णेयध्वा जस्स जल्याभो ताराओ' ही ग्रहण हुआ है ज्योतिष्क के भेदों की गणना में जो पांच पे भे रूप तारा रूप है वे यहां गृहीत नहीं हुए हैं। क्योंकि विभिन्न जातीय ताराओं के दो तीन आदि विमानों से युक्त एक नक्षत्र है ऐसा व्यवहार सम्यक नहीं होता है अन्य जातीय के विमान समुदाय में अन्य जातीय समुदापी नहीं होगा क्योंकि ऐसा होने में विरोध आता हैं नक्षत्रों के विमान बहुत बडे होते हैं और नाराओं के विमान छोटे होते हैं तथा जम्बूद्वीप नामके सर्वमध्यवर्ति दीप में एक चन्द्र के तारों की ६६९७५ जो संख्या कही गइ है वह भी अतिशयित है क्योंकि नक्षत्रों की तो संख्या सूल में २८ ही है । सो एसी मान्यता में वह भंग हो सकता है। इन तारा विमानों के स्वामी कौन है ? इस आशंका में यह प्रकट किया जाना है कि जैसा कोइ धनाधिपति धनाढय गृह द्वय का या गृह त्रय का स्वामी होता है इसी प्रकार से अभिजित् आदि नक्षत्र ही इन के स्वामी होते हैं 'एवं णेयव्या છે આથી તારા શબ્દથી અહીં તિષ્ઠના ભેની ગણનામાં જે પાંચમાં લેટ રૂપ તારા રૂ૫ છે તે અહીં ગૃહીત થયાં નથી પરંતુ તિષ્ક વિમાનેનું જ ગ્રહણ થયું છે, કારણ કે વિભિન્ન જાતીય તારાઓના બે ત્રણ આદિ વિમાનેથી યુક્ત એક નક્ષત્ર છે એ વ્યવહાર સમ્યફ થતું નથી, અન્ય જાતીયના વિમાન સમુદાયમાં જાતીય સમુદાયી થશે નહીં કારણ કે આ પ્રમ ણે થવામાં વિરોધાભાસ થાય છે. નક્ષત્રના વિમાન મહાકાય હોય છે જ્યારે તારાઓના વિમાન નાના કદના હોય છે તથા જમ્બુદ્વીપ નામના સર્વ મધ્ય વતિ દ્વીપમાં એક ચન્દ્રના તારાની જે ૬૬૯૭૫ની સંખ્યા કહેવામાં આવી છે તે પણ અતિશક્તિ ભરેલી છે કારણ કે નક્ષત્રોની સંખ્યા જ મૂળમાં ૨૮ જ છે તેથી આવી માન્યતામાં તેને લાંગ થઈ શકે છે. આ તારા વિમાનના સવામી કેશુ છે? આ આશંકામાં એ પ્રકટ કરવામાં આવે છે કે જેમ કે ધનાધિપતિ-ધનાઢય બે ઘરને અથવા ત્રણ ઘરને સ્વામી હોય છે. એવી જ રીતે અભિજિત આદિ નક્ષત્ર જ એમના સ્વામી હોય छ. 'एवं णेयव्वा जस्स जइयाओ ताराओ' are नक्षत्रमा प्रतिपादित तिन Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २२ नक्षत्राणां देवताद्वारनिरूपणम् ३४३ एवमामजिनक्षत्रन्यायेन नेतव्या यस्य नक्षत्रस्य यावत्यो यावत्संख्यकाः तारास्ता नेतव्याः 'इमेव तं वारम्गं' इदं वक्ष्यमाणं तत् ताराग्रम्-तारासंख्यापरिमाणम् यस्य नक्षत्रस्य यावती तारा, दासां ताराणां संख्या प्रदर्शन मित्थम् भवति, तद्यथा - 'तिगतिग पंचग सयदुग' त्रिक त्रिकं पवकं शतं द्विरुषु तत्राभिजिन्नक्षत्रस्य त्रिकं तारा त्रितयं भवति, एवं त्रिकं तारात्रितयं श्रवण नक्षत्रस्य भवति, तथा धनिष्ठा नक्षत्रस्य तारा पञ्चकं भवति, तथा शतभिषक् नक्षत्रस्य ताराशतं भवति । पूर्वभाद्रपद नक्षत्रस्य ताराद्वयं भवति । 'दुगबत्तीसतिगं तद्द तिगंच' द्विकं द्वात्रिंशत् किं तथा त्रिकं च तत्रोत्तरभाद्रपद नक्षत्रस्य ताराद्विकं भवति, रेवती नक्षत्रस्य द्वात्रिंशचारा भवन्ति, अश्विनी नक्षत्रस्यापि तारा त्रिकं भवति तथा भरणी नक्षत्रस्यापि तारा त्रिकं भवति 'छ'पंचगतिग एक्कगपंचग तिगछक्कगं चेव' पट्पञ्चकं त्रिकमेककं पञ्चकं त्रिकं पट्कं चैव तत्र कृत्तिकाचा स्तारा पट्कम्, रोहिणी नक्षत्रस्य तारा पञ्चकम्, मृगशिरसस्वारा त्रिक भवति, आर्द्रा नक्षत्रस्यैकं तारा विमानं भवति, पुनर्वसु नक्षत्रस्य तारा पञ्चकं भवति, पुष्यनक्षत्रस्य तारा त्रिकं भवति, अश्लेपानक्षत्ररूप ठारा षट्कं भवतीति । 'सत्तन दुगदुग जल्ल जयाओ ताराओ' अभिजित नक्षत्र में प्रतिपादित पद्धति के अनुसार जिस नक्षत्र के जिलने तारे हैं वे नक्षत्र ही उन तारों के अधिपति हैं ऐसा जानना चाहिये सो अब यही प्रकट किया जाता है कि किन किन नक्षत्रों के कितने कितने तारे हैं- 'तिग तिग पंचग मय दुर्गा' अभिजित नक्षत्र के तीन तारे है चत्र नक्षत्र के भो तीन तारे हैं धनिष्ठा नक्षत्र के पांच तारे हैं शतभि कक्ष के है तारे हैं पूर्व भाद्रपदा नक्षत्र के दो तारे हैं 'दुग बत्तीसतिगं तह तिच' उत्तरभाद्रपदा नक्षत्र के दो तारे है रेवती नक्षत्र के ३२ तारे हैं अश्विनी नक्षत्र के ३ तारे हैं भरणी नक्षत्र के ३ तारे हैं 'छप्पन तिग एक्क पंति मंचे' कृत्तिका नक्षत्र के ६ तारे है रोहिणी नक्षत्र के ५ तारे है मृगशिरा नक्षत्र के तीन तारे हैं आर्द्रा नक्षत्र का एक तारा है पुनर्वसु नक्षत्र के पांच तारे हैं पुष्य नक्षत्र के तारे है अश्लेषा नक्षत्र के ६ तारे है 'सत्तम दुग “નુસાર જે નક્ષત્રના જેટલા તારા છે તે નક્ષત્ર જ તે તારાઓના અધિપતિ છે એમ જાણવુ જોઇએ આથી હવે એ જ પ્રકટ કરવામાં આવે છે કે કયા કયા નત્રોના કેટલા डेंटला तारा छे ? 'तिगतिग पंचग सयदुग' मलिनित नक्षत्रना ऋण तारा छे, श्रवणु નક્ષત્રના પશુ શુ તારા છે. ધનિષ્ઠા નક્ષત્રના પાંચ તારા છે. શતભિષક નક્ષત્રના એક્સ તારા છે, પૂ`ભદ્રપઢા નક્ષત્રના એ તારા 'दुगबत्तीसतिगं तह तिगं च ' उत्तरभाद्रयुहा નક્ષત્રના છે તારા છે. રેવતી નક્ષત્રના ૩૨ તારા છે. અશ્વિની નક્ષત્રના ૩ તારા છે. अरणी नक्षत्रना उ तारा छे. 'छप्पन्नं कतिग एकग पंचगतिग छक्षगं चेव' उत्तिष्ठा नक्षत्रना છ તર છે શહિણી નક્ષત્રના ૫ તારા છે. મૃગશિરા નક્ષત્રના ત્રણ તારા છે. આ નક્ષત્રના એક તારો છે. પુનવસુ નક્ષત્રના પાંચ તારા પુષ્ય નક્ષત્રના ૩ તારા છે અશ્લેષા Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्बुद्वीपप्राप्तिसूत्रे पंचग एकेकग पंव चउतिगं चेव' सप्तके द्विकं विकं पश्चक मेकैककं पञ्चतं चतुत्रिकं चैत्र, तत्र मवानक्षत्रस्य तारा सप्तकं भवति, पूर्व काल्गुनी नक्षत्रस्य तारा द्वि : भवति, तथा उत्तर फाल्गुनी नक्षत्रस्यापि तारा द्विकमेव भवति, हस्तनक्षत्रस्य तारा पञ्चकं भवति, चित्रानक्षत्रस्य एकमेव तारा विमानं भवनि तथैव स्वाती नक्षत्रस्यापि एकमेव नारा विमानं भवति, विशाखा नक्षत्रस्य नारापञ्चकं भवति, अनुराधानक्षत्रस्य वारा चतुष्कं भाति, ज्येष्ठानक्षत्रस्य तारात्रिकं भवतीति । एक्कारसा च उकं चउक्कगं चेव तारगं' एकादशकं चाकं चतुकमेव च तारागम्, तब मूलनानौगदशकमेकादशसंख्याकं वाराविमानम्, तथा पूर्वापाडानक्षत्रस्य ताराचतुष्कं भाति, उत्तराप हा नक्षत्रस्यापि ताराचतुष्कमेव भवति, तारागम् उपर्युक्तप्रकारेण तारा संख्यापरिमाणं व्याख्या भाति । अथात्र प्रतिनक्षत्रं तारा संख्यापरिमाणप्रदर्शनस्य किं प्रयोजनमिति चेदत्रोच्यते-यानक्षत्रं यावत्तारासंख्यापरिमाणकं भवनि तत्संख्यकां तिथिं सर्वत्र शुभकामे वर्जयेत्, यथा शतभिपग् रेराती नक्षत्रयोः क्रमेण शतस्य द्वात्रिंशतश्च दुग पंचग एक्शेझग पंच चउतिगं चेव' मघा नक्षत्र के सात तारे है पूर्वफाल्गुनी नक्षत्र दो तारे है उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र के भी २ तारे हैं हस्त नक्षत्र के पांच तारे हैं, चित्रा नक्षत्र का एक ही तारा विमान है इसी तरह स्वाति नक्षत्र का भी एक ही तारा विधान है विशाखानक्षत्र के ५ तारें हैं अनुराधा नक्षत्र के ४ तारे हैं ज्येष्ठा नक्षत्र के ३ तारें हैं 'एकारसगच उक्क चकच तार सूल नक्षत्र के ११ सारा विधान हैं पूर्वापाढा नक्षत्र के चार तारे हैं उत्तराषाढा नक्षन के भी चार तारें है हम तरह ले यह नक्षत्रों के ताराओं की संख्या का प्रमाण कहा गया है। शंका-यहां हर एक नक्षत्र के ताराओंकी संख्या का परिमाग प्रदर्शित करने का क्या प्रयोजन है ? उत्तर-जो नक्षत्र जितने ताराओं की संख्या वाला कहा गया है उस संख्या बाली निथि सदा शुभ काम में छोड देनी चाहिये जैसे-शतभिषा नक्षत्र के एक नक्षत्रना ६ ता। छ, 'सत्तगद्गदुग पंचग एक्केकग पंचगउ तिगं चेव' मघा नक्षत्रना सात તારા છે. પૂર્વ ફાગુની નક્ષત્રના બે તારા છે, ઉત્તરાફાલગુની નક્ષત્રના પણ બે તારા છે. હસ્ત નક્ષત્રના પાંચ તારા છે ચિત્રા નક્ષત્રનું એક જ તારા વિમાન છે એજ રીતે સ્વાતિ નક્ષત્રનું પણ એક જ તારાવિમાન છે. વિશાખા નક્ષત્રના ૫ તારા છે અનુરાધા નક્ષત્રના प्यार तारा छ. arlust नक्षत्रना 3 तारा छे. 'एकारसगचउक्कं चउक्कगं चेव तारग्गं' भूज નક્ષત્રના ૧૧ તારા વિમાન છે, પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રના ચાર તારા છે, ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રના પણ ચાર તારા છે. આ રીતે આ નક્ષત્રના તારાઓની સંખ્યાનું પ્રમાણ કહેવામાં આવ્યું છે. શંકા-અહી દરેક નક્ષત્રના તારાઓની સંખ્યાનું પરિમાણ પ્રદર્શિત કરવાનું શું પ્રયજન છે? ઉતર-જે નક્ષત્ર જેટલા તારાઓની સંખ્યાવાળું કહેવામાં આવ્યું છે તે સંખ્યાવાળી તિથિ સદા શુભ કાર્યમાં છેડી દેવી જોઈએ જેમકે–શતભિષફ નક્ષત્રના એકસે તારા અને Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार: सू. २२ नक्षत्राणां गोत्रद्वारनिरूपणम् ३७५ तिथिमिांगे हृते सति यदवशिष्ट तत्प्रमाणा तिथिः शुभकार्ये सर्वत्र वर्मनीयेति द्वाविंशतित्रस्य व्याख्यायां देवताद्वारं समाप्तिपूर्वकं सूत्रव्याख्यानमपि समाप्तं भवति ॥ सू• २२ ॥ ॥ अथगोत्रद्वारमाह ॥ अन यधपि नक्षत्राणा मभिजिदादीनां स्वरूपतो न गोत्रसंभवः, यतो लोके एवं दृश्यतेयथा गर्गस्थापत्य संतानो गर्गगोत्रमिति, न खलु एतादृशं गोत्रं संभवति नक्षत्राणाम, नक्ष. त्राणामौपपातिकत्वात् तथापि यस्मिन् नक्षत्रे शुभैरशुभवों ग्रहै। समानं यस्य गोत्रस्य यथाक्रम शुभमशुभं वा यथाक्रमं भवति तदेव गोत्रं तस्य नक्षत्रस्य भवतीति कृत्वा नक्षत्राणामपि गोत्रसंभवो भवति ततो गोत्रप्रश्नार्थ तत्सूत्रमाह-एएसिणं भंते ! अट्ठाविसाए णक्खत्ताण इत्यादि । मूलम्-एएसि णं भंते ! अट्टावीलाए णक्खत्ताणं अभिई णक्खत्ते किं गोत्ते पन्नत्ते ? गोयमा ! मोग्गलायणसगोत्ते पन्नत्ते गाहा-मोग्गलायण१ संखायणे य२ तह अग्ग भाव३ कणिल्ले४। तत्तो य जाउकपणे५ धणंजए६ चेव बोधब्वे ॥१॥ पुस्सायणे य७ अस्सायणे यस अग्गवेसे य९ अग्गिवेसे य१०। गोयमं भारदाए१२ लोहिच्च चेव वासि₹१४ ॥२॥ ओभज्जायण१५ मंडव्वायणे य१६ पिंगायणे य गोवल्ले कासनकोसिय२० दक्षाय चासरच्छाय सुंगाय२३ ॥३॥ गोवल्लायण तेगिच्छायणे य कच्चायणे२६ हवइ मूले। तओ य यझियायण बग्यावच्चे य गोत्ताई ॥४॥ एएसि णं भंते ! अट्ठावीसाए मक्खत्ताणं अभिई णक्खत्ते किं संठिए पन्नत्ते ? गोयमा ! गोलीसावलिसंठिए पन्नत्ते, गाहा-गोसीसावलिर काहार२ सउणी३ पुप्फोवयार४ वावीय५ । __णावा आसखंधग भगछरधरएअ सगडुद्धी ॥१॥ सो तारा और रेवती नक्षत्र के ३२ तारा कहे गये हैं इन में तिथि की संख्या का भाग देने पर जो बाकी बचे उस प्रमाण तिथि शुभकार्य में सर्वत्र वर्जनीय कहा गया है। २२ देवताद्वार समाप्त રેવતી નક્ષત્રના ૩૨ તારાઓ કહેવામાં આવ્યા છે, આમાં તિથિની સંખ્યાને ભાગવામાં આવે અને જે શેષ વધે તે પ્રમાણતિથિ-શુભકાર્યમાં સર્વત્ર વર્જનીય કહેવામાં આવેલ છે. સૂત્ર રરા દેવતાદ્વાર સમાસ ज. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्तिसूत्र मिगसीलावलि१२ रुहिरविदुर३ तुल्ल१४ बद्धमाणग१५ पडागा१६। पागारे पलियंगे१८ हत्थे मुहफुल्लए२१ चेव ॥२॥ खीलगदामणिएगावलि य गयदंत विच्छय अले य२६ । गयविक्रमेय ततो सीहनिसीहय१८ संठागा ॥३॥ त्ति तओवीसइ सुत्तस्म मूलं सू० २३॥ छाया-एतेषां खलु भदन्त ! अष्टाविंशतिनक्षताणा ममिजिन्नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! मौद्गल्यायनसगोत्रं प्रज्ञम्, गाथा-मौङ्गल्यायनं १ सांख्यायनं च तथा अगमावं ३ कणिल्लग्५ । ततश्च जातुकर्ण धनंजयं चैव बोद्धव्यम् । पुष्यायणं चाश्वायनं च भार्गवेश्यं चाग्निवेश्यं च । गौतमं च भारद्वाजं लौहित्यं चैत्र वाशिष्ठ १४ ॥२॥ गोमज्जायनं माण्डव्यायनं च पिंगायनं च गोयल्लम् । काश्यप कौशिक दायिनं चामरच्छायनंऽशुगायनम् २३ ॥ ३॥ गोवल्यायनं तेगिम्छायनं कात्यायनं भवति मूलम् । ततश्च वाभ्रव्यायनं व्याघ्रापत्यं च गोत्राणि ||४|| एतेषां खलु भदन्त ! अष्टाविंशति नक्षत्राणा मभिजिनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! गोशीविलिसंस्थितं प्रज्ञप्तम्, गाथा-गोशीपावलिः कासार शकुनिः पुगोपनारोबापी च । नौरश्न स्कन्धः भगः क्षुरधारश्च शकटोद्धी । मृगशीर्षावलिः रुधिर बिन्दु स्तुळापर्दमानकं पताका । प्राकारः पर्यङ्कः स्तोमुखपुष्पकं चैन । कीलकं दाम एकावलिश्च गनदन्तो वृश्चिकलाङ्गुलम् । गजविक्रमश्च ततः सिंहनिपीदनं च संस्थानम् ।। सू० २३ ॥ गोत्रवार यद्यपि अभिजित् आादि नक्षत्रों का स्वरूप ले कोई गोत्र संभववित नही होता है क्योंकि लोक में ऐलादेखा जाता है कि जैसे गर्ग की जो संतान-अपत्य होती है वह गर्ग गोत्र कही जाती है सो नक्षत्रों के ऐसा गोत्र तो संभवता ગેલહાર જો કે અભિજિત આદિ નક્ષત્રના સ્વરૂપથી કેઈ ગોત્ર સંભવિત થતું નથી કારણ કે લેકમાં એવું જોવામાં આવે છે કે જેમ ગગનું કેઈ સંતાન–અપત્ય હોય તે તેનું ગળ બેત્ર કહેવામાં આવે છે પરંતુ નક્ષત્ર આવું ગોત્ર તે સંભવિત નથી કારણ કે Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार सू. २२ नक्षत्राणां गोगद्वारीनरूपणम् ___टीका-'एएसि णं भंते !' एनेपा मुगयुकानां खलु भदन्त ! 'अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं' अष्टाविंशतः अष्टाविंशति संख्यकानां नक्षत्राणां मध्ये अभिई णक्यत्ते' अभिजिनामकं नक्षत्रम् 'किंगोत्ते पन्नत्ते' किं गोत्रं प्रज्ञप्तं कथितमिति अभिजिदादि नक्षत्राणां गोत्रविषयका प्रश्ना, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'मोग्गलायणसगोत्ते पनत्ते' मौद्गल्यायनसगोत्रं प्रज्ञप्तम् तत्र भौगल्यायनै मौद्गल्यगोनीयैः सह सगोत्रं समानगोत्रं मौद्गल्यायनसगोत्रमित्यर्थः तथाचामिजिनक्षत्रं मोद्गल्यगोत्रं भवतीति भावः। एवमेवाग्रेऽपि सांख्यायनादि गोनं तत्तन्नक्षत्राणां गोमादर्शनाय लाघवार्थ गाथामाह-गाहा' इत्यादि, 'गाहा' गाथा-सर्वेषां गोत्र संग्राहकः श्लोकः तद्यथा-'पोग्गलायणसंखायणेय तह कही है क्योंकि ये नक्षत्र औपपातिक जन्मवाले होते हैं फिर भी जिन नक्षत्र में शुभ अथवा अशुभ ग्रहों के द्वारा जिस गोत्र में समानता होती है अथवा शुभ अशुभता होती है उस नक्षत्र का वही गोत्र होता है ऐसे विचार से ही नक्षत्रों में भी गोत्र की संभवता होती है इसी का अब प्रतिपादन किया जा रहा है 'एएसिणं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताण' टीकार्थ-'एएसिणं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं' हे भदन्त इन २८ नक्षत्रों के बीच में 'अभिई णक्खत्ते' जो अभिजित् नक्षत्र है कि गोत्ते' उसका गोत्र कोनसा कहा गया है ? अर्थात् अभिजित् नक्षत्र का कौनसा गोत्र पूर्वाचार्यों ने कहा हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं 'गोयमा ! मोग्गलायणसगोत्ते पन्नत्ते' हे गौतम! अभिजित नक्षत्र का मौहल्य गोत्रवालों के साथ गोत्रमौद्गल्यायनसगोत्र-अर्थात् मौद्गल्यगोत्र कहा गया है मौद्गल्यगोत्रीय वालों के समान जिसका गोत्र होता है वह मौद्गल्यायनसगोत्र है इसी तरह आगे આ નક્ષત્રે ઔપપાતિક જન્મવાળા હોય છે. તે પણ જે નક્ષત્રમાં શુભ અથવા અશુભ પ્રહ દ્વારા જે ગેત્રમાં સમાનતા હોય છે, અથવા શુભ અશુભ હોય છે તે નક્ષત્રનું તેજ ગોત્ર હોય છે, આવા વિચારથી જ નક્ષત્રોમાં પણ શેત્રની સંભવતા હોય છે એ બાબત હવે પ્રતિપાદિત કરવામાં આવે છે. 'एएसि णं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं' साथ-3 महन्त ! या मध्यावीस नक्षत्रानी मध्ये 'अभिइणक्खत्ते २ मित् नक्षत्र छ कि गोते तेनु गात्र यु वामा माव्यु छ ? अर्थात मlalar1 नक्षत्रनु व्यु गात्र छ ? मान पाममा प्रमुछे 'गोयमा! मोग्गलायणसगोत्त पण्णत्ते के ગૌતમ ! અભિજિત્ નક્ષત્રનું મૌદૂગલ્ય શેત્રવાળાઓની સાથેનું ત્ર-મીગલ્યાયનસત્રઅર્થાત્ મૌદૂગલ્ય ગાત્ર–કહેવામાં આવ્યું છે, મદુગલિય ગાત્રીયવાળાઓની જેમ જેનું ગોત્ર હોય છે તે મગાયનસગોત્ર છે એવી જ રીતે આગળ પણ સંખ્યાયનાદિ ગે વિશે પણ સમજવાનું છે, સૂત્રકારે જે સંગ્રહ ગાથા કહી છે તે–તે નક્ષત્રના સંક્ષેપથી શેત્ર Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्तिसूत्र अग्गभावकणिल्ले' मौद्गल्यायनं सांख्यायनं च तथा अग्रभान कणिल्मम् तत्राभिनिनक्षत्रं मोद्गल्यायन मोद्गल्यगोत्रम् श्रागनक्षत्रं सांख्यायनं सांख्पायनगोत्रम् धनिष्ठा नक्षत्रम् अग्रभावम् अग्रभावगोत्रम् शतभिषा नक्षत्रं कणिल्लम्-कणिल्लगोत्रम्, 'तत्तोष जाउकणं घणंजए चेव बोधव्वे' ततश्च जातुकर्ण धनंजय चैव योद्धव्यं पूर्वभाद्रपानक्षत्रं जातुकर्णगोत्रम्, उत्तरभाद्रपद नक्षत्रं धनञ्जयगोत्रं ज्ञातव्यम् 'पुस्सायणे य अस्सायणे य भग्गवेसे य अग्गिवेस्से' पुष्यायनं चाश्वायनं च भार्गवेशं चाग्निमेश्यं च, तत्र रेवतीनक्षत्रं पुष्यायनगोत्रम्, तथा अश्विनी नक्षत्रम् आश्वायनमोत्रम् भरणी नक्षत्रं च भार्गवेशगोत्रम् कृत्तिकानक्षत्रम् अगि वेश्यनक्षत्रम् भवति । 'गोयमं भरदाए हिच्चे चेव वासिट्टे' गौतमं भारद्वाज लोहित्यं चैव वासिष्ठम् तत्र रोहिणी नक्षत्रं गौतमगोतम् मृगशिरा नक्षत्र भारद्वाज गोत्रम् आर्द्रा नक्षत्रं लौहित्यायनगोत्रम् पुनर्वसुनक्षत्रं वशिष्ठमोत्रं भवतीति ज्ञातव्यम् 'ओमज्जायण मंडबायणेय पिंगायणेय गोवल्ले' अवमज्जायनं मांडव्यायनं सिंगागन च गोवल्यम् भी सांख्यायनादि गोत्रों को भी जानना चाहिये मृत्रकार ने जो संग्रह गाथा कही है वह उन उन नक्षत्रो के संक्षेप से गोत्र प्रदर्शन के लिये कही है वह गाथा इस प्रकार से है-'मोग्गलायण संखायणेय तह अग्गभावकणिल्ले यह तो उपर प्रकट ही कर दिया है कि अभिजित नक्षत्र का गोत्र मोदग. ल्य है श्रवण नक्षत्र का गोत्र सांख्यायन है धनिष्ठानक्षत्र का गोत्र अग्र भाव है शतभिषा नक्षत्र का गोत्र कणिल्ल है 'तत्तो व जाउकणं धणंजए य बोधवे' पूर्व भाद्रपदा नक्षत्र का गोत्र जातुकर्ण है उत्तर भाद्रपदा नक्षत्र का गोत्र धनञ्जय है 'पुस्सायणेय अस्सायणेय भग्गवेसेय अग्गिवेस्से' रेवती नक्षत्र का गोत्र पुष्यायन है अश्विनी नक्षत्र का गोत्र आश्वायन है भरणी नक्षत्र का गोत्र भार्गवंश है कृत्तिका नक्षत्र का गोत्र अग्निवेश्य है (गोयनं भरद्दाए लोहिच्चे चेव वासि? रोहिणी नक्षत्र का गोत्र गौतम है मृगशिरा नक्षत्र का भारद्वाज गोत्र है आर्द्रा नक्षत्र का लोहित्यायन गोत्र है पुनर्वसु नक्षत्र का वसिष्ठ गोत्र है पति भाट ४३ छ. २५0 21 20 प्रमाणे छे-'मोग्गलायणसंखायणे य तह अग्गभावक णिल्ले' त 8५२ अट ४ वाम माव्युछे, ममिति नक्षत्रनु ग.त्र भोय છે શ્રવણ નક્ષત્રનું ગોત્ર સાંખ્યાયન છે. ધનિષ્ઠા નક્ષત્રનું ગોત્ર અગ્રભ વ છે, અભિષેક नक्षत्रनु नाम मात्र गुस्स छे. 'तत्तो य जाउण्ण धणंजए चेव बोद्धव्वे पूला५४ा नक्षत्र मात्र तु छ, Gitalg५४ नक्षत्र गार यमय छे. 'पुस्सायणे य अस्सायणे य भग्गवेसे य अग्गिवेस्से य' रेवती नक्षत्रनु पुण्यायन छ. अश्विनी नक्षत्र ગોત્ર આશ્વાયન છે. ભરણી નક્ષત્રનું ગોત્ર ભાર્ગવંશ છે કૃત્તિકા નક્ષત્રનું શેત્ર અગ્નિવેશ્ય छ. 'गोयम भरदाए लोहिच्चे चेव वासिदे' या नक्षत्रनु गात्र गौतम छे. भृगशिरा नक्षत्र ભારદ્વાજ ગોત્ર છે. આદ્રનક્ષત્રનું લેહિત્યાયન ગેત્ર છે પુનર્વસુનક્ષત્રનું વસિષ્ઠ ગોત્ર છે 'ओमज्जायणमंडव्वायणे य पिंगायणे य गोवल्ले' युध्यनक्षत्रनु अपमmय गान छ। Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २२ नक्षत्राणां गौत्रद्वारनिरूपणम् तत्र पुष्यनक्षत्रम् अमजायनगोत्रं भवति अश्लेपानक्षत्रं माण्डव्यायनगोत्रम् भवति, मघानक्षत्रं पिंगायनगोत्रम् भवति, पूर्वफाल्गुनी नक्षत्रम् गोवल्लं गोवल्ल यनगोत्रं भवति, 'कासवकोसियभाय चामरच्छाय मुंगाय' काश्यप कौशिकं दर्भाश्च चामरच्छायनाशुंगाश्च, तत्रोत्तरफाल्गुनी नक्षत्रं काश्यपगोत्रं भवति तथा हस्त नक्षत्रम् कौशिकगौत्रं भवति चित्रा नक्षत्रं दार्भायनगोत्रं भवति, स्वाती नक्षत्रं चामरच्छायनगोत्रं भवति, विशाखा नक्षत्र शृंगायनगोत्रं भवति । 'गोवर हायण तेगिच्छायणे य कच्चायण हवइमूले' गोवल्यायनं तेगिच्छायनं च 'चिकित्सायनं' कात्यायनं भवति मूलम्, तत्रानुराधानक्षत्रं गोवल्यायनगोत्रं भाति, ज्येष्ठानक्षत्रं चिकित्सायनगोत्रं भवति, मूलनक्षत्रं कात्यायनगोत्रं भवति इति । 'तओय वज्झियायण वग्यावच्चेय गोत्ताई' ततश्च बाभ्रव्यायनं व्याघ्रापत्यं च गोत्राणि, उत्तरभाद्रपदनक्षत्रं वाभ्रव्यायन गोत्रं भवति उत्तरापाढा नक्षत्र तु व्याघ्रापत्यगोत्रं भवतीति एतानि यथा क्रमममिजिदादि उत्तरापर्यन्तनक्षत्रगोत्राणि भवन्तीति गोत्रद्वारमिति ___ सम्प्रति संस्थानद्वारमाह-एएसिणं इत्यादि, 'एएसि णं भंते ! अठ्ठावीसाए णक्खत्ताणं' एतेपामुपयुक्ताना अष्टाविंशते रष्टाविंशति संख्यकानां नक्षत्राणामभिजिदादीनां मध्ये 'अभिई 'ओमज्जायण मंडव्यायणे य पिंगायणे य गोवल्ले' पुष्य नक्षत्र का अवमज्जायन गोत्र है अश्लेषा नक्षत्र का मांडव्यायन गोत्र है मघानक्षत्र का पिंगायनगोत्र है पूर्वफाल्गुनी नक्षत्र का गोचल्खायण गोत्र है 'कासवकोसियभाय चामरच्छायसुंगाय' उत्तर फाल्गुनी नक्षत्र का काश्यप गोत्र है हस्तनक्षत्र का कौशिक गोत्र है चित्रा नक्षत्र का दायिन गोत्र है स्वातिनक्षत्र का चामरच्छायन गोत्र है विशाखा नक्षत्र का शुंगायन गोत्र है 'गोवल्लायण तेगिच्छायणेयः कच्चायणे हवह मूले' अनुराधा नक्षत्र का गोवल्यायन गोत्र है ज्येष्ठा नक्षत्र का चिकित्सायन गोत्र है मूल नक्षत्र का कार यायन गोत्र है 'तओ य वज्झियायण वग्यावच्चेय गोत्ताई' उत्तर भाद्रपदा नक्षत्र का बाभ्रव्यायन गोत्र है उत्तराषाढा नक्षत्र का व्याघ्रापत्य गोत्र है इस तरह से ये गोत्र अभिजितू नक्षत्र से लेकर उत्तराषाढा नक्षत्र तक के नक्षत्रों के होते है । गोत्र द्वार समाप्त અશ્લેષા નક્ષત્રનું માંડવ્યાયન ગો છે. મઘા નક્ષત્રનું પિંગાયન ગોત્ર છે પૂર્વાશુની નક્ષત્રનું गोपाय गोत्र छ 'कासव कोसियभाय चामरच्छाय सुंगाय' उत्तगुनी नक्षत्रनु ।२५५ ગાત્ર છે. હેસ્તનક્ષત્રનું કોશિક ગેત્ર છે. મિત્રાનક્ષત્રનુ દાર્લાયન ગાત્ર છે. સ્વાતિ નક્ષત્રનું याभ२२७।यन गर छ निक्षत्रनु शु गायन गोत्र छ. 'गोवल्ल,यण तेगिच्छायणे य कच्चायणे हवइ मूले' अनुराधा नक्षत्रनु गावस्यायन र छ न्यानक्षत्रनु सायन त्र . भूजनक्षत्र प्रत्यायन मात्र थे. 'तओ य व.झयायण वग्यावच्चे य गोत्ताई' उत्तर. ભાદ્રપદાનક્ષત્રનું બચ્યાયન ગેત્ર છે. ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રનું વાઘાપત્ય ગોત્ર છે. આ રીતે ત્ર અભિજિત નક્ષત્રથી લઈને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર પર્યન્તના નક્ષત્રોને હોય છે ગેત્રવાર સમાસ, Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नम्बूद्वीपप्रप्तिसूत्र णक्खत्ते कि संठिए पन्नते' अभिजिन्नामक प्रथमं नक्षत्रं किं संस्थितम् कस्येव संस्थित संस्थान माकारविशेषो यस्य तत् किं संस्थितं प्रज्ञप्तं कथितमिति नक्षत्राणां संस्थानविषयका प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा ! इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'गोसीसावलिसठिए पन्नत्ते' गोशीविलि संस्थितं प्रज्ञप्तम् तत्र गवां शीर्ष गोशीपं तस्य गोशीर्षस्य आवलिः तदीयपुद्गलानां दीर्घरुपा श्रेणि स्तत्समसंस्थानममिजिन्नक्षत्र कथितमिति, अनेनैव प्रकारेण श्रवणप्रभृति नक्षत्राणामपि संस्थानानि ज्ञातव्यानि सर्वेषां संस्थानानां स्वरूपं दर्शयितुं मूलझारो लाघवार्थ गाथा मुदाहरति-'गाहा' इत्यादि गाथा-संस्थानप्रदर्शनपरा श्लोकः तद्यथा-'गोसीसावलि. काहार सउणी पुप्फोवयारवावीय' गोशीविलिः कासारः शकुनिः पुष्पोपचारो वापी च, तत्रामिजिन्नक्षत्रस्य गोशीर्षावलिसदृशसंस्थानं श्रवणनक्षत्रस्य कासारसंस्थानम् तत्र कासार: सरः तडाग इत्यर्थः 'सउणि' शकुनि:-पक्षी तद्वत् संस्थानं धनिष्ठानक्षत्रस्य 'पुप्फो संस्थानद्वार 'एएसिणं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं' अब गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इन २८ नक्षत्रों के बीच में जो 'अभिई णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते' अभिजित नामका नक्षत्र है उसका संस्थान कैसा कहा गया है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! गोसीसावलिसंठिए पन्नत्ते हे गौतम! गायों के मस्तक को जो आवलि हैं-मस्तक के पुदलों की दीर्घल्प जो श्रेणि है-उस के जैसे संस्थानवाला अभिजित् नक्षत्र कहा गया है मूलकार अब संक्षेप से समस्त नक्षत्रों के संस्थानों को दिखाने के लिये-गाथा कहते हैं-'गोसीसावलिकाहार सउणी पुष्फोक्यार वावी य' यह तो ऊपर प्रकट ही कह दिया गया है कि अभिजित् नक्षत्र का संस्थान गोशीर्षावलि के जैसा है श्रवण नक्षत्र का संस्थान कासारतडाग के संस्थान जैसा है धनिष्ठा नक्षत्र का संस्थान शकुनि-पक्षी के संस्थान जैसा है शतभिषा नक्षत्र का संस्थान पुष्पोपचार के संस्थान जैसा है पूर्व भाद्र સ સ્થાનકાર 'एएस णं भंते । अद्वातीसाए णक्खत्ता' ३ गौतमस्वामी प्रभुने मे ५ युहै महन्त | 241 म४यापीस नक्षत्रानी क्यमा २'अभिइणक्खत्ते किं सठिए पन्नत्ते समिति નામનું નક્ષત્ર છે તેનું સંસ્થાન–આકાર કેવું કહેવામાં આવ્યું છે? આના જવાબમાં પ્રભુ प्रभु ४ छे-गोयमा ! गोसीसावलिसंठिए पन्नत्ते' 3 गौतम। गायोना भरतनी रे આવલિ છે. મસ્તકના પુદ્ગલની દીરૂપ જે શ્રેણી છે તેના જેવો આકાર અભિજિત્ નક્ષત્રને કહેવામાં આવે છે. મૂળકાર હવે સક્ષેપથી સમસ્ત નક્ષત્રના સંસ્થાને–આકારमतावाना माशयथी- -'गोसीसावलिकाहार सउणी पुप्फोवयार वावीय' से તે ઉપર પ્રકટ કરી દેવામાં જ આવ્યું છે કે અભિજિત્ નક્ષત્રનું સંસ્થાન કાસાર-તળાવ જેવા આકારનું છે. ધનિષ્ઠા નક્ષત્રને આકાર શકુની પક્ષી–જે છે. શતભિષફ નક્ષત્રનું Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५१ परम्पक प्रकालिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २२ नक्षत्राणां गोत्रद्वारनिरूपणम् वयार' पुष्पोपचारः शतभिषा नक्षत्रस्य पुष्पोपचारसंस्थानम् 'वावीय' वापी च, तत्र पूर्वभाद्रपदा नक्षत्रस्यार्द्धवापी संस्थानम् तथोत्तरभाद्रपदा नक्षत्रस्यापि अर्द्धवापी संस्थानमेव एतदद्वयवापी मीलनेन परिपूर्णा वापी भवति, एतस्मादेव कारणात् सूत्र वापीसंस्थान कथितम् अतः संस्थानानां न न्यूनता शङ्कनीयेति । 'णावा' नौः रेवतीनक्षत्रस्य नौ:-नौकावत् संस्थानं भवति 'आसक्खंधग' अश्वस्कन्धकः अश्विनी नक्षत्रस्य अश्वस्कन्धवत् संस्थान भवति, 'भग' भरणीनक्षत्रस्य भगसंस्थानं भवतीति 'खुरधरए' क्षुर धारा, कृत्तिकानक्षत्रस्य क्षुरधारावदेव संस्थानं भवति 'सगडुद्धी' शकटोद्धी रोहिणीनक्षत्रस्य शकटोद्धी संस्थान भवति 'मिगसीसावलि' मृगशीर्षावलिः मृगशिरोनक्षत्रस्य मृगशीर्ष संस्थानं भवति, 'रुहिरबिंदु आनिक्षत्रस्य रुधिरविन्दुवत्-शोणितविन्दुवत् संस्थानं भवति 'तुल्ला' तुल्ला पुनर्वसु नक्षत्र. स्य तुलावत् संस्थानं भवति; 'पद्धमाणग' वर्द्धमानकम् पुष्य नक्षत्रस्य सुप्रतिष्ठितर्द्धमानक संस्थानं भवति 'पडागा' पताका, अश्लेषा नक्षत्रस्य पताकावत् संस्थानं भवति, 'पागारे' पद नक्षत्र का संस्थान अर्द्धवापि के संस्थान जैसा है उत्तर भाद्रपदा नक्षत्र का संस्थान भी अर्द्धवापि के संस्थान जैसा ही है 'णावा' रेवती नक्षत्र का संस्थान नौका के संस्थान जैसा है 'आसक्खंधग' अश्विनी नक्षत्र का संस्थान घोडे के कंधे के संस्थान जैसा है 'भग' भरणी नक्षत्र का संस्थान भग के संस्थान जैसा है 'खुरधरए' कृत्तिका नक्षत्र का संस्थान क्षुरा की धारा के संस्थान जैसा है 'सगड्डद्वी' रोहीणी नक्षत्र का संस्थान गाडी धुरा के संस्थान जैसा है 'मिगसी. सावलि' मृगशिरा नक्षत्र का संस्थान मृग के शीर्षका जैसा संस्थान होता है वैसा है 'रुहिरविंदु' आद्रा नक्षत्र का संस्थान रूधिर की बिन्दु का जैसा संस्थान होता है वैसा है 'तुल्ल' पुनर्वसु नक्षत्र का संस्थान तुला-तराजू-का जैसा संस्थान होता है-वैसा है 'वद्धमाणग' पुष्यनक्षत्र का संस्थान सुप्रतिष्ठित वर्द्धमानका जैसा संस्थान होता है वैसा है 'पडागा' अश्लेषा नक्षत्र का संस्थान ध्वजाका जैसा संस्थान-आकार होता है वैसा है 'पागारे' मघानक्षत्र का संस्थान प्राकार સંસ્થાન પુપચાર જેવું છે. પૂર્વભાદ્રપદ નક્ષત્રનો આકાર અવાવ જેવો છે. ઉત્તર माया नक्षत्रनो मार पy Aq २५ छे. 'णावा' रेवती नक्षत्रन र (माति) नोवा छे. 'आसक्खंधग' मश्विनी नक्षत्र १२ घनी माधवा छे. 'भग' भरणी नक्षत्रनु संस्थान मा छे. 'खुरधरए' तिनक्षत्रनु सस्थान खुराना धारा छे. 'सगडद्धी' डिशी नक्षत्रन। 24131 नी घरी व छ 'मिगसीसावली' भृगशिरानक्षत्र २४१२ २४॥ भस्त४ । छे. 'रुहिरबिंदु' मानक्षत्र मार २घिरन मन् वा छे. 'तुल्ल' पुनर्वसु नक्षत्रनी माति सवाना वा माय छ तेनापीछे 'वद्धमाण ध्यनक्षत्रनु संस्थान सुप्रतिष्ठित परमाननावी गति હોય છે તેના જેવું હોય છે. “હા” અમલેષા નક્ષત્રનું સંસ્થાન ધ્વજાના જેવું સંસ્થાનક Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५२ जम्मूछीपप्रक्षमिसूत्र प्राकारः मघानक्षत्रस्य प्राकारसंस्थानं भवति इति । 'पलिके' पल्याङ्क:-पूर्वफालानीनक्षत्र स्याईपल्यङ्कसंस्थानं भवति, एवमुत्तरफाल्गुनीनक्षत्रस्यापि अद्धपल्यसंस्थानमेव भवति, एतदर्द्धपल्यङ्क द्वयमीलनेन परिपूर्णः पल्यको भवति अर सूत्रे 'पलियंके' इति कथितमिति । 'पत्थे हस्तः रस्तनक्षत्रस्य हस्तसंस्थानं भवतीति । 'मुहफुल्लए चेव' मुखफुललकं चैत्र, चित्रा नक्षत्रस्य मुखमण्डनसुवर्णपुष्पसंस्थानं भवति 'खीलग' कीलकम् स्वाती नक्षत्रस्य कील संस्थान भवति 'दामणि' नामनी विशाखा नक्षत्रस्य पशुज्जु संस्थान भनति 'एगावली' एकावलिः, अनुराधा नक्षत्रस्यकावलि संस्थानं भवति 'गजदंत' गजदन्तः ज्येष्ठा नक्षत्रस्य गजदन्तवत् संस्थानं भवति 'विच्छय अलेय' वृश्चिकलागुलम् मननक्षस्य वृश्चिकस्य लागुलवत् संस्थानं भवतीति, 'गयविक्कमेय' गजविक्रमच, पूर्वापाढा नक्षत्रस्य गज. का जैसा संस्थान होता है वैसा है 'पलियंक' पूर्व फाल्गुनी नक्षत्र का संस्थान अपलंग का जैसा संस्थान होता है वैसा है इसी तरह का संस्थान उत्तर फाल्गु. 'नीनक्षत्र का है। ‘हत्थे हस्तनक्षत्र का संस्थान हाथ का जैसा संस्थान होता है वैसा है 'मुहफुल्लएनेव' चित्रानक्षत्र का संस्थान मुख के मण्डन भूत सुव. णपुष्पका सोना-जुही का जैसा संस्थान होता है वैसा है 'खीलग' स्वातिनक्षत्र का संस्थान जैसा कीलक का संस्थान होता है वैसा है 'दामणि' विशाखा नक्षत्र का संस्थान पशुबांधने की रस्सी का जैसा संस्थान होता है वैसा है 'एगावली' अनुराधा नक्षत्र का संस्थान एकावली नामका हार का जैसा संस्थान होता है वैसा है। 'गजदंत' ज्येष्ठा नक्षत्र का संस्थान हाथी के दांत का जैसा संस्थान होता है वैसा है 'विच्छ य अले य' :मूल नक्षत्र का संस्थान जैसा विच्छ्र की पूछ का संस्थान होता है वैसा है 'गयविकमेय' पूर्वाषाढा नक्षत्र का संस्थान हाथी के विक्रम का-पैर का जैसा संस्थान होता है वैसा है 'तत्तो य सिंह मार डाय छ तेडाय छे. 'पागारे' भयानक्षत्रनु संस्थान प्रा२नु र संस्थान डाय छे ते छ. 'पलियंक' शगुनी नक्षत्रन मात्ति अर्थ २वी डाय छ આ જ પ્રકારને આક ર ઉત્તરફાગુની નક્ષત્રને છે “ હસ્ત નક્ષત્રની આકૃતિ હાથના भा॥२ वी डाय छे 'मुहफुल्लए चेव' भित्रा नक्षत्रनी भाति भुगताउनभूत सुपधु०पना सानानुनि से मार डाय छे. 'खीलग' राति नक्षत्रनी आइतिवी सनी मानिहाय छ तेना की डाय छ 'दामणि' विशामानक्षत्रनी माति २ मांधवाना हमारे २ छोय छे. तेवा प्रा२नी डाय छे. 'एगावली' अनुराधा नक्षत्रनी गति Iqel नामना हरनावा मार है।य छ तनावी जाय छ 'गजदंत' 108 नक्षत्रनी माति हीना तिना वो मा२ सय छ । प्रा२नी डाय छ 'विच्छ य अलेय' भूसननी विना पूछीना मार डाय छ तवा ४२नी डाय छे. 'गयविक्कमे જે પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રની આકૃતિ હાથીના પગને જેવો આકાર હોય છે તેવા આકારની હોય છે. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २३ चन्द्ररवियोगद्वारनिरूपणम् विक्र संस्थानं भवति 'तत्तोय सिंहनिसीहिय' ततश्च सिंहनिपीदनम् उत्तरानत्रस्य सिंहनिषीदनसंस्थानम्, उपविष्टमिहाकारसंस्थानमित्यर्थः, 'संठाणा' संस्थानानि, एतानि उपयुः कानि संस्थानानि अभिजिदाद्यष्टाविंशति नक्षत्राणां भवन्तीति संस्थानद्वारनिरूपणे त्रयोविंशतितमं सूत्रम् ॥ सू० २३॥ सम्प्रति-चन्द्ररवियोगद्वारं दर्शयितुं चतुर्विंशतितमसूत्रं व्याख्यातुमाह-'एएसिणं इत्यादि, मूलम्-एएसि णं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताणे अभिई णक्खत्ते कति मुहुत्ते चंदेण सद्धिं जोगं जोएइ ? गोयमा ! णवमुहुत्ते सत्तावीसं च सत्तद्विभाए मुहुत्तस्स चंदेण सद्धिं जोगं जोएइ एवं इमाई गाहाहिं अणुगंतव्वं, अभिईस्स चंदजोगो सर्टि खंडिओ अहोरत्तो। ते ९ति णवमुहुत्ता सत्तावीसं कलाओ य१ । सयभितया भरणीओ अदा अस्सेस साई जेट्ठा य । एए छ णक्खत्ता पण्णरसमुहुत्त संजोगा। तिण्णेव उत्तराई पुणव्वसू रोहिणी विसाहा य। एए छ एणक्खता पणयालमुहुत्त संजोगा३ । अवसेसा णक्खत्ता पण्णरस विहंति तीसइमुहुत्ता । चंदमि एस जोगो णक्खत्ताणं मुणेयम्बो४ । एएसि णं भते ! अठ्ठावीसाए णवत्ताणं अभिई णक्खत्ते कइ अहोरत्ते सूरेण सद्धिं जोगं जोएइ ? गोयमा ! चत्तारि अहोरत्ते छच्च मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोगं जोएइ, एवं इमाहिं गाहाहिं णेयव्वं अभिई छच्चमुहत्ते चत्तारि य केवले अहोरत्ते । सूरेण समं गच्छइ एत्तो सेसा णं वोच्छामि ? सयभिसया भरणी यो अद्दा अस्सेस साइ जेटा य । वच्चंति मुहत्ते इकवीस छच्चेवाहोरत्ते ॥२॥ तिण्णेव उत्तराई पुण्णव्वसू रोहिणी विसाहा य । वच्चंति मुहुत्ते तिपिण चेव वीसं अहोरते ३ । निसीहि य उत्तराषाढा नक्षत्र का संस्थान बैठे हुए सिंह का जैसा संस्थान होता है वैसा है 'संठाणा' इसी प्रकार ये उपर्युक्त रूप अभिजित् नक्षत्र से लेकर उत्तराषाढा नक्षत्र तक के २८ नक्षत्रों के संस्थान होते हैं ॥२३॥ नक्षत्र द्वार समाप्त 'तत्तो य सिंह निसीहिय' उत्तराषाढा नक्षत्रनी साति मेसा A811 मा१२ वा डाय छे. 'संठाणा' या शते ॥ ५२ ४३an भनिति नक्षत्रथा भांडी उत्तराषाढा नक्षत्र સુધીના ૨૮ નક્ષત્રના આકાર હોય છે. શાસૂ૦૨૩ નક્ષત્રદ્વાર સમાપ્ત जं. ४५ Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ न जम्मूदीपति अवसेया णवणता पाणरस वि सूरसहगया जति । वारस चैव मुहले तेरस य समे अहोरते ॥४॥सू० २४॥ छाया-एतेषां खलु भदन्त ! अष्टाविंशते नक्षत्राणाम् अभिज्जिनक्षत्र कति महान् चन्द्रेण साद्धं योगं योजयति ? गौतम ! नवाहूर्तान सप्तविंशतिं च सप्तपष्टि भागान मुहर्तस्य चन्द्रेण सार्द्ध योग योजयति, एव मिमाभिधाभिरनुगन्तव्यम् । अभिजित श्चन्द्रयोगः सतपष्टिं खण्डितोऽहोरात्र ते भवन्ति नवमुहनाः सप्तविंशतिः कलाश्च ॥१। शतभिपगभरणी आद्रोऽश्लेषा स्वाती ज्येष्ठा च । एतानि पगक्षत्राणि पश्चदशमुहूर्त संयोगान् ॥२॥ तित्र उत्तराः पुनर्वसरोहिणी विशाखा च एतानि पण्णक्षत्राणि पञ्चचत्वारिंशतं मुहान् संयोगान् ||३|| अवशेपाणि नक्षत्राणि पश्चदशापि भवन्ति त्रिंशन्मुहीनि । चन्द्रे एपो योगो नक्षत्राणां विज्ञातव्यः ।४|| ___एतेषां खलु भदन्त ! अष्टाविंशते नक्षत्राणाम् अभिजिम्नक्षत्रं कृत्यहोरात्रं सूर्येण साई योग योजयति ? गौतम ! चतुरोऽहोरात्रान् पट्च महान् सूर्येण सार्द्ध योग योजयति, एवं मिमाभिर्गाथा भिर्नेतव्यम् अभिजित् पमुहूर्तान् चतुरश्च केवलान् अहोरात्रान् । सूर्येण समं गच्छति इतः शेषाणां वक्ष्यामि । शतभिपभरणी आऽश्लेषा स्वातीज्येष्ठा च । ब्रजन्ति मुहूर्तान् एकविंशतिं पट् च अहोरात्रान् ॥२॥ तिस्रएवोत्तराः पुनर्वमुरोहिणी विशाखा च । व्रजन्ति त्रीन् चैव विंशतिमहोरात्रान् ॥३॥ अवगेपाणि नक्षत्राणि पञ्चदशापि सूर्य सहगतानि यान्ति । द्वादश चैव मुहूर्तान् त्रयोदश च समानहोरात्रानिति चतुर्विशति सूत्रम् ||२० २४॥ ___टीका-'एएसिणं भंते' एतेषामुपयुक्तानां खलु भदन्त ! 'अट्ठावीसाए णक्खताण' अपाविंशते रष्टाविंशति संख्पकाना मभिजिदादि नक्षत्राणां मध्ये 'अभिई णक्खत्त' अभिजित नामक नक्षत्रम् 'कइमुहुत्ते' कति-कियत्संख्यकान् मुहान 'चंदेण सद्धिं जोगं जोएइ' चन्द्रेण-चन्द्रमता साद्ध-सह योगं संबन्धं योजयति-करोति, अर्थात अभिजिन्नक्षत्रस्य कियन्मुहर्तपर्यन्तं चन्द्रेण सह संबंधो भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि. 'गोयमा' चन्द्र रवि योग द्वार 'एएसिणं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभिई णक्खत्त' टीकार्थ-अव गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-'एएसिणं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभिई णक्खत्ते कइमुहत्ते चंदेण सद्धि जोगं जोएइ' हे भदन्त ! अहो वीस नक्षत्रों में से जो अभिजित् नामका नक्षत्र है उसका चन्द्र के साथ सम्बन्ध ચરવિ ગઢાર 'एएसिणं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खताणं आभिइ णखत्ते' त्यादि साथ-वे गौतमस्वामी प्रभु मा प्रभारी पच्यु -'एएसिणं भंते ! अट्ठावीसाए णक्खचाणं अभिई णक्खत्ते कइमुहुत्त चंदेण सद्धि जोग जोएई' 3 महन्त ! मध्यावास नक्षत्रा માંથી જે અભિજિત નામનું નક્ષત્ર છે તેને ચન્દ્રની સાથે કેટલા સુહુર્ત સુધી સમ્બન્ધ રહે છે Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २३ चन्द्ररवियोगद्वादनिरूपणम् । हे गौतम ? 'णवमुहुत्ते सत्तद्विभाए मुहुत्तस्स चंदेण सद्धिजोगं जोएइ' नवमुहूर्त्तान् तथा एकस्य मुहूर्तस्य सप्तपष्टि भागान् एतावत्कालपर्यन्तं चन्द्रेण साई सहाभिजिन्नक्षत्रं योगं संबन्धं योजयति-करोतीति भगवत उत्तरम् । कथमेतावत्कालपर्यन्तमेवाभिजिन्नक्षत्रं चन्द्रेण सह संबन्धं करोतीति चेत्तत्राह-अत्र खलु अभिजिन्नक्षत्रम् सद्विषष्टि खण्डी कृतस्याहोरात्रस्य एकविंशतिरपि भागा मुहूर्तगतभागकरणार्थम् अहोरात्रे त्रिंशदधिकानि ६३०, एषामङ्कानां सप्तपष्टि संख्यथा भागे कृते सति लब्धा भवन्ति नवमुहूर्ता एकस्य मुहूर्तस्य सप्तविंशतिः सप्तपष्टि भागा ९१७ अयं च सर्वतो न्यून श्चन्द्रस्य नक्षत्रमंबन्धकाल इति । सम्प्रति-सर्वेषां नक्षत्राणां चन्द्रेण सह योगं दर्शयितुमाह-एवं' इत्यादि 'एवं इमाहिं गाहाहि अणुगंतव्वं' एव मिमामि थाभिरनुगन्तव्यम्, तत्र एवं येन प्रकारेण अभिजिन्नक्षत्रस्य एकविंशति भागेभ्यः समधिकनवमुहूर्तलक्षणः सम्बन्धकाल आनीतः तेनैव प्रकारेण नक्षत्रान्तरेष्वपि इमाभिवक्ष्यमाणाभिर्गाथाभिरवगन्तव्यम्,-चन्द्रयोगकालमानं ज्ञातव्यम्, तथाहि-'अभिइस्स चंदजोगो' अभिजितोऽभिजिन्नक्षत्रस्य चन्द्रेण सहयोगः सम्बन्धः 'सत्तर्हि खंडिओ अहोरत्तो' कितने मुहूर्त तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! णव मुहुत्ते सत्तद्विभाए मुहत्तस्स चंदेण सद्धि जोगं जोएई' हे गौतम ! अभि. जित् नक्षत्र का संबंध चन्द्र के साथ नौ मुहूर्त तक और एक मुहूर्त के ६७ भाग तक रहता है अर्थात् एक अहोरात के ६७ भाग करने पर उनमें से २१ भाग तक रहता है गणित प्रक्रिया के अनुसार ये इस प्रकार से निकाले जाते हैं-अहोरात के मुहूर्त ३० होते हैं-इसलिये ३० का २१ में गुणा करने पर ६३० होते हैं ६३० में ६७ का भाग देने पर ९:माग आजाते हैं। यह चन्द्र के साथ नक्षत्रों के योग होने का सब से न्यून काल है, अब समस्त नक्षत्रों का चन्द्र के साथ योग होने के काल का विवरण सूत्रकार ने इन गाथाओं द्वारा किया है -'अभिइस्स चंदजोगो सत्तहि खंडिओ अहोरत्ते, ते हुंति णव मुहत्ता सत्तावीसं कलाओ य' इस गाथा के द्वारा यह प्रकट किया माना rai प्रभु ४ छ 'गोयमा ! णव मुहुत्ते सत्तद्विभाए मुहुत्तस्स चंदेण सद्धि जोगं जोएडाई गीतम! ममिति नक्षत्रने समय यन्द्रनी साथ नव मुश्त सुधी मने મુહુર્તાના ૬૭ ભાગ સુધી રહે છે અર્થાત્ એક અહોરાત્રિના ૬૭ ભાગ કરવામાં આવે તેમાંથી ૨૧ ભાગ સુધી રહે છે, ગણિત પ્રકિયા મુજબ તે આ રીતે ગણવામાં આવે છે–અહોરાત્રિના મુહૂર્ત ૩૦ હાય છે–એથી ૩૦ ને ૨૧ થી ગુણવામાં આવે તે ૬૩૦ થાય છે-૬૩૦ ને ૬૭ થી ભાગવામાં આવે તે ૨૭ ભાગ આવી જાય છે. આ ચન્દ્રની સાથે નક્ષત્રને વેગ થવાને સૌથી ઓછો સમય છે, હવે સમસ્ત નક્ષત્રને ચન્દ્રની સાથે યોગ થવાના કાળનું વિવરણ सूरे प्रस्तुत आयाया ४२ छ-'अभिइस्स चंदजोगो सत्तढि खंडिओ अहोरत्ते, ते हति णव मुहुत्ता सत्तावीस कलाओ य' मा थामा द्वारा अपु प्राताहित ४२वामा मान्यु Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५६ जम्बूद्वीपमासिखी ससपष्टि खण्डीकृतोऽहोरात्रः 'ते हुंति णवमुहुत्ता' ते पूर्वोक्ता एविंशति भागाः पूर्वोक्तप्रकारेण नवमुहूर्ताः 'सत्तावीसं कलाओय' सप्तविंशतिः कालाश्च भवन्ति । तथा--'सयभिसया भरणीओ अद्दा अस्सेस साई जेहाय' शतभिपक भरणी आर्द्रा अश्लेपास्त्रातिः जेष्ठा च, 'एए छण्णक्खत्ता पण्णरसमुहुत्तसंजोगा' एतानि पण्णक्षत्राणि पञ्चदशमुहूर्नसंयोगानि भवन्ति अर्थात् शतभिपगादि ज्येष्ठान्त पण नक्षत्राणां प्रत्येकं पञ्चदशाह न चन्द्रेण सह योगो भाति । अयं भावः-एतेषां पण्णामपि नक्षत्राणां शतभिषगादीनां प्रत्येक सप्तपष्टि खण्डीकृताऽहोरात्रस्य सम्बन्धिनः सार्धान् त्रयस्त्रिंशद् भागान् यावत् चन्द्रमसा सम्बन्धो भवति, ततो मुहूर्तगतसप्तपष्टिभागवरणार्थ त्रयस्त्रिंशत्संख्यया गुण्यन्ते, जातानि नक्शतानि नवतानि-नवत्यधिकानि ९९० यदपि चाद्धं तदपि :त्रिंशत्संख्यया गुणयित्वा द्विकेन भज्यते लब्धाः पश्चदशमुहूर्तस्य सप्तपष्टि भागाः ते पूर्वराशी प्रक्षिप्यन्ने जातः पूर्वराशिः पञ्चाधिक सहस्रम् १००५, अस्य सप्तपष्टया भागे हृने लब्धाः पञ्चदशमुहर्ता इति ॥ तथा विणणेव है कि अभिजितू नक्षत्र का चन्द्र के साथ योग का काल ९७ मुहूर्त का है अर्थात ९ मुहर्तका है और एक अहोरात के ६७ भागों के करने पर २७ भाग कलारूप है ये अहोरात के ६७ भाग ही ९मुहूर्त और २७ कलारूप पडते हैं। तथा 'सतभिसया भरणीओ अद्दा अस्स साईजेहाय एए छ णक्खत्ता पण्णरस मुहुत्त संजोगा' शतभिषक, भरणी, आा, अश्लेपा, स्वाति और ज्येष्ठा ये छह नक्षत्र चन्द्रमा के साथ प्रत्येकर नक्षत्र' १५ मुहूर्त तक योग करते हैं इसका तात्पर्य ऐसा है कि दिनरात का प्रमाण ३० मुहर्त का होता है-सो इस प्रमाण के ६७ खंड करना चाहिये इनमें से चन्द्रमा के साथ इस नक्षत्र का योग ३३॥ भाग तक रहता है मुहूर्तगत ६७ भाग करने के लिये ३३ से गुणा करने पर ९९० संख्या आती है तथा जो आधा और बचा है उसे भी ३० से गुणित करने पर १५ होते हैं। इन्हे दो से विभक्त कर देने पर १५ मुहर्त के ६७ भाग लब्ध છે કે અભિજિત નક્ષત્રને ચન્દ્ર સાથે મેંગ થવાને કાળ ૯૭ મુહૂર્ત છે અર્થાત્ ઃ (નવ) મુહૂર્ત છે અને એક રાત્રિ-દિવસના ૬૭ ભાગ કરવાથી ર૭ ભાગ–કલારૂપ છે. मा रात्रि-हसना ६७ मा २८ मुहूत भने २७ ४८॥३५ ५ छ तथा 'सतभिसया भरणीओ अद्दा अस्सेस साई जेट्ठा य एए छ णक्खत्ता पण्णरस मुहुत्त संजोगा' शत्म, मी, माद्री. मवेषा, स्वाति तभन्न ये 81 सा छ नक्षत्र यन्द्रमानी साथै 'प्रत्येक २ નક્ષત્ર ૧૫ મુહૂર્ત સુધી ગ કરે છે. આનું તાત્પર્ય એ છે કે દિવસ-રાતનું પ્રમાણ ૩૦ મુહુર્તનું હોય છે–આથી આ પ્રમાણના ૬૭ ભાગ કરવા જોઈએ. આમાંથી ચન્દ્રમાની સાથે આ નક્ષત્રને ગ ૩૩૧/૩ ભાગ સુધી રહે છે. મુહુર્તગત ૬૭ ભાગ કરવા માટે ૩૩ થી ગુણવાથી ૯૦ ની સંખ્યા આવે છે તથા જે અડધું હજુ શેષ રહેલ છે તેને પણ ૩૦ વડે ગુણવાથી ૧૫ આવે છે, આને બે વડે ભાગવાથી ૧૫ મુહૂર્તના ૬૭ ભાગ Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २३ चन्द्रवियोगद्वारनिरूपणम् ३५७ उत्तराई विस्रः त्रिसंख्यका उत्तराः उत्तर फल्गुनी उचरापाढा उत्तरभाद्रपदा इत्येवं रूपाः 'पुणधमुरोहिणी विसाहाय' पुनर्वसरोहिणी विशाखा च 'एएछण्ण रखता' एतानि उत्तरादीनि षण्णक्षत्राणि 'पणयालमु हुत्त संजोगा' पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तान् यावचन्द्रेण सह संयोगो येषां तानि तथाभूतानि, थत्रापि खल्ल षण्णामपि नक्षत्राणां प्रत्येकं ससपष्टिखण्डी कृतस्याहोरात्रस्य संवन्धिना आगानामेकम्, एकस्य च भागस्याई चन्द्रेण साद्धं योगः, तत्रतेषां भागानां मुहूर्तगतभागकरणार्थ शतं प्रथमतः त्रिंशत्संख्यया शुगते ततो जातानि त्रीणि सहस्राणि पञ्चदशाविकानि ३०१५, एतेषां सप्तपष्टया भागे हृते लब्धाः पश्चचत्वारिंशन्मुहृता इति । तवा 'आसेसा णखत्ता पण्णरसविहुंति तीसइमुहुत्ता' अवशेषाणि नक्षत्राणि पञ्चदशापि भवन्ति त्रिंशन्मुहूर्तानि, तत्रावशेषाणि-उक्तातिरिक्तानि नक्षत्राणि श्रवणो धनिष्ठा होते हैं, १५ को पूर्व राशि में जोडने पर १००५ संख्या आती है इसमें ६७ का भाग देने पर शुद्ध १५ मुहूर्त निकल आते हैं। 'तिण्णेव उत्तराई' उत्तरफाल्गुनी, उत्तराषाढा, उत्तरभाद्रपदा ये तीन नक्षत्र एवं 'पुणन्धसु रोहिणी विसाहा य तथा पुनर्वसु, रोहिणी और विशाखा 'एए छ पणखत्ता' ये ६ नक्षत्र 'पणयाल मुहत्तसंजोगा' ४५ मुहूर्ततक चन्द्रमा के साथ सम्बन्ध रखते हैं अर्थातू इन ६ नक्षत्रों में से प्रत्येक नक्षत्र का योग चन्द्रमा के साथ ४५ मुहूर्त तक रहता है यहां पर भी इन मुद्दों को गणित प्रक्रिया के अनुसार निकालने के लिये जैसी पद्धति ऊपर में प्रकट को गई है वैसी ही पद्धति करनी चाहिये यहां एक एक नक्षत्रका चन्द्र के साथ संयोग ६७ भागीकृत अहोरात के एकशत भाग तक और एक भाग के आधे भाग तक रहता है अब इन भागों के मुहूत्र्तगत भाग करने के लिये सार्ध सौ को ३० से गुणित करने पर ३०१५ संख्या आती है इसमें ६७ का भाग देने पर ४५ मुहूर्त आजाते हैं। तथा-'अवसेसा णक्खत्ता पण्णरस પ્રાપ્ત થાય છે ૧૫ તે પૂર્વ રાશિમાં ઉમેરવાથી ૧૦૦૫ ની સંખ્યા આવે છે જેને ૬૭ વડે मापाथी शुद्ध १५ मुहूत निजी मा छे 'तिण्णेव उत्तराइ,' उत्तरशुनी. त्तराषाढा, उत्तरमा ५ ॥ ११ नक्षत्र 'पुणव्वसु रोहिणी विसाहा य' तथा पुन सु रेडियो मन (KAHI 'एए छण्णक्खत्ता' मा ७ नक्षत्र 'पणयाल मुहुत्त संजोगा' ४५ मुद्धत सुधा ચન્દ્રમાની સાથે સંબંધ રાખે છે, અર્થાત્ આ છ નક્ષત્રોમાંથી પ્રત્યેક નક્ષત્રને વેગ ચન્દ્રમાની સાથે ૪૫ મુહુર્ત સુધી રહે છે અત્રે પણ આ મુહૂને ગણિત પ્રક્રિયા અનુસાર કાઢવા માટે ઉપર જે પદ્ધતિ પ્રકટ કરવામાં આવી છે તે જ પદ્ધતિ અનુસરવી જોઈએ, અહીં એક-એક નક્ષત્રનો ચન્દ્રની સાથે સંગ ૬૭ ભાગકૃત અહેરાતના એક શતાંશ ભાગ સુધી અને એક ભાગના અડધા ભાગ સુધી રહે છે. હવે આ ભાગના મુહુર્તગત ભાગ કરવા માટે તે અડધા–૧૦૦ ને ૩૦ વડે ગુણવાથી ૩૦૧૫ ની સંખ્યા આવે છે, એને ६७ 43 मापामा मावत ४५ मुहूत भावी काय छ तथा 'अवसेसा णक्खत्ता पण्ण : Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मधीपप्रज्ञप्ति पूर्वभद्रपदारेवती अश्विनी कृत्तिका मृगशिरः पुष्यो मघा पूर्वाफाल्गुनी हस्तश्चित्रा अनुराधा मूल पूर्वापाढा इति पञ्चदशापि त्रिंशन्मुहूर्तानि भवन्ति अर्थात् त्रिंशन्मुहूर्तपर्यन्तं यावचन्द्रेण सह योगं कुर्वन्ति, तथाहि एतेषां पञ्चदशानां श्रवणादि पूर्वापादान्तानां चन्द्रेण सह संपूर्ण महोरात्रं यावद् योगः ततो मुहूर्तगतभागकरणार्थ सप्तपष्टिः संख्या त्रिंशत्संख्यया गुण्यते ततो जाते द्वे सहस्र दशाधिके २०१०, एषां च सप्तपष्टिसंख्यया भागे दत्ते कभ्यन्ते त्रिंशन्मुहूर्त्ता इति । 'चंदमि एस जोगो णक्खत्ताणं मुणेयब्वो' चन्द्रे एपयोगो नक्षत्राणां ज्ञातव्यः तत्र चन्द्र-चन्द्रविषये एप:-पूर्व कथितो योगः-संवन्या नक्षत्राणां श्रवणादि पूर्वा. पादान्तानां ज्ञातव्य इति नक्षत्राणां चन्द्रयोगः कथित इति । ___ सम्पति-नक्षत्राणां सूर्येण सह योग दर्शयितुमाह-एएसिणं भंते !' इत्यादि, 'एएसिणं वि हुंति तीसइ मुहुत्ता' इन पूर्वोक्त नक्षत्रों से वाकी रहे हुए नक्षत्र-श्रवण, धनिष्ठा, पूर्वभाद्रपदा, रेवती, अश्विनी, कृत्तिका, मृगशिरा, पुष्य, मघा, पूर्वा फाल्गुनी, हस्त, चित्रा, अनुराधा, मूल और पूर्वापाढा ये १५ नक्षत्र-३०मुहूर्ततक चन्द्रमा के साथ संबंध रखते हैं अर्थात् इन नक्षत्रों का योग चन्द्रमा के साथ पूर्ण अहोरात्र तक रहता है यहां पर भी मुहूर्तगत भाग करने के लिये ६७ संख्या को ३० संख्या से गुणित करने पर २०१० संख्या आती है इसमें ६७ का भाग देने पर ३० मुहूर्स लब्ध होते हैं। 'चंदमि एस जोगो णक्खत्ताणं मुणेयव्यो चन्द्र के साथ नक्षत्रों का यह कथित हुआ योग जानना चाहिये, नक्षत्र चन्द्रयोग द्वार समाप्त । नक्षत्र रवियोग 'एएसि णं भंते ! अठ्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभिई णक्खत्ते कई अहोरत्ते सूरेण सद्धिं जोगं जोएइ' अव गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! रस वि हुँति तीसइ मुहुत्ता' मा पूति नक्षत्राणी माती खा नक्षत्र-श्र, पनि, पूर्व !, रेवती, मश्विनी, कृत्तिा भृगशिरा, पु०५, भया, पूर्वाशगुनी, स्त, ચિત્રા, અનુરાધા, મૂલ અને પૂર્વાષાઢા એ પંદર નક્ષત્ર-૩૦ મુહૂર્ત સુધી ચન્દ્રમાંની સાથે સંબંધ રાખે છે અર્થાત આ નક્ષત્રને વેગ ચન્દ્રમાની સાથે પૂર્ણ અહેરાત્રિ સુધી પણ છે. અહીં પણ મુહૂર્તગત ભાગ કરવા માટે ૬૭ની સંખ્યાને ૩૦ સંખ્યાથી ગુણવાથી २०१० सया मा छे २२ ६७५ मागवामां आवे तो मुत निजी मारी 'चंदमि एस जागो णवत्ताणं मुगेयो यन्ना साथै नमानी माथित ययेर येशु नये. નક્ષત્ર ચંદ્રયાગદ્વાર સમાપ્ત નક્ષત્ર રવિ વેગ 'एएसिणं भंते ! अदावीसाए णक्खत्ताणं अभिईणक्खत्ते कई अहोरत्ते सूरेण सद्धिं जोगं કૌવ હવે ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે–હે ભદત ! આ અઠયાવીસ નક્ષત્રોમાં Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५२ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २३ चन्द्ररवियोगद्वारनिरूपणम् भंते एतेषां खलु भदन्त ! 'अट्ठावीसाए णक्खत्ताण' अष्टाविंशते रष्टाविंशतिसंख्यकानां नक्षत्राणा मभिजिदादीनां मध्ये 'अभिई णक्खत्ते' अभिजिनामकं नक्षत्रम्, 'कइअहोरत्ते सूरेण सद्धिं जोगं जोएई' कति अहोगत्रपर्यन्तं सूर्येण साद्ध सह योगं सम्वन्धं योजयति-फरोतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि अहोरत्ते छच्चमुहुत्ते सरेण सद्धि जोगं जोएइ' चतुरोऽहोरात्रान् षट् च मुहूर्तान् सूर्येण सह योग सम्बन्धं योजयति-करोति अभिजिनक्षत्रम् । नन कयं चतुरोऽहोरात्रान पर च मुहूर्तान अभिजिनक्षत्र सूर्येण सह योगं करोति इति चेत्तत्रोच्यते यन्नक्षत्रम् अहोरात्रस्य यावतः सप्तषष्टिभागान् चन्द्रेण सह समवतिष्ठते तन्नक्षत्रं तावत् एकविंशत्यादीन इत्यर्थः पञ्चमभागान् रात्रि दिवस्य पञ्चमांशरूपान् तैः पञ्चभिरेव एकं रात्रि दिवं भवति, सूर्येण सहगच्छति, अयंभाव:-यस्य नक्षत्रस्य यावत्प्रमाणकाः सप्तपष्टि भागाश्चन्द्र सम्बन्ध योग्यास्ते भागाः पञ्चमि भज्यन्ते इन २८ नक्षत्रों में जो अभिजितु नामका प्रथम नक्षत्र है वह सूर्य के साथ कितने अहोरात तक संबंध किया रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! चत्तारि अहोरत्ते छच्च मुहुत्ते सरेण सद्धिं जोगं जोएइ' हे गौतम ! अभिजित् नामका जो प्रथम नक्षत्र है उसका योग सूर्य के साथ चार अहोरात तक और ६ मुहूर्ततक रहता है। शंका-अभिजित नक्षत्र चार अहोरात तक और ६ मुहूर्ततक सूर्य के साथ योग किये रहता है मो यह कैसे समझा जा सकता है? इसके उत्तर में यों समझना चाहिये-जो नक्षत्र अहोरात्र के जितने ६७ भागों तक चन्द्र के साथ ठहरता है वह नक्षत्र एकविंशति आदि भागों के ६ भागों तक सूर्य के साथ एक अहोरात तक ठहरता है इस कथन का तात्पर्य ऐसा हैजैसा अभिजित् नक्षत्र अहोरात के ६७ भागों में २१ भाग तक चन्द्र के साथ सम्बन्धित रहता है तो इन भागों के ५ भाग प्रमाण काल तक वह सूर्य के साथ જે અભિજિત નામનું પ્રથમ નક્ષત્ર છે તેને સૂર્યની સાથે કેટલા અહોરાત સુધી સંબંધ भन्यो २९ ? मानवासमा प्रभु ४३ छ-'गोयमा ! चत्तारि अहोरत्ते छच्च मुहुत्ते सूरेण सर्जाि जोगं जोएई' गौतम | मालित नाम २ प्रथम नक्षत्र छ तेन या सूयनी સાથે ચાર અહારાત્રિ પર્યન્ત અને છ મુહુર્ત સુધી રહે છે. શંકા-અભિજિત નક્ષત્ર ચાર અહેરાત્રિ સુધી અને છ મુહૂર્ત સુધી સૂર્યની સાથે ચોગ કરીને રહે છે તે આ કઈ રીતે સમજી શકાય? આના જવાબમાં આ પ્રમાણે સમજવું જોઈએ-જે નક્ષત્ર અહારાત્રિના જેટલા ૨૭ ભાગો સુધી ચન્દ્રની સાથે કાય છે, ત નક્ષત્ર ૨૧ આદિ ભાગના ૫ ભાગ સુધી સૂર્યની સાથે એક રાત્રિ સુધી રોકાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-જેવી રીતે અભિજિત્ નક્ષત્ર અહેરાત્રિના ૬૭ ભાગોમાં ૨૧ ભાગ સુધી ચન્દ્રની સાથે સંબંધ રાખે છે તે આ ભાગના ૫ ભાગ પ્રમાણુકાળ સુધી તે સૂર્યની સાથે એક અહેરાત્રિ સુધી રહે છે અને ગણિતની પદ્ધતિ Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६० जम्बूद्वीपप्राप्तिको ततो लब्धं भवति तत्पश्चमभागात्मकमहोरात्रम्, शेष त्रिंशता गुणयित्वा पञ्चभि भज्यन्ते लभ्यन्ते मुहूर्ताः, तदुक्तम्-'जं रिक्खं जावइए बच्चा चदेण भागसत्तही । तं पणमागे राई दिवस सरेण तावइए' यद्रिक्षं यावता ब्रजति चन्द्रेण भाग सप्तपष्टिम् । तत्पश्चभागं रात्रि दिवस्य सूर्येण तावदेव' इतिच्छाया, तथाहि-अभिजिशक्षत्रम् एकविंशति सप्तपष्टि भागान् चन्द्रेण समं योगं करोति तत एतावतः पञ्च मागान् अहोरात्रस्य सूर्येण सह वर्तते इति ज्ञातव्यम्, एकविंशति संख्यायाः पञ्चभिः भागे हृते लब्धाश्चत्वारोऽहोरात्राः, तत्र चैः पञ्चमभागोऽवतिष्ठते, स भागो मुहूर्तानयनाय त्रिंशत्संख्यया. गुण्यते जाता त्रिंशतः तस्या पञ्चभिभीगे हृते लब्धाः पड्मुहूर्ता इति । 'एवं इमाहिं गाहाहि णेयव्यं' एवभिमाभिर्गाथामि नेतव्यम्, तत्र एवम् अभिजिन्नक्षत्रन्यायेन शेपनक्षत्राणां सूर्ययोग कालनिरूपणम् इमाभि वक्ष्यमाणाभिर्नेतव्यम् ज्ञातव्यम् तद्यथा अभिई छ मुहुत्ते' अभिजिन्नक्षत्रम् पडूमुहूर्तान् 'चत्तारिय केरले अहोरत्ते' चतुरश्च केवलान् अहोरात्रान् 'पूरेण समं गच्छइ' सूर्येण समं सार्द्ध गच्छति 'एत्तो सेसाणं वोच्छामि' इत: शेषाणामभिजिन्नक्षत्रातिरिक्त नक्षत्राणां सूर्ययोगं वक्ष्यामि कथयिष्यामि, तत्राभिजिन्नक्षत्रं पड्मुहूर्नान्चतुरश्च केव. एक अहोरात तक रहता है इसे गणित की पद्धति के अनुसार यो निकालना चाहिये-२१में ५ का भाग देना चाहिये तब ४ बार वह भाग जाता है ये ४ अहोरात है और नीचे १ श्चता है यह पांचवा भाग है मुहूर्त बनाने के लिये इसे ३० से गुणित करने पर ३० ही आते हैं इस तीस में ५ का भाग देने पर भाग ६ चार जाता है सो ये ६ मुहते हैं, इस तरह ४ अहोरात और ६ मुहूर्त तक अभिजित् नक्षत्र का योग सूर्य के साथ रहता है यह गणित प्रक्रिया के द्वारा स्पष्ट हो जाता है। इस सम्बन्ध में 'जं रिक्खं जावइए वच्चइ चंदेण भाग सत्तट्ठी, तं पणभागे राई दिवस्त सूरेण तावइए' यह गाथा है जो नक्षत्र चन्द्र के साथ रात दिवस के जितने ६९ भाग तक युक्त रहता है वह नक्षत्र सूर्य के साथ रात्रि दिन के ५ भाग तक युक्त रहता है। अभिजित् नक्षत्र का जैसा यह रवि योग મુજબ આ પ્રમાણે કાઢી શકાય ૨૧ ને ૫ વડે ભાગીએ તે ૪ વાર ભાગી શકાય છે. આ ચાર અહેરાત્રિ છે અને નીચે ૧ શેષ વધે છે તે પાંચમે ભાગ છે. મુહુર્ત બનાવવા માટે આને ૩૦ વડે ગુણવાથી ૩૦ જ આવે છે આ ૩૦ ને ૫ વડે ભાગવાથી ૬ વાર ભાગી શકાય છે. જે છ મુહૂર્ત ગણાય, આ રીતે ૪ અહેરાત્રિ અને ૬. મુહૂર્ત સુધી અભિજિત નક્ષત્રને વેગ સૂર્યની સાથે રહે છે એ ગણિત પ્રક્રિયા દ્વારા સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. આ समयमा 'जं रिखं जावइए वच्चइ चंदेण भाग सत्तट्ठी, तं पणभागे राइंदिवस सूरेण તાવર' એવી ગાથા છે. જે નક્ષત્ર ચન્દ્રની સાથે રાત-દિવસના જેટલા ૬૭ ભાગ સુધી ચુક્ત રહે છે તે નક્ષત્ર સૂર્યની સાથે રાત્રિ-દિવસના ૫ ભાગ સુધી યુક્ત રહે છે. અભિજિત નક્ષત્ર જે આ રવિએગ કાળ પ્રગટ કરવામાં આવ્યે છે તે જ પ્રમાણે બાકીના Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ এজাহিন্ধিা এন্ধা-লালখান্ধা , ২৪ অভিযাংলিঙ্কণ দুধ छान् परिपूर्णान् अहोरात्रान् सूर्येण साई गच्छति इतोऽथ एतदनन्तरं शेषाणां नक्षत्राणां सूर्येण समं योग कालपरिमाणमधिकृत्य कथयिष्यामि तद्यथा 'सयभिसया भरणीऔ' शतभिषक् भरणी 'अदा अस्सेससाई जेहाय' आद्रा अश्लेषा स्वाती ज्येष्ठा च' 'वच्चंति इकवीसं मुहुत्ते' ब्रजन्ति एकविंशति मुहूर्तान् 'छच्वेवऽहोरत्ते' षट् चाहोरात्रान् अयं भाव:एतानि शतभिपग् भरणी आदी अश्लेपा स्वाती ज्येष्ठा पण्णक्षत्राणि चन्द्रेण समं सार्द्ध त्रयः त्रिंशत् संख्यकान् सप्तषष्टि भागान् ब्रजन्ति, तत एतावतः पञ्च भागान् अहोरात्रस्य सूर्येण सह वजन्तीति प्रत्येकं पूर्वोक्तकरण प्रामाण्यात् त्रयस्त्रिंशतश्च पञ्चभिर्भागे लब्धाः षडहोरात्राः शेषास्त्रयः पञ्चभागास्ते सवर्णतायां जाताः सप्त ते मुहूर्तानयनाय त्रिंशता गुण्यन्ते जाते द्वे शते दशाधिके २१०, तेषां परिपूर्ण हून्नयनाय दशभिर्भागो ह्रियते लब्धा एकविंशति मुंहत्ता इति । इति प्रथमगाथार्थः ? तपा-'विण्णेव उत्तराई तिस्र उत्तराः, उत्तरभाद्रपदा, उत्तरकाल प्रकट किया है उसी प्रकार से शेष नक्षत्रों का रवि के साथ कालयोग सूत्रकार ने इन गाथाओं द्वारा समझाया है-'सयभिसया भरणीओ अद्दा अस्सेस साईजेट्ठा य वचंति एकवीसं भुत्ते' शतभिषक नक्षत्र, भरणीनक्षत्र, आद्रा नक्षत्र अश्लेषांनक्षत्र, स्वातिनक्षत्र और ज्येष्ठा नक्षत्र इन ६ नक्षत्रों का रवि के साथ 'योगकाल २१मुहतका है और 'छच्चेव अहोरत्ते' ६ अहोरात्र का है इसका तात्पर्य ऐसा है-ये ६ नक्षत्र चन्द्र के साथ ६७ भागों में ३३ भागतक युक्त रहते हैं और सूर्य के साथ ये रात दिन के ५ भागोंतक युक्त रहते हैं इसलिये ३३ में ५ का भाग देने पर ६ अहोरात आ जाते हैं शेष बचे हुए ५ पांचभाग सवर्णता में ७ हो जाते हैं इनके मुहूर्त बनाने के लिये इनमें ३० से गुणा करने पर २१० होते हैं इनके परिपूर्ण मुहर्त बनाने के लिये इन में १० का भाग देने पर २१ मुहर्त हो जाते हैं वह प्रथम गाथा का अर्थ है तथा-'तिण्णेव उत्तराई पुणवस रोहिणी विसाहा य एए छ णक्खत्ता वच्चंति मुहुत्ते तिपिणचेव वीसं अहोरत्त नक्षत्राना विना साथ योग सूत्रधारे I पायास द्वारा समतव्ये! छे-'सयभिसया भरणीओ अद्दा अस्सेस साई जेद्दा य वच्चंति एक्कवीसं मुहुत्ते' शतभिष४नक्षत्र, मणी. નક્ષત્ર, આદ્રનક્ષત્ર, આશ્લેષા નક્ષત્ર, સ્વાતિ નક્ષત્ર અને જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર એ ૬ નક્ષત્રને રવિની साथै यो २१ भुइतना छ भने 'छच्चेव अहोरत्ते' ७ मा रात्रिना छ, मानु तात्य આ પ્રમાણે છે–આ છે નક્ષત્ર ચન્દ્રની સાથે ૬૭ ભાગમાંથી ૩૩ ભાગે સુધી યુક્ત રહે છે આથી ૩૩ ને ૫ થી ભાગવાથી ૬ અહેરાત આવી જાય છે. શેષ વધેલા ૩ ભાગ સવર્ણતામાં ૭ થઈ જાય છે. આના મુહૂર્ત બનાવવા માટે એને ૩૦ થી ગુણવાથી ર૧ આવે છે એમના પરંપૂર્ણ મુહ બનાવવા માટે આને ૧૦ વડે ભાગવાથી ૨૧ મહલ थ६ गय छे. मा प्रथम याना अथ छे तथा-'तिण्णेव उत्तराई पुणव्बसूरोहिणी विसाहा 'य एए छ णक्वत्ता वच्चंति मुहुत्ते तिण्णिचेव वीसं अहोरत्त' उत्तरभाद्रपा, उत्तगुनी. ज०४६ Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्ति फाल्गुनी, उत्तरापाढा लक्षणा: 'पुणच्चमूहिणी विसाहाय' पुनर्वसूरोहिणी विशाखाच, 'एएछणक्खत्ता' एतानि पण्णक्षत्राणि 'वच्चंति मुहुत्ते तिणि चेव वीसं आहोरत्ते' बजन्तिबीन् मुहूर्तान विंशतिचाहोरात्रान् अयं भावः-एतानि उत्तरादीनि पण्णक्षत्राणि चन्द्रेण समं सप्तषष्टिभागानां शतमेकम् शतस्य च भागस्यार्द्धमेकं प्रत्येकं व्रजन्ति, तत एतावतः पञ्चभागानहोरात्रस्य सूर्येण सह एतेषां पण्णामपि नक्षत्राणां वजनं ज्ञातव्यम्, तेन शतस्य पञ्चभिर्भागे हृते लब्धा विंशतिरहोरात्राः, यदद्धं तत् त्रिंशता गुण्यते जाता: त्रिंशत् तस्यादभिर्भागे हृते लब्धास्त्रयो मुहर्ता इति, । द्वितीयगाथार्थः। तथा-'अवसेसा णक्खत्ता पण्णरस वि सूर सहगया जंति' अवशेषाणि नक्षत्राणि पश्चदशापि सूर्यसहगतानि थान्ति तत्रावशेषाणि श्रवण धनिष्ठा पूर्वभाद्रपदा रेवत्यश्विनी कृत्तिका मृगशिरः पुष्य मघा पूर्व फल्गुनी हस्त चित्राऽनुराधा मूल पूर्वापाढा लक्षण नक्षत्राणि पञ्चदशापि सूर्येण सह गतानि सूर्येण सार्द्ध यान्ति-गच्छन्ति 'वारसचेव मुहुत्ते' द्वादशचैव मुहूर्तान् 'तेरस च समे अहोरत्ते' त्रयोदश च उत्तरभाद्रपदा, उत्तरफाल्गुनी, उत्तराषाढा, पुनर्वस्तु, रोहिणी और विशाखा ये ६ नक्षत्र सूर्य के साथ तीन मुहूर्त और वीस दिनरात तक युक्त रहते हैं इन उत्तरा दिक ६ नक्षत्रों में से प्रत्येक चन्द्र के साथ ६७ भागों के १ सौ भाग तक और १ भाग के आधे भाग तक युक्त रहता कहा गया है तो वह नक्षत्र अहोरात के ५ भागों तक सूर्य के साथ युक्त रहता है तो इसे यों समझना चाहिये-१०० में ५ का भाग देने पर २० अहोरात आते हैं और जो १ भाग का आधा भाग है उसमें ३० का गुणा करने पर ३० आते हैं तीस में १० का भाग देने पर ३ मुहूर्त निकल आते हैं यह द्वितीय गाथा का अर्थ है तथा 'अवसेसा णक्खत्ता पण्णरसवि सुर सहगया जंति' बाकी के जो १५ नक्षत्र बचे हैं-श्रवण, धनिष्ठा पूर्वभाद्रपदा, रेवती, अश्विनी, कृत्तिका, मृगशिरा, पुष्य, मघा, पूर्वफाल्गुनी, हस्त, चित्रा, अनुराधा, मूल और पूर्वाषाढा-ये सब नक्षत्र सूर्य के साथ 'बारस चेव मुहुत्ते तेरस च समे अहोरन्ते' १२ मुहूर्त और पूरे १३ दिन तक युक्त रहते ઉત્તરાષાઢા, પુનર્વસુ, રેહિ અને વિશાખા આ ઇ નક્ષત્ર સૂર્યની સાથે ત્રણ મુહૂર્ત અને વીસ દિવસ રાત સુધી જોડાયેલા રહે છે. આ ઉત્તરાદિક છે નક્ષત્રોમાંથી પ્રત્યેક ચન્દ્રની સાથે ૬૭ ભાગોના ૧ શતાંશ ભાગ સુધી અને એક ભાગના અડધા ભાગ સુધી જોડાયેલા હોવાનું કહેવામાં આવ્યું છે આથી તે નક્ષત્ર અહારાત્રિના પાંચ ભાગ સુધી સૂર્યની સાથે યુક્ત રહે છે. આ વિધાન આ પ્રમાણે સમજવું–૧૦૦ ને ૫ વડે ભાગવાથી ૨૦ અહેરાત્રિ આવે છે અને જે ૧ ભાગનો અડધો ભાગ છે તેને ૩૦ થી ગુણવામાં આવે તે ૩૦ આવે છે. ૩૦ ને ૧૦ વડે ભાગવાથી ૩ મુહુર્ત નિકળે છે. આ છે દ્વિતીય भाया। अथ तथा 'अवसेसा णक्खत्ता पण्णरसवि सर सहगया जंति' माडी र १५ नक्षत्र या छ-qY, धान, पूर्व माही, रेवती, अश्विनी, कृत्तिा , भृगशिरा, पुष्य, મઘા, પૂવવાહગુની, ઉત્તરકાલની ચિત્રા, અનુરાધા, મૂલ તેમજ પૂર્વાષાઢા આ સઘળા નક્ષત્ર tein Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २४ चन्द्ररषियोगद्वारनिरूपणम् समान्-परिपूर्णानहोरात्रान्. तद्यथा- एतानि पूर्वकथितानि पञ्चदशापि श्रवणादि पूर्वाषाढान्तानि नक्षत्राणि परिपूर्णान् सप्तपष्टिभागान् चन्द्रेण सह व्रजन्ति, ततः सूर्येण सह एतानि नक्षत्राणि पश्चमभागानहोरात्रस्य सक्षपष्टि संख्य झान् गच्छन्ति सप्तपष्टि-संख्यायाः पञ्चभिभांगे हृते लब्धास्त्रयोदशाहोरात्राः शेषौ द्वौ भागौ, तो द्वौ भागौ यदा त्रिंशता गुण्येते तदा जाता षष्टिः तस्याः षष्टेः पञ्चभिर्भागे हृते लब्धा द्वादशैव मुहूर्ता इति तृतीय गाथार्थः ।। अत्र प्रसङ्गात् सूर्ययोगदर्शनत श्चन्द्रयोग परिमाणं यथा भाति तथा दर्शयति ज्योतिष्करण्डोक्तम् 'णक्खत्तसूर जोगो मुहत्तरासी को य पंचगुणो। सत्तट्ठीए विभत्तो लद्धोचंदस्स सो जोगो ॥१॥ (नक्षत्रसूर्ययोगो मुहूर्तराशी कृतश्च पञ्चगुणः। सप्तषष्टयाविभक्तो लब्धश्चन्द्रस्य सयोग इतिच्छाया) ॥१॥ अयमर्थ:-नक्षत्राणा मईक्षेत्रादीनां यः सूर्येण सह योगः-सम्बन्धः संयोगः मुहूर्वराशी क्रियते, मुहूर्तराशि कृत्वा पञ्चभि गुण्यते तदनन्तरं सप्तपष्टि संख्यया भागो दीयते, भागे हैं यह पहिले प्रकट कर दिया गया है कि ये १३ नक्षत्रचन्द्र के साथ परिपूर्ण ६७ भाग तक युक्त रहते हैं तो ये सब नक्षत्र सूर्य के साथ अहोरात के ६७ भागों के ५ भागतक रहते हैं तो यहां ६७में ५ का भाग देने पर १३ दिन रात पूरे आ जाते हैं और जो दो भाग बचते हैं उन्हें ३० से गुणित करने पर ६० होते हैं इनमें ५ का भाग देने पर १२ मुहूर्त आ जाते हैं यह तृतीय गाथा का अर्थ है। अब सूत्रकार प्रसङ्ग वश सूर्य योग दर्शन को लेकर चन्द्र योग का परिमाण जैसा होता है-वैला प्रकट कर रहे हैं 'णक्खत्त सूर जोगो मुहुत्तरासी कओ य पंचगुणो सत्तहीए विभत्तो लद्धो चंदस्स सो जोगो॥' नक्षत्रों का जो अभी २ सूर्ययोग प्रकट किया गया है वहाँ के दिवस रात सूर्यना साथे-'बारस चेव मुहुत्ते तेरस च समे अहोरत्ते' १२ मुद्धृत गर ५२१३स યુક્ત રહે છે. એ તે અગાઉ જ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે ૧૩ નવ ચન્દ્રની સાથે પરિપૂર્ણ ૬૭ ભાગ સુધી યુક્ત રહે છે જ્યારે આ બધા નક્ષત્ર સૂર્યની સાથે અહેરાત્રિના ૬૭ ભાગોના ૫ ભાગ સુધી રહે છે અહીં ૬૭ ને ૫ થી ભાગીએ તે ૧૩ દિવસ રાત પૂરા આવી જાય છે અને જે ૨ ભાગ વધે છે તેને ૩૦ થી ગુણવામાં આવે તે ૬૦ થાય છે જેને પ થી ભાગતાં ૧૨ મુહૂર્ત આવી જાય છે આ ત્રીજી ગાથાને અર્થ થશે. હવે સૂત્રકાર પ્રસંગવશ સૂર્યગ દર્શનને લઈને ચન્દ્ર એગનું પરિમાણુ डाय छ- त ट ४री है णक्खत्त सूरजोगो मुहुत्तरासीकओ य पंचगुणो। सत्तट्ठीए विभत्तो बद्धो चंदस्स सो जोगो ।। નક્ષને જે હમણાં હમણાં સૂર્યગ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે ત્યાંના દિવસરાતની Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रश्नप्तिस्त्र दत्ते सति यो लभ्यते स चन्द्रस्य योगो भवति इति । अयं गावः-कश्चित् शिष्यो नक्षत्राणां सूर्यचन्द्रयोगविपये सञ्जातकुतूहलो गुरु पृच्छति, भो परमकृपालो, गुरो ! यत्र सूर्यः पदिव. सान् एकविंशति च मुहूर्तान् भवतिष्ठते तत्र नक्षत्रे चन्द्रः कियत् कालपर्यन्तं तिष्ठतीति ? एतादृशशङ्का यत्र जायते तत्र गुहूर्तराशिकरणार्थ पदिवसाः त्रिंशसंख्यया गुण्याने गुणयिता चोपरितना एकविंशतिमुहूर्ताः प्रक्षिप्यते ततो जाते द्वेशते एकाधिके १ ०१, ते पुनः पञ्चभिगुण्यन्ते तदा जायते पञ्चाधिकं सहस्रमेकम् १००५, तस्य सप्तपष्टिसंख्याया भागे हृते लब्धाः पञ्चदशमुहूर्ताः एतावानेवाद्धक्षेत्राणां प्रोकं चन्द्रेण सह योग आयाति एवमेव सप्रक्षेत्राणां द्वद्धक्षेत्राणां नक्षत्राणा मभिजितश्च चन्द्रेण समं योगो ज्ञातव्य इति चन्द्ररवियोग द्वारम् ।। इनि चतुर्विशतिमसूत्रम् ॥ सू० २४ ॥ की मुहर्त राशि करके उसे ५ से गुणित कर देना चाहिये और फिर उसमें ६७ का भाग दे देना चाहिये भाग के देने पर जो लभ्य होता है वह चन्द्र का योग होता है किसी शिष्य ने नक्षत्रों के सूर्य चन्द्र योग के विषय में कुतुहल वश गुरु से ऐसा पूछा-हे परम कृपालो ! गुरो ! जिस नक्षत्र पर सूर्य छ दिन तक और २१ मुहूर्त तक रहता है उस नक्षत्र पर चन्द्र कितने काल तक रहता है ? तो इस प्रकार की शंका होने पर मुहूर्तराशि करने के लिये ६ दिवस ३० संख्या से गुणित करना चाहिये और फिर आगतराशि में २१ जोड देना चाहिये तब ३०४६% १८०+२०१० मुहूर्तों का प्रमाण निकलता है २०१ में ५ का गुणा करने पर १००५ राशि होती है, इस राशि में ६७ का भाग देने पर १५ मुहूर्त आते हैं सो इतना मुहूर्त प्रमाण अर्द्धक्षेत्र वाले नक्षत्रों में से प्रत्येक रक्षत्र का चन्द्र के साथ योग काल निकल आता है इसी तरह समक्षेत्र वाले, दय क्षेत्रवाले नक्षत्रां का और अभिजित् नक्षत्र का चन्द्र के साथ समयोग काल जानना चाहिये।२४॥ चन्द्र रवि योग द्वार समाप्त ॥ મુહ રાશિ કરીને તને ૫ થી ગુણ નાખવા જોઈએ અને ત્યારબાદ તેને ૬૭ થી ભાગવા જોઈએ. ભાગાકાર કરવાથી જે જવાબ આવશે તે ચન્દ્રન ગ હોય છે કેઈ એક શિષ્ય નક્ષત્રના સૂર્ય ચન્દ્ર યાગના વિષયમાં જિજ્ઞાસાવશ ગુરૂને આ પ્રમાણે પૂછયું–હે પરમકૃપાળુ ગુરૂદેવ ! જે નક્ષત્ર પર સૂર્ય છ દિવસ સુધી અને ૨૧ મુહૂર્ત સુધી રહે છે. તે નક્ષત્ર પર ચન્દ્ર કેટલા કાળ સુધી રહે છે? આ જાતની શકાનું નિવારણ કરવા માટે મુહૂર્તરાશિ કરવા માટે ૬ દિવસને ૩૦ સંખ્યાથી ગુણવા જોઈએ અને ત્યારબાદ આગતરાશિમાં ૨૧ ઉમેરી દેવા જોઈએ આથી ૩૦૪૬=૧૮૦–૧=૨૦૧ મુહૂર્તાનું પ્રમાણ નિકળે છે. ૨૦૧ ને ૫ ગણું કરવાથી ૧૦૦ રાશિ થાય છે જેને ૬૭ વડે ભાગવાથી ૧૫ મુહૂર્ત આવે છે. આવી રીતે આટલા મુહૂર્ત પ્રમાણુ અદ્ધક્ષેત્રવાળા નક્ષત્રમાંથી પ્રત્યેક નક્ષત્રને ચન્દ્રની સાથે ગકાળ નિકળી આવે છે. આવી જ રીતે સમક્ષેત્રવાળ', દ્વયધક્ષેત્રવાળા, નક્ષત્ર અને અભિજિત્ નક્ષત્રને ચન્દ્રની સાથે સંગકાળ જાણ જોઈએ. ચન્દ્ર રાશિગ સમાપ્ત Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पहाशि का टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिचपणम् ३५ ___ अथ नक्षत्राणां कुलद्वारमाह-'इणं भंते' इत्यादि, मूलम्-कइ णं भंते ! कुला कइ उबकुला कइ कुलोचकुला पन्नत्ता ? गोयमा ! बारसकुला बारलउपकुला चत्तारि कुलोचकुला पन्नत्ता, वारसकुला-तं जहा-णिठाकुलं? उत्तरभदवयाकुलं २, अस्सिणीकुलं३, कत्ति याकुलं४, मिगसिरकुलं५ पुस्लोकुलं६, मघाकुलं७ उत्तरफग्गुणीकुलंद, चित्ताकुलं९,, विसाहाकुलं१० मूलो कुलं९१ उत्तरासाढा कुलं१२ । मासाणं परिणामा होति कुला उबकुला उ हेडिभगा होति पुण छुलोयकुला अभीभिसय अद्द अणुराहा ।। बारत उवकुला तं जहा-सवणो उवकुलं१ पुत्वभवया उवकुलं२, रेवई उत्रकुलं ३, भरणी उपकुलं४, रोहिणी उपकुलं५, पुणध्वसू उबकुलं६, अस्लेसा उपकुलं, पुठवफग्गुणी उवकुलंद, हत्थो उपकुलं९ साई उबकुलं१०, जेठा उवकुलर, पुनासाढा उपकुलं१२॥ चत्तारि कुलोवकुला तं जहा-अभिई कुलोबकुला१, सयभिसया कुलोवकुलार, अद्दा कुलोचकुला३, अणुराहा कुलोकुला४। कई णं भंते ! पुषिणः माओ कइ अमावासाओ पन्नत्तानो ? गोयमा! बारस पुषिणमाओ बारस अमावासाओ पन्नत्ताओ, तं जहा-साविट्ठी पोटुंबई आसोई कत्तिगी मग्गसिरी पोसी माही फग्गुणी चेती वइसाही जेल मूली आप्लाढी। साविष्टुिं णं भंते ! पुषिणमासिं का एक सत्ता जो जोएंति ? गोयमा ! तिण्णि णक्खत्ता जोगं जोएंति, तं जहा-अभिई लवणो धणिटा । पोटवाइगि भंते ! पुषिणमासिं कइ णक्खत्ता जोगं जोएंति ? गोयमा ! तिषिण णश्खत्ता जोग जोएति तं जहा-सयभिसया पुनभवया उत्तरभद्दश्या, अस्सोइणि भंते ! पुषिणमं कइ णवत्ता जोगं जोएंति ? गोयमा ! दो णक्खता जोगं जोएंति, तं जहा-रेवई अस्तिणी य । कत्तिइण्णं दो भरणी कत्तिया य । मग्गसिरिणं दो रोहिणी मग्गसिरं च. पोसि तिपिण, अदापुणव्वसु पुस्लो, माधिपणं दो अस्सेसा मघा य, फगुपिण दो युवा फग्गुणीय उत्तराफग्गुणीय, चेत्तिण्णं दो हत्थो Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिस्त्र चित्ताय, विसाहिण्णं दो साई विसाहाय, जेट्ठामुल्लिणं तिण्णि अणुराहा जेटा मूलो, आसाढिण्णं दो पुवासाढा उत्तरासाढा । साविट्रिपणं भंते ! पुषिणमं किं कुठं जोएइ उवकुलं जोएइ कुलोक्कुलं जोएइ ? गोयमा ! कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ, कुलोवकुलं वा जोएइ, कुलं जोएमाणे धणिट्ठा णक्खत्ते जोएइ उवकुलं जोएमाणे सवणे णक्खत्ते जोएइ कुलोत्रकुलं जोएमाणे अभिई णक्खत्ते जोएइ । साविट्ठी णं पुणिमासिंणं कुलं वा जोएइ जार कुलोवकुलं वा जोएइ । कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता कुलोवकुलेण वा जुत्ता साविट्ठी पुण्णिमा जुत्त त्ति वत्तव्वयं लिया। पोट्रवदिण्णं भंते ! पुषिणमं किं कुलं जोएइ३ पुच्छा, गोयमा । कुलं वा उवकुलं वा कुलोवकुलं वा जोएइ, कुलं जोएमाणे उत्तरभदवया णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे पुत्वभवया जोएइ, कुलोवकुलं जोएमाणे सयभिसया णक्खत्ते जोएइ, पोटुवइणं पुग्गिमं कुलं वा जोएइ जाव कुलोवकुलं वा जोएइ कुलेण वा जुत्ता जाव कुलोवकुलेण वा जुत्ता पोटुवइ पुण्णमासी जुत्त त्ति वत्तव्वयं सिया। अस्सोइण्यं भंते ! पुच्छा, गोयमा ! कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ णो लब्भइ कुलोवकुलं कुलं जोएमाणे अस्तिणी णक्खत्ते जोएइ उव कुलं जोएमाणे रेवई णखत्ते जोएइ अस्सोइण्णं पुषिणमं कुलं वा जोएइ उलकुलं वा जोएइ कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता अस्तोई पुषिणमा जुत्तत्ति वत्तव्यं सिया। कत्तिइण्णं भंते ! पुषिणमं किं कुलं३ पुच्छा, गोयमा ! कुलं वा जोएइ उक्कुलं वा जोएइ णो कुलोवकुलं जोएइ, कुलं जोएमाणे कत्तिया णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणेभरणी कत्तिइपणं जाव वत्तव्यं सिया। मग्गसिरिणं भंते | पुषिणमं किं कुलं तं चेव दो जोएइ नो भवइ कुलोवकुलं, कुलंजोएमाणे मग्गसिरणखत्ते जोएइ उबकुलं जोगमाणे रोहिणी णक्खत्ते जोएइ मग्गसिरिणं पुर्णिणमं जाव वत्तव्वं सिया इति । एवं सेसियाओ वि जाव आसादि । पोसिं Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ३६७ जेटा मूलिं च कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ, सेसियाणं कुलं वा उवकुलं वा कुलोवकुलं ण भण्णइ ॥ साविट्रिपणं भंते ! अमावासं कति णक्खत्ता जोएंति ? गोयमा! दो णक्खत्ता जोएंति तं जहा-अस्सेसा य महाय । पोटुवइण्णं भंते ! अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? गोयमा ! दो पुठवाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी य। अस्सोइण्णं भंते ! दो हत्थे चित्ताय, कत्तिइण्णं दो साई विसाहाय, मग्गसिरिणं तिणि अणुराहा जेट्रो मूलोय, पोसिष्णं दो पुत्वासाढा उत्तरासाढा, माहिणणं तिणि अभिई सवणो धणिट्रा, फग्गुणिं तिणि सयभिसया पुत्वभवया उसरभद्दवया य, चेतिपणं दो रेवई अस्सिणी य कइ वइसाहि. पणं दो भरणी कत्तिया य जेट्रा मूलिण्णं रोहिणी मग्गसिरे च आसाढिपणं च तिपिण अदा पुणवसू पुस्ली ति। साविठिण्णं भंते! अमावासं किं कुलं जोएइ उवकुलं जोएइ कुलोवकुलं जोएइ. गोयमा! कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ नो लब्भइ कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे महाणक्खत्ते जोएइ उवकुलं जोएमाणे अस्सेसा णक्खत्ते जोपइ, साविट्ठिणं अमावासं वा कुलं जोएइ उवकुलं वा जोएइ, कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता साविट्ठी अमावासा जुत्त ति वत्तव्वं सिया। पोट्ठवईण्णं भंते ! अमावासं तं चैव दो जोएइ कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ, कुलं जोएमाणे उत्तराफग्गुणी, णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे पुब्बाफग्गुणी, पोटवइण्णं अमावासं जाव वत्तव्वं सिया। मग्गसिरिणं तं चेव कुलं मूले णक्खत्ते जोएइ उवकुलं जेट्टा णक्खत्ते जोएइ कुलोवकुलं अणुराहा जाव जुत्त त्ति वत्तव्वं सिया। एवं माहोए फग्गुणीए आसाढीए कुलं वा उवकुलं वा कुलोवकुलं वा अवसेसियाणं कुलं वा उवकुलं वा जोएइ । जयाणं भंते ! साविट्ठी पुणिमा भवइ, तयाणं माही अमावासा भवइ । जयाण भंते ! माही पुणिमा भवइ, तयाणं साविट्टी अमावासा भवइ ? हंता गोयमा ! जयाणं साविट्ठी तं चेव वत्तव्यं । जयाणं भंते : पोटना पुषिणमा भवई Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६८ जम्बूद्वीपतिसूत्रे तयाणं फग्गुणी अमावासा भवइ जयागं फग्गुगी पुषिणमा भवइ तयाणं पोटूवई अमावासा भवइ ? हंता गोयमा ! तं चेत्र । एवं एएणं अभिलावेगं इमाओ पुण्णिमाओ अमावासाओ वाओ अस्सिणी पुर्णिमा चेती अमावासा कत्तिगी पुण्णिमा वइसाही अमावासा मग्गसिरी जेट्ठा मूली अमावासा पोली पुण्णिमा आसाढी अमावासा ॥ सू० २५|| छाया -कति खलु भदन्त ! कुलानि कति उपकुलानि कति कुळोपकुलानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! द्वादश कुलानि, द्वादश उपकुलानि चत्वारि कुळोपकुलानि प्रज्ञप्तानि । द्वादशकुलानि तद्यथा - धनिष्ठा कुलस् १, उत्तर मद्रपदाकुलम् २, अश्विनीकुम् ३, कृत्तिका कुलम् ४, मृगशिरः कुलम् ५, पुण्यः कुलम्, मघाकुत्रम् ७, उत्तरफल्गुनीकुलम् ८, चित्राकुलम् ९, विशाखाकुळम् १०, मूलः ११, उत्तरापाढाकुलम् १२ | मामानां परिणायानि भवन्ति कुलानि, उपकुळानि तु अस्तनानि भवन्ति । पुनः कुलोपकुळानि अभिजित् शतभिषऋ, आर्द्रा अनुरावा १, द्वादशोपकु ठानि तद्यथा - श्रवण उपकुलम् १ पूर्व भद्रपदोपकुलम् २, रेवती उपकुलम् ३, भरणीउपकुत्रम् ४, रोहिणी उपकुलम् ५, पुनर्वसु उपकुलम् ६, अश्लेषा उपकुलम् २, पूर्वलानी उकु ८, हस्त्र उपकुळम् १, स्वाती उपकुन् १० ज्येष्ठा उपकुलम् ११, पूर्वाषाढा नकुलम् १२, चलार कुलोपकु हानि तद्यथा-अभिजित् कुलोपकुलम् १, कुकु २, माकुलोकुलम् ३, अनुराधा कुलोकुलम् ४, कति खल भदन्न ! पूर्णिमाः कति खलु भदन्त ! अमावास्याः प्रज्ञप्ताः ? गौतन ! द्वादश पूर्णिमाः द्वादशः श्रमावास्याः प्रज्ञताः तद्यथा श्राविष्टो १, प्रौपदी २, आश्वयुजी ३, कार्तिकी ४, मार्ग वीप २, पौषी माघी फाल्गुनी चैत्री वैशाखी ज्येष्ठा मूली आपाढी । श्राविष्टीं खल भदन्त ! पौर्णमामी ऋषि नक्षत्राणि योगं योजयन्ति, गौतम ! त्रीणि नक्षत्राणि योगं योजयन्ति तद्यथा - प्रभिजित् श्रवणो धनिष्ठा । प्रोष्ठपदीं खलु भदन्त ! पुर्णिमा कति नक्ष त्राणि योगं योजयन्ति ? गौतम ! त्रीणि नक्षत्राणि योगं योजयन्ति तद्यथा - शतभिषक् पूर्वभद्र रहा। उत्तर भद्रपदा | आश्विन खलु भदन्त ! पूर्णिमां कठि नक्षत्राणि योगं योजयन्ति ? गौतम ! द्वे योनयतः तद्यथा - रेवती अश्विनी च । कार्तिकीं खलु भदन्त ! पूर्णिमा द्वे भरणो कृत्तिका च । मार्गशीप द्वे रोहिणीं मृगशिरथ । पौप त्रीणि आर्द्रा पुनर्वसू पुष्यः माचीं खलु द्वे अइलेवा मया च । फाल्गुनीं खलु द्वे पूर्वा फाल्गुनो चोत्तरा फाल्गुनी च । चैत्री खलु द्वे हस्तश्चित्रा च, वैशाखीं खलु द्वे स्वाती विशाखा च, ज्येष्ठां मूळीं खलु त्रीणि अनुराधा ज्येष्ठा मूलः । भावढीं खलु द्वे पूर्वाषाढा उत्तरापाढा । श्राविष्ठीं खलु भदन्त ! पूर्णिमा किं कुलं (युनक्ति) योजयति उपकुलं योजयति कुलोपकुलं योजयति ? गौतम ! Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम कुलं वा योजयति, उपकुलं वा योजयति, कुलोपकुलं वा योजयति, कुलं युञ्जन् धनिष्ठा नक्षत्र युनक्ति, उपकुलं युञ्जन् श्रवण नक्षत्रं युनक्ति, कुलोपकुलं युञ्जन् अभिजिन्नक्षत्रं युनक्ति, श्राविष्ठी पुर्णिमां खलु कुलं वा युनक्ति, यावत् कुलोपकुलं युनक्ति, कुलेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता कुलोपकुलेन वा युक्ता श्राषिष्ठी पूर्णिमा युक्तेति वक्तव्यं स्यात् । प्रौष्ठपदी खलु भदन्त ! पूर्णिशं कि कुलं युनक्ति ३ पृच्छा' गौतम ! कुलं वा उपकुलं वा कुलोपकुलं वा युननि, कुलं युञ्जद् उत्तरमाद्रपदा नक्षत्रं युनक्ति उपकुलं युञ्जत् पूर्वभाद्रपद नक्षत्रं युनक्ति, कुलोपकुलं युञ्जत् शतभिपयनक्षत्रं युनक्ति, प्रौष्टपदी खलु पूर्णिमां कुलं वा युनक्ति, यावत् कुलोपकुलं वा युनक्ति, कुलेन वा युक्ता यावत् कुलोपकुलेन वा युक्ता प्रौष्ठपदी पूर्णिमासी युक्तेति वक्तव्यं स्यात् । आश्विनी खलु भदन्त ! पृच्छा, गौतम ! कुलं वा युनक्ति, उपकुलं वा युनक्ति नो लमते कुलोपकुलम् कुलं युञ्जन् अशिनी नक्षत्र युनक्ति उपकुलं युञ्जत् रेवती नक्षत्रं युनक्ति, आश्वयुनी पूर्णिमा कुलं वा युनक्ति, उपकुलं वा युनरित, कुलेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता आशयुजीपूर्णिमा युक्तेति वक्तव्यं स्यात् । कार्तिकी खलु भवन्त ! पूर्णिमां किं कुलं ३ पृच्छा, गौतम ! कुलं वा युनक्ति, उपकुलं या युनक्ति नो कुलोरकुलं युनक्ति कुलं युञ्जत् कृत्तिकानक्षत्रं युनक्ति, उपकुलं युञ्जन भरणी कार्तिकी. खलु याबद् वक्तव्यं स्यात्, मार्गशीप खलु भदन्त ! पूर्णिमा यावद् वक्तव्य स्यात् । एवं शेपिका अपि यावदावाढीम् पौषी ज्येष्ठा मूली च कुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं वा, शेषिकाणां कुलं वा उपकुछ वा कुलो कुलंग भण्यते । श्राविष्ठी खल भदन्त ! अमावास्यां कति नक्षाणि युवन्ति ? गौतम ! द्वे नक्षत्रे युक्तः तबमा-अश्लेपा च मघा च । पोष्ठपदी खलु भदन्त ! अमावास्या कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ? गौतम ! द्वे पूर्वा फाल्गुनी उत्तरा फाल्गुनी च । आशयुनी खलु भदन्त ! द्वे हस्तश्चित्रा च, कार्तिकी खलु द्वे स्वामी विशाखा च, मार्गशीर्षी खलु त्रीणि अनुराधाज्येष्ठा मूलश्च पोष्ठी खल्ल द्वे पूर्वा पाढा उत्तरापाढा च, माधी खलु त्रीणि अभिजित् श्रवणो धनिष्ठा च, फाल्गुनी खल त्रीणि शतभिषा पूर्वभाद्रपदा उत्तरभाद्रपदा, चैत्री खलु द्वे रेवती अश्विनी च, वैशाखी खल्ल द्वे भरणी कृत्तिका च, ज्येष्ठामुली खलु द्वे रोहिणी मृगशिरश्च, आपाढी खलु त्रीणि आर्द्रा पुनर्वसु पुष्यः । श्राविष्ठी खलु भदन्त ! अमावास्यां किं कुलं युनक्ति, उपकुलं युनक्तिकुलोपकुलं युनक्ति ? गौतम ! कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति, नो लभते कुलोपकुलम् कुलं युञ्जत् मपानक्षत्रं युनक्ति, उपकुलं वा युञ्जत् अश्लेषा नक्षत्रं युनक्ति श्राविष्ठिं खल्लु अमावास्या कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति, कुठेन वा युक्का उपकुलेन वा युक्ता श्राविष्ठी अमावास्या युक्तति वक्तव्यं स्यात् । प्रोष्ठपदी खलु भदन्त ! अमावास्यां तदेव द्वे युक्तः उपकुलं वा युक्तः कुलं युञ्जत् उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं युनक्ति, उपकुलं युञ्जत् उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं युनक्ति प्रौष्टपदी खल्लु अमावाश्यां यावद्वक्तव्यं स्यात् । मार्गशीपी खलु तदेव, कुलं मूलं नक्षत्रं पुनक्ति, उपकुलं युञ्जत ज्येष्ठा नक्षत्रं युनक्ति, कुलोपलं युञ्जत् अझुराधा यावत् ५७ Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रालि युक्तेति वक्तव्यं स्यात् । एवं माध्याः फाल्गुन्या आपाढयाः कुलं वा उपकुलं वा कुलोपकुलं चा, अवशेपिकाणां कुलंबा उपकुलं वा युनक्ति । यदा खलु भवन्त ! श्राविष्ठी पुर्णिमा भवति, तदा खलु श्राविष्ठी अमावास्या भवति ? हन्त गौतम ! यदा खलु श्राविष्ठी तदेव वक्तव्यम्, यदा खल्लु पौष्ठपदी पूर्णिमा भवति तदा खलु फाल्गुनी अमावास्या भवति ? यदा खलं फाल्गुनी पूर्णिमा भवति तदा खलु प्रौष्ठपदी अमावास्या भवति, हन्त गौतम ! तदेव । एवमेतेनामिलापेन इमाः पूर्णिमा अमावास्या नेतव्याः, आश्विनी पूर्णिमा चैत्री अमावास्या कार्तिकी पूर्णिमा वैशाखी अमानास्या मार्गशीपी पूर्णिमा ज्येष्ठा मूली अमावास्या पोपी पूर्णिमा आपाढी अमावास्या ॥ सू० २५ ॥ ___टीका-'कइणं भंते ! कुला' कति खलु भदन्त ! कुलानि अर्थात् कुलसंख्यकानि नक्षआणि कथितानि तथा-'कइउवकुला' कति-क्रियत्संख्यकानि उपकुलानि-उपकुलसंज्ञकानि नक्षत्राणि तथा-'कइकुलोबकुला पनत्ता' कति-कियत्संख्यकानि कुलोपकुलानि-कुलोपकुल संज्ञकानि नक्षत्राणि प्रज्ञप्तानि कथितानीति कुलोपकुल संज्ञकनक्षत्रविषयकः प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'वारसकुला वारसउवकुला चत्तारि कुलोवकुला पन्नत्ता' द्वादशकुलानि अर्थात् अष्टाविंशति नक्षत्रेषु मध्ये द्वादशसंख्यकानि नक्षत्राणि कुलसंज्ञकानि भवन्ति तथा-द्वादशोपकुलानि अर्थात् अष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये द्वादशनक्षत्राणि उपकुलसंज्ञकानि भवन्ति तथा चत्वारि कुलोपकुलानि, अष्टानिंशति नक्षत्रेषु मध्ये चत्वारि नक्षत्राणि कुलोपकुलसंज्ञकानि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति भगवत उत्तरमिति । तत्र ___ नक्षत्रों का कुल द्वार कथन 'कइणं भंते ! कुला, कह उवकुला' टीकार्थ-गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! कुल संज्ञक नक्षत्र कितने कहे गये हैं ? 'कई उपकुला' उपकुल संज्ञक नक्षत्र कितने कहे गये हैं ? और 'कई कुलोवकुला' कितने नक्षत्र कुलोपकुल संज्ञक कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! वारसकुला, वारस उचकुलाचतारि कुलोवकुला' गौतम! इन २८ नक्षत्रों में से १२ नक्षत्र कुल संज्ञक हैं, १२ नक्षत्र उपकुल संज्ञक हैं और ४ नक्षत्र कुलोपकुल संज्ञक हैं। 'तं जहा' जो कुलसंज्ञक नक्षत्र हैं वे १२ नक्षत्र નક્ષના કુળદ્વારનું કથન 'कइणं भंते ! कुला कइ उबकुला इत्यादि । ટીકાથ–ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને આમ પૂછયું છેહે ભદત ! કુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર કેટલા वामां मा०या छ ? 'कइ उवकुला' 64स सज्ञ४ नक्षत्र मा ४उवामां माव्या छ । भने 'कई कलोवकुला' tai नक्षत्र सास सस वामां मा०॥ छ ? माना साममा प्रभु ४३ छे. 'गोयमा ! वारसकुला, वारस उवकुला चत्तारि कुलोवकुला' ગૌતમ! આ અઠયાવીસ નક્ષત્રોમાંથી ૧૨ નક્ષત્ર કુલ સંજ્ઞક છે, ૧૨ નક્ષત્ર ઉપકુલ સંજ્ઞક છે અને ૪ નક્ષત્ર સુલેકુલ જ લઢ છે “હં જા” જે કુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર છે તે ૧૨ નક્ષ# Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ३७६ कानि नक्षत्राणि कुलसंज्ञकानि इति दर्शयितुमाह-'बारस' इत्यादि, 'वारसकुला' द्वादशसंख्यकानि नक्षत्राणि कुलसंज्ञकानि भवन्तीत्यर्थः, तत्र कानि नक्षत्राणि यानि कुलसंज्ञकानि भवन्ति तत्राह-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'धणिहासलं १ धनिष्ठाकुलम्-धनिष्ठानामकं नक्षत्रं कुलसंज्ञकं भवति १, तथा-'उत्तरभदवयाकुलं २' उत्तरभद्रपदा कुलम्-उत्तरभद्रपदा नक्षत्रमपि कुलसंज्ञकमेवेत्यर्थः २ । 'अस्सिणी कुलं ३' अश्विनीकुलम्, अश्विनीमक्षत्रमपि कुलसंज्ञकं भवतीति ३। 'कत्तियाकुलं ४' कृत्तिक कुलम्, कृत्तिमानक्षत्रमपि कुलसंज्ञकमेव भवतीति ४ । मिगसिरकुलं ५' मृगशिरः कुलम् मृगशिरो नक्षत्रमपि कुलसंज्ञकमेव ५। 'पुस्सोकुलं' पुष्यः कुलम् पुष्यनामकनक्षत्रमपि कुलसंज्ञकं भवति ६ । 'महाकुलं' मघाकुलम्, मघानामकनक्षत्रमपि कुल संज्ञकमेव भवतीति ७ । 'उत्तरफग्गुणीकुलं ८' उत्तरफल्गुनीकुलम् उत्तरफल्गुनीनक्षत्रमपि कुलसंज्ञकमेव भवति ८ । 'चित्ताकुलं ९' चित्राकुलम् चित्रानामक नक्षत्रमपि कुल संज्ञकं भवतीदि ९ । 'विसाहाकुलं १० विशाखानक्षत्रमपि कुल संज्ञकं भवति १०, 'मूलोकुलं ११ मूलकुलम् मूलनक्षत्रापि कुलसंज्ञकं भवति, ११, 'उत्तरासाढा कुलं' उत्तराषाढाकुलम्-उत्तरापाढा नक्षत्रमपि कुलसंज्ञकं भवतीति तदेतानि धनिष्ठोत्तरभद्रपदा अश्विनी कृत्तिका मृगशिरः पुष्य मघोत्तरफल्गुनी चित्रा विशाखा मूलोत्तराषाढा नक्षत्राणि अष्टाविंशति नक्षत्रमध्यात् कुल संज्ञकानि भवन्तीति ।। अथ कुलं कुलोपकुलादि नक्षत्राणामर्थमाह-'गासाण' इत्यादि, 'मासाणं परिणामा होति कुला' मासानां श्रावणादीनां परिणामानि-परिसमापकानि भवन्ति कुलानि इस प्रकार के नाम वाले हैं-८ धणिहा कुलं' धनिष्ठा नक्षत्र कुल संज्ञक है 'उत्तर भद्दवया कुलं' उत्तर भाद्रपदा नक्षत्र कुल संज्ञक है "अस्मिणी कुलं' अश्विनी नक्षत्र कुल संज्ञक है । 'कत्तिथा कुलं' कृत्तिका नक्षत्र कुल संज्ञक है 'मिगसिर कुल' मृगशिरा नक्षत्र कुलसंज्ञक है 'पुस्लो कुलं' पुष्य नक्षत्र कुल संज्ञक है 'महाकुलं' मघा नक्षत्र कुल संज्ञक हैं 'उत्तर फरगुणी कुलं' उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्र कुल संज्ञक है 'चित्ता कुलं' चित्रा नक्षत्र कुल संज्ञक है 'विसाहा कुलं' विशाखा नक्षत्र कुल संज्ञक है 'मूलो कुलं' खूल नक्षत्र कुल संज्ञक है 'उत्तरासाढा कुलं' उत्तराषाढा नक्षत्र कुल संज्ञक है' इस प्रकार से ये १२ नक्षत्र कुल संज्ञक प्रकट मानामा -'धणिद्रा कुलं' पनि नक्षत्र पुस छ 'उत्तरभद्दवया कुलं उत्तरमा यह नक्षत्र ज्ञ छ 'अस्सिणीकुलं' २मा धनी नक्षत्रा सज्ञ छे 'कतिया कुलं' वृत्ति नक्षत्र संज्ञः छ 'मिगसिर कुलं' भृगशिरा नक्षत्र ४३ सज्ञ४ छ 'पुस्सो कुलं' १०५ नक्षत्र ga स छ 'महाकुलं' भघा नक्षत्र हुद संज्ञ४ छ 'उत्तरफग्गुणी कुलं' उत्तराना नक्षत्र सज्ञ४ छ 'चित्ता कुलं' चित्रा नक्षत्र मुख सच छे. “विसाहा कुलं'विशामा नक्षत्र स स छे 'मूलो कुलं' भूल नक्षत्र उदासज्ञ छ. 'उत्तरासाढा कुलं' उत्तराषाढा નક્ષત્ર કુલ સંજ્ઞક છે. આ રીતે આ બાર નક્ષત્ર કુલ સંજ્ઞક પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रशप्तिसूत्र यानि नक्षत्राणि मासपरिसमापकानि तानिनक्षत्राणि कुलसंज्ञकानि भवन्ति, अयं भाष:-अत्र खलु यैनक्षत्रै प्रायो मासानां परिसमाप्तयो भवन्ति तथा माससानामानि च यानि नक्षत्राणि तानि नक्षत्राणि कुहानि इति प्रसिद्धानि, तद्यथा-श्राविष्ठः 'श्रावण) मासः प्रायः धनिष्ठपरपर्याया श्राविष्ठया परिसमाप्ति मुपैति, भाद्रपदमास उत्तरभद्रपदा नक्षत्रेग परिसमाप्ति मुपैति, अश्वयुक् अश्चिन्या परिसमाप्ति गुपैति । श्राविष्ठादीनि नक्षत्राणि प्रायो मासपरिसमापकानि माससदृशनामानि च, प्रायो ग्रहणान् उपकुलादिभिरपि नक्षत्र मासस्य परिसमाप्ति भवतीति सूचितम् ‘उवालाउ हेटिमगा' उपकुलानि तु अगस्तनानि, कुलानां कुलसंज्ञकानां नक्षत्राणा मधस्तनानि नक्षत्राणि श्रवणादनि उपकुलानि भवन्ति कुलानां समीपमुपकुलम् तत्र वर्तन्ते यानि नक्षत्राणि तानि उपचारादुपकुलानि इति व्युत्पत्तेः, 'होति पुण किये गये हैं 'मासाणं परिणामा होतिकुला' ये कुल संज्ञक नक्षत्र श्रावणादि मासों के परिसमापक होते हैं-तात्पर्य यह है कि जो नक्षत्र भासों के परिसमापक होते है वे नक्षत्र कुलसंज्ञक कहे गये हैं जिन नक्षत्रों द्वारा प्रायः मासों की परिसमाप्ति होती है तथा जो नक्षत्र मासों के जैसे नामयाले होते हैं वे नक्षत्र कुल संज्ञक है जैसे-श्राविष्ठा-श्रावणमास प्रायः धनिष्ठा जिसका दूसरा नाम है ऐसे श्राविष्ठा नक्षत्र से परिसमास होता है भाद्रपदभास उत्तर भाद्रपदा नक्षत्र से परिसमाप्त होता है अश्वयुक माल अश्विनी नक्षत्र से परिसमाप्त होता है प्रायः म्गस के परिसमापक ये आविष्ठा आदि नक्षत्र मास के सदृश नाम वाले हैं यहां प्रायः शब्द जो कहा गया है-उससे यह समझाया गया है कि उपकुलादि संज्ञक जो नक्षत्र हैं उनके द्वारा भी माल को परिसमाप्ति होती है 'उवकुलाउ हेहिमग्ग' उपकुल संज्ञक थे नक्षत्र हैं जो नक्षत्र कुल संज्ञक नक्षत्रों के पास होते हैं-वे नक्षत्र उपचार से उपकुल संज्ञक हैं और वे श्रवण आदि नक्षत्र 'मासाणं परिणामा होति कुला' मा नक्षत्र श्रावणादि भासोना पसभा५४ डाय છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે નક્ષત્ર માસોના પરિસમાપક હોય છે તે નક્ષત્ર કુલ સંજ્ઞક કહેવાય છે, જે નક્ષત્ર દ્વારા સાધારણ રીતે માસની પરિસમાપ્તિ થાય છે તથા જે નક્ષત્ર માસના નામ જેવા હોય છે તે નક્ષત્ર કુલસંજ્ઞક છે જેવા કે-શ્રાવિઠા-શ્રાવણમાસ લગભગ ધનિષ્ઠા જેનું બીજું નામ છે એવા શ્રાવિષ્ઠા નક્ષત્રથી પરિસમાપ્ત થાય છે. ભાદ્રપદનામ ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્રથી પરિસમાપ્ત થાય છે અશ્વયુફખાસ અશ્વિની નક્ષત્રથી પરિસમાપ્ત થાય છે. લગભગ માસના પરિસમાપક આ શ્રાવિષ્ઠા આદિ નક્ષત્ર માસના જેવાં નામવાળા છે. અહીં “પ્રાયઃ શબ્દને જે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે તેનાથી એવું સમજાવવામાં આવ્યું છે કે ઉપકુલાદિ સંજ્ઞક જે નક્ષત્ર છે તેમની દ્વારા પણ માસની परिसमाति याय छ-'उवकुलाउ होद्विमग्ग' ५५ सज्ञ मा नक्षत्र छ-रे नक्षत्र मुख સંશક નક્ષત્રની પાસે હોય છે–તે નક્ષત્ર ઉપચારથી ઉપકુલ સંજ્ઞક છે અને આ શ્રવણ Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ३७३ कुलोकुली' यानि नक्षत्राणि उपकुलसंज्ञकनक्षत्राणा मधस्तनानि त नि कुलोपकुलानि नक्षत्राणि, तानि 'अभिजिसय अद्द अणुराहा' अभिजित् शतभिषक् आद्री अनुराधेति १॥ सम्प्रति-उपकुल संज्ञकनक्षत्रनामग्राहं दर्शयितुमाह-'वारस उपकुला' इति, 'वारस उवकुला' द्वादशोपकुलानि द्वादशसंख्यक नक्षत्राणि उपकुलसंज्ञकानि भवन्ति, तान्येव द्वादशनक्षत्राणि दर्शयितुमाह-'तं जहा' इत्पादि, 'तं जहा' तद्यथा-'सवणो उबकुलं' श्रवण उपकुलम् श्रवणनक्षत्र मुपकुलसंज्ञकं भवति, 'पुन्यमदवया उपकुलं' पूर्वभद्रपदा उपकुलम्, 'रेवई उवकुलं' रेवती उपकुलं रेवतीनामकं नक्षत्रापकुलसंज्ञकं भवति, 'भरणी उपकुलं' भरणी उपकुलम्, भरणीनामकं नक्षत्रमुपकुल संज्ञः भवति 'रोहिणी उवकुलं' रोहिणी उपकुलं रोहिणी नक्षत्रमुपकुलसंज्ञकं भवति, 'पुणब उवकुठं' पुनर्वष्ठ उपकुलम् पुनर्वसुनक्षत्रगुपकुलसंज्ञकं भवति, 'अस्सेसा उपकुलं' अश्लेपानक्षत्रमुपकुलसंज्ञकं भवति 'पुष फग्गुणी उपकुलं' पूर्वफल्गुनी नक्षत्रम् उपकुलसंज्ञकं भवति, 'इत्थो उव कुलं' हस्त उपकुलं' हस्वनामकं नक्षत्रमुपकुलसंज्ञकं हैं 'होतिपुण कुलोवकुला' जो नक्षत्र उपकुल संज्ञक नक्षत्रों के नीचे रहते हैं वे कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र हैं ऐसे वे 'अभिई सयभिसग अद्द अणुराहा' अभिजित् शतभिषक् आर्द्रा और अनुराधा ये नक्षत्र हैं। ___ अब सूत्रकार स्वयं उपकुल संज्ञक नक्षत्रों क नाम निर्देश करते हैं-'सवणो उचकुलं, पुत्वभवया उपकुलं' श्रवणनक्षत्र उपकुलसंज्ञक नक्षत्र है 'पुव्व भद्दघया उपकुलं' पूर्व भाद्रपदा नक्षत्र उपकुलसंज्ञक नक्षत्र है 'रेवई उपकुलं रेवती नक्षत्र उपकुल संज्ञक नक्षत्र है "भरणी उपकुलं' भरणी नक्षत्र उपकुल संज्ञक नक्षत्र है'रोहिणी उपकुलं' रोहिणी नक्षत्र उपकुल संज्ञकनक्षत्र है 'पुणदलु उपकुलं' पुनर्वसु नक्षत्र उपकुल संज्ञक नक्षत्र है 'अस्सेसा उपकुलं' अश्लेषा नक्षत्र उपकुलसंज्ञक नक्षत्र है 'पुषफागुनी उबकुल' पूर्वाफाल्गुनी उपकुलसंज्ञक नक्षत्र है। हत्थो उपकुलं' हस्त नक्षत्र उपकुल संज्ञक नक्षत्र है 'साई उपकुलं' स्वाति नक्षत्र उपकुल आदि नक्षत्र छ 'होति पुण कुलोवकुला' रे नक्षत्र ५४३ स नानी नाये रहेछ तमा ५ ४ नक्ष। छे. मावा ते 'अभिई सयभिसग अह अणुराहा' माMet, શતભિષ, આદ્ર અને અનુરાધા આ નક્ષત્ર છે. डवे सूत्र २५५ 8५ सज्ञ नक्षत्राना नाभना निश ४रे छे-'सवणो उपकुलं श्रवण नक्षत्र ५ सय नक्षत्र छ. 'पुव्वभदवया उपकुलं' पूर्व माद्रप! नक्षत्र उपस । नक्षत्र छ. 'रेवई उवकुलं' रेवती नक्षत्र ३५४३ सय नक्षत्र छ. 'भरणी उवकुलं' सरणी नक्षत्र ५४८ स नक्षत्र छे. 'रोहिणी उबकुलं' हि नक्षत्र उपस सज्ञ: नक्षत्र छे. 'पुणव्वसु उवकुलं' पुनसु नक्षत्र ५४३ संज्ञ४ नक्षत्र छे. 'अस्सेसा उवकुलं' से नक्षत्र ५८ ४ नक्षत्र छे. 'पुव्वफग्गुणी उवकुलं' पूर्वा गुनी नक्षत्र ५ स नक्ष छ. 'हत्यो उवकुलं' त नक्षत्र ७५४३ ४ नक्षत्र Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७४ ... ... .... .... . . .. जम्मूद्वीपप्रतिको भवति, 'साई उवकुलं' स्वातीनामकं नक्षत्रमुपकुलसंज्ञकं भवति 'जेहा उपकुलं' ज्येष्ठानामकं नक्षत्रमुपकुलसंज्ञकं भवति, 'पुव्वासाढा उपकुलं' पूर्वापाढानामकं नक्षत्रमुपकुलसंज्ञकं भवति, तदेतानि श्रवण पूर्वभद्रपदा रेवती भरणी रोहिणी पुनर्वसू अश्लेपा पूर्वफल्गुनी हस्त स्वाती ज्येष्ठा पूर्वाषाढा नक्षत्राणि द्वादशसंख्यकानि उपकुलसंज्ञकानि समाख्यातानीति ॥ संप्रति कुलोपकुलसंज्ञानक्षत्राणि नामग्राहं दर्शयितुमाह-'चत्तारि' इत्यादि, 'चत्तारि कुलोवकुला' चत्वारि-चतु:-संख्यकानि नक्षत्राणि कुलोपकुलानि-कुलोपकुलसंज्ञकानि भवन्ति । तान्येव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'अभिई कुलोवकुला' अभिजिनक्षत्रं कुलोपकुलम्-कुलोपकुल संज्ञकं भवति 'सयभिसया कुलोवकुला' शतभिषा नक्षत्रं कुलोपकुलं कुलोपकुलसंज्ञकं भवति 'अदा कुलोचकुला' आर्टानक्षत्रं कुलोपकुलम्-कुलोपकुळसंज्ञकं भवति । ___ अथ एतेषां नक्षत्राणां कुलादि संज्ञाकरणे किं प्रयोजनमिति चेत-अत्रोच्यते-फलितशास्त्रेषु कुलादिसंज्ञयाः प्रयोजनदर्शनात् तथाहि "पूर्वेषु जाता दातारः संग्रामे स्थायिनां जयः। अन्येषु अन्य सेवा यायिनां च सदा जयः १" इत्यादि । संज्ञक नक्षत्र है जेठो उपकुलं' ज्येष्ठा नक्षत्र उपकुल संज्ञक नक्षत्र है 'पुव्वासादा उपकुलं' पूर्वाषाढा नक्षत्र उपकुल संज्ञक नक्षत्र है इस तरह श्रवण से लेकर पूर्वा पाढा तक के ये सब नक्षत्र उपकुल संज्ञक नक्षत्र है कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्रों के नाम इस प्रकार से हैं-'चत्तारी कुलोवकुला' कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र चार हैं ऐसा पहिले प्रकट किया गया है-'तं जहा' सो उनके नाम इस प्रकार से हैं 'अभिई कुलोचकुला' अभिजित् नक्षत्र कुलोपकुलसंज्ञक नक्षत्र है 'सयभिसया कुलोघकुला' शतभिषक् नक्षत्र कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र है 'अदा कुलोवकुला' आर्द्रा नक्षत्र कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र है 'अणुराहा कुलोचकुला' अनुराधा नक्षत्र कुलोपकुल संज्ञक है __ अव सूत्रकार इस बात को प्रकट करते हैं कि इन नक्षत्रों की जो कुल उपछ. 'जेहा उपकुलं' ये नक्षत्र ५४३ स नक्षत्र छे. 'पुवासाढा उवकुलं' पूर्वाषाढा નક્ષત્ર ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર છે. આ રીતે શ્રવણથી લઈને પૂર્વાષાઢા સુધીના આ બધાં नक्षत्र पर संज्ञ: नक्षत्र छे. सास सज्ञ४ नक्षत्रानो नाम मा प्रभारी छ-'चत्तारि कुलोवकुला' ५५ नक्षत्र यार छ मे मा ५४८ ४२वामी माव्युठे-'तं जहा' तमना नाम मा प्रमाणे छे-'अमिईकुलोवकुला' समिति नक्षत्र सोप सज्ञ४ नक्षत्र छ. 'सयभिसया कुलोवकुला' शतभिषा नक्षत्र आपस सज्ञ४ नक्षत्र छ 'अदा कुलोवकुला' मा नक्षत्र ५४८ स नक्षत्र छ. 'अणुराहा कुलोवकुलं' भनुराधा नक्षत्र पर સુક છે. હવે સૂત્રકાર એ કથન પ્રકટ કરે છે કે આ નક્ષત્રની જે કુલ ઉપકુલ આદિ Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार: सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ३७५ सम्प्रति-पूर्णिमाऽमावस्या द्वारं दर्शयितुमाह-'कइणं भंते, इत्यादि, 'कइणं भंते ! पुणिमाओ कइअमावस्साभो पनत्ताओ' कतिकियत्संज्ञकाः खलु भदन्त । पूर्णिमास्तथा कति-कियत्संज्ञका अमावास्याः प्रज्ञप्ता:-क्रथिताः, तत्र पूर्णिमा, परिस्फुट परिदृश्यमान षोडश कलाविशिष्ट चन्द्रोपेतकालविशेषरूपा ज्योति शास्त्रप्रसिद्धा, पूर्णेन परिपूर्णेन चन्द्रेण निवृत्ता तिथिः पूर्णिमा इति व्युत्पत्तेः, तथा-अमावास्या एककालावच्छेदेन एकस्मिन् नक्षत्रे चन्द्रप्रर्यावस्थानाधारकालविशेषरूपा अमासह चन्द्राकौं वसतोऽस्यामिति अमावास्या, इय. मेव कूहूप्रभृति शब्देनापि व्यवहियते इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' कुल आदि रूप से संज्ञा करने में आई है उसका क्या प्रयोजन है ? तो इसके लिए कहा गया है-कि फलित शास्त्रों में कुलादि संज्ञा का प्रयोजन-'पूर्वेषु जाता दातारः संग्रामे स्थायिनां जयः, अन्येषु अन्य सेवार्ता यायिनां च सदा जया' इत्यादि रूप से देखा जाता है। पूर्णिमा अमावास्या द्वार'कइणं भंते ! पुणिमाओ, कइ अमावस्साओ.' हे भदन्त ! पूर्णिमा और अमावास्या कितनी कही गई है ? परिस्फुट रूप से परिदृश्यमान सोलहकलाओं विशिष्ट चन्द्र से युक्त जो कालविशेष रूप है वह ज्योतिः शास्त्रप्रसिद्ध पूर्णिमा है परिपूर्ण चन्द्र से निष्पन्न हुई तिथिको ही पूर्णिमा कहा-गया है तथा अमा. वास्या के साथ २ एक ही नक्षत्र पर चन्द्र और सूर्य जिस तिथि में रहते हैं उस तिथि का नाम अमावास्या है यह अमावास्या तिथि सूर्य और चन्द्रमा इन दोनों के एक ही साथ रहने का काल विशेष रूप कही गई है 'अमासह चौते मर्या. चन्द्रमसौ यस्यां सा अमावास्या' ऐसी ही इसकी व्युत्पत्ति है यह अमावास्या રૂપથી સંજ્ઞા કરવામાં આવી છે તેનું શું પ્રજન છે? આના જવાબમાં કહેવામાં આવ્યું छ-सित शास्त्रीभi gel सज्ञानु प्रयान-'पूर्वेपु जाता दातारः संग्रामे स्थापिनां जयः, अन्येषु अन्य सेवा यायिनां च सदा जय' वगैरे ३५थी नपामा मावे छे. पूणिमा अमावास्याद्वार'कइ ण भंते ! पुण्णिमाओ कइ अमावस्साओ' महन्त ! पूणिमा भने माया કેટલી કહેવામાં આવી છે પરિક્ટ રૂપથી પરિદશ્યમાન સેળ કળાએથી વિશિષ્ટ ચન્દ્રથી યુક્ત જે કાલ વિશેષ રૂપ છે તે જ્યોતિશાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ પૂર્ણિમા છે. પરિપૂર્ણ ચન્દ્રથી નિષ્પન્ન થયેલી તિથિને જ પૂર્ણિમા કહેવામાં આવી છે તથા અમાવાસ્યાની સાથે સાથે એક જ નક્ષત્ર પર ચન્દ્ર અને સૂર્ય જે તિથિમાં રહે છે તે તિથિનું નામ અમાવાસ્યા છે. આ અમાવાસ્યા તિથિ સૂર્ય અને ચન્દ્રમાંએ બંનેને એકી સાથે જ રહેવાના કાલ વિશેષ ३५ ४३पामा मापी छे. 'अमा सह वर्तते सूर्याचन्द्रमसौयस्यां सा अमावास्या' वीरना વ્યુત્પત્તિ છે. આ અમાવાયા હૂ આદિ પર્યાયવાચી શબ્દો દ્વારા પણ અભિહિત થયેલ Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रहसिले हे गौतम ! 'वारस पुण्णिमाभो वारस अमावस्ता पमनाभो' द्वादश-द्वादशसंज्ञकाः पूर्णिमा स्तथा द्वादशसंख्यका एवामावास्याः प्रज्ञप्ता: कयिता:, तानेव द्वादशभेदान दर्शयितु. माह-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'साविट्ठी' श्राविष्ठी श्रावणमासमाविनी, तत्र श्रविष्ठा धनिष्ठा तस्यां भवा या सा श्रानिष्ठी पूर्णिपा अमावास्या च 'पोहबई प्रौप्ठपदी, तत्र प्रौष्टपदा उत्तरभद्रपदा तस्यां भवा पौष्ठपदी भाद्रपदमास भाविनी 'असोई आश्वयुजी तत्र अश्वयुक् अश्विनी तस्यां भवा आश्वयुजी आश्विनेयमास भाविनी, 'कत्तिगी ४' कार्तिकी कृत्तिकायां भवा कार्तिकी कात्तिकमास भाविनी, 'सग्गसिरी ५' मार्गशीर्षी मृगशीर्षनक्षत्र भवा 'पोसी ५' पोपी-पुष्यनक्षत्रे भया पोपी 'माही ६ माघी मघायां भवा माघी 'फग्गुणी' कुहू आदि पर्याय वाची शब्दों द्वारा भी अभिहित हुई है तथा च अब प्रकृत 'प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं-'गोयमा पारस पुषिणमाओ वारस अमा. वासाओ' हे गौतम ! १२ पूर्णिमाएं और १२ ही अमावास्याएं कही गई हैं। 'तं जहा' वे उन दोनों के १२ प्रकार ये हैं-'साचिट्ठी' आविष्ठी-श्रावणमास 'भाविनी-अविष्ठा धनिष्ठा में जो होती है ऐसी पूर्णिमा और अमावास्या को श्राविष्ठी-श्रावणमासमाविनी कहा गया है 'पोहबई' भाद्रपद मास भाविनी प्रोष्टपदा नाम उत्तर भाद्रपद नक्षत्र का है इस नक्षत्र में जो पूर्णिमा और • अमावास्या होती है वह प्रौष्ठपदी-भाद्रपद मासभाविनी पूर्णिमा एवं अमा. वास्या 'आसोई आश्विनेयमास की जो पूर्णिमा और अमावास्या है वह आश्व. 'युजी पूर्णिमा और अमावास्या है 'कत्तिगो' कृत्तिका नक्षत्र में जो पूर्णिमा और - अमावास्या होती है वह कार्तिक मास भाविनी पूर्णिमा और अमावास्या है 'मग्गसिरी' मृगशीर्ष नक्षत्र में जो पूर्णिमा और अमावास्या होती है वह मार्गशीर्षी पूर्णिमा और अमावास्था है 'पोसी' पुष्य नक्षत्र में होने वाली पूर्णिमा छ तया २ ३ प्रकृत प्रश्न उत्तर भापता 43 प्रभु है-'गोयमा! वारस पुण्णिमाओ વારસ બનાવતા હે ગૌતમ! ૧૨ પૂર્ણિમાઓ અને ૧૨ અમાવાસ્યાઓ કહેવામાં मावत छ. 'तं जहा' ते मानना १२ १२ २॥ प्रभारी छ-'साविद्वी' वि०४-श्रावा. માસ ભાવિની–વિઠા-ધનિષ્ઠામાં જે હેય થાય છે એવી પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યાને श्राविही-श्रावणमास भाविनी ४वामा भाषी छ. 'पावई' माद्रपामास लाविलीनोटપદા નામ ઉત્તરભાદ્રપદ નક્ષત્રનું છે. આ નક્ષત્રમાં જે પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા આવે છે તે પ્રૌષ્ઠપદી ભાદ્રપદમાસ ભાવિની પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા છે “જાણો આશ્વિનેયમાસની જે પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા છે તે આશ્વયુજી પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા છે. 'कत्तिगी' इति नक्षत्रमा रे मा भने अमावास्या मावे के ततिभास मालिनी पूणिमा २ सभामाश्या मा छे 'मग्गसिरी' भू नक्षा २ पूर्णिमा भने = અમાવાસ્યા આવે છે તે માર્ગશીર્ષ પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા છે, “જોવી' પુષ્ય નક્ષત્રમાં Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ३७७ ७ फल्गुनी नक्षत्रे भना फालानी पूर्णिमा 'चेत्ती ८' चैत्री चित्रायां भवा चैत्री 'वइसाही' ९ वैशाखी विशाखायां भवा वैशाखी 'जेठामूली' १० ज्येष्ठामूली ज्येष्ठायां मूले च भवा जेष्ठा ११ मूली १२ 'आसाढी आपाढी इति । यद्यपि प्रश्नपत्रे पूर्णिमाऽमावास्यो भेदेन निर्देशः कृतः उत्तरमने यद् भेदेन द्वयो निर्देश स्तद् द्वयो नीमैक्यदर्शनार्थम् सेनामावास्या अपि श्राविष्ठी प्रौष्ठपदी अश्वयुजी इत्यादिभिः व्यपदेष्टुं योग्या भवन्त्येवेति । ननु. श्राविष्ठी पूर्णिमा धनिष्ठापरपर्यायश्रविष्ठा योगाद् भवति श्राविष्ठी अमावास्यातु न. श्रविष्ठा योगात्, अमावास्याया अश्लेषामघा योगस्य प्रतिपाद्यमानत्वादिति चेदत्रोच्यते और अमावास्या पौषी पूर्णिमा और अमावास्या है 'माही' मघा नक्षत्र में होने पाली पूर्णिमा और अमावास्या माघी पूर्णिमा और अमावास्या होती है 'फग्गुणी' फल्गुनी नक्षत्र में होने वाली पूर्णिमा और अमावास्या फाल्गुनी पूर्णिमा और अमावास्या होती है 'चेती' चित्रा नक्षत्र में होने वाली पूर्णिमा और अमावास्या चैत्री पूर्णिमा और अमावास्या होती है 'वइसाही' विशाखा नक्षत्र में होने वाली पूर्णिमा और अमावास्या वैशाखी पूर्णिमा और अमावास्या होती है 'जेहा मूली' ज्येष्ठा नक्षत्र में और मूल नक्षत्र में होने वाली पूर्णिमा और आमावास्या ज्येष्ठा मूली पूर्णिमा और अमावास्था होती है 'आसादी' इसी प्रकार अषाढी पूर्णिमा और अमावास्या के सम्बन्ध में जानना चाहिये इस प्रकार से ये १२ महीनों की १२ अमावास्याएं और १२ पूर्णिमाएं होती हैं। यद्यपि प्रश्न सूत्र में पूणिमा और अमावास्या इन दोनों का भेदपूर्वक निर्देश किया गया है और उत्तर में जो अभेद से दोनों का निर्देश हुआ है वह दोनों में ऐक्यप्रकट करने के लिये हआ है इस कारण अमावास्याएं भी आविष्ठी पोष्ठपदी, अश्वयुजी, इत्यादि रूप से व्यपदिष्ट होने के योग्य होती ही हैं। આવનારી પૂર્ણિમા અને અમાવસ્યા પૌષી પૂર્ણિમા અને અમાવસ્યા છે જેની મઘા નક્ષત્રમાં આવતી પૂર્ણિમા અને અમાવસ્યા માથી પૂર્ણિમા અને અમાવસ્યા કહેવાય છે, 'फग्गुणी' ५८गुनी नक्षत्रमा थनारी पूर्णिमा भने मावास्या शुनी पणिभा मन अमावास्या छ. 'चेती' चित्रा नक्षत्रमा माती पूणिमा भने समावास्या यैत्री निभा म अमावास्या डाय छे. 'वइसाही' विश नक्षत्रमा माती पूरा भी मन ममावास्या वैशामी पूभि मन ममावास्या ४ाय छे. 'जेद्वामूली' न्ये 1 नक्षत्रमा मन भूदा नक्षमा આવતી પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા ઠામૂલી પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા કહેવાય છે. 'आसाढी' वी शत भाषाढी पूर्णिमा मन सभावास्याना सम्मन्यमा नये. આ પ્રમાણે આ ૧૨ માસની ૧૨ પૂર્ણિમાઓ અને ૧૨ અમાવાસ્યાઓ જાણવી છે કે પ્રશ્ન સૂત્રમાં પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા એ બંનેને ભેદપૂર્વક નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે અને ઉત્તરમાં જે અભેદથી બંનેને નિર્દેશ થયેલ છે તે બંનેમાં એકતા પ્રગટ કરવાના આશયથી થયેલ છે. આ કારણે અમાવાસ્યાઓ પણ શ્રાવિષ્ઠી, પ્રૌષ્ઠપદી, અશ્વયુજી ઈત્યાદિ રૂપથી ત્રપદિષ્ટ થવાને ગ્ય હોય જ છે. ज०४८ Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ive जम्बूद्वीपप्राप्तिसू श्राविष्ठी पूर्णिमा अस्येति श्राविष्ठः श्रावणमासः तस्य श्रावणमासस्येयममावास्या श्राविष्ठी श्रावणमासभाविनीत्यर्थः । एवमेव प्रौष्ठपघाघमावास्यादिष्वपि ज्ञातव्यमिति ॥ ___ सम्प्रति-यैर्नक्षत्रैरेकैका पौर्णमासी परिसमाप्यते तानि नक्षत्राणि प्रष्टुमाह-'साविट्ठीणं भंते' इत्यादि, 'साविष्टिणं भंते !' श्राविष्ठी खल्लु भदन्त ! पौर्णमासीम् 'कइणक्खत्ता जोगं जोएंति' कति-कियत्संख्यकानि नक्षत्राणि योगं संबन्धं योजयन्ति, अर्थात् कति नक्षत्राणि चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमापयन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम! 'तिण्णि णक्खत्ता जोगं जोएंति' त्रीणि नक्षत्राणि योगं संवन्धं योजयन्ति-कुर्वन्ति त्रीणि नक्षत्राणि चन्द्रण सह संयुज्य परिसमापयन्तीत्यर्थः, नक्षत्रत्रयमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' ___ शंका-श्राविष्ठी पूर्णिमा धनिष्ठा नामक नक्षत्र के योग से कि जिसका दूसरा नाम अविष्ठ नक्षत्र भी कहते है, परन्तु श्राविष्ठी अमावास्या है वह तो श्रविष्ठा नक्षत्र के योग से नहीं होती है क्योंकि अमावास्या अश्लेषा और मघा नक्षत्र के योग से प्रतिपाद्यमान हुई है तो उस अमावास्या को आविष्ठी कैसे कहते हैं ? तो इस शंका का उत्तर ऐसा है-श्रावि. ष्ठा पूर्णिमा जिसकी है वह आविष्ठ है ऐसा वह श्राविष्ठ श्रावणमास है उस श्रावणमास की यह अमावास्या है अतः इसे भी श्रावि. ष्ठी-श्रावणमास भाविनी कह दिया गया है इसी तरह का कथन प्रौष्ष. पदी अमावास्या आदिकों में भी जानना चाहिये "साविट्टी णं भंते ! पुण्णिमं कह णक्खत्ता जोगं जोएंति' अब गौतमस्वामीने प्रभु से पूछा है-हे भदन्त ! श्राविष्ठी पूर्णिमा को-पौर्णमासीको-कितने नक्षत्र चन्द्र के साथ सम्बधित होकर समाप्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! तिणि गक्खत्ता जोगंजोएंति' हे गौतम! तीन नक्षत्र चन्द्र के साथ सम्बन्धित होकर पूर्णिमा को શંકા-શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમા ધનિષ્ઠા નામક નક્ષત્રના વેગથી કે જેનું બીજું નામ વિષ્ઠા છે, થાય છે પરંતુ શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યા જે છે તે તે ઋવિષ્ઠા નક્ષત્રના વેગથી થતી નથી કારણ કે અમાવાસ્યા અશ્લેષા અને મઘા નક્ષત્રના વેગથી પ્રતિપાદ્યમાન થયેલી છે. તે તેને શ્રાવિષ્ઠી અમાસ કેવી રીતે કહે છે? આ શંકાને જવાબ આ પ્રમાણે છે–શ્રાવિષ્ઠા પૂર્ણિમા જેવી છે તે શ્રાવિષ્ઠ છે એટલે એ આ શ્રાવિષ્ઠ શ્રાવણમાસ છે તે શ્રાવણમાસની આ અમાવાસ્યા છે એથી આને પણ શ્રાવિઠીશ્રાવણમાસ ભાવિની કહેવામાં આવેલ છે. આ જ પ્રકારનું કથન પ્રૌષ્ઠપદી અમાવાસ્યા पोरे भाटे ५ वा पान . 'साविद्वी णं भंते । पुण्णिमं कइ णक्खत्ता जोग કોપતિ’ હવે ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું–હે ભદન્ત ! શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમાને-પૂણેમાસને-કેટલા નક્ષત્ર ચન્દ્રની સાથે સમ્બન્ધિત થઈને સમાપ્ત કરે છે? આના જવાબમાં प्रभु ४३ छ-'गोयमा ! तिण्णि णक्खत्ता जोगं जोएति गौतम । त्रय नक्षत्र यन्द्रनी साथ सम्मा-यत न पूर्णिमान सभात छे 'तं जहा' मात्र नक्षत्र मा छे-'अभिई Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ३७६ तद्यथा-'अभिई सवणो धणिहा' अभिजित् श्रवणो धनिष्ठा च, यद्यपि प्रकृते श्रवणधनिष्ठारूपे द्वे एव नक्षत्रे श्राविष्ठी पौर्णमासी परिसमापयतः, पञ्चस्वपि युगभाविनीषु पूर्णिमासु कुभपि अभिजिनक्षत्रस्य परिसमापनत्वस्यादर्शनेन कथमन नक्षत्रत्रयस्य परिसमापकत्वमुक्तम्, तथापि अभिजिन्नात्रस्य श्रवणनक्षत्रेण संवद्धत्वात् श्रवणस्य परिसमापकत्वे श्रवणसंवद्धमभिजिनक्षत्रमपि परिसमापयतीति कथितमिति । अपि च सामान्यत इदं श्राविष्ठी समापकनक्षत्रदर्शनं ज्ञातव्यम्, विशेषरूपेण पश्चस्वपि आविष्ठीषु पूर्णिमासु का पूर्णिमा किं नक्षत्रं कियत्सु मुहूर्तेषु भागेषु कियत्सु च प्रतिभागेषु गतेषु गम्ये पु च परिसमापयतीत्येवं रूपेण यदि ज्ञातु मिच्छा भवेत् जिनप्रवचनप्रसिद्ध करणं भावनीयम् तथाहि-- समाप्त करते हैं 'तं जहा' वे तीन नक्षत्र ये हैं-'अभिई, सवणो धणिहा' अभिजित् श्रयण और धनिष्ठा, यद्यपि प्रकृति में श्रवण और धनिष्ठा ये दो नक्षत्र ही श्राविष्ठी पूर्णिमा को परिसमाप्त करते हैं परन्तु युगभाविनी पांचों भी पूर्णिमाओं में से किसी भी पूर्णिमा में अभिजित् नक्षत्र द्वारा परिसमाप्ति नहीं देखी जाती है-अतः यहां कैसे नक्षत्र वय में परिसमापकता का कथन किया गया है ? तो इस सम्बन्ध में ऐसा जानना चाहिये कि अभिजित् नक्षत्र श्रवण नक्षत्र के साथ संबद्ध होने से श्रवण में परिसमापकता होने के कारण श्रवण संवद्ध अभिजित् नक्षत्र में भी परिसमापकता मानली जाती है। अपिच-सामान्यतः श्राविष्ठी समापक नक्षत्र दर्शन जानना चाहिये यदि विशेषरूप से यह जानने की इच्छा हो कि पांचों हो आविष्ठी पूर्णिमाओं में किस पूर्णिमा को कौनसा नक्षत्र क्षितने मुहतों के, कितने भागों के कितने प्रतिभागों के व्यतीत होने पर और कितने मुहतों के कितने भागों के एवं कितने प्रतिभागों के गम्य होने पर परिसमाप्त करता है तो इसके लिये जिन प्रवचन प्रसिद्ध करण का सवणो, धनिद्रा' भनिPि Oq भने पनि प्रतिभा श्रवण भने पनि मा में નક્ષત્રે જ શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમાને પરિસમાપ્ત કરે છે. પરંતુ યુગભાવિની પાંચે પૂર્ણિમાએ માંથી કઈ પણુ પૂર્ણિમાની અભિજિત નક્ષત્ર દ્વારા પરિસમાપ્તિ જોવામાં આવતી નથી આથી મહીં કઈ રીતે નક્ષત્રત્રામાં પરિસમાપકતાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે? આ સંબંધમાં એવું જાણવું જોઈએ કે અભિજિત નક્ષત્ર શ્રવણ નક્ષત્રની સાથે સંબદ્ધ હોવાથી શ્રવણમાં પરિસમાયકતા હોવાને કારણે શ્રવણ સંબદ્ધ અભિજિત નક્ષત્રમાં પણ પરિસમાપકતા भानी सेवामा मा. छ. अपिच-सामान्यतः श्रापिठी समा५४ नक्षत्रशन नये. જે વિશેષ રૂપથી એવું જાણવાની ઈચ્છા થાય કે પાંચેય શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમાએમાં કઈ પૂર્ણિમાને કર્યું નક્ષત્ર કેટલાં મુહૂર્તોના કેટલા ભાગેના કેટલા પ્રતિભાગના વ્યતીત થવાથી અને કેટલા મુહુર્તના કેટલા ભાગ અને પ્રતિભાને ચાલ્યા ગયા બાદ પરિસમાપ્ત કરે છે તે આ માટે જિન પ્રવચન પ્રસિદ્ધ કરણને વિચાર કરવો જોઈએ તે આ પ્રકારે છે Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'नाउमिट अमावासं भइ इच्छसि कमि होइ रिक्खमि । अवहारं ठावेजा पियवेहिं संगुणिए, ॥१॥ (ज्ञातुमिहामावास्यां यदीच्छसि कस्मिन् भवतिमाक्षे । अवधायी स्थापयित्वा तृतीयरूपैः संगुणयेदितिच्छाया । अयमयः-याममावास्या मिहास्मिन् युगे ज्ञातु मिच्छसि यथा कस्मिन ऋक्षे नक्षत्रे वर्तमाना अमावास्या परिसमाप्ता भवति याबद्पै वित्योऽमावास्या अतिक्रान्ता गता स्तावल्या संख्यया वक्ष्यमाणरूपमवधार्यते प्रथमतया स्थाप्यने इत्यवधार्यों ध्रुवराशिः तममवधार्यराशि स्थापयित्वा संगुणयेत् गुणनं कर्तव्यम् । तत्र किं प्रमाणोऽवनार्यराशि रिति जिज्ञासायामवधार्यराशिप्रमाणं निरूपणार्थमाह 'छावट्ठीयमुहुत्ता विसद्विभागाय पंच पडिपुण्णा । वासद्विभाग सत्चद्विगोय एको हवइ भागो' ॥२॥ पट् पष्टि श्च मुहूर्ता द्वापष्टि भागाश्च पञ्चप्रतिपूर्णाः। . द्वापष्टि भागः सप्तपष्टिकश्चैको भवति भाग इतिच्छाया ॥२॥ विचार करना चाहिये वह इस प्रकार से है'नाउमिह अमावासं जइ इच्छसि कमि होइ रिक्खंमि। ____अवहारं ठावेज्जा त्तियख्वेहिं संगुणिए' ॥१॥ इस का अर्थ यह है-जिस अमावास्या को इस युग में जानना चाहते हो कि किस नक्षत्र में वर्तमान अमावास्या परिसमात होती है तो इसके लिये जितने रूपों से जितनी अमावास्याएं निकल चुकी हों उत्तनी संख्या को स्थापित करलेना चाहिये यह ध्रुचराशि रूप होती है इस ध्रुव राशि को फिर गुणित करना चाहिये अवधार्य राशि ध्रुवराशि का प्रमाण जानने के लिये छावही य मुहुत्ता विसहिभागा य पंच पडिपुण्णा । वासद्विभाग सत्तट्टिगोय एको हवह भागो ॥२॥ 'नाउमिह अमावासं जइ इच्छसि कमि होइ रिक्खंमि । अवहारं ठावेज्जा त्तिय स्वेहि संगुणिए" ॥१॥ આને અર્થ આ પ્રમાણે છે-જે અમાવસ્યાને આ યુગમાં જાણવા ઈચ્છતા હોય કે ક્યા નક્ષત્રમાં વર્તમાન અમાવાસ્યા પરિસમાપ્ત થાય છે તે આ માટે જેટલા રૂપથી જેટલી અમાવસ્યાઓ નિકળી ગઈ હોય તેટલી સંખ્યાને સ્થાપિત કરી લેવી જોઈએ. આ ધ્રુવરાશિ રૂપ હોય છે. આ યુવરાશિને પુનઃ ગુણવી જોઈએ. અવધાર્યરાશિ ધ્રુવરાશિનું પ્રમાણ જાણવા માટે छावट्ठी य मुहुत्ता विसद्विभागा य पंच पडिपुण्णा । वासहि भाग सत्तट्ठिगोय एक्को हवइ भागो ॥२॥ Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ३८१ असमर्थ:-षट्पष्टिगुहूर्ता एकस्य च मुहूर्नत्य पञ्चपरिपूर्णाः द्वापष्टिमागाः, एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एक सप्तपष्टिवमो भाग इत्येतावम् प्रमाणोऽवधार्यराशिः । कथमेतात्प्रमाणस्योत्पत्ति भरतीति चेदत्रोच्यते अन खलु चतुर्विंशत्यधिकेन पर्वशतेन १२४ पञ्चसूर्यनक्षत्रपर्याया लभ्यन्ते तयो द्वाभ्यां पर्वभ्यां किं लभ्यते, तत्र राशित्रयस्थापना १२४१५:२। अत्र चरमेण द्विकलक्षणेन राशिना पञ्चकलक्षणो मध्यो राशिण्यते ततो भाति दश, तेषां च चतुर्विशत्यधिकेन शतेन भामहरणम् तत्र छेद्यछेदकराश्यो केिनापवर्तना, जात उपरितनश्छेद्योराशिः पञ्चकरूपोऽवस्तनो द्वापष्टिरूपः, लब्धाः पञ्चद्वापष्टिभागाः, एतेन नक्षत्राणि कर्तव्यानि इति नक्षत्ररणार्थमष्टादशभि स्त्रिंशदधिक शतैः सप्तपष्टि भागरूपै गुण्यन्ते जातानि एकनवतिः शतानि पञ्चाशदधिकानि ९१५०, छेदराशिरपि द्वापष्टिप्रमाणः सप्तपष्टया गुण्यते ___ यह गाथा सूत्रकार ने कही है-इसका अर्थ ऐसा है-६६मुहूर्तरूप, एक मुहूर्तः के ५ परिपूर्ण दापण्ठि (६२) भागरूप, एक द्वाषष्ठिभाग का एक ६७ वें भागरूप अवधार्यराशि होती है इतने प्रमाणरूप अवधार्थराशि की उत्पत्ति कैसे होती है ? तो इसके लिये ऐसा जानना चाहिये-यहां १२४ पर्व से पांच सूर्य नक्षत्र पर्याय प्राप्त होते हैं तो दो पर्व से वे किलने प्राप्त होंगे? इस बात को जानने के लिये यहां राशित्रय की स्थापना १२४-५-२ इस प्रकार से करनी चाहिये फिर अन्तिम राशिरूप २ से मध्य की राशि ५ को गुणित करना चाहिये तब १० होते हैं इनमें १२४ का भाग करना चाहिये यहां छेद्य छेदक राशि वग की दो से अपवर्तना करने पर उपरितन छेद्य राशि ५ और अधस्तन छापष्टि रूप होती है तघ ५ द्वाषष्टि भाग लब्ध होते हैं इनसे नक्षत्र बनाना चाहिये-नक्षत्र करने के लिये ३१८ जो कि ६७ के भागरूा है उन के द्वारा गुणा करना वाहिये तब ९१५० आते हैं छेघराशि जो कि दापष्टि संख्या रूप है ६७ से गुणित होने पर આ ગાથા સૂત્રકારે કહેલ છે–આને અર્થ આ પ્રમાણે છે-૬૬ મુહૂર્તરૂપ એક મુહૂર્તના ૫ પરિપૂર્ણ બાસઠ (૬૨) ભાગરૂપ, બામઠ ભાગના એક ૬૭ ભાગરૂપ અવધાર્યરાશિ થાય છે. આટલા પ્રમાણુરૂપ અવધાર્યરાશિની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થાય છે આ માટે આ પ્રમાણે જાણવું જોઈએ-બ ૧૨૪ પર્વથી પાંચ સૂર્યનક્ષત્ર પર્યાય પ્રાપ્ત થાય છે તે બે પર્વથી તે કેટલાં પ્રાપ્ત થશે ? આ હકીકતને જાણવા માટે અહીં રાશિત્રયની સ્થાપના ૧૨૪-૫-૨ આ પ્રકારથી કરવી જોઈએ. પછી અતિમ રાશિરૂ૫ ૨ થી મધ્યની રાશિ ૫ ને ગુણવી જોઈએ ત્યારે ૧૦ થાય છે. અને ૧૨૪ વડે ભાગવા જોઈએ. અહી છેદ્ય છેદક રાશિ વયની ૨ વડે અપવર્તન કરવાથી પરિતન છે રાશિ ૫ અને અધરતન દ્વાદિષ્ટ રૂપ થાય છે અને ત્યારે ૫ બાસઠ ભાગ લબ્ધ થાય છે. આનાથી નક્ષત્ર બનાવવા જોઈએ-નક્ષત્ર કરવા માટે ૩૧૮ કે જે ૨૭ ના ભાગરૂપ છે તે વડે ગુણવા જોઈએ ત્યારે ૯૧૫૦ આવે છે. છેદરાશિ જે કે બાસઠ સંખ્યા રૂપ છે તે ૬૭ થી ગુણ Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अग्नीपनि जातानि एक चत्वारिंशच्छतानि चतुःपञ्चाशदधिकानि ४१.५४, उपरितनराशिमुहता. नयनाय पुनरपि त्रिंशत्संख्यया गुण्यते, तदनन्तरं जाते द्वेलक्षे चतुः सप्तविसहस्राणि पश्चशतानि २७४५००, तेषां चतुः पञ्चाशदधिकै चत्वारिंशच्छतै भौगहरण, लब्धाः पट्पष्टिमुंहाः ६६, शेपा अंशा स्तिष्ठन्ति त्रीणिशतानि पनिशदधिकानि ३३६ ततो द्वापष्टि भागानयनाथ तानि पष्टिसंख्यया गुण्यन्ते जातानि विंशतिसहस्राणि अष्टशतानि द्वात्रिंशदधिकानि २०८३२, तेपामनन्तरपूर्वोक्तछेदराशिना ४१.५४ भागो ह्रियते लब्धाः पञ्च द्वापष्टिभागाः, पञ्चावशेषा स्तिष्ठन्ति द्वापष्टिः ततश्चास्याः द्वापष्टया अपवर्तना क्रियते, जात एक: छेदराशेरपि द्वापष्टि संख्यया अपवर्तनायां कृतायां जाता सप्तपष्टिः, तत आगताः पट्पष्टिमुहूर्ताः एकस्य च मुहूर्तस्य पञ्चपरिपूर्णा द्वापष्टिभागा एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकः पष्टिभाग इति । तदेवमुक्तमवधार्यराशि प्रमाणम् । तदनन्तरं शेषविधिमाह-'एवमवहाररासिं इच्छ अमावाससंगुणं कुज्जा । णक्खताणं इत्तो सोहणगविहिं णिसामेह' । एवमवधार्याराशि ४१५४ राशिरूप हो जाती है ऊपर की राशि के ९१५० के मुहूर्त बनाने के लिये उसमें ३० से गुणा करने पर २ लाख ७४ हजार ५०० मुहत होते हैं फिर इनमें ४१५४ भाग देने पर ६६ मुहूर्त आते हैं शेषमें ३६६ वचते हैं तब द्वाषष्टि भागों को लाने के लिये इनमें ६० गुणा करने पर और ३३६ का दूना करके जोडने पर २०८ ३२ संख्या आती है इसमें ४१५४ का भाग देने पर ५ द्वापष्टि भाग आते हैं फिर द्वाषष्टिभाग से इसकी अपवर्तना करने पर एक आता है छेदराशि की भी बाषष्टि संख्या से अपवर्तना करने पर ६७ आते हैं अर्थात् ४१५४ छेद्रराशि में ६२ का भाग करने पर ६७ लब्ध होते हैं शेष स्थान में कुछ नहीं बचता है तब ६६ मुहूर्त और एक मुहूर्त के ५ परिपूर्ण द्वाषष्टि और एक द्वापष्टि भाग का एक षष्टिभाग आजाता है इस तरह से अवधार्य राशि का प्रमाण कहा गया है इसके बाद की शेष विधिका कथन इस प्रकार से है 'एवमવાથી ૪૧૫૪ રાશિરૂપ થઈ જાય છે. ઉપરની રાશિના ૯૧૫૦ ના મુહૂર્ત બનાવવા માટે તેને ૩૦ થી ગુણવાથી ૨ લાખ ૭૪ હજાર ૫૦૦ મુહૂર્ત થાય છે પછી આને ૪૧૫૪ વડે ભાગવાથી ૬૬ મુહૂર્ત આવે છે. શેષમાં ૩૩૬ વધે છે ત્યારે ૬૨ ભાગેને લાવવા માટે આને ૬૦ થી ગુણવાથી અને ૩૩૬ ના બમણું કરીને જોડવાથી ૨૦૮૩૨ સંયા આવે છે આને ૪૫૪ વડે ભાગવાથી ૫ બાસઠ ભાગ આવે છે પછી બાસઠ ભાગથી આની અપવર્તન કરવાથી એક આવે છે. છેદરાશિની પણ ૬૨ સંખ્યાથી અપવર્તના કરવાથી ૬૭ આવે છે અર્થાત ૪૧૫૪ હેદરાશિમાં ૬૨ થી ભાગવાથી ૬૭ લબ્ધ થાય છે શેષ સ્થાનમાં કંઈ વધતું નથી ત્યારે ૬૬ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના પાંચ પરિપૂર્ણ બાસઠ ભાગ અને એક ૬૨ ભાગને એકસઠમો ભાગ આવે છે. આ પ્રમાણે અવધાર્ય રાશિનું પ્રમાણ કહેવામાં આવ્યું છે. આની પછીની શેષ વિધિનું કથન આ રીતે છે Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारा सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ३८३ मिच्छामावास्या संगणं कुर्यात् । नक्षत्राणामितः शोधनकविधि निशामयत इतिच्छाया ॥ ___अध्यार्थः-एवमनन्तरपूर्वकथितस्वरूपमवधार्यराशिम् इच्छामावास्यसंगुणम्, याममावास्यां ज्ञातुमिच्छति तत्संगुणितं कुर्यात्, इत अर्ध्व नक्षत्राणि शोधनीयानि तस्मात् कारणात् अत ऊर्ध्व नक्षत्राणामभिजिदादीनां शोधनकविधि शोधनप्रकारं वक्ष्यमाणं निशाम यत-श्रृणुत, तत्र प्रथमतः पुनर्वसुशोधनकमाह-वावीप्तं च मुहुत्ता छायालोसं विसहि भागाय । एयं पुणबसुस्स य सोहेयव्वं हवइ पुण' द्वाविंशतिश्च मुहूर्ताः षट्चत्वारिंशद् द्वापष्टिभागाश्च । एतत्पुनर्वसोश्च बोद्धव्यं भवति पूर्णमितिच्छाया। अस्यार्थ:द्वाविंशतिमुहूर्तस्य षट्चत्वारिंशद् द्वाषष्टिभागा एतत् एतावत् प्रमाणं पुनर्वसुनक्षत्रस्य परिपूर्ण शोधव्यं भवति । अथ कथमत्रैवं प्रमाणकस्य शोधनकस्योत्पत्तिरिति चेत्तत्रोच्यते यदि चतु. विंशत्यधिकेन पर्वशतेन १२४ एञ्च सूर्यनक्षत्रपर्याया लभ्यन्ते तत एक पर्वातिक्रम्य कतिपर्याया स्तेन एकेन पर्वणा लभ्यन्ते तत्र राशित्रयस्थाऽपना-१२४।५।१ अत्र खलु चरमेन वहाररासि इच्छं अमावास संगुणं कुज्जा णक्खत्ताणं इत्तो सोहणगविहिं निसा. मेह' इस प्रकार अनन्तर पूर्वकथित स्वरूपवाली अवधार्य राशि को इच्छित अमावास्या राशि से गुणा करे-इससे जिस इच्छित अमावास्या का आप जानना चाहते हो वह जानी जाती हैं। अब सूत्रकार अभिजित् आदि नक्षत्रों के शोधन प्रकार का कथन करते हैं-जो इस प्रकार से है-इसमें सब से पहिले पुनर्वसु नक्षत्र का शोधन प्रकार प्रकट किया जाता है-'बावीसं च मुहत्ता छायालीसं विसटिभागाय, एयं पुणव्वसुस्स य सोहेयव्यं हवइ पुण्णं' २२ मुहर्त का ४३ विषष्टिभाग रूप यह पुनर्वसु नक्षत्र का इतना प्रमाण शोधन योग्य पूर्ण होता है यह किस प्रकार से निकल गया है-सो सुनो-यदि १२४ पर्व से पांच सूर्य नक्षत्र पर्याय लभ्य होते हैं तो एक पर्वसे कितने नक्षत्र पर्याय लभ्य होंगे? तो इसके लिये १२४-५-१ इस प्रकार से त्रैराशिक विधि के अनुसार राशित्रय की स्थापना करनी चाहिये इसमें अन्त की १ राशि से मध्य की राशि ५ को 'एवमवहाररासिं इच्छं अमावाससंगुणं कुज्जा णक्खत्ताणं इत्तो सोहणगविहिं निसामेह' આ રીતે અનન્તર પૂર્વકથિત સ્વરૂપવાળી અવધાર્યરાશિને ઈચ્છીત અમાવસ્યા રાશિથી ગુણ્યા કરીએ તે જે ઈચ્છિત અમાવસ્યાને તમે જાણવા ઈચ્છતા હશે તે આવી મળશે હવે સૂવકાર અભિજિત્ આદિ નક્ષત્રના શોધન પ્રકારનું કથન કરે છે જે આ પ્રમાણે છે--આમાં સૌથી પ્રથમ પુનર્વસુ નક્ષત્રને ધન પ્રકાર પ્રકટ કરવામાં मान्य। छ-'बावीसं च महत्ता छोयालीसं विसट्रिभागा य एगं पुणव्वसुस्स य सोहेयव्वं हवइ પુ’ ૨૨ મુહૂર્તના ૪૬ બાસઠ ભાગ રૂપ આ પુનર્વસુ નક્ષત્રનું આટલું પ્રમાણુશાધન એગ્ય પૂર્ણ થાય છે આ કઈ રીતે કાઢવામાં આવ્યું છે તે સાંભળો– ૧૨૪ પવથી પાંચ સૂર્યનક્ષત્ર પર્યાય લભ્ય થાય છે તે એક પર્વથી કેટલાં સૂર્યનક્ષત્ર પર્યાય બન્ય થશે? આ માટે ૧૨૪-૫–૧ આ પ્રકારે વૈરાશિક વિધિ અનુસાર રાશિત્રયની સ્થાપના Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्बुजीपति ૧૮૪ , " एकफलक्षणेन राशिना पञ्चकरूपो मध्यराशि र्गुण्यये जाताः पञ्चैव तेषां चतुर्विंशत्यधिकेन शतेन भागो हिवते लब्धाः पञ्चचतुर्विंशत्यधिकशतभागाः, ततो नक्षत्रानयनाय, एते अष्टादशभिः शतैः त्रिंशदधिकैः सप्तषष्टि भागरूपै गुणयित्वा इति गुणाकारराशिच्छेदराश्यो द्विकेनापवर्त्तना, जातो गुणाकारराशिः नवशतानि पञ्चदशाधिकानि, ९१५, छेदराशि द्वष्टिः, तत्र पञ्चनवभिः शतैः पञ्चदशोत्तरै गुण्यन्ते जातानि पञ्चचत्वारिंशच्छतानि पञ्चसप्तत्यधिकानि ४५७५, छेदराशि इपिष्टिलक्षणः सप्तपष्ट्या गुण्यते जातानि एकचत्वारिंशच्छतानि चतुः पञ्चाशदधिकानि ४१५४, तथा पुष्यनक्षत्रस्य त्रयोविंशति भागाः प्राक्तनयुगचरम पर्वाणि सूर्येण सह योग मायान्ति ते द्वापष्ट्या गुण्यन्ने जातानि चतुर्दशशतानि पर्विशत्यधिकानि १४२६, तानि पूर्वकालिकपञ्चसप्तत्यधिकपञ्चचत्वारिंशत् प्रमाणात् शोध्यन्ते, शेपं तिष्ठति एकत्रिंशच्छनानि एकोनपञ्चाशदधिकानि ३१४९, एतानि महूर्त्तानयनार्थ त्रिशता गुण्यन्ते, जातानि चतुर्नवति सहस्राणि चत्वारिशतानि सप्तत्यधिकानि ९४४१०, तेपां छेद शिना चतुः पञ्चाशदधिकैक चत्वारिंशच्छ रूपेण भागो ह्रियते लब्धाविंशतिर्मुहूर्त्ताः शेषं तिष्ठति त्रीणि सहस्राणि द्वयशीत्यधिकानि ३०८२, एतानि द्वापष्टि गुणित करने पर ५ ही राशि आती है इसमें ११४ का भाग जाता नहीं है अतः १२४ ही बचे रहते हैं, तब नक्षत्र को लाने के लिये सप्तषष्टि के भागरूप ३० अधिक १८ सौ से इन्हें गुणित करके गुणाकार राशि और छेद राशि की टिक से आवर्तना करने पर गुणाकार राशि ९१५ होती है और छेदराशि द्वाषष्टिरूप है ९१५ द्वारा ५ को गुणित करने पर ४५७५ आते हैं छेदराशि ६२ भाग रूप है इसे ६७ से गुणित करने पर ४१५४ आते हैं पुष्यनक्षत्र के २३ भाग जो कि प्राक्तनयुग के चरम पर्व में सूर्य के साथ सम्बन्धित होते हैं वे ६२ से गुणित होने पर १४२६ होते हैं ये ४५७५ में घटाये जाने पर ३१४९ शेष रहते हैं अब मुहूर्त्त बनाने के लिये इन्हें 20 से गुणित करने पर ९४४७० होते हैं इनमें छेदराशि ४१५४ का भाग देने पर बीस मुहूर्त आते हैं और बाकी में ३०८२ बचे કરવી જોઈએ. મામાં અન્તની ૧ રાશિથી મધ્યની રાશિ ૫ ને ગુણુવાર્થી ૫ રાશિ જ આવે છે એમાં ૧૨૪ના ભાગ લાગતા નથી એટલે ૧૨૪ જ વધેલાં રહે છે હવે નક્ષત્રને લાવવા માટે સપ્તષષ્ટિના ભાગરૂપ ૩૦ અધિક ૧૮ સાથી એને ગુણીને ગુણાકાર રાશિ અને છેક રાશિમાં દ્વિકથી અપવતના કરવાથી ગુણાકાર રાશિ ૯૧૫ થાય છે અને અેદરાશિ ખાસઠ રૂપ છે. ૯૧૫ વડે ૫ ને ગુણવાથી ૪૫૭૫ આવે છે. શ્વરાશિ ૬૨ ભાગરૂપ આને ૬૭ થી ગુગુવથી ૪૧૫૪ આવે છે. પુષ્ય નક્ષત્રના ૨૩ ભાગ કે જે યુગના ચરમ પમાં સૂર્યની સાથે સમ્બન્ધિત હાય છે તે ૬૨ થી ગુણુવાથી ૧૪૨૬ થાય છે જે ૪૫૭ માંથી ઓછા કરવાથી ૩૧૪૯ શેષ રહે છે હવે મુહૂત' મનાવવા માટે આ સંખ્યાને ૩૦ થી ગુણુવાથી ૯૪૪૭૦ આવશે આને છેદ્યરાશિ ૪૧૫૪ થી ભાગીએ તેા ૨૦ મુહૂત Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वादनिरूपणम् ३८५ भागानयनार्थ द्वाषष्टया ६२ गुण्यन्ते, जातमेकं लक्षमेकनवतिसहस्राणि चतुरशीत्यधिकानि १९१०८४, तेषां छेदराशिना ४१५४ भागो ह्रियते लब्धाः षट्चखारिंशन्मुहूर्तस्य द्वापष्टि मागाः, एषा पुनर्वसुनक्षत्रशोधनकनिष्पत्तिः ॥ अथ शेषनक्षत्राणां शोधकान्याह 'बावतरं सयं फग्गुणीणं वाणउय वे विसाहामु । चत्तारिय वायाला सोज्झा तह उत्तरासाढा ॥५॥ 'द्वासप्ततशतं फल्गुनीनाम्, द्विनवति द्वे विशाखासु।। चत्वारि च द्विचत्वारिंशत् शोध्यानि तथा उत्तराषाढा ॥५॥ इतिच्छाया, अस्यार्थ:-द्वासप्ततं द्वासप्तत्यधिकं शतं फल्गुनीनाम्-उत्तराफग्गुनीनां शोध्यम् अर्थात् द्विसप्तत्यधिकेन शनेन पुनर्वसु प्रभृतीनि उत्तरफलानी पर्यन्तानि नक्षत्राणि शोध्यन्ते-एवमेव सर्वत्रार्थों ज्ञातव्यः । तथा विशाखासु-विशाखापर्यन्तेषु नक्षत्रेषु शोधनकं द्वेशते द्विनवत्यधिक २९२, तदनन्तरमुत्तरापाढा पर्यन्तानि नक्षत्राणि अधिकृत्य शोध्यानि चत्वारिशतानि द्विचत्वारिंशदधिकानि ४४२, रहते हैं, इन्हें द्वाषष्टि भाग लाने के लिये ६२ से गुणित किया जाने पर १ लाख ९१ हजार ८४ आते हैं इनमें छेदरारिरूप ४१५४ का भाग देने पर ४६ मुहूर्त के द्वाषष्टिभाग लब्ध हो जाते हैं । यह पुनर्वसुनक्षत्र की शोधनविधि है। अब सुत्रकार शेष नक्षत्रों की शोधनविधि का कथन करते हैं धावत्तरं सयं फग्गुणीणं वाणउय वे विसाहासु। चत्तारि य बायाला सोज्झा तह उत्तरासाढा ॥५॥ इस गाथा का अर्थ इस प्रकार है-उत्तराफाल्गुनी तक के नक्षत्र पुनर्वसु नक्षत्र से लेकर १७२ से शोधे जाते हैं, विशाखा तक के नक्षत्र २९२ से शोधे जाते हैं एवं उत्तराषाढातक के नक्षत्र ४४२ से शोधे जाते हैं 'एवं पुणव्वसुस्स य विसहि भागसहियं तु सोहणगं । एत्तो अभिईआई बीयं वोच्छामि सोहणगं' આવે છે અને બાકીના ૩૦૮૨ વધે છે એના બાસઠ ભાગ લાવવા માટે ૨ થી ગણવામાં આવે તે ૧ લાખ ૯૧ હજાર ૮૪ આવે છે આને છેદરાશિ રૂ૫ ૪૧૫૪ થી ભાગવાથી ૪૬ મુહૂર્તના દર ભાગ સાંપડે છે. આ પુનર્વસુ નક્ષત્રની સંશોધન વિધિ છે. હવે સૂત્રકાર શેષ નક્ષત્રોની શોધન વિધિનું કથન કરે છે बावत्तरं सयं फग्गुणीणं बाणउय वे विसाहासु । चत्तारि य बायाला सोज्झा तह उत्तरासाढा ॥५॥ આ બધાને અર્થ આ પ્રમાણે છે–ઉત્તરાફાલ્ગની સુધીના નક્ષત્ર પુનર્વસુ નક્ષત્રથી લઈને ૧૦૨ થી શોધવામાં આવે છે, વિશાખા સુધીના નક્ષત્ર ૨૯૨ થી શોધાય છે અને उत्तराषाढा सुधीना नक्षत्र ४४२ थी शोधाय छे (एवं पुणव्वसुस्स य विसट्ठी भागसहियं तु सोहणगं । एत्तो अभिई आई बोयं वोच्छामि सोहणगं' म न पुनर्वसु नक्षनना मास: Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८६ अमवीपमासिक 'एवं पुणब्धमुस्स य विसहि भागसहियं तु सोहणगं। एत्तो अभिईआई बीयं वोच्छामि सोहणगं' ॥ (एतत् पुनर्वसोश्च द्विपष्ठिभागसहितं तु शोधनकम् । इतोऽभिजिदादीनां द्वितीयं वक्ष्यामि शोधनकम् ।।६।। इतिच्छाया, अश्यार्थ:-एतत् अनन्तरपूर्वोक्तं शोधनकं सकलमपि पुनर्वसु सत्कद्वापष्टिभागसहितं ज्ञातव्यम्, अयं भाव:-ये पुनर्वसु संवन्धिनो द्वाविंशतिगुहूर्तास्ते सर्वेऽपि उत्तरस्मिन् उत्तरस्मिन् शोधनके अन्तःअविष्टा वर्तन्ते नतु द्वापष्टि भागास्तवो यत् यत् शोधनकं शोध्यते तत्र तत्र पुनर्वसु संबन्धिनः पट्चत्वारिंशद् द्वापष्टि भागा उपरितनाः शोधनीया इति । एतत् पुनर्वसु प्रभृति उत्तराषाढापर्यन्तं प्रथमं शोरनाम्, इस ऊर्ध्वगमिजिनक्षत्रमादि कृता द्वितीय शोधनकं वक्ष्यामि । अत्र द्वितीयशोधनकप्रकाशे यथाशास्त्रं ज्ञातव्यः, विस्तरभयानात्र लिख्यते इति । तदयं संक्षेपार्थः केनापि पृच्छयते युगस्यादौ प्रथमा अमावास्या केन नक्षत्रण युक्ता यहां शोधनक पुनर्वसु नक्षत्र का विषष्टि भाग सहित है। ___अघ यहां से अभिजितू आदि नक्षत्रों का दितीय शोधनक कहता हूं तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जो पुनर्वसुसंबंधी २२ मुहूर्त हैं वे सब भी उत्तर के शोधनक में अन्तः प्रविष्ट है, ६२ भाग अन्तः प्रविष्ट नहीं हैं, इसलिये जो २ शोधनक शोधा जाता है वहां २ पुनर्वसु संबंधी ४६ द्वापष्टि भाग ऊपर के शोध लेना चाहिये यह प्रथम शोधनक पुनपंतु आदि उत्तरापाढा तक के नक्षत्रों का प्रकट किया गया है। ___अन्य अभिजित् नक्षत्र से लेकर द्वितीय शोधनक कहा जाता है-इस में द्वितीय शोधनक प्रकार जैसा शास्त्र में कहा गया है वैसा है अतः वह वहीं से जानलेना चाहिये विस्तार हो जाने के भय से हम उसे यहां नहीं लिख रहे हैं। निष्कर्षाथ यही है कि-जब कोई ऐसा प्रश्न करने लगे कि युग की आदि में ભાગ સહિત છે. હવે અહીંથી અભિજિત્ આદિ નક્ષત્રોનું દ્વિતીય શોધનક કહું છું. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે પુનર્વસુ સંબંધી જે ૨૨ મુહૂર્ત છે તે સઘળાં જ ઉત્તર ઉત્તરના ધનકમાં અન્તઃ પ્રવિષ્ટ છે દર ભાગ અન્તઃ પ્રવિષ્ટ નથી આથી જે જે શેષનક શોધવામાં આવે છે ત્યાં ત્યાં પુનર્વસુ સંબંધી ૪૬ બાસઠ ભાગ ઉપરના શોધી લેવા જોઈએ. આ પ્રથમ શોધનક પુનર્વસુ આદિ ઉત્તરાષાઢા સુધીના નક્ષત્રોના પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. હવે અભિજિત નક્ષત્રથી લઈને દ્વિતીય શેષનક કહેવામાં આવે છે–આમાં દ્વિતીય શેધનક પ્રકાર શાસ્ત્રમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે તેવું છે. આથી તે ત્યાંથી જ જાણી લેવું. વિસ્તાર થઈ જવાના ભયે અત્રે અમે તેનો ઉલ્લેખ કરતાં નથી સારાંશ એ જ છે કે-જ્યારે કેઈ એવે પ્રશ્ન કરવાં લાગે કે યુગની આદિમાં પ્રથમ અમાવાસ્યા કયા નક્ષત્રથી જોડાઈને સમાપ્ત થઈ જ Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ३८७ समाप्ति याति ? तत्रोच्यते-अत्र पूर्वकथित स्वरूपोऽवधार्यराशिः पट्पष्टिगुहूर्चाः पञ्चद्वापष्टि भागा एकस्य द्वापष्टिभागस्य एकः सप्तषष्टिभाग इत्येवं रूपो ध्रियते धृत्वा चकेन गुज्यते, प्रथमाया अमावास्यायाः पृष्टत्वात्, एकेन गुणितं तदेव भवतीति जातस्तावानेव राशिः, तत स्तस्माद् द्वाविंशतिर्मुहूर्ता एतस्य च मुहूर्तस्य घट्नत्वारिंशद्' द्वापष्टि भागा इत्येवं रूपं पुनर्वसु शोध्यते, तत्र पट्पष्टिमुहूर्तेभ्यो द्वाविंशतिमुहूर्ताः शुद्धाः स्थिताः पश्चाच्चतुश्चत्वारिंशत्, ४४, तेभ्य एक मुहूर्तमपकृप्य तस्य द्वापष्टिभागाः क्रियन्ते कृत्वा च ते द्वापष्टि राशिमध्ये प्रक्षिप्यन्ते जाताः सप्तपष्टिः तेभ्यः पट चत्वारिंशत् शुद्धाः शेषास्तिष्ठन्ति, त्रिचत्वारिंशतो पुहूर्तेभ्यः त्रिंशता मुहूर्तः पुष्यः शुद्धः पश्चात् त्रयोदश मुहूर्ताः, अश्लेषानक्षत्रं चाक्षेत्रमिति पश्चदशमुहूर्त प्रमाणम्, तत इदमागतं यत् अश्लेपानक्षत्रस्यैकस्मिन् मुहूत्तें एकस्य मुहर्तस्य च चत्वारिंशति द्वापष्टिमागेषु एकस्य च द्वापष्टि भागस्य सप्तपष्टिधा प्रथमा अमावास्या किस नक्षत्र से युक्त हुए समाप्त हुई है तो इस संबंध में पूर्वकथित अवधार्यराशि ६६ मुहूर्त और ६५ भाग रूप एवं एक द्वाषष्टि भाग के एक सप्तष्टिभागरूप है ऐसा मन में विचार लेना चाहिये विचार करके फिर एक से गुणा करना चाहिये क्यों कि पूछनेवालेने प्रथमा अमावास्या पूछी है एक से गुणा करने पर वही राशि आती है अतः यही राशि रही आई सो अब उसमें से २२ मुहूर्त एवं एक मुहूर्त के ४६ द्वापटि मागरूप पुनर्वसु नक्षत्र का शोधन करना चाहिये इसमें ६६ मुहूत्तों से २२ मुहूर्त शुद्ध स्थित हैं पश्चात् ४४ मुहर्त इनमें से १ मुहूर्त को कम कर के उसके द्वाषष्टि भाग कर लेना चाहिये, इन भागों को दापष्टि भागात्मक राशि में मिलादेना चाहिये सो ६७ हो जाते हैं इनमें ४६ शुद्ध शेष रहते है ४३ शुहूर्तों में से ३० मुहूर्त से पुष्य शुद्ध रहता हे पश्चात् १३ मुहूर्त तक वह शुद्ध रहता है अर्द्ध क्षेत्रीय अश्लेषा नक्षत्र १५ मुहते प्रमाण शुद्ध रहता है तब इससे यह प्रश्न समाहित हो जाता है कि તે આ સંબંધમાં પૂર્વકથિત અવધાર્યરાશિ ૬૬ મુહૂર્ત અને ૬૫ ભાગ રૂપ અને એક બાસઠ ભાગના ૧ અડસઠ ભાગ રૂપ છે એવું મનમાં ધારી લેવું જોઈએ, ધાર્યા બાદ ૧ વડે ગુણવા જોઈએ કારણ કે પ્રશ્નાર્થીએ પ્રથમ અમાવાસ્યા પૂછી છે. એક વડે ગુણવાથી તેજ રાશિ આવે છે આથી તેજ રાશિ રહી ગઈ આથી હવે તેમાંથી ૨૨ મુહુર્ત અને એક મુહૂર્તના ૪૦ બાસઠ ભાગ રૂપે પુનર્વસુ નક્ષત્રનું શેધન કરવું જોઈએ, આમાં ૬૬ મુહૂર્તીથી ૨૨ મુહૂર્તા શુદ્ધ સ્થિત છે પાછળનાં ૪૪ મુહૂર્તોમાંથી ૧ મુહૂર્ત બાદ કરીને તેના બાસઠ ભાગ કરવા જોઈએ આ ભાગને બાસઠ ભાવાત્મક રાશિમાં ઉમેરી દેવા જોઈએ જેથી ૬૭ ભાગ થઈ જાય છે. આમાં ૪૬ શુદ્ધ શેષ રહે છે ૪૩ મુહુર્તામાંથી ૩૦ મુહૂર્ત પુષ્ય શુદ્ધ રહે છે પછીના ૧૩ મુહુર્ત સુધી તે શુદ્ધ રહે છે. અર્ધક્ષેત્રીય અશ્લેષા નક્ષત્ર ૧૫ મુહૂર્ત પ્રમાણુ શુદ્ધ રહે છે, ત્યારે આ પ્રશ્ન થાય છે કે અશ્લેષા નક્ષત્રના ૧૫ મુહૂર્તમાં અને એક મુહુર્તના ૩૦ બાસઠ ભાગમાં અને ૬૭ થી છિન્ન એક Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ટર્ટ जम्बूद्वीपमति छिन्नस्य पट् पष्टिभागेषु शेषेषु प्रथमाऽमावास्या सप्ततिमुपयावीति, एवं सर्वास्वपि अमावास्यासु करणं भावनीयम् । अत्र पूर्णिमा प्रकरणे यदमावास्याकरणं कथितं तद करणगाथानुरोधेन तथा युगादौ अमावास्यायाः प्राथम्येन चेति ॥ अथ प्रस्तुत पूर्णिमा प्रकरणं विचार्यते- तथाहि 'इच्छा पुणिमाणियो अवहारोऽत्थ होइ काययो। तं चेव सोहणगं अभिईयाइं तु कायचं ॥१॥ सुद्धमि य सौहणगे जं सेसं तं हवेज णक्खत्तं । तत्थय करेर उडुप पडिपुण्ण पुणिमं विमलं ।।२।। इच्छापूर्णिमा गुणितोऽवधार्यः सोऽर्थों भवति कर्तव्यः । तं चैव शोधनकमभिनितादितु कर्तव्यम् ॥१॥ शुद्धे च शोधन के गत शेपं तद्भनेनक्षत्रम् । तत्र च करोति उडुपतिः परिपूर्णा पूर्णिमां विमलाम् ।।२॥ इतिच्छाया, ____ यथापूर्वममावास्या चन्द्रनक्षत्रपरिज्ञानार्थमवधार्यराशिः कथितः स एवात्रापि-पौर्ण अश्लेषा नक्षत्र के एक मुहूर्त में और एक मुहूर्त के ४० द्वाषष्ठि भागों में और सप्तषष्टि से छिन एक द्वाषष्ठि भाग के शेष ६६ भागों में प्रथमा अमावास्या समाप्त होती है । इसी प्रकार समस्त अमावास्याओं के सम्बन्ध में भी करण का विचार कर लेना चाहिये, यहां पूर्णिमा के प्रकरण में जो अमावास्याकरण कहा गया है वह करण गाथा के अनुरोध को एवं युग की आदि में अमावास्या के प्राथम्य को लेकर कहा गया है। प्रस्तुत पूर्णिमा के प्रकरण का विचार इच्छा पुण्णिमगुणियो अबहारोऽत्थ होइ कायन्यो। तं चेव सोहणगं अभिईयाइं तु कायव्वं ॥१॥ सुद्धंमि य सोहणगे जं सेसं तं हवेज्ज णक्खतं । तत्थ य करेइ उडुवइ पडिपुण्णं पुण्णिमं विमल ॥२॥ जिस प्रकार पूर्व में अमावास्या और चन्द्र नक्षत्र के परिज्ञान के निमित्त अवधार्य राशि कही गई है वैसी ही वह अवधायै राशि यहां पर भी पौर्णमासी બાસઠ ભાગના શેષ ૬૬ ભાગમાં પ્રથમ અમાવાસ્યા સમાપ્ત થાય છે. એવી જ રીતે સમસ્ત અમાવાસ્યાઓના સમ્બન્ધમાં પણ કરણને વિચાર કરી લેવું ઘટે અહીં પૂર્ણિમાના પ્રકરણમાં જે અમાવસ્યાકરણ કહેવામાં આવ્યું છે તે કરણગાથાના અનુરાધને તથા યુગની આદિમાં અમાવાસ્યાના પ્રાધાન્યને લઈને કહેવામાં આવ્યું છે. પ્રસ્તુત પૂર્ણિમાના પ્રકરણને વિચાર– इच्छा पुण्णिमगुणियो अवहारोऽत्थ होइ कायव्यो । तं चेव सोहणगं अभिईयाइं तु कायव्वं ॥१॥ सुद्धंमि य सोहणगे जं सेसं तं हवेज्ज णखत्तं । तत्थ य करेइ उडुवइ पडिपुण्णं पुण्णिमं विमलं ||२|| જેવી રીતે પૂર્વે અમાવસ્યા અને ચન્દ્રનક્ષત્રના પરિજ્ઞાનના નિમિત્ત અવધાર્ય રાશિ કહેવામાં આવી છે એવી જ અવધાર્યરાશિ અહીં પણ પર્ણિમાસી અને ચન્દ્રનક્ષત્રની પરિ Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिशानिरूपणम् मासी चन्द्रनक्षत्रपरिज्ञानविधौ इप्सितपौर्णमासीगुणितः यां पौर्ण मासिं ज्ञातुमिच्छसि तत्संख्यया गुणितः कर्तव्यः गुणिते च सति पूर्वोक्तमेव शोधनकं कर्तव्यम्, केवलमभिः जिदादिकं नतु पुनर्वा प्रभृतिकम् शुद्ध च शोधनके यच्छेयमवतिष्ठते तद् भवेन्नक्षत्र पौर्णमासीयुक्तम्, तस्मिंश्च नक्षत्रे उडुपतिश्चन्द्रमा करोति परिपूर्णा विमला पूर्णिमामिति गथाद्वयार्थः । अयं भावः-यदि कोपि पृच्छति-युगस्यादिकाले प्रथमा पौर्णमासी हस्मिन् चन्द्रनक्षत्रयोगे समाप्ति याति ? तत्र पष्टिमुहूर्चा एकस्य मुहूर्तस्य पञ्चद्वापष्टिभागा एकस्य द्वापष्टिभागस्यैकः सप्तषष्टितमो भागः इत्येवं लक्षणकोऽनधार्य राशिप्रिंयते प्रथमायाः पौर्णमास्याः पृष्टत्वात् इत्येकेन गुण्यते, एकेन गुणितं तदेव भवति, नत स्तस्मादमिजिनक्षत्रस्य नवमुहर्ता एकस्य मुहूर्तस्य चतुविशतिद्वापष्टिभागाः, एकस्य द्वापष्टिभागस्य एवं चन्द्र नक्षत्र की परिज्ञान विधि में भी जाननी चाहिये अतः जिम पूर्णमासी को जानने की इच्छा हो उस पौर्णमासी की संख्या से उस अवधार्यराशि को गुणित कर लेना चाहिये गुणित करने पर पूर्वोक्त शोधनक करना चाहिये यह शोधनक केवल अभिजिन आदि नक्षत्र तक का ही करना पुनर्वसु आदि नक्षत्र तक का नहीं, शोधनक की शुद्धि में जो शेप बचा रहे वह पूर्णमासी युक्त नक्षत्र होता है उस नक्षत्र में चन्द्रमा परिपूर्ण पूर्णिमा को करता है ऐसा यह अर्थ इन दो गाथाओं का है इनका मात्र ऐसा है-यदि कोई ऐसा पूछता है कि युग के आदि काल में प्रथमा पौर्णमाली-किस चन्द्र नक्षत्र के योग में समाप्त होती है ? तो इसके जानने के लिये ६० साठ मुहूर्न, एक मुहूर्त के ५ द्वाषष्ठिभाग और एक द्वापष्टिभाग का एक सप्तष्टितमभाग इस रूप अवधार्यराशि रखनी चाहिये क्यों कि पृच्छभने प्रथमा पौर्णमासी पूछो है अतः एक से गुणा करने पर वही राशि आती है इससे अभिजित् नक्षत्र के नौ मुहूर्त एक मुहूर्त के २४ द्वापष्टिभाग, एक द्वापष्टि भाग के ६७ ससषष्टिभाग इस रूप शोधनक शोधना જ્ઞાન વિવિમાં પણ જાણવી જોઇએ. આથી જે પૌણુંમાસી જાવાની જિજ્ઞાસા થાય તે પૌમાસીની સંખ્યાથી તે અવધાર્યરાશિને ગુણવી જોઈએ. ગુણાકાર કર્યા બાદ અગાઉ કહેવામાં આવ્યા મુજબ શોધન કરવા આ ધનક કેવળ અભિજિત આદિ નક્ષત્ર સુધીનું જ કરવું, પુનર્વસુ આદિ નક્ષત્ર સુધીનું નહીં શોધનકની શુદ્ધિમાં જે શેષ વધે તે પૂર્ણ માસી યુક્ત નક્ષત્ર હોય છે તે નક્ષત્રમાં ચન્દ્રમાં પરિપૂર્ણ પૂર્ણિમાનું નિર્માણ કરે છે. એ આ બંને ગાથાઓને અર્થ થાય છે એમને ભાવ આ પ્રમાણે છે-જે કઈ એવું પૂછે કે યુગના આદિ કાળમાં પ્રથમ પૌમાસી-કયા ચન્દ્રનક્ષત્રના વેગમાં સમાપ્ત થાય છે? આ જાણવા માટે ૬૦ મુહુર્ત એક મુહૂર્તના - ભાગ અને એક ૬૨ ભાગનો - ભાગ આ રૂપ અવધાર્ય રાશિ રાખવી જોઈએ કારણ કે પૃચ્છકે પ્રથમ પૌમાસી પૂછેલ છે આથી એકથી ગુણવાથી તે જ રાશિ આવે છે. આનાથી અભિજિત નક્ષત્રના નવ Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रतिस्त्र पट्पष्टिः सप्तपष्टिभागाः, इत्येवं प्रमाणकं शोधनकं शोधनीयम्, तत्र च पष्टेनवमुहर्ताः शुद्धाः स्थिताः पञ्चाशत् सप्तपञ्चाशत् तेभ्य एक मुहूत्तं गृहीत्वा द्वापष्टिभागी कृतः तेच द्वापष्टिभागराशि पञ्चकरूपे प्रक्षिप्यन्ते जाताः सप्तपष्टिभागाः तेभ्यश्चतुर्विंशतिः शुद्धाः स्थिताः, पश्चात् त्रिचत्वारिंशत् तेभ्य एक रूपमादाय सप्तपप्टि भागी क्रियते, तेच सप्तपष्टिरपि भागाः सप्तपष्टिभागामध्ये प्रक्षिप्यन्ते जाता अष्टपष्टिभागाः तेभ्यः पट्पप्टि: शुद्धाः स्थिती पश्चात् द्वौ सप्तपप्टिभागौ, ततः त्रिंशतामहः श्रवणः शुद्धः, स्थिताः पश्चात् मुहाः पविशतिः तत हदमायातं यद् धनिष्ठा नक्षत्रस्य त्रिपु हर्तपु एकस्य च मुहूर्तस्यैकोनविंशति संख्एकेषु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य पञ्चपष्टिसंख्यक सप्तपष्टि मागेषु शेषेषु प्रथमा पौर्णमासी समाप्ति मुपगच्छति, एवं पञ्चानां युगमाविनीनां श्राविष्ठीनां पूर्णिमानां क्वचित् श्रवणनक्षत्रग क्वचित् धनिष्ठानक्षेत्रण परिसमाप्तितिव्येति ॥ श्राविष्ठी पूर्णािमाया नक्षत्रयोग दर्शयित्वा प्रोष्ठपदी पूर्णिमाया नक्षत्र योग दर्शयितुचाहिये इसमें ६० के नौ मुहूर्त शुद्ध हैं बचे हुए '११ मुहत्तों में से फिर १ मुहूर्त को ६२ भागों में विभक्त करके उन्हें ५ भागों के साथ मिला देना चाहिये. ६७ भाग हो जाते हैं इनमें २४ भाग शुद्ध हैं और बाकी के ४३ में से फिर एक भाग को लेकर ६७ भागों में उसे भाजित करना चाहिये, और ६७ भागों के १ भाग के साथ जोड देना चाहिये इस प्रकार से ६८ भाग हो जाते हैं इनमें ६६ भाग शुद्ध हैं २ बचे हुए अष्टषष्टिभाग अशुद्ध हैं इस तरह ३० मुहर्तों से श्रवण नक्षत्र शुद्ध है इससे यह बात समझ में आनी है कि धनिष्ठा नक्षत्र के ३ मुहूर्तों मे और एक मुहूर्त के १९ ढापष्टि भागों में और एक द्वाषष्टि भाग के शेष पंचषष्टि संख्यक सप्तषष्टि भागों में प्रथमा पौर्णमासी समाप्त होती है इस प्रकार पांच युगभाविनी श्राविष्ठी पूर्णिमाओ का कहीं श्रवण नक्षत्र के साथ कहीं धनिष्ठा नक्षत्र के साथ परिसमाप्ति काल जानना चाहिये। મુહુ એક મુહૂર્તના ૨ ભાગ, ફ ભાગના હું ભાગ આ રૂપ શોધનક શોધ જોઈએ. આમાં ૬૦ ના નવ મુહુર્ત શુદ્ધ છે. વધેલા ૫૧ સુહૂર્તોમાંથી પછી ૧ મુહૂતને ૧૨ ભાગમાં વિભક્ત કરીને તેમને ૫ ભાગેની સાથે જોડી દેવા જોઈએ આથી ૬૭ ભાગ થઈ જાય છે જેમાં ૨૪ ભાગ શુદ્ધ છે અને બાકીના ૪૩ માછી વળી એક ભાગ લઈને ૬૭ ભાગમાં તેનું વિભાજન કરવું જોઈએ અને ૬૭ ભાગોના ૧ ભાગની સાથે તેને જોડી દેવો જોઈએ આ રીતે ૬૮ ભાગ થઈ જાય છે જેમાં ૬૬ ભાગ શુદ્ધ છે. બે વધેલા ૬૮ ભાગ અશુદ્ધ છેઆ રીતે ૩૦ મુહૂર્તીથી શ્રવણ શુદ્ધ છે આનાથી એ હકીકત સમજમાં આવી જાય છે કે ધનિષ્ઠા નક્ષત્રના ૩ મુહૂર્તોમાં અને ૧ મુહૂર્તના ભાગોમાં અને ૧ ભાગના શેપ ૬૫ ની સંખ્યા ૬૭ ભાગોમાં પ્રથમ પર્ણમાસી સમાપ્ત થઈ જાય છે. આ રીતે પાંચ યુગભાવિની શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમાની કયારેક શ્રવણ નક્ષત્રની સાથે તે કયારેક ધનિષ્ઠા નક્ષત્રની સાથે પરિસમાપ્તિ જાણવી જોઈએ, Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमयक्षस्कारा सु. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् माह-पोडवई ण भंते !, इत्यादि, 'पोहबई भंते पुण्णिम प्रौष्ठपदी भाद्रपदसंबन्धिी खलु भदन्त ! पौर्णमासी पूर्णिमातिथिम् 'कइणक्खत्ता जोग जोएंति' कतिकियसंख्यकानि नक्षप्राणि योग सम्बन्धं योजयन्ति-कुर्वन्तीति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'विभि णक्खत्ता जोथं जोएंति' त्रीणि नक्षत्राणि योगं योजयन्ति-कुर्वन्ति, कानि तानि त्रीणि नक्षत्राणि योगं कुर्वन्ति तबाह-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'सयभिसया पुव्वभद्दवया उत्तरभद्दवया शतभिषक् पूर्वभद्रपदा उत्तरभद्रपदा च, एतानि त्रीणि च नक्षत्राणि योगं कुर्वन्तीति आसां पञ्चानामपि युगमाविनीना मेतेषु नक्षत्रेषु मध्यात् एकतमेन परिसमा पनात् 'अस्सोइण्णं भंते इत्यादि, 'अस्सोइण्णं भंते ! पुणिमं' आश्वयुजी खलु भदन्त ! पोर्णमासी 'कइणक्खता जोगंजोएंति' कति-कियत्संख्यकानि नक्षत्राणि योग संबन्ध योजयन्ति कुर्वन्तीति पूर्वपक्ष: भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दो जोएंति' द्वे नक्षत्रे आश्वयुजी पूर्णिमां योजयतः परिसमापयतः, के ते द्वे नक्षत्रे तत्राह-'तं जहा' प्राविष्ठी पूर्णिमा का नक्षत्र के साथ योग प्रकट करके अघ प्रौष्ठपदी पूर्णिमा का नक्षत्र योग दिखाने के लिये सूत्रकार सूत्र कहते हैं-इसमें गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-'पोवईण भंते ! पुगिम' हे भदन्त ! प्रौप्ठपदी पूर्णिमा तिथि के साथ 'कई णक्खत्ता जोगें जोएंति' कितने नक्षत्र सम्बन्ध करते हैं ? उत्तर में प्रभुने ऐसा कहा है -'गोयमा ! तिमि णक्खत्ता जो जोएंति' हे गौतम! तीन नक्षत्र योग करते हैं 'तं जहा' उनके नाम थे हैं-'सयभिसया पुत्वभवया उत्तरभद्दवया शतभिषक, पूर्वभाद्रपदा और उत्तरभाद्रपदा, क्योंकि इन पांचों भी युगभाविनी पूर्णिमाओं की इन तीन नक्षत्रों में से किसी एक नक्षत्र के साथ समाप्ति होती है 'अस्सोइण्णं भंते ! पुण्णिमं' हे भदन्त ! आश्वयुजी पूर्णिमा के साथ 'कह णवत्ता जोगं जोएंति' कितने नक्षत्र योग करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'दो जोएंति' हे गौतम ! दो नक्षत्र सम्बन्ध करते हैं 'तं जहा' वे दो नक्षत्र ये हैं શ્રાવણી પૂર્ણિમાને નક્ષત્ર સાથે ચગ પ્રકટ કરીને હવે પ્રૌષ્ઠપદી પૂર્ણિમાને નક્ષત્રગ બતાવવાના આશયથી સૂત્રકાર સૂત્ર કહે છે-આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને આ प्रमाणे पूछयु -पोवई णं भंते । पुणिम' 3 महन्त ! प्री०४५ही पूणिमा तिथिनी साथ 'वह णक्खत्ता जोगं जोएंति' या नक्षत्र समन्य ४२ छ ? उत्तरमा प्रभुश ४ छ'गोयमा! तिन्नि णक्खत्ता जोगं जोएंति' गौतम ! नक्षत्र यो ४२ छ 'तं जहा' भन! नाम मा प्रमाणे छ-'सयभिसया पुत्रमद्दवया उत्तरभद्दबया' शतमि५५ पूर्वमा भने ઉત્તરભાદ્રપદા, કારણ કે આ પાંચે યુગભાવિની પૂર્ણિમાની પણ આ ત્રણ નક્ષત્રોમાંથી 3 मे नक्षत्रनी साथै समाप्ति थाय है. 'अस्सोइण्णं भजे ! पुणिमं' 3 महन्त ! साथयुछ पूर्णिमानी साथे 'कइ णक्खत्ता जोगं जोएंति' हे नक्षत्र यो ४रे छ१ उत्तरमा प्रभुश्री ४२ ४-'दो जोएंति' गौतम! मे नक्षत्र समय ४रे छे 'तं जहा' नक्षत्र Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९२ जम्मूदीपप्रज्ञप्ति इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'रेवई असिसणीय' रेवती अश्विनी च, अत्र खलु यद्यपि उत्तर भद्रपदा नक्षत्रमपि कांचिदाश्वयुजी पूर्णिमा परिसमापयतीति तस्य नामसंकीर्तनं कुतो न कृतम्, तथापि तदुत्तरभद्रपदानक्षत्रं प्रौष्ठपदी पूर्णिमामपि परिसमापयतीति लोके च प्रौप्ठपधा पूर्णिमायामेवोत्तर भद्रपदानक्षत्रस्य प्राधान्यम्, तमाम्ना तस्या अभिधानात्, अतः प्रकृते उत्तरभद्रपदा नक्षत्रस्य चर्चा न कृतेति नकोऽपि दोपः अतो द्वे रेवत्यश्विनीनक्षत्रे परिसमापयत आश्वयुजी पूर्णिमामिति सूत्रे कथितम्, आसां वहीनी युगभाविनीनां पूर्णिमाना. मुक्तनक्षत्रद्वयमध्ये अन्यतरेण परिसमापनादिति । 'कत्तिणं दो भरणी कत्तियाय' कार्तिकी द्वे भरणी कृत्तिका च, हे भदन्त ! कात्तिकी पूर्णिमा कतिनक्षत्राणि योजयन्तीति प्रश्न: भगवानाह-हे गौतम ! कार्तिक पूर्णिमां द्वे नक्षत्रे परिसमापयत: तद्यथा-भरणी कृत्तिका 'रेवई अस्क्षिणी च' रेवती नक्षत्र और अश्विनी नक्षत्र, यद्यपि किसी २ आश्व युजी पूर्णिमा को उत्तरभाद्रपदा नक्षत्र भी परिसमाप्त करता है तो फिर उसका नाम वहां क्यों नहीं कहा गया है तो इसका कारण यह है कि वह उत्तरभाद्रपदा नक्षत्र प्रौष्ठपदी पूर्णिमा को भी परिसमाप्त करता है. लोक में प्रौष्ठपदी पूर्णिमा में ही उत्तरभाद्रपदा नक्षत्र की प्रधानता है इसी कारण उसके नाम से उसका कथन हुआ है, अतः प्रकृत में उत्तरभाद्रपदा नक्षत्र की चर्चा नहीं की गई है और इसी कारण रेधनी और अश्विनी ये दो नक्षत्र आश्वयुजी पूर्णिमा की समाप्ति करते हैं ऐसा सूत्र में कहा गया है अतः इन अनेक युगभाविनी पूर्णिमाओं को इन नक्षत्रदय में से कोई एक नक्षत्र समाप्त कर देता है ऐसा जानना चाहिये 'कत्तिहणं दो भरणी कत्तिया थ' कार्तिकी पूर्णिमा को हे भदन्त ! कितने नक्षत्र समान करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम! काकी पूर्णिमा को दो नक्षत्र समाप्त करते हैं-उनके नाम हैं-भरणी नक्षत्र मा छ–'रेवई अस्सिणी य' रेवती नक्षत्र भने अश्विनी नक्षत्र, २ ६ माश्वयु पूणि. માને ઉત્તરભાદ્રપદા નક્ષત્ર પણ પરિસમાપ્ત કરે છે તે પછી તેનું નામ અહીં કેમ આપવામાં આવ્યું નથી ? આનું કારણ એ છે કે તે ઉત્તરભાદ્રપદા નક્ષત્ર પ્રૌષ્ઠપદી પૂર્ણિમાને પણ સમાપ્ત કરે છે. જેમાં પ્રૌષ્ઠપદપૂર્ણિમામાં જ ઉત્તરભાદ્રપદ નક્ષત્રની પ્રધાનતા છે આ કારણે જ તેના નામથી તેનું કથન થયેલું છે, આથી પ્રકૃતમાં ઉત્તરભાદ્રપદ નક્ષત્રની ચર્ચા નક્ષત્રમાં આવી નથી અને આ કારણે જ રેવતી અને અશ્વિની એ બંને નક્ષત્ર આપયુજી પૂર્ણિમાની સમાપ્તિ કરે છે એવું સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે આથી આ અનેક યુગભાવિની પૂર્ણિમાઓને આ નક્ષત્રઢયમથી કોઈ એક નક્ષત્ર સમાપ્ત ४। छ मेम . 'कत्तिइण्णं दो भरणी कत्तिया य' तिमी पण भान महन्त! કેટલાં નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે? ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે–હે ગૌતમ ! કાર્તિકી પૂર્ણિમાને બે નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે તેમના નામ છે-ભરી નક્ષત્ર અને કૃતિકા નક્ષત્ર છે કે અહીં Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ३९३ च, इहापि यद्यपि अश्विनीनक्षत्रं कांचित् कार्तिकी पूर्णिमा परिसमापयति तथापि अश्विनी नक्षत्रस्याश्वयुज्यां पौर्णमास्यां प्रतिप्राधान्यमिति न प्रकृने अश्विनीनक्षत्रं न विवक्षितमिति न कोऽपिदोपः । अतोऽापि द्वे परिसमारत इति कथितम्, आसां बबीनां युगभाविनीनां कार्तिकी पूर्णिमानाम्, भरणी कृत्तिकयोर्मध्ये अन्यतरेणैव परिसमापनादिति ॥ 'मग्गसिरिणं दो रोहिणी मग्गसिरे च' मार्गशीषी खलु पूर्णिमा द्वे रोहिणी मृगशिरश्च समापयत: भासां पञ्चानामपि युगभाविनीनां मार्गशीर्षी पूर्णिमाना गनयो योनक्षत्र्यो मध्येऽन्यतरेण परिसमापनात् । 'पोति तिणि अदापुणबसू पुस्तो' पोपों खल्लु पूर्णिमां त्रीणि नक्षत्राणि परिसमापयन्ति तद्यथा-भाः पुनर्वसुः पुष्पश्च आसां युगमध्येऽधिकमासस्यावश्यंभावेन पण्णामपि युगभाविनीना मुक्त नक्षत्राणां मध्येऽत्यतमेन परिसमापनात् 'माघिणं दो अस्सेसा और कृतिका नक्षत्र, यद्यपि यहां पर भी अश्विनी नक्षत्र किसी कार्तिकी पूर्णिमा को समाप्त करता है फिर भी अश्विनी नक्षत्र की प्रधानता अश्वयुजी पूर्णिमा की प्रति ही है इसलिये प्रकृति में इस नक्षत्र की विवक्षा नहीं हुई है। अतः इन दो नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र शुगभाविनी जातिकी पूर्णिमाओं की परिसमाप्ति करता है ऐसा जानना चाहिये जग्गतिरीपणं दो रोहिणी मग्गसिरे च' मार्गशीर्षी पूर्णिमा को दो नक्षन्न समान करते हैं इनके नाम रोहिणी और मृगशिरा हैं इसका तात्पर्य केवल इतना ही है कि इन दो नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र युगमाधिनी मार्गशीर्षी पूर्णिमाओं को लमाप्त करते हैं। 'पोर्सि तिणि अद्दा पुणवसू पुस्सो' पोषी पूर्णिमा को आद्री, पुनर्वसु और पुष्य ये तीन नक्षत्र समाप्त करते हैं इन छह पूर्णिमाओं को जिनके युगमध्य में अधिक मास अवश्यंभावी होता है उस्त नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र परिसमाप्त करता है 'माधि दो अस्सेसामहा नायी पूर्णिमा को दो नक्षत्र परिसमाप्त પણ અશ્વિની નક્ષત્ર કે કાતિ કી પૂર્ણિમાને સમાપ્ત કરે છે તેમ છતાં પણ અશ્વિની નક્ષત્રની પ્રધાનતા અશ્વયુજી પૂર્ણિમા પ્રત્યે જ છે આ કારણે જ પ્રકૃતમાં આ નક્ષત્રની ચર્ચા કરવામાં આવી નથી આથી આ બે નક્ષત્રોમાંથી કેઈ એક ક્ષત્ર યુગભાવિની ति पूर्णिमामानी परिसमा ४२ छ यु २४ये. 'मग्गसिरिणं दो रोहिणी માહિરે જ માર્ગશીષી પૂર્ણિમાને બે નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે એમના નામ રોહિણી અને મૃગશિરા છે. આનું તત્પર્ય માત્ર એટલું જ છે કે આ બે નક્ષત્રમાંથી કેઈ એક નક્ષત્ર યુગભાવિની માર્ગશીર્ષ પૂર્ણિમાઓને સમાપ્ત કરે છે. ___'पोसिं दिणि अद्दा पुणव्य पुस्सो' पोषी पूर्णिमामाने याद्री, पुनसु मने पु०५ એ ત્રણ નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. આ છ પૂર્ણિમા કે જેના યુગ મધ્યમાં અધિક માસ અવશ્ય ભાવી હોય છે, ઉપર કહેલા નક્ષત્રોમાંથી કેઈ એક નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે. 'माविण्णं दो अस्सेसा, महा य' माघी पू िभान नक्षत्र परिसमास ४३ छ ४ अश्लेषा ज० ५० Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्मतीपशातिर महाय' माघीं खलु पूर्णिमा द्वे नक्षत्रे परिसमापयत स्तद्यथा अश्लेषा मघा च, अत्र च शब्दात् पूर्वफल्गुनी पुष्यौ ग्राह्यो, तेन आसां युगभाविनीनां पञ्चानामपि मध्ये कांचिदश्लेषा कांचित्पौर्णमासी मघा कांचित्पूर्वफल्गुनी कांचित् पुष्यश्च परिसमापयति । तथा 'फग्गुणि दो पुवाफग्गुणीय उत्तराफग्गुणीय' फाल्गुनी खलु पूर्णिमा निक्षत्रे परिसमापयतः पूर्वाफाल्गुनीचोत्तराफल्गुनी च आसां पञ्चानामपि युगभाविनीना मुक्तनक्षत्रयो मध्येऽन्यतरेण परिसमापनात् । तथा 'वेति णं दो हत्थो चित्ताय' चैीं खलु पूर्णिमा दे नक्षत्रे परिसमापयतः तद्यथा-हस्तश्चित्रा च आसां पञ्चानामपि युगभाविनीनाम् उक्तनक्षत्रयोमध्येऽन्यतरेण परिसमापनात् तथा-'विसाहिण दो साई चिसाहाय' वैशाखी खलु द्वे स्वाती विशाखा च, हे भदन्त ! वैशाखी पूर्णिमा कति नक्षत्राणि परिसमापयन्ति भगवानाह-हे गौतम ! वैशाखी पूर्णिमा द्वे नक्षत्रे परिसमापयत स्तद्यथा-स्वाती विशाखा च, अत्र च शब्दादनुगधा नक्षत्रकरते हैं एक अश्लेषा नक्षत्र और दूसरा मघा नक्षत्र यहां च शब्द से पूर्व फाल्गुनी और पुष्य ये दो नक्षत्र गृहीत हुए है। इससे ऐसा जानना चाहिये कि युगभाविनी इन पांच पूर्णिमाओं में से किसी पूर्णिमा को अश्लेषा नक्षत्र, किसी पूर्णिमा को मघा नक्षत्र, किसी पूर्णिमा को पूर्वफाल्गुनी नक्षत्र और किसी पूर्णिमा को पुष्य नक्षत्र परिसमाप्त करता है। तथा-'फरगुणिं णं दो पुच्चा फरगुगी य उत्तराफरगुणी य' फाल्गुनी पूर्णिमा को दो नक्षत्र समाप्त करते हैं-पूर्वाफाल्गुनी और उत्तराफाल्गुनी इन युगभाविनी पांच पूर्णिमाओं को इन दो नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र समाप्त करता है 'चत्ति णं दो हत्थो, चित्ता य' चैत्री पूर्णिमा को युगभाविनी पांच चैत्री पूणिमाओं को हस्त और चित्रा इन दो नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र समाप्त करता है 'विसाहिएणं दो साई विसाहा य वैशाखी पूर्णिमा को-युगभाविनी पांचों वैशाखी पूर्णिमाओं को स्वाती और विशाखा नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र परिसमाप्त करता है નક્ષત્ર અને બીજું મઘા નક્ષત્ર અહીં “a” શબ્દથી પૂર્વફલ્થની અને પુષ્પ એ બે નક્ષત્ર અભિપ્રેત થયેલા છે. આનાથી એમ સમજવાનું છે કે યુગભાવિની આ પાંચ પૂર્ણિમા એમાંથી કઇ પૂર્ણિમાને અશ્લેષા નક્ષત્ર, કેઈ પૂર્ણિમાને મઘાનક્ષત્ર, કઈ પૂર્ણિમાને पाशुनी नक्षत्र मने पूर्ण भार ४०५ नक्षत्र परिसमास ४२ छ तथा-'फग्गुणिं णं दो पुवाफग्गुणी य उत्तराफग्गुगी य' शगुन पूणिमान. मे नक्षत्र सात ४२ छ-५ફાગુની અને ઉત્તરાફાલ્ગની આ યુગભાવિની પાંચ પૂર્ણિમાને આ બે નક્ષત્રમાંથી કઈ मे नक्षत्र समास ४२ छ 'चेत्तिण दो हत्थो, चित्ताय 2ी पूभिाने-युगमाविना पाय ચૈત્રી પૂર્ણિમાઓને હસ્ત અને ચિત્રા આ બે નક્ષત્રે માંથી કોઈ એક નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે छ 'विसाहिण्णं दो साई विसाहा य' वैशाभी पुलिभान-युसमाविन पाये वैशाली પૂર્ણિમાઓને–સ્વતી અને વિશાખા નક્ષત્રમાંથી કોઈ એક નક્ષત્ર પરિસમાસ ફરે છે. Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् मपि ग्राह्यम्, तच्चानुराधानक्षत्रं विशाखातः परं ग्राह्यम्, वैशाखीपूर्णिमायां विशाखा नक्षत्रमेव प्रधानम्, ततः परस्यामेव पूर्णिमाया मनुराधायाः साक्षादुपादानं कृतं नात्र तस्याः चर्चा कृता किन्तु द्वे इत्येव कथितम्, आसामनेकानामपि युग माविनीना मुक्तनक्षत्रयो मध्येऽन्यतरेण परिसमापनात् । 'जेहामूलिण्णं तिण्णि अणुराहा जेट्टोमूले' ज्येष्ठामूलि खल्लु पौर्णमासी त्रीणि-, नक्षत्राणि परिसमापयन्ति तद्यथा अनुराधाज्येष्ठामूलश्च, आसां पञ्चानामपि युगभाविनीनां ज्येष्ठामूलीपूर्णिमानायुक्तनक्षत्रेवु मध्येऽन्यतमेन परिसमापनात् । 'आसाढिण्णं दो पुवासादा उत्तरासादा' आषाढी खलु पूर्णिमां द्वे नक्षत्रे परिसमापयतः तद्यथा-पूर्वाषाढा उत्तराषाढा घे, आसां पूर्णिमानां युगान्तेऽधिकमाससंभवेन पण्णामपि युगभाविना मुक्तनक्षत्रयोर्मध्येऽन्यतरण परिसमापनादिति ॥ यहां च शब्द से अनुराधा नक्षत्र भी गृहीत हुआ है यह अनुराधा नक्षत्र विशाखा नक्षत्र से आगे गृहीत हुआ है वैशाखी पूर्णिमा में विशाखा नक्षत्र ही प्रधान रहता है क्योंकि इससे आगे की पूर्णिमा में ही अनुराधा नक्षत्र का साक्षात् ग्रहण हुआ है इससे यहां उसकी चर्चा नहीं हुई है किन्तु दो ही नक्षत्र कहे गये हैं इस तरह इन युग भाविनी पांच वैशाखी पूर्णिमाओं को इन दो नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र समाप्त करता है 'जेहा मूलिणं तिणि अनुराहा जेहा मूलो' ज्येष्टामूली पूर्णिमाको युगभाविनी इन पांच पूर्णिमाओं को इन नक्षत्रों में से-अनुराधा ज्येष्ठा और मूल नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र परिस माप्त करता है 'आसाढिगणं दो पुव्वासाढा, उत्तरासाढा' आसाढी पूर्णिमा कों. पूर्वाषाढा नक्षत्र और उत्तराषाढा नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र परिसमाप्त करता है यहां पर भी युगान्त में अधिकमास होने के कारण युगभाविनी ६ पूर्णिमाएं होती है तो इन छहों आषाढी पूर्णिमाओं को पूर्वोक्त दो नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र परिसमाप्त करता है। અહીં “જ' શબ્દથી અનુરાધા નક્ષત્ર પણ ગૃહીત થયેલ છે. આ અનુરાધા નક્ષત્ર વિશાખા નક્ષત્ર પછી ગૃહીત થયેલ છે. વૈશાખી પૂર્ણિમામાં વિશાખા નક્ષત્ર જ પ્રધાન રહે છે કારણ કે આની પછીની પૂર્ણિમામાં જ અનુરાધા નક્ષત્રનું સાક્ષાત્ ગ્રહણ થયેલ છે આથી અત્રે તેની ચર્ચા થયેલી નથી પણ બે જ નક્ષત્ર કહેવામાં આવ્યા છે. આવી રીતે આ યુગભાવિની પાંચ વૈશાખી પૂર્ણિમાઓને આ બે નક્ષત્રોમાંથી કેઈ એક નક્ષત્ર સમાપ્ત ४रे छ. 