Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
CHO
(सर्वार्थसिद्धि-वाचनिका
CHANA
"-
..han
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ॐ सिद्धाय नमः॥
श्रीमत्पूज्यपादाचार्य विरचितं
तत्त्वार्थसूत्र-टीका
( पंडित जयचंदजी-कृता) * सर्वार्थसिद्धि-वचनिका *
* -
--
- - - -----
-० प्रकाशक - परमपूज्य चारित्रचक्रवर्ती श्री १०८ आचार्य शातिसागर दिगबर जैन जिनवाणी जीर्णोद्धारक सस्था प्रमाणित
"थुतभाण्डार व ग्रंथप्रकाशन समिति, फलटण (जिल्हा, उत्तर सातारा) " श्री. माणिकचंद मलुकचंद दोशी, मंत्री" व " श्री. तलकचद वेणीचद शहा, अध्यक्ष "
वीर सवत् २४८१
मुद्रक : कृ. य. जोशी, वी , एफ, आय. ए., विमा मुद्रक आणि प्रकाशक लिमिटेड, सातारा यावा विमा छापखाना
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ १॥
सूत्राणि
.,
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः
प्रथमोऽध्यायः
सूत्राणि
पृष्ठान
MM.
१ सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः २ तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम् ३ तनिसर्गादधिगमाद्वा ४ जीवाजीवात्रवबन्धसंवरनिर्जरामोक्षास्तत्त्वम् ५ नामस्थापनाद्रव्यभावतस्तन्यासः ६ प्रमाणनयैरधिगमः ७ निर्देशस्वामित्वसाधनाधिकरणस्थितिविधानतः ८ सत्सङ्ख्याक्षेत्रस्पर्शनकालान्तरभावाल्पबहुत्वैश्च ९ मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानि ज्ञानम् १० तत्प्रमाणे - ११ आधे परोक्षम् १२ प्रत्यक्षमन्यत् १३ मतिः स्मृतिः संज्ञा चिन्ताऽभिनिबोध इत्यनर्थान्तरम् ६७ १४ तदिन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तम् १५ अवग्रहहावायधारणाः
पनाऽनक्तध्रवाणां सेतराणाम् ७१
१७ अर्थस्य १८ व्यञ्जनस्यावग्रहः १९ न चक्षुरनिन्द्रियाभ्याम् २० श्रतं मतिपूर्व यनेकद्वादशभेदम् २२ भवप्रत्ययोऽवधिदेवनारकाणाम् २२ क्षयोपशमनिमित्तः षड्विकल्पः शेषाणाम् २३ ऋजुविपुलमती मनःपर्ययः २४ विशुद्ध्यप्रतिपाताभ्यां तद्विशेषः २५ विशुद्धिक्षेत्र स्वामिविपयेभ्योऽवधिमनःपर्यययोः २६ मतिश्रुतयोनिबन्धो द्रव्येष्वसर्वपर्यायेषु २७ रूपिष्ववधेः २८ तदनन्तभागे मनःपर्ययस्य २९ सर्वद्रव्यपर्यायेषु केवलस्य । ३० एकादीनि भाज्यानि युगपदेकस्मिन्नाचतुर्व्यः ३१ मतिश्रुतावधयो विपर्ययश्च ३२ सदसतोरविशेषाद्यदृच्छोपलब्धेरुन्मत्तवत् ३३ नैगमसंग्रहव्यवहारर्जुसूत्रशब्दसमभिरूद्वैवंभूता नयाः ९३ - इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे प्रथमोऽध्यायः
७०
।
१६ ब्रा
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ २ ॥
१२८
१२९
अथ द्वितीयोऽध्यायः सूत्राणि
पृष्ठाः .. सूत्राणि - - - -
पृष्ठाः
१७ निवृत्त्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम् १ औपशमिकक्षायिको भावौ मिश्रश्च जीवस्य स्वतत्त्वमौ-- १८ लब्ध्युपयोगी भावेन्द्रियम्
१२७ 'दयिकपारिणामिको च ૨૦૮ १९ स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुः श्रोत्राणि.
१२८ २ द्विनवाप्टादशैकविंशतित्रिभेदा यथाक्रमम्
२० स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दास्तदर्थाः ३ सम्यक्त्वचारित्रे
१११ २१ श्रुतमनिन्द्रियस्य ४ ज्ञानदर्शनदानलाभभोगोपभोगवीर्याणि च ११२ २२ वनस्पत्यन्तानामेकम्
१२९ ६ ज्ञानाज्ञानदर्शन लब्धयश्चतुस्थित्रिपञ्चभेदाः सम्यक्व २३ कृमिपिपीलिकाभ्रमरमनुष्यादीनामेकैकवृद्धानि चारित्रे संयमा संयमाश्च
११३ २४ सज्ञिनः समनस्काः ६ गतिकपायलिंगमिथ्यादर्शनाज्ञानासँयतासिद्धलेश्या
२५ विग्रहगतौ कर्मयोगः ___श्चतुश्चतुरुत्र्येकैकैकैकषड्भेदाः
११४ २६ अनुश्रेणि गतिः ७ जीवभव्याभव्यत्वानि च
२७ अविग्रहा जीवस्य ८ उपयोगो लक्षणम् -
११६ २८ विग्रहवती च संसारिणः प्राक्चतुर्व्यः ९ स द्विविधोऽष्टचतुर्भेदः
११९ २९ एकसमयाऽविग्रहा १० संसारिणो मुक्ताश्च
३० एकं द्वौ त्रीन्वाऽनाहारक: ११ समनस्काऽमनस्काः -
१२३ ३१ सम्मूर्च्छनगर्भोपपादा जन्म १२ संसारिणस्त्रसस्थावराः ..
३२ सचित्तशीतसंवृत्ताः सेतरा मिश्राश्चैकशस्तधोनयः १३ पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः स्थावराः ..
१२४
३३ जरायुजाण्डजपोतानां गभः १४ द्वीन्द्रियादयस्वसाः -
१२५ ३४ देवनारकाणामुपपादः १५ पञ्चेन्द्रियाणि
१२६ ३५ शेपाणां सम्मूर्च्छनम् १६ द्विविधानि
, | ३६ औदारिकवैकियिकाहारकतैजसकार्मणानि शरीराणि १३८
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
min
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः॥३॥
com wimmmmmmmmmmmmm
m amimamiwwwmommmmmmmmmmmmmmmmmmar सूत्राणि
पृष्ठाः
___ अथ तृतीयोऽध्यायः सूत्राणि
पृष्ठाः ३७ परम्परं सूक्ष्मम्
१३८ ३८ प्रदेशतोऽसङ्ख्येयगुणं प्राक्तैजसात्
१३९
१ रत्नशर्करावालुकापंकधूमतमोमहातमःप्रभाभूमयो , ३९ अनन्तगुणे परे
घनाम्बुवाताकाशप्रतिष्ठाः सप्ताधोऽधः४०. अप्रतिघाते :
१४० २ तासु त्रिंशत्पञ्चविंशतिपञ्चदशदशत्रिपंचोनैकनर ४१ अनादिसम्बन्धे च .
शतसहस्राणि पंच चैव यथाक्रमम् - .. ४२ सर्वस्य ।
३ नारका नित्याशुभतरलेश्यापरिणामदेहवेद- .. ४३ तदादीनि भाज्यानि युगपदेकस्मिनाचतुर्थ्य:
नाविक्रियाः ४४ निरुपभोगमन्त्यम्
४ परस्परोदीरितदुःखा: ४५ गर्भसम्मूर्च्छनजमाद्यम्
५ संक्लिष्टासुरोदीरितदुःखाश्च प्राक्चतुर्थ्याः ४६. औपपादिकं वैक्रियिकम्
६ तेष्वेकत्रिसप्तदशसप्तदशद्वाविंशतित्रयस्त्रिंशत्सागरो४७ लब्धिप्रत्ययं च :
पमा सत्त्वानां परा स्थितिः ४८ तैजसमपि
७ जम्बूद्वीपलवणोदादयः शुभनामानो द्वीपसमुद्राः ४९ शुभं विशुद्धमव्याघाति चाहारकं प्रमत्तसँयतस्यैव १४३ ८ द्विदिविष्कम्भाः पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणो वलयाकृतयः ५० नारकसम्मूछिनो नपुंसकानि
१४४ ९ तन्मध्ये मेरुनाभिर्वत्तो योजनशतसहस्रविष्कम्भो ५१ न देवाः
जम्बूद्वीपः ।
___ १५५ ५२ शेषास्त्रिवेदाः
१४४
१० भरतहैमवतहरिविदेहरम्यकहैरण्यवतैरावतवर्षाः ५३ औपपादिकचरमोत्तमदेहाऽसंख्येयवर्षायुपोऽनपव-.. क्षेत्रणि ायुषः
| ११ तद्विभाजिनः पूर्वापरायता हिमवन्महाहिमवन्निषधइति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे द्वितीयोऽध्यायः . '- नीलरुक्मिशिखरिणो वर्षधरपर्वताः
| १२ हेमार्जुनतपनीयवैडूर्यरजतहेममयाः
१४२
१५६
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ ४॥
सूत्राणि
पृष्ठाः
सूत्राणि
पृष्ठाः १३ मणिविचित्रपार्था उपरि मूले च तुल्यविस्ताराः १५७ २८ ताभ्यामपरा भूमयोऽवस्थिताः
१६२ १४ पद्ममहापअतिगिंछकेसरिमहापुण्डरीकपुण्डरीका
२९ एकद्वित्रिपल्योपमस्थितयो हैमवतकहारिवर्षकहदास्तेषामपुरि
दैवकुरवंकाः १५ प्रथमो योजनसहलायामस्तदईविष्कम्भो हदः
३० तथोत्तराः १६ दशयोजनावगाहः
३१ विदेहेषु संख्येयकालाः १७ तन्मध्ये योजनं पुष्करम् ।
३२ भरतस्य विष्कम्भो जम्बूद्वीपस्य नवतिशतभागः । १८ तद्विगुणद्विगुणा न्हदाः पुष्कराणि च
३३ द्विर्धातकीखण्डे १९ तन्निवासिन्यो देव्यः श्री हीधूतिकीर्तिवुद्धिलक्ष्म्यः ३४ पुष्करा च - पल्योपमस्थितयः ससामानिकपरिपत्काः ।
३५ प्राङ्मानुपोत्तरान्मनुष्याः २० गङ्गासिन्धूरोदिद्रोहितास्याहरिद्वरिकान्तासीतासीतो- ३६ आर्या म्लेंच्छाश्च
दानारीनरकान्तासुवर्णरूप्यकूलारक्तारक्तोदाः सरि- ३७ भरतैरावतविदेहाः कर्मभूमयोऽन्यत्र देवकुरूत्तर* तस्तन्मध्यगाः
१५९ __ कुरुभ्यः २१ द्वयोईयोः पूर्वाः पूर्वगाः
३८ नृस्थिती परावरे त्रिपल्योपमान्तर्मुहूर्ते , २२ शेपास्त्वपरगाः
३९ तिर्यग्योनिजानां च २३ चतुर्दशनदीसहस्रपरिवृता गंगासिंध्वादयो नद्यः १६० इतितत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशाखे तृतीयोऽध्यायः २४ भरतः पड्विंशतिपञ्चयोजनशतविस्तारः पद . चैकोनविंशतिभागा योजनस्य
१६१ २५ तद्विगुणद्विगुणविस्तारा वर्षधरवर्पा विदेहान्ताः
अथ चतुर्थोऽध्यायः २६ उत्तरा दक्षिणतुल्याः
१ देवाश्चतुर्णिकायाः २७ भरतैरावतयोवृद्धि हासौ पट्समयाभ्यामुत्सर्पि
.२ आदितस्त्रिपु पीतान्तलेश्याः ण्यवसर्पिणीभ्याम्
१ । ३ दशाप्टपञ्चद्वादशविकल्पाः कल्पोपपन्नपर्यन्ताः
१८१
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
शास्त्रजीको नमस्कार करनेके कवित्त । वीर हिमाचलते निकसी, गुरु गौतमके मुखकुंड ढरी है। मोहमहाचल भेद चली, जगकी जडतातप दूर, करी है। ज्ञानपयोनिधिमाहिरली, बहुभंगतरंगनिसों उछरी है । ता शुचि शारद गंगनदी प्रति, मैं अंजुलिकर शीश धरी है ॥१॥ या जगमंदिरमें अनिवार अज्ञान अँधेर छयो अति भारी । श्रीजिनकी धुनि दीपशिखासम. जो नहिं होत प्रकाशन-हारी॥ तो किसभांति पदारथपांति, कहां लहते, रहते अविचारी । या विधि संत कहें धनि हैं, धनि हैं जिनवैन बडे उपकारी॥२॥
निका
पान
प्रतिदिन शास्त्रस्वाध्यायके प्रारम्भमे इस श्रुतभक्तिको पढना चाहिये । ॐकारं बिंदुसंयुक्तं नित्यं ध्यायति योगिनः । कामदं मोक्षदं चैव ॐकाराय नमो नमः ॥१॥
आर्या अविरलशब्दघनौघप्रक्षालितसकलभूतलमलकलंका।मुनिभिरुपासिततीर्था सरस्वती हरतु नोदरितं॥
अज्ञानतिमिरांधानां ज्ञानाञ्जनशलाकया। चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्री गुरवे नमः॥
परमगुरवे नमः, परंपराचार्यगुरवे नमः । सकलकलुषविध्वंसकं, श्रेयसां परिवर्धकं, धर्मसंबंधकं | भव्यजीवमनःप्रतिबोधकारकमिदं शास्त्रं ॐ श्री........नामधेयं, अस्य मूलग्रंथकर्तारः श्रीसर्वज्ञदेवास्तदुत्तरग्रंथकर्तारः श्रीगणधरदेवास्तेषां वचोऽनुसारमासाद्य xश्री.......... आचार्य विरचितं ॥
मंगलं भगवान्वीरो मंगलं गौतमो गणी । मंगलं कुंदकुंदाद्यो जैनधर्मोऽस्तु मंगलं ॥ १ ॥
टीप:
*प्रथनाम
xग्रंथकताका नाम
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥श्री वीतरागाय नमः॥ श्री सर्वार्थासद्धि-वचनिका-टीका-पडित जयचदजी कृताः--
सहायक दातार श्री. शिवलाल माणिकचंद कोठारी जीका परिचयःसर्वार्थसिद्धि
प. पू. श्री १०८ चा. च. आचार्यवर्य शातिसागर महाराजके आदेशले वीरसंवत २४८० के पर्युपणपर्वमें फलटणमें " श्री श्रुतभाडार टीका और ग्रंथप्रकाशन समिति" की स्थापना चा. च. श्री १०८ आचार्य शातिसागर दि. जैन जिनवाणी जीर्णोद्धारक संस्थाकी तरफसे हुई
उस वख्त आपका शुभागमन धर्मसाधनाके लिए फलटणमें हुवा आचार्यश्रीके धर्मोपदेशका असर आपके ऊपर पडा,
जिनशासनके उद्धारका कार्य स्वाध्याय सुविधाके द्वारा करनेकी आचार्यश्रीकी योजनाम आप तत्काल स्वयं दानशूर बनके । सहकारी हो गये। जिससे इस योजनाके तीसरे ग्रंथका छपाई खर्चका बोझ बडे भक्तिभावसे आपने उठाया।
आप उत्तर सातारा जिलेके एक 'वुध' नामके छोटे ग्रासके निवासी है । आपका शुभ जन्म दि. २१-४-१९१४ के शुभ दिन हुवा । बचपनसे मातापिताके वियोगके कारण और गरिवीके कारण आपका पहला जीवन अत्यंत कष्टदायक तथा पूरी शिक्षाके विना विताया गया। आपके चाचाजी श्री. जिवराज गुलावचंद कोठारीजीका ही कुछ आधार था। लेकिन हिंमतके आधारपर ही स्वावलंबी बनकर और महत्त्वाकांक्षा रखकर बम्बईमें आपने अपनी हरप्रकारकी उन्नती कर ली। वचपनसेही धर्मपर श्रद्धा होनेके कारण आप देवपूजा अर्चा, व्रतोपासना, जिनविवप्रतिष्ठा, जिनमंदिर बनाने में सहायता, ज्ञानदान वगैरहसे धर्मोपार्जन करते आये हैं।
श्री. जिवराज निहालचंद शहा, गुणवरेकरकी सुकन्या सौ. लीलावती आपकी आदर्श धर्मपत्नी बनकर आपके हरएक कार्यमें सहायता और विशेष प्रेरणा दे रही हैं।
आपने श्री सर्वार्थसिद्धि-वचनिका नामक तत्वविवेचनात्मक ग्रंथके प्रकाशनके लिये लगभग रु. २००० प्रदान करके जो अपूर्व । सहयोग दिया है, इसलिये आप अनेक धन्यवादके लिये पात्र हैं।
संपादकीय निवेदन प. चा. च. आचार्यवर्य श्री १०८ शातिसागर दि. जैन जिनवाणी जीर्णोद्वारक सस्था प्रमाणित "श्रुतभाडार और प्रथप्रकाशन समिति" फलटणकी ओरसे प्रकाशित हुये इस सर्वार्थसिद्धि प्रथका प्रूफसशोधनादि कार्य करनेका सौभाग्य आचार्यश्रीके शुभाशिर्वादसे मुझे प्राप्त हुआ सो मैने उस कार्यको बडी सावधानीसे किया है तो भी प्रमादवश दृष्टिदोप आदिकारणोंसे अशुद्धि रह जाना सभव है सो विज्ञजन सुधारकर पढनेकी कृपा करे.
आपका नम्र प. अभयकुमार शिवगौडा पाटील शास्त्री, रागोलीकर
धर्माध्यापक ऐ. प. दि. जैन पाठशाला, वारामती.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्राणि
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥५॥ wmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
mmmmmmmital सूत्राणि
पृष्ठाः ४ इन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशपारपदात्मरक्षलोकपाला
कापिष्टशुक्रमहाशुक्रशतारसहस्रारेवानतप्राणतयोनीकप्रकीर्णकाभियोग्यकिल्विपिकाश्चैकशः २८२ रारणाच्युतयोर्नवसु ग्रैवेयकेपु विजयवैजयन्तजय५ त्रायस्त्रिंल्लोकपालवा व्यन्तरज्योतिष्काः १८३ न्तापराजितेषु सर्वार्थसिद्धौ च ६ पूर्वयोवीन्द्राः
२० स्थितिप्रभावसुखद्युतिलेश्याविशुद्धीन्द्रयावधि ७ कायप्रवीचारा आ ऐशानात्
विषयतोऽधिकाः ८ शेषाः स्पर्शरूपशब्दमनःप्रवीचाराः
२१ गतिजातिशरीरपरिग्रहाभिमानतो हीनाः ९ परेऽप्रवीचाराः
२२ पीतपनशुललेश्या द्वित्रिशेषेषु १० भवनवासिनोऽसुरनागविद्युत्सुपर्णाग्निवातस्तनितो- २३ प्राग्ग्रैवेयकेभ्यः कल्पाः दधिद्वीपदिक्कुमाराः
२४ ब्रह्मलोकालया लौकान्तिकाः '११ व्यन्तराः किन्नरकिम्पुरुषमहोरगगन्धर्वयक्षराक्षस- २५ सारस्वतादित्यवन्ह्यरुणगर्दतोयतुषिताव्याबाधा- भूतपिशाचाः
रिष्टाश्च १२ ज्योतिष्काः सूर्याचन्द्रमसौ ग्रहनक्षत्रप्रकीर्णक
२६ विजयादिषु द्विचरमाः तारकाश्च
२७ औपपादिकमनुष्येभ्य शेपास्तिर्यग्योनयः१३ मेरुप्रदक्षिणा नित्यगतयो नृलोके
२८ स्थिति रसुरनागसुपर्णद्वीपशेपाणाम् १४ तत्कृतः कालविभागः
सागरोपमत्रिपल्योपमार्द्धहीनमिताः -१५ बहिरवस्थिताः -
२९ सौधर्मेशानयोः सागरोपमे अधिके १६ वैमानिकाः
३० सानत्कुमारमाहेन्द्रयोः सप्त १७ कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च
३१ त्रिसप्तनवैकादशत्रयोदशपञ्चदशभिरधिकानि तु , १८ उपर्युपरि
३२ आरणाच्युतादूर्ध्वमेकैकेन नवसु ग्रैवेयकेषु विजया१९ सौधर्मेशानसानत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मब्रह्मोत्तरलान्तव
दिषु सर्वार्थसिद्धौ च
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ ६॥
.
सूत्राणि
पृष्ठा.
सूत्राणि
पृष्ठाः
२१०
०००
३३ अपरा पल्योपमधिकम् ३४ परतः परतः पूर्वापूर्वाऽनन्तराः ३५ नारकाणां च द्वितीयादिपु ३६ दशवर्पसहस्राणि प्रथमायाम् ३७ भवनेषु च ३८ व्यन्तराणां च ३९ अपरा पल्योपममधिकम् ४० ज्योतिष्काणां च ४१ तदष्टभागोऽपरा ४२ लौकान्तिकानामष्टौ सागरोपमाणि सर्वेपाम्
इतितत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे चतुर्थोऽव्याय:
६ आ आकाशादेकद्रव्याणि
२०९ ७ निष्क्रियाणि च ८ असङ्ख्येयाः प्रदेशा धर्माधर्मकजीवानाम् २११ ९ आकाशस्यानन्ताः
२१२ १० संख्येयाऽसंख्येयाश्च पुद्गलानाम्
२१३ ११ नाणोः १२ लोकाकाशेऽवगाहः
२१४ १३ धर्माधर्मयोः कृत्स्ने
२१५ १४ एकप्रदेशादिपु भाज्यः पुद्गलानाम् १५ असंख्येयभागादिषु जीवानाम् १६ प्रदेशसंहारविसर्पाभ्यां प्रदीपवत्
२१७ १७ गतिस्थित्युपग्रहौ धर्माधर्मयोरुपकारः १८ आकाशस्यावगाहः
२१९ १९ शरीरवाङ्मनः प्राणापानाः पुद्गलानाम्
२२० २० सुखदुःखजीवितमरणोपग्रहाश्च
२२२ २१ परस्परोपग्रहो जीवानाम् २२ वर्तनापरिणामक्रियाः परत्वापरत्वे च कालस्य २२३ २३ स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः २४ शब्दवन्धसौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमश्छायाऽऽतपोद्योतवन्तश्च
૨૨૭
२१६
२२३
अथ पञ्चमोऽध्यायः १ अजीवकाया धर्माधर्माकाशपुद्गलाः २ द्रव्याणि ३ जीवाश्च ४ नित्यावस्थितान्यरूपाणि ५ रूपिणः पुद्गलाः
२०४ २०६ २०७ २०८ २०९
२२६
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ ७॥
अथ षष्ठमोऽध्यायः
सूत्राणि
पृष्ठाः
२२९
२३१
२४७
सूत्राणि
पृष्ठाः २५ अणवः स्कन्धाश्च
२२८ २६ भेदसंघातेभ्य उत्पद्यन्ते २७ भेदादणुः
२३० २८ भेदसंघाताभ्यां चाक्षुषः २९ सद्व्य लक्षणम् ३० उत्पादन्ययध्रौव्ययुक्तं सत् ३१ तद्भावाऽव्ययं नित्यम्
२३२ ३२ अर्पितानर्पितसिद्धेः ३३ स्निग्धरूक्षत्वाब्दन्धः
२३४ ३४ न जघन्य गुणानाम् ३५ गुणसाम्ये सदृशानाम् ३६ यधिकादिगुणानां तु ३७ बन्धेऽधिको पारिणामिको च ३८ गुणपर्ययवद्रव्यम् ३९ कालश्च ४० सोऽनन्तसमयः ४१ द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणाः ४२ तद्भावः परिणामः
इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे पञ्चमोऽध्यायः
२३५
२३६
१ कायवाङ्मनःकर्म योगः
२४४ २ स आस्रवः ३ शुभः पुण्यस्याशुभः पापस्य ४ सकषायाकषाययोः साम्परायिकेर्यापथयो: ५ इन्द्रियकषायावतक्रियाः पंचचतुःपंचपंचविंशति___ संख्यापूर्वस्य भेदाः ६ तीव्रमन्दज्ञाताज्ञातभावाधिकरणवीर्यविशेषेभ्यः
स्तद्विशेषः ७ अधिकरणं जीवाजीवाः ८ आद्यं संरम्भसमारम्भारम्भयोगकृतकारितानु
मतकषायविशेषैस्त्रिस्त्रिस्त्रिश्चतुश्चैकशः ९ निर्वर्तनानिपेक्षसँयोगनिसर्गा द्विचतुर्द्वित्रिभेदाःपरम् २५१ १० तत्प्रदोपनिन्हवमात्सर्यान्तरायासादनोपघाता
ज्ञानदर्शनावरणयोः ११ दुःखशोकतापाक्रन्दनवधपरिदेवनान्यात्मपरो भयस्थानान्यसद्वेद्यस्य
२५३ १२ भूतव्रत्यनुकम्पादानसरागसँयमादियोगः शान्तिः
शौचमिति सदेद्यस्य । १३ केवलिश्रुतसंघधर्मदेवार्णवादो दर्शनमोहस्य २५६
२३७
२५५
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥८॥
अथ सप्तमोऽध्यायः
सूत्राणि
पृष्ठाः
२७०
२६०
३
सूत्राणि
पृष्ठाः १४ कपायोदयात्तीव्रपरिणामश्चारित्रमोहस्य
२५७ १५ वहारम्भपरिग्रहत्वं नारकस्यायुषः
२५८ १६ माया तैर्यग्योनस्य
२५९ १७ अल्पारम्भपरिग्रहत्वं मानुष्यस्य १८ स्वभावमादवञ्च १९ निश्शीलवतत्वं च सर्वेपाम् २० सरागसँयमसँयमासँयमाकामनिर्जरावालत
पांसि देवस्य , २१ सम्यक्त्वं च
२६१ २२ योगवक्रताविसंवादनं चाशुभस्य नाम्नः २३ तद्विपरीतं शुभस्य
२६३ २४ दर्शनविशुद्धिविनयसम्पन्नता शीलवतेष्वनति
चारोऽभीक्ष्णज्ञानोपयोगसंवेगौ शक्तितस्त्यागतपसी साधुसमाधियावृत्त्यकरणमहदाचार्यबहुश्रुतप्रवचनभक्तिरावश्यकापरिहाणिर्मार्ग
प्रभावना प्रवचनवत्सलत्वमिति तीर्थकरत्वस्य २५ परात्मनिन्दाप्रशंसे सदसद्गुणोच्छादनोद्भावने च
नीचाँत्रस्य २६ तद्विपर्ययौ नीचैर्वृत्त्यनुत्सेको चोत्तरस्य
" २७ विन्नकरणमन्तरायस्य
२६७ इतितत्त्वार्याधिगमे मोक्षशास्त्रे पप्ठोऽध्यायः
२६२
१ हिंसाऽनृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिव्रतम् २ देससर्वतोऽणुमहती ३ तत्स्थैर्यार्थ भावनाः पंचपंच ४ वाङ्मनोगुप्तीर्यादाननिक्षेपणसमित्यालोकितपा
नभोजनानि पंच ५ क्रोधलोभभीरुत्वहास्यप्रत्याख्यानान्यनुवीचि
भापणं च पंच ६ शून्यागारविमोचितावासपरापराधाकरणभैक्षश
द्विसधर्माविसंवादाः पंच ७ स्त्रीरागकथाश्रवणतन्मनोहराङ्गनिरीक्षणपूर्वरतानुस्म- . ___ रणवृष्येष्टरसस्वशरीरसंस्कारत्यागाः पंच २७४ ८ मनोज्ञामनोज्ञेन्द्रियविपयारागद्वेपवर्जनानि पंच ९ हिंसादिविहामुत्रापायावद्यदर्शनम् १० दुःखमेव वा
२७६ ११ मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाध्यस्थ्यानि च सत्त्वगुणाधिकक्लिश्यमानाविनयेपु
२७७ १२ जगत्कायस्वभावौ वा संवेगवैराग्यार्थम् १३ प्रमत्तयोगात्प्राणव्यपरोपणं हिंसा १४ असदभिधानमनृतम्
२७९
२६६
२७८
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ ९ ॥
पृष्ठाः
२८०
सूत्राणि
पृष्ठाः १५ अदत्तादानं स्तेयम् १६ मैथुनमब्रह्म
२८१ १७ मूर्छापरिग्रहः १८ निश्शल्यो व्रती
૨૮૨ १९ अगार्यनगारश्च
૨૮૩ २० अणुव्रतोऽगारी
२८४ २१ दिग्देशानर्थदण्डविरतिसामायिकप्रोषधोपवासो
पभोगपरिभोगपरिमाणातिथिसंविभागवतसम्पन्नश्च २८६ २२ मारणान्तिकी सल्लेखनां जोषिता
२८९ २३ शंकाकांक्षाविचिकित्साऽन्यदृष्टिप्रशंसासंस्तवाः ____ सम्यग्दृष्टेरतीचागः
२९० २४ व्रतशीलेषु पंच पंच यथाक्रमम् २५ बन्धवधच्छेदातिभारारोपणान्नपाननिरोधाः ।। २६ मिथ्योपदेशरहोभ्याख्यानकूटलेखक्रियान्यासापहारसाकारमन्त्रभेदाः ।
२९२ २७ स्तेनप्रयोगतदाहृतादानविरुद्धराज्यातिक्रमहीना
धिकमानोन्मानप्रतिरूपकव्यवहाराः २८ परविवाहकरणेत्वरिकापरिगृहीतापरिगृहीताग___मनानंगक्रीडाकामतीव्राभिनिवेशाः २९३ २९ क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्यप्रमाणातिक्रमाः
१३ ।
मूत्राणि ३० ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्व्यतिक्रमक्षेत्रवृद्धिस्मृत्यन्त
राधानानि ३१ आनयनप्रेष्यप्रयोगशब्दरूपानुपातपुद्गलक्षेपाः ३२ कन्दर्पकौत्कुच्यमौखर्यासमीक्ष्याधिकरणोपभोग
परिभोगानर्थक्यानि ३३ योगदुष्प्रणिधानानादरस्मृत्यनुपस्थानानि ३४ अप्रत्यवेक्षिताप्रमार्जितोत्सर्गादानसंस्तरोपक्रमणा
नादरस्मृत्यनुपस्थानानि ३५ सचित्तसम्बन्धसम्मिश्राभिषवदुष्पक्वाहाराः ३६ सचित्तनिक्षेपापिधानपरव्यपदेशमात्सर्य
कालातिकमाः ३७ जीवितमरणाशंसामित्रानुरागसुखानुबन्ध
निदानानि ३८ अनुग्रहार्थ स्वस्यातिसर्गो दानम् ३९ विधिद्रव्यदापात्रविशेषात्तद्विशेषः
इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे सप्तमोऽध्यायः
अथ अष्टमोऽध्यायः
१ मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगा बन्धहेतवः ३००
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ १० ॥
+000000
सूत्राणि
पृष्ठाः
३१६
३०८
0000
सूत्राणि
पृष्ठाः २ सकपायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान्पुद्गलानादत्ते
स बन्धः ३ प्रकृतिस्थित्यनुभवप्रदेशास्तद्विधयः ।
३०७ ४ आयो ज्ञानदर्शनावरणवेदनीयमोहनीयायु - ___ मगोत्रान्तरायाः ५ पञ्चनवव्यष्टाविंशतिचतुर्द्विचत्वारिंशद्विपंचभेदा__ यथाक्रमम्
३१० ६ मतिश्रुतावाधिमनःपर्ययकेवलानाम् ७ चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां निद्रानिद्रानिद्राप्रचला
प्रचलाप्रचलास्त्यानगृद्धयश्च ८ सदसवेद्य
३१२ ९ दर्शनचारित्रमोहनीयाकपायकपायवेदनीयाख्यास्त्रिद्विनवपोडशभेदाः सम्यक्त्वमिथ्यात्वतदुभयान्यकपायकपायौ हास्यरत्यरतिशोकभयजुगुप्तास्त्रीपुन्नपुंसकवेदा अनन्तानुवन्ध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानसंज्वलनविकल्पाश्चैकशः क्रोधमानमायालोभाः
३१३ १० नारकतैर्यग्योनमानुपदैवानि ।
३१५ ११ गतिजातिशरीरांगोपांगनिर्माणवन्धनसंघातसं
स्थानसंहननस्पर्शरसगन्धवर्णानुपूर्व्यागुरुलघुपघातपरघातातपोद्योतोच्छवासविहायोगतयः
प्रत्येकशरीरत्रससुभगसुस्वरशुभसूक्ष्मपर्याप्ति
स्थिरादेययशःकीर्तिसेतराणि तीर्थकरत्वं च १२ उच्चैनीचैश्च १३ दानलाभभोगोपभोगवीर्याणाम् १४ आदितस्तिसृणामन्तरायस्य च त्रिंशत्सागरोपम
कोटीकोट्यः परा स्थितिः १५ सप्ततिर्मोहनीयस्य १६ विंशतिनामगोत्रयोः १७ त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यायुपः १८ अपरा द्वादशमुहूर्तावेदनीयस्य १९ नामगोत्रयोरप्टौ २० शेपाणामन्तर्मुहूर्ता २१ विपाकोऽनुभवः २२ स यथानाम् २३ ततश्च निर्जरा २४ नामप्रत्ययाः सर्वतो योगविशेषात्सूक्ष्मैकक्षत्रा
वगाहस्थिता; सर्वात्मप्रदेशेवनन्तानन्तप्रदेशाः २५ सद्वेधशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यम् २६ अतोऽन्यत्पापम् ।
इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रेऽष्टमोऽध्यायः
००००००००००००००००००
३
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ ११ ॥
अथ नवमोऽध्यायः
सूत्राणि
सूत्राणि
१५ चारित्रमोहे नाग्न्यारतिस्त्रीनिषद्याक्रोशयाचनास
त्कारपुरस्काराः
वेदनीये
ज्या युगपदाहारविशुद्धि
__३३६
पृष्ठाः १ आस्रवनिरोधः संवरः
३२८ २ स गुप्तिसमितिधर्मानुप्रेक्षापरिपहनयचारित्रैः ३३३ ३ तपसा निर्जरा च ४ सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिः
३३४ ५ ईर्याभापैषणादाननिक्षेपोत्सर्गाः समितयः ६ उत्तमक्षमामार्दवार्जवशौचसत्यसंयमतपस्त्यागाकि
ञ्चन्यब्रह्मचर्याणि धर्मः ७ अनित्याशरणसंसारकत्वान्यत्वाशुच्यावसंवरनिर्जरालोकबोधिदुर्लभधर्मस्वाख्यातत्त्वानुचिन्त
नमनुप्रेक्षाः ८ मार्गाच्यवननिर्जराथ परिपोढव्याः परीषहा: ३४८ ९ क्षुत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकनाग्न्यारतिस्त्रीचर्यानिषद्याशय्याक्रोशवधयाचनालाभरोगतृणस्पर्श
मलसत्कारपुरस्कारप्रज्ञाज्ञानादर्शनानि १० सूक्ष्मसाम्परायछद्मस्थवीतरागयोश्चतर्दश ३५७ ११ एकादशजिने १२ बादरसाम्पराये सर्वे
३५८ १३ ज्ञानावरणे प्रज्ञाज्ञाने
३५९ १४ दर्शनमोहान्तराययोरदर्शनालाभौ
२७ एकादयो भाज्या युगपदेकस्मिनैकोनविंशतेः १८ सामायिकच्छेदोपस्थापनापरिहारविशुद्धिसूक्ष्म
साम्पराययथाख्यातमिति चारित्रम् १९ अनशनावमोदर्य वृत्तिपरिसंख्यानरसपरित्याग
विविक्तशय्यासनकायक्लेशा बाह्यं तपः । २० प्रायश्चित्तविनयवौयावृत्यस्वाध्यायव्युत्सर्ग
ध्यानान्युतरत्तरम् २१ नवचतुर्दशपंचद्विभेदा यथाक्रमं प्राग्ध्यानात् २२ आलोचनप्रतिक्रमणतदुभयविवेकव्युत्सर्गतप
श्छेदपरिहारोपस्थापनाः २३ ज्ञानदर्शनचारित्रोपचाराः २४ आचार्योपाध्यायतपस्विशैक्षग्लानगणकुलसंघ
साधुमनोज्ञानाम् २५ वाचनापृच्छनानुप्रेक्षाम्नायधर्मोपदेशाः २६ बाह्याभ्यन्तरोपध्योः २७ उत्तमसंहननस्यैकाग्रचिन्तानिरोधो ध्यानमा
न्तर्मुहूर्तात्
३४९
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ १२ ॥
सूत्राणि
पृष्ठाः
३७८
सूत्राणि
पृष्ठाः २८ आरौिद्रधर्म्यशुक्लानि २९ परे मोक्षहेतु ३० आर्तममनोज्ञस्य सम्प्रयोगे तद्विप्रयोगाय स्मृति
समन्वाहारः ३१ विपरीतं मनोज्ञस्य ३२ वेदानायाञ्च
निदानं च ३४ तदविरतदेशविरतप्रमत्तसँयतानाम् ३५ हिंसानृतस्तेयविपयसंरक्षणभ्यो रौद्रमविरत
देशविरतयोः ३६ आज्ञापायविपाकसंस्थानविचयाय धर्म्यम् ३८० ३७ शुक्ले चाये पूर्वविदः ३८ परेकेवलिनः ३२ पृथक्त्वैकत्ववितर्कसूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिव्युपरत
क्रियानिवतीनि ४० त्र्येकयोगकाययोगायोगानाम् ४१ एकाश्रये सवितर्कवीचारे पूर्वे ४२ अविचारं द्वितीयम् ४३ वितर्क श्रुतम् ४४ विचारोऽर्थव्यंजनयोगसंक्रान्तिः ४५ सम्यग्दृष्टिश्रावकविरतानन्तवियोजकदर्शनमोह
क्षपकोपशमकोपशान्तमोहक्षपकक्षीणमोहजिनाः क्रमशोऽसंख्येयगुणनिर्जराः
३८७ ४६ पुलाकवकुशकुशीलनिग्रन्थस्नातका निर्ग्रन्थाः ३८९ ४७ संयमश्रुतप्रतिसेवनातीर्थलिंगलेश्योपपादस्थानविकल्पतः साध्याः
३९१ इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे नवमोऽध्यायः
-०- -
अथ दशमोऽध्यायः १ मोहक्षयात् ज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच्च केवलम् ३९५ २ बन्धहेत्वभावनिर्जराभ्यां कृत्स्नकर्मविप्रमोक्षो मोक्षः ३९६ ३ औपशमिकादिभव्यत्वानां च ४ अन्यत्र केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शनसिद्धत्वेभ्यः ३९९ ५ तदनन्तरमूर्ध्व गच्छत्यालोकान्तात्
४०० ६ पूर्वप्रयोगादसंगत्वाइन्धच्छेदात्तथागतिपरिणामाच्च ७ आविद्धकुलालचक्रवद्व्यपगतलेपालाबुवदेरण्डवीज
वदग्निशिखावच ८ धर्मास्तिकायाभावात्
४०१ ९ क्षेत्रकालगतिलिंगतीर्थचारित्रप्रत्येकबुद्धवोषितज्ञानावगाहनान्तरसंख्याल्पवहुत्वतः साध्याः इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे दशमोऽध्यायः
३८१
३९८
૨૮૨
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
परमपूज्य चारित्रचक्रवर्ती आचार्यवर्य श्री १०८ शांतिसागर महाराजके आदेशसे श्री दिगंबर जैन जिनवाणी जीर्णोद्धारक संस्थाकी तरफसे ज्ञानदानके लिये छपी हुई
HAR
P
ब.
-
or
श्रीवीतरागाय नमः वीर संवत् २४८ ॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः ॥
[ ग्रंथ प्रकाशन, समिति फलटण | ॥ अथ तत्त्वार्थसूत्रकी सर्वार्थसिद्धिटीका वचनिका पंडित जयचंदजी कृता ॥ दोहा- श्रीवृषभादि जिनेश्वर । अंत नाम शुभ वीर ॥ मन बच काय विशुद्धकरि। वंदौ परमशरीर ॥१॥
करमधराधर भेदि जिन । मरम चराचर पाय ॥ धरमवरावर कर नमूं। सुगुरुपरापरपाय ॥२॥ शब्दब्रह्मकू मैं नमूं। स्यात्पदमुद्रित सोय ॥ कहै चराचर वस्तुको। सत्यारथ मल धोय ॥३॥
आप्त मूल आगमतणूं। एकदेश जु अनूप ॥ तत्त्वारथ शासन सही। करौं वचनिकारूप ॥ ४ ॥ ऐसे आप्तआगमको नमस्काररूप मंगल करि श्रीउमास्वामी नाम आचार्यविरचित जो दशाध्यायरूप तत्त्वार्थशास्त्र, ताकी देशभापामय वचनिका लिखिये है। तहां ऐसा संबंधकी सूचना है । जो श्रीवर्धमान अंतिम तीर्थकरकू निर्वाण भये पीछे, तीन केवली तथा पांच श्रुतकेवली इस पंचमकालविर्षे भये। तिनिमें अंतके श्रुतकेवली श्रीभद्रबाहुस्वामीकू देवलोक गये पीछै कालदौपते केतेइक मुनि शिथिलाचारी भये । तिनिका संप्रदाय चल्या। तिनिमें केतेइक वर्ष पीछे एक देवर्षिगण नाम साधु भया। तिहि विचारी, जो, हमारा संप्रदाय तो बहुत वध्या, परंतु शिथिलाचारी कहावे हैं, सो यह युक्त नही। तथा आगामी हमतें भी हीनाचारी होयेंगे । सो ऐसा करिये; जो, इस शिथिलाचारकू कोई बुद्धिकल्पित न कहै । तब तिसके साधनेनिमित्त सूत्ररचना करी। चौरासी सूत्र रचे । तिनिमें श्रीवर्द्धमानस्वामी अर गौतमगणधरका प्रश्नोत्तरका प्रसंग ल्याय शिथिलाचार पोषणेके हेतु दृष्टांत युक्ति बणाय प्रवृत्ति करी। तिनि सूत्रके आचारांग आदि नाम धरे। तिनिमें केतेइक विपरीत कथन किये। केवली कवलाहार करै । स्त्रीकू मोक्ष होय । स्त्री तीर्थकर भये । परिग्रहसहितळू मोक्ष होय। साधु उप
मात्र आदि चौदह राखै । तथा रोग ग्लानि आदिकरि पीडित साधु होय तौ मद्यमांससहतका आहार करै । 16 तौ दोष नाही, इत्यादि लिख्या। तथा तिनिकी साधक कल्पितकथा बणाय लिखी। एक साधूकौं मोदकका भोजन करताही ||
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
व च
.
| आत्मनिंदा करी तब केवलज्ञान उपज्या । एक कन्याको उपाश्रयमें बुहारी देतेही केवलज्ञान उपज्या। एक साधु रोगी ।
गुरुको कांधे ले चल्या, आखडता चाल्या, गुरु लाठी कीदई, तब आत्मनिंदा करी ताकू केवलज्ञान उपज्या। तब गुरु वाकै श पगां पड्या। मरुदेवीकू हस्तीपरी चढेही केवलज्ञान उपज्या । इत्यादि विरुद्धकथा तथा श्रीवईमानस्वामी ब्राह्मणीके गर्भमैं | आये, तव इंद्र वहांतें काढि सिद्धारथ राजाकी राणीके गर्भमै थापे । तथा तिनिकू केवल उपजे पीछै गोसालाः नाम गरु
ड्याळू दीक्षा दीई, सो वाने तप बहुत कीया, वाकै ज्ञान वध्या, रिद्धि फुरि, तब भगवानसूं वाद कीया, तव वाद, हाय, सो भगवानसूं कपायकरि तेजोलेश्या चलाई। सो अगवानकै पेचसका रोग हुवा, तव भगवानकै खेद बहुत हुवा,
तव साधांने कही, एक राजाकी राणी विलावकै निमिति कूकडा कबूतर मारि भुलस्या है, सो वै हमारै ताई ल्यावो, तव । | यह रोग मिटि जासी । तब एक साध वह ल्याया, भगवान् खाया, तव रोग मिट्या। इत्यादि अनेक कल्पितकथा लिखी।
अर श्वेतवस्त्र, यात्रा, दंड आदि भेप धारि श्वेतांवर कहाये । पीछै तिनिकी संप्रदायमैं केई समझवार भये । तिनिने विचार, ऐसे विरुद्धकथन तौ लोक प्रमाण करसी नहीं। तव तिनिके साधने प्रमाणनयकी युक्ति वणाय नयविवक्षा खडी करि जैसे तैसे साधी। तथापि कहां ताई साधै। तव कोई संप्रदायी तिनि लूत्रनिमें अत्यंत विरुद्ध देखे तिनिहूतौ अप्रमाण ठहराय गोपि किये, कमि राखे । तिनिमें भी केईकने पैंतालीस राखे । केईकनै वत्तीस राखे । ऐसे परस्पर विरोध वध्या। तब अनेक गच्छ भये, सो अवतांई प्रसिद्ध हैं। इनिकै आचारविचारका कछु ठिकाणा नाही । इनहीमै ढुंडिये भये हैं । ते निपट ही निंद्य आचरण धाया है। सो कालदोप है । कळू अचिरज नही, जैनमतकी गौणता इस कालमें होणी है ! ताके निमित्त ऐसही वणे ॥
बहुरि भद्रवाहुस्वामीपीछे दिगंवरसंप्रदायमै केतेक वर्ष तौ अंगनिके पाठी रहै । पीछे अंगज्ञानकी व्युच्छित्ति भई, अरु आचार यथावत् रहवोही कीया। पीछे दिगंवरनिका आचार कठिन, सो कालदोपते यथावत् आचारी विरले रह गये। तथापि संप्रदायमैं अन्यथा प्ररूपणा तौ न भई। तहां श्रीवर्द्धमानस्वामीको निर्वाण गये पीछे छहसे तियासी वर्प पीछे दूसरे भद्रवाहु नाम आचार्य भये। तिनिके पीछे केतेइक वर्प पीछे दिगवरनिकै गुरुनिके नामधारक च्यार शाखा भई । नंदी, सेन, देव, सिंह ऐसे। इनिमें नंदिसंप्रदायमैं श्रीकुंदकुंद मुनि तथा श्रीउमास्वामी मुनि तथा नेमिचंद्र, पूज्यपाद, विद्यानंदी, वसुनंदी आदि बडे बडे आचार्य भये। तिनि विचारी; जो शिथिलाचारी श्वेतांबरनिका संप्रदाय तो बहुत वध्या,
सो तौ कालदोप है। परंतु यथार्थ मोक्षमार्गकी प्ररूपणा चलि जाय ऐसे ग्रंथ रचिये तो केई निकटभव्य होय ते | यथार्थ समझि श्रद्धा करै। यथाशक्ति चारित्र ग्रहण करै, तो यह बडा उपकार है। ऐसे विचारि केईक मोक्षमार्गकी प्ररूप
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
390.00000*
सर्वार्थ
पान
bणाके ग्रंथ रचे । तत्त्वार्थसूत्र, पंचास्तिकाय, प्रवचनसार, समयसार, मूलाचार, गोमटसार, त्रिलोकसार, लब्धिसार, क्षपणा ।
सार, आदिक तथा तिनिका अर्थ अविच्छेद होनेके अर्थि तिनिकी टीका करी। बहुरि दूसरा सेनसंप्रदायमैं भूतबली, पुप्पः । दंत, वृपभलेन, सिद्धसेन, समंतभद्र, जिनसेन, गुणभद्र आदि बडे बडे आचार्य भये। तिनि पखंडसूत्र, धवल, जयधवल, महाधवल तथा प्राकृत आदिपुराण आदि ग्रंथ रचे। तथा सिद्धसेन, समंतभद्र आदि स्याद्वादविद्याके अधिकारी भये।
वचतत्त्वार्थसूत्रनिकी महाभाष्य रची। और ग्रंथ बडे बडे रचे । जिनसेन. आदिपुराण संस्कृत रच्या। गुणभद्रनै उत्तरपुराण
पुणनिका टी का संस्कृत रच्या। बहुरि इसही संप्रदायमै काष्ठासंघ प्रवा। बहुरि देवसंप्रदायमें अकलंकदेव भये । ते स्याद्वादविद्याके आधिअ. 10 कारी भये। तिनिने प्रमाणप्रकरण रचे । और भी केई भये, तिनिने बडे बडे ग्रंथ रचे । सोमदेवनें यशस्तिलक काव्य
कीया। बहुरि सिंहसंप्रदायमैं वादीभसिंह आदि मुनि भये। तिनि. बडे बडे ग्रंथ बणाये। ऐसे च्यारोंही संप्रदायमै यथार्थ प्ररूपणा तथा आचार घल्या आया। बहुरि अब इस निकृष्टकालमैं दिगंबरनिका संप्रदायमै यथावत् आचारका तौ अभावही है। जो कहीं है तो दूर क्षेत्रमें होगा। बहुरि मोक्षमार्गकी प्ररूपणा तौ ग्रंथनिके माहात्म्यते वतॆ है। तहां मेरै ऐसा विचार भया; जो श्रीउमास्वामिकृत दशाध्यायीरूप तत्त्वार्थशास्त्र है, ताकी संस्कृतटीका तो गंधहस्तिमहाभाष्य है। अर लघुटीका सर्वार्थसिद्धि, तत्त्वार्थवार्तिक-ताकू राजवार्तिक भी कहै है -तथा श्लोकवार्तिक है। ते तो पंडितनिके समझनें पढने लायक है। मंदबुद्धिनिका प्रवेश नाही। तातें याकी संक्षेपार्थरूप देशभापामय वचनिका करिये तो मंदिबुद्धि हू वांचि समझै । तत्त्वार्थकी श्रद्धा करै तौ बडा उपकार है। यह जानि वचनिकाका प्रारंभ कीया है। तहां मुख्य तौ सर्वार्थसिद्धि नाम संस्कृत टीकाका आश्रय है। बहुरि जहां जहां विशेष लिख्या है सो तत्त्वार्थवार्तिक श्लोकवार्तिकका आश्रय जानना। यावि कहीं भूलि चूक होय तो विशेषज्ञानी सोधियो ॥ ___ तहां प्रथम ही सर्वार्थसिद्धिटीकाकार मंगल अर्थि आप्तका असाधारणविशेपणरूप श्लोक रच्या है, सो लिखिये हैं ॥
मोक्षमार्गस्य नेतारं । भेत्तारं कर्मभूभृताम् ॥ ज्ञातारं विश्वतत्त्वानां । वन्दे तद्गुणलब्धये ॥ १॥
याका अर्थ-मोक्षमार्गके प्रवर्तावनहारे, कर्मरूप पर्वतके भेदनहारे, समस्ततत्त्वनिके जानानहारेको मेरै तिनि गुणनकी प्राप्तीके अर्थि में वंदौ हौं।
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
*OOOOPODS
वचनि का
पान
हा भावार्थ- इस शास्त्रविपैं मोक्षमार्गका उपदेश है। सो जो घातिकर्मका नाशकरि सर्वज्ञ वीतराग भया होय, सोही |
मोक्षमार्गका प्रवर्तावनहारा आप्त है। तिसहीकू नमस्कार किया है। जाते सर्वज्ञवीतरागका प्रवर्ताया ही मोक्षमार्ग प्रमाणसिद्ध होय । काहेत ? जाते जो सर्वज्ञ न होय तो अज्ञानतें अयथार्थ भी कहै। तथा रागद्वेपसहित होय तौ क्रोध, मान, माया,
लोभ आदि कपायतें अन्यथा कहै । सो प्रमाण नांहीं। तातें सर्वकौं जाणै, काहूर्ते रागद्वेप न होय, ताहीके वचन प्रमाण सर्वार्थ
होय । वैही वस्तूका स्वरूप यथार्थ प्ररूपै। याहीते ऐसे विशेपणयुक्तकों नमस्कार कीया। सो ऐसे तीर्थकर तथा सामान्यसिद्धि टी का
केवली अरहंत भगवान् हैं। इनहीकू परमगुरु कहिये । बहुरि जिनिके एकदेश घातिकर्मका नाश एकदेशपणे परोक्ष समस्ततत्त्वनिका संक्षेपज्ञान है, तथा तिस संबंधी रागद्वेप भी जिनकै नाही है ते अपरगुरु जानने। ते गणधरादि सूत्रकारपर्यंत आचार्य जानने । बहुरि जे सर्वथा एकांततत्त्वका प्ररूपण करै हैं ते गुरु नांही हैं तिनिके वचन प्रमाणविरुद्ध हैं, ते अपने तथा परके घातक हैं, तिनिकों नमस्कार भी युक्त नाही ॥
अथवा इहां ऐसा आशय जानना । जो सर्वज्ञ वीतराग आप्त होय सो ही शास्त्रकी उत्पत्ति तथा शास्त्रका यथार्थज्ञान होनेको कारण है। तातै शास्त्रकी आदिवि निर्विघ्नपणे शास्त्रकी समाप्तीकै अथीं ऐसेही विशेपणयुक्तकों नमस्कार करना योग्य है ॥ इहां कोई कहै, आप्तके नमस्कारतें पापका नाश होय है तातें विघ्नका उपशम होय तव शास्त्रकी समाप्ति निर्विघ्नपणे होय है। तातें ताकुं नमस्कार योग्य है ॥ ताकू कहिये; पापका नाश तौ पात्रदानादिकतें भी होय है सो आप्तका नमस्कारका नियम कहां रह्या ? कोई कहै ; परममंगल आप्तका नमस्कार ही है। सो यहभी न कहनां। धर्मके अंग हैं ते सर्वही मंगल हैं। कोई कहै : नास्तिकताका परिहार तो आप्तडूं नमस्कार कीयें होय है, याहीतें श्रद्धानी पुरुप शास्त्रको आदरे है। ताकू कहिये, नास्तिकताका परिहार तो मोक्षमार्गके समर्थन करनेतेही होय है। आप्तके नमस्कारका | नियम कैसे रहै ? कोई कहै; शिष्टाचार पालनेकौं आप्तडूं नमस्कार करनांही। तहांभी एही उत्तर । तातें यहूही युक्त है, शास्त्रकी उत्पत्ति तथा ताका ज्ञान होनेंकू आप्त ही कारण है ताही हेतूतें आप्तकुं नमस्कार युक्त है, ऐसा आशय जानना॥ इहां कोई कहै; वक्ताका सम्यग्ज्ञानही शास्त्रकी उत्पत्ति तथा ज्ञान होनेफू कारण है, आप्तका ही नियम कैसे कहो हो ? तहां ऐसा उत्तर, जो वक्ताका सम्यग्ज्ञान भी गुरूपदेशके आधीन है। गणधरदेवनकै भी सर्वज्ञके वचनके अनुसार सम्यग्ज्ञान है। तातें आप्तहीका नियम है ॥ वहुरि इहां कोई पूछै; तुम तत्त्वार्थशास्त्रकी वचनिका करौ हो, सो याकू तत्त्वार्थशास्त्र ऐसा नाम कैसे आया ? ताका उत्तर, शास्त्रका लक्षण यामें पाइए है। कैसे ? सोही कहिये है। अक्षरनिके समुदायकू तौ पद कहिये। बहुरि पदनिके समुदायकू सूत्र कहिये ताकू वाक्य भी कहिये, योग भी कहिये, लक्षण भी कहिये । बहुरि सूत्रके
*D0004
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
व च
मिति
नि का
३ समुहळू प्रकरण कहिये । वहुरि प्रकरणके समुदायकू आह्निक कहिये । बहुरि आह्निकके समूहळू अध्याय कहिये । अध्यायके
समूहकू शास्त्र कहिये। ऐसा शास्त्रका लक्षण यामै पाइए है ताते शास्त्र कहिये बहुरि यामै निर्वाध तत्त्वार्थका प्ररूपण है ताते तत्त्वार्थशास्त्र कहिये । बहुरि शास्त्राभासमें ऐसा लक्षण होय तौ तहां तत्त्वार्थका प्ररूपण नांही तातें ते शास्त्र नाही ॥ इहां कोई पूछे याउपरांति और शास्त्र शास्त्रसंज्ञा कैसी आवैगी ? ताका उत्तर; जो और शास्त्र तत्त्वार्थक प्ररूपणके हैं ते सर्व ही याके एकदेश हैं। वहुरि द्वादशांग है सो महाशास्त्र है। यासारिखे अनेक शास्त्र तामैं गर्भित है । ऐसें यहु तत्त्वार्थ शास्त्र सर्वज्ञवीतराग मोक्षमार्गका प्रवर्तक पुरुपत सिद्ध होते प्रवा है। तातें पुरुषकृत कहिये। ऐसा पुरुप वंदनायोग्य है॥ ___ इहां मीमांसकमतका आश्रय ले अन्यवादी कहै, जो शब्द सर्वथानित्य कूटस्थ सर्वदेशमैं व्यापक एक है सो तामैं ३ वर्ण पद वाक्य सर्व शाश्वते वसे हैं। पुरुप वक्ता है सो ताकी व्यक्तीळू प्रगट करै है। ताते वेद अनादिनिधन अपौरुपेय
आगम है। पुरुपकृत नांही। ताका समाधान । शब्द है सो तौ पुद्गलद्रव्यका पर्याय है। श्रांत्र इंद्रियकरि ग्रह्याजाय है, जड है या स्वयमेव वर्णपदवाक्यरूप होना संभवै, नाही पुरुषके अनादि कर्मके संयोगते पुद्गलमयशरीरका संबंध है तथा अंगोपांग नामा नामकर्मके उदयतें हृदय, कंठ, मूर्ख, जिव्हा, दंत, नासिका, ओष्ठ, तालु, आदि अक्षरनिके उच्चार करने योग्य स्थान वणे हैं। तिनमै पुरुपकी इच्छा वा विनां इच्छा अक्षरात्मक वचन प्रवतॆ है। ऐसे शब्द सर्वथानित्य कहनां प्रमाणविरुद्ध है। पुद्गलद्रव्य द्रव्यअपेक्षा तो नित्य है। बहुरि पर्यायअपेक्षा अनित्य है। सो शब्द पुरुपके निमित्ततें वर्णात्मक होय परिणमै है। श्रोत्र इंद्रियगोचर होय है। सर्वथानित्य तौ प्रमाणगोचर नाही । तातै पौरुषेय ही आगम प्रमाणसिद्ध है। याका संवाद श्लोकवार्तिकमें है तहांतें समझना। बहुरि मीमांसक कहै हैं; जो हमारै आम्नाय अकृत्रिम है तथापि जैमिनीय आदि आप्तके कहै सूत्र प्रमाणभूत हैं। ताते तुमारे सर्वज्ञ वीतरागके प्ररूपे सूत्र कहौ हौ सो यह प्रमाणसिद्ध नांही। ताका समाधान-सूत्रका व्याख्याता सर्वज्ञ वीतराग न होय तो वाके वचन प्रमाण नांही। अकृत्रिम आम्नाय पुरुपविनांही आपआपने अर्थकों कहै नांही ताते यथोक्त पुरुष आम्नायका कहनहारा चाहिये। तुम भी प्रमाणका विशेपण ऐसा ही करो हौ, जो प्रमाण निर्दोपकारणते उपजै है। तातें काहेको अपौरुपेयपणां निष्कारण पोपणां ॥ बहुरि इहां मीमांसक
कहै, जो तुमनें आप्तका विशेषण सर्वज्ञ कह्या सो सर्वज्ञका जनावनहारा ज्ञापक प्रमाण नांही। इंद्रियनितें सर्वज्ञ दिखता 2 नांही। कोई ताका एकदेश चिह्न दिखता नाही। सर्वज्ञसमान कोई वस्तु नाही। किसी अर्थका संबंध नाही। वेदमें लिख्या नाही। ऐसे पांचू ही प्रमाणकै गोचर नाही, अभाव ही सिद्ध होय है। ताकू कहिये, जो, सर्वज्ञका ज्ञापक प्रमाण ।
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
पान
हा है। सूक्ष्म जे परमाणु तथा धर्मादिक, अंतरित जे रामरावणादिक, दूर जे मेरुपर्वतादिक इन पदार्थनिका उपदेश सत्यार्थ है | । सो इनका प्रत्यक्ष देखनहारा सर्वज्ञ है तिसपूर्वक है। ए इंद्रियगोचर नाही। इनका चिह्न भी प्रत्यक्ष नाही । बहुरि
असर्वज्ञका उपदेशपूर्वक नाही। साक्षात् देखै है ताके कहे सत्यार्थ है। जैसे नदी, द्वीप, देश, कोई साक्षात् देखै ताके सर्वार्थ कहै सत्यार्थ मानिये तैसेंही सर्वपदार्थ सर्वज्ञके कहे सत्यार्थ हैं ॥ कोई कहे धर्म अधर्मका भी निर्णय करना, सकल वस्तूका
व च| साक्षात् ज्ञाताताई कहा प्रयोजन है ? तारूं कहिये है। सर्वज्ञविना धर्म अधर्मका भी निर्णय होता नाही। धर्म अधर्मका
निका फल स्वर्ग, मोक्ष, नरक, संसार कहिये है सो धर्म अधर्मका फलकै अम धर्म अधर्मकै साक्षात्संबंध देग्या होय ताहीका अ.10
कह्या सत्यार्थ होय । सो सर्वका ज्ञाताविना यह संबंध दिखै नाही। बहुरि मीमांसकळू पूछिये, तुम सर्वज्ञका जनावनहारा ज्ञायक प्रमाणका निषेध करौ हो; सो सर्व प्राणीनि संबंधी करौ हौ कि तुमसंबंधी करौ हौ ? जो सर्व प्राणीनि संबंधी निपेष करौ हौ तौ सर्वक्षेत्रकालके प्राणी तुमने देखिलीये, तब तुम ही सर्वज्ञ भये । सर्वज्ञका अभाव काहेदूं कही। बहुरि तुमही संबंधी कही हो तो युक्त नांही। तुमएं पूछे है, समुद्रमै जल केते बडा है ? जो न बतावोगे तो सर्वज्ञका अभाव मति कही ॥
बहुरि साख्यमती तथा नैयायिकनती कहै, जो सर्वत्र तो मानना परंतु कर्मका नाशकार सर्वज्ञ होय है यह बणै | नाही। ईश्वर तो सर्वथा सदामुक्त है, सदाही सर्वज्ञ है। ता] कहिये, जो ऐसा सर्वज्ञ ईश्वर जो गरीररहित कहोगे तो मोक्षमार्गका उपदेशक न वणेगा, गरीरविना वचनकी प्रवृत्ति नाही। वहरि शरीरसहित कहोगे तो गरीर कर्मका ही कीया होहै। यासंबंधी सुखदुवादिक सर्व बाकै टहरेंगे । ताने घातिकर्मका नाशकरि सर्वज्ञ होय । ताकै अयाति कर्मका उदय
रहै। तेते शरीरसहित अवस्थान रहै। तान वचनकी प्रवृत्ति विना इच्छा होय । ताहीत मोक्षमार्गका उपदेश प्रवते यह । युक्त है। याका विशेष वर्णन आगे होयगा ॥ वहरि बौद्ध सर्वज तो मानै परंतु तत्त्वका स्वम्प सबंधा आणिक स्थापै। यति । ताकै तो मोक्षमागका उपदेशकी प्रवृत्ति संभव ही नाही ॥ वहरि नास्तिकवादीकै कही संभवे नाही ॥ इनि सर्वमतनिका संवाद श्लोकवानिकवि कीया है तहातै जाननां । इहां ग्रंथविस्तार वधिनाय तातं संक्षेप लिया है ॥ आगे सर्वार्थसिद्धि टीकाकार सूत्रका प्रारंभका संबंध कह है ॥
कोई भव्य, निकट है सिन्दि जाकै, ऐसा बुद्धिमान अपने हितका इच्छुक है - सो किसी मुनिनके रहनेयोग्य स्थानक उद्यान , परम रमणीक जहां सिंहव्याघ्राटिक कमर जीव नाही, भले जीवनिका रहनेका ठिकाणां, ताविर्षे मुनिनिकी सभावि का बैठे। विनाही बचन अपने शरीरहीकी शांतमुद्राकरि मानं मृतिक मोक्षमार्गको निरूपण करते, युक्ति तथा आगमविर्षे प्रवीण, 21
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
निका
15 परका हित कहनाही है एक कार्य जिनकै, भले भले वडे पुरुपनिकरि सेवने योग्य, जे निग्रंथआचार्यनिमें प्रधान, तिनिहि |
प्राप्त होयकरि विनयलहित पूछता हुवा - हे भगवन् या आत्माका हित कहां है ? आचार्य कहते भये आत्माका हित । मोक्ष है। तब फेरी शिष्य चूछी जो, मोक्षका कहां स्वरूप है ? अरु याकी प्राप्तिका उपाय कहां है ? तब आचार्य कहै
है जो यहू आत्मा जब समस्तकर्ममल कलंकरहित होय तब शरीरकरि भी रहित होय, तब छद्मस्थके चितवनमैं न आवै सर्वार्थ | सिद्धि
अरु स्वभावहीत भये ऐसे ज्ञानादि गुण जामैं पाइए, तथा निराबाध सुखस्वरूप, अविनश्वर, आत्माकीही इस संसार अवटीका स्थातें अन्य जो अवस्था सो मोक्ष है। सो यहु मोक्ष अत्यंत परोक्ष है। यातै छमस्थ जे अन्यवादी, आपकू तीर्थकर
10 पान अ. ग माने ते याके स्वरूप न पहूंचती जो वाणी ताकरि अन्यथा कल्पै है। प्रथम तो सांख्यमती कहै है - पुरुपका स्वरूप ७
चैतन्य है। सो स्वरूप ज्ञेयाकारके जाननै” पराङ्मुख है, ऐला मोक्ष कहै है। सो यह कहना छताही अणछतारूप है। जातै निराकार है सो जडवत् है, गधाके सींगवत् कल्पना है। बहुरि वैशेपिकमती कहै है - आत्मावि बुद्धि, इच्छा, द्वेप,
धर्म, अधर्म, सुख, दुःख, संस्कार, यत्न गुण है। तिनिका सर्वथा नाश होय है सो मोक्ष है। सो यह भी कल्पना झूटी है। । विशेषनिकरि शून्य तौ अवस्तु है। बहुरि बौद्धमती कहै है- जैसे दीपग बुझि जाय प्रकाशरहित होय जाय । तैसे
आत्मा भी ज्ञानादिप्रकाशरहित होय जाय तब निवार्ण कहिये । सो यह भी कहनां गधाके सींगसारिखा तिनिके वचनकरिही आवै है ॥ आदिशब्द वेदांती ऐसा कहै है जो जैसे घट फूटिजाय तब घटका आकाश प्रगट होय तैले देहका अभाव होय तब सर्व ही प्राणी परमब्रह्ममैं लय होय जाय है । ब्रह्मका रूप आनंदस्वरूप है। जहां अत्यंत सुख है, ज्ञानहीकरि ग्राह्य है, इंद्रियगोचर नाही सो मोक्षविर्षे पाइए है ऐसा कहै है। सो भी कहना यथार्थ नाही । जाते प्राणी तो जुदे जुदे अपने स्वरूपमैं तिष्ठै है। परब्रह्ममैं लीन होना कैसै संभवै ? इनकं आदि जे अनेक मत हैं ते अपनी अपनी बुद्धिते अनेक कल्पना करै हैं। सो मोक्षका स्वरूप यथार्थ सूत्रकार आगै कहसी सो जाननां ॥ बहुरि या मोक्षकी प्राप्तिके उपायप्रति भी अन्यवादी विसंवाद करै हैं। केईक कहै हैं चारित्रादिककी अपेक्षा नाही। केईक कहै हैं ज्ञानचारित्रविना श्रद्धानमात्रहीते मोक्ष हो है। केइक कहै हैं ज्ञानरहित चारित्रमात्रहीते मोक्ष होय है ऐसे कहै हैं। सो यहु कहनां अयुक्त है। जैसे रोगीकै रोगके दूरि होनेके कारन जे औषधका ज्ञान, श्रद्धान, आचरण, ते जुदे जुड़े रोगकू दूरि न करि सकै तैसें मोक्षकी प्राप्तिके उपायभूत जे ज्ञान, श्रद्धान, चारित्र, ते जुदे जुदे मोक्ष... न करि सके हैं। तीनोंकी
एकता है सोही मोक्ष प्राप्तिका उपाय है। सोही सूत्रकार जो श्रीउमास्वामी आचार्य सो सूत्र कहै है। यह सूत्र Tol उपयोगस्वरूप आत्माकी सिद्धि होते ताके सुननेकी ग्रहण करनेकी इच्छा होते प्रवर्ते है॥
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
चच
सद्धि
| इहां नास्तिकमती कहै है-जो पृथ्वी-अप-तेज - वायूका परिणामविशेप सो स्वरूप चेतनात्मक आत्मा है । सकल-11
लोकप्रसिद्ध यह मूर्ति है यातें जुदा कोई और आत्मा नांही। तातें कौनकै सर्वज्ञवीतरागपणां होय ? वा कौनकै मोक्ष
होय ? वा कौनकै मोक्षमार्गका कहनां वा प्रवर्तनां वा प्राप्तिकी इच्छा होय ? वहुरि ये सर्व ही नांही तव मोक्षमार्गका सूत्र सर्वार्थ
काहेहू व ? ताकू कहिये है, हे नास्तिक! स्वसंवेदनज्ञानतें आत्मा देखि, प्रत्यक्ष है कि नाही? जो आत्मा नांही है तो
| " मै हौ" यहु स्वसंवेदनज्ञान कौनकै है ? । बहुरि नास्तिक कहै यहू स्वसंवेदन भ्रमरूप है। ताकू कहिये, सदा वाधाकरि निका टोका रहित होय ताळू भ्रमरूप कैसे कहिये ? तथा भ्रम भी आत्माविना जडके होय नांही। बहुरि पृथ्वी आदि जडवि यहु
स्वसंवेदन संभवै नांही। जो या स्वसंवेदनके लोप मानिये तो काहकै अपने इष्टतत्त्व साधनकी व्यवस्था न ठहरै। तातें । पृथ्वी आदि स्वरूप जो देह तातै आत्मा चेतनस्वरूप भिन्न तत्त्व ही है ऐसा माननां । जात चेतनका उपादान कारण
चेतन ही होय । जडका उपादान कारण जड ही होय । ऐसे न मानिये तो पृथ्वी आदि तत्त्व भी तेरै न्यारे न ठहरै। सजातीय विजातीय तत्त्वकी व्यवस्था न ठहरै। एकतत्त्व ठहरै तो नास्तिक च्यारि तत्व कहै है ताकी प्रतिज्ञा बाधित होय । बहुरि नास्तिक कहै जो चैतन्य गर्भादिमरणपर्यत है, अनादि अनंत नांही। तात तत्त्व नाही। ताकू कहियै द्रव्यतै अनादि अनंतस्वरूप आत्मा है , पर्यायतें अनित्य भी है। सर्वथा अनित्य ही माननां वाधासहित है। द्रव्य अपेक्षा भी अनादि अनंत नित्य न मानिये तो तत्त्वकी व्यवस्थाही न ठहरै ॥
बहुरि बौद्धमती सर्ववस्तु सर्वथा अणिक माने है। ताकै बंधमोक्षादिक न संभवै । करै और ही, फल और ही भोगवै, तब बंधमोक्षादिका आश्रयी द्रव्य नित्य मान विनां सर्वव्यवस्थाका कहनां प्रलापमात्र है॥ बहरि साख्य पुरुपकों सदा शिव ९ कहै है, ताकै बंधमोक्षकी कथनी कहा ? प्रकृतिकै बंधमोक्ष है, तो प्रकृतिते जड है ताकै बंधमोक्ष कहना भी प्रलाप ही है। बहुरि नैयायिक वैगोपिक गुणकै गुणाकै सर्वथा भेद मानि अर समवाय संबंधसूं एकता मान है। सो गुण गुणी समवाय ये तीन पदार्थ भये। तहां जीव तो गुणी, अर ज्ञान गुण, सपवाय जीवकू ज्ञानी कीया। तब जीव तो जड ठहय। बंधमोक्ष जडकै कहना निरर्थक है ॥ बहुरि समवाय गुणगुणीकै एकता करी, तब समवाय भी तो जीवतै एक हुवा चाहिये | तो या एक कुंण करेगा। जो दूसरा समवाय मानिये तो अनवस्था आवै। ताते यह भी कहना सवाध है ॥ वहुरि
अद्वैतब्रह्म मानि बंधमोक्ष बतायै ती कैसे बने । वंध तो अविद्यासुं उपजै है ब्रह्मकै अविद्या लागै नांही। न्यारा तत्त्व मानिये तोतता आवै। अवस्तु मानिने ती अवस्तूकी कथनी कहा? ताते यह भी मानना सवाध है। तातै जनमत स्याद्वाद हैं। | वस्तुका स्वरूप अनंतधर्मात्मक कहै है। यामै सर्वज्ञ वक्ता तथा तथा गणधरादि यतीनिकी परंपराते यथार्थ कथनी है।
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
निका पान
तामैं बंध, मोक्ष, तथा बंध करनेवाला, छूटनेवाला आदि सर्व व्यवस्था संसवै है। जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म, आकाश, काल ये छह द्रव्य हैं। तिनिमें जीव तौ अनंतानंत हैं । पुद्गल तिनित भी अनंतानंत गुण हैं । धर्म अधर्म आकाश एक एक द्रव्य हैं। काल असंख्याते द्रव्य हैं। इनि सबनि एक एक द्रव्यके तीन कालसंबंधी अनंते अनंते पर्याय हैं। सो इनिकी
कथनी सद्रूप, असद्रूप, एकरूप, अनेकरूप, भेदरूप, अभेदरूप, नित्यरूप, अनित्यरूप, शुद्धरूप, अशुद्धरूप इत्यादि नयविवसर्वार्थ
क्षाः कथंचित् सर्व संभव हैं। बहुरि निमित्तनैमित्तिकभावतें पांच तत्त्वकी प्रवृत्ति होय आसव, संवर, निर्जरा, बंध, मोक्ष । __टी का आस्रवबंधके भेद पुण्यपाप हैं। ऐसे कथंचित् सर्व निधि जैसे वस्तु विद्यमान है तैसे ही ताकी कथनी है, कल्पित नाही। अ.१ ताते तत्त्वार्थसूत्रविर्षे वस्तुका कथन यथार्थ है। ताका प्रथमसूत्र ऐसा
॥ सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः ॥१॥ याका अर्थ- सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान सम्यक्चारित्र ऐ तीनूं है ते भेले भये एक मोक्षमार्ग है ॥ इहां सम्यक् ऐसा | पद अव्युत्पन्नपक्ष अपेक्षाती रूढ है। बहुरि व्युत्पन्नपक्ष अपेक्षा 'अंच्' धातु गति अर्थ तथा पूजन अर्थविर्षे प्रवर्ते है, II कर्ता अर्थवि4 'किप ' प्रत्यय है, तातै इहां प्रशंसा अर्थ ग्रहण कीया है। बहुरि यह सम्यकपदकी प्रत्येक समाप्ति करना ।
तीनां उपरि लगावना । तब ऐसें कहिये, सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान सम्यक्चरित्र इनि तीनांहीका स्वरूप लक्षणथकी वा प्रकार भेदथकी तौ सूत्रकार आगें कहसी। इस सूत्रमें नाममात कहे । बहुरि टीकाकार व्याख्यान करै हैं। पदार्थनिका यथार्थज्ञानके विपयविर्षे श्रद्धानका ग्रहणके आर्थि तौ दर्शनकै सम्यक् विशेपण है। बहुरि जिस जिस प्रकार जीवादिक पदार्थकी व्यवस्था है, तिस तिस प्रकार निश्चयकरि जानना, सो सम्यग्ज्ञान है । याकै सम्यक विशेपण विमोह संशय विपर्ययकी निवृत्तिकै अर्थि है। वहुरि संसारके कारण जे मिथ्यात्व, अविरति, प्रसाद, कपाय, योग इनितें भये आस्रव बंध तिनकी निवृत्ति प्रति उद्यमी जो सम्यग्ज्ञानी पुरुप, ताकै कर्मका जाते ग्रहण होय ऐसी जो क्रिया ताका निमित्त जो क्रिया, ताका त्याग, सो सम्यक्चारित्र है। तथा कर्मनिका 'आ' कहिये ईपत् 'दान' कहिये खंडन ताका निमित्त जो क्रिया ताका त्याग, आत्माके एकदेशकर्मक्षपणांका कारण परिणामविशेप ताका भी त्याग, तथा कर्मनिका समस्तपणे क्षयकारणपरिणाम
चौदह गुणस्थानके अंतसमयवर्ती सो सम्यक् निवृत्तिरूप चारित्र है, ऐसा भी अर्थ है ॥ याकै अज्ञानपूर्वक चारित्रकी | निवृत्तिकै अर्थि सम्यक् विशेपण है। जाते इनि तीननिकी निरुक्ति ऐसी है, 'पश्यति' कहिये जो श्रद्धान करै सो दर्शन र है, इहां तो कर्तृसाधन भया। तहां करनहारा आत्मा है सो ही दर्शन है । बहुरि · दृश्यते अनेन । कहिये श्रद्धिये ।
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
पान
। याकरी सो दर्शन, इहां करणसाधन भया । बहुरि · दृष्टिमात्रं ' कहिये श्रद्धाना सो दर्शन, इहां भावसाधन भया। दर्शन-11 क्रियाहीनं दर्शन कह्या । ऐसे ही जानाति ' कहिये जो जानै सो ज्ञान, इहां कर्तृसाधन भया । जाननेवाला आत्मा
हीकू ज्ञान कह्या । बहुरि ' ज्ञायते अनेन ज्ञानं ' जाकरि जानिये सो ज्ञान, इहां करणसाधन भया। बहुरि ' ज्ञाप्तिमात्रं
ही ज्ञानं ' जाननां सो ज्ञान, इहां भावसाधन भया। जाननरूप क्रिया ज्ञान कह्या । बहुरि 'चरति इति चारित्रं' इहां सर्वार्थ
व चआचरण कर सो चारित्र है, ऐसे कर्तृसाधन भया । जाते आत्मा ही चारित्र है। वहरि ‘चर्यते अनेन' इहां जाकार
निका टी का o आचरण करिये सो चारित्र है, ऐसे करणसाधन भया । बहुरि 'चरणमात्रं चारित्रं' इहां भावसाधन भया। ऐसे
आचरनेहीकू चारित्र कह्या ॥
इहां अन्यवादी सर्वथा एकांती तर्क करै-जो ऐसे कहते सो ही कर्ता, सोही करण आया। सो तो विरुद्ध है। विरुद्ध होय भाव एकळू होय नांही। ताकू कहिये, तेरै सर्वथा एकांत पक्ष है, जाते विरोध भासै है । स्याद्वादीनिकै परिणामपरिणामीकै भेदविवक्षाकरि विरोध नाही है। जैसे अग्नि अपने दाहपरिणामकरि इंधनळू दग्ध करै है तैसें इहां भी जाननां। ऐसे | कह्या-जो कर्ता करण क्रियारूप तीन भाव ते पर्यायपर्यायीकै एकपणां अनेकपणांप्रति अनेकांतकी विवक्षाकरि स्वतंत्रपरतंत्रकी विवक्षा एक भी वस्तुवि अनेक स्वतंत्र कर्ता परतंत्र करणादि भाववि विरोध नाही है। बहुरि इहां कोई पूछे ज्ञानका ग्रहण आदिवि चाहिये । जाते ज्ञानकरि पहलै जानिये, पीछै ताविपें श्रद्धान होय है। वहुरि व्याकरणका ऐसा न्याय है जो द्वंद्वसमासवि जाके अल्प अक्षर होय सो पहली कहनां । ताळू कहिये यह युक्त नांही। दर्शन ज्ञानकी एककाल उत्पत्ति हैं। जा समय दर्शनमोहका उपशम तथा क्षयोपशम तथा क्षयतै आत्माकै सम्यग्दर्शन भाव होय है, ताही समय मतिअज्ञान श्रुतअज्ञानको अभाव होय, मतिज्ञान श्रुतज्ञान होय है। जैसे सूर्यके बादला दूर होते प्रताप प्रकाश दोऊ एककाल प्रकट होय तैसें इहां भी जाननां । बहुरि व्याकरणका न्याय है, जो जाके अल्प अक्षर होय, तातें जो पूज्य प्रधान होय सो पहली आवै । सो ज्ञानकू सम्यग्दर्शन सम्यक्रूप करै है, तब सम्यग्ज्ञान नाम पावै हैं। तातें सम्यग्दर्शन पूज्य प्रधान है। तातें पहले सम्यग्दर्शन ही चाहिये । वहुरि सम्यग्ज्ञानपूर्वक चारित्र सम्यक् होय हैं। तातें चारित्रकै पहलै ज्ञान कहा ॥ बहुरि मोक्ष सर्वकर्मका अत्यंत अभाव होय तारूं कहिये। वहरि ताकी प्राप्तिका उपाय ताकू मार्ग कहिये। ऐसे मोक्षमार्गशब्दका अर्थ जाननां ॥ | इहां मार्गशब्दकै एकवचन कह्या, सो सम्यग्दर्शनादिक तीन हैं, तिनिकी एकता होय सो साक्षत् मोक्षमार्ग है ऐसे ३ जनावनेके अर्थि है। जुदे जुदे मोक्षमार्ग नाही। इहां साक्षात्पदतें ऐसा जनावै है, जो तीनुनिका एकदेश परंपरा मोक्षका
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
पर्वार्थ
18' कारण है। अर पूर्णता साक्षात् मोक्षका कारण है ॥ बहुरि यहु मोक्षमार्गका स्वरूप विशेषरूप असाधारण जाननां । हा
सामान्यपर्ने कालक्षेत्रादिक भी मोक्षप्रति कारण हैं। तातें सम्यग्दर्शनादिक ही मोक्षमार्ग है यह नियम जाननां । बहुरि ऐसा नियम न कहनां, जो ये मोक्षमार्ग ही है। ऐसे कहतें ए स्वर्गादि अभ्युदयके मार्ग न ठहरै। तातें पूर्वोक्त ही कहनां ॥ कोई कहै तप भी मोक्षका मार्ग है, यह भी क्यों न कह्या ? ताका उत्तर जो तप है सो चरित्र स्वरूप है । सो चारित्रमें
वचHe आयगया ॥ कोई कहै, सम्यग्दर्शनादि मोक्षके कारण हैं तो केवलज्ञान उपजै ताहीसमय मोक्ष हुवा चाहिये। ताकू कहिये, जो
नि का टी का अघातिकर्मके नाश करनेकी शक्ति आत्माकी सम्यग्दर्शनादिककी सहकारिणी है। तथा आयुःकर्मकी स्थिति अवशेष रहै
पान अ.. है तातें केवलीका अवस्थान रहै है। वह शक्ति सहकारिकारण मिलै तब मोक्ष होय है। बहुरि या सूत्रकी सामर्थ्यतें मिथ्यादर्शन मिथ्याज्ञान मिथ्याचारित्र संसारके कारण हैं ऐसा भी सिद्ध हो है॥ आगें आदिविर्षे कह्या जो सम्यग्दर्शन ताका लक्षणनिर्देशके आर्थ सूत्र कहे हैं।
॥ तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम् ॥ २॥ याका अर्थ- तत्त्वकार निश्चय किया जो अर्थ ताका जो श्रद्धान सो सम्यग्दर्शन है ॥ ' तत् । ऐसा शब्द सर्वनाम पद है तातें सामान्यवाचक है। याकै भाव अर्थवि त्वप्रत्यय होय है। तब तत्त्व ऐसा भया । याका यहु अर्थ, जो जा वस्तूका जैसा भाव तैसा ही ताका होना ताकू तत्त्व कहिये ॥ बहुरि “ अर्यते इति अर्थः " जो प्रमाणनयकार निश्चय कीजिये ताकू अर्थ कहिये । सो तत्त्व कहिये यथावस्थितस्वरूपकरि निश्चय निर्बाध होय सो तत्त्वार्थ ऐसे अनेकांतस्वरूप प्रमाणनयसिद्ध है, ताकू तत्त्वार्थ कहिये ॥ अथवा तत्त्व कहिये यथावस्थित वस्तु, सो ही अर्थ कहिये निश्चय कीजिये सो तत्त्वार्थ अभेदविवक्षाकार ऐसा भी अर्थ है। याका श्रद्धान कहिये प्रतीति रुचि ताकू तत्त्वार्थश्रद्धान कहिये। तत्त्वार्थ जीवादिक हैं ते आगै कहसी ॥ ___इहां प्रश्न- जो 'इशि' ऐसा धातु है सो देखनेके अर्थवि है । तातें श्रद्धान अर्थ कैसे होय ? ताका उत्तरधातुनिके अनेक अर्थ हैं। तातै दोष नांही। बहुरि कहै, जो प्रसिद्ध अर्थ तो देखना ही है, ताऊं क्यों छोडिये? ताळू
कहिये, इहां मोक्षमार्गका प्रकरण है, सो यामैं मोक्षका कारण आत्माका परिणाम है। सो ही लैणा युक्त है । देखना | अर्थ लीजिये तो देखणां तौ चक्षु आदि निमित्तकरि अभव्य आदि सर्व जीवनिकै है। सो सर्वहीकै मोक्षका कारणपणा की आवै । ताते वह अर्थ न लियां । इहां प्रश्न- जो अर्थश्रद्धान ऐसा ही क्यों न कह्या ? ताका उत्तर- जो ऐसें कहै
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका पान
। सर्व अर्थग्रहणका प्रसंग आवै। अर्थ नाम धनका भी है। तथा अर्थ नाम प्रयोजनका भी है । तथा सामान्यअर्थका
भी नाम है। तिनिका भी श्रद्धान सम्यग्दर्शन ठहरै। तातै तिनितें भिन्न दिखावनेके आर्थि अर्थका तत्त्व विशेपण कीया | है। बहुरि प्रश्न- जो तत्त्वश्रद्धान ऐसा ही क्यों न कह्या ? ताका उत्तर-ऐसें कहै अनर्थ जे सर्वथैकांतवादिनिकार
| कल्पित ताका प्रसंग आवै है। तथा भावमात्रका प्रसंग आवै है। केई वादी सत्ता तथा गुणत्व तथा कर्मत्व इनिकू ही सर्वार्थ सिद्धि
1: तत्त्व कहै हैं। अथवा तत्त्व एकपणांहीकं कहै हैं, ताका प्रसंग आवै । केई ऐसे कहै है- जो सवर्वस्तु एक पुरुप ही टी का 151 है। तातै तिनि सर्वनिः भिन्न अनेकांतात्मक वस्तका स्वरूप है, ऐसें जनावनेके अर्थि तत्त्वार्थका ग्रहण कीया है।
RI ऐसा तत्त्वार्थश्रद्दानस्वरूप सम्यग्दर्शन है, सो दोय प्रकार है। एक सरागसम्यक्त्व, एक वीतरागसम्यक्त्व । तहां प्रशम, संवेग, अनुकंपा, आस्तिक्य इनि च्यारि भावनिकार प्रगट होय; सो तो सरागसम्यग्दर्शन है। तहां अनंतानुबंधी कपायकी चौकडी संबंधी रागद्वेपादिकका तथा मिथ्यात्व सम्यमिथ्यात्वका जहां उदय नांही ताळू प्रशम कहिये। बहुरि पंचपरिवर्तनरूप जो संसार तातें भय उपजना ताकं संवेग कहिये । बहुरि उस स्थावर प्राणीनिवि दया होनां ताकू अनुकंपा कहिये । बहुरि जीवादि तत्त्वनिवि युक्ति आगमकार जैसाका तैसा अंगीकार करनां माननां ताडू आस्तिक्य कहिये । ए च्यारी चिह्न सम्यग्दर्शनकू जनावै हैं, ए सम्यग्दर्शनके कार्य है । तातें कार्यकरि कारणका अनुमान होय है । तहां अपने तो स्वसंवेदनते जाने जाय है । अर परके कायवचनके क्रियाविशेपतें जाने जाय है । सम्यर्शनविनां मिथ्यादृष्टीके ऐसे होय नांही । इहां कोई कहै, क्रोधका उपशम तौ मिथ्यादृष्टीकै भी कोईकै होय है, ताकै भी प्रगम आवै । तारूं कहिये-मिथ्याष्टिनिकै अनंतानुबंधी मानका उदय है। सर्वथा एकांततत्त्व मिथ्या है, तावि सत्यार्थका अभिमान है। बहुरि अनेकांतात्मकतत्त्ववि द्वेपका अवश्य सद्भाव है । बहुरि स्थावरजीवनिका घात निशंकपणे करै है । तातै प्रशम भी नाही, अर संवेग अनुकंपा भी नांही । कोई कहै- स्थावरजीवनिका घात तो अज्ञानतें सम्यग्दृष्टीकै भी होय है, तौ ताकै अनुकंपा कैसे कहिये ? ताका उत्तर- जो सम्यग्दृष्टीकै जीवतत्त्वका ज्ञान है, सो अज्ञानतें तौ वातवि4 प्रवृत्ति नाही । चारित्रमोहके उदयतें अविरतिप्रमादतै घात होय, तहां एह अपनां अपराध मानै । ऐसा तो नाही, जो ए जीव ही नाही तथा जीवनिके घाततें कहा बिगाड है ? । जो ऐसा मान, तो मिथ्यात्वका ही सद्भाव है॥
वहरि कह, जो वाकै अपने माने तत्त्ववि आस्तिक्य है। ताका उत्तर-मिथ्यादृष्टि तत्त्वको सर्वथा एकांत श्रद्ध है। । तहां आस्तिक्य है सो मिथ्यात्व अतिढ भया। जातें सर्वथा एकांत वस्तुका स्वरूप नाही। प्रत्यक्षादि प्रमाणकरि बाधित
है। तातै जे सर्वथा एकांत श्रद्धान करै हैं ते अहंतके मत वाद्य है, मिथ्यादृष्टी है, नास्तिक है। बहरि प्रश्र-जो सम्य
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच
सिद्धि
पान
अ.१
॥
३) ग्दर्शन के चिह्न प्रशमादिक कहे तिनिकों आपकै स्वसंवेदनगोचर कहे तिनितें सम्यक्त्वका अनुमान करना कह्या तौ तत्त्वार्थ- 11
श्रद्धानहीकू स्वसंवेदनगोचर क्यों न कह्या ? ताका उत्तर- जो तत्त्वार्थश्रद्धानरूप जो सम्यग्दर्शन है सो दर्शनमोहके उपशम क्षयोपशम क्षयतें जो आत्मस्वरूपका लाभ होय ताकू कहिये है । सो यहु छद्मस्थकै स्वसंवेदनगोचर नाही अर प्रशमादि स्वसंवेदनगोचर है । तातै इनितें सम्यग्दर्शनका अनुमान करनां । ए अभेदविवक्षातें सम्यग्दर्शन अभिन्न है। तथापि भेदविवक्षातै भिन्न है । जाते ए सम्यग्दर्शनके कार्य है तातें कार्यते कारणका अनुमान हो है । केई वादी सम्य
निका ग्ज्ञानहीकों सम्यग्दर्शन कहै हैं। तिनप्रति ज्ञानतें भेद जनावनेकै अर्थ सम्यग्दर्शनके कार्य जे प्रशमादिक ते जुदे कहिये।। तिनितें ताळू जुदा जानिये ॥
कोई कहै-प्रशमादिक मिथ्यादृष्टिसम्यग्दृष्टीकी कायादिकी क्रियाका व्यवहार समान दीखै तहां कैसे निर्णय होय ? । ताका उत्तर-जो आपकै जैसे दीखें तैसे पैलाका भी परीक्षाकरि निर्णय करनां । बहुरि वीतरागकै सम्यग्दर्शन अपने आत्माके विशुद्ध परिणामते ही गम्य है। तहां प्रशमादिकका अधिकार नाही । ऐसें तत्त्वार्थश्रद्धान दर्शनमोहरहित आत्माका परिणाम है सो सम्यग्दर्शन है। यात केई अन्यवादी इच्छादिक कर्मके परिणामकू सम्यग्दर्शन कहै हैं तिनिका निराकरण' भया। जात कर्मका परिणाम कर्मअभावरूप जो मोक्ष ताका कारण होय नाही.॥ आगै यह सम्यग्दर्शन जीवादि तत्त्वार्थगोचर है सो कैसे उपजै है ? ऐसा प्रश्र होतें, सूत्र कहै हैं
॥ तन्निसर्गादधिगमाद्वा ॥ ३ ॥ ___याका अर्थ- तत् काहिये सो सम्मग्दर्शन निसर्गते अर अधिमतै मउपजै है । निसर्ग स्वभावकू कहिये । अधिगम अर्थके | ज्ञानकू कहिये । इनि दोऊळू सम्यग्दर्शनकी उत्पत्तिरूप क्रियाके कारणकरि कहे । ऐसें सम्यग्दर्शन है सो निसर्ग वा अधिगम इन दोऊनितें उपजै है ऐसा जाननां । इहां प्रश्न- निसर्गज सम्यग्दर्शनवि अर्थका ज्ञान है कि नाही ? जो है यह भी अधि-गमज भया । बहुरि जो अर्थावबोध नांही है तो विनां जाने तत्वार्थवि श्रद्धान कैसे भया। ताका उत्तरदोनू ही सम्यग्दर्शनविर्षे अंतरंगकारण तौ दर्शनमोहका उपशम क्षयोपशम क्षय तीनूं ही समान हैं। ताके होते जो बाह्य ६) परोपदेशविनां होय ताकू तौ निसर्गज कहिये । बहुरि जो परोपदेशपूर्वक होय ताळू अधिगमज कहिये इनिमें यह भेद 1 है ॥ इहां सूत्रवि तत् ऐसा शब्दका ग्रहण, सो पहले सूत्रम सम्यग्दर्शन कह्या है, ताके ग्रहण अर्थ कह्या ३) कहै- लगता सूत्रविर्षे कह्या सो विना तत् शब्द ही ग्रहण होय है। ताकू कहिये, मोक्षमार्गका प्रकरण है। अर मोक्षमार्ग ..
