Book Title: Jain Dharm me Tap Swarup aur Vishleshan
Author(s): Mishrimalmuni, Shreechand Surana
Publisher: Marudharkesari Sahitya Prakashan Samiti Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010231/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa svarUpa aura vizleSaNa - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI mapaghara kesarI pravacana mAlA : puSpa 5 jaina dharma meM tapa svarUpa aura vizleSaNa marudhara kesarI, pravartaka, Azukaviratna muni zrI mizrImala jI mahArAja gaMpAra ghocanda surAnA 'sarasa' - prakApa zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti jodhapura-vyAvara Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra ke paccIsa sauveM nirvANa mahotsava samAroha ke upalakSa meM - - - prakAzaka | sapreraka : marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti tapasvI zrI rajata muni jodhapura-vyAvara vidyApremI zrI sukana muni prathama prakAzana mudraNavyavasthA : dIpAvalI vi0 saM0 2026, sajaya sAhitya sagama ke lienavambara 1972 rAmanArAyana meDatavAla zrIviSNu priMTiMga presa, rAjA kI maDI, AgarA-2 mUlya dasa rupaye mAtra Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahmadra - - - - - - - and " 1 movERAN CHHETRA C .. ? . . . RAMAN htr . . .. 14m. y W. -waranavi 1 .. MAED . 8 5 . 4. . - M 11 tot Tht 4 zradvAspada zrI marudhara keza mizrImala jI mahArAja sAhaba ka dokSAsvarNa jayatI ke avasara para abhinandana gratha bheMTa karate hue bhArata ke rASTrapati zrI vI yau... girii| vi. sa. 2025 akSaya tRtIyA (sojtngr)| me mms Unr ra. - --. H-- ! IN Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatmazuddhi jora bAtmavarNana digA meM papalagIla nApako go, ---muni mila Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedu N isaat 5-7 ..HTS . / . TES bhavya ra nara sarI, varna zrI mizrImala jI mahArAja Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . .. abhinandana RER ugana. sumana suvAsarasa, raMjita rasika lalAma / 'bhAvaka bhavya samApa jahA! ::: "mizrImala guna-dhAma K , vAyA se mana se tathA dAna se, pAle dayA ko mAge kaSTa aneka kintu mukha se, miyA na bola kadA jaise nIraja nIra bIca rahatA - mileMpatA ko pr| vele hI vinalepa samibhimani" ye, saMsAra meM saMbara jo hai saMyamaniSTha iTa priya bhI, utkRSTa yogI mahAna bAgmI mAna gariSTa rASTrapati se pAI pratiSThA mahA ...bole ra girA sadaiva sama se-painiza kIle mahI zrI bhAMtribhanIndra rUpa mani ke jI ko purAyA bahI __ marudeza marAla dumti prativAdi hastimadaharama hava.. bgaa! mm bga saMyama patha pavika sudA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e9aas satsAhitya mAnava jAti kI amaranidhi hai| manuSya kI vaha banna:cakSu hai, jisake dvArA atIta aura banAgata kA darzana kiyA jA samatA hai| jIvana ke gUDhatama rahasyo ko jAnA jA mayatA hai / jopana mI nigUTa paheniyA sulajhAI jA sakatI haiN| jaina-dharma aura jaina paramparA gAhitya kI dRSTi se nadA mana nahI hai| satsAhitya vahA jIvana kA abhinna aga bana kara rahA hai / malAhitA ko sajanA aura usakA svAdhyAya dono hI vahA 'tapa' mAnA gayA hai, bArAma sAdhanA kA eka aMga mAnA gayA hai| jima samAja gA mAhitya prANavAna hotA hai, yAda aura jIvana mI muna dRSTi se nAma hotA hai yaha samAna ladA ho apanI ani eba mali. pragati meM batA rahatA hai| sucha thapaM pUrya, jIvana meM jAmira preraNA jagAna gAre maragA prakAzana hetu 'zrI maradhara go mAhila prAgana mamiti' ko mAnA pI / ma saspA mAraba - aura jIvana nirmA ponana-rana paMnie gulama nAnA | RITESTANEERIE ! hama nammA preraNA - zrI far mahAga rasa era nAnA -me Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura satsAhitya ke nirmANa me eva prasAra ke lie unake hRdaya me apUrva utsAha hai, adbhuta preraNA hai aura isa dizA me rAjasthAna ke acalo me jo kucha unhoMne kiyA hai vaha eka bahuta vaDA kArya hai| __zrI marudhara kesarI jI ma. kI vANI me oja hai, preraNA hai, aura mAnava mAtra ke kalyANa kI gU ja hai / unakI lekhanI bhI isa dizA me pIche nahIM hai| kahA jA sakatA hai, ve vANI eva lekhinI ke dhanI hai| rAjasthAnI bhApA ke sAhitya me unakI kavitA eva kAvya apanA viziSTa sthAna rakhatI haiM / dhArmikatA ke sAtha-sAtha naitikatA eva rASTrIya bhAvanA unake sAhitya kA mUlatatva hai| __ kucha varSoM se samiti ne zrI marudharakesarI jI ma ke padya eva gadya sAhitya kA prakAzana prArabha kiyA hai| pravacana sAhitya kI bhI cAra pustake prakAzita ho cukI haiM / janatA me unakA Adara huA hai, pAThako ne hRdaya se apanAyA hai| prastuta pustaka 'jainadharma me tapa : svarUpa aura vizlepaNa' isI pravacana mAlA kA pAcavA puSpa hai| yadyapi yaha pustaka aba taka ke prakAzano me zailI evaM viSaya vastu kI dRSTi se apanA viziSTa sthAna rakhatI hai / yaha pustaka zrI marudhara kesarI jI ma. ke prakAzita evaM aprakAzita pravacana sAhitya kA dohana hai, mathana hai / tapa ke sambandha me unhoMne Aja taka jo kucha pravacana kiye haiM, jo ki lipivaddha haiM, tathA jo kAvya-kavitAe Adi likhI hai una saba ke bhAvo ko, sAmagrI ko vaTora kara-usakA vargIkaraNa kiyA gayA hai, usake mUla prAmANika sthalo kA anusaghAna kiyA gayA hai aura use AdhunikabhAva-bhApA ke pariveza me upasthita kiyA gayA hai| isa dRSTi se yaha pustaka mahArAja zrI ke sIdhe pravacana nahI, kiMtu unake pravacana sAhitya kA dohana kahA jA sakatA hai| pAThako ko iname bahuta hI upayogI va sAdhanA pradhAna mAmagrI milegii| prastuta prastaka kA saMpAdana zrIcada jI surAnA 'sarasa' ne kiyA hai / zrI surAnA jI eka vidvAn hai, lekhanI ke dhanI hai, jaina Agamo ke abhyAsI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, aura sAtha hI mantahRdaya eva garana prakRti ke majana hai / guradeva zrI go prati unakI ananyakti hai| yahI kAraNa hai ki unhoMne varI niptA aura lagana ke sAtha prastuta pustaka yA sapAdana kara janadharma ke tapa sambandhI nitana pravAha phau vaTI spaSTatA va saratA ye gAya mUrta rUpa diyA hai| gurudevadhI yA svAsthya ghara meM kucha asyasya gA rahA aura phira aneka pravRttiyoM meM atyaMta pyama bhI rahe / isI gANa sapAdita mAmI ko pUrI gahagaI go gAdha nahIM dega pAye / unhe vizvAsa hai himapAdaka badhu jagaparga ke magaMja haiM, ata koI vicAra ya tadhya ugale panipUna hone kA prazna ho nahI / phira bhI yadi pramAdayaza saidAntika dRSTi se, apayA prastuta garane kA zailI va bhASA kI dRSTi se koI ricAra ghaTi pUrNa raha gayA honI yaha napAdaka ko na mAna ra mahRdayanA pUcA mUcita karaNe TT naTa kre| hamArI prArthanA go mAna dekara ga puratA ko mahatvapUrNa bhUmikA adApada kavi zrI dhamaranA jo mahAgana ne nigane po gapAgalapa prAyampa yasta hora hue jo unhona rama para jo manuprA ITIE, isa niyama hRdaya se bhAgA hai| ga pra jananA me hAmI paramAne meM si jinakA mano ne mAgiya gAyoga pradAna ri, samini aura meM usa nayA tAki sAbhAra mAgatA aura vibhAga mAranA EritrimnI prasAra gAyoga kAra kA gNge| pATo ho munnA gi apila gogo mAdAnI niranI : - mA. dupAra nigoliyA zrI magadhara phema sAhitya prazAsana, samiti pura Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 'tapa' sirpha hamArI adhyAtma sAdhanA kA hI nahI, kiMtu sapUrNa jIva-jagat kA prANa tatva hai / 'tapa' ke vinA manuSya jIvana jIne ke yogya bhI nahI bana sakatA / tapa jIvana kI UrjA hai, sRSTi kA mUla cakra hai| sevA, sahayoga, titikSA, svAdhyAya, AdAna-pradAna, bhojana-viveka ye jo tapa ke aga haiM kyA ve hI jIvana ke aga nahIM hai ? unake vinA jIvana kA astitva hI kyA hai ? isalie maiM mAnatA hUM-tapa hI jIvana hai| tapa se hI manuSya, jIvana jIne kI kSamatA prApta kara sakatA hai-yaha merI tapa sambandhI niSThA hai| tapa kI mahimA, bhAratIya dharmoM me hI nahIM, kiMtu vizva ke pratyeka dharma me, yahA taka ki dharma ko nahIM mAnane vAle vidvAno va vicArako ke zabdo me, bhAvanAo me bhI gUjatI rahI hai| kiMtu adhikAza dharmapravaktAo eva vicArako ne tapa ke mambandha meM koI vyavasthita cintana eva usakI sAdhanA vidhi kA vaijJAnika nitpaNa karane kA kaSTa nahIM kiyA / ___ jaina dharma, cU ki eka vaijJAnika dharma hai, eka vyavasthita sAdhanAmArga hai, aura cintana-manana kA pakSapAtI hai, isalie dharma ke prANa tatva 'tapa' ke sambandha me vaha mauna rahe, yA avyavasthita rahe-yaha kaime saMbhava thA / yahI kAraNa hai ki 'tapa' ko eka jIvanavyApI, sarva-bAhI rUpa dekara jaina dharma ne tapa ke viSaya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM ciMtana kiyA hai, dhAraNAe sthira kI hai, maryAdAeM banAda hai, mAdhanA pA mArga niznita kiyA hai| jaina AgamoM meM, TIkA, bhApya Adi grapI meM, satoM ke pravacana Adi sAhitya meM tapa ke sambandha me hajAro vicAra vigare par3e haiN| isa viSaya kI sAmagrI itanI vizAla hai ki yadi sapUrNa rUpa se sakalita karane kA nizcaya kiyA jAya to mirpha sakalana meM hI kaI varSa laga sakate haiM, aura mApada phaI hajAra pRSTho meM gI yaha pUrI nahIM ho paayegii| prastuta pustaka meM maiMne uma sAmagrI ko mAra eka makSipta sparegA kI taraha prastuta karane kA prayatna kiyA hai| isI pregpA jagI tha ya zrI marapara phegarogI ma0 me mAhitya kA sapAdana-pramANana karate samaya / unake prayananoM meM tapa ke sambandha meM kaI mahatvapUrNa pravacana the, jinheM dekhakara mere mana meM galalagA jagI, "tapa sambandhI pracanano gAgA basa mAlanahI kara liyA jAya to sAmagrI mApI upayogI va sakalana zo hariTa se pucha navInatA lie hogii|" vA, ugI bhAvanA ne isa ora unmuga kiyA / una prAgana mAhitI TaTonA, balaga-alaga gayo meM bATA, aura ga vana ke mUla ugama sthalo gA anumadhAna kiyA-~ga prasAra yA pustaka "nayama meM napa myApa aura visaMtapa" apane rapa meM malTa ho gii| manapAyana nagabhaga evameM pucha adhika hI samaya nagA / ga vIra meM prade mAgegI gamA meM banepA pAra mArgadarzana bhI jAmA / sApa hI basamma nAlA garagi jI, eka gilAsa para zrI simA mArga na bhI milA / banega prAlI, hisAnA mAyAna se samayamama para no madhya bhI denA / gorelA meM ROAT naM 6 ko gore | RE gara nA THora mera mAga mimatA ko jApAna meM prAra PRITI meM pAyA / sarakAra se firriti irani 5 Farmer , P-METER Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] preraNA kA hI phala samajhanA cAhie / tapa sambandhI citro ko taiyAra karAne meM zrI mukana muni jI ne kAphI mArgadarzana kiyA hai, tapa na tha ke aMta me tapa se sambandhita sUktiyo ko sakalita kara prastuta karane kA zreya-zrI 'rajata' muni jI ko hI hai / isa prakAra apane sampAdana me maiM ina dono munivaro ko apanA sahayogI mAnakara unake prati bhI hArdika kRtajJatA vyakta karU to sabhyatA kI dRSTi se bhI yaha ucita hI hogaa| pustaka jaise-jaise taiyAra hotI gaI, chapatI gaI, isa kAraNa kucha Avazyaka madarbha jo ki vilamba se prApta hue, mUla adhyAyo me nahI die jA sake / unheM sakSipta rUpa se pariziSTa me parivardhana zIrpaka se die haiM, pAThaka ughara bhI dRSTi DAleM ! ___ isa pustaka meM jo kucha vicArapradhAna, preraNAdAyI aura sAra tatva hai, vaha mUlata gurudeva zrI marudhara kesarI jI ma0 kA hI hai / yadi pramAda yA ajJAnavaza kahI koI skhalanA pratIta ho to usakA uttaradAyI maiM svaya ko mAnatA hU~ / sulajana mujhe sUcita kara anugrahIta kareMge / AzA hai merA yaha prayatna-apane gurujano ke prati eka zraddhA-puSpa siddha hogA, tathA pAThako ke lie eka taiyAra guladastA / ve svaya imakI saurabha leM, dUsaro taka pahuMcAe -basa, isI bhAvanA ke mAtha vijayAdazamI -zrIcanda surAnA 'sarasa' AgarA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana bhAratIya nAghanA, sahanadhArA tIrgha hai| mAdhanA kA jo dirAT para vyApaka rUpa yahA milatA hai. paisA anyatra yahA milegA ' bhAratIya jIvana / hara sAMsa, sAdhanA kA sAma hotA hai, hara narama, mAdhanA kA paraNa hotA hai, hara sapa, sApanA kA rUpa hotA hai, yahI kAraNa hai ki bhArata kA, pAyaktigata jIvana ho yA pArivArika jIvana, sAmAjika jIyana ho, yA jAgira jIpana, mayaMtra jIvanadhAga me mApanA kI umiyA lagatI hai, sAdhanA mA svara murArita hotA rahatA hai, lagatA hai bhAratIya jIvana mAdhanA lieko astiva meM hai| tapa, bhAratIya sAdhanA pA pApa hai| jina prasAra aura jayA jIrana ke sAnnitya pA poya, mInAra nAma bhI kara stisya kA bodha masatA yA prAdhyAmiNa mA pani gA, mahimA pA, gAya mA mAI milApatA gAnA , nhii| gaunie pApA se gAna mAnora - - nAmamA sapo' gA, mAra ko niko sesI mA *i RREET Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 14 ] vaha ahimA eva sayama kI sAdhanA ke lie bhI apekSita hai| vinA tapa ke ahimA va satya me garimA nahI aatii| isIlie maiMne eka jagaha likhA hai -"tapa jvAlA bhI hai, jyoti bhI / jvAlA isa artha me ki mana ke cira sacita vikAroM ko tapa jalAkara bhasma kara DAlatA hai aura jyoti isa artha me ki tapa antarmana ke saghana andhakAra ko naSTa kara eka divya prakAza jagamagA detA hai| tapa nigraha nahI, abhigraha hai| tapa damana nahI, zamana hai / tapa bhojana nirodha hI nahIM, vAsanA nirodha bhI hai| tapa vinA jala kA antaraga snAna hai, jo jIvana para se vikAro ke mala kA kaNa-kaNa ghokara sApha kara detA hai / ____tapa jIvana ko saumya, svaccha, sAtvika eva sarvAMgapUrNa vanAne kI divya sAdhanA hai| yaha eka aisI adbhuta sAdhanA hai, jisa para se AdhyAtmika paripUrNatA kI siddhi milatI hai, aura anta me sAdhaka janma-jarA-maraNa ke cakra se vimukta hokara paramAtma pada ko prApti karatA hai|" ___ jaina dharma, tapa ke vIja me se hI akurita hone vAlA kalpavRkSa hai / tapa ke sambandha me jitanA vyApaka, talasparzI tathA sarvagrAhI cintana jaina paramparA me huA hai, vaha anyatra durlabha hai / anya paramparAo me prAya vAhya (zarIrAzrita) anazana nAdi tapo kA hI ullekha milatA hai| aura vaha eka dehadaNDa kI sthiti meM hI aTaka kara raha jAtA hai| deha daNDa-deha utpIr3ana kabhI bhI sAdhanA kA aga nahI bana pAtA / astu / jaina dharma hI vaha dharma hai, jisane vAhara me anargala phailate aura dehotpIr3ana kA rUpa lete vAhya tapa ko antarmukha ghArA me badalA hai, AdhyAtmikatA ke amRta srota kI ora moDA hai / usane Antarika samatva para bala diyA hai kiutpIDana yadi anubhUti me rahatA hai to cetanA dukhAkAta rahatI hai aura usa sthiti me antaravRttiyo me vyAkulatA chAyI rahatI hai| aisI sthiti me samanva kaise raha sakatA hai, yadi use antara cetanA meM samAhita na kiyA jAya ! imI dRSTi meM jaina dharma ne tapa ke do bheda kiye haiM bAhya tapa aura antaraga Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 ] sapa ! aura kahA hai ki vAya tapa antaraMga tapa ke parivahaNa ke lie hI hai, bAcAyaM samantabhadra ke zabdoM meM - adhyAtmikasya tapasaH parivahaNAm yadi napa pAvana vAra meM hI rahatA hai aura unakA phendra pheyana utpITana taka hI mImita rahatA hai to yaha jaMna dagaMna kI bhASA me-'tanupizopaNa meva na cA'param-rIra poSaNa me adhika pucha nahIM hai / unameM antaraMga jIyana ko vizuddhi-kAmaM nijaMga to phyA, puNya bhI nahIM ho pAtA hai| aura manI kabhI to yaha pApa vadha kA bhI hetu ho jAnA / antama namatya kI petanA jAgRta hue binA jo tapa kiyA jAtA hai, yaha vAna nA hai, arthAt samAna paSTa hai-jinako jena paramparA ne bhatmanA gI hai| tapa kA mUla bhAva, deha meM rahane hue bhI deha vRddhimA vigarjana hai| mAmA ghara meM rahatA hai, para yoI pApa nahIM hai, dera meM so devAdidera nIdara bhI rahe hai, kepala zAnI bhI tamA banya gAbhara bho / lana mUna prala dara kA nahIM, pera-yukSikA hai| jAtmAnulakSI sApaka ke banAnAdi bhI antaraga samatva ke nimaMna prakAza meM hone hai, ganie ye dabuddhi vina pAera AdhyAtmika pratimA ke rahamAre jIvana meM AnaM paahie| mAyade rakSara bhI ghara meM gRpA panI patanama mAramagatA ko anubhUti krnaa| bharA magatI go pA. socatA hai. para bhUgo . guDe nahI, bAga magara go bhagI hai, mujhe nhii| gona-37 Adi ko pITA bhI magara mo ., muse nahIM / maiM mAmA la gAnI purAna fret, ri mA. pIrana merA : aura na maiM merA / _armeImA gAma-pAnI pani free bhI barga mA friza . koTi TTERTER HIT! Timi Train Arr frre | PAT I R amri Ale mA TRE RITERE: Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] kucha likhA gayA hai ki yadi use eka jagaha saMgRhIta kiyA jAye to vaha eka vizAla pustakAlaya kA rUpa le sakatA hai| prastuta pustaka 'janadharma me tapa : svarUpa aura vizleSaNa' pustaka mere samakSa hai / asvasthatA ke kAraNa maiM ise pUrA-pUrA to nahI paDha pAyA hU~, phira bhI jo kucha maiMne idhara-udhara, vikharA-vikharA dekhA hai, usane mujhe prabhAvita kiyA hai, AkarSita kiyA hai / tapa ke sambandha meM dUra-dUra taka vikharI huI sAmagrI ko ekatra saMkalana karanA AsAna nahIM hai / kintu maiM dekhatA hU, prastuta pustaka me usa sAmagrI kA kAphI acchA saMkalana evaM vivecana kiyA gayA hai / jijJAsu sAdhaka ko eka hI pustaka me vaha saba kucha mila jAtA hai, jo vaha 'tapa' ke mambandha meM jAnanA cAhatA hai / aura yaha kevala sakalana hI nahIM hai, bIca-bIca me tapa ke sambandha me vaha bauddhika cintana bhI hai, jo tapa sambandhI kitanI hI gUDha-granthiyo ko kholatA hai, aura tapa ke antara marma ko udghATita karatA hai, ujAgara karatA hai| prastuta pustaka ke dvArA zraddheya marudhara kesarI jI ma. ne eka bahuta baDe abhAva kI, eka bahuta baDI AvazyakatA kI pUrti kI hai, etadartha ve zataza dhanyavAda ke pAtra haiM / zraddheya mandhara kesarI jI jainaparamparA ke eka jAne-mAne suprasiddha sata haiM / ce vastuta kesarI haiM, vana ke nahI, mana ke / unakA attarmana itanA dIptimAna hai ki jinazAsana kI zobhA eva sevA ke lie vaha hajAra-hajAra kiraNo ke sAtha pradIpta rahatA hai / unakI vANI me vaha moja hai, jo zrotAo ke antarmana ko jhakajhora detA hai / ve eka mahAna nirbhIka pravaktA hai / unhone rAjasthAna ko magadharA me jinazAsana ko gauravazAlI banAne me jo mahAna kArya kiye haiM, aura etadartha aneka saMsthAo ko pAlita-popita kiyA hai, ve yuga-yuga taka unako gorava gAthA ke pratIka rheNge| jaisA ki sunA hai, Aja aspI varSa kI dIrgha Ayu meM bhI, jabaki manuSya kA tana hI nahIM, mana bhI jarjara ho jAtA hai, utmAha kSINa ho jAtA hai, tava bhI hama degate haiM ki zrI mamdharakenage jI abhI yuvA haiM, tana bUDhA ho calA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 // hai, kintu unake mana ko cunApA nahIM AyA hai, magatA hai bAgA bhI nahIM ! yuvako jaigI kAryazakti raname deyo jAtI hai, jo hara kisI ke lie mUtimatI preraNA hai| zrI madAra sarI jo ma. ne sAhitya ke kSetra meM bhI phAphI kArya kiyA hai / paca va gadha meM unakI aneka racanAe prAAza meM nA cukI haiN| ina racanAoM meM bhI unA yahI janmajAta mauna muparita rahanA hai / sAmAjika eva gaSTrIya petanA ke svara bhI unakI patiyo me gUjate hue munAI dete haiM / prastuna pugnakA janayI mAhitya maNimAlA ko eA jAjvalyamAna maNi hai / aba nava prakAzita matiyoM meM isabA phudha viziSTa sthAna hai| unameM jIyana ke nave anumayoM aura vicAgekA dipa pa bhI ukta pupa meM nigAhanA milatA hai| meM AzA karatA , bhora bhAgA hI nahI magalarAmanA karanA , phiyo gayA pesarI kI nigAho, aura unake dvArA pyAyanara bhaviSya ke ghI meM mAya pUrNa upalabdhiyAM gina mAgana ko milatI hai / prastuta pustaka me viSaya meM eka bAta aura pAhanA pAgA, damaNA mAdana zrI pIcanya purAnA parasa' meM riyA rAma jI paratA gama hai. umara harAmoM meM jo bhI loga jaatii|, yaha mA ho jAtI hai| garAmana mA meM to muse maranA cAhie- pAragata hai| una sArA banera karanA ma parivAra tApI boro mAramA pasera meM abhiganI 'sarama' jo mere pATanamogI hai, unameM nipaTa ga yA hI nahIM, panA bhii|| jaMga mAra urI sepAra prAna maralA kara mAga jana mAritA gae nAga-gA, mari gAyana gara ko pramudita karatA hai-yahI maMgala kAmanA / frarent saMgamaga, motI raTana --upAdhyAya amaramani Page #24 -------------------------------------------------------------------------- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bo E ;PPT) 1000-1000-10000 zubha kAmanA manahara kavita vizva ko vikAsa punya-puMja ko prakAza ahA, pApoM ke vinAza hetu tapa hI pradhAna hai| jJAna ko nivAsa, satya - zIla ko AvAsa mahA, dayA ko ujAsa khAsa kahA vardhamAna hai / tAhI ko svarUpa anurupa mere gurudeva, kari ke prayAsa use rakkhA eka sthAna hai / zrIcanda cAra cA~da sajAkara lagAya diye, pAyeMge sarasa yaza 'zukana ' mahAna hai ||1|| nayA ati ujvala Atama kI karaNI, tapa rUpa jinezvara ne dharaNI, taraNI- bhavasAgara nAva canI, diva-loka-payA ziva nissaraNI / aranI agha jAla jarAvana ko, tapa doya vidhI jaga uddharaNI, isa pIthina me sahi rAha milI, jima bAlaka ko ju milo janano // 2 // sonyA Acho o Ananda, maiM piNa pAyo mokalo, gahyo hAtha meM grantha, taparo tattvoM suM bharyo ||3|| marudhara ke ziramor3a, marudhara kesarI jANiye, grantha likhA anamola, jaina-dharma meM tapa mahA ||4|| deza / phalI zukana mana bhAvanA, pUrNa karI gurudeva / zAsaNapati dIjo sadA, suguru-pada-kaja seva // 5 // - muni zukana dhagar3I nagara jatasiMha jainagar3ha 21-10-32 50 500-5 EVENI PEA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa : svarUpa aura vizleSaNa manISI munivaroM kI dRSTi meM zramaNamagha po dvitIya papara --AcArya zrI AnaMda Rpi jI mahArAja tara jIvana ke abhyutthAna kA mArga hai| usameM bAma gita to hotI hI hai, vyakti kA pArivArika sAmAyi, eva gapTI jIvana bhI namumata eva bhaktisammamA banA hai| upa phe viSaya para zrI maramasamarIjI ma. gema gIna videgana prastuta kiyA hai. yA deyane meM nAmA mApara mara diyA hai| hisAnu meM lie mA para ya? in fire rogImA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 20 ] --mAlavakesarI zrI saubhAgyamala jI mahArAja 'jaina dharma meM tapa svarUpa aura vizleSaNa' kA vihaMgAvalokana karane para aimA pratIta hotA hai ki isame marudharakezarI mizrImalajI mahArAja kA maulika cintana aura vicAro ke jyoti kaNa pada-pada para vikhare par3e haiM / prastuta pustaka tApa-tapta isa vizva-mAnava ko apane AdhyAtmika vicAro aura phrAntikArI sujhAvo se AtmA para baiThI ajJAna kI parato ko haTAkara zAnti, madabhAva naura sneha kA zItala anulepa pradAna karane meM samartha hotI hai| prastuta pustaka tapa ke vizAla virATa svarUpa ko lekara likhI gayI hai| isake pratyeka pRSTho para tapa kA mUlyAkana Alokita ho rahA hai / tapa, tyAga, aura sayama pradhAna sAhitya se hamArA jIvana uttarottara vikasita hotA rahe yahI zubhecchA / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 ] yoganiSTha muni zrI phUlacada jI 'zramaNa' 'jaina dharma meM napa svaspa bora vinavama' pustaka degI, apUrNa pustapA (epe hue 400 peja) ne bhI mujhe pUrNa bhAna karA diyA apane svarupa kA, apane viSaya nA, apanI pratipAdana pAnI kA eva apanI vizleSaNa ko gambhIratA kaa| gAya zAna ke AdhAra para manupa kucha liga sakatA hai, parantu spAnubhUti gI carAbhUmi me rahita hote ye dhAraNa kara abhibyakti ke gopya ko prApta nahIM kara sapanA / zrI magara kamI pI miogala jI mahArAja eka tarI manta hai, ataH unake muga meM nae ge viSaya meM jo bhI praSTa honA yA myAnugRti yo upabhUmikA meM udAna hotA hai, loramA hI hamA hai| napa pAgalIna vitta / lepana me gambhIratA kA mAmI, maha nagagi niyama hai. parantu bhASA meM abhiyakti mAnanA no lapanAmatI hai| zrI mammI jI mahArAja - paM F meM jo vinA hai, yA sarara nahI, garama aura usa tAprati ATTTTTTri jona ra 28 jApAnI sapane mAra ra yo madana yama dAnA yA " mAgora Anira tsitfrunris ps- 32 - b 1 *j+ a 3 zyAma nagara ho:: mAga Ta form mA prapAta modaailaa ts ng- g-p / a-w, byaaynn p } 71st warfarmer Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] bahuzru ta vidvAn, madhura vaktA zrI madhukara muni jI mahArAja jaina dharma kI sAdhanA kA prANatatva 'tapa hai| jaise puSpa kI kalI-kalI me saurabha samAyA huA hai, Ikha ke paura-paura me mAdhurya parivyApta hai aura tila ke kaNa-kaNa me sneha saMcarita hai, vaise hI jaina dharma ke pratyeka cintana me tapa parivyApta hai / jaina Agamo me tathA prakIrNa grantho-niyukti, bhASya, cUNi eva TIkA Adi me tapa kA bahuvidha vivecana kiyA gayA hai| vaha vivecana-ciMtana hai to vahuta hI sUkSma eva upayogI, kintu bikharA huA hone se pAThaka usase upayukta lAbha nahI uThA pAte / aise eka grantha kI bahuta baDI kamI thI jo usa samagna vivecana ko sarala, subodha eva sarasa zailI ke sAtha pAThako ko upalabdha karA ske| zraddheya zrI marudharakesarI jI mahArAja ne usa abhAva kI pUrti kara eka mahanIya kArya saMpanna kiyA hai / tapa ke vipaya me itanA vizAla, prAmANika tathA hRdayagrAhI vivecana apanI samagratA ke sAtha zAyada pahalI vAra hindI bhASA me prApta huA hai| prAkRta, saskRta eva apanna za Adi bhApAo meM bhI isa zailI kA gatha mere dekhane meM nahIM aayaa| anyakAra muni zrI jI koTiza dhanyavAdAhaM hai, sAtha hI sapAdaka zrI 'sarasa' jI bhI isa satprayatna eva kuzana mapAdana ke lie badhAI ke pAtra haiN| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva ke kSitija para chAye sarvanAza ke nae mAnava jIvana para bhaya eva lobha ke To ho / pAtra meM naSTa karadeneokti [ 23} area ke pravartaka fare muni zrI suzIlakumAra jo mahArAja jaina bA rAma tapa kA vijJAna hai, prabhu mahAvIra kA jIvana tapanA sAmrAt jIvanta rUpa hai, prakRti vijaya epa darzana kI kujI bhI tapa hI hai| anantarAma cayA aft ke aeraita re ke fare zrI magara garI jI mahArAja ne vikAra jagat para hai| ananta mere mana meM aneka bAra dharma sAhitya meM ba nAma ko sAlina karate napA karane kA vira bhAtA rahA hai| bhAratIya jaina hatya pIvinAmako vyaki thii| para jo mahArAja ke pa fa vRti ***F! 5 AtAra, mAnavI anubhava dina mAnA sevita ho|mero zrImahA nepAlako mAyake pAtA hai| se vAda ko khera bhI 1), tak froga kan mest vaz * Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 24 ] Agama anuyoga vigArada. muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' akhila vizva kI ananta AtmAo kA yadi vargIkaraNa kiyA jAya to kevala do varga banate haiM / pahalA varga karmamala se lipta AtmAo kA aura dUsarA varga kamala se mukta AtmAo kA hai| pahale varga kI AtmAo ko "sAmArika" aura dUsare varga kI AtmAo ko "siddha" kahA gayA hai| sAsArika AtmAo kI vAhyAbhyantara zuddhi ke liye tapazcaryA eka vaijJAnika sAdhanA hai / vidhipUrvaka kI huI tapazcaryA se hI sAdhaka kI Atmazuddhi hotI hai yaha eka tathya hai / ___ aneka jijJAmu bahuta lambe samaya se eka aisI pustaka kI AvazyakatA anubhava kara rahe the-~-jisame jaina, vaidika aura bauddhamantho meM pratipAdita tapazcaryA kA vaijJAnika rUpa, tapazcaryA ke vividha prakAra aura tapazcaryA ke vidhi vidhAno kA sakSipta evaM sAragati makalana ho / parama zraddheya pravartaka zrI marudhara kezarI jI mahArAja ke tatvAvadhAna meM zrI "sarama" jI dvArA sapAdita "jaina dharma me tapa" nAmaka ina grantha se aneka sAdhako ko jijAmA paripUrNa hogii| isame pravartaka zrI jI kI vizAla jJAna rAzi kA dohana, aneka granyo kA manyana aura tapazcaryA ke aneka anubhavo kA cintana manana ainI garana evaM sarala bhASA me diyA gayA hai - ki sabhI stara ke gAdhaka ima granya ke mvAdhyAya se lAbhAnvita hoNge| ima grantha ko prabhAvanA karane vAle zraddhAlu madgRhasya bhI apanI lakSmI kA sadupayoga eva puNyopArjana kAke yazasvI bneNge| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 25 / suprasiddha vicAraka evaM aneka granyoM ke lekhaka zrI vijaya muni zAsnI, sAhityaratna tapa eka adhyAtma zakti hai| jIvana kI urjA jo aghopA. hinI ho rahI hai, ume madhyavAhinI karanA hI tapa mA eka mAtra lakSya hai / mana mI vRttiyoM ko badalanA ho, tapa kA uddezya nahI hai. tapa kA uddezya hai mamama jIyana gA pAntaraNa ! napa jIyana zo gaNita hone bacAtA hai, aura ume bharatapaH eva namana sapane kI jo kucha sAdhanA hai, vaha hai tapa ! tomaMDArI meM evaM gaNadharI ne tapa go mAdhanA meM jo mucha upalavya kiyA vastuta. yahI cotagagadAna hai| pIparAgatA prApti kA ananya sAdhana tphii| sana paramparA pA tapa ganA mApaka aura mA vimAna ki usameM mocana yo unanaga ziyA para pAne meM sabhI gApanI rAmamAyedA ho jAtA hai| jaina Ago meM tapa meM bhArata bheziza gare / banamA meM merara dhyAna aura mAga rAmasapamA vimatiyA gayA hai, uso parikSita lAmA ko nA mora ko aura mA, rama meM muma meM progA / sapanAmA Aja TETTER rferest T! TRA ra , ki gata ra samma Raftir for Ter frri FEET, aura meM yaha bhAra meM momo me| 37 meM 4 : PATrare" are: 2 milipi Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 26 ] isame tapa ke samasta agoM kA vizada vivecana zAstrIya AdhAra para kiyA gayA hai| phira bhI zailI kAphI sarala, sarasa aura rucivardhaka hai| zrI marudhara kesarI jI mahArAja ne isa mahAna grantha kA praNayana kara jijJAsu sAdhako ke lie bahuta vaDA upakAra kiyA hai, ve koTizaH dhanyavAdAhaM haiN| jaimA ki mujhe mAlUma huA hai--prastuta grantha zrI marudhara kemarI jI mahArAja ke pravacana sAhitya ke dohana kA pariNAma hai, isakA mampAdana zrI zrIcanda jI surAnA 'sarasa' ne kiyA hai / grantha me sampAdaka kI pravuddhatA, vyApaka adhyayana aura gaharI vidvattA kI chApa bhI parilakSita hotI hai| isameM Agamo ke sAtha-sAtha vyAvahArika jJAna kA bhI pUrA-pUrA upayoga ena prayoga kara grantha ko sarvagrAhI loga bhogya eva sAtha hI vidvadbhogya banAne kA saphala prayAsa kiyA hai / lekhaka mahodaya ke mAtha-sAtha maiM sampAdaka bandhu ke prayAsa kI bhI prazasA karatA hUM aura hArdika bhAva se abhinandatA / prasiddhavaktA zrI jJAna muni jI hamAre zraddhAspada prarvataka, marudharakesarI zrI mizrImala jI mahArAja baDhe dUradarzI, gambhIra vicAraka, Adarza saMyamI, prakhara vyAkhyAtA aura jaina jagata ke jAne-mAne tejasvI munirAja haiN| mokSadaM aura saujanya to inakI janmamiddha pAvana sampadA hai| inakI vANI me boja, mora mAdhurya kA vilakSaNa saMgama milatA hai| iname "yathAnAma tathA guNa" ke anumAra jahA vAsta Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 27 / vikatA ke darzana hote haiM, vahA~ Ayati bora praNAni meM bhI pUrNa sAmajasya upalabdha hotA hai / ghamaM pracAra, mAriya mevA, gamAjotyAna kI sevA kA mahAnagrana nake jIvana ko navaM napAna maGgalamayI sAdhanA hai| parama paDhega marudhara kegarI jo dvArA ligita "jaina dharma meM tama * svarUpa aura vizleSaNa" nAmaka ganthara na / parizIlana kiyaa| pramANana to bahuta dekhane meM Ae pantu napodevatA ye pAyana caraNo me vyApaka saMpa me, gure dila ke nAya itanI adhika mAtrA meM zraddhAsumanoM kA gamarpaNa jIga meM pAnI bAra degA hai| tapa me sambandha meM jitane dRSTikoNa upalabdha hogarate hai, isameM una saba ghAna meM samA gayA hai| anya TTER mAnoM taya gambandhI mAnyatAoM aura bhAvanA ko yA kSaya nasTAra hai| jaina-janetara cArayo tamA moke para tana pAvana dharanoM kA upanyAga karage to gone meM mAgemA kAma kara diyA / yahI nahI to naraka kI bhAvanA sanI mAgAra hotI digAI lifT meM hatyA prAya sAre vishaahiirii| pApA mamA banegara paramI meM milA hai| adhi kAra pra meM go gA gaTa aura Er mAmari didA hotA ho. me ti vi siz: 3: + "; ri's nare ! Htri - Raign Amref 15:! Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 28 ] paM0 zrI mohanalAla jI goTecA, sAhityAcArya ema e eca-pI. e , svarNapadaka prApta ___ variSTha anusaghAna adhikArI kSetrIya anusaMdhAna saMsthAna, (Ayurveda) jayapura (rAjasthAna) prastuta graMtha eka utkRSTa eva parama upAdeya racanA hai| isase mAnava ko sahI mArgadarzana prApta ho skegaa| jIvana ko kisa prakAra sayama tapa kI sAdhanA me salagna kiyA jAya - isakA anubhUtipUrNa mArga-avavodha-prastuta grantha ratna se prApta kiyA jA sakatA hai| zraddhAspada zrI marudhara kesarI mizrImala jI mahArAja eka tyAgI, tapasvI, vidvAna eva prakhara pravaktA yogI haiM, sAdhaka haiN| unakA jIvana sacamuca me pArasa hai, jo imakA sparza karatA hai, vaha svarNatva ko avazya prApta hogaa| samasta grantha kA anuzIlana karane ke bAda yaha dhAraNA puSTa hotI hai, ki prastuta anya jaina dharma me tapa . svarUpa aura vizleSaNa' vAstava me hI tapa kA sarvAGgINa svarUpa vyakta karane meM sakSama hai| isake adhyayana anuzIlana se pAThako ko asaNDa-AtmamAnanda ko prApti hogii| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prathama khaNDa: tapa eka piralepana / 1 hamArA lakSya 2 madhya sAdhanA 3 mAmI panmiApA 4 gapa kI mahimA (janeta gandI meM) 5 jainadharma meM sapanA mA 6 gapa yA udaya aura nAma 7 pa aura mahilA 8 sapi manoga PM aura pati ( tapa (nokSamArga) nimA nidAna 10 gama-purA padabhAra 11 na kara 11 gaganomI mam IN Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaNDa : bAhya tapa kA svarUpa 1 anazana tapa 2 UnodarI tapa 3 bhikSAcarI tapa 4 rasaparityAga tapa 5 kAyakleza tapa 6 pratisalInatA tapa tRtIya khaNDa : [30] Abhyantara tapa kA svarUpa 1 prAyazcitta tapa 2 vinaya tapa 3 vaiyAvRtya tapa 4 svAdhyAya tapa 5 dhyAna tapa 6 vyutsarga tapa pariziSTa : * tapa- citra tapa-sUkta grantha sUcI * parivardhana * sahayogI paricaya 151-382 157 206 230 265 282 303 383-524 387 422 440 455 467 505 525-584 527 534 558 561 575 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa svarUpa aura vizleSaNa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhava koDiya saMciyaM kammaM tavasA nijjarijjai / - uttarAdhyayana sUtra 3016 karoDo janmo ke sacita karma tapa se naSTa ho jAte haiM / tapo brahmeti / - tettirIya AraNyaka hAra tapa svayaM hI bhagavAna hai / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa : eka vizleSaNa 1 hamArA taya sAra pasA jina, RIT gAzita! ma mugamaya modara mojamApa mA mApanA maMdIra + Irrian ramAra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'icchA-nirodhastapa sayama bhI tapa hai 4 tapa kI mahimA (janetara gantho me) siddhiyo kA mUla-tapa sRSTi-racanA kA mUla-tapa vaidika grantho me tapa kI garimA bauddha-dharma me tapa kA sthAna 5 jainadharma me tapa kA mahatva tapa kA pratIka zramaNa mahAnatA kA mArga . tapa tapa se tIrthakaratva tapa se cakravartitva tapasvI ko devatA bhI cAhate hai zubhakArya kI Adi me tapa 6 tapa kA uddezya aura lAbha tapa kA phala nirjarA kAmanA yukta tapa, tapa kyo nahIM ? sukha-dukha kA mUla karma tapa se lAbha 7 tapa aura- labdhiyAM aNu se AtmA kI zakti mahAna hai labdhi kyA hai ? labdhiyo ke bheda maThAIsa labdhiyA anya labdhiyA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - lamdhiprayoga niSedha aura anumati sandhi yA prayoga vargA? sahie phoganA pramA gamatA nI, nAnA mA mAtra anumati kA? meM mAvIra ne maunamA garI phoTI? 6 tapa (mokSamArga) kA parisamaya : nidAna nidAna gyaa| nigarAnanidAna pApA nisAna IIT yA nAnA FEAfr 10 zAna-gupta tapa pA phala mApanA 17 . ki yAva-gA q=jir; f*f*kaa tscn sAra-mAra 1118 11 tapa pAvara of raf T : G. IT Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kI maryAdA vAhyatapa ke chaha bheda Abhyantara tapa ke chaha bheda tapa ke aneka rUpa vauddha paramparA meM tapa AjIviko ke cAra tapa gItA me tapa kA svarUpa 12 tapasviyoM kI amara paramparA bha RSabhadeva se gautama tapasvinI zramaNiyA arvAcIna yuga me mahAna tapodhana AcArya zrI raghunAthajI *** Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArA lakSya : , r <Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma me tapa vandhuo I Apa bhI aise yAtrI ko saccA yAtrI nahI kahege na ? yAtrI hotA to use apane lakSya kA, apanI maMjila kA avazya hI patA rahatA / Apa gADI me baiThe ho, aura kisa sTezana para utaranA hai yaha patA hI na ho, to kyA vaha yAtrA kabhI pUrI ho sakegI ? ne eka yAtrI sTezana para TikaTa lene gayA / bAbU se TikaTa mAgI / bAbU pUchA - " kahA jAnA hai ?" 6 yn "sasurAla "kahA hai sasurAla - vAvU ne pUchA / "jahA gATI jAtI hai |"--us yAtrI ne uttara diyA / to usa yAnI ko kahA kA TikaTa diyA jAya ? jise apanI sasurAla kA patA bhI nahI mAlUma, gAva bhI nahIM mAlUma, vaha sasurAla kaise pahuMcegA ? aura kauna bAbU use kahA kA TikaTa degA ? " vadhuo ! duniyA dekara haMsie mata / socie, kyA isa sthiti meM Aja 1 Apa yA Apake samAja kA bahuta-sA varga nahI gujara rahA hai ? jIvana eka yAtrA hai, isa yAtrA para hajAroM-lAkho-karoDo loga cala rahe haiM, koI dasa varSa se, koI bIsa varSa se, aura koI pacAsa-sATha varSa se bhI / calate-calate kamara TeTI ho gaI, ghuTane kamajora paDa gaye, piMDaliyAM paNihArI gAne laga gaI, para abhI taka maMjila kA kucha patA nahI hai / Apase koI pUche are, meM hI pUcha letA hai, "bhAI, ApakI isa lambI yAtrA kA lakSya kyA hai gAva pahuMcanA hai ? majila vA nAma kyA hai, kidhara hai vaha prazna para sakapakAkara merA mu~ha tAkane nahI lageMge 'mahArAja 1 yaha to patA nahIM ?" are / bhole yAtrI / patA nahI to calA vahA jA rahA hai pahale maMjila taya kara phira cala / " Apa kaheMge- "Apa hI batA dIjiye / " yaha bhI kyA khUba hai ! jAnA Apako, aura maMjila meM batAU~ / ? Apako kauna se kyA Apa isa ? 1 koI Apane pRSThe---"bhAI sAva, nAma kyA hai ? Apa bole--"Apa hI batA dIjiye ?" painA majedAra uttara hai yaha 7 // 1 para nacamuca Aja kI sthiti aisI hI hai, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damAsanA mAmA nAma, Apare vA gA nAmamI pUchane vAle kohI batAnA paDegA, ifr Apako go gucha mAnama hI nhiiN| hA, meM TE, pA--Apa yAtrI haiM, pariza, ApA gAya kA pAgo banA yaujiya, di vinA pane meM nipAko no lAmo pAga--- mAriye denA , Apa japanI mahilA bAga yA ema gavANI, ma yAtrI gA bAhara meM laga ga I da, goI vagaMgA koI bhaganda hai| ritu bhItara meM nA gApriyo kA ho , ho nAma hai-"ar mAga !" Ama biga gAgaM para nana nA, jisa para gunA ~ga para ITY gagAra pr|' jaima hilI gA 'manapara'. hI jAmAnAma gAyA rAjamArga magAra samAra gobhAramArAma EiR, fafer, janma aura vibhipa meramA tAra para kAma pa ra , goga, garama lAI mAnaT mAnavAra para :ma gamAra gari jamInI gocho: parAmiha"-"kAra gAnA gAnA mAmA T".--Trair tAnase, gAjama gayAriti pachalA. maarogaa| *17 F:r*i ''' *j X/ X/ ni+ ln btsi3 + mamamama - maradAra rintformatrn ? gharI yA OFTTTript " pI pATa - Trm TATE ko mInA ": 2 Tan" : .::: / fre: m ra TH:. .. - REFEN Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa hI usakA svasthAna hai, usI kA nAma kisI ne 'mokSa' rakhA hai, kisI ne 'middhi' aura kisI ne 'paramapada' yA 'nirvANa / ' anAdikAla se AtmArAma sasAra patha kI bhUla-bhulaiyyA me bhaTaka rahA hai / ise abhI taka apanA asalI svarUpa, apanA asalI sthAna milA nahIM hai| yaha cala rahA hai,kintu kabhI sau yojana pUrava me calatA hai,to phira kabhI vApisa nauTakara do mI yojana pazcima me A jAtA hai| kabhI uttara kI yAtrA para calatA hai, sau-do-sau yojana pAra karatA hai to phira dakSiNa kI tarapha muMhakara letA hai, phala yaha hotA hai ki jindagI bIta gaI, eka nahI, kaI jindagiyA bIta gaI phira bhI rahA vahI kA vahI- "jyo telI ke bala ko ghara hI kosa pacAsa" basa, yaha yAtrI telI ke baila kI taraha hI cakkara kATatA rahA hai / eka vAra kucha yAtrI haridvAra me gagA ke kinAre gaye, sadhyA kA samaya thA, dhUmate-ghUmate eka taTa para lagI naukA ke pAsa pahuce / saba ne nizcaya kiyA, calo naukA me baiThakara amuka gAva caleM, rAta bhara calate rahege to suvaha apanI majila para pahuca jaayeNge| sava yAtrI naukA me baiTha gaye, aura cAra javAna Akara DaTe DADa hilAne / rAtabhara DADa hilAte rahe, khUba tAkata lagA phara, mastUla bhI havA me hilatA rahA, suvaha java muha ujAlA hone lagA aura yAtriNe ne AMkha kholakara dekhA ki mAmane eka sundara nagara hai, vaDA suhAvanA ghATa hai aura loga ghATa para nahAne ko A rahe haiM, unakI naukA bhI ghATa ke pAma sahI hai to khuzI se nAca utthe| logo se pUchA- yaha kauna sA gAva hai bhAI " logo ne kahA-'haridvAra !' yAtrI cauke-"haiM ? haridvAra se to hama rAta ko cale hI the, gata bhana naukA calAkara kyA abhI taka haridvAra hI pahace haiN|" mava yAtrI eka dUsare kA muMha tAkane lage / tabhI ghATa para baDe eka mnAnArthI ne kahA- "muugoN| naukA to abhI nagara meM baMdhI hai, cale garA tumhAga mira' .." mAge naoNna----'o ho ! yahI to bhUla raha gii| nagara to monA hI nahI, nau calegI aura yahAM pahanegI " ?" manupagI jIvana nIrA bhI mI prasAra anAna aura moha ke lagara meM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArAnA bapI hai, jIvana bhara hAtha-paira mAra bhI vaha yahI kA yatI mAtA, jahA pahale paa| ___ loga duniyA meM yaha AtmAgama puTavaoNna go nasa para se udhara nagara pAnA ne gamavAnA frige majila gerA pApa ho hai, argA na jo gugApi hai, vahI ta apanI gamila hai| unake nAgavAna yahI bAramAhI --- rastA phiratA hai ai 'pAsa' apane-Apako, mApa ho gopA musAphira, Apa hI majita ha meM / jAja mAnI ponapane TET TO mAnA joga, vahI para bhagavAna kA sAmAgaH paramAtmA gA. siddhA jagAtIya : jIya gohI zida hopa, para gala pA Anaga, po piralA prog| mana meM AgAmI AnA magara ET sappo vipa paramANo pammayigaragohora ra phr|| AtmA zya me muto nAgo gAna mAmA mAmA ma NIA fat Tii pani paramAtmA:, T r gAnA mAmAlA : - ... nAtA mAmAmAra , " : {fuk Grdar - ronAga-, Trfme Ti or:- Ar t :.. ma purAno Triaen. ge po , re! (.. :. : * art-.. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 jaina dharma me tapa zakle-insA me khudA thA, mujhe mAlUma na thA, cAMda vAdala me chipA thA, mujhe mAlUma na thaa| meM yahI batA rahA thA ki hamArA svarUpa kyA hai ? vaha kahA hai ? hamArA svarUpa hai parama vizuddha, nirmala karma mukta dazA / zakarAcArya ke zabdo me kaha no jAti-nIti-kula-gotra dUraga nAma rUpa-guNa-dopa-vajitam / dezakAla-viSayAtivati yad brahmatatvamasi bhAvayamAtmani / ' jo jAti, nIti, kula aura gotra ke jhamelo se dUra hai, rUpa, guNa aura dopa se rahita haiM, dezakAla aura vipaya se bhI pRthak hai, unakA bhI jima para koI prabhAva nahIM hotA, tuma vahI brahma ho, apane antaHkaraNa me aisI bhAvanA pharate rho| yaha hai AtmA kA svarUpa / janadarzana ne bhI AtmA ke mUla svarUpa kI carcA karate hue kahA hai-AtmA parama jJAnamaya, jyoti svarUpa hai| kahA hai je AyA se vinAyAre jo AtmA hai, vahIM vijJAtA hai-vahA adhakAra to kucha nAma mAtra kA bhI nahIM hai, parama jyoti jala rahI hai, vaha jyoti kabhI bujhatI naho, kSaya nahIM hotI, hAM karmAvaraNo ne AvRta jarUra ho jAtI hai, kiMtu vujha nahI sakatI hai| ananta mukhamaya rUpa AtmA kA apanA mapa hai ananta subamaya / bhagavAna mahAvIra ne pUchA--- aatmnbr| gaMgA no batAyA-- rAula suha napanA upamA janta natyi u 1 miti 255 / 2 nAnAgaga 15 unagamana 366 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArA lakSya -AtmA ananta sukhamaya, avyAvAgha sukho me sthira rahane vAlA hai, yahI usakA svarUpa hai, jise mokSa bhI kahA hai, una sukho kA varNana karane ke lie koI upamA nahIM hai| vadhuo | isa vivecana se Apake sAmane yaha spaSTa ho gayA hogA ki AtmA cidAnandamaya sukharUpa hai cidAnandarUpo zivo'haM zivo'haM yahI usakA svarUpa hai, hamArI yAtrA, isa svarUpa kI prApti ke lie hI hai isalie hamArA lakSya, hamArI majila hai-svarUpa kI prApti / arthAt AtmA ko apane hI rUpa kA darzana / "sapikkhae appagamappaeNa" / AtmA ko apanI dRSTi se dekhanA hai, Atmadarzana karanA hai / apane bhItara kyA-kyA zaktiyA chipI haiM, kina-kina vibhUtiyo kA yaha puja hai, basa, isakA avalokana karanA yahI hamArI yAtrA kA lakSya hai| ise dekhane, samajhane ke lie kahI dUra jAne kI jarUrata nahIM, anyatra bhaTakane kI AvazyakatA nahI / yaha hIro kI khAna to tumhAre hI pAsa me haimahAkavi 'nirAlA' ke zabdo me pAsa hI re, hIre kI khAna khojatA kahA are nAdAna / sparzamaNi tU ho amala-apAra, rUpa kA phailA, pArAvAra kholate-khilate tere prANa khojatA kahA use nAdAna ! AvazyakatA hai-ina hIro kI khAna ko dekhane vAlI teja dRSTi kii| ina carmacakSuo se yaha khAna nahI dikhAI degI, ise dekhanA hogA-antaradRSTi se / adhyAtma jagata kI yaha vicitra vAta hai ki jaba taka vAhara me dRSTi khulI hai, antara sRSTi nahI dikhAI degI, bAhara kI dRSTi bhedakara antara dRSTi kholo 1 dazavakAlika cUlikA 2 / 12 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma me tapa 12 antara meM jhAko to vahA kI divyasRSTi tumheM dikhAI degI aura tava tuma apane svarUpa kA nahI anubhava kara sakoge / isa prakAra eka bAta nizcita huI ki hamArA lakSya hai--antaradarzana ! Atmadarzana yA svarUpaprApti | jise sIdhI bhASA me mokSa prApti bhI kaha sakate hai / mokSa kI paribhASA evaM svarUpa vAstava me mokSa koI bhinna vastu nahI hai, AtmA kA AtmasvarUpa me prakaTa honA hI gokSa hai / mokSa kI paribhAyA karate hue AcArya umAsvAti kahate haiM --- kRtsnakarma kSayomokSa AtmA ke sampUrNa karmoM kA kSaya ho jAnA hI mokSa hai / isI bAta ko eka anya AcArya ne kucha spaSTatA ke mAtha batA diyA hai kRtsnakarmakSayAdAtmana svarUpAvasthAnaM mokSa 2 namasta karmA kA kSaya karake AtmA apane svarUpa me jaba sthira ho jAtA hai, taba vahI mokSa nAma me kahA jAtA hai / mUlata mokSa kA yahI svarUpa hai / jaina darzana hI nahIM, bhArata ke anya darzano ne bhI mokSa ke samvandha me yahI nitana prastuta kiyA hai / nAkhya darzana ke AcArya ne kahA haiprakRti viyogo mokSa -AtmA rUpa pumyatatva se prakRti rUpa bhautika tattva kA alaga ho jAnA mokSa hai / vaidAntrika pAnArya ke matAnusAra AtmA kA AtmA meM vilIna ho jAnA ho mokSa hai Atmanyeva tayo mukti vedAntika mate matAH * 1 umApati namayavi0 0 1 3 taka ) tatvAyaMntra 1013 2 jainanidAna dapi 536 3 darzana munnaya 43 4 pikavilAsa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArA lakSya 13 -~-~~ - parabrahma svarUpa IzvarIya zakti me AtmA kA lIna ho jAnA mukti hai / vaise vaidika grantho me mukti ke kaI rUpa mAne gaye haiM / zrImadbhAgavata me mukti ke svarUpa ke viSaya me vivecana karate hue pAMca prakAra kI mukti batAI gaI hai' 1 sAlokya bhagavAna ke samAna loka kI prApti / 2 sASTi - bhagavAna ke samAna aizvarya kI prApti / 3 sAmIpya - bhagavAna ke samIpa sthAna kI prApti / 4 sArUpya - bhagavAna ke samAna svarUpa kI prApti / 5 sAyujya - bhagavAna me laya ho jAnA / ina pA~co bhedo kA, aura unake sAdhano kA vaidika darzana me kAphI vistAra se cintana-manana huA hai, bhakti, karma aura jJAna-yoga kA vikAsa bhI ina pA~co svarUpo ke AdhAra para huA hai / kintu jainadarzana isame cauthe rUpa ko hI svIkAra karatA hai / usakA kahanA hai- bhagavAna ke samAna loka me to AtmA kaI bAra calA gayA, siddha kSetra me ekendriya jIva bhI calA jAtA hai, para vahA~ jAne mAtra se mukti thoDI ho sakatI hai ? jisa vizAla rAjabhavana me rASTrapati rahate haiM, usI me unakA caparAsI bhI rahatA hai, para kahA~ rASTrapati aura kahA~ caparAsI ? seTha ke ghara me rahane se naukara seTha nahI hotA / sipAhI kI vardI pahanalene se sabhI sipAhI nahI banate / vaise hI bhagavAna ke samAna aizvarya ko bhI hamane mukhyatA nahI dI hai| jaina dharma me vAhya aizvarya kI koI kImata nahI hai / AcArya samantabhadra ne to yahA~ taka kaha diyA hai- "prabho / Apake bAhya atizayo ko, vibhUtiyo ko dekhakara maiM ApakI stuti nahI karatA hU~ kyoki yaha aizvarya to anya mAyAvI devo me bhI dikhAI detA hai- mAyAvISvapi dRzyate - kintu ApakI jo vilakSaNatA hai vaha to vItarAga bhAva hai / " 1 zrImad bhAgavata 3 / 16 / 13 2 AcArya samantabhadra ( samaya vi. sa. 2-3 sadI) vRhatsvayabhU stotra Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa isI prakAra bhagavAna me laya honA bhI jaina darzana ko mAnya nahIM hai, isase to AtmA kI svatantra sattA hI samApta ho jAyegI, jabaki pratyeka AtmA eka akhaNDa svatantra sattA hai / vauddha darzana ne to mukti ke viSaya me kucha bhinna vAta hI kahI hai-vahA kahA gayA hai jisa prakAra tela kSaya ho jAne para dIpaka vujha jAtA hai / vilaya ho jAtA hai, vaise hI AtmA idhara udhara kahI nahI jAtA, kintu kleza kSaya hone para vaha zAta ho jAtA hai-AcArya azvaghopa kI yaha ukti prasiddha hai dIpo yathA nirvRtimabhyupeta . snehakSayAt kevalameti zAntim / '' tathA kRtI nirvRti mabhyupetya". kleza kSayAt kevalameti zAntim / / kintu unakA yaha vizvAsa darzana jagat me Tika nahIM sakA, unake dvArA dI gaI mokSa (nirvANa) kI isa vyAkhyA ko jainadarzana ke dhuraghara AcAryoM ne tarka-vitarka dvArA jIrNa zIrNa kara DAlI hai| hA to maiM batA rahA thA, hamane mokSa kI cauthI vyAkhyA svIkAra kI hai-jisame 'mArUpya' mokSa kA svarUpa mAnA gayA hai, AtmA paramAtmA ke samAna hI svarUpa prApta kara letA hai, arthAt svaya paramAtmA bana jAtA hai / yahI bAta jaina darzana me, jaina AcAryoM ne vAra-bAra duharAI hai| AcArya akalaka kA kathana hai ___ AtmalAbhaM vidurmokSa jIvasyAntarmalakSayAtre jIva ke antarmalo kA kSaya hone para mAtmA ko jo svarUpa lAbha arthAt svarUpadarzana prApta hotA hai, AtmA AtmA me sthira ho jAtA hai-vahI mukti hai| 1 saudarAnanda 16028-29 2 AcArya akalaka (gamaya vi0 7 vI sadI) siddhivinizcaya pR0 384 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArA lakSya isa prakAra Apake sAmane maiMne pahalI bAta spaSTa kI-hamArA lakSya hai-~mokSa | bhata usakA svarUpa hai-~-AtmalAbha | arthAt hama jahA hai, vahI vaiThe Atma-darzana kara sakate haiM aura vahI se mokSa prApta kara sakate haiN| bharata cakravartI, marudevI mAtA ke udAharaNa Apake samakSa haiM / bharata jI ArIzA bhavana me baiThe-baiThe hI kevalajJAna prApta kara gaye, rAgadveSa se mukta ho gaye aura marudevI mAtA to hAthI ke haude para virAjamAna rahI aura mukta ho gii| ina udAharaNo se yahI bAta spaSTa kI gaI hai ki AtmA jahA~ bhI rAgadvepa se mukta ho jAyegA vahI vaha mokSa prApta kara legaa|| aba prazna dUsarA hai-isa lakSya ko prApta karane kA sAdhana kyA hai ? kaise hama apanI usa majila taka pahuMca sakate hai| isa prazna para agale prakaraNa me vicAra kiyA jaayegaa| m Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSya sAdhanA eka prasiddha AcArya ne kahA hai-'bhagavAna ne apane samasta pravacano me jo kucha kahA hai use yo batAyA jA sakatA hai, ki bhagavAna ne sirpha do hI bAteM batAI haiM--mArga aura mArga kA phala maggo maggaphalaM ti ya duvihaM jiNasAsaNaM samakkhAdaM / ' ina do bAto me hI saMpUrNa jina pravacana kA samAveza ho gayA hai / mArga kA artha hai-rAstA, sAdhanA, patha aura mArga phala kA artha hai-majila / mAdhya nIra gatavya / gastA pAra kara, yAtrA pUrI kara jisa dhyeya ko hama pAnA cAhate haiM, use 'mArga phala' kahA jAtA hai| usa mArga phala ke sambandha me yahA vicAra prastuta kiye jA rahe haiN| Apane samajhA hI hogA ki hamArI yAmA yA atima dhyeya hai --AtmasvarUpa kA darzana / arthAt rAgadve pa kA kSaya phara sapUrNa kamoM se mukti / sasAra ke samasta sAdhako ke sAmane yahI eka mAtra dhyeya rahatA hai ki hama mokSa prApta kreN| sAdhaka ko 'mumukSu' kahA jAtA hai ! mumukSu zabda ke arya para vicAra kareMge to Apako patA calegA, 1 bhUlAgAra 202 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSya sAdhanA "jo mukti kI icchA rakhatA ho, vaha mumukSu hai / " sAdhu bhI aura zrAvaka bhI--dono hI mumukSu kahalAte haiN| kyoki dono kI kAmanA eka hI haimukti / __ aba prazna yaha hai ki dhyeya to hama sabakA eka hai, eka hI hamArI majila hai, eka hI lakSya kI ora hame calanA hai, kintu usa dhyeya ko prApta karane kA mArga kauna-sA hai ? nagara me jAnA hai, to mArga bhI milanA cAhie ! yadi mArga kA jJAna na hogA to majila sAmane dikhAI dene para bhI hama usa taka pahuMca nahI skeNge| samudra ke bIca dvIpa hai, vahA ratno kA Dhera lagA hai, patthara aura kakara kI taraha vahA hIre-motI bikhare par3e haiM, vahA kI miTTI sonA hai, aura yaha dekha-dekhakara ApakI AMkheM lalacA rahI haiM, Apake pAva uchala-kUda macA rahe hai vahA taka jAne ko, kiMtu prazna yaha hai ki vahA taka jAyeM kaise ? rAstA bhI to milanA cAhie ! koI sAdhana bhI to mile ki hama vahA taka pahuMca jaayeN| yahI prazna hamAre sAmane hai--mokSa ke ananta aura avyAvAgha sukha, ananta aizvarya, ananta AtmazaktiyA aura AdhyAtmika vibhUtiyA dekhakara hama cAhate hai unhe prApta kareM, kiMtu kaise ? Aja ke prasaMga me hama isI prazna para vicAra kareMge ki mokSa prApti ke upAya kyA haiM ? mokSa ke do mArga. jJAna aura kriyA sthAnAga sUtra ke dUsare sthAna meM batAyA gayA hai-mokSa mArga kA pathika aNagAra do mArgoM para calatA huA isa anAdi-dIrgha sasAra rUpa kAtAra (jagala) kA pAra pA sakatA hai dohi ThANehiM saMpanne aNagAre aNAiya, aNavadaggaM dIhama saMsArakatAra vIivaejjA, taM jahA vijjAe ceva, caraNeNa ceva / 1 sthAnAga sUtra 2 / 165 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma me tapa ___do kAraNo se isa sasAra aTavI kA pAra pAyA jA sakatA hai| ve do kAraNa (mArga) hai-vidyA aura cAritra ! vidyA kA artha hai-~-jJAna aura cAritra kA artha hai-sayama / jJAna aura kriyA-ye do mokSa ke mArga haiM / sUtrakRtAga meM bhI isI vAta para bala dekara kahA gayA hai Ahasu vijjA dharaNaM pamokkho-1 vidyA aura caraNa-arthAt jJAna aura karma ke samanvaya se hI mukti ho sakatI hai| isIlie mokSa mArga ke pathika mumukSu jano ko 'vijjAcaraNa pAragA'-vidyA aura caraNa ke pAragAmI kahA gayA hai / prasiddha niyuktikAra AcArya bhadrabAhu ne eka dRSTAta dekara batAyA hai"kisI jagala me eka pagu manuSya paDA thA, usane dekhA ki jagala me bhayaMkara Aga laga gaI hai, dhU-dhUkara lapaTeM uTha rahI haiM, baDe-baDe vRkSa jalakara rAkha ho rahe hai| Aga kI lapaTeM baDhatI huI usakI ora Ane lgii| pAgale manuSya kA kalejA dhak-dhak karane lagA, jagala ke sabhI jIva idhara-udhara dauDa rahe the, para vicArA pagu Aga ko pAsa me AtI dekhakara bhI hatAzanirAza vaiThA rahA, usake pAva nahI the, cala nahIM sakatA thA, dekhakara bhI kare to kyA kare ? vaha mana hI mana bhagavAna kA nAma le rahA hai, aura jora-jora se pukAra rahA hai ---"koI paropakArI manuSya idhara Akara mujhe vacAlo" tabhI eka sUradAsa mahArAja rAste me bhaTakate hue upara A gaye / 'jagala me hAhAkAra kyo maca rahA hai ?' para kauna uttara de| vaha isI prakAra cillAtA huA udhara hI jAne lagA, jidhara Aga kI lapaTe uchala rahI thii| pagu mahArAja ne dekhA to pukArA-"sUradAma mahArAja | kahA jA rahe ho ?" sUradAsa--"yaha kyA ho rahA hai ?" 1 sUcakRtAga 1111 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSya sAdhanA ha paga - "are mahArAja ! Apako patA nahI, jagala me Aga laga gaI hai, Aga | jidhara Apa jA rahe hai, udhara hI Aga kI lapaTeM baDhI A rahI haiM, kahI bhuna jAoge / " sUradAsa ghabarAkara bolA -- "bhAI / mujhe to kucha dikhAI nahI de rahA hai / kidhara jAU~ ? tuma mujhe rAstA batA do, bhagavAna tumhArA bhalA karegA yn pazu mana-hI-mana baDA prasanna huA, kahA - " mahArAja I rAstA to maiM tA, kintu maiM cala nahI sakatA, AkheM to haiM, kiMtu bhagavAna ne pAva chIna liye calU kaise " sUradAsa kI bAche khilagaI, volA - "bhAI / pAva na ho to, kyA hai, Akhe salAmata cAhie, yahI baDI cIja hai, dekha pAva to mere vaDe majabUta hai, pAca mana bhAra kadhe para uThAkara cala sakatA hU~, basa rAstA dikhAnA cAhie / " pagu ne kahA - "bAbA, taba to ghI khIcaDI mila gaI, Ao maiM tumhe rAstA batAUgA / " huA abhI isa jagala se pAra ho jAtA hU~, kI hI savA lAkha kI jAna baca gaI, varnA jAtA / " sUradAsa - 'baiTho, mere kadhe para / tuma rAstA dikhAte jAo, maiM calatA calo dono mila gaye to dono Aja dono kA sakarakada sika isa prakAra pagu adhe ke kadhe para baiTha gayA, aura dono ne milakara agnijvAlAo se dahakate usa jagala ko pAra kara liyA / jaba taka dono mile nahI, to dono kaSTa pAte rahe pAsato pagulo daDDhI dhAvamANo ya maghabho pazu dekhatA huA bhI jalatA rahA, adhA dauDatA huA bhI Aga kI lapaTo me phasa gayA / isa kahAnI kA sAra batAte hue AcArya bhadravAha ne kahA haisaMjoga siddhoi phalaM vayati na hu ega cakkeNa raho payAi / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 aMdho ya pagU ya vaNe samiccA te saMpauttA nagaraM paviTThA / " -- - sayoga siddhi (jJAna aura kriyA kA sayoga ) hI sasAra me phaladAyI kahI jAtI hai / isI se mokSa rUpa phala kI prApti hotI hai / eka pahie se kabhI ratha nahI calatA / jaise aghA aura pagu milakara vana ke dAvAnala se bacakara nagara ke surakSita sthAna me pahuMca gaye, dono ne hI apanA jIvana bacA liyA, vaise hI sAdhaka jJAna aura kriyA ke samanvita rUpa ke sAtha calakara mokSa rUpa nagara ko prApta kara letA hai, apanI maMjila para pahuca jAtA hai / jJAna- kriyA kA yaha mahattva pratyeka vicAraka aura pratyeka adhyAtmavettA ne mAnA hai / mahapi vaziSTha ne kahA hai ubhAbhyAmeva pakSAbhyAM yathA khe pakSiNAM gati / tathaiva jJAnakarmabhyAM jAyate parama padam // 2 jaina dharma meM tapa - jisa prakAra pakSI ko AkAza me uDane ke lie do paro kI AvazyakatA hotI hai, dono para barAvara hone se hI ur3a sakatA hai usI prakAra jJAna aura karma - dono ke samanvaya se hI paramapada arthAt mokSa prApta kiyA jA sakatA hai / jaise sRSTi me dina-rAta kA, dhUpa-chAha kA, nara-nArI kA yugala hai, dono sahI rahane se hI sRSTi kA krama ThIka se calatA hai, vaise hI jJAna-kriyA mokSa yAtrA kA anivArya yugala hai, joDI hai, ina dono me se eka ko bhI choDa dene se kAma nahI calegA / kriyA ke binA jJAna pagu kI taraha paDA rahegA aura jJAna ke binA kiyA adhe kI taraha bhaTakatI rahegI / gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra se pUchA - " kucha loga zIla ( AcAra) ko zreSTha mAnate haiM aura kucha zruta (jJAna) ko ina dono me kauna ThIka hai kona zreSTha hai ?" 940 1 Avazyaka niyukti 101 2 yogavAziSTha, vairAgya prakaraNa 1 / 7 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSya sAdhanA bhagavAna ne uttara diyA--"na akelA zIla ThIka hai, aura na akelA zruta / zIla aura zruta-cAritra aura jJAna dono eka sAtha mileMge tabhI sAdhanA ThIka cala skegii| ata jo zIlavAna (sadAcArI) aura zrutavAna (jJAnI) hai vahI vAstava me dharma kA saccA ArAdhaka hai sIlava suyavaM, uvarae vinAyadhamme. 1 zIlavAna aura zrutavAna hI dharma kA jJAtA aura vipayo se virakta ho sakatA hai| isa prakAra Apa dekheMge ki mokSa kI prApti kA hamAre samakSa jJAna aura kriyA kA samanvita mArga hai / tIna mArga jJAna aura kriyA kA vistAra karake kahI-kahI para mokSa ke sAdhana rUpa tIna mArga bhI batAye gaye haiM / AcArya bhadrabAhu ne kahA hai NANaM payAsagaM, sohavo tavo sajamo ya guttikaro / tiNhaM pi samAjoge, __ mokkho jiNasAsaNe bhnnio|2 jJAna prakAza karane vAlA hai, tapa AtmA kI zuddhi karane vAlA hai, aura sayama pApa-mArgoM kA nirodha karane vAlA hai, basa, ina tIno kA sama-yoga arthAt tIno kI ucita ArAdhanA karane se hI mokSa milatA hai, inheM hI mokSa samajha leM taba bhI ThIka hai| ___ bhagavAna mahAvIra svAmI ne apane atima pravacana me mokSa kA mArga batAte hue ziSyo se kahA hai nANassa savvassa pagAsaNAe annANamohassa vivjjnnaae| 1 bhagavatI sUtra 108 2 Avazyaka niyukti gAthA 103 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 rAgassa dosassa egaMtasokkhaM jaina dharma me tapa ya sakhaeNaM samuveI mokkha 12 - jaba AtmA ke samasta ajJAna aura moha dUra haTa jAte haiM, nirAvaraNa rUpa kevalajJAna prApta ho jAtA hai, jisake prakAza me samasta lokAloka hathelI kI rekhAo kI taraha jAnA dekhA jAtA hai, aura AtmA ke ghora zatru, rAgadveSa kA kSaya ho jAtA hai, to phira AtmA ko ekAta sukharUpa mokSa prApta karane meM koI samaya nahI lagatA / inhI tIna mArgoM kI carcA karate hue AcArya umAsvAti ne kahA haisamyak darzana jJAna cAritrANi mokSa mArgaH / tattvArtha sUtra kA yaha pahalA hI sUtra hai, isI para samUce jaina darzana rUpa mahala kI nIva TikI hai / kyoki jaba taka samyak darzana nahI hotA, taba taka jJAna bhI samyak nahI hogA / mukhya vastu mana kA vizvAsa hai, AsthA hai / AsthA saccI hai, to jJAna bhI saccA hai, AsthA hI jhUThI hai, to samajhalo nIva khokhalI hai / vinA AsthA kA manuSya vinA dastakhata kA patra hai / vinA hastAkSara kA caika hai / caika cAhe eka lAkha rupaye kA ho, Apa baiMka me le jAkara de deMge to baiMka Apako paisA de degA, para kava ? jaba usa para hastAkSara sahI hoge / yadi caika dene vAle kA hastAkSara sahI nahI hogA to baiMka Apako vaMraga hI lauTA degA, eka paisA bhI nahI milegA / to yahI bAta AsthA kI hai, samyak darzana jaba ho jAtA hai, to jJAna bhI samyak hotA hai, aura taba jo AcaraNa kiyA jAtA hai, vaha mokSarUpa phala bhI dene vAlA hotA hai, to ye tIna mArga vatAye hai mokSa ke -- samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra / mokSa sAdhanA ke mArga me jJAna darzana -cAritra ina tIno kI kitanI ghaniSThatA hai, tathA tIno kisa prakAra eka dUsare ke pUraka haiM, isa bAta ko kaI yuktiyo se samajhAyA gayA hai / jaise 1 uttarAdhyayana 322 2 tattvArtha sUtra 9 / 1 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSya sAdhanA haraDa-behaDe-AvalA triphalA harai tridoSa / jJAna-darza cAritra traya deta manuja ko mokSa / medA-sakkara-ghIya se sIro varNa saTAka / jJAna-darza-cAritra te miTe karma kI chAka / tela-batI-dIpaka milata aMdhakAra ko naas| jJAna-darza-cAritra te mile mokSa ko vAsa / dAma-ThAma-hiya tIna te baDhe viNaja vyApAra / jJAna-darza-cAritra tihu karade bhava jala pAra / jala-vAyu-aru agni traya kare yaMtra vistAra / jJAna-darza-cAritra teM chUTe AtmavikAra / nIma-giloya-cirAyatA jvaranAzaka ye tIna / jJAna-darza cAritra tina rAga-dveSa kSaya lIna / masi-kAgaja-aru lekhinI likhe ju mana kA bhAva / jJAna-darza-cAritra te samaje Atma-svabhAva / varSA-dharatI-bIja te hove zAkha savAya / jJAna-darza cAritra te kroDo agha miTa jaay|' ukta udAharaNo me batAyA hai, jaise haraDa behaDe aura AvalA ina tIno ke yoga se triphalA banatA hai, jo tridoSa kA nAza karane vAlA hai, vaise hI jJAnadarzana cAritra-karma doSa kA nAza karake mokSa dene vAlA hai| sIrA-haluvA banAne ke lie ghI sakkara aura medA kI jarUrata hotI hai, adhakAra miTAne ke lie tela, bAtI aura dIpaka (dIvaTa) kI AvazyakatA hotI hai, vyApAra baDhAne ke lie paisA sthAna aura himmata kI jarUrata hotI hai, yatra va mazIna ko calAne ke lie pAnI, havA aura agni kI jarUrata hotI hai, purAne jvara ko miTAne ke lie nIma, giloya aura cirAyatA ina tIno kA ghAsA diyA jAtA hai, kavitA va lekha likhane ke lie syAhI, kAgaja aura kalama cAhie, dharatI para anna paidA hone ke lie acchI bhUmi, 1 marudhara kesarI granthAvalI pR0 586 . Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma me tapa vIja aura varSA kI jarUrata rahatI hai-jaise ukta vastuo ke vinA unake kAma pUre nahI ho sakate na sIrA bana sakatA hai, na prakAza ho sakatA hai, na vyApAra ho sakatA hai, na mazIna cala sakatI hai, na jvara miTa sakatA hai, na lekha kavitA likhe jA sakate haiM aura na khetI ho sakatI hai, usI prakAra jJAnadarzana aura cAritra ke vinA mokSa nahI mila sakatA, karma jvara kA nAza nahI ho sakatA, jJAna kA sampUrNa prakAza nahI ho sakatA, sadguNo kI pUrNa khetI nahI ho sakatI / bhAva yahI hai ki jJAna-darzana aura cAritra ina tIno ke milane se hI mokSa yA mukti mila sakatI hai / cAra mArga * inhI tIna mArgoM kA vistAra karake kahI-kahI mokSa ke cAra mArga bhI vatAye gaye haiM dAnaM ca zIla ca tapazca bhAdo, dharmazcaturdhA jinavAMghavena / nirUpito yo jagatAM hitAya, sa mAnase me ramatAmajasram / dAna, zIla, tapa aura bhAva-ye cAra mokSa ke mArga haiM, dharma ke aga haiM, bhagavAna ne sasAra ke kalyANArtha inakA nirUpaNa kiyA hai| uttarAdhyayana sUtra ke mokSa mArga adhyayana meM bhI mokSa ke ye hI cAra mArga batAye haiM nANa ca daMsaNaM ceva carittaM ca tavo thaa| esa maggu tti pannatto jiNehiM varadasiMhiM // 2 -jJAna, darzana, cAritra aura tapa--zreSTha jJAnI prabhu ne mokSa ke ye cAra mArga batAye haiM / ina cAro kA anusaraNa karake,ina mArgoM para calakara AtmA mokSa majila taka pahuMca sakatA hai / vadhuo ! ye cAra mArga aise haiM, jiname kahI bIca me koI ghumAva nahI, nadI-nAle aura ghATiyAM Adi nahI, eka prakAra ke rAjamArga haiM ye / hA~, 1 zAtasudhArasa bhAvanA (AcArya vinaya vijayajI) 2 uttarAdhyayana 28 / 2 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSya sAdhanA calane se pahale apanI zakti ko tolakara dekha lenA cAhie / dhIre-dhIre calane kI zakti ho to koI bAta nahI, zrAvaka dharma batAyA gayA hai, dhIre-dhIre hI calo, para calate raho, yaha nahI ki eka kosa cale aura vahI ruka gaye, baiTha gaye, thaka gaye aura lI huI jimmedArI choDa bhAge / yaha mArga to aisA hai, jo cala paDA use satata calate hI rahanA caahie| hara samaya usake kAno me yahI matra gUMjatA rahe caraiveti caraiveti gharan vai madhu vidati caran bhadrANi pazyati calate raho, calate raho, calane vAlA hI amRta prApta karatA hai, calane vAlA hI magala aura kalyANa ke darzana karatA hai| isalie sAdhaka ko bAravAra yahI preraNA dI gaI hai o calane vAle, rukane kA tuma nAma kahIM bhI mata lenA, patha me jo bAdhAe~ mAthe, vijaya unhIM para kara lenaa| hA, to yaha batA rahA thA maiM ki mokSa prApti ke ye cAra mArga bhI batAye gaye haiN| vaise inake nAma cAra hai, kintu dekhA jAya to saba eka dUsare se jur3e hue haiM, jJAna jahAM hogA, vahA darzana arthAt zraddhA (samyaktva) bhI hogI, kyoki zraddhA zUnya jJAna nirvala hotA hai / usa jJAna meM koI zAnti nahI, vala nahI, aura teja nahI, jisa jJAna meM zraddhA nahI ho / bhagavAna ne to yahAM taka kaha diyA hai ki jise samyakadarzana kI prApti nahI huI ho use samyak jJAna kI prApti ho hI nahI sakatI nAdasaNissa nANaM nANena viNA na huti caraNaguNA / aura samyak jJAna ke binA cAritra bhI nahI, cAritra ke binA tapa nahI, aura yaha cAro nahI to phira kucha bhI nhiiN| bAraha meM se cAra nikala gaye to ? 1 uttarAdhyayana 28130 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma me tapa Apa kahege - 'ATha' para yaha to koI bhI dUsarI-tIsarI kakSA kA vidyArthI batA degA, phira maiM Apase kyo ? 26 pUchatA ? vAdazAha ne pUchA -- bAraha meM se cAra nikala gaye to kitane bace Apa jaise hI sabhAsada baiThe the, vole - "hajUra / ATha bace !" vAdazAha ne vajIra kI tarapha dekhA, vajIra vIravala cupacApa sava suna rahA thA / vAdazAha bole- vIravala / tuma kyo nahI bolate ? vIrabala ne kahA - "hajUra / kyA volU ? vAraha meM se cAra nikala gaye to kucha nahI bacA ?" logo ko Azcarya huA, kyA vIrabala joDa bAkI bhI bhUla gayA ? vAdazAha pUchA- kaise ? ne vIravala ne batAyA - -varSa ke bAraha mahIne hote haiM, uname cAra mahIne varpA Rtu ke haiM, varSA hotI hai, kheto me anna upajatA hai, nadI nAle-sarovara pAnI se bhara jAte haiM, samUcI sRSTi me raga-ragIlI chA jAtI hai, cAro tarapha Ananda aura sukha-samRddhi laharAne lagatI hai / yadi varSA Rtu me cAra mahIne sUkhe nikala gaye to ? sAvana kI varSA migasara poSa me ho to ? kyA hAla hogA sasAra kA ? akAla paDegA, loga bhUkho mareMge, pyAse mareMge, lAkho karoDo manuSya dAne-dAne ko tarasate phireMge / yadi ye cAra mahIne nikala jAye to sasAra me hAhAkAra maca jAye . " to bhAio | ye cAra - jJAna, darzana cAritra aura tapa bhI yadi jIvana me na rahe to phira jIvana kA bhI vahI hAla hogA jo cAra mAsa nikalane se sRSTi kA hotA hai / zAstro me vaise kaI dRSTiyoM se mokSa ke alaga-alaga mArga bhI batAye gaye hai / naya, nikSepa Adi kI dRSTi se tathA sAghanA ke vividha mArgoM kI dRSTi se bhI isa para vicAra kiyA gayA hai / eka sthAna para dharma ke cAra dvAra vAtAye haiM 1 sthAnAga 4|4 cattAri dhammadArA, khato, muttI, ajjave mahave ' Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSya sAdhanA -~-kSamA, satoSa, saralatA aura namratA-ye cAra dharma rUpa nagara meM praveza karane ke lie dvAra haiN| jisa jIvana me ye dvAra khule hoge, vahI dharma-nagara me praveza kara skegaa| inhI vicAro kI pratidhvani vaidika sAhitya meM bhI milatI hai| maharSi vaziSTha ne bhI kahA hai mokSadvAre dvArapAlA zcatvAra parikIrtitA / zamo vicAra santoSazcaturtha sAdhusaMgama // ' -mokSa dvAra ke cAra dvArapAla haiM-~-zama-(vairAgya) vicAra (jJAna) satopa aura sAdhu saMgati / ina cAro kI sevA kiye binA mokSa nagara meM praveza nahI ho sakatA / arthAt ye bhI mokSa prApti ke cAra sAdhana haiM / vividha dRSTiyoM Apa jAnate haiM. jaina dharma syAdvAdI hai, anekAtavAdI hai, vaha pratyeka viSaya ko aneka dRSTiyo se socatA hai, samajhatA hai| jaise vaijJAnika loga Ajakala upagraha choDakara candramA ke taraha-taraha ke citra le rahe haiM, alagaalaga dizAo ke phoTU lekara phira saba ko milAkara dekhate haiM ki kula milAkara~candramA kA rUpa kaisA hai ? vahA kyA-kyA hai ? isI prakAra jaina dharma me aneka dRSTiyo se vicAra karake alaga-alaga bAte batAI gaI haiM, dharma ke alaga-alaga citra prastuta kiye gaye haiM-~-mokSa ke alaga-alaga upAya batAye gaye haiM--kucha to maiMne Apake samakSa rakhe hai| kucha aura rakha rahA hU kintu Age calakara phira saba ekatrita ho gaye haiN| jaise saba nadiyAM eka samudra me mila jAtI haiM / uttarAdhyayana sUtra meM batAyA hai tassesa maggo guru viddhasevA vivajjaNA bAlajaNassa duuraa| 1 yogavAziSTha 1156 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sajjhAya egata nisevaNA ya suttattha sacitaNayA ghiI ca / ' usa ekAta sukha rUpa mokSa sthAna taka pahuMcane kA mArga hai - guru eva vRddha jano kI sevA, ajJAnI aura mUrkhajano se dUra rahanA, svAdhyAya karanA, ekAta nirdoSa zuddha sthAna me rahanA, aura buddhi se sUtra artha kA cintana karate rahanA / yaha hai mokSa kA mArga | mukhya rUpa se isame bhI jJAna aura cAritra kI vizeSa sAdhanA hI batAI gaI hai, bhASA avazya bhinna hai, kintu bhAvanA me koI antara nahI haiM / yaha sava mAtha-mAtha tapa cAritra aura jJAna ke hI aga hai / - AcArya haribhadra ne eka sthAna para mukti kA eka mArga batAte hue kahA hai, " kaSAya mukti kila muktireva - kapAyo se mukta honA hI mukti hai / kapAya vijaya hI mokSa kA eka mArga hai / yaha bhI bAta sahI hai, kapAyo ko jIte aura vItarAga bane vinA mukti kaise hogI ? vinA rAga-dvepa kA kSaya nahI hogA eka sUkti yaha bhI prasiddha hai jaina dharma me tapa muktimicchasi cettAta ! 1 viyAn viSavat tyaja ! vadhu / yadi mukti cAhatA hai, to vipayo ko vipa samajhakara chor3a de / jaba taka viSaya vAsanA mana se nahI haTegI, taba taka mukti nahI hogI / kyoki vipayo ke cintana se mana apavitra hotA hai, vipayo ke AcaraNa se cAritra kA patana hotA hai aura apavitra eva patita vyakti ko bhI yadi mukti mila jAye to phira sasAra pavitratA aura sadAcAra kA nAma hI bhUla jAyegA | isa prakAra mokSa mArga kI vividha dRSTiyA hamAre sAmane AI haiM, vividha mArga batAye gaye haiM, ina mArgoM kI vividhatA se ghabarAne kI yA ciMtA karane kI AvazyakatA nahI hai ki ava kisa rAste se caleM ? kauna sA rAstA ThIka hai ? vAstava me ye sabhI rAste ThIka haiM, sabhI mArga Apako umI kendra uttarAdhyayana 32 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSya sAdhanA 29 para pahucAyege / jaise baDe nagara me pahucane ke aneka dizAo se aneka mArga hote haiM, sabhI mArga Akara usake mukhya kendra para mila jAte haiM, yahI bAta ina mArgoM kI hai| phira jaina dharma to samanvayavAdI hai, vaha vibhinna mArgoM ko dekhakara jhagaDA nahIM karatA, kiMtu uname samanvaya karatA hai, vaha kaicI kA kAma karane vAlA dharma nahIM, kitu sUI kA kAma karane vAlA hai, TukaDo ko jor3ane vAlA dharma hai| isI dRSTi se bhagavAna ne saba mArgoM ko samanvaya karate hue kahA hai je AsavA te parissavA je parissavA te AsavA / jitane bhI Azrava-arthAt karma Ane ke, sasAra me bhaTakane ke mArga haiM, utane hI, arthAt ve sava mokSa ke mArga bana sakate haiM, una saba mArgoM se sAdhaka nirjarA bhI kara sakatA hai, sirpha usakI dRSTi zuddha caahie| dhyeya mokSa kA cAhie, phira to vipa bhI amRta banAyA jA sakatA hai / AcArya ne kahA hai je jattiA a heu bhavassa te ceva tattiyA mukkhe / / jo, jitane hetu, kAraNa sasAra ke haiM, ve aura utane hI hetu mokSa ke bana sakate haiM, vasa, vanAne kI kalA AnI caahie| vaha kalA hai vItarAga, dRSTi / samanvaya vadhuo / isa prakAra aneka bAte, aneka mArga Apake sAmane maiMne batAye haiM, zAyada yaha sunakara Apa bhrama me paDa gaye hoMge ki aba kauna se mArga kA AcaraNa kreN| jJAna, kriyA, dAna, zIla, tapa, bhAva, guru sevA, svAdhyAya sUtra ciMtana, ekAta nisevana, kapAyaparihAra, viSayatyAga, zama, satopa, vairAgya, saralatA Adi vividha mArga Apane batA diye, inakA nizcaya karanA 1 AcArAga sUtra 1142 2 odhaniyukti 53 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma me tapa bhI kaThina ho gayA / lekina bAta aisI nahI hai, jaisA maiMne vatAyA, yaha usa eka hI candramA ke vividha citra samajha liijie| eka hI pahADa ke vividha dRzya samajha lIjie / savakA kendra eka hI hai, mUla eka hI hai, Apako ina vividhatAo me nahI le jAkara eka hI kendra para lAU to vaha hai tapa / tapa me yaha sava mArga samanvita ho jAte haiM, jJAna bhI, bhAva bhI, vairAgya bhI, sevA bhI, savakA samAveza tapa me hotA hai / jaina dharma kA tapa kevala zarIra ko sukhA denA mAtra nahIM hai, kevala upavAsa Adi karanA hI tapa nahI hai, tapa kA kSetra bahuta vizAla hai, baDA jyApaka hai, jJAna aura kriyA-dono hI tapa hai, tapa cAritra to haiM hI, bhAva ke binA tapa hogA nahI, dhyAna, vinaya, guru sevA Adi bhI tapa ke mukhya aga hai, jinakA varNana Age kiyA jAyegA-isa prakAra mokSa ke jitane bhI mArga Apake samakSa vatAye gaye haiM, una savakA yadi eka nAma hI rakhA jAya to vaha hai-tapa / jaise sarve padA hastipade nimagnA-hAthI ke khoja me savake khoja samA jAte haiM, aura sAgara ke Agana me saba nadiyA mila jAtI haiM, vaise hI tapa ke AcaraNa me mokSa ke samasta mArga samAhita ho jAte haiN| AtmA ko jJAnAbhimukha karane vAlA bhI tapa hai / jJAna prApti tabhI hogI jaba Apa adhyayana kareMge, yA gurujano kI sevA kareMge aura ye dono hI tapa ke aga haiM, svAdhyAya tapa hai, gurusevA (vaiyAvRtya) bhI tapa hai| kapAya choDanA tapa hai, indriya sayama tapa hai, kama khAnA tapa hai, kama bolanA tapa hai, Asana, dhyAna karanA tapa hai aura dopo kA prAyazcitta karanA bhI tapa hai| aba vatAie Atmazuddhi kA aisA kauna-sA sAdhana hai jo tapa me nahI AyA ho ? tapa se hI AtmA para lage karma AvaraNa dUra haTate haiM, tapa se hI AtmA zuddha hotI hai-sapUrNa tapa hI mukti mArga kA ekameva sAdhana hai, sabhI sAdhana tapa ke aga hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kI paribhASA * Apake sAmane do vAte spaSTa ho jAnI cAhie ki hamArA lakSya kyA hai, aura usa lakSya ko prApta karane kA sAdhana kyA hai ? lakSya hai mokSa | aura usakA sAdhana hai-tapa / / zAyada tapa ke nAma se Apa coka uTheMge | jaise baccA siMha kA yA bhUta kA nAma sunakara bhayabhIta ho uThatA hai, usake rogaTe khaDe ho jAte haiM, kAno kI laveM lAla-lAla ho jAtI haiM, vaise hI tapa kA nAma sunakara zAyad ApakI hAlata ho jAye | Apa soceMge-tapa ? bhUkha maranA ? peTa para pATI bAdhanA - 'oha ! kitanA kaThina kAma hai ? manuSya talavAro ke ghAva saha sakatA hai, vANo kI pIDA bhI ha~sate-ha~sate saha sakatA hai, kiMtu bhUkha nahI saha sakatA / 'bhUkha bhUvAjI pAjI' isIlie to kahI gaI hai / isIlie to hamAre yahA~ ke bAraTha jI kahate rahe haiM-"sarva vAta khoTo eka sira dAla roTI hai|" kiMtu vadhuo / kisane batAyA ki tapa kA artha kevala bhUkho rahanA hai / jisa tapa ke nAma se Apake kAna khaDe ho jAte haiM, Apako mAlUma bhI hai vaha tapa kyA hai ? yA khAlI tapa ko bacco kA 'hovA' samajha rakhA hai| Aiye, Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma me tapa tapa ke vipaya me, tapa kI paribhApA, usakA svarUpa aura usake bheda samajha leM, phira Apa zAyad apane Apa hI kaha uThege-'oha / hamane to kucha aura hI samajha rakhA thA, jisa tapa ko 'alUNI silA' kaha rahe the, vaha to misarI ko roTI hai / hA, pahale tapa kA jJAna kIjiye, usakA svarUpa samajhiye / tapa ko vividha vyAkhyAeM tapa yaha do varNoM kA eka camatkArI zabda hai, isame aciMtya aura asIma gakti chipI hai / jaise 'aNu' do varNoM kA choTA sA zabda hai, paratu usakI zakti kitanI virAT hai ? kitanI camatkArI hai ? 'aNu zakti' ke nAma se Aja sasAra cokatA hai, aura usake adbhuta kAranAmo se, usakI adbhuta zaktiyo se vaDe-baDe rASTra bhI bhayabhIta hai / to 'aNu' kI taraha hI do varNa kA zabda hai 'tapa' aura vaha bhI aNu se adhika zaktimAna hai / tapa kI zakti ke samakSa hajAro lAkho aNuvama dhUla cATate haiN| hA, to usa mahAn zaktiputra tapa kA artha kyA hai ? Avazyaka sUtra kI TIkA me AcArya malayagiri ne batAyA hai tApayati aSTa prakAra karma-iti tapa / ' jo ATha prakAra ke karmoM ko tapAtA ho, unhe bhasmasAt kara DAlane me samartha ho, use kahate haiM-tapa / Apane tApa zabda to sunA hI hai ? tApa kA artha hai-garmI ! uSNatA ! dhUpa | karmoM ko sthAna-sthAna para sukhe kATha kI upamA dI gaI hai, zuSka ghAsa batAyA gayA hai, aura usa ghAsa ko jalAne ke lie tapa ko agni batAI hai / 2 dhUpa jaise pAnI ko sukhA detI hai, garmI jaise zIta ko bhagA detI hai, vaise hI tapa karmarUpa jala ko sukhA detA hai, bhava rUpa zIta ko bhagA detA hai, isalie tapa ko tApa yA Atapa-dhUpa ke rUpa meM samajhanA cAhie / jaina Agamo ke prasiddha cUrNikAra jinadAsagaNI mahattara (samaya vi0 sa0 1 Avazyaka malayagiri, khaNDa 2 adhyayana 1 2 tApayati karma, dahatIti tapa -pacArAka vivaraNa 16 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kI paribhASA 33 650-750 ) ne bhI tapa kI vyutpattijanya paribhASA karate hue yahI bAta kahI hai. tapyate aNeNa pAvaM kammamiti tapo / jisa sAdhanA ArAdhanA se, upAsanA se pApa use tapa kahA jAtA hai / jaise pahADo para barpha ast caTTAne bana jAtI haiM, una para calo to pAva phisalane lagatA hai, ThiThura ne lagatA hai, kintu yadi koI una caTTAno ke pAsa me Aga jalAde, to usake tApa se ve caTTAneM dhIre-dhIre pighalane lagatI haiM aura pAnI bana kara baha jAtI haiM / isI prakAra AtmA para karmoM kI baDI baDI barphIlI caTTAne jamI haiM, jaba tapa kI agni prajvalita hotI hai to usake tApa se ye caTTAneM pighala kara baha jAtI hai / isalie una karma rUpa himakhaNDo ko uttapta karane vAlI zakti ko 'tapa' kahA gayA hai / AcArya abhayadevasUri ne tapa kA nirukta - zAbdika artha karate hue kahA hai karma tapta ho jAte haiMjamatI hai, pAnI kI baDI rasarudhira mAsa medAssthi majjA zukrANyanena tapyante, karmANi vA'zubhAnItyatastapo nAma nirukta | 2 - jisa sAdhanA ke dvArA zarIra ke rasa, rakta, mAsa, haDDiyA, majjA, zukra Adi tapa jAte haiM, sUkha jAte haiM, vaha tapa hai, tathA jisake dvArA azubha karma jala jAte haiM vaha tapa hai / yaha tapa kI zAbdika paribhASA hai, jise saskRta me nirukta kahate hai / tapa se deha bhI jarjara ho jAtI hai, zAstroM meM tapasviyo kA varNana kiyA hai-- suvakhe, luSakhe nimmase- 'zarIra lUkhA, sUkhA, mAsa rahita, rakta rahita haDDiyoM kA DhAcA mAtra banajAtA hai, aura karma to usase nirmUla hote hI haiM / isa prakAra dehagata prabhAva aura Atmagata prabhAva - dono hI dRSTiyoM se tapa kI paribhASA kI hai--tapta karane vAlA tapa ! 1 nizIthacUrNi 46 2 sthAnAga vRtti 5| 3 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma me tapa icchA nirodha-tapa tapa kI zAbdika paribhASA Apake sAmane batAI gaI hai / aba usakI artha-paraka arthAt bhAva paraka paribhASA bhI Apake sAmane hai / 34 vaise jaina sUtro me tapa zabda kA hajAro lAkho bAra prayoga huA hai, vaha jaina dharma kA prANa samajhA jAtA hai, jaina AcAra kI jananI bhI tapa hI hai, kintu phira bhI Agamo me tapa kI sIdhI paribhASA kahI nahI dI gaI hai / tapa ke phalAdeza para hI usakI paribhASAe~ nikala sakatI haiN| jaise koI yaha nahI pUchatA ki mA kise kahate hai, vaise hI jaina sAdhako ne bhagavAna se kahI yaha nahI pUchA ki 'prabho / tapa kise kahate haiM ? kyoki vaha mAtA kI taraha hara sAdhaka kI paricita paddhati thI / tapa kA artha kyA pUchanA ? vaha to jIvana kA sAra hI hai / kintu vAda meM jaba tapa se sAdhaka kucha dUra haTane use tapa kI paribhASA bhI samajhAnI paDI ki tapa kA kyA artha hai, kahate haiM ? lagA to tapa kise tapa kI bhAva-pradhAna paribhASA karate hue eka AcArya ne kahA haiicchA nirodhastapa icchAo kA nirodha karanA tapa hai / isa paribhASA kA vIja uttarAdhyayana sUtra me milatA hai, jahA para eka prazna ke uttara meM bhagavAna mahAvIra ne batAyA hai-- paccakkhANeNa icchAniroha jaNayaha pratyAkhyAna - arthAt tyAga karane se icchAo kA nirodha ho jAtA hai / tyAga se icchA - AzA tRSNA zAta ho jAtI hai / vAstava me tapa kI yaha bhAvAtmaka aura vyApaka paribhASA hai / jaina darzana me samasta tyAga pratyAkhyAna sayama Adi ko tapa ke antargata mAna liyA gayA hai, kyoki jabataka tyAga nahI hotA, AzA tRSNA chUTatI nahI taba taka sayama kaise hogA ? aura sayama nahI hogA to tapa kaise hogA ? bhojana kI icchA kA tyAga hogA tabhI upavAsa tapa ho sakegA ? zarIra kI sukha-suvidhA ko tRSNA kA tyAga hogA tabhI 1 uttarAdhyayana 26 / 13 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kI paribhASA kAyakleza aura kAyotsarga tapa hogA | mana ke ahakAra aura kaSAyo kA tyAga hogA-tabhI vinaya tapa eva vaiyAvRtya tapa hogA / isa prakAra jabataka icchAe~ nahI rukegI taba taka tapa nahIM ho sakegA, sirpha muha para yA peTa para paTTI bAgha lene se koI tapasvI nahI ho sakatA kintu jo icchAo para sayama kara legA, mana ko jIta legA tabhI vaha tapasvI ho skegaa| hA, to isI dRSTi se tapa kA artha huA~~-icchAo kA sayama / icchAo kA nirodha / ___tapa kI isa paribhASA ne yaha spaSTa udghoSita kara diyA hai ki jo paramparAeM sirpha dehadamana mAtra ko tapa mAnatI hai ve tapa ke sapUrNa svarUpa se ana bhinna hai / tapa vAstava me deha damana taka sImita nahI hai usakA akuza icchA aura vAsanA para rahatA hai| isa paribhASA ne tapa ke bAhya aura Abhyantara-~ye do svarUpa batAkara dono ko hI mahatva diyA hai| saMyama bhI tapa hai . zAstro me jahA-jahA sayama kA varNana AyA hai, vahA-vahA tapa kA varNana avazya AyA hai, kyoki jaise jala ke binA machalI jIvita nahI raha sakatI, havA ke binA agni prajvalita nahIM ho sakatI, vaise hI sayama ke binA tapa kI sAdhanA bhI cala nahI sakatI, vAstava me sayama aura tapa do zabda haiM, dono kA bhAva eka hA hai| indriya sayama, mana sayama, vacana sayama, ye saba tapa ke hI antargata Ate haiN| bhagavAna mahAvIra ne dharma kA svarUpa batAte hue kahA hai ahisA sajamo tvo| dharma-ahiMsA, sayama eva tapa rUpa hai| Upara se tIno zabdo kA artha alagaalaga lagatA hai, kintu gaharAI me utarane se tIno me hI abheda dRSTigocara hogaa| tIno eka hI vastu ke tIna dRzya jaise lgeNge| isalie mukhya rUpa se sayama, niyama, icchA-nirodha Adi ko tapa hI kahA jA sakatA hai| AcArya somadeva sUri ne kahA hai indriyamanaso niyamAnuSThAna tapara 1 dazavaikAlika 111 2 nItivAkyAmRta za22 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma me tapa pAca indriyA~-sparzana-rasana-ghrANa-cakSu eva zrotra, aura mana inako vaza me karanA, ina para sayama rakhanA, icchAo para akuza lagAnA-basa isI kA nAma tapa hai / yahI tapa kI sarvamAnya paribhASA hai| ___tapa kA jaisA vyApaka aura vistRta varNana jaina Agamo va grantho me kiyA gayA hai-usake anuzIlana se yaha nizcita hI patA calatA hai ki-jaina dharma kI samasta sAdhanA jo AcAra pradhAna aura jJAna pradhAna hai, vaha saba tapomaya hI hai, tapa kA kSetra itanA vyApaka mAnA gayA hai ki svAdhyAya, adhyayana, sevA, bhakti, anazana, prAyazcitta Adi jIvana kI samasta kriyAe hI usake antargata AtI haiN| agale prakaraNo me pRSTha svaya yaha batAyeMge / xk Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 tapa kI mahimA jainetara granthoM meM tapa teja hai sasAra me vahI jIvana zreSTha hotA hai jo tejasvI hotA hai, prabhAvazAlI, ojasvI aura jyotirmaya hotA hai / tejohIna, jyotihIna niSprabha jIvana niSprANa zarIra ke samAna hai / Apako jAnanA cAhie ki jIvana me 'tejas' hI mukhya tattva hai / isI tejas tatva ko 'tapa' kahA jAtA hai| vaidika sahitAo me prAyaH tapas ke sthAna para va tapas ke artha me 'tejas zabda kA hI prayoga kiyA gayA hai / tejasvI banane ke lie 'tapas' kI sAdhanA kA upadeza kiyA gayA hai / tapa rahita jIvana miTTI kA vaha dIpaka hai, jisake pAsa AkAra to hai, kintu jyoti nahI hai, kyA aise jyotihIna hajAra lAkha dIpako se bhI kucha banane vAlA hai ? "dIva sayasahasta koDIvi ?' una karoDoM dIpako se bhI kyA lAbha hai, jiname jyoti nahIM hai / 1. Avazyaka niryukti Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma me tapa kahAvata hai amAvasa kI rAta Aye varAtI, ghara me khAye Thokara, na tela, na vAtI / to tapa rahita jIvana bhI aisA miTTI kA dIpaka hai, jisame na tela hai na vAtI, vaha kisI bhI kAma kA nahIM, usakA koI mahatva nahIM / jaise phUla to ho, para usame mIThI sugandha na ho, dIkhane me vaDA sundara lage, AkheM to lalacAtI rahaiM, kintu java nAka ke pAsa leM to vasa, suvaha ho jAya ' na saurabha na parimala --jisake lie kahA jAtA hai: rUpa rUr3o guNavAyaro rohIr3A ro phUla nadI me yadi jala na ho, agni me yadi teja na ho, gAya ko yadi dUdha na ho, to jaise ve nirupayogI aura sArahIna mAnI jAtI hai, vaise hI tapa rahita jIvana-sArahIna, mahatvahIna, tejohIna aura pRthvI kA bhA bhUta mAnA jAtA hai / kSatriya me yadi teja na ho, ghoDe me yadi tejI na ho aura sAdhaka me yadi tagas kI tejasvitA na ho to ve miTTI mAne jAte haiN| rAjasthAnI me kahAvata hai-dIdhI paNa lAgI nahIM rote cUlhai phUpha-cUlhA gvAlI paDA ho, ThaDA par3A ho, devatA-agni vujha gayI ho, eka bhI cinagArI na ho aura bhojana banAne vAlI bahana lakaDiyAM DAlakara phU-phU-phUka mAratI rahe to kyA hogA ? rAkha uDakara ulaTI muha para hI to AyegI | A~kho me rAkha bhara jAyegI / na jyoti jalegI, na khAnA pakegA / eka nahI, hajAra lAkha phUka bhI vekAra hai, ThaDe cUlhe para ! isI prakAra tapa agni se zUnya jIvana-'ThaDA jIvana hai, khAlI calhA hai, use kitanI hI preraNA do, koI lAbha nahI !' tapa jIvana kA prANa hai, jIvana kA hI kyA, dharma kA, maskRti kA, rASTra kA aura samasta vizva kA prANa tatva hai| vaidika granyo meM batAyA gayA hai tapasA vai loka jayanti . satapaya vATANa // 4 / 4 / 27 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kI mahimA tapa rUpa tejas zakti ke dvArA hI manuSya sasAra me vijaya zrI eva samRddhi prApta kara sakatA hai| siddhiyo kA mUla , tapa jitanI bhI zaktiyA~ haiM, vibhUtiyA~ haiM, labdhiyA~ hai, yahA~ taka ki kevala jJAna aura mokSa bhI jo haiM, vaha tapa ke dvArA hI prApta ho sakatA hai / samUce dharma grantho ke itihAsa me, sasAra ke itihAsa me aisA eka bhI udAharaNa nahI milegA ki tapa ke vinA kisI ne kucha labdhi, upalabdhi, Rddhi-siddhi prApta kI ho| tapa se asakhya zaktiyA prApta hotI haiN| agaNita vibhUtiyA prApta hotI haiM / zAstra meM kahA haiM pariNAma tava vaseNa imAIhuti lddhiio| jitanI bhI la bdhiyA haiM, ve saba tapa kA hI pariNAma haiM / tapa sAdhanA se AtmA me adbhuta jyoti pradIpta hotI hai, eka vicitra, pravala zakti jAgrata hotI hai, aura usa zakti se AtmA me ye samasta vibhUtiyA~ aise prasphuTita ho jAtI hai jaise kamala kalikA me apUrva rUpa eva saurabha / kahAvata hai-varSA bhI kava hotI hai, jaba sUrya tapatA hai, yadi jeTha me sUrya na tape, migasara pauSa jaisA ThaDA banA rahe to kyA samaya para vRSTi ho sakatI hai ? aura vRSTi ke vinA sRSTi kA kyA hAla hogA ? to sRSTi kA AdhAra vRSTi hai, aura vRSTi kA kAraNa hai sUrya kA tapanA ! yaha to eka prAkRtika udAharaNa hai jise Astika aura nAstika sabhI svIkAra karate haiM, mujhe Azcarya hai isa bAta kA ki prAkRtika udAharaNa Apake sAmane hote hue bhI Apa rAha kyo nahI samajha sakate ki jIvana kI sRSTi me bhI sadaguNo kI vRSTi tabhI hogI, prabhAva, aura teja kI vRddhi tabhI hogI jaba jIvana tapegA, tapa se nikharegA, tejasvI vanegA / bhAratIya saMskRti kA eka prasiddha sUkta hai-tapomUlA hi siddhaya.--- samasta siddhiyA tapa mUlaka haiM, saba kI jaDa tapa hai| 1 pravacana sArodvAra, dvAra 280, gAthA 1462 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina dharma me tapa tapa kI mahimA maiM Apako batA rahA hU~, vaha sirpha mere ciMtana aura vicAra kI bAta nahI, kiMtu samasta dharmoM ke ciMtana kI bhUmikA hai / jainadharma me to tapa kI apAra mahimA hai hI, vaidika dharma me bhI usakI mahimA mukta kaTha se gAI gaI hai, lIjie pahale vaidika dRSTi se tapa kI mahimA / sRSTi racanA kA mUla : tapa yadyapi jaina darzana sRSTi kI utpatti aura Adi me vizvAsa nahIM karatA hai, kintu hamArA paDausI vaidika darzana isa bAta me gaharA vizvAsa rakhatA hai| usake grathoM me sRSTi utpatti kI saikaDo rocaka kahAniyA~ bharI paDI haiM / hama yahA apane viSaya para hI calanA cAhate haiM mata hame sirpha yaha batAnA hai ki vaidika dharma me sRSTi kI utpatti kA mUla srota bhI tapa hI mAnA hai / vahA batAyA gayA hai "sRSTi ke pahale yaha jagat kucha bhI nahIM thA na svarga, na pRthvI aura na antarikSa / prajApati ke mana me icchA utpanna huI, isa asat ko san rUpa me banAyA jaay| usane tapa kiyA / tapa ke prabhAva se dhUmra utpanna huaa| puna. tapa kiyA, usame se jyoti prakaTa huii| phira tapa kiyA, jvAlA utpanna huI / puna tapa karane se jvAlA kA divya prakAza phailA, kramaza samudra vanA aura phira kramaza sRSTi kI racanA sapanna huii|" isa udAharaNa se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki brahma-jinheM vaidika anya jagatpitA aura prajApati kahate haiM, unheM sRSTi racanA kA apUrva sAmarthya kaise prApta huA ? tapa ke dvArA hI to! tapa ke dvArA hI ve apanI virATa zaktiyo ko jAgRta aura uddIpta kara sake aura eka mahAna vicitra sRSTi karane meM saphala hue| 1 ida vA agrenaiva kiJcanAsIt tadasa deva san mano'kuruta syAmiti tadatapyata / tasmAttapenAdhghUmo'jAyata / tadbhUyo'tapyata / -~-kRSNa yajurveda taittirIyabrAhmaNa 26 (kha) ma tapo'napyata, ma tapastaptvA ida marva amRjata / taittirIya AraNyaka 86 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kI mahimA vaivika granthoM meM tapa kI garimA vedo eva upaniSado me sthAna-sthAna para tapa kI mahimA gAI gaI hai aura baDe hI mukta mana se, zraddhA bhare hRdaya se ! kucha sUtra dekhie tapo meM pratiSThA tapa hI merI pratiSThA hai| zreSTho ha vedastapaso 'dhijAta 2 zreSTha aura parama jJAna tapa ke dvArA hI prakaTa ho jAtA hai| yo 'sau tapati sa vai zasati' jo tapatA hai, apane kartavya me juTA rahatA hai, vaha sasAra me sarvatra yaza kIrti prApta karatA hai| sapo vA'gni stapo vA dIkSA tapa eka agni hai, tapa eka dIkSA hai| ___ zrameNa lokAstapasA pipati zrama ( sayama-~-indriya nigraha ) eva tapa ke dvArA sasAra kI rakSA kI jAtI hai| brahmacaryeNa tapasA devA mRtyumupAghnatam / / brahmacarya eva tapa ke dvArA devatAo ne mRtyu ko jIta liyA, arthAta tapa se hI ve amara bana ske| sAmaveda me batAyA hai-saralAtmA devatAo ne dhUrta eva duSTa rAkSaso ko kaise jItA ? to kahA ki apane tapas ke dvArA 1 taittirIya brAhmaNa 317170 2 gopatha brAhmaNa 1 / 116 3 gopatha brAhmaNa 2 / 5 / 14 4 zatapatha brAhmaNa 3 / 4 / 3 / 3 5 atharvaveda 113514 6 atharvaveda 1115316 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma me tapa niyAyinastapasA rakSaso daha- tapas teja ke dvArA devatAo ne rAkSaso ko parAjita kara bhagA diyaa| tapasA cIyate brahma tapa ke dvArA hI brahma-jJAna eva paramAtmapada prApta kiyA jAtA hai / ____ tasya tapo dama pharmeti pratiSThA AtmajJAna kA mUlAdhAra ina tIna bAto para TikA hai-tapa, damaindriya nigraha) aura satkarma / tapo brahmati tapa hI svaya brahma hai| RtaM tapa satyaM tapa zrutaM tapa zAntaM tapo dAnaM tapaH Rta (mana kA satya sakalpa) tapa hai, satya (vacana-yathArtha bhApaNa) tapa hai, zruta (zAstra zravaNa) tapa hai, zAti (indriya vipayo se virakti-vairAgya) tapa hai, aura dAna tapa hai / arthAt dharma ke samasta aga tapa hI haiM / ___satyena labhyastapasA hyeSa AtmA yaha AtmA satya aura tapa ke dvArA prApta kiyA jA makatA hai| arthAt tapa ke dvArA hI Atmadarzana va AtmasvarUpa kI prApti sabhava hai / ___ mahAbhArata (Adiparva 60 / 22) me svarga ke mAta dvAra vatAye haiM jiname pahalA dvAra hai-tapa / isa prakAra vaidika darzana ke mAnya gratho ko paDhane para pRSTha-pRSTha para Apako tapa kI mahimA, usakI apArazakti aura usake virATa spa kA 1 sAmaveda pUrvAcika 1111110 2 muNDaka upanipada 12118 3 kena upanipad 411 4 taittirIya AraNyaka 62 5 taittirIya AraNyaka 1018 6 muNTaka upanipad 33115 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kI mahimA darzana ho sakatA hai / mahapiM manu ne to kaha diyA hai ki sasAra me jo kucha hai so tapa hI hai yad dustara yad durApaM yad durga yacca duSkaram sarva tat tapasA sAdhyaM tapohi duratikramaH / ' masAra me jo kucha bhI dustara hai, duSprApya hai-arthAt kaThinatA se prApta hone vAlA hai, durgama hai, duSkara hai vaha saba kucha tapa ke dvArA pAyA jA sakatA hai, sAdhA jA sakatA hai / tapa kI zakti ke samakSa anya kucha bhI duSkara nahIM hai, jo duSkara hai, durladhya hai, vaha svaya tapa hI hai / yahI eka amogha mahAzakti hai, jo ise sAdha letA hai vaha sasAra kI samasta kaThinAiyo para, samasta zaktiyo para vijaya prApta kara sakatA hai| tapa saba ko jIta sakatA hai, tapa ko koI nahIM jIta sktaa|" ___ to yaha hai tapa kI mahimA / aba bauddhadharma ke pRSTho ko bhI palaTa lIjie, dekhie vahA~ bhI kitane muktamana se tapa kI mahAn zaktiyo kA tapa kI sArvabhaumatA kA varNana kiyA gayA hai / bauddha dharma meM tapa kA sthAna hamAre jaina dharma kA eka nikaTa paDausI dharma hai bauddhadharma / jaina aura vauddha dono hI zramaNa nAma se pukAre jAte haiN| ina dono dharma paramparAo me kAphI nikaTatA bhI rahI hai, yadyapi Aja bhAratavarSa me bauddha dharma kA vaha sthAna nahI rahA, jo prAcIna samaya me thA, phira bhI usa dharma kA vizva me kAphI phailAva huA hai / hA, to bauddha dharma me bhI tapa ke sambandha meM kyA vicAra hai-~-sakSepa me maiM Apako batA dU / Amalogo me yaha dhAraNA hai ki mahAtmA buddha tapa ke virodhI the| kahate haiM ki-chaha varSa taka kaThora tapasyA karate-karate ve tapa se Uba gaye the, sAdhanA me saphalatA nahIM mila rahI thii| eka dina ve udAsIna, cintAmagna' se baiThe the, tabhI koI gAyaka maDalI unake pAsa se niklii| uname eka anubhavI gAyikA kisI navazikSita yuvatI se kaha rahI thI-"dekho, sitAra ke 1 manusmRti 11 / 226 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jaina dharma me tapa tAro ko itanA DholA na chor3o, ki ve vaje hI nahI, aura na itanA jyAdA kaso, ki vasa TUTa jAye / " tapasyA se udvigna buddha ne ye zabda sune to unake mana me eka prakAza sA jagA, ki sacamuca jIvana itanA ArAma-bhogapradhAna bhI nahIM honA cAhiye ki vaha ekadama zithila, durbala aura kSINa ho jAya ki saMyama kA svara bhI nahIM sadha sake, aura na itanA kaThora, dehadaNDa bhI ho ki basa mana azAta aura ud vigna rahe / dhyAna me sthiratA va zAnti bhI na raha sake / isI vicAra se prerita ho buddha ne kaThora deha daNDa kA mArga choDakara madhyama mArga apnaayaa| mahAtmA buddha ke jIvana kI yaha ghaTanA bahuta prasiddha hai aura madhyama mArga ke samarthaka isakA joradAra zabdo me maNDana bhI karate haiM / kintu bauddha dharma ko gaharAI se paDhane vAle jAnate haiM ki isa ghaTanA ke bAvajUda bhI usa dharma me tapa kA mahatva kama nahIM huA / prArambha me buddha svaya chaha varSa taka kaThora tapa karate rahe haiN| aura isa ghaTanA prasaMga ke bAda bhI unhone tapa sAdhanA kA mArga choDA nhii| majjhimanikAya ke mahAsIhanAda sutta me sAriputra ke samakSa ve apanI kaThina tapazcaryA kA romAcaka varNana sunAte haiM / apane pUrvajanmo me kI gaI kaThora tapazcaryA kI aneka kahAniyA ve logo ko batAte hai aura tapasyA kI preraNA bhI dete haiM / jIvana rUpa kheta meM dharma aura satkarma kI phasala lagAne ke lie ve zraddhA ko vIja vatAte haiM aura tapazcaryA ko vRSTi sakhA vIjaM tapo vuTTi zraddhA merA vIja hai, tapa merI varSA hai / buddha ne cAra uttama magalo me 'tapa' ko sarva prathama uttama magala mAnA hai aura isakI ArAdhanA kI preraNA dI hai| eka bAta yaha bhI jAna lenI cAhie ki vaidika aura jaina darzana kI bhAMti 1 muttanipAta 1142 2 mahAmagala mUtra Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kI mahimA buddha ne tapa ko kaThora deha daNDa ke artha me kama liyA hai, citta zuddhi ke prayAsa ke artha me adhika / hA, yaha bAta bhI samajha lenI hai ki jaina dharma bhI tapa ko kevala dehadaNDa nahIM mAnatA, citta zuddhi, dhyAna Adi ko bhI vaha tapa hI mAnatA hai, aura isa prakAra vicAra kare to jaina dharma kA Abhyantara tapa bauddha ' dharma me bhI apanAyA gayA hai / buddha ne bhikSuo ke lie ati bhojana kA varjana kiyA hai, sAtha hI eka samaya bhojana kA vidhAna bhI / rasAsakti kA niSedha hai| prAyazcita ke rUpa me bauddha gratho me prAvAraNA kA vistRta vidhAna hai| svAdhyAya eva dhyAna kA bhI bauddha sAdhanA meM kAphI vistAra ke sAtha varNana hai ! buddha ke nirvANa ke bAda to siddha, nAtha, dhutaga Adi sAdhuo me tapa kI aneka kaThora prakriyAeM cala paDI / ve jagalo meM rahakara vividha prakAra kI tapazcaryA karate the| isIlie DA0 rAdhAkRSNana bauddha sAdhako kI tapasyA ke viSaya me likhate haiM-"yadyapi buddha saiddhAntika dRSTi se nirvANa kI upalabdhi tapazcaryA ke abhAva me bhI sabhava mAnate haiM phira bhI vyavahAra me tapa unake anusAra ati Avazyaka sA pratIta hotA hai / 2 bauddha sAdhako kI tapasyA brAhmaNa grantho me varNita tapazcaryA se kama kaThora pratIta nahI hotI hai|"3 bhArata ke vaidika eva bauddha-dono hI dharmoM meM tapa kA apAra mahatva hai, tapa ko jIvana-zuddhi aura siddhi kA pramukha tattva mAnA hai / ** 1 dIpavaza 2 iDiyana philosaphI, pRSTha 436 prathama bhAga 3 vahIM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM tapa kA mahatva kalpanA kIjie-~-yadi AkAza me sUrya nahIM tapatA, to isa pRthvI kI kyA sthiti hotI ? na varSA hotI, na madhura anna utpanna hotA, na jIvanadAyinI vanaspatiyA paidA hotI / na madhura rasIle phala vRkSo kI DAlI para camakate aura na bhInI suvAsa se bhare phUla sRSTi kI goda ko raga-viragI banAte / sUrya ke tapane se hI samUcA sRSTi-yatra ThIka prakAra se calatA hai / ___jIvana kA yatra bhI isI prakAra tapa ke dvArA sacAlita hotA hai / jisa tana me tejasa na ho, vaha tana 'zava' kahalAtA hai, jisa mana me tejasa na ho, vaha mana niSkriya hotA hai, nipprANa hotA hai / kartRtva eva purupArtha kI nadI jIvana me tabhI vahatI hai aura sukha evaM Ananda ke madhura phala bhI tabhI prApta hote haiM java jIvana me tapa kI tejasvitA hotI hai| jainadharma me 'tapa' ko dharma kA prANa tattva mAnA gayA hai / jainadharma kA sadezavAhaka 'zramaNa' eka kaThora tapa kI jItI jAgatI pratimA hai / Apako mAnUma honA cAhie-Aja jise hama jainadharma kahate haiM, vaha prAcIna samaya meM 'nirganya dharma' yA 'zramaNa dharma' kahalAtA thA / jaina Agamo se patA calatA hai ki-prAcIna samaya me bhagavAna mahAvIra ko 'jaina muni' nahI, kiMtu sthAnasthAna para niggaye nAyaputte' athavA 'samaNe bhagaya mahAvIre' inhI vizeSaNo Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janadharma me tapa kA mahatva se pukArA gayA hai isase yaha patA calatA hai ki pUrvakAla me jaina muniyoM ko nimrantha aura zramaNa hI kahA jAtA thaa| bhagavAna mahAvIra ne sAdhu ke cAra nAma batAye hai mAhaNe ti vA, samaNe ti vA, bhikkhu tti vA, nigganthe tti vaa| ina nAmo para vivecanA karate huye vRttikAra AcAryazIlAka ne batAyA hai-kisI bhI prANI kA hanana mata karo, arthAt saba prANiyo para dayAbhAva rakho jisakI aisI vRtti ho, vaha mAhana hai mA haNa tti pravRttiryasyA'sau mAhanaH / jo zAstra kI nIti va maryAdA ke anusAra tapa sAdhanA karatA huA karma vadhano kA bhedana karatA hai vaha bhikSa, hai yaH zAstranItyA tapasA karma bhinatti sa bhikSu 2 AcArya bhadrabAhu ne bhikSa, kI eka sundara vyAkhyA aura kI hai--- jo bhidei khuha khalu so bhikkhU bhAvao hoi jo mana kI bhUkha-arthAt tRSNA eva Asakti kA bhedana karatA hai, vahI bhAvarUpa me bhikSu hai|| ava Apa dekhiye nimrantha kA artha kyA hai ? granthi kA artha hai-gATha aura parigraha / jo rAga-dveSa kI gATha se mukta ho, athavA dhana-dhAnya Adi bAhya parigraha eva rAga-dveSa moha Adi Abhyantara parigraha se mukta ho, vaha nirgrantha hai / nirgrantha kI paribhASA karate hue batAyA gayA hai-nirgato graMthAda nirganya:-jo grathi arthAt gATha se rahita hai vaha nimrantha hai / AcArya umAsvAti ne prazamarati me batAyA hai granthaH pharmASTavidha, mithyAtvAviratiduSTayogAzca / tajjaya - hetorazaThaM saMyatate ya sa nirganya / " - 1 sUtrakRtAga 111611 2 dazavaikAlika vRtti adhyayana 10, (AcArya haribhadra) 3 uttarAdhyayana niyukti gAthA 375 4 dazavaikAlika vRtti adhyayana 1, (AcArya haribhadra) 5 prazamarati prakaraNa 142 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa the / vauddha graMthoM meM sthAna-sthAna para bhagavAna mahAvIra ko dIghatapassI kahA 1 gayA hai / unakI romAMcaka tapasyA kI carcA karate hue mahAtmA buddha ne sthAnasthAna para dIghatapassI niTho kaha kara saMbodhita kiyA hai / isa dIrghaM tapazcaryA - dhyAna, svAdhyAya bhAvanA, Adi ke dvArA hI unhoMne upasargoM kI vikaTa aTavI ko pAra kara kevalajJAna, kevala darzana ke suramya udyAna meM praveza kiyA | tapa se tIrthaMkaratva jaina dharma meM mahAnatA kI alaga-alaga kramika zreNiyA~ mAnI gaI haiM / sabase utkRSTa mahAnatA athavA mahattA hai tIrthaMkara pada kI / tIrthaMkaroM kI loguttamANaM loga nAhANaM - loka meM uttama, loka ke nAtha Adi vizeSaNoM se unakI stuti kI gaI hai / saMsAra meM unake jaisA puNyazAlI anya koI jIva nahIM hotA / ve anantabala, ananta vIrya aura ananta sukha saubhAgya ke svAmI hote haiM / hA~, to yaha saMsAra kI utkRSTatama mahAna padavI ve kaise prApta kara sakate haiM ? kyA. tIrthaMkara pada kisI kI jAgIra yA vapautI hotI hai ? nahIM ! vaha pada prApta kiyA jAtA hai sAdhanA ke dvArA ! tIrthaMkara gotra vAMdhane ke vIsa vola jJAtAsUtra meM batAye haiM, unakA avalokana karane para Apa ko patA calegA ki AtmA sevA, svAdhyAya, tapasyA, guru Adi kI bhakti, jJAna Adi kI ArAdhanA meM java utkRSTa bhAva vizuddhi ko prApta karatA hai, tabhI vaha tIrthaMkara gotra karma kA upArjana karatA hai / vinA sAdhanA ke siddhi nahIM milatI, yaha jaina dharma kA mUla siddhAnta hai aura sAdhanA kA artha hI hai tapa | mahAna mAnA gayA hai / tIrthakaroM ke bAda bhAvitAtmA aNagAra kA pada yaha sAdhu kA pada bhI tapaHsAdhanA ke dvArA hI prApta kiyA jA sakatA hai / sAdhu hovaM so sAthai phAyA - jo zarIra ko, mana ko sAdhatA hai, tapAtA hai, vahI sAdhu hotA hai | zramaNa kI vyAkhyA bhI maiMne Apako batAI hai-- jo zrama karatA hai. tapa karatA hai vahI zramaNa hotA hai, vahI tapasvI hotA hai / sAdhakoM meM hamAre yahAM gautama svAmI kI kriyA ko unakI tapaHsAdhanA ko sarvokRSTa aura Adarza mAnA gayA hai| bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM gautama svAmI * Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM tapa kA mahatva upakAra ke liye, nara se nArAyaNa banane ke lie, jana se jina banane ke lie zrama karatA hai, vahI saccA zramaNa hai / jaina AcAryoM ne use tapasvI kahA hai / dekhiye Apa prAcIna AcAryoM ke amara vacana zrAmyati tapasA khidyati iti kRtvA zramaNo vAcyaH1 jo zrama karatA hai, arthAt tapaHsAdhanA karatA hai, tapa se zarIra ko khedakhinna karatA hai- isa kAraNa use zramaNa kahA jAtA hai| yahI bAta AcArya haribhadrasUri ne kahI hai zrAmyatIti zramaNA tapazyantItyartha:2 vAstava meM zramaNa zabda tapasvI kA hI vAcaka bana gayA hai, aura jainamuni kaThora tapasyA kA pratIka mAnA gayA hai / jaina zramaNa kA jIvana maMtra hI tapa thaa| tapa hI usakA dharma thaa| mahAnatA kA mArga : tapa jaina dharma kA itihAsa paDheMge to patA calegA ki yahA~ jitane bhI mahApuruSa hue haiM ve saba tapasyA karake hue haiM / jitane bhI UMce aura zreSTha pada haiM, unako tapa ke dvArA hI prApta kiyA gayA hai| bhagavAna Rpabhadeva jo isa yuga ke Adi purupa the unhoMne eka hajAra varSa taka kaThora tapasyA karake kevala jJAna prApta kiyaa| yaha nahIM ki mahApuruSa ko vaise hI kucha siddhi prApta ho jAye / vAstava meM to tapasyA dvArA hI mahApuruSa banA jAtA hai| RSabhadeva jaise yuga ke AdikartA ko bhI eka hajAra varSa taka ugra tapa karanA. pdd'aa| bhagavAna mahAvIra ne bhI bAraha varSa aura sAr3he chaha mAsa taka kaThora ugra aura loma-harSaka tapaHsAdhanA kI thI, unakI ugra tapasyA ko dekhakara pAsa-par3osa ke aneka dharmAcArya cakita ho gaye the, ve Azcarya aura vismaya ke sAtha bhagavAna mahAvIra kI kaThora tapazcaryA kA ullekha bhI karate 1 sUtrakRtAMga 1 / 16 kI TIkA, AcArya zIlAMka 2 dazavakAlika vRtti 113 AcArya haribhadra 3 kalpasUtra 166 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaina dharma meM tapa tapa se cakravatitva saMsAra meM bhautika samRddhi kI dRSTi ke cakravartI kA pada sabase zreSTha / aura savase durlabha mAnA gayA hai| vaha cakravartI pada kaise prApta kiyA jA sakatA hai ? tapazcaraNa ke dvaaraa| bharata. cakravartI ne apane pUrva janmoM meM hajAroM varSa taka tapasyA, sevA aura svAdhyAya tapa kI ArAdhanA kI thI, usI ke prabhAva se ve cakravartI pada prAta kara sake / sanatkumAra cakravartI kA bhI . pUrva-jIvana Apane par3hA hogA ? hajAroM hajAra varSa kI tapasyA karane ke bAda ve cakravartI pada para ArUr3ha hue / cakravartI ke bhava meM janma lene para bhI ve sahasA cakravartI nahIM bana gaye / haraeka bhautika upalabdhi, samRddhi ke lie unheM tapa karanA par3atA hai| cakravartI ke teraha tele jaina paramparA meM prasiddha hai / samaya-samaya para tele kI tapasyA karake ve apane kArya ko siddha karate haiN| jaMbUdvIpa prajJapti sUtra meM batAyA hai ki isa avasarpiNI kAla ke prathama .. cakravartI bharata kI AyudhazAlA meM jaba sarvaprathama cakraratna prakaTa huA, (jisake bala para hI ve cakravartI kahalAye) tava AyudhazAlA ke rakSaka ne mahArAja bharata ko badhAI dI ! yaha zubha saMvAda sunakara bharata prasannatA meM .. jhUma utthe| unhoMne vadhAI lAne vAle ko bahuta-sA prItidAna diyA, phira cakraratna kI pUjA kI aura pazcAt cakraratna ke adhiSThAyaka deva ko prasanna karane ke lie paupadhazAlA meM jAkara tIna dina kA nirjala tapa (aTThamabhattaM pagiNhai) telA karake mAgadha tIrtha kumAra nAmaka deva ko prasanna kiyaa| cakravartI kI bhAMti vAsudeva baladeva ko bhI jaba apane abhISTa kArya . kI siddhi ke lie vizeSa sahayoga evaM divyavala kI AvazyakatA hotItava-taba unhoMne tapa karake devatAoM kI upAsanA kI aura unheM prasanna kara . apane kArya meM siddhi prApta kI ! ___ vAsudeva zrI kRSNa, jo mahAna balazAlI, catura aura adbhuta parAkramI the, sava yaMtra maMtra taMtra ke mUla rahasyoM ke vettA the ve bhI draupadI ko dhAtakI. 1. jambUdvIpa prajJapti, 3. vakSaskAra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma ke tapa kA mahatva eka mahAna sAdhaka the / unake viSaya meM Aja bhI hama zraddhA ke sAtha yaha padya na bolate haiM aMgUThe amRtavasai labdhitaNAM bhNddaar| __ zrI guru gautama sumariya vAMchita phaladAtAra / gautama svAmI ke aMgUThe meM amRta bharA thA-isakA kyA artha hai ? arthAt tapasyA ke dvArA unake zarIra kA roma-roma, pratyeka aMga rasAyana bana gayA thA, pArasa bana gayA thA, amRta ho gayA thaa| jisa vastu ko bhI unakA sparza ho jAtA, vaha kaMcana ho jaatii| yaha labdhi kaThora tapaHsAdhanA ke dvArA hI unheM prApta huI thii| bhagavAna mahAvIra ne gautama gaNadhara kI kaThora tapaHsAdhanA kA varNana karate hue zAstroM meM sthAna-sthAna para batAyA hai-uggataveghoratave-tattatave, mahAtave' gautama bar3e ugratapasvI ghoratapasvI aura eka adbhuta mahAna tapasvI the| tapasyA ke dvArA unakA zarIra agni meM tape svarNa kI bhA~ti, kasauTI para khicI svarNa rekhA kI bhA~ti damakane laga gayA thaa| aura unakA tapazcaraNa durdharpa to itanA thA ki sAdhAraNa manuSya usakI kalpanA karane mAtra se kAMpa uThatA thA / AcArya abhayadeva sUri ne likhA hai-yadanyena prAkRta puMsA na zakyate cintayitumapi tadvidhena tapasA yuktaH2 sAdhAraNa manuSya jisa ugra tapazcaraNa kI kalpanA bhI nahIM kara sakatA aisA, ugratapazcaraNa gautama karate the| isI kaThora tapaHsAdhanA ke dvArA unakA zarIra kaMcana kaho, pArasa kaho yA amRta kaho vaha bana gayA thaa| isI tapasyA ke dvArA hI unheM aisI mahAna tejolezyA prApta huI thI jisake prabhAva se thor3A sA bhI krodha Ane para solaha mahAjanapadoM ko kSaNa bhara meM bhasmasAt kiyA jA sakatA thaa| ___ to yaha adabhuta mahAnatA, prabhAvakatA gautama ko kaise prApta huI ? isake uttara meM eka hI uttara hai ki tapasyA ke dvArA ! 1 (ka) bhagavatI sUtra 111 (kha) aupapAtika sUtra 2 bhagavatI sUtra 111 / vRtti pR0 35 3 bhagavatI sUtra zataka 15 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jaina dharma meM tapa / kaThora ugra tapa:kArya karane vAlA bAlatapasvI yadi hamArA svAmI banane kA . nidAna kara vahA~ se AyupUrNa kare to hameM sacamuca hI meM eka mahAna pratApI tejasvI svAmI prApta ho sakatA hai / '' basa phira kyA thA, agaNita aMsurakumAra aura asurakumAriyAM sundara divya rUpa banAkara usake sAmane Aye, battIsa prakAra ke divya nATaka, saMgIta Adi kA pradarzana kara tapasvI ko prasanna karane kI ceSTA karane lge| bar3e hI vinaya ke sAtha vaMdanA kara use prArthanA karane lage-he mahAna tapasvI ! hama para dayA karo, hama anAtha haiM, svAmihIna haiM, Apa jaise svAmI hameM prApta ho jAya to hama saba surakSita aura AnandapUrvaka jIvana yApana kara sakate haiN| isalie hama para karuNA kara Apa nidAna (niyANA) kareM aura yahA~ se Ayu:pUrNa kara hamArI valicaMcA rAjadhAnI ke indra bananA svIkAra kreN|' asurakumAroM ke dvArA dInatA aura vinaya ke sAtha vAra-bAra prArthanA karane para bhI tAmalI tApasa ne use svIkAra nahIM kiyA aura apane ciMtana meM hI masta rhaa| phira AyuSyapUrNa kara vaha IzAna kalpa meM IzAnendra ke . rUpa meM janma letA hai| ___kahane kA abhiprAyaH yaha hai ki usa tapasvI ko apane svAmI ke rUpa / meM prApta karane ke lie asurakumAroM ne kitanI prArthanAe~ kI, kitanI dInatA dikhAI ? kisaliye ? isIliye ki yadi aisA tapasvI hamArA svAmI vana jAtA hai to yaha apane tapasteja se samUce svarga-vimAnoM ko bhayabhIta aura nisteja banA sakatA hai| tapasyA kI zakti ke samakSa devatA aura indra. . kI bhI zakti tuccha hai. alpa hai, ve bhI tapasvI ke caraNoM kI dhUla sira para car3hAne ko lAlAyita rahate haiM aura unheM apanA svAmI banAne ko utsuka ! __ AdimaMgala : tapa tapa sirpha bhautika siddhi aura samRddhi kA pradAtA hI nahIM, kintu vaha ananta AdhyAtmika samRddhi kA pradAtA bhI haiN| maiMne batAyA hai Apako ki tIrthakaratva bhI tapa ke dvArA hI prApta hotA hai / yahI nahIM, kintu tIrthakara vanane ke| 1. tateNaM tumheM amhaM IdA bhavissaha-bhagavatI sUtra 31 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma ke tapa kA mahatva khaMDa se lAne ke lie jAte-Ate samaya samudra ko pAra karane ke lie telA karake devatA ko bulAte haiM aura unakA sahayoga mAMgate haiN| mAtA devakI kI putra ko ramAne kI icchA pUrI karane ke lie telA karake devatA ko prasanna karate haiM aura eka bhAI kI yAcanA karate haiM, jisake phalasvarUpa gajasukumAla kA janma hotA hai / to isa prakAra pratyeka kaThina kArya kI siddhi ke lie tapa kA sahArA liyA jAtA rahA hai / hara duHssAdhya kArya ko tapa ke dvArA susAdhya banAyA jAtA rahA hai / hara eka duSkara aura mAnava ke lie asaMbhava lagane vAle kArya ko tapa ke dvArA sukara aura sambhava banAyA jA sakatA hai| ____ tapasvI ko devatA bhI cAhate haiM tapasyA ke dvArA AtmA kI supta zaktiyA~ jAgata hotI haiM, divya vala .. prakaTa hotA hai aura AtmA eka pracaMDa zaktisrota ke rUpa meM vyakta hotA hai / tapasvI kA tapovala itanA prakhara hotA hai ki mAnava hI kyA, devatA aura indra bhI usake caraNoM meM jhukate haiM, usako cAhate haiM, aura usakI zaktiyoM se bhaya khAte haiN| vaidika purANoM meM bahuta sI kathAeM aisI AtI haiM jinameM batAyA gayA hai ki amuka tapasvI ke tapobala se indra mahArAja kA siMhAsana kAMpa uThA / indra bhaya khAne lagA ki kahIM merA rAjya yaha tapasvI chIna na le / jainazAstra bhagavatI sUtra meM varNana AtA hai ki eka bAra asuroM kI rAjadhAnI balicaMcA nagarI kA indra Ayu pUrNa kara gyaa| dUsarA koI indra vahAM utpanna nahIM huaa| aba asura ghavarAye-hama anAtha-svAmI rahita ho gaye ? kyA kareM ? naye svAmI ko kaise kahA~ se prApta kareM jo zatruoM se hamAre rAjya kI rakSA kara sake ! aisA tejasvI svAmI kahA~ se lAe ? isI citA meM ulajhe hue asurakumAroM kI dRSTi par3I eka ghora vAla tapasvI para ! vaha bAla tapasvI thA tAmalI tApasa / tAmalI tApasa ghora tapazcaryA kara rahA thA, sATha hajAra varSa taka vaha lagAtAra bele-bele tapa karatA aura pAraNe meM ikkIsa bAra dhoyA huA cAvala kA satvahIna pAnI letaa| isa kaThora tapa se usakA. zarIra atyaMta jarjara ho gayA, kintu tapasteja atyaMta pracaNDa hokara damaka rahA thA / asurakumAroM ne tAmalI tApasa ko dekhA to socA-"yaha Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 tapa kA uddezya aura lAbha baMdhuo ! eka vyakti Ama kA vRkSa lagAtA hai, usakI khUba sevA aura sAra-saMbhAla karatA hai, rAtadina usakI dekharekha karatA hai, koI usase pUche ki bhAI, Ama kI itanI sevA kara rahe ho -Akhira kisalie ? vaha uttara detA hai ki "samaya para Ama pakegA, vIra AyegA aura mIThe-mIThe phala lageMgeuna phaloM ke lie hI maiM itanA kaSTa kara rahA hU~ / " aba usake par3osa meM eka dUsarA vyakti bhI Ama kI vaisI hI sevA kara. rahA hai| usase bhI kisI ne pUchA- Apa Ama kI itanI dekha-bhAla kisaliye kara rahe haiM ? vaha uttara detA hai - " isa vizAla vRkSa se chAyA milegI, kaTegA taba Dhera sArI lakar3iyA~ milegI / " Apa socie - una donoM meM catura kauna hai aura mUrkha kauna hai ? jo Ama kA phala cAhatA hai vaha athavA Ama se lakar3iyAM aura pAna -patte cAhatA haiM vaha ? Apa kaheMge - Ama se to phala hI cAnA cAhie, chAyA, pAna patte aura lakar3iyA~ to apane Apa hI milegI / usakI icchA aura lAlasA karane kI jarUrata kyA hai ? Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 jainadharma ke tapa kA mahatva vAda bhI arthAt tIrthaMkara ke bhava meM bhI tapaHsAdhanA karanI par3atI hai / anantavalI tIrthaMkaroM ne jIvana meM jo bhI zubhakArya kiye haiM, jaise dIkSA, kevala jJAna, dharmadezanA Adi unake prAraMbha meM bhI sarvaprathama tapazcaraNa karate haiM / pratyeka zubhakArya kI Adi meM tapa karate haiN| tapako unhoMne parama maMgala mAnA hai, mahAmaMgala mAnA hai / 1 / kalpasUtra meM bhagavAna RSabhadeva ke jIvana kA varNana karate hue batAyA hai ki jaba ve saMsAra tyAga kara dIkSA lete haiM to pahale do dina kA tapa karate haiM-chadreNaM bhatteNaM apANaeNaM kevalajJAna ke samaya bhI ve tapasyA meM lIna rahate haiM / aura sirpha bhagavAna RSabhadeva hI kyA, sabhI tIrthaMkara dIkSA ke, kevalajJAna ke aura nirvANa ke samaya tapaHsAdhanA karate pAye jAte haiN| bhagavAna mahAvIra bhI jisa dina ghara se abhiniSkramaNa kara dIkSA ke lie prasthAna karate haiM usa dina unako vele kA tapa hotA hai / kevalajJAna ke pUrva bhI ve vele kA tapa kara dhyAna meM lIna rahate haiM / isakA artha hai hara eka siddhi ke mUla meM tapa hI mukhya rahatA hai, tapa maMgalamaya hai, vaha saba vighnoM kA nAza karane vAlA hai, saba ariSTa upadrava ko zAMta karane vAlA hai| Apako jJAta hogA, prAcIna samaya meM cAturmAsa praveza ke dina, zAstra vAcana kI Adi meM munijana tapa kA anuSThAna karate the| isakA abhiprAya yahI thA ki tapAnuSThAna ke divya prabhAva se sava aniSTa dUra ho jAte, kArya sukhapUrvaka saMpanna hotA aura maMgalamaya vAtAvaraNa rhtaa| - jaina paramparA meM tapa ko mahAnatA kA prazasta mArga mAnA gayA hai, sava maMgaloM meM pramukha maMgala ke rUpa meM dhyAyA gayA hai aura sarvasaddhiyoM kA mUla maMtra mAnakara isakI ArAdhanA kI gaI hai| 1. dhammo maMgalamukkiTTha ahiMsA sajamo tavo- dazavakAlika 111. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 kA jaina dharma meM tapa . hI bhAva tapa ke dvArA karma mala se mukta hokara AtmA zuddha va pavitra bana jAtA hai| AtmA ke sAtha jo ananta ananta karma dala cipaka kara use malina banA rahA hai, usake zuddha jyotirmaya svarUpa ko Dhaka rahA hai-tapa kI teja pavana una karma daloM ko titara-vitara kara Atma-sUrya kI nirmala jyoti ko prakaTa kara detI hai / vasa, tapa kA yahI uddezya hai, yahI usakA phala hai|.. manuSya koI kAma karatA hai to usake sAmane usake phala kI kalpanA bhI rahatI hai / uddezya aura lakSya bhI rahatA hai| . lakSyahIna phalahIna kArya ko mUrakha jana Acarate haiN| . sujJa sudhIjana prathama, kArya kA lakSya sunizcita karate haiN| jo tapa jaisA kaThora, deha damanIya kArya karatA hai vaha vinA usakA lakSya samajhe, binA usake phala kI kalpanA kiye kaise karegA ? kyA koI kisAna apane kheta meM aise-tese bIja DAlegA jinake lie use yaha bhI nahIM mAlUma ho ki inake phala kaise lagegeM? nahIM ! Apa koI bhI kArya karate haiM, . eka kadama bhI calate haiM to pahale usake pariNAma ko socate haiN| phira kArya / karate haiN| to tapa kA phala kyA hai ? uddezya kyA hai ? tapa kisa liye kiyA jAtA hai ? isa prazna kA uttara maiM bhagavAna mahAvIra kI vANI meM hI duuNgaa| bhagavAna mahAvIra eka bAra rAjagRha nagara meM pdhaare| vahAM para gaNadhara .. indrabhUti gautama ne bhagavAna se kaI prazna pUche, unameM eka prazna yAkSa tapa ke viSaya meM / gautama ne pUchA bhagavan ! tapa karane se jIva ko kisa phala kI prApti hotI hai ? . uttara meM bhagavAna ne kahA-taveNa vodANaM jaNayai / ' tapa se vyavadAna hotA hai / vyavadAna kA artha hai-dUra haTAnA / AdAna kA artha hai grahaNa karanA aura vyavadAna kA artha hai chor3anA, dUra karanA / to 1 uttarAdhyayana 2627 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tapa kA uddezya aura lAbha baMdhuo ! AcAryoM ne tapa ke viSaya meM bhI yahI bAta kahI hai / tapa rUpa mahAvRkSa se jo ki nirjarA rUpa madhura phala cAhatA hai, vaha saccA aura catura sAdhaka hai aura jo zarIra ko bhayaMkara kaSTa va yaMtraNA dekara bhI usa tapa se sirpha yaza, kIrti, Rddhi-siddhi aura svarga kI kAmanA karatA hai, vaha mUrkha, ajJAna athavA bAlatapasvI hai| jaina sUtroM meM tapa kI adbhuta aura apAra mahimA gAI gayI hai, jisakI eka jhalaka Apa dekha cuke haiM / usa tapa ke prabhAva se acintya labdhiyA~, RddhiyA~-siddhiyA~ prApta hotI haiM / yaha sunakara Apake mana meM bhI lalaka uThegI ki hama bhI tapa kareM aura amuka zakti, amuka labdhi prApta karaleM, amuka devatA ko prasanna karaleM ! kiMtu baMdhuo ! jaisA maiMne kahA-kisI Rddhi siddhi athavA devatA Adi ko prasanna karane ke lie tapa karanA to Ama ke mahAvRkSa se lakar3iyA~ cAhane jaisA hai / vAstava meM tapa kA uddezya yaha nahIM hai / tapa to kisI mahAna lAbha ke liye kiyA jAtA hai--Rddhi-siddhi to svataH hI prApta ho jAtI hai jaise dhAna kI khetI meM dhAna ke sAtha bhusA-palAla bhI hotA hai| kiMtu kyA koI palAla va bhusA ke lie hI khetI karatA hai ? nahIM / isI prakAra kisI bhautika lAbha ke lie tapa nahIM kiyA jAtA, tapa Atmazuddhi ke mahAna uddezya se prerita hokara hI kiyA jAnA caahie| tapa kA phala : nirjarA maiMne Apako tapa kI paribhApA karate hue batAyA hai ki jaise agni sone ko zuddha karatI hai, phiTakarI maile jala ko nirmala banAtI hai, sor3A yA sAbuna malina vastra ko ujvala banAtA hai usI prakAra tapa AtmA ko zuddha nirmala aura ujvala rUpa pradAna karatA hai / AcArya bhadravAhu ne kahA hai jaha khalu mailaM vatyaM sujjhae udagAhiehi davehi, ___ evaM bhAvuvahANeNa, sujjhae phammaTThavihaM / ' jaise mailA vastra jala Adi zodhaka dravyoM se ujjvala ho jAtA hai, 1 AcArAMga niyukti 282 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. .. jaina dharma meM tapa .. zrAvakoM se kahI hai aura samasta tIrthaGkaroM ne, AcAryoM ne bhI yahI bAta kahI . . hai / sampUrNa jaina saMskRti kA eka hI svara hai-ki . ......... no ihalogaTThayAe tavamahiTThijjA, no paralogaTThayAe tavamahiTThijjA, no kittivaNNasaddasilogaTThayAe tavamahichijjA, nannatya nijjaraTThayAe tvmhitttthijjaa|' . . . iha loka kI kAmanA aura abhilASA se tapa mata karo, paraloka kI kAmanA aura lAlasA se tapa mata karo! yaza kIti aura pratiSThA Adi ke lie bhI tapa mata karo ! tapa karate ho to kevala karma nirjarA ke lie karo! kAmanAyukta tapa kyoM nahIM ? .. ava eka prazna khar3A hotA hai ki tapa ke uddezya ke viSaya meM itanA jora kyoM diyA gayA hai ki "kisI bhI bhautika abhilApA se tapa mata karo! ihaloka paraloka ke lie bhI tapa mata karo!" isa nipedha kA matalaba kyA hai ? svarga ke lie tapa kyoM nahIM kiyA jAya ?' isa ke uttara meM Apako jaina darzana kI dRSTi samajhanI hogii| Apako patA hai jaina dharma sukhavAdI dharma nahIM hai, muktivAdI dharma hai / jo sukhavAdI dharma hai, vaha sirpha saMsAra ke sukhoM meM ulajhA rahatA hai| * isa loka meM dhana mile, sundara patnI mile, yazakIti mile aura paraloka meM svarga mile / basa, yahI usakA dRSTikoNa rahatA hai, aura isIlie vaha saba kucha karanA cAhatA haiM / lekina jo muktivAdI dharma hai, vaha kahatA hai sukha aura duHkha donoM hI bandhana hai| AdamI sukha cAhatA hai, sukha ke lie prayatna karatA hai, samajha lo, sukha prApta bhI ho jAtA hai, aba vaha sukha bhogatA hai, aizo ArAma karatA hai, kintu usa sukha-bhoga ke sAtha nayA pApa karma bhI bAMdhatA jAtA hai / zubha karma kSINa hotA hai,phira azubha karma kA udaya hotA hai| thor3e se sukha ke bAda bhayaMkara duHkha prApta hote hai / gItA meM batAyA hai- jo 1 dazavakAlika 6 / 4 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kA uddezya aura lAbha tapasyA ke dvArA AtmA karmoM ko dUra haTAtA hai| karmokA kSaya karatA hai / karmoM kI nirjarA karatA hai| basa yahI tapa kA uddezya hai aura yahI tapa kA phala hai / tapa se jo pAnA cAhate haiM-vaha yahI phala hai-nirjarA ! vyavadAna ! jaina paramparA meM bhagavAna mahAvIra ko tapoyogI mAnA gayA hai| aura bhagavAna pArzvanAtha ko dhyaanyogii| bhagavAna pArzvanAtha ke yuga meM ajJAna tapa kA bola-bAlA thA / loga bhautika siddhiyoM ke lie kaThora dehadamana-ajJAna tapa karate the| paMcAgni sAdhate the, vRkSoM para oMdhe laTakate the| zItakAla kI bhayaMkara sardI meM bhI aura haDakaMpI paidA karane vAlI ThaMDI havAoM meM bhI pAnI ke bhItara khar3e rahakara tapa japa kiyA karate the| kintu koI unase pUchatA ki Apa yaha tapa, japa, yajJa Adi kyoM karate haiM ? to unakA eka hI uttara hotAsvargakAmo yajeta ! svarga ke lie yajJa tapa karo ! amuka siddhi ke lie ! amuka zakti ko prApta karane ke lie ! basa isase Age unake samakSa koI uddezya hI nahIM thaa| kintu bhagavAna pArzvanAtha ne tapa kA uddezya janatA ko samajhAyA-tapa zarIra ko sukhAne ke lie nhiiN| Rddhi-siddhi prApta karane ke lie nahIM ! kintu AtmA ko karma bandhanoM se mukta karane ke lie haiM / jo vAta bhagavAna mahAvIra ne kahI thI vahI vAta bhagavAna pArzvanAtha ne bhI kahI thii| unake svayaM ke vacana va upadeza bhale hI Aja hamAre pAsa nahIM hai, kintu unakI paramparA ke vidvAna zramaNoM ke vacana Aja bhI bhagavatI sUtra meM. isa bAta kI sAkSI dete haiM ki bhagavAna pArzvanAtha ne tapa kA uddezya kyA batAyA hai| eka vAra tugiyAnagarI ke tattvajJa dhAvako ne bhagavAna pArzvanAtha ke sthavira zramaNoM se tattva carcA karate hue pUchA-bhaMte ! Apa tapa kyoM karate haiM ? tapa kA kyA phala hai-tave kiM phale ? uttara meM zramaNoM ne kahA-tave bodANa phale-tapa kA phala hai vyavadAna ! karma nirjarA ! to jo vAta bhagavAna mahAvIra ne gautama svAmI se kahI hai, vahI vAta pAvasaMtAnIya zramaNoM ne 1 bhagavatI sUtra 225 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina dharma meM tapa ho jAyegA / isalie jo bhI kArya karo, vaha azubha karma ko naSTa karane ke lie karo / arthAt azubha karma kI nirjarA ke lie kro| __dUsarI bAta yaha bhI hai ki bhautika lAbha ke lie tapa karane vAle kA uddezya bahuta sImita hai, vaha choTe se uddezya ke lie hI bahuta bar3A kaSTa uThAtA hai, jabaki karma nirjarA ke lie tapa karanA asIma acintanIya phala dene vAlA hai / eka AdamI amRta kA upayoga kIcar3a se sane pA~va dhone ke lie karatA hai aura eka marate hue prANI ko jIvana dAna dene ke lie| amRta ke upayoga meM jisa prakAra yaha mahAna antara haiM, usI prakAra tapa ke uddezya meM bhI mahAna antara hai / bhautika lAbha ke lie tapa karanA amRta se paira dhone jaisA hai| cintAmaNi ratna ko pheMkakara kauo ur3Ane jaisA mUrkhatA . pUrNa kRtya hai / Apa jAnate haiM kAmanA yukta tapa kA phala sirpha svarga hai,bhautika lAbha hai, jabaki niSkAma tapa kA phala sava karmoM kA kSaya kara ananta Ananda- . maya mokSa ko prApta karanA hai / ava kauna mUrkha hai jo apane acintanIya lAbhaprada tapa ke dvArA ananta mokSa sukha kI kAmanA ko chor3akara kSaNika sukhoM kI . icchA kregaa| ina donoM dRSTiyoM se sakAma tapa kA niSedha kiyA gayA hai| gItA meM bhI kahA gayA hai asakto hyAcaran karma paramApnoti pUruSaH / anAsakta bhAva se jo zreSTha karma karatA hai vaha paramapada ko prApta karatA hai aura Asakti ke sAtha karma karane vAlA tuccha lAbha ko / eka loka kathA prasiddha hai eka sAdhaka ne caudaha varSa taka kaThora sAdhanA kii| upavAsa kiye, mauna .. rakhA aura phira usane jala para calane kI siddhi prApta kii| yaha siddhi prAnta hote hI sAdhaka ahaMkAra meM phUla uThA / vaha apane guru ke pAsa AyA, aura ahaMkAra se gardana U~cI uThAkara bolA-"gurujI ! merI caudaha varSa kI sAdhanA saphala ho gii| maiMne jala para calane kI siddhi prApta kara lI / ava . . 