'जेद्वा मूलिण्णं तिणि अनुराहा जेद्दा मूलो' ल्येाभूमी पूर्णिमान-युगमाविना આ પાંચ પૂર્ણિમાએાને–આ નક્ષત્રમાંથી–અનુરાધા યેષ્ઠા અને મૂલ નક્ષત્રમાંથી–કઈ मे नक्षत्र परिसमास ४२ छ-'आसाढिण्णं दो पुव्वासाढा उत्तरासाढा भाषाढी ५ भान પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર અને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રોમાંથી કઈ એક નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે. અહીં, પણ યુગાન્ત અધિકમાસ હેવાથી યુગભાવની ૬ પૂર્ણિમાએ હેય છે. આ છ એ અષાઢી પૂર્ણિમાએને પૂર્વોક્ત બે નક્ષત્રમાંથી કઈ એક નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રૂદ अम्बूद्वीपप्राप्तिसूत्रे - सम्प्रति-कुलद्वारप्रतिपादनार्थमाह- 'साविहीणं भंते' इत्यादि, 'साविद्वीणं भंते ! पुष्णिमं' श्राविष्ठी श्रावणमासभाविनीं खलु भदन्त । पूर्णिमाम् 'किं कुलं जोएह उबकुलं जोएइ कुलोवकुलं जोएइ' किं कुलं युनक्ति उपकुलं युनक्ति कुछोपकुलं युनक्ति ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गीयमा' हे गौतम ! कुलं वा जोएइ उबकुलं वा जोएड़ कुळोवकुलं वा जोएई' कुलं वा युनक्ति कुळमपि कुटसंज्ञनक्षत्रमपि युनक्ति श्राविष्ठीं पूर्णिमामू तथा उपकुलं या युनक्ति उपकुल संज्ञक नक्षत्रमपि श्राविष्ठ पूर्णिमां युनक्ति श्रावणी पूर्णिमाया सह उपकुलस्यापि योगो भवतीत्यर्थः कुलोषकुलं वा, युनक्ति कुछोपकुलसंज्ञक-नक्षत्रमपि युनक्ति, सर्वैः सहयोगो भवति श्रावणी पूर्णिमाया इत्यर्थः । तत्र 'कुलं जोएमाणे धणिट्ठाणक्खत्ते जोएइ' तत्र कुलं युञ्जधनिष्ठा नक्षत्रं युनक्ति, धनिष्ठानक्षत्रस्येव कुलतया कुलद्वार प्रतिपादन इसमें गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'साविहीणं भंते! पुण्णिमं कि कुलं जोएह, उवकुलं जोएइ, कुलोवकुलं जो गृह' हे भदन्त ! श्रावणमास भाविनी पूर्णिमा को क्या कुलसंज्ञक नक्षत्र समाप्त करते हैं या उपकुल संज्ञक नक्षत्र समाप्त करते हैं ? या कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र समाप्त करते हैं ? अर्थात् श्रावणमास भाविनी पूर्णिमा के साथ किन नक्षत्रों का योग रहता है क्या, कुलसंज्ञक नक्षत्रों का, या उपकुलसंज्ञक नक्षत्रों का या कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्रों का ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! कुलं वा जोएइ, उबकुलं वा जोगृह, कुलोबकुलं वा जोएह' हे गौतम ! श्रावणमास भाविनी पूर्णिमा के साथ कुलसंज्ञक नक्षत्रों का भी योग रहता है, उपकुल संज्ञक नक्षत्रो का भी योग रहता है और कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्रों का भी योग रहता है ! तात्पर्य यही है कि इन सब नक्षत्रों के साथ श्रविष्ठी पूर्णिमा का योग रहता है 'कुलं जोएमा घणि णक्खत्ते जोएइ' जब श्राविष्ठी કુલદ્દાર પ્રતિપાદન " ? मामा गौतभस्वाभीमे प्रभुने मे पूछ्यु' छे-'साविट्टीण्णं भंते । पुण्णिमं किं कुलं जोएइ. उवकुलं जाएइ, कुलोबकुलं जोएइ' डे भगवन् । श्राषशुभास भाविनी पूर्णिमाने शु डुास ज्ञ४ નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે કે ઉપકુલસ જ્ઞક નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે ? અથવા તેા શુ' લેપફુલસ’ક નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે? અર્થાત્ શ્રાવણમાસ ભાવિની પૂર્ણિમાની સાથે કયા નક્ષત્રાના ચાગ રહે છે—શુ... કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રાને, અગર-ઉપકુલસ જ્ઞક નક્ષત્રાના કે કુલેપફુલસ જ્ઞક નક્ષત્રાના ? भवामभां अलु हे छे - 'गोयमा ! कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ' હે ગૌતમ ! શ્રાવણુમાસ ભાવિની પૂર્ણિમાની સાથે કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રના પણ ચાગ રહે છે, ઉપકુલસક નક્ષત્રોના પણ ચાગ રહે છે અને કુલેકુલસ જ્ઞક નક્ષત્રના પણ યાગ રહે છે. તાત્પય એજ છે કે આ ખધાં નક્ષત્રોની સાથે શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમાના ચેગ રહે છે. 'कुलं, जोएमाणे धनिट्ठा णक्खत्ते जोएड' न्यारे श्राविष्ठी पूर्णिमानी साथै ससज्ञः नक्षत्रोनो ચેગ રહે છે ત્યારે તેમાં ધનિષ્ઠા નક્ષત્રના ચેાગ રહે છે. ઘનિષ્ઠા નક્ષ‹ કુલસક નક્ષત્ર Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ काशिका टीका-सनमा कारः सू. २१ नक्षमागां कुठादिद्वारनिहरमा ३९७ प्रसिद्धस्य श्रावणी पूर्णिमायां योगसंभवाद, 'उपकुलं जोएमाणे सवणे णखत्ते जोएइ' उपकुळमुपकुलसंज्ञक नक्षत्रं युञ्जत् श्रवण नक्षत्रं युनक्ति, श्रयणनक्षत्रस्योपकुलतया प्रसिद्धतया श्रावणीपूर्णिमायां योगसंभवात् । 'कुलोवकुलं जोएमाणे अभिईणक्खत्ते जोएइ' कुलोपकुलं युचत् जभिजिनक्षत्रं युनक्ति, अभिजिनक्षत्रस्य कुलोपकुलतया प्रसिद्धस्य श्रावणी पूणिमाया सहयोगसंभवात् अभिजिन्नक्षत्रंहि तृतीयायां श्राविष्ठ पूर्णिमास्यां द्वादशाहूर्तेषु किञ्चित्समधिकेषु शेषेषु चन्द्रेण सह योगशुपति ततः श्रवणसहचरात् स्वयमपि तस्याः पौर्णमास्याः पर्यन्तवत्तित्वात् तदपि तां परिसमापयतीति विवक्षितत्वाद् भुनक्तीति कथितमिति। . · सम्प्रति उपसंहारमाह-साविट्ठीणमित्यादि, 'साविडीणं पुणिमासि णं कुलं वा जोएइ पूर्णिमा के साथ कुल संज्ञक नक्षत्रो का योग रहता है तब उनमें से धनिष्ठा नक्षत्र का योग रहता है धनिष्ठा नक्षत्र कुलसंज्ञक नक्षत्र माना गया है और श्राविष्ठी पूर्णिमा में इसका योग होता है, 'उचकुलं जोएमाणे सवणे णक्खत्ते जोएइ' और जब उपकुल संज्ञक नक्षत्रों का योग होता है तब श्रवण नक्षत्र का योग होता है क्यो कि उपकुलरूप से श्रवण नक्षत्र कहा गया है श्रावणी पूर्णिमा में इसका योग होता है 'अलोव कुलं जोएमाणे अभिई णक्खत्ते जोएइ' कुलोपकुलसंज्ञक नक्षत्र का जब योग होता है तष अभिजितू नक्षत्र का योग होता है अभिजित् नक्षत्र कुलोपाल रूप से पहिले प्रतिपादित हो चुका है और इसका श्रावणी पूर्णिमा के साथ योग होता है अभिजित् नक्षत्र तृतीया श्राविष्ठी पूर्णिमा में कुछ अधिक १२ मुहूर्ततक चन्द्र के साथ सम्बन्धित रहता है इसके याद श्रवण सहचर होते से वह स्वयं भी उस पूर्णिमासी के पर्यन्तवर्ती होने के कारण उस पूर्णिमाली को परिसमाप्त कर देता है ऐसी विवक्षा होने से युनक्ति ऐसा कहा गया है इस तरह 'साविट्ठीणं पुग्णमासिं कुलं वा जोएइ जाव भानपामा माव्यु छ भने विही पूणि भामi तन यो थाय 2. 'उवकुलं जोएमाणे सवणे णक्खत्ते जोएइ' म न्यारे ५ ४ नक्षत्रो। यो थाय छे त्यारे श्रवण नक्षत्र યોગ થાય છે કારણ કે ઉપકુલ રૂપથી શ્રવણ નક્ષત્ર કહેવામાં આવ્યું છે. શ્રાવણ ५ भाभा माना योग याय छे. 'कुलोवफुलं जोएमाणे अभिई णक्खत्ते जोएइ' टोपटસંક નક્ષત્રને જ્યારે ગ થાય છે ત્યારે અભિજિતુ નક્ષત્રનો રોગ થાય છે, અભિજિત નક્ષત્ર કુપકુલ રૂપની પહેલા પ્રતિપાદિત થઈ ચૂકેલ છે અને એનો શ્રાવણી પૂર્ણિમાની સાથે યોગ થાય છે. અભિજિત નક્ષત્ર તૃતીયા શ્રાષ્ઠિી પૂર્ણિમામાં કંઇક વધુ ૧૨ મુહૂર્ત સુધી ચન્દ્રની સાથે સમ્બધિત રહે છે. આના પછી શ્રવણ સહચર હેવાથી તે પોતે પણ તે પૂર્ણમાસીના પર્યન્તવત્ત હોવાના કારણે તે પૂર્ણમાસીને પરિસમાપ્ત કરી દે છે. આ २- विक्ष पाथी 'युनत' सम ४ामा मायु 2. २॥ शत 'साविट्ठीणं पुण्णमासिं गं कुलं वा जोएइ जाव कुलोवकुलं वा जोएइ' श्राqिesी पूणिमानी सा सस Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूदीपप्रतिसूत्रे जाव कुलोवकुलं वा जोएइ' श्राविष्ठी पूर्णिमासी खलु कुलं वा युनक्ति यावत् कुलोपकुलं वा युनक्ति यतस्त्रिभिरपि कुलादिभिः श्राविष्ठयाः पूर्णिमाया योजना विद्यते ततः आविष्ठी पौर्णमासी कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं ना युनक्ति, 'कुलेण जुत्ता उवकुंलेणं वा जुत्ता कुलोवकुलेग वा जुत्ता साविट्ठीपुणिमा जुत्तेत्ति वत्तव्यं सिया' कुलेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता कुलोपकुलेन वा युक्ता भाविष्ठी पूर्णिमायुक्तेति वक्तव्यं स्यात् एवं प्रकारेण स्वाशेष्येभ्यः प्रतिपादनं कुर्यात् ।। 'पोठवई णं भंते ! पुष्णिमं कि कुलं जोएइ पुच्छा' प्रौष्ठपदी खलु भदन्त ! पौर्णमासी किं कुलं युनक्ति पृच्छा हे भदन्त ! पोष्ठपदीं खलु पौर्णमासी कि कुलं युनक्ति किंवा उपकुलं युनक्ति किंवा कुलोपकुलं बुनक्तीति पृच्छया संगृह्यते प्रश्ना, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'कुलं वा उपकुलं ना कुलोचकुलं वा जोएई' कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्तीत्युत्तरम्, तत्र 'कुलं जोएमाणे उत्तरभदवया णखत्ते जोएई' कुलं युक्षत् उत्तरभाद्रपदा नक्षत्रं युनक्ति 'उबकुलं जोएमाणे पुवमदनया जोएइ' उपकुलं युञ्जत् पूर्वभद्रपदा नक्षत्र युनक्ति 'कुलोवकुलं जोएमाणे कुंलोवकुलं वा जोएई' श्राविष्ठी पूर्णिमा के साथ कुलसंज्ञक नक्षत्र यावत्-उपकुलसंज्ञक नक्षत्र और कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र योग करते हैं इसीलिये वह श्रीविष्ठी पूर्णिमा 'कुलेण जुत्ता, उचकुलेण जुत्ता, कुलोयकुलेण वा जुत्ता साविंद्वी पुणिमा जुत्तेति बत्तव्य सिया' कुल संज्ञक नक्षत्र से उपकुल संज्ञक नक्षत्र और कुंलोपकुल संज्ञक नक्षत्र से युक्त कही गई है इस रूप से गुरु अपने शिष्यों के प्रति प्रतिपादन करे। 'पोहवई णं भंते ! पुषिणमं किं कुलं जोएइ पुच्छा' हे भदन्त प्रोष्ठपदी पौर्णमासी के साथ क्या कुलसंज्ञक नक्षत्र योग करते हैं ! या उपकुलसंज्ञक नक्षत्र योग करते हैं ? या झुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र योग करते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! कुलं वा उवकुलं वा कुलोवंकुलं वां जोएई' हे गौतम! प्रौष्ठपदी पूर्णिमा के साथ कुलसंज्ञक नक्षत्र भी योग करते है, उपकुल संज्ञक नक्षत्र भी योग करते हैं और कुलोपल संज्ञक नक्षत्रं भी નક્ષત્ર યાવ-ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર તેમજ કુલપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર થગ કરે છે આથી જ તે श्राविही भूभा 'कुलेण जुत्ता, उवकुलेण जुत्ता, कलोवकुलेण वा जुत्ता साविट्ठी पुण्णिमा युत्तति वत्तव्यं सिया' उसस' नक्षत्रथा सस नक्षत्रया तभ सासस નક્ષત્રથી યુક્ત કહેવામાં આવી છે. આ રૂપે જ ગુરૂ પોતાના શિષ્યોને પ્રતિપાદન કરે. 'पोर्दुवइ गंभंते ! पुण्णिमं किं कुलं जोएइ पुच्छा' 3 महन्त ! पी पी भासीनी साथ શું કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર એગ કરે છે? અથવા ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર ગ કરે છે? અથવા सपास ४ नक्षत्र ये४२ छ ? माना ! प्रभु -'गोयमा ! कुलं वा उबकुलं वा कुलोवकुलं वा जोएइ' गौतम ! प्रो०ी पूणिभाना साथे पुरसज्ञ४ नक्षत्र પણું ચૅગ કરે છે, ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર પણે યોગ કરે છે અને કુલપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् सयभिसया णक्खत्ते जोएई कुलोपकुलं वा युञ्जत् शतभिषा नक्षत्र युनक्ति 'पोट्टवईणं पुणिमं कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ कुलोचकुलं वा जोएइ' पौष्ठपदी खलु पूर्णिमा कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुशेपकुलं वा युक्ति 'कुलेण वा जुत्ता जाव कुलोवकुलेण वा जुत्ता पोढ़वई पुण्णमासी जुत्तत्ति वृत्तवं सिया' कुछेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता कुलोपकुलेन वा युक्ता प्रौष्ठपदी पूर्णिमा युक्तेति वक्तव्यं स्यात्-स्वशिष्येभ्य स्तथा प्रतिपादयेदिति ॥ 'मासोइण्णं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! आश्वयुनी खलु भदन्त ! पूर्णिमा किं कुलं युनक्ति किंवा; उपकुलं युनक्ति किंवा कुलोपकुलं युनक्तीति पृच्छया संगृह्य ते प्रश्नः, भगवानाह-'गोश्मा': योग करते हैं 'कुलं जोएमाणे उत्तरभद्दवया णक्खत्ते जोएइ, उपकुलं जोएमाणे पुवभद्दवया जोएइ, कुलोचकुलं जोएमाणे सयभिसया णक्खत्ते जोएइ' जय इसके साथ कुलसंज्ञक नक्षत्र योग करते हैं तब उनमें से उत्तर भाद्रपदानक्षत्र योग करता है जब उपकुलसंज्ञक नक्षत्र योग करते हैं तब उनमें से पूर्वभाद्रपदा नक्षत्र योग करता है और जब कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र योग करते हैं तब उनमें से शतभिषा नक्षत्र योग करता है इस तरह 'पोट्टवई णं पुण्णिमं कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ कुलोबकुलं वा जोएई' प्रौष्ठपदी पूर्णिमा को कुलसंज्ञक नक्षत्र, उपकुल संज्ञकनक्षत्र, और कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं इस तरह से अपने शिष्यों को 'कुलेण वा जुत्ता जाव कुलोवकुलेण वा जुत्ता पोहचई पुण्णमासी जुत्तति बत्तव्वं सिया' प्रौष्ठपदी पूर्णिमा कुल से उपकुल से और कुलोपकुल से युक्त होती है ऐसा समझना चाहिये 'आसोइण्णं भंते! पुच्छा' हे भदन्त ! आश्वयुजी पूर्णिमा क्या कुलसंज्ञक नक्षत्र से युक्त होती है? या उपकुलसंज्ञक नक्षत्र से युक्त होती है ? या कुलोपकुलसंज्ञक नक्षत्र से युक्त यास 'कुलं जोएमाणे उत्तरभदवया णक्खत्ते जोएइ उपकुलं जोएमाणे पुव्वभइवया जोएट, कलोवकलं जोएमाणे सयभिसया णखत्ते जोएई' न्यारे पानी स सस ४ नक्षत्र યોગ કરે છે ત્યારે તેમાંથી ઉત્તરભાદ્રપદી નક્ષત્ર ચાગ કરે છે જ્યારે ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર ગ કરે છે ત્યારે તેમાં પૂર્વભાદ્રપદા નક્ષત્ર ચગ કરે છે અને જ્યારે કુલેપલ સંનક नक्षत्र यो ४२ छ त्यारे तमनामाथी शताल५५ नक्षत्र या ४२ छे. माशत 'पोटखाई णं पुण्णिमं कुलं वा जोएइ उबकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएई' प्रीही पूणिमान કુલસંજ્ઞકનક્ષત્ર, ઉપકુલસંજ્ઞકનક્ષત્ર, અને કુપકુસંક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે આ પ્રકારે पोताना शिष्य समुहायर 'कुलेण वा जुत्तो जाव कुलोवकुळेण वा जुत्ता पोवई पुण्णमासी जुत्तति वत्तव्वं सिया' प्रौ०४५ही पूमा सथी उपसथी मने परथी युत हाय छ सेभ समान. 'आसोइण्णं भंते ! पुच्छा' 3 सन्त साश्वयु पूर्णिमा शुसस નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે? અથવા ઉપકુલસંક નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે ? અથવા કુલપકુલ Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०० जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिस्त्रे इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ नो लमइकुलोचकुलं' आश्वयुनीं पूर्णिमां कुलं वा युक्ति उपकुलं वा युनक्ति नो लभते कुकीपकुलम्, अर्थात् कुलेन उपकुलेन च सहयोगी भवति किन्तु कुलोपकुलेन सहाश्वयुजी पूर्णिमायाः योगो न भव तीति । तत्र 'कुलं जोएमाणे अस्सिगी णखत्ते जोएइ' कुलं युञ्जत्-अश्विनी नक्षत्रं युनक्ति 'उपकुलं जोएमाणे रेवईणखत्ते जोएइ' उपकुलं खत् रेवती नक्षत्र युनक्ति। ____उपसंहारमाह-'अस्सोइणं' इत्यादि, 'अस्सोइयं पुणिमं कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ' भावयुगी पूर्णिमा कुलं वा युनक्ति, उपकुलं वा युनक्ति 'अलेण वा जुत्ता उवालेण वा जुत्ता अस्सोई पुषिणमा जुत्तचि पत्तव्यं सिया' कुलेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता आश्वयुजी पूर्णिमा युक्तेति वक्तव्यं स्यात् स्वशिष्येभ्यः प्रतिपादनं कुर्यादिति । 'कत्तिइण्ण भंते ! पुण्णिमं किं कुलं ३ पुच्छा' कार्तिकी खलु भदन्त ! पूर्णिमा कि कुलं पृच्छा, हे भदन्त ! होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोलमा ! कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएह नो लमह कुलोवकुलं' हे गौतम ! आश्वयुजी पूर्णिमा कुलसंज्ञक नक्षत्र से और उपकुसंज्ञक नक्षत्र से युक्त होती है, किन्तु कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र से युक्त नहीं होती है 'कुलं जोएमाणे अस्तिणी णक्खत्ते जोएइ, उपकुलंजोएमाणे रेवई णक्खत्ते जोएइ जब यह कुलसंज्ञक नक्षत्र से युक्त होती है-तय वह अश्विनी नक्षत्र से युक्त होती है और जब यह उपकुल संज्ञक नक्षत्र से युक्त होती है तब रेवती नक्षत्र से युक्त होती है 'अस्सोहण पुरिणमं कुलं वा जोएई' इस तरह आश्वयुजी पूर्णिमा के साथ कुल और 'उपकुलं जोएई' उपकुलसंज्ञक नक्षत्र योग करते हैं 'कुलेण वा जुत्तो उपकुलेण वा जुत्ता अस्सोई पुण्णिमा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया' अतः कुल से युक्त और उपकुल से युक्त आश्वयुजी पूर्णिमा होती है ऐसा अपने शिष्यों को समझाना चाहिये 'कत्तिइण्णं ते! पुणिमं किं कुलं ३ पुच्छा' हे भदन्त ! कार्तिको पूर्णिमा क्या कुलसंज्ञक सश नक्षत्रथी युद्धत डाय ? मान पाममा प्रभु गौतमने ४९ -'गोयमा ! कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ नो लभइ कुलोवकुलं 8 गौतम! माश्वयु पूर्णिमा सस નથવાથી અને ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે પરંતુ કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત डाती नथी. 'हुलं जोएमाणे अस्सिणी णक्खत्ते जोएइ, उबकुलं जोएमाणे रेवई णक्खते जोएइ' न्यारे ते रास नक्षत्रयी युद्धत डाय छे त्याने अश्विनी नक्षथी युत डाय छ અને જયારે તે ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે ત્યારે રેવતી નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે 'अस्सोइण्णं पुण्णिमं कुलं वा जोएई' मा रीते साश्वयुल पूर्णिमानी साथै १५ अने 'उपकुलं जोएइ' 84 नक्षत्र यो रे छे 'कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता अस्सोई पुण्णिमा जुत्तत्ति वत्तव्यं सिया' माथी उaथी युक्त मने पलथी युत मश्वयु पूर्णिमा हाय छे से प्रभाये पोताना शिव्याने समतवयु नये 'कत्तिइण्णं भंते ! Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वादनिरूपणम् ४०१ कात्तिकी पूर्णिमा किं कुलं युनक्ति किंवा उपकुलं युनक्ति किंवा कुलोपकुलं युनक्तीति पृच्छया संगृह्यते प्रश्शा, भगनानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ नो कुलोवकुलं जोएइ' कुलं वा युमक्ति कार्तिकी पूर्णिमा मुपलं वा युनक्ति नतु कुलोबजुलं युनक्ति) कुलेन उपकुलेनैव संवन्लो भवति कार्तिकी पूर्णिमायाः नतु कुलोपछलेन सह सरचन्यो भनतीत्यर्थः । तत्र 'कुलं जोएमाणे कत्तियां णक्खत्ते जोएई' कुलं युचत् कृत्तिानक्षमेव युनकि 'उपकुलं जोएमाणे भरणी' उपकुलं युञ्जत् भरणी नक्षत्रं युनक्ति 'जाव बचावं सिया' यावद् वक्तव्यं स्यात्, अत्र यावत्पदेन कार्तिकी पूर्णिमा कुलं वा युनक्ति उपकुछ वा युनक्ति कुलेन का युक्ता उपकुलेन वा युक्ता कार्तिकी पूर्णिमा युक्तति, एतत्पर्यन्तस्य ग्रहणं गवतीति । 'मग्गसिरीणं मंते ! पुणिमं' मार्गशीर्षी खलु भदन्त ! नक्षत्रों से युक्त होती है या उपकुल संज्ञक नक्षत्रों से युक्त होती है या कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्रों से युक्त होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! कलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ नो कुलोचकुलं जोएइ' हे गौतम ! कार्तिकी पूर्णिमा कुलसंज्ञक नक्षत्रों से युक्त होती है और उपकुल संज्ञक नक्षत्रों से युक्त होती है परन्तु वह कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्रों से युक्त नहीं होती है 'कुलं जोएमाणे कत्तिया गक्खत्ते जोरई उवलं जोएमाणे भरणी जाव षत्सव्वं सिया' जब यह कुल संज्ञक नक्षत्र से युक्त होती है तब यह कृत्तिका नक्षत्र से युक्त होती है और जब यह उपझल संज्ञक नक्षत्र से युक्त होती है तब अरणी नक्षत्र से यह होती है यहां यावत्पद से 'कानिकी पूर्णिमा को कुल नक्षत्र और उपकुल नक्षत्र युक्त करते हैं इसलिये यह फूल से और उपकुल से युक्त होती है ऐसा अपने शिष्यों के लिये समझाना चाहिये' यह सथ पाठ गृहीत हुआ है 'मगसिरी भंते ! पुण्णिमं किं कुलं वा तं चेव' है भदन्त! मार्गशीषा पूर्णिमा को क्या पणिमं किं कुलं ३ पुच्छा' महन्त ! ति' माशु सस४ नक्षत्राथी यरत હોય છે? અથવા ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રોથી યુક્ત હોય છે? અગર કુલપકુલ સંશક નક્ષત્રોથી यात हाय छ? त्तरमा प्रभु ४३ छ-'गोयमा । कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएड नो कुलोवकलं जोएइ' गौतम!ति थिभा उसस४ नक्षत्रोथी युक्त डाय छ भने ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રોથી યુક્ત હોય છે પરંતુ તે કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રોથી યુક્ત હતી नयी. 'कुलं जोएमाणे कत्तिया णक्खत्ते जोएइ उवकुले जोएमाणे भरणी जाव वत्तव्यं सिया' જ્યારે તે કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે ત્યારે તે કૃત્તિકા નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે અને જ્યારે ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે ત્યારે ભરણી નક્ષત્રથી સંલગ્ન હોય છે. અહી: થાવત્ પદથી કાર્તિકી પૂર્ણિમાને કુલનક્ષત્ર અને ઉપકુલનક્ષત્ર યુક્ત કરે છે આ કારણે તે કુલથી તેમજ ઉપકુલથી યુક્ત હોય છે એમ ગુરૂએ પિતાના શિષ્યોને સમજાવવું જોઈએ मा मया 8 गृहीत थयो छे. 'मग्गसिरीणं भंते ! पुण्णिमं किं कुल वा तं चेव' Bed! Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०२ जम्बूद्वीपप्राप्ति पूर्णिमाम् 'कि कुलं तंचेव दो जोएइ णो भवइ कुलोबकुलं, कुलं जोएमाणे मग्गसिरणखत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे रोहिणी अग्गसिरिष्णं पुण्णिमं जाव वत्तव्यं सिया' किं कुलं तदेव द्वे युक्तः नो भवति कुलोपकुलम्, कुलं युञ्जत् मृगशिरा नक्षत्रं युनक्ति उपकुलं युञ्जत् रोहिणी नक्षत्रं युनक्ति, मार्गशीपी खलु पूर्णिमा यावद्वक्तव्यं स्यात् इति, अयं भाव:-हे मदन्त ! मार्ग शीपी पूर्णिमा किं कुलं युनक्ति किंवा उपकुलं युनक्ति किंवा कुलोपकुलं युनक्ति इति प्रश्नः, भगवानाह-'हे गौतम ! मार्गशीर्षी पूर्णिमा कुलं युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति नो भवति कुलोपकुलम्, तत्र कुलं युञ्जत् मृगशिरो नक्षत्रं युनक्ति, उपकुलं युञ्जत् रोहिणी नक्षत्रं युनक्ति । सम्प्रति-उपसंहारमाह-मार्गशीष पूर्णिमां खल कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति, कुलेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता मार्गशीर्षी पूर्णिमा युक्तति वक्तव्यं स्यात्, एवं रूपेण स्वशिष्येभ्यः प्रतिपादनं कुर्यात् इति ।। अथ लाघवार्थमतिदेशमाह-एवं' इत्यादि, 'एवं सेसियाओवि जाव आसाढिं' एवं शेपिका अपि यावदापाढीम् एवम् मार्गशीपी पूर्णिमान्तकथितप्रकारेण शेषिका उक्ताभ्योऽवशिष्टा पोपीपूर्णिमात आरभ्य आपाढपूर्णिमान्तपूर्णिमा कुलसंज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं ? या उपकुल संज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं ? या कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम! मार्गशीर्षी पूर्णिमा को कुलसंज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं, उपकुल संज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं, कुलोपकुलसज्ञक नक्षत्र युक्त नहीं करते हैं जब कुलसंज्ञक नक्षत्र उसे युक्त करते हैं तब उनमें से मृगशिरा नक्षत्र उसे युक्त करता है और जब उपकुल संज्ञक नक्षत्र उसे युक्त करते हैं तब उनसे उसे रोहिणीनक्षत्र युक्त करता है इस तरह इस मार्गशीर्षी पूर्णिमा को कुल संज्ञक नक्षत्र और उपकुल संज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं इस कारण यह कुल से और उपकुल से युक्त होती है ऐसा अपने शिष्यों को समझाना चाहिये 'एवं लेसियाओ वि जाव आसाढिं' इसी प्रकार मार्गशीर्षी पूर्णिमान्त तक कथित प्रकार के अनुसार-उक्त से अवशिष्ट पौषी पूर्णिमा से लेकर आपाढी पूर्णिमा तक की पूर्णिमाओं के सम्बन्ध में માર્ગશીષી પૂર્ણિમાને શું કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે? અથવા ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે અથવા શું કુલપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે–હે ગૌતમ! માર્ગશીવી પૂર્ણિમાને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે, જે કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે, પણ કુપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરતાં નથી. જ્યારે કુલસજ્ઞિક નક્ષત્ર તેને યુક્ત કરે છે ત્યારે તેમનામાંથી મૃગશિરે નક્ષત્ર તેને યુક્ત કરે છે અને જ્યારે ઉપકુલસંક નક્ષત્ર તેને યુક્ત કરે છે ત્યારે તેને રોહિણી નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે. આ રીતે આ માગણીષ પૂર્ણિમાને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર અને ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે એટલે તે કુલથી તેમજ ઉપકુલથી યુક્ત હોય છે मे शिध्यान सभगत नसे. (एवं सेसियाओ नि नाव आसादि) मेवी शत માર્ગશીપી પૂર્ણિમાન્ત સુધી કહેલા પ્રકાર અનુસાર–ઉક્તથી અવશિષ્ટ પીવી પૂર્ણિમાથી Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिधारनिरूपणम् ४०३ वक्तव्याः, आलापप्रकारः सर्वत्र स्वयमेवोहनीयः । यत्र यत्र वैलक्षण्यमालापे तत्र स्वयमेव 'पोसिं जेहामूलिं च कुलं वा उपकुलं वा कुलोवकुलं वा' पौषी पूर्णिमां तथा ज्येष्ठामूली पूर्णिमां च कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति, एवं प्रकारेण पूर्ववदेव आलापो वक्तव्यः 'सेसियाणं कुलं वा उपकुलं वा' शेषिकानां माघी फाल्गुनी चैत्री वैशाखी आषाढीनां पूर्णिमानां कुलं वा युनक्ति, उपकुल वा युनक्ति, इत्येव वक्तव्यम् 'कुलोवकुलं ण भण्णइ कुलोपकुलं न भण्यते, शेषपूर्णिमासु कुलोपकुलं वा युनक्तीति न वक्तव्यं तदभावात् अन्यत् सर्वं सर्वत्र समानरूपेणैव ज्ञातव्यमिति पूर्णिमा प्रकरणम्, भी कहलेना चाहिये आलाप प्रकार सर्वत्र स्वयं ही उद्भावित कर लेवें। जहां जहां विलक्षणता आलाप में हो वह इस प्रकार से करलेवे यह सूत्रकार स्वयं दिखलाते हैं । 'पोसिं जेहा मूलिं च कुलं वा उपकुलं वा कुलोवकुलं वा' हे भदन्त ! पौषी पूर्णिमा को तथा ज्येष्ठा मूली पूर्णिमा को कुलसंज्ञकनक्षत्र, उपकुलसंज्ञक नक्षत्र या. कुलोपकुलसंज्ञक नक्षत्र व्याप्त करते हैं ? इसके उत्तर में यही कहना चाहिए-पौषी पूर्णिमा को और ज्येष्ठामूली पूर्णिमा को कुलसंज्ञक नक्षत्र भी व्याप्त करते हैं-उप. कुल संज्ञक नक्षत्र भी व्याप्त करते हैं 'सेसियाणं कुलं वा उपकुलं' माघी, फाल्गुनी चैत्री वैशाखी और आषाढी पूर्णिमाओं को कुल संज्ञक और उपकुल संज्ञक ये दोनों प्रकार के ही नक्षत्र व्याप्त करते हैं कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र व्याप्त नहीं करते हैं यही बात 'कुलोवकुलं न भण्णइ' इस पाठ से प्रकट की गई है। क्यों कि इन शेष पूर्णिमाओं में कुलोपकुल नक्षत्र का अभाव रहता है अतः दो ही प्रकार के नक्षत्र-कुलसंज्ञक और उपकुल संज्ञक नक्षत्र ही इन सब पूर्णिमाओं को व्यासकरते हैं बाकी के नक्षत्रों की इन सब पूर्णिमाओं में समानता है। __ पूर्णिमा प्रकरण समाप्त । લઈને અષાઢી પૂર્ણિમાઓના સમ્બન્ધમાં કહી લેવું જોઈએ આલાપ પ્રકાર સર્વત્ર સ્વયં જ ઉદ્દભાવિત કરી લે. જ્યાં જ્યાં વિલક્ષણતા આલાપમાં હોય તે સૂત્રકાર આ પ્રકારે मताव छ. म (पोसिं जेट्ठा मूलिंच कुलं वा उबकुलं वा कुलोवकुलवा) 3 महन्त! पोली પૂર્ણિમાને તથા જયેષ્ઠા મૂલી પૂર્ણિમાને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર, ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર, અથવા કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર વ્યાસ કરે છે ? આના જવાબમાં આ પ્રમાણે જ કહેવું જોઈએ પૌષી પૂર્ણિમાને અને ચેષ્ઠા મૂલી પૂર્ણિમાને કુલસંજ્ઞકનક્ષત્ર પણ વ્યાસ કરે છે, ઉપકુલસંકનક્ષત્ર ५ व्या ४२ छ भने ४३५४४ नक्षत्र या व्यात ४२ छे. (सेसियाणं कुलं वा उवकुल) મઘા, ફાગુની ચેત્રી, વૈશાખી અને અષાઢી પૂર્ણિમાઓને કુલસંજ્ઞક તેમજ ઉપકલસંજ્ઞક એ બંને પ્રકારના નક્ષત્ર વ્યાપ્ત કરે છે. કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર વ્યાપ્ત કરતાં નથી આ ld (कलोपकलन भण्णइ) 2 48 २१ ४८ ४२वामां मावी छ. ४१२६५ है माशेष પૂર્ણિમાઓમાં કુલપકુલ નક્ષત્રને અભાવ રહે છે એથી એ જ પ્રકારના નક્ષત્ર-કુલસંજ્ઞક. અને ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર જ આ તમામ પૂર્ણિમાઓને વ્યાપ્ત કરે છે. બાકીના નક્ષત્રની . આ બધી પૂર્ણિમાઓમાં સમાનતા છે. પૂર્ણિમા પ્રકરણ સમાપ્ત. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०४ जम्बूद्धीपप्रचप्तिसूत्र अथामावाझ्या प्रकरणमाह-'साविढि णं भंते ! अमावास" श्राविष्ठी श्रावणमासभाविनी खल भदन्त ! अमावास्याम्, चन्द्रसूर्यद्वयाधिकरणकालविशेषरूपाम् 'कणखत्ता जोएंति' कति-कियत्संख्यकानि नक्षत्राणि युञ्जन्ति यथा योगं चन्द्रेण सह संयुज्य श्रवणमासमाविनीममावास्यां परिसमापयन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'यो णक्खत्ता जोएंति' द्वे नक्षत्रेयुक्तः , तत्र के ते द्वे नक्षत्रे ये श्राविष्ठीममावास्यां परिसमापयत स्वत्राह-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तथा 'अस्सेसा य महा य' अश्लेपा व, मया च, अन खलु व्यवहारनिश्चयमतेन यस्मिन् नक्षत्रे पूर्णिमा भवति तस्मादारभ्याक्तिने पञ्चदशे चतुर्दशे घा नक्षत्रे अमावास्या भवति, यस्मिन् च नक्षत्रे अमावास्या भवति तत आरभ्य परतः पञ्चदशे चतुर्दशे वा नक्षत्रे पुनः पौर्णमासी भवति, वत्र श्रावणमास भाविनी पौर्णमासी अमावास्या प्रकरण 'साविट्ठी णं भंते ! अमावासं कह णक्खत्ता जोएंति' गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! जो श्राविष्ठी अमावास्या है-उसे कितने नक्षत्र व्याप्त करते हैं ? अर्थात्-चन्द्र सूर्य द्वय की अधिकरण कालविशेष रूप अमावास्या को जो कि श्रावण मास संबंधिनी हैं कितने नक्षत्र यथायोग्य रूप से चन्द्र के साथ युक्त होकर समाप्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! दो णखत्ता जोरंति' हे गौतम! श्राविष्ठी अमावास्या को दो नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं 'तं जहा' के दो नक्षत्र ये हैं 'अस्सेसा य महा थ' एक अश्लेषा नक्षत्र और दूसरा मघा नक्षत्र यहां व्यवहार और निश्चय नय के मतानुसार जिस नक्षत्र में पूर्णिमा होती है उस नक्षत्र से लेकर अकूतन पन्द्रहवें या चौदहवें नक्षत्र में अमावास्या होती है और जिस नक्षत्र में अमावास्था होतो हैं उस नक्षत्र से लेकर आगे के पन्द्रहवें या चौदहवें नक्षत्र में पुनः पौर्णमासी होती है वहां श्रावणमास અમાવાસ્યા પ્રકરણ (साविट्ठीण भते ! अमावास कइ णक्खत्ता जोएंवि) गौतभस्वामी प्रसुन मा प्रमाणे પૂછયું છે–હે ભદન્ત જે શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યા છે–તેને કેટલાં નક્ષત્ર વ્યાપ્ત કરે છે? અર્થાત, ચન્દ્ર સૂર્ય દ્રયની અધિકરણ કાલ વિશેષરૂપ અમાવાસ્યાને કે જે શ્રાવણ માસ સંબંધિની છે કેટલાં નક્ષત્ર યથા ગ્ય રૂપથી ચન્દ્રની સાથે યુદ્ધ થઈને સમાપ્ત કરે છે? माना भवासभा प्रभु ४ छ (गोयमा। दो णक्खत्ता जोएंति) गौतम! श्रावि०४ी सभापास्यान मे नक्षत्र परिसभात ४२ छ (तं जहा) मे नक्षत्र मा छे. (अरसेसा य महा य) मे४ अश्लेषा नक्षत्र भी भधा नक्षत्र ही व्यवहार भने निश्चय नयनाમતાનુસાર જે નક્ષત્રમાં પુનમ હોય છે, તે નક્ષત્રથી લઈને અર્ધાતન પંદરમાં અથવા ચૌદમા નક્ષત્રમાં અમાવસ્યા થાય છે અને જે નક્ષત્રમાં અમાવાસ્યા થાય છે તે, નક્ષત્રથી લઈને પછીના પંદરમા અથવા ચૌદમાં નક્ષત્રમાં પુનઃ પર્ણમાસી થાય છે. ત્યાં શ્રાવણમાસ ભાવિની પીણુંમાસી શ્રવણ નક્ષત્રમાં તેમજ ધનિષ્ઠા નક્ષત્રમાં થાય છે એમ Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ०५ प्रणम् प्रकाशिका टीका-सप्तमयक्षस्कारः रु. २५ नक्षत्राणां कुलादिधारनिरूपणम् श्रवणनक्षत्रे धनिष्ठानक्षत्रे च भवतीति कथिता, ततः श्रावणामावास्यायामस्याम्, अश्लेषा मघा च कथिता, लोके च तिथिगणनानुसारतो गवाया ममावास्यायां वर्तमानायां च प्रतिपदि यस्मिन् अहोराने प्रथमतोऽमावास्या अभूत् ततः सकलोऽपि अहोरात्रोऽमावास्येति व्य. वहियते, ततो मघानक्षत्रमपि एवं व्यवहारतोऽमावास्यायां प्राप्यते इति न कोऽपि विरोधः। परमार्थतस्तु आविष्ठीममावास्या मिमानि त्रीणि नक्षत्राणि परिसमापयन्ति, तद्यथापुनर्व: पुष्योऽश्लेषाच, आसों पञ्चानामपि युगभाविनीना ममावास्यानां नक्षत्रयाणां मध्येऽन्यतमेन परिसमापनाव, अत्र यद् विशेपतो वक्तव्यं तत् पूर्णिमा प्रकरणे एव कथितं विस्तर भयान पुनरत्र कथ्यते इति ॥ ___ 'पोहवईग्णं भंते ! अमावास' प्रोष्ठपदी भाद्रपदमास भाविनीं खलु भदन्त ! अमावास्याम् भाविनी पौर्णमासी श्रवण नक्षत्र में और धनिष्ठा नक्षत्र में होती है ऐसा कहा गया है इस कारण श्रावणमास भाविनी अमावास्या में अश्लेषा और मघा ये दो नक्षत्र होते कहे गये हैं। लोक में तिथिगणना के अनुसार अमावास्या के व्यतीत हो जाने पर और प्रतिपदा के प्रारंभ होने पर-वर्तमान अवस्था में उपस्थित हो जाने पर-जिस अहोरात्र में प्रथमतः अमावास्या हुई है वह सकल अहोरात्र 'अमावास्या' इस रूप से व्यवहृत होता है इससे मघा नक्षत्र भी इस व्यवहार के अनुसार अमावास्या में प्राप्त होता है अतः इस कथन में कोई विरोध जैसी यात नहीं है परमार्थः तो आविष्ठी अमावास्या को पुनर्वहु, पुष्य, और अश्लेषा ये तीन नक्षत्र समाप्त करते हैं। इन पांच युगभाविनी अमावास्या ओं को नक्षत्र त्रय में से कोई एक नक्षत्र परिसमाप्त करता है। यहां जो विशेष रूप से वक्तव्य है वह तो हमने पूर्णिमा के प्रकरण में ही कह दिया है अतः अब विस्तार हो जाने के भय से हम उसे यहां दुयारा नहीं कहते हैं 'पोट्टवण्ण કહેવામાં આવ્યું છે. આથી શ્રવણ માસ ભાવિની અમાવાસ્યામાં અશ્લેષા અને મઘા એ બે નક્ષત્ર હોવાનું કહેવામાં આવ્યું છે લેકમાં તિથિગણના અનુસાર અમાવાસ્યા પૂરી થઈ જવા પર અને પ્રતિપદા (પડ) ને પ્રારંભ થવા પર વર્તમાન અવસ્થામાં ઉપસ્થિત થઈ જવા પર–જે અહેરાત્રમાં પ્રથમત અમાવસ્યા થઈ છે તે સકળ અહોરાત્ર અમાવાસ્યા એ રૂપથી વ્યાવહુત થાય છે આથી મઘા નક્ષત્ર પણ આ વ્યવહાર અનુસાર અમાવાસ્યા માં આવી જાય છે આથી પ્રસ્તુત કથનમાં કઈ વિરેધાભાસી હકીકત નથી પરમાર્થાત તે શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યાને પુનર્વસુ પુષ્ય અને અશ્લેષા આ ત્રણ નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. આ પાંચ યુગનાવિની અમાવસ્યાઓને નક્ષત્ર વ્યય થકી કોઈ એક નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે. અત્રે જે વિશેષરૂપથી વક્તવ્ય છે તે તે અમે પૂર્ણિ માના પ્રકરણમાં જ કહી દીધું છે આથી હવે વિસ્તાર થઈ જવાના ભયે અમે તેનું પુના अन्यारए ४२ता नयी, (पोवइण्णं भंते ! अमावास कडू णक्खता जोअं जोएंति) महन्त! ભાદ્રપદ માસ ભાવિની અમાવસ્યાને કેટલા નક્ષત્ર યથાગ્યરૂપથી ચન્દ્રની સાથે સંયુક્ત થઈને Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०६ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्र 'कइणक्खत्ता जोएति' कति-कियत्संख्यकानि नक्षत्राणि युञ्जन्ति यथायोगंचन्द्रेण सह संयुज्य भाद्रपदमासंभाविनीमावास्यां परिसमापयन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दो पुवाफग्गुणी उत्तराफग्गुणीय' प्रौष्ठपदीममावास्यां द्वे नक्षत्रे परिसमापयतः तद्यथा-पूर्वाफल्गुनी उत्तराफलानी च चशब्दात मघाऽपि ग्राह्या आसां पञ्चानामपि युगभाविनीनाममावास्यानां यथोक्तनक्षत्रत्रयाणां मध्येऽन्यतमेन परिसमापनात् । 'अस्सोइण्णं भंते ! दो हत्थे चित्ताय' आश्वयुजी खलु भदन्त ! अमावास्यां कतिनक्षत्राणि युञ्जन्ति ? भगवानाह-हे गौतम ! द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा-हस्तश्चित्रा च, इदं च व्यवहारनयमाश्रित्य कथितम्, निश्चयमतेनतु आश्वयुजी ममावास्यां त्रीणि नक्षत्राणि परिसमापयन्ति तधथा उत्ताफल्गुनी हस्तश्चित्राचेति । 'कत्तिइण्णं दो साई विसाहाय' कार्तिकी खलु भदन्त ! भंते ! अमावासं कह णक्खत्ता जोएंति' हे भदन्त ! भाद्रपद मासभाविनी अमावास्या को कितने नक्षत्र यथायोग्यरूप से चन्द्र के साथ संयुक्त होकर परिसमाप्त करते हैं ! इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! दो पुव्वा फग्गुणी, उत्तर फरगुणी य' हे गौतम ! भाद्रपद मासभाविनी अमावास्या को पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र और उत्तरफाल्गुनी नक्षत्र ये दो नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं। यहाँ 'च' शब्द से मघा नक्षत्र का ग्रहण हुआ है। क्योंकि युगभाविनी इन पांच अमास्याओं की परिसमाप्ति इन तीन नक्षत्रों में से किसी एक नक्षत्र के द्वारा होती कही गई हैं । 'अस्सोइण्णं भंते ! दो हत्थे चित्ताय' हे भदन्त ! अश्वयुजी अमावास्या को कितने नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! आश्वयुजी अमावास्या को हस्तनक्षत्र और चित्रा नक्षत्र ये दो नक्षत्र परिसमास करते हैं यह कथन व्यवहारनयकी अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये निश्चयनय के मतानुसार तो आश्वयुजी अमावास्या को तीन नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं-उनके नाम उत्तर फाल्गुनी नक्षत्र, हस्तनक्षत्र और चित्रा नक्षत्र हैं। 'कत्तिइण्णं दो साई विसाहाय' हे भदन्त ! कार्तिकी अमावास्या को परिसमा ४२ छ ? मानाmwi प्रभु ४ छ- (गोयमा। दो पुव्वा फग्गुणी उत्तरा फागुणी य) 3 गौतम ! भाद्रपमास माविनी मावश्याने पूर्वा शुनी नक्षत्र मन उत्तर ફાળુની નક્ષત્ર આ બે નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે. અહીં “ચ” શબ્દથી મઘા નક્ષત્રનું ગ્રહણ થયેલ છે કારણ કે યુગભાવિની આ પાંચ અમાવસ્યાઓની પરિસમાપ્તી આ ત્રણ નક્ષત્રभांथा 31 मे नक्षत्र दास-थवानु ४वायु छ. (अस्सोइण्णं भंते ! दो हत्थो चित्ता य) હે ભદન્ત! અશ્વયુજી અમાવાસ્યાને કેટલા નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે ! આના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે- હે ગૌતમ! અશ્વયુજી અમાવાસ્યાને હસ્ત નક્ષત્ર અને ચિત્રા નક્ષત્ર આ નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે. આ કથન વ્યવહારનયની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવ્યું છે એમ જણાવું જોઈએ. નિશ્ચય નયના મતાનુસાર અશ્વયુજી અમાવાસ્યાને ત્રણ નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०७ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः . २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् अमावास्यां कतिनक्षत्राणि युञ्जन्ति ? भगवानाह-हे गौतम ! द्वे नक्षत्रे युक्तः तद्यथा स्वाती विशाखा च, एतच व्यवहारनयमतेन कथितम्, निश्चयतस्तु स्वाती विशाखाचित्रा च, भासां पञ्चानामपि युगभाविनीनां यथोक्तनक्षत्रत्रयाणां मध्ये अन्यतमेन परिसमापनादिति । "मग्गसिरिणं तिणि' मार्गशीर्षीमावास्यां त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति, तद्यथा-'अणुराहा जेहा मूलोय' अनुराधा ज्येष्ठामूलथ, एतच्च व्यवहारनयतः कथितम् निश्चयतः पुनरिमानि नक्षत्रणि परिसमापयन्ति, विशाखा अनुराधाज्येष्ठा च, आसां पञ्चानामपि युगभाविनीनाम मावास्यानां नक्षत्रत्रयाणां मध्येऽन्यतमेन परिसमापनात् इति । 'पोसिणं दो पुजासाढा कितने नक्षत्र समाप्त करते हैं ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है-हे गौतम ! कतिकी अमावास्या को स्वाति नक्षत्र और विशाखानक्षत्र ये दो नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं यह कथन भी व्यवहारनय के अनुसार कहा गया जानना चाहिये वैसे तो निश्चयनय के अनुसारस्वाती नक्षत्र, विशाखानक्षत्र और चित्रा नक्षत्र पंच युगमाविनी इन अमावास्थाओं को परिसमाप्त करते हुए कहे गये हैं-अर्थात् इन तीन नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र यथायोग्य रूप से इन पांचों अमावास्याओं को परिसमाप्त करने वाले होते हैं ऐसा कथन किया गया है 'मग्गसिरिणं तिष्णि' मार्गशीर्षी अमावास्था को तीन नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं उनके नाम 'अणुराहा, जेट्ठा, मृलोय' अनुराधा नक्षत्र, ज्येष्ठानक्षत्र और कुलनक्षत्र हैं। यह कथन भी व्यवहारनय की अपेक्षा से कहा गया हैवैसे तो निश्चयनय के मंतव्यानुसार इन पांच युगभाविनी अमावास्याओं विशाखा, अनुराधा और ज्येष्ठा इन तीन नक्षत्रों में कोई एक नक्षत्र ही परिसमाप्त करता है 'पोसिण्णं दो पुव्वासाढा, उत्तरासाढा य' पौषा अमावास्या ४२ छ-तेभन नाम उत्तरशुनी नक्षत्र उरत नक्षत्र भने निक्षत्र छे. (कत्तिइण्णं दो साई विसाहा य) Daird! ति अभारात्याने ३८८i नक्षत्र सभापत ४२ छ १ माना જવાબમાં પ્રભુએ આ પ્રમાણે કહ્યું- હે ગૌતમ ! કાર્તિકી અમાવાસ્યાને સ્વાતિ નક્ષત્ર અને વિશાખા નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે. આ કથન પણું વ્યવહારનય અનુસાર કહેવુ માનવું જાઈએ આમ તે નિશ્ચયનય અનુસાર સ્વાતિ નક્ષત્ર, વિશાખા નક્ષત્ર અને ચિત્રા નક્ષત્ર પાંચ યુગભાવિની આ અમાવસ્યાઓને પરિસમાપ્ત કરનારા કહેવામાં આવ્યા છે–અર્થાત આ ત્રણ નક્ષત્રમાંથી કોઈ એક નક્ષત્ર યથાગ રૂપથી આ પાંચે અમાવાસ્યાઓને પરિસમાપ્ત ४२नारा डाय छे ४थन ४२पामा माव्यु छ. (मग्गसिरिणं तिण्णि) भागशीषी सभापास्यास त्र नक्षत्र समारत ४२ छ तमना नाम (अणुराहा जेट्ठा मूलो य) अनुराधा नक्षत्र, જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર અને મૂલનક્ષત્ર છે. આ કથન પણ વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યું છે–આમ તે નિશ્ચયનયના મન્તવ્યાનુસાર આ પાંચ યુગભાવિની અમાવાસ્યાઓ વિશાખા, અનુરાધા અને જ્યેષ્ઠા આ ત્રણ નક્ષત્રમાંથી કેઈ એક નક્ષત્ર દ્વારા જ પરિસમાપ્ત થાય છે. Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०८ ___ जम्मबीपप्रतिको उत्तरासाढा य' हे मदन्त ! पौपीममावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ? भगवानाह-है गौतम ! पोपीमनावास्यां द्वे नक्षत्रे युतः तयाथा-पूर्वापाढा उत्तरापादा च, एतदपि व्यवहारतः कथितम्, निश्वरत: पुनरिमानि त्रीणि नक्षत्राणि परिसमापयन्ति मूलं पूर्वापाढा उतरापाढा च, आम युगमध्येऽधिकमासंभवेग पण्णामपि युगभाविनीनां कथितनक्षत्रत्रयाणां मध्येऽन्यतन परिसमापनादिति । 'मादि तिमि अभिई सवणोधणिहा' मावी खलु त्रीणि अभिनित् श्रवणो धनिष्ठा च, मावी खलु भदन्त ! अमावास्यां कतिनक्षत्राणि युञ्जन्ति ! भगवानाद-दे गोता! त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति तद्यथा अभिजित् श्रवणो धनिष्ठा, अन्यत्सर्वं पूर्ववदेव ज्ञातव्यम् । 'फग्गुणि लिणि सबमिमया पुब्बभदवया उत्तरभवया' फल्गुनी को हे जन्त ! कितने नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं ? तो इसके उत्तर में प्रभुने ऐसा कहा है-हे गौतम ! पोपी अमावस्या को पूर्वाषाढानक्षत्र और उत्तरापाडा नक्षत्र ये दो नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं यह कथन नी व्यवहार के अनुसार किया गया जानना चाहिये-क्ष्यों कि निश्चय के अनुसार तो मूल नक्षत्र, पूर्वापाढा नक्षत्र और उत्तराषाढा नक्षत्र इन तीन नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र ही यथायोगरूप से इन युगभाविनी ३ अमावास्याओं को परिसमाप्त करने वाले माने गये हैं यहां ६ अमावास्या इसलिये माननी चाहिये कि यहां एक अधिकमास होने की संभावना रहती है। 'माहिणं तिण्णि-अभिई, सवणो, धणिहा' हे भदन्त! नाघी अमावास्या को कितने नक्षत्र परिसमाप्त करते है तो इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है कि हे गौतम ! माघी अमावास्या को अभिजित् नक्षत्र अवनक्षत्र और धनिष्ठा नक्षत्र ये तीन नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं, थाकी का और सय कथन पूर्वके जैसा ही समझना चाहिये 'फग्गुणिं तिषिणसभिलणे, पुनवया, उत्तरभदवया फाल्गुनी अमावास्या को शतभिषक (पोलिण्णं दो पुत्रासाढा उतरासाढा य) पोपी अमावस्यान मन्तटा नक्षत्र परिसमाप्त કરે છે? આના જવાબમાં પ્રભુએ આ પ્રમાણે કહ્યું છે–હે ગૌતમ! પોષી અમાવસ્યાને પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર અને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર એ બે નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે આ કથન પણ વ્યવહાર નય અનુસાર કહેલું જાણવું કારણ કે નિશ્ચયનય મુજબ તે મૂલ નક્ષત્ર પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર અને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર આ ત્રણ નક્ષત્રમાંથી કઈ એક નક્ષત્ર યથા એગ્ય રૂપથી આ યુગભાવિની ૬ અમાવાસ્યાઓને પરિસમાપ્ત કરનારા માનવામાં આવ્યા છે. અહીં અમાવાસ્યાઓ એ કારણે માનવાનું કહ્યું છે કે અહીં એક અધિકમાસ હોવાની શક્યતા રહે છે (माहिण्णं तिण्णि-अभिई सवणो धणिद्वा) मन्त! भाषी अमावस्यान सi नक्षत्र પરિસમાપ્ત કરે છે? આના ઉત્તરમાં પ્રભુ એ એવું કહ્યું છે કે હે ગૌતમ માર્થી અમાવસ્થાને અભિજિત્ નક્ષત્ર શ્રવણ નક્ષત્ર અને નિષ્ઠા નક્ષત્ર એ ત્રણ નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે छ माही मी मधु ४थन पूनी मा . समा (फग्गुणी तिण्णि-सयभिसया, Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ફે खलु अमावास्यां त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति तद्यथा शतभिषक् पूर्वभाद्रपदा उत्तरभाद्रपदा, एतत् व्यवहारनयतः कथितम्, श्चियनयतः पुनस्त्रीणि तद्यथा - धनिष्ठा शतभिषक् पूर्वभाद्रपदा च आसां पञ्चानामपि अधावारयानां कथितनक्षत्रत्रयाणां मध्येऽन्यतमेन परिसमापनादिति । 'चेतिणं दो रेवई स्त्रिणी य' चैत्रीं खलु द्वे रेवती अश्विनी च, हे भदन्त ! चैत्रीममावास्यां कतिनक्षत्राणि गञ्जन्ति ? भगवानाह - हे गौतम ! द्वे नक्षत्रे युङ्क्तस्तद्यथा - रेवती अश्विनी च एतच, व्यवहारमदेन कथितम्, निश्चयतस्तु त्रीणि 'नक्षत्राणि युञ्जन्ति, तद्यथा पूर्वभाद्रपदा उत्तरभाद्रपदा रेवती च, आसां पञ्चानामपि युगभाविनीनां कथितनक्षत्रत्रयाणां मध्येऽन्यतमेन परिसमापनादिति । 'वेाहिरणं दो भरणी कत्तिया य' वैशाखीं खलु पूर्णिमां द्वे नक्षत्रे युक्त; तद्यथा-भरणी कृत्तिकाच, अन्यत्सर्व पूर्व देव ज्ञातव्यम् 'जेडालिं णं दो रोहिणी मग्गविरं नक्षत्र, पूर्वभाद्रपदा नक्षत्र और उत्तर भाद्रपदा नक्षत्र ये तीन नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं ऐसा यह कथन भी व्यवहार नय के अनुसार किया गया जानना चाहिये निश्चय नय के अनुसार तो धनिष्ठा, शतभिषक और पूर्वभाद्रपदा इन तीन नक्षत्रों में से कोई एक नक्षत्र इन पांच युगभाविनी अमावास्याओं को यथा योग्य रूप से परिलमाप्त करते हैं ! 'चेत्तिणं दो रेवई अस्सिणीय ! 'चैत्री अमावास्या को रेवती और अश्विनी ये दो नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं । यह कथन भी व्यवहार से ही किया गया जानना चाहिये क्यों कि निश्चयनय के कथनानुसार तो चैत्री ५ पांच युगभाविनी अमावास्याओं की परिसमाप्ति पूर्वभाद्रपदा, उत्तरभाद्रपदा, और रेवती इन तीन नक्षत्रों में से यथायोग्यरूप से किसी एक नक्षत्र के द्वारा होती हुई कही है 'साहिणं दो भरणी कत्तिया य' वैशाखी जो ५ युगभाविनी अमावास्याएं हैं उनकी परिसमाप्ति भरणी और कृत्तिका इन दो नक्षत्रों में से एक नक्षत्र द्वारा होती है। बाकी का और सब कथन पूर्व के जैसा पुव्वभद्दवया, उत्तरयद्दवया) शब्गुनी अभावास्याने शतभिषा नक्षत्र, पूर्व लाद्रयहा नक्षत्र અને ઉત્તરભાદ્રા નક્ષત્ર એ ત્રણ નક્ષત્ર પરિણમાપ્ત કરે છે એવું આ કથન વ્યવહારનય અનુસાર કરવામાં આવેલ' જાણવું નિશ્ચયનય અનુસાર તે ધનિષ્ઠા, શતભિષડ્ અને પૂર્વભાદ્ર પદ્મા એ ત્રણુ નક્ષત્રામાંથી કાઈ એક નક્ષત્ર આ પાંચ યુગભાવિની અમાવસ્યાઓને યાગ્ય ३५थी परिसमाप्त ४२ छे (चेत्तिणं दो रेवई अस्सिणी य) चैत्री भावास्याने रेवती मने અશ્વિની એ એ નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે, આ કથન પણ વ્યવહારની અપેક્ષાએ જ કર વામાં આવ્યાનું જાણવું. કારણ કે નિશ્ચયનયના કથનાનુસારતા ચૈત્રી પાંચ યુગભાવિની અમાવાસ્યાની પરિસમાપ્તિ પૂર્વભાદ્રપદા ઉતરભાદ્રપદા અને રેવતી એ ત્રણુ નક્ષત્રામાંથી यथायोग्य इथथी । ४ नक्षत्र द्वारा थवा अडेवामां भाव्यु छे (वेसाहिण दो भरणी कन्तिया य) वैशाभी ने पांच युगभाविनी अभावस्यामा छे तेभनी परिसभाति भरणी अने કૃત્તિકાએ એ નક્ષત્રામાંથી કોઈ એક નક્ષત્ર દ્વારા થાય છે. અન્ય સઘળુ કથન પૂર્વક્તિ ज० ५२ Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१० जम्बूद्वीपप्राप्तिसूत्रे च' ज्येष्ठामूलीं-ज्येष्ठमासभाविनी ममावास्यां द्वे नक्षत्रे युक्तः यद्यथा रोहिणी मृगशिरश्व, एतत्खलु व्यवहारनयेन कथितम्, निश्चयतस्तु इमे द्वे नक्षत्रे ज्येष्ठामूलीममावास्यां परिसमापयता, तद्यथा-रोहिणी कृत्तिका च, अन्यत्सर्वं पूर्ववदेव ज्ञातव्यम् इति ॥ 'आसाढिण्णं तिष्णि अदापुणब्वम् पुस्सो इति ॥ आपाढीममावास्यां त्रीणि नक्षत्राणि परिसमापयन्ति तद्यथा, आ पुनर्वसुः पुष्यः, एतत्खलु व्यवहारतः कथितम् निश्चयतः पुनरिमानि त्रीणि नक्षत्राणि तद्यथा-मृगशिर आदी पुनर्वसुथ, आसां युगान्तेऽधिकमास संमवेन पण्णामपि यथोक्त नक्षत्राणां मध्येऽन्यतमेन परिसमापनादिति ॥ ही जानना चाहिये 'जेहामूलि णं दो रोहिणी मरगसिरे च' ज्येष्ठ मास भाविनी अमावास्था की परिसमाप्ति रोहिणी नक्षत्र और मृगशिर नक्षत्र इन दो नक्षत्रों के द्वारा होती है यह कथन भी व्यवहारलय के अनुसार कहा गया जानना चाहिये क्योंकि निश्चय नय के अनुसार तो रोहिणी और कृत्तिका इन दो नक्षत्रों में से किसी एक नक्षत्र के द्वारा ही ज्येष्ठ मास भाविनी अमावास्या की परिसमाप्ति होती है 'आसादिण्णं तिष्णि, अद्दा, पुणव्यसू पुस्सो' आषाढी अमावास्या को आदानक्षत्र, पुनर्वसु नक्षत्र और पुष्यनक्षत्र ये तीन नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं। यह कथन भी व्यवहारिक है-नैश्चयिक कथन तो ऐसा है कि आषाढी ६ अमावास्याओं की समाप्ति करने वाले मृगशिरा आर्द्रा और पुनर्वसु ये ३ नक्षत्र होते कहे गये हैं। अधिकमास होता है इसलिये युगभाविनी ५ अमावास्याओं में एक अमावास्या और बढ जाने के कारण ६ अमावास्याएं प्रकट की गई हैं। किसी आषाढी अमावास्या की परिसमाप्ति मृगशिरानक्षत्र के योग से किसी अमावास्यों की परिसमाप्ति आर्द्रा नक्षत्र के योग से और किसी अमावास्या की परिसमाप्ति पुनर्वसु नक्षत्र के योग से होती है। मनुसार २१ तावानु छ (जेदामूलिंणं दो रोहिणी मग्गसिरे च) 208मास विना અમાવાસ્યાની પરિસમાપ્તિ રહિણી નક્ષત્ર અને મૃગશિર નક્ષત્ર એ બે નક્ષત્રો દ્વારા થાય છે આ કથન પણ વ્યવહારનય અનુસાર કહેવામાં આવેલું જાણવું જોઈએ કારણ કે નિશ્ચયનય અનુસાર તે રેહિ અને કૃત્તિકા એ બે નક્ષત્રમાંથી કઈ એક નક્ષત્ર દ્વારા જ જયેષ્ઠમાસ मापिनी अभावस्थानी परिसभाप्ति थाय छ: (आसाढिण्णं तिणि अद्दा पुणव्वसु पुस्सो अषाढा અમાવસ્યાને આ નક્ષત્ર પુનર્વસુ નક્ષત્ર અને પુષ્ય નક્ષત્ર એ ત્રણ નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે. આ કથન પણ વ્યવહારિક છે–નૈયિક કથન તો એવું છે કે આષાઢી ૬ અમવાસ્યાઓની પરિસમાપ્તિ કરનારા મૃગશિરા, આદ્રી ને પુનર્વસુ એ ૩ નક્ષત્ર હોવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. અહીં અધિક માસ હોય છે આથી યુગભાવિની ૫ અમાવાસ્યાઓમાં ૧ અમાવાસ્યા વધી જવાના કારણે ૬ અમાવાસ્યાઓ પ્રકટ કરવામાં આવી છે. કેઈ અષાઢી અમાવાસ્યાની પરિસમાપ્તિ મૃગશિરાનક્ષત્રના રોગથી કોઈ અમાવાસ્યાની પરિસમાપ્તિ આ નક્ષત્રના રોગથી અને કેઈઅમાવાસ્યાની પરિસમાપ્તિ પુનર્વસુ નક્ષત્રના યોગથી થાય છે. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तम प्रक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम्। सम्प्रति अमावास्यासु कुलादि योजनाविषयकः प्रश्नमाह-'साविट्ठीणं' इत्यादि, 'साविट्ठीणं भंते ! अमावासं' श्राविष्ठी खल भदन्त ! अमावास्याम्, 'किं कुलं जोएइ उवकुलं जोएइ कुलोवकुकं जोएइ' किं कुलं युनक्ति किंवा उपकुलं युनक्ति किंवा कुलोपकुलं युनक्तीति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ गोलभइ कुलोवकुलं' कुलं वा युनक्ति, उपकुलं वा युनक्ति नो लभते कुलोपकुलम्, अर्थात् कुछोपकुलसंज्ञकेन नक्षत्रेण सह योगं न लभते इति तत्र-'कुलं जोएमाणे महाणक्खत्ते जोएइ' कुलं युञ्जत् मघानक्षत्रं युनक्ति 'उपकुलं जोएमाणे अस्सेसाणक्खत्ते जोएइ' उपकुलं युञ्जत् अश्लेषानक्षत्रं युनक्ति । सम्पति उपसंहारमाह-'साविटिष्ण' इत्यादि, 'साविटिणं अमावास अमावास्याओ में कुलादि योजना कथन 'साविट्ठी णं भंते ! अमावासं किं कुलं जोएइ, उवकुलं जोएइ, कुलोवकुलं जोएई' हे भदन्त ! जो श्राविष्ठी-श्रावणमासमाविनी-अमावास्या है, उसके साथ क्या कुलसंज्ञक नक्षत्र युक्त होते हैं ? या उपकुलसंज्ञक नक्षत्र युक्त होते हैं ? या कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र युक्त होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! कुलं वा जोएइ, उवकुलं वा जोएइ, णो लब्भइ कुलोचकुलं' हे गौतम ! श्राविष्ठी अमावास्या के साथ कुलसंज्ञक नक्षत्र भी होते हैं, उपकुल संज्ञक नक्षत्र भी युक्त होते हैं परन्तु कुलोपकुलसंज्ञक नक्षत्र युक्त नहीं होते हैं, अर्थात् श्राविष्ठी अमावास्या कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र के साथ योग नहीं करती है 'कुलं जोएमाणे महाणक्खत्ते जोएइ, उचकुलं जोएमाणे अस्सेसा णक्खत्ते जोएइ' श्राविष्ठी अमावस्या जब कुलसंज्ञक नक्षत्र के साथ योग करती है तब वह मघानक्षत्र के साथ योग करती है और जब उपकुल संज्ञक नक्षत्र के साथ योग करती है तब वह अश्लेषा नक्षत्र के साथ योग करती है इस तरह | અમાવસ્યાઓમાં કુલાદિ જિના કથન 'साविद्री भंते ! अमावासा किं कुलं जोएइ, उवकुलं जोएइ, कुलोवकुलं जोएइ' ભદન્ત જે શ્રાવિષ્ઠી-શ્રાવણમાસ ભાવિની અમાવસ્યા છે તેની સાથે શું કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર જોડાયેલાં હોય છે? અથવા ઉપકુલસંશક નક્ષત્ર યુક્ત હેય છે? અગર કુલે કુલસંજ્ઞક नक्षत्र युद्धत डाय छ ? मान भी प्रभु ४ छ-'गोयमा ! कुलं वा जोएइ, उवकुलं वा जोएइ, णो लभइ कुलोवकुलं' 3 गौतम ! श्राविही अमावस्यानी साथै सस नक्षत्र પણ હોય છે, ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ યુક્ત હોય છે પરંતુ કુલપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત હતાં નથી અથત શ્રાવિષ્ઠી અમાવસ્યા કુલપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રની સાથે યોગ કરતી નથી. 'कुलं जोएमाणे महाणक्खत्ते जोरइ, उपकुलं जोएमाणे अस्सेसा णक्खत्ते जोएइ' श्राविही અમાવસ્યા જ્યારે કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રની સાથે એગ કરે છે ત્યારે તે મઘા નક્ષત્રની સાથે વેગ કરે છે અને જ્યારે ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષવની સાથે ચેડા કરે છે ત્યારે તે અશ્લેષા નક્ષત્રની Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मम्बूद्वीपप्रशतिसूर्य कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएई' श्राविष्ठी खुलु अमावास्यां कुलं वा युनक्ति, उपकुलं वा युनक्ति 'कुछेण वो जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता साविट्ठी अमावासा जुत्त त्ति वत्तप्वं सिया' कुलेन या युक्ता उपकुलेन या, युक्ता श्राविष्ठी अमावास्या युक्तेति वक्तव्यं स्यात, स्वशिष्येभ्य: प्रतिपादयेदिति । 'पोहवइण्णं भंते ! अमावासं तंचेच प्रौष्ठपदी खलु भदन्त ! अमावास्यां किं कुलं युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं या युनक्ति हे गौतम ! द्वे युंक्त: 'कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएई' कुलं वा युनक्ति, उपकुलं वा युक्ति , तत्र 'कुलं जोएमाणे उत्तर फग्गुणी णखत्ते जोइए' कुलं युञ्जत् उत्तरफग्गुनी नक्षत्रं युनक्ति, 'उपकुलं बोएमाणे पुन्याफग्गुणी' उपकुलं युञ्जत् पूर्वफल्गुनी नक्षत्रं युनक्ति नो कुलोपकुलं युनक्ति, 'साचिट्ठी णं अमावासं कुलं वा जोएइ, उपकुलं वा जोएई श्राविष्ठी अमावास्या को कुलसंज्ञक नक्षत्र और उपकुल संज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं इसलिये वह 'कुलेण वा जुत्ता, उवकुलेण वा जुत्ता साविट्ठी अमावासा जुत्तत्ति वत्तन्वं. सिया' कुल संज्ञक नक्षत्र से और उपकुल संज्ञक नक्षत्र ले युक्त श्राविष्ठी अमावास्या कही गई है ऐसा अपने शिष्यजनों के प्रतिपादन करना चाहिये 'पोहचहणं भंते ! अमावासं तं चेव' हे भदन्त ! प्रौष्ठपदी अमावास्या को क्या कुलसंज्ञ नक्षत्र युक्त करते हैं ? या उपकुल संज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं ? या कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! प्रौष्ठपदी आमावास्या को कुलसंज्ञक नक्षत्र और उपकुल संज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं जब 'कुलं जोएमाणे उत्तर फग्गुणी णखत्ते जोएइ' कुल संज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं तब उनमें से उत्तरफाल्गुनी नक्षत्र युक्त करता है 'उवकुल जोएमाणे पुव्याफग्गुणी' और जव उपकुल संज्ञक नक्षत्र अपने से उसे युक्त करता है तब उसमें पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र उसे अपने से युक्त करता है साथ या ४रे छ मा शत 'साविद्वी अमावासं कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोपइ' શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યાને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર અને ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે माथी a 'कुलेण वा जुन्सा उवकुलेन वा जुत्ता साविट्ठी अमावासा जुत्तेत्ति वत्तव्यं सिया' કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રથી અને ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યા કહેવામાં આવી छ म पोताना शिष्यमान प्रतिपाइन ४२ न. पावइण्णं भंते ! अमावासं तं चेव' 3 महन्त ! प्रौesपही अमावास्यान शुस ४ नक्षत्र युद्धत ४२ छ ? मया ५કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે? અથવા કુલપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે? આના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે...હે ગૌતમ! પ્રીષ્ઠપદી અમાવાસ્યાને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર અને ઉપકુલ ४ नक्षत्र से मे. नक्षत्र युद्धत ४२ छे न्यारे 'कुलं जोएमाणे उतरफग्गुणीणक्खत्ते नोएई' पुसस४ नक्षत्र युद्धत ४२ छ त्यारे तमामाथी उत्तगुनी नक्षत्र युत ४रे छे 'सबकुलं नोएमाणे पुन्वाफागुणी' भने ज्यारे पास ४ नक्षत्र पतिनाथी त युरत ४२ Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ४३ उपसंहारमाह-पोवइण्ण' इत्यादि, 'पोटवइण्णं अमावासं जाव वत्तव्य सिया' पौष्ठपदी खल्लु अमावास्यां कुलं युनक्ति, उपकुलं युनक्ति कुछेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता प्रौष्ठपदी अमावास्या युक्तेति वक्तव्यं स्थाव-स्वशिष्येभ्यः प्रतिपादयेदिति । 'मग्गसिरिणं तं चैव कुलं मूले णक्खत्ते जोएइ उपकुलं, जेट्ठा कुलोवकुलं अणुराहा जाव जुत्तत्ति पत्तव्यं सिया' हे भदन्त ! मार्गशीर्षों खलु अमावास्यां कुझं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति, तत्र कुलं युञ्जत् मूलनक्षत्रं युनक्ति, उपकुलं वा युञ्जत् ज्येष्ठा नक्षत्र युनक्ति, कुलोपकुलं वा युञ्जदनुराधा नक्षत्रं युनक्ति, प्रौष्ठपदा अमावास्या कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युवक्ति, कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र उसे अपने द्वारा युक्त नहीं करते हैं । 'पोहवइण्णं अमावासं जाव वत्तवं सिया' इस तरह प्रौष्ठपदी अमावास्या को कुल संज्ञक नक्षत्र और उपकुलसंज्ञक अपने से युक्त करते हैं, इसलिये वह कुलसंज्ञा नक्षत्र और उपकुल संज्ञक नक्षत्र से युक्त हुई कही गई है इस प्रकार से अपने शिष्य के लिये समझाना चाहिये 'मग्गसिरिण तं चेव कुलं मूले णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जेठा, कुलोवकुलं अणुराहा जाव वत्तव्वं सिया' हे भदन्त ! मार्गशीर्षी अमावास्या को कुलसंज्ञक नक्षत्र अपने से युक्त करते हैं ? या उपकुलसंज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं ? अथवा कुलोपकुल नक्षत्र अपने से युक्त करते हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-हे गौतम ! मार्गशीर्षी अमावास्या को कुलसंज्ञक नक्षत्र भी युक्त करते हैं, उपकुल संज्ञक नक्षत्र भी युक्त करते हैं, एवं कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र भी युक्त करते हैं जब कुलसंज्ञक नक्षत्र युक्त करते हैं-तब उनमें एक मूलनक्षत्र उसे युक्त करता है और जब उपकुल संज्ञक नक्षत्र उसे युक्त करता है-तब उसमें ज्येष्ठा नक्षत्र उसे युक्त करता है तथा जब कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र युक्त करता है तब उसमें अनुराधा नक्षत्र युक्त છે–ત્યારે તેમનામાંથી પૂર્વકાળુની નક્ષત્ર તેને પિતાની સાથે યુક્ત કરે છે. કુપકુલસંજ્ઞક नक्षत्र पाताना द्वारा युत ४२ता नथी 'पादुवइण्णं अमावासं जाव वत्तव्वं सिया' मा રીતે પ્રૌઠપદી અમાવાસ્યાને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર અને ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત થયેલી पामा भावी छ से भुस पोताना शिष्याने समत . 'मग्गसिरिणं । चेव कुलं मूले णक्खत्ते जोएइ उपकुलं जेट्ठा कुलोक्कुलं अणुराहा जीव वत्तव्वं सियो' ભદન્ત ! માર્ગશીર્ષ અમાવાસ્યાને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર પિતાનાથી યુક્ત કરે છે? અથવા ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે ? અથવા કુલપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર ? ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે-- હે ગૌતમ! માર્ગશીવી અમાવાસ્યાને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે, ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ યુક્ત કરે છે તેમજ કુપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ યુક્ત કરે છે. જ્યારે કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે ત્યારે તેમનામાંથી એક ભૂલ નક્ષત્ર તેને યોગ કરે છે અને જ્યારે ઉપકુલસંજ્ઞા નક્ષત્ર તેને યુક્ત કરે છે ત્યારે તેમાં જયેષ્ઠા નક્ષત્ર તેને યુદ્ધ કરે છે તથા જ્યારે કુલેકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુક્ત કરે છે ત્યારે તેમાં અનુરાધા નક્ષત્ર જોડાય છે. આવી રીતે માર્ગ Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्बूद्वीपप्रतिरो कुलोपकुलं वा युनक्ति, कुलेन वा युक्ता उपकुलेन युक्ता कुलोपकुलेन युक्ता अमावास्या युक्तेति वक्तव्यं स्यात्-शिष्येभ्यस्तथा प्रतिपादयेदिति । _ 'एवं माहीए फग्गुणीए आसाढीए' एवम्-पूर्वोक्तप्रकारेण माध्या माघमासभाविन्या अमावास्यायाः फालगुन्या:-फाल्गुनमासमाविन्या अमावास्यायाः तथा आपाढया आपाढ. मासमाविन्या अमावास्यायाः 'कुलं वा उपकुलं वा कुलोवकुलं वा' कुलं वा युनक्ति, उपकुलं वा युनक्ति, कुलोपकुलं वा युनक्ति, इति वक्तव्यम्, 'अवसेसियाणं कुलं वा उपकुलं या जोएइ' अवशेपिकाणां पौच्याश्चैत्रमासमाविन्या वैशाखमासमाविन्याः ज्येष्ठमासभाविन्या श्चामावास्यायाः कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति न कुलोपकुलं लभते इत्यदिक्रमेण पूर्ववदेव सर्वं वक्तव्यमिति ॥ __ अथ सन्निपातद्वारमाह-'जयाणे भंते !' इत्यादि, तत्र सन्निपातो नाम पौर्णमासी नक्षत्रात् अमावास्यायाम्-तथा अमावास्यानक्षत्रात् पूर्णिमायां नक्षत्रय नियमेन सम्बन्धः, एताकरता है इस तरह मार्गशीर्षी अमावस्या को कुलसंज्ञक नक्षत्र, उपकुल संज्ञक नक्षत्र और कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र अपने से युक्त करते हैं-इसलिये वह कुल से उपकुल से और कुलोपकुल से युक्त हुई है ऐसा अपने शिष्यों को समझाना चाहिये । 'एवं माहीए फग्गुणीए आसाढीए' इसी पूर्वोक्त कथन के अनुसार माघ मास भाविनी अमावास्या को, फाल्गुन मासभाविनी अमावास्या को और आषाढमास भाविनी अमावास्या को कुलसंज्ञक नक्षत्र, उपकुल संज्ञक नक्षत्र और कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र व्याप्त करते हैं ऐसा कहना चाहिये 'अवसेसिया णं कुलं वा उपकुलं वा जोएह' तथा बाकी की पौषी अमावास्या को, चैत्रमास की अमावास्या को वैशाख मास की अमावास्या को, ज्येष्ठमाल को अमावास्या को, कुलसंज्ञक एवं उपकुल संज्ञक नक्षत्र-ये दो नक्षत्र ही व्याप्त करते हैं कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र नहीं व्याप्त करते हैं इत्यादि क्रम से पूर्व की तरह सष कथन यहां पर कहलेना चाहिये શીવ અમાવાસ્યાને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર ઉકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર અને કુપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર પિતાનાથી યુક્ત કરે છે. આથી તેને કુલથી ઉપકુલથી તથા કુલપકુલથી યુક્ત હોવાનું કહેवामां मापी छे से प्रभारी पोताना शिष्यसमुहाय सभ . 'एवं माहीए फग्गुणीए आसाढीए' मा पूत ४थन अनुसार भाध भासमाविनी अमावास्याने, शगुनमास ભાવિની અમાવાસ્યાને અને અષાઢ માસભાવિની અમાવાસ્યાને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર ઉપકુલ ४ नक्षत्र भने ५सस नक्षत्र व्यापत ४२ छ सम य . 'अवसेसियाणं कुलं वा उबकुलं वा जोएइ' तथा माडीनी पौषी अमावास्यान कौत्र भासनी अमावास्याने, જયેષ્ઠ માસની અમાવાસ્યાને કુલસંજ્ઞક અને ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર એ બે નક્ષત્ર જ વ્યાસ કરે છે. કુપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર વ્યાપ્ત કરતા નથી ઈત્યાદિ ક્રમથી પૂર્વની જેમ બધું કથન અત્રે કહી લેવાનું છે. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ४१५ दृश सम्बन्ध विशेषरूपसन्निपातस्य प्रदर्शनाय सूत्रमाह-'जयाणं भंते' इत्यादि, 'जयाणं भंते ! साविट्ठी पुणिमा भवइ तयाणं माही अपावासा भवइ' यदा-यस्मिन्काले खल भदन्त ! श्राविष्ठी धनिष्ठापरपर्याया श्रविष्ठा नक्षत्रयुक्ता पूर्णिमा भवति, तदा तस्याः पश्चाद् भाविनी अमावास्या माघी मघानक्षत्रयुक्ता भवति किम् 'जयाणं भंते ! माही पुषिणमा भवइ तयाणं साविट्ठी अमावासा भवइ' यदा खल भदन्त ! माघी मघानक्षत्रयुक्ता पूर्णिा भवति तदा खल्ल पाश्चात्या अमावास्या श्राविष्ठी श्रविष्ठानक्षत्रयुक्ता भवति किमितिकाक्वा प्रश्नः, भगवानाह-'हंत' इत्यादि, 'हंता गोयमा ! जयाणं साविट्ठी तंचेव वत्तब्ध' हन्त गौतम ! भवति यदा खलु श्राविष्ठी पूर्णिमा भवति तदा तस्या अक्तिनी अमावास्या मावी मघानक्षत्रयुक्ता सन्निपात द्वार कथन जया णं भंते ! साविट्ठी पुण्णिमा भवइ तयाणं माही अमावासा वह पूर्ण मासी नक्षत्र से अमावास्या में और अमावास्यानक्षत्र से पूर्णिमा में नक्षत्र का जो नियम से सम्बन्ध होता है उसको नाम सनिपात है इस सन्निपात द्वार का कथन सूत्रकार यहां पर कर रहे हैं इसमें गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! जब श्राविष्ठी पूर्णिमा होती है- अर्थात् श्रमण नक्षत्र से युक्त पूर्णिमा कि जिसका दूसरा नाम धनिष्ठा है होती है-तो उस समय उसके पीछे होने वाली अमावास्या माघी-मघा नक्षत्र से युक्त होती है क्या ? 'जयाण मंते। माही पूपिणना भवइ तयाणं साविट्ठी अमावासा भवइ' हे भदन्त ! जिस समय मघानक्षत्र से युक्त पूर्णिमा होती है उस समय पश्चात्कालभाविनी अमावासमा अविष्ठा नक्षत्र से युक्त होती है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं तो गोयमा ! जयाणं साविट्ठी तं चेव वत्तव्यं' हां, गौतम ! जब श्राविष्ठी पनि श्रवणनक्षत्र से युक्त होती है तो उससे पीछे की अमावास्या मघानक्षत्र से - સનિપાત દ્વારા કથન 'जयाणं भंते ! साविट्ठी पूण्णिमा भवइ तयाणं माही अमावासा भवई' पूभासी નક્ષત્રથી અમાવાસ્યામાં અને અમાવાસ્યા નક્ષત્રથી પૂર્ણિમામાં નક્ષત્રને જે નિયમથી સમ. ન્વય થાય છે તેનું નામ સનિપાત છે. આ સનિપાત દ્વારનું કથન સૂત્રકાર : કરી રહ્યા છે. આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું છે–હે ભદન્ત! જ્યારે શ્રાવી પૂર્ણિમા થાય છે–અર્થાત શ્રવણ નક્ષત્રથી યુક્ત પૂર્ણિમા કે જેનું બીજું નામ ધનિષ્ઠા છે–થાય છે તે તે સમયે એની પાછળ થનારી અમાવાસ્યા માઘી–મઘા નક્ષત્રથી યુક્ત डाय छ १ 'जयाणं भंते ! माही पूण्णिमा भवइ तयाणं साविट्ठी अमावासा भवइ'है ભદન્ત ! જે સમયે મઘા નક્ષત્રથી યુક્ત પૂર્ણિમા હોય છે ત્યારે પશ્ચાત્ કાલભાવિની અમાવાસ્યા શ્રાવિષ્ઠા નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે શું? આના જવાબમાં પ્રભુથી કહે છે'हंता, गोयमा! जयाणं साविद्वी तं चेब वत्तव्वं' , गौतम न्यारे श्राविडी यूलिभा Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१६ अम्बुद्वीपप्राप्तिसूत्रे भवति, यहा खलु माघी मपानक्षत्रयुक्ता पूर्णिमा तदा खलु पाश्चात्या अमावस्या श्रातिष्ठी श्रविष्ठा युक्ता भवति, इत्यादि सर्वप्रश्नरदेव उत्तरम्, वक्तव्यं प्रश्नस्यैव स्वीकारात्, अयं नाव:अत्र खलु व्यवहारनयातेन यस्मिन् नक्षत्रे पूर्णिमा भवति तदा अक्तिनी अमावास्या माधी मधानक्षत्रयुका भवति, श्रविष्ठा नक्षत्रादारभ्य भवानक्षत्रस्य पूर्व चतुर्दशत्वात्, एतत्सर्वं श्रावणमासमधिकृत्य ज्ञातव्यम् । यदा खल्लु भदन्त ! माघी मघानक्षत्रयुक्ता पूर्णिमा भवति तदा श्राषिष्ठी श्रविष्ठा नावयुका पाथात्या अमावस्या भवति, मधानक्षत्रादारभ्य पूर्व विष्ण नक्षत्रय पञ्चदशवार इदंतु माघमधिकृत्य ज्ञातव्यम् इति । 'जयाणं भने ! पोहाई पुणिमा भाइ तयाणं फग्गुणी अमावासा भवइ जयाणं फग्गुणी पुण्णिमा भवइ तयाणं पोवई अमावासा भवई' यदा खलु भदन्त ! प्रौष्ठगदी उत्तरभाद्रपदायुक्ता पौर्णमासी भवति तदा खल्ल पाश्चात्या अमावास्या फाल्गुनी उत्तरफल्गुनी नक्षत्र युक्ता भवति तिम् उत्तरभाद्रपदात् आरभ्य पूर्वमुत्तरहोती है जय भवानक्षेत्र से युक्त पूर्णिमा होती है तब पाचात्य अमावास्या श्रवण नक्षत्र से युक्त होती है इत्यादि सब प्रश्न की तरह ही यहां उत्तर के रूप में कहलेना चाहिये क्योंकि प्रश्नों की स्वीकृति ही उनकी उत्तर रूप होती है इसका भाव ऐसा है यहां व्यवहारनय के मतानुसार जिस नक्षत्र में पूर्णिमा होती है तब अर्याक्तनी अमावास्या अघानक्षत्र से युक्त होती है क्यों कि अविष्ठा नक्षत्र से लेकर मधानक्षत्र चौदहवां नक्षत्र है यह सब श्रावणमास को लेकर कहा गया जानना चाहिये और जब मघा नक्षत्र से युक्त पूर्णिमा होती है तब पाश्चात्या आमावास्या प्रवण नक्षत्र से युक्त होती है क्यों कि मघानक्षत्र से लेकर अविष्ठा नक्षत्र १५ वा नक्षत्र है यह कथन माघमास को लेकर कहा गया जानना चाहिये 'जयाण मंते ! पोट्टवई पुषिणमा भवह, तया णं फाल्गुणी अमावासाभवइ.' हे सदन्त ! जिस काल में प्रौष्ठपड़ी-उत्तरभाद्रपदा नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी होती है उस समय पाश्चात्या अमावास्या उत्तर શ્રવણ નક્ષત્રથી યુક્ત પૂર્ણિમા હોય છે ત્યારે તેની પછી આવતી અમાવાસ્યા મઘા નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે. જ્યારે મઘા નક્ષત્રથી યુક્ત પૂર્ણિમા હોય છે ત્યારે પાશ્ચાત્ય અમાવાસ્યા શ્રવણ નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે વગેરે બધાં પ્રશ્નોની જેમ જ અહીં જવાબ તરીકે કહેવા જોઈએ કારણ કે પ્રશ્નોની સ્વીકૃતિ જ તેમના જવાબ રૂપ હોય છે. આનો ભાવ આ પ્રમાણે છે–અહીં વ્યવહારનયના મતાનુસાર જે નક્ષત્રમાં પૂર્ણિમા હોય છે ત્યારે અક્તની અમાવાસ્યા મઘા નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે કારણ કે વિષ્ઠા નક્ષત્રથી લઈને મઘાનક્ષત્ર ચૌદમું નક્ષત્ર છે. આ બધું શ્રાવણ માસને કેન્દ્રમાં રાખીને કહેવામાં અાવ્યાનું માનવું જોઈએ અને જ્યારે મઘા નક્ષત્રથી યુક્ત પૂર્ણિમા હોય છે ત્યારે પાશ્ચાત્યા અમાવાસ્યા શ્રવણનક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે કારણ કે મઘા નક્ષત્રથી લઈને શ્રવિષ્ઠાનક્ષત્ર પંદરમું નક્ષત્ર છે એ વિધાન भा५ भासन / ४२वामा मान्यु छ तेभ यु. २. 'जयाणं भंते ! पोटुवई पुणिमा भाइ तयाणं फग्गुणी अमावासा भवई' महन्त ! २ अणे प्रोपही-उत्तराद्रपट Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारासू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ४१७ . फगुनी नक्षत्रस्य पञ्चदशत्यात्, एतद् भाद्रपदमासमधिकृत्य ज्ञातव्यम्, यदा खलु फाल्गुनी पूर्णिमा उत्तरफल्गुनी नक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी भवति तदा अमावास्या प्रौष्उपदी उत्तरभाद्रपदा नक्षत्र युक्ता भवतीति प्रश्नः, गगतानाह-'हंता' इत्यादि, 'हंता गोयमा ! तं चेव' हन्त गौतम ! तदेव हे गौतग! यथा तर प्रश्न उत्तरमपि तदेव अर्थात् यदा-उत्तरभाद्रपदा नक्षत्र युक्ता पूर्णिमा भवति तदा पाश्चात्या अमावास्या उत्तरफलानी नक्षत्रयुक्ता भवति, यदा चोत्तरफल्गुनीक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी भवति तदा अमावास्या प्रौष्ठपदी-उत्तरभाद्रपदा युक्ता भवति, उत्तरफल्गुनीनक्षत्रादारभ्य पूर्वमुत्तरभाद्रपदानक्षत्रस्य चतुर्दशत्वादिति ॥ लाघवमभिप्रेत्याति देशमाह-एवं' इत्यादि, "एवं एएणं अभिलावेणं इमाओ पुणिमाओ अमावासाओ गेयफाल्गुनी नक्षत्र से युक्त होती है क्या ? क्यों कि उत्तर भाद्रपदा नक्षत्र से लेकर उत्तर फाल्गुनी नक्षत्र १५ चा नक्षत्र है यह भाद्रपदमास की अपेक्षा से जानना चाहिये, और जब फाल्गुनी पूर्णिमा-उत्तर फल्गुनी नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी होती है तब अमावास्या प्रोष्ठपदी-उत्तर भाद्रपदा नक्षत्र से युक्त होती है क्या इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता,.गोयमा ! तं चेव' हां, गौतम ! ऐसा ही होता है-अर्थात् तुम्हारा जैसा प्रश्न है उसका उत्तर भी वही है । इस तरह जिस काल में उन्तरभाद्रपदनक्षत्र से युक्त पूर्णिमा होती है उस समय पाश्चात्य अमावास्या उत्तरफल्गुनी नक्षत्र से युक्त होती है और जब उत्तर फल्गुनी नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी होती है तब अमावास्या प्रौष्ठपदी- उत्तरभाद्रपदा नक्षत्र से युक्त होती है क्यों कि उत्तर फाल्गुनी नक्षत्र से लेकर उत्तर भाद्रपदा नक्षत्र १४ वां नक्षत्र है अब लाघवार्थ अतिदेश का कथन करते हुए सूत्रकार कहते हैं 'एवं एएणं अभिलावेणं इमाओ पुणिमाओ अमावासाओ यव्वाओ' इसी નક્ષત્રથી યુક્ત પર્ણમાસી હોય છે તે સમયે પાશ્ચાત્યા અમાવાસ્યા ઉત્તરફાગુની નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે શું? કારણ કે ઉત્તરભાદ્રપદા નક્ષત્રથી લઈને ઉત્તરફાગુની નક્ષત્ર પંદરમું નક્ષત્ર છે. આ ભાદ્રપદની અપેક્ષાએ જાણવું જોઈએ. અને જ્યારે ફાલ્ગની પૂર્ણિમા ઉત્તફશુની નક્ષત્રથી યુક્ત પર્ણમાસી હોય છે ત્યારે અમાવાસ્યા પ્રૌષ્ઠ પદી ઉત્તરભાદ્રપદા नक्षत्रथा युद्धत डाय छ शु? मान मभ प्रभु ४ छ–'हंता, गोयमा तं चेव' हो, ગૌતમ! આ પ્રમાણે જ થાય છે–અર્થાત્ તમારે જે પ્રશ્ન છે તેને જવાબ પણ તે જ છે. આ રીતે જે કાળમાં ઉત્તરભાદ્રપદ નક્ષત્રથી યુક્ત પૂર્ણિમા હોય છે તે સમયે પાશ્ચાત્ય અમાવાસ્યા ઉત્તરફાલગુની નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે અને જ્યારે ઉત્તરફાળુની નક્ષત્રથી યુક્ત પર્ણમાસી હોય છે ત્યારે અમાવાસ્યા પ્રૌષ્ઠપદી-ઉત્તરભાદ્રપદા નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે કારણ કે ઉત્તરફાળુની નક્ષત્રથી લઈને ઉત્તરભાદ્રપદા નક્ષત્ર ચૌદમું નક્ષત્ર છે. હવે લાઘવાર્થ भातशिनु ४थन ४२ता सूत्रा२ ४३ छ-'एवं एएणं अभिलावेणं इमाओ पुण्णिमाओ अमावासाओ णेयव्याओ' मा पूर्वात ४थन पद्धति अनुसार या पक्ष्यभार पूविभागाने ल०५३ Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१८ जम्बूद्वीपमासिस्न याओ' एवम् एतेन पूर्वोक्तेन अभिलापेन प्रकारेण इमा वक्ष्यमाणाः पूर्णिमा अमावास्यश्च नेतव्या ज्ञातव्याः ताः कास्तत्राइ-'अस्सिणी पुणिमा चेती अमावासा' अश्विनी पूर्णिमा चैत्री अमावास्याः 'कत्तियी पुणिमा वइसाही अमावासा' कात्तिकी पूर्णिमा वैशाखी अमा. वास्या 'मग्गसिरी पुणिमा जेट्टा मूली अमावासा' मार्गशीर्षी पूर्णिमा ज्येष्ठा मूली अमावास्या 'पोसी पुणिमा आसाढी अमावासा' पोपी पूर्णिमा आपाढी अमावास्या । अयं भावःअनायमभिलापप्रकारः तथाहि-यदा खलु आश्विनी-अश्विनी नक्षत्रयुक्ता पूर्णिमा भवति अश्विनी नक्षत्रादारभ्य पूर्व चित्रानक्षत्रय पञ्चदशत्वात् एतद्व्यवहारनयमतमधिकृत्य कथितम् निश्चयतस्तु एकस्यामपि अश्वयुग् मासमाविन्याममावास्यायां चित्रानक्षत्रसंभवादिति, यदा च चैत्री चित्रानक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी भवति तदा पाश्चात्या अमावास्याश्विनी अश्विनीनक्षत्रयुक्ता भवति, एतदपि.व्यवहारतः निश्चयतस्तु एकस्यामपि चैत्रमासमाविन्याममावास्यायाम् पूर्वोक्त कथन पद्धति के अनुसार इन वक्ष्यमाण पूर्णिमाओं को और अमावास्याओं को भी जानलेना चाहिये-वे इस प्रकार से हैं-'अस्सिणी पुण्णिमाचेत्ती अमावासा' अश्विनी पूर्णिमा, चैत्री अमावास्था 'कत्तियी पुषिणमा वसाही अमावासा' कार्तिकी पूर्णिमा, वैशाखो अनावास्या, 'नग्गसिरी पुणिमा जेहामूली अमावासा, मार्गशीर्षी पूर्णिमा, ज्येष्ठाभूती अमावास्या, 'पोसीपुण्णिमा आसाढी अमावासा' पौषी पूर्णिमा और आघाडी अमावास्या। भाव यह हैयहां अभिलाप प्रकार ऐसा है-जब अश्विनी नक्षत्र से युक पूर्णिमा होती है तब पाश्चात्य अमावास्या चित्रा नक्षत्र से युक्त होती है क्यों कि अश्विनी नक्षत्र से लेकर चित्रा नक्षत्र १५ वां नक्षत्र है व्यवहार नय की अपेक्षा यह कथन है निश्चय नय की अपेक्षा तो एक भी अश्वयुग्मासभाविनी अमावास्या में चित्रा नक्षत्र संभवित होता है और जब चित्रा नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी होती है तब पाश्चात्य अमावास्या अश्विनी नक्षत्र से युक्त होती है, यह कथन भी व्यवहार से है मर अमावस्यामाने ५ arel वा नय. ते मा प्रभा जे–'अरिसणी पुण्णिमा चेत्ती अमावासा' मश्विनी पूर्णिमा, चैत्री अमावास्या 'कत्तियी पुण्णिमा वइसाही अमावासा' ४ाति पूर्णिमा, वैशाली अमावास्या 'मग्गसिरि पुण्णिमा जेट्टामूली अमावासा' भार्गशीषी पूर्णिमा 2061 भूमी भावास्या, 'पोसीपुणिमा आसाढी अमावासा' पीपी५ मा भने અષાઢી અમાવસ્યા ભાવ આ પ્રમાણે છે–અહીં અભિલા૫ પ્રકર આવે છે–જ્યારે અશ્વિની નક્ષત્રથી યુક્ત પૂર્ણિમા હોય છે ત્યારે પાશ્ચાત્ય અમાવસ્યા ચિત્રા નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે કારણ કે અશ્વિની નક્ષત્રથી લઈને ચિત્રા નક્ષત્ર પંદરમું નક્ષત્ર છે. આ વવ્યહારનયની અપેક્ષા કથન છે. નિશ્ચયનયની અપેક્ષા તે એક પણ અયુગ માસ ભાવિની અમાવસ્થામાં ચિત્રા નક્ષત્ર સંભવિત હોય છે અને જ્યારે ચિત્રા થી યુક્ત પીણુંમાસી હોય છે ત્યારે પાશ્ચાત્ય અમાવસ્યા અશ્વિની નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે આ કથન પણ વ્યવહારથી છે. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिक्षा टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २५ नक्षत्राणां कुलादिद्वारनिरूपणम् ४१५ अश्विनीनक्षत्रस्य संभवात्, एतत्सूत्रम् आश्विन चैत्रमासावधिकृत्य कथितमिति । यदा खल्लु कनिकी कृत्तिका नक्षत्रयुक्ता पूर्णिमाभवति तदा वैशाखी विशाखानक्षत्रयुक्ता अमावस्या भवति कृत्तिकातोऽर्वाग् विशाखानक्षत्रस्य पञ्चदशत्वात्, यहा च वैशाखी विशखानक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी भवति तदा ततोऽनन्तरा पाश्चात्या अमावास्या कार्तिकी कृत्तिकानक्षत्रयुक्ता भवति, विशाखात: पूर्व कृत्तिकानक्षत्रस्य चतुर्दशत्वात्, एतत्सूत्र कार्तिकवैशाखमासावधिकृत्य कथितमिति ॥ यदाच मार्गशीर्षी मृगशिरोनक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी भवति तदा ज्येष्ठामूली ज्येष्ठामूल नक्षत्रयुक्ता अमावास्या भवति, यदातु ज्येष्ठामूली पौर्णमासी तदा मार्गशीपी अमावास्या भवति -एतन्मार्गशीर्ष ज्येष्ठमासावधिकृत्य कथितम् । यदा पोपी पुष्यनक्षत्रयुक्ता पूर्णिमा भवति तदा आषाढीपूर्वापाढानक्षत्रयुक्ता अमावास्या भवति, यदातु पूर्वाषाढा नक्षत्रयुक्ता पूर्णिमा भवति निश्चय की अपेक्षा से तो एक भी चैत्रमास भाविनी अमावास्या में अश्विनी नक्षत्र संभवित होता है यह सूत्र आश्विन और चैत्र मास इन दो मासों को लेकर कहा गया है । जिस समय कृत्तिका नक्षत्र से युक्त पूर्णिमा होती है उस समय विशाखा नक्षत्र से युक्त अमावास्या होती है क्यों कि कृत्तिका से पहिले विशाखानक्षत्र १५ वा नक्षत्र है जिस समय विशाखा नक्षत्र से युक्त पूर्णिमा होती है उस समय पाश्चात्य अमावास्या कृत्तिका नक्षत्र से युक्त होती है क्यों कि विशाखा नक्षत्र से पहिले कृत्तिका नक्षत्र १४ वां नक्षत्र है यह सूत्र कार्तिक एवं वैशाखमास को लेकर कहा गया है जिस समय मृगशिरा नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी होती है उस समय ज्येष्ठामूल नक्षत्र से युक्त अमावास्या होती है और जब ज्येष्ठा मूल नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी होती है तब मृगशिरा नक्षत्र से युक्त अमावास्या होती है यह कथन मार्गशीर्ष और ज्येष्ठमास को लक्ष्य में लेकर किया गया है जब पुष्य नक्षत्र से युक्त पूर्णिमा होती है तब पूर्वाषाढा નિશ્ચયનયની અપેક્ષાથી તે એક પણ ચિત્રમાસ ભાવિની અમાવસ્થામાં અશ્વિની નક્ષત્ર સંભવિત હોય છે. આ સૂત્ર આશ્વિન અને ચિત્રમાસ એ બે મહિનાઓને લઈને કહેવામાં આવ્યું છે. જે સમયે કૃત્તિકા નક્ષત્રથી યુક્ત પૂર્ણિમા હોય છે તે સમયે વિશાખા નક્ષત્રથી યુક્ત અમાવસ્યા હોય છે કારણ કે કૃત્તિકાથી પહેલા વિશાખા નક્ષત્ર પંદરમું નક્ષત્ર છે. જે સમયે વિશાખા નક્ષત્રથી યુક્ત પૂર્ણિમા હોય છે તે સમયે પાશ્ચાત્ય અમાવાસ્યા કૃતિકા નક્ષત્ર યુક્ત હોય છે કારણ કે વિશાખા નક્ષત્રથી પહેલા કૃત્તિકા નક્ષત્ર ચૌદમું નક્ષત્ર છે. આ સૂત્ર કાર્તિક અને વૈશાખ માસને અનુલક્ષીને કહેવામાં આવ્યું છે. જે સમયે મૃગશિરા, નક્ષત્રથી યુક્ત પીણુંમાસી હેય છે તે સમયે જ્યેષ્ઠા મૂળ નક્ષત્રથી યુક્ત અમાવાસ્યા હોય છે અને જ્યારે જયેષ્ઠામૂલ નક્ષત્રથી યુક્ત પર્ણમાસી હોય છે ત્યારે મૃગશિરા નક્ષત્રથી યુક્ત અમાવસ્યા હોય છે આ કથન માર્ગશીર્ષ અને જ્યેષ્ઠ માસને લક્ષમાં લઈને કરવામાં આવ્યું છે જ્યારે પુષ્ય નક્ષત્રથી યુક્ત પૂર્ણિમા હોય છે ત્યારે પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રથી Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२० जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तदा पौषी पुष्यनक्षत्रयुक्ता अमावास्या भवति एतत्तु पौषमासा पाढमासावधिकृत्य कथितम् । उक्तानि मासार्द्धमास परिसमापकानि नक्षत्राणि । इति पञ्चविंशतिसूत्रं समाप्तम् ॥ ० २५॥ सम्प्रति- स्वयमस्तंगम ने नाहोरात्रपरिसमापकतया यासपरिसमाप कनक्षत्रसमुदायमाह - तत्रापि प्रथमतो वर्षा सामयिकाहोरात्रपरिसमापकनक्षत्रसूत्रम् । " मूलम् - वासाणं पढमं मासं कति णवखन्ता र्णेति ? गोयमा ! चन्तारि णवत्ता पति तं जहा - उत्तरासाडा अभिसरणो घणिट्ठा उत्तरासाढा चउस अहोरते णेइ, अभिई सत अहोरसे णेइ लवणो अट्ट अहोरते इ धणिट्टा एवं अहोरत्तं णेइ, तेसिं च णं मासंसि चउरंगुलपोरसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ, तस्त णं मासस्स चरिमदिवसे दो पदा चत्तारि अंगुला पोरसी भवइ । वासाणं भंते ! दोच्चं मासं कइ णक्खत्ता णेंति ? गोयमा ! चत्तारि धणिट्टा सयभितया पुग्वभवया उत्तरभवया धणिट्टा च णं चउद्दस अहोरते णेइ सर्याभिसया सत्त अहोरतेणेइ, पुव्वभद्दवया अट्ठ अहोरत्ते णेइ, उत्तराभद्दवया एगं, तंसि च णं मासंसि अटुंगुलपोरसीए छायाए सूरिए अणुपरियहइ, तस्स मासस्स चरिमे दिवसे दो पया अटु य अंगुला पोरसी भवइ । वासाणं भंते! तइयं मासं कइ णक्खत्ता पर्णेति ? गोयमा ! तिष्णि णवत्ता णेंति तं जहाउत्तरभवया रेवई अस्सिणी उत्तरभद्दवया चउदस राइदियं णेइ रेवइ पण्णरस अस्सिणी एगं तंसि च णं मासंसि दुबालसंगुलपोरसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ तस्स णं मासस्त चरिमे दिवसे लेहट्टाई तिष्णि पयाई पोरसी भवइ । वासाणं भंते ! वउत्थं मासं कति णक्खनक्षत्र से युक्त अमावास्या होती है और जब पूर्वाषाढा नक्षत्र से युक्त पूर्णिमा होती है तव पुष्य नक्षत्र से युक्त अमावास्या होती है यह कथन पौषमास और आषाढमास को लेकर किया गया है इस प्रकार से मासार्द्धमास परिसमापक नक्षत्रों का कथन किया गया है || सू० २५| યુક્ત અમાવાસ્યા હોય છે અને જ્યારે પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રથી યુક્ત પૂર્ણિમા હૈાય છે ત્યારે પુષ્ય નક્ષત્રથી યુક્ત અમાવાસ્યા હાય છે. પ્રસ્તુત થન પૌષમાસ તેમજ અષાઢ માસને લઈને કરવામાં આવ્યુ છે. આવી રીતે માસા માસ પરિસમાપક નક્ષત્રાનુ કથન કરવામાં આવ્યું છે. પરમા Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २६ मासपरिसमापकनक्षत्रनिरूपणम् ४२१ ताणेति ? गोयमा ! तिष्णि अस्तिणी भरणी कत्तिया, अस्सिणी चउद्दस भरणी पन्नरस कत्तिया एनं तसि च णं मासंलि सोलसंगुल पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियहइ, तस्स गं मासस्ल घरमे दिवसे तिषिण पयाइं चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवइ । हेमंताणं अंते ! पढ मासं कति णक्वत्ता णेति ? गोयना ! तिष्णि कत्तिया रोहिणी मिगसिरे, कत्तिया चउद्दल रोहिणी पण्णरस भिगसिरं एग अहोरत्तं णेह, तंसि च णं मासंसि वीसंगुलपोरिसीए छायाए पुरिए अणुपरिचट्टा, तस्त णं मासस्त जे से चरिमे दिवसे तंसि च णं दिवसंसि तिणि पयाई अट्ठय अंगुलाई पोरसी भवइ । हेमंताणं भंते ! दोच्चं मासं कइ णवखत्ता ऐति ? गोयमा ! चत्तारि णवखत्ता ऐति तं जहा-मिगसिरं अदा पुणव्वसू पुस्सो मिगसिरं चउद्दस राइंदियाई गेइ अहा अट्रणेइ पुणवसू सत्त राइंदियाइं पुस्लो एग राइदियं णेइ, तयाणं चउ. वीसंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ, तस्स णं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तंसि च णं दिवसंलि लेहटाइं चत्तारि पयाई पोरिती भवइ हेमंताणं भंते ! तच्चं मासं कइ गक्खत्ता णति ? गोयमा ! तिणि पुस्सो असिलेसा महा पुस्सो चोदस राइंदियाइं णेइ असिलेसा पण्णरस महा एक्कं । तयाणं वीसंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियदृइ तस्लणं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तसि च णं दिवसंलि तिण्णि पयाई अटुंगुलाई पोरिसी भवइ । हेमंताणं भंते ! चउत्थं मातं कइ णक्खत्ता णेति ? गोयमा ! तिणि णक्खत्ता ऐति तं जहा-महा पुव्वाफग्गुणी उत्तरफग्गुणी, महा चउद्दस राइंदियाइं गेइ पुवाशगुणी पण्णरस राइंदियाई णेइ, उत्तराफग्गुणी एगं राइंदियं णेइ जयाणं सोलसंशुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ, तस्स णं मालस्त जे से चरिमे दिवसे तंति च णं दिवसंसि तिषिण पयाई चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवइ। गिम्हाणं भंते ! पढमं मासं कइ णवत्ता ऐति, गोयना ! तिन्नि णक्खत्ता गति, तं जहा-उत्तराफग्गुणी हत्थो चित्ता-उत्तराफरगुणी Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२२ अम्यूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे . सउद्दस राइंदियाई णेइ, हत्थो पपणरस राइंदियाई णेइ, चित्ता एग राई. दियं णेई, तयाणं दुवालसंगुलपोरिलीए छायाए मूरिए अशुपरियहइ, तस्स णं मासरल जे से चरिमे दिवसे तसिव दिवसंमि लेहवाई तिष्णि पयाई पोरिसी भवइ, गिम्हा णं भंते! दोच्च मास कति णखत्ता ति, गोयमा ! तिषिण णक्खत्ता *ति तं जहा-चित्ता लाई विसाहा, चित्ता चउद्दस राइंदियाई णेइ, साई पण्णरस राइंदियाइं णेइ, विसाहा एग राइंदियं णेइ, तयाणं अटुंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ, तस्स णं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तसि च णं दिवसंलि दो पयाई अटुंगुलाई पोरिसी भवइ । गिम्हा णं भंते ! तच्चं मास कइ णक्खत्ता गति ? गोयमा ! चत्तारि णक्खत्ता ऐति तं जहा-विसाहा अणुरादा जेट्ठा मूलो, विसाहा चउद्दस राइंदियाई णेइ, अणुराहा अट्ट राइदियाई इ, जेठा सत्त राइंदियाइं गैइ मूलो एक्कं राइंदियं तयाणं चउरंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ, तस्स णं मालस्स जे चरिमे दिवसे तंलि च णं दिवसंलि दो पयाई चत्तारि य अंगुलाई पोरिसी भवइ । गिम्हाणे अंते ! चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता ऐति ? गोयमा ! तिषिण णक्खत्ताणेति तं जहा-मूलो पुवासाढा उत्तरासाढ़ा, मूलो चउद्दस राइंदियाई णेइ, पुवासाढा पण्णरस राइंदियाइं णेई, पुवासाढा पण्णरस राइंदियाइं णेइ उत्तरासादा एगं राइदियं णेइ । तयाणं वट्टाए सम. चउरंससंठाणसंठियाए णग्गोहपरिमंडलाए सकायमणुरंगियाए छाय ए सूरिए अणुपरियटइ, तस्स णं मासस्ल जे से चरिमे दिवसे तसि च णं दिवससि लेहटाइं दो पयाइं पोरिसी भवइ । एएसिणं पुव्वपणियाणं पयाण इमा संगहणी तं जहा-जोगो देव य तारग्ग गोत्त संठाण चंदरवि जोगो । कुल पुष्णिम अवमंसा णेया छाया य बोद्धव्वा ॥सू०२६॥ छाया-दाणां प्रथमं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? गौतम! चत्वारि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथाउत्तराषाढा अभिजित् श्रवणो धनिष्ठा, उत्तरापाढा चतुर्दशाहोरात्राणि नयति, अभिजित् सप्ता Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २६ मासपरिसमापकनक्षत्रनिरूपणम् ४२३ होरात्राणि नयति, श्रवणोऽष्टाहोरामाणि नयति, धनिष्ठा एकमहोरात्रं नयति, तस्मिश्च खलु मासे चतुरगुलपौरुष्या छायया सूर्योऽनुपर्यटति, तस्य च खलु यासस्य चरमे दिवसे द्वे पदे चत्वारि चामुलानि पौरुषी भनति । वर्षाणां खलु भदन्त ! द्वितीयं मासं कति नक्षत्राणि मयन्ति ? हे गौतम ! चत्वारि, धनिष्टा शतभिपक पूर्वभाद्रपदा, उत्तरभद्रपदा, धनिष्ठा खलु चतुर्दशाहोरात्रान् नयति शतभिषक् सप्ताहोरात्रान् नयति पूर्वभद्रपदा अष्टाहोरानान् नयति, उत्तरभद्रपदा एकम, तस्मिंश्च खल्लु मासे अष्टाङ्गुलपौरुप्या छायया सूर्योऽनुपर्यटति, तस्य मासस्य चरमे दिवसे द्वे पदे अष्टौ चाङ्गुलानि पौरुगी गरति । वर्षाणां खलु भदन्त ! तृतीयं मास कति नक्षत्राणि नयन्ति गौतम ! त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति तथा-- उत्तरभद्रपदा रेवती अश्विनी, उत्तरभद्रपदा मतुर्दशरात्रिंदिवानि नयति, रेवती पञ्चदश अश्विी एकम, तमिश्च खलु माझे द्वादशाङ्गुलपौरुष्या छायया सूर्योऽनुपर्यटति, तस्य लु मासस्य चरमे दिवसे रेखास्थानि त्रीणि पदानि पौरुपी भवति । वर्षाणां खलु भदन्त ! चतुर्थ मास ऋति नक्षत्राणि नयन्ति ? गौतम ! त्रीणि-अश्विनी भरणी कृत्तिका, अश्विनी चतुर्दश, भरणी पञ्चदश, कृत्तिका एकम्, तस्मिंश्च खलु मासे पोडशाङ्गुलपौरुष्या छायया सूर्याऽनुपर्यटते तस्य च खलु मासस्य चरमे दिवसे त्रीणि पदानि चत्वारि अङ्गुलानि पौरुपी भवति हेमन्तानां खलु भदन्त ! प्रथम मास कति नक्षत्राणि नयन्ति गौतम ! बीणि कृत्तिका रोहिणी मृगशिरः, कृत्तिका चतुर्दश रोहिणी पञ्चदश, मृगशिर एकमहोरात्रम्, नयति, तर्सिच खलु मासे विंशत्य गुलपौरुष्या छायया सूर्योऽनुपर्यटते तस्य खलु मासस्य योऽसौ चरयो दिवस स्तस्मिन् खलु दिवसे त्रीणि, पदानि अष्टौ चागुलानि पौरुषी भवति । हेमन्तानां खलु भदन्त ! द्वितीयं मास कतिनक्षत्राणि नयन्ति ? गौतम ! चत्वारि नक्षत्राणि नयन्ति तद्यथा मृगशिर आर्द्रा पुनर्वेमू पुष्यो । मृगशिर श्चतुर्दश रात्रिदिवानि, पुष्य एक रानिदिवं नयति, तदा खल्लु चतुर्विशत्यफुलपौरपा छायया सूर्योऽनुपर्यटते, तस्य खलु मासस्य योऽसौ चरमो दिवस स्तस्मिंश्च दिवसे रेखास्थानि चत्वारि पदानि पौरुपी भवति । हेमन्तानां खलु भदन्त ! तृतीयं मास कति नक्षत्राणि नयन्ति ? गौतम ! त्रीणि, पुष्योऽश्लेषा मघा, पुष्य श्चतुर्दश रात्रिदिवानि नयति, अश्लेना पञ्चदश, मघा एकम् तदा खलु विंशत्यालपौरुष्पा छायया सूर्योऽनुपर्यटते तस्य खलु मासस्य योऽसौ चरमो दिवमः तस्पिश्च खलु दिवसे त्रीणि पदानि अष्टान्गुलानि पौरुषी भवति हेमन्तानां खलु भदन्त ! चतुर्थ नास कतिनक्षत्राणि नयन्ति ? गौतम! त्रीणि, तद्यथा मघा पूर्वाफरगुनी उत्तराफरगुणी मघा चतुर्दशगत्रिं दिवानि, नयति-पूर्वाफाल्गुनी पञ्चदश रात्रिंदियानि नयति, उत्तराफाल्गुनी एक रात्रिंदिवं नयति तदा खलु पोडशाङ्गुलपौरुष्या छायया सूर्योऽनुपर्यटते तस्य खलु मासस्य योऽसौ चरमो दिवस स्तस्मिथ खलु दिवसे त्रीणि पदानि चत्वारि चागुलानि पौरुपी भवति । ग्रीप्माणां भदन्त ! प्रथमं मास कतिनक्षत्राणि न्यन्ति ? गौतम ! नीणि नक्षत्राणि नयन्ति, उत्तराफाल्गुनी हरतश्चित्रा, उत्तराफाल्गुनी चतुर्दश रात्रिंदिवानि नगति, Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२४ जम्बूद्वीपप्राप्ति हस्तः पञ्चदश रात्रिंदिवानि नयति चित्रा एकं रात्रिंन्दिवं नयति तदा खलु द्वादशा गुळपौष्या छायश सूर्योऽनुपर्यटते, तस्य खलु मासस्य योऽमी चरमोदिवस स्तस्मिथ खलु रेखामानि त्रीणि पदानि गौरूपो भवति । ग्रीष्माणां भदन्त ! द्वितीयं गाम कनिनक्षत्राणि नयनि ? गौतम ! त्रीणि नक्षत्राणे नमन्ति, तद्यथा-चित्रा स्वाती विशाखा, चित्रा चतुर्दश रात्रिदिवं नयति स्वाती पञ्चदश रात्रिं दिवं नयति विशाखा एवं रात्रिदिवं नयति तदा खलु अपाङ्गुल पीरुप्या छायया सूर्योऽनुपर्यटन तस्य सल्लु मासस्य योऽसौ चामो दिन स्तस्मिश्च खलु दिवसे उपदे अष्टालानि पापी भवति ग्रीप्माणां भदन्त ! तृतीयं मास कतिनक्षत्राणि नयन्ति ? गौतम ! चत्वारि नक्षत्राणि नयन्ति तद्यथानिशाखा आतुराना ज्येष्ठा मूलः, विशाखा चतुर्दश रात्रिंदिवं नयति अनुराधा अष्टौ रामिदिवं नयति ज्येष्ठा सप्तरा त्रिदिवं नयति, मूल एक रात्रिंदिवं नयति, नदा खलु चतुरालपहिया छायया सूर्योऽनुपर्यटते, तस्य खलु मासस्य योऽसौ चरमो दिवप स्वस्मिश्च खलु दिवसे द्वे पदे चत्वारि चाङ्गुलानि गौरुपी भवति । ग्रीष्मागां भदन्न ! चतुर्थ मास कति नक्षत्राणि नयन्ति ? गौतम ! त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा-मूल: पूर्वापाढा, उत्तरापाढा, मूल श्चतुर्दश रात्रिदिवं नयति पूर्वापाढा पञ्चदश रात्रिंदिवं नपति उत्तरापाढा एकं रात्रिदिवं नयति तदा खलु वृत्तया समचतुरस्त्रसंस्थानसंस्थितया न्यग्रोधपरिमण्डलया स्कायमचरहिन्या छायया सूर्योऽनुपर्यटते तस्य खलु मासस्प योऽमी चरमो दिवस म्तस्मिश्च खलु दिवसे रेखास्थानि द्वे पदे पौरूपी भवति । एतेषां खलु पूर्ववणितानां पदानाम् इयं संग्रहणी, योगो दैवतताराग्रं ग्रोत्रसंस्थान चन्द्ररवियोगः कुलं पूर्णिमाऽमावास्या नेतृच्छाया च बोद्धव्या ॥१॥ सू० २६॥ टीका-'वासाणं पढमं मास का णक्खता जयंति' वाणां प्रथमं मास कतिनक्षत्राणि नयन्ति तत्र वर्षाणां वर्षाकालस्य चतुर्मानप्रमाणस्य प्रथमं मास श्रावणलक्षणं मास कति 'वासाणं पढमं मासं कह णक्खत्ता गति' इत्यादि टीकार्थ-अथ सूत्रकार स्वयं अस्तगमन द्वारा अहोरात के परिसमापक होने के कारणभूत मासपरिसमापक नक्षत्रों का कथन करते हैं-इसमें गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-'वासाणं पढमं मासं कति णक्खत्ता ऐति' हे भदन्त ! चार मास का जो वर्षकाल है उस वर्षाकाल के श्रावणमास रूप प्रथम मास के 'वासाणं पढमं मास कई णखत्ता ऐति' त्यात ટીકાઈ–હવે સૂવકાર સ્વયં અસ્તગમન દ્વારા અહેરાતના પરિસમાપક હેવાના કારણભૂત મામ પરિસમાપક નક્ષત્રનું કથન કરે છે–આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછ્યું छ-'वासाणं पढमं मास कति णक्खत्त णे ति' मत ! यार भासन। २ वा छेते વર્ષાકાળના શ્રાવણમાસ રૂપ પ્રથમ માસના કમશઃ પરિસમાપક સ્વયં અસ્તગમન દ્વારા Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ न प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २६ मासपरिसमापकनक्षत्रनिरूपणम् ४२५. श्रावणलक्षणं मास कति-कियत्संख्यकानि नक्षत्राणि श्रवणादीनि स्वयमस्तगमनेन अहोरात्रपरिसमापकतया क्रमेण नवन्ति समाप्तं कुर्वन्ति अर्थात् वक्ष्यमाणसंख्यांक स्वस्वदिवसेषु इमानि नक्षत्राणि यदा अस्तं यान्ति तदा श्रावणमासस्याऽहोरात्रस्य परिसमाप्ति भवति, तेन इमानि नक्षत्राणि रात्रिपरिसमापनत्वात् रात्रिनक्षत्राण्यपि कथ्यन्ते इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि णक्खत्ता णेति' चत्वारि-चतु:संख्यकानि वक्ष्यमाणानि नक्षत्राणि वर्षाणां प्रथमं श्रावणलक्षणमास नयन्ति-परिसमापयन्ति, तानि कानि नक्षत्राणि तत्राह-'तं जहा' इत्यादि, 'लं जहा' तद्यथा-'उत्तरासाढा अभिई सवणो धणिवा' उचराषाढा अभिजित् श्रवणो धनिष्ठा, एतानि चत्वारि नक्षत्राणि श्रावणमास परिसमापयन्ति । केन प्रकारेणैतानि परिसमापयन्ति तबाह-'उत्तरासाहा चउद्दस' इत्यादि, 'उत्तरासाढा चउदस महोरते णेई तत्रोत्तराषाढा नक्षनं श्रावणमासस्य प्रथमात् चतुर्दशाहोरात्रात् नयति-परिसमापयति, तदनन्तरम् 'अभिई सत्त यहोरत्ते णेई' अभिजिनक्षत्र सप्ताहोरात्रान् नयति-परित समापयति, ददनन्तरम् 'सत्रणो अg अहोरते णेइ' श्रवणनक्षत्रं श्रावणमासस्याष्टाहोरात्राननयति-परिसमापयन्ति, वदनन्तरम् 'पणिहा एग अहोरत्तं णेई' धनिष्ठानामकं नक्षत्रमेकर क्रमशः परिसमापक स्वयं अस्तगमन द्वारा कितने नक्षत्र हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! चत्तारि जखत्ता ऐति' है गौतम ! वर्षाकाल के प्रथम श्रावणमास के परिसमापक ये चार नक्षत्र हैं-'तं जहा उनके नाम इस प्रकार से हैं-'उत्तरासाढा अभिई सवणो धणिहा' उत्तरापाढा, अभिजितू श्रवण और धनिष्ठा ये चार नक्षत्र किस प्रकार से श्रावण मास के परिसमापक होते हैं ? . तो इस सम्बन्ध में सूत्रकार स्पष्ट समझाने के निमित्त कहते हैं-'उत्तरासाढा चउद्दस अहोरत्ते णेइ' उत्तराषाढा नक्षत्र श्रावण मास के प्रथम के १४ अहोरातों की परिसमासि करता है 'अभिई सत अहोरत्ते णेइ' अभिजित् नक्षत्र ७. अहोरातों की परिसमाप्ति करता है 'सवणो अट्ट अहोरत्ते, धणिहा एग अहोरत्तं णेइ' श्रवणनक्षत्र आठ अहोरातों की परिसमाति करता है और धनिष्ठानक्षत्र ३८सा नक्षत्र छ ? माना याममा -'गोयमा ! चत्तारि णक्खत्ता गैतिर गौतम ! 4 11 प्रथम श्रावभावना परिसमा५४ मा यार नक्षत्र छ-'तं जहा' भना નામ આ પ્રમાણે છે– ___ 'उत्तरासाढा अभिई सवणो धनिटा' उत्तराषाढा, मलिlore SqY भने पनि भार ચાર નક્ષત્ર કેવી રીતે શ્રાવણ માસના પરિસમાપક હોય છે? આ સમ્બન્ધમાં સૂત્રકાર સ્પષ્ટ सभगवान माशयथा है-'उत्तरासाढा चउद्दस अहोरत्ते णेइ' उत्तराषाढा नक्षत्र श्राप भासना प्रथमना १४ भाडाशतनी परिश्रमात ४२ छे. 'अभिई सत्त अहोरते डर मामा नक्षत्र ७ माहारातनी परिसमाति ४२ छे. 'सवणे अट्ठ अहोरत्ते धणिदा एणं. अहोरत्तं इ' श्रवण नक्षत्रमा माहारानी परिसम: १२ छ भने पानी नक्षत्र ज०५४ Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२६ जम्बूलीपप्राप्ति महोरात्रं नयति-परिसमापयन्ती तदेवं मिलित्वा चन्यायपि नक्षत्राणि श्रावणमास परिसमा. पयन्ति, अस्य च नेतद्वारस्य प्रयोजनं रात्रिज्ञानादौ-'जं नेइ जया रति णक्खत्तं तंमिणा चउभागे । संपत्ते विरमेज्जा सज्झाय पभोसकालंमि' १ ॥ .इत्यादी (यायति यदा रात्रि नक्षत्रं तस्मिन् चतुर्भागे । संप्राप्ते विरमेव स्वाध्यायप्रदोपकाले इतिच्छाया) एतदनुरोधेन च दिनमानज्ञानायाह-तस्मिन् श्रावणमासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिन मान्यान्य मण्डलसंक्रा त्या तथा कथंचनापि परावर्तते यथा तस्य श्रावणमासस्य पर्यन्तेषु चतुरगुलाधिका द्विपदा पौरुषी भवति, अत्रेदं वैलक्षण्यं यस्यां संक्रान्तौ यावदिवसरात्रिमानं तचतुर्थोऽश: पोपीयामः प्रहर इति, आपाढ पूर्णिमायां द्विपदप्रमाणा पीरुपी भवति तस्यां च श्रावणमास संबन्धि चतुरगुलप्रक्षेपे चतुरझुलाधिका पौरुपी भवति, एतदेव दर्शयति-तंसि च णं' इत्यादि, 'सिचणं मासंसि' तस्मिंच खल्लु मासे 'चउरंगुलपोरसीए छायाए परिए अणुपरियड' एक अहोरात की परिसमाप्ति करता है। इस तरह से ये मब चारों नक्षत्र श्रावणमास के ३० तीस दिनों की अहोरातों की परिसमाप्ति करते हैं। इस नेतद्वार का प्रयोजन रात्रिज्ञान आदि में 'जं नेइ जया रत्ति णक्खतं, तंमि णह चउभागे । संपत्ते विरमेज्जा सज्झाय पओस कालंमि' इस गाथा के कथनानुसार जानना चाहिये इसीके अनुरोध से अब सूत्रकार दिनमान ज्ञान के निमित्त कहते हैं कि-उस श्रावण मास में प्रथम अहोरात से लेकर प्रतिदिन अन्य अन्य मंडल संक्रान्ति से तथा और भी किसी तरह से जो इन नक्षत्रों में परिवर्तन होता है तब उस श्रावणमास के अन्त में-अन्तिम दिन में-चार अंगुल अधिक द्विपदा पौरुषी होती है, यहां ऐसी विशेषता है-जिस संक्रमण-संक्रान्ति में जितना दिनरात का प्रमोण होता है उसकी चतुर्थाशरूप एक पौरुषी-याम-प्रहर होती है-आषाढ पूर्णिमा में द्विपदप्रमाणा पौरुषी होती है, उसमें श्रावणमास संबंधी चार अंगुलों का प्रक्षेप करने पर चार अंगुल अधिक पौरुषी होती है, इसी રાત-દિવસની પરિસમાપ્તિ કરે છે. આ રીતે આ ચારે નક્ષત્ર મળીને શ્રાવણમાસના ૩૦ દિવસની–હેરાત્રિઓની-પરિસમાપ્તિ કરે છે. આ નેતૃકારનું પ્રયોજન રાત્રિજ્ઞાન આદિમાં 'ज नेइ जया रत्तिं णक्खत्तं, तंसि णह चउन्भागे ! संपत्ते विरमेज्जा सज्झाय पओसकालंमि' આ ગાથા અનુસાર જાણવું જોઈએ. આના જ અનુરોધથી હવે સૂત્રકાર દિનમાન જ્ઞાનના નિમિત્ત કહે છે કે-તે શ્રાવણમાસમાં પ્રથમ અહેરાતથી લઈને પ્રતિદિન અન્ય-અન્ય મંડળ સંક્રાન્તિથી તથા અન્ય પણ કઈ પ્રકારે જે આ નક્ષત્રોમાં પરિવર્તન થાય છે ત્યારે તે શ્રાવણમાસના અન્તમાં–છેલ્લા દિવસે–ચાર આંગળ અધિક દ્વિપદા પૌરૂષી હાય છે, અત્રે આવી વિશેષતા છે જે સંક્રમણ–સંક્રાન્તિમાં જેટલું દિવસ-રાત્રિનું પ્રમાણુ હોય છે તેના ચતુર્થી શરૂપ એક પરૂષ-યામ-પ્રહર હોય છે–આષાઢી પૂર્ણિમાનાં દ્વિપદ પ્રમાણ પરથી હેય છે, તેમાં શ્રાવણમાસ સંબંધી ચાર અને પ્રક્ષેપ કરવાથી ચાર અંશુલ Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २६ मासपरिसमापकनक्षत्रनिरूपणम् चतुरङ्गुलपौररुष्या छायया सूर्योऽनुपर्यटते परावर्तते इत्यर्थः 'तस्सणं मासस्स' तस्य खल्लु मासस्य 'चरिमदिवसे' चरम दिवसे 'दोपया चत्तारिय अंगुका पोरिसी भवई' द्वेपदे चत्वारि चाइगुलानि पौरुपी भवति इति प्रथममासपरिसमापकनक्षत्रम् ॥ 'वासाणं भंते !' वर्षाणां भदन्त ! 'दोचं मास कइणक्खत्ता ऐति' द्वितीय भाद्रपदलक्षणं मासं' कति कियत्संख्यकानि नक्षत्राणि नयन्ति-परिसमापयन्तीति प्रश्नः, भगवानाह--'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि' चत्वारि नक्षत्राणि परिसमापयन्तीति, तानि कानि तत्राह-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' वद्यथा-'धणिहा सयभिसया पुव्वभवया उत्तरभद्दवया' धनिष्ठाशतभिपकू पूर्वभाद्रपदा उत्तरभाद्रपदा, तदेतानि चत्वारि नक्षत्राणि वर्षाकालस्य द्वितीयभाद्रपदमास परिसमापयन्ति । तत्र 'पणिहाणं चउदस अहोरत्ते णेइ' धनिष्ठा नक्षत्रं खलु चतुर्दशाहोरात्रान् नयति-चतुर्दशाहोरात्रान् परिसमापयतीत्यर्थः 'सयभिसया सत्त अहोरत्ते णेई' शतभिषा नक्षत्रं सप्ताहोबात को 'सि च णं मासंमि चउरंगुल पोरसीए छायाए सूरिए अणुपरियइ' इस सूत्रों द्वारा सूत्रकारने प्रकट किया है कि उस महीने में अर्थात् अन्त के दिन चार अंगुल से अधिक पौरुषीरूप छाया से युक्त सूर्य परिभ्रमण करता है 'तस्म णं मास: स चरिमदिवसे दो पया चत्तारिय अंगुला पोरिसी भवई' उस मास के अन्तिम दिवस में दो पद वाली और चार अंगुलों वाली पौरुषी होती हैं इस प्रकार का यह कथन प्रथम मास परिसमापक चार नक्षत्रों के संबंध में कहा गया है। .. _ 'वासाणं भंते ! दोच्चं मासं कइ णक्खत्ता ऐति' हे भदन्त ! वर्षाकाल के द्वितीय मास रूप भाद्रपद मास के परिसमापक कितने नक्षत्र होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! चत्तारि' हे गौतम ! चार नक्षत्र वर्षाकाल के भाद्रपद मास के परिसमापक होते हैं, 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं'धणिहा, सयभिसया पुत्वभवया, उत्तरभद्दवया' धनिष्ठा, शतभिषक, पूर्वभाद्रपदा और उत्तरभाद्रपदा, इनमें 'धणिट्ठा णं चउद्दस अहोरत्ते णेई' धनिष्ठा मषित पी३षी थाय छ मा ४थन- 'तं सि च णं मासंमि चउरंगुलपोरसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टई' मा सूत्र वा। सूत्ररे ४८ ४थुछ है ते महिनामा अर्थात् અન્તના દિવસે ચાર આંગળથી અધિક પૌરૂષીરૂપ છાયાથી યુક્ત સૂર્ય પરિભ્રમણ કરે છે. 'तस्स णं मासस्स चरिमदिवसे दो पया चत्तारिय अंगुला पोरिसी भवई' त भासना मन्तिम દિવસમાં બે પદવાળી અને ચાર આંગળવાળી પૌરૂષી હોય છે આ પ્રકારનું આ કથન પ્રથમ માસ પરિસમાપક ચાર નક્ષત્રના સંબંધમાં કરવામાં આવ્યું છે. _ 'वासाणं भंते ! दोच्चं मासं कई णक्खत्ता ऐति' 3 arra ! alsmanisतीय भास ૨૫ ભાદ્રપદ (ભાદરવા) માસના પરિસમાપક કેટલા નક્ષત્ર હોય છે? આના જવાબમાં प्रभु छ-'गोयमा । चत्तारिश गौतम! यार नक्षत्र वर्षान पाद्रय भासना पारसभा५४ डाय छे. 'तं जहा' तभना नाम मा प्रभारी छे-'धनिट्ठा, सयभिसया पुव्वभहबया, उत्तरमद्दवया' पानी, शतलिष पूर्वमा म GaRell, i 'धणिद्वाण Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१८ जम्बूदीपप्रतिरले रात्रान् नयति-परिसमापयति, 'पुयाभनया अभटोरते णेई' पूर्वभाद्रपदा नक्षत्र भाद्रपद मासस्याष्टौ अहोरात्रान् नयति-परिसमापयति, 'उनरभवया पगं' उत्तरभद्रपदानक्षत्रमेक महोरात्रं नयति, तदेवं संकलनया चत्वारि नक्षत्राणि गादादमासं परिसमापयनीति । 'तसि घणं मासंसि' तस्मिंश्च खलु मासे 'अटुंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियहइ' अष्टा गुलपौरुज्या अष्टाङ्गुलाधिकपौरुप्या छायया सूर्योऽनुपर्यट-अनुपरावर्तते, एतदेव दर्शयति 'तस्स' इत्यादि, 'तस्स मासस्स चरिमे दिवसे' तस्य मासस्य तस्य भाद्रपदमासस्य चरमे पर्यवसानदिवसे 'दोपया अट्ठय अंगुला पोरिमी भवइ' हे पदे अष्टौ चागुलानि पौरुपी भवति । अथ तृतीयमासं पृच्छति-'वासाणं भने' इत्यादि, 'वासाणं भंते ! वर्षाणां भदन्त ! 'तइयं मासं इ णक्खत्ता गति' तृतीयमाश्विनलक्षणमासं फति-कियत्संख्यकानि जो नक्षत्र है यह १४ अहोरातो का परिसमापक होता है 'सयभिसया सत्त अहोरत्ते णेई' शतभिपक नक्षत्र सात अहोरातों का परिसमापक होता है 'पुन्वभवया अह अहोरत्ते णे' पूर्वभाद्रपदा आठ अहोरातों का परिसमापक समाप्त करने वाला होता है 'उत्तर भदवया राग' और उत्तरभाद्रपदा एक अहो. रात का परिसमापक होता है। इस प्रकार से ये चार नक्षत्र भाद्रपद मास की परिसमाप्ति करने वाले होते हैं। 'तंसि च णं माससि अडगुल पोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियई' इस महीने में आठ अंगुल अधिक पौरुषी रूप छाया से युक्त हुआ सूर्य परिभ्रमण करता है। यही वात सूत्रकार ने इन सूत्रों द्वारा प्रकट की है 'तस्स मासस्स चरिमे दिवसे दो पया अद्वय अंगुला पोरिसी भवइ' उस मास के अन्तिम दिन में दो पदों वाली और आठ अंगुलो वाली पौरुषी होती है। ___ 'वासाणं भंते! तइयं मासं कह णक्खत्ता ऐति' हे भदन्त ! वर्षाकाल के तृतीयमास को-आश्विनमास को-कितने नक्षत्र समाप्त करते हैं ? इसके उत्तर में चउद्दस अहोरत्ते णेई' २ घनिष्ठा नक्षत्र छ । १४ मडात्रिनु परिसमाप४ डाय छ 'सयभिसया सत्त अहोरत्त णेइ' शतमिपद नक्षत्र सात मडात्रिनु परिसभा५४ समाप्त ४२ना डाय . 'पुव्वभद्दवया अट्ठ अहोरत्ते णेई' पूर्णाद्र ५६2418 अात्रिमाना परि. सभाप-सभापत ४२नाई डाय छे. 'उत्तरभदवया एग' भने उत्तराद्रपा ये४ मी. રાત્રિનું પરિસમાપક હોય છે. આ પ્રકારે આ ચાર નક્ષત્ર ભાદ્રપદ માસની પરિસમાનિત ४२वावामा छे. 'तं सि च णं मासंसि अटुंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टई' मा મહિનામાં આઠ આગળ અધિક પૌરૂષી રૂપ છાયાથી યુક્ત થયેલે સૂર્ય પરિભ્રમણ કરે मा पात सूत्रहारे सूत्र द्वारा घट ४० -'तस्स मासस्स चरिमे दिवसे दो पया अटू य अंगुला पोरिसी भवई' त भडिमाना छ। हिवसे मे पहापाजी तमा माई આગળવાળી પૌરૂષી હોય છે. 'वासाणं भंते ! तइयं मासं कइ णखत्ता ऐति' महन्त ! वर्षाना तृतीय भासनेसचिन भासन-38 नक्षत्र समास ४रे छ ? भान पाममा प्रभु ४३ छ-'गोयमा,! Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कार: सू. २६ मास परिसमापनक्षत्र निरूपणंं કરી , नक्षत्राणि नयन्ति - परिसमापयन्तीति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दिणिक्खत्ता पेंति' त्रीणि नक्षत्राणि वर्षाकालस्य तृतीयमासं नयन्ति परिसमापयन्ति, तानि कानि त्रीणि नक्षत्राणि तत्राह - 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'उत्तरभवया रेवई अस्सिणी', उत्तरभाद्रपदा रेवती अश्विनी, एतानि त्रीणि नक्षत्राणि वर्षाकालस्य तृतीयमाश्विनमासं परिसमापयन्तीति तत्र कानि-कियन्ति दिनानि क्षपयन्तीति जिज्ञासायां तदर्शयितुमाह- 'उत्तरभद्दवया' इत्यादि, 'उत्तरभद्दवया चउदसराईदिए णेइ' उत्तरभद्रपदा नक्षत्र माश्विनमासस्य चतुर्दश रात्रिंदिवं नयति - परिसमापयति- 'रेवई पण्णरस' रेवती नक्षत्रमाश्विन मासस्य पञ्चदश रात्रिंदिवं नयति, परिसमापयति 'अस्सिणी एगं' अश्विनी नक्षत्रमाविन मासस्य एकं दिनं परिसमापयति तदेवं तदेतानि त्रीणि नक्षत्राणि वर्षाकालस्य तृतीयं मासं परिसमापयन्तीत्यर्थः 'तंसि च णं मासंसि ' तस्मिंश्च खलु मासे ' दुवाल संगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टार' द्वादशाङ्‌गुलपौरुष्या द्वादशाङ्गुलाधिकपौरुष्या छायया सूर्योऽनुपर्यटते- अनुपरावर्तते - एतदेवाह - 'तस्स' इस्यादि, 'तस्स मासस्स चरिमे दिवसे' प्रभु कहते हैं - 'गोमा ! तिष्णि णक्खत्ता र्णेति' हे गौतम! तीन नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं, तं जहा' उन नक्षत्रों के नाम इस प्रकार से हैं- 'उत्तरभद्दवया रेवई अस्सिणी' उत्तर भाद्रपदा, रेवती और अश्विनी । इन नक्षत्रों में कौन २ नक्षत्र कितने २ अहोरातों को समाप्त करते हैं, इस जिज्ञासा को समाप्त करने के नि. मित्त सूत्रकार कहते हैं - 'उत्तरभद्दवया, चउद्दसराईदिए णेइ' उत्तरभाद्रपदा नक्षत्र आश्विन मास के १४ अहोरातों को समाप्त करते हैं 'रेवई पण्णरस' रेवती नक्षत्र १५ अहोरातों को समाप्त करते है 'अस्सिणी एगं' अश्विनी नक्षत्र आश्विनमास के १ दिन रात को समाप्त करता है। तंसि च णं माप्तंसि दुबालसंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियहद्द' इस आश्विन महीने में द्वादश अंगुल अधिक पौरुषी छाया से युक्त हुआ सूर्य परिभ्रमण करता है । इसतरह 'तस्स णं मासस्स रमे दिवसे लेहडा तिरिण पयाई पोरिसी भव' इस आश्विनमास के अन्तिम तिणि णक्खत्ता णेंति' हे गौतम! त्रयु नक्षत्र परिसमाप्रे छे. 'तं जहा' ते नक्षत्राना नाभ या प्रमाणे छे-‘उत्तरभदवया रेवई अस्सिणी' उत्तरभाद्रपदा देवती भने अश्विनी આ નક્ષત્રામાં કયા કયા નક્ષત્ર કેટકેટલી અહારાત્રિને સમાપ્ત કરે છે એ જિજ્ઞાસાને संतोषवा निमित्ते सूत्रार डे छे–'उत्तरभद्दवया चउदसराईदिए णेइ' उत्तरालाद्वयः नक्षत्र मासी भासनी १४ महारात्रिय्याने समाप्त हरे छे. 'रेवई पण्णरस' रेवती नक्षत्र १५ - रात्रिमाने समाप्त रे छे. 'अस्सिणी एगं' अश्विन नक्षत्र अश्विन भासना १ दिवस रातने सभाप्त ४रे छे. ‘तंसि च णं मासंसि दुवालसंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ' भा અશ્વિનમાસમાં ખાર આંગળ અધિક પૌરૂષીરૂપ છાયાથી યુક્ત થયેલ સૂય પરિભ્રમણ કરે छे. या रीते 'तस्स मासस्स चरिमे दिवसे लेहडाई तिष्णि पयाई पोरिसी भाइ' आ अश्विन Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपानतिने वस्य खलु मासस्य चरमदिवसे 'लेहटाई तिणि पयाई पोरिसी भवइ' रेखास्थानि रेखा पादपर्यन्तवत्तिनी सीमा तत्स्थानि त्रीणि त्रीणि पदानि पौरुपी भवति, परिपूर्णानि त्रीणि पदानि पौरुपी भक्तीत्यर्थः। सम्प्रति-चतुर्थ प्रष्टुमाह-वासाणं' इत्यादि, 'वासाणं भंते !' वर्षाणां भदन्त ! वर्षाकालस्येत्यर्थः 'चउत्थं मासं कइ णक्वत्ताणेंति' चतुर्थ कात्तिकलक्षणं मासं कति-कियत्संख्यकानि नक्षत्राणि नयन्ति-परिसमापयन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिणि त्रीणि नक्षत्राणि वर्षाकालस्य चतुर्थ कात्तिकमासं परिसमापयन्तीति तानि कानि तत्राह-'अस्रािणी' इत्यादि, 'अस्सिणी भरणी कत्तिया' अश्विनी भरणी कृत्तिका, तदेतानि त्रीणि नक्षत्राणि मिलिखा कात्तिकमासं परिसमापन्तीति । तत्र 'अस्सिणी चउद्दस भरणी पंचदस कत्तिया एगं' अश्विनी नक्षत्रं कार्तिकमासस्य चतुर्दशरात्रिदिवं नयति, भरणी नक्षत्र कात्तिकमासस्य पञ्चदश रात्रिदिवं परिसमापयन्ति कृत्तिका नक्षत्र कात्तिकमासस्यैकमहोरात्रं नयति, तदेतानि त्रीणि नक्षत्राणि सङ्कलनया कार्तिकमासं परिसमापयन्तीति 'तंसि च णं मासंसि सोलसंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियट्टइ' दिन में तीन पदों वाली परिपूर्ण तीन पद प्रमाण-पौरुषी होती है। ___ 'चासाणं भंते! चउत्थं मासं कह णक्खत्ता णेति' हे भदन्त! वर्षाकाल के कार्तिक मास को जो कि चतुर्थमास है कितने नक्षत्र परिसामाप्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! तिपिण' हे गौतम! तीन नक्षत्र कार्तिकमास को समाप्त करते हैं 'तं जहा' वे नक्षत्र ये हैं-'अस्मिणी, भरणी, कत्तिया' अश्विनी, भरणी, और कृत्तिका इनमें अश्विनी नक्षत्र कानिकमास के १४ दिन रातों को समाप्त करते हैं भरणी नक्षत्र १५ दिन रातों को और कृत्तिका नक्षत्र केवल एक दिन रात को समाप्त करता है। यही बात 'अस्सिणी चउद्दस, भरणी पंचदस, कत्तिया एगं' इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है। 'तंसि च णं मासंसि सोलसंगुलपोरलीए छायाए सूरिए अणुपरियइ' उस कार्तिक मास में માસના અંતિમ દિવસે ત્રણ ત્રણ પદ્યવાળી પરિપૂર્ણ ત્રણ પદ પ્રમાણ પૌરૂષી હેય છે. ___ 'वासाणं भंते ! चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता गैति' 3 word ! वर्षानी तिमास કે જે ચતુર્થમાસ છે તેને કેટલાં નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે? આના જવાબમાં પ્રભુ કહે छे-'गोयमा ! तिग्णि' 3 गौतम ! त्र नक्षत्र तिमासन समास ४२ छ 'तं जहा' । नक्षत्र मा प्रभारी छ-'अस्सिणी भरणी, फत्तिया' मश्विनी, मी मन ति। अभी અશ્વિની નક્ષત્ર કાર્તિક માસના ૧૪ દિવસ-રાત્રિને સમાપ્ત કરે છે. ભરણી નક્ષત્ર ૧૫ દિવસ–રાતને જ્યારે કૃતિકા નક્ષત્ર માત્ર એક દિવસ-રાત્રિને સમાપ્ત કરે છે. આજ હકીકત 'अस्सिणी चउद्दस भरणी पंचदस कत्तिया एग' से सूत्र द्वारा प्र४८ ४२वामा मापीछे 'तंसि च णं मासंसि सोलसंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टई' ते शतिभासमा Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३१ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. २६ मासपरिसमापनक्षत्र निरूपणम् तस्मिंश्च खलु कार्तिके मासे पोडशाङ्गुलाधिक पौरुप्या छायचा सूर्योऽनुवर्यटते- अनुपरावर्तते, एतदेव दर्शयति- 'तस्स च णं' इत्यादि, 'तत्स च णं मासस्स चरमे दिवसे तिष्णि पयाई चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवइ' तस्य खलु कार्त्तिकमासस्य चरमदिवसे अन्तिमदिने त्रीणि पदानि चत्वारि चाङ्गुलानि पौरुपी भवतीति गत वर्षाकालिको विचारः ॥ सम्प्रति हेमन्तकाल प्रमाद - 'हेमंताणं' इत्यादि, 'हेमंताणं भंते ! पढमं मासं कति णक्खत्ता ति' हे भदन्त ! हेमन्तानां हेमन्तकालस्य प्रथमं मासं मार्गशीर्ष लक्षणं मालं कतिकियत्संख्यकानि नक्षत्राणि नयन्ति - परिसमापयन्ति कानि नक्षत्राणि स्वास्तंगमनेन मार्गशीर्षमासं क्षपयन्तीति प्रश्न', भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'विष्णि कत्तियारोहिणी मिगसिरं' त्रीणि नक्षत्राणि स्वास्तंगमनेन कार्तिकमासं परिसमापयन्ति, तानि कानि त्रीणि नक्षत्राणि तत्राद-वद्यथा कृत्तिकारोहिणी मृगशिरथ, वदेतानि त्रीणि नक्षत्राणि संकलनया मार्गशीर्षमासं परिसमापयन्तीति । 'कत्तिया चउद्दस रोहिणी पण्णरस सोलह अंगुल अधिक पौरुषीरूप से युक्त सूर्य परिभ्रमण करता है । 'तस्स चणं मासस्स चरमे दिवसे तिष्णि पयाई चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवई' इस कातिकमास के अन्तिमदिन में चार अंगुल अधिक त्रिपदा पौरुषी होती है । || वर्षाकालिक विचार समाप्त ॥ हेमन्तकाल विचार 'हेमंताणं भंते ! पढमं मासं कइ णक्खत्ता णेंति' हे भदन्त ! हेमन्तकाल के प्रथम मास को कितने नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं ? अर्थात् हेमन्त काल का प्रथममास मार्गशीर्ष मास है इस मास को कितने नक्षत्र अपने अस्तगमनद्वारा परिक्षपित करते हैं ? ऐसा यह प्रश्न है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! तिणि कत्तिया, रोहिणी, मिग्गसिरं' हे गौतम! कृत्तिका, रोहिणी और मृगशिरा ये तीन नक्षत्र अपने अस्तगमनद्वारा मार्गशीर्षमास को परिसमाप्त-क्षपित करते सोज सांगण अधिष्ठ पौषी ३५ छायात्राणी सूर्य परिभ्रमरे छे. 'तस्स चणं मासस्स चरमे दिवसे तिणि पयाइं चत्तारि अंगुल इं पोरिसी भवइ' मा अति भासना छेडला દિવસે ચાર આંગળ અધિક ત્રિપદા પૌરૂષી હાય છે. વર્ષીકાલિક વિચાર સમાપ્ત હેમન્તકાલ વિચાર 'हेमंताणं भंते ! पढमं मास कइ णक्खत्ता णें ति' हे महन्त ! हेमन्त अजना प्रथम માસને કેટલાં નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે ? હેમન્તકાળના પ્રથમ માસ માગશરમાસ છે. આ માસને કેટલાં નક્ષત્ર પેાતાના અસ્તગમન દ્વારા પરિસમાપ્ત કરે છે ? એવા આ પ્રશ્ન છે, माना वामां अलु हे छे- 'गोयमा ! तिष्णि कत्तिया, रोहिणी, मिगसिरं' हे गौतम ! કૃત્તિકા, રોહિણી અને મૃગશિરા એ ત્રણુ નક્ષત્ર પોતાના અસ્તગમન દ્વારા મા શી Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३२ जम्बूद्वीपप्राप्ति मिगसिरं एगंणेई तत्र कृत्तिका नक्षत्र मार्गशीर्षमासस्य प्राथमिकान् चतुर्दशाहोरानान् नयति, रोहिणी नक्षत्रं मार्गशीर्षमासस्य माध्यमिकान पश्चदशाहोरात्रान् नयति, मृगशिरा नक्षत्रंतु एकमेव अहोरात्रं परिसमापयति 'तंसि च णं मासंसि वीसंगुळपोरिसीए छायाए सुरिए अणुपरियट्टई' तस्मिश्च खलु मार्गशीर्पमासे विंशत्यङ्गुलपौरुप्या-विंशत्यमुलाधिकपौरुष्या छायया सूर्योऽनुपर्यटते-अनुपरावर्तने एतदेव दर्शयति-'तस्स णं मासस्स जे से चरिमे दिवसे' तस्य खलु मार्गशीर्षमासरय योऽसौ चरमो दिवसः .पर्यन्त दिनम् 'तसि च णं दिवस सि तिणि पयाई अठ्ठय अंगुठाई पोरिसी भवई' तस्मिश्च खलु मार्गशीर्षमासस्य चरम दिवसे त्रीणि पदानि अष्टौचागुलानि पौरुषी भवतीति ॥ ___ अथ द्वितीयं मासं पृच्छति-'हेमंताण' इत्यादि, 'हेमंताण भंते ! दोच्चं मास' हेमन्तानां हेमन्तकालस्य भदन्त ! द्वितीयं मासं पौपनामकं मासम् 'कह पक्खता गति' कवि-कियत्संख्यकानि नक्षत्राणि नयन्ति-परिसमापयन्ति कानि नक्षत्राणि स्वास्तं गमनेन पोपमासं समाहैं इनमें 'कत्तिया चउद्दस, रोहिणी पण्णरस, मिगसिरं एगंणेई' कृत्तिका नक्षत्र मार्गशीर्ष मास के १४ दिन रातों को, रोहिणी १५ दिनराती को और मृगः शिरा नक्षत्र एक दिनरात को परिसमाप्त करता है 'तंसि च णं मासंसि वीसंगुल पोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियइ' इस अगहनमास में २० अंगुल अधिक पौरुषीरूप छाया से युक्त हुआ सूर्य परिभ्रमण करता है 'तस्स णं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तंसि च णं दिवसंसि तिषिण पयाइं अट्ट य अंगुलाई पोरिसी भवई' इस अगहनमास का जो अन्तिम दिन होता है उस दिन आठ अंगुल अधिक त्रिपदा पौरपी होती है। 'हेमंताणं भंते ! दोच्च मासं कइ णक्खत्ता णति' हेमन्तकाल के द्वितीय मास रूप जो पौषमास है उसकी समाप्ति के सम्बन्ध में गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! हेमन्तकाल के द्वितीय पौषमास के परिसमापक कितने भासन परिसमास ४२ छ भाभा ‘कत्तिया चउद्दस, रोहिणी पन्नरस, मिग्गसिरं एग इ' કૃત્તિકા નક્ષત્ર માગશર માસના ૧૪ દિવસ-રાતાને, રોહિણે ૧૫ દિવસ-રાતને અને भृगशिरा नक्षत्र १६५स-रातन परिसमास ४रे छे. 'तंसि च णं मासंसि वीस'गुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टई' मा भाश२ भासमा २० मा मधि४ पौ३१।३५ छायाथी व्यास सूर्य परिश्रमाय ४२ छे. 'तस्स णं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तंसि च णं दिवसं सि तिणि पयाई अटु य अंगुलाई पोरिसी भवई' २॥ मनभास (भार)नारे અંતિમ દિવસ હોય છે તે દિવસે આઠ આંગળ અધિક વિપદા પૌરૂષી હોય છે हेमंताणं भंते । दोच्च मास कइ णखत्ता ऐति' भन्तन द्वितीयमास ३५२ વિમાસ છે તેની સમાપ્તિના સમ્બન્યમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછયું છે--હે ભદન્ત ! હેમન્તકાલના દ્વિતીય પિષમાસના પરિસમાપક કેટલા નક્ષત્ર હોય છે? અર્થાત Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D - - -- - प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २६ मासपरिसमापकनक्षत्रनिरूपणम् ४३३ पयन्तीति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि णक्खत्ता ऐति' चत्वारि नक्षत्राणि पोपमासं नयन्ति-परिसमापयन्ति 'तं जहा' तद्यथा-'मिगसरं अदा पुणबसू पुस्सो' मृगशिर आपुनर्वसु: पुष्यः तदेतानि चत्वारि नक्षत्राणि मिलित्वा पोपमासं परिसमापयन्ति, तत्र कानि नक्षत्राणि कियन्ति दिनानि परिसमापयन्ति तत्राह-मिगसिरं' इत्यादि, 'मिगसिरं चउद्दसराइंदियाईणेइ' मृगशिरोनक्षत्रं पौषमासस्य प्राथमिकानि चतुर्दशरात्रिंदिवं नयति-परिसमापयति, 'अदा अट्ठणेई' आनिक्षत्रं पौषमासस्य अष्टौ रात्रिदिवं नयति-परिसमापयति, 'पुणवम् सत्तराई दियाई' पुनर्वसनक्षत्रं पौषमासस्य तृतीयानि सप्त नक्षत्र होते हैं ? अर्थात् अपने अस्त होने रूप समय के द्वारा कौन २से नक्षत्र इस मास को समास करते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! चत्तारि णक्खत्ता णति' हे गौतम ! इस मास को चार नक्षत्र अपने अस्त होने रूप समयद्वारा समाप्त करते हैं-"तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं-'मिगसिरं, अद्दा, पुणव्वसू, पुस्लो' मृगशिर, आर्द्रा, पुनर्वसु, और पुष्य इन नक्षत्रों में से कौन नक्षत्र पौषमास के कितनी अहोरात्रों को समाप्त करते हैं-अर्थात इन चार नक्षत्रों में से कौन२ नक्षत्र पौषयास के ३० दिनों में से कितने दिनों तक उदित रह कर अस्त हो जाते हैं ? अब इस बात का विचार करते हुए प्रभु गौतमस्वामी से कहते हैं-'मिगतिरं चउद्दसराई दियाइं ऐति' मृगशिर नक्षत्र पौषमास के १४ अहोरातों को समाप्त करते हैं-अर्थातू मृगशिरा नक्षत्र पौष मास के प्रथम १४ दिनों तक उदित रहता है फिर वह अस्त हो जाता है 'अद्दा अट्ठ णेई आनक्षत्र पोषनास के ८ दिनों को परिसमाप्त करता है 'पुणव्वसु सत्त राइंदियाई' पुनर्वस्तु नक्षत्र पौषमास के सात दिन रातों को समाप्त करता है 'पुस्सो एगं राइं दियं जेई' और पुष्य नक्षत्र एक रात दिन को समाप्त करता है પિતાના અસ્ત થવા રૂપ સમયની દ્વારા કયા ક્યા નક્ષત્ર આ માસને સમાપ્ત કરે છે? मा प्रक्षन उत्तरमा प्रभु ४ छ-'गोयमा ! चत्तारि णक्खत्ती णेति' गौतम ! म भासन यार नक्षत्र पोताना मस्त थवा ३५ समय द्वारा समास ४रे छे-'तं जहा' तमना नाम मा प्रमाणे छ-'मिगसिरं, अद्दा, पुणव्वसु, पुस्सो' भृगशिर माद्री, पुनर्वसु मन पु०५ ॥ નક્ષત્રમાંથી કયા નક્ષત્ર પિષમાસની કેટલી અહારાત્રિને સમાપ્ત કરે છે–અર્થાત આ ચાર નક્ષત્રમાંથી કયા કયા નક્ષત્ર પિષમાસના ૩૦ દિવસે માંથી કેટલા દિવસ સુધી ઉદિત રહીને અસ્ત થઈ જાય છે ? હવે આ વાતને વિચાર કરતા થકા પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને ४ छ-'मिगसिरं चउद्दसराइंदियाई ऐति' भृगशि२ नक्षत्र पोषमासनी १४ माडरातान સમાપ્ત કરે છે–અર્થાત્ મૃગશિર નક્ષત્ર પિષમાસનાં પ્રથમ ૧૪ દિવસ સુધી ઉદિત રહે छे पछी त मस्त थ य छे. 'अद्दा अदु णेई' 2 नक्षत्र पोषभासन मा पिसाने परिसमास ४२ छ. 'पुणव्वसु सत्तराईदियाई पुनसु नक्षत्र पोषभासन सात हिस ज० ५५ Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्मूदीपावातिर रात्रिदिवं नयति, 'पुस्सो एग राइदियं णेइ' पुण्यनक्षत्रं पौषमासस्य चरममेकं रानिदिवं नयति-परिसमापयति तदेवं मिलित्वा चत्वारि अपि नक्षत्राणि हेमन्त कालस्य द्वितीयं पौषमासं परिसमापयन्ति इति । 'वयाणं चउवीसंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियट्टई' सदा पोपमासस्य चरमदिवसे खलु चतुर्विशत्यङ्गुलपौरुष्या-चतुर्विशत्य गुलाविकया पौरुष्या छायया सूर्योऽनुपर्यटते-अनुपरावर्तते, एतदेव दर्शयति-'तस्स गं' इत्यादि, 'तस्स . गं, मासस्स जे से चरमदिवसे' तस्य खलु पौषमासस्य योऽसौ चरम दिवसः पर्यन्त दिनम्, 'तसि च णं दिवसंसि लेहटाई चत्तारि पयाई पोरिसी भवई' तस्मिंश्च खलु चरमे दिवसे रेखास्थानि तत्र रेखा पादपर्यन्तवत्तिनी सीमा तत्स्थानि चरवारि पदानि पौरुपी भवति परिपूर्णानि चत्वारि पदानि पौरुपी भवतीत्यर्थः ।। ____ अथ तृतीयं पृच्छति-हेमंताणं' इत्यादि, 'हेमंताणं भंते ! तच्चं मासं करणक्खचा गति' हेमन्तानां हेमन्तकालस्य भदन्त ! तृतीयं माघमासं ऋति-झियसंख्यकानि नक्षत्राणि नयन्ति स्वास्तं गमनेन मासं परिसमापयन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, इस तरह ये चार नक्षत्र मिल कर हेमन्त काल के द्वितीय मास- पौष मास को क्षपित करते हैं ! 'तयाणं प्यउव्वीसंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरिया' इस पौषमास के अन्तिम दिवस में चौबीस अंगुल अधिक पौरुषीरूप छाया से युक्त हुआ सूर्य परिभ्रमण करता है। यही बात-'तस्स णं मासस्स जे से चरिमे दियसे तंसि च णं दिवसंसि लेहडाई चत्तारि पयाई पोरिसी भवई' इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने पुष्टकी है-पाद पर्यन्त वर्तिनी सीमा का नाम रेखा है-इसमें रहे हुए चार पादों प्रमाण पौरुषी है-अर्थात् इस मास के अन्तिम दिन परिपूर्ण चार पाद प्रमाण पौरुषी होती है। '. 'हेमंताणं भले! तच्चं मासां कह णक्खत्ता णेति' हे भदन्त ! हेमन्तकाल का जो तृतीयमास माघमास है उसे कितने नक्षत्र अपने अस्तगमन द्वारा क्षपित करते રાતને સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે આ ચાર નક્ષત્ર મળીને હેમન્તકાળના બીજા માસ– पोषभासने क्षपित (५३) ४२ छे. 'तयाणं चउव्वीस गुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टई' मा पोषमासना मन्तिम દિવસે ચોવીસ આંગળ અધિક પૌરૂષીરૂપ છયાથી યુક્ત થયેલ સૂર્ય પરિભ્રમણ કરે છે. भाग पात-'तस्सणं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तंसि च णं दिवसंसि लेहवाई चत्तारि पयाई पोरिसी भवई' या सूत्र वा। सूत्रधारे पुष्ट ४री छे-पाद पर्यन्तवर्तिनी' सौभानु नाम ખાં છે–આમાં રહેલા ચાર પાદ પ્રમાણ પૌરૂષી છે-અર્થાત આ માસના અંતિમ દિવસે પરિપૂર્ણ ચાર પાદ પ્રમાણ પૌરૂષી હેય છે. हेमंताण भते । तच्चं मास' कइ णक्खत्ता णेति' महन्त ! भन्तनारे त्रीन માહ માસ છે તેને કેટલા નક્ષત્ર પિતાના અસ્તગમન દ્વારા ક્ષપિત કરે છે? સમાપ્ત કરે છે? Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २६ मासपरिसमापकनक्षत्रनिरूपणम् 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिण्णि पुस्सो असिलेसा महा' पुष्योऽश्लेषा मघा एतानि त्रीणि नक्षत्राणि मासं परिसमापयन्ति, तत्र 'पुस्सो चउद्दस राई दियाई णेई' पुष्यनक्षत्रं चतुर्दश रात्रिदिवं माघमासस्य प्राथमिकानि नयति-परिसमापयति 'असिलेसा पण्णरस' अश्लेषा. नक्षत्रं माघमासस्य द्वितीयानि पञ्चदश रात्रिदिवं नयति परिसमापयति 'मह. एकं' मघानक्षत्रं माघमासस्य चरममेकं रात्रिदिवं परिसमापयति, तदेवं मिलित्वा एतानि नक्षत्राणि माघमासं परिसमापयतीति । 'तयाणं वीसंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियट्टइ' तदा माघमासस्य चरमदिवसे विशाङ्गुलपौरुण्या-विंशत्यगुलाधिपौरुष्या छायया सूर्योऽनुपर्यटते, एतदेव दर्शयति-'तस्स णं मासस्स' इत्यादि, 'तस्सणं माप्तस्स जे से चरिमे दिवसे' तस्य खल्लु माघमासस्य योऽसौ चरमो दिवस:-पर्यन्त दिनम् 'तसि च णं दिवसंसि तिणि पयाई अटुंगुलाई पोरिसी भवई' तस्मिंश्च खलु चरमे दिवसे त्रीणि पदानि अष्टौ चागुलानि पौरुषी भवतीति । अथ चतुर्य पृच्छति-'हेमंताण' इत्यादि, हेमंताण भंते ! चउत्थं मासं कइणक्खया है ? समाप्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! तिण्णि पुस्सोअसिलेसा, महा' हे गौतम ! तीन नक्षत्र माघ मास के परिसमापक होते हैं ये तीन नक्षत्र पुष्य, अश्लेषा और मघा है, इनमे 'पुस्लो चउद्दसराइंदियाइं जेई पुष्य नक्षत्र माघ मास के १४ दिनों को क्षपित करते हैं 'असिलेसा पण्णरस' अश्लेषा नक्षत्र माघमास के १५ दिनों को समाप्त करते हैं 'महा एक और मघा नक्षत्र माघमास के एक दिन रात को समाप्त करता है। इस प्रकार से ये नक्षत्र माघमास के परिसमापक होते हैं। 'तयाणं वीसंगुल पोरिसीए छायार सूरिए अणुपरियहइ इस माघ गाल के अन्त के दिन बीस अंगुल अधिक पौरू. पौरूषी छाया ले युक्त हुआ सूर्य परिभ्रमण करता है इसी बात की पुष्टि तरस मासरस जे से चरिमे दिवसे तंसि चणं दिवसंसि तिणि पयाई अद्वंगुलाई पोरिसी भवई' सूचकार ते इस खून द्वारा की है अर्थात इसमास के अन्त के दिन भाठ' भाना वा प्रमुछे-'गोयमा । तिण्णि पुस्सो असिलेसा महा' गौतम! નક્ષત્ર માહ માસના પરિસમાપક હેાય છે આ ત્રણ નક્ષત્ર પુપ, અશ્લેષા અને મઘા छ सभा 'पुस्सो चउद्दस राई दियाई णेइ' पुष्य नक्षत्र भाड भासन। १४ ६वसाने सभास ४रे छ 'असिलेसा पण्णरस' मा नक्षत्र भाडभासना १५ हिसार समान है 'महा एक' भने भधा नक्षत्र महामासना १ ६१स-रातने समास ४२ छ. या रे मात्र नक्षत्र महामासना परिसमा५४ डाय छे तयाणं वीसंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियदृइ' मा मामासना छेदा हिवसे २० भांगण म४ि पौषी३५ छांयाधी युद्धत ययेस सूर्यः परिभाष्य ४२ . भारी तनु समान 'तस्सणं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तसि च णं दिवससि तिणि पयाई अटुंगुलाई पोरिसी भवइ''सूहारेमा સૂત્ર દ્વારા કરેલું છે. અર્થાત્ આ માસના અન્તિમ દિવસે આઠ આગળ અધિક પિ Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्वृद्धीपप्राप्तिको गोंति' हेमन्तानां हेमन्तकालस्य भदन्त ! चतुर्थ फाल्गुनलक्षणं मासं कति-कियत्संख्यकानि नक्षत्राणि नयन्ति स्वास्तं गमनेन मासं परिसमापयन्तीति प्रश्ना, भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिण्णि णक्वत्ता णेति' त्रीणि नक्षत्राणि फाल्गुनमासं नयन्तिपरिसमापयन्ति, कानि तानि तत्राह-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'महा पुन्या फग्गुणी उत्तराफग्गुणी' मघा पूर्वाफरगुनी उतराफलानी, तत्र-'महाचउद्दसराईदियाई णेइ' मघानक्षत्रं चतुर्दश रात्रिंदिवं नयति-परिसमापयति 'पुवा फल्गुणी पण्णरसराईदियाई इ' पूर्वाफल्गुनी नक्षत्रं फाल्गुनमासस्य पञ्चदश रात्रिदिवं नयति-परिसमापयति 'उत्तराफग्गुणी एग राई दियं णेइ' उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्र फाल्गुनमासस्य चरममेकं रात्रिदिवं नयति-परिसमापयति, तदेवं मिलित्या एतानि त्रीणि नक्षत्राणि हेमन्तकालस्य चतुर्थ फाल्गुनमासं परिसमापयन्तीति । 'तयाणं सोलसंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियट्टइ' तदा खलु चरमदिवसे पोडशागुलपौरूष्या छापया सूर्योऽनुपर्यटते-अनुपरावर्तते, एतदेव अंगुल अधिक त्रिपदा पौरूषी होती है। 'हेमंताणं भंते ! च उत्थं मासं कह णक्ख. त्ता णेति' हे भदन्त ! हेमन्तकाल के चतुर्थमास रूप फाल्गुनमास को कितने नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! तिणि णक्खत्ता णेति' हे गौतम ! तीन नक्षत्र फाल्गुन मास को समाप्त करते हैं'तं जहा' वे नक्षत्र ये हैं 'महा, पुव्वाफग्गुणी, उत्तराफग्गुणी' मघा, पूर्वाफाल्गुनी और उत्तरा फाल्गुनी इनमें 'महा चउद्दस राइंदियाई णेई' मघा जो नक्षत्र है वह फाल्गुनमास के १४ अहोरातों को समाज करता हैं 'पुव्वा फग्गुणी पण्णरसराई दियाई पूर्वा फाल्गुनी १५ अहोरातों को समाप्त करता है और 'उत्तराफग्गुणी एगं राइंदियं णेई' उत्तराफाल्गुनी एक दिनरात को समाप्त करता है इस तरह ये तीन नक्षत्र मिल कर हेमन्तकाल के फाल्गुनमास को लमाप्त करते हैं । 'तयाणं सोलसंगुल पोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियइ' इस फाल्गुन मास के अन्तिम दिन में सोलह अंगुल अधिक पौरुषी रूप छाया से युक्त हुआ सूर्य परिभ्रमण पौसी साय छे. 'हेमंताणं भंते ! चउत्थं मास कइ णक्खत्ता गति' 3 महन्त ! उभन्तકાળના ચોથા માસ રૂપ ફાલ્સમાસને કેટલાં નક્ષત્ર પરિસમાપ્ત કરે છે? એના જવાબમાં प्रभु ४३ छ-'गोयमा ! तिम्णि णक्खत्ता ऐति' 3 गौतम ! नक्षत्र शुनमासने सभास रे छ-'तं जहा' त नक्षत्र मा प्रभारी छे 'महा, पुव्याफगुणी, उत्तराफग्गुणी' भधा शिशुना म उत्तगुनी सभा 'महा चउद्दस राइंदियाइं णेइ' भधारे नक्षत्र छ सभासना १४ दिवस-रातार समास ४२ छ 'पुव्वाफग्गुणी पण्णरस राइदियाई' Yनी १५ अडराताने समास ४१ छ भने 'उत्तराफग्गुणी एग रोइंदियं णेई' त. - ફાલ્ગની એક દિવસરાતને સમાપ્ત કરે છે આ રીતે ત્રણ નક્ષત્ર મળીને હેમન્તકાળના भासने सभा ४२ छे. 'तयणं सोलसंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियहई' मा S Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सु. २६ मासपरिसमापकनक्षत्रनिरूपणम् ४३७ दर्शयति- 'तरसणं मासस्स जे से चरमे दिवसे' तस्य खलु मासस्य योऽसौ चरमो दिवसः 'तंसि च णं दिवसंसि' तस्मिंश्च खलु चरमे दिवसे 'तिष्णि पयाई चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भंवर' त्रीणि पदानि चत्वारि चाङ्गुलानि पौरुषी भवतीति गतो हेमन्तकालः ॥ अथानन्तरं ग्रीष्मं पृच्छति - ' गिम्हाणं भंते ! पढमं' इत्यादि, 'गिम्हाणं भंते ! पढमं मासं कइणक्खत्ता ति' ग्रीष्माणां ग्रीष्मकालस्य खलु भदन्त ! प्रथमं चैत्रलक्षणं मासं कविकिषत्संख्यकानि नक्षत्राणि नयन्ति स्वास्तं गमनेन - परिसमापयन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिष्णि णक्खत्ता ति' त्रीणि नक्षत्राणि ग्रीष्मकालस्य प्रथमं मासं नयन्ति - परिसमापयन्ति 'तं जहा ' तद्यथा - 'उत्तरा फग्गुणी हत्थो चित्ता' उत्तराफाल्गुनी हस्तश्चित्रा च तत्र 'उत्तराफग्गुणी चउदस राईदियाई णेइ' उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं ग्रीष्मकालिकप्रथम चैत्रमासस्य प्राथमिकानि चतुर्दश रात्रिदिवं नयतिस्वास्तं गमेन परिसमापयति, 'हत्थो पण्णरस राईदियाई णेइ' हस्तनक्षत्रम्, चैत्रमासस्य करता है । यही बात 'तस्स णं मासस्स जे से चरमे दिवसे तंसि च णं दिवसंसि तिष्णि पयाई चतारि अंगुलाई पोरिसी भवइ' इस सूत्र द्वारा स्पष्ट की गई है कि फाल्गुन मास के अन्तिमदिन चार अंगुल अधिक त्रिपा पौरुषी होती है। "गिम्हाणं भंते ! पढमं मासं कह णक्खन्ता णेति' हे भदन्त ! ग्रीष्मकाल के प्रथममास को - चैत्रमास को कितने नक्षत्र समाप्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! तिन्नि णक्खत्ता र्णेति' हे गौतम! तीन नक्षत्र समाप्त करते हैं 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं- 'उत्तराफग्गुणी हत्थो चित्ता' उत्तरा फाल्गुनी, हस्त और चित्रा इनमें 'उत्तरा फल्गुणी चउदसरा इंदियाई इ' उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्र ग्रीष्म काल के प्रथम मास चैत्रमास के चौदह अहोरातों को समाप्त करता है 'त्यो पण्णरस राईदियाई गेह' हस्त नक्षत्र चैत्रमास के १५ ફાગણમાસના છેલ્લા દિવસે સેાળ આંગળ અધિક પૌરૂષીરૂપ છાયાથી યુક્ત થયેલ સૂ परिभ्रभ] ४रे छे. आज वात 'तस्सणं मासस्स जे से चरमे दिवसे तंसि च दिवस तिण्णि पयाई चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवई' थे सूत्र द्वारा स्पष्ट ठरवामां भावी ફાગણુમાસના અન્તિમ દિવસે ચાર આંગળ અધિક ત્રિપદા પૌરૂષી હોય છે, 'गिम्हाणं भंते ! पढमं मास कइ णक्खत्ता णेंति' डे लहन्त । श्रीष्माजना प्रथम भासने-चैत्रभासने डेंटला नक्षत्र सभाप्त उरे छे ? खाना नवामभां अलु हे छे - 'गोयमा ! तिन्नि णक्खत्ता णेंति' हे गौतम! त्रयु नक्षत्र समाप्त हरे छे. 'तं जहा ' तेमना नाम भा अारे छे–'उत्तराफग्गुणी हत्थो चित्ता' उत्तराशहगुनी हस्त अने यित्रा शेभां 'उतराफभ्गुणी 'चउद्दसराई दियाई णेइ' उत्तराद्दशगुनी नक्षत्र श्रीष्भाणना प्रथम भास चैत्रमासनी योह अहोरातीने सभास ४रे छे. 'हत्थो पण्णरस राईदियाई णेइ' हस्त नक्षत्र क्षेत्र भासनी १५ महारात्रियाने समाप्त ४२ हे चित्ता एवं राईदियं णेई' याने चित्रा नक्षत्र चैत्रमासना Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपमाप्ति माध्यमिकानि पञ्चदश रात्रिंदिवं जनि-परिसमापयति 'चिना एगं राइंदिगं गे' चित्रा. नक्षत्रं चैत्रमासस्य परममेकं रानिदिवं नयति-परिसमापयनि विवानक्षत्रेण परिसमापनकारणादेव अस्य मासस्य चैमिति नाम भवति, तयाणं दुनालगंगठपोरिसीए अयाप परिए माणु परियट्टई' चैत्रमासे खलु द्वादशादापहिया-हाशादालास्किपक्षिया छायया मुर्गा नुपर्यटने-अनुपगवर्तने । एतदेव दर्शयनि- 'नरमणमासम्म उ-यादि, 'तम मासस जे से चरिमे दिवसे' तस्य खलु चैतमासस्य योऽसौ चरमो दिवस:-पर्यन्नादिनम् 'सि चर्ग दिवसंसि लेहटाई तिगि पयाई पोरिसी भवइ' स्मिय सलु नत्रमागस्य नरमदिवसे रेखा स्थानि रेखापादपर्यन्ततिनी सीमा तत्स्थानि नीणि पदानि पौगी भवन इति । द्वितीयं मासं पृच्छति-'गिमाण' इत्यादि, 'निम्हाणं भते ! दोगं मागं कति णक्तता णेति' ग्रीष्माणां ग्रीष्मकालस्य भदन्त ! द्वितीयमा कति नक्षणि-कियत्संख्यकानि नक्षत्राणि नयन्ति स्वारसंगमनेन परिसमापयन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, अहोरातों को समाप्त करता है 'चित्ता एवं राईदियं णे एवं चित्रा नक्षत्र चत्र: मास के एक दिनरात को समाप्त करता है यह चित्रा नक्षत्र के द्वारा समाप्त किया जाता है इसी कारण इस मास का नाम चैत्र मात हुआ है 'तयाणं दुवालसंगुल पोरिलीए छायाए सरिए अणुपरिपाइ' इस चैत्रनाल का जो अन्तिम दिवस होता है उस दिवस में १२ अंगुल अधिक पौलपी छाया से युक्त हुआ सूय परिभ्रमण करता है इसी बात को 'तस्स भासा जेसे चरिमे दिवसे तंति चणं दिव. संसि लेहहाई तिणि पयाई पोरिसी भाई' इससत्र धारा विशदरूप से स्पष्ट किया गया है-कि इस क्षेत्रात का जो अन्तिम दिवस होता है उस दिन परिपूर्ण तीन पद वाली पौरुषी होनी है। ____ 'गिम्हाणं भंते ! दोच्चं मारा कह णवत्ता णेति' हे भदन्ता! प्रीष्मकाल जो वितीय मास वैशाख मास है उसे कितने नक्षत्र समाप्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-गोयमा ! तिणि पश्चाताणेति' हे गौतम ! ग्रीष्मकाल એક દિવસરાતને સમાપ્ત કરે છે. આ ચિત્રા નક્ષક દ્વારા સમાપ્ત થતું હોવાના કારણે આ भास यत्रभासनु नाम मा माव्यु छे. 'तयाणं दुवालसंगुलपोरिसीए छायाए सुरिए अणुपरियट्टई' मा थैमासना रे मतिम साय छ तेहिसे १२ मा मधिर पौ३५|३५ छायाथी युरन्त थयेट सूर्य परिभर ४२. २०ीतने 'तस्सणं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तंसि च णं दिवस सि लेहवाई तिणि पयाई पोरिसी भवई' આ સૂત્ર દ્વારા વિશદ રૂપથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે કે–આ ચિત્રમારાનો છે દિવસ डाय छे ते हसे परिपूर्ण न पाणी पी३षी जाय छे 'गिम्हाणं भंते ! दोच्चं मास कइ णक्खत्ता ऐति' से महन्त ! श्रीमान २ भी मास शाम छ तर ai नक्षत्र समास ४२ छ १ मा वामभ प्रभुई छ-'गोयमा ! तिगि णक्खता णेति' ३ Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २६ मासपरिसमापकनक्षत्रनिरूपणम् ४३९ 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिणि णक्खत्ता गति' नीणि नक्षत्राणि नयन्ति परिसमापयन्ति, तानि कानि त्रीणि नक्षत्राणि तबाह-'तं जहा' इत्यादि, 'त जहा त्यधा-'चित्ता साई विसाहा' चित्रा स्वाती विशाखा, 'चित्ता चउद्दस राइंदिशई णेई' चित्रानक्षनं ग्रीष्मकाविकद्वितीयस्य वैशाखमासस्य प्राथमिकानि चतुर्दश रात्रिंदिवं नयति-परिसमापयति 'साई पण्णरस राई दियाई णेई' स्वाती नक्षत्रं वैशाखमासस्य माध्यमिकानि पञ्चदशरात्रिंदिवं नयति परिसमापयति विसाहा एग राई दिवंणेई' विशाखानक्षत्रं वैशाखमासस्य चरममेकं रात्रिदिवं नयति-परिसमापयति तदेतानि त्रीणि चित्रा स्वाती विशाखानक्षत्राणि मिलित्वा वैशाखमासं परिसमापयन्ति अतएव विशाखया परिसमापना दस्य मास्य वैशाख इति नाम भवति । 'तयाण अटुंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियह तदा वैशाखमासे खल्लु अष्टाङ्गुलपौरुज्या छायया सूर्योऽनुपर्यटते-अनुपरागत वे इत्यर्थः । एतदेव दर्शयति-तस्स णं मासंस्स' इत्यादि, 'तस्स णं मासस्स जे से चरिये दिवसे' तस्य खलु वैशाखमासस्य योऽसौ चरमः के द्वितीय मास वैशाख मास को तीन नक्षत्र समाप्त करते हैं 'तं जहा' उन नक्षत्रों के नाम इस प्रकार से हैं-'चित्ता, साई, विसाहा' चित्रा, स्वाति और विशाखा, इसमें 'चित्ता चपस राइंदियाइं गेह' चित्रा नक्षत्र ग्रीष्मकाल के बैशाख मास के प्राथमिक १४ रातदिनों को समाप्त करता है "साई पण्णरस राइंदियाई गेइ' स्वाति नक्षत्र वैशाख मास के माध्यमिक १५ दिनों को समास करता है 'विसाहा एग राइदिवं णेई' और विशाखा नक्षत्र अन्त के एक दिनरात को समाप्त करता है इस तरह से येतीन नक्षत्र मिलकर वैशाखमास को समाप्त करते हैं, विशाखा नक्षत्र द्वारा अन्त में परिसमाप्त होने के कारण इस मास का नाम वैशाख ऐसा हुआ है। 'तयाणं अटुंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियहइ' वैशाखमास के अन्तिम दिन में आठ अंगुल अधिक पौरुपीरूप छाया से युक्त हुआ सूर्य परिभ्रमण करता है इसी अभिप्रायसे सत्रकारने 'तस्स गं मास. गौतम ! श्रीमाना भीत भास वैशामभासने न नक्षत्र समास ४ छ 'तं जहा तमना नाम मा प्रमाणे -'चित्ता साई विसाहा' fian ild 2 विशा , सभा 'चित्ता चउद्दस राइंदियाइं णेइ' at नक्षत्र श्रीभाना वैशासमासना प्राथभिः १४ रातहिसान समास ४रे छ. 'साई पण्णरस राइंदियाई णेइ' स्वाति नक्षत्र वैशामना माध्यभि १५ हिसान सभात ४२ छ. 'विसाहा एगं राइं दिवं णेई' भने विशामाना નક્ષત્ર અન્તના એક દિવસરાતને સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે આ ત્રણે નક્ષત્ર મળીને વૈશાખમાસને પરિસમાપ્ત કરે છે, વિશાખા નક્ષત્ર દ્વારા અન્તમાં પરિસમાપ્ત હોવાના કારણે मा भास नाम वैशाप से प्रभारी श्यु छे. 'तयाणं अटुंगुलपोरिसीए छायाए सुरिए अणुपरियट्टइ' वैशामभासना मन्तिम से मा8 मin म४ि पौ३५।३५ छायाथी यत थये सूर्य परिसमा ४२ छे, मा मनिप्रायथी ४ सारे 'तस्स णं मासस्स जे से Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रातिसूत्रे पर्यन्तवती दिवसः तसि चणं दिवसंसि दोपयाई अटुंगुलाई पोरिसी भवई' तस्मिंश्च खलु दिवसे द्वे पदेऽष्टाङ्गुलानि पौरुषी भवतीति । 'गिम्हाणं भंते ! तच्चं कति णतखत्ता गेति' ग्रीष्माणां ग्रीष्मकालस्य भदन्त ! तृतीयं ज्येष्ठलक्षणं मासं कति-क्रियत्संख्यकानि नक्षत्राणि नयन्ति स्वास्तं गमनेन परिसमापयन्ति इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि णक्खत्ता णति' चत्वारि-चतु:संख्यकानि नक्षत्राणि ग्रीष्ाकाल तृवीयमासं परिसमापयन्ति तानि कानि चत्वारि नक्षत्राणि तत्राह-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'विसाहा अणुराहा जेट्टामूलो' विशाखा अनुराधाज्येष्टामूलश्च एतानि चत्वारि नक्षत्राणि मिलित्वा ज्येष्ठमासं परिसमापयन्ति 'विसाहा चउद्दस राइंदियाई' तत्र विशाखा नक्षत्रं ज्येष्ठमासस्य प्राथमिकानि चतुर्दश रात्रिंदिवं नयति-परिसमापयति 'अणुराहा अट्टराईदियाई णेई' अनुराधानक्षत्र ज्येष्ठमाससम्बन्धिनोऽष्टौ रात्रिंदिवं नयति-परिसमापयति 'जेहा सत्त. राइंदियाई णेइ' ज्येष्ठानक्षत्र ज्येष्ठमासस्य सप्त रात्रिंदिवं नयति-परिसमापयति, तदेतानि, स्स जे से चरिमे दिवसे तसि च णं दिवसंसि दो पयाई अटुंगुलाई पोरिसी भवइ । उस मास का जो अन्त का दिवस है उस अन्तिम दिवस में अष्ट अंगुल अधिक द्विपदा पौरुषी होती है ऐसा कहा है। _ 'गिम्हाणं भंते ! तच्चं मासं कइ णक्खत्ता णेति' हे भदन्त ! ग्रीष्मकाल के तृतीय मास को-ज्येष्ठ मास को कितने नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! चत्तारि णक्खसा णेति' हे गौतम! चार नक्षत्र ज्येष्ठ मास को परिसमाप्त करते हैं 'तं जहा' उन नक्षत्रों के नाम इस प्रकार से हैं 'चिसाहा, अणुराहा, जेट्ठा, मूलो, विशाखा, अनुराधा ज्येष्ठा और मूल, इनमें 'विसाहा चउद्दस राई दियाई' विशाखा जो नक्षत्र है वह ज्येष्ठमास के प्राथमिक १४ दिन रातों को समाप्त करता है, 'अणुराहा अट्टराई दियाई णेइ' अनु राधा नक्षत्र ज्येष्ठ मास के माध्यमिक आठ दिन रातों को समाप्त करता है, 'जेट्टा सत्तराई दियाइं इ' ज्येष्ठा नक्षत्र सात दिन रातों को समाप्त करता है 'मूलो चरिमे दिवसे तंसि च णं दिवस सि दो पयाई अटुंगुलाई पोरिसी भवई' ते मासना रेसा દિવસ છે તે છેલ્લા દિવસે આઠ આંગળ અધિક ક્રિપદા પૌરૂષી હેાય છે એ પ્રમાણે કહેલ છે. 'गिम्हा णं भंते ! तच्चं मास कइ णक्खत्ता ऐति' मह! श्रीमान तृतीयभासन-262-सा नक्षत्र परिसमास ४२ छ १ मान उत्तरमा प्रभु ४ छ-'गोयमा! चत्तारि णक्खत्ता गति' गोतम ! यार नक्षत्र भासन परिसमास ४२ छे 'तं जहा' ते नक्षत्राना नाम मा भए छ-'विसाहा अणुराहा, जेट्ठा, मूलो' (शामा सनुराधा ये। भने भूग, मामा 'तिलाहा चउद्दस राइंदियाई विशमा नक्षत्र छेते भासना प्रायभि १४ दिवसराताने समास ४२ छ. 'अणुराहा अट्टराइंदियाई णेइ' अनुराधा नक्षत्र ब्ये० भासना माध्यमि. म.६१स शतान समास ४रे छ. 'जेहा सत्तराइंदियाइ । Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः स्. २६ मासपरिसमापकनक्षत्रनिरूपणम् चत्वारि विशाखाऽनुराधा ज्येष्ठा मूलनक्षत्राणि मिलित्या ज्येष्ठमासं परिसमापयन्तीति । 'तयाणं चउरंगुरपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियट्टइ' तदा ज्येष्ठमासे खल्ल चतुरगुल. पौरुष्या छायया सूर्योऽनुपर्यट ने एतदेव दर्शयति-तस्सणं' इत्नादि, 'तस्सणं मासस्स जे से चरिमे दिवसे' तस्य खलु ज्येष्ठमामय बोऽसौ चरमः पर्यन्तति दिवसः 'तसि चणं दिवसंसि दोपयाई रत्तारि य अंगुलाई पोरिसी भवई' तस्मिंश्च खलु दिवसे द्वे पदे चत्वारि चाङ्गुलानि पौरुपी भवतीति।। ___ अथ चतुर्थ पृच्छति-पिम्हाण' इत्यादि, 'गिम्हाणं भंते ! चउत्थं मासं कइणक्खत्ता ऐति' ग्रीष्माणां ग्रीष्मकालस्य भदन्त ! चतुर्थ मापाढमा कति-क्रियत्संख्यकानि नक्षत्राणि नयन्ति स्वास्तं गमनेन परिसमायन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! एग राइंदियं णेई' मूल नक्षत्र ज्येष्ठमान के अन्त के एक रातदिन को समाप्त - करता हैं। इस तरह से ये विशाखा, अनुगधा, ज्येष्ठा और मूल नक्षत्र ज्येष्ठ मास के परिसमापक कहे गये हैं 'तथा पंचउरंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियह इस ज्येष्ठ मास के अन्तिम दिन में चार अंगुल अधिक पौरुषी से युक्त हुआ सूर्य परिभ्रमण करता है। इसी बात को 'तस्स णं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तंसि च णं दिवसंसि दो पयाई चत्तारि य अंगुलाई पोरिसी भवई' प्रकट करने के लिये सूत्रकार ने यह सूत्र कहा है, इसमें इस बात का पोषण किया है कि ज्येष्ठ माल अन्त के दिन में पौरुषी का प्रमाण चार अंगुल अधिक दो पद रूप होता है। ___ 'गिम्हा गं अंते ! चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता ऐति' हे भदन्त ! ग्रीष्मकाल का जो चतुर्थयास आषाढमास है उले कितने नक्षत्र अपने उदय के अस्तंगमन द्वारा परिसमाप्त करते हैं? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोथमा ! तिणि न्ये नक्षत्र सात स शतान समास ४२ छे. 'मूलो एगं राइंदियं णेइ' भूल नक्षत्र જ્યેષ્ઠમાસના છેલ્લા એક દિવસ રાતને સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે, આ વિશાખા, અનુરાધા, r2031 मन भूल नक्षत्र न्यभासना परिसभा५४ ४ामा माया छ-'तयाणं चउरंगलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियदइ' मा २४मासना मन्तिम हिसे या२ मा मधि पोषाथी युत थये सूर्य परिखमाएर ४२ छे. या वस्तुन 'तस्स गं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तंसि च णं दिवसंसि दो पयाई चत्तारिय अंगुलाई पोरिसी भवई' ५४८ ४२पाना આશયે સૂત્રકારે પ્રસ્તુત સૂત્ર કહેલ છે જેમાં એ હકીકતની પુષ્ટી કરવામાં આવી છે કે જ્યેષ્ઠ માસના અન્તિમ દિવસે પૌરૂષીનું પ્રમાણ ચાર આંગળ અધિક બે પદ રૂપ હોય છે, _ 'गिम्हाणं भंते | चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता णेति' 3 महन्त ! श्रीमती यतथ:માસ જે અષાઢમાસ છે તેને કેટલા નક્ષત્ર પિતાના ઉદયના અસ્તગમન દ્વારા પરિસમાપ્ત ४२ छे १ भान पाममा प्रभु ४ छ-'गोयमा ! तिणि णक्खत्ता ऐति' 3 गौतम । Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जमीपमासिब तिणि णक्खत्ता ऐति' त्रीणि नक्षत्राणि आपतिमासं नयन्ति परिसमापयन्ति, तानि कानि त्रीणि नक्षत्राणि यानि ग्रीष्मकालिक चतुर्थ मासं परिसपापयन्ति तत्राह-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'मूलो पुवासाढा उत्तरासाडा' म्ल: पूर्वापाढा उत्तरापाहा च, इत्येतानि श्रीणि मूल पूर्वापाढा उत्तराषाढा लक्षणानि नक्षत्राणि चतुर्थशमं परिसमापयन्ति, तत्र 'मूलो घउद्दस राईदियाई णेई' मूलगक्षत्रं चतुर्दशरात्रिंदिवं नयति-परिसमापयति 'पुन्यासादा पगरस राईदियाई णेई' पूर्वापाढा नक्षत्र माषाढमासस्य माध्यमिकानि पञ्चदशरात्रिदिवं नयतिपरिसमापयति 'उत्तरासाहा एगं राइदियं णेई' उत्तरापाढा नक्षत्रमाषाढमासस्य चरममेक रात्रिदिवं नयति-परिसमापयति, एतानि ग्रीष्मकालिक चत्वारि अपि त्राणि सरलान्येव प्रायः पूर्व पूर्ववत्रानुसारित्वात् केवल मापाढमासे यद्वैलक्षण्यं तस्वयमेव दर्शयितुमाह-'तयाणं' इत्यादि, 'तयाणं वहाए समचउरंससंठाणसंठियाए जग्गोहपरिमंडलाए सकायमणुरंगियाए छायाए सरिए अणुपरियट्टइ' तदा पापाढभासे खलु वृत्तया समचतुरखसंस्थानसंस्थितया न्यग्रोधपरिमण्डलया स्वकायमनुरंगिन्या छायया सूर्योऽनुपर्यटते, अयं भावः तस्मिन् आषाढ. णक्खत्ता ऐति' हे गौतम ! आपाढ मासको तीन नक्षत्र अपने उदय के अस्तं. गमन द्वारा परिसमाप्त करता है 'तं जहा उन नक्षत्रों के नाम इस प्रकार से हैं 'मूलो, पुव्वासाढा, उत्तरासाढा' मूल नक्षत्र, पूर्वाषाढा नक्षत्र और उत्तरापाढा नक्षत्र, इनमें 'मूलो चउदसराईदियाई इ' चूल जो नक्षत्र है वह आषाढमास के प्राथमिक १४ रात्रि दिवसों को अपने उदय के गस्तंगमन द्वारा परिसमाप्त करता है 'पुव्वासाढापण्णरस राइदियाई णेइ' पूर्वाषाढा नक्षत्र आपाढमास के माध्यमिक १५ रात्रि दिनों को परिसमाप्त करता है और 'उत्तरामाढा एगं राइंदियाइं णेई' उत्तराषाढा नक्षत्र आषाढ मास के अन्त के एक दिनरात को परिसमाप्त करता है। इस प्रकार से ये तीन नक्षत्र आषाढमास के तीस दिनरानों को समाप्त करते हैं। आषाढमास के अन्त के दिन में 'तयाणं समचरंन संठागसंठियाए णग्गो हपरिमंडलाए सकायमणुरंगियाए छायाए सूरिए अणुपरियहई' समचतुरस्त्र अषाढमास नत्र पोताना या मस्तरामन दा! परिसमास ४२ छ, 'तं जहा ते नक्षत्राना नाम मा प्रमाणे छे-'मूलो पुवासाढा, उत्तरासादा' भूस नक्षत्र पूर्वाषाढा नक्षत्र भने त्तराषाढा नक्षत्र, समा 'मूलो चउद्दस राइंदियाई णेई' भूख २ नक्षत्र छे ते सपाट માસના પ્રાથમિક ૧૪ રાત દિવસેને પિતાના ઉદયના અસ્તગમન દ્વારા પરિસમાપ્ત કરે છે. 'पुव्वासाढा पण्णरस राई दियाई णेई' पूर्वाषाढा नक्षत्र सपाटमासन मायाम १५शत हिसार परिसमास ४२ छ भने 'उत्तरासाढा एगं राइंदियाइं णेई' तराषाढा नक्षत्र અષાઢમાસના છેલ્લા એક દિવસ રાતને સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે આ ત્રણ નક્ષત્ર અષાઢभासना त्रीस हवस राताने समास रे छे. अषाढमासना भन्तना हवसे 'तयाणं समघउरंस संठाण संठियाप णमोहपरिमंडलाए सकायमणुरंगियाप छायाए सरिए अणुपरियहर' Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २६ मासपरिसमापकनक्षत्रनिरूपणम् मास प्रकाश्यवस्तुनो गोलाकारस्य वृत्तया समचतुरस्त्र संस्थितस्य प्रकाश्यवस्तुनः समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितया न्यग्रोधपरिमण्डलसंस्थानस्य प्रकाश्यवस्तुनो न्यग्रोधपरिमण्डलया उपलक्षणमेतत् शेषसंस्थानसंस्थितस्य प्रकाश्यवस्तुनः शेषसंस्थानसंस्थितया छायया, आपाढमासे हि प्रायः सर्वस्यापि प्रकारश्यस्य वस्तुजातस्य, दिवसस्य चतुर्भागेऽतिकान्ते शेषे वा स्व. प्रमाणा छाया भवति, निश्चयतः पुनरापाढमासस्य चरमदिवसे तत्रापि सर्वाभ्यन्तरे वर्तमाने सूर्ये ततो यत् प्रकाश्यं वास्तुजातं यादृश संस्थानकं भवति तस्य वस्तुनः छायाऽपि तादृश संस्थानयुतैव जायते अतएव कथितं सूत्रे वृत्तस्य वस्तुनो वृत्तया छायया इत्यादि, एतदेव दर्शयति स्वकायमनुरंगिन्या इत्यादि, स्वस्य-सकीयस्य छाया कारणस्य वस्तुजातस्य कायः शरीरं स्वकायः तमनुरज्यते इत्येवंशीला अनुरंगिनी तया स्वकायमनुरंगिन्या छायया सूर्योऽनुपर्यटके प्रतिदिवसं परावर्त से अर्थात् आषाढमासस्य प्राथमिकदिवसादारभ्य प्रतिदिवस संस्थान से युक्त-गोलाकार वाली एवं न्यग्रोधपरिमंडलबाली जो प्रकाश्यवस्तु है अथवा और भी कोई संस्थानवाली जो प्रकाश्यवस्तु है उस वस्तु की अनुरूप छाया से युक्त, हुआ सूर्य परिभ्रमण करता हैं, इसका तात्पर्य ऐसा है कि आषाढमास में प्रायः समस्त प्रकाश्य वस्तुओं की छाया दिन के चतुर्थभाग में अथवा अतिक्रान्त हुए शेष भाग में अपने प्रमाणवाली होती है निश्चयनय की अपेक्षा आषाढमास के अन्तिम दिन में उसमें भी जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में वर्तमान रहता है तब जिस प्रकाश्य वस्तु का जैसा संस्थान होता है उस वस्तु की छाया भी उसी संस्थानवाली होती है इसीलिये सूत्र में ऐसा कहा गया है कि गोल वस्तु की छाया भी गोल ही होती है इत्यादि, यही बात सूत्रकार ने 'सकायमणुरंगियाए' पद द्वारा स्पष्ट की है स्वकाय शब्द से यहां प्रकाश्य वस्तु का शरीर-पिण्ड लिया गया है, उसे अनुरंजित करने वाली जो छाया है वह स्वकाय अनुरंगिनी छाया ऐसी छाया से सूर्य उस वस्तु को प्रकाशित करता है इस तरह સમચતુરસ સંસ્થાનથી યુક્ત–ગળાકારવાળી–અને ન્યધ પરિમંડળવાળી જે પ્રકાશ્ય વસ્ત છે અથવા બીજી પણ કઈ સંસ્થાનવાળી જે પ્રકાશ્ય વસ્તુ છે તે વસ્તુની અનુરૂપ છાયાથી યુક્ત થયેલ સૂર્ય પરિભ્રમણ કરે છે, આનું તાત્પર્ય એ છે કે અષાઢમાસમાં પ્રાય સમરત પ્રકાશ્ય વસ્તુઓને પડછાયે દિવસના ચેથા ભાગમાં અથવા અતિકાન્ત થયેલા બાકીના ભાગમાં, તેમાં પણ જ્યારે સૂર્ય સર્વાભ્યનરમંડળમાં વર્તમાન રહે છે ત્યારે જે પ્રકાશ્ય વસ્તુની જેવી આકૃતિ હોય છે (આકાર હોય છે, તે વસ્તુને પડછાયે પણ તેજ આકારવાળે હોય છે. આથી જ સૂરમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે ગોળ વસ્તુને ५४छायो पोन डाय छ त्याह, मा पात सूत्रारे-'सकायमणुरंगियाए' ५६ वारा સ્પષ્ટ કરી છે. સ્વાય શબ્દથી અહીં પ્રકાશ્ય વસ્તુનું શરીર–પિડ લેવામાં આવ્યું છે, તેને અનુરજિત કરવાવાળે જે પડછાયે તે સ્વીકાય અનુસંગિની છાયા આવા પડછાયાથી Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઘણ जम्बूद्वीपप्रशतिसूत्रे मन्यान्यमण्डल संक्रान्त्या तया कथचनापि सूर्यः परावर्तते यथा सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनो दिवसस्य चतुर्भागेऽतिक्रान्ते शेषेवा स्वानुकारा स्वप्रमाणा च छाया भवति इति । अत्र विशेषतो यद्वक्तव्यं तत् स्थलान्तरे करिष्यामीति । 'तस्स णं मासस्स जे से चरिमे दिवसे' तस्य ग्रीष्मकालिकचतुर्थमासस्य योऽसौ चरमो दिवस: 'तंसि चणं दिवसंसि बेहडाई दो पयाई पोरिसी भव' तस्मिंश्च खलु चरम दिवसेरेखास्थानानि द्वेगदे पौरुपी भवतीति । 'एएस पुण्यवणियाणं पयाणं इमा संग्रहणी' एतेषां खलु पूर्व वर्णितानां पदानामियं संग्रearfरणो गाथा भवति 'तं जहा' तद्यथा-'जोगो देवय तारग्ग' योगः सम्वन्धो दैवतं देवता ताराग्रम्, 'गोत्तसंठाणचंद (विजोगो' गोत्रसंस्थानं चन्द्ररवियोग:, 'कुलपुण्णिन अवसा' कुलं देवता पूर्णिमा अमावास्या 'णेया छाया य बोद्धव्या' नेतृ छायाच वोद्धव्या ज्ञातव्येति व्याख्यात पूर्वेयं गाथा अतो न पुनर्व्याख्यायते । इति पइविंशतितममूत्रम् । सू० २६|| आषाढमास के प्राथमिक दिवस से लेकर प्रतिदिन अन्य अन्य मंडल की संक्रान्ति द्वारा सूर्य इस प्रकार से परिभ्रमण करता है कि जिससे समस्त प्रकाश्य वस्तु की छाया दिवस के चतुर्भाग में अथवा अतिक्रान्त हुए शेष भाग में अपने आकार वाली और अपने प्रमाण वाली होती है। यहां विशेषणों से जो वक्तव्य है उसे स्थलान्तर में स्पष्ट किया जायेगा 'तस्स णं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तंसि च णं दिवसंसि लेह द्वाई दोपयाई पोरिसी भव' उत ग्रीष्मकाल के चतु· मास के अन्त के दिन में पूर्णरूप से द्विपदा पौरुषी होती है । 'एएसि णं पुव्ववणि या पाणं इमा संग्रहणी गाहा' इन पूर्ववर्णित हुए पदों की यह संग्रहकारिणी गाथा है- 'जोगो देवय तारगं गोन्त ठाण चंदरविजोगो । कुल पुष्णिम अवमंसा या छाया य बोद्धव्वा ||१|| इस गाथा का अर्थ पहिले कहा जाचुका है अतः पुनः यहां इस का अर्थ नहीं लिखा गया है ||२६|| સૂર્ય તે વસ્તુને પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે અષાઢમાસ પ્રાથમિક દિવસથી લઈને પ્રતિદિન અન્ય અન્ય મડળની સફ્રાન્તિ દ્વારા સૂર્ય એ પ્રમાણે પરિભ્રણ કરે છે કે જેથી સમસ્ત પ્રકાશ્ય વસ્તુના પડછાયા દિવસના ચેાથા ભાગમાં અથવા અતિકાન્ત થયેલા શેષ ભાગમાં પેાતાના આકારવાળી અને પેાતાના પ્રમાણવાળી હોય છે અહી વિશેષણેથી જે वक्तव्य छे तेने स्थान्तरभां स्पष्ट अरवामां आवशे. 'तस्स णं मासस्स जे से चरिमे दिवसे तंसिचणं दिवसंसि लेहट्ठाई दोपयाई पोरिसी भइ' ते श्रीभगणना थोथा भासना अन्तिम हिवसे यूर्य ३५थी द्वियही पौषी होय छे 'एएसि णं पुव्ववण्णियाणं पयाणं इमा संगहणी गाहा' मा पूर्ववर्जित थयेसा पहोनी या स' श्रारिशी गाथा है- 'जोगो देव य तारग्ग गोत्त सं'ठाण चंद रवि जोगी । कुल पुण्गिम अवमंसा या छाया य बोद्धव्या ॥१॥ भगायानी અથ અગાઉ લખાઈ ગયા છે આથી પુનઃ અત્રે એને અ લખવામાં આન્યા નથી. ૨૬૫ Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २७ विषयसंग्रहणगाथार्थ निरूपणम् ४४५ मूलम्-हिदि ससि परिवारो मंदरऽशषा तहेव लोगंते। . धरणितलाओ अबाधा अंतो बाहिं च उद्धमुहे ॥१॥ संठाणं च पत्राणं वहति सीहगई इद्धिमंता य । तारंतरग्गामहिसी तुड़िय पहुठिई व अप्पबहू ।