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
अ. .
०००००००००००००००००००००
। प्रधान है, तातै विना तत् शब्द ताका ग्रहणका प्रसंग आवै है। ताते याके प्रसंग दूरि करनेकों तत् शब्द है। जातें l ज्ञानचारित्र ए दोय हेतु नांही वणै है । कैसे ? केवलज्ञान तौ श्रुतज्ञानपूर्वक है, ताते निसर्गपणां नांही संभवै । बहुरि श्रुतज्ञान परोपदेशपूर्वक ही है । स्वयंबुद्धकै श्रुतज्ञान हो है सो भी जन्मांतरके उपदेशपूर्वक है । ताते याकै भी निसर्गजपनां नांही । बहुरि मति अवधि मनःपर्ययज्ञान निसर्गज ही हैं । इनिकै अधिगमजपनां नाही । कोई कहे- ज्ञान
वचसामान्य तौ दोय हेतुतै उपजै ऐसा आया । ताका उत्तर- इहां सामान्य अपेक्षा नाही विशेपापेक्षा है। दर्शनके भेद
निका निकी अपेक्षा तीनूं प्रकारके के दोऊ हेतु संभवे हैं। तैसें ज्ञानके भेदनिमें जुदा जुदाकै दोऊ हेतु नाही । बहुरि चारित्र पान है सो अधिगमज ही है । जात श्रुतज्ञानपूर्वक है। तातै मोक्षमार्गका संबंध न लैनेर्ले इहां तत् शब्द कह्या है ॥ बहुरि प्रश्न- जो निसर्ग भी ज्ञानका नाम, अधिगम भी ज्ञानहीका नाम, उपदेश विना उपदेशका ही भेद है। ऐसे होते ज्ञानहीतें सम्यक्त्वका उपजना ठहया । तब ज्ञान कारण ठहया । अरु सिद्धांत ऐसा है, जो सम्यग्दर्शन सम्य
होय है। सो यह कैसे ? ताका उत्तर- सम्यग्दर्शनके उपजावने योग्य ज्ञान ज्ञानावरणीयके विशेपत वाद्य परोपदेशत पहलें होय है । तिसतै सम्यग्दर्शन उपजै है। पीछे सम्यग्दर्शन होय तव सम्यग्ज्ञान नाम पावै । तातें यहु । अपेक्षा जाननी । याकी उत्पत्तीका विशेप ऐता है- अंतरंग तौ दर्शनमोहका उपशम क्षयोपशम क्षय होय । वहुरि बाह्य द्रव्य क्षेत्र काल भावादि समस्त कारण मिलै तव उत्पत्ति होय ॥ इहां कोई पूछ दर्शनमोहका उपशमादिक कारण है, तो सर्व ही प्राणिनिकै सदां ही क्यों न होय ? ताका उत्तर-दर्शनमोहका उपशमादि करणहारा भी प्रतिपक्षी द्रव्य क्षेत्र काल भाव हैं। ते कौंन सो कहिये ? जिनेंद्रविबादिक तौ द्रव्य हैं। समवसरणादिक क्षेत्र हैं । अर्द्धपुद्गलपरिवर्तनादिक काल है । अधःप्रवृत्तिकरणादिक भाव है । इनिके होते दर्शनमोहादिकका उपशमादि हो है । सो इनिका निमित्त होनां भव्य जीवहीके है । अभव्यकै नाही होय है । यह वस्तुस्वभाव है । ऐसें निकटभव्यकै दर्शनमोहका उपशमादिक अंतरंग कारण होते वाह्य निसर्ग तथा अधिगम ज्ञान होते सम्यग्दर्शनकी उत्पत्ति होय है ॥ ___ आग तत्त्व कहा है ? ऐसा प्रश्न होते तत्त्वको कहै हैं -
जीवाजीवास्रववन्धसँवरनिर्जरामोक्षास्तत्त्वम् ॥ ४ ॥ याका अर्थ-- जीव, अजीव, आस्रव, बंध, संवर, निर्जरा, मोक्ष ये सात है ते तत्त्व हैं ॥ तहां चेतनालक्षण | तो जीव है । सो चेतना ज्ञानचेतना, कर्मचेतना कर्मफलचेतना ऐसे अनेकरूप है। यात उलटा चेतनारहित होय सो
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
सिद्धि
अजीव है। शुभअशुभ कर्मका आगमनका द्वाररूप आस्रव है। जीव अर कर्मके प्रदेश एकक्षेत्रावगाह संबंधरूप बंध है।। आस्रवका रुकनां सो संवर है । एकदेशकर्मका क्षय सो निर्जरा है। समस्तकर्मका वियोग (क्षय ) सो मोक्ष है इनिका विस्ताररूप व्याख्यान आगें होयगा । तिनिमैं सर्वफलका आत्मा आश्रय है, तातै सूत्रमैं आदिविर्षे जीव कह्या । ताके
उपकारी अजीव है, तातें ताकै लगता ही अजीव कह्या । जीव अजीव दोऊनिके संबंधते आस्रव है, तातै ताकै अनंतर सार्थ आस्रव कह्या । आस्रवपूर्वक बंध हो है, तातै ताकै लगता बंध कह्या संवर होतें बंधका अभाव हो है, तातै ताकै लगता
निका टी काही संवर कह्या । संदरपूर्वक निर्जरा होय है, तातै ताकै लगता निर्जरा कह्या । अंतकेविर्षे मोक्षकी प्राप्ति है, तात अंतमैं अ. 38| मोक्ष कह्या । ऐसें इनिका पाठका अनुक्रम है ॥
इहां कोई कहै- पुण्यपापका ग्रहण यामैं करणां योग्य था, अन्य आचार्यनि- नव पदार्थ कहे हैं । ताकू कहियेपुण्यपाप आस्त्रवबंधमें गर्भित हैं, ताक् तिनिका ग्रहण न किया । फेरि कहै, जो ऐसें है तो आस्रवादिक भी जीवअजीवविक् गर्भित हैं, दोय ही तत्त्व कहने थे। ताका समाधान- जो, इहां प्रयोजनविशेष है सोही कहिये है। इहां प्रकरण मोक्षका है, तातें मोक्ष तो अवश्य कह्या ही चाहिये । बहुरि मोक्ष हैं सो संसारपूर्वक है। संसारके प्रधान कारण आस्त्रब बंध हैं, सो कहनां ही । बहुरि मोक्षके प्रधानहेतु संवरनिर्जरा हैं, ते भी कहना ही । यातै प्रधानकारण कार्यके अपेक्षा इनिकू जुदे कहे । सामान्यमैं अंतर्भूत है तोऊ विशेषका कहना प्रयोजन आश्रय है। जैसे सेनाविर्षे क्षत्रिय भेले होय तब कह ' सर्व आये तथा फलाणे बडे सुभट हैं ते भी आये । ऐसे इहां भी जाननां ॥ बहुरि कोई तर्क करै, सूत्रवि तत्वशब्द तौ भाववाची एकवचन नपुंसकलिंग है । बहुरि जीवादिक द्रव्यवाचक बहुवचन पुरुषलिंग धऱ्या सो यहु कैसे ? ताका उत्तरजो, द्रव्य भाव तो अभेदरूप है, तातै दोष नाही । बहुरि लिंग संख्या तत्त्वशब्द भाववाची है, तहां एकवचन ही होय है, तथा नपुंसकलिंगी है, तातें अपनी लिंगसंख्याकौं छोडै नांही, तातें दोष नाही । ऐसे ही आदिसूत्रविष जाननां ॥
इहां विशेप कहिये हैं-- मोक्षमार्गके प्रकरणमें श्रद्धानके विषय सात ही तत्त्व हैं । अन्यवादी केई तत्त्व एक ही कहै हैं । केई प्रकृतिपुरुष दोय कही इनिके पचीस भेद कहै हैं । केई द्रव्यगुणादि सप्त पदार्थ कहै । केई पृथ्वी आदि पंच तत्त्व कहै हैं । केई प्रमाणप्रमेय आदि पोडश पदार्थ कहै हैं । तथा एकद्रव्य अनंतपर्यात्मक है । ऐसें अनंत द्रव्य हैं ॥ तहां आचार्य मध्यमप्रस्थान विचारी कहै हैं । संक्षेप कहै तौ विशेष ज्ञानी ही समझे । विस्तार कहै तो कहांताई कहै । तातें अवश्य श्रद्धानका विषय थे ते कहे । केई कहै हैं, एक जीव ही तत्त्वार्थ है; सो अयुक्त है । पर जीवकी सिद्धि वचन" कराई है। वचन है सो अजीव है । जो वचनकं भी जीव कहिये, तो याकै स्वसंवेदन
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
व
च
सर्वार्थ सिदि
HI
[b] चाहिए, सो नाही । बहुरि वह कहै, दूजा जीव होय तौ ताकै स्वसंवेदन कहिये एक ही परमात्मा है, सो अविद्याकरि ।
बहुत दीखै है । ताका उत्तर - जो जीव तो बहुत हैं, ताईं एक अविद्याकरि दीखै है । जो तू कहै 'मोसिवाय दूजा कोई नांही ' तौ दूजा भी कहै, मोसिवाय और कोई नांही । तौ एकै कहै सर्वशून्यता आवै है। जो कहै ' मोसिवाई। दूजा है कि नाही ? ऐसा संशय है । तो अद्वैतका भी निर्णय न होयगा । जो कहै, ' आगमते एक पुरुपकी सिद्धी है ' ताकू कहिये, हमारे आगमते नानापुरुपकी सिद्धि है । प्रत्यक्ष प्रमाणतें हमारा आगम तौ सिद्ध हो है । अर एक
नि का | पुरुष कहनहारा आगम प्रत्यक्षप्रमाणते मिले नाही । बहुरि जैसे वचन अजीव है, तैसें अजीव भी पृथ्वी आदि बहुत पान | हैं । बहुरि जीवकै कायादिककी क्रियारूप आस्रव है । बहुरि बंध है सो पुरुपका भी धर्म है । जाते जडका ही धर्म है। होय तौ पुरुप बंधका फल काहेळू पावै । बहुरि संवर निर्जरा मोक्ष है ते भी जीवके धर्म है । ऐसें पांचौंही तत्त्व जीव अजीव इनि दोऊनिके धर्म है ते श्रद्धानके ज्ञानके चारित्रके विपय हैं । अन्य सर्वविपय इनिमें अंतर्भूत हैं।
आगें कहै हैं, कि, याप्रकार कहे जे सम्यग्दर्शनादिक तथा जीवादिक तत्त्व तिनिका लोकव्यवहारवि व्यभिचार आवै। १ हैं। नाममात्रकूँ भी जीव कहै हैं । स्थापनामात्रकू भी जीव कहै हैं । द्रव्यकू भी जीव कहै है । भावकू भी जीव कहै है । तातै
तिनिका यथार्थस्वरूप समझें विना अन्यथापना आव है। ताके निराकरण अर्थ सूत्र कहै हैं
म
नामस्थापनाद्रव्यभावतस्तन्न्यासः ॥५॥ याका अर्थ-नाम, स्थापना, द्रव्य, भाव इनि च्यारिनिकार तिनि जीवादिकपदार्थनिका न्यास कहिये निक्षेप है।। जो वस्तुमें जो गुण न पाईए तावि लोकव्यवहारप्रवृत्तिके आर्थि अपने उपयोग” नाम करना, ताकू नाम कहिये। इहां गुणगत द्रव्य कर्म जाति ए सर्व भी ग्रहण करणा। तहां जातिद्वार नाम तो जैसे गऊ अश्व घट हैं। गुणद्वार जैसे काहूकू धवलगुणकै द्वार धवल कहिये। कर्मद्वार जैसें चलतेक चलता कहिये । द्रव्यद्वार जैसे कुंडल द्रव्य पहरै होय, ताकू कुंडली कहिये, तथा दंड लिये होय ता· दंडी कहिये । इनिविना वक्ता इच्छातै वस्तुका नाम धरै, ताईं नामनिक्षेप कहिये। जैसे पुरुपका हाथी- सिंह नाम धन्या तहां हाथीके तथा सिंहके द्रव्य गुण क्रिया जाति कछु भी न पाइये, तहां वक्ताकी इच्छा ही प्रधान है। इहां कोई पूछै- नामका व्यवहार अनादिरूढ है, जैसे जाति ऐसा जातीका नाम, गुण ऐसा गुणका नाम, कर्म ऐसा कर्मका नाम इत्यादि ए नाम कैसै है ? ताका उत्तर-जो, अनादिहीते वक्ता हैं, अनादिहीत ये नाम हैं। प्रधानगुणपणांका विशेप हैं, तहां वक्ता वस्तुके गुण आदि प्रधानकार किसीका नाम कहै, तहां तौ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
टीका
अ..
जुदा ताकू तद्व्यतिरिक्त कहिये । ताका भी कर्मनोकर्मकरि भेद दोय । तहां जिस वस्तूका निक्षेप करिये ताका व्याख्या- 15 नका शास्त्रका जाननेवाले पुरुपका शरीर वर्तमानकू भी वाका निक्षेप कहिये; बहुरि आगामी जेते काल रहेगा ताकू भी कहिये, बहुरि जीवपर्याय छोडे पीछे मृतकशरीर है ताकू भी कहिये । जाते लोकमें ऐसा व्यवहार है जो मृतकशरीरकू भी कहै जो यह फलाणां पुरुप है । बहुरि जा वस्तूका निक्षेप करिये ताहीकू अगली पर्यायकी अपेक्षा लेय पहले ही
वचकहिये जो यह फलाणा वस्तु है ताकू भाविनोआगमद्रव्यनिक्षेप कहिये । बहार जाका निक्षेप करिये ताका कारण ज्ञाना- निका वरणादि द्रव्यकर्म• ताका तयतिरिक्त कर्मद्रव्यनिक्षेप कहिये । बहुरि आहारादि पुद्गलके स्कंध जे शरीरादिरूप परिणवनेकू पान बाह्यकारण तिनिकू तयतिरिक्त नोकर्मद्रव्यानेक्षेप कहिये ॥
बहुरि वर्तमान जिस पर्यायकरि रहित जो द्रव्य होय तारूं भावनिक्षेप कहिये । ताके दोय भेद; एक आगमभाव, एक नोआगमभाव । तहां जा वस्तूका निक्षेप करिये ताका कथनका शास्त्रका जाननेवाला पुरुषका जिस काल वा शास्त्रवि उपयोग होय तिस काल वा वस्तूका आगमभावनिक्षेप वा पुरुषकों कहिये ॥ बहुरि जो वस्तु जिस पर्यायवि वर्तमानकालमैं है ताकू नोआगमभावनिक्षेप कहिये । इहां उदाहरण कहिये हैं। जैसे जीव ऐसा शब्दका अर्थ स्थापिये तहां जीवनगुणादिककी अपेक्षा विना अजीवका किसीका नाम जीव ऐसा कहिये ताकू जीवका नामनिक्षेप कहिये । तथा जीवके विशेपपर्यायकरि लगाईये तब मनुष्यादि जीवनिक्षेप कहिये । बहुरि काष्ठचित्रामादिक मूर्तिविर्षे जीव ऐसा तथा मनुष्यादिजीव
मा सो स्थापनाजीव है । बहुरि द्रव्यजीव दोय प्रकार । तहां जीवके कथनका शास्त्र जाननेवाला पुरुष । तिस शास्त्रवि उपयोगरहित होय ताकू आगमद्रव्यजीवनिक्षेप कहिये ॥ ___ बहुरि नोआगमद्रव्यजीव तीन प्रकार । तहां जीवके कथनके शास्त्रकू जाननेवाला पुरुषका शरीर भूत, भविष्य, वर्तमान तीन प्रकारकू नोआगमद्रव्यका पहला भेद ज्ञायकशरीर नोआगमद्रव्यजीव कहिये । तथा मनुष्यजीवादिकका भी ऐसै ही जाननां । बहुरि सामान्यजीव नोआगमभाविद्रव्य तो है ही नाही । जाते जीवनभावकरि सदा विद्यमान है। बहुरि । विशेप अपेक्षा मनुष्यादि भाविनोआगमद्रव्यजीवकरि लगाईये । तहां कोई जीव मनुष्यपर्यायवि देव आयुकर्म बांध्या, तहां 6] अवश्य देव होयगा । तहां मनुष्यपर्यायविर्षे ही देव कहनां ताळू भाविनोआगमदेवजीव कहिये । बहुरि तयतिरिक्तके भेद |
दोय । तहां सामान्यजीवअपेक्षा तो किसी कर्मकै उदयते जीव होतां नाही । बहुरि विशेषजीवअपेक्षा मनुष्यनामा | नामकर्मके द्रव्यकू मनुष्यनाम तयतिरिक्त नोआगमद्रव्यमनुष्यजीव कहिये सो तयतिरिक्तका भेद है । बहुरि मनुष्य आहारा
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
निका
अ
दिक करै है तिनितें शरीरवृद्धि होय है यहु नोकर्म है । तात आहारादिकरूं तद्यतिरिक्तका दूसरा भेद । नोकर्मद्रव्यजीव कहिये ॥ श बहार भावजीव भी दोय प्रकार है। तहां जीवके कथनका शास्त्रका जाननेवाला पुरुप जिस काल उस शास्त्रवि उपयोगसहित होय तारूं आगमभावजीव कहिये । विशेषापेक्षाकरि मनुष्यजीवका कथनका शास्त्रका जाननेवाला तिसविर्षे
वचसिद्धि
२ उपयोगसहित होय तव मनुष्यआगमभावजीव निक्षेप कहनां । बहुरि जीवपर्यायकरि सदाविद्यमान है सो नोआगमभावजीव टी का है। विशेषापेक्षाकरि मनुष्यजीवपर्याय विद्यमान होय तब मनुष्यनोआगमभावजीव है । ऐसे ही अन्य जीवादिपदार्थनिकै पान
निक्षेपविधि लगावणां । इहां प्रयोजन ऐसा जो लोकव्यवहारमैं कोई नामका भाव समझिजाय तथा स्थापनाकू भावादिक
जानै तौ ताकै यथार्थ समझावनै निमिति यह निक्षेपविधि है । ऐसा जाननां ॥ बहुरि सूत्रवि तत् शब्द है सो सम्यग्दर्शनादिक तथा जीवादिपदार्थ सर्वहीके ग्रहणके अर्थि है । सर्वहीपरि निक्षेप लगावणे । द्रव्यार्थिकनयतें तौ नाम स्थापना द्रव्य ए तीन निक्षेप हैं । बहुरि पर्यायार्थिकनयकरि भावनिक्षेप है ॥
आगै नामादिनिक्षेपविधिकरि थापे जे आकाररूप सम्यग्दर्शनादिक तथा जीवादिकपदार्य तिनिका यथार्थ अधिगम २ काहेतें होय है? ऐसा प्रश्न होते सूत्र कहै हैं
॥ प्रमाणनयैरधिगमः ॥ ६ ॥ याका अर्थ- प्रमाण नय इनिकरि जीवादिक पदार्थनिका अधिगम हो है ॥ नाम आदि निक्षेपविधिकार अंगीकार ? करे जे जीवादिक तिनिका यथार्थस्वरूपका ज्ञान प्रत्यक्ष परोक्ष प्रमाणकार तथा द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक नयनिकरि होय है। तहां प्रमाणनयनिका लक्षण तथा भेद तो आगै कहसी । तहां प्रमाण दोय प्रकार है । एक स्वार्थ एक परार्थ। तहां स्वार्थ तौ ज्ञानस्वरूप कहिये । बहुरि परार्थ वचनरूप कहिये । तामै च्यारि ज्ञान तो स्वार्थरूप हैं । बहुरि श्रुतप्रमाण || ज्ञानरूप भी है वचनरूप भी है । तातै स्वार्थपरार्थ दोऊ प्रकार है। वहरि श्रुतप्रमाणके भेद विकल्प हैं ते नय हैं। इहां कोई पूछै नयशब्दके अक्षर थोडे हैं तातै द्वंद्वसमासमैं पूर्वनिपात चाहिये । ताका उत्तर- प्रमाण प्रधान है, पूज्य है।
सर्व नय हैं ते प्रमाणके अंग हैं। जाते ऐसे कया है वस्तुको प्रमाणते ग्रहण कार बहुरि सत्त्व, असत्त्व, नित्य, अनित्य ॥ इत्यादि परिणामके विशेपते अर्थका अवधारण करना सो नय है । वहरि प्रमाण सकल धर्म अर धर्मीक विपय करै ।
है । सोही कह्या है सकलादेश तौ प्रमाणाधीन है । बहार विकलादेश नयाधीन है । तातें प्रमाणहीका पूर्वनिपात युक्त
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
तथा संसर्गका भी प्रतिसंसर्ग गुणपर्यायनितें भेद ही है, एक ही होय तौं अन्यका संसर्ग न ठहरै, तात संसर्गकरि भी । भेदवृत्ति है । तथा शब्द भी सर्वगुणपर्यायनिका जुदा जुदा वाचक है । एक मनुष्यपणां ऐसा ही वचन होय तौ सर्वकै एकशब्दवाच्यपणाकी प्राप्ति आवै । ऐसें मनुष्यपणांनै आदि देकरि सर्व ही गुणपर्यायनिकै एक मनुष्यनाम वस्तुविर्षे अभेदवृत्तीका असंभव होते भिन्नभिन्न स्वरूपनिकै भेदवृत्ति भेदका उपचार कारये । ऐसें इनि दोऊ भेदवृत्ति भेदोपचार,
वचसिद्धि अभेदवृत्ति अभेदोपचारतें एकशब्दकरि एक मनुष्यादि वस्तु अनेकधर्मात्मपणांकू स्यात्कार है सो प्रगट करनेवाला है ॥
निका सो याके सप्तभंग हैं सो कैसे उपजै हैं ? ताका उदाहरण कहिये हैं। जैसे एक घटनामा वस्तु है सो कथंचित् । पान। अ. ११ घट है; कथंचित् अघट है. कथंचित् घट अघट है, कथंचित् अवक्तव्य है, कथंचित् घट अवक्तव्य है, कथंचित् अघट
अवक्तव्य है । ऐसे विधिनिषेधकी मुख्य गौणविवक्षाकार निरूपण करनां । तहां याकी अपेक्षा प्रगट करिये है । तहां अपने स्वरूपकार कथंचित् घट है। परके स्वरूपकार कथंचित् अघट है। तहां घटका ज्ञान तथा घटका अभिधान कहिये संज्ञाकी प्रवृत्तिका कारण जो घटाकार चिह्न, सो तौ घटका स्वात्मा कहिये स्वरूप है। बहुरि जहां घटका ज्ञान तथा घटका नामकी प्रवृत्तीकू कारण नाही ऐसा पटादिक, सो परात्मा कहिये परका स्वरूप है। सो अपने स्वरूपका ग्रहण परस्वरूपका त्यागकी व्यवस्थारूप ही वस्तूका वस्तुपनां है। जो आपवि परते जुदा रहनेका परिणाम न होय तौ सर्व पर घटस्वरूप होय जाय । अथवा परतें जुदा होते भी अपने स्वरूपका ग्रहणका परिणाम न होय तो गदहाके सींगवत् अवस्तु होय। ऐसे ये विधिनिषेधरूप दोय भंग भये, ताके सात कहि लेने ॥१॥
बहुरि नाम स्थापना द्रव्य भावनिविर्षे जाकी विवक्षा कारये, सो तौ घटका स्वात्मा है। जाकी विवक्षा न करिये | सो परात्मा है । तहां विवक्षितस्वरूपकार घट है। अविवक्षित स्वरूपकार अघट है। जो अन्यस्वरूप भी घट होय विवक्षितस्वरूपकार नहीं होय तौ नामादिकका व्यवहारका लोप होय । ऐसे ये च्यारिनिके दोय दोय भंग होय ॥ २ ॥ अथवा विवक्षित घटशब्दवाच्यसमानाकार जे घट तिनिका सामान्यका जे विशेपाकार घट तिनिविर्षे कोई एक विशेष ग्रहण करिये ताविपैं जो न्यारा आकार है, सो तौ घटका स्वात्मा है, अन्य सर्व परात्मा है । तहां अपना जुदा रूपकरि घट है।' अन्यरूपकरि अघट हे । जो अन्यरूपकरि भी घट होय तौ सर्व घट एक घटमात्र होय । तब सामान्याश्रय व्यवहारका लोप होय । ऐसे ये दोय भंग भये । इहां जेते विशेष घटाकार होय तेतेही विधिनिषेधके भंग होय ॥ ३ ॥ अथवा तिसही घटविशेपविर्षे कालांतरस्थायी होते पूर्व उत्तर कपालादि कुशूलांत अवस्थाका समूह सो घटकै | परात्मा । बहुरि ताकै मध्यवर्ती घट सो स्वात्मा सो तिस स्वात्माकार घट है । जाते ताविष ताके कर्म वा गुण दीखै ।।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
०००
4
है । बहुरि अन्यस्वरूपकरि अघट है । जो कपालादि कुशूलांत स्वरूपकार भी घट होय तौ घटअवस्थाविपै भी तिनिकी १ प्राप्ति होय । उपजायवा निमित्त तथा विनाशकै निमित्त पुरुपका उद्यम निष्फल होय । तथा अंतरालवी पर्याय घटस्व
रूपकार भी घट न होय तो घटकरि करनेयोग्य फल न होय । ऐसै ये दोय भंग भये ॥ ४ ॥ अथवा क्षण क्षण
प्रति व्यके परिणामकै उपचय अपचय भेदते अर्थातरपना होय है। यातै ऋजुसूत्रनयकी अपेक्षात वर्तमानस्वभावकार सर्वार्थ
वचसिद्धि
घट है । अतीत अनागत स्वभावकरि अघट है । ऐसें न होय तौ वर्तमानकी ज्यों अतीत अनागत स्वभावकार भी निका घट होय तब एकसमयमात्र सर्वस्वभाव होय । बहुरि अतीत अनागतकी ज्यों वर्तमान स्वभाव भी होय तौ वर्तमानघट- पान स्वभावका अभाव होते घटका आश्रयरूप व्यवहारका अभाव होय । जैसे विनस्या तथा नांही उपज्यां घटकै घटका व्यवहारका अभाव है तैसे यहभी ठहरै ऐसे दोय भंग यह भये ॥ ५॥ अथवा तिस वर्तमान घटवि4 रूपादिकका समुदाय परस्पर उपकार करनेवाला है । ता विपैं पृथुतुनोदरादि आकार है सो घटका स्वात्मा है। अन्य सर्व परात्मा है । तिस आकार तौ घट है । अन्य आकारकरि अवट है। घटका व्यवहार तिसही आकारतें है । तिस विना अभाव है । तो पृथुबुन्नोदराद्याकारकरि भी घट न होय तो घट काहेका ? । बहार जो इतर आकारकरि घट होय तो आकारशून्यविभी घटव्यवहारकी प्राप्ति आवै । ऐसै ये दोय भंग हैं ॥ ६ ॥ अथवा रूपादिकका संनिवेप जो रचनाविशेप आकार तहां नेत्रकरि घट ग्रहण होय है। ता व्यवहारविचं रूपको प्रधानकार घट ग्रहण कीजिये तहां रूप घटका स्वात्मा । है। बहुरि यामैं रसादिक हैं ते परात्मा हैं । सो घटरूपकार तौ घट है रसादिककार अघट है । जाते ते रसादिक न्यारे न्यारे इंद्रियनिकरि ग्राह्य हैं । जो नेत्रकार घट ग्रहण कीजिये है तैसे रसादिक भी ग्रहण करै तो सर्वकै रूपपणांका प्रसंग आवै तौ अन्य इंद्रियनिकी कल्पना निरर्थक होय । बहुरि रसादिककीज्यों रूपभी घट ऐसा नेत्र नांही ग्रहण करै तौ नेत्रगोचरता या घटमैं न होय । ऐसै ये दोय भंग भये ॥ ७ ॥ अथवा शब्दके भेदते अर्थका भेद अवश्य है । इस न्यायकरि घट कुट शब्दनिकै अर्थभेद है । तातै घटनेते तो घट नाम है। बहुरि कुटिलताते कुट नाम है । तातें तिस क्रियारूप परिणतिके समयही तिस शब्दकी प्रवृत्ति हो है। इस न्यायतें घटनक्रियाविर्षे कर्तापणां है सो ही घटका स्वात्मा है । कुटिलतादिक परात्मा है । तहां घटक्रियापरिणतिक्षणहीमें घट है। अन्यक्रियामैं अघट है। जो घटनक्रियापरिणति मुख्यकार भी घट न होय तो घटव्यवहारकी निवृत्ति होय बहुरि जो अन्यक्रिया अपेक्षा भी घट होय तौ तिस
क्रियाकरि रहित जे पटादिक तिनिविपभी घटशब्दकी वृत्ति होय । ऐसे ये दोय भंग भये ॥ ८ ॥ अथवा घट शब्द 12 उच्चारते उपज्या जो घटकै आकार उपयोग ज्ञान सो तौ घटका स्वात्मा है । अरु बाह्य घटाकार है सो परात्मा है ।।
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
व च
बाह्य घटके अभाव होते भी घटका व्यवहार है। सो घट उपयोगाकारकरि घट है। बाह्याकारकरि अघट है । जो उपयोगाकार घटस्वरूपकार भी अघट होय तौ वक्ता श्रोताके हेतुफलभूत जो उपयोगाकार घटके अभावते तिस आधीन व्यवहारका अभाव होय । बहुरि जो उपयोगते दूरिवर्ती जो बाह्य घट भी घट होय तो पटादिककै भी घटका प्रसंग
होय । ऐसे ये दोय भंग भये ॥ ९ ॥ अथवा चैतन्यशक्तिका दोय आकार हैं। एक ज्ञानाकार है एक ज्ञेयाकार है । सिद्धि
तहां ज्ञेयतें जुड्या नांही ऐसा आरसाका विनां प्रतिबिंब आकारवत् तौ ज्ञानाकार है । बहार ज्ञेयतें जुड्या प्रतिबिंवसहित | निका टी का आरसाका आकारवत् ज्ञेयाकार है । तहां घट ज्ञेयाकाररूप ज्ञान तो घटका स्वात्मा है । घटका व्यवहार याहीते चलै है। पान
बहुरि विना घटाकार ज्ञान है सो परात्मा है । जाते सर्वज्ञेयतें साधारण है । सो घट ज्ञेयाकारकरि तौ घट है । विना ૨૭ घटाकार ज्ञानकरि अघट है । जो ज्ञेयाकारकार भी घट न होय तो तिसके आश्रय जो करणेयोग्य कार्य है ताका निरास होय । बहुरि ज्ञानाकारकरि भी घट होय तो पटादिकका आकार भी ज्ञानका आकार है सोभी घट ठहरै । ऐसै ये दोय भंग हैं ॥ १० ॥
ऐसही इनके पांच पांच भंग आर कहिये तब सात सात भंग होय, सो भी दिखाईये हैं। एक घट तथा अघट दोय कहे ते परस्पर भिन्न नांही हैं। जो जुदे होय तो एक आधारपणांकार दोऊके नामकी तथा दोऊके ज्ञानकी एक || घट वस्तुविर्षे वृत्ति न होय, घटपटवत्। तातै परस्पर आविनाभाव होते दोऊमैं एकका अभाव होते दोऊका अभाव होय । तब इसके आश्रय जो व्यवहार ताका लोप होय । तातें यहु घट है सो घट अघट दोऊ स्वरूप है। सो अनुक्रमकरि वचनगोचर है ॥ ३ ॥ बहुरि जो घट अवट दोऊ स्वरूप वस्तुकू घटही कहिये तो अघटका ग्रहण न होय। अघटही कहिये तो घटका ग्रहण न होय । एकही शब्दकरि एककाल दोऊ कहै न जाय तातें अवक्तव्य है ॥ ४॥ बहुरि घटस्वरूपकी मुख्यताकार कह्या जो वक्तव्य तथा युगपत् न कह्या जाय ताकी मुख्यताकरि घट अवक्तव्य है ॥५॥ तैसे कह्या प्रकारकरि अघट अवक्तव्य है ॥६॥ बहुरि तैसें क्रमकार दोऊ कहे जाय युगपत् कहे न जाय ताकार घट अघट अवक्तव्य है ॥ ७॥ ऐसें यहु सप्तभंगी सम्यग्दर्शनादिक तथा जीवादिक पदार्थनिवि द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक नयका मुख्यगौणभेदकार लगाइये तब अनंत वस्तु तथा अनंत धर्मके परस्पर विधिनिषेधते अनंत सप्तभंगी होय हैं । इनिहीका सर्वथा एकांत अभिप्राय होय तब मिथ्यावाद है॥ ___ बहुरि वचनरूप प्रमाणसप्तभंगी तथा नयसप्तभंगी होय है ॥ इहां प्रमाणविषय तौ अनंतधर्मात्मक वस्तु है। तहां । al एकही वस्तुका वचनकै सर्वधर्मनिकी अभेदवृत्तिकार तथा अन्यवस्तुके अभेदके उपचारकार प्रमाणसप्तभंगी होय है। बहुरि |2.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका
सिद्धि टी का
है । बहुरि अन्यस्वरूपकरि अघट है । जो कपालादि कुशूलांत स्वरूपकार भी घट होय तो घटअवस्थाविपै भी तिनिकी प्राप्ति होय । उपजायवा निमित्त तथा विनाशकै निमित्त पुरुपका उद्यम निष्फल होय । तथा अंतरालवी पर्याय घटस्वरूपकार भी घट न होय तौ घटकरि करनेयोग्य फल न होय । ऐसे ये दोय भंग भये ॥ ४ ॥ अथवा क्षण क्षण
प्रति द्रव्यके परिणामकै उपचय अपचय भेदते अर्थांतरपना होय है । यात ऋजुसूत्रनयकी अपेक्षातै वर्तमानस्वभावकार सर्वार्थ २ घट है । अतीत अनागत स्वभावकरि अघट है । ऐसें न होय तौ वर्तमानकी ज्यौं अतीत अनागत स्वभावकार भी
घट होय तब एकसमयमात्र सर्वस्वभाव होय । बहुरि अतीत अनागतकी ज्यौं वर्तमान स्वभाव भी होय तौ वर्तमानघटस्वभावका अभाव होते घटका आश्रयरूप व्यवहारका अभाव होय । जैसे विनस्या तथा नांही उपज्यां घटकै घटका व्यवहारका अभाव है तैसे यहभी ठहरै ऐसे दोय भंग यह भये ॥ ५ ॥ अथवा तिस वर्तमान घटविर्षे रूपादिकका समुदाय परस्पर उपकार करनेवाला है । ता वि पृथुबुध्नोदरादि आकार है सो घटका स्वात्मा है । अन्य सर्व परात्मा है । तिस आकार तौ घट है । अन्य आकारकरि अघट है । घटका व्यवहार तिसही आकारतें है । तिस विना अभाव है । तो पृथुवुनोदरायाकारकरि भी घट न होय तो घट काहेका ? । बहुरि जो इतर आकारकरि घट होय तौ आकारशून्यविभी घटव्यवहारकी प्राप्ति आवै । ऐसै ये दोय भंग हैं ॥ ६ ॥ अथवा रूपादिकका संनिवेप जो रचनाविशेप आकार तहां नेत्रकरि घट ग्रहण होय है। ता व्यवहारविचं रूपको प्रधानकार घट ग्रहण कीजिये तहां रूप घटका स्वात्मा है । बहुरि यामैं रसादिक हैं ते परात्मा हैं। सो घटरूपकरि तौ घट है रसादिककार अघट है । जाते ते रसादिक न्यारे न्यारे इंद्रियनिकरि ग्राह्य हैं । जो नेत्रकार घट ग्रहण कीजिये है तैसे रसादिक भी ग्रहण करै तौ सर्वकै रूपपणांका प्रसंग आवै तौ अन्य इंद्रियनिकी कल्पना निरर्थक होय । बहुरि रसादिककीज्यों रूपभी घट ऐसा नेत्र नांही ग्रहण करै तौ नेत्रगोचरता या घटमैं न होय । ऐसे ये दोय भंग भये ॥ ७॥ अथवा शब्दके भेदते अर्थका भेद अवश्य है । इस न्यायकरि घट कुट शब्दनिकै अर्थभेद है । तातें घटनेते तो घट नाम है। बहुरि कुटिलतात कुट नाम है। तातें तिस क्रियारूप परिणतिके समयही तिस शब्दकी प्रवृत्ति हो है। इस न्यायतें घटनक्रियावि कर्तापणां है सो ही घटका स्वात्मा है । कुटिलतादिक परात्मा है । तहां घटक्रियापरिणतिक्षणहीमें घट है। अन्यक्रियामैं अवट है। जो घटनक्रियापरिणति मुख्यकार भी घट न होय तो घटव्यवहारकी निवृत्ति होय बहुरि जो अन्यक्रिया अपेक्षा भी घट होय तौ तिस क्रियाकरि रहित जे पटादिक तिनिविपेभी घटशब्दकी वृत्ति होय । ऐसे ये दोय भंग भये ॥ ८ ॥ अथवा घट शब्द उच्चारते उपज्या जो घटकै आकार उपयोग ज्ञान सो तो घटका स्वात्मा है। अरु वाद्य घटाकार है सो परात्मा है।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
बाह्य घटके अभाव होते भी घटका व्यवहार है । सो घट उपयोगाकारकरि घट है। बाह्याकारकार अघट है । जो उपयोगाकार घटस्वरूपकार भी अघट होय तौ वक्ता श्रोताके हेतुफलभूत जो उपयोगाकार घटके अभाव तिस आधीन व्यवहारका अभाव होय । बहुरि जो उपयोगते दूरिवर्ती जो बाह्य घट भी घट होय तौ पटादिककै भी घटका प्रसंग
होय । ऐसे ये दोय भंग भये ॥ ९ ॥ अथवा चैतन्यशक्तिका दोय आकार हैं। एक ज्ञानाकार है एक ज्ञेयाकार है । सर्वार्थ सिद्धि
तहां ज्ञेयतें जुड्या नांही ऐसा आरसाका विनां प्रतिबिंब आकारवत् तौ ज्ञानाकार है । बहुरि ज्ञेयतें जुड्या प्रतिबिंवसहित १ निका आरसाका आकारवत् ज्ञेयाकार है । तहां घट ज्ञेयाकाररूप ज्ञान तो घटका स्वात्मा है । घटका व्यवहार याहीतें चले है। पान बहुरि विना घटाकार ज्ञान है सो परात्मा है । जाते सर्वज्ञेयतें साधारण है । सो घट ज्ञेयाकारकरि तौ घट है । विना घटाकार ज्ञानकरि अघट है। जो ज्ञेयाकारकार भी घट न होय तो तिसके आश्रय जो करणेयोग्य कार्य है ताका निरास होय । बहुरि ज्ञानाकारकरि भी घट होय तौ पटादिकका आकार भी ज्ञानका आकार है सोभी घट ठहरै । । ऐसै ये दोय भंग हैं ॥ १० ॥
ऐसही इनके पांच पांच भंग आर कहिये तब सात सात भंग होय, सो भी दिखाईये हैं। एक घट तथा अघट । दोय कहे ते परस्पर भिन्न नांही हैं। जो जुदे होय तो एक आधारपणांकार दोऊके नामकी तथा दोऊके ज्ञानकी एक घट वस्तुवि वृत्ति न होय, घटपटवत् । तातै परस्पर आविनाभाव होते दोऊमैं एकका अभाव होते दोऊका अभाव होय । तब इसके आश्रय जो व्यवहार ताका लोप होय । तातें यहु घट है सो घट अघट दोऊ स्वरूप है। सो अनुक्रमकरि वचनगोचर है ॥ ३ ॥ बहुरि जो घट अघट दोऊ स्वरूप वस्तुकू घटही कहिये तो अघटका ग्रहण न होय। अघटही । कहिये तौ घटका ग्रहण न होय । एकही शब्दकरि एककाल दोऊ कहै न जाय तातै अवक्तव्य है ॥ ४॥ बहुरि घटस्वरूपकी मुख्यताकरि कह्या जो वक्तव्य तथा युगपत् न कह्या जाय ताकी मुख्यताकरि घट अवक्तक कह्या प्रकारकरि अघट अवक्तव्य है ॥ ६॥ बहुरि तैसै क्रमकार दोऊ कहे जाय युगपत् कहे न जाय ताकार घट अघट अवक्तव्य है ॥ ७ ॥ ऐसें यहु सप्तभंगी सम्यग्दर्शनादिक तथा जीवादिक पदार्थनिविर्षे द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक नयका मुख्यगौणभेदकार लगाइये तब अनंत वस्तु तथा अनंत धर्मके परस्पर विधिनिषेधते अनंत सप्तभंगी होय हैं । इनिहीका सर्वथा एकांत अभिप्राय होय तब मिथ्यावाद है॥
___बहुरि वचनरूप प्रमाणसप्तभंगी तथा नयसप्तभंगी होय है ॥ इहां प्रमाणविषय तौ अनंतधर्मात्मक वस्तु है। तहां lol एकही वस्तुका वचनकै सर्वधर्मनिकी अभेदवृत्तिकार तथा अन्यवस्तुके अभेदके उपचारकरि प्रमाणसप्तभंगी होय है। बहुरि ।।.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
.
नयका विषय एकधर्म है ताते तिस धर्मकी भेदवृत्तिकरि तथा अन्यनयका विपय जो अन्यधर्म ताके भेदके उपचारकार नयसप्तभंगी होय है। इहां कोई पूछे, अनेकांतही है ऐसे भी एकांत आवै है तव अनेकांतही कैसे रह्या ? ताका || उत्तर- यहु सत्य है, जो अनेकांत है सो भी अनेकांतही है। जाते प्रमाणवचनकार तो अनेकांतही है। नयवचनकारी एकांतही है। ऐसे एकांतही सम्यक् है जाते प्रमाणकी सापेक्षा भई । बहुरि जहां निरपेक्ष एकांत है सो मिथ्या है।
व चसिन्दि , इहां कोई कहै, अनेकांत तौ छलमात्र है। पलेकी युक्ति वाधनेकू अवलंबन है। तहा कहिये छलका लक्षण तो अर्थका
निका विकल्प उपजाय पैलेका वचन खंडन करना है। सो अनेकांत ऐसें नाही। जाते दोय धर्मकी प्रधान गौणकी अपेक्षाकार पान वस्तु जैसे है तैसें कहै है, यामै छल कहां ? बहुरि कोई कहै, दोय पक्ष साधना तौ संशयका कारण है। ताकू कहिये, जो, संशयका स्वरूप तौ दोऊ पक्षका निश्चय न होय तहां है। अनेकांतविर्षे तो दोऊ पक्षके विपय प्रत्यक्ष निश्चित हैं। तातें संगयके कारण नाही। बहुरि विरोधभी नाही। जातें नयकार ग्रहे जे विरुद्धधर्म तिनिका मुख्यगौणकयनके भेदतें सर्वथा भेद नाही है। जैसे एकही पुरुपवि पितापणा पुत्रपणां इत्यादिक विरुद्वधर्म हैं, तिनिके कहनेकी मुख्यगौणविवक्षाकार विरोध नाही तैसे इहां भी जाननां ॥ ___ आगे प्रमाणनयनिकरि जाणे जे जीवादिक पदार्थ, तिनिके अधिगमका अन्य उपाय दिखावनेकै आर्थि सूत्र कहे हैं
॥ निर्देशखामित्वसाधनाधिकरणस्थितिविधानतः ॥ ७॥ याका अर्थ-निर्देश, स्वामित्व, साधन, अधिकरण, स्थिति, विधान इनि छह अनुयोगकरि भी सम्यग्दर्शन आदि तथा जीव आदि पदार्थनिका अधिगम होय है ॥ तहां निर्देश तो स्वरूपका कहनां । स्वामित्व कहिये अधिपतिपनां साधन कहिये उत्पत्तिका कारण । अधिकरण कहिये अधिष्ठान आधार । स्थिति कहिये कालका प्रमाण । विधान कहिये प्रकार ॥ ऐसे इनिका द्वंद्वसमासकरि बहुवचनम्प करण अर्थ प्रमाणनयकी ज्यों जाननां । संक्षेपते तो अधिगमका उपाय प्रमाणनय कहे । वहार मध्यमस्थानते शिप्यके आशयके वशकरि इनि निर्देश आदि अनुयोगनिकार कहना । तहा कहा वस्तु है ? कौनकै है ? काहेकार है ? कौनवि है, कितेककाल है ? के प्रकार है ? ऐसे छह प्रश्न होते, इनिका उत्तर कहनां ते निर्देशादिक है। उदाहरण- सम्यग्दर्शन कहा है ? ऐसे प्रश्न होते तत्त्वार्थश्रद्धान है सो सम्यग्दर्शन है ।
अथवा याके नाम, स्थापना, द्रव्य, भाव कहने सो निर्देश है। बहुरि सम्यग्दर्शन कौनकै है ? ऐसा प्रश्न होतें सामान्यर कार तौ जीवकै है ऐसा कहना ॥
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
सवार्थ
व चनि का पान
___बहुरि विशेषकार कहना तब गतिके अनुवादकार नरकगातवि सर्वपृथ्वीनिमैं नारकी जीवनिकै पर्याप्तककै औपशमिक
क्षायोपशमिक है । बहुरि पहली पृथ्वीविर्षे पर्याप्तक अपर्याप्तक जीवनिकै क्षायिक अरु क्षायोपशमिक है । बहार तिर्यग्गतिविर्षे तिर्यच पर्याप्तककै औपशमिक होय है। बहुरि क्षायिक क्षायोपशमिक पर्याप्तक अपर्याप्तक दोऊनिहीकै होय है।
बहुरि तिर्यचणीकै क्षायिक नाही है । औपशमिक क्षायोपशामक पर्याप्तककैही होय है । अपर्याप्तककै नांही होय है । सिद्धि
। ऐसेही मनुष्यगतिविष पर्याप्तक अपर्याप्तककै क्षायिक क्षायोपशमिक है । बहुरि औपशमिक पर्याप्तकहीकै होय है । बहुरि टीका मनुष्यणीकै तीनूही हैं। सो पर्याप्तकहीकै है अपर्याप्तककै नांही है । बहुरि याकै क्षायिकसम्यक्त्व भाव वेदकरिही है । अ. १ बहुरि देवगतिविर्षे देव पर्याप्तक अपर्याप्तकनिकै तीनूंही है। तहां औपशमिक अपर्याप्तककै चारित्रमोहका उपशमकार
उपशमश्रेणीवि मरण करै तिनिकै द्वितीयोपशम होय ॥ यह प्रथमोपशम अपर्याप्तमैं काहूकही न होय है। बहुरि भवनवासी व्यंतर ज्योतिषी देवनिकै अरु इनिकी देवांगनाके अर सौधर्म ईशानकी कल्पवासिनी देवांगनानिकै क्षायिक तौ होयही नांही । अरु इनिकै पर्याप्तकनिकै औपशमिक क्षायोपशमिक है ॥
बहुरि इंद्रियानुवादकरि संज्ञी पंचेंद्रियजीवनिकै तीनही हैं। अन्यकै नाही है ॥ बहुरि कायके अनुवादकरि त्रसकायिकजीवनिकै तीनूंही हैं अन्यकै नांही हैं ॥ बहुरि योगके अनुवादकार मन वचन काय तीही योगकै तीनूंही हैं। अयोगीनकै क्षायिकही है ॥ बहुरि वेदके अनुवादकार तीनूंही वेदवालेकै तीनही हैं । वेदरहितकै औपशमिक क्षायिकही है । बहुरि कषायके अनुवादकरि क्रोध मान माया लोभ च्यायों कषायवालेकै तीनूंही हैं । कपायरहितकै औपशमिक क्षायिक हैं ॥ बहुरि ज्ञानके अनुवादकार मति आदि पांचूंही ज्ञानवालेकै सामान्यकार तीनूंही हैं । केवलज्ञानीनिकै क्षायिकही है ॥ | बहुरि संयमके अनुवादकार सामायिकच्छेदोपस्थापनासंयमीनिकै तीनूंही है। परिहारविशुद्धिवालेकै औपशमिक नांही है, अन्य दोय हैं । सूक्ष्मसांपराय यथाख्यात संयमीनिकै औपशमिक क्षायिक है। संयतासंयतकै अरु असंयतके तीनूंही हैं ॥ बहुरि दर्शनके अनुवादकरि चक्षु अचक्षु अवधिदर्शनवालेकै तीनही है । केवलदर्शनवालोंके क्षायिकही है ॥ लेश्याके अनुवादकार छहू लेश्यावालोंकै ती, होय हैं । लेश्यारीहतकै क्षायिकही है ॥ बहुरि भव्यानुवादकार भव्यकै तीनही हैं अभव्यकै नांही है ॥ बहुरि सम्यक्त्वके अनुवादकार जहां जो सम्यग्दर्शन तहां सोही जाननां ॥ बहार संज्ञीके अनुवादकार संज्ञानिक तीनही हैं । असंज्ञीनिकै नांही है। दोऊनितें रहितकै क्षायिकही है ॥ आहारकके अनुवादकरि आहारकनिकै तीनूंही हैं। अनाहारकानकै छद्मस्थकै तीनही हैं । केवली समुद्धातसहितकै क्षायिकही है ॥ ऐसे चौदह मार्गणाभेदकार सम्यग्दर्शनका स्वामित्व कह्या ॥
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
nor
टी का
३०
बहुरि सम्यग्दर्शन काहेकर उपजै है ? ऐसे पूछै याका साधन कहै हैं ॥ तहां साधन दोय प्रकारका है। अभ्यंतर, बाह्य । तहां अभ्यंतर तो दर्शनमोहकर्मका उपशम क्षय क्षयोपशम ये तीन हैं। बहुरि बाह्य नारकी जीवनिकै तीसरी पृथिवीताई तो कोई जीवकै जातिस्मरण है, कोईकै धर्मका श्रवण है, कोईकै तहांसंबंधी वेदनादुःख है। बहुरि चवथी पृथिवीतें लगाय सातमीताई जातिस्मरण अरु वेदनाका अनुभव ये दोयही कारण हैं। बहुरि तिर्यचनिकै कोईकै जातिस्मरण |
वचहै, कोईकै धर्मश्रवण है, कोईकै जिनबिंबका दर्शन है। वहरि मनुष्यनिकभी तैसेंही है। वहरि देवनिके कोईकै जातिस्मरण
निका है। कोईकै धर्मश्रवण है। कोईकै तीर्थकरकेवलीनिका कल्याणिकादिकी महिमाका दर्शन है। कोईकै देवनिकी ऋद्धीका देखना है, सो आनतकै पहली सहस्रारस्वर्गताई है । बहुरि आनत प्राणत आरण अच्युतनि: देवऋद्विदर्शनविनां अन्य तीन कारण हैं। बहुरि नवग्रैवेयकवासीनिकै केईकै जातिस्मरण है, केईकै धर्मश्रवण है। बहुरि अनुदिश अनुत्तर विमानवासीनिकै यहु कल्पना नाही है । तहां सम्यग्दर्शनवालेही उपजै हैं ॥
बहुरि सम्यग्दर्शनका अधिकरण कहा है ? ऐसे पूछ कहै है । अधिकरण दोय प्रकार है । वाह्य अभ्यंतर । तहां अभ्यंतर तो स्वस्वामिसंबंधकै योग्य आत्माही है । जाते कारकनिकी प्रवृत्ति विवक्षाते है । बहुरि वाह्य अधिकरण एक राजू चोडी चोदा राजू उंची लोकनाडी है । सम्यग्दर्शन सनाडीहीमें पाईए है ॥ बहुरि सम्यग्दर्शनकी स्थिति केती है ? ऐसे पूछ; कहै है । औपशमिककी जघन्य उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्तकी है क्षायिककी संसारी जीवकै जघन्य अंतर्मुहूर्तकी, उत्कृष्ट तेतीस सागर अर अंतर्मुहूर्त अधिक आठ वर्ष घाटी दोय कोडि पूर्व अधिक है । अम मुक्तजीवकै सादि अनंत काल है । वहरि आयोपशमिककी जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट छ्यासठि सागरोपमकी है ॥ बहुरि सम्यग्दर्शन केते प्रकार है ? ऐसे पूछ कहे हैं। तहां सामान्यतें तौ सम्यग्दर्शन एक है । वहुरि निसर्गज अधिगमज भेदतें दोय प्रकार है । बहुरि औपशमिक-सायिक-क्षायोपशमिक-भेदते तीन प्रकार है। ऐसे शब्दतें तौ संख्यातभेद है ॥ वहरि अर्थते असंख्यात तथा अनंत भेद हो है । ते श्रद्धाता श्रद्धान करनेयोग्य वस्तुके भेदतें जानने ॥ ऐसे विधान कह्या ॥ ऐसें निर्देशादिककी विधि ज्ञानचारित्रवि बहार जीव आदि पदार्थनिवि आगमकै अनुसार लगावणी ॥ ____ इहां विशेप कहिये हैं। ये निर्देशादिक श्रुतप्रमाणके विशेष व्यवहार अशुद्धद्रव्यार्थिककू कया है। सो शब्दात्मक तथा ज्ञानात्मक दोऊही प्रकार जाननें । इनित अधिगम जीवादिकका होय है॥ बहरि कोई अन्यवादी कहै- वस्तुका ।
स्वरूप तौ वचनगोचर नाही, निर्देश काहेका करिये ? ताकू कहिये- यह तेरा कहना सत्य है की नाही ? जो कहेगा 2 सत्य है तौ वस्तूका कहना भी सत्य है। बहार कहेगा मेरा कहना भी असत्य है, तो काहेदूं कहै। असत्य' कौन अंगी
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
15 कार करेगा ? बहुरि कोई वादी कहै, काहुकै काहूका संबंध नाही, तातें कोईका कोई स्वामी नाही, तातें स्वामित्व कहना अयुक्त है।
है। ताळू काहिये-जो, संबंध न होय तो सर्वव्यवहारका लोप होय । तातें कथंचित् संबंध प्रमाणसिद्ध है। तहां द्रव्य क्षेत्र काल भावकी प्रत्यासत्ति कहिये निकटताका विशेप है, सो संबंध है। तहां कोई पर्यायके कोई पर्यायकरि समवायतें।
निकटता है। ताळू द्रव्यप्रत्यासत्ति कहिये । जैसे स्मरणके अर अनुभवकै एक आत्माविपैं समवाय है। ऐसें न होय तौ सर्वार्थ जाका अनुभव पूर्व होय ताहीका स्मरण कैसे होय ? बहुरि वगुलाकी पंक्तीकै अर जलकै क्षेत्रप्रत्यासत्ति है । वहुरि सहचर
निका टीका जे सम्यग्दर्शन ज्ञानसामान्य तथा शरीरविक् जीव अर स्पर्शविशेष तथा पहली पीछे उदय होय ऐसे भरणी कृत्तिका
पान नक्षत्र तथा कृत्तिका रोहिणी नक्षत्र इनिकै कालप्रत्यासत्ति है । तथा गऊ गवयका एकरूप तथा केवलीसिद्धके केवलज्ञान । ३१ एकस्वरूपपणां ऐसे भावप्रत्यासत्ति है सो यहु प्रत्यासत्ति है, सो ही संबंध है। यामें बाधा नांही । तातें जो संबंध है। सोही स्वामीपणांकी सिद्धि करै है । बहुरि यहु संबंध है सो ही कार्यकारणभावकी सिद्धि करै है । ऐसें न होय तौ। मोक्षका उपायादिक सर्वव्यवहारका लोप होय । तातें साधन भी प्रमाणसिद्ध है।
बहुरि आधार-आधेयभाव द्रव्यगुणादिकका प्रसिद्ध ही है । बहुरि स्थिति है सो भी प्रमाणसिद्ध है । सर्वथा क्षणस्थायीही तत्त्वकू माने सर्वव्यवहारका लोप होय । ऐसेंही विधान प्रमाणसिद्ध है। जो एकप्रकारही वस्तु मानिये तो प्रत्यक्ष अनेक वस्तु है ते कैसे लोप करिये ? अर प्रत्यक्षकू असत्य मानिये तब शून्यताका प्रसंग आवै । तातै निर्देश आदिकरि जीव आदि पदार्थनिका अधिगम करना ॥ इहां उदाहरण- निश्चय व्यवहार तौ नय, अरु दोऊ युगपत् प्रमाण इनिकरि करणां, तहां निश्चयनय तौ इहां एवंभूतकू कह्या है । बहुरि व्यवहार अशुद्ध द्रव्यार्थिककू कह्या है । तहां निश्चयनयतें तौ अनादिपारिणामिक जो चैतन्यरूप जीवतत्त्व, ताकरि परिणमता होय, तावू जीव कहिये । बहुरि व्यव - हारनयकरि औपशमिक आदि च्यारि भावस्वरूप जीवकं कहै हैं । बहार निश्चयतें तो अपने चैतन्य परिणामका स्वामी है ॥ व्यवहारतें च्यायों भावनिका स्वामी है । बहार निश्चयतें तो जीवत्वपरिणामका साधन है । व्यवहारतें च्यायोंही भावनिका साधन है । बहुरि निश्चयतें अपने प्रदेशनिकै आधार है । व्यवहारतें शरीरकै आधार है । बहुरि निश्चयतें जीवन समयस्थिति है । व्यवहारतें दोय समय आदि स्थिति है तथा अनादि सांत स्थिति है । बहुरि निश्चयतें अनंत
विधान है । व्यवहारतें नारक आदि संख्यात असंख्यात अनंत विधान है । बहुरि प्रमाणते दोऊ नयका समुदायरूप Mol स्वभाव है । इत्यादि जीवादि पदार्थनिविर्षे आगमतें अविरोध निर्देशादिका उदाहरण जाननां ॥
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
*.ooooo
सर्वार्थ
वच
म
टीका
। आगै, कह्या इनिहींकरि जीवादिकका अधिगम होय है, कि और भी अधिगमका उपाय है ? ऐसे पूछ कहै हैं कि || 16 और भी है, ऐसा सूत्र कहै हैं
॥ सत्सङ्ख्याक्षेत्रस्पर्शनकालान्तरभावाल्पबहुत्वैश्च ॥ ८॥ याका अर्थ- सत्, संख्या, क्षेत्र, स्पर्शन, काल, अंतर, भाव, अल्पबहुत्व इनि आठ अनुयोगनिकरि भी जीवादिक ||
निका पदार्थनिका अधिगम होय है ॥ तहां सत् ऐसा अस्तित्वका निर्देश है । सत् शब्द प्रशंसादिकवाची भी है, सो इहां न २ लेणां । बहुरि संख्या भेदनिकी गणना है । क्षेत्र निवासकुँ कहिये सो वर्तमानकालका लेणा । स्पर्शन त्रिकालगोचर है । वहुरि काल निश्चयव्यवहारकरि दोय प्रकार है, ताका निर्णय आगै कहसी । बहुरि अंतर विरहकालकू कहिये । भाव
औपशमिक आदि स्वरूप है । अल्पवहुत्व परस्पर अपेक्षाकरि थोरा घणां विशेपकी प्रतिपत्ति करना । इन आठ अनुयोगनिकरि सम्यग्दर्शनादिक बहुरि जीवादिक पदार्थनिका अधिगम जाननां ॥ इहां प्रश्न- जो, पहले सूत्रमैं निर्देशका 18 ग्रहण है ताहीत सत्का ग्रहण सिद्ध भया । बहुरि विधानके ग्रहणते संख्याकी प्राप्ति भई । अधिकरणके ग्रहणते ।।
स्पर्शनका ज्ञान होय है । स्थितिके ग्रहणते कालका ग्रहण आया । भावका ग्रहण नामादि निक्षेपवि 16 हैही । फेरि इनिका ग्रहण इन सूत्र में कौन अर्थि किया ? ताका समाधान आचार्य कहै हैं- जो; यह तो सत्य है । पहले सूत्रतें सिद्ध तो होय है । परंतु तत्त्वार्थका उपदेश भेदकार दीजिये है । सो शिष्यके आशयतें है । जाते केई शिष्य तौ संक्षेपरुचिवाले है थोरेमें बहुत समझे । बहुरि केई शिष्य विस्ताररुचिवाले हैं, बहुत कहै समझें । बहुरि केई शिष्य मध्यमरुचिवाले हैं, बहुतसंक्षेपते भी नाही समझें । वहुत विस्तार किये भी नाही समझें । बहुरि सत्पुरुपनिकै कहनेका प्रयास है सो सर्वही प्राणीनिके उपकारकै अर्थ है। यात अधिगमका उपाय भेदकार कया है । जो ऐसे न कहै तो प्रमाणनयानकार ही अधिगमकी सिद्धि हो है। अन्य कहना निष्प्रयोजन ठहरै । तातें भेदकार कहनां युक्त है।
तहां जीवद्रव्यकू आश्रयकार सत् आदि अनुयोग द्वार निरूपण करिये हैं । जीव हैं ते चोदह गुणस्थाननिवि व्यवस्थित है । तिनिके नाम- १ मिथ्यादृष्टि । २ सासादनसम्यग्दृष्टि । ३ सम्यमिथ्यादृष्टि । ४ असंयतसम्यग्दृष्टि । ५ संयतासंयत । ६ प्रमतसंयत । ७ अप्रमत्तसंयत । ८ अपूर्वकरण गुणस्थानवि उपशमक क्षपक । ९ अनिवृत्ति वादर सांपरायस्थानवि उपशमक क्षपक । १० सूक्ष्मसापरायस्थानवि उपशमक क्षपक । ११ उपशातकपाय वीतराग छद्मस्थ । १२ क्षीणकपाय वीतरागछद्मस्थ । १३ सयोगकेवली । १४ अयोगकेवली । ऐसे चौदह गुणस्थान जानने । वहरि इनित
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ सिद्धि
टी का
अ. १
जीवसमास संज्ञा भी कही है । सो इनिके निरूपणाके अर्थ चौदह मार्गणास्थान जानने । तिनिके नाम- गति ४ । इंद्रिय ५ । काय ६ । योग १५ । वेद ३ । कषाय २५ । ज्ञान ८ । संयम ७ । दर्शन ४ । लेश्या ६ । भव्य २ । सम्यक्त्व ६ । संज्ञी २ । आहारक २ | ऐसै ॥
तहां सत्प्ररूपणा दोय प्रकार है । सामान्यकरि, विशेषकरि । तहां सामान्यकरि तौ गुणस्थानविषै कहिये । विशेषaft मार्गणावि कहिये । तहां प्रथम ही सामान्यकरि तौ मिथ्यादृष्टि सत्रूप है । सासादन सम्यग्दृष्टि सत्स्वरूप है । ऐसें चौदहही गुणस्थान सत्स्वरूप कहने । बहुरि विशेषकरि गतिके अनुवादकरि नरकगतिविषै सर्व पृथिवीनिविषै आदिके च्यारि गुणस्थान हैं बहुरि तिर्यच गतिविषै च्यारि आदिके संयतासंयतकरि अधिक ऐसें पांच हैं । मनुष्यगतिfa चौदी हैं । देवगतिविषै नरकवत् च्यारि हैं ॥
बहुरि इंद्रिय अनुवादकारी एकेंद्रियतें लगाय चतुरिंद्रयपर्यंत एक मिथ्यादृष्टिगुणस्थान है । पंचेंद्रियविषै चौदहही है ॥ बहुरि कायके अनुवादकारी पृथिवीकाय आदि वनस्पतिपर्यन्त पांच स्थावरकायविषै एक मिथ्यादृष्टिगुणस्थानही है । कायवि चौदहही हैं ॥
योगकै अनुवादकरि मन वचन काय तीनूंही योगविषै तेरह गुणस्थान हैं । तातें आगें चौदहवा अयोगकेवली मैं योग नांही है ॥
वेदके अनुवादकार तीनूंही वेदनिमैं मिथ्यादृष्टि लगाय अनिवृत्तिवादरतांई नव गुणस्थान हैं । वेदरहित गुणस्थान अनिवृत्तिबादरतें लगाय अयोगकेवलीपर्यत छह गुणस्थान हैं । इहां अनिवृत्ति वादरसांपरायके छह भाग कीये । तहां तीन भाग आदि मैं वेद है । अंतके तीन भाग वेदरहित । तातैं दोऊ जायगा गिण्या ॥
कपायके अनुवादकर कोध-मान- मायाविधै तौ मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिबादरसांपरायतांई नव गुणस्थान हैं । लोभ कपायविषै तेही सूक्ष्मसांपराय अधिक दश गुणस्थान हैं । बहुरि कषायरहित उपशांतकषायतें लगाय अयोगकेवलीतांई च्यारि गुणस्थान हैं |
ज्ञानके अनुवादकार मति - अज्ञान, श्रुत- अज्ञान विभंग इनि तीनविर्षे मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि हैं । मति श्रुत अवधि इन तीन ज्ञाननिविषै असंयतसम्यग्दृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंत नव गुणस्थान है । मनःपर्यय ज्ञानविर्षे प्रमत्तसंयत आदि क्षीणकषायपर्यत सात गुणस्थान हैं । केवलज्ञानविषै सयोगकेवली अयोगकेवली दोय गुणस्थान हैं ।
संयमके अनुवादकरि संयमी तौ प्रमत्त आदि अयोगकेवलीतांई । तहां सामायिक छेदोपस्थापनशुद्धि संयमी तौ प्रमत्त
व चनिका
ू पान ३३
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
पान
सयंत आदि अनिवृत्तिबादरसांपराय गुणस्थानताई च्यारि हैं। परिहारविशुद्धिसंयमी अप्रमत्त है, प्रमत्तसंयत भी हैं। सूक्ष्मसांपरायशुद्धिसंयमी एक सूक्ष्मसांपरायस्थानही है । यथाख्यातविहारशुद्धिसंयमी उपशांतकपाय आदि अयोगकेवलीताई च्यारि गुणस्थान हैं। संयतासंयत एक संयतासंयत गुणस्थानविही है। असंयत, मिथ्यादृष्टि आदि च्यारि गुणस्थान
आदिकविही है ॥ सर्वार्थ
वच____दर्शनके अनुवादकार चक्षुअचक्षु दर्शनवि मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यंत वारह गुणस्थान है । अवधिदर्शनवि असंयतसम्यग्दृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यंत नव गुणस्थान हैं केवलदर्शनवि५ सयोगकेवली अयोगकेवली हैं॥
लेश्याके अनुवादकार कृष्ण नील कापोत लेश्याविप मिथ्यादृष्टि आदि असंयत सम्यग्दृष्टीपर्यन्त है । तेज पद्मलेश्यावि मिथ्यादृष्टि आदि अप्रमत्तपर्यन्त सात है । शुक्ललेश्यावि मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यत तेरह हैं। लेश्यारहित अयोगकेवली है ॥
भव्यके अनुवादकार भव्यवि चौदहही हैं। अभव्यवि आदिका एकही है। सम्यक्त्वके अनुवादकार क्षायिकसम्यक्त्वविपें असंयतसम्यग्दृष्ट्यादि अयोगकेवलीपर्यंत ग्यारह है । सायोपशमिकसम्यक्त्वविपें असंयतसम्यग्दृष्ट्यादि अप्रमत्तपर्यत च्यार हैं । औपगमिकसम्यक्त्वविपै असंयतसम्यग्दृष्टि आदि उपशांत कपायपर्यत आठ है । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टि मिथ्यादृष्टि अपने अपने गुणस्थान हैं ॥
संज्ञीके अनुवादकरि संज्ञीकेवि आदितें लगाय बारह गुणस्थान हैं । असंज्ञीकेवि एक मिथ्यादृष्टिही है । दोऊतें रहित सयोगकेवली अयोगकेवली है ॥
आहारकके अनुवादकरि आहारकवि मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यंत तेरह हैं । अनाहारकवि विग्रहगतिवि मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि ए तीन गुणस्थान हैं । समुद्घातसहित सयोगकेवली है अर अयोगकेवली है बहरि सिद्धपरमेष्टी है ते अतीतगुणस्थान हैं। ऐसे सत्की प्रमपणा तो कही ॥
अब संख्याप्ररूपणा कहिये हैं । सो भेदनिके गणनाळू संख्या कहिये हैं । सो दोय प्रकार । सामान्यकरि गुणस्थान वि, विशेपकरि मार्गणानिवि । तहां सामान्यकरि मिथ्यादृष्टि जीव तौ अनंतानंत हैं । सासादनस
जीव तो अनंतानंत हैं । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्या- 12 २ दृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयत पल्यके असंग्व्यातवै भागपरिमाण हैं। प्रमत्तसंयत पृथक्त्व कोडिसंख्या हैं । इहां
पृथक्त्व ऐसी आगममें संज्ञा है । सो तीन कोडीकै उपरि नवकोडीकै नीचे जाननी । ते ५९३९८२०६ है । अप्रमत्तहै। संयतसंख्या है ते प्रमत्तसंयतनितै आधे हैं । ते २९६९९१०३ है । बहुरि च्यारि उपशमश्रेणीवाले प्रवेशकार तो एक
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
व च
सर्वार्थ सिद्धि
पान
A
अथवा दोय तीन आदि उत्कृष्ट चोवनताई हैं । बहुरि इनिका सर्वकालके भेले होय तव संख्यात हैं। एक गुणस्थानके २९९ । च्यारिनिके जोडिये तव ११९६ हाय । च्यारि क्षपक श्रेणीवाले बहुरि अयोगकेवली प्रवेशकरि एक दोय तीन : | आदि उत्कृष्ट एकसो आठताई अपनां अपनां कालके भेले होय तब संख्यात होय । एक गुणस्थानमें ५९८ । पांच गुणस्थानके जोडिये तब २९९० होय । सयोगकेवली प्रवेशकरि एक दोय तीन आदि उत्कृष्ट एकसो आठताई है । या गुणस्थानके भेले होय तब पृथक्त्व लाख होय है ते ८९८५०२ होय । ऐसें प्रमत्तसंयतते लगाय अयोगकेवलीपर्यत
निका टी का | सर्वसंयमी जोडिये तव नवकोडि तीन घाटि होय हैं । ८९९९९९९७ ॥ II बहार विशेपकार गतिके अनुवादकरि नरकगतिविपें पहली प्रथिवीवि नारकी जीव मिथ्यादृष्टि असंख्यात जगच्छ्रेणी
परिमाण हैं । सो जगत् प्रतरके असंख्यातवै भाग हैं । बहुरि दूसरी पृथिवीतें लगाय सातमीताई मिथ्यादृष्टि श्रेणीकै असंख्यातवै भाग परिमाण हैं । सो असंख्यातवां भाग असंख्यात कोडि योजनके प्रदेश होय तेते जानने । बहुरि सर्वही पृथिवीनिवि सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि पल्योपमकै असंख्यातवै भाग परिमाण हैं । बहुरि तिर्यचगतिविर्षे तिर्यचजीव मिथ्यादृष्टि अनंतानंत हैं। सासादनसम्यग्दृष्टि आदि संयतासंयतताई भाग परिमाण हैं। मनुष्यगतिवि मनुष्य मिथ्यांदृष्टि श्रेणीकै असंख्यातवै भाग हैं । सो असंख्यातवा भाग असंख्यातकोडि योजनके प्रदेशमात्र जाननां । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि संयतासंयतताई संख्यात हैं । ते सासादनवि बावन कोडि हैं । मिश्रवि एकसो च्यारि कोडि है । असंयत सातसैं कोडि हैं संयतासंयत तेरह कोडि हैं। बहुरि प्रमत्तसंयत । आदिकी संख्या सामान्योक्त कहिये गुणस्थाननिमें कही सो संख्या जाननी ॥
देवगतिवि देव मिथ्यादृष्टि असंख्यात श्रेणी परिमाण हैं । सो प्रतरके असंख्यातवै भाग हैं । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि पल्योपमके असंख्यातवै भागपरिमाण हैं ॥ ____ इंद्रियके अनुवादकरि एकेंद्रिय मिथ्यादृष्टि अनंतानंत हैं । वींद्रिय त्रींद्रिय चतुरिंद्रिय असंख्यात श्रेणीपरिमाण हैं । सो प्रतरके असंख्यातवै भाग हैं । पंचेंद्रियवि मिथ्यादृष्टि असंख्यात श्रेणीपरिमाण हैं । सो प्रतरकै असंख्यातवै भाग हैं। सासादनसम्यग्दृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंत गुणस्थानवत् संख्या जाननी ॥ ___ कायके अनुवादकरि पृथिवीकायिक अप्कायिक तेजस्कायिक वायुकायिक असंख्यातलोक परिमाण हैं । वनस्पतिकायिक अनंतानंत हैं। त्रसकायिककी संख्या पंचेंद्रियवत् जाननी ॥ ___ योगका अनुवादकरि मनोयोगी वचनयोगी मिथ्यादृष्टि असंख्यातश्रेणीपरिमाण हैं । ते प्रतरकै असंख्यातवै भाग हैं ।
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच
टीका
काययोगीनिवि मिथ्यादृष्टि अनंतानंत हैं । तीनूं योगवाले सासादनसम्यग्दृष्टि आदि संयतासंयतताई तौ पल्यके असं-101 8 ख्यातवै भागपरिमाण हैं। प्रमत्तसंयत आदि सयोगकेवलीताई संख्यात हैं । अयोगकेवली गुणस्थानवत् संख्या ॥
वेदके अनुवादकार स्त्रीवेद पुरुपवेदवाले मिथ्यादृष्टि असंख्यातश्रेणी परिमाण हैं । प्रतरकै असंख्यातवै भाग हैं। .. नपुंसकवेदी मिथ्यादृष्टि अनंतानंत है । बहुरि स्त्रीवेदी नपुंसकवेदी सासादनसम्यग्दृष्टि आदि संयतासंयतताई गुणस्थानवत् सिद्धि संख्या है । प्रमत्तसयत आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायताई संख्यात हैं। पुरुपवेदी सासादनसम्यग्दृष्टि संयतासंयतताई
निका गुणस्थानवत् संख्या है। प्रभत्तसंयत आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायताई गुणस्थानवत् संख्या है। वेदरहित अनिवृत्तिवाद- पान रसांपराय आदि अयोगकेवलीताई सामान्योक्त कहिये गुणस्थानवत् संख्या है।
कपायके अनुवादकरि क्रोधमानमायावि मिथ्यादष्टि आदि संयतासंयतताई गुणस्थानवत् संख्या है। प्रमत्तसंयत आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायतार्ड संख्यात हैं । लोभकपायवालेका पहलै कह्या सोही अनुक्रम है । विशेप यह, जो, सूक्ष्मसांपरायसंयतका गुणस्थानवत् संख्या है । कपायरहित उपशांतकपाय आदि अयोगकेवलीताई गुणस्थानवत् संख्या है ॥
ज्ञानक अनुवादकार मति- अज्ञान श्रुत-अज्ञानवाले मिथ्या दृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि आदि गुणस्थानवत् संख्या है। विभंगज्ञानी मिथ्यादृष्टि असंख्यातश्रेणीपरिमाण हैं। ते प्रतरके असंख्यातवै भाग हैं। सासादनसम्यग्दृष्टि पल्योपमकै असंख्यातवै भाग हैं । मतिश्रुतज्ञानी असंयतसम्यग्दृष्टि आदि क्षीणकपायताई गुणस्थानवत् संख्या है । अवधिज्ञानी असंयतसमग्दृष्टि आदि संयतासंयतताई गुणस्थानवत् संख्या है। प्रमत्तसंयत आदि क्षीणकपायताई संख्यात हैं । मनःपर्ययज्ञानी प्रमत्तसंयत आदि क्षीणकपायतार्ड संख्यात हैं । केवलज्ञानी अयोगी सयोगी गुणस्थानवत् संख्या है ॥ ___संयमके अनुवादकार सामायिकच्छेदोपस्थापनाशुद्धिसंयंत प्रमत्तआदि अनिवृत्तिवादरसांपरायताई गुणस्थानवत् संख्या है । परिहारविशुद्धिसयत प्रमत्त अप्रमत्त संख्यात हैं । सूक्ष्मसांपरायशुद्धिसंयत यथाख्यात विहारशुद्धिसयत संयातासंयत असंयतकी गुणस्थानवत् संख्या है ॥ ___ दर्शनके अनुवादकरि चक्षुर्दर्शनवाले मिथ्यादृष्टि असंख्यातश्रेणीपरिमाण हैं । ते प्रतरकै असंख्यातवै भाग हैं । अचक्षुर्दर्शनवाले मिथ्यादृष्टि अनंतानंत हैं । दोऊही सासादनसम्यग्दृष्टि आदि क्षीणकपायताई सामान्योक्त काहिये गुण-18 स्थानवत् है । अवधिदर्शनवाले अवधिज्ञानिवत् हैं । केवलदर्शनवाले केवलज्ञानीवत् हैं ॥ - लेश्याके अनुवादकरि कृष्ण-नील-कापोतलेश्यावाले मिथ्याइष्टि आदि असंयतसम्यग्दृष्टिताई गुणस्थानवत् संख्या है। पीतपद्मलेश्यावाले मिथ्यादृष्टि आदि संयतासंयतताई स्त्रीवेदवत् है। प्रमत्त अप्रमत्त संयत संख्यात हैं। शुक्ललेश्यावाले
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
। मिथ्यादृष्टि आदि संयंतासंयतताई पल्योपमके असंख्यातवै भाग हैं । प्रमत्त अप्रमत्त संयत संख्यात हैं अपूर्वकरण आदि । सयोगकेवलीताई गुणस्थानवत् संख्या है । अलेश्यावाला गुणस्थानवत् संख्या है ॥
भव्यके अनुवादकार भव्यवि मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यत गुणस्थानवत् संख्या है। अभव्य अनंत हैं॥
सम्यक्त्वके अनुवादकार क्षायिकसम्यक्त्वविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टि पल्यकै असंख्यातवै भाग हैं। संयतासंयत आदि सवार्थ
उपशांतकषायपर्यंत मनुष्य संख्यात हैं । च्यारि क्षपक श्रेणीवाला सयोगकेवली अयोगकेवली गुणस्थानवत् है । क्षायोपसिद्धि
निका टीका शमिक सम्यग्दृष्टिविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तताई गुणस्थानवत् है । औपशमिकसम्यक्त्वविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टि
पान असंयतासंयत पल्योपमके संख्यातवै भाग हैं । प्रमत्ताप्रमत्त संयत संख्यात हैं । च्यारि औपशमिक गुणस्थानवत् संख्या है । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टि मिथ्यादृष्टि गुणस्थानवत् संख्या है ॥
संज्ञीके अनुवादकरि संज्ञावि मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यत चक्षुर्दर्शनिवत् संख्या है । असंज्ञी मिथ्यादृष्टि अनंतानंत हैं । दोऊरहित गुणस्थानवत् संख्या है ॥
आहारकके अनुवादकार आहारकनिविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यत गुणस्थानवत् संख्या है । अनाहारकनिविर्षे मिथ्याइष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि असंयत सम्यग्दृष्टि गुणस्थानवत् संख्या है। सयोगकेवली संख्यात हैं। अयोगकेवली गुणस्थानवत् संख्या है। ऐसै संख्याका निर्णय कीया ॥ ___अब क्षेत्रप्ररूपणा कहिये हैं। तहां क्षेत्र दोय प्रकार है । सामान्यकरि गुणस्थाननिका विशेपकार मार्गणाका । तहां सामान्यकरि मिथ्यादृष्टिनिका सर्वलोक क्षेत्र है। साप्तादनसम्यग्दृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । सयोगकेवलीनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । अथवा समुद्धातके प्रतर अपेक्षा लोकके असंख्यात बहुभाग है । पूरण अपेक्षा सर्वलोक है ॥ विशेपकार गतिके अनुवादकरि नरकगतिवि4 सर्व पृथिवीनिविर्षे नारकोनिका च्यार गुणस्थानविर्षे लोकका असंख्यातवा भाग है। तिर्यचगतिविष तिर्यचनिका मिथ्यादृष्टि आदि संयतासंयतताई गुणस्थानवत्
क्षेत्र है। मनुष्यवि मनुष्यनिका मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यतनिका लोककै असंख्यातवै भाग है । सयोगकेवली१/निका गुणस्थानवत् क्षेत्र है । देवगतिविर्षे देवनिका च्यारि गुणस्थानविर्षे लोककै असंख्यातवै भाग है । इंद्रियके अनुवा
दकरि एकेंद्रियनिका क्षेत्र सर्वलोक है। विकलत्रयका लोकका असंख्यातवा भाग है। पंचेंद्रियनिका मनुष्यवत् है । इहां कोई पूछ, मनुष्य तौ अढाई द्वीपमैंही उपजे हैं । पंचेंद्रिय त्रसनाडीमें उपजे हैं । मनुष्यवत् कैसे कह्या ? ताका समाधान
पंचेंद्रिय केतेक इनिके उपजनके ठिकाणेही उपज हैं। सर्वत्र त्रसनाडीमैं नांही उपजै हैं। तातें लोकका असंख्यातवा भागही है।
२
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
हा
1002999999
व चनिका पान
का
३८
कायके अनुवादकरि पृथिवीकायिक आदि वनस्पतिपर्यतका सर्वलोक क्षेत्र है। त्रसकायिकका पंचेंद्रियवत् क्षेत्र है।
योगका अनुवादकार वचन मनोयोगवाले मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यतनिका लोककै असंख्यातवा भाग है। काययोगीनिका मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यतनिका अर अयोगकेवलीनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है । वेदके अनुवादकरि स्त्रीपुरुपवेदीनिका मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिवादरपर्यंतनिका लोकके असंख्यातवा भाग है। नपुंसकवेदनिका मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिवादरपर्यंतनिका अरु वेदरहितनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है ॥
कपायके अनुवादकार क्रोध मान माया कपायवालेनिका अर लोभ कपायवालेनिका मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिवादरपर्यंतनिका अर सूक्ष्मसांपरायीनिका अर कपायरहितनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है ॥ का ज्ञानके अनुवादकरि मतिअज्ञान श्रुतअज्ञानवालेनिका मिथ्यादष्टि सासादनसम्यग्दृष्टिवालेनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है। विभंगज्ञानीनिका मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टिनिका लोकका असंख्यातवा भाग है। मति-श्रुत-अवधिज्ञानीनिका असंयतसम्यग्दृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यंतनिका अर मनःपर्ययज्ञानीनिका प्रमत्तसंयत आदि क्षीणकपायपर्यतनिका अर केवलज्ञानी अयोगीनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है।
संयमके अनुवादकार सामायिक च्छेदोपस्थापनशुद्धि संयतनिका च्यारि गुणस्थाननिका अर परिहारविशुद्धिसंयत प्रमत्त अप्रमत्तनिका अर सूक्ष्मसांपराय शुद्धसंयतनिका अर यथाख्यात विहारशुद्धसंयतका च्यारि गुणस्थाननिका अर संयतासंयतका अर असंयतके च्यारि गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है ।।
दर्शनके अनुवादकरि चक्षुर्दर्शनवालेनिका मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यंतनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । अचादर्शनवालेनिका मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यतनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है । अवधिदर्शनवालेनिका अवधिज्ञानीवत् है। केवलदर्शनवालेनिका केवलज्ञानीवत् है ॥
लेण्याके अनुवादकरि कृष्ण-नील-कापोतलेश्यावालेनिका मिथ्यादृष्टि आदि असंयतसम्यग्दृष्टिपर्यतनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है। पीत - पद्मलेश्यावालेनिका मिथ्यादृष्टि आदि अप्रमत्तसंयतपयंतनिका लोकका असंख्यातवा भाग है। शुक्ललेश्याबालेनिका मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यतनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । सयोगकेवलीनिका अर लेश्यारहित अयोगकेवलीनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है ॥
भव्यके अनुवादकरि भव्यनिका चौदहही गुणस्थानका सामान्योक्त कहिये गुणस्थानवत् क्षेत्र है । अभव्यनिका सर्वलोक है ॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
वचनिका
पान
सम्यक्त्वके अनुवादकरि क्षायिकसम्यग्दृष्टिनिका असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यतनिका अर क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टिनिका असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तसंयतपर्यतनिका अर औपशमिकसम्यग्दृष्टिनिका असंयतसम्यग्दृष्टि आदि उपशांतकषायपर्यतनिका अर सासादनसम्यग्दृष्टिनिका अर सम्यमिथ्यादृष्टिनिका अर मिथ्यादृष्टिनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है।
संज्ञीके अनुवादकरि चक्षुर्दर्शनवत् तो संज्ञानिका क्षेत्र है । अर असंज्ञानिका सर्वलोक है । तिन दोऊनित रहितसर्वार्थ
निका गुणस्थानवत् क्षेत्र है ॥ सिद्धि टीका ___आहारकके अनुवादकरि आहारकनिका मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है । सयोग
। केवलीनिका लोककै असंख्यातवै भाग है । अनाहारकनिका मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि अयोगकेवली18 निका गुणस्थानवत् क्षेत्र है । सयोगकेवलीनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । अर प्रतर अपेक्षा अर पूरण अपेक्षा सर्वलोक है । ऐसें क्षेत्रका निर्णय कीया ॥
आगें स्पर्शन कहिये हैं । तहां लोकके एक एक राजू घनरूप खंड कल्पिये तब तीनसै तियालीस राजू होय । ताविर्षे जीव स्पर्शन करै है । सो च्यारि प्रकार है । स्वस्थानविहार अपेक्षा, परस्थानविहार अपेक्षा, मारणांतिकसमुद्धात अपेक्षा, उत्पाद अपेक्षा । सो कहिये हैं । सो प्ररूपणा दोय प्रकार है । सामान्यकरि गुणस्थाननिविर्षे, विशेषकरि मार्ग
णानिविणे । तहां प्रथमही सामान्यकरि मिथ्यादष्टिनिकरि सर्व लोक स्पर्शिये है । सासादनसम्यग्दृष्टिनिकार लोकका असं। ख्यातवा भाग स्वस्थानविहारकी अपेक्षा है । अर परस्थानविहार अपेक्षा सासादनवर्ती देव तीसरी पृथिवीताई विहार
करै सो दोय राजू तो ए भये । अर अच्युतस्वर्गताई ऊपरी विहार करै तातें छह राजू ए भये। ऐसे आठ राजू स्पशैं। । ऐसे इनिकू आठ चतुर्दश भाग कहे। तहां सनाडी चोदह राजू है । सो तीनसे तियालीस भागमैं चौदह भाग
लिये, तिनिमैसूं आठ भाग तथा द्वादश भाग कहे, तहां तेता राजू जाननां । इहां सासादनमैं बारह भाग भी कहे हैं, २ ते मारणांतिक अपेक्षा हैं । सो सासादनवाला सातवी पृथिवीविना छठी पृथिवीत मारणांतिक करै सौ मध्यलोकमैं आवै,
सो पांच राजू तो ये भये । अरु मध्यलोकतै बादरपृथिवीकायिकादिविर्षे सासादनवाला उपजै तब मारणांतिक समुद्धातकरि लोकका अंततांई स्पर्श, सो सात राजू ये भये । ऐसें बारह राजू स्पर्श है । सो देशोन कहिये कछू घाटि स्पर्श है । बहुरि सम्यमिथ्यादृष्टिनिकरि अर असंयतसम्यग्दृष्टिनिकरि लोकका असंख्यातवा भाग स्पशीये है । अथवा चौदह भागमैतूं आठ भाग कछु घाटि स्पीये है । सो अच्युतदेवता परस्थानविहार अपेक्षा है । बहुरि संयतासंयतवालेका लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है । अथवा चौदह भागमैसू छह भाग कछु घाटि है । इहां अच्युतस्वर्गमैं उपजै सो
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
रावचनिका
का पान
४०
15) मारणांतिक समुद्धात करै, ताकी अपेक्षा है । बहुरि प्रमत्तसंयत आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिका क्षेत्रवत् स्पर्शन है ॥
विशेषकरि गतिका अनुवादकरि प्रथमपृथिवीवि नारकोनिकै च्यारि गुणस्थानवालेकै लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है। दूसरीतें लगाय छठी पृथिवीताईके नारकोनिक मिथ्यावृष्टिनिकै सासादनसम्यग्दृष्टीनिकै लोकका असंख्यातवा भाग
स्पर्श है । अर चोदह भागमैतूं एक भाग दोय भाग तीन भाग च्यारि भाग पांच भाग कछू घाटि है। यहू मारसवाथ
णांतिक अपेक्षा है । सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिनिकै लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है । बहार सातमी पृथिवीटी का वाले मिथ्यादृष्टिनिकै लोकका असंख्यातवा भाग है । अर छह भाग देशोन चोदह भागमैसूं है सो मारणांतिक अपेक्षा
है । बहुरि तीन गुणस्थानवालेकै लोकका असंख्यातवा भाग है । वहुरि तिर्यचगतिवि तिर्यंचमिथ्यादृष्टिनिकै सर्वलोक है। सासादनसम्यग्दृष्टिनिकै लोककै असंख्यातवा भाग है । असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयतनिकै लोकका असंख्यातवा भाग है । अर चोदह भागमैसूं छह भाग कछु घाटि मारणांतिक अपेक्षा है । वहुरि मनुष्यगतिवि मिथ्यादृष्टी मनुष्यलोकका असंख्यातवा भाग स्परौं है । अर मारणातिक अपेक्षा सर्वलोक स्परौं है । सासादनसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्परौं है । चोदह भागमैतूं सात भाग कळू घाटि मारणांतिक अपेक्षा स्पर्श है। सम्यमिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिकै क्षेत्रवत् स्पर्शन है । देवगतिवि देव मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श हैं । अर चौदह भागमैतूं आठ भाग नव भाग देशोन परस्थानविहार अपेक्षा तीसरी पृथिवीताई गमन मारणांतिक अपेक्षा लोकके अग्रभागवि उपजे तव स्पर्श । सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श । चौदह भागमैसूं आठ भाग परस्थानविहार अपेक्षा स्पर्शे कळू घाटि है ॥ ____ इंद्रियनिके अनुवादकरि मिथ्यादृष्टि एकेंद्रिय सर्वलोक स्पर्श । विकलत्रय लोकका असंख्यातवा भाग स्पशैं । मारणांतिक अपेक्षा सर्वलोक स्पर्श। पंचेंद्रियवि मिथ्यादृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शे । परस्थानविहार अपेक्षा चौदह भागमैसूं आठ भाग देशोन मारणांतिक अपेक्षा सर्वलोक स्पर्श । बहुरि सासादन आदि सर्वगुणस्थानवीकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है।
कायके अनुवादकरि स्थावरकायिक ती सर्वलोक स्पर्श है इसकायिकनिकै पंचेंद्रियवत् स्पर्शन है।
योगके अनुवादकार वचनमनोयोगीनिकै मिथ्यादृष्टिनिकै लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है । अर चौदह भागमैंसं मा आठ भाग देशोन है । अर सर्वलोक भी है । अर सासादनसम्यग्दृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यतनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन
है। सयोगकेवलीनिकै लोकका असंख्यातवा भाग है । काययोगानिकै मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यतनिकै 12| अर अयोगकेवलीनिकै गुणस्थानवत स्पर्शन है ॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
+90930
वच
निका
टीका अ.१
क
। वेदके अनुवादकरि स्त्रीपुरुषवेदी मिथ्यादृष्टि लोककै असंख्यातवा भाग स्परौं है । अर चौदह भागमैसूं आठ भाग |
नव भाग देशोन स्पर्श है । अथवा सर्वलोक भी स्पर्टी है । सासादनसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवां भाग स्पर्श है। अर चौदह भागमैसूं आठ भाग नव भाग देशोन स्पर्श है । सम्यमिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिबादरसांपरायपर्यतनिकै
गुणस्थानवत् स्पर्शन है। नपुंसक वेदविर्षे मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टीनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है । सम्यमिथ्यादृष्टीनिकै सार्य
लोकका असंख्यातवां भाग है। असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयत लोकका असंख्यातवां भाग स्पर्शे है अर चौदह भागमैसूं छह सिद्धि
भाग देशोन मारणांतिक अपेक्षा स्पर्श है। प्रमत्तसंयत आदि अनिवृत्तिबादरसांपरायपर्यंतवाले अर वेदरहितनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है ॥
कपायके अनुवादकरि च्यारि कषायवालेनिकै अर कपायरहितनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है। ज्ञानके अनुवादकार मतिअज्ञान श्रुतअज्ञानवाले मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टिनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है । विभंगज्ञानीकै मिथ्यादृष्टीनिकै असंख्यातवां भाग है। अर चौदह भागमैसूं आठ भाग देशोन है अर सर्वलोक भी है। सासादनसम्यग्दृष्टीनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है मति श्रुत अवधि मनःपर्यय केवलज्ञानीनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है ॥
संयमके अनुवादकरि सर्वसंयतनिकै अर संयतासंयतानिकै अर असंयतनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है।
दर्शनके अनुवादकरि चक्षुर्दर्शनवाले मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यतनिकै पंचेंद्रियवत् स्पर्शन है । अचक्षुर्दर्शन- १ वालेनिके मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यतनिकै अवधिदर्शन केवलदर्शनवालेनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है ॥
लेश्याके अनुवादकार कृष्ण-नील-कापोतलेश्यावाले मिथ्यादृष्टि सर्वलोक स्पर्श हैं । सासादनसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्परौं है । अर पांच भाग च्यारि भाग देशोन चौदह भागमैसूं स्पर्शे हैं । इहां कोई पूछ है, जो, बारह भाग क्यों न कहे ? ताका समाधान-जो नरकमैं अवस्थितलेश्या है । छठी पृथ्वीवाला मारणांतिक करै सो मध्यलोकमैं आवै पांच राजू स्पर्शे है । अर जिनिके मतमैं सासादनवाला एकेंद्रियविर्षे नाही उपजै, तिनिके मतकी अपेक्षा बारह भाग नांही कहै हैं । अर सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि लोककै असंख्यातवां भाग स्पर्श है । पीतलेश्यावाला मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवां भाग अर चौदह भागमैसूं आठ भाग नव भाग देशोन स्परौं है ।
सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग अर चौदह भागमैसूं आठ भाग देशोन स्पर्शी है । संयता| संयत लोकका असंख्यातवा भाग अर मारणांतिक अपेक्षा प्रथमस्वर्गका ड्योढ राजूताई स्पर्शी है । तातें अद्ध्यर्धदेशोन चौदह b भागमैसूं कह्या है । अर प्रमत्त अप्रमत्त संयत लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शी है । पद्मलेश्यावाला मिथ्यादृष्टि आदि ।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
व चनि का पान
६ असंयतसम्यग्दृष्टिपर्यंत लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शे । अर आठ भाग देशोन चौदहमैसूं अर संयतासंयत लोकका
असंख्यातवा भाग अर चौदह भागमैसूं पांच भाग देशोन स्पर्श । प्रमत्त अप्रमत्त संयत लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शे । शुक्ललेश्यावाला मिथ्यादृष्टि आदि संयतासंयतपर्यंत लोकका असंख्यातवा भाग अर चौदह भागमैसूं छह भाग | देशोन स्परौं । प्रमत्त आदि सयोगकेवलीपर्यतनिकै अर लेश्यारहितनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है ॥
भव्यके अनुवादकार भव्यनिकै मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है । अभव्य || सर्वलोक स्पर्टी है ॥
सम्यक्त्वके अनुवादकरि क्षायिकसम्यग्दृष्टिनिके असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिके गुणस्थानवत् स्पर्शन । है । विशेष यहु, जो, संयतासंयतनिका लोकका असंख्यातवा भागही है। क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टिनिका गुणस्थानवत् स्पर्शन है । औपशमिकसम्यक्त्ववालेनिका असंयतसम्यग्दृष्टीनिका गुणस्थानवत् है। अन्यका लोकका असंख्यातवा भाग
स्पर्शन है । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टीनिका गुणस्थानवत् स्पर्शन है ॥ 8 संज्ञीके अनुवादकरि संज्ञीनिका चक्षुर्दर्शनिवत् है। असंज्ञी सर्वलोक स्पर्शे हैं । तिनि दोऊनिकार रहितका गुणस्थानवत् स्पर्शन है ॥
आहारकके अनुवादकार आहारकनिका मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् स्पर्शन है । सयोगकेवलीनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । अनाहारकवि मिथ्यादृष्टि सर्व लोक स्पर्श है । सासादनसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग अर चौदह भागमैसूं ग्यारह भाग देशोन स्पर्श है । सो छठी पृथिवीतें मध्यलोकमैं उपजै, ताकै उत्पाद अपेक्षा तौ पाच राजू, अर अच्युतते मध्यलोकमैं आय उपजै, ताकै उत्पाद अपेक्षा छह ऐसें ग्यारह राजू कहे मारणांतिक अपेक्षा बारह राजू होय है । परंतु मारणांतिकमैं अनाहारक नाही । ताते उत्पाद अपेक्षा ग्यारह है । असंयतसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है । अर चौदह भागमैसू छह भाग देशोन स्पर्श है। सयोगकेवली लोकका असंख्यातवा भाग अर सर्वलोक स्परौं है । अयोगकेवलीनिका लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शन है । ऐस स्पर्शनका व्याख्यान कीया ॥ | आगै कालका निरूपण करिये हैं । सो दोय प्रकार है । सामान्यकरि गुणस्थानविर्षे विशेषकर मार्गणानिवि । तहां सामान्यकारी मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा सर्वकाल है। एक जीवकी अपेक्षा तीन भंग है । अभव्यकै तौ अनादि अनंत है । भव्यकै अनादि सांत है, सादि सांत है। तहां सादि सांत जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अर्द्धपुद्गलपरिवर्तन
90920000 रु
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
| निका
&
कछू घाटि है । बहुरि सासादनसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पल्योपमकै असंख्यातवै भाग है। एकजीव अपेक्षा जघन्य एक समय उत्कृष्ट छह आवली है। सम्यमिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट पल्योपमकै असंख्यातवै भाग है । एक जीव अपेक्षा जघन्य भी उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है। असंयत सम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट तेतील सागर कछु अधिक है।
वचHel बहुरि संयतासंयतका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट कोडिपूर्व कछू घाटि है। टी का प्रमत्त अप्रमत्त संयतका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य एक समय उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । पान अ. श बहुरि च्यारि उपशमश्रेणीवाला गुणस्थाननिका नानाजीवकी अपेक्षा अर एक जीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय उत्कृष्ट
अंतर्मुहूर्त है । बहुरि च्यारि क्षपकश्रेणीवाला आठवां नवमां दशमां बारहमा गुणस्थानका बहुरि अयोगकेवलीका नाना१ जीवकी अपेक्षा अर एकजीवकी अपेक्षा जघन्य भी अरु उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है । बहार सयोगकेवलीनिका नानाजीवकी श अपेक्षा तौ सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट कोडिपूर्व कछु धाटि है ॥
विशेषकार गतिके अनुवादकार नरकगतिविर्षे नारकीनिकै सातूंही पृथ्वीवि मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा तो सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट एक सागर, तीन सागर, सात सागर, दश सागर, सतरा | सागर, बाईस सागर, तेतीस सागर, यथासंख्य अनुक्रमतें आयुपरिमाण है । सासादनसम्यग्दृष्टि अर सम्यमिथ्यादृष्टीका गुणस्थानवत् काल है । असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट आयुप्रमाण कछु घाटि है। तिर्यग्गतिविर्षे तिर्यचनिकै नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य
अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट अनंतकाल है। सो असंख्यात पुद्गलपरिवर्तन है । सासादनसम्यग्दृष्टि अर सम्यग्मिथ्यादृष्टीका अरु संयतार संयतका गुणस्थानवत् काल है । असंयतसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य
अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट तीन पल्य है। मनुष्यगतिविर्षे मनुष्यनिकै मिथ्यादष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सवकाल है । एक जीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट तीन पल्य पृथक्त्व कोडी पूर्व अधिक है। सासादनसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । एक जीव अपेक्षा जघन्य एक समय उत्कृष्ट छह आवली है। सम्यग्मिथ्यादृष्टीका
नानाजीवकी अपेक्षा एक जीवकी अपेक्षा जघन्य उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त काल है । असंयतसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा ५ सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तीन पल्य कछु अधिक है। बाकीके गुणस्थाननिका गुण
स्थानवत् काल है ॥ देवगतिविर्षे देवनिके मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है एकजीवप्रति जघन्य अंतर्मुहूर्त है
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनि का
पान
उत्कृष्ट इकतीस सागरोपम है । सासादनसम्यग्दृष्टीका अर सम्यग्मिथ्यादृष्टीका गुणस्थानवत् काल है। असंयतसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागरोपम है ॥ ___इंद्रियके अनुवादकार एकेंद्रियनिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव उत्कृष्ट
अनंत काल है सो असंख्यातपुद्गलपरिवर्तन है । विकलत्रयका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एक जीवकी अपेक्षा जघन्य सवाथ सिद्धि क्षुद्रभव उत्कृष्ट संख्यात हजार वर्ष है। पंचेंद्रियवि मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी
अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट हजार सागर पृथक्त्व कोडी पूर्व अधिक है । सासादन आदि सर्व गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् काल है ॥
कायके अनुवादकार पृथिवी अप् तेज वायुकायिकका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव उत्कृष्ट असंख्यात लोकपरिमाण काल है। वनस्पतिकायिकका एकैद्रियवत् काल है। त्रसकायिकनिवि मिथ्यादृष्टिका
नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय हजार सागर पृथक्त्व कोडी 18 पूर्व अधिक है। बाकीके गुणस्थाननिका पंचेंद्रियवत् काल है। 1 योगके अनुवादकार वचनमनोयोगीनिवि मिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्त संयत सयोग| केवलीनिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त सासादनसम्यग्दृष्टीका गुणस्थानवत् है सम्यग्मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट पल्योपमकै असंख्यातवै भाग काल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एक समय है । उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । च्यार उपशमकनिका च्यारि अपकनिका नानाजीवकी अपेक्षा एकजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय है । उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त काल है। काययोगीनिविपै मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय है । उत्कृष्ट अनंतकाल है । सो असंख्यात पुद्गलपरिवर्तन है। अवशेप गुणस्थाननिका मनोयोगिवत् काल है । अयोगीनिका गुणस्थानवत् काल है ॥
देदके अनुवादकार स्त्रीवेदचि मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ पल्यकाल है । सासादनसम्यग्दृष्टी आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् काल है । तहा विशेप यहु-जो, असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है उत्कृष्ट पचावनपल्य कछु घाटि काल है। पुरुपवेदवि मिथ्याष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है । सासादन सम्यग्दृष्टि आदि अनिवृत्तिबादरसांपरायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् काल है ।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टीश
पान
अ.