1 gItA 2016 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kA uddezya aura lAbha sa-kAma karma karate haiM, puNya kI abhilASA se, svarga kI kAmanA se tapa karate haiM, ve mara kara svarga ko prApta bhI kara lete haiM, kintu vahAM apsarAoM ke moha mAyA meM phaMsakara apane samasta puNyoM kA kSaya kara DAlate haiM, aura phira puNya hIna hokara punaH duHkhoM ke mahAgarta meM gira jAte haiM / kSINe puNye mayaM lokaM vizanti isa prakAra sukha-duHkha kA yaha cakra calatA rahatA hai / dukha se ghabarAkara sukha kI kAmanA karate haiM, sa-kAma karma karate haiM aura sukha prApta kara punaH duHkha ke yogya karma vAMdhakara duHkha ke garta meM gira par3ate haiN| saMsAra ke jitane bhI sukha haiM, ve saba duHkha kI khAna hai| jitane sukha saMsAra meM sAre duHkha kI khAna / jo saccA sukha cAhie le samatA ura ThAna / sukha-dukha kA mUla : karma jaina darzana kahatA hai-sukha-duHkha ke isa cakra kA mUla hai karma ! saMsAra ke samasta sukha aura duHkha karma se hI utpanna hote haiM-kammuNA uvAhI jAyaIkarma se sabhI upAdhiyA~ utpanna hotI haiN| sabhI prANI apane kamoM ke kAraNa hI nAnA yoniyoM meM janma lete haiM-savve saya kappaphappiyAre-sava prANI apane karma ke anusAra calate haiN| jaM jArisaM puvamakAsi phamma tameva Agacchati sNpraae| pUrva janma meM jisane jaisA karma kiyA hai isa janma meM vahI usake bhoga meM AyegA / karmavAda kA yaha zAzvata niyama hai| ava jaina darzana kahatA haisukha-duHkha to karma ke adhIna hai| sukha-duHkha to khuda sevaka haiM, rAjA to karma hai - azubha karma ko kSINa karo to dukha apane Apa kSINa ho jAyegA aura duHkha kA kSaya hogA to sukha bhI svataH pragaTa ho jAyegA / dIpaka jalAoge to aMdherA apane-Apa miTa jAyegA, aura aMdherA miTA to prakAza svataH hI 1 AcArAMga 11331 2 sUtrakRtAMga 1 / 2 / 3 / 18 sUtrakRtAMga 1 / 5 / 2 / 23 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa vezyA bolI -- kala isa ghara kI eka kAlI-kalauTI lar3akI ne eka maile. kucele sAdhu ko ur3ada ke vAkale diye the jisase ratnoM kI apAra varSA huI / idhara Apa bhI nhAye dhoye ujale kapar3e pahane haiM aura maiM bhI nhA ghokara Apa ko miSTAnna khilA rahI hUM / to abhI taka ratnoM kI varSA kyoM nahIM huI ?.... vezyA kI mUrkhatA para bAvAjI ko ha~sI A gaI / ve bole---. vA satI vo sAdha tho, tU vezyA maiM bhAMr3a ! yAMre-mhAre yoga sUM patthara paDasI rAMDa ! to caMdanA ke dAna meM kitanI pavitratA, kitanI niSkAmatA thI, aura vezyA ke dAna meM, vAstava meM vaha dAna bhI nahIM thA, vaha to mUrkhatA pUrNa saudA thA / to batAnA yaha hai ki niSkAma bhAva se supAtra ko diyA huA uDada kA vAkalA bhI kitanA mahAna phala dene vAlA siddha huA ! isI prakAra zuddha bhAva se Atmazuddhi ke lie kiyA gayA japa, tapa, dAna, satkarma sabhI aciMtanIya aura mahAna phala dene vAle haiN| bhagavAna mahAvIra ne isIlie kahA hai-- eka upavAsa bhI, eka navakArasI bhI kisI bhautika kAmanA se nahIM karo / tapa se pUjA, satkAra svarga aura devI devatAoM kI ArAdhanA mata cAho 64 no pUyaNaM tavasA AvahejjA' tapa se pUjA Adi kI kAmanA mata karo, kintu tapasyA meM eka hI pavitra lakSya sAmane rakho - AtmA kI zuddhi ho, karmoM kI nirjarA ho ! karma dukha kA mUla hai, vaha karma jaba kSaya ho jAyegA to duHkha apane Apa hI kSINa ho jAyegA / tapa se lAbha bhagavAna ne batAyA hai ki tapasyA se AtmA pavitra hotI hai, samyaktva zuddha hotA hai / aura AtmA kA jJAna, darzana, cAritra, nirmala, nirmala tara hotA jAtA hai 1 2 tavasA avahaTTa lesassa daMsaNaM parisujjhai sutrakRtAMga 7 / 27 dazAzru taskandha 56 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kA uddezya aura lAbha mujhe Apake darzanoM ke lie usa pAra se isa pAra Ate samaya nadI pAra karane meM koI kaThinAI nahIM hogii| nAva kI intajAra bhI nahIM karanI par3egI, java cAhU~gA, tabhI calA aavgaa|" . ziSya kI zekhI para gurujI ko kucha ha~sI bhI AI aura ghRNA bhI ! bole-'mUrkha ! kyA isa do paise kI siddhi ke lie hI caudaha varSa taka zarIra ko sukhAkara kAMTA banAyA hai ? isI kA~ca ke Tukar3e ke lie jIvana ke caudaha amUlya ratna khoye haiM ? koI bhI nAvika sirpha do paisA lekara tujhe nadI ke isa pAra se usa pAra pahuMcA sakatA hai / itanI sI tuccha vAta ke lie itanA ahaMkAra ! acchA hotA tU caudaha varSa kyA, caudaha dina hI niSkAma bhAva se kucha bhagavAna kA bhajana karatA to terI AtmA kitanI U~cI uTha gaI hotI !" to isa samasta vivecana kA sAra yaha hai ki sAdhaka ke sAmane tapa kA uddezya bahuta mahAna, bahuta U~cA rahanA cAhie / usakA pavitra uddezya eka hI honA cAhie-tapa dvArA karma nirjarA, karma mukti / mukti kA mahAna phala sAmane rakhakara hI use tapaH sAdhanA karanI caahie| tapa-japa sevA sAdhanA dAna aura satkarma / 'mizrI' mukti hita karo, yahI parama hai dharma / loga sAmAyika karate haiM, dAna dete haiM, thor3I sI sevA karate haiM aura socate haiM, isase hameM amuka lAbha milanA cAhie, hamArI kIrti honI cAhie / dAna diyA to hamArA nAma akhavAra meM chapanA cAhie ! telA kiyA to devatA svapna meM Akara darzana dene cAhie'-yaha sava AkAMkSAe~, lAlasAe~ usa satkarma ke phala ko kSINa aura varvAda karane vAlI haiN| Apane bhagavAna mahAvIra ke jIvana prasaMga meM sunA hogA-caMpA nagarI meM java caMdanabAlA ne bhagavAna ko uDada ke vAkale baharAye to AkAza se ratnoM kI varSA huii| samUcI dharatI ratnoM se, hIroM pannoM se bhara gii| yaha dekhakara eka vezyA ne bhI apane bAbAjI ko bulAyA, khUba miSTAnna khilAye aura bAra-bAra AkAza kI tarpha dekhane lgii| yaha dekhakara vAvAjI ne pUchA-bAra-bAra Upara kyA dekhatI hai ? . . Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 tapa aura labdhiyAM . Aja kA yuga vaijJAnika yuga kahalAtA hai / Aja koI bhI vastu tavaM taka sahI va satya nahIM mAnI jAtI java taka vijJAna usakI satyatA svIkAra nahIM kara letA / logoM meM eka bhAvanA bana gaI hai ki jo vijJAna dvArA sammata hoM, vahI satya hai / jisa vastu tathya kA vijJAna samarthana nahIM karatA vaha satya nahIM ho sakatA / yaha dhAraNA eka lokapravAha mAtra hai / vAstava meM vijJAna ne Aja AzcaryakArI anusaMdhAna to kiye haiM, kintu ve saba bhautika jagata meM hI kiye haiM / vastu, padArtha aura aNu ke vizleSaNa meM vijJAna ne avazya Azcaryajanaka pragati kI hai, kintu AdhyAtmika zaktiyoM ke bAre meM vaha Aja bhI gatihIna hai | manuSya kI AtmA meM, mana meM kitanI ananta zaktiyAM bharI haiM isakA vizleSaNa Aja kA vijJAna nahIM kara sakatA / Aja bhI vaijJAnika jaba kisI yogI ke mAnasika zaktiyoM ke camatkAra, AdhyAtmikaM teja tathA AtmA meM pragaTa huI kucha vicitra svAbhAvika zaktiyoM ko dekhate haiM to dAMtoM tale aMgulI . davA lete haiM aura vijJAna vahA~ hAra khA jAtA hai / vijJAna ne jise vila pAvara (Will Power) (icchA zakti) mAnA hai vaha bhI eka prakAra ko mAnasika zakti hai / mesmerijma ke prayoga se hajAroM manuSyoM kA sammohita kiyA jAtA hai, asAdhya rogoM kA ilAja kiyA jAtA hai--kyA yaha bhautika zakti hai ? nahIM Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 tapa kA uddezya aura lAbha tapasyA se lezyAoM ko saMvRta karane vAle sAdhaka kA darzana-samyaktva parizuddha hotA hai, nirmala hotA hai| tapa se isI prakAra ke mahAna phala kI prApti vaidika granthoM meM bhI mAnI gayI hai / kahA hai tapasA prApyate satvaM satvAt saMprApyate manaH / manasA prApyate tvAtmA hyAtmApattyA nivrtte|' tapa dvArA satva (mana ko vijaya karane kI jJAnazakti) prApta hotI hai satva se mana vaza meM AtA hai, mana vaza meM A jAne se durlabha Atmatatva kI prApti hotI hai aura AtmA kI prApti ho jAne para saMsAra se chuTakArA mila jAtA hai, AtmA karma bandhanoM se sarvathA mukta ho jAtI hai| isa prakAra jainetara darzanoM ne bhI tapa kA antima lAbha mokSa mAnA hai| maharSi vaziSTa se pUchA gayA ki saMsAra meM sabase durlabha-duSprApya kyA hai ? to unhoMne kahA-mokSa ! sarva duHkhoM se vimukti ! phira pUchA gayA-vaha duSprApya mokSa kaise prApta ho sakatA hai ? to uttara diyA tapasaiva mahogreNa yad durApaM tadApyate / / saMsAra meM jo sarvAdhika duSprApya vastu hai, vaha tapasyA ke dvArA prApta kI jA sakatI hai| uparyukta vivecana kA sAra yahI hai ki tapa kA jo uddezya hai, vahI usakA phala hai, lAbha hai / tapa kA uddezya hai-Atma vizuddhi aura mokSa prApti / tapa se isI phala kI prApti hotI hai| isalie kahA jA sakatA hai mukti lAbha hI tapa kA mukhya phala hai| 1 maitrAyaNI AraNyaka 114 2 yogavAziSTha 3 / 68 / 14 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jaina dharma meM tapa lekina vAdala haTate hI sUrya camakane lagatA hai / raMgamaMca para pardA par3A rahatA hai, taba taka abhinetA dikhAI nahIM detA, kiMtu jaise hI pardA haTatA hai abhinetA hamAre sAmane haMsatA-bolatA dikhAI detA hai / isI prakAra java jisa viSaya ke karmadalika dUra hote haiM taba usa usa sambandha kI Atmazakti prakaTa hokara hamAre sAmane A jAtI hai / AcArya abhayadeva ne vatAyA haiAtmano jJAnAdi guNAnAM tatkarma kSayAditolAbha: 1. - AtmA ke jJAna, darzana, cAritra, vIrya Adi guNoM kA tat tat sambandhita karmoM ke kSaya va kSayopazama se jo lAbha prApta hotA hai, use labdhi kahate haiM / jaina darzana meM labdhi kA prAyaH sarvatra isI artha meM prayoga huA hai / labdhi kI prApti pariNAmoM kI vizuddhatA, cAritra kI atizayatA tathA utkRSTa tapa ke AcaraNa se hotI hai / AcArya ne batAyA hai pariNAma tavavaseNa imAI huti laDIo | 2 zubha pariNAma evaM tapa saMyama ke AcaraNa se ye labdhiyAM prApta hotI haiM / isa kAraNa ye labdhiyAM zuddha Atmazakti haiM / inameM koI devazakti, yA maMtra kI zakti kA sahArA nahIM liyA jAtA hai / vaidika darzana meM yogadarzanakAra paMtajali ne inhIM labdhiyoM ko 'vibhUti' kahA hai / sAdhaka yogI, apanI sAdhanA ke dvArA aneka prakAra kI vibhUtiyAM prApta kara letA hai, aneka camatkAra prApta karatA hai / jaina darzana meM jaise kahA hai- jJAnAvaraNIya karma ke kSaya va kSayopazama se jJAna samvandhI labdhiyAM prApta hotI haiM, vaise hI anya karmoM ke kSayAdi se unase sambandhita labdhiyAM / AcArya pataMjali ne yogadarzana meM bhI prAyaH isI prakAra vibhUtiyoM kI prApti kA krama dikhAyA hai, jaise ahiMsA kI sAdhanA se vairavijaya, 3 satya kI sAdhanA se vacana siddhi Adi / vauddha darzana meM isa 'labdhi' yA 1 bhagavatIsUtra vRtti pAra pravacana sAroddhAra 270 11465 2 3 ahiMsA pratiSThAyAM tassannidho vairatyAgaH / 4 yogadarzana 236 -- yogadarzana 235 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa aura labdhiyAM yaha bhI eka prakAra kI mAnasika zakti hai / kintu mAnasika zakti kA bahuta hI choTA sA tuccha rUpa hai / 'aNa' se AtmA kI zakti mahAna hai Aja aNu kI zakti se saMsAra cakita hai, kiMtu jaba atmA kI zakti kA patA calegA to anubhava hogA ki aNu se bhI ananta gunI zaktiyA~ AtmA meM haiM / AtmA akSaya anantazaktiyoM kA piMDa hai| hamAre meM jo cetanA hai, mano bala hai, ciMtana karane kI kSamatA hai, bhaviSya kI bAtoM kA kabhI kabhI pUrvAbhAsa ho jAtA hai; atIta kI hajAroM smRtiyAM mastiSka meM cakkara kATatI haiM, bahuta se logoM ko mRtyu se pUrva hI apanI aMtima yAtrA kA jJAna ho jAtA hai ye saba kyA bhautika zaktiyAM haiM ? nahIM ! AtmA kI hI kucha vikasita zaktiyA~ haiM aura inake anubhava se hameM vizvAsa hotA hai ki yadi ina zaktiyoM kA vikAsa kiyA jAya to ye hI zaktiyAM adabhuta camatkAra dikhA sakatI haiN| labdhi kyA hai ? camatkAra ko saMsAra namaskAra karatA hai, kiMtu camatkAra paidA kauna kara sakatA hai ? jisameM Atmabala hogA ! jisake pAsa sAdhanA hogI ! yaMtra aura taMtra kI zaktiyAM bhautika hotI haiM, kiMtu sAdhanA, tapasyA se prApta zakti AdhyAtmika hotI hai| bhautika zakti 'jAdU' kahalAtI hai, AdhyAtmika zakti 'siddhi' / Aja bhI aneka loga tAMtrika prayoga karate haiM, devI kI upAsanA se kucha camatkAra bhI dikhAte haiM, bhairava, bhavAnI, kAlI Adi kI upAsanA kara kucha camatkRta karane vAle karizmeM bhI dikhAte haiM, kiMtu vAstava meM ina prayogoM ko siddhi nahIM kahA jA sakatA / siddhi to vaha hai, jo zuddha AdhyAtmika ho, karma AvaraNoM kA kSaya hone para svataH AtmA se hI jo zakti prakaTa hotI hai use 'landhi' yA 'siddhi' kahA jAtA hai| labdhi kA artha hai-'lAbha' ! prApti ! tapasyA Adi ke dvArA java karmoM kA kSaya hotA hai to AtmA ko utane rUpa meM vizuddhi va ujjvalatA prApta hotI hai| AtmA ke guNa va zaktiyAM, jo karmoM ke kAraNa DhaMkI huI thI, chipI huI thI, ve karmAvaraNoM ke haTane se prakaTa ho jAtI haiM / jaise AkAza meM sUrya para bAdala A jAte haiM to usakA teja, prakAza dhuMdhalA par3a jAtA hai hai ? jisameM ApAtaka hotI haiM, phijAdU kahalAtI hai, Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa: kA utanA hI adhika dAna, lAbha, bhoga, upabhoga labdhi ke 1-1 vIrya labdhi ke 3, aura indriya labdhi ke 5 - yoM kula dasa labdhi ke 26 antara bheda batAye gaye haiM / ina labdhiyoM se abhiprAya hai, una una viSayaka AtmazaktiyoM kA vikAsa ! jaise jJAna labdhi ke kAraNa AtmA kI jJAna zaktiyoM kA vikAsa hotA hai, jisa AtmA ko jitanA kSaya, kSayopazama hogA usake jJAna vikAsa hotA jAyegA / vaise ho indriyalabdhi meM AtmA ko pAMca indriya viSayaka kSayopazama hotA hai, aura usakI indriya zaktiyoM kA vikAsa usI anupAta meM hotA rahatA hai| hAM, ye labdhiyAM ekAnta tapojanya nahIM mAnI gaI haiN| inake vikAsa meM tapa mukhya kAraNa bana sakatA hai, kiMtu AtmA kI vikAsazIlatA ke kAraNa sahajarUpa meM bhI kucha na kucha unakA divAsa pratyeka AtmA meM hotA hI hai / ekendriya Adi meM bhI ina vikAsa rahatA hai / hAM, tapaH sAdhanA ke dvArA isa vikAsa evaM pravala phaladAyI banAyA jA sakatA hai / labdhiyoM kA sUkSma ko adhika sakriya 70 aThAIsa labdhiyAM prakAra kI tapojanya uparyukta labdhiyoM ke atirikta graMthoM meM aneka labdhiyoM kA bar3A vistRta vivecana kiyA gayA hai / 28 prakAra kI tapojanya labdhiyoM kA varNana AcArya ne kiyA hai / ve labdhiyAM pravacana sArodvAra meM 1 isa prakAra haiM 1 Amosahi vipposahi khelosahi jallaosahI ceva / savvosahi bhinne ohIriu viulamai lavI // cAraNa AsI visa kevaliya gaNahAriNo ya puvvadharA / arahaMta cakkavaTTI baladevA vAsudevA vAsudevAya / / khIramahu sappi Asava koTThaya buddhI payANusArI ya / taha bIyabuddhi teyaga AhAraka soya lesA ya // uvvidehalavI akkhINamahANasI pulAyA ya / pariNAma tavavaseNa emAI huti laddhIo // -pravacana sArodvAra, dvAra 270 gAthA 1462-- 1465. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa aura labdhiyAM . 'vibhUti' ko 'abhijJA' kahA gayA hai| tapasvI sAdhaka apanI utkRSTa tapasyAke dvArA jo zakti prApta karatA hai, use vahA~ 'abhijJA' saMjJA dI gaI hai| usake pAMca aura kahIM-kahIM chaha bheda batAye haiM / labdhiyoM ke bheda yoM to AtmA kI zakti ananta hai, aura vaha ananta rUpoM meM prakaTa ho sakatI hai / jitane rUpoM meM prakaTa hoM, utanI hI labdhiyAM bana sakatI haiN| phira bhI mUla AgamoM meM tathA uttaravartI granthoM meM labdhiyoM kI gaNanA karake unakA vistAra ke sAtha vivecana kiyA gayA hai| kahIM para labdhi ke dasa bheda, kahIM aThAIsa bheda tathA kucha anya nAma ginAye gaye haiN| bhagavatI sUtra meM pUchA gayA hai-bhagavan ! labdhiyAM kitanI prakAra kI haiM ? ___ uttara meM batAyA gayA hai-dasavihA laddhI paNNattA-dasa prakAra kI labdhiyAM batAI gaI haiN| 1 nANaladdhI-jJAnalabdhi 2 saNaladdhI-darzanalabdhi 3 carittaladdhI- cAritralabdhi 4 carittAcarittaladdhI-caritrA caritra labdhi 5 dANaladdhI-dAnalabdhi 6 lAbhaladdhI lAbhalabdhi 7 bhogaladdhI-bhogalabdhi 8 uvabhogaladdhI-upabhogalabdhi 6 vIriyaladdhI-vIryalabdhi 10 iMdiya laddhI-indriyala bdhi jJAnala bdhi ke, 5 jJAna labdhi aura 3 ajJAna labdhi yoM ATha bheda batAye gaye haiN| darzana labdhi ke 3, cAritra labdhi ke 5, carittAcaritta ladhi kA 1, 1 bhagavatI sutra 62 sUtra 316 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ....jaina dharma meM tapa, devatA saMbhramita ho gayA, bolA-"mahArAja ! karmajanya bhAva roga miTAne kI zakti mujha meM nahIM hai, maiM to svayaM bhI usa roga se ghirA hUM, . merA kAma sirpha zarIra kA roga miTAnA hai|" ___ muni ne upekSApUrvaka kahA--"zarIra ke roga kI kyA ciMtA hai," aura mukha kA amRta (thUka) lekara zarIra ke eka bhAga para lagAyA to zarIra kaMcana kI taraha camaka uThA / devatA natamastaka hokara vApasa calA gyaa| .. to unheM khelosahi labdhi prApta thI, thUka meM hI sava roga miTAne kI zakti vidyamAna hote hue bhI unhoMne kabhI apane zarIra kI ciMtA nahIM kI, apane lie apanI labdhi kA prayoga nahIM kiyaa| isase yaha bhI patA calatA hai ki labdhidhArI muni hara samaya labdhi kA upayoga nahIM karate / AvazyakatA par3ane para, saMghahita, dharma prabhAvanA yA paropakAra kI bhAvanA se hI jaba apanI labdhi kA upayoga karane kA saMkalpa karate haiM tabhI landhi apane prabhAva meM AtI hai / to dUsarI labdhi hai (2) vipposahi'-vi DIpadhi-'vi' zabda kA artha hai zarIra dvArA tyakta mala, aura 'pra' kA artha hai - prazravaNa / pUre zabda vipruGa kA artha hai- . mala-mUtra / arthAt jisa labdhi ke prabhAva se tapasvI sAdhaka ke mala-mUtra meM / sugandha AtI ho, aura jisakA sparza hone para rogI kA roga zAMta ho jAtA ho-unakA malamUtra auSadhi kI bhAMti rogopazamana meM samartha ho, aisI yoga zakti kA nAma hai-vipposahi labdhi / in . sAdhAraNataH malamUtra mahAna durgandhi aura apavitra vastu mAnI jAtI hai, / 1 (ka) vipposa hi gahaNeNa viTThassa gahaNaM, kIrai taM caiva viTeosahi sAmatthajjateNa vippa sahi bhavati / ___ ~AvazyakacUNi-1 (kha) yan mAhAtmyAt mUtra purIsAvayavamAtramapi rogarAzi praNAzAya saMpadyate, surabhica sA viguDhIpadhiH / -pravacana sAroddhAra vRtti dvAra 270 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa aura labdhiyAM 71 (1) Amosahi AmISadhi""isa labdhi ke dhAraka tapasvI kisI rogI, glAna Adi ko, svayaM ko athavA jisa kisI ko bhI svastha karanA cAheM to ve pahale mana meM saMkalpa kara lete haiM-mere sparza se yaha nIroga hoM, aura phira use sparza karate haiM, to unake sparzamAtra se hI roga zAMta ho jAtA hai, kAyA kaMcana jaisI ujjvala ho jAtI hai| eka prazna uThatA hai ki isa labdhi ke dhAraka tapasvI ke hAtha Adi kA sparza kyA kisI bhI samaya kisI bhI sthiti meM hone se rogI kA roga zAMta ho jAtA hai yA koI vizeSa sthiti meM ? isakA uttara hameM Avazyaka cUrNi ke isa zabda-tigicchAmiti 'saMciteUNa'' meM prApta hotA hai, ladhidhArI java mana meM yaha saMkalpa yA ciMtana karatA hai ki 'maiM ise svastha karU, nIroga banAUM, aisA saMkalpa karake java rogI kA sparza karatA hai tabhI usakA sparza aupadhi rUpa meM kArya karatA hai, anyathA nahIM, anya labdhiyoM ke viSaya meM bhI aisA hI samajhanA caahie| cUki labdhidhArI bahuta bAra svayaM gI asAtA vedanIya ke udaya se rogAkrAMta ho jAte haiM, ve apane asAtAvedanIya ko bhogate haiM, kiMtu labdhi ke dvArA sahaja meM roga miTAne kA prayatna nahIM krte| jaisA ki sanatkumAra cakravartI ke viSaya meM prasiddha hai ki unakA zarIra java solaha mahArogoM se AkrAMta ho gayA to zarIra kI nazvaratA kA bodha kara vairAgya prApta kara ve dIkSita ho gae aura ghoratapazcaryA karane lge| usa tapovala se unheM khelosahi Adi labdhiyAM prApta ho gii| eka bAra koI devatA unakI sahanazIlatA aura nispRhatA kI parIkSA karane vaidya kA rUpa vanAkara AyA aura bolA-"mahArAja ! ApakA zarIra kuSTa roga se gala rahA hai, mujhe sevA kA avasara dIjiye, maiM ApakA roga miTA duuN|" muni ne sahaja zAMti ke sAtha kahA-"bhAI ! dravya roga miTAtA hai yA bhAva roga ?" 1 Amosahi pattANaM rogAbhibhUtaM attANaM paraM vA javi tigicchAmiti saMcitteUNa Asura ti te takkhaNA ceva vavagayarogAtaMkaM karoti saa| -AvazyakacUNi Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa aura labdhiyAM hai / mala-mUtra kA mAhate haiM / kiMtu hAM kahIM bhI usakI ne isakA thor3A kiMtu tapasyA ke prabhAva se vaha durgandhamaya vastu bhI sugaMdhita ho jAtI hai, aura auSadhi ke rUpa meM bana jAtI hai|| (3) khelosahi-khela yAnI zleSma, khaMkhAra thUka / jisa yogazakti ke prabhAva se labdhidhArI ke zleSma meM sugaMdha AtI ho, aura usake prayoga-lepanasparzana Adi se aupadhi kI bhAMti roga zAMta ho jAtA ho, vaha khelosahi labdhi hai / mala-mUtra kI bhAMti khela-khaMkhAra se bhI ghRNA kI jAtI hai, aura usake sparza se bacanA cAhate haiN| kiMtu khela khaMkhAra tapasyA ke prabhAva se durgadha ke sthAna para sugaMdha dene lagatA hai, aura jahAM kahIM bhI usakA sparza ho jAtA hai vasa roga ko turaMta zAMta kara detA hai / sanatkumAra cakravartI ne isakA thor3A sA camatkAra devatA ko dikhAyA, ki tU jisa zarIra ke roga miTAne kI bAta karatA hai, usa zarIra kA roga miTAne kI davA to terI jar3IbUTI meM kyA, mere thUka meM bhI hai, kiMtu mujhe zarIra roga kI ciMtA nahIM, karma roga miTAne kI ciMtA hai / astu / (4) jallosahi-jalla nAma hai mala kA / zarIra ke vibhinna avayavajaise kAna, mukha, nAka, jIbha, A~kha Adi kA jo mala-pasInA athavA maila hotA hai use 'jalla' kahA jAtA hai / sAdhu ke 22 pIpahoM meM aThArahavAM 'jalla parISaha' batAyA gayA hai, kyoMki ina maloM ke kAraNa bhI zarIra meM durgadha Ane lagatI hai, tathA vaicenI hone lagatI hai / kiMtu tapasviyoM ko labdhi prabhAva se ye mala bhI sugaMdha dene lagate haiM, tathA inakA sparza bhI aupadhi kI bhAMti roga miTAne kI adbhutazakti rakhatA hai| (5) savosahi-sopadhi / prathama cAra labdhiyoM meM zarIra ke alagaalaga avayava evaM vastuoM ke sparza se roga zAMta hone kI zakti hotI hai, kiMtu sarvopadhi labdhi ke dhAraka tapasvI ke to zarIra ke samasta avayavamala mUtra, keza, nakha, thUka Adi meM sugadha AtI haiM tathA unake sparza se roga zAMta hote haiM / isa ladhidhArI kA samUcA zarIra hI jaise pArasa hotA hai, amRtamaya hotA hai, jahAM se bhI, jo bhI vastu chU lo turanta vaha camatkAra dikhAtI hai| alaga aur labdhi ke IIT meM sugadha Ata Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jaina dharma meM tapa (6) saMbhinnazrotA-isa labdhi kI vyAkhyA kaI prakAra se kI gaI hai| eka artha hai-isa labdhi ke prabhAva se sAdhaka zarIra ke kisI bhI bhAga se zabdoM ko suna sakatA hai / ' sAdhAraNatayA kAna se hI sunA jAtA hai, kiMtu labdhi prabhAva se nAka se bhI suna sakate haiM jIbha se bhI, A~kha se bhI / arthAt pratyeka indriya zrotra-kAna kA kArya kara sakatI hai| eka dUsarA artha kiyA gayA hai ki sAdhAraNataH eka indriya eka hI kArya kara sakatI hai / A~kha dekha sakatI hai. jIbha sUghatI hai, na A~kha jIbha kA kAma kara sakatI hai, aura na jIbha A~kha kaa| kiMtu tapasyA ke prabhAva se sAdhaka ko aisI zakti prApta ho jAtI hai ki kisI bhI eka indriya se pAMcoM indriyoM kA kAma kara sakatA hai / AMkha mUMdakara baiThA hai, Apake zabda suna rahA hai to zabdoM ke sAtha hI Apake hAva-bhAva kA jJAna bhI use ho rahA hai, ApakA pUrA rUpa usake kAnoM se prativimvita ho jAtA hai, isI prakAra jIbha se eka vastu ko chUne para usakA rUpa raMga sparza gaMdha Adi saba kA jJAna kara liyA jAtA hai / yaha indriyoM kI adbhuta vikasita zakti hai / prakArAntara se eka artha yaha bhI kiyA jAtA hai ki saMbhinnayoto labdhi ke dhAraka yogI kI zrotraindriya zakti bahuta hI pracaMDa ho jAtI hai / sUkSma se sUkSma dhvani ko vaha alaga-alaga karake grahaNa kara letA hai / jaMgala ke vAtAvaraNa meM jaise eka sAtha saikar3oM pakSiyoM kI AvAjeM AtI haiM, kahIM cir3iyA cahaka rahI hai, kauA kAMva-kAMva kara rahA hai, koyala gA rahI hai, aura choTe-moTe jhIMgura Adi agaNita jIva alaga-alaga zabda kara rahe haiM / sAdhAraNa manuSya ke lie vaha koI spaSTa zabda nahIM, kevala eka kolAhala mAma hotA hai, kisI kI bhI dhvani va artha usakI samajha meM nahIM A sktaa| kiMtu bhinnathotola bdhi kA dhAraka dUra khar3A hI una tamAma zabdoM ko, dhvaniyoM ko sunakara sabako alaga-alaga pahacAna sakatA hai, kauna kisa kI dhvani hai ! udAharaNa dekara batAyA gayA hai ki -cakravartI kI vizAla senA / 1 narvataH sarvairapi zarIra degaH zrRNoti sa saMbhinnazrotA: -Avazyaka cUNi a01 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 tapa aura labdhiyA~ kahIM zaMkha baja rahA hai. jo bAraha yojana meM khar3I hai / usameM eka hI samaya kahIM Dhola, kahIM bherI, kahIM ghaMTA, kahIM bAje, kahIM vINA Adi vibhinna dhvaniyAM eka sAtha gUMja rahI hai, aura eka vicitra kolAhala sA ho rahA hai, labdhidhArI una samasta vAdya vizeSoM ke zabdoM ko pRthak-pRthak rUpa se sunatA hai / pratyeka vAdya kI dhvani ko alaga-alaga pahacAnatA hai / itanI sUkSma aura dUrastha viSaya ko grahaNa karane kI zakti saMbhinnazrotolavdhi kahalAtI hai / (7) avadhi labdhi - isa labdhi ke prabhAva se avadhi jJAna kI hotI prApti hai / ( 8- 6 ) Rjumati vipulamati labdhi - manaH paryava jJAna ke do bheda haiMRjumati aura vipulamati / Rjumati manaH paryava jJAna kA dhAraka laDhAI dvIpa meM kucha kama (aDhAI aMgula kama ) kSetra meM he hue saMjJI, arthAt samanaska prANiyoM ke manobhAvoM ko jAnatA hai / prANI mana meM jo bhI socatA hai, saMkalpa karatA hai usakA sAmAnya rUpa se jJAna karanA Rjumati manaH paryava jJAna hai / aura saMpUrNa aDhAI dvIpa meM rahe hue sajJI prANiyoM ke manobhAvoM ko spaSTa rUpa se, sUkSmAtisUkSma vicAroM ko bhI jAna lenA vipulamati manaH paryava jJAna hai / yaha manojJAna jisa labdhi ke kAraNa prApta hotA hai, usa labdhi ko Rjuma tilabdhi tathA vipulamatilabdhi kahA jAtA hai / (10) cAraNalabdhi - jisa labdhi ke kAraNa AkAza meM jAne Ane kI viziSTa zakti prApta hotI hai, use cAraNalabdhi kahA jAtA hai / cAraNa zabda eka prakAra kA rUDha zabda hai, jisakA AkAzagAminI zakti ke rUpa meM jaina granthoM meM sthAna-sthAna para prayoga huA hai / bhagavatI sUtra meM cAraNalabdhi ke do bheda batAye gaye haiM / jaMdhAcAraNa aura vidyAcaraNa | jaMghAcAraNa labdhi kA dhAraka padmAsana lagAkara jaMghA para hAtha lagAtA hai aura tIvragati se AkAza meM ur3a jAtA hai / TIkAkAra labhayadeva sUri ne vatAyA hai ki jaMghAcAraNavAlA muni AkAza meM ur3Ana 1 zataka 20 uddezaka Page #115 -------------------------------------------------------------------------- Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko zakti meM aura mitA hai, kiMtu vaha janma se bhI AkAza jA sakatA hai yA ke vaza hotI hAtI banegI / jaise kAraNa lati hai / kitanI hai. adhika hotI jAtI hogA, vaha utanI hI tana se adhika zAiva meM mAnuSottA barakhApa pahuMcatA pa aura labdhiyAM oo rahatI hai aura isameM jJAna kI / tapa ke sAtha vidyAbhyAsa karane se isa labdhi kI prApti hotI hai| kiMtu hai yaha bhI tapojanya / vidyAdharoM kI AkAzagAminIzakti meM aura vidyAcAraNalabdhi meM aMtara hai| vidyAdharoM ko bhI yadyapi vidyAbhyAsa karanA par3atA hai, kiMtu vaha janmagata evaM jAtigata saMskAra rUpa meM bhI prApta hotI hai / kucha yogI maMtra zakti se bhI AkAza meM ur3Ana bharate haiN| kiMtu vidyAcAraNa lavdhi vAlA maMtra-taMtra va janmagata kAraNa se nahIM, kiMtu tapa ke sAtha vidyAbhyAsa ke kAraNa hI AkAzagamana kara sakatA hai| vidyAcAraNa vAlA tirache loka meM AThaveM naMdIzvara dvIpa taka ur3akara jA sakatA hai / vidyAcAraNa kI zakti prAraMbha meM kama va vAda meM adhika hotI hai / cUMki yaha vidyA ke vaza hotI hai,vidyA kA jitanI bAra parizIlana adhika hogA vaha utanI hai. adhika zaktizAlI banegI / jaise bhAMga ko jitanI ghoTI jAtI hai, vaha utanI hI teja hotI jAtI hai, vidyAcAraNa labdhi bhI isI prakAra punaH punaH parizIlana se adhika zaktizAlI banatI hai / isI kAraNa vidyAcAraNa ko naMdIzvara dvIpa jAte samaya bIca meM mAnupottara parvata para eka vizrAma lenA par3atA hai, aura dUsarI ur3Ana bharakara vaha naMdIzvaradvIpa pahuMcatA hai kiMtu lauTate samaya parizIlana se usakI vidyA zakti prakhara ho jAtI hai ataH eka hI ur3Ana meM sIdhA apane sthAna para A jAtA hai| isI prakAra U~cI ur3Ana bharate samaya bhI jAte samaya pahale naMdanavana meM vizrAma lekara phira dUsarI ur3Ana meM pANDukavana pahu~cA jAtA hai, kiMtu lauTate samaya meM sIdhe hI eka ur3Ana meM apane sthAna para A jAte haiN| ___jaMghAcAraNa se vidyAcAraNa kI zakti kama hotI hai / graMthoM meM batAyA gayA hai ki jaMghAcAraNalabdhi vAlA tIna bAra A~kha kI palaka jhapakane jitane samaya meM eka lAkha yojana vAle jaMbUdvIpa ke 21 cakkara lagA sakatA hai, kiMtu vidyAcAraNa labdhi vAle itane samaya meM sirpha 3 cakkara hI lagA pAte haiM / gati kI tIvratA jaMghAcAraNa meM adhika hai| Aja ke jaiTa vimAna, phrAMsa ke mirAja vimAna jo ki zabda kI gati se bhI adhika teja daur3a sakate haiM, aura janyAna, jo minaToM meM hajAroM mIla ke cakkara kATa lete haiM, abhI bhI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jaina dharma meM tapa bharane se pahale makar3I ke jAla jaisA taMtu, vaTI huI vAtI athavA sUrya kI kiraNoM kA avalaMbana-nizrAya letA hai, aura phira AkAza meM ur3atA hai| .. ___ jaMghAcAraNa labdhi cAritra evaM tapa ke vizepa prabhAva se prApta hotI hai| bhagavatI sUtra meM isakI sAdhanA vidhi kA varNana karate hue batAyA gayA hai, niraMtara vele-bele tapa karane vAle ko vidyAcAraNa evaM niraMtara tele-tele kA ugra tapa karane vAle yogI ko jaMghAcAraNa labdhi kI prApti hotI hai / jaMghA .... cAraNa labdhi vAlA eka hI ur3Ana meM (utpAta meM) terahaveM rucakavara dvIpa taka jA sakatA hai / yaha dvIpa bharatakSetra se asaMkhyAta yojana dUra hai / isa - . ladhidhAraka kI pahalI ur3Ana adhikazaktizAlI hotI hai / kiMtu ur3Ana karane meM pramAda aura kutUhala hone ke kAraNa labdhi kI zakti kramazaH hIna va kSINa hone laga jAtI hai, isa kAraNa eka ur3Ana meM rucakavara dvIpa jAne vAlA java vahA~ se vApasa ur3Ana bharatA hai to vaha bIca meM thaka jAtA hai, isalie vIca meM naMdIzvara dvIpa meM use eka vizrAma lenA par3atA hai aura vaha dUsarI ur3Ana meM . apane sthAna para lauTa kara A sakatA hai| jaMghAcAraNavAlA yadi Upara Urdhva loka meM ur3Ana bharatA hai to vaha sIdhA sumeruparvata ke zikhara para suramya pANDukavana meM pahu~ca sakatA hai| yaha vana saba banoM meM sundara va sabase adhika U~cAI para hai / jaba yogI vahAM se vApasa lauTatA hai to jAne kI apekSA Ane meM use adhika zakti va samaya lagatA hai / zakti kI kSINatA ke kAraNa use naMdanavana meM eka vizrAma lenA / hotA hai, aura dUsarI ur3Ana bharake apane sthAna para pahuMca jAtA hai| ___ vidyAcAraNa labdhi tapa ke sAtha vidyA ke vizepa abhyAsa dvArA prApta hotI hai| jaMghAcAraNa se isakA tapakrama kucha sarala hai, usameM tele-tele tapa kA vidhAna hai, aura isameM vele-bele tapakA ! usameM cAritra kI atizayatA 1 lUtAtantunirvatita puTakatantUn ravi karAn vA niyAM kRtvA jaMDdhAbhyA- . mAkANena caratIti jaMghAcAraNaH / -bhagavatI sUtra vRtti 2016 2 bhagavatI sUtra 2016 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 na aura labdhiyAM manuSyoM ko 'kala jihvA" bhI kahA jAtA hai| cUMki yaha labdhi manuSya va tiryaMca donoM meM ho sakatI hai, aura sirpha vartamAna meM tapasyA karane se hI nahIM, kiMtu atIta meM kI huI tapasyA Adi ke prabhAva se bhI prApta ho sakatI hai| devatA zApa Adi se jo aniSTa karate haiM vaha isa labdhi kA kAraNa nahIM mAnA jAtA unameM to devabhava janya hI aisI zakti hotI hai aura vaha sabhI devatAoM meM sAmAnya rUpa se pAyI jAtI hai / yahAM yaha bhI batA denA jarUrI hai ki jAti AzIviSa koI labdhi nahIM hotI hai, vaha to janmajAta-jAtigata svabhAva ke kAraNa prApta ho jAtI hai| jaise vicchU sAMpa Adi meM jo vipa hotA hai vaha jAtigata hotA hai| isIlie kahA jAtA hai 'sAMpa kA baccA kyA choTA kyA bar3A ? vaha to janamate hI vipadhara hotA hai|' jAti AzIvipa ke sambandha meM sthAnAMga sUtra meM kApha vistAra ke sAtha varNana karake batAyA hai jAti AzIvipa ke cAra bheda haiM - 1 bicchU, hotI hai, vaha to jo vipa hotA hai bar3A ? vaha to janA 2 meMDhaka, 3 sAMpa, 4 manuSya vicchU se meMDhaka kA vipa adhika aura prabala hotA hai, meMDhaka se sAMpa kA aura sAMpa se manuSya kaa| manuSya kA vipa sabase pravala aura adhika vistAra vAlA hotA hai| (12) kevalIlabdhi-cAra ghanaghAtI karmoM ke kSaya se lokAlokaprakAzI jo kevalajJAna, kevala darzana kI prApti hotI hai, vaha kevalI labdhi hai| (13) gaNaghara labdhi-gaNadhara 'gaNa ko dhAraNa karane vAle hote haiN| ye tIrthakaroM kI vANI rUpa puSpoM ko sUtra rUpa meM gUthate haiM-use kramabaddha karate haiM aura Agama kA rUpa dete haiM, Aja kI bhASA meM tIrthakara pravaktA hote -sthAnAMga 414 TtAri jAi mAsIvisA-vicchyajAI.. ... Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jaina dharma meM tapa jaMghAcAraNa aura vidyAcAraNa labdhi kI zakti se bahuta pIche haiN| phira inameM yaMtravala hai, jabaki unameM Atmavala kA hI sArA camatkAra hai / astu, . digambara AcArya yati vRSabhAcArya ne cAraNa labdhi ke aneka antarbhedoM .. kA bhI varNana kiyA hai-jaise jalacAraNa-jala meM bhUmi kI taraha calanA, puppacAraNa-phUla kA sahArA lekara calanA, dhUmacAraNa-AkAza meM uThate dhUeM kA AlaMbana lekara ur3anA, megha cAraNa-bAdaloM ko pakar3akara calanA, jyotizcAraNa-sUrya va candra kI kiraNoM kA mAlaMbana grahaNa kara gamana . karanA Adi / (11) AzIviSa labdhi-jinakI dAr3hoM meM tIvra vipa hotA hai unheM . AzIvipa kahA jAtA hai| arthAt jinakI jIbha yA mukha meM, jinakA thUka yA muMha se nikalI sAMsa vipa ke samAna aniSTa prabhAvakArI hotI hai unheM bhI AzI vipa meM mAnA gayA hai / AzIvipa ke do bheda kiye gaye haiM karma AzIvipa aura jAMtiAzIvipa! , karma AzIvipa-tapa anuSThAna, saMyama Adi kriyAoM dvArA prApta hotA hai isaliye ise labdhi mAnA gayA hai / isa lavdhi vAlA, zApa Adi dekara dUsaroM ko mAra sakatA hai| usakI vANI meM itanI zakti aura prabhAva hotA hai ki krodha meM Akara kisI ko muMha se kaha diyA 'mara jaao|' yA 'terA nAza' hoM, to vaha vANI vipa kI taraha zIghra hI usake prANa haraNa kara letI hai| - prAcIna RSi-muniyoM ko zApa Adi kI jo ghaTanAeM. hama sunate haiM vaha eka prakAra kI yahI labdhi hogI aisA anumAna hotA hai| vaise isa labdhi . ke bala se sirpha zApa hI diyA jA sakatA hai, varadAna nahIM, cUki vipa prAyaH .. aniSTa pariNAma hI lAtA hai aura yaha labdhi "AzIviSa labdhi' haiN| hAM, yaha bhI prAyaH dekhA jAtA hai ki jo zApa de sakatA hai, vaha varadAna de yA . na bhI de ! zApa dene vAle meM varadAna dene kI zakti honA koI jarUrI nahIM hai| bahuta se manuSyoM ke viSaya meM hama sunate haiM-jisakI jIbha kAlI hotI hai usake muha se jo bAta nikalatI hai vaha prAyaH sahI bhI ho jAtI hai aise 1 dekhie tiloyapaNNattI . Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa aura labdhiyAM vaha pUrvadhara labdhi kahalAtI hai| vartamAna paramparA meM caudaha pUrva ke aMtima jJAtA zrIbhadravAhu svAmI hue / yadyapi AcArya sthUlibhadra ne daza pUrva kA artha sahita jJAna prApta kara liyA thA, aura gyArahaveM pUrva kA anuzIlana (vAcanA) cala rahA thA, kiMtu usI samaya unhoMne apanI bahanoM ko camatkAra dikhAne ke liye labdhi phor3akara siMha kA rUpa banA liyA / ' sthUlibhadra kA yaha kRtya dekhakara bhadravAhu svAmI ne socA-'ise vidyA hajama nahIM ho rahI hai, ataH apAtra samajhakara Age vAcanA denA vada kara diyaa| saMgha ne AcArya se vahuta anunaya-vinaya kiyA-ki yadi Apa jJAna nahIM deMge to cAra pUrva kA jJAna lupta ho jAyegA / AcArya ne kahA-"apAtra ko vidyA dene se to vidyA sAtha meM lekara mara jAnA ThIka hai / " kiMtu phira bhI zrIsaMgha ke atyadhika Agraha aura sthUlibhadra ke vinaya ke kAraNa bhadravAhu ne aMtima cAra pUrva kA jJAna to diyA, para kevala zabdarUpa meM hI, artharUpa meM hI nhiiN| isalie aMtima catudarzapUrvI bhadrabAhu svAmI hI kahalAte haiM / pUrvo kA jJAna itanA vizAla hai ki vaha kevalajJAna kA eka namUnA peza kara sakatA hai, isa kAraNa catudarzapUrvadhara ko 'zrutakevalI' bhI kahate haiM / (15) ahallabdhi-arihaMta tIrthakara ko kahate haiM / sAdhAraNataH arihaMta zabda kA artha hotA hai-karma rUpa zatru oM kA nAza karane vAle / kiMtu isa vyAkhyA se to pratyeka kevalI arihaMta kahalA sakate haiN| isalie AcAryoM ne kahA hai jisa kevalajJAnI ko ahallabdhi kI prApti ho, vahI sirpha arhat kahalAtA hai, hara eka kevalajJAnI nhiiN| ahallabdhi kI prApti hone para aneka viziSTa atizaya bhI pragaTa hote haiM jinameM apTa mahAprA tihArya mukhya haiM / 1 Avazyaka vRtti. pR0 668 2 azoka vRkSa, devakRta acitta puSpa vRSTi, divya dhvani, cAmara, siMhAsana, bhAmaNDala, deva dundubhi aura chatra-ye ATha mahAprAtihArya haiN| arhat jaba mAtA ke garbha meM Ate haiM to mAtA caudaha mahAsvapna dekhatI hai| caudaha mahAsvapna kA citra pariziSTa meM dekheN| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa haiM gaNadhara usa pravacana ke saMpAdaka / tIrthaMkara sirpha apane vicAra vyakta . karate haiM, gaNadhara unheM zAstra yA sAhitya kA rUpa pradAna karate haiN|' kiMtu yaha mahAna kArya hara koI nahIM kara sktaa| isa ke lie viziSTa jJAna, . pratibhA aura kuzala saMyojana medhA honI caahie| yaha kucha khAsa vyaktiyoM - meM hI hotI hai / ataH yaha mAnA gayA hai ki jinako gaNadhara labdhi kI prApti hotI hai ve hI gaNadhara pada prApta karate haiM ! .. (14) pUrvadhara labdhi-'pUrva' kA zabdArtha hotA hai pahale / jaina paramparA meM pUrva kA artha kiyA gayA hai-bhagavAna ne jo sabase pahale gaNadharoM ke sAmane pravacana diye-jinameM sAra rUpa se samasta vAGamaya kA jJAna chipA thAve 'pUrva' kahalAye / vAraha aMga jo zrutajJAna kA akhUTa khajAnA hai usameM sabase pahale jisa aMga (dRSTivAda) kI racanA huI use 'pUrva' kahA gayA-aisA prasiddha TIkAkAra AcArya abhayadeva evaM anya AcAryoM kA mata hai / 2 kucha AcAryoM kA kathana hai ki jo zru tajJAna bhagavAna mahAvIra se bhI pahale arthAt bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA se calA A rahA thA, use pUrva' (pahale kA) kahA gayA hai| ___ vizva vidyA kA aisA koI bhI vipaya nahIM hai, jisakA varNana 'pUrva' meM nahIM kiyA gayA ho / yaMtra, maMtra, taMtra, zabda zAstra, jyotiSa, bhUgola, rasAyana riddhi-siddhi Adi samasta viSayoM kI carcA pUrvo meM hai / pUrva caudaha hai / jisa muni ko daza se lekara caudaha pUrva taka kA jJAna hotA hai vaha pUrvadhara kahalAtA hai / jisa zakti ke prabhAva se ukta pUrvo kA jJAna prApta hotA ho,... 1 atyaMbhAsaI arahA suttaM guthati gaNaharA niuNA -Avazyaka niyukti 2 (ka) prathamaM pUrva tasya sarva pravacanAt -samavAyAMga vRtti patra 101 (kha) sarvazru tAt pUrva kriyate itipUrvANi -sthAnAMga vRtti 101 (ga) titya karo titya pavattaNa kAle gaNagharANaM santra suttAdhArattaNato puvvaM puvvagata suttatyaM bhAsati tAhA puvvaM ti nnnitaa| __ -naMdIsUtra (cUNi pR0 11) . Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kI labdhiyA~ khIMca sakate haiM / ' vAsudeva meM jitanA bala hotA hai usase dugunA vala cakravartI meM aura jinezvara deva cakravartI se bhI adhika balazAlI hote haiM / kyoMki saMpUrNa vIryAnta rAya karma kA kSaya ho jAne ke kAraNa tIrthaMkaroM kA bala aparimita hotA hai| (19) kSIramadhu-sapirAzravalabdhi-isa labdhi ke prabhAva se vaktA ke vacana sunane vAloM ko bar3e hI madhura (dUdha-madhu evaM ghRta ke samAna) priya evaM sukhakArI lagate haiM / AcArya ne kahA hai--yad vacanamAkarNyamAnaM manaH zarIra sukhotpAdanAya prabhavati te kSIrAzravAH-jinake vacana dUdha jaise, zahada jaise aura ghI jaise mana ko, aura zarIra ko bhI sukha evaM prIti paidA karane vAle hote haiM ve kSIra madhu sapirAzravala bdhi ke dhAraka hote haiN| sAdhAraNataH dUdha-madhura bhI hotA hai, priya bhI aura zarIra evaM mana ko prIti utpanna karane vAlA bhii| isa para bhI yadi puNDrakSu carane vAlI gAya kA dUdha mile aura vaha bhI vaha dUdha, jisase cakravartI kI khIra banatI ho to usa dUdha kA kahanA hI kyA ? usa dUdha kA varNana karate hue AcAryoM ne batAyA hai:-puNDa-ikSa (ganne) ke khetoM meM carane vAlI eka lAkha gAyoM kA dUdha 1 solasarAya sahassA savva valeNaM tu sNklnivddh| aMchaMti vAsudevaM agaDataDammiThiyaM saMtaM // 1 // ghetta Na saMkalaM so vAmahattheNa aNchmaannaannN| . bhujijja bali pijja va mahumahaNaM te na cAeMti // 2 // jaM kesavassa u valaM taM duguNaM hoi cakkavaTTissa / tatto balA balavaggA aparimiyavalA jiNavariMdA / / 3 // --pravacana sAroddhAra karor3a cakravartI kA vala eka deva meM, karor3a devoM kA vala eka indra meM, ananta indroM kA bala tIrthakara kI kaniSTha aMgulI meN|| 3 (ka) puNDrakSu cAriNInAmanAtaMkAnAM gavAM lakSasya....."yAvadevasyA go: sambadhiyat kSIraM"... -jaMbUdvIpa prajJapti vRtti, vakSaskAra 2 (kha) pravacanasAroddhAra vRtti dvAra 266 / (ga) dUdha ko madhura evaM svAdiSTa banAne kI aisI hI eka kathA bauddha (dekheM pRSTha 84 para Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 62 (16) cakravartI labdhi-chaha khaNDa ke svAmI ko cakravartI kahA jAtA hai / cakravartI eka parAkramI rAjA hotA hai, java cakravartI labdhi ke prabhAva se use caudaha ratna prApta hote hai to vaha chaha khaNDa para vijaya karatA hai aura phira cakravartI samrATa kA pada prApta karatA hai| (17) baladeva ladhi (18) vAsudeva labdhi-vAsudeva tIna khaMDa ke svAmI hote haiN| yuddha kausala evaM rAjanIti meM vAsudeva cakravartI se bhI bar3ha-car3hakara hotA hai / cakravartI svayaM yuddha kama karate haiM unakA senApati ratna hI adhikatara yuddha karatA hai, kiMtu vAsudeva svayaM yuddha karate haiM isIlie-juddhe sUrA vAsudevA' yuddha meM vAsudeva zUra hote haiM-kahA gayA hai / ye sAta ratnoM ke svAmI hote haiN| baladeva vAsudeva ke bar3e bhAI hote haiN| baladeva prAyaH sAtvika va dhArmika prakRti ke hote haiM, kiMtu vAsudeva rAjasI aura tAmasI prakRti ke tathA bhogapriya evaM rAjya sattA ke AkAMkSI hote haiN| jisa labdhi ke prabhAva se baladeva padavI prApti ho vaha valadevalabdhi tathA vAsudevapadavI prApti ho vaha vAsudeva labdhi kahalAtI hai| baladeva padavI bar3I bhAgyazAlI hai, isa pada meM usakI kabhI mRtyu nahIM hotI, kintu pada ko chor3akara muni banatA hai, aura karma kSaya kara mukti prApta karatA hai / vAsudeva meM vIsa lAkha apTApada kA vala hotA hai / usake vala kA anumAna karane ke liye AcAryoM ne eka udAharaNa diyA hai-eka vAsudeva kueM ke taTa para baiThA ho, use jaMjIroM se bAMdhakara usakI samasta senA ke hAthI, ghor3e, ratha aura padAti (paidala)-yoM caturaMgiNI senA ke sAtha solaha hajAra rAjA usa jaMjIra ko dama lagAkara khIMcate rahe, pasInA-pasInA ho jAye phira bhI ve vAsudeva ko khIMca nahIM skte| kintu vAsudeva usa jaMjIra ko bAeM hAtha se pakar3a kara bar3I AsAnI ke sAtha use apanI ora 1 sthAnAMga4. . Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 tapa aura labdhiyAM saMhaja prabhAva hotA hai, aura vaha zuddha AdhyAtmika hI hotA hai, usameM maMtrataMtra kA koI puTa nahIM hotA hai / (20) koSThaka buddhi labdhi - jisa prakAra koThe meM DAlA huA dhAnya bahuta kAla taka jyoM kA tyoM surakSita raha jAtA hai, isI prakAra jise koSThaka buddhi labdhi prApta hotI hai vaha AcArya Adi ke mukha se sunA huA sUtra artha, tathA anya jo bhI tattva sunatA hai use jyoM kA karane meM samartha hotA hai / isa labdhi prabhAva se bana jAtI hai : tyoM avikala rUpa meM dhAraNa buddhi sthira dhAraNA vAlI (21) padAnusAriNI labdhi - isa labdhi ke prabhAva se sUtra ke eka pada ko sunakara Age ke bahuta se padoM kA jJAna vinA sune hI apanI buddhi se kara letA hai / jaise kahA jAtA hai-- eka cAvala ke dAne se pUre cAvaloM ke pakane kA patA calatA hai, eka bAta sunate hI pUrI vAta kA jJAna ho jAtA hai / isI prakAra eka pada se aneka padoM kA jJAna prApta karane kI kSamatA isa labdhi dhArI hotI hai / (22) vIjabuddhi labdhi - jaise vIja vikasita hokara vizAla vRkSa kA rUpa dhAraNa kara letA hai, usI prakAra vIja buddhi labdhi ke prabhAva se eka sUtra, va artha pradhAna vacana ko grahaNa kara apanI buddhi se usake sampUrNa sUtra va artha kA jJAna kara liyA jAtA hai / yaha labdhi gaNadharoM meM sarvotkRSTa rUpa se hotI -basa ina tIna hai | tIrthakara deva ke mukha se sarvaprathama utpAda vyaya dhauvya rUpa tripadI kA jJAna prApta karate haiM--uppanne i vA vigame i vA dhuo i vA padoM ko sunakara hI saMpUrNa dvAdazAMgI kA jJAna prApta kara lete haiM aura vAraha aMgoM kI racanA bhI / -- ( 3 ) tejolezyA labdhi - yaha AtmA kI eka prakAra kI tejas zakti haiM / isa labdhi ke prabhAva se yogiyoM ko aisI zakti prApta ho jAtI hai ki kabhI krodha A gayA to ve vAyeM paira ke aMgUThe ko ghisakara eka teja nikAlane hai jo agni ke samAna pracaMDa hotA hai, aura virodhI ko vahIM jalAkara bhasmasAt kara DAlate haiM / isa zakti se kaI yojanoM taka meM rahI huI vastu ko Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jaina dharma meM tapa. nikAla kara pacAsa hajAra gAyoM ko pilAyA jAtA hai / pacAsa hajAra gAyoM .. kA dUdha paccIsa hajAra ko| aura isI krama se karate karate do gAyoM kA dUdha eka gAya ko pilAyA jAtA hai / usa gAya kA dUdha jitanA madhura, svAdiSTa aura zarIra ko sukha prIti dene vAlA hotA hai usI prakAra kSIrAzravalabdhi ke prabhAva se vaktA kA vacana bhI usa dUdha kI bhAMti madhura aura sukha-prIti utpanna karane vAlA hotA hai| dUdha kI taraha hI jisakA vacana sunane meM zreSTha, madhu ke samAna moThA lagatA ho, vaha madhvAdhava labdhi kA prabhAva samajhanA cAhie aura una puNDe kSu . carane vAlI gAyoM ke ghI ke samAna jisakA vacana tRpti kAraka lagatA ho .. vaha sapirAzravalabdhi kA prabhAva / ukta landhi kA eka prabhAva yaha bhI hotA hai ki unake bhikSApAtra meM dUkhA-sUkhA-nIrasa AhAra bhI A jAtA hai to vaha svataH hI kSIra, madhu evaM .. / ghRta ke samAna svAdiSTa bana jAtA hai |-yessaaN pAtra patitaM kadannamapi kSIra- . madhusapirAdi savIrya vipAkaM jAyate-aura yaha anna khAne para bhI utanA hI svAdiSTa aura prItikAraka lagatA hai| kahIM-kahIM loga mAMtrika prayogoM se bhI vastu kA svAda badala dete haiM / misarI kA miTTI jaisA svAda banA dete haiM aura miTTI ko mizrI jaisA madhura ! kintu yaha eka mAMtrika prayoga hai| kintu labdhidhArI kA to yaha granthoM meM bhI prasiddha hai / sujAtA yuddha kI upAsikA thii| vaha eka hajAra gAyoM kA dUdha pAMca sau gAyoM ko pilAtI, pAMca sau gAyoM kA DhAI sau ko, isI krama se solaha gAyoM kA dUdha ATha gAyoM ko ATha kA cAra ko, cAra kA do gAyoM ko dUdha pilAkara usake dUdha kI khIra banAtI hai / usa khIra kI bhikSA vaha buddha ko detI ___~-Agama aura tripiTaka pR0 170 1 noTa :-inI dUdha se camAvartI kI khIra banatI hai jise 'kalyANakA . bhojana' kahate haiN| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87. tapa aura labdhiyAM ho, yA mana meM kabhI kucha saMzaya khar3A ho gayA ho, aura uttara dene vAlA pAsa meM na ho, tathA tIrthaMkaroM kI adbhuta Rddhi kA darzana karane kI bhAvanA jaga gaI ho aura ve dUra vicara rahe hoM to muni usa prayojana ko pUrA karane ke lie Atma-pradezoM se eka sphaTika ke samAna ujjvala eka hAtha kA putalA banAte haiM aura use tIrthaMkara ayavA sAmAnya kevalI ke pAsa bhejakara apane praznoM kA uttara mAMgate haiM, unake darzana karate haiM / tathA kisI kI rakSA karanI ho-to vaha bhI kara lete haiM / putalA vApasa lauTa AtA hai aura punaH AtmapradezoM meM vilIna ho jAtA hai / yaha labdhi caudahapUrvadhArI muni ko hI prApta ho sakatI hai| (25) zItalalezyA labdhi - yaha tejolezyA kI pratirodhI zakti hai| tejolezyA ke dvArA bhar3akAyI gaI agni ko samApta karane ke lie zItala lezyA labdhi dhAka jaba karuNAbhAva se prerita hokara saumyadRSTi se nihAratA hai, to kSaNa bhara meM hI dhadhakate dAvAnala ko zAMta kara detA hai / gauzAlaka para karuNA-dravita hokara bhagavAna mahAvIra ne use bacAne ke lie zItala lezyA kA prayoga kiyA to kSaNa mAtra meM hI vaizyAyana kI tejolezyA zAMta ho gii| zItala lezyA bhI eka AdhyAtmika teja hai, kiMtu yaha uSNa nahIM,zIta hai / isakI zakti mAraka nahIM, tAraka hai, zAmaka hai / agni ko zAMta karane ke lie jaise jala hai, vaise hI tejolezyA ko zAMta karane ke lie usakI pratirodhI Atmazakti hai- zItalalezyA / (26) vaikriya deha labdhi-prastuta meM janadarzana vikriyA kA artha karatA hai vividha kriyA, aneka prakAra ke rUpa,AkAra Adi kI racanA karanA vikriyA yA vaikriya kahalAtA hai / vaikriya dehalabdhi se zarIra ke choTe-bar3e vicitra sundara aura bhayaMkaratama rUpa banAye jA sakate haiM / eka rUpa ke hajAroM rUpa bhI banAye jA sakate haiM / cIMTI se bhI sUkSma aura ati vizAla rUpa banAne kI kSamatA vaikriya dehalabdhi dhAraka ko prApta hotI hai|| muni viSNukumAra ne saMgha kI rakSA ke lie namuci se tIna pAMva rakhane Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina dharma meM tapa bhI bhasma kiyA jA sakatA hai / utkRSTa zakti-prayoga meM 16 / / mahAjanapadoM . . . ko eka sAtha bhasma kara DAlane kI zakti bhI isa labdhi dhAraka meM hotI hai / bhagavatI sUtra meM batAyA gayA hai ki jaba bhagavAna mahAvIra chadmastha the to gauzAlaka unake sAtha-sAtha ghUmatA thaa| eka bAra usane vaizyAyana nAmaka bAla tapasvI ko cher3a liyA / tapasvI ne kruddha hokara gauzAlaka ko jalA DAlane ke lie tejolezyA chodd'ii| tava gauzAlaka bhayabhIta hokara cIkhatA huA bhagavAna mahAvIra ke bagala meM Akara chupa gyaa| bhagavAna ne usa dIna . prANI kI rakSA karane ke lie paramazItalalezyA kA prayoga kiyA jisase Aga zAMta ho gii| gauzAlaka isa zakti ke camatkAra se bar3A prabhAvita huaa| usane anunayavinaya kara bhagavAna se tejolezyA sAdhane kI vidhi pUchI / prabhu ne use batAyA- chaha mahIne taka niraMtara vele-bele tapa karake sUrya maMDala ke sAmane dRSTi rakhakara khar3e rahanA aura pAraNe meM muTThIbhara ur3ada ke vAkale. aura cullU bhara pAnI lenA / lagAtAra chaha mAsa taka isa prakAra kI tapazcaryA karane se thor3I bahuta mAtrA meM tejola bdhi kI prApti hotI hai| gauzAlaka kucha samaya bAda bhagavAna se alaga ho jAtA hai aura hAlA.. halA nAmaka apanI bhakta kumhArina kI bhaTTIzAlA meM chaha mahIne taka sAdhanA kara tejola bdhi prApta karatA hai| __ yaha tejolavdhi Aja ke aNuvama se bhI adhika visphoTaka hai / hAM, tejolabdhi kA prayoga jisa para jitanI dUra taka saMkalpa karake kiyA jAtA hai utane hI kSetra ko vaha prabhAvita karatI hai, jabaki bama to phaTane ke bAda .. vidhvaMsa bhI karatA hai aura vAyumaMDala ko dUpita bhI ! isa tejolezyA ke prayoga se vAyumaMDala dUpita nahIM hotA hai| (24) AhArakalabdhi-kabhI-kabhI tapasvI muniyoM ke samakSa kucha samasyAe~ va kucha paristhitiyAM A jAtI haiM jinakA samAdhAna karane ke lie ve isa AhAraka labdhi kA prayoga karate haiN| kisI prANI kI rakSA karanA 1 bhagavatI mUtra mataka 15 . Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darha tapa aura labdhiyAM vaikriyalavdhi ke prabhAva se hI vaha dikhA pAtA thA / bhojana karA rahatA hai / vasa, (27) akSINamahAnasa labdhi - isa labdhi ke prabhAva se tapasvI bhikSA meM lAye huye thor3e se AhAra se lAkhoM vyaktiyoM ko bharapeTa sakatA hai / phira bhI usa bhikSA pAtra kA anna akhUTa banA zarta yahI hai ki jaba taka labdhidhArI svayaM bhojana na kare akhUTa rahatA hai, jaba labdhidhArI svayaM usameM se eka grAsa bhI khA letA hai to phira vaha anna samApta ho jAtA hai / taba taka hI vaha valpasUtra meM gautama svAmI kI kSINamahAnasalabdhi ke camatkAra ko eka ghaTanA batAI gaI hai jise dekhakara pandraha sau tApasa unake ziSya ho gaye / ghaTanA isa prakAra hai koDinna, dinna aura sevAla nAma ke tIna tApasa guru the / pratyeka ke pAMcapAMca sau tApasoM kA ziSya parivAra thA, yoM pandraha sau tIna tApasa aSTApada parvata para ArohaNa kara rahe the / sabhI tapasyA se bar3e duvale ho rahe the / koDinna tApasa pAMcasau ziSyoM ke sAtha pahalI mekhalA taka car3hA thA, dina kA parivAra dUsarI mekhalA taka aura sevAla kA parivAra tIsarI mekhalA taka ArohaNa kara gayA thA / aSTApada parvata para eka-eka yojana kI kula ATha mekhalAe thIM / Upara car3hane meM tApasa khinna ho gaye the aura hatAza se baiThe the / tabhI gautama svAmI udhara se Aye aura dekhate-dekhate hI labdhivala se aSTApada parvata ke zikhara para car3ha gaye / gautama ke isa tapovala se sabhI tApasa bar3e prabhAvita huye, unheM Azcarya bhI huA ki 'hama to eka-eka mekhalA pAra karane meM hI thaka kara cUra ho jAte haiM aura yaha tapasvI ekadama hI zikhara taka jA pahu~cA | jarUra yaha mahAna labdhidhArI aura tapovalI hai| jaba yaha tapasvI aSTApada se utara kara AyeMge to hama bhI unake ziSya bana jAyeMge / " I indrabhUti zikhara se vApasa nIce Aye / tApasoM ne vinayapUrvaka kahA - 'Apa hamAre guru haiM aura hama Apake ziSya !' tApasoM ke Agraha para indrabhUti ne unheM dIkSA dI / apane akSINa mahAnasa labdhivala se khIra ke eka hI bhare hu Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 . jaina dharma meM tapa kI bhUmi mAMgI thI / vacana milane para eka lAkha yojana kA virATa rUpa banAkara eka caraNa jagatI ke isa chora para va dUsarA usa chora para rakhA tathA tIsare caraNa ko rakhane kI bhUmi na dene pAne para usakI chAtI para rakhakara use samApta kara DAlA thA / yaha vaikriya deha labdhi kA hI camatkAra thaa| isa labdhi ke prabhAva se eka sAtha saikar3oM hajAroM rUpa bhI banAye jA sakate haiM, jidhara dekho udhara vahI rUpa dikhAI degaa| eka sAtha saikar3oM gharoM meM ghUmA jA sakatA hai, saikar3oM jagaha eka sAtha bhojana Adi kA upabhoga kiyA jA sakatA hai| ___aMbaDa parivrAjaka vaikriya labdhi se saikar3oM rUpa banA kara logoM ko camatkAra dikhAyA karatA thaa| uvavAI sUtra meM pramaMga hai ki eka bAra bhagavAna mahAvIra kaMpilapura meM padhAre / vahAM para aMbaDa parivrAjaka kA bar3A hI prabhAva . thA / loga kahate-aMbaDa parivrAjaka bar3A siddha purupa hai / vaha eka sAtha sau .. gharoM meM bhojana kara sakatA hai, sau gharoM meM eka sAtha darzana de sakatA hai| logoM ke muMha se gaNadhara indrabhUti ne yaha carcA sunI to unhoMne bhagavAna se pUchA-prabho ! kyA yaha bAta satya hai ? uttara meM bhagavAna ne kahA-'hAM, aMbaDa parivrAjaka aisA kara sakatA hai|' gautama ne punaH Azcarya ke sAtha pUchA-- vaha yoM kaise kara sakatA hai ? bhagavAna ne batAyA--aMbaDa parivrAjaka ne dIrgha kAla taka bele-bele kI kaThora tapazcaryA kI, sUrya ke sAmane hAtha Upara uThAkara mAtApanA lI aura isa tapaHsAdhanA ke kAraNa use vaiziyalabdhi, vIryalabdhi tathA avadhijJAnalabdhi kI prApti huI, usI labdhi ke bala para vaha aisA kara sakatA hai| sulasA kI parIkSA karane ke lie bhI aMbaDa ne aneka rUpa banAe / aura usakI dRr3ha dhArmikatA kI parIkSA lI / yaha saba camatkAra 1 yaha lAkha yojanautsedhA gula se kiyA thA, ataH sinhAMgula se vaha so yojana hI mAnA jAtA hai, manuSya utkRSTa baikriya sI yojana kA hI kara sakatA hai| 2 upavAI sUtra 3 Avazyaka cUrNi, uttarArdha patra 164. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ labdhi-prayoga : niSedha aura anamati . hai , unakA kSaya tana, cAritra, yA jaina zAstroM meM batAyA gayA hai ki tapasyA kA phala do prakAra kA hotA hai-eka Abhyantara aura dUsarA vAhya ! Abhyantara phala hai-karma AvaraNoM kI nirjarA, unakA kSaya tathA kSayopazama ! isase AtmA kI vizuddhi hotI hai, vizuddhi hone para jJAna, darzana, cAritra, bala, vIrya Adi Atma-zaktiyAM apane zuddha evaM pracaMDa rUpa meM prakaTa ho jAtI haiM / jaise kisI svarNa paTTa para miTTI kI taha jamI hotI hai to sone kI camaka dikhAI nahIM detI, kintu jaise-jaise miTTI haTatI hai sonA camakane lagatA hai / usI prakAra karma rUpa miTTI jaise-jaise haTatI hai AtmA kI zaktiyAM prakaTa hone lagatI haiM / Atmazakti ke rUpa meM ye zaktiyAM Abhyantara hotI haiM, kintu unakA prabhAva, camatkAra, teja vAhya jagata meM dikhAI detA hai| una zaktiyoM ke sahaja vikAsa, evaM sAmayika prayoga se vAhya vAtAvaraNa va samAja para Azcaryajanaka prabhAva par3atA hai| isa kAraNa una zaktiyoM ko landhi Adi ke rUpa meM tapa kA bAhya phala mAnA gayA hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaina dharma meM tapa ... para jala kI bhAMti jaise sarovara meM unmajjana-nimajjana kI kriyAeM hotI haiM .. vaisI Upara nIce Ane-jAne kI kriyAeM karanA prAkAmya labdhi hai| ... Izitva labdhi-- isa labdhi ke prabhAva se tapasvI tIrthakaroM jaisI tathA . indra jaisI Rddhi kI vikurvaNA kara sakatA hai / yadyapi yaha vikurvaNA kucha kSaNa hI Tika pAtI hai, para logoM ko camatkAra dikhAne ke lie aisI zakti kA prayoga tapasvI karate haiN| vazitva labdhi-dUsaroM ko apane anukUla yA vaza meM karane ke liye isa labdhi kA prayoga kiyA jAtA hai / vazIkaraNa ke lie yaMtra maMtra taMtra Adi / bhI aneka pracalita haiM, kintu ve saba bhautika vastuoM para AdhArita haiM jabaki yaha labdhi Atma-zaktijanya hai / kucha yogI parvata mAlAoM ke bIca se, zilAkhaMDoM ke bhItara se vinA rukAvaTa ke hI nikala jAte haiM aura zilAkhaMDa meM kahIM koI cheda bhI nahIM dikhAI detA / isa labdhi ko apratighAtitva labdhi kahA jAtA hai / zarIra ko adRzya karane kI labdhi 'antardhAna labdhi hai, tathA eka sAtha aneka prakAra ke rUpa banAnA, manacAhe rUpa banA lenA kAmarUpitva labdhi hai| labdhiyoM kA vistAra ke sAtha varNana isa lie kiyA hai ki AtmA kI .. ananta zaktiyoM kA kisa-kisa rUpa meM vikAsa hotA hai,aura kyA-kyA camatkAra paidA hote haiM- isakA anumAna pAThakoM ko laga sake / yaha bhI nahIM bhUla jAnA cAhie ki tapa kA sIdhA phala labdhi nahIM hai / tapa kA phala to hai karmanirjarA, AtmA kA zuddha svarUpa meM AnA | AtmavikAsa hone para AtmA kI zaktiyAM bhI svataH jAgrata hotI haiN| ve zaktiyAM hI eka prakAra kI labdhi hai / isa taraha . tapa kA mUla lAbha hai-karma nirjarA ! aura uttara lAbha hai --labdhi ! zakti ! Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ladhi prayoga : niSedha aura anumati __isa prazna kA uttara hai ki labdhi eka atizaya hai, eka prabhAva hai, sAdhaka apanA prabhAva bar3hAne ke lie kabhI utsuka nahIM hotA, bhAva bar3hatA hai to prabhAva apane Apa bar3ha jAtA hai| siddhi milatI hai to prasiddhi apane Apa ho jAtI hai / isalie tapa kI jo vidhi hai vaha landhi prApta karane ke lie nahIM hai, kintu tapa kA eka mArga hai jisa mArga para calane se bIca meM amuka siddhiyA~ mila jAtI haiM / jaise amuka nagara ko jAnA hai, yadi isa rAste se gaye to bIca meM amuka-amuka sthAna AyeMge aura amuka rAste se gaye to amukaamuka sthala ! vIca ke sthala para pahu~cane ke lie koI yAtrA nahIM karatA, vaha to apane Apa AyegA hI, yAtrA kA lakSya to maMjila hai| vaise hI tapa kA uddezya to karma nirjarA hai, kintu amuka vidhi se tapa kA AcaraNa karane para karma nirjarA to hotI hI hai, kintu jisa prakAra ke karmoM kI arthAt jisa vargaNA ke karmoM kI nirjarA hogI usake phalasvarUpa AtmA meM svataH hI amuka prakAra kI zakti jaga jaayegii| jaise vele-bele tapa karate rahane se amuka prakAra kI zakti jagegI. tele-tele tapa karane se usase kucha viziSTa Atmazakti jAgRta hogii| udAharaNArtha-bhagavAna mahAvIra ko bhI labdhiyA~ prApta thIM, tejolandhi bhI aura zItalalabdhi bhI prApta thii| to kyA unhoMne ina labdhiyoM ke lie tapa kiyA yA ? nahIM ! kintu ve vaile-vaile tapa karate rahe to usase jaise hI usa labdhi ke yogya karmoM kI nirjarA haI to vaha labdhi apane Apa prApta ho gii| aMta: yaha dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki zAstra meM tapa ko labdhi prApta karane kI vidhi ke rUpa meM nahIM batAyA hai, kintu amuka prakAra ke tapa ke phala rUpa meM labdhi batAyI gaI hai. aura phala kI kAmanA se rahita hokara hI sAdhaka ko tapa karanA caahie| labdhi kA prayoga kyoM ? eka aura mahatva kI bAta hai ki labdhi jaba tapa ke prabhAva se svataH hI prApta hone vAlI eka Atmazakti hai to usakA prayoga karanA cAhie yA nahIM ? zAstroM meM isakA prayoga karanA anumata hai yA nhiiN| isa prazna kA samAdhAna prApta karane ke lie sarvaprathama hameM bhagavatI sUtra Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa labdhi tapa se svataH prApta hotI hai / tapa va cAritra kI utkRSTatA hone para labdhiyoM kI prApti apane Apa ho jAtI hai| jaise pauSTika bhojana karane para zarIra meM zakti aura sphUrti bar3hatI hai, to rakta aura mAMsa bhI bar3hatA hai| bhItara meM zakti bar3hane para vAhara meM oja-teja jisa prakAra dikhAI detA hai, usI prakAra tapa ke dvArA teja prakaTa hotA hai, to vaha vAhara meM svataH hI . apanA prabhAva dikhAne lagatA hai| isIliye bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-: .. sakkhaM khu dIsai tadoviseso tapa kA viziSTa prabhAva saMsAra meM sAkSAt dikhAI detA hai / rAjasthAnI meM kahAvata hai ghI khAyo chAno ko revenI -~dhI khAyA huA chipatA nahIM hai, zarIra para apane Apa usakA teja damakane lagatA hai, vaise hI tapa bhI tapA huA chupatA nahIM hai / tapasvI kI .. Rddhi, teja aura prabhAva apane Apa hI volane laga jAtI hai / kahA hai: ___ jasserisA riddhi mahANubhAvA -usa mahAnubhAva tapasvI kI apUrva Rddhi, labdhi aura teja aisA . adbhuta hai ki jo dekhe vaha svataH hI natamastaka ho jAtA hai / tapasvI ke cehare para svataH hI eka viziSTa teja oja damakane lagatA hai / usako vANI ... meM siddhi, usakI prasannatA meM varadAna tathA Akroza meM zApa kI zakti apane Apa A jAtI hai / ina zaktiyoM ke lie use prayatna karane kI AvazyakatA nahIM rhtii| ___ yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki java labdhiyoM ke lie tapa karane kI AvazyakatA nahIM hai, to zAstra meM alaga-alaga labdhiyoM ke lie alagaalaga prakAra kI tapasyAeM kyoM batAI haiM ? jaise bhagavatIsUtra meM gogAlaka ko tejolezyA kI sAdhanA vidhi batAI gaI hai| jaMghAcaraNa vidyAcaraNa kI bhI sAdhanA vidhi batAI hai tathA pUrvI meM labdhiyoM kI vibhinna sAdhanA paddhati kA varNana upalabdha thA aisA ullekha kiyA jAtA hai to isakA kyA artha hai ? jaba labdhi ke lie tapa nahIM kiyA jAnA cAhie to phira usake lie tapa / kI vidhi kyoM ? Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 bdhiprayoga : niSedha aura anumati bhAva hai, aura labdhi-visphoTa pramattabhAva hai, pramAdasevanA hai| pramAda karma vandhana kA kAraNa hai-pamAyaM phammamAhaMsu' pramAda svayaM hI karma hai / isIlie bhagavatI sUtra meM batAyA gayA hai- jo sAdhaka (gRhastha yA muni) landhi kA prayoga kara, pramAdasevanA kara yadi punaH usakI AlocanA nahIM karatA hai, aura anAlocanA kI dazA meM hI kAla prApta kara jAtA hai to vaha dharma kI ArAdhanA se cyuta ho jAtA hai-natthi tassa ArAhaNAre arthAt vaha virAdhaka ho jAtA hai| labdhi-prayoga pramAda kyoM hai ? isakA sIdhA sA uttara hai ki-labdhi phor3anA-eka prakAra kI utsukatA, kutUhala aura pradarzana, yaza evaM pratiSThA kI bhAvanA kA pariNAma hai| kabhI sAdhaka kutUhala ke vaza meM hokara labdhi phor3atA hai, kabhI apanA prabhAva logoM para jamAne ke lie / kabhI-kabhI krodha ke vaza hokara kisI kA aniSTa karane ke lie bhI labdhi kA prayoga kiyA jAtA hai| ye saba bhAvanAeM rAga-dvepAtmaka haiM, jo pramAda-janya haiM, isa kAraNa labdhi prayoga ko bhI pramAda-bhAva mAnA gayA hai aura pramAda bhAvanA se mukta honA sAdhaka kA lakSya hai / to jo kArya use lakSya ke viparIta dizA meM le jAtA ho, vaha usake lie karaNIya kaise ho sakatA hai ? labdhi bala se vividha rUpa banAne vAle aMbaDa ko sulasA zrAvikA ne DhoMgI kahakara pukArA, use namaskAra nahIM kiyA isakA artha yahI hai ki labdhi kA prayoga sAdhaka ke lie vihita nahIM hai, anumata nahIM hai| camatkAra nahIM, sadAcAra kA mahatva yaha eka nizcita tathya hai ki bhagavAna mahAvIra sadAcAra ko mahatva dete the, camatkAra ko nhiiN| zuddha cAritra, nispRhabhAvanA aura vItarAga sAdhanA meM unakA vizvAsa thA, apane ziSyoM ko bhI ve sadA yahI upadeza 1 sUmakRtAMga 183 bhagavatI sUtra 2016 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. jaina dharma meM tapa ...... ke eka ullekha kI ora dhyAna denA hogA / gautamasvAmI kI viziSTa sAdhanA kA varNana karate hue bhagavAna ne batAyA hai- guttidie guttabaMbhayArI saMkhitta viula teulesse... " gautama indriya zaktiyoM kA saMgopana karate the, arthAt kabhI apanI zakti aura teja kA pradarzana nahIM karate the tathA vipula tejolezya kA bhI saMgopana karake rakhate the| labdhiyA~ prApta karake unheM pacA. .. lete the, unakA ajIrNa unheM nahIM hotA thaa| gariSTha bhojana karane kA . mahatva nahIM hai, mahatva hai use pacAne kaa| vaise hI zakti ko prApta karanA utanA mahatvapUrNa nahIM haiM kintu zakti ko prApta karake use pacA lenA bahuta mahatvapUrNa hai| isalie zAstroM meM jahA~ labdhiyoM kA varNana kiyA gayA hai, vahA~ labdhiyoM ke pradarzana va prayoga kA nipedha bhI kiyA gayA hai / prasiddha hai ki AcArya sthalibhadra ne apanI bahanoM ko camatkAra dikhAne ke lie landhi phor3a . kara siMha kA rUpa banAyA thA / bahaneM bhAI kA darzana karane gaI thI para bhAI ..." kI jagaha siMha ko baiThA dekhA to ve bhayabhIta huI, ghabarA gii| socA-... avazya hI isa siMha ne hamAre bhAI ko khA liyA hai / ve ghabarAI huI AcArya bhadrabAhu ke pAsa AI aura bolI - "bhagavan ! anartha ho gayA / sthUlibhadra ke Asana para to eka kesarI siMha baiThA hai / " AcArya ne jJAnavala se dekhA . to patA calA ki siMha aura koI nahIM, syUlibhadra ne hI yaha rUpa banAyA hai| .. AcArya ko bar3A kheda huA-socA sthUlibhadra ko vidyA sikhAI to hai, parantu use hajama nahIM huI / isI kAraNa AcArya ne Age jJAna dene se inkAra .. . kara diyaa| isakA artha hai ladhi phor3anA eka prakAra se zakti kA ajIrNa hai| kintu kaba ? java ki vaha apanA ahaMkAra poSaNa karane ke lie ho, logoM ko jAgara jaisA camatkAra dikhAkara manoraMjana karane ke lie ho| . . . . . labdhi phor3anA pramAda hai .. sabase pahalI bAta to yaha hai ki labdhi kA prayoga, labdhi phor3anA eka .. pramAda hai, pramAdasevanA hai| jitane bhI labdhi prayoga kiye jAte haiM-saba . pramatta dazA meM hI hote haiM / cche guNa sthAna taka hI landhi prayoga hai / saptama guNasthAna vAlA kabhI bhI labdhi kA prayoga nahIM karatA, kyoMki yahAM apramatta Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 labdhi-prayoga : niSedha aura anumati __ hai ? bAhune niho jaja viha anumati kaba ? eka prazna yahAM aura AtA hai ki kyA landhi phor3anA sarvathA hI niSiddha hai ? athavA kabhI kisI paristhiti vizeSa meM anumata bhI hai ? isakA uttara AcArya bhadravAhu ne diyA hai egateNa niseho jogesu na desimo vA'vi / daliaM pappa niseho, hojja vihI vA jahA roge| jina zAsana meM kisI bhI kriyA kA, kisI bhI AcaraNa kA na to ekAMta rUpa se niSedha hI hai aura na ekAMta rUpa se vidhAna hI hai| jaise roga hone para cikitsaka rogI kI prakRti, vAtAvaraNa va dezakAla ko dekhakara usakI cikitsA karatA hai, vaise hI sAdhaka paristhiti vizeSa ko dekhakara kabhI anumata kArya kA bhI niSedha kara detA hai, aura kabhI nipiddha kArya bhI anumata mAna liyA jAtA hai| ___ kisI bhI kArya meM mukhyatA kArya kI nahIM, bhAvanA ko hotI hai, paristhiti kI hotI hai| yadi bhAvanA meM kutUhala nahIM hai, svayaM ke prabhAva va yaza-pratiSThA kI kAmanA nahIM hai, aura usake sthAna para kisI jIva ke. prativodha kI AzA ho, kisI kA kalyANa ho sakatA ho, kisI kI rakSA hotI ho, athavA saMgha, gaNa Adi para koI saMkaTa AyA ho aura vaha saMkaTa Tala kara saMgha kI rakSA hotI ho to aisI paristhiti meM kiyA gayA labdhivisphoTa, labdhi kA prayoga vAstava meM kalpapratisevanA hai, usake sevana se sAdhaka virAdhaka nahIM hotaa| yadyapi paramparA meM usake lie bhI prAyazcita lene kA vidhAna kiyA gayA hai / prAcIna AcAryoM ne kahA hai - rAgaddosANugatA tu dappiyA phappiyA tu tadabhAvA / ArAghato tu phappe, virAdhato hoti dappeNaM / ' rAga aura dveSa pUrvaka jo AcaraNa (pratisevanA-nipiddha AcaraNa) kiyA jAtA hai, vaha dapikA hai, sadoSa hai, usake sevana se saMyama kI virAdhanA hotI sthitikI kAmanA nahA kalyANa ho sakatA aura vaha saMkaTa Tala sAdhaka vidhAna kiyA gayA piyA nA hoti AcaraNa) 1 vRhatkalpa bhApya 4643 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa er dete the / yaza, pratiSThA, kIrti, prabhAva jamAne kI bhUkha ko ve dala dala kahakara pukArate the, aura svayaM isa dala-dala se dUra the, apane ziSyoM ko bhI isa dala-dala se bacate rahane kI hI zikSA diyA karate the / . bhagavAna mahAvIra ke samAna gautama buddha bhI labdhi prayoga pradarzana ko sAdhaka ke lie tyAjya mAnate the / unake saMgha meM galyAyana mahAn lavdhighArI RddhivalI mAnA apane Rddhivala kA pradarzana kiyA karatA thA, Rddhivala ke pradarzana kI asAratA batAte rahate / jAtA thA / kintu vuddha : eka bAra kA prasaMga hai ki eka rAjA ne eka bahumUlya candana kA ratna jaTita kaTorA U~ce khaMbhe para TAMga diyA aura usake nIce likha diyA -- "jo koI sAdhaka, siddhayogI isa kaTore ko binA kisI sor3hI Adi ke eka mAtra apanI yaugikazakti se utAra legA meM usakI sArI icchAe~ pUrNa karUMgA / " bahuta se loga vahAM ikaTThe ho rahe the tabhI bhikSu kAzyapa vahAM pahuMcA, usane kevala udhara hAtha bar3hAyA aura kaTorA utAra liyaa| sabhI darzaka va paharedAra cakita hokara bhikSu ko dekhate rahe / bhikSa kaTorA lekara buddha vihAra kI ora calA gayA / logoM kI bhIr3a buddha ke pAsa pahuMcI aura unakI tathA unake ziSya kAzyapa ke camatkAroM kI prazaMsA karane lagI / va camatkAra buddha sIdhe kAzyapa ke pAsa pahuMce, usa ratnajaTita kaTore ko lekara unhoMne tor3a DAlA aura vole- maiM tuma logoM ko camatkAroM ke pradarzana kA bAra-bAra niSedha karatA hUM, yadi tuma logoM ko camatkAroM kA pradarzana hI iSTa hai to sacamuca tumane dharma ko samajhA hI nahIM hai / kalyANa cAhane vAlA bhikSu camatkAra se bacakara sadAcAra kA abhyAsa kareM 12 . bhikSu mod vaha kaI vAraM vAravAra useM isase patA calatA hai ki AtmasAdhanA ke patha meM camatkAroM va labdhi prayogoM ko sabhI adhyAtmavAdiyoM ne tyAjya mAnA hai / 1 saMyukta nikAya mahAvagga ridvipAda 2] CARV'S GOSPEL OF BUDDHA. -pp99-101 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ labdhi-prayoga : niSedha aura anumati 101 kI bhUmi mA~gI / java vaikriya labdhiphor3akara lAkha yojana kA rUpa banAyA aura do caraNa meM jaMbUdvIpa ke ora chora ko nApa kara tIsarA caraNa rakhane kI bhUmi mA~gI, aura Akhira duSTa namuci ke atyAcAroM se dharma zAsana kI rakSA kI / yadi aise prasaMga para unake sAmane yaha apavAda mArga nahIM hotA, to kyA jaina zAsana kI rakSA ho sakatI thI ? isIlie AcAryoM ne mAnA hai ki labdhi phor3anA ekAntarUpa se niSiddha hI ho aisI bAta nahIM hai, paristhiti kA viveka to usameM honA hI cAhie / gautama gaNadhara ne aSTApada se utarate samaya java pandraha sau tIna tApasoM ko apane prati AkRSTa hue dekhA aura unakI prArthanA para unheM vahIM dIkSA dekara khIra kA pAraNA karAne lage to akSINa mahAnasa labdhi ke prabhAva se eka hI kSIra pAtra meM se pandraha sau tIna tApasoM ko bharapeTa pAraNA karavA diyaa| 1 usa sambandha meM kahA hai choTA kSIra pAtra bhara panarAsa tIna muni jyAMko peTa bharapAI khUTI nAMhI khIra re / dIkSA nija hAtha dInI kevalo bane haiM ve to aise the dayAlu guru dhArayA jina vora re / atizayavanta chavi cakita nihAra hota, kaMcana samAna phAnti rAjatI zarIra re / kAmadhenu maNi surataru tihu~ nAma chAje 'mizrI' labdhi gautama kI bhAMjI DAre bhora re / to yaha bhI eka vizeSa paristhiti thI, ve jAnate the ki isake kAraNa ina tApasI ke mana meM dharma ke prati dRr3ha AsthA utpanna hogI / isa prakAra ke aneka prasaMga AgamoM meM va anya granthoM meM Ate haiM jinase yaha patA calatA hai ki labdhi-prayoga kabhI kabhI paristhiti vizeSa meM kiyA bhI jAtA thA aura 1 kalpasUtra prabodhinI pR0 166 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jaina dharma meM tapa hai; kintu vahI pratisevanA, jaba apavAda kAla meM paristhiti A jAtI hai, taba , rAgadvepa kI bhAvanA se alipta rahatA huA sAdhaka yadi usakA AcaraNa / karatA hai to vaha nipiddha AcaraNa bhI kalpikA hai, usakI pratisevanA meM bhI saMyama kI ArAdhanA hai| vyavahArabhASya meM to yahAM taka kaha diyA hai ki sAlaMbasevI samuvei mokkhaM .--sAdhaka yadi kisI viziSTa uddezya se nipiddha .... kA AcaraNa bhI karatA hai taba bhI vaha mokSa prApta kara sakatA hai| ___ bhAvanA aura paristhiti kI isI bhUmikA para jaina dharma kA AcAra mahala khar3A hai / labdhi-prayoga meM bhI hameM isI dRSTi se socanA hogA ki sAmAnyataH labdhi phor3anA niSedha hai, labdhi phor3ane vAle ko prAyazcitta bhI batAyA hai, kintu yadi koI mahatvapUrNa prasaMga A par3atA hai to usa samaya meM sAdhaka pIche bhI nahIM dekhatA, kintu apane tapobala se, saMgha kI, dharma kI, evaM . kisI prANI kI rakSA ke lie labdhi kA prayoga bhI kara letA hai / bhagavAna . . ' mahAvIra svayaM jaba sAdhanA kAla meM the taba gauzAlaka kI prANarakSA ke lie dravita hokara use vaizyAyana tApasa kI tejolezyA se jalate hue ko bacAyA aura .. zItala lezyA kA prayoga kiyaa| yaha mahAna karUNA kA prasaMga thA, eka jIva kI rakSA kA prasaMga thA aura mahAna dayAlu prabhu mahAvIra aise avasara para mauna. ... kaise raha sakate the ? zakti hote hue bhI yadi kisI kI rakSA na kI jAya, .. kisI kA upakAra na kiyA jAya to kyA yaha sAdhu dharma hai ? .. rakSA bandhana parva kI kathA sunane vAle jAnate haiM ki jaba namuci pradhAna ko duSTatA ke kAraNa dharmazAsana para saMkaTa A gayA thA, jaina dharma para vipatti kI kAlI ghaTAeM maMDarAne lagI thI tava AcArya ne labdhidhArI muni viSNu kumAra ko yAda kiyaa| ziSya ko meru parvata para bhejakara unheM Ane kA Agraha kiyaa| muni viSNu kumAra ne usa paristhiti meM apanA dhyAna banda karake saMgha kI rakSA kA bIr3A uThAyA, aura namuci se sirpha tIna pAMva rakhane 1 vyavahAra bhApya pIThikA 184 2 bhagavatI sUtra 15 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S tapa (mokSamArga) kA palimaMthu : nidAna hamArA lakSya hai - Atmazuddhi ! AtmA ko pavitra va ujjvala banAkara svarUpa dazA ko prApta karanA hI hamArI samasta kriyAoM kA aMtima lakSya hai / . isa lakSya kI pUrti karane vAlA zreSTha va utkRSTa sAdhana hai tapa ! tapa eka pavitra va zreSTha kriyA hai / usakA phala acintya aura asIma hai / jaise kalpavRkSa se jo cAhe vahI vastu prApta ho jAtI hai, ciMtAmaNi ratna ke prabhAva se mana meM soce hue saba saMkalpa saphala ho jAte haiM - tapa kA prabhAva inase bhI adhika hai / isIlie tapa ko sarva saMpattiyoM ko 'amaravela' kahA hai / bhagavAna ne batAyA hai bhava-koDI saMciyaM kammaM tavasA nijjarijjai / karor3oM bhavoM ke saMcita karma tapa se kSINa va vilIna ho jAte haiM / 1 uttarAdhyayana sUtra 30| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 102 usake sundara pariNAma ke kAraNa use kabhI heya nahIM batAyA gayA / vAstava meM hara eka kriyA usake guNa-doSa rUpa phalaM para nirbhara karatI hai / sundara phala lAne vAlA doSa bhI kabhI-kabhI guNa vana jAtA hai aguNo viya hoti guNo jo sundara Nicchao hoti / 1 vaha doSa bhI guNa kA kAraNa banane se guNa hI mAnanA cAhie jisake pariNAma meM sundara phala prApta hotA hai / doSa aura guNa vastu meM, nahIM kabhI ekAnta ! 'mizrI' phar3avA nIma bhI karatA pitta prazAnta ! guNa-doSa ke pariNAma kA vicAra karake hI vastu ko, kisI kriyA ko acchI yA burI kahI jAtI hai, jo nIma kar3avA hotA hai, jise cakhate ho thU-thU karate haiM, vaha bhI pitta jvara ko zAMta karane meM, raktazuddhi karane meM tathA carma rogoM para auSadhi ke rUpa meM prayoga kiyA jAtA hai, ora bar3A lAbhakArI mAnA gayA hai- sarva doSaharo nimva: kahA gayA hai / to isI prakAra guNa-dopa ke vicAra para hI labdhi prayoga kA vidhAna aura niSedha zAstroM meM kiyA gayA hai| mUla bAta hai, labdhi va zakti kA prayoga apane ahaMkAra Adi ke popaNa ke lie niSiddha hai, kiMtu, jIvadayA, saMgha rakSA va dharma prabhAvanA Adi ke prasaMgoM para vaha anumata bhI hai / 1. nizIya bhASya 5877 ** Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 nidAna . tapa (mokSamArga) kA palimaMthu : nidAna para phasala pAvasa, vaha to apanI khetI kA bhI dUsaroM kI taraha para bAlI calI to pahale pAMca sau kamala TUTa jAtA hai, vaha bhI dUsaroM kI bhAMti AjAdI se hAtha meM noTa lekara ghUmanA cAhatA hai / usane pAMca sau meM apanI khetI veca ddaalii| dUsarA sAthI mehanata karatA gayA, phala ke lie use koI adhIratA nahIM thii| mana meM koI lAlasA nahIM thI ki meM bhI dUsaroM kI taraha AjAdI se ghUmU-phirUM ! vasa, vaha to apanI khetI kI dekhabhAla meM lagA rahA / samaya para phasala pakI, eka-eka bela ko saikar3o aMgUra lage, grAhaka Aye, pAMca hajAra se bolI car3hI to pacIsa hajAra meM khatma huI / vaha paccIsa hajAra ke noTa lekara ghara aayaa| pahale ne pAMca sau kabhI ke khatma kara DAle the, jaba usane . apane sAthI kI paccIsa hajAra meM phasala vikI sunI to sira para hAtha dhara kara pachatAne lagA-hAya ! yadi maiM bhI pAMca sau ke lAlaca meM nahIM par3atA, mauja-zaukha ke cakkara meM nahIM AtA, mehanata karatA jAtA to Aja mujhe apanI phasala kI kImata paccIsa hajAra mila jAtI / khana-khana karate kaladAra hAtha meM Ate ! phira mana cAhI mauja-zaukha saba ho jAtI !" hAtha meM rupaiyA to sArA jagata bhayA / " para aba to pachatAne aura sira pITane ke sivAya aura kyA ho sakatA hai ? __yahI sthiti tapasyA ke bIca bhogoM kI kAmanA karane vAloM kI hotI hai / dUsaroM ko mauja-zaukha karate dekhakara sAdhaka apane tapa ko dAMva para lagAne ke lie adhIra ho jAtA hai ki basa,mujhe bhI isa tapasyA ke prabhAva se aisA ghara milanA cAhie, aisI patnI mile, rAjya mile, parivAra mile, aura maiM bhI aisA Ananda lUTU! bhagavAna kahate haiM-"mUrkha sAdhaka ! tU tapa karatA hai to yaha saba to apane Apa milegA, inase bhI adhika milegA, kintu ina tuccha abhilASAoM ke cakkara meM par3akara apanI tapasyA ko veca mata ! hIroM ko kaMkara ke mola mata veca !" AmoM ke bagIce ko lakar3iyoM ke bhAva veca dene vAlA mUrkha hotA hai, vaise hI akSaya mukti sukha pradAna karane vAle tapa ko, saMsAra ke tuccha bhogasukhoM ke lie veca dene vAlA-mUkhaM, mahAmUrkha mAnA jAtA hai| nidAna kyA hai? bhogAbhilApA meM phaMsakara tapasyA ko beca dene kI yaha kriyA hI jaina Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jaina dharma meM tapa ___kiMtu, kabhI kabhI tapa karane vAlA sAdhaka karmanirjarA kA uddezya bhUlaMkara bhautika lAbha ke lie tapa karane laga jAtA hai / usake mana meM, tapa ke bhautika phala kI kAmanA bhI jAgRta ho jAtI hai / saMsAra kI bhautika RddhiyoM ko dekhakara, kAma bhogoM ke sukhoM kI kalpanA kara vaha socane lagatA hai-"mere tapa ke prabhAva se mujhe bhI aisA lAbha milanA caahie| yadi merI tapasyA kA kucha phala ho, to maiM bhI amuka prakAra kA saMpattizAlI, yazasvI va sukhI bnuuN|" tapasyA ke sAtha isa prakAra kA tuccha saMkalpa paidA honA 'tapa kA zalya' mAnA gayA hai / kAMTA jisa prakAra zarIra meM cubhakara baicenI paidA kara detA hai, vaise hI isa prakAra kI bhogAbhilApA tapasyA ke AtmAnaMda meM, eka .. prakAra kI vaicenI, pIr3A va khaTaka paidA kara detI hai| sAtha hI tapasyA ke aciMtya va asIma phala ko bhI tuccha bhogoM ke lie vAMdha detI hai| kalpanA karie-dro manuSya aMgUroM kI khetI kara rahe haiM, khetI meM khUba khAda aura pAnI de rahe haiM, acchI bar3hiyA jAti ke paudhe lagAe haiM, samaya-samaya. para usakI dekhabhAla bhI kara rahe haiM / aba aMgUra kI khetI pakane meM to samaya lagatA hai, khetI meM caTa roTI paTa dAla nahIM ho sakatI / phala Ane meM mahInoM .." va varSoM laga jAte haiN| tava unameM se eka AdamI socatA hai-maiM itanI mehanata kara rahA hU~ abhI taka isakA kucha phala nahIM milA, dUsare loga dekho, vinA mehanata kiye hI maje se khAte-pIte haiM, ghUmate phirate haiN| koI mujhe bhI yadi merI mehanata ke badale sirpha pAMca sau rupaye de de to maiM yaha khetI veca DAlU aura mauja kruuN|" dUsarA sAthI use kahatA hai--"bhole bhAI ! . pAMca sau rupaye ke lie yaha itanI mehanata kI khetI mata beco / patA nahIM pAMca sau kI jagaha pAMca hajAra aura pacIsa hajAra bhI mila jAye / yaha to aMgUra kI khetI hai, mehanata karate jAgo ! phala to milegA hI, phala ke lie vIca meM adhIra bana kara mehanata ke motI ko kaMphara ke bhAva mata veco !" kintu pahalA sAthI dUsaroM ko AjAdI se ghUmate-phirate mauja-majA karate dekhakara adhIra ho jAtA hai| kisAna ke hAtha meM to setI pakane para paisA . bhAtA hai, pahale to basa, jo Aye khetI meM lagAte jAgo ! pahale kA dhIraja Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 tapa (mokSamArga) kA palimaMyu : nidAna bhilApA ke vaza hokara nidAna karane vAle sAdhaka kI antara AtmA ko kabhI zAnti nahIM milatI, vaha bhItara hI bhItara vyAkula evaM vaicaina rahatI hai / jaba apane hI samAna apane se kama tapa karane vAloM ko adhika RddhizAlI, prabhAvazAlI va apane Upara zAsana karate dekhatA hai to vaha nidAna kI asAratA se duHkhI bhI hotA hai, aura usa ciMtA va ArtadhyAna Adi ke kAraNa mana becaina banA rahatA hai| nidAna tIvra karma baMdhana kA bhI kAraNa hai / samyaktva kA bhI ghAtaka hai / isa kAraNa ise zalya kahA hai / nidAna karane vAlA pachatAtA hai nizItha bhASya meM nidAna karake tapa karane vAle eka yakSa kI kahAnI AtI hai| caMpAnagarI meM anaMgasena nAmakA eka svarNakAra rahatA thA / vaha atyaMta kAmuka va bhogAsakta thA / usake pAsa dhana kI kamI nahIM thI / jahAM kahIM bhI kisI sundara kanyA ko dekhatA dhana ke dvArA use kharIda letA / isa prakAra pAMca sau kanyAoM ke sAtha usane vivAha kiyA / phira bhI bhogoM meM atRpta hI rahA / eka bAra hAsA - prahAsA nAmakI do yakSiNiyoM ne anaMgasena ko dekhA, unakA yakSa unase pahale hI kAla kara gayA thA, isalie ve viraha meM bhaTakatI huI anaMgasena ke pAsa AI / anaMgasena ko apane rUpa-lAvaNya hAva-bhAva ke dvArA AkRSTa kiyA / anaMgasena unake saundarya va kAma cepTA se unmatta ho hAtha phailAkara unakI ora daur3A / tava yakSiNiya bolI - "hameM cAhate ho to paMcazaila dvIpa meM Ao / " basa itanA sA kahakara donoM adRzya ho gaI / anaMgasena to unake pIche pAgala hogayA / usane ghoSaNA karavAI "jo koI vyakti mujhe paMcazaila dvIpa pahuMcA degA, use eka karor3a svarNa mudrA dUMgA / eka buDDhe nAI ne ghoSaNA svIkAra kI / usane eka karor3a svarNa mudrA leka ghara meM rakhI aura anaMgasena ko naukA meM biThAkara paMcazaila dvIpa ko o calA / bahuta dUra calane ke bAda nAI ne pUchA - kucha dikhAI de rahA hai ? anaMgasena bolA- "bahuta dUra, jala kI dhArA ke bIca eka manuSya khopar3I ke varAvara lAla golA dikhAI de rahA hai / " Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina dharma meM tapa darzana meM 'niyANA-nidAna' ke nAma se prasiddha hai / AcArya abhayadeva ne nidAna kI paribhASA karate hue batAyA hai-' 'akSaya mokSa sukhoM kA Ananda rUpa . phala varasA dene vAlI jJAna, tapa Adi kI latA, jisa indracakravartI bhAdi ke bhogoM kI abhilApA rUpa parazu (kulhAr3I) se kATI jAtI hai-usa bhogAbhilApA rUpa kulhAr3I ko nidAna kahate haiM / " kisI devatA athavA rAjA Adi manuSya kI Rddhi va sukhoM ko dekhakara, yA sunakara usakI prApti ke lie abhilApA karanA ki mere brahmacarya va tapa Adi ke phalasvarUpa mujhe bhI aisI Rddhi va vaibhava prApta ho, aura apane tapa anuSThAna ko usake lie baddha kara denA nidAna hai / nidAna-zabda kA artha hai-nizcaya athavA vAMdha denaa| ucca tapa ko, nimna phala kI abhilApA ke sAtha bAMdha lenA, mahAn dhyeya ko tuccha saMkalpa-vikalpa rUpa bhoga prArthanA ke lie jor3a denA yaha hotA hai nidAna / kA artha / isa nidAna ko zalya-arthAt AtmA kA kAMTA kahA hai| . . nidAna zalpa . zramaNa sUtra meM tIna prakAra ke zalya batAye gaye haiM-mAyA zalya, nidAna zalya aura mithyAdarzana zalya !3 AcArya haribhadra ne zalya kI vyutpatti .. karate hue kahA hai-zalyate'neneti zalyam ---jo hamezA sAlatA rahe, vaha zalya hai / jisa prakAra zarIra ke kisI bhAga meM kAMTA, kIla athavA tIra Adi tIkSNa vastu ghusa jAye to vaha samUce zarIra ko vecaina kara detI hai, jaba taka vaha nahIM nikale bhItara hI bhItara sAlatI rahatI hai, usI prakAra bhogA 1 nidAyate lUyate jJAnadyArAdhanA latA''nanda-rasopeta mokSaphalA, yena parazune. va devendrAdiguNaddhi prArthanAdhyavasAyena tanidAnam / -sthAnAMga 10 vRtti (kha) svarga mAdi Rddhi prArthane -sthAnAMga, vahIM para, .. 2 divya-mAnuSa Rddhi saMdarzana pravaNAbhyAM tadabhilASA'nuSThAne -Avazyaka 4 . (kha) bhogaprArthanAyAm -vyavahAra bhApya vRtti . 3 zramaNasUtra zalya sUtra 4 hArigadrIya Avazyaka vRtti Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tapa (mokSamArga) kA palimaMthu : nidAna R prApta huA / vaha ra dvIpa meM aSTAnhi deva indra ke sAmane dekhA to para prabhAva ko yA to hata - anaMgasena para to basa yakSiNiyoM kA jAdU car3hA thA usane kisI kI bAta nahIM mAnI aura unhIM ko prApta karane kA nidAna kara vAla tapa karane lgaa| vahA~ se marakara vaha paMcazaila dvIpa meM vidyunmAlI yakSa banA / vaha hAsA prahAsA ke sAtha bhoga bhogane lgaa| idhara NAila zrAvaka bhI saMyama svIkAra kara tapa karatA humA mRtyu ko prApta huaa| vaha acyuta kalpa meM mahAna RddhizAlI sAmAnika deva bnaa| eka bAra nandIzvara dvIpa meM aSTAnhika mahotsava manAyA jA rahA thaa| indra kI AjJA se sabhI devoM ko apanA-apanA niyukta kArya karanA thA ! vidyunmAlI deva ko Dhola bajAne kA kArya sauMpA gyaa| vaha Dhola bajAnA nahIM cAhatA thA / Akhira indra ke Adeza se jarvadastI use vahAM jAnA par3A aura Dhola bajAne lgaa| NAila deva indra ke sAtha isa mahotsava meM AyA thaa| usane jaba vidyunmAlI deva ko Dhola bajAte dekhA to pUrva janma kA sneha umar3a aayaa| vaha usake pAsa aayaa| vidyunmAlI usake teja va prabhAva ko sahana nahIM kara sakA, vaha pIche-pIche haTane lgaa| NAila deva aura pAsa meM A gyaa| to hataprabha huA vidyunmAlI Dhola vajAnA bhUla gyaa| NAiladeva ne pUchA-tuma mujhe pahacAnate ho ? vidyunmAlI-mahArAja ! maiM Apako kaise jAnU ! Apa mahAna zaka Adi kauna indra haiM ? NAIladeva-maiM tumhArA mitra huuN|" vidyunmAlI-sakucAtA humA volA-"nahIM ! nahIM ! Apa mahAna haiM! maiM to eka bahuta tuccha AtodyavAdaka huuN|" mAIla deva-"maiM pUrva janma kI bAta kaha rahA hU~, yAda karo ! hama donoM mila the|" phira NAila deva ne use pUrva janma kI ghaTanA sunAI-dekho, maiMne tumheM kahA thA nidAna karake tapa mata karo, lAlasA rahita hokara tapa mAcaraNa kro| tumane nahIM mAnA isalie tumane apane tapa ko isI bhava Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 .... ... jaina dharma meM tapa nApita ne kahA-yaha paMcarzala dvIpa kI jala dhArA meM sthita vaTa vRkSa hai| naukA calatI huI isa vRkSa ke nIce se gujaregI / tuma apanA khAne-pIne kA sAmAna lekara taiyAra ho jAo ! jaise hI hama vahA~ se gujareM, vRkSa kI zAkhA ko pakar3a lenA aura Upara car3ha jAnA / saMdhyA ke samaya paMcazaila dvIpa ke bar3e-bar3e pakSI yahA~ aayeNge| rAta bhara yahAM vizrAma kara prAtaH vApasa dvIpa kI ora ur3eMge, taba tuma unake para pakar3a lenA, ve tumheM paMcazaila dvIpa pahuMcA deNge|" ___ yakSiNiyoM ke moha meM phaMsA anaMgasena jAna ko jokhima meM DAla kara bhI sava kucha karane ko taiyAra ho gyaa| vaha vRkSa AyA, anaMgasena ne zAkhA .. pakar3a lI, aura prAtaH pakSiyoM ke para pakar3akara vaha paMcazaila dvIpa meM pahuMca gayA / yakSiNiyAM usakI rAha dekha rahI thii| vahAM pahuMcane para usane unase bhoga prArthanA kI / yakSiNiyA~ nAka muMha sikor3a kara bolI- "mAnava kA zarIra bar3A azucimaya hotA hai, hama isa apavitra deha ke sAtha bhoga nahIM krtiiN| tuma vAla tapa karake nidAna karo, hamAre svAmI vidyunmAlI yakSa ke rUpa meM .. janma lo, taba hama tumhAre sAtha ramaNa kreNgii|" / anaMgasena eka vAra hatAza ho gayA, para usane yakSiNiyoM kA pIchA nahIM chor3A / socA- "isa janma meM na sahI, agale janma meM to jarUra inheM / prApta kruuNgaa|" tabhI hAsA-prahAsA ne use vahA~ ke mAdaka phala khilaaye| zItala jala pilaayaa| use naze jaisI nIMda Ane lgii| vaha eka vRkSa kI ... chAyA meM so gyaa| yakSiNiyoM ne use uThAkara vApasa caMpA nagarI meM ... usake ghara para pahuMcA diyaa| kucha dera bAda usakI nIMda khulI / apane ghara va parivAra ko dekha kara vaha bar3abar3Ane lagA-"merI hAsA ! prahAsA ! kahA~ .... calI gii|"""kii dinoM taka vaha isI prakAra pralApa karatA rhaa| .. . . anaMgasena kA eka mitra thA gAila zrAvaka ! usane use samajhAyA"tuma una ke cakkara meM mata phaMso ! jinokta dharma kA pAlana karo, isake phalasvarUpa tumheM saudharma Adi svarga kI prApti hogI, divya devaRddhi milegI . unase bhI sundara deviyAM milegI va dIrghakAlIna bhoga bhI prApta hoNge| kintu tuma una bhogoM kI lAlasA chor3akara dharma kA pAlana karate rho|" . . Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 tapa (mokSamArga) kA palimaMyu : nidAna se bhaTaka jAtA hai, vaha bhUla jAtA hai-"calanA abhI hai dUra, yahA~ para rukanA nahIM hai|" ___ vaha apanI mokSa yAtrA ke mArga ko bhUlakara saMsAra kI bhUla-bhulaiyA meM ulajha jAtA hai aura phira nidAna kara baiThatA hai-"ki mere brahmacarya, zIla, tapa Adi kA yahI phala mile, maiM agale janma meM ina bhogoM ko prApta kruuN|" nidAna kI bhAvanA java sAdhaka ke mana meM jAgRta hotI hai to vaha apanI sAdhanA se bhI patita ho jAtA hai / kyoMki usa bhAvanA ke vaza hokara vaha eka prakAra se manasA-bhoga bhoga letA hai / saMyama aura sAdhanA to pariNAmoM para hI TikI hai / mana jaba saMsArI ho gayA, to tana bhale hI saMnyAsI kA rahe, usase kyA lAbha hogA ? bhAvanA se gogoM meM Asakta ho gayA, to tana se bhale hI vaha dUra rahe, kintu vaha apane tapa se to patita ho hI jaayegaa| phira jaba taka vaha apane isa manasA pApa kI AlocanA nahIM karegA, dharma meM sthira nahIM ho sakegA, cAritra ko samyak ArAdhanA kaise kara paayegaa| dazAbhuta skaMdha meM isa sambandha meM eka prasaMga haiM - zreNika napAla paTanAra celanA ke sAtha vIra jina vandana ko moda gharI Ayo re / donoM ko dIdAra bhavya bhAla ke zramaNa kaI mahAsatiyoM ko vRnda rUpa mana cAyo re / kiyA hai niyANA tava prabhu magadheza bhaNI kahyo mero samozarNa DAko tU DalAyo re / bheda kholatAM hI sabai nijAtama zuddha karI ____ 'mizrI' muni kahe nAtha sAtha kavacAyo re / eka bAra mahArAja zreNika rAnI celanA Adi rAja parivAra ke sAtha bhagavAna mahAvIra kI vandanA karane ke lie aaye| rAjA zreNika evaM celaNA ke apUrva saundayaM, lAvaNya evaM saba prakAra ke mAnavIya bhogoM ko Ananda po sAtha bhogate hue dekhakara bhagavAna ke zramaNoM ke mana meM eka saMkalpa uThA--"aho ! yaha rAjA zreNika dhanya hai ! jo rUpa lAvaNyavatI rAnI Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapaH 110 lie beca DAlA, maiMne zuddha tapa kiyA jisa kAraNa itanA RddhizAlI deva vanA hU~ / " mitra kI bAta sunakara vidya unmAlI bahuta pachatAne lagA / apanI bhUla para bahuta duHkha huA - " para ava pachatAye hota kyA cir3iyA cuga gaI kheta / " bhASyakAra AcArya ne isa kathA ke marma ko spaSTa karate hue batAyA hai, nidAna tapa karane vAlA jaba dUsaroM kI asIma zakti va samRddhi ko dekhatA hai. to isI prakAra apane kRta nidAna para pachatAtA hai / zoka karatA hai / kyoMki nidAna kA phala to utanA hI hogA jitanA usane saMkalpa kiyA thA / ' tapasyA meM bAra-bAra nidAna karane se, bhogoM kI abhilApA ke vaza hokara apanA tapa dAMva para lagAte rahane se vaha tapa dUSita ho jAtA hai, tathA usakA teja kSINa ho jAtA hai / lambI aura kaThora tapasyA karane para bhI tapasvI ke tapasteja meM vaha vala aura zakti nahIM rahatI, kAraNa vaha tapa ko bAra-bAra dUpita karatA rahatA hai / isalie sthAnAMga sUtra meM batAyA gayA hai-jaise bAravAra bolane se arthAt vAcAlatA se satya vacana vAra-vAra lobha karane se nispRhatA kA prabhAva bAra-bAra nidAna karane se tapa kA teja kSINa ho tapa kA uttama phala naSTa ho jAtA hai / isalie rahita hokara tapa karane ko zreSTha batAyA hai / " kA teja naSTa ho jAtA hai, kSINa ho jAtA hai, vaise hI jAtA hai / nidAna karane se : bhagavAna ne sarvatra nidAna nidAna kA hetu : tIvra lAlasA nidAna tabhI kiyA jAtA hai, jaba amuka vastu ke prati sAdhaka ke mana meM tIvra rAga bhAva utpanna hogA, gaharI Asakti mora AkarSaNa hogA / sAdhAraNa sthiti meM koI bhI sAdhaka apane tapa ko becanA yA naSTa karanA nahIM cAhatA, kintu java amuka kisI vastu para athavA dRzya dekhane para mana rAga se caMcala ho uThatA hai, kAmanAoM se pratAr3ita hone lagatA hai, aura vAra-bAra una viSaya bhogoM ke prati Asakta hone lagatA hai tabhI sAdhaka apane mahAna uddezya 'bhijjA NidANakaraNe moksa 1 moharie saccayaNasta palimaMdhU... maggasta palimaMdhU / savvatya bhagavayA aNiyANayA pasatyA / -sthAnAMga 613 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakoge ! dulanA! kAma-bhogoM kI Adi vratoM kI zuddha jAtA hai mana prApta jAna detA hai| adhika mUrkha tapa (mokSamArga) kA palimaMthu : nidAna 113 sakoge ! durlabhavodhi vanakara saMsAra-cakra meM paribhramaNa karate rhoge|' isalie he zramaNo ! kAma-bhogoM kI Asakti se mukta hokara, saba saMgaabhilApAoM kA tyAga karake apane tapa-niyama Adi vratoM kI zuddha ArAdhanA karo, kiye hue nidAna kA prAyazcitta karo, tAki tuma apane zuddha AtmasvarUpa kA darzana kara sako, karmaAvaraNoM kA kSaya kara ananta jJAna, ananta darzana, ananta akSaya avyAvAdha sukharUpa mokSa ko prApta kara sko|" dazAzrutaskaMdha ke isa prasaMga se spaSTa hotA hai ki nidAna karane se AtmA tapa va saMyama se kisa prakAra patita va bhraSTa ho jAtI hai| usa bhava meM hI kyA, kiMtu aneka bhavoM taka use saddharma kA zravaNa bhI milanA kaThina ho jAtA hai, aura vaha saMsAracakra meM paribhramaNa karane lagatI hai| jaise koI kaThora prayatna se prApta amRta ko nadI ke pravAha meM bahA detA hai, zuddha gAya ke ghI ko rAkha ke Dhera meM DAla detA hai, aura ciMtAmaNi ratna ko samudra meM pheMka detA hai, vaisI hI balki usase bhI adhika mUrkhatApUrNa vAta hai, nidAna karake tapa ke phala ko khatma kara DAlanA / phyA sAdhanA ke lie nidAna vihita hai ? eka prazna yahAM upasthita hotA hai ki nidAna kA niSedha isalie kiyA gayA hai ki usake mUla meM tIvra bhogAbhilASA rahatI hai / yadi koI bhogAbhilApA na rakhakara anya vastuoM ke lie nidAna kare to kyA vaha bhI niMdanIya hai ? jaise kisI ne saMkalpa kiyA-'maiM agale janma meM tIrthakara banU, athavA carama zarIrI vanU !' to kyA yaha saMkalpa bhI nahIM karanA cAhie? isameM kyA Apatti hai ? . jainadharma isa prazna ko bahuta hI gaharAI se pakar3atA hai aura spaSTa vizleSaNa karake kahatA hai ki tIrthaka ratva kI abhilASA bhI eka prakAra kI abhilASA 1 evaM khalu samaNAuso ! tassa NiyANassa imeyA rUve pAvakamma-phala vivAge jaM No saMcAei kevalipaNNattaM dhamma paDisuNittae / -dazA taskaMgha 10 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 . . jaina dharma meM tapa celanA ke sAtha Ananda krIr3A karatA huA apane yauvana ko saphala banA rahA hai / isane sacamuca hI mAnava jIvana kA Ananda liyA hai / yadi hamAre tapa, vinaya, brahmacarya Adi kA bhI kucha suphala ho to hama bhI agale janma meM isI prakAra jIvana kA Ananda leveN|" idhara rAnI celanA ko dekhakara zramaNiyoM ke mana bhI caMcala ho utthe| ve bhI socane lagIM-"yaha rAnI celanA dhanya hai ! isakA jIvana saphala hai| .. ise kitanA saundarya va lAvaNya milA hai, rAjA zreNika kA pyAra milA hai aura kitane Ananda ke sAtha yaha apanA mAnava jIvana saphala banA rahI hai| ..... yadi hamAre tapa, niyama, brahmacarya, Adi kA kucha phala ho to hama bhI agale janma meM isI prakAra ke kAma-bhoga bhoga kara jIvana kA Ananda leveN|" ina vicAroM kA pravAha aisA umar3A ki aneka zramaNa evaM zramaNI eka hI vicAradhArA meM vaha gaye / unake mana caMcala ho uThe aura ve aisA saMkalpa kara baiThe / sarvajJa prabhu mahAvIra ne apane hI sAmane jaba apane ziSya parivAra ko yoM itane dIrghakAlIna tapa-niyama vratoM kI bali dete dekhA aura .. tuccha bhogAbhilASA ke kIcar3a meM phaMsate dekhA to prabhu ne turaMta saMbodhita kiyaa| zramaNa vRnda ko jAgRta kiyA aura kahA-"he zramaNo ! rAjA zreNika aura celanA ke yugala ko dekhakara tuma logoM ne aisA saMkalpa (nidAna) kiyA hai ?" ___ sabhI ne nIce mastaka jhukAkara svIkRti kI-"hAM ! prabhu ! aisA saMkalpa . hamAre mana meM jagA hai|" prabhu ne zramaNa-dhamaNI vRda ko udbodhana dete hue kahA-"AyuSmAn zramaNo ! jAnate ho isa prakAra ke nidAna kA kitanA bhayaMkara phala hotA hai ? tumhAre dIrghakAla taka AcaraNa kiye hue tapa, niyama, brahmacarya Adi vratoM kA jo mahAna phala hone vAlA thA, vaha aba ati tuccha phala raha gayA hai| mahAsamudra sUkhakara choTA sA gaDDhA raha gayA hai / tumane apanA sarvasva kho. diyA / isa nidAna ke kAraNa tuma agale janma meM saMkalpita kAma bhoga to .. prApta kara sakate ho, lekina apane dharma se, samyakatva se bhraSTa ho jAvoge, aura lAsa prayatna karane para bhI kevalI prarUpita dharma kA zravaNa bhI nahIM kara . ra Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 samajhadAra hai ki nahIM pahA bhI tyAcyA kharAba hai / mana meM batAyA hai spa na dharma meM kI hI 3 kA vaha paleza hI hai ataH tapa (mokSamArga) kA palimaMthu : nidAna .:. jo rayaNamaNagdheyaM vikkijja'ppeNa tatya ki sAha ?? --- : - mUlyavAna maNi ko beMcakara koI kAMca kA Tukar3A cAhe to kyA yaha samajhadArI hai ? Upara se nIce girane kI bhAvanA rakhanA kyA ucita hai ? spaSTa uttara hai ki nahIM !... ... ... ... __ jaina dharma meM puNya kI spRhA bhI tyAjya batAI hai, aura pApa kI bhI ! sukha aura duHkha donoM kI hI icchA rakhanI kharAba hai / kAraNa sukha bhoga se rAga kI utpatti hotI hai, dukha bhoga se DhapaM kii| yogadarzana meM batAyA hai sukha se bhI mana meM klezavRtti utpanna hotI hai, para vaha kleza mIThA laMgatA hai, ata: use rAga kahA hai, aura duHkha janya klezavRtti burI lagatI hai ataH vaha dvapa hai / 2 isIlie sukha-dukha ke saMkalpa se mukta hokara nipkAmabhAva ke sAtha jo dharma kA, tapa kA AcaraNa karatA hai, vahI zAMti va nirvANa ko prApta hotA hai / gItA meM kahA haiM vihAya phAmAn yaH sarvAn pumAMzcarati nispRhaH / nirmamo nirahaMphAroH sa zAMtimadhigacchati / jo saba prakAra kI kAmanAoM ko chor3akara bilkula nispRhabhAva ke sAtha tapa kA AcaraNa karatA hai, vaha mamatA se mukta ho jAtA hai, ahaMkAra ke baMdhana tor3akara zAMti ko prApta kara letA hai| gautama buddha ne bhI vitRSNA ko hI parama mokSa batAte hue kahA hai kathaM phayA ca yo tiNNo vimokkho tassa naapro| jo sukha-dukha kI vicikitsA se, kAmanA aura tRpNA se pAra pahuMca gayA hai, usake lie anya mokSa kyA ho sakatA hai ! hAM to, nidAna kA upayukta vivecana isI dRSTi se kiyA gayA hai ki sAdhaka apane tapa meM na bhautika sukha kI kAmanA kareM, aura na bhautika duHkha nimAra kI zAma, vaha mamata 1 paMcAzaka vivaraNa 268 2 sukhAnubhAyI rAgaH / duHkhAnuzAyI dvessH| -yogadarzana 217-8 3 gItA. 2171 4 paTisambhidAmaggo:-2658 . . . Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 . . . . jaina dharma maiM tapa hI hai, kAmanA hai, yazaHspRhA hai| kyoMki jo sAdhaka tIrthakara hone kI icchA karatA hai vaha tIrthaMkaroM ke devakRta atizayoM se, unake chatra, cAmara bhAmaNDala Adi vaibhava se tathA loka meM unakI yaza: pratiSThA evaM kIti sunane se prabhAvita hokara usa pada kI abhilASA karatA hai. ata: Akhira hai to yaha bhI eka prakAra kI kAmanA, pUjA-satkAra kI spRhA / isa kAraNa sAdhaka ko isa pada kI bhI kAmanA nahIM karanI cAhie / yadi cAhanA ho to mokSagamana kI cAhanA kare, kevalajJAna, kevaladarzana kI abhilASA rakhe, kiMtu tIrthakara pada kI abhilASA na kareM / kyoMki padavI kI abhilASA rakhanA hI tyAjya hai|' isI prakAra carama zarIra hone kI bhI abhilApA na kareM, kyoMki usameM bhI punarjanma kI abhilApA chipI hai| eka dUsarA prazna AcArya ne upasthita kiyA hai ki ThIka hai, koI bhogoM . kI, yaza-pratipThA kI, pada kI, evaM punarjanma kI kAmanA na kareM kiMtu yadi aisI kAmanA kare ki-"maiM agale janma meM AsAnI se muni bana sakU, saMsAra kA tyAga kara sakU, kisI bhI prakAra kI bAdhA upasthita na ho, ataH kisI daridrakula meM utpanna hoU, tAki sahajatayA bhoga-tyAga kara dIkSA le sakU" yadi aisA nidAna kare to kyA Apatti hai ? AcArya ne prazna kA uttara svayaM hI dete hue kahA hai-isa prakAra kI kAmanA bhI sAdhaka ko nahIM karanA cAhie / kyoMki jaisI sukha kI kAmanA haiM, vaisI hI duHkha kI bhI kAmanA hai| vaibhava aura daridratA donoM kI abhilApA hI tyAjya hai| sone kI ver3I na cAhakara lohe kI ver3I cAhanA bhI to mUrkhatA hI hai 1 ihaloga para-nimittaM avi tityakaratta carima dehattaM / samvatyesu bhagavatA aNidANaMtaM pasatyaM ..tu| .. . ... -paMcAzaka vivaraNa gA. 258 yatastIyaMkara satkasyAmaravaranirmita - samavasaraNa kanaka-kamala pramukha vibhavasya darzanAt zravaNAd vA saMjAtatadamilApaH, kopi vikalpe karoti bhava-bhramaNato'pyahaM tIrthakaro bhUyAsamiti / -paMcAyaka vivaraNa TIkA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 jJAna yukta tapa kA phala | sAdhanA kisaliye kI jainadharma meM tapa ko eka sAdhanA mAnA gayA jAtI hai ? sAdhya ko prApta karane ke lie ! sAdhya kyA hai ? sAdhya hai mukti ! mukti kyA hai ? AtmA kA nija svarUpa meM sthira honA - svarUpAyasyAnaM muktiH - AtmA kA apane svarUpa meM, apane jJAna darzana - cAritra Adi guNoM ke vikAsa kI pUrNa sthiti meM pahuMca jAnA hI mukti hai / ataH yaha spaSTa huA ki mukti rUpa sAdhya ko prApta karane kI sAdhanA hai tapa ! kucha sAdhaka paramAtma-darzana kI bAta karate haiM / bhagavat svarUpa kI prApti athavA bhagavatsvarUpa ke darzana kI tIvra abhilASA lekara sAdhanA karate haiM / isa viSaya meM meM kahatA hUM, bhAI ! paramAtma-darzana karane se pahale Atma-darzana to karo ! jo mAtmA kA darzana kara letA hai vahI paramAtmA kA darzana kara sakatA hai | saca bAta to yaha hai ki AtmA hI paramAtmA ke rUpa ko prApta kara letA hai| kiMtu kaba ? jaba vaha AtmA ke sahI rUpa kA jJAna kara letA hai / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa kI / usake sAmane, to basa eka hI saMkalpa rahe ki maiM apanI AtmA ko vizuddha va ujjvala banAne ke lie tapa karUM / tapaHkarma meM isa prakAra ko niSkAmatA jise jainadharma meM anidAnatA kahA hai-ise hI prabhu ne zreSTha batAyA hai| sAdhaka hamezA, isI vAkya ko yAda rakhakara tapaH sAdhanA karatA rahe savvatya bhagavayA aniyANayA pasatyA'.. bhagavAna ne sAdhaka ke lie nidAna rahita tapaH sAdhanA hI prazasta / batAI hai| ** - - 1 dese sthAnAMga 6, vyavahAra 6, bhagavatI mAtAsUtra Adi meM bhii| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 na-yukta tapa kA phala cajJAna jise hotA hai, vahI AtmA kA darzana kara sakatA hai / AtmA kA darzana karane vAlA tapaH sAdhanA ke dvArA AtmA ke vibhAvoM ko, jar3a AvaraNoM va baMdhanoM ko tor3akara sarvathA mukta ho jAtA hai / AcArAMga sUtra meM kahA hai egamappANaM saMpehAe dhuNe phamma sarIragaM / ' AtmA ko zarIra se pRthak samajhakara karma zarIra ko dhuna DAlo ! karmoM ko dhuna diyA to AtmA apane svarUpa meM svataH prakaTa ho jAyegA / zarIra aura AtmA kA yaha bheda samajha pAnA hI Atma-vijJAna hai, Atma-vijJAnI meM apane sAdhya kA viveka hotA hai / vaha sAdhanA karatA hai to kisI bhautika abhilApA se nahIM, athavA aMghoM ke jaise bhI nahIM ki "calate calo, kahIM na kahIM to pahuMcege hI ! sAdhanA karate jAo ! zarIra ko kaSTa dete jAo kucha na kucha phala to milegA hI !" AtmadraSTA sAdhaka itane aMdhere meM nahIM calatA / vaha apane mArga ko spaSTa dekhakara hI Age bar3hatA hai| usake sAmane lakSya sthira rahatA hai, dizA spaSTa rahatI hai ki 'mujhe to apanI AtmA ko ujjvala banAnA hai, karma zarIra ko, arthAt karmoM ke AvaraNoM ko naSTa kara parama zuddha dazA ko prApta karanA hai|" . sAdhanA ke kSetra meM ukta donoM prakAra ke sAdhaka Ate haiM / jo sAdhaka Atma-jJAna ke abhAva meM, mokSa prApti ke lakSya se rahita sAdhanA karate haiM, unakA tapa 'ajJAna tapa' kahalAtA hai| ve tapa to karate haiM, deha ko bhayaMkara kapTa bhI dete haiM, kintu usa deha kaSTa meM ahiMsA, karuNA, anAsakti aura bAramadarzana kA viveka nahIM rhtaa| udAharaNa svarUpa se eka sAdhaka 'paMcAgni tapa' kara rahA hai, usake cAroM ora agni kI jvAlAeM dhadhaka rahI haiM, Upara sUrya kI pracaMDa kiraNeM Aga barasA rahI hai, isa sAdhanA meM deha ko kapTa to avazya hotA hai, kintu sAtha meM agni kI jvAlAoM se aneka jIvoM kI hiMsA bhI hotI rahatI hai| kabhI-kabhI una jyAlAoM meM bar3e bar3e jIya bhI bhasma ho jAte haiN| jaise bhagavAna pAzyanAtha ne kama tApasa kI dhUnI meM 1 AcArAMga 413 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jaina dharma meM tapa sAdhanA kA mUla : viveka AtmA kA sahI rUpa pahacAnanA hI sAdhanA kA viveka hai / viveka ke vinA sAdhanA cala nahIM sakatI, calatI hai to saphala nahIM ho sakatI / jaise aMdhA AdamI apane mArga para akelA ThIka rUpa se nahIM cala sakatA / kabhIcalatA-calatA lar3akhar3A jAtA hai, kahIM Thokara khAjAtA hai, aura giratA . par3atA bhI hai, kahIM kA kahIM pahuMca jAtA hai| isIprakAra viveka jJAna ke vinA sAdhanA karanevAlA jIvana meM aneka bAra giratA hai, par3atA hai, bhaTaka jAtA hai aura sudIrgha kAla taka calatA huA bhI apane sahI lakSya para nahIM pahuMca pAtA / apane sAdhya ko prApta nahIM kara sktaa| sAdhanA meM viveka kI anivAryatA batAte hue AcAryoM ne kahA hai-.. vivegamUlo dhammo-dharma kA mUla viveka hai| isase bhI Age kahA haiviyego . mokkho - viveka hI mokSa hai| isakA bhAva hai ki-sAdhanA kA mUla jJAna hai / prazna hotA hai-jJAna kisakA ? uttara hai apane ApakA ! hamArI samasta sAdhanA kA, tapa-saMyama rUpa AcAra kA adhiSThAtA hai-AtmA !2 AtmA hI tapa kA mAcaraNa karatA hai, sAdhanA : va saMyama ke patha para calatA.. hai| isalie yaha Avazyaka hai ki hama sAdhanA ke adhiSThAtA kA jJAna prApta kareM ! tapa ke saMcAlaka kA darzana kreN| AtmajJAna kA artha hai hama apane / antara: caitanya kA anubhava kreN| AcArya kundakunda kA kathana hai-AtmanAna kaise prApta kiyA jA sakatA hai ? uttara meM kahA hai---Atma-prajJA dvArA arthAt jaDa aura cetana ke bheda vijJAna dvArA hI AtmA kA jJAna, ananta caitanya kA anubhava ho sakatA hai / yaha.zarIra, cetana nahIM hai, yaha to cetana kA kSaNika mAtraya hai / Aja milA hai, kala chor3anA hai / zarIra bhI pudgala hai, pudgala jar3a hai, bhautika vaibhava, sukha-sAdhana saba jar3a hai, ve saba. vibhAva hai, vikRti hai, nazyara haiM / AtmA sva-bhAva hai, caitanya hai, zAzvata hai / isa prakAra kA bheda- ... 1 AcArAMga cUgi 171 2 jovAhAro bhaSNa mAyAro dazakAlika niyukti 262 3. kaha so dhippaappA ? paNNAe sou pippae appA |-smysaar 266 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAna-yukta tapa kA phala 121 jAtA hai / isI taraha mukti ke lakSya se zUnya tapa ko bhI 'vAla tapa' kahA jAtA hai / jaina sUtroM meM prAyaH 'ajJAna' ke artha meM 'vAla' zabda kA prayoga huA hai| sUtrakRtAMga meM sthAna-sthAna para 'vAla' zabda kA ajJAnI aura mUrkha ke artha meM prayoga kiyA gayA hai-jaise NAtINaM sarati bAle' vAle pAhi mijjatI vAlajaNo pagabhaI sthAnAMga 4 meM bhI tIna prakAra ke maraNa batAye haiM-bAlamaraNa, paMDitamaraNa, vAla-maMDita maraNa / yahAM bhI 'vAla' zabda 'ajJAnI' kA hI dyotaka hai| bhagavatI sUtra meM 60 hajAra varSa taka kaThora tapa karane vAle tAmalI tApasa ke lie bhI 'bAlatavassI' zabda kA hI prayoga kiyA gayA hai| kyoMki vaha bhI samyak jJAna ke binA hI tapa kara rahA thA / uttarAdhyayana sUtra meM bhI namirAja ne aise ajJAna tapasviyoM ko vAlA' kaha kara pukArA hai / ina saba prakaraNoM ko dekhane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki samyakjJAna ke binA jo tapa kiyA jAtA hai, vaha cAhe kitanA hI kaThora aura durgharSa ho, vaha 'vAla tapa' hai, phala kI dRSTi se vaha prAyaH 'khodA pahAr3a nikAlI cuhiyA' ke jaisA hI kArya hai| bAla-tApasoM ke vibhinna rUpa bhagavAna pArzvanAtha aura bhagavAna mahAvIra ke samaya meM isa prakAra ke cAla tapa kA bolabAlA thaa| bhagavAna pAzvanAtha jaba gRhastha jIvana meM the| tava isa prakAra ke viveka hIna bAla tapasviyoM kA janatA para atyadhika prabhAva thaa| kamaTha tApasa jo vArANasI ke bAhara hI kaThora bAlatapa kara 1 sUma kRtAMga 1 / 3 / 116 2 sUtra0 1 / 2 / 2 / 21 3 sUtra0 1313124 4 sthAnAMga sUya sthAna 3 / 5 bhagavatI sUpa zataka 3 / uddezaka 1 6 uttarAdhyayana sUtra 644 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jainadharma meM tapa jalate hue nAga ko dekhA aura bacAyA thaa| kucha tapasvI indrAsana prApta . karane kI lAlasA se, kucha labdhiyAM prApta karane kI abhilApA se aura kucha - samyak jJAna ke abhAva meM vinA kisI karmanirjarA kI bhAvanA ke yoM hI . tapa karate rahate haiN| isa tapa meM samyakjJAna kA abhAva hone se kaSTa to. bhale hI adhika ho, kintu usakA phala bahuta hI kama hotA hai / ajJAna tapa se karma nirjarA bahuta kama hotI hai / jaise patthara Dhone vAlA majadUra suvaha se zAma taka dama tor3a kAma karatA hai, phira bhI majadUrI kyA milatI hai ? ekado rupaye ! aura hIre kA vyApAra karane vAlA tolA bhara sAmAna liye bhI ... lAkhoM kA vArA-nyArA kara letA hai, vaise hI samyagjJAna pUrvaka tapa karane vAlA bahuta alpa zrama meM atyadhika karmanirjarA rUpa lAbha kamA letA hai| samyak mAnapUrvaka aura usake abhAva meM tapa karane vAloM kI tulanA karate hue AcArya ne batAyA hai jaM apaNANI phamma khavedi bhavasaya-sahassa phoDohi / ' taM NANI tihiM gutto, khavedi ussAsamettaNa / ' ajJAnI sAdhaka lAkhoM karor3oM janmoM taka tapa karake jitane karma khapAtA hai, samyak jJAnI sAdhaka, mana, vacana aura kAyA ko saMyata rakhakara sAMsa mAya .. meM hI utane karma khapA detA hai| ___ajJAnI kA eka aura karor3oM janmoM kA tapa, tathA dUsarI aura samyak . jAnI kA sAMsa mAtra kA tapa, kitanA mahAn aMtara hai ? bAla tapa kyA hai ? jisa tapa meM samyak jJAna kA abhAva hotA hai, mukti kI dRSTi se usa tapa kA koI mUlya nahIM hai| isI kAraNa una tapa ko 'vAla tapa' kahA jAtA hai| jaise bAlaka kI niyAloM meM, cepTAoM meM koI lakSya nahIM hotA, koI viziSTa dhyeya nahIM hotA, ve prAyaH kutUhalapradhAna yA uddezya zUnya-sI hotI hai| isI kAraNa kisI vyayaM ceSTA ko, yA lakSyahIna prayatna ko 'bAlacepTA' pAhA 1 pravacanasAra 338 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 karane kA upAva aura jaMgala meM nAra jJAna-yukta tapa kA phala pArzvanAtha ne isa ajJAna tapa ke virodha meM bahuta bar3I phrAnti kI thI,logoM ko viveka pUrvaka tapa karane kA upadeza diyA thaa| Aja bhI janasUtroM meM Aye varNanoM se patA calatA hai, gAMva-gAMva aura jaMgala upavanoM meM aise hajAroM lAkhoM bAla tapasvI bhare the / koI kar3akar3AtI sardI meM nAsAgra taka jala meM khar3A rahakara rAta vitAtA thA, koI bhujAyeM Upara uThAkara cilacilAtI dhUpa meM sUrya maNDala ke sAmane khar3A AtApanA letA thA / koI vRkSa kI zAkhA se pAMvoM ko bAMdhakara oMdhA laTaka jAtA thA, koI jIte jI chAtI taka bhUmi meM gar3akara par3A rahatA thA / koI sirpha khalihAnoM meM dhAna sApha karane ke bAda bace khuce dAne vInakara hI peTa bharate the to koI pAnI para tairatI sevAla (kAI) khAkara hI rahate the / aupapAtika sUtra meM 42 prakAra ke vAnaprastha tApasoM kI carcA hai jo vividha prakAra ke kriyAkAMDoM dvArA tapa karate the, zarIra ko kaSTa dete the / bahuta se magara maccha kI taraha rAta-dina jala meM par3e rahate the, to vahuta se sAMpa kI taraha sirpha vAyu bhakSaNa kara ke hI jIte the| .isa prakAra saikar3oM hajAroM prakAra se sAdhaka apane zarIra ko kapTa dete the, ajJAna tapa ke dvArA janatA ko prabhAvita karate the| vAla-tapa kI asAratA bhagavAna pArzvanAtha ke prayatnoM se ajJAna tapa kA pravAha kucha kama jarUra hA, kintu phira bhI pUre bhAratavarSa meM isakA bahuta pracAra thaa| bhagavAna mahAvIra svayaM kaThora tapoyogI the, kintu ve isa prakAra ke dehadaNDa ko vilkula nirarthaka mAnate the / tapa ke sAtha jJAna aura viveka honA bahuta hI vyavahAra bhApya 10133-25 / vaizeSika darzana ke praNetA kaNAda pi bhI aisA hI vrata tapa karate the| 2 sevAlabhavikhaNo-opapAtika sUtra tathA bauddhagranya lalitavistara pR0 248 3 jalavAsiNo, ambubha vikhnno"vaayubhvikhnno| -nopapAtika sUtra (sa) rAmAyaNa (3 / 11 / 12) meM, maMDakarNI nAmaka ema. tApasa kA varNana AtA hai, jo kevala vAyu bhakSaNa karake jIvita rahatA thaa| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .122 jaina dharma meM tapa rahA thA, paMcAgni tapa meM zarIra ko jhoMka rahA thA usakI tatkAlIna janatA para gaharI dhAka thI / vaha javaM vArANasI meM AyA to nagara kI janatA hAthoM meM bheMTa pUjA ke thAla sajAkara usake darzanoM ke lie umar3a par3I thii| hajAroM logoM ko eka hI dizA meM jAte dekhakara pArzvakumAra ne apane sevaka se pUchA to patA calA ki eka mahAna tapasvI nagaroM meM AyA hai, loga usake darzana karane jA rahe haiM / pArzvakumAra bhI usa tapasvI ko dekhane ke lie ghor3e para car3hakara bAhara nikale / kintu jaba use apane cAroM ora bar3e-bar3e lakkar3a 2 I . jalAkara bIca meM baiThe hue dekhA to ve staMbhita raha gaye / ve socane laga gayeyaha koI tapa hai ? itanI agni hiMsA ! itanA pAkhaNDa ! itanA pradarzana ! eka tarapha to yaha tapasvI hone kA daMbha kara rahA hai, aura dUsarI ora isakI dhadhakatI agni jvAlAoM meM nAga jaise paMcendriya prANI jala rahe haiM ! prabhu pArzva kA hRdaya karuNA se dravita ho gayA / ve tapasvI ke pAsa Aye / use yaha ajJAna tapa karane se rokate hue batAyA- 'tumhAre vivekahIna AcaraNa se kitane jIvoM kI ghAta ho rahI hai patA hai tumheM ? itanA kaSTa ! bhUkha, pyAsa garmI sahana karake bhI tuma ulTA karma bandhana karate jA rahe ho !" kamaTha tApasa ulTA pArzvakumAra para gurrAyA "rAjakumAra ! tumheM kyA patA dharma kyA hotA hai ? tapa kyA hotA hai ?" pArzvakumAra ne zAnti se tApasa ko samajhAyA kintu jaba vaha nahIM samajhA to apane sevakoM ko Adeza diyA - "tapasvI kI dhUnI meM jo lakkar3a par3e haiM unameM eka nAga jala rahA hai, use sAvadhAnI se bacAo !" : sevakoM ne lakkar3a bAhara nikAle, to usameM se eka vizAla nAga komala hotI hai, vaha lapaToM ke bIca par3A thA, tar3apatA huA nikalA / sAMpa kI camar3I bahuta teja dhUpa se bhI jala jAtA hai, vahAM to Aga kI vicArA maraNAsanna ho gayA thA, prabhu ne navakAra usakA uddhAra kiyA / maMtra kA smaraNa karAkara isa ghaTanA se patA calatA hai ki usa yuga meM ajJAna tapa kA kitanA jora thA aura logoM ke mana para usakA kitanA prabhAva thA ! bhagavAna Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ni-yukta tapa kA phala 125 deha ko tapAnA nahIM, deha ke sAtha mana ko tapAnA bhI Avazyaka hai / antara zuddhi ke vinA kevala zarIra ko daNDa denA mAnya nahIM hai| isalie yahAM zarIra ko kRza karane kI jagaha AtmA ko (karma daloM ko) kaSAyoM ko kRza karane kI bAta kahI gaI hai phasehi appANaM jarehi appANaM AtmA ko, kapAyoM ko kRza karo, unheM jIrNa kro| sirpha tana ko jIrNa karane se kyA lAbha hai yadi kapAya jIrNa na huI ? eka kathA AtI hai ki eka AcArya kA ziSya bar3A una tapasvI thaa| sAtha hI usakA svabhAva bhI bar3A ugra thA / kapAya bhI pravala thI / AcArya ne use kapAya ko kSINa karane kA upadeza diyaa| ziSya ne AcArya ke upadeza se laMbI tapasyA prAraMbha krdii| eka mAsakhamaNa kA tapa kara eka dina pAraNA lAne ke lie AcArya kI AjJA mAMgane AyA / AcArya ne ziSya ko saMbodhita kara kahA-"patalI pAr3a !" ziSya ne samajhA-AcArya zarIra ko aura patalAduvalA karane ke lie kaha rahe haiM / usane pAraNe kA vicAra tyAga diyA aura bolA-gurudeva ! dUsarA mAsakhamaNa pacakhA dIjie ! guru ne pacakhA diyaa| phira dUsarA mahInA pUrA huA ! punaH pAraNA lAne ke lie AjJA lene AyA to AcArya ne phira vahI bAta kahI, 'patalI pAr3a ! ziSya ne phira tIsarA mAsa khamaNa pacakha liyA, aura usI prakAra eka mahIne bAda cauthA mAsasamaNa bhI pacakha liyaa| cAra mahIne kI tapasyA se ziSya kA zarIra eka dama kSINa ho gayA thaa| hAtha-pAMva kI saMguliyAM sUkhI phalI kI jaisI ho gaI / caumAsI tapa kA pAraNA lAne kI mAzA lene ziSya pahuMcA to nAcArya ne punaH vahI bAta kahI, "vatsa ! patalI pAr3a !" yasa aba to tapasvI kA pArA car3ha gayA / vaha bolApatalI karate karate deha ko itanI to patalI kara DAlI haiM, / (aura apanI saMgulI tor3akara nAcArya kI ora pheMka DAlI) aba kyA mujhe mAranA hI cAhate ho to saMghArA pacalA do|" AcArya ne zAMti ke sAtha pahA-catla ! maiMne isa deha ko patalI karane 43 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jaina dharma meM tapa Avazyaka mAnate the / ajJAna tapa ke virodha meM unhoMne sthAna-sthAna para pravacana bhI diye, usakI asAratA bhI logoM ko smjhaaii| isa bAla tapa kI tucchatA batAte hue kahA hai mAse mAse u jo bAlA kusaggeNa tu bhujae / na so sukkhAyadhammasta phalaM agdhei solasi 12 -jo ajJAnI sAdhaka eka-eka mAsa kA kaThora upavAsa karatA hai aura pAraNe meM sirpha ghAsa kI noMka para Tike utanA sA bhojana letA hai-itanA kaThora tapa karane para bhI vaha zreSTha dharma kI solahavIM kalA kI samAnatA bhI nahIM kara sakatA / kyoMki vaha deha ko daNDa to de rahA hai, kintu usake ghaTa meM ajJAna bharA hai, mAyA zalya ( daMbha ) bharA hai / aura jaba taka ajJAna kA, mAyA kA zalya mana meM bharA hai taba taka - F jai vi va NigaNe phisecare jai viya bhuje mAsamaMtaso / je iha mAyAi mijjai AgantA ganbhAya 'NaMtaso / bhagavAna mahAvIra ne isa prakAra ajJAna tapa kI kaThora AlocanA hI nahIM kI, kintu use spaSTa rUpa se 'vAla tapa' kahakara vyartha kA dehadaNDa batAyA ! kevala zarIra ko kaSTa kyoM ? " yaha bAta nahIM hai ki jainadharma meM kaThora tapa kA mahatva nahIM mAnA hai / tapa kA mahatva to bahuta hI adhika hai kintu ajJAna tapa kA nahIM, jJAnapUrvaka tapa kA mahatva hai | bhagavAna RSabhadeva eka varSa taka nirantara kaThora tapa karate rahe / bhagavAna mahAvIra ne apane 12|| varSa ke sAdhanA kAla meM itanA ugra tapa kiyA thA ki use sunate hI romAMca ho jAtA / dhannA aNagAra jaise aneka ugra tapasvI bhikSu bhikSuNiyAM unake saMgha meM the / yaha saba ghaTanAe~ batAtI hai ki jaina paramparA meM tapa kA mahatva kitanA hai / isIlie yahAMdeha dukkhaM mahAphalaM - deha ko kaSTa denA mahAna phalaprada mAnA hai / kintu sirpha uttarAdhyayana sUtra 6644 sukRtAMga 112 116 2 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 127 jJAna-yukta tapa kA phala kasike kamara tapa, bhikSu-pratimA ko dhArI ___ zvasura kI rIsa sArI dhyAna teM gmaarlii| mRdula paTTI ke peca kasUbala raMga vArI Aga hU kI pAla dhanya zIsa para dhaarlii| ghora pApa karma karane vAle arjunamAlI jJAnapUrvaka tapa karate hue sirpha chaha mAsa meM hI kevalajJAna prApta kara mukta ho gaye ! AcAryoM ne batAyA hai, vAla tapa cAhe jitanA kaThora, dIrghakAlIna aura niSkAma bhAva se kiyA jAya usameM mukti ho hI nahIM sakatI ___ na hu bAla taveNa muphchu tti hamane pUrva meM hI batAyA hai ki sAdhaka ke sAmane tapa sAdhya nahIM, sAdhanA hai, sAdhya hai mokSa ! jisa sAdhanA se sAdhya kI prApti na ho vaha sAdhanA vAstava meM sAdhanA nahIM, virAdhanA hI hai / jisa tapa ke karane se mokSa kI prApti na hotI ho, usa tapa se lAbha kyA ? svarga, bhautika vaibhava, sukha samRddhi bhale hI mila jAya, kiMtu inase to AtmA kA hita hone vAlA nahIM hai / ye to punaH karma baMdhana ke kAraNa hoMge aura punaH patana hogaa| jJAnI sAdhaka yadi marakara svarga meM bhI jAyegA taba bhI vaha sukhoM meM Asakta nahIM hogA / Atma jJAnI tapasvI landhi prApta karake, samRddhizAlI bana karake bhI usakA durupayoga nahIM karegA, isa kAraNa vaha sukha bhoga kara bhI punaH tIvra kama baMdhana nahIM kregaa| isa kAraNa tapaHsAdhanA ke phala meM hameM yaha vicAra karanA hai ki tapa cAhe alpa hI kyoM na ho, para jo ho, vaha viveka pUrvaka ho, antaHni se kiyA jAya / vahI tapa mokSa kA sAdhana bnegaa| anyathA tapa, tApa bana jAyegA, kevala deha daMDa mAna rahegA, isalie sarva prathama jJAna pUrvaka tapa karane kI sAdhanA jIvana meM AnI cAhie / yahI tapoviveka hai / sAdhaka yadi marakara palabdhi prApta karake, kara bhI punaH tIna / sAcArAMga niyukti 24 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ... jaina dharma meM tapaH ke lie nahIM, kintu isa tIvra kapAya ko patalI pAr3ane ke lie hI to kahA thaa| deha to terI sUkha rahI hai, mujhe bhI dIkhatA hai, kintu kaSAya to Aja. bhI harI-bharI ho rahI hai| yaha kapAya patalI nahIM huI to deha patalI hone se nyA hogA? to deha dukkhaM mahAphalaM'--kA yaha artha to nahIM ki deha ko kaSTa dete jAmo, antaHkaraNa kI koI paravAha hI nhiiN| isI bAta para to kabIra ne kahA hai ketana kahA vigAriyo jo mUDe hara baar| manavA kyoM nahIM mUMDatA jAmeM viSaya vikAra / .. . . taba taka sira muMDane se koI lAbha nahIM hai, jaba taka ki mana ko nahIM mUDA jAye / mana ko mUDane kA artha hai-mana ke viSaya vikAroM kA parimArjana ! antaHkaraNa kI zuddhi, aura yaha tabhI hogI jaba mana meM jJAna kA udaya hogA, viveka jagegA / yadi viveka jaga gayA to phira ugra tapaH karma ko bhI koI khAsa zarta nahIM rhtii| jJAnapUrvaka alpakAlIna aura alpa tapa bhI mahAna phala dene vAlA hai| sajJAna tapa kA mahAphala : . pUrva prakaraNa meM tAmalI tApasa kA udAharaNa diyA gayA hai jisane 60 hajAra varSa taka kaThora tapa kiyA aura usa tapa kA phala bahuta hI alpa huaa| isI kAraNa vaha Ayupya pUrNa kara sirpha izAnendra hI banA / javaki jJAna pUrvaka tapa karane vAle kucha samaya meM hI samasta kamoM se mukta ho gaye / marudevA mAtA ko jaba AtmajJAna ho gayA to hAthI ke hode para baiThe-baiThe hI mukta ho gii| gajasukumAla muni ne eka dina-rAta meM hI samasta karmoM ko kSaya kara ananta Anandamaya mokSa pada ko prApta kara liyaa| mahAmuni gajasukumAla kI stuti meM kahA haivasudeva vAro pyAro devakI ko naina tAro, jaina ko dulAro, bhArI jAdutA dikhaarlii| bAla brahmacArI mahA nema ko nagIno ziSya samatA ko dhAra serI ziva kI nihaarlii| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tapa kA vargIkaraNa jAta rahatI hai / jaisI antatamA aura vinaya eka antar-prakriyA satata cAlU rahatI hai| upavAsa, kAyakleza jaisI pratyakSa dIkhane vAlI sAdhanA aura dhyAna, prAyazcitta jaisI antatama meM calane vAlI gahana guhya sAdhanA-donoM hI tapa kI sImA meM nA jAtI haiM / sevA naura vinaya jaisI sAmAjika sAdhanA, jisakA sIdhA sambandha samAja, saMgha, gaNa aura apane nikaTatama sahayogiyoM ke sAtha AtA hai vaha bhI tapa kA eka aMga hai / isa prakAra hama dekhate haiM ki tapa kA kSetra bahuta vyApaka hai| tapa kA mukhya dhyeya jIvana-zodhana hai / zAstroM meM jahAM-tahAM tapa kA varNana kiyA gayA hai vahAM isI bhAva kI pratidhvani sunAI detI hai taveNa parisujsaI' tavasA nijarijjai taveNa dhuNai purANa-pAvarga,3 'soho tavo'4 ina zabdoM kI dhvani meM yahI saMketa chipA hai ki tapa se nAtmA nirmala, pavitra evaM vizuddha ho jAtA hai| yaha smaraNa rakhanA cAhie ki tapa kevala zuddhi kA mArga hI nahIM, siddhi kA bhI mArga hai / dUsare zabdoM meM yoM bhI kaha sakate haiM-tapa se zuddhi hotI hai, zuddhi se siddhi milatI hai| vinA zuddhi ke siddhi nahIM--yaha janadharma kA aTala siddhAnta hai / siddhi kA artha hai mokSa-aura zuddhi kAraka tattva hai tapa ! isalie tapa mokSa kA anyatama kAraNa hai / mokSa kI icchA rakhane vAle ko tapa karanA hI hogaa|| AtmA meM karma rUpa mala satata mAtA rahatA hai / vaha kapAya, viSaya, rAgadepa nAdi ke dvArA pratikSaNa kalupita hotA rahatA hai / jaise ghI meM sanA vastra yadi khulI havA meM par3A ho to havA ke sAtha ur3akara lAne vAlI miTTI, rajakaNa usa para pratikSaNa lagate-lagate vaha mailA ho jAtA hai| sar3akoM kI dukAnoM para lage naye varama bApa dekhate haiM, miTTI nAdi se dhIre-dhIre ve kitane maile he 1 uttarAdhyayana 38135, 2 uttarAdhyayana 2016, darvakAlika 107 4 nAvazyaka niyukti 103 Mm" Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kA vargIkaraNa * tapa kI aneka paribhASAoM meM eka sarvasAmAnya paribhASA batAI gaI hai-icchA kA nirodha-tapa hai / vAstava meM jainadharma ke Agama aura uttaravartI graMthoM meM tapa kA itanA vistRta aura bahuvidha varNana kiyA gayA hai ki usake samagra rUpa ko kisI eka paribhASA meM bAMdha pAnA bahuta kaThina hai / jaise mahAsAgara kI gaMbhIratA ko, gagana kI asImatA ko, hAtha phailAkara, bhujAeM lamvAkara batA pAnA eka vAla prayatna hai, vaisA hI tapa ko kisI eka vyAkhyA va eka paribhASA meM bAMdha pAnA bAla krIr3A mAtra hai| zuddhi aura siTi tapa jIvana ke antartama ko zodhane kI eka vaijJAnika prakriyA hai / tapa ke vividha aMgoM para vicAra karane se lagatA hai, sAdhanA ke kSetra meM, jIvana zuddhi ke kSetra meM aisA koI bhI aMga bAkI nahIM bacA hai jisako tapa meM antargata nahIM liyA gayA ho / vyaktigata jIvana se lekara samAja evaM samagna vizva ke sAtha jitane, jahAM-tahAM sambandha bhAte haiM una saba sambandhoM meM tapa kI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kA vargIkaraNa 9 vAhya tapa 2 Abhyantara tapa-tapa ke ye do bheda kahe gaye haiM / 131 vAhya tapa kA artha hai - bAhara meM dikhAI dene vAlA tapa ! jisa tapa kI sAdhanA zarIra se adhika sambandha rakhatI ho, aura usa kAraNa vaha bAhara meM dikhAI detI ho vaha tapaH sAdhanA bAhya kahalAtI hai| jaise upavAsa hai / upavAsa kA spaSTa prabhAva zarIra para par3atA hai| laMbe upavAsoM se zarIra durbala bhI hotA hai, dekhane vAloM ko yaha spaSTa jJAta hotA hai ki yaha tapasvI hai / kAyakleza, abhina, bhikSAvRtti ye saba aisI vidhiyAM hai jo bAhara meM sApha dikhAI detI haiM / Abhyantara tapa kA artha haiM- antara meM calane vAlI zuddhi prakriyA | isa kA samvandha mana se adhika rahatA hai / mana ko mAMjanA, sarala banAnA, ekAgra karanA aura zubha ciMtana meM lagAnA - yaha Abhyantara tapa kI vidhi hai / jaise dhyAna, svAdhyAya, vinaya Adi / hAM yaha bAta bhUla nahIM jAnA hai ki jaise bAhya tapa meM mana kA samvandha bhI rahatA hai, vaise Abhyantara tapa meM zarIra kA bhI sambandha jur3A rahatA hai / UnodarI vAhya tapa hai, phira bhI usameM kapAyoM ko UnodarI kA sIdhA sambandha antaraMga se hai / pratisaMlInatA vAhya tapa hai, kintu akuzala mana kA nirodha, kuzala mana kI udIraNA aura manako ekAtra karanA isakA sambandha bhI dhyAna sAdhanA se jur3atA hai jo spaSTa hI Abhyantara tapa hai / vaise hI vinaya, vaiyAvRtya nAbhyantara tapa hai, jaba ki inakI pravRtti kA sIdhA sambandha vAhya jagata se jur3atA hai / gurujanoM kA vinaya, apane sAdhamikoM kA vinaya kyA bAhara meM dikhAI nahIM dete ? guru, dakSa, rogI Adi ko nevA karanA bhI sIdhA bAharI saMparka meM AnA hai, phira bhI inheM vAnyantara tapa mAnA hai| isa prakAra gaharAI se dekhane para patA calatA ki bAhya evaM bhAbhyantara bheda tapa kI prakriyA samajhAne ke lie hai, na ki eka ko a mahatva dekara dUsare kA mahatva ghaTAne ke lie ! logoM ko yaha dhAraNA vana gaI hai ki bAhya tapa sAdhAraNa tapa kucha sAmyantara tapa car3hA tapa hai / bAhya kA mahatva kama hai, yantara kA na Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jaina dharma meM tapa jAte haiM / yahI hAla AtmA kA hai / jaise tAlAva meM pratikSaNa pAnI Ate-Ate vaha bhara jAtA hai, vaise hI AtmA malina vicAroM ke pAnI se dhIre-dhIre bhara jAtA hai / tapa usa maina ko dhone ke lie sAbuna kA kAma karatA hai, pAnI ko sukhAne ke lie teja dhUpa kA kAma karatA hai, vaha bhItara meM zodhana karatA hai / jaise sonA agni ko nirmala banAtA hai vaise hI tapa AtmA ko nirmala banA detA hai / zAstra meM kahA hai Hans jahA mahAtalAgassa sanniruddha jalAgame / uciNAe tavaNAe kameNaM sosaNA bhave / evaM tu saMjayassAvi pAvakamma nirAsave / C bhava phoDI saMciyaM dhammaM tavasA nijjarijjai / ' jisa prakAra kisI bar3e tAlAva kA pAnI samApta karane ke lie pahale jala ke Ane ke mArga roke jAte haiM, phira kucha pAnI ulIca ulIca kara bAhara pheMkA jAtA hai aura kucha sUrya kI teja dhUpa se sUkha jAtA hai / aura isa prakAra tAlAva kA samUcA pAnI sUkha jAtA hai, vaise hI saMyamI puruSa vrata Adi ke dvArA naye karmAsravoM ko roka detA hai, aura purAne karor3oM janmoM ke saMcita kiye hue karmoM ko tapa ke dvArA sarvathA kSINa kara DAlatA hai / karma kSINa hone para AtmA apane lakSya meM siddhi prApta kara letA hai / yahI zuddhi aura siddhi kA krama hai jo tapa ke dvArA phalIbhUta hotA hai / tapa ke do bheda : vAhya aura Abhyantara vAstava meM nAtma-zodhana rUpa tapa eka saMpUrNa prakriyA hai / vaha eka akhaTa ikAI hai / usake alaga-alaga khaMDa nahIM hai| kiMtu phira bhI usakI prakriyAeM, vidhiyAM alaga alaga hone ke kAraNa usake alaga-alaga bheda bhI batAye gaye haiM / mUlataH AgamoM meM tapa ke do bheda batAye haiM so tavo duviho vRtto bAhiravbhantaro tahAM / 1 uttarAdhyayana 30 / 5-6 . 