२५ अस्थि णं भंते ! चंदिमसूरियाणं हिदि पि तारा रूवा अणुंपि तुल्ला वि समे वि तारा रूवा अणुं पि तुल्ला बि उप्पि पि तारारूवा अणुं पितुल्ला वि ? हंता गोयमा ! तं चेव उच्चारेयध्वं, से केपटणं भंते ! एवं बुच्चइ, अस्थिणं० जहा जहा गं तोस देवाणं तवनियमबंभचेराणि असिगाई भवंति तहा तहाणं तेसि णं देवाणं एवं पण्णायए तं जहा-अणुत्ते वा तुल्लत्ते वा जहा जहा णं तेसिं देवाणं तब नियम वंभचेराणि णो उलियाई भवेति तहा तहा णं तेसिं देवाणं एवं णो पण्णापए तं जहा-अणुत्ते वा तुल्लत्ते वा । एगमेगस्ल णं भंते ! चंदस्स केवइया महग्गहा परिवारो केवइया णक्खत्ता परिवारो केवइया तारागण कोडाकोडीओ पण्णताओ? गोयमा ! अटासीइ महगगहा परिवारो अट्ठावीस णखत्ता परिवारो छावटि सहस्साई णव सया पण्णत्तरा तारागण कोडाकोडीओ पण्णत्ता, मंदरस्स णं भंते ! पव्वयस्ल केवइ. याए अबाहाए जोइसं चार चरइ ? गोयमा ! इकारसहिं इकवीसेहिं जोयणसएहि अवाहाए जोइसं चार चरइ । लोगंताओ णं भंते ! केवइया अबाहाए जोइसे पन्नत्ते ? गोयमा ! एक्कारसे एकारसेहिं जोयणसएहिं अबाहाए जोइसे पण्णत्ते । धरणितलाओ णं भंते ! सत्तहिं उ. एहि जोयसहि जोइसे चारं चरइ त्ति, एवं सूरविमाणे अट्टसएहि, चंदविमाणे अहि असीएहिं उवरिल्ले तारारूवे नवहिं जोयणसएहिं चारं चरइ । जोइसस्त णं भंते ! हेट्रिल्लाओ तलाओ केवइयाए अबाहाए सूरविमाणे चारं चरइ ? गोयमा! दसहि जोयणेहिं अबाहाए चारं चरइ, एवं चंदविमाणे णउईए जोयणेहिं चार चाइ उवरिल्ले तारारूवे दसुत्तरे जोयणसए चारं चरइ सूरविमाणाओ चंदविमाणे Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जेम्दीपप्रतिमा असीईए जोयणेहिं चार चरइ, सूरविमाणाओ जोयणसए उवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ चंदविमाणाओ वीसाए जोयणेहिं उवरिल्लेणं तारारूवे चारं चरइत्ति ॥सू० २७॥ छाया-अधः शशिपरिवारो मन्दरावाधा तथैव लोकान्तः । धरणितलादबाधा अन्तो वहिश्चोर्ध्वमुखम् ॥१॥ संस्थानं च प्रमाणं वहन्ति शीघ्रगतय ऋद्धिमन्तश्च तारान्तराग्रमहिष्यः तुडितं प्रभुःस्थितिचाल्पवहू ॥२॥ अस्ति खल भदन्त ! चन्द्रसूर्याणा मधस्तना अपि तारारूपा अणवोऽपि तुल्या अपि समा अपि तारारूपा अणवोऽपि तुल्या अपि उपयपि तारारूपा अणवोऽपि तुल्या अपि ? हंत गौतम ! तदेवोचारयितव्यम् । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते अस्ति खलु यथा यथा खलु तेषां देवानां तपोनियमब्रह्मचर्याणि उच्छ्रितानि भवन्ति तथा तथा खल तेषां देवानामेवं प्रज्ञायते तद्यथा अणुत्वं वा तुल्यत्वं वा यथा यथा खलु तेपां देवानां तपो नियम ब्रह्मचर्याणि नो उच्छ्रितानि भवन्ति तथा तथा तेपां देवानामेवं नो प्रज्ञायते तद्यथा अणुत्वं वा तुल्यत्वं वा । एकैकस्य खलु भदन्त ! चन्द्रस्य कियन्तो महाग्रहा: परिवारः कियन्ति नक्षत्राणि परिवारः कियत्यस्तारागण कोटी कोट्यः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! अष्टाशीतिमहाग्रहाः सहस्राणि नवशतानि पञ्चसप्तत्यधिकानि तारागणकोटीकोटयः प्रज्ञप्ताः । मन्दरस्य खलु भदन्त ! पर्वतस्य कियत्या अवापया ज्योतिपं चारं चरति? एकादशभिरेकविंशत्या योजनशतैरवाधया ज्योतिष्क प्रज्ञप्तम् ? गौतम! एकादशभिरेकादशभियोजनशतैरवाधया ज्योतिष्क प्रज्ञप्तम् । धरणितलात् खलु भदन्त ! सप्तभि नरत योजनशतैश्चारं चरति । एवं सूर्यविमाने अष्टभिः शतैः, चन्द्रविभानेऽष्टभिरशीत्या, उपरितनं तारारूपं नाभियोजनशतैयारं चरति । ज्योतिष्कस्य खलु भदन्त ! अधस्तनात् तलाव कियत्याऽवाधया सूर्यविमानं चार चरति ? गौतम ! दशभिजिनैरबाधया चारं चरति । एवं चन्द्रविमानं नवत्या योजनैश्चारं चरति, उपरितनतारारूपं दशोत्तरै योजशतैश्वारं चरति । सूर्यविमानात् चन्द्रविमानम् अशीत्या योजन चारं चरति । सूर्यविमानाद् योजनश ने उपरितनं तारारूपं चारं चरति । चन्द्रविमानाद् विंशत्या योजनै रुपरितनं तारारूपं चारं चरति ॥ इति सप्तविंशति सूत्रम् ।।१० २७॥ टीका-समाति-अस्मिन्नेवाधिकारे पोडशद्वाराणि आह-'हिदि इत्यादि, तत्र-'हिडिं' अध:-चन्द्रसूर्ययोरत्रः समपङ्क्तौ 'अणुं समंथा' इत्यादि वक्तव्यता द्वारम् प्रथमम् १ । 'अत्थि णं भंते ! चंदिन सूरियाण' इत्यादि टीकार्थ-इसी अधिकार में सूत्रकार ने जो १६ द्वार कहे हैं उनकी ये संग्रह अस्थिणं भंते ! चंदिम सूरियाण' त्याहिટીકાથ-આજ અધિકારમાં સૂવકારે જે ૧૬ દ્વાર કહ્યાં છે તેમની આ સંગ્રહગાથાઓ Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार स. २७ विषयसंग्रहगाथार्थनिरूपणम् ४४७ 'ससिपरिवारो वक्तव्यः, द्वितीयद्वारस् २ । 'मंदरऽवाधा' मन्दरतोऽवाधाद्वारं तृतीयम् ३ । 'तहेव लोगते' तथैव लोकान्ते, लोकान्त ज्योतिश्चन्द्रयोरबाधानामकं चतुर्थद्वारम् ४ । 'धरणितलाओ अबाधा' धरणितलादबाधेति पञ्चमद्वारम् ५ । 'अंतो वाहिं चोद्धमुहे' नक्षत्रम् अन्तः चारक्षेत्रस्याभ्यन्तरे किं बहिः किं चोचं किं चाधश्चरतीति वक्तव्यं तत् षष्ठं द्वारम् ६.. 'संठाणं' ज्योतिष्कविमानानां संस्थानं वक्तव्यमिति सप्तमं द्वारम् ७ । 'पमाणं' एतेषा मेव प्रमाणं वक्तव्यमित्यष्टाद्वारं च ८ । 'वहंति' चन्द्रादीनां विमानानि कियन्तो वहन्तीति वक्तव्यमिति नवमं द्वारम् ९ । 'सीहगई' एतेषां मध्ये के शीघ्रगतयः के भन्दगतयः, इति वक्तव्यं तत् दशमं द्वारम् १० । 'इद्धिमंता य एतेषां मध्ये अल्पद्धिमन्तो महर्द्धिमन्तश्चेति, वक्तव्यं तदेकादशं द्वारम् ११ । 'तारंतर' ताराणां परस्पर मन्तरं वक्तव्यं तद् द्वादशं द्वारस १२ । 'अग्गमहिसी' अग्रमहिष्यो वक्तव्या स्तत् त्रयोदशं द्वारम् १३ । 'तुडियवहू' तुटिकेन गाथाएं हैं इनमें यह प्रकट किया गया है कि चन्द्र और सूर्य के अधस्तन प्रदेश वर्ती ताराविमानों के कितनेक अधिष्ठायक देव हीन भी होते हैं और कितनेक सदृश भी होते हैं यह प्रथम द्वार है, शशि परिवार नामका द्वितीयद्वार है मन्दरा बाधा यह तीसरा द्वार है, लोकान्त नाम का चतुर्थदार है, धरणितलाबाधा नाम का पांचवां द्वार है, 'अंतो चाहिं चोद्धमुहे नक्षत्र चार क्षेत्र के भीतर चलते हैं ? या बाहर चलते हैं ? या ऊपर चलते हैं ? या नीचे चलते हैं ? ऐसी वक्तव्यता वाला छठा द्वार है संस्थान नामका ९वां द्वार है इस में ज्योतिष्क देवों के विमानों संबंधी संस्थान वक्तव्यता है । प्रमाण नामका ८ वां द्वार है। चन्द्रादिक देवों के विमानों को कितने देव वहन करते हैं ? इस प्रकार की वक्तव्यता वाला नौवां वहन द्वार है। शीघ्रगति नामका १० वां द्वार है कौन अल्पधि वाले हैं ? कौन महद्धिवाले हैं ऐसो यह ऋद्धिमान् नामका ११ वां द्वार है, तारंतर नामका १२ वा द्वार है। अग्रमहिषी नामका १३ वां द्वार है, 'तुडियबह' नामका १४ वां છે, એમાં એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે ચન્દ્ર સૂર્યના અધઃસ્તન પ્રદેશવતી તારા વિમાન નેનાં કેટલાંક અધિષ્ઠાયક દેવ હીન પણ હોય છે અને કેટલાક સદશ પણ હોય છે આ પ્રથમ કાર છે, રાશિ પરિવાર નામનું બીજું દ્વાર છે. મંદરા બાપા એ ત્રીજુ દ્વાર છે. allrd नामनु याथु बार छ, घतामा नाम पांच बार . 'अंतो बाहिं चोद्धमुहे नक्षत्र या क्षेत्रनी २ या छ ? अथवा महा२ या छ ? अथवा 6५२ या છે કે નીચે ચાલે છે? એવી વક્તવ્યતાવાળું છઠું દ્વાર છે, સંસ્થાન નામનું સાતમું દ્વાર છે એમાં જ્યોતિષ્ક દેના વિમાનની આકૃતિ વર્ણવવામાં આવી છે. પ્રમાણે નામનું આઠમું દ્વાર છે. ચન્દ્રાદિક દેવેના વિમાનને કેટલા દેવ વહન કરે છે? આ જાતની વક્તવ્યતાવાળું નવમું વહન દ્વારા છે શીઘ્રગતિ નામનું દશમું દ્વાર છે કેણ અલ્પધિવાળા છે કેણુમહુદ્ધિવાળા છે? એવું આ દ્ધિમાન ભામણું ગીયારમું દ્વાર છે, તારંતર Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४८ जम्बूद्वीपप्रशसिस पर्यत्सत्स्त्री जनेन सः प्रभुः-भोग कत्तुं समर्थश्चन्द्रादि नवेति वक्तव्यं तत् चतुर्दशं द्वारम् १४ । 'ठिईय' स्थिति रायुपो वक्तव्यता तत् पञ्चदशं द्वारम् १५ । 'अप्पबहू' अल्पबहुत्वं ज्योतिष्काणां वक्तव्यं पोडशं द्वारम् १६ । तदेतानि षोडशद्वाराणि गाथाद्वयेन' प्रतिपादितानि, एते एव विपया अत्र सूत्रे वक्तव्या इति ।। तत्र प्रथमं द्वारं प्रश्नयनाह-'अस्थिण' इत्यादि, 'पत्थिणं भंते !' अस्त्येतत् खलु भदन्त ! 'चं दिमसरियाण' चन्द्रसूर्याणाम् चन्द्रस्य सूर्यस्य चेत्यर्थः 'हिडि पि ताराख्वा' अधस्तना अपि तारारूण देवा अर्थात् चन्द्रसूर्यादि देवानां क्षेत्रापेक्षया अधस्तनाः नीवर्तमाना स्तारारूपाः ताराविमानाना मधिष्ठायका देवाः 'अणुं पितुल्लावि' अणवोऽपि तुल्या अपि.केचित् ताग विमानाधिष्ठातारो देवाद्युतिविषवादिकमपेक्ष्याणवो हीना अपि भवन्ति तथा केचित् तुल्या अपि पुतिविभवादिकमपेक्ष्य सदृशा अपि भवन्ति किया तथा-'समवि ताराख्वा अ[णि तुल्ला वि' समेऽपि तारारूपा अणवोऽपि तुल्या अपि चन्द्रादि विमानः क्षेत्रापेक्षयासमाः समश्रेणिस्थिता अपि तारारूपाः ताराविमानानामधिष्ठातारो देवास्ते अपि चन्द्रसूर्याणां द्वार है स्थिति नामका १५ वां द्वार है और अल्पबहुत्व नामका १६ दार है इनमें प्रथम द्वार की वक्तन्यता के सम्बन्ध में गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-'अत्थि णं अते ! चंदिमसूरियाण हिडिपि ताराख्वा, अणुं पि तुल्ला वि समेवि ताराख्या अगुंचि तुल्ला वि पि वि ताराख्या अणु वि तुल्लावि' हे भदन्त चन्द्र और सूर्य आदि देवों के, क्षेत्र की अपेक्षा नीचे वर्तमान ताराविमानों के कितने क अधिष्ठायक देव, क्या ति विभवादिक की अपेक्षा हीन भी होते हैं ? तथा कितनेक निविभवादित की अपेक्षा सदृश भी होते ? तथा-चन्द्रादि विमानों की समश्रेणि में स्थित ताराविमानों के अधिष्ठायक देव चन्द्र सूर्यादिक देवों को धुति एवं विभवआदि की अपेक्षा क्या हीन भी होते हैं ? और तुल्य भी होते हैं ? तथा-चन्द्रादिक विमानों के क्षेत्र की अपेक्षा उपर-उपरितन भाग में स्थित-ताराविनानों के अधिष्ठायक देव चन्द्र सूर्य देवों की युति एवं विभव नामनु १२ भु द्वार 24श्रमहिषी नामनु १३भुदा२ छ, 'तुडियबहू' नामनु १४ भु દ્વાર છે. સ્થિતિ નામનું ૧૫મું દ્વાર છે અને અલ્પબદ્ધત્વ નામનું ૧૬ શું દ્વાર છે આ ही प्रथम द्वारनी पतव्यता समयमा गौतमस्वाभीमे प्रभुन पूच्यु-'अत्थिणं भंते ! चंदिम सूरियाणं हिटुिंपि तारसरुवा अणुं वि तुल्ला वि समेवि तारारूवा अणुं वि तुल्ला वि उप्पि वि तार"रूवा अणु वि तुल्ला त्रि' 3 महन्त ! यन्द्र मन सूर्य मावाना, क्षेत्रनी અપેક્ષા નીચે વર્તમાન તારા વિમાના કેટલાક અધિષ્ઠાયક દેવ, શું તિવિભાવાદિની અપેક્ષાહીન પણ હોય છે ? તથા કેટલાક ઘતિવિવાદિકની અપેક્ષા સદશ પણ હોય છે? તથા ચન્દ્રાદિ વિમાની સમશ્રેણમાં સ્થિત તારાવિમાનોના અધિષ્ઠાયક દેવ ચન્દ્ર સૂર્યાદિક દેવેની ધૃતિ અને વૈભવ આદિની અપેક્ષા શું હીન પણ છે? અને તુલ્ય પણ હોય છે? Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २७ चन्द्रसूर्यादीनां ताराविमानोच्चत्वादिनि० ४४९ देवानां द्युतिविभवादिकमपेक्ष्य केचिदणवो हीना अपि भवन्ति केचित् तुल्याः सदृशा धुति विभवादिकमपेक्ष्य भवन्ति किम्, तथा-'उप्पिपि ताराख्वा अणुं पि तुल्ला वि' उपर्यपि तारारूपा अणवोऽपि तुल्या अपि, तथा चन्द्रादीनां विमानानां क्षेत्रापेक्षया उपरि-उपरितन भागे स्थिता स्तारारूपा शाराविमनाधिष्ठनारो देवाश्चन्द्रसूर्याणां देवानां द्युतिविभवादिक. मपेक्ष्य केचिदणवो हीनाः केचित् तुल्याः सदृशा अपि भवन्ति किमिति काक्वा प्रश्नो गौतमस्येति एवमुपयुक्तप्रकारेण गौतमेन पृष्ठो भरवानाह-'हंता' इत्यादि, 'हंता गोयमा! तं चेव उच्चारेयव्वं' हन्त गौतम ! तदेवोच्चारयितव्यम् हे गौतम ! हन्त यदेव जया पृष्टं तत्सर्व तथैवास्ति, अर्थात् चन्द्रसूर्यादीनां देवानामधस्तनास्तारारूपा देवाः केचिद् द्युतिविभवादिकमपेक्ष्य तुल्या अपि भवन्ति तथा चन्द्रसूर्यापेक्षया उपरितनमागे विधमाना स्तारा विमानाधिष्ठातारो देवाः चन्द्रादीनां द्युति विभवादिकमपेक्ष्य केचिद् हीना अपि केचित तुल्या अपि भवन्ति, द्युतिविभवादीनां पूर्वभवोपार्जितकर्मनिरन्धनखादित्यत स्तदेवाआदि की अपेक्षा क्या हीन और समान भी होते हैं ? इस प्रकार यह काकु की अपेक्षा लेकर गौतमस्वामी का प्रश्न है। प्रश्न का निष्कर्षार्थ यही है की चन्द्र आदि देवों के विमानों के नीचे समश्रेणि में स्थित और ऊपर में स्थित तारा विमानों के अधिष्ठायक देव क्या द्युति विभवादिक की अपेक्षा से हीन होते हैं या समान होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, गोयमा! तंचेव ऊच्चारे. यव्वं' हां, गौतम ! ऐसे होते हैं अर्थात् चन्द्र सूर्यादिक विमानों के नीचे वर्तमान ताराविमानों के देव कितनेक ऐसे होते हैं जो उन कीयुति एवं विभव आदि की अपेक्षा हीन होते हैं और कितनेक ऐसे होते हैं जो उनकी युति एवं विभव आदि की आपेक्षा समान होते हैं, इसी प्रकार समश्रेणी में वर्तमान और ऊपर में वर्तमान तारा विमानों के देवों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये, क्यों कि તથા ચન્દ્રાદિક વિમાનના ક્ષેત્રની અપેક્ષા ઉપર-ઉપરિત ભાગમાં સ્થિત-તારાવિમાનોના અધિષ્ઠાપક દેવ ચન્દ્ર સૂર્ય દેવેની ઘતિ અને વૈભવ આદિની અપેક્ષા શું હીન તેમજ સમાન પણ હોય છે? આ રીતે કાકુની અપેક્ષા લઈને ગૌતમસ્વામીને પ્રશ્ન છે. આ પ્રશ્નને નિચોડ એજ છે કે ચન્દ્ર આદિ દેના વિમાની નીચે સમશ્રેણીમાં સ્થિત અને ઉપરમાં સ્થિત તારાવિમાનના અધિષ્ઠાપક દેવ શું દુતિ વિભાવાદિકની અપેક્ષાથી હીન હોય છે? मथा समान डाय छ ? मा प्रशना पाम प्रभु ४ छ-'हंता, गोयमा ! तं चेव उच्चारेयव्वं' ही, गौतम ! भावान डाय छ अर्थात यन्द्र सूर्या विमानानी नाय વર્તમાન તારાવિમાનના દેવ કેટલાક એવા હોય છે જે તેમની વૃતિ અને વૈભવ આદિની અપેક્ષાહીન હોય છે અને કેટલાક એવા હોય છે જે તેમની વૃતિ અને વૈભવ આદિની અપેક્ષા સમાન હોય છે, એવી જ રીતે સમશ્રેણીમાં વર્તમાન અને ઉપરમાં વર્તમાન તારાવિમાનના દેવેના સરબળ્યમાં પણ જાણવું. કારણ કે હીન તથા સમાન ઇતિ વગેરેવાળા ० ५७ Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपमाप्ति विकलं प्रश्नवाक्यमेव उत्तरवाक्यरूपेणोच्चारणीयमिति । कथं ते तारारूपा देवाः चन्द्र सूर्यापेक्षया हीना अपि तुल्या अपि भवन्ति, अनाथै कारणं ज्ञातुं प्रश्नयानाह-'से केणडेणं इत्यादि, 'से केणढे णं भंते ! एवं बुच्चइ अस्थिणं.' तत्केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यतेअस्ति खलु तारारूपाणां देवानां चन्द्राद्यपेक्षया हीनतमपि तुल्यलमपि, अर्थादत्र को हेतु रस्ति येन सर्वज्ञेनापि भवता एवं कथ्यते इति गौतमस्यावान्तरः प्रश्नः, भगवानाह-हे गौतम! 'जहा जहाणं तेसि देवाणं यथा यथा खलु तेषां देवानाम् तत्र यथा यथा-येन येन प्रकारेण तेषां ताराविमानाधिष्ठातृणां देवानां पूर्वस्मिन् भने 'तवनियमवंभराणि उसियाई भवंति' तपोनियमब्रह्मर्याणि उच्छितानि उत्कृष्टानि अधिशानीत्यर्थों भवति तत्र तपोऽनश. नादिद्वादशप्रकरणम्, नियम:-शौचादिः, ब्रह्मचर्य-मैथुनविरतिः, अत्र शेषत्रतानामनुपदर्शनम् उत्कटव्रतधारिणां ज्योतिष्कदेवेपूत्पादारांभवाद् उछूतानीत्युपलक्षणम् तेन यथा यथा अनुछितानीत्यपि ज्ञातव्यमिति । यत् शब्दघटितवाक्यस्य तच्छन्दघटितवावचसापेक्षत्वा दुत्तरवाक्यमाह-'तहा तहा णं' इत्यादि, 'तहा तहा णं तेसिं देवा एवं पण्णायए तं जहा हीन एवं समान धुति आदिघाला होना यह सम पूर्वभव में उपार्जित कर्मों के उदयानुसार ही होता है । इस तरह हे गौतम! जिस प्रकार से तुमने प्रश्न पूछा है उसका उत्तर वैसा ही है, 'ले केणटेणं ते! एवं बुचद अस्थिणं.' हे भदन्न! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि चन्द्रादिक देवों के विभवादिक की अपेक्षा तारारूप देवों के विभवादिक में हीनता एवं समानता है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहा २ णं तेसि देवाणं' हे गौतम ! जैसा २ उन देवों के पूर्वभय में 'तवनियमयंभचेराणि उसियाई भवति' तप, नियम, ब्रह्मचर्य अधिकरूप से सेवित होता है-अर्थात अनशन आदि १२ प्रकार के तपों का, शौचादिरूप नियमों का और मैथुन विरतिरूप ब्रह्मचर्य का अधिकरूप में या हीन रूप में सेवन होता है 'तहा तहाणं तेसिं देवाणं एवं पण्णायए तं जहा अणुंत्तं वा तुल्लत्तं वा' वैसा २ उन देवों को ऐसा कहा जाता है कि ये चन्द्रादिक देवों के હોવું આ બધું પૂર્વભવમાં સંચય કરેલાં કર્મોના ઉદયાનુસાર જ થાય છે આ રીતે હે गौतम! शत तमे प्रश्न पूछया छ. तन नाम पर ते १ छ, 'से केणद्रेणं भंते । एवं वुच्चइ अस्थि णं' Net ! आयु मा५ ४या ४२णे ४ी शो छ। यन्द्रlas દેવોની વિભાવાદિકની અપેક્ષા તારારૂપ દેવના વિભાવાદિકમાં હીનતા અને સમાનતા છે? माना उत्तरमा प्रभु छ-'गोयमा ! जहा २ णं तेसिं देवाणं' गौतम ! २ २ त वाना सभा 'तवनियमवंभचेराणि उसियाई भवंति' त५ नियम, प्रायः मधि રૂપથી સેવાય છે–અર્થાત્ અનશન વગેરે ૧૨ પ્રકારના તપનું શૌચાદિરૂપ નિયમોનું અને भैथुन विति३५ प्रहाय नु मधि: ३५मा मय हीन३५मा सेवन थाय छे 'तहा २ णं तेसि देवाणं एवं पण्णायए तं जहा अणुत्तं वा तुल्लत्तं वा' का पाते हैवाने से Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २७ चन्द्रसूर्यादीनां ताराविमानोच्चत्वादिनि० ४५१ अणुत्वं वा तुल्लत्तं वा तथा तथा तेषां देवानामेवं प्रज्ञायते तद्यथा अणुत्वं वा तुल्यत्वं वा येन येन रूपेण तपो नियमादीनामाधिक्यं तेन तेन रूपेण तेषां देवानां तुल्यत्वमणुत्वं च भवतीति दृश्यते च मनुष्यलोकेऽपि केचित् पूर्वजन्मान्तरोपाणित तथाविध पुण्यप्राग्भाराराजत्वमप्राप्ता अपि राज्ञासह तुल्यविभवा भवन्ति । 'जहा जहा ण तेसिंदेवाण तवनियमवंभ चेराणि णो उसियाई भवंति तहा तहाणं तेसि देवाणं एवं णो पण्णायए तं जहा-अणुत्तेवातुल्लत्तेवा' यथा यथा येन येन प्रकारेण तेषां देवानां ताराविमानाधिष्ठातृणां प्राग्भवाजितानि उछूितानि तपोनियमब्रह्मचर्याणि भवेयुः तत्र तपोऽनशनादि द्वादशप्रकारकं नियमः शौचादि ब्रह्मचर्य मैथुनरितिः एतानि न भवेयुः, तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण तेषां देवानां तारा विमानाधिष्ठातृणां नो एवं प्रज्ञायते अणुत्वं तुल्यत्वं वा आभिनियोगिककर्मोदयेनाति निकृष्टत्वात्-अयं भावः अकामनिर्जरादि योगात् देवस्व प्राप्तावपि देवरलाभेन चन्द्रसूर्येभ्यो विभवादिक की अपेक्षा हीन विभवादिवाले हैं और तुल्यविभवादिवाले हैं, तात्पर्य-इस कथन का यही है कि जितने २ रूप में पूर्वभव में इन देवों के द्वारा तप, नियम एवं ब्रह्मचर्य का सेवन होता है उतने २ रूप में उन देवों के विभवादिकों में चन्द्र सूर्यादि देवों के विभवादिक से समानता भी होती है और समानता नहीं भी होती है । यह तो लोक में भी देखने में आता है कि कितनेक मानव पूर्वजन्मान्तरोपार्जित तथाविधपुण्य के प्रभाव से राजा नहिं होने पर भी राजा के जैसे विभवादिवाले होते हैं। 'जहा २ णं तेसिं देवाणं तवनियम बंभचेराणि णो उसियाई भवति तहा २ तेसिं देवाणं एवं णो पण्णायए तं जहा-अणुत्ते वा तुल्लत्ते वा' तथा जिन ताराविमान अधिष्ठायक देवों द्वारा अनशन आदि १३ प्रकार के तपों का शौचादि नियमों का एवं मैथुन विरतिरूप ब्रह्मचर्य का पूर्वभव में सेवन नहीं किया जाता है ऐसे वे देव आभिनियोगिक कर्मोदय से अतिनिकृष्ट होते हैं-अतः उन देवों के सम्बन्ध में अणुत्व और तुल्यत्व का विचार કહેવામાં આવે છે કે તે ચન્દ્રાદિક દેવોના વિવાદિકની અપેક્ષા હીન વિભવદિવાળા છે આ કથનનું તાત્પર્ય એ જ છે કે જેટલાં જેટલાં રૂપમાં પૂર્વભવમાં આ દેવેની દ્વારા તપ, નિયમ અને બ્રહ્મચર્યનું સેવન થાય છે તેટલાં તેટલા રૂપમાં તે દેના વિવાદિકમાં ચન્દ્ર સૂર્યાદિ દેના વિભાવાદિકથી સમાનતા પણ હોય છે અને સમાનતા નથી પણ હતી આ તે લોકમાં પણ જોવામાં આવે છે કે કેટલાંક મનુષ્ય પૂર્વ જન્માન્તરે પાર્જિત તથાવિધ પુણ્યના પ્રભાવથી રાજા ન હોવા છતાં પણ રાજા જેવા વૈભવ વગેરેવાળા હોય છે. ઉત્તર णं तेसिं देवाणं तवनियमबंभचेराणि णो उसियाई भवंति तहा २णं तेसिं देवाणं एवं णो पण्णः यए तं नहा-अणुत्ते वा तुल्लत्ते वा' तथा विमान मपि3148 हे वा अनशन या ૧૨ પ્રકારના તપનું શૌચાદિ નિયમોનું અને મૈથુન વિરતિરૂપ બ્રહ્મચર્યનું પૂર્વ ભવમાં સેવન કરાતું નથી એવા તે દેવ આભિનિગક કર્મોદયથી અતિનિકૃષ્ટ હોય છે. આથી તે Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२ जम्बूद्वीपप्रति धुतिनियमादिकमपेक्ष्याणुत्वमपि न संभववि कुतस्तेपा चन्द्रसूर्यैः सह तुल्यसमिति प्रथमद्वारम् । सम्प्रति-द्वितीयं द्वारं प्रश्नयितुपाह-'एगमेगस्त णं भंते' इत्यादि, 'एगमेगस्स में भंते ! चंदस्स' एकैकस्य खलु भदन्त ! चन्द्रस्य 'केवइया महग्गहा परिवारो' कियन्त:कियत्संख्यका महाग्रहाः भौमादयः परिवारः परिवाररूपा भवन्ति, तथा-'केवइया णखत्ता परिवारो' कियन्ति-कियत्संख्यकानि नक्षत्राणि परिवारः परिवारभूतानि भवन्ति तथा'केवइया तारागणकोडाकोडीओ पन्नत्ताओ' कियत्यः क्रियत्संख्यकास्तारागणकोटाकोटयः परिवाररूपाः प्रज्ञप्ता:-कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अट्ठासीइ महग्गहा परिवारो' अष्टाशीतिर्महाग्रहा: परिवारः, हे गौतम ! एकैकस्य चन्द्रस्य प्रत्येकमष्टाशीति संख्यका महाग्रहा भौपादयः परिवारभूताः प्रज्ञप्ता स्तथा-'अट्ठावीसं णक्खत्ता परिवारो' अष्टाविंशतिरष्टाविंशति संख्यकानि नक्षही नहीं होता है तात्पर्य-यही है कि अकाम निर्जरादि के योग से देवत्व पद की प्राप्ति होने पर भी देवद्धि के अलाभ होने के कारण उन देवों में चन्द्र सूर्यादिकों से यति विभवादिक की अपेक्षा लेकर अणुन की भी संभावना जय नहीं होती है-तब उनके साथ तुल्यता की बात तो कैसे विचारित हो सकती है। प्रथम द्वार कथन समाप्त । द्वितीय द्वार कथन 'एगमेगस्स णं भंते ! चंदस्स केवइया महग्गहा परिवारों' हे भदन्त ! एक एक चन्द्र के परिवार रूप भौमानिक महाग्रहःकितने हैं ? 'केवया णक्खत्ता परिवारा' तथा कितने परिवारभूत नक्षत्र हैं ? तथा-'केवया तारागणकोडाकोडीओ' कितनी तारागणों की कोटी कोटी परिवार भूत हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अट्ठासीह महग्गहा परिवारो' हे गौतम! एक एक चन्द्र के દેના સંબંધમાં આવ્યુત્વ અને તુલ્યત્વને વિચાર જ થતું નથી. તાત્પર્ય એ છે કે અકામ નિર્જરાદિના વેગથી દેવત્વપદની પ્રાપ્તિ થવા છતાં પણ દેવદ્ધિને અલાભ હોવાના કારણે તે દેવમાં ચન્દ્રસૂર્યાદિકેથી ઘુતિ વિભાવાદિકની અપેક્ષા લઈને અણુત્વની પલું શક્યતા જ્યારે હોતી નથી ત્યારે તેમની સાથે તુલ્યતાની વાત તે કઈ રીતે વિચારણામાં લઈ શકાય? પ્રથમદ્વાર કથન સમાપ્ત દ્વિતીયદ્વાર કથન'एगमेगस्स णं भंते ! चंदस्स केवइया महग्गहा परिवारो' महन्त ! ४ ४ यन्द्रना परिवार ३५ भौमासि भाबड ४८सा छ ? 'केवइया णक्खत्ता परिवारा' तथा सा परिपारभूत नक्षत्र छ १ तथा 'केवइया तारागणकोडाकाडीओ' Beai dunjानी घटानटी परिवारभूत छे ? 40 प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४९ छे-'गोयमा ! अढासीइ महग्गहा परिवारों गौतम! मे ४ यन्ना परिवा२३५ मीमा४ि महापड ८८ छ तया-'अट्ठावीसइ Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २७ चन्द्रसूर्यादीनां ताराविमानौच्चत्वादिनि० ४५३ त्राणि अभिजिदादीनि परिवारः परिक्षारभूनान्येकैकस्य चन्द्रस्य भवति तथा 'छावढिसहस्साई' षट्षष्टिः सहस्राणि 'णव य सया' नवशानि, 'पण्णत्तरा तारागण कोडाकोडीओ पण्णता' पञ्चसप्तत्यधिकानि तारागणकोटाकोटी परिवारभूतानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि पक्षष्टिः सहस्राणि पश्चसप्तत्युत्तराणि नवशतानि तारागणकोटिकोटीनां परिवारभूतानि एकैकस्य चन्द्रस्य भवन्तीत्यर्थः । यद्यप्यत्र एते महाग्रहादयः चन्द्रस्यैव परिवाररूपेण कथिताः तथापि सूर्यस्यापि इन्द्रत्वा देते एव ग्रहादयः परिवारतया ज्ञातव्याः समवायसूत्रे जीवाभिगम. सूत्रादौ च तथैव दर्शनादिति द्वितीयं द्वारम् २ ॥ ___सम्प्रति तृतीयं द्वारं प्रष्टुमाह-'मंदरस्स णं भंते' इत्यादि, 'मंदरस गं भंते ! पव्वयस्स' मन्दरस्य-मेरुनामकस्य खल्ल भदन्त ! पर्वतस्य 'केवइयाए 'अबाहाए' कियत्या-कियप्रमाणकया अबाधया-बाधारहितया 'जोइसं चारं चरई ज्योतिषं चारं ज्योतिश्चक्र चार गतिं चरति-करोति इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'इक्कापरिवाररूप भौमादिक महाग्रह ८८ हैं तथा-'अट्ठावीसइ पक्खत्ता परिवारो' अभिजित् आदि २८ नक्षत्र परिवाररूप है तथा 'छावहिसहस्साई णवय सया पण्णसरा तारागण कोडा कोडीओ पण्णत्ता' ६६९७५ छयासठ हजार नौ सौ पिंचोत्तर तारागणों की कोटाकोटी परिवार भूत कही गई है यद्यपि यहां ये पूर्वोक्त महाग्रहादिक एक चन्द्र के परिवाररूप से कहे गये हैं फिर भी इन्द्र होने के कारण एक सूर्य के भी येही पूर्वोक्त ग्रहादिक परिवाररूप से कहे गये जानना चाहिये क्यों कि समवायाङ्गसूत्र में और जीवाभिगमसूत्र आदि में ऐसा ही कथन मिता है। द्वितीय द्वार समाप्त । तृतीय द्वार का कथन'मंदरस्स णं भंते ! पव्ययस्स केवइयाए अधाहाए जोइसं चार चरइ हैं भदन्त ! ज्योतिषी देव सुमेरु पर्वत को कितनी दूर पर छोड कर गति करते हैं ? णखत्ता परिवारो' समिrd मा २८ नक्षत्र परिवार ३५ छ तथा 'छावद्विसहस्साई णव य सया पण्णन्तरा तारागण कोडाकोडीओ पण्णत्ता' १६८७५ छ। २ नसे पयाતેર તારાગણેની કેટકેટી પરિવ રભૂત કહેવામાં આવેલ છે. અલબત્ત અહીં આ પૂક્તિ મહામહાદિક એક ચન્દ્રના પરિવારરૂપે કહેવામાં આવ્યા છે તેમ છતાં ઈન્દ્ર હોવાના કારણે એક સૂર્યના પણ આ જ પૂર્વોક્ત ગ્રહાદિક પરિવાર રૂપથી કહેવામાં આવ્યા છે એ પ્રમાણે જાણવું જોઈએ કારણ કે સમવાયાંગસૂત્રમાં તેમજ જીવાભિગમસૂત્ર આદિમાં આવું જકથન મળે છે. દ્વિતીયદ્વાર સમાપ્ત . તૃતીયદ્વાર કથન– 'मंदरस्स णं भंते ! पव्वयस्स केवइयाए अबाहाए जोइस चार चरई' महात! જ્યોતિષી દેવ સુમેરૂ પર્વતને કેટલે દૂર છેડીને ગતિ કરે છે? આના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે. Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rial afrai रसहिं इकची सेहिं जोयणस एहिं एकादशभिरेद शित्यधिके यजनशतैः 'अवाहाए जोइस चारं 'चरइ' अबाधया ज्योतिषं च ज्योतिश्चक्रं चारं चरतीति, अयं भावः - मन्दरपर्वतात् चक्रवालेनैकविंशत्यधिकानि एकादश योजनशतानि परित्यज्य चलं ज्योतिश्रक्रं तारारूपं चरति अत्र प्रकरणात जम्बुद्वीपगतमेव ज्योतिश्चक्रं ज्ञातव्यम्, अन्यथा - लवणसमुद्रादि गतज्योतिश्चक्रस्य मन्दरपर्वतादति दूरतरवर्त्तित्वेनोपर्युक्तप्रमाणस्यासंभवप्रसङ्गात् इति तृतीयमबाधाद्वारम् ॥ अथस्थिरं ज्योतिश्चक्रमलोकतः कियत्यात्वाधया अगवतिष्ठते इति प्रष्टुं चतुर्थद्वारमाह- 'लोगंताओ f' इत्यादि, 'लोगंताओ णं भंते' लोकान्ततः अलोकादितोऽर्वा खल भदन्त ! 'केवइया अवादाए' कियत्या - कियत्प्रमाणकया अवाधया 'जोइसे पन्नत्ते' ज्योतिं स्थिरं ज्योतिश्चक्रं प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एक्कारस एकारसेहिं जोयणसएहिं एकादशभिरेकादशभि र्योजनशतैः, जगत्स्वाइसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! इक्कारसहिं इक्कवीसेहिं जोयणसएहिं अबाहाए जोइस चारं चरद्द' हे गौतम! ज्योतिषी देव सुमेरु पर्वतको ११२१ योजन दूर छोड कर गति करते हैं। यहां जो ११२१ योजन सुमेरु पर्वत को छोड कर जोतिश्चक के चलने की बात कही गई है वह जम्बूद्वीपगन ज्योतिश्चक्र को लेकर कही गई है लवण समुद्रादिगत ज्योतिश्चक्र को लेकर नहीं कही गई क्यों कि लवण समुद्रगत ज्योतिश्चक्र सुमेरु पर्वत से बहुत ही अधिक दूरतरवर्ती है इस कारण ११२१ योजन का प्रमाण नहीं बन सकता है। अबाधा तृतीय द्वार समाप्त । चतुर्थदार वक्तव्यता इस वक्तव्यता में गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'लोगंताओ णं भंते ! केवइयाए अदाहाए जोइसे पत्ते' हे भदन्त ! लोक के अन्त से- अलोक के पहिले कितनी अबाधा से ज्योतिश्चक्र स्थिर कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते छे- 'गोयमा । इकारसहिं इक्कीसेहिं जोयणसएहिं अवाहाए जोइसं चार चरइ' डे गौतम ! ચેતિષી દેવ સુમેરૂ પર્વતને ૧૧૨૧ ચેાજન દૂર છેડીને ગતિ કરે છે. અહી જે ૧૧૨૧ ચેાજન સુમેરૂ પર્વતને ઘેાડીને જ્યેાતિશ્ચકના ચાલવાની વાત કહેવામાં આવી છે તે જમ્મૂદ્વીપગત ાતિશ્ચકને લઇને કહેવામા આવી છે. લવણુસમુદ્રાદિગત ચૈાતિશ્ચકને લઈને કહેવામાં આવી નથી કારણ લવણુસમુદ્રગત ચેતિશ્ચક સુમેરૂ પ°તથી ઘણા જ વધારે દ્વરતરવતી છે. આ કારણે ૧૩૨૧ ચૈાજનનું પ્રમાણુ ખની શકતું નથી, અખાધા તૃતીયક્રાર સમાપ્ત ! ચતુ દ્વાર વક્તવ્યતા– प्रस्तुत वक्तव्यताभां श्री गौतमस्वाभीओ अलुने मा प्रमाणे पूछयु टे - 'लोगताओ णं णं भंते! केवइयाए अवाहाए जोइसे पन्नत्ते' हे न् ! सोहना मन्तथी - मोहनी पडेला પહેલા કેટલી અમ ધાથી યેતિશ્ર્વક સ્થિર કહેવામાં આવ્યું છે ? આના ઉત્તરમાં પ્રભુ Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारासू. २७ चन्द्रसूर्यादीनां ताराविमानोच्चत्वादिनि० ४५५ भाव्यात् एकादशाधिकै रेकादशमि यो जनशसैः 'अबाहाए जोइसे पन्नत्ते' याधया ज्योतिष स्थिरं ज्योतिश्चक्रं प्रज्ञप्तं कथितम् प्रकरणात् स्थिरं ज्योतिश्चक्रमेवेति ज्ञातव्यम् चरज्योतिचक्रस्य तत्राभावादिति चतुर्थद्वारम् ४ ॥ ____ अथ पञ्चमद्वारं पृच्छति-'धरणितलाभोणं अंते' इत्यादि, 'धरणितलाओ णं भंते धरणितलात् खल भदन्त ! अत्र प्रश्नैकदेश एव कथितः किन्तु एकदेशेन परिपूर्ण प्रश्नसूत्रं ज्ञातव्यम्, तच्चैवम्-'धरणितलाओ गं भंते ! उद्धं ऊपइत्ता केवइयाए अवाहाए हिडिल्ले जोइसे चारं चरइ ? गोयमा !' वस्त्वेकदेशस्य संपूर्ण वस्तुस्मारकत्वनियमात्, ततश्चायमर्थ:-धरणितलात् समयप्रसिद्धात् समतलभूभागात् ऊर्ध्वमुत्पत्य कियत्यया अवाधया अधस्तनं ज्योतिष तारापटलं चारं चरति गतिं करोति इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्तहि णउएहिं जोयणसएहिं' सप्तभिनवतः नवत्यधिकैः सप्तभिर्योजनशतै रित्येवं रूपया 'अबाया जोइसे चारं चरइत्ति' अबाधया ज्योतिष ज्योतिश्चक्र चार चरति-करोतीति । सम्प्रति सूर्यादि विषयमबाधास्वरूपं संक्षिप्प भगवान् स्वयमेव दर्शयति-'एवं सूर हैं-'गोयमा! एकारस एक्कारसेहिं जोयणसएहिं अपाहाए जोइसे पन्नत्ते' हे गौतम ! लोक के अन्त से अलोक के पहिले २ ज्योतिश्चक्र ११११ योजन छोडकर स्थिर कहा गया है क्योंकि जगत का स्वभाव ही ऐसा है यहां चर ज्योतिश्चक्र नहीं है। चतुर्थ द्वार समाप्त पञ्चम द्वारका कथन 'धरणितलाओ णं भंते ! उद्धं उपपइत्ता केवइयाए अवाहाए हिडिल्ले जोहसे चारं चरई' हे भदन्त ! इस धरणितल से-समयप्रसिद्ध-समतलभू भाग से कितनी ऊपर की दूरी पर अर्थात् कितनी ऊंचाई पर अधस्तन ज्योतिष तारा पटल गतिकरता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! सत्तहिं णउएहिं जोयणसएहिं अवाहाए जोइसं चार चरइ' हे गौतम ! इस समतल भूमिभाग से हे छे-'गोयम! ! एकारसेहिं जोयणसएहि अबाहाए जोइसे पन्नत्ते' हे गीतम! सोना અન્તથી અલેકની પહેલા પહેલા જયોતિશ્ચક ૧૧૧૧ યોજન છોડીને સ્થિર કહેવામાં આવ્યું છે કારણ કે જગતને સ્વભાવ જ એવે છે અહીં “ચર” જ્યોતિશ્ચક નથી. સમાત ! પંચમઢાર કથન– 'धरणितलाओ णं भंते ! उद्धं उत्पइत्ता केवइयाए अबाहाए हिडिल्ले जोइसे चार चरई' હે ભદન્ત ! આ ધરણિતળથી સમય પ્રસિદ્ધ–સમતલબૂમાગથી કેટલે દૂર અર્થાત્ કેટલી ઊંચાઈ પર અધતક જ્યોતિષ તારાપટલ ગતિ કરે છે ? આના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે'गोयमा ! सत्तहिणउपहिं जोयणसएहि अबाहाए जोइसं चारं चरई' हे गौतम! मा _ Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे विमाणे इत्यादि, 'एवं सुरविमाणे अहहिं सएहि' एवमुपयुक्तप्रकारेण समभूमिभागादधस्तनं ज्योतिश्चक्र नवत्यधिकसप्तयोजनशतै स्वाधया प्रज्ञप्तं तथा समथूमिभागादेव सूर्यविमान मष्टभिर्योजनशतैः, तथा-"चंदविमाणे अट्ठर्हि असीएहिं चन्द्रविमानमशीत्यधिकै रष्टभिर्योजनशतैः 'उवरिल्ले तारारूवे नवहिं जोयणसएहि चारं चरइ' उपरितनं तारारूपं नवभियोजनशतै श्वारं चरतीति ॥ ___ सम्प्रति-ज्योतिश्चक्रचारक्षेत्रापेक्षया अवाधा प्रश्नमाह-'जोइसस्स थे' इत्यादि, 'जोरसस्सणं भंते ! हेडिल्लाओ तलाभो' ज्योतिश्चक्रस्य दशोत्तरयोजनशतवाहल्यस्य खल भदन्त ! अधस्तनात् तलात् 'केवइयाए थवाहाए' कियत्या अवाधया 'सुरविमाणे चारं चरई' धर्यविमानं चारं चरतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! ७९० योजन की ऊंचाई पर ज्योतिश्चक्र गति करता है । 'एवं सूर विमाणे अहिं सएहिं उसमें इस समतल भूमिभाग से ८०० योजन की ऊंचाई पर सूर्य विमान गति करते हैं। 'चंद विमाणे अहिं असीएहिं उवरिल्ले ताराख्वे नवहिं जोयणसएहिं चारं चरइ' वहां के आठसौ अस्सी योजन की उंचाई पर अर्थात् सूर्य विमान से ८० योजन की ऊंचाई पर चन्द्र विमान गति करते हैं, वहां से ९०० नव सौ योजन की ऊंचाई पर अर्थात् चन्द्र विमान से २० योजन की ऊंचाई पर तारा रूप-ग्रह-नक्षत्र-एवं प्रकीर्ण तारे गति करते हैं। इस तरह मेरु के समतल भूभाग से ७९० योजन की ऊंचाई पर ज्योतिश्चक के क्षेत्र का प्रारंभ होता कहा गया है यह इनका चार क्षेत्र ऊंचाई में वहां से ११० योजन परिमाण होता है। इसी बात को आगे के सूत्रों द्वारा स्पष्ट करते हुए सूत्रकार कहते हैं-'जोइसस्स णं भंते ! हेडिल्लाओ तलाओ केवड्याए अवाहाए सूरविमाणेचारं चरई' इसमें गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! इस समतल भूभाग से ७९० समतभूमिमाथी ७८० योजना या ५२ ज्योति तिरे है. 'एवं सूरविमाणे अदुहिं सएहिं तेभा मा समतल भूमिमाथी ८८० योसननी या ५२ सूर्य विभान गति ४२ छ. 'चंदविमाणे अहिं असीएहि उवरिल्ले तारारूवे नवहिं जोयणसएहिं चार જવું ત્યાંથી ૮૮૦ જનની ઊંચાઈ પર અથત સૂર્યવિમાનથી ૮૦ જનની ઊંચાઈ પર ચન્દ્રવિમાન ગતિ કરે છે, ત્યાંથી ૯૦૦ જનની ઉંચાઈ પર અર્થાત્ ચવિમાનથી ૨૦ જનની ઉંચાઈ પર તારા રૂપ-ગ્રહ-નક્ષત્ર અને પ્રકીર્ણ તારા ગતિ કરે છેઆ રીતે મેરૂના સમતલ ભૂભાગથી ૭૯૦ જનની ઉંચાઈ પર તિશ્ચક્રના ક્ષેત્રને પ્રારંભ થવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. આ એમનું ચાર ક્ષેત્ર ઉંચાઈમાં ત્યાંથી ૧૧૦ જન પરિમાણ डेय छे. भार न ५छीना सूत्रद्वारा २५७८ ४२ता था। सूत्रा२ ४३ छ-'जोइसस्स णं भंते । हेडिल्लाओ तलाओ केवइयाए अबोहाए सूरविमाणे चार चरई' भाभां गौतभस्वाभीमे પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે હે ભદત ! આ સમતલ ભાગથી જાની ઊંચાઈ પર Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २७ चन्द्रसूर्यादीनां ताराविमानोच्चत्वादिनि० ४५७ 'दसहि जोयणेहिं अवाहया चारं चाइ' दशमि योजनैरिस्येवं रूपया आधया सूर्यविमानं चारं चरति अन खलु सूत्रे समतल भूमिमागाय नवत्यधिकसप्तयोजनातिक्रमेण ज्योतिश्चक्रवाइल्यमूलभूत आकाशप्रदेशप्रतरः स एवावधिमन्तव्यः, एवं चन्द्रादिसूत्रेऽपि ज्ञातव्यम्, 'एवं चंदविमाणे णउईए जोयणेहि चारं चरइ' एवं सूर्यसूत्रप्रदर्शितक्रमेण चन्द्रविमानं नवत्या योजनैरवाधया चारं चरति, 'उवरिल्ले ताशरूवे दमुत्तरे जोयणसए चारं चरइ' एवम् उपरितनं तारारूपं दशोत्तरे-दशाधिके योजनशते ज्योतिश्चक्रवाहल्यमान्ते इत्यर्थः चारं चरति । सम्प्रति-सूर्यादीनां परस्परमन्तरं स्वयमेव सूत्रकारः प्राह-'मरविमाणाओ' इत्यादि, 'सूरविमाणाओ चंदविमाणे असीइए जोयणेहिं चार चरई' सूर्यविमानात् चन्द्रविमानम् अशील्या योजनेचारं चरति, आलापप्रकारस्तु इत्थम्-हे भदन्त ! सूर्यविमानात् कियत्या अबाधया चन्द्रविमानं चारं चरति ? भगवानाह-हे गौतम ! सूर्यविमानात् चन्द्रविमानम-.. योजन की ऊंचाई पर जो ज्योतिश्चक्र का चार क्षेत्र प्रारंभ होता है सो वहां से कितनी योजन की ऊंचाई पर सूर्य विमान गति करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! दसहि जोयणेहिं अबाहया चारं चरइ' हे गौतम! वहाँ से ७९० योजन चार क्षेत्र से आगे १० योजन की ऊंचाई पर सूर्यविमान गति करते हैं। 'एवं चंदविमाणे णउईए जोयणेहिं चारं चरई' इसी तरह समतल भूमिभाग, से ९० योजन की ऊंचाई पर चन्द्रविमान गति करते हैं 'उवरिल्ले ताराख्वे दसुत्तरे जोषणलए चार चरई तथा-समतल भूमिभाग से ११० योजन की ऊंचाई पर तारारुप ज्योतिश्चक्र गति करते हैं। इस प्रकार 'सूरदिमाणाओ चंद विमाणे असीईए जोयणेहिं चारं चरई' सूर्य विमान से चन्द्रविमान की दूरी ८० योजन की है और सूर्यविमान से इतनी दूर रहा हुआ चन्द्रविमान गति करता है। इस सम्बन्ध में आला प्रकार इस प्रकार से है-'सूरविमाणाओ णं भंते! केवडयाए अबाया चंदविमाणे चारं चाई ? गोयमा ! सूरविमाणाओ चंदविमाणे असीईए જે વિશ્ચકના ચાર ક્ષેત્ર પ્રારભ થાય છે તે ત્યાંથી કેટલાં જનની ઊંચાઈ પર સર્વે विमान गति छ ? मान मम प्रभु ४ -'गोयमा ! दसहिं जोयणेहिं अबाहया चार चरई' गौतम! त्यांथी ७६० योन यार क्षेत्री भाग १० योजना या ५२. सू विमान गति ४३ छ. 'एवं चंदविमाणे णउईए चार चरइ' मेवी ४ शत समतसभिमाथी योजना या ५२ यन्द्रविमान गतिरे छ 'उबरिल्ले तारारूपे दसत्तरे जोयणसए, જા જા તથ-સમતલભૂમાગથી ૧૧૦ એજનની ઊંચાઈ પર તારારૂપ જે તિશ્ચક गति ४२ छ. 21 प्रहारे 'सूरविमाणाओ चंदविमाणे असीईए जोयणेहिं चारं चरई सय વિમાનથી ચન્દ્રવિમાનનું (અંતર) ૮૦ જનની છે અને સૂર્યવિમાનથી આટલું દૂર રહેલ यद्रविमान गति ४२ छ मा समयमा मादा५ प्रा२ मा प्रभाएं छ-'सूरविमाणाओ भंते, ! केवड्याए अबाहया चंदविमाणे चारं चरई' 'गोयमा ! सूरविमाणाओ चंदविमाणे असी ज०५८ Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्तिमा शीत्या योजनैश्चारं चरतीति, एवमग्रेऽपि, 'सरविमाणाओ जोयणसए उवरिल्ले तारारूवे चारं चरई' सूर्यविमानाद् योजनशतेऽतिक्रान्ते सति उपरितनं तारारूपं तारापटकं चारं चरति । 'चंदविमाणाओ वीसाए जोयणेहिं उवरिल्लेणं तारारूवे चारं चरइ' चन्द्रविमानाद् विंशत्या योजनैरुपरितनं तारारूपं तारापटलं चारं चरति । सूत्रस्य सूचकत्या दनुक्तमपि ग्रहाणां नक्ष. बाणां च क्षेत्रविभागमन्यत्र वर्णितं शिष्यज्ञानाय अत्र लिख्यते शतानि सप्तगत्वोय योजनानां भूवस्तलात् । नवति च स्थिता स्ताराः सर्वाधस्तानभस्तले ॥१॥ तारकापटलाद् गत्वा योजनानि दशोपरि। सूराणां पटलं तस्माद्' अशीति शीतरोचिपाम् ॥२॥ जोयणेहिं चारं चरई' इसी प्रकार से आलापक्रम आगे भी समझना चाहिये 'सूरविमाणाओ जोयणसए उवरिल्ले तारारुवे चारं चरई सूर्यविमान से तारारूप ज्योतिश्चक १०० योजन की दूरी पर ऊपर में है और वह उससे इतने योजन: दूर रहकर अपनी गतिक्रिया करता है । 'चंदविमाणाओ वीसाए जोयणेहिं उवरिल्लेणं ताराख्वे गरं चरई' यह तारारूप ज्योतिश्चक्र चन्द्रविमान से २० योजन दूर ऊपर में है और वहीं से वह अपनी गतिक्रिया में रत होता है। सूत्र जो होता है वह केवल विषय का सूयक ही होता है इसलिये यहां पर अनुक्क भी ग्रहों का एवं नक्षत्रों का क्षेत्र विभाग जो कि अन्यत्र वर्णित किया गया हुआ है शिष्य ज्ञान के निमित्त प्रकाशित किया जा रही है शतानि सप्त गत्वोय योजनानां भुवस्तलात् । नवतिंच स्थितास्ताराः सर्वास्तानभस्तले ॥१॥ तारका पटलाद् गत्वा योजनानि दशोपरि। सूरणां पटलं तस्मात् अशीति शीतरोचिषाम् ॥२॥ जोयणेहिं चारं चरई' मा 11 माम मा भाटे पर समझ . 'सूरविमाणाओ जोयणसए उवरिल्ले तारारूपे चारं चरइ' सूर्यविभानथ तारा३५ न्योतिश्व १०० याननी જેટલે દૂર ઉપરના ભાગમાં છે અને તે તેનાથી આટલા જન દૂર રહીને પિતાની गतिध्यिा ४रे छे. 'चंदविमाणाओ वीसाए जोयणेहिं उवरिल्लेणं तारारूवे चारं घरई' मा તારારૂપ તિશ્ચક ચવિમાનથી ૨૦ એજન દૂર ઉપર છે અને ત્યાંથી તે પિતાની ગતિક્રિયામાં રત થાય છે. સૂત્ર જે હોય છે તે કેવળ વિષયનું સૂચક જ હોય છે. આ માટે અહીં અનુક્ત પણ શહેન અને નક્ષત્રના ક્ષેત્રવિભાગ કે જે અન્યત્ર વર્ણિત કરવામાં આવેલ છે શિષ્યજ્ઞાનના નિમિત્ત પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. शतानि सप्त, गत्वोध योजनानां भुवस्तलात् । नवतिं च स्थितास्ताराः सर्वाधस्तान्नभरतले ॥ वारका पटलाद् गत्वा योजनानि दशोपरि । सूराणां पटलं तस्मात् अशीति शीतरोचिषाम् ॥ Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २७ चन्द्रसूर्यादीनां ताराविमानोच्चत्वादिनि० ४६६ चत्वारिंतु ततो गत्वा नक्षत्रपटलं स्थितम् । गत्वा ततोऽपि चत्वारि बुधानां पटलं भवेत् ॥३॥ शुक्राणां च गुरूणां च भौमानां मन्दसंज्ञिनाम् । त्रीणि त्रीणि च गत्वोय क्रमेण पटलं स्थितम् ॥४॥ अयमर्थ:-भूवस्तलात् समतलभूमिभागात् उर्ध्व नभस्तले-आकाशप्रदेशे गत्वा योजनानां नवत्यधिकानि साशतानि गत्वा ताराः स्थिताः ॥१॥ तारकापटलात् ज्योतिश्चक्रात दशोपरि दशाधिक योजनानि गत्वा तत्र आकाशप्रदेशे सूराणां सूर्याणां पटलं विद्यते तस्मात् सूर्यपटलात् अशीति योजनानि उपरि गत्वा शीतरोचिषां चन्द्राणां पटलं विधते ॥२॥ तता चन्द्रपटलात् चत्वारि योजनानि उपरिगत्या नक्षत्रपटलं स्थितं विद्यते ततोऽपि नक्षत्रादपि ऊवं चत्वारि योजनानि गला बुधानां बुधमहाग्रहाणां पटलं भवेत् ।।३।। वुधादुपरि त्रीणि योजनानि गला शुक्राणां शुक्रमहाग्रहाणां पटलं भवेत् शुक्रादपि उपरि त्रीणि योजनानि गत्वा गुरूणां बृहस्पति महाग्रहाणां पटलं भवेत् गुरोरपि उपरि त्रीणि योजनानि भौमानां चत्वारि तु ततो गत्वा नक्षत्रं पटलं स्थितम् । गत्वा ततोऽपि चत्वारि वुधानां पटलं भवेत् ॥३॥ शुक्राणां च गुरूणां च भौमानां मन्द संज्ञिनाम् । त्रीणि त्रीणि च गत्वोच क्रमेण पटलं स्थितम् ॥४॥ इनका अर्थ इस प्रकार से है-समतल भूमिभाग से ऊपर आकाश प्रदेश में ७९० योजन जाने पर वहाँ तारा पटल स्थित है अब इस तारा पटल से ऊपर १० योजन आगे जाने पर वहां सूर्य पटल स्थित है इस सूर्य पटल से आगे ऊपर ८० योजन जाने पर वहां पर चन्द्र पटल स्थित है। इस चन्द्र पटल से आगे ४ योजन ऊपर जाने पर नक्षत्र पटल स्थित है। इस नक्षत्र पटल से ऊपर आगे ४ योजन जाने पर बुध महाग्रहों का पटल स्थित है। बुध महाग्रहों से ३तीन योजन ऊपर आगे जाने पर शुक्र महाग्रहों का पटल स्थित है। शुक्र पटल से आगे ऊपर चत्वारि तु ततो गत्वा नक्षत्रपटलं स्थितम् । गत्वा ततोऽपि चत्वारि बुधानां पटलं भवेत् ॥ शुक्राणां च गुरूणां च भौमानां मन्दसंज्ञिनाम् । त्रीणि त्रीणि च गयोध्वं क्रमेण पटलं स्थितम् ॥८॥ અને અર્થ આ પ્રમાણે છે–સમતલ ભૂમિભાગથી ઉપર આકાશપ્રદેશ ૭૯૦ જન જવાથી ત્યાં આગળ તારા પટલ સ્થિત છે હવે આ તારા પટલથી ઉપર ૧૦ એજન આગળ જઈએ ત્યારે સૂર્યપટલ આવે છે, આ સૂર્યપટલથી આગળ ઉપર ૮૦ એજન પર ચન્દ્રપટલ સ્થિત છે. આ ચન્દ્ર પટલથી આગળ ૪ જન આગળ ઉપર જઈએ ત્યાં નક્ષત્રપટલ સ્થિત છે. આ નક્ષત્રપટલથી ઉપર આગળ ૪ ચાજન પર બુધ મહાગ્રહોનું પટલ સ્થિત છે. બુધ મહાગ્રહથી ૩ (ત્રણ) રોજન ઉપર આગળ શુકે મહાગ્રહનું પટલ સ્થિત છે. શુ પટલથી આગળ ઉપર ૩ ચેાજને ગુરૂ ગ્રહનું પટલ સ્થિત છે. ગુરગ્રહ પટલથી Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्तिको मङ्गलमहाग्रहाणा पटलं भवेत् भौमादपि उपरि त्रीणि योजनालि मन्दसंज्ञिनां शनैश्चराणा महाग्रहाणां पटलं भवेत् एवं प्रकारेण ग्रहाणां नक्षत्राणां चावस्थानं ज्ञातव्यमिति ॥सू. २७॥ पञ्चमद्वारम समाप्तम् ॥ सम्प्रति-पष्ठं द्वारं पृच्छन्नाह-'जंबुढीवेणं' इत्यादि, मूलम्-जंबुद्दीवेणं भंते ! दीने अट्टावीसाए णक्खत्ताणं कयरे णक्खत्ते सबभंतरिल्लं चारं चरइ, कयरे णखत्ते सव्ववाहिरं चार चरइ, कयरे णक्खत्ते सहिदिल्लं चार चरइ, कयरे णक्खत्ते सव्वउवरिल्लं' चार चरइ ? गोयमा ! अभिई णक्खत्ते सव्वअंतरं चारं चरइ, मूलो सव्व बाहिरं चारं चरइ, भरणी सब हिडिल्लं साई सव्वुवरिल्लं चारं चरइ। चंदविमाणे णं भंते ! किं संठिए पन्नत्ते ? गोयमा ! अद्धकविटुसंठाण संठिए सव्वफालियामए अन्भुग्मयमुसिए एवं सव्वाई णेयव्वाई। चंदविमाणेणं भंते ! केवइयं आयामविखंभेणं केवइयं बाहल्लेणं पन्नत्ते ? गोयमा ! छप्पणं खल्लु भाए विच्छिपणं चंदमंडलं होइ । अट्टावीसं भाए बाहल्लं तस्स बोद्धव्वं ॥१॥ अडयालीसं भाए विच्छिण्णं सूरमंडलं होइ चउवीसं खल्लु भाए वाहल्लं तस्त बोद्धव्वं ।। दो कोसे य गहाणं णक्खत्ताणं तु हवइ तस्सद्धं । तस्लद्धं ताराणं तस्सद्धं चेव बाहल्लं ॥३॥त्ति ॥सू० २८॥ __ छाया-जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे अष्टाविंशते नक्षत्राणां कतरद् नक्षत्रं सर्वाभ्यन्तरं चार चरति कतरद् नक्षत्रं सर्ववाह्यं चार चरति कतरद् नक्षत्रं सर्वाधस्तनं चारं चरति कतरद् नक्षत्र सर्वोपरितनं चारं चरति ? गौतम ! अभिजिन्नक्षत्र सर्वाभ्यन्तरं चारं परति, मूल: सर्ववाद्य चारं चरति, भरणी सर्वाधस्तनं स्वाती सर्वोपरितनं चार चरति । चन्द्रविमानं खलु ३ तीन योजन जाने पर गुरुग्रहों का पटल स्थित है गुरुग्रह पटल से आगे ऊपर ३ तीन योजन जाने पर मंगलग्रहों को पटल स्थित है। मंगल ग्रह पटल से आगे ऊपर ३ तीन योजन जाने पर शनैश्चर महाग्रहों का पटल स्थित है। इस प्रकार से ग्रहों और नक्षत्रों का अवस्थान जानना चाहिये ॥२७॥ આગળ ઉપર ૩ એજન જઈએ ત્યાં મંગળગ્રહનું પટલ સ્થિત છે. મંગલગ્રહ પટલથી આગળ ઉપર ૩ જન પર શનૈશ્ચર મહાગ્રહનું પટલ સ્થિત છે. આવી રીતે ગ્રહે તથા નો અવરથાન જાગૃવું જોઈએર૭ Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २८ नक्षत्रचार-गतिनिरूपणम् भदन्त ! किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! अकपित्थसंस्थानसंस्थितं सर्वस्फटिकमयम् अभ्युद्गतोत्सृतम् एवं सर्वाणि नेतव्यानि । चन्द्रविमानं खल्ल भदन्त ! कियदायामविष्कम्भेण कियता वाहल्येन प्रज्ञप्तम्, पट्पञ्चाशत् खल्लु भागं विस्तीर्ण चन्द्रमण्डलं भवति, अष्टाविंशतिभागं वाहल्यं तस्य बोद्धव्यम् १ । अष्टचत्वारिंशद्भागान् विस्तीर्ण सूर्यमण्डलं भवति, चतुविंशति खलु भाग वाहल्यं तस्य योद्धव्यम् ॥२॥ द्वौ क्रोशौ च ग्रहाणा नक्षत्राणां तु भवति तस्यार्द्धम् नाराणां तस्याई चैव पाहल्यम् ॥ सू० २८॥ _____टीका-'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु मदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्य: 'अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं' अष्टाविंशते रटाविंशतिसंख्यकानां नक्षत्राणां मध्ये 'कयरे णक्खत्ते' कतर नक्षत्रम् 'समभंतरिल्लं चार चरई' सर्वेभ्यो मंडलेभ्योऽभ्यन्तरः सर्वाभ्यन्तरस्तं चारं चरति, तथा-'कयरे णखत्ते सन्बवाहिरं चरं चरइ' कतरत् नक्षत्रं सर्वबाह्य सर्वतो नक्षत्रमण्डलाब्दहि श्वारं चरति तथा-'कयरे गक्खत्ते सव्वहिडिल्लं चारं चरई' कतरद् नक्षत्रम् सर्वाधस्तनं सर्वेभ्योऽधस्तनं चारं चरति, तथा 'कयरे णक्खत्ते सव्वउवरिल्लं चार चरइ' कतरद् नक्षत्रं सर्वोपरितन चारं चरतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे नौतम ! 'अभिई णक्खत्ते सधभतरं चार चरइ' अष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्येऽ भिजिनक्षत्रं सर्वाभ्यन्तर चारं चरति यद्यपि सर्वाभ्यन्तरमण्डलचारीणि अमिजिदादि 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं' इत्यादि टीकार्थ-गौतमस्वामीने इस सूत्रद्वारा ऐसा पूछा है-जंबुद्दीवेणं अंते ! दीवे' हे भदन्त ! इस जंबूदीप नामके द्वीप में 'अठ्ठावीसाए णक्खत्ताणं' २८ नक्षत्रों में से 'कयरे णक्खत्ते' कोन नक्षत्र 'सम्वन्भंतरिल्लं चार चरह' सर्वाभ्यन्तर अर्थात् सर्व नक्षत्र मंडल के भीतर होकर गति करता है ? 'कयरे णक्खत्ते सव्वाहिरं चार चाइ' कौन नक्षत्र सर्व बाह्य अर्थात् सर्व नक्षत्र मंडल से बाहर होकर गति करता है ? 'कयरे णक्खत्ते सव्वहिडिल्लं चारं चरई' कौन नक्षत्र सब नक्षत्र मंडल से नीचे होकर गति करता है-तथा-'कयरे णक्खत्ते सब्द उवरिल्लं चार चरइ' कौन नक्षत्र सय नक्षत्र मंडले से ऊपर होकर गति करता है ? इस तरह 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे अट्ठावीसाए णक्खत्ता' टाय:-गौतमस्वामी मासूत्र बारा मोम ५७युछे-'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे' मन्त मानदीप नाभन ५ 'अद्रावीसाए णक्खत्ताणं' २८ नक्षत्रोमांथी 'कयरे णक्खत्ते ४या नक्षत्र 'सव्वन्भंतरिल्लं चारं चरई'साक्ष्यन्त२ मा सव'नक्षत्र भनी म २७ गति ४रे छ. 'कयरे णक्खत्ते' 'सव्वबाहिर चारं चरइ' ४या नक्षत्र समा अति सकनक्षत्र भ3थी महा२ २डी गतिरेछ ? 'कयरे णक्खत्ते सव्वहिदिल्लं चार चाड यां नक्षत्र सनक्षत्र भजनी नीय ७२ गत ४रे छ१ तथा-'कयरे णक्खत्त सबउवरिल्लं चार ૩ કયા નક્ષત્ર બધાં નક્ષત્ર મંડળની ઉપર થઈને ગતિ કરે છે? આ જાતના આ પ્રશ્નોના Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्बूद्वीपातिको द्वादशनक्षत्राणि भवन्ति तथापि इदमभिनिनक्षत्रं शेपैकादेशनक्षत्रापेक्षया मेरुदिशि स्थितं सद चार चरति तस्मात् कारणात् सर्वाभ्यन्तरचारीति कथितम् । तथा-'मूलो सम्यवाहिर चार चरई' मूलनामकं नक्षत्रं सर्वबाह्य चार चरति यद्यपि पञ्चदशमण्डलाद् वहिवारीणि मृगशिरः प्रभृतीनि पङ्कनक्षत्राणि पूर्वापाढोत्तरापाढयो श्चतुर्णा तारकाणां मध्ये द्वे द्वे तारके कथितानि, तथापि एतन्मूलनक्षत्र मपरवहिश्चारि नक्षत्रप्रपेक्ष्य लवण समुद्रदिशि व्यवस्थितं सत् चार चरति, अस्मादेव कारणात् मूलनक्षत्रं सर्वतो बहिश्वरतीति कथितम् अतो न कोऽपि दोप इति । 'भरणीहिडिल्लं' भरणी नक्षत्रं सर्वाधस्तनं चार चररि, तथा-'साई सब उपरिल्लं चार चरई' स्वातीनक्षत्रं सर्वोपरितनं चार चरति, अर्थाद् दशाधिकशतयो जनरूपे ज्योतिश्चक्रवाहल्ये यो नक्षत्राणां क्षेत्रविभागश्चतु योजनप्रमाणकः तदपेक्षयोक्तनक्षत्रयोः क्रमेणाधस्तनौ के इन प्रश्नों के उत्तर में प्रभु कहते हैं-गोयमा ! अभिई गक्खत्ते सन्चन्भंतरे चारं चरई' २८ नक्षत्रों में से जो अभिजित् नक्षत्र है वह सर्व नक्षत्र मंडल के भीतर होकर गति करता है यद्यपि सर्वाभ्यन्तर मंडल चारी अभिजित आदि १२ नक्षत्र हैं तथापि यह अभिजित् नक्षत्र शेष ११ नक्षत्रों की अपेक्षा मेक दिशामें स्थित होकर गति करता है इस कारण इसे सर्वाभ्यन्तर चारी कहा गया है। तथा-'मूलोसव्ववाहिरं चारं चरई मूल नक्षत्र सर्व नक्षत्र मंडल से बाहिर होकर गति करता है यद्यपि पन्द्रह मंडल से बहिवारी मृगशिरा आदि छह नक्षत्र और पूर्वाषाढा और उत्तराषाढा इन दो नक्षत्रों के चार तारकों के बीच दो दो तारे कहे गये हैं तब भी यह मूल नक्षत्र अपर पहिचारी नक्षत्र की अपेक्षा लवण समुद्र की दिशा में व्यवस्थित होकर गति करता है इसी कारण मूल नक्षत्र सर्वतो वाहिवारी है ऐसा कहा गया है। इसलिये कोई भी दोष नहीं है। 'भरणी हिडिल्लं' भरणी नक्षत्र सर्वनक्षत्र मंडल से अधश्चारी होकर गति करता है तथा-'साई सव्व उवरिल्लं चार चरइ' स्वाति नक्षत्र सर्वनक्षत्र मंडल से अपर उत्तरमा प्रभु ४३ छ-'गोयमा ! अभिई णक्खत्ते सव्वन्भतरं चारं चरई' २८ नक्षत्रीमाथा रे અભિજિત્ નક્ષત્ર છે તે સર્વ નક્ષત્ર મંડળની અંદર થઈને ગતિ કરે છે. જો કે સર્વાભ્યન્તર મંડળ ચારી અભિજીત આદિ ૧૨ નક્ષત્ર છે તે પણ આ અભિજિત નક્ષત્ર બાકીનાં ૧૧ નક્ષત્રની અપેક્ષા મેરૂ દિશામાં સ્થિત થઈને ગતિ કરે છે આથી જ તેને સભ્યન્તર थारी वामां भाव्यु छ तथा 'मूलो सव्ववाहिरं चारं चारई' भू नक्षत्र सपनक्षत्र भ.. ળની બહાર થઈને ગતિ કરે છે. જો કે પંદર મંડળથી બહિચારી મૃગશિર આદિ છ નક્ષત્ર અને પૂર્વાષાઢા અને ઉત્તરાષાઢા એ બે નક્ષત્રના ચાર તારકેની વચ્ચે બબ્બે તારા કહેવામાં આવ્યા છે તે પણ આ મૂલ નક્ષત્ર ઉપર બહિંઢારી નક્ષત્રની અપેક્ષા લવણ સમુદ્રની દિશામાં વ્યવસ્થિત થઈને ગતિ કરે છે. આથી જ મૂલ નક્ષત્ર સર્વ તે બહિશ્ચારી छे सेभ. ४ वामां मा०यु छ माथी ४ प प नयी 'भरणी हिद्विल्लं' सरणी नक्षत्र स-नक्षत्र भउजी अश्वारी न गात ४२ छ तथा 'साई सव्व उवरिल्लं चारं चरई' Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २८ नक्षत्रचार-गतिनिरूपणम् परिभागौ ज्ञातव्याविति पष्ठं द्वारम् । ___सम्प्रति सप्तमद्वारं पृच्छन्नाह-'चंदविमाणेणं' इत्यादि, चंदविमाणं भंते ! कि संठिए पन्नत्ते' चन्द्रविमानं खलु भदन्त ! कि संस्थितं कीदृश संस्था नविशिष्टं प्रज्ञप्तं कथितमिति चन्द्रविमानस्याकारविषये प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अद्धकविट्ठसंठाणसंठिए सवफालियामए अगुग्णयमुसिए एवं सब्बाई णेयव्वाई' उत्तानीकृता कपित्यसंस्थानसंस्थितम् सर्वस्फटिकमय मभ्युद्वोत्सनम् अत्युम्नतम्, जम्बूद्वीपस्य पूर्व दिगवस्थितविजयद्वारपुरस्थाकण्ठगतप्रासादवर्णनं निरवशेषमत्र वक्तव्यम् विस्तरभयान्नात्र लिख्यते विशेषजिघृक्षुभिः स्वयमेव द्रष्टव्यम् एवं चन्द्रविमानवर्णितन्यायेन सर्वाणि होकर गति करता है अर्थात् ११० योजन रूप ज्योतिश्चक्र बाहल्य में जो नक्षत्रों का क्षेत्र विभाग चतुर्योजन प्रमाण रूप है उसकी अपेक्षा से उक्त दो नक्षत्रों का क्रम से अधस्तन और उपरितन भाग जानना चाहिये। सप्तम दार वक्तव्यता 'चंद विमाणे णं भंते ! किं संठिए पन्नत्ते' हे भदन्त चन्द्र विमान का संस्थान कैसा है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! अद्धकविट्ठसंठाणसंठिए सव्वफलियामए अन्भुग्गयमुसिए एवं सब्वाई णेयव्वाई' हे गौतम ! कपित्थ के आधे भाग का कि जिसे ऊपर की ओर मुंह करके रखागया हो जैसा संस्थान-आकार होता है वैसा ही संस्थान चन्द्रविमान का है। यह चन्द्रविमान सर्वात्मना स्फटिकमणि का बना हुआ है अभ्युद्गतोत्सत-अत्युनत है, यहां पर जम्बूद्वीप की पूर्वदिशा में अवस्थित विजय द्वार के प्रकण्ठक में रहे प्रासाद का जैसा वर्णन किया गया है वैसा ही वह सब वर्णन यहां पर भी करलेना चाहिये, विस्तार हो जाने के भय से उसे हम यहां पर नहीं लिख रहे हैं। विशेष जिज्ञासुओं को वहीं पर સ્વાતિ નક્ષત્ર સર્વનક્ષત્રમંડળની ઉપર થઈને ગતિ કરે છે અથર્ ૧૧૦ એજન રૂપ - તિશક બાહલ્યમાં જે નક્ષત્રને ક્ષેત્રવિભાગ ચતુજન પ્રમાણુરૂપ છે તેની અપેક્ષાથી ઉક્ત બે નક્ષત્રના કમથી અધતન અને ઉપરિતન ભાગ જાણવા જોઈએ. सप्तभदा२ १xतव्यता'चंदविमाणे गं भंते ! कि संठिए पन्नते' 3 Add ! यन्द्रविमान न २ को छ ? उत्तरमा प्रभु ४ छ-'गोयमा । अद्धकविट्ठ संठाणसंठिए सव्वफालियामर अब्भुग्गयमुसिए एवं सव्वाई णेयव्वाई' गौतम ! पित्यना मा भागना ने 64नी त२६ भुम કરીને રાખવામાં આવ્યું હોય એને જેવો આકાર હોય તે જ આકાર ચન્દ્રવિમાનને છે આ ચન્દ્રવિમાન સર્વાત્મના સ્ફટિક જાતિનું બનેલું છે અભ્યતસૂત–અત્યુન્નત છે, અહીયા જબૂઢીગની પૂર્વ દિશામાં અવસ્થિત વિજયદ્વારના પ્રકણકમાં રહેલા મહેલનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું તેવું જ સર્વ વર્ણન અહીં પણ લાગુ પડે છે. વિસ્તાર થઈ જવાના ભયે Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६४ जम्बूद्वीपमासिस्चे सूर्यादि ज्योतिष्कविमानानि नेतव्यानि संस्थान नैयत्यबुद्धि प्रापणीयानि । अथ यदि सकलान्यपि सूर्यादि ज्योतिष्कविमानानि अर्कीकृतकपित्थफलसदृशानि तत श्चन्द्रसूर्यविमानानि अति स्थूलत्वादुदयसमयेऽस्तमयनसमये वा यदि वा तिर्यक् परिभ्रमन्ति तदा कस्मात्कारणात् तथाविधानि न दृश्यन्ते ? यस्तु शिरस उपरिवर्तमानानां सूर्यादीनां तेपामधस्थायि जनेषु वर्तुलतया प्रतिभासं अर्द्धकपित्थस्य शिरस उपरि दृग्मयस्थापितस्य परभागादर्शनतो नर्तुलतया दृश्यमानत्वात् भवति सोऽपि न समीचीनः पूर्णवृत्तस्यापि तथा दर्शनादिति चेदनोच्यते अत्र खलु अर्द्धकपित्थतुल्यानि न सामस्त्येन विमानानि ज्ञातव्यानि किन्तु से इस वर्णन को देख लेना चाहिये जैसा यह वर्णन चन्द्रविमान के संस्थान के सम्बन्ध में किया गया है वैसाही वर्णन समस्त ज्योतिष्क सूर्यादिनों के विमानों के संस्थान को भी जान लेना चाहिये, शंका-यदि समस्त सूर्यादिक ज्योतिष्कों के विमान अर्कीकृत कपित्थ फल के आकार जैसे हैं तो फिर चन्द्र और सूर्य के विमान अतिस्थूल हो जाने से उदयकाल में अथवा अस्तमयन काल में जय वे तिर्यक परिभ्रमण करते हैं तो फिर इस प्रकार के-ऐसे आकार से-उपलब्ध क्यों नहीं होते हैं-दिखलाई क्यों नहीं देते हैं ? तथा शिर के ऊपर वर्तमान उन सूर्यादिकों के विमानों का आकार नीचे रहे हुए जनों को जो वर्तुलाकार रूप से प्रतिभासित होता है वह समीचीन नहीं है क्यों कि अर्द्धकपित्थ जो कि शिर के ऊपर बहत दूर स्थापित कर दिया जाय परभाग के नहीं दिखलाई देने के कारण वर्तलाकाररूप से दिखलाई देता है पूर्ण वृत्त का भी तो ऐसा ही आकार देखा जाता है। इसका समाधान ऐसा है-यहां जो चन्द्रादिकों के विमानों का आकार उर्ध्वमुख वाले अर्द्धकपित्थ के जैसा कहा गया है सो वह उनका सम्पू તેનું અમે અને વર્ણન કરતા નથી. વિશેષ જિજ્ઞાસુઓને ત્યાં જ આ વર્ણન જોઈ લેવા અનુરોધ કરીએ છીએ જેવું આ વર્ણન ચન્દ્રવિમાનના આકાર સબન્ધમાં કરવામાં આવ્યું છે. તેવું જ વર્ણન સમસ્ત તિષ્ક સૂર્યાદિકના વિમાનેને આકાર પણ જાણ શંકા–જે સમસ્ત સૂર્યાદિક તિષ્કના વિમાન અદ્ધકૃત કપિત્થફળના આકાર જેવાં છે તે પછી ચન્દ્ર તેમજ સૂર્યના વિમાન અતિસ્થલ થઈ જવાથી ઉદયકાળમાં અથવા અસ્તમયન કાળમાં જ્યારે તેઓ તિર્થક પરિભ્રમણ કરે છે તે પછી આ પ્રકારના–આવા આકારના ઉપલબ્ધ કેમ થતાં નથી? કેમ જોવામાં આવતાં નથી? તથા મસ્તકની ઉપર વર્તમાન તે સૂર્યાદિકના વિમાનેને આકાર નીચે રહેલા માણસને જે ગોળાકાર રૂપથી પ્રતિભાસિત થાય છે તે સમીચીન નથી કારણકે અદ્ધ કપિત્ય કે જે મસ્તકની ઉપર ઘણે દૂર સ્થાપિત કરી દેવામાં આવે પરભાગના ન જોઈ શકવાના કારણે વર્તુલાકારરૂપે જોવામાં આવે છે પૂર્ણવતને પણ આ જ આકાર જોવા મળે છે, આનું સમાધાન આમ છે–અહીં જે ચન્દ્રાદિકના વિમાનેને આકાર ઉર્ધ્વમુખવાળા અદ્ધ કપિત્થના જે કહેવામાં આવ્યું છે તે Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सु. २८ नक्षत्रचार गतिनिरूपणम् ४६५ विमानानां पीठानि तेषां पीठाना मुपरि चन्द्रादीनां प्रासादास्ते च प्रासादा स्तथा कथञ्चनापि व्यवस्थिता यथा पीठैः सह भूयात् वर्तुल आकाशे भवति सच दूरत्वाद् एकान्ततः समवृत्ततया लोकानामवभासते ततो न कोऽपि दोष इति सप्तमद्वारम् || सम्प्रति- अष्टमद्वारं पृच्छति - 'चंद विमाणे णं' इत्यादि, 'चंदविमाणे णं भंते ! केवइयं आयाम विक्खंभेणं' चन्द्रविमानं खलु भदन्त ! कियदायाम विष्कम्भाभ्यां दैर्घ्यविस्ताराभ्या मित्यर्थः तथा - 'केवइयं बाहल्लेणं पद्मत्ते' कियता - कियत्प्रमाणकेन बाहल्येन - उच्चत्वेन प्रज्ञं कथितम् उपलक्षणत्वात् सूर्यादिविमानानामपि आयामविष्कम्भादि विषयकः प्रश्नः, भगवानाह - 'गोमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! अत्र भगवान् पद्येनोत्तरं ददाति, 'छप्प खलु भाए विच्छिणं चंद मंडलं होई' षट्पञ्चाशदेकषष्टिभागान् योजनस्य विस्तीर्ण चन्द्रर्णरूप से नहीं कहा गया है किन्तु विमानों के जो पीठ हैं वे ही ऐसे आकार वाले कहे गये हैं इन पीठों के ऊपर चन्द्रादिकों के प्रासाद हैं ये प्रासाद इस तरह से उन पर व्यवस्थित हैं कि जिससे उनके साथ उनका अधिक से अधिक आकार वर्तुल हो जाता है दूर होने से वह आकार लोकों को समवृत्त रूप मालूम पड़ता अतः इस प्रकार के कथन में कोई दोष नहीं है । अष्टम द्वार कथन 'चंद विमाणेण भंते ! केवइयं आयाम विक्खं मेणं' हे भदन्त ! चन्द्रविमान की लम्बाई चौडाई कितनी है ? 'केवइयं बाहल्लेणं' ऊंचाई कितनी है ? उपलक्षण से ऐसा ही प्रश्न सूर्यादिक विमानों के सम्बन्ध में भी कर लेना चाहिये इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा । छप्पण्णं खलु भाए विच्छिन्नं चंदमंडलं हो हे गौतम! एक प्रांगुल योजन के ६१ भागों में से ५६ भागप्रमाण चन्द्रविमान का विस्तार है - और समुदित ५६ भागों का जितना प्रमाण होता है તેમના સમ્પૂર્ણાંરૂપે કહેવામાં આવેલ નથી. પરન્તુ વિમાનાની જે પીઠ છે તેજ આવા આકારવાળી હેવામાં આવેલ છે, આ પીઠાની ઉપર ચન્દ્રાદિકાના પ્રાસાદ છે. આ મહેલે એવી રીતે તેમના ઉપર વ્યવસ્થિત છે કે જેથી તેમની સાથે તેમના વધુને વધુ આકાર વર્તુળ થઈ જાય છે. દૂર હૈાવાના કારણે તે આકાર લેાકેાને સમવૃત્તરૂપ ભાસે છે આથી આ પ્રકારના કથનમાં કાઇ દેષ લાગતા નથી અષ્ટમાર થન— 'चदविमाणं भंते । केवइयं आयाम विक्खंभेणं' हे अहन्त ! यन्द्रविभाननी समाध होजाए उसी छे ? 'केवइयं बाहल्लेणं' या डेटसी छे ? उपलक्षगुथी भावो प्रश्न सूर्याहि विभानाना सुभ्णन्धभां पशु अरो लेग ये माना नवामभां अलु हे छे- 'गोयमा ! छप्पण्णं खलु भाए विच्छिन्नं चंदमंडलं होइ' डे गौतम थेट प्रभाणु भांगण योगनना ६१ ભાગામાંથી ૫૬ ભાગ પ્રમાણુ ચન્દ્રવિમાનના વિસ્તાર છે-અને સમુદિત પદ્ ભાગનું જેટલું ल० ५९ Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६६ जम्बूद्वीपप्रयतिसूत्रे मण्डलं भवति, अयं भावः - एकस्य प्रमाणाङ्गुलयोजनस्यैकपष्ठिभागीकृतस्य पट्पञ्चाशता भागैः समुदितैर्यावत्प्रमाणं भवति तावत्प्रमाणोऽस्य विमानस्य विस्तारः वृत्तपदार्थस्य सहशायामविष्कम्भत्वादिति एवमेवोत्तरसूत्रेऽपि ज्ञातव्यम्, तेनायामोऽपि तावानेव परिक्षेपस्तु वृत्तवस्तुनः सविशेष स्त्रिगुणः परिधिरिति प्रसिद्ध एवेति । 'अट्ठावीस भाए वाहरलं तस्स बोद्धव्यं तस्य चन्द्रविमानस्य वाल्यं अष्टाविंशतिभागात् बोद्धव्यं ज्ञातव्यम् पट्पश्चाशद् भागानामर्दे एतात्रय एवलाभात् सर्वेपामपि ज्योतिष्कविमानानां स्वस्वव्यासप्रमाणादप्रमाणबाट ल्यानीति प्रतिपादनात् । 'अडयालीसं भाए विच्छिष्णं सूरमंडलं होई' अष्टचत्वारिंशद्भागान् विस्तीर्ण सूर्यमण्डलं भवति, 'चउवीसं खलु भाए बादल्लं तस्स बोद्धव्वं' चतुर्विंशति भागान् यावत् सूर्यविमानस्य वाइल्यं भवतीति बोद्धव्यम् 'दोफोसेय गहाणं' ग्रहविमानानां द्वौ क्रोशौ योजनार्द्ध मित्यर्थः वारल्यं भवचि 'णक्खत्ताणं तु हवइ तस्सद्धं ' नक्षत्राणां तु बाहल्यं तस्यार्द्ध ग्रहवाहस्यस्यार्द्धम्, ग्रहविमानवाहल्यस्य श्रशद्वयपरिमितउतना विस्नार एक चन्द्रविमान का है क्योंकि जो वृत्त (गोल) पदार्थ होता है वह समान आयाम विष्कम्भ वाला होता है । इसी तरह से उत्तर सूत्र में भी जानना चाहिये इससे आयाम भी इतना ही होता है वृत्त वस्तु का परिक्षेप' उसके आयामविष्कम्भ से कुछ अधिक तिगुना होता है यह तो प्रसिद्ध ही है 'अट्ठावीस भाए बाहल्लं तस्स बोद्धव्वं' चन्द्र विमान का बाहल्य - ऊंचाई - ५६ भागप्रमाण विस्तार से आधा है अर्थात् २८ भाग प्रमाण है क्यों कि जितने ' भी ज्योतिष्क विमान हैं उनका उन सब का वाहत्य अपने २ व्यास के प्रमाण से आधा कहा गया है । 'अडयालीसं भाए विच्छिण्णं सुरमंडलं होइ' ४८ भाग. प्रमाण विस्तार सूर्यमण्डल का है 'चउवीसं खलु भाए बाहल्लं तस्स बोद्धवं' और १४ भाग प्रमाण इस का बाहल्य है 'दो कोसे य गहाणं' ग्रहविमानों का बाहुल्य दो कोश का - आधे योजन का है 'णक्खत्ताणं तु हवइ तस्सद्धं' नक्षत्र પ્રમાણુ હાય છે તેટલેા વિસ્તાર એક ચન્દ્રવિમાનના છે. કારણ કે જે વૃત્ત (ગાળ) પદ્મા ડાય છે તે સમાન આામ વિશ્વમ્ભવાળા હાય છે, આજ પ્રમાણે ઉત્તરસૂત્રમાં પણ જાણુવું આથી આયામ પણ એટલા જ થાય છે વૃત્ત વસ્તુને પરિક્ષેપ તેના આયામ વિશ્વમ્ભથી ४४४ वधारे त्रषु गो। होय छे, से तो लगी ४ छे. 'अट्ठावीसं भाए बाहल्लं तर યોર્દેવ” ચન્દ્ર વિમાનનું માહુલ્ય-ઊંચાઈ-૫૬ ભાગ પ્રમાણ વિસ્તારથી અડધુ છે અર્થાત્ ૨૮ ભાગ પ્રમાણુ છે કારણ કે જેટલાં પણ જયાતિષ્ક વિમાન છે તેમની—તે મધાની या पोत पोताना व्यासना प्रभाणुथी भडधी अहेवामां भावी छे. 'अडयालीसं भाए विच्छिन्नं सूरमंडल होई' ४८ भाग प्रभाणु विस्तार सूर्यभउणा छे. 'चडवीसं खलु माणं ; बाहल्लं तस्स बोद्धव्त्रं' भने २४ भाग प्रभाष सेनी अयाई छे, 'दो कोसे च गहाणं', श्रद्धविभानानी अंगाई में अशनी - अधा योननी छे. 'णक्खत्ताणं तु हवइ तस्सद्ध' नक्षत्र Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि० ४६७ त्वात्तस्याई क्र शैकं भवतीत्यर्थः 'तस्सद्धं ताराणं तस्सद्धं चेव बादल्लं' तस्याई क्रोशार्द्धम् ताराविमानानां विस्तारः तदद्धं ताराविमानस्य बाहल्यम् ग्रहादि विमानानां मध्ये यस्य विमानस्य यो व्यासः तस्य विमानस्य तदर्द व्यासाद्धं बाहल्यं भवति यथा क्रोशद्वयस्याद्ध क्रोशमात्र परिमितं ग्रहविमानवाहल्यम् क्रोशाई नक्षत्रविमानं वाहल्यम्, क्रोशतुर्या श स्तारा विमानवाहल्यम् इति अष्टम द्वारम् ॥ सू० २८॥ सम्प्रति नवमद्वारं वर्णयितु मेकोनविंशत्सूत्रमाह-'चंदविमाणे णं भंते' इत्यादि, ____ मूलम्-चंदविमाणे णं भंते ! कइ देवसाहस्सीओ परिवहंति ? गोयमा! सोलस देवसाहस्सीओ परिवहंतीति चंदविमाणस्स णं पुरस्थिमेणं सेयाणं सुभगाणं सुप्पभाणं संखतलविमलनिम्मलदधिधणगोखीरफेणरययणिगरप्पगासाणं थिरलट्ठपउटुगवटुपीवरसुसिलिटू विसिटू तिक्खदाढाविडंबियमुहाणं रत्तुप्पलपत्तमउय सुकुमालतालुजीहाणं महुगुलियपिंगलक्खाणं पीवरवरोरुपडिपुषणविउलखंधाणं मिउविसय सुहमलक्खण पसत्थवरवण्णकेसरसडोवसोहियाणं उसिय सुनमिय सुजाय अप्फोडियलंगूलाणं वइरामय णखाणं वइरामयदाढाणं वइरामयदंताणं तवणिज जीहाणं तवणिज्ज तालुयाणं तवणिज जोत्तगसु जोइयाणं कामगमाणं पीइगमाणं मणोगमाणं मणोरमाणं अमिय गईणं अमियबलवीरियपुरिसकारपरकमाणं महया अप्फोडिय सीहणाय बोलकलकलरवेणं महुरेणं मणहरेणं पुरेता अंबरं दिसाओ य विमानों का बांहल्य एक कोश का है 'तस्सद्धं ताराण' ताराओं के विमानों का विस्तार आधे कोश का है, इस विस्तार से आधा उनका बाहल्य है। ग्रहादि विमानों में जिस विमान का जो व्यास है उस व्यास से आधा उस विमान का बाहल्य होता है। जैसे-ग्रहविमान का बाहलय एक कोश का है, नक्षत्रविमानों का बाहल्य आधे कोश का है और कोश के चौथे भाग प्रमाण बाहल्य तारा विमान हैका ॥२८॥ विमानानी या सानी छ तस्सद्धं ताराण' तारामान विमानाना विस्तार अचा ગાઉને છે, આ વિસ્તારથી અડધી તેમની ઊંચાઈ છે. ગ્રહાદિ વિમાનમાં જે વિમાનને જે વ્યાસ છે તે માસથી અડધી ને વિમાનની ઊંચાઈ હોય છે જેમકે–ગ્રહ, વિમાનની ઊંચાઈ એક ગાઉની છે, નક્ષત્ર વિમાનની ઊંચાઈ અડધા ગાઉની છે અને ગાઉના ચોથા ભાગ પ્રમાણ ઊંચાઈ તારા વિમાનની છે. ૨૮ - Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ટિ जम्बूद्वीपमति सोभयंता चत्तारि देवसाहस्सीओ सीहरूवधारीणं पुरथिमिल्लं वाह वर्हति । चंद विमाणस्स णं दाहिणेर्ण सेयाणं सुभगाणं सुप्पभाणं संखतलविमलनिम्मल दधिघणगोखीरफेणरययणिगरप्पगासाणं वइरामय कुंभजुयल सुट्ठियपीवरवर वइरसोंडवट्टियदित्त सुरतपउम पगासाणं अन्भुप्रणयमुहाणं तवणिज्जविसालकणचंचल चलंत विमलुजलाणं महुवण्णभिसंत विद्धपत्तल निम्मल तिवण्णमणिरवणलोयणाणं अम्भुगय मडलमल्लिया धवलसरिससंडिय णिव्वणढकसिणफासियामयसुजाय दंतमुसलोवसोभियाणं कंचनकोसीपवितग्गविमलमणिरयणरुइलपेरंतचित्तरूयगविराइयाणं तवणिज विसाल तिलगप्पमुहपरिमंडियाणं नानामणिरयणमुद्धगे विज्जबद्धगलयवरभूसणाणं वेरुलिय विचिचदंडनिम्मल वइरामयतिक्खलट्ट अंकुसकुंभजुयल यंतरोडियाणं तवणिज सुबद्ध कच्छंदप्पिय वलुदूधुराणं विमलघणमंडल वरामय लालाललियतालणाणं णाणामणिरयणघंटपासग रजतामयबद्धलंज्जुलंबिय घंटाजुयलमहुरसरमणहराणं अल्लीण पमाणजुत्तवहिय सुजायलक्खणपसत्थर मणिजवालगत्तपुंखणाणं उवचिय पडिपुण्ण कुंभ चलणलहुविकमाणं अंकमयणकखाणं तवणिजजीहाणं तवणिजता याणं तवणिज्ज जोत्तम सुजोइयाणं कामगमाणं पीइगमाणं मणोगमाणं मणोरमाणं अमियगईणं अमिबलवोरियपुरिस्तकारपरक्कमाणं महया गंभीरगुलगुलाइय रखेणं महुरेणं मणहरेणं पूरेंता अंबरं दिसाओ य सोमंता चत्तारि देवसाहस्सीओ गयरुवधारणं देवाणं दक्खिणिल्लं वाहं परिवहंति त्ति | चंद विमाणस्स णं पञ्चत्थिमेणं सुभगाणं सुप्पभाणं चलचवलकुहसालीणं घणनिचिय सुबद्धलक्खणुण्णय ईसियाणय वसभोट्ठाणं चकमियललिय पुलिय चलचवलगव्वियगईणं सन्नत्त. पासाणं संगतपासाणं सुजायपासाणं पीवरवट्टिय सुसंठिय कंडीणं ओलंब पलंबे लक्खणपमाणजुत्तरमणिजालगंडाणं समखुरवालिघाणाणं Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि०. ४६६ समलिट्टियसंगतिक्खग्गसंगयाणं तणुसुगुमसुजाय गिद्धलोमच्छविधरांणं उवचियमसलविसालपडिपुण्णखंधपएससुंदराणं वेरुलियभिसंतकडक्खसुणिरिक्खमाणाणं जुत्तपमाण पहाणलक्खणपसत्थरमणिज्ज गग्गर गल्लसोभियाणं घरघरगसुसदबद्धकंठपरिमंडियाणं णाणामणि कणगरयण. घट्टिया वेगच्छिग सुकयमालियाणं वरघंटागलयमालुजलसिरिधराणं । पउमुप्पलसगल सुरभिमालाविभूसियाणं वइरखुराणं विविहखुराणं फालियामयदंताणं तबणिजजीहाणं तवणिज्जतालुयाणं तदणिज्जजोत्तगसुजोइयाणं काभगमाणं पीइगमाणं मणोगमाणं मणोरमाणं अभियगईणं अमियबलवीरियपुरिस्सकारपरकमाणं महया गजियगंभीररवेणं महुरेणं मणहरेणं रेता अंबरं दिसाओ य सोभयंता चत्तारि देवसाहस्सीओ दसहरूवधारीणं देवाणं पञ्चस्थिमिल्लं वाहं परिवहति ति । चंदविमाणस्स णं उत्तरेणं सेयाणं सुभगाणं सुप्पभाणं तरमल्लिय हायणाणं हरिमेलमउलमल्लिअच्छाणं चंचुच्चियललिय पुलिय चलचवलचंचलगईणं लंघणवग्गण धावणधोरण तिवइ जइण सिक्खियगईणं ललंतलामगललायवरभूलणाणं संनयपासाणं संगयपासाणसुजायपासाणं पीवरवट्टिय सुसंठियकडीणं ओलंबपलंबलक्खणप्पमाणजुत्तरमणिजवाल पुच्छाणं सणुसुहुमसुजाय णिद्धलोमच्छविहराणं मिउविसय सुहमलक्षण पसत्थविच्छिण्णकेसरवालिहराणं ललंतथासगललाडवरभूसणाणं मुहमंडगओचूलगचामरथासगपरिमंडियकडीणं तवणिजखुराणं तवणिजजीहाणं तवणिज्जतालुयाणं तवणिजजोत्तग सुजोइयाणं कामगमाणं पीइगमाणं मनोगमाणं मणोरमाणं अमियगईणं अमियबलवीरियंपुरिस. कारपरकमाणं महयाहयहेसिय किलकिलाइय रवेणं महुरेणं मणहरेणं प्रेता अंबरंदिसाओ य सोभयंता चत्तारि देवसाहस्सीओ हथरूवधारिणं देवाणं उत्तरिल्लं बाहं परिवहति ति। . Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्र गाहा-सोलस देवसहस्सा हवंति चंदेसु चेव सूरेसु । अट्रेव सहस्साइं एक्केक्कमि गहविमाणे १ ॥ चत्तारि सहस्लाइं णखत्तमि य हवंति इकिरके । दो चेव सहस्साई तारारूवेककमि ॥२॥ एवं सूरविमाणाणं जाव तारारूवविमाणाणं णवरं एस देव संघाएत्ति ॥सू० २९॥ छाया-चन्द्रविमानं खलु भदन्त ! कति देव सहस्राणि परिवहति ? गौतम ! पोडश देवसहस्राणि परिवहन्तीति । चन्द्रविमानस्य खलु पौरस्त्येन श्वेतानां सुभगानां सुप्रभाणां शंखतलविमलनिर्मलदधि घनमोक्षीरफेनरजतनिकरप्रकाशानां स्थिर लटप्रकोप्टकवृत्त पीवरमुश्लिष्टविशिष्टतीक्ष्णदंष्ट्राविडम्बितमुखानां रक्तोत्पलपत्र मृदु सुकुमालतालुजिहानां मधु. गुटिका पिङ्गलाक्षाणां पीवरवरोरूपरिपूर्णविपुलस्कन्धानां मृदु विशद सूक्ष्मलक्षण प्रशस्त वरवर्णकेशरसटोपशोभितानाम् उच्छूितसुनमितमुजातस्फोटितलागृलानां वज्रमयनखानां वायदंष्ट्राणां वज्रमयदन्तानां तपनीयजिह्वानां तपनीयतालुकानां तपनीय योत्रक मुयोजितानां कामगमानां प्रीतिगमानां मनोगमना मनोरमाणाम् अमितगतीनाम् अमितबलवीर्यपुरुषकारपराक्रमाणाम्, महता आस्फोटितसिंहनादवोलकलकलरवेण मधुरेण मनोहरेण पूरयन्ति अम्बरं दिशाच शोभयमानानि चत्वारि देवसहस्राणि सिंहरूपधारिणां पौरस्त्यां बाहां परिवहन्तीति ॥ चन्द्रविमानस्य खलु दक्षिणेन श्वेतानां सुभगानां सुप्रभाणां शतलविमलनिर्मलदधिधनगोक्षीरफेनरजतनिकरप्रकाशानां वज्रपय कुम्भयुगल मुस्थितपीवरवरवज्रशुण्डवर्तितदीप्त सुरक्त पद्मप्रकाशानाम् अभ्युनतमुखानां तपनीय विशालकर्णचञ्चलचलद्विमलोज्ज्वलानां मधुवर्ण भासमानस्निग्धपत्रल निर्मल त्रिवर्ण मणिरत्न लोचनानाम् अभ्युद्त मृदुलमल्लिका धवलसदृवसंस्थित निव्रणादृढकृत्स्न स्फटिकमय सुजातदन्तसुरालोपशोभितानां काञ्चनकोशी प्रविष्ट दन्ताग्रविमलमणिरत्न रुचिर पर्यन्त चित्ररूपकविराजितानां तपनीय विशालतिलकप्रमुखपरिमण्डितानां नानामणिरत्नमूर्द ग्रैवे. यकवद्धगलकवरभूषणानां वैडूर्यविचित्रदण्ड निर्मलबज्रमय तीक्ष्ण लष्टाङ्कुश कुम्भयुगलान्तरोदितानां वपनीय मुबद्ध कच्छतिवलोद्धराणां विमलयनमण्डल वनमय लालाललितताउनानां नानापणिरत्न घण्टापार्थगरजतमयबद्ध रज्जुलम्वितघण्टायुगल मधुरस्वर मनोहराणाम् आलीनप्रमाणयुक्तवर्तितसुभातलक्षणप्रशस्तरमणीयवालगात्रपरिपुंछनानाम् उपचित परिपूर्णकूर्मचलनलघुविक्रमाणा मङ्कमयनखानां तपनीयजिहानां तपनीय तालु. कानां तपनीय योत्रक सुयोजितानां कामगमानां प्रीतिगमानां मनोगमानां मनोरमाणाम् अमितगतीनाम् अमितवलभीर्यपुरुपकारपराक्रमाणाम् महता गंभीर गुलगुलायितरवेण मधु Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारा सू. २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि० ४७१ रेण मनोहरेण पूरयन्ति अम्बरं दिशाश्च शोभयन्ति चत्वारि देवसहस्राणि गजरूपधारिणां देवानां दाक्षिणात्यां वाहां परिवहन्तीति ॥ ___ चन्द्रविमानस्य खलु पश्चिमायां खलु श्वेतानां सुमगानां सुप्रभाणां चल चपलककूटशालीनां धननिचित सुबद्धलक्षणोन्मत्तेपदानत षोष्ठानां चंक्रमित ललित पुलकित चलचपल गर्वितगतीनां सन्नतपार्थानां संगतपार्थानां सुजातपार्थानां परिवर्तितसुसंस्थितकटीनाम् अवलम्ब प्रलम्ब लक्षण प्रमाणयुक्त रमणीय वालगण्डानां सभखुरवालियानानां समलिखित शृङ्गतीक्ष्णाग्रसंगतानां तनु सूक्ष्म सुजातस्निग्धलोमच्छविधराणामुपचितमांसलविशाल परिपूर्णस्कन्धप्रदेशसुन्दराणां वैडूर्य भासमानकटाक्षसुनिरीक्षणानां युक्तामाणप्रधानलक्षणप्रशस्तरमणीयगग्गरगळशोभितानां घर घर सुशब्दबद्ध कण्ठपरिमण्डितानां नानामणिकनकरत्नघटिकावैकक्षिक सुकृतमालिकानां वर घण्टा गलकमालोज्ज्वलश्रीधराणां पद्मोत्पल सकलसुरभिमालाविभूषितानां वज्रखुराणां विविधविखुराणां स्फटिकमयदन्तानां तपनीय. जिहानां तपनीयतालुकानां तपनीय योजकसुयोजितानां कामगमानां प्रीतिगमानां मनोगमानो मनोरमाणाममितगतीनाम् अमित बलबीर्यपुरुपकारपराक्रमाणां महता गजितगम्भीररवेण मधुरेण मनोहरेण पूरयन्ति अम्बरदिशाश्च शोभयन्ति चत्वारि देव सहस्राणि वृषभरूपधारिणो देवानाम्, पाश्चात्यो वा परिवहन्तीति चन्द्रविमानस्य खलु उत्तरेण श्वेतानां सुभगानां सुप्रमाणां तरो मल्लिहायनानां हरिमेलक मल्लिकाक्षाणां चंचुरित ललित पुलकित चळचपल चञ्चलगतीनां लङ्गनवलानान धोरण त्रिपदी जयिनी शिक्षितगतीनां ललंतलामगलगतवरभूषणानां सम्नतपार्थानां सजतपार्थानां पीवश्वचितसुसंस्थितकटीनाम, अवकम्ब प्रलम्बलक्षणप्रमाणयुक्त रमणीय चालपुच्छानाम्, तनु सूक्ष्मसुजातस्निग्धलोमच्छ विधराणाम् मृदुविशदसूक्ष्मलक्षणपशस्तविस्तीर्णकेशरवाळधरणाम, ललन्त थासगललाट वर. भूषणानाम् मुखमण्डकावचूलकचामर थासकपरिमण्डित कटीनाम्, तपनीयखुराणाम् तपनीयजिहानां तपनीयतालुकानां तपनीय योत्रक सुयोजितानां कामगमानां प्रीतिगमानां मनोगमानां मनोरमाणाममिवगतीनाम् अमितवलवीयपुरुषकारपराक्रमाणाम् महता हयहेपित किलकिलायितरवेण मनोहरेण पूरयन्ति अम्बरदिशाश्च शोभयन्ति चखारि देव सहस्राणि हयरूपधारिणरां देवानामुत्तां याहां परिवहन्तीति । गाथा-पोडश देव सहस्राणि भवन्ति चन्द्रेषु चैव सूर्येषु । अष्टावेव सहस्राणि एकै कस्मिन् ग्रहविमाने ॥१॥ चत्वारि सहस्राणि नक्षत्रं च भवन्ति एकैकस्मिन् । द्वे चैव सहस्रे तारारूपे एकैकस्मिन् ॥२१॥ एवं सूर्यविमानानां यावत् तारारूपविमानानाम् नवरमेप देवसंघात इति ॥ २९॥ टीका-'चंदविमाणे णं भंते' चन्द्रविमानं खलु भदन्त ! 'कइदेवताहस्सीओ परिवहतिः कति-कियत्संख्यकानि देव सहस्राणि तत्र देवानामाभियोगिकदेवानां सहस्राणि परिवहन्ति Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रयतिसूत्रे ४७२ विमानं नीला प्रचलन्ति इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा !' हे गौतम !, 'सोलसदेव साहसीओ परिवति' पोडशदेवसहस्राणि परिवहन्तीति, एकैकस्यां दिशि चतुः चतुः सहस्राणां देवानां सद्भावात् अयं भावः- अत्र खल चन्द्रादि देवानां विमाशनि तथाजगत्स्वभावादेव निरालम्बनानि ब्रहमानानि अवतिष्ठन्ति केवलं ये आभियोगिका देवास्ते आभियोगिकनाम कर्मोदयबळात् उत्तमजातीयानां तुल्यजातीयानां दीनजातीयानां या देवानां स्वकीय महिमातिशय दर्शनार्थे स्वकीयमात्मानं बहुमन्यमानाः प्रमोदमदभृतः अनवरत चलन शीलेषु विमानेष्वधः स्थित्वा केचन सिंहरूपाणि केचन गजरूपाणि केचन वृषभरूपाणि नौवें द्वार की वक्तव्यता 'चंद विमाणे णं भंते । कइ देवसाहस्सीओ परिवहंति' टीकार्थ- श्रीगौतमस्वामी ने इस सूत्र द्वारा प्रभुश्री से ऐसा पूछा है- 'चंद्रविमणे णं भंते!' हे भदन्त ! जो चंद्र विमान है उसे 'कइ देव साहस्सीओ परिवर्हति' कितने हजार देव- कितने हजार आभियोगिक जाति के देव-लेकर के चलते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'गोयमा । सोलसदेव साहस्सीओ परिवहति' हे गौतम ! चन्द्र के विमान को १६ सोलह हजार देव लेकर के चलते हैं। एक एक दिशा में ऐसे चार २ हजार देव रहते हैं। यद्यपि चन्द्रादिक देवों के विमान स्वभावतः ही निरालम्बभूत हैं और इसी प्रकार से वे बिना सहारे के चलते हैं परन्तु जो आभियोगिक जाति के देव हैं वे आभियोगिक नाम कर्म के उदय के बलसे उत्तम जाति वाले देवों के, तुल्य जातीयवाले देवों के, अथवा हीन जातिवाले देवों के निरन्तर प्रचलनशील विमानों में अपनी महिमा का अतिशय दिखाने के निमित्त अपने आपको उनके विमानों के नीचे रहने में श्रेष्ठ मानते हुए નવમાદ્વારની વ્યક્તવ્યતા 'चंद विमाणे णं भंते ! कइ देवसाहस्सीओ परिवहति' त्यहि टीडार्थ-गौतमस्वाभीमे प्रस्तुत सूत्र द्वारा प्रभुने या प्रमाणे पूछयु - 'चंदविमाणे णं भंते! हे ! अन्द्रविभान छे तेने- 'कइ देव साहस्सीओ परिवहंति' डेटा उन्नर ટ્રુવ-કેટલા હજાર આભિચાગિક જાતિના દેવ–લઈને ચાલે છે? આના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે 'गोयमा ! सोलसदेवसाहस्सीओ परिवहंति' के गीतभ ! यन्द्रना विभानने १६ सोज હજાર દેવ લઈને ચાલે છે. એક-એક દિશામાં આવા ચાર-ચાર હજાર ધ્રુવ રહે છે. જોકે ચન્દ્રાદિક દેવાના વિમાન સ્વભાવતઃ જ નિરાલમ્મભૂત છે અને આ પ્રકારથી તે વગર સહારે ચાલે છે. પરન્તુ જે આભિયાગિક જાતિના દેવ છે તે આભિચેોગિક નામક્રમના ઉદયના મળથી ઉત્તમજાતિવાળા દેવાના તુલ્યજાતીયવાળા દેવાના અથવા હીનજાતિવાળા ટ્રુમેના નિરન્તર પ્રચલનશીલ વિમાનેામાં પોતાના મહિમાનું પ્રાણલ્ય દર્શાવવાના નિમિત્તે પુતે પાતાની જાતને તેમના વિમાનાની નીચે રહેવામાં જ શ્રેષ્ઠ માનતા થાં નન્હ Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार: सू. २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि० ४७३ केचन हयरूपाणि कृत्वा तानि तानि विमानानि परिवहन्ति लोकेऽप्येवमनुभूयते-यथा कोऽपि तथाविधाभियोग्यनाम रूपझोपभोग भागी दासोऽन्येषां समानजातीयानां वा हीनजातीयानां वा पूर्वपरिचितानामेवमहं नायकस्य प्रसिद्धस्यास्य सम्मत इति कृखा स्वकीय माहाम्यातिशयदर्शनार्थ सर्वमपि स्वोचितं कर्म प्रमुदितः सन् करोति, एवमेवाभियोगिका स्ते देवा स्तथाविधाभियोग्यनामकोपभोगमाजः समानजातीयानां हीनजातीयानां वा देवानामन्येषामेवं समृद्धा यत् सकललोकप्रसिद्धानां महामहिम्नां चन्द्रप्रभृतिदेवानां विमानानि वहाम इत्येवं निजमाहात्म्यातिशयदर्शनार्थमात्मानं बहु मन्यमाना उक्तप्रकारेण चन्द्रादि विमानानि वहन्तीति ॥ आनन्द भाव से युक्त बनकर निरन्तर स्थित रहा करते हैं इनमें से कितनेक तो उस समय सिंहरूप वाले बन जाते हैं कितनेक गजरूप वाले बन जाते हैं कितने क वृषभरूप वाले बन जाते हैं और कितनेक घोडा के रूप वाले हो जाते हैं इस प्रकार के नाना रूपों को धारण कर वे उन विमानों को लेकर चलते रहते हैं। लोक में भी ऐसा ही देखने में आता है कि जो तथाविध अभियोग्य नामरूप कर्मोपभोगभार दास होता है वह अन्य समान जातिवालों का अथवा हीन जाति वालों का या पूर्वपरिचित जनों का यह प्रसिद्ध नेता है इस ख्याल से अपनी भक्ति उसके प्रति प्रदर्शित करने के निमित्त बड़े आनन्द के साथ स्वोचित कार्य करता ही है इसी तरह से ये आभियोगिक देव अपने आभियोग्य नाम कर्मके उदय के बल से समान जाति वाले देवों के अथवा हीन जाति वाले देवों के अथवा और भी देवों के उन्हें अपने से अधिक समृद्ध हुआ मानकर या वे चन्द्रादिक देव सकललोक प्रसिद्ध देव हैं और महामहिमाशाली हैं उनके विमानों को हम वहन करें इस ख्याल से प्रेरित होकर उनके विमानों को एक ભાવથી ભીના બનીને નિરન્તર સ્થિત રહ્યા કરે છે આમાંથી કેટલાક તે તે સમયે સિંહ બની જાય છે. હાથી જેવા રૂપવાળા બની જાય છે, કેટલાંક વૃષભરૂપ બની જાય છે જ્યારે કેટલાંક ઘોડાના રૂપવાળા બની જાય છે, આ જાતના વિવિધ રૂપને ધારણ કરીને તેઓ તે વિમાનને લઈને ચાલતા રહે છે. લેકમાં પણ એવું જ જોવામાં આવે છે કે જે તથવિધ અભિગ્ય નામરૂપ કર્મોપગ ભેગીદાસ હોય છે તે બીજા સમાનજાતિવાળાએને અથવા હીનજાતિવાળાઓને અથવા પૂર્વપરિચિત જનેને તે પ્રસિદ્ધ નેતા છે એ ખ્યાલથી પિતાની ભક્તિ તેની પ્રત્યે પ્રદર્શિત કરવાના આશયથી ઘણું આનન્દની સાથે પિતાને ગ્ય કામગીરી કરતા જ રહે છે. આવી જ રીતે આ આભિગિક દેવ પિતાના આભિરોગ્ય નામકર્મના ઉદયના બળે સમાનજાતિવાળા દેના અથવા હીનજાતિવાળા દેના અથવા બીજા પણ દેના તેમને પિતાનાથી અધિક સમૃદ્ધ થયેલ માનીને અથવા તે ચન્દ્રાદિક દેવ સકળલેક પ્રસિદ્ધ દેવ છે અને મહામહિમાશાળી છે તેમના વિમાન અમે વહન કરીએ એવા ખ્યાલથી પ્રેરિત થઈને તેમના વિમાનેને એક સ્થાનેથી બીજા २०६० Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६ मम्मूखीपप्रतिसूत्र मुनमितं सम्यगधोमुखीकृतं सुजातं शोभनतया जातम्, आस्फोटितं भूमौ ठाडि लागुलं पुच्छ यैस्ते तथा तेपाम् । तथा-'बरामयणखाणं' वज्रमयनखानाम्-वज्रतुल्यनखानाम् 'वईरामयदाढाण' वज्रमयदंष्ट्राणां वज्रसदृश दंष्ट्रावताम्, 'वइरामय दंताणं' वज्रमय दन्तानाम् 'तवणिज्जजीहाण' तपनीय जिह्वानाम् सुवर्णसदृश पीत जिहानाम्, 'तवणिज तालुयाण' तपनीयतालुकानाम्, 'तवणिज्जजोत्तग मुजोइयाण' तपनीय योत्रक मुयोजितानाम्, 'कामगमाण' कामगमानाम्, तत्र कामः स्वेच्छा तेन गमो गमनं येपा ते यथा तादृशानाम्, 'पीइगमाण' प्रीतिगमानाम्, तत्र प्रीतिचित्तस्योल्लास विशेषस्तेन गमो गमनं येपां, ते तथा तथावित्रानाम् ‘मणोगमाणं' मनोगमानाम्, तत्र मनोवद् गमो गमनं वेगवद् येपां ते तथा तादृशानाम् 'मणोरमाणं मनोरमाणां मनोहराणाम् 'अभियगईणं अमितगतीनाम् अत्यधिक लगती है ये कभी २ उस पूंछ को नीचे भी झुका लेते हैं और वह इतनी अधिक नीचे झुक जाती है कि उससे पृथ्वी का भी स्पर्श होने लग जाता है। 