नपुंसकवेदवि मिथ्याष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतमुहूत हैं । उत्कृष्ट अनतकाल से है सो असंख्यातपुद्गलपरिवर्तन है । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि अनिवृत्तिबादरसांपरायपर्यतनिका गुणस्थानवत् है। विशेष यहु है जो, असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एक जीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर कछु घाटि काल है । वेदरहितनिका गुणस्थानवत् काल है ॥
व चकपायके अनुवादकार च्यारि कषायनिविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि अप्रमत्तपर्यतनिका मनोयोगिवत् काल है। दोय उपशम
निका श्रेणीका दोय क्षपकश्रेणीका गुणस्थाननिका अर केवललोभका अर कपायरहितनिका गुणस्थानवत् काल है ॥
ज्ञानके अनुवादकरि मति अज्ञान श्रुतअज्ञानवाले मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टीनिका गुणस्थानवत् काल है। विभंग- ४५ ज्ञानीविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर कछु घाटि हैं । सासादनसम्यग्दृष्टीका गुणस्थानवत् काल है । मति-श्रुत-अवधि मनःपर्ययज्ञानीनिका अर केवलज्ञानीनिका गुणस्थानवत् काल है।
संयमके अनुवादकार सामायिकच्छेदोपस्थापन परिहारविशुद्धि सूक्ष्मसांपराय यथाख्यात शुद्धिसंयतनिका अर संयतासंयतनिका अर असंयत च्यारि गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् काल है ॥
दर्शनके अनुवादकार चक्षुर्दर्शनवालेनिविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है। एक जीव की अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है उत्कृष्ट दोय हजार सागर है । सासादनसम्यग्दृष्टिनिका क्षीणकपायपर्यतनिका गुणस्थानवत् काल है । अचक्षुदर्शनवालेनिवि मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् काल है। अवधि केवलदर्शनवालेनिका अवधि केवलज्ञानिवत् काल है ॥ __ लेश्याके अनुवादकरि कृष्णनीलकापोतलेश्याविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर, सतरा सागर, सात सागर कछु अधिक है, सो नरककी अपेक्षा है। सासादनका अर सम्यग्मिथ्यादृष्टीका गुणस्थानवत् काल है । असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है। उत्कृष्ट तेतीस सागर, सतरा सागर, सात सागर कछु घाटि है। पीतपद्मलेश्यावि मिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट दोय सागर अठारह सागर कछु अधिक है सो स्वर्गकी अपेक्षा है। सासादन सम्यग्मिथ्यादृष्टिका गुणस्थानवत् काल है । संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्त संयतनिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य एक समय उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । शुक्ल
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका पान
हा लेश्यावि मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल. है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है उत्कृष्ट इकतीस सागर कछु ।
अधिक है । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यतनिका अर लेश्यारहितका गुणस्थानवत् काल है । विशेष यहु जो, संयतासंयतका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है ॥
। भव्यके अनुवादकरि भव्यविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा दोय भंग है । सर्वार्थ सिदि
Rअनादि सांत सादि सांत । तहां सादिसांत जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अर्धपुद्गलपरिवर्तन कछु घाटि है। सासादन टीका आदि केवलीपर्यंतनिका गुणस्थानवत् काल है । अभव्यनिका अनादि अनंत काल है ॥
२ सम्यक्त्वके अनुवादकरि क्षायिकसम्यग्दृष्टीनिका असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिका गुणस्थानवत् काल
है । क्षायोपशमिक सम्यदृष्टीनिका चायौं गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् काल है । औपशमिक सम्यक्त्ववि असंयत| सम्यग्दृष्टि संयतासंयत इनि दोऊनिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पल्योपमकै असंख्यातवै भाग
है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य भी उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है । प्रमत्त अप्रमत्त संयतका अर च्यारि उपशमश्रेणीवालेका | नानाजीवकी अपेक्षा एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एक समय है उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्या
दृष्टिनिका गुणस्थानवत् काल है ॥ १ संज्ञीके अनुवादकरि मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिबादरपर्यंतनिका पुरुपवेदवत् काल है । अवशेपका गुणस्थानवत् काल । है । असंज्ञीनिका मिथ्याइष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ क्षुद्रभवमात्र है। सासके । अठारहवै भाग अर उत्कृष्ट अनंतकाल है। सो असंख्यातपुद्गलपरिवर्तन है। दोऊ नामकार रहितनिका गुणस्थानवत् काल है।
आहारकका अनुवादकार आहारकवि मिथ्याष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अंगुलकै असंख्यातवा भाग है । सो असंख्यातासंख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणी परिमाण है। अंगुलिकै प्रदेश अर इनिके समय समान हैं । अवशेपनिका गुणस्थानवत् काल है। अनाहारकवि मिथ्याष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृट तीन समय है। सासादनसम्यग्दृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय है। उत्कृष्ट आवलीकै असंख्यातवां भाग है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है उत्कृष्ट दोय समय है । सयोगकेवलीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ तीन समय है । उत्कृष्ट | असंख्यातसमय है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अर उत्कृष्ट तीन समय है। अयोगकेवलीका गुणस्थानवत् काल है । ऐसे कालका वर्णन किया है ॥
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
नि का
। आगें अंतरका निरूपण करिये हैं। तहां विवक्षित गुणकै अन्यगुण पलट न होते फिर तिसही गुणकी प्राप्तितें पहलै |
बीचिका काल सो अंतर है । सो दोय प्रकार कहिये है । सामान्यकरि तौ गुणस्थानवि, विशेपकार मार्गणावि । तहां सामान्यकार मिथ्याहष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट
एकसोबत्तीस सागर देशोन कहिये कछु घाटि है। सासादनसम्यग्दृष्टिका अंतर नानाजीवकी अपेक्षा जवन्य तौ एक सर्वार्थ
व चसिद्धि
समय, उत्कृष्ट पल्यका असंख्यातवा भाग है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ पल्यका असंख्यातवा भाग, उत्कृष्ट अर्द्धपुद्गलटी का परिवर्तन देशोन है । सम्यग्मिथ्यादृष्टिका अंतर नानाजीवकी अपेक्षा सासादनवत् है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त पान
है । उत्कृष्ट अर्द्धपुद्गलपरिवर्तन देशोन है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तसंयतपर्यतनिका नानाजीवकी अपेक्षा तौ अंतर ४७ नाही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अर्द्धपुद्गलपरिवर्तन देशोन है । च्यारि उपशमश्रेणावालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है। उत्कृष्ट पृथक्त्व वर्ष है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अर्द्धपुद्गलपरिवर्तन देशोन है । अर च्यारि क्षपकश्रेणीवालेनिका अर अयोगकेवलीनिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय, उत्कृष्ट छह महिना है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। अर सयोगकेवलीका नानाजीवकी अपेक्षा अर एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है ॥
विशेषकरि गतिके अनुवादकरि नरकगतिविपैं नारकीनिका सात पृथिवीविर्षे मिथ्यादृष्टी असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट एक सागर तीन सागर सात सागर दश सागर सतरा सागर बाईस सागर तेतीस सागर देशोन है । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पल्यका असंख्यातवा भाग है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य पल्यका असंख्यातवा भाग : अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट एक तीन सात दश सतरा बाईस तेतीस सागर देशोन है। तिर्यच गतिवि तिर्यचनिकै मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मु है। उत्कृष्ट तीन पल्य देशोन है। सासादनसम्यग्दृष्टि आदि च्यारिनिका गुणस्थानवत् अंतर है। मनुष्यगतिवि मनुष्यनिकै मिथ्यादृष्टिका तिर्यचवत् है। सासादनसम्यग्हष्टीका अर सम्यग्मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य पल्योपमका असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तीन पल्य पृथक्त्व कोडिपूर्व अधिक है। असंयतसम्यदृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाहीं हैं । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तीन पल्य पृथक्त्व कोडिपूर्व ।। अधिक है। संयतासंयत प्रमत्तअप्रमत्त संयतका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाहीं है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंत
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका पान ४८
मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व कोडिपूर्व है । च्यार उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्वकोडिपूर्व है । अवशेपनिका गुणस्थानवत् अंतर है। देवगतिविपें देवनिकै
मिथ्याद्दष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाहीं है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । सर्वार्थ |
उत्कृष्ट एकतीस सागर देशोन है। सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है। एकजीवका
अपेक्षा जघन्य पल्यका असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है, उत्कृष्ट इकतीस सागर है, सो देशोन है ॥ टीका का इंद्रियनिके अनुवादकार एकेंद्रियनिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव है।
RI उत्कृष्ट दोय हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है। विकलत्रयका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव है । उत्कृष्ट अनंतकाल है। सो असंख्यातपुद्गलपरिवर्तन है। ऐसे इंद्रियप्रति अंतर कह्या है । गुणस्थानकी अपेक्षा एक मिथ्यात्वही है तातें अंतर नांही है। पंचेंद्रियवि मिथ्यादृष्टिका अंतर गुणस्थानवत् है। सासादनसम्यग्दृष्टिका अर सम्यग्मिथ्याइष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य पल्यका असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तपर्यंतनिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त, उत्कृष्ट हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है। च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है । अवशेपनिका गुणस्थानवत् अंतर है ॥ ___ कायके अनुवादकरि पृथिवी अप्, तेज, वायुकायिकनिकै नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव उत्कृष्ट अनंतकाल है सो असंख्यातपुद्गलपरिवर्तन है । वनस्पतिकायिकनिकै नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव उत्कृष्ट असंख्यातलोक है। इहां असंख्यातलोककै प्रदेश हैं ते ते कालके समय ग्रहण है । ऐसें कायकी अपेक्षा अंतर कया है। गुणस्थानकी अपेक्षा अंतर नांही है । त्रसकायिकवि मिथ्याष्टिका गुणस्थानवत् अंतर है। सासादनसम्यग्दृष्टि अर सम्यग्मिथ्याष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है। एकजीव पल्यका असंख्यातवा भाग है । अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तपर्यंतनिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है, उत्कृष्ट दोय हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है । च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । | एकजीवकी अपक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट दोय हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है। अवशेपनिका पंचेद्रियवत् अंतर है।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
नि का पान
अ. 1
योगके अनुवादकरि काय वचन मन योगिनिकै मिथ्यादृष्टि आदि असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्तसंयत ४ सयोगकेवलीनिकै नानाजीवकी अपेक्षा एकजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है। सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्यादृष्टिनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नाहीं है । च्यारि उपशमश्रेणीवालोनिका नाना
जीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है। एकजीवकी अपेक्षा अंतर नाहीं है । च्यारि क्षपकश्रेणीवालेनिका अर अयोगकेवलीनिका सर्वार्थ
गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है ॥ टी का वेदके अनुवादकार स्त्रीवेदवि मिथ्याइष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ
अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पंचावन पल्य कछु घाटि है । सासादनसम्यग्दृष्टि अर सम्यग्मिथ्याष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ पल्यका असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व | सौपल्य है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तपर्यतनिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य
है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौंपल्य है । दोय उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौपल्य है। दोय क्षपकश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट पृथक्त्व वर्ष हैं एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । पुरुषवेदवि मिथ्यादृष्टिका गुणस्थानवत् है । सासादनसम्यग्दृष्टि अर सम्यग्मिथ्याद्दष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ पल्योपमकै असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तसंयतपर्यंतनिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है । दोय उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है। दोय क्षपकश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय है । उत्कृष्ट एकवर्ष कछु अधिक है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । नपुंसकवेदविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर देशोन है । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि अनिवृत्तिउपशमपर्यतनिका गुणस्थानवत् अंतर है । अर दोय क्षपकश्रेणीवालेनिका स्त्रीवेदवत् है । वेदरहित अनिवृत्ति बादरसांपराय उपशमक सूक्ष्मसापराय उपशमकका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अरु उत्कृष्ट
अंतर्मुहूर्त है । उपशांतकपायका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। अवशेष ६ गुणस्थानवत् अंतर है ॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
कषायके अनुवादकार क्रोध मान माया लोभ कषायकै मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्ति उपशमश्रेणावालाताई मनोयोगीवत् अंतर है। अर दोय क्षपकश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट एकवर्ष कछु अधिक है। केवललोभ| सूक्ष्मसांपरायोपशमकका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है। एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। सूक्ष्मसांपराय क्षपक
श्रेणीवालेनिका गुणस्थानवत् है। कपायरहित च्यार गुणस्थाननिवि उपशांतकपायका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । सर्वार्थ
वचसिद्धि
एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । अवशेष तीन गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् अंतर है ॥ टीका ज्ञानके अनुवादकरि मतिअज्ञान श्रुतअज्ञान विभंगज्ञानवालेविर्षे मिथ्याष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा एकजीवकी अपेक्षा अंतर का पान अ.१
१] नांही है। सासादनसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । मति-श्रुत-अवधि| ज्ञानवालेविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट । कोडिपूर्व देशोन है । संयतासंयतका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है। उत्कृष्ट छयासठि सागरोपम कछु अधिक है। प्रमत्त अप्रमत्तसंयतका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तो अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट तेतीस सागरोपम कछु अधिक है। च्यार उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट छयासठि सागरोपम कछु अधिक है । च्यार क्षपकश्रेणीवालेनिका
गुणस्थानवत् अंतर है। तहां विशेप यहु- अवधिज्ञानीनिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एक समय उत्कृष्ट पृथक्त्व वर्ष है। | एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । मनःपर्ययज्ञानीनिका प्रमत्त अप्रमत्तसंयमीनिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य भी उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है । च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट कोडिपूर्व कछु घाटि है । च्यारि क्षपकश्रेणीवालेनिका अवधिज्ञानीवत् अंतर है । दोऊके केवलज्ञानीनिका गुणस्थानवत् अंतर है ॥
संयमके अनुवादकार सामायिकच्छेदोपस्थापनाशुद्धसंयमिवि प्रमत्त अप्रमत्त संयमीका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य भी उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है । दोऊ उपशमश्रेणीवालोनका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट कोडिपूर्व कछु घाटि है । दोऊ क्षपकश्रेणीवालेनिका गुणस्थानवत् अंतर है । परिहारविशुद्धिसंयमी प्रमत्त अप्रमत्तका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य भी उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है। सूक्ष्मसांपरायसंयमिवि उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । क्षपकश्रेणीवालेनिका गुणस्थानवत् अंतर है । यथाख्यातसंयमिवि
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वचनिका
५१
अकपायवत् अंतर जाननां । संयतासंयतका नानाजीवकी अपेक्षा एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । असंयतविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर देशोन है । अवशेप तीनूं गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् अंतर है ॥
दर्शनके अनुवादकार चक्षुर्दर्शनवालेविर्षे मिथ्याष्टिका गुणस्थानवत् अंतर है। सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्याष्टिका सिद्धि
नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य पल्यकै असंख्यातवै भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय टी का हजार सागर कछु घाटि है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तसंयतपर्यंतनिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाहीं है। एकअ.१ . जीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय हजार सागर कछु घाटि है । च्यार उपशमश्रेणीवालेनिका नाना-
जीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय हजार सागर देशोन है । च्यारि क्षपकश्रेणीवालेनिका गुणस्थानवत् है । अचक्षुर्दर्शनविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यतनिका गुणस्थानवत् है। अवधिदर्शनवालेनिका अवधिज्ञानीवत् है । केवलदर्शनवालेनिका केवलज्ञानीवत् है ॥
लेश्याके अनुवादकरि कृष्ण नील कापोत लेश्यावालेनिवि मिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर सतरा सागर सात सागर कछु घाटि है । सो नारकी अपेक्षा है। सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्याइष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सामान्यवत् है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य पल्योपमका असंख्यातवा भाग है । अंतर्मुहूर्त भी है । उत्कृष्ट तेतीस सागर सतरा सागर सात सागर है। सो कछु घाटि है । पीतपद्मलेश्यावि मिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय सागर अठरा सागर कछु अधिक है । सासादन सम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्याइष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य पल्यका असंख्यातवा भाग है। अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय सागर अठरा सागर कछु अधिक है । संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्त संयतका नानाजीवकी अपेक्षा एकजीवकी अपेक्षा अंतर नाहीं है । शुक्ललेश्यावालावि मिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट इकतीस सागर कछु घाटि है । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ पल्यके असंख्यातवै भाग है । अर अंतर्मुहूर्त है
उत्कृष्ट इकतीस सागर कछु घाटि है सयंतासंयत अर अप्रमत्तसंयतका पीतलेश्यावत् है । अप्रमत्तसंयतका नानाजीवकी ही अपेक्षा अंतर नाहीं है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य भी उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है। तीन उपशमश्रेणीवालेनिका नाना
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
निका
टीका
५२
जीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है एकजीवकी अपेक्षा जघन्य भी उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है । उपशांत कषायका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नाहीं है। च्यारि क्षपकश्रेणीवालनिका अर सयोगकेवलीनिका अर लेश्यारहितका गुणस्थानवत् अंतर है ॥
भव्यके अनुवादकरि भव्यविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिका गुणस्थानवत् अंतर है । अभव्यनिका नानासिदि जीवकी अपेक्षा एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है ॥
का सम्यक्त्वके अनुवादकरि क्षायिक सम्यग्दृष्टिवि असंयतसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव 12 प्रति जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट कोडिपूर्व कछु घाटि है। संयतासंयत अर प्रमत्त अप्रमत्त संयतनिका नानाजीवकी
अपेक्षा अंतर नाहीं है , एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतसि सागर कछु अधिक है । च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर कछु अधिक है । अवशेपनिका गुणस्थानवत् अंतर है । सायोपशमिक सम्यग्दृष्टीनिविपैं असंयतसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाहीं है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट कोडिपूर्व देशोन है । संयतासंयतका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है उत्कृष्ट छ्यासठि सागरोपम देशोन है । प्रमत्त अप्रमत्त संयतका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नहीं है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर कछु अधिक है । औपशमिक सम्यग्दृष्टिनिवि असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है उत्कृष्ट सात राति दिन है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है । संयतासंयतका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है। उत्कृष्ट चौदह राति दिनका अंतर है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य भी उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है । प्रमत्त अप्रमत्त संयतका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पदरह राति दिन है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य भी उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है। तीन उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पृथक्त्ववर्पका अंतर है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य भी उत्कृष्ट भी अंतर्मुहूर्त है । उपशांतकपायका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। सासादनसम्यग्दृष्टि मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पल्यकै असंख्यातवै भाग है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नाहीं है । मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अर एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है ॥
संज्ञीके अनुवादकार संज्ञीनिवि मिथ्याष्टिका गुणस्थानवत् अंतर है । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्याइष्टिका नाना
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
:
जीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ पल्यका असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है। असंयत सम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तताई नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीवकी
अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है । च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुण। स्थानवत् अंतर है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है । च्यारि क्षपकश्रेणी
वचवालेनिका गुणस्थानवत् अंतर है । असंज्ञीके नानाजीवकी अपेक्षा अर एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । दोऊ नामकरि । टी का रहितनिका गुणस्थानवत् अंतर है ॥
पान 10 आहारके अनुवादकर आहारकनिवि मिथ्याष्टिका गुणस्थानवत् अंतर है। सासादनसम्यग्दृष्टि-सम्यग्मिथ्याइष्टिका ।।
नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ पल्योपमका असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त । है । उत्कृष्ट अंगुलका असंख्यातवा भाग आकाशके प्रदेश जेते हैं तेते संमय हैं । ते असंख्यातासंख्यात उत्सर्पिणी अव| सर्पिणी काल है। असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तगुणस्थानपर्यत नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीवकी अपेक्षा | जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है उत्कृष्ट अंगुलका असंख्यातवा भाग है । ते असंख्यातासंख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणीके समयप्रमाण हैं । च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अंगुलका असंख्यातवा भाग है । सो असंख्यातासंख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणीके समयप्रमाण है च्यारि क्षपकश्रेणीवालेनिका अर सयोगकेवलीनिका गुणस्थानवत् अंतर है । अनाहारकनिवि मिथ्याष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अर एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । सासादनसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पल्यकै असंख्यातच भाग है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है। असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय है । उत्कृष्ट पृथक्त्व महिना है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है । सयोगकेवलीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है। उत्कृष्ट पृथक्त्व वर्ष है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । ऐसें अंतरका निश्चय किया ॥
आगै भावकू प्रगट कीजिये ॥ तहां भाव दोय प्रकार । सामान्यकरि गुणस्थान, विशेषकर मार्गणा । तहां प्रथमही सामान्यकरि मिथ्यादृष्टि तौ औदयिक भाव है। सासादनसम्यग्दृष्टिके पारिणामिक भाव है। सम्यग्मिथ्याष्टिके क्षायोपशमिक भाव है। असंयतसम्यग्दृष्टिके औपशमिक अथवा क्षायिक अथवा क्षायोपशमिक भाव है । इहां असंयतपणां है सो औदयिकभावकरि है । संयतासंयत प्रमत्तसंयत अप्रमत्तसंयत ऐसै क्षायोपशमिक भाव है । च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिका औपशमिक भाव है । च्यारि क्षपकश्रेणीवालेनिविर्षे अर सयोगकेवलीनिविर्षे क्षायिक भाव है ॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ 12
मियान्यदृष्टिक औपशमिक शायोपशमसातमीपर्यंत मिथ्यादृष्टि सासानदाट आदि असंयतसम्यग्दृष्टिपर्यंतनिक ।
भाव है । पद्रियानावनिकै गुणस्थानवत् भाव हयतनिके गुण-विच
निका पान
विशेषकरि गतिके अनुवादकरि नरकगतिवि प्रथमपृथिवीवि नारकी मिथ्यादृष्टि आदि असंयतसम्यग्दृष्टिपर्यंतनिके AM गुणस्थानवत् भाव है। दूसरी पृथिवी आदि सातमीपर्यंत मिथ्यादृष्टि सासादन सम्यमिथ्यादृष्टीनिकै गुणस्थानवत् है । | असंयतसम्यग्दृष्टिकै औपशमिक क्षायोपशमिकभाव है। असंयत है सो औदयिकभावकार है । तिर्यचगतिवि4 तिर्यचनिकै | मिथ्यादृष्टि संयतासंयत पर्यंतनिकै गुणस्थानवत् भाव है। मनुष्यगतिवि मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिके गुण
वचसिद्धि । स्थानवत् भाव है । देवगतिविपैं देवनिकै मिथ्यादृष्टि आदि असंयतसम्यग्दृष्टिपर्यंतनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥ टीका इंद्रियके अनुवादकार एकेंद्रिय विकलत्रयनिकै औदयिक भाव है । पंचेंद्रियनिवि मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंत
निकै गुणस्थानवत् भाव है ॥
कायके अनुवादकरि स्थावरकायिकनिकै औदयिक भाव है। त्रसकायिकनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥
योगके अनुवादकार कायवचनमनोयोगीनिकै मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यतनिकै अर अयोगकेवलीनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥
वेदके अनुवादकरि स्त्रीपुरुपनपुंसकवेदीनिकै अर वेदरहितनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥ कपायानुवादकरि क्रोधमानमायालोभकपायवालेनिकै अर कपायरहितनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥
ज्ञानके अनुवादकरि मति अज्ञान श्रुत अज्ञान विभंगज्ञानवालेनिकै अर मतिश्रुत अवधि मनःपर्यय केवलज्ञानिनिकै गुणस्थानवत् भाव है।
संयमके अनुवादकरि सर्वही संयतनिकै अर संयतासंयतनिकै अर असंयतनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥ दर्शनानुवादकरि चक्षुर्दर्शन-अचक्षुदर्शन-अवधिदर्शन-केवलदर्शनवालेनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥ लेश्याके अनुवादकरि छहू लेश्यावालेनिकै अर लेश्यारहितनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥
भव्यके अनुवादकरि भव्यनिकै मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिकै गुणस्थानवत् भाव है । अभव्यनिकै पारिणामिक भाव है ॥
सम्यक्त्वके अनुवादकरि भायिकसम्यग्दृष्टिवि असंयतसम्यग्दृष्टीकै क्षायिकभाव तो क्षायिकसम्यक्त्व है । अर असंयतपणां है सो औदायिकभावकार है । संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्तसंयतनिकै क्षायोपशमिक भाव है। सम्यक्त्व क्षायिक है | सो आयिकभावकरि है । च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिकै औपशमिक भाव है। सम्यक्त्व इहां क्षायिकभावकरि हो है । IPI अवशेषनिके गुणस्थानवत् भाव है । क्षायोपशमिक सम्यग्दृष्टीवि असंयतसम्यग्दृष्टीकै क्षायोपशमिक भाव है सो तौ
००००००००००००
Ma
लेश्याक अनुवाद चखुर्दर्शन-अचक्षुशन अब संयतासंयतनिकै अर
भव्यनिकै मिथ्यादृष्टि अश्यारहितनिकै गुणस्थानवरणस्थानवत् भाव है ॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका
पान
क्षायोपशमिक सम्यक्त्व है । असंयत है सो औदयिकभावकरि है । संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्तसंयतनिकै क्षायोपशमिक । भाव है क्षायोपशमिकसम्यक्त्व है । औपशमिकसम्यक्त्वविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टीकै औपशमिक भाव उपशमसम्यक्त्व है।
असंयत है सो औदयिकभावकरि है। संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्तसंयतनिकै क्षायोपशमिक भाव है। सम्यक्त्व औपशमिक
। है । च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिकै औपशमिक भाव उपशमसम्यक्त्व है । सासादनसम्यग्दृष्टिनिकै पारिणामिक भाव है। सर्वार्थ
व चसिद्धि की सम्यग्मिथ्यादृष्टिकै क्षायोपशमिक भाव है । मिथ्यादृष्टीकै औदयिक भाव है ॥
निका संज्ञीके अनुवादकार संज्ञीनिकै गुणस्थानवत् है । असंज्ञीनिकै औदयिक भाव है । दोऊ संज्ञारहितनिकै गुणस्थानवत् भाव है।
आहारकके अनुवादकार आहारकनिकै अर अनाहारकनिकै गुणस्थानवत् भाव है । ऐसें भावका निरूपण मोहकर्मकी ५५ अपेक्षा उदाहरणरूप समाप्त भया ॥ । आगै अल्पबहुत्वका वर्णन कीजिये है । सो दोय प्रकार । सामान्यकरि, विशेषकरि । तहां प्रथमही सामान्यकरि तीन उपशमश्रेणीवाले सर्वते स्तोक कहिये थोरा है ॥ ते अपने अपने गुणस्थानकालविर्षे प्रवेशकार तुल्यसंख्या है । अर उपशांतकपायवाले भी तितनेही है । बहुरि तीन क्षपकश्रेणीवाले इनितें संख्यातगुणा है । अर क्षीणकपाय छद्मस्थ वीतराग भी तितनेही है । अर सयोगकेवली अयोगकेवली प्रवेशकार तुल्यसंख्या है । अर सयोगकेवली अपने कालवि भेले होय ते इनित संख्यातगुणां हैं । बहुरि अप्रमत्तसंयत संख्यातगुणां हैं । तिनित प्रमत्तसंयत संख्यातगुणां हैं । तिनितें संयतासंयत असंख्यातगुणां है । तिनितें सासादनसम्यग्दृष्टि असंख्यातगुणां हैं । तिनितें सम्यग्मिथ्यादृष्टि असंख्यातगुणां हैं । तिनितें असंयतसम्यग्दृष्टि असंख्यातगुणां हैं । तिनितें मिथ्यादृष्टि अनंतगुणां हैं। की विशेपकरि गतिके अनुवादकरि नरकगतिविर्षे सर्वपृथ्वीनिविर्षे नारकी जीव सर्वते स्तोक सासादनसम्यग्दृष्टि हैं। तिनि” संख्यातगुणां सम्यग्मिथ्यादृष्टि हैं । तिनितें असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि हैं । तिनितें असंख्यातगुणां मिथ्यादृष्टि हैं। तिर्यचगतिविर्षे तिर्यच सर्वतै थोरा संयतासंयत हैं। अन्यकी संख्या गुणस्थानवत् है। मनुष्यगतिविर्षे मनुष्यनिकै उपशमश्रेणीवाले आदिविर्षे अर प्रमत्तसंयतनिताई गुणस्थानवत् है । तिनि” संख्यातगुणां संयतासंयत हैं । तिनितें
सासादनसम्यग्दृष्टि संख्यातगुणां हैं । तिनित संख्यातगुणां सम्यग्मिथ्यादृष्टि हैं । तिनितें असंयतसम्यग्दृष्टि संख्यातगुणां ही हैं । देवगतिवि देवनिके नारकीवत् अल्पबहुत्व है ॥ इंद्रियके अनुवादकरि एकेंद्रिय विकलत्रयविर्षे गुणस्थानभेद नाही ।
तातें अल्पबहुत्वका अभाव है ॥ इंद्रियकी अपेक्षा कहिये । तहां पंचेंद्रिय आदि एकेंद्रियपर्यत उत्तरोत्तर बहुत्व है। पंचेंद्रियनिके गुणस्थानवत् है । विशेष यहु जो मिथ्यादृष्टि असंख्यातगुणेही है ॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
कायके अनुवादकार स्थावरकायवि गुणस्थानभेद नाही, तातें अल्पबहुत्वका अभाव है। कायप्रति कहिये है, तहां से हा सर्वतें थोरा तेजस्कायिक हैं, तिनितें बहुत पृथिवीकायिक हैं, तिनितें बहुत अपकायिक हैं, तिनितें बहुत वातकायिक हैं। सर्वते अनंतगुणां वनस्पतिकायिक हैं । उसकायिकनिकै पंचेंद्रियवत् है। योगके अनुवादकार वचनमनयोगीनिकै पंचेंद्रियवत् अर काययोगीनिकै गुणस्थानवत् अल्पबहुत्व है ॥
व चसिद्धि वेदके अनुवादकार स्त्रीपुरुपवेदीनिकै पंचेंद्रियवत् है । नपुंसकवेदीनिकै अर वेदरहितनिकै गुणस्थानवत् अल्पबहुत्व है ॥
नि का टीका कपायके अनुवादकार क्रोधमानमायाकपायवालेनिकै पुरुषवेदवत् है । विशेप यहु जो मिथ्यादृष्टि अनंतगुणा है । लोभ
पान कषायवालेनिकै दोय उपशमश्रेणीवाले तुल्यसंख्या हैं। अर क्षपकश्रेणीवाले तिनित संख्यातगुणां है। सूक्ष्मसांपराय शुद्धसंयत उपशमश्रेणीवाले विशेपकरि अधिक हैं । तिनितें सूक्ष्मसांपराय क्षपकश्रेणीवाले संख्यातगुणां है । अवशेपनिकै गुणस्थानवत् है ॥
ज्ञानके अनुवादकार मतिअज्ञान श्रुतअज्ञानवालेनिवि सर्वतें स्तोक सासादनसम्यग्दृष्टि है । तिनितें अनंतगुणां मिथ्यादृष्टि है । विभंगज्ञानिनिवि सर्वते थोरा सासादनसम्यग्दृष्टि है । तिनितै असंख्यातगुणां मिथ्याष्टि है। मतिश्रुतअवधि ज्ञानीनिवि सर्वते स्तोक च्यारि उपशमश्रेणीवाले है । तिनितें संख्यातगुणां क्षपकश्रेणीवाले है । तिनित संख्यातगुणां अप्रमत्तसंयत है । तिनितें संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । तिनितै असंख्यातगुणां संयतासंयत है । तिनितें असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है । मनःपर्ययज्ञानिनिवि सर्वतें स्तोक च्यारि उपशमश्रेणीवाले है । तिनित संख्यातगुणां क्षपकश्रेणीवाले है तिनित संख्यातगुणां अप्रमत्तसंयत है । तिनितें संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । केवलज्ञानीनिवि अयोगकेवलीनित संख्यातगुणां सयोगकेवली है ॥ | संयमके अनुवादकार सामायिकच्छेदोपस्थापनशुद्धसंयतनिवि दोऊं उपशमश्रेणीवाले तुल्यसंख्या है । तिनितें संख्यातगुणां क्षपकश्रेणीवाले है । तिनित संख्यातगुणां अप्रमत्तसंयत है तिनित संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है। परिहारविशुद्धिसंयतनिवि अप्रमत्तनितें संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । सूक्ष्मसांपरायशुद्धसंयमीनिवि उपशमश्रेणीवालेनितें क्षपकश्रेणीवाले संख्यातगुणां है । यथाख्यातविहारशुद्धसंयतनिविपै उपशांतकपायनितें क्षीणकपायवाले संख्यातगुणां है । अयोगकेवली तित| नेही है। तिनितें संख्यातगुणां सयोगकेवली है। संयतासंयतनिवि गुणस्थान एकही है । तातें अल्पबहुत्व नाही । असंयत
निवि4 सर्वतै स्तोक सासादनसम्यग्दृष्टि है । तिनित संख्यातगुणां सम्यग्मिथ्यादृष्टि है तिनितें असंयतसम्यग्दृष्टि संख्यात| गुणां है । तिनित अनंतगुणां मिथ्यादृष्टि है ॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
पान
9.
दर्शनके अनुवादकरि चक्षुर्दर्शनवालेनिकै मनोयोगीवत् है । अचक्षुर्दर्शनवालेनिकै काययोगीवत् है। अवधिदर्शनवालेनिकै || अवधिज्ञानीवत् है। केवलदर्शनवालेनिकै केवलज्ञानीवत् है॥
लेश्याके अनुवादकार कृष्णनीलकापोतलेश्यावालेनिकै असंयतवत् है। पीतपालेश्यावालेनिकै सर्वतें स्तोक अप्रमत्तसंयत
है । तिनितें संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । ऐसें अन्यगुणस्थानवाले पंचेंद्रियवत् है । शुक्ललेश्यावालेनिकै सर्वते स्तोक उपसर्वार्थ
|वचसिद्धि शमश्रेणीवाले है । तिनितें संख्यातगुणां क्षपकश्रेणीवाले है । तिनित संख्यातगुणां सयोगकेवली है । तिनित संख्यातगुणां टीका अप्रमत्तसंयत है । तिनित संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है। तिनितें असंख्यातगुणां संयतासंयत है। तिनि” असंख्यातगुणां पा.१
सासादनसम्यग्दृष्टि है । तिनि” असंख्यातगुणां सम्यग्मिथ्यादृष्टि है । तिनि” असंख्यातगुणां मिथ्यादृष्टि है । तिनितें असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है ॥
भव्यके अनुवादकार भव्यनिके गुणस्थानवत् अल्पबहुत्व है। अभव्यनिके अल्पबहुत्व नाही है ॥
सम्यक्त्वके अनुवादकार क्षायिकसम्यग्दृष्टीनिविर्षे सर्वते स्तोक च्यारि उपशमश्रेणीवाले है । अन्य प्रमत्तसंयतनिताई गुणस्थानवत् है । तिनितें संयतासंयत संख्यातगुणां है । तिनितें असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है । क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टि है तिनिविर्षे सर्वते स्तोक अप्रमत्तसंयत है । तिनि” संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । तिनि” असंख्यातगुणां संयतासंयत है । तिनितें असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है । औपशमिकसम्यग्दृष्टीनिविर्षे सर्वते स्तोक च्यारि उपशमश्रेणीवाले है । तिनि” संख्यातगुणां अप्रमत्तसंयत है । तिनितें संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । तिनितें असंख्यातगुणां संयतासंयत है । तिनि” असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है। अवशेषनिकै अल्पबहुत्व नांही है। जाते विवक्षित एक एक गुणस्थानही है ॥
संज्ञीके अनुवादकरि संज्ञीनिकै चक्षुर्दर्शनवालेवत् है । असंज्ञीनिकै अल्पबहुत्व नाही है । दोऊ संशारहितनिकै | केवलज्ञानीवत् है ॥
आहारकके अनुवादकार आहारकनिकै काययोगीवत् है । अनाहारकनिकै सर्वते स्तोक सयोगकेवली है। तिनितें संख्यातगुणां अयोगकेवली है । तिनि” असंख्यातगुणां सासादनसम्यग्दृष्टि है। तिनि” असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है । तिनित अनंतगुणां मिथ्यादृष्टि है। ऐसे मिथ्यादृष्टि आदिनिकै गत्यादिकविर्षे मार्गणाकरि सो सामान्यकरि है। तहां सूक्ष्मभेद आगमते अविरोधकरि अंगीकार करनां ॥ ____ इहां सत् आदिका संक्षेप भावार्थ ऐसा जाननां- जो, सत् कहिये वस्तु है, ऐसा अस्तित्वका कहना ।
Dow
.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थ
वच
निका
संख्या कहिये यह वस्तु केती है, ऐसे भेदनिकी गणना कहनां । क्षेत्र कहिये यह वस्तु वर्तमानकालमैं एते क्षेत्रमैं है, ऐसा कहना । स्पर्शन कहिये यह वस्तु तीन कालमै एते क्षेत्रमैं विचरै है, ऐसा कहनां । काल कहिये निश्चय व्यवहाररूप है, सो जिस वस्तुकी अपेक्षा जेता कालका परिमाण कहनां। अंतर कहिये एकगुणते दूसरै गुण जाय फेरी तिसही गुण आवै ताकै बीचि जेते काल रहैं, सो विरहकाल है, ताकू अंतर कहिये, ताका कहनां । भाव कहिये औपशमिक आदि पांच भाव ।।
हैं, तिनिका कहना । अल्पबहुत्व कहिये परस्पर दोयकी अपेक्षा” संख्याका हीनाधिकपणां कहनां । ऐसें इनि आठ अनुटी का || योगनिकार वस्तुका अधिगम होय है । तिसका उदाहरण जीवनामा वस्तुका गुणस्थान मार्गणाकार कह्या सो जाननां । RICE
ऐसेंही यथासंभव आगमके अनुसार सर्ववस्तुपरि लगावणां । केई नास्तिकवादी वस्तूकू सर्वथा अभावरूपही कहै हैं, तिनिका निराकरण सत् कहनेतें होय है । केई वस्तुकू सर्वथा एक अभेद कहै हैं, तिनिका निपेध भेदनिकी गणनातें जाननां । केई वस्तुके प्रदेश नांही मानै है तिनिका निषेध क्षेत्र कहनेतें जाननां । केई वस्तुळू सर्वथा क्रियारहित माने हैं तिनिका निषेध स्पर्शन कहनेतें जाननां । अथवा जो कोई वस्तुका सर्वथा कदाचित् प्रलय होना मान है तथा क्षणिकही मान है तिनिका निषेध कालका नियम कहनेते होय है । केई वस्तुकू क्षणिकही मानै हैं तिनिका निषेध अंतरके नियम कहनेतें होय है । केई वस्तूकं एकही मानै है तथा अनेकही मान हैं तिनिका निषेध अल्पबहुका नियम कहनेते होय है । ऐसै वस्तु अनंतधर्मात्मक है । ताके द्रव्य क्षेत्रकाल भावकी अपेक्षा विधिनिषेधते प्रमाण नय निक्षेप अनुयोगकी विधिकरि साधनेते यथार्थज्ञान होनेते अधिगमज सम्यग्दर्शनकी प्राप्ति होय है । सो याका विधिनिषधका चर्चा श्लोकवार्तिकमैं विशेपकार है तहांतें जाननां । ऐसें आदिवि कह्या जो सम्यग्दर्शन ताका लक्षण उत्पत्ति निमित्त स्वामी विपय न्यास अधिगमका उपाय कह्या । याके संबंधकरि जीवादिकका भी सत् परिमाणादिक कहै है ॥ याके अनंतर सम्यग्ज्ञान विचारनेयोग्य है, सो कहै हैं
॥ मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानि ज्ञानम् ॥ ९॥ याका अर्थ- मति श्रुत अवधि मनःपर्यय केवल ए पांच ज्ञान है ॥ ज्ञानशब्द न्यारान्याराकै लगाईये ऐसै पांचूही ज्ञान भये । तहां मतिज्ञानावरणीयकर्मके क्षयोपशमतें इंद्रियमनकरि पदार्थनिषं जानै सो, अथवा जाकार जाणिये सो, अथवा जाननेमात्र सो, मतिज्ञान है । बहुरि श्रुतज्ञानावरणीयकर्मके क्षयोपशमतें वक्ताकार कही वस्तूका नाम सुननेकार जानै सो, अथवा जाकार सुनि वस्तुकं जानिये सो, अथवा जो श्रवणकार जानने मात्र सो श्रुतज्ञान है । इन दोऊनिका
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका
1) समीप निर्देश कार्यकारणभावतें कह्या । मतिज्ञान कारणरूप है श्रुतज्ञान कार्यरूप है । बहुरि अवधिज्ञानावरणीयकर्मके 111
क्षयोपशमते द्रव्य क्षेत्र काल भावकी मर्यादा लीयें रूपी पदार्थकू प्रत्यक्षपणे करि जो जानें, अथवा जाकार जानिये, अथवा जानने मात्र सो अवधिज्ञान है । बहुरि मनःपर्ययज्ञानावरणीयकर्मके क्षयोपशमते परके मनविर्षे प्राप्त जो पदार्थ
ताकू जाणे, अथवा जाकरि जानिये, तथा जो जानना सो मनःपर्ययज्ञान कहिये । इहां परके मनविर्षे प्राप्त जो पदार्थकू सर्वार्थ
व चसिद्धि मन ऐसी संज्ञा साहचर्यतें कही है । इहां कोई कहै याकै मतिज्ञानका प्रसंग आवै है ? ताळू कहिये इहां मनकी अपेक्षा
निका BI मात्रही है, कार्यकारणभाव नाही है । अपने प्रतिपक्षी कर्मके क्षयोपशममात्रतेही भया है । ताळू अपने परके मनकी पान
अपेक्षामात्रते मनःपर्यय ऐसी. संज्ञाकरि कह्या है । जैसे काहूनें कही या बादलेवि चंद्रमाकू देखो, तहां बादलेकी अपेक्षामात्र है । चंद्रमा बादलेतें भया तौ नाही । तैसे इहां भी जाननां । बहुरि जा ज्ञानके आर्थि तपस्वी मुनि 'केवंते' कहिये सेवन करै ताकू केवलज्ञान कहिये । इहां ' के सेवने । ऐसी धातु" केवलशब्द निपज्या है । अथवा यहु ज्ञान असहाय है बाह्य कछु सहाय न चाहै है । जैसे मतिश्रुतज्ञान इंद्रिय प्रकाशादिकका सहायतै जाने है, तैसे इहां नाही, केवल एक आत्माहीत प्रवत है । तातें केवल कहिये । अब इनिका सूत्रविर्षे प्रयोगके क्रमका प्रयोजन कहै हैं ॥
केवलज्ञान अंतवि पाईये है, तातें अंतहीमैं धन्य है । ताके निकट मनःपर्ययज्ञान हो है, तातै ताके समीप धन्य है।। तातें ये दोऊ ज्ञान संयमी मुनिनिहीकै होय है । बहुरि तातें दूरवर्ति अवधि है तातें मनःपर्ययकै समीप याको कह्या । बहुरि प्रत्यक्ष तीनूं ज्ञाननिकै पहलै परोक्ष मति श्रुत ज्ञान कहै । जाते ए दोऊ सुगम हैं । सर्वप्राणिनिकै बाहुल्यपणे पाइये है । इनकी पद्धती सुणिये है परिचय कीजिये है । अनुभवमैं आवै है । ऐसें ए पांच प्रकार ज्ञान है । इनके भेद आगै कहसी । इहां मतिमात्रके ग्रहणते स्मरणादिक भी मतिज्ञानहीमें लेनै । केई वादी कहै हैं इंद्रियबुद्धिही एक मतिज्ञान है | ताका निराकरण है । तथा केयी अनुमानसहित मति मान हैं । केई अनुमान तथा उपमानसहित मानें हैं । केई अनु| मान उपमान अर्थापत्तिसहित तथा अभाव आगमसहित मानें है । तिनि सर्वनिका निराकरण है । ए सर्वही मतिज्ञानमैं गर्भित जाननें । कोई कहै मति श्रुत ज्ञान तौ एकही है । जाते दोऊ लार है एकही आत्माविर्षे वसे हैं । विशेष
भी इनिमें नांही। ताकू कहिये इन तीही हेतुते इनिकै सर्वथा एकता नाहीं है। कोई प्रकार कहै तौ विरोध नाही हैं। | जाते लार रहै है इत्यादि कहना दोय विना बनैं नाही । बहुरि विपयके भेदतें भी भेदही है । श्रुतज्ञानका विषय सर्वतत्त्वार्थकू परोक्ष जाननां है। मतिज्ञानका एता नांही। ऐसैं इनिकी भेदाभेदकी चरचा श्लोकवार्तिकतें जाननी । इहां कोई
क्षणका सूत्र न्यारा कह्या बहुरि ज्ञानका न कह्या सो कारण कहा ? ताका उत्तर जो, जहां शब्दकी
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच
टीका
निरुक्तिमै व्यभिचार आवै तहां न्यारा लक्षण कह्या चाहिये । यातें दर्शन नाम देखनेका प्रधान है । तातें श्रद्धानार्थके निमित्त लक्षण न्यारा कह्या । बहुरि ज्ञानविर्षे निरुक्तिही” अर्थ अव्यभिचारी है, ताते लक्षण न्यारा न कह्या ऐसा आशय है ॥
आगें कहै हैं, जो पूर्वै कह्या था, जो, प्रमाणनयकरि अधिगम होय है । तहां केई तौ ज्ञानकू प्रमाण मानै हैं । केई सिद्धि | सन्निकर्षकू प्रमाण मान है । केई इंद्रियकं प्रमाण कहै हैं । यात अधिकारमैं लीये जे मत्यादि ज्ञान तिनिकै प्रमाणपणाके
प्रगट करनेकै अर्थि सूत्र कहै हैंम.
॥ तत्प्रमाणे ॥ १०॥ याका अर्थ- तत कहिये पर्वे कहे जे पांच ज्ञान ते दोय प्रमाण है । इहां तत् शब्द है सो अन्यवादी सन्निकर्ष तथा इंद्रियकुं प्रमाण कल्पै हैं ताके निषेधके अर्थ है । तत् कहिये सो मत्यादिक ज्ञान कहे सोई प्रमाण हैं । अन्य नांही है । इहां अन्यवादी पूछै जो, सन्निकर्प तथा इंद्रियकू प्रमाण मानिये तो दोष कहां ? ताकू कहिये हैं, जो, सन्निकर्पकू प्रमाण मानिये तो सूक्ष्म अंतरित विप्रकृष्ट जो परमाणू रामरावणादिक, मेरुपर्वतादिक पदार्थ है तिनिका प्रमाणविर्षे अग्रहणका प्रसंग आवै । ते पदार्थ इंद्रियनितें सन्निकर्प होय नाहीं । याही सर्वज्ञका अभाव आवै । ऐसेंही इंद्रियकू प्रमाण मानिये तो येही दोप आवै । जातें नेत्रादिकका अल्पविपय है । तथा ज्ञेय अनंत है । तथा सर्वही इंद्रियनिके सन्निकर्ष भी नांही है । नेत्र अर मनकै प्राप्यकारी कहिये पदार्थनिका प्राप्त होनेका अभाव है। अप्राप्यकारी है ताका वर्णन आगै करसी ॥ ____ इहां अन्यवादी कहै हैं, जो तुमनें ज्ञानकू प्रमाण कह्या, तो याका फलका अभाव आवैगा । बहुरि प्रमाणका फल चाहियेही । बहुरि हम कहै हैं तहां फल का सद्भाव नीकै बणै है । जो सन्निकर्ष तथा इंद्रिय तौ प्रमाण है अरु यात अर्थका ज्ञान हो है सो प्रमाणते जुदा फल हो है, यह कहना युक्त है । ताकू कहिये, जो तें कह्या सो अयुक्त है। जातें जो सन्निकर्पप्रमाण होय अर्थका ज्ञान फल होय तौ प्रमाता अर प्रमेय जो अर्थ ते दोऊ भिडिजाय, तव सन्निकर्प होय है । सो याका फल जो अर्थका ज्ञान, सो प्रमाताकै अरु प्रमेय पदार्थकै दोऊनिकै हुवा चाहिये । ऐसे होते अन्यपदार्थकै भी अर्थका ज्ञानकी प्राप्ति आवै है । बहुरि वे कहै, जो, अर्थका ज्ञान तौ चेतन जो आत्मा ताकै होय। है । अन्य जडके कैसे होय ? तो वाकू कहिये, आत्माकू ज्ञानस्वभाव तो तू मानै नांही । अरु समवायतें चेतन मान है,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धि
सो ऐसें तौ आत्मा भी चेतनाविना जडही ठहरेगा। बहुरि ज्ञानस्वभावही मानेगा तौ तेरी प्रतिज्ञाकी हानि आवैगी। तातें हम कहै हैं सो युक्त है । ज्ञानकू प्रमाण कहतें फलका अभाव है । यह दोप नाही आवै है । कथंचिद्भेदाभेदरूप याका फल भी है। प्रथम तौ अर्थका यथार्थज्ञान होय तब तिस अर्थकवि प्रीति उपजै है । कर्मकार मैला जो यह
आत्मा ताकै इंद्रियनिके आलंबनते अर्थका ज्ञान होय । ताविर्षे उपादेय जानि प्रीति उपजै हैं । सो यह प्रीति वा प्रमा- : सर्वार्थ
10वच२. णका फल है । बहुरि यथार्थज्ञान होय तब रागद्वेष के अभावते मध्यस्थभाव होय सो दूसरा यह फल है । बहुरि पहलै निका का, अर्थका अज्ञान था ताका नाश भया सो तीसरा यह फल है । ऐसें हमारे प्रमाण फलरहित नाही है ॥ अ. १२ अब या प्रमाणशब्दका अर्थ कहै हैं । ' प्रमीयते अनेन । कहिये याकरि वस्तु प्रमाण करिये ऐसें तौ करणसाधन
भया । बहुरि 'प्रमिणोति' कहिये जो वस्तुकू प्रमाण करनेवाला, सो प्रमाण है, ऐसे कर्नूसाधन भया । बहुरि 'प्रमितिमात्र' कहिये वस्तुका प्रमाण करना सो भावसाधन भया । याको क्रियासाधन भी कहिये । इहां कोई पूछे, इस प्रमाणकरि कहा प्रमाण करिये! ताकू कहिये, जीवादिक पदार्थ प्रमाण करिये । फेरि पूछे, जो, जीवादिकका अधिगम तौ प्रमाणकरि करिये । बहुरि प्रमाणका अधिगम काहेकरि करिये ? जो अन्य प्रमाण कल्पिये तो अनवस्था दूपण आवै है। तहां कहिये अनवस्था न आवैगी । जैसे घटादिक प्रकाशनेवि दीपक कारण है; तैसे अपने स्वरूपके प्रकाशनेवि भी वेही दीपक कारण है । अन्य प्रकाश नाही हेरिये है; तैसे प्रमाण भी स्वपरप्रकाशक अवश्य माननां । प्रमेयकी ज्यों प्रमाणकै अन्यप्रमाणकी कल्पना कीजै तो स्वरूपका जाननेका प्रमाणकै अभाव होय, तब स्मरणका भी अभाव होय है। बहुरि स्मरणका अभाव मानिये तो व्यवहारका लोप होय है । तातें स्वपरप्रकाशक प्रमाण मानना योग्य है । बहुरि इहां प्रमाणे ऐसा प्रथमाविभक्तीका द्विवचन कह्या है । सो एक तीन आदि प्रमाणकी संख्या अन्यवादी मान है ताके निषेधकै अर्थि है ।
तथा आगै दोय संख्याका सूत्र भी कहसी ताके जनावने आर्थि है । अन्यवादी चार्वाक तौ एक प्रत्यक्ष प्रमाणही मान १ है । बहुरि बौद्ध प्रत्यक्ष अनुमान ये दोय प्रमाण मान है । बहुरि नैयायिक वैशेषिक सांख्य हैं ते प्रत्यक्ष अनुमान
आगम उपमान ऐसे च्यारि प्रमाण मान है । बहार मीमांसक च्यारि तौ ए अरु अर्थापत्ति अभाव ऐसे छह प्रमाण
मान है । सो प्रत्यक्ष परोक्ष ए दोय संख्या कहनेते सर्वप्रमाण इनिमैं गर्भित होय हैं। 5 ऐसे ए पंचज्ञान प्रमाण कहे । तहां सम्यक् अधिकार सम्यग्ज्ञान है । मिथ्याज्ञान प्रमाण नाही । इहां प्रश्न जो, १ ऐसा कह्या है “ यथा यत्राविसंवादस्तथा तत्र प्रमाणता ॥” याका अर्थ; जहां जिसप्रकार विसंवाद न आवै तहां तैसे
प्रमाणता । सौ काहूकै विपर्ययज्ञान है तहां ताकै बाधा विसंवाद न आवै तेते प्रमाण ठहय । तथा काहूकै कालांतरमैं
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
व
च
अ
.
बाधा आवै । कारकै क्षेत्रांतरमैं बाधा आवै । तथा केईकै कबहू बाधा न आवै । अर विशेषज्ञानीके ज्ञानमैं बाधा दीखै
है। तहां जेतें बाधा न आवै तेते प्रमाण ठहरै है। सो सम्यग्ज्ञान तो ऐसा चाहिये जो संशय विपर्यय अनध्यवसायहा रहित सर्वकाल सर्वक्षेत्र सर्वप्राणीनिकै समान होय । कोई प्रकार बाधा न आवै । जो जहां जैसैं अविसंवाद होय तहां
तैसैं प्रमाणता है यह वचन कैसे सिद्ध होयगा ? ताका उत्तर- जो, सर्वथा निर्वाध तो केवलज्ञान है । मतिश्रुत है सो HD तो अपने विषयविर्षे भी एकदेशप्रमाण है । बहुरि अवधि मनःपर्यय है सो अपने विपयवि सामस्त्यकार प्रमाण है । टी का अधिकविषयवि प्रमाण नाही । तातें च्यायोंही क्षयोपशमज्ञान प्रमाण भी है अप्रमाण भी है । तातें जिस विषयवि
निर्बाध साधै तहां तो प्रमाण है । बहुरि जहां वाधा आवै तहां अप्रमाण है । जो ऐसे न होय तो केवलज्ञान ही प्रमाण ठहरै । अन्यज्ञान अप्रमाण ठहरै । तो व्यवहारका लोप होय । तातै एक ही ज्ञान प्रमाण भी है अप्रमाण भी है । जैसे काहू पुरुषकै नेत्रवि विकार था, ताळं एक चंद्रमाके दोय दीखै, तहां निर्विकारनेत्रवालेकी अपेक्षा दोय चंद्रमाकी संख्या तौ सबाध भई । बहुरि चन्द्रमाका सामान्यपणां निर्वाध है । तथा निर्विकार नेत्रवालेकू चंद्रमा तौ एकही दीखै, परंतु निकटही दीखै है । ऊगता जमीसूं लगता दीखै । सो याकी ऊंचाईका योजनांकी अपेक्षा सबाध है । तथा I शास्त्रकरि ग्रहणका काल ती निश्चय किया है सो तौ निर्वाध है। परंतु दोय अंगुल च्यारि अंगुल ग्रहण होगा, यह कहनां निर्वाध नाही है । जाते यह विमान केता चौडा है ? तामें केता आच्छादित हुवा ? यह तो प्रत्यक्षज्ञानी जानें, याकी अपेक्षा सवाध है । ऐसें मतिश्रुत अपने विपयविपें भी प्रमाणाप्रमाणस्वरूप है । तथा अन्य भी उदाहरण-जैसे पर्वत तथा वृक्षोंका समूहरूप वन इत्यादि वस्तु दूरितै तौ औरसा ही दीवै निकट गये औरसा ही दीखै ऐसें जानना। इहां कोई पूछे, जो ऐसे है तो यहु याका ज्ञान प्रमाण है यहु याका ज्ञान अप्रमाण है ऐसा नियम कैसें कहिये ? वहुरि नियम कियाविना व्यवहार कैसे प्रवर्तगा! ताका उत्तर- जो, व्यवहार मुख्यगौणकी अपेक्षातै प्रवर्ते है । जैसे काहू वस्तूमैं सुगंध देखि लोक कहै यह सुगंध द्रव्य है, तहां वा द्रव्यवि स्पर्शादिक भी पाईये हैं। परंतु वाकी मुख्यता न करै । तातै जिनके मतवि एकांततें ज्ञान प्रमाण अप्रमाण दोऊ स्वरूप नांही है तिनिकै यह छद्मस्थका ज्ञानकै प्रमाणता न आवैगी । तब. अपना मत भी न सिद्ध होगा।
बहुरि अन्यवादी ज्ञानकोंही प्रमाण मानि याका स्वरूप लक्षण एकांततें अन्यप्रकार कहै हैं । सो भी सवाध है। तहां बौद्धमती कहै हैं, जो ' अविसंवादि ज्ञानं प्रमाणं, कहिये जामें विसंवाद न होय सो ज्ञान प्रमाण है। ताकू पूछिये; जो कहेगा प्रमाताकी इच्छा जहां पूरि होय जाय तहां अविसंवाद है, तो स्वप्नादिकका ज्ञान भी प्रमाण ठहरैगा, तहां भी
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
निका
म.
। वांछापूरण होय जाय हैं । बहुरि कहेगा, जो जहां वस्तूकै अर्थक्रिया ठहरै, तहां अविसंवाद है, तौ गीतादि शब्दका 111
ज्ञान तथा चित्रामादिकका ज्ञानकै प्रमाणता ठहरैगी । तहां स्वरूपमात्रका ज्ञान है, अर्थक्रिया नहीं है । ऐसें बौद्धकरि मान्या अविसंवाद लक्षण बाधासहित है ॥ बहुरि और भी मतके एकांतते प्रमाणके लक्षण तथा विशेपण जुदे जुदे करै हैं ते युक्तिशास्त्रतें बाधासहित हैं । ते श्लोकवार्तिकादिकतें जानने। जैनमतमें तो “ स्वापूर्वार्थव्यवसायात्मकं ज्ञानं प्रमाणम् "
वचऐसा लक्षण परीक्षामुखवि कह्या है । और शास्त्रमें पाठांतर कह्या है । सोही निर्बाध है । बहुरि प्रमाणका प्रमाणपणां टीका कैसे होय ? तहां सर्वथा एकांतवादी केई तौ तिस प्रमाणहीतें प्रमाणपणांका निश्चय होय है ऐसें कहै हैं । केई अन्यतै
प्रमाणता होहै ऐसैं कहै हैं । सो यहु बाधासहित है । स्याद्वादकार अभ्यासदशामैं तो प्रमाणका निश्चय प्रमाणहीत होय है । बहुरि विना अभ्यासदशामै परतें निश्चय होय है ऐसा निर्बाध सिद्ध किया है । कोई कहै हैं “ प्रमाणपणा प्रवृत्तिसामर्थ्यते निश्चय होय है ” सो प्रमाणकरि प्रतीतिमैं आया जो पदार्थ ताके निकटि होते वाके फलकी प्राप्ति होय तब जानिये कि यह प्रमाण है । यह प्रवृत्तिसामर्थ्यते प्रमाणता आई, परंतु इहां अनवस्था दूषण होय है । जाते प्रवृत्तिसामर्थ्यका समानजातीय ज्ञानकी प्रमाणता अन्यप्रवृत्तिसामर्थ्यतें होयगी तब अनवस्था आवहीगी । बहुरि प्रवृत्ति है सो तौ जे परीक्षावान् हैं तिनिकै तौ प्रमाणका निश्चय होय तब होय है । बहुरि. लौकिकजनकै विना निश्चय भी प्रवृत्ति हो है । बहुरि परीक्षावान् भी कोई पदार्थनिविर्षे अपरीक्षावान् है । जाते सर्वपदार्थनिकी परीक्षा तौ सर्वज्ञकै है अन्य तौ कोई प्रकार परीक्षक है कोई प्रकार अपरीक्षक है । सो परीक्षक है सोहू अपरीक्षक है, ऐसें जाननां ॥
बहुरि इहां कोई पूछ, अन्यवादीनिके प्रमाणनिकी संख्याका निराकरण कैसे है ? ताकू कहिये है, जे अन्यवादी चार्वाक एक प्रत्यक्षप्रमाणही मानै है ताकै परके चित्तकी वृत्तिकी सिद्धि अनुमानविना होयगी नांही । ताकै आर्थि अनुमान मानगा तब एकही प्रमाण माननां कैसै सिद्ध होयगा ? बहुरि बौद्धमती प्रत्यक्ष अनुमान ए दोय प्रमाण मान है । ताकै साध्यसाधनके व्याप्तिसिद्धि करनेकू स्मृति प्रत्यभिज्ञान तर्क ए तीन प्रमाण चाहियेगा । तब दोयकी संख्या न रहेगी। व्याप्तिका ज्ञान प्रत्यक्ष अनुमानते नाही होयगा । स्मृति प्रत्यभिज्ञान तर्क ए प्रत्यक्ष अनुमानमैं गर्भित न होयगा । बहरि श्रुत कहिये आगमप्रमाण है । सो आप्तके शब्दके श्रवणते होय है । सो यह भी प्रत्यक्ष अनुमानमैं गर्भित न होयगा तब तीन प्रमाण होयगा । बहुरि शब्द तथा उपमानसहित च्यारि प्रमाण मान है तथा अर्थापत्तिसहित पांच तथा अभावसहित छह मान है। तिनकै स्मृति प्रत्यभिज्ञान तर्क ये तिनिमें गर्भित न होयगे तब संख्या बधि जायगी। तातै तिनिकी संख्याका नियम नही ठहरे है। तातें प्रत्यक्ष परोक्ष ए दोय संख्यामैं सर्व भेद गर्भित होय है। तातें यह नियम निर्बाध है ॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
व चनि का
पान
..
# आगे, कहे जे पंचप्रकार ज्ञान ते दोय प्रमाणविर्षे गर्भित कीये तथा दोयकी संख्या अन्य प्रकार भी आवै है। । तातै ताकी निवृत्तीकै आर्थि सूत्र कहै हैं ॥
॥ आये परोक्षम् ॥ ११ ॥ याका अर्थ- पांच ज्ञाननिवि आद्यके दोय मतिश्रुतज्ञान परोक्ष प्रमाण है । आदि शब्द हैं सो प्रथमका वचन है । जाते आदिवि होय ताको आद्य कहिये । इहां कोई पूछ ' आये। ऐसा द्विवचन है तहां मतिश्रुत दोय आये । तहां आदि तो एक मति है । दूसरा श्रुतकै आदिपणां कैसे आवै ? ताका उत्तर-- जो मुख्य उपचारकी कल्पनाते दोऊकै आद्यपनां कह्या है । तहां मतिज्ञान तो मुख्य आदि हैही । बहुरि श्रुत है सो याके समीपही है तातें उपचारतें प्रथम कह्या । सूत्रवि द्विवचन है ताकी सामर्थ्यते गौणका भी ग्रहण हुवा । याका समास ऐसे हो है । ' आद्यं च आद्यं च आये मतिश्रुते, ऐसें जाननां । ये दोऊही परोक्षप्रमाण है ऐसा संबंध करनां । इहां कोई पूछे इनिकै परोक्षपणां काहेते है ? ताका उत्तर- ए दोऊही ज्ञान परकी अपेक्षा लिये है। मतिज्ञान तौ इंद्रियमनतें होय है। श्रुतज्ञान मनतें होय है । सो यह सूत्र आगें कहसी । यातें पर जे इंद्रिय मन तथा प्रकाश उपदेशादि जे वाह्यनिमिति तिनिकी | अपेक्षा सहाय लेकरि मतिश्रुतज्ञानावरणीयका क्षयोपशमसहित आत्माकै उपजै है । तातै परोक्ष कहिये । याहीतै उपमानादिक प्रमाण भी ऐसही उपजै है ते भी याहीमें गर्भित होय हैं। अथवा परोक्ष शब्दका ऐसा भी अर्थ है; जो अक्ष कहिये इंद्रिय तिनितें दूरवर्ती होय ताकू परोक्ष कहिये सो श्रुतज्ञान । तथा स्मरण प्रत्यभिज्ञान तर्क स्वार्थानुमान ए भी इंद्रियनितें दूरवर्ती है । ऐसें ए मतिज्ञानमैं गर्भित हैं । तातें ए भी परोक्षही हैं । बहुरि अवग्रह ईहा अवाय धारणाज्ञान जे मतिज्ञानके भेद हैं ते इंद्रियनितें भिडिकरि होय है । तो भी अक्ष कहिये आत्मा तातें दूरवर्ती हैं। ताते इनिळू व्यवहारकरि तो प्रत्यक्ष कहै हैं । परंतु परमार्थतें परोक्षही है ॥ बहुरि केई कहै है, परोक्षज्ञान तौ अस्पष्ट जाननां है । सो पदार्थके आलंवनरहित है । तातें मनोराज्यादिककी ज्यो निरर्थक है । ते विना समझ्या कहै है । जातें अर्थका आलंबन तो प्रत्यक्ष परोक्ष दोऊनिविही है । परंतु स्पष्टता अस्पष्टताका कारण नाहीं । प्रत्यक्ष परोक्ष भेद ऐसें
है जहां अन्यका अंतर पडे नाही । तथा अन्यका सहायविना विशेषनिसहित पदार्थनिळू जाने सो तो स्पष्ट है । बहुरि ६ वीचिमैं अन्यका अंतर पडै तथा सहाय चाहै । तथा विशेपनिसहित पदार्थनिळू न जानै सो अस्पष्ट कहिये । मनोराज्याa दिकवत् तो जाकू कहिये जाका कछु साक्षात् तथा परंपराय विपयही न होय ऐसें जाननां ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टीका
अ. १
आगै इनि परोक्षनितै अन्य जे तीन ज्ञान तिनिकू प्रत्यक्ष कहने... सूत्र कहै हैं
॥ प्रत्यक्षमन्यत् ॥ १२ ॥ याका अर्थ- अन्यत् कहिये पांच ज्ञानमैं तीन ते प्रत्यक्षप्रमाण है ॥ · अक्षणोति' कहिये जानै सो अक्ष कहिये आत्मा
वचताहीकू आश्रयकरि उपजै अन्यका सहाय न चाहै ताकू प्रत्यक्ष कहिये । कैसा है आत्मा ? पाया है कर्मका क्षयोपशम
निका जानें । अथवा क्षीण हुवा है कर्मका आवरण जाका ऐसा आत्माकै होय है सो ऐसा अवधि मनःपर्यय केवलज्ञान है । पान कोई कहै ऐसे तो अवधिदर्शन केवलदर्शन भी है । आत्माहीका आश्रय ले उपजै है ते भी प्रमाण ठहरै । ताकू कहिये, यहू दोष न आवै है । इहां सूत्रमैं ज्ञानहीका अधिकार है। तातें ज्ञानही लेना, दर्शन न लेना । बहुरि कोई कहै, जो, विभंग तो ज्ञान है ताका प्रसंग आवैगा यह भी आत्माही• आश्रय ले उपजै है । ताळू कहिये इहां सम्यक्का अधिकार है, तातै विभंगज्ञान न लेनां । यहु विपर्ययस्वरूप है । जातें मिथ्यात्वके उदयनै विपरीतपदार्थकों ग्रहै है । ताते यह सम्यक् नाहीं ॥
इहां वैशेषिकका आश्रयतें प्रश्न है, जो, इंद्रियव्यापारतें होय सो प्रत्यक्ष कहिये । विना इंद्रियव्यापार होय सो परोक्ष कहिये । ये लक्षण यथार्थ बाधारहित है सो माननां । ताका उत्तर जो, यहु अयुक्त है । ऐसें होय तो आप्त सर्वज्ञकै प्रत्यक्षज्ञानका अभाव होय । जो इंद्रियज्ञानही प्रत्यक्ष मानिये तो आप्तकै प्रत्यक्षज्ञान न होय । जो आप्तकै भी इंद्रियपूर्वक ज्ञान कल्पिये तौ ताकै सर्वज्ञपणांका अभाव होय । जो कहै, सर्वज्ञकै मनसूं भया प्रत्यक्ष है तौ मनके चिंतवनपूर्वककै भी सर्वज्ञपणाका तौ अभावही आवैगा । बहुरि कहै, जो ताकै सर्वपदार्थनिके ज्ञानकी आगमतें सिद्धि हो है। सो ऐसैं भी नाहीं । जाते आगम तौ प्रत्यक्षज्ञानपूर्वक होय सो प्रमाण है ॥
बहुरि बौद्धमती कहै है योगीश्वरनिकै अलौकिक दिव्यज्ञान औरही जातिका है। तो ऐसें कहै प्रत्यक्षप्रमाण तौ ताकै न आवैगा । जाते ऐसा मानै है, जो इंद्रियप्रति वर्ते ताकू प्रत्यक्ष कहिये । सो ऐसा मान्यां तब दिव्यज्ञान कहनेते भी प्रत्यक्षपना तौ न ठहरै । बहुरि और भी दोष आवै है । जो सर्वज्ञका तौ अभाव होय है । अरु प्रतिज्ञाकी हानी होय है । सोई दिखाईये है। योगीश्वरकै जो ज्ञान है सो एक एक पदार्थकू क्रमतें ग्रहण करै है कि अनेकपदार्थका ग्रहण करनेवाला है ? जो एक एक पदार्थकों क्रमतें ग्रहण करै है; तौ सर्वज्ञपणां नाही ठहरै है । जातें ज्ञेय तौ अनंत है;
ज्ञ होय । बहुरि जो अनेक पदार्थकू ग्रहण करै है; तौ जो बौद्धमती प्रतिज्ञा करी है ताकी |
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच
सिद्धि
निका
टी का
६६
। हानि आवै है । सो प्रतिज्ञा कहा ? ' एक विज्ञान तौ दोय पदार्थकू न जानै है बहुरि दोय विज्ञान एक पदार्थकू न || जान है। ऐसी प्रतिज्ञा है. ताकी हानि होय है । अथवा सर्वसंस्कार हैं ते क्षणिक हैं ऐसी ' प्रतिज्ञा करै है, ताकी भी हानि होय है । जाते अनेकक्षणवर्ती एक विज्ञान मान्या है । अनेक पदार्थका ग्रहण क्रमकार होय है । बहुरि वे कहै; जो, अनेक पदार्थका ग्रहण एकक्षणवर्तिविज्ञानकै तिस एक कालहीमें होय है, तो यह बनै नांही । जाते जा क्षणमैं ज्ञान उपज्या सो तो क्षण वा ज्ञानका स्वरूपका लाभही होय । जब आप भया ता पीछे अपना जो कार्य पदार्थका जाननां ताप्रति व्यापार करै है । उपजनेहीकै क्षण तो जानै नांही । बहुरि वे कहै; जो, दीपकवत् जिस समय भया तिस समय पान पदार्थ प्रकाशै, तो यहु दृष्टांत मिले नाही । जातें दीपक तौ अनेकक्षणवर्ती है । ताकै पदार्थनिका प्रकाशन होय है । बहुरि तिस योगीश्वरके ज्ञान विकल्पते भेदनितें रहित मानिये तव शून्यताका प्रसंग आवै है। जातै सर्वपदार्थनित भिन्न जानेविना तो वह ज्ञान शून्यही है ॥ __बहुरि अकलंकदेव आचार्यने प्रत्यक्षके तीन विशेपण किये हैं । स्पष्ट, साकार, अंजसा ऐसै । तिनिका अर्थ-स्पष्ट तो जो वीचिमैं अन्यकी प्रतीतिका व्यवधान न होय . अर वस्तुकू विशेपनिसहित जानै ऐसा है । सो द्रव्यार्थिकनयकी प्रधानता करिये तब तो मतिश्रुतज्ञान अस्पष्टही है । जातें द्रव्यका समस्तपणाकू ए जाने नाही । इंद्रिय मन प्रकाशादिकके सहायते किंचित् जाने हैं। बहुरि पर्यायार्थिक नयकी प्रधानता करिये तब मतिज्ञान व्यवहारके आश्रयते किंचित् स्पष्ट भी जानै है ॥ बहुरि साकार कहनेते निराकारदर्शनका निपेध है । बहुरि अंजसा कहनेते विभंगज्ञान तथा इंद्रियमनकरि अन्यथाज्ञान हो है ताका निपेध है । ऐसें कहनेते सूत्रते भी विरोध नाहीं है । जाते प्रत्यक्ष ऐसा कहनेते तो आत्माधीन है, इंद्रियाधीन नांहीं है। बहुरि ज्ञानकी अनुवृत्तितें दर्शनका निपेध है। बहुरि सम्यक्के अधिकारतें कुज्ञानका निषेध है, ऐसें जाननां ॥
इहां कोई प्रश्न करै, सकलप्रत्यक्ष जो केवलज्ञान सो योगीश्वरनिकै है ऐसा काहेते जानिये ? ताका उत्तर; जो, भलै प्रकार जाका निर्णय किया जो वाधकप्रमाणका अभाव तातें जानिये, जो, योगिश्वरनिकै केवलज्ञान है । जाते समस्त आवरणके नाशते उपजै सो केवलज्ञान है । समस्त वस्तुंकू एककाल इंद्रियादिकै सहायविना सोही ज्ञान जान, जाकै आवरण न होय । ताका बाधक अल्पज्ञान है नाहीं । जा ज्ञानका - जोही साधक तथा बाधक होय । अन्यज्ञानका अन्यज्ञान बाधक होय नाही यह न्याय है । बहुरि बौद्धमती प्रत्यक्षका लक्षण निर्विकल्प सत्यार्थ कहै है । सो सर्वथा निर्विकल्पक होय सो तौ सत्यार्थ होय नाही। विपर्यय भी निर्विकल्पक है। निर्विकल्पकते अर्थका निश्चयही होता नाही।
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वचनि का पान
६७
सत्यार्थ काहेते होय ? बहुरि नैयायिकमती इंद्रियमनकै अर आत्माकै पदार्थतें सन्निकर्ष होय ताकू प्रत्यक्ष कहै हैं । सो । यह भी अयुक्त है । जाते ईश्वरकै ज्ञान इंद्रियमनतें होय तो सर्वज्ञपनां न होय । जाते इंद्रियनिक अर सर्वपदार्थनिकै २ संबंध नाही । तातें जो सूत्र प्रत्यक्षका कह्या सोही निराबाध है ॥
__ आगै, कह्या जो परोक्ष प्रत्यक्ष दोय प्रकार प्रमाण तिनिमें आदि प्रकारके विशेषकी प्राप्तिकै आर्थि सूत्र कहै हैंसिद्धि टीका
॥ मतिः स्मृतिः संज्ञा चिन्ताऽभिनिबोध इत्यनान्तरम् ॥ १३ ॥ याका अर्थ-मति स्मृति संज्ञा चिंता अभिनिवोध ए पांच अनर्थातर कहिये अन्य अर्थ नाही । मतिज्ञानहीके नाम हैं ॥ आदिविपैं कह्या जो मतिज्ञान ताके येते पर्यायशब्द कहिये नामांतर है । जातें ए सर्वही मतिज्ञानावरण कर्मके क्षयोपशमकरि उपज्या जो उपयोग ताही संबंधी हैं । इनकी श्रुतज्ञानादिविर्षे प्रवृत्ति नाही । तहां मननं कहिये मानना इंद्रियमन” अवग्रहादिरूप साक्षात् जाननां सो तौ मति कहिये । स्मृति कहिये स्मरण । जानेका पीछै यादि करना सो स्मृति स्मरण कहिये । संज्ञा संज्ञान कहिये । जानेको यादिकरि वर्तमान जानेकै जोडिकरि जाननां सो संज्ञान कहिये । याकू प्रत्यभिज्ञान भी कहिये । चिंतनं चिंता कहिये यहु चिन्ह है तहां इसका चिन्ही भी होय है इत्यादि ऐसा चितवन करनां सो चिंता कहिये । याकू तर्क भी कहिये । अभिनिबोधनं कहिये सन्मुख लिंगादि देखि लिंगी आदिका निश्चय करै सो अभिनिबोध कहिये । याकू स्वार्थानुमान भी कहिये । इनि शब्दनिका भावसाधनरूप अर्थ किया है । बहुरि करणसाधन कर्तृसाधन आदि भी यथासंभव जाननां । इनिका नामभेदते अर्थभेद होते भी रूढिके बलते मतिके नामांतरही जानने । जैसे इंद्र शक्र पुरंदर ऐसें नामभेदतै अर्थभेद होते भी समभिरूढनयकी अपेक्षातें एक इंद्रहीके नाम हैं। बहुरि इनिका अन्य अन्य अर्थ करिये तब मत्यादि अन्य अन्य होयही हैं । तथापि मतिज्ञानावरणक्षयोपशमकरि उपयोग । ताहि न उलंधि व है । इहां ऐसा अर्थ है । बहुरि सूत्रमैं इति शब्द है सो प्रकारवाची है । या मतिज्ञानका येते
पर्यायशब्द हैं ऐसा इतिका अर्थ जाननां । तथा अभिधेयार्थवाची भी कहिये । जो मति स्मृति संज्ञा चिंता अभिनिबोध १ ऐस येते शब्दनिकरि जो अर्थ कहिये सो एक मतिज्ञान है ॥
इहां विशेष कहिये है । सूत्रविर्षे इति शब्द प्रकारवाची है । सो बुद्धि तौ मतिका प्रकार जाननां । जाते पदार्थके ग्रहणके शक्तिस्वरूपकू बुद्धि कहिये है बहुरि मेधा स्मृतिका प्रकार है । जाते शब्दके स्मरणकी शक्ति मेधा कहिये है। .बहुरि प्रज्ञा चिंताका प्रकार है। जाते वितर्कपणाका निषेध स्वरूप है। बहुरि प्रतिभा उपमा ये संज्ञाका प्रकार है।
-ok
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
सर्वार्थ
निका
टीका
जातें सामान्य पदार्थको सादृश्य दिखावनेरूप है। बहुरि संभव, अर्थापत्ति, अभाव ए स्वार्थानुमानके प्रकार हैं । जातें ये सर्व लिंगहीत जानिये हैं । इहां कोई कहै स्मृति तौ अप्रमाण है सो प्रमाणवि कैसै अंतर्भूत होयगी ? ताकू कहिये, जो,
स्मृति अप्रमाण होय तो प्रत्यभिज्ञान न होय तब व्याप्तिका भी ग्रहण न होय । तव अनुमान काहेते होय ? अरु अनु
BI मान न होय तब प्रत्यक्षकै भी प्रमाणता न ठहरै । तब सर्वशून्यता आवै । तातें स्मृतिप्रमाण मानेही अन्यप्रमाण सिद्ध सिद्धि
होय है । बहुरि स्मृतिकी ज्यों अपने विषयवि प्रत्यभिज्ञान भी वाधारहित है। अतीतवस्तुका यादि करनां जो स्मरण । सो याका कारण है । सो अतीतर्फे यादिकरि वर्तमानमें तिसही वस्तूकू देखि बहुरि अतीत वर्तमानकी एकता जोडरूपकूही पान
जाननां तथा अतीत सारिखी वस्तु देखि दोऊके समानताका जाननां सो प्रत्यभिज्ञान है सो. सत्यार्थ है। जैसें मैं बालक था सोही मै अब युवा हूं बूढा हूं इत्यादि । तथा पहलै घट देख्या था तैसाही यह दूसरा घट है इत्यादि । याके भेद बहुत हैं सो प्रमाणशास्त्रतें जानने ।
बहुरि साध्यसाधनके अविनाभावसंबंधरूप जो व्याप्ति, ताका जाननां सो तर्क है । सो भी प्रमाण है । सो यहु अप्रमाण होय तौ अनुमान भी प्रमाण न ठहरै । बहुरि अनुमानादिकमैं यहु गर्भित होय नाही। तातें न्याराही प्रमाता जाननां । याका उदाहरण- जैसै धूम अग्निका संबंध देखिकरि ऐसा निश्चय किया; जो, जहां जहां धूम है तहां तहां नियमकरि अग्नि है। ऐसे निश्चय करनेका नाम तर्क है । सो सत्यार्थ है, तातें प्रमाण है । जो यहु ज्ञान अप्रमाण होय तो अनुमान प्रमाण कैसें ठहरै ? बहुरि साधन कहिये लिंग-चिन्ह, तातें साध्य कहिये जानने योग्य वस्तु लिंगी चिन्हवान्, ताका निश्चय करनां सो स्वार्थानुमान है। तहां साधन ता• कहिये, जाकी जहा साध्यवस्तु न होय, तहां प्राप्ति न होय । तथा जहां साधन होय तहां साध्य होयही होय ॥
बहुरि साध्यके तीन विशेपण हैं, शक्य, अभिप्रेत, अप्रसिद्ध । तहां जो साधनेकी योग्यता लीये होय सोही साध्य ।। जामै योग्यता नाही सो साध्य नाही, जैसै आकाशकै फूल । बहुरि जो साधनेवाला पुरुप अभिप्रायमैं ले, सोही साध्य, तिसविना जगत्में अनेक वस्तु हैं ते वाकै साध्य नांही । बहुरि पहलै सिद्ध न हूवा होय, सो साध्य । सिद्ध भये फेरी साधना अफल है । ऐसै साध्यके सन्मुख जो पूर्वोक्त साधनकरि नियमरूप ज्ञान होय, ताते याकू अभिनिबोध भी कहिये । इहां कोई कहै; शास्त्रमैं मतिज्ञानसामान्यका नाम अभिनिवोध कह्या है; तुम स्वार्थानुमानकू अभिनिबोध कैसे कह्या ? ताका उत्तर-जो, सामान्यार्थकी विशेषवि प्रवृत्ति हौतें विरोध नाही । जो अवग्रहादि अनेकभेदरूप मतिज्ञान कहिये तदि तो सामान्यक्रू अभिनिबोध कहिये । बहुरि जव विशेप लीजिये तव स्वार्थानुमान भी कहिये। तहां साधनके
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्था
भ."