2 uttarAdhyayana 3017 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kA vargIkaraNa 133 jIvana kA kendra hotA hai aura vAhya bhAga rAjya saMcAlana Adi vyavasthA kA / kintu isameM yaha kahanA ki vAhya bhAga kama mahatva kA hai Abhyantara adhika ! yaha eka galata bAta hogI rAjya kI dRSTi se donoM kA hI mahatva hai aura donoM hI apanI-apanI jagaha meM Avazyaka va upayogI haiM / jaise eka hI pustaka ke do adhyAya hote haiM / eka hI mahala ke do khaNDa hote haiM, eka sikke ke do pahalU hote haiM, vaise hI tapa ke ye do pahalU haiM / donoM hI eka dUsare ke pUraka haiM / vAhya tapa ke binA kevala Abhyantara tapa kI sAdhanA kaThina kyA, asambhava prAya: hai / aura Abhyantara tapa ke abhAva meM kevala bAhya tapa deha daNDa mAtra hai / jo sirpha apane ko tattvajJAnI va adhyAtmavAdI dikhAne ke lie vAhyatapa kI upekSA karatA hai; usakI asAratA batAtA hai vaha vAstava meM jainatatvajJAna se hI aparicita hai / yadi vAhya tapa anupayogI hotA - to bhagavAna RSabhadeva kyoM eka varSa taka bhUkhe rahakara kaSTa uThAte, kyoM bhagavAna mahAvIra sAr3he bAraha varSa ke sAdhanA kAla meM gyAraha varSa taka kA kAla upavAsa Adi meM vyatIta karate ! kyoM ghaptA anagAra caudaha hajAra zramaNoM meM sarvazreSTha tapasvI ghoSita kiye jAte ! Akhira bAhya tapa bhI kucha zakti hai, kucha sAdhanA hai aura bar3I camatkArI sAdhanA hai / sAdhaka ke manobala aura kaSTasahiSNutA kI jitanI kasauTI vAhya tapa meM hotI hai, utanI Abhyantara meM nahIM, sAdhaka ke jIvana svarNa ke lie vAhya tapa agni hai aura Abhyantara tapa usa para pAliza hai / sonA pahale agni meM zuddha ho jAyegA tabhI to usa para poliza kI jAyegI ? kyA kabhI azuddha sone para pAliza yA camaka kI jAtI hai ora kI jAyegI to vaha kitane samaya taka TikegI ? isI prakAra bAhya tapa se jaba taka mAnasika malinatA dUra nahIM ho jAtI hRdaya zuddha nahIM ho jAtA taba taka dhyAna, vinaya, svAdhyAya kaise hoMge ? isIlie vAmyantara tapa se pahale bAhya tapa kA krama rakhA gayA hai, vAhya tapa ko sAdhane ke bAda sAdhaka vAbhyantara tapa kI ora bar3hatA hai / donoM kA samanvaya ho, eka bAta dhyAna meM rakhanI hai ki jaina dharma kevala bAhya tapa kA hI Agraha Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jaina dharma meM tapa adhika ! eka vidvAna munijI se tapa kI carcA cala rahI thI / prasaMga meM kisI tapasvI munirAja ke dIrgha upavAsa aura usameM AtApanA lene kI bAta aagii| maiMne kahA-ve sacamuca bar3e ugra tapasvI haiN| apane ko vidvAna samajhane vAle muni jI ne jarA upekSA ke sAtha kahA- hAM, aisI tapasyAe~ to bahuta hotI rahatI haiN| ____ maiMne unase pUchA-Apane bhI kAphI lambe upavAsa kiye hoMge ? AtApanA mAdi lI hogI? ve bole- maiM ina vAhya tapoM meM kama vizvAsa karatA huuN| ye bAhya tapa... hai, sAdhanA to Abhyantara tapa kI honI cAhie ? vahI to khAsa bAta hai ! . . vidvAna muni ke uttara ne mujhe jhakajhora diyA / maiM socane lagA-kyA . inakI vidvattA itanI hI gaharI hai ? abhI taka inhoMne tapa kA yahI artha samajhA hai ki vAhya tapa halakA hai, Abhyantara tapa bar3A hai ? kitanI bar3I nA samajhI hai ! lagatA hai inhoMne sirpha bAhya-AmAntara zabdoM ko pakar3A hai, inakI gaharAI ko nahIM ! vAstava meM to bAhma meM Abhyantara aura Abhyantara meM vAhya samAyA huA hai / aura phira Azcarya to yaha ki bAhya tapa ko halakA vatAkara bhI svayaM kabhI Abhyantara tapa kI ora nahIM car3he ! na kabhI dhyAna kiyA haiM ? na sevA aura na aura kucha ! kintu phira bhI bar3AI to Abhyantara tapa kI karate hI haiN| to yaha eka galata dhAraNA hai| zAstroM meM . Abhyantara tapa kA jo mahattva hai vahIM mahatva vAhya tapa kA hai / hAM ! kisI eka tapa kA hI Agraha karanA galata hai, donoM ko samAna ArAdhanA karanA hI vAstava meM samyak ArAdhanA . hai / bhagavAna mahAvIra ne kaThora upavAsa bhI kiye aura dhyAna sAdhanA bhI kI / vAhA-Abhyantara kA sumela karake unhoMne apanI sAdhanA meM siddhi prApta kI / yadi hama gannoratA meM sAtha dekheM to tapa meM bAhya Abhyantara kA bheda bahuta maulika bheda nahIM hai / jaise kisI eka hI gajaprAsAda meM eka Abhyantara - bhAga hotA hai aura dUsanA cAhA mAga / Anyantara bhAga rAjA ke antaraMga Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAmAmA aura maryAdA kA Akula hotA rahAra bhI vaha Agraha , mana bAhe tapa kA vargIkaraNa tapa kI mahimA meM jaina dharma meM hajAroM pRSTha likhe gaye haiM, hajAroM gAthAe~ gAI gaI haiM usa tapa ke sambandha meM bhI jainadharma haThavAdI nahIM hai / kintu samanvayavAdI hai, usa tapa kI bhI upayogitA dekhakara hI vaha calatA hai, tapa karane kI bhI sImA aura maryAdA ko mAnatA hai| yaha nahIM ki mana saMkleza se bharA rahe, bhUkha-pyAsa se citta Akula hotA rahe, deha-damana se samasta kriyAeM evaM vidhiyAM vizRMkhala ho jAya aura phira bhI vaha Agraha lie baiThA rahe ki nahIM tapa karate jAo, prANa nikale to bhale hI nikala jAya, mana cAhe jaisA saMtrAsa pAye para tapa karate jAo ! aisA Agraha jaina dharma meM nahIM hai / vaha kahatA hai-amRta pIo, kiMtu vaha bhI maryAdA ke sAtha ! tapa karo, kiMtu usako bhI maryAdA hai, sImA hai| sImA ko samajhakara tapa kro| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai valaM thAmaM ca pahAe sddhaamaaroggmppnno| khettaM phAlaM ca vinnAya tahappANaM nijje| apanA zarIra bala, mana kI dRr3hatA, zraddhA, Arogya tathA kSetrakAla Adi kA pUrNa vicAra karake hI tapazcaryA meM laganA cAhie / Apa kaheMge-payA tapa meM bhI koI sImA hotI hai ? jitanA tapa kiyA jAya utanA hI acchA hai| hAM, bAta to yaha ThIka hai ki tapa jitanA bhI kiyA jAya karanA cAhie, kintu yadi tapa nArate samaya mana meM saMgleza paidA ho, AkulatA aura kSubdhatA paidA ho to phira usa tapa meM samAdhi kaise rhegii| sonA nabhI pahanate haiM, para utanA sonA pahananA payA kAma kA jisase gIra hI TUTane lage yaha sonA payA phAmaphA jisase TUTe aNg|| 'midhI' tapa yaha payoM phare jAhi samAdhi mNg| jima sone meM zora TUTe, jisa tapa se samAdhi bhaMga ho, vaha sonA aura yaha tapa gayA kAmakA: lAmako patA hai bhagavAna apanadeva samaya meM yaSTa tapa bhAra 1 dAvAlika 8 / 35 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jaina dharma meM tapa . nahIM krtaa| yadi Abhyantara tapa na hoM to vAhya tapa kI atAratA bhI usane. mAnI hai / AcArya saMghadAsa gaNI ne kahA hai-- .. indiyANi phasAye ya gArave ya phise kuru ! .... No vayaM te pasaMsAmo kisaM sAhu zarIragaM / .. hama kevala anazana Adi se kRza-durbala-kSINa hue zarIra kI prazaMsA karane .. vAle nahIM haiM, vAstava meM to vAsanA, kapAya aura ahaMkAra ko kSINa karanA caahie| jisakI vAsanA kRza ho gaI hama usakI hI prazaMsA kreNge| tapa ko maryAdA isakA artha hai vAhatapa-- anazana,kAyayaleza Adi kA aMdhAnukaraNa karanA jainadharma sammata nahIM hai| vaha to hara sthiti meM samanvayavAdI, saMtulanavAdI dRSTi detA hai / bAhya tapa para ekAMta bhAra nahIM detA, kiMtu saMtulita AcAra kA hI samarthana karatA hai / AcArya jinasena kA bhI kitanA spaSTa ciMtana hai....... na phevalamayaM phAya: pharzanIyo mumukssbhiH| nApyutkaTarasaH popyo mRSTa riTarava vatmanaH // 5 // --mumukSa sAdhakoM ko yaha bhI na to kevala kRza evaM kSINa hI karanA cAhie aura na rasIle evaM madhura mana cAhe bhojanoM se ise puSTa hI karanA jaahie| doSa niriNAyepTA upavAsAdya patramAH / prANa saMdhAraNAyAyam AhAra: sUtrazitaH 712 dorI gA dUra karane ke lie upavAsa Adi kA upaprama hai aura saMyama sAdhanA hita prANa ghANa karane ke lie AhAra kA grahaNa hai-- yaha ana ginAdhanA yii| eka bar3I mahatva kI bAta hai ki jina tapa ke sambandha meM, aura jisa . 1 nizIyamA 3756 2 mahApurANa, padaM 20 / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napa kA vargIkaraNa 137 tadeva hi tapaH phAyaM durdhyAnaM yatra no bhavet / yena yogA na hIyante kSIyante nendriyaNi ca / vahI tapa karanA cAhie jisase ki mana meM durdhyAna na hoM yogoM kI hAni na hoM ora indriyAM kSINa na hoM / eka prAcIna AcArya kA kathana hai so nAma aNasaNa tavo jeNa maNomaMgulaM na cite / jeNa na iM diyahANI jeNa ya jogA na hAyaMti / vahI anazana Adi tapa zreSTha hai, jisase ki mana amaMgala na soce, indriyoM kI hAni na ho aura nityaprati kI yoga - dhArmika kriyAoM meM vighna na Aye / to yaha tapaH viveka hI jaina dharma kI tapamaryAdA hai / tapa kA saMtulita dRSTikoNa hai / isa dRSTi kA viveka rakhakara hI sAdhaka apanI zakti aura ruci ke anusAra kabhI bAhya tapa kA AcaraNa karatA hai aura kabhI Abhyantara tapa kA / vaise yaha bhI mAnA gayA hai ki bAhya tapa kI dRSTi Abhyantara tapa kI ora rahanI cAhie / vAhya tapa ke chaha da zAstra meM tapa ke do bhedaM karake pratyeka tapa ke chaha-chaha bheda batAye gaye hai / vAhya tapa ke chaha bheda hai aura usake antarbheda bhI aneka hai / antamaMdoM kA varNana par3hane se lagatA hai yaha tapa sirpha vAhya tapa hI nahIM, Abhyantara tapa taka bhI pahuMca gayA hai| usake chaha bheda ye haiM aNasaNamUNoryArayA bhikkhAyariyA ya rasa pariccAo / kAphile so saMtINayA ya, vajlo tavo hoI / ' (1) anazana - AhAra tyAga (2) kanodarI AhAra bAdi kI kamI / (3) bhikSAcarI - abhigraha Adi ke sAtha vidhipUrvaka bhikSA grahaNa karanA / 1 uttarASyayana 3018 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jaina dharma meM tapa mAsa kA mAnA hai, madhya ke vAIsa tIrthakaroM ke samaya meM ATha mAsa kA aura bhagavAna mahAvIra ke samaya meM chaha mAsa kA !' isakA kyA kAraNa hai ? kyA bhagavAna mahAvIra meM chaha mAsa se adhika tapa karane kI kSamatA nahIM thI ? ye to anantavalI the| aura phira bhagavAna Rpabhadeva aura bhagavAna mahAvIra kI Atmazakti meM koI antara nahIM thaa| taba kyoM yaha antara dikhAyA gayA ki eka tIrthakara ke samaya meM bAraha mAsa kA tapa (utkRpTa) vihita hai to dUsare tIrmakAra ke samaya meM chaha mAsa kA ! bhagavAna mahAvIra svayaM bhI isa sImA kI bhAge kyoM nahIM bar3he ? . isakA kAraNa aura kucha nahIM, kiMtu yahI thA ki usa kAla kI zarIra .. sthiti meM antara A gayA thaa| apabhadeva yuga ke sAdhaka ke lie eka varSa kA tapa sahaja thA, vaha atibhAra nahIM thA, jabaki bhagavAna mahAvIra ke yuga . ke sAdhakoM ke lie chaha mAsa taka kA tapa hI zarIra-sthiti ke anukUla samajhA gayA / usase adhika lambA tapa karane para zarIra para atibhAra par3atA . aura usase indriya zakti adhika kSINa hokara saMmayArAdhanA meM bhI kaThinAI ... Ane lagatI, isI kAraNa yaha eka tapa kI sImA batAI gaI hai| yadi kisI . sAdhaka ko do cAra dina kA upavAsa karane para bhI adhika saMkleza hotA ho... to zAstra meM kahA hai- vaha upavAsa na karake tapa ke anya mArga kI bArAdhanA . . kreN| kyoMki tana kI tapasyA upavAsa hai aura mana kI tapasyA samAdhi hai, yadi samAdhi bhaMga hotI ho to phira tapa-samAdhi nahIM ho sakatI; ataH vaha tapa kA mArga badala deM, dhyAna, svAdhyAya, vinaya sevA Adi ke mArga para bar3e kintu mana ko kSubdha na bnaaeN| sIlie prAcIna nAcAryoM ne anazana Adi tapa kI zreSThatA kA mApara yaMtra bhI yahI batAyA hai ki jisa tapa ke sAtha tApa (uttApa-saMzlega) kA anubhava na ho, tapa karate samaya yadi mana meM tApa hotA hai, saMtApa paritApa bar3hatA hai to usase to acchA hai ki tapa na kiyA jAya | bAnAya vamovijaya / jI ne apane tapopTamA grantha meM kahA hai. - 1 vyavahAra nAya u01 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tapa kA vargIkaraNa tapa ke aneka rUpa tapa ke ukta bAraha bhedoM para jaina AcAryoM ne bahuta hI vistAra ke sAtha citana kiyA hai, manana kiyA hai, aura tarka, yukti evaM vyavahAropayogI sAhitya kA nirmANa kiyA hai| yaha kahA jA sakatA hai ki tapa ke viSaya meM jitanA citana jaina dharma ne prastuta kiyA hai, utanA zAyada kisI anya dharma ne nahIM kiyaa| itanA gaharA vizlepaNa kisI bhI dharma meM prApta nahIM hotA / tapa ke ukta bhedoM ke alAvA alaga-alaga dRSTiyoM se, kAraNoM se tapa ke alaga-alaga nAma va paribhASAeM bhI kI gaI haiM / kucha yahAM batAI jAtI hai| sarAga tapa---kisI bhautika AkAMkSA yA pratiSThA, kIti, ladhi tathA svarga Adi kI bhAvanA se tapa karanA sarAga tapa hai| yItarAga tapa-AtmA ko karma bandhanoM se mukta hone ke lie kapAya rahita dRSTi se jo tapa kiyA jAtA hai vaha vItarAga tapa hai| sarAga tapa nimna koTi kA hai, alpaphaladAyI hai, vItarAga tapa utkRSTa koTi kA uttama phala dene vAlA hai| bAla tapa-Atma jJAna ke abhAva meM jo tapa kiyA jAtA hai vaha bAla tapa kahA jAtA hai, ise ajJAna tapa bhI kahA gayA hai / AcArya bhadrabAhu ne kapAyoM kI utkaTatA ke sAtha jo tapa kiyA jAtA hai use bhI vAla tapa ho hai / kahA hai jassa vi duppaNihiA hoMti phasAyA tavaM caraMtassa / so bAlatavastI vi va gayAhANa parislama kunnii| jisa tapasvI ne apane kAmAnoM ko kSINa nahIM kiyA, pAya Adi para phAbU nahIM pAyA yaha vAla tapasvI haiM, vaha cAhe jitanA tapa kareM, usakA saba zrama ke bana gapTa rUpa hai, jo hAthI snAna kara ke phira mUMja se miTTI uttAla kara zarIra ko manA kara letA hai, usakA snAna karanA apaM hai, vaise hI usa bAla tapasvI kA saba tapa vyayaM hai / 1 nigIra bhApya, gApA 3332 2 dAvakAlika nimukti 300 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. jaina dharma meM tapa (4) rasa parityAga-praNIta, snigdha evaM ati mAtrA meM bhojana kA tyAga / (5) kAya kleza---zarIra ko vividha Asana Adi ke dvArA kaSTa.. sahiSNu banAkara sAdhanA tathA usakI caMcalatA kama krnaa| (6) saMlonatA- zArIra, indriya, mana vacana Adi tathA kapAya Adi .. kA saMyama karanA, ekAMta zuddha sthAna meM rahanA / ' vAhya tapa ke ye chaha bheda haiM / inakA vistAra dUsare adhyAya meM kiyA jA rahA hai| Abhyantara tapa ke chaha bheda Abhyantara tapa ke chaha bheda isa prakAra haiM abhintarae tave chabihe paNNatte taMjahA-1 pAyacchittaM, viNao, veyAvaccaM taheva sjjnyaao| jhANaM viussggo| (1) prAyazcitta-doSa vizuddhi ke lie saralatApUrvaka prAyazcitta Adi krnaa| (2) vinaya-gurujanoM Adi kA Adara, bahumAna evaM bhakti karanA / (3) vayAvRtya-guru, rogI, bAlaka, saMgha Adi kI sevA karanA / (4) svAdhyAya-zAstroM kA adhyayana, anucitana evaM manana karanA / (5) dhyAna-mana ko ekAgra kara zubha dhyAna meM lagAnA / (6) vyutsarga-yapAya Adi kA tyAga karanA, zagIra kI mamatA chor3akara use sAdhanA meM sthira karanA evaM Avazyaka hone para saMgha Adi kA bhI tyAga krnaa| mAbhyantara tapa ke yaha chaha bheda hai| jaisA ki pUrva batAyA gayA haiinakA adhika sambandha mana ke sAtha AtA hai, antaraMga munddhi aura antaraMga dopoM kA parihAra inakA vizeSa phala hai isI kAraNa ina chaha tapoM ko Abhyantara tapa kahA hai| bhagavatI cUma 257 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa kA vargIkaraNa (1) Atmantapa-kucha sAdhaka apane zarIra nAdi ko kaThora tapazcaryA ke dvArA sukhA DAlate haiM, use kaSTa dete haiM, kintu dUsaroM ko kucha bhI pIr3A nahIM phuNcaate| (2) paraMntapa-kucha vyakti dUsaroM ko hI kaSTa dete hai. svayaM sadA sukha suvidhA meM rahanA pasaMda karate haiN| (3) Anmantapa-paraMtapa-kucha vyakti svayaM bhI dhArmika anuSThAna Adi karake kapTa uThAte haiM, aura dUsaroM ko bhI kaSTa pahuMcAte haiN| (4) na Atmantapa na paraMtapa-jo loga na to svayaM kaSTa karate haiM aura na dUsaroM ko hI kucha kapTa dete haiN| buddha ne ina cAra bhedoM meM cauthA bheda zreSTha batAyA hai / ve apane anuyAyiyoM (zrAvakoM) se kahate haiM-tuma na svayaM kaSTa uThAo aura na moroM ko kaSTa va pIr3A do| yadyapi jaina paramparA meM isa prakAra ke tapa kA koI khAsa mahatva nahIM hai / vahAM to pahalA bheda hI mukhya rUpa se svIkArya hai, ki svayaM ko cAhe jitanA phaSTa uThAnA par3e, tapasyA karanI par3e kintu dUsaroM ko vitakula hI pIr3A mata do / svayaM kaSTa uThAne se dUsare kA lAbha hotA ho to aura bhI zreSTha / cauthA bheda to eka prakAra ko akarmaNyatA hI hai---na svayaM kaSTa kSele, na dUsaroM ko kaSTa deN| dUsarA-tIsarA bheda jaina dRSTi meM sarvathA tyAjya hai| aise vyakti tapasvI to kyA sAdhAraNa yogya nAgarika bhI nahIM mAne jA skte| AjIciphoM ke dhAra tapa bhagavAna mahAvIra ke samaya meM gauzAlaka ke AjIvikA saMpradAya kA bhI kAphI bala baha gayA paa| usake siddhAnta prAyaH bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM pI naphala mAtra hI bhe, hAM unameM kucha saralatA aura lokoM kA manoraMjana ho ainI bAteM aura jor3a dI gaI thii| tapa para gogAlaka kA kAphI cala pA, 1 mansiya nikAya, padaraka nuta / bhagavAn bura pR0 220 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jaina dharma meM tara jaina dharma meM bAla tapa ko bahuta hI nimnastara kA mAnA hai, eka aura kSaNa bhara kA sajJAna tapa tathA eka aura karor3oM varSa kA saMjJAna tapa-vAta tapa? donoM kI tulanA meM jJAnI kA kSaNa bhara kA samAna tapa zreSTha hai, vaha eka sAMsa bhara samaya meM jitane kama khapA sakatA hai ajJAnI karor3oM janmoM meM .. utane karma nahIM khapA sktaa|' ___ akAma tapa-jo tapa kI icchA kiye binA hI paravazatA Adi ke kAraNa bhUkhA rahatA hai, dhUpa Adi meM kaSTa sahatA hai, yaha saba akAma tapa hai / vAstava meM yaha tapa hai hI nahIM, eka prakAra kI vivazatA hai, kintu bhUkha evaM kAya-kapTa ko mAne to use akAma tapa kaha sakate haiN| __ isa taraha aneka dRSTiyoM se, kAraNoM se jo zArIrika kApTa kiye jAte haiM unheM usa bhAvanA ke sAtha jor3ane se usI prakAra kA tapa ho jAtA hai| phintu ukta saba tapoM meM sajJAna tapa, tathA vItarAga tapa yahI tapa zreSTha hai ! . bauddha paramparA meM tapa / jaina granthoM meM tapa kA jitanA bhI varNana hai vaha prAya: tapa ke bAraha bhedoM . meM hI samAviSTa ho jAtA haiM / anya dhamoM meM bhI tapa kI mahimA khUba gAI hai, tapa ko paramparA bhI rahI hai, kintu vahAM tapa kI koI vyavasthita vidhi yA .. maryAdA, niyama Adi kA koI varNana prApta nahIM hotA / bauddha zramaNa bhI tapa karate the / buddha ke kucha samaya pazcAt to tapa kA kAphI jora bauddha zramaNoM meM / var3hA hai, unheM 'ghutAMga tapasvI' kahA jAtA thaa| svayaM buddha ne apane pUrva sAdhayaH jIvana meM kaThora tapa kA AcaraNa kiyA thA-aisA unhoMne svIkAra kiyA hai / vaha tapa jaina tapa sAdhanA se kAphI milatA-julatA hai| pintu usake pazcAt / buddha ne tapa ko utanA mahatva nahIM diyA, aura na koI vizeSa upadeza bhI isa sambandha meM diyaa| sAdhAraNataH vahAM tapa kI zreSThatA evaM nikRSTatA para vicAra kiyA gayA hai / isI dRSTi se buddha ne cAra prakAra ke tapa karane vAle batAye hai 1. pravacanasAra 338 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 tapa kA vargIkaraNa jJapti (jAnakArI) evaM prApti kI jA sakatI hai-satyena labhyastapasA opa AtmA --satya evaM tapasyA ke dvArA hI AtmA ko prApta kiyA jA sakatA hai ! yogadarzanakAra AcArya paMtajali ne bhI tapa kA varNana kiyA hai, Atma zuddhi ke sAtha-sAtha zarIrazuddhi ke lie bhI unhoMne tapa kI mahattA svIkAra kI hai-phAyendriyasiddhirazuddhi kSayAttapasaH2-tapa: sAdhanA ke dvArA azuddhi dopa kA kSaya hone se zarIra evaM indriyoM kI zuddhi hotI hai| gItA meM bhI tapa ke sambandha meM kaI dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai| tapa ke svarUpa aura usake uddezya ko dhyAna meM rakhakara gItA meM tapa ke tInatIna bheda batAe gae haiM ! prathama svarUpa kA vivecana karate hue kahA gayA hai deva dvija-guru prAjJa pUjanaM shaucmaajvm| . brahmacaryamahisA ca zArIraM tapa ucyate // 14 // anudvaga karaM vAkyaM satyaM priya hitaM ca tat / svAdhyAyAbhyasanaM cava vADmayaM tapa ucyate // 15 // manaH prasAda saumyatvaM maunamAtmavinigrahaH / bhAva saMzuddhirityetat tapo mAnasa mucyate // 16 // tapa ke tIna prakAra haiM zArIrika tapa yAcipha tapa mAnasika tapa 1-devatA, brAhmaNa, gurujana evaM mAnI janoM kA Adara satkAra karanA, unakI sevA karanA, zauca-zarIra evaM AcaraNa ko pavitra rasanA, sarala vyavahAra karanA, grahAnayaM kA pAlana karanA tamA kisI jIva ko phapTa nahIM denA-zArIrika tapa hai| 1 muNyaka upaniSad 111 2 yogavana, sAdhanApAya 43 zrImadbhagavad gItA, jayAya 17 / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 142 svayaM usane bhagavAna mahAvIra ke sAtha rahakara kaI prakAra kI tapasyAeM kI thI, dekhI bhI thI, aura logoM para prabhAva DAlane kA eka acUka sAdhana tapa ko vaha mAnatA thA / gozAlaka ke saMpradAya meM tapa ko kyA paramparA gho isakA koI vizeSa varNana nahIM milatA / sthAnAMga sUtra meM eka sthAna para AjIvikoM kA cAra prakAra kA tapa batAyA hai AjoviyANaM cauvvihe tave paNNatta ' uggatave, ghoratave, rasanijjUhaNayA jibhidiya paDiloNayA / AjIvikoM kA tapa cAra prakAra kA hai (1) ugratapa - jo AcaraNa meM kaThina ho / --- (2) ghoratapa - jo dIkhane meM bar3A kaThora ho / (3) rasaniya haNa svAdiSTa vastu na lenA / (4) jihvandriya prati-saMlInatA --- rasanA indriya ke viSayoM kA saMkoca karanA / gItA meM tapa kA svarUpa kucha likhA gayA hai / Aja ke pracalita tapa adhika hai| yahAM tapas vaidika sAhitya meM bhI tapa ke sambandha meM bahuta mUlataH vedoM meM tapa kA jo ullekha hai, vaha zAyada (tapasyA) ke artha meM kama hai, kiMtu tejas ke artha meM ko eka dAhaka - Agneya tatva mAnA hai jo aniSToM ko, duSToM ko aura kaSToM ko bhasmasAt karane kI apUrva zakti hai / usake bAda upaniSad sAhitya meM tapa ke viSaya meM kAphI citana kiyA gayA hai aura usa para jaina citana kI gaharI chApa bhI hai| vahAM tapa ko sAdhanA ke rUpa meM grahaNa kiyA hai| kahA gayA hai-tapasA dhIyate brahma - tapa se paramAtma svarUpa (brahma) kI soja kI jA sakatI hai aura tapa se hI Atma svarUpa - jo zuddha jyotimaMca hai usakI 1 sthAnAMga sU 42 2 muNDaka upaniSad 11118 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 tapa kA vargIkaraNa kyoMki tapa meM dUsare ko pIr3A dene kI bhAvanA to honA hI nahIM cAhie, hAM yadi dUsare ke lAbha ke lie, hita ke lie svayaM ko kaSTa uThAnA par3e to usa sthiti meM bhI sAdhaka saharSa sva-pIr3A bhogane ko taiyAra hotA hai| isa prakAra gItA meM tapa ke svarUpa aura dhyeya kI dRSTi se kucha vicAra kiyA gayA hai| kintu tapa ke samasta aMgoM para jitanI gaharAI se aura vaijJAnika vargIkaraNa karake jaina dharma meM vicAra kiyA gayA hai, utanA vicAra, cintana aura anusaMdhAna tapa ke viSaya meM kahIM bhI prApta nahIM hotaa| jaina dharma meM Atma-vikAsa meM sahAyaka pratyeka kriyA para tapa kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai / yahAM taka ki dopa vizuddhi ke lie jo prAyazcita kiyA jAtA hai use bhI Abhyantara tapa meM mahatvapUrNa sthAna diyA hai| jabaki vaidika AcAryo-khAsakara gItAkAra ne use zaraNAgati mAmekaM zaraNaM brajaprabhu kI zaraNa meM A jAne se zuddhi ho jAtI hai mAnakara ho vizrAma le liyA / kiMtu jaina dharma ne jIvana kI usa saralatA evaM niSkapaTatA ko tapa mAnA hai| jaina dharma sammata tapa ke samasta aMgoM para aba vistAra ke sAtha agale khaNDa meM vicAra kiyA jaayegaa| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jaina dharma meM tapa 2-dUsaroM ko udvigna--kapTa na dene vAlA, zAMti kAraka, satya, priya hitakara vacana bolanA, sadgranthoM kA svAdhyAya (anucitana) evaM adhyayana karanA-yaha vAcika (vacana kA) tapa hai| 3-mana ko prasanna rakhanA, zAMta bhAva, mauna, manonigraha aura mana ko zuddha-pavitra rakhanA--yaha mAnasika tapa hai| .. tapa ke ye tIna svarUpa batAkara phira tInoM hI tapa kI zuddhatA, dhyeya kI pavitratA evaM AcaraNa kI niSkapaTatA para bhI vicAra kiyA gayA hai| ... ___ gItAkAra ne batAyA hai-uparyukta tInoM prakAra kA tapa yadi niSkAma.. vRtti-phala kI AkAMkSA se rahita hokara dRr3ha zraddhA ke sAtha kiyA jAtA hai. to vaha tapa sAtvika tapa hai, arthAt prathama zreNI kA tapa hai| yadi yaha tapa satkAra, sammAna evaM lokoM meM pUjA pratiSThA prApta karane ke lie kiyA . . jAya - to phira usakI udAttatA evaM pavitratA meM kamI A jAne se yaha tapa / 'rAjasa' zreNI meM A jAtA hai, kyoMki isa prakAra ke tapa meM Atma-zodhana . evaM Izvara-ArAdhanA kI pravRtti nahIM rahatI kintu, dikhAvA, pradarzana aura yaza kI bhUkha hI pravala rahatI hai / phira bhI yaha tapa gItA kI dRSTi meM dvitIya ... zreNI kA hai, jaba ki jaina darzana meM isa prakAra ke tapa kA sarvathA hI niSedha kiyA gayA hai| ___gItA kI dRSTi se tIsarI zreNI kA tapa to vilkula nimnastara kA . mUDhAgraheNAtmano yat poDayA kriyate tapaH parasyotsAdanAyaM vA tattAmasamudAhRtam 117.. .. jisa tapa meM mUDhatA, durAgraha kI bhAvanA chipI ho, jidda para car3ha kara hI . zarIra ko kaSTa diyA jAtA ho, athavA dUsare kA aniSTa karane kI bhAvanA se jo tapa kiyA jAtA ho, vaha tAmasa tapa' kahalAtA hai / yaha tapa bAtmazuddhi kI dRSTi se to heya hai ho, kintu naitika dRSTi se bhI tyAjya hai| 1 zrImad bhagavad gItA, adhyAya 17 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapasviyoM kI amara paramparA bhUghara raghunAtha jayamala bhopata sI venIdAsa Adi mizrI' pono tapa pega ko / 147 bhagavAna RSabhadeva se gautama jaina dharma ke Adi tIrthaMkara bhagavana RSabhanAtha eka varSa taka kaThora tapa karate rahe, bhUkha-pyAsa ke bhayaMkara kaSToM ko haMsate-haMsate sahate rahe aura janapada meM ghUmate rahe / bAhuvalI eka varSa taka jaMgala meM khar3e rahe, na khAnA-na pInA, na sonA na baiThanA ! vRkSa kI bhAMti acala dhyAna mudrA meM khar3e hue to pUrA varSa hI bIta gayA, khar3e hI rahe, pakSiyo ne zira para ghoMsale DAla lie, latAe~ vRkSa kI taraha zarIra para lipaTa gaI phira bhI ve tapa karate rahe / bhagavAna mahAvIra kA tapa to Aja bhI lomaharSaka satya hai / kitane bhayaMkara kaSTa ! upasagaM ! kitanI laMbI-laMbI tapasyAe~ / AcArya bhadrabAhu ne kahA hai- 23 tIrthakaroM ke kaSTa upasarga eka ora bhagavAna mahAvIra kA tapa eka ora ! kitanA durdharSa tapa thA unakA / sihoM kI dahAr3a ! daityoM ke aTTahAsa, tUphAno kI saMjJAvAta ! phira bhI kabhI kSubdha nahIM hue, mana caMcala nahIM huA ! sAr3he bAraha varSa ke sAdhanA kAla meM sirpha 346 dina pAraNA bhojana grahaNa kiyA bAkI lagabhaga sAr3he gyAraha varSa taka tapasyA ! upavAsa bAdi meM lIna rahe / dhannA aNagAra kI tapasyA ko dekhakara to svayaM bhagavAna mahAvIra ne rAjA zreNika se kahA imesi coddasahaM samaNasAhattINaM ghanne aNagAre mahAduvapharaphArae ceva / ina caudaha hajAra zramaNoM meM ghanA aNagAra mahAna duSkara aura kAnapa karane vAlA hai / tapa karate-karate usakA zarIra ekadama jarjara lakar3iyoM kI bhAMti gusA rakta-mAMsa rahita ho gayA / jise dekhakara zreNika ne bhI dAMtoM tale aMgulI dabAnI / isIprakAra naMdapeNa, skandaka, gaNadhara gautama, jaise aneka upasvI prAcIna paramparA meM hogae jinake tapasteja se Aja bhI itihAsa jagamagA rahA hai| 1 Avazyakaniyukti gApA 534 ma 2136 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tapasviyoM kI amara paramparA jaina paramparA meM tapa kA sirpha saiddhAntika mahatva hI nahIM rahA hai, yintu AcaraNa meM bhI usakA apAra mahattva rahA hai| jaise dUdha ke kaNa-kaNa meM ghRta . ramA huA hai, phUloM kI kalI-kalI meM saurabha vasA huA hai aura Isa ke pore / pore meM mAdhurya chalakatA rahatA hai vaise hI jaina sAdhakoM ke jIvana ke pratyeya kaNa meM, pratyeka rUpa meM tapa samAyA huA hai / unakA hara vyavahAra tapomaya hotA hai, vahA~ tapa jIvana kI rasAyana ke rUpa meM prayukta hotA rahA hai / eka se eka bar3hakara tapasvI, dhyAnI, maunI vahAM hue haiM jinakA jIvana modaka kI taraha tapa kA paripUrNa mAdhurya lie hue hai| dekhie prathama jinendra tapa dhArayo epha anda ahA, - bAhubalo tAhi bhAMti grahI tapa tega ko| trizalA sapUta, tapa phono to abhUta jaga ___ghanA naMdoSeNa bhara dekho muni maipa ko| pandanA ra kAlI rANI dasa ko yapAna par3ho, . vicitra tapasyA tapI barI ziva vega ko| . Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tapasviyoM ko amara paramparA Aja bhI sthAnakavAsI va terApaMthI saMpradAyoM ke lie smaraNIya hai / ve eka mahAna zrutadhara vidvAna AcArya to the hI, kintu isase bhI adhika ve kriyAniSTha eka mahAna tapodhana the| unake romAMcaka tapa kA varNana sunate hue Aja bhI hama Azcaryacakita se raha jAte haiN|| cAra vige TAlI catura dIkSA dina gho jANa / pAMca-pAMca laga pAraNo abhigraha dhAryoM Ana / jisa dina dIkSA grahaNa kI usI dina se jIvana bhara ke lie cAra vigaya kA tyAga kara diyA thA aura paMcole-paMcole-arthAt pAMca-pAMca dina ke upavAsa prAraMbha kara diye the| Apako Azcarya hogA pAMca-pAca kA upavAsa to unake jIvana bhara kA sAdhAraNa niyama bana gayA thaa| pAMca dina ke bAda eka dina bhojana karanA usameM bhI cAra vigaya kA tyAga aura phira pAMca dina kA upavAsa / kintu unake tapa kI sImA itanI hI nahIM thii| isa zrama ke bIca aneka mAsasamaNa, comAsI, paMcamAsI tapa bhI kiye pAMca mAsa pAlI meM phonA, mer3ate cAra rasAla / cAra mAsa ujjana pacakhiyA, cAra jodhANe rsaal| tIna mAsa igyArA AdaryA, doya mAsa sapta dhAra / mAsI tapa iphayIsa andAtA, pakSa pAMca hI laar| poso tapa tapiyo pUjya dayAla sunatA Ananda mAye // yaha hai mahAmahima AcArya zrI ke tapa kA saMkSipta varNanapAMca mAsI tapa-1, gAra mAsI tapa-3 tIna mAno tapa-11 do mAsI tapa-7 mAsasamA tapa-21 pandraha dina ta taga 5 tathA anya phuTagAra tapa aneka prakAra kA bhI karate rahe / AcArya bhadrabAha ne patApA hai-bhagavAna mahAvIra ne sAde bAraha varSa nApanA kAla meM upaadvitIya sapa kA kAraNa kiyA, sAr3e bAraha varSa meM mula 346 dina hI pAhAra prANa kiyA / zintu jApa mAhita hogAra dege ki bAgAyaM yo gunAra jI mahArAja ne apane mArAdhyadeya meM mamArga ko aura bhI MIT nikAya mAya apanAyA / apane mApanAmaya jIvana meM 60 pAye Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 . jaina dharma meM tapa . tapasvinI dhamaniyoM jaina paramparA meM sirpha zramaNa hI nahIM, kintu zramaNiyAM bhI tapaHsAdhanA .. meMpratispardhA ke sAtha Age bar3hatI rahI haiM / kAlI, mahAkAlI,rAmakRSNA Adi mahArAja zreNiya ko dasa rAniyoM kI tapasyAoM kA varNana aMtagar3a sUtra meM AtA hai, jise par3hate-par3hate romAMca hone lagatA hai-ki eka sukumAla nArI jo kisI pratApI samrATa kI mahiSI rahI hogI, phUloM kI zayyA meM sotI rahI .... hogI, mana cAhe madhura miSThAnoM se jisakI manuhAre hotI hoMgI vaha nArI jaba sAdhvI jIvana meM AtI hai to itanA ugra tapa karanA zuru kara detI hai ki jise suna kara bar3e-bar3e yoddhAoM ke dila kAMpane laga jAte haiN| caMdanA, mRgAvatI Adi sAdhviyoM ke tapomaya jIvana kI ghaTanAeM to abhI DhAI hajAra varSa purAnI bhI nahIM huI haiN| - aura isa madhyakAla meM bhI kitane mahAna zramaNa tapasvI hue haiM kyA unakA amara itihAsa ina kAgajoM para kabhI utarA hai ? zAyada bahuta kama ! sau meM ekAdhA hI, saikar3oM-hajAro tapasviyoM ne apanI tapaHagni kI AhutiyAM dekara jaina dharma ke teja ko, gaurava ko sadA dopta kiyA hai, karate rahe haiM / arvAcIna yuga meM : madhyakAla meM bhI aneka mahAna tapasvI, yogI hue haiM jinake ugra tapa kI bhArata ke sudUra prAMtoM taka meM bahuta carcA thI / duIlikA pupya mitra, pAdalipta sUri tathA anya aneka tapaH sAdhakoM ke nAma liye jA sakate haiN| ___ abhI do sau-tIna sau pUrva bhI hamAre samakSa aise mahAna tapasvI Ae haiMAvAyaM bhUdharadAsa jI, AcArya raghunAtha jI, pUjya jayamalla jI, tapatI . . bhopata jI, tapasvI zrI yeNIdAsa jI ma. nAdi / unake tapomaya jIvana kI . ghaTanAeM bhI bar3I preraka rahI haiN| sthAnakavAsI paramparA ke pUrva purupa AcArya bhUdharadAsa jo ma0 sAyaM epha ... mahAna tapasvI the| tapasyA ke vividha aMgoM ko unhoMne kaThora ArAdhanA kI thii| mahAna tapodhana AcArya zrI rapatApa jI hamAre prAta:smaraNIya AcArya zrI raghunAla jI mahArAja kA amara nAma Page #188 -------------------------------------------------------------------------- Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ... jaina dharma meM tapa .. meM unhoMne sirpha 675 dina 'hI AhAra kiyA / arthAt 60 varSa meM tIna... varSa se bhI kama mAhAra kA samaya rahA, bIsa varSa meM 1 varSa se bhI kama (10 mAsa 20 dina) hI sirpha AhAra grahaNa kiyA / kitanA mahAna va dudhapaM . . . tapa thA unakA ! ___AcArya raghunAtha jI ma0 ke guru bhAI pUjya jayamalla jI ma0 bhI eka mahAna tapasvI sAdhaka the| ve solaha varSa taka niraMtara ekAMtara tapa karate . rahe / unake jIvana meM eka aura mahAna saMkalpa thA jo bar3A ugra tapazcaraNa kahA jA sakatA hai / jaba (saMvat 1804) zraddheya guruvara zrI bhUdhara jI ma0 kA svargavAsa ho gayA thA to Apane eka vanasaMkalpa liyA ki-'Aja se AjIvana sokara nIMda nahIM lUgA / " Apa isa tapa kI oratA anubhava kara sakate haiM ki manuSya eka dina bhI yadi ArAma se nahIM sone pAye to zarIra para Alasa chA jAtA hai, kAma karane kA mana nahIM hotA, hAtha-pAMva TUTate se lagate haiM, jisameM eka do varSa nahIM, lagabhaga pacAsa varSa taka, bur3hApe meM bhI kabhI sokara nIMda nahIM lii| ___bhopata jI tapasI, zrI veNIdAsa jI ma0, veNIcanda jI ma0 mAdi aneka tapasviyoM kI ujjvala paramparA Aja bhI hamAre samakSa hai jo jaina dharma meM . tapa ke mahatva ko ujAgara kara rahI hai| yaha bAta nahIM hai ki sirpha sthAnakavAsI paramparA meM hI mahAna tapasvI .. . hue haiM-zvetAmbara mUrtipUjaka samAja meM bhI aneka AcArya, sAdhu-sAdhviyAM sudIrgha tapa karane vAle hue haiM, terApaMthI samAja meM bhI aneka sAdhu sAdhviyoM .. tathA zrAvaka-zrAvikAoM ke sudIrgha tapa kI bAteM hama sunate Aye haiN| ye gaMbhI taMgavI jaina dharma ke gaurava ko, tapa kI mahimA ko bar3hAne vAle haiM aura .. jagAdharma ko tapa paramparA ko bAdaraNIya, prazaMsanIya gAr3iyAM rahI hai| vamAna meM bhI sabhI paramparAoM meM aise tapasvI saMta, gatiyAM, gahasya jo bAja ke bhautikavAdI yuga meM sanamuca meM adhyAtma yuga kA gamalAra Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhya-tapa kA svarUpa : 1 anazana tapa azana aura anazana anna kA mahatva AhAra ke vividha prakAra bhojana meM Avazyaka rasa va tattya AhArazuddhi AhAra kA uddezya bhojana meM anAsakti AhAra karane ke chaha kAraNa AhAra tyAga ke chaha kAraNa upavAsa ke lAbha anazana meM niSiddha mA anamana tapa ko bheda itvaripha tapa ke chaha meva: nitya-tapa (nAginojana tyAga) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 153 - vastra-pAtra kI maryAdA bhaktapAna UnodarIAhAra kI mAtrA vattIsa kavala-pramANa atibhojana ke dopa mita-bhojana ke lAbha anya bheda bhAva UnodarIalpabhApaNa alpakalaha upasaMhAra 3 bhikSAvarI tapa bhikSA ke tIna bheda gaunarI bora mAdhukarI vRttisaMkSepa nayakoTi parizuddha bhikSA bhikSA ke dopa mikSA ke niyama bhikSA kA kAla mikSA kI vidhi mudhAjIvI bhidhAnarI ke sATha bheda sAta epanAeM tIla prakAra ke abhipraha mukhapaNA kA mahatva bhikSA bhoge? Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 152. -- bhikSu pratimAeM sarvato bhadrapratimA laghu sarvatobhadrapratimA mahAsarvatobhadrapratimA bhadrottara pratimA yavamadhya candrapratimA . vajramadhya candrapratimA laghusiMha niSkrIDita tapa .. mahAsiMha niSkrIDita tapa muktAvalI tapa ratnAvalI tapa kanakAvalI tapa guNarattna saMvatsara tapa AyaMbila vardhamAna tapa vItapa chahamAsI tapa kalyANaka tapa mahAvIra tapa bolI tapa yAvatphayika anazana . saMlekhanA bhakta pratyAkhyAna anazana pAdapopagama anazana upasaMhAra 2 nodarI tapa manodI kA artha va svarUpa upakaraNa nodarI Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 155 - do kachue: indriyoM ko yaha dAsatA ? pratisaMlInatA ke bheda indriya-pratisaMlInatA indriyoM kA svarUpa indriya-viSayoM meM Asakti kA varjana indriya prati lInatA ke do rUpa saMga tyAgo! vItarAgatA ke tIna sopAna pAMca bheda phapAya-pratisaMlInatA antaraMga doSa tIna zreNI : muddha-gAMta-prazAMta krodhotpatti ke kAraNa krodha ko viphala kaise kareM ? eka tIra : tIna gikAra mAna se hAni madaspAna abhimAna ko jase jIta ? mAyA se dUra ho mAyA re duraphala mAyA vijaya loga sarvanAma hai maMtoSa se lona ko jIto moga-pratisaMlInatA loga kI paribhASA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 154 - 4 rasa-parityAga tapa 'rasa' kyA hai ? . paDsa vigaya kitanI ? rasa vijaya hI sabase kaThina . kyA rasa kA sarvathA niSedha hai ? .. svAda kA niSedha bhogapaNA ke pAMca dopa rasa-lolupatA se hAni rasAsakti se kAmAsakti rasa-tyAga ke vividha rUpa. upasaMhAra 5 phAyakleza tapa kAyakleza kI paribhASA vAIsa parIpaha zarIra ko kaSTa kyoM ? kAyagaleza kI dArzanika pRSThabhUmi sukumAratA kA tyAga sahiSNutA Avazyaka phAyanaza ke prakAra Asana natI sAdhanA bArAnoM ke bheda parima aura vibhUpA upasaMhAra .....6 pratisaMlInatA tapa Hai Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lazana aura anazana jaina bhAgamoM meM svarUpa ko dRSTi se tapa kA vargIkaraNa karake usake bAraha bheda batAye gaye haiM, jinameM chaha mAbhyantara tapa ke aura chaha vAhya tapa ke bheda haiM / bAhya tapa meM sarvaprathama anadAna tapa mAnA gayA hai| vanadAna kA ayaM hai- upavAsa ! nirAhAra ! azana kahate haiM- AhAra ko ! bhojana ko ! bhojana kA tyAga karanA anazana hai| anazana kA mahatva aura svarUpa sama ke pahale azana - bAhAra ke sambandha meM kucha bAteM jAna lenI nAvazyaka hai| 1 anazana tapa vikarAla mUla jaba peTa meM bhUma lagatI hai to bhojana ko icchA jAgRta hotI hai / jaba ka bhojana nahIM milatA mAre bhAgatA hai| usake hAtha pairana ho jAte hai| isalie bhUla ko sabase bar3I vedanA mAnA gayA hai-pahAsamA devanA nabuddha ne to yahA hai-jiyacchA paramAropA 1 dhammapada 137za Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna bheda mana ke rUpa pahale zuddhIkaraNa : phira sthirIkaraNa . : tIna ghur3asavAra mana ko kaise mor3eM? dhArA badala do| .. kuzalIkaraNa ekAgratA mana zuddha to, vacana zuddha azubha vacanayoga azubha vacana ke lakSaNa satya kI paribhASA mauna kA artha kAya saMkoca yaha pUjA bhI hai vivikta zayyAsana prati-saMlonatA. anagAra kauna ? mAzrama aura vihAra aniketa jana zramaNa AvAsa kyoM nahIM ? viveka yogya bhAvAsa do dRSTiyoH grahmacarya kI surakSA anaya-bhAvagI sAdhanA upasaMhAra - Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 manazana tapa to aise apavitra karma, pApa aura nikRSTa AcaraNa manuSya peTa ke lie karatA hai / arthAt bhUkha se vyAkula hokara jo cAhe so pApa pArane ko taiyAra ho jAtA hai| jaba taka peTa meM bhUkha rahatI hai, bhagavAna yAda nahIM Ate"bhUle bhajana na hoya gopaalaa|" sanna kA mahatva isa dubhara peTa ko bharane kA, bhUkha ko miTAne kA sAdhana hai roTI! anna ! kahAvata hai-"bhUro peTa ko kyA cAhie ? do roTI !" banna kA pujArI pukAratA hai-"sArI bAta soTI epha siraM dAla roTI hai|" jaba taka zarIra hai taba taka bhUkha hai, aura bhUkha miTAne ke lie anna hai / ata: goradhAraNa ke lie anna sabase mahatvapUrNa vastu hai ? isIlie vaidika prApiyoM ne anna ko prANa kahA hai-annaM ye prANA:---anna hI prANa hai| upaniSada ke adhyAtmajJAnI pijanoM ne bhI anna kI mahimA gAte hue kahA hai-annena pAya sarva prANA mahIyante -anna se ho gaba prANoM kI mahimA sthira rahatI hai / anna na ho, to hIre javAhara motI mANaH gayA kAma phe? kahA jAtA hai ki eka dhanADya seTha eka bAra apane para meM socA thA / paharedAra bAhara se ghara baMda karake kahIM nAlA gayA / seTha bhItara hI baMda raha gyaa| use bhUpa lagI to bhaMgAra sole, magara anna kA dAnA yahAM nahIM milaa| hIre motI se tijoriyAM bharI po, kiMtu anna ke binA unakA payA karatA ? paharedAra mAyA nahIM, dUsa-yA se tilamilAtA seTha bhItara hI bhItara dama tor3ane lgaa| sabhI paharedAra pahuMcA, uttane gamarA solA, neka garajAsAna par3AyA, marate dama usake muMha meM itanA hI nikalA "javAhara ke hajAra dAnoM meM jyAra phA eka dAnA behatara hai|" jaba peTa meM bhaya ko bAla sulagatI hai, saba sahI ume gAnta kara sakatA 1 chA jAba sarIraM hAya riya sAcArAMga yUliyA 22 2 aitareya grAhaNa 30 3. samitIya aniSada ! Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thee jaina dharma meM tapa 15.8 bhUsa hI sabase bar3A roga hai / peTa jaba taka khAlI rahatA hai, koI kAma sujhatA nahIM | jaise tela ke binA dIpaka TimaTimAne lagatA hai, pAnI ke binA machalI tar3aphar3Ane lagatI hai, bhojana ke binA manuSya bhI isI prakAra Akula vyAkula ho uThatA hai, bhUkha se vyAkula hokara hI kisI ne kahA thAbubhukSitaH phi na karoti pApaM - bhUkhA kyA pApa nahIM kara letA / san 1945 meM jaba baMgAla meM bhayaMkara duSkAla par3hA thA taba bhUkha se vyAkula huI eka mAtA apane bacce ko bhI pakAkara khA gaI thI / manusmRti meM eka sthAna para batAyA hai- "ajIgataM nAma ke RSi ne bhUkha se vyAkula hokara apane pyAre putra zunaHzepa ko yajJa meM homa dene ke lie beca DAlA thA / "" vizvAmitra jaise RSi bhI kSudhA pIr3ita hokara caMDAla ke hAtha se lekara kutte kI jAMgha kA mAMsa khAne ko taiyAra ho gae / " ina udAharaNoM se yaha bAta spaSTa hotI hai ki bhUsA kyA nahIM karatA ? saMskRta ke eka kavi ne kahA hai - asya vagdhodarasyAyeM ki na kurvanti mAnavAH / vAnaromiva vAgdevIM nartayanti gRhe gRhe / isa pApI peTa ko bharane ke lie manuSya kauna-sA pApa nahIM kara letA ? sarasvatI jaisI pavitra vAgdevI ko bhI vAnarI kI taraha ghara-ghara meM hara kisI ke sAmane nacAne lagatA hai / kavi ne kahA hai dAtA, kayana phalA voha krUra, phitA mukha hoya kavIzvara, suta dAso no soya, nyAya sudha hoya narezvara / kAyara ne sUrA kahe kahe sama meM na ghaNa se nAra kahe A jAcavA kAja jina-jina vidhe hulasa hAya he ghare / dubhara peTa bharavA bhago karama eha mAnava kareM / timI mAtA | 1 manusmRti 10 / 105 2 manusmRti 10148 " Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namana tapa ___ "mahArAja ! ye saba cIjeM tabhI acchI lagatI haiM-java peTa meM ala ho !. peTa bhUsA to jagata kasA ! bhUkhe peTa saMsAra meM kahIM bhI rasa va mAnanda nahIM aataa|" rAmacandra jI ne gaMbhora hokara kahA - "yaha bAta hai ? to phira maiMne Apa logoM se anna kI kamAla kSema pUcho to Apa loga haMse ravoM ? aura kyoM mere prazna ko upekSApUrvaka duharAyA ?" logoM kI samajha meM lAyA-sacamuca mana hI sabase mukhya cIja hai ! banna se hI saMsAra kI gAr3I calatI hai| __mAhAra ke vividha prakAra yahAM anna ne artha hai suparava mAhAra ! isa sRSTi meM pratyeka zarIradhArI prANI ko mAhAra kI apekSA rahatI hai| binA AhAra ke koI prANI jI nahIM sktaa| jaina darzana kA to yahAM taka kapana hai ki koI bhI prApI anAhAra sthiti meM adhika samaya taka nahIM raha sktaa| do samaya se adhira anAhAraka sthiti nahIM rhtii|' anantavalI tIrthakara bhagavAna bhI anAhAraka nahIM rahate / ve bhI zarIra calAne ke lie bAhAra karate haiN| mAhAra kI paribhASA karate hue janAcAryoM ne kahA hai-"dudhA vedanIya phAgo udaya ne bhojana rUpa meM jo vastu lI jAtI hai yaha AhAra (bhAvabAhAra) hai|" paha lAhAra tIna prakAra pA hai bhAvAhAro tiyiho boe tome 5 pakseya / / (1) loja AhAra-janma ke prArambha meM-mAtA ke garbha meM savaMyama liyA jAne vAlA AhAra ! (2) loga mAhAra-svacA pA roma dvArA liyA jAne vAlA mAhAra, se pacana haadhi| (3) prakSipA mAhAra-mukhapA damana bAdhizArA garIra meM prona kiyA jA pAlA baar| dia 1 ekonAnAsAra: dArayAzaMgama 2131 2annika 13 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapaH / Amane Apa bhApa meM pa rAmacane lge| / eka paurANika kathA hai ki rAmacandra jI vanavAsa se lauTakara jaba aMpodhyA . praveza kara rahe the to ayodhyA ke nAgarika unake svAgata meM bahuta dUra taka .. mane Aye / nAgarikoM kA abhivAdana lete hue rAmacandra jI ne sarva prathama unase pUchA-Apa ke gharoM meM anna kuzala kSema hai ? .... svAgata ke avasara para rAmacandrajI kA yaha prazna logoM ko bar3A ajIyogarIva lagA, kucha loga mana hI mana haMsane lge| unhoMne socA-"vanavAsa meM rAma ko jarUra bhUkha satAtI rahI hai, isalie sabase pahale anna ko yAda bAyI hai / " ve bole-'hAM, mahArAja ! anna kI kyA phikara hai ? saya basa pahale ? kuzala hai ?" tAda liyA, para jA bhoja ke lie yahA rhe| logoM kA A rahI thI 1 ho dinamA unake sAla hI meM / ! phira hama Apa rAmacandra jI sevakoM ko saMketa : ___logoM kA chupa-chupakara ha~sanA aura vyaMgyapUrvaka bolanA rAmacandra jI / tAda liyA, para usa samaya ve kucha nahIM bole / svAgata samAroha ke bAda e dina nAgarikoM ko bhoja ke lie bulAyA gayA / nAgarika Aye / kAphI dera taka rAma unake sAtha gapazapa karate rahe / logoM ko bhUkha satAne laga gii| idhara udhara dekhA, para kahIM anna kI vAsa bhI nahIM A rahI thI / Asira bhUsa se parezAna hokara nAgarikoM ne kahA-mahArAja ! pahale bhojana ho jAya ! phira hama Apake sAtha vicAra carcA kreNge| pUrva yojanAnusAra rAmacandra jI ne sevakoM ko saMketa kiyA-sone ke pAloM meM hIre-motI-mAnika bhare hue mAye ! saba nAgarikoM ke sAmane javAharAta ke pAla rakha diye gye| loga digmUr3ha se dekha rahe the-kucha samakSa nahIM pAye ki raghupati rAma unake sAtha Aja kyA majAka kara rahe haiM ? rAma bole-zrImAno ! aba bhojana prAramna kIjiye ?"..."aba to majAka kI hada ho gaI ! peTa meM cUhe daMTa paina rahe haiM, aura sAmane hore pAne meM pAta . parose jA rahe hai ? loga bole-"mahArAja ! bApa jaise nItiza Aja hama logoM se sAya yA majAka kara rahe haiM ? rAma ne kahA-"nahIM! phoI majAka nahIM !" "to hama kyA mAge ? ana to hai hI nahIM !" "anna kA kyA karanA hai ? rAma ne kahA / " janma kA dAnA to mAmUlI poja hai, kahIM bhI mila jAtA hai ! Apa loga hore javAharAta mIjiyena? harAta ke bAla nAmAnika bhare hue Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anazana tapa 163 karatA hai / yatamAna svAsthya vizeSajJoM ne hamAre bhojana ke ATha Avazyaka tattva mAne haiM (1) proTIna-dAne Adi / (2) phaMTsa-garvIle padArtha-ghI tela Adi / (3) khanija -lavaNa sahA padArtha / (4) phArvohAiDreTasa-zarA jAtIya cInI Adi / (5) phelaziyama-cUnA phAsaphorasa Adi / (6) lohA-loha yukta padArtha / (7) pAnI peya padArtha / (E) phelorI-zarIra ko garmI aura pAkti dene vAle tattva / ina nAThoM tattvoM kA ucita mAtrA meM zarIra meM pahuMcanA Avazyaka rahatA hai| zuddha dUdha aura gehU~ meM ye AThoM tatva sabase adhika mAtrA meM pAye jAte haiM ata: zarIra ke lie sabase adhika bAvazyakatA unhIM tattvoM ko rahatI hai| phira bhI bhojana meM saMtulana aura Avazyaka mAtrA kA dhyAna rakhanA jarUrI hai| mAmA ke sAtha bhI bhojana kI vastu Adi kA viveka rakhanA Avazyaka hai / jisa padArtha ke sevana se zarIra meM rAjarA jora tAmasa bhAva kI utpati hotI ho, vat pApaM svAdiSTa lagane para bhI nahIM sAnA naahie| govA meM AhAra ke tIna bheda batAye haiM sAyika nAhAra rAjA AhAra tAmasa AhAra ina tInoM ArabIna pArate hue batAyA : AyuH satya * satArogya * guprIti * viyanAH / myA: snigmAH spirA hayA sAhArA: sAyikA priyA / bhAgu ko mAne jAnA, bama, lArogya, guNavaM moti sapanAmA sInA. pinA, pAna meM hone vAlA samaya ho tusTa banAne Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana dhAta ( 2 dima pAna- yA AhAra deva, naraka, tiryaca evaM manuSya yoni meM ye hI tIna prakAra ke mAhAra liye jAte haiN| inameM devatAoM kA AhAra bar3A sundara va madhura rasa, gaMdha, varNa va sparAM vAlA hotA hai, jabaki nArakoM kA AhAra-aMgAroM ke samAna jalAne vAlA, mumura ke samAna dAha utpanna karane vAlA athavA barpha ke samAna : bhatyanta zItala ThiThurana paidA karane vAlA hotA hai / pazuoM kA AhAra samAda bhI hotA hai tathA dukhada bhI ! manuSyoM ke AhAra ke cAra prakAra batAye haiM: (1) azana-dAla-roTI-bhAta Adi / (2) pAna-pAnI Adi peya padArtha / (3) khAdima-phala-mevA Adi / (4) svAdima-pAna-supArI-lauMga Adi / manupya sAdhAraNataH yaha cAroM prakAra kA AhAra letA hai aura isI meM se jIvanI zakti prApta karatA hai| bhojana ke Avazyapha rasa va tattva Ayurveda kI dRSTi se AhAra ke paDasa mAne gaye haiM madhura rasa-mIThA-cInI madhu Adi phaTu rasakaDavA-nIMva vAdi Amla rasa-saTTA-kAMjI Adi tikta rasa-tIsA-minaM, karelA Adi phApAya rasa-kalA-AMvalA Adi lavaNa rasa-namaka ina padasoM se mukta AhAra mana ko prIti, garIra ko bala ya oja pradAna karatA hai / zArIra nirmANa meM sabhI ranoM kI Ayajya pAyA rhtii| tathA dUdha, ghRta Adi padArtho po bhii| kiMtu pratyeka rAmA, ghI dUdha dhAdi kA ucita pramANa hI zArIra ke lie Avazyaka hotA hai, adhie. mAtrA meM koI bhI vastu ucita nahIM hotii| mAtrA meM adhika to amRta bhI hAni , nabi lAhAre asaNe, pAne, mATo, gA, -- sthAnAMga 4340 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banamana tapa eka na to miTTI kAla sapheda hai, isase kA gadA kAraNa ? 165 jaisA sAye anna vasA hoye mAna / jaMsA pIve pAnI vaso yole baanii| jaisA anna jala khAiye taisA hI mana hoya ! eka. prAcIna ukti hai ki eka rAja sabhA meM rAjA ne vidvAnoM se eka prazna pUchA-dIpaka to miTTI kA banA huA hai, usakA raMga lAla hai, tela pIlA hai, usameM naI kI bAto bilkula sapheda hai, isase jo jyoti pragaTa hotI hai vaha bhI lAla hai, kintu kAjala kAlA hotA hai, isakA kyA kAraNa ? jaya anya koI cIja kAlI nahIM hai to unase utpanna hone vAlA kAjala hI kAlA kyoM ? phajjale zyAmatAM phayam ? rAjA ke prazna para manI vidvAna mauna hokara socane lage / tabhI eka anubhavI vidvAna uThA, usane kahA-mahArAja ! ApakA prazna ThIka hai, tela pIlA hai, vAtI sapheda hai, jyoti lAla hai, phira gajjata kAtA payoM ? kintu mahArAja ! jainA AhAra hotA hai vaisA hI nIhAra hotA hai, jaisA anna sAte haiM vaisI hI ukAra AtI hai yopo bhakSayate dhyAntaM phaggalaM ca prasUyate / padA bhakSyate nityaM jAyate tAizI prajAH mApako mAga hai dIpaka kA bhojana pacA hai ? vA andhakAra ko nigalatA hai, isalie vaha kAlA kAjala paidA karatA hai| kAle andhakAra ko lAne vAnA to gAlA mAjata ho paidA gAregA / maphedI bAhoM meM AyegI? to kapi kA yaha uttara zarIra aura mana para annamA prabhAva batAtA hai| jaigA bhojana kiyA jAyegA dhanI ho buddhi paMdA hogii| Apane mAtA mRga meM munI bhIka aura paMTanI kI kathA / saroka rAjA ne dIkSA lekara hajAra varSa tapaH phAThora garayA ke zarIra ko galA diyA / minA ekA kAra usa ye bhAI kI tAjapAnI meM Aye pA rAmA unaso bhani pAne nagA, rAjA go dezamAra loga bhI bhakti karane lge| sadana myAdiSTa sAtAra minane lgaa| pUnAra sammAna milaa| ma gamaga-svAdiSTa bhoTamale para roSa muni kaMga gAra varga kI mAyA ra pApa nIti Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dhama ma ta5 to jalana . . / bhojana sAtvika prakRti vAle manuSyoM ko priya hotA hai ataH yaha tvaka AhAra kahalAtA hai| phaTvamlalavaNAtyupNa- tIkSNa - rakSa vidaahitH| ___ AhArA rAjasasyeSTA duHkha - zokAmayapradAH / -ati kaDuve, ati khaTTe ati namakIna, ati uSNa tIse, so, jalana paidA karane vAle, khAne se duHkha zoka evaM roga utpanna karane vAle bhogya padArtha rAjasa prakRti vAle manuSyoM ko priya lagate hai, ataH yaha rAjasa AhAra kahalAtA hai| yAtayAma gatarasaM pUti payupitaM ca tat ucchiSTamapi cAmedhyaM bhojanaM tAmasapriyam / / bahuta dera kA pakA huA, rasa rahita, durgandhita, vAsI, jUThA, tathA apavitra bhojana tAmasa prakRti vAloM ko acchA lagatA hai ata: yaha tAmasa AhAra kahA jAtA hai| AhAra zuddhi jisa prakAra kA bhojana kiyA jAtA hai, vaise hI vicAra mana meM utpanna hote haiM ? yadi zuddha sAttvika bhojana kiyA jAyegA to vicAra bhI zuddha aura sAtvika raheMge / kAma, krodha Adi kI jAgRti kama hogii| mana pavitra rhegaa| isake viparIta bhojana meM yadi uttejaka padArtha liye jAyeMge mirgamasAlA, torI canaMre tathA gariSTha padArthoM kA sevana kiyA jAyegA to yaha vikAra bar3hAyegA mana ko caMcala banAyegA / zAstra meM kahA hai paNIya bhatta pANaM tu khippaM mayapivaNaM praNIta-sadAra teja masAle bAlA gariSTha bhojana turanta hI zarIra meM uttejanA phailA detA hai, mada-arthAt kAma-modha kI jAgRti karatA hai| aura mastiSka ko azAnta kara detA hai| kyoMki anna kA prabhAva sImA mn| para par3atA hai / ataH ina kahAyatoM meM bahuta hI saccAI hai| me 10 1 bhagavada gItA 17 mato 11: Me...ample Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 kintu zrI kRSNa ko ve chilake bhI bahuta moThe aura svAdiSTa lage / to zrI kRSNa ne aisA kyoM kiyA ? isIlie ki pApI kA amna kaNa bhI mu~ha meM lene se buddhi bhraSTa ho jAtI hai, jaisI ki bhISma pitAmaha jaino ko bhI duryodhana kA jama jAne se ho gaI / isalie bhojana meM vana kI pavitratA, zuddhatA, svacchatA aura sAtvikatA kA vicAra rakhanA bahuta hI Avazyaka hai / gAMdhI jI kahA karate the "jAhAra sudhAriye, svAsthya apane Apa sudhara jAyegA / " chAMdogyopaniSad ke isa kathana para bhI gAMdhI jI kA bahuta bala yA AhArazuddhI satyazuddhiH satyazuddho yA smRtiH / sarvaprathInAM smRtilambhe vimokSaH / AhAra kI zuddhi rahane para antaHkaraNa - arthAt mana bhI pavitra rahatA hai, mana pavitra rahane para buddhi pavitra aura sthira rahatI hai, buddhi sthira rahane para AtmA meM jJAnako jyoti prajvalita ho uThatI hai aura jJAna moha kI samasta granthiyAM khula jAtI hai / to vandhujI ! buddhi kI sthiratA aura pavitratA jIvana meM bahuta hI Avazyaka bAta hai, yadi buddhi bhraSTa ho gaI to saba kucha naSTa-bhraSTa ho jAyegA - buddhinAzAt praNazyati (gItA 2263) vRddhi ko i va saMtulita rakhane ke lie AhAra ko saMtulita aura zukarAnA Avazyaka hai / isIlie hamane yahAM para bAhAra zuddhi kI carcA kI hai| bAhAra jitanA vAyA, sAtvika hogA mana utanA hI zAMta aura sthira raha gayegA / lagagana tapa AhAra kA uddezya * kiMtu yaha bAta nahIM hai ki bAhAra ke binA raha gayA sabhI loga zarIra banAne ke lie ho AhAra karate hai ? bahuta se goga ke lie hI hArate hai| jinake lie jile rahate haiN| aise manuSyoM kA hai, bhojana aura nAyA hai ke bho bhI barbAda kara ke lie nahIM, y lie bhojana nahIM ke jIvana svAda ! 171263 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura rasoM meM gRddha ho gaye / va gar3hie- manojJa asana pAna maNuna si asasa pAna khAima sAimaMsi muchie sAdima svAdima meM gRddha ho gae, mUhi ho e / basa, rasa lolupatA ne vicAroM ko jhakajhora diyA mana ko badala diyA aura varSa taka jo vicAra ? hajAra hajAra varSa kI tapasyA khokara vApasa saMsAra meM jAkara phaMsa gye| to unake mana para yaha burA pariNAma kisa bAta kA huA nahIM badale ve kucha dinoM ke sarasa-svAdiSTa bhojana Adi se badala gaye / ora gehI vana tIna divasa Amipa AhAra kara / saptamI naraka gayo bhArI duHkha khAna pai / " sirpha tIna dina saMsAra meM AmiSa Adi uttejaka AhAra kara tIvra bhAva se bharakara sAtavIM naraka meM gayA / batAnA yaha hai ki uttejaka aura rAjasI bhojana kA mana para kitanA gaharA prabhAva par3atA hai | zuddhi ke mahAbhArata meM bhI bhojana viveka kA eka udAharaNa hamAre sAmane AtA hai / zrIkRSNa jaba zAntidUta banakara duryodhana ko samajhAne ke lie hastinApura jAte haiM ki tuma yuddha mata karo, yuddha se kula kA sarvanAma ho jAyegA, kevala pANDavoM ko pAMca gAMva dekara isa vinAza lIlA ko TAla miThAiyoM ke pAla sajAkara do / taba duryodhana zrIkRSNa ke svAgata satkAra rasatA hai, bhojana kA Agraha karatA hai, kintu zrIkRSNa usa duSTa ke ghara kA eka kaNa bhI mu~ha meM nahIM lete| kyoMki unakA annapAkA pApa kA annAne se buddhi bhI bhrapTa ho jAtI hai, isalie duryodhana ke meve miSTAna chor3akara vidurajI ke ghara gaye aura vahAM vidura patnI ko ha kAkI ! bhUkha lagI hai ! kucha khilAo, to vaha bhAva AI, chilake utArane lagI aura zrI kRSNa ke prema meM aisI pAna huI i chilake to zrIkRSNa ko dene ka 1 sarAyara kesarI granthAvalI pR0 320 N Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ke nAma para madya-mAMsa kA sevana karane meM bhI nahIM cuukte| yaha madhyama zreNI he / - sAdhanA ke lie khAne vAle ye saMyama kI rakSA ke lie, tapa tyAga ke yogya zarIra ko banAye rakhane ke lie evaM bhajana Adi sAdhanA karane ke lie bhojana karate haiM / inake bhojana meM zuddhatA, niyamitatA ora maryAdA rahatI hai / sAdhanA meM bhojana kI AvazyakatA na hone para ye bhojana kA tyAga bhI kara dete haiN| unakA uddezya na svAda hai, na svAsthya, kintu sAdhanA hI unakA lakSya hai / ye sabase uttama zreNI ke loga haiN| bhojana kI taraha upavAsa Adi ko bhI ve zarIra kI khurAka mAnate haiM / anazana tapa bhojana meM anAsakti uttama zreNI ke manuSya bhojana tabhI karate haiM jaba unheM sAdhanA ke lie usakI AvazyakatA rahatI hai| sUtra meM batAyA hai--- sAdhujana deha kI rakSA kyoM karate haiM ? uttara diyA hai- mokSa kI sAdhanA karane ke lie " mokta sAhana hessa sAhU dehasta dhAraNA - mokSa sAdhanA ke lie hI sAdhu deha ko dhAraNa karatA hai, aura deha ko sucAru rUpa se kAryarata rakhane ke lie bhojana karatA hai| isa bAta ko zAtAsUtra meM dhanya seTha kA udAharaNa dekara bahuta hI spaSTa rUpa meM batAyA gayA hai | dhanya seTha kA ikalautA putra bhAva ! bar3I manautiyoM ke bAda usakA janma huA thA / seTha-seThAnI kA banA hI pyArA, bAMgoM kA tArA aura kaleje ko kaura thA yaha eka bAra yaha para ke bAhara baccoM ke sAtha khela rahA thaa| acAnaka usa nagara kora vijaya udhara se nikalA / usane kumAra ko vividha AbhUSaNoM se unake muMha meM pAnI chUTa yA aura bhAga gyaa| jagata meM liye aura huA mokA dekara usane kumAra kI usane gotiyoM ke kara eka aMdhe meM seke rAjakA hAmI kAma gahane cAra diyA | Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina dharma meM tapa.. 168 DAlate haiM, svAsthya caupaTa kara DAlate haiN| kaMDarIka kA udAharaNa bhI mApake sAmane diyA gayA hai, vaha sAdhutva se bhraSTa hokara kucha dinoM meM hI kyoM mara gayA ? isakA kAraNa spaSTa batAyA gayA hai-ati mAtrA-meM bhojana- . pAna rasa Adi viSayoM meM gRddha hokara / rAta-dina svAdiSTa-gariSTha bhojana karatA rahA, vaha hajama nahIM huA, zarIra meM roga phUTa pdd'aa| roga hone para . bhI svAdiSTa-gariSTa bhojana chor3a nahIM sakA, roga bar3hatA gayA aura aMta meM duHkha pAtA huA marakara sAtavIM naraka meM gayA ! .. bhojana meM jaba aisI lolupatA A jAtI hai to unake sAmane jIvana aura svAsthya kA bhI koI mahatva nahIM rahatA, ve to basa khAnA ! sAnA ! yahI raTa lagAye rahate haiN| kiMtu yaha anna-mUr3ha vyaktiyoM kI bAta huI / sAdhAraNataH vicArazIla bhojana karatA hai to usameM saMyama bhI baratatA hai, usa bhojana kA uddezya bhI hotA hai / gAMdhI jI se kisI ne pUchA-"Apa bhojana misalie karate haiM ?" gAMdhI jI ne kahA-"dAsa kI taraha zarIra ko pAlane me lie|" kavIradAsa jI ne bhI yahI bAta kahI hai- ki bhUkha eka putiyA hai, ... yaha bhauMkane lagatI hai to hamArA citta caMcala ho uThatA hai, mana azAMta ho jAtA hai, ata: mana ko zAMti banAye rakhane ke lie aura sthiratA ke sAya bhajana karane ke lie isa bhUkha-kUtarI ko roTI kA TukyA dAlanA jarUrI hai "bhUkha kacaurA kUtarI karata bhajana meM mNg|" basa bhojana karane kA yahI uddezya hai- kSudhA zAMta phAra sAdhanA mo rahanA / vicAraloM ne bhojana karane vAloM ko tIna zreNiyAM kI haiM1-svAda ke lie bhojana karane vAle-ye azAnI aura mRgaM loga haiM, se yAda kI cATa meM barvAda ho jAte haiM, magara va dhana ko caupaTa kara Arana yaha sabase nIcI aMgI hai| 2~syAsya ko lie bhojana karane vAle se jIvana ko bAbata mAga karane vAle loga hai| zarIra va svArako rakSA kA paddhi karanA unamA uddezya hai| ye svAda ke lie gaMgA bhI gAte haiM para yAda Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 anazana tapa kucha dinoM bAda seTha bandIgRha se chUTakara ghara AyA / seThAnI ne usakA svAgata-satkAra bhI nahIM kiyA / seTha ne use paristhiti kI vivazatA samajhAI ki yadi maiM use kucha bhojana nahIM detA to merA itane dina jI pAnA bhI kaThina ho jaataa| nahIM cAhate hue bhI sirpha paristhiti se nivaTane ke lie hI maiMne vijaya ko bhojana diyA thaa| seTha ke samalAne se seThAnI kA roSa kama ho gyaa| isa kathAnakA kA bhAva batAte hue kahA gayA hai sivasAhaNesu bAhAra virahiyo jaM na paTTae deho| tamhA ghaNonya vijayaM sAhU taM teNa posejjA / ' mokSa ke sAdhanA patha meM yaha zarIra bhojana ke vinA bana nahI sakatA, yadyapi zarIra vijaya cora kI taraha AtmaguNarUpI punoM kA hatyArA hai, phira bhI samaya par3ane para jaise gadhe ko bhI bApa banAnA par3atA hai, vaise hI tapa Adi karane ke lie isa zarIra kA bhI poSaNa karanA par3atA hai| kintu sAdhaka zarIra se kisI prakAra kA moha vA mamatva na rakhakara sirpha apanI jIvana sAdhanA meM sahAyaka hone ke nAte hI isakA poSaNa kreN| jaba dege ki aba garIra se koI matalaba nahIM rahA hai taba AhAra kA tyAga kara manamana svIkAra kara le aura zarIra ke bandhana se chUTa jAya / bhojana ke uddezaya ko spaSTa karate hue jaina AgamoM meM ramAna-pAna para isa bAta para bala diyA gayA hai ki bhojana kA nAma nahI, navIra kA poSaNa bhI nahIM, kintu zarIra ko panaM nahAyAH yamAya nasAnA banAnA gayA hai-jaise gAr3I calAne ke liA pahiyoM ne aMgara (nimA saMla mAdi) lagAyA jAtA hai, gAya ko bIca pArane ke lie usa para mAmalamAra jAtA, usI prakAra mAro maMgA yAtrA nibhAne kA manabhA zIzama sAno lie nayA prANa ko pAra nimonamAra pAri . Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa jaMgala meM usI aMdhakUpa se bAlaka kI lAza milI aura phira bAla-pAtarU vijaya cora bhI pakar3a liyA gyaa| cora ke hAtha pairoM meM baMdhana DAlakara kArAvAsa meM DAla diyA gayA / putra zoka meM seTha-seThAnI sira-chAtI pITakara raha gye| jo gara gayA usakA aba kyA ho ? 1 eka bAra kisI vyApArika aparAdha meM dhanya seTha bhI pakar3A gyaa| use usI kArAgAra meM vijaya cora ke sAtha eka hI baMdhana se bAMdha diyA gayA / seTha ke ghara se bhojana AyA dekhakara vijaya cora ke muMha meM bhI pAnI chUTA bhUkha se vaha vyAkula ho rahA thA / seTha se prArthanA kI- "zeTha ! yahAM to hama donoM hI baMdI haiM, eka samAna haiN| mujhe bhI bhUkha lagI hai, thor3A sA bhojana de do to mere peTa kI Aga bhI zAMta ho jAya / " putra ghAtaka vijaya cora kI prArthanA para seTha Aga-babUlA ho gayA / usane khUba DAMTA, phaTakArA aura dutkAra kara kahA - "merA anna banegA to kuttoM ko DAla dUMgA, kintu tujha duSTa ko nahIM dUMgA / " vijaya cupa rahA / seTha ne bhojana kara liyA / saMdhyA ke samaya seTha ko zarIra citA ke lie jAne kI icchA huii| usakA eka paira to vijaya pora ke sAtha baMdhA thA, usake binA vaha akelA kaise calA jAtA ? seTha bar3I duvidhA meM par3ha gayA / usane vijaya se apane sAtha calane ke lie khaa| vijaya ne mu~ha banAkara kahA-- samaya to akele sAvA, aura jAte samaya mujhe bhI bulA rahe ho kyoM jAvU ? jo khAyegA vaha jAyegA ? seTha vahI parezAnI meM phaMsa gyaa| zarIra kA peTa dukhane lagA / bahuta ajIjI karane para bhI jaba vijaya usake sAtha jAne ko taiyAra nahIM huA to ka seTha ne use bhojana meM se kucha hissA denA svIkAra kara liyaa| dUsare dina ke anusAra seTha ne mana kara bhI vi apanA kucha bhojana diyaa| bhojanAnenehI nahIM deyA gaNa / usane jAkara seThAnI se hone bAgabhAga ho gii| ki mere para kI yaha bhojana detA hai| sevI ra 05 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntipUrvaka saMpana meM mAra bhojana apane sira kA mahAn anazana tapa F--kSudhA vedanIya ko zAnta karane ke lie arthAt bhUga miTAne ke lie| 2-yAvRAya arthAt bAlaka, vRddha, rogI, guru tapasvI Adi kI sevA karane ke lie| 3.--ryAsamiti kA pAlana karane ke lie / bhUba se calanA ThIka taraha nahIM ho pAtA, nataH ThIka yatanApUrvaka nalane ke lie Avazyaka bhojana jarUrI hai| 4--saMyama pAlana ke lie, mana Adi kA nigraha karane ke lie| 5-prANadhAraNa karane ke lie| 6-dharma kA cintana karane ke lie| dhyAna Adi miyAoM ko sthiratA va zAntipUrvaka saMpanna karane ke lie| ina chaha kAraNoM meM hamAre bhojana ke, aura yoM yaha to jIvana jIne ke mukhya uddezya A gaye haiN| manuSya sirpha apane lie hI nahIM jItA hai, peTa me lie hI jInA pApa hai / unake jIvana meM koI na koI mahAn uddezya hotA hai / sevA, tyAga, paropakAra, saMyama sAdhanA, hinA va dayA gA pAlanaprasAra Adi / na uzyoM ko pUrA karane ke lie gavIra ko sabala honA bhI jarUrI hai, goMki marIra bhavana rahatA hai. samarma rAtA, to dAnoM ko maiyA bhI kI jA nAtI hai| jo gulahI durthana hogA, bogI mogA kA dUsanoM ko sevA gayA karegA, jo to svayaM sevA kI jAna le hosyA mArane ke lie bhI zarIra mama honA cAhie / pAnI meM sAmAna hai.--- pAra hAra nahIM hudai / jo gAtA, para yamAlA bhii| jo goDA sAnA pAyegA, yA mAlika ke lie koI gA bhI ! jo sArIra bhojana Adi puSpa banegA para samaya para yAga tapasyA kAdi karane meM bhI Age gogA ki gadi garIra pAne meM Age aura megA meM pora ko pAra kara mAra payA nAmakAjI manizAna ke mahArASTa-puSTa minA gula se manA karane ko ko ? rAjAMnI tokArako pani seminI mAra hai ? mAreko moTara kI Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jAyAmAya NimitaM / akkhovaMjaNANalevaNa nUyaM saMjama saMjamabhAra vahaNaTThAyAe muMjejjA pANadhAraNaTThAe / isa Azaya kA kathana, anya aneka AgamoM meM bhI milatA hai| isI prakAra kA kathana eka vaidika AcArya kA bhI hai zarIraM vraNavad jJeyaM annaM ca vraNalepanam / 3 bhojana usa kI jarUrata zarIra vraNa ke samAna hai, aura ghAva ko ThIka karane ke lie marahama ke bAda marahama kI koI jarUrata nahIM, ke lie bhojana kI jarUrata hai, jaba taba use bhojana dene kI bhI koI AvazyakatA nahIM rahatI / para marahama kI bhAMti hai / rahatI hai, ghAva ThIka hone isI prakAra zarIra se sAdhanA karane zarIra sAdhanA karane meM samarthana rahe jaina dharma meM tapa AhAra karane ke chaha kAraNa AhAra ke uddezya para sabhI dRSTiyoM se vicAra karate hue bhagavAna mahAvIra ne usake chaha kAraNa batAye hai veNa vaiyAvacce iriyaTThAe ya saMjamaTThAe / taha pANavattipAe chaTThaM puNa dhammacitAe / zramaNa bhojana karane se pahale yaha vicAra kare ki vaha bhojana mi lie kara rahA hai ? usake bhojana kI AvazyakatA kyA hai ? kyoMki ye bAteM haiM, jinake lie ki bhojana kiyA jAtA hai 3 4 1 bhagavatI sUtra 711-2 tathA-raznavyAkaraNaguna 211 2 (ka) jAyAmAvAi jAvae--AnArAMga 33 (sa) nArasta jAgA guNi bhujaejjA - sUtrakRtAMga 726 (ga) sthAnAMga 6 ( bhojana ke yaha kAraNa isI prakaraNa meM dekhie ) saMbhAra bahuTTapAe (gha) lipi -3 bhagavatI 122 (ja) jaTTA mahAmRSI-uttarAdhyayana 2567 mA 26133 caitanya mahAprabhu uttarAdhyayana sUtra -633 tathA sthAnAMga sUtra 6 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 sthiti meM bhI sAdhaka jIvadayA ke lie ahita kI rakSA ke lie AhAra kA parityAga kara de / nazana tapa (5) tapa ke lie jaba sAdhaka tapa Adi karanA cAhe to usake lie bhI AhAra tyAganA hotA hai / (6) zarIra tyAga ke lie-- jaba dene ki zarIra bala, vIrya, oja Adi se hIna ho gayA hai, calane phirane meM glAni hone lagI hai, taba zarIra ko chor3ane ke lie upavAsa velA Adi tapa tathA naMlekhanA prArambha kara denI cAhie / --java zramaNa yaha dekhe ki aba yaha galane nAcArAMga meM batAyA hai meM samartha ho rahA hai, taba dhIre-dhIre use AhAra kA lAga karate jAnA cAhie / upavAsa ke lAbha AhAra tyAga ke jo chaH kAraNa batAye haiM- prakArAntara se me ho kAraNa anazana ke ho jAte hai / arthAt bAhAra tyAga meM jo uddezya kahatA hai vahI uddezya anazana kA hai| prArambha meM hamane vahIM batAyA hai-kA artha hai AhAra ! aura anazana kA artha hai-nirAhAra ! arthAt AhAra tyAga, upavAsa Adi / pa tapa kA uddezya kyA hai yaha to prathama meM hI bahuta vistAra ke mAma batA diyA gayA hai| vAtmazuddhikarmavodhana yahI pramukha hai| yahA~ viSaya meM nayakti ko lApatA nahIM hai ataH ke viSaya meM hI vistAra ke nahI hai| ana ko sabhI varSoM meM sthAna milA hai, aura hI saMsAra ha 1 samatA kA geme de| ninAmirAtu na isarI tapa AcaraNa meM anya varSoM se adhika para vijaya karanI hotI hai aura Sqqq bhUrA se va anyAya karato jInA aura mApase bhU "AvAsa kA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hane gAvI saMdhAna mahAvata hai na hIna bhAvanA cAhie jaina dharma meM sapa phantu kare isIlie ki usase saMyama, sevA, ahiMsA, tyAga Adi kI pravRttiyoM ko bar3hAvA mile / svAdhyAya, dhyAna, Adi kI vRddhi ho / yadi ina gAyoM kI ArAdhanA meM zarIra pIche haTane lage to phira isa zarIra kA moha nahIM rakhakara ise upavAsa, tapa, anazana saMlekhanA Adi meM jhoMka denA caahie| isIlie jahA~ chaha kAraNa AhAra karane ke batAye haiM, vahAM AhAra lAga - karane ke bhI chaha kAraNa batAye gaye haiN| AhAra tyAga ke chaha kAraNa zAstra meM kahA hai-- Aryake uvasagge titikSaNe baMbhaceraguttIsu pANIdayA tavahe srorvoccheynntttthaae|' 1 roga hone para-roga meM AhAra karane se roga aura adhika prayata hotA hai, isa lie rogAdI laMghanaM yaH-roga kI Adi meM laMghana- upavAsa acchA rahatA hai / rAjasthAnI meM kahAvata hai ___ jvara jAcapha apha pAvaNA laMghana tIna pharAya ina sabakA bhAva hai-roga hone para bhojana nahIM karanA caahie| (2) upasarga-saMkaTa Adi Ane para, uparAgaM hone para AhAra tyA kara upasagaM sahane meM sTa jAya / (3) brahmacarya meM kaThinAI hone para yadi bhojana karane se manovikAroM kI vRddhi hotI ho, brahmacarya kI sAdhanA meM kaThinAI bhAtI ho, to nAhAra kA tyAga kara brahmacarya kI sAdhanA meM sthira rhe| gAMdhIjI isIlie kahate . pe-"upavAsa se zArIra ke roga to zAnta hote hI haiM, mana ke dhikAra bhI pAnta ho jAte haiM / apAta sarIra evaM mana ni / nividA hai|" to bhojana karane se padi hotA ho to mAhAramA tyAga kara dekheN| (2) mana meM eka nA hone para apanAI jAtI hai| isIlie pahale ... Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anazana tapa pAnazanAt paraM / faar vinivartante nirAhArasya AhAra kA tyAga karane se mana ke viSaya viSaya-nivRtti hone se mana meM pavitratA AtI hai, hai, isa prakAra nIroga manuSya prasanna rahegA -- isase ataH upavAsa karane se zarIra durbala nahIM, kintu svastha aura tejasvI banatA hai| manobala bar3hatA hai, mAnasika zaktiyAM zuddha hokara kendrita ho jAtI haiM jisase tapasvI bar3e-bar3e kaSToM ko bhI cuTakiyoM meM ur3A detA hai / tapasyA ke inhIM lAbha rUpa pariNAmoM ko dekara eka RSi ne mukta kaMTha se kahA hai- jaina sUtroM meM tapa ke bhagavAna mahAvIra me na kI prApti hotI hai? dehinaH / " vikAra dUra ho jAte haiM / zarIra bhI rogamukta rahatA oja teja pragaTa hogA / adhika nIroga, savala, paraM tapastava durgham tad durApam -aura koI tapa nahIM hai / sAdhAraNa manuSya ke lie yaha tapa bar3A hI dUdha sahana karanA aura bahuta karanA kaThina hai kaThinatama hai / yaha to eka prakAra kI agni kA rUpa hai jA hai| jo isameM kUda par3egA usake samasta mata dUra ho jaayeNge| yaha nirAra uThegA, camaka uThegA aura jo karatA sogA yaha apane azuddha rUpa meM hI par3A rahU~gA / lAbha ke viSaya meM pUchA gayA hai| para gautama karate haiM--Ane se nAma hotA hai ? 207 cAramA kose uttara meM kahA gayA hai--bahAra kA svA varSAt kA noTa rahatA hai, aura evaM prAyoM kA moha chUTa jAtA hai| ra 1012 parI kArI evaM ke 1 bhagavada gItA 2156 2 3 2034 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM kA nigrahIta karanA anazana tapa kI sAdhanA hai| isa sAdhanA se zarIra dvi bhI hotI hai aura mana kI bhI / jaisA ki pUrva meM batAyA gayA haina-arthAt upavAsa mAdi zarIra kA sabase bar3A cikitsaka hai| eka tika cikitsaka se pUchA gayA-saMsAra meM sabase acchA DAkTara kona .. aura kauna sI cikitsA sabase acchI hai ? usane uttara diyA-saMsAra sabase acche DAkTara pAMca haiM- 1 upavAsa 2 miTTI 3 jala 4 havA kittA hai / gAMdhI jAtA hai|" bahuta sAra rapa sva hote haiM, aura sA se dUra ho jaataa| isIlie zurUpa meM na aagaa| 5 dhUpa aura ina pAMcoM kI rAya se jo cikitsA kI jAtI hai vahI nikitsA .. sabase acchI hai| prAkRtika cikitsA meM zarIra zuddhi ke lie upayAsa sabase pahalI. nikittA hai / gAMdhI jI kA vizvAsa thA-"upavAsa se zArIrika doSa dUra hote haiM, aura manobala bar3hatA hai|" bahuta se duHsAdhya pratIta hone vAle roga upavAsa cikitsA se dUra ho jAte haiN| zarIra rUpa svarNa ko tapAphara nisArane vAlI agni hai-upavAsa ! isIlie zukarUpa dhArI indra ne jaya vAgabhaTTa se pUchA ki jo na bhUmi meM paidA hotI ho, na jala meM na thApAna meN| jisameM koI rasa bhI nahIM, aura kahIM bAjAra meM rArIdane para lAyA rupaye meM bhI nahIM milatI-mintu jisake sevana se zarIra meM samasta dopa dUra ho jAte haiM aisI parama auSadhi kyA hai ? vada ? caidha ! kimauSadham ?-- . caMdArAja ! batalAe aino auSadhi kyA hai? Ayurvedaza yAgabhaTTa ne gonakara uttara diyA-tI parama auSadhi to masAra meM kahI hai aura vaha hai-saMdhana paramauSadham -laMghana ! upacAra / mahamada rogoM ko dUra karane vAlI ramApana hai| kara ke. sAga-gAya usayAma mana ko nI kula mAratA hai| mAnasika vimAroM ko jAne ke lie, hamAli lie gayA badamAra zrIra hoI mAna nahIM hai| isalie gItA meM bhI mahA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 utanI karma nirjaga nahIM kara sktaa| sAdhu tele meM jitane karma sapAtA hai, sakatA aura sAdhu nairavika jIva karor3oM varSa meM bhI utane karmakSaya nahIM kara eka bolA karake jitane karmoM kA kSaya karAtA hai, karor3oM-karor3a varSo meM bhI utane karma nahIM sapA sktaa|" nairavika prANI to anazana tapa prabhu ne isakA uttara diyA hai| isase upavAsa kA kitanA mahatva hai ? kama kitanA gaurava hai ? upavAsa kI garimA batAte hue kahA gayA hai- gautama svAmI ne yaha prazna rAjagRha meM bhagavAna mahAvIra se pUchA hai, aura patA calatA hai, jIvana meM eka zuddha karane kI dRSTi se eka upavAsa kA tapa se tana roga miTe sagale, sagare madha jIta rahe unako, japa meM mana lAgata hai sasaro, saba caMcalatA ja miTe mana ko / pa jAya kaThora vidhAnasa ho, phamato na rahe unake dhana kI, 'misarI' kara eha ja moda bharI ziva pAvana vAha jinakI / teja ghaI nija deha ko, nizcaya vipadA nAza | phUTa miTAyana phUTaro yo jaga upayAta // zuddha bhAva jo nija karata muni guni jana hai jAna | arrafafa sa pare ho jaga upavAsa // anazana meM niSiddha kA batAyA gayA hai, kavitA upavAsa Adi kA jo mahAna hai ? jabaki taba ko vidhi vivAya / upavAsa meM AhAra kA isakA artha yaha nahIM ki AhAra hI mAtra meM upavAsa kA pUrNa pani jAtA hai| AhAra ke hotA hai, de sAtha dina kA, zoSa bAdi pradhAna hai| va hai upavana meM tIna kArya karo aura tIna kArya karo !-tIna karo kAna 1 bhagavatI mUva ga4 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa / nAsakti rahatI hai, tapa ho hI nahIM sktaa| zarIra kI sAra-saMbhAna pArane ... cAle prANoM ke moha meM par3ane vAle --eka samaya kI bhUkha bhI nahIM saha skte| unheM lagatA hai-bhUkhA rahane se zarIra kamajora ho jAyegA, zakti ghaTa jaayegii| isalie khAne se hI unakA mana cipaTA rahatA hai| vAstaya meM yaha najAna hai / khAne se jitanI zakti nahIM AnI utanI pacAne se milatI hai| yadi bar3hiyA se bar3hiyA svAdiSTa va gariSTha bhojana gAyA, kintu hajama nahIM huA to zakti bar3hegI yA kSINa hogI ? apacana huA / bajINaM huA to roga kI zurUAta samajha lo / roga hone se zarIra durbala hogA, AgukSINa hogI / khAye hue anna ko pacAne ke lie, usakA rasa banane ke lie peTa ko vizrAma kI jarUrata hotI hai, aura vaha vidhAma hI anazana va UnodarI tapa hai / to isalie tapa se Ayu va zarIra kSINa nahIM hote, kintu tapa se manuppa dIrghAyu hotA hai / nIroga rahatA hai| hAM to maiM yaha nahA yA zarIra kA moha rakhane vAlA upavAsa Adi tapa nahIM kara sakatA / yaha tapa vahI kara sakatA hai, jise garIra kI mamatA na ho, prANoM kA moha na ho, jIvana ke prati koI Asakti na ho / aura jIvana ke prati anAsakta bhAva jaganA hI AhAra tyAga rUpa tapa kA phala hai / vahA~ eka bAta dhyAna meM rakhane kI hai, zAstra meM upavAsa kA nAma jahA bhI batAyA hai, vahAM AdhyAtmika lAbha hI batAyA hai| upavAna se hone vAle zArIrika lAbha to apane mApa hote hI haiM, unake lie koI upavAsa nahIM kiyA jAtA, upayAsa to AtmA ko nirmala banAne ke lie, mana ya zarIramA nigraha karane lie hI kiyA jAtA hai| aise upayAga kA mahAra para hotA hai| bhagavatI guma meM eka prasaMga para pUchA gayA hai-"mAdhu para usayAma karatA hai to usase milane gamoM kA kSaya kara dAlanA hai ?" ujara meM pAyA gayA hai. mA eka payAma meM jitane kA Ane kAma ra vika jIvanamANu varga meM bhI nahIM pA mamatA / meM sAmane kI kAmanA, ravi jIya nAgoM meM na meM gAne ko banAyA hai| upAyAsa madI Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 anazana tapa anazana tapa ko do bheda hai1 ityaripha-kucha nizcita kAla ke lie 2 pAyatkatyika - jIvana paryata ke lie, yAvatyadhika tapa ko maraNakAlika (mRtyuparyata) bhI kahA jAtA hai| itvarika tapa meM samaya kI maryAdA rahatI hai, nizcita samaya ke paznAt bhojana kI AyakSA rahatI hai, isalie isa tapa bhI ko sAvamAMkSa tapa kahA hai, gAyatkApikA meM jIvana paryanta AhAra kA tyAga kara diyA jAtA hai, usameM bhojana kI koI AkAMkSA zeSa nahI rahatI, jIvana ke prati goI AkAMkSA nahIM rahatI isa kAraNa use niracanAkSa tapa bhI kahA gayA hai| patvaripha tapa ke chaha bheya dopahI ga mAha tyAga se lekara chaha gAta taka upavArA go itparika tapa mAnA jAtA hai, jitu yahAM do prazna upasthita hote hai| pahalA yaha hai ki mUla Agaga meM pratyariga tapa go gaNanA paThAya bhataM nApaM bhakta arthAta eka bahorApti ke upavAsa meM prAraMbha kI gayI hai| phira caturtha bhakta se kama samaya ke upanAma ko anagana tapa payoM mAnA jA ? sAnA bAramArAma jomA ne apanI AtmajJAnaprakAgitA hindI TIkA meM yogI ne AhAramAga ko bhI anapAna tapa mAnA hai| yaha mAnAmA paramparA meM pracalita hai. goTi prako sapane meM nArI, porakI vAdi ko bhI taya mAnA hai, samatA unI AdhAra para dopahI yAhAramAna mo jagagana meM ginA gyaa| gi mUla rAma meM jahAM anazana tara ma ga .. i nAmane mAga gaM mAnA gomAmalApa mAnA gomAga mAla mAgagaraH jalodavIro manamA meM liyA gyaa| saagnigaa| samatI bAta yaha ki dAriza kA ahaTa kA nAma kAkI ko mAnA namAjamAra mizAra kA sArA sArikA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ta 2 zAstra kA paThana 3 mAtmasvarUpa kA ciMtana aura tIna kArya na karo 1 krodha svAmI ko kaThoratA hai / yi kSINa ho ke puSpa kA nAza mAsa tapa kAna para eka varSa kATa kara detA hai / tapa aura 2 ahaMkAra 3 viSaya-pramAda sevana upadeza mAlA grantha ke racayitA kSamAzramaNa dharmadAsagaNo ne kahA hai pharasavayaNe diNatavaM ahirakhavato haNai mAsatavaM / parisatavaM savabhANo haNai haNaMto ya sAmanna / 124 --kisI ko kaThora vacana kahane vAlA eka dina ke tapa kA-eka upavAsa ke puNya kA nAza kara DAlatA hai| kisI ko niMdA, bhatsaMnA aura magaM pa noTa karane se eka mAsa ke tapa kA puNya kSINa ho jAtA hai| kisI na zApa dene aura laTTI Adi se prahAra karane para eka varSa kA tapa aura hatyA karane para jIvana bhara taka kiye gaye tapa ke puNya ko naSTa kara detA hai| . isakA abhiprAya hai upavAsa meM pAThora vacana, zApa, gAlI, nidA, hitA Adi kA bhI tyAga karanA cAhie / tabhI upavAsa kA yogya phala prApta hotA hai| manazana ke mera anazana ko pUrvabhUmikA spaSTa kara dene para aba hameM anazana tapa ke .. mAstragata vividha prakAroM para vicAra karanA hai / anazana kA sIdhA artha hai - AhAra tyAga ! AhAra tyAga kama se kama eka dina bAni (ahorAtri) kA bhI ho sakatA hai aura uttuSTa chahamahIne mA naura jIvana pA kA bhI / usare vividha bheda isa prakAra hai asaNe duyihe paNataM-- taM jahAM-ittarie ya Ayaphahie ittarie arNagarihe paNNata ---- saM jahA-ghanatya bhane, dama bApa hammAsie bhane / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janagana tapa 3 panatapa 4 vargatapa 5. varga-varga tapa 6 prakopa velA, kagA (1) zreNI tapa-zreNI kA artha hai kama, arthAt paMkti ! upavAsa, telA, mInA Adi yama se kiyA jAne vAlA paNa tapa, AtA hai| yaha tapa upavAsa se lekara chaha mAsa taka kA hotA hai / (2) pratara tapazreNI ko zreNI se gunA karanA aMtara hai| pravara ma se arthAt zreNI tapa ko guNako dRSTi se tapa karate jAnA upavAsa, belA, telA, colA hai| cAra padoM kI zreNI hai| udAharaNa svarUpa - zreNIkoNa para pada laMbAI-caur3AI meM barAbara hone caahie| jaise pahalI yaha krama banegA. dUsarI zreNI meM sabase pahale 4 ke bAda 1 nigA jaayegaa| isako prakAra hai 'd ":" Y isakI eka AhAra meM vo hue ki hai jinameM ~ ma r pike pada ho jAte hai| ly 8 1-2-3-4 liyA jAyegA aura line kAma a 183 B hai 0' `. vikegA dina pUrva me hairSa karane meM AhAra ke hote hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tama 182 tapa nahIM hai ? jabaki mAnyatA yaha hai ki prathama tIrthakara bhagavAna padeva / / meM svayaM eka varSa kA kaThora tapa kiyaa| unake zAsana meM bhI eka varSa kA utkRSTa napa mAnA gayA hai, madhya ke vAIna tIrthapharoM ke zAsana meM apTamAsa .... kA utkRSTa tapa hai / to unakA tapa kisa tapa kI gaNanA meM aayegaa| . . isa viSaya meM samAdhAna yaha hai ki itvarika tapa kA yaha varNana bhagavAna / mahAvIra (varama tIrthakara) ke zAsana kAla kI apekSA se hI kiyA gayA hai| carama tIvaMphara ke zAsana kAla meM itvarika tapa utkRSTa chaha mAsa kA hI hotA hai, jo svayaM bhagavAna mahAvIra ne bhI kiyA hai| isa kAla maryAdA kA.. kAraNa hai usa samaya kA zarIra bala ! astu, imI hetu se vartamAna kAla kI dRSTi se eka dina ke upavAsa se lekara chaha mAsa parvata kA upavAsa tvarinA tapa kI sImA meM AtA hai / itvarika tapa meM aneka prakAra kI tapasyAeM A jAtI haiN| Agaga meM jitane prakAra ke tapa 'guNaratna saMvatsara, mahAsiMha nitIdita tapa, tathA sarvato bhadra pratimA Adi jitane bheda batAye gaye haiM ve saba itvarikatapa ke antargata A jAte haiM / uga saba bhedoM kA samAveza karate hue saMkSepa meM ina tapa ke chaha bheda batAye gaye haiM jo so ittarimo tayo so samAroNa chvyiho| seDitayo payaratayo ghaNo ya taha hoi vago ya / tatto ya vagga yago paMcama ghaTTao pairANa tayo / - maNa iccipacittatyo nAyavyo hoi ittrimo|| mana:nichana na pramAna karane vAlA tyarika nAma gaMkSepa meM ghara prakAra polA 2 prAyana sana para mAmAnamAni ho| mA panizamana , mAna maNi slon| ." , rA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manamana tapa _____(6) praphI tapa hai| bhintu yadi sAdha ko prakIrNa tapa kahI 185 (6) praphIrNa tapa-preNI Adi tapoM meM eka nizcita vidhi rahatI hai, nizcita kAlamAna rahatA hai| kintu yadi sAdhaka yathAzakti jaisA cAhe vaisA tapa karanA cAhe to bhI kara sakatA hai usa tapa ko prakIrNa tapa mahate haiN| prakoNa kA artha hai phuTakara ! inameM navakArasI se lekara paramadhyacandra pratimA, pacamadhyacandra pratimA,guNaratna saMvatsara Adi sabhI tapa lAjAte haiN| ina tapoM kA vistRta varNana AgamoM meM va TIkA granthoM meM alaga-alaga sthAna para prApta hotA hai| adhikatara tapoM kA varNana aMtagar3a mUma meM AtA hai| vAsudeva zrI no 10 rAniyAM kAlI mahAkAlI Adi ne bhagavAna ariSTanemi ke sAnidhya meM dIkSA grahaNa kara jo vividha prakAra kI paramarvAeM kI unakA varNana aMzagada meM kiyA gayA hai| gucha tapoM kA anyA bhI varNana AtA hai ! saMkSepa meM Ei una tapoM gA varNana kiyA jAtA hai| (1) nayakAralI . sUryodaya se lekara do par3I dina mahetAH amAta murana bhara meM lie binA namaskAra maMtra par3he, AhAra pAnI grahaNa nahIM krnaa| gagA dUsarA nAma namasmArikA bhI hai| bolatAnI mAtA gaMgakAralI grse|| namaskAra maMca par3agAra hI usakA pAraNA kiyA jAtA hai. isa kAraNa ige namaskAra gahitA' bhI nA jAtA / prAcIna sapA ke anusAra nAramI nozikAra ho hotI hai| inake gaDhigASTriya mudita mAdi aneka (2) paurapI-- guorama ne merA para nibanakamA prasAra sAhAra karanA gopI narolA gram hAmA' rAnI mAya meM jaba pInA zAminA pAso adA so Adiko gatimAna amart era rahina para maramA paTo apane aura pramA jAnImAnamArakI poREE (E) --- merA monara (Prim- form Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L jaina dharma meM vara (3) dhana tapa - pratara ko zreNI se guNA karanA dhana hai / jaise solaha kI saMkhyA 'pratara' huI, ise zreNI 4 kI saMkhyA se guNA karane para 64 kI saMkhyA bAI, yaha ghana saMkhyA kahalAtI hai / isa saMkhyA ke krama se kiyA jAnevAlA tapa ghana tapa kahalAtA hai| zreNI tapa meM 4 koSThaka kI zreNI cAra bAra timro gaI, usameM kula 16 koSThaka bne| isameM 8 koSThaka ko zreNI vAra i jAyegI / jaise - a U nr 4 5 w 0 * m w 4 C 5 w .... 6. 7 4 8 5 1 3 G I 4 US 1 2 6 E m 5. 2 **** my 7 8 a wy m G 3 8 4 U 67 4 tr UV 8 4 1 5 m n 3 4 S 6 is kI eka pUrNa karane meM 36 dina upavAsa ke aura pAra ke kula 44 dina lagate haiN| ATha zreNI pUrNa hone meM kula 352 dina hai| jinameM 64 dina bhojana ke aura 280ta ke hone hai| (4) varga-ghana kona se guNA karanA varga hai| yahAM 64 ko 64 cArane para 4066 ko saMsthA AI hai yahI hai| isevA gunA karanA varga tapa hai| ke (5.) -tapa-varga hai| jaise vargI saMyA 4016 ke mayA 4016 se guNA karane para AtI hai yaha hai 16777216 ha ema se jo gae kiyA jAtA hai| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anazana tapa 1 ye rAtrau sarvadAhAraM varjayanti sumedhasaH mAsena jAyate / teSAM pakSopavAsasya phalaM mahIne meM pa bhI bhojana kA jo buddhimAna garibhojana kA tyAga kara dete haiM unako dina ke upavAsa kA phala svataH mila jAtA hai| dharma evaM nIti bhArata meM dina meM hI mAnA hai| rAta ko grAnA, dharma, dayA Adi dahI kintu svAsthya kI dRSTi meM bhI bahuta hAniAyane rAtribhojana ko akSaya bhojana kahA hai-rAtrI aneka pariNAma hai, jinakA dam ko dRSTi se kAraka I bhUtamabhojanam-i padya meM karAyA gayA hai 187 kairo ke bharose mukha meMDhakI ko yoga vapyo, lApasI meM chipakalI devI jIva dhAvo / nAva ko kAlI kulhe vRka girayo hai Aya, ghuTe letA gAya dharA para jA gi ahi lAra aura parI soca meM svAnI, viko prANa gayo bApa / rAtribhoja dustAna jAtI panasAna kIje, 'minI' bhanata pApa merA mata do || } ma evaM kokanA caahie| kAta AvaraNa meM hai pa pradAna karane meM hai| varNana meM! // 'ymk' sh , ahita (10) catubhadharma para hai| 1 bhayakA artha hai dina meM eka bAra kA bhojana para dina meM kI medinIna pAra bhavana zivA karavAne para ke nahI kRNA tyAdinA aura bhAbhojana kAyama hai f yaha kRta artha rUpa hI kAma meM bhI aura samIraNa meM Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM kara 186 azAna tathA ekasAna / pravacana mArelA ekAzana ta ke anusAra ekAzana bolacAla kI bhASA yati ho, jiga ki ekAzana tapa hai| ekAzana zabda se donoM hI ayaM dhvanita hote hai-eka+ agana tathA eka-Asana ! prAkRta 'egAsaNa' zabda se ekAzana evaM ekAsana donoM hI artha hote haiN| pravacana sArodAra vRtti meM kahA hai-eka Asana para baiThakara dina meM ekabAra bhojana karanA-ekAzana tapa hai ! prAnI paramparA ke anusAra ekAzana meM paurapI ke bAda hI ekabAra AhAra kiyA jAtA hai| (5) ekasyAna-bolacAla kI bhASA meM ise 'ekalaThANA bhI pAhate haiN| . . bhojana prArambha karate samaya zarIra kI jo sthiti ho, jiga sthiti meM baiThe .. hoM, bhojana ke aMta taka usI sthiti meM baiThakara bhojana gAranA ekaramAna sA hai| isakI vizeSatA yaha hai ki, dAhine hAya evaM murA ke siyAga garIra ke kisI bhI aMga ko hilAe binA dina meM eka Agana se ekabAra bhojana (1) AyaMbila-isa tapa meM saba rasa (vigaya)-dhI-dudha mAdi evaM jagaNa kA bhI tyAga kiyA jAtA hai| isa tapa meM dina meM ekabAra bhojana kiyA jAtA hai, bhojana meM koI bhI eka nama AhAra jaise ubale hue bAgane, bhune hue nane, sat ur3ada, cAvala Adi eka prakAra kA anna liyA jAtA hai, yaha bhI lavaNa rahita aura anna ko pAnI meM bhigonAra lenA hotA hai| isa tara meM / syAdindriga kA saMgama hI mukhya bAta hai| (7) divasa carima-dina ke antima bhAga meM, arthAt suryAsta ke samA, kintu sUryAsta se pahale dUsare dina sUryodaya taka ko lie timihAra mA cInihAra pratyApamAna mApanA divasa samma tapa (pratyAgyAna) hai| isa pratyApAna meM rAti bhojana kA bhI svataH tyAra ho jAtA hai| jo ki zrAvaka ke lie bhI para mAsapUrNa tapa hai| (8) rAmi bhojanatyAga tapa (nityatapa)---thi bhojana yA zAma .. garanA ema. bhaamaa| bile gitA pahA gayA hai| mutra meM batA sahoniracaM tayo kAma' rAtri maulanAmAga para prakAra mAna , mAra dina yasa maninoM ko sahana kara meM ho jAtA l - Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Et skaMdhe meM 12 bhikSU pratimAnoM kA varNana hai / yahAM prApta kama ke anusAra ena tapaH kamoM kI saMkSipta paribhASA batAI jAtI hai nagaNana tapa pratimAeM - pratimAe~ aneka prakAra kI hai, kisI pratimA meM tapa ke sAtha dhyAna evaM kArya kA bhI vidhAna hai ve prAyaH dhyAna pradhAna hI hotI hai, kucha pratimAoM meM praNaH AhAra kA tyAga va bhikSA meM bahAra ko yati kA niyama rahatA hai / . bhikSu pratimA- bhikSa ke dvArA vividha prakAra ke abhigrahoM ke sAtha tapa kA nAgaraNa karanA pratimA kahalAtA hai| ye pratimAeM bAraha hai| inameM dhyAna va kA bhI sAtha meM calatA hai / (6) mAtiko pratimA - yaha pahalI pratimA hai- isakA samaya eka mAta kA hai / eka mAna taka bhikSu eka datti bhojana kI ora eka yati pAnIko naI grahaNa karatA hai| dati se abhiprAya hai-matata dhArA / cAtA bhojana denA prArambha karatA hai aura jaba taka hama cIna meM nahIM TUTatA yaha eka di kahalAtI hai / yadi eka grAma eka bUMda jala dekara mena meM dvArA TUTa to yaha eka dati ho gii| usameM dubArA nahIM liyA jaataa| pratimAdhArI muni gata dhyAna meM kAmeM lIna rahatA hai| sirpha eka bAra bhikSA kA samaya hone para bhikSA jAtA hai| unameM bhI kaThora niyama rahatA hai, niyama ke sAtha yadi bahAra mile to meM nahIM to binA e moTa bAtA hai| isa vistAra ke sAtha kapa meM batAye gaye hai| (2) himAsika pratimA-pratimA meM mi AhArako yo yati na kI jAtI hai, vimAna bhAgojInA paMcanAme meM gAmAta pani sakI zatI hai| competing meM paravAra pati pika meM hara pati ma mAni hai Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ukta zabda meM artha ko grahaNa nahIM kara eka ahorAtra bhojana na karanA mAtra . itanA artha hI grahaNa kiyA gayA hai / ise hI upavAsa kahate haiN| upavAsa kA prAcIna nAma abhaktArtha bhI hai / bhakta kA artha hai bhojana ! a kA matalaba hai-prayojana / jisameM bhojana kA koI prayojana nahIM ho, vaha tapa yabhaktArtha hai / arthAta azana pAna khAdima svAdima ina cAroM athavA pAnI kI chor3akara tInoM AhAra kA jisameM tyAga ho,usa abhaktArtha ko hI upavAsa hA jAtA hai / upavAsa ko 'nautya bhatte' caturtha bhakta, bele ko 'ghaTTa bhakta tele ko 'aTTama bhakta naaura isI prakAra cole ko dasama bhakta tathA Age ke upayAmoM ko do-do bhakta adhika joDakara batAyA gayA hai / mAsika tapa. go mArAmamaNa evaM chaha mAga ke tapa ko chamAsI kahA jAtA hai| upavAga ke Age aneka prakAra ke vicitra-vicitra ugra tapopharma kA varNana .. zAstro meM milatA hai / aMtagar3a meN| yaha tapa karane vAle sAdhakoM ge nAmoM kA ullega bhI AtA hai| upavAI gUpara meM bhagavAna ke zramaNoM kA jahAM varNana kiyA gayA hai vahIM batAyA hai-bhagavAna ke aneka bhikSa, kAnagAvalIta karate the, aneka bhikSa ekAvalI tapa, aneka bhikSa, mahAsiMha niSpIDita saNa, . . aneka bhikSu bhavapratimA, aneka bhikSa, mahAbhadra pratimA, aneka bhikSa satobhadra pratimA, aneka bhikSA mAyaMbila vardhamAna tapa, aneka bhikSa, mAliko ni pratimA, aneka bhikSa dvimAsinI bhikSa pratimA meM sapta mAligo bhikSa pratimA, aneka nikSa, eka ahorAtra pratimA, anera bhiTA prathama-dvitIma-tIya saahorANa pratimA, aneka miA emarAmi pratimA aneka miza, mAtA tamimA pratimA, banega mikSa pavamAna nanda pratimA baneka bhikSu yasamA gada pratimA tArane meN| sAvana ke atiriza bhI aMga gama meM guNAratna saMvatsara tAra, nA. gAnI gara, gumAnI bAra, mahInA pratimA Adi kA bhI garmAnA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 ke sAtha mana karatA hai / usakA dhyAna Ama yadi vaha kisI kAraNa isa pratimA se nalabhraSTa ho jAtA hai to yA to unmata--pAgala ho makatA hai koI bhayaMkara raftara an roga se pIr3ita ho sakatA hai, athavA dharma se bhraSTa bhI ho sakatA hai| yadi isa pratimA ko jArApanA meM saphala hotA hai to vaha zAna kI prApti avazya karatA hai| ise hI ekarAtri mahApratimA kahA gayA hai| rAjakumAla muni ne mahAkAla meM isa mahApratimA ko nA kara eka hI dina ko nAnA meM mokSa prApta kiyA thaa| amAna tapa bAte haiM, bhikSu unheM apAra svarUpa meM hI lIna rahatA hai| sarvatobhadra pratimA - sarvatobhadra pratimA kI do vidhiyAM banAI gaI hai| vidhAoM kI ora ga karake eka prathama vidhi ke anusAra bahorAtra kA kAma kiyA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ne i bhadra pratimA kI ArAdhanA ko thI / sarvatobhadra pratimA ko hamarI vidhi ke do bheda diye gaye hai| eka tobhadra tathA dUsarI mahAna | 1 pratimA - sarvatobhaya kA varSa hai aMkoM ko isa kAra kI sthApanA jinase ho gae nA aaye| jaise so maMga banAyA jAtA hai kese yoga AtA hai, vaise hI pratyeka paMkti ko yoga samAna honA sarvatobhadra pratimA hai| pratimA upavAsa se prApta kiyA jAtA hai, e parI hI dina dina (ka)jAtA hai| paripATI hotI hai | para putI 1 ma hone para eka hai| bhAra pari samaya bhagatA hai| kAna se mahAnato mahAraNA (AnAko yo / rate ku Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 bAhara gunA tIya sapta ahorAtra AyaMbila utkuTuraH, jaina dharma meM AThavI se vazavI-pratimA taka pratyeka pratimA kA kAlamAna eka saptAha . kA hotA hai| inameM eka dina cIvihAra upavAsa, dUsare dina pAraNe meM Ayabila kiyA jAtA hai| AThavI pratimA ko prathama sapta ahorAtra pratimA bhI kahA jAtA hai| isameM sAta dina taka cauvihAra ekAntara upavAsa rA kara uttAnaka yA kisI pAzrva se zayana yA palagI lagAkara gAMva jAti se bAhara munasAna jaMgala meM kAyotsarga kiyA jAtA hai| navamI pratimA-dvitIya sapta ahorAma pratimA kahalAtI hai / isameM bhI sAta dina taka ekAntara cauvihAra upavAsa, pAraNe meM AyaMbila utkRTA, nagaNDazAyI (kevala sira va eDiyoM kA pRthvI para sparza ho, isa prakAra pITha. ke bala leTanA, yA daNDAyata (sIdhe daNDe kI taraha leTanA) hopara, prAmAdikSa ke bAhara kAyotsarga kiyA jAtA hai| dasayoM pratimA- tRtIya sapta ahorAtra pratimA hai / isameM sAta dina ke novihAra ekAntara tapa ke sAtha goduhAsana vIrAsana, gA mAmalAmA (bAmaphala kI taraha vakrAkAra sthiti meM baiThanA) meM prAmAdi ke bAhara mAyosagaM kiyA jAtA hai| gyArahavIM pratimA-- eka ahorAtra kI hotI hai / isameM bhikSu naubihAra belA karatA hai aura gAMva ke bAhara zUnya sthAna meM bhujAeM sIdhI lambI yAra. kAmotsarga karatA hai / bArahavIM prati mA epharAni pratimA maho jAtI hai| kI sAdhanA sarvAdhika kaThora hai| sAmAnya sAdhu isa pratimA kI ArAdhanA nahIM kara sktaa| viziSTa saMhanana, viziSTa dharya, va mahAmatA se bhAvitAmA apagAra guru Adi kI AzA prApta karake hI isa pratimA mI bArAdhanA ra maratA hai| isa pratimA kI ArAdhanA meM pauvihAra kA {pATA bhakta kiyA jAtA hai| prANa Adi ke bAhara jinamunA (donoM ko meM cIna nAra gula kA anAra yaso hupa mogA gaga avatA meM naI janA meM miAra munAe sambo kara ke, animiSa nayana mana para dizAmarAma sadana meM eka dina kA kAma kiyA apanA meM prakAra ke dima, mAnapiza, r aram gyArahavIM pratimA para zUnya sthAna meM annA karatA haiM aura bArahavIM pratimA eka kI jAtI hai| isa pratima Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anazana saMpa bhadrottara pratimA-isa tapa kA Aramma paMcole (dvAdaza bhA) se prArambha hokara nau (bauna bhakta.) taka pahuMcatA hai| yaha bhI pichale kama se calatA hai| eka paripATI meM hamAla bIsa dina lagate haiN| cAroM paripATI pUrNa karane meM 2 varSa 3 mArasa 20 dina lagate hai| mahAsatI rAmakRSNA (aMtagar3a) ne isa sapano ArAdhanA to bhI / ise nimna maMtra se nana / bhadrottara pratimA yavasAya pratimA- sumana pakSa ko pratipadA medhAramA hai| gaganAta mAna meM banI aura pUrNimA paratI jAtI tIna nAra meM pAti me bhikSA meM bhArI samara ko mila rahI hai| sAmAna pakSAko prAra razi, Friter zo yo pati aura rAma meM pArA yonimA pomA yati / ra pAnImA yo mauer, aura ma . PAANE pAemako sajana rahI / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaina dharma meM laghusavatobhadra pratimA (2) mahAsavaMto bhadra tapa-isa tapa kA prArambha upayArA se riNA jAkara mAta (poTaza bhakta) upavAsa taka pahuMcA jAtA hai| bar3hane kA zma madhu kI bhAMti hI hai,santara kevala itanA hI hai ki laghu meM utkRSTa taga paMcolA hai. mahA meM 7 upavAsa / eka paripATI kA kAlamAna 1 varSa 1 mahInA aura 10 dina hai| inakI bhI cAra paripATI hotI hai| cAroM kA sampUrNa kAlamAna' varSa 5 mAsa 10 dina kA hai| isakI ArAdhanA vIrakRSNA (aMtagar3ha) ge' pI / isakA prama nimna yaMtra ke anusAra hai mahAsavaMto bhadra pratimA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusAra paga tapa meM eka varaNa Age bar3hAkara phira pIche aAyA jAtA hai, aura phira agale caraNa meM eka caraNa Age bar3hA jAtA hai| makI pahalI paripATI meM 10 mAsa 15 dina lagate haiN| nAroM paripATo meM varSa 10 mAna sAmaya lagatA hai| pahalI paripATI ke pAraNe meM vigaya Adi saya sa liye DA garate haiN| dUsarI paripATI meM pAraNe meM vigaya kA tyAga, tomarI meM pakA bhI tyAga aura cauthI paripATI meM pAraNe meM AyaM. bila kiyA jAtA hai| jise spaSTa samajhA jA sakatA hai| aMtagA gura ke gaNaMgAnugAra isakI ArAdhanA mahAsato priyaronakAyA ne kI thii| ratnAyalo tapa-ratnamaniyo ko mAyati banAne sIpalAnA ke anusAra isa tapa kI vidhi kA jAgaraNa kiyA jAtA hai| upayAmI 16 tara vA jAtA hai aura phira jamI se utArA jAtA hai| eka paripATI meM 1 3 nAma 22 dina nagate sampUrNa tapa meM 5 varSa 2 mAga 28 dina lagate haiN| pAraNe meM vijaya jAdi yajana gAro paripATI meM sira meM hI calatA / pariniSTa gata citra meM inakI rasanA samajhI jA sktii| ekAyaloM tapa -- nadI ke nAro raganA ko galanAnugAra isa tara pAnAcaraNa kiyA gayA hai| vAmagolAyaka nahanA aura phira mI para se AranA / eka paripATI meM 2 mAsa mora 2 dina kA samaya jgtaa|| nAnaparipATI meM kula 4 va gAra aura nA samaya magatA meM gaI ma prAlA ho dUrI parivAra meM pAraNa meM viga mAga, na meramA papa godI meM AliyA / viniTa meN| zanazAlI paramamiyAgArako Upar K a / vimATI meM nAma dina mA pasinI meM 1 mA vizikSikA rahane r kI davA ai M TAREE meM mana para (ries in Ma Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa vajramadhya candra pratimA isakA krama kRSNa pakSa kI pratipadA se prArambha hokara candra kalA ko hAnivRddhi ke anusAra datti ko hAni-vRddhi se bAkRti banatI hai | udAharaNArthaM kRSNa pakSa kI pratipadA ko 15 datti, dvitIyA ko 14. yo ghaTAte ghaTAte amAvasyA ko eka datti | zukla pakSa kI pratipadA ko aura phira kramazaH eka-eka datti bar3hAte hue caturdazI ko 15 datti aura pUrNimA ko upavAsa kiyA jAtA hai| isa tapa kA kAla mAna eka mAsa kA hai| dekhiye citra pariziSTa 1 meM / 64 laghusiha niSkoTita tapa - siMha gamana karatA huA pIche mur3akara detA. hai yaha siMha kA jAtigata svabhAva hai / isI artha meM siMhAvalokana zabda tA hai| siMha ko isI gati ke krama se Age bar3hanA aura sAtha hI pIche AnA, phira Age bar3hanA aura phira pIche jAnA - isa gati se jo tapa kiyA jAtA hai yaha siMhaniSyoDita tapa kahalAtA hai / yaha do prakAra kA hai-eka laghu e niSkIdita dUsarA, mahAsiMhaniSkIDita ! laghusiMha niSkodina tapa meM adhika se adhika nau dina kI tapasyA kI jAtI hai, aura phira usI zrama se tapa kA utAra hotA hai / ima kI eka paripATI meM 6 mA 7 dina lagate haiN| cAroM paripATI meM 228da lagate hai / yaha tapa mahAkAlI ne kiyA thA / samane ke lie vide ziSTa 1 meM / titakA najara meM adhika se adhika jAtI hai. hotA hai aura phira se mahAsiMha niti tapa-ghusiMha kiyA gayA hai| tava meM adhika bhI hai| date hai| ko bhI mAra pariyArI hotI hai parivAda meM varSa 12 dina maga haiN| aMgada sUkImatI kRSNA ko bhI -- e kebIsI ke Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadAna tara usI smRti meM rainA 8 meM prArambha gAra vaMzANagustA rAma ekatA upavAsa pannA vargI tapa kahalAtA hai| (:) cha mAsI tapa-bhagavAna mahAvIra 13 bola ke abhigraha ke samaya 5 gAga 25 dina tama nirAhAra rhe| una smRti meM 5 mAsa 25. dina taga egAntara tapa Adi gAramA ghAmAnI tapa kahA jAtA (3) palyANa tapa-pratyeka tImaMdara ko paMca kalyANaka tipipA haiacamana, janma, dIkSA, kAmazAna aura niryaan| ina mallAgama ticinoM ko jAvAsa yA sAbita karanA mAlyApA, rApana tithiyoM meM akSaya sAnImA (apama pAraNA) poSa di 10 (pAgya jagantI) paina mudi 16 (mahAvIra jayantI) kArtika amAvasyA (bIpAvalI) mAkSi ke upalakSya meM agara logA ugAna, tathA dIvAlI go belA maadigaarne| (4) mahApaura tapa - bhagavAna mahApaura ne 12 // yA kAla meM aneka samasyAeMgInI chamAmosapa, pAna mAga, 21 zivama / pAra mAnI, 2 tIna mAgo, 2 do mAmI, 13 mAgI 72 pAkSimatA, lele 22 ghene, 1 nAzimA 1 mA pratimA, satomA pani the| bhAjajanItina namAnApamAna para gAnA gAma, sabhA mele meM sthAna para Apavina pene, hAzimA, jo mahAvIra (5) pandana yAvA taravAra pArI meM jAne, gamA panIramamA prA. mAmA kohI frra (9) pradezI sapA masApa hara mAtA / gomAra somavAra ko AT ARE REL Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tA .. eka varSa kA samaya bItatA hai isalie ise guNaratna saMvatsara tapa kahate haiM / isameM tapo dina 1 varSa se adhika hote haiM isalie bhI isake sAtha saMvatsara nAma julA hai / isameM prathama mAsa meM ekAntara upavAsa kiye jAte haiM, 16 upavAsa aura 14 pAraNe hote haiM / dvitIya mAsa meM bele-yele pAraNA, tRtIya meM telegI isa prakAra kramazaH baDhate hue solahaveM mahIne meM solaha-solaha kA ta kinA jAtA hai| tapasyA ke sAtha dina meM utkuTukAsana se sUrya ke sAmane baiThakara :: mAtApanA lI jAtI hai, aura rAta meM vIrAsana se valma rahita rahA jAtA hai| sampUrNa sara meM 16 mAsa 7 dina lagate haiM, jisameM 73 dina pArane ke aaro| akSoma sAgara muni (aMtagar3ha 2) ne isa tapa kI ArAdhanA kI thii| citra . dekhie pariziSTa 1 meN| AyaMbila yadhamAna tapa-AyaMbila ko paribhASA poche batAyI jA cugI / hai / bhunA huA,tathA raMdhA huA eka prakAra kA ho bhanna pAnI meM bhigokara dina meM eka bAra sAnA AyaMbila kahalAtA hai| badhamAna pA artha hai niraMtara te jAnA / pahale dina 1 AyaMbila, phira do AyaMbila, phira upavAsa, tIna Aya. dila phira jagavAsa boM balAte hue so AyaMbila taka le jAnA aura bIna. bIca meM upavAsa karate jAnA AyaMbila vardhamAna tapa kahalAtA hai| ga.tara meM kula 24 varSagAma aura dhIsa dina kA samaya lagatA hai / aMtagaTanama meM anugAra mahAgatI mahAgena yA ne isa tapa kI ArApanA kI thii| prAcIna rAjyoM evaM paramparAgata mAgatAoM meM usa tapaH nidhiyoM meM Apa. viza manA bhI aneka prakAra ke mAlita hai / puchAra prAnIna para . kI smRti meM kiye jAte ArAdhanAma para pI ne apana meN| pati kAra meM liye jAne vAle tapa ko gaMmmaramAga kA bhI yaha mA / / pucha rApa partamAna meM kahA hI pramilA --- (1) yasapa-prapama goyaMkara bhagA kamAne jAmA mATI modI pI pI. mI dinamA kara mAra rimA panana aura palAdi karate g: homa dvArA nA ! ko Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo rohiNI naga (saMtAna prAli henu) Adi liye jAte haiM unakA phala banAko nagama hotA , ata: sapanahI patA aura pUrNa pAna dene vAlA hogA jo musa bhAramalAma lie kiyA jAyegA paramaya bheda svaarikaae| | maay'aay' naan anagana sa! marA medAmakAlika anAna ! gAvaskAna kA hai aupana patra ! usameM mAna grIkA jAtA hai, to ra bA nA jAna mRtu AmeSama AhAra Adi kA sAga karanA gAlAfonana / anamanAra me, maTigoMge amagAnA bhada do cinAra karane meM para pAla gi senA para bhI mAra karanA nAda.. jIvana mA jApAnImA ndo| sAmAna meM hamane . . kAraNa mAnoM ko kAma samAna gothe / jasakA ! kAra 1 . yo / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banadharma meM tapa . 198 upAdhyAya, sAdhu, jJAna, darzana,cAritra va tapa-ina nau padoM kI ArAdhanA svarUpa varSa meM do bAra no-no AyaMbila kiye jAte haiM, jise Ayabila ko bholI kahI jAtI hai| yaha naMga zuklA saptamI se pUrNimA taka, tathA Azvina zuklA saptamI se pUrNimA taka calatI hai| pAMca padoM ke 108 guNa hote haiM-arihaMtoM ke 12, siddhoM ke 8, AcAryo ke 36, upAdhyAya ke 25 tathA sAdhujI ke 27---kula 108 / ina guNoM kI mArAdhanA gI bhAvanA ke sAtha utane-utane dinoM kA upavAsa yA AyaMbila Adi kiyA jAtA hai / jaise arihaMtoM ke 12 guNoM ko ArAdhanA ke lie 12 upavAsa / isI prakAra anya guNoM kI ArAdhanA ke lie utane upavAsa krnaa| samyaktva, jJAna Adi kI ArAdhanA ke lie bhI una guNoM ke anusAra utane-utane upavAsa nAdi karanA / isa prakAra prAcIna mahApuruSoM ke vividha guNoM kA nimitta lekara tapa ko ArAdhanA karane kI paripATI bhI Aja pracalita hai| saMvatsarI, nAturmAsI, pUrNimA, nadI, pAMca tithiyoM ko upavAsa, paguMpaNa ke bATha dina upavAsa karanA ye saba parvalakSI tapa kahe jA sakate haiM / yahI nahIM Agama Adi ko vAganA karate samaya bhI bAra kiyA jAtA hai| isakA uddezAna ke prati vinaya, tathA zAsvAdhyAya kI nivipna samApti kI bhAvanA hai| pAstra ke prati mAdara buddhi gogo go ugA bApa mAna bhI sammA kapa meM pariNata hogaa| maSTi meM banegA mAra ke sapa kiye jAne -nika 'upadhAna tapa' kahate haiN| nAkenoM kA pUrA lakSaNa ho |jiivn meM kilonI preraNA dinI bhI nimitAne maMga, tyAgatamA manoniyA kI bhAganA jo nayA uge aura pani yo / bhoga-nimAga geTa mAga HTR meM paramA gre| pramozana meM sabhI nAma camolI mAra Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nn naa hai. jIvana ke prati rAga-nAcanA kA urada mAratA aura binata kombokAra karatA bhattA pratyAzyAna pAyakAlika anAmana me do bheda batAte hae kahA hai , Ayaphahie dubihe paNata pAnokAmaNe 4 matapascarAne y|' pApAnika anamAna meM do bheda pAogagana aura bhattA prasAraNAna! utarAdhyayana meM kula mirIkSA me gare do bheda davA hai----- jA sA bharaNaraNA maraNe vihA sA vipAhiyA / sa vicAramayiyArA kAyaciTTha paI bhaye // -~-marakAma payaMnA manAta ta kAgabeTA hI damada ...mAginAra aura bhanitAra ! bhima anasana bAra meM zarIra ko meTA, hilanA, galanA, ar mAramA Adi kArakhApAra kAma ka ra ganiyA namana aura jisameM paramo mAranA kiyA karArA binarien AmA zamA sibhitAra hai| __ anadhana bheda ma forts, nehA AHiari . meM ). S i mAno - wran firi daritram: air faar FINE Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM pa isI prakAra anya aneka aNagAra va gRhasyoM kA bhI jahAM varNana AtA hai vaha pahale tapasyA, phira saMlekhanA aura unake sAtha anazana svIkArane kI carcA bAtI hai / bAcArAMga sUtra kA vaha ullekha bhI hamAre samakSa hai jisameM batAyA hai ki nAdhu jaba yaha dekhe ki yaha zarIra aba jIpaM ho rahA hai, mujhe halane calane meM bhI glAni ho rahI hai taba vaha dhIre-dhIre tapasyA dvArA zarIra tyAga karane kI ora bddh'e| 200 ina saba uparaNoM se yaha jJAta hotA hai ki yAvavajIvana anazana ke pUrva unako bhUmikA bhI taiyAra honI cAhie aura vaha bhUmikA hai saMsanA ! toM meM lage hue aticAroM kI AlocanA ke sAtha jo tapasyA kI jAtI hai, jisase ki doSa vizuddhi hokara AtmanirmalatA va samAdhi prApta hotI haiyaha hai saMsanA ! saMlekhanA kI vyAkhyA karate hue batAyA gayA hai-- samparka -phapAya lepanA-saMlekhanA | kAya zarIra evaM kapAva-pramAda vikAra lekhanA karanA-sAnocanA Adi karake phAya Adi kI samyaka prakAra karanA isakA nAma hai naa| saMtarAnA ke sAtha AgamoM meM are:---- pacchima mAraNAMtika zabda Ate hai jisakA artha hotA hai, usake bAda meM anya koI saMrAnA Adi zeSa nahIM rahatI vahI aMtima hotI hai aura maraNakA taka calatI hai / jIvana ke aMta meM anazana se pUrva yaha eka prakA hai, jisake dvArA sAdhaka pUrNa vizuddha sthiti meM svIkAra karatA hai / bhUtakAlIna samasta doSoM, pArasa apane dI vana nirmANa banA hai aura pUrNa digambara AcArya yadi vividha sAyanika avayava kAmanA AyA hai| ho jAtA hai| bhI yahI kahA-jIvana meM Ari anazana // - vicAroM kI A hai samiti 12 ama977 bhAkAmA pArTa pUrvako dRSNamRmAra hA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banazA tapa 203 rika ceSTAnoM ko niyamita kara nayA hai--ki maiM agu maryAdA se adhika kSetra se bAhara nahIM jAUMgA / itane sthAna meM hI rahaMgA, tathA apanI sevA svayaM karUMgA, rimo anya ko sevA, sahayoga nahIM nagAsa prakAra kI pratimA karate rahanA-ginI maraNa mAhalAtA hai| ukta donoM tapa savinAra tathA sapanimama tapa hai, inameM bharIra Adi ko neSTAe, hilanA-dulanA mulA rahatA hai, tathA garIra kI sevA TramoM meM bhI no jAtI hai, svayaM bhI kI jAtI hai| pAdopagama-maraNa ke bhedoM meM yaha satrahapAM tathA antima maraNa hai / ise pAdapopagama bhI gAhate haiM- zabdArtha va bhAva donoM kA eka hI hai-pAdapa arthAt vRkSa-vRkSa ke samAna sthira honA-isakA abhiprAya mA diyA aMgejaha se TUTa kara, ugakara yahI bhI kisI bhI sthAna para gira jAtA hai, aura giratA hai, phira vahAM se hilatA nahIM, nizcata rahatA hai usI prakAra mApaka anagana prA svIkAra garIra kI nagasta meSTAoM kA sthAna mAhavA kI bhAMti agaMgana --- aSTA hala cAmala eka hI sthAna parajina para jilA meM bhArata meM sthira huA. antima rAjamAtI musAri nAmA mAsu pUrNa paataa| ina avasthA meM nibhAnA mI sinii gadi logo ko banda nahIM ho jaataa| mA kimAna jagabharapA prAtahI hai| aura maramA THEE meM giraa| pAdoSaNamA railR maMpo palo manamuTu samAyo / vi sa pa garI // 61.! mAno yA nA : kAma irr. , at: ! ra yo Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ana dharma meM tapa 202 Ayu ghaTatI ,, prANI maratA hai ise 'jAvonimAmila mara ho| imaraNa yA AtmapariNAmoM para koI vizeSa prabhAva nahIM ptaa| isake bAra anya prakAra ke kaI maraNa yatAye -jaise anadhimaraNa, aMtima maraNa, basanmaraNa, banAtaM maraNa, tadbhava maraNa, paMDita maraNa, bAla-paMdhita maraNa, mayati (paMdhita-paMDita) maraNa / ata meM tIna garaNa batAye gaye hai-makta parinA maraNa, iMginI maraNa, pAdopagamamaraNa-ina tIna maraNoM kA sambandha anadAna (maMgAsAmaleganA) ke sAtha hai| jIvana ke antakAla meM jaba mAyA dekhatA usakA Agu, bala Adi kSINa hone lage, dAgera galane lagA hai, rAya Aga. zuddhi ke lie bhUtakAla meM kiye gaye dopa, atinAra Adi kI maga AlI. janA karatA huA AhAra pAnI Adi kA pratyAgmAna garako samAdhina gAra maraNAbhimuna sthiti ko svIkAra kara leN| bhakta parijA maraNa ko svIkAra karanA hI bhakta pratyAragAna sapAlAmA hai| isa sapane gAvajjIvana ke lie mAhAra (tInoM AhAra) agayA AhArapAna (nAroM mAma) kA tyAga kiyA jAtA hai / AhAra prasArayAna karaNe sAdhaka masarA svAyamAna Atmanitana, kSamApanA AtmAlonana meM hI apanA samaga vizAtA hai| usane mana meM jIvana ke prati vituna hogaha nahIM ALL jaya gau mahInA moga-yAra kI vaMdanA ga kATa nahIM de gamatI, agara mana meM kisI prakAra kA galaga pahA nahIM ho samatA ra sadA gamAdhi paga mAmA muga para jagamagAtAnA namana meM mAra- mAga geSTAoAga mI mA mata rahI lonI melA mubhamAya bhI karatA art, nIlaganA, apanA rimohAya pAI, mInA aura mAra garamAganiyA bhI krnaa| govAra gApA--girama bhAta, prasAda meM Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anazana tapa upasaMhAra anazana meM mUlataH AhAra tyAga evaM kapAra va dora vizuddhi rahatI hai, yaha to pratyela. anagana meM hI samAna hai| yadi AhAratyAga ke sAtha kApAyaparjanA nahIM hotI to yaha anazana bhI nahIM hotaa| zodha Adi ke basa meM moha meM phaMsa kara, duHkhI hokAra palerA, pa rAga Adi ke nimitta se prekti hokara samudra meM yUdanA, pUe meM giranA, Upara se chalAMga lagAnA, kisI bhI prakAra AtmahatyA karanA * zarIra choda denA, yaha mahApApa hai| goMki aisI sthiti meM pAnI kI bhAvanAe bar3I kanupita rahatI hai, bAmona, veSa . aura zepa se jalasA huA yaha mRtyu prApta garegA ko agale bhAva meM bhI banA rhegaa| mana meM kahA gayA hai.---jAgA jina neNyAoM pariNAmoM evaM bhAvanAoM meM grA, prApta mAratA hai, unhI saMsthAoM Adiko pariNati meM Age janma grahaNa mAratA hai| vAstavikatA to yaha hai ki Ane jisa prakAra go gati meM janma lenA hotA hai usakI AnupUrvI yahIM para mAmAtI hai| marate samaya yadi koI azAMti aura saMpalaMga ke sAtha maratA to samajha lenA pAhie bhaganI gati bhI usakI painI hI hogii| mRtyu paM. magara yadi jAti, samAdhi aura prAramatA ke nAma prANa tyAgatA hai to yaha unake AgAmI bhaya . mA pada nimama Age bhImA sadgati me jaayegaa| mRtyu ko gumara, mAhima namAdhipUrNa banAne meM dina ko anA rAmapA, mana bhimA yA anamanA manu bAlaya meM eka mUgara ra mAho-hI jIvana kI paripUti / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jaina dharma meM kAva hone ke pAdapopagama anazana kA bhI ho jAtA hai| ukta donoM hI anazana sAmAnya sthiti meM kahA hai aura yaha bhI nayanjaya bAyu Adi ko patA se gAyaka ko mRt nikaTa pratIta hotA ho, athavA jJAna ke tathA devatA Adi ke vanoM meM mRtyu ho gayA ho usa sthiti meM sAdhaka saMganA ke gAva anazana svIkAra karatA hai use raNa anazana kahA jAtA hai / kahIM kahIM (vAI-bhagavatI ) yAda meM iniyAMghAta anazana bhI kahA gayA hai| kintu yadi kabhI aisI paripata vijalI gira par3I ho, parvata se girahoga nemaliyA ho usa dazA meM mRtyukA atinikaTa jA jAne se surata ho anazana svIkAra karatA hai| bhI nahIM rahatA ki pahale zrI jAva kyoMki usameM reyAna kA jo uddezya hai yaha anako pUrva bhUmikA ke isa parI bhI vahAM pUrNa nahIM hotaa| hI pAya Adi ko kama kI sthiti ko banAyA jAtA hai, kintu Akasmika vyApAta Adi meM chUTane ko sthiti svataH ho prApta ho jAtI hai, ata: umA meM to gAyaka kI anAra kara samAdhi bhAva ke sAtha zarIra chor3ane kI ho yA vyAghAtika anazana kahA gayA hai| para karatA hai, usake dinAra me nohArimanohArI nohArima aura jAtA hai| ukta anudAna ko sAyaka zarIra ke anArama | yadi aura kadama tyAgI, raja me & fratam, az er der ma vi fria STT THE CHI CHO VIEC TH TH konohArimahA hai| saMkula myAna meM diyA * * * * kahA gayA hai| kene rAja hai kI eka meM * *, 4 sama si fazil ser me hai ki ku Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janAvarI tapa 207 ke binA yaha tapa nahIM ho mamatA / isalie nirAhAra rahane kI apekSA AhAra karate hue peTa ko khAlI basanA, adhika saMyama va manoyala kA kaary| dUsarI bAta yaha ki upavAsa Adi meM zArIrika bana, sAmarya, evaM svAsthya Adi kI apekSA rahatI hai kintu janodarI tapa to rogI, kamajora aura durvala bhakti bhI kara sakatA hai / yaski nodarI meM aneka roga bhI niTa jAye hai, asvastha vyakti svasma ho jAte haiN| rogAvasthA pradhAna Adi pratyeka paristhiti meM vAnamaH, vRsa, Adi sabhI dama tapa gI ArAdhanA kara sakate hai| isalie nIdarI tapa pATina bhI haiM aura savaMgulama bhii| moTAmA pAnya, viveka aura dhamaMzAna hone para hara koI nAyaka matapa kA mAnakara janodarI kAma gharapa noTarImA pracalita artha prAyaH 'kAma mAnA meM liyA jAtA hai| prAAhAra, parimita bAhAra AzimaloM meM nArI kA pra mA yapi jana sUtroM meM jagodarI meM sammAna meM bahuta hI sarama mAyA gayA / AhAra kI bhAMti. vAya. uparama Adi ko bhI torIko pratyega bANa mA maMgama garanA, ApamyAnAsokomA virodha pAragAna yA anoda tapa ko kiyA gyaa| jisakI hameM bhASA gAyA meM vikAra karanA, mI mAtA ma. mAlikA garamA aura rimeya kA kAma homamekara mAmA mAmIbhAva ARE se gAyanAca A pr kSetra meM, n a* gi gro tsi3 a kM - - 2:; ; ; - p : +-- f: - ; waa, a, s p : ,, t:p, tshu- ; ; :: Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakA dUsarA bheda-navarI tapa / unIdarI kA hai janama udape ! arthAt bhojana ke samaya peTa ko khAlI rakhanA, mRga se mAnA novarI hai| navarI ko kahIM kahI-prada bhI kahA jAtA hai / bhopA aura bhAva yaha hai arthamA peTa prazna setA hai, rAma hotA hai, kintu 2 UnodarI tapa : nA ! meM AkA karanA to hai, meM to bhojana diyA jAtA hai phira 20 )--za a nao com era mat, fra dz ravAnA, yogI sanApara karane ke lie kA minA kora svAda meM bhI nA kukara ke vivAha fr cat et art A. fra den ma ma tem a vem, mAya sameTina na Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdarI tapa upakaraNa nodarI upayAraNa kA apa hai-upakAra karane vAlI vastu / jina bastuoM ke hArA gota-tApa Adi se zarIra kI rakSA hotI ho, nirajA kA nivAraNa hotA ho, bhUmA pyAna Adi miTAne meM sahayoga milatA ho,tathA jo sAdhanA ko anya pra. ttiyoM meM mAnArI motI ho-~-una vastuoM ko upacAra ho / sani se yAra-pAna Adi upayogI vastuoM kI upakaraNa maMzA hotI hai / isa. kAraNoM kI jo garyAdA hai. unase kama umaraNa nAnA, arthAt satra-pAra Adi AvaraNa vastuoM kI kamI pharanA-- karaNa icca nodanI hai|| mAdhaka kA zIra nomAnApana mAnA gayA jara tamAma garIra ke dvArA mokSa kI mApanA hotI hai. magara kSa mI garmI meM bacane ke niyama Adi pAlanA hotA, lokatAnie mIra ne Avazyaka agI honA hotA , maga Adi ke bAre meM zarIra RATmaranI hotI : saraka nae sAla hote / zAlie, "tapi saMjama sajjanatA pArati parihAti".... yasana Adi ma mAtrA meM sa mA una dhAraNa mAramA sAbaramA nahIM hogI kAma meM upayogI pAra Adi nahI / samAja meM mAnA e rIra dAA meM lie gokana ENTERE: pArA nAriyA- za HasirAyawwam hai Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shus d s 206 somoriyA yihA daromoriyA pa bhAyomoriyA govarI ko prasAra ko hai- drA yodye| 2 bhAva jogii| kahIM nahIM nodI ke pAMca bheda bhI kiye gaye hai-- momoparaNaM paMcahA samAroNa pipAhiyaM / banyo ta kAleNa, bhAyeNaM paramahi ya / saMkSepa meM UnodanI ke pAMca prakAra hai (1) dravya UnodarI-AhAra ko mAtrA se kAma mAnA aura ApasamA se kama yamana AdinA / (2) kSetra kanodarI-mikSA ke lie goI sthAna Adi nizcita kAra vahI meM mikSA senaa| (3) pAla janoparI-bhikSA ke lie kAla-gamaya nivitA kara ant namA para nizA mile to senA, nahIM to na lenaa| (4) mAya janAMdarI-mikSA ke samaya ani Adi karanA / (5) paryApa nodarI-vakta cAroM bhedoM ko nigA rUpa meM pariNAma prasaMga ke anusAra samasAI artha ho jAte my| se 7 sApratAmAvi ! bAstavika guNa se hIna hone para Ati, bhagA Adiko dezamAra kimI somANu samAnAmA kosA diyA hai kAma mAgu ! da manda mAnA nahIM! Arts - para mApA mAninorI poharI mAra ! 