'वइरामय णखाणं' इनके नख ऐसे कठोर होते हैं कि मानों ये बज्र के ही बने हुए हैं वहरा मयदाढाणं' इनकी दाढ़ें भी ऐसी मजबूत होती हैं कि मानों ये भी वन की ही बनी हुई हैं। 'चहरामयदंताणं दांत भी इनके इतने अधिक कठोरता लिये हुए होते हैं कि मानों ये वज्र के ही बने हों। तवणिज जीहाणं इनकी जिहवा सुवर्ण के जैसी पीतवर्णवाली होती है 'तपणिज्जतालुयाण तालु भी इनका तप नीय सुवर्ण के जैसा लाल होता है 'तवणिजजोत्तगसुजोइयाणं' सुवर्ण योत्रक मुखरस्सी-जोतों से इनका मुख युक्त रहता है 'कामगमाण' इनका गमन इच्छा नुसार होता है 'पीइ गमाण' चित्त के उल्लास के अनुसार इनकी चाल होती है 'मणोगमाणं' मन की गति के समान इनकी गति होती है 'मणोरमाणं ये बडे ही सुन्दर होते हैं 'अमियगईणं' इनकी गति का कोई पार नहीं पा सकता है છે પરંતુ તેને અગ્રભાગ નીચેની તરફ વળેલો રહે છે આથી તે જોવામાં ઘણું સારી સહામણી લાગે છે. તેઓ કદી કદી તે છડીને નીચે પણ નમાવી લે છે અને તે એટલી पधारे नाय 4जी नय छ ते पृथ्वी पर २५श ४२ छ. 'वइरामय णखाणं' मेमना नम मे ४४ .य छ , ong ते १० न. मन्या जाय ! 'वइरामयदंताणं' did પણ તેમને એટલા અધિક કઠોરતાવાળા હોય છે કે જાણે વના ન બન્યા હોય 'तवणिज्जजीहाणं' मेमनी म सुवर्ण पीपीपा गवाणी डाय छे. 'तवणिज्जतालुयाणं' ताण ५ मेमनु तपास सुवर्ण ना रे मा जाय छे. 'तवणिजजोत्तगसुजोइयाणं' सुपनी यात्र४-भुम२२सी-मथा समर्नु भुभ यु डाय छे. 'कामगमाणं' भर्नु समान ४२छानुसार याय छ, 'पीइगमाणं' थित्तन BADस मनुसार अभनी या डाय छ 'मणोरमाणं' भननी गतिनी रेभ अभनी गति डाय छे. 'मणोगमाणं' तो पy on सुन्दर डाय छ, 'अमियगइणं' भनी गतिन. ४ पा२ पाभी न २ का सत्या५६ Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार: सू. २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि० ४७ गतिमतामित्यर्थः 'अमियवलचीरियपुरिसकारपरकमाण' अमितबलवीर्यपुरुषकारपराक्रमाणाम् 'महया अप्फोडिय सीहणायबोलकलकलरवेणं' महताऽऽस्फटितसिंहनादबोल कलकलरवेण शब्देन 'महुरेणं' मधुरेण-मनोहरेण च शब्देन 'पूरेता' पूरयन्ति 'अंबरं दिसाओय सोभयंता अम्बरं गगनं दिशाः पूर्वादिकाः शोभयन्ति-शोभमानानि कुर्वन्ति 'चत्तारि देवसाहस्सीओ' चत्वारि देव सहस्राणि 'सीहरूवधारीणं पुरथिमिल्लं बाहं बहन्ति' सिंहरूप धारिणां देवानां पूर्वी पूर्व दिगवस्थित बाहां परिवहन्तीति ॥ ____सम्प्रति-दक्षिणशहा वाहकदेवानां गजरूपधारिणां स्वरूपमाह-'चंदविमाणस्स दाहिणेणं' चन्द्रविमानस्य दक्षिणस्यां जिगमिषित दिशोदक्षिणे पार्श्व गजधारिणां देवानां चबारि देवसहस्राणि दाक्षिणात्यां बाहां परिवन्तीति परेणान्ययः । एतेषां देवानां विशेषणानि प्राह'सेयाणं' इत्यादि, 'सेयाणं' श्वेतानां श्वेतवर्णवताम् 'सुभगाणां' सुभगानाम-लौभाग्यवताम् ऐसी अत्यधिक गति वाले ये होते हैं। 'अमिबबलबीरियपुरिसकारपरकमाण' इनका बल इनका वीर्य इनका पुरुषकार पराक्रम अमित होता है 'महया अस्फो. डियसीहणायबोलकलकलरवेणं' ये बडे २ जोर से सिंहध्वनि करते हुए चलते हैं उससे आकाश वाचालित हो जाता है उस सिंह ध्वनि का निर्गत शब्द अस्पष्ट होता है परन्तु वह बडा मधुर होता है उससे ये अम्बर-आकाश एवं दिशाओं को सुशोभित करते हैं, ऐसी यह 'चत्तारि देव साहस्सीओ' चार हजार देवमंडली जो कि 'सीहरूवधारी णं पुरथिमिल्लं वाहं वहंति' सिंह के रूपवाली होती है, पूर्वदिग्वर्ती बाहा को लेकर चलनी है। 'चंदविमाणस्स दाहिणेणं' चन्द्रविमान की दक्षिणदिशा में जो ४ हजार आभियोगिक जाति के देव रहते हैं वे किन २ विशेषणों वाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-चन्द्रविमान की दक्षिण दिशा में रही हुई दक्षिण चाहा को जो देव खेंचते हैं ये गजरूपधारी होते हैं, 'सेयाणं' ये श्वेतवर्णवाले होते हैं, आतिमा तया हाय छे. 'अमियबलवीरियपुरिसकारपरकमाण' ओमनु मण, समन वाय, समान। पु२२४॥२-५२।४ मभित डाय छ, 'महया अप्फोडिय सीहणाय बोल कलकल વે તેઓ સિંહે) મોટા મોટા જોરથી સિંહના જેવો અવાજ કરતા થકા ચાલે છે તેનાથી આકાશ ગાજી ઉઠે છે તે સિંહ વિનિના નિર્ગત શબ્દ અસ્પષ્ટ થાય છે પરંતુ તે ઘણું મધુર હોય છે તેનાથી આ અમ્બર–આકાશ તેમજ દિશાઓ સુશોભિત થાય છે એવી આ 'चत्तारि देवसाहस्सीओ यार तर हेमजी रे 'सीहरूवधारी णं पुरथिमिल्लं वाई वहंति' सिना ३५वामी डाय छ, पूर्वाश्वती थाने न यार छ. ___'चंदविमाणस्स दाहिणेणं' यन्द्रविमाननी क्षणहिशाय रे ४ १२ मानियोग જાતિના દેવ રહે છે તેઓ કયા કયા વિશેષણવાળા છે ? તે તે સંબંધમાં પ્રભુ કહે છે-ચન્દ્રવિમાનની દક્ષિણદિશાએ રહેલી દક્ષિણવાહને જે દેવ ખેંચે છે તેઓ ગજરૂપધારી હોય છે, - - Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ boe ___ अग्नीपप्रमसिन जनप्रियाणामित्यर्थः 'सुप्पभाणं' सुप्रभाणाम्-विलक्षण दीतिमताम्, 'संखतल विमल निम्मल दधिषणगोखीरफेणरययणिगरप्पणासाणं' शङ्कतलविमलनिर्मलदधिधनगोक्षीर फेनरजतनिकरप्रकाशानाम्, तत्र शंखतलं शङ्खमध्यभागः विमलनिर्मलो यो दधिनधन: स्त्यानीकृतं दधिगोक्षीर फेनस्तु प्रसिद्धः तथा रजतनिकर: रूप्य समुदाय स्तेपामिव प्रकाशः तेज प्रसरो 'येषां ते तथा तादृशानां गनानाम्, 'वइरामय कुंभजुगलमुट्ठियपीवरवरवइरसौंडवष्टियदित्त मुरत्त पउमप्पगासाणं' वज्रमय कुम्भ युगल सुस्थित पीवरवरवज्रसौण्डवर्तित दीप्त सुरक्त‘पद्म प्रकाशानाम्, तत्र वज्रमयं वज्रवत् मुढं कुम्भयुगलं येषां ते तथा मुस्थिता मुसंस्थाना पीवरा, पुष्टा वरावज्रमयी शुण्डावर्तितावृत्ता तस्यां वृत्तशुण्डायां दीप्तानि यानि पदमानि विन्दु जालख्वाणि तेषां प्रकाशो व्यक्तभावो येषां ते तथा तादृशानाम्, तथा-'अन्भुण्णय - मुहाणं' अभ्युनतमुखानाम् पुरोभागे उन्नतत्वात्, तथा-'तवणिज्जविसालकण्णचंचलचलंत 'विमलुज्जलाणं' तपनीयविशालकर्ण चञ्चलचलद् विमलोज्ज्वलानाम्, तत्र तपनीयमयो___ 'सुभगाणं' सौभाग्यशाली होते हैं, अर्थात्-जनप्रिय होते हैं, 'सुप्पभाणं' विल"क्षण दीशिवाले होते हैं, "संखतलविमलनिम्मलदद्धिघणगोखीर फेणरययणिगर पगासाणं' इनका बाह्य प्रकाश शङ्ख के मध्यभाग के जैसा, अत्यन्तनिर्मल दही के पुज के जैसा, गाय के दूध के फेन जैसा-ज्झाग जैला, एवं चांदी के समूह जैसा ' अत्यन्त शुभ होता है 'वहरामयकुंभजुगलसुट्टियपीवरवहरसौ डवष्टिय दित्त सुरत्तपउमप्पगासाणं इनका कुंभ युगल वज्र के जैसा सुदृढ होता है इनका शुण्डादण्ड सुसंस्थान से सुशोभित होता है, पीचर-पुष्ट होता है, श्रेष्ठ वज्र से बना जैसा है, गोल होता है-उस गोल शुण्डादण्ड में अनेक प्रकार के बिन्दु जालरूप पद्मों का व्यक्त भाग स्पष्ट रूप से प्रतीत होता है 'अक्षुण्णयमुहाणं' इनका मुख आगे के भाग में उन्नत होता है 'तवणिजविसाल कपण चंचल चलंत ' विमलुज्जलाणं' मध्यभाग में अरुण-लाल होने से स्वर्णमय, इतर जीवों की 'सेयाणं' श्वेतामा डाय छ, 'सुभागाणं' सोयी सराय छे मात्-नप्रिय हाय 2. 'सुप्पभाणं' सिक्षy ad खाय छ, 'संखतलविमलनिम्मल दधिधणगोखीरफेणरयय णिगरप्पगासाणं' अमन मा १२५ मना मध्यमानाव, अत्यन्त निमहीना ઢગલા જેવ, ગાયના દૂધને ફીણ જે-ઝાગ જે-અને ચાંદીના સમૂહ જેવો અત્યન્ત शुख डाय छे 'वइरामयकु भजुगल सुद्वियपीवरवरवइर सौंडवट्टियदित्त सुरत्तपउमप्पगासाणं' એમના કુભયુગલ વજના જેવા સુદઢ હોય છે. એમના શુડાદડ સુસંસ્થાનેથી સુશોભિત હોય છે, પીવર-પુષ્ટ હોય છે, શ્રેષ્ઠ વજથી બન્યુ હોય તેવું હોય છે, ગળ હોય છે તે ગેળ થડાઇડમાં એક પ્રકારના બિન્દુજાળ રૂપ કમળને વ્યક્ત ભાગ સ્પષ્ટરૂપથી प्रतीत याय छ 'अमुण्णतमुहाणं' मेमनु मुम भागना भाभी Sad सय छे. तवणिज्जविसालकण्णचंचलचलंतविमलुज्जलाण' मध्य Inti म३-ena Bail - Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार: स्, २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि० ४७९, स्वर्णमयौ मध्यभागेऽरुणत्वेन विशालौ इतर जीवापेक्षया विस्तीर्णौ चञ्चलौ-स्वभावत एव : चापल्य युक्तौ अतएव चलन्तौ इतस्ततश्चलायमानौ विमलो-आगन्तुकमलरहितौ उज्ज्वलो. भद्रजातीयत्वात् वहिः श्वेतवणौँ कौँ येषां ते तथा तेषाम्, 'महुवण्ण भिसंतणिद्ध पसलनिम्मलतिवण्णमणिरयणलोयणाणं' मधुवर्ण भासमानस्निग्धपत्रलनिर्मल त्रिवर्ण मणिरत्न:: लोचनानाम्, तत्र मधुवणे माक्षिकसदृशे 'मिसंत' भासमाने स्निग्धे पत्रले पक्ष्मवती निर्मले छायादि दोषरहिते त्रिवणे रक्तपीतश्वेतात्मक वर्णत्रययुक्त मणिरत्नमये तत्तुल्ये लोचने नयने येषां ते तथा, तादृशानाम्, 'अब्भुग्गय मउळमल्लिया धवलसरिससंठियणि-; व्वण दढकसिण फालियामयसुजायदंतमुसलोवसोभियाण' अभ्युद्गत मुकुलमल्लिका धवल सदृशसंस्थित निर्बण दृढ कृत्स्न स्फटिकमय मुजात दन्तमुशलोपशोभितानाम्, तत्र अभ्युद्तानि-अत्युभतानि मुकुलमल्लिकेच मुकुलितकुसुमवत् धवलानि-स्वच्छानि तथा सदृशं. समं संस्थानं येषां तानि, तथा निर्बणानि-व्रणरहितानि दृढानि कृत्स्न स्फटिकमयानि-साअपेक्षा से विशाल स्वभावत चञ्चल, अत एव इधर उधर चलायमान, आग: न्तुकमल विहीन, भद्रजातीय होने से उज्ज्वल, एवं बाहिर में श्वेतवर्ण के इनके दोनों कान होते हैं, 'महुवण्णभिसंतणिद्धपत्तलनिम्मल तिवण्ण मणिरयणलोयणाणं' इनके दोनों नेत्र माक्षिक-शहद-के वर्ण के जैसे वर्ण वाले होते हैं, चमकीले होते हैं, स्निग्ध होते हैं, पत्रल-पक्ष्मा युक्त होते हैं, निर्मल-छायादि दोष से रहित-होते हैं, त्रिवर्ण-रक्त, पीत और श्वेत इन तीनों वर्षों से युक्त रहते हैं अत एव ऐसे प्रतीत होते हैं कि मानों ये मणिरत्न के ही बने हुए हैं 'अन्भुग्गयमउल मल्लिया धवलसरिससंठियनिव्वण दढकसिणफालियामय सुजायदंतमुसलोव सोभियाणं' ये नुसल के जैसे ऐसे दांतों से शोभितमुख वाले होते हैं कि जो अभ्युद्गत होते हैं-अत्युन्नत होते हैं, सुकुलमल्लिका के जैसे-मुकुलित कुसुम के जैसे-धवल होते हैं, जिनका संस्थान एकसा होता है મય, ઈતર ની અપેક્ષાથી વિશાળ સ્વભાવત ચંચલ આથી આમ તેમ ચલાયમાન આગન્તુક મળવિહીનભદજાતીય હોવાથી ઉજજવળ અને બહારના ભાગમાં તવર્ણના सेभन म न डाय छ, 'महुवण्णभिसंतणिद्धपत्तल निम्मलतिवण्णमणिरयणलोयणाण' એમના બંને નેત્ર માલિક-મધ-ના વર્ણના જેવા વર્ણવાળા હોય છે, ચમકીલા દેય છે, સિનગ્ધ હોય છે, પત્રલ-પક્ષમ-યુક્ત હોય છે, નિર્મળ છાયાદિ દેષથી રહિત હોય છે, ત્રિવર્ણ-રક્ત પીત અને ન આ ત્રણે વર્ષોથી યુક્ત રહે છે આથી એવા પ્રતીત થાય छ , तरी मा भाणारत्नन ॥ मनेसन डाय अन्भुग्गय मउलमल्लियाधवल सरिस संठिय निव्वणहढकसिण फालियामयसुजायदंतमुसलोवसोभियाणं' मा भुरना तथा ભિત મુખવાળા હોય છે કે જે અબ્યુન્નત હોય છે-અભુત હોય છે, મુકુલમલિકાના જેવા-મુકુલિત કુસુમના જેવા–સફેદ હોય છે જેમને આકાર એક સરખે જ હોય છે. Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઇટલ जम्बूद्वीपप्रति मना स्फटिकमयानि सुजातानि जन्मदोपवर्जितानि दन्तमुशलानि तैरुपशोभितानाम् गजानाम 'वचकोसी पवितग्गविमलमणिरयण रुइल पेरंतचित्तख्यगविरायाणं' काञ्चन कोशीप्रविष्टदन्ताग्रविमलमणिरत्न रुचिर पर्यन्त चित्ररूपकविराजितानाम्, तत्र - विमलमणिरत्नमयानि रुचिराणि पर्यन्त चित्ररूपकाणि अर्थात् कोशी मुखवर्तिनि तैर्विराजिता या कांचनकोशी पोलिका तस्यां प्रविष्टा दन्ताग्रा अग्रदन्ता येषां ते तथा तादृशानाम्, प्राकृतत्वात्यदव्यत्ययः । ' तवणिज्ज विसाल तिळगप्पमुहपरिमंडियाणं' तपनीयविशाल तिलकप्रमुख परिमण्डितानाम्, तत्र - तपनीयमयानि विशालानि च तिलकममुखाणि यानि मुखाभरणानि तैः परिमण्डिताना मुपशोभितानाम् 'णाणामणिरयणमुद्ध गेविज्जबद्धगलयवर भूसणाणं' नानामणिरत्नमूर्द्धग्रैवेयक बद्धगलकवर भूपणानाम्, तत्र नानामणिरत्नमयो मृर्द्धा येषां ते तथा, ग्रैवेयकेन सह वद्धानि गलकवर भूपणानि कण्ठाभरणानि घण्टादीनि येषां ते तथा, तत्र पदद्वयस्य कर्मधारयः तेपाम् 'वेरुलियाविचित्तदंड निम्नल वइरामय तिक्खलट्ठ अंकुसकुंभ जुगलयंतरोडियाणं' वैड्रविचित्रदण्ड निर्मल वज्रमय तीक्ष्णलटाकुरा कुम्भयुगलान्वरो जो व्रण रहित एवं दृढ़ होते हैं, सर्वात्मना स्फटिकमणिमय होते हैं, एवं सुजात-जन्म संबंधी दोषों से रहित होते हैं, 'कंचनकोसी पवि दतग्गविमल मणि रयण रुहल पेरंतचित्त रुवगविराहया णं' यहां प्राकृत होने से पर्दों का व्यत्यय हुआ है अतः इस प्रकार से इसे लगाना चाहिये कि इनके जो दन्ताग्र थे वे काञ्चन कोशी-सोने की बनी हुई एक प्रकार की चूडी से युक्त थे अर्थात् वह कञ्चन चूड़ी - पोलिका विमल मणि रत्नों से जड़ी हुई थी, कन्चिर थी, तथा इसकी सब ओर अनेक प्रकार के चित्र बने हुए थे 'तवणिज्जविसालतिलगप्पमुह परिमंडिया' ये हाथी तपनीयमय तथा विशाल ऐसे तिलकादि मुखाभरणो से उपशोभित थे, 'णाणामणिरचणमुद्धगेविजकद्गलयवर भूलणाणं' इनका मस्तक अनेक मणि और रत्नों से सुसज्जित था तथा ग्रैवेयक के साथ २ इनके कंठ में घंटा आदि अनेक आभरण पहिराये हुए थे, 'वेरुलिय विचित्त दंडनिम्मल જે ત્રણ રહિત અને દઢ હાય છે, સર્વાત્મના સ્ફટિકમણિમય હાય છે અને સુજાત जन्म संबंधी होपोथी रहित होय है, 'कैचणको सीपवितग्गविमलमणिरयणरुइल पेरतचित्तस्त्रगविराइया णं' हीं प्राहृत होवाथी होना व्यत्यय थयो छे साथी सेवी રીતે એમને લાગુ પાડવા જોઇએ કે એમના જે તાગ્ર હતા તે કાંચનકાશી-સાનાની બનેલી એક પ્રકારની ખંગડીથી યુક્ત હતાં અર્થાત્ તે કાંચનમ ગી—પાલિકા-વિમલમણિ રત્નાથી જડેલી હતી, રુચિર હતી તથા એમની ચારે તરફ અનૈક પ્રકારના ચિત્ર મનवेला हुना 'तवणिज्ञ्ज विसाल तिल गप्पमुह परिमंडियाणं' या हाथी तपनीयभय तथा विशाण मेवातिसादि भुभालरशोथी उपशोलित हुतां, 'णाणामणिरयणमुद्धगेविज्जबद्ध गलयवरभूसणाणं' मेमना भक्तः अषि भने रत्नोथी सुसन्ति इतां [तथा चैवेयनी] સાથે સાથે એમને કંઠમાં ઘંટ આદિ અનેક આભરણ પહેરાવેલા હતા 'वेरुलिय Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि० ४८१ दितानाम्, तत्र कुम्भयुगलान्तरे-कुम्भद्वय मध्ये उदित: उदयं प्राप्तः तत्र विद्यमान इत्यर्थः तथा वैडूर्यमयः विचित्रदण्डो यस्मिन् स तथा, निर्मलचत्रमय स्तीक्ष्णो लष्टो मनोहरोऽङ्कुशो येषां ते तथा तेषाम्, 'तवणिज्ज सुबद्धकच्छ दप्पिय बलुङ्घराणं तपनीय सुबद्ध कच्छदर्पित वलोदूराणाम्, तत्र तपनीयमयी सुबद्धा कक्षा-हृदयरज्जुर्येषां ते तथा, दर्पिताः-संजातदोस्ते तथा-बलोधुरा बलोत्कटास्ते तथा ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः तेषाम्, 'विमलघणमंडल वइरामय लालाललियताक्षणाणं' विमलयनमण्डलवन्नमय लालाललितताडनानाम्, विमलं तथा घनं मण्डलं येषां ते तथा, वज्रमयलालाभिललितं कर्णसुखप्रदं ताडनं येषां ते तथा 'णाणामणिरयणघंटापासगरजतामयवद्धलज्जुलंबियघंटाजुगलमहुरसरमणहराणं' नानामणिरत्नघण्टापार्श्वगरजतमयबद्धरज्जुलम्बितघण्टायुगलस्वरजनोहराणाम्, तत्र नानामणिमय्यः पार्श्वगाः पार्श्वभागवतिन्यः घण्टा अर्थात् लघुघण्टा यस्य तत्तथा एवं प्रकारकं रजतमयी तिर्यग् बद्धा या रज्जु स्तस्या मवलम्वितं यद् घण्टायुगलं तस्य घण्टायुगलस्य यो मघुरस्वरवहरामयतिश्खलठ्ठ अंकुस कुंभजुगलयंतरोडियाणं' इनके कुंभ इय के बीच में जो अङ्कुश विद्यमान था वह वैडूर्य का बना हुआ है, दण्ड इसका विचित्र है, निर्मल है, बन्न के जैसा कठोर है, तीक्ष्ण है, लष्ट-मनोहर है, 'तवणिज सुबद्ध कच्छदपिअबलुद्धाराणं' इसके पेट पर जो रज्जु बांधी गई थी वह तपनीय सुर्णकी बनी हुई थी, ये सब हाथी रूप वाले देव दर्प से युक्त हैं, बलिष्ठ हैं, 'विमल घणमंडलवइरामयलालाललियतालणाणं' इनका मण्डल-समूहविमल और घन सान्द्र रूप में रहता है । समल और भिन्न २ रूप में नहीं होता है इन्हें जो वनमय अंकुश ते द्वारा ताडना दी जाती है वह इन्हें कर्ण सुख प्रद होती है अरुन्तुद नहीं होती है। 'जाणामणिरयणघंटापासग रजतामय बद्ध रज्जुलंबिय धंदाजुगल मसुरसरमणहराणं' इनकी कटि पर जो घंटा युगल लटक रहा है उसके पास में छोटी घंटिकाएं जो कि नानामणियों की बनी हुई हैं, वे विचित्त दंड निम्मलबइरामयतिक्खलढ अड्कुसकुंभजुगलयंतरोडियाणं' मेमन मयुगताना વચમાં જે અંકુશ વિદ્યમાન હતું તે વૈર્યમણિરત્નનું બનેલું છે, એને દંડ વિચિત્ર છે. नि छ, १० ॥ ४छ, तीन छ, भनाइ छ, 'तवाणिज्ज सुबद्धकच्छ दप्पिअबलुद्धराणं' मेन पेट ५२ २ २९ inwi व्यु तु ते तपासा सुन બનેલું હતું. આ બધાં હાથીરૂપધારી દેવ અભિમાનવાળા છે, બળવાન છે. 'विमल घणमंडलबइरामय लालाल लियतालगाणं' मेमनु भ3-समूह-वि मन धन સાન્દ્રરૂપમાં રહે છે. સમલ અને ભિન્ન ભિન્ન રૂપમાં હેતું નથી. એમને જે વજમય અંકુશ દ્વારા તાડના (મા) આપવામાં આવે છે તે તેમના કાનને સુખપ્રદ ભાસે છે. गन्तुहाती नथी. 'णाणामणि रयणघंटापासगरजतामय बद्ध रज्जुलंविय घंटाजुगलमहरस स्मणहराण मेमनी ४९ ५२२२ टन टी २० छ नी पासे न टीमा ज० ६१ Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८२ जम्बूद्वीपमातिए स्तेन स्वरेण मनोहराणाम् 'अल्लीणप्पमाणजुत्तवट्टियमुजायलक्खणपसत्थरमणिज्जवारगत परिपुंटणाण' आलीन प्रमाणयुक्तलक्षणशप्रस्तरमणीयवालगात्रपरिपुंछनानाम्, तत्र आलीनं मुश्लिष्टं निर्मरकेशत्वात् प्रमाणयुक्त चरणावधि लम्बमानत्याद् वर्शितं वर्तुलं सुजात लक्षणप्रश. स्तरमणीयमनोहरा वाला यस्य तत् एवंविधं गात्रपरिपुच्छनं-पुच्छं येषां ते तथा नेपाम्, पशवोहि प्रायः पुच्छेनैवशरीरं प्रमार्जयन्तीतिलोके दृश्यते एव 'उचिय पडिपुण्णकुम्म चलणछहु विकमाणं 'उबचितपरिपूर्णकूर्मचलनलघुविक्रमाणाम्, तत्र उपचिताः मांसलाः परिपूर्णाः पूर्णा वयवा तथा कूर्मवदुभता थरणास्तै लघुलाघवोपेतः शीघ्रतरः विक्रमः पादविक्षेपो येषां ते तथा पां लघुविक्रमाणाम् । 'अंकमयणखाणं' अङ्कमयनखानाम्-अङ्करत्नमयनखानाम् "वणिज जीहाण' तपनीयजिहानाम् 'तवणिज्जतालयाण' तपनीयतालुकानाम् 'तवणिजजोत्तग मुजोरभी लटक रही हैं, तथा यह घंटा युगल रजतमयी एक तिर्यग्बद्ध रस्सी पर लटक रहा है उससे जो स्वर निकलता है वह बडा ही मनोहर है उससे हाधी भी बडे सुहावने लग रहे है 'अल्लीणप्पमाण जुत्तवयि सुजायलयग्वणपसत्थरम णिजवालगत्सपरिपुंछणाणं' इनकी पूंछ सुश्लिष्ट है क्यों कि वह केशो से भरी हुई हैं, प्रमाण युक्त है-क्यों कि वह पीछे के चरणों तक लटक रही है, वर्तुलगोल है, इस पुंछ पर जो बाल है-वे सुजात-जन्म के दोषों से रहित हैं लक्षण संपन्न हैं. प्रशस्त हैं, रमणीय है, और मनोहर है, यहां 'गात्रपरिपुच्छनं' यह जो पद दिया गया है वह 'पशुजन प्रायः पूंछ से ही अपने शरीर की सफाइ करते हैं' इस बातको वताने के लिये दिया गया हैं। 'उवचिय पडिपुण्ण कुम्म चलण लन्छु विकमाणं' इनके चारों चरण उपचित-मांसल है, परिपूर्ण-पूर्ण अव. पवों वाले हैं, तथा कूर्म-कच्छवे की तरह उन्नत हैं, ऐसे चरणों से इनकी गतिक्रिया बहुत ही शीघ्रतर होती है 'अंकमय णावाणं' इनके चरणों के नख अंकજે જુદા જુદા મણિઓની બનેલી છે તે પણ લટકી રહી છે તથા મા ઘંટાયુગલ રજતમયી એક તિબદ્ધ દેરડા પર લટકી રહી છે તેમાંથી જે સ્વર નિકળે છે તે ઘણે જ भनाइ छ तेनाया हाथी ५ घर सोडभ सागे छे. 'अल्लीणापमाण जुत्तवट्टिय सुजाय सक्षणपसत्थरमणिज्जवालगत्तपरिपुछणाण' श्येमनी पूछडी सुसिट छ १२aशथी લાયેલી છે, પ્રમાણયુક્ત છે-કારણ કે તે પાછળના ચરણે સુધી લટકી રહી છે, વર્તુળગળ છે. આ પૂંછડી ઉપર જે વાળ છે–તે સુજાત-જન્મના દેથી રહિત છે લક્ષણसपन्न छ, प्रशस्त छ, २भणीय छ मन मनाह२ छ, अही. 'गात्रपरिपुच्छनं गपुर ५६ मा५पामा माव्युछे ते 'पशुजन प्रायः पूछ' थी। पाताना शरीरनी साई ४३ छ सशविका भाट मापामा माथ्यु छ 'उबचिय पडिपुण्णकुम्माचलणलहुविक्कमाणे મનાં ચારેય પગ ઉચિત-માંસલ છે, પરિપૂર્ણ–પૂર્ણ અવયવાળા છે તથા કુર્મકાચબાની માફક ઉનત છે, આવા ચરણેથી એમની ગતિક્રિયા ઘણી જ ઝડપી બને છે, 'अंकमय णखाणं' अमना पगना न५ ५४२ नभय छ, 'तवणिज्जजीहाण' मेमनी म Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कार सूं. २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि० ४८३ याण" तपनीय योत्रकसुयोजितानाम् ‘कामगमाणं' कामगपानाम्, कामः स्वेच्छा तेन गमोगमनं येषां तथाविधानाम् 'पीइगमाणं' प्रीतिगमानाम्, प्रीतिः सुखं वजनकं गमनं येषां तथाविधानाम् 'मणोगमाणं' मनोगमानाम्-मनोवद् वेगशालिनामित्यर्थः, 'मणोरमाणं' मनोरमाणाम्-'मणोहराणं' मनोहराणाम, 'अमियगईणं' अमितगतीनाम् 'अमिय वळवीरियपुरिसकारपरकमाणं' अमितबलवीर्यपुरुषकारपराक्रमाणाम्, 'तवणिज्जजीहाणं' इत्यारभ्य 'अमियबलवीरिय' इत्यन्तनवानामपि विशेषणानामाः पूर्वबाहामकरणत एव ज्ञातव्याः विस्तरभयानात्र पुनलिखिताः। 'महया गंभीर गुलुगुलाइतरवेणं' महता गंभीरगुलगुलायितरवेणशब्देन 'महुरेणं' मधुरेण-श्रोत्रप्रियेण 'मणहरेणं' मनोहरेण मनप्त आनन्दजनकेन 'पूरेवा' पूरयन्ति 'अंबरं दिसाय सोभयंता' अम्बरम्-आकाशम्, दिशा:- पूर्वादिकाश्च शोभयन्ति रत्नमय है, 'तवणिजजीहाणं' इनकी जिहा तपनीय सुवर्णमय है 'तवणिज्जतालयाण' इनका तालु तपनीय सुवर्णमय है 'कामगमाणं' ये अपनी इच्छा के अनुसार गमनक्रियारत हैं, 'पीइगमाण' इनका गमन सुख जनक है 'मणीगमाणं' मनकी गति के अनुसार इनका गमन बहुत वेगशाली है 'मणोरमाणं' ये सब के सब गजराज बडे मनोरम है 'अमियगईण' इनकी गति अमित है 'अमियबलवीरियपुरिसकारपरकमाणं' बल, वीर्य पुरुषकार और पराक्रम भी इनका अपार है 'तवणिजजीहाण' इनकी तपनीय सुवर्ण के जैसी लाल जिहूवा है, 'तवणिज जीहाणं' से लेकर 'अमियबलवीरिय.' यहां तक के नौ पदों का अर्थ हम पूर्व बाहा प्रकरण में लिख चुके हैं सो वहां से जानलेना चाहिये 'महया गंभीर गुलगुलाइत रवेर्ण' ये जो चिंघाडते हैं और उस चिंघाड से जो शब्द निकलता है वह बहुत ही गंभीर होता है तथा-गुलगुलायित होता 'महुरेण' मधुर होता है-कर्णेन्द्रिय के उद्वेग जनक नही होता है तथा 'मणहरेण' तपनीय सुपर्ण भय छ 'तवणिज्ज तालुयाणं' मेमना तmai andal सुपर्ण छ,' 'तवणिज्जजोत्तगसुजोइयाण' तपनीय यात्रयी सुयोत छ. 'कामगमाण तमा पोतानी ४२छानुसार मठियारत छ, 'पीइगमाणं' समनु शमन सुमन छ 'मणोग. माणे' भनी गति अनुसार अनुगमन तु छे. 'मणोरमाणं' मा पार १२ मा भनाभ छ 'अमियगई सभनी गति मभित छ, 'अमियबलवीरिय पुरसकारपरक्कमाणं' मण, वीर्य, ५३०४२ मन ५२ ५५] मेमना अपार छे. 'तवणिज्जजीहाणं' मेमनी तपासा सोना रेपी सास छे. 'तवणिज्ज जीहाणे' थी as 'अमियबलवीरीय' અહીં સુધીના નવ પદને અર્થ અને પૂર્વ બાહા પ્રકરણમાં લખી ચૂક્યા છીએ તે તેમાંથી man नये 'महया गंभीर गुलगुलाइतरवेण ते २ या छ भने तपाथी २ शनि छ त प मार डाय छ, तथा गुमशुदायित डाय छे. 'महुरेण' मधुर डाय छे. न्द्रियने 1 पड़ायानार खाता नया तथा 'मणहरेण' मनन ५४ Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'चत्तारि देवसाहस्सीओ' चत्वारि-चतुः संख्यकानि देवसहस्राणि "गनवधारीणं देवाणं' गजरूपधारिणां देवानाम् 'दाहिणिल्लं बाहं परिवहति त्ति' दाक्षिणात्याम्-दक्षिणदिगस्थितां बाहां परिवहन्तीति ॥ सम्प्रति तृतीय वाहा वाहकान् दर्शयितुमाह-"चंदविमाणस्स " इत्यादि, 'चंदविमाणस्स णं पञ्चत्यिमेणं' चन्द्रविमानस्य खलु पश्चिमेन पश्चिमस्यां दिशि इत्यर्थः 'सेयाणं' श्वेतानाम्-शुक्लवर्णवताम्, 'सुभगाणं' सुभगाना-प्रीति समुत्पादकानाम् 'मुप्पभाणं' सुप्रभाणाम्, विलक्षणतेजोवताम् 'चलचवल कुरसालीणं' चलचपलमकुदशालिनाम्, तत्र चलचपलमइतस्ततो दोलायमानत्वेनास्थिरत्वादति चपलं ककुदम्-अंशकूटंशतेन शालिनाम्-शोभमाना. नाम् 'घणणिचियसुवद्ध लक्खणुणगय ईसियाणयवसभोवाणं' धननिचित सुबद्धलक्षणोन्नतेपदानतवृपभौष्ठानाम्, तत्र घनवत्-अयोधनवत् निचितानां निर्भृतशरीराणाम्, अतएव मुबमन को भी आनन्द पहुंचाने वाला होता है, ऐसे शब्द से ये 'अंबर दिसाओ य सोभयंता चत्तारि देव साहस्सीओ' चार हजार गजरूप धारी देवता आकाश को और चारों दिशाओं को शोभित करते हैं और 'दाहिणिल्लं वाहं परिवहंति त्ति' दक्षिण दिगवस्थित वाहा को खेंचते हैं। ___'चंदविमाणस्स णं पच्चत्थिमेणं' चन्द्रविमान की पश्चिम दिशा में रखें हुए वृषभरूपधारी देव पश्चिमदिग्वर्ती बाहा को खेंचते हैं, इस प्रकार से समझ कर इस पाठ को इस प्रकार से लगाना चाहिये ये वृषभरूप देव 'सेयाणं' शुक्लवर्णवाले होते हैं 'सुभगाणं' प्रीतिसमुत्पादक होते हैं 'सुप्पभाण' विलक्षण तेज. वाले होते हैं 'चल चवल ककुहसालीज' ककुदकांधोर-चाले होते हैं यह इनकी ककुद-चाल चपल-इधर उधर दोलायमान होने से अति चञ्चल होती रहती है इस ककुद से ये वृषभरूपधारी देव बडे ही अधिक सुहावने लगते हैं ! 'घणणिचिय सुबद्धलक्खणुण्णयईसियाणयवसमोट्ठाणं' इनके मुखों का जो ओष्ठ होता है मानन्। पडियाना डाय छे, मावा शहाथी तमा अवरदिसाओ य सोभयंता चत्तारिदेव સાક્ષી ચાર હજાર ગજરૂપધારી દેવતા આકાશને તેમજ ચારે દિશાઓને શોભિત ४२ छ भने 'दाहिणिल्लं बाहं परिवहति त्ति' क्षिर स्थित पाने से ये छे. चंद्रविमाणस्स णं पच्चत्यिमेणं सुभगाणा'यन्द्रविमाननी पश्चिमाहशामा २७सा वृषभ રૂપધારી દેવ પશ્ચિમદિગ્દત્તરવહાન ખેંચે છે એ રીતે સમજીને આ પાઠને આ પ્રમાણે आशु नये. या वृषम३५३१ 'सेयाणं' शुस वा डाय छे. 'सुभगाणं' प्रीतिसमुत्पाई हाय छे. 'सुप्पभाणं' सिक्ष वाणा डाय छे. 'चलचबलककुहसालीण' ४४४ક–વાળા હોય છે. એમની આ ક ચલચપલ–આમતેમ ડોલાયમાન થતી હોવાથી અતિ ચંચલ થતી લાગે છે. આ કદથી આ વૃષભરૂપધારી દેવ ઘણું જ અધિક सहभागे छे 'घणणिचिय सुबद्धलक्खगुण्णयईसियाणयवसभोवाणं' मेमना भुमार Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-समत्रसहकारः सू. २९ चंद्रसूर्याणां विमानवाहकदेवले ब्यानि० ४८५ द्धानाम् अश्लथानां लक्षणोन्नतानाम् - प्रशस्तलक्षणानामित्यर्थः, तथा ईपदानतं - किश्चिनम्र भावामापनमुपागतं वृषभौष्ठं वृषभौ- प्रधानौ लक्षणयुक्तत्वेन ओष्ठौ यत्र तादृशं यदु मुखं तादृशमुखवताम्, 'चंकमियललिय पुलिय चलचवल गन्वियगईणं' चंक्रमितं- कुटिलं गमनम्, ललितं- विलासवगमनम्, पुलितं-गति विशेषा सचाऽऽकाश क्रमणरूपः एवं रूपा चलचपलाअत्यन्त चपला गर्विता गतिर्येषां ते तथा तादृशानाम् 'संनतपासाणं' सन्नतनपान म् अधोऽधः पार्श्वयोरवनतत्वात्, तथा 'संगतपासाणं' संगतपार्श्वानाम् - देहप्रमाणोचितपार्श्वतामित्यर्थः 'सुजायपासाणं' सुजातपाश्रनाम्-मुनिष्पन्नपाश्र्वनामित्यर्थः 'पीवरवट्टिय सुसंठिय कडीणं' पीवरवर्तित सुसंस्थित कटीनाम्, तत्र - पीवरा -पुष्टा वर्त्तिता - वृत्ता सुसंस्थिताविलक्षण संस्थानयुक्ता कटिर्येषां ते तथा तादृशानाम्, तथा - ' ओलंब पलवलक्खणपमाणजुत्त रमणिज्जवाळगंडाणं अवलम्ब प्रलम्बलक्षणप्रमाणयुक्तरमणीयवालगण्डानाम्, तत्र अबवह अयोधन की तरह लोहे के हथौडे की तरह मजबूत होता है, सुबद्धइ-शिथिल नही होता है - नीचे की ओर कुछ २ झुका हुआ होता है ऐसे वृषभ-श्रेष्ठ ओष्ठ से इनका मुख सुशोभित रहता है । 'चंकमिय ललिय पुलियचलचचलगव्त्रिय गई' इनकी गति कुटिल होती है विलासयुक्त गमनवाली होती है गर्वित होती है और अत्यन्त चपलता से भरी हुई होती है 'संनतपासाणं' इनके दोनों पार्श्वभाग देह के प्रमाणानुसार नीचे की और झुके हुए होते हैं । 'संगतपासाणं देह के प्रमाण के अनुसार इन का प्रमाण भी संगत- उचित होता है 'पीवर वहि सुसंठिय कडीणं' इनका कटिभाग पुष्ट होता है, वर्तित - गोल होता है और अच्छे संस्थान से सहित होता है 'ओलंचपलंब लक्खण पमाणजुत्तरमणिज्ज वालगंडाणं' इन पर जो चामर लटके रहते हैं जहां उनके लटकने के स्थान हैं वहीं पर लटके रहते हैं ये चामर लम्बे २ होते हैं तथा लक्षणों से एवं હાઢ હાય છે તે ચૈાધનની જેમ લાઢાના હથાયાની માફક મદ્ભૂત હૈાય છે, સુબદ્ધશિથીલ હાતુ નથી. લક્ષણાન્નત હાય છે—પ્રશસ્ત લક્ષણાવાળા હૈાય છે. ઇષદા ત હાય -નીચેની તરફ થાડા થડા નમેલા હાય આવા વૃષભ શ્રેષ્ડ એઠથી એમનુ મુખ सुशोभित रहे छे. 'चंकमियल लिय पुलिय चलचवलगव्वियगईणं' भनी गति डुटिस होय વિલાસયુક્ત ગમનવાળી ડાય છે. ગતિ હાય છે તેમજ અત્યન્ત ચપળતાથી ભરેલી होय छे. 'संनतपासाणं' मेमना भने पार्श्वभाग शरीरना प्रभाणु अनुसार मेनु प्रभाणु पशु संगत-शयित होय छे. 'पीपरवद्वियसुसंठियकडीणं' भने । उभरनो लाग पुष्ट होय छे, वर्त्तित-गोण होय छे भने सारा भामरवाजा होय छे. 'ओलंबपल्वलक्खण पमाणजुत्त रमणिज्जवाल गंडानं' मेमना पर ने शामर લટકેલા હાય છે તે ચામર લાંખા લાંબા હાય છે તેમજ તેએ જ્યાં લટકવાનુ સ્થાન છે ત્યાં જ લટકેલા રહે છે. તથા લક્ષણેાથી અને યયાચિત :પ્રમાણથી યુક્ત હોય છે આથી ઘણાં જ રમણિય લાગે છે, Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रमतिसूत्र लम्बानि-अवलम्बस्थानानि तेषु पालम्बानि लम्बायमानानि लक्षणे प्रमाणेन च यथोचितेन युक्तानि रमणीयानि बालगण्डानि-चामराणि येषां ते तथा तादृशानाम, 'समखुरवाकि धाणाणं' समखुरवालिधानानाम्, तत्र-समा:-परस्परसदृशाः खुराः वालिधानं पुच्छं च येषां ते तथा तपाविधानाम्, 'समलिहियसिंगतिक्खग्ग संगयाण' समलिखित शृंगतीक्ष्णाग्रसंगतानाम्, तत्र-समलिखितानि समानि-परस्परं सदृशानि लिखितानीन उत्कीर्णानिवेत्ययः तीक्ष्णाग्राणि संगतानि-यथोचितप्रमाणानि शृङ्गाणि येषां ते तथा तादृशानाम्, 'तणुसुहम मुजायणिद्धलोमच्छविधराणं' तनु सूक्ष्मसुत्रात स्निग्ध लोमच्छविधाणाम्, तत्र-तनु सूक्ष्माणि-अतिशयेन सूक्ष्माणि सुजातानि-मुनिष्पन्नानि स्निग्धानि लोमानि केशास्तेषां छविशोभा धरन्ति ये ते तथा तेषाम्, 'उबचियमसलविसालपडिपुण्याकंधपएससुंदराण' उपचित मांसल विशालपरिपूर्णस्कन्धप्रदेशमुन्दराणाम्, तत्र उपचिता-पुत्रः अत एव मांसला विशालो भारवहन सगर्थत्वात् परिपूर्णोऽव्यङ्गत्वात् एतादृशो यः स्कन्धप्रदेशः तेन सुन्दरापा देववृषभाणाम्, 'वेरुलिय भिसंत कडक्स सुनिरिक्खणाणं' वैडूर्यभासमानकटाक्षसुनिरीक्षयथोचित्त प्रमाण से ये युक्त होते हैं अत एव बडे ही रमणीय लगते हैं 'सम, खुरबालिधाणाणं' इनके खुर आपस में समानता लिये होते हैं तथा बालधी. पुच्छ-भी इनकी आपस में समान होती है 'समलिहियसिंगतिक्खग्ग संगया' इनके श्रृङ्ग परस्पर में समान होने से ऐसे मालूम होते हैं कि मानों ये इनमें ही उकेरे हुए हैं तथा इन सोगों के जो अग्रभाग हैं वे बडे ही तीक्ष्ण हैं एवं जिस प्रमाण में सींग होना चाहिये वे उसी प्रमाण वाले हैं 'तणुसुहुम सुजायणिद्धलोमच्छविधराणं' तनुसूक्ष्म-अत्यन्त सूक्ष्म सुजात-जन्मदोषरहित-एवं स्निग्ध ऐसे बालों की ये शोमा से युक्त होते हैं। 'उपचियमंसलविलालपडिपुण्णखंध पएस सुंदराण' इनका स्कन्ध प्रदेश उपचित-पुष्ट होता है मांसल मांस से भरा हुआ होता है, इसलिने वह विशाल होता है-भार वहन करने में समर्थ होता है तथा-परिपूर्ण-हीनाधिक नहीं होता है ऐसे स्कन्ध प्रदेश से ये देव रूप वृषभ 'समखुरवालिधाणाणं' भनी भरी ४ मील साथै समाना राव छ 'समलिहियसिंगतिखग संगमाण' मेमना शि. ५२२५२ समान डोपाथी मेi onय छे नए તેઓ એમાં જ ઉગી નીકળ્યા ન હોય ! તથા આ શીંગડાઓના જે અગ્ર ભાગ છે તે ઘણે જ અણિવાળે છે અને જે પ્રમાણમાં શીંગડાં હોવા જોઈએ તે જ પ્રમાણુવાળા છે. 'तुणुसहस सुजाय गिद्धलोमच्छविघराणं' तनुसूक्ष्म-मत्यन्त सूक्ष्मसुनत-भाष २९त-मन सिन वा थी तमाशीसाथी युत हाय छे. 'उवचिय मंसलविसाल पडिपुण्णखंधपएससुंदराणं समन। २४न्ध प्रदेश ५थित-पुट डाय छ, मांस-मांसथी मरे। डाय છે આથી તે વિશાળ હોય છે, ભારવહન કરવામાં સમર્થ હોય છે તથા–પરિપૂર્ણહીના Asia नथी. मापा २४न्यप्रदेशथी मा ४१३५ वृषम सुन्दर डाय छे. 'वेरुलियभिसंद Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि० ४८७ णानाम्, तत्र वैडूर्यमयानि भासमानकटाक्षाणि अतिशयेन शोभमानार्द्ध प्रक्षितानि-सुनिरीक्षणानि सुलोचनानि येषां ते तथा तेषाम्, 'जुत्तप्पमाण पहाण लक्खणपसस्थरमणिज्ज. गग्गरगलसोमियाणं' युक्तप्रमाणप्रधानलक्षणप्रशस्तरमणीयगग्गरगलशोभितानाम्, तत्र-युक्तप्रमाण:-यथोचित प्रमाणयुक्तः प्रधानलक्षणः प्रशस्त रमणीयोऽतिशयेन रमणीयः गग्गरक:परिधानविशेषः तेनाभरणविशेषेण गलशोभितानाम्-शोभितगलानाम् वृषभदेवानाम्, तथा'घरघरग सुसहबद्धकंठपरिमंडियाणं' घर घरक सुशब्दबद्धकण्ठपरिमण्डितानाम्, तत्र घर घरका:-कण्ठस्याभरणविशेषाः मुशब्दाः-सुन्दरशब्देन शब्दवन्तः ते बक्षा यत्र स चासो कण्ठश्च तेन परिमण्डितानाम्, तथा-'नानामणि कणगरयण घंठियावेवच्छिगसुकयमालिया णं' नानामणिकनकरत्नघण्टिकावैवक्षियसुकृतमालिकानाम्, तत्र नाना-विविधप्रकारकमणिकन करत्नमय्यो या घण्टिका:-क्षुद्रघण्टाः किंकिण्यस्तासां वैवक्षिकास्तिर्यग् वक्षसि स्थापितत्वेन सुकृताः सम्यग्र रूपेण रचिता भालिकाः येषां ते तथा तादृशा. नाम्, 'वरघंटागलगभालुमलसिरिधराणं' वरघण्टागलकमालोज्ज्व-श्रीधराणाम्, सुन्दर होते हैं 'वेरुलियभिसंत कडक्ख सुनिरिक्खणाणं' इनके लोचन वैडूर्य मणिमय होते हैं और भासमान कटाक्षों से युक्त होते हैं 'जुत्तप्पमाणपहाण लक्खणपसत्थरमणिज्जगग्गरगलसोभियाण' इनके गले यथोचित प्रमाण से युक्त, प्रधान लक्षणों से संपन्न अतिशय रमणीयऐसे गग्गरक-आभरणरूप परिधान विशेष से शोभित रहते हैं 'घरघरगसुसद्दबद्ध कंठपरिमंडियाणं' सुंदर शब्दों से सुशोभित शायमान ऐसे घरघरक कंठाभरणविशेष इनके कंटो में सजे रहते हैं। 'नानामणि कणगरयणघंटियावेवछिग सुकय मालियाण' इनके वक्षस्थल पर जो क्षुद्र घटिकाओं की मालाएं तिरछेरूप में स्थापित की गई हैं वे अनेक प्रकार के मणियों सुवर्णो एवं रत्नों से निर्मित हुई है 'वरघंटा गलबभालुज्जलसिरिधराण' क्षुद्रटिकाओ की अपेक्षा भी विशिष्टतर होने के कारण सुन्दर २ बडे घंटाओं की मालाओं से इनके गले की शोभा में और भी कडक्ख सुनिरिक्खणाणं' मेमना लायन भाभय राय छ भने भासमान टासाथी यात हाय छे. 'जुत्तप्पमाणपहाणलक्खणपसत्थरमणिज्जगरगरगलसोभियाण' मेमना गया યચિત પ્રમાણથી યુક્ત પ્રધાનલક્ષણેથી સંપન, અતિશય રમણીય એવા ગગરકमा०२५५३५ परिधान विशेषथी सुशमित २९ छ, 'घरघरगसुसहबद्धकंठपरिमंडियाण' सन्दर શબ્દોથી સુશોભિત–શબ્દાયમાન એવા ઘરઘરક-કંઠાભરણ વિશેષ એમના કંઠેમાં સજેલાં रहेछ 'नानामणि कणगरयणघंटियावेव छिग सुकयमालियागं' मेमना पक्षस्य ५२२१ ઘંટડીઓની હારમાળા ત્રાંસી રીતે સ્થાપિત કરવામાં આવી છે તે અનેક પ્રકારના મણિઓ. सप तथा रत्नाथी निमित थयेटी छ. 'वरघंटा गलय भ लुज्जलसिरिधराणं' क्षुद्रपटકાઓની અપેક્ષા પણ વિશિષ્ટતર હેવાના કારણે સુકર મેટા ઘંટની માળાઓથી એમના ગળાની શોભામાં વળી અધિક વિશિષ્ટતા આવી ગઈ છે-એવી વિશિષ્ટતાથી તેઓ Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८८ जम्मूदीपप्रक्षप्तिसूत्रे - तत्र वरघंटियाः क्षुद्रघण्टिकातो विशिष्टतरत्वेन प्रधानघण्टा गले येषाम् ते वरघण्टा गलकाः तथा मालया उज्ज्लास्ते .तथा तादृशानाम्, तथा-'पउमुप्पलसगल मुरभिमाला विभूसियाणं' पझोत्पलसकलसुरमिमालाविभूषितानम्, तत्र पद्मानि-सूर्यविकासीनि, उत्पलानि-चन्द्रविकासीनि सकलानि-अखण्डितानि, सुरभीणि-विलक्षणशान्ति, तेषां मालाविलक्षणसंयोगविशिष्टसादायः ताभिर्विभूषितानाम् । 'वहरखुराण' वनखुराणाम्, वचरत्नवत् खुरा येषां ते तथा तेषाम् । 'विविहविखुराणं' विविधविखुराणाम्, तत्र विविश मणिकनकादिमयत्वेन अनेकविधा विखुरा उक्तखुरेभ्य ऊर्ध्ववत्तित्वेन विकृष्टाः खुरा येषां ते तथा तेपाम्, 'फालियामयदंताणं' स्फटिकमयदन्तानाम्, 'तवणिज्जजीहाणं' तपनीय जिहवानाम्, 'तवणिज्जतालयाण' तपनीय मयतालुकानाम्, 'तवणिज्ज जोत्तग सुजोहयाणं' तपनीययोत्रकसुयोनितानाम्, 'कामगमाणं' कामगमानाम्-स्वेच्छया गमनकारिणाम, 'पीइगमाणं' प्रीतिगमानाम्, 'मणोगमाण' मनोगमानाम्, मनोवद्गति मतामित्या , 'मणोरमाणं' मनोरमाणाम्, 'अमियगईणं' अमितगतीनाम्, 'अमियवलचीरियपुरिसकारपरक्कअधिक विशिष्टना आगई हैं-ऐसी विशिष्टता से ये संपन्न हैं 'पउमुप्पल सगल सुरभिमालाविभूसियाण' इनकी शोभा अखडित एवं अनुपमगंध शालीपद्म और उत्पलों की मालाओंसे और भी अधिक शोभायमान हो रही है वहर खुराण'इनके खरों के ऊपर जो विचखुरी है वह मणि कनकादिमय होने से अनेक प्रकार की हैं फालियामय दताण' स्फटिकमय इनके दांत हैं 'तवणिज्ज जीहाणं तप्त सुवर्ण की इनकी जिद्वाएं हैं तवणिज्जतालुयाण' तपनीय सुवर्ण के इनके ताल हैं 'तवणिज्ज जोत्सग सुजोइयाण' तपनीय सुवर्ण के तरों के बने हुए जेयरा से ये सब के सब सुयोजित हैं । 'कामगमाणं, पीइगमाणं मणोगमाणं मणोरमाणं अमियगईणं अमियवल बीरिय पुरिसकारपरकमाणं' इच्छानुसार इनका गमन होता है मनुष्यों की इनके गमन से बडा हर्ष होता है मन की जैसी तीव्र गति होती है वैती तीव्र गति इनकी होती है ये मन को हरण करने वाले हैं इनकी सपन्न छ, 'पउमुप्पल सगलसुरभिमालाविभूसियाण' मेमनी शो समति भने અનુપમ ગંધશાલી કમળ અને ઉત્પની માળાઓથી અધિક શોભાયમાન થઈ રહી છે, 'वहरखुराण' भनी मरी मेवी छे , पनी मनी डाय, 'विविहविखराणं, अभनी मरी ५२ २ वियरी छ त मन मावाणी डावाची मने प्रारनी है-'फालि यामयदंताएं ४िमय मेमना tia छ. 'तवणिज्जजीहाणं' सुपनी मनी ली छ, 'तवणिज्जतालुयाणं' तपनीय सुप मना aunqi छ. 'तवणिज्जजोत्तग सुयोजियाण' तपनीय सुपना तारना मना तथी 20 मयां सुयोजित छ. 'पीइगमाणं, मगोगमाणं, मणोरमाणं, अमियगईणं, अमियबलबीरियपुरिसक्कारपरकमाण' २छानुसार એમનું ગમન થાય છે, મ ને એમના ગમનથી ઘણે હર્ષ થાય છે, મનની જેવી તીવ્રગતિ હોય છે તેવી તીવ્રગતિ એમની હોય છે, તેઓ મનનું હરણ કરનારા છે તેમની Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि० ५९ माणं' अमितबलवीर्यपुरुषकारगराक्रमाणाम्, 'मयागज्जिय गंभीररवेणं' महता गर्जित गम्भीररवेणं-शब्देन 'महुरेणं मणहरेणं' मधुरेण मनोहरेग-चित्ताहादकेन 'रेता' पूरयन्ति 'अंबरं दिसाय सोमयंता' अम्बरं-गगनतलम् • दिशाच पूर्वादिकाः शोभयन्ति, 'चत्तारि देवसाहस्सीओ चत्वारि देवसहस्राणि, 'वसहरूबधारीणं देवाणं' पमरूपधारिणां देवानाम्, 'पञ्चत्थिमिल्लं वाहं परिवहतित्ति' पाश्चात्यां-पश्चिमदिग वस्थितां वाहां परिहन्तीति॥ सम्प्रति-चतुर्थबाहा बाइकान देवानाह-'चंद विमाणस्सणं' इत्यादि, 'चंदविमाणस्सणं' उत्तरेणं' चन्द्रविमानस्य खलु उत्तरस्या उत्तरपायें वामपा इत्यर्थः, हयरूपधारिणां देवानां चत्वारिदेवसहस्राणि उत्तरं बाहं परिवहन्तीत्यग्रिमेणान्वयः, तेपामेव देवविशेपाणां विशेषणानि आइ-'सेयाणं' इत्यादि, 'सेयाण' श्वेतवर्णवताम् 'मुभगाणं' सुभगा. नाम् अतीव सुन्दराणा मित्यर्थः 'सुपभाणं' सुप्रमाणां-विलक्षणतेजोविशिष्टानामित्यर्थः गति अमित है इनका बल वीर्य पुरुपकार और पराक्रम अपरिमित होती है ये 'महया गज्जियगंभीररवेणं महुरेणं अणहरेण' ये अधुर मनोहर जोर २ की गर्जना के गंभीर शब्द से 'अंबरं दिसाओ य पूरेता लोभयंता सहरूवधारीणं देवाणं चत्तारि देवसाहस्सीओ' आकाश को एवं पूर्वादिक दिशाओं को भर देते हैं और उनकी शोभा बढा देते हैं इस तरह से यह वृषभरूप धारी चार हजार देवों के सम्बन्ध का कथन है ये चार हजार वृषभरूप धारी देव 'पच्चस्थिमिल्लं वाहां परि वहति त्ति' चंद्र विमान की पश्चिम बाहा को खेंचते हैं। अब सूत्रकार चन्द्रविमान की चतुर्थवाहा के थाहक देवों के संबंध में कथन करते हैं-'चंद विमाणस्त णं उत्सरेणं' चन्द्रविमान की उत्तर दिशा में जो हयरूप धारी देव-चार हजार देव-उत्तर पाहाको खेंचते हैं उनके विषय में सूत्रकार इन विशेषणों का कथन करते हैं-थे सब हय रूप धारी 'सयाणं श्वेत वर्णवाले होते हैं, 'सुभगाणं' सुन्दर होते हैं 'सुप्पभाणं' विलक्षण तेज विशिष्ट होते हैं, गति भिन छ मना ५, पीय पु३१४३२ मन पराम अमित छ तसा 'महयागज्जिय गंभीररवेणं मणहरेण' तया मधुर, भने। २ २०२नी मनाना भी२ ५४थी 'अंबर दिसाओ य पुरेता सोभयंता वसहरूपधारीणं देवाण चत्तारि देवसाहसीओ' माशन અને પૂર્વાદિઠ દિશાઓને ભરી દે છે અને તેમની શેભામાં અભિવૃદ્ધિ કરે છે. આ રીતે આ વૃષભરૂપધારી ચાર હજાર દેના સમ્બન્ધનું આ કથન છે. આ ચાર હજાર વૃષભ ३५५री ४१ 'पच्चस्थिमिल्लं वाहां परिवहं तित्ति' यन्द्रविमाननी पश्चिमपाडाने मेये . હવે સૂત્રકાર ચન્દ્રવિમાનની ચતુર્થવહાના વાહક દેના સંબંધમાં કથન કરે છે'चंदविमाणस्स गं उत्तरेणं' यन्द्रविननी STREAMI य३५धारी -यार हुनर દેવ—ઉત્તરવાહીને ખેંચે છે તેમના વિષયમાં સૂત્રકાર રમા વિશેષણનું કથન કરે છે–આ બધાં ५३५धारी ३५ 'सेयाण श्वेतपाय 2, 'सुभगाणं' या सुन्दर डाय छ, 'सुप्पसणं 17 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपमाप्तिसूत्रे 'तरमल्लिहायणाणं' तरोमल्लिहायनानाम्, तत्र तरो वेगो मल्लि - धारकः हायन:- संवत्सरो येषां ते तथा तेषाम्, वरतुरङ्गमाणा मिर्त्यग्रिपेण सम्बन्धः, 'हरिमेल मउलमल्लिकाऽच्छा णं' हरिमेल मुकुलमल्लिकाक्षाणाम्, तत्र हरिमेलको वनस्पति विशेष स्वस्य मुकुलं- कुड्मलम् तथा मल्लिका - विकिलः तद्वदक्षिणी येषां ते हरिमेलकमुकुल मल्लिकाक्षास्तेपाम् ' चंचुचिय दिय पुलिय चलचवलचंचलगईणं' चंचुरितललितपुलितचलचपलचञ्चलगतीनाम्, तत्र - चंचुरितं - कुटिलगमनम् अथवा चंचु:- शुकचञ्चु स्तद्वत् वक्रतया इत्यर्थः' अश्चितम् उच्चताकरणं पादस्यच्चितं वा उत्पाटनं पादस्यैव चंचूच्चितं च तत् ललितं च विलासद्गतिः पुलितं च-गतिविशेषः एवं रूपा, तथा चलतीति चलो वायुः कम्पनत्वात् तद्वत् चपलचञ्चला अतिशयेन चपला गतिर्येषां ते तथा तेषाम्, तथालङ्घनं गर्तादेरतिक्रमणम्' 'तरमल्लिहायणाणं' ये तर-वेग या बल धारक वर्षवाले होते हैं - अर्थात्-यौवनशाली होते है, 'हरि मेलमउल मल्लिकाच्छाणं' हरिमेल-वनस्पति विशेष के मुकुल - कुड्मल एवं मल्लिका के जैसी इनकी आंखें' हैं, 'चंचुचियललिय पुलिय 'चल चवल चंचल गईणं' इनकी गति क्रिया चंचुरित है, वायु के जैसा अत्यन्त चपलता भरी है, या कुटिलित है, शुक की चोंच के जैसी वक्रता लिये हुए है एवं ललित - विलास युक्त है, पुलकित अतएव आनन्दोत्पादक है, अथवा- 'चंचुच्चिय' की संस्कृत छाया 'चचितम्' ऐसी भी हो सकती है इस पक्ष में इनकी गति तोते की चोंच जैसी वक्र इसलिये थी कि उसमें पैरों को ऊंचा किया जाता है और फिर रक्खा जाता है अतः इस स्थिति में पैरों का टेडा होना स्वाभाविक है इसलिये उस गति क्रिया को भी यहां वक्रतायुक्त कह दिया गया है, 'चल' शब्द का अर्थ यहाँ वायु है सो वायु की गति अतिशय चपलता भरी होती है इसी प्रकार की इनकी भी गति अतिशय चपलता युक्त है 'लंघणवग्गण धावण विलक्षणु ते विशिष्ट होय छे, 'तरमल्लिहायणाणं तेथे तर वेग अथवा मजधारङ वर्षवाणा होय छे-अर्थात्-यौवनशाणी होय छे, 'हरिमेल मडल मल्लिकच्छाणं' हरिमेसવનસ્પતિ વિશેષના મુકુલ-ખીલેલ કુડ્રમલ કળિયા તેમજ મલ્લિકાના જેવી એમની આખેા છે. 'चंचुचिय ललियपुलियचलचत्रलचंचलगईणं' शोभनी गतिड़िया ययुरित छे, वायु देवी अत्यन्त ચપળતા ભરેલી છે અથવા કુટલિત છે, પેાપટની ચાંચના જેવી વકતાવાળી છે અને ललित-विद्यासयुक्त छे, युद्धठित-आथी मानन्ह उयन्नवनारी छे अथवा - 'चंचुच्चिय' नी संस्कृत छाया 'चंचितम्' मेवी पशु होई शडे छे. या पक्षमां खेभनी गति પેપટની ચાંચ જેવી વાંકી એટલા માટે હતી કે તેમના પગને ઊંચા કરવામાં આવે છે અને પછી નીચે રાખવામાં આવે છે આથી આવી સ્થિતિમાં પગાનું વાંકા હાવુ સ્વાભવિક છે અને આથી જ તે ગતિક્રિયાને પણ અહીં કતાયુક્ત કરી દેવામાં આવી છે. ‘પ' શબ્દના અ અત્રે વાયુ છે અને વાયુની ગતિ અતિશય ચપળતાયુક્ત હાય छे आ रीतेोभनी यस गति अतिशय व्ययणताभरेसी थे, 'लंघणवग्गणधावण धोरण 30 - Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-संपतंयकारः . २१ चन्द्रपणां विभागवादकदेवसण्यानि० ४९१ उत्कूर्दनं धावनं - शीघ्रवृजुगमनं धोरणं गतिचातुरी त्रिपदी - भूमौ पदत्रयन्यासः जयिनीवगमनान्तर जयवतीव यद्वा जविनीवेगवती शिक्षिता - अभ्यस्ता गतिर्यैस्ते तथा तेपाम्, 'ललंतला मगललायवर भूस गाणं' ललग्तला मगललातवर भूपणानाम्, तत्र - ललन्ति - दोलायमानानि लामानि प्राकृकृतत्वात् रम्याणि गलळातानि कण्ठेन्यस्तानि वरभूषणानि येषां ते तथा तेषाम्, 'संनयपासणं' स भवपार्थानाम् 'संगयपासाणं' सङ्गपार्थानाम्, 'मुजायपासाणं' सुजातपार्श्वानाम्, 'पीवर वट्टिय सुसंठिय कडीगं' पीवरवर्तितसुसंस्थितकटीनाम्, “ओलंब पलंचलक्खणप्पमाण जुत्त रमणिज्जवालपुच्छाणं' अवलम्ब प्रलम्बलक्षणप्रमाणयुक्त वालपुच्छानाम्, "तणु सुहुम सुजायणिद्ध लोमच्छविहराणं' तनुश्चक्ष्य सुजात स्निग्ध लोमच्छविधोरण तिवइ जइण सिक्खियगईणं' ये सब गर्त आदि के लांघने में, बलान कूदने में, घावन- दौडने में, धोरण -गति की चतुराई में त्रिपदी में-भूमि पर तीन पैरों के रखने में जो इनकी चाल है वह जयिनी है - गमनान्तर को जीतने वाली है अथवा वेगवती है, इससे ऐसा ज्ञात होता है कि इस प्रकार की चाल इन्होंने पहिले से ही सीख रखी है 'ललंत लाभगललायवर भूसणाणं' दोलायमान एवं सुरम्य आभूषण इन्होंने अपने २ गलों में धारण कर रखे है 'संनयपासाणं' दोनों पार्श्वभाग इनके नीचे की ओर प्रमाण रूप में नत है 'संगतपासाणं' इसी कारण वे संगत और 'सुजायपासाणं' सुजात-जन्मदोष से रहित है 'पीवर - afer सुसंठिपकडणं' इनके कटि भाग पीवर - पुष्ट और गोल हैं तथा सुन्दर आकार वाले है 'ओलंच पलंब लक्खणप्पमाणजुत्तर मणिज्जवालपुच्छाणं' इनके बाल प्रधान पुच्छों के अर्थात् चामरों के बाल अवलम्ब अपने २ स्थानों पर खूब अच्छी तरह से जमे हुए हैं बडे २ हैं, लक्षण युक्त हैं और प्रमाणोपेत हैं 'तणुतिवइजइण सिक्खियगइन' से मघां गति आहिने यांचत्रामां, वहगन–त्रामां, धावनદેડવામાં ધેારણુ-ગતિની ચનુરાઇમાં, ત્રિપઢીમાં-ભૂમિ પર ત્રત્રુ પણ રાખવામ' જે એમની ચાલ છે તે જયિની છે-ગમનાન્તરને જિતવાવાળી છે, આનાથી એવુ જ્ઞાન થાય છે કે या अहारनी यास तेथेोथे भगाउथी ४ शीभी सीधी छे, 'ललंतल, मंगळलायवर - भूसणाणं' होसायभान भने सुरभ्य याभूषण मेमो पोतपोताना गणामां धारयु हरी राभ्यां छे. 'संनयपासाणं' भने पार्श्वभाग सेभनी नीथेनी मालुमे प्रभानुसर नभेसां छे. 'संगतपासाणं' या भरणे तेथे सांगत तेभन 'सुजायपासाणं' सुलत-४ भो!उथी रहित है. 'पावरवट्टिय सुसंठिकडीणं' भने। उटिलाग चीवर - युष्ट भने गोण छे तथा सुन्दर भारवाणी छे. 'ओलंग पलंबलक्खणप्पमाण जुत्त रमणिज्जवालपुच्छाणं' मेभनी વાળ પ્રધાન પૂછડીએના અર્થાત્ ચામરાના વાળ અવલમ્બ પાતપેતાના સ્થાને ઘણી सारी रीते ङगेझा छे, भोटां भोटां छे, सक्षायुक्त छे भने प्रभावोपेत छे. 'तणुसुहुम सुजाय णिद्ध लोमच्छविहराणं' मेमना शरीर पर ने ईवाडा તે તનુસૂફમ-ઘણાં જ Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे બદ घराणाम्, “मिउविसय सुदुमलक्खणपसत्यविछिष्ण के सरपालिहाराणं' मृदुविशद सूक्ष्मलक्षण प्रशस्त विस्तीर्ण केसरपालिघराणाम्, तत्र - मृद्री विशदा उज्ज्वला यद्वा परस्परमसंमिलिता प्रतिरोमकूपमेकैकसंभवात् सूक्ष्मा - तन्वी लक्षणा प्रशस्ता या केसरपालि:स्कन्धकेशश्रेणिः तां धरन्ति ये ते तथा तेपासू, 'कलंतथा सगललाडवर भूसणाणं' ललन्त यास कललाटवरभूषणानाम्, तत्र ललन्तः - सुवद्धत्वेन शोभायुक्ता ये शासकाः दर्पणाकारा आभरणविशेषाः त एव ललाटे भूषणानि - श्राभरणविशेषा येषां ते तथा तेपाश्र्, “मुहमंडगोचूलग चामरथासग परिमंडियकडीणं सुखमण्डका चूलक सामरथासकपरिमण्डितकटीनाम्, तत्र मुखमण्डकं - मुखाभरणम् अवचूलकार प्रकस्वमानगुच्छाः चामराणि स्थासकाः- दर्पणाकार आभरणविशेषाः एते यथास्थाने नियोजिताः सन्ति येषां ते तथा, परिसुम सुजाय गिद्ध लोमच्छविहराणं' इनके शरीर पर के जो रोम हैं वे तनु सूक्ष्म बहुत ही पतले हैं, सुजात-दोपविवर्जित, हैं, एवं स्निग्ध हैं, ऐसे रोमों की छवि को ये धारण किये हुए हैं, 'मिउविजय सुहुमलक्खण पसस्थ विछिष्ण केसर पालिहराण' मृदु, विशद, सूक्ष्म, लक्षणों से प्रशस्त, एवं विस्तीर्ण ऐसी केशरपाली - गर्दन के ऊपर जो बाल हैं वे मृदु-चिकने हैं विशद - उज्ज्वल साफ सुथरे हैं, या परस्पर में असंगलित हैं, क्यों कि एक एक रोमकूप में एक २ ही बाल है, तथा ये पतले हैं-मोटे नहीं हैं, एवं बालों के लक्षणों से युक्त हैं 'ललंत थासगललाडवर भूसणाणं' इनकेललाट-भाल पर जो दर्पण के आकार अभूषण पहिराये गये हैं वे सुबद्ध होने के कारण बहुत ही बडी शोभा से युक्त हैं, 'मुह मंडगओचूलगचामरथासग परिमंडियकडीणं' मुख मंडक - मुखाभरण - अवचूलक, लम्बे २ गुच्छे चामर, स्थासकदर्पणाकारवाले आभरण विशेष ये सब उनके ऊपर यथास्थान पर सजे हुए हैं एवं इनका कटि પાતળાં છે, સુજાત દોષ વિવર્જિત છે. અને સુંવાળા છે, આના રૂંવાડાની છમીને તેઓએ धार हरेली छे. 'मिउविसय सुहुमलक्खणपसत्थवि छिष्णकेसरपालिहराणं' भृङ, विशह, સૂક્ષ્મ, લક્ષણેાથી પ્રશસ્ત અને વિસ્તીર્ણ એવી કેશરવાલી–ગનની આલ-ને તેઓએ ધારણ કરેલી છે અર્થાત્ એમની ગનની ઉપર જે વાળ છે તે મૃદુ ચિકણાં છે, વિશદ-ઉજજવળ સાસુથરા અથવા પરસ્પરમાં અસવલિત છે કારણ કે એક રામકૂપમાં એક-એક तथा ते पातजा छे-लडा नथी मने वाजना सक्षोथी युक्त छे. 'ललंत थासगळलाडवरभूसणाणं' शेभना ससार-लास पर ने हयगुना भरना आभूषण पहेराववामां भाव्या छे ते सुद्ध हवाना भरणे धाशु भेटी शोभावाजा छे, 'मुह मंडगओ घुलगचामरथा सगपरिमंडियकडीणं' भुणभडे-भुणाभरणु-अवसः सांगा सांगा ગુચ્છા ચામર, સ્થામક દપ ણાકારવાળા આારણુ વિશેષ એ બધાં તેમની ઉપર યથાસ્થાને રાખેલા હું અને એમના કટિપ્રદેશ વળો અન્ય પ્રકારના આભરણાથી સુરોાભિત મની રહે છે. Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारस. २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि० ४५३ मण्डिा -आमरणादिना सुशोभिता कटिर्येषां ते तथा तेपाम्, 'तवणिज्जखुगणं' तपनीय खुराणाम्, सुवर्णसदृशखुराणाम्, 'तवणिज्जजीहाणं' तपनीयजिहानाम्, 'तबणिज्जतालुयाणं' तपनीयतालुकानाम्-मुवर्ण सरसतालुकानाम्, 'तवणिज्जजोत्तगसुपोजियाणं' तपनीष योगकसुयोजितानाम्, 'कामगाणं' कामगमानां तत्र-काम:-स्वेच्छा तेन गमो. गमनं येषां तादृशानाम्, "पीइगमाणं' प्रीतिगमानाम्, तत्र प्रीति चित्तस्योल्लासो विद्यते इत्यर्थः 'मणोगमाण' मनोगमानाम्, 'मणोरमाणे' मनोरमाणाम् 'अमियगईणं' अमितगतीनाम् 'अमियबलचीरियपुरिसकारपरकमाणं' अमित बलवीर्य पुरुषकारपराक्रमाणाम्, 'महयाहयहेसियकिलकिलाइयरवेणं' महताहयहेषितकिलकिलायितरवेण-शब्देन, तत्रमहता-बहुव्यापिना हयषितरूपो यः किलकिलायितरवा-सानन्दशब्दस्तेन 'मणोहरेणं' भाग और भी अनेक प्रकार के आभरणों से सुसज्जित हो रहा है 'तवणिज्यखुराण' इनके खुर सुवर्ण के जैसे है, 'तवणिज्ज जीहाणं' जिहा भी इनकी सुवर्ण के जैसी है, 'तवणिज्जतालुयाणं' तालु भी इनका तपनीय सुवर्ण के ही जैसा है 'तवणिज्ज जोत्सगसुयोजियाणं' तपनीय सुवर्ण के तारों से गुंथे हुए जेबरा से ये सब सुनियोजित हैं 'कामगाणं' इच्छानुसार ये सब गमन करते हैं, 'पीइगमाणं' चित्त के उल्लास के अनुरूप ही इनकी चाल है, 'मणोगमाणं' मन की गति जैसी इनकी गति है, 'मणोरमाणं' मन को रुचें ऐसे ये बडे सुहावने हैं, 'अमियगईणं' इनकी गति अपार है 'अमियबलवीरिय पुरिसकारपरकमाण' अपरं पार ही इनका बल, वीर्य और पुरुषकार पराक्रम है, 'महया हयहे. सिय किलकिलाइयरवेणं' ये सब के सब हय (घोडा) रूपधारी देव गण बहुत दूर २ तक व्याप्त होने वाले ऐसे अपने हिनहिनाट के शब्द से जो कि आनन्दयुक्त है 'मणोहरेणं' चित्त में आल्हाद का उत्पादक है 'अंबरं दिसाओ य पुरेता' अम्परतल एवं दिशाओं को वाचालित करते हैं और 'सोभयंता' उन्हें 'तवणिज्जखुराण' मेमनी मश सन २वी छ, 'तवणिज्जजीहाणं' पy मेमनी सुपर्ण २वी छ, तवणिजतालुयाण' ताण ५ ओभनु तपास सुवर्णरेयमीछे, 'तवणिज्जजोत्तगसुयोजियाण' तपासा सुवर्ण ना यभा२ ताराथी थेट राशनी साये में मयां सुनियोरि . कामगमाण' ५२छानुसार तो मां गमन ४रे छे. 'पीइगमाण' (यतन सासन मनु३५ ॥ तभनी या छ, 'मणोगमाणं' भनने गमे ये तमा घर सोडामा छ. 'अमियगईणं' अ५२ पार मेमनी जति छ. 'अमिय बलबीरिय पुरिसकारपरकमाणं' म५२ पार से समर्नु मण वीर्य भने ५३५४४२ पराभ, 'महया हयहेसियकिलकिलाइयरवेणं' मा ii . य (21) ३५धारी 34 धणे દૂર-દૂર પર્યંત વ્યાસ થનારા એવા પિતાના હણહણાટના શબ્દથી કે જે આનંદદાયક છે, 'मणोहरेणं' वित्तमा REBIT Sanनार छ. 'अंबरं दिसाओ य पुरेता' AARTE मने हिशामान पायासित ४२ छ भने 'सोभयंता' मन सुशामित ४३ 2. मातन Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जन्मदीपप्रतिसा मनोहरेण-चित्ताल्हादजनकेन शब्देन 'पुरता' पूरयन्ति तथा-'अंबरं दिसाय शोभयंता' अम्बरं-गगनतलं दिशाः पूर्वादिकाः शोभयन्त्रि 'चत्तारि देवसाहसीओ' चत्वारि देवसहस्राणि 'इयरूवधारीण देवाणं' हयरूपधारिणां देवानाम्, 'उत्तरिल्लं बाहं परिवहं तित्ति' उत्तराम्उत्तरदिगवस्थितवाहों परिवहन्ति इति ॥ ___ सम्प्रति-संग्रहणी गागाद्वयं चाह-'गाहा' इत्यादि, 'गा' गाथा 'सोलसदेवसहस्सा हवंति चंदेसु चेव सूरेशु' पोडश देवसहस्राणि भान्ति चन्द्रेषु चैर सूर्येषु 'अद्वेव सहस्साई एकेकमि गहविमाणे' अष्टावेव सहस्राणि एकै कस्मिन् ग्रहविमाने, एकैकस्मिन ग्रहविमाने अष्टावेव देवसहस्राणि देववाह का भवन्तीत्यर्थः 'चत्तारिय सहस्साई णकहत्तंमिय हवंति इकिके' चत्वारि देवराहस्राणि नक्षत्रे च भवन्ति एकैकस्मिन् 'दो चेन सहस्साई तारारूवेकमेकंमि' द्वे एव सहस्रे तारारूपे एकै कस्मिन् इति । 'एवं सूरविमाणं गाव ताराख्यविमाणाणं' एवं-यथा सुशोभित करते हैं इस तरह के विशेषणों वाले एवं इस तरह की स्थितिवाले ये 'हयख्वधारीणं देवाणं चत्तारि देवसाहस्सीओ हय (घोडा) रूप धारी चार हजार देव 'उत्तरिल्लं बाहं परिवहनि' चन्द्रविमान की उत्तरदिगवस्थित वाहा को खेचते हैं। यहां आगत इन दो संग्रहणी गाथाओं का अर्थ इस प्रकार से है, सोलसदेवसहस्सा हवंति चंदेख चेव सूरेसु' चन्द्रमा एवं सूर्यके विमानों के बाहक सोलह २ हजार देव हैं, 'अटेच सहस्साई एक्केक्कमि गहविमाणे' एक एक ग्रह में आठ हजार ही देवयाहक हैं, 'चत्तारि य सहस्साई णखत्तमि य हवंति इकिक्के' एक एक नक्षत्र में चार हजार देव वाहक हैं । 'दो चैव सहस्साई ताराख्वेकमेकमि' एक एक तारा रुप में दो ही हजार देववाहक हैं, 'एवं सूरविमाणं जाव तारास्वषिमागाणं' जिस प्रकार से चन्द्रदिनान के परिवाहक सिंहादि देव पूर्वोक्त रूप से वर्णित करने में आये हैं उसी प्रकार से सूर्यविमान केभी परिवाहक सिंहादि देव वर्णन करने योग्य हैं ऐसा जानना चाहिये इसी तरह विशेष म. मा ४२नी स्थिति मा 'हयख्वधारीणं देवाण चत्तारि देवसाहस्सीओ' य (31) ३५थारी यार ७१२ ४५ 'उत्तरिल्लं वाई परिवहति' यन्द्रविमाननी ઉત્તરદિગવસ્થિત વાહાને ખેંચે છે. અહીં આગત આ બે સંગ્રહણી ગાથાઓનો અર્થ આ प्रमाणे छ-'सोलस देवसहस्सा हवंति चंदेसु चेव सूरेयु' यन्द्रमा मन सूर्यना विमानाना व साग-से २ ४५ छ, 'अदेव सहस्साई एक्केश्कमि गहविमाणे' मे४ मे घडमा 08 M२ वा छे. 'चत्तारि य सहस्साई णक्खत्तमि य हवंति इकिक्के' मे मे नक्षत्रमा या२ यार ७२ वा छे. 'दो चेव सहस्साई तारारूवेकमेक्कमि' से मे४ ता।३५ मे १ २ वा छ, 'एवं सुरविमाणं जाव तारास्वविमाणाण' रे પ્રકારે ચન્દ્રવિમાનના પરિવહક સિંહાદિ દેવ પૂર્વોક્ત રૂપથી વર્ણિત કરવામાં આવ્યા છે તેવી જ રીતે સૂર્યવિમાનના પણ પરિવાહક સિંહાર્દિદેવ વર્ણન કરવા ગ્ય છે એવું Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमपक्षका शु. २९ चन्द्रसूर्याणां विमानवाहकदेवसंख्यानि० ४९५ चन्द्रविमानवाहकानुसारेण सूर्यविमानानामपि सिंहादिदेवा वाहका वर्णनीयाः यावत्तारारूपागामपि विमानवाहका वर्णनीयाः, यावत्पदात् माविमानानां नक्षत्रविमानानां च विमानवाहका वर्णनीयाः । 'णवरं एसदेव संघायत्ति' नवरमेष देव संघात इति, अयं भावः-सर्वेषां ज्योतिकाणां विमानवाहक सूत्रं सममेव तेषां संख्याभेदस्तु पूर्वकथित गाथाद्वयादेव ज्ञातव्य स्तथाहि-पोडशदेव सहस्राणि चन्द्रविमाने वाहका भवन्ति, सूर्यविशानेऽपि पोडश एव देवबहस्राणि भवन्ति, ग्रह विमाने एकैकस्मिन् अष्टौदेव सहस्राणि भवन्ति, तथा नक्षत्रविमाने चत्वारि देव सहस्राणि भवन्ति, तारारूपविमाने द्वे चैव सहस्ते एकैकस्मिन् इति नपमद्वारम्, तत्राय भाव:-चन्द्रविमाने चत्वारि सहस्राणि, गजानां चत्वारि, सिंहानां चत्वारि सहस्राणि, वृष-: भाणां चत्वारि अश्वानाम्, एवं सूर्यविमानेऽपि । ग्रहरिमाने द्वे सहस्र सिंहानां द्वे गजानां द्वे से यावत्पद गृहीत ग्रहविमानों के और नक्षत्र विमानों के भी विमानवाहक देव वर्णन योग्य है ऐसा समझलेना चाहिये, 'जबरं एम देव संघायत्ति' इस सूत्र का भाव ऐसा है-समस्त ज्योतिष्क देवों के विमान वाहक देवों के सम्बन्ध का सूत्र समान ही है, इनकी संख्या का भेद पूर्वकथित गाथादय से ही ज्ञातव्य है, जैसे-सोलह हजार चन्द्रविमान में वाहक देव हैं सो इतने ही हजार देव सूर्य विमान में वाहक हैं ग्रहविमान में एक एक में आठ आठ हजार देव हैं नक्षत्र विमान में चार हजार देव हैं तारारूप विमान में एक एक में दो हजार देव परि वाहक देव हैं इस प्रकार से यह नवम द्वार समाप्त होता है, _ भाव यहां ऐसा है-चन्द्रविमान में चार हजार परिवाहक गजरूपधारी देव है चार हजार सिंहरूप धारी परिवाहक देव हैं चार हजार वृषारूप धारी देव हैं और चार हजार ही हय (घोडा) रूपधारी परिवाहक देव हैं इसी प्रकार से सूर्यविमान में भी हैं, ग्रहविमान में दो हजार सिंहरूपधारी दो हजार गजरूप धारी, दो हजार वृषभरूप धारी और दो हजार अश्वरूपधारी परिवाहक देव हैं, જાણવું જોઈએ. આવી જ રીતે યાવત્પદ ગ્રહીત ગ્રહવિમાનના અને નક્ષત્ર વિમાનના પણ विमानवाहेर पनि ४२१। येय 2 मेम समा. 'णारं एस देव संघायत्त' मा સૂત્રને ભાવ આ પ્રમાણે છે–સમસ્ત જ્યોતિષ્ક દેના વિમાનવાહક દેના સમ્બન્ધનું સત્ર સમાન જ છે. એમની સંખ્યાનો ભેદ પૂર્વકથિત ગાથાદ્વયથી જ જ્ઞાતવ્ય છે જેમકે–સોળ હજાર ચન્દ્રવિમાનમાં વાહક દેવ છે તે એટલાં જ હજાર દેવ સૂર્યવિમાનમાં વાહક છે, હવિમાનમાં એક એકમાં આઠ આઠ હજાર દેવ છે, નક્ષત્રવિમાનમાં ચાર હજાર દેવ છે, તારારૂપવિમાનમાં એક એકમાં બે હજાર બે હજાર પરિવાહક દેવ છે. આ પ્રકારે આ નવમ દ્વાર સમાપ્ત થાય છે આ કથનને ભાવ અડી એ છે-ચન્દ્રવિમાનમાં ચાર હજાર સિંહરૂપ ધારી પરિવાહક દેવ છે, ચાર હજાર વૃષભરૂપપારી દેવ છે અને ચાર હજાર જ હય (ઘડા) રૂપધારી પરિવાહક દેવ છે. આવી જ રીતે સૂર્યવિમાનમાં પણ છે, ગૃહવિમાનમાં બે Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्यूछीपप्रशसिने वृपभाणां द्वे हयानां नक्षत्रविमाने एक सदस्खं गजानामेकं सिंहाना मेकं वृषभाणामेकमवानाम्, ताराविमाने पञ्चशतं सिंहानां पञ्चशतं वृपभाणां पञ्चशतमश्वानाम् इति ॥ सू० २९ ॥ ॥अथ दशनद्वारम् ।। नवमद्वारं व्याख्याय दशमं द्वारं व्याख्यातुमाह-एएसिणं' इत्यादि, मूलम्-एएसि णं भंते ! चंदिमसूरियगहगणणक्खत्रातारारुवाणं कयरे सव्वसिग्घगई कयरे सव्वसिग्घतराए चेव ? गोयमा ! वंदेहितो सूरा सम्वलिग्धगई सूरहितो गहा सिग्धगई, गहेहितो पक्खत्ता सिग्धगई, णक्खत्तेहितो तारारूवा सिग्धगई, सनप्पगई चंदा सव्वसिग्धगई, तारारूवा इति । एएसिणं भंते ! चंदिमसूरिश्रगहणणखत्ततारारूवाणं कयरे सव्वमहद्धिया कयरे सव्वप्पड्डिया ? गोयमा ! तारारूवे. हिंतो णक्खत्ता महिड्डिया, णक्खत्तेहितो गहा महिड्डिया गहेहितो सुरिया महड्डिया सूरेहितो चंदा महड्डिया सव्वप्पड्डिया ताराख्वा, सबमहिद्विया चंदा । जंबूदीवेणं भंते ! दोवे ताराएय ताराएय केवइए अबा. हाए अंतरे पन्नत्ते ? गोयमा ! दुविहे वाघाइए य निवाघाइए य निवाघाइए जहण्णेणं पंचधणुसयाई उकोसेणं दो गाउयाई, वाघाइए जहणणेणं दोपिण छावठू जोयणसए उक्कोसेणं बारसजोयणसहस्साई दोणि य यायाले जोषणसए तारारुवस्स अवाहाए पन्नत्ते ॥सू० ३०॥ छाया-एतेषां खलु भदन्त ! चन्द्रसूर्यग्रहगणनक्षत्रतारारूपाणां कतरः सर्वशीघ्रगतिकतरः सर्वशीघ्रतरकएच, गौतम ! चन्द्रेभ्यः सूर्याः सर्वशीघ्रगतयः सूर्येभ्यो ग्रहाः शीघ्रगतयः, नक्षत्रविमान में एक हजार सिंहरूपधारी, एक हजार गजरूपधारी, एक हजार वृषभरूपधारी और एक हजार अश्वरूपधारी देव है, तथा ताराविमानों में पांच सौ सिंहरूपधारी, पांच सौ वृषभरूपधारी, पांच सौ गजरूप धारी और पांच सौ अश्वरूपधारी देव है ॥सू० २९॥ नववांद्वार समाप्त હજાર સિંહરૂપધારી, બે હજાર ગજરૂપધારી, બે હજાર વૃષભરૂપધારી અને બે હજાર અશ્વવરૂપધારી પરિવાહક દેન છે, નક્ષત્રવિમાનમાં એક હજાર સિંહરૂપધારી, એક હજાર - ગજરૂપધારી એક હજાર વૃષભરૂપધારી અને એક હજાર અશ્વરૂપધારી દેવ છે તથા તારાવિમાનમાં પાંચ સિંહરૂપથારી, પાંચસો ગજરૂપધારી, પાંચસે વૃષભરૂપધારી અને પાંચસે ચશ્વરૂપધારી દેવ છે. નવમું દ્વાર સમાપ્ત Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KG प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कार: सू. ३० ग्रहादीनां शीघ्रगत्यादिनिरूपणम् ग्रहेभ्यो नक्षत्राणि शीघ्रगतीनि, नक्षत्रेभ्यस्तारारूपाणि शीघ्रगतीनि । सर्वाल्पगतयश्चन्द्राः, सर्वशीघ्रगतीनि तारारूपाणि एतेषां खलु भदन्त ! चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपाणां कतरे सर्वमहर्द्धिकाः कतरे च सर्वांल्पर्द्धिकाः १ गौतम । तारारूपेभ्यो नक्षत्राणि महर्द्धिकानि, नक्षत्रेभ्यो ग्रहा महर्द्धिकाः, ग्रहेभ्यः सूर्या महर्द्धिकाः, सूर्येभ्यश्चन्द्रा महर्द्धिकाः सर्वाल्पर्द्धिकानि तारारूपाणि सर्वमर्द्धिका चन्द्राः । जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे ताराया स्तारायाश्च कियद बाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! द्विविधम्-व्याघातिकं निर्व्याघतिकं च, निर्व्याघातिकं जघन्येन पञ्चधनुः शतानि उत्कर्षेण द्वे गथ्यते । व्याघातिकं जघन्येन द्वे योजनशते षट्पष्टधिके, उत्कर्षेण द्वादश योजन सहस्राणि द्वे च योजनशते द्विचत्वारिंशदधिके तारारूपस्य तारारूपस्याबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम् || सू० ३० ॥ टीका - " एए सिणं भंते !" एतेषां वक्ष्यमाणानां खलु भदन्त ! ' चंदिमसूरियग्गहगण णक्खतदाराख्याणं' चन्द्रसूर्य ग्रहगणनक्षत्रतारारूपाणां मध्ये 'कथरे सव्वसिग्धगई' कतरः सर्वशीव्रगतिः सर्वेभ्यश्चन्द्रादिभ्यश्वर ज्योतिष्क देवेभ्यः शीघ्रगतिः इदं च सर्वाभ्यन्तरमण्ड - लापेक्षया ज्ञातव्यम्' 'करे सव्वसिग्धतराए चेव' कतरश्च सर्वशीघ्रतरकगति एतच्च सर्वबाह्य मण्डलापेक्षया कथितम् अभ्यन्तरमण्डला पेक्षया सर्वबाह्यमण्डलस्य गतिप्रकर्ष सुप्रसिद्धत्वादसवें द्वार की वक्तव्यता 'एएसि णं भंते ! चंदिमसूरियगहणचखत्ततारारूवाणं इत्यादि । टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है - 'एएसि णं भंते ! चंदिमसूरियगहणक्खन्तताराख्याणं' हे भदन्त ! इन चन्द्र सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और तारारूप ज्योतिष्कों के बीच में 'कयरे सव्व सिग्घगई' कौन चन्द्रादिक सर्व चर ज्योतिष्क देवों की अपेक्षा शीघ्रगतिवाला है ? यह प्रश्न सर्वाभ्यन्तर मंडल की अपेक्षा जानना चाहिये, 'कयरे सव्व सिग्घतराए चेव' तथा कौन सर्व शीघ्र तरक गति है ? यह प्रश्न सर्व बाह्य मण्डल की अपेक्षा जानना चाहिये, क्यों कि अभ्यन्तरमंडल की अपेक्षा सर्ववाह्य मंडल की गति का प्रकर्ष सुप्रसिद्ध है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! चंदेर्हितो सूरा सव्वसिग्धगई' हे દશમાદ્વારની વક્તવ્યતા 'एएसि र्ण भंते ! चंदिमसूरियगहणक्खत्ततारारूवाणं' छत्याहि टीडार्थ मा सूत्र द्वारा गौतमस्वाभीमे अभुने मा प्रभा पूछयु छे- 'एएसिणं भवे ! च दिम पूरियगणक्खत्ततारारूवाणं' हे अहन्त ! २ यन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र भने तारा३य न्ये तिष्ठनो ध्यमां 'कयरे सव्व सिग्घगई' ! चन्द्रादिक अनाथी सर्व ज्योतिष्ठ देवानी अपेक्षा शीघ्रगतिवाजा छे ? या प्रश्न सर्वात्यन्तरभउजनी अपेक्षाथी लगवा लेखे, 'कयरे सव्त्र सिग्धतराए चेत्र' तथा अणु सर्व शीघ्रगति तर४ है ? या अश्न सर्वमाह्यभएडसनी અપેક્ષા જાણવા જોઈએ. કારણ કે અ`તરમ...ડળની અપેક્ષા સખાદ્યમંડળની ગતિન उ० ६३ Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्वीपमालिले दिति प्रश्ना, भगवानाद-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चंदेहितो सूरा सम्बः सिग्धगई' चन्द्रेभ्य श्चन्द्रापेक्षया सूर्याः सर्वशीघ्रणतयो भवन्ति, 'सूर्येभ्य:-सूर्यापेक्षया ग्रहा:भौमादयः शीघ्रगतयः 'गहे हितो णक्खत्ता' सिधगई' ग्रहेभ्यो ग्रहापेक्षया नक्षत्राणि-अमि जिदादीनि शीघ्रगतीनि भवन्ति, तथा-'णवखतेहितो ताराख्वा सिग्धगई क्षत्रेभ्योऽभिजिदादिनक्षत्रापेक्षया तारारूपाणि शीघ्रगतीनि, मुहर्तगतो विचार्यमाणायाम् परेषां परेपी गतिप्रकर्पस्यागमप्रसिद्धत्वात् अत एव 'सन्धप्पगई चंदा' सर्वाल्पगत्यश्चन्द्राः सर्वेभ्यः सूर्या. दिभ्योऽल्पा-मन्दा गतिर्गमनं येषां ते तथा 'सनसिग्धगई ताराख्वत्ति' सर्वेभ्य:-सर्वापेक्षया शीघ्रगतीनि तारारूपाणि इति दशमं द्वारम् ॥१०॥ ___सम्प्रति एकादशद्वारमाह-'एएसिणं' इत्यादि, 'एए सिणं भंते !' एतेषां खलु भदन्त ! 'चंदिमस रियगहणक्खत्ततारारूवाणं' चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपाणां मध्ये 'कयरे सव्वमहिगौतम! चन्द्रमाओं की अपेक्षा सूर्यों की सर्व शीघ्रगति है 'सूरेहितो गहा सिग्घगई' सूर्यों की अपेक्षा ग्रहों की शीघ्रगति हैं 'गहेहितो णक्खत्ता सिग्घगई' ग्रहों की अपेक्षा नक्षत्रों की शीघ्रगति है, तथा 'णक्खत्तेहिं तो तरारूपा सिग्घ गई: अभिजितू आदि नक्षत्रों की अपेक्षा तारारूपों की शीघ्रगति है क्योंकि मुहूत्र्तगति की विचारणा में आगे २ के ज्योतिष्कों का गति प्रकर्ष आगम प्रसिद्ध है इसलिये 'सव्वप्पगई चंदा' सर्व से अल्प गति चन्द्रमाओं की है और 'सव्वसिग्घगई तारास्वत्ति' सर्व की अपेक्षा शीघ्र गतिवाले तारारूप है। दशम द्वार समास ॥ एकादश द्वार वक्तव्यता 'एएसिणं भंते ! चंदिमसूरियगहणक्खत्तताराख्वाण' हे भदन्त ! इन चन्द्र, सूर्य ग्रह, नक्षत्र और तारारूपों में से 'कयरे सव्वमहिडिया कयरे सव्वप्रय सुप्रसिद्ध छे. मानउत्तरमा प्रभु ४ छ-'गोयमा । चंदेहितो सूरा सव्वसिग्घगई' गौतम ! यन्द्रमामानी अपेक्षा सूर्यानी सपशवगति छ 'सुरेहितो गहा सिग्धगई सूर्याची अपेक्षा अंडानी गति छे. 'गहेहितो णक्खत्ता सिग्धगई' घडानी अपेक्षा नक्षत्रानी प्रगति छ. तथा 'णक्खत्तेहिंतो तारारूवा सिग्घगई' समिति माह नक्षत्रानी અપેક્ષા તારારૂપની શીઘગતિ છે કારણ કે મુહૂર્તગતિની વિચારણામાં આગળ આગળ ज्योतिनो गति प्रमाण प्रसिद्ध छ रेया 'सव्वप्पगई चंदा' सवयी पति यन्द्रमामानी छ भने 'सवसिग्धगई तारास्वत्ति' सनी अपेक्षा शाशतिवाता|३५ छे. દશમ દ્વાર સમાપ્ત એકાદશદ્વાર વક્તવ્યતા 'एएसिणं भंते ! चाहिम सूरियगहणक्खत्ततारास्त्राणं' हे महन्त ! मी यन्द्र, सूर्य, 8, नक्षत्र गने तारापोभाया 'कयरे सव्वमहिडूढिया कयरे सम्वप्पदिया' सप Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सु. ३० ग्रहादीनां शीघ्रगत्यादिनिरूपणम् ४९९ डिया' कतरे सर्वमहर्द्धिकाः सर्वांपेक्षया अधिकाधिकऋद्धिमन्तः के 'कयरे सव्वप्यडिया' कतरे च सर्वात्पर्द्धिकाः सर्वापेक्षया हीनऋद्धिमन्तश्च के इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'तारारूवेहितो णक्खत्ता महिड्डिया' तारारूपेभ्य स्तारारूपापेक्षया नक्षत्राणि महर्द्धिकानि 'णक्खत्तेर्हितो गहा महिड्डिया' नक्षत्रेभ्यो नक्षत्रापेक्षया ग्रहाःभौमादयो महर्द्धिकाः 'गहिंतो सूरिया महिड्डिया ' ग्रहेभ्यो ग्रहापेक्षया सूर्या महर्द्धिकाः 'सूरेहिंतो चंदा महिडिया' सूर्येभ्यः सूर्यापेक्षया चन्द्राः महर्द्धिकाः अत एव 'सव्वप्यडिया तारा रूवा' सर्वोल्पर्द्धिका स्ताराख्ना देवा भवन्ति 'सव्वमहिडिया चंदा' सर्वमहर्द्धिकाः सर्वान पेक्षाधिकऋद्धिमन्त चन्द्रा भवन्ति, अयं भावः - गतिविचारणायां ये यदपेक्षया शीघ्रगतयः; पड़िया' कौन सर्वमहर्द्धिक सब की अपेक्षा अधिक ऋद्धिवाला हैं? और कौन सर्व की अपेक्षा अल्प ऋद्धि वाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! तारारूवेहिंतो णक्खत्ता महिडिया' हे गौतम । तारारूपों की अपेक्षा नक्षत्र महंती ऋद्धिवाले हैं, 'गक्खतेहिंतो गहा महड़िया' नक्षत्रों की अपेक्षा ग्रह - भौमादिक (मंगल) ग्रह - महती ऋद्धि वाले हैं। 'गंहिंतो सूरिया महिडिया' ग्रहों की अपेक्षा सूर्य महाऋद्धि वाले हैं, 'सुरेहितो चंदा महिडिया' औरसूर्यो की अपेक्षा चन्द्र महाऋद्धिवाले हैं। इसतरह 'सव्वष्पड्डिया ताराख्वा सव्वमहिड्डिया चंदा' सब से कम ऋद्धिवाले तारारूप हैं और सब से अधिक ऋद्धि वाले चन्द्र हैं। तात्पर्य यही है किं गति विचारणा में जी जिन की अपेक्षा शीघ्र गति वाले कहे गये हैं वे उनकी अपेक्षा ऋद्धिविचारणा में उत्क्रम से महर्द्धिक कहे गये हैं ऐसा जानना चाहिये । एकादश द्वार समाप्त ॥ द्वादश द्वार वक्तव्यता 'जंबुद्दीवे णं भंते! दीवे ताराए य ताराए म' हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नामके મહુદ્ધિ —પ્રધાની અપેક્ષા અધિક ઋદ્ધિવાળ છે ? અને કાણુ સની અપેક્ષા અલ્પઋદ્ધિવાળા छे ? माना उत्तरभां अलु हे छे - 'गोयमा ! तारारूवेहिंतो णक्खत्ता महिइडिया' हे गौतम! ताराइयोनी अपेक्षा नक्षत्र भडती ऋद्धिवाणा छे, 'णक्खत्तेहिंतो गहा महडूढिया' नक्षत्रानी अपेक्षा श्रद्ध-लोभाहिङ (भगत) श्रड-भडती ऋद्धिराणा छे. 'गहेहिंतो सूरिया महिड्रढ़िया ' थडेंनी अपेक्षा सूर्य महाऋद्धिवाणा छे. 'सूरोहिंतो चंदा महिइढिया' मने सूर्यानी अपेक्षा शुन्द्र भडाऋद्धिवाजा छे. भावीरीते 'सब्ब पडूढिया तारारूवा सव्त्रमहिइढिया चंदा' सौंधी એછી ઋદ્ધિવાળા તારારૂપ છે અને સહુથી અધિક ઋદ્ધિવાળા ચન્દ્ર છે. તાપય એજ એ કે ગતિવિચારણામાં જે જેમની શીઘ્રગતિવાળા કહેવામાં આવ્યા છે તે તેની અપેક્ષા ઋદ્ધિવિચારણામાં ઉત્ક્રમથી મહુદ્ધિ કહેવામાં આવ્યા છે એ પ્રમાણે જાણવુ જોઈએ. એકાદંશદ્વાર સમાપ્ત દ્વાદશદ્વાર વક્તવ્યતા 'जंबुद्दीवे णं भंते |दीवे ताराए य ताराए य' से लद्वन्त ! हम्मूदीय नामना' द्वीपमा ' Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५.० ___ जम्बूद्धीपप्रमतिले । कथितास्ते तदपेक्षया ऋद्धिविचारणायामुत्क्रमतो महद्धिका ज्ञातव्या इति एकादशं द्वारम् ।। सम्प्रति द्वादशं द्वारप्रश्नमाह-'जंबुद्दीवेणं' इत्यादि, 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खल भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'ताराए य ताराए य' ताराया स्तागयाश्च एकतारापेक्षयाऽपरतारायाः 'केवइयाए भवाहाए अंतरे पन्नत्ते' कियत्या-कियत्प्रमाणकया अबाधया अवाधया अन्तरं प्रज्ञप्तं कथितमिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहे वाघाइए य निव्याघाइए य' द्विविध-द्विप्रकारकम् अन्तरं प्रज्ञप्तम् तद्यथा-व्याघातिक निर्व्याघातिकं च, तत्र व्याघातः पर्वतादि देशेभ्यः स्खलनम् तत्रभवं व्याघातिकम्, निर्व्यापातिकं व्याघातिका निर्गतं स्वाभाविक मित्यर्थः "निवाघाइए जहपुणेणं पंच घणुसयाई उक्कोसेणं दो गाउयाई तत्र द्वयोरन्तरयोर्मध्ये यत् निर्व्यापातिकं तद जघन्येन पञ्चधनुः शतानि उत्कर्षेण द्वे गव्यूते, एतत् जगत्स्वभावादेव ज्ञातव्यम् इति । 'वाघाइए जहण्णेणं दोणि छावहे जोयणसए' तयोर्द्वयोरन्तरयो मध्ये यत् व्यापातिक मन्तरं द्वीप में एक तारा से दूसरे तारे का 'केवइयाए अबाहाए अंतरे पन्नत्ते' कितना अन्तर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! दुविहे वाघाइए य निव्वाघाइए य' हे गौतम ! अन्तर व्याघातिक ओर नियोधितक के भेद से दों प्रकार का होता है जिस अन्तर में-बीच में पर्वतादिकों का पड जाना होता है वह व्याघातिक अन्तर और जो अन्तर इस व्याघात से रहित होता है अर्थातू स्वा. भाविक होता है वह निर्व्याघातिक अन्तर है 'निव्याघाइए जहण्णेणं पंचधणुस. याई उक्कोसेणं दो गाउयाई' इनमें जो व्याघात विना का अन्तर है वह कम से कम पांचसौ धनुष का है और अधिक से अधिक दो गव्यूत का है यह जगत्स्वभाव से ही हुआ जानना चाहिये 'वाघाइए जहण्णेणं दोण्णि, छावटे जोयणसए' व्याघातिक जो अन्तर है वह दो सौ ६६ छियासठ योजन का है यह जघन्य की अपेक्षा अन्तर कहा गया है और निषधकूट की अपेक्षा लेकर कहा गया है मेराथी मी त 'केवइयाए अवाहाए अंतरे पन्नत्ते' नुयुमन्तर ममापायी वामां मायु छ ? उत्तरमा प्रभु ४३ छ-'गोयमा ! दुविहे वाघाइए य निवाघाइए य' 8 गौतम ! અન્તર વ્યાઘાતિક અને નિર્વાઘાતિના ભેદથી બે પ્રકારનું કહેવામાં આવેલ છે. જે અન્તરમાંવચમાં પર્વતાર્દિકનું પડી જવાનું થાય છે તે વ્યાઘાનિક અખ્તર અને જે અન્તર આ व्याथातथी २हित य छ-अर्थात् स्वाविहाय छे ते निव्याधाति मन्तर छ 'निव्वाघाइए जहण्णेणं पंच धणुसयाई उक्कोसेणं दो गाउयाई' मामा २ व्याधात नुमन्तर છે તે ઓછામાં ઓછું પાંચસો ધનુષ્યનું છે અને વધુમાં વધુ બે ચૂતનું છે. આ HEARINथी । ये युवु नये. 'वाघाइए जहण्णेणं दोण्णि छावट्टे जोयणसए' વ્યાઘાતિક જે અન્તર છે તે ૨૬૬ બસે છાંસઠ જનનું છે આ જઘન્યની અપેક્ષા અન્તર કહેવામાં આવ્યું છે અને નિષધકૂટની અપેક્ષા લઈને કહેવામાં આવ્યું છે આનું તાત્પર્ય Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टौका-सप्तमवक्षस्कार: सू. ३० प्रहादीनां शीघ्रगत्यादिनिरूपणम् तत् जश्न्येन द्वे पक्षष्टि योजनशते, अर्थात् षट्पष्टयधिके द्वे योजनशते इति, एतच्च निषधकूटादिक्रममपेक्ष्य ज्ञातव्यं तथाहि-निषधपर्वतः स्वभावतः उच्चैः चत्वारि योजनशतानि तदुपरि पञ्चयोजनशतोच्चानि कूटानि तानि च कूटानि मूले पञ्चयोजनशतानि आयामविष्कम्भाभ्याम्, मध्ये त्रीणि योजनशतानि पञ्चसप्तत्यधिकानि, उपरि भागे अर्द्धतृतीये द्वे योजनशते तेषां चोपरितन भाग समश्रेणिप्रदेशे तथा-जगत्स्वभावा दष्टावष्टौ योजनानि अवाधया कृत्या ताराविमानानि प्रचलन्ति ततो जघन्यतो व्याघातिकमन्तरं द्वे योजनशते पट्पष्टयधिक एव भवतः इति ।। 'उकोसेणं बारस जोयणसहस्साई दोणिय बायाले जोयणसए' उत्कर्षण द्वादश योजन सहस्राणि द्वे योजनशते द्विचत्वारिंशदधिके एतच्च मेरुपर्वतमधिकृत्य भवतीति ज्ञातव्यम्, तथाहि-मेरुपर्वते दशयोजनसहस्राणि मन्दरपर्वतस्योभयतोऽवाधया एकादश योजनानि एकविंशत्यधिकानि ततः सर्वसंकलनया भवन्ति द्वादशयोजनसहस्राणि द्वे च योजनशते द्विचत्वारिंशदधिके इति, 'तारारुवस्स तारारूपस्स अबाहाए अंतरे पनत्ते' उपर्युइसका तात्पर्य ऐसा है कि निषध पर्वत स्वभावतः चार सौ योजन ऊंचा है एवं उसके उपर पांच सौ योजन ऊंचे कूट है, ये कूट मूल में पांच सौ योजन की लम्बाई चौडाई वाले हैं बीच में ३ सौ ७५ योजन की और ऊपर में २५० योजन की लम्बाई चौडाई वाले हैं। इनके उपरितनभाग संबंधी समश्रेणी प्रदेश में तथा जगत्स्वभाव के अनुसार आठ २ योजन की दूरी पर तारा विमान चलते हैं इसलिये जघन्य की अपेक्षा व्याघातिक अन्तर २६६ योजन का ही है 'उकोसेणं वारस जोयणसहस्साइं दोणि य बायाले जोयणसए' एवं उत्कृष्ट से अन्तर १२ हजार दो सौ ४२ योजन का है यह अन्तर मेरु पर्वत की अपेक्षा से कहा गया है, 'तारारुवस्स ताराख्वस्स अवाहाए अंतरे पन्नत्ते' इस एक तारारूप से दूसरे तारारूप का अबाधा से अन्तर कहा गया है ॥३०॥ १२ वां द्वार समाप्त ॥ એવું છે કે નિષધપર્વત સ્વભાવતઃ ચારસો જન ઊંચે છે અને તેની ઉપર પાંચસો જન ઊ ચાઈએ કૂટ છે, આ કુટ મૂળમાં પાંચસો જનની લંબાઈ પહોળાઈવાળા છે વચમાં ૩૭૫ જનની અને ઉપરના ભાગમાં ૨૫૦ જનની લંબાઈ પહોળાઈવાળા છે. એમના ઉપરના ભાગ સંબધી સમશ્ર પ્રદેશમાં તથા જગવભાવના અનુસાર આઠ આઠ ચાજનથી દર પર તારાવિમાન ચાલે છે આથી જઘન્યની અપેક્ષા વ્યાઘાતિક અન્તર ૨૨૬ याननु छ 'उक्कोसेणं बारसजोयणसहस्साई दोणि य बायाले जोयणसए' मन Ergotथा અન્તર ૧૨,૨૪૨ બાર હજાર બસ બેંતાલીશ એજનનું છે. આ અન્તર મેરૂપવતની अपेक्षाथी अपामा माव्यु छ, 'तारारुवस्स तारारुवस्स अवाहाए अंरे पन्नत्ते' मा मे४. તારારૂપથી બીજા તારારૂપનું અબાધાથી અન્તર કહેવામાં આવ્યું છે. ૩૦ ૧૨ મું દ્વાર સમાપ્ત Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०३ जम्बूद्वीपाशतिसूत्रे प्रकारेण तारारूपस्य तारारूपस्य, एकस्माद तारारूपाद् द्वितीयतारारूपस्योपर्युक्तावाध्या अन्तरं प्रज्ञप्तं-कथितमिति द्वादश द्वारम् ॥ इति त्रिंशत्सूत्रम् ॥ सू० ३० ॥ . त्रिंशत्सूत्रं व्याख्याय त्रयोदशं द्वारं प्रश्नयितु मेकत्रिंशत्सूत्रमाह- 'चंद्रस्व णं मंते' इत्यादि ॥ मूलम् - चंदस्स णं भंते! जोइसिंद्स्स जोइसरण्णो कइ अग्गमहि सीओ पन्नताओ ? गोयमा । चत्तारि अग्गमहिसीओ, पन्नत्ताओ, तं जहा - चंदप्पभा दोसिणाभा अचिमाली पभंकरा, तओणं एगमेगाए देवीए चत्तारि देवी सहस्लाई परिवारो पन्नत्तो, पभूणं ताओ एगमेगा देवी अन्नं देवीसहस्सं विउवित्तए, एवामेव सपुधावरेण सोलस देवी सहस्सा से तं तुडिए । पहूगं भंते ! चंदे जोइसिंदे जोइसराया चंदaser विमाणे चंदा रायहाणीए सभाए सुहम्माए तुड़िएण सद्धि महया हयणगीयवाइय जाव दिव्वाई भोग भोगाई भुंजमाणे विहरित्तए, गोमा ! णो इट्टे समट्टे से केणट्टेणं जाव विहरितए, गोयमा ! चंदसणं जोइसिंद्स्स जोइसरायस्स चंदवडेंसए विमाणे । चंदाए रायहाणीए सभाए सुम्मा माणवए चेइय खंभे वइरामएस गोलवट्ट समुग्गएसु बहूईओ जिणसकहाओ सन्निखित्ताओ चिट्ठति ताओणं चंदस्त अण्णेसि च बहूणं देवाण य देवीण य अच्चणिजाओ जांव पज्जुपासणिजाओ से तेणट्टेणं गोयमा ! णो पभूति । पभूगं चंदे सभाए सुहम्माए चउहिं सामाणिय साहस्तिहि एवं जाव दिवाई भोग भोगाई भुंजमाणे विहरिए, केवलं परिवारऋद्धीए जो चेव णं मेहुणवत्तियं, विजया १ वेजयंतीर जयंती३ अपराजिया ४, सवेसिं गहाईणं. एयाओ अग्गम हिस्सीओ, छावत्तरस्स वि गहसयस्स एयाओ अग्गमहसीओ, वत्तवाओ, इमाहिं गाहाहिं ति इंगालए विआलए लोहियंके सणिच्छरे चैत्र । आणि पाहुणिए६, कणगसणामाय पंचे व ११ ।१। सोमे १२ सहिए १३ आसणे. य १४ कज्जोवए य १६ अयकरण १७ दुंदुभए १८ संखसमाननामे वि तिष्णेव ||२|| एवं भाणियव्वं जात्र भावकेउस्स अग्गमहिसीओ ति ॥ चंदविमाणेणं भंते ! देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्न Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०३ प्रकाशिका ठीका - सप्तमवक्षस्कारः सु. ३१ चन्द्रस्याप्रमहिष्याः नामादिनिरूपणम् ता ? गोयमा ! जहन्नेषां चउभागपलिओदमे उक्कोसेणं पलिओनमं उक्कोसेणं अद्धपलिओचमं पण्णासाए वाससहस्सेहिं अमहियं । सुर विमाणे देवाणं चउभागपलिओनं उक्कोणं पलिओत्रमं वाससहस्त महियं सूरविमाणे देवीणं जहणेणं चटभागपलिओवमं उक्कोसेणं अद्धपलिओनं पंहिं वाससहि अमहियं । गहविमाणे देवाणं जहणणं मागपलिओदनं उक्कोसेणं अद्धपलिओदमं । णक्खतविमाणे देवाणं जहवणेणं चउब्भागपलिओदमं उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं, णक्खत्तविमाणे देवीणं जहवणेणं चउब्भागपलियोवमं उक्कोसेणं साहियं चउभागपलिओनं, ताराविमाणे देवाणं जहणणेणं अट्ठभागः पलिओचमं उक्को सेणं चउब्भागपलिओवमं, ताराविमाणे देवीणं जहणणेof अनुभाग पलिओवमं उक्कोसेर्ण साइरेगं अट्ठभागपलिओवमं ॥ सू. ३१ ॥ छाया - चन्द्रस्य खलु भदन्त ! ज्योतिष्केन्द्रस्य ज्योतिष्कराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञता: ? गौतम ! चतस्रोऽग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - चन्द्रप्रभा ज्योत्स्नाभा अर्चिमाली प्रभंकरा, ततः खलु एकैकस्याः देव्याः चत्वारि देवीसहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्तः । प्रभुः खलु सा एकैकादेवी अन्य देवी सहस्रं विकुर्वितुम्, एवमेव सपूर्वापरेण षोडश देवी सहस्राणि तदेतत् तुटिकम् । प्रभुः खलु भदन्त ! चन्द्रो ज्योतिष्केन्द्रो ज्योतिष्कराजः चन्द्रावतंस के विमाने चन्द्रायां राजधान्यां सभायां सुधर्मायां तुटिकेन सार्द्धं महताहतनृत्यगीतवादित यावत् दिव्यान भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुम्, गौतम ! नायमर्थः समर्थः, तत्केनार्थेन यावत् विहर्तुम् ! गौतम ! चन्द्रस्य ज्योतिकेन्द्रस्य ज्योतिष्कराजस्य चन्द्रावतंस के विमाने चन्द्रायां राजधान्यांम् सभायां सुधर्मायाम्, माणवके चैत्यस्तम्भे वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्रकेषु बहूनि जिनसक्थी नि सनिक्षिप्तानि तिष्ठन्ति तानिच खलु चन्द्रस्यान्येषां च बहूनां देवानां देवीनां चार्चनीयानि यावत् पर्युपासनीयानि तत्तेनार्थेन गौतम ! नो प्रभुरिति । प्रभुः खलु चन्द्रः सभायां सुधर्मायां चतुर्भिः सामानिकसहस्रैरेवं यावत् दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहतु केवलं परिवार - ऋद्धचा नैव खलु मैथुनप्रत्ययम् । विजयावैजयंती जयंती अपराजिता सर्वेषां ग्रहादीनामेता अग्रमहिष्यः षट्सप्तत्यधिकस्यापि ग्रहशतस्य एता अग्रमहिष्यो वक्तव्याः, आभिर्गायाभिः रङ्गाant forest लोहिताङ्कः शनैश्वरश्चैव । आधुनिकः प्राधुनिकः कन रुसमा ननामान्च पञ्चैत्र ॥