संक्षेपते दोय भेद है; उपलब्धि अनुपलब्धि । तहां इंद्रिय मनकरि वस्तुका सद्भावका ग्रहण होय सो तो उपलब्धि कहिये । बहुरि अभावका ग्रहणकू अनुपलब्धि कहिये । तहां कार्योपलब्धि जैसे; या पर्वतमैं अग्नि है, जाते अग्निका कार्य । धूम दीखे है। बहुरि कारणोपलब्धि जैसे; वर्षा होसी, जाते याका कारण बादल सघन दीखै है । स्वभावोपलब्धि जैसे, वस्तु उत्पादव्ययध्रौव्यस्वरूप है; जातें सत्त्वस्वरूप है । सत्त्वका स्वभाव ऐसाही है । ऐसें ये तीन भेद भये । इत्यादि साधनके अनेक भेद हैं, सो श्लोकवार्तिकतें जानने ॥ बहुरि अन्यवादी अर्थापत्त्यादिक प्रमाण न्यारे मानै हैं ते सर्व इस
वचसिद्धिा
निका टीका । मतिज्ञानमें अंतर्भूत होय हैं, ऐसें जाननां ॥
पान आगें या मतिज्ञानका स्वरूपका लाभवि निमित्त कहां है ? ऐसे प्रश्न होते सूत्र कहे हैं
॥ तदिन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तम् ॥ १४ ॥ याका अर्थ- तत् कहिये सो मतिज्ञान इंद्रिय अर अनिद्रिय है निमित्त कहिये कारण जाळं ऐसा है ॥ प्रथम तौ इंद्रियशब्दका अर्थ कहै हैं । इन्दति कहिये परम ऐश्वर्यरूप वतै सो इंद्र है । तहां अर्थतें आत्माका नाम इंद्र कह्या, सो ऐसा ज्ञानस्वभाव जो आत्मा, ताकै ज्ञानावरणकर्मका ऐसा क्षयोपशम होय, जो आप आपतेही पदार्थनिकं जानने असमर्थ होय । ताकै पदार्थ जाननेका कारण चिन्ह होय ताकू इंद्रिय कहिये । जाते व्याकरण ऐसा है 'तस्य लिंगम् । इस अर्थमैं इंद्रशब्दकै प्रत्यय आया है । अथवा ऐसा भी अर्थ जो गूढ अर्थकू जनावै ताकू लिंग कहिये । तहां आत्मा
गूढ है अदृष्ट है । ताके अस्तित्वकू जनावनेवि चिन्ह है तातें आत्माका लिंग इंद्रिय है । जैसे लोकमैं अग्निका धूम लिंग | है तैसें जाननां । ऐसे यह स्पर्शादि इंद्रिय हैं ते करण हैं । सो कर्ता जो आत्मा तिसविना न होय ऐसें ज्ञाता जो
आत्मा ताका अस्तित्व जनावै है । अथवा इंद्र ऐसा नाम कर्मका कहिये । ताकार ये रचे हैं निपजाये हैं। ताते भी | इंद्रिय ऐसा कहिये । ते स्पर्शनादि आगें कहसी ॥
बहुरि अनिद्रिय नाम मनका है । या• अंतःकरण भी कहिये । इहां कोई पूछे है- इंद्र जो आत्मा ताहीका लिंग जो मन ताका नाम इंद्रियका प्रतिषेधकरि अनिद्रिय ऐसा नाम कैसे दिया? ताका उत्तर-जो, इहां इंद्रियका प्रतिषेधकर 16 नाही है । 'न इन्द्रियं अनिन्द्रियं' ऐसें कहनेमें ईषत् अर्थ लेना । किंचित् इंद्रियकू अनिंद्रिय कह्या है। जैसे काहू
कन्याकू अनुदरा नाम कह्या, तहां जाके उदर न होय ताकू अनुदरा कहिये ऐसा अर्थ न लेना । जाका ईपत् किंचित् Lal पतला क्षीण उदर होय ताकू अनुदरा कहिये ऐसा अर्थ लेना । बहुरि कोई पूछ है- इहां ईषत् अर्थ कैसे है ? ताका |1
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच
निका
७०
उत्तर- ए इंद्रिय हैं ते प्रतिनियत कहिये नियमरूप जुदाजुदा जिनका देश अरु विषय है ऐसे हैं । बहुरि कालांतरस्थायी हैं । जा कालमें विषयत उपयुक्त न होय ता कालमें भी अवस्थित हैं । बहुरि मन है सो यद्यपि इंद्र कहिये आत्मा ताका लिंग है तथापि नियमकार एकही देशवि तथा एकही विपयका ग्राहक नाही । अन्यकालमैं जाका अवस्थान नाही अनवस्थित है चंचल है । याहीत याकू अंतःकरण कहिये अभ्यंतर इंद्रिय कह्या है । जातें गुणदोषका विचार ||
स्मरणवि4 इंद्रियनिकी याकै अपेक्षा नाही है। बहुरि नेत्रादिककी ज्यौं बाह्यतें अन्य मनुष्यादिक तिनिकार न जाणिये टी का ।। है । ताहीत अंतर्गत इंद्रिय ऐसा कहिये है । ऐसे ईपत् अर्थ यावि. संभवै है॥
पान बहुरि कोई पूछ है- सूत्रविर्षे तत् शब्द किस प्रयोजनकू है ? ताका उत्तर- तत् शब्द मतिज्ञानके कहनेकै अर्थ है। बहुरि कोई कहै है- मतिज्ञान तो लगताही है अनंतरही है। यातें ऐसा परिभाषा है, जो, अनंतरकी विधिका सूत्र होयकै निपेधका होय । याते ता मतिज्ञानका विना तत् शब्दही ग्रहण होय है। तत् शब्द निरर्थक है । ताकू कहिये हैंइहां तत् शब्द है सो इस सूत्रके अर्थि भी है बहुरि अगले सूत्रके अर्थि भी है । जो मत्यादिक पयाय शब्दकार कहने में आवै । ऐसा मतिज्ञान है सो इंद्रियानिद्रियनिमित्तक है । ऐसें तो इस सूत्रकै आर्थि भया । बहुरि सोही मतिज्ञान अवग्रह ईहा अवाय धारणास्वरूप है ऐसे अगिले सूत्रकै अर्थि भया । जो ऐसें न होय तत् न कहिये तो पहले मत्यादिशब्दकरि वाच्यज्ञान है ऐसैं कहिवेकरि इंद्रिय अनिंद्रियनिमित्तक श्रुतज्ञान है ऐसा प्रसंग आवै । तथा सोही श्रुतज्ञान अवग्रह ईहा अवाय धारणास्वरूप है ऐसा अनिष्ट अर्थका संबंध होय है । वहुरि यहु विशेष जाननां- जो ए इंद्रिय मन है ते मतिज्ञानके वाह्य उत्पत्तिनिमित्त हैं। अंतरंग निमित्त तौ मतिज्ञानावरणीय कर्मका क्षयोपशम ही है। _आगे कहै हैं, ऐसे मतिज्ञानका उत्पत्तिका निमित्त तौ जाण्या, परंतु याके भेद केते हैं ? यह निर्णय न भया । ऐसा प्रश्न होते याके भेदनिकी प्राप्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ अवग्रहेहावायधारणाः ॥१५॥ याका अर्थ-- अवग्रह ईहा अवाय धारणा ए च्यारि मतिज्ञानके भेद हैं ॥ इनिका लक्षण कहिये हैं । विपय जे: रूपादिक बहुरि विपयी जे इंद्रिय तिनका संबंध होते ताका लगताही तौ दर्शन हो है । ताके लगताही वस्तुमात्रका ग्रहण सो अवग्रह है । जैसे नेत्रकरि यह श्वेतरूप है ऐसे ग्रहण सो अवग्रह है । बहुरि अवग्रहकरि ग्रहण किया जो वस्तु ताका विशेपकी वांछा सो ईहा है । जैसे अवग्रहकरि श्वेतरूप देख्या सो कहा वगुलाकी पंक्ति है अथवा कहा धुजा है ?
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
साथ
सिद्धि
म.11
ऐसें या संशय न जानना । जाते संशय तौ दोय पक्षवि अनिश्चित ज्ञान है अप्रमाण है । बहुरि ईहा एकही पक्षवि वांछारूप II ज्ञान है। जो वगुलाकी पंक्ति है तो वाहीकी वांछा है। जो पताका है तौ वाहीकी वांछा है। बहुरि ईहाकरि जान्या था ताका विशेप अवयवादिकका निर्णय होनेते जैसा है तैसा नियमरूप निश्चय होना सो अवायज्ञान है । जैसे ईहावि बगुलाकी पंक्तीकी तर्फ वांछा थी। परंतु धुजाका निषेध न किया । अव इहां ऊंचा चढना नीचा आवनां पंख हलावनां इत्यादि क्रिया
वचचिन्ह देखी ऐसा निश्चय भया जो बगुलाकीपंक्तिही है, धुजा नाही है; तहां अवायज्ञान कहिये । बहुरि अवायकार
नि का टी का निश्चय किया जो वस्तु ताका ऐसा दृढज्ञान होय जो और कालमैं न भूलने यादि आवनेकू कारण होय, तहां धारणा
पान ज्ञान हो है । जैसे अवायज्ञानकरि प्रभातिमें बगुलाकीपंक्ति देखी थी सोही यहु अब मैं देखी ऐसे ज्ञानकू कारण जो ज्ञान, सो धारणाज्ञान कहिये । ऐसें इनि अवग्रहादिकनिका कहनेका अनुक्रम इनकी उत्पत्तिके अनुक्रमतें कह्या है ॥ . इहां ऐसा भावार्थ जाननां - जो वस्तु सामान्यविशेषस्वरूप है तिस वस्तुकै अरु इंद्रियनिकै संबंध होतें प्रथम तो सामान्य अवलोकनरूप निराकार दर्शन होय है तापीछे ता वस्तुका सामान्यविशेपरूप साकार ग्रहण होय ताकू अवग्रह कहिये । तापीछै तिसही वस्तूमें विशेष बहुत हैं तिनिमैतें कोई वस्तुके विशेपरूप जाननेकी अभिलापारूप ज्ञान प्रवर्ता, जो, ' यह फलाणा विशेष होगा ' ताकू ईहा कहिये । तापीछे तिसही विशेषकी क्रियाचिन्हि देखी यहु निश्चय भया, जो, — यहु अभिलापामें ग्रहण हुईथी सोही है ' ता• अवाय कहिये । तापीछे तिसहीवि ऐसा ज्ञान : दृढ भया, जो, ' अन्यकालमैं वाकू भूलिसी नाही ' ताकू धारणा कहिये । इनिमें विपयका भेद भया, तातें गृहीतका ग्रहण नाही है । बहुरि सामान्यपणे वस्तुका रूप ग्रहण है, तातें नय भी नांही है। बहुरि विषय सत्यार्थ निर्बाध है ताते प्रमाण है । बहुरि इंद्रियमनकै पदार्थसंबंध होनेते किंचित् स्पष्टता भी इनिमें है । तातै व्यवहारकरि प्रत्यक्ष भी इनि कहिये हैं । परमार्थते परोक्षही है । बहुरि अन्यवादी सर्वथा एकांत वस्तुका स्वरूप मानै हैं । तिनिकै अवग्रहाया दिक भेदरूप ज्ञानकी कथनीही नांही ऐसें जानना ॥ ___ आगैं, कह्या जे अवग्रहादिक तिनिके भेदकी प्राप्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ बहुबहुविधक्षिप्रानिस्सृतानुक्तध्रुवाणां सेतराणाम् ॥ १६ ॥ याका अर्थ-कहे जे अवग्रहादिक, ते बहु आदि छह बहुरि छहही इनके प्रतिपक्षी तिनिसहित बारह भये, तिनिका ज्ञान होय है ॥ प्रकृत. कहिये पूर्व कहे जे अवग्रहादिक ज्ञानरूपक्रियाका विशेष तिनिकी अपेक्षारूप या सूत्रवि षष्ठी
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका
.
७२
विभक्तीकरि कर्मका निर्देश किया है। तहां बहु शब्द तो यहां संख्या तथा विपुल कहिये समूहपणाका वाचक है M जाते दोऊमैं विशेष नाही । सामान्यसंख्या तथा वहुतका ग्रहण करना । जैसैं एक दोय बहुत ऐसें तौ संख्या । बहुरि
भात बहुत है दालि बहुत है इहां विपुलताही है संख्या न कही । बहुरि विधशब्द प्रकारवाची है, जैसे बहुतप्रकार है ।
BI बहुरि क्षिप्रशब्दका ग्रहण कालकी अपेक्षा है । जैसे कोई वस्तु शीघ्र परिणमै बहुरि अनिःसृत कहिये सिदि शरीरादिक प्रगट नीसरे न होय सो अनिःसृत है । बहुरि अनुक्त कहिये अभिप्रायहीकरि जाका ग्रहण होय काहूके कहटी का । नेकी यामैं मुख्यता नाही । बहुरि ध्रुव कहिये निरंतर जाका जैसाका तैसा ग्रहण होवो करै ताकू कहिये । बहुरि सेतर
पान । कहिये इनिके प्रतिपक्षीकरि सहित लेणै । सो बहुतका तौ प्रतिपक्षी एक तथा अल्प । बहुविधका एकविध । क्षिप्रका मा अक्षिप्र । अनिःसृतका निःसृत । अनुक्तका उक्त । ध्रुवका अध्रुव । ऐसै ये बारह भये । तिनि अवग्रहके बारहके बारह
भेद भये । बहुतका अवग्रह, अल्पका अवग्रह, बहुविधका अवग्रह, एकविधका अवग्रह, क्षिप्रका अवग्रह, अक्षिप्रका अवग्रह, अनिःसृतका अवग्रह, निःसृतका अवग्रह, अनुक्तका अवग्रह, उक्तका अवग्रह, ध्रुवका अवग्रह, अध्रुवका अवग्रह, ऐसे बारह भेदरूप अवग्रह है । ऐसेंही ईहा, अवाय, धारणा इनि तीनिकै भी बारह बारह भेद कीजिये । तब सर्व मिले अठतालीस ४८ होय है।
वहुरि ये पांच इंद्रिय एक मन इनि छहूंनिकार होय है । तातें छहवार अठतालीसकूँ जोडिये तब दोयसे अठ्यासी भेद होय हैं । बहुरि बहु आदिक छहके नाम सूत्रमैं कहै अरु छह इनि प्रतिपक्षीकू इतर कहे, ताका प्रयोजन यह हैBI जो बहु आदिक तौ मतिज्ञानावरणका क्षयोपशम बहुत होय तव होय है । तातें ये प्रधान हैं । तातें इनिकू पहलै
कहे । बहुरि अन्य हैं ते तिसतें थोरे क्षयोपशमतें होय हैं । तातै तिनिकं पीछे कहै । इहां कोई पूछे है; बहुवि अरु | बहुविधवि कहा विशेप है ? तहां कहिये बहुपणा तौ बहुवि भी है बहुविधवि भी है। परंतु एकप्रकार नानाप्रकारका विशेप है । बहुरि कोई पूछे उक्त निस्सृतविपें कहां विशेप है ? समस्त नीसऱ्या प्रकट होय ताकू निःसृत कहिये उक्त भी ऐसाही है । तहां कहिये परके उपदेशपूर्वक ग्रहण होय सो उक्त है आपहीते ग्रहण होय सो निःसृत है यह विशेप : है । बहुरि केई आचार्य क्षिप्र निःसृत ऐसा पाठ पढे हैं। तामैं निःसृत पहले छहमैं आवै है । ते याका ऐसे उदाहरण कहै हैं । जैसै श्रोत्रइंद्रियकरि पहली शब्दका अवग्रह हुवा । तहां यहु मयूरका शब्द है तथा कुरचिका शब्द है ऐसे कोई जाणै ताकुं तौ निःसृत कहिये बहुरि अनिस्सृत याते अन्य शब्दमात्रही है ऐसा जाने है बहुरि कोई पूछे, ध्रुवअवग्रहवि अरु धारणाअवग्रहवि कहा विशेप है ? तहां कहिये है- क्षयोपशमकी प्राप्तिके कालविर्षे शुद्धपरिणामके संतान
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ta करि पाया जो क्षयोपशम तातै पहले समय जैसा अवग्रह भया तैसाही द्वितीयादिक समयनिवि होय है कछु कम भी 11'
नाही होय अरु अधिक भी नाही होय है ताकू तौ ध्रुवावग्रह काहिये । तथा शुद्धपरिणामका अरु संक्लेशपरिणामका मिश्रपणां मिलापते क्षयोपशम होय है। ताते उपज्या जो अवग्रह सो कोई कालविर्षे बहुतका होय । कोई कालविर्षे अल्पका होय । कोई कालविर्षे बहुविधका होय । कोई कालविर्षे एकविधका होय । ऐसे हीन अधिकपणातें अध्रुव अवग्रह होय
वचहै । बहुरि धारणा है जो जा पदार्थकू ग्रह्या ताकू नाही भूलनेका कारण रूप ज्ञान है । ऐसै इनि दोऊनिका बडा अंतर सिद्धि
निका है ॥ ऐसै अवग्रहादिक बहु आदिक पदार्थानका होय है सो सत्यार्थ निर्बाध प्रमाण स्याद्वादमतविर्षे सिद्ध होय है । जे पान अ.110 सर्वथा एकांतवादी हैं तिनिकै ए ज्ञानके भेद तथा पदार्थके भेद संभवै नांही ॥
७३ आगैं, जो ए अवग्रहादिक बहु आदिकके जाननेवाले हैं, तथापि बहु आदिक किसके विशेप हैं ? ऐसा प्रश्न R होते सूत्र कहै हैं
सर्वार्थ
टीका
॥ अर्थस्य ॥ १७॥ . याका अर्थ- ए बहु आदिक बारह हैं । ते अर्थक विशेषण हैं ॥ नेत्रादिक इंद्रियनिका विषय है सो तौ अर्थ है, ४ ताके बहु आदि विशेषण हैं । इनिकरि विशिष्ट जो अर्थ कहिये वस्तु ताकै अवग्रहादिक होय है । इहां कोई पूछ है; जे
बहु आदिक हैं ते अर्थ तौ हैही । फेरी सूत्र कहनेका कहा प्रयोजन ? ताका उत्तर-- जो तें पूछ्या, सो तौ सत्य है । परंतु इहां अन्यवादी कल्पना करै है तिनिका निषेधकै आर्थि । अर्थस्य । ऐसा जुदा सूत्र कह्या है । केई वादी ऐसा मानै है, कि रूप आदि गुण हैं तेही इंद्रियनिकरि स्पर्शिये हैं । तिनिकाही अवग्रह है । द्रव्यका न हो है । सो यह KI कहना अयुक्त है । जात रूपादिक गुणनिकी तौ मूर्ति आकार नांही जो इंद्रियनिकै स्पर्श होय । यहु मूर्ति तौ द्रव्यकीही है । ताहीतें इंद्रिय भिडै है । तब फेरि वादी कहै है, जो, ऐसें है तो लोक ऐसें कहै है, जो रूप में देख्या, गंध में
हु कहनां न ठहरै । ताकू कहिये, जो, पयायनिकू प्राप्त होय है तथा पर्याय जाकू प्राप्त होय ताकू अर्थे । कहिये है । सो अर्थ गुणपर्यायनिका समुदाय द्रव्यही है । ताकै इंद्रियनितें संबंध होते तातें अभिन्न जे रूपादिक गुण तिनिविर्षे ऐसा व्यवहार प्रवर्ते है, जो, 'रूप देख्या, गंध सूंघ्या इत्यादि ॥
आगें कहै है, कहा ए अवग्रहादिक सर्वही इंद्रिय मनके होय हैं कि कछु विषयविशेष हैं ? ऐसा प्रश्न होते A सूत्र कहै हैं --
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
सवार्थ
वच
त्र
पान ७४
॥ व्यञ्जनस्यावग्रहः ॥१८॥ याका अर्थ- व्यंजन कहिये अव्यक्त जो शब्दादिक ताकै अवग्रहही होय है । ईहादिक न होय हैं ऐसा नियम
है ॥ तहां व्यंजन ऐसा शब्दादिका समूह अव्यक्त होय ताका अवग्रह होय । इहां कोई पूछे है यह सूत्र काहेके आर्य THER कह्या ? ताका उत्तर, जो, नियमकै अर्थि है । व्यंजनका अवग्रहही होय है। ईहादिक नाही होय है। ऐसा नियमकै आर्थि निका
है । फेरि कोई कहै; जो, ऐसे है तो नियमका वाचक एवकारशब्द इहां चाहिये । ताकू कहिये, जो, एवकार नाही | चाहिये । जातें जाका विधान पहली सूत्रमैं सिद्ध हुवा होय ताकू फेरि कहनां सो यहु कहनाही नियमका वाचक है । अवग्रहका विधान पहली सूत्रमैं सिद्ध हुवा । इस सूत्रमें फेरि अवग्रहका नाम कह्या, तातेही नियम सिद्ध भया । एवकार ।। काहेकू कहिये ? बहुरि इहां कोई प्रश्न करै है- अवग्रहका ग्रहण अर्थमैं तथा व्यंजनमैं तुल्य हैं । इनिमें विशेप कहा है ? ताका उत्तर अर्थावग्रह व्यंजनावग्रह इनि दोऊनिमें व्यक्त अन्यक्तका विशेप है । सोही कहिये है। जैसे नवा मांटिका डीवावि जलका कणां क्षेपिये तहां दोय तीन आदि कणाकार सींच्या जेते ओला न होय तेते तो अव्यक्त है । बहुरि
सोही डीवा फेरि फेरि सींच्या हुवा मंद मंद ओला हाय तव व्यक्त है । तैसेंही श्रोत्रादि इंद्रियनिका अवग्रहवि ग्रहण। योग्य जे शब्दादि परिणया पुद्गलस्कंध ते दोय तीन आदि समयनिवि ग्रह्या हुवा जेते व्यक्त ग्रहण न व्यंजनावग्रह हो है । बहुरि फेरि फेरि तिनिका ग्रहण होय तव व्यक्त होय, तब अर्थावग्रह होय है । ऐसे व्यक्तग्रहणते पहले तो व्यंजनावग्रह कहिये । बहुरि व्यक्त ग्रहणकू अर्थावग्रह कहिये । यात अव्यक्तग्रहणरूप जो व्यंजनावग्रह ताते । ईहादिक न होय है ऐसें जाननां ॥
आगें, सर्वही इंद्रियनिकै व्यंजनावग्रहका प्रसंग होते जिनि इंद्रियनिकै व्यंजनावग्रह न संभवै, तिनिका निषेधकै अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ न चक्षुरनिन्द्रियाभ्याम् ॥ १९ ॥ याका अर्थ- नेत्र इंद्रिय अरु मन इनि दोऊनिकरि व्यंजनावग्रह न होय है । जाते ए दोऊ अप्राप्यकारी कहिये पदार्थ" भिडिकार स्पर्शनकरि नांही जानै हैं दूरिहीतें जान हैं । जाते अप्राप्य कहिये विना स्पा अविदिकं कहिये सन्मुख आया निकट प्राप्त हूवा वाह्य प्रकाशादिककरि प्रगट कीया ऐसा पदार्थ नेत्र जाणे है । बहुरि मन है सो विना
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
पान
16/ स्पा -दूर तिष्ठ्या पदार्थकू विचारमैं ले है । यातै इनि दोऊनिकै व्यंजनावग्रह नाही हो है । बहुरि इहां कोई पूछ है, 11 BI जो, नेत्रकै अप्राप्यकारिपणां कैसें निश्चय कीजिये? ताका उत्तर- जो, आगमतें तथा युक्तिते निश्चय कीजि । प्रथम तौ शास्त्रमैं कह्या है, जो, शब्द तौ स्पर्शतें सुणिये है । बहुरि रूप है सो अस्पर्शते देखिये है । बहुरि गंध
स्पर्श रस ये स्पर्श तथा संधाणरूप भये जाणिये है । यहु तो आगम है । बहुरि यहु युक्ति है जो नेत्र है ते अप्राप्यसाथ
। कारी है, जातें यह स्पर्शकू नाही जानै है । जो प्राप्यकारी होय तो स्पर्शन इंद्रियकी ज्यों स्पा जो अंजन ताका सिद्धि
निका टीका रूपकू देख ले । सो अंजनका रूपकू नेत्र नाही जानै है। यातै मनकी ज्यौं नेत्र अप्राप्यकारी है ऐसा निश्चय कीजिये । अ. १ तातें नेत्र मन इनि दोऊविना अवशेष च्यारि इंद्रियनिकै व्यंजनावग्रह होय है । ऐसें या व्यंजनावग्रहके बहु आदि बारह
हा विषयकी अपेक्षा अठतालीस ४८ भेद होय हैं । ऐसैं अर्थावग्रहके २८८ मिलि मतिज्ञानके तीनसै छतीस ३३६ भेद होय र हैं । बहुरि नेत्रके अप्राप्यकारीकी विधिनिषेधकी चरचा विशेषकार श्लोकवार्तिकमैं है । तहांतें जाननी ॥ कोई कहै, जैसे
दूरतें जानै है तैसे शब्द भी दूरतें सणिये है। तातें अप्राप्यकारी कहै है। ताकू कहिये, ऐसें नाही है। जाते जिस ठिकाणते शब्द उपजै है तहांतें लगाय कर्णइंद्रियके प्रदेशताईके पुद्गल शब्दरूप होय जाय है, तब सुणिये है । ऐसेंही ३) गंधद्रव्य जहां तिष्ठै है तहांतें लगाय नासिका इंद्रियके प्रदेशताईके पुद्गल गंधरूप होय जाय हैं । ते सूंधिये हैं ऐसे कर्णइंद्रिय तथा घ्राणइंद्रिय प्राप्यकारी है। ऐसे नेत्र नाही हैं । यह अप्राप्यकारीही है ॥
आगें शिष्य पूछ है, जो, मतिज्ञान तौ स्वरूपते तथा भेदनिसहित कह्या । ताकै लगता श्रुतज्ञान कह्या है । ताका | अब लक्षण तथा भेद कहनेयोग्य है । ऐसें पूछे आचार्य सूत्र कहे हैं
॥ श्रुतं मतिपूर्व द्वयनेकद्वादशभेदम् ॥ २०॥ ___याका अर्थ- श्रुतज्ञान है सो मतिज्ञानपूर्वक है । बहुरि दोय भेदरूप है। ते दोय भेद अनेक भेदरूप तथा ! बारह भेदरूप हैं ॥ यहां यहु श्रुतशब्द है सो सुनने ग्रहणकरी निपजाया है । तो भी रूढिके वशतें कोईके ज्ञानका | विशेष है तामैं वतॆ है । भावार्थ, झानका नाम है । जैसें कुशल ऐसा शब्द है सो कुश जो डाभ ताकू छेदै ताकू ? कुशल कहिये । ऐसें व्युत्पत्तितें निपजाया है । तो भी रूढिके वशते प्रवीण पुरुषका नाम है तैसें जाननां । बहुरि यह ज्ञानविशेष कह्या सो कहा है ? ऐसे पूछ कहै हैं । ' श्रुतं मतिपूर्व ' कहिये श्रुत है सो मतिपूर्वक है । ऐसें श्रुतकै । प्रमाणरूप ज्ञानपणां है । जो पूरै उत्पत्ति करै ताकू पूर्व ऐसा कहिये । सो पूर्व ऐसा नाम निमित्तका भया जाळू
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्य
13 कारण भी कहिये, बहुरि मतिके स्वरूप पहलै कह्याही था । सो मति है कारण जाळू ताकू मतिपूर्वक कहिये । इहां ।
कोई कहै, जो, मतिपूर्वक श्रुत कह्या सो यह भी मतिस्वरूपपणांकूही प्राप्त होयगा । जाते लोकविर्षे कारणसारिखाही कार्य देखिये है । तहां कहिये हैं, जो, यहु एकांत नाही अन्यसारिखा भी होय है । जैसे घट है सो दंड चाक आदि कारणकरि निपजै है, परंतु तिस स्वरूप नाही है । बहुरि ऐसा भी है, जो, बाह्यकारण तौ मतिज्ञानादिक विद्यमान
वचसिद्धि होय अरु जाकै श्रुतज्ञानावरणकर्मका प्रवल उदय होय तौ श्रुतज्ञान होय नाही । श्रुतज्ञानावरणका क्षयोपशमका टीका
प्रकर्ष होय तब श्रुतज्ञान उपजै है। ऐसे मतिज्ञान निमित्तमात्र जाननां । मतिसारिखाही श्रुतज्ञान न जाननां ॥
बहुरि इहां कोई कहै है, जो, श्रुतकू तौ .अनादिनिधन मानिये है । याकू मतिपूर्वक कहनेते नित्यपणांका अभाव होय है । जातें जाका आदि है सो अंतसहित भी होय है । बहुरि पुरुपका कियापणातें अप्रमाण भी ठहरै है ॥ तहां आचार्य कहै हैं । यह दोप नाही है । द्रव्यादिक सामान्यकी अपेक्षा तौ श्रुत अनादिनिधन मानिये है । काहू पुरुप कोई क्षेत्रकालविर्षे नवीन किया नाही । बहुरि तिनि द्रव्य क्षेत्र काल भावनिकी विशेपकी अपेक्षाकरि श्रुतका आदि
भी संभव है । तथा अंत भी संभव है । यातें मतिपूर्वक कहिये है। जैसे अंकुर है सो वीजपूर्वक हो है । सोही । संतानकी अपेक्षाकरि अनादिनिधन चल्या आवै है । बहुरि अपौरुपेयपणां प्रमाणका कारण नाही है। जो ऐसे ? 18 होय तौ चोरि आदिका उपदेशका संतान अनादिनिधन अपौरुपेय चल्या आवै है । सो यहु भी प्रमाण ठहरै । या ।।
उपदेशका कर्ता कोईकू यादी नाही, जो, वा पुरुपनै चोरीका उपदेश चलाया है। बहुरि अनित्य प्रत्यक्षादि प्रमाणही है । अनित्यके प्रमाणता कहिये तो कहा विरोध है ? बहुरि कोई कहै है, प्रथम उपशमसम्यक्त्वकी उत्पत्ति होते ज्ञान भी सम्यक् तिसही कालमैं होय है । तातें मतिपूर्वकपणां श्रुतकै कैसै ठहरै ? ताकू कहिये । यह कहना अयुक्त है । जातें ज्ञानकै सम्यक्पणा सम्यक्त्वकी अपेक्षातें भया है । ज्ञानका स्वरूपका लाभ तौ अनुक्रमतही है । ऐसें मतिपूर्वकपणामैं विरोध नाही ॥ ___ बहुरि कोई कहै है, मतिपूर्वक इरुत है यह लक्षण तो अव्यापक है - सर्वश्रुतज्ञानमैं व्याप नाही । जाते श्रुतपूर्वक श्रुत मानिये है । सोही कहिये है। शब्दरूप परिणया जे पुद्गलस्कंध ते अक्षर पदरूप भये । तब घट आदि शब्द कर्ण इंद्रियका विपय भया । तथा ताके रूपादिक नेत्र आदिके विपय भये, पीछे तेही पहलै श्रुतज्ञानके विपय भये । तिनिमें कछु व्यभिचार नाही । तिनितें कीया है संकेत जानें ऐसा पुरुप है सो घट ऐसे शब्दके गोचर जो घटनामा पदार्थ तातें जलधारणादिक जे कार्य तिसरूप जो दूसरा संवंधका विशेप ताही प्राप्त हो है । तथा धूमादिक पदार्थते
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
निका
अग्न्यादिक वस्तुकू प्राप्त हो है । तिस काल इरुतज्ञानतें इरुतज्ञानभया ऐसें कहतै आचार्य उत्तर कहै हैं । जो, यह दोष ।। नांही हैं । तिस इरुतज्ञानकै भी उपचारतें मतिपूर्वकपणांही कहिये । जाते इरुतज्ञानकै भी कोई ठिकाणै मतिहीका उपचार कीजिये है । जाते मतिपूर्वकही सोही श्रुतज्ञान भया है ऐसें जाननां । बहुरि सूत्रमैं भेदशब्द है सो जुदा जुदा कहनां
दोय भेद भी है, अनेक भेद भी है बारहभेद भी है ऐसें । तहां दोय भेद तो अंगबाह्य अर अंगप्रविष्ट ऐसे हैं ॥ सर्वार्थ || सिद्धि ||
बहुरि अंगबाह्य तौ अनेकभेदरूप है । तिनिके नाम दशवकालिक उत्तराध्ययन आदिक ते चौदह प्रकीर्णक कहावै हैं; टीका तिनिके नाम- सामायिक । चतुर्विंशति स्तव । वंदना । प्रतिक्रमण । वैनयिक । कृतिकर्म । दशवकालिक । उत्तराध्ययन ।
पान कल्पव्यवहार । कल्पाकल्प । महाकल्प । पुंडरीक । महापुंडरीक । निषेधिका । ऐसें चौदह हैं। बहुरि अंगप्रविष्टके बारह भेद हैं। ID ते कौन सोही कहिये हैं । १ आचार । २ सूत्रकृत । ३ स्थान । ४ समवाय । ५ व्याख्याप्रज्ञप्ति । ६ ज्ञातृधर्मकथा । ।
७ उपासकाध्ययन । ८ अंतकृद्दश । ९ अनुत्तरोपपादिक दश। १० प्रश्नव्याकरण । ११ विपाकसूत्र । १२ दृष्टिवाद। ऐसे बारह ॥ १ तहां दृष्टिवादके भेद परिकर्म । सूत्र । प्रथमानुयोग । पूर्वगत । चूलिका ऐसे पांच ॥ तहां परिकर्मके भेद १ चंद्रप्रज्ञप्ति । २ सूर्यप्रज्ञप्ति । ३ जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति । ४ द्वीपसागरप्रज्ञप्ति । ५ व्याख्याप्रज्ञप्ति बहुरि चूलिकाके पांच भेद । १ जलगता । २ स्थलगता । ३ मायागता । ४ रूपगता । ५ आकाशगता । ऐसे पांच ॥ बहुरि पूर्वगतके भेद चौदह । १ उत्पाद । २ अग्रायणी । ३ वीर्यप्रवाद । ४ अस्तिनास्तिप्रवाद । ५ ज्ञानप्रवाद । ६ सत्यप्रवाद । ७ आत्मप्रवाद । ८ कर्मप्रवाद । | ९ प्रत्याख्याननामधेय । १० विद्यानुवाद । ११ कल्याणनामधेय । १२ प्राणावाय । १३ क्रियाविशाल । १४ लोकबिंदुसार ऐसे
चौदह है । ऐसें बारह अंग कहै ॥ तिनिके वीस अंक प्रमाण अपुनरुक्त अक्षर हैं । तिनिके पद एकसो बारह कोडि तियालीस लाख अठावन हजार पांच है । एक पदके अक्षर सोलासे चौतीस कोडि तियासी लाख सात हजार आठसे अठ्यासी हैं । प्रकीर्णकनिके अक्षर आठ कोडि एक लाख इक्यासीसे पचहत्तार है ॥
अर पूर्वनिकी उत्पत्ति ऐसे है । प्रथम पर्यायज्ञान अक्षरकै अनंतवै भाग सूक्ष्मनिगोद लब्धपर्याप्त जीवतें लगाय बधता बधता पर्यायसमास ज्ञान हो है। बहुरि अक्षरज्ञान, अक्षरसमासज्ञान, पदज्ञान पदसमासज्ञान, संघातज्ञान, संघातसमासज्ञान, प्रतिपत्तिज्ञान, प्रतिपत्तिसमासज्ञान, अनुयोगज्ञान, अनुयोगसमासज्ञान, प्राभृतज्ञान, प्राभृतसमासज्ञान, प्राभृतप्राभृतज्ञान, प्राभृतप्राभृतसमासज्ञान, वस्तुज्ञान, वस्तुसमासज्ञान, पूर्वज्ञान, पूर्वसमासज्ञान ऐसे वीस स्थानरूप पूर्वकी उत्पत्ति जाननी । बहुरि पूर्वके चौदह भेद कहे तिनिमें एकसो पिच्याणवै वस्तु हो हैं। अर एक एक वस्तुमैं वीस वीस प्राभृत कहै हैं । ते गुणतालीससे प्राभृत होय हैं । इनि अंग अर अंगबाह्यश्रुतके अक्षरनिकी तथा पदनिकी संख्या तथा
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
सवार्थ सिद्धि टोका म.
तिनिमें जो जो प्रधानताकरि व्याख्यान है सो विशेषकरि गोमटसारमैं कह्या है । तहांतें जाननां ॥ ___इहां कोई फेरि पूछे है, जो यहु श्रुतज्ञान दोय भेदरूप बारह भेदरूप है सो यहु विशेप काहेरौं भया है ? तथा ताकी प्रमाणता कैसे है। ताका उत्तर यहु विशेप वक्ताके विशेपते है । वक्ता तीन प्रकार है । प्रथम तो सर्वज्ञ है तहां तीर्थकर तथा सामान्यकेवली बहुरि इरुतकेवली । बहुरि तिनिके पीछले सूत्रकार टीकाकारतांई भये आचार्य । तिनकू आरातीय ऐसा नाम कहिये । तहां सर्वज्ञपरमर्षि जिनिकै छद्मस्थके चितवनमें न आवै ऐसी अचिंत्य विभूतिका विशेप निका पाईये । तिनितें अर्थतें आगम कह्या । ताका प्रमाणपणां तो प्रत्यक्षज्ञानीपणांतें तथा निर्दोपपणातही है बहुरि तिनिके पान निकटवर्ती जे बुद्धिके अतिशय तथा ऋद्धिकार युक्त ऐसे गणधर इरुतकेवली तिनिकरि रचे अंगपूर्वरूप सूत्र है। ताका प्रमाणपणां सर्वज्ञकी प्रमाणतातें हैही । ते सर्वज्ञके निकटवर्तीही हैं । बहुरि आरातीय जे उनके पीछले आचार्य तिनितें | इस कालदोपते थोरी आयु थोरी बुद्धि, थोरे सामर्थ्य के धारी जे शिष्य तिनिके उपकारकै अर्थि दशवैकालिकादिक रचै है । ताका प्रमाणपणां अर्थते जो सर्वज्ञ तथा गणधरनितें कह्या है सोही यह है ऐसे है। जैसे क्षीरसमुद्रका जल एक घटमैं भार ल्यावै सो क्षीरसमुद्रकाही है । तैसें यह सर्वज्ञकी परंपरानै अर्थ ले अपनी बुद्धिके अनुसार करा सो वहही
है ऐसे जाननां ॥ 8 इहां कोई पूछे, जो इरुतशब्दकरि ज्ञानही ग्रहण किया, तो ऐसे वचनरूप जो द्रव्यश्रुत ताकै श्रुतपणां कैसे प्रसिद्ध Pा है ? ताका उत्तर- जो, द्रव्यश्रुतकै उरुतपणा उपचारतें आवै है । जातै इरुतशब्दका कहनांही श्रुतकै द्रव्यश्रुतपणा जनावै है । द्रव्यश्रुत है सो भावश्रुतज्ञानका निमितिकारण है । याहीके निमित्ततें भावश्रुतज्ञानके भेद भी अंगबाह्य अंगप्रविष्ट आदि भये हैं । जो ऐसे न होय, तौ ज्ञानका ३रुत ऐसा नाम काहेकू है ? ज्ञानका वाचकही स्पष्ट नाम कहते बहुरि
अंग आदिके भेद कहनेते अन्यवादी च्यारि भेदरूप वेद कहै हैं । तथा पडंग वेदके कहै हैं । तथा वेदकी सहस्र | शाखा कहै हैं । तिनते न्यारापणां प्रगट होय है । ते श्रुताभास हैं प्रमाण नाही । बहुरि श्रुत है सो परोक्षप्रमाण है। बहुरि मतिपूर्वक कहनेते अवध्यादि निमितिते भी न होय है । अर सर्वथा नित्यपणाका निपेध है बहुरि कोई श्रुतपूर्वक भी इरुत हो है । तथापि सो भी मतिपूर्वकही है । जातें जाकै पूर्ववचन आवै तव वचनके श्रवणरूप मतिज्ञान तौ अवश्य होयही । ताकै पीछे इरुतज्ञान होय । तातें साक्षात् तौ मतिपूर्वकही होय है। बहुरि स्मृति आदि ज्ञान भी श्रुतज्ञान नांही है । जातें स्मृति तौ मतिज्ञानहीका विशेप है ॥
वहरि जे मीमांसक शब्दात्मक द्रव्यश्रुत वेदकं कहै हैं, ताकू ज्ञानपूर्वक नाही कहै है । सर्वथा नित्य कहै है ।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
पान
७९
तिनिके प्रमाणते विचारिये तब बहुत विरोध आवै है । जाते वेदका उच्चार तौ ज्ञानपूर्वकही है । बहुरि कहै, जो, शब्दकी । व्यक्ति ज्ञानपूर्वक है शब्द तौ नित्यही है। तहां कहिये जो शब्दकी व्यक्ति शब्दतै भिन्न तौ नाही शब्दरूपही है ॥ बहुरि कहै हैं, जो, वचनके उच्चारकै ज्ञानपूर्वकपणां है । वचन तौ नवीन नाही नित्यही है । जाते याका कर्ता कह्या नाही । बडे बडे ज्ञानी भये याका कर्ता तौ काहूकू भी यादि न भया । ताकू कहिये वेदका कर्ता वैशेपिकमतके तौ ब्रह्माके
वचसिद्धि
कहै है । जैमिनी कालासुरकू कहै हैं । बौद्धमती स्वाष्टकातकू कहै हैं । अपनी अपनी संप्रदायमैं सर्वही कर्ता कहै हैं । टीका
ताते ऐसे केसे कहिये ? जो काहूनें कर्ता कह्या नाही । जो कहै बहुतकर्ता बताये ताते यह जानिये कि कर्ता कहना म. श असत्यही है । ताकू कहिये बहुत कर्ता भये अकर्ता कैसै कहिये । बहुरि अन्य आगमतें ऐसा महानपणा भी वेदकै
नाही । जाते कहिये, जो, ऐसा काहूत किया जाता नाही तातें अकर्ता कहिये॥
बहुरि कहै, जो, वेदका पढणां वेदका पढनैंपूर्वकही है । जो पहले कोई पढ्या होय तातै पढिये है सो यह कहना भी अन्यतें समान है । अपने अपने आगमकू सर्वही अपने अपने आप्तकू पढावनेवाला कहै है । बहुरि कहै आगमके 2 अर्थकं साक्षात् प्रत्यक्षकरि वक्ता होय है । तो ऐसेही कर्ता कहिये तो कहा विरोध है ? बहुरि पढावनेवाले विना वेदका
पढनां कैसे होय ? जो कहै ब्रह्मा स्वर्गवि आप अध्ययन करै है पीछे मनुष्यलोकमैं आय औरनिकू पढावै है, तो ऐसे
तौ सर्वही शास्त्रके पढने पढावनेवाले कहिये । जो ऐसैही अकृत्रिमता ठहरै तौ सर्वही शास्त्र अकृत्रिम ठहरै । बहुरि | कहै जो मैं पूर्व शास्त्र पढे थे तेही अबहूं पढाऊं हूं । ऐसा अनुभव तौ काहूकै दीखै नाही । तहां कहिये तत्काल हुवा बालक बच्चा माताका दूध खीचै है लो अनुभवविना कैसै खीचै है ? जो वाकै अनुभव है तो खीचें है, तैसैही शास्त्रका संस्कार पढने पढावनेवालेकै होय तौ कहा विरोध ? बहार जो अक्षर पद वाक्यनिविर्षे व्युत्पत्ति काव्य रचनेवाले कवीश्वरनिकै देखिये है तैसेंही वेदकी रचनाका कर्ता कहिये तो यामैं कहा विरोध है ? तथा ऐसे भी सुणिये है सामगण तौ सामवेद किया बहुरि रुचिगिरा. रिचा करी । ताते वेदकै अपौरुपेयपणां कहा रह्या ? तातै भारतादिककी ज्यों वेद भी पदवाक्यस्वरूप है सो पौरुषेयपणाही संभव है ॥
बहुरि वेदकै अकृत्रिमपणां प्रमाणताका कारण मानिये तो ऐसैही सर्वपदार्थनिकै अकृत्रिमपणां प्रमाणताका कारण क्यों न कहिये । बहुरि निर्दोष कारणते उपजनां । बहुरि अपूर्वार्थपणां बाधारहितपणां प्रमाणताका कारण है । सो अनुमानादि । प्रमाणविर्षे समान है । तातें निष्प्रयोजन वेदकै अपौरुषेयपणां काहे• कल्पिये । तातें आगमकै प्रमाणता भी स्याद्वादमतमैं असंभव बाधकप्रमाणते साधी है सोही सत्यार्थ है । बहुरि कोई कहै जो शब्दपूर्वकही ज्ञान है ऐसा एकांत है । जाते
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच
निका
। ऐसा पदार्थही लोकवि नांही जो नामविनां होय तथा नामविना निश्चय जाका होय । ताका उत्तर-अकलंकदेव आचार्य । ऐसे कया है, जो नाम कहे पहली स्मृति संज्ञा चिंता अभिनिबोध भेद लिये मतिज्ञान प्रवर्ते हैं । अवशेप शब्दपूर्वक
श्रुतज्ञान है। ऐसै कहनेतें जो अन्यवादी कहै है, ज्ञानके पूर्व जो निरंतर वचनरूपपणां होय तौ ज्ञानका प्रकाश होय
। नांही । सो ऐसा कहनां भी निराकरण भया । वचनरूपताविनाही मतिज्ञान प्रकाशै है। सिद्धि A बहुरि शब्दाद्वैतवादीकी मानि कहकार निराकरण कीजिये है । बहुरि वह कहै, जो, वाणी च्यारि प्रकार है- वैखरी टी का मध्यमा पश्यंती सूक्ष्मा । तहां उर कंठ आदि स्थाननिङ भेदकार पवन नीसऱ्या ऐसा जो वक्ताका सासोछास है
कारण जाकू ऐसा अक्षररूप प्रवर्तती ताकू तो वैखरी कहिये । वहरि वक्ताकी बुद्धि तो जाका उपादान है कारण है बहुरि सासोछासकूँ उल्लंघि अनुक्रमतें प्रवर्तती ताळू मध्यमा कहिये । बहुरि जामै विभाग नाही सर्व तरह संकोच्या है क्रम जानें ऐसी पश्यंती कहिये । बहुरि अंतर प्रकाशरूप स्वरूपज्योतीरूप नित्य ऐसी सूक्ष्मा कहिये । तिनिमैं वैखरी मध्यमा इनि दोऊविना ती इंद्रियज्ञान प्रवर्ते है । सो तौ स्वसंवेदन हमारे इष्ट है । हम भी मान हैं ॥
बहुरि पश्यंती तथा सूक्ष्मा विनाज्ञान नाहीं प्रवतॆ है । जातें निश्चयात्मक व्यापारस्वरूप जो ज्ञान सो जो पश्यंती अभेदरूप वाणी ताविना कैसे प्रवते ? तथा सर्वव्यापक नित्य एकरूप शाश्वती बीजरूप सर्ववाणीका कारण सर्वज्ञानवि प्रकाशरूप जो सूक्ष्मा वाणी ताविनां कैसे प्रवते ? ऐसै शब्दाद्वैतवादी कहै हैं । ताकू कहिये - जो, शब्दब्रह्म तौ तू | निरंश मान है, तावि4 च्यारि अवस्था कैसै होय ? जो होय तौ अंशसहित हूवा अनित्य ठहरै। अद्वैतपणां कैसै ठहरै ?
जो कहै अविद्या" च्यारि अवस्था दीखै है तौ अविद्या काणकै है ? शब्दब्रह्म तौ निरंश है ताकै अविद्या कैसै वणै ? ३ तथा निरंश शब्दकी सिद्धि कैसै प्रमाणते करिये ? इंद्रियनिकरि तौ जाका ग्रहण नांही तथा जाका कछु एकताका लिंग नांही अर स्वसंवेदनमें आवै नांही, अर आगमतें भेदकी भी सिद्धि है अभेदकी सिद्धि नांही, बहुरि केवल आगमहीतें अन्यप्रमाणविनां तत्त्वकी सिद्धि भी प्रमाणभूत नाही, बहुरि शब्दब्रह्मतें जुदा ही आगम भी कछु है नाही, बहुरि ताके भेद अविद्यारूप बतावै तौ अविद्यातें ताकी सिद्धि कैसै होय । इत्यादि युक्तिते निरंशशब्दब्रह्मकी सिद्धि होती नाही । तथा ताकी च्यारि वाणीरूप अवस्था होनाही पण नाही । बहुरि हमारै स्याद्वादिनिकै सर्वप्रकार सिद्धि हो है ॥ ग वाणी द्रव्यभाव भेदतें दोय प्रकार है। तहां द्रव्यवचन दोय प्रकार; एक द्रव्यरूप एक पर्यायरूप । तहां श्रोत्रंद्रियकै ग्रहणमैं आवै ऐसा वचन तौ पर्यायरूप है। ताळू वैखरी ऐसा नाम किया ॥ बहुरि भापावर्गणारूप परिणये जे पुद्गलस्कंध तिनिळू द्रव्यवचन कहिये ताकू मध्यमा ऐसा नाम किया । बहुरि भाववचन दोय प्रकार है। ताके दोय भेद ।
-0D
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
All
Bा तहां ज्ञानावरणीयकर्मका उदयका अभावते भया जो आत्माकै अक्षरके ग्रहण करणेकी तथा कहनेकी शक्ति ता• तौ |
लब्धि कहिये, ताका सूक्ष्मा नाम किया । बहुरि तिस लब्धिकै अनुसारी व्यक्तिरूप भया जो अक्षरके ग्रहण करणेरूप तथा कहनेरूप द्रव्यवचनकू कारण जो भाव ताळू उपयोग कहिये ताका नाम पश्यंती किया । सो ए दोऊ आत्माके परिणाम हैं । शब्दरूप पुद्गल नाही; शब्दकू निमित्त है । सो इस लब्धि तथा उपयोगकू चिद्रूपसामान्य
विचसिद्धि
ग्रहणकरि अक्षररूप नाम कहनेकै पहली तौ मतिज्ञानही कहिये । सो तौ वचनपूर्वक नाही प्रवर्ते है । बहुरि वचन-1 निका टीका पूर्वक जो प्रवर्ते सो इरुतज्ञान है सो वचनपूर्वकही कहिये । ऐसें कहनेते सर्व जघन्य तौ लब्धाक्षरज्ञान ताके भी ।
श्रुतज्ञानपणां सिद्ध होय है । सो स्पर्शन इंद्रियतें भया जो मतिज्ञान तिसपूर्वक होय है। ऐसे मतिपूर्वक श्रुतः ।। कहनेमैं विरोध नाही है ॥ ____ बहुरि अन्यवादी उपमानप्रमाण जुदा कहै हैं । सो भी इस श्रुतप्रमाण ही अंतर्भूत होय है । सोही कहिये हैं। प्रसिद्ध समानधर्मपणांतें जो साध्यवस्तुको साधिये, ताळू उपमान कहिये । जैसे गऊसारिखा यह गवय है । तथा वैध
यंतें भी होय है, जैसे जो महिष है सो गऊ नाही है । ऐसें साधर्म्यवैधर्म्यकरि जो संज्ञासंज्ञिसंबंधकी प्राप्ति सो उपमानका अर्थ है । सो ऐसे या शब्दप्रमाणते न्यारा कहै है । तिनिकै दोय आदि संख्याका ज्ञान भी न्यारा प्रमाण ठहरैगा । तथा उपरिले नीचलेका ज्ञान तौ सोपान केवि, तथा पर्वतादिवि थिरताका ज्ञान, अपने वंशादिविर्षे महान्पणैका ज्ञान, चंद्रमासूर्यादिवि दूरवर्तीपणाका ज्ञान सरसूं आदिविर्षे छोटापणाका ज्ञान, रुई आदिवि हलकापणाका ज्ञान, अपना घर आदिवि निकटवर्तीपणांका ज्ञान, त्रिकूटाचोकूटा आदिवि आकारका ज्ञान, कोईवि4 वक्रपणादिका ज्ञान, ए सर्व न्यारे प्रमाण ठहरेंगे । तब आप मानी जो प्रमाणकी संख्या ताका विघटन होगा । तातें जो संज्ञासंशिसंबंधते पदार्थका ज्ञान होय है सो सर्व आप्तके उपदेशपूर्वक है। तातें आगमप्रमाणमैं अंतर्भूत होय है । ऐसेंही अन्य भी उदाहरण हैं।
' जैसे सिंहासनपरि बैठा होय सो राजा होय । सुवर्णके सिंहासनपरि बैठी पट्टराणी होय । इस तरफ बैठा होय सो । मंत्री होय । यहु यातै पूर्वदिसाकी . तरफ है । यह यातें दक्षिणदिसाकी तरफ है । यहु यातें उत्तरदिसाकी तरफ है । याका यहु नाम है इत्यादि वाक्य पूर्व सुणे थे । ताका संस्कार फेरि इनको देखे तब राजादिकका ज्ञान होय । बहुरि षण्मुख स्वामिकार्तिकेय है, ब्रह्मा चतुर्मुख है। ऊंची नासिकावाला सुखदेव है। दूधजलकुं न्यारा करनेवाला जा चूंच है सो हंस है । सातपत्रवाला अशोकवृक्ष है ऐसे वाक्यनितें यथार्थकी प्राप्ति सो भी आगम है । तथा रूपकादि अलंकारनिते
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
29999999
ज्ञान होना सो भी आगमप्रमाण है । ऐसेंही उपमानप्रमाण भी आगमप्रमाणही है । बहुरि पूर्वै जादूँ देख्या था तथा बहुरि फेरि देख्या; तब जाणी " यहु पूर्वै देख्या सोही है ऐसा जानै " ताईं प्रतिभा कहिये सो प्रत्यभिज्ञान है, सो मतिज्ञानही है । याकै पूर्वं शब्द लगाये तब आगमप्रमाण है । बहुरि संभव अभाव अर्थापत्ति अनुमान ए सर्वही नामपूर्वक तो आगमप्रमाण है । विनां नाम मतिज्ञानरूप प्रमाण है । ऐसैं मतिज्ञान इरुतज्ञान ए दोऊ पूर्व सूत्रमै परोक्षप्रमाण कहे ते जानने ॥
आगें प्रत्यक्षप्रमाण कहनेयोग्य है । सो दोय प्रकार है, देशप्रत्यक्ष सकलप्रत्यक्ष । तहां देशप्रत्यक्ष अवधि मनःपर्यय ज्ञान है । सर्वप्रत्यक्ष केवलज्ञान है । तहां पूछे है जो ऐसे है तौ प्रथमही अवधिज्ञान तीन प्रकारके प्रत्यक्षवि आदि है सो कहिये ? ऐसे पूछ कहै है- अवधि दोय प्रकार है एक भवप्रत्यय दूसरा अयोपशमनिमित्तक । तहां भवप्रत्ययक्रं
वच
टी का
-%900910
॥ भवप्रत्ययोऽवधिदेवनारकाणाम् ॥ २१॥ ___ याका अर्थ- भवप्रत्यय अवधि है सो देवनारकीनिकै होय है ॥ तहां पूछे हैं- भव कहा ? तहां उत्तर- आयु नामकर्मका उदयका है निमित्त जाळू ऐसा आत्माका पयाय सो भव कहिये बहुरि प्रत्यय नाम कारणका है । सो भव
है कारण ता• ताहि भवप्रत्यय कहिये । ऐसा अवधिज्ञान देवनारकी जीवनिकै होय है । इहा कोई पूछ है जो, ऐसे || र है तो क्षयोपशमनिमित्तपणां तिनकै न ठहया । आचार्य कहै है । ऐसा दोप इहां नाही आवै है । जातें भवके 18 का आश्रयतै इनिकै क्षयोपशम होय है । तातै प्रधानकारण है ऐसा उपदेश है । जैसें पक्षीनिकै गमन आकाशवि होय है तहां भवही प्रधान निमित्त है किसिका सिखाया नांही है। तैसें देवनारकीनिकै व्रतनियमतपश्चरणके अभाव होते
भी होय है, यातें भवप्रत्यय कहिये है । बहुरि भवप्रत्यय देवनारकीकही है अन्यकै नांही ऐसा नियम जाननां । जो ॥ ऐसें न होय तौ भव तौ सर्वजीवनिकै साधारण है । तब सर्वहीकै याकी प्राप्ति आवै । बहुरि अवधिकी हीनाधिकप्रवृत्ति 12 भी देखिये है । तातै यहु क्षयोपशमका विशेप है । बहुरि देवनारकी सर्वहीकै अवधि नाही कहिये । सम्यग्दृष्टिनि
हीकै अवधिज्ञान कहिये । जातें अवधि ऐसा सूत्र में ग्रहण है तातें मिथ्यादृष्टीनिकै विभंगअवधि कहिये । बहुरि इनिकै हीनाधिक अवधिका व्याख्यान अन्यशास्त्रनितें जानना ॥ ___ आगें दूसरा भेदकू कहै हैं--
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
टीका
॥ क्षयोपशमनिमित्तः षड्विकल्प : शेषाणाम् ॥ २२ ॥ याका अर्थ- क्षयोपशम है निमित्त जावू ऐसा छह भेदरूप अवधि है सो शेष जे मनुष्य तिर्यच तिनिकै होय है। तहां अवधिज्ञानावरणकर्मके देशघातिस्पर्द्धकनिका उदय होतें बहुरि सर्वघातिस्पर्धकनिका उदय अभाव है लक्षण जाका
वचऐसा क्षय, बहुरि तेही सर्वघातिस्पर्धक उदयकू न प्राप्त भये सत्ता अवस्थारूप उपशम है निमित्त जाकू सो क्षयोपशम
निका निमित्त अवधि कहिये । सो शेष जे देवनारकीते अवशेष रहै मनुष्य तिर्यच तिनिकै होय है । तिनिमें भी जिनकै
पान अवधियोग्य सामर्थ्य होय तिनहीकै होय है । जे असैनी तिर्यच तथा अपर्याप्तक मनुष्य तिर्यच इस सामर्थ्यते रहित
11 ८३ होय, तिनिकै न होय है। बहुरि संज्ञी पर्याप्तविर्षे भी सर्वहीकै न होय है केई सम्यग्दर्शनादि निमित्तकरि सहित होय ।। तथा जिनिकै कर्मका उपशम क्षय होय तिनहीकै होय है । इहां कोई पूछे, क्षयोपशमविनां तो अवधि होय नाही, सूत्रमैं क्षयोपशमशब्द ग्रहणका कहा प्रयोजन है ? तारूं कहिये इहां क्षयोपशमका ग्रहण नियमकै अर्थि है । इहां क्षयोपशमही निमित्त है भव नांही है ॥
सो यह अवधि छह भेदरूप है। अनुगामी, अननुगामी, वर्धमान, हीयमान, अवस्थित, अनवस्थित ऐसे छह भेद । हैं । तहां भवांतरकू गमन करता जो जीव ताकी लारही अन्यभवमैं साथि सूर्यके प्रकाशकी ज्यों चल्या जाय सो तौ | अनुगामी कहिये । बहुरि जो भवांतरमैं साथि न जाय जिस भवमै उपजै तिसहीमैं रहजाय, जैसैं पूठि पीछे प्रश्न करनेवाला पुरुषका वचन परके हृदयमैं प्रवेश न करै तैसें यहु अवधि जाननां सो अननुगामी कहिये । बहार जो सम्यग्दर्शनादिगुणरूप विशुद्धपरिणामनिकी वृद्धि होनेतें जिस परिणामकू लिये उपज्या तातै वधताही जाय असंख्यातलोकपरिमाणस्थानकनिताई वधै जैसे बांसनिकै परस्पर भिडनेते उपज्या जो अग्नि सो सूके पत्रादिक संचयरूप भया जो इंधनका समूह तापरि पड्या हूवा वधताही जाय तैसें यह अवधि वर्धमान कहिये । बहुरि जो सम्यग्दर्शनादिगुणकी हानिरूप जो संक्लेशपरिणाम तिनिकी वृद्धीके योगतै जिस परिमाणकू लीये उपज्या होय तातें घटताही जाय अंगुलकै असंख्यातवै भागमात्र स्थानकनिताई घटै जैसे परिमाणरूप है उपादानका संतान जाका ऐसा जो अग्नि ताकी शिखा घटतीही जाय | तैसें यह अवधि हीयमान जाननां । बहुरि जो सम्यग्दर्शनादिगुणका अवस्थानतें जिस परिणामकू लीये उपज्या तेताही | रहै पर्यायके अंतताई तथा केवलज्ञान उपजै तहांताई घटै वधै नाही, जैसे पुरुपके कोई तिला आदिका चिन्ह जैसा है ? तैसाका तैसाही रहै, तैसें यह अवधि अवस्थित जाननां । बहुरि जो सम्यग्दर्शनादि गुणके घटने वधनेके योगते जितने
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
पान
15 परिमाणकू लीये उपजै ताते वधै भी घटे भी जैसे पवनके वेगकार प्रेन्या जलका लहरी घटै वध, तैसें यह अवधि | अनवीस्थत कहिये । ऐसें यह अवधि छह प्रकार हो है ॥
बहुरि श्लोकवार्तिकमैं याका ऐसा व्याख्यान है- जो अवधिज्ञानावरण क्षयोपशम तौ अंतरंग कारण है । सो दोऊ प्रकारकी अवधिमै पाईये है। याविना तौ अवधिज्ञान उपजैही नांही। तातें यहां वाह्यनिमित्तकी अपेक्षा कथन कीजिये।
वचतव भवप्रत्ययकू तो प्रधानकारण भवही है । बहुरि यह क्षयोपशमानिमित्तक कह्या ताळू गुणप्रत्यय भी कहिये। तहां निका टीका
क्षयोपशमशब्दकरि चारित्रमोहके क्षयतें भया जो क्षायिकचारित्र बहुरि चारित्रमोहके उपशमतें भया उपशमचारित्र, वहुरि दोऊतै भया अयोपशमचारित्र यामैं संयमासंयम भी आय गया। ऐसे तीन प्रकार चारित्र नामा गुण जो वाह्यनिमित्त । ८४ ताते उपजै सो क्षयोपशमनिमित्तक कहिये । ऐसा व्याख्यान है । बहुरि आगमवि4 सप्रतिपात अप्रतिपात तथा देशावधि परमावधि सर्वावधि ए सर्व अनुगामी आदि छह भेद कहे तिनमैं अंतर्भूत जानने ॥ तहां देशावधि तौ अनुगामी भी बहुरि अननुगामी भी है। बहुरि परमावधि सर्वावधि केवलज्ञान उपजै तहातांई अनुगामीही है । बहुरि देशावधि तौ वर्धमान भी है हीयमान भी है । बहुरि परमावधि वर्धमानही है । बहुरि देशावधि तौ अनवस्थितही है । या प्रकार अवविज्ञान तो कह्या ॥
बहुरि ताके लगताही मनःपर्ययज्ञान कहनेयोग्य है, ताके भेदसहित लक्षणका कहनेका इच्छक आचार्य सूत्र कहै हैं--
॥ ऋजुविपुलमती मनःपर्ययः ॥ २३ ॥ याका अर्थ- ऋजुमति तथा विपुलमति ऐसै दोय भेदरूप मनःपर्ययज्ञान है ॥ ऋज्वी कहिये सरल तथा वचन काय मनकरि कीया अरु परके मनवि प्राप्त भया ऐसा जो पदार्थ ताके जाननेते निपजाई जो मति कहिये ज्ञान जाकै होय, ता· ऋजुमति कहिये । बहुरि विपुला कहिये वक्र तथा वचन काय मनकरि कीया अरु परके मनविर्षे प्राप्त भया जो पदार्थ ताकरि नाही निपजाई स्वयमेवही भई ऐसी जो मति कहिये ज्ञान जाकै होय, ताकू विपुलमति कहिये । याका समासकरि ऋजुविपुलमती ऐसा द्विवचन किया है ॥ तहां मतिशब्द एकहीकरि अर्थ आय गया । तातें दूसरा मतिशब्द न कह्या । अथवा ऐसा भी समास होय है ऋजु बहुरि विपुल ए दोऊही मति है । तातें दोऊही जहां होय ते दोऊही ऋजुविपुलमती है । ऐसें कहनेते यहु मनःपर्ययज्ञान दोय प्रकार भया ऋजुमति
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका
15 विपुलमति ऐसें । अब याका लक्षण कहै हैं ॥ .
वीर्यातराय मनःपर्ययज्ञानावरणकर्मका तौ क्षयोपशम बहुरि अंगोपांगनामा नामकर्मका उदयका लाभके अवलंबनतें । आत्माकै परके मनके संबंधकी पाई है प्रवृत्ति जानें ऐसा जो ज्ञानोपयोग ताकू मनःपर्ययज्ञान कहिये । इहां कोई कहै,
मनके संबंधकरि भया ताते यामैं मतिज्ञानका प्रसंग आवै है । तहां कहिये, याका उत्तर तो पूर्व सामान्यज्ञानके सिद्धि | सूत्रके व्याख्यानमैं कह्या था, इहां मनकी अपेक्षामात्र है उत्पत्तिकारण नाही। परके मनविपैं तिष्ठता पदार्थकू यहू जानै है टीका
एतावन्मात्र अपेक्षा है। तहां ऋजुमतिज्ञान है सो कालतें जघन्य तौ आपके तथा अन्यके दोय तथा तीन भवका ग्रह- पान अ.१
णकू कहै । बहुरि उत्कृष्ट सात आठ भव कहै पहले भी अरु अगले भी। बहुरि क्षेत्रतें जघन्य तौ च्यारितें ले आठ कोश- ८५ ताईकी कहै । उत्कृष्ट च्यारि योजनतें ले आठ योजनताईकी कहै। बाह्यकी नाही कहै । बहुरि विपुलमतिज्ञान है सो कालतें जघन्य तौ सात आठ भव अगिले पिछलेका ग्रहण कहै । उत्कृष्ट असंख्यात भव अगिले पिछलेका ग्रहण कहै । बहुरि क्षेत्रतें जघन्य तौ च्यारित ले आठ योजनताईकी कहै । उत्कृष्ट मानुपोत्तरपर्वतकै माहिली कहै वारली न कहै ॥ ऐसें कहे जे मनःपर्ययज्ञानके दोय भेद तिनिवि विशेपकी प्राप्तिकै अर्थि सूत्र कहै है -
॥ विशुध्द्यप्रतिपाताभ्यां तद्विशेषः ॥ २४ ॥ याका अर्थ- दोऊ मनःपर्ययज्ञानके विर्षे विशुद्धि अरु अप्रतिपात इनि दोय विशेषनिकार विशेप है । अपने आवरण १ जो कर्म ताके क्षयोपशम होते आत्माकै विशुद्धता उज्वलता होय ताकू विशुद्धि कहिये । संयमतें छूटनेकू प्रतिपात कहिये, जो प्रतिपात नाही ताकू अप्रतिपात कहिये । उपशांतमोहवाले जीवकै चारित्रमोहका उदय होतें संयमरूप शिखरतें प्रतिपात
हो है उलटा आय पडै है । बहुरि क्षीणकपायवालेकै पडनेका कारण नाही । ताते उलटा न आवै है अप्रतिपात हो है। । इनि दोऊनिकरि ऋजुमति विपुलमति मनःपर्ययज्ञानमैं भेद है । तहां विशुद्धिकरि तौ ऋजुमतिः विपुलमतिज्ञान द्रव्यक्षेत्र | काल भावके विशेष जाननेकरि अतिशयकरि विशुद्ध है जो कार्माणद्रव्यकै अनंतवै भाग अंतका भाग सर्वावधिज्ञान जाने । है । ता· अनंतका भाग देतें अंतका भाग ऋजुमति मनःपर्ययज्ञानका विषय है। ताकू अनंतभागरूप किये अनंतका भाग... विपुलमतिज्ञान जानै है । इहां अनंतकी गणतिका अनंतभेद है। तातै फेरि फेरि अनंतका भाग कह्या है। ऐसे द्रव्यकी अपेक्षा विशुद्धि कही । क्षेत्रकालकी पूर्वै कहीही थी। बहुरि भावकी अपेक्षा विशुद्धि अतिसूक्ष्म द्रव्यके जाननेहीतें जाननी । प्रकृष्ट क्षयोपशमके योगते विशुद्धि घणी होय है । बहुरि अप्रतिपात करिकै भी |
०००००००
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वचनिका
पान
विपुलमति विशिष्ट जाननां । जातें जाकै विपुलमति होय ताकै चारित्र वर्धमानही होय है । ताते उलटा न आवै । बहुरि ऋजुमति ज्ञानवाला कपायका उदयतें हीयमानचारित्र भी होय है तातें उलट भी आवै, ताते प्रतिपाती भी होय है।
आगें, इस मनःपर्ययज्ञानका विशेप कह्या अवधि मनःपर्ययमैं काहेते विशेष है सो कहौ ? ऐसे प्रश्न होतें |
सूत्र कहै है - सिद्धि
॥विशुद्धि क्षेत्रस्वामिविषयेभ्योऽवधिमनःपर्यययोः॥ २५॥ याका अर्थ- अवधिज्ञान बहुरि मनःपर्ययज्ञान इनि दोऊनिमें विशुद्धि कहिये उज्वलता, बहुरि क्षेत्र जहां तिष्ठते । ८६ भावनिकू जानें, बहुरि स्वामी जाकै यहू ज्ञान होय सो आत्मा, बहुरि विपय ज्ञेय वस्तु इनि च्यारिके भेदते भेदविशेप 18 है । सोही कहिये हैं। मनःपर्ययज्ञानका विपय सूक्ष्म है, तातें तो अवधितै अतिशयकार विशुद्ध है उज्वल है
क्षेत्र पहली कह्याही था । सो अवधिका क्षेत्र तौ घणां है याका थोरा है । बहुरि स्वामी मनःपर्ययज्ञानका तौ प्रमत्तगुणस्थानतें ले क्षीणकपायगुणस्थानताई संयमीही होय है। तामैं भी उत्तमचारित्रवालाही होय । तामैं भी वर्धमानचारित्रवालाही होय है । तामें भी सप्तविध ऋद्धिमैसूं कोई ऋद्विधारी होय ताहीकै होय है । अन्यकै नाही होय । बहुरि तिनिमें भी कोईकै होय है सर्वही ऋद्धिवारीनिकै न होय है । बहुरि अवधि है सो च्यारीही गतिके जीवनिकै होय है। ऐसे स्वामीके भेटते इनिमें भेद है । बहुरि विपयकी अपेक्षा भेद है सो आगें कहसी ॥
आगें केवलज्ञानका लक्षण कहनेका अवसर है । ताकू छोडि ज्ञाननिका विपयका नियम विचारिये है। काहेत ? जातें केवलज्ञानका स्वरूप दशम अध्यायमै “ मोहक्षयात् " इत्यादि सूत्र कहसी । जो ऐसे है तो आधके मति इरुत दोय ज्ञान तिनिका विषयनियम कहा ? ऐसे प्रश्न होते सूत्र कहै है
॥ मतिश्रुतयोर्निवन्धो द्रव्येष्वसर्वपर्यायेषु ॥ २६ ॥ याका अर्थ- मति इरुत इनि दोऊ ज्ञाननिका विषयका नियम द्रव्यनिकैविर्षे केईक पर्यायवि है, सर्वपर्यायविपै नाही है ॥ तहां निबंध कहिये विपयका नियम । इहां कोई कहै विपयका कैसे जान्या ? विपयशब्द तौ सूत्रमैं नाही ॥ ताक्रू कहिये- विपयशब्द पहले सूत्रमै कह्या है सो लेना, ताकै विभक्ति भी लगाय लेणी । बहुरि द्रव्येषु ऐसा बहवच| नतै सर्वद्रव्य जीव पुद्गल धर्म अधर्म आकाश काल ग्रहण करने । तिनके असर्वपर्याय कहिये केईक पर्याय लेने । ऐसे
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
। केईक पर्यायनिसहित सर्वद्रव्य मतिश्रुतज्ञानके विषयभावकू प्राप्त हो हैं । सर्वपर्यायनिसहित इनिका विषय नाही है जाते । KI ते पर्याय अनंत हैं । इहां कोई कहै, धर्मास्तिकायादिक जे अतींद्रिय हैं ते इंद्रियज्ञान जो मतिज्ञान ताके विषय कैसे र
होय ? यातें सर्वद्रव्यनिविर्षे मतिज्ञान प्रवते यह कहना अयुक्त है । ताकू कहिये- ए दोष इहां नाही आवै । जातें । अनिंद्रिय कहिये मन नामा अंतरंग कारण है, तातें नोइंद्रियज्ञानावरणकर्मके क्षयोपशमकी लब्धिपूर्वक उपयोग अवग्रहादि
रूप पहली प्रवतॆ है। तातें तत्पूर्वक श्रुतज्ञान सर्वद्रव्यनिविर्षे स्वयोग्यविर्षे प्रवर्ते है ऐसें जानना ॥ इहां कोई अन्यटीका
वादी कहै, जो मतिज्ञान इरुतज्ञान तौ स्वप्नवत् है । बाह्यपदार्थकू अवलंबीकार नाही उपजै है । जैसें स्वप्नका कोई बाह्यपदार्थ सत्यार्थ नाही तैसें यह भी है। ताकू कहिये, यह कहनां अयुक्त है । जाते ऐसे कहतें सर्वशून्यता ठहरै है प्रथम तो आपकै पहला दूसरा आत्मा बाह्यार्थ है सो मतिश्रुतज्ञान ताकू ग्रहण करै है । जो ताका अभाव मानिये । तौ पहलाकै आप बाह्यार्थ है सो आपका भी अभाव भया । ऐसै दोऊके भावतें सर्वशून्यता आई । बहरि जो पहला ? आत्मा सत्यार्थ है तौ घटादिक पदार्थ भी सत्यार्थ कैसै न होय ? इहां फेरि कोई वादी कहै, इंद्रियज्ञान तौ बाह्यपदा
र्थकं अवलंबै है बहुरि स्मरणादिक तौ निरालंबन है । ताकू कहिये- अनुभवपूर्वक स्मरणादि प्रवते है, तातै निरालंबन २ नांही । बहुरि श्रुतज्ञान है सो भी अर्थालंबनस्वरूप है । जाते श्रुतज्ञानतें वस्तुकू जाणि जो तिस वस्तुविर्षे प्रवर्ते है तहां
बाधा नांही है । जो श्रुतज्ञानगोचर वस्तुवि बाधा नांही सो तौ श्रुतज्ञान वस्तुके आलंबनस्वरूप सत्यार्थ है । बहुरि जहां बाधा होय, सो वह श्रुतज्ञान नांही श्रुताभास है ॥
आगें मतिश्रुतकै लगताही कहनेयोग्य जो अवधिज्ञान ताका विषयका नियम कहा है ? ऐसा प्रश्न होतें सूत्र
॥ रूपिष्ववधेः ॥ २७ ॥ याका अर्थ- अवधिज्ञानका विषयका नियम रूपीपदार्थनिविर्षे है ॥ इहां सूत्रविर्षे विषयनिबंधशब्दकी अनुवृत्ति पहले सूत्रनितें लेणी । बहुरि रूपी कहनेतें पुद्गलद्रव्य ग्रहण करनां तथा पुद्गलद्रव्यके संबंधसहित जीवद्रव्य लेने । बहुरि रूपीविही विषयनिबंध है ऐसा नियम करनेते अरूपीद्रव्य न लेणे याके विषय नाही । बहुरि रूपीद्रव्यवि भी केईक पर्याय अपनेयोग्य हैं तेही विषय हैं । सर्वपर्याय याका विषय नाही ॥
आ- याकै लगताही कहनेयोग्य जो मनःपर्ययज्ञान ताका कहा विषयनियम है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं -
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वचनिका
पान
॥ तदनन्तभागे मनःपर्ययस्य ॥ २८ ॥ याका अर्थ- सर्वावधिका विषयकू अनंतका भाग देतें पाया जो सूक्ष्मपुद्गलस्कंध ताविपैं या मनःपर्ययज्ञानका विष। यका नियम है ॥ जो रूपी द्रव्य सर्वावधिज्ञानका विपय कह्या ताळू अनंतभागरूप किया तिस एक भागवि या मनः
पर्ययज्ञान प्रवतॆ है। इहां ऐसा जाननां, जो, परमावधिका विपयभूत पुद्गलस्कंध· अनंतका भाग दीये तो एक परमाणुसिद्धि टीका
मात्र सर्वावधिका विषय होय है । बहुरि ता• अनंतका भाग दीये ऋजुमति मनःपर्ययका विपय है । बहुरि ताकू भी अनंतभाग दीये विपुलमति मनःपर्ययका विपय है । इहां कोई पूछ सर्वावधिका विपय तौ एक परमाणुमात्र कह्या ताकू अनंतका भाग देना कह्या सो एकपरमाणूकू कैसे भाग देना ? तहा ऐसा उत्तर–जो, एकपरमाणूमैं स्पर्श रस गंध वर्णके अनंतानंत अविभागप्रतिच्छेद हैं, तिनिके घटने वधनेकी अपेक्षा अनंतका भाग संभवै है । जैसा परमाणु अवधिज्ञान जान्या तिसके अनंतवै भागळू मनःपर्यवज्ञान जानै है तथा एकपरमाणुमात्रस्कंध भी होय है । ताविर्षे सूक्ष्मभाव परिणये अनंतपरमाणु होय हैं । तिस अपेक्षा भी अनंतका भाग संभवै है। तहा स्वयोग्य केईक पर्यायरूप पुद्गलस्कंध लेना सर्वद्रव्यपर्यायका भी विपय नाही ॥
आगैं, अंतवि कह्या जो केवलज्ञान ताका कहा विपयनियम है ? ऐसा प्रश्न होते सूत्र कहै है -
अ..
