________________
:
परिशिष्ट २
१३
१४
विद्यया तपसा चिन्तया चोपलभते ब्रह्म ।
आध्यात्मिक विद्या से, तप से, और आत्मचिन्तन से ब्रह्म की उपलब्धि
होती है ।
१७
- य० मै० आ० ४|४
१८
1
अहिंसा सत्य वचनमानृशंस्यं दमो घृणा । एतत्तपो विदुर्धीरा न शरीरस्य शोषणम् ।
• महा० शान्तिपर्व १८६१८
किसी भी प्राणी की हिंसा न करना, सत्य बोलना, क्रूरता को त्याग देना मन और इन्द्रियों को संयम में रखना, तथा सबके प्रति दया भाव रखना, इन्हीं को धीर ( ज्ञानी) पुरुषों ने तप माना है । केवल शरीर को सुखाना ही नहीं है ।
१५
देव द्विज गुरु प्राज्ञ-पूजनं शौचमार्जवम् । ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ||१४|
देवता, ब्राह्मण, गुरु एवं ज्ञानीजनों का पूजन, पवित्रता सरलता, ब्रह्मचर्य और अहिंसा - ये शारीरिक तप हैं ।
१६
५५३
अनुद्व ेगकरं वाक्यं सत्यं प्रिय हितं च यत् । स्वाध्यायाभ्यसनं चैव' वाङ्मयं तप उच्यते ।।१५।
उद्देग (अशान्ति ) न करने वाला, प्रिय, हितकारी यथार्थ सत्य भाषण और स्वाध्याय का अभ्यास- ये सब वाणी के तप कहे जाते हैं ।
मनः प्रसादः सौम्यत्त्वं मोनमात्मविनिग्रहः ।
भावसंशुद्धिरित्येतत् तपो मानसमुच्यते || १६ |
-भगवद्गीता ११
मन की प्रसन्नता, सौम्यभाव, मौन, आत्म-निग्रह तथा शुद्ध भावना- ये सव मानस तप कहे जाते हैं ।
श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरैः । अफलाकाङ्क्षिभियुक्तः सात्त्विकं परिचक्षते ॥ १७॥