१॥ सोमः सहित आश्वासनः कार्योपगतः कर्बुरका : अजकरको दुन्दुभकः शङ्खसमान नामानत्रय एव । एवं भणितव्यं यावद् भावकेतो रग्रमहिष्य इति । चन्द्रनिगाने खलु भदन्त ! Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे ५०४ देवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन - चतुर्भागपल्योपमम् उस्कर्पेणार्द्धपल्योपमं पञ्चाशद्वर्षसहस्रैरभ्यधिकम् । सूर्यविमाने देवानां चतुर्भागपल्योपममुत्कर्षेण पल्योपमं वर्षसहस्राभ्यधिकम्, सूर्यविमाने देवीनां जघन्येन चतुर्भागपल्योपममुत्कर्षेणापल्योपमं पञ्चभिर्वर्षसहस्त्रैरभ्यधिकम् । ग्रहविमाने देवानां जघन्येन चतुर्भागपल्योपममुत्कर्षेणार्द्धपल्योपमम् । नक्षत्रविमाने देवानां जघन्येन चतुर्भागपल्योपममुत्कर्पेणार्द्धपल्योपमम्, नक्षत्रविमाने देवीनां जघन्येन चतुर्भागवल्योपममुत्कर्षेण साधिकं चतुर्भागपल्योपमम्, ताराविमाने देवानां जघन्येनाष्टभागपल्योपमम् उत्कर्षेण चतुर्भागपल्योपमम्, तारा विमानेदेवीनां जघन्येनाष्टभाग पल्योपममुत्कर्षेण सातिरेकाष्टभागपल्योपमम् ।। सू० ३१ ॥ टीका- 'चंदसणं भंते' चन्द्रस्य खलु भदन्त ! 'जोइ सिंदस्य जोइसरण्णो' ज्योतिष्केन्द्रस्य ज्योतिष्कराजस्य, तत्र - ज्योतिष्केन्द्रस्य - ज्योतिष्कदेवानामिन्द्रस्य तादृशानामेव राज्ञः 'कइ अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ' कति कियत्संख्यका अग्रमहिष्यः - पट्टराइयः प्रज्ञप्ता : - कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयया' हे गौतम ! ' चत्तारि अग्गमहिसीओ पम्नत्ताओ' चतस्रोऽग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, हे गौतम! ज्योतिष्कदेवराजस्य चन्द्रस्य सम्बन्धिन्य तुःसंख्यकाः पट्टराज्ञो भवन्तीत्यर्थः तासां प्रत्येकंनाम दर्शयितुमाह- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'चंदष्पभा' चन्द्रप्रभा - चन्द्रवत्प्रभा - कान्ति दीप्ति विद्यते यस्याः सा चन्द्रतेरहवें द्वार के सम्बन्ध में वक्तव्यता 'चंदस्स णं भंते! जोइसिंदरस' इत्यादि । टीकार्थ- गौतमस्वामी ने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है- 'चंदस्स णं भंते! जोइसिंदस्स जोइसरण्णो' हे भदन्त ! ज्योतिष्येन्द्र ज्योतिष्क राज चंद्र देव की 'कई अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ' कितनी अग्रमहिषियां - पहरानियाँ कही गई हैं। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णताओ' हे गौतम! ज्योतिष्केन्द्र ज्योतिष्कराज चंद्र देव की अग्रमहिषियां चार कही गई हैं । 'तं जहा ' उनके नाम इस प्रकार से हैं- 'चंदप्पभा, दोसिणाभा, अच्चिमाली, पभंकरा' चन्द्रप्रभा - इसकी शारीरिक कान्ति चन्द्र की प्रभा के जैसी તેરમાદ્વારના સમ્બન્ધમાં વક્તવ્યતા—— 'चंदरसणं भंते! जोइसिंदरस' छत्याहि टीडार्थ-श्री गौतभस्वाभीमे प्रस्तुत सूत्र द्वारा प्रभुने या प्रमाणे पूछयु छे- 'चं 'दरसणं भंते! जोइसिंदरस जोइसरण्णा' हे लक्ष्न्त ! ज्योतिष्टु यन्द्र ज्योतिष्ठरात्र यन्द्रदेवनी 'कई अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ' डेटवी अश्रभडिषियो- पट्टराणीओ देवामां भावी छे ? माना उत्तरभां प्रभु डे छे-'गोयमा ! चत्तारि अग्गमहिसीओ' हे गौतम! ज्योतिष्डेन्द्र ज्योति કરાજ ચન્દ્રદેવની અગ્રમહિષ્યાએ ચાર કહેલી છે. હું ના' તેમના નામ આ પ્રમાણે Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका-टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३१ चन्द्रस्यानमहिण्याः नामादिनिरूपणम् ५०५ प्रभा सेयं देवराजस्य-चन्द्रस्य प्रथमा अग्रमहिषी 'दोसिणाभा' ज्योत्स्नामा, सेयं द्वितीया पट्टराज्ञीचन्द्रस्य, 'अचिमाली' अचिशाली, इयं तृतीया चन्द्र देवस्य, 'पभंकरा' प्रभङ्करा सेयं चतुर्थी पट्टराज्ञी, ता एताश्चतस्त्रोऽयमहिष्यो भवन्ति, ज्योतिष्कराजस्य चन्द्रस्येति । 'तमओणं एगमेगार देवीए चत्तारि चत्तारि देवीसहस्साइं परिवारो परचो ततः खलु एकैकस्या देव्याश्वखारि चत्वारि देवीसहस्राणि परिवार प्रज्ञप्तः, तत्र एट्टराज्ञीनां चतुःसंख्याकथनानन्तरं परिवारो वक्तव्य इत्यर्थः एकैकस्याः देव्याः चत्वारि सहस्राणि परिवारः प्रज्ञप्त:-कथितः अर्थात् एकैका अग्रमहिषी चतुर्णा चतुर्णा देवीसहस्त्राणां पट्टराज्ञी भवतीति।। सम्प्रति तासामग्रमहिषीणां विकुर्वणा सामर्थ्य दर्शयितुमाह-'पहू णं ताओ इत्यादि, 'पहू णं ताओ एगमेगा देवी' प्रभुः खलु सा एकैका देवी, तत्र प्रभुः-समर्था 'ण' वाक्यालङ्कारे, 'ताओ' इत्यत्र बहुवचन मेकवचने सा-इत्थंभूता सा अग्रमहिषी 'अन्नं देवीसहस्सं विउवि. त्तए' अन्यं-सातिरिक्तं देवीसहस्रं विकुषितुम् एतादृशी खलु अग्रपहिषी परिचारणसमये तादृशी ज्योतिष्कराजस्य चन्द्रस्येच्छामुपलभ्यान्यमात्मसमानरूपं देवीसहस्रं विकुवितुम्, 'एवामेव सपुव्वावरेणं सोलस देवीसहस्सा' एवमेव स्वाभाविकमेव पुनरेवम्-उक्तमकारेणैव है और यह देवराज चन्द्र की प्रथमा अग्रमहिषी का नाम अचिमाली है और चतुर्थी अग्रमहिषी का नाम प्रभंकरा है। 'तभोणं एगमेगाए देवीए चत्तारी २ देवी सहस्साणि परिवारो पन्नसाओ' एक २ पट्ट देवी का परिवार चार २ हजार देवियों का है 'पहणं ताओ एगमेगा देवी अन्नं देवीसहस्सं विचित्तए' हे भदन्त क्या एक २ पट्टदेवी में ऐसी षिकुर्वणा करने की शक्ति है कि वे परिचारणा के समय में ज्योतिष्क राज चन्द्र की इच्छा को प्रास करके अपने जैसे रूपवाली अन्य एक हजार देवियों को उत्पन्न कर सके ? हां, गौतम ! उन चारों पह देवियों में ऐसी शक्ति है कि वे अपनी विकर्वणा शक्ति से अपने जैसी रूपवाली एक हजार देवियों की परिचारणा के समय में ज्योतिष्कराज चन्द्र की इच्छा को प्राप्त छे-'चंदणभा, दोसिणाभा, अच्चिमाली, पभंकरा' यन्द्रप्रसा-मेनी शारी२४ ४ान्ति यन्द्रनी પ્રભા જેવી છે અને તે દેવરાજ ચન્દ્રની પ્રથમા અમહિષી છે, બીજી અગમહિલી ત્સાનાભા છે. ત્રીજી અગમહિણીનું નામ અચિંમાલી છે અને ચોથી પટ્ટરાણીનું નામ प्रम'२॥ छे. 'तओणं एगमेगाए देवीए चत्तारि २ देवी सहस्साणि परिवारो पन्नत्ताओं - वीना परिवार यार यार हु२ विमाना छ. 'पहूणं ताओ एगमेगा देवी अम्नं देवीसहस्सं विउवित्तए' त | शुमे४-४ पट्टदेवीमा मेवी ( वय ४२वानी શક્તિ છે કે તેઓ પરિચારણાના વિચારણામાં તિષ્કરાજ ચન્દ્રની ઈચ્છાને પ્રાપ્ત કરીને પોતાના જેવી રૂપવાળી અન્ય એક હજાર દેવી ને ઉત્પન્ન કરી શકે ? હા, એમ T. તે ચારે પટ્ટદેવીમાં એવી શક્તિ છે કે પિતાની વિકુવણ શક્તિથી પિતાના જેવા રૂપવાળી એક હજાર દેવીઓની, પરિચારણાના સમયે જ્યોતિષ્કરાજ ચન્દ્રની ઈચ્છાને પ્રાપ્ત . Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०६ जम्मूदीपप्राप्ति सपूर्वापरेण-पूर्वापरसङ्कलनेन पोडशदेवी सहस्राणि भवन्ति ज्योतिष्क देवराजस्य चन्द्रस्येति, 'सेत्तं तुडिए' तदेतत् चन्द्रदेवस्य तुटिकमन्तः पुरं कथितमिति त्रयोदशं द्वारम् ॥१३॥ सम्प्रति-चतुर्दशं द्वारं दर्शयितुं प्रश्नयामाह-'पहूर्ण भते' इत्यादि, 'पहणं भंते ! प्रभु:समर्थः खलु भदन्त ! 'चंदे जोइसिंदे जोइसराया' चन्द्रो ज्योतिष्कदेवेन्द्रो ज्योतिष्करानः 'चंदवडेंसए विमाणे चन्द्रावतंसके विमाने एतनामके विमानविशेषे इत्यर्थः 'चंदाए रायहाणीए' चन्द्रायां-चन्द्रनामिकायां राजधान्याम् 'सभाए सुहम्माए' समायां सुधर्मायां सुधर्मानामक परिपदि 'तुडिएण सद्धि' तुटकेन सार्द्धम् तत्र तुटिकेन-अन्तःपुरेण सहेत्यर्थः 'महयाहयणगीइवाइय जाव' महताहतनृत्यगीततन्त्रीतळतालधनमृदङ्ग पटुप्रवादितरवेण यावत् यावत्पददानात् चतसृभिरग्रमहिपीमिः सपरिवाराभिः सामानि कदेवादिभिः कर विकुर्वणा कर सकें । 'एवामेव सपुत्वावरेण सोलस देवीसहस्सा' इस तरह चार २ हजार देवियों की एक २ पटरानी अग्रमहिषी-स्वामीनी होती है इस कारण चारों पटरानियों की १६ हजार देवियां हो जाती हैं। और ये सब ज्योति कराज चंद्र का 'सेत्तं तुडिए' अन्तः पुर का परिमाण कहा गया है। तेरहवां द्वारसमास ___चौदहवें द्वार की वक्तव्यता 'पभू णं भंते ! चंदे जोइसिंदे जोइसराया चंदवडेंसए विमाणे' हे भदन्त ! ज्योतिष्केन्द्र ज्योतिष्क राज चन्द्र अपने चन्द्रावतंसक विमान में 'चंदाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए' चन्द्र नामकी राजधानी में सुधर्मा सभा में 'तुडिएणसद्धि' अन्तःपुर के साथ 'महयाहयणगीय वाइय जाव' गीत नृत्य में बजते हुए वाजों की ध्वनि पूर्वक दिव्य भोंग भोगों को भोग सकता है-विषय सेवन ४शव ४२ . 'एवामेव सपुव्यावरेणं सोलस देवीसहस्सा' ॥ श या२-यार હજાર દેવીઓની એક–એક પટ્ટરાણી અમહિષી–સ્વામિની હોય છે આ કારણે ચારે પટ્ટરાણીઓની ૧૬ હજાર દેવીઓ થઈ જાય છે અને આ બધું તિષ્કરાજ ચન્દ્રના 'सेत्तं तुडिए' मन्त:पुरनु परिभाय ४डेवामा व्यु छे. ૧૩ માદ્વાર સમાપ્ત ચોદમહારની વક્તવ્યતા 'पभू गं भंते चंदे जोइसिंदे जोइसराया चंदवडेंसए विमाणे' महन्त ! यतिन्द्र, ज्योतिः४२३०१ यन्द्र पोताना यन्द्रावतस४ विमानमा 'चंदाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए' यन्त नामनी सधानीमा सुधसिमामा 'तुडिपणसद्वि' मन्त:पुरती साथे 'महया हयणट्टगीय वाइय जाव' old नृत्यमा पाणी २७ पान पनि हिव्यागार ana छ ? G५५ सेवन. ४॥ २ थे ? S wi . ४१.छ-'गोयमा ! णो इणद्वे समटे है Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३१ चन्द्रस्यानमहिन्याः नामादिनि सगम् ५०७, सहेत्यादीनां सङ्ग्रहो भवति, 'दिव्याइ भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए' दिव्यान्-विलक्षः णान् लोकातिशयिते भोगमोगान्, भोगयोग्या ये भोगाः शब्दादिका विषयास्तान् भोगभोगान् भुञ्जानो-भोगं कुर्वाणो विह मिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा.. हे गौतम ! 'णो इणढे समढे' नायपर्थः समर्थः अर्थात् हे गौतम ! यो यो कथितो भवता चन्द्रस्यान्तःपुरेण सह विहर्तमित्यादि तनसंभवति । तत्र हेतुं प्रदर्शयितुं प्रश्नयनाह-'से केगटेणं' इत्यादि, 'से कैण्टे णं भंते ! जाव विहरित्तए' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते चन्द्रो ज्योतिष्केन्द्रो ज्योतिष्करान श्चन्द्रावतंसके विमाने चन्द्रायां राजधान्यां सुधर्मायां सभाया मन्तःपुरेण सह विहर्तुं न समर्थ इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चंदस्स णं जोइसिंदस्स जोइसराजस्स' चन्द्रस्य खलु ज्योतिप्केन्द्रस्य ज्योतिष्क राजस्य 'चंदवडंसगे विमाणे' चन्द्रावतंसके विमाने 'चंदाए रायहाणीर' चन्द्रायां राजधान्याम् 'सभाए सुहम्माए' सभायां सुधर्मायाम् 'माणवए चेइयखंभे' माणवके चैत्यस्तम्भे 'वइरामएसु गोलवट्ट समुग्गरम्' वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्केषु 'बहूइओ जिणसकहाओ' बहूनि अनेकानि जिनसक्थीनि सन्निखित्ताओ चिट्ठति' सन्निक्षिप्तानि तिष्ठन्ति, 'ताओ णं चंदस्स अण्णेसि य बहूर्ण देवाणय' देवीणय तानि खलु जिनसक्थीनि चन्द्रस्यान्येषां च वहूनां देवानां देवीनां च 'अञ्चणिज्जाओ जाव पज्जुपासणिज्जाभो अर्चनीयानि यावत्पर्युपासनीयानि 'से ते. कर सकता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! णो इणढे समढे' हे गौतम! यह अर्थसमर्थ नहीं है अर्थात्-चन्द्र अपने अन्तः पुर के साथ सुधर्मासभा में दिव्य भोगयोग्य भोगों को नहीं भोग सकता है ‘से केणटेणं भंते !' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! चंदस्स णं जोइसिंदस्स चंदवडे सए विमाणे चंदाए० सभाए सुहम्माए माणवए चेइय खंभे वइरामः एसु गोलवदृसमुग्गएप्सु बहूईओ जिणसकहाओ०) हे गौतम । ज्योति केन्द्र ज्योतिष्कराज चन्द्र की चन्द्रराजधानी में सुधासभा में माणवक नामका एक चैत्यस्तम्भ है उसके ऊपर वज्रमय गोलवृत्त समुद्गकों में जिनेन्द्र देव की हड्डियां रखी हुई 'ताओ णं चंदस्स अण्णेसिंच बहणं देवाण य देवीण य अच्चणिज्जाओ जाय ગૌતમ! આ અર્થ સમર્થ નથી અર્થાત ચન્દ્ર પિતાના અન્તઃપુરની સાથે સુધર્માસભામાં व्य लोगयोग्य सागान मागवीत नथी. 'से केणटेणं भंते !' 3 word! मा मा५ ध्या ॥२४थी ४ छ। ? पासमां प्रभु ४३ छ-'गोयमा ! चं दस्सणं जोइसिंदुस्स च दाए० सभाए सुहम्माए माणवए चेइयखंभे वइरामएसु गोलवट्टसमुगएसु बहूईओ जिणसकहाओ' હે ગૌતમ! તિકેન્દ્ર તિકરાજ ચન્દ્રની ચન્દ્રા રાજધાનીમાં સુધર્માસભામાં માણવક નામને એક ચૈત્યસ્તમ્ભ છે. તેની ઉપર વજમય ગાળવૃત્ત સમુદગકમાં જિનેન્દ્ર દેવના 8- रामेा छ. 'ताओणं चंइस अण्णेसि च बहूणं देवाण य देवीण य अच्चणिज्जाओ जव पज्जुवासणिज्जाओ sai यन्द्र भने मन्य पहेवी। वारा अर्थनीय यात् Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '५०८ जम्बूद्री प्रप्तिसूत्रे ट्टेणं गोयमा ! णो पभूति' तत्तेनार्थेन गौतम । एवमुच्यते चन्द्रो देवरानः सुधर्मामाया मन्तः पुरेण सह विहतु न समर्थ इति । अत्रैव किञ्चिद्वैलक्षण्यमाद - 'केवल' इत्यादि, 'केव परियार रिद्धीए' केवलं नवरं परिवारऋदया, केवलं परिवारः परिकरस्तस्य ऋद्धिः- सम्पत् तया, एते सर्वेऽपि ममपरिचारका । अहं चैतेषां सामी- प्रभुरित्येवं निजस्यातिविशेष दर्शनाभिप्रायेणेतिभावः । 'नो चेवणं मेहुणवत्तिय' नैव खन्द नैथुनप्रत्ययं सुरतनिमित्तं यथा भवति एवं प्रकारेण भोगभोगान् भुञ्जानो वित्सु न प्रभुरिति यद्यपि अत्रोपाने सूर्यादीनामग्रमहिषी प्रदर्शनं न विद्यते तथापि जीवा निगमाधुपाने दर्शनाद् सूर्याग्रमहिषी प्रदर्शनमपि उपयुक्तमेव 'सूरस्स जोइसरण्णो कइअग्गमहिसीओ पन्नत्ताभ गोयमा ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ, तं जहा - सूरप्पमा आयवामा अचिमाली पभंकरा, एवं अवसेसं जहा चंदपज्जुवासणिजाओ' वे हड्डियाँ चन्द्र एवं अन्य देवों देवियो द्वारा अर्चनीय यावत् पर्युपासनीय हैं 'से तेणद्वेणं गोधमा ! णो पभुति' इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि ज्योतिष्केन्द्र ज्योतिष्क राज चन्द्र सुधर्मासभा में अन्तः पुर के साथ दिव्य भोग भोगो को भोग सकने के लिये समर्थ नहीं हैं 'केवलं पडियार रिद्धीए' हां, वह इस रूपसे 'कि यह मेरा परिकर है यह उसकी सम्पत् है ये सब मेरे परिकर है मैं इनका स्वामी हूं इस प्रकार' वहां अपना प्रभाव प्रकट कर सकता है। 'णो चेवणं, मेहुणवत्तियं' पर वह वहां मैथुन सेवन नहीं कर सकता है। यद्यपि इस उपाङ्ग में सूर्यादिकों की अग्रमहिषियों का प्रदर्शन नहीं किया गया है फिर भी जीवाभिगम आदि उपाङ्ग में सूर्यादिकों की अग्रमहिषियों का कथन रूप प्रदर्शन हुआ है इस से यहाँ सूर्यग्रमहिषियों का प्रदर्शन भी उपयुक्त है जो इस प्रकार से हैं- 'सूरस्स जोइसरण्णो कह अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! ज्योतिष्क राज सूर्य की कितनी अग्रमहिषियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु ने कहा है- 'गोयमा । चत्तारि अग्गमहमीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम! युपासनीय छे. 'से तेणट्टेणं गोयमा ! णो पभुत्ति' मा र हे गौतम! में मेवु ह्यु છે કે જ્યેકિન્દ્ર જ્યાતિષ્ઠરાજ ચન્દ્ર સુધર્માંસભામાં અન્તઃપુરની સાથે દિવ્ય ભાગલેગાને लोगची श४वा समर्थ नथी. 'केवलं पडियार रिद्धीए' डा, ते मा ३५थी या भारी परि४२ છે, આ તેની સમ્પત્તી છે, આ બધાં મારા પરિકર છે હું એમના સ્વામી છું એ પ્રકાર त्यां पोतानी प्रभाव अउट ४री शडे छे. 'णो चेवणं मेहुणवत्तियं' परन्तु ते त्यां भैथुन સેવન કરી શક્તા નથી, નેકે આ ઉપાંગમાં સૂર્યાર્દિકની અગ્રમહિષિઓનુ પ્રદર્શન કરવામાં આવ્યુ નથી તે પણ જીવાભિગમ આદિ ઉપાંગમાં સૂર્યાદિકની અગ્રમહિષિઓનુ કથનરૂપ પ્રાશન થયું છે આથી અહી સૂયૅગ્રમહિષિઓનુ પ્રદર્શન પશુ ઉપયુક્ત છે જે मा प्रभाछे- 'सूरस्स जोइसरण्णो कइ अग्गमहिीसीओ पण्णत्ताओ' हे भगवन् । ल्योतिष्ङरा सूर्यनी डेटली पट्टराणीया अडेवामां आवे छे ? उत्तरभां अनुश्री महे छे ! 'गोयमा ! Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३१ चन्द्रस्याग्रमहिष्याः नामादिनिरूपणम् ५०९ स्स णवरं सूरवडंसए विमाणे सूरंसि सीहासणंसि' इति वक्तव्यम् (सूर्यस्य ज्योतिष्करानस्य कतिग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ता: ? गौतम ! चतस्रोऽयमहिष्यः प्रज्ञप्ता स्तधथा सूर्यप्रभा, आत्मामा, अचिमाली, प्रभङ्करा, एवमवशेष यथा चन्द्रस्य नवरं सूर्यावतंसके विमाने सूर्ये सिंहासने इतिच्छाया ।। अथ ग्रहादीनामग्रमहिषी वक्तव्यतामाह-'विजया' इत्यादि, 'विजया' विजया 'वेजयंति' वैजयन्ती 'जयंती जयन्ती 'अपराजिया' अपराजिता 'सव्वेसि गहाईणं एयाओ अग्गमहिसीभो' सर्वेषामपि पूर्वोक्तविजया वैजयन्तीत्यादि चतुभिर्नामभिरेव अग्रमहिष्यो वक्तव्याः-सर्वत्र एतन्नान्य एव अग्रमहिष्यो भवन्तीति ज्ञातव्याः। उक्तमेवार्थ विशिष्य दर्शयति-'छावत्तरस्स' इत्यादि, 'छावत्तरस्सवि गहसयस्स एयाओ अग्गमहिसीओ वत्तव्याओ' पट् सप्तत्यधिकस्यापि ग्रहशतस्य जम्बूद्वीपत्ति चन्द्रद्वयपरिवारभूतानां ग्रहाणां द्विगुणिताया सूर्य की चार अग्रमहिषियां कही गई हैं 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं -'सूरपमा, आयवाभा, अचिमाली, पभंकरा' सूर्यप्रभा १ आत्माभा, २ अचिमाली ३, और प्रभंकरा 'एवं अवसेसं जहा चंदस्त गवरं सूरवडे सए विमाणे सूरंसि सीहासणंसि' इस सम्बन्ध में बाकी का और सब कथन जैसे चंद्र प्रकरण में कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये इस प्रकरण की अपेक्षा केवल यही अन्तर है कि यहां पर सूर्यावतंसक विमान है उत्समें जो सिंहासनहै उसका नाम सूर्य सिंहासन हैं ग्रहादिकों की अग्रमहिषियों का कथन इस प्रकार से है 'विजया, वेजयंती, जयंती, अपराजिया सम्वेसि गहाईणं एयाओ अग्गमहिसीओ' कहा गया है समस्त ग्रहादिकों की विजया, वैजयन्ती, जयन्ती और अपराजिता' इन नामों की चार अग्रमहिषियां हैं नक्षत्र और तारका आदिको की भी इसी नाम की चार २ अग्रहिषियां हैं ! इसी बात को सूत्रकार आगे के सूत्रों द्वारा स्पष्ट करते हुए कहते हैं-'छावत्तरस्स वि गहसयल्स एया अग्ग चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ गौतम! सूर्य नी यार समापयामा मापी छे. 'तं जहा' तमना नाम प्रभारी छ-'सूरप्पभा, ओयवाभा, अच्चिमाली पभरा' सूर्य प्रा (१) आत्मामा (२) मयि मासी (3) अन ४२१. 'एवं अवसेसं जहा चंदस्स णवरं सूरखडें सए विमाणे सूरंसि सीहासणंसि' ! समयमा मीनु मधु ४थन यन्द्र પ્રકરણમાં કહેવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે જ જાણવું. આ પ્રકરણમાં તે પ્રકરણની અપેક્ષા કેવળ એટલે જ તફાવત છે કે અહીં સૂર્યાયતંસક વિમાન છે તેમાં જે સિંહારૂન છે तनाम सूयसिहासन छे. अडानी समषिमानु ४थन या प्रभारी-'विजया, वेजयंति, जयंति, अपराजिया, सव्वेसिं गहाईणं एयाओ अग्गमहिसीओ' अवाम मापी छे. સમસ્ત ગ્રહાદિકેની વિજ્ય શૈક્તિ , જયન્તી અને અપરાજિતા એ નામની ચાર પટ્ટરાણુઓ છે. આ હકીકતને સૂત્રકાર પછીના સૂત્રો દ્વારા સ્પષ્ટ કરતાં થકાં કહે છે'छावत्तरस्म वि गहसयस एया अग्गमहिसीओ वत्तव्वाओ' १७६ अडानी-मूढीपत्ता Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१०. - 'जम्बूदीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अष्टाशीतेरित्यर्थः एता अनन्तरपूर्वकथिता विजयाद्या अग्रमहिष्यो वक्तव्याः 'इमादि गाहाहिं इमाभिः वक्ष्यमाण. भिर्गाथाभिः, तत्र वक्षमाणामष्टाशीति संख्यकानां नाम दर्शयितुमाह'इंगालए' इत्यादि, ' इंगालए' अङ्गारकः- एतन्नामकः प्रथमो ग्रहः १, 'वियालए' विकालको द्वितीयः २, 'लोहियंके' लोहिताङ्क स्तृतीया ३, 'सणिच्छेरेचेव' शनैश्वरचैव शनैश्चर चतुर्थः ४ 'आहुणिए' आधुनिकः पञ्चमः ५ 'पाहुणिए' प्राधुनिकः षष्टः ६, 'कणगसमाननामाय पंचेव' कनकसमाननामानः पञ्चैव, कनकेन सह एकदेशेन सह समानं - सदृशंनाम येषां ते कनकसमाननामानः से च पञ्च तद्यथा - कणः ७, कणकः ८, कणकणकः, ऋणवितानका १०, कणसंतानकः ११, 'सोमे' इत्यादि, 'सोमे' सोमः १२, 'सहिए' सहितः १३, 'आसणेय ' आश्वासनः १४, 'कज्जोवए' कार्योगः १५' 'कब्बुरए' कर्बुकः १६, 'अयकरए' अनकरकः १७, दुंदुभए' दुन्दुभकः १८, 'संखसमाननामेवि तिष्णेव' शदसमान नामानो नाम्निमहिसीओ वत्तब्धाओ' १७६ ग्रहों की जंबूद्वीपवर्ती चन्द्रद्रय के परिवार भूत १७६ ग्रहों की विजयादिक ४ अग्रमहिपियां जो कही गई हैं सो वे १७३ ग्रह, इस प्रकार से हैं - 'इंगालए' अङ्गारक यह प्रथमग्रह का नाम है 'वियालए' विकालक यह द्वितीय ग्रह है 'लोहियंके' लोहिताङ्क यह तृतीय ग्रह है 'सणिच्छरे चेव' शनै वर यह चतुर्थग्रह है 'आहुणिए' आधुनिक यह पांचवां ग्रह है 'पाहुणिए' प्राधुनिक यह छठा ग्रह है 'कणगसमाननामाय पंचेन' सुवर्ण समान नाम वाले-कण ७-कणकट, कणकणक९ कणवितानक १० और कणसंतानक ये पांच ग्रह हैं इस तरह ऊपर के ६ ग्रह और ये ५ ग्रह मिलकर ११ ग्रहों के नाम प्रगट किये गये हैं 'सोमे १२, सहिए १३, आसणे य १४, कज्जोवए १५ कव्रए १६' सोम यह १२ वां ग्रह है, सहित यह १३ वां ग्रह है आश्वासन यह १४ वां ग्रह है कार्योपग यह १५ वां ग्रह है कर्तुरक यह १६ वां ग्रह है 'अयकरए' अजकरक यह १७ वां ग्रह है, 'दु'दुभए' दुन्दुभक यह १८ वां ग्रह है, 'संख समान नामे वि तिष्णेव' शङ्ख यह ચન્દ્રન્દ્વયના પરિવાર ભૂત ૧૭૬-ગ્રહાની વિજ્યાદિક ૪ અગ્રમહિષિએ જે કહેવામાં આવી छे ते १७६ श्रहमा भुम हे - 'इंगालए' भंगार मे प्रथम ग्रनु' नाम छे. 'वियालए' विकास मे द्वितीयग्रड छे. 'लोहियंके' बोडितां मे तृतीयग्रड छे. 'सणिच्छरे चेव' शनैश्चर (शनियर) मे यतुर्थग्रह छे. 'आहुणिए' आधुनि४ मे यांयभी ग्रह छे. 'पाहुणिए ' आधुनिक से छह ग्रह छे. 'कणगसमाननामाय पंचेत्र' सुशु' समान नाभवानी - ५णु ए-१४ –૮–કણુઋણુક ૯, કવિતાનક ૧૦ અને કણુસંતાનક એ પાંચ ગ્રહ છે આ રીતે ઉપરના १ थमने य भजीने ११ होना नाम प्रष्ट श्वासां भाव्या छे. 'सोमे १२, सहिए १३, आसणे य १४, कज्जोवए १५ कव्रए १६' सोभ मा मारमा श्रद्ध छे, सहित थे તેરમા ગ્રહ છે, આશ્વાસન એ ચૌદમેા ગ્રહ છે, કાÜપગ એ પંદરમે ગ્રહ છે, કમુ રક એ भोजभी अड छे. 'अयकर?' ८४२४ मे सत्तरभेो ग्रह छे, दुंदुभए हुन्हुल मे मढारभा Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः रु. ३१ चन्द्रस्याग्रमहिष्याः नामादिनिरूपणम् ५११ शङ्खशब्दाङ्किता इत्यर्थः ते त्रयः तद्यथा-शङ्खः १९, शङ्खामः २०, शहवामः २१, “एवं भागियव्वं जात्र भावके उस्स अग्गमहिसीओत्ति' एवम्-उक्तप्रकारेण भणितव्यं प्रत्येय मग्रमहिषी संख्याकथनाय अष्टाशी ते ग्रहाणां नाम संग्राहकगाथा कदम्बकं यावत् भावकेतो ग्रहस्याप्रमहिष्यः । अत्र यावत्पदात् इदं दृष्टव्यम्, 'तिण्णेक्कंसनामाणील्ले रूव्विय हवंति चत्तारि । भावतिल पुप्फवण्णे दगदण्णेय कायबंधेय । इंदग्गि धूमकैऊ हारपिंगलए बुहेय सुक्केय, वहस्सइ राहु अगत्थी माणवगे कामफासेय ४ । धुरए पशुहे विथडे विसंधिकप्पे तडा पयल्लेय। जडियालएय अरुणे अग्गिलकाले महाकाले ५ । सोत्थिय सोवत्थिय वद्धमाणगतहापलंवेय। णिचालोए णिच्चुज्जोए सयंपभे चेव ओमासे ६ । सेयंकर खेमंकर पभंकरेय णायच्यो । अरए विरएय तहा असोगतचीत सोगेय ७॥ विमल वितत्थ विवस्थे विसालतहसाल सुत्रए चेव । अनियट्टी एगजडीय होइ विजडीय बोद्धव्वे ८ । करकरिय राय अग्गल बोद्धव्वे पुष्फभावकेऊय । अट्ठासी ईगहा खलु णायव्वा आणुपुच्चीए' ९॥ १९ वां ग्रह है, शङ्ख नाम यह २० वां ग्रह है शव वर्णाभ यह २१ वां ग्रह है 'एवं भाणियव्वं जाव भावके उस्स अग्गमहिसीओत्ति' भावकेतु की अग्रमहिषितक इसी प्रकार से कहते जाना चाहिये तथा च 'तिण्णेव कंसनामा, णीले रुचिय हवंति चत्तारि, मासतिल पुष्फ वण्णे दगदग वण्णे य कायबंधे य । इंदगि धूमके उ हार पिंगलए बुहे व सुक्के य, बहस्सइराहु अगत्थी माणवगे कामफासे य४, धुरए पमुहे वियडे, विसंधिकप्पे तहा पयल्ले य। जडियालए य अरूणे अग्गिलकाले महाकाले १.५॥ सोस्थिय सोवत्थिय बद्धमाणग तहा पलंवे य। णिच्चा लोए णिच्चुजोए सयंप चेव ओमासे ॥६॥ सेयंकर खेमंकर पर्भकरे य णायल्यो । :अरए विरए य तहा असोग तह बीतसोगे य ॥७॥ विमल वितस्थ विवत्थे विसाल तह साल सुव्वए चेव। अनियही एगजडी य, होह विजडी य बोद्धव्वे ॥८॥ करि करि य राय अग्गल बोद्धव्वे पुष्फभावकेउ य। घड छ, 'संख समान नामे वि तिण्णेव' शम थे सागसी प्रड छ, शमनाम से पोसभी ग्रह छ, शमन ये. मेवीसमे। 3 छ. 'एवं भाणियव्वं जाव भावकेउस्स अग्गमहिसीओ त्ति' मातुनी महिषी सुधी. २॥ प्रभारी ४डयानु या राम तथा च 'तिण्णेव कंसनामा, णीले रुविय हयंति चत्तारि, मासतिल पुष्फवण्णे दगदगवण्णे य कायबंधे य इंदग्गि धूमकेउ हारपिंगलर बुहे य सुक्के य बहस्सइराहु अगत्थी माणवगे कामफासे य ४, धुरए पमुहे वियडे विसंधि कप्पे तहा पयल्ले य जडियालए य अरुणे अग्गिलकाले महाकाले ॥५॥ सोस्थिय सोवत्थिय बद्धमाणग तहा पलंबे य णिच्चालोए णिच्चुज्जोए सयपत्ते चैव ओभासे ॥६॥ सेयंकर खेमंकर पभंकरे य णायव्या । अरए विरए य तहा असोग तह वीतसोगे य॥७॥ विमल वितत्यविवस्थे विसाल तह साल सुपए चेव । अनियट्टी एगजडी य होइ विजडी य बोद्धव्वे ॥८॥ कर करि य राय अगल बोद्धव्वे पुष्फ भावकेऊय । अट्ठासीई गहा खलु, Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्मूदीपप्राप्तिसूत्रे ___अत्रैतेषां व्याख्या-कंस शब्दोपलक्षितं नाम येषां ते कंसनामान स्ते त्रय स्तद्यथा-कंस: २२, कंसनामः २३, कंसरणीभः २४, नीलेरूपेच शब्दे विषयभूते द्विद्विनामसंभवात् सर्व संख्यया भवन्ति चत्वार स्तद्यथा-नीलः २५, नीलावभासः २६, रूप्पी २७, रूघ्यावभासः २८, 'भास' इतिनामद्वयोपलक्षणम्, तद्यथा-भस्म २९ भस्मराशिः ३०, तिल: ३१, तिलपुष्पवर्णः ३२, दकः ३३, दकवणः ३४, कायः ३५, वन्ध्यः ३६, इन्द्राग्निः ३७, धूमकेतुः ३८, हरिः ३९, पिङ्गलकः ४०, बुधः ४१, शुक्रः ४२, बृहस्पतिः '४३, राहुः ४४, अगस्तिः ४५, माणवकः ४६, कामस्पर्शः ४७, धुरकः ४८, मनुखः ४९, विकटः ५०, विसन्धिकल्पः ५१, प्रकल्पः ५२, जबलः ५३, अरुणः ५४, अग्निः ५५, कालः ५६, महाकालः ५७, स्वस्तिकः ५८, सौवस्तिकः ५९, बर्द्धमानकः ६०, तथा-प्रलम्बः ६१, नित्यालोकः ६२, नित्ये द्योतः ६३, स्वयंप्रभः ६४, अवभासः ६५, श्रेयस्करः ६६, क्षेम अट्ठासीई गहा खलु णायव्वा आणुपुवीए' ॥९॥ इनकी व्याख्या इस प्रकार से हैं-२२, २३ और २४ वें ग्रह कंस शब्दोपलक्षित हैं-जैसे २२ वां ग्रह कंस, २३ वां ग्रह कंसनाम और २४ वां ग्रह कंसवर्णाभ, २५वां ग्रह नील २६वां ग्रह नीलावभास, २७वां ग्रह रूपी, २८ वां रूप्यावभास, २९ वां ग्रह भस्म, ३०वां ग्रह भस्मराशि, ३१वां ग्रह तिल, ३२वां ग्रह तिल पुष्पवर्ण, ३३ वां ग्रह दक, ३४ वां दकवर्ण, ३५वां काय, ३६ वां बन्ध्य, ३७वां इन्द्राग्नि, ३८वां धूमकेतु, ३९वां हरि, ४०वां पिङ्गलक ४१वां बुध, ४२ शुक्र, ४३ वां वृहस्पति,४४वां राहु, ४५वां अगस्ति, ४६वां माणवक । ४७वां कामस्पर्श, ४८वां धुरक, ४९वां प्रमुख, ५.वां विकट, ५१ वां विप्सन्धिकल्प, ५२वां प्रकल्प, ५३वां जबल, ५४वां अरुण ५५वां अग्नि, ५६वां काल, ५७ महाकाल, ५८वां स्वस्तिक, ५९वां सौवस्तिक, ६०वां बर्द्धमानक, ६१यां प्रलम्ब, ६२वां नित्यालोक, ६३वां नित्योद्योत, ६४वां णायच्या आणुपुब्बीए' ॥९॥ भनी व्यायामा प्रभारी छ-२२, २३ गत २४ मा 3 કંસ શબ્દપલક્ષિત છે. જેમ કે ર૨ બાવીસ મો ગ્રહકસ અને ૨૩ તેવીસમે ગ્રહ કંસનામ ગ્રેવીસમેથહ અને ૨૪ મે કંસવર્ણમ ૨૫મો ગ્રહ નીલ, ૨૯ ગ્રહ નીલાભાસ ૨૭ મે ગ્રડ રૂપી, ૨૮ મે રૂખ્યાવભાસ, ૨૯ મે ગ્રહ ભસ્મ, ૩૦ મે ગ્રહ ભસ્મરાશિ, ૩૧ મે ગ્રહ તલ, ૩૨ મે ગ્રહ તલ પુષ્પવર્ણ, ૩૩ મો ગ્રહ દક, ૩૪ મે દકવણું, ૩૫ મે કાય, ૩૬ મે બઘવ, ૩૭ મે ઈન્દાગ્નિ, ૩૮ મે ધૂમકેતુ, ૩૯ મે હરિ, ૪૦ મે પિંગલક, ૪૧મ બુધ, ૪૨ મે શુક, ૪૩ મે બૃહસ્પતિ, ૪૪ મો રાહુ ૪૫ મો અગસ્તિ, ૪૬ મો માણુવક ૪૭ મે કામસ્પર્શ, ૪૮ મે ધુર, ૪૯ મો પ્રમુખ, ૫૦ મે વિકટ, ૫૧ મે વિસલ્પિકલ્પ, પરમ પ્રક૯પ, ૫૩ મે જમલ, ૫૪ મે અરૂણ, ૫ મો અગ્નિ, ૫૬ મે કાલ, ૫૭ મે મહાકાલ ૫૮ મે સ્વસ્તિક, ૫૯ મે સૌવસ્તિક, ૬૦ મે વર્તમાનક, ૬૧ મેં પ્રલમ્બ, ૬૨ મે નિત્યલેક, ૬૩ મો નિત્યલોત, ૬૪ મે સ્વયંપ્રભ, ૬૫ મે અવભાસ, Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३१ चन्द्रस्याप्रमहिष्याः नामादिनिरूपणम् ५१३ करः ६७, अभङ्करः ६८, प्रभङ्करः ६९, अरजाः ७०, विरजाः ७१, तथा अशोकः ७२, तथा वीतशोकः ७३, विमलः ७४, विततः ७५, विवस्त्रः ७६, विशालः ७७, शाला ७८, सुव्रतः ७९, अनिवृत्तिः ८०, एकजटी ८१, द्विजटी ८२, करः ८३, करिकः ८४, राजा ८५, अर्गलः ८६, पुष्पकेतुः ८७, नावकेतुः ८८, इत्येवं प्रकारेणाष्टाशीतिहाः बोद्धच्या आनुपूा -क्रमेणेति ॥ सम्प्रति-'सव्वेसिंगराईण' इत्यादि पदात् नक्षत्रस्य सूचनं कृतमिति नक्षत्राणामाधिदैवतद्वारा नामप्रतिपादनाय गाथाद्वयमाह-'बह्मा' इत्यादि, 'बमावि हूय वस वरुणे अथवुड्डी पूस आसजमे । अग्गिषयावइ सोमे रुद्दे अदिती बहस्सई सप्पे ॥१॥ पिउभग अज्जमसविया तट्ठा वाऊ तहेव इंदग्गी। मित्ते इंदे निरुई आऊ विस्साष बोद्धव्वे ॥ ब्रह्माविष्णुश्चवसु वरुणोऽजो वृद्धिः पूपा अश्वो यमः । अग्निः प्रजापतिः सोमो रुद्रोऽदितिः बृहस्पतिः सर्पः ॥१॥ स्वयंप्रभ, ६५वां अवभास, ६६वां श्रेयस्कर, ६७वां क्षेमङ्कर, ६८वां आभङ्कर, ६१वां प्रभङ्कर, ७० वां अरजा, ७१वां चिरजा, ७२वां अशोक, ७३वां वोतशोक ७४वां विमल, ७५वां वितत, ७६वां विवन, ७७वां विशाल, ७८वां शाल, ७९ सुव्रत, ८०वां अनिवृत्ति, ८१वां एकजटी, ८२वां दिजटो, ८३वां कर, ८४वां करिक ८५वां राजा, ८६वां अर्गल, ८७ पुष्यकेतु, और ८८वां भावकेतु, इस प्रकार से ये ८८ ग्रहों के नाम हैं। नक्षत्रों के नाम इस प्रकार से हैं 'बम्हा विण्हू य वसू बरुणे अयबुड्डी पूस आस जमे । अग्गिपयावइ सोमे रुद्दे अदिती बहस्सई सप्पे ॥१॥ पिउभग अज्जमसरिया तहा बाउ तहेव इंदरगी। मित्त इंदे निरई आउ विस्ताय बोद्धव्वे ॥२॥ ૬૬ મે શ્રેયસ્કર, ૬૭ મો ક્ષેમંકર, ૬૮ મો આભંકર, ૨૯ મે પ્રશંકર, ૭૦ મે અરજ, ૭૧ મે વિરજા, ૭૨ માં અશોક, ૭૩ મે વીતશોક, ૭૪ મે વિમળ, ૭૫ મે વિતત, ૭૬ મો વિવસ્ત્ર, ૭૭ મે વિશાલ, ૭૮ મો શાલ, ૭૯મે સુવત, ૮૦ એ અનિવૃત્તિ, ૮૧ મે એકજટી, ૮૨ મે વિજટી, ૮૩ મે કર, ૮૪ મે કરિક, ૮૫ મો રાજા, ૮૬મો અલ, ૮૭ મે પુપકેતુ અને ૮૮ મે ભાવકેતુ આ રીતે ૮૮ ગ્રહોના નામ છે. નક્ષત્રના નામ આ પ્રમાણે છે 'वम्हा विण्हू य वसुवरुणो अयवुड्ढी पूस आस जमे । अग्गिपयावइ सोमे रुदे अदिती बहस्सई सप्पे ॥१॥ पिउभग अज्जमसेविया तदा वाऊ तहेव इंदग्गी । मित्ते ईदेः निरुई आऊ, विरसा य बोद्धव्वे ॥२॥ ज०६५ Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपमासिक पिताभगः अर्यमा सवितात्वष्टा वायुः तथै। इन्द्राग्नी । मित्र इन्द्रः नितिः आपः विश्वे च बोद्धव्यानीतिच्छाया ॥ ' तदर्यस्त्वयम्-ब्रह्मा अभिजित् १, विष्णुः श्रवणः २, वसु धनिष्ठा ३, वरुणः शतभिपक ४, अजा-पूर्वभाद्रपदा ५, वृद्धि:-अभिवृद्धिरुत्तरभाद्रपदा ६, पूपा रेवती ७, अश्वोऽश्विनी ८, यमो भरणी ९, अग्नि-कृत्तिका १०, प्रजापतिः रोहिणी, ११, सोमो मृगशिरः १२, रुद्र आर्द्रा १३, अदितिः पुनर्वसुः १४, बृहस्पतिः पुष्यः १५, सोऽश्लेपा १६, पिता मघा १७, भगः पूर्वाफाल्गुनी १८, अर्थमा उत्तरफाल्गुनी १९, सविता हस्त: २०, त्वष्टा चित्रा २१, वायुः स्वाती २२. इन्द्राग्नी विशाखा २३, मिनोऽनुराधा २४, इन्द्रो ज्येष्ठा २५, निऋतिः मूलम् २६, भापः पूर्वापाढा २७, विश्वे उत्तरापाढा २८ चेति नक्षत्राणि बोद्धव्या. नीति । चतुर्दशं द्वारमिति ॥ ब्रह्मा-अभिजित् १, विष्णु-अवण २, वसु-धनिष्ठा ३, कमण-शतभिपक ४, अज-पूर्वभाद्रपदा ५, वृद्धि-उत्तर भाद्रपदा ६, पूषा-रेवती ७, अश्व-अश्विनी ८,यमो-भरणी २, अग्नि-कृत्तिका-१०, प्रजापति-रोहिणी ११, सोम-मृगशिरा १२ रुद्र-आर्द्रा १३, अदिति-पुनर्वसु १४, बृहस्पति-पुप्य १५, सर्प-अश्लेषा१६, पिता-मघा १७, भग-पूर्वाफाल्गुनी 1८, अर्यमा-उत्तरफाल्गुनी १९, सविताहस्त२०, त्वष्टा-चित्रा२१, वायु-स्याती२२, इन्द्राग्नी-विशाखा २३, मित्र-अनुराधा २४, इन्द्र ज्येष्ठा २५,-निऋती-मूल २६, आप-पूर्वाषाढा २७ और विश्वउत्तराषाढा २८ ये नक्षत्रों के नाम उनके अधिपति देवताओं के अनुसार दोनों गाथाओं में कहे गये हैं-१४ वां द्वार समाप्त ॥ १५ वांद्वार कथन 'चंद विमाणेणं भंते ! देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' हे भदन्त ! चंद्रवि प्रझा-अमित १, विष्णु-श्रवण २, सु-नि: 3, १३२-तमिष ४, २०४भाद्रपा ५, वृद्ध-उत्तरामा ५४॥ ६, पुषा-रेवती ७, सव-अश्विनी ८, यमा-Rel ८, AA-त्तिा १०, प्रतपति-हिणी ११, सोम-मृगशि२ १२२ ३२-माद्र १3, मलित-पुनर्वसु १४, गृहस्पति-४०५ १५, सप-मा १६, भित्ता-भा १७, मापूर्वानुनी १८, अमा-उत्तरशुनी १८, सविता-स्त २०, स्टा-चित्रा २१, वायु-पाती २२, ईन्द्रान-विशामा २3, मित्र-मनुराधा २४ छन्द्र-न्येष्ठ २५, नितिમૂલ ૨૬, આપ-પૂર્વાષાઢા ૨૭ અને વિશ્વ-ઉત્તરષાઢા ૨૮, આ નક્ષત્રના નામ તેમના અધિપતિ દેવતાઓ અનુસાર બંને ગાથાઓમાં કહેવામાં આવ્યા છે ૧૪ મું દ્વાર સમાપ્ત ૧૫મું દ્વાર કથન 'चंद् विमाणेणं भंते ! देवाणं केवइयं कालं दिई पत्नत्ता', महन्त ! विमानमा Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३१ चन्द्रस्यानमहिष्याः नामादिनिरूपणम् ५५५ सम्प्रति-पञ्चदर्श द्वारं प्रश्नयनाह-'चंदविमाणेणं' इत्यादि, चंदविमाणेणं भंते' चन्द्रविमाने खलु भदन्त ! 'देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं कियत्कालपर्यन्तं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथिता इति प्रश्न:, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहण्णेणं चउभागपलिओवर्म' चन्द्रविमानस्य देवानां जघन्येन चतुर्भागपल्योपमम्, स्थितिः पल्योपमस्य चतुर्थोंभाग इत्यर्थः 'उकोसेणं पलियोवमं वाससयसहस्समभहियं उत्कर्षेण एक पल्योपमं वर्षशतसहसाभ्यधिकं स्थितिरिति एकलक्षवधिकमेकं पल्योपममित्यर्थः । 'चंदविमाणेणं देवीणं जहण्णेणं चउभागपलिभोवर्म' चन्द्रविमाने खल्ल देवीनां स्थिति जघन्येन चतुर्भागपल्योपमस्यैकस्य चतुर्थों भाग इत्यर्थः, आलापप्रकारस्तु एवम-है भदन्त ! चन्द्रविमाने देवीनां कियकालं स्थितिरिति प्रश्नः, भगवानाह-हे गौतम ! चन्द्रविमाने वसन्तीनां देवीनां जघन्येन पल्योपमस्य चतुर्थोभागः स्थितिकाल इति एवं क्रमेणसर्वत्र प्रश्नवाक्यमुम्नम्योत्तरवाक्यं पूरणीयम्, 'उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पण्णसए वाससहस्सेहि अमहिय' उत्कर्पणार्द्धपल्योपमं पञ्चाशतावर्षसहस्रैरभ्यधिकम्, चन्द्रविमाने हि चन्द्रदेवः मान में देवों की स्थिति कितने काल की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णेणं चउभागपलिओवम उक्कोसेणं पलिओवम वाससयसहस्समभहियं' हे गौतम ! चंद्र विमान में देवों की स्थिति जघन्य से एक पल्यो पम केचतुर्थभाग प्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति एकलाख वर्ष अधिक एक पल्यो. पम की है 'चंदविमाणेणं देवीणं जहण्णेणं चउभागपलिओषम' चंदविमान में देवियों की स्थिति जघन्य से एक पल्य के चतुर्थभाग प्रमाण है यहां पर प्रश्न रूप आलाप प्रकार ऐसा है-'हे भदन्त ! चन्द्रविमान में रहने वाली देवियों की स्थिति कितने काल की है ? तब 'हे गौतम! चन्द्र विमान में रहने वाली देवियों की जघन्य स्थिति तो एक पल्योपम के चतुर्थ भाग प्रमाण है और 'उकोसेणं आत. पलिओवमं पण्णासाए वाससहस्सेहिं अमहियं' उत्कृष्ट स्थिति ५० हजार वर्ष अधिक अर्द्धपल्योपम की है। ऐसा ही सर्वत्र प्रश्नवाक्य करके उत्तर वाक्य को દેવની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવી છે? આના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે'गोयमा ! जहण्णेणं चउभागपलिओवम उक्कोसेणं पलिओषमं वाससयसहस्समन्महि । ગૌતમ! ચન્દ્રવિમાનમાં દેવની સ્થિતિ જઘન્યથી એક પાપમના ચતુર્થભાગ પ્રમાણ છે अन Save स्थिति मे४ व मधि४ मे पक्ष्यापभनी छे. 'चविमाणेणं देवीणं महण्णेणं चउभागपलिओवमं' यन्द्रविमानमा वीमानी स्थिति धन्यथी 28 पस्यना ચતુર્થભાગ પ્રમાણ છે. અહીંયા પ્રશ્નરૂપ આલાપ પ્રકાર એવા છેહે ભદન્ત ! ચન્દ્રવિમાનમાં રહેનારી દેવીઓની સ્થિતિ કેટલા કાળ સુધીની છે? ત્યારે તે ગૌતમ! ચંન્દ્રવિમાનમાં રહેનારી દેવીઓની જઘન્ય સ્થિતી તે એક પલપમના ચતુર્થભાગ પ્રમાણ છે અને 'उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पण्णासाए वाससहरसेहिं अभहियं ष्ट यति ५० र Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१६ जम्बूदीपप्रज्ञतिसूत्रे सामानिकाश्चात्मरक्षकादयश्च परिवसन्ति तेन चन्द्रसा मानिका पेक्षया उत्कृष्टमायुर्योध्यं तेपामेवोत्कृष्टायुः संभवात् जघन्यं चात्मरक्षकदेवापेक्षयेति, एवं सूर्यविमानादि सूत्रेष्वपि ज्ञातव्यमिति ॥ सम्प्रति-सूर्येविमानस्थदेवानां स्थितिकालं ज्ञातुं सूत्रमा - 'सुरविमाणे' इत्यादि, 'बर विमाणे देवाणं जहणेणं च भागपलियोनमं' सूर्यविमाने वसतां देवानां जघन्येन चतुर्भागपल्योपमं पल्योपमस्य चतुर्थो भागः स्थितिकालः 'उक्कोसेणं पलियोवमं वाससहस्सम भद्दियं ' उत्क्षणैकं पल्योपमं वर्षसहस्त्रैरभ्यधिकम् 'सुरविमाणे देवोणं जहणेणं च भागपलियोवमं' सूर्यविमाने देवीनां स्थिति जघन्येन चतुर्भागवल्योपमं, पल्योपमस्य चतुर्थो भाग इत्यर्थः । 'उकोसेणं अद्धपलियोचमं पंचहि वासस अमहियं उत्कर्पेणार्द्धपल्योपमं पञ्चभि वर्षशतैरभ्यधिकम् । जमाना चाहिये, चन्द्र विमान में चन्द्र देव, सामानिक देव और आत्मरक्षक आदि देव रहते हैं इसलिये चन्द्र सामानिक देवों की अपेक्षा उत्कृष्ट आयु जाननी चाहिये क्यों कि उत्कृष्ट आयु संभवित है और जघन्य आयु आत्मरक्षक देवों की अपेक्षा से है, इसी तरह का कथन सूर्यविमानादि सूत्रों में भी जानना चाहिये, अब सूर्यविमान में रहने वाले देवों की स्थिति के काल को जानने के लिये सूत्रकार सूत्र कहते हैं- 'सुरविमाणे देवाणं जहण्णेणं चउभाग पलिओवमं, उक्कोसेणं पलिओवमंबास सहस्समम्भहियं सूर्यविमान में रहने वाले देवों की जघन्य स्थिति एक पल्योपमके चतुर्थभागप्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति १एक हजार वर्ष अधिक एक पल्योपम की है 'सुरविमाणे देवीणं जहणेणं च भाग पलिओधमं उक्कोसे अद्धपलिओचमं पंचहि वाससएहि अमहियं' सूर्यविमान में वसने बाली देवियों की स्थिति एक पल्य के चतुर्थ भागप्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति ५ पाँच सौ वर्ष अधिक अर्द्धपल्योपम की है । વર્ષાં અધિક અદ્ધ પચાપમની છે એવુ સત્ર પ્રશ્નવાકય કરીને ઉત્તરવાક્યને ગાઢવી લેવુ જેઇએ. ચન્દ્રવિમાનમાં ચન્દ્રદેવ, સામાનિક દેવ અને આત્મરક્ષક આદિ ધ્રુવ રહે છે આથી ચન્દ્ર સામાનિક દેવાની અપેક્ષા ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય જાળુવુ જોઇએ કારણ કે ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય સંભવિત છે જ્યારે જઘન્ય આયુષ્ય આત્મરક્ષક દેવાની અપેક્ષાથી છે. આવી જ જાતનું કથન સૂર્યવિમાનાદિ સૂત્રામાં પણ જાણવુ', જેઈએ હવે સૂવિમાનમાં રહેનારા દેવાની સ્થિતિના अजने लगुवा भाटे सूत्रार सूत्र हे छे - 'सूरविमाणे देवाणं जहण्णेणं चउभागपलिओचमं, उक्कोसेणं पलिओवमं वाससहस्समम्भहिय' सूर्यविभानभां रहेनारा देवानी धन्य स्थिति એક પાપમનાં ચતુર્થાંભાગ પ્રમાણ છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક હજાર વર્ષ અધિક એક पहयेोयभनी छे. 'सूरविमाणे देत्रीणं जहणणेणं चउभागपलिओचमं उम्कोसेणं अद्धपलिओ मं पंचहिं वाससएहिं अमहियं' सूर्यविभानभां वसनारी हेवियानी स्थिति मे पहयना ચતુર્થ ભાગ પ્રમાણુ અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પાંચસે વ અધિક અ પયાયમની એ: Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाोिका टोका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३१ चन्द्रस्याप्रमहिण्याः नामादिनिरूपणम् ५१७ __ सम्प्रति ग्रहविमानसूत्रमाह-'गह विमाणे देवाणं' इत्यादि, 'गहविमाणे देवाणं जहणणेणं चउभाग पलियोवमं ग्रहविमाने वसतां देवानां कियन्तं कालपर्यन्तमायुरिति प्रश्नः भगवानाह-ई गौतम ! ग्रहविमाने वसतां देवानां जघन्येन चतुर्भागपल्योपमं पल्योपमस्य चतुर्थोंभागः स्थितिः, 'उकोसेणं पलियोक्म' उत्कर्षेण ग्रहविमाने वसतां देवानामायुः पूर्ण पल्योपममिति । 'णक्खत्तविमाणे देवीणं जहण्णेणं चउभागपलियोवर्म' हे भदन्त ! नक्षत्रविमाने वसतां देवानामात्मरक्षकादीनां कियन्तं कालवायुरिति प्रश्ने भगवानाह-हे गौतम ! नक्षत्रविमाने वसतां देवानां जघन्येनायुः चतुर्भागपल्योपमं पल्योपमस्य चतुर्थो भागः । 'उकोसेणं अद्धपलियोवम' उत्कर्षेणार्द्धपल्योपममायु भवतीति । 'णक्खचविमाणे देवीणं जहपणेणं चउभागपलियोवमं' हे भदन्त ! नक्षत्रविमाने देखीनां जघन्येनायु श्चतुर्भागपल्योपमं पल्योपमस्य चतुर्थोभागः, 'उकोसेणं साहियं चउभागपलिओवमं' उत्कर्षेण साधिकं चतुर्भाग ग्रहविमान सूत्र कथन __ 'गहविमाणे देवाणं जहण्णेणं चउभाग पलिओवन' अब गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा-हे भदन्त ! ग्रहविमान में रहने वाले देवों की स्थिति कितनीहै ? तब प्रभु ने गौतमस्वामी से ऐसा कहा-हे गौतम ! ग्रहविमान में रहने वाले देवों की जघन्य स्थिति तो एक पल्योपम के चतुर्थभागप्रमाण है और 'उकोसेणं पलिओ. वर्म' उत्कृष्ट स्थिति पूर्ण एक पल्पोपम की है ‘णक्खत्तविमाणे देवाणं जहण्णेणं चउभागलओवमं उकोसेणं अद्धपलिओवर्म' नक्षत्र विमान में रहने वाले देवों की जघन्य स्थिति तो एक पल्योपम के चतुर्थभाग प्रमाण है और 'उत्कृष्ट स्थिति अर्धपल्योपम प्रमाण है 'णक्खत्तविमाणे देवीणं जहन्नेणं चउभागपलिभोवमं, उक्कोसेणं साहियं चउभागपलिओवर्म' नक्षत्रविमान में रहने वाली देवियों की जघन्यस्थिति एक पल्योपम के चतुर्थभाग प्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति एक | ગ્રહવિમાન સૂત્ર કથન 'गहविमाणे देवाणं जहण्णेणं चउभाग पलिओवमं' वे गौतमस्वाभी-ये प्रमु२ मा પ્રમાણે પૂછ્યું- હે ભદન્ત! ગ્રહવિમાનમાં રહેનારા દેવની સ્થિતિ કેટલી છે? ત્યારે પ્રભુએ ગૌતમસ્વામીને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે ગૌતમ! ગ્રહવિમાનમાં રહેનારા દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ तो मे पत्यापभन। यता प्रभार छ भने 'उक्कोसेणं पलिओनम' अट स्थिति ५ ४ पक्ष्यापभनी छे. 'णक्खत्तविमाणे देवाणं जहण्णेणं चउभागपलिओवम उक्कोसेणं अद्धपलिओवर्म' नक्षत्रविमानमा २९ना। वानी ४५न्य तिल मे पहये५मना यतु माग प्रभा छ भने अष्ट स्थिति अपक्ष्या५म प्रमाण छ. 'णखत्त विमाणे देवीणं जहण्णेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं साहियं चउभागपलिओवमं' नक्षत्रविमानमा રહેનારી દેવીઓની જઘન્ય સ્થિતિ એક પોપમના ચતુર્થભાગ પ્રમાણ છે અને ઉત્કૃષ્ટस्थिति मे पक्ष्यायमन is qधारे या प्रमाण छ, 'ताराविमाणे देवाणं जह Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पल्योपमम् । 'ताराविमाणे देवाणं जहण्जेणं अट्ठभागपलियोवर्म' हे भदन्त ! ताराविमाने वसतां देवानां कियन्तं कालमायुरिति गौतमीय प्रश्ने भगवानाह-हे गौतम ! ताराविमाने वसतां देवानां जघन्येनाष्टभागपल्योपमम्, पल्योपमस्याष्टमो भाग इत्यर्थः, 'उक्कोसेणं चउभागपलियोवम' उत्कर्षेण चतुर्भागपल्योपमं स्थितिरिति, पल्योपमस्य चतुर्थों भाग इत्यथैः 'ताराविमाणे देवीणं जहण्णेणं अgभागपलिचोवर्म' ताराविमाने देवीनां जघन्येनाष्टभागपल्योपमं पल्योपमस्याष्टमो भागः । “उकोसेणं साइरेगं अट्ठभागपलियोवर्म' उत्कर्षेण सातिरेकमष्टभाग पल्योपमं पल्योपमस्याष्टमो भाग इति पञ्चदशं द्वारमिति।३१॥ एकत्रिंशत्सूत्रं व्याख्याय पोडशं द्वारं व्याख्यातुं द्वात्रिंशत्तमं सूत्रमाह-एएसिणं भंते !' इत्यादि, ___मूलम्-एएसि णं भंते! चंदिम सूरियगहणवत्त तारारूवाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! चंदिम सूरिया दुवे तुल्ला सम्वत्थोवा णक्खत्ता संखेज्जगुणा, गहा संखेज्जगुणा तारारूवा संखेजगुणा इति । जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे जहण्णपए बाउकोसपए वा केवइया तित्थयरा सव्वग्गेणं पन्नत्ता ? गोयमा ! जहपणपए चत्तारि उक्कोसपए चोत्तीसं तित्थयरा सबग्गेणं पन्नत्ता। जंबुद्दीवेणं भंते ! दीये केवइया जहण्णपए वा उकोसपए वा चकवट्टी सव्वग्गेणं पल्योपय के कुछ अधिक चतुर्थ भागप्रमाण है 'ताराविमाणे देवाणं जहण्णेणं अट्ठभागपलिओवर्म' ताराविमान में रहने वाले देवों की जघन्यस्थिति एक पल्योपम के आठवें भाग प्रमाण है और 'नकोसेणं चउभागपलिओम' उत्कृष्ट स्थिति एक पल्यापम के चतुर्थभागप्रमाण है 'ताराविमाणे देवीणं जहन्नेणं अट्ठभागपलिओवम उकोसेणं साइरेगं अहभागपलिओवर्म' ताराविमान में रहने वाली देवियों की जघन्य स्थिति एकपल्य के आठवें भागप्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति एक पल्प के कुछ अधिक आठवें भाग प्रमाण है ॥३१॥ __पन्द्रहवां द्वार समाप्त ण्णेणं अदुभाग पलिओवमं तारा विमानमा २९ना हेवानी न्यस्थिति में पक्ष्योपभना मामा अमा छ भने 'उनकोसेणं चउभागपलिओवमं स्थिति ४ पक्ष्या५मन। यतुमा प्रभाएर छे 'ताराविमाणे देवीणं जहण्गेणं अदभागालिओवम उक्झोसेणं साइरेगं अदभागपलिओवर्म' ताराविभानमा २२नारी पायोनी स्थिति : ५८याना 206i ભાગ પ્રમાણ છે અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ એકપલ્યના કઈક અધિક આઠમાં ભાગ પ્રમાણે છે. ૩૧ પંદરમું દ્વાર સમાપ્ત Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३२ चन्द्रसूर्यादीनामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५१९' पन्नत्ता ? गोयमा ! जहण्णपए बत्तारि उनोसपए तीसं चकवट्टी सबग्गेणं पन्नत्ता, बलदेवा तत्तिया चेव जत्तिया चवट्टी, वासुदेवा वि तत्तिया चेव त्ति । जंबुद्दीवेणं अंते ! दीवे केवइया निहिरयणा सवग्गेणं पन्नत्ता ? गोयमा ! तिषिण छल्लुतरा निहिरयणसया सव्वग्गेणं पन्नत्ता, जंबुदीवे गं अंते ! दीवे केवइया णिहि रयणसया परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति ? गोयमा ! जहण्णपए छत्तीसं उकोरुपए दोषिण सत्तरा णिहिरयणसया परिभोगत्ताए हठवमागच्छंति, जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे केवइया पंचिदियरयणसया सव्वग्गेणं पन्नत्ता ? गोयमा ! दो दसुत्तरा पंचिंदियरयणसया सव्वग्गेणं पन्नता । जंबुद्दीवे णं भते ! दीवे जहण्णपए वा उक्कोसपए वा केवइया पंबिंदियरयणसया परिभोगत्ताए हव्व. मागच्छंति ? गोयमा ! जहाणपए अदाबीसं उकोसपए दोषिण दसुत्तरा पंचिंदियरयणलया परिभोगत्ताए हवमागच्छति । जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे केवइया एगिदियरयणसया सवग्गेणं पन्नता? गोयमा! दो दसुतरा एगिदियरमणहया सव्वग्गेणं पन्नत्ता। जंबुद्दीवे णं भंते ! केवइया एगिदिय रयणसया परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति ? गोयमा ! जहण्णपए अट्ठावीसं उकोसपए दोणि दसुत्तरा एगिदियरयणसया परिभोगत्ताए हव्वमागच्छति ॥सू० ३२॥ छाया-एतेषां खलु भदन्त ! चन्द्रपथग्रहनक्षत्रतारारूपाणां कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका पा ? गौतम ! चन्द्रसूर्याद्वये तुल्याः सर्वस्तोकाः, नक्षत्राणि संख्येयगुणानि, ग्रहाः संख्येयगुणाः तारारूपाणि संख्येयाणानि इति ॥ जम्बूद्वीपे खल्लु भदन्त ! द्वीपे जघन्यपरे वा उक्कोसपदे वा कियन्त स्तीर्थ कराः सर्वाग्रेण प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्यपदे चत्वारः, उत्कृष्टपदे चतुर्विशति स्तीथैकराः सर्वांग्रेण प्रज्ञप्ताः। जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे कियन्तो जघन्यपदे वा उत्कृष्टपदे वा चक्रवर्तिनः सर्वाग्रेण प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! जवन्यपदे चत्वारः, उत्कृष्टपदे त्रिंशच्चकात्तिन: सर्वाग्रेण प्रज्ञप्ता इति । बलदेवा स्वावन्त एव यावन्त श्चक्रवर्तिनः । वास्तुदेवा अपि तावन्त एवेति । जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे कियन्ति निधिरत्नानि सर्वाग्रेण प्रज्ञतानि ? गौतम ! त्रीणि पडुत्तराणि निधिरत्नशतानि सर्वाग्रेण प्रज्ञ. सानि । जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे कियन्ति निधिरत्नशतानि परिभोगतया शीघ्रमागच्छन्ति ? गौतम ! जघन्यपदे पटत्रिंशत, उत्कृष्टपदे द्वे सप्तत्यदिके निधिरत्नशते परिभोग्यतया Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्तिसूत्रे ५२० शीघ्रमाच्छन्ति । जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे कियन्ति पञ्चेन्द्रियरत्नशतानि सर्वांग्रेण प्रज्ञा सानि ? गौतम ! द्वे दशोत्तरे पञ्चेन्द्रियरत्नश ते सर्वांग्रेण प्रज्ञप्ते । जम्बूद्वीपे खलु मदन्त ! द्वीपे जघन्यपदेवा उत्कृष्टपदेवा कियन्ति पञ्चेन्द्रियरत्नशतानि परिभोग्यतया शीघ्रमागच्छन्ति ? गौतम ! जघन्यपदे अष्टाविंशतिः, उत्कृष्टपदे द्वे दशोत्तरे पञ्चेन्द्रियरत्नशते परिभोग्यतया शीघ्रमाच्छन्ति । जम्बूद्वीपे खल्ल भदन्त ! द्वीपे कियन्ति एकेन्द्रियरत्नशतानि सर्वाग्रेण प्रज्ञ. सानि ? गौतम ! द्वे दशोत्तरे एकेन्द्रियरत्नश ते सर्वाग्रेण प्रज्ञप्ते । जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे कियन्ति एकेन्द्रियरत्नशतानि परिभोग्यतया शीघ्रमागच्छन्ति ? गौतम ! जघन्यपदे अष्टावि. शतिः, उत्कृष्टपदे द्वे दशोत्तरे एकेन्द्रियरत्नशते परिभोग्यतया शीघ्रमागच्छतः। सू० २२॥ ___टीका-'एएसि णं भंते' एतेषा मुपयुक्तसूत्रे कथितानां सामान्यतो लौकिक प्रत्यक्षप्रमाणविषयाणां खलु भदन्त ! 'चंदिमसरियगहणवखत्त तारारूवाण' चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्र तारारूपाणाम, चन्द्राणां सूर्याणां ग्रहाणां नक्षत्राणां तारारूपाणां च मध्ये 'कयरे कयरेहितो' कतरे कतरेभ्यः 'बप्पा वा वहुया वा तुल्का वा विसेसाहिया वा' एतेषां मध्ये के अल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा !' हे गौतम ! 'चंदिमसूरियादुवे तुल्ला सव्वत्थोवा' चन्द्रसूर्या एते द्वयेऽपि परस्परं तुल्या:समानाः प्रतिद्वीपं प्रतिसमुद्रं च चन्द्रसूर्याणां समान संख्याकत्वात, तथा शेषेभ्यो ग्रहादिभ्यः लोलहवे द्वार के सम्बन्ध में वक्तव्यता 'एएसि णं भंते ! चंदिमसूरिय गहणक्खत्त ताराख्वाणं' इत्यादि। टीकार्थ-अब गौतमस्वामी ने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है-'एएसिणं भंते ! चंदिन सूरिय गहणक्खत्तताराख्वाण' हे भदन्त ! इन चन्द्र, सूर्यग्रह नक्षत्र एवं तारारूपों के बीच में 'कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसे. साहिया चा' कौन किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनकी अपेक्षा तुल्य हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा विशेपाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा चादिमसूरिया दुवे तुल्ला सब्बत्थोवा' हे गौतम! चन्द्र और सूर्य ये दो परस्पर में समान हैं क्योंकि प्रतिद्वीप में और સેળમાહારના સમ્બન્યમાં વક્તવ્યતા 'एएसि णं भंते ! चंदिमसूरिय गहणक्खत्ततारारूवाण' त्याह - गौतभाभी आ सूत्र । प्रभुन मा पूच्यु छ-'एएसि णं भंते! चंदिमसूरिय गहणक्खत्ततारारूवाणं 3 Hard ! म यन्द्र सूर्य नक्षत्र मन तारायानी वयमा 'कयरे कयरेहि तो अप्पा वा वहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' यानी અપેક્ષાએ અ૫ છે કેણ કેની અપેક્ષાએ અધિક છે અને કેણ કેની અપેક્ષાએ તુય છે? અને કેણ કેની અપેક્ષાએ વિશેષાધિક છે? આના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે'गोयमा ! चंदिम मूरिया दुवे तुल्ला सव्वत्थोवा' हे गौतम! यन्द्र भने सूर्य .मान Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका का-सप्तमवक्षस्कारा सू. ३२ चन्द्रसूर्यादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम्: ५२१ सर्वे इमे चन्द्रमाः स्तोका:-अल्पीयांसः 'णक्खत्ता संखेज्जगुणा' नक्षमाणि संख्येयगुणानिचन्द्रसूर्यापेक्षया नक्षत्राणि संख्येयगुणाधिकानि भवन्ति, चन्द्रसूर्यापेक्षया नक्षत्राणा मष्टाविशति गुणाधिकत्वादिति । 'गहा संखेजगुणा' ग्रहाः संख्येयगुणाः नक्षत्रापेक्षया ग्रहा-भौमादयः संख्येयगुणाधिका भवन्ति, सातिरेक त्रिगुणाधिकत्वात् 'तारारूवा संखेज्जगुणा' तारारूपा संखेज्जगुणाधिकानि भवन्ति, ताराणां प्रभूतकोटाकोटी गुणत्वादिति, व्याख्यातं षोडशमल्पबहुत्वद्वारम् तेन संपूर्ण संग्रहणीगाथाद्वयं व्याख्यातमिति ॥ सम्प्रति जम्बूद्वीपे जघन्योत्कर्षाभ्यां तीर्थंकरादीन संख्यया ज्ञातुं प्रश्नयमाह-'जंबुद्दीवे णं भंते' इत्यादि, 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीप मध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'जहण्णपए वा उक्कोसपए वा' जघन्यपदे-सर्वस्तोकस्थाने वा, उत्कृष्टपदे-सर्वोत्कृष्टस्थाने वा 'केवइया तित्थयरा' कियन्त:-कियत्संख्यकाः तीर्थङ्कराः 'सव्वग्गेणं पन्नत्ते' सर्वाग्रेण-सर्व संकलनया केवलिदृष्टमात्रया इत्यथैः प्रज्ञता:-कथिताः जम्बूप्रतिसमुद्र में चन्द्र और सूर्य समान संख्यावाले हैं। तथा शेषग्रहादिकों से ये सब चन्द्र और सूर्यस्तोक-कम हैं। 'णक्खत्ता संखेज्जगुणा' चन्द्र और सूर्य की अपेक्षा नक्षत्र२८ गुणे अधिक हैं । 'गहा संखिजगुणा' नक्षत्रों की अपेक्षा ग्रह संख्यातगुणे 'तारारूवा संखेजगुणा' तारारूप संख्यातगुणे अधिक हैं, क्यों कि ताराओं को पहुत अधिक कोटाकोटी गुणित कहा गया है। इस प्रकार इस अल्पबहुतद्वार की वक्तव्यता समाप्त होने पर दो संग्रहणी गाथाएं पूर्णरूप से व्याख्यात हो जाती हैं, 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे जहण्णपए वा उकोसपए वा केवइया तित्थयरा सव्वग्गेणं पण्णत्ता' इस सूत्र द्वारा गौतमस्वामीने जम्बूद्वीप में जघन्य और उत्कृष्ट से तीर्थकरादिक कितने होते हैं, अर्थात् कितने रहते हैं ? इस बात को पूछा है इसमें पहिले उन्होंने ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इस जम्बुद्वीप नामके द्वीप में सबसे कम પરપરમાં સમાન છે કારણ કે પ્રતિદ્વીપમાં અને પ્રતિસમુદ્રમાં ચન્દ્ર અને સૂર્ય સરખું સંખ્યાવાળા હોય છે તથા શેષ પ્રહાદિકેથી આ બધાં ચન્દ્ર અને સૂર્ય સ્નેક-ઓછાં हाय 2 'णखत्ता संखेज्जगुणा' नक्षत्रानी अपेक्षा सध्याdren पधारे डाय छ भ3 यद्र मन सूर्य ना ४२त नक्षत्र २८ मा छे. 'गहा संखिज्जगुणा' नक्षत्राना ४२di असभ्यात पधारे छ. 'तारारूवा संखेज्जगुणा' अडानी अपेक्षा २३५ સંખ્યાતગણાં અધિક છે કારણ કે તારાઓને ઘણાં અધિક કેટકેટી ગુણિત કહેવામાં આવ્યા છે. આ પ્રકારે આ અ૫બહુર્ત દ્વારની વક્તવ્યતા સમાપ્ત થવાથી બે સંગ્રહણી गाथाय। पूष ३५थी व्याभ्यात य य छे. 'जंबुद्दीवेणं भने । दीवे जहण्णपए वा उकोसपए ..खां केवइया तित्थयरा सव्वग्गणं पण्णत्ता' मा सूर वागी उभस्वाभीमेम्मूदीपभां धन्य તેમજ ઉત્કૃષ્ટથી તીર્થ"કરાદિક કેટલા હોય છે. અર્થાત કેટલા રહે છે? એ હકીક્તની પૃચ્છા કરી છે. આની પહેલાં તેઓએ આમ પૂછ્યું છે-હે ભદ્દન્ત ! આ જમ્બુદ્વીપ નામના ०६१ Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२२ जम्बूद्वीपमातिर द्वीपे सर्वसंख्यया कियन्त स्तीर्थकरा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा!' हे गौतम ! 'जहष्णपए चत्तारि' जघन्यपदे चत्वारः प्राप्यन्ते, तथाहि-जम्बूद्वीपस्य पूर्व विदेहक्षेत्रे शीतामहानद्याः भागद्वये को दक्षिणोत्तरभागयोरेकैकस्य तीर्थंकरस्य सद्भावाद् द्वौ तीर्थंकरौ, एवमपरविदेहक्षेत्रेऽपि शीतोदाया महानद्या दक्षिणोत्तरभागद्वये तथैव द्वौ तीर्थङ्करौ इति संकलनया जघन्यपदे चत्वार स्तीर्थकरा भवन्ति, भरतैरवतक्षेत्रयोस्तु एकान्त सुषमाकाले तीर्थकराणामभाव एवेति । 'उकोसपए चोत्तीसं तित्ययरा' उत्कृष्टपदे चतु स्त्रिंशत्तीर्थकराः 'सव्वग्गेणं पन्नत्ता' सर्वाग्रेग-सर्वसंकलनया प्रज्ञप्ताः कथिताः, तयाहि महाविदेहक्षेत्रे प्रतिविजयं भरतैरवतयो चैकैकस्य तीर्थंकरस्य संभवइति सर्वसंकलनया चतुस्त्रिंशत्तीर्यकरा भवन्तीति ॥ एतच्च विहरत्तीर्थङ्करापेक्षया ज्ञातव्यम्, नतु 'जन्मापेक्षया, जन्मापेक्षयातु चतुस्त्रिंशत्तीर्थकराणामसंभवादिति । और सब से अधिक सर्वांग्ररूप से कितने तीर्थकर होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा जहण्णपए चत्तारि' हे गौतम ! जघन्यपद में चार तीर्थकर होते हैं और वे इस प्रकार से होते है जम्बूद्वीप के पूर्वविदेह क्षेत्र में शीता महानदी के भागद्वय करने पर दक्षिण उत्तर भागों में एक एक तीर्थकर के सद्भाव से दो तीर्थकर होते हैं तथा अपरविदेह में भी शीतोदा महानदी के दक्षिण उत्तरभाग: व्य में उसी प्रकार से दो तीर्थकर होते हैं इस प्रकार जघन्य पद में चार तीर्यकर होते कहे गये हैं, परन्तु भरत क्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र में एकान्तसुषमाकाल में तीर्थंकर नहीं होते हैं, 'उकोसपए चोत्तीसं तित्थयरा' तथा उत्कृष्टपद में ३४ तीर्थकर होते हैं, ऐसा 'सव्वग्गेणं पन्नत्ता' सर्वसंकलना से कहा गया है, ये ३४ तीर्थकर इस प्रकार से होते हैं-महाविदेहक्षेत्र में हरएक विजय में १-१ तीर्थकर होने की अपेक्षा ३२ तीर्थकर होते हैं एवं भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र में દ્વીપમાં સૌથી ઓછા અને સૌથી અધિક સર્વાગ્રરૂપથી કેટલાં તીર્થકર હોય છે? આના उत्तरमा प्रभु ४ छ-'गोयमा ! जहण्णपए चत्तारि गौतम ! धन्य ५४मा यार ती ४२ હિય છે અને તે આ પ્રમાણે હોય છે. જમ્બુદ્વીપના પૂર્વ વિદેહ ક્ષેત્રમાં શીતા મહાનદીના બે ભાગ કરીએ તે દક્ષિણ ઉત્તર ભાગમાં એક-એક તીર્થકરના સદુભાવથી બે તીર્થકર થાય છે તથા અપરવિદેહમાં પણ શીદા મહાનદીના દક્ષિણ-ઉત્તર ભાગ દ્વયમાં તેજ પ્રમાણે બે તીર્થકર થાય છે–આ રીતે જઘન્ય પદમાં ચાર તીર્થકર હેવાનું કહેવામાં આવ્યું છે, પરંતુ ભરતક્ષેત્ર અને અરવતક્ષેત્રમાં એકાન્ત સુષમાકાળમાં તીર્થકર હતાં नथी, 'उकोसपए चोत्तीसं तित्थयरा' तथा छट पहभा ३४ ती ४२ अाय छे से 'सव्वग्गेणं पन्नत्ता' सससनाथी ४ामा मायुसे, मा ३४ तीर्थ ४२ मा प्रभाव હોય છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં દરેક વિજયમાં ૧-૧ તીર્થકર હોવાની અપેક્ષા ૩૨ તીર્થંકર હોય છે અને ભરતક્ષેત્ર તેમજ ઔરતક્ષેત્રમાં ૧-૧ તીર્થકરના સદૂભાવથી ૨-૨ તીર્થંકર Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमस्कार: ए. ३२ चन्द्रसूर्यादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् .. .५२३ सम्प्रति-जघन्योत्कर्षाभ्यां जम्बूद्वीपे चक्रवर्तिनः संख्या ज्ञातुं प्रश्नयनाह-'जंबुद्दीवेणं भंते' इत्यादि, 'जंयुद्दीवेणे भंते ! दीवे जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बू द्वीपे इत्यर्थः 'केवइया' कियन्त:-कियत्संख्यकाः 'जहणपए वा उक्कोसपए वा' जघन्यपदेसर्वस्वोके स्थाने उष्टे परे-सर्वोत्कृष्टस्थाने विचार्यमाणे 'चकवट्टी सन्नग्गेणं पनचा' चक्रवर्तिनः सर्वाग्रेण-सर्वसङ्कनया प्रज्ञप्ता:-कथिता इतिप्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहण्णपए चत्तारि' जघन्यपदे चबार चक्रवर्तिनः कथिता, तथाहिजम्बूद्वीपस्य पूर्वविदेहक्षेत्रे शीतामहोनद्याः दक्षिणोत्तरभागद्वये एकैकस्य चक्रवर्तिनः सद्भावात् एवमपरविदेहक्षेत्रेपि शीतोदकाया महानद्या दक्षिणोत्तरभागे द्वौ चक्रवत्तिनौ, तदेवं सर्वसंकलनया जघन्यपदे चत्वार चक्रवत्तिनो भवन्ति, 'उकोसपए तीसं चक्कवट्टी सव्वग्गेणं पभत्ता' उत्कृष्टपदे त्रिंशचक्रवर्तिनः सर्वाग्रेण प्रज्ञप्ताः, कथमेवं भवति चेदत्रोच्यते-द्वात्रिंश एक २ तीर्थंकर के सद्भाव से २ दो तीर्थकर होते हैं इस प्रकार से ३४ तीर्थंकरों का होना कहा गया है। यह कथन विहरमाण तीर्थंकरो की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये, जन्म की अपेक्षा से कहा गया नहीं जानना चाहिये, क्योंकि जन्म की अपेक्षा से ३४ तीर्थकर होते नहीं कहे गये हैं-कारण कि ऐसा होना असंभव है। 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे केवइया जहाणपए वा उकोसपए वा चक्कबट्टी सव्वग्गेणं पन्नत्ता' हे भदन्त ! इस जंबुद्धीप नामके द्वीप में जघन्य रूप से कितने चक्रवर्ती रहते हैं और उत्कृष्ट रूप से कितने चक्रवर्ती रहते हैं। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! जहण्णपए चत्तारि' हे गौतम ! कम से कम चार रहते हैं-जम्बू द्वीप के पूर्व विदेह क्षेत्र में शीता महानदी के दक्षिण उत्तर भागव्य में एक २ चक्रवर्ती का सद्भाव रहता है तथा शीतोदा महानदी के दक्षिण उत्तर भागबय में एक २ चक्रवर्ती का सद्भाव रहता है-इस तरह जम्बूद्वीप में कम से कम ४ चार चक्रवर्ती होते कहे गये हैं और उत्कृष्ट पद में तीस चक्रહોય છે. આ પ્રમાણે ૩૪ તીર્થકર થવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. આ કથન વિચરમાન તીર્થકરોની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવ્યાનું જાણવું. જન્મની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવ્યું છે. તેમ જાણવાનું નથી કારણ કે જન્મની અપેક્ષાથી ૩૪ તીર્થકર હેવાનું કહેવામાં આવ્યું. नथा- २१ है ये प्रमाणे म४य छे. 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे केवइया जहण्णपएवा उकोसपए वा चकवठी सव्वमोणं पन्नत्ता' महन्त ! म मूद्री५ नामना दीपभां धन्य રૂપથી કેટલા ચક્રવતી રહે છે અને ઉત્કૃષ્ટ રૂપથી કેટલાં ચકવર્તી રહે છે? આના मम प्र थे-गोयमा!जहण्णपए चत्तारि गोतम ! माछामा माछ। यार २७ છે જમ્બુદ્વીપના પૂર્વવિદેહક્ષેત્રમાં શીતા મહાનદીના દક્ષિણ ઉત્તર ભાગ કયમાં ૧–૧ચક્ર વતીને સદ્દભાવ રહે છે તથા શીદા મહાનદીના દક્ષિણ ઉત્તર ભાગઢયમાં ૧-૧ ચક્રવર્તીને સદભાવ રહે છે-આ રીતે જમ્બુદ્વીપમાં ઓછામાં ઓછા ૪ ચક્રવર્તી હૈનું કહેવામાં Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्मवीपप्रतिको द्विजयेषु वासुदेव स्वामिकाऽन्यता विजय चतुष्क वर्जित विजयस ष्टाविंशति वक्रातिना, भरतैरवंतयोस्तु द्वौ चक्रवत्तिनौ इति पूर्वापरसंकलनया त्रिंशचक्रवचिना, यदा तु महाविदेहक्षेने उत्कृष्टपदेऽष्टाविंशति श्चक्रवर्तिनः प्राप्यन्यै तदा नियमतश्चतुर्णामर्द्धचक्रिणां संभषेन तभिरुद्धक्षेत्रेषु चक्रवर्तिनामसंभवात्, चक्रवत्तिनामर्द्ध चक्रवत्तिनां च सहानवस्थानलक्षणविरो; घात, यत्र चक्रीन भवति तत्रार्धचक्रवर्ती, यत्र चादचक्रवर्तीन भवति तस्मिन् क्षेत्रे चक्रवर्तीवि॥ ___सम्पति-बलदेवानर्धचक्रवर्तिनचाह-'वरदेवा' इत्यादि, 'वरदेवा वत्तियाचेव जचिया पकवट्टी' वलदेवा स्तावन्त एव यावन्त चक्रवर्तिनः यावत्प्रमाणका यदा चक्रवत्तिनो भवन्ति नम्बूद्वीपे तदा तावन्त स्तावत्प्रमाणका वलदेवा भवन्ति तावन्त एव बलदेवा जघन्यपदे उस्कृष्टपदे च, अयं भावा-यदा यत्र जयन्ये चत्वारश्चक्रिणस्तदा-तत्र जघन्यपदे चत्वारो बलदेगः, यदा-यत्र चोत्कृष्टपदे त्रिंशचक्रवत्तिा सदा निशद्वलदेवा भवन्तीति । 'वासुदेवा वितत्तिया चेवत्ति' वासुदेवा अपि तावन्त एवेति वलदेव सहचारित्वात् वासुदेवानाम् भयवर्ती रहते कहे गयेहैं-ये इस प्रकार से हैं-३२ विजयों में वासुदेव स्वाभाविक अन्यतर ४ विजयों को छोडकर २८ दिजयों के २८ चक्रवर्ती और भरतक्षेत्र एवं ऐरवत क्षेत्र के दो चक्रवर्ती इस प्रकार मिलाकर ३० तीस चक्रवर्ती रहते -होते कहे गये हैं। जब महाविदेह में उत्कृष्ट पद में २८ चक्रवर्ती पाये जाते हैं तय नियम से चार अर्धचक्रियों के सद्भाव से उनके द्वारा निरुद्ध क्षेत्रों में चक्रवर्ती नहीं रहते हैं क्यों कि चक्रवर्ती और अर्ध-चक्रवर्ती इन दोनों का सहानवस्थान लक्षण विरोध है जहां चक्री होता है वहां अर्धचक्री नहीं होता है और जहां अर्धचक्री होता है वहां चक्री नहीं होता है। 'बलदेवा तत्तिया चेव जत्तिया चक्कवट्टी' जितने चक्रवर्ती होते हैं उतने ही बलदेव होते हैं, अर्थात् जघन्य पद. में चार बलदेव होते हैं और उत्कृष्ट पद में ३० बलदेव होते हैं 'वासुदेवा वि तत्तिया चेव' वासुदेव भी इसी प्रकार से होते हैं क्योंकि ये वासुदेव बलदेव के આવ્યું છે અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં ૩૦ ચવર્તી રહેવાનું કહેવામાં આવ્યું છે તેઓ આ પ્રમાણે છે-૩૨ વિજેમાં વાસુદેવ સ્વાભાવિક અન્યતર ૪ વિજેને છોડીને ૨૮ વિજચેના ૨૮ ચકવતી અને ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રના ૨ ચક્રવર્તી એ રીતે મળીને ૩૦ ચક્રવત રહેતાં હેવાનું કહેલ છે. જ્યારે મહાવિદેહમાં ઉત્કૃષ્ટ પદમાં ૨૮ ચક્રવતી" લેવામાં આવે છે ત્યારે નિયમથી ચાર અર્ધચકિઓના સદુભાવથી તેમના દ્વારા નિરૂદ્ધ ક્ષેત્રમાં ચક્રવતી રહેતાં નથી કારણ કે ચક્રવર્તી અને અર્ધચકવતી એ બંનેને સહાનવસ્થાન લક્ષણ વિરાધ છે, જ્યાં શકી હોય છે ત્યાં અધચકી હોતા નથી અને ત્યાં भयही काय छ त्यो यी हातi नथी. 'बलदेवा तत्तिया चेव जत्तिया चक्कवट्टी' २८i ચકવર્તી હેાય છે તેટલાં જ બળદેવ હોય છે અર્થાત્ જઘન્યપદમાં ચાર બળદેવ હાય छ भने be ५४मां 30 मार हाय छे. 'वासुदेवा तचिया चेव' वासुदेव पर मा. અંધારે જ હોય છે, કારણ કે આ વાસુદેવ બળદેવના સહચારી હોય છે. Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सू. ३२ चन्द्रसूर्यादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् ६५५ मर्थः यदा च उत्कृष्टपदे चक्रवर्तिन त्रिशत् तदाऽवश्यं बलदेववासुदेवा जघन्यपदे चत्वारः तेषां चतुर्णामवश्यंभावात् यदा च बलदेवा उत्कृष्टपदे त्रिंशत् तदा चक्रिणां जघन्यपदे चत्वार स्तेषामपि चतुर्णामवश्यंभावात् एतेषां परस्परं सहानवस्थानलक्षणविरोधसद्भावेनान्य तराश्रितक्षेत्रे तदन्यतरस्य अभाव एवेति । एते चक्रिप्रभृतयो निधिपतयो भवन्ति इति जम्बूद्वीपे निधिसंख्यां दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह - 'जंबुद्दीवेणं' इत्यादि, 'जंबुद्दीर्ण मंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त । द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थ: 'केवइया णिहिरयणा सव्वग्गेणं पद्मत्ता' कियन्ति - कियत्संख्यकानि निधिरत्नानि - उत्कृष्ट निधानानि यानि गङ्गादिनदीमुखे विद्यमानानि चक्रवर्त्ति हस्तगतपरिपूर्णषट्खण्डदि विजयात्समागतोऽष्टमतपः करणादनन्तरं स्वाधीनं करोति तानि निधानानि सर्वाग्रेण - सर्वसंख्यया कियन्ति प्रज्ञप्तानि - कथिसहचारी होते हैं, हैं इस कथन का तात्पर्य ऐसा है-जब उत्कृष्टपद में ३० चक्रवर्ती रहते हैं तब नियम से जघन्य पद में बलदेव और वासुदेव चार रहते हैं और जब उत्कृष्ट पद में बलदेव और वासुदेव ३० रहते हैं तब जघन्य पद में नियम से ४ चक्रवर्ती रहते हैं, ये दोनों आपस में मिलकर एक जगह नहीं रहते हैं क्यों कि इनका सहानवस्थान का विरोध है इसलिये एक के आश्रित हुए क्षेत्र में एक दूसरा रहता नहीं है । इसलिये वहां एक दूसरे का अभाव रहता है। ये raft आदि निधिपति होते हैं अतः निधिसंख्या प्रकट करने लिये सूत्रकार कहते हैं- इस पर गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा ही पूछा है- 'जंबूद्दीवे णं भंते ! दीवे hapur णिहि रयणा सम्वग्गेणं पण्णत्ता' हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नामके द्वीप में निधान कितने कहे गये हैं ? ये नव निधान गंगा आदि नदियों के मुख में विद्य मान रहते हैं, जब चक्रवर्ती षट्खण्डों को विजय करके लौटता है तब वह अष्टमकी तपस्या करता है उसके बाद वह उन्हें अपने आधीन करता है ये नवनिधान આ કથનનું તાપ` આ પ્રમાણે જ્યારે ઉત્કૃષ્ટ પ૪માં ૩૦ ચકતી રહે છે ત્યારે નિયમથી જઘન્ય પદ્યમાં ખળદેવ અને વાસુદેવ ચાર રહે છે. અને જ્યારે ઉત્કૃષ્ટ પદ્યમાં ખેલદેવ અને વસુદેવ ૩૦ રહે છે ત્યારે જઘન્ય પદ્ઘમાં નિયમથી ચાર ચક્રત્રી રહે છે આ બંને આપસમાં મળીને એક સ્થળે રહેતાં નથી કારણ કે એમનુ’સહાનવસ્થાન વિધી છે એથી એકના આશ્રિત થયેલા ક્ષેત્રમાં એક ખીજા રહેતાં નથી આર્થી ત્યાં એક્બીજાના અભાવ રહે છે આ ચક્રવતી આદિ નિધિપતિ હાય છે આથી નિધિસંખ્યા પ્રકટ કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે-આના સંદર્ભ માં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને આવુ જ પૂછ્યું छे- 'जंबूद्दीवे णं भंते ! केवइया णिहि रयणा सन्त्रोणं पण्णत्ता' हे अहन्त ! ४भ्यूद्रीय नाभना દ્વીપમાં નિધાન કેટલાં કહેવામાં આવ્યા છે? આ નવ નિધાન ગગા આદિ નદિઓના સુખમાં વિદ્યમાન રહે છે, જ્યારે ચક્રવર્તી છ ખંડના વિજય પ્રાપ્ત કરીને પાછા ફરે છે ત્યારે તે અષ્ટમની તપસ્યા કરે છે ત્યારબાદ તે તેમને પેાતાને આધીન કરે છે. આ ? Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२६ 'जम्बूद्वीपप्रेशति तानीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'तिष्णि छलुत्तरा - णिहिरयणसया सव्वग्गेणं पन्नत्ता' त्रीणि पडुत्तराणि निधिरत्नशतानि सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तानि - कथितानि कथं पचराणि त्रीणि शतानि निधिरत्नानि भवन्ति चेद अत्रोच्यते- नवसंख्यकानि निधानानि तेषां चतुस्त्रिंशत्संख्यया गुणने ३०६ पड़त्तराणि त्रिंशच्छतसंख्यकानि भवन्तीति । सम्प्रतिनिधिपतीनां कतिनिधानानि तेषां सत्ताकाले भोगभोग्यानि भवन्तीति दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह - 'जंबुद्दी वेणं' इत्यादि, 'जंबुद्दीवेण भंते! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'केवइया णिहिरयणसया परिभोगत्ताए इव्यमागच्छंति' कियत्संख्यकानि निधिरत्नशतानि चक्रवर्त्त्यादीनां परिभोग्यतथा प्रयोजने समुत्पन्ने सति 'इच्वं' इति शीघ्रमागच्छन्ति - निधिपतिसमीप मुपसर्पन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'जणपए छत्तीसं' जघन्यपदे पत्रिंशत् जघन्यपदभाविनां चक्रवर्तिनां नवनिधानानि चतुर्गुणितानि यथोक्तसंख्याप्रदानीति । 'उकोसपए दोणि सतरा कुल कितने होते हैं ? यही बात गौतमस्वामीने पूछी है, इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! तिष्णि छलुत्तरा णिहिरयणसया सव्वग्गेणं पण्णत्ता' हे गौतम! जम्बूद्वीप नामके द्वीप में कुल निधानों की संख्या ३०६ होती है, यह इस प्रकार से होती है कि निधान नौ होते हैं इनमें ३४ का गुणा करने पर ३०६ हो जाते हैं। 'जंबूद्दीवे णं भंते! दीवे केवइया णिहिरयणसया परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति' अब गौतमस्वामीने प्रभुश्री से ऐसा पूछा है - है भदन्त ! इस जम्बू द्वीप नाम के द्वीप में इन निवानों में से कितने निधान उनके चक्रवर्ती आदिकों के परिभोग में काम आते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! जहण्णपए छत्तीसं कोसपए दोणि सतरा णिहिरयणसया परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति' हे गौतम! इन निधानों में से कम से कम ३६ निधान और अधिक से अधिक दो सौ सत्तर निधान चक्रवर्ती आदिकों के काम में आते हैं । ३६ निधान काम आते हैं ऐसा નવનિધાન કુલ કેટલા હાય છે? એજ વાત ગૌતમસ્વામીએ પૂછી છે આના જવાખમાં अंडे - 'गोमा ! तिण्णि छलुत्तरा णिहिरयणसया सव्वग्गेणं पण्णत्ता' हे गीतभ ! જમ્મૂરીપ નામના દ્વીપમાં કુલ નિધાનેાની સખ્યા ૩૦૬ હાય છે, આ એવી રીતે હાય हे निधान नत्र होय छेतेने ३४ थी गुथी तो उ०६ य लय छे. 'जंबूदीवेणं भंते! दीवे केवइया शिहित्यगसया परिभोगताए हव्त्रमागच्छंति' हुने गौतमस्वाभीये असुने આ પ્રમાણે પૂછ્યું છે-ડે ભઇન્ત ! આ જમ્બુદ્રીપ નામના દ્વીપમાં આ નિષાનામાંથી કેટલાં નિધાન તેમના ચક્રવર્તી આદિના પરિભેગમાં કામ આવે છે ? આના ઉત્તરમાં પ્રભુ * - ' गोयमा ! जहण्णाए छत्तीसं उक्कोस नए दोणि सत्तरा णिहिरयणसया परिभोगताए इव्त्रमागच्छंति' डे गौतम! या निवानेमांथी मोछामा ओछाउ निधान मने वधुभां વધુ ૨૭૦ નિધાન ચક્રવર્તી આફ્રિકાના કામમાં આવે છે.૩૬ નિધાન કામ આવે છે એવું. Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः रु. ३२ चन्द्रसूर्यादीनामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५२७ णिहिरयणसया परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति' उत्कृष्टपदे द्वे सप्तत्यधिक निधिरत्नशते परिभोग्यतया प्रयोजने समुत्पन्ने सति 'हव्वं' शीघ्रमागच्छतः-तत्समीपमुपागच्छतः उत्कृष्टपदभाविनां चक्रवर्तीनां त्रिंशतो नवनवनिधानानि भवन्तीति नव त्रिंशत्संख्यया गुण्यन्ते ततो भवति यथोक्तसंख्येति । ___ सम्प्रति-जम्बूद्वीपत्ति चक्रवर्ति चतुर्दशरत्नेषु मध्ये कति पश्चेन्द्रियरत्नानि तानि दर्शयितुं रत्नसंज्ञा प्रष्टुमिच्छुराह-'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे' इत्यादि, 'जबुद्दीवे णं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'केवइया पंचिंदिय रयणसया' कियन्ति-कियत्संख्यकानि पञ्चेन्द्रिय रत्नशतानि 'सनग्गेण पनत्ता' सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तानि, तत्र पश्चेन्द्रिय रत्नानि सेनापत्यादीनि सप्त तेषां सेनापत्यादि सप्तरत्नानां शतानि सर्वांग्रेण सर्व संख्यया प्रज्ञप्तानि-कथितानीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दो दसुत्तरा पंचिंदियरयणसया सव्वग्गेणं पन्नत्ता' द्वे देशोत्तरे-दशाधिके पञ्चेन्द्रियरत्नजो कहा गया है वह ९ निधानां को चक्रवर्ती की जघन्यपद में वर्तमान ४ संख्या से गुणित किया गया है-तब ३६ आये हैं तथा २७० की संख्या ९को ३० से गुणितकरने पर आती है। चक्रवर्ती के आधीन १४ रत्न होते हैं-इनमें संज्ञी पंचे. न्द्रिय रत्न कितने होते हैं ?-इस बात को प्रभु प्रकट करते हैं-इसमें गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-'जंबुद्दीवे f अंते दीवे केवड्या पंचिंदियरयणलया सन्चग्गेण पण्णता' हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में सब पञ्चेन्द्रिय रत्न कितने कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! दो दसुत्तरा पंचिंदिय रया णसया सव्वग्गेणं पन्नता हे गौतम! समस्त पश्चेन्द्रिय रत्न २१० कहे गये हैं क्यों कि उत्कृष्ट पदभावी ३० चक्रवर्तियों में से प्रत्येक चक्रवर्ती के ७-७ पंचेन्द्रिय सेनापति आदि रत्न होते हैं इसलिये ७४३० से गुणित करने पर २१० समस्त पञ्चन्द्रिय चेतन रत्नों की संख्या आ जाती है सात रत्न पञ्चेन्द्रिय ये हैं જે કહેવામાં આવ્યું છે તે ૯ નિધાનેના ચક્રવતીની જઘન્ય પદમાં વર્તમાન ૪ સંખ્યાથી ગુણવામાં આવી છે. ત્યારે ૩૬ થયા છે તથા ૨૭૦ની સંખ્યા ૯ને ૩૦ થી ગુણવાથી આવે છે. ચક્રવર્તી આધીન ૧૪ રત્ન હોય છે તેમાં સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય રત્ન કેટલાં હોય છે—એ હકીકતને પ્રભુ પ્રકટ કરે છે–આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછયું છે'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे केवइया पविदियरयणसया सव्वग्गेण पण्णता' 3 महन्त ! मा જમ્બુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં બધાં પંચેન્દ્રિય રત્ન કેટલાં કહેવામાં આવ્યા છે? આના पाममा प्रभु ४३ छ-'गोयमा ! दो दसुत्तरा पंचिंदिय रयणसया सव्वग्गेणं पन्नत्ता' है ગૌતમ! સમસ્ત પંચેન્દ્રિય રને ૨૧૦ કહેવામાં આવ્યા છે કારણ કે ઉત્કૃષ્ટ પદભાવી ૩૦ ચક્રવર્તીઓમાંથી પ્રત્યેક ચકવતીના ૭-૭ પંચેન્દ્રિય સેનાપતિ આદિ રત્ન હોય છે આથી ૪૩૦ કરવાથી ગુણાકાર ૨૧. સમસ્ત પંચેન્દ્રિય ચેતન ની સંખ્યા આવી Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ५२८ जम्मूबीपप्राप्ति शते, तद्यथा-उत्कृष्टपदभाविनां त्रिंश चक्रवतिनां प्रत्येकं सप्तमप्तपंचेन्द्रिय रत्नसेनापत्यादि सद्भावेन सेनापति गाथापति पद्धकी पुरोहितरूपाणि चत्वारि पञ्चन्द्रिय मनुष्यरत्नानि, गजाश्वरूपे द्वे पञ्चन्द्रिय पशुरत्ने, विद्यामरकन्यका-मुभद्रा देवीत्यपरनाम्नी पञ्चन्द्रिय मनुष्यरत्नम् । सप्तसंख्याया विंशत्संख्या गुणने भवति यथोक्तसंख्येति । अय निधीनां सर्वाग्रपृच्छायां तेषां चतुस्त्रिंशसंख्यया गुणनं संभवेदपि किन्तु पश्चेन्द्रियरत्न सर्वाग्र पृच्छायो त्रिंशदगुणनं कथमितिचेद् उच्यते चतुर्पु वासुदेवविजयेषु तदा तेपामनुपलम्मात् निधीनांत नियतभावत्वेन सर्वदाप्युपलब्धेः, तेन रत्न सर्वाग्रसत्रे रत्नपरिभोगसूत्रे च न कश्चित् संख्याकतो विशेष इति । अथ रत्नपरिमोग प्रश्नसूत्रमाह-'जंबुद्दीवेणं' इत्यादि, 'जंबुद्दीणं-मंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खल भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'जहण्णपदे उकोरुपए वा' जघन्यपदे-सर्वस्तोकस्थाने वा उत्कृष्टपदे-सर्वोत्कृष्टस्थाने विचार्यमाणे 'केवड्या पंचिंदियरयणसया' कियन्ति-कियत्संख्यकानि पञ्चेन्द्रियरत्नशतानि 'परिभोगत्ताए इच्चमासेनापति १, गाथापति २, वर्द्धको ३, पुरोहित ४ ये चार पञ्चन्द्रिय मनुष्य रस्न हैं। गज एवं अश्व, ये दो पंचेन्द्रिय पशुरत्न हैं तथा विद्याधर कन्या जिसका नाम सुभद्रा होता है एक यह पंचेन्द्रिय स्त्री रत्न है इस तरह से ये सात पंचेन्द्रिय रत्न हैं। ये सब चक्रवर्ती यों के होते हैं। यहां ऐसी शङ्का हो सकती है कि निधियों की सर्वाग्र पृच्छा में ३४ से गुणा करना तो ठीक है परन्तु पंचेन्द्रिय रत्नों की सर्वाग्र पृच्छा में ३० का गुणा करना यह कैसे उचित हो सकता है ? तो इसका . समाधान ऐसा है कि चार जो वासुदेव विजय है उनमें उस समय उनका अनुः पलम्भ रहा करता है, परन्तु जो निधियां हैं वे तो नियत भाव से सर्वदा उनमें उपलब्ध होती हैं। इससे रत्न सर्वाग्रसूत्र में और रत्न परिभोगसूत्र में संख्या कृत कोई विशेषता नहीं है । 'जंबूद्दीवे गं भंते ! दीवे जहण्णपए उकोसपए वा केवइया पंचिंदिय रयणसया परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति' गौतमस्वामीने इस . . सात पयन्द्रियत्न या प्रमाणे छ -सेनापति (१) यापति (२) पद्धी (3) પુરાહિત () પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય રત્ન છે ગજ તથા અશ્વ એ બે પંચેન્દ્રિય પશુરન છે તથા વિદ્યાધર કન્યા જેનું નામ સુભદ્રા હોય છે એક પંચેન્દ્રિય સ્ત્રીરન છે આ રીતે આ સાત પંચેન્દ્રિય રત્ન કહેલાં છે. આ બધાં ચક્રવર્તી એને હોય છે. અહીં એવી શંકા થઈ શકે કે નિધિઓની સર્વોપૃચ્છામાં ૩૪ થી ગુણવાનું તે ઠીક છે પરંતુ પંચેન્દ્રિય રત્નની ', સર્વગ્રપુચ્છામાં ૩૦ ગુણવાનું કઈ રીતે વાજબી ગણી શકાય? આનું સમાધાન એવું છે કે જે ૪ વાસુદેવ વિજ્ય છે તેમનામાં તે સમયે તેમને અનુપલંભ રહ્યા કરે છે પરંતુ જે નિધિ છે તે તે નિયતભાવથી સર્વદા તેમનામાં ઉપલબ્ધ હોય છે. આથી રન સર્વાગ્રसूत्रमा भने २न परिक्षा सूत्रमा सभ्यात विशेषता नथी. 'जंबूद्दीवेणं भंते ! दीवे जहपगपए उनकोसपए वा फेवइया प चिंदियरयणसया परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति' गीतभाभी Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बालिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः रु. ३२ चन्द्रसूर्यादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् ५२९ गच्छंति' परिभोग्यतग तेषां प्रयोजने समुत्पन्नेसति 'हवं' शीघ्रमागच्छन्ति-उपभोक्तु 'तत्समीपमुपसर्पन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहण्णपए अट्ठावीसं जघन्यपदे अष्टाविंशतिः पञ्चन्द्रियरत्नानि परिभोग्यतया शीघ्रामागच्छन्ति, एकसमये चतुर्णामेव चक्रवत्तिनां सद्भावात् अष्टाविंशती रत्नानि भवन्तीति । 