॥ सर्वद्रव्यपर्यायेषु केवलस्य ॥ २९ ॥ __याका अर्थ- केवलज्ञानका विपयका नियम सर्व द्रव्य सर्वपर्यायनिवि है ॥ इहां द्रव्य तथा पर्याय ऐसे इतरेतरयोग नामा द्वंद्वसमासते वृत्ति करणी । तहां सर्वपद दोऊकै लगावणां । तव सर्व द्रव्य तथा सर्वपर्यायनिवि विपय नियम है ।। ऐसा अर्थ भया ॥ तहां जीवद्रव्य तौ अनंतानंत है । बहुरि पुद्गलद्रव्य अणुस्कंधका भेदकरी जीवद्रव्यते अनंतानंतगुणे है।।
धर्म अधर्म आकाश ए तीन एक एक द्रव्य है । तातें तीनही है । बहुरि कालद्रव्यके कालाणु असंख्यातद्रव्य हैं । तिनि 2सर्व द्रव्यनिके पर्याय अतीत अनागत वर्तमानरूप जुदे जुदे अनंतानंत है । तिनि सर्वद्रव्य सर्वपर्यायनिके समूहविर्षे ऐसा
कछु भी नाही है, जो, केवलज्ञानके विपयपणांकू उलंघै.। जातें यहु ज्ञान अपरिमित माहात्म्यरूप है। ऐसा जनावनेकू सर्वद्रव्यपर्यायविपयस्वरूप केवलज्ञान है ऐसा कह्या है । इहां यहु विशेष अर्थ जाननां, जो कोई अन्यवादी कहै है सर्वज्ञ पुरुप आत्माहीकू जान है इस सिवाय पदार्थ कोई नांही। ऐसैं कहनेवालेका निपेधकै अर्थि सर्वकू जान है ऐसा कह्या है
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
८९
हा बहुरि द्रव्यके बहुवचन कहनेते बहुतद्रव्यनिकी सिद्धि भई । बहुरि पर्यायशब्दकै बहुवचन कहनेतें केई वादी वर्तमान पर्यायके 10
ज्ञानीहीकू सर्वज्ञ कहै है । ताका निषेध है । बहुरि जो सर्वद्रव्यका ज्ञाता न होय तो सर्वके उपकाररूप उपदेश २ कैसे प्रवर्ते ? जाते धर्मअधर्मका स्वरूप अतिसूक्ष्म है । सो सर्वका ज्ञाताविना यथार्थ धर्मअधर्मका स्वरूप कैसे
जानै । बहुरि ज्ञान जीवनिवि हीनाधिक दीखै है । सो याहीतें जानिये है कोई जीवविषै उत्कृष्ट अधिकतारूप भी ___ सर्वार्थ
KAR है ऐसे अनुमानमैं केवलज्ञानका अस्तित्व सिद्ध होय है । ऐसा ज्ञान इंद्रियादिकके सहायविना सर्वद्रव्यपर्यायनिकू निका टीका ।। एककाल जानें है । ऐसा निर्बाध सिद्ध होय है। ताहीकै वीतरागपणां निर्दोषपणां संभव है। बहुरि तिसहीतै हेय उपादेय पान म. 12 पदार्थका यथार्थ उपदेश प्रवर्ते है ऐसा निश्चय करनां ॥
आगें पूछे है, मत्यादिज्ञानका विपयनियम तौ वर्णन किया परंतु यह न जान्यां, जो एक आत्मविर्षे एककाल अपने अपने निमित्तके निकट होते प्रवर्तते जे ज्ञान ते केते होय हैं ? ऐसा प्रश्न होते सूत्र कहै है
॥ एकादीनि भाज्यानि युगपदेकस्मिन्ना चतुर्व्यः ॥ ३० ॥ याका अर्थ-एक आत्माविर्षे एककाल एक तथा दोय तथा तीन तथा च्यारि ऐसे भाज्य रूप च्यारितांई होय है॥ इहां एकशब्द संख्यावाची है । बहुरि आदिशब्द है सो अवयववाची है एक है आदि जिनकै ते एकादीनि ऐसा समास
है । भाज्यानि कहिये भेदरूप करने । युगपत् काहिये एककालविर्षे । एकस्मिन् कहिये एक आत्माविर्षे । आ चतुर्व्यः र कहिये च्यारिताई होय है । तहां एक होय तौ केवलज्ञानही होय, याकी साथ अन्य क्षायोपशमिक ज्ञान होय नांही । 10 दोय होय तौ मतिश्रुतज्ञान होय । तीन होय तौ मतिश्रुतअवधि होय अथवा मतिश्रुतमनःपर्ययज्ञान होय । च्यारि - होय तौ मति इरुत अवधि मनःपर्यय च्यायोंही होय । पांच एककाल न होय । जाते केवलज्ञान क्षायिक असहायरूप
है ॥ इहां प्रश्न, जो क्षायोपशमिकज्ञान तौ एककाल एकही प्रवर्तता कह्या है । इहां च्यारी कैसे कहे ? ताका उत्तर, जो, Kज्ञानावरणकमेका क्षयोपशम होते च्यारी ज्ञानकी जाननशक्तिरूप लब्धि एककाल होय है । बहुरि उपयोग इनिका एककाल |
एकही होय है । ताकी एक ज्ञेयतें उपयुक्त होनेकी अपेक्षा स्थिति भी अंतर्मुहूर्तकी कही है । पीछे ज्ञेयांतर उपयुक्त होय जाय है क्षयोपशम जिनिका होय है ते लब्धिरूप एककालही है। इहां कोई कहै उपयोगकी अपेक्षा भी सांकलीके भक्षण करतें रूपादिक पांचका ज्ञान एककालही दाखै है वर्ण सांकलीका दीखै है, स्वादु लेही है । गंध वाका आवही है स्पर्श भी सचीकणा आदि जानैही है। भक्षण करते शब्द होय है । सो सुणेही है । ऐसें पांचका ज्ञान एककाल
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वचनिका
९०
| भी देखिये है । ताकू कहिये, जो, इहां उपयोगका फिरणकी शीघ्रता होते कालभेद न जान्या जाय है । जैसें कमलका पत्र दोय च्यारिमैं सूईका प्रवेश होते कालभेद जान्या न जाय अरु कालभेद हैही । तैसें इहां भी जाननां ॥ आगें, कहे जे ज्ञान ते ज्ञानही नाम पावै हैं कि अन्यथा भी हैं ? ऐसे प्रश्न होतें सूत्र कहै हैं
॥ मतिश्रुतावधयो विपर्ययश्च ॥ ३१ ॥ सिद्धि टीका याका अर्थ- मति श्रुत अवधि ए तीन ज्ञान हैं ते विपर्ययस्वरूप भी हो हैं। चकारतें सम्यक् भी हैं ॥ विपर्यय अशा कहिये मिथ्या, जातें इहां सम्यक्का अधिकार है। बहुरि चशब्द समुच्चयार्थ है विपर्यय भी है, सम्यक् भी है ऐसे
भेले कहे है । इहां कोई पूछे है, इनिकै विपर्यय काहेते होय है ? ताकू कहै हैं- मिथ्यादर्शनके उदयकरि सहित एक आत्मावि समवायरूप एकता होय है, तातें विपर्यय कहिये । जैसे कडा तूंवा गिरिसहित होय तामैं दूध क्षेपिये तो वह दूध भी कडा हो जाय । तैसें मिथ्यादर्शनके उदयकरि सहित ज्ञान भी मिथ्या होय है । इहां विशेप जाननांजो विपर्यय कहनेते मिथ्याज्ञान कह्या है सो संशय विपर्यय अनध्यवसाय भी लेना । तथा चशब्दतें भी इनिका समुचय हो है । तहां मतिश्रुतज्ञानकै तौ तीही होय है । जाते संशय इंद्रियमन ही उपजै है। यह स्थाणु है कि पुरुष है ऐसा याका स्वरूप है । सो यहु सामान्य देखै ताका विशेप न देखै तातै तथा दोय विपयके स्मरणते हो है बहुरि अवधिकी उत्पत्तिवि. इंद्रियमनका व्यापार है नाही, तातै सो संशयस्वरूप नाही है । वहरि दृढ उपयोगकी अवस्थाविर्षे
कहिये है । सो मिथ्यात्वश्रद्धानका सहभावपनाते है । तथा शीघ्र उपयोग संकोचनत कदाकाल अनध्यवसायस्वरूप भी हो है । ऐसें याकै दोयही होय है संशय नाही । इहां कोई प्रश्न करै है, जो कटुक तूंवावि तौ आधारके दोपतें दूध कटुक हो है ज्ञानवि तौ विपयका ग्रहण सम्यमिथ्यावि समान हो है । जैसे मिथ्यादृष्टि नेत्रादि मतिज्ञानकरि रूपादिककू देखै है तैसेंही सम्यग्दृष्टि भी देखै है बहुरि जैसे सम्यग्दृष्टि इरुतज्ञानकरि रूपादिककू जानै है पैलेनकू कहै है तैसैही मिथ्यादृष्टि भी कुश्रुतज्ञानकरि जानै है । तथा अन्यकू कहै है । बहुरि अवधिज्ञानकरि सम्यग्दृष्टि जैसे रूपीपदार्थनिकू जाने है तैसेही मिथ्यादृष्टि विभंगज्ञानकरि भी जाने है । याका उत्तरके अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ सदसतोरविशेषाद्यदृच्छोपलब्धेरुन्मत्तवत् ॥ ३२ ॥ याका अर्थ- मिथ्याष्टिकै विपर्यय होय है सो सत्का तथा असत्का विशेप न जाननेतें अपनी इच्छातें जैसे
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
टीका
। तैसें ग्रहण करनेते होय है । जैसें मदिरादिकते उन्मत्त भया पुरुष अपनी इच्छातें जैसे तैसे वस्तुकों ग्रहण करै तैसें । मिथ्यादृष्टि भी छती अणछती भली बुरीका विशेष जान्यां विना अपनी इच्छातै ग्रहण करै है ॥ इहां सत् ऐसा तौ विद्यामानवस्तुकू कहिये असत् अविद्यामानकू कहिये । इनि दोऊनिका अविशेषेण कहिये विशेप न करै, कदा विद्यमानळू
अविद्यामान कहै, कदा विद्यमानकू विद्यमान भी कहै, कदा अविद्यमानकू विद्यमान कहै, कदा - अविद्यमानकू अविद्यमान भी सर्वार्थसिद्धि Pा कहै, ऐसे अपनी इच्छा” जैसे तैसें ग्रहणकरि कहै । तहां विपर्यय कहिये जैसे रूपादिक वस्तु छती होय तो भी कहै
निका नाही है कदा अणछतीकू भी कहै है, छती है । कदा छतीकू छती भी कहै । कदा अणछतीकू अणछती भी कहै । ऐसे पान अ.. | मिथ्यादर्शनके उदयतें अन्यथा निश्चय करै है । जैसे पित्तज्वरकरि आकुलित चित्तभ्रमवाला कदाकाल तौ माताकू भार्या
कहै, कदा भार्याकू माता कहै, कदा माताकू माता भी कहै, कदा भार्या भार्या भी कहै ऐसें अपनी इच्छातें मानै । तातें जैसाकू तैसा भी कहै है, तो ताके सम्यग्ज्ञान नाही है ॥
ऐसे मत्यादिज्ञानविय जो घटपटादिकका जैसाका तैसा ज्ञान है तो भी विपर्ययही जानना सोही कहिये हैं, कोई आत्माकैवि मिथ्यादर्शनका उदयतै परिणाम होय है । सो रूपादिकका ज्ञान नेत्रादिककरि जैसाका तैसा भी होय तौ भी तिसविषे कारणविपर्यास भेदाभेदविपर्यास स्वरूपविपर्यास ए तीन विपर्यास उपजावै है। तहां प्रथमही कारणविपर्यास... कहै है । तहां रूपादिक नेत्रादिककरि दीखै तो जैसेके तैसे दीखै, परंतु मिथ्यादृष्टि ताका कारण अन्यथा कल्पै है। जैसै ब्रह्माद्वैतवादी कहै है, रूपादिकनिका कारण एक अमूर्तिक नित्य ब्रह्मही है ब्रह्महीतै भये है । सांख्यमती कहै है रूपादिकनिका कारण अमूर्तिक नित्य है, प्रकृतितै ए उपजै है॥ बहार नैयायिक वैशेषिकमती कहै है, पृथ्वी आदि जातिभेदरूप परमाणु हैं, तिनिमैं पृथ्वीविर्षे तो स्पर्शादि च्यारि गुण है। बहुरि अप्विष गंधवर्जित तीन गुण है। बहुरि अग्निविषै स्पर्श वर्ण ए दोय गुण हैं । बहुरि वायुविषै एक स्पर्शगुणही है । ऐसै च्यारिही अपनी अपनी जातिके स्कंधरूप कार्य निपजावै है ॥ बहुरि बौद्धमती कहै है, पृथ्वी आदि च्यारि भूत है। इनिकै स्पर्श रस गंध वर्ण ए च्यारि भौतिकधर्म है । इनि आठनिका समुदायरूप परमाणु होय है। तार्क अष्टक नाम कहिये है ॥ बहुरि चार्वाकमती कहै हैं, पृथ्वी अप् तेज वायु ए च्यारि काठिण्यादि गुण, तथा द्रव्यत्वादि उष्णत्वादि, ईरणत्वादि, गुणरूप जातिभेदन लिया परमाणु है, ते पृथ्वी आदि स्कंध निपजावे है । ऐसै तौ कारणविपै विपर्यय होय है ॥ बहुरि भेदाभेदविपर्यास ऐसे हैजो, कारणतै कार्य सर्वथा भिन्नही है । जैसैं पृथ्वी आदि परमाण नित्य है तिनितें स्कंधकार्य निपजे ते सर्वथा भिन्नही है ऐसै कहै हैं । तथा गुणते गुणी भिन्नही है ऐसे कहै ॥ बहरि कारण कार्य सर्वथा अभिन्नही है । जैसै घटपटादि
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
15 ग्रामपर्वतादि ब्रह्मतें निपजै हैं ते ब्रम्हही हैं जुदे नाही । इत्यादि भेदाभेदविपर्यास है । जहां भेद होय तहां अभेदही || कल्पना, जहां अभेद होय तहां भेदही कल्पना, ऐसैं विपर्यय है ॥
बहुरि स्वरूपविपर्यास जैसे रूपादिक है ते निर्विकल्प निरंश हैं, इनिमें अंशभेद नांही । तथा रूपादिक बाह्यवस्तु | हैही नाही, तदाकार परिणया ज्ञानही है । ताके आलंबनरूप वाह्यवस्तु नांही है इत्यादि अन्य भी बहुत हैं । ते प्रत्यक्ष सार्थ
व चसिद्धि
अनुमान प्रमाणते विरुद्ध मिथ्यादर्शनके उदयतें कल्पना होय है ॥ बहुरि तहां श्रद्धान प्रतीति रुचि उपजावै हैं । तातें ते टी का 15 मत्यज्ञान इताज्ञान विभंगज्ञान होय हैं। बहुरि सम्यग्दर्शन है सो यथार्थ वस्तुविर्षे श्रद्धान रुचि प्रतीति उपजावै है।
। तातें तेही मतिज्ञान इरुतज्ञान अवधिज्ञान हो है । इहां विशेप कहै हैं- विपर्यय दोय प्रकार है । एक आहार्यविपर्यय
दूसरा सहजविपर्यय । तहां मतिअज्ञान तथा श्रोत्र इंद्रिय विनां अन्य इंद्रियपूर्वकै इरुतअज्ञान अर विभंगज्ञान ए तो सहजविपर्यय हैं । जाते ए परके उपदेशविनां स्वयमेव प्रवते है । बहुरि श्रोत्र मतिपूर्वक इरुतज्ञान है सो आहार्यविपर्यय है । जाते यहु परके उपदेशतें प्रवतॆ है। तहां सत्के विपें असत्का ज्ञान परोपदेशतें प्रवत है । सोही कहिये- स्वरूपते सर्ववस्तु सत्स्वरूप है । तो भी शून्यवादी असत्स्वरूपही कहै है । बहुरि ग्रहण करणेयोग्य वस्तु तथा ग्रहण करणेवाला ज्ञान दोऊ स्वरूपते सद्प है । तो भी संवेदनाद्वैतवादी एक संवेदनहीकू सत् कहै है । दूसराळू असत् ही कहै है। तथा चित्राद्वैत कहै है । तथा पुरुपाद्वैत कहै है । तथा शब्दाद्वैत कहै है । तथा वाह्यपदार्थ भिन्न है तिनिकू एक विज्ञानांडकी कल्पना करै है । बहुरि वाह्यतरंग पदार्थ सादृश्य भी है तिनिळू सर्वथाविसदृशही कहै है । वहुरि विसदृशकू सर्वथा सदृशही कहै है । बहुरि द्रव्य होतें भी पर्यायमात्र कहै है । पर्याय होते द्रव्यमानही कहै है । बहुरि द्रव्यपर्याय अभेद होते भी भेदरूपही कहै है । तथा अवक्तव्यही कहै है । बहुरि धौव्यरूप होतेही उत्पादव्ययरूपही कहै है । तैसेंही विशेपकार जीव होतें भी जीवका नास्ति कहनां बहुरि अजीव होतें भी तिसका असत्त्व कहनां । बहुरि कर्मका आस्रव होते भी ताका अभाव कहनां तैसेंही संवर, निर्जरा, मोक्ष होतें भी तिनिका अभाव कहना । ऐसेंही जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म, आकाश, काल, द्रव्यनिके होतें भी तिनिका अभाव कहनां । इत्यादि अनेक प्रकार छती वस्तूकू अणछती कहना अनेकप्रकार जाननां । बहुरि अणछती छती कहनां । जैसे पररूपादिककरि वस्तु असत्वरूप है तो भी तिसको सर्वथा सत्स्वरूप कहनां । इत्यादिक पहलै कहे तिसका उलटा जाननां ॥
बहुरि देशकालस्वभावकरि अदृष्ट जे पदार्थ तिनिवि बौद्धमतीनिकै संशय है । केई शून्य वादीनिकै पृथ्वी आदिक | तत्त्वनिविर्षे संशय है । बहुरि केईकनिकै सर्वज्ञके अस्तित्ववि संशय है । बहुरि केईकनिकै प्रलापमात्रकै आश्रयतें का
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धि
वि अनध्यवसाय है। ते कहै है काहेते निर्णय कीजिये ? हेतवादरूप तर्कशास्त्र है ते तो कही ठहरै ।।। नांही । बहुरि आगम है ते जुदे जुदे है। कोई कछु कहै कोई कछु कहै तिनिका ठिकानां नांही । बहुरि सर्वका ज्ञाता कोई मुनि प्रत्यक्ष नाही ताके वचन प्रमाण कीजिये । बहुरि धर्मका स्वरूप यथार्थ सूक्ष्म है सो कैसे निर्णय
होय ? तातें जो बडा जिस मार्ग चले आये तैसें चलनां प्रवर्तनां, निर्णय होता नाही, ऐसे अनध्यवसाय है ।। सर्वार्थ
वचऐसेही मतिज्ञानरूप विना उपदेश सहजविपर्यय होय है । ताके भेद अवग्रहादि तथा स्मृति प्रत्यभिज्ञान तर्क । १ निका टी का / स्वार्थानुमानकरि पदार्थकू अन्यथा ग्रहण करनेते विपर्यय होय है। तहां स्वार्थानुमान विपर्ययरूप हेत्वाभास च्यारि प्रकार पान
है असिद्ध विरुद्ध अनेकांतिक अकिंचित्कर । सो इनिका स्वरूप परीक्षामुख न्यायदीपिकादि शास्त्रनितें जाननां । बहुरि शास्त्रके वाक्यके अर्थ करनेविर्षे विपर्यय हाये है । जैसै केई नियोगकू वाक्यार्थ कहै है । केई भावनाकू वाक्यार्थ कहै है । केई धात्वर्थकू वाक्यार्थ कहै है । केई विधिळू वाक्यार्थ कहै है । केई यंत्रारूढळू वाक्यार्थ कहै है । केई अन्यापोह कहिये निषेधकं वाक्यार्थ कहै हैं । इत्यादि वाक्यार्थविर्षे विपर्यय है । तिनिकी चरचा श्लोकवार्तिक तथा देवागमस्तोत्रकी टीका अष्टसहस्त्रीविर्षे है तहांतै समझणी ॥ बहुरि अवधिज्ञानविर्षे विपर्यय देशावधिही होय है । परमावधि सर्वावधि मनःपर्यय है ते केवलज्ञानकी ज्यौं विपर्ययरूप नाही होय है । जातें सम्यग्दर्शन विना होते नाही । ऐसै प्रमाण अप्रमाणका भेद दिखावनेकै अर्थि विपर्ययज्ञानका स्वरूप कह्या ॥
आगें, प्रमाण तो परोक्ष प्रत्यक्षरूप दोय प्रकार ज्ञानहीकू कह्या । बहुरि प्रमाणके एकदेश जे नय ते “ प्रमाणनयैरधिगमः । " ऐसा सूत्रविर्षे प्रमाणकै अनंतर नय नाममात्र कहै तिनिका निर्देश करनां । ऐसा प्रश्न होते सूत्र कहै है
॥ नैगमसंग्रहव्यवहारर्जुसूत्रशब्दसमभिरूद्वैवम्भूता नयाः ॥ ३३ ॥ याका अर्थ-- नैगम, संग्रह, व्यवहार, ऋजुसूत्र, शब्द, समभिरूढ, एवंभूत ऐसै ये सात नय हैं ॥ इनिका सामान्यलक्षण बहुरि विशेषलक्षण कहनेयोग्य है । तहां अनेकधर्मस्वरूप जो वस्तु ताविर्षे अविरोधकरि हेतुरूप अर्पण करनेते साध्यके विशेपका यथार्थ स्वरूप प्राप्त करनेकू व्यापाररूप जो प्रयोग करना सो नयका सामान्यलक्षण है। इहां कोई
कहै नयका सामान्यलक्षण किया सो हेतुरूपही भया, जाते साध्यकू प्राप्त करै सोही हेतु । ताकू कहिये, हेतु तौ जिस K साध्य... साधै तहांही रहै । बहुरि लक्षण है सो सर्वनयनिमें व्यापै, तातै सामान्यलक्षण हेतु नांही है । बहुरि कोई कहै,
एकधर्मकै दूसरा धर्मते विरोध है । सो धर्मके ग्राहक नयनिकै भी विरोभ है । तहां अविरोध कैसे होय ? ताकू कहिये,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
+00000
जो प्रत्यक्ष अनुमान करि बाधित ऐसा सर्वथा एकांतरूपकरि ग्रहण करनां सो तौ विरुद्धरूप है- नयाभास है । बहुरि । | जो वस्तुका धर्म कथंचित्प्रकार अनेकांतस्वरूप ग्रहण करै, सो सर्वनय समानधर्मरूप भये । तिनिमैं विरोध काहेका ?
जैसे साध्यवस्तुका समानधर्मरूप दृष्टांत कहिये, तामै विरोध नाही तैसें इहां भी अविरोध है । याका उदाहरण, जैसे सर्वार्थसर्ववस्तु सद्प है । जातें अपने द्रव्य क्षेत्र काल भावकू लिये है ॥
वचसिद्धि
सो यह नय संक्षेपते दोय प्रकार है, द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक ऎसें । तहां द्रव्य तथा सामान्य तथा उत्सर्ग तथा निका टी का l | अनुवृत्ति ए सर्व एकार्थ है । ऐसा द्रव्य जाका विषय सो द्रव्यार्थिक है। बहुरि पर्याय तथा विशेप तथा अपवाद अश तथा व्यावृत्ति ए सर्व एकार्थ है । ऐसा पर्याय जाका विषय सो पर्यायार्थिक है । इनि दोऊनिके भेद नैगमादि है । ९४
तहां नैगम, संग्रह, व्यवहार ए तीन तौ द्रव्यार्थिक है । बहुरि ऋजुसूत्र, शब्द, समभिरूढ, एवम्भूत ए च्यारि पर्यायार्थिक है । तामै भी नैगम, संग्रह, व्यवहार, ऋजुसूत्र ए च्यारि तौ अर्थकू प्रधानकरि प्रवते है तातें अर्थनय कहिये। बहुरि शब्द, समभिरूढ, एवंभूत ए तीन शब्दकू प्रधानकरि प्रवर्ते है तातें शब्दनय कहिये । इहां कोई पूछ, पर्यायार्थिक तौ नय कह्या अरु गुणार्थिक न कह्या सो कारण कहां ? ताका उत्तर सिद्धांतमें पर्याय सहभावी क्रमभावी ऐसें दोय प्रकार कहै है । तहां सहभावीपर्यायकू गुण संज्ञा कही है । क्रमभावीकू पर्यायसंज्ञा कही है। तातै पर्याय कहनेतें यामै गुण भी जानि लेना ऐसें जाननां । विस्तारकरि ए सात नय कहे । बहुरि अतिविस्तारकरि नय संख्यात है। जाते जेते शब्दके भेद है तेतेही नय कहे हैं।
अन्यमती बौद्ध तो विज्ञान, वेदना, संज्ञा, संस्कार, रूप ए पाच स्कंध कहै हैं। बहुरि नैयायिक प्रमाण, प्रमेय, संशय, प्रयोजन, दृष्टात, सिद्धांत, अवयव, तर्क, निर्णय, वाद, जल्प, वितंडा, हेत्वाभास, छल, जाति, निग्रहस्थान ऐसै सोलह b पदार्थ कहे हैं । बहुरि वैशेपिक द्रव्य, गुण, कर्म, सामान्य, विशेप, समवाय, अभाव ऐसै सात पदार्थ कहै हैं । वहुरि ।
सांख्य एक तो प्रकृति, बहुरि प्रकृतिके विकार प्रधान १ । अहंकार २ । कर्मेंद्रिय ५ । ज्ञानेंद्रिय ५ । मन १ । स्पर्श रस गंध वर्ण शब्द ए ५ । तन्मात्रा; बहुरि पृथ्वी अप् तेज वायु आकाश ए पंचभूत ऐसे तेईस प्रकृतिके विकार बहुरि एक पुरुप निर्विकार ऐसे पचीस तत्त्व कहै है । ते सर्वही द्रव्यपर्यायसामान्यवि4 अंतर्भूत है । कथंचित् वस्तुधर्म हैं। ताते सुनयके विपय हैं । वहरि अन्यवादी इनिङ सर्वथाएकांत अभिप्रायकरि कल्पे हैं । सो तिनिका अभिप्राय | मिथ्या है ऐसे जाननां ॥ a आगें नयनिका विशेपलक्षण कहै हैं । तहां प्रथमही नैगमका कहै हैं । अपने सन्मुख वर्तमानकालविर्षे पूर्ण रच्या al
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धि
अश
lal हुवा वस्तु नाही, ताका अपने ज्ञानविर्षे संकल्प करनां जो, ' यहु वस्तु इस वर्तमानकालमैं है- ऐसै संकल्पका ग्रहण ||
करनेवाला अभिप्राय सो नैगमनय है । इहां उदाहरण, जैसे काहू पुरुषकू कोई पुरुष कूहाडी लिये चालताळू पूछी “तूं कौण अर्थ जाय है ? " तब वह कहै, मैं प्रस्थ लेनेकू जाऊं हूं। तहां वाकै प्रस्थ अवस्था निकट बण्या विद्यमान नांही । जायकरि लकडी काटि प्रस्थ बणावेगा, तब होगा । परंतु वाके मनवि ज्ञानमैं प्रस्थका संकल्प विद्यमान है,
वचसर्वार्थFile] सोही इस नैगमनयका विषय है । इहां प्रस्थ ऐसा परिमाणविशेषका नाम है । लकडीके पाई, माणी इत्यादि धान्य
नि का तोलणेकै बणै हैं, ताका नाम है । तथा कोई याका अर्थ लकडीका भारा भी कहै हैं । तथा कोई पुरुष ईधन जल पान टीका
आदि सामग्री भेली करै था, ताकू कोई पूछी, तूं कहा करै है ? तब वह कहै, मै भात पचाऊं हूं, तब तहां भात अवस्था तिसकै निकट वर्तमान नाही, भात पचेगा तब होयगा । तथापि तिस भातकै अर्थि व्यापार करते आगामी भात पचैगा ताका संकल्प याके ज्ञानमैं विद्यमान अनुभवगोचर है । सो यहु संकल्प नैगमनयका विषय है । ऐसीही विना रची दूर क्षेत्र कालमें वर्तती जो वस्तु ताका संकल्प यहु नैगमनय अपना विषय करै है ॥ इहां कोई पूछ। आगामी होणी विर्षे वर्तमान संज्ञा करी । तातें यहु तो उपचारमात्र भया ॥ ताडूं कहिये- बाह्य वस्तुकी याकै मुख्यता
नाही, अपने ज्ञानका संवेदनरूप संकल्प विद्यमान है । सो याका विषय है । तातें उपचारमात्र नांहि । बहुरि याका विषय एकही धर्म नाही, अनेक धर्मनिका संकल्प है, तातें भी याकू नैगम कया है। दोय धर्म तथा दोय धर्मी, तथा एक धर्मी एक धर्म ऐसे याके अनेकप्रकार संकल्पते अनेकभेद हैं। कोई कहै, ऐसें तौ दोऊनिका ग्रहण करनेतें यह प्रमाणही भया । ताकू कहिये, प्रमाण तो दोऊनिकू प्रधानकरि जानै है । यहु नैगम दोऊमैं एकळू प्रधान करै है,। एककू गौण करै है, ऐसा विशेष जाननां ॥
या नैगमके भेद तीन हैं । द्रव्यनैगम, पर्यायनैगम, द्रव्यपर्यायनैगम । तहां द्रव्यनैगमके दोय भेद है; शुद्धद्रव्यनैगम अशुद्धद्रव्यनैगम । बहुरि पर्यायनैगमके तीन भेद, अर्थपर्यायनैगम व्यंजनपर्यायनैगम, अर्थव्यंजनपर्यायनैगम । बहुरि द्रव्यपर्यायनैगमके च्यारि भेद शुद्धद्रव्यार्थपर्यायनैगम, अशुद्धद्रव्यार्थपर्यायनैगम, शुद्धद्रव्यव्यंजनपर्यायनैगम अशुद्धद्रव्यव्यंजनपर्यायनैगम । ऐसै नैगमनयके नव भेद भये । तहां उदाहरण- जो, संग्रहनयका विषय सन्मात्र शुद्धद्रव्य है ताका यहु नैगमनय संकल्प करै है जो सन्मात्र द्रव्य समस्तवस्तु है, ऐसे कहै तहां सत् तौ विशेषण भया तातें गौण है। बहुरि
द्रव्य विशेष्य भया तातें मुख्य है । यहु शुद्धद्रव्यनैगम है । बहुरि जो पर्यायवान् है सो द्रव्य है, तथा गुणवान् है सो ी द्रव्य है ऐसा व्यवहारनय भेदकरि कहै है । ताका यह नैगमनय संकल्प कहै है । तहां पर्यायवान् तथा गुणवान् यहु
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
वच
सिद्धि
तौ विशेषण भया, तातै गौण है । बहुरि द्रव्य विशेष्य भया तातें मुख्य है । ऐसें अशुद्धद्रव्यनैगमनय भया । बहुरि प्राणीके सुखसंवेदन है सो क्षणध्वंसी है ऐसे क्षणध्वंसी ऐसा तो सत्ताका अर्थपर्याय है सो विशेपण है । बहुरि सुख । है सो संवेदनका अर्थपर्याय है सो विशेप्य भया तातें मुख्य है । तातें यहु अर्थपर्यायनैगम भया ॥ बहुरि पुरुपवि
चैतन्य है सो सत् है इहां सत् नामा व्यंजनपर्याय है सो विशेषण है । बहुरि चैतन्यनामा व्यंजनपर्याय है सो विशेष्य सर्वार्थ
है तातें मुख्य है । यह व्यंजनपर्यायनैगम है । बहुरि धर्मात्मावि सुखजीवीपणां है । इहां सुख तौ अर्थपर्याय है सो टी का विशेषण है । बहुरि जीवित व्यंजनपर्याय है सो विशेप्य है, तातें मुख्य है । यहु अर्थव्यंजनपर्यायनैगम है। बहुरि पान अश संसारविर्षे सत् विद्यमान सुख है सो क्षणमात्र है । इहां सत् शुद्धद्रव्य है सो विशेषण है । सुख है सो अर्थपर्याय है,
तातें मुख्य है । यह शुद्धद्रव्य अर्थपर्यायनैगम भया ॥ बहुरि विषयी जीव है सो एक क्षण सुखी है इहां जीव है सो अशुद्धद्रव्य है सो विशेष्य है । सुख है सो अर्थपर्याय है सो विशेषण है ताते गौण है। यहु अशुद्धद्रव्य अर्थ
बहुरि चित्सामान्य है सो सत् है इहां सत् ऐसा शुद्धद्रव्य है सो तौ विशेपण है ताते गौण है। चित् है सो व्यंजनपर्याय है सो विशेप्य है तातें मुख्य है । ताका यहु शुद्धद्रव्यव्यंजनपर्यायनैगम भया ॥ बहुरि जीव | है सो गुणी है इहां जीव है सो अशुद्धद्रव्य है, सो विशेष्य है सो मुख्य है । बहुरि गुण है सो व्यंजनपर्याय है, | सो विशेषण है ताते गौण है । यह अशुद्धद्रव्यव्यंजनपर्यायनैगम भया । ऐसें नैगमनयके नव भेद है ते संग्रहादि छह मिले पंधरा होय है ॥
आगे संग्रहनयका लक्षण कहै हैं । अपनी एक जातिके वस्तुनिषू अविरोध करिये एकप्रकारपणाकू प्राप्तिकरि जिनमें | भेद पाईये ऐसै विशेपनिळू अविशेपकार समस्तकू ग्रहण करै ताकू संग्रहनय कहिये । इहां उदाहरण । जैसें सत् ऐसा वचनकरि तथा ज्ञानकरि अन्वयरूप जो चिन्ह ताकरि अनुमानरूप किया जो सत्ता ताके आधारभूत जे सर्व वस्तु तिनिका अविशेषकरि संग्रह करै जो सर्वही सत्तारूप है ऐसै संग्रहनय होय है । तथा द्रव्य ऐसा कहते जो गुणपर्यायनिकरि सहित जीव अजीवादिक भेद तथा तिनिके भेद तिनिका सर्वनिका संग्रह होय है । तथा घट ऐसा कहते घटका नाम तथा ज्ञानके अन्वयरूप चिन्हकरि अनुमानरूप किये जे समरत घट तिनिका संग्रह होय है। ऐसे अन्य भी एकजातिके वस्तुनिळू भेला एककरि कहै तहां संग्रह जानना । तहां सत् कहनेत सर्ववस्तूका संग्रह भया । सो यहु तौ शुद्धद्रव्य कहिये । ताका सर्वथा एकांत सो संग्रहाभास कुनय है । सो सांख्य तौ प्रधानकू ऐसा कहै हैं । बहुरि व्याकरणवाले शब्दाद्वैतकं कहै हैं । वेदांती पुरुपाद्वैत कह है। बौद्धमती संवेदनाद्वैत कहै है । सो ये सब नय एकांत
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका
सिद्धि
पान
11 है । बहुरि या नयत परसंग्रह कहिये । बहुरि द्रव्यमैं सर्वद्रव्यनिका संग्रह करै । पर्यायमें सर्वपर्यायनिका संग्रह कर सा
अपरसंग्रह है। ऐसैही जीवमें सर्वजीवनिका संग्रह करै । पुद्गलमें सर्वपुद्गलनिका संग्रह करै । घटमैं सर्व घटनिका संग्रह २ करै । इत्यादि जाननां ॥
आगै व्यवहारनयका लक्षण कहै हैं। संग्रह नयकार ग्रहण किये जे वस्तु तिनिका विधिपूर्वक व्यवहरण कहिये भेदरूपसर्वार्थ
करणां सो व्यवहारनय है । कोई पूछै विधि कहाँ ? तारूं कहिये जो संग्रहकरि ग्रह्या पदार्थ है ताहीकू पहलीले अरु टीका
भेद करै सो विधि कहिये, जैसे संग्रहकरि सत् ग्रहण किया सो जो विशेषकी अपेक्षा रहित होय तौ तासू व्यवहार १९ प्रवर्ते नाही । तातै व्यवहार नयका आश्रय करिये तब ऐसें कहिये, जो सत् कह्या सो द्रव्यरूप है, तथा गुणरूप है
ऐसे सविर्षे भेदकरै तब व्यवहार प्रवतै । तथा द्रव्य ऐसा संग्रह ग्रहण किया सो भी विशेषनिकी अपेक्षा रहित होय तो व्यवहार प्रवर्ते नांही । तातै व्यवहारका आश्रय लीजिये तब द्रव्य है सो जीवद्रव्य है तथा अजीवद्रव्य है; ऐसे भेदकरि व्यवहार प्रवर्ते । ऐसैही जीवद्रव्यका संग्रह होय तामैं देव नारकादि भेद होय अजीवका संग्रह करै तब घटादिकका भेद होय । ऐसें यहु नय तहांताई चल्या जाय जहां फेरि भेद न होय । सो जहां ऋजुसूत्रका विषय है ताकै पहलैताई संग्रह व्यवहार दोऊ नय चले जाय है।
आगें ऋजुसूत्र नयका लक्षण कहै है । ऋजु कहिये सरल सूधा सूत्रयति कहिये करै है ताकू ऋजुसूत्र कहिये । १ तहां पूर्व कहिये पहलै, अतीत गये, तथा अपर कहिये पीछे होयगा ऐसै तीन कालके गोचर जे भाव तिनिकू उल्लंधि
करि वर्तमानकाल पर्यायमात्रका ग्रहण करनेवाला यहू ऋजुसूत्रनय है । जाते अतीत तौ विनशि गये । बहुरि अनागत उपजेही नाही । तिनिकरि तौ व्यवहारका अभावही है । तातै वर्तमानही व्यवहार प्रव है । इहां कोई कहै है अतीत
अनागतका भी लोकविर्षे व्यवहार है सो कैसै चलै ? ताकू कहिये या नयका तो यहुही विषय है सो दिखाया । बहुरि १ लोकव्यवहार तो सर्वनयके समूहकरि साधने योग्य है। जहां जैसा नयका कार्य होय तहां तैसा नय ग्रहण करना ।
या नयका सर्वथा एकांत अभिप्राय बौद्धमती करै है । द्रव्यका तौ लोप करै है। क्षणस्थायी वस्तु कहै है । तिनिकै सर्वव्यवहारका लोप आवै है।
आगें शब्दनयका लक्षण कहै हैं । लिंग, संख्या, साधन इत्यादिकके व्यभिचारकू दूरि करनेवि तत्पर सो शब्दनय है। तहां प्रथमही लिंगव्यभिचार स्त्रीलिंगविर्षे पुरुषलिंग कहना, जैसे, तारका यह स्त्रीलिंग है ताळू स्वाति ऐसा पुरुषलिंग कहना । बहुरि पुरुषलिंगविर्षे स्त्रीलिंग कहना, जैसे अवगमः ऐसा पुरुषलिंग है ताकू विद्या ऐसा स्त्रीलिंग कहनां ।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ:
| बहुरि स्त्रीलिंगविर्षे नपुंसकलिंग कहनां, जैसे, वीणा ऐसा स्त्रीलिंग है ताकू आतोद्य ऐसा नपुंसकलिंग कहनां । बहुरि नपुंसकलिंगविर्षे स्त्रीलिंग कहनां, जैसे, आयुध ऐसा नपुंसकलिंग है, ताकू शक्ति ऐसा स्त्रीलिंग कहनां । बहुरि पुरुषलिंगवि नपुंसकलिंग कहना, जैसे पट ऐसा पुरुपलिंग है, ताळू वस्त्र ऐसा नपुंसकलिंग कहनां । बहुरि नपुंसकलिंगविपै पुरुषलिंग कहनां, जैसे, द्रव्य ऐसा नपुंसकलिंग है, ताकू परशु ऐसा पुरुषलिंग कहनां । बहुरि एकही वस्तूकै तीनूं लिंग कहनां, जैसे,
वचसिदि
तारका यहु स्त्रीलिंग है, ताहीळं पुण्यः ऐसा पुरुपलिंग तथा नक्षत्र ऐसा नपुंसकलिंग कहनां । इत्यादि लिंगव्यभिचार है। निका टी का | बहुरि संख्याव्यभिचार एकवचनवि द्विवचन, जैसे नक्षत्र ऐसा एकवचन है, तहां पुनर्वसू ऐसा द्विवचन कहना । बहुरि
| एकवचनविर्षे बहुवचन, जैसे नक्षत्र ऐसा एकवचन है, तहा शतभिपजा ऐसा बहुवचन कहनां । बहुरि द्विवचनविपैं एकवचन, |
जैसे 'गौदौ' ऐसा द्विवचन है, तहां ग्रामः ऐसा एकवचन कहनां बहुरि द्विवचनवि बहुवचन, 'जैसैं, पुनर्वसू ऐसा द्विवचन है, तहा पंचतारका ऐसा बहुवचन कहनां । बहुरि बहुवचनविपें एकवचन, जैसे, आम्रा ऐसा बहुवचन है, तहां वन ऐसा एकवचन कहनां । बहुरि बहुवचनवि द्विवचन, जैसैं, देवमनुष्याः ऐसा बहुवचन है, तहा उभौ रागी ऐसा द्विवचन कहनां । ऐसे संख्याव्यभिचार है ॥ का बहुरि साधनव्यभिचार, ताकू पुरुपव्यभिचार भी कहिये “ एहि मन्ये रथेन यास्यसि । नहि यास्यसि । न यातस्ते | पिता " याका अर्थ- एहि ऐसा मध्यमपुरुपका एकवचन है, तथापि याका ' एमि । ऐसा अर्थ करना, जो, मैं जाऊं हूं
सो। ' मन्ये । ऐसा उत्तमपुरुपका एकवचन है, तहां मध्यमपुरुपका : मन्यसे । ऐसा कहना, जो, तूं ऐसै मानै है। जामें । रथेन । कहिये रथ चढि । यास्यसि याका ' यास्यामि । ऐसा कहना, जो, जाऊंगा सो । ' नहि यास्यसि । कहिये नाही जायगा, तेरा पिता भी ऐसे गया नाही । भावार्थ-हास्यका प्रसंगवि ऐसा कहना होय है । जो तूं मानै है मै रथ चढिकरि जाऊं, सो ऐसें तेरा पिता भी न गया, तूं कैसा जायगा? तहां तूं कहनेकी जगह तौ हूं कहनेका शब्द कह्या । बहुरि हूं कहनेकी जायगा तूं कहनेका शब्द कह्या । तब पुरुप व्यभिचार भया ॥
वहुरि कालव्यभिचार, जैसे “ विश्वदृश्वाऽस्य पुत्रो जनिता " याका अर्थ- जिहि विश्व कहिये लोककू देख्या सो पुत्र याकै होसी । विश्वकू देख्या यहु तो अतीत कालवाचक शब्द है। वहरि जनिता यहु आगामी कालवाचक शब्द है । सो इहां कालव्यभिचार भया । बहुरि ' भाविकृत्यमासीत् । ऐसें कहै, ते भावि कहिये होणहार कार्य · आसीत् । कहिये हुवा, सो इहा भी अतीत अनागतकालका व्यभिचार भया ॥
वहरि उपग्रहव्यभिचार, जो । तिष्ठति । ऐसा परस्मैपद धातु है ताका ' संतिष्ठते । । प्रतिष्ठते । ऐसा भया ।
DD
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
E
सिद्धि टीका
" बहुरि ' रमते । ऐसा आत्मनेपदी धातु है ताका विरमति उपरमति । ऐसा भया । ऐसें उपसर्गके बलतें आत्मनेपदी || धातूका परस्मैपदवचन भया । बहुरि परस्मैपदीका आत्मनेपदी भया । ऐसें उपग्रहव्यभिचार है ॥
बहुरि कारकव्यभिचार · सेना पर्वतमधिवसति । इहां सेना पर्वतके समीप वसै है ऐसा आधार है, सो सप्तमी १ विभक्ति चाहिये, तहां द्वितीया कही । तातै कारकव्यभिचार भया । या प्रकार व्यवहार नय है ताहि अन्याय मान है। सर्वार्थ२ जाते अन्य अर्थका अन्य अर्थकरि संबंध होय नाही । जो अन्य अर्थका अन्यतै संबंध होय, तो घटका पट होय
जाय, पटका महल हो जाय । तातें जैसा लिंग आदि होय तैसाही न्याय है । इहां कोई कहै, लोकवि तथा शास्त्रवि विरोध आवेगा । ताकू कहिये, विरोध आवै तौ आवो, इहां तौ यथार्थस्वरूप विचारिये है । औषधी रोगीकी इच्छाकै अनुसार तो है नांही ॥
आगें, समभिरूढनयका लक्षण कहै हैं । नाना अर्थनिविर्षे समभिरोहणात् कहिये प्राप्त होनेतें समभिरूढ है । जाते एकशब्दके अनेक अर्थ हैं, तिनिमैसूं कोई एक अर्थकू ग्रहणकरि तिसहीकू कह्या करै, जैसे, गौ ऐसा शब्द वचनादि अनेक अर्थविपैं वर्ते है । तो भी गऊ नाम पशुका ग्रहणकरि तिसहीकू गऊ कहै । अथवा शब्दका कहना है, सो अर्थगतिकै अर्थि है । तहां एक अर्थका एकही शब्दकार गतार्थपणा है, तातै वाका दुसरा पर्यायशब्द कहिये नाम कहनां सो निष्प्रयोजन है । इहां कोई कहै, शब्दका तौ भेद है। ताकू कहिये अर्थभेद भी अवश्य चाहिये । ऐसे यहु समभिरूढनय नाना अर्थवि प्राप्त होय है, तातें समभिरूढ है । जैसे इंदनात् कहिये परमैश्वर्यरूप क्रिया करै तब इंद्र है । शकनात् कहिये समर्थरूप वर्ते तब शक्र कहिये । पूर्दारणात् कहिये पुरके विदारणक्रियारूप वर्ते तब पुरंदर है । ऐसें यहु समभिरूढनय एकही अर्थकू ग्रहणकरि प्रवर्ते है । अथवा जो जहां प्राप्त है तहांही प्राप्त होय करि वर्ते है, तातें समभिरूढ है । जैसै काहूकू कोई पूछै तूं कहां तिष्ठै है ? वह कहै, में मेरे आत्मावि तिष्ट्रं हूं ऐसे भी समभिरूढ है । जातें अन्यका अन्यविर्षे प्रवर्तना न हो है । जो अन्यका अन्यविर्षे प्रवृत्ति होय, तो ज्ञानादिककी तथा रूप आदिककी आकाशवि भी वृत्ति होय । सो है नांही ॥
आगें एवंभूतनयका लक्षण कहै हैं । जिस स्वरूपकरि जो वस्तु होय तिसही स्वरूपकरि ताकू कहै, निश्चय करावै सो एवंभूत है । जो वस्तु जिस नामकरि कहिये तिसही अर्थकी क्रियारूप परिणमता होय तिसही काल वा वस्तूकू तिस नामकरि कहै अन्यकाल अन्यपरिणतिरूप परिणमताकू तिस नामकरि न कहै । जैसे इंद्र ऐसा नाम है, सो परमैश्वर्यरूप किया करता होय तबही इंद्र कहै, अभिषेक करतें तथा पूजा करतें ताकू इंद्र न कहै । तथा जिस काल
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
..
.
6
सर्वार्थ
निका
अश
१००
गमन करै तिस कालही गऊ कहै बैठीकू गऊ न कहै सूतीकू गऊ न कहै । अथवा जिस स्वरूपकार जिसका ज्ञान तदाकार भया होय तिसही स्वरूपकार निश्चय करावै । जैसें इंद्रका आकाररूप ज्ञान परिणया होय तथा अग्निका आकाररूप ज्ञान भया होय तिस ज्ञानसहित आत्माकू इंद्र तथा अग्नि कहै । इहां कोई कहै नामक्रियारूप परिणयाकूही कहै तौ नामके कारण तो जाति, गुण, द्रव्य भी है तिनकू कैसैं कहै ? ताकू कहिये, जेते जाति आदिकतै भये नाम हैं
वचसिद्धि ते सर्वही क्रियावि4 अंतर्भूत है विनाक्रिया निष्पत्ति नाही । जैसें जातिवाची अश्वशब्द है, सो भी शीघ्रगमन क्रिया करै
| ताळू अश्व कहिये, ऐसे क्रियावाची होय है । तथा शुक्ल ऐसा गुणवाची शब्द है, सो शुचिक्रियारूप परणवै, ताकू शुक्ल || पान
कहिये, ऐसे क्रियावाची होय है । तथा दंडी ऐसा संयोगी द्रव्यवाची है, सो भी दंड जाकै होय ताकू दंडी कहिये, ऐसै क्रियावाची हाय है । तथा विपाणी ऐसा समवायद्रव्यवाची शब्द है, सो भी विपाण कहिये, सींग जाकै होय, ताकू है। विपाणी कहिये । ऐसही वक्ताकी इच्छातै भया नाम, जैसै देवदत्त ऐसा काहूका नाम वक्ता कह्या ताका भी जब स्वार्थ करिये, तब जो देव दिया होय, तथा देवनिमित्त दे, ताक़ देवदत्त कहिये, ऐसे क्रियावाची होय है, ऐसें जाननां ॥
ऐसै ए नैगमादिक नय कहे ते आगै अल्पविपय है । तिस कारणतै इनिका पाठका अनुक्रम है। पहलै नैगम कह्या ताका तौ वस्तु सद्प तथा असद्प इत्यादि अनेकधर्मरूप है । ताका संकल्प विपय है । सो यह नय तौ सर्वते महाविपय है । याकै पीछे संग्रह कह्या सो याका विपय सत् द्रव्यत्व आदिही है । इनिकै परस्पर निपेधरूप जो असत् आदि सो विपय नांही है । तातें तिसतै अल्पविषय है । बहुरि याके पीछे व्यवहार कह्या सो याका विषय संग्रहके विपयका भेद है। तहां अभेद विपय रहि गया । ताते तिसते अल्पविपय है। बहुरि याकै पीछे ऋजुसूत्र कह्या सो याका विपय वर्तमानमात्र वस्तुका पर्याय है सो अतीत अनागत रहि गया । तातै तिसते अल्पविषय है । याके पीछे शब्दनय कह्या सो याका विषय वस्तुकी संज्ञा है । एक वस्तूके अनेक नाम हैं। तहां काल कारक लिंग संख्या साधन उपग्रहादिक भेदतें अर्थकू भेदरूप कहै । सो इनिका भेद होते भी वर्तमानपर्यायरूप वस्तूकू अभिन्न मानता जो ऋजुसूत्र तातें अल्पविपय भया । जाते एक भेद करतें अन्य भेद रहि गये । बहुरि याकै पीछै समभिरूढ कह्या, सो एक वस्तुके अनेक नाम हैं तिनिकू पर्यायशब्द कहिये तिनि पर्यायशब्दनिका एकही अर्थ मानता जो शब्दनय तातै समभिरूढ अल्पविषय है । तातै तिनि पर्यायशब्दनिके जुदे जुदे भी अर्थ है । सो यहू जिस शब्दकू
पकडै तिसही अर्थरूपकू कहै । तब अन्य शब्द यात रहि गये तातें अल्पविषय भया । बहुरि एवंभूत याके पीछे 2. कह्या । सो याका विषय जिस शब्दकू पकड्या तिस क्रियारूप परिणमता पदार्थ है । सो अनेकक्रिया करना ।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
१०१.
एकहो कहता जो समभिरूढ तातें अल्पविषय भया । ऐसे उत्तरोत्तर अल्पविषय है।
इहां दृष्टांत, जैसे एक नगरवि एक वृक्ष उपरि पक्षी बोले था, ताकू काहूंनें कही, या नगरविर्षे पक्षी बोलै है। हा काहूनें कही, या नगरमैं एक वृक्ष है तामैं बोलै है । काहूनें कही, या वृक्षका एक बडा डाला है तामैं बोले है, काहूंनें ।
कही, इस डालेमैं एक शाखा छोटी डाली है तामैं बोले है । काहू. कही, इस डाहलीके एक देशविर्षे बैठा बोलै है । सर्वार्थसिद्धि काहूनें कही, पक्षी अपने शरीरविर्षे बोलै है । काहूनें कही वाके शरीरमैं कंठ है तामैं बोले है । ऐसै उत्तरोत्तर विषय
निका टीका / छूटता गया । सो यह अनुक्रमते इनि नयनिके वचन जानने । नैगमनयने तौ वस्तुका सत् असत् दोऊ लिये । संग्रह । पान . 10 नयनै सतही लिया । व्यवहारनै सत्का एक भेद लिया । ऋजुसूत्रनै वर्तमानकूही लिया । शब्दनै वर्तमान सत्मैं भी । भेदकरि एक कार्य पकड्या । समभिरूढने या कार्यके अनेक नाम थे तिसमै एक नामकू पकड़ जिस नामकू पकड्या तिसही क्रियारूप परिणमताकू पकड्या । ऐसैही जिस पदार्थकू साधिये तापरि सर्वहीपरि ऐसै नय लगाय लेने । बहुरि पहला पहला नय तौ कारणरूप है। अगिला अगिला कार्यरूप है । ता कार्यकी अपेक्षा स्थूल
भी कहिये । ऐसै ये नय पूर्वपूर्व तौ विरुद्वरूप महाविषय है। उत्तर उत्तर अनुकूलरूप अल्पविषय है । जातें पहला का नयका विषय अगिले नयमैं नाही ताते विरुद्ध है । अगिलेका विषय पहलेमें गर्मित है ताते ताके अनुकूलपणां है ॥ ऐसे
ये नयभेद काहेते होय है ? जाते द्रव्य अनंत शक्तिळू लिये है तातें एक एक शक्ति प्रति भेदरूप भये बहुत भेद होय हैं । ऐसें ए नय मुख्यगौणपणां करि परस्परसापेक्षरूप भये संते सम्यग्दर्शनके कारण होय हैं । जैसे सूतके तार आदि है ते पुरुषके अर्थक्रियाके साधनकी सामर्थ्यते यथोपायं कहिये जैसे वस्त्रादिक बणि जाय तैसा उपायकरि थापे हुये वस्त्रादिक नाम पावै है । बहुरि वह तार जो परस्पर अपेक्षारहित न्यारे न्यारे होय तौ वस्त्रादिक नाम न पावै तैसेंही ये नय जानने ॥
इहां कोई कहै यह तारनिका उदाहरण तो विषम उपन्यास है मिल्या नाही । जाते तार आदिक तो अपेक्षारहित न्यारेन्यारे भी अर्थमात्रा कहिये प्रयोजनकं सिद्ध करै है। तथा अर्थक्रिया करै है। जैसे कोई तार तो न्यारा शीकनिके बांधनेकू शस्त्रके घाव सीननेकुं समर्थ होय है। कोई तार वेलिखीय आदिका ऐसा होय जो भारा आदि बांधनेकू
समर्थ है । बहुरि ये नय जब निरपेक्ष होय तब कछु भी सम्यग्दर्शनकी मात्राकू नाही उपजावै है । तहां आचार्य BI कहै हैं, यह दोष इहां नांही है ॥ जातें हमनें कह्या ताका ज्ञान तुमारै हुवा नांही । कहे अर्थकू विना समझ्या यह । उराहना दिया । हमनें तो ऐसें कह्या है निरपेक्ष तार आदि कहै ते वस्त्रादिकार्य नाही है । बहुरि तुमनें कह्या सो तौ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सि छि टीका अ.
पटादिकार्य नांही है केवल तार आदिहीका न्याराही कार्य है । सो भी कार्य जो तार आदि अपने अवयवसहित न होय तौ तिनितें न होय । तातें हमारी पक्षसिद्धि है । सापेक्षही कार्य उपजावै है । बहुरि कहै तार आदिवि वस्त्रादिकार्य शक्तिरूप है । तौ नयनिविर्षे भी निरपेक्षनिवि ज्ञानरूप तथा शब्दरूपनिवि कारणके वसतें सम्यग्दर्शनके कारणपणाका विशेषरूप परिणवनके सद्भावतें शक्तिरूप सम्यग्दर्शनके कारणका अस्तित्व है । तातें हमारा दृष्टांत विपम नाही
वचहै, समही है, मिलता है ।
निका न आगै इनि नियमकै परस्पर मुख्यगौणपणांकी सापेक्षाकरि विधिनिषेधते सप्तभंग उपजै हैं सो कहिये हैं । तहां पान नगमकै तौ सग्रहादि छह नयनिकरि न्यारे न्यारे छह सप्तभंग होय है । बहुरि संग्रहकै व्यवहारादिककरि पांच होय ||
१०२ हैं । वहरि व्यवहारकै ऋजुसूत्रादिककरि च्यारि होय हैं । बहुरि ऋजुसूत्रके शब्दादिककरि तीन होय हैं । बहुरि शब्दके | समभिरूढादिककरि दोय होय हैं ॥ बहुरि समभिरूढकै एवंभूत नयकरि एकही होय है । ऐसे मूलनयनिकै तौ विधिनिषेधकरि इकडस सप्तभंगी भई । बहुरि नैगमनयके नव भेद हैं अर संग्रहके पर अपर करि दोय भेद हैं तातें तिनिके विधिनिषेधतें अठारह सप्तभंगी होय है। ऐसही पर अपर व्यवहारकै अठारह होय है । बहुरि ऋजुसूत्रकरि नव सप्तभंगी हो है । बहुरि शब्दके काल आदि छह भेदनिकरि चौवन सप्तभंगी होय है। बहुरि समभिरूढकरि नव एवंभूतनयकरि नव । ऐसै ये एकसौ सतरा सप्तभंगी भई । ऐसै संग्रहके दोय भेदनित व्यवहारादिके भेदनिकरि वाईस, बहुरि व्यवहारकै दोय भेदनितें ऋजुसूत्रादिकके अठारह, बहुरि ऋजुसूत्रके शब्दभेदकरि छह, बहुरि शब्दके भेदनिके समभिरूढ एवंभूतकरि वारह, ऐसै अठ्ठावन होय सब मिलि एकसौ पचहत्तरि भेदनिकी अपेक्षा भये, दोऊ मिलि एकसौ छिनवै भये । वहुरि उलटे करिये तव तेही भंग होय है । ऐसही उत्तरोत्तर भेदनिकरि शब्द थकी संख्यातसप्तभंगी होय है । तहां पूर्व प्रमाणसप्तभंगीवि भंगनिका विचार कह्या । तेसै इहां भी जाननां ॥
विशेप इतना- जो, तहां जिस पदार्थकू साधना ताका काल आदि आठ भेदनिकरि सकलादेश करनां । इहां तिनिका विकलादेश करना । जिस धर्मके नामकरि पदार्थकं कया तिसही धर्मविपें सर्वधर्मनिका काल आदिकार अभेदवृत्ति करनां सो तौ सकलादेश है। वहरि जिस धर्महीका काल आदि कहना दुसरे धर्मः भेदवृत्ती कहनां तहां विकलादेश हो है। सो पूर्व उदाहरणकरि कह्याही है । जैसे नैगमनयनें प्रस्थका संकल्प किया तहां संग्रहनय कहै यहु
प्रस्थ संकल्पमात्र नांही सद्प है। तहां विधिनिषेध भया । तब कथंचित् प्रस्थ, कथंचित् अप्रस्थ, कथंचित् प्रस्थाप्रस्थ, । कयंचित् अवक्तव्य कथंचित् प्रस्थ अवक्तव्य, कथंचित् अप्रस्थ अवक्तव्य, कथंचित् प्रस्थाप्रस्थ अवक्तव्य ऐसे सात भये ।।
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वार्थ
10वच
| तैसेंही सर्वनयके विपयवि विधिनिषेध लगाय साधने । इहां कोई पूछै; जो, द्रव्यार्थिक पर्यायाथिक नयके भेदरूप नैगमादिक सात भेद कहे ते तो जाणे। परंतु शास्त्रनिमें निश्चय व्यवहार नयकी कथनी बहुत है । सो यहु न जाणी, जो ये निश्चयव्यवहारनय कहां कहै है ? इनिका विपय कहा है ?। ताका उत्तर- जो, नयचक्र ग्रंथ गाथाबंध है।
तहां ऐसे कया है- जो निश्चयनय व्यवहारनय हैं ते सर्व नयनिका मूलभेद हैं । इनि दोय भेदनितै सर्वनयभेद प्रवत सद्धि
है। तहां निश्चयके साधने कारण द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक दोऊ नय हैं । वस्तुका स्वरूप द्रव्यपर्यायस्वरूपही है। ताते का इनि दोऊ नयनितें साविये है । ताते ये दोऊही तत्त्वस्वरूप हैं। सत्यार्थ हैं ॥
| पान बहुरि व्यवहार है मो उपनय है । ताके तीन भेद है सद्भूत व्यवहार, असद्भूतव्यवहार, उपचरितव्यवहार । तिनिके उत्तर भेद आठ है । तहां सद्भूतके दोय भेद । तहां गुणगुणी तथा पर्यायपर्यायी द्रव्यनिविर्षे कर्ताकर्म आदि कारककी २ प्रवृत्तिके सद्भावतें संज्ञा संख्या लक्षण प्रयोजनादिकके भेदते शुद्धद्रव्यवि भेद कहै । सो तौ शुद्धसद्भूतव्यवहार है।
तैसेही एकद्रव्यकै एकही प्रदेश है, भिन्नक्षेत्र नाही, तौ संख्यात असंख्यात अनंतप्रदेशादिक कहै । सोऊ शुद्धसद्भुतव्यवहार है । बहुरि एकही द्रव्य परके निमित्तते विकार उसही सत्मैं भया था ताकी अपेक्षा लेकर संज्ञादिककरि भेद कहै है । तहां अशुद्धसद्भूतव्यवहार है । ऐसें दोय भेद सद्भूतव्यवहारके भये ॥
बहुरि अन्यवस्तूका गुण अन्यके कहै सो असद्भूतव्यवहार है । ताके तीन भेद । तहां जैसै बहुत पुद्गलके परमाणु। द्रव्य मिलि एक स्कंध नाम पर्याय बण्या ताकू कहे ' ए पुद्गलद्रव्य है, तहां समानजातीय असद्भूतव्यवहार भया ।
बहुरि जहां एकेंद्रियादिक देह ते पुद्गलस्कंध हैं तिनिकू जीव कहै । तहां असमानजातीय असद्भूतव्यवहार भया । बहरि जहां मतिज्ञानकू मूर्तिक कहनां जातें मूर्तिकर्ते उपजै है तथा रुकै है । तहां मतिज्ञान तो अमूर्तिक जीवका धर्म है। बहुरि मूर्तिकपणां पुद्गलका धर्म है । तहां मिश्र असद्भूतव्यवहार भया । तथा ज्ञेयविर्षे ज्ञान है ऐसे कहनां तहां ज्ञेय जीव अजीव दोऊ है । तातें भी मिश्र भया । ऐसें तीन भेद असद्भूतव्यवहारके भये ॥
बहुरि उपचारव्यवहारके भी तीन भेद हैं । तहां द्रव्य गुण पर्यायके परस्पर उपचार करिये तब भेद होय है।। तहां एकप्रदेशी परमाणूकू बहुप्रदेशी पुद्गलद्रव्य कहनां तहां द्रव्यविर्षे पर्यायका उपचार भया । बहुरि महलकू श्वेत कहनां तहां द्रव्यवि4 गुणका उपचार भया । बहुरि मतिज्ञान ज्ञानकू कहनां तहां गुणके विर्षे पर्यायका उपचार भया । बहुरि स्कंधपर्यायकं पुद्गलद्रव्य कहनां तहां पर्यायके विर्षे द्रव्यका उपचार भया । बहुरि देहकू सुंदर देखि ताकू उत्तम रूप कहनां तहां पर्यायविर्षे गुणका उपचार भया । इत्यादिक उपचार जानने । बहुरि उपचारका उपचारकरि तीन
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
सिद्धि
पान
लगावणे । तहां पुत्रादिक मेरे है, मै इनिका हूं ऐसे कहनां सो समानजातीय उपचारका उपचार हैं। बहुरि वस्त्र
आभरणादिक मेरे है ऐसे कहनां सो विजातीय उपचारका उपचार है । बहुरि देश गढ राज्य पुर मेरे हैं ऐसे कहनां मिश्रउपचारका उपचार है । ऐसें व्यवहारनय अनेकरूप प्रवर्ते है ।
बहुरि श्लोकवार्तिकमैं ऐसे कया है- जो एवंभूतनय तो निश्चय है । जाते जिसकी जो संज्ञा होय तिसही क्रियारूप सर्वार्थ
परिणमता पदार्थ होय सो याका विषय है । जैसे चैतन्य अपनां चैतन्यभावरूप परिणमै ताकू चैतन्यही कहै । क्रोधीकू निका टी का ना क्रोधीही कहै इत्यादि । बहुरि व्यवहार अशुद्धद्रव्यार्थिककू कह्या है । जाते दोय भाव तथा द्रव्य मिलेविना व्यवहार चलै
नाही । दोय मिलै तब अशुद्धता भई । सो यह निर्देशादिक अधिकारमैं लिखीही है । इहां प्रश्न, जो, अध्यात्मग्रन्थनिमें कह्या है, जो, निश्चयनय तौ सत्यार्थ है व्यवहार असत्यार्थ है- त्यजनेयोग्य है, सो यहु उपदेश कैसै है ? ताका उत्तरजो, उपदेश दोय प्रकार प्रवते है। तहां एक तौ आगम । तामें तौ निश्चय द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक दोऊही नय परमार्थरूप । सत्यार्थ कहे हैं। अर प्रयोजन अर निमित्तके वशतें अन्यद्रव्यगुणपर्यायनिका अन्यद्रव्यगुणपर्यायनिविर्षे आरोपण करनां, सो उपचार है । या व्यवहार कहिये । असत्यार्थ भी कहिये गौण भी कहिये। बहुरि दूसरा अध्यात्म उपदेश । तामैं अध्यात्मग्रंथका आशय यह है, जो, आत्मा अपना एक अभेद नित्य शुद्ध असाधारण चैतन्यमात्र शुद्धद्रव्यार्थिकनयका विषयभूत है । सो तो उपादेय है ॥
बहुरि अवशेप भेद पर्याय अनित्य अशुद्ध तथा साधारण गुण तथा अन्यद्रव्य ए सर्व पर्यायनयके विषय ते सर्व : । होय हैं । काहेरौं ? जाते यह आत्मा अनादितै कर्मबंधपर्यायमैं मग्न है । क्रमरूप ज्ञानतें पर्यायनिकही जाणै है। अनादि
अनंत अपना द्रव्यत्वभावका याकै अनुभव नाही । तातै पर्यायमात्रमैं आपा जाने है । तातें ताकू द्रव्यदृष्टि करावनेके अर्थि पर्यायदृष्टीकू गौणकरि असत्यार्थ कहिकरि एकांतपक्ष छुडावनेके आर्थि झूठा कह्या है । ऐसा तो नाही, जो, ए पर्याय सर्वथाही झूठे हैं कछु वस्तु नाही आकाशके फूलवत् हैं। जो अध्यात्मशास्त्रके वचनकू सर्वथा एकांत पकडि पर्यायनिकू सर्वथा झूठा मानै तौ वेदांती तथा सांख्यमतीकी ज्यों मिथ्यादृष्टि ठहरै है। पहले तो पर्यायवुद्धिका एकांत मिथ्यात्व था । अब ताकू सर्वथा छोडि द्रव्यनयका एकांत मिथ्यादृष्टि होगा, तब गृहीतमिथ्यात्वका सद्भाव आवैगा । बहुरि उपनयके भेदनिवि सद्भुत असद्भुत उपचार कहै हैं । ते कथंचित् असत्य भी मानने । जाते ऐसा कह्या है, जो, प्रयोजन तथा निमित्तके वशतें प्रवत अन्यकू अन्य कहनां तहां उपचार है सो परस्पर द्रव्यनिकै निमित्तनैमित्तिक भाव है। सो तो सत्यार्थ हैही। तातें संसार मोक्ष आदि तत्त्वनिकी प्रवृत्ति है। जो निमित्त नैमित्तिकभाव झुठा होय तौ
H
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच
निका
३) संसार मोक्ष आकाशके फूल ज्यौं ठहरै । बहुरि तैसेंही जहां पुरुषका प्रयोजन है ताकै आर्थि जो प्रवृत्ति है सो भी ||
कथंचित् सत्यार्थ है । जो प्रयोजन तथा प्रयोजनका विषय पदार्थ सर्वथा असत्यार्थ होय तो आकाशके फूलकी ज्यौं झूठा | ठहरै । तथा एकेंद्रियादिक जीवकू व्यवहारकरि जीव कह्या है । सो व्यवहार सर्वथा झूठाही होय तौ जीवहिंसादिकका
कहना झूठा ठहरै । परमार्थनै जीव तौ नित्य है अमर है । एकेंद्रियादिक जीव कहनां झूठ है झूठाके घातविर्षे काहेकी सिद्धि हिंसा ? तथा याका विस्तार कहांताई कहिए ? जे व्यवहारकू सर्वथा असत्यार्थ कहै हैं ते तौ सर्व व्यवहारके टी का
लोप करनेवाले तीव्रमिथ्यात्वके उदयतें गाढे मिथ्यादृष्टि हैं-जिनमततें प्रतिकूल हैं, तिनिकी संगतिही स्वपरकी घातक है ऐसा जाननां ॥
१०५ बहुरि नयचक्रमैं नयनिके भेद ऐसे कहे हैं। द्रव्यार्थिकके भेद १० । तहां कर्मोपाधिनिरपेक्ष, जैसे संसारी जीव सिद्धसमान हैं । उत्पाद व्यय गौणकरि केवल ध्रौव्यरूप सत्ताकू ग्रहै, जैसें सद्प नित्यद्रव्य है । भेदनिरपेक्ष जैसे, गुणपर्यायतें द्रव्य अभिन्न हैं । कर्मोपाधि सापेक्ष जैसै, जीव रागादिस्वरूप है । उत्पादव्ययमुख्यकरि जैसे, सत् है सो उत्पादव्ययध्रौव्यरूप द्रव्य है । भेदसापेक्ष जैसे द्रव्य है सो गुणपर्यायवान् है । अन्वयद्रव्यार्थिक जैसे, द्रव्यगुणस्वरूप है। स्वद्रव्यादिग्राहक जैसे, अपने द्रव्य क्षेत्र काल भावकरि द्रव्य सद्रूप है । परद्रव्यादिग्राहक जैसैं परद्रव्य क्षेत्र काल भावकरि द्रव्य असद्प है । परमभावग्राहक जैसे, जीवद्रव्यळू शुद्ध अशुद्ध उपचारादिकरि रहित चैतन्यामात्र कहै । ऐसें दश भेद भये ॥
बहुरि पर्यायार्थिकके छह भेद हैं। अनादिनित्यपर्यायग्राही जैसे, चंद्रमा सूर्यादिकके विमान मेरुपर्वतादिक नित्य हैं। सादिनित्यपर्यायार्थिक जैसें, कर्म नाशिकरि सिद्ध भये ते सादिनित्यपर्याय हैं । सत्तागौणकार उत्पादव्ययरूप पर्यायार्थिक । जैसे, पर्याय समयस्थायी हैं । उत्पादव्ययध्रुवरूप सत्ताग्राही पर्यायार्थिक जैसे, समय समय पर्याय हैं । कर्मोपाधिनिरपेक्ष स्वभाव नित्य शुद्ध पर्यायार्थिक जैसें, संसारी जीवके पर्याय सिद्धके पर्यायसमान शुद्ध हैं । कर्मोपाधिसापेक्ष अशुद्ध अनित्य पर्यायाथिक जैसे, संसारी जीव उपजै विनसै हैं । ऐसें पर्यायार्थिकके छह भेद कहै । ऐसें प्रत्यक्षपरोक्षप्रमाण द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयनिकरि तथा निर्देशादिक वा सत् आदिक अनुयोगनिकरि तत्त्वार्थनिका अधिगम होय है । सो तत्त्वार्थ, नाम स्थापना द्रव्य भाव इनि च्यारि निक्षेपनिकरि स्थापि तिनिका अधिगम करनां । यहू
अधिगमज सम्यग्दर्शनकी उत्पत्तिकू कारण है । निसर्गज सम्यग्दर्शन तौ मति अवधि ज्ञानकरि होय है । बहुरि अधि12| गमज है । सो गुरूपदेशके आधीन है । तातै श्रुतज्ञानरूप जो प्रमाणनयादिकका ज्ञान सो गुरूकेमुख श्रवण कियेते ।
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
सवार्थ
वचनि का पान
१०६
होय है सो शास्त्रका श्रवण पठन पाठन निरंतर करनां योग्य है । यहही भव्यजीवनिकू स्वर्गमोक्षका साधन है॥
अब प्रमाणनयनिकरि तत्त्वार्थनिका अधिगम कहिये ज्ञान हो है ताका स्वरूप कहिये हैं । तहां तत्त्वार्थाधिगम दोय | प्रकार है, स्वार्थ परार्थ ऐसें । तहां स्वार्थ तौ ज्ञानस्वरूप है । बहुरि परार्थ वचनात्मक है । सो भी दोय प्रकार है।
एक तौ वीतरागीकै होय है। ताकू वीतरागकथा कहिये । दूसरा वादी प्रतिवादी जिनिकै हार जीतकी इच्छा होय तिनिकै सिद्धि
| होय है । ताकू विजिगीपुकथा कहिये । तहां वीतरागकै तौ गुरुशिष्य होय तथा विशेपज्ञानी दोनही होय तिनिकै होय । टीका
तहा वीतरागीनिकी चरचाकी हद तो तत्त्वनिर्णय हो चुकै तबताई है । बहुरि वादीप्रतिवादीनिकै हारजिती होय चुकै २ तबताई कहै । तहा इसके च्यारि अंग हैं। वादी प्रतिवादी सभाकेलोक सभापति ऐसें । वादी प्रतिवादीविना तौ
वाद प्रवतही नाही । सभाकेलोकविना साख कौन भरै । सभापतिविना हारे जीते निग्रह अनुग्रह कौन करै । ताते चाोही चाहिये।
इहा नैयायिक कहै हैं- जो, वाद है सो तत्त्वनिर्णयका कारण है । यात तत्त्वनिर्णय दृढ होय है । जगमैं सत्यार्थतत्त्वकी प्रभावना होय तव लोकमै प्रतिष्ठा होय तातें यहही वीतरागकथा है । ताकू कहिये, जो, वीतरागकथाविपें तो सभाका तथा सभापतिका नियम नाही । बहुरि विजिगीपुकथावि नियमही है । बहुरि कही जो वादविर्षे सर्वलोककै तत्त्वकी दृढता होय है प्रभावना होय है, सो यह तो सत्य है । परंतु जहां आपकी हार होय तहां स्वमतका विध्वंस भी होय है । सो वाद तौ हारीजीतिहीका कारण हैं, तातै वीतरागीनिकै यह संभवै नाही । बहुरि जहा अपनी ऐसी सामर्थ्य होय, जो, मै वादमै हारूंगा नाही जीतूंगाही, तौ या सामग्री बहुत चाहिये । प्रथम तौ यथार्थहेतुवाद अहेतुवादकरि आपकै तत्त्वका निर्णय चाहिये । दूसरा तपश्चरणादिकार अपनी प्रतिष्ठा जगतमैं भई होय ऐसा चाहिये। | बहुरि कछु देवता इष्टका अतिशय चमत्कारकी आपकै सिद्धि भई चाहिये । बहुरि राजा आदिकी पक्ष अपनी चाहिये । पक्षविना आप सांचा भी होय तौ निप्पक्षीकौ पैला पक्ष प्रबलवाला झूठा करि डारै इत्यादि सामग्री होय, अवश्य जीतनेका आपका निश्चय होय तव वाद जीति मतकी प्रभावना करै तौ उचितही है । विनासामग्री वाद करै अरु हारै तौ स्वमतका विध्वंसही होय है। तातें यह निश्चय जानूं, जो, वाद एकांततें तो तत्वनिर्णयकू कारण नाही, हारजीतिही मुख्यता हा है । बहुरि वीतरागकथा है सोही तत्त्वनिर्णयकू कारण है ॥
ऐसें इस प्रथम अध्यायवि ज्ञानका बहुरि दर्शनका तौ स्वरूप वर्णन किया । बहुरि नयनिका लक्षण कह्या । बहार 12 ज्ञानका प्रमाणपणां कह्या ॥
GI
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
दोहा- दर्शनबोध यथार्थता । नयलक्षण बणवाय ॥
ज्ञान पंचकै मानता। कही आदि अध्याय ॥१॥
सर्वार्थसिद्धि
सवईया तेईसा- जे पढि हैं अधिकार यहै नर ते चढि हैं निजरूप रमंता ।
जे कढि हैं मुख यामय वाक्य सु चढि हैं सब ऊपरि संता ॥ जे कार हैं निति पूजन भव्य सुपुण्य लहै परलोक गमता । जे परि हैं थुति गाय सुपाय निबोध फुरै तिनिकू जु अनंता ॥ १ ॥
टीका
ऐसें तत्वारथका है अधिगम जाते ऐसा जो मोक्षशास्त्र ताविर्षे प्रथम अध्याय संपूर्ण भया ।
इति श्री परमपूज्य धर्मसाम्राज्यनायक योगीद्रचूडामणि, सिद्धातपारंगत, चारित्रचक्रवर्ति श्री १०८ आचार्य श्रीशांतिसागरजी महाराजके
आदेशसे ज्ञानदानके लिए श्री. प. पू. चा. च. आ. श्री १०८ शांतिसागर दिगंबर जैन जीर्णोद्धारक संस्थाकी ओरसे छपी हुी श्री तत्वार्थसृत्रकी श्रीमत्पूज्यपादाचार्य विराचित सर्वार्थसिद्धीकी पंडित जयचंदजीकृता टीका
वचनिकाविषै प्रथम अध्याय संपूर्ण भया ॥१॥ ग्रंथ प्रकाशन समिति फलटण; वीर सं. २४८१
-
*
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
| परमपूज्य चारित्रचक्रवर्ती आचार्यवर्य श्री १०८ शांतिसागर महाराजके आदेशसे श्री दिगबर जैन जिनवाणी जीर्णोद्धारक सस्थाकी तरफसे ज्ञानदानके लिये छपी हुई।
सर्वार्थ
-..- श्रीवीतरागाय नमः .. सिद्धिा
॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः ॥ । वीर सवत् २४८१ ] टीका
[ ग्रंथ प्रकाशन समिति, फलटण : म २
अथ तत्त्वार्थसूत्रकी सर्वार्थसिध्दिटीका वचनिका पंडित जयचंदजी कृता
व चनि का पान १०८
दोहा-- उदयज उपशम मिश्र तजि, क्षायिक भाव उघारि ॥
जीवभाव उज्जल कियो, नमू ताहि मद छारि ॥ १ ॥
०००००००००००००
ऐसे मंगलकरि सर्वार्थसिद्धिटीकाकारका वचन लिखिये हैं । तहां शिष्य पूछ है, हे भगवन् ! सम्यग्दर्शनका विषय भावकारि कहै जे जीवादितत्त्वनिमें आदिवि कह्या जो जीव, ताका स्वतत्त्व कहिये निज यथार्थ असाधारणस्वरूप कहा है ? सो कहिये । ऐसें पूछतें आचार्य सूत्र कहै है
॥ औपशमिकक्षायिकौ भावौ मिश्रश्च जीवस्य स्वतत्त्वमौदयिकपारिणामिकौ च ॥१॥ याका अर्थ- औपशमिक क्षायिक मिश्र औदयिक पारिणामिक ए पाच भाव हैं ते जीवके निजतत्त्व है ॥ तहां आत्मावि कर्मकी निजशक्तिका कारणके वशते अनुभृति कहिये उदय न होना सो उपशम है । जैसे कतकादि कहिये निर्मली आदि वस्तुके संबंधते जलवि कर्दमका उपशम होय जलकै पीदै बैठी जाय ऊपरितै जल उज्जल होय जाय, तैसे उपशम जाननां । वहुरि कर्मकी अत्यंतनिवृत्ति होय तत्त्वमैसू उठि जाय सो क्षय है । जैसे उसही जलकों निर्मल पात्रमैं लीजिये तब कर्दमका अत्यंत अभाव है । तैसें क्षय जाननां । बहुरि उपशम भी क्षय भी दोऊ स्वरूप होय | तहां मिश्र है । जैसें तिसही जलविर्षे कतकादि द्रव्य डारै कर्दमका क्षीणाक्षीणबृत्ति कहिये कछु तो पीदै वैट्या कछू
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच
पान
अ.२
। गलदाई रही कछु बाहार निकस्या, तैसें क्षयोपशम जाननां । वहुरि द्रव्य क्षेत्र काल भावके निमित्ततें कर्मके फलकी २
प्राप्ति कहिये उदय आवनां प्रकट होनां सो उदय है । बहुरि द्रव्यका आत्मलाभ कहिये निजस्वरूपका पावनां जाते होय सो परिणाम है । जैसे सुवर्णके पीततादि गुण, कंकण कुंडल आदि पर्याय, तैसै परिणाम जाननां । इहां कर्म आदिकका निमित्त नाही लेना । तहां उपशम है प्रयोजन जाका तारूं औपगमिक कहिये । यहां प्रयोजनार्थमें इक प्रत्ययतें सिद्धि
किया है । ऐसेंही क्षायिक झायोपशमिक औदयिक पारिणामिक जाननां । ते पांच भाव असाधारण जीवके स्वतत्त्व कहिये। सिद्धि
निका टीका
___अब इनिका अनुक्रमका प्रयोजन कहै हैं । इहां सम्यग्दर्शनका प्रकरण है । तहां तीन प्रकार सम्यग्दर्शनविर्षे औप
शमिक पहलै होय है । अनादिमिथ्यादृष्टीकै प्रथमही औपशमिक सम्यक्त्व प्राप्ति होय है । तातें सूत्रविर्षे याकू आदिवि १०९ कह्या है । ताकै पीछे क्षायिक ग्रहण किया है । जाते यहू निर्मलताई में याकी स्पर्धा बरोबरी करै है, प्रतियोगी है। तथा संसारी जीवनिकी अपेक्षा द्रव्यनिकी गणती कीजिये तब औपशमिकवाले जीवनितें असंख्यातगुणे क्षायिकवाले जीव है । काहेते ? जाते औपशमिककाल अंतर्मुहूर्त मात्र है । तामें भेले होय तब अल्पही होय । यातें क्षायिकका काल संसारीकी अपेक्षा तेतीस सागर कछ अधिक है । सो तातें तहां जीवनिकी संख्या भी असंख्यातगुणी भई । ताकै पीछे मिश्र कहिये क्षायोपशमिकका ग्रहण है । जातें इहां दोऊ स्वरूप है । तथा जीव भी इहां असंख्यातगुणे होय हैं। याका काल छ्यासटी सागरका है । बहुरि ताकै पीछे औदयिक पारिणामिकका ग्रहण अंतमें किया । जाते इहां भी जीवनिकी संख्या तिनितें अनंतगुणी है । इहां कोई कहै है, जो, या सूत्रमैं भावनिकै जुदी जुदी विभक्तिकरि वाक्य किया सो कौन कारण ? द्वंद्वसमासतें निर्देश करना था। कैसैं ? " औपशमिकक्षायिकमिश्रौदयिकपारिणामिकाः ” ऐसें । इस भांति किये दोय चकार न आवते तब सूत्रमैं अक्षर थोरे होते । ताकू कहिये, ऐसी आशंका न करणी । जाते इहां मिश्र | ऐसा कह्या हैं सो दोय अन्य गुणकी अपेक्षा है । ताते वाक्यविर्षे चकार शब्दतें पहले कहे जे औपशमिक क्षायिक ए दोय तेही मिश्रमैं ग्रहण करने अन्य न लेणे । बहुरि कहै, जो, क्षायोपशमिक ऐसा शब्द क्यों न कह्या मिश्र काहेवू कह्या ? तहां कहिये, क्षायोपशमिक कहनेमें गौरव होय है- अक्षर सूत्रमैं वधि जाय । ताते वाक्यकरि मिश्र ग्रहण किया है । बहुरि मिश्रका ग्रहण बीचि किया, ताका यह प्रयोजन है, जो, पहले पिछले दोकी अपेक्षा लेणी है । औपशमिक क्षायिक तौ भव्यहीकै होय है । बहुरि मिश्र हैं. सो भव्यकै भी होय अभव्यकै भी होय । बहुरि औदयिक पारिणामिक ए दोऊ भी भव्य तथा अभव्य दोऊहीकै होय । तातै मिश्रका बीचि ग्रहण है ॥
बहुरि कोई पूछ है, भावशब्दकी अपेक्षा स्वतत्त्व शब्दकै ताके लिंग तथा संख्याका प्रसंग आवै है । जाते भावशब्द
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
15 पुरुषलिंगी है । तातें स्वतत्त्वकै भी पुरुषलिंग चाहिये । तथा भावनिकी संख्या बहुत है, तातें स्वतत्त्वकै बहुवचन चाहिये । ताकू कहिये स्वतत्त्वशब्द है सो उपात्तलिंग संख्यारूप है याका लिंग पलट नाही । तथा तत्त्वशब्द भाववाची
एकही वचन होय है । जाते तस्य भावस्तत्त्वं ऐसा है, तात संख्या भी पलटे नाही तात दोष । नाही । बहुरि इहां ऐसा विशेप जानना, जो, जीवके पांच भाव कहे ताते चैतन्यमात्रही नाही है । सांख्यमती पुरु
वच| षका स्वचैतन्यमात्र माने है । बहुरि बुध्यादिक विशेषगुणका भी वैशेषिक मतवाला पुरुपकै अभाव माने है । बहुरि टी का वेदांतमती आनंदमात्र ब्रह्मस्वरूप मान है । बौद्धमती चित्कू प्रभाकर मात्र मानै है । सो सर्वथा एकांततें यहु बणै ।। 1 नांही । पंचभावरूपही जीवका स्वरूप प्रमाणसिद्ध है ऐसा जाननां ॥
११० आर्गे शिष्य पूछ है, तिस आत्माके पांच औपशमिकादिक भाव कहे ते कहा उत्तरभेदसहित है कि अभेदरूप है ? ऐसे पूछ उत्तर कया, जो, भेदसहित है । फेरि पूछै, जो, ऐसे है तौ तिनिके भेद कहो । ऐसें पूछे | आचार्य सूत्र कहै हैं
पान
॥ द्विनवाष्टादशैकविंशतित्रिभेदा यथाक्रमम् ॥ २ ॥ याका अर्थ- पहले सूत्र में पांच भाव कहै हैं । तिनके अनुक्रमते दोय नव अठारह इकईस तीन ए भेद हैं ॥ तहा दोय आदिक सख्याशब्दनिका द्वंद्वसमासकरि अरु भेदशब्दकै स्वपदार्थवृत्ति तथा अन्यपदार्थवृत्ति जाननी । कैसै । सोही कहिये है । दोय बहुरि नव बहुरि अठारह बहुरि इकईस बहुरि तीन ऐसै तौ द्वंद्ववृत्ति भई । बहुरि तेही भेद ऐसे स्वपदार्थवृत्ति भई । ए कहे तेही भेद हैं । ऐसे भेदशब्द संख्याहीका संबंधी भया । तब ऐस संबंध होय पांचौं भावनिका बहुवचन पष्ठीविभक्ति करि कहनां, जो, ये भेद पांच भावनिके है । बहुरि ते हैं भेद जिनके इहां अन्यपदार्थवृत्ति भई । जाते ए भेद पूर्वोक्त भावनिके हैं । तहा विभक्ति भावनिके सूत्रमें कही सोही रही । बहुरि । यहां यथाक्रम ऐसा वचन है सो यथासंख्यके जानने अर्थि है। बहुरि भेदका न्यारा न्यारा संबंध करणा। ताते
औपशमिक दोय भेदरूप है। क्षायिक नव भेदरूप है। मिश्र अठारह भेदरूप है। औदयिक इकईस भेदरूप है। पारिणामिक तीन भेदरूप है । ऐसें जानिये है ॥ ___ आगे शिष्य पूछ है, जो, ऐसे है तो औपशमिकके दोय भेद कौनसे हैं ? ऐसे पूछ सूत्र कहै है
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका
सिद्धि
पान
॥ सम्यक्त्वचारित्रे ॥३॥ याका अर्थ-- औपशमिकभावके भेद औपशमिकसम्यक्त्व औपगमिकचारित्र ए दोय हैं ॥ सम्यक्त्वचारित्र तो पूर्वे जिनका लक्षण कह्या तेही जानने । बहुरि पूछे है, तिनिके औपशमिकपणा कैसै है ? तहां कहिये है, चारित्रमोह दोय प्रकार है । एक कषायवेदनीय एक नोकपायवेदनीय । तहां कषायवेदनीयका भेदनिमैसूं अनंतानुबंधी क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि लेने । बहुरि दर्शनमोहके तीन भेद हैं मिथ्यात्व सम्यक्त्वप्रकृति सम्यमिथ्यात्व ऐसे । इनि सात प्रकृतिनिके उपशमते औपशमिकसम्यत्व होय है । इहां कोई पूछे है, अनादिमिथ्यादृष्टि भव्यकै कर्मका उदयकार कलुषपणां
है, ताकै उपशम काहेतें होय ? ताका समाधान- काललब्धि आदिके निमित्त होय है। तहां प्रथम तौ कर्मसहित आत्मा | भव्यजीवकै संसार अर्द्धपुद्गलपरिवर्तन नामा कालमात्र अवशेष रहै, तब प्रथमोपशमसम्यक्त्वके ग्रहण करनेयोग्य होय है । जो संसार अधिक बाकी होय तौ सम्यक्त्वग्रहण न होय । ऐसें एक तौ काललब्धि यहू है । बहुरि दूसरी काललब्धि यह है, जो, कर्मकी स्थिति उत्कृष्ट जाकै बंधती न होय तथा सत्ताका कर्मकी होय तथा जघन्यस्थितिबंधकी तथा सत्ताकी होय तौ तिस अवसरमैं सम्यक्त्वका लाभ न होय । तौ कहां होय ? जब अंतःकोटाकोटी कहिये एक कोडाकोडी सागरमैं नीचे स्थिति लिये कर्मबंध भावकू प्राप्त होय, तथाविशुद्धपरिणामके वशतें सत्ताका कर्मबंधकी स्थितितें संख्यात हजार सागर घाटि रह जाय, तब प्रथमसम्यक्त्वग्रहणयोग्य होय है ॥ बहुरि तीसरी काललब्धि भवकी अपेक्षा है । जो भव्यजीव पंचेंद्रिय होय संज्ञी होय पर्याप्त अवस्थासहित होय सर्वते विशुद्धपरिणाम होय सो प्रथमोपशमसम्य| क्त्वकू उपजावै है । बहुरि आदिशब्दकरि जातिस्मरण आदिक, लेणे । बहुरि समस्त मोहनीयकर्मके उपशमते उपशमचारित्र होय है । तहां सूत्रमैं सम्यक्त्वका आदि वचन है सो चारित्र सम्यक्त्वपूर्वकही होय है । आत्मा पहली सम्यक्त्व अवस्थारूप होय है। अब आत्माकै चारित्र अवस्था प्रकट हो है ॥ ___इहां सम्यक्त्वकी उत्पत्तिका विशेप लिखिये हैं। तहां प्रथमोपशमसम्यक्त्व उपजे पीछे अंतर्मुहूर्तकाल रहै है । तहां मिथ्यात्वकर्मळू तीन प्रकार विभाग करै मिथ्यात्व सम्यग्मिथ्यात्व सम्यक्प्रकृतिमिथ्यात्व ऐसै । बहारे यह कहां उपजै है ? तहां नारकी तौ तहां उपजे पीछे अंतर्मुहूर्त पीछे उपजावै है। पहली दूसरी तीसरी पृथ्वीवाला तौ केई जातिस्मरणतें | केई धर्मश्रवणते केई वेदनाकरि पीड्या हवा उपजावै है। बहुरि नीचली च्यार पृथ्वीवाला धर्मश्रवणविना दोयही कारणतें उपजावै है । बहुरि तिर्यच उपजै पीछे च्यारितें ले आठ दिनके उपरि उपजावै है। तहां जातिस्मरण धर्मश्रवण जिनबिंब
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धि
११२
151 दर्शन ए तीन कारण हैं । बहुरि मनुष्य नवमां वर्षते उपजावै है । आठवर्षताई नांही उपजै है । तहां भी जाति
स्मरण धर्मश्रवण जिनबिंबदर्शन ए तीन कारण है । बहुरि देवगतिविर्षे उपजे पीछे अंतर्मुहूर्त पीछे उपजावै है। तहां । भवनवासीनि” ले सहस्रारस्वर्गताईका तौ जातिस्मरण धर्मश्रवण जिनमहिमाका दर्शन देवनिकी ऋद्धिका देखना इनि च्यारि
कारणते उपजावै है । बहुरि आनतादि च्यारि स्वर्गनिके देवनिकै ऋद्धिदर्शनविना तीन कारणते उपजावै है । बहुरि सर्वार्थ
व च२ नव ग्रैवेयकका जातिस्मरण धर्मश्रवण ए दोयही कारणते उपजावै है ऐसें जाननां ॥
निका टीका आगैं, जो क्षायिकभाव नवप्रकार कह्या ताके भेदस्वरूपके प्रतिपादनके आर्थि सूत्र कहै हैं
पान अ२
॥ ज्ञानदर्शनदानलाभभोगोपभोगवीर्याणि च ॥ ४ ॥ ___ याका अर्थ- केवलज्ञान केवलदर्शन थायिकदान लाभ भोग उपभोग वीर्य बहुरि चकारते क्षायिकसम्यक्त्व क्षायिकचारित्र ऐसें नव प्रकार क्षायिकभाव है । इहां चशब्द है सो सम्यक्त्वचारित्र पूर्वसूत्रमें कहे तिनिका ग्रहणकै आर्थि है। बहुरि ज्ञानावरण नामा कर्मके अत्यंतक्षयतें तो केवलज्ञान क्षायिक हो है । बहुरि तेसैंही दर्शनावरण नामा कर्मके अत्यंतक्षयतें केवलदर्शन क्षायिक हो है । बहुरि दानांतराय नामा कर्मके अत्यंत क्षयते अनंतप्राणीनिके उपकार करनेवाला क्षायिक अभयदान होय है। बहुरि लाभांतराय नामा कर्मके अत्यंत अभावते नाही है कवलाहारकी क्रिया जिनिकै ऐसे जे केवली भगवान् ‘जिनिके शरीरके बलाधानके कारण अन्यमनुष्यनिके ऐसें नाही ' परमसुन्दर सूक्ष्म समय समय प्रति अनंते पुद्गलके परमाणू संबंधळू प्राप्त होय है, नोक्रर्मका समयप्रवृद्ध ऐसा आवै है मो आयिकलाभ है । बहुरि भोगांतराय नामा कर्मके समस्तके अभावतें अतिशयवान् पुष्पवृष्टि आदिक अनेकविशेप लिये अनंते क्षायिक भोग हैं। बहुरि उपभोगांतरायनामा कर्मके निरवशेप प्रलय होनेते सिंहासन चामर छत्रत्रयादिक विभूति प्रगट भये, ते भायिक अनंत उपभोग हैं । बहुरि वीर्यातराय कर्मके अत्यंत क्षयतें क्षायिक अनंतवीर्य प्रगट भया है । बहुरि पूर्व कहि जे मोहकी सात प्रकृति तिनिका अत्यंत नाश होनेः क्षायिकसम्यक्त्व हो है। बहुरि चारित्रमोहके अत्यंत अभावतें क्षायिकचारित्र प्रकट हो हैं । ऐसे क्षायिकके नव भाव है । इहां प्रश्न, जो, क्षायिकका दानादिक भावकरि किया अभयदानादिक है, तो सिद्धनिकै भी अभयदानादिकका प्रसंग आवै है । ताका उत्तर आचार्य कहै है, यह दोप इहां नाही आवै है । अरहतनिकै शरीर
नामा नामकर्म तथा तीर्थकरनामा नामकर्मका उदय पाइये है ताकी अपेक्षातें कहै है । बहुरि तिनि कर्मनिका अभावतें He सिद्धनिकै इनिका प्रसंग नाही है । फेरी पूछै, जो, ऐसें है तो सिद्धनिकै इनि भावनिकी कैसे प्रवृत्ति है ? ताका उत्तर-2
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
*99999900
साथ
वच
पान
११३
हा परम उत्कृष्ट अनंतवीर्य अव्याबाधस्वरूपकरिही तिनिकी तहां प्रवृत्ति है । जैसें केवलज्ञानरूपकरि अनंतवीर्यकी प्रवृत्ति हो । हा है, तैसें यह भी जाननां ॥
आगें, जो शायोपशमिक भाव अठरा भेदरूप कह्या ताका भेदनिका निरूपणकै अर्थि सूत्र कहै हैं ॥
॥ज्ञानाज्ञानदर्शनलब्धयश्चतुस्त्रित्रिपञ्चभेदाः सम्यक्त्वचारित्रसंयमासंयमाश्च ॥ ५॥ सिद्धि
निका टीका
याका अर्थ-- ज्ञान चारी भेद, अज्ञान तीन भेद, दर्शन तीन भेद, अंतरायका क्षयोपशमरूप लब्धि पांच भेद, 181 अ २० ऐसे पंधरा तो ये, बहुरि क्षायोपशमिकसम्यक्त्व आयोपशमिकचारित्र संयमासंयम ऐसें तीन ये सब मिलि अठारह
क्षायोपशमिकभाव हैं ॥ च्यारि बहुरि तीन बहुरि तीन बहुरि पंच ऐसै द्वंद्ववृत्तिकरि बहुरि ए हैं भेद जिनिके ऐसे भेदशब्दतें वृत्ति करनी । यथाक्रमकी पूर्वसूत्रतें अनुवृत्ति लेणी । च्यारि आदि संख्या ज्ञानादिककै लगावणी । ऐसै च्यारि ज्ञान मति श्रुत अवधि मनःपर्यय । तीन अज्ञान कुमति कुश्रुत विभंग । तीन दर्शन चक्षु अचक्षु अवधि । पांच लब्धि दान लाभ भोग उपभोग वीर्य । ऐसे पंधरै भये । तहां सर्वघातिस्पर्द्धकनिका तो उदयक्षयतें बहुरि तिनिहीका सत्तारूप उपशमतें बहुरि देशघातिस्पर्द्धक उदय होतें क्षायोपशमिक भाव होय है। तहां ज्ञानादिककी प्रवृत्ति अपने आवरण तथा अंतरायके क्षयोपशमतें होय है । बहुरि सम्यक्त्व इहां वेदकसम्यक्त्व लेणा । यहु अनंतानुबंधी कषाय चतुष्कका तथा मिथ्यात्व सस्यग्मिथ्यात्व इनि दोऊनिके उदयक्षयतें तथा सत्तारूप उपशमतें बहुरि सम्यक्वप्रकृतिके देशघातिस्पर्द्धकका उदय होते जो तत्त्वार्थश्रद्धान हो है सो क्षायोपशमिकसम्यक्त्व है । बहुरि अनंतानुबंधी अप्रत्याख्यान प्रत्याख्यान इनि बारह कषायनिके उदयक्षयतें बहुरि सत्तारूप उपशमतें बहुरि संज्वलनकषायके चतुष्कमैं किसी एक कषायके देशघातिस्पर्द्धकनिका उदय होते बहुरि हास्यादि नोकषायका यथासंभव उदय होते जो त्यागरूप आत्माका परिणाम होय सा क्षायोपशमिकचारित्र है । बहुरि अनंतानुबंधी अप्रत्याख्यान कषाय अष्टकका उदयक्षयतें बहुरि सत्तारूप उपशमतें बहुरि प्रत्याख्यानकषायका उदय होतें बहुरि संज्वलन कपायके देशघातिस्पर्द्धकनिका उदय होते बहुरि नोकषाके नवकका यथासंभव उदय होतें आत्माकै विरताविरत परिणाम हो है सो क्षायोपशमिक संयमासंयम है। या देशविरति भी कहिये ॥
इहां कोई पूछे, स्पर्धक कहां ? ताका समाधान- जो, कर्मके परमाणूनिविर्षे फल देनेकी शक्तिरूप रस है तिनिके अविभागप्रतिच्छेदके समूहकी पंक्ति क्रमरूप वृद्धि तथा हानि ते स्पर्द्धक कहिये हैं । तहां उदयमैं आया जो कर्मपरमानिका एकसमयविर्षे एकसमयप्रवृद्ध, तामैं सिद्ध राशिके अनंतवै भाग अभव्यराशितै अनंतगुणे परमाणू होय हैं, तिनिविपैं सर्व ||
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिद्धि टी का
अ
२
११४
०००००.