1) bAyomoparivAra {} bhomopariNA-AIRTEE Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nodarI tapa 211 (2) sAdhu jo natra grahaH karatA hai vaha mahAmUlya vastra -bahuta maMhagA, dIrAne meM bahuta mundara va AkarSaka nahIM honA cAhie, kintu sAdA, alpagannA vAlA honA caahie| (3) mAdhu pAca prakAra ke bannoM meM se hI koI bAma le sakatA hai jaise -~~-5 phe, rezama ke, mana ke, kapAsa ke aura yakSa Adi kI chAla va saNa Adi (5) so ta gA tIna prakAra ke pAsa grahaNa kiye jA sakate hai-naye ke, phATaka aura miTTI se ! ghAma-pApa prApta karane kI sampUrNa vidhi AghAnAMga 84 tathA bAre ata saMdha ke pAMcaveM amApana ke bagala meM vistAra ke nAma batAIna / yahA~ para hamArA pramaMgalanAziniyA pApa ko maryAdA hai, una maryAdA me nAma basa- pAsanA / jo eka samAna aura eka bAranA abhayA sampUrNa parivAra paralA taye se abhinayagae pA sarakAra e. loy| dilagI to pUrNa karana- pAgo me upakAra manoko nahI ho sakatI ! umarA nodarI ko sAdhanA garI rAja meM jahAM patroM kI supara bara mAne, romAMca mahAmAyA mAlika hogii| jina magara manu mana manamA sani mada ko mArI go, aura pAlane kA mAnanA jI i, zaramA jA, damA pUrI karane meM fire m ent: kara dimAyoM ko kuna mApana . ststs [[a]] 7: n m ddho tsts * s s # # zinI / modI , Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura meM dinoI cAya pAraNako, aura usameM bhI gira motI pani mAne aura yAko agA pAtu go parigraha na mAne to nAma taka gaMgA cA ? dinamA pani , to bhojana, pAra aura zarIra pIpari. mA / jaba zarIra kI rakSA karo ho, bhojana bhI karate ho. pApa-sAraNa Adi bhIgate ho to phira yA sAya panimA yamAhI aTaka gayA? papAta me basnako parigraha mAnanA jaina-darzana memanI nAnA pragaTa pAtA parimA ?mA spaSTIkaraNa jaina-nana ma bAnI kara kA:-- mucchA pariragaho patto mULa parigrahaH2 mAdigAbhAya hai, mamatya hai jo garIra bhI pariNata ho gAtA hai aura vA bhI / yadi bhUbhAsa nahIM hai, to na bana pariNA hai, aura na harIra paniyA hai| yasya- pAko maryAdA soma yAA rahA thA ki mamama mAtrA manAne ke lie nAmara go nAma pAya Adi kAraNoM kI Aya hotI hai, jAyatA ke anugAra ora ma . mana mAtra Adi sAgamA pAnI, kintu mAnA hai so pani gAtArA / madirA bhI mahato mA jAyegI mAnI ho| Hart HIT bhI cAra yA jAgari mAyA HTETaura viAi--- 1) ma :mArgamA para zora furi xfrr (ora (mahAbhAra) pAra zIna irrier am Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kodarI tapa 213 karatA hai, anupayukta AhAra zarIra ke bala, vIrya, bIna Adi ko AvazyakatA ke anusAra prakRti ke anukUla kiyA huA AhAra zarIra meM bala, Arogya kI vRddhi karatA hai / dhAnAyeM ugAyAti ne sabako inameM hai kAlaM kSetramA syAmyaM ya-guda sAyaM svayam / jJAtvA yo'bhyavhArya mudrako ki bhavajastasya / jo kAna, kSetra, mAtrA, hita, padArtha kI gustAyatA--( bhArIpana ) tathA apanI pAcana zakti kA vicAra kara bhojana karatA hai, kase davA kI kabhI jarUrata nahIM paha kabhI manA nahIM honA / isalie Avazyaka hai ki ne pahane AhAra kI gAthA kA mAna mA kiyA jAye | ho sakatA hai -pastha aura pApa ke hai kyA vAke nigama vo apayA maryAdA hI pati kI bAhAra kI mAtrA meM jina prakAra samaya kati hai| unameM bahatA hai dInI nahIM bAmI 10 roTI sAla bhI nahIM hotA aura gAva pAte hai gAmA pahalavAna mAnAmi 25 phU kehI mAniye ki bImA nahIM ko jI meM paisA koI sAmAnya vima hai, zrAyAma, pApA aura pAnI para Dara mAnI ne jo jAma bhI eka Anamnest rAjasthAnI prANa unakA gAnA gyA gAne ke bAda kI bAradAne gA cAya ko nahIM nibhA pA mera s Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6:5 ''i : waa- naa i *-r:raa, ; a-mss a-tsaa +/ kaa, is 71: - }} bk' i ri Y' X/ - : // p * : 331:| d} / ''' l * 2} X/ X/ X/ kii ; X/ 17: / rts * ps X/ X/ pd-(ii, :ni --; e / / , , : au - } X/ rtmit de-lt- i : 1:11:| - : gi?I2 i X/ X/ X/ p :: Fi : ttIE ntr p- } in IE:12 } {{ ; it rif'u / '' saaru, yr-klu'i inqTk; - : * -waa / {{{ lo-5 - -fr: } | I ryf;r .: :: ku X/ X/ bifsc. p 3f7y > X/ { tr ; -- f ii, [[ p 7 X/ X/ ::3 t? khms ls b X/ X/ X/ , : 3 : } lo' t 7i r : 7 ;;[aaatstsh / grus-, a- - : , : kaa-kaa k 8 X/ f: p- k-l rgyu , a-su-sng ' n, 3 - - : 1 kun- tsaadd ng aaa? ''i ro bs-lt- n: , // kuttirryi rs'bir fri | +9 p : :: nyts, , : , .: [E:: 5:?} ; aaa'';s : .gs : : - , ! - / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanodarItama ekadama hI una para nakATiyoM kA ambAra lagA diyA to vaha cuza jAtI hai-- yahI sthiti jaTharAgni kI hai| pore pore, thoDAyor3A sAne se bhani teja rahatI hai aura ekA nAma hI bhUla ne adhikA liyA to basa ani ho jAtI hai, agni maMda ho gaI to basa phira pAcana giyA bigar3a jAtI hai, bAta kAma karanA banda kara detA hai, sAye hue kA nahIM banatA, rasa nahIM banatA, zarIra durbala aura kSINa hone laga jAtA hai| isalie kahA gayA hai ki gAne meM sabase pahalI maryAdA to yahI ki sAnA mA mAo jise akarAgni maMda para jAga, gAnA-vijA gi jAya / prattIsa kapala-pramANa go gAya hI bhojana gI cha na ta maryAdA samaya bhI nigA kiyA gayA / mAyA ke sambandha meM dinAra mAnate hue jena nA meM gahA gayA sAdhAraNa svaraNa manuSya kA bhojana bIma kA mAnanA hai / mAna ke do artha kiye gorgI aMDe ke barAbara bara mA sAgara gAyana yAlAtA / bhAnAroM ne macAna kA abhiyAnA anA bhojana ma bhAga phara nene pAvatImA bhAga nA hai nadi eka manusanA bhojana bhAra TIkAko moTo gAzA bhAga eka magara nA koTi meM gAr3I kA t) bhIgI bhAyamAnAra AnA genaa zuTI bhuTo garImiyaramA garI pAyadA . apakamiyAmu" ____fear mAra.... " mA ... 3 mA TET MERE AREATME * a aaa-, : # : 2 p : 3 i , c n p // kho- Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garma meM sapa saraso 4.50 AdamI kI rasoI akelA hI bhaTa kAra jAyegA / upara paMDita jI ! mA.mAge !, paMDita jI ne kahA koI bAta nahIM, pApa mAko pulakI namane do ! kAra ne gahA---gahI ! mahArAja ! mA Hinaa namAra hai, lo aura merI jAna chor3o ! to sabhI meM ati hotI hai, do-cAra sera bATe meM unameM peTa kA pAnI bhI nIlimA aura aise bhI amora moga ho jo 1 roTo meM para mAga gAyA mA nimA go apanA ho jAtA kinAroM ko roTI bhojana mohI mAtI, pIpI to bAta hI gayA? zoja aura pAko AnI vibhilatA to hai to bhomaga mI gAnA me mambA meM yA koI para: gAMmAnya niyama bana gayA hai ? AnA somadeva gari meM kAma ---- ___ ma bhakti parimANe sivAno'sti'--- bhojana zipa -minA sAnA-... ma mammI ko milAta nahIM! ki binA mAnA-samonA mAnogamatI ? 7 meM meM banArasamA bhUmitItaH ! pamA mApAcana pipalAnI bhImAzA gAnA hi ho, mAnA TAyara himanAma nA ni mAne meM peTa dhAmA bhAgamA dUsare mAmaya nAnAsamorAranA cAnii mAga gare agniI , bhUgala 17ii TA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janodarI tapa 217 manna mavIra ke lie itanA Avazyaka hote hue bhI diyA gAyA aura niyaMga ke viruddha kiyA jAye to vaha amRta samAna AhAra bhI jara kA bhAga pAra detA hai / kahA jAtA hai... madhuramapi yahapAditamajIrNa bhavati / amatamapi yaha potaM disAyale ! bahuta jyAdA kA hAgapura bhojana bhI basobAnagI pekSA detA hai / mAtrA meM zAmila lIyAmA apala bhI kAra kA kAma / ati golana meM Apa bhI paTatA hai / AvAyaM mA ne pahA --- nArogyamanAgamasyAyaM dhAti bhojanAH / / adhita mojA gayA ... vigAH jAnA , anu maho jAtA , jIrA , gAra prApta kara pAnI paralora meM bhArata to vahAM para bhI binA jAna AgAma me mA ko bApa mana meM banA moko, kintu paralobhI FAnA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nameM sa dar & fa fra gra si fram et sua ami a 397 apekSA se eka panapatA hai| canIya samaya kA Ahara puruSa kA AhAra mAnA gayA hai| rI kA AhArapura kI apekSA kama hotA hai ata: kA aura 24 pramANa maga jAye utanI hI kA saMpUrNa AhAra hai| isa pramANa se jitanA to hai / koI ki apane AhAra kA bhojana hai yaha alpAhAra kA jAvA se copAI at ATha hai| no me yaha kavana govana karanA-japA do bhAga ra bhana pAdana kara sa aura hakIma vakA bhojana rAta dIpakarA pApa kA pUrNa bahAra karane vAlA modI para AhAra karane vAlA hai| hai ', mAnya bhojana kA bhojana kA pramANAtikAMta bhIgI kahA jAtA hai| johA jagaddi evaM jisasa hi otu jo gare / gye|* vayyena meM ki jI yaha yaha di 196 Des kama se kama eka bhI ma yati bho ke doSa mAnA jAtA hai| jara konA koNatI mA 3 ka kAyadA kara divihI viek var glen werd compute eined wher kisaka sampatI chAI vizada Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 kanodI tapa vizeSaNa hai, aura ye pala bAla me kotaka hai. yi sAdhanA karane vAlA sadA hI AhAra kI janodarI garatA hai| jaina darzana to yaha bhI mAnatA hai ki nAma sAnA, alpAhAvI honA, manuSya ke mugA nAnAgya kA sUcaka hai| jo prANI jitanA hI bhAgyazAlI hogA, sugI hogA tathA unnata hogA, uge bhUrA bhI utanI hI kama lagegI aura vaha sadA kama naujana meM hI maMtuSTa ho jAyegA, isa bAta kI puSTi ke lie Apake makSa prApanA guma (28 yA pada gA yaha prazAraNa batAtA huuN| bhagavAna meM pUchA gayA nayA tina bhAdi lohako AhAra karane pIchA gitane samaya meM holI ? uttara meM manAlA ---- gAra jIva mantahAna (48 minaTa meM bhotamI) meM bhArI kA siyana jIna samanya prati samaya utkRSTa yo dina meM ApakA ho / manurAhata kaSTa tIna dina meM .... gatimA manu tIna dina meM, garera modinI Ama dinortert samiti Art i bAre meM gorA meM Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - je narA / hiyAhArA miyAhArA appAhArA na te vijjA tigiMcchaMti appANaM te timicchagA / ' jo manuSya hitabhogI, mitabhogI evaM alpabhogI haiM, unheM vaidyoM kI cikitsA kI koI AvazyakatA nahIM hotii| kyoMki ve to apane Apa meM hI cikitsaka (vaidya ) haiM / unakI cikitsA to satata cala rahI hai / prasiddha AyurvedajJa vAgbhaTa se kisI ne pUchA ki saMsAra meM nIroga (svasya ) kauna raha sakatA hai ? to binA kisI vilamba ke sIdhA uttara diyAhitabhuk mitamu zAkabhuk caiva, vAmazAyI zatapadagAmI cha / hitakArI parimita bhojana karane vAlA, Tahalane vAlA, aura bAyeM pasavAr3e sone vAlA - ye jaina dharma meM tapa bhArata ke suprasiddha nItizAstrI vidura jI vAloM ke yaha chaha guNa batAte hue likhA hai-- hingg zAkAhArI bhojana ke bAda bImAra nahIM par3ate / -- 1 oSaniyukti 578 2 viduranIti 5134 ne parimita bhojana karane guNAzca mitabhujaM bhajante ArogyamAyuzca balaM sukhaM ca / anAvilaM cAsya bhavatyapatyaM na cainamAdyUna iti kSipanti / jo AdamI parimita alpabhojana karatA hai--usakA Arogya, AyuSya vala aura sukha bar3hatA hai / usakI santAna sundara hotI hai, tathA loga usa para peTU' 'bhojana bhaTTa' Adi bure zabdoM se AkSepa nahIM karate / zAstroM meM sAdhu ke lie sthAna-sthAna para isI kAraNa alpabhojana kA upadeza kiyA gayA hai ki isase svAsthya bhI sundara rahatA hai, Alasya nahIM dhyAna Adi bhI AnandapUrvaka ho sakatA hai| sAdhu kA Adarza car3hatA, svAdhyAya, hI hai-- appamAsI miyAsaNe - alpabhAsI, mitabhojana karane vAlA / - appapiNDAsa pANAsi - alpa AhAra aura alpa pAnI pIne vAlA - appAhAre, yovAhAre, miyAhAre alpAhArI, stoka bahArI, mitAhArI ye hI usake Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 OMnodarI tapa vRtti kA saMkSepa da AhAra kA saMkoca hotA hai, ina paddhatiyoM se mana icchita AhAra nahIM prApta ho sakatA ata: inheM UnodarI tapa bhI mAnA jA sakatA hai| kAla manodarI uttarAvyayana mUtra meM kAla kI apekSA bhI UnodarI kA varNana kiyA gayA hai-jaise divasasta possINaM caTapha pi 3 jattio bhave phaalo| evaM caramANo salu phAlomANaM muyavyaM / ahayA taiyAe porisIe uNAe ghaasmesNto| caU bhAgUNAe vA evaM phAleNa ka nave // ' dina ke cAra paharoM meM isa prakAra kA abhigraha karanA ki maiM amuka prahAra meM bhikSA ke lie jAgA usa samaya bhikSAna mila gayA to bhojana para gA anyathA agavAsa kruuNgaa| isameM pratyeka pauruSa kA bhI alaga alaga bhAga karake abhigraha kiyA jA sakatA hai--jaise tRtIya paurakho meM kucha samaya bAkI rahegA taba bhikSA ke lie jAgA, athavA unake caturtha bhAga mA paMcama bhAga (mAya) meM bhikSA meM lie jAgA-isa prakAra kI pratijJA karake AhArI yAmI karanA kAla sambandhI UnodI hai| ___ ubayAI mUtra meM isa prakAra kI pratimA ko kAlacarasa' nAma ne nikSA pIke bhedoM meM ginA gayA hai| tAtparya donoM kA eka hI hai.gAla kI maryAdA karake AhAra vRtti meM kamI lAnA aura tapa ko protsAhana denA / muSTiyoM meM bhikSA ke cAra dopayAtipAla, mAnAtiyAMta, mArmAtitrAta aura pramANita prAMta bhI nodI nA meM liye jA sakate hai| maghoMki uname milA ye gAna-nArAhAra kA bhI nAma hotA hai / jaiga rAtizAMta--jo godaya ke pUrva sAhAra prahama karanA aura godaya sone honA pAri bhikSA meM bhI sambandira aura Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 220 icchA kramaza: do dina tIna dina, nau dina aura hajAra varSa se hotI hai / sarvArthasiddha vimAna ke devatA jo sabase adhika sukhI va doghaM Ayu vAle (33 sAgara kI sthiti vAle) hote haiM unheM 33 hajAra varSa se bhojana kI icchA hotI hai / kyA isase yaha spaSTa nahIM hotA ki jo jitanA adhika sukhI va bhAgyazAlI hogA use bhojana kI icchA utanI hI kama hogI / aura bhojana kI mAtrA bhI usakI utanI hI alpa hogI / eka zrImaMta sajjana kisI bar3e DAkTara ke pAsa apane ke lie le gaye / DAkTara ne pUchA- kyA bImArI hai ? khAnA bahuta kama khAtA hai, bhUkha bar3hAne kI davA diijie| kahA - buddhimAna lar3ake hamezA hI kama khAte haiM / bacce ko dikhAne sajjana bole -- yaha DAkTara ne haMsakara yaha prakaraNa yahAM para isalie batAyA jA rahA hai ki jaina dharma ne UnodarI ko tapa kyoM mAnA hai, usake kyA kAraNa hai ? aura usase kyA lAbha hai / uparyukta vivecana se yaha bAta spaSTa samajha meM A jAnI cAhie, ki UnodarI karane se manuSya nIroga raha sakatA hai, sukhI raha sakatA hai sukhapUrvaka sAdhanA kara sakatA hai / ataH svastha jIvana ke lie sukhI jIvana ke liye aura sAdhanAmaya jIvana ke liye kanodarI tapa kI ArAdhanA karanI cAhie / anya bheda uttarAdhyayana sUtra meM kSetra UnodarI va kAla UnodarI bhI kanodarI ke bhedoM meM lI gaI hai| vahAM kSetra UnodarI se grAma nagara, pattana Adi meM bhikSAcaraNa karanA - kSetra UnodarI batAI gaI hai| isI prakAra peTA, peTA, gomUnikA Adi bhI kSetra kanodarI meM sammilita kiye gaye hai jabaki ye saba bhidhAnArI ke bheda hai, jinakI carcA unavAI sUtra tathA bhagavatI nUna meM kI gaI hai| prazna ho sakatA hai, jaba se bhikSA tapa meM kyoM gina liyA gayA ? samAdhAna nahI hai ki ina prakAroM se bhI ke inheM jJAnamaya AhAra pada ? Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UnodarI tapa 223 hoM, haMsatA huA hoM yA rotA huA, amuka vizeSa varNa kA-kAlA-gorA Adi hoM, kopa mudrA meM hoM, yA prasanna mudrA meM hoM- . ityAdi prakAra kI bhAvanAoM ke sAtha bhikSA deM to grahaNa karUMgA, anyathA upavAsa rkhuugaa|" ye saba abhigraha dAtA ke bhAvoM se sambandhita hai, inheM uvavAI Adi sUtroM meM bhAva abhigraha ke antargata batAkara bhikSAcarI meM isa kA samAveza kiyA hai| ukta cAroM abhigrahoM ke sAtha jo bhikSA Adi karatA hai-use paryavacara UnodarI tapa karane vAlA kahA hai / bhAva UnodarI meM dAtA se sambandhita bhAvanAoM kI apekSA rakhate hue uvavAI va bhagavatI sUtra meM kucha vibhinna prakAra kA varNana kiyA hai / tapa ke sAtha manovizleSaNa kI dRSTi se bhI usakA adhika mahatva hai| bhAva manodarI yahAM para bhAva UnodarI se tAtparya hai-~-bhAva sambandhI anodarI / bhAva kA artha hai Antarika vRttiyAM / krodhamAna-mAyA--lona-Adi kaSAyoM ko Antarika vRttiyAM kahA jAtA hai / ina vRttiyoM gA arthAt gApAyoM kA sayaMyA kSaya karanA-sAdhaka kA lakSya hai| kintu sAdhanA koI jAdUgI chaTI to nahIM hai ki ghumAI ora kamAyoM gA dhAya huaa| dhIre-dhIre jaise sAdhanA Age bar3hatI hai, sAdhaka kA manobala lAgata hotA hai, viyaka prabuddha hotA hai, garI-vaise phapAya kSINa hotI jAtI hai / kapAyoM ko kSINa arthAt duvaMta mArate rahane kI yaha prakriyA--bhASa janodarI tapa mAnA gayA hai| jaise AhAra ko gAmI gAranA, vaise hI kaSAyoM kI kamI mAranA-promo, mAna ko, mAyA go, loga go, kAmaha go, adhika bolane kI Adata iso ma mAtha-nidrA Adi . ho pati ko kama karo bhAnA---nava unAdarI meM A jAtA hai| pUchA gayA hai nibhAya godarI gA ? uttara meM batA : bappa pohe, mApa mAge, apanAe jAe moha mApasa appa se taMbhAvo moriyA mmmmmmmmmmmmmmmer 1 mAI mAra pariyAra Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 222 kAlAti krAMta dopa hai / sAdhu kA niyama hai ki vaha tIna prahara se adhika kAla taka apane pAsa bhojana nahIM rakha sktaa| isase sAghu ko asaMgraha vRtti ko protsAhana milatA hai, sAtha hI bhojana kA saMyama bhI kiyA jAtA hai / __ mArgatikrAMta-ardha yojana se adhika dUra AhAra le jAnA-mArgAtikrAMta dopa hai / bhojya sAmagrI ke prati gRddhi na rahe aura vaha sadA sAtha liye na ghUmeisalie yaha vidhi bhI AhAra maMyama kI dyotaka hai| pramANAtikAMta-isakA varNana battIsa kavala ke sandarbha meM kiyA jA cukA hai, isakA sIdhA sambandha UnodarI tapa se jur3atA hI hai|| isI prakAra bhikSu kI kucha pratimAeM-jinameM eka datti AhAra kI eka datti pAnI kI prathama sAta dina taka lI jAtI hai, phira dUsare saptAha meM do datti AhAra do datti pAnI-isa prakAra bar3hAte hue sAtaveM saptAha meM sAta datti AhAra sAta datti pAnI lenA-yaha bhikSu kI sapta saptamikA pratimA kahalAtI hai| ise anazana tapa meM ginA jAtA hai, kintu isakA sIdhA sambandha phanodarI tapa se bhI jur3atA hai / isameM AhAra kA sarvathA tyAga nahIM, kintu AhAra kI nyUnatA--- kamI kI jAtI hai| AhAra pAnI kI kamI karanA UnodarI hai| isI prakAra apTa apTamikA tapa meM prathama ATha dina taka eka datti AhAra,eka datti pAnI,kramazaH bar3hAte hue AThaveM uThavAr3iye meM ATha datti AhAra va ATha pAnI kI lI jAtI hai / navama navamikA aura dazama damikA meM bhI isI prakAra no dina aura daza dina kA krama calatA hai| ina tapoM meM sAhAra kI nyUnatA hI pradhAna hai, ataH isa apekSA se ina natra vRttiyoM ko janodarI tapa meM bhI ginA jA sakatA hai| bhAva UnodarI kA varNana bhI do prakAra se kiyA gayA hai-eka meM dAtA yo bhAvoM kI apekSA se aura dUsare meM apane bhAyoM kI apekSA se / pahalI prakAra kI dRSTi uttarAdhyayana meM milatI hai| vahAM kahA hai- . . "bhikSA mahapa ke lie jAne vAlA sAdhu mana meM yaha baninaha gare phi. lAja mujhe amuka strI, kyA puruSa, bale kAra se yukta ho ayayA rahita, bAlaka ho mA vRddha, amuka viziSTa prakAra ke vastroM se, amara raMga ke vastroM se vibhUSita Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UnodarI tapa 125 arthAt alpabhApI bane / bhASA-manuSya kI sabase bar3I saMpatti hai, isake dvArA manupya apane bhAvoM ko yathArtha rUpa meM prakaTa kara sakatA hai| kintu isakA artha yaha nahIM ki vaha isa adbhuta saMpatti kA manacAhA upayoga kreN| saMpatti ko ur3Ane vAlA buddhimAna nahIM hotA kiMtu saMpatti kA sadupayoga karane vAlA buddhi mAna hotA hai / bhASA kI saMpatti kA sadupayoga karanA-bacana ko kalA hai / isake lie sabase pahalI bAta yaha hai-nirarthaka yolane kI Adata kama kreN| jo manuSya adhika bolatA hai-vaha bhASA kA viveka nahIM rakha sktaa| volate-bolate vinA viveka ke Ulajalana bhI bola jAtA hai / aura usakA phira duSpariNAma AtA hai-isalie kahA gayA hai-dhacana ratana mukha phoTa hai, vacana eka prakAra yA ratna hai, isako mukha rUpa tijorI se bAhara nikAlane se pahale bahuta soca-vicAra karalo, kisalie ? kyoM ? aura kitane vacana ratana nikAlane haiM yaha socakara hI nikAlo ! jitane yanana kI jarUrata hai usase pAma vacana se hI kAma kara lenA buddhimAnI hai, aura eka ko jagaha do banana kA prayoga karanA gusatA hai / nItikAroM ne kahA hai--- hitaM manohAro vacohi vAgmitA' hitakara manohara bacana bolanA vaktRtvakalA hai / jo sAdhana miyaM aduTuM aNupoi bhAsae sayAgamana sahaI pasaMsaNaM / / vicArapUrvaka sundara aura parimita zabda bolatA hai vaha sajjanoM meM prazaMsA prApta pAranA hai| zAstroM meM jahAM bhI bolane kA prasaMga nAyA hai yahAM prAya: sAdhara ke lie yaha nirdeNa diyA gayA hai-yaha kama bole, parimita pada ghole appaM bhAsijja sRSyae' nubhavI mAraka kama se pAna bole nisvarga yA pina yohAnA 6 mA 25 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 224 krodha ko kama karanA, mAna ko kama karanA, mAyA ko kama karanA, lobha ko kama karanA, zabdoM kA prayoga kama karanA, (alpabhASI honA) kalaha kama karanA-yaha hai bhAva UnodarI ! dravya UnodarI meM jahAM sAdhaka jIvana ko bAhara se halakA, svastha va prasanna rakhane kA mArga batAyA hai, vahAM bhAva UnodarI meM jIvana kI antaraMga prasannatA, Antarika laghutA aura sadguNoM ke vikAsa kA patha prazasta kiyA gayA hai| jIvana vikAsa meM tathA Atma-kalyANa meM kapAya-krodha mAna Adi saba se vAdhaka tattva haiN| jisa jIvana meM kapAyoM kI pracuratA rahatI hai usa jIvana meM Ananda aura prasannatA kahAM se aayegii| dhadhakatI agni ke pAsa baiThakara yadi koI zItala lahara kI icchA kare to yaha eka prakAra kI mUrkhatA hI hai, vaise hI kapAyoM kI vRddhi karake yadi jIvana meM zAMti kI kAmanA kare to vaha usase bhI bar3I mUrkhatA samajhanI cAhie / kapAya kA artha hI hai, kalupita karane vAlA / prajJApanA kapAya pada (13) kI TIkA meM batAyA hai phalasaMti jaM ca jIvA teNa phasAyatti vRccaMti jisase jIva kalupita hote haiM, AtmA malina hotI haiM, unheM, arthAt una vattiyoM ko kapAya kahA jAtA hai / krodha, mAna mAyA lobha Adi se kitanA anartha hotA hai aura inheM kaise vaza meM kiyA jAya, una para vijaya kaise prApta ho isakA vizada vivecana pratisaMlInatA tapa ke antargata-kapAya pratisaMlI. natA meM kiyA jAyegA, ata: yahAM para to itanA hI nirdeza hai ki ina koSa Adi kI kamI karane kA prayatna kreN| viveka jagAkara unake anartha kArI pariNAmoM kA cintana kara sAdhaka soca-kapAya bar3hate haiM to jIvana meM azAMti bar3hatI , kapAra ghaTatI hai to jIvana meM bagAMti kama hotI hai, zAMti kI lahara uThatI hai, yadi zAMti prApta karane kI icchA hai to kapAyoM ko kAma kaaro| isane zAMti prApta hogI-basa yahI phapAyoM ko UnodarI kA phala hai| alpabhASaNa bhAva UnodarI kA pAMcavAM rUpa batAyA gayA hai-appasaha-alpazabda Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UnodarI tapa pUchA gayA hai--samajhadAra kI nizAnI kyA ? kama bolanA, kama khaanaa| mUrya kI nizAnI kyA? jyAdA bolanA jyAdA khAnA / kama bolanA--- vidvAna kA guNa hai, aura mUrya kA bhUSaNa hai / lukamAna hakIma ne apane putroM se kahA thA ki tuma yadi samajhadAra ho, to kama bolanAisase tumhArI samajhadArI aura adhika cmkegii| yadi tuma mUsaM ho, taba bhI kara bolanA-~isase tumhArI mukhtA chupI rhegii| ela prakAra 'alpabhASaNa' jIvana meM aneka sadguNoM ko janma detA hai, manuSya ko sabhya, vidvAna aura catura banAtA hai vahAM 'vANI kA tapasvI' bhI ! zAstrakAroM kA mata hai ki sirpha na bolanA hI mauna nahIM, kintu kama bolanA, vivenApUrvaka bolanA bhI mona kA eka aMga hai / isa maunamata ko sAdhanA bharA bhASaNa kI sAdhanA se prArambha kI jA sakatI hai / pahale kAma bolane kI Adata DAlo, phira mauna rahane kii| alpa kalaha mAnaha, sagA, vaira- pipa Adi ko kamI karanA--yaha bhI bhAva manodarI kA eka bheda hai / zAstra meM batAyA hai phatahakaro asamAhiyare jo pAlA karatA hai, yaha saMpa meM, samAja meM, parivAra aura zaktimata jIvana meM bhI bhagoti paidA karatA hai / kalaha pArane vAle ko namI gati aura prasannatA prApta nahIM ho sakatI / Rgana meM kahA hai-na dhAna raniMga / yAlA mArane mAnA jIpana meM gura, samalinanIya gaubhAgya prApta kI kAramA karane pAne kA mana bhItara meM zanipaTI mAli HTTER: movile migii| ganamata nahI hogI to . 2 7321 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa thor3e zabdoM meM kahI jAne vAlI bAta ko adhika lambI na kreN| nAivelaM vaejjA maryAdA se adhika na bole / appabhAsI miyAsaNesAdhaka kama bolane vAlA aura kama khAne vAlA ho / jo adhika bolatA hai, vaha satya vacana kI ArAdhanA nahIM kara sakatA kyoMki satya vacana aura vAcAlatA meM paraspara virodha hai| kahA hai ___ moharie saccavayaNassa palimayU / 2 / / mukharatA-vAcAlatA satya vacana kA ghAtaka hai / jo vAcAla hotA haivaha sarvatra niMdA, apamAna aura tiraskAra prApta hotA hai / uttarAdhyayana sUtra meM batAyA hai -jaise sar3e kAnoM vAlI kutiyA jahAM kahIM bhI jAtI hai, vahIM loga usase ghRNA karate haiM, dutkArate haiM aura dutkArane para bhI nahIM nikalatI hai to DaMDe mAra-mAra kara nikAlate haiM-jo vAcAla hotA hai, usakI bhI saMsAra meM yahI dazA hotI hai -muharo nikkasijjai----vaha vAcAla-lavAra vyakti kutiyA kI taraha sarvatra dutkArA jAtA hai / rAjasthAnI meM eka dohA hai - vaha bolA vezyAM ghaNI, doya gAMva adhavAra / tiNa ne kAMI mArasI mAra gayo pharatAra / bahuta bolane vAlA, vahata beTiyoM kA bApa aura jisakA do gAMvoM meM rahanA ho-eka paga yahAM eka paga vahAM-use kisI ko mArane kI jarUrata ho gayA hai, bhagavAna ne hI use mAra DAlA hai / arthAt bar3hata bolane vAlAapanI Adata se svayaM hI barbAda ho jAtA hai, use varvAda karane ke lie kisI to kucha prayatna karane kI jarUrata hI kyA hai ? to bahuta bolane vAle kI bahuta yudaMzA hotI hai, isa kAraNa sAdhaka ko kama-se-kama bolanA caahie| 1 matAMga 114125 2 sthAnAMga 61 3. uttarAdhyApana 14 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanodarI tapa 226 upasaMhAra to kalaha kI bhISaNa lIlA Aja sarva vidita hai / usase mAnava jAti naSTa ho jAtI hai / isaliye bhagavAna ne sAdhaka ko upadeza diyA hai vaha kalaha ko, paraspara ke jhagar3e ko zAMta kare / zAstra meM batAyA hai- sAdharmiyoM meM paraspara kalaha ho jAne ke bAda jaba taka vApasa kSamA yAcanA na kare taba taka sAdhu ko AhAra pAnI nahIM karanA cAhie / yadi turanta kSamA yAcanA na kare to eka dina meM, pakSa meM, mAsa meM, cAturmAsa meM tathA adhika se adhika saMvatsarI para to paraspara kA kalaha avazya hI zAMta kara leM | yadi saMvatsarI para bhI kalaha zAMta nahIM hotA to usakI sAghutA aura zrAvakapana to kyA, kintu samyaktva bhI nahIM raha sakatI ! jo na uvasamada tassa Natthi ArAhaNA, no usama tassa atyi ArAhaNA / jo kalaha zAMta nahIM karatA vaha dharma kI ArAdhanA nahIM kara sakatA, jo kalaha ko zAMta karatA hai, mana kI gAMTheM khola detA hai vahI dharma kA ArAdhaka ho sakatA hai | Apa jAnate haiM-mana meM gAMTha rakhane vAlA 'nirgrantha' (zramaNa) nahIM ho sakatA | to mana ko gAMTheM miTAne ke lie, mana meM prasannatA jagAne ke liye, jIvana meM dharma kI ArAdhanA karane ke liye bhAva kanodarI ke isa rUpa kI ArAdhanA atyanta Avazyaka hai ki dhaka -appa ka ko gAMva kareM / - alpa kalaha varSAt isa prakAra anoda ke hue| inakI sampae ArAdhanA se jIvana meM saguna eka nayA Ananda prApta ho sakatA hai| yaha ka jIvana aura kA jIvana donoM hI sunA hai / 3 iTavara ANa 14 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jaina dharma meM tapa dharma kI sAdhanA kaise hoMgI ? isalie sAdhaka ko zAMti prApta karanI ho to kalaha zAMta karanA hogA / kaI kAraNa ho sakate haiM--svArtha meM bAdhA Ane para, kalaha hone icchita vastu na milane para ahaMkAra para coTa par3ane se tathA lena-dena ke viSaya / ye sabhI bAteM manuSya ke kapAyoM se sambandhita haiM, isalie prArambha meM kapAyoM kI kamI karane kA upadeza kiyA hai / kapAya kI kamI hogI to kalaha kA prasaMga Ane para bhI manuSya apane mana ko samajhAkara use TAla degA / - kalaha se bar3e-bar3e sAmrAjya naSTa ho gaye / kauravakyoMki vaha jAnatA pAMDavoM kA vizAla sAmrAjya paraspara ke kalaha ke kAraNa hI naSTa huA hai / - nItikAra kA kathana hai kalahAntAni hamrmyANi kuvAkyAntaM ca sohRdam / 1 kuvacana se mitratA kA nAza ho jAtA hai, aura kalaha se kuTumba kA kSaya / jo bhArata sone kI cir3iyA kahalAtI thI, aura jahAM bar3e-bar3e parAkramI rAjA hue, vaha bhArata bhUmi mleccho, anAyoM aura musalamAnoM ke pairoM se kyoM roMdI gaI ? yahAM kA vaibhava kyoM lUTA gayA ? yahAM ke svarNa-ratnajaTita maMdiroM kI pavitra mUrtiyAM kyoM tor3I gaI aura kyoM lAkhoM hindU musalamAna bane ? kyoM hinduoM kA rakta vahA aura unakI sabhyatA, saMskRti, dharma, bhakti pUjA AkramaNakAriyoM ke pairoM se kyoM kucalI gaI ? sirpha eka hI kAraNa hai-- Apasa kA kalaha ! phUTa ! Apasa ke kalaha se, dveSa se kucha hindustAnI vIroM ne videzI AkramaNakAriyoM ko bulAyA, unheM sahayoga diyA - aura eka dina ve nAkAMtA unhIM ko, unake baMdhuoM ko dAsa banAkara hatyA karake mAlika bana baiThe | jaina zAsana jo eka dina mahAna tejasvI dharma zAsana thA / Aja kitane Tukar3oM meM baMTA hai ? kitane gaMpradAyoM meM guNDA ho rahA hai? usakA prAcIna gaurava kahAM lupta ho gayA ? unakA kAraNa yahI hai- paraspara kA kalaha ! sAdhuoM kA kalahU ! zrAvakoM kA kalaha ! isI se jaina dharma ke Tuka Tukar3e ho gaye ! ogavAna jAti chinna-bhinna ho gaI / 1 paMcataMtra 2073 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI tapa 231 phira vaha 'tapa' yA 'dharma' kaise ho sakatI hai ? bhikSAvarI 'tapa' tabhI ho sakatI hai jaba vaha niyama pUrvaka, pavitra uddezya se aura zAstrasammata vidhi-vidhAna ke sAtha grahaNa kI jAya ! 'bhikSAcarI tapa' meM hameM bhikSA ke samasta aMgoM para vicAra karanA hai / zAstra meM usako kyA vidhi hai, kyA uddezya hai isa para bhI cintana karanA hai ! bhikSA ke tIna bheda sakate haiM / pAtra aura uddezya kI apekSA se mikSA ke aneka bheda kiye jA jaise eka daridra bhikhArI bhI roTI mAMgatA hai--ghara para ghUmatA hai, aura eka tyAgI tapasvI zramaNa bhI AhAra kI gaveSaNA karatA huA UMca-nIca kuloM meM 'bhramaNa karatA hai, to kyA ina donoM ko zikSA kabhI eka koTi meM A sakatI hai ? nahIM ! donoM bhikSuka hote hue bhI unakI vRtti meM AkAza pAtAla kA antara hai - jaise- "Aka dUdha - gAya dUdha antara ghanero hai," Aka ke dUdha meM aura gAya ke dUdha meM mahAna antara hai, hore aura kAMca ke Tukar3e meM bahuta bar3A pharka hai vaise hI ina bhikSukoM ko bhikSAvRtti meM bahuta antara hai ! AcArya haribhadra ne tIna prakAra kI bhikSA batalAte hue kahA hai sarvasampatrI caMkA paurupanI tathAparA / vRttibhikSA ca tattvajJaM riti bhikSA pripoditA / 1 bhikSA tIna prakAra kI hai- dInavRtti, pIpana aura smp| jo nAva varSAga, Apasta daridra vyakti mAMgakara jAte hai, vaha na vRddhi bhikSA hai| jo zrama karane meM rAma hokara hokara bhI kAma se jI purAkara bhAgakara gAte hai, kamAne kI zakti hote hue bhI mAMga 'ponI' bhikSA hai arthAt purAtya kA nAza karane vAlI hai| aise rAmu meM deza ke bhAra hai| jinakI mAMga ko paTa jAtI hai, aura mAMgane me ho peTa bhara jAtA hai aise AdamI bhI mata karanA nahIM caahte| mege bAda yaha hai--yA mile dANA kA karegA nA ?" mAMgane se ho jaya peTa jAtA haivI cayA kI nayA sarakAra hamArA nayA vivAha sadakA pramANa Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI tapa tapa ke bAraha bhedoM meM 'bhikSAcarI' tIsarA tapa hai / bhikSAcarI kA artha hai-vividha prakAra ke abhigraha, (niyama saMkalpa Adi) karake AhAra pI gavepaNA karanA / .bhikSA kA sIdhA artha hotA hai-yAcanA, mAMganA / kintu sirpha mAMganA bhAtra tapa nahIM hotaa| aneka bhikhArI dara-dara hAtha phailAte haiM, solI pasAre ghUmate haiM, "ammA ! do paisA de de, bAbU ! kucha dete jAo!" zaharoM meM cAroM aura isa prakAra kI guhAra-pukAra sunAI degii| sahanoM para, sTezanoM para, rela meM kahIM bhI jAmo bhikhAriyoM kI phoja mAMgatI-huI, dInatA pUrvara yAcanA karatI huI dikhAI degI, kyA ye bhIkha mAMgane vAle bhI nizAnA hai ? inakI bhikSA vRtti kyA bhikSAcarI tapa hai ! nahIM ! yaha to ulTA pApa hai, ! mAstra meM kahA hai AdINavitti yi pharei gavaM' jo dInatA pUrvaka bhikSA mAMgatA hai, vaha bhI pApa karatA hai| isalie dInatApUrvaka, asaMyama ko aura lipa peTa bharane kI lAnamA se jo bhikSA mAMgatA hai, usa nikSA ko vAsava meM 'misA' nahIM, 'bhIma' gahanA nAhie ! yaha to azAna nimnastara kI hai, 1 mUna gatAMga 11016 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI tapa isa zabda para jainAcAryoM ne bahuta hI vyApaka rUpa se vicAra kiyA hai aura gAya kI caryA kA Adarza bhikSa ke lie batAyA hai / bhAcArya jinadAsa aura haribhadra nAdi se vizleSaNa para se spaSTa hotA hai ki jisa prakAra gAya acchI-burI ghAsa kA bheda kiye binA eka aura se dUsarI ora taka caratI huI calI jAtI hai, vaha kisI prakAra zabda, rasa Adi viSayoM meM Asakta na hokara sirpha udarapUrti karane ke lie gAmudAnika rUpa se ghAsa caratI hai, aura vaha bhI bana kI hariyAlI ko naSTa kiye vinA, use jar3a se binA usAr3e sirpha Upara-Upara se thor3A-thor3A sAtI hai| isI prakAra muni sarasa aura nIrasa AhAra kA vicAra kiye vinA sAmudAyika rUpa se bhikSA ke lie calatA hai| koI rAjA yA seTha kA para A gayA taba bhI aura kisI garIva kA para A gayA tantra bhI sabhI gharoM se, thor3I-thor3I bhikSA grahaNa kara letA hai, aura svAdiSTa AhAra Adi meM mArA hure dinA sirpha saMyama yAtrA ke nirvAha ke lie hI lAhAra prahaNa karatA hai| isalie muni gola nikSA vidhi ko 'gonarI' kahA gayA hai| zAstroM meM jahAM bhI muniyoM pI bhikSA vidhi kA varNana AtA hai vahAM . kAhI bAba sAmane AtA hai ri-- uccanIyamaniyama phulA aramANe una, nIna aura madhyama guloM meM samAna bhAva se bhikSA mArate hue vigarate haiM / isakA artha yA nahIM hai ki nikSA kana-nIna zuna-anuna mA / vimAko narame ko bhI para cIna meM A jAye meM pradeza pAra jAyemAgomAko nAka dhirana hai, vivekahIna liyA hai| sAgara gara mAmA- iAna karato pAni ko yA bhI jAnanA gAmi pinamA paragonamA kurA mi mA magita ? tarent Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jaina dharma meM tapa sakatI hai ? aura Azcarya kI bAta to yaha hai Aja kala aise puruSatva hIna mAMgakhora vyakti saMsAra meM jidhara dekho udhara hI phaile hue dikhAI deNge| bar3ebar3e zaharoM meM to mAMganA bhI eka vyavasAya bana gayA hai| subaha se zAma taka mAMga kara koI pAMca rupaye kamA letA hai, koI dasa ! aise maMgate peTa bhara kara khAte bhI nahIM, mAMga-mAMga kara jamA karate jAte haiN| to isa prakAra kI bhikSA - vRtti 'paurupaghnI bhikSA' kahalAtI hai| bhikSA kA tIsarA rUpa hai-sarvasampatkarI / jo tyAgI ahiMsaka, saMtopI / zramaNa Adi apane udara nirvAha ke lie mAdhukarI vRtti se gRhastha ke ghara meM sahaja bhAva se banA huA zuddha AhAra grahaNa karate haiM, aura AhAra kI nirdoSa vidhi se use khAte haiM, una muniyoM kI bhikSA-sarvasampatkarI bhikSA hai arthAt vaha 'bhikSA dene vAle aura grahaNa karane vAle donoM kA hI kalyANa karane vAlI hai / 'sarvasampatkarI' bhikSA dene vAlA, aura lene vAlA-donoM hI sadgati meM jAte haiM-vo vi gacchaMti suggi| bhikSAcarI, jise tapa kahA gayA hai, vaha yahI sarvasampatkarI bhikSA hai / yaha dharma kI ArAdhanA karane vAlI aura mokSa kI sAdhikA hai| gocarI aura mAdhurI "bhikSAcarI' ko zAstroM meM kahIM-kahIM gocarI 'mAdhukArI aura kahIM vRttisaMkSepa' kahA gayA hai| ye sabhI zabda bhikSAvarI ke ucca bAdazaM ko batAte haiM / uttarAdhyayana, dazavakAliyA, aura AcArAMga Adi AgamoM meM 'gopara' zabda kA hI adhika prayoga humA hai / dazavakAlika meM ise gogaraga'-- . gocarA' kahA hai / monara zabda kA artha hai-gAya kI taraha caranA, bhikSATana krnaa| - - 1 dazavazAliga 100 2 davAliya. 5 // 1 // 3 (sa) uttarA 3025 3 gorica karaNaM gocara :--uttamAdhamamanyamagule pyarAtAhiSTamma mikSA. TanaM- hAribhadrIya TolA, patra 163 / / (ga) gorikha narama goponahA mahAdisu amuniyo-agasyamidamUNi Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI tapa jahA dumassa pupphetu bhamaro Aviyai rasaM / na ya purpha philAmei so ya poNei appayaM / jaise bhramara phUloM para ghUmatA huA thor3A-thor3A unakA rasa pItA jAtA hai, phira ur3a jAtA hai, aura phira kisI anya phUla para jAkara urAkA ghor3A sA rasa pI letA hai / isa prakAra thor3A-ghor3A rasa pIkara vaha svayaM bhI saMtuSTa ho jAtA hai aura phUloM ko bhI koI hAni nahIM phuNcaataa| isI prakAramahagArasamA buddhA-madhukara ke samAna vidvAna muni hote haiM, ve gRhasya ke ghara meM sahaja rUpa meM bane hue bhojana Adi meM se thor3A-thor3A grahaNa kara apanA jIvana nirvAha bhI kara letA hai aura gRhastha ko bhI koI nApTa nahIM hotaa| niyuktikAra AcAyoM ne batAyA hai-jaise tRNa ke lie varSA nahIM hotI, hariNa ke lie tRNa nahIM bar3hate, madhunAra Adi ke lie puSpa Adi nahIM pAlate, vaise hI sAdhu ke lie gRhastha ke ghara meM bhojana nahIM banatA / arthAt jaise paryA, tRNa aura phala-phUla apane sahaja rUpa meM hote haiM base hI gRhasva ko ghara meM bhojana bhI sahaja rUpa meM banatA hai. usa bhojana meM se madhukara pI bhAMti zramaNa ghor3A sA anna mahaNa kara letA hai| zramaNa ko yaha patti mAdhukarI vRtti pahalAtI hai| madhugAra aura gau kA Adarza sAmane kara jo bhikSA kI jAtI hai| vahI bhikSAcarI, gaurI aura mAdhukarI vRtti kaalaatii| madhukAra ko yaha yatti na maMcana jaina paramparA meM ho, apitu baura paramparA meM enaM vaidika parampayA meM bhI lApA bhikSA vidhi mAnI gA ttisaMkSepa mikSAparI kA eka nApa hai yatti saMkSepa / nAma apane mAya meM nAma / govarI meM mana kina bhAra prApta nahI ho sktaa| kabhI garma thAhArI batAne para nAgI jhAla: mila sakatI . rAhima . ni . . (7) madhamAna jipmH| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ... jaina dharma meM tapa paDiphuTeM phulaM na pavise, mAmagaM parivajjae, aciyatta kulaM na pavise ciyatta pavise kulaM / pratikruSTa-arthAt nindita, jugupsita aura garhita kula meM kabhI praveza nahIM karanA cAhie / ' jo kahe ki - muni ! mere ghara meM mata AnA, usa nipiddha ghara meM bhI nahIM jAnA cAhie ! jisa ghara meM jAne se ghara mAlika ko saMdeha ho ki yaha sAdhu kahIM guptacara banakara to nahIM AyA hai, aise kula : meM tathA jahAM jAne se gRhastha ke mana meM sAdhu ke prati aprIti ulTA pabhAva bar3he ki kahAM se A Tapake ! kyoM A gaye ! vaise gharoM meM bhI nahIM jAye / jahAM . jAne para prIti, sadbhAva aura zuddha bhojana kI prApti ho sake aise hI kuloM meM jAnA caahie| - hAM, to yaha viveka to bhikSa ko rakhanA hI cAhie ! binA soce-samajhe kisI ke ghara meM ghusa jAnA to anarthakArI ho jAtA hai| Apa kaheMge phira kyoM zAstroM meM sthAna-sthAna para yahI pada duharAye gaye haiM ? isakA samAdhAna hai--ki U~ca-nIca-madhyama kula meM bhikSATana kre| yaha nahIM ki kisI bar3e seTha ke ghara se to bhikSA le Aye, miSThAnna se pAtra bhara liye, garIba ghara meMjahAM sUkhI roTI milane kI AzA hotI hai use chor3a diyA / bhale. hI vicArA garIba palaka pAMvar3e bichAye sAdhu jI ke Agamana kI rAha dekhatA hai / sAmu. dAnika goyarI kA artha yahI hai ki sAdhu rasa kI, svAdiSTa bhojana kI lolupatA se rahita hokara samabhAva ke sAtha bhikSAcarI kare, aura thor3A-thor3A AhAra grahaNa karake gocarI kareM, na ki gadhAca rI ! jahAM par3e mUmala vahIM yema . kuzala-aisI bAta na kreN| gocarI ke isa Adarza ko mAdhukarI vRti meM bhI tolA gayA hai| zramaNa ko madhukara 'bhaMvare' kI upamA dI gaI hai| dazavakAlika meM kahA hai - 2 pratiSTa mala do taraha ke hote haiM-mRtaka aura mRtaka ke ghara alagAliyaH pratiSTa tathA soma mAtaMga Adi pAvakAlika - gardA pratirapTa ! niki maga sUta gAdi, bhAvarahi amojA ddaaymaayNgaadii| -- jinadAsa yUni, pa0 174 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 bhikSAcarI tapa hotI hai, vahI bhikSA bhikSu ke lie grAhya hotI hai / vAstava meM to bhikSA vahI hai jo sahaja hI gRhastha ke ghara meM prApta ho jAya ! bhikSu ke lie banAyA humA, kharIda kara lAyA huA bhojana Adi bhikSA nahIM, upahAra bana jAtA hai| ataH bhikSAcarI karane vAle zramaNa ko isa prakAra ke nirdopa AhAra kI hI aipaNA karanI hotI hai jo vAstava meM bhikSA ho, bhikSA ke niyamoM ke anukUla ho| bhikSA ke doSa bhikSu ko jo kucha bhI milatA hai vaha saba bhikSA ke dvArA hI milatA hai, arthAt mAMgA huA hI milatA hai| mAMganA-yAcanA bhikSu ko vidhi hai| isalie zAstra meM kahA hai savyaM se jAiyaM hoi natyi phici ajAiyaM / ' bhikSu ke pAsa jo kucha bhI hai, yaha gAva yAcita - arthAt bhikSA se prApta kiyA huA hai / na sagaidA huA hai, ne apane ghara se dIkSA lete samaya kucha sAtha meM lekara AyA hai| bhaviSya meM bhI jo kucha AvazyakatA hogI vaha bhI mAMgane para-dUgaroM ko sAmane pAya yA hAtha pasArane para hI milegA ! aura dUsare ke sAmane hAya pasAranA-mAMganA sarala nahIM hai| "pANo No suppasArae ata: mAMganA eka parIpaha hai, kATa hai| yahata se loga kahate haiM sAdhuoM ko gayA, unheM to mAMgA hamA milatA hai| jyAM meM mAMgA mile mAla tyAM ne phAI pAmore nAta! kiyA mAna jAte ki gAMganA jitanA kaThina mAvimalA -para jAya mAMga nahIM mija deho re phAja ! apane lie mAMgane se ho para mAyA . ziramAe nAmamA movAda mAMganA hI nahIM haiM, jinamaka aura Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kayin jaina dharma meM tapa I... madhura AhAra kI AvazyakatA hone para rUkhA sUkhA nIrasa ! kintu sAdhu usI meM saMtoSa karatA hai, apanI icchA kA, vRtti kA saMkoca karatA hai, mana kA tathA svAdendriya kA nigraha karatA hai, jaisA bhI mila gayA usI meM saMtuSTa hotA hai mana icchita vastu ke na milane para zoka nahIM karatA - la piNDe aladdha vA NANu tappejja paMDie ' isa prakAra use apanI vRttiyoM kA kaThora saMyama karanA hotA hai. isa kAraNa ise 'vRtti saMkSepa' bhI kahA hai / vAstava meM bhikSA eka parAzrita caryA hai, dUsare kI icchA aura rAtri ke anusAra bane bhojana meM hI svayaM ko prasanna rakhanA hotA hai, isameM svAdavijaya kI sAdhanA karanI hotI hai / bhikSAvRtti kA uddezya bhI yahI hai ki rasaicchA - ( svAdavRtti ko jIta kara jIvana yAtrA karanA: jAyAe ghAsamesejjA rasa giddha na siyA / 236 rasa ko Asakti chor3akara saMyama yAtrArthaM AhAra kI gaveSaNA kare, usa kAraNa isakA 'vRttisaMkSepa' nAma bhI sArthaka hai / nava phoTi parizuddha bhikSA yaha batAyA jA cukA hai ki bhikSA gAya ke samAna samabhAva pUrvaka aura madhukara ke samAna dUsaroM ko binA kaSTa diye alpa rUpa meM grahaNa karanI caahie| tathA svAdavijaya karake hI bhikSATana ke lie nikalanA caahie| isa prakAra jaina dharma meM bhikSA ko bahuta hI Adarza, vizuddha aura pUrNa ahiMsaka rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai ki-- bhikSu ko aisI bhikSA lenI cAhie jo navakoTi parizuddha ho, arthAt pUrNa rUpa se mahi ho, bhikSU, bhojana ke lie na svayaM jIvahiMsA kareM, na karavAeM aura na karate hue kA anumodana kareM / na vaha svayaM anna Adi pakAye, na pavAe aura na te hue kA anumodana kare tathA na svayaM mola leM, na livAe aura na lene yA kA anumodana kreN| ina vidhiyoM se vizuddha arthAt nirdoSa jo bhikSA 1 uttarAdhyayana 130 ph utarAdhyayama 111 goSTi parimuLe nita..... syAnAMga dA San Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mikSAcarI tapa ke samaya gRhasya ke dvArA lagane vAle doSa / ataH inakA nimitta gRhasya hotA hai| 1 AhAphamma-mAdhAkarma-sAdhu ke lie bnaanaa| 2 uddesiya-auddezika-sAmAnya yAcakoM ke lie banAnA / 3 pUiphamma-pUtikarma---zuddha AhAra ko AdhAkarmAdi se mizrita krnaa| 4 mIsajAya-mizrajAta-apane aura sAdhu ke lie eka sAtha banAnA / 5 ThavaNA-rathApanA- sAdhu ke lie alaga nikAla kara rakha denA / 6 pAhuDiyA-prAbhRtikA--sAdhu ko gAMva meM lAyA jAnakara unheM viziSTa bhojana baharAne ke lie jImaNavAra, pAhune Adi kA samaya Age-pIche krnaa| 7 pAoyara---prAduSkaraNa-aMdhakAra yukta sthAna meM dIpaka Adi kA prakAzakara bhojana bhAdi denaa| 8 phIya-gIta-mAdhu ke lie kharIdanA / 6 pAmicca-prAmitya -- sAdhu ke lie udhAra lAnA / . 10 pariya Tiba-pariyatita-sAdhu ke lie bATA-sATA krnaa| 11 abhihaTa abhihatamA ke lie dUra me lAgAra denA / 12 ubhinna ubhina --lipta pAma kA muha solakara pRta Adi penA / 13 mAlohar3a-mAlApahata----para pI maMjila se yA chIke vagairaha se modI bhAdi se utAra kara denaa| 14 adhigja-Andara-duyana ne choga pAra lgaa| 15 misiha-anilaSTamA kI cau binA dUsare sAthI kI mAtrA denaa| 16 azoraya- sAdhu go gAMva meM AyA jAnakara apane lie banAye jAne vAle bhojana meM aura adhiraH yahA denaa| na A ne bahA yopa mAnA gayA ke lie manAyA. TET HTET panAne meM, meM if Adi 3, TER HIT ne mAmA-mAmA nalie Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E mila gayA | mAMgane para bhI yadi niyamoM ke anukUla mile to leveM, anyathA khAlI hAtha lauTa Ave / sAdhu kI 'mikSAcarI' ke niyama bahuta hI kaThora aura bahuta hI sUkSma hai / unakA pUrA vicAra karake hI sAdhu AhAra Adi grahaNa karatA hai / aura vaisI bhikSAcarI hI tapa kahalAtI hai| yahAM para hama AgamoM meM varNita bhikSAcarI ke doSoM kI kucha carcA kareMge tAki usakA asalI svarUpa parijJAta ho sake / sAdhu jo bhikSA kI yAcanA karatA hai, use 'epaNA' kahate haiM / 'eMpaNA' meM tIna zabda Ate haiM jaina dharma meM gavasaNA- gAya kI bhAMti AhAra prApta karanA / grahaNapaNA - grahaNa karate samaya usakI zuddhAzuddhi kA viveka rakhanA / paribhogepaNA - AhAra karate samaya bhojana ke doSa TAlakara samatApUrvaka prApta AhAra kA bhoga karanA / gavasaNAe gahaNe ya paribhogesaNAya ya / AhArovahisejjAe ee tini visohae || uggamuppAyaNaM paDhame bIe sohejja esaNaM / paribhoyammi caukkaM visohejja jayaM jaI // ina tInoM epaNAoM kA varNana karate hue uttarAdhyayana meM batAyA gayA hai. uttarAdhyayana 24|11-12 tapa AhAra, upadhi, zayyA Adi prApta karate samaya bhikSu gavepaNA, grahaNapaNA ora paribhogapaNA kI zuddhi kA viveka rase / udgama ke, utpAdana ke, eNA ke aura paribhoga ke jo-jo doSa haiM unheM sarvathA dUra karatA huA vizuddharIti se gocarI kareM | (1) 16 udgama doda e udgama doSa kA artha hai AhAra ko utpatti 1 2 vAhaka muddesiya kamme va nIsajAe va / aar genre pAloyara kI pAmi // ubhina mAnohaTe iya / pariSaTTie abhi arine animiTThe me || -nivRkti 62 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 bhikSAcarI tapa 14 cUrNa---cUrNa, aMjana Adi se vazIkaraNa karake lenaa| 15 yoga-AhAra ke lie siddhi Adi yoga-vidyA kA pradarzana karanA / 16 mUlakarma-garbhastaMbha Adi gRhya prayoga batAkara AhAra lenaa| (3) 10 grahaNapaNA ke ghoSa ye dopa AhAra grahaNa karate samaya lagate haiM / inameM sAdhu aura gRhastha donoM kI milI-bhagata rahatI hai / arthAt gRhasya kI ora se bhI ye doSa lagate haiM aura sAdhu kI ora se bhI, ataH ina dopoM ke nimitta donoM hI ho sakate haiM / 1 zaMpita - bAghAkarmAdi dogoM kI zaMkatA hone para bhI AhAra lenaa| 2 prakSita-sacitta Adi kA saMghaTTA hote hue bhI AhAra lenaa| 3 nikSipta--sacitta vastu para sA huA AhAra lenaa| 4 pihita-sacitta vastu se DhaMkA huA AhAra lenaa| 5 saMhata-pAya meM pahale se rase hue akalpanIya padArtha ko nikAlakara usI pAma se dAna denaa| 6 dAyaka-zarAbI, gabhiNI Adi dAna dene ke anadhikArI se thAhAra 7 unmiyasanitta se mizrita AhAra lenaa| 8 apariNata--- pUre taura para pake binA apAya zAkAdi lenaa| hai lipta-dahI, pRta bAdi se lipta hone vAle pAma yA hAya ne AhAra lenA ! lipna hAtha pahale (sacina pAnI meM) hone ke kAraNa puramA dIpa aura bAda meM dhAna kA kAraNa manAtama aura 10 jati choTe nIce pahale ho, aisA AhAra lenA / mimAnisa saaymii| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jaina dharma meM tapa sAdhu kI bhikSAcarI kA pahalA niyama hai ki vaha apane lie banA huA mAhAra na leM / zAstra meM to yahAM taka batAyA hai ki AdhAkarma AhAra kA eka kaNa bhI yadi kisI bhojana meM mizrita ho gayA hai to vaha AhAra bhI sAdhu na leN| ... (2) 16 utpAdana dopa---ye 16 doSa bhikSA grahaNa karate samaya sAdhu kI ora se laga sakate haiM / inakA nimitta muni hI hotA hai| 1 dhAtrI --dhAya (mAyA) kI taraha gRhastha ke vAlakoM ko khilA-pilAkara . haMsA-haMsA kara AhAra lenaa| 2 dUtI-dUta ke samAna idhara-udhara saMdeza pahuMcAkara AhAra lenaa| 3 nimitta-zubha-azubha nimitta (jyotiSa) batAkara AhAra lenaa| 4 AjIva-apanI jAti, kula Adi vatAkara AhAra lenaa| 5 vanIpapha - bhikhArI kI bhAMti gRhastha kI cApalUsI karake AhAra lenaa| 6 cikitsA-AhAra prApta karane ke lie auSadhi Adi batAnA / 7 phrodha--gRhastha para krodha karanA yA zApa Adi kA bhaya dikhAkara AhAra lenaa| 8 mAna-apanA prabhutva jamAkara, zekhI baghArakara AhAra lenaa| 6 mAyA--kisI prakAra kA chala kapaTa racakara AhAra lenaa| 10 lobha-sarasa bhojana kI lAlasA se ghUmate rhnaa| 11 pUrva pazcAt saMstava-dAna dAtA ke mAtA-pitA yA sAsa-zyatura Adi se apanA paricaya batAkara bhikSA lenaa| . 12 vidyA-AhAra ke lie kisI prakAra kI vidyA mAdi sApanA yatAnA maravA unakA prayoga karanA / 13 maMtra-maMtra prayoga dvArA AhAra lenaa| 1 dhAI duI nimite mAjIya vaNImage tigicchA ya / mora mANe mAyA lome ya hapaMti dasa ee / pani pacchA muMgavijjA mate pa sunoge / upAyamA dolA solana meM gUlakammai 2 // -miniyaMkti 408-409 . Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mikSAcarI napa 243, . kArya meM kucha bhI tapasyA nahIM karanI par3e, mana, vacana Adi kA saMyama va nigraha karane kA avasara bhI na Aye vaha kArya 'tapa' kaise ho sakatA hai ? vaidika paramparA meM to AdhAkarma, auddezika Adi jaise zabda bhI nahIM milate haiM, kintu bauddha paramparA jo ki zramaNoM kI hI eka paramparA hai aura bhagavAna mahAvIra ke samaya meM ho jisakA vikAsa vistAra humA, usameM bhI aise niyama nahIM haiM / bauddha granthoM ko par3hane se jJAta hotA hai ki vahAM bhI bhikSu ke lie banAyA huA, kharIdA huA, lAyA humA, nAdi AhAra grahaNa kiyA jAtA thaa| eka bAra siMha senApati ne buddha ko saMgha sahita nimaMmita kiyA thA aura bAjAra se mare hue pazuoM kA mAMsa maMgavAcAra unheM bhojana diyA thaa| isI prakAra kA eka aura ullekha hai ki eka taruNa zraddhAlu mahAmAtya ne buddha sahita bhikSA saMgha ko nimaMtraNa diyA / yuddha ke sAtha sAr3e bAraha sau bhikSa, ye mata: usane lAde bAraha sau gAliyAM taiyAra karavAI aura Ane para pratyekA bhimA ko esa-eka bAnI parosI / ina saMdarbho se mAta hotA hai ki bauddha bhikSA AdhAkarma, audde zikA, abhihata Adi doSoM ko nahIM TAlate the| bhikSA ke viSaya meM itanA gaharA aura sUkSma ciMtana sirpha jaina dharma meM hI kiyA gayA hai| bhidhA ke viSaya meM sUkSma se sUkSma hiMsA ko nahIM TAlA gayA hai / yahAM taka ki bhikSa, ke nimitta banAyA dabA to dUra, kintu apane liye banAye hue bhojana meM yadi ko hissedAra ho, unameM se eka moThA ho ki maiM muni ko bhikssaa| yaha muni se mAnA gare ki.mahArAja ! bhikSA liijie| kintu mUsA yadi denA ne . pAnora unakA mana bhikSA dene meM pApa pAtA ho to muni ko pAhie hi yaha bAra bhI na leM / mahiaigA karane se eka ke bAda meM loga, bhapakSA papItA ko bhI hai, jo ki hA prakAra kI mahimA kii| mom 1 f ire, ream 2 Fram feer : mAna 18244 5, puSTa 265 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. jaina dharma meM tapa mikSAvarI ke ina 42 dopoM kA varNana mUla AgamoM meM eka sthAna para nahIM milatA hai | kucha dIpoM kA varNana AcArAMga, kucha kA dazavekAlika, uttarAdhyayana, tathA praznavyAkaraNa evaM bhagavatI sUtra Adi meM alaga-alaga AtA hai | AgamottarakAlIna graMthoM meM jaise piMDa niyukti, pravacana sArodvAra, Avazyaka vRtti Adi meM eka sthAna para bhI prApta hotA haiM / 242 - paribhogapaNA (grAsapaNA) ke saMyojanA, apramANa, aMgAra Adi pAMca dopa batAye gaye haiM, unakA sambandha bhikSAcarI se utanA nahIM hai jitanA ki AhAra vidhi ( rasavRtti) se haiM, ataH hamane unakA varNana rasa parityAga ke antagataM yathAprasaMga kara diyA hai / isI prakAra bhagavatI sUtra (711 ) meM kSetrAvikrAMta, kAlAtikAMta Adi bhikSA ke cAra dopa batAye haiM / unakA sambandha UnodarI tapa se baiThatA hai / ataH usI prasaMga meM cAroM kA varNana kiyA gayA hai / zramaNa sUtra ke gocaracaryA sUtra meM bhI gocarI ke aneka doSa aura vidhiyoM kA sUkSmavarNana kiyA gayA hai / vistAra ke lie pAThaka (zramaNa sUtra : vivecana upAdhyAya amaramuni) dekha sakate haiM / isa taraha udgama, utpAdana aura epaNA ke doSoM ko kula saMkhyA bayAlIsa hotI hai / ye bayAlIsa dopa 'bhikSAcarI' ke haiN| ina dIpoM ko TAlakara viveka pUrvaka bhikSA grahaNa karanA - zikSAcarI hai / pAThaka kalpanA kara sakate haiM ki jaina muni kI bhikSA ke sambandha meM kitane niyamopaniyama banAye gaye haiM, bhikSA kI vidhi kitanI kaThora aura vivekapUrNa hai| bhikSA vidhi ke sambandha meM itanA gaharA vivecana anya kisI zrI bhikSuka paramparA meM nahIM milegA / nikSA lenA to vaidika evaM bauddha paramparA meM bhI vihita hai, kintu vahAM bhikSA ke niyama bahuta masta hai| yahAM para isa prakAra ke 42 doSoM ko, navakoTi vizuddhi ko koI bhI nahIM hai / yasa bhikSuka ne yAcanA ko, dAnA ne jaisA bhI, jahAM se bhI lAkara de diyA, bhikSuka ne grahaNa kara liyaa| isa prakAra kI bhikSA bahuta hI AsAna hai, isI kAraNa hama bhikSA ko 'tapa' kahA bhI , hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcI tapa 245 isa mAhAra ko lene se pazcAtkarma Adi dopa to nahIM lagegA ? yadi mehamAna Adi ke lie banAyA ho to lene se unheM kamI na par3a jAya jisase dubArA banAnA par3egA unheM burA lage, to vaha AhAra bhI na lethe| kisI garbhavatI strI ke lie banAyA ho, aura vaha sA rahI ho to usakA bhojana bhI nahIM leve / 2 garIboM aura bhikhAriyoM ko dene ke nimitta banAyA ho to vaha AhAra bhI bhikSu ke lie akalpanIya hai / do sAjhIdaroM kA ho aura donoM kI pUrNa sahamati na ho to vaha bhI na leve / isa prakAra prApta AhAra ko bhAgama ke anusAra bhI epaNA kareM aura vyavahAra ke anusAra bhii| sAdhu kA uddezya sirpha bhikSA lenA, pAna yA peTa bharanA mAma nahIM hai, kintu zuddha aura nirdoSa bhikSA menA hai, yaha muddha bhikSA mile to leyeM, na mile to adIna bhAva ke sAtha punaH gagAlI loTa Aye ! yaha na sone ki dekho, gause loga haiM ? kasA gAMva hai ki yahA~ bhikSA hI nahIM milatI ? prakAra kA saMkalla bhikSu mana meM ho na lAve / kintu yaha sone kilo, koI bAta nahIM, Aja bhojana na milA to tapasyA kA hI prasaMga prApta huaa| kintu apane AcAra meM kisI prakAra kA dopa na Ane de ! bhikSA kA phAla jisamA mahatva aura nIraja jaina zramaNa ko milA kA hai, nA hI unakI vidhimA vidhipUrvaka samaya para kiyA gayA kAma hI sarAnImA hai| yadi mosamaya mukA mAra diyA javi mojAgI prakAre mAna lIniyA hogii| isIliye mahAvata hai..."samaya kA hamA gotA .mamA pAne para nArA mAmI ko hogA / maloM meM Amira ko nigama zAminAye unakA mAna bhI Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jaina dharma meM tapa donhaM tu bhUjamANANaM ego tattha nimaMtae / dijjamANaM na icchejjA chaMda se paDilehae / ' -do svAmI yA bhoktA ho, vahAM eka muni ko bhikSA ke lie nimaMtrita kare, taba muni dUsare ke abhiprAya ko bhI dekheM, yadi use denA apriya lagatA ho to muni usa bhikSA ko grahaNa na kare / mikSA ke anya niyama muni ko bhikSA ke sambandha meM jainasUtroM meM sthAna-sthAna para bahuta hI vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai| AcArAMga (21) praznavyAkaraNa ( saMvara dvAra 1.15 ) bhagavatI mUtra ( 711) uttarAdhyayana (26) dazavekAlika (5) tathA nizItha Adi sUtroM meM bhikSAcarI ke aneka vidhi-niSedhoM kA bar3A hI sUkSma varNana prApta hotA hai / AcArAMga dUsare zrutaskandha kA prathama adhyayana aura dazavaikAlika kA pAMcavAM adhyayana to vizeSa rUpa se bhikSA vidhi ke varNana se hI bhare haiM / isa kAraNa inakA nAma bhI 'piMDepaNA adhyayana' prasiddha ho gayA / vRhatkalpasUtra ke prathama uddezaka meM batAyA hai ki- bhikSA ke lie jAne se pahale kAmotsarga karanA cAhie / isa kAyotsarga-dhyAna meM yaha vicAra karanA cAhie ki "Aja maiMne kaunasA Ayambila, novI Adi vrata se rasA hai, mujhe kitanA AhAra lenA hai, kaisA AhAra karane kA merA niyama hai ?" isa prakAra kA cintana sAdhaka ko bhikSA ke lie jAne se pahale sAvadhAna kara detA hai ki Aja merA amuka saMkalpa hai, ataH amuka prakAra kA raMga, viga Adi nahIM lUMgA / aura sAdA bhojana bhI amuka maryAdA ke anusAra hogaa| davaikalika meM batAyA gayA hai, ki muni AhAra ke lie jAye to ke ghara meM praveza karake vaha zuddha AhAra kI gaveSaNA kareM, sarvaprathama yaha yaha jAnane kA prayatna kare ki yaha bahAra zuddha aura nirdoSa hai 1 malika 37 054 / 1127 (sa) --sonA vijayahI 1156 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAvarI tapa 247 gayA hai| prAcIna samaya meM bhagavAna mahAvIra ke nipya jisa samaya bhikSA karate the usakA varNana bhI sUtroM meM AtA hai| uttarAdhyayana sUtra ke samAcArI prakaraNa meM batAyA gayA hai .. paDhama porisi sajjhAyaM cIyaM kSANaM zivAya / taiyAe bhikkhApariyaM puNo cautyoi sansAyaM / ' muni pahale prahara meM svAdhyAya kare, dUsare prahara meM dhyAna kare, tIsare prahara meM zikSA ke lie jAye aura caudhe prahara meM punaH svAdhyAya kareM! isa vidhAna ke anusAra to mikSA kA kAla tIsarA pahara hI hai| to gayA lAja bhI yahI kAla mAnya hai ? isa prazna ke samAdhAna meM hameM AgamoM kI mUla bhAvanA ko dekhanA cAhie / prAcIna gAla go nAgarika jIvana kI jo vidhi milatI hai, usake anusAra usa samara bhojana kA samaya prAya: madhyAnhottara sAla hI thA / Ama bhI aneka pradezoM meM 12-1 baje ke samaya hI bhojana kiyA jaataa| isalie homakatA hai ki usa samaya kI prathA ke anusAra tImA pahara hI bhikSA nA magara mAna liyA gayA ho! uttarapyAna go bAzi ke anusAra gAvidhAna jAgaM yini / "utsargato hinatIya paurapyAmeya bhikSATanamanujAtam ---una vidhi (sAmAnya vidhi) ke anusAra tIsare pahara meM hI bhikSA manI naahie| kintu mA bAma meM yaha bhI kahA hai-- makAnaM sa picanjitA mAle hAla sapAyare' bhAganA chorAlamA para hI saba kArya karanA caahie| air bhI mAta ka zA meM samaya meM zikSA maratmanuraduate Y E : lAra 2133.5 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 246 batAyA hai / kisa samaya bhikSA karanI cAhie aura kisa samaya nahIM karanI cAhie isakA viveka bhI sAdhu ko rakhanA hotA hai / AcArya jinadAsa gaNI ne cUrNi meM eka kathA prasaMga dete hue batAyA haieka muni bhikSA kA kAla TAlakara akAla meM bhikSA ke lie ghUmatA thA / usa samaya gharoM meM kahIM caukA uTha jAtA, kahIM rasoI bandha milatI / phala yaha hotA ki muni bhUkhA-pyAsA hI khAlI jholI lekara lauTa AtA / ekavAra use khAlI loTate dekhakara kAlacArI- (sayama para bhikSA karane vAle ) muni ne pUchA- kyoM sune ! bhikSA milI ki nahIM ? vaha bar3a-bar3Akara bolA- kaisA hai yaha gAMva ! saba bhikhArI rahate haiM yahAM para ! kahIM bhI bhikSA nahIM milI ! isa para vaha kAlacArI bhikSu bolA- mune ! isameM bhUla to tumhArI hai aura gAMva ko doSa de rahe ho ! akAle carasi bhikkhu ! kAlaM na paDilehasi ! appANaM ca philAmesi sannivesaM ca garihasi ! bhikSu ! tuma samaya ko to dekhate nahIM ho, vaisamaya meM bhikSA ke lie ghUmate ho, phira bhikSA milatI nahIM to svayaM bhI seda sipna hote ho aura gAMva ko bhI gAliyAM dete ho ! to yaha doSa gAMva kA nahIM, tumhArA hI hai / " isa kathA prasaMga ko dekara batAyA gayA hai ki bhikSu jisa deza meM rahatA ho, jahAM vihAra karatA ho usa deza ke bhikSA kAla kA bhI jJAna se aura jana vahAM zikSA kA samaya ho taba bhikSA ke lie jAye ! saMpata freekAmma asaMto amucchi ! bhikSA kA samaya hone para asaMdhAnta arthAt anakula aura anAzala bhAva me bhikSA kI gaveSaNA karanI cAhie ! yaha hotA hai ki bhikSA kA koI gama meM nahIM batAyA gayA hai ? uttara hai AgamoM meM kSamatA 1 pani zarI vaidhAnika pra1111 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI tapa 24 saTa se jaise taise taiyAra hokara jAne kI jaldI karatA hai, idhara-udhara dekhatA huA jaldI-jaldI jAtA hai isase na pUrI IryA samiti dekhI jAtI hai aura na aipaNA samiti kA hI viveka rahatA hai| isa kAraNa pahalI vidhi yaha batAI hai ki bhikSa asaMbhrAnta-arthAt sthira citta ho, gaMbhIra hokara gajagati se dhIre-dhIre nIce dekhatA huA bhikSA ke lie jaaye| dUsarI bAta hai-- amUchita bhAva rkhe| AhAra ke prati Asakti na rkhe| svAdiSTa mAhAra ke prati gRddha na hokara bilakula anAkula evaM anAsakta rahe / gRhastha ke ghara meM jAye to vahAM bhI zabda, rUpa, rasa Adi meM mUcchita na ho| ghara meM gundara yuvatiyAM bhI hotI hai, kanyAeM bhI hotI haiM, sundara-yasya AbhUSaNa bhI par3he rahate haiN| vividha pakavAna, miThAiyoM se bAla bhare hote haiM, bhikSu unakI tarapha AM uThAkara bhI na dekheN| use to jo vastu mila rahI hai, basa ugI nI zuddhAzuddhi kI gavepaNA meM dhyAna rhe| acchA bhAva ko samajhAne ke lie AnAyaM jina dAma ne goyala kA . sundara udAharaNa diyA hai / jo isa prakAra hai.--- kisI nagara meM enadhanATya seva thaa| usane eka gAya pAla gopii| usa gAya ko eka bar3A dhA / saMTha kI putra-vadhU bachar3e kI bar3I sevA karatI, use apane hAya ne mArA mAlatI, pAnI pinAtI aura sama-samaya para jAnI gaMgAla gatI ! ka bAra seTa meM ghara meM koI upAya ! mAra me ge mahamAna mAye / bhara meM sabhI loga salaya ko tamAnI meM aura sAmAnoM ke sAmanamanAra meM laga gara / ma ni mAyA mA pAnI bhI lomana gareM / meha ko pilo aura supara bAtoM meM majA mAnA sthAmA mArI / mana mAra ke mAre bAra mAmA / mI bhAvAna gumara mA naulo nA ! ko himA kA nAma bhI nahIM ! mottii| isame / meM nara nara mAdI ne Tii aura nA ? Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ... jaina dharma meM tapa cAhie, khAne ke samaya khAnA cAhie aura sone ke samaya sonA cAhie / deza va kSetra kI prathA badalatI rahatI hai, deza kI prathA ke anusAra java madhyAhna . meM bhojana banatA thA to bhikSA kA kAla bhI madhyAnha thA, aba yadi devA ko prathA dUsare pahara meM bhojana banAne kI ho gaI aura bhikSu phira bhI tIsare pahara ko pakar3e rahe, usI samaya bhikSA ke lie nikale to vaha to akAla varyA ho gaI ! jabaki 'akAla caryA' ko chor3akara kAla caryA kA anusaraNa karane kA spaSTa Adeza hai| isIlie zAstroM meM-setta kAlaM ca vinnAya- . kSetra aura kAla ko jAnakara AcaraNa karane kI sUcanA dI gaI hai| ina saba bAtoM para vicAra karane se yahI pratIta hotA hai ki jisa deza meM, jina samaya loga bhojana karate hoM usa samaya bhikSA ke lie nikalanA bhikSAgarI kA kAla hai, aura usase pahale yA pIche jAnA, akAla caryA hai| ... cheda sUtroM meM to bhikSA kA kAla sUryodaya me sUryAsta pUrva taka batalAyA gayA hai, para inakA yaha artha nahIM ki bhikSa. dina bhara hI bhikSA ke lie ghUmatA rhe| isakA mAzaya yahI hai ki dina ke samaya meM jaba jahAM mikSA kI prApti kA ucita samaya ho, taba vahAM bhikSA ke liye jaaye| bhikSA phI vidhi mikSA kA kAla prApta hone para jaba bhikSa bhikSA ke liye jAye to garI jAnA cAhiye ? kisa prakAra gRhastha ke ghara meM praveza karanA aura kisa prakAra kI vRtti rasanA--yaha bhI eka mahatvapUrNa bAta hai| zAstroM meM ina vidhI kA bhI bahuta vistAra se varNana milatA hai| bhikSA meM niya jAto hue muni ko sabase pahale- asaM to amuTiyo - agasAMta aura anchina honA cAhie / bhikSA kA samaya hone para mana naMbara nahI konA nAmini nalI, sabase pahale gRhatya meM ghara meM jAkara zikSA le! gune pahale anya koI bhikSa yaha na pahana jAme ! dimAga koI gaInagA to vahI svAdiSTa AhAra pAna Adi meM jAyegA, aura mo . MATo gA / isa vicAra se mana meM janatA bAlI , mana . cana hogA mokAmAdiko lIga meM pratimAna kara Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI tapa 251 sAdhu to spaSTa kahatA hai-"mujhe bhikSA dene vAlA kisI lAlacavaza nahIM, kAmanAvaza nahIM, kiMtu nisvArthabhAva se tyAgI samajhakara deveM / " isa viSaya ko spaSTa karane ke lie TIkAkAra AcArya ne eka bahuta hI sundara dRSTAnta diyA hai| mudhAjIvI eka rAjA thA / eka dina usake mana meM dharma ke sambandha meM jinAsA jagI ki kauna sA dharma zreSTha hai ? usane apane maMtrI se pUchA--maMtrivara ! saba dharmoM meM zreSTha kauna sA dharma hai ? taTasvaSTA maMtrI ne nivedana kiyA--"mahArAja ! vaise to pratyeka dharma guru apane-apane dharma. ko zreSTha aura mokSa kA sAdhana batAte haiM, kintu hameM isasI parIkSA karake dekhanA cAhie / dharma ko pahacAna guru hotI hai, jo guru nispRha hogA, duniyAdArI meM jinakA kucha lenA-denA nahIM hogA yahI guru uttama hogA, aura usakA batAyA huA garma sanA tamA zreSTha hogaa|" maMtro phA .mana rAjA ne garna unaH gyaa| usane dharma gugaoM ko bulAne ke lie nagara meM ghoSaNA kAravAI ---"rAmA sabhI dharma gugnI mo modaya dAna denA cAhatA hai, aura unage pamaM sunanA cAhatA hai| ana: Aja bhI dharmaguma gajalamA meM upamita ho|" rAmAhI ghoSaNA sunakara bahuta se maMgavAmA meM pahu~ce / rAjA meM zAma una guToM meM pUjA-~~~orm mAramA bauna ni / mioM meM se kona:... nA na gare .....paroM nimA pasAra" aura mo meM .... Terreir ' mAFiREE - Air air - Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jaina dharma meM tapa putravadhU kI sundaratA aura sAja-zRMgAra se use koI vAstA nahIM thA, usakI najara to basa apane bhojana kI ora lagI, vaha usI meM masta thaa| isa dRSTAnta ke dvArA AcArya ne batAyA hai ki sAdhu bhI gRhastha ke ghara meM bhojana ke lie jAtA hai to vahAM vividha prakAra ke rUpa-rasa-zabda Adi viSayoM ke AkarSaNa rahate haiM, kiMtu bachar3e kI taraha una rUpAdi vipayoM se usakA koI lagAva nahIM hotA, vaha to sirpha apane grAhya bhojana kI ora hI dhyAna detA hai aura use prApta kara gRhastha ke ghara se loTa AtA hai / bhikSu ko gRhamya ke ghara meM jAne para isa prakAra Asakta rahanA caahie|' bhikSA lete samaya muni ko gRhastha ke sAmane apanA pUrva paricaya bhI nahIM denA cAhie ki maiM amuka parivAra kA janmA hU~--merA amuvA gharAnA hai| tathA na hI dAtA kI stuti karanI caahie| kyoMki ye saba ceSTAe~ tabhI hotI haiM jaba bhikSu ke mana meM sarasa bhojana prApta karane kA lAlaca hotA hai| bhojana kI Asakti va rasanolupatA hI sAdhaka ko girAtI hai / isIlie bhagavAna ne kahA hai-sAdhaka jo bhikSA meM udara nirvAha karatA hai, vaha bhikSA ke Upara hI nirbhara nahIM rahatA / vaha to apane dharma ke sAdhana bhUta deha kI pAlanA ke lie hI mikSA grahaNa karatA hai / isalie isa prakAra kA sAdhaka mudhAjIvI hotA hai| mudhAjIvI yI vyAcyA karate hue AcArya ne batAyA hai-muhAjIyo nAma jaM jAti kulAdIhiM AjIvaNa pisesehi paraM na jIvati -jo jAti, kula Adi meM sahAre nahIM jAtA, use mudhAjIyI kahA jAtA hai / vaha to nispRhatApUra dharma mAdhanA aura dharmopadeza ke lie hI jItA hai, isI uddezya se bhikSA grahaNa - karatA hai| usake mana meM yaha bhI vikalpa nahIM hotA ki bhikSA dene vAle ko amuphalAma batAU yA usakA amuka yA siddha karAdU ? agasara loga kahate haiM.---"jisagI nAce bAjarI usakI bajAya hAjirI" kiMtu yaha bAta una logo ke lie hai jo kisI kAmanA se, loga lAlaca me kimI kA aphagAne jo pavAve gAla pohAnaMda' hote hai ye bhI prakAra kI yukti gare / manA - - 1 kAlikA jinAmAni0 167.68 2 AnAgajinadAsa nidAda 20 5. . Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI tapa 256 mughAdAyI' arthAt kisI prakAra kI pratiphala kI kAmanA ke binA 1 mudhAdAyI kA eka artha yaha bhI kiyA gayA hai ki dAtA mana meM kisI prakAra ke pratiphala kI kAmanA nahIM rase ki maiM ise bhikSA detA hUM to mujhe amuka phala kI prApti ho athavA merA yaha kArya bhikSA lene vAlA sampanna kara deM / isa sambandha meM TIkA meM eka kAyA hai aika sanyAsI thA / eka bAra vaha eka bhakta (bhAgavata) ke ghara para pahuMcA aura bolA . maiM tumhAre yahAM cAturmAsa kAla vyatIta karanA cAhatA hUM, kyA tuma mere nirvAha kA bhAra uThA sakoge ? bhAgavata ne kahA--Apa mere yahAM cAturmAna vyatIta kareMge isameM mujhe khuzI hai, kintu merI eka gataM hai, yadi merI zarta Apako svIkAra ho to Apa prasannatApUrvaka rhie| sanyAsI ne kahA-zataM kyA hai ? bhAgavata ne kahA- maiM yathA mAya ApakI sevA karUMgA, lekina badale meM Apa merA koI bhI kArya nahIM kareMge / kyoMki pratyupakAra kI bhAvanA rakhane se merI sevAmA pAla kSINa ho jaaygaa| manyAsI ne zataM svIkAra kara lii| vaha usake ghara rahAra gyaa| bhAgayata bhI bhojana Adi se usane saMyA pArane lgaa| eka dina bAta ma nagara bhAgavata ke ghara nAra aaye| coroM nehA aura mucha nahIM lagA to ve bhAgavata kA por3A gurAkara hI le gii| jAte- jAtrA hone lagA to logoM kI bhaya lagA unahani ghor3A nadI kinAramA bAMdha diyA aura Age cala pdde|| apane niyamAnusAra prAta: sanyAsI nadI kinAramnAna karane gyaa| pahA bhAgAmApA gAnolo gara dene turana mAga garauTakara aayaa| apanI pratimA bnaaii| mamAmA bAla hIne sabhAgAra meM kahA- no vigAre nA yA rinA sAmorA sapane mAra gaTa 254 para Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jaina dharma meM tapa nAjA ne kahA 'Apa logoM ke uttara se maiM kucha samajha nahIM paayaa| ataH spaSTIkaraNa karake smjhaaie|" pahale bhikSu ne kahA- "maiM kathAvAcaka hai, logoM ko kathA sunAkara apanA nirvAha karatA huuN| dUsare ne spaSTIkaraNa kiyA maiM saMdeza vAhaka hai| yAtrA karatA rahatA hai aura logoM ke saMdeza idhara se udhara pahuMcAkara apanA nihi. karatA huuN|"tiisre ne batAyA- "maiM lekhaka (lipika) hUM / ataH hAtha se apanA nirvAha karatA hai| cauthe bhikSa ne kahA- "maiM logoM ko prasanna karane unakA anugraha prApta karatA hU~ usI se merA nirvAha ho jAtA hai|" sabase Akhira meM mudhAjIvI bhikSu bolA -- ' maiM saMsAra se viyata nignaMnya bhikSu huuN| mujhe jIvana nirvAha kI yA cintA ? nisvArtha buddhi se logoM ko upadeza sunAtA hai aura saMyama-nirvAha ke lie alpa bhojana vizuddha rIti se letA hai| maiM bhojana ke lie kisI kI stuti prazaMsA nahIM karatA, kigo ke sAmane daulatA nahIM dikhAtA aura na kisI ko satya upadeza dene hinagi nAtA hai| ataH maiM mudhAjIbI bhikSu huuN|". ___mudhAjIvI bhikSu kA bhayana sunakara rAjA bahuta prabhAvita huaa| usane sira jhukAkara nagazAra kiyA aura bolA-'vAstava meM gacce guru Apa hI hai, mujhe dharma kA jJAna dIjiye / " muni ne rAjA ko dharma upadeza diyaa| rAjA pratibuddha hokara unakA nipya bana gyaa| mudhAjIvI arthAt nisvArtha bhAva se logoM kA kalyANa kara liyA prApta karane vAlA nikSu vAstava meM hI Adarza hotA hai aura vahI nA . nikSA kA adhipAtI haiN| pene bhiA baTTA hI dunama ho / bAgama meM bullahAno muhAdAyI mudhAtrIyo yi dullahA / guhAdAyI mubAnIyo yoyi gacchati guggii|" Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidhAcI tapa bhaTThayiha goyaragaM tu tahA satteva esnnaa| abhiggahA ya je ante bhikhAriyamAhiyA / ' ATha prakAra kI gocarI (gocarAgra) aura sAta prakAra ko epaNAeM tathA anya jo abhigraha Adi haiM yaha saba bhikSAcArI tapa hai ! bhikSAcarI ke ATha bheda meM chaha bheda UnodarI tapa ke prakaraNa meM bhI uttarAdhyayana naga ke anusAra batAye gaye haiN| jaise peTikA, madhapeTikA Adi / isake do bheda aura haiM - jagati tathA vakragati / isa prakAra bhikSAcarI ke phula mATha bheda ye hue1 peTiphA-peTI (mandUka) kI taraha gAMva ke gharoM ke cAra bhAga vanAkAra naukora gati se bhikSA karanA / 2 apeTikA-AdhI sandUka kI taraha yo bhAga meM bhikSA krnaa| 3 gomUniphA-gaumUtra kI dhArA kI bhAMti virala TeDI-mer3hI gati ko mikSA krnaa| 4 pataMga yodhikA-panaMge pho taraha ur3atI huI bIca-bIca meM paroM ko chor3atI huI gati se bhikSA krnaa| 5 zaMgAyatAMsa kI bhAMti gola sapakArabAra gati se mikSA nA . 6 gatyA pratyAgatA-dara jAkara vApasa nIdhA loTa AnA, e ora jAte hae gorI kare, dUsarI ora Ahae gocalI paare| 7 ejati-pArala / 6 5 gati--Teko mati / Wrir gAto sapA upamAna meM ina doMgI koI nahIM hai| kI nomanIgara meM aura nAgarI sara meM hI meM bheda hI sAye ki mana meM noTo prAina na ! Emaira zAkA rAzi meM frey fnA ke Rar aanterwewrenimamsuman Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jainadharma meM tapa nisvArtha bhAva se dene vAlA aura niSkAma bhAva se lene vAlA -- donoM hI dAtA ' aura pAtra saMsAra meM durlabha hai| aise mudhAdAyI aura mudhAjIvI donoM ho sadgati meM jAte haiM / bhikSAcarI ke ATha bheda bhikSAcarI kA samaya, vidhi aura mahattva batAne ke bAda aba hama Agama meM batAye gaye bhikSAcarI ke vividha bhedoM para vicAra kreNge| uttarAdhyayana sUtra meM bhikSAcarI aura UnodarI tapa ke bhedoM meM bahuta sAmya dikhAyA hai, bhikSAcarI ke vividha bhedoM ko UnodarI tapa meM bhI le liyA gayA hai| isakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki bhikSAvarI kA mUla uddezya ramanA para vijaya prApta karanA he / mUsA rUkhA jaisA bhI bhojana mile arasaM virasaM vAvi-jaisA arasa-nIrasa AhAra prApta ho usase hI udara nirvAha karake apanI saMyama yAtrA calAte jAnA yaha bhikSAntarI kA uddezya hai / isameM peTa bhara kara bhojana prApta ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ! mana icchita bhojana kabhI mile aura kabhI na bhI mile / kabhI-kabhI bhikSu svayaM vividha abhigraha, saMkalpa Adi karake apane mana ko adhika nigrahIta karane kA prayatna karatA hai / usa nigraha meM kanodarI to apane Apa hotI hI hai, isa kAraNa una abhigraha Adi ko janoda tapa meM bhI ginA gayA hai jinakA varNana kanodarI tapa ke bheda meM kiyA jA cukA hai / aura vaha UnodarI bhikSAvarI ke mAdhyama se hotI hai isa kAraNa bhagavatI sUtra ( 2517 ) aura ubavAI sUtra (tapAdhikAra) meM use bhikSAnarI ke bhedoM meM ginA hai| isa gaNanA meM koI virodha nahIM, kintu bhAvanA kA sAmya hI adhika hai / baMba yahAM donoM sandarbhoM para hama vicAra karate haiN| uttarAdhyayana maiM yahA hai. (pRSTha 253 kA zepa ). kI thI, para aba Apa se rahA nahIM gyaa| Apa apanI to kisI se he ! aMta: aba maiM ApakI sevA nahIM krtaa| sevA lekara usakI sevA karane kA phala bahuta hI hotA hai / ata: maiM to sevA karanA cAhatA thA / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcI tapa 257 usameM dravya, kSetra, kAla, bhAva sambandhI abhigraha, epaNA sambandhI vidhi aura gati sambandhI veda bhI sammilita kara liye gaye haiM / tIsa prakAra ke abhigraha (1) yya abhigraha ( cArapha) - dravya vastu sambandhI vabhigraha karanA / jaise-ugrava ke bAkale, bhune cane Adi amuka dravya milegA to grahaNa karUMgA, anyathA upavAsa kruuNgaa| isameM vastu kI saMkhyA kA bhI saMkalpa kiyA jA sakatA hai-jaise do laDDU mileMge, eka roTI milegI to mUMgA, isase kama yA nadhika mileMge to nahIM dUMgA | yaha abhigraha hai| jaise bhagavAna mahAvIra udake vAle lene kA abhigraha kiyA thaa| (2) kSetra banigraha (dhAraka) --amuka kSetra meM AhAra milegA to lugAjaise-yAta na ghara ke andara baiThA hona ghara ke bAhara | dehalI meM paira kara baiThA ho / jaisevAlA ke sambandha meM bhagavAna mahAvIra kA abhigraha phalA-yaha hanI ke bIca meM baiThI huI milii| isameM aneka prakAra ke vikalpa kiye jA sakate hai, ke bAhara bhikSA mile, bhItara bhikSA mile, jamuka meM bhikSA mile to isa prakAra ke sabhI abhiya kSetra abhi meM bha (3) bAla abhigraha (dhAraka) - dina meM samaya dina ke amuka prahara meM, amuka ghaMTA meM gorI jaise bhagavAna mahAvIra me tIsare pahara kA (4) bhApa abhiyamuka nAti, ke sAtha jamUna graha kiyA thA AsUsI meM abhi karanA / nhiiN| to diyA thA / muni, bhAva jaise bhagavAna mahAvIra me abhi par3hane meM ffm bhikSA degA to gA kokaNA se ri ho, hI bhASA meM 2 to sugaH / bhApa meM hai| caH . 1 kapa bhojana ke pAfrom m bhojana pAe jAne Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa sAta aiSaNAeM (piNDapaNA) pUrva batAyA jA cukA hai ki doparahita, zuddha prAsuka anna jala grahaNa karane ko epaNA kahate haiN| epaNA ke tIna bhedoM meM eka bheda hai piNDagraNA / isake bhI do bheda batAye gaye haiM-piNDa paNA evaM pAnapaNA / AhAra grahaNa karane kI vidhi ko piNDepaNA kahate haiM aura pAnI grahaNa karane ko pAnapaNA / piNDepaNA ke sAta bheda ye haiM1 asaMsaTThA- dene vAle bhojana se binA sane hue hAtha tathA pAtra meM AhAra grahaNa krnaa| 2 saMsaTThA-sane hue hAtha tathA pAtra se bhojana denaa| .. 3 uddhar3A-vaTaloI se thAlI Adi meM gRhastha ne jo bhojana nikAlakara rakhA ho, vaha lenaa| 4 appalevA-jinameM cikanAI kA lepa na lagA ho, isa prakAra kA AhAra-jaise bhune hue cane Adi AhAra lenaa| 5. avaggahIyA-bhojanakAla ke samaya bhojanakartA ne thAlI meM jo bhojana parosa rasA ho, kintu abhI taka usa bhojana meM se kucha khAnA zurU na kiyA ho, vaha bhojana lenaa| . 6 paggahIA-thAlI meM parosa kara rakhA ho, aura bhojanakartA ne eka ___ grAsa usa meM se khA liyA ho, kintu dUsarA grAsa na liyA ho, isa prakAra jhUThA na humA ho, aisA AhAra lenA / / 7 jajjitadhammA--jo AhAra adhika hone se, athavA sAne, yogagana hone se pheMkane ke lie rakhA ho, phelA jA rahA ho, vaisA phailAne yogya AhAra lenaa| ima epaNA vidhiyoM se milAnaryA meM vizeSa saMgona hotA hai, paTolA AtImAyahI nirdopatA bhii| lAcArAMga gura me viTepaNA adhyayana meM rAmA smAnAMkana (6) meM piTIpaNA mA gAphI vistAra ke sAtha varNana milatA hai| bhiTAmI nidogavA mAma-mAya nizA ko Thora parza anAne kA bhI inameM bhAga AT | gati sepalyA ga yastu mAdigo dRSTige aura it free anya do aura nIma rAI meM ginAye gaye hai| / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI tapa -256 18 pRSTalAbhie - dAtA pUche ki Apako kisa vastu kI icchA hai, aisA prazna karane para AhAra grahaNa karanA / 19 apRSTa lAnie- kisI bhI prakAra kA prazna nahIM pUchane vAle se AhAra grahaNa karanA | 20 bhikSA lAbhika - bhikSu ko dene yogya AhAra milane para lenA / 21 abhikSA lAbhika-sAmAnya bhojana yogya AhAra milane para lenA | 22 anyalAyaka- dUsare rogI ke lie lenA / 23 opanidhika- anya sthAna meM kAyA huA bahAra lenA / 24 parimita piSTapAtika-parimita AhAra lenA / paNika- nirdoSa AhAra denA | 25. 26 saMvattika pati kI saMkhyA nizcita karake, jaise---jAvanI dati vA AhAra Adi ko gaveSaNa karanA / karane ke agraha isameM eka dati, dati yAvat dadati kiye jAte hai| jinheM pratimA bhI kahA jAtA hai|" yatA hai ki hI batAyA gayA hai. phira gRhasya uttara hai ki ina abhiyo meM kucha bhI kara sakatA hai| tapa to mukhyataH mAdhu ko lakSya para sa tapa kI sekatA hai ? abhiyaha aise hai jo kI bhAiM 1 ghara meM bhikSA ke lie jAtA hai gRhasya apane para meM baiThA huA manako sAdhanA kara hai -- "vAlI meM eka bAra jitanA paroga diyA gayA utanA hI goDa" apana apuSTa vArSika Ari nahIM gAnA " gudA ko guru yadi mana meM varSa kI bhAvanA hai usa vizeSa kI aura bhojana kA saMponeme for hai| after hI hai jo niyama sAMpa 10 adhika 7 ceka yoga meM bhI ana hai| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jaina dharma meM tapaH 2 nikSipta caraka-bhojana pAtra se nikAla kara anya pAna meM DAle hue AhAra ko grahaNa karane vaale| 3 utkSipta-nikSipta carapha-rAMdhane ke pAna se nikAlate hue bhojana ko khAne ke pAtra meM lete samaya mile to brahaNa karane vaale| . .... 4 nikSipta-utkSipta caraka-eka bAra nikAlA huA AhAra punaH bhojana pAtra meM DAlakara dUsarI bAra nikAlA huA AhAra lenA / 5 vartamAna caraka-khAne ke lie thAlI meM parosA huA AhAra lenaa| 6 sAharijjamANa caraka - ThaMDA karane ke lie cAlI Adi meM liyA ho, use punaH yatana meM DAla diyA ho, vaha AhAra grahaNa karanA ! 7 upanIta carapha-pAsa meM lAkara deve,athavA guNa-prazaMsA karate hue deve / 8 apanIta gharapha-sAmane se dUra haTAkara lejAkara deveM, bhayayA sAdhu kI niMdA karate hue dekheN| 6 unapIta apanIta caraka-pahale pAna meM lAge, phira dUra le jAye, ___ athavA pahale prazaMsA kare, phira nidA karake AhAra deve / 10 apanIta-upanIta gharaka-6 kA viparIta / 11 saMsRSTa caraka -AhAra Adi se lipta hAya va kuDalI meM AhAra dekheN| to lenA-~omA abhigraha karane vAle / 12 asaMtRpTa gharamA -- alipta hAya meM AhArAdi lene vaal| 13 tajjAta saMmRpTa gharayA-jo padArtha de rahA hai, usI padArtha meM kAma lipta ho aura taba deve to leveM / 14 sajJAta caraka ... aganicita paroM se AhAra lenaa| 15 mauna carasa...mIna pUrvara Azr mAranA / / 16 sapTalApiya-~-jisa zasta yA sAyA para samaSTi kI yamika to mAna smmaa| 15 adRSTa lAbhieH - jo AhAra mAmane diyA gayA ho, apanA ko pahale kabhI nahIM hogA mile to nA karanA / . Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAcarI tapa. apane rAjya meM sthAna-sthAna para bhojana zAlAe gulavAI thI, aura mahAnamikoM (rasodaloM) ko Adeza de diyA thA ki koI bhI zramaNa bAhAra ke lie Aye to use AhAra diyA karo, maiM tumheM badale meM ucita satkAra duuNgaa| nagara hai. lela, vastra Adi ne vikretA dukAnadAroM se bhI rAjA ne kaha diyAzramaNoM ko jo bhI vastu cAhie vaha dai digA kro| ugakA mUlya rAjakoSa meM de diyA jaayegaa| kucha zramaNa jaya isa prakAra kA nimichA, va trIta dAna lene lage to mAyaM mahAgiriko yAdahamA / unhoMne kArya hasti se pahA - "Arya! hameM isa prakAra kA adhika lAhAra nahIM lenA cAhie !" ___ Aya guhasti meM samaya kA prabhAva batAkara yA niyama meM gucha upekSA dikhaaii| mahA--- rAjA dharmAnurAgI hai, ata: janatA bhI usakA anukaraNa gAratI hai, isameM eMnI mAga gayA bAta hai? mAnahAgiri ne nahIM ! sAdhu go upayAga nAdi kara para rasthAna denA zakti hai, kintu anaipanika AhAra nahIM nA cAhie!' Arya mAnita para AgarA ke pAraNa pramoM ko hama prasAramA AhAra netA mA prati mAra diyA gyaa| sonAra thamana prajA paristhiti meM apanI bhikSAvarI ko gumara nidAda mArana go nivAne meM praznagIna rhnaa| usamA hAmi miya mesapina ...mkhl - p l ss 3 p- ss } a 3 tsi fri '' : HEETT R lAmo tina moimA ma na ki coti dhArA sapanAhara kara Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jaina dharma meM tapa hai, ve to haiM hI, kintu unake sAtha anya aura kaThora niyama Adi kA baMdhana . lekara mana ko adhikAdhika nigrahIta kreN| vRtti ko adhika se adhika .. saMyata banAye ! zudaMpaNA kA mahatva upayukta gocarI ke bheda, epaNA ke bheda, evaM abhigraha ke bhedoM ke dvArA bhikSAcarI karanA, zuddha aipaNika nirdoSa AhAra prApta karanA aura mudhAjIyo hokara rahanA-bhikSAcarI tapa hai| isa prakAra kI bhikSAcarI karane vAlA bhikSaka bhikSAcarI tapa kI ArAdhanA karatA hai / aura aise bhikSaka ko AhAra pAnI Adi kA dAna karanA bhI mahAn puNya kA kAraNa hai| bhagavatI mUya meM zuddha dAna kA mahatva batAte hue kahA gayA hai mAtmA tIna kAraNoM se dIrghAyuSya (sukhamaya dIrghajIvana) prApta karatA hai-- 1 ahiMsA kI sAdhanA se 2 satya bhASaNa se 3 zramaNa-brAhmaNa ko zuddha-nidoMpa AhAra pAnI dene se dAna ke zubha pariNAmoM kI eka jhalaka isa uddharaNa meM desI jA sakatI hai ! yaha dAna kA phala use hI prApta hotA hai jo ukta rIti se bhizAparI pAratA hai / bhikSAcarI kI yaha vizuddha manovaijJAnika vidhi jaina zramaNoM ke .. jIvana kA mukhya nAdhAra hai| yadi ukta vidhi se AhAra na mile to amA:. upavAsa karanA, tapa kara zarIra ko tyAga denA zreSTha samajhatA hai, jina avidhi se dopa lagAkara bhikSAtarI nahIM karegA / jaina zramaNoM ke sAmane aba jaba bhI aise prasaMga Aye to ye bhUye raha gaye,kintu panagaNiyA mAhAra grahaNa kara apanI bhikSAnarI yo dUpita banAnA unheM svIkAra nahIM huA / ninIya bhAra / meM pragaMga manAyA gayA hai, ki jaya madhyAna meM bhayaMkara dukAna para zo jana gaNoM ko murabAra milanA atyaMta mAThina ho gayA / rAjA gaMprati meM mA 5-6 * bhagavatI gUja mAnaka 5 2 zimogamA 16 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSAvarI tapa Aja dhanya bhAgya hai ! Aja kA dina dhana hai jo aise amala mere ghara para mikSA ke lie pradhAna rahe haiN| phira vaha jahAM baiThA ho uta Asana se uThakara uttarAsaMga kare, muMha para vasna nagApAra muni ko vaMdanA kare, nAta-ATha madama bharthAt guncha dura tA muni ko lene pe lie sAmane jAye, unheM vaMdanA pAra prasatA vyakta gare ki hai bhagavan ! Aja ApakA Agamana sA ho gayA macamuca mere ghara meM kalpavRkSa A gayA hai ? mujhe itanI prasannatA huI hai rita koI amRta pAna kara liyA ho|" isa prakAra, prasAmanA karake muni nato bhAranI bhojana mAlA kama lAye, apane hAtha meM bhuna niryoga AromikSA deye, bhikSA de samaya bhI prApta rahe, dene ke panAta bhI mana meM pramAlA anubhava kreN| bhora muni ko pAne bAhara tara ghor3akara bhaage|" bhAgoM meM gAnoM para nikSA dAna kI gA vidhi banAI gaI hai| prAraka gA kara diyA. isa prakAra meM ni / gAnahI zimuni bhikSA meM lie Age, garama lAparavAhI se maMkAko gAI bhikArI jAgA ho, mile to jAna mile topAnI lauTa Apa gaMdhA pUrvara mAralAhI meM zAnadevA , AmadanI bhI milatA aura mAyA namaH para bhI miltaa| jaga pana bhI milA jaba mo meM, premazaH dAna diyA jAma bhAna gAdi meM pArA nidhiko degI mAnA jAya, bAgA Agana dhI ko ma yo neha, Adara sammA / sonamA gAMda bole guga mIThI vANI , maduma yA yAna bhojana ne pAnI / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa AcArya kuMda kuMda ne bhI yahI bAta kahI hai ki jo zramaNa bhikSA meM doSa rahita zuddha AhAra grahaNa karatA hai, vaha AhAra grahaNa karatA huA bhI nizcaya dRSTi se apAhAra (tapasvI) kahA jAtA haiaNNaMbhikkha maNetaNamadha te. samaNA annaahaaraa|'. bhikSA kase ? bhikSAnarI ke prasaMga meM hamane bhikSA kI vidhi, niyama aura usake mahattva para to vicAra kara liyA hai, aba eka bAta aura isa prasaMga para vicAraNIya hai ki zikSA kaise dI jAnI cAhie ? nAgamoM meM batAyA gayA hai ki jo dAna trikaraNa zuddha hotA hai, vahIM mahAna phala dene vAlA hotA hai| dAna ko tIna munya aMga hai-- danna suddhaNaM-dravya vastu zuddha ho, dAyaga suddhaNaM-dAtA kI bhAvanA zuddha ho, paDiggAhaga suddhaNaM-grahaNa karane vAlA zuddha ho, dAna kA adhikArI ho! vastu nirdoSa ho, udgama utpAdana Adi dopoM meM rahita ho, tathA grahaNa . . karane vAlA pAya ho, vaha saccA tyAgI ho, aura apanI vidhi ke sAtha niyamoM . ke anula mikSA grahaNa kareM, tathA dAtA kI bhAvanA pavitra ho, niSkAma : . . bhAva se vaha dAna deveM / tabhI yaha dAna zukha zAhalAtA hai| . . . . . . vastu, dAtA, evaM pAna ke sambandha meM hamane pUrva meM kAphI giratAra meM batAyA hai| aba yahAM eka bAta aura raha gaI hai ki mAtA jaya bhikSA ko para para mAyA dege to nase. kisa prakAra usakA svAgata kareM! gAragoM meM sthAna-sthAna para ainI paTanA AtI hai jahAM koI zrama mAtra ke pAra mAhArI paNA nAratA mApanamA hai dahasya bamaNa ko ghara para Aga devakara pitA , unakA ro-roga nApane nA ! 2 mA samAnatATA , Aya ... Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa-parityAga tapa - - tapa ke yAra bhadoM meM cogA meda raga-parityAgama kA svaag| pranAma sapa meM AhAra tyAga para vidhAna kiyA ga , ghucha mamAna ke lie apanA jIrana mA meM lie jamI narika ho, isa prakAra AhAra kA sAmanA ananasa meM dizAni meM sanI mahinAmA nahIM hai bArAma, sayAma Adi kAra meM bhI mokA mArga parata na ho ! ma dizA kI manamAgratA aura ja mA karanA , garama ! TE nauARE ITEM mogI, bhogI ____yaat mA pise Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaina dharma meM Apa cakSurvacAt manodadyAt yAcaM dadyA tacca sUnRtAm / anubajedupAsIta sa yajJaH paMcadakSiNaH / / ghara para Aye hue atithi kA pAMca prakAra se svAgata karanA cAhie, atithi ko Ate dekha kara praphullita A~khoM se usakA svAgata kAre, phira prasanna mana se mIThI vANI bole, kisa vastu ko use AvazyakatA hai yaha jAne aura usa vastu ko dekara usakI sevA kare, jaba atithi icchA pUrNa hone para vApasa jAne lage to ghara ke bAhara taka use chor3ane ke lie jAe-~-ina pAMcoM vidhiyoM se atithi kA satkAra karanA atithiyajJa kI saccI dakSiNA hai| to isa prakAra dAtA apanI zuddha evaM praphullita bhAvanAoM ke sAtha bhiAgazramaNa ko bhikSA deve aura bhikSAcarI ke tIna aMgoM ko pUrNa kreN| jaba yaha tInoM aMga pUrNa hote haiM tabhI bhikSAcarI apane pUrNa evaM alauriyA phala yo dene meM saphala hotI hai| 3 mahAmAyA 3:6 . Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa-parityAga tapa 2 madhura--mIThA 3. Amla - enhA 4 tikta-tImA 2. kApAya -kalA 6 lavaNa -namakIna ina rasoM ke saMyoga se bhojana madhura jIna ko priya lagatA hai, khAne se mana meM sarama bhojana hone ke kAraNa manuSya bhUga se adhika bhIsA jAtA hai / ina chaha ranoM ke alAvA kucha rasa aise bhI hai jo bhojana ko spaSTa banAne ke sAmanA gariSTa va pauSTika bhI banA dete hai / supAcya lagna ko duSpAnya banAte haiM / hanake AhAra ko bhArI banAte haiM / ktiva karjA (makelorI) dene vAle bAhAra ko vikArojaka bhI banA dete hai| nakA hai ko lie (papa) kI 267 pArA vitikarA narANaM---+ ma prAya: dIpinvatejanApekSA hote haiN| isalie jana rasoM ko 'vizati' (gima) kahA jAtA hai| jaise pIvI, Adi madhu ka nahIM hai, ritu vijaya hI hai, hai| hai-iza Adi kI bhAMti ko prAkRtika kI maga kesa jAmavAla banatA hai, svAdiSTa lagatA haimamatA va prIti hotI hai| jaina guNo me usame (ni) kI paribhASAe~ $1st & 2nd fasha h eam - af and fake mi hai meM SONED TH haigAme meM vimA kake adhika sevana) me jAtA hai --sI ke sapane meM bhI Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa . kI sAdhanA meM bhI kara sakate haiM jo bhikSAcara nahIM, jintu gRhanara haiM / bhikSA .. kA mukhya uddezya hai svAda vRtti kI vijaya ! kyoMki bhikSA meM manonukUla .. svAdiSTa bhojana prApta honA durlabha hai. vaha to eka prakAra kA saudA hai, gRhastha ke ghara meM jagA bhojana banA hogA, usameM bhI jo zuddha aipaNika hogA, gRhaspa denA cAhegA aura jitanA denA nAhegA--taba usanI mAtrA meM hI sAdhu ko vaha prApta hogaa| isalie svAda ko, sanicchA ko jIte vinA ta sapa go ArAdhanA nahIM kI jA sakatI / sa icchA kA vijaya, AhAra kA vividha prakAra se saMkoca, abhigraha Adi gRhasya sAyaka bhI kara sakatA hai ata: bhikSAcarI tapa na sahI, kintu usa tapa ke lakSya kI prApti gRhastha jIvana meM kI jA sakatI hai| tapa kA cauthA mArga hai-rasa-parityAga / rasa parityAga kA artha hai-- ga-svAdiSTa bhojana dUdha, dahI, ghI, miSTAnna Adi rasa maga vastuoM kA tyAga karanA / yaha tyAga sAdhu bhI kara sakatA hai, tathA gRhasya nI! upavArasa mAdi tapa kI alaga-alaga kAla maryAdA bhI hai kintu rasa parityAga tapa to jIvana bhara kI satata sAdhanA hai| yaha tapa mana meM rAya bhAva nA hone eka hI kiyA jA sakatA hai, ataH anya tamoM meM isa tapa meM kucha viziSTatA bhI. isI sAdhanA hara koI kara sakatA hai, kintu mAThina hai| ataH mAta pirati vayAmapTiko apekSA rahatI hai| ___ rasa kyA hai? 'sa' kA artha hai, nIti bar3hAne vAlA-saM prIti vikazi kAraNa noTA meM bAta meM prIti utpanna hotI ho usake gAra meM nau gatInira yatAye haiM ki unake kAraNa kavitA meM prImi lAkara pekSA hotA hai| jisa vastu ko dekhane me, sunane meM, gAne meM mana memasA bari prIti evaM Ayarana paMdhA hotA hai meM ... pahI '' ho ---pro raamaayaa| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa-parityAga tapa zarIra yAtrA ke lie yA rasa kA sarvathA niSedha hai ? bhojana Avazyaka hai, bar3e se bar3A sAdhaka bara tapasvI bhI binA bhojana ke sAdhanA nahIM kara sakatA | isalie sAdhaka kI bhojana kA niSedha nahIM hai, vaha bhojana kara sakatA hai bhojana karanA koI pApa nahIM hai, vaha bhI dharma sAdhanA kA eka aMga hai, kintu bhojana meM eka zarta hai, aura vaha zarta hai sAtvikatA ! bhojana aisA honA cAhie jo sAtvika ho, jisa padArtha ke khAne se gata meM vikAra va tana meM roga, poTA bAda utpanna na ho| isalie yahI bhojana karanA cAhie jo zAlika ho, vikArajanaka na hoM aura saMyama sAdhanA ko dUSita na kreN| zarIra ke lie pauSTika bAhAra baMdhA varjita nahIM hai| kyoMki vatyaMta rAva nIrasa AhAra zarIra ko durbala va batA banatA hai| ko tela va bakSI kI jarUrata hotI hai base hI zarIra ko bhI zurU nA zakti AhAra ko apekSA rahatI hai| kahA hai- puSTa gurApha binA nahIM banatA se dimAga / sela aura battI fart paise jase fcarAga ? sadA svAnuyA nIrasa AhAra karane meM jamAtI yAma kabhI rogI ho gayA hai| ame poSTika AhAra kara liyA divase viniSedha bhI nahIM hai| so usameM koI doSa nahIM, kintu adhika pauSTika AhAra kA sevana nahI karatA hi (1) #sam i fa a fun ala wait: an fan af at her vaha pApI bhagaNa hai 1 yAtra kA niSedha kavi Apa bhI sTrayAH kibhara hai| gAya meM kamAyA hai from sim ha prakhatA hai| anya amI yadi Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa ke hI hetu hai-isa kAraNa inheM vigaI (vikRti-vigati) kahA jAtA hai| . . vigaya kitanI? . prAcIna graMthoM meM vigaya ke do rUpa milate haiM-bhakSya vigaya abhakSya vigaya / vigaya-vikRti paidA karane vAlI avazya hai, kiMtu phira bhI zarIra ko . samayaM va kaSTa sahiSNu banAye rakhane ke lie sAdhaka kabhI-kabhI unakA upayoga bhI kara sakatA hai| jo vigaya khAne ke upayoga meM lI jA sakatI haiM unheM madhya vigaya kahA gayA hai| 'bhakSya vigaya chaH haiM-dUdha, dahI, ghI, tela, gur3a aura avagAhima arthAt paravAnna-miThAI Adi kar3hAI meM pakI huI talI huI, bstueN| abhakSya vigaya cAra haiM, jinheM mahA vigaya nI kahA jAtA hai-madya, mAMsa madhu aura navanIna / inameM madya-mAMsa to sarvathA hI tyAjya hai, mAdhaka kimI bhI sthiti meM inakA sevana nahIM kara sktaa| kiMtu madhu aura mapasana vizeSa sthiti meM liye jA sakate haiM-aisA vidhAna hai| rasa zijaya hI sabase kaThina pAMja indriyoM meM sanendriya' dUsarI indriya hai| isakA kAma hai-ga kA, svAda kA anubhava karanA / jaba bhASA paryApti mila jAtI hai to sahandriya bolane kA bhI kArya karatI hai sa prakAra anya indriyoM se eka-eka gAya hotA hai, kintu ganendriya meM do kAma hote haiM....rasa lenA aura bolanA / jIvana meM do hI mahatvapUrNa yastA haiM- bhojana aura bhASaNa / sAnA aura . bolanA- ye donoM kArya sandriya ke adhIna hai| maSTi bhojana-mAra nahI svAminI rAnA indina hai| pAMcoM indriyoM meM isakA pramurA gayA hai| anya diloM meM gira go jItanA AsAna hai, kintu mantima piThI ko jItanA mAhima lie gahA gayA hai- 'sa jina jine se|" jimane bandiyo gIniyA usane gaMgAra ko mana vibhAgoM jInA mmonweatmmeramme 1 nAmada gatimAda nA girI, Frent nAmAcAra pati ( mAra) maranI hA nirH| nAzi Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa-parityAga tapa 271 bhI sagAtA hai / yadi asvAda nAva no AhAra mAratA hai, to AhAra karatA yaha kevalamAna bhI prApta gAra gagatA hai| mUragaDaga muni kA udAharaNa hamAre gAgana / jo AcArya dvArA khIgar3hI meM cUkane para bhI samabhAva pUrvaka lAhAra karo na aura uga samaya samatA kI mAdhanA meM itane Una uThe ki bIvI sAte-gAte hI keyalamAnI ho ge| isa ghaTanA meM yaha bAta spaSTa hotI ki AhAra kA lakSya svAda nahIM, sAdhanA honA caahie| yadi mAdhanA hamArA lA to bhojana bhI upasAraka sAdhaka hogaa| bhogepaNA ke pAMca doSa svAda yatti mA parihAra karane ke lie arthAt sama-vijaya ke lie zAstra meM mAMgegamA ke pAMca doSa yatAye, jinheM TAnamAra bhojana karanA mAra kA prmy| yadi sAdhana mAra gAnA Ama dopoM ko nahI TAramatA to usakA AhAra karanA bhI pApA aura usameM usI mAdhanA madina pita ho jAtI hai| bhagI guma meM batAyA hai - AhAra mAratA ina tIna ko 1 sagAla--- svAdiSTa bhojana prApta pArase usa sama meM anuSyamA bAra-gAra manorana bhI mAne to dama mA mAlina mAjira ra koparaganA nivajaho jAtA hai, apanA sopavAdita kAmo kopanA maalaa| nAma--- Aaram TR E E kA TREPRogA kI bhArata kA : ... ENTERTE sonA mrry . mA fari ko Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jaina dharma meM tA -~-usI meM prasanna rhe| aisA nahIM ki svAdiSTa sarasa AhAra to cuna-cuna kara cupacApa khAle aura nIrasa rUsA sUkhA bhojana pheMka de, yA anya kisI .. ko de deM / zAstra meM vidhAna kiyA gayA hai ki jaisA AhAra bhikSA meM prApta huA, vaha lekara sarva prathama guru ke pAsa Aye, guru ko dikhAkara unase prArthanA kareM---"gurudeva ! mere isa bhojana meM se Apa kucha bhojana grahaNa kara ke kRtArtha kiijie|" yadi guru lenA cAheM to sammAna pUrvaka deveM, ve na leM to phira apane anya sAthiyoM ko nimaMtrita kareM-"jai me aNuggahaM kujjA sAhU hujjAmi tArio"1. yadi koI mahAnubhAva mujha para anugraha kareM, kRpA kareM to mere / bhojana meM se grahaNa kara mujhako kRtArtha kreN|" usake bAda yadi koI usakA nimaMtraNa svIkAra kareM to unake sAtha bhojana kareM anyathA akelA hI zAMta evaM prazAMta mana se jaisA bhI sarasa nIrasa bhojana ho svAdarahita hokara aise sAye-jaise bila meM sAMpa ghusa rahA ho, arthAt usa bhojana meM svAda na se rasa meM Asakta na ho, kintu asvAdavRtti ke sAtha sAye / 2 sAdhaka ko AhAra kA niSedha nahIM hai, vigaya kA bhI sarvathA niSedha nahIM hai, kintu svAda kara narvathA niSedha hai / svAda vRtti kA niSedha karate hue AcArAMga mUga meM yahA~ taka batAyA hai ki-"sAdhu AhAra karate samaya yadi usa AhAra meM svAda lene kI bhAvanA A jAye to usa grAsa ko bAI dAr3ha se dAhinI dAi go ora bhI nahIM le jAnA caahie|" svAda ke lie AhAra yo nAnA aura cabAnA bhI doSa hai| ataH svAda bhAvanA se rahita hokara thAhAra kareM ki -- "aNAsApamANe tApayiyaM AgamamANe tave meM abhisamannAgae bhavaH''-- svAda na lene se gamo kA halApana hotA hai, aisA sApaka bAhAra mastArA. bhImA karatA hai|" isIlie kahA jAtA hai ki mAdhu AhAra karatAnA mAta-Ada kAmoM ke baMdhana gIta bhI gAra gAtA hai, aura unheM dara-yazana bAMga 1 kAmAni 1664 2 hilamila pannagA yA AhAramAhAre agaratI mata ? Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parityAga tapa 273 bhI dayA -re sUrya ! parAyA anna khAne ko milA hai to sAle ! zarIra parakarA karakarIta phira-phira ke mila jAtA hai, kintu parAyA dhana vAravAra nahIM milatA / " yaha nahIM soca pAtA kinna to parAyA hai, kintu peTa to nahIM hai ? to kisa peTa ko dasa-dasa kA netA hai aura phira rogI hotA hai kaSTa pAtA hai, aneka prakAra kI bImAriyoM meM pira jAtA hai aura anta meM hAya nAya karatA huA maratA hai / ne eka hajAra varSa taka saMyama pAtA, kintu sira meM ga bhojana lolupatA ke kAraNa saMgama se huA aura karake moha mahArogoM meM nAkAta hI madanaraka meM ge| uttarAdhyayana sUpa (7) meM batAyA hai ki manuSya apane jIvana se bhI visaratA hai / yaha sapane mana ko vana meM nahIM phira roga ho jAte hai aura Adira meM roga mRtyu ke bAda kahA gayA hai detA hai| eka prAcIna aura meM bhI upata bharatA hai, jAkara una apatyaM saMvarga bhoccA rAyA ra tuhaae| eyA hai - kisI nagara ne sva ke kAraNa apathya Ama sAkara enepasa (jIvana yAmA) kAra diyaa| Aga ke dinAkSama mAnekA huna / gAnA bhI nahI hone ke pahenyase kamI nagara meM aisI kii| amiSA meM Ane se se, hindu roga mAnA nahIM bhArata kI eka nAma nahI pahacAna meM paidA hI na hameM eka sU diya karI kitI zurU yahata ke fee ko usane bhA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa rasa parityAga karane vAle sAdhaka ko bhojana ke ina tIna doSoM ko dAlanA jarUrI hai / isI ke sAtha bhojana (paribhogapaNA) ke do anya doSa aura bhI haiM 272 4 akAraNa - AhAra karane ke chaH kAraNa batAye gaye haiM una chaH kAraNoM ke sivAya vala-vIrya kI vRddhi ke liye, zarIra ko hRSTa-puSTa banAne ke lie AhAra karanA - akAraNa doSa hai / 5 apramANa - zAstra meM battIsa kavala - AhAra kA pramANa batAyA hai| pramANa se adhika AhAra karane vAlA sAdhaka 'prakAma rasa bhojI' kahalAtA hai / 'prakrAma rasa bhojI' sAdhanA se cyuta ho sakatA hai, vrata se bhraSTa ho sakatA hai / rasa-lolupatA se hAni isameM svAda para vijaya 'esa parityAga' eka prakAra kA asvAda vrata hai / prApta karane kI sAdhanA hotI hai / kyoMki svAda ke vazIbhUta huA sAdhaka bhojana meM bAnakta ho jAtA hai, vaha svAdiSTa aura sarasa bhojana kI yoja karatA hai, apane niyama, vrata aura samAcArI ko tAka meM rakhakara jahAM rasadAra bhojana milatA hai vahIM jA dhamakatA hai / saba maryAdAoM ko tor3a DAlatA hai, aura hara prakAra se svAdiSTa bAhAra prApta karane kI ceSTA karatA hai| usakI lolupatA ko dekara loga kahate haiM- yaha sAdhu hai yA svAdu ! vahIM miSThAna pakvAnna kA nAma suna liyA to dhUpa-gine na chaha sIdhA vahAM pahuMcA hai / aise raMga kholuSI vyaktiyoM ke lie ho to kahA gayA hai sauro / sAThe phose tApasI soe phose miliyA meM chor3e nahIM nagada bAi se sarasa AhAra ke lie vyaktisAThI kosa kA hai| aura pAnI aura bAki se prApta kiyA huA yA gogA? to sAmane yahI dAgabhojanaM kuru huI ! mAda ! parA meM soke zarIrANi punaH punaH // boroM / cakkara bhI yA nA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa-yaglyiAga tapa are magaM ! parAyA anna gAne ko milA hai to sAle ! marIra para jarA bhI damA gata para ! poMki sArIra to phira-phira se mila jAtA hai, kintu parAyA banna bAra-bAra nahIM miltaa|" yaha nahIM soca pAtA ki anna to praayaa| kintu peTa to parAkAnahI to Asakti kama peTako bosa-Thaura para pA letA hai, aura phira rogI hotA hai, bATa pAtA hai, aneka prakAra kI bImAriyoM meM ghira jAtA hai aura mAta meM hAga-bAra vArasA humA maratA hai| durIkA meM eka hajAra varSa tala gaMyama pAlA, zintu mAvira meM rasalonumA masAraNa maMbara se saTA aura atyadhika ma svAdiSTa bhojana gAro bholA mahArogoM meM ApAMta ho sarakAra meM gayA ! uttarAyana sura (7) meM batAyA ki manuSya poTe se svAda ke kAraNa apane jIvana meM sIniyAda kara letA hai| svAda aura sabhAsada sAmAna ko bhI nahIM maratA, apacya bhojana karatA phira roga ho jaate| aura vAzi meM gogA mahAra jAgara gaila tAprAmIna 3 mahAma--- aparathaM aMcagaM bhopA rApA ra tu hAe / RamAmA meM jo bhaganA mA (jIvana mAmA) mI nagara pA rANA Ama thaa| ko ra Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jaina dharma meM tapa rasa parityAga karane vAle sAdhaka ko bhojana ke ina tIna doyoM ko .. TAlanA jarUrI hai| isI ke sAtha bhojana (paribhogapaNA) ke do anya doSa aura bhI haiM 4 akAraNa --AhAra karane ke chaH kAraNa batAye gaye haiM una cha kAraNoM ke sivAya bala-vIrya kI vRddhi ke liye, zarIra ko hRSTa-puSTa banAne ke lie AhAra karanA-akAraNa doSa hai| 5. apramANa-zAstra meM battIsa kavala-AhAra kA pramANa vatAyA hai| usa pramANa se adhika AhAra karane vAlA sAdhaka 'prakAma rasa bhojo' kahalAtA hai| 'prakAma rasa bhojI' sAdhanA se cyuta ho sakatA hai, vrata se bhraSTa ho ... sakatA hai| . rasa-lolupatA se hAni 'isa parityAga' eka prakAra kA asvAda prata hai| isameM svAda para vijaya prApta karane kI sAdhanA hotI hai| kyoMki svAda ke vazIbhUta huA sAdhaka bhojana meM Asakta ho jAtA hai, vaha svAdiSTa aura tarasa bhojana kI yoja karatA hai. apane niyama, vrata baura samAcArI ko tAka meM rakhakara jahAM rasadAra bhojana milatA hai vahIM jA dhamakatA hai| saba maryAdAmoM ko tor3a DAlatA hai, aura hara prakAra se svAdiSTa AhAra prApta karane kI ceSTA karatA hai / usamI lolupatA ko dekhakara loga kahate haiM-~yaha sAdhu hai yA syAdu ! yahIM miSTAnna pakvAnna kA nAma suna liyA to dhUpa-gine na chaha, sIdhA yahAM pahuMca jAtA hai| aise ma lolupI vyaktiyoM ke lie hI to kahA gayA hai-- sAThe phoro tApasI soe korI siirii| miliyA chor3e nahIM nagada bAda ro boro| .. . saraga AhAra ke lie vyakti sATha-go loga gA pAkara bhI yAdamA aura itanI tIna zAsakti se prApta kiyA jA sAhAra mAte samaya niyama sA rahegA? saya to go gAmle dahI bhAvagaM pAsapUmatA rahegA---- . . . bhojanaM kura duI ! mA gore yA ! ___ parAna punama loga zarIrANi puna: puna: // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sma-parityAga sapa chAyA meM baiThane se hI koI yogI ho jAtA hai|" rAjA bhojala dhAyA meM so gyaa| hayA ke zo meM nAtha eka pakA humA Ama nIce Akara dhar3Ama se gina / galA kI nIMda gulii| Aga kI madhura aura mIThI mahaka se rAjA ke muMha meM pAnI yUTa AmA / maMtrI ne prArthanA ko.---' mahArAja ! Aga ko yaujiye ! yAra lAma nahIM, Apake lie jahara hai|" mAjhA maMtrI ke kArana para haMga uThA--- "maMtrI rAja ! aba to pUrNa svarUpa prayA cala hotI, yadi era AmA bhI niyAko pA hogA? do pAka mAdA lge|" maMtrI kA jI bhItara-bhItara yAmamatA uTaH / inakA mana A, rAjA mahAdasenAra nAma ko r| tabhI rAjA ne bhAma ko nAma lagA liyA ! mamI se nA manA karane para bhI bAra apane Apa para mAda nahIM kara / usane Ama nAgA, kucha hI dera meM roga punaH bharA jahAnA aura maMtrI meM Age gAma ko banAyA para bAra bAjAra mAra dara divasa para kora mere pAnI meM nahAranegI honI" rA , mAranI gA aura na kI bhIr3a meM mAlA meM prAya: HERE mAmAmA manukA ___ Pri nopana, fort : w, : , // - : , // :;" * ; p : 3 p Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jaina dharma meM sapa kA nidAna kiyA--"adhika Ama khAne se hI Apako roga huA hai| jaba taka Ama khAnA banda nahIM kareMge koI bhI davA nahIM lgegii|" rAjA ne bahuta dInatA se kahA-'vaidyarAja ! Apa dayA dekara guze Topa kara dIjie ! maiM Apako muMha mAMgA inAma duuNgaa| kintu meM Ama tAnA nahIM chor3a sktaa|" vaidyarAja ne kahA-... "yadi Ama khAnA nahIM chor3ogeM to maiM zyA, dhanyatAra bhI ThIka nahIM kara sakatA, phira to vaidyarAja nahIM, kintu yamarAja hI ThIka kara sakatA hai|" parivAra janoM ne aura maMbhi Adi ne bahuta samajhAyA taba kahIM jAkara rAjA ne Ama chor3anA svIkAra kiyaa| vaidyarAja ne davA dI. rAjA bhIdhra ho ... svastha ho gyaa| kucha dina bAda phira Ama sAnA zuru kara diyaa| punaH bomAnI khar3I ho gaI / rAjA ne phira se vaidha rAja ko bulAyA / badhAma meM kahA----"nAjan ! yadi jIvana cAhate ho to sadA-sadA ke lie bAma ko chor3a do ! Ama khAnA gayA, Ama ko lAyA meM bhI mata baitto| taba to tuma pUrNa AyuSya taka jI rAyate ho aura svastha bhI ho sakate ho, anyathA tumhAre saMga kI koI auSadhi nahIM hai|" maratA gayA nahIM karatA - rAjA ne hamezA ke lie Ama ma gAne bhI pratimA para lii| yahI nahIM, kintu rAjya meM samasta AmoM ke prabhArI padA dige / AmoM kI bar3I-bar3I agarAIgAMsApha mAravAdI / gagya kI sImA rahI eka bhI zAma kA per3a nahIM rahane diyA / monA-jayanagaMgA yoga mauna bajenI gAMgurI ! nAjya meM Ama kA per3a hI na rahA jo bhAga bhAga . ne ? baiMca ne bodhi dI, nAnA phira svAra ho gyaa| ____ yA morama meM rAjA sapane maMtrI mAya gama-sira para Semi-RRIER pAnI kI mAmA kara. maga / pina , sImA para mAre ga free Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa-pariyAga tapa ratA paNAnaM na niSiyacyA, pAraM sA dittimA narANaM / vitta va kAmA samabhivati, dama jahA mApharsa pa parako 1 // narama padAyoM kA adhika mevana nahIM karanA caahie| malAmi sadAra gariSTa AhAra meM dhAtu Adi puSTotI, dIyaM uttejita hotA hai, usase kAmAni pragaTa bntii| jora isa vimAna nAyara ko jAgara hone lagate haiM jo dila vAle vRkSa ko sImA hAra ra le| bhAne -- jahA dagI paripane barSa samAgamo nogAma pr| epiDiyAgo vipanAma mohanoM namayAsisa hidAya esA // 11 // jAmi mA bhogI haiM jo mAmA se adhika ramazA svAdiSTa bhojana karatA manapaniyoM meM samAninI mAnI jI hI pazi meM saMgata meM zejavAnI hoki meM ani . minamAnI bhI bhara meM pAra jAnI hai. aura nAgni kA mAramA sAjI karana morA karane ke kA dina ! 1 pra .. pitA ArAmar FE ko mnog| marri mo . narentiment-pointmyammerinaramameran ..' Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 * jaina dharma meM tApa rAgAure vaDisa - vibhinnaphAe, macche jahA Amisabhogagiddhe / / jo manuSya rasa meM atyanta gRddha ho jAtA hai vaha usameM mUTita huA apane jIvana ko bhI akAla meM hI hAra baiThatA hai aura vinAza prApta karatA hai / jaise ki mAMsa ke lobha meM phaMsA humA matsya kAMTe meM phaMsa kAra apane prANa so detA hai| apAra sAgara ke jala meM surakSita baiThA huA matsya isI tIna rasAsakti ke kAraNa apanI jAna se hAtha dhotA hai / jaba machalI pakar3ane vAlA lohe ke kAMTe meM mAMsa kA TugAdA lagAkara vaha kAMTA samudra meM DAlatA hai to mAMta lobhI matsya use khAne ko daur3atA hai, mosa ko khAte-gAte kAMTA jaba usake gale meM phaMsa jAtA hai to basa vaha vahIM tar3aphar3Ane lagatA hai / machalI pakar3ane vAlA tabhI usa kAMTe ko khIMca letA hai / matsya pAnI se bAhara mA jAtA hai aura kucha hI kSaNoM meM apane prANa gaMvA detA hai / yaha phala hai rasa lolupatA kA / yadi ..... matsya ramalolupa hokara mAMsa khAne na AtA hai to kisI ghIvara ko tA . nahIM hai ki use jala meM se pakar3akara bAhara le Aye / kintu sAmati ke kAraNa muda hI apanI mauta usane bulAlI / isalie batAyA gayA hai ki gA. mata manuSya apanI tIna Asakti ke kAraNa akAla meM hI naSTa ho jAtA hai| rasAsakti se kAmArAti dUsarI bAta - adhika rasIle svAdiSTa va caTapaTe gamAvadAra gari bhojana se zarIra meM vikAra yo haiM, unamanA padA hotI hai aura phira mAna mAdhanA bhaMga hone kA matarA paidA ho jAtA hai| yAyAniyA meM ant . paNIya mata pANaM tu pimpamayiyA / pramoTa (gI sAdiyA sajaga gariSTha) AhAra mIra meM hama kA kara detA hai / mana Ar, Hamar ............ MAHAirtantaintvarat r Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rama parityAga kara AnArya ke kucha ziSya jo boragAnI meM AgAmI the, unhoMne mAnAya ko vihAra karane kI prAgaMnA lii| ramalolupa AcArya ne -"mAhI bhI jAo ! mAdhu kA dharma to denA hai, benI bahI nAma mArate / phira kAMda mA doSa hai ?" TAlamaTola kA janara munAra gunA mAnArtha ko chor3akara anya vihAra phAra gN| kintu bhAnAvaM maMtrI ramalolupatA nahI ghttii| garama svAdiSTa bhojana ke nAma meM padakAra, apanI mA nA bhUla gare / para dUdha, dahI, pIpIta AhAra mAne noga Apase pAraNa degAdhanA mATo nage / AnumapUrNa kAra meM janI nagara meM mara bana gii| jaba zAna meM unhoMne apanA pUrva janma pAnI meM kahA nAnA --- golA ! somanAyA jAnA mA vi mAdA meM rahatA ho koI degAnija indra banatA ! yoni meM vikAsa kiyA to ko jo gaI motu mere kAraNa aba jAra mA lokara ps ''' aaa-paa nn } p mfry p ' ' it #1 : tshe :11 FranAna nimA meM praviSTa ra mohIyAnA / mAdhAna mArA dina mAmInapA TE golora jilA bAra nikAya ? ra femi---" gumazogo kA gura Arya maMguramA REE meM donomi inter ma na !! Frti meM mure - mAga pani Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa ke samAna hai| tAlapuTa jahara jaise jIbha para rakhakAra tAlI bajAye taba taka meM manuSya ko mAra DAlatA hai, usI prakAra Atmazodhaka ke lie ukta tInoM. . yA vinAzakArI haiN| brahmacarya kI nava guptiyoM meM batAyA gayA hai ki brahmacarya kA pAlana karane vAle sAdhaka ko praNIta .. atisnigdha sarasa AhAra nahIM karanA nAhie 1 no paNIyaratabhoi bhayai 2 no pANa bhoyaNassa mai mAyAe AhAraitA bhavaH Agama bANI ke prakAza meM aura apane anubhava ke Aloka meM yaha bAta prAyaH spaSTa hai ki iMdhana se jaise agni pracaMDa banatI hai, vaise hI sarasa bhojana se mAmAgni pracaMDa hotI hai| ataH mAtmasAdhanA karane vAle, mahAna yaM kA pAlana karane vAle sAdhaka ke lie sacamuca meM hI rasayukta prapIta bhojana --vipa ke tulya haiN| nizotha bhApya meM eka udAharaNa dekara samajhAyA gayA hai ki rama lonura hone se lAdhu kA yaha bhava hI nahIM, kintu agalA bhava bhI bigar3a jAtA hai| udAharaNa ina prakAra hai prAcIna samaya meM eka prAcArya dhe-~-Arya maMgu / nAmoM ke acche l aura baI hI madhura vaktA the| jahAM bhI jAte yahAM unakA acchA sarakAra sammAna hotA / janatA meM unake prati bar3I akSA thii| palavAra AmaMga madhunA meM bhaage| mathurA ke bhAnu janoM ne bAlA / hI vahI bhaktiI AnA ko dUdha, dahI, ghI miSTAna Adi pratidina dina ' .. gaa| pratidina mA gojana karane meM AnAkA mananI meM panna ho gyaa| madhura bhojana Adi ke kAraNa ke gatharA bhI sAmane gii| aba so AnA jama gye| mAma kalA pUjAne para bhI vidAra 1; mA bhanita logoM meM bhI unI / mAmA STATE pira bhI mAnA jAne ko nahIM Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAparityAgara AcArya ke kucha ziSya jo bo tyAgI ca AmAjhe the, unhoMne AgArya vihAra karane kI prArthanA kii| ramalolupa AcArya ne kahA ---"kahIM bhI jAo ! sAdhu nA dharma to upadeza denA hai, yahAM baiThe bhI vahI kAma karate pira kAna sA doSa hai ?" TAlamaTola kA uttara munagAna gucha sAdhu AnArya ko choDakara anyatra vihAra kara gye| gintu AcArya maMgu ne galaunupatA nahIM httii| meM sarala svAdiSTa bhojana ke lona meM pAkara mAranI sAdhu maryAdA bhUna gye| gaba dUdha, dahI, mI prapIta AhAra jAne lge| isa Aga ne kAraNa ye gAnA me praSTa ho gare / AguptapUrNa pAra unI nagara meM eka nayA bana gaye / jaba mAna meM unhoMne apanA pUrva janma detA to una, bahA gAtAra hone lagA--- gogA ! maiM to itanA bar3A bAnAyaM pA gadi garbhAvA meM kahA to gomAnikA indra banatA ! aba pakSa yoni meM A giga / niyAra Aira to jo gati moha minA mere kAraNa aba Apa sAdhu malA ho kara sapanA janma dinaa| isalie mA para jA bhI jara ko sAtha nigAnA so pratimA meM praviSTa hokara naMge jo bAhara nikA / mAdhAna ga umora jAte / eka dina paga mAmI mAge "ma mogI? aura nimagiyA joga mAnikAraka ?' mahAna Tar format guma logoM kA nukasAna maMtra ! meM jATo mini meM AyonimA sAla rimoma mA meM mujhe , Free TET mAnI / " Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana dharma meM tapa ke samAna hai| tAlapuTa jahara jaise jIbha para rakhakara tAlI bajAye taba taka .. meM manuSya ko mAra DAlatA hai, usI prakAra mAtmazodhaka ke lie ukta tInoM vAte vinAzakArI haiN| bahAcarya kI nava guptiyoM meM batAyA gayA hai ki brahmacarya kA pAlana karane / vAle sAdhaka ko praNIta .. ati snigdha sarasa AhAra nahIM karanA cAhie 1 no paNIyarasabhoi bhayai 2 no pANa bhoyaNasta ai mAyAe AhAraittA bhavA Agama vANI ke prakAza meM aura apane anubhava ke Aloka meM yaha bAta prAyaH spaSTa hai ki iMdhana se jaise agni pracaMDa banatI hai, vaise hI sarara bhojana se kAmAgni pracaMDa hotI hai| ata: AtmasAdhanA karane vAle, brahmana yaM kA pAlana karane vAle sAdhaka ke lie sacamuna meM hI rasayukta praNIta bhojana--viSa ke tulya hai| nizIya bhApya meM eka udAharaNa dekara samajhAyA gayA hai ki nolA / hone se sAdhu kA yaha bhava hI nahIM, kintu agalA bhaya bhI bigar3a jAtA hai| udAharaNa isa prakAra hai prAcIna samaya meM eka mAnAyaM ye--Arya maMgu / zAstroM ke andai mAtA aura bar3e hI madhura baktA the| jahAM bhI jAte yahAM unakA acchA nakAra sammAna . hotaa| janatA meM unake prati lI zraddhA dii| ekabAra AmaMgu mathurA meM naaye| mathurA ke ahAnu janoM ne AmA gobI makti kI AnA ko, dahI, mI miSTAna Adi pratidina dine ngaa| pratidina mata madhura bhojana karane meM jAnAmA mAmI mara ko gyaa| madhura bhona Adi kAga unheM marA bhI mAnAne bhgii| aba to jaga gye| gAma kA pUrA hone para bhI kA nAma nahIM liyA ! vimA logoM meM bhI gudamI rhaa| mAmAMga sa bhI AdAya meM jAne ko mAramA in-..tarai-murarmanmohanmitanane Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rama-parityAga tapa isI ke sAtha nucchAhAra-~-jalI huI roTI Adi ke mukha aura bhI bheda milate haiN| kisI-kisI AcArya ne ina nau bhadoM kA vistAra kAra 14 bheda bhI isa prakAra bhojana meM rasa, svAda, vinAI AdikA tayAra garI sAdhara 'rasa-parityAga' tapa kI aneka prakAra meM sAdhanA yAra makatA hai| saparityAga kA mUla uddezya hai-bhojana ke prati anAsakta bhAva / parama va svAdiSTa bhojana prAppA mArane ko bhI icchA na ho, aura na aimA mayukta bhojanamAneko lAlasA ho / balki zikSAcI meM yA (gRhalya ke lie ghara meM) gaja meM jo bhojana prApta ho gayA use garIra calAne kI lie sAnA se pAna para marahama paTTI kI jAtI ho, usI eSTi meM bhUra to jAna mArane go niyanIjana karanA--lakSya jIvana meM prApta gAramA mAniyAga gomAnI maadhnaa| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 jaina dharma meM tapa kabhI-kabhAra vaha vigaya grahaNa bhI kara sakatA hai, kintu nitya nahIM / nityaprati vigaya kA sevana karanA doSa hai| isalie kabhI-kabhI vigaya grahaNa kareM aura kabhI vigaya kA tyAga kreN| vigaya kA tyAga karanA rasaparityAga tapa kA pahalA kama hai| uvavAI sutra meM isake nau krama batAye haiM- .. 1 nirvitika-vigaya kA tyAga karanA / vigaya kA varNana pUrva meM kiyA cA pukA hai| 2 praNIta AhAra kA tyAga-jisa bhojana meM mRta Adi TapakatA ho, jo ati snigdha aura bala vIrya bar3haka bhojana ho usakA tyAga karanA / 3 AyaMbila-namaka evaM vigaya Adi kA tyAga kara sirpha bhunA humA gA. raMdhA huA eka prakAra kA bhojana pAnI ke sAtha laanaa| isameM svAdavijaya kI vizeSa bhAvanA rahatI hai| 8 AyAmasitya bhoI-dhAnyAdi ke ghoSaNa meM se kucha aMga (bayayA / ___ kaNa) grahaNa gAra bhUkha mittaanaa| 5. arasAhAra-rahita bhojana karanA, jo dhokA, binA namana ma binA mirca masAle kA svAda rahita bhojana / jaise umada ne bApale, bhune gare, phulmApa Adi / 6 viratAhAra-~-gila bhojana mAsa vigaDha gA ho, bAgI, bAda bhojana krnaa| saMtAhArako Amira- sanA duA AhAra lenA / apavA ganA, diyA ki jo ki aMtima bane rhoge| - hAhA:..manomA pAne ke bAda meM aMta meM na ... mahArAmA - PAra--- dinA kA bhI nigama sadara Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyakleza tapa 283 aise haiM yadi karanA arthAt zarIra ko vibhUSA kA tyAga karanA se manuSya nahIM cAheM to ye nahIM hote / svataH inakI ora pravRtta hone para ho kaSTa utpanna hote hai / kezalucana karavAne para hI yaha kaSTa hotA hai| saba kaSTa svIkAra kiye jAte haiM / arthAt jaise mehamAna ko nimaMtraNa bulAyA jAtA hai vaise hI sAdhaka apane dhairya, sAhasa aura kaTasahitA kI kanoTI karane kaSToM ko bulAvA detA hai ataH inheM svataH svIkRta kahate hai / cAIna parIpat sAdhaka jIvana meM ukta donoM prakAra ke kaSTa Ate hai| ina ko mahane ke lie do pracalita hai-parI aura kAyA | Aryana maga mahattara ke anusAra parISaha kI paribhASA hai parIsajjite iti parIsahA, ahiyAsijyaMti ti supA, pipAsA, gIta uSNa Adi zArIrika kaSTa ko salamAna Adi mAnasika kaSToM ko pharma nirjaya kI bhAvanA ke sAtha pUrva rUpa se kahata karanA paroSa hai| to koI bhI Agata janava ena jAtA hai-paroSa hotA hai| bI nirdeza ke lie 1 parISa 5 divasA-yAma * gIta-mI 4 upa-namI, puSAdi 4 mm-sin, devIkA kaSToM ke pariyaha-ammA mya A er mer TIER dina naSTa kokaNa 6. 071- viTAmina 10 mei Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za kAyakleza tapa tapa ke bAraha bhedoM meM prathama cArata AhAra se vizeSa sambandha rakhate hai| pAMcaveM tapa meM zarIra kriyAoM kA sambandha hai ata: isa tapa kA nAma hai kAyaleza tapa ! kAleza ko paribhASA kAyakaneza kA artha hai zarIra ko kaSTa denA / kaSTa do prakAra ke hote hai--eka prAkRtika rUpa meM svayaM AnA, devatA manuSya niyaMtra Adi ke upa se prApta hotA / yaha kaSTa, anacAhe apane Apa Ate hai| Apa meM lAreM meM TU ke per3e, varSA meM Adi bhare hai ye Ate hI hai| hInAntu prAkRtika nIma ke sahata usI ko vApasa manuSya Adi apamAna kare hi Adi bhI kareMsI meM bhI nA koI na karanA, apane jAte hai| p 1 dUsare rASTa se yakRtAnA jaise Apa vAkiyA, para vipara nirbhara nara kobhA nahIM , Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAlA tApa 285 vRkSa kI taraha sIdhe khaDe rahate hai, kAlI padoM meM bhI nAmaH kama pAnI meM ve rahate haiM.--auMdhe gira laTakA rhte| kintu una ke gurAko mahAphAla nahIM, apaphAna, atyanta alaphAna vAlA gAnA gyaa| ataH yahA~ para deha duHyaM mahAphala' kA nAya nahI lenA cAhie ki mA. popata jara utpanna ho to sAdhaka soye - mora ko utpanna hue kaSTa ko prAnna bhApa meM sAna pAranA mahAna gAmaM nigaMgA kA kAraNa mA: (bhAga kara ko paSTa denA nahIM, kintu) bhAnapUrvaka kAra megA aura khAnA mahAna phaaryaatii| hA to meM batA rahA thA ki-ya-gRta evaM pA donoM prakAra se mArIrika-mAnasika kAToM ko sAna mAramA pIpAlekI pani samAjAtIla kaSTI copIkA pAnAmA vizeSa niganibAra meM dhAsana, mAna, pratimA, canArIra mAmA Aniam medi gAya ko maukAra mAratA- vimA sapa / . mAgama meM banAye gare gAya para nadI meM maMgA peTalA ropATa zavoM : mAnanAdi meM na to mAnA... gi gAI mAtra parama saMpannoM meM mAna- mAmA PERFE mA kii| gura samaga mAnugatana pArmeM nAma maTara ko bhI kA - yA noka ra zo ko mAra Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jaina dharma meM tapa 1. zavyA ---nivAsa sthAna athavA sone kI bhUmi kA kaSTa / 12 Amoza durvacanoM kA ma.pTa / 13 bagha-lamahI nAdi kI maar| 14 yAcanA--bhikSA Adi mAMganA / 15. salAma ... mAMgane para bhI nahIM milanA / 16 roga-~oga Ane para samabhAva se sahana krnaa| 17 taNasparza-cArA Adi ke parNa kA kaSTa / 18 jalla-zarIra para maila Adi kA kApTa (asnaan)| . 16 satkAra-puraskAra-pUjA-pratiSThA ko samyaka rUpa se sahanA-arthAta una para pAlanA nhiiN| 20 prajJA--buddhi kA garva na krnaa| 21 ajJAna-buddhihInatA aSayA ajAnakArI kA duSpa sahana gaarnaa| ..... 22 varzana paropaha samyakatva se bhraSTa karane vAle mithyA matoM kA mohaka vAtAvaraNa dekhakara mana ko sthira raanaa| .. ye bAIsa pIpada haiM jinameM donoM prakAra ke hI paropaha Aye hai..garI kezArA hone vAle aura apane mana meM svIkAra karane vAle nI / ina upamanoM ko, kASToM ko sammAna nIti se sahamA parIpaha hai| mAya meM kahA hai - paheM piyA dasijja sI-unhaM araI bhayaM / ahipAne adhyahio dedupA mahAphalaM / ... bhUkha, pyAsa, duHzayA, sardI-garmI Adi aura bhaya Adi kATI ko mApA arthAit amana mana meM mAna gareM, goMki deza kA mAsTa sahana karanA mahApAgA--- gAya garma nijAmA ---. du mahAsana'TTri , ... mI duganA mAlAkAra meM mA, ana Tima boTa kAra para kATa mAnA aura thAmanI go ko kATanA, mora kA mana karate haiM. hama Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAyAMnA 287 kATolaga me niA saMcAra ho jAtA hai| yaha rapTa, kAraTa nahIM kintu AnaMda ora mukha pratIta hotA hai / prasiddha adhyAtmavAdI nilaka gamovijayajI meM samoSTaka meM gaha-~ dRSTA ceSTAyaMsiddhI phAyapoTA hAdarapadA, ratnAdivapinAdInAM tada yatrApi mAdhyatAm // 7 // janA go mili lie garI kAmATI durAmAnI nAhI laganA, pana Adiko prApita lie pApAnI loga samutroM meM, pAne meM jaMgaloM meM rahA / agA pITAe~ mana pArane haiM, phira bhI una gAvAboM meM mugAnumati hI hotI hai| nA prAdhA bhI AmA bhara popita sakSamuzi ni ! vana mAna ! Adi ko prAvijie jo vibhinna prakAra kA aga, CID AdimA gare use kATa enI mATAnunahIM, mana mAnAnubholI dipanA meM pATAbhUmA baha rant meM nahIM hogii| ro-noramaTAnA ho phAra hai, uTER dimAga mAraToM meM jAti mAlImA kAMToM kI mejabAnI Excam ma lie mAnAmA maMdanI mAnI grear: gAnA mATI faffarn kAmo rAjA ! Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM pa 286 vacana kahane se, yathA yogya bhojana vastra Adi dene se vaha prasanna rahatA hai, aura svAmI kI sevA karane meM jI jAna lagA detA hai / svAmI ke lie apane prANa aura sarvasva nyochAvara kara detA hai / jo sevaka saba kucha pAkara bhI maMdi svAmI kI sevA meM hinakicAhaTa kare, kAma se mu~ha purAe to yaha seva beimAna kahalAtA hai | zarIra bhI AtmA kA sevaka hai, AtmA ko dharma kI sAdhanA karane meM upayogI hai- "yaha deha dharma kA sAdhana hai" aura 'mokya sAhana herama sAhUdehassa dhAraNA - mokSa kI sAdhanA karane ke lie hI sAdhaka deha ko dhAraNa karatA hai / ata: bAtmA mokSa sAdhanA ke lie zarIra kA upayoga karatA hai. zarIra kA poSaNa bhI karatA hai, kintu use nilale baiThAe rakhane ke lie nahIM, kintu adhika zrama, tyAga, tapa, japa dhyAna kAyotsarga Adi karane ke lie ho use bhojana detA hai / zarIra se yaha jo AdhyAtmika sevA to jAtI hai. use hI hama bolacAla kI bhASA meM kAyakleza aura kaSTa evaM paropa kahate haiM. vAstava meM yaha kaSTa evaM kleza nahIM, kintu zarIra kA sadupayoga hai / saccA sevaka sevA karane meM sina avazaya hotA hai, kintu phira bhI yaha nitA anubhava nahIM karake prasannatA kA hI anubhava karatA hai| sevA kI kaSTa nahIM, kartavya hai| isI prakAra AtmasAdhanA ke mArga meM zarIra ko diyA jAne cAlA rASTa vAstava meM kaSTa nahIM, kintu zarIra kA upayoga hai / upayoga nahI diyA jAtA hai to zarIra baiThA ThAyA aura kucha utpAta kara hai| vikAroM kI upa kregaa| para Xue siyA kre| ataH zarIra ko taya zrama meM, tapa japa Adi meM lagAe ko eka pati hai| isameM jaina dharma meM zarIra ko yAta garI kA nAza karane ke lie nahI kahI hai, barane ke lie hI kahA~ hai| ke mahAna pa dugane bAha--manuSya kI sAma ko bAra mAmale dAI detI hai, para mana detA hai, apanoM ko mAra hA dAvA hai to svayaM bhI yaha Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tama yA mokSa ke lie ke tI rAnI nahI dene 1 kabhI nahIM dekhaa| yaha hai--zarIra ! basa isa sarIra ko sApha bhI hai meM kabhI phUla fae! m led! ! jo guma kisI pIlI aura bAda karo (Bat. drink and be merry) vana yahI guNavAda jIvana kA sAra hai| zramika vAkya hai- ki jaise kisI ne nahIM nae saMsAra meM kI kucha ta nahi bhIda ! taM nivartate hAyapadeza karI hai banA hai- negA Aja * * yAti ! se 1 bAva meM bhI pAryAka viskuTa se svA karate hai, kinaki / eSTrako namuna Zhuang !!aura sAtha ! kabhI khAtA nahIM, isalie jInA nahIM hai ke vartamAna meM ko! haidara yahI se za zeud fe ma 0 amit sa cam ti coh kAma him vanamA laya hai| hindu sAmavAdI pratitI munI hai| ke kA 3 hI godha mAga moTa kara mApa apanA kA samudAya jIvana senA ke hara mA *fered free gia ***B pani parya la kokIlA canA bhAga hai ke ko Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jaina-dharma meM vara ko tapAnA cAhate haiM kintu ghI kA AdhAra pAtra hai, isalie ghI ko tapAne ke sAtha hI pAna svayaM tapatA hai| koI Apase pUche-bhAI ! bApa kA kara rahe haiM ? to Apa jhaTase kaheMge, ghI tapA rahA huuN| na ki pAna tapA rahA hU~ aisA kaheMge ? pAya ko tagAnA lakSya nahIM hai, vaha to svayaM tapa jAtA / ugI prakAra AtmA se vicAroM ko dUra karane ke lie, indriya nirAha, Asana, upa.. vAnA Adi ke dvArA tapAnA to bAtmA ko hI hai, kintu na ki AtmA pA AdhAra navIra hai-isalie AtmA jaba tapAcaraNa karatA hai to zarIra go kaSTa hotA hai, zarIra avazya hI tapta hotA hai, kintu zarIra kI usa vedanA meM .. gAyaka ko vedanA ko anubhUti nahIM hotii| napa ke kapTa ko sAdhaka kaSTa rUpa meM anubhava nahIM karatA, jaise mAtA apane bAlaka kI sevA karatI huI bhI una sevA meM kaSTa yA pIlA kA anubhava nahIM karatI, usI prakAra tapa meM zarIra ko pIr3A hote hue bhI sAdhaka pIr3A kI anubhUti nahIM karatA, kyoMki usakA lakSya AtmAnaMda ko prApti kA hai| kAyapaleza ko dArzanika pRSThabhUmi kAyA ko kaSTa denA, deha kA damana karanA, indriyoM kA niprada mAranA --- ima padAvalI ge pIche eka mAdhyAmimA nintana hai, bhAratIya adhyAtma damana nI papThabhUmi hai| maMgAra meM prArambha se hI do prakAra meM darzana gale Aye haiM .. eka ahavAdI darzana, dUsarA AtmavAdI darzana ! jayAdI dagaMga garIra ko hI saba kucha mAtA hai| garIra meM kinna mAramA gAma me sattya kI palpanA hI usa dinAra nahIM bhaatii| hara paraloga, pUrvajanma, punama to yahAM se mAnegA ! rAma! agira guma etApAneSa mokoyaM pAyAnipriyagoparaH / bhareM ! gaga, para pAya gada yAni mAya taaH|' wirinAtA hai, yA gA gaMgAra hai / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyapalerA tapa yaha mAnavAdI yagaMna hI kAyaroga tapa kA AdhyAmikA mAdhAra hai| isa citana se bharIra ke prati anAmatianamatva prATA bharIra ko dhanabhaMgura mAnA aura ugAnaMgura satya se jitanA sAmokAra ho sake utanA phAra lenA cAhie-ma bhAyanA ne phAparalesa indrivadanA Adi sara ko mahatva diyA / jina mAghara ne mAramA aura deha kA pRSaphala maho mA meM sA liyA, usake nA meM bahAnAti, dehAyAma kama ho jAtA, phira dezo lae bhI gA, giTa avasyA ko prApta ho jAtA hai. zrImad rAjA ke bdoM meM-- ha sA mehanI basA gharate dehAtIta ! ropa bhI dehAtI palA prApta karane kI kalA no hAramAra me milaa| kAnAvaMhI ghaTanA hamAre sAmane haiM. ni. pAra go miyoM ko pAra kara pAnI meM pIsa digA gayA, fort paudhe kI taraha ! kintu jana gAnoM meM nAma nahIM kiyaa| poM? lAhira deza ko pITA to hogI ? e guI namana se hI zarIra meM milA nA to vahAM barIra ko pAnI meM . sAgara somanAyA poTA naholo ? bhAmaMhI parI sArI ntIra ko chor3a diyA gayA jo pAvara kA zAhIko choro ? kira bhI parA--- syArI pArI bhani- mhArI ho, rahA mero sAra maha momA paropahA / H srfry maho rahAmA gata muna miyo' paaraa| EIR meM hone corI kA rikar gaI aura mahAna Tifrre meM fry ko TET ___ ko mAga ram rana Kera Tesent E-ma. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jaina dharma meM tara bhAramA se bhinna cinmayazakti mAnanA jJAna / kahA hai beho'hamiti yA buddhiH avidyA sA prkotitaa| nAhaM vahazcidAtmeti buddhi vidyeti bhaNyate / / 'maiM (AtmA) deha hUM'-isa buddhi kA nAma avidhA, amAna hai, aura maiM deha se bhinna cetana AtmA hUM'-ina buddhi kA nAma vidyA yA bhAga hai| yahI yAta nAcAyaM bhadravAha ne kahI hai annaM imaM zarIraM janlo jIva tti eva phayayaddhI / duksapariphilesapharaM di mamatta sroraao| "yaha zarIra anya hai, bhAtmA anya hai"-sAdhaka isa prakAra kI tatva buddhi ke dvArA dukha evaM kleza dene vAlI zarIra kI mamatA kA tyAga kreN| ___ AtmavAdI sAdhaka yaha mogatA hai-"jo dusa hai, kapTa haiM, ye saya pArIra ko hai, AtmA ko nahIM / kaSTa se zarIra ko hI pIlA ho sakatI hai, yadha Adi se garIra kA hI nAza ho sakatA hai. AtmA kA nahIM-tyi jIvarasa nAsutti'mAtmA kA jJAna darzanamaya nimayarUpa hai, jo kI koI zApita naSTa nahIM kara sakatI, usakA pAbhI nAza nahIM ho sakatA, nahIM merA svarUpa hai / dArIra to bhautika hai, nAmamAna hai, - pacchA purA yA pAyavyaM pheNumumbapa sannibhaM--- pahale gA pIche-ma jana yudabude se gamAna nAmamAna bharIko rA tyAganA hI hai| phira kaSTa Adi se bhayabhIta gayoM honA ? goSTa hai. yaha zarIra go, mAtmA ko nahIM--- yogire saravaso phAya nama dehe parIsahA jo pIpA kaSTa, ve mujha meM nahIM, deza meM mAra menA , isa prakAra dinAra kara rahI mamatA ko, rAga bhAva ko ko denA caahie| Wwrimwwwmnamnar saweetammnavmuvipm 2 mA nadi 14 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyaraleza tapa 263 tana se daitya kA artha-vikarAla zarIra se nahIM, kintu sahiSNu aura kaThora zarIra se hai| zarIra se itanA sahiSNu ho, ki dhUpa, varSA, sardI Adi ke bhayAnaka kaSToM se bhI vicalita na ho, aura mana itanA sundara, sukumAra ho ki devatA tulya rhe| isI bhAva ko saMskRta kI prasiddha sUkti meM yoM kahA gayA hai vajJAdapi phorANi mRduni kusumAdapi vana se bhI kaThora aura phUla se bhI komala-arthAt kaSTa sahane meM vana jaise aura dayA karuNA meM phUla jaise| to sAdhaka ko kaSTasahiSNu honA caahie| aura yaha sahiSNutA kA abhyAsa kAyakleza ne bar3atA hai| kAya kleza se titikSA kA bhAva prasara banatA hai / zAstra meM kahA hai-titikhaparamaM paccA: titikSA sAdhaka kA parama dharma hai / sAdhaka ho tara titikSu nahIM hai, sahiSNu nahIM hai, kaSToM meM dhairya nahIM rakha sakatA to vaha sAdhanA nahIM kara sktaa| tapa kA mUla hI dhRti hai-tavatsa mUla ghitira dhairya, sAhasa aura sahiSNutA yahI tapa kI jar3a hai| isalie zAstroM meM sthAna-sthAna para sahiSNutA kA upadeza diyA gayA hai sahio dukkhamattAe puTTho no saMjJAe duHkha Ane para, duHkhoM se ghira jAne para bhI sAdhaka vicalita na ho / dukSeNa puLe dhuvamAyaejjA zarIra ko duHkhoM kA sparza hone para dhruvatA-dhruva ke jaino sthiratA dhAraNa kreN| ye saba upadeza, zikSAeM aura zAstra bacana yahI bAta siddha karate haiM ki sAdhaka ko kaSToM ke lie svayaM ko sAdhanA par3atA hai sone kI bhAMti kaptoM kI 1 sUtra kRtAMga zA26 2 nizIya cUgi 84 3 bhAnAsaMga 13 4 subahatAMga 11726 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa . sukumAratA kA tyAga kAyapaleza tapa kA vyAvahArika jIvana meM bhI bahuta bar3A mahatva hai| manuSya ko koI bhI mahAna kArya siddha karane ke lie kaSTa to uThAnA par3atA hI hai| zubha kArya meM aneka vighna bAdhAeM AtI hai-yAMsi bahayinAni ! kintu una vighnoM ko nadI pAra karane ke lie sAhasa aura mahiSNutAya nAva kI .. nAvazyakatA hotI hai / Atma bala aura manobala kI jarUrata hotI hai / sukumAratA aura komalatA se sAdhanA nahIM ho sakatI hai-eka AcArya ne mahA hai-- ammA bhava ! paramaMva ! jada mAToM ke tUphAna macalane lage to tuma azmA- arthAt pattharacaTTAna banamAra khar3e ho jAo! jaya nama aura AzaMkA hI bar3I tumhAre pApoMgo bAMdhane lage to kulhADa (pa) banakara gATa ddaalo| tabhI tuma apane sara / kI prApti kara smaaNge| bhagavAna mahAvIra tane bar3e rAjamAra the, kitI komala aura supumAra ? kintu jaba sAdhanA ke patha para to mukumArasA yahAM gAyaba ho gaI? to mena se bhI adhika kaThora hokara kASToM ko mana lage / zAlibhadra kitane gurumAra the? nAmA premikA ko godI meM baiThane para ho pAnI ra yI garmI se unheM pasInA Ane lgaa| kintu sAdhanA meM ya para yo yo mitane paThora tapanI bana gaye ? gamA artha hai mAdhanA meM gurumAtA, muga... jInA nahIM cala sktii| namAratA rAjamAroM kA bhI hai / kintu mAdhaka jIvana ke lie yaha bAta akSA duguna hai / imAma spaSTa kahA hai-- ApAyapAhi apa somana gujumAnatA nAgarako mAnA ! . mahilA Aya: Frmirar kA ?.. . Imfer... mana ! Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyavaleza tapa 263 tana se daitya kA artha-vikarAla zarIra se nahIM, kintu sahiSNu aura kaThora zarIra se hai / zarIra se itanA sahiSNu ho, ki dhUpa, varSA, sardI Adi ke bhayAnaka kaSToM se bhI vicalita na ho, aura mana itanA sundara, sukumAra ho ki devatA tulya rahe / isI bhAva ko saMskRta kI prasiddha sUkti meM yoM kahA gayA hai vajrAdapi kaThorANi mRduni kusumAdapi vana se bhI kaThora aura phUla se bhI komala-arthAt kaSTa sahane meM vajra jaise aura dayA karuNA meM phUla jaise / to sAdhaka ko kaSTasahiSNu honA caahie| aura yaha sahiSNutA kA abhyAsa kAyakleza se bar3hatA hai / kAya kleza se titikSA kA bhAva prakhara banatA hai| zAstra meM kahA hai-titikhaMparamaM NaccA-- ____ titikSA sAdhaka kA parama dharma hai / sAdhaka hokara titikSu nahIM hai, sahiSNu nahIM hai, kaSToM meM dhairya nahIM rakha sakatA to vaha sAdhanA nahIM kara sktaa| tapa kA mUla hI dhRti hai-tavassa mUlaM ghitira dhairya, sAhasa aura sahiSNutA yahI tapa kI jar3a hai| isalie zAstroM meM sthAna-sthAna para sahiSNutA kA upadeza diyA gayA hai sahio dukkhamattAe puTTho no saMjhAe' duHkha Ane para, duHkhoM se ghira jAne para bhI sAdhaka vicalita na ho| dukheNa puDheM dhuvamAyaejjA zarIra ko duHkhoM kA sparza hone para dhruvatA-dhruva ke jaisI sthiratA dhAraNa kreN| ye saba upadeza, zikSAeM aura zAstra vacana yahI bAta siddha karate haiM ki sAdhaka ko kaSToM ke lie svayaM ko sAdhanA par3atA hai,sone kI bhAMti kaSToM kI . 1 sUtra kRtAMga zA26 2 nizIya cUNi 84 3 AcArAMga 11313 4 sUmakRtAMga 2726 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 . jaina dharma meM nukumAratA kA tyAga " kAyakleza tapa kA vyAvahArika jIvana meM bhI yahuta cadA mahattva hai| manuSya ko koI bhI mahAna kArya siddha karane ke lie kapTa to uThAnA par3atA hI hai / zubha kArya meM aneka vighna bAdhAeM AtI hai-zreyAMsi bahuvighnAni ! lintu una vighnoM kI nadI pAra karane ke lie sAhasa aura sahiSNutArUpa gAra ko AvazyakatA hotI hai / Atma bala aura manobala kI jarUrata hotI hai / sukumAratA aura komalatA se sAdhanA nahIM ho sakatI hai-eka AcArya ne kahA hai-- azmA bhava ! parazubhaMva !! jaba kaSToM ke tUphAna macalane lage to tuma azmA---arthAt patthara-gaTTAna banakara khar3e ho jAo ! jaba bhaya aura AzaMkA kI beTI tumhAre gAMvoM ko| bAMdhane lage to kulhAda (parazu) banakara kATa ddaalo| tabhI tuma apane lakSya kI prApti kara sboNge| bhagavAna mahAvIra itane bar3e nAjamAra, kitane komala aura sugumAna the ? kintu jaba nAdhanA patha para bar3e to guyumAratA . kahAM gAyaba ho gaI? to meka se bhI adhika kaThora hokara masToM ko gAne lage / zAlibhadra kitane gukumAra the ? aAmA zramika kI golI meM baiThane para zarIra kI garmI se unheM pasInA Ane lagA / gintu mAdhanA patha para bama kitane paThora tapasyo vana gare ? yA artha hai sAdhanA meM gamAratA, , zolatA nahIM cala sakatI / mugumAtA lAjakumAroM yA ma amIroM kA hai. kintu nAzaka jIvana meM lie yaha bahuta majA duguNaM hai| lie kAroM meM paSTa pAhA - . .. ApAyahi apa gogamalla gunamAtA kA mAra mAra ko AnA meM mAo! sAhitA yA frm me putra mAnA fri mommammmmmoniameramanuman Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyakleza tapa 265 ThANAie, ukkuDuyAsaNie, paDimaThAi, vIrAsahie NesaNijje, daMDAie lgNddsaaii|' kAyakleza sAta prakAra kA batAyA hai.-kAyotsarga karanA, utkaTuka Asana se dhyAna karanA, pratimA dhAraNa karanA, vIrAsana karanA, niSadyAsvAdhyAya Adi ke lie pAlathI mAra kara baiThanA, daMDAyata-hokara khar3e rahanA lagaDa-lakar3I kI bhAMti khar3e rahakara dhyAna karanA / uvavAI sUtra meM inhIM bhedoM ko vistAra ke sAtha batAkara caudaha bheda kara diye gaye haiM jo isa prakAra hai 1 ThANaThThiie- kAyotsarga kare / 2 ThANAie-eka sthAna para sthita rahe / 3 ukkuDu AtaNie-utkuTuka Asana se rahe / 4 paDimaTThAI-pratimA dhAraNa kreN| 5 vIrAsahie--vIrAsana kreN| 6 nesijje-pAlathI lagAkara sthira baitthe| 7 daMDAyae-daMDe kI bhAMti sIdhA soyA yA baiThA rhe| 8 lagaMDasAI-(lagaNDazAyI) lakkaDa (vakrakASTha) kI taraha sotA rahe / 6 AyAvae-AtApanA leve 10 avAuDae-vastra Adi kA tyAga kare / 11 aphaMDuyAe-zarIra para khujalI na kare / 12 aNiThThahae-thUka bhI nahIM thUke 13 savvagAyapariphamme--sarva zarIra kI dekhabhAla (parikama) se rahita rahe, 14 vibhUsAvippamupake-vibhUpA se rahita rahe / kAyakleza tapa meM sarvaprathama kAyotsarga kI sAdhanA para bala diyA hai ise vyutsarga (bArahaveM tapa) meM bhI ginA gayA hai,vahAM zarIra,kapAya Adi ke vyutsarga . 1 sthAnAMga 7 / sUtra 554 2 uvayAI samavasaraNa adhikAra tapa varNana Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magg 264 jaina dharma meM tama agni meM svayaM ko tapAnA par3atA hai / tabhI usakA sAdhutva svarNa kI bhAMti camakatA hai / Apa jAnate haiM-sonA tape binA nikhara nahIM sakatA, dIpa jale binA prakANa nahIM phailA sakatA, candana ghise binA sugaMdhi nahIM patAsakatA / kahate haiM candana ke vRkSa ke pAsa jAkara sar3e ho jAlo to bhI usakI sugaMdhi kA patA nahIM calegA, sugaMdhi to taba mahakegI jaba vaha ghisA jAyegA ! maMdI kA raMga kaba khilegA, jaba vaha bArIka pIsI jAyegI / kahA hai raMga lAtI hai hinA patthara pe ghisa jAne ke bAda AdamI pAtA hai zoharata ThokareM khAne ke yAva ! patthara bhagavAna kI mUrti kava banegA ? jaba hathor3e aura hanI kI codeM sAyegA | viSa pAna karane ke kAraNa ho ziva jI 'mahAdeva' kahalAye / ye vyAvahArika bAteM batAtI hai ki sAdhaka kaSTa sahe vinA siddhi prApta nahIM kara sakatA ? eka rAjasthAnI kahAvata hai bAtAM sATe hara mile to mhAMne ho phahajyo / mAyA sATe hara mile to chAnA-mAnA rahayo ! yadi bAteM banAne se hI bhagavAna mila jAye to hameM bhI bulA senA, vi yadi mAyA denA- rihAnA par3e to basa ghupa cApa rahanA / kintu yaha nizcita hai ki bhagavAna yAtAM kiye se nahIM, mAyA diye se hI milate hai| isIlie jaina dharma meM pavana bala diyA gayA hai ki rUpako sapanA se sAdhaka meM sahita kI jyoti jalatI hai| ye madha magarabhASa va Atakti kama hotI hai| aura yakhA, pIratA, sAha aura mahimA yo pakti ho uThatI hai| ke kanojI kAkI ne kI bhAMti vinA hairoM meM khAye hai| meM nae prakAra kA pa- vi efeat crpate zaM nahI spANi guNa Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyakleza tapa 267 netI-dhauti Adi paTkarmoM ke dvArA zarIra kA zodhana kiyA jAtA hai, phira Asana sAdhanA se zarIra ko sudRr3ha banAnA, mudrAoM dvArA sthiratA kA abhyAsa karanA, pratyAhAra dvArA indriya nigraha karanA prANAyAma dvArA zvAsa prakriyA para adhikAra kara zarIra ko halakA banAnA, isake pazcAt dhyAna aura samAdhi kA abhyAsa kiyA jAtA hai / jaina yoga sAdhanA meM itanA lambA kama nahIM hai / vahAM para Asana bhI bahuta kama batAye haiM aura jo haiM vaha sirpha sAdhanA ke upayoga meM Ane vaale| . AsanoM ke bheda yoga darzanakAra AcArya paMtajali ne Asana kI vyAkhyA karate hue kahA hai-sthirasukhamAsanam jisameM sukhapUrvaka zarIra kI sthiratA raha sake vaha Asana hai / yaha yoga kA tIsarA aMga hai, tathA haThayoga kA dUsarA / vaidika granthoM meM batAyA hai vizva meM jitanI jIvayoniyAM haiM utane hI prakAra ke Asana haiM / isa dRSTi se AsanoM kI saMkhyA bhI 84 lAkha ho jAtI hai| saMkSepa meM ve 84 haiM / unameM bhI 32 Asana purupa ke lie upayogI batAye haiM / 32 meM bhI sAdhanA kI dRSTi se do Asana vizeSa upayogI hai--padmAsana aura siddhAsana / " jaina AcAryoM ne yadyapi Asana ko bahuta adhika mahatva nahIM diyA hai phira bhI dhyAna meM sthiratA evaM ekAgratA lAne ke lie usakI upayogitA ko svIkAra kiyA hai / vahAM bAsana ke do bheda kiye haiM... 1 zarIrAsana 2 dhyAnAtana zarIrAsana ve haiM-jo zarIra ko sudRr3ha va sthira banAne meM adhika lAbhaprada haiN| aise AsanoM kI sAdhanA meM koI mahatva nahIM hai| dUsare prakAra ke thAsana hai-dhyAnAsana ! jina AsanoM meM dhyAna kiyA jA ske| ye Asana .. 1 AsanAni ca tAvanti yAvanti jIva jAtayaH-dhyAnabindUpaniSad 41 2 dhyAna aura manovala pR0 438 (DA0 indracandra zAstrI) 3 jaina paramparA meM yoga (muni nathamala jI) Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ... narma meM sara . para bala diyA gayA hai| kAyolAgaM kA vistRta varNana bhI yahIM para kiyA jAyegA / sAmAnyataH kAyotsarga kA artha hai-kAya-zarIra, uttAna--sAMga, mIrA tyAga / zIra tyAga kA artha-zarIra se mukta honA nahIM ki zarIra kI gamatA se mukta honA hai| zarIra kI mamatA hI gayo bahA gayA hai| mAyotsarga meM sAdhaka---- rAgadvepa se rahita hokara antarmusako jAtA hai| Adacitana meM gaharA DUba jAtA hai / taba use zarIra kI mudhi bhI nahIM rhtii| parIra ko macchara kATate , yA koI nandana Adi kA zItala lA gAravA haigisI bhI sthiti meM yaha garIra kI nitA ro nalita nahIM hogA / korasagaM prAya: jina mudrA (donoM pairoM ke bIca bAra aMgula kA aMgara sAra godhe gama avasthA meM par3e rahanA-jina mudrA hai) meM hI kiyA jAtA hai| isakA uddezya hai zarIrako mamatA, evaM maMgalatA yo gAsa kAra ne sthiratA - . pUrvaka AtmalIna honA yogadarzana ke anusAra isameM AyA aura zAna honoM sAdhanAeM eka mAda calatI haiN| manAie---kA ayaM he sthAnAyata / mirA lAna para baiThA to TA . rahe, malA hai, to malA AyAta jisa avasthA meM gAyA, usI paramA meM sira mahara ra pogoM ko saMcalatA kama kreN| isakA eka mAtra Amaja myAgAyata) lAra (Ta) kI taraha gira pakAko / yogoM meM bhAvanagalatA ko doranA hii| mAmA ko mAtA . .....AsanA nagI mAyA ra mAnagozita gari sairat artii . gAminIraTime Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Maratha tapa AcArya hemacandra ne isakA varNana yoM kiyA hai -- 266 putapANi- samAyoge prAharutkaTikAsanam / 1 jamIna se lagI huI er3iyoM ke sAtha jaba donoM nitamba milate haiM taba utkaTikAsana hotA hai / 4 padmAsana -- bAyIM jAMgha para dAyAM paira aura dAyIM jAMgha para vAyAM paira rakhakara hatheliyoM ko eka dUsare para rakhakara nAbhi ke nIce rakhanA / 5 vIrAsana - vIrAsana ke kaI prakAra milate haiM / AcArya hemacandra ne do prakAra batAye haiM bAyAM paira dAhinI jAMgha para aura dAhinA paira bAMyI jAMghapara rakhakara baiThanA vIrAsana hai / athavA koI puruSa jamIna para paira rakhakara siMhAsana para baiThA ho, aura pIche se usakA Asana haTA liyA jAya-taba usa baiThaka kI jo AkRti banatI hai vaha - 'vIrAsana' hai / ' 6 daMDAsana - daMDa kI AkRti se jamIna para isa prakAra leTanA ki aMguliyAM, gulpha (ghuTane) aura jAMgheM jamIna ke sAtha lagI raheM / 7 gauvohikAsana --- gAya ko duhane jaisI sthiti meM baiThAnA / isa Asana se dhyAna karate hue bhagavAna mahAvIra ko kevalajJAna prApta huA thA / 8 paryAsana -palaMga kA AkAra banAkara baiThanA / inake atirikta vajrAsana, (lagaMDazAyI - kevala sira aura eDiyoM kA pRthvI para sparza ho - isa prakAra pITha ke bala leTanA) bhadrAsana Adi kA bhI ullekha kahIM-kahIM milatA hai / inameM vIrAsana Adi kaThora AsanoM se mana meM dhairya Adi ko jAgRti hotI hai, tathA padmAsana Adi sukhAsana se citta kI sthiratA ! 1 yogazAstra 4 / 134 2 yogazAstra 4 / 126-126 jaina yoga sAdhanA meM kisI bhI eka Asana para adhika bhAra nahIM diyA gayA hai / kyoMki Asana to mAtra zarIra ko sthira karane kA eka abhyAsa hai, vaha dhyeya to nahIM hai / isalie mukhya bAta yaha hai ki jisa Asana meM mana Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 . jaga dharma meM tara dhyAna sAdhanA meM upayogI hote haiN| zarIra ko sthira va nizceSTa banAkara dhyAna meM ekAgratA prApta karane ke lie jaina sAdhanA meM ina AsanoM kA. mahatva hai| ina AsanoM ko bhI do bhedoM meM bAMTA gayA hai-gukhAsana aura .. paThora Agana ! padmAsana Adi susAsana hai, bIrAsana Adi maThora Agana hai| AgamoM meM jina AsanoM kI adhika carnA nAtI hai. ye Asana isa prakAra 1 sthAnasthiti-(kAyotsarga) donoM bhujAoM ko phailA kara para go . donoM etriyoM ko paraspara milAnA yA unameM cAra aMgula kA aMtara . samagAra par3hA rahanA / AcArya hemacandra ne ise kAyotsargAsana yAhA hai, isakA lA isa prakAra batAyA hai pralambita bhujahannamavasyasyAsitaspa yaa|| . sthAnaM phAyAnapekSaM yatmAyotsarga: sotitaH // sagIra ke samaya kA tyAga karake donoM gujAyoM ko none naTalA kara / garIra aura mana ko sthira mAranA 'kAyotsargAsana' hai| yaha bhAgana gAhe hokara .. mevAra mA kamajorI yo hAlata meM leTa gAra bhI kiyA jA sakatA hai| .. zAsana kI muhara vibhapatA nahIM hai rimana-vacana evaM kAya ke goga apila sira ho jAne / mAna () Aira hokara zAMza baitthnaa| isameM mizAgatI ... . uruTipArAna donoM para aura nimna bhUmi saMga bttnaa| mA naadiraamn| mena meM hI so monifen kI ora Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyakleza tapa yadi kAyakleza kI vizeSa sAdhanA karanA cAhe to sAdhaka mana ko itanA majabUta karaleM ki khAja Aye taba bhI khAja nahIM kreN| isI prakAra thUke bhI nhiiN| parikarma aura vibhUSA kAyakleza kA terahavAM bheda hai-gAtra parikarma kA tyAga-parikarma kA artha hai--zarIra kI sAja sajjA Adi / parikarma aura vibhUpA meM vaise to koI vizeSa antara nahIM hai, kintu phira bhI do zabda haiM, aura donoM kI bhAvanA meM antara bhI hai / parikarma se zarIra kI sAja sajjA ke ye rUpa liye jAte haiM -- jaise zarIra ko puSTa banAne ke lie virecana Adi lenA, vamana karanA, nakha keza Adi kATanA, A~khoM kA maila nikAlanA, datauna karanA aadi| aura vibhUpA se snAna karanA, kapar3oM ko jyAdA ujalA dhonA, raMganA, A~khoM meM aMjana (kAjala) lagAnA Adi / brahmacArI sAdhaka ke lie ye sabhI karma ahitakArI haiM / jaisA ki pIche bhI batAyA gayA hai-- * vibhUpA, strI saMsarga, aura praNItarasa bhojana-ye tInoM Atma-gaveSaka ke lie tAlapuTa jahara ke samAna hai| vibhUpA karane vAlA sAdhaka saMyama se bhraSTa hokara bar3e cikane karma bAMdhatA hai vibhUsA vattiyaM bhikkhu phammaM baMdhai cikkaNaM' saMyama se bhraSTa hone ke aThAraha kAraNoM meM snAna evaM vibhUpA ko bhI do mukhya kAraNa mAne haiM, ataH parikarma aura vibhUpA-sAmAnya sAdhu jIvana ke lie bhI varjanIya hai| kyoMki batAyA gayA hai, sAdhu zarIra ko nahIM, AtmA ko saMvAratA hai, AtmA kA saundarya nikhArane meM hI vaha jIvana bhara juTA rahatA hai / vahI usakA apanA hai / zarIra to jar3a hai, yadi zarIra kI sundaratA para dhyAna denA hotA to phira saMsAra kyoM chor3atA / zarIra kI zobhA vibhUSA karane kA artha hai - bhogavilAsa kI kAmanA karanA / yaha to sAdhu ke patana kA mAgaM hai| 1 dazavakAlika 6166 2 dazavakAlika 68 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 - jaina dharma meM tapa .. adhika sthira ho sakatA ho, sAdhaka usI Asana kA adhika upayoga kreN| . . AcArya hemacandra ne kahA hai jAyate yena-yeneha vihitena sthiraM manaH / .. tattadeva vidhAtavyaM AsanaM dhyAna-sAdhanam / ' dhyAna sAdhanA ke lie kisI bhI vizepa Asana kA Agraha nahIM hai| . jisa Asana ke prayoga se mana sthira hotA ho, usI Asana kA dhyAna ke . lie prayoga kiyA jA sakatA hai| ___ to yaha saba Asana kAyakleza tapa haiM, kyoMki ina AsanoM kI sAdhanA se... zarIra ko kaSTa hotA hai aura sAtha hI usakI caMcalatA kA nirodha bhI ! . . pratimA dhAraNa karanA yadyapi anazana tapa meM batAyA gayA hai, kintu kAya- ... kaSTa kI dRSTi se isa tapa meM bhI use mAnA jA sakatA hai / cUki pratimA meM upavAsa Adi ke sAtha utkaTikAsana, lagaNDazAyI, daMDAyata Adi kA vidhAna ... hai ataH kAyakleza tapa meM bhI usakA samAveza ho sakatA hai| ___ kAyakleza meM AtApanA aura vastra tyAga kA bhI mahatva batAyA gayA hai| sUrya kI pracaMDa kiraNoM ke sAmane zarIra ko tapAnA-tApa lenA-AtApanA hai| aura zIta Rtu meM kar3akar3AtI sardI meM vastroM kA tyAga karanA-apAvRtA(uvAuDae) hai / sUtra meM kahA hai mAyAvayaMti gimhetu hemaMtettu avAuDA / vAsAsu paDisaMloNA saMjayA su samAhinA / / grImAtu meM sUrya ke sAmane AtApanA lenA, zIta Rtu meM vastra tyAga kara khule zarIra se rahanA aura varSA meM eka sthAna para sthira rahanA-daMza magara .. Adi ke parIpahoM ko sahana karanA-yaha saMyata sumAhita sAdhu kA AcAra hai| . . zarIra para khujalI Aye to khujalAe nahIM -yUke bhI nahIM---yaha bhI . kAyapaleza kI vizeSa sAdhanA hai / sAmAnyata: yaha zArIrika AvazyakatA hai . aura sAdhAraNa dazA meM nAdhara ghujalI bhI karatA hai, bhUkatA bhI hai / kintu . 1 . yogazAstra 41134 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa jaina AcAryoM ne AtmA ke tIna prakAra batAye haiM tipayAro so appA paramaMtara bAhiro du heUNaM / ' paramAtmA, antarAtmA aura bahirAtmA / indriya evaM viSayoM meM Asakta AtmA-bahirAtmA hai| usakA kendra .. vAhya padArtha hote haiN| antaraMga meM Atma saMkalpa-arthAt apane bhItara meM hI lIna, antara meM sthita honA antarAtmA hai| antarAtmA kA kendra-jJAna darzana rUpa Atma zakti hai| karma mala se sarvathA mukta AtmA-paramAtmA hai / bahirAtmA--saMsAramukhI rahatA hai| bhoga vilAsa, bhAdi viSaya tathA krodha, mAna Adi kapAyoM meM sadA lIna rahane vAlA AtmA asaMyamI tathA saMsArAsakta kahalAtA hai / saMsArAsakta AtmA sadA patana evaM vinAza kI ora hI bar3hatA rahatA hai| usa saMsAronmukhI AtmA ko bAhara se mor3akara antara 1 AcArya kundakunda-mokSa prAbhRta 65 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jaina dharma meM tapa __parikarma va vibhUpA varjana kA yaha arthanahIM hai ki sAdhu zarIra kI zuddhi . bhI na rkheN| zarIra va vastroM ko sApha svaccha tathA zuddha rakhanA eka alaga bAta hai aura unakI vibhUSA karanA alaga bAta hai| zuddhi va sya... cchatA ke lie to yahAM taka batAyA hai ki sAdhu mala, mUtra, khela, khaMkhAra va .. pasIne ke gIle hAtha bhI khAne pIne kI vastu ko na lgaae| yaha to eka prakAra kI svacchatA hai| svacchatA, saphAI rakhane vAlA apane Apa bahuta se rogoM se baca jAtA hai| logoM meM ghRNA jugupsA paidA ho aisA vastra,pAtra,zarIra Adi rakhanA sAdhu ke lie niSedha haiM / kintu sAdhu kA zarIra va vastra pAya ke prati itanA hI lakSya rahatA hai ki ve svaccha rahe, gaMde na rahe,na ki sundara dIkhe, logoM ko AkarSaka lge| zarIra ko sundara va AkarSaka banAne kI icchA hI / / vAstava meM vibhUSA hai, gAya parikarma hai-aura ina donoM dopoM se bacanA kAyakleza tapa hai| upasaMhAra yaha tapa sAdhu ko lakSya karake bhale hI batAye gaye haiM, kintu gRhasya bhI inakI sAdhanA kara sakatA hai| Asana Adi ke dvArA dhyAna karanA, gyAraha . upAsaka pratimA dhAraNa karanA, zarIra kI, ziSyoM kI mamatA kama karanA, snAna, vilepana aMgarAga Adi kI maryAdA karanA jaisA ki zrAvaka ke caudaha niyamoM meM bhI batAyA gayA hai, yaha sava sAdhanA karane para gRhasya bhI kAyasleza tapa kI ArAdhanA kara sakatA hai| vAstava meM kAyakleza tapa kA uddezya era. ho hai-zarIra ke prati mamatva kama karanA, zarIra kA moha chor3anA-isa uddezya kI pUrti meM jo bhI sAdhana kAma meM Aye ye sabhI tapa ho sakate haiN| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 pratisaMlInatA tapaM to, vAhara se bhItara kI ora mur3anA hI atalInatA hai, svalInatA hai, aura saMlInatA hai| ___ jo svalIna hogA, vaha bAhara se apane Apa ko haTA legA, bhojana ke prati, vastra ke prati, gRha evaM parivAra ke prati, dhana saMpatti ke prati usakI Asakti kama ho jaayegii| bhogya viSayoM se vaha mana ko haTA legA, apane Apa meM simaTa jAyegA, bAhara se saMkucita ho jAyegA / zAstra meM batAyA haikucha dvIpoM meM eka pakSI hotA hai| usakI kAyA bar3I vizAla va paMkha bar3e lambe-caur3e hote haiM / jaba kahIM baiThatA hai to paMkhoM ko itanA phailA detA hai ki lagatA hai, koI vizAla vRkSa TUTa kara girA hai / yadi kisI ghara kI chata para baiTha jAye to pUre ghara para hI caMdarovA jaisA tana jAtA hai| itane vizAla usake paMkha hote haiN| kiMtu jaba vaha ur3atA hai, to turanta apane pairoM ko aise simaTa letA hai jaise kapar3A simaTa liyA ho / jaba kahIM koI usa para AkramaNa karane AtA hai,to vaha teja AMkhoM se use dUra hI se dekha letA hai aura kSaNoM meM hI apane vizAla paroM ko simaTa kara ur3a jAtA hai yA phira usa para TUTa par3atA hai| vistAra aura saMkoca kI isa adbhuta kSamatA vAle pakSI kA nAma hai-- bhAraMDapakSI ! apane Apako saMkoca va saMyama karane kI kalA meM nipuNa hone ke kAraNa zAstra meM bhAraMDa pakSI kA kaI sthAnoM para ullekha AtA hai, aura usakI kalA ko AdhyAtmika jIvana ke lie Adarza batAte hue kahA haibhAraMDapakkhI va care'ppamatto'-bhAraMDa pakSI kI taraha sAdhaka sadA apramattasAvadhAna rahe, apanA maMkoca karane meM dakSa rhe| indriyoM ko bAhara se simaTAkara gupta rkhe| indriyoM ko, kapAyoM ko, mana vacana Adi yogoM ko, bAhara se haTAkara bhItara meM gupta karanA-chupAnA isI kA nAma saMlInatA hai| zAstra meM ise 'saMyama' bhI kahA gayA hai / gupti bhI kahA gayA hai| 1 uttarAdhyayana sUtra .. (kha) bhAraMDa pakSI va appamattA -aupapAtika sUtra 20 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jaina dharma meM tapa .. kI ora unmukha karanA vipaya kapAya kI vRttiyoM se haTAkara tapa saMyama kI ora bar3hAnA AtmA ko antarmukhI banAnA hai| AtmA kI antarmukhatA kA . yaha prayatna hI tapa kI bhApA meM 'pratisaMlInatA' kahA jAtA hai| sva-lInatA, saMlonatA pratisaMlInatA-bAhya tapa kA antima tathA chaThA bheda hai| isakA artha hai-AtmA ke prati liintaa| para-bhAva meM lIna AtmA ko svabhAva meM lIna / banAne kI prakriyA hI-vAstava meM prati saMlInatA hai| isalie saMlInatA ko .. sva-lInatA-apane Apa meM lInatA bhI kaha sakate haiM / . yogIrAja Anandaghana jI ekabAra kisI suramya parvata kandarA meM dhyAna / kara rahe the / kucha bhakta jana unake darzana karane ke lie usa jaMgala meM phuNce| jaMgala kA vAtAvaraNa bar3A hI manohara laga rahA thA, sundara ramya vRkSAvaliyAM cAroM tarpha hariyAlI, vividha pakSiyoM kA madhura kUjana aura eka tarpha zAMta harI bharI parvatamAlA ! usase kala-kala kara jharate-nijhara! dUsarI ora laharoM se maveliyAM karatI huI nadI ! isa mana mohaka vAtAvaraNa ko dekhakara bhaktajana maMtra mugdha se hogae, kucha dera ve vahI zAMta vAtAvaraNa kA Ananda lete rahe / phira parvata kI guphA meM pahuMce, jahAM yogIrAja dhyAna magna the| yogI rAja kA dhyAna pUrA huA / bhaktoM ne prArthanA kI-mahAgaja ! bhItara aMdhakAra meM kahAM baiThe haiM ? bAhara calie aura dekhie kitanA suhAvanA vAtAvaraNa hai ? . yogIrAja smita-hAsya ke sAtha kucha gambhIra hokara bole --bhAI ! bAhara hI dekhanA yA to yahAM kyoM Aye ? bhattajana yogIrAja kI gambhIra munamudrA ko eka Taka dekhane lage, kucha * samajhe nahIM, yogIrAja kyA kaha rahe haiM / yogIgaja ne Age kahA-~~-bAhara dekhate-dekhate to ananta jIvana bIta gaye ! kucha kalyANa nahIM huaa| aba to . bAhara dRSTi haTAkara bhItara kI ora dekho, bhItara meM bAhara se bhI adhira gaundarya, adhika zAMti aura adhika mana mohakAnA bharI par3I hai ! jarA muha gAra nItara deto tohI !" Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 pratisaMlaunatA tapa eka mataMga draha thA, usameM aneka maccha-kaccha rahate the| usa draha ke pAsa meM hI eka mAlukA kaccha nAma kA jaMgala thaa| usameM aneka hiMsaka pazu chupe rahate the| eka dina do duSTa siyAra zikAra kI Toha meM idhara-udhara ghUmate hue usa draha ke pAsa pahuMca gaye / draha ke kinAre para kachue AjAdI se daur3a rahe the| siyAroM ne una mAMsala kachuoM ko dekhA to muMha meM pAnI chUTa aayaa| ve dhIre-dhIre draha ke pAsa Aye, unake pairoM kI AhaTa pAkara donoM kachue vahIM apane hAtha-pairoM ko simaTa kara gupacupa baiTha ge| pApI siyAra vahAM Aye, dekhA to donoM kachue ekadama nirjIva nizceSTa se par3e the / hAtha-pAMva saba bhItara meM simaTe hue, aba pakar3e bhI to kaise ? siyAra bhI to sacamuca raMge siyAra the / ve jhAr3iyoM kI oTa meM jAkara chupa gaye aura kachue ke hAtha pAMva phelAne kI bATa dekhane lge| thor3I dera bAda eka kachue ne AMkheM kholakara idhara-udhara dekhA, koI dikhAI nahIM diyA to socA-khatarA Tala gayA hai, siyAra kahIM cale gaye haiM / usane dhIre se apanA eka pAMva bAhara nikAlA / tabhI tAka lagAe baiThe donoM siyAra usa para jhapaTa pdd'e| siyAroM ne usake pAMva ko pakar3akara nakhoM se use chIla DAlA, dAMtoM se kATa DAlA, dhIre-dhIre usake cAroM pAMva bAhara nikale to ve unheM kATa-phAr3a kara khAgae, usakI gardana bhI noMca DAlI / kachue ko khatma kara ddaalaa| aba ve dUsare kachue kI tarapha bar3he, lekina vaha to pahale kI bhAMti-cupacApa par3A rahA, na hilA-DulA, na hAtha pAMva bAhara nikAle / duSTa siyAroM ne use bhI noMcane kI jI-tor3a koziza kI, magara usane apane hAtha-paira chupAe rakhe, isalie usakA vAla bhI vAMkA nahIM huaa| pApI siyAra hAra khAkara cale gaye / phira khatarA dUra humA samalakara usane AMkheM kholakara cAroM tarapha dekhA, phira dhIre se gardana bAhara nikAlI, aura eka sAtha cAroM para phailAkara tejagati se daur3A, jhaTapaTa vaha apane mataMgadraha meM jAkara chapa gayA / svajana-mitroM se apane sAthI kI durdazA sunAI, usakI mRtyu para do AMsU bahAkara cupa ho, gae / naura vaha kachunA Ananda se apane ghara meM jIvana bitAtA rahA / pahale kachue kI mAMti jo sAdhaka indriyoM para saMyama nahIM rakha sakata / / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina dharma meM tapa. saM-yama-zabda kA bhI artha hai-samyak prakAra se niyaMtraNa ati Atmanigraha ! aura gupti kA bhI artha hai-indriya Adi kA gopana karanAchupAnA, unheM apane vaza meM rkhnaa| AgamoM meM jahAM sAdhu kA varNana AtA - hai, vahAM usake lie eka zabda khAsataura se AtA hai--guttidiye guptendriya ! arthAt indriyoM para saMyama rakhane vAlA ! indriyoM ko gupta kaise karatA haiisakA udahAraNa dekara batAyA hai-kummo iva guttidiyA --kUrma-kachue kI bhAMti indriyoM ko gupta rakhane vaalaa| bhAraMDa pakSI kI taraha kachue ko bhI .. sAdhaka ke lie Adarza batAkara usakI gopana-kuzalatA, zarIra ko chupAne, simeTane kI kalA sIkhane kA upadeza kiyA gayA hai| kachuA saMyama-sAprakoM ke lie Adarza rahA hai, jaina, bauddha evaM vaidika tInoM dharmoM meM usake udAharaNa milate haiM / gItA meM kahA hai yathA saMharate cAyaM phUrmo'GgAnIva srvshH| indriyANIndriyArthebhya stasya prajJA prtisstthitaa| -jaise kachuA saba ora se apane aMgoM ko sameTa kara zAMta-gupta hokara baiThatA hai, vaise hI sAdhaka sAMsArika viSayoM se apanI indriyoM ko saba prakAra se sameTa letA hai, taba usakI prajJA-dharmabuddhi sthira ho jAtI hai| do kahae bhagavatI sUtra evaM ubavAI sUtra meM bhI kahA hai-phumo iva gRttidie sadhyaM gAya paDisaMloNe ciThTha-kachue kI taraha samasta indriyoM evaM saMgopAMga / kA gopana karake rahe-yaha sAvaka kA indriya saMyama, kAyayoga tapa hai| bhAtAsUtra meM do kachuoM kA dRSTAnta diyA gayA hai-gaMgA nadI ke taTa para 1 aupapAtika sUtra (ba) kummova allIpa pallI gute uttarAdhyayana (ga) jahA se kummae guttidie -bhAtAgUna 4 2 gItA 58 3 bhagavatI 25 * 4 zAtAnuma4 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 306 zIghra sAkAra na ho jAyeM / Aja manuSya kahatA hai-vaha svataMtra hai, kintu vAstava meM indriyoM kA gulAma ho rahA hai / ___ indriyoM kI dAsatA meM hA ! javAnI jA rahI, Aja insAnI diloM para hA ! divAnI chA rhii| indriyoM kI dAsatA meM vaha idhara-udhara hAtha pAMva mAratA hai aura cAroM ora se saMkaTa,baicenI va atRpti kA tIvra anubhava kara rahA hai| pichale jamAne se Aja sukha suvidhAeM adhika upalabdha hote hue bhI manuSya Aja bahuta adhika dukhI hai, vaicena hai aura Akula-vyAkula ho rahA hai / indriyoM ke viSaya bhoga se taba taka use tRpti nahIM mila sakatI, java taka vaha saMyama aura saMtopa kA pATha nahIM pddh'egaa| usa kuchue kI bhAMti manuSya sukha va AjAdI kI sAMsa lene ke lie apanI indriyoM ko khulI chor3anA cAhatA hai, kintu du:kha va mRtyu rUpa pApI siyAra use jhaTa apane zikaMje meM davAkara cavA jAne ko taiyAra khar3e haiM / ata: jIvana meM yadi zAMti, nirbhayatA aura sukhamaya dIrgha jIvana kI kAmanA hai to indriyanigraha, arthAt saMyama va pratisaMlInatA kA abhyAsa karanA atyanta / Avazyaka hai| pratisaMlInatA ke bheda pratisaMlInatA kA bhAvArtha-spaSTa kiyA gayA hai, indriya, kapAya va yoga Adi kA saMyama-saMkoca evaM nigraha karanA prati saMlInatA hai / isa dRSTi se prati saMlInatA ko saMyama bhI kaha sakate haiM / saMyama kA sAmAnyataH eka hI rUpa hai-azubha se nivRtti va zubha meM prvRtti| Avazyaka sUtra meM saMyama ke virodhI asaMmaya ko saMgraha naya kI dRSTi se eka prakAra kA asaMyama-ega vihe asaMyame- kahA hai| mana kI avirati, sIdhI / bhASA meM mana kA mokalApana-khulI chUTa yaha asaMyama hai / asaMyama kA virodhI saMyama hai / Age calakara asaMyama ke va saMghama ke bhI 17-17 bheda batAye haiM / samavAyAMga sUtra meM 17 prakAra kA saMyama isa prakAra batAyA hai 1 samavAyAMga 57 mUga / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 . jaina dharma meM tapa dhIre-dhIre viSayoM kI ora indriyoM ko khulI chor3a detA hai-- vaha akAna meM ho .. mRtyu yA vinAza ko prApta ho jAtA hai, kintu jo dRr3ha saMyama, indriya nigraha .. aura vipayoM se vimukhatA rakha sakatA hai, vaha kaSToM se, saMkaToM se bacakara .. apanA jIvana sukhapUrvaka ditA sakatA hai| isa kathAnaka ke mAdhyama se sAdhaka ko indriya-nigraha kA upadeza kiyaa| gayA hai aura indriya-vipayoM meM phaMsa jAne para kaisI durdazA hotI hai yaha bhI samajhAyA gayA hai| indriyoM kI yaha dAsatA Aja kA mAnava pahale kachue kI bhAMti indriyoM kI dAsatA meM phaMsa rahA / hai / vaha socatA hai, saMsAra meM Aye haiM, saba sukha suvidhAeM milI haiM to khUba khAo piyo mauja karo, (Eat Drink And be Merry) dhana saMpatti jo kucha milI hai, vaha khAne-pIne aura mauja karane ke lie hai / azlIla gAne aura kAvvAliyAM sunanA, caTapaTe masAledAra uttejaka padArtha khAnA, mAMsa-madirA kA sevana karanA unmukta bhoga-bhoganA- maryAdAhInatA va nirlajjatA ke sAtha strI-puruSoM kA saMsarga rakhanA-yaha saba Aja ke bhautikavAdI yuga kI dena hai| Aja kA mAnava indriyavAdI bana gayA hai / saMyama ko, indriya nigraha ko . aprAkRtika batAtA hai, aura u.mukta bhoga ko prAkRtika / Aja ke nItizAstrakAroM kA kathana hai ki aba vaha samaya A rahA hai jaba manuSya pazu se bhI . adhika maryAdAhIna aura indriya bhogI bana jAyegA / taba gaMsAra meM prega nAma .. kI koI vastu nahIM rahegI-prema kA artha sirpha-bhoga ! unmukta bhoga ! kSaNika Ananda hogA ! aura vivAha kA baMdhana bhI TUTa jAyegA, vivAha sirpha kucha ghaMToM mA eka samajhautA bhara hogA / strI nita-naye purupa ko cAhegI aura puruSa nita... nayI sundariyoM ko zoja meM bhaTakatA rahegA--jaise galI kA kuttA yA jaMgala . kA masta baMdara ! dUdha aura phala-noM ke sthAna para zarAba, hospI ho yugamA peya hogA, adhanaMgI vezabhUSA aura pAgaloM ke jaisA vyavahAra-vadhi yaha Ane bAle indriyAdI yuga kA hAla hogA / Aja manuSya jina rAjI ne diyA lonA bana rahA hai, use dekhate hue lagatA hai vicArakoM ko ye kAmagAra nahIM Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa yadyapi uttarAdhyayana' meM pratisaMlInatA ke svarUpa meM sirpha viviktazayanAsana ko hI liyA gayA hai / vahAM para mukhya dRSTi sAdhaka ko dhyAna va samAdhi ke upayukta ekAMta sthAna kI gaveSaNA karane kI rahI hai, dhyAna se saMyama kI vRddhi hotI hai, isa kAraNa dhyAna va samAdhi meM sAdhana rUpa viviktazayanAsana ko vahAM pratisaMlInatA batAkara vAkI bhedoM ke prati sahaja upekSA batAdI gaI hai / kintu bhagavatI sUtra Adi meM vistRta varNana upalabdha hotA hai, vahAM usake sabhI rUpoM para vicAra kiyA gayA hai / indriyoM kA svarUpa sarvaprathama indriya pratisaMlInatA ke pAMca bheda batAye gaye haiM ! indriya zarIra kI eka adbhuta zakti hai / viSayoM ko grahaNa karane kI yaha eka apUrva zakti hai - jisake abhAva meM zarIra sarvathA nirupayogI rahatA hai, mukhya vAta to yaha hai ki saMsArI prANI kA indriya ke abhAva meM zarIra dhAraNa karanA sambhava hI nahIM hai | - 311 prajJApanA sUtra ke 15 veM pada meM indriya ke sambandha meM bar3A hI vaijJAnika vivecana kiyA gayA hai / mukhya rUpa se indriyAM do prakAra kI haiM- dravya indriya aura bhAvaindriya | dravya indriyAM pAMca haiM-zrotra, netra, ghrANa, jihvA, aura zarIra ! dravya indriya ke bhI do bheda haiM- nirvRtti indriya evaM upakaraNa indriya / sabhI indriyoM ke alaga-alaga AkAra hote haiM / ina indriyoM ke Abhyantara AkAra to-- pratyeka prANI meM prAya: samAna hote haiM, jaise kAna kA bhItarI AkAra kadaMba ke phUla ke AkAra kA mAMsa piMDa sabhI jAtiyoM meM samAna hotA hai, vaise hI anya indriyoM ke bhItarI (Abhyantara ) AkAra meM eka rUpatA hotI hai, kintu vAhya AkAra sabhI jAti ke prANiyoM meM bhinna-bhinna hote hai / manuSya kA kAna sAdhAraNa rUpa meM usake zarIra se bahuta choTA hotA hai, jaba ki kharagoza ke kAna kA nAkAra usake laghu zarIra kI dRSTi se bar3A hotA hai / hAthI ke 1 uttarAdhyayana 30128 wr ! Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 1-5 pRthvIphAya Adi pAMca kAyoM kA saMyama (ekendriyAdi saMyama) 6-6-dvIndrIya, trIndriya, caturIndriya tathA paMcendriya jIvoM kI hiMsA : . kA saMyama / 10 ajIva saMyama-vastra pAtra Adi acitavastu kA saMyama / . 11 prekSA saMyama - zuddha sthAna meM uThanA baiThanA--prekSA saMyama hai| 12 upekSA saMyama-pApa kAryoM kA anumodana na krnaa| 13 apahatya saMyama-vidhi pUrvaka paraThanA / .. 14 pramArjanA saMyama-vastra pAtra Adi kI ThIka pramArjanA karanA / . 15 mana saMyama-mana kA nigraha / 16 vacana saMyama-vacana kA nigraha / 17 phAya saMyama-kAyA kA nigraha / prakArAntara se saMyama ke 17 anya bheda bhI batAye gaye haiM jaise hiMsA, asatya, caurya, abrahmacArya evaM parigraha kA saMyama, pAMca indriyoM kI azubha pravRtti . kA saMyama / cAra kapAya evaM tIna yogoM kI azubha pravRtti kA saMyama-yaha 17 prakAra kA saMyama hai / saMyama ke AkhirI bAraha bheda aura pratisaMlInatA ke prArambha ke bAraha bheda - eka hI gine gaye haiM-jo 12 bheda saMyaga ke haiM, ye hI vAraha bheda pratisaMlInatA ke haiM--- isase saMyama aura pratisaMlInatA meM kitanI ekarUpatA hai yaha spaSTa ho jAtA hai / isI AdhAra para hama prati lInatA kA artha saMyama bhI kara sakate haiM / aba Agama meM varNita pratisaMlInatA ke bhedoM para gaharAI se vicAra karanA hai| pratinalInatA cAra prakAra kI hai ... paDisaMloNayA cavyihA papyatA, taMjahAdaMdiyapaSTisaMtINayA, phasApapaTisaMloNayA, jogapaDisaMlogayA, viyittasayapAsapaseyaNayA / ' indriya pratisaMlInatA, pAya-pratimaMlInatA, yoga-pranimaMtInatA tamA vivittAnayanAsana sevanA / 1 bhagavatI mUtra 25 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 313 kyA koI strI kA rUpa sAmane A jAye to A~khoM para pardA DAlakara yA A~kheM banda kara usase bacanA cAhie ? yA sUradAsa kI bhAMti A~kheM phor3a DAlanI caahie| A~kheM khulI rahegI to indriyoM ko viSaya grahaNa se kaise rokA jA sakatA hai ? phira indriya pratisaMlInatA kaise ho sakatI hai ? indriyoM ke sambandha meM yahA~ jaina dharma bahuta hI mahatva pUrNa tathA viveka yukta dRSTi detA hai| jaina dharma kA kahanA hai -- indriya kA kArya sirpha viSaya ko grahaNa karanA hai| yaha to eka prakAra kA kaimarA hai, jaisA dRzya sAmane hogA usameM prativimba -phoTU vaisA hI A jaayegaa| usa viSaya meM rAga-dveSa karanA, Asakta honA yA usase ghRNA karanA - yaha indriya kA kAma nahIM / indriya vipaya kI grAhaka hai---cora nahIM / vipayoM kA cora hai mana ! mana pApI mana duSTa hai, mana viSayoM kA cora / mana ke mate na cAlie palaka-palaka mana ora // ___ mana hI viSayoM ko pakar3atA hai, acche rUpa ko dekhakara usa para moha karatA hai, vure rUpa ko dekhakara ghRNA karatA hai| indriyoM ke sAtha viSaya kA bhale-bure rUpa meM jo sambandha banatA hai vaha mana ke kAraNa banatA hai, isalie indriyoM ko nahIM, kintu mana ko una vipayoM se rokanA caahie| zAstra meM kahA hai na sakkA na soUM sadA sotvisymaagyaa| rAga dosA uje tattha te bhikkhU privjje| ... yaha kabhI sambhava nahIM hai ki kAnoM meM par3ane vAle acche yA bure zabda sune hI na jaae| zabda to kAnoM meM avazya hI praveza kreNge| kintu una zabdoM ko nahIM, kintu zabdoM ke prati hone vAle rAga dvepa rUpa manake vikalpa ko rokanA cAhie / isI prakAra A~khoM ke samakSa Aye hue manojJa yA amanoja rUpa ko nahIM dekhA jAya yaha sambhava nahIM hai, kintu usa rUpa ke prati rAga-dvepa nahIM karanA caahie| kyoMki rUpa to cakSu kA viSaya hai hI 1 AcArAMga 2315132 se 135 taka Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 . jaina dharma meM tapa kAna kA AkAra-sUpa jaisA laMbA caur3A hotA hai-indriyoM ke AkAra kI yaha bhinnatA nirvRtti indriya ke kAraNa hotI hai ! . upakaraNa indriya kA artha hai indriya kI zakti / zrotra indriya meM sunane / kI zakti, ghrANa indriya meM sUghane kI zakti / isa prakAra indriyoM kI zakti upakaraNa-indriya kahalAtI hai| bhAva indriya-Atmazakti rUpa hai, usake bhI do bheda haiM--kamoM ke kSayopazama se indriyoM kI prApti hotI hai / jisa prANI ke jitane rUpa meM jisa karma kA kSayopazama hogA-use utanI hI indriyoM kI prApti hogii| unhIM .. karmoM ke kAraNa ekendriyatva-paMcendriyatva Adi kI prApti hotI hai| ataH .. kAryAvaraNa ke kSayopazama ko-lavi-bhAvaindriya kahA jAtA hai| usake pazcAt indriya ke upayoga-vyApAra rUpa jo Atmazakti kI prApti hotI hai-vaha upayoga bhAva indriya kahI jAtI hai| AMkhoM Adi se dekhane kI . Atmika zakti-yahI upayoga indriya hai| thotra indriya se zabda Adi sune jAte haiM cakSu indriya se rUpa Adi dete jAte haiN| prANa-nAka se gaMdha mAdi kA grahaNa / jihvA-jIbha se rasa (madhurakaTu) Adi kA anubhava hotA hai ! sparza kA artha yahAM zarIra hai / zIta-.. uSNaM Adi sparAM kA vedana zarIra se hotA hai-isa prakAra pAMca indriyoM ke dvArA 26 prakAra ke vibhinna viSayoM kA grahaNa hotA hai jinheM indriya re / 23 vipaya kahe gaye haiN| indriya viSayoM meM Asakti varjana nahIM prazna hotA hai-ndriya kA kArya hI hai-viSaya kA anubhava krnaa| . zundara masundara Adi koI bhI rUpa sAmane AyegA to AMmeM turanta uma rUpa ko denegI / bhalA buga, koI zabda AyegA jo kAma gaTa meM unakI hara gAne / sugandha-durgandha Adi koI padArtha pAna meM AyegA to nAka turana kAkA anubhAva pAregA ! gaTTA mIThA Adi rama jIna meM kArya hogA ko ugamA mAvAna bhI jIma garegI, uMTA Adi kA hogA to khIra mAta anubhava karegA hI, phira indriya naMgama va pratimalInatA mAmA ! Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa . 315 bhogavAdI bana jAtA hai / svAdiSTa vastueM khAtA hai, AlIzAna vilDigoM meM Danalapa ke gaddoM para para sotA hai, moTaroM meM daur3atA hai aura kahatA hai-"vasa yaha to saba anAsakta bhAva se paramArtha ke lie kara rahA huuN|" sacamuca meM anAsakti ke sAtha yaha vaMcanA hai, pravaMcanA hai / yadi Asakti nahIM hai to zarIra ko ArAma dene vAlI vastuoM kI khoja kyoM karate ho ? una sAdhanoM kA upayoga kyoM karate ho ? sukha ke samasta sAdhanoM kA upayoga karanA aura anAsakti kA DhoMga krnaa| prabhu ko samarpaNa karake paramArtha ke lie bhoganAyaha saba nATakIya zabdAvalI hai, jo bhogavAdI pravRtti se paidA huI hai| isalie jaina dharma meM pratisaMlInatA ke do artha kiye haiM--pahalA yaha hai ki indriyoM ko saMyata rakhanA / viSayoM kI aura daur3AnA nhiiN| pahale vipayoM kA upayoga karo, phira anAsakti kA DhoMga raco isase to acchA hai,pahale unakA upayoga karo hI mata ! vastra ko pAnI meM DAlakara sukhAne kI bAta karane se acchA hai,gIlA karo hI mata ! kyoMki indriyAM itanI balavAna haiM, itanI sUkSma rasa grAhiNI haiM ki eka bAra jisa viSaya kA AnaMda le letI hai, usa viSaya se jaldI se haTatI nahIM, viSaya sAmane se haTa gayA phira bhI usakI smRti mana se nahIM nikalatI / AcAryoM ne kahA hai idiya dhuttANa aho, tila tusa mittaM pi desu mA pasaraM / aha dino to nIo jattha khaNo varisa phoDisamo !' indriya (viSaya) rUpI dhUrtoM ko tila bhara bhI prazraya mata do, kyoMki tila bhara prazraya pAkara ve meru jitanI jagaha banA lete haiM aura kSaNa bhara kA avakAza pAkara kroDa varSa taka pallA nahIM chor3ate / isalie prAraMbha meM inako prazraya do hI mata ! . saMga tyAgo! ___ eka kisAna kA bAlaka pahAr3a kI talahaTI meM bher3eM carA rahA thA, prAtaH kAla kA samaya thaa| rAta ko bahuta varpha par3I thI, cAroM ora varpha jama rahI 1 upadezaprAsAda bhAga 5 / 142 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 . jaina dharma meM tapa . cakSussa evaM gahaNaM vayaMti .... . taM rAga he tu maNunamAhu / . taM dosa he amaNunnamAhu samo ya jo tesu sa viiyraago| cakSu rUpa kA grahaNa karatA hai / vaha rUpa yadi sundara hai to rAga kA hetu hai : aura asundara hai to dvepa kA hetu / jo usa rUpa meM rAga aura dvepa nahIM karake samabhAva rakhatA hai-vahI vItarAga hai / indriya pratisaMlInatA kA yahI ayaM . zAstroM meM batAyA hai - soidiya visayappayAra niroho, vA soidiya visayapatte su vA atyesu . rAgadosa viNiggaho / -zrotra indriya ko vipayoM kI ora daur3ane se rokanA, tathA zrotra gata ... ... vipayoM meM rAga-dveSa nahIM karanA-yaha hai zrotra indriya pratisaMlInatA ! .. indriya pratisaMlInatA : do rupa isameM do bAteM batAI gaI haiM-(1) indriyoM ko vipayoM kI ora daur3AnA nahIM / vipayoM kI ora unmukha nahIM honaa| (2) tathA sahaja rUpa meM jo viSaya indriyoM ke sAtha juDa gaye haiM una vipayoM meM rAga-dvepa rUpa vikalpa na karanA / kucha vidvAnoM kA kathana hai-jIvana meM kucha bhI karo, khAo, pIo, rA Adi kA upabhoga karo, sukhapUrvaka jIvana jIo -basa, unameM Asakta mata bano-gItA meM kahA hai --asakto hyAcaran pharma paramApnoti pUruSaH -- anAsakta bhAva se kAma karane vAlA paramapada ko prApta ho jAtA hai, ataH baga jIvana meM samasta karmoM kA eka hI zAstra hai-"karma karo, kintu Asarata .. mata bano!" mAjakala isa dRSTi kA galata upayoga hotA hai, vyakti sukhavAdI yA 1 uttarAdhyayana mUma 3222 2 bhagavatI mama 25 3 gItA 316 An'.. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 315 bhogavAdI bana jAtA hai / svAdiSTa vastueM khAtA hai, AlIzAna vilDigoM meM Danalapa ke gaddoM para para sotA hai, moTaroM meM daur3atA hai aura kahatA hai-"vasa yaha to saba anAsakta bhAva se paramArtha ke lie kara rahA huuN|" sacamuca meM anAsakti ke sAtha yaha vaMcanA hai, pravaMcanA hai / yadi Asakti nahIM hai to zarIra ko ArAma dene vAlI vastuoM kI khoja kyoM karate ho ? una sAdhanoM kA upayoga kyoM karate ho ? sukha ke samasta sAdhanoM kA upayoga karanA aura anAsakti kA DhoMga krnaa| prabhu ko samarpaNa karake paramArtha ke lie bhoganAyaha saba nATakIya zabdAvalI hai, jo bhogavAdI pravRtti se paidA huI hai| isalie jaina dharma meM pratisaMlInatA ke do artha kiye haiM--pahalA yaha hai ki indriyoM ko saMyata rakhanA / viSayoM kI aura daur3AnA nhiiN| pahale viSayoM kA upayoga karo, phira anAsakti kA DhoMga raco isase to acchA hai,pahale unakA upayoga karo hI mata ! vastra ko pAnI meM DAlakara sukhAne kI bAta karane se acchA hai,gIlA karo hI mata ! kyoMki indriyAM itanI valavAna haiM, itanI sUkSma rasa grAhiNI haiM ki eka bAra jisa viSaya kA AnaMda le letI hai, usa viSaya se jaldI se haTatI nahIM, viSaya sAmane se haTa gayA phira bhI usakI smRti mana se nahIM nikalatI / AcAryoM ne kahA hai iMdiya dhuttANa aho, tila tusa mitta pi desu mA pasaraM / aha dino to nIo jattha khaNo varisa phoDisamo !' indriya (vipaya) rUpI dhUrtI ko tila bhara bhI prazraya mata do, kyoMki tila bhara prazraya pAkara ve meru jitanI jagaha banA lete haiM aura kSaNa bhara kA avakAza pAkara moDa varSa taka pallA nahIM chor3ate / isalie prAraMbha meM inako prazraya do hI mata ! / saMga tyAgo! eka kisAna kA vAlaka pahAr3a kI talahaTI meM bher3eM carA rahA thA, prAtaH kAla kA samaya thaa| rAta ko bahuta barpha par3I thI, cAroM ora varpha jama rahI 1 upadezaprAsAda bhAga 51142 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jaina dharma meM tapa cakkhussa evaM gahaNaM vayaMti ___ taM rAga he tu maNunnamAhu / taM dosa he amaNunnamAhu. . samo ya jo tesu sa vIyarAgo / cakSu rUpa kA grahaNa karatA hai / vaha rUpa yadi sundara hai to rAga kA hetu hai . aura asundara hai to dvepa kA hetu / jo usa rUpa meM rAga aura dvepa nahIM karale samabhAva rakhatA hai-vahI vItarAga hai| indriya pratisaMlInatA kA yahI artha zAstroM meM batAyA hai -- soi diya visayappayAra niroho, vA soI diya visayapatte su vA Atyesu . rAgadosa viNiggaho / -zrotra indriya ko vipayoM kI ora daur3ane se rokanA, tathA zrotra gata viSayoM meM rAga-dvepa nahIM karanA-yaha hai zrotra indriya pratisaMlInatA! indriya pratisaMlInatA : do rUpa isameM do bAteM batAI gaI haiM-(1) indriyoM ko viSayoM kI ora daur3AnA .. nahIM / vipayoM kI ora unmukha nahIM honA / (2) tathA sahaja rUpa meM jo viSaya indriyoM ke sAtha jur3a gaye haiM una viSayoM meM rAga-dveSa rUpa vikalpa na krnaa| kucha vidvAnoM kA kathana hai-jIvana meM kucha bhI karo, khAo, pIo, rA Adi kA upabhoga karo, sukhapUrvaka jIvana jIo --vasa, unameM Asakta mata bano-gItA meM kahA hai- asakto hyAcaran karma paramApnoti pUruSaH ...anA. sakta bhAva se karma karane vAlA paramapada ko prApta ho jAtA hai, ata: varA jIvana meM samasta karmoM kA eka hI zAstra hai- "karma karo, kintu bhAsamata mata bano" Ajakala isa dRSTi kA galata upayoga hotA hai, vyakti sukhavAdI gA ... 22 1 uttarAdhyayana guna 2 magapato mUga 2 3 gItA 16 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 pratisaMlInatA taMpa . isalie indriya pratisaMlInatA kI pahalI sAdhanA hai-indriyoM ko vipayoM kI ora jAne se roke / una indriyoM ko anya viSayoM meM jodd'e| jaise A~khoM ko zAstra par3hane meM, kAnoM ko zikSA, tattva jJAna ke upadeza sunane meM, jIbha ko sadguNoM kA kIrtana karane meM, prabhu bhajana gAne meM / Adhunika manovijJAna kA bhI yaha siddhAnta hai ki mana ko rokA nahIM jA sakatA, kintu usakI gati vadalI jA sakatI hai / azubha se zubha kI ora viSayAMtara kiyA jA sakatA hai / phrAyaDa jaise kAma-vijJAnavettAoM kA bhI yaha anubhava hai ki mana ko, kAma zakti ko Urdhva mukhI banAkara usakA acchA upayoga bhI kiyA jA sakatA hai| viSayoM kI bhUkha, sevA, svAdhyAya, lekhana Adi kAryoM se dUsarI ora mur3a jAtI hai aura usakA pravAha UrdhvamukhI, jIvana vikAsakArI bana jAtA hai| sAdhanA kI prathama bhUmikA para yahI krama apanAyA jA sakatA hai| vipaya-prati saMlInatA ko prathama sAdhanA hone ke bAda dUsarI sAdhanA hai--indriyoM ke samakSa Aye hue prastuta viSayoM meM rAga-dvepa kA saMkalpa nahIM karanA / yaha sAdhanA abhyAsa janya hai, kucha kaThina hai| isameM mana ko viveka evaM vairAgya se sthira rakhanA par3atA hai| jaise gIta Adi madhura zabda kAnoM meM A rahe hoM to sAdhaka socatA hai sadhvaM vilaMbiyaM goyaM-ye saba gIta vilApa mAtra haiM, savvaM naTTaviDambanAye saba nATaka, sinemA kevala viDambanA mAtra hai| isIprakAra viSayoM ke duSpariNAmoM kI bhI vicAraNA kI jAtI hai-savve phAmA duhAvahA-sabhI vipaya, kAma dukhadAyI haiM ! vItarAgatA ke tIna sopAna viSayoM meM madhyasthatA rakhane ke tIna sAdhana hai-inheM vItarAgatA ke tIna sopAna bhI kaha sakate haiM 1 viSayoM kI kSaNabhaMguratA kA jJAna .2 viSayoM ke duSpariNAmoM kA citana 3 Atma-svarUpa meM ramaNa kI vRtti saMsAra ke samasta vipaya-bhogya padArtha kSaNabhaMgura hai, abhI jo sundarI Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. jaina dharma meM tapa thI / usa ThaMDaka meM eka sAMpa bhI ThiThura kara vesudha par3A thaa| kisAna ke bacce ne sAMpa ko dekhA, kutUhala vaza pAsa meM AyA / sAMpa to vilkula sikur3A huA par3A thA, usane lakar3I se hilAyA phira bhI sAMpa hilA DulA nhiiN| bacce ne socA-sAMpa marA huA hai / calo ise ghara le caleM, baccoM ko DarAyegeM, kheleMge usane sAMpa ko uThAkara apanI thailI meM DAla liyaa| vaha sAMpa vAstava meM marA nahIM thA, ThaMDaka ke mAre sikuDa gayA thA, mUTita ho gayA thaa| bAlaka ghUmatA-ghUmatA vahAM pahuMcA jahAM dasa-pAMca anya caravAhe bhI baiThe Aga tApa rahe the| vAlaka ne thelI godI meM rakha lI aura Aga tApane lgaa| bhItara meM sAMpa ThaMDa se ThiThurA huA thA, kucha Aga kI garmI pahuMcI, kucha bAlaka ke zarIra . kI garmI, vaha punaH hoza meM AyA, caitanya huA aura thelI meM hilane lgaa| bAlaka ne dekhA, thelI meM hila kyA rahA hai ? usane kholakara jaise hI dekhA, sAMpa ne uchala kara DaMka mArA ! vasa vicArA vAlaka vahIM Dhera ho gyaa| ___ to yaha mana mUcchita huA sAMpa hai / jaba taka viSaya vikAra kI garmI nahIM . pahuMcatI vaha marA huA sA zAMta pratIta hotA hai, kintu jaise hI viSayoM kI . . saMgati hotI hai viSayoM ke Ananda ko rasAnubhUti hotI hai, basa vikAroM kA sAMpa phukArane laga jAtA hai / rasAnubhUti karake phira anAsakta rahanA-~-bahuta kaThina hai, sAdhAraNa sAdhakoM ke vaza kI bAta nahIM, isalie pahalI bAta yaha hai ki usa rasAnubhUti se mana ko dUra hI rakhanA cAhie / gItA meM kahA hai balavAn indriyagrAmo vidvAMsamapi karpati / ... indriyoM kA samUha itanA balavAna hai. ki vidvAna ko bho, vicArazIla puruSa ko bhI caMcala banA detA hai| viSayoM kI halakI sI smRti bhI mana meM Asakti (saMga) paidA kara detI hai, Asakti se kAma, zodha, gammohammRtimA aura aMta meM sarvanAma ke kagAra para atmA paDheca jAtA hai|'' 1 nItA 60 (sa) mAsana dazA meM bhI viSayoM ko smRti, muga va svayampamA manAyometita kara detI hai lie denAkA .. mAvIko mAtA- nimInamAlAgA 2352 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 316 nArakIya yAtanA ! ghora kaSTa ! vedanA ! basa yahI hai viSaya bhoga kA phala ! ye bhoga kSaNa bhara sukha dene vAle haiM, aura phira dIrghakAla taka kaSToM kI kubhI meM pacAne vAle / ye anartha kI khAna hai khaNametta sukkhA bahuphAla dukkhA khANI aNatyANa u phAma bhogaa| ye kAma bhoga-tAla puTa jahara ke samAna haiM -- kAma bhogA visaM tAlauDaM jhaa| isa prakAra vipayoM kI asAratA evaM unake kaTu pariNAmoM kA cintana karane se viSayoM ke prati rAga-dveSa nahIM AtA, tathA madhyastha bhAva rakhA jA sakatA hai| indriyoM kI Asakti se prANI kisa prakAra kaSTa pAtA hai, isake udAharaNa rojamarrA ke jIvana meM hamAre sAmane Ate hI haiM / hama dekhate haiMdIpaka kI lau para mugdha hue paMtageM kisa prakAra A-Akara prANa luTA dete haiM ! paravAne jalakara khAka ho jAte haiM---yaha rUpa kI Asakti kA pariNAma hai / vaise hI svaroM kI madhuratA, vINA nAda kI Asakti meM phaMsA hariNa zikArI ke rUpa meM apane pIche daur3atI mauta ko kahA~ dekha pAtA hai ? isIlie kahA hai saddesu jo giddhimuvei tivvaM aphAliyaM pAvai se vinnaasN| rAgAure hariNamige va muddhe ___ sadde atitta samuveI macca / ' zabdoM ke viSaya meM atyaMta mUcchita hone vAlA prANI akAla meM apane prANoM se hAtha dho baiThatA hai| jaise mRga-bholAbhAlA hariNa, zabdoM meM gRddha hokara atRpti ke sAtha mRtyu ke muha meM calA jAtA hai ! isI prakAra rasa ke vaza humA matsya-machalI, kAMTe meM lage mAMsa ko khAne daur3atI hai aura vahI kAMTA usake gale gI kaTAra bana jAtI hai| gaMdha lolupa 1 uttarAdhyayana 14113 2 uttarAdhyayana 1663 3 uttarAdhyayana 32237 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 - jaina dharma meM tapa hajAroM lAkhoM taruNoM kA mana moha rahI hai, kAmI purupa jisapara apanA sarvastra nichAvara kara rahe haiM-vahI sundarI javAnI Dhalane ke bAda, logoM ko ghRNA pAtra ho jAvegI / koI usakI tarpha dekhegA bhI nhiiN| nagara sundarI vAsavadattA, . jisa para kisI samaya aMga magadha ke rAjakumAra nichAvara ho rahe the; bar3e-bar3e : .. sAmaMta jisakI eka kRpA kaTAkSa ke lie tarasate the, vahIM jaba kuSTha roga se . pIr3ita huI to nagara ke bAhara ukarar3I para kUr3e kI taraha pheMka dI gaI aura lAkhoM makkhiyA~ aura kIr3e usa para bhinabhinAne lage ! yaha hai zarIra kI sundaratA kA antima pariNAma ! isI prakAra jo madhura svAdiSTa bhojana kiyA jAtA hai, jisake rasAsvAdana ke lie manuSya apane prANa bhI de detA hai, peTa meM jAkara usakA kyA pariNAma hotA hai ? mala-mUtra ke rUpa meM kaisI durgandha maya usakI pariNati hotI hai ? tIrthakara mallinAtha ne gRhastha jIvana meM apane rUpa para Asakta chahoM rAjAoM ko java eka mohana gRha meM biThAyA aura usa kuMbhI kA Dhakkana kholA-jisameM roja ekA-eka grAsa bhojana DAlatI thii| to usakI .. durgadha se rAjAoM kA dama ghuTane laga gayA / mallInAtha ne samajhAyA-"yaha to vahI sugaMdhita bhojana hai, jo maiM prati dina karatI thii| kintu peTa meM jAne ke bAda vaha kitanA ghinaunA aura dugaMdha maya bana jAtA hai ki usakI dugaMdha se hI sira phaTane laga jAtA hai|" isa prakAra bhogya vastuoM kI kSaNabhaMguratA kA vicAra karane se mana unase virakta ho jAtA hai| ve viSaya sAmane Ane para bhI sAdhaka kA mana vittala saMcala nahI hotA! dUsarA sAdhana hai-bhogoM ke duppariNAmoM kA cintana ! saMsAra ke bhogazimpAta phala ke samAna hai, sAne meM mayura ! pariNAma meM prANaghAtaka ! jahA phimpAga phalANaM pariNAmo na sundro|' jo kipAka phala jAne meM moTA lagatA hai kintu usakA phAla hotA hai-.. mRtyu / usI prakAra viyoM, bhogoM kA pariNAma sadA ahitakara hotA hai| meme Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA napaM 321 pAMca bheda isa taraha indriya pratisaMlInatA ke yaha pAMca bheda batAye gaye haiM1 zrotra indriya ke viSayoM ke prati mana ko jAne se roke, tathA viSaya samakSa Ane para unameM rAga-dvepa na kreN| 2 isIprakAra cakSa indriya ko bhI viSayAsakti evaM rAga-dveSa se rokeN| 3 ghrANendriya, rasanendriya evaM sparzanaindriyoM ke viSayoM ke prati bhI mana kA nirodha kareM evaM indriyoM sambandhI viSaya sAmane apane para unameM rAga-dvepa na kreN| isakA sAra yahI hai ki indriyoM ke jo viSaya haiM, ve saMsAra meM sadA se rahe haiM, raheMge, koI una viSayoM ko miTAnA cAhe to yaha bilkula asaMbhava bAta hai| ve viSaya samApta bhI nahIM ho sakate, aura indriyoM ke samakSa Aye binA bhI nahIM raha sakate--isalie sAdhaka yahI kara sakatA hai ki svayaM viSayoM kI ora daur3e nahIM, aura prApta viSayoM meM Asakta hokara rAga-dveSa na kreN| jaise svayaM kI prazaMsA sunane, koI madhura saMgIta sunane ke lie vaha utsuka na hoM, aura yadi aise zabda kahIM se kAnoM meM Ate hoM to unameM rAga dveSa na kreN| madhura rasa kA bhojana prApta karane kI svayaM lAlasA na kare, yadi sahaja bhAva meM sarasa bhojana mila gayA ho to use rAga-dvapa rahita hokara upayoga meM le leM / yahI indriya-prati saMlInatA hai / kaSAya pratisaMlInatA phaSAya kI paribhASA aura sampa pratisaMlInatA ke cAra bhedoM meM prathama indriya pratisaMlInatA kA varNana karake phira kapAya-pratisaMlInatA kA vivecana kiyA gayA hai| kapAya-zabda jaina paribhApA kA zabda hai-isakA artha hai-antara kI kalupita vRttiyAM / jaina AcAryoM ne kahA hai phalusati jaM ca jIyaM teNa phasAya tti vucaMti' - - 1 prajJApanA pada 13 kI TIkA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ...... . jaina dharma meM tara bhramara kI kahAnI bhI saMsAra jAnatA hai| jo phUloM kI madhura saurabha ke pIche .. pAgala hokara anya kucha bhI vicAra nahIM karatA, phUloM kI kaliyoM meM jAkara chupa jAtA hai, aura saMdhyA samaya kalI murbhAkara vanda ho jAtI hai, bholA bhaMvarA bhItara hI kaida ho jAtA hai, koI usa phUla ko tor3a DAlatA hai, bhaurA kucalA jAtA hai, vIMdhA jAtA hai mara jAtA hai / sparza viSayAsakta hAthI kA bhI yahI hAla hotA hai - vaha hathinI ke sparza hetu usake pIche-pIche daur3atA hai, bIca meM .. kahIM khAr3a meM (jo use pakar3ane ke lie hI banAI jAtI hai) gira par3atA hai, bhUkha pyAsa se vyAkula huA vaha nirbala-kSINa ho jAtA hai aura masta hamtI sAMkaloM se vAMdha liyA jAtA hai / kavi ne kahA hai kuraMga mAtaMga pataMga muMga-mInA hatA paMcabhireva paMca / eka pramAdo sa kathaM na hanyAd yaH sevate paMcabhireva pNc| mRga, hAthI, pataMgA, bhramara aura machalI ye bicAre sabhI-apanI-eka-eka indriya ke kAraNa kASTa pAte haiM / eka hI indriya kI Asakti unheM jIvana bhara kapTadAyinI siddha hotI hai to jo pAMcoM indriyoM ke viSaya meM Asakta ho jAtA hai usakA kyA hAla hogA? vaha kitane kaSTa pAyegA ? kitanI vedanAeM selegA ? isakA koI atA-patA bhI nahIM ! to isa taraha bhogoM ke duSpariNAmoM kA ciMtana kara unake prati mana kii| lAlasA, mana kA AkarSaNa kama kreN| bhogoM se mana ko haTAyeM ! yaha bhoga , virakti kI dUsarI sAdhanA hai| vItarAga bhAva kI prApti kI tIsarI sAdhanA hai.---Atma-svarUpa rmnn| . sAdhaka parabhAva se parAi muga rahakAra sadA nija svarUpa meM hI ramaNa karatA / rahatA hai, AtmA ke zivAya usakA anya koI kendra hI nahIM rahatA ataH aSa kisI viSaya meM use koI AkarSaNa bhI nahIM rahatA appA appammiramao-bhAnA AtmA meM hI ramatI rahatI hai, jar3a vastu para hotI hai, isalie vaha 'ra' meM koI mAnanda ya rasa kA anubhava kare bhI kase? isa dazA meM merAya, viSaya cimuratA mahaja meM AtI hai, hAM inakI bhUmikA meM urata Tono sArA rahatajinnu joganI dazA prApta hone ke bAda pUrva vastuoM kA ni.mara.. jagAne kI jarUrata nahIM rahatI / yaha sahana rAma hotA hai| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 323 ko rAgAtmaka mAnA hai, krodha evaM ahaMkAra ko dveSAtmaka !1 isa prakAra rAga aura dveSa milakara sampUrNa kaSAya kahalAte haiM / to yaha kaSAya hI karma rUpa vRkSa kI jar3a hai, bIja hai / kapAya hI janma maraNa kI jar3a ko sIMcatA hai--siMcaMti mUlAI puNambhavassa / 2 kaSAya jIvana meM sadguNarUpI, vivekarUpI latA ko jalA DAlane vAlI agni hai-phasAyA aggiNo vuttA' manuSya ko unmatta banAne vAlI madirA hai, mAdakatA hai, prAcIna AcAryoM kI bhASA meM-pizAcA iva rAgAdyAzchalayanti muhurmuhuH4- pizAca kI taraha, bhUta-preta kI taraha ye kapAya prANI ko bAra-bAra chalate rahate haiM,bhrama meM DAlate haiM, viveka bhraSTa banAte haiN| jaina dharma ke mahAna tattvajJAnI bhASyakAra AcArya jinabhadra gaNI ne to kapAyoM ke kaTu pariNAma batAte hue yahAM taka kaha diyA hai jaM ajjiyaM caritta desuNNae vi puvva koDIe / taM pi phasAyametto nAsei naro muhuttennN|" dezonakoTi pUrva taka kaThora sAdhanA ke dvArA jo zuddha cAritra pAlA hai, usakA mahAna phala antarmuhu ta bhara ke kapAya se naSTa ho jAtA hai / jaise hajAra mana dUdha ko khaTAI kI eka bUMda phAr3a DAlatI hai, lAkhoM mana bhojana ko jahara kA eka kaNa bhI vipAkta banA DAlatA hai, vaise hI jIvana ke ananta-ananta sadguNoM ko kapAya-naSTa bhraSTa kara DAlatA hai / kapAya eka prakAra kA tIna vipa hai, isake saMsparza se, halake se Asevana se bhI AtmA patita ho jAtA hai, antara vRttiyAM kalupita ho jAtI haiM, isalie zAstra meM batAyA hai ki Atma guNoM kA vikAsa cAhane vAle sAdhaka ko sarvaprathama kapAya ko naSTa karanA caahie| kapAya ko jItane vAlA saba ko jIta letA hai 1 prajJApanA pada 23 // 1--- dose duvihe-kohe ya mANe ya / rAge duvihe~-mAyA ya lobhe ya / 2 dazakAlika 8140 3 uttarAdhyayana 23153 4 yoga zAstra 5 nizoSamApya 2763 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ******* jaina dharma meM tapa 322 jo AtmA ko kalupita malina karatA hai, vaha mAnasikabhAva aura vRtti kapAya kahalAtI hai | --- antara vRttiyAM java malina hotI haiM, to jIva karma karatA hai / karma se jIva dukhI hotA hai, aura phira saMsAra meM paribhramaNa karatA hai isalie jIva ke duHkhoM kA evaM saMsAra bhramaNa kA nimitta hone ke kAraNa kapAya kI isa Azaya kI anya vyutpattiyAM bhI kI gaI haiM / digambara AcArya vIrasena ne batAyA hai duHkha zasyaM karmakSetra kRpanti phalavatkurvanti iti kaSAyAH jo duHkha rUpa dhAnya ko paidA karane vAle karmarUpI kheta ko karpaNa karate haiM, unheM phalavAna banAte haiM--ve krodha, mAna mAyA Adi bhAva kapAya kahalAte. haiM | AcArya bhadrabAhu ne kahA hai saMsArasya u mUlaM dhammaM tassa vi huti ya phasAyA / saMsAra kA mUla karma hai, aura karma kA mUla hai kapAya bhagavAna mahAvIra ne apane antima pravacana meM muniyoM ko saMbodhana karake spaSTa kahA thA, 'manuSya dukhoM se ghabarAtA hai. para yaha nahIM socatA ki ina dukhoM kA mUla kyA hai ? isa duHkha roga kI jar3a kahAM hai ? duHkhoM kA kAraNa hai-- janma-maraNa / janma maraNa kyoM hotA hai ? karma ke kAraNa ! yadi karma mukta hogae, to phira janmamaraNa nahIM hogA ? vIja jala gayA to vRkSa harA-bharA nahIM ho sakegA ! janmamaraNa kA, mRtyu cakra kA mUla kAraNa hai karma - phammaM ca jAI maraNassa mUlaM to taba dIpa karma para AgayA, aba yaha dekhie ki yaha karma jo saba rogoM kI jar3a hai, janma-mRtyu kA cakra calAtA hai, vaha karma kahAM se paidA hotA hai ! karma to da cora hai, isa cora ko janma dene vAlI mAM kauna hai ? jarA gaharA vicAra karege to turanta Apake dhyAna meM jAyegA - rAgo dono viyaphamma boyaM-- isa karma kA bIja hai rAga aura dveSa ! kapAya ! cAra kapAyoM meM mAyA aura lona 1dezie dhavalA TIkA, (zramaNa sUtra . 250 ) AcAroga nirmukaH 186 utarAdhyayama 3217 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 325 huI rahatI haiM jaise madirA kA nazA car3hA ho| durvAsA RSi kI bhAMti java dekho tabhI krodha meM lAla ! 2. kucha manuSya rAkha se Dha~kI agni kI bhAMti Upara se zAMta dIkhate haiM, kintu jaise hI kaTuvacana, apamAna Adi kI havA kA eka jhoMkA lagA ki zAMti kI rAkha ur3a jAtI hai aura unakA jAjvalyamAna rUpa sAmane A jAtA hai / Upara se zAMta, zItala dIkhate haiM, kintu krodha kA prasaMga Ate hI apane ko roka nahIM sakate, basa, dUdha kI bhAMti Uphana jAte haiM, sor3AvATara kI botala kI taraha UphAna khA jAte haiN| paM0 vanArasIdAsa jI, jo AgarA ke nivAsI the, aura jaina dharma ke bahuta gahare vidvAna the unake jIvana kA eka saMsmaraNa hai / ekavAra eka mahAtmAjI unake gAMva meM Aye / logoM ne banArasIdAsa jI ke pAsa mahAtmA jI kI bahuta prazaMsA kI, kahA- bar3e hI zAMta svabhAvI hai / banArasIdAsa jo unake ke pAsa gaye / unakA nAma pUchA, mahArAja ! ApakA zubha nAma kyA hai ? mahAtmA jI ne gaMbhIratA ke sAtha kahA - " isa AtmA kA to kucha bhI nAma rUpa nahIM, yaha to nAmAtIta hai, deha ko loga zItaladAsa kahate haiM / " kucha dera bAtacIta karane ke bAda vanArasIdAsa jI ne kahA- mahArAja ! Apane nAma to batAyA thA, lekina maiM bhUla gayA eka bAra phira kRpA kIjie / isa bAra mahAtmAjI thor3e teja ho gae aura bole- batAyA thA na, zItala dAsa ! hAM ! hAM ! mahArAja ! yAda AgayA ! vanArasIdAsa jI vole / bAtacIta karake uThane lage to phira nAma pUcha baitthe| isa bAra mahAtmA jI kI AMkheM lAla ho gaI, bole- " dimAga meM kyA govara bharA hai ? do vAra batA diyA phira bhI yAda nahIM rahA ! sunale merA nAma hai zItaladAsa !" kSamA mAMgakara banArasIdAsa jI jInA se nIce utare, kucha dera idhara udhara Tahalakara phira mahAtmA jI ke pAsa bAye / bole-"mahArAja ! meM to phira nAma bhUla gayA, ekabAra phira batA dIjie / " Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapaH je egaM nAme se bahuM nAme' jo eka kapAya rUpa zatru ko apane samakSa jhukA letA hai, vaha bahuta se . Atmazatru oM ko jhukA letA hai, unheM jIta letA hai / isalie sAdhaka kapAyoM : ke nirodha kA satata prayatna karatA rahe, kapAyoM se AtmA ko bacAtA raheyahI saccI kapAya pratisaMlInatA hai| . antaraMga voSa kapAya ke cAra bheda batAye haiM-~-krodha, mAna, mAyA aura lobha / ye cAroM prANI ke hRdaya meM utpanna hote haiM / inakA nivAsa kahIM bAhara nahIM, bhItara ho hai / sAdhAraNa bhASA meM hama kahate haiM - krodha A gayA, lobha A gayA ! para vAstava meM AyA kahAM ? kauna se rAste se, kidhara se AyA ? yaha to bhItara hI baiThA thA, yaha dAnava mana ke bhItara chupA thA, thor3A sA prasaMga milA ki vA. hu~kArane laga gayA-jaise pAnI meM gaMdagI nIce dabI rahatI hai, patthara phaikA ki . uThakara Upara A gaI / isI prakAra krodha bhI mana meM chipA rahatA hai, koI... bhI prasaMga pAkara jAgRta ho uThatA hai / isalie zAstra meM inheM AdhyAtma dopa' kahA hai| arthAt AtmA meM paidA / hone vAle ye cAra antaraMga dopa hai / inameM krodha sabase pahalA hai tIna zreNI : kukha, zAMta, prazAMta krodha-antaraMga kI upmA hai, garmI hai| vaise yaha garmI hara eka manuSya meM thor3I-bahuta mAyA meM rahatI hI hai, kintu phira bhI kucha loga bahuta zrodhI hote haiM, kucha zAMta ! tIna taraha ke manuSya batAye gaye haiM vRddha, dAMta aura prazAMta ! 1 kucha manupya aMgAroM kI bhAMti hamesA mogha se jalate rahate hai, kimI bhI mamaya degalo, kucha bhI yAta para lo baga, zodha meM mAMge lAda 1 AnAga 4 2 pAnAMga 42 napA dazavakAliga 140 3 koI ma mA cala gAya lohaM gAu pryyogaa| -nAga 1 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 327 svAmIjI-'ThIka kaha rahA hU~ ! maiM isa saMsAra meM manuSyoM ko bandhana meM DAlane ke lie nahIM, kintu mukta karAne ke lie AyA huuN|" to yaha tIsarI zreSTha zreNI hai| krodha ke hajAroM prasaMga Ane para bhI ve zAMta prazAMta rahate haiN| krodhotpatti ke kAraNa krodha pratisaMlInatA meM do bAteM kahI gaI hai phohodaya niroho vA udayappattassa vA phohassa viphalIkaraNaM 1 krodha ke udaya ko rokanA 2 udaya meM Aye hue krodha ko viphala-phalahIna banA denaa| krodha kA udaya rokane ke lie yaha bhI samajhanA jarUrI hai ki krodha kA udaya kyoM hotA hai aura usake kaTuphala kitane ghAtaka hote haiM / pharma siddhAnta kI dRSTi meM jaina darzana kArya-kAraNavAdI darzana hai, usakA kathana hai-- pratyeka kArya kA kucha kAraNa bhI avazya hotA hai| yaha kArya kAraNavAda hI karma siddhAnta kI AdhAra bhUmi hai| kArya hameM spaSTa dikhAI detA hai, kAraNa usake pIche chupA rahatA hai / isa dRSTi se AtmA meM krodha kA udaya hone rUpa jo kArya hotA hai, usakA kAraNa hai-karma ! ATha karmoM meM mohanIya karma sabase mukhya va savakA netA mAnA gayA hai| mohanIya karma kI prakRtiyoM meM cAritramohanIya ke do bheda haiM-jisameM kapAya mohanIya ke 16 bheda batAye haiM aura nau kapAya mohanIya ke hai| naukaSAya mohanIya kapAya bhAva kA uttejaka hotA hai| hAM to 16 kapAya mohanIya ke bhedoM meM pratyeka kapAya ke-cAra-cAra bheda karake 16 bheda vatAye gaye haiN| krodha kapAyamohanIya ke udaya se AtmA meM kapAya bhAva kA udaya hotA hai / jisa AtmA meM kapAya mohanIya kA jitanA udaya hogA usI ke anusAra usake krodhodaya meM bhI taratamatA rahatI hai / yaha krodhotpatti kA dArzanika kAraNa hai| vyAvahArika dRSTi meM sthAnAMga sUtra meM sAmAnyataH phoghotpatti ke cAra kAraNa batAye haiM1 kSetra--sthAna Adi ke kAraNa krodha ko utpatti ho sakatI hai| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ... jaina dharma meM tapa vasa, isabAra mahAtmAjI kA pArA khUba teja ho gyaa| pAsa hI meM hAtha meM lene kI char3I par3I bhI, uThAkara bole-vevakUpha ! tIna-tIna vAra nAma batAyA phira bhI yAda nahIM rakhA ! sira meM patthara bhare haiM ? Thahara abhI batAtA hUM ! char3I paTaka kara bole-sunale ! merA nAma hai zItaladAsa ! zItaladAsa ! dhanArasIdAsa jI haMsakara bole-mahArAja | basa aba nahIM bhUlUMgA ! aba patA cala gayA-tumhArA asalI nAma zItaladAsa nahIM, krodhIdAra hai| to yaha dUsarI zreNI ke manuSya hote haiM, jo pahale zAMta dIkhate haiM aura bAda meM phrodha meM bhAbhar3AbhUta ho jAte haiM / 3. tIsarI zreNI ke prazAMta manuSya hote haiM jo hamezA mahAsAgara kI taraha prazAMta rahate haiM / unheM kitane hI durvacana kaho, apamAna karo, Thele mArI, patthara mAro phira bhI kabhI krodha nahIM krte| bhagavAna mahAvIra kI taraha, maitArya, gajasukumAla aura harikezIvala muni kI taraha loga unheM maraNAta kapTa bhI dete haiM phira bhI unakI dRSTi meM vahI zAMti kA amRta chalakatA rahatA hai, mana meM zItala lahareM uThatI rahatI haiM- inhIM ke lie zAstra meM kahA hai-- . mahApasAyA isiNo havaMti, . na hu muNI phobaparA havaMti / RpiNana mahAna prasAda vAle hote haiM,ve kabhI bhI guddha nahIM hote ! mahAsAgara meM jaba bhI patthara poko taba bhI vaha zItala lahareM uchAla kara Apako zAMta karane kA prayatna karegA, bhAga nahIM uglegaa| isI prakAra prApijana, mahApuruSa prodha karane vAle para bhI zAMti kI varSA karate haiM, prema kA upadeza dete hai| svAmI dayAnanda jI ko mucha duSTa logoM ne ghAyala kara diyA thA, taba namo me thAnedAra ne badamAzoM ko pakar3akara svAmI jI ke sAmane hAjira hiA----svAmI jI ! haga badamAgoM ko Apa jo kaheM nahI namAgA! ' noTa kI moTA anubhava ko bhI svAmI tine mAga soda--- "gekAra mAhaba ! mAMgoM ko chaayo|" AzcamAra yAnedAra meM pA---.' ssAmInI pAra pA rahe haiM ?" . Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 326 hokara krodhonmatta ho uThe aura mana-hI-mana zatru saMhAra meM juTa gaye / gauzAlaka ke kaTuvacanoM se ( majAka se ) vaizyAyana vAla tapasvI kruddha ho uThA thA aura usa para tejolezyA chor3akara bhasma kara DAlane ko tatpara ho gayA / samajha kara haTA dene -- 2 svArthapUrti meM vAghA par3ane se - manuSya svArtha- priya hotA hai, apanA svArtha sAdhane ke lie gadhe ko bhI bApa banA letA hai, aura jaba koI usake svArtha meM vAdhA pahuMcAtA hai to vaha use patha kA ror3A ko krodhAkula ho uThatA hai-- rAvaNa ko vibhISaNa ne bahuta samajhAyA thA, sItA ko lauTA de| vaha usakI duzceSTA ko pUrI nahIM hone denA cAhatA thA, tava rAvaNa vibhISaNa jaise bhAI para bhI kruddha hokara use rAjya se nikAla detA hai / somila brAhmaNa ne gajasukumAla ko sAdhu bane dekhA to socA - merI putrI kA janma isane vigAr3a diyA, basa, isa kSudra svArtha ne use kruddha kara diyA aura mahA tapasvI ke sara para aMgAre bhara diye ! 3 anucita vyavahAra ke kAraNa - manuSya sadA hI sammAna aura yogya vyavahAra kI abhilApA rakhatA haiM, vaha na apanA apamAna saha sakatA hai, aura na apane parivAra, deza aura dharma kA / java usakI A~khoM ke sAmane apanI ijjata, apanI mAM bahanoM kI ijjata, deza va dharma kA gaurava miTTI meM milatA dIkhatA hai to vaha kruddha siMha kI taraha huMkAra uThatA hai / yAdava kumAroM ne dvaipAyana RSi kA apamAna kiyA, to RSi ne kruddha hokara dvArikA ko bhasma kara DAlane kA saMkalpa kara DAlA | auraMgajeva kI sabhA meM jaba usake senApati ne rAThoDa amarasiMha ko kahA ki ye rAjapUta loga 'gavAra' haiM to 'ga' to kahA, aura 'vAra' kahane hI nahIM pAyA ki camanamAtI kaTAra nikala par3I aura senApati kI gardana ur3A gii| yaha krodha anucita vyavahAra va apamAna ke kAraNa utpanna huA / 4 vahama ke kAraNa - kabhI-kabhI manuSya vahama kA zikAra ho jAtA hai / kucha aisI bAteM sunatA hai, dRzya dekhatA hai jo vAstava meM sahI nahIM hote, kAna aura aMsa use dhokhA de jAte haiM, nama se buddhi viparIta ho jAtI hai aura vaha krodha meM Akara anartha kara DAlatA hai / bhrama meM bhI anucita vyavahAra, bhaya, Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 2 vastu -- ghara athavA upayoga meM Ane vAlI sacitta-anitta Adi vastu ke kAraNa krodha utpanna ho sakatA hai / 3 zarIra-- zarIra ke kAraNa- kurUpa zarIra, zarIragata roga Adi ke kAraNa krodha kI utpatti honI saMbhava hai / 4 upadhi - upakaraNa, vastra, pAtra Adi ke kAraNa krodha A sakatA hai / isI ke sAtha krodha ke cAra nimitta aura batAye hai-jaise 1 Atma-pratiSThita --kabhI kabhI apanI bhUla ke kAraNa hI krodha A jAtA hai / 2 para pratiSThita - kabhI dUsare kI bhUla, durvanana Adi ke kAraNa krodha A jAtA hai / 3 tadubhaya-pratiSThita -- apanI bhUla bhI rahe aura dUsare kA nimitta bhI / donoM milane se krodha A jAtA hai / 4 apratiSThita ' - binA kisI nimitta ke hI krodha kI utpatti ho jAtI hai / vAstava meM ina zAstrIya kAraNoM ke sAtha kucha vyAvahArika kAraNa bhI hai jinake kAraNa manuSya krodha karatA hai, mana meM krodha ko utpatti hotI hai / pAMca kAraNa aise haiM, jinheM hama krodhotpatti meM nimitta pAte haiM 328 1 durvacana ke kAraNa kaTuvacana kahane se krodha yA jAtA hai| zAstra meM batAyA hai-- kaTuvacana vaira kA kAraNa hotA hai-"vAyA tustAni yerANu baMdhINI "" - durukta vacana se vaira baMdhatA hai | kaTuka kaThora vacana kAnoM meM tI zUla se sunate haiM, unase mana udvigna ho uThatA hai- "phannaM gayA dummaNiyaM jagati 3 aise kaTuka, kaThora ghAtaka, vyaMgya vacana sunane se krodha ka uThatA hai, jaise duryodhana ke durvacanoM se zrI kRSNa ko krodha A gayA thaa| duga dUta ke durvacana sunakara prasamacandra rAjapi jaise dhyAnayogI bhI vyAna " 1 sthAnAMga sUtra 41246 2 dazakAlika 37 3 Etle ?! Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa - priya-apriya vyavahAra ko, vacana ko sahana karake krodha ko asatya karanA cAhie / arthAt krodha A jAye to use phalahIna kara DAlanA caahie| krodha kA phala hai - hiMsA ! krodhI vyakti dUsare kI bhI hiMsA karatA hai aura apanI bhii| jitanI hatyAeM, va AtmahatyAeM hotI haiM unameM mukhya kAraNa krodha hI rahatA hai| krodha ko viphala kaise kareM ? manovijJAna kI dRSTi se kruddha manuSya eka dama hatyAeM karane para utArU nahIM hotA / krodha kA vega jaise-jaise pravala hotA hai vaise-vaise manuSya Age uttejanA pUrNa avasthA meM pahuMcatA rahatA hai| uttejanA kA AkhirI rUpa hai hatyA / hatyA, krodha kI cauthI va aMtima zreNI (pariNati) hai| krodha kI cAra pariNatiyAM ye haiM 1 sarvaprathama krodha Ane para manuSya kA zarIra kAMpane laga jAtA hai, hAtha para phUla jAte haiM, sAMsa teja ho jAtI hai, AMkheM lAla-lAla aMgAroM sI jalane lagatI hai, vANI lar3akhar3Ane lagatI hai| 2 krodha kI dUsarI avasthA meM manuSya hAtha paira pITane lagatA hai, apanA sira phor3a letA hai, kapar3e phAr3a letA hai, zarIra ko noMca DAlatA hai| bakavAsa va gAlI galauja karane lagatA hai| 3 tIsarI avasthA meM mArapITa karane lagatA hai, tor3a-phor3a karane para utAra ho jAtA hai, Aga lagA detA hai, dUsaroM kA nukasAna karane lagatA hai| 4 krodha kI cauthI dazA hai-hatyA ! jisa para krodha mAtA hai usakI hatyA karane para utArU ho jAtA hai, vaha nahIM mile to usake sambandhI janoM kI hatyA kara DAlatA hai, kabhI-kabhI hatyA karane para bhI usakA krodha zAMta nahIM hotA to vaha AtmahatyA bhI kara letA hai| bahuta se vyakti prodhonmatta hokara sAdhanoM ke abhAva meM, bhaya Adi ke kAraNa dUsaroM kI hatyA nahIM karate kintu ve krodhonmatta hue apanI hI hatyA (Atma hatyA) kara lete haiM / krodha ko aphala-- karane kA artha hai-yadi zodha kA udaya hogayA hai, prathama daNA meM zodha pahuMca gayA hai to aba use dUsarI navatyA meM pahu~cane se Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jaina dharma meM tA mAdi kAraNa hote haiM / sAMpa siMha Adi kabhI-kabhI bhaya va vahama - ki yaha mujhe / mAregA / isI kAraNa kruddha hokara manuSya para jhapaTate haiN| metAyaM muni para sunAra ne vahama kara liyA ki mere svarNa yava isI ne curAye haiM jabaki unheM to koI murgI jo samajhakara khA gaI thii| isI vahama ke kAraNa vaha muni para kruddha ho uThA aura unakI mRtyu kA kAraNa bnaa| purupasiMha nAma ke rAjA ke mana meM maMtrI pAlaka ne yaha vahama paidA kara diyA thA ki yaha rAjakumAra rAjya har3apane ke lie AyA hai / isI vahama ne rAjA ko ki kartavya-vimUDha banA diyA, krodha meM Akara usane muniyoM ko pApI mAnaka ke hAtha sauMpa digAinheM jaisI rAjA denA cAho do / yaha cauthA kAraNa hai| 5 vicAra bheda ke kAraNa pratyeka manuSya ke vicAra gucha na kucha bhinna hote haiM / jaba eka dUsare para apane vicAra thopane kA prayatna hotA hai to saMgharSa khar3A hotA hai, saMgharSa dvandva kA rUpa dhAraNa kara letA hai, vicAra bheda ke kAraNa kruddha hokara Apasa meM hAthA pAI mArate haiM, mArapITa aura hatyA taka kara DAlate haiM / gyata mAMti kA mUla kAraNa bhI vicAra bheda hI hai / napasalabAda kA tAMDava, jagaNita niraparAdhoM ke sUna se jisakA itihAsa likhA gayA hai mUlata: vicAra bhedajanya saMgharSa hI hai| ina kAraNoM ke alAvA anya bhI aneka kAraNa ho sakate haiM jinake kAraNa manuSya kA khUna garma ho uThatA hai, buddhi meM asaMtulana A jAtA hai, kartavya-akartavya kA viveka bhUla jAtA hai aura yaha bar3e-bar3e anartha kara DAlatA hai| jina kAraNoM se zodha kA udaya hotA ho, una kAraNoM ko bananA cAhie, una kAraNoM kA nivAraNa karate rahanA cAhie, aura kAke mUla meM rahI huI bhUla ko pakar3anA cAhie / isI krodha kA udaya kAma hotA hai, zodha patalA par3a jAtA hai| yadi zrodha A bhI gayA to use viphala gArane meM gahAyatA milatI hai| zAstra meM kahA hai-manuSya ko apanI pratibhA ko, saMkalpa ko sadA yAtma karanA cAhie bora kauya ko va ahaMkAra po asatA ! phohaM asataM phuyijA dhArejA piyamappiyaM-- / unamAyamana / / 14 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa roka letA hai, kuzala vaidya deha meM phailate hue sarpa vipa ko auSadhi ke dvArA zAMta kara detA hai vaise hI bhikSu car3he hue krodha ko (phala pariNati se rokakara) zAMta kara detA hai| jaise daur3atI huI gAr3I ke sAmane yadi koI manuSya, yA gAya-bhaiMsa Adi A jAte haiM to DrAivara turanta gAr3I ko breka lagAkara rokane kI ceSTA karatA hai, yadi usa samaya gAr3I ko na rokA jAya to turanta durghaTanA ho jAtI hai / isI prakAra car3hate hue krodha ko rokanA cAhie, varnA vaha bhI koI durghaTanA kara ddaalegaa| krodha ko viphala karane ke sambandha meM aneka vidvAnoM ne aneka upAya batAye haiM bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-uvasameNa haNe phohara --krodha ko zAMti (upazama) se jItanA caahie| cInI saMta kanphyUsiyasa kA kathana hai-krodha uThe taba usake natIjoM para vicAra karo! vAIvila meM likhA hai-krodha karane meM vilamba karanA viveka hai, aura zIghratA karanA muurkhtaa| ___islAma dharma ke pravartaka muhammada sAhaba kA kahanA hai-'gussA Ane ke samaya baiTha jAo ! phira bhI zAMta na ho to leTa jaao|' sainekA nAmaka videzI vicAraka ne likhA hai-krodha kA eka hI ilAja hai-vilamba ! kahate haiM-amerikA meM eka prophesara ko krodha bahuta AtA thA / vaha svayaM apanI isa Adata para bahuta duHkhI thA, para koziza karake bhI vaha krodha ke samaya apane para kAbU nahIM rakha pAtA thaa| eka bAra prophesara ne apane kisI manocikitsaka mitra se kahA-merI yaha Adata kaise chUTe / mitra ne eka salAha 1 yo utpatitaM vineti kodhaM visaThaM sappa visaM'va osadhehiM / -suttanipAta 10111-2 2 dazavakAlika 36 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jaina dharma meM tapa roke, krodha jyoM-jyoM bar3hatA hai usake phala lagate haiM / ata: use Age kI dazA meM pahuMcane se rokanA, yahI vAstava meM krodha ko viphala-phalahIna karane kA artha hai| jaina sUtroM kI TIkA meM eka kula putra (kSatriya pura) kI kathA AtI hai / kisI kSatriya putra ko usake duzmana ne mAra DAlA thaa| kSatriya putra kA bhAI apane bhAI kI hatyA sunakara Aga babUlA ho utthaa| usakA khUna kholane laga gyaa| vaha hAtha meM talavAra lekara apane bhAI kI hatyA kA badalA lene cala par3A / usane pratijJA kI-'jaba taka bhAI ke hatyAre ko pakar3a nana-jana se dama nahIM lUgA / chaha mahIne taka vaha jaMgala, pahAr3a, nadI-nAle-sarvatra bhaTakatA rahA / Akhira meM hatyArA pakar3A gyaa| gulapura ne apanI lapalapAtI talavAra uThAkara use mAra DAlanA cAhA, kintu hatyAre ne--muha meM pArA kA tinakA lekara usake caraNa pakar3a lie ! dInatApUrvaka bolA--"gujhe jIvita chor3a do ! maiM tumhArI kAlI gAya huuN| mujhe zaraNa do|" kulaputra kI talavAra ruka gii| vaha asamaMjasa meM par3a gaNa / gayA kreN| mAre to zaraNAgata kI hatyA ho, na mAre to vadhu-ghAta kA badalA kase meM? vaha samasyA meM ulajha gayA / hatyAre ko mAM ke samakSA le jAkara sahA kiyAaura pUchA-- mAM ! maiM kyA kaheM ? ise mAra kara apanI pratijJA ko pUrI kara yA zaraNAgata kI rakSA kara kSatriya dharma ko nivAI ? mAM ne kahA--"beTA ! apane zodha ko asaphala karo / zrodha ko phamahIna karanA hI manuSya kA dharma hai| isI meM tumhAre kSatriyadharma kI zonA hai|" gAM kI zikSA se pulaputra ne badhudhAtaka ko abhaya dAna dekara chor3a diyA / vaha apane chaha mahIne ke una koSa ko pI gayA / to yaha hai, zodha ko viphala karane kA eka udAharaNa! zodha ko pI jAnA---uThate hue propago usI prakAra davA ainA jaise tIna hote roga ko davA denara kyA diyA jAtA hai, usa hue dUdha ko jala kA choTA dekara mAta gAra diyA jAtA hai| samAgata buddha ne jage kubhala mArami daur3Ipa bhArada ko namAma mInAra meM jAta Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa * 335 to yaha aura bhI viDambanA kI bAta hai ki tyAgI vairAgI va jJAnI kahalAne vAle ajJAnI logoM se jyAdA krodha kreN| krodha kI to zurUAta hI ajJAna va mUrkhatA se hotI hai / isalie sAdhaka ko, tapa kI ArAdhanA karane vAle ko to krodha kA sarvajJA hI parityAga karanA caahie| nItikAroM ne kahA hai-- haratyeka dinenaiva jvaraM pANmAsikaM balam / krodhena tu kSaNenaiva koTipUrvAjitaM tapaH // eka dina kA jvara (bukhAra) cha mahIne meM prApta kI huI zakti ko naSTa kara detA hai, aura eka kSaNa bhara kA krodha-kor3a pUrva kI tapasyA ko bhI miTTI meM milA detA hai| krodha se kitane anartha utpanna hote haiM isa sambandha meM kahA gayA hai - gatI khoTI pAve bhava bhramaNa Age bar3hata hai, aho siMhAdi ko praphaTa pazu yoni milata hai| tapasyA ko bAle, saphala guNa vhAke khisakate / accukArI bhaTTA sarisa bana chor3o, priyavaro! krodha se manuSya kI gati--yaha janma aura para janma bigar3a jAte haiM --aho vayai phoheNa-krodhI hamezA nIcI-se nIcI gati prApta hotA hai, tapasyA kA phala jalakara bhasma ho jAtA hai, guNa samUha naSTa ho jAtA hai| isa lie krodha ke kuphala ko samajhakara accaMkArI bhaTTA kI taraha apane krodha ko jiito| ___zarIrazAstrI logoM ne anumAna lagAyA hai ki eka svastha manuSya dina meM sAr3he nau ghanTA taka kaThora zrama karane para jitanI thakAvaTa anubhava karatA hai, sAr3he nau ghanTA ke zrama meM usakI jitanI zakti kSINa hotI hai, utanI zakti pandraha minaTa ke mogha meM kSINa ho jAtI hai / epha taura : tIna ziphAra krodha zarIra ko bhI naSTa karatA hai, mana ko bhI durvala banAtA hai aura mAtmA ko to pAlupita karatA hI hai| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa dI, salAha ke anusAra prophesara ne apane naukara ko kahA "mujhe jaba kabhI . garma deto, taba khAlI liphAphA dikhA diyA kro|" . basa, jaba kabhI prophesara ko krodha AtA naukara khAlI liphAphA diyA detA-prophesara liphAphe ko dekhate hI socane laga jAtA-~odhI kA dimAga isa khAlI liphAphe kI taraha hotA hai, basa, isa vicAra se dhIre-dhIre usakI Adata chUTa gii| cIna meM Aja bhI eka lokokti prasiddha hai, krodha Ane para eka gilAsa pAnI pIlo / tathA Rddha avasthA meM kisI ke patra kA uttara mata do| yaha saba vicAra va sAdhana anubhava se dekhe jA sakate hai aura jisa sAdhana se krodha kI kamI ho, vaha apanAnA caahie| kula milAkara sArAMza rUpa meM krodha ko viphala karane ke do upAga hamAre sAmane Aye haiN| (1) modha ke duSpariNAmoM para vicAra karanA aura (2) AtmaciMtana karanA / mAtmA vitana se matalaba hai---manuSya eka aura krodha kI nikRSTatA samajhe grodha ko cAMDAla, rAkSasa, ameya, mUryatA Adi vizeSa diye gaye haiM, inakA abhI, zodha sabako dRSTi meM eka parama apavitra vastu hai| dUsarI aura apane svarUpa kA-vicAra kare ki yaha mAtmA eka parama pavitra vastu hai, isakA aura Izvara kA svarUA eka samAna hai, to phira pavitra mAtmA ko zodha rUpa apavitratA se, gaMdagI se duphti kyoM kara ? isa prakAra ke vAtmacitana se prodha kA nazA dUra ho jAtA hai| aisA bhI nahIM hai ki koSa nipha amAnI va saMsArI manuSya hI karate, kintu bar3e-bar3e jAnI va sAyaka bhI isa roga se grasta pAye jAte haiM / degA to jAvA hai ki grAmya meM bhI adhika sAdhu sanmAmI va tapasvIjanoM meM krodha adhiraH soyA se mahakatA hai| isIlie to saMta tulasIdAsa jI ne pahA --- 'tulasI' isa saMsAra meM gAr3A satAIrA rosa / sAta gAhA saMsAra meM pairAgyAM meM bIsa ! maMgAra meM batAI gAdA loza hai. jima sArA gADA ora muMbhArI manuSyoM meM aura bIjagAlA yazAnI yA mAmI nAma pragAne vAloM meM hai| . . Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 337 hai ki-khAlI thailI meM hI havA bharatI hai, khAlI-guNahIna vyakti apane ko guNavAna dikhAne ke lie abhimAna karatA hai, svayaM ko bar3A pradarzita karane kI ceSTA karatA hai| bicchU tila bhara jahara ke kAraNa pUcha U~cI rakhakara . calatA hai maNidhara viSa aNamAva, dhAre paNa nANa magaja / vicchU pUcha baNAva, rAkhe sira para raajiyaa| kintu sAMpa bhayaMkara vipa rakhate hue bhI kabhI apane viSa kA pradarzana nahIM karatA / isakA artha yahI hai ki ahaMkArI ke jIvana meM sadguNoM kA vikAsa nahIM ho sktaa| kyoMki jJAna tabhI AtA hai jaba manuSya kisI kA vinaya karake sIkhatA hai / kahA hai na haMsa ke sIkhA hai, na roke sIkhA hai jo kucha bhI sIkhA hai, kisI kA hoke sIkhA hai abhimAnI kisI kA ho nahIM sakatA, kyoMki vaha apane ko hI sabase var3A samajhatA hai| aMgrejI meM eka kahAvata hai jisakA bhAva hai-ahaMkArI kA phoI Izvara nahIM hotA, IrSyAlu phA koI par3ausI nahIM hotA aura krodhI kA phoI apanA nahIM hotaa| abhimAnI rAha calate vaira-virodha khar3A kara letA haikahA hai banAlete vairI calata-maga mArI saTaka se, mareMge phuttoM se, ripa jana pachAr3e paTapha se / taje vo sayukti vinaya guru bhakti cala basI, name kaise sUkhA taruvara vicAro hRdaya se| yukti aura nyAya kI bAta mAnatA nahIM, apanI hI bAta ko satya siddha karane kI ceSTA karatA hai, 'mero murgI kI tIna TAMga' vAlI kahAvata caritArtha karatA hai| gurujanoM kA vinaya va sammAna se bhUla hI jAtA hai / makode kI taraha akar3a meM 'TUTe paNa jhuke nahIM TUTa jAtA hai,naSTa ho jAtA hai kintu vinaya aura nagnatA nahIM sIsa sktaa| 22 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 'mizrI' dekha vicAra phara eka tIra, aya phaTa / tana pho, mana ko, jJAna ko, krodha karata hai nsstt| loga kahate haiM 'eka tIra se do zikAra' lekina krodha to aisA duSTa hai ki .. eka tIra se tIna zikAra karatA hai, vaha tana ko, mana ko aura jJAna (mAtmA) . ko-tInoM ko hI naSTa kara DAlatA hai| to, aise duSTa krodha ke udaya kA nirodha karanA, aura udaya meM Aye hue krodha ko phalahIna kara denA-yaha hai krodha pratisaMlInatA tapa / - mAna se hAni krodha jisa prakAra prIti kA, prema evaM sneha kA nAza karatA hai usI prakAra mAna-vinaya kA nAza karatA hai-mANo viNaya nAsaNo nagnatA-jIvana kA sabase bar3A sadguNa hI nahIM, kintu samasta sadguNoM kI jananI bhI hai| yadi jIvana meM namratA nahIM rahI to phira kahanA cAhie-sadguNoM ke vikAsa kI vahAM koI sambhAvanA bhI nahIM rahIM / isalie kahA hai - abhimAnI ke hRdaya meM kyA sadguNa phA kAma / phaTI jeba meM kyA kabhI Tika sakate haiM dAma ! phaTI jeba meM paise nahIM Tika sakate, divAle par3e meM pAnI nahIM TikA, sakatA, usI prakAra abhimAnI ke hRdaya meM gadguNa nahIM Tika sakate / bhagayAna mahAvIra ne tIna vyaktiyoM ko mAna pAne ke ayogya (apAya) batAyA hai| unameM sabase pahalA naMbara hai-abhimAnI / ahaMkAra karane vAlA cAhe kitanA bar3A zAsyAnyAsI ho, vAstava meM to use azAnI hI mAhA gayA hai| bhagavAna ne kahA hai -- bAla japo pagama-abhimAna yahI hAratA hai, o mazAnI hai| jo vidvAna hai, kulIna hai, bhAstroM kA rahasya samajhatA hai, yaha pAbhI mahaMgAra nahIM karatA--vidvAn kulIno na karoti gayaM-dinArakoM gA gaha gAyana gAya 1 dazavakAlika 83 2 sIna yo zAna nahIM denA ... ahaMtAga, madAnahI kora ragatInupa ko| 3 sUtrakRyAga 111112 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 336 abhimAna kI cauthI burAI hai - manuSya ahaMkAra meM apane ko bar3A samajhatA hai aura dUsaroM ko choTA - tuccha ! svayaM balahIna, rUpahIna, guNahIna hone para bhI mAnatA hai ki maiM to vala meM bAhubalI hUM, rUpa meM sanatkumAra hUM, aura saba guNoM kA khajAnA maiM hI huuN| dUsarA balavAna hai, vaha bhI tuccha hai, kamajora hai, dUsarA rUpa meM deva kumAra haiM, apsarA hai phira bhI abhimAnI kI najara meM vaha rUpa hona hai / ahaMkArI hamezA-annaM jaNaM passati vivamyaM' dUsaroM ko parachAI mAtra ( prativimba) samajhatA hai, valiSTha puruSa ko bhI govara- gaNeza samajhatA hai / abhimAnI socatA hai saMsAra meM buddhimAna kauna ? jo merI taraha soce saMsAra meM mUrkha kauna ? jisake vicAra mujha se na mileM / Adarza kyA hai ? jisa para maiM calU N ! jagata meM zreSTha kauna ? 'maiM' usake hRdaya meM "maiM ke sivAya aura koI dhvani hI nahIM uThatI / jitanI zreSThatA hai, saba usameM haiM bAkI saba saMsAra tuccha hai, guNahIna hai / vaha socatA he "duniyAM meM Der3ha akkala hai-- eka mere pAsa, AdhI bAkI duniyA ke pAsa / " rAjasthAnI meM kahAvata hai, abhimAnIni strI socatI hai- "mhAMsU gorI jikai ne pIliye ro roga" isa prakAra abhimAnI vyakti do bhUleM eka sAtha karatA hai, svayaM ko adhika buddhimAna samajha kara aura dUsare buddhimAnoM ko mUrkha samajha kara / vaha ghamaNDa meM dUsaroM kA apamAna karatA hai, unheM tuccha zabda kahatA hai| Apa jAnate haiM, apamAna kA kar3avA ghUMTa koI vyakti pI nahIM sakatA / aMgrejI kahAvata hai - inasalTa ija mora dena Aprezana - ( Insult is more then operation) apamAna kA nastara Aprezana ke nastara se bhI adhika duHkhadAyI va pIr3A kAraka hai / apamAnita vyakti phira badalA lene kI ceSTA karatA hai, isa prakAra vaira virodha va duzmanI kI lambI zrRMkhalA cAlU ho jAtI hai / abhimAna ko ina cAroM burAiyoM kA vicAra karake manuSya ko abhimAna kA tyAga karanA cAhie aura abhimAna ke kAraNoM se bacanA cAhie / 1 sutrakRtAMga 11138 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa ahaMkAra - mAna kA sabase pahalA duSpariNAma hai ki ahaMkArI kabhI jJAnaM prApta nahIM kara sakatA / sadguNoM kA vikAsa nahIM kara sakatA | bAhubalI eka varSaM taka khar3e tapasyA karate rahe, kintu kevala jJAna prApta nahIM kara ske| dUsarI burAI hai ahaMkArI manuSya apanA ApA bhUla jAtA hai / apanI tuccha zakti ko bhI vizva kI mahAna zakti mAnane lagatA hai. aMgrejI ke hAsya rasa ke prasiddha lekhaka mArkeTvena ne eka jagaha likhA hai- " avasara murgI, jisane sirpha aNDe ko janma diyA hai, aise kakar3AtI hai jaise kisI nakSama ko janma diyA ho / " rAjasthAnI bhASA meM kahA gayA hai- "kutto jANe mhAre hI pANa gADo cAle hai" - ahaMkArI manuSya apanI aukAta ko nahIM samajha sktaa| kahAvata hai -- " mijAja bAdazAha kA, okAta bhaTabhUje kI " - ahaMkAra ke no vaha apanI zakti kA adhika mUlyAMkana karatA hai, isI kAraNa usakA patana va vinAza ho jAtA hai | meM 338 ahaMkAra kI tIsarI burAI hai - apanI zakti kA jJAna kA abhimAna karane se manuSya usa zakti ko bhI yo baiThatA hai| jJAna kA abhimAna karane se jJAna naSTa ho jAtA hai, bala kA abhimAna karane se bala | abhimAna karane se sadguNoM kA nAza ho jAtA hai| mahAbhArata meM pAMDava jaya saMnyAsa lekara himAlaya para car3he to kucha dUra jAne para se nIce girate gye| nakula ke mana meM apane isa kAraNa 1 yaha himAlaya kI UparI noTI para car3ha nahIM thA / deva ko apane jyotiSa jJAna thA, arjuna ko bApa-vidyA kA bhIma kI mujakA abhimAnAsa kAraNa koI bhI himAlaya para nahIM sake na hI meM dharmaputra nirabhimAna isa aura unakA kuttA (dharma rUpI) donoM sva meM phuNce| inakA yaha hai ki guNa kA abhimAna karane se bhI manuSya apane guNoM kI hai| jaifra yahI yAta haimabhimAna karatA hai, yaha agale janma meM viSa meM gana karanA hai| unakA abhimAna mArane ke tIna gopakaraNoM meM bhare par3e hai| sadguNoM kA lekha hai - himAla Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 341 zruta mada-jJAna kA, zAstraabhyAsa kA arthAt vidvattA kA abhimAna ! lAbha mada-icchita vastu ke mila jAne para apane lAbha kA abhimAna aizvarya mada- aizvarya arthAt prabhutva,vaibhava tathA sattA kA abhimAna / abhimAna ko kaise jIte ? abhimAna ke ina ATha kAraNoM para tathA isI prakAra ke anya kAraNoM para vicAra karake yaha dekhanA cAhie ki manuSya jina bAtoM kA abhimAna kara rahA hai vaha kitanI asAra va tathyahIna hai ! UMcA kula va gotra jAti, prApta kara manuSya ahaMkAra karatA hai ki maiM itane bar3e khAnadAna kA huuN| itane UMce kula kA hUM ! para kyA usakA yaha socanA sahI hai ? yaha kula va jAti kisakA hai ? AtmA kA yA zarIra kA ? zarIra to jar3a hai, savakA eka samAna hai / aura AtmA kA koI kula nahIM, jAti nahIM ! phira tU jo UMca gotra kA abhimAna kara rahA hai vaha kitanI bAra nIca gotra meM jAkara utpanna huA kucha patA hai ? zAstra meM kahA haiasaI uccAgoe asaInIyAgoe No hoNe No airit| yaha jIva anaMtabAra uccagotra meM janma le cukA hai, anantavAra nIca gotra meM utpanna ho cukA hai, ataH phira kauna to hIna hai ? aura kauna ucca ! arthAt hara AtmA nIca kula meM utpanna ho cukA hai-phira UMca kula kA abhimAna kisa bAta kA ? manuSya isa zarIra kA abhimAna karatA hai, dhana kA, vala kA abhimAna karatA hai ; para vaha ahaMkAra kitane dina calegA ? zarIra to Akhira sabhI kA jalakara rAkha ho jaayegaa| sabhI kI haDDiyAM maraghaTa meM idhara-udhara pairoM se rulatI haiM, cAhe rAjA ho yA raMka ! eka kavi ne kahA hai eka dina hama jA rahe the saira pho idhara thA zamasAna udhara phanistAna thaa| 1 AcArAMga 2061 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jaina dharma meM tapa madasyAna vaise to koI bhI vastu abhimAna kA kAraNa bana sakatI hai, tuccha se tuccha. manuSya ke pAsa bhI aise kAraNa ho sakate haiM jina para vaha abhimAna kareM, nakada . . jAyeM / vizvakavi ravIndranAtha ne likhA hai---"dhUAM AsamAna se aura rAkha pRthvI se zekhI vadhArate haiM ki hama bhI agnivaMza ke haiM / " yadi abhimAna kA aura kucha kAraNa na mile to vyakti yahI socakara abhimAna karane lagatA hai ki yaha saMsAra to mere hI AdhAra para calatA hai, maiM na hotA to duniyAM TikA hI nahIM sakatI / gujarAtI kahAvata hai--"ToMTor3I paga UMcA karane suvai, te Ama dhAre ke AkAza mArA paga para ja addhara rahalu cha" to isa taraha koI bhI kAraNa, nimitta, hetu aisA mila sakatA hai jisa para ahaMkArI vyakti phUla uThe / gintu mukhyataH ATha kAraNa aise batAye gaye haiM jinameM prAyaH sabhI ahaMkAra ke kAraNa khoje jA sakate haiN| ve ye haiM aTThamapaTANe paNate taMjahAjAtimae phutamae alamae svamae tavamae mupamae lAbhamae issariyamae / ' mada ke ATha sthAna batAye gaye haiM / sthAna kA artha-nimita hai ! athavA bhAzraya bhI kaha sakate haiN| AcArya naradena ne sthAna mAma mAgahI kiyA hai, arthAt ye mATha bAteM manuSya ke ahaMkAra kA mAtraya-AdhAra ho sakatI haiN| ye ATha madasthAna ye hai-. jAti madanI aura zreSTha jAti (mAnavaMza) kA abhimAna / phula mada mula (zivayaMza) kA abhimAna / basa madatanA abhimaan| rapa mada-pa-saundarya kA abhimAna / tara mada-usasvI hone kA abhimAna / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 343. rAjA ko usakI taTasthavRtti para bar3A Azcarya huA / rAjA ne usase pUchA to bhUtapUrva pradhAnamaMtrI ne batAyA - "kursI ke Ane jAne meM prasannatA aura dInatA kaisI ? sanmAna to guNoM se hotA hai, yadi guNa mujha meM hoMge to Apa aura janatA kursI chUTane para bhI merA sammAna kareMge, guNa nahIM hai to kursI milane para bhI adhika dina TikegI nahIM ? phira pradhAnamaMtrI banane kA abhimAna kasA ? aura pada se haTane kA duHkha kaisaa|" / vAstava meM vinamra vyakti to adhikAra prApta kara aura adhika vinamra hotA hai| usakA svabhAva sadA hI vinayazIla rahatA hai ? gautama gaNadhara itane U~ce pada para pratiSThita hokara bhI kitane vinamra ! aura kitane madhura svabhAva ke the ? kyoMki unake svabhAva meM, hRdaya ke kaNa-kaNa meM vinamratA ramI huI thI ! to ukta tIna prakAra se hama abhimAna ko vijaya kara sakate haiM aura mAna-pratisaMlInatA tapa kI ArAdhanA kara sakate haiN| krodha kI bhAMti mAna pratisaMlInatA meM bhI do bAteM batAI gaI haiM-~mAna ke udaya kA nirodha kareM va udaya prApta mAna ko viphala banA deN| mAyA se dUra raho mAyA-tIsarA kapAya hai| mAyAmohanIya karma ke udaya se manuSya mAyA meM pravRtta hotA hai / sAdhAraNataH mAyA kA artha hai duraMgA vyavahAra-mana meM aura tathA vacana meM aura-bAhara-bhItara kA duraMgApana-yaha mAyA ko pahacAna hai / rAjasthAnI bhASA meM mAyA kA svarUpa batAte hue kahA hai-- tana ujalA, mana sAMvalA bagulA phapaTI bheSa / yAM sU to phAgA bhalA bAhara bhItara eph| apara se ujalApana dikhAnA aura mana meM kalupa bhAva - pApa chipAe rakhanA---yahI mAyA hai- pApaTa hai. dhokhA hai tathA chala hai ! krodha ya abhimAna meM bhI mAyA ko adhika khataranAka batAyA gayA haimaSoMki ye donoM prakaTa dopa haiM-phodha va gAna saTa diyAI dete haiM- manuSya Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jaina dharma meM tapa epha haDDI ne pAMva se lipaTa phara yUM kahA are dekha ke cala ! hama bhI kabhI insAna the| to zarIra, dhana,mAdi kI aMtima dazA yaha hotI hai ! phira kisa bAta kA ahaMkAra ! prabhutA meM rAvaNa jaise bhI samApta ho ge| sanatkumAra jainoM kA rUpa bhI kSaNa bhara meM vikRta ho gayA to phira terI kyA visAta hai ? isa prakAra dhana-yauvana vala-vaibhava Adi kI asAratA kA anubhava para manuSya ko cAhie ki vaha hRdaya ko nirabhimAna, vinayazIla banAe / abhimAna ko jItane kA pahalA upAya hai, jina kAraNoM se mana meM abhimAna jage una kAraNoM kI asAratA evaM kSaNabhaMguratA kA vicAra kreN| abhimAna ke samaya apane se UMce vyakti ko dero, jo yaMgara ya zAga Adi meM apane se adhika hue haiM unakA vicAra kare / yadi jJAna kA ahaMkAra mAtA hai to socie kyA Apa gautamasvAmI se bhI adhika bar3e zAnI ? buddhi va nAturya kA mahaMgAra jagatA hai to sonie-~yA Apa abhAgAra va cANakya se bhI adhika buddhimAna va catura hai ? tapa kA abhimAna umaratA hai to vicAra karie---nAgA dhanya aNagAra se bhI adhika uA napasvI Apa hai ? kyA zAlibhadra se adhika vaibhavazAlI, bAhayAli se bhI adhiraH balazAlI, naMdIpeNa se bhI adhika sevAbhAvI hai ? yadi nahIM, to phira bApakA abhimAna kArya hai, jhUThA hai ! isa abhimAna ke samaya hamezA apara---apane se bar3oM ko deganA caahie| isa nitana se abhimAna nele hI gala jAnA hai jaise havA lagane se pAnI kI va gala jAtI hai| abhimAna ko diyA mArane kA mAra nIlagAupAya khagAya meM gama ! ninasa hogaa| vinamazIna gati saMgati Adi milane para bhI mAra nahIM patA kintu o.. frenisa kA hai| cIna kAyama meM batAyA gayA kI ko sIna bAra pradhAnamaMtrI banAyA aura loga bhArI padamati kina bhayo pradhAnamaMtrI banAyA gayAko gIta bahare para modI negA nahI nagI aura haTAyA ho kI bhIgA maano| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 345 phaTa jAtA hai, vaise hI kapaTAI se mana phaTa jAte haiN| kapaTI manuSya kisI kA mitra ho hI nahIM sktaa| yahAM taka ki bhagavAna bhI kapaTI se mitratA nahIM rakha sakate / aura na usakA vizvAsa bhI kara sakate haiM ? ___ mAyA ke duSphala zAstroM meM mAyA ko zalya kahA hai, jaise tIkhA kAMTA, bhAlA va tIra zarIra meM cubha jAtA hai to usakI pIr3A samUce zarIra meM kasakatI rahatI hai,darda sAlatA rahatA hai, vaise hI kapaTa karane vAle kI AtmA meM-kiyA huA kapaTa kAMTe kI taraha sAlatA rahatA hai / na kevala isa janma meM hI, kintu-janma-janma meM / sUtra meM yahAM taka batAyA hai ki mAsa-mAsa khamaNa kI tapasyA karane vAlA bhI yadi mAyA kapaTa karatA hai to use tapasyA kA suphala milanA to dUra rahA, kintu ulaTA ananta-ananta janmoM taka vaha saMsAra meM duHkhoM ko bhogatA hai je iha mAyAI mijjai AgaMtA ganbhAya gaMtaso / ' mAyA ke tIna duSpariNAma batAye gaye haiM 1 mitratA kA nAza - 2 vizvAsa kA nAza 3 paraloka meM durgati mAyA kapaTa karane vAle kI gati-paraloka vigar3a jAtA hai / zAstra meM kahA hai-mAyA gaI paDigghAmore--mAyA se sadgati kA nAma hotA hai / AcArya umAsvAti ne kahA hai mAyA taiyaMga yonasya-mAyA tiryaca gati ko dene vAlI hai, pazu vAMke hokara tirache calate haiM isakA kAraNa hai, mAyA kA dupphala ! 'tiryaca gati ke cAra kAraNoM meM prathama do kAraNa mAyA ke hI batAye haiM-mAillayAe niyaDillayAe-mAyA kapaTa karane se, dhUrtatA pUrNa vyavahAra karane se prANI marakara tiryaca yoni meM janma letA hai| 1 sUmakRtAMga / / .2 uttarAdhyayana 6 / 54 3 tattvArya nUma 6 / 27 4 sthAnAMga 414 . . Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 jaina dharma meM tapa turanta pahacAna letA hai, kintu mAyA ko pahacAnanA bar3A kaThina hai| yadi pahacAna liyA to phira mAyA hI kaisI ? ata: mAyA ko gUr3ha doga batAyA hai / mAyAvI apane bhAvoM ko chipAkara Upara se bar3A sIdhA sAdA, madhura bhAva pradarzita karatA hai, usake lie kahA hai mukha Upara miThAsa, ghaTa mAMhi khoTA ghar3e . isalie mAyA ko samajha pAnA kaThina hai, yaha jitanI gar3ha hai, utanI hI adhika pApAnuvandhI hai| gAMdhI jI kahate the-'daMbha (mAyA) jhUTha kI ujalI pozAka hai / ' asatya svayaM naMgA hotA hai, mAyA kI ujalI pozAka pahana kara vaha sabhya samAja ke vIca baiThane lAyaka ho jAtA hai| dharma granthoM meM gAyA ko atyanta nikRSTa va dharma ko naSTa karane vAlI batAI gaI hai mAyA pharaNDI naraphasya haNDI / tapo vikhaNDo suratasya bhaNDI / mAyA naraka kI piTArI hai, tapa ko gApita karane vAlI aura dharma ko badanAma karane vAlI hai| svArtha sAdhane ke lie, vipaNa vAsanA kI pUrti ke lie, dUsaroM se sattA adhikAra mAdi har3apane ke lie Aja mAyA kA pulama-palA prayoga ho rahA hai| Aja kI rAjanIti-mAyA kapaTa, chana-chadama, dhorA aura phareya ko eka jItI jAgatI tasvIra hai| manuSya kitanA gUr3ha pa kitanA daMbhI ho rahA hai| kSaNa-kSaNa meM kitane ba, kitane cehare badalatA hai aura nirAnI boliyAM bolatA hai-mahAnatI gAjanIti ko gaMdI nIti meM degA jAtA / mI daMga va pUrtatA kAraNa Aja koI milI kA piyAra nahIM krtaa| koI kigI mA mitra nahIM mA / mAmA-mI sejanI hai, jisakI pahalI bhAra meM mitA ke mana ko jAta, dhIra sarI pAra meM milAyani-nipaheM hokara vitAra / nIlie bhagavAna mahAvIra bhAmAm pitAni nAme - nitA mA nA bhAratI pATA Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 pratisaMlInatA tapa prakAra mAyA rUpa vipa vRkSa ko phalavAna vanane se pahale, arthAt mAyA AcaraNa meM Ane se pahale hI use roka deM / yaha mAyA pratisaMlInatA tapa hai ! lobha sarva nAzaka hai jaina dharmake prAcIna graMtha upadeza mAlA meM kahA gayA hailobha mUlAni pApAni rasamUlAni vyAdhayaH sneha mUlAni zokAni trINi tyakvA sukhI bhavet // sava pApoM kI jar3a-lobha hai / saba rogoM kI jar3a-svAda hai / sava zokoM kI jar3a - sneha hai / ina tInoM ko tyAga karane vAlA sukhI hotA hai / isIlie saMsAra meM 'lobha pApa kA bApa' kahA jAtA hai| purAne saMta kahA karate haiM aThAre pApoM kA parama pitu lobhI lacaka hai, gaI zuddhI buddhi agaNita duHkhoM meM gacaka hai / kare hatyA corI vanakara aghorI phirata hai, mahA mithyA bhASI viSaya-abhilApI garata meM ! aThAraha pApoM kA vApa lobha hai - lobhI kI zuddhi-buddhi bhrapTa ho jAtI hai, lobha ke vaza huA manuSya hatyA, corI jaise ghRNita aura krUra karma karane ko tatpara ho jAtA hai, jhUTha bolanA usake lie sAdhAraNa bAta hai / vAstava meM manuSya kitanA hI catura ho, vaktA ho, rAjanItijJa ho, kintu yadi lobha ko mAtrA adhika hotI hai to vaha logoM kI dRSTi meM hIna ho jAtA hai, usake saba guNa DhaMka jAte | jaise lahasuna meM samasta guNa haiM, vaha rasAyana hai, kintu eka ugragaMdha ke kAraNa usake samasta guNa daba jAte haiM aura loga use he mAnate haiM / bahuta se dharmo meM Aja bhI lahasuna khAnA manA hai / to kahane kA artha hai ki - nikhila rasAyanamahito doSa Nakena nindito bhavati - namasta rasAyana kA mUla lahasuna jaise ugra gaMdha ke kAraNa nindita hotA hai, bane ho samasta guNa vibhUSita puruSa bhI eka lobha ke kAraNa logoM ko dRSTi meM hona Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jaina dharma meM tapa kapaTa-agale janma meM to pazutva detA hI hai, kintu isa janma meM bhI use viveka hona, krUra evaM vakrAcArI banA detA hai| isalie vivekavAna manuppa ko mAyA kA sarvathA tyAga karanA caahie| yahAM taka ki dharma aura puSa karane ke lie bhI kapaTa sevana nahIM karanA caahie| jJAtAsUtra meM malliprabhu kA udAharaNa dekara batAyA gayA hai--dhamma visae vi suhumA mAyA hoiaNatyAya :-dharma ke viSaya meM kI huI thor3I sI mAyA bhI mahAna anartha karane vAlI hotI hai| mAyA vijaya aisI durjaya evaM anarthakArI mAyA ko jItane kA eka hI sAdhana haisaralatA ! jaba taka hRdaya sarala nahIM hogA,gapaTa ko jItA nahIM jA sktaa| sarala hRdaya pApa nahIM karatA, yadi karatA hai to turanta use svIkAra gAra usakA prAyazcitta kara letA hai| saralatA chAnA nahIM jaantii| vaha bAharabhItara eka jaisA vyavahAra karatI hai, isalie jahAM saralatA hotI hai, vahAM mAyA Thahara hI nahIM sktii| jahAM saralatA hogI, vahI gAya hogA, jahAM rAtya hogA vahIM pramANa hogA, Ananda hogA aura mokSa hogA ! isalie eka zabda meM kahA jA sakatA hai mokSa kA mUla-saralatA hai, dharma kA AdhAra maralanA hai--sohI upajabhUyassa dhammo sutassa ciTThaI sarana go AtmA zuddha hotI hai, aura zuddha hRdaya meM hI zamaM Tika sakatA hai| isIlie mAsTa meM kahA hai-mAyA majjaya bhAyega... mAyA lo, mApaTa ko saralatA se jiito| mAgA milIgatA meM bhI do gAte lI gaImAmA ke udaya kA niroja mAranA, mA mAyA nahIM karanA aura mAmA mAma mana meM bhAmA ho to use gAyana meM pariNA na karanA, kintu vinaya zAma bigAra gAnImAyA -vimalA go phalona yA menaa| do dina meM aura ho yAra meM pAne gAda jAnA unI Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapaM 346 saMtoSa se lobha ko jIto __ lobha ko jItane kA eka hI mArga hai aura vaha hai-saMtopa ! lohaM saMtosao jiNe-lobha ko saMtopa se jiito| Aga ko zAMta karane ke lie pAnI kI AvazyakatA hai, bhUkha miTAne ke lie roTI kI aura roga miTAne ke lie auSadhi kI AvazyakatA hotI hai, usI prakAra lobha ko jItane ke lie saMtopa hI eka mArga hai| saMtopa se mana kI lAsasAe, AzAeM kama hotI haiM / vAsanA para kAbU pAyA jAtA hai / vipayoM se virakti hotI hai, aura jo vastu prApta hai usI meM AnaMda kA anubhava kiyA jAtA hai / isa prakAra saMtoSa ke tIna phala siddha hue 1 lAlasAoM kI kamI 2 viSayoM se virakti 3 prApta sAmagrI meM Ananda hama anubhava karate haiM aura zAstra meM bhI batAyA hai ki mana kI lAlasAeM, AkAza ke samAna ananta haiM. asIma hai ,sAgara tala kI bhAMti apAra hai, koI unheM bharanA cAhe to vaisA hI asaMbhava kAma hai jaise sAgara jaise gaDDhe ko miTTI se bharanA / icchA vastu se nahIM bharI jA sakatI hai| roTI khAne se peTa bhara sakatA hai, lekina mana nahIM bhara sakatA, mana to tabhI bharegA-java anya vastumiSTAna Adi kI icchA nahIM rahegI, aura jo rUkhI-sUkhI roTI mile, usI meM Ananda anubhava hogA / yogadarzanakAra pataMjali Rpi ne kahA haisaMtoSAdanuttamaH sukhalAmaH jo sukha, dhana, saMpatti, adhikAra aura prabhutva se prApta nahIM ho sakatA vaha sukha-"sarvottama sukha saMtopa se prApta hotA hai| saMtopI ko sAmane samasta vaibhava tuccha hote haiM-muttIeNaM aphicaNaM jaNayai-nirlobhatA se hRdaya meM akiMcana bhAva - arthAt bhogya vastu ko tuccha va mArahIna samajhane kI bujhi jaga jAtI hai, isase bhautika vastunoM kA AkarSaNa kama ho jAtA hai / 1 icchA humAgAsa samA aNaMtiyA-uttarAdhyayana 2 yoga darzana 2012 3 uttarAdhyapana 2947 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 jaina dharma meM tapa evaM nindita samajhA jAtA hai / isIlie bhagavAna mahAvIra ne kahA hailoho savvaviNAsaNI - lobha saba guNoM kA vinAza karane vAlA - vidhvaMsaka hai | yaha vaha cUhA hai, jo rAta-dina sadguNarUpI vastroM ko kutara-kutara kATatA rahatA hai / lakar3I meM dImaka laga jAtI hai to lakar3I ko bhItara-hI-bhItara se khokhalA kara DAlatI hai. vaise hI lobha ko dImaka jisa-jisa jIvana meM laga gaI use bhItara-hI-bhItara ghunatI jAyegI aura jIvana sadguNoM se hIna, sUnA aura khokhalA ho jAyegA / lobhI manuSya lobha meM itanA baharA ho jAtA hai ki dharma, puNya, sevA, kartavya aura sneha kI koI pukAra usake kAno meM nahIM pahuMca paatii| isalie lobha ko sadguNoM kA saMhAraka kahA hai / lobha pratisaMlInatA kA sAdhaka lobha ke durgaNoM ko samajha kara use dUra se hI chor3ane kA prayatna karatA hai| jaba kabhI usake mana meM loga kI lahara uThatI hai to vaha socatA hai- meM galata rAste para cala rahA hai| yaha kAMToM kA rAstA hai, isa para calane se mujhe kaSTa hogA, gIr3A hogI aura Akhira mahAvinAza ke khaDDe meM jA girUMgA | itihAsa ke aneka udAharaNa usake sAmane nitrapaTa kI bhAMti Akara bolane lagate haiM amuka ne lona kiyA to unakA nAma huA, amuka lobha ke kAraNa akAla meM hI mRtyu ke muMha meM calA gayA, aNuka sobhI ne jIvana bhara itane kaSTa se / jJAnI tApasa sUra kavi kovida guna anagAra / kehi ko sobha vinA phonha na ehi saMsAra / phira lobha se isa loka meM hI nahIM, kintu uThAne - lohAna kulo bhoga se dInoM janma meM bhaya aura mAnA benI par3atI hai | isa prakAra yaha noma ke ko rokatA hai, se roga kI bhAvanA manako libha, saMta banAtA hai| rAmarita mAnasa, uparASyagana ext Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prati saMlInatA tapa xx artha kyA hai--ise samajhane ke lie jaina evaM vaidika granthoM kA sUkSma avalokana karanA cAhie / yogadarzana ke praNetA maharSi pataMjali ne kahA hai - yogazcittavRtti nirodhaH 1 citta vRttiyoM ke nirodha ko yoga kahate haiM / gItA meM samatA ko yoga kahA hai - samatvaM yoga ucyate / bauddha AcAryoM ne - kuzala pravRtti arthAt satpravRtti ko - kuzala pravRttiryogaH yoga kahA hai / jabaki jaina paribhASA meM yoga kA artha inase prAyaH bhinna hI hai / yadyapi bhagavAna mahAvIra ke pazcAdvartI vAcAryoM ne yoga ke artha ko kucha saMzodhita kara vaidika paribhASA ke nikaTa lAne kA prayatna kiyA hai, jaisA ki AcArya haribhadra sUri ne kahA hai mokkheNa joyaNAo, jogo savvopidhamma vavahAro 13 - jo AtmA ko mokSa ke sAtha jor3atA hai vaha sabhI dhArmika vyavahAra yoga hai | AcArya hemacandra ne bhI yoga ko isI paribhASA meM viThAyA haimokSopAyo yoga: 4- mokSa kA jo upAya hai, vahI yoga hai / kintu prAcIna AgamoM meM yoga' zabda kA artha kucha dUsarA hI hai / vahAM -- yoga ko paribhASA to nahIM milatI, kintu yoga ke tIna bheda milate haiM- manoyoga, vacana yoga tathA kAyayoga | inase yaha spaSTa hotA hai ki kAyavAGmano vyApAro yoga: " -- zarIra, vacana evaM mana kA vyApAra-.: -- inako halana calana rUpa pravRtti ko yoga kahA gayA hai / mana kI pravRtti ko manoyoga, vacana kI pravRtti ko vacanayoga tathA kAyA kI pravRtti ko kAyayoga kahA gayA hai / ina yogoM kI pravRtti zubha evaM azubha donoM prakAra ko ho sakatI hai, lataH yoga zubha bhI hotA hai tathA azubha bhI ! anya paribhASAoM meM tathA Agama kI isa paribhASA 1 pAtaMjala yoga darzana 112 2 gItA 248 3 yogavidhikA 4 abhidhAna citAmaNi 1177 5 jaMgasiddhAnta dIpikA 426 (sa) dekhie- tatvArtha sUtra 611 se 4 taka Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 jaina dharma meM tara __ kahate haiM saMvat 1313 meM paMDharapura meM ekadaMpatI rahate the jo bar3e ho saMtoSI the| pati, patnI se adhika saMtopI thA to patnI pati se bhI bar3hakara ! . eka bAra donoM kahIM jA rahe the / pati (rAMkA) Age-Age cala rahA gaa| rAste meM eka rupayoM kI thailI par3I dikhAI dii| usane socA--"zAyada kisI kI gira par3I hogii| ise dekhakara kahIM patnI (bAMkA) kA mana na cale" ataH .. usane thailI para dhUla DhAla dI ! pIche-pIche AtI yAMkA ne dekhA to bolIkyA kara rahe ho ? sakucAte hue rAMkA ne kahA-thailI par3I thI,kitI kA mana vigar3e nahIM ataH dhUla DAla rahA hU~ / vAMkA (patnI) ne gambhIra hokara kahA-~"miTTI para miTTI DAlane kI jarUrata kyA hai ? Apa ise dhana samajhate hI nagoM haiM ? yaha to miTTI hai !" to yaha saMtoSa kI carama sthiti hai, lobha vijaya go parAkASThA haijaba sone meM aura miTTI meM, tRNa meM aura maNi meM samAna buddhi bana jAtI hai ---- sama leTTha phaMdhaNA miTTI meM Thele meM aura sone me Tukar3e meM zramaNa samAna yati rakhate haiN| yaha vRtti saMtopa se AtI hai, loma ko jItane sa bAtI hai / aura lobha ko jItane kA tarIkA hai-bhogya vastu ko asAra evaM mahattya hIna akiMcana-tuccha samajhanA ! ___ saMtuSTa vyakti ke hRdaya meM yadi kabhI kabhAra loga kI lahara uTha bhAtI hai to vaha turanta usakA nigraha bhI kara letA hai| nIma ke pIche khodatA nahIM, zintu mana ko mora letA hai| nyoMki use anubhava sunA vastu meM nahIM, AtmA meM hai ! lona karane meM adhika burA hogA, jaise gujalI ko jalAne se adhika jalana hotI hai, ataH parAoM ko gujalI miTAne kA tarIkA yahI hai ki unheM chedA hI na jAya / yahI parama gaMtoSa kA mArga hai| loga pratigasInatA ko mAdhanA hai| yoga pratisalInatA yoga kI paribhASA frieInatA tara yA sImA meM yoga gitiintaa| gogamA 1 autAra puna Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prati saMlInatA tapa - manoyoga prati saMlInatA tIna prakAra kI hai-- jaise akuzala mana kA nirodha, kuzala (zubha) mana kI pravRtti, mana ko ekAgra karanA 353 mana ke rUpa mana kA artha hai -- cintana-manana karane kI zakti / dArzanikoM ne mana kI saikar3oM prakAra kI paribhASAeM kI haiM, unake bhaMvarajAla meM ulajhane se kucha palle par3ane vAlA nahIM hai / mukhya bAta yaha hai ki kAna, nAka, jIbha, Adi indriyoM ke viSayoM kA jJAna, tathA anubhava manana karane kI jo cidzakti hai vaha mana hai / mana eka prakAra se indriya- evaM AtmA ke bIca kI kar3I hai / mana ke aneka rUpa haiM, kisI samaya mana caMcala rahatA hai, kisI samaya sthira / kabhI vaha krUra evaM azubha vicAroM kI gaMdI nAlI meM vahatA rahatA hai, kabhI zubha saMkalpoM kI pavitra dhArA meM / mana kabhI sAdhu bana jAtA hai, kabhI zaitAna ! kabhI bhagavAna meM lIna ho jAtA hai aura kabhI viSaya-vAsanA ke kIcar3a meM / isa taraha mana ke aneka rUpa hamAre sAmane Ate haiM / vaise sAdhAraNataH mana cAra prakAra ke batAye gaye haiM- arthAt mana kI ye cAra avasthAeM hotI haiM / 1 caMcala mana - kAmI, lobhI, viSaya vAsanA meM phaMse hue manuSyoM kA / sattA, dhana Adi kI prApti ke lie tor3a-phor3a Adi meM saMlagna mana caMcala mana' he | 8 2 murdA mana AlasI niSkriya vyaktiyoM kA mana murdAmana hotA hai / usameM na sAMsArika viSayoM kI prApti kI umaMga hotI hai aura na prabhu bhajana, saccitana kI lInatA / eka prakAra se vaha zAMti to cAhatA hai kintu sacetana zAMti nahIM, udyAna ko ramaNIya zAMti nahIM, kintu zmazAna kI bIbhatsa zAMti ho usako priya lagatI hai / isalie murdAnna kahA hai / dezAMta mana-mana saccitana meM, prabhu bhajana stavana bAdi meM tamA 23 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jaina dharma meM tapa meM yahI bahuta bar3A antara hai, anya saba paribhASA yoga ko zubha evaM mokSamA sAdhaka hI mAnatI hai. javaki Agama kI paribhASA ke anusAra yoga-zubhaazubha donoM prakAra kA hotA hai, zubha yoga puNya kA kAraNa hai, azubha yoga pApa kaa|' __prazna ho sakatA hai-yoga kI paribhASA meM itane bar3e antara kA kAraNa kyA hai ? uttara hai - jaina Agama yoga ko mAtra eka pravRtti rUpa mAnate haiM,pravRtti ke artha meM hI vahAM yoga zabda kA vyavahAra huA hai jabaki anya vidvAnoM ne yoga ko AdhyAtmika sAdhanA ke rUpa meM mAnA hai / jaina AgamoM meM isIlie 'yoga-nirodha' ko saMvara va mokSa mAnA hai, kyoMki zubha-azubha yogoM kA sayaMyA nirodha hone para hI AtmA pUrNa rUpa meM svarUpa dazA meM sthira hotI hai, aura svarUpa dazA meM sthira honA hI mokSa hai / isa dRSTi se jaina parimApA kA yaha antara spaSTa ho jAtA hai ki yoga-eka pravRtti hai, caMcalatA hai, vyApAra hai| isIlie yahAM yogoM kI pravRtti ko azubha se haTAkAra zubha (kuzala) vyApAra meM lagAnA aura zubha-azubha donoM vyApAroM kA nirodha karanA-ro do pratimalInatA tapa kahA gayA hai| tIna bhava yoga prati saMlInatA tapa tIna prakAra kA hai-- 1 mana yoga pratisaMlInatA 2 yacana yoga pratirolInatA 3 nAya yogaprati malInatA mana Adi pratyeka yoga ke tIna-tIna bheda batAye gaye hai, jo isa prakAra haimagajoga parisaMtIyA tiyihA--- patA taMjahAakamalamaNa niroho yA mAsasamaga udora vA manatAmA gatImAvAra -- bhaH punAna, amaH paapaa| zAyaM Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapaM 355 jaise nadI kI dhArA sadA bahatI hai vaise hI mana sadA gatizIla rahatA hai / hAM, nadI kI dhArA hamezA hI nIce kI ora bahatI hai, jabaki citta nadI kI ghArA kabhI nIce aura kabhI Upara-donoM ora hI bahatI hai / isalie mahapipataMjali ne citta rUpa nadI ko 'ubhaya-vAhinI' batAyA hai--cittanadI nAma ubhayato vAhinI, vahati kalyANAya, vahati pApAya ca / citta nAma kI nadI kabhI Upara kI ora-puNya ke lie, zubha karma ke lie vahatI hai to kabhI nIce kI ora pApa kI tarpha bahatI hai / donoM ora isakA muMha hai isasie yaha dvimukhI dhArA hai / AraNyaka meM kahA hai manohi dvividhaM proktaM zuddha cA'zukhameva ca / azuddha kAmasapaMrphAcchucha phAma vivarjitam / ' mana do prakAra kA hai-zuddha aura azuddha / kAmanAoM se sahita mana azuddha hai aura kAmanAoM se rahita mana zuddha hai| pAnI kA pravAha jisa prakAra sahajatayA nIce kI ora hI bahatA hai usI prakAra mana bhI sahajatayA aNubha vicAroM kI ora adhika vahatA hai| bure saMkalpa, azuddha vicAra anAyAsa hI mana meM A jAte haiM, jaise vRkSa para pakSI vinA bulAye hI Akara baiTha jAte haiM, usI prakAra mana meM azubha vicAra bhI vinA bulAye, vinA kisI prayatna ke apane Apa A jAte haiN| yaha to prakaTa satya hai ki mana kabhI vicArazUnya nahIM rhtaa| mana ko vicAroM se khAlI karane kI bAta-sahaja rUpa meM anubhava gamya nahIM hai / sAdhAraNa sAdhaka ke lie vaha saMbhava bhI nahIM haiM, ataH jaina darzana meM tathA yogadarzana meM bhI sarvaprathama mana kA pariSkAra karane kI vidhi para ho bala diyA hai| azubha vicAroM se mana ko haTAnA, mana ko kalupatA kA prakSAlana karanA aura zubha vicAroM kI mora use moTa denA-manonigraha kI prathama bhUmikA rahI hai / ise hI mana kA saMyama 1 maMtrAyaNI nArayaNA 34-6 2 . magajamo pAma sakusalamaNapiroho muttAlamAudIraNaM vaa| ~-AcArya jinadAsa, dArvakAlika pUNi 1 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina dharma meM tapa satkarma meM lagA rahatA hai / isa mana meM sakriyatA bhI hotI hai aura zAMti bhI! mAnanda evaM prasannatA kA anubhava karatA huA yaha mana sadA zAMta rahatA hai| 4 sthira mana-samAdhi dhyAna Adi meM zAMti ke sAtha sthira humA gogi . janoM Adi kA mana sthira mana yA ekAgra mana kahalAtA hai| kucha bheda ke sAtha AcArya hemacandra ne bhI mana kI cAra avasthAoM kA / varNana kiyA hai iha vikSiptaM yAtAyAtaM zlipTaM tayA sulInaM c| cetazcatuHprakAraM tajja :camatkArakAri bhayet / ' 1 vikSiptamana-caMcala, viSayoM meM bhaTakatA humA mana ! 