'उकोसपए दोष्णि दत्तरा पंचिंदियरयणसया परिभोगत्ताए हव्वमागच्छति' उत्कृष्टपदे-सर्वोत्कृष्टस्थाने द्व दशोंत्तरे-दशाधिके पञ्चेन्द्रियरत्नशते परिभोग्यतया शीघ्रमुपभोक्तु चक्रवर्तिन-समीपमागच्छन्तिसमुपसर्पन्ति-इति । .. सम्प्रति एकेन्द्रियरत्नानि प्रश्नयितुमाह-'जंबुद्दीवे णं भंते' इत्यादि, 'जंबुद्दीवेणं भंते !: दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'केवइया' फियन्ति'कियत्संख्यकानि 'एगिदियरयणसया' एकेन्द्रियरत्नशतानि तत्रैकेन्द्रियरत्नशतानि-चक्रवर्तिनां चक्रादीनि तेषां शतानि 'सन्धग्गेणं पन्नत्ता' सर्वाग्रेण- सर्वसंख्यया प्रज्ञप्तानि-कथितानि, सूत्रद्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में जघन्य पद में एवं उत्कृष्टपद में कितने सौ पंचेन्द्रिय रत्न प्रयोजन के उत्पन्न होने पर काम में लाये जाते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णपए अट्टाबीसं, उक्कोसपए दोणि दसुत्तरापंचिंदियरयण सयो परिभोगत्ताए हव्वमाच्छंति' हे गौतम! जघन्य पद में २८ पंचेन्द्रिय रत्न प्रयोजन के उत्पन्न होने पर काम में लाये जाते हैं क्यों कि जघन्य पद में एक समय में चार ही चक्रवतियों का सद्भाव होना प्रकट किया जाचुका है इसलिये ७को चार से गुणा करने पर २८ होते हैं तथा उत्कृष्ट पद में २१० पंचेन्द्रिय रत्न प्रयोजन के उत्पन्न होने पर काम में लाये जाते हैं। 'जंबुद्दीवेणं भंते : दीवे केवइया एगिदिय रयणसया सव्वग्गेणं पण्णत्ता' हे भदन्न ! इस जंबुद्धीप नाम के द्वीप में चक्रवर्तियों के चक्रादिक एकेन्द्रिय रत्न सर्वाग्र से-सर्वसंख्या से-कितने सौ कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછયું છે કે હે ભદન્ત ! આ જમ્બુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં જઘન્ય પદમાં અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં કેટલા સે પંચેન્દ્રિય રત્ન પ્રજનના ઉત્પન્ન થવા माममा सापामा भाव छ? साना उत्तरमा प्रभु ४३ छ-'गोयमा ! जहण्णपए -अट्ठावीसं, उक्कोसए दोण्णि दसत्तरा पंचि दियरयणसया परिभोगत्ताए हवमागच्छति' ગૌતમ ! જઘન્ય પદમાં ૨૮ પંચેન્દ્રિય રન પૂજન ઉત્પન્ન થયેથી કામમાં લાવવામાં આવે છે કારણ કે જઘન્ય પદમાં એક સમયમાં ચાર જ ચક્રવતીઓને સદ્દભાવ હોવાનું પ્રષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે આથી ૭ ને ૪ થી ગુણવાથી ૨૮ થાય છે તથા ઉત્કૃષ્ટ પદમાં २१० ५येन्द्रिय २९नप्रयागना 4-थवाथी ममi asी शय छे. 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीने केवइया एगेंदिय रयणसया सव्वग्गेणं पण्णत्ता' हे महन्त ! म रमूदी५ नामना દ્વીપમાં ચક્રવર્તીઓના ચકાદિક એકેન્દ્રિય રન સર્વાગ્રથી-વસંખ્યાથી-કેટલા સો કહે Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३० जम्बूद्वीपप्रातिसूत्रे इतिप्रश्नः, 'भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'दो दमुत्तरा एर्गिदियरयणसया सवग्गेणं पद्मत्ता' द्वे दशोचरे दशाधिके इत्यर्थः एकेन्द्रियरत्नशते सर्वाग्रेण सर्वसंख्यया प्रज्ञप्ते कथिते इति । सम्प्रति - एकेन्द्रियरश्न परिभोगसूत्रं पृच्छन्नाह- 'जंबुद्दीवेणं' इत्यादि, 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीचे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त । द्वीपे सर्वद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'केवइया एर्गिदिय रयणसया' कियन्ति - कियत्संख्यकानि एकेन्द्रियरत्नशतानि 'परिभोगचाए हव्चमागच्छन्ति'परिभोग्यतया 'हवं' शीघ्रनुपभोक्तुः समीपमाच्छन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोमा' हे गौतम ! 'जणपदे अट्ठावीसं' जघन्यपदेऽष्टाविंशति रेकेन्द्रियरत्नानि आगच्छन्ति, 'उकोसेणं दोणि दसुत्तरा एगिंदियरयणसया परिभोगत्ताए हव्यमागच्छति' उत्कर्षेण द्वे दशोत्तरे - दशाधिके एकेन्द्रियरत्नशते परिभोग्यतया शीघ्रमागच्छतः उपभोक्तः सपीपमुपसर्पनः । सू० ३२ ॥ 'गोयमा। दो दसुतरा एर्गिदियरयणसया सम्यग्गेणं पभत्ता' हे गौतम! सर्व, संख्या से चक्रवर्तियों के एकेन्द्रिय रत्न २१० कहे गये हैं 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे केवईया एगिंदिय रचणसया परिभोगत्ताए हन्वमागच्छति' हे भदन्त ! इस जंबूद्वीप नाम के द्वीप में चक्रवर्तियों के द्वारा २१० एकेन्द्रिय रत्न में से कितने एकेन्द्रिय रत्न प्रयोजन के उत्पन्न होने पर उनके काम में आते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! जहण्णपए अट्ठावीसं उक्कोसपए दोण्णि दसुत्तरा एगिं'दिप रयणसया परिभोगसाए हव्वमागच्छंति' हे गौतम! जघन्य पद में वर्तमान चक्रवर्तियों के द्वारा २८ एकेन्द्रिय रत्न प्रयोजन के उपस्थित होने पर काम में लाये जाते हैं और उत्कृष्टपद में वर्तमान चक्रवर्तियों के द्वारा प्रयोजन के उपस्थित होने पर २१० एकेन्द्रिय रत्न काम में लाये जाते हैं । अथवा ये मय पूर्वोक्त रस्न उपभोक्ता चक्रवर्ती के पास स्वयं आजाते हैं ऐसा समझना चाहिये ||३२| वामां आव्या हे ? माना न्वायभां अलु उडेछे- 'गोयमा ! दो दसुत्तरा एगेंदियरयणसया सव्वग्गेणं पन्नत्ता' हे गौतम! सर्वसम्याथी अडवत मोना मेहेन्द्रिय रत्न २१० हेवामां भाग्या छे, 'जंबुद्दीवेणं भंते! दीवे केवइया एगेंदिय रयणसया परिभोगत्ताए इव्वमागच्छंति' डे બદન્ત | આ જ ખૂદ્દીપ નામના દ્વીપમાં ચક્રવતીઓ દ્વારા ૨૧૦ એકેન્દ્રિય રત્નમાંથી કેટલાં એડ્ડેન્દ્રિય રત્ન પ્રચાજન ઉત્પન્ન થવાથી તેમના કામમાં આવે છે? આના ઉત્તરમાં પ્રભુ ४ - 'गोयमा ! जहणपर अट्ठावीसं उक्कोसपए दोणि दसुत्तरा एगिदियरयणसया परि भोगसत्ताए हव्यमागच्छंति' हे गौतम ! धन्य यहां वर्तमान अडवत ओ द्वारा २८ એકેન્દ્રિય રત્ન પ્રત્યેાજન ઉપસ્થિત થવાથી કામમાં લાવવામાં આવે છે અને ઉત્કૃષ્ટ પદ્મમાં વમાન ચક્રવતીએ દ્વારા પ્રત્યેાજન ઉપસ્થિત કરવાથી ૨૧૦ એકેન્દ્રિય રત્ન કામમાં લાવવામાં આવે છે અથવા આ ખધાં પૂર્વોક્ત રત્ન ઉપભાગતા ચક્રવતીની પાસે સ્વયં આવી જાય છે એવું સમજવું જોઈએ. ૫૩૨૫ Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाचिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३३ जम्बूदीपस्यायामादिकनिरूपणम् ५३५ द्वात्रिंशत्तमं सूत्रं व्याख्याय जम्बूद्वीपस्यायामादिकं ज्ञातुं त्रयस्त्रिंशत्तम पत्रमाह-'अंजुदीवेणं मंते ! दीवे इत्यादि। ____ मूलम्-जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं केवइयं उठवेहेणं केवइयं उद्धं उच्चत्तेणं केवइयं सव्वग्गेणं पन्नते १ गोयमा । जंबुद्दीवे गं भंते ! दीवे एगं जोयणसयसहस्सं आयाम विक्खंभेणं तिणि जोयणसयसहस्साइं सोलसय सहस्साइं दोण्णि यं सत्तावीसे जोयणसए तिष्णि य कोसे अट्रावीसं य धणुसयं तेरस अंगुलाइं अद्धंगुलं च किंचि विसेसाहिथं परिक्खेवेणं पन्नत्ते, एगं जोयणसहस्सं उव्वेहेणं णवणउति जोयणसयस्साई उद्धं उच्चत्तेणे साइरेगं जोयणसयसहस्सं सव्वग्गेणं पन्नत्ते । जंबुद्दीवे णं भंते! दीवे किं सासए असासए ? गोयमा! सिय सासए सिय असालए, गोयमा! दवट्ठयाए सासए वण्णपज्जवेहिं गंधपजवेहिं रसपजवेहिं फासपज्जवेहिं असासए, से तेगटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ सिय सासए सिय असासए । जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे कालओ केवचिरं होइ ? गोयमा ! न कया वि णासि ण कयावि णस्थि, ण कयावि ण भविस्सइ भूवि च भवइय भविस्सइय धुवे णियए सासए अव्वए अवहिए णिच्चे, जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे पण्णचे ति । जंबुद्दीवेणं भंते ! किं पुढवीपरिणामे आउपरिणामे जीवपरिणामे, पोग्गलपरिणामे ? गोयमा ! पुढविपरिणामे वि आउपरिणामे. वि, जीवपरिणामे वि, पुग्गलपरिणामे वि। जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे सव्वजीवा, सबभूया, सबसत्ता पुढवीकाइयत्ताए, आउकाइयत्ताए, तेउकाइयत्ताए, वाउकाइयत्ताए, वणस्सइकाइयत्ताए उववण्णपुव्वा ? गोयमा ! असई अहवा अणंतक्खुत्तो ति ॥सु० ३३॥ __ छाया-जम्बूद्वीपः खलु भदन्त ! द्वीपः कियता आयामविष्कम्भेणं, कियता परिक्षेपेण, कियता उद्वेधेन, कियता उर्ध्वपुञ्चत्वेन, कियता सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तः ? गौतम ! जम्बूद्वीपः खलु भदन्त ! द्वीप: एक योजनशतसहस्रमायामविष्कम्भेण त्रीणि योजनशतसहस्राणि पोडशं च सहस्राणि द्वे च सतविंशतियोजनशते त्रयः क्रोशाः अष्टाविंशतिश्च धनुशतानि प्रयोदशाइगु Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपाशतिने ५३२ लानि अागुलं च किञ्चिद्विशेषाधिक परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः, एक योजनसहस्रम् उद्वेधेन नवन वति योजनसहस्राणि सातिरेकाणि ऊर्ध्वमुचत्वेन, सातिरेकं योजनशतसहस्रं सर्वाग्रेण प्रज्ञतः) जम्बूद्वीपः खलु भदन्त ! द्वीपः किं शाशतः आशाश्वत:? गौतम ! स्यात् शाश्वतः स्यादशाश्वत:, तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते स्यात् शाश्वतः स्यादशाश्वतः ? गौतम! द्रव्यार्थतया शाश्वत: वर्णपर्यायैः गन्धपर्यायः रसपर्यायैः स्पर्शपर्याय रशाश्वत: तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते स्यात् शाश्वतः स्यादशाश्वतः। जम्बूद्वीपः खल भदन्त ! द्वीपः कालत कियचिरं भवति ? गौतम ! न कदापि नासीत्, न कदापि नास्ति, न कदापि न भविष्यति, अभूच्च भवति च, भविष्यति च, ध्रुवो नियतः शाश्वतोऽव्ययोऽवस्थितः नित्यो जम्बूद्वीपो द्वीपः प्रज्ञप्त इति । जम्बूद्वीप: खलु:भदन्त ! द्वीपः किं पृथिवी परिणामः अप्परिणामो जीवपरिणामः पुद्गलपरिणाम: ? गौतम ! पृथिवी परिणामोऽपि अप्परिणामोऽपिजीवपरिणामोऽपि । जम्बूद्वीपे खल्लु भदन्त ! द्वीपे सर्वे प्राणाः, सर्वे जीवाः, सर्वभूताः, सर्वे सत्याः, पृथिवीकायिकतया, अकायिकतया, तेजस्कायिकतया, वायुकायिकतया, वनस्पतिकायिकतया उत्पन्नपूर्वाः ? हन्त गौतम ! अस. कृद् अथवाऽनन्तकृत्वः ॥ सू०३३॥ , . टीका-'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपः खलु भदन्त ! द्वीप:-सर्वद्वीपमध्यवर्ती जम्बूद्वीपनामको द्वीपः 'केवइयं आयामविक्खंभेणं' फियदायामविष्कम्भेण-कियत्प्रमाणक दैयविस्तराभ्यां प्रज्ञप्त इत्यग्रिम क्रिययाऽन्वयः 'केवइयं परिक्खेवेणं' कियता परिक्षेपेण कियत्प्रमाणकेन परिधिना इत्यर्थः 'केवइयं उव्वेहेणं' कियता-कियत्प्रमाणकेन उद्वेधेनोण्डत्वेन, 'केवइयं उद्धं उच्चत्तेण' कियता-कियत्प्रमाणकेन ऊर्ध्वम्-उच्चस्त्वेन 'केवइयं सन्नग्गेणं . पन्नत्ते' कियता-कियत्प्रमाणकेन सर्वाग्रेण-सर्वसंख्यया प्रज्ञप्त:-कथितः, यद्यपि आयाम, . 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे केवइयं आयामविक्खंभेणं' इत्यादि।. - टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'जंबुद्दीवे गं भंते ! दीवे' हे भदन्त ! जंबूद्वीप नाम का यह द्वीप 'केवइयं आयामविक्खंभेणं' आयाम और विष्कम्भ की अपेक्षा कितना है-अर्थातू यह जंबूद्वीप नामका दीप कितना आयामवाला और कितना विष्कम्भवाला है 'केवइयं परिक्खेवेणं' तथा इसकी परिधि का प्रमाण कितना.है ? 'केवइयं उन्हेणं' उद्वेध का प्रमाण इसका कितना? 'केवइयं उद्धं उच्चत्तेणं कितना इसकी ऊंचाई का प्रमाण है ? और 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे केवइयं आयामविक्खंभेण' या -प्रस्तुत सूत्र वारा श्री गौतभरपाभीय अनुश्रीन मा पूछयु छ-'जंबुद्दीवेणं भंते ! 'दीवे 3 Mira! दी५ नमन मादी५ 'केवइयं ओयामविक्खंभेणं' मायाम तथा વિષ્કમ્બની અપેક્ષાએ કેટલું છે અર્થાત આ જમ્બુદ્વીપ નામને દ્વીપ કેટલાં આયામવાળો भने ४५ qिomपाणी छ ? 'केवइयं परिखेणं' तथा सनी परिधिनु प्रभार ४९ १ केवइयं उबेहेणं' देधनु प्रभा] 0 १ 'केवइयं उद्धं उचत्तेणे' या Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३३ जम्बूद्वीपस्यायामादिकनिरूपणम् ५५३ विष्कम्भपरिक्षेपाः पूर्वमुक्ता स्ततश्च पुनरत्र प्रश्नविषयीकरणं न सम्यकू तयापि उद्वेषादिक्षेत्र धर्मप्रश्नकरणप्रस्तावात् विस्मरणशीलविनेयजनस्मरणरूपोपकाराय पुनरपि प्रश्नकरणं न विरुद्धय ते. इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोथमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपः खल भदन्त ! द्वीप: 'एग जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं' एकं योजनशतसहस्रं लक्षयोजनमित्यर्थः आयामविष्कम्भेण-दैर्ध्यविस्ताराभ्यां लक्षक योजनप्रमाणको जम्बूद्वीप इत्यर्थः 'तिणि जोयणसयसहस्साई त्रीणि योजनशतसहस्राणि विलक्षयोजनमित्यर्थः 'सोलस य सहस्साई' षोडश च सहस्राणि 'दोणिय सत्तावीसे जोयणसए' द्वे च सप्तविंशति योजनशते, सप्तविंशत्यधिक योजनशतद्वयमित्यर्थः 'तिण्णिय कोसे' त्रीन् क्रोशान् 'अट्ठावीसं च धणुसयं' अष्टाविंशतिं च धनु शतानि, 'तेरस अंगुलाई त्रयोदशाङ्गुलानि 'अद्धगुलं' अर्द्धमङ्गुलम् 'किंचि विसेसाहियं परिक्खेणं पन्नत्ते' किञ्चिद्विशेषा'केवइयं सव्वग्गेणं पन्नत्ते' आयामादि सब का प्रमाण मिलकर इसका पूर्ण प्रमाण कितना होता है ? यद्यपि आयाम-लंबाई, विष्कम्भ-चोडाई और परिक्षेप परिधि इन सबका प्रमाण पहिले कहदिया गया है, अतः पुनः इस सम्बन्ध में प्रश्न करना उचित नहीं है, परन्तु फिर भी उबेधादि क्षेत्र धर्मसंबंधी प्रश्न करण के प्रस्ताव को लेकर विस्मरणशील शिष्य के लिये इन प्रश्नों का उत्तर स्मरण कराने के निमित्त पुनः प्रश्न कर उसका उत्तर समझना यह परमोपकारी गुरुजनों की दृष्टि में उपादेय ही है इसीलिये यहां ऐसा प्रश्न गौतमस्वामीने किया है -इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जंबुद्दीवे णं दीवे एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेण' हे गौतम! जम्बुद्वीप नाम का जो यह द्वीप है उसका आयाम और विष्कम्भ एक लाख योजन का है तथा 'तिष्णिजोयणसयसहस्साई सोलस य सहस्साई दोणिय सत्तावीसे जोयणसए तिणि य कोसे अट्ठावीसं तेरस अंगुलाई अद्धंगुलं किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं परत्ते' इसका परिक्षेप प्रभा छ ? मन 'केवइयं सबगोणं पन्नत्ते' मायामा मयानु प्रमाण मजान मेनु પૂર્ણપ્રમાણ કેટલું હોય છે?જો કે આયામ-લંબાઈ વિકબ્લ-પહોળાઈ અને પરિક્ષેપપરિધિ આ બધાનું પ્રમાણ અગાઉ કહી દેવામાં આવ્યું છે આથી પુનઃ આ સમ્બન્ધમાં પ્રશન કર ઉચિત નથી પરંતુ આમ છતાં પણ ઉદ્ધધાદિક્ષેત્ર ધર્મસંબંધી પ્રશનકરણના પ્રસ્તાવને લઈને વિસ્મરણશીલ શિષ્યને માટે આ પ્રશ્નના જવાબ યાદ કરાવવાના નિમિત્તે પુનઃ પ્રશ્ન કરાવીને તેને જવાબ સમજાવ એ પરોપકારી ગુરૂજનની દષ્ટિમાં એ ઉપાય જ છે એટલે જ અહીં શ્રી ગૌતમસ્વામીએ આ પ્રશ્ન કર્યો છે--આના જવાબમાં प्रभुश्री ४३ छ-'गोयमा ! जंबुदीवेणं दीवे एग जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभे : गौतम ! જબૂદ્વીપ નામને જે આ દ્વીપ છે તેના આયામ તથા વિષ્કમ્ફ એક લાખ જનનું છે तया 'तिण्णिजोयणसयसहस्साई सोलस य सहस्साई दोण्णि य सत्तावीसे जोयणसए तिण्णि Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्तिको धिक परिक्षेपेण प्रज्ञप्त:-कथित इति, 'एग जोयणसहस्सं उन्हेणं' एक योजनसहस्रमद्वेधेनोण्डत्वेन भवति जम्बूद्वीप: 'णवणवई जोयणसहस्साइं साइरेगाई उद्धं उच्चत्तेणं नवनवति योजनसइस्राणि सातिरेकाणि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन 'साइरेगं जोयणसयसहस्सं सन्नग्गेणं पाते सातिरेकं योजनशतसहस्रं किश्चिदधिकं लक्षैकयोजनं सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तः । यद्यपि उण्डखव्य. वहारः सरित् समुद्रादौ दृश्यते उच्चलव्यवहारस्तु पर्वतादौ प्रसिद्धः तत्कथमत्र द्वीपे उण्डखो चखयोः प्रदर्शनं कृतं तत्प्रदर्शनमत्रायुक्तभिव प्रतिमाति तथापि समतल भूतलादारभ्य रत्नप्रभायामधासहस्रयोजनानि यावत् गमनेऽधोग्रामसलिलावतिविजयादिषु जम्बूद्वीपव्यवहारस्य समुपलभ्यमानत्वेन उद्वेधव्यवहारो द्वीपेऽपि न विरुध्यते एवं जम्बूद्वीपसमुत्पन्नानां ३ तीन लाख १६ हजार २ सौ २७ योजन ३ कोश २८ सौ धनुष १३ ।। अंगुल से कुछ विशेषाधिक है तथा-'एगं जोयणसहस्सं उबेहेणं' इसका उद्देध-जमीन के भीतर में रहना-एक हजार योजन का है-अर्थात् यह जमीन के भीतर में एक हजार योजन तक गहरा गया हुआ है 'णवणवई जोयणसहस्साइं साइरेगाई उद्धं उच्चत्ते गं' इसकी ऊंचाई कुछ अधिक ९९ हजार योजन की है, 'साइरेगाई जोयणसयसहस्सं सव्वग्गेणं पन्नत्ते' इस तरह इसका सर्वाग्र प्रमाण एक लाख योजन से कुछ अधिक है, यद्यपि उण्डत्य का व्यवहार-उद्वेध का व्यवहार-सरित् समुद्र आदि में देखा जाता है तथा उच्चत्व का व्यवहार पर्वतादि में प्रसिद्ध है तो फिर यहां द्वीप में उण्डत्व का और उच्चत्य का जो प्रदर्शन किया गया है वह अयुक्त जैसा प्रतीत होता है, परन्तु फिर भी समतल भूतल से लेकर रत्नप्रभा के नीचे एक हजार योजन तक जाने में अधोग्राम सलिलावतिविजयादि कों में जम्बूद्वीप का व्यवहार होता देखा जाता है इस कारण उद्वेध का व्यवहार य कोसे अट्ठावीसं तेरस अंगुलाई अद्धंगुलं किंचिविसेसाहियं परिक्खेवेणं पन्नत्ते सेना પરિક્ષેપ ૩ ત્રણ લાખ ૧૬ હજાર બસે ૨૭ જન ૩ કેશ ૨૮૦૦ ધનુષ ૧૩ આંગળથી " ४४ विशेषाधि४ छ तथा-'एगं जोयणसहस्सं उबेहेणं' मे ष-भीननी म४२ २२ તે-એક હજાર એજનનું છે–અર્થાત્ તે જમીનની અંદર એક હજાર જન સુધી ઊડે गयेा छ ‘णवणवई जोयणसहस्साई साइरेगाई उद्धं उच्चत्तेणं' मेथी ४ ४७४ माघ ८८ २ योनी छे. 'साइरेगाई जोयणसयसहस्सं सम्बग्गेणं पन्नत्ते' मा शत गर्नु સર્વાગ્રપ્રમાણે એક લાખ એજનથી કંઈક અધિક છે, જોકે ઊંડાઈને વ્યવહાર-ઉદ્વેષને વ્યવહાર–સરિત્ સમુદ્ર આદિમાં જોવા મળે છે તથા ઉચ્ચત્વ (ઊંચાઈ)ને વ્યવહાર પર્વ તાદિમાં પ્રસિદ્ધ છે. તે પછી અહીં દ્વીપમાં ઊડત્વ તથા ઉચ્ચત્વનું જે પ્રદર્શન કરવામાં આવ્યું છે તે અગ્ય જેવું પ્રતીત થાય છે પરંતુ આમ છતાં પણ સમતલ ભૂતળથી લઈને રત્નપ્રભાની નીચે એક હજાર જન સુધી જઈએ તે અધોગ્રામ સલિલાવતિ વિજ્યાદિકમાં જમ્બુદ્વીપને વ્યવહાર થતે જોવામાં આવે છે આ કારણે ઊંડાઈને વ્યવહાર Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३३ जम्बूद्वीपस्यायामादिकनिरूपणम् ५३५ । तीर्थकराणां जम्बूद्वीपमेरोः पण्डकवनेऽभिषेकशिलायामभिपिच्यमानतात् जम्यूद्वीपव्यपदेश पूर्वकमभिषेकस्य जायमानत्वेन उच्चखव्यवहारोऽपि आगमप्रसिद्धलादविरुद्ध एवेति ॥ सम्प्रति जम्बूद्वीपस्य शाश्वतभावादिकं ज्ञातुं प्रश्नयनाह-'जंबुद्दीवे ' इत्यादि, 'जंबुदीवेणं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपः खलु भदन्त ! द्वीपः सर्वद्वीपमध्यवर्तिद्वीपः, "किं सासए असासए' किं शाश्वत:-सर्वदाभावी अथवा अशाश्वतः न सर्वकालभावीति शाश्वताशाश्वत विषयकः प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सिय सासए सिय मसापए' स्यात्-कथंचित् शाश्वत:-सर्वदाभावी, स्यात्-कथंचित् अशाश्वतो न सर्वदाभावीकेनचिद्रूपेण नित्यः केनचिद्रूपेणानित्य इत्यर्थः ननु शाश्वतखाशाश्वतत्वधर्मयोविरोधात् कथमेकत्राधिकरण द्वयोः समावेश इति ज्ञातुं प्रश्नयनाह-से केणटेणं' इत्यादि, 'से केणटेणं मंते ! एवं बुच्चइ सिय सासए सिय अलासए' तत्केनार्येन भदन्त ! एवमुच्यते स्यात् शाश्वतः स्यादशाश्वतः, कथमेकत्रविरुद्ध धर्मयोः समावेश इति प्रश्ना, भगवानाइ-'गोयमा' इस द्वीप में भी विरुद्ध नहीं पड़ता है इसी तरह जम्बूद्वीप समुत्पन्न तीर्थंकरों का अभिषेक जम्बूद्वीपगत मेरु के पण्ड कवन में अवस्थित अभिषेक शिला के ऊपर होता है इससे जम्बूद्वीप व्यपदेशपूर्वक अभिषेक होने के कारण इसमें उच्चत्व का व्यवहार भी आगमप्रसिद्ध होने से अविरुद्ध ही है। ___ 'जंबुद्दीवे ण भंते ! दीवे किं सासए असासए' हे भदन्त !' जम्बूडीप नामका जो यह दीप है वह क्या शाश्वत है ? या अशाश्वत है ? सर्वकाल भाषी है या सर्वकालभावी नहीं है ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! लिय सासए सिय असासए' हे गौतम ! जम्बूद्वीप कथंचित् शाश्वत है और कथंचित् अशाश्वत है अर्थात् जम्बूद्वीप किसी अपेक्षा नित्य है और किसी अपेक्षा अनित्य है, हे भदन्त ! शाश्वत और अशाश्वत ये दोनों धर्म एक अधिकरण में परस्पर આ દ્વીપમાં પણ વિરૂદ્ધ પડને નથી એવી જ રીતે જમ્બુદ્વીપ સમૃત્પન્ન તીર્થકરોને અભિષેક જમ્બુદ્વીપગત મેરૂન પણ્ડકવનમાં અવસ્થિત અભિષેક શિલાની ઉપર થાય છે આથી જમ્બુદ્વીપ વ્યપદેશપૂર્વક અભિષેક રહેવાના કારણે એવામાં ઉચ્ચત્વને વ્યવહાર પણ આગમ પ્રસિદ્ધ હવાથી અવિરૂદ્ધ જ છે. ___ 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे किं सासए अशासए' महन्त स्मूदीप नामना आदाप છે તે શું શાશ્વત છે? અથવા તે અશાશ્વત છે? સર્વકાલભાવી છે અથવા સર્વકાલભાવી नथी ? माना उत्तरमा प्रभुश्री छ-'गोयमा। सिय सासए सिय असासए' गौतम ! જમ્બુદ્વીપ કથંચિત શાશ્વત છે અને કથંચિત અશાશ્વત છે અર્થાત જમ્બુદ્વીપ કઈ અપેક્ષા નિત્ય છે જ્યારે કોઈ અપેક્ષા અનિત્ય છે. હે ભદન્ત ! શાશ્વત અને અશાશ્વત એ બંને ધર્મ એક અધિકારણમાં પરસ્પર વિરોધી હોવાના કારણે કઈ રીતે રહી શકે छ। ॥ प्रश्नन स्वामी प्रभुश्री ४३ छ-'गोयमा दबट्टयाए सासए' हे गौतम से Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३६ जम्बूद्वीपमहसिको इत्यादि, 'गोयमा ! हे गौतम ! 'दव्वट्टयाए सासए' द्रव्यार्थत्या शाश्वतः-द्रव्यरूपेण जम्मूद्वीपः शाश्वत:-सर्वकालभावी, द्रव्यस्यान्वयित्वेन सर्वदाऽवस्थानसंभवात् 'वण्णपज्जवेहि, गंधपज्जवेहि, रसपज वेहि, फासपज्जवेहिं असासए' वर्णपर्यायैः-नीलपीतादि वर्णपर्यायैः, गन्धपर्यायैः रसपर्यायैः स्पर्शपर्यायै थाशाश्वतो जम्बूद्वीपः, 'से' तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ सिय सासए सिय असासए' तत्तेनार्थेन एतस्मादेव कारणात् हे गौतम! एवं-यथोक्तप्रकारेणो. च्यते, स्यात् शाश्वतः स्यादशाश्वतः यस्माद द्रव्यरूपेण जम्बूद्वीपोऽयं सर्वकालावस्थायितया शाश्वतः वर्णादिपर्यायमपेक्ष्य प्रतिक्षणम् पूर्वापूर्वपरिणामकतया किञ्चित्कालस्थायितया अशाश्वत इत्ययः । एवं च शाश्वताशाशतो घटादिः सर्वथा विनश्वरस्वभावो दृश्यते तद्वद् विरोधी होने के कारण कैसे रह सकते हैं, तो इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं'गोयमा ! दवट्टयाए सासए' हे गौतम ! एक अधिकरण में इन दोनों धर्मों का रहना किसी अपेक्षा से बनजाता है और वह अपेक्षा द्रव्याथिकनय और पर्या यार्थिक नय को मुख्यगौण करके बन जाती है यही बात सूत्रकार ने 'दबट्टयाए सासए' इस सूत्र द्वारा प्रकट की है, जम्बूद्वीप को जो शाश्वत कहा गया है वह द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा लेकर कहा गया है क्यों कि द्रव्याथिक नय' पर्याय को गौण करके केवल द्रव्य को ही विषय करता है और प्रत्येक पदार्थ द्रव्य की अपेक्षा नित्य होता कहा गया है द्रव्य का स्वभाव अपनी पर्यायों में अन्वयी होना है अत: अन्वयी होने से द्रव्य का सदा अवस्थान बना रहता है, तथा 'वण्णपज्जवेहिं, गंधपनवेहिं, रसपनवेहि, फासपज्जवेहि असासए' जम्बूद्वीप वर्ण पर्यायों की अपेक्षा, रसर्यायों की अपेक्षा, और स्पर्श पर्यायों की अपेक्षा अशाश्वत-सदा काल भावी नहीं है क्यों कि द्रव्याश्रित रूपादि पर्यायों में प्रति क्षण परिणमन होता रहता है 'से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ सिय सासए અધિ કરવામાં આ બંને ધર્મોનું રહેવું કેઈ અપેક્ષાથી બની જાય છે અને આ અપેક્ષા વ્યાર્થિનય અને પર્યાયાર્થિકનયને મુખ્ય ગૌણ કરીને બની જાય છે. આજ पात 'सूबारे 'दबयाए सासए' से सूत्र वा ४८ ४२८ छ म्यूद्वीप २ शाश्वत કહેવામાં આવ્યું છે તે દ્રવ્યાર્થિકનયની અપેક્ષા લઈને કહેવામાં આવ્યું છે કારણ કે દ્રવ્યાકિનય પર્યાયને ગૌણ કરીને માત્ર દ્રવ્યને જ વિષય બનાવે છે અને પ્રત્યેક પદાર્થ દ્રવ્યની અપેક્ષા નિત્ય હોવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. દ્રવ્યને સવભાવ પિતાના પર્યામાં અન્વયી હોય છે અથી અન્વયી હોવાથી દ્રવ્યનું હંમેશાં અવસ્થાન બનેલું २७ छ, 'वण्णपज्जवेहिं गंधपज्जवेहिं रसपज्जवेहिं फासपज्जवेहिं असासए' स्मूदी५ वर्षપર્યાની અપેક્ષા, ગંધ પર્યાની અપેક્ષા, રસપર્યાની અપેક્ષા અને સ્પર્શ પર્યાની અપેક્ષા અશાશ્વત–સદાકાલ-ભાવી નથી-કારણ કે દ્રવ્યાશ્રિત રૂપાદિ પર્યામાં પ્રતિક્ષણે पारयुमन ४ २९ छ, 'से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं कुच्चइ सिय सासए सिय प्रसासए' Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३७. ' प्रकाशिका टीका - सप्तमवक्षस्कारः सु. ३३ जम्बूद्वीपस्यायामादिकनिरूपणम् जम्बूद्वीपोऽपि सर्वथा विनश्वर स्वभावः स्यादित्याशङ्कयामाद- 'जंबुद्दीवेगं' इत्यादि, 'जंबुद्दीवेण भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपः खलु भदन्त ! द्वीपः सर्वद्वीपमध्यवर्त्ती जम्बूद्वीपः 'कालओ केवच्चिरं होई' कालतः कालापेक्षा कियच्चिरमवस्थितो भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'ण कयाविणासी' न कदापि नासीत् पूर्वकालेऽयंनासीत् इति न किन्तु पूर्वकालेsपि आसीदेव, यथा घटादिरागन्तुकः पदार्थः स्वोत्पत्तेः पूर्वमदृश्यमानः पूर्वनासीदिति कथ्यते नैवं जम्बूद्वीपः कदाचिदपि नासीत् किन्तु यथा इदानीं समुपलभ्यते तथा इतः पूर्वमपि उपलब्ध. एवेति । 'णकयावि णत्थि' न कदापि नास्ति अपितु सर्वदापि अस्त्येव, अनादितया उत्पाध सिप असासए' इसी कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि जम्बूद्वीप किसी रूप से शाश्वत है और किसी रूप से अशाश्वत है । क्यों कि वर्णादि पर्यायों में प्रतिक्षण अपूर्व २ परिणामरूप से परिणमन होता रहता है इसलिये किञ्चित काल तक ही वह उसरूप में स्थायी रहता है बाद में अन्यरूप में परिणमित हो जाता है इसीलिये इसे अस्थायी कहा गया है, अब यदि कोई ऐसी आशंका यहां पर करे कि शाश्वत् रूपवाला घटादिक पदार्थ जिस प्रकार सर्वथा विनश्वर स्वभाववाला देखने में आता है तो उसी तरह जम्बूद्वीप भी सर्वथा विनश्वर स्वभाव वाला हो जायेगा तो इस आशंका की निवृत्ति के लिये सूत्रकार कहते हैं- 'जंबुद्दीवे णं भंते! दीवे कालओ केवच्चिरं होइ' जब गौतमस्वामी ने ऐसा पूछा कि यह जम्बुद्वीपकाल की अपेक्षा कितने कल तक रहता है तो इसके समाधाननिमित्त प्रभुश्री ने ऐसा कहा है 'ण कयावि णासी' हे गौतम ! यह जम्बूद्वीप पूर्वकाल में कभी नहीं था- यह बात नहीं है किन्तु यह पूर्वकाल में भी था जिसप्रकार घडादि पदार्थ अपनी उत्पत्ति से पहिले अदृश्य होने के कारण नहीं था ऐसा माना जाता है ऐसा वह जम्बूद्वीप नहीं है किन्तु जैसा यह इस समय આ કારણે જ શ્રી ભગવાન કંડે છે કે હું ગૌતમ ! મેં એવુ' કહ્યું છે કે વર્ણાદિ પર્યાંચામાં પ્રતિક્ષણ આયી કેટલાંક કાળ સુધી તે તે અપૂર્વ અપૂર્વ પરિણામરૂપથી પરિણમન થતુ રહે રૂપમાં સ્થાયી રહે છે પાછળથી અન્યરૂપમાં પરિણમિત થઇ નય છે એથી તેને અસ્થાયી કહેવામાં આવેલ છે હવે જો કાઇ કઢાચ એવી આશકા અહીંયા કરે કે શાશ્વત અશાતરૂપવાળા ઘટાર્દિક પદાર્થ જે રીતે સર્વથા વિનશ્વર સ્વભાવવાળા જોવામાં આવે છે ને એવી જ રીતે જમૂદ્રીય પહુ સથા વિનશ્વર સ્વભાવવાળા થઈ જશે. આ શંકાની निवृत्ति समेत सूत्रकार महे छे-'जंबुद्दीवेणं अंते ! दीवे कालओ केवच्चिरं होई' नयारे ગૌતમસ્વામીએ આ પ્રમાણે પૂંછ્યું કે આ જમ્મૂઢીપ કાળથી અપેક્ષા કેટલા કાળ સુધી रहे छे माना सभाधान निमित्त प्रभु प्रमाशे धु' हे 'ण कयाविणासी' हे गीतभ ! આ જમ્મૂદ્રીપ પૂર્વકાળમાં કયારે પણ હતા નહી એવી કઇ વાત ની પરન્તુ તે Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्राप्तिसूरे योगादिति सर्वदा विद्यमानस्वभावक एव, ‘ण कयावि ण भविस्सई' न कदापि न भविष्यति अपितु सर्वदैव भविष्यत्येव, एवं प्रकारेण व्यतिरेकमुखेन जम्बूद्वीपस्य सार्वदिकास्तित्व प्रतिपाद्यान्वयमुखेन सार्वदिकास्तित्वं प्रतिपादयितुमाह 'भुविच' इत्यादि, सुविच भवइय' भविस्सइय' अभूच्च उत्पत्तेरभातेन विवक्षितकालात्पूर्वमपि अभूदेव, वर्तमानकालेऽपि भवत्येव-विद्यते एव, अनागतकालेऽपि भविष्यत्येव, विनाशाभावात्, अतएव 'धुवे' ध्रुवो जम्बूद्वीपः कूटवत् स्थिरः, अतएव ध्रुवः अतएव-'णियए' नियत:-सदाऽवस्थायी म कदाचिदपि अनियतः 'सासए शाश्वतः 'अन्वए' अध्यय:-कदाचिदपि व्ययो विनाशस्तद्रहितः अतएव 'अवट्टिए' अवस्थितः-एकरूपेण स्थितः, 'णिच्चे' नित्यः द्रव्यरूपेण उत्पादविनाश रहित इत्यर्थः एतादृशो ध्रुवादि विशेषणयुक्तः 'जंबुद्दीवे दीवे पन्नत्ते' जम्बूद्वीपो द्वीप: सर्वद्वीपमध्यवर्ती प्रज्ञप्त:-कथित इति । उपलब्ध होता है इसी तरह से इसके पहिले भी उपलब्ध हुआ है, 'ण कयावि णत्थि' यह किसी भी काल में नहीं था-ऐसी बात भी नहीं है, अपि तु यह सर्वदा विद्यमान रहता है क्योंकि यह अनादि है अतः इसमें उत्पादादि का अयोग है इसी कारण यह सर्वदा विद्यमान स्वभाव वाला ही कहा गया है, 'ण कयाविण भविस्सइ' आगे भी यह किसी भी समय में नहीं रहेगा ऐसी बात भी नहीं है क्यों कि सर्वदा ही यह ऐसा ही रहेगा इस प्रकार से व्यतिरेक मुख द्वारा सदा काल में इस जम्बूदीप का अस्तित्व प्रतिपादन करके अब सूत्रकार अन्वयमुख द्वारा सदाकाल में इसके अस्तित्व का प्रतिपादन करने के लिये 'भुवि च, भवइ य भविस्तइ य' कहते हैं कि यह जम्बूद्वीप नामका द्वीप उत्पत्ति के अभाव के कारण भूतकाल में भी अस्तित्वविशिष्ट था वर्तमान काल में भी यह अब भी है और પૂર્વકાળે પણ હયાત હતે. જેવી રીતે ઘટાદિ પદાર્થ પિતાની ઉત્પત્તિના પહેલા, અદશ્ય હેવાના કારણે હવે નહીં એવું માનવામાં આવે છે એ આ જમ્બુદ્વીપ નથી પરંતુ જે તે આ સમયે ઉપલબ્ધ થાય છે એજ પ્રમાણે તે આ અગાઉ પણ ઉપલબ્ધ થયેલ छ, 'ण कयावि णत्यि' atar ॥णे तो नही से नयी ५२ तमेशा विद्यमान રહે છે. કારણ કે તે અનાદિ છે આથિ તેના ઉત્પાદાદિને અાગ છે અને આ કારણે જ ते सहा विधमान पक्षापाको १ ४२वामा माया छ, 'ण कयाविण भविस्सई' ભવિષ્યકાળે પણ તે કેઈ પણ સમયે રહેશે નહીં એવી હકીકત પણ નથી કારણ કે સર્વદા જ આ એ જ રહેશે. આ પ્રકારથી વ્યતિરેક મુખ દ્વારા સદાકાળમાં આ જમ્બુદ્વીપના અસ્તિત્વનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર અન્વય મુખ દ્વારા સદાકાળ એના मस्तित्व प्रतिपादन ४२१॥ भाट 'भविंच भवइ य भविस्सइ य ४३छे मामूदी५ નામને આ દ્વીપ ઉત્પત્તિના અભાવના કારણે ભૂતકાળમાં પણ અસ્તિત્વ વિશીષ્ટ હતે વર્તમાનકાળમાં પણ આ હજી પણ છે અને અનાગતકાળમાં એ રહેશે કારણ કે કઈ Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३३ जम्बूद्वीपस्यायामादिकनिरूपणम् ५३९ - सम्प्रति-किं परिणामोऽसौ जम्बूद्वीप इतिज्ञातुं प्रश्नयन्नाह-'जंबुद्दीवे गं' इत्यादि, 'जंबुद्दीवे ण भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपः खलु भदन्त ! द्वीपः सर्वद्वीपमध्यवर्ती द्वीप इत्यर्थः 'किं पुढवि परिणामे' किं पृथिवी परिणाम:-पृथिवीपिण्डमयः पृथिव्या विकाररूपः किम्, अथवा-'आउपरिणामे' अप्परिणाम: जलपिण्डमयः जलस्य विकाररूपः किम्, एतादृशौ स्कन्धावचित्तरजः स्कन्धादिषद् अजीव परिणामौ अपि भवत इत्याशङ्काआह-'जीव परिणाम इति, किमयं जम्बूद्वीपः जीवपरिणामः जीवस्य परिणामो जीवमयः, घटादिवदनीवपरिणामोऽपि भवतीत्याशझ्याह-पोग्गलपरिणामे' किमयं पुद्गलपरिणामः केवलं पुद्गलपिण्डमय इत्यर्थः, तेजसस्तु एकान्तसुषमादौ अनुत्पन्नत्वेन एकान्तदुष्पमादौ विनश्वरशीलत्वेन अनागत काल में यह रहेगा क्यों कि किसी भी काल में इसका विनाश नहीं होता है अत एव यह 'धुवे' कूट की तरह ध्रुव-स्थिर है और ध्रुव होने के कारण ही यह 'णियए' नियत है-सर्वदा अवस्थायी है-कदाचित् भी यह अनियत नहीं है 'सासए' शाश्वत है 'अव्वए' अव्यय है विनाश से रहित है अतएव 'अवट्टिए' अवस्थित है, एकरूप से विद्यमान है "णिच्चे' द्रव्यरूप होने से इसमें उत्पादादि धर्मों का विरह है ऐसा ध्रुवादि विशेषणों वाला यह 'जंबुद्दीचे दीवे पन्नत्ते' जम्बूद्वीप नामका द्वीप कहा गया है, अब गौतमस्वामी पुन:प्रभुश्री से ऐसा पूछते हैं-'जंबूद्दीवेणं भंते ! दीवे किं पुढवी परिणामे' हे भदन्त ! यह जम्बूद्वीप नाम का जो द्वीप है वह क्या पृथिवी का परिणामरूप है-पृथिवी का पिण्डमय है-पृथिवी का विकाररूप है ? अथवा-'आउ परिणामे' जल का परिणामरूप है ? जल का पिण्डमय है जलका विकार रूप है ? 'जीवपरिणामे' या जीव का परिणामरूप है ? जीवमय है ? 'पोग्गलपरिणामे' अथवा-पुद्गल का परिणामरूप है ? पुद्गल का पिण्डरूप है ? यदि जम्बूद्वीप को तैजस का परिणाम माना जाय तो પણ કાળે એને વિનાશ થતે નથી આથી તે હુવેર ફૂટની જેમ ધ્રુવ—સ્થિર છે અને ધ્રુવ पाना २0 से 'णियए' नियत छ-सा अस्थायी छे-नायित् ५ ते अनियत नथा. सासए' शाश्वत छ. 'अव्वए' अव्यय छे. विनाशयी २हित छे. माथी 'अवदिए' भजस्थित छे. ४३५था विद्यमान थे. णिच्चे' द्रव्य३५ वाया ये Gulal धर्माना (१२७ छ मा वाहि विशेषगुवाणा 20 'जंबुद्दीवे दीवे पन्नत्त' पूदी५ नामनी दी५ डेवामा मान्य छे. हवे गौतमस्वामी पुन: प्रभु मा प्रमाणे पूछे थे-'जंबूदीवेणं भंते ! दीवे पुढवी परिणामेन्त I मा म्यूद्वीप नामनी रे दी५४ो छ ते शुश्विना पाराम३५ छ-विन पिएमय छ-विना वि४१२३५ छ ? अथवा 'आउ परिणामे' रणना परिणाम३५ - १२१ (१९७मय 2-1ना qि१२३५ छ ? 'जीर परिणाम भय बना परिणाम३५ छ ? भय छ ? 'पग्गिलपरिणामे' या पुसना परि. મરૂપ છે ? પુદ્દગલના પિડરૂપ છે? જમ્બુદ્વીપને તૈજસનું પરિણામ માનવામાં આવે Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० जम्बूद्वीपतिसूत्रे जम्बूद्वीपस्य तेजसः परिणामेऽङ्गीक्रियमाणे कादाचित्कत्वं प्रसज्येत एवं वायोरतिचलत्वेन जम्बूद्वीपस्य वायुपरिणामत्वेऽङ्गीक्रियमाणे एतस्यापि चलत्वापत्तिरिति तयोः स्वत एव सन्देहाविषयत्वेन प्रश्नसूत्रे उपन्यासः कृत इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'पुढची परिणामे वि' पृथिवीपरिणामोऽपि, अयं जम्बूद्वीपः पर्वतादिमत्वात् 'पृथिव्याः परिणामरूपोऽपि भवति, तथा 'आउपरिणामे वि' अपरिणामोऽपि अयं जम्बूद्वीपो नदीहृदादिमत्वात् जलपरिणामरूपोपि स्वीक्रियते 'जीवपरिणामे वि' जीवपरिणामोऽपि, अयं जम्बूद्वीपो मुखवनादिषु वनस्पत्यादिमच्यात् जीवपरिणामोऽपि भवति, यद्यपि आईत - सिद्धान्ते पृथिव्यपकाय परिणामखग्रहणेनैव जोवपरिणामत्वं सिद्धम्, तथापि लोके पृथिवीजलयो जीवत्वस्यापवहारात् जीवपरिणामत्वस्य पृथग्ग्रहणं कृतम्, वनस्पत्यादीनां जीवस्थएकान्तसुषमादि काल में तैजस के अनुत्पन्न होने से तथा एकान्त दुष्षमादि में . उससे विनश्वरशीलता होने से उसमें कदाचित्कता का प्रसङ्ग प्राप्त होगा, इसी -तरह वायु का परिणाम जम्बूद्वीप को मानने पर इसमें चलनत्वधर्म का प्रस प्राप्त होगा अतः इन दोनों के जम्बूद्वीप में परिणाम होने के सन्देह की स्वतः विषयता होने के कारण यहां प्रश्न सूत्र में इनका उपन्यास नहीं किया गया है। 1 अव गौतमस्वामी ने जो इस प्रकार के ये प्रश्न किये हैं उनके उत्तर में प्रभु - उनसे कहते हैं - 'गोयमा ! पुढवी परिणामे वि, भाउपरिणामे वि, जीवपरिणामे 'वि' हे गौतम! यह जंबूद्वीप पर्वतादि कों से युक्त होने के कारण पृथिवी का परिणामरूप भी है तथा - नदी, हृद आदि वाला होने के कारण जल का परिणामरूप भी है' जीव परिणामे वि' एवं मुखवनादिकों में वनस्पति आदि वाला होने से वह जम्बूद्वीप जीव परिणामरूप भी है । यद्यपि जैन सिद्धान्त में पृथिवी अपकाय के परिणामत्व के ग्रहण से ही जीव परिणामता जम्बुद्वीप में सिद्ध हो जाती है फिर भी लोक में पृथिवी एवं जल में जीवत्व का व्यवहार नहीं होता है इस 1 તા એકાન્ત સુષમાદિકાળમાં તૈજસના અનુત્પન્ન હાવાથી તથા એમન્ત દુષમાદિમાં તેમાં વિનશ્વરશીલતા હાવાથી તેમાં કદાચિત્કતાનેા પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે આજ પ્રમાણે વાયુનુ પરિણામ જમ્મૂદ્રીપને માનવાથી તેમાં ચલનવધમ ના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે આથી આ બંનેના જમ્મૂદ્રીપમાં પરિણામ હૈાવાના સન્દેહની સ્વતઃ અવિષયતા હૈાવાના કારણે અહીં પ્રશ્નસૂત્રમાં તેમના ઉપન્યાસ કરવામાં આવ્ચે નથી, હવે ગૌતમસ્વામીએ જે પ્રકારના આ अश्नो 'उपस्थित यि छे तेना उत्तरमा प्रभु तेभने ४ छे - 'गोयमा । पुढवीपरिणामे - वि आउपरिणामे वि, जीवपरिणामे वि' हे गौतम! मा भ्यूदीप पर्वताद्विथी युक्त होवानी કારણે પૃથ્વિના પરિણામરૂપ પણ છે તથા-નદી, સરાવર આાદિવાળા હાવાથી પાણીના परिक्षाभय पशु छे. 'जीवपरिणामे वि' भने भुवनाभिमां वनस्पति सहियाणी હોવાથી તે જમ્મૂીપ જીવપરિણામરૂપ પણ છે. જોકે જૈન સિદ્ધાંતમાં પૃથ્વિ, અપ્રકાયના પરિણામતના ગ્રહથી જ છત્રપરિણામતા જમ્મૂર્રીપમાં સાબિત થઈ જાય છે તેમ છતાં Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सु. ३३ जम्बूद्वीपस्यायामादिकनिरूपण ___५४१ ध्यवहारस्तु स्वसमयपरसमयसंमत इति । 'पोग्गल परिणामोवि' अयं जम्बूद्वीपः पुद्गल'परिणामोऽपि भवति, मृतत्वस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वादिति । अयं भावः-जम्बूद्वीपोहि स्कन्धरूपः पदार्यः सचावयवसमुदायरूप एव, अवयव सादायिनोऽवयवसमुदायरूपत्वस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात्, नहि अवयवमन्तराऽवयवसमुदायरूपी अवयत्री संभवतीति-अतोऽवयवसमुदायरूपत्वात् अवयवीति ॥ अथ यदि जम्बूद्वीपो जीवपरिणामरूप स्तहि सर्वे जीवा जम्बूद्वीपे उत्पन्न पूर्वा अथवा न इत्याशङ्कायामाह-'जंबुद्दीवेणं' इत्यादि, 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे सर्वद्वीपमध्यजम्बूद्वीपे इत्यर्थः 'सव्वे पाणा' सबै प्राणाः द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रियाः 'सव्वे सत्ता' सर्वे सत्वाः पृथिव्यप्तेजोवायुका पिकलक्षणाः, अनेन सांव्यावहारिकजीवराशि विषयकएवायं प्रश्नः, अनादि निगोदनिर्गतानामेव प्राणजीवादिरूपविशेषपर्यायप्रतिपत्तेः, 'पुढविकाइयत्ताए' पृथिवीकायिकतया पृथिवीकायिकजीवरूपेणेत्यर्थः 'आउकाइयत्ताए' कारण जीव परिणाम को पृथकरूप से यहां ग्रहण किया है वनस्पति आदि को में जीवत्व व्यवहार तो स्वसमय में-जैन मत में और परसमय-अन्यतीर्थिक मत में संमत है। 'पोग्गलपरिणामो वि' यह जम्बूद्वीप इस में प्रत्यक्ष से मृतत्व की 'सिद्धि होने के कारण पुद्गल का परिणामरूप भी है ! तात्पर्य इस कथन का यह है कि जम्बूद्वीप स्कन्धरूप पदार्थ है और जो पदार्थ होता है वह अवयवों का समुदोय रूप ही होता है क्यों कि अवयव समुदायी में अवयव समुदायरूपता प्रत्यक्ष से ही सिद्ध है । अवयव के विना अवयव समुदायरूपी अवयवी होता नहीं है इसलिये अवयव समुदाय रूप होने के कारण यह जम्बुद्धीप एक अश्यवी पदार्थ है ___ 'अंधुद्दीवे णं भंते ! सव्वे पाणा, सव्वे जीवा, सव्वे भूया, सव्वे सत्ता पुढवि काइयत्ताए तेउकाइयत्ताए' हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में પણ લેકમાં પૃથ્વિ અને જળમાં જીવત્વને વ્યવહાર થતું નથી એ કારણથી જીવપરિણા. મને સ્વતંત્ર રૂપથી અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. વનસ્પતિ આદિકોમાં જીવત્વ વ્યિવહાર તે સમયમાં–જૈન મતમાં અને પરસમય-અન્યતીર્થિક મતમાં પણ સંમત छ. 'पोग्गलपरिणामो 'वि' मम्मूझी५ मा प्रत्यक्षथा भूतनी सिद्धि डावाना ॥ પુદ્ગલના પરિણામરૂપ પણ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જમ્બુદ્વીપ કન્વરૂપ પદાર્થ છે અને જે પદાર્થ હોય છે તે અવયવોના સમુદાયરૂપ જ હોય છે કારણ કે અવયવ સમુદાયમાં અવયવ સમુદાય રૂપતા પ્રત્યક્ષથી જ સિદ્ધ છે. અવવ વગર અવયવ સમુદાયરૂપી અવયવી હોઈ શકે નહીંઆથી અવયવ સમુદાયરૂપ હેવાના કારણે આ જબૂઢીપ એક અવયવી પદાર્થ છે. ____ 'जंबुद्दीवेणं मंते ! सव्वे पाणा, सब्वे जीवा, सव्वे भूया, सब्बे सत्ता पुढविकाइयत्ताए 'वेउकाइयचाए' 8 महन्त ! मापूदी नामना बीमा समस्त प्राधु-सन्द्रिय, तेन्द्रिय, Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्धीपप्रज्ञप्तिसूत्र अकायिकतया जळतादात्म्यापनजीवरूपेणेत्यर्थः, 'तेउकाइयचाए' तेजस्कायिकतया 'चाउकाइयत्ताए' वायुकायिकतया 'वणस्सइकाइयत्ताए' वनस्पतिकायिकतया "उववण्णपुव्वा' उत्पन्नपूर्वाः पूर्वसमये उत्पन्नाः किम्, पृथिव्यादिकायिकतयेति प्रश्नः, भगवानाह-'हंत' इत्यादि, 'हंता गोयमा' हन्त गौतम ! 'असई अदुवा अणत खुत्तो' असकृत् अथवा अनन्तकृत्वः, हे गौतम ! यथैव प्रश्नसूत्रं तयैव सर्व प्रत्युच्चारणीयम् पृथिवीकायिकतया, अकायिकतया, तेजस्कायिकतया, वायुकायिकतया, वनस्पतिकायिकतया, उत्पन्नपूर्वाः कालक्रमेण 'संसारस्य कर्मणश्चागादित्वात्, लतु पुनः सर्वे प्राणादयो जीवविशेषा युगपदुत्पन्नाः सकलजीवासमस्तप्राण-दीन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय जीव, समस्त जीव-पञ्चेन्द्रिय जीव, समस्त भूत-वृक्ष, और समस्त सत्व-पृथिवी, अपू, तेज एवं वायुकाधिक ये सब पृथिवीकायिक रूप से, तैजाकायिकरूप से 'आरकाइयत्ताए' अपकायिकरूपसे 'तेजकाइयत्ताए' तैजसकायिक रूप से, 'वउकाइयत्ताए' वायुकायिकरूप से, एवं 'वणस्तइकाइयत्ताए' वनस्पतिकायिकरूप से 'उववण पुव्वा' पूर्व में उत्पन्न होचुके हैं क्या? यह प्रश्न सांव्यावहारिक जीव राशिविषयक ही है क्यों कि अनादिनिगोद से निर्गत जीव ही प्राण जीव आदिरूप विषय पर्याय. को प्राप्त करते हैं। इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, गोयमा! असई अदुवा अणंतखुत्तो' हां, गौतम ! ऐसा ही है ये समस्त प्राणादिक पूर्व में पृथिवी कायिक रूप से, अकायिकरूप से, तेजस्कायिकरूप से वायुकायिकरूप से एवं यनस्पतिकायिकरूप से कई यार अथवा अनन्तवार उत्पन्न होचुके हैं। क्यों कि संसार और कर्म अनादि हैं। ये सब जीव जो इस रूप से पूर्व में उत्पन्न हो चुके कहे गये हैं सो कालक्रम से ही पूर्व में उत्पन्न हो चुके कहे गये हैं युगपत् उत्पन्न , हो चुके नहीं कहे गये हैं। ચૌરિન્દ્રીય જીવ, સમસ્ત જીવ–પંચેન્દ્રિયજીવ, સમસ્ત ભૂત-વૃક્ષ, અને સમસ્ત સત્વપૃથ્વિ, પાણ, અગ્નિ અને વાયુકાધિક આ બધાં પૃવિકાયિકરૂપથી, તેજરકાચિકરૂપથી 'आउफाइयत्ताए' मायि४३५थी 'तेऊकाइयत्ताए' ते४४५४३५था 'वाउकाइयत्ताए' वायु-यि४३५थी म 'वणस्सइकाइयत्ताए' वनस्पतिय४३५थी 'उबवण्णपुव्वा' पूर्व उत्पन्न थJ ચૂકયાં છે શું ? આ પ્રશ્ન સાંવ્યાવહારિક જીવ રાશિ વિષયક જ છે કારણ કે અનાદિ નિગોદથી નિર્ગત જીવ જ પ્રાણજીવ આદિપ વિશેષ પર્યાયને પ્રાપ્ત કરે છે આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु छ–'हंता, गोयमा! असई अदुवा अणंतखुत्तो' डा, गौतम ! मे ॥ छे. આ સમસ્ત પ્રાણદિક પૂર્વે પૃથ્વિકાયિકરૂપે અને વનસ્પતિકાયિકરૂપે, અપૂકાયિકરૂપે, તેજસ્કાયિકરૂપે, વાયુકાયકરૂપે અને વનસ્પતિકાચિકરૂપે કેટલીવાર અથવા અનન્તવાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂકયાં છે કારણ કે સંસાર અને કર્મ અનાદિ છે આ બધાં જીવ જે આ રૂપે પૂર્વે ઉત્પન થઈ ચૂકયાનું કહેવામાં આવ્યું છે તે તે કાળક્રમથી જ પૂર્વ ઉત્પન થઈ ચૂક્યા કહેવામાં આવ્યા છે યુગપત્ ઉત્પન્ન થયા હોવાનું કહેવામાં આવ્યું નથી કારણ કે Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३४ जम्बूदीपइतिनामकरणकारणनिरूपणम् ५४३ नामेककालं जम्बूद्वीपे पृथिव्यादि भावेनोत्यादे सकलदेवनारकादि भेदाभावप्रसक्तः, न चैवमस्ति तथा जगत्स्वभावादिति। ते जीवाः पृथिव्यादि मावेन कियतो वारानुत्पन्ना स्तवाहअसदित्यादि, तब असकृदित्यस्य अनेकश इत्यर्थः अथवा अनन्तकृतः अनन्तवारान् संसारस्यानादित्यादिति ॥ सू०३३॥ रान्प्रति-जम्बूद्वीपेति नाम्नो व्युत्पत्तिनिमित्तं ज्ञातुं प्रश्चयन्नाह-'से केणटेणं' इत्यादि, मूलम्-' से केगदेणं भंते! एवं वुच्चइ जंबुद्दीवे हीवे ? गायमा! जंबुद्दीवेणं भंते! दीवे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे जंबूरुबखा जंबूवणा जंबूवणसंडा णिच्चं कुसुमिया जाब पिडिनमंजरी वडेंसगधरा सिरीए अईव उबसोभेमाणा चिटुंति जंबूए सुदंसणाए अणाढिए णामं देवे महडिए जान पलियोवमट्टिईए परिक्सइ, से तेणटेणं गोयमा! एवं बुच्चइ 'जबुद्दीवे दीवे इति । तएणं समणं भगवं महावीरे मिहिलाए गयरीए मणिभदे चेइए बहूणं समणाणं बहूणं समणीगं बहुणं सावयाणं बहूणं साबियाणं वहूणं देवाणं बहूर्ण देवीणं मझगए एवमाइक्खइ एवं भालइ एवं पण्णवेइ एवं परूवेई जंबूदीवपण्णत्ति णामत्ति अजो अज्झयणे अटुं च हेडं च पसिणं च कारणं च वागरणं च भुजो भुजो उवदंसेइ, तिब्वेमि ॥ सू० ३४॥ ___ छाया-तत्केनार्थेन भदन्त ! एवाच्यते जम्बूद्वीपे द्वीपः ? गौतम ! जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहनो जम्बूवृक्षाः, जम्बूवनानि जम्बूवनषण्डाः नित्यं कुमुमिता यावत् पिण्डिममञ्जावतंम धराः श्रियाऽतीवोपशोभमाना स्तिष्ठन्ति, जम्ब्बाः सुदर्शनाया अनाढयेनामा देवो महद्धिको यावत् पल्योपमस्थितिका परिवसति, तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते-जम्बूद्वीपो द्वीप इति । ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरो मिथिला नगर्याम् मणिभद्रे चैत्ये वहनां श्रमणानां वहीनां श्रमणीनां वहनां श्रावकाणां वहीनां श्राविकाणी बहूनां देवानां बहीनां देवीनां मध्यगत एवमाख्याति एवं भापते, एवं क्यों कि सकल जीवों का एककाल में यदि जम्बूद्वीप में पृथिव्यादिरूप से उत्पाद माना जावे तो सकल देव नारक आदिकों के नेद का अभाव होनेका प्रसङ्ग प्रास होगा परन्तु ऐसा तो है नहीं क्यों कि जगत् का स्वभाव ही ऐसा है ॥३३॥ સકળજીનું એક કાળમાં જે જમ્બુદ્વીપમાં પૃથિવ્યાદિરૂપથી ઉત્પાદ માનવામાં આવે તે સકળ દેવ નારક આદિકેના ભેદને અભાવ થવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે પરન્તુ આવુ તે છે જ નહીં કારણ કે જગતનો સમભાવ જ એ છે. ૩૩ Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्वीपमासियो प्रज्ञापयति, एवं प्ररूपयति जम्बूद्वीप प्रज्ञप्तिनामेति आर्यः। अध्ययनमर्थ च हेतुं च प्रश्नं च कारणं च व्याकरणं च भूयो भूय उपदर्शयतीति ब्रवीमि ॥ सू० ३४ ॥ टीका-'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ जंबुद्दीचे दीये' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते जम्बूद्वीपो द्वीपः, हे भदन्त ! एतस्य द्वीपस्य जम्बूद्वीप इतिनामकरणे को हेतु रितिप्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जंधुदीवेणं दीवे जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे 'तत्थर देसे' तत्र तत्र देशे 'तहि तर्हि' तत्र तत्र प्रदेशे 'वह वहवोऽने के 'जंबाखा' जम्बूवृक्षाः एतन्नामक्रवनस्पतिविशेषा एकै रूपा विरलस्थितत्वात् 'जयूबणा' वहनि जम्बूधनानि जम्बूवृक्षा एव समूहमावेन स्थिता विद्यमाना अविरलस्थितत्वात्, एकनातीयवृक्षसमुदायोवनमिति, 'जंबूषणसंडा' जम्बूवनपण्डाः विजातीयवृक्षसमिलिताः जम्बूवृक्षसमूहाः विभिन्न जातीय वृक्षसमुदायो वनपण्ड इति, तत्रापि जम्बूवृक्षाणामेव प्राधान्यम् इतरवृक्षाणां तु गौणत्वमेव अन्यथा इतरवृक्षाणां जम्बूद्वीपपदप्रवृत्तिनिमित्तत्वेऽसंगत्यमेव स्यादिति ते जम्बूवृक्षाः कीदृशास्तत्राह-'णिचं' इत्यादि, 'णिचं कुसुमिया' नित्यम्-सर्वकालं कुमुमिता: 'सेकेणढणं भंते! एवं चुच्चइ जवुद्दोवे दीवे' इत्यादि। टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-'से केणटेणं भंते! एवं बुचह जंबुद्दीवे' हे भदन्त ! आप ऐला किस कारण से कहते हैं कि यह जंबुद्धीप नामका द्वीप है ? अर्थात् इस पर्वतविशेष का नाम जम्बूद्वीप ऐसा किस कारण से कहा गया है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जंबुद्दीवेणं दीवे तत्थ २ देसे तहिं २ बहवे जंबुरुक्खा' हे गौतम ! इस जम्बूद्वीप नाम के द्वीपमें उस उस देश में उस उस प्रदेश में अनेक जम्बूवृक्ष इस नामके वनस्पति विशेष, 'जम्बूयणा' अनेक जम्बूवृक्षों के पास पासमें रहे, हुए समूहरूप वन, एवं-'जंबू वण संडा' विजातीय वृक्षसमूह से संमिलित जम्बूवृक्षोंके हैं,एक जातीयधाले वृक्षों का सनुदाय जहां होना है उसका नाम वन है और विजातीय वृक्षोंसे संमिलित समुदाय जहां होता है उसका नाम वनषण्ड, है, ये सब जम्बृवृक्ष 'णिच्चं कुसु 'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ जंबुद्दीवे दी।' त्यात Aथ-4 सूत्र द्वारा गीतभस्वामी प्रभुन मा प्रमाणे पूछयु छे-से केणटेणं भंते ! एवं. वुच्चइ जंबुद्दीवे दीवे' महन्त ! २५ मे ॥ ४॥२0 है। छ। भूદ્વીપ નામને દ્વીપ છે? અર્થાત આ પર્વત વિશેષનું નામ જંબુદ્વીપ એવું કયા કારણે डेवामा मान्यु छ ? मानवासमा प्रभु ४४ छ-'गोयमा ! जंबुद्दीवेणं दीवे तत्थ २ देसे, तहिं २ बहवे, जंबुरुक्खा' गौतम ! म सम्पूदी५ नामना द्वीपमा ते शमा तत प्रदेशमा भन: सूक्ष मा नामना वनस्पति विशेष, 'जम्बूवणा' भने हानी पासे पासे २९दा समूह३५ पन तथा 'जंबूवणसंडा' वितीय वृक्षसमस्या समलित જબૂવૃક્ષના છે, એક જાતીવાળા વૃક્ષને સમુદાય જ્યાં હોય છે તેનું નામ વન છે અને વિજાતીય વૃક્ષેથી સંમિલિત સમુદાય જ્યાં હૈય છે તેનું નામ વનષડ છે, આ બધાં Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकालिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३४ जम्बूद्वीपइतिनामकरणकारणनिरूपणम् ५४५ / पुष्पैः सर्वदैव शोभमानाः 'आव पिंडिममंजरीवडेंसगधरा' याक्त् विण्डिममञ्जर्यवतंसकधराः यावत्पदात् 'णिच्चं माइया णिच्चलवइया णिच्चं थवइया जाव णिच्चं कुसुमिय माइय लवइय थवाय गुलइय गोच्छइयमलिय जुवलिय विणमिय सुविभत्त' एतेषां ग्रहणं भवति, उक्तवर्णक विशिष्टाः जम्बूवृक्षाः, 'सिरिए अईव २ उपसोभेमाणा चिटंति' श्रिया-शोभया बनलक्ष्म्या वा अतीव-अतिशयेन उपशोभमाना: फलपुष्पादिभिर्विलसन्तस्तिष्ठन्ति, इदं च सर्वदा कुसुमि. तत्वादिकं विशेषणं जम्बूवृक्षाणा मुत्तर कुरुक्षेत्रापेक्षया ज्ञातव्यम् अन्यथा जम्बूवृक्षाणामाषाढमासे एव पुष्पफलादिमत्वेन नित्यमिति विशेषणानां प्रत्यक्षवाधप्रसंगात् एतावता जम्बूमिया' सर्वदा पुष्पों से भरे हुए रहते हैं क्यों कि यहाँ जम्बुवृक्षा की ही प्रधानता कही गई है दूसरे वृक्षों की नहीं उनकी तो गौणता ही जाननी चाहिये अन्यथा यदि अन्यवृक्षों के सद्भाव को लेकर इस द्वीप में जम्बूद्वीप पद की प्रवृत्ति का निमित्त माना जावे तो यह कथन असंगत ही हो जायेगा। 'जाव पिंडिममंजरिबडे सगधरा सिरीए अईवर उवसोभेमाणा चिट्ठति'यहां यावत्पद से 'णिचं माइया, णिच्चं लवड्या,णिच्चं थवइया, जाव णिच्चं कुसुमियमाइय लवइ थवइय गुलइय गोच्छइय मलिय जुयलिय निणमिय सुविभत्त' इस पाठ का संग्रह हुआ है-इन सब पूर्वोक्त पदों का व्याख्यान हम पहिले वनखण्ड के वर्णन में कर चुके हैं । अतः यहीं से इसे देखलेना चाहिये इस वर्णन से विशिष्ट जम्बूवृक्ष शोभा से अथवा वनलक्ष्मी से अत्यन्त शोभित होते रहते हैं यहां जो सर्वदा कुसुमितत्वादिक विशेषण जम्बूवृक्षों के वर्णन में दिये गये हैं वे उत्तर कुरुक्षेत्र गत जम्बूवृक्षों की अपेक्षा से ही जानना चाहिये, क्योंकि इतरक्षेत्र गत जम्बूवृक्ष आषाढ मास में ही पुष्पफलादि वाले होते हैं अतः नित्य आदि विशेषणों में प्रत्यक्ष वाधा का वृक्ष 'णिच्चं कुसुमिया' सा पाथी सहायai २९ छे ४।२९ माडीया - વૃક્ષેની જ વિશેષતા કહેવામાં આવી છે-બીજા વૃક્ષની નહીં તેમની તે ગૌણતા જ જાણવી અન્યથા જે બીજા વૃક્ષોના સદુભાવને લઈને આ દ્વીપમાં જમ્બુદ્વીપતા પદની પ્રવૃત્તિનું निमित्त मानवामी आता मा ४थन मसत र समित थशे. 'जाय पिंडिम मंजरिवडे सगधरा सिरीए अईव २ बसोभेमाणा चिटुंति' मही 4 4.५४थी "णिच्चं माइया, णिच्चं लवइया, णिच्चं थवइया, जाव णिच्चं कुसुमिय माइय लवइय थवइय गुलइय गोच्छइय मलि यजुवलिय विणप्रिय सुविभत' 2 3 3 थय। छ मा समां पूर्वरित पहानु વ્યાખ્યાન અમે પ્રથમ વનખડના વર્ણનમાં કરી ગયા છીએ આથી તેમાંથી જ આ બધું જોઈ લેવા ભલામણ છે. આ વર્ણકથી વિશિષ્ટ જબૂવૃક્ષ શેભાથી અથવા વનલકમથી અત્યન્ત શેબિત થતાં રહે છે અને જે સર્વદા કુસુમિતત્વાદિક વિશેષણ જબૂવૃક્ષોના વર્ણનમાં આપવામાં આવ્યા છે. તેઓ ઉત્તરકુરૂ ક્ષેત્રગત જંબૂવૃક્ષની અપેક્ષથી સમજવું કેમકે ઈતર ક્ષેત્રગત જંબૂવૃક્ષ અષાઢમાસમાં જ પુષ્પફળાદિવાળા હોય છે આથી નિત્ય Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मनोपमहप्तिसूत्रे वृक्षाधिको द्वीपो जम्बूद्वीप इति कथितं भवतीति । अथवा-दांग मुदसणाए अगारिएणामं देवे महडिए पलियोवमहिइए परिवसई' जम्यो मुदर्शनायामनाढयो नामा देवो मह. द्धिको यावत् पल्योपमस्थितिका परिवसति भत्र यावत्पदात् महाधुतिको महायशो महाबलो इत्यादि, विशेषणानां प्रणं भवति, तत्र-महती-अनेकप्रकारा ऋद्धिविधते यस्य स महर्दिका, महती घुतिराभणवस्त्रादि कृता शोभाविद्यते यस्य स महाद्युतिः , तथा महादतिशायि यशः कीर्तिविते यस्य स महायशाः, तथा-महत्वलं शारीरिकं पराक्रमः पुरुषकारश्च यस्य स महावलः, पल्योपप्रमाणा स्थिति:-आयुष्यं यस्य स पल्योपमस्थितिकाः एतादृशो देवः परिवसति, 'से तेगडेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ जवुदीवे दीवे इति तत् तेनार्थेन गौतम! एवमुच्यते- स्वाधिपत्पनातनामदेवाश्रयभूतया जम्योपळक्षितो प्रसङ्ग प्राप्त होजायगा इस तरह जम्बुवृक्षों की अधिकता वाला होने के कारण इस द्वीप का नाम जम्बूद्वीप ऐसा कहा गया है अथवा 'जंबूए सुदंसणाए अणादिए णामं देवे महिडीए जाव पलिओवमहिइए परिवसह, से तेणटेणं गोयमा! एवं बुच्चई जंबु दीवे दीवे इति' सुदर्शना नाम के जम्बू के ऊपर अनाढय नाम का महद्धिक याचन् एक पल्पोपम की स्थितिवाला देव रहता है यावत्पद से-'महा. युतिको, महायशा, महाबलो' इसके इत्यादि विशेषणों का ग्रहण हुआ है अनेक प्रकार की ऋद्धि जिसके पास होती है उसका नाम महर्दिक है, आभरण वस्त्रादिकृत युति-शोभा से जो युक्त होता है वह महाद्युतिक है, जिसका यश अति. शयित होता है वह महायशा है, यह अनाढय नाम का देव भी ऐसा ही है, इसी लिये इसे 'महाद्युतिक' आदि विशेषणों से अभिहित किया गया है, इसका शारीरिक पराक्रम और पुरुषकार बहुत चढा वढा होता है इसलिये इसे महायलकहा है इस कारण इस अनाढय देव का आश्रयभूत होने से हे गौतम ! इस આદિ વિશેષમાં પ્રત્યક્ષ બધાને પ્રસંગ આવી જશે. આ રીતે જરબૂવૃક્ષની અધિક્તાવાળ હેવાના કારણે આ દ્વિીપનું નામ જમ્બુદ્વીપ એ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે मया- 'जंबूए। सुदंसणाए अणाढिए णामं देवे महिड्ढीए जाव पलिओवमट्टिइए परिवसइ, से-तणद्वेणं गोयमा! एवं वुच्चइ जंबुद्दीवे दीवे इति' सुशना नामना भूपृक्ष ९५२ અનાય નામને મહદ્ધિક યાવત્ એક પપમનો સ્થિતિવાળો દેવ રહે છે-ચાવતું पथी, महाद्युतिको' महायशा महाबलो' ना त्या विशेषणानुबय थयु छे. गने પ્રકારની અદ્ધિ જેની પાસે હોય છે તેનું નામ મહદ્ધિક છે, આભરણુવસ્ત્રાદિકૃત યુતિશોભાથી જે યુક્ત હોય છે તે મહાઘતિક છે, જેને યશ અતિશયિત હોય છે તે મહાયશા છે, આ અનાઢય નામને દેવ પણ આવે જ છે આથી તેને “મહાતિર્ક આદિ વિશેષણથી અભિહિત કરવામાં આવ્યું છે, તેનું શારીરિક પરાક્રમ તથા પુરૂષકારપૌરુષત્વઘણું ઉચ્ચ કક્ષાનું હોય છે એટલે એને મહાબલ કો છે આ કારણે આ અનાઢય દેવના આશ્રયભૂત હોવાથી હે ગૌતમ! આ દ્વીપનું નામ જબુદ્વીપ એવું પડયું - Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३४ जम्बूद्वीपइतिनामकरणकारणनिरूपणम् ५४७ द्वीपो जम्बूद्वीप इति, तथा 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! जंबुद्दीवस्स सासए णामधेज्जे पन्न जण्णकयाइ णापी ण कयाइ णत्थि, ण कयाइ ण भविस्सइ जाव णिच्चेत्ति' अथोत्तरं च खलु गौतम ! जम्बूद्वीपस्य शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम्, यत् न कदापि नासीत् न कदापि न भवति न कदापि न भविष्यति किन्तु अभूत्, भवति, भविष्यति च, ध्रुवो नियतोऽवस्थितोऽव्ययो नित्य इति, एतस्मादपि कारणादेतस्य जम्बूद्वीप इति नाम भवतीति । ___ सम्प्रति प्रस्तुततीर्थद्वादशांगी रचयिता सुधर्मस्वामी स्वस्मिन् महत्वाभिमान परिजिहीषु: प्रकृतप्रकरणस्य नागधेयपूर्वक मुपसंहारवाक्यमाह-'तएण' इत्यादि, 'तएणं से समणे भगवं महावीरे' शाश्वतत्वाशाश्वतत्वनामकत्वाद सदरूपोऽयं जम्बूद्वीपरूपो भावः सत्पदार्थस्या पलापं न कुर्वन्ति यथावस्थितपदार्थस्वरूपनिरूपकत्वात्तस्य, ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः तत्र श्रमण:-परित्यक्तबामाभ्यन्तराग्रणिः सकलपदार्थावबोधककेवलज्ञान सहितो महावीरो वर्द्धमानस्वामी, "मिहिलाए गयरीए' मिथिलायां नगर्याम, तत्र मथ्यन्ते-विनाद्वीप का नाम जम्बूद्वीप ऐसा हुआ है 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! जंबुद्दीवरूस सांसए णामधेज्जे पण्णत्ते' अथवा हे गौतम ! जंबूद्वीपका 'जंबूद्वीप ऐसा नाम शाश्वत है, 'जण्ण कयाइ णासी ण कयाइ त्थि ण कयाइ ण भविस्सइ जाव णिच्चेत्ति' यह इसका नाम पहिले नहीं था ऐसा नहीं है पहिले भी इसका नाम 'यही था, अब भी इसका यही नाम है, और आगे भी इसका यही नाम रहेगा, क्योंकि यह द्वीप 'ध्रुव है, नियत है, अवस्थित है, अव्यय है और नित्य है।' - ___ 'तएणं से समणे भगवं महावीरे मिहिलाए गयरीए माणिभद्देचेइए' अब प्रस्तुत तीर्थद्वादशाङ्गी रचयिता सुधर्मस्वामी अपने में महत्व का अभिमान छोडने की इच्छा वाले बने हुए प्रकृत प्रकरण का नामोल्लेख पूर्वक उपसंहार करते है-यहबुद्धीप शाश्वन और अशाश्वत धर्मोपेत होने से सत्पदार्थरूप है ज्ञानीजन सत्पदार्थका अपलाप नहीं करते हैं । क्यों कि यथावस्थित पदार्थ के स्वरूप छ. 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! जंबुद्दीवस सासए णामधेज्जे पण्णत्ते' मथप गौतम ! मूदीनु' दीप' मे नाम शावत छ, 'जण्ण कयाइ णासी ण कयाइ णत्थि ण कयाइ ण भविस्सइ जाव णिच्चेत्ति' मा मेनु नाम पता न तु मे नथी, पडेल पy એનું નામ આ જ હતું, આજે પણ તેનું એજ નામ છે અને ભવિષ્યમાં આજ નામ રહેશે, કારણ કે આ દ્વીપ ધ્રુવ છે, નિયત છે, અવસ્થિત છે, અવ્યય છે તેમજ નિત્ય છે. ___'तएणं से .समणे भगवं महावीरे मिहिलाए णयरीए माणिभदे चेइए' ३ प्रस्तुत તીર્થદ્વાદશાંગી રચયિતા સુધર્માસ્વામી પિતાનામાં મહત્વનું અભિમાન ત્યાગવાની ઈચ્છાવાળા બનેલાં પ્રકૃતિ પ્રકરણ નામોલલેખપૂર્વક ઉપસંહાર કરે છે-આ જંબૂદ્વીપ શાશ્વત અને અશાશ્વત ધર્મોપેત હોવાથી સત્પદાર્થરૂપ છે જ્ઞાનીજન સત્પદાર્થને અ૫લાપ કરતાં નથી કારણ કે યથાવસ્થિત પદાર્થના સ્વરૂપના નિરૂપક હોય છે. આથી શ્રમણ પરિત્યા બાદ Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्र श्यन्ते रागद्वेपादिकाः संसारण भावा या सा मिथिला तस्यां नमाम् 'मणिभद्दे चेइए मणिभद्रनामकचेत्ये-यन्तरायटले "हूर्ण समणाणं वहूर्ण समणीणं' बहूनाम्-अनेकेषां श्रमणानां तथा बहीनां श्रमणीनाम् 'यहूर्ण सातयाणं वहूर्ग सावियाण' बहूनामनेकैपां श्रावहाणां सर्वज्ञवाक्यश्रोत गृहस्थानाम् बहीना मनेसासी श्राविकाणाम् 'पण देवाणं वहण देवीणं' बहूनामनेकेषां देवानां शक्रादीनां यहीनां देगीनां च 'मज्झगए' मध्यातः एतेषांमध्ये समुपविष्टः नतु एकान्ते-एकस्य-एकव्यक्ति विशेषस्य पुरतः 'एव माइक्खई' एवम्पूर्ववणितानुसारेणाख्याति प्रथमतो वाक्य (वाच्य) मात्र कथनेन एवं भासई' एवं भापते विशेषवचनकथनतः ‘एवं पण्णवेइ' एवं यथोक्तप्रकारेण प्रज्ञापयति व्यक्तपर्यायवनतः ‘एवं परूवेइ' एवं प्ररूपयति हेतु दृष्टान्तप्रदर्शनद्वारेण । सम्प्रति-आख्येयस्य वस्तुतोऽभिधानमाह-'जंबुद्दीन' इत्यादि, 'जंबुद्दीव मत्तीणामत्ति अजो' हे आर्य ! सुधर्मस्वामिनः सम्बोधनं जम्बूस्वामिनं प्रति हे आर्य ! एतस्य शास्त्रस्य के निरूपक होते हैं। अतः श्रमण परित्यक्त वाय आभ्यन्तर परिग्रह वाले-ऐसे सकल पदार्थावबोधक केवल ज्ञान सहिन भगवान महावीर ने संसार में परिभ्र. मण के कारणभूत रागद्वेषादिक विभाव भावों को नष्ट करने की साधनभूत होने से सार्थक नामवाली मिथिला नगरी में जहां मणिभद्र नामका व्यन्तरायतन था वहां 'बहूणं समणाणं बहणं समणीणं, बहूर्ण सावयाणं, बहूणं सावियाणं, बहूणं देवाणं, बहूणं देवीणं मझगए' अनेक श्रमणजनों के अनेक अमणियो के, अनेक श्रावकों के, अनेक श्राविकाओं के, अनेक देवों के एवं अनेक देवियों के घीच में बैठकर 'एवमाइक्खइ, एवं भासइ, एवं पण्णवेइ, एवं पख्वेइ' इस पूर्वोक्त प्रकार से प्रतिपादन किया है जुदे २रूप में अच्छी तरह से समझाया हैं एवं हेतु दृष्टान्त आदि द्वारा अपने कथन का समर्थन किया है, 'जंबुद्दीव पणती णामत्ति अज्जो' हे आर्य-'यह-जम्बू स्वामी के प्रति सुधर्मस्वामी का संबोधनवाक्य है' આભ્યન્તર પરિગ્રહવાળા–સકળ પદાર્થોવબેધક કેવળજ્ઞાન સહિત ભગવાન મહાવીરે સંસા૨માં પરિભ્રમણના કારણભૂત રાગદ્વેષાદિક વિભાવ ભાવેનો નાશ કરવાના સાધનબૂત હોવાથી સાર્થક નામવાળી મિથિલાનગરીમાં જ્યાં મણિભદ્ર નામનું ચન્તરાયતન હતું ત્યાં “વહૂor समणाणं, वहणं समणीणं, वहूर्ण सावयाणं, वहूर्ण सावियाणं, वहूणं देवाणं, बहूणं देवीणं मझगए' मन अमरनानी, मने श्रमणमानी, अने श्रापानी मन श्रापिसानी भने देवानी तथा भने वियानी क्यमा मेसीन 'एवमाइक्खइ, एवं भासइ, एवं पण्णवेइ एवं परूवेइ' मा पूर्वात प्रथी हे छे-सामान्य ३५था प्रतिपाहन ध्यु छ, વિશેષ રૂપથી પ્રતિપાદન કર્યું છે, ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે સારી પેઠે સમજાવ્યું છે અને હેતુ दृष्टांत माहि द्वारा पोताना ४थननु समय न ज्यु छ, 'जंवूहीवपण्णत्ती णामत्ति अज्जो' જબૂસ્વામીને ઉદ્દેશીને કરેલું સુધર્મવામીનું સંબોધન વાકય છે કે આ જમ્બુદ્વીપ પ્રાપ્તિ " Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३४ जम्बूद्वीपइतिनामकरणकारणनिरूपणमे ५४९ नाम जम्बूद्वीप प्रज्ञप्तिरिति, इत्थं तत् नामकं पष्ठोपाङ्गमित्यर्थः अथवा आरात्-सर्वपापाद् दुई यात इति आर्य:-श्रीवर्द्धमानस्वामी, अतएव सर्वसानद्यवर्जकत्वेन "सावधं निरर्थक तुच्छाथः च न ब्रूगादिति वचननामाण्येन महावीरस्वामिनो वचनस्य प्रामाण्यमावेरितमिति । 'अज्झयणे' अध्ययने-अकृत जम्बूद्वीपप्रज्ञसिनामके स्वतन्त्राध्ययने नतु शस्त्रपरिज्ञावत् श्रुतस्कन्धाधन्तर्गते 'अटुं च' अर्थच प्रतिपाद्यं विषयम् 'हेउं च' हेतुंनिमित्तं च 'पसिणं' प्रश्नश्च 'कारणं च' कारणञ्च 'बागरणं च' व्या रणं-पदार्थप्रतिपादनं च 'भुजो भूजो' भूयो भूयः विस्मरणशीलश्रोतुरनुग्रहार्थं पुनः पुनरपि प्रकाशनेन, अथना प्रतिवस्तुनामार्थादि प्रकाशनेन 'उवदंसेइ' उपदर्शयति । एतावता गुरुपारतन्त्र्यं कथितम् । तत्रार्थ जम्बूद्वीपादिपदानामन्वर्थः स यथा-'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चा जंबूद्दीवे दीवे ! गोयमा ! 'जंबुद्दीवेणं दीवे तत्थ कि यह जम्बूद्वीप प्रज्ञसि नामका शास्त्र है और यह छठा उपाङ्ग है, अथवा-आर्य शब्द की व्युत्पत्ति इस प्रकार से है-जो सर्व पापों से दूर हो जाते हैं वे आर्य हैं ऐसे आयश्री वर्धमान स्वामी हैं अतएव-तर्वसावध के वर्जक होने के कारण 'सावयं निरर्थकं तुच्छार्थकं च न बूयात) सावध, निरर्थक और तुच्छार्थक वचन नहीं बोलना चाहिये, इस वचन प्रामाण्य से महावीर स्वामी के वचन में प्रमाणता का कथन किया गया है उन्हें ने 'अज्झयणे अहं च हेउं च पलिणं च कारणं च वागरणं च भुज्जो २ उवदंसह त्तिवेमि' इस प्रकृत जम्बूद्वीपप्रज्ञासि नामके स्वतन्त्र अध्ययन में,शस्त्र परिज्ञादि की तरह श्रुतस्कन्ध आदि के अन्तर्गत अध्ययन में नहीं,अर्थकोप्रतिपाद्यविषय को, हेतु को, हेतु निमित्त को, प्रश्न को, कारण को, व्याकरण कोपदार्थप्रतिपादन को, बार २ विस्मरण शील श्रीना के अनुग्रह के लिये पुनः पुनः प्रकाशन द्वारा अथवा प्रतिवस्तु के नामार्थ प्रज्ञाशन द्वारा दिखलाया हैं, एतावता गुरु पारतन्ध कहा गया है, जम्बूदीप आदि पदों का जो अन्वर्थ है वह अर्थ है और वह इस प्रकार से यहां प्रकट किया गया है-'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ નામનું શાસ્ત્ર છે અને આ છઠું ઉપાંગ છે, અથવા-આર્ય શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે या सर्व पापेथी भुत थ य छ साथी-ससाना डावना रणे सावध निरर्थकं तुच्छार्थकं च न ब्रूयात्' सापा, निरय ४, भने तुर॥४ पयन मास मे, આ વચન પ્રામાણ્યથી મહાવીરસ્વામીના વચનમાં પ્રમાણુતાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. तमाश्रीले 'अज्झयणे अद्रं च हेव पसिणं च कारणं च वागरणं च भुज्जोर उवदंसेइ त्ति વે િઆ પ્રકૃતિ જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ નામના સ્વતંત્ર અધ્યયનમાં, શસ્ત્રપરિણાદિની જેમ શ્રુતસ્કન્ય આદિના અન્તર્ગત અધ્યયનમાં નહીં, અર્થને-પ્રતિપાઘ વિષયને-હેતુને, હતુનિમિત, પ્રશનને, વ્યાકરણને-પદાર્થપ્રતિપાદનને, વારંવાર વિસ્મરણશીલ તાના અનુગ્રહ માટે પુનઃ પુનઃ પ્રકાશન દ્વારા અથવા નિવસ્તુના નામાર્થ પ્રકાશન દ્વારા બતાવ્યું છે, જે 'एतावता गुरुपारतन्त्र्य' ४३पामा मान्छे , स्मूदी५ म्याति पहाना - 2 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५० %3DS जम्बूद्वीपप्रमतिसून तत्थ देसे वहि तहिं बहवे जरुक्खा जंवूषणा, जंवूवणसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव पिडिम मंजरी वडेंसगधरा सिरीए अईव अईव उवसोभेमाणा चिट्ठति, जंबूए य मुदंसणाए अणाढिए णामदेवे महडिए जाव पलियोवमहिइए परिवाइ, से तेणटेणं गोयमा ! एवं बुच्चा जंबुद्दीवे' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते जम्बूद्वीपो द्वीप इति, गौतम ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे तत्र देशे तत्र तत्र बहवो जम्बूवृक्षाः, जम्बूवनानि जम्बूबनपण्डाः नित्यं कुसुमिता यावत् पिण्डिममञ्जरीवतंसकधराः श्रियाऽनीव प्रतीवोपशोभमानास्तिष्ठन्ति, जम्ब्वां च सुदर्शनायाम् अनाढयो नामदेवो महद्धिको यावत् पल्योपमस्थितिकः प्रतिवसति तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते जम्बूद्वीपो द्वीप इतिच्छाया ॥ एवं प्रकारेण जम्बूद्वीपादिपदानामन्वर्थप्रतिपादन रूपोऽर्थः दृश्यते । तथाहेतु:-निमित्तं सोऽपि अस्मिन्नुपाङ्गे दृश्यते यथा-'पहूर्ण भंते ! चंदे जोइसिंदे जोइसराया चंदवडेंसए विमाणे चंदाए रायहाणीए सभाए मुहम्माए तुडिएणं सद्धि मइयाहयण गीयवाइय जाव दिव्याई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए, गोयमा ! णो इणढे समडे' 'प्रभुः खलु भदन्त ! चन्द्रो ज्योतिष्केन्द्रो ज्योतिष्कराजः चन्द्रावतंसके जंबुद्दीवे दोघे ? गोयमा ! जंबु दीवे णं दीवे तत्य २ देसे तहिं २ वहवे जंबुरुक्खा , जंबूवणा, जंबूवणसंडा णिच्चं कुसुमिया जाब पिंडिम मंजरी बडेमगधरा सिरीए अईवर उचसोभेमाणा चिटुंति, जंबूए य सुदंसणाए अणाढिए णामं देवे महडिए जाव पलिओवमहिइए परिवसह, से तेणटेणं गोयमा! एवं बुच्चइ जंबु. दीवे' इस पाठ का अर्थ पीछे लिखा चुका है। इस तरह से जंबूद्वीपादिक पदों का अन्यर्थ प्रतिपादकरूप अर्थ इसमें प्रकट किया गया है निमित्त-हेतु-वह भी इस उपाङ्ग में दिखाया गया है-जैसे 'पख णं भंते ! चंदे जोइसिंदे जोइसराया चंदवडेसए रायहाणीए सभाए सुहम्माए तुडिएणं सद्धि महया हय ण गीयवाइयजाव दिवाई भोगभोगाई भुंजमाणे पिहरित्तए० गोयमा! णो इण समढे' इस पाठ का भी अर्थ पीछे लिखा जा चुका है, तथा यहां प्रतिपाद्य अर्थ के हेतु को प्रदत म छ म आश माही ४८ ४३वामा माछ-'से केणद्वेणं भंते ! एंव बुच्चइ, जंबुद्दोवे दीवे ? गोयमा ! जंबुद्दीवेणं दीवे तत्व २ देसे तहिं २ वहवे जंबुरुक्खा , जंबूवणा, जंबूवर्गसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव पिडिम मंजरी वडेंसगवरा सिरीए अईव २ उवसोभेमाणा चिट्ठति, जंबूए य सुदसणाए अणाढिए णाम देवे महडूढिए जाव पलिओवमद्विइए परिवसइ, से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ जंबुद्दीवे' मा : म अन्यत्र समा गये छ. मावी રીતે જંબુદ્ધી પાદિક પદેને અન્યર્થ પ્રતિપાદકરૂપ અર્થ આની અંદર પ્રકટ કરવામાં આવ્યું छ. निमित्त-डेतु-मा ५ मा Sinमा मतापामा मायु छ रेभ.-'पहू णं भंते ! चंदे जोइसिदे जोइसरोया चंवडेंसर विमाणे चंदाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए तुडिएणं सद्धि मह राहय णट्ट गीयवाइय जाव दिव्याई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए० गोयमा! णो इणद्वे झुमडे' मा पानि म प म मामा मात्री गये छ तथा मडी प्रतिपाय Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका टीका-सप्तमपक्षस्कारः सू. ३४ जम्बूद्वीपइतिनामकरणकारणनिरूपणम् ५५१ विमाने चन्द्रायो राजधान्या सभायां सुधर्मायां त्रुटिकेन साद्धं महताहत नृत्यगीतवादित यावदीव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुम्, गौतम ! नायमर्थः समः इतिच्छाया, अत्र प्रतिपाघस्यार्यस्य-'से केणद्वेणं नाव विहरित्तए, गोयमा ! चंदाए रायहाणीए सभाए मुंहम्माएं माणवए चेइयखंभे वइरामएस गोलबट्टसमुग्गएसु बहूइयो जिणसकहाभो संनिक्खित्ताओ चिट्ठति ताओणं चंदस्स अन्नेसिं वहणं देवाणय देवीणय अचणीयायो जाव पंजवासणिज्जाओ, से तेणटेणं गोयमा ! णो पभू' इति, इदं च सूत्रं हेतुप्रदर्शनपरकम्, तथा प्रश्न: शिष्यपृष्टस्यार्थस्य प्रतिपादनरूपः यथा लोकेऽपि कथ्यते अनेन प्रश्नाः सम्यक् कथिता इति, अन्यथा-सर्वथा सर्वपदार्यज्ञातु भगवत स्तीर्थङ्करस्य प्रष्टव्यार्थाभावेन कुतः प्रश्नसंभवः, तघा-प्रश्नवाक्यम्-'कहिणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे के महालएणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ! कि संठिएणं भने ! जंबुद्दीवे दीवे ! किमायारभावपयोडारेणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे पन्नत्ते ? गोयमा ! अयंणं जवुद्दीवे सव्वद्दीवसम्मुद्दाणं सव्वमंतरए सव्वखुड्डाए बट्टे तेलापूपसंठाण संठिए पुक्खरकणिया संठाणसंठिए बट्टे परिपुण्णचंदसंठाणसंठिए एगं जोयणसयसहस्सं शन कराने वाला यह सूत्र पाठ है-से केणटेणं जाय विहरित्तए, गोयमा! चंदस्स जोइसिंदस्स जोइसरण्णो-चंदयडे सए विमाणे चंदाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए माणपए घेइयखंभे पहरामएस्सु गोलवसमुण्गएसु बहूइओ जिणसकहाओ संनिक्खिस्साओ चिट्ठति, ताओ णं चंदस्त अन्नेसिं बहणं देवाण य देवीण य अच्च. णीयाओ जाय पज्जुवासणिज्जाओ, से तेणटेणं गोयमा ! णो पभू' तथा-शिष्य द्वारा पृष्ट अर्थ का प्रतिपादनरूप प्रश्न भी यहाँ पर प्रकट किया गया है-जैसे लोक में भी कहा जाता है कि इसने प्रश्न अच्छी तरह से किये हैं वह प्रश्न पाठ इस प्रकार से है-'कहिणं भंते !जंबुद्दीवे दीवे ? के महालएणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ? किसंठिए णं भंते ! जंधुद्दीवे दीवे ? किमायारभावपडोयारेणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे प्रश्नत्त? गोयमा! अयंणं जंघुद्दीवे सव्ध दीव समुद्दाणं सव्वअंतरए सव्वखुड्डाए वहे तेलापूयसंठाणसंठिए पुक्खरकण्णियासंठाणसंठिए बढे परिपुण्णचंद्रठाणसंठिए अर्थ ना तुनु प्रशन राना२ सूत्र ५४ छ-'से केणदेणं जाव विहत्तिए गोयमा ! चंदस्स जोइसिदस्स जोइसरण्णो चंदवडेंसए विमाणे चंदाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए माणवए चेइयखंभे वइरामएसु गोलवट्टसम्मुग्गएसु बहुइओ जिणसकहाओ संनिक्खित्ताओ चिटुंति ताओणं चंदस्स अन्नेसि बहूणं देवाण य देवीण य अच्चणीयाओ जाव पज्जुपासणिज्जाओ से तेणटेणं गोयमा ! णो पभू' तथा-शिष्य द्वारा पूछाया अर्थाना प्रतिपाइन३५ ५२न पाय અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે-જેમકે લેકમાં પણ કહેવામાં આવે છે કે આપણે પ્રશ્ન सारी श या छ मा प्रश्न पा४ मा प्रहारे छ-'कहिणं भंते । जंबुद्दीवे दवे ? के महालएणं भंते ! जंबुद्दीवे दोवे ? कि संठिए णं भंते । जंबुद्दीवे दीवे १ किमायारभावपडोयारेणं भंते ! जंबुद्दीवे पन्नत्ते ? गोयमा! अयं णं जंबुद्दीवे सव्वदीवसमुदारं सव्वन्भंतरए सव्वखुड्डाए वट्टे वेलापूय । Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५२ जम्बूदीपप्राप्तिको आयामरिक्खंभेणं तिणि जोयणसयसहस्साई सोलसय सहरसाई योपिणय सत्तावीसे जोयणसए तिणिय कोसे अट्ठावीस य धणुसयं तेरस अंगुलाई अद्धंगुलं च किंचि विसेसाहियं परि. क्खेवेणं पन्नत्ते" ।। (कुन खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपो द्वीपः, को महान् खल्लु जम्बूद्वीपो द्वीपः, फि सस्थितः खल्लु भान्त ! जम्बूद्वीपो द्वीपा, किमाकार मावप्रत्यवतारः खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपो द्वीप: प्रज्ञमः? गौतम ! अयं बुल्लु जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां सर्वाभ्यन्तरः सर्वक्षुद्र कः वृत्तः तैलापूपसंस्थानसंस्थितः वृत्तः पुष्करकणिकासंस्थानसंस्थितः वृत्तः परिपूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थितः एक योजनशतसहस्रमायामविष्कम्भेण त्रीणि पोडश च सहस्राणि द्वे च सप्तविंशत्यधिक योजनशते त्रयः कोशाः अष्टाविंशतिः धनुः शतानि त्रयोदशाङ्गुलानि अगुलं च किञ्चिद्विशेषाधिक परिक्षेपेण प्रज्ञप्त इतिच्छाया ॥ तथाकारणमपवादो विशेषवचन मिति तच्च नवरं पदगभितसूत्रमेव वाव्यं यथा-'कहिणं भो ! जंबुद्दीवे दीवे एरवयं णामं वासे पत्ते १ गोयमा ! सिहरिस्स उत्तरेणं लवणसगुद्दस दक्खिणेणं पुरस्थिमलदणसमुदस्स पच. लिथमेण पञ्चस्थिमलवणसमुहस्स पुरस्थिमेणं एत्थ णं बंबुद्दीवे दीवे एरवए णाम वासेपनत्ते, खाणुबद्धले कंटकबहुले एवं जच्चेव वत्तव्वया भरहस्स सच्चेव सव्वा निरवसेसा णेयव्वा स एग जोयणलयसहस्सं पायामविखंभेणं निणि जोयणसयसहस्साई सोलह य सहस्साई दोणिय सत्तावीसे जोयणलए तिषिण व कोसे अहावीसं य धणुसयं तेरस अंशुलाई अद्धंगुलं च किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेप पनत्त' इस पाठ का अर्थ भी पीछे लिया जा चुका है तथा कारण-अपवाद-विशेषवचन-श्री यहां कहा गया है-वह इस प्रकार से है-यह विशेषवचन नवरं पद से गर्भित हुआ है-'कहिण भते । जवुद्दीवे गंदीवे एरवयं णामं वासे पण्णत्ते ? गोयमा! सिह रिस्स उत्तरेणं लवणसमुद्दस्त दक्खिणेणं पुरथिमलवणसमुहस्स पच्चत्थिमेणं पच्चत्थिन लवणसमुहस्स पुरथिमेणं जंबुद्दीवे दीवे एरचए णामं बासे पण्णत्ते खाणु बहले, कंटक बहुले एचं जच्चेव वत्तव्यया भरहस्स सच्चेच सव्या निरव संठाणसंठिप पुक्खरकण्णियासंठाणसंठिए बट्टे परिपुण्णच दसंठाणसंहिए एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं तिणि जोपणसयसहस्साई सोलम य सहस्साई दोण्णि य सत्तावीसे जोयणसए तिष्णि य कोसे अट्ठावीसं य धणुसयं तेरसअंगुलाई अद्धंगुलं च किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं पन्नत्ते' मा पानी पपा am गयो छ तथा ॥२-५वाई -विशेषयन-4 माही उपमा मान्य छ-त मा भुम छ- विपयन 'नवरं ५४थी त थरेस छ 'कहिणं भते' जंबुहीवेणं दीवे एरवयं णाम वासे पण्णत्ते ? गोयमा ! सिहरिस्स उत्तरेणं लरणसमुदस्स दक्खिणेणं पुरथिमलवणसमुदस्स पच्चत्थिमेणं पञ्चत्थिमलवणसमुदस्स पुरथिमेणं एत्यणं जंपुहीवे दीवे एररए णामं वासे पण्णत्ते खाणु बहुले, कंटक बहुले एवं जच्चेव वत्तव्वया भरहस्स सच्चेव सव्वा निरवसेसा णेयव्वा सभोवरणा सणिक्खमणा, Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशिका - टीका-सप्तमवक्षस्कारः सू. ३४ जम्बूद्वी पइति नामकरणकारणनिरूपणम् ५१३ ' - A " ओवणा स·णिक्खमत्रा सपरिणिव्याणा' इत्यतिदेशसत्रे 'णवरं एरावओ चक्कवट्टी देवे एराव से तेणद्वेणं परवर, वासे' इति । तथा व्याकरणमपृष्टोत्तररूपम् यथा- 'जयाणं मंते 1. सूरिए सम्बन्धंतर मंडलं उरसंकमित्ता चारं चरर तयाणं एगमेगेणं मुहुचेणं केवइयं खेतं गच्छ ?, गोयमा ! पंचपंच जोयणहस्साई दोणिय एगावण्णे जोयणसए एगूणतीसं च सहिभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुहुचेणं गच्छ इत्यन्तास्मिन् सूत्रे - ' तयाणं इष्र्यस्स मणूसस सीयालीसा जो सहि दोषिय शेवट्टेहिं जोयणसह एगबोसाएय जोयणस्स सद्विभागेहिं सूरिए चक्ष्फामं हव्यमागच्छ' इत्येवं रूपेण सूर्यस्य चक्षुःपथप्राप्तता । शिष्येण यद्यपि न पृष्टा तथापि परोपकारैकपरायणेन भगवता तीर्थङ्करेण स्वयमेव कथितेति । 'तिब्बे मि' इति ब्रवीमि इति श्री सुधम स्वामी जम्बूस्वामिनं प्रति कथंयति-यदहं ब्रवीमि - अर्थात् गुरुसंप्रदायागतमिदं जम्बूद्वीप प्रज्ञप्तिना मुकमध्ययनं नतु मया स्वबुद्धयोत्प्रेक्षितमिति । सेसा यव्वा सुभववणा सक्खिमणा, सपरिणिव्वाणा' इस अतिदेश से 'वरं परावओ, चवही देवे एरावए से तेणते. एरवए वासे' इति अपृष्टोत्तर रूप व्याकरण भी यहां इस प्रकार से प्रकट किया गया है जो इस प्रकार से है 'जाणं ते! सूरए अंतरं मंडल उबसंकमिता चार चर तयाणं एगमेगेणं मुत्तणं केवई खेतं गच्छइ ? गोयमा ! पंच पंचजोयण सहस्साई दोणि य गावणे जोयणसए एगुणतीच सभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुठुत्ते गच्छद्द' इस सूत्र के प्रतिपादन करते समय में शिष्यने 'तयाण इंहं गयस्त मणू, सस्स सीयालीसाए जोयणसहस्से हिं दोहि य तेवद्वेहि जोवणं संपहिँ एगवीसाए जोयणस्स सद्विभागेहिं सूरिए चक्खुप्फास हव्यमागच्छद्द' इसरूप से सूर्य की चक्षु के साथ पथ प्राता नहीं पूछी है फिर भी परोपकार में परायण भगवान् तीर्थकर इसे सायं ही उद्भाबित कर के कहा है 'तिब्बेमि' इस प्रकार से प्रतिपादिन करके ' अब सुधर्मस्वामी से कहते हैं कि जो में गुरु सम्प्रदाय से आगत इस संपरिणिव्वाणा' मा अतिदेशथा 'णवर एरात्रओ, चक्कवट्टी देवे एरावए से तेणतेयुं एरवएवासे' ઇતિ અસ્પૃષ્ટોત્તરૂપ વ્યાકરણ પણ અહીં આ પ્રમાણે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે જે આ - 'जयाणं अंते ! सूरिए 'सव्वमंतरं मडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं एगमेगेण मुके खेतं गच्छेर्इ ? गोयमा ! पंच पंच जोयणसहस्साइ दोणि य एगावणे जोयणसप एगूणवीसं च सट्टिभाए जोयणस्स एगमेगेणं 'मुहुत्तेगं गच्छइ' या सूत्र प्रतिपादन भरती वेजामे शिष्ये- 'तयाणं' इहगयस्स मणूसस्स सीयालीसा ए जोयणसरसेहि दोहि य तेवढे हिं जोयणसएहिं एगवीसाए जोयणस्स सट्टिभागेहि सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ' मा ३ સૂર્યની ચક્ષુની સાથે પથપ્રાપ્તતા પૂછી નથી તે પણ પાપકારમાં પરાયણુ એવા ભગવાન્ तीर्थ ४रे आने स्वयं ४ भावित्रीने धुं छे - 'त्तिच्चेमि' मा अमरथी प्रतिपादित કરીને હવે સુધ સ્વામી જમ્મૂસ્વામીને કહે છે કે જે હું ગુરૂ સમ્પ્રદાયથી આગત આ Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जम्बूद्वीपप्रबप्तिसूत्रं . उपदर्शयतीति-अत्र वर्तमानकालनिर्देशः त्रिकालभाविपु तीर्थङ्करेषु जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति उपाङ्ग विपयकार्यप्रणेतृत्वविप्रदर्शनायेति / अत्र च ग्रन्थसमाप्तौ श्रीमद्वर्द्धमानस्वामिनो नामप्रदर्शनं चरममङ्गलमिति // सू० 34 // इतिश्री विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचकपञ्चदशभापाकलित-ललितकलापालापकप्रविशुद्धगधपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्री-शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य-पदविभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायां श्री जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ भगवतीसूत्रस्योपाङ्गरूपायां प्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां सप्तमवक्षस्कारः समासः // 7 // समाप्तोऽयं ग्रन्थः जम्बुद्धीप प्रज्ञप्ति नामक अध्ययन को कहता हूं सो उसे मैंने अपनी बुद्धि से उत्पेक्षित नहीं किया है 'उपदर्शयति' यदां पर जो वर्तमान काल का निर्देश किया गया है सो त्रिकालभावी तीर्थंकरों में इस जम्बूद्वीप प्रज्ञप्ति नामक उपाङ्ग विष यक अर्थ का प्रणेतृत्व है इस बात को प्रदर्शन करने के लिये किया गया है यहां इस सूत्र की समाप्ति में श्री महर्द्धमानस्वामी का नामप्रदर्शन चरम मंगलरूप है श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचित जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्र की प्रकाशिका व्याख्या में // सप्तमवक्षस्कार समाप्त // 7 // || जम्बूद्वीप प्रज्ञप्ति-उपाङ्ग समाप्त // જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ નામક અધ્યયન દ્વારા કહું છું તે મે મારી બુદ્ધિથી ઉક્ષિત કરેલ नया 'उपदर्शयति' सही या रे वर्तमानपना निश ४२मा भाव्या छ त - ભાવી તીર્થકરમાં આ જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ નામક ઉપાંગ વિષયક અર્થનું પ્રણેતૃત્વ છે એ पात वा // 2 ४ामा माव्यु छे. मही प्रस्तुत सूत्रनी समतिमा 'श्रीमद्' વર્ધમાનસ્વામીનું નામ પ્રદર્શન ચરમ-મંગળરૂપ છે. 34 શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલ વ્રતિ વિરચિતજમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રની પ્રકાશિકા વ્યાખ્યાને સાતમે વક્ષસ્કાર સમાપ્ત છા જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ-ઉપાંગ સમાપ્ત