जधन्यगुण जामें होय ऐसा एक परमाणू लेणा । ताका अनुभागकू बुद्धिकरि छेदनतें जहां ऐसा छेद होय ताका फेरि ।। दुसरा छेद न होय ऐसे अविभाग परिच्छेद सर्वजीवनितें अनंतगुणां है, ताकी एक राशि कीजिये ताका नाम वर्ग है । बहुरि समान अविभागपरिच्छेदके समूहरूप परमाणूनिके समूहका नाम वर्गणा है। तहां थोरेलूँ थोरे अविभागपरिच्छेदके परमाणूनिका नाम जघन्य वर्ग है । तिसके समान परमाणूरूप वर्गके समूहका नाम जघन्यवर्गणा है । बहुरि जघन्यवर्गत
वचएक अविभाग परिच्छेद वधता तामै पाईये ऐसी परमाणूनिके समूहका नाम द्वितीय वर्गणा है । ऐसें जहांतांई एक एक
निका अविभागप्रतिच्छेदनिका क्रम लिये जेती वर्गणा होय तितनी वर्गणानिके समूहका नाम जघन्यस्पद्धक है । बहुरि यातें
पान उपरि जघन्यवर्गणाके वर्गनिवि जे अविभागप्रतिच्छद थे तिनितें दूणे जिस वर्गणाके वर्गविर्षे अविभागप्रतिच्छेद होय तहातै द्वितीयस्पर्द्धकका प्रारंभ होय तहां भी एक एक अविभागप्रतिच्छेद वधनेका क्रमरूप वर्गनिका समूहरूप जेती वर्गणा होय तिनिके समूहका नाम द्वितीय स्पर्द्धक है । बहुरि ऐसेही प्रथमस्पर्द्धककी प्रथमवर्गणाके वर्गनिवि जेते अविभागप्रतिच्छेद थे तिसते तिगुणे जिस वर्गणाके वर्गनिवि अविभागप्रतिच्छेद पाईये तहांतें तीसरे स्पर्द्धकका प्रारंभ होय, ऐसेंही वर्गणाके समूहका नाम स्पर्द्धक है । सो ऐसे स्पर्द्धक अभव्यराशितें अनंतगुणा अरु सिद्धराशिकै अनंतवै भाग एक उदयस्थानविपैं हो है ऐसे जाननां ॥
आगै जो इकईस भेदरूप औदयिक भाव कह्या ताके भेदनिके नाम कहनेके अर्थि सूत्र कहै हैं-- ॥ गतिकषायलिंगमिथ्यादर्शनाज्ञानासंयतासिध्दलेश्याश्चतुश्चतुस्त्येकैकैकैकषड्भेदाः ॥ ६॥
याका अर्थ-- गति च्यारि भेद, कपाय च्यारि भेद, लिंग कहिये वेद तीन भेद, मिथ्यादर्शन एक, अज्ञान एक, | असंयम एक, असिद्ध एक, लेश्या छह, ऐसै इकईस भेदरूप औदयिक भाव है ॥ तहां यथाक्रम ऐसी तौ पूर्वसूत्रतें अनुवृत्ति लेणी । तिसके संबंधतें गति तौ च्यारि भेद, नरकगति, तिर्यग्गति, मनुष्यगति, देवगति । तहां अपने अपने | नामकर्मकी प्रकृतिके उदयतें होय है तातें औदायक है । बहुरि कषाय च्यारि भेद क्रोध, मान, माया, लोभ । ते भी अपनी अपनी मोहनीयप्रकृतिके उदयतें होय हैं तातें औदयिक हैं । लिंग तीन भेद स्त्रीवेद, पुंवेद, नपुंसकवेद । ते भी अपनी अपनी प्रकृतिकै उदयतें होय हैं ताते औदयिक हैं। मिथ्यादर्शन मिथ्यात्वनाम मोहनीयकी प्रकृतिके उदयतें होय || है । याकरि परिणाम तत्त्वार्थका अश्रद्धानरूप है । बहुरि ज्ञानावरण नामा कर्मके उदयतें पदार्थनिका ज्ञान न होय सो अज्ञान । वहुरि चारित्रमोहके सर्वघातिस्पर्द्धकनिके उदयतें असंयम होय सो औदयिक असंयत है । बहुरि सामान्यकर्म
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
पान
निके उदयकी अपेक्षारूप असिद्धपणां औदयिक है । बहुरि लेश्या द्रव्यभावरूप दोय है । सो इहां जीवके भावका अधि-11 कार है तातें द्रव्यलेश्या न लेणी । भावलेश्या लेणी । कपायनिके उदयकरि रंजित जो योगनिकी प्रवृत्ति सो लेश्या है। सो छह प्रकार है। कृष्ण, नील, कापोत, पीत, पद्म, शुक्ल ऐसैं । इहां प्रश्न- जो, उपशांतकपाय क्षीणकषाय सयोगकेवली इनिवि शुक्ललेश्या आगममें कही है। तहां कपायके उदयका तौ अभाव है। औदयिकपणा नाही बनेगा। ताका
वचउत्तर आचार्य कहै हैं- जो, यहु दोप इहां नाही है । इहां पूर्वभाग जनावनेकी नयकी अपेक्षा है । जो योगनिकी प्रवृत्ति । कषायनिकरि अनुरंजित पहले थी, सोही उपचारतें इहां जाननी । ताते औदयिकही कहिये । बहुरि योगके अभावतें
अयोगकेवली लेश्यारहित है ऐसा निश्चय कीजिये है इहां कोई पूछ अन्यप्रकृतिनिके उदयतें भये भाव औदायकभावनिमें क्यों न कहे ? ताका समाधान- जो, इनिही भावनिमें गर्भित जानने । शरीरादिक पुद्गलविपाकीनिका तौ इहां जीवभाव कहनेते अधिकारही नाही । बहुरि जाति आदि जीवविपाकीगतिमें गर्भित जानने । बहुरि दर्शनावरणीयका उदय मिथ्यादर्शन कहनेते गर्भित किया है । जाते अतत्त्वार्थश्रद्धानका भी नाम मिथ्यादर्शन है । बहुरि अन्यथा देखनेका भी नाम मिथ्यादर्शन है। बहुरि हास्यादिक वेदनिके सहचारी हैं। ताते वेदनिमें गर्भित भये । बहुरि वेदनीय आयु गोत्रका उदय भी अघातिया है सो गतिमैं गर्भित जानने ॥
आगें, पारिणामिक भाव तीन भेदरूप कह्या ताके भेदनिके प्रतिपादनके आर्थि सूत्र कहै हैं
॥ जीवभव्याभव्यत्वानि च ॥७॥ याका अर्थ- जीवत्व, भव्यत्व, अभव्यत्व ए तीन पारिणामिक भावके भेद हैं ॥ ए तीन भाव पारिणामिक अन्यद्रव्य
के जानने । जातें कर्मका उदय, उपशम, क्षय, क्षयोपशमकी अपेक्षा इनिमें नांही है । द्रव्यके | परिणामकीही अपेक्षारूप है। तहां जीवत्व तौ चैतन्यकू कहिये । बहुरि सम्यग्दर्शनादि भावकरि परिणमैगा ताकू भव्य कहिये । बहुरि सम्यग्दर्शनादिक जाकै न होयगे सो अभव्य कहिये । ए तीन भाव जीवकै पारिणामिक हैं । इहां प्रश्नजो अस्तित्व, नित्यत्व, प्रदेशवत्त्व इत्यादिकभाव हैं ते भी पारिणामिक हैं, तिनिका भी इस सूत्रमैं ग्रहण करना चाहिये। ताका उत्तर- जो, इनिका ग्रहण नहि करना चाहिये । अथवा चशब्दकरि किया भी है। फेरि पूछे है, जो, ग्रहण किया है तो तीनकी संख्या विरोधी जाय है। तहां कहिये, जो, ए असाधारण जीवके भाव पारिणामिक तीनही हैं । बहुरि अस्तित्व आदि हैं ते जीवकै भी हैं अजीवकै भी हैं तातें साधारण हैं । यातें चशब्दकार न्यारे ग्रहण कीजिये ।
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीका
वच
3
.
निका
पान
॥ इहा तर्क- औपशमिकादिभाव जीवकै नाही बणै हैं। जाते आत्मा अमूर्तिक है। ताते ते भाव कर्मबंधकी अपेक्षारूप
हैं । अमूर्तिककै कर्मवंध युक्त नाही । तहा उत्तर- जो, आत्मा अमूर्तिकही है ऐसा एकांत नाही है । इहां अनेकांत 2ी है । आत्मा कर्मबंधपर्यायकी अपेक्षा तिस कर्मके बंधनतें कथंचित् मूर्तिक है । शुद्धस्वरूपकी अपेक्षा कथंचित् अमूर्तिक
1 है । तहां फेरि तर्क करै है; जो, ऐसे है तो कर्मबंधका बंधनतें आत्माका एकत्वपणां ठहया, तब अभेद ठहन्या, तब सर्वार्थR भेद कैसै बणैगा ? ताकू कहिये; यहु दोप नाही आवै है। जातें बंधपर्यायकी अपेक्षा एकत्वपणांकू होते भी लक्षण
भेदत या आत्माकै अर कर्मकै नानापणा अनेकपणां है ऐसा निश्चय कीजिये । सोही इहां सिद्धातकी गाथा है ताका । अर्थ- बंधप्रति तो जीवकै अर कर्मकै एकत्वपणा है बहुरि लक्षणभेदतें नानापणा है । तातें जीवकै अमूर्तिकभाव है,
सो अनेकांत” सधै है। ऐसे जीवके पाचभाव कहनेतें सांख्यमती आदिक आत्माकू शुद्धही एकांतकरि माने हैं, Rतिनिका निराकरण भया । जाते सर्वथा शुद्धही होय, तौ संसार बंध मोक्ष तथा मोक्षका उपाय आदिकी कथनी सर्व
मिथ्या ठहरै । बहुरि पंचभावरूप आत्मा कहनेते स्याद्वादनयकरि बंधमोक्षादि सर्वही कथंचित्प्रकार सिद्ध होय है। ऐसे सात सूत्रनिकरि जीवके पाचभावनिका वर्णन किया ।
__ आगै, जो बंधप्रति एकत्व है सो लक्षणभेदतें बंध अरु आत्मा जुदे जाने जाय हैं । सो जीवका कहा लक्षण है ? । जाते जुदा जानिये सो कही ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं--
॥ उपयोगो लक्षणम् ॥ ८॥ याका अर्थ- उपयोग है सो जीवका लक्षण है ॥ उभयनिमित्त कहिये वाह्य अभ्यंतर कारणनिके वशते उपज्या जो II चैतन्यकै अनुविधायी कहिये जुड्या हुवा चैतन्यहीका परिणाम सो उपयोग है। तिसकरि आत्माकै बंधप्रति एकपणाकू होते भी आत्मा जुदा लखिये है । जैसे सोना रूपाका एकपिंड होतें भी पीत श्वेतवर्ण आदिकरि भेद जान्या जाय है
तैसे भेद जानिये है। I इहां तत्त्वार्थवार्तिक टीकाके अनुसार कछु लिखिये है । तहां वाह्य अभ्यंतर दोय कारण कहे तहां वाह्यके भी दोय
भेद कहै है एक आत्मभूत एक अनात्मभूत । तहां आत्मभूत तो शरीरके संबंधरूप इंद्रियनकू कहे । बहुरि दीपक प्रकाशाIXI दिक अनात्मभूत कहे । बहुरि अभ्यंतर कारण के भी आत्मभूत अनात्मभूतकरि दोय भेद कहे । तहा द्रव्यमन वचन १] कायके योग पुद्गलरूप है तिनिकू अनात्मभूत कया । बहुरि आत्माके चैतन्यभावतें तन्मय जे प्रदेश तिनिमें वीर्यातराय
.
9
9
9
.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
निका
सिद्धि टीका अ २
११७
ज्ञानदर्शन आवरणके क्षयोपशम तथा क्षयके अनुसार उज्वलता होय ऐसा भावयोग ताकू आत्मभूत कह्या । तहां इनिका यथासंभव सन्निधान होते आत्माका चैतन्य स्वभाव है । सो अनुविधान कहिये अन्वय परिणामरूप प्रवतै वा परिणाम... उपयोग कहिये । इहां कोई कहै- चैतन्यके परिणाम सुख दुःख मोहरूप भी हैं ते परिणाम भी ग्रहण करना चाहिये। अगले सूत्रमें उपयोगके भेद ज्ञानदर्शनही कहे, सो पूर्वापरविरोध आवै है । ताका समाधान- इहां चैतन्यसामान्यके ग्रहणते
वचसर्वहीका ग्रहण होय है। परंतु अगिले सूत्रमैं भेद किये जे दर्शनज्ञान तेही इहां ग्रहण करने । जातें सामान्यका जो विशेष सर्वही अवस्थामैं व्यापक होय सोही लक्षणप्रकरणमै लेणा, तातै विरोध नाही। अब इहां पूछे है, जो लक्षण || पान कहा ? तहां कहिये हैं, जहां बहुत वस्तु मिली होय, तिनिमें जिस चिन्हकरि वस्तुकी जुदायगी जाणी जाय तिस चिन्हकू लक्षण कहिये । सो यहू आत्मभूत अनात्मभूत भेदकरि दोय प्रकार है । जैसें अग्निकै उष्णपणां सो तो आत्मभूत है। दंडी पुरुपकै दंड सो अनात्मभूत है । सो इहां आत्माका उपयोग लक्षण आत्मभूत जाननां ॥
इहां कोई कहै, जो, उपयोग तो असाधारणधर्म है, ताते लक्षण नाही, गुणकै अरु गुणीकै अन्यपणां है । जाते लक्ष्यलक्षणकै भेद है । ताकू कहिये, सर्वथा भेद होते अनवस्था हो है। तातें कथंचिद्भेदाभेदात्मक होते लक्ष्यलक्षणभावकी सिद्धि हो है। जाके मतमैं आत्मा एकांतकरि नित्य अभेद ज्ञानस्वरूप है, ताके मतमै ज्ञानके परिणाम जे अनेक ज्ञेयाकार होना ऐसा उपयोग नाही सिद्ध हो है तहां सर्वव्यवहारका लोप हो है। तातें चैतन्यके परिणाम... उपयोग मानै सर्वसिद्धि है । सोही उपयोग लक्षण है आत्मा लक्ष्य है । इहां कोई कहै, आत्मा लक्ष्यही नाही तब लक्षण काहेका ? विना लक्ष्य लक्षण कहना ससाके सींगवत मीडकके चोटीवत् वांझके पुत्रवत् आकाशके फूलवत् अभावरूप है। बहुरि जो आत्मा भी मानिये, तो ज्ञानदर्शन तौ अनवस्थित है । सो लक्षण बणे नाही । अनवस्थितर्फे भी लक्षण मानिये तो जब लक्षणका अभाव होय तब लक्ष्यका भी अभावही आवै है । ताकू कहिये, आत्माका अभाव कहनां युक्त नाही । जाते जो आत्माका अभाव कारणपणांके अभावतें मानिये तो आत्माके नारकादि पर्याय तौ मिथ्यादर्शनादिक कारण” होयही है । बहुरि नारकादिपर्याय हैं ते द्रव्यविना निराश्रय होय नांही । तातै इनिका आश्रय आत्मा द्रव्य हैही। तब कारणपणाका अभाव कैसे ? बहुरि सत् है सो विनाकारण भी कहिये । सत्ही भया तब कारण काहेकू चाहिये ? बहुरि मीडककै चोटिके अभावका दृष्टांत है सो मीडक आदि तथा चोटी आदिका सत्त्व मानिकरि मीडक आदिकै संबंधका अभाव मानिये है । तहां सत्त्व असत्त्व दोऊ पक्षका ग्रहण है । तातें यहु दृष्टांत भी मिलै नांही । जातें यहु जीव कर्मके वशतें अनेक जातीके संबंधळू पावै है । जब मीडक भया तब तौ चोटीका संबंध न
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धि
११८
भया । बहुरि जब स्त्रीपर्याय पाई तब चोटी पाई । तब मीडक भी वही जीव था स्त्रीपर्यायमैं आया तब पूर्वपर्यायकी का अपेक्षा स्त्री मंड्रक कहै याकै चोटी कहिये तो दोष नाही । तैसेंही आकाशके फूलके दृष्टांतके भी बणै है । जाते कर्मके उदयतें जीव वृक्ष भया । तब जीवपुद्गलके समुदायकू फूल ऐसा नाम कहिये । ऐसें पुद्गलद्रव्यतें फूल व्याप्त है तैसेंही आकाशतें भी व्याप्त कहिये ॥
वचकी इहां कहै, जो, वृक्षरूप पुद्गलकृत उपकारकरि वृक्षका फूल कहिये है तहां कहिये आकाशका किया अवगाहन
निका
पान उपकारकी अपेक्षा आकाशका फूल कहिये तो कहां दोप ? वृक्षतें तो छूट भी है । आकाशमैं तौ सदा रहै तातें नित्यसंबंध है । बहुरि कहै, फूल आकाशते जुदी वस्तु है, तातें आकाशका न कहिये । ऐसें तौ वृक्षतें भी जुदा पदार्थ है, तातें वृक्षका भी न कहिये इत्यादि युक्तिते दृष्टात भी वणता नाही । ताते कारणके अभावतें आत्माका अभाव मानिये तब यह तो बणे नाही । बहुरि अनवस्थित उपयोगकै लक्षणपणाका अभाव कहै, सो चैतन्यका परिणाम ज्ञेयाकार परिणमैही है । सामान्य उपयोग तौ नित्यही रहै है । याहीतें भेदाभेदात्मक वस्तुका स्वरूप निर्वाध सिद्ध है । बहुरि कहै, जो, आत्मा प्रत्यक्ष नाही, तातै अभाव मानिये । तहां कहिये, शुद्ध आत्मा तौ सकलप्रत्यक्ष केवलज्ञानगोचर है। बहुरि कर्मनोकर्मबंधसहित आत्मा अवधि मनःपर्यय ज्ञानकै भी गम्य है । बहुरि कहै, इंद्रियप्रत्यक्ष नाही, तातै अप्रत्यक्ष है । इंद्रियज्ञान तौ परोक्ष है । बहुरि मानसप्रत्यक्षगम्य कहिये है, सो यह भी व्यवहारनयतै सिद्ध हो है । परमार्थतें मानसप्रत्यक्ष परोक्षही है । ऐसेंही अन्यवादीनिकरि कल्पित आत्माका अभाव साधनेके हेतु ते बाधासहित जानने जाते आत्मा प्रतीतिसिद्ध है । वहुरि याका लक्षण उपयोग है सो प्रतीतिसिद्ध है। याकी विशेष चरचा श्लोकवार्तिक तथा तत्त्वार्थवार्तिकतें जाननी ॥
इहां कोई पूछे, पूर्व जीवका स्वतत्त्व भाव कह्या वहरि लक्षण कया, सो स्वतत्त्व अरु लक्षणमैं कहा विशेष है? ताका समाधान, जो, स्वतत्त्व तो लक्ष्य आत्माही है। वहरि लक्षण है सो लक्षणही है । जो लक्षण है सो लक्ष्य नाही है । जाते लक्ष्यलक्षणवि कथंचित् भेदाभेदकी सिद्धि पूर्वै कही है । तहा क्षायिक तथा क्षायोपशमिक भाववि ज्ञानदर्शन भेदरूप कहै हैं । तिनि दोऊनिमें सामान्यव्यापी उपयोगकू इहां लक्षण कया है । चैतन्यशक्तिकी लब्धि है सो तौ | नित्य है । ताकी व्यक्ति पंचभावरूप अनेक है । तिनिमें उपयोग भी है सो छमस्थकै अनित्य है । ताकी स्थिति एक। ज्ञेयकेचि रहना उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्तमात्र कया है । बहुरि अनुभवगोचर है, तातै प्रसिद्ध है । लक्षण प्रसिद्धहीकू कहिये है।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टी का
अ २
आत्मा लक्ष्य है सो शक्तिव्यक्तिमय है अरु लक्षण व्यक्तिही है । तातैं आत्माकी सिद्धि वादिप्रतिवादिप्रसिद्ध उपयोगहीतैं होय है । तातैं उपयोग लक्षण कह्या है ॥
आगैं, का जो उपयोग, ताके भेद दिखावनके अर्थ सूत्र कहे हैं
॥ स द्विविधोऽष्टचतुर्भेदः ॥ ९ ॥
याका अर्थ - पूर्वसूत्रमैं उपयोग कह्या, सो ज्ञानदर्शन भेदकर दोय प्रकार है । तहां आठ भेदरूप ज्ञान है । च्यारि भेदरूप दर्शन है ॥ उपयोग दोय प्रकार है ज्ञानोपयोग दर्शनोपयोग ऐसें । तहां ज्ञानोपयोग आठ भेदरूप है मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मन:पर्ययज्ञान, केवलज्ञान, मत्यज्ञान, इरुताज्ञान, विभंगज्ञान ऐसैं आठ भेद । बहुरि दर्शनोपयोग च्यारि प्रकार है चक्षुर्दर्शन, अचक्षुर्दर्शन, अवधिदर्शन, केवलदर्शन ऐसें च्यारि भेद ॥ इहां पूछे, जो, दर्शनज्ञानविषै भेद कहा ? तहां कहे हैं, साकार अनाकारके भेदतैं भेद है । साकार तौ ज्ञान है, जातें ज्ञेयके आकार हो । अनाकार दर्शन है, जातैं सत्तामात्र आकारकरि रहित ग्रहण करें है । सो ए दोऊ छद्मस्थ जीवकै तौ अनुक्रमतें वर्ते है । पहले दर्शन हो है, पीछे ज्ञान हो है । बहुरि निरावरण जे केवली तिनिके दोऊ युगपत् एककाल प्रवर्ते है । इहां सूत्रविषै दर्शनतैं पहले ज्ञान कह्या है सो ज्ञान पूज्य प्रधान है । तथा इहां सम्यग्ज्ञानका प्रकरण है तार्तें कया है । बहुरि पूर्वै ज्ञान पांच प्रकार का है । इहां उपयोग कहनेतैं विपर्ययज्ञानका भी ग्रहण किया है । तातैं आठ प्रकार का है । ऐसें दोय सूत्रकरि कया जो उपयोग लक्षण सो जीवकै शरीरतें भेदकूं साधै है । जैसें उष्णजलकी अवस्थामैं द्रवपणा अरु उष्णपणा जल अनिके भेदकं साधै है । जैसैं जहां दोय वस्तुका एक पिंड होय तहां लक्षण भेदतेंही भिन्नता दीखै है ऐसा जाननां ॥
1
आर्गै, ऐसे उपयोगकरि सहित जे जीव उपयोगी ते दोय प्रकारके हैं, ताका सूत्र कहै हैं
॥ संसारिणो मुक्ताश्च ॥ १० ॥
"
याका अर्थ- उपयोगवाले जीव संसारी बहुरि मुक्त कहिये सिद्ध ऐसे दोय प्रकार हैं ॥ ' संसरणं कहिये परिभ्रमण परिवर्तन सो संसार है । तहां लक्षण ऐसा, जो, अपने भावकरि बांधे जे कर्म तिनिके वशर्तें भवतैं भवांतरकी प्राप्ति ताकूं संसार कहिये । ऐसा संसार जिनिके होय ते संसारी जीव कहिये । सो यहु परिवर्तन पंचप्रकार है द्रव्य
वच
निका
पान
११९
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच
टीका
ही परिवर्तन, क्षेत्रपारवर्तन, कालपरिवर्तन, भवपरिवर्तन, भावपरिवर्तन ऐसे पाच प्रकार । तहां द्रव्यपरिवर्तन दोय प्रकार, एक हा
नोकर्मपरिवर्तन दूसरा कर्मपरिवर्तन । तहां नोकर्मपरिवर्तन कहिये है । तीन शरीर छह पर्याप्तिकै योग्य जे पुद्गलपरमाणूके स्कंध एक जीवने एकसमयवि ग्रहण किये ते स्निग्ध रूक्ष वर्ण गंध आदि तीव्र मंद मध्यमभावकार जैसै तिष्ठते द्वितीयादिक समयवि खिरै बहुरि द्वितीयादिक समयविर्षे विना ग्रहे परमाणू अनंतवार ग्रहण करै तिनिकू उल्लंधिकरि बहुरि पहलै ग्रहे थे तिनिमैके गृहीत भी बहुरि नवे ग्रहण करै ते भी दोऊ मिले ग्रहण कर तिनिकं मिश्र कहिये । ते भी
निका अनंतवार अनंतवार ग्रहण करे तिनिकू उल्लंधिकरि बहुरि बीचिमैं गृहीत ग्रहे थे ते गृहीतग्रहण होते जाय ते अनंतवार पान ग्रहणमैं आवै तिनिकू उल्लंधिकरि जामें जे पहले समय परमाणू ग्रहे थे तेही तैसैही स्पर्शादिके अविभागपरिच्छेदनिकी १२० संख्या लिये तथा तितनेही परमाणूकू लिये समयप्रवृद्ध ग्रहण करै ऐसे होतें जो काल भया तब एक नोकर्म-10 द्रव्यपरिवर्तन हो है ॥
बहुरि कर्मद्रव्यपरिवर्तन कहिये है। तहां एकसमयवि एक जीव अष्टविध कर्मभावकरि जे पुद्गल ग्रहण किये ते समय अधिक आवलीमात्र काल पीछे द्वितीयादिक समयवि निर्जरारूप भये फेरि पहलै कह्या तिसही विधानकरि अगृहीत गृहीत मिश्र अनंतबार ग्रहण करते जब कोई समय ऐसा होय तामैं पहले समय तिसही जीव जैसे स्पर्शादिकके अविभागपरिच्छेदकी संख्याकू लिये तितनेही समयप्रवृद्धमें आय जाय तब तितनाही काल एककर्मद्रव्यपरिवर्तनका होय है । ऐसें द्रव्यपरिवर्तन कहिये । इहा गाथा उक्तंच है ताका अर्थ- इस पुद्गलपरिवर्तनरूप संसारविर्षे इस जीवनें सर्वही पुद्गल निश्चयकरि. अनंतबार अनुक्रमते ग्रहण करि करि छोडै है ॥
आगें क्षेत्रपरिवर्तन कहिये है । कोई जीव सूक्ष्म निगोदिया अपर्याप्तक सर्व जघन्य अवगाहनारूप प्रदेश शरीरकू पाइ इस लोकवि मध्यके आठ प्रदेशनिकू अपने शरीरकै मध्यदेशकरि उपज्या । पीछे क्षुद्रभवकी आयु स्वासकै अठारहवै भाग मया । वहुरि सोही जीव तिसही अवगाहनाकरि फेरि उपजिकार मूवा । ऐसेंही तीसरी बार चौथी बार इत्यादि अपने शरीरके घन अंगुलकै असंख्यातवै भाग असंख्यात प्रदेश है तेतीही बार उपजवो किया । बीचिमें अन्य अवगाहना तथा अन्य क्षेत्रमै अनंतवार उपजवो किया ते गिणिये नाही । बहुरि ऐसे एक एक प्रदेश वधता सर्वलोकके क्षेत्रकू परसिकरि अनुक्रमतें उपजै अनुक्रमविना उपजै सो न गिणिये। ऐसें सर्व लोक अपना जन्मक्षेत्र करै ताकू जेता कछु अनंतकाल वीतै ताकू एक क्षेत्रपरिवर्तन कहिये । इहा उक्तंच गाथा है । ताका अर्थ- इस क्षेत्रसंसारवि भ्रमता यहु जीव सो अनंत अवगाहनारूप शरीरकू पाय इस सर्वलोकके क्षेत्रवि अनुक्रमते उपज्या तहां ऐसा क्षेत्र न रह्या जहां न उपज्या ।।
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
व च
आगें कालपरिवर्तन कहिये हैं। कोई जीव उत्सर्पिणी कालकै पहले समय उपज्या अपनी आयु पूरी भये मूवा । बहुरि सोही जीव दूसरे उत्सर्पिणी कालकै दूसरे समय उपज्या फेरि आयु पूर्णकार मूवा । बहुरि सोही जीव तीसरे उत्सपिणी कालकै तीसरे समय उपज्या । ऐसही सोही जीव चौथे उत्सर्पिणी कालकै चौथे समय जन्म्यां । ऐसेंही अनु
क्रमतें दशकोडाकोडीसागरके उत्सर्पिणीकालके समयनिविपैं निरंतर जन्म लेवो किया वीचिबीचिमैं विना अनुक्रमतें सर्वार्थ- और और समयनिमें जन्म लिया सो न गिणिये । बहुरि ऐसेही अवसर्पिणी कालकै समयनिविर्षे जन्म लिया । ताके भी
नि का टीका ऐसैही दशकोडाकोडिसागरके समय बीतै । बहुरि जैसे जन्म लिया तैसैही मरण तिनि समयनिविर्षे अनुक्रमतें करै तहां
पान म २
जेता कछ अनंतानंतकाल बीते ताकू एक कालपरिवर्तन कहिये । इहां उक्तंच गाथा है ताका अर्थ- यह जीव कालपरि- १२१ वर्तननामा संमारविर्यै भरमता उत्सर्पिणी अवसर्पिणीके समयनिकी पंक्तिविर्षे अनेकवार जन्म लिया तथा मरण किया तामैं कोई समय अवशेप न रह्या ऐसें रम्या ॥
आगें भवपरिवर्तन कहिये है। नरकगतिवि सर्व जघन्य आयु दशहजार वर्षकी है । तिस आयुकं पाय तहां प्रथम नरककै पहलै पाथडै उपज्या । पीछै अन्यगत्यादिवि4 भरमण करते फेरि कोई कालविर्षे तिसही आयुकं पाय तिसही पाथडै उपज्या । ऐसेंही दशहजार वर्पके समय होय तेती बार तो तिसही आयुसहित तहाही उपजवो किया । बीचिमै अन्य जायगा उपज्या सो न गिणिये । पीछे एकसमयाधिक दशहजार वर्षकी आयु पाय उपज्या । पीछे दशहजार वर्ष दोय समयाधिककी आयु पाय उपज्या । इसही अनुक्रमकरि तेतीस सागरकै समय जन्मते तथा मरणतै पूर्ण करै । अनुक्रमरहित बीचिबीचि अन्यगति तथा आयुकरि उपजै तो ते न गिणिये ऐसे रमतें बहुरि तैसेंही तिर्यचके गतिवि३ जघन्य आयु अंतर्मुहूर्तकी पाय उपज्या । पहले अनुक्रमकी ज्यों इहां भी तीन पल्य प्रमाण आयुके समयनिविर्षे अनुक्रमते उपजै मरै । बहुरि तैसेंही मनुष्यगतिकी तीन पल्यकी आयुके समयनिविर्षे अनुक्रमतें उपजै मरै । तैसेंही देवगतिकी आयु वेयकनिकी इकतीस सागरताईकी आयुके समय तिनिवि तहां उपजै मरै जेता अनंतानंतकाल बीतें ताळू एक भवपरिवर्तन कहिये । इहां उक्तंच गाथा है ताका अर्थ- यहु जीव भवपरिवर्तन नाम संसारवि मिथ्यात्वकरि सहित हुवा संता नरककी जघन्य आयुत लगाय ग्रैवेयकनिकी उत्कृष्ट आयुपर्यंत अनेकवार भवनिकी स्थिति आयु पाय पाय भरम्या है ॥
आगें भावपरिवर्तन कहिये हैं । तहां जीवके परिणाम भाव कहिये। सो कोई जीव संज्ञी पंचेंद्रिय पर्याप्तक मिथ्याहा दृष्टि ज्ञानावरणकर्मकी प्रकृतिकी अपने योग्य जघन्यस्थिति अंतःकोटाकोटी कहिये कोडाकोडीसागरकै नीचे कोडीकै 11
91
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
निका
ऊपरिकीकू प्राप्त होय । ताकू कारण कपायाध्यवसायस्थान असंख्यात लोकपरिमाण है। तिनि एक एक स्थानवि अनंतानंत अविभागपरिच्छेद हैं। जिनिमें अनंतभागवृद्धि असंख्यातभागवृद्धि संख्यातभागवृद्धि संख्यातगुणवृद्धि असंख्यातगुणवृद्धि अनंतगुणवृद्धि तथा तैसेंही हानि भी । ऐसें पदस्थानप्रति हानिवृद्धि संभवै ऐसै है । ते इस अंतःकोटाकोटीसागरकी स्थिति बंधने... कारण जीवके कपायभावके स्थान असंख्यात लोककै जेते प्रदेश होय तेते हैं । तहां इनि कपायस्थाननिविर्षे एकएकवि अनुभागबंधाध्यवसायस्थान जे अनुभागबंधकू कारण जे परिणाम ते असंख्यात लोकपरिमाण हैं । तहां कोई जीव जघन्यस्थितिकू बांधै तहा वाकू कारण जे कपायस्थान तिनिमैसूं जघन्यस्थान लीजिये । बहुरि तिसि कपायस्थानवि अनुभागकू कारण जे स्थान तिनिमैसूं भी सर्वजघन्य लीजिये। तहां जो तिस प्रकृतिबंधकं कारण जे योगस्थान ते श्रेणीके असख्यातवै भागपरिमाण असंख्यात हैं । ते अविभागप्रतिच्छेदनकरि अनंतभागवृद्धि रहित अनंतगुणवृद्धिरहित चतु:स्थानरूपही है । तिनिमैसं एक तिस प्रकृतिके योग्य योगस्थान लीजिये । तहां योगस्थान पलटै तब द्वितीय तृतीय ऐसे जगत् श्रेणीकै असंख्यातभागमात्र जे योगस्थान ते अनुक्रमते होय । बीचिवाचि अन्यकपायस्थान अन्य अनुभागस्थान अन्य योगस्थान होय ते न गिणिये । ऐसै जब श्रेणीकै असंख्यातवै भाग योगस्थान होय चुकै तव एक अनुभागस्थान पलटै । ऐसे असंख्यात लोकप्रमाण अनुभागस्थानविप एकएकवि योगस्थानश्रेणीकै असंख्यातवै भागपरिमाण होते जाय तव अनुभागस्थान असंख्यात लोकपरिमाण अनुक्रमतें होय चुकै तव एक कपायस्थान पलटै । तब दूसरा कपायरथान पलटै । तब दूसरा कपायस्थानवि भी तैसेंही अनुभागस्थान तथा योगस्थान होय । बहुरि तीसरे कपायस्थान-- वि अनुभागस्थान योगस्थान होय । ऐसही असंख्यातलोकपरिमाण कपायस्थान होय चुकै तब एक स्थितिस्थान पलटै। दूसग स्थितिस्थान पलटे । दूसरा स्थितिस्थान समयाधिक अतःकोटाकोटी प्रमाण लीजिये । वहरि तैसेंही असंख्यातलोकप्रमाण कपायम्थान तिनि एकएकवि असंख्यातलोकप्रमाण अनुभागम्थान होय । बहुरि तिनि एकएक अनुभागस्थानविर्षे असंख्यात योगग्थान होय तब तीसग स्थितिम्थान समयाधिक लीजिये । ऐसेंही ज्ञानवरणीयकर्मकी उत्कृष्टस्थिति तीस कोडाकोडी मागरकी है । तिनिके समयाविककमकार पूर्व कहे तैसे कपायस्थान होय बीचिवीचिमे और और भाव जीवके होय ते न गिणिये । ऐसे सर्वकर्मकी स्थिति मूलप्रकृति तिनिकी तथा उत्तरप्रकृतिनिङ कारण कपायस्थान अनुभागस्थान योगस्थानकी पलटनी अनुक्रमम्प होय चुकै । ताकू जो अनंतानंतकाल वीतै तव एक भावपरिवर्तन कहिये । इनिका काल उत्तरोत्तर अनंतानंतगुणां जाननां । द्रव्यपरिवर्तनका अनंतकाल, तातें अनंतगुणां क्षेत्रपरिवर्तनका काल, ताते अनंतगुणा कालपरिवर्तनका काल, तातें अनंतगुणा भवपरिवर्तनका काल, तातै अनंतगुणां भावपरिवर्तनका काल ऐसे
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
जाननां । इहां ऊक्तं च गाथा है ताका अर्थ- मिथ्यात्वकरि जीव या भावसंसारविर्षे भ्रमता सर्व प्रकृति स्थिति अनु-16 भाग प्रदेशबंधके जेते स्थान हैं ते सर्वही पाये । ऐसें पंचप्रकार संसारतें जे जीव रहित भये सिद्ध भये ते मुक्तजीव |
कहिये । इहां संसारीनिका पहलै ग्रहण किया है । जाते मुक्तका नाम संसारपूर्वक है । तथा संसारीनिके भेद बहुत हैं । १ तथा संसारी जीव अनुभवगोचर हैं । मुक्त अत्यंतपरोक्ष है । ऐसा भी हेतु” संसारीनिका पहलै ग्रहण किया है।
आगे कहै हैं, जो, ए संसारी जीव हैं ते दोय प्रकार हैं ताका सूत्र
सार्थ
सिद्धि
वचनि का
१२३
॥समनस्कामनस्काः ॥११॥ याका अर्थ- संसारी जीव हैं ते समनस्क कहिये मनसहित अमनस्क कहिये मनरहित ऐसे दोय प्रकार हैं ॥ तहां मन दोय प्रकार है; द्रव्यमन, भावमन । तहां पुद्गलविपाकी कर्मप्रकृतिके उदयकी है अपेक्षा जाकू ऐसा हृदयस्थानवि फूले कमलके आकार सूक्ष्म पुगलका प्रचयरूप तिष्ठै है सो तौ द्रव्यमन है । बहुरि वीर्यातराय तथा नोइंद्रियावरणनामा || ज्ञानावरणीय कर्मके क्षयोपशमकी है अपेक्षा जाकै ऐसै आत्माकै विशुद्धि सो भावमन है । तिस मनकरि सहित होय
ते तौ समनस्क हैं । बहुरि जिनिकै मन विद्यमान नांही है ते अमनस्क हैं । ऐसे मनके सद्भाव अभावकरि संसारीनिके | दोय भेद हो हैं । इहां समासविर्षे समनस्कका पूर्वनिपात है, सो पूज्य प्रधानपणांत है । जाते समनस्ककै गुणदोपका विचारसहितपणां है, तातै प्रधान है ॥ ___फेरि संसारी जीवनिके भेदकी प्राप्तिके अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ संसारिणत्रसस्थावराः ॥ १२ ॥ याका अर्थ- संसारी जीव हैं ते त्रस हैं तथा स्थावर हैं ऐसैं दोय प्रकार हैं ॥ इहां कोई कहै सूत्रविर्षे संसारिका ग्रहण निरर्थक है । जाते पहलै सूत्रमैं संसारिका नाम कह्या है, तातै प्रकरणतेही जानिये है। ताका समाधान, जो, निरर्थक नाही । जातें पहलै याकै अनंतर सूत्र है, तामें समनस्क अमनस्क कहे, ते संसारी ऐसे जाननेके आर्थि हैं। जो पूर्वसूत्रका विशेषण न करिये तौ ताकै पूर्वे सूत्र “ संसारिणो मुक्ताश्च , ऐसा है, सो इस सूत्रका यथासंख्य संबंध होय तब समनस्क तौ संसारी अमनस्क मुक्त ऐसा अनिष्ट अर्थ होय । तातें इस सूत्रमैं संसारीका आदिविर्षे ग्रहण युक्त है ॥ बहुरि यहु पूर्वकी अपेक्षा भी है, तैसेंही अगलीकी भी अपेक्षा है। जाते संसारी दोय प्रकारके त्रस और स्थावर है
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ-श
वच
निका
टीका अ २
पान १२४
तहां बस नामा नामकर्मकी प्रकृतिके उदयके वशतें भये ते त्रस है। बहुरि स्थावरनामा नामकर्मकी प्रकृतिके उदयके वगते भये ते स्थावर है । इहां कोई कहैं; इनि शब्दनिका अर्थ तो ऐसा है, पीडित होय भयसहित होय भागै चालै ते त्रस, बहुरि तिष्ठनेहीका स्वभाव जिनिका होय ते स्थावर सो ऐसा अर्थही क्यों न कहौ ? ताका समाधान ऐसा कहै आगमते विरोध आव है । आगमविपें ऐसा कह्या हैं, कायानुवादवि जो बस नाम द्वींद्रियतें लगाय सयोगकेवलीपर्यंत है । तातें चलने न चलनेकी अपेक्षातें त्रस स्थावरपणां नाहीं है । कर्मोदयकी अपेक्षाहीतें है । बहुरि इस सूत्रमै त्रसका ग्रहण आदिवि किया है सो याकै अक्षर अल्प है तथा पूज्य प्रधान है तातें पूज्यपणा सर्व उपयोग याकै संभवै है ताकी अपेक्षा है ॥
इहां विशेप, जो, चलनेहीकी अपेक्षा त्रस कहिये तो पवनादिक त्रस ठहरै, गर्भादिकविपै स्थावरही ठहरै। बहरि तिष्ठनेहीकी अपेक्षा स्थावर कहिये तो पवनादिक स्थावर न ठहरै, तातें कर्मोदयकी अपेक्षाही युक्त है। बहुरि सर्वजीवनिकू स्थावरही कहिये इस न कहिये । जाते जीव क्रियाते रहित सर्वगति है तो जीवनतत्त्वके नाना भेद न ठहरै । तातें | क्रियासहित कथंचित् असर्वगतिहि माननां । बहुरि सर्वजीवनिकू त्रसहि मानिये स्थावर न मानिये तौ वनस्पतिकायिकादिक जीव न ठहरै । जाते चलतेवूही जीव कहे तब सूता मूछित अंडे तिष्ठता भी जीव न ठहरै । जो कहै तिनिका आकारविशेप है तातै जीव है तो ऐसे वनस्पतिके भी जलादि आहार पावने न पावनेतें हरित होना सूकी जाना ऐसे लक्षणतें जानिये ए जीव हैं । तातें स्थावर त्रस दोऊही भेद माननां युक्त है ॥
आगैं, उसका भेद पहली कहना अनुक्रम है, ताळू उल्लंधिकरि एकेंद्रियस्थावरके भेद प्रतिपत्तिके आर्थि सूत्र कहै है। २ जात एकेंद्रियके भेद बहुत नाही कहने है । तातै तिनिकं पहली कहि जाय है
॥ पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः स्थावराः ॥ १३ ॥ याका अर्थ- पृथिवी अप् तेज वायु वनस्पति ए पांच स्थावर जीव हैं ॥ स्थावर नामा नामकर्मकी प्रकृतिके भेद पृथिवीकायिकादि कहे है। ताके उदयके निमित्तते जीवनिकै पृथिवीकायिकादिक संज्ञा जाननी । इनिके शब्द पृथनादिक धातुनितें निपजै हैं । तो भी रूढिके वशते पृथनादिक कहिये विस्तारादिक अर्थकी इहा अपेक्षा न करणी । इनि पृथिवी
आदिके आप कहिये ऋपिनिके आगमवि च्यारि च्यारि भेद कहे हैं । सोही कहिये पृथिवी, पृथिवीकाय, पृथिवीकायिक, A पृथिवीजीव । अप्, अप्काय, अप्कायिक, अप्जीव । तेज, तेजकाय, तेजकायिक, तेजजीव । वायु, वा
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
१. शरा-
A पान
१२५
वायुजीव । वनस्पति, वनस्पतिकाय, वनस्पतिकायिक, वनस्पतिजीव ऐसें । तहां अचेतनपुद्गल अपने स्वभावहीतें कठिणता R| आदि गुणसहित है ताकू तौ पृथिवी कहिये । जाते अचेतनपणांत पृथिवीकाय नामकर्म प्रकृतिके उदयविना भी पृथनक्रिया
जो फैलाना आदि क्रिया ताकरि सहित पृथिवी हैही । अथवा दूसरा अर्थ यहु, जो, जामैं अगिले तीनूं भेद पाइये ऐसा सामान्यकू भी पृथिवी कहिये । बहुरि पृथिवीकायिक जीव जामैं था सो मूवा ताका शरीर रह्या ताकू पृथिवीकाय;
वचकहिये । जैसे मूवा मनुष्यका काय होय तैसें । बहुरि पृथिवीकाय जाकै होय ऐसा जीव ताकू पृथिवीकायिक कहिये । निका टी का । सो यहु, पृथिवी शरीरके संबंधसहित है । बहुरि पृथिवीकायनामा नामकर्मकी प्रकृतिका जाकै उदय आया अन्यकायके शरी
। रतैं छुट्या जातें पृथिवीकाय शरीर नांही ग्रहण किया जाते अंतरालमैं कार्मणयोगमैं तिष्टै तातें ताकू पृथिवीजीव कहिये । ऐसेंही अप्कायादिकवि अर्थ लगा लेणां ॥ ए पांच स्थावरजीव हैं । तिनिकै प्राण च्यारि । स्पर्शनेंद्रियप्राण, कायबलप्राण, उच्छ्वासनिश्वासप्राण, आयुप्राण ऐसें ॥ इहां विशेप जो, केवलज्ञानतें लगाय अनादिकर्मसंयोगते घटतें घटते ज्ञानका अपकर्ष करिये तब सूक्ष्मज्ञान एकेंद्रियनिकै रहै है । इहां प्रश्न, जो, घटतें घटते जडही क्यों न रह्या ? ताकू कहिये घटना तो आपहीवि कहिये । जड तौ अन्य द्रव्य है । जाते प्रध्वंसाभाव सत्त्वहीकै कहिये । बहुरि सत्त्वका अत्यंत अभाव भी युक्त नांही। कोई कहै, कर्मका अत्यंत अभाव कैसे है ? ताकं कहिये कर्मरूप पुद्गल भये थे तिनिका कर्मभावका नाश, होय पुद्गलपरमाणूनिका तौ अभाव न भया । ऐसें एकेंद्रियनिवि ज्ञानका परम अपकर्ष निश्चय कीजिये । तातें स्थावरजीवनिका सद्भाव युक्त है ॥
आगें, कहै हैं, जो, त्रसजीव कोन हैं ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
॥ द्वीन्द्रियादयस्त्रसाः ॥ १४ ॥ याका अर्थ- द्वींद्रियजीवने आदि देकरि तेइंद्रिय चौइंद्रिय पंचेंद्रिय ऐसे त्रसजीव है ॥ दोय हैं इंद्रिय जाकै ताक्रू वींद्रिय कहिये । बहुरि द्वींद्रिय हैं आदि जिनिकै ते द्वींद्रियादिक कहिये । इहां आदिशब्द है सो आगमविर्षे इनिकी व्यवस्था है, ताका वाचक कहिये हैं । हीद्रिय श्रींद्रिय चतुरिंद्रिय पंचेंद्रिय ऐसैं । इहां तद्गुणसंविज्ञान समासका ग्रहण है । तातें द्वींद्रियका भी ग्रहण करनां । जाते या समासमें आदिका भी पदार्थ ग्रहण हो है । बहुरि पूछे हैं, इनिके प्राण केते केते हैं ? तहां कहिये है । द्वींद्रियके छह प्राण हैं । च्यारि तौ एकेंद्रियकै पहलै कहे तेही लेणे । बहुरि रसना इंद्रिय बहुरि वचनबल ये दोय अधिक किये छह भये । बहुरि त्रींद्रियकै घ्राण इंद्रियकर अधिक सात प्राण है । बहुरि
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
। चतुरिंद्रियके चक्षुइंद्रियकरि अधिक आठ प्राण हैं । बहुरि पंचेंद्रियके तिर्यंचनिवि असंज्ञीकै तौ कर्ण इंद्रियकरि अधिक 4 नव हैं । बहुरि संज्ञीके मनबलकरि अधिक दश प्राण हैं। ऐसे पांच सूत्रनिकरि सर्व संसारी जीव कहै । इहां कोई
पूछे, विग्रहगति अंतरालमैं इंद्रिय नाही तिनिका ग्रहण कैसै भया ? तहां कहिये, जो, बसस्थावर नामकर्मका उदय विग्रह18| गतिमैं भी है । तिस विना होय तो मुक्तजीव ठहरै, तात ते भी आय गये ॥ सिद्धि आगें, द्वीद्रिय आदि ऐसा कह्या तहां आदिशद्वमें कहांताई गिणनां ? ताकी संख्याकी मर्यादा जनावने नियमका टीका का
सूत्र कहै हैं
सर्वाय-श
वचनिका पान १२६
अ२
॥ पंचेंद्रियाणि ॥ १५॥ याका अर्थ- इंद्रिय पांच है ॥ इंद्रियगन्दका अर्थ तो पहलै कह्याही था, जो इंद्र कहिये आत्मा संसारी जीव ताका लिंग कहिये जनावनेका चिन्ह । तथा इंद्र जो नामकर्म ताकरि रचे जे आकार ते इंद्रिय हैं । बहरि पंच | नियम किया, जो इंद्रिय पांचही है, हीनाधिक नाही। इहां अन्यमती कहै, जो, कर्मइंद्रिय कहिये वचन, हाथ, पाद, पायु, उपस्थ | इनिका भी ग्रहण करना चाहिये । ताकू कहिये, इहां न चाहिये । जातें इहां आत्माके उपयोगका प्रकरण है । तातें उपयोगके । कारणही ग्रहण करना चाहिये । क्रियाके साधन नाही कहे । जो क्रियासाधन भी कहिये तो अनवस्था आवै । अंगोपांग नामा नामकर्मते रचे जे क्रियाके साधन ते सर्वही ग्रहण करने चाहिये । वचनादिक पांचही ग्रहण कैसे होय ? ॥
आगें, तिनि इंद्रियनिके भेद दिखावने सूत्र कहै हैं--
॥द्विविधानि ॥ १६ ॥ याका अर्थ- जे इंद्रिय कहे ते द्रव्येद्रिय भावेंद्रियकार दोय प्रकार हैं ॥ इहां विधशब्द है सो प्रकारवाची है । ताका समास ऐसा होय है, दोय प्रकार जाके ताकू द्विविध कहिये दोय प्रकार हैं। ऐसा अर्थ भया । ते कौन ? द्रव्येद्रिय भावेंद्रिय ऐसें ॥
तहां द्रव्येद्रियके स्वरूपका निर्णयके अर्थि सूत्र कहै है
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
पान
॥ निर्वृत्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम् ॥ १७ ॥ ___ याका अर्थ-- निर्वृति उपकरण ऐसै दोय प्रकार द्रव्येंद्रिय है ॥ तहां जो कर्मकरि रची होय ताकू निर्वृति कहिये।।
सो दोय प्रकार है । बाह्य निवृति अभ्यंतर निवृति । तहां जो उत्सेध अंगुलकै असंख्यातवै भाग परिमाण शुद्ध जे सर्वार्थ
THI अत्माके प्रदेश, ते न्यारे न्यारे नेत्र आदि इंद्रियनिके आकारकरि अवस्थित होय तिनिकी वृत्ति सो तौ अभ्यंतरनिवृति सिद्धि
निका | है । बहुरि तिनि आत्माके प्रदेशनिविर्षे इंद्रिय है नाम जिनिके ऐसै जे न्यारे न्यारे आकार नामकर्मके उदयकरि निपजाये है अवस्थाविशेष जिनिकै ऐसे ते पुद्गलके संचय समूह सो बाह्य निर्वृति है । बहुरि जो निर्वृतीका उपकार करै सो उप- १२७ करण भी दोय प्रकार है । अभ्यंतर उपकरण बाह्य उपकरण । तहां काला धौला जो नेत्रनिविर्षे मंडल गोलाकार आदि । है सो तो अभ्यंतर है । बहरि वांफणी तथा नेत्र जाकै ढकै ऐसे डोला इत्यादि बाह्य उपकरण है । तैसेही अन्य इंद्रियके जानने ॥ __ आगें भावेंद्रियकू कहिये हैं। ताका सूत्र -
LOG
॥ लब्ध्युपयोगौ भावेन्द्रियम् ॥ १८॥ ___ याका अर्थ-- लब्धि उपयोग ए दोऊ भाव इंद्रिय हैं ॥ तहां ज्ञानावरणके क्षयोपशमके विशेषकी प्राप्ति सो लब्धि। हैं । बहुरि जाके निकट होतें आत्मा द्रव्य इंद्रियरूप निर्वृतिव्यापार करै प्रवतै ऐसा जो, लब्धि जाकू निमित्त होय ऐसा जो आत्माका परिणाम सो उपयोग है । भावार्थ जो ज्ञेयके आकार परिणमनरूप ज्ञान होय सो उपयोग कहिये ऐसै ए दोऊ भावेंद्रिय हैं । इहां कोई पूछ है, जो, उपयोग तौ इंद्रियका फल है ताकू इंद्रिय कैसै कहिये ? ताका समाधान, जो कारणका धर्म होय ताकू कार्यवि भी देखिये है । ऐसै घटकै आकार परिणम्या ज्ञानकू घट ऐसा कहिये ऐसै है । बहुरि इंद्रियशब्दका स्वार्थ है सो भी उपयोगविर्षे मुख्य है तातें भी इंद्रिय कहिये । जैसैं इंद्र कहिये आत्मा ताका लिंग होय ताक़ इंद्रिय कहिये, सो यह भी अर्थ उपयोगविर्षे मुख्यपणे हैं । जातें ऐसा कह्या है, जो, उपयोगलक्षण जीव है। सो यातें उपयोग● इंद्रिय कहना न्याय्य है ॥
आगें कहे जे इंद्रिय तिनिकी संज्ञा तथा अनुक्रम प्रतिपादनेके अर्थि सूत्र कहै हैं
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
निका
२८
॥ स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्राणि ॥ १९ ॥ याका अर्थ- स्पर्शन रसन घ्राण चक्षु श्रोत्र ए पांच इंद्रियनिके नाम हैं ॥ इनिके नामनिका निरुक्ति अर्थ कहिये । | है । लोकविपें इंद्रियनिकै पराधीन विवक्षा देखिये है । जैसे लोक कहै है मै इनि नेत्रनिकरि नीकै देखू हूं। तथा मै इनि
विचया काननिकरि भलै सुY हूं । ताते परतंत्रपणात स्पर्शनादिककै करण अर्थपणां है सोही कहिये है। वीर्यातराय मतिज्ञानावरण सिद्धि
कर्मका क्षयोपशम बहुरि अंगोपांगनामा नामकर्मके उदयके लाभके आलंबनते आत्मा जाकरि विपयकू स्पर्शे ताकू स्पर्शन || पान कहिये । ऐसेंही जाकर अपने विपयकू आस्वादै ताळू रसन कहिये । ऐसैंही जाकरि सूंघे ताकू घ्राण कहिये । ऐसेंही जाकरि देखै ताकू चक्षु कहिये । ऐसेंही जाकरि सुणे ताकू श्रोत्र कहिये । बहुरि लोकवि स्वतंत्र कहिये स्वाधीन विवक्षा भी है । जैसै लोक कहै है ए मेरे नेत्र नीकै देखै हैं । ए मेरे कान नीकै सुणै हैं इत्यादि । तातें स्वतंत्र अर्थ कीजिये तव कर्ता अर्थ भी होय है । जैसे जो विपयकू स्पर्शे सो स्पर्शन कहिये । ऐसेंही जो आस्वादै ताकू रसन कहिये । सूंधै ताकू घ्राण कहिये । देखै ताकू चक्षु कहिये । सुणै ताळू श्रोत्र कहिये । इनिका सूत्रमैं संज्ञाका अनुक्रम है । सो एकेंद्रि
यादि जीवनिकै एक एक वधै ताका अनुक्रम जनावनेके अर्थि है सो आगै कहसी ॥ इहां विशेप, जो, स्पर्शनका 2 आदिवि ग्रहण किया है। जातें यह शरीरव्यापी है। रसन घ्राण चक्षु अल्पव्यापी है। बहरि
जाते यहु बहु उपकारी है । धर्मश्रवणादि उपकार याते प्रधानताकरि है । बहुरि इनि इंद्रियनिकेवि परस्पर भेद भी है । जाते अपने अपने विपयकू ग्रहण करै हैं । बहुरि अभेद भी है । जातै भाव इंद्रिय तौ एक आत्माहीका परिणाम है । द्रव्यइंद्रिय एक पुद्गलका परिणाम है। __ आगें इनि इंद्रियनिके विपय दिखावनेकै आर्थि सूत्र कहै हैं
॥ स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दास्तदर्थाः ॥ २० ॥ याका अर्थ- स्पर्श रस गंध वर्ण शब्द ये पंचेंद्रियनिके पांच विपय हैं ॥ इहां स्पर्शादिशब्दनिकै द्रव्यपर्यायकी प्रधानविवक्षावि कर्मसाधन तथा भावसाधन जानना । तहां द्रव्यप्रधान विवक्षावि तौ कर्मसाधन है । जो स्पर्शिये ताकू स्पर्श कहिये । आस्वादिये ताकू रस कहिये । सूंधिये ताकू गंध कहिये । वर्णिये ताकू वर्ण कहिये । जो शब्दरूप होय ताकू शब्द कहिये । बहुरि पर्यायकी प्रधानविवक्षावि भावसाधन है । स्पर्शना सो स्पर्श है । रसना सो रस है।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूंघना सो गंध है । वर्णना सो वर्ण है। शब्द होना सो शब्द है। बहुरि इनिका अनुक्रम इंद्रियनिकै अनुक्रमतें कह्या है। २. आगें कहै हैं, जो मन अनवस्थित है तातें यहू इंद्रिय नाही । ऐसें याकै इंद्रियपणां निषेध्या है । सो कहा यह
मन उपयोगका उपकारी है की नाही है ? तहां कह्या जो उपकारी है मनविनां इंद्रियनिकै विषयनिवि विशिष्ट अपने
प्रयोजनरूप प्रवृत्ति नाही होय है । तब पूछ है, मनकै अर इंद्रियनिकै सहकारी मात्रही प्रयोजन है कि कछू और भी। सर्वार्थ
व च1 प्रयोजन है ? ऐसे पूछै मनका प्रयोजन दिखावनेकू सूत्र कहै हैंसिद्धि
निका टीका
पान म.२
॥श्रुतमनिन्द्रियस्य ॥ २१ ॥ याका अर्थ-- अनिद्रिय कहिये मन ताका श्रुत कहिये इरुतज्ञानगोचर पदार्थ है सो विषय है प्रयोजन है ॥ श्रुतज्ञानका विषय जो अर्थ ता· श्रुत कहिये । सो अनिद्रिय कहिये मन ताका विपय है । जातें पाया है इरुतज्ञानावरण कर्मका क्षयोपशम जानै ऐसा जो आत्मा ताकै सुणै पदार्थविर्षे मनका अवलंबन स्वरूप ज्ञानकी प्रवृत्ति है । अथवा श्रुतज्ञानकं भी इरुत कहिये है । सो यह ज्ञान अनिद्रियका अर्थ कहिये प्रयोजन है । यहु प्रयोजन मनकै स्वाधीनही साध्यरूप है । इंद्रियनिका आधीनपणां यामैं नाही है । इहां कोई कहै सुननां तौ श्रोत्र इंद्रियका विषय है । ताका ।। समाधान, जो सुननां तौ श्रोत्र इंद्रियका विषय है सो तो मतिज्ञान है तिस पिछै जीवादि पदार्थ विचारिये सो श्रुतज्ञान है। सो मनहीका विषय है। ॥ आगें, न्यारे न्यारे विषय जिनके ऐसे कहे जे इंद्रिय, तिनिके स्वामीपणांका निर्देश किया चाहिये । तहां पहली कह्या जो स्पर्शन इंद्रिय ताका स्वामीपणांके नियमकै अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ वनस्पत्यन्तानामेकम् ॥ २२ ॥ ___ याका अर्थ- वनस्पति है अंत जिनिकै ऐसे जे पूर्वोक्त पृथिवी अप् तेज वायु वनस्पति तिनिकै एक कहिये एक स्पर्शन इंद्रिय । है ॥ एक कहिये पहला स्पर्शन इंद्रिय सो पृथिवीतें लगाय वनस्पतिपर्यंत जीवनिकै जाननां । तिस स्पर्शन इंद्रियका उत्पत्तिकारण :
कहिये है । वीर्यातराय स्पर्शन इंद्रियावरणनामा ज्ञानावरण कर्मके क्षयोपशम होते बहुरि अवशेष इंद्रियज्ञानावरणकर्मका सर्वघातिस्पर्द्धकनिका उदय होतें बहुरि शरीरनामा नामकर्मके उदयके लाभका अवलंबन होते एकेंद्रियजाति नामकर्मके उदयके वशवर्तिपणां होते जीवकै एक स्पर्शन इंद्रिय प्रकट होय है । तातें स्पर्शन इंद्रियके स्वामी पांच स्थावरकायके जीव है । ऐसें जाननां ॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
रावचनिका
टीका
पान
आर्गे, अन्य इंद्रियनिके स्वामी दिखावनेकै आर्थि सूत्र कहै हैं
॥ कृमिपिपीलिकाभ्रमरमनुष्यादीनामेकैकवृद्धानि ॥ २३ ॥ याका अर्थ- कृमि कहिये लट आदिक, पिपीलिका कहिये कीडी आदिक, भ्रमर कहिये भौंरा आदिक, मनुष्य आदिक इनिकै स्पर्शन, पीछे एक एक इंद्रिय बधती है ॥ एक एक ऐसा वीप्सा कहिये बारबार कहनेके अर्थमैं दोय बार एकशब्द कह्या है । तहां कृमिळू आदिकरि अरु इंद्रियवि स्पर्शनकू आदिकरि एक एक बधता जोडनां । बहुरि
आदिशब्द सर्वकै जुदा जुदा कहनां । इहां कृमि कहिये लटकू आदिकरि जीवनिकै रसनकरि अधिक स्पर्शन है । स्पर्शन रसन ए दोय इंद्रिय हैं । बहुरि पिपीलिका कहिये कीडी आदिक जीवनिकै स्पर्शन रसन घ्राण ऐसे तीन इंद्रिय हैं। बहुरि भ्रमर आदिक जीवनिकै स्पर्शन रसन घ्राण चक्षु ऐसे च्यार इंद्रिय है । बहुरि मनुष्य आदि जीवनिकै स्पर्शन रसन घ्राण चक्षु श्रोत्र ऐसे पांच इंद्रिय हैं । ऐसे एकएक वधता यथासंख्य जाननां । इनकी उत्पत्ति स्पर्शनकी उत्पत्तिकी ज्यों कर्मनिके निमित्ततें हो है। तहा आगै आगै जे इंद्रिय जिनिकै नाही, तिनिकै तिनि इंद्रियावरण कर्मका सर्वघातिस्पर्द्धकनिका उदय जानि लेना ॥
आर्गे ए कहे जे दोय भेदरूप तथा इंद्रियभेदकार पंचप्रकार संसारी जीव तिनिविर्षे पंचेंद्रियके भेद न कहे, तिनिकी प्रतिपत्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं
90
॥ सचिनः समनस्काः ॥२४॥ याका अर्थ- पंचेंद्रिय जीवनिवि जे मनसहित है ते संज्ञी हैं ॥ मन तौ पूर्व कह्या, सो जाननां । तिस मनकार सहित होय जे समनस्क ते संज्ञी हैं । संज्ञीके कहनेकी सामर्थ्यहीते अवशेप संसारी जीव रहे ते असंज्ञी हैं ऐसा सिद्ध भया । ताते याका न्यारा सूत्र न कह्या । इहा कोई तर्क करै है, जो, संज्ञी ऐसा कहनेतेही अर्थ तो आय गया । ताका समनस्क ऐसा विशेपण तो अनर्थक है । जातें मनका व्यापार हितकी प्राप्ति अहितका परिहारकी परीक्षा करना है, सो संज्ञा भी सोही है । ताका समाधान, जो, ऐसा कहनां युक्त नाही । जाते संज्ञा ऐसा शब्दके अनेक अर्थ हैं तहां व्यभिचार आवै है । तहा प्रथम तौ संज्ञा नाम कहिये है सो नामरूप संज्ञा जाकै होय सो संज्ञी ऐसा कहनेतें सर्वही प्राणी नामसहित हैं तहां अतिप्रसंग भया । बहुरि कहै संज्ञा संज्ञानं कहिये भले ज्ञान कहिये है। तौ तहां भी
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
BI अतिप्रसंग है । जाते संज्ञान सर्वही प्राणिनिकै है बहुरि आहार आदिके अभिलाषकू भी संज्ञा कहिये है तहां भी
अतिप्रसंगही होय है । जाते यह भी सर्वही प्राणीनिकै पाईये है । तातें समनस्क विशेपण सफल है । बहुरि ऐसे कहे गर्भके वि. तिष्ठता जीव तथा अंडेवि तिष्ठना तथा मूर्छित भया तथा सूता इत्यादि अवस्थारूप प्राणीनिकै हित अहितकी
परीक्षाका अभाव होते भी मनके सद्भावते संज्ञीपणा बणै है ॥ इहां विशेष, जो, शिक्षा क्रिया आलापका ग्रहणरूप संज्ञा सर्वार्थ
वच11 जाकै होय सोही संज्ञी है । बहुरि केई कहे हैं, जाकै स्मरण होय सो संज्ञी है, तहां ऐसा जाननां, जो, स्मरणसामान्य सिद्धि
निका तौ सर्वही प्राणीनिकै है । तत्कालका हूवा बच्चा माताके स्तनकू लगि जाय है, सो पूर्व आहार करही आया है । तातें
पान अ २ आहारकी अभिलापारूप संस्कारका स्मरण वाकै है । इत्यादि उदाहरण सर्वजीवकै अनेक जन्ममैं अनुभवता आया है। १३१
सो अभिलापारूप संज्ञा तौ सर्वहीकै स्मरणसामान्य है। बहुरि स्मरणविशेप सो शिक्षा क्रिया आलापवि है, सो तौ। हैही। ऐसै जीवका स्वरूप तत्त्व स्वलक्षण भेद इंद्रिय मन अर इंद्रिय मनके विषय स्वामी कहे, ते सामान्य तौ संग्रहनयकार विशेप व्यवहारनयकरि दोऊ प्रमाणकरि जानने ॥
आगै पूछ है, हिताहितका विचार प्राणीनिकै मनके विचारपूर्वक है, तौ नवा शरीरप्रति ग्रहणकू उद्यमी भया अगिला शरीर छुटि गया तब मन तो है नाही, तौ याके कर्मका आस्रव होय है। सो काहते हो है ? ऐसे पू॰ उत्तर कहै हैं
विग्रहगतौ कर्मयोगः ॥ २५ ॥ याका अर्थ- विग्रहगति कहिये अंतरालवि अनाहारक अवस्थामैं कार्मणयोग है ॥ विग्रहनाम देहका है । ताकै , आर्थि जो गति कहिये गमन करे, ताकू विग्रहगति कहिये । अथवा विग्रह कहिये व्याघात कर्मका आस्रव होतें भी नोकर्मपुद्गलका निरोध कहिये रुकना । ऐसें विग्रहकरि गमन करै सो विग्रहगति है । बहुरि सर्व शरीरनिका बीजभूत | उत्पत्ति करणहारा शरीर सो कार्मण शरीर है । ताकू कर्म कहिये । बहुरि योग वचन मनकायकी पुद्गलवर्गणा है निमित्त जाळू ऐसा आत्माके प्रदेशनिका चलाचलपणां है । तिस कार्मणशरीरकरि किया जो योग, सो विग्रहगतिविर्षे
है । ऐसा विग्रहगतिवि. कर्मका ग्रहण भी होय है । बहुरि देशांतरका संक्रमण भी होय है ॥ इहां विशेष, जो कोई । कहै है, आत्मा तौ सर्वगति है ताकै गमनक्रिया नाही । बहुरि पूर्वशरीर छट्या तब उत्तरशरीर धाऱ्या तब अंतराल
भी नाही । ताका समाधान, जो, आत्मा गमनक्रियासहित प्रत्यक्ष दीखै है । जाते आत्मा शरीरप्रमाण है सो तौ अनुTo भवगोचर है । बहुरि शरीरके साथि याका गमन है । बहुरि अन्यशरीरग्रहण करै तब अंतरालमें कार्मणशरीर न होय तौ ।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
15 तौ तहां मुक्तजीववत् कर्मका ग्रहण भी न होय, तब नवीन शरीर काहे• धारै । तातें गमन भी करै है अरु अंतरालमैं | | कार्मणयोग भी है । यह निश्चय है। ___आर्गे, देशांतरमैं गमन करता जे जीवपुद्गल तिनिकै गमन श्रेणीबंध सीधा होय है कि जैसे तैसें ऐसे
का पूछे सूत्र कहै हैं
सिदि
FEE
टीका
॥ अनुश्रेणि गतिः॥ २६ ॥
पान __ याका अर्थ- जीवनिका तथा पुद्गलनिका गमन आकाशके श्रेणीबंध प्रदेशनिविही होय है, विदिशारूप न होय है। लोकके मध्यतें लगाय ऊर्ध्व अधः तिर्यक् आकाशके प्रदेशनिका अनुक्रम” पंक्तिरूप अवस्थान तावू श्रेणी कहिये । इहांला अनुशब्द श्रेणीके अनुक्रमकू कहै हैं । जीवकी तथा पुद्गलनिकी गति सीधी होय है ऐसा अर्थ है । इहां कोई पूछे है, जीवका तो अधिकार है, इहां पुद्गलका ग्रहण कैसे किया ? ताका उत्तर, जो, इहां गमनका ग्रहण है सो गमन जीवकै भी है पुद्गलकै भी है । तातें दोऊका ग्रहण करना । जो जीवनिहीकै गति मानिये तो गतिग्रहण अनर्थक होय जातें गतिका अधिकार हैही । बहुरि उत्तरसूत्रवि जीवका ग्रहण है ताते इहा पुद्गलकी भी प्रतीति होय है । बहुरि कोई पूछे है, चंद्रमा आदि ज्योतिपी देवनिकै मेरूकी प्रदक्षिणाके कालविर्षे तथा विद्याधरादिककै विनाश्रेणी भी गमन है । ऐसें कैसे कह्या ? जो, श्रेणीबंधही गमन है। ताका उत्तर- इहां कालका तथा क्षेत्रका नियमकरि कह्या है । तहा जीवनिकै मरणका
कालमै अन्यभवकू गमन हो है । तथा मुक्तजीवनिकै ऊर्ध्व गमन हो है तिस कालमें श्रेणीरूपही गमन हो है । तहां है तो कालनियम है । बहुरि ऊर्ध्वलोकते अधोलोक अधोलोकतें ऊर्ध्वलोक तिर्यक् लोकतें नीचै उपरि गमन करै सो श्रेणी-||
रूपही करै । तथा पुद्गलका परमाणू एक समयमैं चौदा राजू गमन करै सो सीधाही गमन करै है । ऐसे देशका नियम है। बहुरि औरप्रकार गमन है सो नियम नाहीं सीधा भी होय वक्र भी होय ॥
आर्गे तिसहीका विशेष जाननेकै अर्थि सूत्र कहै है ॥
॥ अविग्रहा जीवस्य ॥ २७ ॥ याका अर्थ- मुक्तजीवकी गति अविग्रहा कहिये वक्रताकरि रहित है। श्रेणीबंध गति कार एक समयवि सिद्धक्षेत्रवि जाय तिष्ठै है ॥ विग्रहनाम व्याघातका है । ताकू कौटिल्य कहिये वक्रता भी कहिये। ऐसा विग्रह जहां नाहीं सो ।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
BIH
अविग्रह कहिये । ऐसी अविग्रह गति है, सो मुक्तजीवकै है । इहां मुक्तजीवका नाम कैसे जानिये ? जो अगले सूत्रमैं संसारीका नाम है, तातें जानिये यहां मुक्तजीव है । बहुरि इहां कोई तर्क करै है, अनुश्रेणि गति है, इस सूत्रकरिही | अन्य गतिका निपेध भया, फेरि इस सूत्रकरि कहा प्रयोजन रह्या ? ताका समाधान, पूर्वसूत्रविर्षे अनुश्रेणि गति तो कही।
तहां इस सूत्रकरि ऐसा जानिये, जो, कहूं श्रेणीविना भी गमन है, ताकै अर्थि यह सूत्र है । इहां फेरि कहै, देशसर्वार्थ
३ कालका नियम तहांही कह्या है । ताकू कहिये, सूत्रविर्षे देशकालका नियम कह्या नाही, तातें इस सूत्रः जान्या जाय है।
8. आगैं, जो कर्मके संगतै रहित असंग जो आत्मा ताकै तौ प्रतिबंधरहित लोकके अंतताई गमनकालके नियमरूप भ. २ जानिये है । बहुरि देहसहित जो संसारी जीव है ताकी गति प्रतिबंधसहित है कि मुक्त आत्माकी ज्यों सीधी है ?
ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं
सिद्धि टीका
वचनिका पान
१३३
॥ विग्रहवती च संसारिणः प्राक् चतुर्व्यः ॥ २८॥ याका अर्थ- संसारी जीवकी गति विग्रहसहित हैं मोडा खाय है। तहां च्यारि समयकै पहली पहली तीन मोडारूप है ॥ इहां प्राक् चतुर्व्यः ऐसा शब्द तौ काल जो समय ताका नियमकै आर्थि है । प्राक् शब्दका मर्यादा अर्थ है । तहां चौथा समय पहली विग्रहवान् गति हो है । चौथावि विग्रह कहिये मोडा नाही है । इहां पूछे है, जो, चौथे समय विग्रहगति काहेरौं नाही ? ताका उत्तर, जो, प्राणी, सर्वोत्कृष्ट विग्रह है निमित्त जादू ऐसा क्षेत्रकू निष्कुट ऐसी संज्ञा है, तहां उपजनां होय तहां अनुश्रेणिका अभावते इपुगतिका अभाव होतें निष्कुटक्षेत्र पहुंचनेकू तीन जामें मोडा ऐसा त्रिविग्रहगति आरंभै है । तिस सिवाय ऐसा क्षेत्र नाही जामैं मोडा खाय पहूंचे। तातें तीनही समय विग्रह है । चौथे समयमैं नाही । इहां सूत्रमैं चशब्द है । सो संसारीकी गति विग्रहसहित भी है विग्रहरहित भी है ऐसा समुच्चयकै अर्थि है । इहां विशेष, जो, गति कही तिनकी संज्ञा आगमविर्षे ऐसी है इषुगति, पाणिमुक्ता, लांगलिका, गोमुत्रिका । तहां इपुगति तो विग्रहरहित है । ताका दृष्टांत जैसे इषु कहिये तीर चालै सो सीधा ठिकाणे पहुचै तैसे इषुगति है । याका काल एकसमयही है । सो संसारीनिकै भी हो है । बहुरि मुक्तजीवकै भी हो है । बहुरि पाणिमुक्ता विर्षे एक मोडा हो है । याका काल दोय समय है। तहां जैसैं पाणि कहिये हाथ ताविर्षे जलादिक द्रव्य होय ताकू क्षेपिये तब एक मोडा ले, सो यहु संसारीकैही होय है । बहुरि लांगलिका गति है ताविपें दोय मोडा ले हैं। याका काल तीन समय है । जैसै लांगल नाम हलका है ताकै दोय मोडा होय है यहु भी संसारीकैही है । बहुरि गोमृत्रिका गतिका
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका
निक
काल च्यारि समय हैं ताविपें तीन मोडा ले है। चौथे समय निष्कुटक्षेत्रविर्षे पहुंचे है । जैसे गऊ मूतता चल्या जाय ।
तब मूतविर्षे केई मोडा होय हैं सो इहां उपमामात्र है । तिनकू बहुही कहिये तातें तीनही मोडा हैं । यह भी २ संसारीकैही होय है।
। आगै पूछ है, विग्रहवती गतिका तौ कालका नियम कह्या बहुरि अविग्रहवतीका कालनियम केता है ? ऐसे 11. सिद्धि || पूछ सूत्र कहै हैं॥ एकसमयाऽविग्रहा ॥ २९ ॥
१३४ याका अर्थ-- अविग्रहगति है सो एक है समय काल जाका ऐसी है ॥ एक है समय जाकै ताकू एकसमया । कहिये । नाही विद्यमान है विग्रह जाकै ताकू अविग्रहा कहिये । ऐसे गतिसहित जे जीवपुद्गल तिनिकी गति अव्याघात कहिये रुकनां मोडा लेना तिनिविना एकसमयकालमात्र है। याही ऋजुगति कहिये है सो क्षेत्रकी अपेक्षा लोकके अंतताई है। अधोलोकतें लगाय ऊर्ध्वलोकपर्यंत लोकका अंत चौदह राजू है । सो जीव पुद्गल सीधा गमन करै तौ एक समयमैं चौदह राजू पहुंचे ऐसा भावार्थ जानना ॥
आगें, अनादिकर्मबंधका संतानवि मिथ्यादर्शन आदि कारणके वशतें कर्मनिकू ग्रहण करता जो यह जीव सो विग्रहगतिवि भी आहारकहीका प्रसंग आवै है । तातें तिसका नियमकै आर्थि सूत्र कहै हैं
॥ एकं द्वौ त्रीन् वाऽनाहारकः ॥ ३० ॥ याका अर्थ- विग्रहगतिविपें यहु जीव एकसमय अथवा दोय समय तथा तीन समय अनाहारक है, नोकर्मवर्ग-1 Aणाका आहार नाही है ॥ इहां समयका तो अधिकार” संबंध कर लेना । बहुरि सूत्रमै वा शब्द विकल्पकै आर्थि है। 18 जैसी इच्छा होय तहांही रह जानां सो विकल्प है। जैसे पाणिमुक्तागति करै सो एकसमयही अनाहारक रहै । लांगलिकागति करै सो दोय समयही अनाहारक रहै । गोमूत्रिकागति करै सो तीन समय अनाहारक रहै आगै चौथा समय
आहारकहीका है । जाते ऐसा क्षेत्र नांही जो फेरि मोडा खाय । तहां औदारिक वैक्रियिक आहारक ए तीन शरीर तथा आहार आदि छह पर्याप्तिकै योग्य पुद्गलवर्गणाका ग्रहण सो आहार कहिये । जातें यहु आहार नाही सो अना० हारक है । बहुरि कर्मवर्गणाका ग्रहण जेतें कार्मण शरीर है तेतें निरंतर है । तहां उपजनेके क्षेत्रप्रति जो ऋजुगतिही
एक समय । अधोलोकतै लगाया एकसमयकालमात्र है। यह स गतिसहित जे जीवएस आज, अनादिह राज पहुंचे ऐसा भोकापर्यंत लोकका अंत याहीवं ऋजुगति का जीवपुरल तिनिकी नातं एकसमया र
दह राज है । सो सो क्षेत्रकी अपेक्षाअव्याघात ।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
करै तो आहारकही है । बहरि विग्रहगतिविर्षे तीन समय अनाहारक रहै है। ऐसे गमनविशेपका निरूपण छह सूत्रनिकार किया ।।
आगें, ऐसे भवांतरने गमन करता जो जीव ताकै नवीन शरीरकी उत्पत्तिका प्रकार प्रतिपादनकै अर्थि सूत्र कहै हैं
वच
सर्वार्थसिन्दि
नि
००००००
टीका
१३५
॥ सम्मूर्छनगर्भोपपादा जन्म ॥ ३१ ॥ याका अर्थ-- जीव नवीन शरीर धरै है ताके जन्म तीन प्रकार हैं। संमूर्छन गर्भ उपपाद ऐसें ॥ तहां ऊर्ध्व | अधो तिर्यक् ऐसै तीन जे लोक तिनिवि जहां तहां अवयवसहित देह बनि जाय ताळू संमूर्छन कहिये । संमूर्छन । शब्दका अर्थ अवयवका कल्पन है ॥ बहुरि स्त्रीके उदरवि वीर्यलोहीका गरण कहिये मिश्रित होनां मिलनां सो गर्भ है। अथवा माताकरि उपयुक्त किया जो आहार ताका जावि गरणा कहिये निगलना होय सो गर्भ कहिये ॥ बहुरि जावि प्राप्त होयकरिही उपजै उटै चलै ऐसा देवनारकीनिका उपजनेका स्थान ताकू उपपाद कहिये ॥ ए तीन संसारी जीवनिकै जन्मके प्रकार हैं । सो शुभ अशुभ परिणामकै निमित्ततें बंध्या जो कर्म ताके भेदनिके उदयकरि किये होय हैं । इहां विशेप, जो, एकजन्मके भेद सामान्यपणे किये हैं इनिहीकै विशेषकरि भेद कीजिये तो अनेक हैं । बहुरि गर्भजन्म तथा उपपादजन्मके कारण तौ प्रगट हैं। बहुरि संमूर्छन जन्मके वाह्य कारण प्रत्यक्षगोचर नाही भी हैं । जहां तहां उत्पत्ति होय जाय है ऐसे जाननां ॥
आगें, अधिकाररूप किया जो संसारके भोगनेकी प्राप्तिका आश्रयभूत जन्म, ताकी योनिके भेद कह्या चाहिये । ऐसे पू॰ सूत्र कहै हैं--
॥ सचित्तशीतसँवृताः सेतरा मिश्राश्चैकशस्तद्योनयः ॥ ३२ ॥ । याका अर्थ- सचित्त शीत संवृत इनितें इतर अचित्त उष्ण विवृत बहुरि तीनूंहीकै मिश्रतें ऐसे नव भेद योनिके | हैं । आत्माका चैतन्यका विशेषरूप परिणाम सो तो चित्त है । तिस चित्तकार सहित होय सो सचित्त कहिये । बहुरि शीत है सो स्पर्शका विशेष है । जैसे वर्णका भेद शुक्ल । तहां शीत ऐसा द्रव्यवचन भी है । गुणवचन भी है । तातें शीत कहनेते शीतल द्रव्य भी लेना । बहरि संवृत नाम आच्छादित ढकेका है । जाका प्रदेश लखनेमें न 3 इतरकरि सहित होय ताकू सेतर कहिये । प्रतिपक्षी सहित होय ते अचित्त उष्ण विवृत वहरि दोऊ मिलै तहां मिश्र कहिये । सचित्ताचित्त शीतोष्ण संवृतविवृत ऐसे नव भये । इहां सूत्रमैं चशब्द है सो मिश्रकं भी योनिही कहै है।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
*99
सर्वार्थ
निका
पान
म. २0
जो चशब्द न होय तौ सचित्तादिक कहे तिनिकाही विशेषण मिश्र शब्द ठहरै तातें मिश्र भी योनि है ऐसा समुच्चय । चशब्द करै है । बहुरि एकश ऐसा गब्द है सो वीप्सा कहिये फेरि फेरि ग्रहणके अर्थमैं है । सो मिश्रका ग्रहण तीनूं
जायगा अनुक्रमरूप लेनां जनावै है । तातें ऐसा जान्या जाय है जो सचित्त, अचित्त, मिश्र, गीत, उष्ण, मिश्र, संवृत, विवृत, मिश्र ॥ बहुरि ऐसे मति जानु, जो, सचित्त शीत याका मिश्र इत्यादि । बहुरि सूत्रमैं तत् शब्द है सो ये योनि
वचसिद्धि । जन्मके प्रकार है ऐसा जनावने है । ए नव योनि तीन प्रकार जन्म कहै तिनिहीके प्रकार है ऐसें जाननां । टीका
1 इहां कोई कहै है, योनि अझ जन्मविपें भेद नाही- अविशेप है । ताका समाधान- आधार आधेयके भेदतें भेद १। है । इहां योनि तौ आधार है जन्मके प्रकार हैं ते आधेय हैं । जातें सचित्त आदि योनिकै आधार आत्मा संमूर्छनादि १३६
जन्मकरि गरीर आहार इंद्रियादिककै योग्य पुद्गलनिकं ग्रहण करै है। तहा देवनारकोनिकी तौ अचित्तयोनि है। जाते। इनिके उपजनेके ठिकाणे हैं ते पुद्गलके स्कंध अचित्त हैं । बहुरि गर्भज प्राणी है तिनिकी मिश्र योनि है । जाते इनिकै उपजनेके ठिकाणे माताके उदरवि वीर्यलोही तौ पुद्गल है, सो अचित्त कहिये । बहुरि माताका आत्मा चित्तवान् है ।
ताते तिसकरि मिश्र कहिये । वहुरि संमूर्छन प्राणी हैं ते तीनही प्रकारके योनिमै उपजे हैं। केई तौ सचित्तयोनिविर्षे उपजै ३ हैं। जैसै असाधारण शरीरवाले जीवनिकै एकही शरीरमैं बहुत जीव हैं। तातें परस्पर आश्रयतें सचित्त हैं । केई अचित्त
योनिवि उपजै हैं । तिनिके उपजनेके ठिकाणे पुद्गलस्कंधही हैं । केई मिश्रयोनि है ॥ । बहुरि देवनारकीनिकै तौ शीतोष्णयोनि है । तिनिके उपजनेके ठिकाणे केई तो शीत हैं केई उष्ण हैं । बहुरि तैज| सकायके जीवनिकी योनि उष्णही है । अन्यप्राणी केई शीतयोनिमें उपजै हैं केई उष्णमैं उपजै हैं केई मिश्रमै उपजै हैं । बहुरि देव नारकी एकेंद्रिय जीव इनिकी योनि तौ संवृत है । देवनारकी तौ संपुटमैं उपजै हैं । एकेंद्रिय जीव भी ढकी
योनिमेंही उपजै हैं । बहुरि विकलत्रय विवृतयोनिवि उपजै हैं ॥ बहुरि गर्भज मिश्रयोनिवि उपजै हैं । केई प्रदेश गूढ १ है केई प्रदेश उघडता हैं । इनिके भेद चवराशी लाख हैं सो आगमवि4 कह्या है । ताकी एक गाथा है ताका अर्थनित्य निगोद इतर निगोद बहुरि धातु कहिये पृथिवी आप तेज वायु ऐसे छह तो सात सात लाख हैं । ताके बियालीस लाख भये । बहुरि तरु कहिये वनस्पति सो दस लाख हैं । ऐसें एकेंद्रियकै तो वावन लाख भये। बहुरि विकलत्रय वेंद्रिय दोय लाख, तेंद्रिय दोय लाख, चौइंद्रिय दोय लाख ऐसे छह लाख । बहुरि देव च्यारि लाख, नारकी च्यारि लाख, पंचेंद्रियतिर्यंच च्यारि लाख, मनुष्य चौदह लाख ऐसे पंचेंद्रियके छवीस लाख । सब मिली चवराशी लाख भये। इनिका विशेपस्वरूप प्रत्यक्षज्ञानीनिकै गम्य है ॥
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
सर्वार्थ- सिद्धि टीका अ.