2 yAtAyAtamana-idhara-udhara daur3atA huA mana / kabhI bhItara meM jAkara sthira hotA hai aura kabhI phira bAhara Agara viSayoM meM bhaTakane lagatA hai| isa citta meM kucha-kucha AnaMda kI bhI anubhUti hone lagatI hai| 3 rilaSTamana-bhItara meM sthira huaa| AtmAnubhava ke kAraNa Ananda evaM prasannatA meM lagA huA yaha citta prAya: AdhyAtmika viSayoM meM sthira hubhA rahatA hai| 4 sulInamana-dhAtmAnubhaya meM atyanta lIna gamAdhisya gita ! ye avasthAe nina ke kamisa vikAsa ko gaNita karatI hai, sAtha hI mana uttarottara svastha, AtmaniSTha evaM zubha hotA huA jaya catuSaM dazA meM pahuMcatA hai to parama yogI yA pada prApta kara letA hai| pahale zuddhIkaraNa; phira sthirIkaraNa yaha niSita bAla ki mana pavana se bhI amira nacalA hai| isamA nigaha kAranAme sAnA yAnu ko pAne meM bhI amita dukara haiyAporiga sujukaram -mI lie nahIM meM bandara mA manana, nahI jo mA gussAhanI, roja dona mAdA, hI samudramA mAra- agiravatImAmI JHARMAmase RAHMomenawina Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pratisaMlInatA tapa 357 dhar3Ama se gira par3A, rAjakumAra ke prANa to baca gaye, lekina isa jaMgala meM vaha aba akelA be-sahArA ho gayA, vApasa jAye to kaise ? aura laMgar3e ghor3e ko, sira para uThAkara kaise le jAya ? jo ghor3A vAhana thA, vaha aba vAhya bana gayA, rAjakumAra sira para hAtha dhare baiThA soca rahA thaa| . dUsare rAjakumAra ne bhI ghor3e ko rokane kI bahuta ceSTA thI, kintu jaba vaha kaise bhI nahIM rukA to vaha svayaM hI ghor3e se kUda par3A / kUdate hI usakI TAMga TUTa gaI, ghor3A bhI vahAM Thahara gayA / tIsare rAjakumAra ne bhI ghor3e ko rokane kI ceSTA kI, jyoM-jyoM rokane kI ceSTA kI, ghor3A teja se teja daur3atA gayA / Akhira usane ghor3e kI rAsa(lagAma) DhIlI chor3a dI, jaise hI lagAma DhIlI chor3I, ghor3A vahIM ruka gayA, rAjakumAra nIce utara kara chAyA meM vizrAma karane lgaa| kucha dera bAda usane apane bhAiyoM kI khoja kI, to eka bhAI apanI TAMga tor3e baiThA milA to dUsarA ghor3e kI TAMga tor3akara baiThA milaa| ___ jo sAdhaka indriya evaM mana ko vaza meM karane ke lie unheM naSTa karane, behoza karane tathA naze-pate ke dvArA mUrchA dene kI bAta karate haiM ve ghor3e kI TAMga tor3ate haiN| yadi ghor3e ko apaMga kara diyA to phira vaha ghor3A Apako kahIM bhI nahIM le jA sakegA, jahAM bhayaMkara jaMgala meM le jAkara DAla diyA basa vahIM par3e rhoge| dUsare savAra kI bhAMti kucha sAdhaka mana va indriyoM ko vilkula khulA chor3a dene kI bAta kahate haiN| unheM yaha ghor3A kahAM lejAkara paTakegA aura kitanA nuksAna karegA kucha patA nahIM ? unheM jIvana yAtrA ke sarvathA-ayogya hI banA degA ! isalie tIsare ghur3asavAra kI bhAMti mana ko DhIlA chor3akara use daur3ane se rokanA caahie| mana ko vahAM para rokanA, kasanA aura kahAM para DhIlA chor3anA-jo sAdhaka isa kalA meM nipuNa hogA vahI mana ko prazAnta banAkara samAdhistha kara sakatA hai / __ mana ko kaise mor3e ? __mana phe dussAhasika utpathagAmI pohe ko supaca para lAne ke lie gayA pharanA cAhie? yaha prazna sAdhaka jIvana ke lie yahata hI mahatva pUrNa hai| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jaina dharma meM tapa kucha sAdhaka sabase pahale mana ko ekAgra karane kI bAta karate haiM, kintu yadi mana zuddha nahIM huA to ekAgratA se kyA lAbha hogA ? machalI ko pakar3ane ke lie bagulA bhI ekAgra hotA hai, cUhe para tAka lagAkara billI bhI eka citta hokara baiThI rahatI hai- kyA yaha ekAgratA nahIM hai ? kintu yaha ekApatA bhI ghAtaka azuddha evaM pApa maya hai / isalie jaina darzana pahale mana ke parivAra kI bAta kahatA hai / phira ekAgratA kI ! zuddha mana hI ekAgratA rUpa dhyAna -- citana kara sakatA hai | tIna ghur3asavAra bhAratIya sAdhakoM meM kucha haThayogI sAyaka mana ko mArane kI bAta bhI kahate haiM | nazA karake, bhAMga, gAMjA carA Adi ke dvArA mana ko vivAda zUnya karane ke prayatna karate haiM ! mana ko mUcchita kara ke tallInatA kA Ananda anubhava karanA cAhate haiM / kintu yaha sAdhanA kA galata tarIkA hai| mana ko mUcchita karane se, indraga Adi ko kATa dene se mana sthira nahIM ho sakatA, vaha to eka prakAra kA murdA mana ho jAyegA / mana apaMga ho gayA, mUi ho gayA to phira zubha kAryoM meM bhI yaha gatizIla nahIM hogA ? acchA purAbAra vaha nahIM hai jo ghor3A meM nahIM jAye to usakI TAMga voDakara saMgA se ghor3e ko meM kare hI kara de, ghur3asavAra to yaha hai jo apanI apane kAv meM rame / kisI rAjA ke tIna putra the / tInoM hI ke bahuta ekabAra rAjadarabAra meM bahuta se videzI po aaye| rAjA ne tInoM kumAroM ke lie esa-eka supara moTArI kara diyaa| rAjakumAra bahuta prasanna hue / konoM hI apane-apane podd'ii| dono hI meM hameM dete / rokane ke lie zrIrAma yoga me ghor3e aura meja ! aura kina daur3ane gye| rAjagArIkA nepA gAIko pAnI para jamI ita jaise bhI kamothera usane apanI aura kITa pohA yahI 1 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa se mana aura adhika daur3ane lagatA hai aura na rokane se zAMta ho jAtA hai| jaise madonmatta hAthI ko rokA jAe to vaha usa ora jyAdA tejI se daur3anA cAhatA hai, aura use na rokA jAya, to vaha apane isa viSaya ko prApta kara sahaja rUpa meM zAMta ho jAtA hai / yahI sthiti mana kI hai / dhArA badala do mana ko vipayoM se rokane se adhika viSayonmukha banatA hai, aura khAlI chor3ane para bhI viSayoM kA ciMtana karatA hai ! isalie use zuddha banAne kA yahI eka upAya hai ki use zithila kara diyA jAya,arthAt use rokane ke bajAya usakA mArga badala diyA jAya / nadI kA pravAha rokane para bAr3ha kA bhayaMkara rUpa dhAraNa kara adhika vinAzakArI ho sakatA hai, yadi khetoM kI ora, tathA zuSka bhUmi kI ora usakA pravAha badala diyA jAya to vahI vinAza nirmANa meM badala sakatA hai / avAritaM zAntimupayAti se AcArya kA yaha abhiprAya nahIM hai ki mana ko viSaya bhogoM kI khulI chUTa de dI jAya ! khUba bhoga bhoge ! yadi aisI hI bAta hotI to phira svayaM AcArya kyoM mana kA saMyama karate ? kyoM sAdhanA, bhakti aura dhyAna yoga meM pravRtti karate ? mana to viSayoM ko bhoga kara svayaM hI zAMta ho jAtA ? kintu aisA mAnanA spaSTa hI mUrkhatA hogii| mana ko rokanA nahIM kA artha yaha hai ki mana kI gati meM Age caTTAna mata lagAo, kintu usa kI dhArA ko badala do ! adhogAmI dhArA ko UrdhvagAmI banA do, azubha saMkalpoM ko zubha saMkalloM meM badala do ! jisa mana meM miTTI. kaMkara bhare haiM, usameM hIre-javAharAta bhara do| __ mana kI zuddhi ke lie jaina dharma meM aneka prakAra kI sAdhanAeM batAI gaI haiN| dhyAna va ekAgratA kI sAdhanA se pahale anitya, agaraNa Adi bAraha bhAvanAeM batAI hai, maitrI, pramoda, karaNA, va mAdhyasya bhAva kI sAdhanA batAI gaI hai, yaha bhAvanA to zuddha va udAtta banAne kI hI prakiyA hai| ina bhAvanAoM meM saMsAra ke viSayoM ke prati vairAgya maga tina hotA hai, dUsaroM ko guNa, pataMvya pAlana Adi para prasannatA anubhava kI jAtI hai-ina prakAra mana meM guma binAnoM kA upaya hotA hai, azubha vicAra daba jAne haiN| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 jaina dharma meM tapa mAja se DhAI hajAra varSa pUrva isI prakAra kA eka prazna kezIkumAra zramaNa meM gaNadhara indrabhUti gautama se kiyA thA ayaM sAhasio bhImo duTThasso paridhAva / jaMsi goyama AraDho phahaM teNa na horasi ? he gautama ! yaha ghor3A bar3A dussAhasika aura duSTa svabhAva vAlA hai, tuma usa para ArUDha--savAra ho, to kyA tumheM baha ghor3A koI kaSTa nahIM detA ? gautama ne uttara diyA maNo sAhasio bhImo dusso parighAvai / taM sammaM tu nigihAmi dhamma siklAi kaMcagaM !' mana kA yaha sAhasika-duSTa ghor3A hai, bar3A hI janala va roja ! maiM dharma zikSA rUpa lagAma se use apane vaza meM kiye gtaa| isalie vaha mujhe koI parezAna nahIM karatA, jidhara bhI use daur3AnA cAhatA hai yaha dharatI daur3atA hai ! ghor3A apane gana se nahIM, kintu bAra ke mana se nale,bA-gI meM savArI dakSatA hai / vahI saccA apamAnahI hai ! ___ gautama svAmI ne mana ke gor3e ko mor3ane gA, paza meM garamA maha tarIkA batAyA hai .. ghamaM zikSA ! dharma zikSA kA artha hai--viveka ! gapinAra, uccagaMkalpa ! mana ko subidhAnoM ne rokane kA nahI ekA tAnIkA - mada binAra! - AcArya hemAdra ne gana gomana vanAne kA mana banAe : to:pi yatra gaja prapAte no tatastato mAm ! azkiImati . yAzmirataM gAMtimupayAti ! mato halo paTanAniyAmAgoSiSo mati padabada / niy'aasti daagaa gy'aa gaay'n sNsth| -~najina meM pro . yA ri mA prAna pAnA nAzika : mA Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 361 kI prApti batAI gaI hai| ata: pahale mana kA zuddhIkaraNa karake phira sthirIkaraNa kiyA jAtA hai, yahI mana pratisaMlInatA ke tIna bhedoM meM spaSTa kiyA gayA hai ki sarvaprathama mana ko azubha vicAroM meM jAne se roko, phira use zubha vicAroM se pavitra vanAoM, zubha bhAvanA ke dvArA nirmala vanAo aura usake bAda kisI eka zubha dhyeya para use ekAgra kro| ekAgratA kA vizeSa sambandha dhyAna se hai ataH isa viSaya kI carcA adhika vistAra ke sAtha dhyAna prakaraNa meM hI kI gaI hai / mana zuddha, to vacana zuddha vacanayoga pratisaMlInatA ke bhI tIna prakAra batAye gaye haiM1 nakuzala vacana kA nirodha / 2 kuzala vacana kA pravartana / 3 vacana kA ekatrIbhAva-arthAt mauna kA AlaMbana ! mana kI taraha vacana bhI eka adbhuta zakti hai| ina donoM kA paraspara ghaniSTha sambandha hai / mana yadi rAjA hai to vANI usakA dUta hai / mana yadi dhvajA hai to vANI usakA daMDa hai / vaidika granthoM meM kahA gayA hai manasA hi sarvAn kAmAn ghyAyati vAcA hi sarvAn kAmAn vadati ' sarvaprathama mana se hI abhISTa padArthoM kA dhyAna kiyA jAtA hai, phira vANI usa dhyAna va saMkalpa ko bAhara meM vyakta karatI hai| manuSya pahale socatA hai, ciMtana saMkalpa karatA hai, phira use vANI dvArA prakaTa karatA hai, bolatA hai, isa lie hamAre jIvana vyavahAra meM mana aura vANI kA pUrvApara sambandha hai| mana eva pUrva rUpaM vaaguttrruupm| . mana pUrva rUpa hai, vANI uttara na hai / mana meM jo bAta hogI, vahI vANI dvArA prakaTa hogii| mana ke kueM meM vicAroM kA jaisA pAnI hogA, vANI ke 1 aitareya lArappaka 132 2 zAMcyAyana mAraNAma 2 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa kuzalIkaraNa aneka granthoM meM vicAra pravAha ko zubha banAne ke lie jJAna, bhakti evaM karma - tIna sAdhana mukhya rUpa se batAye gaye haiM / jJAna se vastu kI asAratA kA citana karane para mana viSayoM se svayaM haTa jAtA hai, bhakti mArga meM indriyoM ke viSayoM ko sAtvika tRpti hotI hai-jaise saMgIta sunane kA zauka hai to prabhu bhakti ke gIta sunanA, prabhu ke ramya rUpa kA antararvakSuoM dvArA darzana karanA ityAdi / karma mArga ke dvArA - mana ko satata karmazIla -- kArya meM juTAe 1 360 rakhanA, sevA, sahayoga paropakAra Adi ke kAryoM meM lage rahane se mana bhI usI prakAra ke vicAroM meM ramatA hai / isa taraha ukta. solaha bhAvanAeM tathA jJAna yoga, bhakti yoga evaM karma yoga ko sAdhanA ke dvArA-- -mana yoga pratisaMgInatA kI jA sakatI hai / inhIM upAyoM se, akuna mana kA nirodha arthAt azubha vicAroM kI rukAvaTa aura kuzala mana kI pravRti zubha vicAra pravAha kI vRddhi kI jA sakatI hai / saMkSepa meM gana ko prazikSita karanA zubha bhAvanA karane kI Adata DAlanA yahI mana kA kuzala hai / ephapratA ww mana pratisaMInatA kA tIsarA rUpa hai mana ko eka karanA / kaha smaraNa rakhane kI bAta hai ki kuna mana azubha vicAra pravAha meM dovA huA mana yadi azubha vAraMvana para hipara bhI ho jAnA hai abhI yaha sthiratA, ekAgratA koI lAbha nahIM hotI, pakA sparya meM gAya nahIM, mAkAna hai nA to kesa prApta ho yAnA Ananda ! samAdhi ! isalie kahA gayA hai samopati to sukA (kA) se hotA hai| dharma ke hai-kitA kAhI mAhi / kANA patra aura gamAdi samAdhiret viSameM samApita hai, jinake 1 pani para 2 vigi 2 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 361 kI prApti batAI gaI hai| ata: pahale mana kA zuddhIkaraNa karake phira sthirIkaraNa kiyA jAtA hai, yahI mana pratisaMlInatA ke tIna bhedoM meM spaSTa kiyA gayA hai ki sarvaprathama mana ko azubha vicAroM meM jAne se roko, phira use zubha vicAroM se pavitra vanAoM, zubha bhAvanA ke dvArA nirmala banAo aura usake bAda kisI eka zubha dhyeya para use ekAgra kro| ekAgratA kA vizeSa sambandha dhyAna se hai ataH isa viSaya kI carcA adhika vistAra ke sAtha dhyAna prakaraNa meM hI kI gaI hai| mana zuddha, to vacana zuddha vacanayoga pratisaMlInatA ke bhI tIna prakAra vatAye gaye haiM1 akuzala vacana kA nirodha / 2 kuzala vacana kA pravartana / 3 vacana kA ekatrIbhAva-arthAt mauna kA AlaMbana ! mana kI taraha vacana bhI eka adbhuta zakti hai| ina donoM kA paraspara ghaniSTha sambandha hai / mana yadi rAjA hai to vANI usakA dUta hai / mana yadi dhvajA hai to vANI usakA daMDa hai / vaidika granthoM meM kahA gayA hai-. manasA hi sarvAn phAmAn dhyAyati vAcA hi sarvAn kAmAn vadati ' sarvaprathama mana se hI abhISTa padAthoM kA dhyAna diyA jAtA hai, phira vANI usa dhyAna va saMkalpa ko bAhara meM vyakta karatI hai| manupya pahale sonatA hai, ciMtana saMkalpa karatA hai, phira use vANI hArA prakaTa karatA hai, bolatA hai, isalie hamAre jIvana vyavahAra meM mana aura vANI kA pUrvApara nanbandha hai| mana eva pUrva rUpaM vaaguttrruupm| mana pUrva rUpa hai, vApI uttara rUpa hai / mana meM jo bAta hogI, vahI vANI dvArA prakaTa hogii| mana ke kueM meM vicAroM kA sA pAnI hogA, yAnI ne . 6 aitareya mAraNyaka 12 2 nAMvArana bhAratamaH 42 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa kudAlIkaraNa aneka granthoM meM vicAra pravAha ko zubha banAne ke lie jJAna, bhakti evaM karma - tIna sAdhana mukhya rUpa se batAye gaye hai| jJAna se vastu ko asAratA kA citana karane para mana viSayoM se svayaM haTa jAtA hai, bhakti mArga meM indriyoM ke viSayoM kI sAtvika tRpti hotI hai - jaise saMgIta sunane kA zauka hai to prabhu bhakti ke gIta sunanA, prabhu ke ramya rUpa kA antararnakSuoM dvArA darzana karanA ityAdi / karma mAgaM ke dvArA -mana ko satata karmazIla - phArya meM juTAe rakhanA, sevA, sahayoga paropakAra Adi ke kAryoM meM lage rahane se mana bhI usI prakAra ke vicAroM meM ramatA hai| isa taraha ukta, solaha bhAvanAeM tathA jJAna yoga, bhakti yoga evaM karma yoga kI sAdhanA ke dvArA--mana goga pratisaMgInatA kI jA sakatI hai| inhIM upAyoM se, akuta mana kA nirodha arthAt azubha vicAroM kI rukAvaTa aura kuzala mana kI pravRti zubha vicAra pravA ko vRddhi kI jA sakatI hai| saMkSepa meM mana ko prazikSita karanA, zubha bhAvanA karane kI Adata DAlanA yahI mana kA kuzalIkaraNa hai| 360 ekApatA mana pratisaMlInatA kA tIsarA rUpa hai- mana kI eka karanA / yaha smaraNa rakhane kI bAta hai ki ana mana-azubha vicAra pravAha meM daur3atA huA mana yadi usa azubha AlaMbana para sthira bhI ho jAtA hai taba bhI ha sthiratA, ekAlA koI lAbhajanaka nahIM hotI, kyoMki svayaM meM gAya nahIM, gAya evaM dhana hai to ke dvArA prApta hone 1 vAlA ananya ! gamAthi ! lie rahA hai - samAdhIpati hai| do garma hai---mama pitA hai sukA (vA) nahI pratyava yoga samAdi kuryAt madhyamamAdhi prApta kara 1 panikA // 2 22 Tao meM nahI ka lie aura samApi Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 363 kArI satya bhI asatya kA hI baMdhu mAnA gayA hai / asatya ke cAra bheda batAye gaye haiM. 1 sadbhAva pratiSedha-AtmA-puNya-pApa Adi tatvoM kI sattA kA niSedha karanA, inheM nkaarnaa| 2 asadbhAvodbhAvana--jo tattva nahIM hai, use tattva batAnA-jaise - hiMsA meM dharma btaanaa| 3 arthAntara-apane gaurava ke lie, sampradAya Adi ke moha se tathA apanI galata vicAradhArA ko puSTa karane ke lie zAstra kA artha bdlnaa| 4 garhA-dUsaroM kI nindA evaM apamAna yukta vacana bolanA / . ye cAra bheda AcArya haribhadra ne sUcita kiye haiM -- inameM nAstikatA,hiMsA, para-nindA, ahaMkAra yukta vANI evaM sAmpradAyika abhiniveza ko spaSTa rUpa se asatya ghopita kiyA hai / isa prakAra kI bhAvanA se jo vANI bolI jAtI hai vaha saba asatya kI koTi meM AtI hai / mUla AgamoM meM asatya ke dasa bheda aura kahe gaye hai / jaise dasa vihe mose paNNate- taM jahA phohe mANe mAyA lohe pijje taheva dose ya / hAsa bhaye akkhAiya uvaghAtanissie dasame / - asatya dasa prakAra kA hai-krodha, mAna, mAyA, lobha, prema, dvepa evaM hAsya tayA bhaya ke vaza hokara kathana karanA, kahAnI Adi ke mipa tathA hiMsA ke nimitta kathana karanA-ina dasa kAraNoM meM sabhI kAraNa aise haiM jinake vaza hokara vyakti satya bAta kahe tava bhI vaha asatya hI hai / krodha, lobha nAdi ke kA humA vyakti jo vANI bolatA hai, usake pIche usakA viveka nahIM rahatA, zAna nahIM rahatA ki vaha kyA bola rahA hai tathA usake bolane kA kyA parijAma hogA ? yaha vivekahIna vacana bolatA hai, aura vivekahIna, jJAnarahita mam . 1 dazavakAlikAadhyayana 4. TIkA 2 sthAnAMga sUtra 10 / prajApanA, bhApApada 11 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tama Dola dvArA vahI pAnI bAhara aayegaa| mana meM yadi zubha minAra hoMge, to vANI dvArA zubha zabda, madhura bola bAhara meM AyeMge jinheM sunakara zrotA parAma hoMga, yadi mana meM azubha vicAra hoMge to vANI meM bhI abhadra zabda, gaTupa. basana hI bAhara AyeMge jinheM sunane vAle kA mana duHkhI aura saMtapta ho jaayegaa| isalie pahale mana pratisaM lInatA batAI gaI hai, phira vacana prati sNliintaa| azubha yavana yoga vacana pratisalInatA meM sarvaprathama azubha bacana vikalpa kA nirodha mAranA hotA hai| zAstra meM bhApA ke cAra bheda batAye haiM satya, asA, mitha aura vyavahAra / ina meM asatya aura mizra do prakAra kI bhASA azubha hai / asatya bhApA eka prakAra kA jahara hai| kintu mizra gApA bhI rAya aura agatya kA gela hone ko jahara hI hai / dUdha zakti aura puSTi dene vAlA hotA hai, kintu yadi jasameM jahara mila gayA ho to vahI dUdha prANa nAzaka bhI ho jaataa| isIprakAra gita satya bhASA meM asatya mA yoTA sA mizraNa ho gayA ho, yA galA bhASA bhI jahara mile dUdha kI taraha lAgyo / pramida aMgre vidvAna makAlina kA mana hai --"AdhA satya apasara mahAna hotA hai|" pUrNa jhUTha se bhI mizrita adhika pataranAka hotI hai / isalie agasya evaM mitra mAyA Ama nAthA mAnI gii| jarAma pacana palakSaNa satya kI narama mAsa kI parimAyA bhI banImA pAra: yA go mAga boragA nayA ko RE THE bAlIko nAma sara meM gAnA gA hoga-TE jomA dudha --- anaM mAmAda apane ti musAyA' bhanI mArato mA nadImAmA mAnA frga mana ko mAra Prinam nahAnA Trir yo, miEiE. manoranmomvane Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 365 yuktacana va, dUsare ke dila para coTa lagAne vAlA vacana, kisI kA majAka va niMdA karane vAlA vacana, bhrama phailAne vAlA vacana - yaha saba asatya va azubha vacana hai, satya ke sAdhaka ke lie tyAjya hai / isake atirikta adhika volanA nirarthaka bakavAsa karanA, tathA marmaghAtaka bolanA tU-tU jaise abhadra zabdoM kA prayoga karanA, tuccha tathA aziSTa bhopA bolanA" kalaha va jhagar3A bar3hAne vAlA vacana (bhale hI satya kyoM na hoM) ye saba prakAra ke vacanaasatya evaM akuzala vacana haiM / tathAgata buddha ne bhI asatya vacana ke cAra rUpa batAte hue kahA hai- jhUTha, cugalI, kaThora vacana aura bakavAsa ye-cAroM prakAra ke vacana mithyA vacana hai|" akuzala vacana nirodha meM ina saba prakAra ke vacanoM kA tyAga karanA cAhie, tathA viveka pUrvaka, vicAra kara satya vacana bolanA caahie| jaina AcAryoM ne to yahAM taka kahA hai ki-jisa bhApA ko bolane para cAritra kI zuddhi hotI ho, vaha bhApA satya hai, isake atirikta jisa bhApA ke prayoga se cAritra dUpita hotA ho, vaha bhApA cAhe satya hI kyoM na ho, asatya hI mAnI jaayegii|" bhASA-prayoga meM zabdoM kA mahatva nahIM, bhAvanA aura viveka kA mahatva hai / hAM zabdoM kA prayoga karate samaya bhI usakI sundaratA, zreSThatA aura upayogitA para dhyAna denA cAhie / zAstra meM kahA hai diTThamiyaM asaMdiddha paDipunna viaMjiyaM ayaMpira maNuviragaM mAsaM nisiraattavaM / ' 1 dazavakAlika 7.54 2 sUtrakRtAMga 1314123 3. uttarAdhyayana 1125 4 sUpakRtAMga 11627 5 sammRtAMga 1124121 6 dazavakAlika 1017 7 mantimanikAya 31711 8 dazakAlika jUNi 7 (jinadArA) 6. daliyA 146 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa vANI yAbhI satya nahIM ho sakatI ! yathArtha hote hue bhI use satya kA rAja. mukuTa nahIM pahanAyA jA sakatA ! ina bhedoM se spaSTa hotA hai ki asalya phA . parivAra rAvaNa ke parivAra (kunave) ko bhAMti kitanA lambA nor3A hai| satya kI paribhASA yadyapi AnArya pataMjali' ne satya kI paribhASA bahuta sImita karatI hai"satyaM yayAya vA manase yayAdRSTa yayAnumitaM yayA zrutaM tathA vAmanazceti jagA dekhA --- sunA, samajhA ho, dUsaroM ko kahate samaya mana vacana kA vaisA ho prayoga karanA satya hai / " kintu satya kI paribhASA isa choTI paridhi meM nahIM bandha sakatI / vAstava meM ina saba se Upara satya vaha hai jo saba jagan ke lie hitakArI ho / jaisA maharSi vyAsa jI ne kahA hai yad bhUtahitamatyantaM etat satyaM vaco mama / / jo samasta prANiyo ke lie atyaMta hitakArI ho, vahI satya hai| jaina dharma meM bhI vahI satya, matya mAnA gayA hai jo samasta jagata kA kalyANa karane ... vAlA ho, mirA meM mana kI, vANI kI, zarIra kI aura AgaraNa kI saralatA evaM pavitratA ho use hI satya ratI sImA meM praveza karane kA adhikAra diyA hai / isalie yaha nizcita tadhya hai ki jo kayana krodha Adi manupita vicAroM se dUSita ho. vaha satya devatA mandira meM nahIM cala sakatA, jaise ki duSita anna na ga gata purala phala Adi deva mandira meM nahIM bar3ha skte| .. jaMga namoM meM mAna-sthAna para agatya evaM akuzala banA ke lakSaNa yA hue mA gagA hai apanI pramA, aura dUsaroM kI niMdA karanA nA bhI gAya kA hI eka m| zrodha Adiko AdhulatA guca karanA bhI agAya . 1 ja ma ga sApanA para3, mANa Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa isa prazna kA sIdhA samAdhAna yahI hai ki muni-sAvadha vacana arthAtpApakArI vacana kA tyAga karatA hai, azubha vacana kA parihAra karatA hai, isalie azubha evaM sAvadha vacana kA tyAgI, sAvadya vacana ke lie mauna rakhane ke kAraNa use 'muni' kahA jAtA hai| yaha mauna jIvana bhara ke lie hotA hai mata: 'munipada' bhI jIvana bhara ke lie sArthaka hotA hai / mauna kA dUsarA artha hai-vacana yoga kA nirodha / vacana yoga kA sarvathA nirodha chayastha dazA meM saMbhava nahIM hai, vahAM to sirpha bhASA-prayoga arthAt zabda prayoga kA hI nirodha ho sakatA hai / zabdoM kA uccAraNa mukha se na kiyA jAye, yaha pracalita mauna kA artha hai / isameM bhI kaI prakAra ke mauna hote haiMkucha mauna vrata meM zabda prayoga kA to tyAga kiyA jAtA hai, kintu AMkha, hAtha Adi ke saMketa, karake bhAvoM ko prakaTa karanA, likhakara jatAnA Adi cAlU rahate haiM aura kucha maunavrata meM saMketa Adi kA bhI sarvathA tyAga kara diyA jAtA hai| vacana pratisaMlInatA ke tIsare bheda meM mAna kA dUsarA artha hI grAma hai| kyoMki sAvadhavacana kA tyAga rUpa mauna to akUzalavacana nirodha meM hI A jAtA hai, usako bAra-bAra kahane kI koI jarUrata nahIM raho, ataH yahAM para akuzala vacana, evaM kuzalavacana donoM kA nirodha rUpa hI mona abhipreta haiaisA hamArA anumAna hai ! phAya-sapoca vacana pratisaMlInatA ke bAda kAya pratisaMlInatA tapa kA varNana AtA hai| phAya pratisaMlInatA kA artha hai- kAyA kA saMkoca-arthAt gAyasaMyama ! hAtha, paira, nAka, AMkha, kAna Adi zarIra ke pratyeka aMga kA saMyama rakhanA, inheM viSayoM kI tarapha jAne se rokanA tathA mevA, bhakti, paropakAra Adi kAgoM meM lagAnA yaha kAya-saMyama hai / pAna meM kahA hai hatyasaMjae, pAyasaMjae vApasaMjae saMjae indiyAsa / sabhApa rae susamAhiyappA suttatpaM / viyAgai ne samipa / ' 1 dAkAtiyaH 1015 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa AtmavAna sAdhaka jo bhASA bole- vaha hRSTa (anubhava kI huI dekhI huI) ho, saMkSipta ho, sandeha rahita ho, paripUrNa (adhUrI, tor3a maror3a ko huI na) ho, aura spaSTa ho / kintu sAtha meM yaha bhI dhyAna meM rakhe ki vaha bAta, yaha bhASA vAcAlatA se rahita ho, tathA use sunane para kisI kA mana udvigna hotA ho sIna ho ! yaha bhASA satra ko hitakArI tathA saba ko vRddha hiyamANulomiyaM aisI bhASA kA prayoga karanA yaha udIraNA hai| priya ho - caijja kuzala vacana kI 6 mauna kA artha vacana pratisaMlInatA kA tIsarA bheda hai--vacana yoga ko eka karanA / jaise mana ko sthira karanA tathA mana kA nirodha karanA - ekAgratA kahalAtI hai vaise hI vacana kI sthiratA evaM vacana yoga kA nirodha karanA mauna kahalAtA hai / kudAla vacana bolanA vacana ( bhASA) samiti hai, tathA akuzala vacana kA nirodha karanA evaM mona karanA vacanagupti / kahIM-kahIM para AgA kuzala vacana-niradya vacana ko donoM hI rUpa diye hai / jaisA ki nAcArya saMpadAsagaNa ne kahA hai kusala vaha udIraMto jaM yagutto vi samiovi / ' kuzala vacana (niravadya vacana) bolane vAlA bacana samiti kA bhI pAlana karatA hai aura vacana nRpti kA bhI ! pavana gupti eka prakAra mana hai ! phira prazna hotA hai sanA jAnemana ke lie hai bhI mona ho sakatA hai ? 1 mA ca na bolanA-mona hai 2 nirodha karanA-nauna hai| muni zabda kI vyAkhyA karate hue kahA jAtA hai--nAmuniH pAne meM muhima kabhI nahIM aura yamunA ? amamA mona dinA uhI patraka ? -2 manAyA eyara Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 366 yaha pUjA bhI hai ___zarIra avayavoM kA saMkoca karane vAlA prasaMgAnusAra cAra bAtoM meM nipuNa ho sakatA hai| 1 sabhA Adi meM ziSTatA sabhyatA ke rUpa meM 2 gurujanoM ke samakSa vinaya-bhakti ke rUpa meM .. 3 prabhu ke samakSa pUjA ke rUpa meM 4 apane Apa ke samakSa saMyama sAdhanA ke rUpa me sabhyatA kA prasaMga Upara batAyA jA cukA hai| vinaya ke sambandha meM AgamoM meM sthAna-sthAna para batAyA gayA hai-gurujanoM ke sAmane paira phailAnA, hAtha phailAnA, bAra-bAra uThanA-baiThanA, AMkheM maTakAnA, bIca meM bolanA, yaha saba avinIta zipya ke lakSaNa haiM / vinIta ziSya zarIra kI ina caMcala vRttiyoM ko tyAga kara,gambhIratA ke sAtha-sAyapehI-gurujanoM kI prasannatA kA dhyAna rakhatA hai| . zarIra Adi kA saMkoca karane se hI prabhu pUjA yA prabhu bhakti rUpa upAsanA kI jA sakatI hai| hAtha, paira, sira Adi kA saMkoca karake unheM vidhipUrvaka prabhucaraNoM meM jhukAnA-yaha vandanA kI vidhi hai, ise bhakti evaM pUjA kahA gayA hai / Avazyaka sUtra ke prasiddha TIkAkAra AcArya nami ne kahA hai-karaziraH pAdAdi sanyAso dravya saMkocaH (dravyapUjA) bhAva saMkocastu vizuddha manaso niyogaH / " hAtha paira sira Adi ko sthira karanA dravya saMkoca arthAt dravya pUjA hai aura mana ko vizuddha kara prabhu bhakti meM lIna karanA-nAva saMkoca-aryAta bhApa pUjA hai / yahI bAta nAcArya amitagati ne apane prasiddha grandha zrAvakAnAra meM kahI hai bacovigraha-saMkoco dravya pUjA nigadyate ! tatra mAnasa saMphogho bhAyapUnA purAtanaH / hai uttarAdhyayana 1618-16-20, Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM sapa ___ bhikSu kauna hai ? bhikSu ko pahacAna kyA hai ? isake uttara meM batAyA hai jo hAyoM ko saMyata rakhatA ho, paroM ko saMyata rakhatA ho, vacana ko aura indriyoM ko saMyata rakhatA ho, adhyAtmabhAva meM lIna rahatA ho, aura zAstroM ke jJAnAbhyAsa meM jisakI AtmA sadA prasanna rahatI ho yaha bhikSu hai ! ___yahAM hAya-paira bacana va indriya kA saMyama sAdhu ko pahanAna batAI gaI hai| hAtha-paira indriya Adi kA saMyama sabhyatA ke lie bhI vahRta Avazyaka hai| manuSya kisI sabhA meM yA gurujanoM Adi ke samakSa baiThatA hai, yahAM bhI yadi vaha bAra-bAra hAtha-paira hilAtA hai, kabhI pAlathI mAra gAra, kabhI paira phailAkAra . . bhora kabhI pAMva davAkara alaga-alaga Asana badala kara baiThatA hai to yaha asabhyatA samAtI jAtI hai| Asana kI sthiratA, ThIka ArAma se baiThanA yA sabhyatA kA niyama hai / isI prakAra idhara-udhara AMga phAr3anA, bAra-bAra sAra mInA-solanA bhI asabhyatA kI nizAnI hai / AMgoM ko zAMta va sthira rasakara sabhA Adi meM baiThane se vyakti kI gambhIratA va saMyamazIlatA mI namaH milatI hai| baiThane uThane-calane dekhane meM jitanA saMgama hotA hai, vyakti usanA .. hI gambhIra aura mahattvapUrNa mAnA jAtA hai / isake viparIta aMgoM ko paMcalatA ma. vilepana, vanakAne svabhAva tathA mAnasika asthiratA kI ghorAka hotI hai| pira bAsana, ziSTa Asana aura miSTa bhASaNa - gAma bhAna sAle kAkti ho bhI adhiyaH mAnI prazita kara sakate haiN| ata: zarIra ke avapayoM kA saMyama naganA sabhyatA kI dRSTi se bhI mahatvapUrNa hai| dazavarAnika mUra meM matAvA hai hatya pAyaM sAyaM gha panihAya jiiNthie| altI guto nilie sagAme guruNo pujii| gurujanoM meM samIra baiThane vAloM ko kisa samaya meM mAnA cAhie? isakA TamA manomanAhAmako, para ozAko mumain. rafe ko bhI indriko ko gu mara rein una loga ge gAkara mAra paTanA pAlisAnI Frzrtii prati madana binA bhI maMjagImAnA mIhI Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa kAya para saMyama karane se / zarIra evaM mana ko apane anuzAsana meM rakhane se tathA unheM sadA parama vizuddha bhAva meM jor3e rakhane se| kAya pratisaMlInatA meM zarIra ke bAhya saMkoca para hI adhika bala diyA gayA hai, isalie kachue kA udAharaNa dekara batAyA hai-kachuA jaise apane aMgoM kA gopana karake, saMkoca karake sadA nirAbAgha rahatA hai, vaise hI sAdhaka viSaya vAsanAoM ke bIca apane zarIra kA gopana karake rahe tAki unake caMgula meM na phase / jaise kapar3A khulA hone se zIghra hI pAnI meM par3ane se bhIga jAtA hai, kintu vahI khUba kasakara geMda jaisA banA diyA gayA ho aura phira pAnI meM gire to jaldI se bhIga nahIM sktaa| isI prakAra kAya pratisaMlInatA meM rahA huA sAdhaka AsAnI se viSayoM ke vAsanA rUpa pAnI meM nahIM bhIMga sktaa| vivikta zayyAsana pratisaMlInatA anagAra phona ? pratisaMlInatA tapa kA cauthA bheda hai--vivikta zayanAsana sevnaa| isa tapa kA sambandha sAdhaka ke AvAsa-nivAsa se haiN| sAdhaka saMsAra meM rahatA hai, zarIra dhAraNa karatA hai, zarIra ke lie bAhAra pAnI bhI grahaNa karatA hai, vastra pAtra Adi bhI rasatA hai, aura rahane ke lie Azraya-AvAsa Adi kI bhI gaveSaNA karatA hai / cUki jaina sAdhu kA rUpa anagAra kA hai| banagAra kA artha hai-na vidyate bhagAraM-gahaM yasya saH anagAra: jisake pAsa apanA koI para (jagAra) nahIM, vaha banagAra hai / managAra ke pAsa na apanA koI para, maTha, Aprama va vihAra hotA hai aura na vaha apane liye kAhIM ghara, mAyama Adi banavAtA hai / na kitI Azrama Adi ke sAya apanA sambandha jor3atA hai| hama taraha yaha pratyeka dRSTi se anagAra-gRha mukta hotA hai| mAdhama aura prAsAva bhAratIya bhUpinoM kI paramarA meM dilaH aura zramaNa sapiyoM kI ho paraparA nalI mAnI hai / vaividha mAvi namAgama bAga meM nivAsa karane / pradeza pramuga pi bharamA yasalAma, vizAla mAna yorA raso, Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa vacana evaM zarIra kA saMkoca karanA dravya pUjA hai, tathA mana kA saMkoca karanA bhAva pUjA hai| kAya-maMkoca meM saMyama kI sAdhanA to spaSTa hai hii| kyoMki indriyoM kA nigraha saMyama hai, zarIra ko sAtvika dRSTi se kaSTa denA, tapAnA yaha tapa hai| zabda, rUpa, rasa Adi manomundhakArI viSayoM kA AkapaMNa sAmane Ane para unako tarpha dekhanA nahIM, mana nahIM karanA,AkRSTa nahIM honA yaha anAsakti bhAva hai / svarga kI apsarAe apanA adabhuta saundayaM vizeratI huI svarNa-sI yamapAnI ardhanagna deha lekara sAmane khar3I ho jAe, mana ko mugdha kara dene vAle hAyabhAva, hAsya,lAsya aura gIta nRtya karatI rahe phira bhI unakI tarpha AMca uThA kara dekhanA nahIM, madhura gItoM kI dhuna para kAnoM ko tanika bhI usa aura jAne .. na denA kitanA bar3A Atma-saMyama hai ? kahA jAtA hai-- emA tapasvI nadI ke taTa para zAMta vAtAvaraNa meM bhamaNa kara rahA thaa| tabhI eka sundara ramaNI zRMgAra sajI mupura kA saMcAra karatI huI udhara se aaii| tapasvI ko dekhakara yaha kAmAgapata ho gaI, hAya bhAva karake vaha khUba joroM se haMsI / usaga dUSimA dAMta tapasvI kI najara meM par3a ge| usane vahAM se apanI dRSTigocalI jaise sUrya . kI kiraNa par3ane se Aga baMdakara lI jAtI hai / ramaNI bAge galI gaI / kucha dera . yAda ramaNIkA pati usakI khoja karatA huA udhara AyA / sapAlI ko yahA~ mArga para beTA dekhakara usane pUchA, mahArAja ! para manohara para bhASaNa pahanI huI koI eka sundarI nikAlI samA ? usake sara meM yaha tapasvI sAdhanaH nAbhinAnAmi ityo yA puriso yA to gto| yapi ra aTTisaMghATo gacchatesa mahApaya / mujhe nahIM mAnamaramAtrI yA purama mauna gayA mero kAmamuha ko apanA nimA (saga basa mArga fort bhAret goM kA RT! Ti Art; free amavara 1 mi 153 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 371 kAya para saMyama karane se / zarIra evaM mana ko apane anuzAsana meM rakhane se tathA unheM sadA parama vizuddha bhAva meM jor3e rakhane se / kAya pratisaMlInatA meM zarIra ke vAhya saMkoca para hI adhika bala diyA gayA hai, isalie kachue kA udAharaNa dekara batAyA hai - kachuA jaise apane aMgoM kA gopana karake, saMkoca karake sadA nirAbAdha rahatA hai, vaise hI sAdhaka viSaya vAsanAoM ke bIca apane zarIra kA gopana karake rahe tAki unake caMgula meM na phaMse / jaise kapar3A khulA hone se zIghra hI pAnI meM par3ane se bhIga jAtA hai, kintu vahI khUba kasakara geMda jaisA banA diyA gayA ho aura phira pAnI meM gire to jaldI se bhIga nahIM sakatA / isI prakAra kAya pratisaMlInatA meM rahA hunA sAdhaka AsAnI se viSayoM ke vAsanA rUpa pAnI meM nahIM bhIMga sakatA / vivikta zayyAsana pratisaMlInatA anagAra kauna ? pratisaMlInatA tapa kA cauthA bheda hai--vivikta zayanAsana sevanA / isa tapa kA sambandha sAdhaka ke AvAsa nivAsa se haiM / sAdhaka saMsAra meM rahatA hai, zarIra dhAraNa karatA hai, zarIra ke lie AhAra pAnI bhI grahaNa karatA hai, vastra pAtra Adi bhI rakhatA hai, aura rahane ke lie Azraya AvAsa Adi kI bhogaveSaNA karatA hai / cUMki jaina sAdhu kA rUpa banagAra kA hai / lanagAra kA artha hai na vidyate agAraM gRhaM yasya saH anagAraH jisake pAsa apanA koI para (bagAra ) nahIM, vaha anagAra hai / anagAra ke pAsa na apanA koI ghara, maTha, Azrama va vihAra hotA hai, aura na vaha apane liye kahIM ghara, vAzrama Adi banavAtA hai| na kisI nAzrama vAdi ke sAtha apanA sambandha jor3atA hai| isa taraha haSTi se anagAra-gRha mukta hotA hai / Ayama aura prAsAya bhAratIya zuSiyoM ko paramparA meM vaidika aura RSiyoM kI yo paramparA calI A rahI hai| RSi hatyAkAzrama meM nira kapi apanA svatantra Azrama, vikAsa unake 1 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM sapa bacana evaM zarIra kA saMkoca karanA dravya pUjA hai, tathA mana kA saMkoca .. karanA bhAva pUjA hai| kAya-gaMkoca meM saMyama kI sAdhanA to spaSTa hai hii| kyoMki indriyoM kA .. nisaha saMyama hai, zarIra ko sAtvika dRSTi se kaSTa denA, tapAnA yaha tapa hai| zabda, rUpa, rasa nAdi manomugdhakArI viSayoM kA nAkarSaNa sAmane Ane para . unako tarpha dekhanA nahIM mana nahIM karanA,AkRSTa nahIM honA yaha anAsagita bhAva hai| svarga kI apsarAeM apanA adbhuta saundayaM bikheratI huI svarNa-sI damarato. ardhanagna deha lekara sAmane khar3I ho jAe, mana ko mugdha kara dene vAle hAya. bhAva, hAsya,lAsya aura gIta-nRtya karatI rahe phira bhI unako tara AMgha kA. kara dezanA nahIM, madhura gItoM kI dhuna para kAnoM ko tanika bhI usa mora jAne - na denA kitanA bar3A Atma-saMyama hai ? kahA jAtA hai-- eka tapasyo nadI ke taTa para zAMta vAtAvaraNa meM bhamaNa kara rahA thaa| tabhI eka sundara ramaNI zrRMgAra rAzI gupura kA sakAra karatI huI udhara se aaii| tapasvI ko dezakara yaha kAmAsapata ho gaI, hAya bhAva karaphe yaha pUba joroM se haMsI / usameM yUdhiyA - dAMta tapasvI kI najara meM par3a ge| usane vahAM se apanI dRSTi khIMcalI jaise sUrya kI kiraNa par3ane se A baMTakara lI jAtI hai / ramaNI mAge galI gii| pucha dera bAda ramanI kA pati usakI khoja karatA huA udhara AyA / tapasvI ko yahA~ mAna para baiThA kara usane pUchA, mahArAja ! ghara meM manohara yamAbhUSaNa pAnImoI sundarI nikAlI kA ? usake uttara meM vaha tapasvI sApara bolA nAbhinAnAmi ityo yA puriso yA ito gto| api / aTTisaMghATo gacchatesa mahApaye / / mura nahI mAna meM koI sImA puraya mauna gayA, hama mArga / hAmI bhAsato EiRE (usAI . . . somAxix in ! yaha mAga mA ki ? difo . . Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa kI zAlAoM meM Thaharate the, vahIM dhyAna samAdhi lagAkara sAdhanA karate the aura phira tIrthakaratva prApta karane ke bAda prAyaH nagara ke bAhara sthita udyAnoM yA kisI vizeSa paristhiti meM ApaNazAlA evaM khAlI sabhAgRhoM meM hI Thaharate the| yahI paramparA samasta tIrthakaroM kI rahI hai / AvAsa kyoM nahIM? jaina gRhastha sAdhakoM ne apanI adhyAtma sAdhanA ke lie upAzraya, poSadha zAlA evaM mandira Adi kA nirmANa avazya kiyA hai, mandira meM apane mukta bhagavAna ko bhI viThAyA hai, kintu apane jIvita bhagavAna ke lie, athavA jIvita zramaNa ke lie usane kabhI kisI AvAsa kA nirmANa nahIM kiyA--- yaha jaina dharma kA eka saiddhAntika satya hai / jaina zramaNa apane lie AvAsa Adi kA nirmANa kyoM nahIM karavAteisake uttara meM siddhAnta-sammata do tathya haiM.. 1 gRha nirmANa Adi meM hone vAlI hiMsA / 2 gRha Adi ke sAtha jur3ane vAlA mamatva bandhana / yadi sAdhu apane lie gRhanirmANa Adi karavAtA hai, udyAna, vihAra va prAsAda Adi banavAtA hai to usa nirmANa meM hone vAlI jIvahiMsA Adi kA preraka kAraNa evaM nimitta zramaNa hotA hai, ata: vaha bhI hiMsA kA bhAgI hotA hai, jo ki usake mahimA mahAvrata ke sarvathA pratikUla hai| dUsarA kAraNa hai, jo zramaNa apane lie Azrama, maTha Adi banavAyegA usakA mana bhI usameM avaza Atakta hogaa| unake sAtha mamatva mAtra haMgA, mamatva bhAya parigraha hai, jo ki aparigrahI amaNa dharma me viparIta hai| ina do zAntikA kAraNoM se prAramsAle Ananaka jaina amana arane lie ArAma Adi ke nirmANa kA tyAgI rahA hai| bhagavAna mahAvIra ke jIvana kA eka prasaga Cr jaba ye mAdhanA kAla me prArama varSa meM dUrasaka pApI Azrama meM Ane aura yahAM se gumAna kAra meM usa kAma ko pacyuTI cAla free gAtumAMga meM gura hI dina bIta , barasAta nahIM ho rahI thI, bhUgo gAne kAma ko pAnI Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . jana dharma meM tapa yahAM aneka pi, ziSya va gau-mUga Adi jAzraya pAte the / prAcIna bhArata meM bhane bar3e-bar3e pApiyoM ke bhAzrama va tapovanoM kA varNana mahAbhArata, bhAgavata evaM uttaravartI bhAgoM meM milatA hai / AdharmoM kA vAtAvaraNa bar3A prAGgAsika ... supamA yukta, manohara, zAMta evaM sAdhanA me anugUla rahatA thA / kintu piyoM - tA bhAvAtmaka (rAgAtmaka) sambandha bhI una AzramoM ke sAtha utanA hI gArA juzamA bA jitanA milI rANA kA apane rAjamahala yA zreNI kA apane myaM ke sAtha / gRhatyAga kara AzramavAma svIkAra kiyA aura yahAM bhI gadi / mamatva juTa gayA to phira eka choTA para chor3a bar3A ghara basAne jaisI bAta ho gii| phira ghara aura Azrama meM antara kyA rahA ? vaivika niyoM kI bhAMti bora zramaNoM ne bhI Azrama paraMgarA ko apnaayaa| . buddha ke yuga meM sthAna sthAna para bar3e-bar3e ArAma aura vihAge kA nirmANa yaa| gRhapati anApiyakA jetavana aura vizAmA mRgAramAtA dvArA rAtAIsa koI va mudrA mana gAro banavAyA huA mahAmAsAda bauddha itihAsa meM bAjI prasiddha / bauddha granthoM anusAra anApiTayA ne mohareM vidhAyara bhUmigopanIdI thI. arthAt Agama banAne ke lie zrAvastI meM rAjagAra pora meM bhUmi parIdI aura hira , karo kapaye nirmANa meM prA fam' bola pArA meM zramaNoM ke lie bihAra evaM prAsAda kA nirmANa eka bImAra pUrNa punaukA guma samajhA jAtA rahA hai| aniketa jena mana jana E para zenoM paraganAoM se mAMgA mila rahI hai| hinI bhI karAyA isa ne apane jIyakAroM kA mAnoM meM Aure infor 4, fir yA mAsA yA fruirrfant tonA for free! bhagavAna mahAvIra abako nagara maga mIrria, frai para bhI uname nizI mAgAda vAmadAra pAfinima re apane mAMAT TETTE ... nAma, dAmAra , nArA mumtaramrement Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa nipheyamicchejja vivekajogaM samAhiphAme samaNe tvstii| samAdhi kI kAmanA rakhane vAlA zramaNa tapasvI dhyAna bAdi sAdhanA ke lie aise niketa-AvAsa kI khoja kare jo ki sarvathA viveka yogya hoN| viveka yogya bhAvAsa kA artha kAphI gahA hai / TIkAkAra AcAryoM ne batAyA hai, jahAM strI-pazu-napuMsaka Adi kA vAsa na ho, jahAM gRhastha kI ghara sambandhI bAteM, kolAhala Adi sunAI na deM tavA strI-purupa ke pilana Adi kI kriyAeM jahAM se dRSTigocara nahoM, tathA jisa sthAna para rahane se kisI ko Dhepa, maprIti evaM avizvAsa na ho, tathA jo syAna sAdhu ke lie na banAyA gayA ho vaha sthAna vivekayogya mAnA jAtA hai| aise sthAna ko vivikta zayanAsana kahA gayA hai| vivikta zayanAsana kI vyAkhyA karate hue zAstra meM batAyA gayA hai egaMtamaNAvAe ityo pasu viyjjie| sapaNAsaNasevaNayA vivitta sayaNAsaNaM / --ekAMta aura anApAta-jahAM adhika logoM kA AnA jAnA na hoM, striyoM, pazuoM, tathA napuMsaka Adi se rahita ho, aise svancha, mAMta sthAna meM zayana. Atana karanA-- vikSipta zayanAsana hai| vivikta zayanAsana ko do dRSTiyAM vivikta zayanAsana ke pIche do dRSTiyAM mukhya rUpa se nahI hai- pahalI mukha dRSTi hai brahmacarya kI sAdhanA ! dUsarI dadhi-sAdhaka ko gurugInatA ..se bacAgAra svAvalambana, gaTasahitA eva nibhaMga tamA nimaMgara nAva ko sora agravAra maanaa| grahAcarya ho mAdhanA meM lie aise eka mAnI nitAMta AvamA rahatI hai, jahAM gA yAtAyAta saho, jo nizikAra! Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM nA khopar3iyoM kA pAsa khAne upaTatI ! AzramavAsI pariyAjaka daMcha sekara gAyoM ko bhagAte, mArate aura apanI-apanI zaoNpar3I kI rakSA karate / kintu bhagavAna mahAvIra to apanI jopar3I meM dhyAna lagAe saTe rhe| gAyeM unakI jhopar3I ko mApha karane lagI to pariyAjakoM ne kulapati se zikAyata kI--"yaha mA tapasvI kona hai, vaisA hai ? gAyeM isakI jhoMpar3I ko pA rahI hai aura yaha unheM jagAtA taka bhI nahIM ? kaMsA hai yaha tpsvii|" pulapati ne mahAvIra se kahA-'kumAra bara ! yaha udAnInatA zirA kAma pI? eka pakSI bhI apane ghoMsale kI rakSA karatA hai, Apa niyamAra honara bhI apanI jhopar3I kI rakSA nahIM kara sakate ?" . gagavAna mahAvIra gauna rahagAra saba sunate rhe| socane lage---"ni rAja mahala ko bhI apanA nahIM samajhA, usakI bhI rakSA kA moha nahIM mA so ada isa jhopar3I ko rakSA kA moha gogA ? kyA isa zaoNpahI kI rakSA ke lie maiM apanI dhyAna samAdhi kA tyAga karaTU ? bhagavAna mahAvIra mAdhama ko chohAra anya pihAra pAra gye| aisI paTanAoM se bhagavAna mahAvIra ne mAnoM kI bAlama va bihAra ke prati kitanI mamatva bhAvanA hotI hai, yaha spaSTa anugama kiyA hogaa| na apanI sopar3I ke lie gAdhanA ko misanA kara gAyoM ko bhagAnA jAtA hai| ghora se hI apanA paga mAga baiThatA hai| moma prasAra mAya bhAvanA pAramA sAnI nAnA meM ghATa momIniyamazana mAvIra ne gAyogArAma rahane kI zikSA vo apane nijI kA nirmAH paramAne mAra diyA ! yore Aror Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 377 ho jAtA hai ? zItala jala agni kA sparza pAne para kyA garma nahIM ho jAtA * hai ? phira manuSya hI aisA kauna sA ajIva padArtha hai, jisa para saMsarga kA, vAtAvaraNa kA, asara na par3e ! mana bhI to Akhira caMcala svabhAva vAlA hai ho sakatA hai vAtAvaraNa ko pAkara vaha caMcala ho uThe ! vasya kIcar3a meM gaMdA hone ke bAda saphAI karane se to yahI acchA hai ki pahale hI kIcar3a se bacA jAya ? prakSAlanAd hi paMphasya zreyo dUrAda vivarjanam / mana bhaTakane ke bAda use sthira karane kA prayatna karanA par3e, isase to yahIM acchA hai ki mana ko pahale hI usa malina va vikArapUrNa vAtAvaraNa se dUra rakhA jaaye| isIlie mAnava mana ke rahasyavettA puruSo ne sAdhaka ko vivikta zayanArAna kA upadeza kiyA hai / kahA hai vivitta sejjAsaNajaMtiyANaM, ___ omAsaNANaM dami diANaM / na rAga satta dhrise| cittaM, parAio vAhiriyosahehi / jaise acchI va upayukta auSadhi ke dvArA yadi roga kI jar3a hI kATa dI . jAya to vaha roga punaH zarIra para AkramaNa nahIM kara sakatA isI prakAra malla AhAra karane vAle, indriyoM para saMyama rakhane vAle aura vivikta zayanAsana kA sevana-arthAt zuddha vasati meM rahane vAle sAdhaka ko rAga rUpa AtrAMta nahIM gAra saataa| __ yadi koI mahaMgAra pAre ni meM bahuta bar3A tapasvI haiM, jJAnI hUM, maiM nahIM bhI na to jala meM kamalatI taraha nilepa kaha sakatA hai| sthiyoM ke raMgarArA ke bIca meM bhI meM apane prasanayaM ko asaM alisa ra samatAta) ho sakatA hai ki usakA ahaMkAra natya ho, kintu yadi mana pacana ho uThA to - 1 mA mAga mAnalalaM nAgarama nilaM nAmeNa saMparA pAgera goSamA manomAnavina / -~-bhAgA nayAda AyagyakAri0 1127-28 2 sArA mana 3232 - Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. jaina dharma meM sapa Adi kA AvAgamana kAma ho / viSaya vAsanA ko jagAne vAle nima, Adi ... uttejaka kAraNa yahAM na hoN| __yahAM prazna saTA ho sakatA hai ki jaina dharma to bhAyavAdI dharma hai, usameM bhAvoM para hI adhika mahatva diyA gayA hai, vastu, sthAna Adi goNa hote haiN| phira yahAM grahAcayaM ke lie sthAna botra meM kyoM aTaka gayA ! yadi sAdhaka mA. mana nivikAra hai to sthalibhadra jaise gaNiyA to niyazAlA meM caumAse meM rahakara bhI nirvikAra raha gaye, aura mana kaccA hai, to miha guphA meM nAra mAsa bitAne vAlA sAdhaka gaNikA kI citrazAlA meM eka dina meM hI vidhasa gyaa| ni batta rAgasya gRhaM tapoyanaM . bIta rAga ke lie to ghara hI tamoyana hai, "gana caMgA to kaTautI meM gaMgA", phira sthAna ko itanA mahattya gayIM diyA gayA ? yA samAdhAna karate hue jaina AcAyoM ne kahA hai-... yAeNa . viNA poo na ghaei mahagayaM tari ! acchI arasA jalayAna (nAya) bhI gayA mA ke binA kabhI mahAsAgara meM taira gagatA hai ? nahIM ! vaise hI zAnI aura alaga moha vAlA sApaka bhI . binA yogara sAdhanoM ke gaMgAra sAgara ko nahIM karatA -- niuNo vi jIya. poo taya saMjama mAra vihaNI mAnuzala nAvika bhI mAna diyA hai. . vina gama mAra ho tara so ? mA at mAeko, gAna kI jAnanA mAnane vAlA mA mApanoM ke abhAginI . gada , niTa pAnapAna bhI paTAne para milI dUra do gayA : mAnA meM REET, infi Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratisaMlInatA tapa 376 striyoM ke bIca meM brahmacArI kitane dina apanA brahmacarya askhalita rakha sakatA hai ? isIlie brahmacarya vrata kI pAMca bhAvanAoM meM pAMcavI bhAvanA meM kahA hai - brahmacArI nirgrantha strI-pazu-napuMsaka Adi se rahita zuddha sthAna meM rahe, kyoMki kevalI - bhagavAna ne kahA hai- vahAM rahane se ho sakatA hai kabhI usake mana meM caMcalatA, unmAda, moha yA uttejanA Adi ke rUpa meM zAMti bhaMga karane vAlA bheda utpanna ho jAya, ataH pahale hI use usa sthAna kA tyAga kara denA cAhie / ' kahA to yahAM taka gayA hai ki kAmaM tu devohi vibhUsiyAhi na cAiyA khoyaiu tiguttA / tahA vi egaMtahiyaM ti naccA vivittavAso muNiNaM pasatyo / 2 yadi vaha brahmacArI parama saMyamI hoM, devAMganAeM bhI usake citta ko kSubdha na kara sakatI hoM, phira bhI sAdhu brahmanArI ko striyoM Adi se rahita ekAMta sthAna meM hI rahanA ucita hai / abhaya sAdhanA ke yogya AyAsa vivikta zayyA meM dUsarI dRSTi hai-sAdhaka ko nirbhayatA evaM sAhasikatA kA abhyAsa karanA / bha. mahAvIra ke yuga meM vizAla prAsAdoM meM, vihAroM meM sukha-suvidhA ke sAdhanoM ko bhI hor3a laga gaI thii| bauddha granthoM meM vizAkhA ke prAsAda nirmANa kI ghaTanA bar3e gauravapUrNa zabdoM meM gAI gaI hai| jaba prasAda nirmANa saMpanna ho gayA to vizAkhA kI eka mahalI ne buddha ke ArAma kakSa vAne ke lie eka bahumUlya (eka sahasra mudrA kA ) nAgadA aura vidhA ko dikhAte hue kahA-sundara mulAyama galIcA meM eka nArAma gRha (eka nAmare) meM vidhAnAcAhatI hai| dizAyA kucha nahI bo mahaMta ko pradA ke liye se gaI aura ya gAlI 1. dhAnAni sUtra 2 utarAdhyayana-32916 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37% jaina dharma meM usa vAtAvaraNa meM usakI gayA dazA hogI? jo dazA billI ke sAmane cahe. kI hotI hai, yayA vaha dazA usa sAdhaka kI una suMdariyoM ke hATa ke yauna nahIM hogI ? bhagavAna mahAvIra jaise mAnava mana ke gahare anubhaviyoM ne gahA . . jahA virAsAvatahassa mUle na mUsagANaM vasahI pstyaa| . emeva ityo nilayassa majje ___ na bamayArissa samo nivaasii| jaro billiyoM ke ghara ke pAsa gRhoM kA rahanA patare se gAlI nahIM hai. usI prakAra mitroM ke bIca meM brahAnArI kA rahanA etare se bharA huA hai|. billI nAhe nahe ko milanA hI abhayadAna deM, gaura nahA mI mA meM . gitanA ho aura banA rahe kintu gAdi vaha billI gosAya milatA hai to patA . nahIM milamaya usake gira gatare kI ghaMTI baja utthe| rAjasthAnI meM eRT catA hai bhUgI dillI ne bila meM cho cahe go dezakara kahA - isa bila pherA UMdarA usa bila meM bhA jAya ! ... lA) damA ghoSA baiTho Tho pAya ! bhAganA ! gupa ema bila meM nikAlakara usa dina meM gAne Ao ! itanI bhI dUra meM tumheM mAra rAgI , nIyana para baiThe-baiThe gAnA ! cilI kI bAta suna nahA yonA-~ ghoTI, mA pano jovara jopA mAM ! vidha mAMhI gaTakoya yahI mAso ! kuNAya ! momInI mI morIgAnA sabhA mAnA jApa tumhArA koI nahI milegA ? sabhI na paramatI kadama Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 prati saMlaunatA tapa ....."ve bhikSu ArAmoM meM, udyAnoM meM, devamandiroM meM, sabhAoM meM, pAnI kI pyAU meM, musAphirakhAnoM meM aura aise hI strI pazu napuMsaka rahita sthAnoM meM rahakara prAsuka epaNIya pITha, phalaka, zayyA-saMstArava Adi kI yAcanA karake rahate / ' aura bhI isa prakAra ke sthAna dekhie- . .: . susANe sunnAgAre vA rakkhamUle vA ego| ' pairiyake paraphaDe vAsaM ttyaabhiroye|' ___ - sAdhu aise sthAnoM meM rahanA pasanda kareM jo sUne hoM, zmazAna meM, vRkSa ke nIce, jaMgala meM aura bahuta ekAMta meM ho, tathA jo sAdhu ke nimitta se nahIM banAyA gayA ho| .. AcArAMga sUtra meM batAyA gayA hai "bhagavAna mahAvIra kabhI zmazAna meM, kabhI sUne gharoM meM, kabhI vRkSa ke nIce, kabhI pyAU meM, kabhI ghAsa ke Dhera ko chAyA meM, kabhI luhAra kI zAlA meM isa prakAra ke bhayajanaka, kaSTadAyI aura upasargakArI sthAnoM meM rahate the|"3 aise sthAnoM meM rahane kA spaSTa kAraNa yahI hai ki sAdhaka kA mana bhaya se mukta ho jAe / jo svayaM abhaya hogA, vahI abhaya kI sAdhanA kara skegaa| batAyA gayA hai- zUnya gRha Adi sthAnoM meM rahane se sAdhu ko aneka bhaya, upasarga Adi utpanna hote haiM, vahAM para vaha apanI sAdhanA meM bhayabhrAnta, caMcala evaM udvigna na ho uvaNIyatarassa tAiNo bhayamANasta vivipaphamAsaNaM / sAmAiyamAha tasta jaM jo bappANa bhae ta sae / . jo vivikta Asana Adi go sevanA karatA hai, aise mAdhu ko jaba ziyaMca, ... manuSya evaM deva sambandhI upasarga Ate haiM taba vaha unameM lipara rhe| jo apane Apako bhayabhIta nahIM karatA, vahI sAmAyika-samAdhi ko sAdhanA para malatA hai| 1 ubadAIma tapa yAMna 2 rAdhApana 3506 lAmAsaMga hAra ' Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + jaina dharma meM mile vahI viSThA de / sahelI dekhakara cakti ho gaI ki pUre ArAma meM usake galIce se bhI bahuta kImatI aura mulAyama galIce viche hai| Akhira usake Agraha para eka paira poMchane kA sthAna khAlI kara vahAM kA govA vAyA gayA | w H d ukta prasaMga se hameM patA calatA hai bhikSuoM ke bihAra usa samaya rAjaprAsAdoM se hor3a lene laga gaye the| susa-suvidhA ke ArAma ke aneka sAdhana yahAM juTAye jAte hoMge aura phalasvarUpa bhikSuoM meM surAgolatA bhI bar3hata gaI hogI, isake viparIta bhagavAna mahAvIra ne aise sthAnoM para rahane kA spaSTa niSedha kiyA hai manoharaM cittaharaM mallavaNavAsiyaM / savAI paMDatoyaM maNasA dina patyAe / ' -muni aise AvAsa kI mana meM bhI icchA na gare, jo manohara hI. citra Adi se sajjita ho, mAnA aura dhUpa se sugandhita ho, tathA ka sahita evaM zveta caMdavA ho| kyoki aise sthAnoM parahane se yaha ArAma ho sakatA hai taka dhyAna aura samAdhi se dUra jaayegaa| isameM bhoga kI bhAvanA bhI jaga sakatI hai| ataH bhagavAna mahAvIra ne 1 gApanA kI aura asara karane ke lie rokA tyAga kara hai yahAM ArAma se rahane ke bAda koI sAdhana upalabdha nahIM hote the| nizcita hI mathurASTa mahiS karI aura unameM vo bhAvanA baDhatI jaatii| mAdhu + sAne gogA dina sapAnakA nAma nirdezoM se AtA hai unameM ka zrI jo mirapara yaha hone vA parAzara munA manatAta eat hai patA hai ki paNa goDa vAra para se firm hotA kI vidiSanAga ke aura kI ke aise sthAnoM kA niveza kiyA yaha gobhI aura Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Abhyantara tapa kA svarUpa : 1 prAyazcitta tapa bar3hate jAo: bhUla karane kI Adata prAyazcitta kI paribhASA daNDa aura prAyazcita pratisevanA banAma dopasevana peH kAraNa prAyazcitta ke bheda AlocanA banAma doSa svIkRti bAlocanA se lAbha kAnoganA kauna kara sakatA hai? prAyazcita kisake pAsa? bAlocanAmadIpa smin yaa taaraa Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 382 isa prakAra viviktAzayanAsana sAdhanA kI do mukhya dRSTiyAM Agama meM milatI hai 1 mahAcarya kI surakSA 2 abhaya bhAva kI sAdhanA inhIM donoM dRSTiyoM ko bArAdhanA karatA huA sAdhaka vivikta zayanAsana pratisaMlInatA tapa kI upAsanA kara sakatA hai| isameM mana, vacana evaM zarIra tInoM ho yogoM kI, indriyoM ko pratisaMlInatA samAhita ho jAtI hai / isa prakAra anazana, UnodarI, bhikSAcarI ( vRtisaMkSepa) rasaparityAga, kAmavaleza aura pratisaMlInatA - yaha chaha vAhya tapa kA varNana samApta hotA hai / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 385 - japa kA svarUpa dharmakathA bhI svAdhyAya hai cAra prakAra kI dharmakathA 5 dhyAna tapa caMcala mana mAnasika ekAgratA kA sAdhana : dhyAna dhyAna kI paribhASA dhyAna kI do dhArAeM AtaMdhyAna kA svarUpa va lakSaNa kA ratA pradhAna rodradhyAna dharmadhyAna kA svarUpa dharmadhyAna ke lakSaNa va AlaMbana cAra anuprekSAeM dhamaMdhyAna ke anya prakAra piNDasthadhyAna va dhAraNAeM dhAraNAoM ke citra padaspadhyAna kA svarUpa baddhyAyati tadbhavati sisuvamA nakSaradhyAna bIjAkSara zabda pasaMpheta mapAtItadhyAna gusnadhyAna kA svAma amalAmAna mAra liga vAmambara Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacce mana se lo : gicchAmidumA' 'micchAmi dukka' : gabda aura mAya prAyazcita : Age kA nAma upasaMhAra . . . . 2 vinaya tapa vinaya ko tapa gayoM kahA? .. vinaya ke tIna artha anuzAsana mAtmasaMyama va zIla sabhyatA va sadvyavahAra vinaya kA phalA binaya yI mahimA vinaya ko sAta prakAra .. darzana vinaga aura anAgAtakA vinaya aura cApalUmI ugAhAra 3 payAparaya sapa paMcAyata kA mahatva aura mAma sevA nahI pA bhakti ? . . . savA gA uddezya gAyatta meM dasa prakAra mAtya kI vidhi 4 svAdhyApa ramkomA pApa prA. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa bar3hate jAo ! eka kaThiyArA thA, jaMgala se lakar3iyAM kATakara lAtA, peTa pAlatA / kaI pIr3hiyoM se yahI dhaMdhA cala rahA thA aura yahI hAla bhI ! roja lakar3iyoM kATanA, do cAra jAnA kamAnA aura rUsI-sUkhI sAkara so jAnA / vicArA daridratA meM janmA thA aura daridratA kI cakkI meM ho pisA jA rahA thaa| eka dina use eka satpuruSa milA / kaTiyAre kA hAla-behAla dekhakara use dagA AI / usane pUchA-tuma kyA kAma karate ho ? donatA pUrvaka kAThiyArA bolA-"roja sakAdiyAM kATanA, becanA aura sI-yUsI sAgara dina gujAranA ! basa vahI kAma karatA meN|" marapurA ne pUchA-karitA zima jaMgala meM kahA mATate ho?" madhigAre meM batAyA-"vahIM, pAsa meM jaMgala hai, yakI ra cApa meM samAhita sATo po, hI meM kaatttaa|" purako mahA---'TR gucha bhAge ho ! bhAga meM saMgana meM mApAra motto|" kA dina A gayA, use apanI nau mahinI Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 386 - cAra anuprekSAeM upasaMhAra .. 6 vyutsarga tapa nirmamatva ko sAdhanA- vyutsagaM vyutsarga kA svarUpa gaNa-vyutsarga ke sAta hetu kAyotsarga dehabuddhi kA visarjana kAyotsarga meM dhyAna kAyotsarga ke cAra prakAra vyutsaga ke anya bheda bhAvavyutsaga ke tIna rUpa upasaMhAra Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa bar3hate jAo! eka kaThiyArA thA, jaMgala se lakar3iyAM phATakAra lAtA, peTa paaltaa| kaI pIr3hiyoM se yahI dhaMdhA cala rahA thA aura yahI hAla bhI ! roja lakar3iyAM kATanA, do cAra AnA kamAnA aura rUsI-jukhI sAphara no jAnA / vinArA daridratA meM janmA thA aura daridratA kI cakkI meM hI pisA jA rahA thaa| eka dina use eka satpuruSa milA / kaThiyAre kA hAla-behAla dekhakara use dhamA AI / usane pUchA-tuma panA kAma karate ho? dInatA pUrvaka kaTiyArA bolA--"roga lapAdiyAM kATanA, canA aura masI-galI pAkara dina gujAranA ! basa yahI kAma karatA hai|" garaNa ne pUchA--"takAriyAM girA jaMgala meM pArA kATane ho?" pAhimAre ne mAyA--"vahIM, pAsa meM aMgana hai, yahI mare yAra meM nikAliyo kAhI mo, hI meM nATa " . .. parapula meM sahA--ma yuja Ane yahI ! Age jaMgalamA dina chA gayA, seThI mI hi milii| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 386 cAra anuprekSAeM upasaMhAra 6 putsarga tapa nirmamatva kI sAdhanA- vyutsarga vyutsagaM kA svarUpa gaNa-vyutsagaM ke sAta hetu kAyotsarga dehabuddhi kA visarjana kAyotsarga meM dhyAna kAyotsarga ke cAra prakAra vyutsagaM ke anya bheda bhAvayuga ke tIna rUpa upasaMhAra Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa 386 . . jo Age bar3hatA hai, vaha candana ko lakar3iyAM prApta kara letA hai, jo gaharA utaratA hai vaha motiyoM se jholI bhara letA hai| tapa kA mArga, sAdhanA kA patha kinAre baiThe rahane kA nahIM hai, jo kinArekinAre ghUmatA hai, jaMgala ke bAhara-bAhara zodhatA hai use kucha nahIM milatA, kintu jo isa tapomArga para Age se bhAge bar3hatA rahatA hai, aura Age ! khUba gaharA utaratA jAtA hai, vaha Atmadarzana rUpa candana, svarUpadarzana rUpa motI prApta kara letA hai| isIlie jaina dharma meM tapa ko vidhi-bAhara se bhItara kI ora bar3hatI hai / antarmukhI hotI hai| tapa kA krama isI prakAra batAyA gayA hai ki sAdhaka nirantara Age se Age eka tapa se dUsare, dUsare se tIsare sapa kI ora satata bar3hatA hI jAtA hai aura candana evaM motI prApta kara letA hai| bAhya tapa kA varNana hamane pichale prakaraNa meM kiyA hai| sAdhaka vAhya tapa taka Akara hI nahIM ruka jAtA, vaha bAhya se AbhyaMtara kI ora gatizIla hotA hai / sadgurudeva use preraNA dete haiM- mAdhaka | aura Age bar3ha ! Abhagantara meM gaharA utaratA jA ! yaha tule yaha milegA, jo Aja taka nahIM milaa| ananta ananta janmoM meM jo nahIM milA,vaha sajAnA mila jAyegA / jarA Age yAtA jA / tapa kI gaharAI meM utaratA jA ! deza ! dhAbhyantara tapa meM mana ko vizuddhi, saralatA aura ekAgratA kI vizeSa sAdhanA hotI hai| bApa tapa kI sAdhanA se mAdhaka apane rAna go, maga ko sAba letA hai, sahiSNu banA letA hai aura usakA naMzodhana pAra letA hai / viguna maga mIhI tira ho sakatA hai, vinaya ho sakatA hai, dhyega meM lIna ho samatA hai, bora saya mamatva se mukta bhI ho sakatA hai isIlie gAhA mapa se mAra ko ora pAne go se chaha sIviyAM janadharma meM gAI gii| ETATAR To gati sAmanA kI bhI godiyA batAI gaI hai, jinameM pAnI gIlI - maaynit| bhUla karane kI mA TIME mAramA pasabhAmA samAna ma Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM rAma roja kI apekSA Aja usakI lakar3I dugune bhAvoM meM vikii| dUsare dina yahI satpuruSa milA / usane phira yahI bAta mAhI-"kucha Age bar3ho !" mAhi.. yArA aura mAge gayA, Aja aura acchI lakar3I milii| boM roja-roja bA Age bar3hatA napA, aba use bar3hiyA imAratI lagAr3iyAM milane lgiiN| ... bhArI meM hI use mahIne bhara kI kamAI hone lgii| satpuruSa ne phira se eka dina preraNA dI / ruko mata ! aura Age bar3ho ! kaThiyArA jaMgala meM rAya dUra calA gayA / Aja use nandana ke vRkSa mile / usane jagohI vRkSa ko gATA, mArA jaMgala cayana kI mAra se mahaka uThA / kaTiyArA bahuga prAnna bhaa| . eka bhArI bAMdhakara yaha le gayA aura bAjAra meM denA to basa usake janmabharaH / ko daridratA dUra ho gaI ! eka AdamI samudra ke kinAre baiThA sopaM aura maMtie bInatA rhtaa| bAjAra meM use thecamA nAra-: Ane mAmA letA aura nane nayAbhara apanA peTa bhara letA / eka dina gilo satpuraSa ne use pUchA-samudra me kinAre. maMThe / jayA karate ho? usane mahA-- mI aura patie baToratA hai ? gAya se? yA to merA pustaunI ghaMzA hai ! pAnI mAtra meM gahare nahI jAra? makAne -- ma unI ! degA to ho ! manaTa meM pAnI ugaa| use kAhI mulAyAna mAra mAre giyoM ! bhigo / ma phira bhI marane . ETAIL nA gayA / samuha hai garbhapAna mAre dima namaH Itant ma aura Imarama goM ko bImA ! ---- freifer pAyA gahare pAnI pNch| meM opo ho sAre . Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa 361 . prAya: pApaM vinidiSTaM cittaM tasya yizodhanam / -prAya: kA artha hai pApa aura cisa kA artha hai usa pApa kA vizodhana karanA / arthAt pApa ko zuddha karane kI kriyA kA nAma hai-prAyazcitta ! eka anya AcArya ke matAnusAra --'prAyaH' nAma aparAdha kA hai / unakA pAthana hai -- aparAdho vA prAya: cittN-shtiH| prAyasa citta-prAyazcitta-aparAdhavizatiH / - aparAdha kA nAma prAya: hai aura citta kA artha hai-zodhana ! jirA kriyA se aparAdha ko zuddhi ho vaha prAyazcitta hai| prAkRta bhASA meM prAyazcitta ko pAyacchita kahA jAtA hai / 'pAyacchitta' zabda ko vyutpatti karate hue AcArya kahate haiM pAvaM chidai jamhA pAyacchitaM ti bhaNNai teNa / ' - - 'pAya' nAma hai 'pApa', jo pApa kA chedana karatA hai arthAt pApa ko dUra kara detA hai, use kahate haiM-pAyacchitta / daNDa aura prAyazcitta prAyazcitta sI ena zabda-paribhASAoM meM yahI spaSTa hotA hai ki pApa kI vizuddhi ke lie, dogako viguddhi ke lie jo kriyA-(pannAttApa evaM taparagA) kI jAtI hai une prAyazcitta kahA hai| manuSNa pramAdavaza anunita kArya kara letA hai, dogasevana kara letA hai, aparAdha kara letA hai| kintu jinakI AtmA jAgarUka hotI hai, parma-apa kA viveka rapatI hai, paralokagugAra kI bhAvanA jisameM hotI hai, yaha usa anunila AparA ke prati mana meM panAtApa karane lagatA hai, yaha doSa mATe yo mAMti usare hadaya meM gaTagAne lagatA, aura jona meM mauta para mAphI mudi karane kA prayatna karatA garano ne gamA apanA doranTa karatA hai, jo usane FE prAlita kI prArthanA karatA hai. aura gurana meM se prAyagnirogya .. RIT 153 . . . Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / avastA meM baiThe haiM,asAvadhAnI aura vismRti kA doSa dUra nahIM huA hai,tabAra koI doSa lage hI nahIM, koI bhUla na ho - yaha kaise kahA jA sakatA hai ? aura kahane para mAnegA bhI kauna ? goMdhi mana-vacana evaM zarIra kA yoga garidAra hai, janala hai, usameM kahIM bhI kagAya bhAva kA mizraNa huA ki phira yo bhane binA nahIM rhegaa| koI yaha kahe ki maiM dina rAta dharmamaya vikAroM meM ho mAgAI, gulame koI doSa nahIM ho sakatA, koI bhUla nahIM ho sagatI, to isa chadamastha kA yaha dAvA baisA hI hai ki aMdhA kahe- maiM kabhI ThokAra nahIM mAnA . jaina dharma aura bhArata kA, vizva kA pratyeka dharma , yinAragaH gA mAnatA hai . ki manuSya me bhUla hotI hai, doSa hote haiM, kintu sAtha hI usa bhUla ko sudhArA bhI jA sakatA hai doSa ko vizuddhi bhI kI jA sakatI hai| yama para manamA gabbA laga sakatA hai,mIra meM roga ho sakatA hai, kintu samajhadArI isa paccA turanta mApha kara diyA jAya / goga kI cikitsA karaNe zarIra ko ramaka banA liyA jAya / isIlie kahA jAtAmala karanA samAna hai, bhUna so svIkAra karanA, paTina hai. bhUna kA gubAra karanA aura bhI kaThina hai| vA AdamI yahI , matpuruSa yA mAghara yahI hai jo bahasa dina kArya kara gA / jaina dharma meM isa bhAna sudhAra ko, dIpa-vimudigo bArA mAtra diyA yahAM tamaH zige bAdhyataH mAna liyA hai| yoga-miti , lie mAmila karane vAle ko mahAna paravI mAnA gayA, moma gAya bhI mATo jAtI hai / aAnoM ko mAraha prAyazinAsA ke lie meM bhI kAma meM mAnA nitana hinaa| prAvita kI paribhASA Tari AE lA detAnA moti vimAna RTE A fter kohI mini mAga xxmaite bhojAgI / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa usakA karja cukAne ke lie gAMdhI jI ne ghara se eka tolA sonA surAyA aura dukAnadAra. kA karja cukA diyaa| pharja to cuka gayA, kintu corI ke pApa se hRdaya bhItara hI bhItara jhulasane lgaa| pazcAttApa se hRdaya vaicena ho uThA, jaise bhItara meM bhayaMkara Aga jala rahI ho| ve apanI isa pIr3A ko saha nahIM sake / mana huA abhI jAkara pitAjI ke caraNa par3ha leM aura aparAdha svIkAra kara kSamA mAMga leN| kintu pitA ke sAmane jAne meM zarma bhI bAtI thI, Akhira eka patra likhakara unhoMne apanI corI kI ghaTanA btaaii| svayaM ko dhikkArA aura bhaviSya meM kabhI bhI aisA aparAdha na karane kA dRr3ha saMkalpa kiyA / samatadAra pitA ne bhI unheM premapUrvaka mAphI dedI / isa pazcAttApa ke bAda gAMdhIjI ne kabhI bhI punaH corI nahIM kii| yaha hai pazcAttApa rUpa prAyazcitta kA pariNAma ! daMDa meM aisA hRdaya parivartana nahIM ho sktaa| isalie zAstroM ne sAdhaka ko apane doganA svayaM mAya zinata karane ke lie prerita kiyA hai| anta:preraNA se prerita sAdhana jaya gurujanoM ke samakSa prAtA hai tabhI gugajana use prAyazcita hI hai| pratisevanA dhanAma zeSa-royana pAra pani bhUna maranA, aparAdha karanA, doSa gevana karanA manuSya ko mAmAlA manAvati hai| jaina manovijJAna ke anusAra hara sAmAnya prANI hama manovadhi nA hotA hai, koI bhI saMsArI manuSya kabhI bhI aparAdha para maratA, pinI gomoI gAraMTI nAhI yamoMki kisa samaya ga. mana meM pramAda va kalAma nAsA pravana hoche, koravA doSIpanagaramA madana nahI piyegI, jAnI manuSya ugama Ayega ra dha niyaMtraNa gha.ma. gAmA , vilI jaga prakAra meM sAkSI ko lekara yA jAtA hai / Apufor waifeogI kA Rritr moTo zrImAna ra mAtA FAIR AfrimAI ma TrafnayamAna Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgama meM sA artiki, tuma isa yoga-viti lie amuSa. FREE ra bhAro ! bama, kSetra meM mahI prAyazcita kI prakriyA nIti meM aparAdhI ko diyA jAtA hai, yahA~ aparAdhI svayaM momomArI nahIM karatA, yadi svIkAra bhI hai to usake prati mAni nahIM kI glAni bhI ho taba bhI yaha usake lie mAMga kI / dera mila bhI jAtA hai to prasannatA aura imAnadArI sArA pAgahI karatA / jayati mAtama nIti meM dono sma free mA hai. pApa se prati usake hRdaya meM tIna glAni hotI hai, aura nimAra yA apane Apa ko halakA, prasAda aura pavitra anumAna mA prAyalita aura yaMTa meM gAda kA bar3A antara hai| tI . para bhArata ke samasta pApoM meM mA. me lie prAyazcita mA . prayo misAna pAra meM aTaka gara raha jAtA hai, mI manI para mamatA / aparAgo meM mana ko zArI prAcina momovI meM Apako digadagAra detA / meM hAlA ko aura METra bhAbhA bar3hAyA jAtA mani bhI aura mAda banA mAnaniya mana aura meM mAmalA, je evaM nAmamA bhAta FEAT prAmagira ra doSI mAyaka, froinor. fnA mAna aura pro . same nideDa aura mAnisa ma. gADi prA. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa 365 - sAdhaka-jIvana meM jaba ye cAra prakAra kI ApattiyAM AtI haiM to na cAhate hue bhI vivaza hokara use apane kalpa ke viparIta AcaraNa karanA par3atA hai| aise samaya meM hiMsA, jalataraNa, vidyA prayoga, Adi karake svayaM kI, saMgha kI evaM rASTra kI rakSA karanI par3atI hai| usameM dopasevana se Ananda va susa prApti kI bhAvanA nahIM, kintu saMyama va saMgha rakSA kI bhAvanA rahatI hai| isIlie bahalalpa bhApya ke kartA AcArya saMghadAsa gaNI ne 'pratisevanA ke do mUla bheda kara diye haiM rAgaddosANugatA tu dampiyA phappiyA tu tadabhAvA / ArApato tu phApe, virAdhato hoti dappeNaM // 1 rAgata papUrvaka kI jAne vAlI pratisevanA dapikA hai aura rAgar3ha pa se rahita (Apatti kAla meM paristhitivaza niSiddha AcaraNa karane para) pratisevanA kalpikA hai| nAllikA pratirovanA meM saMyama ko vigadhanA nahIM hai, kintu capigatA meM nizcita hI saMyama kI virAdhanA hai| bhApatpratimeyanA meM AnAyaM meM ukta kathana ko AdhAra mAnArahI bhAra grangoM meM gira nA banAramA Adi anema pavAda mAgA gA ullaMga nigA hai| zAnti pratiropanA- karaMge yogya AhAra Adi meM maMhAra maMdira ho jAne para bhI jo mahaNa mAranA / 7 sahamApAra pratiseyanAmA akasmAta bhoI mAya jAti ho nAmamA nimA coge-samajho nilama vigAra degaa| mA atisevanAne abhiprAya mAniyA sapA bama, mA bhAratamA kA pradeza pratimevanI - mI maziga Adi al 2. gAya yA TETA meM naI bhI Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ br+ p nr; 3 - 3 // - , : = {rt 1 k- sM- , au3 Tr if I frskb. z , , tivITf X/ srirtr // } 't frt; , irri X/ X/ kf;gPi / r ,, : (kf | shaak*tgiii]de 'i mrilfa ' ! k 3 ns- 3r7 -:1 rt b pliti it? ', - p tss:, 11, rigfr, eifr, ts-tor-, k kh0 X/ X/ k is 7: * fr; it { , gtsr haau :) ; *, ; zi'i - : :|: : 1: ff : 5.1ts } fr 7isiir f; X/ in 3 f lkM ary / : k kaafa'if s ts i, f , :r, -t ri fr:Tfthb-s b-3 tsthaa-nn // - ; : f} X/ waar* 3Y= | shu irriir zf4fif l 3 p s p :: tse f*tsx }}rrrt 1 3 a zrn, bsr, - f , ri} *i} 3 chur p ; r't - : , ps X/ X/ 3, sku- ::ri; r 2 : p ss ; t;p :: 1:lts, , , , tsy 1 / -- : , , , , , 9 s 7 t 3 rgyun- Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta taMpa hai, isameM dopa sevana kara sAdhaka vApasa usakI bAlocanA kara apane vidhi mArga meM lauTa jAtA hai| ___ ukta kAraNoM se jo dopa sevana hotA hai, sAdhaka usake lie mana meM pazcA ttApa Adi bhI karatA hai, aura jahAM, jaba, jisaprakAra ke prAyazcitta kI vidhi hotI hai, vaha pUrNa kara AtmA ko zuddha banAtA hai / prAyazcitta ke bheda yadyapi doSa vizuddhi rUpa prAyazcitta mUlata: hRdaya kA parivartana hI hai / kintu doSa va aparAdha ko gurutA, tathA stara ko dhyAna meM rakhakara usako aneka bheda bhI kiye gaye haiM / kabhI-kabhI sAdhaka se bahuta sAmAnya aparAdha hotA hai, aura yaha suranta usake lie pazcAttApa karane laga jAtA hai| usa pazcAtApa se hI usakI zuddhi ho jAtI hai, anya kisI prakAra ke tapazcaraNa kI Ava. zyakatA nahIM rhtii| kintu kabhI-kabhI aparAdha bahuta bhArI hotA hai. mAdhaka usake lie pazcAttApa to jarUra karatA hai, kintu usa doSa kI zuddhi ke lie kucha tapazcaraNa Adi pI bhI AvazyakatA hotI hai| yadi aparAdha para panAtApa na ho, usako svIkAra na kare to usa sthiti meM aparAdhI ko prAyazcitta nahIM diyA jA sakatA ki jo doSa svIkAra karane ko bhI pAra nahIM, . usakA hRdaya guTa kahAM hai? sAla pahA hai? jaba hudama sarala nahIM to prAyahivasa usakI yayA priyuddhi pAra samegA? prAyazcita koI jala zo nahIM jo para bagarA apane Apa kA da. agni to nahIM hai, jo apana-jApa ma cha alAsI jAe. hA jaba bhI hai, mana bhI hai. kintu bharA baMdhA mAdala hai, panha go baMdhI zani jaya ra mahAmo sabhI mapAI momo, ani namAo aura sara hI sAlo sabhI narama hogI mI, sArA mAnAra, rAdhI ko manAyanA kI prAtinizipa jAgA , if bhAra bhara meM Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janagama meM pratibhA nA kisI para jhUThA mAlaka Adi nagAnA / kAya Adi kArAgA kI vivAdhanA nIno ke antargata mAnI jAtI hai| 10 vimarza pratimevanA - jAna-bUjhakAra, zinArapUrvaka zeSa sevana karanA-- melA Adi gatI parIkSA meM lie gale prazna pUchanA, doSa svIkAra karAne .. kanie dhamAAnA, jhUThA Aropa lagAnA Adi / mAnAmoM ne batAyA hai ki ina dasa kAraNoM se tita ho mApaka apane pAdita meM doSa lagAtA hai, yA doSa laga jAtA hai| ina do kAraNoM ko bhI kAra kAraNoM meM annahita kara diyA gayA hai.-----. thA, 2 miyA , amAna aura 4 gAvI dAna / da, pramAda bAra deSa meM mArapayo doSa laga jAte haiM, unameM prApa .. viga, madAya kI pariNati ho muTana rahatI hai aura usakAraNa rAyama prati soyA yA pitA rahatA hai| nA, Apatti aura dila meM, gari nAritra pani uzA kA bhAya to nahI rahanA frntu vikaTa paristhiti mApane para usako vimagara . yA ko pAra kara liyA fti meM pahaMgomA prapana - bhArata popI liyA jAnAti se hAra damAmA mevana garakAza hamameM mAnA jala mAbhimAnane kI rhii| Hoga aura sAmAna meM FREE . azA mA bAma yA vimAra - rola nagA dina frex nadine para bhI . R E ET: ANTRA Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcittataMpa Rec kArya nahIM hai / para nindA to hara koI kara sakatA hai, dUsaroM ke doSa dekhanA sarala hai, kintu apanA dIpa dekhanA aura apanI nindA karanA bahuta kaThina haidoSa parAe dekhakara cale hasate hasaMta / apane yAda na Avaha jAphA Adi na aMta ! pApa kA bhaya hotA hai, doSa apanA doSa tabhI najara AtA hai jaba mana meM ke prati pazcAttApa evaM glAni hotI hai tathA mana sarala hotA hai| isalie AlocanA meM sarvaprathama bAta hRdaya ko saralatA hai / vAlaka jaisA sarala hRdaya karake apane doSoM ko guru ke samakSa prakaTa kara denA caahie| bahuta se pApa aise hote haiM, jinakA aura koI prAyazcitta nahIM hotA, saralatApUrvaka prakaTa karane se hI unakA prAyazcita ho jAtA hai, una doSa kI zuddhi ho jAtI hai / vAcArya ne batAyA hai jaha vAlo jayaMto pajjamajjaM ca ujjayaM bhaI / taM taha mAtoejjA mAyA maya-viSyako u bAlaka- jo bhI ucita yA anucita kArya kara letA hai yaha saba sarala nAva se kara detA hai / unake mana meM koI durAva-hirA yA nahIM hotA / eka pratika hai kA seojana milane ko bAyA | bhItara baiThe meM, bacce ko kahA --- jAo ! bAhara se AvAja lgaaii| mAha kaha do, hAM nahIM hai| bacce meM Akara ne kahA hai- pitAjI kAM nahIM hai! nApa devi-pitA ne voTa basapA para to jhUTha bolane meM bhI kahA--unakA pitAjI yahAM nahIM hai|" "vAjI ne kahA sAdhanA me lAma zrI hRdaya kI itanI hotI hai bhI nahIM kue se karAyA nama 1 sofing is ent Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM 1 AlopArihe AlocanA 2 pahiraphamaNArihe-pratikramamAha 3 sadumayAriharAdunayAI 4 thiyegArihe---vivekAha 5 bigArihayutmahiM 6 tayAri tapAhaM dArida-~-chedAI 8 mUlArihe ---mUlAI 9 agayApAriha-anayasyApyA 1. pAraMripAriha-nAgacikAI AsosanA manAma bopa-svIkRti ga prAyazcitta meM sabase pahalA prAya nita-AnocanA hai| AtInagA zabda Aja guga meM bahuta vyApama aura pratisAda hai| kisI bhI nie meM munAmInI mAranA, TIkA-TippaNo athavA kisI ko koI guma-- boramabandhI garga karanA AlocanA kahA jAtA hai| nidhA meM prAcIna yA meM AlocanA kA pucha dUsarAhI amitA hai| yahAM dUsaroM meM guma gopa ko samIkSA to koI prayogahI nahIM, pAsA savAmI para hai, kAma ko deganA aura syamA sudhAra karanA hotA hai| isalie bhoganA mA bhI yahAM yahI kiyA hai REAT dAra masala ranoM ke samakSa prakaTa mAra denA bhiinmaa|" AmAoM ne referpitA satoSAnAM locanA---guTaramAkAnAbhAlopanA - Io ko mAho. hI roga? Irrier denA pra Enter * . xxmAra Ere stri tsts bhaau akhn-sbs aaattbsaayaa k 3waa- ss nn : | , ls, 1 Ftsau- .marwanawwamrememe Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa apanI tabiyata kA dhyAna rakhanA cAhie, roga ho jAne ke bAda yadi koI soce ki aba DAphTara yA vaidya ke pAsa jAvUgA aura logoM ko patA calegA to loga mujhe 'logo' 'cImAra' samajheMge yadi aisA socakara koI apanA roga chipA gAra baiThA rahe, to kyA vaha svasya va prasanna raha sakatA hai ? svasthatA tabhI rahegI jaba roga dUra haTa jAyegA, usakA upacAra kiyA jAyegA, isI prakAra jIvana meM nirdopatA aura prasannatA bhI tabhI jAyegI jaya doSa ko prakaTa kara usakA prAyazcita kiyA jAye ! jIvana meM ullAsa, gana meM halakApana aura hRdaya meM nimalatA tabhI prApta hotI hai jaba vyakti kA antarajIvana nidoSa ho / gautama svAmI ke prazna para bhagavAna mahAvIra ne batAyA hai ki mAlocanA karane se sAdhaka mAyA, nidAna evaM miyAdarzana rUpa tIna zalyoM ko nikAlakara dUra kara detA hai, kAMTA nikAlane ge jaise guNa - anubhava hotA hai, vaise hI ye zalya dUra ho jAne se havA meM apUrva mukhAnubhUti hotI hai, saralatA aura nidopatA lAtI hai tathA antara-AtmAsile hue pAgala kI zAMti prasannatA evaM ullAsa se gamakA uThatI hai|' AlocanA karane vAle ke mana meM pahale yaha nagalA jagatA hai ki gadi meM mata pApoM kI AlocanA nahI karagA to merA ihaloga bhI ninditA hogA, para-loyA bhI nidita hogA tathA mere bhAna-darzana-pAdira bhI dUSita ho jAyege-malie mujhe apane pApa kI AlocanA para jIvana ko pAgasvI gayA zAna dazaMga Adi ko niyoM banAnA caahie| ___ AlocanA phona kara sakatA hai? AlocanA mArane vAle mAya zoma , mAnA aura minAra at areoka paraloka meM madada meM yA vimAna mA so maiMne bhI sAnoranA nahI kI. poTAmotoko namI mamatA maam, kAma : . . 2 // Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janama meM aura namakA ! yasa sodhA sarala hokara apanA doSa svIkAra kara megA! mAmAlInanA / kRpta pApoM ko AlocanA jaba taka nahIM kI jAtI sAdara meM pAgalpa (koTA) hatA hai / usa avasthA meM pinA AloganA Freo yadi mRtyu ho jAya to yaha sAdhaka dharma kA nirAdhanA ko jAtA hai| pani AlocanA kI bhAvanA jaga gaI, mana mArana ho gayA aura AlocanA - nahIM kara pAyA to usa sthiti H lie-AmA bhadrayA ne go gahA rAra . risarala mana meM bAlocanA karane kI bhAvanA jagane para bhI mAnA kI vidhi ho jAtI hai| yadi koI pApoM kI AlocanA karane meM lie guru ke samakSa jAtA ho, bIra rAste meM kisI Aga.smika dhAraNa matyu ho jAye to yaha bAnonanonmugma sAyaH (AlocanA mAna liya zinA bhI) bArAka hI hotA hai kyoMki usako bhAvanA sarama aura pAra meM prati paranAnA kI thii| AyuSa kSaya ho jAne ke kAraNa yaha AlocanA karanI pAnA, kintu idara samA garala ho gayA thA, saralatA ke mAmalo apane bhArahI ho nuko do| bhagavAna mahAvIra ne batAyA hai ki manuSya pApa garama zAmA meM pApa ke prati Apati, rAtA hai, use pApa nahIM banA pApA bhI monAyi cinArA sAsa nahI malegA rApana bAre mana meM pAyA padA nahIM hotA aura maha pAya ME bhI ko bara mayAdi koI goce ki doSa ko svaramA saugoM meM bhI pI, , pratika mAna-sammAna paTa jAyegA, gora mura zetI : nAgArama bharamA mAhie, mA ra sAmAna paayaa| ....... ...... .... ... ..... Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 prAyazcitta tapaM vaha modha nahIM karatA, kintu apanaM dopa ko hara sthiti meM zuddhi karanA cAhatA hai| 8 dAnta--indriyoM kA damana karane vAlA --prAyazcitta rUpa meM kaThora tapazcaraNa Adi milane para bhI usaphA pAlana karane ko taiyAra rahatA hai, indriya-vipayoM kI anAsakti ke kAraNa vaha prAyazcitta ro na to karatA hai aura na anya prakAra kI lolupatA rahatI hai ataH aisA vyakti AlocanA kara sakatA hai| 6 amAyo-sarala hRdaya vAlA vyakti kabhI apane pApoM ko chipAtA nhiiN| vaha khule dila se hara samaya apanA doSa svIkAra karane ko taiyAra rahatA hai 10 apazcAttApI-apanA doSa svIkAra kara lene para jisapo mana meM kamI pazcAttApa nahIM hotA ki maiMne aisA kyoM svIkAra kara liyA ? yadi chupAyA satA to sapA ho jAtA ? isa prakAra AlocanA ke bAda meM anutApa na karane vAlA AlocanA kara sakatA hai, aura bAlocanA karake vaha hRdaya meM hulApana anubhava krtaa| nahAraNoM para sUkSma picAra piyA jAya to anubhava hogA ki pratyeka kAraNa sA hai jo vyakti ke jagAI dara ko guredatA rAnA hai| inameM meM koI bhI gupa yadi kisI meM hogA to pahale to yaha pApa ko bhora par3ane meM hI saMkoca eregA, bhUla, amAna kA paristhiti maga pApa kara liyA ho yA phira gupacApa nahIM para sakA, umA hudA mInara-sI-bhItara merisa zaramA gogA jina! gurajanoM meM namakSa ! apanA pApa praraTa kara aura uIT vAle ! nA AT TmAroM meM fir. mA mA TopIya maga, mAsA meM nima milA aura pratikAra ho yA prA prApaEET f ami lAmA gr mer Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 . / jaina dharma meM sapa paleza, kezaloca Adi kaThora kaSTa sahana kI saba kriyAeM bekAra ho jAyegI, paraloka meM na kevala maiM sAdhanA kI dRSTi se daridra hI rahUMgA, kintu puruSa veda ko khokara strI veda kA bhI bandhana kara luuNgaa| isa prakAra kA vivegamaya ciMtana kara sAdhaka AlocanA ke lie mana ko taiyAra kara letA hai| AlocanA karane vAle kI manovaijJAnika sthiti kA citraNa karate hue zAstra meM batAyA hai ki nimna dasa guNoM se sampanna vyakti kRta pApa kI Alo canA karane meM kabhI pIche nahIM haTatA / ' ve dasa guNa ye haiM--- 1 jAtisampanna - uttama jAti vAlA-vaha vyakti prathama to aigA burA kAma karatA nahIM, jisase loka niMdA aura AtmA dUSita ho, yadi bhUla se kara letA hai to zuddha mana se usakI AlocanA ke lie bhI prastuta rahatA hai| 2 phulasampanna--uttama kula vAlA-vaha vyakti jo bhI prAyazcitta letA hai use pUrA pAlatA hai, tathA punaH dopa sevana nahIM karane kA sakalpa bhI kara letA hai| 3 vinayasampanna --- vinayazIla vyakti bhUla karane para bar3oM kI bAta mAna / kara usakA prAyazcitta kara letA hai| 4 jJAnasampanna-jisake hRdaya meM jJAna hogA yaha jAnatA hai ki mokSamArga kI ArAdhanA ke lie kyA karanA cAhie aura kyA nahIM ! akArya kara lene para turanta usakI zuddhi kara lenI caahie| . 5 darzanasampanna praddhAsampanna vyakti bhagavAna kI vANI para vizvAsa rAtA hai, yaha samAnatA hai ki gAstroM meM doSa ke lie jo prAyazcita kI vidhi batAI hai vahI hadaya yo bhuddhi karane meM samaya hai| 6 cAritrasampanna-uttama pArita vAlA TAkti apane mAnisako nirmala gagane me lie donoM kI AlocanA karatA hai| 7 kSAnta kSamAzIla vyakti meM itanA hotA hai ki do kAraNa meM guramoM ko paTavAra, vihAra va bhAganA Adi milane para bhI 1. maga ma 23 nayA mAMga Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa 401 kabhI aisA prasaMga Aye ki inameM se koI bhI na mile to grAma yA nagara meM bAhara jAkara pUrva-uttara dizA meM muha kara, vinamrabhAva se hAtha jor3akara apane aparAdho va doSoM kA spaSTa uccAraNa karanA cAhie aura arihaMta-sila bhagavaMta ko sAkSI me apane Apa prAyazcitta lekara muddha ho jAnA caahie|" yaha to huI eka vizeSa paristhiti kI bAta ! vaise sAmAnya niyama yaha hai ki AlocanA kisI bahuzruta gaMbhIra pramaNa ke pAsa karanI caahie| jI nyAyAdhIzapada ke lie aneka prakAra ke adhyayana, anubhava Adi ko zreNI rakhI jAtI hai, jo anubhavI ho, aneka viSayoM kA vidvAna ho, gaMbhIra ho, aparAgI ke sAtha pakSapAta va riyata bAdi kA zikAra na hotA ho. use ho gyAnAdhIza me mahAna pada para vidhAyA jAtA hai, vaise hI dharmasaMgha meM AlocanA dene vAlA eka prakAra kA nyAyAdhIza hotA hai| prAcIna rAjya vyavasthA meM to nyAyAdhIza ko 'dharmAdhyakSa kahA jAtA thA / vAstava meM nyAya aura dharma meM bahuta hI nagayoM kA sambanA hai, 'satya' donoM kI hI mUla kaTI hai / to dharmasaMghoM meM bhI AlocanA dene vAlA, doSI kA aparAdha sunane cAnA mucha viziSTa honA nAe ! mAna meM AlocanA dene vArade kI ATha vizeSatAeM banAI 1 AsAramAn---bhAnAra mepr| 2 mAghArayAna--( mAtA-ko samUpiro, suno vAlonahAre bhImara moramApUrvaka vicAra karane 3 sayAna Aga, pusa, AdhA pAaura jIrakAra pAyoM meM TEENA mA pratinidhi, TE f: , p s s s p waante yp7tt // ,3 p ph s p s s 3:s- aaa, : X/ , tstg Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 jaina dharma meM tapa kramaNa ! kintu vAkI kucha prAyazcitta jo haiM, ve gurujanoM Adi ko sAkSI se hI kiye jAte haiN| prAyazcitta kartA cAhe alpajJAnI ho, athavA zAstroM kA ghuraMghara, kintu jo prAyazcitta guru sAkSI se karanA ho use to vaise hI. unake samakSa jAkara karanA cAhie / yaha nahIM ki "mujhe to saba zAstroM kA jJAna hai, mujhe kisI ke pAsa jAne kI kyA jarUrata hai ?" yadi jJAnI ke mana meM aisA vicAra mAtA hai to isakA kAraNa hai - use dUsaroM ke samakSa dIpa prakaTa karane meM lajjA yA apamAna kA anubhava hotA hai, yadi aisI bhAvanA hai to phira saralatA kahA~ ? binA saralatA ke prAyazcitta kasA ? dUsarI bAta yaha hai ki acche se acchA vaidya bhI apanA ilAja svayaM nahIM karatA / kahA hai-- . jaha sukasalo vi vijjo annassa phai attaNo bAhi / vijjubaesaM succA pacchA so phammamAparai / chattIsaguNa samannAgaeNa, suTTa vi yvhaarphuslenn| .. para sakkhiyA visohi teNa vi avassa phAyacyA!' jairo parama nipuNa vaidya bhI apanI bImArI dUsare vaidya se kahatA hai aura usase hI cikitsA karavAtA hai, usa vaidya ke kahe anusAra kArya karatA hai, vaise hI bhAcArya ke chattIsa guNoM se yukta evaM jAna kriyA --- vyavahAra Adi meM vizeSa nipuNa hone para bhI pApa ko vizuddhi dUsaroM kI sAkSI se hI karanI caahie| kyoM ki aisA karane se hRdaya ko saralatA kA paricaya milatA hai, tathA dUsaroM ko bhI sarala evaM vizuddha hone kI preraNA milatI hai / / jaina nAbArazAstra ke pramurA nUya vyavahAra sUtra meM isa viSaya kAspATa ullerA kiyA hai ki bAlocanA kisake pAsa gAranI cAhie? batAyA gayA hai - "rs. prathama AlocanA apane AnAya, upAdhyAya ke pAsa karanI caahie| meM na ho to sAMbhogimaH vazruta sAdhu ke pAsa, una abhAva meM samAna vAle yA bhuta mA ke pAsa, unake abhAya meM paramAlA (jo mApana yA bAra zrAdaH prata pAla rahA ho kintu pUrva pAna meM mama pAlane meM prAyazcita vidhi mAmaze, gi, ko) zrAyara meM pAsa, usakA bhI abhAra ho ko ni para AdinoM meM pAna apane boSoM ko AnAcanA garI pA sAra 1 vAra mo mAyA 1.13. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyadivasa tapa bAlocanA ke doSa bhagavatImUna meM lAlocanA ke sabhI pahaluoM para kAphI gaMbhIratA ke sAtha vicAra kiyA gayA hai| jahAM AlocanA na karane ke pa riNAma dikhAye gaye haiM, vahAM AlocanA kara lene ke sukhada phala kA bhI varNana kiyA hai / AlocanA lene vAle aura dene vAle kI mAnasika gaMbhIratA vivekazIlatA aura saralatA kA varNana hai, yahAM yaha bhI batAyA hai ki bahuta se vyakti mana sarala na hone para bhI logoM meM apanA prabhAva bar3hAne ke lie, vizvAsa paidA karane ke lie aura gurujanoM ko prasanna rakhane ke lie AlocanA karane kA abhinaya kiyA karate haiM / isalie ve lAlocanA karane meM bhI kapaTa ra mAnaka se kAma lete haiN| zAstrakAra ne unakA AlocanA kA doSa batAyA hai | bhagavatI meM batAyA hai ki yadi mana meM saralatA na ho to vAlocanA karane meM bhI prakAra ke doSa naga 407 jAte hai 1 Apatti-vAlocanA lene vAlA yaha sone ki jinake pAsa AyonAkara kA hai pahale unakI sevA Adi ka tAki ve hokara pAnage / kA eka ko jaine pahale rizvata dekara apane pakSa meM senA Adi karake dene jaisI manovRti hai| ko hI kI jAtI hai vaise hI manovRti ko prakSepa mAnA hai| 2 ghumA-pate choTe dIpa kI anumAna apane ko veSTA karatA ki Ama hai hai hai, anumAna kAlikA naa| * ko AjIvana apanA navIna / * samare (ina-niko Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 jaina dharma meM tapa 5 praphupha-Alocita aparAdha kA tatkAla prAyazcita dekara aparAdha kI zuddhi karAne meM samartha ho / kyoMki java dopI apane dopa va apa. rAdha kA prAyazcita mAMgatA ho to phira usameM vilaMba nahIM karanA cAhie / zIghra hI prAyazcita dekara zuddha kreN| 6 aparitrAyo AlocanA karane vAle ke doSoM ko dUsare ke sAmane prakaTa nahIM karane vAlA hoN| kyoMki AlocanA karane vAlA apane gupta rahasya prakaTa kara unakA prAyazcita letA hai, yadi AtonanA dene vAlA gaMbhIra na hokara chichalA ho, to vaha usake doSoM ko dUsaro ke samakSa prakaTa kara degaa| jisase logoM meM usakI hIlanA ho sakatI hai / aura phira usake samakSa koI apanA gupta doSa prakaTa karanA nahIM cAhegA / isIlie zAstra meM vidhAna hai ki AlocanA dAtA AlocanA / karane vAle ke doSoM ko dUsare ke samakSa prakaTa karadeM to use bhI utanA hI prAyazcita AyegA jitanA ki doSa mI nAlocanA karane vAle ko| isakA spaSTa artha hai--kisI ke doSa kA udAha karanA bhI bahata bar3A doSa hai| 7 niryApA-yadi kisI ne doSa gugata ra kiyA ho, kintu zarIra se azakta ho, bImAra ho, usakI zuddhi hetu jo prAyanita kA jaznaraNa vAdi diyA jAya use yaha pUrA nirvAha na kara sakeM to use yohA-dhor3A pArake prAyagnita deve aura unakI zuddhi kAnA 8 apAyadA-yadi koI doSa kArase usakI mAlocanA karane meM saMkoca . karatA ho, to jagedo chipAne evaM AlocanA karane ke bhAratayamita pariNAma samajhA kara bAlocanA karane ke lie pAramako / meM nidhana ho / hama samabhAlAnanA dene vAloM meM bhI ye vipanAnI mAga gAdiH AnInamA pAlo pAnA mamatA evaM vistAra garI pAma bhoganA hAra gare aura sva So guma ho gyaa| 1 mamamI 25 tamAzAnana mUSa 8 . Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa 401 vikalpa chor3a dene caahie| kahAvata hai-"asala meM sira de diyA to phira mUsala se kyA DaranA ?' to jaba mana ko, mAtmA ko dRr3ha banA kara dopa miTAne kI taiyArI kara hI lI to phira jo bhI daMDa mile usane kyA uranA? isa prakAra prAyazcita ko dasa bhedoM meM yaha prathama bheda huA AlocanA / mAlocanA ke sambandha meM jaina dharma ne bahuta sUkSmarIti se vinAra kiyA hai, sirpha vinAra hI nahIM, kintu ise jIvana-vyavahAra pA pramukha aMga mAnA hai| pratyekaH jaina nAhe vaha zrAvaka ho, yA zramaNa, jIvana meM pada-pada para apanI AlocanA----arthAt mAtmAlonana-AtmanirIkSaNa karatA rahatA hai / sAmAvigA lete hue sabase pahale vaha apane pUrvakRta pApoM kI mAlocanA, niMdA, aura nahIM karatA hai| pApoM ke prati ghRNA (gahI) gAranA---yahI to jaina dharma kA mUla tatva hai| usakA kahanA hai, 'pApI meM nahIM pApa se ghRNA gAro / pApI mI nahIM, pApa kI AlocanA gge| isa pragaga meM bhagavatI gAgA emaH nimna prazAraNa badAmI preraNAprada hai| emacA pAyaMsaMtAnona gAlAgave simaputra nAmAta aNagAra meM bhagavAna mahAnora ga spavitroM ne pUchA- Apa sAmANiko jAnate hai ? sAmANi hA bhAgako ? yadi galI jAnI hai to phira ko girA ? pani .. ! fer RT hAna hai| mAnAmagi If At ? sAmAjika Adi padAra pira yo '' saa bss :: pis, k p au , -- mmtsaa tso, s - ps pnnsaa nynyo 3 4 - // X/ X/ X/ } : { - ; : 7: s 3, ts bsgs- Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa . 5 suhuyaM (sUkSma)-choTe-choTe dopoM kI AlocanA karanA / __ 4-5 veM dopa meM zAyada yahI dikhAne kI manovRtti rahatI hai ki "jo bar3e bar3e dopoM kI AlocanA karatA bhI nahIM zayA yA nahIM urA, vaha choTe-choTe doSoM ko kyoM chupAyegA ? tathA jo choTe-choTe doSoM ko AlocanA kara letA hai vaha bar3e dopa ko kaise chipA rArAtA hai" dUsaroM ke mana para isa prakAra prabhAva DAlane ke lie yaha donoM prakAra kI dhUrtatA kI jAtI hai| 6 chana (pracchana)-lajjAlutA kA pradarzana karate hue guptasmAna meM jAkara AlocanA kare aura itanA dhIre va aspaSTa bole ki AlocanA dene vAlA pUrA suna bhI na sake / 7 saddAulayaM (zabdAkula)-dUsaroM ko sunAne ke lie ki dekho maiM AlocanA kara rahA hUM--jora-jora se bolagAra AlocanA krnaa| 8 bahujaNa (bahujana)logoM meM apanI pApa-bhogatA kA pradarNana kara prazaMsA prApta karane ke lie eka hI dopa yI aneka vyaktiyoM ke pAsa jAphara AlocanA krnaa| 6 anvatta (bhavyakta.)---oro agItAcaM sAdhu ke pAsa jAkara AlocanA karanA.-~-jise yaha bhI mAta na ho zirira atikAra gAramA prAyazcita diyA jAtA hai| 10 taraseyo (tasavI)-jisa dopa nI mAlocanA karanI ho, mI dora kA sevana karane vAle AcAvaM Adi pAsa jAgara ma mAnA meM AloganA karanA ki svayaM bhI ina yora manI hone ke kAraNa gucha adhika na pahanagage tathA prAyazigata bhI nAma dege| sAlocanA mArane mAneko ina doSoM meM banakara nikama se mAlocanA gAranI mAhie ! lohi jaya dopako nadi pAne kA kara nidhAhI noriyA yA loga mAga gada 1 mAyano mAramA sAmanA / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa apavitra duniyAM se nikalakara puna: apane pavitra bhAva loka meM Agamana kiyA jAtA hai-use jaina paribhASA meM pratikramaNa mAhate haiM / AcArya haribhadra sUri ne pratikramaNa kI bhAvAtmaka paribhANA karate hue likhA hai-- svasthAnAn yatparaMtyAnaM pramAvasya vasaMgataH ! tagha phramaNaM bhUyaH pratipramaNamucyate / -AtmA pramAda ke paza hokara apane zubhayoga se gira jAtA hai, aura azubha yogoM meM calA jAtA hai / taba phira se azubhayoga ko chor3akara zubha yoga meM AnA--para-pAna me punaH svasthAna meM loTa AnA-mI kA nAma hai-prati pramANa / ___ AnA hemacandra ne bhI pratipramaNa kI aisI hI vyAkhyA kI hai| unakA gamana , -- pratI phANa-pratiphamagaM / zubha yogebhyo'zubhayogAntaraM zAntasya zubhepa eva phamapAt pratIpaM namaH-- arthAt zubha yogoM se azubha yogoM meM gaye hue apane Apako punaH zubha gogoM meM loTA lAnA---prati pramANa hai| makSepa meM pratimA kA artha hai--mithyAtya, avirati, pramAda, mAya, azubha yoga-e para-gAya meM gAya kAmI AtmA calA jAtA hai, to use turanta apane samAya meM sampadaya, saMgama, apramAda, ramA Adi pagaM e zubha yoga meM ne AnA-..-azubha meM zubha kI ora moTa lenA, parabhAra se mAya AmA... mA nAma prati / meM mAna apane pApoMgA minI lA hai, MEE air meM xno parimAgarama pira 2. nimako pAne kA finit gra R, Firanta ....! Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 .... jaina dharma meM sapa saMjame" garahA yi yaM paM savvaM dosaM paviNeti, savyaM bAliyaM parigAe --- nahIM (Atma-nirIkSaNa aura pApoM ke prati ghRNA) yahI saMyama hai, isI ge saba dogoM kA prakSAlana hotA hai tathA saba bAlabhAva (mUkhaMtA-ajJAna) dUra ho jAte haiN|" syAviroM ke isa uttara se aNagAra kAlAsa vesiya putra ko pUrNa samAdhAna ho gyaa| to Apane dekhA ki pApoM ke prati gahA~, nidA aura mAlocanA-gahI saMyama kA mukhya-prayojana hai, aura usakI yahI upalabdhi bhI hai / AlocanA ge . dvArA-gardA kA~pApoM ke prati ghRNA kA gurujanoM ke samakSa usako svIkAra karane kA mArga prazasta hotA hai| pratikramaNa : pApoM kA prakSAlana AlocanA ke bAda dUsarA prAyazcitta hai--pratikramaNa / pratipramANa-jana jIvana naryA kA eka atyaMta mahattvapUrNa aura ati Avazyaka aMga hai / isIlie jIvana meM avazya karane yogya kAryoM meM isakI gaNanA kara isako 'Avazyaka' . kahA gayA hai / anuyoga dvAra mUtra meM sAdhu evaM dhAvaka ko lie chaha AvazyoM kA vidhAna kiyA gayA hai, vahAM coyA nAvazyaka kRtya hai-pratikramaNa / pratijamaNa-eka prAyazcitta bhI hai, Avazyaka kRtya bhI hai| yaha eka prakAramA snAna hai, dogoM kA prakSAlana hai| nAdhara jisa giyA ke dvArA AtmanirIkSaNa, mAtma-parIkSaNa evaM panAlApa ke dvArA apane kiye hA doSoM, aparAdhoM evaM pApoM kA prakSAlana para zuddha ho sakatA hai usakA ema.hI mArga hai pratimA! pratimA kA artha jIvana meM jo pApa svayaM riye jAte. magoM meM garamAge jAge haiM, tathA bhUgalo meM sArA kie pApoM kA anumodana kiyA jAtA hai va pAmoM go ni tijo mAnalie pAnAsAra kiyA jAtA hai, to bhI 2 mamAmA pApA mamahAnuET. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa bAle ke jIvana meM nahIM Tika sktaa| kyoMki vaha kisI dUsare ghara se, lAlaca yA davAva se pratikramaNa nahIM karatA, kintu AtmA ko zuddha pArane meM lie hI karatA hai, jo mUla hotI hai use sacce dila se svIkAra karatA hai aura use dUra karane kA bhI prayatna karatA hai / yaha eka bAra nahIM, kintu dina meM do yAra isa ekarUpatA kI sAdhanA karatA hai| dina meM hone vAlI samasta mUloM ko sAyaMkAlIna pratikramaNa ke samaya dUra haTAgAra jIvana to pavitra va sama-rUpa banAyA jAtA hai aura rAta meM hone vAlI bhUloM ko prAtaHkAlIna pratikramaNa ke samaya dUra kara jIvana kI vividhatA va anerAtA piTAI jAtI hai / mana-vacana-gama kI ekarUpatA prApta kI jAtI hai| jIvana meM jahAM-jahAM use doSa, anekatA me yAga dikhAI dete haiM unheM AtmAlocana me jala ma gho-dhokAra sampUrNa vastra ko ekadama svaccha va nirmala banA letA hai| pratiramaNa ko jIvana kI zAyanI kahA jA sakatA hai| jIvana kA bahI. sAnA pahA mA samatA hai| jaise loga apanI pArI meM mAnavArI sAya roja-marga ko paTanAeM niyate hai,phira una para citana karate hai jo bhUla pratIta hotI hai, galatiyA lagatA hai, unheM sudhArane kA prabala karate haiM / yahI-gAte meM nAma aura hAni kA himAyalinA jAtA hai, pina hAni hone ke nAma para vidhAra gAra bAra raziyA jAtA hai, aura lAbha kamAne kA prayatna bhI prati go gupArI ko moTA mAratA mArA bha na karane kA maMgalpa karA p +n? ; , : f // ::- X/ rgyu } samAna meM so pizAmi' tttth a - ; p l ko , 17 : + '' s- Tam meM first ti Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 jaina dharma meM tapa dvArA pApa rUpa jala AtmA meM A rahA thA una chidroM ko punaH roka detA hai / jaise nAva ke chidra roka dene se nAva meM punaH pAnI nahIM bharatA, ghara kI chata mAdi vardhA meM cane laga jAtI hai to usa para sImeMTa Adi kA plAsTara . karane se unakA TapakA (cUnA) banda ho jAtA hai| isI taraha kRta pApoM kA pratikramaNa kara lene se vratoM ke saba chidra ruka jAte haiM aura bhAtma-bhavana surakSita ho jAtA hai| bhagavAna mahAvIra se gautama svAmI ne jaba pUchA ki bhagavan ! pratikramaNa karane se AtmA ko kisa phala kI prApti hotI hai, bAgA ko isase kyA lAbha hotA hai ? to bhagavAna mahAvIra ne batAyA paSTirakaraNe varyAcdAI pihei-pratikramaNa karane se vratoM ke doSa (atikama vyatigAmaaticAra Adi) rUpa jo chidra ho gaye hoM, ve punaH baMda ho jAte haiM, una chidroM kA nirodha ho jAtA hai / chidroM kA nirodha hone me Azrava kA bhI niropa ho . jAtA hai| karma Ane kA rAstA bhI ruka jAtA hai| to pratikramaNa kA yaha phala hai ki isase pratoM kI zuddhi ho jAtI hai, karma mAne ke dvAra banda kara diye jAte haiM, pAma dvAra (Azraya) nirodha hone meM phira mukti kitanI dUra rahatI hai ? arthAt dhIre-dhIre jIva mukti gI aura badalA jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ---pratikamaNa karane se manuSya meM AtmanirIkSaNa kI Adata par3atI hai, vAtmanirIkSaNa karane se sAdhaka Atma-darzana kI ora bahanA hai, vaha apanI bhUloM ko, durbalatAoM ko dUra kara AtmA ko zuddha, guru gora svaH danA kamatA hai| pratimA mArane vAle ke mana-vacana aura rAma meM gibheda-antara, nahIM rhtaa| vana meM ekarUpatA AtI hai| jo bAta mana meM hogI kI gaI pAna Ago, aura yahI bAta usale gama meM mAtArI ----pAnI - mana melA, sana kajalA kapaTI ghugatA bhera' ~ lATa, mA cugalA pati, thAhara bhItara para kArya pratimA hai sAlAnA Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 prAyazcitta tapa yuvaka / aura vaha bArambAra dabAtA jAtA, sAdhu cIkhatA to kumhAra phira kaha detA micchAmi dukkaTaM / bAla sAdhu bolA- yaha kyA ! mArate jAte ho aura 'micchAmi dukka' lete jAte ho ! kumhAra ne bhI haMsakara kahA ! mahArAja - jaisA tumhArA micchAmi dukka' vaisA hI merA 'micchAmi dukka !' to aisA micchAmi dukkaDaM lene se kyA lAbha hai ! yaha to ulaTA dharma kA upahAsa hai / jisa 'micchAmi dugakaTa' ke sAtha mana meM pazcAtApa kI tahara na uTe vaha micchAmi duI AtmA ko buddha nahIM, kintu aura adhika asuddha banA detA hai | isalie pratikramaNa rUpamicchAmi dukaTa gholate samaya sacce mana se bolanA cAhie, vANI ke sAtha hRdaya bhI bolanA cAhie tabhI yaha sanA prAyavita hotA hai / micchAmi dukaTa : zabda aura bhAva "micchAmi dukkaI" bolakara pApa kA prAyazcita kara dI dakSepa kA sevana kiyA jAtA hai to vaha eka prakAra kA jhUTha aurambha ho jAtA hai / sApA bhadrabAhu ne kahA 1 timicchataM puNeopAyeM / nizeSa paracaya musAbAI mAyA niyar3o pasaMgo cha / jo eka bAra vikri bhI yadi phira usa pApa kAvamAnagatA hai to kahI rutatA hai kA jAtra vAtA hai| eka ora dUsarI ora phira modI ! yahI pIr3A yahI maidAna ! ena AnAye dharmama Apa vana karma yAda ko hITa meM di- jo zAmi 1 Avazyaka yadi Apa niyama gavI) Saree Fughr. (84 dezanAmA 386 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 jaina dharma meM tApa chUmaMtara hai ki jise bolate hI saba pApa sApha ho jAye, doSa dUra ho jAya? vAstava meM aisI koI bAta nahIM hai ki muha se 'micAmi dunakAuM' kahane se hI pAra dhula jAte hoM, pApa zabda se nahIM, mana se dhulatA hai| "micchAmi duzkAI' ke sAtha jo mana kA pazcAttApa hotA hai, pApa ke prati ghRNA, aura bhaviSya meM use punaH na karane ko dRr3ha saMkalpa hotA hai usI meM yaha zakti hai liM vaha zabda uccAraNa karane para pApoM kA saphAyA kara DAlatI hai ! maMtra meM bhI zakti tabhI jAgRta hotI hai jaba usake pIche manobala rahatA hai, maMtra muMha se bolate jAye aura mana kahIM ramatA rahe to kyA kevala maMtroccAra se siddhi mila jAgegI? . nahIM ! isI taraha 'micchAmi dukkaDa' zabda ke pIche antaramana kA pazcAttApa rahatA hai, usI mahAzakti ke kAraNa pApa kA prakSAlana ho sakatA hai ! yadi muha se 'micchAmi dukka he bolate jAya aura bAra-bAra yahI AgaraNa karate jAya to isase koI zuddhi nahIM hotI / yaha to ulaTA dharma kA upahAsa hai, sAdhanA kA majAka hai / purAne AcAryoM ne eka udAharaNa dekara batAyA hai ki kevala zAndika micchAmi durADe kasA nirarthaka hai---- eka bAra eka vidvAna nAcArya kisI gAMva meM padhAre / upAzraya ke pAsa meM hI eka kumhAra rahatA thA, vaha miTTI ko goMda kara cAra para par3hAtA aura jarA ghaTe banA-banAkara eka bhora rasa rahA thA / AcArya ke sAtha eka choTA sAdha thA jo kucha caMcala prakRti kA koTA priya thA / mumhAra upAhI cAra para meghar3A utAra kara nIce rakhatA tyoMhI vaha bAla sAdha kara kA nizAnA mA. gAra use tor3a detA / yumhAra ne mAhA ... mahArAja ! yaha maga kara rahe yAna mAya bolA--oha ! bhUsa ho gaI-micchAmi duzA ! kina kucha dAvAda phira yaha pokara paM.kapara manana phorane lagA / mhAra bAra bAra TorA gayA aura mAdhu miThAmi dura letA gayA / ArihAra, ho bhI zeSa aura ora A gayA, yaha usA, aura eka saMkara ra mAdhu 3. mAna para bha. borANA, bAnamA pahA binamitAne nagA aura zelA--"bareM mAmA kara rahe hamAko mAra rahe ho?" mahAra bolA-regift Page #470 -------------------------------------------------------------------------- Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 416 jo vyakti jaisA bolatA hai, yadi vaisA karatA nahIM to usase bar3hakara aura mithyAdRSTi kona hogA ? agara hama 'micchAmi dukkaTaM' zabda bolate samaya isake zabdArtha evaM bhAvArtha para dhyAna dete rahe to uccAraNa ke sAtha-sAtha sahaja hI bhAvanA meM eka spandana uThatA rahegA jo mana ko zuddha banAtA rahegA | AcArya bhadrabAhU ne usake eka-eka zabda kA artha karate hue batAyA hai 'mi' miumaddavatte, 'mi' tti 'cha' tti ya dosANa chAyaNe hoi / tti ya merAe Thio, 'du' tti durgAMchAmi appANaM // 'ka' tti kaDaM me pAvaM, eso 'Da' tti ya uvemi taM uvasameNaM / micchAdukkaDa - tararatyo 'mi' -- arthAt mRdutA aura mArdavatA / 'cha'- arthAt doSoM kA chAdana- ba~kanA / 'mi'- arthAt cArivA maryAdA meM rahanA / 'du' arthAt duSkRta ko vidA karanA / 'ka' arthAt kRta-pApa karma ko svIkAra karanA '' arthAt upazama bhAya ke dvArA pApa kA pratikramaNa karanA / samAseNaM // sampUrNa pada kA artha huA meM mana ko namra aura sarana banAkara kI maryAdA meM rahatA huA apane doSoM karatA hU~ / karatA hai aura unase dUra mAra ke sAtha mana meM yaha hI vaha rASTra hai, jo pAyakA prati meM samitibuddhi meM doSa apane pApoM ko rokatA hai| unakI to isa prakAra satya jaganA cAhie ! karake bhagA detA hai| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jaina dharma meM jisa doSa ko zuddhi ke lie dIkSA paryAya kA chedana kiyA jAtA ho use vedAha-prAyazcitta kahA jAtA hai| isameM bhI doSa kI gurutA ke hisAba se mAlika, cAturmAlika Adi aneka bheda haiM / veda sutroM meM mukhyataH isI koTi ke prAyazcitta kA varNana hai| tapa rUpa prAyazcitta se isa prAyazcitta kI sAdhanA kaThina hai| kyoMki tapa meM to adhikatara zarIra para hI bhAra par3atA hai, kintu isa prAyazcitta meM manuSya ke ahaMkAra para sIdhI coTa par3atI hai| yaha prAyazcita dene para dIkSA meM choTe sAdhu bar3e bana jAte haiN| choTe sAdhuoM kA vinaya karanA upacAsa Adi se bhI adhika kaThina kArya hai| isI vinaya ke abhAva meM to bAhubalI eka varSa taka vana meM khar3e rahe ki bhagavAna ke pAsa jAUMgA to yahAM choTe sAdhuoM ko vadanA karanI pdd'egii| jaba yaha ahaMkAra dura huA aura .. eka kadama bar3hAyA to basa kevalajJAna utpanna ho gyaa| isa prAyazcitta meM jitane dina kA chaMda diyA jAtA hai utane dinoM meM koI dIkSita huA ho to . vaha usase dIkSA meM bar3A mAna liyA jAtA hai| arthAt isameM utane dIkSA ke . dina kATa diye jAte hai| mUlAha-(naI dIkSA) yaha AThayAM prAyazcitta hai| OER sAmu kamIkamI itane gurutara doSoM kA sevana kara letA hai ki mAlocanA aura tapa Adi se bhI usakI zuddhi nahIM ho sktii| una doSoM ke sevana se yaha mArisa se sayaMmA praSTa ho jAtA hai| vaise mamura, gAya, bhena Adi ko nA, yAlA ho aisA kara bhUta, nipya AditI gorI, brahmAna gana kA bhaMga aadi| ye muna dora mAne jAte haiN| inameM senA meM nAriyalaTa ho jAtA hai, una para ko zuddhi ke lie nArita pakAyA na kara naI dIsA lI galI . mA puna: bhAropaNa karanA hotA hai| isaliga mUlAI prAparita manApApyAhA mArina Pan t , it pugdara dara ko buddhi ke isxi Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcita tapa laga jAte haiM unakI vizuddhi kI jAtI hai| yaha prAyazcitta lene ke bAda guru ke pAsa AlocanA karane kI AvazyakatA nahIM rhtii| prApizcatta : Age ka prAyazcitta ke tIsare bheda meM ukta donoM kA samanvaya kiyA gayA ataH usakA nAma hai-'tanubhayAha' / jisa dopa meM AlocanA evaM prati donoM karane se zuddhi hotI ho usake lie ina donoM kA vidhAna hai| ekandriyAdi jIvoM kA gaMdhaTTA ho jAne para ukta prAyazcitta ligA jA arthAt pahale micchAmi dupakara bolA jAtA hai, aura phira guru ke pAsa - AlocanA bhI kI jAtI hai| yiyekAha-prAyazcitta kA copA bheda hai| viveka kA artha haichor3anA ! kisI vastu kA tyAga kara dene se hI jisa doSa kI zizuddhi ho use viyaphAhaM prAyazcitta kahate haiN| jaise AdhAra Adi AhAra mA hai to usako avazya hI paThanA par3atA hai aisA karane se hI usa yo vizuddhi hotI hai| purasahi-pAMcA prAyazcitta hai / cunAga kA artha haivAra ko rokakara sthira hokara repa pastu meM upayoga lagAnA / nadI fe so meM, mAgaM calane meM yadi asAvadhAnI kAra koI doSa nA ho to usakA prAyazcita karane ke lie dhyAnakAyotA kiyA jAtA sAnomana karane se usa doSa ko pibuddhi ho jAtA hai| pAna fruit purAgAI-mApanitA kahA jAtA sapAhapahaprAli RETimkarane meM jinako zudhio . kanie AgamI fafrir karanA mAI-bApati Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 jaina dharma meM japa ... aura sAmAnya sAdhu ke lie AThaveM prAyazcita taka kA ho vidhAna hai / vartamAna samaya meM adhika se adhika AThave prAyazcita taka dene kI vidhi hai| upasaMhAra prAyazcita ke ina vibhinna svarUpoM para vicAra karane se kaI bAteM spaSTa hotI haiN| pahalI bAta prAyazcita vahI legA jisakA mana sarala hogaa| jise pApa kA bhaya hogA aura AtmA ko nirdoSa banAne kI ciMtA / mana meM jarA bhI kapaTa yA dhUrtatA rahI to prAyazcita nahIM liyA jAtA, yadi kapaTa pUrvaka prAyazcita kiyA bhI jAya tava bhI usase zuddhi nahIM hotii| AcArya Adi ko yadi jJAta ho jAya ki amuka vyakti kapaTa pUrvaka AlocanA kara rahA hai to use dugunA prAyazcita diyA jAtA hai| pahalA sevana kie hue doSa kA, aura dUsarA kapaTa karane kaa| arthAt jaba taka kapaTa kI bhI AlocanA nahIM ho jAtI taba taka dopa ko zuddhi nahIM ho sakatI isalie prAyazcita lene vAle ko sarvaprathama sarala hRdaya, vinatra evaM sadbhAvanAyukta honA Avazyaka hai| dusaro vAsa- doga choTA ho cAhe bar3A; usako zuddhi ho sakatI hai| yaha nahIM ki bar3A doSa rodhana kara lene ke bAda vyakti sabhA sadA ke lie hI patita ho gayA ho| jainadhanaM AtmA kI zuddhi meM vizvAsa rakhatA hai| bar3e bar3A doSI aura aparAdhI bhI zuddha ho sakatA hai, pavitra ho sakatA hai| kyoMki bhAramA mUlataH doSI nahIM hai, doSa to pramAda evaM yA bhAva hai| kayAma Adi ho utpatti hotI hai to usako zuddhi bhI ho jAtI hai| mana meM jaba vika mAgata ho jAma, pa ti glAni, paramAtA aura bhAganemAkA jaga rahe to girata, niyabhimAna hokara bane yo dora kI nIti kara letA hai| paryA, nima evaM dhyAna ke dvArA vaha Age IT I prakSAlana kara bhura ho sakatA hai| prAEiAT kA kAmamA mAna RTE mA lie hoDA Rai tii , Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta tapa 416 prakAra donoM vAnaraNa karane ke bAda phira naI dIkSA lenI hotI hai / ukta vidhi se jo prAyazcitta diyA jAtA hai vaha anavatyApyAhaM prAyazcitta hai| pArAzcimAhajima mahAdoSa ko zuddhi pArAdhina arthAt paMpa aura kSetra kA tyAga kara mahAtapa karane se hotI hai usake lie yaMsA AcaraNa karanA pArAJciphAhaM-prAyazcita hai| yaha sayAM tathA antima prAyazcita hai / sAdhu jIvana meM sabase gurutara mahAdoSa ke lie yaha mAyascita diyA jAtA hai| pArAbhicaka-prAyazcita pAMca kAraNoM se diyA jAtA hai- kAraNa 1 gama meM phaTa alnaa| 2 phUTa DAlane kI yojanA banAnA, usake lie tatpara rhnaa| 3 sAdhu Adi ko mArane kI bhAvanA rasanA 4 mArane ke lie yojanA banAnA, chidra bArAkItanAga karate rahanA 5 dhAradhAra asaMyama sthAna ga sAvadha anumAna ko pukSatA karata hamA apAta aguSThAna zAdiyoM kA prayoga krnaa| ina praznoM ne dobAra kA aga meM yA bAgAmA nAroM ke nijAmAko nAnI kA naMgA bhImA pAna fear hai| isakI zudina mahIne meM kara nara, nAma se kohIkA kAmamA ko baTora ra intIT kopito. honA naI mosA kara HIR meM miras womansfeatuaryanaleonmameap-pital Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 vinaya tapa Abhyantara tapa kA dUsarA bheda 'vinaya tapa hai| vinaya kA sambandha hRdaya se rahatA hai| jisakA hRdaya sarala aura komala hotA hai vahI gurujanoM kA vinaya kara sakatA hai| isase ahaMkAra kA nAma hotA hai, ahaMkAra ko 'svadhatA' kahA gayA hai jisakA artha hai-patra ke jainI kaThoratA jAtA hai para sonA ? nAhe jitanA usameM tA hotI hai hotA hai| buLatA nahIM, kyoMki usameM komalatA nahIM hotii| ghumA cAhe jisa AkAra meM bAla to mulAyama hotI hai isIlie usakA mulya bhI zakti kAma bhI komala hotA hai usakI vANI bhI komala hotI hai, aura varIra bhInama, evaM sabhyatA ke niyamoM ke anukUlatA hai| usake meM, u baiThane se se navayavana tIno meM jI mRdutA, komalatA aura saralatA ko napura guphA mahItI hai| nahIM hotI vinaya ko ya kahA eka samaya ho sakatA hai vArasadAra hai me aisI hona kI paTTI bAva hai jise taba ko devI meM yA jAti vI vagaira mana hI patA hai nAnI ke Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 prAyazcitta tapa basa hRdaya ko mAMjane ko hI jarUrata rahatI hai| vaidika granthoM meM pApa-mukti ke lie jahAM Izvara kI zaraNa meM jAkara saba kucha arpaNa kara dene kA vidhAna hai vahAM jaina dharma meM hRdaya ko atyaMta sarala banAkara gurujanoM ke samakSa pApa prakaTa kara usake lie tapa:sAdhanA karane kI vidhi hai| kyoMki kucha doSa sirpha pazcAtApa se hI dUra ho jAte haiM aura kucha doSa tapa, sevA evaM vinaya Adi ke dvaaraa| isI dRSTi se prAyazcita ko tapa mAna kara usakA yaha vistRta varNana sUtroM meM kiyA gayA hai aura pApa mukti kA mArga divAyA gayA hai / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5r jaina dharma meM pa vyutpatti to nahIM batAI gaI hai, kintu vinaya kA phala, vinaya kA svarUpa aura vinaya kI vidhi va niyama jarUra batAye gaye haiM / una saba para eka vihaMgama dRSTi DAlane se patA calatA hai yahAM 'vinaya' zabda adhikatara tIna artho meM prayukta huA hai 1 vinaya -- anuzAsana 2 vinaya - AtmasaMyama --- zIla (sadAcAra) 3 vinaya-namratA evaM sadvyavahAra anuzAsana uttarAdhyayana sUtra ke prathama adhyayana meM jo vinaya kA svarUpa batAyA gayA hai vaha prAya: anuzAsanAtmaka hai / gurujanoM ko AjJAva icchA kA dhyAna rakhanA, aura tadanusAra vartana karanA, yaha eka prakAra kA anuzAsana hai / gurujana zikSA ke hita ke lie kabhI madhura vacana va kabhI kaThora vacana se use hita zikSA dete rahate haiM taba ziSya ko socanA cAhie jaM me buddhAnusAsati soeNa pharaseNa vA / mama lAbho ti pehAe payao taM paDisuNe / gurujanoM kA madhura va kaThora anuzAsana mere lAbha ke lie hI hai isalie mujhe usa para khUba dhyAna rakhanA cAhie, sAvadhAnI ke sAtha use sunanA cAhie / AdhArAdhanA- eka prakAra kA anuzAsana hai, isalie uttarAdhyayane meM guru AzA ko anuzAsana kahakara batAyA hai---phara pianusAra anuzAsana cAhU~ kaThora hI kyoM na ho, kintu ziSya gurujanoM ke dvArA anujJAnita kiyA jAne para unake dvArA Atmati ke kArya meM Adeza dene para anusAsana kupperajA anuzAsita hone para krodha nahIM kareM se e bArI gAvakara zraddhA pUrva meM naye / utarAyana 27 126 6 21 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya tapa 1423 vinaya meM to aisI koI bAta nahIM dosatI / gumjanoM ke sAtha natratApUrNa vyavahAra karanA- yaha to bahuta sAdhAraNa so bAta hai ! isakA uttara hai-- vinaya sirpha eka sadvyavahAra kA hI nAma nahIM hai| vinaya ko sImA yAta lambI-caur3I hai, isakA kSetra bahuta vyApaka hai| sadvyavahAra to vinaya kA eka pratyakSa phala haiM. vAstava meM to vinaya kA artha bahuta gaharA hai| yaza-pratiSThA kI bhAvanA para saMgama karanA, ahaMkAra para vijaya karanA, specchAcAritA kA damana gAra, mana ko niraMkuzatA ko samApta karanA evaM gurujanoM ko sAkSA- va iMgita ke anusAra varmana karanA- yaha rAva vinAma hai, pina kI paribhASA meM ina saba nA samAveza ho jAtA hai ! isa prakAra vinaya e kaThora manInuzAgata arthAt AtmAnuzAsana hai| Atma-saMgama pA agAsa kiye binA vinara ko ArAdhanA nahIM ho sktii| jage ki AgamoM meM vinaya ke bheda-prabheda yA haiM unako samAna meM yaha bAta spaSTa ho jAyegI, hidinama mAga gad pAhAra kA nAma nahIM hai, kintu vaha eka dulaMga Arimata guNa, ni . prApti ke lie gaMyama, anuzAsana evaM saralatA sI mApanA hAranI rahatI hai mISTi meM binA ko tAka yAna diyA gayA aura ora pAnI mAnA gayA hai| dinayatIna tara 'free , TRA kI sArI, mAsA Adi na . 4 . nikAsA hai| numoko kArA Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 jaina dharma meM tara.. vinaya ke mAdhyama se zIla-sadAcAra ko bhI zikSA dI gaI hai| kahA hai tamhA viNayamesijjA solaM pddilbhejjo|' duHzola, asadAcArI vyakti sar3e kAnoM kI kutiyAM kI bhAMti dara-dara ThokareM khAtA hai, apamAnita hotA hai, loga usase ghRNA karate haiM, isalie : . duHzIla kA burA pariNAma samajhakara zIla kA AcaraNa karanA cAhie, vinama kI upAsanA karanI cAhie / gurujanoM ke samakSa sthira Asana se sabhyatApUrvaka baiThanA, unakI zikSAoM para krodha na karanA,kama bolanA,binA pUchena yojanA, . unheM prasanna kara vidyAbhyAsa meM lIna rahanA~yaha saba zIla evaM sadAnAra, jo ki vinaya kA hI parivAra hai| namratA va sadvyavahAra vinaya kA namratAsUcaka artha to kAphI prasiddha hai ho / AgamoM meM bhI isa . kA kaI jagaha varNana milatA hai| noyAyittI avayale nIjI vRtti rAnA, caMcala nahIM honA-~~-yaha vinIta kA lakSaNa batAyA gayA hai| naunI pati se Agaya hai-~-gurujanoM ke samakSa natra hora rahanA, minIta bhAva meM bana karanA / dazavakAlika meM rahA hai-- nauyaM sijja gaI ThANaM nIyaM ca aasnnaanniy| nIyaM ca pAe vaMditA nIyaM kumjA pa aMjali / ' gurujanoM ke samakSa gayA (sone kA vistAra) sthAna aura Asana unale kucha nItA ramanA cAhie / namaskAra karate samaya zAkara unakA sagaM, vaMdanA karanI caahie| aura dAdanI johe to no ne zahara aniSada ho| matalaba momobhavahAra aura Amit nahI honA caahie| kisma ke prayaka AhAra meM TEST merAmAne para Amanara kA Frient Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya tapa . . 