आगै, इस नव योनिसंकटविर्षे तीन प्रकार जन्म लेते जे सर्व संसारी प्राणी, तिनिके जन्मका नियमकै अर्थि सूत्र कहे हैं- 11
॥ जरायुजाण्डजपोतानां गर्भः ॥ ३३ ॥ याका अर्थ- जरायुज अंडज पोत ए तीन प्रकारके प्राणीनिकै जन्म गर्भही है ॥ तहां जो जालवत् परिवरण कहिये जारित वेष्टया होय बहुरि जाविर्षे मांस लोही फिरि रह्या होय सो तो 'जरायु कहिये । तिसिविर्षे जो उपजै सो जरायुज ।
निका कहिये । बहुरि नख ऊपरिकी त्वचा सारिखा होय ऊपरि कठिण करडा होय त्वचामांही लोहीकरि वेष्टित होय गोला
पान कारसा होय सो अंड है । ताविर्षे उपजै ताकू अंडज कहिये । बहुरि जो ऊपरि वेढ्याविनाही होय सो योनिः निसर-1/१३७ ताई संपूर्ण अवयव शरीरसहित चलनादिककी सामर्थ्यसहित होय सो पोत कहिये । ए तीनूंही गर्भयोनि कहिये ॥
आगै पूछ है, जो जरायुज अंडज पोत जीवनिकै तौ गर्भते उपजनेका नियम कह्या । अब उपपाद जन्म कौनके होय है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
॥ देवनारकाणामुपपादः ॥ ३४ ॥ याका अर्थ- देवनारकी जीवनिकै उपपाद जन्म है ॥ देवनिकै बहुरि नारकीनिकै उपपादजन्म जाननां । औरजन्म नांही है ऐसा नियम जाननां ॥
आगै पूछ है, इनि सिवाय अन्य जीवनिकै कौनसा जन्म है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
०००
॥ शेषाणां सम्मूर्च्छनम् ॥ ३५॥ __याका अर्थ-- गर्भजन्म अरु देव नारकीसिवाय अन्य जीव रहे तिनिकै सम्मूर्च्छन जन्म है ॥ गर्भज बहुरि औपपादिक जीवनिविनां अवशेप अन्य जीव रहे तिनिकै सम्मूर्च्छन जन्म है । ऐसें ए तीनही सूत्र नियमकै आर्थि हैं । दोनू तरफा नियम इनिकै जाननां । कैसे ? जरायुज अंडज पोतनिकैही गर्भजन्म है । अथवा इनिके गर्भही जन्म है ।। अन्य नाही । बहुरि देव नारकीनिकैही उपपाद जन्म है। अथवा इनिकै उपपाद जन्मही है। अन्य नांही । बहुरि अवशेष जीवनिकैही सम्मूर्छन जन्म है । अथवा इनिकै संमूर्च्छन जन्मही है अन्य नाही । ऐसें दोऊ तरह नियम जाननां ॥ ऐसें पांच सूत्रनिकरि जन्म अरु तिनि जन्मसहित जीवनिका निरूपण किया ॥
1*
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगें पूछे है, तिनि संसारी जीवनिकै तीन जन्म कहे तथा अनेक भेदनिसहित नवयोनि कहे । तिनिकै शुभ | 11 अशुभ कर्मका उदयकरि निपजाये बहार बंधके फलके भोगनेके आधार शरीर कौन कौन है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै
*9999999999
सर्वार्थ
निका
पान
॥ औदारिकवैक्रियिकाहारकतैजसकार्मणानि शरीराणि ॥ ३६ ॥
वचयाका अर्थ- औदारिक वैक्रियिक आहारक तैजस कार्मण ए पांच शरीर कर्मफल भोगनेकै आधार हैं ॥ विशिष्टनामकर्म कहिये शरीरनामा नामकर्म ताकै उदयतें भये ऐसे, शीर्यते कहिये गलै शिडै झडै ते शरीर हैं । शरीर Re नामा नामकर्मकी प्रकृति औदारिकादिक हैं तिनिके उदयतें औदारिकादिककी प्रवृत्ति पाईये है । ताते ते पांच नाम हैं। तहां उदार नाम स्थूलका है । बडा दीखै ताकू उदार कहिये सो उदारविर्यै भया होय सो अथवा उदार है प्रयोजन | जाका ताकू औदारिक कहिये । वहुरि अणिमादिक आठ गुण तिनिका ईश्वरपणाका योगते एक अनेक छोटा बडा शरीर | अनेकप्रकार करणां सो विक्रिया कहिये । सोही है प्रयोजन जाका ताकू वैक्रियिक कहिये । बहुरि सूक्ष्म पदार्थका निर्णयके अर्थि तथा असंयमके दूर करनेकी इच्छा करि प्रमत्त गुणस्थानवर्ती मुनिकरि रचिये सो आहारक है । वहुरि तेजका कारण अन्य देहळू दीप्तिरूप करनेको निमित्त तथा तेजके विपें भया सो तैजस है । बहुरि कर्मनिका कार्य सो कार्मण है । कर्मके कार्य सर्वही शरीर है परंतु रूढीके वशतें विशेपपणांकरि कार्मणहीकू कर्मका कार्यरूप निरुक्ति करी है । इहां का कोई पूछ, अन्य गरीरकू कार्मण निमित्त है बहुरि कार्मणकू कहा निमित्त है ? ताका समाधान, जो, कार्मणकू कार्म
निमित्त है । अथवा जीवके परिणाम मिथ्यादर्शनादिक निमित्त हैं ॥ 1 आगै जैसे औदारिककी इंद्रियनिकरि उपलब्धि है यह इंद्रियनिकरि ग्रहण होय है तैसें अन्यशरीरका ग्रहण काहेतें 12 न होय है ? ऐसे पूछ सूत्र कहे हैं
॥ परं परं सूक्ष्मम् ॥ ३७॥ याका अर्थ- औदारिकतें अगिले अगिले शरीर सूक्ष्म हैं ॥ इहां परशब्दका अनेक अर्थ है । तो भी विवक्षातें व्यवस्थार्थके वि गति है । बहुरि वीप्सा कहिये दोयवार परशब्द कह्या सो औदारिक तौ स्थूल है, यातें सूक्ष्म वैक्रियिक है, याने सूक्ष्म आहारक है, यात सूक्ष्म कार्मण है, ऐसें जाननेके आर्थि है।
०००
क
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगै कहै हैं, की, कोई जानैगा, जो, ये शरीर परै परै सूक्ष्म है, तो प्रदेश कहिये परमाणू भी इनिविर्षे थोरे ।। २ थोरे होइंगे । ऐसी आशंकाकू दूरि करनेकै आर्थि सूत्र कहै हैं
वच
सर्वार्थसि द्धि टीका अ २
पान
॥ प्रदेशतोऽसङ्ख्येयगुणं प्राक् तैजसात् ॥ ३८ ॥ याका अर्थ- तैजसतै पहले पहले शरीर औदारिकतें लगाय आहारकताईवि परमाणु असंख्यात असंख्यात गुणे का हैं । प्रदेश नाम परमाणूका है । बहुरि संख्यासू अतीत होय ते असंख्यात हैं। सो जहां असंख्यातका गुणाकार होय, ताकू असंख्येयगुणां कहिये । सो इहां परमाणूनितें असंख्यातगुणां कहना, अवगाहना न लेनी । बहुरि परं परं इस १३९ शब्दकी पहले सूत्रतें अनुवृत्ति लेणी । बहुरि कार्मणताईके निषेधक अर्थि प्राक् तैजसात् ऐसा कह्या । तातै ऐसा अर्थ भया, जो, औदारिकके परमाणूनितें तौ असंख्यातगुणे परमाणू वैक्रियिकवि बहुरि वैक्रियिकतें असंख्यातगुणे आहारकवि है । इहां कोई पूछे, असंख्यातके भेद असंख्यात हैं तहां गुणाकार कैसा असंख्यातका लेनां ? ताका समाधान, इहां पल्योपमका असंख्यातवा भागका गुणाकार लेना ॥ फेरि कोई पूछे है, जो, परै परै सूक्ष्म कहे अर परमाणू बहुत बहुत कहे सो ऐसें तौ परै परै बडे चाहिये । ताका उत्तर, जो बंधनिका विशेष ऐसाही है, जो खैचि गाढा बांधै तौ छोटा । होय जाय, ढीला बांधै तो बडा दीखै जैसे रूईका पिंड तो बडा दीखै बोझ थोडा । बहुरि लोहका पिंड छोटा दीखै १ | बोझ बहुत ऐसे जाननां ॥ आगै, अगिले दोय शरीर तैजस कार्मण तिनिमें परमाणु इनिसमान हैं, कि कछ विशेष है ? ऐसे पूछै उत्तर कहै हैं
॥ अनन्तगुणे परे ॥ ३९ ॥ याका अर्थ-- अगिले दोऊ तैजस कार्मण शरीरविर्षे परमाणु पहलेते अनंतानंतगुणे हैं ॥ इहां प्रदेशतः ऐसी तौ । पहले सूत्रतें अनुवृत्ति लेणी । तातें आहारकतें तैजसविर्षे परमाणु अनंतगुणे हैं । बहुरि तैजसते अनंतगुणे कार्मणविर्षे हैं। इहां गुणाकार अभव्यराशिः अनंतगुणां सिद्धराशिके अनंतवै भाग ऐसा अनंतका है ॥
आगै, आशंका करै है, जो, मूर्तिकद्रव्यका संचय होतें जैसै भालि भीतिमैं प्रवेश करता रुकि जाय है, तैसें शरीरसहित संसारी जीव गमन करै तब मूर्तिक पुद्गलके स्कंधनितें रुकि जाता होयगा । ता कहिये, जो, नांही रुकै है ।।। ए दोऊ शरीर ऐसे हैं । ताका सूत्र कहै हैं
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
व.च| निका
O
१४०
॥ अप्रतिघाते ॥४०॥ याका अर्थ--- तैजस कार्मण ए दोऊ शरीर अप्रतिघाते कहिये रुकनेते रहित हैं ॥ मूर्तिक करि रुकना ताळू प्रतिघात कहिये । सो जहां नांही सो अप्रतिघात है । सो तैजस कार्मण ए दोऊ अप्रतिघात हैं । जाते ए सूक्ष्म परिणमनरूप हैं । जैसे लोहका पिंडमैं अग्नि प्रवेश करै तैसैं ए वज्रपटलवि भी प्रवेश कर जाय रुकै नांही । इहां कोई कहै, वैक्रियिक आहारक भी काहूकरि रुकै नांही ते भी ऐसे क्यों न कहै १ ताका समाधान, जो, इहां सर्वक्षेत्रवि नाही रुकनेकी विवक्षा है। जैसे तैजस कार्मणका सर्वलोकवि अप्रतिघात है, तैसे वैक्रियिक आहारकका नाही है। इनिका गमन प्रसनाडीमांही है। सिवाय प्रतिघातही है ॥ __ आगें पूछे है, कि, इनि दोऊ शरीरनिका एताही विशेप है कि कछु और भी है ? ऐसे पूछे विशेष है, ताका सूत्र कहै हैं
॥ अनादिसम्बन्धे च ॥ ४१ ॥ याका अर्थ- ए दोऊ शरीर अनादित संबंधरूप हैं। और शरीर छुटि नवीन बणै है तैसें ये नांही हैं ॥ इहां च शब्द है सो विकल्प अर्थविप है जाते ऐसा अर्थ भया, अनादिसंबंध भी है सादि संबंध भी है। तहा कार्यकारणका अनादिसंतानकी अपेक्षा तो अनादिसंबंधरूप है । बहुरि विशेपकी अपेक्षा सादिसंबंध है । सो बीजवृक्षकी
ज्यों जानने । जैसे औदारिक वैक्रियिक आहारक जीवकै कदाचित् होय है, तैसें तैजसकार्मण नाही है । ये नित्यसंबंध| रूप है । संसारके क्षयपर्यंत संबंध रहै है । जिनिके मतमें शरीर अनादिसंबंधही है तथा सादिसंबंधही है ऐसा पक्ष
पात है तिनिकै अनादिसंबंध है। तहां अंत नाही । तब मुक्त आत्माका अभावका प्रसंग भया । बहुरि सादिसंबंध होते | शरीर नवीन भये । पहली आत्मा शुद्ध ठहया; तव नवीन शरीरका धारण काहेते भया ? ऐसै दोष आवै है॥
आगें पूछे है, ए तैजस कार्मण शरीर कोईक प्राणीकै होय है कि अविशेप है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
999999900
। ॥ सर्वस्य ॥ ४२ ॥ याका अर्थ- ए दोऊ शरीर सर्व संसारी जीवनिकै हो हैं ॥ इहां सर्व शब्द निरवशेषवाची है। समस्त संसारी
- गरीर हैं॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिद्धि टीका
निका
आगें, ते औदारिकादि ५ शरीर सर्वसंसारी जीवनिकै अविशेषकर होय है, तहां सर्व एकही काल होय है ऐसा प्रसंग होते जे गरीर एकजीवकै एककाल संभवै तिनिके दिखावनेके अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ तदादीनि भाज्यानि युगपदेकस्मिन्नाचतुर्व्यः ॥ ४३ ॥ याका अर्थ- तिनि तैजस कार्मण दोऊनिकू आदिकरि एक जीवकै एककालविर्षे दोय भी होय, तीन भी होय, 12 च्यारिताई होय ऐसें भाज्यरूप करनां । पांच न होय । यह तत् शब्द है सो प्रकरण जिनका है ऐसे तैजस कार्मणके ग्रहणके अर्थि है । ते है आदि जिनिके ते तदादि कहिये । बहुरि भाज्य कहिये विकल्परूप विभागरूप करने । ते कहां ताई ? च्यारीताई करने । तातें ऐसा अर्थ भया, जो एककाल एकजीवकै कोईकै तौ तैजस कार्मण दोयही होय, ते तो अंतरालमै विग्रहगतिमें जानने । बहुरि कोई जीवकै औदारिक तैजस कार्मण ए तीन होय, ते. मनुष्यतिर्यंचकै जानने । बहुरि कोई जीवकै वैक्रियिक तैजस कार्मण ए तीन होय, ते देवनारकीनिकै जानने । बहुरि कोई जीवकै औदारिक आहारक तैजस कार्मण ए च्यारि होय, ते प्रमत्त गुणस्थानवर्ती मुनिके जानने । ऐसै भाज्यरूप जानने ॥ __ आगें, फेरि तिनहीवि विशेषकी प्रतिपत्तिकै आर्थ सूत्र कहै हैं
१४१
॥निरुपभोगमन्त्यम् ॥४४॥ याका अर्थ--अंतका कार्मण शरीर उपभोगरहित है ॥ अंतविर्षे होय ता• अंत्य कहिये । सो इहां सूत्रपाठमैं अंतविर्षे कार्मण कह्या है सो अंत्य है । बहुरि इंद्रिय द्वारिकरि शब्दादिकका ग्रहण सो उपभोग है । तिसका जाकै अभाव सो निरुपभोग है । सो ऐसा कार्मणशरीर है । जातें विग्रहगति अंतरालवि इंद्रियनिकी क्षयोपशमरूप लब्धि होते भी द्रव्येंद्रियकी निवृत्तिका अभाव है । ताते शब्दादिका उपभोगका तहां अभाव है । इहां कोई तर्क करै है, जो, तैजस भी निरुपभोग है, कार्मणही निरुपभोग कैसे कह्या ? ताका समाधान, तैजसशरीरका इहां उपभोगके विचारवि अधिकार नाही । जाते याकू योगनिमित्त भी नांही कह्या है, ऐसें जाननां ॥
आगें पूछे है, जो, तीन प्रकार जन्म कहै तिनिविर्षे ए शरीर उपजै है, सो तीनही जन्मविर्षे अविशेषकर उपजे है, कि कछु विशेष है ? तहां कहे हैं, विशेष है, ताका सूत्र कहै हैं
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
म
टीका का २
॥ गर्भसम्मूर्छनजमाद्यम् ॥ ४५ ॥ याका अर्थ- आदिका शरीर औदारिक सो गर्भत तथा संमूर्छन” उपजै है ॥ सूत्रपाठकी अपेक्षा आदिविर्षे होय सो आद्य कहिये, सो औदारिक लेना । जो गर्भतें उपजै बहुरि संमुळुनतें उपजै सो सर्व औदारिक जाननां॥
वचआगें, इसकै लगता कह्या जो वैक्रियिक, सो कैसै जन्मवि उपजै है ? ऐसे पूछै सूत्र कहै हैं--
निका
पान ॥ औपपादिकं वैक्रियिकम् ॥ ४६ ॥
१४२ याका अर्थ- बैंक्रियिक शरीर है सो उपपादजन्मवि उपजै है । उपपादविर्षे होय सो औपपादिक कहिये । सो सर्व वैक्रियिक जाननां ॥
आगें पूछे है, जो, वैक्रियिक औपपादिक है तौ उपपादवि न उपजै ताकै क्रियिकपणाका अभाव आया । ऐसे कहतें उत्तरका सूत्र कहै हैं--
॥ लब्धिप्रत्ययं च ॥४७॥ याका अर्थ- लब्धिते भया भी वैक्रियिक कहिये है ॥ इहां च शब्दकरि वैक्रियिकसंबंध करनां । तपके विशेपते ऋद्धिकी प्राप्ति होय, ताकू लन्धि कहिये । ऐसी लब्धि जाकू कारण होय सो लब्धिप्रत्यय कहिये । सो वैक्रियिक लब्धिप्रत्यय भी होय है ऐसा जाननां ॥ आगै पूछ है, कि लब्धिप्रत्यय वैक्रियिकही है कि और भी है ? ऐसा पूछ सूत्र कहै हैं
॥ तैजसमपि ॥ ४८॥ याका अर्थ- तैजसशरीर भी लब्धिप्रत्यय होय है ॥ इहां अपि शब्दकरि लब्धिप्रत्ययका संबंध करना सो तैजस || भी लब्धिप्रत्यय होय है ऐसा जाननां । इहां विशेप जो, तैजसके दोय भेद कहे एक निःसरणस्वरूप दूसरा अनिःसरणस्वरूप । तहां निःसरणस्वरूप दोय प्रकार, शुभतैजस अशुभतैजस । सो यहु तो लब्धिप्रत्यय कहिये । वहरि अनिःसरणस्वरूप है सो सर्वसंसारी जीवनिकै पाईये । सो लब्धिप्रत्ययतें भिन्न जाननां ॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
सिवि
टीका
आगे, वैक्रियिक पीछे कह्या जो आहारक शरीर, ताका स्वरूपका निर्धार करनेकै आर्थि तथा स्वामी कहनेकै अर्थि सूत्र कहै है
॥शुभं विशुद्धमव्याघाति चाहारकं प्रमत्तसँयतस्यैव ॥ ४९ ॥ याका अर्थ- शुभ है विशुद्ध है व्याघातरहित है ऐसा आहारक शरीर प्रमत्तसंयमी मुनिकैही होय है ॥ इहां शुभ : पर्वार्थऐसा नाम तो आहारककाययोग शुभकर्महीका कारण है तातें है, | याकै होते शुभ प्रकृतिही बंध होय है । इहां कारण
निका BI वि कार्यका उपचार है। जैसे अन्नकू प्राण कहिये है । बहुरि विशुद्ध ऐसा नाम है सो पुण्यकर्म उदयहीते यह पान भ.
होय है, तातै विशुद्ध कहिये निर्मल बहुरि पापकर्मकार मिल्या नाही ऐसा निर्दोषकर्म ताका अर्थ है, तातें विशुद्ध ऐसा ||१४३ कहिये है । इहां कारणविर्षे कार्यका उपचार है । जैसें कपासके तारनिकू कपासही कहिये । बहुरि दोऊ रीतिकार इसके व्याघात कहिये झकनां सो नाही तातै अव्याधाति कहिये । इस आहारकशरीरकरि अन्य रुकै नांही तथा अन्यकरि यह भी रुकै नांही । बहुरि च शब्द है सो समुच्चयकै अर्थि है । कदाकाल तो लब्धिविशेपका सद्भाव जनावनेकै अर्थि है। कदाकाल सूक्ष्म पदार्थका निर्णय करावने होय है। तहां संयमके रक्षाकै अर्थि है ऐसा प्रयोजन पहले कह्या ।
ताका समुच्चय च शब्द करै है। बहुरि जिस काल आहारकशरीर प्रवर्तनका मुनिके अवसर है तिस काल मुनि प्रमादसहित । होय है । तातै प्रमत्तसंयतहीकै यह होय है ऐसा कह्या है । इहां क्रियारूप प्रवर्ते ताकू प्रमाद कहै है । ऐसा मति।। की जानूं , जो, अविरतकी ज्यों प्रमाद होय है। एवकारतें यह नियम किया है, जो, प्रमत्तसंयमी सुनिकै होय है, अन्यकै 8 नांही होय है। ऐसे मति जानूं, जो प्रमत्तसंयमी मुनिकै आहारकही होय है औदारिक नाही होय है । औदारिक तौर | हेही ॥ ऐसें चौदह सूत्रनिकरि पांच शरीरनिका निरूपण किया । | इहां विशेष- केई अन्यवादी तौ कार्मण शरीर नाही माने हैं । कहै हैं, कर्म आत्माहीका अदृष्ट नामा गुण है, ताका शुभाशुभ फल है । सो यह माननां अयुक्त है । द्रव्यादृष्ट तौ पौद्गलिक कार्मण है। ताकै निमित्ततें भावादृष्ट जीवका गुण है । बहुरि केई अन्यमती कहै हैं भावकर्मही क्रोधादिक आत्माका भाव है, द्रव्यकर्म नाही, सो भी अयुक्त है। जीवकू बंदीखाने ज्यों पराधीन करनेवाला पुद्गलपर्यायरूप द्रव्यकर्म भी है । वहुरि केई अन्यमती स्वप्नमात्र शरीरकं कहे हैं। सो भी अयुक्त है । जो स्वप्नमात्रही होय तो जैसे स्वप्नवि केई वस्तु देखै, जागै तब कछु दीखै नाही, तैसे यह शरीर भी न दीख्या चाहिये । सो ऐसे है नांही । बहुरि कोई अन्यमती आत्माकै ज्ञानमात्र शरीर मान है, सो भी अयुक्त है । पुद्गलमय शरीर विना शरीरकै अर आत्माकै भेद कैसे जान्या जाय ? । ज्ञान तौ आत्माका धर्म है,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
। तिस स्वरूपते तो जुदा है नांही । ऐसेंही कोई शरीरकू और प्रकार भी कहै है । ते इनि पांच शरीरनिमें सर्व अंत- ।
भूत होय हैं । अन्य कछु है नाही। । आगें पूछे है, जो ऐसै शरीरनिकौं धारते संसारी जीव, तिनिकै गतिप्रति तीनूं वेदही होय हैं, कि कछु वेदनिका | नियम है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
वचसिद्धि टीका
॥ नारकसम्मूछिनो नपुंसकानि ॥ ५० ॥ याका अर्थ- नारकी जीव तथा संमूर्छन जीव ये नपुंसकलिंगीही होय हैं ॥ नारकी तो आगै कहसी । जे नरकनिवि उपजै ते नारक हैं । बहुरि संमूर्छन कहिये अवयवनिसहित शरीर जहा तहां उपजनां सो जिनके होय ते संमूर्छन कहिये । बहुरि चारित्रमोहनामा कर्मकी प्रकृति नोकषाय ताका भेद जे नपुंसकवेद ताका उदय बहुरि अशुभनामा कर्मके उदयतें स्त्री भी नांही पुरुप भी नांही ऐसै नपुंसक होय हैं ते नारक । बहुरि संमूर्छन नपुंसकही होय हैं । ऐसा नियम जाननां । तहां स्त्रीपुरुपसंबंधी मनोज्ञ शब्द गंध रूप रस स्पर्शके संबंधके निमित्तते होय । ऐसै तिनिके क्यों भी सुखकी मात्रा नांही है।
आगें पूछे है, जो ऐसा नियम है तो अर्थतें ऐसा आया जो, कहे जे नारक संमूर्छन तिनितें अवशेष रहै, ते तीनूं वेदसहित हैं, यातें जहां नपुंसकलिंगका अत्यंतनिपेध है ताके प्रतिपत्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं ॥
॥ न देवाः ॥ ५१॥ याका अर्थ- देव हे ते नपुंसकलिंगी नांही है ॥ स्त्रीसंबंधी तथा पुरुपसंबंधी जो उत्कृष्ट सुख है, शुभगति नामा कर्मके उदयतें भया ऐसा, सो देव अनुभव हैं भोगवै हैं। यातें तिनिवि नपुंसक नाही हैं । आगें पूछे है, अन्य जीव रहे तिनिके केते वेद हैं ? ऐसे पूछै सूत्र कहै हैं
॥ शेषास्त्रिवेदाः ॥ ५२ ॥ याका अर्थ- नारक संमूर्छन देव इनि सिवाय अवशेप रहे जे गर्भज तिर्यंच तथा मनुष्य, ते तीनूं वेदसहित हैं ॥ तीन हैं वेद जिनिकै ते त्रिवेद कहिये । ते वेद कैसै ? स्त्री पुरुप नपुंसक । इहां पूछ है, तिनि वेदनिका अर्थ कहा ? | तहा कहै हैं, जो वेदिये ताकू वेद कहिये । ताका लिंग ऐसा अर्थ है । सो दोय प्रकार है द्रव्यलिंग भावलिंग । तहां
*
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
पान
11 द्रव्यलिंग तौ नामकर्मके उदयतें भये ऐसे योनि तथा मेहन आदि आकारसहित होय है । वहुरि भाववेद नोकषाय नामा ।।
जो वेदकर्म ताके उदयतें आत्माका परिणाम है। तहां जावि गर्भधारण होय सो तो स्त्री है । बहुरि जो अपत्य कहिये पुत्रादिकळू उपजावै सो पुरुप है । बहुरि इनि दोऊ शक्तिनितें रहित होय सो नपुंसक है । बहुरि इनिकी संज्ञा है सो
रूढिशब्दरूप है । रूढिशब्दकी व्युत्पत्ति कीजिये है सो तिस व्युत्पत्तिमात्र प्रयोजनकै अर्थिही है । जैसें गऊ शब्दकी सर्वार्थ
वचसिद्धि निक्ति करिये, जो चालै ताकू गऊ कहिये । सो इहां निरुक्ति रूढिहीतें जाननी । जातें बैठा सोवता गऊळू भी गऊही
निका टीका कहिये । ऐसै मढि जाननी । जो ऐसे न मानिये तो गर्भधारणक्रियाही• प्रधान मानिये तो बालस्त्री तथा वृद्धस्त्री तीर्यचणी
मनुष्यणी तथा देवांगना तथा कार्मणकाययोगवि अंतरालमैं तिष्ठती स्त्रीनिकै गर्भधारण नाही, तब स्त्रीपणाका नाम न ठहरै। १४५ | तथा पुत्रादिक उपजाये विनां इनिका पुरुषपणाका नाम न ठहरै । तातै इहां नामविर्षे रूढीही प्रधान है । ऐसै ये तीन वेद शेप जे गर्भज तिनिकै होय हैं । इनिकी भाव अनुभवकी अपेक्षा ऐसै कहै है। स्त्रीका तो अंगारेकी अग्नि चिमक्याही करै तैसै है । बहुरि पुरुषका तृणकी अग्नि जैसे चिमकै तौ बहुत परंतु अल्पकालमैं बुझि जाय तैसें है । बहुरि नपुंसककै ईटनिका कजावाकी अग्नि जैसे प्रजल्याही करै, बुझे नाही, तैसें है ॥
आगें, जो ए जन्म योनि शरीर लिंगके संबंधकार सहित जे देवादिक प्राणी ते विचित्र पुण्यपापके वशीभूत च्यारी गतिवि शरीरनिकू धारते संते यथाकाल आयूकू पूर्णकरि अन्यशरीरकू धारै हैं कि विना आयु पूर्ण किया भी अन्यशरीरकू धारे हैं ? ऐसे पूछ उत्तर कहै हैं
॥ औपपादिकचरमोत्तमदेहासंख्येयवर्षायुषोऽनपवायुषः ॥ ५३॥ __याका अर्थ- औपपादिक कहिये देव नारकी बहुरि चरमोत्तमदेह कहिये चरम शरीर जिनकै उत्तम देह बहुरि असंख्यातवर्षका जिनिका आयु ऐसै भोगभूमियां ए सर्व अनपवायु कहिये पूर्ण आयुकरि मरै हैं । इनिका आयु छिदै नाही ॥ औपपादिक तौ देवनारक पूर्व कहे तेही । बहुरि चरम शब्द है सो अंतका वाची है। याका विशेषण उत्तम | कहिये उत्कृष्ट है । ऐसा चरम उत्तम देह जिनिकै होय ते चरमोत्तमदेह कहिये । ऐसें कहते जिनकै तिसही जन्मते निर्वाण होना है ऐसे चरमशरीरी संसारका जिनिकै अंत भया ऐसे तद्भवमोक्षगामी हैं ऐसा अर्थ भया ॥ बहुरि असंख्येय कहिये संख्या रहित उपमाप्रमाण जे पल्यादिक तिनिकरि जान्या जाय ऐसै असंख्यात वर्षका जिनिका आयु ऐसै उत्तरकुरु आदि भोगभूमिविर्षे उपजै मनुष्यतिथंच ऐसे ए सर्व अनपवायुष्क हैं। विष शस्त्र आदिक बाह्यकारण तिनिके
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
सायश
वशते घटिजाय ताकौं अपवर्त्य कहिये । इनिका आयु बाथकारणते घटै नांही ऐसा नियम है । अन्यका नियम नाही। इहां चरमदेहका उत्तम विशेषण है सो उत्कृष्टपणाके अर्थ है, अन्य अर्थ नाही है। केई चरमदेहा ऐसाही पाठ पढे हैं।
इहां विशेष जो, चरमशब्दका उत्तमविशेषण है सो उत्कृष्टवाची है । तहां तत्त्वार्थवार्तिकमैं ऐसें कह्या है, जो चक्र| वादिका ग्रहण है । इहां कोई कहै, अंतका चक्रवर्ती ब्रम्हदत्त तथा अंतका वासुदेव श्रीकृष्ण इत्यादिकका आयु अप-161...
वर्तन हुवा सो इहां अव्याप्ति भई । ताका समाधान, जो, चरमशब्दका उत्तम विशेषण है । तातें चरमशरीरी तद्भवमोक्ष- निका | गामी होय तिनिका शरीरका उत्तम विशेषण है । तातै दोष नाही । इ तर्क, जो, काल आये विनां तौ मरण होय पान नांही । ताका समाधान, जैसे आमका फल पालमैं दीये शीघ्र पकै है, तैसें कारणके वशते आयु बांध्या था ताकी उदीरणा १४६ होय पहलैही मरण होय जाय है, ऐसे, जाननां । बहुरि जैसें चतुर वैद्य वायु आदि रोगका काल आये विनाहीवमन विरेचनादिके प्रयोगकरि श्लेष्मादिकका निराकरण करै है, तैसें इहां भी जाननां । ऐसें न होय तौ वैद्यकशास्त्र मिथ्या ठहरै ॥ इहां फेरि कहै, जो, रोगते दुःख होय ताका दूरि करनेके अर्थि वैद्यकका प्रयोग है । ताकू कहिये दुःख होय ताका भी इलाज करै है बहुरि दुःख नाही होय तहां अकालमरण न होने निमित्त भी प्रयोग करै है ॥ ___इहां कोई कहै, जो आयुका उदीरणा रूप क्षय है निमित्त जाकू ऐसा अकालमरणका इलाज कैसे होय ! ताकू कहिये असातावेदनियका उदयकार आया दुःखका इलाज कैसे होय ? जैसे असातावेदनीयका उदय तौ अंतरंग कारण वहुरि वाद्य वातादि विकार होते ताका प्रतिपक्षी औपधादिकका प्रयोग कीजिये तब दुःख मिटि जाय है । तैसेंही आयुकर्मका उदय अंतरंग कारण होते वाह्य जीवितव्यके कारण पथ्य आहारादिकका विच्छेद होते आयुकी उदीरणा होय । | मरण होय जाय अरु पथ्य आहारादिककी प्राप्ति होते उदीरणा न होय जीवितव्य रहै है तब अकालमरण न होय है ऐसें जाननां । बहुरि कोई कहै आयु होते भी मरण होय तो तहां कर्मका फल दिया विनां नाश ठहरै है। ताकू कहिये,
असातावेदनियका उदय होते भी इलाजते मिटै तब कर्म फलरहित कैसै न भया ? । फेरि कहै, कडी औपधिके ग्रहणकी | पीडामात्र दुःख असातावेदनीय फल दे है ताते विनां फल नाही । ताकू कहिये, ऐसेंही आयुकर्म भी जीवनमात्र तो फल दियाही अफल कैसै ठहय ? विशिष्ट फलका देनां दोऊही कर्मनिकै समान भया तातें यह सिद्धि भई, जो, कोईकै अपमृत्यु भी होय है, जेती पूर्वभववि आयुकर्मकी स्थिति वांधी थी ताकी बाह्य विप शस्त्रादिककै निमित्ततें स्थिति घटिजाय उदीरणा होय तब मरण होय जाय । इहां ऐसा भी दृष्टांत है, जैसे जल आदिकते ओला वस्त्र चौडाकार तापमें सुकावै तब शीघ्र सूकै तैसें भी जाननां ॥ ऐसें दूसरा अध्याय समाप्त किया ॥
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्यसिन्छि .टी का
दोहा- इस दूजे अध्यायमैं । जीवतत्त्वका रूप ॥
___ वर्णन है बहुभेदतें । जानूं भव्य अनूप ॥ १ ॥ सवैया- जीवके स्वतत्त्व भाव लक्षण दृग्बोध धाव भवी सिद्ध आदि भेद कहे विस्तार ।
इंद्रियनिका दोय रूप विषयका अपार रूप गतिभेद भिन्न भिन्न गहो इतवारसूं ॥ जन्मयोनि नानाभांति भवमें अनेकजाति देहके विधान जीव लहै जु विकारतूं ।
वेदका नियम आयु घटै बधै ताकी रीति दुजे अधिकार भाषी मुनीशा विचारसूं ॥२॥ ऐसे तत्त्वार्थका है अधिगम जामें ऐसा जो दशाध्यायरूप मोक्षशास्त्र ताकै विर्षे द्वितीय अध्याय संपूर्ण भया ।
वचनिका पान १४७
इति श्री परमपूज्य धर्मसाम्राज्यनायक योगींद्रचूडामणि, सिद्धातपारंगत, चारित्रचक्रवति श्री १०८ आचार्य श्रीशांतिसागरजी महाराजके आदेशसे ज्ञानदानके लिए श्री. प. पू. चा. च. आ. श्री १०८ शांतिसागर दिगंबर जैन जीर्णोद्धारक संस्थाकी ओरसे छपी हुई श्री तत्वार्थसूत्रकी श्रीमत्पूज्यपादाचार्य विरचित सर्वार्थसिद्धीकी पंडित जयचंदजीकृता टीका
वचनिकाविर्षे द्वितीय अध्याय संपूर्ण भया ॥२॥ ग्रंथ प्रकाशन समिति; फलटण वीर सं. २४८१
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
परमपूज्य चारित्रचक्रवर्ती आचार्यवर्य श्री १०८ शांतिसागर महाराजके आदेशसे श्री दिगंबर जैन जिनवाणी जीर्णोद्धारक सस्थाकी तरफसे ज्ञानदानके लिये छपी हुई ||
- श्रीवीतरागाय नमः सार्यसिदि|| वीर संवत् २४८१ ]
॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः ॥ [ प्रथ प्रकाशन समिति, फलटण || निका अथ तत्त्वार्थसूत्रकी सर्वार्थसिध्दिटीका वचनिका पंडित जयचंदजी कृता
दोहा- अधो मध्य ऊरधं सकल । जीवनिवास निवारि ॥ __कहे भव्य उपकारकू । नमू ताहि तन टारि ॥१॥
टीका
पान १४८
ऐसें मंगल अथि नमस्कार करि तीसरे अध्यायकी वचनिका लिखिये हैं। तहा सर्वार्थसिद्धि नामा टीकाविपैं। प्रारंभ है जो ' भवप्रत्ययोऽवधिदेवनारकाणां' इत्यादि सूत्रवि नारकजीव कहे। तहां शिष्य पूछ है, ते नारकी कौन हैं ?।। तिनिके प्रतिपादनके अर्थि प्रथम तो तिनिका आधारका निर्देश करै हैं । ते कहां वसैं हैं, तिनि पृथ्वीनिका नाम कहै हैं, ताका सूत्र॥रत्नशर्करावालुकापकधूमतमोमहातमःप्रभाभूमयो घनाम्बुवाताकाशप्रतिष्ठाः
सप्ताधोऽधः ॥१॥ याका अर्थ- रत्नप्रभा शर्कराप्रभा वालुकाप्रभा पंकप्रभा धूमप्रभा तमःप्रभा महातमःप्रभा ए सात अधोलोकवि। नीचैनीचै तीन वातवलय और आकाशकै आधार पृथ्वी है ॥ इहां रत्नादिशब्दनिका द्वंद्वसमासकरि वृत्ति है तिनिकै प्रभाशब्द न्यारा जोडनां । बहुरि साहचर्यते तैसाही नाम है । तातै रत्नप्रभा शर्कराप्रभा वालुकाप्रभा पंकप्रभा धूमप्रभा तमःप्रभा महातमःप्रभा ऎसै नाम सिद्ध भये हैं । तहां भूमिका ग्रहण तौ आधारके जनावनेके अर्थि है। स्वर्गके पटलनिके जुदे जुदे विमान हैं तहां भूमिका आश्रय नाही, तैसें इहां नांही है। नारकीनिकै आवास भूमिके आश्रय हैं।
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
H
साथसिदि टीका
बहरि तिनि भूमिनिके आलंबनके निर्णयकै आर्थ घनांवुवातादि शब्दका ग्रहण है । घन अंबु वात आकाश ए हैं। प्रतिष्ठा कहिये आधार जिनिका ते ऐसे है। ए भूमि तौ घनोदधि वातवलयकै आधार है। बहुरि घनोदधि वातवलय धनवातलयकै आधार है । बरि घनवातवलय तनुवातवलयकै आधार है । तनुवातवलयकै आकशका आधार है बहुरि । आकाश आपहीकै आधार है । आकाश सर्वते बड़ा है, सो अन्य आधारकी कल्पना नाही । ए तीनही वातवलय वीस
वचवीस हजार योजन न्यारे न्यारे मोटे है। सप्त शब्दका ग्रहण अन्यसंख्याके निराकरणकै अर्थि है, सातही है, आठ
Mनिका नाही नव नाही । बहुरि अधोऽधो शब्द है सो तिर्यक् फैली बात तथा ऊर्ध्वकै निपेधकै आर्थि है ॥
इहां विशेष जो, रत्नप्रभाभूमि है सो चित्र वज्र वैडूर्य लोहित होत हेमसार गल्व गोमेध प्रवाल ज्योति रसांजन मूल काकस्फटिक चंदनवर्वक बकुल शिलामय ए सोलह प्रकारके रत्ननिकी प्रभा सहचरित है । ताते याका रत्नप्रभा नाम कहै है। सो एक लाख अस्सी हजार योजनकी मोटी है । तामैं तीन भाग है । उपरि तौ खरभाग है, सो तौ सोला हजार योजनका है । सो तौ चित्र आदि रत्न कहे तिनिकरि रचित है । ताकै नीचे पंकभाग है सो चौरासी हजार योजनका मोटा है ताकै नचै अब्बहुल भाग है सो अस्स्सी हजार योजनका मोटा है । तहां पहले खरभागवि हजार योजन उपरिके तथा हजार योजन नीचैके छोडि बीचके चौदह हजार योजनविर्षे किन्नर किंपुरुप महारेग गंधर्व | यक्ष भूत पिशाच ए सात जातिके तौ व्यंतर बहुरि नाग विद्युत सुपर्ण अग्नि वात स्तनित उदधि द्वपि दिक्कुमार ए नव जातिके भवनवासीनिके आवास हैं । पंकभागविर्षे राक्षस व्यंतर अरु असुरकुमार भवनवासीनिके निवास है। बहार
अब्बहुल भागवि नरक हैं । बहुरि दूसरी शर्कराप्रभा भूमिकी मोटाई बत्तीस हजार योजनकी है। तीसरी वालुकाप्रभा । मिकी मोटाई अट्ठाईस हजार योजनकी है । बहुरि चौथी पंकप्रभा भूमिकी मोटाई चोईस हजार योजनकी है। बहुरि । पांचवीं धूमप्रभा भूमिकी मोटाई वीस हजार योजनकी है। बहुरि छठी तमःप्रभा भूमिकी मोटाई सोला हजार योजनकी है |
बहुरि सातई महातमःप्रभा भूमिकी मोटाई आठ हजार योजनकी है । बहुरि तिनि भूमिनिका अंतर असंख्यात कोडि योजनका जुदा जुदा है । तथा तियक भी एताही है ॥
भावार्थ- एक एक राजूका अतराल है । अरु सप्तमी पृथ्वीकै नीचै तौ सात राजू तिर्यक है। पहली पृथिवी मध्यलोक ऊपरि एक राजू तिर्यक् है ॥ इहां अन्यमती कहै हैं, पृथ्वी काछिवाकै आधार है, तथा बराहकै दंतनिपरि है, सो यह कहनां प्रमाणसिद्ध नाही । जाते काछिवा वराहका भी अन्य आधार कल्पनेका प्रसंग है । तथा केई कहै हैं, पृथ्वीका गोल तो भ्रमता रहै है । अरु ज्योतिश्चक्र स्थिर है । सो यह भी कहना सवाध है । बहुरि केई कहै
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृथिवी नीचे चलीही जाय है, अवस्थित नाही । सो भी कहना बन नाही । इत्यादि अनेक कल्पना करै हैं, सो असत्य है । इहा कोई पूछै, तुमने कह्या ताकी प्रमाणता काहेते करै ? ताकू कहिये, हमारा कहनां सर्वज्ञके आगमकी परंपराते
निर्वाध है, तहां स्याद्वादन्यायकरि युक्तिते भी सिद्ध है। याकी चरचा श्लोकवार्तिकमें विशेप करी है। तहांतें जाननी ॥ सर्वार्थ-12
o आगै पूछे है, कि ए भूमि हैं तिनिमें नारकीनिके सर्वत्र आवास हैं, कि कहूं कहूं है ? ऐसे पूछ ताके निर्धारकै सिदि अर्थि सूत्र कहै हैं
व च
बीका
अ
०००००
३
१५०
॥ तासु त्रिंशत्पञ्चविंशतिपञ्चदशदशत्रिपञ्चोनैकनरकशतसहस्राणि पञ्च चैव यथाक्रमम् ॥२॥
याका अर्थ- तिनि भूमिनिविपै अनुक्रमते तीस लाख पचीस लाख पंदरा लाख दश लाख तीन लाख पांच घाटि एक लाख अरु पाच एते नरक कहिये विला हैं । ते रत्नप्रभादिक भूमि तिनिविर्षे इस संख्याकरि नरक कहिये बिला गिणिये । तहां रत्नप्रभावि तीस लाख है । गर्कगप्रभावि4 पचीस लाख हैं । वालुकाप्रभावि पंदग लाख है । पंकप्रभाविपें दस लाख हैं। धूमप्रभाविप तीन लाख है । तमःप्रभावि पांच घाटि एक लाख हैं । महातमःप्रभावि पांचही हैं ॥ बरि रत्नप्रभावि तेरह प्रग्तार हैं तिनिकं पायडा कहिये हैं। वहरि आगै दोय दोय घाटि है । तहा दूसर ग्यारा, तीसरै नव, चौथै सात, पांचवे पांच, छैट तीन, सातवै एक ऐमै प्रस्तार जानने । बहुरि इनि भूमिनिका अन्य विशेप लोकनियोगशास्त्रत जानना ॥
इहा कछ विशेष लिखिये हैं । तहां रत्नप्रभावि अन्बद्दलभागवि ऊपरि नीचे हजार हजार योजन छोडि वीचिमें विला है । ते इंद्रक, श्रेणीवंध, प्रकीर्णक ऐसे तीन प्रकार हैं । तहां तेरह प्रस्तार है। तहा तेरहही वीचि वीचि इंद्रक हैं। तिनिके नाम सीमंतक, सीर, पगम्क, भ्रात, उड़ांत, संभ्रांत, असंभ्रांत, विभ्रात, तप्त, वन्त, व्युत्क्रांत, अवक्रांत, विक्रांत ऐसे नाम हैं । बहुरि शर्कगप्रभावि ग्यारह प्रस्तार हैं । तिनिमें ग्यारहही बीचिवीचि इंद्रक है । तिनिके नाम स्तनक, संस्तनक, वनक, घाट, संघाट, जिव्ह, उन्निव्हिक, आलोल, लोलुक, स्तन, आलोलुक ऐसें । बहुरि वालुकाप्रभावि नव प्रस्तार हैं । तिनिमें नव इंद्रक तिनिकै नाम तप्त, वस्त; तपन, आतापन, आदिदाय, प्रज्वलित, संज्वलित, उज्वलित, संप्रज्वलित ऐस । बहुरि पंकप्रभावि4 सात प्रस्तार हैं। तिनिमें सात इंद्रक तिनिके नाम आर, मार, तार, वर्चस, वैमनस्क, खाट, आखाट ऐसे । बहुरि धूमप्रभावि पांच प्रस्तार हैं तहां पाच इंद्रक हैं । तिनिके नाम तम, अभ्र, झप, अंत,तमिस्र ऐसै । बहुरि तमःप्रभावि तीन प्रस्तार हैं । ताविप तीन इंद्रक है । तिनिके नाम हिम, वर्दल, लल्लक ऐसै । बहुरि महातमःप्रभा-2
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
+Dow
सर्वार्थ
निका
टीका
विपैं एक प्रस्तार है । तामैं अप्रतिष्ठान नामा एक इंद्रक है । तहां इंद्रकनिकै चायों दिशामें च्यारि श्रेणी हैं। चार्यों दिशासंबंधी श्रेणीबंध बिला तौ गुणचास गुणचास हैं । बहुरि विदिशासंबंधी अठतालीस अठतालीस हैं। पीछे सातई पृथिवीका प्रस्तारताई एक एक घटता गया सो श्रेणीबंध तौ एक एक रह गया । विदिशामें रहाही नाही । ऐसें इनिकी संख्या पूर्व कही सो न्यारी न्यारी पृथ्वीसंबंधी जानि लेनी । तहां सप्तम पृथिवीके श्रेणीबंध च्यारि रहे । तिनिका
वचनाम पूर्वदिशाविष काल, दक्षिणदिशाविर्षे महाकाल, पश्चिमदिशाविर्षे रौरव, उत्तरदिशाविर्षे महारौरव ऐसे हैं। बहुरि सर्व सिद्धि
बिला चौरासी लाख हैं । तहां इंद्रक तौ गुणचास हैं। श्रेणीबंध नव हजार छहसै च्यारि हैं । बहुरि प्रकीर्णक तियासी । भ.३
लाख निवै हजार तीनसौ सैंतालीस हैं । तिनिमें सर्वही भूमीमैं पांचवै भाग बिला तो संख्यात हजार संख्यात हजार योजननिकै विस्तार हैं। बहुरि अवशेष च्यारि भाग बिला असंख्यात लाख असंख्यात लाख योजनकै विस्तार हैं...। इन सर्वही बिलानिके नाम अशुभही अशुभ जाननें ॥ ____ आगें, तिनि भूमिनिविर्षे नारक जीवनिकै अन्यविशेष कहा है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
॥ नारका नित्याशुभतरलेश्यापरिणामदेहवेदनाविक्रियाः ॥ ३॥ याका अर्थ- इनि भूमिनिवि4 नारकजीव हैं ते सदा अशुभतर हैं लेश्या परिणाम देह वेदना विक्रिया जिनिकै ऐसे हैं ॥ लेश्यादिकका अर्थ तो पहलै कह्या, सोही जाननां । अशुभतर ऐसा विशेषण तिनिका अधिकपणांकै अर्थि है ।
सो तिर्यचनिकै जैसै अशुभलेश्यादिक हैं तिनितें अधिके नारकीनिकै जानने । अथवा उपरिके नारकीनिकै जैसै हैं, तिनिते । अधिके अधिके नीचे नीचे जानने । बहुरि नित्य शब्द है सो दुःखमैं दुःख चल्याही जाय ऐसै अर्थमें है । तहां पहली १ दूसरी पृथिवीके जीवनिकै तौ कापोतलेश्या है । बहुरि तीसरी पृथिवीवालेनिकै उपरिकै तौ कापोत है नीचलेकै नील
लेश्या है। चतुर्थीवालेकै नीलही है। पंचमीवालेकै उपरिकै तौ नील है । नीचलेकै कृष्ण है। छठीवालेकै कृष्ण है।। सातमीवालेकै परमकृष्ण है ऐसे द्रव्यलेश्या तौ आयुपर्यंत एकसी है । बहुरि भावलेश्या अंतर्मुहूर्तमें पलटवो करै है। बहुरि परिणाम स्पर्श रस गंध वर्ण शब्द हैं । ते क्षेत्रका विशेपके निमित्तके वशते अतिदुःखके कारण अशुभतर है। बहुरि जिनिका देह अशुभनामकर्मके उदयतें अत्यंत अशुभतर है, बहुरि आकृति हुंडकसंस्थानरूप है तिनिकी उंचाई प्रथमपृथिवीविपैं तो सात धनुष तीन हात छह अंगुलप्रमाण है । बहुरि नीचे नीचै दूणा दूणा जाननां । बहुरि नारकीजीवनिकै अभ्यंतर तो असातावेदनीयका उदय होतें बहुरि बाह्य अनादिका शीतोष्णरूप पृथिवीका स्वभावकरि उपजी तीव्रवेदना है।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
उवयं
से दि
डी का
५.३
तहां पहली दूसरी तीसरी चौथी पृथिवीविषै तौ बिला उष्णही है । बहुरि पंचमीविषै ऊपरि तो उष्णवेदनारूप दोय लाखे बिला है । नीचे एक लाख बिला शीतवेदनारूप हैं । बहुरि छठी सातमीविर्वै शीतवेदना ही है । बहुरि ते नारकी विक्रिया करै, ते आप तौ जाणें मैं शुभही करूंगा परंतु अशुभविक्रियारूपही परिणमै । बहुरि आप तो जाणै मै सुखका कारण उपजाऊं हूं । परंतु तहां दुःखके कारणही उपजै । ऐसें ए भाव नीचे नीचे अशुभर्ते अशुभ अधिके अधिके जानने ॥ आर्गे पूछे है, इनि नारकी जीवनिकै दुःख है, सो शीतउष्णजनितही है, कि अन्य अन्य प्रकार भी है ! ऐसें पूछै सूत्र कहें हैं
॥ परस्परोदीरितदुःखाः ॥ ४॥
याका अर्थ -- नारकजीव परस्पर आपसमैं उपजाया है दुःख ज्यों ऐसे हैं ॥ इहां पूछे है, कि परस्पर उपजाया दुःख कैसे है ? तहां कहिये है, नारकीनिकै भवप्रत्ययनामा अवधि हो हैं ताकूं मिश्रया व के उदयर्ते विभंग भी कहिये । इस दुःखके कारणनिकूं दूरिहीतें जाणें | बहुरि निकटर्ते परस्पर देखने कोप प्रज्वलै है । बहुरि पूर्वभवका जातिस्मरण होय, तातैं तीव्रवैर यादि आवै है । जैसें श्वानके अरु स्यालकै परस्पर वैरका संबंध है, तैसें अपने परके परस्पर बातविर्षे प्रवर्ते हैं । बहुरि आपही विक्रियाकरि तरवारि कुहाडी करसी भिंड माल शक्ति तोमर सेल लोहके घन इत्यादिक शस्त्रानेकरि बहुरि अपने हाथ पग दांतनिकरि छेदनां भेदनां छोलनां काटनां इत्यादिक क्रियाकरि परस्पर अतितीव्र दुःख उपजावे हैं ॥
आगें, कहा एतावत् ही दुःखकी उत्पत्तीके कारण तथा प्रकार हैं कि और भी कछु है ! ऐसें पूछै सूत्र कहै हैं-
॥ सक्लिष्टासुरोदीरितदुःखाश्च प्राक्चतुर्थ्याः ॥ ५ ॥
याका अर्थ- क्लेशपरिणामसहित जे असुरकुमारके देव ते उपजावै है दुःख जिनिकूं ऐसे नारकी जीव तीसरे नरकपर्यंत हैं ॥ देवगति नामकर्मका भेद जो असुरत्वसंवर्तन ताकै उदयतें परकूं दुःख देवै ते असुर कहिये । पूर्वजन्मविषै इनि देवनिनैं ऐसाही अतितीव्र संक्लेश परिणामकरि पापकर्म उपाय है । ताके उदयतें निरंतर संक्लेशसहित असुर हो हैं । तिनिमेँ केई अंब अंबरीप आदि जातिके असुर है, ते नारकीनिकूं दुःख उपजावै हैं । सर्वही असुर दुःख नांही उपजावै हैं । बहुरि इनि असुरनिका गमनकी मर्यादा दिखावनेकूं “ प्राक् चतुर्थ्याः " ऐसा वचन हैं। ऊपरकी
व च
निका
पान
१५२
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
00000000
16 तीन पृथिवीवि असुर बाधा करै हैं । आगै चौथी पांचई छठी सातईविर्षे इनिका गमन नाही । इहां कोई पूछे, ए || । देव इनि नारकीनिळू दुःख दे हैं, सो इनिका कहा प्रयोजन है ? । तहां कहिये, जो, ए देव ऐसैही पापकर्ममें लीन हैं । 21
जैसे इहां कोई मीडे असे कूकडे तीतर मल्ल इनिळू लडाय कलह देखि हर्ष मानै हैं; तैसें नारकीनिकी कलह दुःख देखि २
अति हर्प मान हैं । ए यद्यपि देव भये हैं तथापि निदानादिकार अज्ञानतपके फलते इनिळू परका दुःख आदि अशुSED भही हर्पका कारण हो है । बहरि च शब्द है सो पहले सूत्र में कह्या जो दुःख, ताकै समुच्चयकै अर्थि है। तीन तपाया सर्वार्थ
कि गाल्या जो लोह ताम्र ताकौ पायवाकार, बहुरि तपाया लोहका स्तंभते चेपनां, बहुरि कूटशाल्मली कहिये सूली तापरि चढाय उतारणा, बहुरि लोहके घनका घात करना, कुहाडी छुराव सोलाते काटणां छोलणां, बहुरि क्षारा पाणी तथा तपे १५३
तेलते सींचनां, बहुरि लोहके कडाहमैं पचावनां, भांडमें भूदनां, बहुरि भोभलीमें भुलसनां, बहुरि वैतरणी नदीमें डुबोवनां, १ घाणीमें पीलना इत्यादिकनिकरि नारकीनिकू दुःख उपजावै हैं । ऐसें छेदनभेदनादिकरि शरीर खंड खंड होय जाय है। तो भी आयु पूर्ण हूवा विना मरण नांही होय है । जातें नारकीनिका आयु अनपवर्त्य कह्या है, सो छिदै नांहो ॥
आगें पूछे है, “जो इनि नारकीनिकी आयु छिदै नांही सो आयुका परिमाण केता है सो कही" ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
॥ तेष्वेकत्रिसप्तदशसप्तदशद्वाविंशतित्रयस्त्रिंशत्सागरोपमा सत्त्वानां परा स्थितिः ॥ ६॥
याका अर्थ- नरकके जीवनिकी आयू उत्कृष्ट पहली पृथिवीमें तौ एक सागरकी, दूसरीमें तीन सागर, तीसरीमें सात सागर, चौथीमें दश सागर, पांचमीमै सतरा सागर' छठीमैं वाईस सागर, सातमीमें तेतीस सागर ऐसे हैं ॥ इहां यथाक्रम शब्दकी तौ ऊपरीतैं अनुवृत्ति है । तिनि भूमिनिवि अनुक्रमकार यथासंख्य स्थिति लगावणी । तहां रत्नप्रभाविपैं तो उत्कृष्ट स्थिति एक सागरकी है । शर्कराप्रभाविर्षे तीन सागरकी है । वालुकाप्रभावि सात सागरकी है। पंकप्रभावि दश सागरकी है । धूमप्रभावि. सतरा सागरकी है । तमःप्रभावि4 बाईस सागरकी है । महातमःप्रभावि तेतीस सागरकी है। ऐसी उत्कृष्ट स्थिति है। तिनि भूमिनिवि नारकी जीवनिकी आयु है, भूमीकी स्थिति यहु नांही है ॥
आगें कहै हैं, सातभूमिरूप विस्तारकू धरै अधोलोक तौ कह्या । अब तिर्यक् लोक कह्या चाहिये । सो तिर्यक् | लोक ऐसा नाम कैसै हैं ? जाते स्वयंभूरमण समुद्रपर्यत असंख्यात तिर्यक्प्रचयरूप अवस्थित द्वीप समुद्र हैं । तातें तिर्यक् लोक नाम है । इहां पूछे है, ते द्वीप समुद्र तिर्यक् अवस्थित कौन कौन हैं ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ- दिक तौसी
॥ जम्बूद्वीपलवणोदादयः शुभनामानो द्वीपसमुद्राः ॥ ७ ॥ याका अर्थ- जम्बूद्वीप लवणसमुद्र इनिकू आदि देकरि भले भले जिनके नाम ऐसे द्वीप समुद्र हैं ॥ जम्बूद्वीपा- 10
दिक तौ दीप बहुरि लवणोदादिक समुद्र ऐसे जे लोकमैं भले भले नाम हैं ते इनि द्वीपसमुद्रनिके हैं। तहां जंबूद्वीप तौ सिरि द्वीप बहुरि लवणोदधिसमुद्र, धातकीखंडद्वीप कालोदधिसमुद्र, पुष्करवरद्वीप पुष्करवरसमुद्र, वारुणीवरद्वीप वारुणीवर
निका टीका , समुद्र, क्षीरवरद्वीप क्षीरवरसमुद्र, घृतवरद्वीप घृतवरसमुद्र, इक्षुवरद्वीप इक्षुवरसमुद्र, नंदीश्वरवरद्वीप नंदीश्वरवरसमुद्र, | अरुणवरद्वीप अरुणवरसमुद्र, ऐसै असंख्यात द्वीप समुद्र स्वयंभूरमणपर्यंत जानने ॥
१५४
पान
.
इहां विशेष जो, जंबूद्वीपका नाम जंबूवृक्ष यामैं है ताते याकी अनादितें यह संज्ञा है । सो यह जंबूवृक्ष कहा है । सो कहिये हैं। उत्तरकुरु भोगभूमिविपें पांचसै योजनकी चौडी एक जगती कहिये पृथिवी है । ताकू स्थानी भी कहिये।
ताकी क्यूं अधिक तिगुणी परिधि है । सो बाह्यतै केते एक प्रदेश क्रमहानिरूप छोडि वीचिमें वारा योजन ऊंची है । फेरि क्यों प्रदेश क्रमहानिरूप छोडि अंतमें दोय कोस ऊंची है । ताकै चौगिरिद सुवर्णमयी पद्मवर वेदिका कहिये भीति है । ताकै बीचिही बीचि नानारत्नमय पीठ है । आठ योजनका लंबा है । च्यारी योजनका चौडा है । च्यारीही योजनका ऊंचा है । ताकै चौगिरिदा बारह वेदिनिकर वैड्या है । तिनि वेदिनिके चायौं तरफ च्यारी तोरण हैं । ते श्वेत हैं । सुवर्णके तूयनिकरि सहित हैं । ता पीठके ऊपरि फेरि उपपीठ है सो एक योजनका लंबा चौडा है, दोय कोस ऊंचा है । ताकै वीचि जंबूवृक्ष है । सुदर्शन है नाम जाका स्कंध दोय योजन ऊंचा है । छह छह योजन ऊंचा डाहला है । बीचि छह योजन चौडा मंडल है। आठ योजन लंवा है । ताकै | चौगिरिद इस वृक्षते आधे प्रमाण लिये एकसो आठ छोटे जंवूवृक्ष हैं । तिनिकार वैड्या है । देवदेवांगनाकरि सेवनीक है। यह वर्णन तत्त्वार्थवार्तिकतें लिख्या हैं । अर त्रिलोकसारवि याका वर्णन विशेपकार है । तथा कछु विवक्षाका भी विशेप है। सो तहांतें जानना । ऐसें वृक्षके योगते जंबूद्वीप नाम है। यह वृक्ष पृथिवीकाय है, वनस्पतिकाय नांहीं है। बहुरि लवणरससारिखा जलके योगते लवणोद जाननां ॥ ___ आगें इनि द्वीप समुद्रनिका विष्कंभ कहिये चौडाई तथा सन्निवेश कहिये अवस्थानविशेप संस्थान कहिये आकार | इनिके विशेपनिकी प्रतिपत्तिकै अर्थि सूत्र कहै है
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
हीका
म.
१५५
॥ द्विििर्वष्कम्भाः पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणो वलयाकृतयः ॥ ८ ॥ याका अर्थ- जंबूद्वीपते लगाय सर्वद्वीप समुद्र दूणे दूणे विस्तार हैं। बहुरि यह पहले पहले ऊपरि परिक्षेपी कहिये वेढे हैं । वलय कहिये गोल कडाकी आकृति हैं । द्विद्धि ऐसा वीप्सा कहिये वारंवार वृत्तिके कहनेवि वचन है ।
वचसिद्धि । सो चौडाईके दुणापणां कहनेके अर्थ है । आदि जो जंबूद्वीपका विस्तार है तातें दूणा लवणसमुद्रका है । तातें दूणा
पनि का । दूसरा धातकीखंडद्वीप है । तातें दूणा दूसरा कालोदधिसमुद्र है । ऐसें जाननां । बहुरि पहले पहले ऊपरि परिक्षेपि । पान । कहिये वैड्या है, ग्राम नगरादिकी ज्यों अवस्थान मति जाणुं । बहुरि वलयाकृति कहिये गोल कडाकी ज्यों आकार हैं,
चौकुंणां आदि आकार नांही है ॥ HI आगें पूछे है, जंबूद्वीपका ठिकाणा आकार चौडाईका प्रमाण कह्या चाहिये । जाते अगिले द्वीप समुद्रनिका विस्तारादिकका ज्ञान जाकरि होय । ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
तन्मध्ये मेरुनाभित्तो योजनशतसहस्रविष्कम्भो जम्बूद्वीपः ॥ ९ ॥ याका अर्थ- तिनि द्वीप समुद्रनिकै बीचि जंबूद्वीप है सो गोल है । ताकै बीचि मेरुपर्वत नाभिकी ज्यों है । बहुरि लाख योजनका चौडा है ॥ तिनिपूर्वक द्वीप समुद्रनिकै मध्य जंबूवृक्षकरि लक्षित जंबूनामा द्वीप है । सो कैसा है । मेरु तौ जाकै नाभिकी ज्यों है । बहुरि सूर्यके विमानकी ज्यौं गोलाकार है । बहुरि शतसहस्र कहिये एक लाख योजनका विष्कंभ कहिये चौडा है। बहुरि उत्तरकुरु भोगभूमिवि अनादिनिधन पृथ्वीकायरूप अकृत्रिम परिवारवृक्षनिसहित जंवू नामा वृक्ष है । ताके नामते या द्वीपका भी नाम जंबूद्वीप है ॥ ____ आगै, तहां जंबूद्वीपवि छह कुलाचलनिकरि भेदरूप किया ऐमै सात क्षेत्र हैं, ते कौन है ? ऐसे पूछै सूत्र कहै हैं
॥ भरतहैमवतहरिविदेहरम्यकहैरण्यवतैरावतवर्षाः क्षेत्राणि ॥ १० ॥ याका अर्थ- तिस जंबूद्वीपविर्षे भरत हैमवत हरि विदेह रम्यक हैरण्यवत ऐरावत ए सातै क्षेत्र हैं ॥ इहां भरतादिक संज्ञा अनादिकालतें प्रवत है । इनिकू काहूका निमित्त नाही । तहां जंबुद्वीपकी दक्षिणदिशाका विभागवि हिमवान् कुलाचल अम तीन तरफ लवणसमुद्रकै बीचि तो भरतक्षेत्र है, सो चढाया धनुष्यकै आकार है । बहुरि याके विजयाई
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिदिश रि
पान
पर्वतते तथा गंगा सिंधू नदीत भेद होय छह खंड भये हैं। बहुरि छोटा हिमवान् कुलाचलकी उत्तरदिशाते अरु महाहिमवान् कुलाचलकी दक्षिणदिशातै पूर्वपश्चिमके लवण समुद्रकै बीचि हैमवतक्षेत्र है। बहुरि निषध कुलाचलकी दक्षिणदिशाने अर महाहिमवान् कुलाचलकी उत्तरदिशा. बहुरि पूर्वपश्चिमके लवण समुद्रकै अंतरालमैं हरिक्षेत्र है । वहुरि निपधकुलाचलकी उत्तरदिशाने अरु नीलकुलाचलकी दक्षिणदिशानें पूर्वपश्चिमके लवणसमुद्रकै बीचि विदेहक्षेत्र है । बहुरि नीलकुलाचलके उत्तरदिशार्ने अरु
रुक्मिकुलाचलके दक्षिणदिशानें पूर्वपश्चिमके समुद्रके वीचि रम्यक क्षेत्र है। बहुरि रुक्मिकुलाचलते उत्तरदिशा. अरु शिखरिटी का 11 कुलाचलते दक्षिणदिशाने अरु पूर्वपश्चिमके लवणसमुद्रके अंतरालमैं हैरण्यवतक्षेत्र है । बहुरि शिखरिकुलाचलते उत्तरदिशा. अरु * ३१ तीनही तरफा लवणसमुद्रकै वीचि ऐरावतक्षेत्र है । सो याके विजयार्धपर्वत तथा रक्ता रक्तोदा नदीकरि भेदे छह खंड भये हैं ।
___ आगें पूछे हैं, कि छह कुलाचल हैं ऐसे कह्या, ते कौन हैं तथा कैसे व्यवस्थित है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
॥ तद्विभाजिनः पूर्वापरायता हिमवन्महाहिमवन्निषधनीलरुक्मिशिखरिणो वर्षधरपर्वताः॥११॥ ___याका अर्थ- तिनिक्षेत्रनिके विभाग करनेवाले पूर्वपश्चिम लंबे ऐसे हिमवान महाहिमवान निषध नील रुक्मी शिखरी । ए छह कुलाचल हैं । इनि क्षेत्रनिका विभाग करै तिनिङ तद्विभाजन कहिये । बहुरि पूर्वपश्चिम दोऊ दिशाकी तरफ लंवे
पूर्वपश्चिम दिशाकी कोटीते लवणसमुद्रकू स्पर्शनेवाले हिमवत् आदि अनादिकालतें प्रवर्ती है संज्ञा जिनिकी क्षेत्रनिके विभागके कारण हैं, तात वर्पधर कहिये । ऐसे कुलाचल पर्वत छह हैं । तहां हिमवान् तौ भरतक्षेत्रकी अरु हैमवतक्षेत्रकी सीमावि तिष्ठै है । ताकू क्षुद्रहिमवान् भी कहिये । सो, सौ योजनका ऊंचा है । बहुरि हैमवतक्षेत्र अरु हरिक्षेत्रका । विभाग करनेवाला महाहिमवान् दोयसौ योजनका ऊंचा है । बहुरि महाविदेहक्षेत्रकी तौ दक्षिणदिशा. अरु हरिक्षेत्रतें उत्तरदिशा. निपधनामा कुलाचल है । सो च्यारिसै योजन ऊंचा है । बहुरि उत्तरदिशावि भी पर्वत अपने अपने क्षेत्रके विभाग करनेवाले नील रुक्मी शिखरी ए तीन हैं सो पूर्वोक्त च्यारीसै दोयसै एकसो योजन ऊंचा है सो जाननां ॥ बहुरि इनिका मूल अवगाह पृथिवीविपें ऊंचाईते चौथै भाग जाननां ॥ आगै तिनि कुलाचलनिका वर्णका विशेषकी प्रतिपत्तीके आर्थि सूत्र कहै हैं--
॥ हेमार्जुनतपनीयवैडूर्यरजतहेममयाः ॥ १२ ॥ याका अर्थ- ये कुलाचल हेम कहिये पीतवर्ण, अर्जुन कहिये श्वेतवर्ण, तपनीय कहिये तापासोना सारिखा रक्तवर्ण हा
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
००००
वच
निका
पान
। वैडूर्य कहिये नीलवर्ण, रजत कहिये श्वेत, हेम कहिये पीत ऐसे वर्णमय हैं ॥ जे ए कहे हिमवत् आदि कुलाचल ते ।
अनुक्रमते हेमादिकमयी जानने । तहां हेममय तौ हिमवान् है, सो पीला पाटसारिखा वर्ण है । बहुरि अर्जुनमय महाहिमवान् है, सो शुक्ल है । बहुरि तपनीयमय निषध है सो दुपहरीके सूर्यके वर्णसारिखा है । बहुरि वैडूर्यमय नील है, ||
सो मोरके कंठसारिखा है ॥ बहुरि रजतमय रुक्मी है, सो शुक्ल है । बहुरि हेममय शिखरी है, सो पीले पाटसारिखा वर्ण है। सर्वार्थसिद्धि
आगै इनिका फेरि भी विशेषके अर्थि सूत्र कहै हैं-- टी का ॥ मणिविचित्रपाश्र्वा उपरि मूले च तुल्यविस्ताराः ॥ १३ ॥
१५७ याका अर्थ- इनि कुलाचलनिके पसवाडै तौ मणिनिकरि चित्रित हैं । बहुरि मूलतें ले ऊपरितांई समान चौडे हैं। अनेकवर्ण अरु प्रभाव कहिये महिमा इत्यादि गुणनिकार सहित जे मणि तिनिकरि विचित्रित हैं पार्श्व कहिये पसवाडे जिनिके ऐसे हैं । बहुरि आकार जिनिका मूलन लगाय मध्य तथा ऊपरिताई समान है, चौरस भीतिकी ज्यों बराबर है। आगै तिनि कुलाचलनिके ऊपरि हद हैं ते कहिये हैं
॥ पद्ममहापद्मतिगिंछकेसरिमहापुण्डरीकपुण्डरीका हृदास्तेषामुपरि ॥ १४ ॥ याका अर्थ-- तिनि हिमवत् आदि कुलाचलनि ऊपरि अनुक्रमतें पद्म महापद्म तिगिंछ केसरी महापुण्डरीक पुण्डरीक | ए ह्रद जानने ॥ आर्गे आदिका जो पद्मद ताका आकारविशेषकी प्रतिपत्तीकै अर्थि सूत्र कहै हैं
॥प्रथमो योजनसहस्रायामस्तदर्द्धविष्कम्भो हृदः ॥ १५॥ याका अर्थ- पद्मद है सो पूर्वपश्चिम दिशातें तौ हजार योजन लंबा है। बहुरि उत्तर दक्षिण दिशाने पांचसै योजनका विस्तार है । बहुरि वज्रमय याका तल है । बहुरि अनेक प्रकारके मणि तथा सुवर्ण तथा रजत तिनिकर विचित्रित जाका तट है ॥ "
आगें याका अवगाह कहिये ऊंडाई जाननेकै अर्थि. सूत्र कहै हैं
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
सर्वार्थ
सि1ि01
वचनिका पान
A
१५८
॥ दशयोजनावगाहः॥ १६ ॥ याका अर्थ-- पद्महूदकी उंडाई दश योजन है ॥ आगै, तिस हृदवि कमल है, ताका सूत्र कहै हैं
॥ तन्मध्ये योजनं पुष्करम् ॥ १७ ॥ याका अर्थ- या ह्रदमैं एक योजन प्रमाण कमल है। तामें कोश कोशके लंबे तो पत्र हैं । वहुरि दोय कोशके चौडी वीचिकी कर्णिका है । बहुरि जलके तलते दोय कोश उंचा नाल है । बहुरि एताही पत्रनिकी मोटाई है ॥ ___ आर्गे अन्य इदनिकी लंबाई चौडाई तथा कमलकी लंबाई चौडाई जनावनेके अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ तद्विगुणद्विगुणा ह्रदाः पुष्कराणि च ॥ १८॥ ___याका अर्थ- पहले हुदतें तथा कमलते दूणे दूणे लंबाई चौडाई रूप अगिले अगिले ह्रद तथा कमल जाननां ॥ तहां पद्महूदतें दूणा दोयहजार योजन लंवा हजार योजन चौडा वीस योजन ऊंडा महापद्महुद जाननां । बहुरि यातें दूणा च्यारिहजार योजन लंवा दोयहजार योजन चौडा चालिस योजन ऊंडा तिगिंछहूद जानना । याही भांति कमल च्यारि योजन लंवा दोय योजनका चौडा आदि जाननां ॥ ___ आगे तिनि कमलनिवि निवास करनेवाली देवीनिके नाम आयु परिवार प्रतिपादनेकै अर्थ सूत्र कहै है--
॥ तन्निवासिन्यो देव्यः श्रीहीधृतिकीर्तिबुद्धिलक्ष्म्यः
पल्योपमस्थितयः ससामानिकपरिषत्काः ॥ १९ ॥ याका अर्थ- तिनि कमलनिकी कर्णिकाके मध्यदेशके वि शरदके निर्मल पूर्ण चंद्रमाकी द्युतिके जीतनहारे कोश लंवे अर्ध कोश चौडे कछु घाटि कोशके ऊंचे महल हैं। तिनिवि निवास करनेवाली देवी हैं श्री ही धृति कीर्ति बुद्धि लक्ष्मी ए हैं नाम जिनिके ते वसै हैं । तिनिकी एक एक पल्यकी आयु है । बहुरि सामानिक जातिके देव बहुरि पारिपद
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
जातिके देव तिनिकरि सहित वतॆ हैं । तिस कमलके परिवारकमल हैं। तिनिकै ऊपरि महल हैं । तिनिवि सामानिक देव वसै हैं । तथा पारिषद देव वसै हैं ॥
आर्गे जिनि नदीनिकरि ते क्षेत्र भेदे ते नदी कहिये हैं
सर्वार्थ
सिद्धि टीका आ.३
निका पान १५९
॥ गङ्गासिन्धूरोहिद्रोहितास्याहरिध्दरिकान्तासीतासीतोदानारीनरकान्तासुवर्णरूप्य
___ कूलारक्तारक्तोदाः सरितस्तन्मध्यगाः ॥ २०॥ याका अर्थ- तिनि क्षेत्रनिके मध्य गमन करै ऐसी चौदह नदी हैं । तिनिके नाम गंगा सिंधू रोहित रोहितास्या | हरित् हरिकांता सीता सीतोदा नारी नरकांता सुवर्णकूला रूप्यकूला रक्ता रक्तोदा ऐसैं। सरित् कहनेतें तौ वापी नाही | है । बहुरि तन्मध्य कहनेतें इत उत नांही गई हैं ॥ आर्गे, सर्वनदीनिका एक जायगा प्रसंगके निषेधकू दिशाका विशेषकी प्रतिपत्तिकै आर्थि सूत्र कहै हैं--
॥ द्वयोर्द्वयोः पूर्वाः पूर्वगाः ॥२१॥ याका अर्थ- दोय दोय नदी एक एक क्षेत्रविर्षे हैं । ऐसें वाक्यविशेष जोडनेते सर्वका एक जायगा प्रसंगका निषेध है। बहुरि पूर्वाः पूर्वगाः ऐसे वचन" दिशाका विशेषकी प्राप्ति है। तहां जे पाठमैं दोय दोयमैं पहली कही जो नदी, ते पूर्वदिशाके समुद्र• गई हैं । इहां पहली कही सात नदीत पूर्वदिशाकू गई होयगी ऐसा नाही है । जातें दोय दोयमैसूं पहली पहली लेणी ऐसें जाननां ॥ ____ आगें, पहली पहली तौ पूर्वदिशाकू गई बहुरि अन्य किस दिशाकू गई ? तिनिकी दिशाका विभागकी प्रतिपत्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं
॥शेषास्त्वपरगाः ॥ २२ ॥ याका अर्थ- दोय दोयमैं जो अवशेष रही ते नदी पश्चिमके समुद्रकू गमन करै हैं, ऐसी प्रतीति करनी ॥ तहां Mal पमहदके पूर्वद्वारतें निकसी जो गंगानदी सो तौ भरतक्षेत्रमैं होय पूर्वसमुद्रकुं गई । बहुरि पश्चिमद्वारतें निकसी सिंधू सो
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
1. भरतक्षेत्रमैं होय पश्चिमदिशाके समुद्रकू गई । बहुरि उत्तरद्वारतें निकसी रोहितास्या सो हैमवतक्षेत्रमें होय पश्चिमकै समु- 2
द्रमै गई । बहुरि महापद्महदके दक्षिणद्वारतें निकसी रोहित् नाम नदी सो हैमवतक्षेत्रमैं होय पूर्वदिशाके समुद्रमै गई ।
बहुरि महापद्महदके उत्तरद्वारतें निकसी हरिकांता नाम नदी सो हरिक्षेत्रमैं होय पश्चिमके समुद्रकू गई । बहुरि तिगिंछ सर्वार्थ
ह्रदके दक्षिणद्वारतें निकसी हरित्नदी सो हरिक्षेत्रमैं होय पूर्वदिशाके समुद्रकं गई । बहुरि तिगिंछ हृदके उत्तरद्वारतें निकसी सिदि सीतोदा नदी सो विदेहक्षेत्रमें होय पश्चिमसमुद्रकू गई । बहुरि केसरी हुदके दक्षिणद्वारतें निकसी सीता नदी सो विदेह- निका टीका क्षेत्रमैं होय पूर्वके समुद्रकू गई । बहुरि केसरीहूदके उत्तर द्वारतें निकसी नरकांता नदी सो रम्यकक्षेत्रमें होय पश्चिमकै पान
१६० समुद्रमै गई । बहुरि महापुंडरीकहूदके दक्षिणके द्वारतें निकसी नारी नामा नदी सो रम्यकक्षेत्रमैं होय पूर्वके समुद्रमै गई ।। वहुरि महापुंडरीकहूदके उत्तर द्वारतें निकसी रूप्यकूला नामा नदी सो हैरण्यवतक्षेत्रमैं होय पश्चिमके समुद्रकू गई । बहुरि पुंडरीकदके दक्षिणद्वारतें निकसी जो सुवर्णकूला नामा नदी सो हैरण्यवत क्षेत्रमैं होय पूर्वके समुद्र• गई । वहुरि पुंडरीकडूदके पूर्वतोरणद्वारतें निकसी जो रक्ता नामा नदी सो ऐरावतक्षेत्रमैं होय पूर्वसमुद्रमै गई । बहुरि महापुंडरीकहूदके पश्चिम तोरणद्वारतें निकसी रक्तोदा नामा नदी सो ऐरावत क्षेत्रमें होय पश्चिम समुद्र में गई ॥ आगें, इनि नदीनिकी परिवारनदीनिके प्रतिपादनकै आर्थि सूत्र कहै हैं--
॥ चतुर्दशनदीसहस्रपरिवृता गङ्गासिन्ध्वादयो नद्यः ॥ २३ ॥ याका अर्थ-- इहां गंगा सिंधू आदिका ग्रहण कोन प्रयोजन है ? तहां कहै हैं, पूर्वोक्त नदीनिके ग्रहणकै अर्थि है। इहां ऐसी आशंका न करनी; जो, अनंतर सूत्रमें नदीनिका नाम हैही इहां फेरि न चाहिये । जाते व्याकरणमैं ऐसी । परिभापा है, जो अनंतरका विधि होय के प्रतिपेध होय । तहां कहिये अनंतर सूत्रते पश्चिमकू गई नदीनिकाही ग्रहण होय है । तातें गंगासिंध्वादिका ग्रहण युक्त है । इहां पूछे है कि, गंगादिकांही ग्रहण होऊ । ताळू कहिये, ऐसे कहै
पूर्वकू गई तिनिहीका ग्रहण आवै है । तातै सर्वही ग्रहणकै आर्थ गंगासिंध्वादिका ग्रहण किया है । बहुरि नदीका ग्रहण र है सो दूणा दूणाका संबंधके अर्थ है । गंगा चौदाहजार नदीनिकरि परिवारित है। तेसैही सिंधू भी चौदाहजार
नदीनिकरि परिवारित है। ऐसे अगली अगली नदी क्षेत्र क्षेत्र प्रति विदेहताई दणी दूणी जाननी । तातें परै आधि आधि घटती जाननी ॥
आगें, जे क्षेत्र कह्या तिनिकी चौडाई जाननेकै अर्थि सूत्र कहै है
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ-01
वच
भ.३
सुपमसुपमा । सुपमा । सुषमदुःपमा । दुःषमसुपमा । दुःषमा । अतिदुःषमा ऐसें । बहुरि उत्सर्पिणी भी छह प्रकार है। सो पूर्वोक्तः उलटा गिणनां । तहां अतिदुःपमा । दुःषमा । दुःषमसुपमा । सुषमदुःपमा । सुपमा । सुपमसुषमा ऐसे ।। इनिका कालका प्रमाण दश दश कोडाकोडि सागर जाननां । इनि दोऊनिकों भेले किये कल्पकाल कहिये । तहां सुपमसुपमा
च्यारि कोडाकोडि सागरका । तिस कालकी आदिवि मनुष्य उत्तरकुरु भोगभूमिके मनुष्यनितुल्य होय है। तहांतें अनुक्रमतें सिदि
घटतें घटते सुपमाकाल तीन कोडाकोडि सागरका होय है । तिसकी आदिविर्षे मनुष्य हरिक्षेत्रके मनुष्यनिसारिखे होय निका टीका है । तहांत अनुक्रमते घठतें घटते सुपमदुःपमाकाल दोय कोडाकोडि सागरका होय है। तिसकी आदिवि मनुष्य हैमवत- पान क्षेत्रके मनुष्यनिकै समान होय है। तहांतें अनुक्रमतें घटतें घटते दुःषमसुपमाकाल बियालीस हजार बरस घाटि एक I
१६२ कोडाकोडि सागरका होय है । तिसकी आदिवि मनुष्य विदेहक्षेत्रके मनुष्यनिकै तुल्य होय हैं। तहांते अनुक्रमतें घटतेंघटते दुःपमाकाल इकईस हजार वर्षका होय है । तहांतें अनुक्रमतें घटते घटते अतिदुःपमाकाल इकईस हजार वर्पका होय है । ऐसेंही उत्सर्पिणी भी उलटा अनुक्रमरूप जाननां ॥ ___ आगें पूछे है कि, अन्यभूमिनिकी कहा अवस्था है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै है
॥ ताभ्यामपरा भूमयोऽवस्थिताः ॥२८॥ याका अर्थ-तिनि भरत ऐरावत क्षेत्र सिवाय रहे जे क्षेत्र ते । अवस्थिताः । कहिये जैसे हैं तैसेही रहै है ॥ तहां उत्सर्पिणी अवसर्पिणी काल नांही पलटै है ॥ ___ आगें पूछे है, तहांके मनुष्यनिकी आयु समानही है कि कछु विशेप है ? ऐसे पूछ सूत्र कहैं हैं
॥ एकद्वित्रिपल्योपमस्थितयो हैमवतकहारिवर्षकदैवकुरवकाः ॥ २९ ॥ याका अर्थ- हैमवतक कहिये हैमवतक्षेत्रके मनुण्य तिनिकी आयु एक पल्यकी है। इसकू जघन्यभोगभूमिका क्षेत्र कहिये । बहुरि हरिवर्पके मनुष्यनिकी आयु दोय पल्यकी है। इसकं मध्यमभोगभूमिका क्षेत्र कहिये । बहुरि देव15 कुरुभोगभूमिका मनुष्यनिकी आयु तीन पल्यकी है। इसकं उत्तमभोगभूमि कहिये। तहां पांच मेरुसंबंधी पांच हैमवत।। क्षेत्रनिवि4 सुपमदुःपमा सदा अवस्थित है। तहांके मनुष्यनिका आयु एक पल्यका अरु काय दोय हजार धनुष्यनिका
है । बहुरि एकदिनके अंतरतें आहार करै हैं । बहुरि नीलकमलसारिखा शरीरका वर्ण है । बहुरि पांच हरिक्षेत्रनिविर्षे
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
सिद्धि
म
३
१६३
३) सुपमा सदा अवस्थित है । तहाके मनुष्यनिकी आयु दोय पल्यकी है । च्यारि हजार धनुष्यका काय है । दोय दिनकै ||
अंतरते आहार करै है । बहुरि शंखवर्णधवल शरीर है । वहरि पांच देवकुरुक्षेत्रनिवि सुपमासुपमा सदा अवस्थित है ।
तहांके मनुष्यनिकी आयु तीनपल्यकी है । छह हजार धनुपकी काय है । तीन दिनके अंतररौं आहार करै है । | सर्वार्थ1 सुवर्णवर्ण शरीर है ॥ __ आगें उत्तरदिशानिकेविर्षे कहा अवस्था है ? ऐसें पू7 सूत्र कहै है ।
निका टीका
पान ॥ तथोत्तराः॥ ३० ॥ याका अर्थ- जैसे दक्षिणदिशाकेनिवि कहे तैसेही उत्तरदिशाके जानने । हैरण्यवतका तौ हैमवतककेनिकै तुल्य है।। रम्यकके हरिवर्पकेनिकै तुल्य है । उत्तरकुरवकका देवकुरवकनिकै समान है । ऐसें जानना ॥ आगें विदेहक्षेत्रनिकेवि कहा स्थिति है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं
विदेहेषु सङ्ख्येयकालाः ॥ ३१ ॥ याका अर्थ- पंचमेमसंबंधी पंचविदेहक्षेत्रनिवि मनुप्यकी आयु संख्यातवर्षकी है । तहां काल सुपमदुःपमाका अंतिसारिखा सदा अवस्थित है । काय पांचसै धनुपका है। नित्य आहार करै है । उत्कृष्ट आयु एककोडि पूर्वका है। जघन्य आयु अंतर्मुहूर्तका है। तहां पूर्वके परिमाणकी गाथाका अर्थ- सतरि लाख कोडी वर्प वहरि छपनहजार कोडि वर्ष एक पूर्व होय है। ___आर्गे, कह्या जो भरतक्षेत्रका विस्तार ताळू अन्यप्रकारकरि कहै हैं -
॥ भरतस्य विष्कम्भो जम्बूद्वीपस्य नवतिशतभागः ॥ ३२ ॥ याका अर्थ- जंबूद्वीपका विस्तार लाख योजनका है । ताकै एकसो निवै भाग करिये तिनिमें एक भाग मात्र विस्तार भरतक्षेत्रका है । सो पूर्व का पांचसै छवीस योजन छह कला परिमाण हो है ॥
आगें, कह्या था, जो, जंबूद्वीपकू वेढिकरि वेदी तिष्टै है, तातै परै लवणसमुद्र दोय लाख योजन विस्ताररूप वलयाकार तिष्ठै है, तातें परै धातकीखंड द्वीप च्यारि लाख योजन वलयविस्ताररूप है । तहां क्षेत्र आदिककी संख्याकी विधिका ज्ञानके अर्थि सूत्र कह्या है--
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपवि जम्बूवृक्ष है तहां पुष्कर द्वीपवि पुष्करवृक्ष परिवारसहित जाननां । तिसहीकै नामतें द्वीपका नाम प्रसिद्ध है । इहां पुष्करार्द्ध कह्या सो मानुपोत्तर नाम पर्वत या द्वीपकै मध्य है, तिसकरि विभाग भया । तातै ता पर्वतकै उरै
आधा द्वीप है । तातै पुष्कराड़ ऐसा नाम जाननां ॥ सर्वार्थ
आगें, पूछ है कि, जंबूद्वीपकै हिमवत् आदिकी संख्या दोय बार आवृत्तिकरि पुष्करार्द्धमैं कही ताका कहां प्रयोजन । MRI है १ समस्तही पुष्करद्वीपवि क्यों न कही ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं
॥ प्राङ्मानुषोत्तरान्मनुष्याः ॥ ३५ ॥ याका अर्थ- पुष्करद्वीपके वीचिही बीचि वलयवृत्तिरूप मानुषोत्तर नाम पर्वत है । तातें पहलै पहलैंही मनुष्य हैं। RI ताते वाह्य नाहीं । तातें बाहरिके पुष्करद्वीपमें क्षेत्रनिका विभाग नाही है। तिस पर्वतते परै ऋद्धिधारी तथा विद्याधर
भी मनुष्य नाही गमन करै हैं । बहुरि जलचर जीव तथा विकलत्रय त्रस भी नही जाय हैं। तहां उपजै भी नाही है । उपपाद अर समुद्धाततै तौ प्रदेश बाहरि जाय है । विना उपपादसमुद्धात नाही जाय है। तातें याकी सार्थक संज्ञा है । ऐसें जंबूद्वीप आदि अढाई द्वीप तथा लवणोद कालोद ए दोय समुद्रनिविही मनुष्य जाननां ॥ आगें कहै हैं, ते मनुष्य दोय प्रकार हैं, ताका सूत्र--
॥ आर्या म्लेंच्छाश्च ॥ ३६ ॥ याका अर्थ- गुणनिकरि अथवा गुणवान् पुरुषनिकरि सेईये ते आर्य कहिये । ते दोयप्रकार हैं । ऋद्धिप्राप्त अनृद्धिप्राप्त । तहां अनृद्धिप्राप्त आर्य पांचप्रकारके हैं। क्षेत्र आर्य, जाति आर्य, कर्म आर्य, चारित्र आर्य, दर्शन आर्य ऐसे। बहुरि ऋद्धिप्राप्त आर्य सात प्रकारके हैं । बुद्धिऋद्धि, विक्रियाऋद्धि, तपऋद्धि, बलऋद्धि, औषधऋद्धि, रसऋद्धि, अक्षीणऋद्धि ऐसे । तहां अनृद्धिप्राप्तमें काशी कोशलादि आर्यदेशनिविर्षे उपजै ते क्षेत्र आर्य हैं । बहुरि इक्ष्वाकु जाति भोजकुलादिविर्षे उपजे ते जातिआर्य हैं ॥ बहुरि कर्मआर्य तीन प्रकार हैं । तहां सावद्यकर्म आर्य, अल्पसावद्यकर्म आर्य, असावद्यकर्म आर्य । तहां सावद्यकर्म आर्य छह प्रकारके हैं ॥ तहां असि धनुष्य आदि शस्त्रके प्रयोगकेविर्षे प्रवीण होय, ते असिकर्म आर्य हैं । बहुरि द्रव्य आदिका आय व्यय लिखनेवि प्रवीण होय ते मषिकर्म आर्य हैं। बहुरि हल कुलि दांतला आदि शेतीके उपकरणके विधान जानै ते कृषिकर्म आर्य हैं । बहुरि चित्राम गणित आदि बहत्तरि कला जानै ते
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
k- rAHARAM
mmsmaranaameen
Br , याच दर कुमार मुना आ पलं मात्र हैं । बडादे गंव, माहेru, पदनाम बन्न, अदबह अंना उन्य संग्रह करनेवाले अंग कार को
अन्नपादास माय बिन्ट अव है। बहर अमायन भायं नकलविरत पनि है 15 पायर, दहा चांन्त्रमा अगम, नया अपने बाल उगाना भरना मुनाने वात्र
मग अभिगनान्त्र आय हैं। बहार चन्त्रिमा अयोपशम होने गद्यले उपगने चारेत्रपारनाम freratinअभिगमयान्त्रिमा
___ गाय दाप्रकारक है । न नयग्रहणक प्राणी अपनाने जानने । तहां ने तज्ञ अहन्ननोन आग-२६६
५. आतापात्र मा श्रद्धावान हाय, न आमालयपन्चान ऋहियं । वरि नियमाझमागके इगन अपमात्र अद्यापाय, पान अमावान 1 बार नायंकर आदिके पुगग आदिक उपगंक निमित्तने अन्दावान् होय. ते उपदेन 4. आय । यह निनिक भाचार दम्नक श्रवणमात्र अद्यावान हाय, न मुत्रसम्यक्त्ववान् हैं । वहरि बीजपइन्प