425 AtmasaMyama va zola isI adhyayana meM vinaya ke nAma se AtmasaMyama evaM zIla sadAcAra kI bhI zikSA dI gaI hai jaise-- appA veva dayemavyo...........1 varaM me appA daMto saMjameNa tavega yo jAramA kA damana karanA cAhie poMki AtmA para kama karane vAlA yonoM loka meM sutI hotA hai| isalie acchA hai ki maiM svayaM kI vidhaka buddhi se apanA niyaMtraNa, saMyama evaM tapa kedvArA svayaM hI karatA ra manApAsAra loga badha-baMdhana dvArA mujhe mArane niyaMtraNa meM rkheNge| yaha AtmAnubhAgana-AmasaMyama kI zikSA nI vinaya ko ni ... spojipino AtmA hI AtmasaMyama kara maratA hai / gugajanoM kA anumApana kabhI mAnA jA sakatA hai, jaba pahale mana para anuzAsana ho, kyoMki jAnI kabhI mana ke, apanI icchA va gati ke pratikUna bAda ko svIkAra mahinA hotI hai. ho manako sAdhatA jAe va jATina gobaralI jAtI hai| niyatIla zakti pAne, gada prAparatoM meM sAkAra . bhI nA karatA hai, isalie une nAmamA gayA hai| yadi mAmA karane kI bAta kahI gaI hai-hirimaM padilo mudhioe ti Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM * jisase ATha karma kA vi+nama (vizeSa dUra honA) hotA hai use ni kahate haiM, arthAt vinaya ATha karmoM ko dUra karatA hai, aura usane cAra kA anta karane vAle mokSa kI prApti hotI hai, ata: sarvajJa bhagavAna ne 'vinaya' kahA hai | isakA abhiprAya yaha hai ki karma kA nAza (vinayana) karane ke kAraNa hI ise vinaya kahA jAtA hai| isI prakAra kI vyAkhyA navana mArodvAra kI vRtti meM bhI upalabdha hotI hai-vinayati klezakArakamadhTaprakAraM karma iti vinayaH kleza paidA karane vAle ATha karmoM ko jora kare vaha 'vinaya' hai| 428 vinaya-zabda se namratA kA bhI artha nikalatA hai, jo ahaMkAra svayatA Adi ko dUra kare- vaha 'vinaya' / isa prakAra bhAva aura zabda donoM hI dRSTi se vinayakA rUpamAre sAmane jAtA hai ki natratA, sevA, AtmasaMyama, guru anuzAsana saba vinaya hai / vinaya kA phala to mokSa hai hI / yaha bAta svayaM bAgamakAroM ne bhI udghoSita kI hai - jaise vRkSa kA mUla hai jar3a aura aMtima phala ! usI prakAra evaM dhammasta viSaoM mUlaM paramo se mukyo / dharma rUpa vRkSa kA mUla vinaya hai, aura usakA antima phala- he mokSa hai| vinaya ko mahimA jaina dharma meM vinaya ko dharma kA banA kara eka bahuta se mahapUrNa vaSya kI ora saMketa kiyA hai| vaha yaha hai hina parikara kI mUThabhUmi hai| choTe se choTA ra hara bar3e se bar3A Avazyaka honA caahie| so kA, vinaya sahita dharma bhI na me dharma nahIM ke yaha ghoSaNA kara dI wap. 7 kAlika asara mahara nae sarva jaina eka paga ke mahAna vijJAna jAvAdinI mahimA meM aura bhI pAra nAkA - hai| Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya tapa 427 hokara hAtha jor3akara pucchijjA paMjalIuDo'-aMjali jor3akara usa Asana arthAt baMdanA kI mudrA banAkara pUche -- "gurudeva ! kyA AjJA hai ? kisa lie mujhe yAda karane kI kRpA kI ?" baiThate samaya unake Asana se bahuta dUra nI na baiThe, aura bilkula saTakara bhI na baiThe kintu ucita rIti se baiThe, para Adi phalAkara na baiThe, pApAlathI lagAkara, bar3appana kA Asana lagAkara na baiThe, janake Age-Age na cale, ar3akara bhI na cale, ve bole to boca meM na boleisa prakAra pratyeka vyavahAra meM namatA aura sadvyavahAra to jalayA mile, ziSTatA, rAmgatA aura suzIlatA kA paricaya milatA ho aisA vyavahAra gare, yaha vinaya kA tIsarA rUpa hai / isI rUpa meM gurujanoM kI azAtanA-adhamAnanA, hIlanA na karanA, unakA svAgata, satkAra aura bahumAna Adara Adi karanA AtA hai| bar3oM kA vinaya karane kI zikSA dete hue kahA gayA hai-rAyagienu viSayaM pa ... apane se bar3e puraSoM ke prati vinaya rakhanA caahie| samayAga evaM dazA rupa meM jo 33 azAtanAeM batAI gaI, ve bhI eka mAra ne sayavahAra ko ho nidhiyAM hai| una gayo avalokana ho sapTamA sonAtA, bahAdara mAradAra miya tara cinA ke bApa ko yAda meM mAnA bina hotAnA parimApA hamAre sAma -1 gajanoM kAna ra anuzAsana, niya kA phalA hA vikAra diI countrwainendrenioram Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM koI bhI zeSa vinaya ne achUtA nahIM rahA hai| sampUrNa jIvana ko nAnI suvAma meM mahakA diyA gayA hai jaise pUjA ke samaya mandira kA konA konA nugaMdhita dhUpa se mahakA diyA jAtA hai| sAdhanA evaM gavahArasamasa ko vinaya se prAplAvita karate hue usake vibhinna bheda kiye gaye haiN| bhagavatI Adi nunoM meM vinaya ke sAta bheda batAye gae haiM sattavihe vizae pagate, taM jahA--- NANaviNae, vaMsaviNae, carittaviNae, magaviNae vaivigae, phAyaviNae logovyaarvinnaae|' vinaya sAta prakAra kA hai 1. bhAna vinaya, 2. darzana vinaya, 3. cArimavinaya, 4. mAnasinA, 5. vacana vinaga, 6. kAyavinaya, 7. lokopacAra vinaya / bhAna vinaya kA artha hai-jJAna ke dhAraka kA minA karanA / moti bhAna evaM zAnI mUlataH eka hI hai| zAna AtmA kA lakSaNa hai, svala, guma hai / guNa guNoM meM hI rahatA hai, isalie jJAna vinaya kahane se ayaM hotA mAnavAna kA vinaya krtaa| ___zAnI ar vinaya karane meM do mugna dRSTiyA hai eka to i (ma bhAnI Adi pAcoM hI mAna dhAraka samAne cAhie) kA Adara karanA nAyi . niranamAjama, nisa saMgha evaM gama meM, kisAnoM kA Adara hogA, art at zAniyoM kI pUjA hogI aura unakI bAta sunI jAyegI yaha maMdha, samAna umati karatA rahegA, yaha kabhI ruTa meM nahI segA, bhAgavaza : bhI mAtA bhanI vidhAnasabhA umaTane kA . aar AnI vidvAna mamAmAkosa nAnaka Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya tapa viNao jiNasAsaNe mUtaM viNIo saMjano bhave / viNayAo vipyamukkassa kao dhammo ko tavo / vinaya jinazAsana kA mUla hai, vinIta hI saMyama kI ArAdhanA kara sakatA hai| jisameM vinaya kA guNa nahIM hai, vaha kyA to dharma kI ArAdhanA kara sakegA aura kyA tapa kI ? arthAt dharma, tapa evaM saMyama kI ArAdhanA yahI kara sakatA hai jo vinayI hogA, natra hogA aura zraddhA evaM sadbhAvanA te yukta hogA / vinaya guNoM kA AdhAra mAnA gayA hai, jaise saba vanaspatiyoM ko utpanna karane vAlI pRthvI hai, samasta jIvoM kA AdhAra hai, vaise hI vinaya vizva ke samasta sadguNoM kA Azraya sthAna hai, kendra hai| vinIta vyakti guNoM ko prApta karatA hai, usase saMsAra meM usakI kIrti, yaza evaM pratiSThA bar3hatI hai naracA namai mehAvI toe kitto se jApai / hava kiccANaM saraNaM bhUyAnaM jagaha jahA vinaya ko mahimA meM isase bar3akara aura yA kahA jA sakatA hai ! vinaya ko vizva ke samasta guNa samasta vidyAeM aura sabhI sampattiyA svayaM Akara prApta karatI hai| vidhA svayaM vinIta ko pArU apane ko hI akRta hai suzIla kA kAraNa kara dolie mAstra meM kahA hai vittIya animeSa se saba vipakSa ****** 42 WHEREA vinaya ke grAta kAra jaina dharma meM vinaya kI ivya hai ki vedanA 1 riyAya 14 ' 7 yHEY$ saMpattI vipattA pa pareta hai aura kinI kI Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM bAta thI zAnI kA sammAna karane kI, jAnI kA utsAha bar3hAne kI ! jAnI, ... vidvAna yadi samAja meM Adara pAyegA to vaha apanI buddhi ko adhika se adhika samAja evaM rASTra ke ke kalyANa meM lgaayegaa| to jJAna binaya kA aba hameM sampUrNa rASTrIya jIvana ke sAtha dekhanA cAhie ki hamAre pratyeka gAvahAra se jJAnI janoM kA Adara vyakta ho| __Aja zikSA kSetra meM ghora anuzAsanahInatA, udaMDatA chAI huI hai| zikSaka vidyArthI se Darate haiM jaise yaha to guru ho aura guru ziSya ho| isakA kAraNa payA hai ? yahI ki chAtroM meM vinara ke saMskAra nahIM hai ? ye jAgate nahIM ki vinaya kisa cir3iyA kA nAma hai ? jabaki bhAratIya nIti kA bhUma hai ki zikSA ke sAtha vinaya atyanta Avazyaka hai| vinaya ke pinA zikSA, vidyAbhyAsa sampurNa hI nahIM ho sakatA to saphalatA to dUra kI bAta hai| isa saMdA meM jaina yugoM kA eka prasaMga bahuta hI mananIya hai| ___ erabAra gautama svAmI ke pAsa udakapaDAla putra nAmaka eka apanA kucha nikAsA lekara aayaa| yaha pAravaMsaMtAnIya zramaNa yA, asAyana to usane liyA hogA para paripAka nahIM huA thA, aura paripakka hotA se, pati vinaya Adi kI sampUrNa zikSA usakI adhUrI ho rahI thii| to gautamastAnI se Ane kucha na kiye| gautama svAmI ne bar3e hI nara evaM lohAra sAtha unAlA itara diyaa| uttara pAkara udArapeDAla purasalonA para para . gobhI binA kisI prakAra kI zAmatA pradakiine jagA / gItama mAmI . meM dekhA para to nirA abhinaya pUrNa mAra rahA hai| jo godAma hAmI ne use mAra paratoM kA sahA ... AyuSman ! kisI ke pAsa railer RTE bhI pAna sunane ko milA hI vo usake sA {2 mir r ent Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 vinaya tapa hai / kahA jAtA hai ki yUnAna kA dArzanika evaM yUnAnI rAjanIti kA guru arastu isa siddhAnta kA kaTTara samarthaka thA ki samAja evaM rASTra kA netRtva zAnI janoM ke hAtha meM rahanA caahie| usakA yaha kathana Aja bhI prasiddha hai ki "zAsaka ko dArzanika ( vidvAna ) honA cAhie aura vidvAna dArzanika ko hI zAsana sUtra saMbhAlanA cAhie / " jJAnI kA vinaya hone se saMdha meM jJAna kI mahimA bar3hatI hai, jJAna kA Adara hotA hai evaM jJAnAbhyAsa ke prati sarva sAdhAraNa kA AkarSaNa bar3hatA hai / jo saMgha rASTra jJAnI kA Adara karatA hai, vahAM apane Apa ho jJAna kA vistAra hotA rahatA hai ! Aja ke yuga meM to yaha bAta aura bhI spaSTa ho rahI hai| prAcIna kAla meM pahUdI jAti meM jJAnI logoM kA bar3A sammAna hotA thA, unheM aneka sukhasuvidhAeM dI jAtI, unakA pUre deza meM sammAna kiyA jaataa| yahI kAraNa hai ki AIsTIna jaisA vizvavikhyAta vaijJAnika usa jAti me paidA huA, aura bhI aneka vaijJAnika lekhaka, vidvAna bahUdI jAti meM peza hue hai| ijarAyala choTAsA deva bhI kitanA agragAmI aura zakti hai ? aura dAkA kAraNa hai vahAM Aja bhI vidvAnoM kA sammAna hotA hai| hama meM vijJAna nA ThIka denikI rahA hai ki unakI gaurava pradAna diyA hai| bhI mukhya rana nahI sAhityakAroM kA bAra kiyA hai bhArata ke prAcIna kaviyoM kI pAnI meM Apa kate hai ki jamu ANi puraskara meM de diye mukha netoka kahA aura rAjA ne gAva kacona kara die| kArAvAsa itane meM kie para vAsI e budha kI sirpha eka pada kI zrI gayA vikAsa ke nAka ke usane eka blIka para kar3I Traka, pIche bArAvI va unake kSetra cha vivA Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaina dharma meM gurujanoM ke Ane kI sucanA milane para agavAnI kArane sAmane jAnA, dadare .... taba taka sevA karanA, jAeM taba kucha dUra taka unake sAtha jAnA paha sudhA. vinaya kA svarUpa hai|" isI vinaya kA dUsarA rUpa haianAzAtanA ! anAgAtanA nanda kasA sIdhA artha itanA hI hai ki-deva. guru, dharma Adi ratnamaya kI avahelanA apamAna ho aisA vyavahAra na krnaa| vaise zabda kI vyutpatti kI dRSTi se AzAtanA kA artha hai-jJAna Adi sadguNoM kI Aya-prApti kA mArga rokanA, rAti pAranA-'AsAtaNA pAmaM na NAdi Ayasa saatgaa|" bhAva nahIM ki pUjyajanoM kI avahelanA ho aisA kAya na karanA, jima mahAra se ziNI prakAra kI aziSTatA va asabhyatA jhalake vaisA vyavahAra na karanA / bhAgAtanA : ke kahIM-kahIM 45 bheda aura kahIM nahIM 33 bheda batAye gaye haiN| arihaMta, bhari... hataprApita dharma, AcArya, upAdhyAya, sthavira, kula, gaNa, saMgha, sAvaMta, sabhogI evaM gati Adi pAMca mAna ke dhAraNA - isa prakAra ina pandraha se AgAta nA na mAranA unakI bhakti karanA aura unakI stuti karanA prasAra 15+3 anAzAtanA re ye 45 bheda hote haiN| rAmavAmAna evaM sAtapaMdha me AyAtamA ke 33 bhada batAye haiN| meM bheTa vAstava meM gurUjanoM Adi sAya rAta dina ke vyavahAra kI eka mumbara paripATI batAte haiN| jaise-janoM meM Ama na mAnanA, ke barAbarana . zAnA, bo hI paMTo mApa, bAhAra karate samaya bolate samaya .. yA nika jIre prakAra meM unakI nAga-nAdiyAna kI pA, aSTatA aDiyA kA sanmAna karatAnammAna-fire bAra karanA, jo bhA meM kAma rAni a mA~ kI hai Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vinaya tapa zramaNa mAhana ke pAsa eka bhI AyaM suvacana yadi sunane ko milatA hai, to vaha sunakara (hita zikSA kA eka bhI bola pAkara) use pUjya buddhi ke sAtha namaskAra karanA cAhie, usakA satkAra sanmAna karanA caahie|" to yaha hai guru ke prati, hitazikSaka ke prati kartavya kA nideza ! vinaya kI vidhi ! zAstra meM yahA~ taka kahA hai jastatie dhammapayAI sirase tassaMtie vegaiyaM pauje jisase dharma kA eka pada bhI sIkhane ko mile to usakA vinaya, satkAra karanA cAhie / zira jhugA kara, hAtha jor3akara Adara sUcaka vacanoM se usakA abhivAdana karanA caahie| bhAna vinaya ke, jAnI pI apekSA se pAMca bheda kiye gaye haiM-jaise mati zAnI kA vinaya, zrata bAnI kA vinaya, avadhijJAnI kA vinaya, manaHpaya zAnI kA vinaya evaM kavalanAnI kA vinaya ! darzana vinaya aura anAzAtanA dana vinA kA artha hai, samyaka vicAra rUpa-rAvA nAdara, samyaSTi gurujanoM kA sammAna, sevA Adi karanA / isake bhI do bheda hai -~-1, gudha mA dinaya nayA 2 anAgAtanA piny| mana vinaya e.6 prakAra ziSTatA, sabhyatA evaM sapahAra kI kuzI hai| isake anumodana ganumA gurujanoM kA dina evaM sneha nAma sA nAhI hai, mAmI eka ajJAta vyAvahArika evaM modapriyAnI bhI bana srtaa| pAtika bhUdha meM prakAra batAye hai-'malabA AdibAne para Emmnanie mAmA REET denA, na pAri mutro kA mAna karanA, nareza lA. nA. ko nA boharalA . Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ta '' meM hI eka prakAra kA vinaya hai aura isakA sIdhA sambandha zarIra hai isalie ina saba pravRttiyoM ko kAya vinaya ke antargata mAnA gayA hai / vinaya kA sAtavAM bheda hai-lokopacAra vinaya / ise eka prakArakA loka vyavahAra bhI kaha sakate haiN| isake sAta bheda batAye gae haiM jo isa prakAra haiM- 1. guru Adi ke nikaTa rahanA, 2. unakI icchAnusAra vartana karanA, 3. unake kisI kArya ko pUrA karane ke lie sAdhana Adi juTAnA 4. gurujanoM: jo upakAra kiye hai unakA smaraNa kara unake prati kRtajJa rahate hue una upakAra kA badalA cukAne kA prayatna karanA, 5. rogI Adi kI sevA ke lie taiyAra rahanA 6. jisa samaya jaisA vyavahAra aura jaisA saMbhASaNa upayukta ho, vA karanA arthAt samayocita vyavahAra karanA 7 ora kisI ke i AcaraNa na karanA / isa sAla bAloM meM lokavyavahAra kI kalA batAI gaI hai| saMsAra ke jitane bhI lokapriya netA hue hai unake jIvana ko dekhane se patA calegA ki prApa ina bAtoM para unakA vizeSa dhyAna rahA hai| eka prakAra se se priyatA ke nusate hai / ho, yaha jarUra hai ki lokapriyatA ke nAma para gaMgA gaMgAdAsa jagatA gaye jamanAdAsa' vAlI bAta na ho, vyakti kA kucha apanA avi sidvAnta aura vicAra bhI hotA hai kintu vidvAnavAditA ke nAma para avyAvahArika honA aura abhibhASaNa karatA ucita nahIM hai| nava kase bhI madhura va priya bhASA ke bAda rakhanA aura kisI ke upamulaka AkAra va karanA-yahI bAta tokopacAra bina meM batAI gaI hai| ki pApA vinaya aura ke gavAre kehI batAyA hai| yaha mahAra AdidurbhAva ko kA hai| kanake jIvana meM mI vAdoM meM Tiesa varSa varapara bhaeka bITAmA mahAna kuka kI nako" itane meM mahUkAra ne kekatAna ke mahAna ko roka Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya tapa ki Aja se hajAroM varSa pUrva bhI jaina manopiyoM ne mAnaya ke vyavahAra ko itanA UMcA, itanA madhura evaM vivekapUrNa banAne kA prayatna kiyA hai jise Aja dekha sunakara bhI Azcarya hotA hai / tIsarA cArimavinaya hai / isayo pAMca bheda haiM / pA~ca prakAra ke cAritra kA arthAt una dhArima sampana AtmAoM kA vinaya karanA cArima vinaya hai| bhAna vinaya se jJAnI kA sammAna karane kI zikSA dI gaI hai| darzana vinaya se sampara prasAsampara gurujanoM Adi ke prati vyavahAra ko evaM cAritra cinama meM baccArisamA sadAcArI puruSoM kA bahumAna mAranA, unako sevA, bhakti, stuti evaM paricaryA karanA / dasa prakAra vinAyaka na tIna rUpoM ke dvArA jIvana meM sampUrNa sadAcAra evaM vinara ko nikSA kI mana binama se tAtparya hai-mA para anumAna rakhanA / ke do bheda haiM--prazasta manavinaya, aprAta manabhinaya / na meM pavitra sImA nizaoNpa, atri (duSTa kiyA se rahita) bhUgaroM ko baganI karane vAle, dugana ko parivAra nahI dene vAle, dUtoM kA nAva nahI karane vAle aura dusarI himA nahIM karane bAre vicAroM ne mana kI bhAti nA--pragatamA nima hai| 3 sAlo bAta kA vidhAna sabhA mana dilAI nirAkA syAga krnaa| pAsa meM prAsa na kisa mahInA hai ki hamArA mana mA pani nize e nAroM se paripUrbha mana 1 / so kAra nAna kA mun, gomana nae nitIna kI mAtrA meN| ina vimA .. RATE / kAmadina --nA : gosA 5- 2 meM nA- se bhI 314 1 dine, bhUmI Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 jaina dharma meM tara vinaya kaI prakAra kI bhAvanA se kiyA jAtA hai| eka prAcIna bhAvArya ne isa viSaya kA spaSTIkaraNa karate hue kahA hai logovayAraviNo atyanimittaM ca kAmahe / / bhayaviSaya-muraviNo bigo salu paMcahA hoI / ' vinaya karane ke pAMca uddezya haiM.---1. lokopacAra arthAt loka AvahAra nibhAne ke liye mAtA-pitA, adhyApaka Adi kA vinaya karanA 2. varSa vinaya-dhana Adi ke lAlana se seTha, mainejara yA bar3e AdamI kI senA, pujA karanA / 3. kAma vinaya-kAmavAsanA kI pUrti hetu strI Adi kI AjIjI karanA, unakI prazaMsA krnaa| 4. bhaya vinaya-aparAdha hone para majisTreTa, kotavAla, zikSaka Adi kA vinaya krnaa| 5. gokSa vinAAtma kalyANa evaM jJAna prApti ke liye guru Adi kA vinaya krnaa| inameM prathama cAra prakAra kA vinaya-rAnyatA kI sImA taka to unita hai kintu sImA ke bAhara ho cApalUsI bana jAte haiN| mokSa ke liye siyA jAne vAlA vinaya vAstava meM vinaya tA hai, cami. usameM praveza gavisa rahatA hai aura vRttiyAM zuddha ! upasaMhAra isa prakAra vinaya kA sonoga-vivecana janadharma meM prastuta kiyA hai| AganoM meM lAna-sthAna para isake AvaraNa kA upadena hI nahIM, bali mundara vidhi bhI banAI gaI hai| pinayagIla ko samasta yogasAoM kA pAra aura pUrva wierint adhikArI mAnA gayA hai| sthAnAmanu meM jala in alI ko adhikArI aura tInako manakArI sAra hai pahAra nidinatratnA bhI . mI mAnine mAmale se jahA... dino, gadimA dismitaa| Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya tapa diyA, kintu jaise hI yaha ahaMkAra miTA, mana meM vinatA AI, vinaya evaM bhakti kI bhAvanA jagI to basa kadama uThate hI kevalajJAna prApta hogaa| isase spaSTa hotA hai ki Atmika zaktiyoM ke vikAsa meM vinaya kA jitanA mahatvapUrNa yogadAna hai| ahaMkAra ko durbhaya baTTAnoM ko tor3ane kA ekamAtra sAdhana vinaya hI hai / isIlie---mANaM madhyayA jiNe---mAna ko mRdutA se jIto kA upadeza diyA gayA hai| gAMdhI jI kA dhana hai - nasatA kA artha hai ahaMgAya kA-AtyaMtika kSaya / vinaya se ahaMkAra haTatA hai, ahaMkAra haTane senAna prApta hotA hai| ahaMkAra aura zAna, ahaMkAra aura binA eka sAtha nahIM raha skte| jaina dharma meM ginaya kA upadeza Atma-vikAsa ke liga, zAnaprApti ke lie aura gurujanoM kI sevA dvArA maMgirA karane ke liye hI digA gayA hai| kucha loga binA ko cApasI ko rUpa meM bhI prayoga karate hai, kintu yaha galata hai| cApalUsI dopa, mana kI rapaTa pUrNa kiyA jAnA guNa hai. yaha mana ko sarala saTa ti hai| namoM kI prApti ke lie, eka gunIjanoM ke sammAna ke rilA / apane sa . AL apanA manISA karane lie banA, dUsarI mI ugane lie manA cApalAtI hai| isa sahA manA hai. namananamAra satra ko bahe namana-mamA meM phaar| samAna jo narma dhoto cora hayAna / MERfor tii / mI niya ke tA hai aura kisI kA vAra bhI . ! ramAko mana , ra ma mohina mahine ino PAK kAma dolA ni Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya sAmAjika prANI hai, vaha samAja meM rahatA hai| eka-dUsare ke sahayoga kI apekSA rakhatA hai| svayaM dUsaroM ke kAma AtA hai aura samaya para dUsare bhI usake kAma meM Ate haiM / supa-dukha meM eka-dUsare ke lie prAyatA aura saMvedanA prakaTa karate haiN| eka yadi saMkaToM ke daladala meM phaMsatA hai to dUsarA jone kA prayatna karatA hai| eka yadi rogagrasta hotA hai to dUsarA jAkI sevA karatA hai aura sahayoga detA hai| eka ke dukha se pIr3A se dU kA hRdaya kavi hI uThatA hai bahU usake prati sahAnubhUti dikhAtA hai| paha paraspara sahayoga se bhAvanA ke upakAra kI bhAvanA hai aura sevA kI bhAvanA kese kahA gayA hai| mAnAvanA AdhAra hai| nAmaka kI usati aura pakA kAra se apanA rahatI jA hai-paroSa nAnU ... devoM meM paraspara eka izAroM kI vRdhi dhii| DALA P ko ko bAnI meM hI netojI kA hI And if the fine 3 vaiyAvRtya tapa 29 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya tapa 436 tIna vyakti vidyA ke ayogya haiM-- adhinIta, salonunI aura bAra-bAra phataha karane vaalaa| isakA apaM yaha hai ki avinIta jIvana meM sadguNa prApta nahIM kara sakatA / sadguNa evaM samAna prApta karane ke liye manuSya ko vinayazIla bananA hI hogaa| samasta guNa vinaya ke adhIna rahate haiM--- pinayApattAzva guNAH sayeM aura isane bhI bar3I bAta hai--samasta guNoM kA zrRMgAra vinaya hI hai-- sakalaguNabhUpA ca vinayaH vinIta kI vidyAeM suzobhita hotI haiN| para prAcIna AcArya ne vinaya kA jIvanayApI prabhAva batAte hue kahA bigaeNa garo gadheNa caMdaNaM somayAda rpniyro| maharararoNa amayaM japapipatta sahai bhynne|' jaise sugandha ke kAraNa candana kI mahimA hai, saumyatA ke kAraNa candramA kA gaurava hai, madhuratA ke liye amRta janapriya hai vo hI vinara kAramA hI manuSya samasta jagata meM priya evaM Adara yogya hotA hai| ___ isa dRSTi se vinaya patrIkA ugA loka laabhkaarii| se somapriyatA evaMdAdara bhI rahatA hai aura AtmArana, nadra evaM nigama Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 parasparaM bhAvayantaH bha yaH paramavApsyama ! niHsvArtha vRtti se paraspara meM eka dUsare kA sahayoga karate hue eka dUsare kI unnati meM hAtha baMTAte hue parama kalyANa ko prApta hoNge| bAlaya meM diyA jAya to manuSya ko pazutA se haTAkara mAnavatA meM pratiSThita karane vAlA yahI Adarza hai| vaha eka-dUsare kI jIvana-unnati meM sahAyaka bane / da samUcI mAnavajAti ko eka dUsare ke prati samarpaNa kI bhAvanA kA upadeza dete hue kahA hai-- tvamasmAkaM tava smati - tuma hamAre ho, hama tumhAre hai / hama eka-dUsare ke lie taiyAra hai, eka dUsare ke sukha-dukha meM sahayogI hai / pAvRtya kA mahatva aura tAma jaina dharma meM isa parasparopagraha kI bhAvanA para bahuta hI bala diyA gayA. hai| yahAM se vaiyAvRtya, sevA, zuzrUSA, paryupAsanA, sAdharmika bAla Adi aneka nAmoM se aneka rUpoM meM batAyA gayA hai aura jIvana ke sAtha i ghaniSTha sambandha jor3A gayA hai| vaiyAvRtya kA artha batAte hue kahA hai-vaiyAvRtyaM - naktAdibhiH dharmopagrahakAritva vastubhirupagraha-karaNe- dharma sAdhanA meM sahayoga karane vAlI AhAra Adi vastuoM ke dvArA sahayoga karanAsahAyatA karanA- isa artha meM vaiyAvRtyabda AtA hai| isakA bhAva hai eka dUsare ke jIvana meM dharma se sAdhanA meM vikAsa meM, tathA jIvana-virA meM yoga karanA vai-sevA hai| batAyA gayA hai ki jAnava-saMsAra meM dI pada kAra jaina dharma meM ta he bhagavatIvA 24 agara bATa bhavi vegava aina kI dRSTi evaM aila kI dRSTi se toryakara kA vikAsa evaM aise kI dIDa pAlika samyaya chatvagya kA samrATa hotA hai, usake kAnA evaM meM koi nahIM karatA aura besana kI dRSTi se kisake hai| ve hote hai bhAmA kI satavatikeAjavata Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyAvRtya tapa 441 eka-dUsare ke sahayoga ke binA koI jIvita bhI nahIM raha sakatA / parasparopakAra ko yaha vRtti choTe se choTe jIva meM bhI rahatI hai / Apa dekhate haiM cITiyAM kase samUha ya dala banAkara calatI haiM, ve eka-dUsare ko rakSA meM bhI sahayoga karatI haiN| madhu makkhiyoM kA samUha aura saMgaThana to vizvaprasiddha hai| unameM rAjA aura rAnI bhI hotI hai, sevaka sevikAeM, saMnika aura ArakSaka bhI! madhuma girAyo kA pAlana karane vAloM kA kathana hai ki mAnaya kI bhAMti hI una meM pUrI rAjavyavasthA hotI hai| pazuoM ke iMDa aura yUdha to Apa dekhate sunate hI haiN| uname sudhapati gI hotA hai jo pure yUtha kI surakSA aura pAlanapoSaNa kI kisa karatA hai| mAtAguna meM varNana AtA hai ki mepakumAra apane pichale bhAva meM mara-prana nAmakA eka bar3A sudhapati hastI banA thA jisake pala meM eka hajAra hAvI-dRdhiniyAM thii| una saba ke susanduA kI mintA mUSapati meru prabhu rctaanaa| mRgoM, gAyoM aura anya pagujoM kI lApI ko bar3e samuha aura hote haiM aura sabhI eka dUsare ke sahayoga ya jayakAra pretail meM samUha to sota hai, dUsare yoga bhI ko s, feng unameM sAmAjika bhAvanA kA vikAsa yonimArakAnA hai| yoga kA bhI jintuko maha Ada aura nA sinI, ma bhAvanA iPart 4 no, rAnI garI manonAle rp nA . A pa 3 kora / morA 1 . aura nA pI mAranA hai / rAma kA hai| .. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jaina dharma meM ne solaha kAraNa bhAvanAeM mAnI haiM aura usameM bhI vaivAtga, binA evaM vatsalatA kA mahatvapUrNa sthAna hai| isI prasaMga meM eka bAta aura batA denA cAhatA hUM kisa se sArA bhI anya aneka vibhUtiyAM bhI vaiyAvRla karane vAle ko prApta hotI hai / mAvAna RSabhadeva ke do supura-bharata cakravartI aura bAhubalI kA nAma bhI Apane sunA hogA-ye donoM hI mahAna pitA se mahAna putra the| bharata narUpatA the, apanuna vaibhava evaM aizvayaM ke svAmI the hI, kintu bAhubalI bhI kama nahIM hai| maMmAra meM nahIM kA eka udAharaNa hai ki apAra sainya baladhArI mahApatI jamavatI ko gI eka zasparahita bAhubalI ne Ane bAhuvala ra sArAsa diyA / bharata jase cakravartI ke dina zalya aura bAhubala nI yAhubalI ke samakSa mAta lA gaye / yAhubalI ko yaha apUrva adabhuta bala misa sAdhanA se prApta hunA thA? pUrva janma kI sevA ke bala para ! unake pUrva bhava kI sAdhanA kA adhyayana karane para patA calegA-pUrva bhara meM bhagavAna pabhadeva kA aura nAma muni dhe| unhoMne bIsa sthAnoM kI ArAdhanA kara tIrthakara golA Aga kiyA thaa| bAhunAzAha muni inhIM vajanAbha muni ke loTe bhAI the| donA sazasevA-baMgAla meM honIna rhiiN| bAda muni- e, prAMta muninA so vidhAmamA jaga avayayoM kA mana unako bAloM sevA ho aura subAlu nuni kAla-mAtAra Adi dvArA kI sAtA nAnA, rogI AditI parimArga daramA rAdi kArya kA 33 gAragoM muni jIvana bhara nAda nAya aura mAtA ke ko| ma hArA ina donoM muniyoM ko gana prasaMgA aura hone mogA mst rimitii ---- jo karaMda so TARAPATI... HR inAra - gAyako Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaivAvRtya tapa 443 AdhyAtmikaH aizvayaM, apAra vibhUtiyAM unase caraNoM meM loTatI rahatI hai| namvatI, devatA aura devendra, eka nahIM, lAkho-karor3oM-indra unakI garama-gayA karate rahate hai / to yaha donoM cayApartI evaM tIrthakara kA mahAna pada prApta hone ke jo kAraNa haiM, jisa tapobala se ina padoM kI prApti ho sakatI hai usameM eka mukhya tA hai sevA, aMgAvRtta ! sevA-mAvRtya ke dvArA AtmA namavartI kA pada bhI prApta karatA hai, aura usase bhI utkRSTa tIrthakara pada bhii| bhagavAna mahAvIra se eka bAra gaNadhara gautama ne pratna kiyA-prabho ! Apane sevA-vegAtya kA matanA mahatva to batAyA hai, aura dhAvRtya karane kA pUrva upadeza bhI diyA hai, kintu yaha bhI batAiye ki isa bacAvala ke dvArA AmA ko kisa phala kI prApti hotI hai ? uttara meM dhAna ne kahA-.--. vevAyacceNaM tiyapara nAma gopaM kAma niyaMpei mAtRtva karane se AmA tIkara nAma godAkA gAna krtaa| para bAtama kA mAna ! bhika mAgarama se AramA nika ____aa bInA mAna mAnavikI sevA-bArAdhanA me AmA iiii mokA mA ta una sthAna dene meM Hit info gAramA samIra, ri, Di, prayA, na, syA, teii mAyA irrita kI ko manA mana nArAlA winoamewomaharatramarathimitraa Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina dharma meM Apa to kyA usakA yaha citana ucita hai ? nahIM ! vAstava meM jitanA mAya yaha dhyAna evaM nakti ko detA hai utanA hI mahatva sevA kA bhI hai| dUsaroM kI sevA karanA-dUsaroM kA kAma nahIM, apanA hI kAma hai| senA karAne . bAle ko to sirpha dANika lAbha hai, phi tatkAla use sAtA pahu~na jAtI hai, . kintu vAstavika lAbha to sevA karanevAle ko hI milatA hai, hamoM ko mahAna nirjarA to sevA karane vAle ko hI hotI hai| sociesemA se jita tIrthakara pada kI prApti vatalAI hai kyA vaha sevA karAnevAle ko hotI hai yA sevA karanevAle ko ? tIyaMkara pada, mukti aura ananta aikAya sevA karane vAle ko milatA hai to sevA karanA dUsaroM kA kAma karo humA ? yaha to apanA hI kAma hai, jisa kAma se svayaM ko lAbha milatA hai yaha kAma svayaM kA hI hogA / isalie satya to yaha hai ki jo dusaroM kI sevA karatA hai, yaha vAstava meM apanI hI sevA karatA hai / apanA hI lAna karatA hai| eka prAcIna AcArya ne batAyA hai ki eka bAra gaNadhara gautama ne gagana mahAvIra se puchA--"bhagavan ! eka sAdhaka ApakI sevA karatA hai, ta-dinA dvApa jor3eM Apake caraNoM meM par3A rahatA hai, aura eranAka rogI, dhAna, tuja Adi sAdhuoM ko sevA karatA hai, to ina donoM meM zreSTha kona ! bhAga . kise dhanyavAda deMge? uttara meM bhagavAna mahAvIra ne mahA-je pitANa paDiparada se prAne ! gojAga ! jo rogoM kI sevA karatA hai, vahI vAstava meM pavAda nA ___ gautamakAna kA hinA nA ! e aura amAnI fm konahAnimahAna jo kAma purA magAna kI senA, nA ! aura garI aura mAnanA kI parinamA ! donoM meM mahAna antara . . rahekA sAmu mA yto . ! ko and rApanA ... prAtArA ntii unakI jinAma--... baho " Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAvRtya tapa isa sevA, evaM vidhAmagA ke phalasvarUpa vAhamuni ne camAvartI ke virATa susoM ke yogya karma ugAjita kiye evaM subAhu muni ne vidhAnamA ke dvArA apAra divya cAhubala prApta karane yogya pharma upArjana kiye ! to tIphAra pada, navI pada evaM lokottara bala, vaibhava Adi kI prApti kA mukhya kAraNa sevA, baMgAvRtya Adi hai-yaha ina prAcIna ghaTanAoM se bhI jAnA jA sakA hai| sevA bar3I yA rakti ? jaina dharma meM nayA ko kitanA mahatva diyA hai yaha ukta ghaTanAoM se tathA uslamoM se spaSTa ho jAtA hai| jo sevA karatA hai, usameM cAhe anya koI vizeSatA ho yA na ho kintu eka isI vizeSa guNa ke kAraNa vaha apanI AtmA ko mahAna banA sakatA hai, aura to yA bhagavAna banA sakatA hai| bhakta sevA karake bhagavAna bana sakatA hai maha kitanI bar3I bAta hai ki jitanI Atmazuddhi pacAsa, bhAna Adi se hotI hai utanI muddhi yaha sapA dvArA bhI kara detA hai| bhArata meM kahA hai-rogI, navadIkSita AcArya Adi ko mevA karanA hamA sAdhaka mahAnirA aura mahAparyavasAna (parama zi)orAyA kAra taa| isakA artha hai yA muktidAyinI / sAdhanAma jaba sevA kA prasaMga prAmasAra upa-udhara mahI denA caahiye| yadi koI dhyAna kara rahA hai, koI mAdhyAna kara rahA 2 mA ra ma mA anumati ho rahA hai, usa HERE THREE , rAnI kA AgAja " kA jora ? ma mAmA ko Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ta hai aura unake pIche kucha mahAna uddezya hai / anya dhamoM meM bhI aura prANinAtha kI sevA kA upadeza hai-usake kucha dArzanika kAraNa bhI hai manuSya kI aura vyAvahArika kAraNa bhI ! advaitavAdI kahate haiM- prANimAna meM eka hI AtmA aneka rUpoM meM virAjamAna hai, isalie kisI bhI prANI kI sevA karanA vAstava meM usa eka hI AtmA kI sevA hai, Izvara ko ho sevA hai / Izvara ko ghaTa-ghaTa vyApI mAnane vAle bhI - zuni caiva zvapAke ca sabhI meM eka hI Ivara kA pratibimba dekhate hai isalie prANI mAtra aura khAsakara manuSya kI sevA kA mahatva mAnate hai / gAMdhI jI bhI nara sevA ko hI nArAyaNa kI sevA mAnate hai| kintu jaina dharma na to advaitavAdI hai, na Izvara ko ghaTa-ghaTavyApI mAnatA hai, hAM, AtmA ko paramAtmA jarUra mAnatA hai, AtmA meM hI paramAtmA banane kI sattA chipI hai yaha usakA aTala siddhAnta hai kintu isa siddhAnta kAraNa bhI yahA sevA kA upadeza nahIM diyA gayA hai| manuSya ke rUpa meM Isara kI sevA karanA yA Izvara ke rUpa meM hI Izvara kI sevA karanA-Atira la donoM kA bhI to koI lakSya honA cAhie, uddezya honA cAhie! isalie jahA~ taka merA anubhava hai jaina darzana kI bhAvanA ko samajha pAyA husevA meM pAMca usa jaina dharma meM mukhya hai saMcetana prANI meM eka jAgRta AtmA hai, yaha anubhava karatA hai saMvedanazIla hai aura sukha evaM sAtA use priya hai| jaise paisehI ke nAva ko hI supriya hai| jo vAstava meM apanI kolA hI kA devA ke samAdhi pahuMcAtA hai sAvA evaM samAdhi pahuMcAne kA hai-yaha gAna mahAvIra kA pheMkana - samAhikAraevaM tamevamAhapahuMcanA saMdhi ko prApta hotA hai| vahIM niSTha bhUmi hai-sevA mAnA kI zAMti mA se ! me karane se dUsarI kI bhI zAMti kA anubhava hogii| nake dUsare ko pATI ke svana se AyamA meM bhI oNna evaM maidA kI anubhava honA hai ) kI dUra a 446 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cayApatya tapa 447 isa prasaMga se yaha spaSTa hotA hai ki prabhu ko bhakti se bhI yahI hai sevA ! jJAna dhyAna pUjA tathA sAmAyika bhava dAna / 'mizro' inase bhI bar3A hai sevA kA sthAna / sevA kA itanA mahatva hai isIlie to yaha kahA gayA hai ki koI nApu, sAdhvI bImAra ho gaye hoM, taba jo dUsare svastha sAdhu-sAdhvI nikaTa hoM, unheM unakI sevA meM sAla laga jAnA cAhie aura hara prakAra hI sAvadhAnI ke sAtha unakI sevA tathA sAra-bhAla karanI caahie| yadi kisI ko patA laga jAye ki amuka sAdhu bImAra hai, aura phira bhI yaha unakI pA nahIM kareM, bhAgavU kAra sevA ke prati lAparavAhI barate--to nAtya meM rahA hai, . sevA ke prati lAparavAhI baratane vAle sAdhu ko bahuta kar3A denA cAhie, use cAra mAsA guru prAmalita denA cAhie, aura mAMgoM ke bIca meM usakI sIlanA karanI cAhie ki Ane kama sAdhu kI namAvi upekSA brtii| jo sevA kI upekSA karatA hai yaha vAstava meM maM ko paMkSA karanA hai, samAkI upekSA karatA hai| maga mahAmArI mAya bhAvakoM ke lie prAsadAra siAra dI mAnAmA bhI vimAna meM mArAmAra sevA fuyari nihAya parikSA nihAya yAdapAya - . -~-~o manAnA hai, hAya kA sAI mAyA nahI kii| HER inary ramAe bhAmadeva bhtt| maMzA kA rasa Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 450 jaina dharma meM ... hai to dUsare bandhu ko usakA duHkha dUra karanA hI cAhie, usakI sahA karanA banyu kA kartavya hai / mAnavatA hai| 5 mevA karane meM bhAvanA zuddha hotI hai, mana meM pavitra vicAra Ate haiM aura garIra ko kaSTa va saMyama kI sAdhanA bhI karanI hotI hai, isa kAraNa vA svayaM meM tAzcaryA bhI hai, isase ruma tirA hotA hai, kAme nijarA hone se AtmA kI vizuddhi hotI hai, vimukha bhAgA kati karatA hai, vaha mokSa pada bhI prApta kara sakatA hai| isalie mukti ko.... prApti ke lie bhI nayA karanI caahie| ke kucha mukhya tatva hai, vicAra muma haiM jina para jaina dharma kI sevA mAtA TikI huI hai| isa sevA se donoM lAbha haidaha loka meM bhI gama, nIir pratiSThA, sammAna evaM prasiddhi milatI hai| sevA karane vAlA janatA kA priya rAnatA nIyana tAtA hai aura paraloka meM apAra Di, basa, bAra ekA kA tocakara mukti mila jAtI hai- ra... ekA kiyA papharI prasiddhA hI kiyA do kAma siddha karane vAlI hotI hai| dA, eka yAta IIT meM rakhanI cAhie-sevA, sevA kI bhAnA hogA bArie, pAhA kI nAme nhii| loga kahate hai-ro sevA, pAyo .. medhA ! maha ukti Aya kama kAphI badanAma ho gaI hai| mevA kara pala paSTa ulAne para loga to nahIM kara ca / / / bola mora dete haiN| zI aura bhArata AstiyoM meM pInA . aura moTa milA nayA karane Aye hai, . koTamA ma nu ne bar3I kI, para bAta ho nit Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMgAyatya tapa yaMse hI dUsaroM ko sukha dene se svayaM kI bAsmA meM eka mahata pradullatA aura prasannatA kI anubhUti hogii| yaha Atma-praphullatA hI sAdhaka ke lie saryopari vastu hai, ne hI prApta karanA hai aura yaha sevA ke dvArA prApta hotI hai isalie sevA pAranA, dUsaroM ko suna pahuMcAnA vAstava meM apanI AtmA ko ho mukha pahuMcAnA hai| 2. jaina darzana prAyo mAya meM samatA kA bhAva rakhatA hai, abhI apanI mAranA ke samAna hI dasaroM ko samAnatA hai| apane murAdura ke samAna dUsaroM ke susa-dutako samajhatA hai| isI ke sAtha yaha pratyeka prANI ko apanA mitra bhI mAnatA hai, miti me samma bhUena merI samasta prANijagata meM sApa maMtrI hai| mitratA kA niyama hai--nima ke durA-dukha meM ayogI ora sahabhAgI bnnaa| miA kA dudhapura mAranA, kaSTa meM usakI sevA kAramA nidha kA dharma hai| ata: mitratA ke nAtI bhI hameM pratyeka prAmIko pA-thapAkaranI caahie| 3. rA aba meM, maMkaTa kI davA meM manuSya na hona sa bhApita zudha aura vyAkula ho uThatA hai| nI mA meM mI, ma STa bhI ho sakatA hai| apanI mAMdAra sunasAra amarama navAcAra prasA -pitA rAmAna hai| mAyako, manTa banAmAra meM di koI pAlA . RETRIE 'nA hai, jo sAdhArA aura 4 jajo firrit, RAM yA pApa Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.52 jaina dharma meM tA 6 seha yeyAvacce-naya dIkSita muni kI sevA 7 kula yeyAvacce-kula kI sevA 8 gaNa pAvacce-gaNa kI sevA 6 saMgha yAvacce-saMgha kI sevA 17 sAhammiya veyAvacce-sAvamika kI sevA dhana dasa bhedoM meM sAdhu jIvana kA samasta sambandhita samUha A gayA hai| AcArya kA ayaM bahuta vyApaka hotA hai-dIkSA dene vAle, dharma kA gadaina, sanmArga kA jJAna aura kartavya ko bodha dene vAle AnAgaM hote haiN| AcAra nAna dAtA hai, zikSasa haiN| apane se Ayu meM bar3e, jJAna evaM anubhava meM bar3e domA mAdi meM joSTha jo hai unheM sthavira kahA jAtA hai / tapasyA karane vAle, . tathA kSama, vImAra, asvastha sAdhaka bhI mevA ke adhikArI haiN| kSa kA hai-navadIkSita! use AdhAra pati kA abhI pUrA jJAna nahIM milA ho ke kAraNa tathA sAdhucaryA kI doratA kA abhyAsa na hone ke kAraNa use bhI dusaro kI sevA kI apekSA rahatI hai| lo taraha mAmi guru bhAI, sAlI sAdhaka, naMdha Adi kI bhI sayA---e hala int hai-mAnasohI sevA karatA, unakI parimAranA samAnAra samAdhi ekatA prApta ho yatA AvaramA karanA hai| yAvala ko fair area se to basA. mikoTamA FriratSTa bAra liyA nAyo / .. meM : parama no dhogitAmadhya:- 4 trememurmamerion or merry.... / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAvRtya tapa 431 unake lie jo mahAratA negI vaha sunane meM AyA ki gata no yA kAma pahuMcI,bahuta se svArthI aura sevA kI Ar3a meM pApa karane vAle loga dhIca hI meM una garIboM aura duniyoM kI sahAyatA sAmagrI se gAdI banAne lage aura apane para bharane meM juTa gye| aise jaghanya kalpa nanuma karatA, bhuroko roTI dhInakara apanI nAMdI banAnA cAhatA hai| dIna kA paTa kATakara apanI peTI bharane vAlA---jitanA bar3A pAra karatA hai, kitanA jona nAcarA karatA hai ke lie bhAgada koI upayukta nanda nahIM hoNge| to sevA karane meM loga ratiyA va prasiddhi kI kAmanA nahIM honI cAhie / saMdhA-yA gA, maMtrI vasalamA aura vinaya ra bandutla bhAvanA se prerita hokara honI caahie| paMcAyatya ke isa prakAra saMdhA- yAta sanmAdha meM na dharma kA munA devayA yA sara spaSTa kara diyA gayA hai| jo prAnimAra ko vA karanA, praka jIra ko namAmi gAnA hamArA sila kiyA lakA bhI manamA pArehama pApana nidAna pratimA va gAyA mareMge / jo pahogI ho bImAra choisara vicavA .... raMgAbA kA bhArI yoginI hi cAya pampa ahA . PIPAAdrraj..vpwnlaMg+Amriwarta Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 ... jaina dharma meM sara . sevA ke viSaya meM jana granthoM meM mahAmuni naMdIgeSA kA pariNa anA ApalaM mAnA gayA hai jinhoMne jIvana bhara sevAvata : ko anjAnamAra meM ninaayaa| gogI, tapasvI- vRddha Adi kI sevA karane meM na kabhI una mana meM glAni AI, aura na samaya asamaya dekhaa| sevA meM aisI hI lInatA aura sanmayatA honI caahie| tanI bAvRtta kA bo mahAn phala batAyA gyaa| ko prApti ho sakatI hai aura sevA garama dharma, sarvottama tapa aura mona to parama gAdhanA siddha ho sakatI hai| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMpAvRtya tapa 453 gahana hai, isasI bArIkiyoM ko yogI loga bhI nahIM samajha pAte / sevA meM sayaMprathama AvazyakatA hai| viveka kI ! risa pani ko, kisa mamaya kira prakAra kI sevA kI jarUrata hai yaha dhyAna meM rakhanA caahiy| gaha nahIM ki prasaMga kI AvazyakatA kucha aura hI ho, aura sevA kucha anya prakAra meM ho rahI jAga ! prAcIna bhAcAyoM meM samaya anusAra sevA ke aneka mArI ko vyAkhyA kI hai / ane kahA hai---- bhatte pANe sapaNAsaNe ya, pahilaha paaymichmbaa| rAyA teNe daMDa gAhe gesannamate th|' AvazyakatA hone para bhojana (nAhAra) denA, pAnI denA, sone ke lie, vistara (11) Adi denA, Asana denA, gugajanoM Adi kA pratizata hAra denA, pAsapodhanA, rogI ho to (namakA rogI) unake liye damA AdimA pravanamA yadi rAvalale gamagAte hoMgo sahArA denA, rAjA Adi ke hone para yaM, Adi ko mA, mora Adi gaanaa| pahilI mora saMcana sara liyA ho, aparAdha niyA ho to so unI riddhi karAnA, soI gaMgI ho to kara liyA Adi ko samAyoja imArIfur nA - R E ET, 12-13 THEATRE Authupen. 3mmyvidiorani Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 jaina dharma meM 4 svAdhyAya gabda ko dagulgatti karate hue kucha vidvAnoM ne yaha bhI patAnA .. hai--sva sya syasmin adhyAya :-adhyayanaM-syAdhyAyaH apanA apane hI bhItara adhyayana, arthAt Atmacintana, manana, svAdhyAya hai| jita prakAra zarIra ke vikAsa ke lie vyAyAma aura bhojana kI bhAva. : kyakatA hai usI prakAra mastiSka-arthAt buddhi ra vikAsa ke lie sammAna (svAdhyAya) kI AvazyakatA hai| adhyayana se buddhi kA bhAvAna bhI hotA hai mana kI karArata bhI hotI hai aura nage vicAra, cintana, gAna Adina meM acchI gurAma bhI milatI hai| isa prakAra aghAyana buddhika vikAsa meM mAyA yahAM para smaraNa rAnA cAhie ki sabhI prakAra kA adhyayana- jAya ko koTi meM nahIM AtA hai| jaise galata tarIke se liyA gayA AyAma zarIra ko lAbha kI jagaha hAni pahuMnA detA hai, aura ahitakAra bhojana garIra meM gakti kI jagaha roga paidA karatA hai, usI prakAra galata pustaka kA vikArAnejaka pustakoM kA pAlana buddhi kI lisita karane ko banA ra huti eI kamajora banA detA hai / aglIla sAhitya pAne vAle apane masti kI tijorI meM kAmAlA jamA ho hai / usale mana duphti are jobana biga A hai| isalie pustakoM ke mAna meM bahuta hI vitha bnaanaahie| mA kAmako pAra ko palo vA sundara, sadavicAroM ko jagAra malA mAhita rzo nisAnAhI paribhASA meM sAmAnoM ke mAna ko dI . FRE ko mAnA aura na kA FacAra kA ma magara ! MERE 36. 26 novA REET . Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya tapa pahale batAyA jA cukA hai ki tapa kA uddezya kevala zarIra ko kSINa karane kA hI nahIM hai, kintu isakA mUla uddezya hai-antara vikAroM ko kSINa kara mana ko nirmala evaM sthira banAnA, AtmA ko svarUpa dazA meM prakaTa karanA / mAnasika zuddhi ke lie tapa ke vividha svarUpoM kA varNana jaina sUtroM meM kiyA gayA hai, unameM svAdhyAya aura dhyAna-ye do pramukha haiN| svAdhyAya mana ko . zuddha banAne kI prakriyA hai aura dhyAna mana ko sthira karane kI / zuddha mana hI sthira ho sakatA hai, isalie pahale mana kI zuddhi para vicAra karanA cAhie ki kina-kina sAdhanoM se, kina prakriyAoM se mana ko nirmala evaM nirdopa banAyA jAya ! isalie Abhyantara tapa ke cauthe krama meM 'svAdhyAya tapa' rakhA gayA hai / yahAM hama svAdhyAya tapa para vicAra kara rahe haiN| svAdhyAya ko paribhASA svAdhyAya kI paribhASA karate hue batAyA gayA hai- suSTha A-maryAdayA adhIyate iti svAdhyAyaH'-sat zAstroM ko maryAdA pUrvaka par3hanA, vidhi sahita acchI pustakoM kA adhyayana karanA svAdhyAya hai / 1 AcArya abhayadeva- svAnAMga TokA 5 / 3 / 465 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 unameM anesa bhavoM meM saMnita duSkarma ko svAdhyAya dvArA kSaNa bhara meM rAgAvara jA sakatA hai| svAdhyAya kA phala batAte hue bhagavAna ne kahA hai---svAdhyAga- prakAra se jJAna kI upAsanA hai, isa kAraNa svAdhyAya karane se zAna sambandhI jJAnAvaraNa kamoM kA dAya ho jAtA hai / samAe nAmAvanira phamma sveii| svAdhyAya svayaM meM eka bahuta bar3I tapaznayA hai| ine sabase bar3A mAnate hue bhAgAyoM ne kahA hai na vi asthi na vi a hohI sanmAya samaM tapokammara bAdhyAga eka abhUtapUrva tg| isakI barAbarI kA tapa tIna kabhI huA hai, vartamAna na kahI hai aura na bhaviSya meM bhI hogaa| mAra dekhie kitanI bar3I bAta kahI gaI hai-svAdhyAya ke viSaya meM / sAmAna ke samAna vizva meM dUsarA koI tA nahIM- isakA a sAdhyAma apanI dRSTi se ekahI anAmata taga hai| vaidika sandhoM meM bhI jana pamaM kI bhAMti svAdhyAya ko mAnA gayA . kalA-tapohi svAdhyAya:'--svAdhyAyalaya meM ekatA . bhAganA meM bhI bhI pramAda nahIM karanA cAhie- svApyAgAna mA prmH| sAmAna meM utara gAvA, ardhA jo davAra ko pAracAra ghaTAI ko milI ho jAtI hai aura mAmale ko bhI dina mAtA hai kI usameM jAnane kA dAvA, mI mAramA mAnA frier pAro nA frat TRA manAbhI vAlyApApiSTatA saMprayogaH ... Maiy Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya tapa 457 hai, aura pratyeka kSaNa vaha abhinna mitra kI bhAMti sadparAmarza va sadvicAra de sakate haiM / aMgne jI ke prasiddha vidvAna Tapara kI ukti hai- buksa Ara avara vesTa phrenDasa-pustakeM hamAre sarvazreSTha mitra haiN| eka vicAraka ne kahA hai"pustakeM jJAniyoM kI jIvita samAdhi hai / kisI pustaka meM-RSabhadeva, ariSTa nemi evaM mahAvIra haiM to kisI meM rAma, kRSNa aura yudhiSThira / kisI meM vAlmIki, sUradAsa, tulasIdAsa evaM kabIra haiM to kisI meM IsA, mUsA, aura hajarata muhammada ! jaba pustaka ko kholate haiM to ve mahA puruSa jaise uThakara hama se bolane laga jAte haiM aura hamArA mArgadarzana karane lagate haiN|" roTI manuSya kI sarvaprathama AvazyakatA hai, vaha jIvana detI hai, kintu sat zAstra usase bhI bar3I AvazyakatA hai / vaha jIvana kI kalA sikhAtA hai| isIlie mahAtmA tilaka ne eka vAra kahA thA- "maiM naraka meM bhI una sat zAstroM kA svAgata karUMgA, kyoMki unameM vaha adbhutazakti hai ki ve jahAM bhI hoge vahAM apane-Apa svarga bana jaayegaa|" isalie sat zAstra kA adhyayana jIvana meM atyanta Avazyaka hai| isI kAraNa use zAstraM tRtIyaM locanaM:tIsarI AMkha kahI hai| apanI hI nahIM, kintu samasta jagata kI -sarvasya locanaM zAstra--AMkha hai-- zAstra ! vyAvahArika jIvana meM satzAstra ke adhyayana kA yaha mahattva hai / AdhyAtmika dRSTi se zAstra-svAdhyAya kA isase bhI adhika mahatva hai| bhagavAna mahAvIra ne apane antima upadeza meM kahA hai-- sajzAevA niuttaNa savvadukkhavimokkhaNo' svAdhyAya karate rahane se samasta du:khoM se mukti milatI hai| janma . janmAntaroM meM saMcita kiye hue aneka prakAra ke karma svAdhyAya karane se kSINa ho jAte haiM bahubhave saMciyaM khalu sajjhAeNa khaNe khavai' 1 nItivAkyAmRta 5 / 35 2 uttarAdhyayana 26 / 10 3 candraprajJapti 61 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 . jaina dharma meM tapa jAte the / aura kaNThastha zAstra tabhI yAda raha sakate the jaba unakA bAra-bAra svAdhyAya-cintana manana, parAvartana Adi kiyA jAtA ho / jo prAcIna vizAla sAhitya Aja luptaprAyaH ho gayA hai usakA bhI mukhya kAraNa hai-svAdhyAya . kA abhAva / aura Aja jo kucha vidyamAna hai vaha bhI svAdhyAya ke bala para hii| vartamAna ke Agama svAdhyAya kI hI dena hai ! jJAna ko sthira, surakSita evaM. janopayogI banAne kI dRSTi se jaina AgamoM meM svAdhyAya ke pAMca bheda batAye gaye haiN| vahAM sirpha zAstra par3hanA hI svAdhyAya nahIM, kintu usa para vicAra karanA, par3he hue kA smaraNa karanA, aura yahAM taka ki pravacana Adi ke rUpa ... meM jJAna kA kathana karanA bhI svAdhyAya kI koTi meM mAnA gayA hai| svAdhyAya ke pAMca prakAra yo vatAye gaye haiM___ samAe paMcavihe paNNatte taM jahA vAyaNA, paDipucchaNA, pariyaTTaNA, aNu pehA, dhmmkhaa|' svAdhyAya pA~ca prakAra ke haiM- 1 vAcanA, 2 pRcchanA, 3 parivartanA 4 anuprekSA, 5 dhrmkthaa| . 1 vAcanA-sadgranthoM ko par3hanA, unakA vAcana karanA ! yadi svayaM par3hane meM asamartha hoM to dUsaroM se sunanA, athavA dUsaroM ko sunAnA yaha saba vAcanA . meM A jAtA hai / niyamapUrvaka pratidina kucha-na-kucha vAcana karanA caahie| jo vyakti par3hane kA zaukIna hotA hai, jise par3hane meM Ananda AtA hai vaha binA adhika zrama ke hI acchA jJAna prApta kara letA hai / niyamita 15 minaTa par3hate rahane se kitanA par3ha sakate haiM yaha abhI batAyA hI jA cukA hai ataH svAdhyAya ke prathama abhyAsa meM vAcana karane kI Adata bar3hAnI cAhie, niyamita rUpa se dhArmika pustakoM kA adhyayana karate rahanA caahie| . vAcanA svAdhyAya kramakA varNana karate hue prAcIna AcAryoM ne kahA . hai-sAdhaka ko pahale apane AcAra mUlaka pratyoM ko par3hanA cAhie, jinase phi AcAra vidhi yA sadAcAra kI preraNA mile, usakA jJAna ho| usa bAda svadarzana viSayaka granyoM ko par3hanA cAhie tAki zuddha AcAra ke sAtha .. 1 bhagavatI mUga 257 tathA sthAnAMga evaM uvavAI Adi meM bhI Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya tapa 456 deva kA sAkSAtkAra hone lagatA hai| yahAM svAdhyAya ko japa ke rUpa meM liyA gayA hai, kyoMki japa, mAlA, Adi bhI svAdhyAya ke antargata Ate haiM jisakA varNana bhI Age kiyA jA rahA hai / svAdhyAya ke lAbha zAstroM meM svAdhyAya kA yaha jo mahatva batAyA gayA hai, vyAvahArika evaM AdhyAtmika donoM dRSTiyoM se usakA jo guNa-gaurava gAyA gayA hai usakA vicAra karane se hamAre sAmane cAra bAteM AtI haiM 1. svAdhyAya se jIvana meM sadvicAra Ate haiM, mana meM sad saMskAra jAgRta hote haiM / 2. svAdhyAya se prAcIna jJAna-vijJAna kI upalabdhi hotI hai / hajAroM varSoM ke anubhavoM kI thAtI svAdhyAya ke dvArA hameM prApta hotI hai| aura jina mahApurupo ne dIrghakAlIna sAdhanAeM karake jo jJAna prApta kiyA usa jJAna kA lAbha bahuta hI sahaja meM mila jAtA hai| 3. svAdhyAya se manoraMjana to hotA hI hai, Ananda bhI AtA hai aura yogyatA bhI prApta hotI hai / 4. svAdhyAya karate rahane se mana ekAgra evaM sthira hotA hai| jIvana meM niyamitatA AtI hai aura nirvikAratA bhI / jaise agni se sone-cAMdI kA mala dUra hotA hai vaise hI svAdhyAya se mana kA maila dUra ho jAtA hai| satata svAdhyAya karate rahane se jJAna kA vistAra hotA hai| yadi niyama pUrvaka hama 15 minaTa bhI prati dina par3hate raheM to kitanI pustakeM par3ha sakate haiM isakA anumAna hai kucha Apako? kalpanA karie yadi eka minaTa meM 300 zabda bhI par3he jAya aura pandraha minaTa roja par3he to eka mAsa meM 1 lAkha 35 hajAra zabdoM kI eka pustaka par3hI jA sakatI hai| arthAt 220 se 225 peja taka ko eka pustaka pratimAsa par3hI jA sakatI hai sirpha 15 minaTa niyamita par3ane se / isa prakAra dekhie ki satata svAdhyAya karane vAlA kitanA vistRta adhyayana kara sakatA hai| svAdhyAya ke pAMca bheda prAcIna samaya meM veda evaM Agama jitane bhI zAna the ve prAyaH kaMThasya rase Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 . jaina dharma meM tapa .. AgamoM kA jo rUpa hai vaha isa rUpa meM milatA aura hameM itanI tatva kI bAteM jAnane ko milatI ? to pRcchanA, jJAna ko satyonmukhI banAtI hai,sthira banAtI hai| pazcima ke prasiddha dArzanika DekArTa, kAMTa, heMgala Adi ne to saMzaya ko hI darzana kA Adi sUtra mAnA hai| manuSya meM jitanI mAtrA meM inTelekcuala kyuriyAsiTI-bauddhika kutUhala hotA hai, vaha utanA hI adhika jJAna-vijJAna ke kSetra meM pragati karatA hai| pRtchanA meM do bAtoM kA vizeSa dhyAna rakhA jAtA hai-pUchanA-jijJAsA pUrvaka honA caahie| sirpha dimAga cATane ko UTa-paTAMga prazna karanA, aise prazna jinakA koI tarka yukta samAdhAna na ho, yA jina se dveSa va vivAda khar3A hotA ho isa prakAra ke prazna nahIM karane cAhie / prazna meM zuddha jijJAsA,jJAna .. prApti kA nirdopa uddezya honA caahie| dUsarI bAta-jisase pUchA jAya-usakA vinaya va satkAra karanA caahie| prazna kI vidhi hai-prazna karane se pUrva hAtha jor3akara unase pUche ki"maiM Apase amuka vAta pUchanA cAhatA hUM Apa kRpA kara isakA uttara deMge to bahuta hI AbhArI houuNgaa|" yaha pUchane para guljana Adi uttaradAtA jaba prasanna hoke svIkRti deM tabhI prazna ko ThIka DhaMga se unake sAmane rakhanA caahie| samAdhAna pAkara phira unakA AbhAra prakaTa karanA cAhie aura vinaya pUrvaka uThanA cAhie-praznottara meM vinaya kI zailI hameM gaNadhara gautama ke vyavahAra se sIkhanI caahie| ve prazna karane se pUrva prabhu kI vandanA kara anumati lete haiM, svIkRti prApta kara apanA prazna rakhate haiM aura samAdhAna pAkara prasannatA vyakta karate hue kahate haiM. - tahameyaM bhaMte ! prabhu ApakA kayana satya hai, meM isa para zraddhA-vizvAsa karatA huuN| aura phira vinaya pUrvaka bandanA karake uThate haiN| praznottara kI yaha bahuta hI sundara zailI hai, isI zailI kA . anusaraNa kara hameM apanI jijJAsAoM kA samAdhAna prApta karanA caahie| vAstava meM to jijJAsA pUrvaka evaM vinaya pUrvaka pUghnA-bahI pRcchanA svAdhyAya hai| avinaya purvA, yA UTa-paTAga prazna karanA svAdhyAya nahIM hai| . 3 parivartanA-par3he hae zAna kA, kaMThastha kiye hue tatva, paloka Adi Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 svAdhyAya tapa zuddha vicAra kA jJAna prApta ho, aura AcAra dRr3ha ho / sva-darzana ke bAda anya darzanoM ke granthoM kA bhI avalokana karanA cAhie, isase darzanoM va dharmoM kA tulanAtmaka jJAna hogA, satya-asatya kI sUkSma pahacAna bhI hogI aura sva- . darzana kI AsthA adhika dRr3ha hogii| isI krama se granthoM ko par3hane kA cunAva karanA cAhie / eka vidvAna ne bhI isa viSaya meM kahA hai pahale vaha par3ho, jo Avazyaka hoM, phira vaha par3ho, jo upayogI hoM, usake bAda vaha par3ho, jisase jJAna bar3hatA ho, 2. pRcchanA- par3hate samaya bahuta se prakaraNa, bahuta sI bAteM aisI bhI AtI hai jo pAThaka kI samajha meM nahIM aae| athavA usameM kaI prakAra kI zaMkAeM uThane lage- taba apane guru janoM ke pAsa, athavA jo adhika jJAnI haiM unake pAsa vinayapUrvaka pUchanA aura unase samAdhAna prApta karanA yaha pRcchanA svAdhyAya hai| pRcchanA-pUchanA svAdhyAya va jJAnaprApti kA eka mahattva pUrNa aMga hai| kyoMki zaMkA va jijJAsA honA to manuSya mAtra kA sahaja svabhAva hai| java taka kevalajJAna prApta na hogA zaMkA evaM jijJAta to uThatI hI rahegI aura uThanI hI cAhie / zakA do ko hI nahIM hotI-yA to sarvajJa ko, yA sarvathA jar3abuddhi ko| jisameM thor3A bhI jJAna kA sphuraNa hogA-vicAroM kI halacala hogI use saMzaya, zaMkA, jijJAsA avazya hogii| saMzaya koI burA nahIM hai| AgamoM meM sthAna-sthAna para AtA hai-gautama svAmI ne amuka vAta sunI, amuka vAta dekhI- vasa mana saMzaya se, jijJAsA se Andolita ho uThAjAya saMsae, jAyasaDDe jAya phouhalle-ye zabda jaina sUtroM meM saikar3oM vAraM . Aye haiM, aura yaha sUcita karate haiM ki saMzaya, jijJAsA-jIvita mastiSka kA . cihna hai, prabuddha jJAna cetanA kA lakSaNa hai / gItA meM isIlie to kahA hai na saMzaya manAruhma naro bhadrANi pazyati saMpAya kiye binA-manuSya aneka acchI-acchI bAteM dekha nahIM pAtA / yadi gautama svAmI jijJAsA karake bhagavAna se prazna nahIM pUchate to kyA Aja jana Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 jaina dharma meM tapa. dvArA par3hA jAtA hai aura unakI stuti-prArthanA meM tanmaya hokara sAdhaka apane lakSya ko prApta karanA cAhatA hai| mana ko sthira va tanmaya banAne ke lie, azubha vicAroM se haTAkara zubha .. vicAroM meM lIna hone ke lie jo japa kiyA jAtA hai-vaha vItarAga sAdhanA hai, niSkAma japa hai / aura kisI kAmanA va siddhi ke lie ipTadeva kA japa karanA sarAga-sAdhanA hai, saphAma japa hai / japa karane kI vidhi ke anusAra usake tIna bheda aura bhI hai 1 mAnasa japa-maMtra, pATha,stotra Adi kA cintana karate samaya mana-hImana akSaroM va padoM kI AvRtti karanA- mAnasa japa hai / mAnasa japa meM zabda .. hoThoM para nahIM Ane cAhie, sirpha mana ke bhItara hI usakI dhvani uThe aura . vahIM vilIna ho jAya-mana usI meM ramatA calA jAya-usa dazA ko mAnasa japa kahA jAtA hai / yaha sabase zreSTha japa vidhi hai / ___ 2. upAMzujapa- maMtra Adi kI dhvani bhItara se uThakara hoThoM taka Akara TakarAtI hai, jIbha bhI spaMdita hotI hai, hilatI hai, kintu zabda hoThoM se bAhara nikala kara kisI dUsare ko sunAI nahIM dete, sirpha usa maMtra kI dhvani apane .. kAnoM taka hI pahuMca pAya-itanI dhImI AvAja se pATha karanA --upAMzu japa .. hai / yaha japa kI dvitIya vidhi hai| . 3. bhASya japa-zabdoM va maMtra-zloka Adi kA khUba jora-jora se . uccAraNa kiyA jAtA hai / yaha eka prakAra kA sAmUhika rUpa le letA hai, jaise prArthanA Adi saba loga milakara gAte haiM, stoma Adi ucca svara se sunAye jAte haiM / japa ke vizeSa abhyAsI AcAyo kA kathana hai-mApya jaga sAdhAraNa zreNI kA japa hai| upAMzu japa meM isase saugunA phala milatA hai tayA / mAnasa japa meM hajAra gunA ! japa meM dravya, kSetra, kAla bhAva kA bhI bahuta vicAra kiyA jAtA hai / japa karate samaya sAde va svaccha veza meM rahanA cAhie, sUta kI yA lakar3I kI gAlA rasanA cAhie, svaccha aura zAMta sthAna meM baiThanA cAhie / prAta:kAta ... kA yA saMdhyAkAla kA upayukta samaya honA cAhie, zarIra cintAoM se nivRtta Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya tapa 463 ko smRti meM sthira rakhane ke lie bAra-bAra duharAnA, punarAvartana karanAparivartanA hai| yAda karake, use punaH duharAyA nahIM jAya, sIkhA huA pATha yadi bAravAra palaTA nahIM jAya-to dhIre-dhIre vaha smRti se miTa jAtA hai, dhuMdhalA hokara vismRta-sA ho jAtA hai| raTA huA jJAna yadi duharAyA na jAya to bhUlA jAtA hai / eka kahAvata hai pAna sar3e, ghor3A aDaM vidyA vIsara jAya / tave para roTI jalai kaho calA kiNa nyAya ! guru jI ! pherayA nAMya ! pAna ko rakhakara yadi palaTA nahIM jAya to vaha par3A-par3A sar3a jAtA hai / ghor3e ko yadi ghumAyA nahIM jAya to vaha khar3A-khar3A ar3a jAtA hai, vinA ghUme ghor3A akar3a jAtA hai| tave para roTI sekane ko DAla dI lekina DAlakara . . phira palaTI nahIM, to eka tarapha par3I-par3I roTI jala kara koyalA bana jAyegI, vaise hI vidyA raTakara yAda to kara lI, lekina phira kabhI citArA nahIM, usako punarAvartana nahIM kiyA to vaha bhI bhUlI jAtI hai / isalie ina sabako 'pheranA , par3atA hai, yaha pheranA hI parivartanA hai / parivartanA se jJAna sthira hotA hai, sIkhI huI vidyA adhika majabUta hotI hai| jJAna ko jitanA adhika duharAyA jAyegA vaha utanA hI adhika sthira hogA evaM sutIkSNa bhI hogaa| japa kA svarUpa maMtra kA japa karanA, pATha karanA, stotra Adi par3hanA-yaha saba bhI .. . parivartanA svAdhyAya ke antargata Ate haiN| kyoMki japa Adi meM maMtra-pATha Adi kA bAra-bAra cintana karanA hotA hai, smaraNa hotA hai, ataH yaha bhI parivartanA hI hai| japa ke do pramukha uddezya hote haiM-1. mana ko sthira karane ke lie tathA ... 2. ipTa kArya kI siddhi ke lie| donoM hI lakSyoM ke lie japa meM ipTadeva . kA smaraNa kiyA jAtA hai / unake nAmAkSaroM ko viziSTa maMtroM dvArA, stotroM Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina dharma meM tapa . jeTTho na pariyAeNa to vande--' zAstra kA pravacana karane vAlA bar3A hai, dIkSA paryAya mAtra se koI bar3A nahIM hotA hai / ataH paryAya jyeSTha bhI apane kaniSTha kintu zAstra ke vyAkhyAtA ko namaskAra kareM-yaha AcArya bhadravAhu kA kathana hai, jisameM dharma kathA karane vAle kI jyeSThatA batAI gaI haiN| . cAra prakAra kI dharmakayA dharma kathA ke cAra bheda batAye gaye haiM AkSepaNI-syAdvAda-dhvani se yukta apane siddhAntoM kA maMDana karane vAlI tathA upadeza Adi AkSepaNI kathA kahalAte haiN| vikSepaNI-apane siddhAnta ke maMDana ke sAtha dUsare siddhAnta meM rahe hue dopoM kA varNana kara sva-siddhAnta meM dRr3haniSThA paidA karAne vAlI vikSepaNI . kathA hai / sva-siddhAnta kA jJAtA honA sarala hai, para-siddhAnta kA jJAtA honA kaThina hai, usameM bhI para siddhAnta kA khaNDana karanA aura bhI kaThina hai / kyoM ki dUsare mata ke khaNDana karane se paraspara dvepa, IrSyA Adi bar3hane kI saMbhAvanA rahatI hai, sAdhAraNa sI bAta para bhI loga vaktA ko ulaTe 'niMdaka' kahane laga jAte haiM, isa kathA kA pravacana karate samaya vaktA ko bahuta hI kuzalatA, dakSatA evaM vivekazIlatA rakhanI hotI hai tAki zrotAoM para pravacana kA sundara prabhAva par3e ! aura dUsaroM meM bhI dvepa na phaile / saMveganI-karmoM ke vipAka phaloM kI virasatA batAkara saMsAra se vairAgya utpanna karane vAlI kathA saMveganI hai| nirvedano-hiMsA-asatya Adi ke kaTuphala batAkara ahiMsA satya, brahmacarya . . kA upadeza dekara vyakti ko tyAga mArga kI ora mor3ane vAlI kathA nivedano isa prakAra svAdhyAya ke ye pAMca bheda batAye haiN| inake AdhAra para sAdhaka apanA jIvana adhika se adhika svAdhyAya tapa meM lagAkara zrata ko ArAdhanA karatA hai, jJAna kI upAsanA karatA hai, isase jJAna kA divya prakAra prApta karatA huA jIvana ko saphala banAtA hai / 1 Avazyaka niyukti 7.4 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya tapa hokara sthira Asana se baiThanA cAhie tathA mana ko apane iSTa deva meM lagA denA caahie| maMtra uccAraNa karate samaya usake artha kA cintana karane se, iSTadeva ke svarUpa kA dhyAna karane se mana sthira ho jAtA hai| jisakA vistRta varNana dhyAna prakaraNa meM kiyA gayA hai / ina saba bAtoM kA vicAra karaH japa karanA cAhie / japa meM mAlA, stotra pATha, logassa kA dhyAna, navakAra maMtra kA smaraNa tathA anya iSTa maMtroM kA smaraNa kiyA jAtA hai| yaha saba parivartanA-svAdhyAya hai / dhyAna ke bhedoM meM bhI ise dharma dhyAna ke svarUpa meM batAyA gayA hai| 4 anuprekSA-tatva ke artha va rahasya para vistAra ke sAtha gambhIra ciMtana karanA / anuprekSA meM eka prakAra kA ciMtana prArambha kiyA jAtA hai, phira usI sutra ko pakar3akara dhIre-dhIre Age bar3hA jAtA hai aura usase sambandhita viSayoM para ciMtana calatA jAtA hai| anuprekSA-eka prakAra kI sIr3hiyAM hai jo tanmayatA ke mahala para car3hane ke lie eka se dUsarI sIr3hI, dUsarI se . tIsarI sIr3hI para car3hate hue Age se Age UMcAI para pahuMcA jAtA hai| .. isakA vizepa varNana dhyAna ke saMdarbha meM kiyA gayA hai| kyoMki anuprekSA meM eka prakAra kI dhyAna kI sthiti hI A jAtI hai / dharmakathA bhI svAdhyAya hai 5 dharmakathA- svAdhyAya kA yaha pAMcavA bheda hai| par3hA huA, ciMtana manana kiyA humA tathA anubhava se prApta kiyA huA zruta jaba lokakalyANa. .. kI bhAvanA se zabdoM dvArA prakaTa kara dUsaroM ko samajhAyA jAtA hai taba vaha tattva kathana--dharma phayA kahalAtA hai / ise hI pravacana, upadeza, vyAkhyAna Adi kahA jAtA hai| dharma kathA ko pAMcave sthAna para rakhane kA eka kAraNa yaha bhI hai ki sAdhAraNa jJAnI kabhI pravaktA va upadezaka nahIM bana sktaa| isake lie bahuta adhyayana, anubhava aura sva-mata tathA para-mata kA prAmANika jJAna honA caahie| mana nirbhIka honA cAhie, tathA vANI meM ziSTatA, madhuratA Adi guNa hone caahie| pravacana karane vAlA dharma meM jyeSTha mAnA jAtA hai-bhAsaMto hoi Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 jaina dharma meM tapa ... sakatA hai, dhUe ko bhI vA~dhA jA sakatA hai / devatA aura indra Adi ko bhI. apane adhIna kiyA jA sakatA hai kiMtu mana ko kAbU meM karanA bahuta kaThina hai / vahuta hI muzkila hai / gaNadhara gautama ne ise dussAhasika duSTa azva kahA hai jo aniyaMtrita daur3a lagA rahA hai aura zrIkRSNa ne isake nigraha ko vAyu ko pakar3ane se bhI adhika kaThina batAyA hai / saMsAra ke bar3e-bar3e yoddhA mana se hAra gaye haiM aura mana ko vaza meM karane kA mArga khojate Aye haiN| Aja bhI loga.. pUchate haiM-"mahArAja ! isa mana ko vaza meM kaise kareM ? sAmAyika karate haiM, svAdhyAya karate haiM, pUjA karate haiM kintu mana to duniyAM bhara meM bhaTakatA rahatA hai| isako ekAgra karane kA kyA upAya hai ?" __ mAnasika ekAgratA kA sAdhana vAstava meM sAdhanA meM jaba taka mana ekAgra nahIM hotA taba taka Ananda nahIM AtA / kyoMki bAhara meM jaba mana kI daur3adhUpa rukegI tabhI bhItara meM zAMti kI, Ananda kI hilora utthegii| to Aja hameM isI bAta para vicAra karanA hai ki tapasyA ke vividha aMgoM kI sAdhanA-ArAdhanA meM mana ko vaza meM karane kI kyA vidhi hai ! mana ko vaza meM karane kI vidhi para vicAra karate haiM to gItA kA yaha sUtra hamAre sAmane A jAtA hai abhyAsena tu kaunteya ! vairAgyeNa ca gRhyate / " he kuntIputra arjuna ! yaha mana do prakAra se vaza meM kiyA jA sakatA hai abhyAsa ke dvArA aura vairAgya ke dvaaraa| abhyAsa kA artha hai ekAgratA kI sAdhanA aura vairAgya kA artha hai--vipayoM ke prati virakti / ekAgratA ke abhyAsa va viSaya-virakti ke dvArA mana ko kAbU meM kiyA jA sakatA hai / ___ bhagavAna mahAvIra se bhI jaba mana ko sthira karane kA upAya pUchA gayA to unhoMne do upAya batAye haiM--sajjhAya jhANa saMjate svAdhyAya aura vyAna se yukta muni apane mana ko sthira rakha sakate haiN| svAdhyAya aura dhyAna-ye 1 nagavad gItA 635 2 uttarAdhyayana Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna-tapa caMcala mana yogIrAja AnandaghanajI ne bhagavAna kI stuti karate hue kahA haiprabho ! maiM Apake caraNoM meM mana ko lagAnA cAhatA hUM jaise bhaMvarA phUloM ke rasa meM lIna ho jAtA hai vaise hI maiM mana ko Apake caraNoM meM lIna kara denA cAhatA hUM kintu yaha mana bar3A caMcala hai, Apake caraNoM meM kSaNa bhara ThaharatA hai aura phira bhAga jAtA hai / vaza meM AtA hI nhiiN| maiMne to samajhA meM jANyu e liMga napuMsapha sakala maravane Thele / bojI ghAte samaratha ve nara eha na koI na jhele| kuMtha jinavara re ! mana kima ho na bujhe / yaha mana napuMsaka hai / (saMskRta meM manas zabda ko napuMsaka liMgI mAnA hai|) aura maiM madaM hUM, samartha puruSa hUM isako zIghra hI harAkara apane adhIna kara lUMgA! para yaha napuMsaka to aisA jabardasta nikalA ki bar3e-bar3e samartha manuSyoM ko bhI dhUla caTA detA hai / vIroM ko bhI bhaTakA detA hai aura kaise bhI vaza meM nahIM aataa| vAstava meM mana kI aisI hI sthiti hai| pavana ko pakar3a kara rakhA jA . Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 470 . jaina dharma meM tapa dhyAna aura vairAgya rUpa lAThI yadi hAtha meM rahegI to durvicAra dUra se ho haTa jAyeMge pAsa meM nahIM phaTaka sakeMge aura ve hRdaya ko apavitra va caMcala nahIM banA sakeMge ! ___to svAdhyAya aura dhyAna kI laTThI se durvicAra va vikalpa dUra bhaga jAte haiM aura mana sthira va pavitra banA rahatA hai / svAdhyAya ke viSaya meM pichale prakaraNa meM kAphI prakAza DAlA jA cukA hai yahAM dhyAna ke sambandha meM hI vizeSa vicAra karanA hai| dhyAna kI paribhASA mana kI ekAgra avasthA kA nAma dhyAna hai| vicArakoM ne mana ke kaI bheda batAye haiM- koI mana pAgala ke jaise idhara-udhara bhaTakatA rahatA hai-vaha vikSipta mana kahalAtA hai / koI mana viSayoM kI bhAga daur3a meM kabhI sthira hotA hai kabhI caMcala hotA hai-use pAtAyAta mana kahate haiM / viSayoM se haTakara mana kabhI-kabhI thor3A sA sthira bhI ho jAtA hai kintu usameM zAMti nahIM rahatI vaha zliSTa mana kahalAtA hai tathA jo mana prabhu bhakti meM, AtmaciMtana meM evaM sad zAstroM ke svAdhyAya manana meM nirmala evaM sthira bana jAtA hai use sulIna mana kahA gayA hai / sulIna mana hI vAstava meM dhyAna kA adhikArI bana sakatA hai| dhyAna kA sIdhA sA artha hai- mana kI ekAgratA ! AcArya hemacandra ne batAyA hai- ghyAnaM tu viSaye tasminlephapratyayasaMtati:1 apane viSaya meM (dhyeya meM) mana kA ekAgra ho jAnA dhyAna hai| AcArya bhadrabAhu ne bhI yahI bAta kahI hai-cittassegaggayA havA jhAgaM.-2 citta ko kisI bhI viSaya para svira karanA, ekAgra karanA dhyAna haiM / sAdhAraNa volacAla kI bhASA meM bhI hama kahate haiM-~'isa para dhyAna do| ApakA dhyAna kidhara hai ?" ina zabdoM se yahI bhAva prakaTa kiyA jAtA hai ki Apake mana kA jhukAva, mana kA lagAva . kidhara hai ! mana jahAM bhI, jisa viSaya meM laga gayA vahAM vaha jaba taka sthira 1 abhidhAnanitAmaNi kopa 24 2 Avazyaka niyukti 1456 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa 46e donoM hI mana ko ekAgra karane ke amogha sAdhana haiM / mana meM jaba-java durvicAra aura vikalpa AyeM taba-tava svAdhyAya meM juTa jAya, dhyAna karane kA abhyAsa kareM to mana una durvicAroM se haTakara sadvicAroM meM sthira ho sakatA hai / purAne saMta eka kahAnI sunAyA karate haiN| eka vedAntI brAhmaNa thA / chUAchUta kA bahuta hI vicAra rakhatA thA / khAsa kara bhojana ke samaya yadi koI usake cauke ko chU detA to vaha samUcA bhojana phaiMka detA aura yA to dina bhara bhUkhA rahatA yA phira dUsarA bhojana banAkara khAtA / usake kucha mitra the jinako vaha kabhI cokA chUne nahIM detA / unakI chAyA bhI cauke meM nahIM par3ane detA / eka bAra una mitroM ne brAhmaNa kI yaha chUAchUta chur3Ane ke lie use parezAna karanA zurU kiyA / jaise hI vaha khAnA pakAkara hAtha muMha dhokara khAnA khAne baiThatA, unameM se eka mitra Akara pUchatA - paMDitajI Aja kyA banAyA hai ? dekheM jarA hameM bhI cakhAo aura caha javardastI coke meM ghusakara caukA bhraSTa kara detA / paMDitajI mana-hI-mana bar3abar3Ate rahate aura vicAre dina bhara bhUkhe marate / kaI dinoM taka aisA hI hotA rahA / paMDitajI parezAna ho gaye / Akhira eka dina unhoMne kisI anu bhavI vyakti se apanI parezAnI batAI to usane eka upAya batAyA / dUsare dina paMDita jI ne khAnA pakAkara hAtha muMha dhoye / eka bar3I moTI laTThI lekara cauke meM khAnA khAne baiThe / roja ke anusAra vaha mitra caukA chUne Ane lagA to paMDita jI ne lAThI hilAnI zurU kI-- dUra raho ! khAnA khA rahA hU~ / lAThI dekhakara mitra vahIM ruka gayA / vasa, paMDita jI eka hAtha se lAThI hilAte gaye aura eka hAtha se khAnA khAte gaye / dostoM ne Aja cokA 'bhraSTa karane kI himmata nahIM kI / paMDita jI ne khUba Ananda ke sAtha bhojana kara liyA ! kahAnI kA sAra yaha hai ki brAhmaNa kI taraha vaha AtmA hai / purAne dostoM kI taraha kAma, krodha, lobha Adi duvicAra haiN| jaba yaha AtmA bhajana smaraNa rUpa bhojana karane baiThatA hai to duvinAra Akara usake hRdaya rUpa cauke ko azuddha kara dete haiM, phalasvarUpa bhojana ruka jAtA hai / aba yadi jJAna, viveka Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 . jaina dharma meM tapa kAraNa dhyAna ke bhI do bheda kiye gaye haiM zubha-prazasta dhyAna aura azubha---. aprazasta dhyAna ! azubha dhyAna do prakAra kA hai aura zubha dhyAna bhI do prakAra kA hai-isa taraha ghyAna ke kula cAra bheda ho gae / zAstra meM batAyA hai cattAri jhANA paNattA taM jahA aTTe jhANe, rodde jhANe, dhamme jhANe sukke jhANe / ' dhyAna ke cAra prakAra kahe haiM--Arta dhyAna, raudra dhyAna, dharma dhyAna aura zukla dhyAna ! ___ yadyapi mUla AgamoM meM aura prAcIna AcAryoM ne ina azubha vyAnoM ko bhI 'dhyAna' kI saMjJA dI hai, aura vaha isIlie ki vaha bhI mana kI ekAra .. dazA to hai hii| billI cUhe para, bagulA machalI para aura chipakalI kIr3oM maccharoM para kitanI dattacitta hokara ghAta lagAe baiThatI hai, mana meM pApa hai, karatA hai, kintu ekAgratA to hotI hI hai-isa kAraNa vaha bhI 'dhyAna' mAnA hai, hAM, vaha azubha dhyAna hai| kintu bAda ke kucha AcAyoM ne to azubha dhyAnoM ko 'dhyAna' ke pada se hI haTA diyA hai| unakA kahanA hai, 'dhyAna' jaise pavitra zabda ko ina azubhavicAroM ke lie prayoga hI kyoM kiyA jAya ? isalie . AcArya siddhasena ne dhyAna kI paribhASA bhI yahI kara dI-zubhaMkapratyayo dhyAnam zubha aura pavitra Alambana para ekAna honA dhyAna hai| .. kucha loga kahate haiM-dhyAna meM mana ko roka diyA jAtA hai, kintu sAdhAraNa sAdhaka ke lie mana ko roka pAnA bahuta kaThina hai| mana gatizIla haiM, vaha .. kabhI vahirmukhI hokara daur3atA hai aura kabhI anrtamukhI ho jAtA hai / usakI gati kA kucha na kucha Alambana hotA hai / jaba kisI burI vastu ko dekhatA hai to usI ke AdhAra para vaha azubha vicAra karane lagatA hai, vicAroM meM jaba gaharA lIna ho jAtA hai to vaha azubha dhyAna karane lagatA hai. yadi Alambana acchA va gubha mila jAya, koI bhavya va zreSTha vastu para mana Tika jAya to vicAra bhI zubha ho jAte haiM, vicAroM kI lInatA bar3hatI hai to zubha dhyAna ho 1 sthAnAMga ma4 2 dvAnigad dvAmitikA 18111 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 rahatA hai taba taka usa viSaya kA 'dhyAna' hotA hai / isalie 'dhyAna' kA prathama artha hai-mana kA eka viSaya meM sthira honA / dhyAna tapa dhyAna kI do dhArAe~ prazna ho sakatA hai-- mana kA kisI viSaya meM sthira honA hI yadi dhyAna hai to phira to koI kAmI puruSa yadi kisI strI ke rUpa para Asakta hokara usI kA ciMtana karatA ho, lobhI dhana kamAne kI yojanA meM hI mazagUla banA ho aura koI hatyArA, cora, paDyantra kArI apanI skIma jamAne meM yadi gaharA ciMtana karatA ho to vaha bhI eka vicAra meM lIna hotA hai kyA use bhI dhyAna kahA jAyegA ? para donoM meM antara isakA uttara 'hAM' meM hI milegA / vaha pApAtmaka ciMtana bhI 'dhyAna' to hai hI / aura isIlie AcAryoM ne 'dhyAna' ke do bheda kiye haiM- zubha dhyAna aura azubha dhyAna ! jaise eka gAya kA dUdha, aura eka thUhara kA ! dUdha to donoM hI sapheda hai aura donoM ko hI dUdha kahA jAtA hai, kitanA hai-- eka jahara hai eka amRta ! eka ( thUhara kA ) dUdha mAra DAlatA hai - eka ( gAya kA ) dUdha jIvanI zakti detA hai / isI prakAra dhyAna-dhyAna meM antara hai| eka dhyAna zubha hotA hai eka dhyAna azubha ! zubha dhyAna mokSa kA hetu hai, aura azubha dhyAna naraka kA / mana kI gati jaba bahirmukhI hotI hai-viSayoM meM, dhana, parivAra Adi kI cintA meM, moha aura lobha meM tathA krUratA viSayaka hiMsA pradhAna vicAroM meM jaba vaha khoyA rahatA hai to usakI dhArA nIce kI ora vahatI hai, azubha kI ora calatI hai / aura jaba mana pavitra vicAroM se bharA hotA hai, dayA, karuNA, komalatA, bhakti, vinaya evaM AtmasvarUpa kA ciMtana karatA huA antarmukhI hotA hai, to usakI dhArA bhI UrdhvamukhI hotI hai, vaha zubha kI aura gati karatA rahatA hai / citta rUpa nadI kI do dhArAeM haiM-cittanAma nadI ubhayato vAhinI, vahati kalyANAya pApAya ca citta nAma kI nadI donoM ora bahatI hai, kabhI kalyANa kI ora aura kabhI pApa kI ora ! citta kI ubhayamukhI gati ke Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 jaina dharma meM tapa kAraNoM kA vargIkaraNa karate hue ArtadhyAna ke cAra kAraNa evaM cAra lakSaNa batAye gaye haiM / cAra kAraNa ye haiM 1 amaNuna saMpaoga-amanojJa saMprayoga-apriya, anacAhI vastu kA saMyoga hone para usase piMDa chur3Ane kI ciMtA karanA ki kaba yaha vastu dUra haTe / jaise bhayaMkara garmI ho, kar3akar3AtI sardI ho taba usase chuTakArA pAne ke . lie tar3apanA / kisI duSTa yA apriya AdamI kA sAtha ho jAye to yaha cAhanA ki kaise yaha merA pallA chor3e-ina viSayoM kI cintA jaba gaharI ho jAtI hai vaha mana ko kacoTane lagatI hai, aura manuSya bhItara meM bahuta hI dusa, aura kSobha evaM vyAkulatA anubhava karane lagatA hai / yahI gaharI vyAkulatA amanojJa saMprayoga-janita hai, arthAt aniSTa ke saMyoga se yaha ciMtA utpanna hotI hai tathA amanojJa-viyoga-cintA arthAt aniSTa saMyogaM ko dUra karane kI tIvra lAlasA rUpa Arta dhyAna kA prathama kAraNa hai| 2 maNunna saMpaoga-manojJa saMprayoga- mana cAhI vastu milane para, jo , prasannatA va Ananda AtA hai, vaha usa vastu kA viyoga hone para vilIna ho jAtA hai, aura Ananda se adhika duHkha va pIr3A anubhava hone lagatI hai / priya kA viyoga hone para mana meM jo zoka kI gaharI ghaTA umar3atI hai vaha manuSya ko bahuta bar3A sadamA pahuMcAtI hai, usase dila ko gaharI coTa lagatI hai aura AdamI pAgala jaisA ho jAtA hai| apriya vastu ke saMyoga se jitanI cintA hotI hai priya ke viyoga meM usase bhI adhika cintA va zoka kI kasaka uTatI hai| AtaM dhyAna kA yaha dUsarA kAraNa hai - manojJa vastu ke viyoga ko ciMtA / 3 AyaMka sampaoga-AtaMkasaMprayoga-AtaMka nAma hai roga kA, bImArI kA / roga ho jAne para manuSya usakI pIr3A se vyathita ho jAtA hai aura use dUra karane ke vividha upAya socane lagatA hai| rogI kabhI-kabhI pIr3A se vyathita hokara AtmahatyA taka bhI kara letA hai| roga miTAne ke lie bhI vaha bar3e var3A pApa va hiMsA Adi karane kI bhI socane laga jAtA hai-yaha rogacitA--. Ata dhyAna kA tIsarA kAraNa hai| 4 parijasiya kAma-bhoga saMpaoga-prApta kAma-bhoga saMprayoga-athAt kAna, noga Adi kI jo sAmagrI, jo sAdhana upalabdha hae haiM, unako sthira Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa 473 jAtA hai| isalie yaha batAyA gayA hai ki zubha va pavitra Alambana para mana jaba sthira hotA hai, to vaha dhyAna yA zubhadhyAna dhyAne lagatA hai| vAstava meM dhyAna kA artha yahI hai ki azubha vicAra pravAha ko roka kara zubha kI ora mor3a denA aura zubha meM hI bar3hate jaanaa| mana kI atamukhatA, antaralInatA yaha zubha dhyAna hai / mana adhika samaya taka na azubha meM sthira rahatA hai aura na zubha meN| usameM pravAha kI bhAMti caMcalatA hotI hai, vaha caMcalatA kucha samaya ke lie ruka sakatI hai| jaina AcAryoM ne batAyA hai - muhurtAntarmanaH stharya dhyAnaM chadmasya yoginAm --chadmastha sAdhaka kA mana adhika se adhika antamurhata bhara (47 minaTa) taka eka viSaya meM eka Alambana para sthira raha sakatA hai| isase adhika samaya sthira rahane kI zakti usameM nahIM hotI hai, aura yadi isase adhika samaya bhI mana eka Alambana para sthira raha jAya to samajha lo phira vItarAga dazA prApta ho gaI, phira mana kI caMcalatA samApta hai, eka rUpa se mana hI vahAM samApta ho jAtA hai, arthAt mana ko pUrNa rUpa se jIta liyA jAtA haiM, kintu chadmastha sAdhaka jaba taka mana para pUrNa vijaya nahIM kara pAtA vaha eka muhurta se kama hI apane mana ko eka viSaya para sthira rakha sakatA hai, usake bAda vipaya va Alambana badala jAte haiM, hAM zubha dhyAna kA pravAha to jarUra calatA rahatA hai, kintu mana kI niSpaMdatA TUTa jAtI hai / __ AtadhyAna kA svarUpa va lakSaNa cAra dhyAnoM meM do dhyAna azubha mAne gaye haiM-ArtadhyAna evaM rodradhyAna ! Arta kA artha hai-duHkha, pIr3A, cintA zoka Adi se sambandhita bhAvanA / jaba bhAvanA meM dInatA, mana meM udAsInatA, nirAzA evaM roga Adi se vyAkulatA, apriya vastu ke viyoga se kSobha tathA priya vastu ke viyoga se zoka Adi ke saMkalpa mana meM uThate haiM taba mana kI sthiti bar3I dayanIya evaM azubha ho jAtI hai / isa prakAra ke vinAra jaba mana meM gahare jama jAte haiM aura mana unameM so jAtA hai, cintA-zoka ke samudra meM DUba jAtA hai taba vaha ArtadhyAna kI koTi meM pahuMca jAtA hai| ye vicAra kaI kAraNoM se janma lete haiM una 1 yoga zAstra 4 / 115 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 jaina dharma meM tapa hai | dukhI vyakti jaba apanA duHkha dUra hotA nahIM dekhatA hai, dUsaroM kI sahAnubhUti aura sahayoga kI jagaha apamAna evaM pratAr3anA pAtA hai to vaha prAyaH AkrAmaka ho jAtA hai / hindI meM kahAvata hai - bhIgI billI khambhA noMcearthAt asahAya vyakti, hArA huA AdamI kisI anya rUpa meM apanA ropa prakaTa karatA hai, usa roSa va joza meM dInatA kI jagaha krUratA va hiMsaka Akra maNa kI bhAvanAeM bhar3aka uThatI haiM--yahI AkrAmaka bhAvanA jaba taka bhAvanA meM rahatI hai, cintana meM rahatI hai taba taka vaha raudra vyAna hotA hai, aura jaba AcaraNa meM A jAtI hai to vyakti ko rodra AcaraNa vAlA banA detI hai / raudra dhyAna kI utpatti jina cAra kAraNoM se hotI hai unakA varNana karate hue zAstra meM kahA gayA hai 1 hisANubaMdhI - hisAnubaMdhI - kisI ko mArane karane ke sambandha meM cintana karanA, gupta yojanAeM vicAralIna honA - hisAnubaMdhI raudra dhyAna hai / dhokhA dene chala prapaMca 2 mosANubaMdhI - mRpAnubaMdhI - dUsaroM ko Thagane, karane sambandhI citana karanA tathA satya tathyoM kA artha badalakara logoM ko gumarAha karane sambandhI citana - arthAt jhUTha phareba kA cintana mRpAnubaMdhI raudra dhyAna hai / pITane yA hatyA Adi banAne ke lie gaharA 3 teyANubaMdhI - stenAnubaMdhI corI, lUTa khasoTa Adi ke upAyoM va unake sAdhanoM para vicAra karanA corI ke naye-naye rAste socate rahanA / kaise usako chipAnA Adi ye saba cintana karanA stenAnubaMdhI rodra dhyAna hai / 4] sArakkhaNANubaMdhI - saMrakSaNAnubaMdhI -- jo dhana, vaibhava, pada, adhikAra pratiSThA Adi sAdhana evaM bhoga vilAsa kI sAmagrI prApta huI hai- usake saMrakSaNa kI cintA karanA - kaise hamArA dhana Adi surakSita rahe, kaise yaha kursI tathA adhikAra mile tathA bane rahe isa prakAra saMrakSaNa saMbaMdhI cintana karanA tathA usake murA-bhoga meM jo koI bAdhA pahuMcAe usakI hatyA Adi karake apane sukha va nAMgoM kA rAstA niSkaMTaka karane sambandhI jitane vicAra va cintana hai ve isa saMrakSaNAnubaMdhI rova dhyAna meM A jAte hai / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa 475 rakhane kI ciMtA, ki kahIM ye chUTa na jAya aura bhaviSya meM unheM banAye rakhane ko cintA, tathA agale janma meM bhI ve kAma-bhoga kaise prApta hoM tAki maiM vahAM bhI sukha va Ananda lUTa sakU- isa prakAra kA cintana, cintA aura bhaviSya kI AkulatA, Arta dhyAna kA cauthA kAraNa hai / isa Arta dhyAna meM bhaviSya ciMtA kI pramukhatA rahatI hai ataH ise nidAna bhI mAnA gayA haiM, jisake sambandha meM prathama khaNDa ke "tapa kA palimaMthu-nidAna" zIrSaka se vicAra kiyA gayA hai / - jo AtmA Arta dhyAna karatA hai-usakI AkRti bar3I dIna-hIna, muIi huI, zokasaMtapta to rahatI hI hai, kintu kabhI-kabhI to yaha cintA evaM vyAkulatA sImA bhI lAMgha jAtI hai| ronA, chAtI va sira pITanA Adi taka pahuMca jAtI hai / Arta dhyAna vAle kI sthiti kA digdarzana karAne ke lie usake cAra lakSaNa batAye gaye haiM aTTassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA . kaMdaNayA, soyaNayAH tippaNayA, pridevnnyaa|' 1 krandanatA-ronA, vilApa karanA, cillAnA / 2 zocanatA-zoka karanA, cintA krnaa| 3 tippaNatA--AMsU bahAnA, 4 paridevanA-hRdaya ko AghAta pahuMcAe aisA zoka karanA, gaharI udAsI, vilakhanA, tathA dukha-vihvala hokara sira chAtI Adi pITanA / ye cAroM hI lakSaNa mana kI duHkhita evaM vyathita dazA ke sUcaka haiN| ina lakSaNoM se pahacAnA jA sakatA hai ki yaha vyakti dukhI, AtaM evaM . cintA grasta hai| pharatA pradhAna-raudra dhyAna AtaM dhyAna meM jahAM dInatA-hInatA evaM zoka kI prabalatA rahatI haiM vahAM rodra dhyAna meM krUratA, evaM hiMsaka bhAvoM kI pradhAnatA hotI hai / Ata ghyAna prAyaH ... AtmaghAtI hI hotA hai, raudra dhyAna AtmaghAta ke sAtha parAghAta bhI karatA 1 bhagavatI nutra 2517 tathA sthAnAMga 41 evaM upavAI sUtra . Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 jaina dharma meM tapa azubha kI aura bar3hane vAlI hotI hai, usase AtmA kA patana hotA hai / aura jo ciMtana, jo ekAgratA nimna gati kI ora le jAe vaha kabhI bhI grAhya nahIM / isalie bhagavAna mahAvIra ne kahA hai aTTa ruddA Ni vajjittA jhAejjA susmaahie| dhamma sukkAI zANAI jhANaM taM tu buhA ve|' samAdhi evaM zAMti kI kAmanA rakhanevAlA Arta evaM raudra dhyAna kA tyAga karake dharma evaM zukla dhyAna kA ciMtana kreN| vAstava meM ye do dhyAna hI dhyAna-tapa kahe gaye haiN| isakA abhiprAya hai-dhyAna bhale hI cAra prakAra ke hoM, kintu cAroM dhyAna tapa nahIM hai, ghyAna tapa kI koTi meM to sirpha do hI dhyAna hai-dharma dhyAna evaM zukla dhyAna / dharma kA artha hai-AtmA ko pavitra banAne vAlA tatva / jisa AcaraNa se AtmA kI vizuddhi hotI hai-use dharma kahate haiM / una dhArmika vicAroM meMAtmazuddhi ke sAdhanoM meM mana ko ekAgra karanA-arthAt pavitra vicAroM meM mana ko sthira karanA dharma dhyAna hai / vAstavika dRSTi se yaha dharma-evaM zukla dhyAna hI Atma-dhyAna hai| AcAryoM ne batAyA hai ki AtmA kA. AtmA ke dvArA, AtmA ke viSaya meM socanA, ciMtana karanA-yahI dhyAna de, yahI Atma dhyAna hai / ina vyAnoM meM AtmA para-vastu se haTakara sva-lIna ho jAtA hai, apane viSaya meM hI ciMtana karane lagatA hai aura ciMtana karatekarate AtmasvarUpa kA darzana kara letA hai| isI dhyAna rUpa agni ke dvArA AtmA karma rUpa kASTha ko jalAkara bhasma karatA hai aura apanA zuddha-buddha siddha-niraMjana svarUpa prApta kara letA hai-dhyAnAgni dagdha karmAtu sivAramA sthAniraJjanaH / 1 dazavakAlika a. 1 vRtti 2 tatvAnugAsana 74 3 yogazAstra (AcArya hemacandra) . Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapaH 4.77. raudraH dhyAna ke bhI dhAra lakSaNa haiM, jinase vyakti ke raudrabhAvoM kI pahacAna hotI hai| 1 osannadose-hiMsA, jhUTha Adi. kisI eka pApa karma meM atyanta Asakta hokara socnaa| 2 bahuladose- aneka prakAra ke pApakArI duSTa vicAroM meM Asakta hue rhnaa| 3 aNNANadose-hiMsA Adi adharma kAryoM meM dharma buddhi rakhakara unameM (ajJAna vaza) Asakta hue rhnaa| 4 AmaraNAMtadose-~-mRtyu taka mana meM dvepa aura krUratA se bhare rhnaa| AkhirI samaya meM bhI apane pApoM ke prati pazcAttApa na karanA kintu unameM vaisA hI raudra evaM Asakta hue rahanA / raudra dhyAna vAlA prAyaH dUsaroM ko kaSTa dene, unheM pIr3A pahuMcAne tathA unakI hiMsA karane kI ciMtA meM ghirA rahatA hai| ArtadhyAna vAlA apanI Aga se apanA hI ghara jalAtA hai, kintu raudra dhyAna vAlA apanA ghara to jalAtA hI hai, kiMtu dUsaroM ke gharoM meM bhI Aga lagA kara prasanna hotA hai| dUsaroM ko rote dekha kara yA rulAkara apane AMsU poMchanA cAhatA hai| ___ Arta evaM raudra- donoM hI dhyAna chaThe guNasthAna taka rahate haiMpulAka labdhi vAle muni java kroghAMdha hokara cakravartI kI vizAla senA ko mRtaprAyaH kara DAlate haiM, tathA tejolabdhi para zramaNa solaha dezoM ko apane teja se bhasmIbhUta kara DAlane ko utAvale ho jAte haiM usa samaya unakA citana bhI atyaMta rudra hotA hai ataH usa vakta unameM bhI rodra dhyAna A jAtA hai| ina donoM dhyAnoM meM mRtyu hone se naraka va tiryaca gati meM hI utpatti hotI hai| dharmadhyAna kA svarUpa Arta evaM raudra dhyAna ko-sirpha isaliye 'dhyAna' mAnA gayA hai ki . unameM bhI ciMtana kI ekAgratA hotI hai, yadyapi vaha ekAgratA azubhamukhI . - 1 kucha AcAyoM ne rodra dhyAna pAcaveM guNa sthAna taka mAnA hai, dekheM dhyAna sataka 25, bhAnArNava 26 // 36 / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 jaina dharma meM tapa mArga para tathA sAtha hI unake dvArA nipiddha kAyoM para ciMtana-manana karanA yaha dharma dhyAna kA prathama bheda hai-AjJAvicayaH / ___ 2 apAya vicaya--apAya kA artha hai-dopa yA durguNa ! AtmA meM anA dikAla se pAMca doSa chupe hue haiM-mithyAtva, avata, pramAda. kapAya evaM yoga . . (azubha yoga) ina dopoM ke kAraNa hI AtmA janma maraNa ke cakra meM bhaTakatA... hai, duHkha, vedanA eva pIr3A prApta karatA hai| ina doSoM ke svarUpa para vicAra karanA, unase chuTakArA kaise mile, kaise unako kama kiyA jAya tathA kina-kisa . ' sAdhanoM se una dopoM kI zuddhi ho sakatI hai, isa viSaya para ciMtana karanA apAya vitraya hai| ciMtana karane se hI ciMtA dUra hotI hai, vicAra karane se hI vicAra zuddha hotA hai-ataH dopoM ke viSaya meM vicAra karane kA phala hogA dopoM se vimukti ! to yaha dharma dhyAna kA dUsarA svarUpa hai| 3 vipAka vicaya-Upara jo pAMca doSa batAye haiM ve hI karma baMdhana ke kAraNa haiM / kyoMki vaha pA~coM pramAda hai aura pramAda hI vAstava meM karmabaMdha kA hetu hone se svayaM bhI karmarUpa hai~pamAyaM kamma mAhaMsu / karma bAMdhate samaya madhura bhI lagate haiM, tathA unake pariNAma kI sahI kalpanA bhI nahIM hotI kiMtu aisA ajJAnI evaM mohagrasta AtmA ko hI hotA hai / jJAnI AtmA to kamoM ke. vipAka ko samajhatA hai / vaha mAnatA hai ___ sayameva phaDehiM gAhai no sassa muccejja'payara AtmA apane svayaM kiye hue karmoM se hI baMdhana meM par3atA hai aura jaba taka una kAmoM ko bhogA nahIM jAyegA, unase mukti nahIM hogii| Asakti, ajJAna evaM mohabadA bAMdhe hue karma java phala meM, vipAka meM Ate haiM to unakA bhoga bahuta hI dukhadAyI evaM grAsajanya hotA hai-jaM se puNo hoi duhaM vivAge' ve karma vipAka ke samaya bahuta hI duHkhadAyI hote haiN| bhagavAna ne zubhAguna kamoM ke vipAka-pariNAmoM ko batAne vAle aneka aitihAsika pRSTAMta bhI die 1 sumatAMga 13 2 mumatAMga 14 3 uttarAdhyayana 32146 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 dhyAna tapaM ina do dhyAnoM ko hI parama tapa kahA gayA hai - SaTkhaNDAgama' meM kahA hai - " dharma evaM zukla dhyAna parama tapa hai, vAkI jitane tapa haiM ve saba isa ( dhyAna ) ke sAdhana mAtra haiM / " to isa parama tapa rUpa dhyAna meM prathama haidharma dhyAna ! dharma dhyAna ke svarUpa, lakSaNa, Alambana Adi para saMkSepa meM hama yahAM vicAra kareMge / AgamoM meM dharma dhyAna ke cAra prakAra batAye haiM -- dhamme jhANe cauvvihe - paMpaNa te taM jahA ANA vijae, avAya vijae, vivAgavijae, saMThANa vijae | dharma dhyAna ke cAra prakAra hai 1 AjJA vicaya-vicaya' kA artha hai nirNaya yA vicAra karanA / AjJA ke sambandha meM ciMtana karanA AjJA vicaya' hai / prazna hai - AjJA kisakI ? uttara hai- -- AjJA usI kI mAnya hotI hai jo hamArA zradvaya evaM parama pUjya ho, svAmI ho aura vItarAga ho / unakI AjJA hI vAstava meM dharma haiMANAe mAmagaM dhammaM --jo dharma hai, vahI unakI AjJA hai, aura jo AjJA hai vahI unakA dharma hai / ANA tavo ANAi saMjamo -- AjJA meM tapa hai, AjJA meM saMyama hai / isalie AjJA kA artha hai- vItarAga bhagavAna dvArA kathita dharma ! prabhu kA vairAgya evaM nivRtti maya upadeza / to usa bhagavad kathita dharma kA, prabhu ke upadeza kA ciMtana karanA / unake dvArA upadiSTa tatva para aTala zraddhA rakhanA ----kyoMki vinA zraddhA ke kisI vastu para ciMtana nahIM kiyA jA sakatA / vizvAsa ke vinA lInatA nahIM AtI, ataH pahale usa tattva para yaha vizvAsa rakhe ki - tameva saccaM nIsakaM jaM jiNehi paveiyaM jinezvara deva ne jo tatva batAyA hai, vahI satya hai, usameM kisI prakAra kA saMdeha nahIM / isa prakAra kI aTala AsthA rakhakara usa tatva ke svarUpa para, prabhu dvArA upadiSTa 1 paTkhaNDAgama 5, pu0 13, pR0 64 2 bhagavatI 257 // sthAnAMga 4 / 1 tathA ubavAI Adi / 3 AcArAMga 6 / 2 4 sambodhari 32 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 .. jaina dharma meM to mArga para tathA sAtha hI unake dvArA niSiddha kAryoM para ciMtana-manana karanA yaha . dharma dhyAna kA prathama bheda hai-aajnyaavicyH| 2 apAya vicaya---apAya kA artha hai-dopa yA durguNa ! AtmA meM anA dikAla se pAMca doSa chupe hue haiM-mithyAtva, avrata, pramAda. kapAya evaM yoga (azubha yoga) ina dopoM ke kAraNa hI mAtmA janma maraNa ke cakra meM bhaTakatA. hai, duHkha, vedanA eva pIr3A prApta karatA hai| ina dopoM ke svarUpa para vicAra karanA, unase chuTakArA kaise mile, kaise unako kama kiyA jAya tathA kina-kisa sAdhanoM se una dopoM kI zuddhi ho sakatI hai, isa viSaya para ciMtana karanA apAya vicaya hai / ciMtana karane se hI ciMtA dUra hotI hai, vicAra karane se hI vicAra zuddha hotA hai-ataH dopoM ke viSaya meM vicAra karane kA phala hogA dopoM se vimukti ! to yaha dharma dhyAna kA dUsarA svarUpa hai| 3 vipAka vicaya-Upara jo pAMca dopa batAye haiM ve hI karma baMdhana ke kAraNa haiN| kyoMki vaha pAMcoM pramAda hai aura pramAda hI vAstava meM karmabaMdha kA hetu hone se svayaM bhI karmalpa hai-pamAyaM kamma mAsu / karma bAMdhate samaya madhura bhI lagate haiM, tathA unake pariNAma kI sahI kalpanA bhI nahIM hotI kintu aisA ajJAnI evaM mohagrasta AtmA ko hI hotA hai / jJAnI AtmA to kamA~ ke vipAka ko samajhatA hai / vaha mAnatA hai sayameva phaDehi gAhai no sassa muccejja'puThThayaM' AtmA apane svayaM kiye hue kamoM se hI baMdhana meM par3atA hai aura jaba taka una kamoM ko bhogA nahIM jAyegA, unase mukti nahIM hogii| ArAkti, ajJAna evaM mohavaza bAMdhe hue karma java phala meM, vipAka meM Ate haiM to unakA bhoga bahuta hI dukhadAyI evaM zrAsajanya hotA hai-jaM se puNo hoi duhaM vivAge' the karma vipAka ke samaya bahuta hI duHkhadAyI hote haiN| bhagavAna ne zubhAzubha . koM ke vipAka-pariNAmoM ko batAne vAle aneka aitihAsika dRSTAMta bhI die 1 mumatAMga 183 2 mubhatAMga 24 3 uttarAdhyayana 32046 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ta 481 haiM jo mukhyarUpa se 'sukha vipAka' evaM 'dukha vipAka' meM dikhAye gae haiN| sukha ke hRdayAlhAdaka evaM duHkha ke romAMcaka vipAkoM-pariNAmoM para ciMtana karate rahane se pApa ke prati bhaya, ghRNA evaM lagAva kama ho jAtA hai, jisase AtmA meM pApa se bacane kA saMkalpa jAgRta hotA hai / to isa taraha pApa ke kaTu pariNAmoM aura puNya ke zubha phaloM para jo cintana kiyA jAtA hai vaha dharma dhyAna ke tIsare bheda-vipAkavicaya ke antargata AtA hai| 4 saMsthAna viSaya-saMsthAna kA artha hai AkAra / loka ke AkAra evaM svarUpa ke viSaya meM ciMtana karanA ki loka kA svarUpa kyA hai ? narakasvarga kahA~ hai ? AtmA kisa kAraNa bhaTakatA hai ? kisa-kisa yoni meM kyAdukha va vedanAeM haiM ? Adi vizva sambandhI viSayoM ke sAtha Atma-sambandha jor3akara unakA AtmAbhimukhI ciMtana karanA saMsthAna vicaya hai / dharmadhyAna ke lakSaNa va Alambana dharmadhyAna vAle AtmA kI pahacAna jina kAraNoM se hotI hai use lakSaNa kahate haiM / ye lakSaNa cAra haiM : 1 AjJAci-ruci kA artha hai vizvAsa, mAnasika lagAva aura dilacaspI / jinezvara deva ko AjA meM, sadgurujanoM kI mAtrA meM vizvAsa rakhanA . va usa para AcaraNa karanA yaha dharmadhyAna kA prathama lakSaNa hai| yadi AjJA Adi meM ruci na hogI to vaha Age dharmadhyAna bhI kaise kara skegaa| isalie ruci usa kArya kI saphalatA kA cihna hai / jisa manuSya ko jisa viSaya meM ruci hogI, vaha usa viSaya meM avazya hI Age bddh'egaa| ataH yahA~ apekSA kI gaI hai ki sarvaprathama jinAsA meM hamArI ruci ho| ra 2 nisargaci-dharma para, sarvabhASita tatvoM para aura satya-darzana para yadi hamAre hRdaya meM sahaja zraddhA hotI hai, jisakA kAraNa koI bAharI na hokara darzanamohanIya karma kA kSayopazama hotA hai, to vaha zraddhA, vaha ruci nisargaruci kahalAtI hai| / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 * jaina dharma meM tapa : 3 sUtraruci-sUtra se yahAM abhiprAya hai-bhagavadvANI rUpa AgamaaMga upAMga rUpa sUtra se hai| unheM sunane se dharma meM jo ruci hotI hai vaha sUtraruci hai| 4 avagAr3haruci-avagAhana kA artha hai-gaharA utrnaa| nadI, sarovara . mAdi kisI gaharAI ke bhItara DubakI lagAkara nIce usa kI taha meM jAnA avagAhana kahalAtA hai| manuSya zAstroM kA adhyayana to karatA hai, lekina jaba . . . taka unakA bhAva hRdayaMgama nahIM kara pAtA jaba taka zAstra kA jJAna prakAza nahIM ... de sakatA / jJAna zabdoM kA pATha karane se nahIM, kintu usa ke artha para ciMtanamanana karane se milatA hai| ataH yaha ciMtana-mananarUpa avagAhana karane kI jisa kI ruci ho, arthAt jo zAstroM ke vacanoM para gaharA manana ciMtana karane .. ko utsuka hoM, vaha utsukatA-avagAr3haruci kahI jAtI hai| .. . ___ina cAra lakSaNoM se dharmadhyAnI AtmA pahacAnA jAtA hai| dharma dhyAna . . ko sthira rakhane ke liye, usa ciMtana pravAha ko adhika sthAyI banAne ke liye dharma dhyAna ke cAra Alambana batAye gae haiM 1 vAcanA- vicAroM ko pavitra va zuddha banAne vAlA dhArmika sAhitya .. svayaM par3hanA tathA dUsaroM ko par3hAnA / __ 2 pRcchanA-par3hate hue yadi mana meM kahIM koI zaMkA hogaI, koI bAta samajha meM na AI to use gurujanoM se, bahuzrutoM se vinayapUrvaka pUchakara apane jJAna kI gati ko Age bar3hAnA-pRcchanA hai| pRcchanA-jijJAsA hai, aura jijJAsA hI jJAna kI kuMjI kahalAtI hai| 3 parivartanA-jo jJAna sIkhA huA hai, par3A huA hai usako bAra-bAra raTanA / maMThasya jJAna ko citaarnaa| isase jJAna meM sthiratA AtI hai aura dhAraNA dRr3ha banatI hai| 4 dhamakayA-dhopadeza sunanA evaM dumaroM ko dharma kA upadeza krtaa| ina cAroM kA varNana svAdhyAya prakaraNa meM vistAra ke sAtha kiyA gayA hai| vAstava meM ye svAdhyAya tA meM hI Ate haiM, kintu dharma dhyAna ke AlambanamahAmAra hone se inheM dhanamAna ke antargata bhI batAyA gayA hai| Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 481 dhyAna tapa haiM jo mukhyarUpa se 'sukha vipAka' evaM 'dukha vipAka' meM dikhAye gae haiN| sukha ke hRdayAlhAdaka evaM duHkha ke romAMcaka vipAkoM-pariNAmoM para ciMtana karate rahane se pApa ke prati bhaya, ghRNA evaM lagAva kama ho jAtA hai, jisase AtmA meM pApa se bacane kA saMkalpa jAgRta hotA hai| to isa taraha pApa ke kaTu pariNAmoM aura puNya ke zubha phaloM para jo cintana kiyA jAtA hai vaha dharma dhyAna ke tIsare bheda-vipAkavicaya ke antargata AtA hai / 4 saMsthAna vicaya-saMsthAna kA artha hai AkAra / loka ke AkAra evaM svarUpa ke viSaya meM ciMtana karanA ki loka kA svarUpa kyA hai ? narakasvarga kahA~ hai ? AtmA kisa kAraNa bhaTakatA hai ? kisa-kisa yoni meM kyAdukha va vedanAeM haiM ? Adi vizva sambandhI viSayoM ke sAtha Atma-sambandha jor3akara unakA AtmAbhimukhI ciMtana karanA saMsthAna vicaya hai| dharmadhyAna ke lakSaNa va mAlambana dharmadhyAna vAle AtmA kI pahacAna jina kAraNoM se hotI hai use lakSaNa kahate haiM / ye lakSaNa cAra haiM : 1 AjJAruci-ruci kA artha hai vizvAsa, mAnasika lagAva aura dilacaspI / jinezvara deva kI AjJA meM, sadgurujanoM kI AjJA meM vizvAsa rakhanA va usa para AcaraNa karanA yaha dharmadhyAna kA prayama lakSaNa hai| yadi AjJA Adi meM ruci na hogI to vaha Age dharmadhyAna bhI kaise kara skegaa| isalie ruci usa kArya kI saphalatA kA cihna hai / jisa manuSya ko jisa viSaya meM ruci hogI, vaha usa viSaya meM avazya hI Age bddh'egaa| ataH yahA~ apekSA kI gaI hai ki sarvaprathama jinAjA meM hamArI ruci ho| 2 nisargaci-dharma para, savaMzabhASita tatvoM para aura satya-darzana para yadi hamAre hRdaya meM sahaja dhaddhA hotI hai, jisakA kAraNa koI bAharI na hokara darzanamonIya karma kA Ayopazama hotA hai, to vaha dhaddhA, vaha ruci nisargatani kahalAtI hai| Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 ... jaina dharma meM tapa : eka dina naSTa hogyaa| baladeva, vAsudeva aura tIrthakaroM kA zarIra bhI Akhira eka dina naSTa hotA hai| jaise pAnI kA buqhudA kSaNa bhara meM vilIna ho jAtA hai vahI dazA isa zarIra kI hai- "pAnI kA patAsA taise tana kA tamAzA hai|" yaha jo dhana, vaibhava, sAmrAjya Adi prApta hue haiM vaha bhI saba nazvara / hai| bAdaloM kI caMcala chAyA hai| isa prakAra nazvaratA kA, anityatA kA ciMtana karanA / bhanta cakravartI rAjamahaloM meM baiThe hue bhI jaba apane zarIra kI, apane dhana-vaibhava kI anityatA kA ciMtana karane lage-ki "are ! jisa zarIra kA itanA saundarya thA, eka aMgUThI nikala jAne se bhI vaha saundarya ghaTa gayA to basa, yaha saundarya to kSaNika hai, yaha saba vastueM anitya hai"--isI . anitya bhAvanA meM lIna hue vahIM baiThe-baiThe kevalI bana gae ! . . . 3 azaraNAnuprekSA-saMsAra meM koI kisI kA zaraNa-rakSaka nahIM hai / tara, dhana, parivAra Adi saba sukha ke sAthI haiM-java dukha AtA hai, roga utpanna hotA hai to koI kisI kI pIr3A ko TA nahIM sktaa| bar3e-bar3e cakravartI bhI isa dhana vaibhava se apanI rakSA nahIM kara ske| AtmA kI rakSA karane vAlA eka dharma hI hai / dharma arthAt apanA satkarma ! vahI AtmA kA rakSaka hai, vahIM zaraNa hai, anya koI zaraNabhUta nahIM hai ! anAthI muni kI taraha saMsAra kI pratyeka vastu ko asAra evaM azaraNabhUta samajhanA-azaraNAnuprekSA hai| 4 saMsArAnuprekSA-saMsAra ke svarUpa kA ciMtana karanA-yaha saMsAra duHkha maya hai, kaSTamaya hai| AtmA kabhI naraka meM jAtA hai to yahAM bhayaMkara kaSTa va pIr3AeM zelatA hai| vaise hI, tithaMca yoni tathA anya yoniyoM ke kaSToM kA smaraNa kara AtmA ko janma maraNa se mukta karane ke upAyoM para vicAra karanA / saMsAra kI zokAkula dazA se mana ko nirAkula bhAvanA ko aura lAnA-yahI saMsArAnuprekSA hai| ina cAroM bhAvanAoM se mana meM vairAgya kI lahara uThatI hai, sAMsArika vastuoM ke prati AkarSaNa kama hotA hai aura AtmA nirAkula, gAMza mAnandamaya svarUpa kI ora bar3ane lagatA hai| isalie AtmazAMti ke lie, maga ko .. nimoha banAne ke lie ina bhAvanAoM kA bahuta bar3A mahatva hai| Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa 483 cAra anuprekSAeM mana ko dharma dhyAna meM lIna banAne ke lie jo citana kiyA jAtA haiuse anuprekSA kahate haiM / IkSA-nAma hai dRSTi kA, dekhane kA / isake sAtha jaba pra upasarga lagA diyA to usakA artha huA-khUba gaharAI se dekhanA,vArIko se aura tallInatA ke sAtha dekhanA-'prekSA' hai / vaha tallInatA kisI anya viSaya meM na hokara apanI AtmA ke viSaya meM hI honI caahie| AtmA aura paramAtmA se sambandhita jo sUkSmaciMtana, jo vicAroM kI tallInatA hai, use hI 'anuprekSA' kahA gayA hai / anuprekSA-ko 'bhAvanA' bhI kahate haiM / mana meM isa prakAra kI bhAvanAeM karanA, ciMtana manana karake vicAroM ko vizuddha tathA moha-mukta banAne kA prayatna karanA-bhAvanA kA phala hai / isalie anuprekSA ke dvArA AtmA vairAgya pradhAna vicAroM meM lIna ho jAtA hai, kucha samaya ke lie, jaba taka ki lInatA banI rahatI hai vaha vItarAgabhAva jaisA Ananda lene lagatA hai aura saMsAra kI moha-mamatA ko bhUla jAtA hai / dharma dhyAna ke icchuka sAdhaka ko ina bhAvanAoM-anuprekSAoM kA niraMtara abhyAsa karanA cAhie / yahAM dharmadhyAna kI cAra bhAvanAeM batAI jA rahI haiM 1 ekatvAnuprekSA-AtmA ke ekAkIpana kA ciMtana karanA / jaisemerA AtmA akelA janmA hai, akelA maregA, akelA karma karatA hai aura akelA hI bhogegaa| isalie saMsAra ke kisI bhI anya ke sAtha-parivAra, puna, dhana, Adi ke sAtha apanApana jor3anA, unheM apanA samajhanA ajJAna hai / moha hai, isI moha ke kAraNa saba dukha uThAne par3ate haiN| namirAjapi ne jaba yaha sUba samajhA--ki "AtmA ekAkI hai, koI kisI kA nhiiN| ekatva meM Ananda hai, do meM dula hai"---to isI ciMtana meM lIna hokara unhoMne apane duHkha kA kinArA pA liyA aura parama zAMti prApta kara lii| yaha. ekatvAnuprekSA kI dhArA hai| 2 anityAnuprekSA-vastu kI anityatA kA citana karanA / zarIra, dhana .. Adi saba nAgamAna hai, koI bhI vastu sthira nahIM, saba kSaNika hai, kSaNa-kSaNanAza ho rahI hai| yaha zarIra jo kabhI vAlamA thA, yuvA huA, aura buddha hokara Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 - jaina dharma meM tapa nAka ke agra bhAga para dRSTi ko sthira kara sukhAsana se baiThA hai vahI mAna karane kA adhikArI hai| to aisA yogya dhyAtA -dhyAna karane vAlA jaba apane vyeya para----lakSya va ipTadeva para mana ko sthira karatA hai tabhI dhyAna meM lInatA va ekAgratA AtI hai| ____ dhyeya ke viSaya meM bhI tIna prakAra kI kalpanAeM hai- parAlambana, svalpA lambana aura niravalambana / 1 parAlambana--meM dUsarI vastuoM kA Alambana lekara mana ko sthira karane kA prayatna kiyA jAtA hai / jaise koI prATaka (kAlA golA banAkara) . para dRSTi ko sthira rakhakara mana ko usa para TikAne kA abhyAsa karatA hai| AgamoM meM bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA kA varNana karate hue batAyA haiegapoggalaniviTTha viThie'-eka pudgala para dRSTi ko sthira karake ghyAna mudrA meM khar3e rahe / yaha eka pudgala para dRSTi TikAnA bhI prATaka jaisI hI koI vidhi ho sakatI hai, jisameM kisI vastu para dRSTi ko sthira kara .. liyA jAtA hai| isI taraha vRkSa ke pattoM para, zUnya AkAza para Adi . vividha vAhya mAlambana lekara una para mana ko sthira rakhane kA prayatna kiyA jAtA hai| 2 svarUpAlambana--yaha dhyAna kA dUsarA prakAra hai, para vastu arthAt bAhara se dRSTi ko haTAkara muMda lenA aura kalpanA kI AMkhoM dvArA apane svalpa kA darzana karanA yaha isa dhyAna kI vizeSatA hai / isa dhyAna meM aneka prakAra kI racanAeM va galpanA kI jAtI haiN| yoga zAstra, jJAnArNava Adi ghoM meM piMDalya, padasya Adi cAra bheda batAe haiM unameM tIna dhyAna isI zreNI ke haiN| . pAtIta dhyAna niravalambana kI zreNI meM jAtA hai| 3 niravalambana-yaha dhyAna kA tIsarA tathA utkRSTa tama prakAra hai| isameM koI Alambana rahatA hai aura na bicAra / mana vicAroM evaM niklii| 1 nagavatI guma 32 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa 485 . / dharma dhyAna ke anya prakAra. abhI jo dharmadhyAna kA svarUpa usake lakSaNa, AlaMbana aura anuprekSAeM batAI haiM-vaha sabhI AgamoM meM va prAcIna granthoM meM vistAra ke sAtha prApta hotA hai| bhagavAna mahAvIra ke pazcAtvartI yuga meM dhyAna ke viSaya meM aura bhI gaharA ciMtana calA, usake aneka sAdhanoM para yogiyoM ne, dhyAnI muniyoM ne vicAra kiyA aura kaI nae Alambana, naye svarUpoM va sAdhanoM kA bhI samAveza . dhyAna paramparA meM kiyA hai| dhyAna kI vidhi ko sarala aura sahaja sAdhya vanAne ke lie kaI prakAra kI sAdhanAe AcAryoM ne batAI hai| yahAM hama una para bhI saMkSepa meM vicAra kara leNge| dhyAna meM mukhya tIna vastueM haiM, dhyAtA, dhyAna aura dhyeya / dhyAtA kA artha hai dhyAna karane vAlA, dhyAna kA adhikArI ! dhyAna kA artha hai-tallI natA, ekAgratA aura dhyeya kA artha hai-iSTadeva ! jisakA dhyAna kiyA jAya vaha ! ina tInoM kI pavitra bhUmikA hai| dhyAtA ko sarvaprathama apane hRdaya ko zAMta, pavitra evaM sthira banAnA hotA hai / kyoMki caMcala citta vAlA dhyAna kA adhikArI nahIM ho sktaa| AMkheM mUMda kara baiTha gayA, Asana jamA liyA, kintu mana sthira nahIM huA, vaha kahIM kA kahIM bhaTakatA rahA to dhyAna kaise hogA ? vAstava meM Asana sthira karane meM hI nahIM, mana sthira karane se nyAna hotA hai / kahA hai yatya cittaM sthirIbhUtaM sa hi dhyAtA prazasyate / jisakA citta sthira ho gayA ho vahI vAstava meM dhyAna kA adhikArI hotA hai / dhyAna kI pavitratA ke viSaya meM batAyA hai-- . jitendriyasya ghorasya prazAntasya sthirAtmanaH / sukhAnasya nAsAgratyattaneyasya yoginaH // 2 jo yogI jitendriya haiM, ghora hai, zAMta hai, sthira AtmA vAlA hai,nAsAgra-- . - 1 jJAnArNava pR0 24, 2 dhyAnApTaka, Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 .. jaina dharma meM tapa apane zarIra va nAtmA ko paccI kI pIta varNa kalpanA ke sAtha bAMdhanA pArthivI dhAraNA hai| isa dhAraNA meM madhyaloka ko kSIra samuMdra ke samAna nirmala jala se paripUrNa hone kI kalpanA kreN| usake madhyabhAga meM jambUdvIpa ke tulya suvarNa ke samAna camakate hue hajAra pattoMvAle (sahasradala) kamala kI kalpanA kareM / usa kamala ke bIca meM jahA~ kaNikA hotI hai usa para svarNamaya meruparvata kI AkRti kA ciMtana kareM aura phira soceM usa melparvata ke zikhara para pANDuka vana meM pANDuka zilA ke Upara sphaTikaratna kA ujjvala siMhAsana bichA hai aura maiM (AtmA) usa siMhAsana para yogIrAja ke rUpa meM baiThA huuN| sAdhaka jaba isa prakAra ke dRzya kI kalpanA karatA hai to usakA mana bar3A hI zAMta va saumya bana jAta hai, bar3I pItalatA kA anubhava hotA hai| isa kalpanA meM mana rama jAne se sthiratA AtI hai / yAjJavalkya ke kathanAnusAra pRthvIdhAraNA siddha hone para zarIra meM kisI prakAra kA roga nahIM hotaa|' spaSTatA ke lie ciya saMkhyA 1 dekheN| 2 Agneyo dhAraNA-pAthivI dhAraNA se Age bar3hakara sAdhaka AgneyI dhAraNA meM praveza karatA hai| AtmA siMhAsana para virAjamAna hokara nAbhi ke bhItara hRdaya kI ora jAra mukha kie hue solaha paMkhur3iyoM vAle rakta kamala kI kalpanA karatA hai / (kahIM-kahIM zveta kAmala bhI batAyA hai, para agni kA varNa rakta hone se kucha AcAryoM ne rakta kamala ko hI mukhya mAnA hai) una paMcur3iyoM para a A i I u U R la la e ai o au aM aH ina molaha svaroM ko sthApanA kI jAtI hai, tathA kamala ke madhya meM hai' adAra kii| kamala ke TIka jAra hRdaya sthAna meM nIce kI ora mula kie hue A~dhA ATha pattoM vAlA eka madiyA raMga mA kamala banAnA caahie| usake pratyesa pate para lAle raMga ke liye hue nATakoM kA ciMtana karanA cAhie / isa ciMtana meM nAbhi meM sthita kamala ke bIca meM lie ' akSara ke jArI sire reka' meM ge nikalApa dhueM kI kalpanA kI jAtI hai aura 1 mogavAzida--nirmANa prArama (prakaraNa 88.62) Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa 487 se sarvathA zUnya ho jAtA hai, aura kisI bhI prakAra ke Alambana ke vinA sthira va vikalpa rahita ho jAtA hai| ukta donoM bhedoM ko samajhane ke lie yahAM cAra prakAra ke dhyAna kA svalpa samajhanA jarUrI hai| ye sava dharmadhyAna ke antargata hI hai / vAstava meM ye dhyAna ke Alambana bhUta - dhyeya haiN| piNDasthadhyAna va dhAraNAeM 1 piNDastha dhyAna-'piNDa' kA artha hai zarIra / zAMta, ekAMta, svaccha sthAna meM vIrAsana, sukhAsana, siddhAsana Adi kisI yogya Asana para sthira baiThakara zarIra (piNDa) meM sthita Atma devatA kA dhyAna karanA piNDasya dhyAna hai| isameM zuddha nirmala bhAtmA ko lakSya karake ciMtana kiyA jAtA hai / isa dhyAna meM jo mudrA banAI jAtI hai use 'dhyAna mudrA' kahA hai / dhyAna mudrA kA artha hai citta antarmukhI ho, A~kheM nIce jhukI hoM tathA nAsAgna para sthira hoM zarIra sIdhA sukhAsana para sthita ho / ' antazcato bahizcakSuradhaHsthApya sukhAsanam / samatvaM ca zarIrasya dhyAnamudreti phathyate / to isa prakAra 'dhyAna mudrA' lagAkara zarIrastha AtmA ke svarUpa kA ciMtana karanA piNDasya dhyAna hai / AtmA kI kalpanA isa prakAra karanI cAhie ki merA yaha AtmA sarvajJa bhagavAna kI AtmA ke tulya,pUrNacandra vat nirmala hai, kAMtimAn hai / zarIra ke andara puruSa AkRtivAlA hokara sphaTika siMhAsana para virAjamAna hai| isa prakAra kalpanA kI A~khoM se AtmA kA svarUpa darzana karanA caahie| piNDasya dhyAna kI pAMca dhAraNAeM batAI gaI haiN| jaise1 pArthivI, 2 AgneyI, 3 vAyavI, 4 vAruNI, 5 tttvruupvtii| 1 pApiyI-dhAraNA-dhAraNA kA artha hai-yAMdhanA ! dhyeya meM citta ko sthira karanA dhAraNA hai-dhAraNA tu payadhid dhyeye cittasya tpirabaMdhanan / ' 1 yogamApa 10 2 gorakSArAtapha 5 3 yogazAlma 74 4 abhidhAnacintAmaNi (AcArya hemacandra) 1184 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . ...: ..'' . ".. : .... ... ... A 1 ATE .... . . ." ":" : .. vAruNI dhAraNA ... F SMS ROr : . . . . : ne... SEHIM Shr: 20 : sa. mata . ::: . ... . . ...... BKESY.." " . .... ...... .. 1544 pa .. . . ! ...... .. ., Ava ......... ..... .. / ..1:30 . . . . 4 " . ... . . .. .... :. .." .. . . 6.' . .... Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prican .. . . + 4 A4...... ...... sianoarrator: ......... mrathe......... . s m -y - - . .. . ... . ..:: : : Mum mar..:. ..... ------- pm-A-A- A mstv . naind -.. -. " . .... . : .: .' . .. ..: ......" ..... ... .... .. uniya ' v. . .. SONEL TI, ... . .. m yati mana jitakAlina munimna Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyavI dhAraNA - .... . .. --- -- - ... - - . : S ... -11 - - : y - ou.-- .. - .. . . .. . .. ...: . Dindia - " Mah . . 18. . 4.. 8 : 4 12 .sat. ... . . . 1.1 .. .. .:. .... : . .' ... ... . AN AN... . .. . . . .. .. . . .... " . .... . ....... more ... .. .' " *.16-10 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgneyI dhAraNA Th FO sierr AgneyI dhAraNA meM ramaNa karate hue munirAja Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa umar3a rahA hai bijalI camaka rahI hai, aura dhIre-dhIre khUba jora kI varSA bhI zuru ho gaI hai / maiM bIca meM baiThA hU~, mere zarIra para pAnI barasa rahA hai jala ke bIjAkSaroM meM pa-pa-pa-pa likhA huA hai / isa jala vRSTi se AtmA para lagI samasta karma raja dhula kara sApha ho gaI hai, AtmA pavitra va nirmala banatI jA rahI hai / jala dhAraNA siddha yogI jala meM DUbatA nahIM, agAdha jala meM bhI jIvita raha sakatA hai aura mana va zarIra ke samasta tApa zAMta ho jAte haiMaisA vaidika AcAryoM kA mata hai / " adhika spaSTatA saMlagna citra saMkhyA 4 se prApta kIjie / 420 5 tatvarUpavatI dhAraNA - ise 'tatva bhU' dhAraNA bhI kahA gayA hai / yoga vAziSTha Adi vaidika graMthoM meM ise 'AkAzadhAraNA' kahA gayA hai / vAruNI vAraNA ke pazcAt yaha antima dhAraNA tathA sarvazreSTha dhAraNA hai / isameM AtmA ke nirAkAra nirmala rUpa kA ciMtana karate hue yogI socatA hai- "maiM ananta paktiyoM kA puMja huuN| meM AkAza se bhI virAT va vyApaka hai| jisa prakAra AkAza para koI lepa nahIM hai, vaise hI mujha para bhI kisI vAhya vastu kA lepaAvaraNa nahIM hai| isa dhAraNA meM AtmA svarUpa dazA kI utkRSTa anubhUti kara sakatA hai / isa prakAra piNDasya dhyAna kI ye pAMca dhAraNAeM haiM jinake AdhAra para mana ko apane dhyeya ke nikaTa lAyA jA sakatA hai, aura vyeya ke sAtha bAMdhA jA sakatA hai | yaha dhAraNAeM siddha ho jAne para sAdhaka kI AtmazaktiyAM bahuta hI vikasita va pracaMDa bana jAtI hai | usa para kisI prakAra kI malina vidyAoM kA prabhAva nahIM par3a sakatA / bhUta-pizAca Adi usa ke divya teja se bhayabhIta rahate haiM / pavasvadhyAna kA svarUpa vasya vyAnakA vayaM hai kinhIM pada-dAroM para mana ko sthira krnaa| isakI paribhASA ko kI gaI hai 1. yogavAviSya nirvANa prakaraNa Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa. 489 sAtha rakta varNa kI jvAlA ko bhI kalpanA se dekhanA cAhie aura vaha jvAlA pracaMDa hotI huI Upara likhe hue ATha karmoM ko jalAne lage aura kamala ke madhya ko chedakara Upara mastaka taka pahuMca jAe aisI kalpanA kreN| phira socejvAlA kI eka rekhA vAyIM aura tathA dUsarI dAhinI aura nikala rahI hai, donoM rekhAe nIce Akara mila jAtI hai aura eka agnimaya rekhA banatI - usa AkRti se zarIra ke bAhara tIna koSa vAlA agni maMDala bana rahA hai- aisI kalpanA karate jAe / usa agnimaMDala meM tIvra jvAlAe uThatI huI dekheM, unameM AThoM karma bhasma ho rahe haiM, tathA ve jalakara rAkha bana gaye haiM AtmA teja rUpa meM damaka rahA hai, isa prakAra kI kalpanA kreN| agni dhAraNA meM sarvatra jo prakAza phailA hai, usameM svayaM kA hI prativimba dekhA jAtA hai / upanipadoM ke anusAra agni dhAraNA siddha hone para yogI kA zarIra yadi dhadhakatI jvAlA meM bhI DAla diyA jAya to vaha jalatA nahIM hai / ' vizeSa kalpanA ke lie citra saMkhyA 2 para dhyAna deveM / 3 vAyavIdhAraNA-agni dhAraNA meM karmoM ko bhasma kara rAkha bane hue dekhane ke bAda pavana dhAraNA kI kalpanA kI jAtI hai / pavana kI kalpanA ke sAtha mana ko jor3A jAtA hai-yogI socatA hai,khUba jora kI havAeM cala rahI haiM, usameM ATha karmoM kI rAkha ur3a rahI hai, nIce hRdaya kamala sapheda sA ujjvala ho gayA hai aura AtmA para lagI rAkha saba havA ke jhoMke se sApha ho rahI hai| vaidika AcAryoM ke anusAra isa dhAraNa meM samasta brahmAMDa ko vAyu se prakampita hotA huA dekhA jAtA hai aura prabhaMjana kA preraka maiM hI hUM isa prakAra pavana dhAraNA meM AtmA ko bAMdha diyA jAtA hai| vAyavI dhAraNA siddha hone para yogI AkAza meM ur3a sakatA hai| vAyu rahita sthAna meM bhI jIvita raha sakatA hai / ume bur3hApA nahIM AtA / spaSTa jAnakArI ke lie dekhie cima saMkhyA 3 / 4 vAruNI dhAraNA- arthAt jala kI kalpanA ke sAtha mana ko jodd'naa| vAyavI dhAraNA se Age bar3hakara yogI socatA hai, AkAna meM meyoM kA samUha . 1 dhyAna aura manobala (DA0 indra candra) pR0 141 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ... jaina dharma meM tapa : tad bhavati |....rudrsy cintanAd rudro viSNuH syAd viSNu-cintanAd-jo jisako . dhyAtA hai, vaha usI rUpa bana jAtA hai| rudra kI cintanA se rudra tathA viSNu . ke ciMtana se viSNu / maiM sItA-sItA raTatA huA yadi kahIM sItA bana gayA to? phira merA dAmpatya sukha to calA jAyegA, puruSa se nArI bhI bana jAdUMgA!" ... AzuprajJa hanumAna ne tabhI haMsate hue kahA-"mahArAja ! isameM Apako citita hone kI kyA bAta hai ? yadi aisA ho bhI gayA to koI ciMtA kI / bAta nahIM / jaise Apa rAta-dina sItA ko raTana lagA rahe haiM, Apake mana meM . sItA basI huI hai, usI prakAra mAtA sItA ke hRdaya ke kaNa-kaNa meM 'rAma'' : base hue haiM / vaha kSaNa-kSaNa 'rAma-rAma' raTatI rahatI hai| to yadi rAma 'sItA' sItA' raTate hue rAma bana gaye to sItA bhI 'rAma-rAma' raTatI huI 'rAmasvarUpa' bana jaayegii| phira cintA kI kyA bAta hai ? yaha eka rUpaka haiM, kavi kI kalpanA bhI ho sakatI hai, kintu isameM sacAI hai, eka tathya hai ki manuSya jisa svarUpa kA, jisa rUpa kA aura jina akSaroM . kA ekAgratA ke sAtha, tanmaya hokara ciMtana karatA hai vaha tasvarUpa bhI bana sakatA hai| tanmaya kA artha hI hai-tad+maya = (usI ke anurUpa) tanmaya / ' to padastha va spastha dhyAna meM yahI tasvarUpa kA nitana kiyA jAtA hai aura . bhagavadamaya banane kI ora gati bhI hotI hai| | miss padasya dhyAna ko sthira karane ke lie AcAryoM ne siddha cakra kI sthApanA kI kalpanA dI hai| isa siddha cakA meM-ATha paMkhur3iyoM vAle sapheda kamala kI kalpanA kI jAtI hai| aura usake bhItara kaNikA para (bIja-kopa) meM namo arihaMtANaM kI sthApanA kI jAtI hai| phira pUrva-pazcima Adi bArI divAoM kI paMgudiyoM para Namo siddhANaM Adi cAra pada kI sthApanA hotI hai| pAra vidizA kI paMgur3iyoM para zAna, darzana, gAriya aura tapa kA dhyAna frut jAtA hai isa prakAra nau padoM kI sthApanA kara isa siddhavasa para mAna kiyA jAtA hai| AcArya candra ne zAna darzana ke sthAna para eso paMca namukkArA' AdivAra padoM kI sthApanA ko vidhi batAI hai| anyAsa kI dRSTi meM ina Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 dhyAna tapa . 461 yatpadAni pavitrANi samAlamvya vidhIyate / tatpadasya samAkhyAtaM dhyAnaM siddhAntapAragaH / / kinhIM pavitra padoM kA Alamvana lekara unake AdhAra para citta ko sthira kara denA-ise padastha dhyAna kahA gayA hai| isa dhyAna meM apane iSTapadoM kA jaise bhagavadnAma, navakAra mahAmaMtra, tathA anya zAstrIya vAkyoM kA, smaraNa karate hue sAdhaka unameM tadAkAra hone kA prayatna karatA hai / iSTa kA smaraNa karate-karate sAdhaka una maMtra-padoM ke akSaroM ko apanI kalpanA se likhatA hai,phira unhIM akSaroM ko manase dekhane kA prayatna karatA hai, mana una maMtrAkSaroM meM ekAtmakatA kI anubhUti karane lagatA hai / dhyAna ke abhyAsI AcAryoM kA mata hai ki sAdhaka java dhyeya meM lIna hone lagatA hai, arthAt svayaM bhagavadsvarUpa kI anubhUti karane lagatA hai to vaha vAstava meM hI bhagavadsvarUpa banane kI ora kadama baDhAtA hai aura usameM kramika saphalatA bhI milatI jAtI hai / yaddhyAyati tadbhavati dhyAna-granthoM meM eka udAharaNa dekara batAyA hai - jaise kITa (laTa) bhaure kI miTTI ke sAtha milakara svayaM ko bhramarI anubhava karate hue dhIre-dhIre vaha bhramarI hI bana jAtI hai, usI prakAra sAdhaka dhyeya svarUpa kA anubhava-smaraNa karate-karate vaha dhyeya rUpa bana sakatA hai| kAvya granyo meM isa para eka laghu rUpa diyA gayA hai ki mahArAja rAmacandra jI sItA ke viraha se vyathita hue mana-hI-mana 'sItA-sItA' pukArate rahate the| sote-uThate-baiThate unake muMha se basa eka hI akSara zabda nikalatA ... "sItA-sItA !" eka bAra baiThe-baiThe rAmacandrajI ke mana meM vicAra AyA aura ve cintita se ho ge| pAsa meM baiThe nakta hanumAna ne svAmI kI nitA dekhI to isakA kAraNa pUchA / rAmacandrajI ne pahale to kucha saMkoca kiyA, phira kucha ciMtA ke sAtha bole-pavanapura ! mere mana meM eka zaMkA ho uThI hai| kahA jAtA hai ki-phITa svayaM ko garI anubhava karatI huI zramarI bana jAtI hai,poM ki yad dhyAmati Rs bogazAma Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 jaina dharma meM tapa avinAzI Atmatatva, athavA paramAtmatatva kI kalpanA ke AdhAra para mana kI dhurI ko sthira rakhanA hI akSara-dhyAna kA uddezya hai| isakI kalpanA nimna citra ke anusAra samajhanI caahie| akSara dhyAna ukta citrAnusAra nAbhi kamala, hRdaya kamala aura murA kamala para adAroM kI sthApanA karake pratyeka akSara ke AdhAra para kramazaH citana karate jAnA cAhie / udAharaNArya-nAbhi kamala ke madhya meM 'ahaM' likhA hai| pahale ahe ke bhAvArtha para, usake svarUpa para ciMtana prArambha karanA cAhie / phira amA-- Adi nAroM se vitana dhArA ko bar3hAnA cAhie / jaMga____-rihaMta ! arihaMta pranukA sArUna, arihata pada prApta karane sAdhana / arihaMta mAda para nidana karane ke bAda sI ' ra 'sAra', 'amara' Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 cAra padoM kI apekSA jJAna, darzana Adi padoM kI sthApanA se dhyAna meM Alambana adhika sudRr3ha banatA hai| isakI spaSTa kalpanA ke lie maMlagna citra dekhie dhyAna tapa THIS Namo tavassa mahAta Namo siddhANaM Namo arihaMtANaM qn siddhacakra Namo NANassa AyariyANaM Namo dasaNarasa Namo isI prakAra anya maMtrAkSaroM para kisI AkRti kI kalpanA banAkara unakA dhyAna bhI kiyA jAtA hai / isameM Agama ke kisI pada para bhI dhyAna TikAyA jA sakatA hai / cattAri maMgalaM, UM, hoM Adi maMtroM para bhI ! inakA smaraNa va japa karanA svAdhyAya meM ginA jAtA hai, kintu una para citana karanA vicAra pravAha ko eka dhArA meM hI pravAhita kiye rakhanA dhyAna hai / akSara dhyAna siddha cakra kI noti akSara dhyAna meM bhI kalpanA ke AdhAra para akSaroM kI sthApanA kI jAtI hai / una akSaroM para nagada svarUpa kI kalpanA karake citana kiyA jAtA hai| akSara kA artha hai kabhI naSTa nahIM hone vAlA avinAzI ! avinAnI tatva eka hI hai-AmA ! buddha svarUpa sthita Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa bIjAkSaroM meM bhI devatAoM ke, iSTa deva ke saMketa chipe rahate haiM / jaise'OM zabda meM Izvara kA va paMcaparameSThI kA saMketa hai| vaidika manyoM ke anusAra 'OM' Izvara kA vAcaka hai / kucha AcAryoM ne ise brahmA-viSNu-maheza kA dyotaka batAyA haiM / jaise akAro vAsudevaH syAd uphArastu mahezvaraH / maphAraH prajApatiH syAt pridevo meM prayujyate / isI prakAra jaina AcAyoM ne bhI ise paMca parameSThI kA vAcaka mAnA hai| jaise-. arihaMtA asarIrA Ayariya uvajjhAya muNiNo / paDhamakkhara niSphano OMkAro paMca prmidrii|' . arihaMtasiddha (azarIrI)-a AcArya-A upAdhyAya-u - o muni-ma m = omato isa prakAra pAMcoM parameSThI padoM kA prathama akSara mila kara 'OM' zabda . banatA hai / 'OM' ke Upara candra vindu hai, isake bhI do artha haiM-vaidika AcAryo kI dRSTi meM pratyeka vIjAkSara ke Upara jo anusvAra yA candrabindu lagatA hai vaha 'nAda' hai, aura vaha akSara ke zaktitatva ko prakaTa karatA hai| zabda phI. dhvani meM bhI vaha oja bharatA hai isalie pratyeka bIja maMga ke Upara candravindu lagAnA anivArya hotA hai| jaina AcAryoM kI dRSTi meM madhaM candra ke mAhAra meM siddha zilA kI kalpanA kI gaI hai ! taMtra zAstra ke anusAra alaga-alaga zaktiyoM pa bIja maMtroM ke alaga-alaga saMketa hote haiM jo usake zakti tatva ke pratIka mAne gaye haiN| udAharaNasvarUpa ho-nAyA yoga hai| dhoM-nAmI bIja hai| - 1 vaha dampa gaMha, TIkA pRSTha 182 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa . 465 Adi vAkyoM kA bhI ciMtana kiyA jA sakatA hai tathA 'A' para sIdhA Akara A- AtmA, AtmasvarUpa, Atmadarzana Adi kI kalpanA ke raMga meM mana ko gaharA raMga denA cAhie / isa prakAra kI kalpanA meM mana ko Ananda bhI Ane lgegaa| Ananda Ane para mana svataH hI sthira ho jaayegaa| nAbhikamala se Age bar3hakara phira hRdayakamala para AnA caahie| usakI paMkhur3iyoM para 'ka' se prAraMbha kara 'ma' taka akSara likhe gaye haiN| pUrvAnusAra inhIM pratyeka akSara se apanA ciMtana prArambha karanA caahie| jaise ka - karma, kartA, kha- khaMti, khAmI (galatI) aadi| akSaroM para baMdhanA nahIM cAhie ki amuvaH akSara ke anusAra hI laghu zabda hI prArambha meM Aye, yaha koI Agraha nahIM hai, jo bhI zabda pahale kalpanA meM sphurita ho jAye usI para prArambha kiyA jA sakatA hai| hRdaya kamala ke pazcAt mukha kamala para dhyAna ko kendrita karanA caahie| isa akSara dhyAna meM yadi zAMta vAtAvaraNa rahe to mana prAyaH eka muhurta yA 1 ghaMTA taka bar3I AsAnI se sthira kiyA jA sakatA hai| vIjAkSara : zabda aura saMketa vaidika granthoM meM jise 'zabda-braha' kahA gayA hai, jaina darzana meM vaha padastha dhyAna hI hai / zabda meM apAra zakti hai, citta ke sAtha ekAkAra hone se zabda kI vaha zakti prakaTa hokara apanA camatkAra dikhAne lagatI hai| kucha logoM kI zaMkA hai ki jina zabdoM kA, saMketoM kA yA bIjAkSaroM kA-jaise meM, hrI, ahaM Adi kA hama artha nahIM samajhate, unake dhyAna se kyA lAbha ho sakatA hai ? isakA uttara hai--phi zabda meM eka virATa zakti chipI rahatI hai, vaha apane saMpheta meM saMpUrNa artha ko, bhAva ko sameTe hue hotA hai, hama agara usakA artha nahIM jAnate haiM to isakA artha yaha nahIM hai ki zabda zaktihIna hai| yaha / / hamArA ajJAna hai ki hama usa zabda zakti se anabhijJa haiN| jaise tAra meM saMphetalipi kA prayoga hotA hai, unameM lakIroM ora binduoM ke atirikta ora yayA dIkhane meM AtA hai ? kintu jAnane vAle usane purI bhASA aura saMdeza nikAla lete hai| zoralipi (zArTa hainDa) meM bhI to saMketoM kA hI prayoga hotA hai ! jo unaketoM ko samajhane meM unake lie yaha saba kucha hai ! Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 . .. jaina dharma meM tapa ... cAhie / isI dhyAna kA Alambana sarala banAne ke lie Age calakara pratimAmUrti kA AdhAra liyA gayA hai| kintu yaha dhyAna rakhanA cAhie-mUrti sirpha preraka ho sakatI hai, kintu mUrti ko hI bhagavAna mAnakara usakI pUjA karanA, usake samakSa phala-phUla car3hAnA, dIpaka jalAnA aura yaha mAnanA ki maiM to bhagavAna kI hI sAkSAt arcanA kara rahA hU~--yaha eka prakAra kI aghaMzraddhA va ajJAna kI zreNI meM calA jAtA hai ! rUpAtIta dhyAna . .. dharma dhyAna kA yaha cauthA prakAra hai- isa meM rUpa se atIta nirAkAra- . . ... niraMjana siddha bhagavAna paramAtmA kA ciMtana karate hue AtmA usI meM tanmaya . ho jAtA hai / AcAryoM ne batAyA hai ... niraMjanasya siddhasya dhyAnaM syAd rUpa vajitam / niraMjana siddha svarUpa kA dhyAna karate hue AtmA svayaM ko kama mala mukta siddha svarUpa meM hI anubhava karatA hai| isa dhyAna meM pUrva varNita dhyAnoM ko taraha koI sAkAra kalpanA nahIM hotI, na koI maMtra va pada hotA hai, na dRzya Adi kI kalpanA / kintu mana itanA sadha jAtA hai ki binA dRzya ke hI vaha eka vicAra meM sthira ho jAtA hai| rUpAtIta zabda se yahAM do artha liye jA . samAte haiM-eka-kisI Alambana ke vinA arUpa kalpanA meM hI mana sthira .. ho jAnA / dUsarA - rUpa rahita Atma tattva yA siddha svarUpa kI kalpanA karate hue Atma ciMtana karanA ki-maiM arUpI hUM, abhautika huuN| merA AtmA anya . . hai, indriyAM anya hai / jo dIkhatA hai vaha maiM nahIM, isa prakAra svayaM ko akA . mAnakara ciMtana karanA aura algI-siddha bhagavAna ke guNoM Adi kA ciMtana kAranA-ye donoM hI artha mAtIta dhyAna ke sAtha jur3e hue haiN| . bhAjAla jisa bhAvAtIta, vicArazUnya dhyAna kahate haiM yaha mAtIta . dhyAna kI hI eka parikalAnA hai| kintu koI sAdhaka sIdhA hI isa dhAna kI benI meM pahuMcanA cAhe to yaha prAya: asaMbhava hai / sthala se zubhama kI ora dhIre aura bar3A AtA hai| mo . annA kI aura bar3hane meM kAphI abhyAsa aura 1 yoga zAna 11 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa kI-kAlI vIja hai| aiM-sarasvatI vIja hai| : .. phaTa---astra bIja hai| klIM-kAma vIja hai| I-yoni vIja hai| kucha vIja IpTadeva ke prayama akSaroM ke AdhAra para bhI banAye jAte haiM / jaise-arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, aura sAdhu-ina paMca parameSThI ke prathamAkSaroM ko lekara 'asiAusA' vIjAkSara bana gayA hai| vaidika granyoM meM bhI isa prakAra ke udAharaNa milate haiM-yathA gaNeza ke lie 'ga' durgA ke lie. 'du' Adi / ___ina bIjAkSaroM ke AdhAra para apane iSTa deva (dhyAna rahe-dhyeya-ipTa : . hamezA hI vItarAga honA cAhie, aura dhyAna niSkAma bhAva se karanA cAhie) . ke svarUpa kA ciMtana karanA padasya dhyAna hai| rUpasya dhyAna rUpayukta-ipTadeva tIrthakara Adi kA citana karanA-rUpasya dhyAna hai -ahaMto rUpamAlambya dhyAnaM spasyamucyate / isa dhyAna meM phalpanA bar3I suramya aura raMga-biraMgI hotI hai| sAdhaka ekAMta zAMta vAtAvaraNa meM baiThA huA AyeM mudakara hRdaya kI AMkheM khola letA hai / AmAza ko citrapaTa-pardA . banA letA hai, mana ko kuNcii| bhagavAna ke divya rUpa, unake samavasaraNa Adi / kI raMga-biraMgI kalpanAoM meM itanA lIna ho jAtA hai ki use jaise lagatA hai, vaha sAkSAt vahAM baiThA prabhu ke pAvana darzana kara rahA hai, kAnoM se pravacanapIrUpa dhArA po rahA hai, aura samavasaraNa kA ramya dRzya dekha rahA hai / iSTadeva ke rUma sambandhI vibhinna isya banAne cAhie aura unameM gana ko ramAnA 1 dekheM--pyAna aura manovala (DA0 indracandra) 10 . 2 yoganAsa . . Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 . jaina dharma meM tapaH bhagavAna mahAvIra ne dIkSA lete samaya zarIra para candana Adi sugaMdhita vastuoM kA lepa kiyA thaa| dIkSA ke bAda jaba jaMgala meM dhyAna karane sar3e . hue to usa sugaMdha ke kAraNa bhauMre Adi kITa pataMga-A-Akara unake zarIra para baiThane lage aura unakI camar3I ko cheda kara mAMsa taka bhI noMcane laga .. gaye / kintu prabhu to usa sthiti meM apane dhyAna meM aise khar3e rahe jaise kucha anubhava hI nahIM ho rahA ho / unake jIvana meM dhyAnAvasthA meM aneka upasarga hue, para kabhI bhI unakA dhyAna bhaMga nahIM ho sakA, ve kabhI jI caMcala nahIM ... vana-yahI zukladhyAna kI sthiti hai| gajasukumAla muni ke mastaka para . - aMgAre bhara dene para bhI ve usa maraNAMtaka pIr3A se akampita aura acaMcala bane rahakara zukla dhyAna meM lIna bane rhe| citta kI isa prakAra kI nirmalatA evaM sthiratA jisa avasthA meM prApta ho jAtI hai vahI avasthA jaina paribhASA meM zukla dhyAna hai, vaidika paribhASA meM samAdhi' hai| . zukla dhyAna ke do bheda kie gaye haiM---zukla aura parama zukla ! catudarza pUrvadhara taka kA zukla dhyAna hai, kevalI bhagavAna kA dhyAna parama zukladhyAna . hai| yaha bheda dhyAna kI vizuddhatA evaM adhikatama sthiratA kI dRSTi se kiye . gae hai| svarUpa kI dRSTi se zukladhyAna ke cAra bheda batAye gaye haiM.- .. 1 puSatva vitarpha savicAra-pRthaktva-kA artha hai bheda ! bitaka kA artha hai-tarpha pradhAna citana / isa dhyAna meM bhUta jJAna kA sahArA lekara vastu ke vividha bhedoM para mUkSmAtitukSma ciMtana kiyA jAtA hai| jaise kabhI ... jar3a vastu ko apane dhyeya kA viSaya banakara usI ke svarUpa para ciMtana karo .. cale ge| dravya-guNa-paryAya Adi para vicAra karate hue dravya se paryAvara, punaH gAMga se dravya para... isa prakAra dhyeya kA viSaya bhedapradhAna banAkara muthana citaga karate jaanaa| 2 bAnAga 10 namavArAma nagavatI 25 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa . 499 sAdhanA cAhie / pUrva ke bhedoM meM yAtA, dhyAna aura dhyeya kA bheda rahatA hai, kintu rUpAtIta dhyAna siddha hone para yaha bheda rekhA samApta ho jAtI hai, dhyAtA dhyeya aura dhyAna tInoM ekAkAra ho jAte haiM jaise samudra meM samasta nadiyAM apanA-apanA svalpa vilIna kara samudrAkAra ho jAtI hai, usI prakAra isa dhyAna meM dhyAtA-dhyeya rUpa meM ekAkAra ho jAtA hai| ............ zvetAmbara mAnyatAnusAra chaThe guNasthAna meM dharmadhyAna hotA hai, kintu digambara paramparA sAtaveM guNasthAna se hI dharmadhyAna mAnatI hai-: dharmamapramattasaMyatasya'-dharma dhyAna apramatta saMyata ko hI hotA hai tathA jisake kapAya upazAMta evaM kSINa ho gae hoM vahI dharmadhyAna kA adhikArI ho sakatA hai| zukladhyAna kA svarUpa dhyAna kI yaha parama ujjvala nirmala dazA hai| mana se jaba viSaya-kapAya dUra ho jAte haiM, to usakI malinatA apane Apa ghaTa jAtI hai| mana ujjvala hote-hote-java zubhra vastra kI bhAMti sarvathA mala rahita ho jAtA hai to vaha mana zugalatA ko-arthAt nirmalatA ko prApta kara letA hai / usa nirmala mana . ko ekAgratA evaM atyanta sthiratA hI zukladhyAna kahalAtI hai| AcAryoM ne zukladhyAna kI dazA kA varNana karate hue batAyA hai-jisa dhyAna meM. bAgha viSayoM kA sambandha hone para bhI mana unakI ora nahIM jAtA tathA pUrNa vairAgya dazA meM ramatA rahatA hai| isa dhyAna kI sthiti meM yadi koI sAdhaka ke zarIra para prahAra kare, iMdana bhedana kare taba bhI unake nitta meM saMsleza paidA nahIM hotA, zarIra ko pIr3A hote hue bhI una pIr3A kI anubhUti mana ko sparga nahIM kara ssto| bhayaMkara se bhayaMkara vedanA va upasarga bhI mana ko caMcala nahIM banA sarane / sAdhA kA citana bAhara se bhItara kI ora calA jAtA hai, deha hote hue no vaha svayaM ko videha bA dehamukta nA anumA . karane lagatA hai| . . 1 tathA mutra 3133.38 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 502 kI zreNI meM ArUr3ha hokara ayogI kevalI vana jAtA hai / yaha parama niSkampa va samasta kriyA yoga se mukta dhyAna dazA hai isa dazA ko prApta hone para punaH usa dhyAna se nivRtti haTanA nahIM hotA isI kAraNa ise samucchinna kriyA anivRtti zukla dhyAna kahA hai| isI dhyAna ke prabhAva se AtmA ke sAtha rahe.. hue zeSa cAra karma zIghra hI kSINa ho jAte haiM aura arihaMta bhagavAna -- -vItarAga AtmA- siddha dazA ko prApta kara lete haiM / prathama do bheda sAtaveM se bArahaveM guNasthAna taka mAne gae haiN| tIsarA rUpa terahaveM guNasthAna meM rahatA hai / tathA cothe dhyAna meM AtmA caudahaveM guNa sthAna meM praveza kara jAtI hai / prathama do dhyAna sAlambana hai- unameM zruta jJAna kA Alamvana rahatA hai kintu zeSa do dhyAna - niravalamba dhyAna hai, unameM kisI bhI sahAre va Alambana kI apekSA nahIM rahatI / zukladhyAna ke cAra liMga va Alambana zukladhyAnI AtmA ke cAra cihna haiM / vaha ina cihnoM (liMgoM) se pahacAnA jAtA hai vid 1 anyaca - bhayaMkara se bhayaMkara upasagoM meM vyakti calita nahIM hotA / 2 sammoha - sUkSma tAtvika viSayoM meM, athavA devAdikRta mAyA se sammohita nahIM hotA / usakI zraddhA acala rahatI hai| 3 viveka - AtmA aura deha ke pRthaktva kA vAstavika jJAna use hotA hai / kartavya akartavya kA sampUrNa viveka usameM jAgRta hotA hai / 4 vyutsarga- samasta AsaktiyoM se, bhojana, vastra tathA deha kI Asakti se bhI sarvathA mukta rahatA hai| unakA mana parama vItarAga bhAva kI ora bar3hata gatizIla rahatA hai | ina cAra lakSaNoM se pahacAnA jA sakatA hai ki amuka AmA dhyAna kI yogyatA rakhatA hai | guladhyAna rUpa mahala para bar3hane ke lie cAra AtaMkana bhI zAstroM meM batAye gaye haiM / mbana se matalaba yahI hai ki prArambhika meM binA Alamba ke mana sthira nahIM hotA / mana lApasyakatA hotI hai meM yaha batAye gaye haiN| ke lie jina sapanoM kI -- Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa . 2 ekatvavitarkasavicAra-jaba bheda pradhAna ciMtana meM mana sthiratA prApta kara letA hai to phira abheda pradhAna ciMtana meM svataH hI sthiratA A jAtI hai| isa dhyAna meM vastu ke eka rUpa ko hI dhyeya banAyA jAtA hai| yadi kisI eka paryAyalpa artha para ciMtana calatA hai to utI para vaha ciMtana calatA rhegaa| sAdhaka jisa yoga (mana vacana va kAyA) meM sthira hai usI yoga para aTala rhegaa| vipaya va yoga kA parivartana isa dhyAna meM nahIM hotaa| jaise niti- havA rahita sthAna meM dIpaka sthiratA ke sAtha jalatA hai, vaise hI . vicAra-pavana se mana akaMpa rahatA huA dhyAna kI lau lagAe rahatA hai / yadyapi nirvAta gRha meM bhI dIpaka ko sUkSma havA milatI rahatI hai, vaise hI isa dhyAna meM bhI sAdhaka sUkSma vicAroM para calatA hai, yaha dhyAna sarvadhA nirvicAra dhyAna . nahIM hai kintu vicAra sthira ho jAte haiM-kisI eka hI vastu tatva para / ___3 sUkSmajhiyA 5 pratipAti-yaha dhyAna atyanta sukSma niyA para calatA hai / isa dhyAna kI sthiti prApta hone ke bAda yogI punaH apane dhyAna se gira .. nahIM sakatA ataH ise sukSma kiyA apratipAtI kahA hai / jaina AgamoM meM batAyA gayA hai ki yaha dhyAna kevalo-vItarAga AtmA ko hI hotA hai| jaba AyuSya kA bahuta kama samaya (antarmuhUrta) zeSa raha jAtA hai usa samaya vItarAga bAtmA meM yoganiropa kI prakriyA cAlU ho jAtI hai| sthala kAyayoga ke sahAre se sthUla mana poga ko nukSma banAyA jAtA hai, phira sukSma mana ke sahAre syUlakAya yoga ko nukSma rUpa dete haiN| phira sUkSma kAyayoga ke avalaMbana se sUkSama mana-vacana kA nirodha karate haiM usa avasthA meM sirpha sukSma kAra yogamAtra vAsocchvAsa kI prakriyA hI zepa raha jAtI hai usa sthiti kA dhyAna hI yaha dhyAna hai / basa inako antarmuhuMta ho jAtmA apogI siddha mana jAtA hai| 4 samucchinnaphiyA'niyatti-zukladhyAna kI sImArI dazA-ayogI mA ko prapana bhUmikA hai, utta dhyAna meM sAlocchavAma ko milA lepa lI hai, manu kAna meM praviSTa hote vaha danA bhI samApta ho jAtI hai| AtmA . sapaMpA gogoM kA nirodha kara detI hai| bhAtma pradeza tathA ninna janajAre . . . hai| samasta yoga banatA samApta ho jAtI hai| mAnA gora guga sthAna Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 . jaina dharma meM tapa upasaMhAra dhyAna ke viSaya meM yaha gaharA va vistRta ciMtana jaina darzana meM kiyA gayA hai| inameM prathama do dhyAna to tyAjya hI hai| dharma dhyAna evaM zukla dhyAna AtmA ke lie hitakArI hai, aura unake dvArA hI AtmA karma mukta ho .. . sakatA hai| dhyAna sAdhanA meM mukhya tattva hai-samatA ! mana ko samabhAva kA jitanA ... hI abhyAsa hogA vaha utanA hI adhika sthira bnegaa| AcArya hemacandra ne isIlie kahA hai na sAmyena vinA dhyAnaM na dhyAne na vinA ca tat samabhAva ke abhyAsa ke vinA, samatva kI sAdhanA kiye binA dhyAna nahIM ho sakatA, mana sthira nahIM ho sakatA aura vinA mana sthira hue samAdhi zAMti prApta nahIM ho sakatI / anAsakti, vItarAgatA, nirmamatva inakI upalabdhi tabhI ho sakatI hai jaba mana 'sama' ho gayA ho, viSamatA dUra ho ... gaI ho| aura jisakI viSamatA dUra ho gaI vaha kisI bhI vikSepa bAdhA para vijaya prApta kara mana ko dhyAnasya, samAdhistha kara sakatA hai| vAstava meM mana kI sthiratA, samAdhi yahI saccA tapa hai| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna tapa 503 1 kSamA- udaya meM Aye hue krodha ko zAMta krnaa| 2 mArdava-udaya meM Aye hue mAna ko zAMta karanA--arthAt kisI bhI prakAra kA mAna nahIM krnaa| 3 mArjava--mAyA kA tyAga kara hRdaya ko sarala bnaanaa| 4 mukti-lobha ko sarvathA jIta lenaa|' cAra anuprekSAeM zukladhyAna kI cAra anuprekSAeM.---vizepa ciMtana kI dhArA bhI batAI gaI hai 1 ananta patitAnuprekSA-ananta bhava-paramparA ke sambandha meM vicAra krnaa| AtmA kisa prakAra janma maraNa karatI hai isa viSaya meM ciMtana krnaa| 2 vipariNAmAnuprekSA-vastu parivartanazIla hai| deha se lekara sUkSma se sukSma aura podgalika vastu satata badalatI rahatI hai, zubha bastu azubha rUpa meM azubha zubha rUpa meN| unakI parivartanazIlatA-vipariNAmoM para vicAra karane se vastu kI Asakti va rAga-dveSa kama ho jAtA hai| 3 azabhAnuprekSA-saMsAra ke azubha svarUpa para vicAra karanA / isameM bhogya padArthoM ke prati mana meM glAni utpanna ho jAtI hai jise nirveda kahate haiM / ___4 apApAnuprekSA--pApAcaraNa ke kAraNa azubha karmoM kA bandha hotA hai aura usase AtmA ko vividha gatiyoM meM kaSTa va duHkha jhelane par3ate haiN| una apAyoM-phrodhAdi dopA tathA unake kaTuphaloM kA vinAra krnaa| vAstava meM ye cAra anuprekSaeM prArambhika avasthA kI hai, jaba taka mana meM sthiratA kI kamI hotI hai taba taka ho ina bhAvanAoM se mana ko bAhara meM daur3ate hae rora.phAra bhItara kI ora mor3A jAtA hai, jaba dhIre-dhIre vaha sthira hone lagatA hai to mana ina vicAroM meM svataH hI rama jAtA hai aura usAtI cAponmulatA kama ho jAtI hai| 1 sthAnAMga khuba 41 // tathA bhagavatImudha 2517 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . jaina dharma meM tapa . jisane mamatvavRti kA tyAga kara diyA hai usane samasta saMsAra kA tyAga kara diyA / vAstava meM usI ne mokSa kA mArga dekhA hai, jisake mana meM kisI . bhI bhautika vastu ke prati, zarIra ke prati bhI merApana-mamatva nahIM hai| vizva meM sabase bar3A bandhana eka hI hai-mamatva ! parigraha / nasthi eriso pAso paDibaMdho atyi savva jIvANaM' . . jIva ke lie aisA pAza-baMdhana aura pratibaMdha saMsAra meM dUsarA nahIM hai jaisA yaha parigraha arthAt mamatva hai ! isa mamatva-buddhi kA tyAga kara dene .... vAlA hI saccA sAdhaka va saccA tapasvI ho sakatA hai / ___ mamatva vuddhi kA parihAra karane ke lie aneka sAdhana va upAya batAye gaye haiM unameM hI eka mukhya sAdhana hai-vyutsarga ! vyutsarga-Abhyantara tapoM kI zreNI meM chaThA va antima tapa haiN| isa tA . kI sAdhanA jIvana meM nirmamatva kI, nispRhatA kI aura anAsakti evaM nirbhayatA kI jyoti prajjvalita karatI hai| sAdhaka meM AtmasAdhanA ke lie apUrva sAhasa aura balidAna kI bhAvanA jagAtI hai| vyutsagaM ko paribhASA vyutsarga-~meM do zabda haiM vi-utsarga / vi kA artha hai viziSTa aura utsarga . kA artha hai-tyAga / viziSTa tyAga, arthAt tyAga karane kI viziSTa vidhi-. vyutsarga hai| mAzA aura mamatva jIvana kA sabase bar3A baMdhana hai| yaha AzA, mamatla nAhe dhana kA ho, parivAra kA ho, ziSyoM kA ho, bhojana Adi rasoM kA ho, .. pA apane zarIra katA hI ho, baMdhana hai, moha hai aura jaba taka vaha nahIM ghuTanAmukti nahIM mila sakatI / vyutsarga meM ina saba padAyoM ke moha kA lAga liyA jAtA hai, unake prati, yahAM taka ki zarIra va prANa ke prati bhI moha tyAga .. diyA jAtA hai, sarvara sarvadA-nimamatva bhAva kI pavitra bhAvanA se mAmA ho balidAna ke lie taiyAra kiyA jAtA hai| digambara AcArya ala .. . barasa kI paribhAga karate hue likhA hai-.. 2 pranammAkaraNa Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmamatva kI sAdhanA cyutsagaM jaina dharma ke upadezoM kA sAra yadi eka vAkya meM batAnA ho to kahA jA sakatA hai-nigaMmatva ! vItarAgatA ! mamatva kA tyAga karake vItarAga bhAva prApta karanA, basa yahI samasta jaina darzana kA sAra hai / kisI vidvAna se pUchA jAya ki samasta bhAratIya darzana kA sAra kyA hai ? to vaha isake tivA aura kyA batAyegA ? upaniSadoM kA sAra gItA hai / aura gotA kA sAra hai-. anAsakti yoga ! yuddha ke samasta upadezoM meM jo tattva mukhya hai, vaha hai- upekSA vRtti ! aura jaina dharma ke samasta nAgamoM meM jisa zabda kI pratidhvani ja rahI hai, vaha hai vItarAgatA / nAri samasta darzanoM kI mUla bhAvanA eka hI hai--zarIra, bhoga, yaza pratiSThA Adi samasta vAhya tatvoM ke prati udAsInatA rakhanA, unake prati upekSA bhAva rakhanA, unase banAvata rahanA aura unake prati namatva bhAva kA tyAga kara denA | bhagavAna mahAvIra ne kahA hai- 1 6 vyutsarga tapa manAiyana hAi se bAi samAdayaM / sehUdihe munI bassa patnimAi AdhArakA za6 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 jaina dharma meM tapa jinakI carcA bhagavatI, sthAmAMga Adi sUtroM meM kI gaI hai| yahAM vyutsagaM ke una samasta bhedoM para vicAra karanA hai / viussagge duvihe paNNatte taM jahA davvaviussagge ya bhAvaviussagge ya / vyutsagaM tapa do prakAra kA hai, dravya vyutsagaM aura bhAva vyutsagaM / dravya vyutsarga ke cAra prakAra haiM 1. gaNa vyutsarga, 3. upadhi vyutsarga, 4. bhaktapAna vyutsagaM / 1. gaNavyutsagaM - 'gaNa' nAma samUha kA hai| bhAratIya paramparA meM gaNa zabda bahuta hI vizruta hai / prAcIna samaya meM 'gaNa' kA bahuta mahatva thA / manuSyoM ke vividha prakAra ke samUha, dala yA kuTumba hote the jo gaNa kahalAte the| yahAM gaNa se - eka yA aneka gurutroM ke ziSyoM kA samUha - paha artha abhipreta hai / gaNa meM aneka prakAra ke sAdhu rahate haiM jo apanI-apanI ruci va sAmarthya ke anusAra sAdhanA vazruta avyayana karate rahate haiM / sAdhanA karane ke lie 'gaNa' kA AlaMbana - sahArA Avazyaka hotA hai / jaise zarIra, gRhastha Adi sAdhanA meM upakArI hote haiM, vaise hI 'gaNa' bhI sAdhanA meM sahayogI va upakArI hotA hai / gaNa ke Azraya se sAdhu apanI caryA nirdoSa evaM samAdhipUrvaka calA sakatA hai| bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM tathA anya tIrthakaroM ke zAsana meM gaNavyavasthA thI, eka-eka gaNa meM saikar3oM hajAroM sAdhu rahate the, sabakI samAcAroM tathA praSaNA eka jaisI hotI thI / usa gaNa ke nAyaka 'gaNadhara kahalAte the / yahAM prazna hotA hai jaba 'gaNa' sAdhanA meM ati Avazyaka hai to phira usakA vyutsagaM-tyAga kyoM kiyA jAya ? uttara hai- gaNa se bhI adhika upakArI manuSya kA apanA 'zarIra' hai, kintu sAdhanA ko adhika tejasvI va pratara banAne ke lie barI kAhI tyAga diyA jAtA hai to 'ga' kI bAta to bahuta hI sAdhAraNa ho gii| ataH taka kI yaha anubhava ho 6 bhagavatI 257 2. zarIra vyutsargaM ( kAyotsarga) Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 507 vyutsarga tapa niHsaMga-nirbhayatva jIvitAzA vyuvAsAdyartho vyuttarga:1 niHsaMgatA-anAsakti, nirbhayatA aura jIvana kI lAlasA kA tyAga, basa isI AdhAra para TikA hai-vyutsarga ! dharma ke lie, Atma sAdhanA ke lie, apane Apako utsarga karane kI vidhi hI vyutsarga hai / yahI vyutsarga kI saMkSipta paribhASA jaina dharma meM kI gaI hai / AcArya bhadrabAhu ne kahA hai annaM imaM sarIraM anno jIvRtti phaya vuddhii| vyutsarga tapa kI sAdhanA karane vAle meM yaha dRr3ha buddhi hotI hai ki- gaha zarIra anya hai, aura merA AtmA anya hai / zarIra ko tyAganA hai,nAzamAna hai, AtmA ko apanAnA hai, vaha zAzvata hai, cirakAla kA sAthI hai| basa isI dhAraNA para calatA huA sAdhaka zarIra jo ki 'para' hai-usakI mamatA se dUra haTatA hai, aura AtmA jo ki 'sva' hai usake nikaTa AtA hai / AtmA ke lie saba kucha tyAga dene ko tatpara ho jAtA hai / vyutsarga phA svarUpa gutsarga ko chaThA Abhyantara tapa mAnA hai aura isakA varNana aneka sUtroM meM milatA hai / uttarAdhyayana meM bahuta saMkSepa meM hI isa viNya meM batAyA hai, aura sirpha kAgotsarga ko hI vahAM nyunagaM kA paryAyavAcI batAyA sapaNAsaNaThANe vA jeu mipA na vAvare / phAyatsa viustamgo ho so priphittio|' jo nikSa-sonA-baiThanA-uThanA Adi samasta kArika kriyAoM kA tyAga kara zarIra ko sthira pAraphe usakI mamatA kA, usakI sAra saMbhAla kA tyAga kara detA hai-yaha kAyotnagaM chaThA tapa hai| mahA mulagaM kA svarUra bahuta hI saMkSepa meM batAyA hai / kApola bhI .. gumAga hai, kintu isake sAtha anya bhI kaI prakAra ke vyasana maMdana . weennerme........ 3. satyArAnayAsira 26610 2 jAti 1552 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 ... . jaina dharma meM tapaH .. ArAdhanA ke lie gaNa kA tyAga kara anya gaNa meM jAnA athavA ekAkI rhnaa| kAyotsA 2. zarIra vyutsarga-isI kA dUsarA nAma kAyotsarga hai / kAyotsarga kA ... mukhya uddezya hai-- dopoM kI vizuddhi karanA / dharmArAdhanA karate hue kabhI-kabhI usameM pramAda bhI ho jAtA hai, usa pramAda ke kAraNa azubha kamoM kA bandhana bhI hotA hai / cAritra meM kucha doSa laga jAne se malinatA bhI A jAtI hai / usa malinatA ko dUra kara cAritra rUpa zarIra ko punaH ujjvala va nirmala banAne ke lie kAyotsarga eka prakAra kA snAna hai| isase cAriya zarIra para lagA mala, usake kaNa-kaNa se dUra hokara punaH nirmalatA aura kAMti prApta hotI hai| vizuddhi kA yaha uddezya spaSTa karate hue Avazyaka sUtra meM batAyA hai tassa uttarIkaraNaNaM pAyacchita pharaNeNaM, visohI karaNeNaM, visallI karaNeNaM pAvANaM phammANaM nigghAyaNaTThAe ThAmi kaautsgN| . -usa saMyama jIvana ko vizeSa rUpa se paripta karane ke lie, lage hue . dopoM kA prAyazcitta karane ke lie, AtmA ko vizuddha karane ke lie, zalya rahita karane ke lie pApa karmoM kA nirdhAta-unheM naSTa karane ke lie maiM . kAyotsarga karatA huuN| kAyotsarga meM sAdhaka apane bavAna-pramAda vaza huI bhUloM ke lie.- . prAyazcitta karatA hai, mana meM pazcAttApa karatA hai aura zarIra kI mamatA ko tyAga kara una doSoM ko dUra karane ke lie kRtasaMkalpa hotA hai| usa saMkalpa se, pazcAttApa se kiye hue karmoM kA bhAra halakA ho jAtA hai, mAmA para se jaise koI yoza uTajAtA hai, vaisI laghurA anubhava hone lagatI hai| bhagavAna mahAvIra mA mata milA hai ? uttara meM batAyA hai. Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 vyutsarga tapa ki merI sAdhanA, jJAnAbhyAsa Adi meM gaNa ko chor3a dene se adhika lAbha ho sakatA hai to una kAraNoM ko dhyAna meM rakhakara vaha 'gaNa' ko chor3a bhI sakatA hai / sthAnAMga sUtra meM batAyA hai, sAdhaka sAta kAraNoM se gaNa kA vyutsarga, gaNa kA tyAga kara sakatA hai / -gaNa chor3ane ke sAta kAraNa ye haiM 1. maiM saba dharmoM (jJAna, darzana aura cAritra ko sAdhanAoM) ko prApta karanA (sAdhanA) cAhatA hU~ aura una dhamoM (sAdhanAoM) ko maiM anya gaNa meM jAkara hI prApta kara (sAdha) sakUgA ataH maiM gaNa chor3akara anya gaNa meM jAnA cAhatA huuN|' 2. mujhe amuka dharma (sAdhanA) priya hai aura amuka dharma (sAdhanA) priya nahIM hai| ata: maiM gaNa chor3akara anya gaNa meM jAnA cAhatA huuN| 3. sabhI dharmoM (jJAna, darzana aura cAritra) meM mujhe sandeha hai ataH saMzaya nivAraNArtha meM anya gaNa meM jAnA cAhatA huuN| 4. kucha dhamoM (sAdhanAoM) meM mujhe saMzaya hai aura kucha dho (sAdhanAoM) meM saMzaya nahIM hai| ataH maiM saMzaya nivAraNArtha anya gaNa meM jAnA cAhatA huuN| 5. sabhI dharmoM (zAna, darzana aura cAritra sambandhI) ko viziSTa dhAraNAoM ko maiM denA (titAnA) cAhatA huuN| isa gaNa meM aisA koI yogya pAtra nahIM hai ataH maiM anya gaNa meM jAnA cAhatA huuN| 6. yudha dhanoM (pUrvokta dhAraNAoM) ko denA cAhatA hUM aura kucha dhamA (pUrvokta dhAraNAoM) ko nahIM denA cAhatA hUM ataH maiM anya gaNa meM jAnA . cAhatA huuN| 1. ekala vihAra kI pratimA dhAraNa karake vicaranA cAhatA hai| ataH . meM gaNa chor3akara jAnA cAhatA huuN|) ga la' kA mukhya prapojana I-yUta bhAna pavAriSa kA vizeSa . . 1 parmAcAra ko mor3ane kA kAraNa yahAkara mana ko jamA prApta .. kara lenI caahie| AmA tina dinA nAma nahIM chor3anA caahie| Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 . jaina dharma meM tapa parigraha hai-~-unakI mamatA / mamatA chUTa gaI to phira yaha zarIra to upakArI ho jAyegA / to isalie zarIra kI mamatA, moha, sAra saMbhAla-itakA tyAga karanA-arthAt mamatA kama karate jAnA--yahI kAyotsarga kA artha hai / deha kA nahIM, kintu deha-buddhi kA visarjana karanA-kAyotsarga kA uddezya hai| isameM sAdhaka kucha samaya ke lie zarIra ko sthira kara, jinamudrA dhAraNa karake . khar3A ho jAtA hai, mana meM saMkalpa karatA hai-appANaM vosirAmi meM kucha samaya ke lie apane zarIra kA tyAga kara rahA hUM, arthAta daMza, maMsa Adi kArTa, khAja khujalI Aye, sardI lage, garmI lage-zarIra ko kucha bhI kaSTa ho, para maiM usa ora tanika bhI dhyAna nahIM dUMgA- yaha socUMgA abhI maiM zarIra se . dUra hUM, AtmA meM vicaraNa kara rahA huuN| aura yahI bhAvana karUMgA- .... zarIrataH kartumanantazakti . vibhinnamAtmAnamapAsta dopaM / jinendra ! kopAdiya khaGgASTi tava prasAdena mamAstu zaktiH ! he prabho ! Apa kI kRpA se merI AtmA meM aisI zakti prakaTa ho ! aisA AdhyAtmika vala jAgRta ho ki maiM apanI ananta zakti sampanna dopa. rahita nirmala AtmA ko zarIra se savaMyA alaga samaza sapU. te myAna se talavAra alaga rahatI hai| zArIra myAna hai, AtmA talavAra hai-kAyotsarga meM ina donoM ko alagaalaga samAne kI bhAvanA jAgRta hotI hai, ina donoM kA nimatva bhI anumA hotA hai| zarIra para cAhe jitanI vedanA kA prabhAva ho, upasarga ho, koI prahAra kare kintu usa samaya sAdhaka zarIra kI pIr3A meM ati pohA kI. anubhUti se jo sarvadhA dUra calA jAtA hai, usI pArIra ke gurada koI sambandha bhI nahIM rahatA, parA, vaha to apane AtmadhyAna meM spira bar3A rahatA - hai| aura deha meM hote hue bhI deha buddhi se, deha bhAya se sarvathA muE-Trai . 13 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutsagaM tapa . . 511 jIve nivvuhiyae ohariya bharavva bhAravahe pasatya sANovagae suhaM suheNaM viharaI / ____ saMyama jIvana meM pramAda vaza sAdhaka kabhI jo idhara-udhara bhaTaka jAtA hai, aura dopa sevana kara letA hai-jAne ana jAne jo bhUleM kara baiThatA haikAyotsarga karane se una saba bhUloM aura dopoM kI zuddhi kara letA hai / AtmA ko nirmala evaM nippApa banA letA hai| nirmala AtmA apane Apako bahuta halakA aura prasanna anubhava karatA hai| kalpanA karie-~jeTha kA mahInA ho, maMjila dUra ho, U~cA-nIcA Ubar3a-khAbar3a rAstA ho, aura sira para mana bhara kI gaTharI lie koI majadUra cala rahA ho| bojha se sira kI naseM TUTa rahI hoM, pasIne se tara-batara ho rahA ho, dama phUla rahA ho| usa samaya meM koI AdamI usa majadUra kA bojha utAra kara alaga rakhavA de, use zItala chAyA meM vizrAma karane deve-to use kitanA Ananda hogA aura kitanI prasannatA tathA halakApana use anubhava hogii| majadUra kI bhAMti pApoM ke bhAra se dabI mAtmA kI sthiti hai| vaha pApoM ke bhAra se itanI sedakhila ho rahI hai ki yadi use kSaNabhara bhI kahIM halakApana anubhava hoM, vidhAnti mile to vaha bar3I prasannatA anubhava karegI ! kAyotsarga dvArA pApoM kA vaha bhAra dUra haTA diyA jAtA hai / AtmA halakA ho jAtA hai| usake bhItara prazasta dhyAna kI zItala dhArA vahane lagatI hai aura prasannatA kI uniyAM uThane lagatI haiMAtmA svayaM ko bar3A ho sukhamaya evaM Ananda maya anubhava karane lagatA hai| deha-buddhi kA visarjana kAyotsarga para do zabdoM ke yoga se banA hai-isameM gAya aura utsargaye do zabda haiN| donoM sA milakara acaM hotA hai kAyA kA tyAga / prazna hotA hai kAyA kA yAga taba taka kI ho sakatA hai jaba taka prANa hai ! prAgadhAraNa . ke lie to zarIra Avazyaka hai| yahAM samAdhAna maha ki kAyA kA tyAga karane kA apaM hai. kAyA kI mamatA kA tyAga / yoki yaha ko kaI bAra spaSTa kiyA jA sakA haidArIra, adhi Adi baMdhana nahIM hai, baMdhana - 1 kharAdhyayana 26 / 12 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa rAjA candrAvataMsa rAjya karate hue bhI bar3A sAdhanAmaya jIvana jItA thA / eka bAra usane kisI parva tithi para upavAsa kiyaa| rAtri meM kAyotsagaM karane kA vicAra kara mahaloM meM hI ekAMta sthAna para jAkara khar3A ho gayA |saamne eka dIpaka jala rahA thA, dhIme-dhIme TimaTimA rahA thaa| rAjA ne kAyotsarga karane ke sAtha hI mana meM saMkalpa kiyA- "jaba taka yaha dIpaka jalatA rahegA meM kAyotsarga meM khar3A apanA AtmadhyAna karatA rahUMgA / " kucha samaya bItA / rAjA kI paricArikA dAsI udhara aaii| usane socA- mahArAja sAdhanA kara rahe haiM, dIpaka TimaTimA rahA hai, kahIM tela khatma na ho jAya, aMdherA ho jAyegA, to mahArAja ko kaSTa hogA / dAsI ne turanta dIpaka ko labAlaba bhara diyA, usakI lo aura teja jala uThI ! dIpaka jalatA rahA to ---- 514 rAjA bhI apane saMkalpa ke anusAra kAyotsarga kiye sthira khar3A rahA / madhya rAtri kA samaya ho gayA / dAsIne socA - mahArAja abhI taka sar3e haiM ! Aja -- taka kabhI itanI dera khar3e nahIM rahe, jarUra Aja koI vizeSa sAdhanA kara rahe haiM, kahIM aisA na ho ki dIyA gula ho jAya, aMdherA ho jAya ! dAtI ne phira dIye ko chalAchala bhara diyaa| rAjA apane saMkalpa ke anusAra khar3A rahA usake pairoM meM bhayaMkara vedanA hone lagI, naseM phaTane lagI, para rAjA ir3hatA ke sAtha apane kAyotsagaM dhyAna meM bar3A rahA / bAhara vaha tela kA dIpaka jalatA rahA, bhItara meM usake nirmala bhAvoM kA dIpaka jalatA rahA, jaise-jaise tela kama hotA, dAsI tela bharatI gaI, rAjA kA saMkalpa bhI hu-hatara hotA gayA / usane zarIra kI asahya vedanA se mana ko haTA liyA / prAtaH pau phaTate-phaTate dIpaka kA tela sarama hone AyA idhara rAjA ke zarIra kA tela (zakti) nI prAyaH samApta ho cukA thA, paira sUja gaye the, yaha ghar3Ana se bhUmi para gira par3A aura parama pavitra dhyAna meM dekara ucca gati ko prApta kara liyA / ke bala para apanI deha ko, karane kI sthiti meM bhI pahuMca jAtA hai| jaba taka zarIra ke prati gatvA nAka koI bhI sAdhanA hara to isa prakAra Apa ko Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutsagaM tapa 513 hamAre itihAsa ke prAcIna graMthoM meM aise saikar3oM-hajAroM udAharaNa milate haiM, jahAM sAdhu saMta, sAdhaka jaMgala meM, zmazAna meM, kahIM zUnya ekAMta sthAna meM kAyotsarga karake khar3e hote haiM, deha bhAva se nikalakara AtmA kI parama jyoti meM lIna ho jAte haiM aura usa samaya unheM bhayaMkara upasarga hote haiM, koI prahAra karatA hai, koI mAratA hai, zarIra kA chedana bhedana karatA hai, kintu sAdhaka aise sthira khar3A rahatA hai jaise yaha zarIra kA usakA hai hI nahIM ! AcArya bhadrabAhu ne sAdhaka kI usa sthiti kA citraNa kiyA hai-- vAso - caMdaNakappo jo maraNe jovie ya smspyo| dehe ya appaDibaddho phAusago havai tassa 11548 // cAhe koI bhakti bhAvapUrvaka caMdana kA lepa kare yA koI dvepa pUrvaka yasole se chole / cAhe jIvita rahe yA mRtyu A jAya, kintu una sabhI sthitiyoM meM sAdhaka deha meM Asakti nahIM rakhatA hai, samabhAva pUrvaka sthira rahatA hai, vastutaH aisA sAdhapha hI kAyotsarga kara sakatA hai| tivihANavasagANaM divyANaM mANasANa tiriyaann| sammamahiyAsaNAe kAussAgo havA suDo / 1546 // kAyotsarga kI sAdhanA karate samaya devatA, manuSya tathA niyaMca sambandhI upasarga bhI ho sakate haiM, mAghara una upAgoM ko samyaka prakAra se sahana kareM tabhI usatA kAyolAgaM zuru ho sakatA hai| itanI nispRhatA, potarAgatA aura mahiSmatA kA pratyakSa gaMna kAlosage meM hotA hai / sA ho nahIM, gRhaspa bhI isa kApolaga tapa ko nApanA karatA hai, vaha bhI videha bhAra meM ramaNa karane ko nadArI kara sakatA hai| itihAna meM eka upAharana mAtA rAnA indraavtsktaa| jo ina mahAra:--- / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa so puNa kAussaggo davvato bhAvato ya bhavati / davyato kAyaceTThA niroho, bhAvato kAussaggo mANaM / ' vaha kAyotsarga bhI dravya evaM bhAva se do prakAra kA hotA hai / dravya-kAya ceSTA kA nirodha aura bhAva - dharma evaM zukla dhyAna meM ramaNa karanA prathama zarIra kI caMcalatA evaM mamatA kA tyAga kara jinamudrA meM sthira khar3A honA cAhie, yaha kAyaceSTA nirodha hai / usake Age dharmadhyAna evaM zukladhyAna ramaNa karanA caahie| mana ko jaba pavitra vicAroM meM, ucca saMkalpoM meM bAMdhA jAyegA tabhI vaha zarIra para hone vAle prahAra va vedanA ke kapTa se anubhava : zunya raha sakatA hai | ataH kAyotsarga meM mukhya bAta dhyAna kI hai| dhyAna kI. bhUmikA taiyAra karane ke lie hI prathama dravya kAyotsarga kiyA jAtA hai phira dravya se bhAva meM praveza karanA hotA hai / yahI bhAva kAyotsarga kA prANa hai kAyotsarga ko camatkArI banAne vAlA tattva dhyAna hI hai / isI dhyAna yukta kAyotsarga ko saba dukhoM se mukti dilAnevAlA kahA hai- kAussagaM tao kujjA samyadukkhavimokkhaNo - yaha saba duHkha vimocaka kAyotsarga kauna sA hai ? bhAva kAyotsarga ! dhyAna kAyotsarga ! 516 kAyotsarga ke cAra prakAra kAyotsarga ke dravya bhAva bheda kA svarUpa samajhAne ke lie AcAyoM ne usake cAra prakAra batAye haiM 1 utyita - utthita kAyotsarga ke lie khar3A hone vAlA sApaka jaba zarIra se sar3A ho jAtA hai to usake sAtha usakA mana antaracetanA bhI sar3IjAgRta rahatI hai| azubha dhyAna kA tyAga kara vaha zubha prazasta dhyAna meM tIna hotA hai| isa prakAra prathama zreNI kA sAdhaka tana evaM mana- dravya evaM nAva donoM dRSTiyoM se uti hotA hai / 2 utthita niSiSTa - kucha bakarIra se bar3e jokara da Avazyaka yUni sthApana 3 dekhiema kara 0 102 (upAdhyAya zrI amaramuni) Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutsarga tapa 515 nahIM sktaa| zarIra kI mamatA ghaTAne ke lie use pratikSaNa yaha bhAvanA pharanI cAhie-ki zarIra merA nahIM hai, mujhe isa zarIra se kucha AdhyAtmika lAbha uThAnA hai / kAyotsarga kI sAdhanA sAdhaka ke jIvana kI pratidina kI sAdhanA hai| pratikramaNa meM bAra-bAra jo yaha pATha bolA jAtA hai-appANaM vosi rAmi ThAemi phAussagaM usakA bhAva yahI hai ki deha ke prati amamatva kA bhAva bAra-bAra mana meM jagatA rahanA cAhie / sirpha pratikramaNa ke samaya meM hI nahIM, kintu rAta-dina sAdhanA ke samaya mana meM isa prakAra ke saMkalpa jagate rahane cAhie aura kSaNa-kSaNa kAyotsarga kI bhAvanA karanI caahie| bhagavAna ne kahA hai-~-abhikkhaNaM phAussaggaphArI' abhIkSaNa-pratikSaNa kAyotsarga karatA rahe, arthAt hara samaya deha kI mamatA se dUra rahane kA abhyAsa karatA rahe / sAdhaka ke pratyeka ciMtana meM, pratyeka sAMsa meM yaha bhAva gUMjatA rahe anna imaM sarIraM manno jIva tti zarIra anya hai, jIva-AtmA anya hai, aura isI bhAva kI anubhUti hRdaya meM pratikSaNa karatA rhe| phAyotsarga meM dhyAna - kAyotsarga kA adhaM sirpha yaha nahIM hai phizarIra kI caMcalatA kA tyAga kara, vRkSa kI bhAMti,parvata kI taraha pA kATa kI bhAMti nippaMda sar3e ho jaanaa| . mAma itane se kArya ke lie kAyotsarga nahIM kiyA jaataa| mUla bAta to yaha hai ki zarIra kI niSpaMdatA to ekendriya Adi prANiyoM meM bhI ho sakatI hai, parvata para cAhe jitane prahAra karo, yaha kaya maMcana hotA hai aura kara kisI para ropa karatA hai ? kintu bat niSpaMdatA aura sthiratA to jar3a (avisita. prApI) lI sthiratA hai / satana sthiratA nhiiN| isIlie vena AcAmoM meM kAmotsananI yo prasAra batAe hai-ma kAyotsarga aura bhApa kAyo. sarga AdhA jinadAsa ganI ne batAyA I 3. zAlika lihA fruit . Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 jana dhama matapa. . hai-saMyama sAdhanA meM Avazyaka maryAdAnusAra rakhe gaye vastra, pAtra Adi, sAdhanoM kA / sAdhaka ko vasya kI AvazyakatA rahatI hai,pAna Adi anya vastugoM. kI bhii| unake rakhane kI maryAdA zAstra meM batAI gaI hai / usa maryAdA se uparAMta to rakhanA hI nahIM cAhie, kintu yaha bhI jarUrI nahIM hai ki jitanI maryAdA hai utane vastra-pAna rakhanA hI caahie| unameM se bhI kamI karate jAnA, kama se kama pAtra tathA anya vastueM rakhakara zarIra kA saMkona karanA cAhie, suvidhA kA saMkoca karanA caahie| sAdhu ke sAmane Adarza hai-appoyahi uyagaraNajAe alpaupadhi aura alpaupakaraNa rakhakara apanI jIvana caryA claae|. sAdhaka ke lie bhagavatI sUtra meM kahA hai-lAghaviyaM pasatyaM laghutA, halkApana, prazasta hai / alpa upakaraNa, alpa upaghi rakhanA-dravya laghutA hai, vAsa halkA pana hai aura yaha saMyamI sAdhaka ke lie Avazyaka hai| upadhi vyutsarga meM sAdhA tIna vastroM meM se eka vastra kA parityAga kare, phira do vastra kA parityAga kara sirpha eka hI basna meM sardI garmI vitAe tathA samaya Ane para usa para vasya kA bhI parityAga kara acela avasthA prApta kare-isI prakAra anya upakaraNoM kA bhI tyAga karate hue svayaM ko saMyama kI kasoTI para kasatA jAe, parIpahIM se jUjhatA rhe| 4 matapAna vyutsarga-yojana pAnI kA parityAga karanA / isameM anagana aura anodarI donoM tapoM kI sAdhanA samAviSTa hai| kramazaH AhAra kA mAga karate hue samaya para saMpUrNa AhAra kA tyAga kara denA---yaha bhaktapAna pArasa kI sAdhanA hai| inakA vistRta varNana anazana evaM anodarI tapa meM fiml gayA hai pAThaka yahA dekheN| .. mAya pusa bhAva gurasaga samAna bheda batAye gae haiM- . .. 1 kapApamyusargAra kAya .. poSa, mAna, mAyA aura loga ina zIranA, dhIre-dhIre una ko chor3ane kA prAla karatA yA na hai| mA pAra pAnA bolane UR-Mai .... Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutsarga tapa . 517 lete haiM kintu unakA mana vAstava meM supta rahatA hai. ve bhAva se gire rahate haiN| mana vividha vikalpoM meM, azubha dhyAnoM meM ulajhA rahatA hai| isameM zarIra khar3A, mana-AtmA baiThA rahatA hai| 3 upaviSTa-utthita-kabhI-kabhI zarIra kI asvasthatA, azakti tathA vRddha avasthA Adi ke kAraNa sAdhaka kAyotsarga ke lie khar3A nahIM ho sakatA, kiMtu usake hRdaya meM zubha bhAvoM kA tIvra vega umar3atA rahatA hai| usakA mana khar3A rahatA hai, kiMtu azakti ke kAraNa tana baiThA rahatA hai| 4 upaviSTa-niviSTa--yaha cauthI zreNI kAyotsarga kI epha viDambanA mAtra hai| Alasya evaM kartavyazUnyatA ke kAraNa sAdhana zarIra se bhI baiThA . rahatA hai tathA usakA mana, viSaya bhogoM meM, sAMsArika nitana meM phailA rahatA : hai / usakA tana, mana donoM hI gire hote haiN| ina cAroM kAyotsagoM meM pahalA evaM tIsarA kAyotsarga vAstava meM hI kAyotsaga hai, vaha tapa hai aura unake dvArA sAdhaka apane lakSya ko prApta kara samAtA hai| ___ yadyapi zarIra vyutlaga ko dravya vyutsarga meM ginA gayA hai kiMtu vAstava meM vaha dravya se bhAva kI ora mahAprayANa hai| zarIra drA hai. sthUna hai, ata: ina dRSTi se dravya ke sAtha ise liyA hai kiMtu vAstava meM yaha bhUla se nukma kI aura bar3hane kI sarvotkRSTa prakriyA hai| uttarAdhyayana meM pAyotsarga ko hI myurasagaM tA batAyA hai isake pIche bhI vahI dRSTi pratIta hotI hai ki saba meM mula tatva zarIra hI hai, zarIra hai tabhI gaNA, upadhi, AhAra, karma Adi unake sAtha saMlagna hai aura unakA astitva hai| zarIra meM jaba mamApa haTa gayA vo upadhi, AhAra Adi se phira mamatva karane kA koI kAma hI nahIM rhaa| ... isa vicAra kAyotsatya hosamAta alaga mA pratinidhi rUpa. mAnA jA sakatA hai, jaise ki uttarAdhyAna meM bhI hai-- phApasa bissago do sau prihitibho| kAra kA gussAhanA. yA guramara hai| dhyAsana ke anya bhara 3 upadhi samaM maha ma byulana kA tIrAma dhi nAma Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 jaina dharma meM tapa saMlInatA Adi ke antargata kaI vAra A ho cukA hai| ata: yahAM saMsAra se cAra gati rUpa saMsAra hI abhipreta hai- aisA anumAna hai| .. . . AgamoM meM sthAna-sthAna para cAuraMta sasAraphatAre zabda AtA hai, jisakA ayaM hai cAra gatirUpa, cAra aMta--kinAre haiM jisa saMsAra araNya meM, yaha saMsAra katAra ! sthAnAMga meM Age cAra prakAra ke saMsAra meM, naraka saMsAra tiryaJca saMsAra, manuSya saMsAra evaM deva saMsAra batAyA gayA hai| prazna hotA hai cAra gati kA vyutsarga kaise kiyA jAya aura usakA kyA . . prayojana hai ? samAdhAna hai-cAra gati AtmA ke paribhramaNa kI cAra sthitiyAM hai / AtmA jaisA zubhAzubha karma karatA hai, tadanusAra hI zubha azubha gati meM janma letA hai / usa gati ko prApta hone kA kAraNa tadartha karma hai, ata: gati kA tyAga tabhI ho sakatA hai jaba usa gati ke yogya va hetubhUta karmoM kA - kAraNoM kA tyAga kiyA jAya / AgamoM meM cAra gati ko yogya karma baMdhana ke cAra-cAra kAraNa batAye haiN| jaise naraka gati ke yogya karma baMdhana ke cAra kAraNa haiM1 mahAraMbha, 2 mahAparigraha 3 paJnendriya prANi kA vadha 4 mAMsAhAra / tiyaMca gati ke hetu bhUta cAra kArga hai --. 1 mAyAcaraNa, 2 mATatA, 3 asatya vacana 4 guTatola phaTa mApa / manuSya gati ke hetu bhUta cAra kama hai-- 1 prati bhadratA,2 prakRti kI vinItatA,3 dayAlutA ? ana InAra / devagati ke hetu bhata nAra kAraNa hai1 sAga rAyama, 2 saMyamAgarama 3 bAlasA 4 aAma nirA. ina kAraNoM meM kucha --- sunane meM acche lagate haiM, jo manuja gati ke cAra sAraNa haiN| meM nAna gugatA hai dinamA mana, liyA bhI madana mokimayA roko mAlA sAnA . Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 vyutsarga tapa usameNa haNe kohaM mANaM maddavayA jiNe mAya majjavabhAveNa lohaM saMtosao jiNe / ' krodha ko kSamA se, mAna ko mRdutA-vinaya se, mAyA ko RjutA-saralatA se tathA lobha ko saMtoSa se jiitnaa| ina cAra dharmoM kI sAdhanA ke dvArA cAra kapAyoM ko kSINa karate rahanA kapAya vyutsarga kI sAdhanA hai| isakA vistRta varNana kapAya prati saMlInatA tapa meM kiyA gayA hai / 2 saMsAra vyutsarga-saMsAra kA artha haiM nAka, tiyaMca, manuSya evaM deva rUpa cAra gatiyAM / sthAnAMga sUtra meM saMsAra cAra prakAra kA batAyA hai cauyihe saMsAre paNate taM jahA davyasaMsAre, settasaMsAre, phAlasaMsAre, bhaavsNsaare| dravya saMsAra-cAra gati km| kSetra saMsAra-lokAkAza rUpa / adhaH,adhyaM evaM madhyaloka rUpa / phAla saMsAra-eka samaya se lekara pudgala parAvataM taka kAla ruup| bhAva saMsAra-saMsAra paribhramaNa ke hetu rUpa ka.pAya, pramAda Adi / yahAM saMsAra se nAra gati rUpa dravya saMgAra ho samajhanA caahie| goMki kSema va kAla saMsAra kA yusarga hotA nahIM aura vaha sAdhaka ke lie Avazyaka bhI nhiiN| bhAva saMgAra vAstava meM maMsAra hai| saMsAra paribhramaNa kA mUla hetu pahI hai. ise ho vAstavika saMsAra kaha sakate haiN| kahA hai-~ je guNaM se AvaTe / jo guNa hai, indriyoM ke viSaya hai ve ho vAstava meM AvataM-masAra hai, kyoMki unhI meM ApakA huA AmA gugAra meM parijamaNa karanA hai| gunAin (indira vizva mukta) AtmA bhI maMgAra meM kAma nahIM karanA / zrA, to isa mAra mAradarityAga dilAnA, pApa-prati MPA 2 sthAnAMga // 261 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 . jaina dharma meM tapa ... hotaa| vinaya-vandanA Adi se nIca gotra karma kA kSaya hotA hai / 2. ityAdi ATha kamoM ko naSTa karane ke aneka-upAya zAstra meM batAye haiM una upAyoM . ko AcaraNa meM lAte rahane se kama vyutsarga kI sAdhanA hotI hai| . ... upasaMhAra isa prakAra dravya evaM bhAva vyutsarga ke svarUpoM para yaha vicAra kiyA gayA . hai / sAdhaka pahale dravya vyutsarga kI sAdhanA karatA hai, AhAra, vasya-pAtra Adi se mamatva ghaTAtA hai, unakA upayoga kama karatA hai, phira zarIra para kA mamatva baMdhana DhIlA karatA hai| dhyAna samAdhi Adi meM lIna hokara-~~ vosaTakAe kAyA ko vosarAne kA abhyAsa karatA hai| appANaM vosirAmijo pATha bolA jAtA hai, vaha sirpha zabdoM taka nahIM rahatA, kintu usakI bhAvanA hRdaya ke kaNa-kaNa meM rama jAtI hai| AtmA kA pratyeka pradeza yaha anubhava. saMvedana karane lagatA hai.---ki maiM isa deha se bhinna cidAtma svarUpa huuN| zarIra kA nAza hone para bhI merI AtmA kA nAza nahIM ho sktaa| zarIra to maraNadharmA hai, vinAzazIla hai hI--isa para mamatva karanA - baMdhana kA kAraNa hai, dukha kA kAraNa hai aura zarIra ko dharma sAdhanA ke lie utsarga kara denAmukti kA mArga hai| dArIra ko mamatA, prANoM kA moha jaba miTa jAtA hai to sAdhaka dehAtIta dazA meM vicaraNa karane lagatA hai| phira bhaya, upasarga, kaSTa usako jarA bhI vicalita nahIM kara skte| sukauzala aNagAra kA udAharaNa. hamAre prAcIna granthoM meM AtA hai, vikarAla mihinI ko sAmane Ate dezakara niSkAma bhAva se vahIM sthira ho ge| zarIra ko bosarA kara AtmA ke bhautara ramaNa karane laga gye| vikarAla bhAtrI ne parIra ke Tukar3e TukI kara goMga lie para ve apane kAyotsarga se hile bhI nhiiN| mAhI eka rAtI(rogarAji) no nacAta nahIM huii| kAporasagaM meM sthita gumAla, mevA, kandhA Arya saMkalI uzAharaNa hamAre mAnate haiM jinhoMne samAna meM hI 1 uttanammAna 26 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutsagaM tapa 521 manuSya gati hI kyA, ve to parama gati-mukti ke kAraNa bana sakate haiN| ina guNoM meM rAga evaM ajJAna Adi ka yoga hone ke kAraNa ina guNoM kI phala-zakti bhI kama ho jAtI hai, ataH dayAlutA Adi kA tyAga nahIM, kintu unake sAtha rahe hue ajJAna va rAga bhAva kA tyAga hI usa gati ke kAraNa kA tyAga sama. jhanA caahie| __ to ina solaha kAraNoM kA tyAga karanA, aura inameM bhI mUla pAMca hI haimithyAtva, avrata, pramAda, kapAya aura azubha yoga, aura ina pAMcoM kA bhI samAveza rAga-dve pa-do kAraNoM meM ho jAtA hai / ye rAga-dvepa hI cAra gati meM paribhramaNa ke kAraNa haiM, ataH unakA tyAga karanA saMsAra vyutsarga hai| 3. karma dhyussaga-karmoM kA tyAga karanA / karma ATha haiM-1 zAnAvaraNa, 2 darzanAvaraNa, 3 vedanIya, 4 mohanIya, 5 AyuSya, 6 nAma, 7 gotra, 8 antraay| jaina karma zAstra meM ina ATha karmoM ke baMdhana meM alaga-alaga kAraNa batAye hai-jaise jJAna kI niMdA karanA, zAnI ko avahelanA karanA, Adi jJAnAvaraNa kAma po baMdhana ke kAraNa hote haiN| isI prakAra deva-guru-dharma kI niMdA, avarga bAda bolanA, guru Adi kI pUjA karanA darzanAvaraNa ke baMdhana ke kAraNa hai| anya kAraNa bhI jaina AgoM va graMthoM meM vistAra ke sAtha batAye gaye haiM jinheM prazApanA muma-(kama pada) va madha Adi meM jAnanA cAhie / alaga-alaga karma baMdhana meM jo alaga-alaga kAraNa hai unheM samajhakara unakA parityAga karanA cAhie tapAsAya hI ina kamI ke sone ke ni bhinna upAya bhI nAma meM batAye hai, ugatA AcaraNa karanA cAhie / jareM batAyA hai-svAdhyAya karane meM mAnAparama karma kI nirA hotI hai| manuvinAtistava dara ko viddhi hotA , anAvaraNa harakA .. m hai mApA jAna mAdalIya . mohanIrAmanAma gotmaaH|| 2 rAyarana 2118 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 . jaina dharma meM tapa eka bAta yaha bhI dhyAna dene kI hai ki jaina tapaHsAdhanA kA mArga haThayoga kA mArga nahIM hai| tana-mana ke sAtha kisI prakAra kA balAtkAra yahAM nahIM kiyA jaataa| kintu mana ko dhIre-dhIre pravuddha kiyA jAtA hai, jAgRta kiyA jAtA hai aura tana ko sAdhA jAtA hai| pahale mana ko, phira tana ko sAdhane kA matalaba hai-mana kI prasannatA banAe rakhakara hI sAdhaka tana ko tapasyA .. meM jhoMkatA hai aura tana, tapa karate hue bhI mana prasanna aura Anandamagna banA rahatA hai / isI krama se sAdhaka apanI tapaHsAdhanA karake zarIra kI mamatA se sarvathA dUra haTa kara taveNa parisujsai-tapa ke dvArA saMpUrNa zuddhatA, nirmalatA evaM ujjvalatA prApta kara letA hai| Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutsagaM tapa : 523 kAyA kA utsarga karake jIvana ke moha para vijaya prApta kI thii| bhagavAna pArzvanAtha aura bhagavAna mahAvIra ke jIvana prasaMga to Aja bhI hamAre sAmane jaise bola rahe haiN| vikarAla daityoM ke aTTahAsa, upasarga evaM prANAMtaka pIr3A dene para bhI ve prasanna aura Ananda magna bane rhe| isa kA rahasya aura kucha nahIM, yahI kAyotsarga kI sAdhanA thI! kAyA ko dhAraNa karate hue bhI kAyA kI anubhUti, kAyA kI mamatA se ve mukta ho gaye the| isIlie vosaT ThakAe, yosaThThacattadehe-jaise vizeSaNoM dvArA unako dhyAna sthiti kA citraNa kiyA gayA hai / basa, kAyA kI mamatA chUTa gaI, prANoM kA moha chUTa gayA to sAdhaka prANa-vijetA, arthAt mRtyu-vijetA bana gayA / vyutsarga tapa meM sabase pramukha kAyotsarga hI hai, yahI kAraNa hai ki AgamoM meM kahIM-kahIM phAussagga ko hI pUrNa vyutsarga tapa batA diyA hai| arthAt kAyotsarga meM jo sAdhaka siddha ho gayA, vaha sampUrNa vyutsarga tapa meM hI siddha ho gyaa| anazana se prArambha karake vyutsagaM taka yaha bAraha tapAM kA eka assAlita kama hai, tapadhArA kA asaNDa nimaMla pravAha hai jo udgama se lekara vilaya taka niraMtara vikAsa-vistAra pAtA huA mukti-mahAsAgara ke ananta nuna-garbha meM vilIna hotA hai| jainadharma kI isa tapaHsAdhanA meM eka sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki suna se durvala, aura mahAnamAttinAnI puruSa--- apanI zakti ke anusAra, yA aura puspA ke anusAra isa tapomAnako ArAdhanA kara sktaa| choTe se choTA prata-tyAga-pAsa polpI (sirpha vAI-tIna ghaMTA kA AhArayAga). karake bhI mApa kI ArAdhanA prArambha kI jA sakatI hai, aura phira gorI to rogI-bhogI-gogI - hara koI kara sakatA hai bhojana ke piya meM vividha prakAra ne nahara bhI kiyA jA sakatA hai| isa taraha kI salAma sAdhanA bhI banAI gaI hai, aura dhIre-dhIre sana-pAna-upa pAne para kaThora bhopAna, mana aura bAghosana kI sapanA ke dvArA mAla kI unI nATI para pahuMca sakatA hai| .. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa tapa-citra saMkalana--zrI sukanamuni saMkalana-dhI 'rajatamuni' pustaka meM prayukta granya sUcI prakAzana samiti ke sahayogI-paricaya evaM sadasyoM ko zubha nAmAvalI Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNaratna saMvatsara tapa jaina dharma meM tapa sampUrNa tapameM 13mAta 17dina lagate haiN| @ m - (TI 6, 2NPAT 88 (2 na MA PL niSkrIni tapa. eka paripATI meM mAta dina / (3) sampUrNa tayara cAga paripATI) meM 2 varga,28dina kA samaya lagatA 00000000 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa-citra yava madhya candra pratimA amAvasyA 1-00000 sampUrvI tapadina 1 mA pajamAyandra pratimA Vocom dhAma sampUrNa dina main maa zA pariviSTa meM mAnA vimo ke vimA zirAnakA mAnanA .... 11 mA 16 ra 165 ra do| Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 jaina dharma meM tara tAvalo tapa 800000000000 mmlbymelemmm eka paripATI meM 11 mAsa ,15 dina / sampUrNa (cAroM paripATI ) tapa meM varSa, 2 mAsa 28. dina kA samaya lagatA hai| B2eae823088 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 34 niSkrIDita mahA siMha VED VOODO i eka paripATI meM 1 varSa, 6 mAsa aura 18 dina | sampUrNa tapa cAroM paripATI / meM 6 varSa, 2mAsa aura 12 dina kA samaya lagatA hai / 15 deena 52e Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 jaina dharma meM tapa kAvalIta S000 OM eka paripATI meM 1varSa, 2mApta aura dinAra (6) sampUrNa tapa(cAroM paripATI) meM 4varSa, 8mAsa (DU aura dina kA samaya lagatA hai| Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 531 hanAvalIta eka paripATI meM 1 varSa, 3mAsa aura 22 din| sampUrNa tapa(cAroM paripATI) meM varSa 2 mAsa aura 28 dina kA samaya lagatA hai| 000000000000000 Roc00000ODood 000000000000 1(2)(2 (2) Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa-sakta jaina vAGamaya meM 'tapa' paribhASA: tApayati apTaprakAraM karma iti tapaH / -Avazyaka malayagiri rANDa 2 a0 1 jo ATha prakAra ke kamoM ko tapAtA hai, usakA nAma tapa hai| taNate aNeNa pAvaM kammamiti tyo| -~-nizISaNi 46 jisa sAdhanA se pApa karma tapta hotA hai, vaha sAra hai| icchA niropastapaH / -~-umAmyAli, navA guga . apanI icchAoM ko niyatraNa meM lAnA tapa hai| dehaduktaM mhaaphl| dahakA damana karanA hai, kA mahAna phala / nava koTiya saMciyaM kAma sapanA mirina / - TET Ek Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 kanakAvalI lI tapa kana . 000000 Y) eka paripATI meM 1 varSa,5 mAsa aura 12 dina / sampUrNa tapa (cAroM paripATI) meM 15varSa, mAsa aura 1dina kA samaya lagatA hai Boweomeeeeee 0000 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paribhASA : 1 2 B 4 jaina vAGamaya meM 'tapa' tApayati apTaprakAraM karma iti tapaH / -Avazyaka malayagiri 0 2 0 1 jo ATha prakAra ke karmoM ko tapAtA hai, usakA nAma tapa hai| tappate aNeNa pAvaM kammamiti tayo / jisa sAdhanA se pApa karma tapta hotA hai vahuta hai / icchA nirodhastapaH / .2 tapa-sUkta apanI icchAoM ko niyaMtraNa meM lAnA tapa hai / tarai mahAphalaM / -upasvAti, tadAyaM sUtra kAna karanA hai vaha mahAna hai| nava koTiya saMciyaM vayasA jirija | -niyaNi 46 vaikAsika = - uttarAdhyayama 2016 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 535 koTi-koTi bhavoM ke maMcita karma tAsyA kI agni meM bhasma ho jAte haiN| no pUyaNaM tavasA aavhejaa| -sUmakRtAMga 727 tapa ke dvArA pUjA-pratiSThA kI abhilASA nahIM karanI caahie| nannatya nijjaraTThayAe tvmhitthejaa| -~~~dazavakAlika 64 phevala karma-nirjarA ke lie tapasyA karanA cAhie ihaloka paraloka meM yazaHphIti ke lie nhiiN| sauNI jaha paMsuguDiyA, vihuNiya dhaMsayai siyaM rayaM / evaM daviovahANavaM kamma khavai tavasmi mANe / / / - sUtrakRtAMga 211115 jisa prakAra pakSI apane paroM ko phar3aphar3A kara una para lagI dhUla ko zAr3a detA hai usI prakAra tapasyA ke dvArA mumukSa apane ta karmoM kA cahA zIghra hI apanagana kara detA hai| na hu bAlatavega mulyuti / -~-AdhArAMga niyukti 24 ajJAna tapa se kabhI mukti nahIM milatI hai| jaha khalu mailaM datvaM mumbhAra udagAiehiM dabehiM / evaM bhAvuyahANezaM subhae kamgaviha // --- bAlArAMga ni0 282 visa prakAra dAla Adi godharA do manina nA monu holA hai, usI prakAra A jamAnA dvArA bhAramA bhAnAvaramAdi aSTavidha kA mana meM maanaa| tanapA uttama bhane / ant. 12 yAma / nidhArAmana , pAnaM carita to| WEF Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 13 14 16 jaina dharma meM tapa arthAt - tapa kA AcaraNa talavAra kI dhAra para calane ke samAna duSkara hai| egamappANaM saMpehAe dhuNe sarIraMgaM / - AcArAMga 11413 AtmA ko zarIra se pRthak jAnakara bhogalipta zarIra ko tapasyA ke dvArA dhuna DAlo / chandaM niroheNa uvei mokkhaM 15 icchA nirodha-tapa se mokSa prApta hotA hai / sakkha khudIsaha tavo viseso, na dIsaI jAivisesa koI tapa kI vizeSatA to pratyakSa dikhalAI detI hai, kintu jAti kI to koI - uttarAdhyayana 12 / 37 vizeSatA najara nahIM AtI / tavo joI jIvo joiThANaM, jogA suyA sarIraM kArisaMgaM / kammehA saMjamajoga sattI, homaM guNAmi isiNaM pasatyaM // -uttarAdhyayana 4/5 - uttarAdhyayana 11 tapa jyoti arthAt agni hai jIva jyoti sthAna hai, mana, vacana, kAyA yogati dene kI kar3I hai, zarIra kArIyAM prasa lita karane kA sAdhana hai, karma batAye jAne vAlA haina yoga zAMtipATha hai| isa prakAra kA pakSa karatA hai jise RSiyoM ne Tha batAyA hai| 27 jahA tavallI ghuNate taveNaM, kampaM tahA jANa tavo'NumaMtA / nita prAra nAhI taya ke dvArA apane kamI kI sunatA hai ka mahalamA 401 upa anumodana kahate bhii| - Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 535 'koTi-koTi bhavoM ke saMcita karma tasyA kI agni meM bhasma ho jAte haiN| ___ no pUyaNaM tavasA aavhejaa| --sUtrakRtAMga 7427 tapa ke dvArA pUjA-pratiSThA kI abhilASA nahIM karanI caahie| nannatya nijaraTThayAe tvmhichejaa| -dazavakAlika 64 kevala karma-nirjarA ke lie tapasyA karanA cAhie ihaloka paraloka va yazaHkIti ke lie nhiiN| sauNI jaha paMsuguDiyA, vihuNiya dhaMsayai siyaM rayaM / evaM daviovahANavaM kammaM khavai tavassi mAhaNe / / - sUtrakRtAMga 2 / 1115 jisa prakAra pakSI apane paroM ko phar3aphar3A kara una para lagI dhUla ko jhAr3a detA hai usI prakAra tapasyA ke dvArA mumukSa apane kRtakoM kA bahuta zIghra hI apanayana kara detA hai / na. hu vAlataveNa mukkhuti / --AcArAMga niyukti 2 / 4 ___ajJAna tapa se kabhI mukti nahIM milatI hai| 10 jaha khalu mailaM vatyaM sujjhai udagAiehiM davahiM / evaM bhAvuvahANaNaM sujhae kammaTThaviha // _ --AcArAMga ni0 202 jisa prakAra jala Adi zodhaka dravyoM se malina vasya bhI zuddha ho jAtA hai, usI prakAra AdhyAsmika tapa:sAdhanA dvArA AtmA jJAnAvaraNAdi avidha karma mana se mukta ho jAtA hai| . . 11 . tanu vA uttama vNbhcerN| . . . . .. . nukatAMga 623 ___ acAtta yoM meM sarvottama tapa -- brhmcry| 12. anidhArAmamA ceka, dukkaraM critvo| --uttarAdhyayana 13: Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 25 26 27 balaM thAmaM ca pehAe, saddhAmAroggamappaNI | vitta kAlaM ca vinnAya, tahappANaM niju jae // dazavekAlika 835 apanA bala, har3atA, zraddhA Arogya tathA kSetrakAla ko dekhakara AtmA ko tapazcaryA meM lagAnA cAhiye / tavassa mulaM ghitI / pIvarga / jaina dharma me tapa - tapa kA mUla dhRti arthAt dheyaM hai / yatra tapaH tatra niyamAtsaMyamaH / yatra saMyamaH tatrApi niyamAt tapaH / -nizIya cUrNi 3332 jahA~ tapa hai vahAM niyama se saMyama hai, aura jahAM saMyama hai vahA~ niyama se tapa hai / tapa ke prakAra : 28 - -nizItha cUti 4 so to duviho butto, bAhirabhiMtarI tahA / bAhiro chavviho vutto, eva magbhitaM tavo // - uttarAdhyayana suma 3016 Adi / 26 to prakAra kA hai- bAhya aura Abhyantara / bAhya tapa chaH prakAra kA hai evaM anyantara tapa ke prAyazcitta Adi cha: aNanaNa mUNoyariyA, bhikvAyariyA ya rasapariccAo / kAyakilesI, saMvINayA ya ko tavo hoI // pAyanti viNao, vaiyAvacca taheca sabhAo / **rvi gha visa esa abhiMtarI tavo // -uttarAyana deza-1 bAla va ke medavArI esa 56 aura pratimA ke me 1-136 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 18 16 20 21 22 23 niuNo vi jIva poo, tava saMjama mAru vihUNo / zAstrajJAna meM kuzala sAdhaka bhI tapa, saMyama rUpa pavana ke binA saMsAra sAgara se taira nahIM sakatA / kasehi appANaM, jarehi appANaM / - Avazyaka niyukti 66 -AcArAMga 1453 tapa ke dvArA apane ko kRza karo, tana-mana ko halkA kro| apane ko jIrNa karo, bhogavRtti ko jarjara karo / appapiNDAti pANAsi, appaM bhAsejja suvvae / suvratI sAdhaka kama khAe, kama pIye aura kama bole / 537 - sUtrakRtAMga 18125 NI pANabhoyaNassa atimattaM AhArae sayA bhavaI / - sthAnAMgasUtra brahmacArI ko kabhI bhI adhika mAtrA meM bhojana nahIM karanA cAhie / ahaye tave caiva / bhanIkana bhItara kI nahIM diyA tapa se pUrva karmoM kA nAza hotA hai| jaM me tava niyama -saMjana-sabhAya-kANAdhvastava mAdIemu jogesu jayanA, settaM jattA / ko ghanA nA bhagavatIsUna 1815 tapa, niyama, ma, svAdhyAya, pyAna, Avasyaka Adi yogoM meM jo nA vivekayukta pravRti ke yaha merI vikAsa hai| bhotI taba saMjamunA / bhIto bharaM na nityayA / - bhagavatI 226 WA prakaraNa ri beTA hai| mI Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . , 37 ... jaina dharma meM tapa jo manuSya hitAhArI (zarIra ko hitakArI) mitAhArI (niyamita AhAro) aura alpAhArI (nityaprati ke AhAra se kama bhojana karane bAte) hai, unheM kisI vaidya te cikitsA karavAne kI AvazyakatA nahI, ve svayaM hI apane vaidya haiM, cikitsaka haiN| . UNoriyA suhmaanni| -maraNasamAdhi 136 nodarI japa karane vAle sura pAte haiM / ye kabhI asvastha nahIM hote| atiregaM ahigrnnN| -oghanimukti 741 AyaraparatA se adhika evaM anupayogI upakaraNa Adi ramanA vAstava meM adhiAraNa (dogamA evaM klezada) hai| rasa-parityAga : rasApagAmA na niseviyabbA, pAyaM rasA dittikarA nraannN| .. dita na kAmA samabhivaMti, durga jahA sAuphalaM va pakkhI / / / - uttarAdhyayana muba 32 / 10 manuSya ko bhI dUra Adi ranoM kA adhika sevana nahIM karanA cAhie, nayoti ra prApita hone haiN| usakA puruSa ke nikaTa kAma bhAganarenanI mAtI se sAdiSTa na pAle ke pAsa pI . 36 garagaTTApa jinnA, javaTAe mhaamunnii| ___ usamana mutra 351 bhanina pisatA uti / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 anazana: 30 AhAra paccakkhANeNaM jIviyAsaMsappaogaM vonTiMdA / -uttarAdhyayana 2635 AhAra kA pratyAkhyAna (tyAga) anazana kahalAtA hai| isase jIva AzA kA vyavaccheda karatA hai, arthAt lAlasAoM se mukta ho jAtA hai / 31 jassa aNesaNamappA taM pi tavo tappaDicchagA smnnaa| aNNaM bhikkhamaNesaNa maghate samaNA annaahaaraa|| -pravacanasAra 326 para vastu kI Asakti se rahita honA hI vAtmA kA nirAhAra rUpa vAsta vika anazana tapa hai / astu, jo zramaNa bhikSA meM doSa rahita zuddha AhAra grahaNa karatA hai, vaha nizcaya dRSTi se anAhAra tapasvI hI hai| 32 tadeva hi tapaH kArya, durvyAnaM yatra no bhavet / ye na yogA na hIyante, kSIyante nendriyANi ca / -tapopTaka (yazovijayajI kRta) tapa batA hI karanA cAhie, jisameM dudhyAna na ho aura indriyoM kSIga na ho / yogoM meM hAni na ho! 33 so nAma aNasaNa tavo, jeNa magomaMgulaM na ciod| jeNa na diva hANI jeNa va jogA na hAyaMti / __maraNAnAdhinamo 134 yahI anAnA jisase ki mana amaMgala nasoce, dandriyoM ko hAni no, aura nitya prati kI yoga-dharma rimAoM meM vizna na aae| 3 gaturvidhAsana-tyAga bAto mato jinaH / mAma mAnA gayA hai| anodarI: higAhArA, minAhArA, amAvAlA pajanA namAvimA vijinnata amAnaM niginiyA . Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 jaina dharma meM tapa 46 udghariya sabasallo, Aloiya-nidio guru sgaase| hoi atiregalahuo, ohariyabhArobba bhAravaho / -opaniyukti 803 jo sAdhaka gurujanoM ke samakSa nana ke samasta zalyoM (kAMToM) ko nikAla kara AlocanA, nindA (AtmanindA) karatA hai, usakI bAtmA usI prakAra halkI ho jAtI haiM, jaise-sira kA bhAra utAra dene para bhAra caahaa| 47 jaha vAlo jaMpaMto, kajamakajjaM ca ujjuyaM bhavai / taM taha AloejjA, mAyA * mayavippamukko u // . -opaniyukti 801 . bAlaka ko jo bhI ucita anucita kArya kara letA hai, vaha saba sarata bhApa se kaha detA hai| isI prakAra sAdhaka ko bhI gurujanoM ko samaya debha aura abhimAna se rahita hokara yathArtha AtmAlocanA karanI caahiye| 48 AloyaNApariyAo, sammaM saMpaDhio gurusgaasN| jai aMtaro u kAlaM, karejja ArAhaoM taha vi|| ___Avazyaka niti kata pApoM kI mAlocanA karane kI bhAvanA se jAtA huA vyakti yadi gaura meM mara jAye to bhI vaha ArAdhaka hai| vinaya: rAyaNipasa viNayaM puNge| -dAmA4i1 ko me par3oM (ganApisamApa mAni pUrvAdhAra mAggiAmAyAnaM manasA jagaNaM kre| mimA parAti mAlaginA iva pApayA / / zirA Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 pariziSTa 2. ati snigdha AhAra karane se viSaya kAmanA uddIpta ho uThatI hai| prAyazcitta : 41 .. pAvaM hiMdai jamhA pAyacchittaMti bhaNNai teNaM / -paMcArAka saTIka vivaraNa 16 / 3 . jisake dvArA pApa kA chedana hotA hai, use prAyazcitta kahate haiM / . 42 prAyaH pApaM vinirdiSTaM, cittaM tasya vizodhanam / -dharmasaMgraha 3 adhikAra prAyaH zabda kA artha 'pApa hai, aura citta kA artha hai, usa pApa kA zodhana karanA / arthAt pApa ko zuddha karane vAlI kriyA ko prAyazcitta kahate haiN| aparAdho vA prAyaH, citta zuddhiH prAyasa citta prAyazcittaM- aparAdha-vizuddhiH / / -rAjavAtika 6 / 22 / 1 aparAdha kA nAma prAya: hai aura citta kA artha godhana hai| prAyazcitta arthAt aparAdha kI shuddhi| prAyaityucyate lokastasya cittaM mano bhavet / taccitta-grAhakaM karma, prAyazcittamiti smRtam / -prAyazcitta samuccaya prAya: kA artha loka-jAtA hai evaM citta kA ardha-mana hai / jisa kiyA ke dvArA janatA ke mana meM Adara ho, usa kriyA ko prAyazcitta kahate haiN| 45 pAyaccitta karaNeNaM pAva kamma visohi jaNayai, nirakSyAre yAvi bhavai / sammaM ca gaM pAyacittaM paDivajamANe magaM ca maga phalaMca visoheza AyAraM ga AyArapalaM ca ArAhecha / tarApana 2616. prAyazcita karane se jIda pApoM kI niyudi bhArata nirAdhAra niSa nanAmA pani gIta re sAvana na ko nimaM karatA yA parisara- somAsanA Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM sAra vaiyAvRtya : 57 vaiyAgutyam-bhakkAdibhidhopagrahakAri vastubhirUpagraha karaNe / -sthAnAMga TIkA 51 dharma meM sahArA dene vAlI AhAra Adi vastuoM dvArA upagraha-sahAyatA karanA "yAvRttya' kahalAtA hai| yAvRttya zabda sevA ke artha kA 18 dasavihe veyAvacce paNNatta taM jahA-AyariyaveyAvale, uvAya vegAvacce, thera vevAvacce, tavasti veyAvacce, gilANa yAvacce, seha veyAvacce, kula veyAvacce, gaNa veyAvacce, saMgha dheyAvacne, sAhammiya veyaavcce| -sthAnAMganuma 101446 ___AcArya ko vaivAvRttya (sevA) upAdhyAya kI gAvRtya, sthavira kI mAvRtya, tapasyoM kI vaiyAvRtya, glAna kI vaiyAvRtya, navadIkSita kI vaimAvRtya kAkI baMgAvRtya, saMgha kI yAvRtya, sahadharmI kI vaiyAvRtya / ina daloM . so gavAyogya sevA bhakti karanA yAtma tapa kahA jAtA hai / 56 yAvaccaNaM titthayaranAma goyaM kamma nibNdhe| -uttarAdhyayana 26 // 3 AyA mAdi kI bagAvatrA (mevA) karane se jIva tIrthakara nAma gotra kA sAmAna karatA hai| AhAra, pAnI, zaiyA, Asana Adi lekara aurabhi zAdi samayocita sevA saMrakSaNa Adi sat kriyAeM bagAvatAra maiM bhAtI hai| 62 maMgihIya parinagama saMgimhaNavAe anmuThepanvaM bhava-- ___ ARTHER ko mAyaya evaM sahayoga dene kA 62 pilAnA manAvAvayArAgAra mudagala bhavada / imater 'ranA cA!i . . Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 543 . jo apane AcArya-upAdhyAya Adi kI vinayapUrvaka zuzrUpA sevA tathA AjJAoM kA pAlana karatA hai, unakI zikSAeM (vidyAeM) vaise hI bar3hatI haiM jaise ki jala se sIMce jAne para vRkSa / 51 vivattI aviNIyassa, sampattI viNIyassa ya / -dazavakAlika 6 / 222 avinIta vipatti (duHkha) kA bhAgI hotA hai aura vinIta sampatti (sukha) kaa| 52 jo chaMdaM ArAhayaI sa pujjo| -dazavakAlika 631 jo gurujanoM kI bhAvanAoM kA Adara karatA hai vahI ziSya pUjya hotA hai| ANA nidde sakare, guruNamuvavAya kArae / iMgiyAgArasampanna se viNIe tti vuccaI / / -uttarAdhyapana 12 jo gurujanoM ko AnAoM kA pAlana karatA hai, unake nikaTa samparka meM rahatA hai, evaM unake hara saMketa va cepTA ke prati sajaga rahatA hai use vinIta kahA jAtA hai| viNao di tapo, tayo pi dhammo viNAyakako -~pratnavyAkaraNa guna 213 vinaya svayaM eka tapa hai, aura yaha zreSTha dharma hai| najyA namai mehaayo| buddhimAn zAna prApta karanA jAtA hai| 56 viNaora yezansa saha paraloge vi vinAoM para paracchani / dhinaka vidAmora pora ho Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ jaina dharma meM nA sAdhyAya ke samAna dUsarA tapa na atIta meM kabhI huA hai, ga vartamAna meM nahIM hai, aura na bhaviSya meM kabhI hogaa| 68 jo vi pagAso bahumo guNio paccakkhao na uvlddho| jaccasma va caMdo phuDo vi saMto tahA sa khalu // . - yahalalpa bhASya 1224 mAsma kA bAra bAra adhyayana kara lene para bhI yadi usase ayaM ko sAkSAt anubhUti na huI ho to vaha adhyayana vaisA hI apratyakSa rahatA hai jagA ki janmAMdha ke samakSa candramA prakAzamAna hote hue bhI apratyakSA hI rahatA hai| 66 gANaM pi kAle ahijamANaM NijarA heU bhavati / akAle puNa uvadhAyakara kamma baMdhAya bhavati / / --nizItha cuNi 11 zAstra kA pAna ucita samaya para kiyA huA hI nirA kA hetu hotA hai, apayA yaha hAnikara tathA karma baMdha kA kAraNa bana jAtA hai| dhyAna: cittasrogaggayA havai jhANaM / -~-Avasyakanikti 1456 / kisI eka viSaya para vitta ko ekAgra sthira karanA dhyAna kahalAtA hai| ekAcintA yoganirodho vA dhyAnam -~nasimAntadIpikA 52 mAtA mana, banana-tAyA kI pravRtti kA yogoM ko honA mAgabhilANI mAha pariyAgaM kugara tavya donANaM / gannA bhAna yadi sanmadinAsaga parikamaNaM / / ARE REATRE1 mAna Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 62 - je bhikkhU gilANaM soccA NaccA na gavesai, na gavasaMtaM vA sAijjai"........"Avajjai, caummAsiyaM parihAraThANaM aNugghAiyaM / -nizIthaM bhASya 10 / 37 * * yadi koI samartha sAdhu kisI sAdhu ko bImAra sunakara evaM jAnakara .. beparavAhI se usakI sAra-sambhAla na kare tathA na karane vAle kI ____ anumodanA kare to use guru cAturmAsika prAyazcita AtA hai| davveNa bhAveNa vA jaM appaNo parassa vaa| uvakArakaraNaM, taM savvaM veyAvaccaM / ___-nizIthacUNi 6605 bhojana, vastra Adi dravya rUpa se aura upadeza evaM satpreraNA Adi bhAva . . rUpa se jo bhI apane ko tathA anya ko upakRta kiyA jAtA hai, vaha saba vaiyAvRtya hai| svAdhyAya : 64 sajhAe vA niuttaNa savvadukkhavimokkhaNo / -uttarAdhyayana 26 / 10 zAstroM kA svAdhyAya karate rahane se samasta duHkhoM se mukti milatI hai| 65 sajjhAyaM ca tao kujjA savvabhAvavibhAvaNaM / -uttarAdhyayana 26 / 37 svAdhyAya sava bhAvoM (viSayoM) kA prakAza karane vAlA hai / sajjAe NaM nANAvaraNijjaM kammaM khavei / --uttarAdhyayana 2618 svAdhyAya karane se jJAnAvaraNa (jJAna ko Dakane vAle) karma kA kSaya hotA hai / 67 . navi atyi, navi a hohI, sajjhAya samaM tavo kammaM / -vRhatkalpabhASya 1166 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa .. rAgya, 2-tyavijJAna, 3---nigraMnyatA, 4-manittatA, 5--- parigrahalaya.. ye mAna ke hetu haiN| . . oe svAtmAnaM svAtmani svena, dhyAte svasmai svato yataH / paTkArakamayastasmAda, vyAnamAtmaiva nizcayAt / / -tattvAnugAsana 74 AmA kA AmA meM, AtmA dvArA, AtmA ke liye, AtmA se hI dhyAna karanA cAhiye / nizcayana meM paTkArakamaga- yaha AtmA hI dhyAna hai| nizcayAd vyavahArAcca, dhyAnaM dvividhamAgame / svarUpAlamvanaM pUrva, parAlambanamuttaram // -tatyAnuzAsana 66 nina pTi meM aura apahAra dRSTi se dhyAna do prakAra kA hai| prathama meM svarUpa kA Alambana hai evaM dusare meM para vastu kA mAlambana hai| 5? svAdhyAyAt dhyAnamadhyAstAM, vyAnAt svAdhyAyamAmanet / dhyAna * svAdhyAyanaMpattyA, paramAtmA prakAzate / / yathAnyAsena zAstrANi, sthirANi sumahAntyapi / nayAyAnApisutyayaM labhate'bhyAsavartinAm / / tatyAnuzAsana pAdhyAya se dhyAna kA abhyAsa karanA cAhiye aura dhyAna meM svAdhyAna ko narihArya karanA cAhiye / svAdhyAya evaM dhyAna kI saMprAptio paramAtmA sAbita hogAMta apane anubhava meM lAyA jAtA hai| anyArA / mahAna bhAsA dira hogA, usI prakAra abhyAsa karane vAloM bhAna pirAmA hai| 8 kAlAnto vinda pAnaM, mAnavanto vijapam / bAmA lAnaH paThena stotra-mitoSa muniH smRtam / / sAmayi. halo ETTE IIM sthAna nA hone para nArA 6 nokara sot rifigy / Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 547 73 yasya cittaM sthirIbhUtaM sa hi dhyAtA prazasyate / -jJAnArNava pR0 84 jisakA citta sthira ho, vahI dhyAna karane vAlA prazaMsA ke yogya hai| 74 vItarAgo vimucyate, vItarAgaM vicintayan / -yogazAstra / 13 - vItarAga kA dhyAna karatA huA yogI svayaM vItarAga hokara karmoM se yA vAsanAoM se mukta ho jAtA hai ! 75 upayoge vijAtIya - pratyayAvyavadhAnabhAk / zubhakapratyayo dhyAnaM, sUkSmAbhogasamanvitam || --dvAtrizadvAtriMzikA 18 / 11 sthira dIpaka kI lau ke samAna mAtra zubha lakSya meM lIna aura virodhI lakSya ke vyavadhAna rahita jJAna, jo sUkSma viSayoM ke Alocana sahita ho, use dhyAna kahate haiN| 76 mokSaH karmakSayAdeva sa cAtmajJAnato bhavet / dhyAnasAdhyaM mataM tacca, taddhyAnaM hitamAtmanaH // . -yogazAstra 41113. karma ke kSaya se mokSa hotA hai, Atma jJAna se karma kA kSaya hotA hai aura dhyAna se Atma jJAna prApta hotA hai / ataH ghyAna AtmA ke liye hitakArI mAnA gayA hai| saMgatyAgaH kaSAyANAM, nignaho vratadhAraNam / mano'kSANAM japazceti, sAmagrI dhyAnajanmani // -tattvAnuzAsana 75 parigraha kA tyAga, kaSAya kA nigraha, vrata dhAraNa karanA tathA mana aura indriyoM ko jItanA-ye saba kArya dhyAna kI utpatti meM sahAyatA karane vAlI sAmagrI hai| 78 vairAgyaM tatvavijJAnaM, namranthyaM smcitttaa| parigraho japazceti, paJcaite dhyAnahetavaH // .. ~bRhadravyasaMgRha saMskRta TIkA, pR0 281 . 77 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 kAyotsarga ( vyutsarga) 86 kAusaggeNaM tIya paDuppanna pAyacchittaM visohei, visuddhapAya cchitte ya jIve nivvuyahiyae ohariyabhAruvvaM bhAravAhe pasatthabhANovagae suhaM suheNaM viharai / 87 88 jaina dharma meM tapa - uttarAdhyayana 26 / 12 kAyotsarga (dhyAna) karane se jIva atIta evaM vartamAna ke doSoM kI vizuddhi karatA hai aura prAyazcitta ke dvArA sira para se bhAra utara jAne se bhAravAhakavat halkA hokara sad-dhyAna meM ramaNa karatA huA sadA sukhapUrvaka vicaraNa karatA hai / vyutsargArhaM yatkAyaceSTA nirodhataH / - sthAnAMga TIkA 6 zarIra kI capalatAjanya ceSTAoM kA nirodha karanA vyutsarga tapa hai / indriyamanasorniyamAnuSThAnaM tapaH / - nItivAkyAmRta 1 / 22 pAMca indriya (sparzana, rasanA ghrANa cakSu zrotra) aura mana ko vaza meM karanA yA bar3hatI huI lAlasAoM ko rokanA tapa hai | Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 pariziSTa 2 83 mA mujjhaha ! mA rajjaha ! mA dussaha ! iTTha ! niTThaaTThesu / . thiramicchaha jai cittaM, vicittaM, vicittjhaannaapsidviie| . . mA ciTThaha ! mAM jaMpaha ! mA ciMtaha ! kiM vi jeNa hoI thiro| appA appaMmirao, iNameva paraM have jhANaM / -dravya saMgraha he sAdhaka ! vicitra dhyAna kI siddhi se yadi citta ko sthira karanA cAhatA hai, to iSTa aniSTa padArthoM meM moha. rAga aura dvepa mata kara / kisI bhI prakAra kI ceSTA, jalpana va cintana mata kara, jisase mana, sthira ho jAye / AtmA kA AtmA meM rakta ho jAnA hI utkRSTa dhyAna hai| 84 mitendriyasya dhIrasya prazAntasya sthirAtmanaH / sukhAsanasya nAsAgra-nyastanetrasya yoginA // .. -tattvAnuzAsana 37 dhyAna ke icchuka yogI ko yoga ke ATha aMgoM ko avazya jAnanA cAhie, yathA1-dhyAtA-indriya aura mana kA nigraha karane vaalaa| 2-dhyAna- iSTa vipaya meM lInatA / 3-phala-saMvara-nirjarA rUpa / 4--dhyeya-iSTa devAdi / 5- yasya-dhyAna kA svaamii| 6-yatra-dhyAna kA kSetra / 7-yadA-dhyAna kA samaya / 8-dhyAna kI vidhi| jhANa jogaM samAhaTu kAyaM viusejja savvaso --sUtrakRtAMga 8 / 26 dhyAna yoga kA avalambana kara dehabhAva kA sarvatobhAvena visarjana karanA caahie| Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 jaina dharma meM tapa tapasA brahma vijijnyaassv| . ..... -taittirIya AraNyaka62 tapake dvArA brahma ke yathArtha svarUpa ko jAnie / tapo brahmati / ---taittirIya AraNyaka- 2 tapa hI brahma hai| 6 RtaMtapaH, satyaMtapaH, dhuM taMtapaH, zAntaM tapo, dAnaMtapaH / --taittirIyaAraNyaka nArAyaNopaniSad 1018 Rta (mana kA satya saMkalpa) tapa hai / satya (vANI se satya bhASaNa) tapa hai / zruta (zAstra zravaNa) tapa hai / zAnti (aindriyika vipayoM se virakti) tapa hai / dAna tapa hai| tapo nAnazanAt param / yadvi paraM tapastad durdharSam tad durAdharSam / -taittirIya AraNyaka 10162 anazana se bar3hakara koI tapa nahIM hai / sAdhAraNa sAdhaka ke lie yaha parama tapa durdharSa hai, durAdharSa hai, arthAt sahana karanA bar3A hI kaThina hai / 11 nA'tapaskasyA'tmajJAne'dhigamaH karmazuddhirvA / -maitrAyaNI AraNyaka 4 / 3 jo tapasvI nahIM hai, usakA dhyAna AtmA meM nahIM jamatA aura isalie usakI karma zuddhi bhI nahIM hotii| 12 tapasA prApyate sattvaM sattvAt saMprApyate manaH / . manasA prApyate tvAtmA hyAtmApattyA nivartate / / -yajurvedIya maitrAyaNI AraNyaka 413 tapa dvArA sattva (jJAna) prApta hotA hai, sattva se mana vaza meM AtA hai, mana vaza meM Ane se AtmA kI prApti hotI hai,aura AtmA kI prApti ho jAne para saMsAra se chuTakArA mila jAtA hai| Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2 4 vaidika vAGamaya meM 'tapa' tapo vA'gnistapo dIkSA / tapa eka agni hai, tapa eka dIkSA hai / tapasA vai lokaM jayanti / - zatapatha brAhmaNa 314/3/3 5 - zatapatha brAhmaNa 3 | 4|4 / 27 tapa ke dvArA hI saccI vizvavijaya prApta hotI hai / tapo me pratiSThA / - taittirIya brAhmaNa 3 / 717 tapa merI pratiSThA hai, merI sthiratA kA hetu hai / zreSTho ha vedastapaso'dhijAtaH / zreSTha jJAna tapa ke dvArA hI prakaTa hotA hai / tapo hi svAdhyAyaH / --gopathabrAhmaNa 1|1|E -- taittirIyaAraNyaka 2 / 14 svAdhyAya svayaM eka tapa hai / sa tapo'tapyata, sa tapastaptvA idaM sarvam asRjata / -- taittirIya AraNyaka---816 usa (brahma) ne tapa kiyA aura tapa karake isa saba kI racanA kI / Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa mana, vANI aura zarIra ina tInoM kA tapa. yadi phala kI AkAMkSA. kie| binA parama zraddhApUrvaka kiyA jAe to vaha sAttvikatapa kahalAtA hai| 16 satkAra mAna pUjArthaM tapo dambhena caiva tat / / kriyate tadiha proktaM rAjasaM calamadhruvam // 18 // . . jo tapa satkAra, mAna aura pUjA ke lie tathA anya kisI svArtha ke lie pAkhaNDa bhAva se kiyA jAtA hai, vaha anizcita tathA asthira tapa . hotA hai, use 'rAjasa' tapa kahate haiM / 20 mUr3hagrAheNAtmano yatpIDayA kriyate tapaH / parasyotsAdanArthaM vA tat tAmasamudAhRtam / / 16 / -bhagavadgItA 17 jo tapa mUr3hatApUrvaka, haTha se tathA mana, vacana, aura zarIra kI pIr3A ke sahita athavA dUsare kA aniSTa karane ke lie kiyA jAtA hai,vaha 'tAmasa' tapa kahA jAtA hai| tapo mUlamidaM sarvaM daiva mAnupakaM sukham / -manusmRti 11 / 235 manuSyoM aura devatAoM ke sabhI sukhoM kA mUla tapa hai / 22 brAhmaNasya tapo jJAnaM tapaH kSatrasya rakSaNam / / -manusmRti 11 / 236 brAhmaNa kA tapa jJAna hai, aura kSatriya kA tapa durbala kI rakSA karanA hai| 23 yad dustaraM yad durApaM yat durga yacca duSkaram / sarvatat tapasA sAdhyaM tapohi duratikramam // - manusmRti 11 / 236 jo dustara hai, duSprApya hai (kaThinatA se prApta hone jaisA hai) durgama hai, aura dupkara hai, vaha saba tapa se sAdhA jAtA hai / sAdhanA kSetra meM tapa eka durla- . ghana zakti hai arthAt tapa se sabhI kaThinatAoM para vijaya prApta kI jA sakatI hai| na vidyayA kevalayA tapasA vA'pi pAtratA / yatra vRtta mime cobhe taddhi pAtra prakIrtitam / / -yAjJavalkyasmRti 16122 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : pariziSTa 2 13 14 vidyayA tapasA cintayA copalabhate brahma / AdhyAtmika vidyA se, tapa se, aura Atmacintana se brahma kI upalabdhi hotI hai / 17 - ya0 mai0 A0 4|4 18 1 ahiMsA satya vacanamAnRzaMsyaM damo ghRNA / etattapo vidurdhIrA na zarIrasya zoSaNam / * mahA0 zAntiparva 18618 kisI bhI prANI kI hiMsA na karanA, satya bolanA, krUratA ko tyAga denA mana aura indriyoM ko saMyama meM rakhanA, tathA sabake prati dayA bhAva rakhanA, inhIM ko dhIra ( jJAnI) puruSoM ne tapa mAnA hai / kevala zarIra ko sukhAnA hI nahIM hai / 15 deva dvija guru prAjJa-pUjanaM zaucamArjavam / brahmacaryamahiMsA ca zArIraM tapa ucyate ||14| devatA, brAhmaNa, guru evaM jJAnIjanoM kA pUjana, pavitratA saralatA, brahmacarya aura ahiMsA - ye zArIrika tapa haiM / 16 553 anudva egakaraM vAkyaM satyaM priya hitaM ca yat / svAdhyAyAbhyasanaM caiva' vAGmayaM tapa ucyate / / 15 / uddega (azAnti ) na karane vAlA, priya, hitakArI yathArtha satya bhASaNa aura svAdhyAya kA abhyAsa- ye saba vANI ke tapa kahe jAte haiM / manaH prasAdaH saumyattvaM monamAtmavinigrahaH / bhAvasaMzuddhirityetat tapo mAnasamucyate || 16 | -bhagavadgItA 11 mana kI prasannatA, saumyabhAva, mauna, Atma-nigraha tathA zuddha bhAvanA- ye sava mAnasa tapa kahe jAte haiM / zraddhayA parayA taptaM tapastattrividhaM naraiH / aphalAkAGkSibhiyuktaH sAttvikaM paricakSate // 17 // Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha vAGamaya meM 'tapa' 3 tapo ca brahmacariyaM ca taM sinAnamanodakaM / -saMyuktanikAya 1 / 1158 tapa aura brahmacarya vinA pAnI kA snAna hai / khaMti paramaM tapo titikkhaa| -dhammapada 1416 kSamA (sahiSNutA) parama tapa hai| saddhA vIjaM tapo vuTThi / -suttanipAta 1 / 4 / 2 zraddhA merA vIja hai, tapa merI varSA hai| yassete caturo dhammA saddhassa gharamesino / saccaM cammo dhitI cAgo save pecca na socati / / -suttanipAta 1 / 10 / 8 jisa zraddhAzIla gRhasya meM satya, dharma. dhRti aura tyAga (tapa) ye cAra dharma haiM, use paraloka meM pachatAnA nahIM pdd'taa| 4 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 pariziSTa 2 555 na kevala vidyA se aura na kevala tapa se pavitratA prApta hotI hai / jisameM vidyA aura tapa donoM hI hoM, vahI pAtra kahalAtA hai / 25 26 27 28 sammAnAt tapasaH kSayaH / 30 sammAna se tapa kA kSaya ho jAtA hai / - Apastamba smRti 106 vedasyopaniSat satyaM, satyasyopaniSad damaH / dAnasyopaniSat tapaH / damasyopaniSad dAnaM, - mahAbhArata zAnti parva 251 / 11 indriyoM kA saMyama, saMyama veda kA sAra hai satya vacana, satya kA sAra hai kA sAra hai dAna, aura dAna kA sAra hai 'tapasyA' / tapo hi paramaM zra eyaH sammohamitaratsukham / - vAlmIki rAmAyaNa 7184/6 tapa hI parama kalyANakArI hai / tapa se bhinna sukha to mAtra buddhi ke sammoha ko utpanna karane vAlA hai / tapasaiva mahogreNa yad durApaM tadApyate / - yogavAziSTha 316814 jo duSprApya vastueM haiM, ve ugratapasyA se hI prApta hotI haiM / 2 dhyAnayogarato bhikSuH prApnoti paramAM gatim / dhyAna yoga meM lIna muni mokSapada ko prApta karatA 1 - zaMkhasmRti omityeva dhyAyatha ! AtmAnaM svasti vaH / pArAya tamasaH parAstAta / - muNDakopaniSad zazA isa AtmA kA dhyAna OM ke rUpa meM karo ! tumhArA kalyANa hogA andhakAra dUra karane kA yaha eka hI sAdhana hai / Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka meM prayukta grantha sUcI 1 agastyasiMha cUNi (dazava0) / 16 uttarAdhyayana bRhadvRtti . 2 atharvaveda 17 upadezanAsAda 3 adhyAtmarAmAyaNa 18 aitareya brAhmaNa 4 anuttaropapAtika sUtra 16 opaniyukti . . 5 anuyogadvAra 20 aupapAtika sUtra 6 abhidhAna ciMtAmaNikopa (hemacaMdra)21 kalpasUtra 7 abhidhAna rAjendra kopa 22 kalpasUtravAlAvabodha 8 apTakaprakaraNa (haribhadrasuri) 23 kalpasUtra prabodhinI 6 antagar3a sutra 24 kRSNa yajurveda 10 Agama aura tripiTaka : eka 25 kena upaniSad anuzIlana 11 AcArAMga sUba 26 gacchAcAra painnA 12 Avazyaka niyukti 27 gopatha brAhmaNa 13 AzvalAyana gRhyanama 28 candraprajJapti 14 iNDiyana philosaphI 26 caraka saMhitA . . 15 uttarAdhyayana sutra 30 cANakyanIti Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 557 pariziSTa 2 appicchatA sappurisehi vaNNitA / -theragAthA 1961127 satpuruSoM ne alpecchatA (kama icchA) kI prazaMsA kI hai| 6 viriyaM hi kilesAnaM AtApana paritApanachaina / -visuddhimaggo 17 vIrya (zakti) hI klezoM ko tapAne, evaM jhulasAne ke kAraNa AtApa (tapa) kahA jAtA hai| Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 yogavAziSTha 84 yogazAstra 85 ratnakaraNDa zrAvakAcAra 6 rAjavArtika 87 rAmacarita mAnasa 88 lalitavistara 86 rAmAyaNa 60 vyavahArabhASya 61 vyavahArabhASyapIThikA 62 viduranIti 63 vinayapiTaka (mahAvagga) 64 vinayapiTaka (aTThakathA) 65 vivekacUDAmaNi 66 vivekavilAsa 67 visuddhimaggo 68 zatapatha brAhmaNa 66 zAMta sudhArasa bhAvanA jaina dharma meM tapa 100 zvetAzvatara upaniSad 101 paDdarzana samuccayaH 102 zramaNa sUtra 103 zrAvakAcAra 104 zrImadbhAgavata 105 samavAyAMga sUtra vRtti 106 sarvArtha siddhi 107 sthAnAMga sUtra (va vRtti) 108 sAMkhyAyana AraNyaka 106 sAmaveda pUrvAcika 110 siddhivinizcaya 111 sukhavipAka * 112 suttanipAta 113 saudarAnanda 114 saMyukta nikAya mahAvagga 115 Carus Gorpal - of BUDDHA Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 31 : 57 paTisambhidAmaggo 32 jambUdvIpa prajJapti 58 paJcatantra 33 jaina paramparA meM yoga (nibandha) 56 pravacanasAra 34 jaina siddhAMtadIpikA 60 pravacana sArodvAra 35 tattvArtha sUtra 61 pravacana sAroddhAra vRtti 36 tiloyapaNNatti 62 prazamaratiprakaraNa 37 taittirIya brAhmaNa 38 taittirIya AraNyaka 36 tettirIya upaniSad 40 dazavaikAlika sUtra 41 dazavaikAlika cUrNi (jinadAsa 67 bRhatkalpabhASya gaNI) 42 dazAzru taskandha 43 dvAtriMzad dvAtriMzikA 44 dIghanikAya chAndogya upaniSad 45 dIpavaMza 46 dharmasaMgraha 47 dharmaratna 48 dhavalA 46 dhyAna aura manovala 50 vyAna bindUpaniSad 51 nandI sUtra 52 nirayAvaliyA sUtra 53 nizIthabhASya 54 nizItha cUrNi 55 nItivAkyAmRta 56 naMpadhIyacarita 63 praznavyAkaraNa sUtra 64 prajJApanA sUtra 65 piNDaniryukti 66 paMcAzaka saTIka 68 bRhat svayaMbhUstotra 66 bhagavadgItA 70 bhagavatIsUtra 71 bhAvapAhur3a 72 majjhimanikAya 73 manusmRti 74 marudhara kesarI granthAvalI 75 mahAvIra cariyaM 76 mahAbhArata 77 mahAmaMgala sutta 78 mahApurANa 76 muNDaka upaniSad 80 mulAcAra -1 maitrAyaNI AraNyaka 82 yogadarzana Be Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 jaina dharma meM tapa (2) strI acche purupa ko prApta karane ke lie niyANA karatI hai / ... (3) puruSa acchI strI ko prApta karane ke liye niyANA karatA hai| (4) strI kisI samRddha strI ko dekhakara vaisI banane kA niyANA karatI hai|.. (5) koI vyakti devagati meM utpanna hokara apanI tathA dUsaroM kI deviyoM ko .. vaikriya zarIra dvArA bhogane kA niyANA karatA hai| (6) koI vyakti deva bhava meM apanI devI ko vinA vaikriya karake bhogane kA niyANA karatA hai| (7) koI vyakti devabhava meM apanI devI ko binA vaikriya (mUla rUpa se) bhogane kA niyANA karatA hai| (8) koI vyakti agale bhava meM zrAvaka banane kA niyANA karatA hai| (8) koI vyakti agale bhava meM sAdhu hone kA niyANA karatA hai / ina nau niyANoM meM se pahale cAra niyANe karane vAlA jIva kevali prarU-. .. pita dharma ko suna bhI nahIM sktaa| pAMcave niyANe vAlA dharma ko suna to letA hai kintu samajha nahIM sakatA, arthAta durlabhabodhi hotA hai aura bahuta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| chaThe niyANe vAlA jIva jina dharma ko sunakara-samajha kara bhI dUsare dharma kI tarapha ruci rakhane vAlA hotA hai / sAtaveM niyANe vAlA samyaktva prApta kara sakatA hai arthAta use dharma para zraddhA . to hotI hai lekina vrata bilakula nahIM le sakatA / AThaveM niyANe vAlA zrAvaka vrata le sakatA hai lekina sAdhu nahIM bana sakatA hai / nauveM niyANe vAlA . sAghu . bana sakatA hai lekina usI bhava meM mokSa nahIM jA sktaa| 2. bhikSAcarI prakaraNa meM pRSTha 257 para hamane abhigraha ke 30 bheda batAe haiN| kahIM-kahIM bar3hAkara 32 bheda bhI gine gae haiN| ve adhika do bheda isa . . prakAra hai (1)--31 purimArgha caraka dina ke pUrvArdha meM bhikSAcaryA karane vAlA . (2)-32--bhinnapiNDapAta caraka-Tukar3e kie hue piNDa (bhojana) ko . . grahaNa karane vaalaa| Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivardhana - . prastuta graMtha ke Alekhana ke samaya kahIM-kahIM saMkSepa karanA Avazyaka samajhA gayA, kahIM-kahIM pustakAbhAva se vistRta saMdarbha prApta na ho pAye- isa prakAra kaI kAraNoM se kucha sthAnoM para, kucha mahatvapUrNa saMdarbha jo ki tapa ke - viSaya meM vizeSa jJAtavya the, raha gye| pustaka ko sarvAMga banAne kI dRSTi se kucha grathoM kA punaH avalokana kara una saMdoM ko prApta kiyA gayA hai jo yahAM parivardhana zIrSaka se pariziSTa meM diye jA rahe hai / -saMpAdaka ] 1. tapa (mokSamArga) kA palimaMthu : nidAna isa prakaraNa meM pRSTha 112-113 para rAnI celanA kA prasaMga hai / usI saMdarbha meM nidAna ke nau bheda vatAye gaye haiM, jo vistAra bhaya se prAraMbha meM chor3a diye gaye the, kintu ve vizeSa mananIya hone se yahAM sasandarbha par3hie : nivAna ke nau bheda :(1) eka puruSa dUsare samRddhizAlI puruSa ko dekhakara vaisA banane kA niyANA karatA hai| Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 2 eka pasavADe ke bala sonA ( madhyama ) 3 sIdhA sonA ( jaghanya ) | (kha) aniSpanna ( baiThe hue kI) AtApanA ke tIna bheda haiM1 godohAsana kI AtApanA ( utkRSTa ) jaina dharma meM tapa 2 utkaTukAsana kI AtApanA (madhyama) 3 paryakAsana kI AtApanA ( jaghanya ) ( ga ) UdhvaMsthita ( khar3e hue kI) AtApanA tIna prakAra kI haiM1 hastizuNDikAsana kI AtApanA ( utkRSTa ) 2 eka paira para khar3e rahakara (vagulAsana) kI AtApanA ( madhyama ). 3 sAmAnya rUpa se khar3e rahakara lI gaI AtApanA ( jaghanya ) 5. prAyazcitta tapa ke prakaraNa meM pRSTha 363 para pratisevanA kA varNana kiyA gayA hai / usa sandarbha meM kucha tathya aura prApta huA hai / dazavaikAlika hAribhadrIya (111 ) meM tathA sthAnAMga 4|1| 263 meM prAyazcitta cAra prakAra kA batAyA hai| - prAyazcita ke cAra bheda ye haiM - 1. pratisevanAprAyazcita, 2. saMyojanAprAyazcitta, 3. AropaNAprAyazcitta, 4 parikuJcanAprAyazcitta / (1) pratiSiddha arthAt nahIM karane yogya kArya kA sevana karanA pratisevanA hai / usakI zuddhi ke liye jo AlocanA-pratikramaNa Adi kiye jAte haiM, unheM pratisevanAprAyazcitta kahate haiM / isake dasa bheda haiM / (2) ekajAtIya aticAroM-dopoM kA mila jAnA saMyojanA hai / jaise- koI sAdhu zayyAtara piNDa lAyA, vaha bhI gIle hAthoM se, vaha bhI sAmane lAyA huA aura vaha bhI AdhAkarmI - isa prakAra ke saMyukta dopoM kA jo prAyazcitta hotA hai, use saMyojanAprAyazcitta kahate haiM / (3) eka aparAdha kA prAyazcita karane para vAravAra uto aparAdha kA sevana karane se vijAtIya-prAyazcita kA AropaNa karanA AropaNAprAyazcitta hai / jaise - eka aparAdha ke lie pAMca dina ke tapa kA prAyazvita diyA | phira usI kA sevana karane para dasa dina kA. phira sevana karane Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 . 3. kAyakleza tapa ke varNana meM pRSTha 265 para kAyakleza ke 14 bheda hamane batAe haiM / kucha AcAryoM ne bheda saMkhyA 13-14 ko eka hI mAnakara 13 bheda hI mAne haiM ! kAyakleza ke chaThe bheda niSadyA ke pAMca bheda sthAnAMga sUtra (21 / 400) meM batAe gae haiM : 1. samapAdaputA 2. goniSadhikA 2. hastizuNDikA 4. paryaGkA 5. ardhaparyaGkA (ka) jisameM samAna rUpa se paira aura putoM-kulhoM se pRthvI yA Asana kA sparza karate huye baiThA jAya, vaha samapAdaputAniSadyA hai| (kha) jisa Asana meM gAya kI taraha baiThA jAya, vaha goniSadhikA hai| (ga) jisa Asana meM kUlhoM ke Upara baiThakara eka paira Upara rakhA jAya, vaha hastazuNDikA hai| .. (gha) padmAsana se baiThanA paryaGkAniSadyA hai| (9) jaMghA para eka paira car3hAkara baiThanA akhaM paryaGkAniSadyA haiM / inameM se kisI eka prakAra kI nipadyA se baiThakara kAyotsarga karanA kAyakleza tapa kA chaThA bheda hai| 4. AtApanA ke bhI kaI prakAra vatAye gae haiM :1. niSpanna - sote hue AtApanA lenA / . . . 2 aniSpanna-baiThe hue AtApanA lenaa| .. . . 3 Urdhvasthita-khar3e hue AtApanA lenaa| ye kramazaH utkRSTa, madhyama evaM jaghanya mAnI gaI hai / arthAt sote hue kI AtApanA utkRSTa, baiThe hue kI madhyama, khar3e hue kI jaghanya ! (ka) niSpanna (sote hue) AtApanA ke tIna bheda haiM- . 1 nIcA mukha karake sonA (utkRSTa) . . . . . Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa cheda yA tapa rUpa mAsika prAyazcitta ke do bheda haiM -- udghAtika aura anudghAtika / udghAtika mAsikaprAyazcitta do prakAra kA hai --bhinnamAsika evaM laghumAsika | bhinnamAsika ke jaghanya rUpa meM eka dina nirvikRti arthAt vigaya kA tyAga karanA par3atA hai tathA utkRSTa rUpa meM 25 dina kA tapa yA cheda svIkAra karanA par3atA hai / laghu mAsika meM jaghanya purimaDDha karanA (Adhe dina taka bhUkhA rahanA) par3atA hai evaM utkRSTa 27 dina kA tapa yA cheda hotA hai / 566 anudghAtika kA artha gurumAsika hai - isameM jaghanya ekAsana (dina meM eka hI bAra khAkara rahanA) aura utkRSTa 30 dina kA tapa yA cheda hotA hai / cAturmAsika evaM pANmAsika prAyazcitta bhI do prakAra ke haiM-- udghAtika evaM anudghAtika arthAt laghu evaM guru / laghucAturmAsika meM jaghanya AyaMmbila evaM utkRSTa 105 dina kA tapa yA cheda hotA hai tathA gurucAturmAsika meM jaghanya eka upavAsa va utkRSTa 120 dina kA tapa yA cheda hotA hai / laghupANmAsika meM jaghanya belA evaM utkRSTa 165 dina kA tapa yA cheda hotA hai / gurupANmAsika meM jaghanya telA evaM utkRSTa 180 dina kA tapa yA cheda hotA hai / 2 mAsikAdi prAyazcittoM kI jaghanyatA evaM utkRSTatA dopoM kI mandatAtIvratA tathA dopI ko paristhiti ke anusAra hotI hai / kisako kisa prakAra kA prAyazcitta denA - yaha niSyakSa prAyazcittadAtA ke vicAroM para nirbhara hai / kina-kina doSoM kA sevana karane se mAsika cAturmAsika evaM pANmAsika prAyazcitta AtA hai, yaha varNana nizItha, bRhatkalpa evaM vyavahAra sUtra se jAnane yogya hai / 8. pRSTha 423 para vinaya ke tIna artha kiye gae haiN| yahAM itanA aura zrI samajhanA cAhie ki vinaya ke vAcaka tIna zabda kAphI pracalita hai - 1 yaha vidhi vizIya sutra ke hastalikhita TatvoM ke AdhAra para dI gaI hai / deveM mokSa prakAza 253. Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ; pariziSTa 4 565 para pandraha dina kA, isa prakAra chaH mAsa taka lagAtAra prAyazcitta denA / chaH mAsa se adhika tapa kA prAyazcitta nahIM hotA / (4) dravya kSetra kAla bhAva kI apekSA se aparAdha ko chipAnA yA dUsarA rUpa denA parikuJcanA hai / isakA jo prAyazcitta hai, vaha parikuJcanAprAyazcitta kahalAtA hai / 6. 'AlocanA ke lAbha' zIrSaka pRSTha 366-400 ke sandarbha meM sthAnAMga sUtra kA yaha varNana bhI kAphI mahattva rakhatA hai, jo vizeSa mananIya hai / sthAnAMga 81567 meM kahA hai ki jo vyakti apane doSoM kI AlocanA kara letA hai, vaha marakara vizAlasamRddhi, lambI Ayu tathA uccajAti kA devatA banatA hai (kilviSika, Abhiyogika, kAndarpika Adi nahIM banatA ) vaha vahAM divya vastra, divya AbhUSaNa, divya teja Adi se dazoM dizAoM ko prakAzita karatA huA vividha nATaka, gIta, vAditroM ke sAtha divya bhogoM kA anubhava karatA hai / vaha devatAoM meM vizeSa sammAnIya hotA hai tathA java devasabhA meM bhASaNa dene lagatA hai taba cAra-pAMca devatA khar3e hokara kahate haiM - he devAnupriya ! aura kahiye aura kahiye ! ApakA bhASaNa bahuta priya lagatA hai / isI prakAra jo vyakti apane dopoM kI AlocanA kiye vinA maratA hai. vaha narakAdi durgatiyoM meM jAtA hai / pahale kucha tyAga tapasyA kI huI hone ke kAraNa kadAcit vyantara:- kilvipika Adi deva bana jAtA hai to usakI Ayu, Rddhi, teja Adi alpa hote haiM, use uccavAsana evaM sammAna nahIM milatA / jaba vaha bolane ke lie bar3A hotA hai to cAra yA pAMca devatA use rokate hue kahate haiM-vasa, rahane dIjie ! adhika mata boliye ! svarga se cyavakara yadi vaha manuSya loka meM AtA hai to anta prAnta tuccha daridra yA bhikSukAdi kuloM meM utpanna hotA hai evaM amanojJa varNa- gaMndharasasparza vAlA tathA hIna dIna svara vAlA hotA hai / 7 isI prakaraNa meM chedAhaM prAyazcitta ke antargata pRSTha 417 ke sandarbha meM yaha vizeSa varNana aura bhI jJAtavya haiM Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa . (10) paritApanAkArI-prANiyoM ko saMtApita kiyA jAe ityAdi mana kI pravRtti / (11) upadravaphArI-amuka puruSa ko aisI vedanA ho ki usake prANa chUTa jAyeM yA amuka puruSa ke dhana ko cora curA le jAe~, isa prakAra mana __ meM cintana krnaa| (12) bhUtopaghAtaphArI-jIvoM kA vinAza karane vAlI mana kI prvRtti| : 10. vaiyAvRtya tapa ke prakaraNa meM pAMcavA bheda hai glAna (rogI) kI sevA krnaa| glAna vaiyAvRtya ke sambandha meM pravacana sAroddhAra dvAra 71 gAthA 26 meM kAphI vistAra se varNana milatA hai| glAna praticArI (rogI kI sevA karane vAle) ke bAraha bheda batAye haiM, jo isa prakAra haiM(1) udvartanapraticArI-ye glAna muni ko pAsA badalAnA, uThAnA, baiThAnA, bAhara le jAnA, bhItara lAnA, unakI paDilehaNA karanA ityAdi rUpa sevA karate haiN| (2) dvArapraticArI-ye glAna muni ke pAsa adhika bhIr3a na ho jAye, isalie kamare ke dvAra para baiThe rahate haiM / (3) saMstArapraticArI- ye glAna muni ke liye sAtAkArI zayyAsaMthAre kI / vyavasthA karate haiN| (4) kathakapraticArI-ye glAnamuni ko dharmopadeza sunAte haiM evaM dharya baMdhavAte (5) bAdipraticArI ye vizeSa carcAvAdI hote haiM evaM prasaMga Ane para glAna muni ke pAsa utpanna vivAda ko zAnta karate haiM / (6) agradvArapraticArI- ye upAzraya ke mukhya dvAra para baiThate haiM tAki koI pratyanIka glAnamuni ke pAsa Akara kleza Adi na kara sake / (3) matapatinArI-ye glAnamuni ke lie AhAra-pAnI kI bAvasthA (8) pAnapraticArI-karate haiN| (B) purIpativArI- (ye glAna muni ke mala-mUtra paraThane kA kAma karata (10) prsvnnprticaarii-haiN| Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 . 567 1 bhakti- hAtha jor3anA, sira jhukAnA Adi vAhya vyavahAra meM namratA pradarzita krnaa| '. 2 bahumAna - gurujanoM ke prati hRdaya meM zraddhA evaM prIti rkhnaa| tathA unakA Adara krnaa| 3 varNavAda-guNoM kI prazaMsA karanA. unheM grahaNa karane kA prayatna krnaa| ye tInoM zabda vinaya ke artha meM pracalita hai / 6. aprazasta mana vinaya ke antargata pRSTha 435 para sAta bheda batAye gae haiN| inhIM bhedoM meM parivardhana kara aupapAtika sUtra meM bAraha bheda kara diye gae haiM, jo isa prakAra haiM aprazastamanovinaya-aprazastamana arthAt kharAva mana / yaha bAraha prakAra kA hotA hai(1) sAvadya-gahita (nindita) kArya se yukta, athavA hiMsAdi kArya se yukta mana kI pravRtti / (2) sakriya-kAyikI Adi kriyAoM se yukta mana kI prvRtti| (3) sakarkaza-karkaza (kaThora) bhAvoM se yukta mana kI pravRtti / (4) phaTuka - apanI AtmA ke liye aura dUsare prANiyoM ke lie aniSTa- - kArI mana kI prvRtti| (5) niSThura- mRdutA (komalatA)-rahita mana kI prvRtti| (6) paruSa-kaThora arthAt sneharahita mana kI prvRtti| (7) AlavakArI-jisase azubha kamoM kA Agamana ho, aisI mana kI pravRtti / () chedakArI-amuka puruSa ke hAtha-paira Adi avayavaH kATa diye jAeM . ityAdi mana kI pravRtti / (6) bhedakArI-amuka puruSa ke nAka-kAna Adi kA bhedana kara diyA jAe, aisI mana kI pravRtti / Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM tapa 570 ( 3 ) tattva vizeSa kA prarUpaNa karane ke liye vyAkhyAnakartA evaM granthakartA apane Apa prazna uThAtA hai evaM phira usakA samAdhAna karatA hai / isa prakAra kA prazna anuyogI prazna hai / jaise---Agama meM "kaI kiriyAo pannatAo" yo prazna uThAkara pAMca kriyAoM kA svarUpa samajhAyA gayA hai / ( 4 ) sAmanevAle ko anukUla karane ke liye - "Apa kuzala to haiM"... ityAdi ziSTAcAra rUpa jo prazna pUchA jAtA hai, vaha anuloma prazna hai / (5) prazna kA uttara jAnate hue bhI gautamaAdivat jo prazna pUchA jAtA hai, vaha tathAjJAna prazna hai / kezIsvAmI dvArA kiye gaye prazna bhI isI koTi ke haiM / ( 6 ) prazna kA uttara na jAnate hue ajJAnI vyakti dvArA yatkicit prazna kiyA jAtA hai vaha atathAjJAnaprazna hai / 13. pRSTha 466 para dharma kathA ke cAra bheda batAye gaye haiM / ina cAroM ke cAra-cAra antarbheda karake kula 16 bheda bhI kiye gaye haiM / inakA vistRta varNana sthAnAMga 442/282 kI TIkA tathA dazavaikAlika a0 3 kI niyukti gAyA 167-68 kI TIkA meM prApta hotA hai / vaha varNana vizeSa jJAtavya hone se yahAM diyA jA rahA hai 1. AkSepaNIdharmakathA - zrotAoM ko moha se haTAkara dharmatatva kI ora AkarSita karane vAlI kathA AkSepaNI kahalAtI hai / yaha cAra prakAra kI hotI hai- 1. AcAraAkSepaNI, 2. vyavahAraAkSepaNI 3. prajJapti AkSepaNI, (4) dRSTivAda AkSepaNI (ka) keza- loca asnAna Adi sAbuAcAra ke dvArA athavA dadAvaikAlikaAcArAMga Adi AcAra-pradarzaka sUtroM ke vyAkhyAna dvArA zrotAoM ko tatva ke prati Akapita karane vAlI kathA AcAra-AkSepaNI haiM / (sa) kisI taraha kA doSa lagAne para usakI zuddhi ke liye AlocanA Adi prAyazcitta athavA vyavahAra bRhatkalpa vAdi sUtroM ke vyAkhyAna dvArA Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 566 .(11) bahiHkathakapraticArI-ye glAnamuni ke pAsa dharma prabhAvanA ke lie . bAhara ke logoM ko kathA sunAte haiN| (12) dizAsamarthapraticArI-ye glAnamuni ke pAsa choTe bar3e Akasmika upadravoM ko zAnta karane kA kAma karate haiM (pratyeka kArya para 4-4 sAdhu niyukta hote haiM, ataH utkRSTa sthiti meM glAnapraticAriyoM kI saMkhyA 48 ho jAtI hai)| 11. pRSTha 461 para svAdhyAya ke dUsare bheda pRcchanA kA varNana kiyA gayA hai| uttarAdhyayana 26 / 20 meM batAyA hai pRcchanA karane vAlA apanI zaMkAoM ko dUra kara jJAna ko nirmala banAtA hai tathA kAMkSAmohanIya karma ko khapAtA hai / pRcchA- prazna aneka prakAra ke hote haiM / isa saMdarbha meM sthAnAMga 6 / 534 meM prazna chaha prakAra ke batAe haiM jo vizeSa jJAtavya haiM prazna chaH prakAra ke mAne gaye haiM - (1) saMzayaprazna, (2) vyudgrahaprazna, (3) anuyogIprazna (4) anulomaprazna (5) tathAjJAnaprazna, (6) atathAjJAna prazna / (1) artha vizeSa meM saMdeha hone para guru Adi se jo pUchA jAtA hai, vaha saMzaya prazna hai| saMsAra ke sabhI vyakti saMzaya ke pAtra haiM, kevala do hI jIva aise hote haiM, jinake mana meM zaMkA nahIM hotii| unameM eka to sarvajJa bhagavAna hai, aura dUsare abhavya jIva / saMdeha hone para aneka devoM, muni-mahapiyoM eva gRhasthoM ne bhagavAn mahAvIra ke pAsa jo jijJAsArUpa prazna pUche the, ve sava saMzaya prazna samajhane cAhie / zaMkA kA samAdhAna karane ke lie prazna avazya pUchanA cAhie lekina usake sAtha dravya-kSetra kAla bhAva kA dhyAna rakhanA parama Avazyaka hai| (2) durAgraha athavA parapakSa ko dUpita karane ke liye jo prazna kiyA jAtA hai, vaha vyudagrahaprazna hai. / usameM praznakartA kI bhAvanA pratipakSI ko nIcA dikhAne kI rahatI hai| Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 jaina dharma meM tapa ko yadi mithyAbhiniveza ho to vaha para siddhAnta ke dopoM ko na samajhakara guru ko para-siddhAnta kA nindaka bhI samajha sakatA hai| . .. __3 saMveganIdharmakathA-jisake dvArA vipAka kI virasatA batAkara zrotAjana meM vairAgya utpanna kiyA jAye, vaha saMveganI dharma kathA hai / isako saMvejanI tathA saMvedanI bhI kahate haiM / isake cAra bheda haiM ? . (1) ihalokasaMveganI, (2) paralokasaMveganI (3) svazarIrasaMveganI, (4) prshriirsNvegnii| (ka) manuSya zarIra evaM bhogoM ko asAratA tathA asthiratA batAkara vairAgya - paidA karanA ihalokasaMveganIkathA hai / (kha) deva bhI pArasparika IrSyA, bhaya aura viyoga tathA tRSNA Adi ke duHkhoM se dukhI haiN| unheM bhI marakara manuSya tiryaJca rUpa durgati meM jAne kI evaM garbha tathA janma sambandhI ghora kaSTa uThAne kI cintA lagI rahatI hai-isa prakAra paraloka kA svarUpa batAkara vairAgya utpanna karanA paralokasaMveganIkathA hai| (ga) yaha zarIra svayaM azucirUpa hai, azuci (rajavIrya) se utpanna huA hai aura azuci kA kAraNa hai-- isa prakAra mAnava zarIra ke svarUpa ko vatAkara vairAgya utpanna karanA svazarIrasaMveganIkathA hai| (gha) kisI mRta zarIra (murdA) ke svarUpa ko samajha kara vairAgya utpanna . karanA parazarIrasaMveganIkathA hai| 4. nivedanodharmakathA-ihaloka-paraloka meM prApta hone vAle puNya-pApa ke zubhAzubha phaloM ko samajhAkara saMsAra meM udAsInatA paidA karanA nivedanI ghamaMgAyA hai / isake cAra bheda haiM ? (ka) isa bhava meM kiye gaye corI-jArI Adi duSkarma evaM dAnAdi satkarma yahIM phala jAte haiN| jaise-corI-jArI se badanAmI tathA azAnti milatI hai aura tIrthakarAdi mahAmuniyoM ko dAna dene se mana kI prasannatA evaM svarNAdi dravya prApta hote haiN| tapasyA se aneka prakAra ko labdhiyA milatI haiN| isa prakAra kA varNana karane vAlI kathA prathamanivedanIrAyA hai| Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 571 . zrotAoM ko Atmazuddhi kI tarapha AkarSita karane vAlI kathA vyavahAra AkSepaNI hai| (ga) zrotAoM kI zaMkAoM kA samAdhAna karane vAlI, unakI zraddhA ko dRr3ha banAne vAlI athavA prajJapti (bhagavatI) Adi sUtroM ke vyAkhyAna dvArA tatva ke prati jhukAne vAlI kathA prajJapti AkSepaNI hai| (gha) naya-nikSepa Adi se jIvAdi-sUkSma tattvoM ko samajhAne vAlI athavA zrotAoM kI dRSTi ko vizuddha karane vAlI athavA dRSTivAdaviSayaka vyAkhyAna dvArA tattva ke prati AkarSita karane vAlI kathA dRSTivAda AkSepaNI hai| 2 vikSepaNIdharmakathA-zrotA ko kumArga se haTAkara sumArga para lAne vAlI dharmakathA vikSepaNI kahalAtI hai| isameM kuzraddhA ko haTA kara suzraddhA sthApita karane kI dRSTi rahatI hai| isake cAra bheda haiM :(ka) sva-siddhAnta ke guNoM kA prakAza karake para-siddhAntoM ke dopoM kA . darzana karAnA prathamavikSepaNIkathA hai / (kha) para-siddhAnta kA kathana karate hue svasiddhAnta kI sthApanA karanA dvitIyavikSepaNIkathA hai| (ga) para-siddhAnta meM ghuNAkSara-nyAya se jitanI bAteM jinAgama sadRza haiM .. unheM kahakara jinAgama viparIta vAda ke doSa dikhAnA athavA AstikavAdI kA abhiprAya batAkara nAstikavAda kA nirAkaraNa karanA tRtIyavikSepaNIkathA hai| (gha) para-siddhAnta meM kahI huI mithyA vAtoM kA varNana karake svasiddhAnta dvArA unakA nirAkaraNa karanA athavA nAstikavAdI kI dRSTi kA varNana karake AstikavAda kI sthApanA karanA caturthavikSepaNIkathA hai| sarvaprathama AkSepaNIkathA kahanI cAhiye, usase zrotAoM ko yadi samyaktva kA lAbha ho jAye to phira unake sAmane vikSapaNI kathA kA prayoga karanA cAhiye / isa kathA se samyaktvalAbha ho yA,nahIM bhI ho / anukUla rIti se grahaNa karane para ziSya kI samyakatva dRr3ha bhI ho sakatI hai lekina ziSya Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 jaina dharma meM tapa ko yadi mithyAbhiniveza ho to vaha para siddhAnta ke dopoM ko na samajhakara guru ko para-siddhAnta kA nindaka bhI samajha sakatA hai| . 3 saMveganIdharmakathA-jisake dvArA vipAka kI virasatA batAkara zrotAjana meM vairAgya utpanna kiyA jAye, vaha saMveganI dharma kathA hai / isako saMvejanI tathA saMvedanI bhI kahate haiM / isake cAra bheda haiM ? . (1) ihalokasaMveganI, (2) paralokasaMveganI (3) svazarIrasaMveganI, ... (4) prshriirsNvegnii| (ka) manuSya zarIra evaM bhogoM kI asAratA tathA asthiratA batAkara vairAgya paidA karanA ihalokasaMveganIkathA hai| (kha) deva bhI pArasparika IrSyA, bhaya aura viyoga tathA tRSNA Adi ke duHkhoM se dukhI haiN| unheM bhI marakara manuSya tiryaJca rUpa durgati meM jAne kI evaM garbha tathA janma sambandhI ghora kaSTa uThAne kI cintA lagI rahatI hai-isa prakAra paraloka kA svarUpa batAkara vairAgya utpanna karanA paraloka saMveganIkayA hai| (ga) yaha zarIra svayaM azucirUpa hai, azuci (rajavIrya) se utpanna huA hai aura azuci kA kAraNa hai- isa prakAra mAnava zarIra ke svarUpa ko batAkara vairAgya utpanna karanA svazarIrasaMveganIkathA hai| (gha) kisI mRta zarIra (murdA) ke svarUpa ko samajha kara vairAgya utpanna karanA parazarIrasaMveganIkathA hai| 4. nivedanIdharmaphayA-ihaloka-paraloka meM prApta hone vAle puNya-pApa ke zubhAzubha phaloM ko samajhAkara saMsAra meM udAsInatA paidA karanA nidanI dharmakayA hai / isake cAra bheda haiM ? (ka) isa bhava meM kiye gaye corI-jArI Adi duSkarma evaM dAnAdi satkarma yahI phala jAte haiN| jaise-corI-jArI se badanAmI tathA azAnti milatI hai aura tIrthakarAdi mahAmuniyoM ko dAna dene se mana kI prasanatA evaM svarNAdi dravya prApta hote haiN| tapasyA se aneka prakAra kI ladhiyA milatI haiN| isa prakAra kA varNana karane vAlI kathA prathamanivedanIkathA hai| Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4.. (kha) yahAM kie hue duSkarmoM kA phala narakAdi durgati meM tathA satkarmoM kA * phala svargAdi sadgati meM milane kA varNana karanA dvitIya nirvedanI ... kathA hai| (ga). pUrva bhava meM kiye huye pApoM ke udaya se yahA~ duHkha, daurbhAgya, roga aura . zoka milate haiM tathA puNyoM ke udaya se sukha-saubhAgya-Arogya aura AnandAdi milate haiN| isa prakAra kA varNana karanA tRtIyanivedanIkathA hai / (gha) pUrva bhava meM kiye huye zubha-azubha karmoM kA AgAmIbhava meM phala milane rUpa varNana sunaanaa| jaise-pUrva bhava meM kisI jIva ne naraka yogya : kucha karma karake bIca meM kAka-gIdha evaM tandulamaccha Adi kA janma le liyA evaM ba~dhe hue adhUre naraka yogya karmoM ko pUrNa karake naraka meM utpanna ho gayA evaM pichale tIsare bhava meM bAMdhe huye adhUre azubha karmoM ko bhogane lgaa| isI prakAra tIrthaMkaranAma karma bAMdhane ke bAda bhI jIva tIsare bhava meM tIrthakara hokara bhogatA hai| jisa kathA meM isa prakAra kA varNana ho, vaha caturthanirvedanIkathA hai| 14. pRSTha 470 para dhyAna kA svarUpa batAyA gayA hai| usI saMdarbha meM dhyAna ke ATha aMgoM kA svarUpa bhI samajhane jaisA hai| vahAM vistArabhaya se nahIM diyA gayA hai jo yahA~ para diyA jA rahA haidhyAna ke ATha aMga(1) dhyAtA, (2) dhyAna, (3) phala, (4) dhyeya, (5) dhyAna kA svAmI, (6) dhyAna ke yogya kSetra, (7) dhyAna ke yogya samaya, (8) dhyAna ke. yogya avsthaa| (1) dhyAtA-vaha vyakti dhyAna ke yogya mAnA gayA hai, jo jitendriya hai, dhIra hai, jisake krodhAdi kapAya zAnta haiM, jisakI AtmA sthira hai, jo . sukhAsana meM sthita hai evaM nAzA ke agra bhAga para nema TikAne vAlA hai| Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 jaina dharma meM tapa (2) dhyAna-apane iSTa viSaya (dhyeya meM lIna ho jAnA arthAta AjJAvica. yAdi rUpa se svayaM pariNita ho jAnA-- rama jAnA dhyAna hai| . Asakti kA tyAga, kapAyoM kA nigraha, vrata dhAraNa tathA mana evaM indriyoM / ko jItanA- ye saba kArya dhyAna kI sAmagrI hai| (3) phala-dhyAna kA phala saMvara-nirjarA hai / arthAt Ate huye naye karmoM ko rokanA evaM purAne karmoM ko tor3anA hai| bhautika sukha suvidhAoM ko prApti ke liye dhyAna karanA niSiddha hai| (4) dhyeya-jisa iSTa kA avalambana lekara dhyAna-cintana kiyA jAtA hai, use dhyeya kahate haiM / dhyeya ke cAra prakAra hai-(1) piNDastha, (2) padastha, (3) rUpastha, (4) ruupaatiit| " (5) dhyAna kA svAmI-(1) vairAgya, (2) tattva jJAna, (3) nirgranthatA, (4). samacittatA, (5) parigraha jaya-ye pA~ca dhyAna ke hetu haiM / inase sampanna vyakti dhyAna kA svAmI (adhikArI) kahalAtA hai| (6) dhyAna kA kSetra -jahAM dhyAna meM vighna karane vAle upadravoM evaM vikAroM kI sambhAvanA na ho - aisA kSetra dhyAna ke yogya mAnA jAtA hai| (7) dhyAna ke yogya kAla-yadyapi java bhI mana sthira ho usI samaya dhyAna kiyA jA sakatA hai, phira bhI anubhaviyoM ne prAtaH kAla ko sarvottama mAnA hai| . (a) dhyAna ke yogya avasyA-zarIra ko svasthatA evaM mana kI zAnta avasthA dhyAna ke liye upayukta kahalAtI hai| tabhI taka dhyAna sthira rahatA hai, jaba taka zarIra yA mana meM khinnatA na ho---isaliye kahA hai ki jApa se dhAnta hone para dhyAna evaM dhyAna se prAnta hone para jApa meM laga jAnA cAhiye tathA donoM meM mana na lage to stotra par3hanA zuru kara denA caahiye| Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 mULa (kha) yahAM kie hue duSkarmoM kA phala narakAdi durgati meM tathA satkarmoM kA phala svargAdi sadgati meM milane kA varNana karanA dvitIya nirvedanI kathA hai / (ga) pUrva bhava meM kiye huye pApoM ke udaya se yahA~ duHkha, daurbhAgya, roga aura . zoka milate haiM tathA puNyoM ke udaya se sukha-saubhAgya - Arogya aura AnandAdi milate haiM / isa prakAra kA varNana karanA tRtIya nirvedanIkathA hai / (gha) pUrva bhava meM kiye huye zubha-azubha karmoM kA AgAmIbhava meM phala milane rUpa varNana sunAnA / jaise-- pUrva bhava meM kisI jIva ne naraka yogya kucha karma karake bIca meM kAka - gIdha evaM tandulamaccha Adi kA janma le liyA evaM ba~dhe hue adhUre naraka yogya karmoM ko pUrNa karake naraka meM utpanna ho gayA evaM pichale tIsare bhava meM bAMdhe huye adhUre azubha karmoM ko bhogane lagA / isI prakAra tIrthaMkaranAma karma vAMdhane ke bAda bhI jIva tIsare bhava meM tIrthaMkara hokara bhogatA hai / jisa kathA meM isa prakAra kA varNana ho, vaha caturthanirvedanIkathA hai / 14. pRSTha 470 para dhyAna kA svarUpa batAyA gayA hai / usI saMdarbha meM dhyAna ke ATha aMgoM kA svarUpa bhI samajhane jaisA hai| vahAM vistArabhaya se nahIM diyA gayA hai jo yahA~ para diyA jA rahA hai '' dhyAna ke ATha aMga ---- ( 1 ) dhyAtA, (2) dhyAna, (3) phala, (4) dhyeya, (5) dhyAna kA svAmI, (6) dhyAna ke yogya kSetra, (7) dhyAna ke yogya samaya, (8) dhyAna ke yogya avasthA | (1) dhyAtA - vaha vyakti dhyAna ke yogya mAnA gayA hai, jo jitendriya hai, dhIra hai, jisake krodhAdi kapAya zAnta haiM, jisakI AtmA sthira hai, jo sukhAsana meM sthita hai evaM nAzA ke agra bhAga para netra TikAne vAlA hai / Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka ...' zrImAn svargIya seTha hIrAcaMdajI. nemIcaMdajI bAMThiyA . Apa mula bagahI nagara nivAsI haiM / abhI mArakATa madrAma meM vyApAra hai| bagar3I nagara kI ucca mAdhyamika vidyAlaya ke lie 15000 ru0, bagar3I aspatAla hA 5000 10, jaina sthAnaka sojataroDa ke lie 25000 20 die haiN| Apane apane jIvana meM lagabhaga 100000 20 dAna pradAna kiyA hai| Apa bar3e milanamAra, udAramanA, dharma para dRDha zrAdA rakhate the aura pUjya gurudeva / thI macaganIjI ke ananya bhavata y| ApakI dharmapatnI zrImatI madanakAMbara bAI isIprakAra se Aja bhI namAja evaM janatA kI sevA ke lie yuna hAthoM se dAna de rahI haiN| sA "jaina dharma meM tapa" grantha ke prakAzana meM bhI 1000 ru pradAna kie haiN| Apa choTI una meM hI svargavAsI ho gye| sva. zrI sohanalAlajI seThiyA : : zrImAn ghosulAlajI mohanalAlajI leThiyA ra bhAvI mAravAra nivAsI haiM aura pra sAra magara meM bar3e gundara cala rahA hai| Apa mAyaNa, mana evaM ahAmIla A dAnoM nagara kamI ko zAmika meM lagAtAra / abhI Apane na yara mohana ." ka.. nAma namAnA nila manora Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustaka prakAzana meM viziSTa sahayogI alini M PARDA zAha-baccharAja jo surAnA - Apa sojata (mAravADa) ke nivAsI haiM / zAha-jayavaMtarAjajo horAcaMdajI surAnA - siMghiyoM kI polavAloM ke suputra svargIya : baccha rAjajI surAnA, zAMta svabhAvI, milanasAra evaM sevAbhAvI bhadrapuruSa the / Apake bhare pUre parivAra meM vidyamAna jodharAjajI-saMpatarAjajI, madanalAla jI, zubharAjajI, DUMgaracandajI Adi 5 putra evaM do putriyAM haiM-ApakA vyApAra-selama (madrAsa) meM hai / sAre bhAI udAramanA evaM gurudeva ke / ananya bhakta haiN| na ANKA :: PM . A AN zrI balavantarAjajI khATeDa .. Apa bagar3I nivAsI dilera, utsAhI aura krAntikArI vicAroM ke navayuvaka haiN| ApakI dharmapatnI zrImatI sajjanakuMvara vAI bhI var3A dharmaparAyaNA evaM vivekazIla haiN| zrI khATeDajI kA vyavasAya madrAsa meM hai| bagar3I ke hAIskUla tathA chAtrAvAsa ke lie ApakI sahAyatA prazaMsanIya rahI hai| Apa bhI gurudeva ke parama Mr.Romanti-immharior bhakta haiN| Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna rekhacaMdajI rAMkA Apa bagaDInivAsI zaMkA parivAra ke tejasvI nakSatra hai / vorIdAsa chaganamala pharma ke mAlika hai / mAdagI, samRyatA, vinamratA evaM sevA parAyaNatA ApakI cirasaMginI hai / muskAtA neharA, milanasAra svabhAva aura atithisatkAra meM agraNI gaMbhIra zrI revacaMdajI bar3e hI zAMta, evaM gugbhavata sajjana puruSa haiM | samAja sevA ke kAryoM meM Apane khule dila me lakSmI kA sadupayoga kiyA hai / Apa bagar3I va. sthA. jaina zrAvaka meM saMgha ke mantrI evaM samAja sammAnanIya vyakti hai / madrAsa (citAdharI peTha) meM DI. Ara. rAMkA badanAma ne ApakI suprasiddha pharma hai / zrImAn kizanalAlajI boharA ApakA janmabhUmi aTapar3A hai| Apake pitAjI anopacaMdajI bahuta hI dhArmika pravRti evaM udAramanA sajjana prakRti ke prAmANika zrAvaka the / gurudeva ke prati ananya bhakti khate the | Apake suputra zrI kizanatAvanI bhI apane pitAjI ke anAkArI putra hai | apane pitAjI kI yAdagAra meM Apa dravya kA acche kAvoM meM udAratApUrvaka upayoga kara ' phoTa aprApta zrImAn chaganarAja jI kevalacaMdajI koThArI (madrAsa) zrI kevalacaMdajI bar3e utsAhI udAramanA evaM sevAbhAvI pUjya gurudeva ke parama bhakta haiM | Apa nimbola ke mUla nivAsI haiM tathA abhI tiravannAmale ( madrAsa ) meM ApakA vyApAra cala rahA hai| phoTU prApta nahIM Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn mizrImalajI premarAjajI luMkar3a * Apa vagar3Inagara ke nivAsI haiM | ApakA kArovAra madrAsa prAMta meM tIravelUra meM hai / Apa tapasvI aura dharma kI acchI lagana vAle sarala evaM sevAbhAvI haiM / gurudeva ke parama bhaktoM meM haiM / 5 zrImatI gajarAvAI dharmapatnI sva0 seTha lAlacaMdajI kAtarelA bagar3I ( mAravADa ) nivAsI, hAla mukAma madrAsa | Apa bar3o bhadrIka udAracetA, dharma parAyaNA hai / Apake mAtRbhakta do suputra haiM-- zrI mANakacaMdajI tathA zItalalAlajI kAtarelA / donoM yuvaka zraddhAzIla sevAbhAvI hai / 4 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna rekhacaMdajI rAMkA Apa bagaDInivAsI rAMkA paribAra ke tejasvI nakSama hai / borIdAma . chaganamala pharma ke mAlika haiM / / mAdagI, nayanA, vinamratA evaM sevA parAyaNatA ApakI cirasaMginI hai| ganmAtA nehA, milanasAra svabhAva aura atithi satkAra meM agraNI zrI revacaMdajI bar3e hI zAMta, gaMbhIra evaM gumbhavata gajjana purupa haiM / mamAja mevA ke kAryoM meM Apane khule dila se lakSmI kA sadupayoga kiyA hai| Apa bagar3I va. sthA. jaina dhAvaka gaMdha ke mantrI evaM samAja meM sammAnanIya vyakti haiM / madrAsa (citAdharI geTa) meM DI. Ara. rAMkA / yadarma nAma meM ApakI suprasiddha MRLMSS.. zrImAn kizanalAlajI boharA ApakI janmabhUmi aTapar3A hai| Arake pitAjI anopacaMdajI bahuta hI dhAnika prati evaM udAramanA nAga prakRti ke prAmANika dhAvaka se / gurudeva ke prati ananya bhakti rakhI the| Apake muguma zrI kizanabAlanI nI apane pitAjI ke nAkAmaapane pitAjI kI gAgAra meM Apa dravya kA acche hAloM ne mAratAraka upayoga kara zrImAna chaganarAja jo kevalacaMdajI koThArI (madrAsa) zro kevalacaMdajI bar3e utsAhI udAramanA evaM saMvAbhAvI pUjya gurudeva ke parama bhakta haiN| Apa nimbola ke mUla nivAsI haiM tathA abhI tiravannAmale (madrAsa ) meM ApakA vyApAra cala rahA hai| phoTa aprApta phoTU prApta nahIM Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti (pravacana prakAzana vibhAga) ... . sadasyoM kI zubha nAmAvalI . prathama zreNI 1 bI. sI. osavAla, javAhara roDa ratnAgirI (sirIyArI) 2 zA0 indarasiMha jI munota, jAlorI geTa, jodhapura 3 zA0 lAdUrAma jI chAjer3a, vyAvara, (rAjasthAna) 4 zA0 campAlAla jI DugaravAla, nAgarathapeTha beMgalora siTI (karamAvAsa) 5 zA0 kAmadAra premarAja jI, jumA masjida roDa,beMgalora siTI (cAvaMDiyA) 6 zA0 cAMdamala jI mAnamala jI pokaranA, perampara madrAsa 11 (cAvaMDiyA) 7 je. vastImala jI jaina, jainagara beMgalora 11 (pujalU) 8 zA0 pukharAja jI sIsodIyA, byAvara 6 zA. vAlacaMda jI rUpacaMda jI bAphanA, 118/120 javerIbAjAra bambaI-2 (sAdar3I) 10 zA0 bAlAvagasa jI campAlAla jI voharA, rANIvAla. 11 zA0 kevalacaMda jI sohanarAja voharA, rANIvAla .. 12 zA0 amolakacaMdajI dharmIcaMdajI AchA,bar3I kAnacIpura, madrAsa (sojataror3a). 13 zA0 bhuramala jI mIThAlAla jI vAphanA, tirakoyalura madrAsa (AgevA) Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 jaina dharma meM tapa . . 14 zA0 pArasamala jI kAveDiyA, ArakATa madrAsa (sAdar3I) 15 zA0 pukarAja jI anarAja jI kaTAriyA, Arakonam madrAsa (sevAja) 16 zA0 simaratamala jI mAnamala jI saMkhalecA, madrAsa (vIjAjI kA gur3A) 17 zA0 premasukha jI motIlAla jI nAhara, madrAsa (kAlU) 18 zA0 gUdaDamala jI zAMtilAla jI tAlerA, enAvarama, madrAsa 16 zA0 campAlAla jI nemIcaMda jI, javalapura (jaitAraNa) 20 zA0 ratanalAla jI pArasamala jI catara, byAvara 21 zA0 sampatarAja jI kanhaiyAlAla jI mUthA, kUpala (mAravAr3a-mAdaliyA) 22 zA0 hIrAcanda jI lAlacanda jI dhokA, naksAbAjAra, madrAsa 23 zA0 nemIcanda jI dharmIcanda jI AcchA, caMgalapeTa, madrAsa 24 zA0 eca0 ghosulAla jI pokaranA enDa sansa ArakATa-N.A.D.T. (bagar3I nagara) 25 zA0 gIsulAla jI pArasamala jI siMghavI, cAMgalapeTa madrAsa 26 zA0 amolakacanda jI bhaMvaralAla jI vinAyakiyA, nakzA bAjAra, madrAsa 27 zA0 pI0 vIMjarAja nemIcaMda dhArIvAla, tIruvelUra 28 zA0 rUpacaMda jI mANakacaMda jI borA, vuzI 26 zA0 jeThamala jI rANamala jI sarrApha, vuzI dvitIya zreNI 1 thI lAlacaMda jI zrIzrImAla, byAvara 2 zrI sUrajamala jI indaracaMda jI saMkalecA, jodhapura 3 zrI munnAlAla jI prakAzacaMda jI nambariyA caudharI cauka, kaTaka / 4 zrI ghevaracaMda jI rAtaDiyA, rAbarTasanapaiTha 5 zrI vAtAvaramala jI acalacaMda jI khIvasarA tAmbarama, madrAsa 6 zrI cautamala jI sAyavacaMda jI khIvasarA, vaupArI 7 zrI gaNezamala jI madanalAla jI bhaMDArI, nImalI 8 zrI mANakacaMda jI muleghA, vyAvara Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti (pravacana prakAzana vibhAga) ....... sadasyoM kI zubha nAmAvalI prathama zreNI 1 bI. sI. osavAla, javAhara roDa ratnAgirI (sirIyArI) 2 zA0 indara siMha jI munota, jAlorI geTa, jodhapura 3 zA0 lAdUrAma jI chAjer3a, vyAvara, (rAjasthAna)............ 4 zA0 campAlAla jI DugaravAla, nAgarathapeTha veMgalora siTI (karanA) 5 zA0 kAmadAra premarAja jI, jumA masjida roDa,veMgalora siTI (bAbAMcA 6 zA0 cAMdamala jI mAnamala jI pokaranA, perampara madrAsa 11 ( ka) 7 je. vastImala jI jaina, jainagara veMgalora 11 (pujala) . 8 zA0 pukharAja jI sIsodIyA, byAvara 6 zA0 bAlacaMda jI rUpacaMda jI bAphanA, 118/120 javerIbAjAra bambaI-2 (sAdar3I) , 10 zA0 vAlAvagasa jI campAlAla jI boharA, rAnIkA 11 zA0 kevalacaMda jI sohanarAja voharA, rAgIvAla ... 12 zA0 amolakacaMdajI dharmIcaMdajI AchA,bar3I kAdarI kA sambandha 13 zA0 muramala jI mIThAlAla jI bAphanA, vikaMdara na karatA Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM ta 31 zrI dhanarAja jI hastImala jI saMcetI-kAverIcAka 32 zrI sohanarAja jI zAntiprakAza jI saMcetI-jodhapura 33 zrI bhaMvaralAla bhI campAlAla jI surAnA-kAnAvanA .. 34 zrI mAMgIlAlajI zaMkaralAlajI bhaMsAlI / 27 lakSmI amana koyala sTrITa pairambUra madrAsa-11 35 zrI hemarAja jI zAntIlAla jI siMghI, 11 vAjAraroDa rAyapeTha madrAsa-14 36 zA0 ambUlAla jI premarAja jI jaina, guDiyAtama 37 zA0 rAmasiMha jI caudharI, vyAvara 38 zA0 pratApamala jI magarAja jI malakara-kesarIsiMha jI kA gur3A 36 zA0 saMpatarAja jI cauraDIyA, madrAsa 40 zA. pArasamala jI koThArI, madrAsa 41 zA0 bhIkamacanda jI caurar3IyA, madrAsa 42 zA0 zAMtilAla jI koThArI, utazeTe 43 zA0 javvaracanda jI gokalacanda jI koThArI, byAvara 44 zA. javarIlAla jo gharamIcanda jI gAdIyA, lAMviyA - tRtIya zreNI .. 1 zrI nemIcaMda jI karNAvaTa, jodhapura 2 zrI gajarAja jI bhaMDArI, jodhapura 3 zrI motIlAla jI sohanalAla jI boharA, byAvara 4 zrI lAlacaMda jI mohanalAla jI koThArI, goThana 5 zrI sumeramala jI gAMdhI, siroyArI 6 zrI javaracaMda jI bamba, sindhanUra 7 zrI mohanalAla jI catara, vyAvara 8 zrI jagarAja jI bhaMvaralAla jI rAMkA, cyAvara 1. yo pArasamala jI jabarIlAla jI dhokA, sonata Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 577 6 zrI pukharAja jI boharA, rANIvAla vAlA hAlamukAma pIpaliyA kalA~ 10 zrI dharmIcaMda jI boharA juThAvAlA, hA0 mu0 pIpaliyA kalA~ 11 zrI nathamala jI mohanalAla jI lUNiyA, canDAvala 12 zrI pArasamala jI zAntIlAla jI lalavANI, bilAr3A 13 zrI jugarAja jI muNota, mAravAr3a jaMkzana 14 zrI ratanacanda jI zAntIlAla jI mehatA -- sAdar3I (mAravAr3a) 15 zrI mohanalAla jI pArasamala jI bhaMDArI, bilAr3A 16 zrI campAlAla jI nemIcanda jI kaTAriyA, bilAr3A 17 zrI gulAbacanda jI gaMbhIramala jI mehatA - golavaDa [tAlukA DeNu - ji0 thANA ( mahArASTra ) ] 18 zrI bhaMvaralAla jI gautamacaMda jI pagAriyA, kuzAlapurA 16 zrI canaNamala jI bhIkamacanda jI rAMkA, kuzAlapurA 20 zrI mohanalAla jI bhaMvaralAla jI boharA, kuzAlapurA 21 zrI saMtokacanda jI javarIlAla jI jAmar3a 146 vAjAra ror3a, madarAnagatama 22 zrI kanhaiyAlAla jI gAdiyA, Arakonam 23 zrI dharamIcanda jI jJAnacanda jI mUyA, vagaDInagara 24 zrI mizrImala jI nagarAja jI goThI-bilAr3A 25 zrI dularAja jI indaracanda jI koThArI 114, taiyappA mudalIsTrITa, madrAsa - 1 26 zrI gumAnamala jI mAMgIlAla jI cauraDiyA cintAgharI paiTha - madrAsa - 1 27 zrI sAyaracanda jI cauraDiyA, 60 elIphenTa geTa madrAsa - 1 28 zrI jIvarAja jI javaracanda jI coraDiyA - mer3atA siTI 26 zrI hajArImala jI nihAlacanda jI gAdiyA 162 koyamatUra - 1 30 zrI kesarImala jI jhUmaralAla bhI tAlesarA - pAlo 37 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 jaina dharma meM tapa. 38 zrI mizrImala jI sAhibacanda jI gAMdhI, kesarasiMha jI kA gur3A, ... .. 36 zrI anarAjajI bAdalacandajI koThArI, khavAsapurA 40 zrI campAlAlajI amaracandajI koThArI, khavAsapurA 41 zrI pukharAjajI dIpacandajI koThArI, khavAsapurA 42 zA. sAlamasIMga jI ThAvariyA, gulAvapurA 43 zA. miTThAlAla jI kAtarelA, bagar3Inagara 44 zA. pArasamala jI lakSamIcanda jI kAMTheDa, vyAvara 45 zA. dhanarAja jI mahAvIracaMda jI khIMvasarA, veMgalUra 46 zA. gajarAja jI bhaMDArI, eDavokeTa, pAlI 47 zA. dhanarAja jI mahAvIracaMda jI khIvasarA, baiMgalora 30 48 zA. gajarAja jI bhaMDArI, bAlI 46 zA. pI0 ema0 cauraDiyA, madrAsa 50 zA. amaracaMda jI nemIcaMda jI pArasamala jI nAgaurI, madrAsa Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 .. 10 zrI chaganamala jI vastImala jI boharA, vyAvara. ......: : : 11 zrI canaNamala jI thAnacaMda jI khIvasarA, siriyArI ... 12 zrI pannAlAla jI bhavaralAla jI lalavANI, vilAr3A 13 zrI anarAja jI likhamIcaMda jI lalavANI, AgevA 14 zrI manarAja jI pukharAja jI gAdiyA, AgevA 15 zrI pArasamala jI gharamIcaMda jI jAMgar3a, bilAr3A 16 zrI campAlAla jI dharamIcaMda jI khArIvAla, kuzAlapurA 17 zrI javaracaMda jI zAntIlAla jI boharA, kuzAlapurA 18 zrI campAlAla jI hIrAcaMda jI gundecA, sojata roDa - 16 zrI himmatalAla jI premacaMda jI sAkariyA, sAMDerAva ... 20 zrI pukharAja jI rikhabAjI sAkariyA, sAMDerAva ... 21 zrI bAbUlAla jI dalIcaMda jI baraloTA, phAlanA sTezana . . 22 zrI mAMgIlAla jI sohanarAja jI rAThor3a, sojata roDa 23 zrI mohanalAla jI gAMdhI, kesarasiMha jI kA gur3A 24 zrI pannAlAla jI nathamala jI bhaMsAlI, jAjaNavAsa 25 zrI zivarAja jI lAlacaMda jI bokaDiyA, pAlI 26 bhI cAndamala jI hIrAlAla jI voharA-vyAvara 27 zrI jasarAja jI munnIlAla jI mUthA, pAlI 28 zrI nemIcanda jI bhaMvaralAla jI DaMka, sAraNa 26 zrI oTaramala jI dIpA jI, sA~DerAva 30 zrI nihAlacanda jI kapUracanda jI, sAMDerAva 31 zrI nemIcandajI zAntIlAla jI sIsodiyA, indrAvar3a 32 zrI vijayarAja jI ANaMdamala jI sItodiyA, indrAvar3a 33 zrI lUNakaraNa jo pukharAja jI lUkar3a viga-bAjAra, koyamatura / 34 zrI kisturacanda jI surANA, kAlejaroDa kaTaka (ur3IsA) 35 zrI mUlacanda jI budhamala jI koThArI, bAjAra sTrITa manDiyA 36 zrI campAlAla jI gautamacanda jI koThArI, goThana sTezana 37 zrI kanhaiyAlAla jI gautamacanda jI kAMkariyA, madrAsa (mar3atAsiTI). Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA sumana savaiyA cAturamAsa sucaMga bhayo, tapa-jApa athAga kiyo hulasAI, . bokar3a zAla vizAla vanI, pazu-pAlana vitta diyo dilcaaii| janma-jayantiya jora rahI, patha saMjama lIdha virAgana bAI, ThATa abhUta rayo nitta ko, dhana dhanya kahaiM saba loga lugAI ||1 . sAhita meM rUci khUba rahI, aru AnaMda thailiya hAtha bar3hAI, moda bar3hAya kiyo kharaco, mana meM na karI kavahUM skucaaii| kohu na hoDa kareM bagar3Ipura kI, saba zAha base rakhate sughar3AI, sohana citta udAra vasa jita, to phira kauna kamI raha bhAI // 2 // -~-sohana lAla sUrAnA kumbhakaNam Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmAnanIya naye sadasya . [zrI marudharakesarI jI ma. sA. kA sAhitya vartamAna meM atyanta lokapriya ho rahA hai| jo sajjana ise par3hate haiM, ve hRdaya se isakI sarAhanA karate haiM tathA pravacana prakAzana samiti ke sadasya banane meM svayaM utsAha pradarzita karate haiN| pravacana prakAzana vibhAga ke sadasyoM kI zubha nAmAvalI chapate samaya kucha sanmAnya sadasyoM ke nAma vilamba se prApta hue / isalie unheM yathAkrama nahIM de sake, etadartha kSamA cAhate haiN| una sadasyoM ke zubha nAma yahAM pddh'ie|] prathama zreNI 30 zA0 pArasamala jI sohanalAla jI surANA, kubhakonama, madrAsa 31 zA0 hastImala jI muNota, sikaMdarAvAda (Andhra) 32 zA0 candrabhAna jI rUpacaMda jI borA, vAzaramena peTha, madrAsa 3.3 zA0 jeThamala jI rANamala jI sarrApha eNDa sansa, jalagAMva 34 zA0 devarAja jI mohanalAla jI caudharI, torukoIlUra madrAsa 35 zA0 baccharAja jI jodharAja jI surANA, sojata siTI 36 zA0 gevaracaMda jI jasarAja jI golechA, baMgalora siTI 37 zA0 DI0 chaganalAla jI nauratamala jI vaMva, baiMgalora siTI 3- zA0 ema0 maMgalacaMda jI kaTArIyA, madrAsa Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nijjaraTThayAe tavamahiTThijjA ! AtmA ko karma mukta banAne ke lie satata tapa karanA caahie| tapo mUlamidaM sarvaM deva-mAnuSakaM sukham / devatA aura manuSya sambandhI sabhI sukhoM kA mUla 'tapa' hai| Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArA mahatvapUrNa sAhitya 1 zrImarudhara kesarI abhinandana anya mUlya 24) 2 zrI pANDava yazorasAyana (mahAbhArata padya) 10) 3 zrImarudhara kesarI granthAvalI, prathama bhAga 5)40 paisA , dvitIya bhAga 5 saMkalpa vijaya 6 sapta ratna 7 marudharA ke mahAna saMta 8 himmata vilAsa 6 siMhanAda 10 budha vilAsa pra0 bhAga 11 . dvi0 bhAga 12 zramaNa surataru cArTa 13 madhura paMcAmRta 14 pataMgasiMha caritra .50 paisA 15 zrI vasaMta mAdhumaMjUghopA . .. 20 pasA 16 ApADhabhUti 25 paisA 17 bhaviSyadatta ... . . . . . 25 paisA 18 saccI mAtA ke saMpUta 16 tatvajJAna taraMgiNI 20 lamaloTakA laphaMdara 25 paisA 21 bhAyalAro bhiru 25 paisA 21 TaNakAi ro tIra 25 paisA 23 saccA sapUta 25 paisA 24 padyamaya paTTAvalI 25 jinAgama saMgIta 50 paisA 26 jIvana jyoti 27 sAdhanA ke patha para zrImarudharakesarI sAhitya-prakAzana samiti pIpaliyA bAjAra, jainasthAnaka vyAvara, rAjasthAna Page #656 -------------------------------------------------------------------------- _