म अनसनमनने अदावान दाय, न बाजर्मचमान है । बहुरि जीवादिपटायंका मंझेप उपदेगते श्रद्धावान् पन पक्षपात बार अंगयुबमें में कहै. नौ विम्नाग्मय प्रमाणनयाटिकन निम्पण किये जे तत्त्वार्थ, तिनिके श्रमः श्रापाछाय, नविनामचि । बरि बचन विम्तागविनां मुन्या अथके ग्रहणते श्रद्धावान् होय, ते अर्थबना rामांगक जानननं श्रद्धावान होय, ते अवगाढमचि हैं । बहुरि परमावधि केवलज्ञानदर्शनते गीमा पनि मानी आन्मा उम्बल अडानम्प भया " तहां परमावगाढमचि कहिये ऐसे ये दश trif आ
प्रा. आर्य माल प्रहार कर नहां आट प्रकार भी कहे हैं । तहां बुद्धिमाडीके अठारह भेद हैं। तहां T-1, विमान, मनपयंगतान नान ना पहले कहै तेही जानने । बहुरि संवारे क्षेत्रवि जैसै कालादिके सहायतें तीन लापा नीबिय अनजानावरण वीयातगयके क्षयोपशमके प्रकर्प होते एकवीजके ग्रहणते अनेक Hari -
finition वर जम कोटारीके धरे न्यारे न्यारे प्रचुर धान्य वीजते विनाश न भये मोदि
आपती जाणे अर्थ नीज प्रचुर न्यारे न्यारे बुद्धिमै वणे रहे जिस काल चाहै तिस काल काढे ali are for the । पदानमारी नीन प्रकार अनुश्रोत, प्रतिश्रोत दोऊरूप । तहां एकपदका अर्थते सुनि आदिaat या अंत या मध्यावर सर्वग्रंथका अवधारण करनां, सो पदानुसारी है। बहुरि चक्रवतीका कटक बारह ।
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिनि
निका
पान १६७
म.३
योजन लंबा नव योजन विस्तारमैं पडै है । ताविपैं गज वाजी ऊंट मनुष्यादिकका अक्षर अनक्षररूप शब्द ते एककाल प्राप्त भये तिनिकं तपके बलतें पाया जो श्रोत्र इंद्रियका बल, तातें समस्तका एककाल श्रवण होय ताकू संभिन्नश्रोत्र कहिये । बहुरि तपके विशेपकरि प्रगट भया जो असाधारण रसना इंद्रिय श्रुतज्ञानावरण वीर्यातरायका क्षयोपशम अंगो
पांगनामा नामकर्मका उदय जाकै ऐसा मुनिकै रसनाका विषय जो नव योजन तातें बाह्यतें आया जो बहुयोजनतें रसका मर्वार्थ
स्वाद ताकै जाननेकी सामर्थ्य सो रसनेंद्रिय ज्ञानलब्धि है। ऐसेंही स्पर्शन इंद्रिय तथा घ्राणइंद्रिय श्रोत्रंद्रिय इनिके विपयक्षेत्रतें बाह्यतें आया जो गंध स्पर्श वर्ण शब्द ताके जाननेकी सामर्थ्य हो है । ते पांच ए भये ॥ बहुरि महारोहिणी आदि विद्या तीनवार आय कहै जो मानें अंगिकार करौ । कैसी है ते ? अपने अपने रूपकी सामर्थ्य प्रगट करनेका कथनविपै प्रवीण है। भावार्थ- ऐसें कहै, जो, ते कहो सोही करों ऐसी विद्यादेवतानिकरि जिनिका चारित्र चलै नांही ऐसै दशपूर्वके धारकनिकै दशपूर्वित्व ऋद्धि हो है। बहुरि संपूर्णश्रुतकेवलीकै होय सो चतुर्दशपूर्वित्व है। बहुरि अंतरिक्ष भौम अंग स्वर व्यजन लक्षण छिन्न स्वप्न ए आठ निमित्तज्ञान हैं। ते जिनिकै होय तिनिकू अष्टांगमहानिमित्त कहिये । तहां चंद्रमा सूर्य ग्रह नक्षत्र ज्योतिषीनिका उदय अस्त आदिकरि अतीत अनागत फलका कहनां सो अंतरिक्ष है । बहुरि पृथिवीकी कठिणता छिद्रमयता सचिक्कणता रूक्षता आदि देशनितें दिशाविर्षे सूत आदिका स्थापनकरि हानिवृद्धि जय पराजय आदिका जाननां, तथा भूमिमैं स्थापे जे सुवर्णरजतादि तिनिका बतावना सो भौमानिमित्त ज्ञान हैं। बहुरि पुरुपके अंगोपांगके देखनेते तथा स्पर्शन आदिकतै त्रिकालके सुख दुःख आदिका जाननां सो अंगनिमित्तज्ञान है । बहुरि अक्षररूप तथा अनक्षररूप
शुभ अशुभ शब्द सुननेते इष्ट अनिष्ट फल जाननां सो स्वरनिमित्तज्ञान है । बहुरि मस्तकवि मुखविर्षे गलावि तिल lal मुश आदि चिन्ह देखनेते तीन कालका हित अहित जाननां सो व्यंजननिमित्तज्ञान है । बहुरि श्रीवृक्ष स्वस्तिक
भंगार कलश आदि शरीरविर्षे चिन्ह देखनेते तीन कालकै वि पुरुषके स्थान मान ऐश्वर्यादिका विशेष जाननां सो लक्षणनिमित्त ज्ञान है । बहुरि वस्त्र शस्त्र छत्र उपानत् कहिये पगाकी जोडी अर आसन शयन आदिवि देव मनुष्य राक्षस आदिके विभागकरि शस्त्रते कटै कांटातें कटै मूसा आदि काटै तिनिका देखनेते तीन कालके लाभ अलाभ सुखदुःखका जाननां सो छिन्ननिमित्तज्ञान है । बहुरि वात पित्त श्लेष्मके दोषकरि रहित जो पुरुष ताकं स्वप्न आवै सो पीछिली रातीके भागवि चंद्रमा सूर्यका तथा पृथ्वी समुद्रका मुखविर्षे प्रवेश देखै तथा समस्त पृथ्वीमंडलका आच्छादन देखै ए तौ शुभस्वप्न अथवा घृततैलकरि अपना देह आर्द्रित देखै तथा गर्दभ ऊंटपरि आपकू चढा देखै तथा दिशाका गमन देखै ये अशुभ स्वप्न इत्यादि स्वमके देखनेतें आगामी जीवना मरनां सुख दुःख आदि जानै सो स्वप्ननिमित्तज्ञान है।
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धि
निका
विद्याकर्म आर्य हैं । बहुरि धोबी नाई लूहार कुमार सुनार आदि शिल्पकर्म आर्य हैं । बहुरि चंदनादि सुगंध, घृतादिरस, शाल्यादि धान्य, कार्पासादि वस्त्र, मोती आदि जवाहर अनेकप्रकार द्रव्यका संग्रह करनेवाले अनेक प्रकार वाणिज्यकर्म आर्य हैं । बहुरि अल्पसावद्यकर्म आर्य देशविरत श्रावक है । बहुरि असावद्यकर्म आर्य सकलविरत मुनि है ॥ बहुरि
चारित्र आर्य दोय प्रकार हैं । तहां चारित्रमोहके उपशमतें तथा क्षयतै बाह्यके उपदेशविनाही अपनी शुद्धतातें चारित्रसर्वाय
1 परिणाम प्राप्त भये ते अभिगतचारित्र आर्य हैं । बहुरि चारित्रमोहके क्षयोपशम होते बाह्यके उपदेशनै चारित्रपरिणाम || टीका जिनिकै होय ते अनभिगतचारित्र आर्य हैं ।
पान बारे दर्शनआयें दश प्रकारके हैं । ते सम्यग्ग्रहणके कारणकी अपेक्षातें जानने । तहां जे सर्वज्ञ अर्हतप्रणीत आगमकी आज्ञामात्र कारणते श्रद्धावान् होय, ते आज्ञासम्यक्त्ववान् कहिये । बहुरि निर्ग्रथमोक्षमार्गके दर्शन श्रवणमात्रौं श्रद्धावान् होय, ते मार्ग श्रद्धावान् हैं । बहुरि तीर्थंकर आदिके पुराण आदिके उपदेशके निमित्तते श्रद्धावान् होय, ते उपदेश रुचिमान् आर्य हैं । बहुरि मुनिनिके आचार श्रुतके श्रवणमात्रते श्रद्धावान् होय, ते सूत्रसम्यक्त्ववान् हैं । बहुरि बीजपदरूप जे सूक्ष्म अर्थ ताके निमित्तते श्रद्धावान् होय, ते वीजरुचिमान् हैं । बहुरि जीवादिपदार्थका संक्षेप उपदेशते श्रद्धावान् होय, ते संक्षेपरुचि है । बहुरि अंगपूर्व में जैसे कहै तैसें विस्ताररूप प्रमाणनयादिकतें निरूपण किये जे तत्त्वार्थ, तिनिके श्रवणते श्रद्धावान् होय, ते विस्ताररुचि हैं । बहुरि वचनके विस्तारविनां सुन्या अर्थके ग्रहणतें श्रद्धावान् होय, ते अर्थदर्शनवान् है । बहुरि द्वादशांगके जाननेते श्रद्धावान् होय, ते अवगाढरुचि हैं । बहुरि परमावधि केवलज्ञानदर्शनतें जीवादि पदार्थनिकं जाने जो “ आत्मा उज्वल श्रद्धानरूप भया " तहां परमावगाढरुचि कहिये ऐसे ये दश दर्शन आर्य है ॥
बहुरि ऋद्धिप्राप्त आर्य सात प्रकार कहे ते इहा आठ प्रकार भी कहे हैं । तहां बुद्धिवादीके अठारह भेद हैं। तहां केवलज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपर्ययज्ञान तीन तो पहलै कहै तेही जानने । बहुरि संवारे क्षेत्रवि जैसै कालादिके सहायतें बीज बोया अनेक फल दे तैसें नोइंद्रिय श्रुतज्ञानावरण वीर्यातरायके क्षयोपशमके प्रकर्प होते एकवीजके ग्रहणते अनेक पदार्थका ज्ञान होय सो वीजवृद्धि है । बहुरि जैसै कोठारीके धरे न्यारे न्यारे प्रचुर धान्य बीजतै विनाश न भये कोठेहिमैं घरे है; तैसें आपही जाणे जे अर्थके वीज प्रचुर न्यारे न्यारे बुद्धिमैं बणे रहे जिस काल चाहै तिस काल काढे
ताकू कोष्ठयुद्धि कहिये । बहुरि पदानुसारी तीन प्रकार अनुश्रोत, प्रतिश्रोत दोऊरूप । तहां एकपदका अर्थतें सुनि आदि12 वि तथा अंतवि तथा मध्यवि4 सर्वग्रंथका अवधारण करना, सो पदानुसारी है । बहुरि चक्रवर्तीका कटक बारह
2999999
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
RI निका
पान
१६७
योजन लंबा नव योजन विस्तारमैं पडै है । ताविपैं गज वाजी ऊंट मनुष्यादिकका अक्षर अनक्षररूप शब्द ते एककाल १ प्राप्त भये तिनिकं तपके बलते पाया जो श्रोत्र इंद्रियका बल, तातें समस्तका एककाल श्रवण होय ता• संभिन्नश्रोत्र
कहिये । बहुरि तपके विशेषकरि प्रगट भया जो असाधारण रसना इंद्रिय श्रुतज्ञानावरण वीर्यातरायका क्षयोपशम अंगोपांगनामा नामकर्मका उदय जाकै ऐसा मुनिकै रसनाका विपय जो नव योजन तातें बाह्यतें आया जो बहुयोजनतें रसका रवाद ताक जाननेकी सामर्थ्य सो रसनेंद्रिय ज्ञानलब्धि है । ऐसेंही स्पर्शन इंद्रिय तथा घ्राणइंद्रिय श्रोत्रंद्रिय इनिके विपयक्षेत्रते बाह्यतै आया जो गंध स्पर्श वर्ण शब्द ताके जाननेकी सामर्थ्य हो है । ते पांच ए भये ॥ बहुरि महा-181 रोहिणी आदि विद्या तीनवार आय कहै जो मानें अंगिकार करौ । कैसी है ते ? अपने अपने रूपकी सामर्थ्य प्रगट || करनेका कथनविपै प्रवीण है। भावार्थ- ऐसें कहै, जो, ते कहो सोही करों ऐसी विद्यादेवतानिकरि जिनिका चारित्र चलै नांही ऐसै दशपूर्वके धारकनिकै दशपूर्वित्व ऋद्धि हो है। बहुरि संपूर्णश्रुतकेवलीकै होय सो चतुर्दशपूर्वित्व है। बहुरि अंतरिक्ष भौम अंग स्वर व्यजन लक्षण छिन्न स्वप्न ए आठ निमित्तज्ञान हैं। ते जिनिकै होय तिनिकू अष्टांगमहानिमित्त कहिये । तहां चंद्रमा सूर्य ग्रह नक्षत्र ज्योतिपीनिका उदय अस्त आदिकरि अतीत अनागत फलका कहनां सो अंतरिक्ष है । बहुरि पृथिवीकी कठिणता छिद्रमयता सचिक्कणता रूक्षता आदि देशनितें दिशाविर्षे सूत आदिका स्थापनकरि हानिवृद्धि जय पराजय आदिका जाननां, तथा भूमिमें स्थापे जे सुवर्णरजतादि तिनिका बतावना सो भौमानिमित्त ज्ञान हैं। बहुरि पुरुपके अंगोपांगके देखनेतें तथा स्पर्शन आदिकतै त्रिकालके सुख दुःख आदिका जाननां सो अंगनिमित्तज्ञान है । बहुरि अक्षररूप तथा अनक्षररूप शुभ अशुभ शब्द सुननेते इष्ट अनिष्ट फल जाननां सो स्वरनिमित्तज्ञान है । बहुरि मस्तकवि मुखविपें गलावि तिल मुश आदि चिन्ह देखनेते तीन कालका हित अहित जाननां सो व्यंजननिमित्तज्ञान है । बहरि श्रीवृक्ष स्वस्तिक श्रृंगार कलश आदि शरीरवि चिन्ह देखनेते तीन कालकै वि4 पुरुषके स्थान मान ऐश्वर्यादिका विशेप जाननां सो लक्षणनिमित्त ज्ञान है । बहुरि वस्त्र शस्त्र छत्र उपानत् कहिये पगाकी जोडी अर आसन शयन आदिवि देव मनुष्य राक्षस आदिके विभागकरि शस्त्रतें कटै कांटा कटै मूसा आदि काटै तिनिका देखनेते तीन कालके लाभ अलाभ सुखदुःखका जाननां सो छिन्ननिमित्तज्ञान है । बहुरि वात पित्त श्लेष्मके दोपकरि रहित जो पुरुष ताकू स्वप्न आवै सो पीछिली रातीके भागविपैं चंद्रमा सूर्यका तथा पृथ्वी समुद्रका मुखविर्षे प्रवेश देखै तथा समस्त पृथ्वीमंडलका आच्छादन देखै ए तो शुभस्वप्न अथवा घृततैलकर अपना देह आर्द्रित देखै तथा गर्दभ ऊंटपरि आपकू चढा देखे तथा दिशाका गमन देखै ये अशुभ स्वप्न इत्यादि स्वप्नके देखनेते आगामी जीवना मरनां सुख दुःख आदि जानै सो स्वप्ननिमित्तज्ञान है।
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
पान
15 ए आठ निमित्तज्ञान जाकै होय सो अष्टांगनिमित्तज्ञान ऋद्धि है। बहुरि द्वादशांग चौदह पूर्व तौ न पढ्या होय अरु || प्रकृष्ट श्रुतज्ञानावरणके क्षयोपशमतें ऐसी असाधारण प्रज्ञा प्रगट भई होय जो चौदहपूर्वके पढनेवालेने सूक्ष्म तत्त्वका विचार
द कह्या तिसतै निःसंदेह निरूपण करै ताकै प्रज्ञा श्रवणत्वऋद्धि हो है । बहुरि परके उपदेशविनाही । अपनी शक्तिके विशेपतें ज्ञानसंयमके विधानविर्षे प्रवृत्ति होना सो प्रत्येकबुद्धिऋद्धि है । बहुरि इंद्र भी आय वाद सर्वार्थ
12 करै तौ ताकं निरुत्तर करै तथा वादीके दोप जाकू प्रतिभासै ताकै वादित्वऋद्धि हो है । बहुरि दूजी क्रियाऋद्धि है ताके |RI निका सिद्धि टीका
दोय भेद चारणऋद्धि, आकाशगामिनी। तहां चारणऋद्धि अनेक प्रकार है । तहां जलके निवासविर्षे जलकायके जीवनि... म.३ 12 न विराधते भूमिकी ज्यों पग धरते गमन करै ते जलचारण हैं । बहरि भूमि च्यारि अंगुल ऊंचै आकाशविर्षे जंघा १६०
उठाय शीघ्र सैकडो कोश गमन करै ते जंघाचारण हैं । ऐसही तंतुपरि गमन करै पुष्पपरि गमन करै सीधे गमन करै अणिकी शिखापरि गमन करै इत्यादि गमन करै तिनिके जीवनिको बाधा न होय ते चारणऋद्धिके भेद हैं। बहुरि पद्मासनकरि तथा कायोत्सर्ग आसनकरि पगके निक्षेपविना आकाशवि निराधार गमन कर जाय तहां आकाशगामिनीऋद्धि है ॥ बहुरि तीसरी विक्रियाऋद्धि सो अनेक प्रकार है । तहां अणुमात्र शरीरकरि ले सो अणिमा है । तहां कमलके तंतूमात्र छिद्रवि प्रवेशकरि तहां वैठि चक्रवर्तीकी विभूति रचै ऐसी सामर्थ्य है । वहुरि मेरुपर्वततें भी बडा | शरीर रचै सो महिमा है। बहुरि भूमिमैं बैठे अंगुलीकरि मेरूका शिखर सूर्य आदिकू स्पशैं सो प्राप्ति है। बहुरि भूमिविपैं तो जलकी ज्यौं अरु जलवि. भूमिकी ज्यौं उन्मजन निमज्जन करै सो प्राकाम्य है । बहुरि तीन लोकका प्रभुत्वपणा रचै सो ईशित्व है। सर्वजीवनिको वशी करणेकी सामर्थ्य सो वशित्व है । बहुरि पर्वतकै बीच आकाशकी ज्यो गमनागमन करै सो अप्रतिघात है । अदृष्ट होय जाय काहूंको दीखै नांही सो अंतर्धान है । वहुरि एककालमें अनेकरूप करनेकी शक्ति सो कामरूपित्व है । इनिळू आदि देकरि अनेक विक्रियाऋद्धि है । बहुरि चौथी तपोतिशयऋद्धि है । सो सात प्रकार है । तहां उपवास वेला तेला चौला पचौला तथा पक्ष मास आदि अनशन तपका प्रारंभ करि मरणपर्यंत करे ऐसी सामर्थ्य होय सो उग्रतप है। बहुरि महोपवास करतें भी काय वचन मनका बल वधताही रहै शरीरमै दुर्गध आदि न आवै स्वासोच्छ्वास सुगंधही आवै शरीरकी दीप्ति घटै नांही सो दीप्ततप | है । बहुरि आहार करै सो तातै कडाहमैं पडा जल जैसे शीघ्र सूकि जाय तैसै सूकै तातै मलरुधिरादिरूप परिणमै नांही
सो तप्ततप है ॥ बहुरि सिंहनिष्क्रीडित आदि महोपवासका आचरणवि तत्पर सो महातप है । बहुरि वात पित्त श्लेष्म 5 सन्निपातर्ते उपज्या जो ज्वर कास श्वास अक्षिसूल कोट प्रमेह आदि अनेक प्रकार रोग तिनिकरि संतापरूप भया है
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्य
वच
सिद्धि
पान
देह जिनिका तो भी अनशन कायक्लेशादि तपते छूट नांही भयानक मसाण पर्वतके शिखर गुफा दरी कंदरा शून्यग्राम । । आदिविर्षे दुष्ट यक्ष राक्षस पिशाच वेतालरूप विकार होतें भी तथा कठोर जे स्यालनिके रुदन निरंतर सिंह व्याघ्र
आदि तथा दुष्ट हाथीनिके भयानक शब्द सुननेते भी तथा चोरादिका जहां विचरणा ऐसे भयानक प्रदेशनिविर्षे तिष्ठै सो घोरतप है। बहुरि तेही मुनि तपका योगके बधावनेकैवि तत्पर ते घोर पराक्रम हैं । बहुरि बहुतकालतें ब्रह्मचर्यके | धारक अतिशयरूप चारित्रमोहनीय कर्मका क्षययोपशमतें नष्ट भये हैं खोटे विकाररूप स्वप्न जिनिकै ते घोर ब्रह्मचर्यवान् निका हैं । ऐसें सात तपोन्द्धि है ॥ बहुरि पांचवा बलऋद्धि तीन प्रकार है। तहां मनाश्रुतज्ञानावरण वीर्यातराय कर्मका क्षयोपशमका प्रकर्ष होते अंतर्मुहूर्तमें समस्तश्रुतका अर्थ चितवनेकी सामर्थ्य जिनिकै होय ते मनोबली हैं । बहुरि मनोजिव्हा श्रुतज्ञानावरण वीर्यातरायका क्षयोपशम अतिशयरूप होते अंतर्मुहूर्तमें सकलश्रुतके उच्चारणविर्षे समर्थ होय निरंतर उच्चस्वरतें उच्चारण करतें भी खेदरहित कंठस्वर भंग न होय ते वचनबली हैं । बहुरि वीर्यातरायका क्षयोपशमतें असाधारण कायका बल प्रगट होतें मासिक चातुर्मासिक वार्षिक प्रतिमा योग धारतें भी खेदरहित होय ते कायबली हैं । बहुरि छठी औषधऋद्धि सो आठ प्रकार है। तहां असाध्य भी रोग होय तौ तिनिके स्पर्शन आदिकरि नष्ट होय जाय तहां जिनके पादका स्पर्शनांही औषध तथा थूकही औषध तथा पसेव सहित रज सो जल्ल कहिये सोही औषधी तथा कान दांत नासिका नेत्रका मलही औषधी तथा विमल तथा मूत्रही औषधी तथा अंग उपांग नख दंत केश आदिक | स्पर्शी पवन आदि सर्वही औषधी, तथा तीव्र जहरका मिल्या भी आहार जिनिकै मुखमैं गये विषरहित होय ते
आस्याविष हैं, तथा जिनिके देखनेमात्रकारही तीव्र जहर दूरि हो जाय सो दृष्टयविष हैं ऐसे आठ औषधीऋद्धि हैं। बहुरि सातमी रसऋद्धि है । सो छह प्रकार है । तहां महातपस्वी मुनि जो कदाचित् क्रोध उपजै काहूकू कहै तूं मरिजा तौ तिनिके वचनतें तत्क्षण मरै ते आस्यविष हैं । बहुरि कदाचित् क्रोधकार क्रूरदृष्टीकरि देखै तौ पैला मरि जाय सो दृष्टिविष है । बहुरि विरस भी भोजन जिनकै हस्तविर्षे पड्या क्षीररसरूप हो जाय तथा जिनिका वचन दुर्बलकू क्षीरकी ज्यों तृप्ति करै सो क्षीरस्रावी है । बहुरि जिनिके हस्तविर्षे पड्या आहार नीरस भी होय सो मिष्टरसवीर्यपरिणामरूप होय जाय तथा जिनिका वचन सुननेवालेनिके मिष्टरसके गुण ज्यों पुष्ट करै सो मधुस्रावी है। बहुरि जिनिके हस्तविर्षे पड्या अन्न रूक्ष भी हाय सो घृतरसका वीर्यके पाककू प्राप्त होय तथा जिनिका वचन वृतकी ज्यों प्राणीनिक तृप्ति करै सो सर्पिःश्रावी है । वहुरि जिनिके हस्तविर्षे पड्या भोजन अमृत हो जाय तथा जिनिका वचन
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
टीका
पान
का प्राणीनिक अमतकी ज्यों उपकार कर सो अमतश्रावी है। ऐसे रसटि छह प्रकार है। बहार आठमी क्षेत्रमादि दोय प्रकार की
है। तहां लाभांतरायके क्षयोपशमका अतिशयवान् मुनि तिनिळू जिस भोजनमैसू भोजन दे तिस भोजनमें चक्रवर्तिका
कटक भोजन करै तौ वै दिनि बीतै नही सो अक्षीणमहानस है । बहुरि मुनि जहां वसै तहां देव मनुष्य तिर्यच सर्वार्थ
सर्वही जो आय वसै तौ परस्पर बाधा होय नाही सकडाई न होय सो अक्षीणमहालय है । ऐसें ए ऋद्धि जिनिकै प्राप्त होय ते ऋद्धिप्राप्त आर्य हैं ।
निका ___बहुरि म्लेंछ दोय प्रकार हैं अंतीपज कर्मभूमिज । तहां अंतीपज तौ लवणसमुद्रकी आठ दिशा विदिशाविर्षे तथा ।। २७० 8 आठही तिनिके अंतरालनिवि तथा हिमवान् शिखरी कुलाचल तथा दोऊ विजया के पूर्वपश्चिम दोऊ दिशानिके अंतवि
आठ हैं । ऐसें चौईस अंतर्वीप हैं तहां वसै हैं । तहां दिशानिके द्वीप तो जंबूद्वीपकी वेदीते पांचवें योजन परै समुद्रमैं । हैं तिनका सौ सौ योजनका विस्तार है। बहुरि विदिशानिक द्वीप वेदीनित पांचवें योजन परै हैं । तिनिका विस्तार
पचावन पचावन योजनका है । बहुरि दिशा विदिशानिके अंतरालके द्वीप वेदीते पांचसे पचास योजन परै हैं । तिनिका विस्तार पचास पचास योजनका है । बहुरि पर्वतनिके अंतके द्वीप वेदीते छहसै योजन पर है । तिनिका विस्तार पचीस पचीस योजनका है । तहां मनुष्य कैसे हैं ? पूर्वदिशाके द्वीपके वासी तौ एकजांघवाले हैं । पश्चिमके पूंछवाले हैं । उत्तरदिशाके गूंगे हैं । दक्षिणदिशाके सींगवाले हैं। बहुरि च्यारि विदिशानिके क्रमतें सुस्साकेसे कान, सांकलीकेसे | कान, काननिको ओढि ले ऐसे बड़े कान, लंबेकान ऐसे हैं । वहुरि अंतरालनिके क्रमते घोडामुखा, सिंहमुखा, भैंसामुखा, सूकरमुखा, वघेरामुखा, उलूकमुखा, काकमुखा, बंटरमुखा ऐसे है । बहुरि शिखरी कुलाचलके दोऊ अंतनिके मेघमुख बिजलीमुख हैं । बहुरि हिमवान् कुलाचलके दोऊं अंतके द्वीपनिक मच्छमुख कालमुख हैं । बहुरि उत्तर विजयाईके दोऊ अंतनिके हस्तिमुख आदर्शमुख हैं । वहुरि दक्षिणविजया के दोऊ अंतनिके गोमुख मेपमुख हैं । बहुरि एकजांघवाले तो माटीका आहार करें हैं । गुफानिवि वसे हैं। बहुरि अवशेष सारेही तौ पुष्पफलनिका आहार करै हैं । अरु वृक्षनिवि वस हैं । इनि सर्वहीकी एकपल्यकी आयु है । वहरि ए चोईसही द्वीप जलके तलते एक एक योजन ऊंचे हैं । ऐसेही कालोदसमुद्रवि जानने ऐसे ए अंतरद्वीपके म्लेंछ कहे । बहुरि कर्मभूमिनिके म्लेंछ शक यवन शबर पुलिंद इनिर्व आदि दे अनेकजाति है ॥
आगें पूरी है, कर्मभूमि कहा है ! ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
पान
॥ भरतैरावतविदेहाः कर्मभूमयोऽन्यत्र देवकुरूत्तरकुरुभ्यः ॥ ३७ ॥ याका अर्थ-भरतक्षेत्र पांच ऐरावतक्षेत्र पांच विदेह पांचमेरुसंबंधी पांच ऐसें पंदरे कर्मभूमि हैं । तहां विदेहके
कहनेते देवकुरु उत्तरकुरु भी तिस क्षेत्रमैं हैं । ताका प्रसंगके निषेधकै अर्थि तिनि विनां ऐसे कया है । जाते वे दोऊ सर्वार्थ
उत्तम भोगभूमि हैं । हैमवत जघन्यभोगभूमि है। हरिक्षेत्र मध्यम भोगभूमि है। रम्यक मध्यम भोगभूमि है । हैरण्यवत सिद्धि
निका टीका
जघन्यभोगभूमि है । बहुरि अंत:पकू भी भोगभूमिही कहिये है । इहां पूछ है, कर्मभूमिपणा काहेरौं कह्या है ? ताका भ३ समाधान, कर्मभूमि है सो शुभ अशुभ कर्मके आधार क्षेत्र है । तहां फेरि पूछे है कर्मका आश्रय तौ तीनही लोकका १७१
क्षेत्र है। ताका समाधान, जो, याहीतें तहां अतिशयकरि कर्मका आश्रय जानिये है। तहां सातवै नरक जाय, ताका कारण अशुभ कर्म इनि भरतादिक्षेत्रनिविही उपजाईये है । तथा सर्वार्थसिद्धि आदिका गमनका कारण शुभकर्म भी इनिही क्षेत्रनिवि4 उपजाईये है । बहुरि खेती आदि छह प्रकारके कर्म भी इनिही क्षेत्रनिवि आरंभ है । तातें इनि। कर्मभूमि कहिये है । अन्य जे भोगभूमि तिनिविर्षे दशप्रकारके कल्पवृक्षनिकरि कल्पित भोगका अनुभवन है । तातें तिनिकू भोगभूमि कहिये है ॥ ____ आगें, कही जो भूमि, तिनिविर्षे मनुष्यनिकी स्थितिके अर्थ सूत्र कहै हैं
॥ नृस्थिती परावरे त्रिपल्योपमान्तर्मुहर्ते ॥ ३८ ॥ a याका अर्थ- मनुष्यनिकी उत्कृष्ट स्थिति तौ तीन पल्यकी है । बहुरि जघन्य स्थिति अंतर्मुहूर्तकी है । मध्यके |
अनेक भेद है । मुहूर्त नाम दोय घडीका है । ताके मध्य होय सो अंतर्मुहूर्त है। इहां कोई पूछे, जो, पल्य कहा ? तहां पल्यका जाननेकै अर्थि प्रसंग पाय प्रमाणका विधानरूप गणती लिखिये है । तहां प्रमाण दोय प्रकार है । एक लौकिक, दूसरा अलौकिक । तहां लौकिक छह प्रकार है । मान, उन्मान, अवमान, गणमान, प्रतिमा पायी माणी इत्यादिक मान जाननां । ताखडीका तोल उन्मान जाननां । चलू इत्यादिकका परिमाण अवमान जानना । एक दोय आदि गणमान जाननां । चिरम तोला मासा आदि प्रतिमान जाननां । घोडाका मोल इत्यादिक तत्प्रतिमान जाननां । बहुरि अलौकिक मानके च्यारि भेद है द्रव्य क्षेत्र काल भाव । तहां द्रव्यमानविर्षे जघन्य एक परमाणु उत्कृष्ट सर्वपदार्थनिका परिमाण । क्षेत्रमानविर्षे जघन्य एक प्रदेश, उत्कृष्ट सर्व आकाश । कालमानविर्षे जघन्य एकसमय
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिरि
पान १७२
उत्कृष्ट तीन कालका समयसमूह । भावमानविर्षे जघन्य सूक्ष्मनिगोदिया लब्धिअपर्याप्तका लब्ध्यक्षरज्ञानका अविभागप्रतिच्छेद, उत्कृष्ट केवलज्ञान । बहुरि द्रव्यमानका दोय भेद एक संख्यामान एक उपमामान । तहां संख्यामानके तीन
भेद संख्यात, असंख्यात, अनंत । तहां संख्यात, जघन्य मध्यम उत्कृष्टकरि तीन प्रकार है । बहुरि असंख्यात है सो सर्वार्थ
परीतासंख्यात, युक्तासंख्यात असंख्यातासंख्यात इनि तीनूहीके जघन्य मध्यम उत्कृष्टकरि नव भेद हैं । बहुरि अनंत
है सो परीतानंत युक्तानंत अनंतानंत इनि तीनूंके जघन्य मध्यम उत्कृष्टकरि नव भेद हैं । ऐसें संख्यामानके इकईस भेद टीका भये । तिनिवि जघन्यसंख्यात दोय संख्यामात्र है । बहुरि तीनकू आदि देकर एक घाटि उत्कृष्ट संख्यातपर्यंत म.३ मध्यम संख्या है। बहुरि एक घाटि जघन्य परीतासंख्यात प्रमाण उत्कृष्टसंख्यात जाननां । सो जघन्य परीतासंख्यातके
जाननेकै आर्थ उपाय कहै हैं । अनवस्था शलाका प्रतिशलाका महाशलाका नामधारक च्यारि कुंड करने । तिनिका जुदा 8 जुदा प्रमाण जंबूद्वीप प्रमाण चौडा एक हजार योजनका ऊंडा जाननां । तिनिमैं अनवस्थाकुंडकू गोलसरसूंकरि तिघाऊ
भरणा । तामै छियालीस अंक परिमाण सरतूं मावै, तब अन्य एक सरसूं शलाकाकुंडमैं नाखि कोई मनुष्य बुद्धिकरि तथा
देव हस्तादिकरि जंबूद्वीपादिकमैं एक सरसूं द्वीपमैं एक समुद्रमै गेरता जाय तब वे सरसूं जहां पूर्ण होय तिस द्वीप ३ तथा समुद्रकी सूचीप्रमाण चौडा अर ऊंडा हजार योजनहीका अनवस्थाकुंड करी सरसूंसौ भरै । अरु एक सरसूं अन्य
ल्याय शलाकाकुंडमै गेरै । अनवस्थाकी सरसूं तहातै अगिलै द्वीप तथा समुद्रमै एक एक गेरता जाय तब तेऊ सरसूं | जिस द्वीप तथा समुद्र में वीतें तहां तीसरा अनवस्थाकुंड तिस द्वीप तथा समुद्रकी सूचीप्रमाणकरि सरसूंसौं भरै । अर
एक सरसूं अन्य शलाकाकुंडमैं गेरै । ऐसैही अनवस्थाकी सरसूं एकएक द्वीप तथा समुद्रमै गेरता जाय, ऐसै अनवस्था | तौ वधता जाय अर एकएक सरसूं शलाकाकुंडमैं गेरता जाय तव एक शलाकाकुंड भरि जाय । ऐसें करतें छियालीस
अंकप्रमाण अनवस्थाकुंड वणे तव एक शलाकाकुंड भन्या । तब एक सरसूं प्रतिशलाकाकुंडमें गेरै बहुरि उस शलाकाकुंडकं रीता करिये अर आगें आगै अनवस्थाकू पूर्वोक्तरीतिकरि बधै एकएक सरसूं शलाका कुंडमें गेरते गये तब दूसरा शलाकाकुंड भन्या । तव फेरि एक सरसूं प्रतिशलाकाकुंडमै गेरै । बहुरि तिस शलाकाकुंडकू रीता करि तिसही विधानकारि तिसरा शलाकाकुंड भन्या । ऐसें करते करतें छियालीस अंकनिप्रमाण शलाकाकुंड भरि चुकै । तब एक प्रतिशलाकाकुंड भरै । तब एक सरसूं महाशलाकाकुंडवि गेरै । बहुरि ऐसै द्वीपसमुद्रनिमें सरसूं गेरता जाय अनवस्थाकुंड बधते जाय शलाकाकुंड भरि भरि रीते करते जाय, प्रतिशलाकाकुंडमें एक एक सरसं गेरता जाय तब प्रतिशलाकाकुंड भरते जाय । तव इसही विधानकरि एक एक सरसूं महाशलाकाकुंडमें गेरतें गेरतें छियालीस अंकप्रमाण प्रतिशलाकाकुंड भरै । तब एक
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच
निका
पान | १७३
एक महाशलाकाकुंड भरि जाय । तहां अनवस्थाकुंड केते भये? छियालीस अंकनिका घनकरि एते ते अनवस्थाकुड भये । तिनिमें जो अंतका अनवस्थाकुंड जिस द्वीप तथा समुद्रकी सूचीप्रमाण भया तामैं जेते सरतूं माये तेता परिमाण जघन्यपरीतासंख्यातका जाननां। बहुरि जघन्यपरीतासंख्यातकै ऊपरि एकएक बधता मध्यपरीतासंख्यातके भेद जाननां । बहुरि एक घाटि जघन्य युक्तासंख्यात प्रमाण उत्कृष्ट परीतासंख्यात जाननां । अब जघन्ययुक्तासंख्यातका परिमाण कहिये
है । जघन्य परीतासंख्यातका विरलन करिये । बहुरि एकएक ऊपरि एकएक परीतासंख्यात मांडि परस्पर गुणिये । सिद्धि टी का पहलांसूं दूसराकरि गुणिये जो परिमाण आवै ताकू तीसरासूं गुणिये जो परिमाण आवै ताकू चौथासूं गुणिये ऐसें गुणतें
अंतवि राशी होय सो जघन्ययुक्तासंख्यात है । एते आवलीके समय हैं । बहुरि याके ऊपरि एक एक बधता एक घाटि उत्कृष्टयुक्तासंख्यातपर्यंत मध्ययुक्तासंख्यातके भेद हैं । बहुरि एक घाटि जघन्य असंख्यातासंख्यातपरिमाण उत्कृष्ट युक्तासंख्यात है। अब जघन्य असंख्यातासंख्यात कहिये है । जघन्य युक्तासंख्यातकू जघन्ययुक्तासंख्यातकरि एकबार गुणिये जो परिमाण आवै सो जघन्य असंख्यातासंख्यात है । याकै ऊपरि एक एक बधता एक घाटि उत्कृष्ट असंख्यातासंख्यातपर्यंत मध्य असंख्यातासंख्यातके भेद हैं । एक घाटि परीतानंतप्रमाण उत्कृष्ट असंख्यातासंख्यात है। अब जघन्यपरीतानंत कहिये है। जघन्य असंख्यातासंख्यात परिमाण तीन राशि करनै एकशलाका एक विरलन एक देय । तहां विरलनराशिकू एकएक जुदा जुदा वखेरनां । एक एककै ऊपरि एक एक देयराशि धरनां ।
बहुरि तिनिळू परस्पर गुणिये । ऐसें करि शलाका राशिमैसूं एक घटावना । बहुरि जो परिमाण आया ताकै परिमाण १ दोय राशि करनां । तहां एकराशिका विरलनकरि एक एककै परि देयराशीकी स्थापना कार परस्पर गुणिये । ऐसें
करि उस शलाकाराशिसूं एक और घटाय देना । बहुरि जो परिमाण आया तितनै परिमाण दोय राशी करनां । एकका विरलनकरि देयराशीकू एकएक परि देय परस्पर गुणते जो परिमाण आया तिस परिमाणनै देयराशीकरि परस्पर गुणनां । अरु शलाकाराशीमैसूं एकएक घटाता जाना जब वह शलाकाराशी सर्व पूर्ण होय जाय । तब तहां जो कछु परिमाण हुवा सो यह असंख्यातासंख्यातका मध्यभेद है । सो तितने परिमाण तीन राशी फेरि करनां । शलाका विरलन देय । तहां विरलनराशीको एक एक वखेरी एक एक परि देयराशि देनौं । परस्पर गुणिये तब शलाकाराशिभैंस्यों एक काढि लेनां । बहुरि जो परिमाण आया ताका विरलन करि एक एक परि एक एक राशी देय परस्पर गुणिये तब शलाकाराशीमैसों एक और काढि लेनां । ऐसें करते करतें दूसरी बार किया शलाकाराशी पूर्ण होय । तब जो परिमाण आया सो भी मध्य असंख्यातासंख्यातका भेद है । बहुरि इस परिमाण शलाका आदि तीन राशि स्थापने तहां विर
04
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
रीका
वचनिका पान १७४
लन राशीकू वखेर एक एककै स्थान देय राशि देय परस्पर गुणिये । तब तीसरा शलाका राशीमैस्यों एक काढि लेनां । बहुरि जो परिमाण आया तिस परिमाण दोय राशीकरि विरलनकं वखेरि देयकू देय परस्पर गुणिये । तब शलाकामैसूं एक और काढि लेनां । ऐसें करते करतें तीसरी शलाका भी पूर्ण होय । तब शलाकात्रय निष्ठापन हूवा
कहिये । आगै भी जहां शलाकात्रय निष्ठापन कहे तहां ऐसेंही करनां । अब ऐसे करतें जो मध्य असंख्यातासंख्यातका सर्वार्थ
भेदरूप राशि भया ताविपें छह राशि मिलावना । धर्मद्रव्य अधर्म लोकाकाश एकजीव इनि च्यारोंके प्रत्येक लोकप्रमाण सिद्धि
प्रदेश बहुरि लोकके प्रदेशनिते असंख्यात लोकगुणां अप्रतिष्ठित प्रत्येक वनस्पति जीवनिका परिमाण बहुरि तातें भी असंख्यातम३ लोकगुणां सप्रतिष्ठित प्रत्येक वनस्पति जीवनिका परिमाण ए छह राशि पूर्वोक्त परिमाणवि मिलाय शलाका विरलनदेय राशि करनी।
तिनिका पूर्वोक्त प्रकार शलाकात्रय निष्ठापन करनां ऐसे करतें जो महाराशि मध्य असंख्यातासंख्यातका भेदरूप भया ताविर्षे च्यारि राशि मिलावणे । वीस कोडाकोडि सागरप्रमाण कल्पकालके समय बहुरि असंख्यातलोकप्रमाण स्थितिबंधकू कारणभूत कपायनिके स्थान वहरि तिनि असंख्यातलोकगुणें अनुभागवंधकू कारण कपायनिके स्थान बहुरि इनितें भी असंख्यातलोकगुणै मनवचनकाययोगनिकै अविभागप्रतिच्छेद ऐसै च्यारि राशिपूर्वक परिमाणविपैं मिलावने, जो परिमाण होय तिल परिमाण शलाका विरलन देय । ए तीन राशि करनी । तिनिका पूर्वोक्त प्रकार शलाकात्रय निष्ठापन करनां । ऐसैं करतें जो परिमाण होय सो जघन्यपरीतानंत है। बहुरि याकै ऊपरि एक एक बधता एक घाटि उत्कृष्ट परीतानंतपर्यंत मध्यपरीतानंतके भेद जानने । बहुरि एक घाटि जघन्य युक्तानंत परिमाण उत्कृष्टपरीतानंत जाननां । अब जघन्ययुक्तानंत कहिये हैं। जघन्यपरीतानंतका विरलनकरि एक एक स्थानविपें एक एक जघन्यपरीतानंत थापि परस्पर गुणे जो परिमाण होय सो जघन्ययुक्तानंत जाननां । सो यहु अभव्यराशीसमान है । बहुरि याकै ऊपरि एक एक बधता एक घाटि उत्कृष्टयुक्तांनतपयत मध्ययुक्तानंतके भेद जानने । बहुरि एक घाटि जघन्य अनंतानंत परिमाण उत्कृष्ट युक्तानंत जाननां । अब जघन्य अनंतानंत कहिये हैं । जघन्य युक्तानंतकू जघन्य युक्तानंतकरि एकवार गुणे जो परिमाण होय सो जघन्य
अनंतानंत है। बहुरि याकै ऊपरि एक एक बधता एक एक घाटि केवलज्ञानके अविभागप्रतिच्छेदन परिमाण उत्कृष्ट अनंतानंतपयंत मध्य अनंतानंत जाननां । वहुरि उत्कृष्ट अनंतानंत कहिये हैं । जघन्य अनंतानंत परिमाण शलाका विरलन देय ए तीन राशिकरि अनुक्रमतें पूर्वोक्तप्रकार शलकात्रय निष्ठापन करै । यों करते मध्यम अनंतानंतरूप परिमाण होय । ताविप छह राशि मिलावै जीवराशीकै अनंतवै भाग तो सिद्धराशि । बहुरि तातें अनंतगुणां पृथिवी अप तेज वायु प्रत्येक वनस्पति सराशिरहित संसारी जीवराशि मात्र निगोदराशि । बहुरि प्रत्येक वनस्पतिसहित निगोदराशिप्रमाण
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिदि
टीका
म.३
वनस्पतिराशि । बहुरि जीवराशिते अनंतगुणां पुद्गलराशि । बहुरि यातें अनंतानंतगुणां व्यवहारकालका समयनिका राशि । बहुरि याते अनंतानंतगुणां अलोकाकाशके प्रदेशनिका राशि । ऐसें छह राशि मिलाये जो परिमाण होय तिह प्रमाण शलाका विरलन देय तीन राशिकार अनुक्रमतें पूर्वोक्तप्रकार शलाकात्रय निष्ठापन किये जो मध्य अनंतानंतका भेदरूप परिमाण आवै ताकेवि धर्मद्रव्य अधर्मद्रव्यके अगुरुलधुके अविभागप्रतिच्छेदनका परिमाण अनंतानंत है सो जोडिये । यो करिते जो महापरिमाण होय तिस परिमाण शलाका विरलन देय तीन राशिकरि अनुक्रमतें पूर्वोक्तप्रकार शलाकात्रय निष्ठापन करनां जो कोई मध्य अनंतानंतका भेदरूप महापरिमाण होय तिस परिमाणकू केवलज्ञानके अविभागप्रतिच्छेदनिका समूहरूप परिमाणविर्षे घटाइये । पीछे ज्योंका त्यों मिलाइये तब केवलज्ञानका अविभागप्रतिच्छेदनिका प्रमाणस्वरूप
१७५ उत्कृष्ट अनंतानंत होइ । इहां केवलज्ञानके परिमाणमैंसों काढि पीछे मिलावनेका प्रयोजन यहु है जो केवलज्ञानका परिमाण पूर्वोक्त गणनादिकरि जान्यां न जाय तातैं ऐसें जनाया है । ऐसें संख्यामानके इकईस भेद कहे । बहुरि याके विशेष कहनेकू सर्व समविपम आदिके चौदह धारा हैं तिनिका वर्णन त्रिलोकसार ग्रंथतें जाननां ॥
बहुरि उपमाप्रमाण आठ प्रकार है । पल्य सागर सूच्यंगुल प्रतरांगुल धनांगुल जगच्छ्रेणी जगत्प्रतर जगद्धन । तहां । प्रथम तौ योजनके प्रमाणकी उत्पत्ति कहिये है । तहां आदि मध्य अंतकरि रहित ऐसा दूसरा जाका विभाग न होयऐसा अविभागी पुद्गलका परमाणू है सो इंद्रियकरि ग्रया न जाय । जामैं एक रस, एक वर्ण, एक गंध, दोय स्पर्श ए पांच गुण हैं । ऐसें अनंतानंत परमाणूका समूहळू उत्संज्ञासंज्ञ कहिये । ऐसें उत्संज्ञासंज्ञ आठ मिले तब एक संज्ञासंज्ञ कहिये । ऐसे आठ संज्ञासंज्ञ मिले तब एक तुटिरेणु कहिये । आठ तुटिरेणुका एक त्रसरेणु कहिये । आठ त्रसरेणुका एक रथरेणु कहिये । आठ रथरेणुका एक उत्तमभोगभूमिके मनुष्यका बालका अग्रभाग है । आठ उत्तमभोगभूमिके मनुप्यका बालके अग्रभाग मिले तब एक मध्यम भोगभूमिके मनुष्यके बालका अग्रभाग कहिये । आठ ते मिले तब एक जघन्यभोगभूमीका मनुष्यका बालका अग्रभाग है । ते आठ मिले तब कर्मभूमिके मनुष्यका बालका अग्रभाग होय । ते
आठ मिलिये तब एक लीष कहिये । आठ लीष मिले तब एक यूका कहिये । आठ यूका मिले तब एक यवमध्य होय । आठ यवमध्यका एक उत्सेधांगुल कहिये । इस अंगुलकरि नारकी तिर्यंच मनुष्य देवनिका देह तथा अकृत्रिम जिनप्रतिमाका देह मापिये है। बहुरि पांचसै उत्सेधांगुलका एक प्रमाण-अंगुल हो है । लो यह प्रमाण अंगुल अवसर्पिणी कालका पहला चक्रवर्तिका हो है। तिस समय तिस अंगुलकरि गांव नगरादिकका प्रमाण हो है । अन्यकालमै । मनुष्यनिका अपना अपनां अंगुलका प्रमाण होय तिसते ग्रामनगरादिकका प्रमाण जाननां । बहुरि जो प्रमाणांगुल है
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
बचनिका
पाल
१७६
11 ताहीकरि द्वीप समुद्र तथा तिनिकी वेदी पर्वत विमान नरकके प्रस्तार आदि अकृत्रिम वस्तुका विस्तार आयाम आदि
मापिये है। तहां छह अंगुलका एक पाद कहिये । बारह अंगुलका एक वितस्ति कहिये । दोय वितस्तिका एक हाथ कहिये। दोय हाथका एक किकु कहिये । दोय किकुका एक धनुष्य कहिये । दोय हजार धनुण्यका एक कोश कहिये ।
च्यारि कोशका एक योजन कहिये । ऐसें जानना । आगै पल्यका प्रमाण कहिये है। तहा पल्य तीनप्रकार है । सर्वार्थसिद्धि
2 व्यवहार, उद्धार, अद्धा । तहां पल्य नाम खाडेका हैं। तहां आदिका व्यवहारपल्य तो उत्तर दोय पल्यकी उत्पत्ति जानटीका नेके अर्थि है । इसते कछु अन्य वस्तुका प्रमाण न करिये । बहुरि दूसरा उदारपल्यतै द्वीप समुद्र गिणिये है । बहुरि
तीसरा अद्धापल्यते आयुकर्मादिकी स्थिति गिणिये है। तहां प्रमाणांगुलप्रमाणकरि एक योजनका चोडा लांबा ऊंडा तीन खाडा कीजिये । जामै एकतै ले सात दिनताईका भया मीडा उत्तमभोगभूमिका ताका बालके अग्रभाग कतरणीतें छेदिये । ऐसे खंड करिये ताका फेरि कतरणीतें दूसरा खंड न होय । ऐसे रोमखंडनित व्यवहारपल्यनामा खाडा खूदि खूदि गाढा परिपूर्ण भरिये । तामै पैतालीस अंकपरिमाण रोम माये । तिनि रोमनिकं सौ वर्षमैं एक एक रोम काढिए । तब जेता कालमें खाडा रीता होय तेता काल व्यवहारपल्यका है। वहरि तिनि रोमनिकें एक एकके असंख्यातकोडिवपके जेते समय होय तेते खंड करिये। एकएक समयमैं एक एक रोम काढिये । जेते कालमें निकसि चुकै तेता काल एक उदारपल्यका है । ऐसे दस कोडाकोडि उद्धारपल्य होय तव एक उद्वारसागरोपम कहिये । ऐसे अढाई सागरके जेते समय तेते द्वीप समुद्र है । वहुरि उद्धारपल्यके रोमछेद है तिनिके एक एक रोमछेदके सौ वर्पके जेते समय होय तेते खंड करिये । तिनिकू एक एक समयमै काढिये । यामैं जेता काल लागै तेता काल एक अद्धापल्यका है। त्रिलोकसारमैं ऐसा कह्या है, उद्दारपल्यके रोमके एक एकके असंख्यात वर्षके समयमात्र खंड करने । ऐसे दस कोडाकोडी अद्धापल्यनिका एक अद्धासागर कहिये । बहुरि दशकोडाकोडी अद्यासागरका एक अवसर्पिणी काल कहिये । तेताही उत्सर्पिणीकाल कहिये इस अद्धापल्यनिकरि नारक तिर्यच देव मनुष्यनिकी कर्मकी स्थिति तथा भवकी स्थिति तथा कायकी स्थिति जानिये । बहुरि अद्धापल्यका जेते अईछेद होय तिनिळू एक एक वखेरि एक एकपरि अद्धापल्य स्थापि, परस्पर गुणिये । तहा जो राशि निपजै ताळू आकाशके प्रदेशनिकी पंक्तिरूप करिये सो सूच्यंगुल है । बहुरि सूच्यंगुलकू सूच्यंगुलकरि गुणिये तब प्रतरांगुल कहिये । बहुरि प्रतरांगुलकू सूच्यंगुलसूं गुणिये तव धनांगुल होय । बहुरि असंख्यात वर्षका जेता समय होय तेता खंड अन्दापल्यका करिये । तिनिमैसूं एक खंड लेय ताकू वखेरि एक एक स्थापि तिनि ऊपरि एक एक घनांगुल माडिये । तिनिकू परस्पर गुणिये तव जो राशि निपजै ताळू
.
७
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टीका भ३
जगच्छ्रेणी कहिये । भावार्थ-सात राजूका एकप्रदेश पंक्तिरूप डोराकू जगत्श्रेणी कहिये है । बहुरि जगत् श्रेणीकू जगत्श्रेणिकरि गुणे जगत्प्रतर होय है । बहुरि जगत्प्रतरकू जगत्श्रेणिकार गुणे जगवन हो है याकू लोक कहिये, सात राजू लांबा सात राजू चौडा सात राजू ऊंचा क्षेत्रका प्रदेशका नाम लोक है । बहुरि क्षेत्रमान दोय प्रकार है अवगाहक्षेत्र विभागक्षेत्र । तहां अवगाहक्षेत्र तो एक दोय तीन च्यारि संख्यात असंख्यात पुद्गलके परमाणुके स्कंधनिकरि . अवगाहने योग्य जो एकतै ले असंख्यात आकाशके प्रदेश हैं सो अनेकप्रकार हैं । बहुरि विभागक्षेत्र अनेकप्रकार है
निका असंख्यातश्रेणीरूप तथा धनांगुलक्षेत्ररूप । ताके असंख्यातवां भाग एक तथा ताके बहुभाग इत्यादि तथा वितस्ति हाथ
पान धनुष इत्यादि । बहुरि कालमान सर्वजघन्यकाल तौ एकसमयकू कहिये । सो एक पुद्गलका परमाणु एक आकाशके प्रदेशमैं १७७ तिष्ठता मंदगति दूसरे आकाशके प्रदेशमैं आवै तेता कालकू समय कहिये, सो कालका निर्विभाग एक अंश है । बहुरि असंख्यातसमयनिकी एक आवली कहिये । बहुरि संख्यात आवलीका एक उछ्वास है, तेताही निःश्वास कहिये । ते दोऊ निरुपद्रव निरोगी पुरुषका एक प्राण कहिये, ऐसे सात प्राणका एक स्तोक कहिये । ऐसे सात स्तोकका एक लव कहिये, सतहत्तर लवका एक मुहूर्त कहिये । तीस मुहूर्तका एक रातिदिन कहिये । पंदरा दिनका एक पक्ष है। दोय पक्षका एक मास है । दोय मासका एक ऋतु है । तीनि ऋतुका एक अयन है। दोन अयनका एक संवत्सर है। चौराशी लाख वर्षका एक पूर्वांग है । चौराशी लाख पूर्वांगका एक पूर्व है । ऐसीही तरह बधता पूर्वाग, पूर्व, नयुतांग, नयुत, कुमुदांग, कुमुद, पद्मांग, पद्म, नलिनांग, नलिन, कमलांग, कमल, त्रुट्यंग, त्रुट्य, अटटांग, अटट, अममांग, अमम, हूहूंग, हूहू, लतांग, लता, महालता इत्यादि संज्ञा जाननी । काल है सो वर्षनिकी गणनाकार तौ संख्यातौ जानिये । संख्याततै परै असंख्यात है पल्योपम सागरोपम इत्यादि । यात परै अनंतकाल है । अतीत अनागत है सो सर्वज्ञके प्रत्यक्ष है । बहुरि भावमान पांचप्रकार ज्ञान सो पहले कहे सो जानने । इहां पल्यके कथनकी उक्तं च गाथा है ताका अर्थ-व्यवहार उद्धार अद्धा ऐसें तीनि पल्य हैं सो जानने । तहां व्यवहार तौ संख्याकी उत्पत्तिमात्र जाननेकू है । बहुरि उद्धारतें द्वीप समुद्र गणिये । बहुरि अद्धातें कर्मनिकी स्थिति वर्णन करी है ॥ आगें कहै हैं, जो, ए उत्कृष्ट जघन्य स्थिति मनुष्यनिकी कही, तैसेंही तिर्यचनिकी है ताका सूत्र
॥ तिर्यग्योनिजानां च ॥ ३९॥ याका अर्थ- तिर्यचनिकी योनि तिर्यचगतिनामा नामकर्मके उदयकरि जन्म होय सो है, तिस योनिविर्षे उपजे होय
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्यसिदि
पान
टीका म.३
ते तिर्यचजीव हैं । तिनकी आयुकी स्थिति उत्कृष्ट तौ तीनि पल्यकी है । जघन्य अंतर्मुहूर्तकी है । मध्य नानाभेद है ॥ H इहां विशेष जो, तिर्यंच तीनि प्रकार है। एकेंद्रिय विकलत्रय पंचेन्द्रिय । तहां एकेन्द्रियनिविपें शुद्धपृथिवीकायिक
जीवनिकी उत्कृष्ट आयु तौ बाराहजार वर्षकी है । बहुरि कगेर पृथिवीकायिककी बाईस हजार वर्षकी है । वनस्पतिकायिककी दशहजार वर्षकी है । अप्कायिककी सातहजार वर्षकी है। वायुकायिककी तीनि हजार वर्षकी है। तेजकायिककी
शिवचतीनि दिनरातिकी है । बहुरि विकलत्रयमें दोय इन्द्रियनिकी वारा बरसकी है । तीनि इन्द्रियनिकी गुणचास दिनकी है। चौइंद्रिय-निका | निकी छ महीनाकी है। पंच इन्द्रियनिवि मत्स्यादि जलचरनिकी तौ कोडिपूर्वकी है। वहुरि परिसर्प जे गोह नवल्या आदि तिनकी नवपूर्वांगकी है । बहुरि उरगनिकी बियालीस हजार वर्षकी है । बहुरि पक्षीनिकी वहत्तरि हजार वर्षकी है । बहुरि चौपदकी तीनि १७८ पल्यकी है । ऐसें तो उत्कृष्ट है । बहुरि जघन्य इन सर्वहीकी अंतर्मुहूर्तकी है । इहां कोई पूछ, भवस्थिति कायस्थिति कही, तिनका अर्थ कहा ? ताका समाधान- एकभवकी स्थिति तो भवस्थिति कहिये । बहुरि एककायमें अनेक भव धारै ताकू कायस्थिति कहिये । जैसे पृथिवी अप् तेज वायुकायिक जीवनिके कायस्थिति असंख्यातलोकप्रमाण है, तिनहीमें उपजवौ करै तौ एता कालताई उपजवौ करै । वहुरि वनस्पतिकायका अंतकाल है सो असंख्यातपुद्गलपरिवर्तनमात्र । है । बहुरि विकलत्रयका असंख्यातहजार वर्ष है। पंचेन्द्रियनिकी तियंचमनुष्यनिकी पृथक्त्वकोटिपूर्व अधिक तीनि पल्य है । बहुरि जघन्य कायस्थिति इन सर्वनिकी अंतर्मुहूर्तमात्र है । वहुरि देवनारकीनिकी भवस्थिति है सोही कायस्थिति है । देवसूं देव होय नाही, नारकीसूं नारकी होय नाही ॥ | इहां कोई पूछे, जो, जीवतत्त्वका निरूपणका प्रकरणविर्षे द्वीपसमुद्रनिका निरूपणका कहा प्रयोजन ? ताका समाधानजो, इन द्वीपसमुद्रनिकै आधार मनुष्यलोक है । तहां क्षेत्रविपाककी कर्मप्रकृतिके विशेपके उदयतें अढाई द्वीपहीके विर्षे मनुष्य उपजै हैं । तिनके निरूपणके अथि द्वीपसमुद्रनिका निरूपण भी प्रयोजनवान् है । जो इनका निरूपण न करिये तो मनुष्य तिर्यंच जीव इनके आधार हैं सो जीवतत्त्वका विशेष निरूपण कैसे बनें ? वहरि विशेपनिरूपणाविना जीवतत्त्वका श्रद्धान कैसे होय ? बहुरि श्रद्धानविना सम्यक्चारित्र कैसे होय ? ऐसे होते त्रयात्मक मोक्षमार्गकी कथनी कैसे बनें ? ताते स्याद्वादीनिकै सर्वनिरूपण युक्त है ॥
बहुरि इहां ईश्वरवादी कहै है, जो, ऐसा अधोलोक मध्यलोकका निरूपण किया सो ऐसी रचना तो कोई बुद्धिमानकी | करी हो है। ताते इस रचनाका कर्ता ईश्वर है । तहां प्रथम ती शरीरसहित ईश्वर मानै है ताकू कहिये, जो जगत्
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि टी का
म. ३
तौ शरीरवाले ईश्वरने किया । बहुरि ईश्वरकै शरीर कौन किया ? जो अन्यशरीरके संबंध शरीर भया कहै, तौ अनवस्थादूषण है । बहुरि जो अदृष्टगुण कहिये पूर्वकर्मके संबंधर्ते भया कहे, तो ईश्वरकै कर्मका किया पराधीनपणा ठहरै । बहुरि कहै जो पृथिवी आदिरूप ईश्वरकी मूर्ति है, तिनकी उत्पत्तिविषै ईश्वरही कारण है । ताकूं कहिये, जो, | ऐसें तौ सर्वही आत्मा अपनी अपनी मूर्तिर्ते अपने अपने शरीरकी उत्पत्तिके कारण ठहरै तौ कहा दोष ? तहां ईश्वर पृथिवी आदिरूप मूर्ति बनाई तहां अन्यमूर्तिके संबंधतें बनाई कहिये, तहां भी अनवस्थादूषण आवै है । बहुरि अनादि मूर्तिका संबंध कहै तौ लोककी रचनाही अनादि क्यों न कहिये ? बुद्धिवानका कर्तव्य कहनेकी कल्पना क्यों करिये ?
1
बहुरि केई निर्देह ईश्वरवादी हैं, ते कहै है । जो ईश्वर जगत्की रचनाकूं निमित्त कारण है सो भी कल्पनाही है । जातें जे मुक्त आत्माकं देहरहित माने हैं, सो जगत्का निमित्त कारण नाहीं । तैसैं ईश्वर भी देहरहित निमित्तकारण । अरु ईश्वरकै नित्यज्ञान है, तातैं कर्तापणा बणै है । ताकूं कहिये, जो नित्यनाहीं । बहुरि क मुक्तात्मा तौ ज्ञानरहित ज्ञानके कर्तापणा बणै नाही । अनेक नित्यानित्य व्यवस्थारूप जगतकूं करेगा ताका ज्ञान भी नित्यानित्य रूपही ठहरैगा । बहुरि कोई क्षेत्रमें कोई कालमें कार्य उपजै है कोईमें नाहीं उपजै है । अरू ईश्वर सर्वक्षेत्रकालमें व्यापकही है, सो कार्य नाहीं उपजै, तहां रोकनेवाला कौन है ? बहुरि कहै ईश्वरकी इच्छा होय जैसें होय है । तहां पूछिये ईश्वरके इच्छा काहे भई १ तहां कहै प्राणीनिके अनुसारी इच्छा होय है । तौ ऐसें होतें सर्व प्राणीनिकै कर्मनिके निमित्ततें कार्य होना क्यौं न मानिये ? ईश्वरकी कल्पना कौन अर्थि करिये १ इत्यादियुक्तिर्ते जगत्का ईश्वरकर्ता सिद्ध नाहीं होय है । याकी चर्चा श्लोकवार्तिकर्ते विशेषकरि जाननी । तातैं स्याद्वादकरि अनादिनिधन नित्यानित्यात्मक स्वयंसिद्ध अकृत्रिम जगत् षड्द्रव्यात्मक लोक है । सो सर्वज्ञके आगमकरि प्रमाणसिद्ध जाननां । अन्यवादी अनेक कल्पना करै है, सो प्रमाणभूत नाहीं ऐसें निश्चय है ॥ ऐसें तृतीयाध्यायका कथन है ॥
॥ छप्पय ॥
सातनरककी भूमि भूमिमें बिल बहुतेरे । पापजीव परिणाम दुष्टलेश्या दूर केरे ॥ आयुका दुःख भूरि भजै दुःकृतफल पूरे । कहे सकल भगवान् पापहरनेकूं दूरे ॥
व च
निका
पान
१७९
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुनि द्वीप उदधि गिरि खेत सर नदी मान नरभेद थिति । तिरियंच आयु ये विधि कथन भापै तीजे संधि इति ॥ १ ॥
ऐसे तत्त्वार्थका है अधिगम जातें ऐसा मोक्षशास्त्र तावि तीसरा अध्याय पूर्ण भया ।
सवधि
निका पान १८०
इति श्री परमपूज्य धर्मसाम्राज्यनायक योगींद्रचूडामणि, सिद्धांतपारंगत, चारित्रचक्रवर्ति श्री १०८ आचार्य श्रीशांतिसागरजी महाराजके
आदेशसे ज्ञानदानके लिए श्री. प. पू. चा. च. आ. श्री १०८ शांतिसागर दिगंबर जैन जीर्णोद्धारक संस्थाकी ओरसे छपी हुई श्री तत्वार्थसूत्रकी श्रीमत्पूज्यपादाचार्य विरचित सर्वार्थसिद्धीकी पडित जयचदजीकृता टीका
वचनिकाविर्षे तृतीय अध्याय सपूर्ण भया ॥३॥ ग्रंथ प्रकाशन समिति; फलटण वीर स. २४८१
.
.
-
.
-
*
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
परमपूज्य चारित्रचक्रवर्ती आचार्यवर्य श्री १०८ शांतिसागर महाराजके आदेशसे श्री दिगंबर जैन जिनवाणी जीर्णोद्धारक संस्थाकी तरफसे ज्ञानदानके लिये छपी हुई |
श्रीवीतरागाय नमः
सर्वार्थ-५
रावच
निका
सिदि, वीर संवत् २४८१ ] .
॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः ॥ [ ग्रंथ प्रकाशन समिति, फलटण अथ तत्त्वार्थसूत्रकी सर्वार्थसिद्धिटीका वचनिका पंडित जयचंदजी कृता
टीका
का पान
M२८१
दोहा-वंदन करि जि नराजकू, आगमश्रवण सु पाय ॥
सुरवर्णन घरनूं सुनूं, ज्यौँ सरदा दिढ थाय ॥१॥
आगें टीकाकार सूचना करै हैं, जो, “ भवप्रत्ययोऽवधिदेवनारकाणां ” इत्यादि सूत्रनिविर्षे बार बार देव शब्द कह्या तहां ऐसा न जानिये जो देव कौन है, केई प्रकारके हैं, तिनिके निर्णयके आर्थि आचार्य सूत्र कहै हैं
॥ देवाश्चतुर्णिकायाः ॥१॥ याका अर्थ-देव हैं ते च्यारि हैं निकाय कहिये समूह जिनके ऐसे हैं । देवगति नामकर्मका उदय अंतरंगकारण होते बाह्यनिमित्तके विशेषनिकरि द्वीपसमुद्र आदिविर्षे जैसे इच्छा होय तैसेंही क्रीडा करै ते देव कहिये । इहां कोई कहै है कि, सूत्रविर्षे विभक्तिका बहुवचन है सो एकवचनही चाहिये, समानजातिके कहनेते बहुकी प्रतिपत्ति होय है। ताका समाधान- जो, इन च्यारिही निकायमैं अंतर्भेद इंद्र सामानिक आदि तथा आयु आदिका भेदतें बहुत हैं, तिनके जाननेके अर्थ बहुवचन है। तहां देवगतिनामकर्मके उदयकी सामर्थ्यते भेदरूप समूह होई, तार्क निकाय कहिये हैं । ऐसें च्यारि निकाय इन देवनिके हैं । ते कौन ? भवनवासी व्यंतर ज्योतिष्क वैमानिक ऐसें ॥
आगै तिनके लेश्याका नियमके अर्थि सूत्र कहै हैं
.
..
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैं
वच- - निका पान १८२
*
॥ आदितस्रिषु पीतान्तलेश्याः ॥२॥ याका अर्थ- आदितै ले तीनि निकाय जे भवनवासी व्यन्तर ज्योतिष्क तिनके पीतान्त कहिये कृष्ण नील कापोत | 8 पीत ऐसैं चारि लेश्या हैं । यहां आदित ऐसा कहते तो अन्तमध्यके मति जानूं । बहुरि दोय तथा एकके निपेधके सर्वार्थसिदि
अर्थ त्रिशब्द है । बहुरि लेश्या छह हैं तिनमैसू च्यारिका ग्रहण है । याते पीतान्त ऐसा वचन है । पीत है अन्त
जिनके ऐसा कहते चारि लेश्याका ग्रहण भया । तब ऐसा अर्थ भया, जो, भवनवासी व्यंतर ज्योतिष्क इनि तीनि 1 निकायनिके जे असुरदेव तिनके कृष्ण नील कापोत पीत ए च्यारि लेश्या हैं ॥ आगै तिन निकायनिके अन्तरभेदके प्रतिपादनके अर्थ सूत्र कहै हैं
॥ दशाष्टपञ्चद्वादशविकल्पाः कल्पोपपन्नपर्यन्ताः ॥ ३॥ याका अर्थ- देवनिके निकायनिके दश आदि संख्याशब्दनिकरि यथासंख्य संबंध करना । ऐसें करते भवनवासीनिके दश भेद हैं । व्यंतरनिके आठ भेद हैं । ज्योतिषीनिके पांच भेद हैं। वैमानिकनिकें बारह भेद हैं । तहां बारह भेद कल्पवासीनिकेही हैं। अगले ग्रैवेयकादिके भेद नांही हैं । इहां पूछे हैं, जो, इनकू कल्प ऐसी संज्ञा कैसे है ? ताका समाधान जो, इनमें इन्द्र आदि दशप्रकार कल्पिये हैं, तातें कल्पसंज्ञा है । फेरि पूछे है, जो, यह कल्पना तौ भवनवासीआदिविर्षे भी है । ताका उत्तर जो, रूढिके वशते वैमानिकनिविही कल्पशब्द वतॆ है । तात जे कल्पनिवि उपजै ते कल्पोपपन्न कहिये । आगें इनका विशेप जाननेके अथि सूत्र कहैं हैं॥ इन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशपारिषदात्मरक्षलोकपालानीकप्रकीर्णकाभियोग्य
किल्विषिकाश्चैकशः ॥ ४ ॥ याका अर्थ- अन्यदेवनितें असाधारण जे अणिमादिकऋद्धिसहित गुण तिनकार इन्दन्ति कहिये परम ऐश्वर्यकरि वत ते इन्द्र है । बहुरि आज्ञा ऐश्वर्यकरि रहित स्थान आयु वीर्य परिवार भोग उपभोग आदिकरि इन्द्रसमान होय ते सामानिक है । ते इन्द्रके पिता गुरु उपाध्यायकी ज्यों बडे होय तैसें होय है । बहुरि मंत्री पुरोहितकी जगह होय ते
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
पान
.
.
.
त्रायविंश कहिये, तेतीस देव है, ते त्रायस्त्रिंश कहिये । बहुरि इन्द्रके वयस्य कहिये मित्र, पीठमर्द कहिये समाविर्षे पछाडी दाबि बैठे ते पारिषद कहिये । बहुरि इन्द्रके सुभट शस्त्रधारी रक्षक ज्यों होय ते आत्मरक्षक है । बहुरि जे कोटपाल हाकिम फौजदारतुल्य होय ते लोकपाल है। पयादा आदि सातप्रकारकी सेनाके देव ते अनीक कहिये। बहुरि जैसे नगरमें व्योपारी आदि वसैं, तैसे वसनेवाले प्रकीर्णक कहिये । बहुरि दाससमान वाहनादिकार्यविर्षे प्रवर्ते ते आभि
वचसिद्धि
योग्य है । बहुरि नगरके अंतमें वसैं चाण्डालसमान ते किल्विषिक हैं । किल्विष नाम मलिनता पापका है । सो इनके निका टीका ऐसाही कर्मका उदय है, जो, देवगतिमें नीच होय हैं । इहां एकश ऐसैं कहनेसे एक एक निकायके ए भेद हैं । जश आगे ए दश भेद चायौंही निकायके सामान्यपणे प्रसंग आवै ताके अपवादके अर्थि सूत्र कहै हैं
१८३ ॥त्रायस्त्रिंशलोकपालवा व्यन्तरज्योतिष्काः ॥५॥ याका अर्थ-व्यंतर तथा ज्योतिषी देवनिविर्षे त्रायस्त्रिंश बहुरि लोकपाल ए दोय भेद नाही है। दशभेदनिके आठही भेद हैं ॥ आगें, तिन निकायनिविर्षे इन्द्र कैसे हैं तिनिका नियमके आर्थि सूत्र कहै है
॥ पूर्वयो:न्द्राः ॥ ६॥ याका अर्थ-- पहले दोय निकाय भवनवासी व्यंतर इनिविर्षे दोय दोय इन्द्र हैं। पूर्वयोः कहिये पहले दोय निकाय भवनवासी व्यंतर तिनविर्षे दोय दोय इन्द्र हैं । इहां प्रश्न, जो, दूसरेकै पूर्वपणा कैसे ? ताका उत्तर-जो, समीपते पूर्वपणां
। है । बहरि द्वीन्द्राः ऐसे शब्दमें दोय दोय ऐसा अर्थ कैसा भया ? ताका उत्तर- जो, इहां अंतनीत वीप्सा। अर्थ है । तातै दोय दोय इन्द्र होय ताकू द्वन्द्रा ऐसा कहिये । जैसे सात सात पान होय ताळू सप्तपर्ण कहिये तथा आठआठ पद होय ताकू अष्टापद कहिये तैसैं इहां भी जाननां । सोही कहिये हैं ॥
भवनवासिनिविर्षे असुरकुमारनिके चमर वैरोचन ए दाय इंद्र है । नागकुमारनिके धरण भूतानंद ए दोय इन्द्र है । विद्युत्कुमारनिके हरिसिंह हरिकान्त ये दोय इंद्र है । सुपर्ण कुमारनिके वेणुदेव वेणुताली ए दोय इन्द्र है। अग्निकुमारनिके अग्निशिख अग्निमाणव ए दोय इन्द्र है । वातकुमारनिके वैलंब प्रभंजन ए दोय इन्द्र है । स्तनितकुमारनिके सुघोष
महाघोष ए दोय इन्द्र है । उदधिकुमारनिके जलकान्त जलप्रभ ए दोय इन्द्र है । द्वीपकुमारनिके पूर्ण वशिष्ट ए दोय । इन्द्र है । दिक्कुमारनिके अमितगति अमितवाहन ए दोय इन्द्र है । ऐसें इनके वीस इन्द्र है । बहुरि व्यंतरदेवनिविर्षे ।।
.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
སྟཝའཆཆཆཟཆ་༤༤
निका
पान
15 किंनरनिकै किन्नर किंपुरुष ए दोय इन्द्र है। किंपुरुषनिके सत्पुरुप महापुरुष ए दोय इन्द्र है। महोरगनिके अति
काय महाकाय ए दोय इन्द्र है। गंधर्वनिके गीतरति गीतयश ए दोय इन्द्र है। यक्षनिकै पूर्णभद्र माणिभद्र ए दोय | इन्द्र है । राक्षसनिके भीम महाभीम ए दोय इन्द्र है। पिशाचनिके काल महाकाल ए दोय इन्द्र है । भूतनिके
| प्रतिरूप अप्रतिरूप ए दोय इंद्र है ॥ सर्वायसिनि
____ आगें इन देवनिके सुख कैसा है ऐसे पूछ तिनके सुख जाननेके अर्थि सूत्र कहै हैं-- टीका
॥ कायप्रवीचारा आ ऐशानात् ॥ ७ ॥ याका अर्थ प्रवीचार कहिये कामसेवन सो भवनवासीनितें लेइ ऐशानस्वर्गपर्यतके देवनिके कायकरि कामसेवन है । इनके संक्लेशकर्मका उदय है । ताते मनुष्यकी ज्यों स्त्रीका विषयसुख भोगवै हैं । इहां “ आ ऐशानात् " इस शब्दविर्षे आङ् उपसर्ग अभिनिजि अर्थमें हैं, तातें ऐसा अर्थ भया, जो, भवनवासीनितें लगाय ऐशानपर्यंतके कायकरि मैथुन है । बहुरि इहां संधि न करि सो संदेह निवारणके अर्थि न करी है । संधि करिये तब ऐशान ऐसाही सिद्ध होय, तब संदेह रहै, जो, इहां उपसर्ग है कि नाही ? तातें संदेह मेटनेके आर्थि उपसर्ग जुदा राखा है ॥
आगें ऐशानतांई मर्यादा कही ताते अगिले स्वर्गनिविर्षे सुखका विभाग जान्यां नाही, ताके प्रतिपादनके आर्थिं सूत्र कहें हैं
१८४
॥ शेषाः स्पर्शरूपशब्दमनः प्रवीचाराः ॥ ८॥ याका अर्थ- शेप कहिये कहे तिनते अवशेप रहे देव तिनकै स्पर्श रूप मन इनवि मैथुन है । तहां कहे तिनतें अवशेष जे कल्पवासी तिनकै आगमते अविरोधरूप संबंध करना । पहले सूत्रमें प्रवीचारका ग्रहण तो थाही, यहां फेरि प्रवीचारका ग्रहण याहीके आर्थि है । सो आगमसूं अविरोध स्पर्शादिमैथुन लेना । तहां सनत्कुमार माहेन्द्रस्वर्गके देव
देवांगनाके स्पर्शमात्रहीकरि परमप्रीति पावै हैं । तैसेंही देवांगना भी परमसुख पावै हैं । बहुरि ब्रह्म ब्रह्मोत्तर लांतव । कापिष्ट स्वर्गके देव देवांगनाके शृंगार आकार विलास चतुर मनोज्ञ वेप रूपके देखनेहीकरि परमसुखकं पावै है।
शुक्र महाशुक्र शतार सहस्रारवि देव देवांगनाके मधुर संगीत गावना कोमल हँसना ललित बोलना आभूपणनिके शब्दका
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
निक
टीका म.४
। सुननामात्रहीते परमप्रीतिकू पावै है । बहुरि आनत प्राणत आरण अच्युत स्वर्गके देव अपनी देवांगनाका मनकेवि ।।। संकल्पमात्रहीतें परमसुखवं पावै हैं ॥
आगें पूछे हैं, आगिले अहमिन्द्र देवनिकै सुख कौनप्रकार है ? ऐसे पूछै ताके निश्चयके आर्थि सूत्र कहें हैंसर्वार्थ॥ परेऽप्रवीचाराः ॥९॥
वच. सिद्धि
याका अर्थ- यहां परशब्दका ग्रहण अवशेष रहे जे अहमिन्द्र तिनके ग्रहणके आर्थि है । अप्रवीचारशब्द परमसुख पान जनावनेके अर्थि है। प्रवीचार तौ मैथुनकी वेदनाका इलाज है। तिसके अभावते तिन अहमिन्द्रनिकै सहजही परमसुर आर्गे, आदिनिकायके देव दशप्रकारके भेदरूप कहे तिनकी सामान्यविशेष संज्ञाके नियमके अर्थ सूत्र कहैं हैं
॥ भवनवासिनोऽसुरनागविद्युत्सुपर्णाग्निवातस्तनितोदधिद्वीपदिक्कुमाराः ॥ १० ॥ याका अर्थ- भवननिविर्षे वसे ते भवनवासी कहिये, यह तौ तिनकी सामान्यसंज्ञा है । बहुरि असुरकुमार नागकुमार विद्युत्कुमार सुपर्णकुमार अग्निकुमार वातकुमार स्तनितकुमार उदधिकुमार द्वीपकुमार दिक्कुमार ए दशजातिनिकी दश विशेषसंज्ञा हैं । सो नामकर्मके उदयके विशेषकरि इनके नामकी प्रवृत्ति है । बहुरि अवस्थित एकरूप अवस्था तथा स्वभाव सर्वही देवनिकै समान है । तथापि ये भवनवासी देव वेष आभूषण आयुध यान वाहन क्रीडन आदिकरि कुमारकी ज्यौं सोहे हैं प्रवते हैं, तातें इनकू कुमार कहिये हैं । तातें दशही जातिकै कुमार शब्द जोडना। यहां पूछे हैं, तिनके भवन कहां हैं ? सो कहिये हैं । रत्नप्रभापृथिवीके पंकभागवि तौ असुरकुमारनिके भवन हैं। बहुरि पहला खरभागविर्षे ऊपर नीचे हजार हजार योजन छोडकरि नवजातिके भवनवासीनिके आवास हैं । इहां कोई अन्यवादी कहै, जो, ये देव उत्तमदेवनितें शस्त्रादिकरि युद्ध करै हैं, तातें इनका नाम असुर है । ताकू कहिये, जो, ऐसा कहना तौ तिनका अवर्णवाद करना है। ते उत्तमदेव जे सौधर्मादिकके कल्पवासी हैं, ते महाप्रभावसहित हैं, तिनउपरि हीन देवनिका बल चले नाहीं । मनकरि भी तिनितें प्रतिकूल न होय, तथा कल्पवासी उत्तम परिणामनितें उपजै सो तिनकैं वैरका कारण भी नाहीं । भगवानकी पूजा तथा स्वनिके भोगनिहीविर्षे तिनकू आनंद वतॆ है। तिनके असुरनसहित युद्ध कहना मिथ्यात्वके निमित्त अवर्णवाद है ॥
आगें द्वितीय निकायकी सामान्यविशेषसंज्ञाका नियमके अर्थि सूत्र कहें हैं
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका
TA
॥ व्यंतराः किन्नरकिम्पुरुषमहोरगगन्धर्वयक्षराक्षसभूतपिशाचाः ॥ ११ ॥ __ याका अर्थ- विविध देशान्तरनिवि जिनिके वास ते व्यंतर हैं, ऐसी इनकी सार्थिक सामन्यसंज्ञा है । बहुरि का तिनके भेदनिकी विशेपसंज्ञा किंनर किंपुरुप महोरग गंधर्व यक्ष राक्षस भूत पिशाच ऐसी है । यहु विशेपसज्ञा नाम
वचसिद्धि कर्मके विशेपके उदयतें भई है । बहुरि इनिका आवास कहां है सो कहिये है। इस रत्नप्रभापृथिवीके पहले खरभाग- निका
वि अर जंबूद्वीपते असंख्यात द्वीपसमुद्र परें जाय सातप्रकारके व्यंतरनिके आवास हैं । वहुरि राक्षसजातिके निकायके पान दूसरे पंकबहुल भागवि हैं। यहां अन्यवादी केई कहै हैं । किंनर किंपुरुप मनुष्यनकं खाय हैं। तथा पिशाच मांसका आहार करें हैं । राक्षस मांस आहारी हैं । सो यह कहना अयुक्त है । मिथ्याज्ञानतें तिनका अवर्णवाद करें हैं । जातें ए देव पवित्र वैक्रियकदेहके धारक हैं । सो अपवित्र मनुष्यनिके शरीरळू कैसे इच्छै ? तथा मांस कैसें भर्ती
इहां कहैं, जो, लोकवि व्यंतर आवै तब कहें हैं मांस दारू ल्यावो, सो यह कहना ऐसा है, प्रथम तो लोकमें अज्ञानी जीव वात आदि रोगवि व्यंतरकी कल्पना करें हैं, वातविकारतें यथा तथा वचन कहैं अवष्टा करै ताकू व्यंतर ठहराय लें । बहुरि कदाचित् कोई व्यंतर भी चेष्टा आय करै दारू आदि अशुचिका नाम भी लेय तौ तिनकी क्रीडामात्र चेष्टा है । ते मानसीक आहारी हैं। तातै तिनके कुछ भक्षण नाहीं । तिनकै मांस दारू आदि अपवित्रका भक्षण कहना तिनका अवर्णवाद है । यातें मिथ्यात्वका आश्रवका अनुभाग तीत्र आवै है । वहुरि तिनके आवास तो खरभागविर्षे कहै हैं । बहुरि पृथिवीऊपरि भी तिनके द्वीप समुद्र पर्वत देश ग्राम नगर गृहनिके आंगण गली जलके निवास उद्यान देवमंदिर आदिविर्षे असंख्यात हैं ॥ आगें तीसरा निकायकी सामान्य विशेप संज्ञाके नेम कहनेके अर्थि सूत्र कहें हैं ।
॥ ज्योतिप्काः सूर्याचन्द्रमसौ ग्रहनक्षत्रप्रकीर्णकतारकाश्च ॥ १२ ॥ याका अर्थ- इन पांचूहीकी ज्योतिप्क ऐसी सामान्यसंज्ञा ज्योतिःस्वभावतें है, सो सार्थिक है । वहुरि सूर्य चंद्रमा । ग्रह नक्षत्र प्रकीर्णक तारका ऐसी पांच विशेपसंज्ञा है । सो यहु नामकर्मके उदयके विशेपते भई है । बहुरि सूर्याचंद्रमसौ | ऐसी इन दोयकै न्यारी विभक्ति करी सो इनका प्रधानपणां जनावनेके अर्थि है । इनके प्रधानपणां इनके प्रभाव आदिकरि किया है । बहुरि इनके आवास कहां हैं, सो कहिये है। इस मध्यलोककी समानभूमिके भागते सातसे नवै
949
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच.
सिद्धि टीका
१४
१८७
योजन ऊपरि जाय तारानिके विमान विचरै हैं । ते सर्व ज्योतिषिनिके नीचे जाननां । इनतें दश योजन ऊपरि जाय सूर्यनिके विमान विचरे हैं । तातें अशी योजन ऊपरि जाय चंद्रमानिके विमान हैं । तातें तीनि योजन ऊपर जाय नक्षत्रनिके विमान हैं। तात तीनि योजन ऊपर जाय बुधनिके विमान हैं । तातें तीनि योजन ऊपर जाय शुक्रनिके विमान हैं । तातें तीनि योजन ऊपर जाय बृहस्पतीके विमान हैं । तातें चारि योजन ऊपर जाय मंगलके विमान हैं। ताते चारि योजन ऊपर जाय शनैश्चरके विमान हैं। यह ज्योतिष्कमंडलका आकाशमें तले ऊपरि एकसौ दश योजनमाही जाननां, बहुरि तिर्यविस्तार असंख्यात द्वीपसमुद्रनिप्रमाण घनोदधिवातवलयपर्यंत जाननां । इहां उक्तंच गाथा है ताका अर्थ- सातसैं नवै, दश, अशी, च्यारि, त्रिक, दोय, चतुष्क ऐसे एते योजन अनुक्रमतें । तारा । ७९० । सूर्य । १० चंद्रमा । ८० । नक्षत्र । ३ । बुध । ३ । शुक्र । ३। बृहस्पति । ३ । मंगल । ४ । शनैश्चर । ४। इनका विचरना जानना ॥ आगें ज्योतिषीनिका गमनका विशेष जाननेके अर्थ सूत्र कहैं हैं
॥ मेरुप्रदक्षिणा नित्यगतयो नृलोके ॥ १३ ॥ याका अर्थ- मेरुप्रदक्षिणा ऐसा वचन है, सो गमनका विशेष जानने है । अन्यप्रकार गति मति जानूं । बहुरि नित्यगतयः ऐसा वचन है, सो निरंतर गमन जनावनेके आर्थि है । बहुरि नृलोकका ग्रहण है, सो अढाई द्वीप दोय समुद्र में नित्यगमन हैं । अन्य द्वीपसमुद्रनिमें गमन नाहीं । इहां कोई तर्क करै है, ज्योतिषी देवनिका विमाननिके गमनका कारण नाहीं । तातें गमन नाहीं । ताकू कहिये, यह कहना अयुक्त है। जाते तिनके गमनविर्षे लीन ऐसैं आभियोग्यजातिके देव तिनका किया गतिपरिणाम है । इन देवनिके ऐसाही कर्मका विचित्र उदय है, जो गतिप्रधानरूप कर्मका उदय दे है । बहुरि मेरूते ग्यारहवें इकईस योजन छोड ऊपरै गमन करै हैं । सो प्रदक्षिणारूप गमन करें हैं । इन ज्योतिषीनिका अन्यमति कहै है, जो, भूगोल अल्पसा क्षेत्र है । ताके ऊपरि नीचें होय गमन है। तथा कोई ऐसे कहै है, जो ए ज्योतिषी तौ स्थिर हैं । अरु भूगोल भ्रमे है । ताते लोककू उदय अस्त दीखै है । बहुरि कहैं हैं, जो, हमारे कहनेते ग्रहण आदि मिले है । सो यह सर्व कहना प्रमाणबाधित है। जैनशास्त्रमें इनका गमनादिकका प्ररूपण निर्बाध है। उदयअस्तका विधान सर्वते मिले है । याकी विधिनिषेधकी चर्चा श्लोकवार्तिकमैं है। तथा गमनादिकका निर्णय त्रैलोक्यसार आदि ग्रंथनिमें है, तहांतें जानना ॥
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
आगें इन ज्योतिषीनिके संबंधकरि व्यवहारकालका जानना है तिसके अर्थि सूत्र कहे है
॥ तत्कृतः कालविभागः ॥ १४ ॥ याका अर्थ-- इन ज्योतिपी देवनिकरि किया कालका विभाग है । इहां तत्का ग्रहण गतिसहित ज्योतिष्क देवनिके
कहनेके आर्थि है । सो यह व्यवहारकाल केवल गतिहीकरि तथा केवल ज्योतिपीनिकरि नाहीं जाना जाय है । गतिसिदिमा
सहित ज्योतिपीनिकरि जाना जाय है । तातें गमन तो इनका काहूकू दीखै नाहीं । बहुरि गमन न होय तो ये थिरही
रहें । तातें दोऊ संबंध लेना । तहां काल है सो दोयप्रकार है । व्यवहारकाल निश्चयकाल । तिनमें व्यवहारकालका BI विभाग इन ज्योतिपीनिकरि किया हुवा जानिये है । सो समय आवली आदि क्रियाविशेपकरि जाना हुवा व्यवहारकाल है । सो नाही जाननेमें आवै ऐसा जो निश्चयकाल ताके जानने कारण है सो निश्चयकालका लक्षण आगे कहसी, सो जानना ॥
आगें मनुष्यलोकतै बाहिर ज्योतिष्क अवस्थित हैं । ऐसा कहने सूत्र कहैं हैं
पान
| ૨૮
॥ बहिरवस्थिताः ॥ १५॥ याका अर्थ- वहिः कहिये मनुष्यलोकतै बाहिर ते ज्योतिष्क अवस्थित कहिये गमनरहित हैं । इहां कोई कहै है, पहले सूत्रमैं कह्या है जो, मनुष्यलोकतै ज्योतिष्कदेवनिके नित्य गमन है । सो ऐसा कहनेहीते यह जाना जाय है, जो, यात बाहिरकेके गमन नाही । फेरि यह सूत्र कहना निष्प्रयोजन है । ताका समाधान, जो, इस सूत्रतें मनुष्यलोकतै बाहिर अस्तित्व भी जाना जाय है। अवस्थान भी जान्या जाय है, यात दोऊ प्रयोजनकी सिद्धिके आर्थि यह सूत्र है अथवा
अन्यप्रकारकरि गमनका अभाव हैके अर्थि तथा कदाकाल गमनका अभावके अर्थि भी यह सूत्र जानना ॥ | आर्गे चौथे निकायकी सामान्यसंज्ञा कहनेकू सूत्र कहै हैं
॥ वैमानिकाः ॥ १६ ॥ याका अर्थ- वैमानिक ऐसा तो अधिकारकै अर्थि ग्रहण है । याके आगे कहसी तिन वैमानिक जानिये ऐसा अधिकार है। बहुरि पुण्यवाननिकं विशेपकार माने ते विमान हैं। तिनमें जे उपजै ते वैमानिक हैं। बहुरि ते विमान
.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिदि
तीनि प्रकार हैं । इन्द्रक, श्रेणीबद्ध, पुष्पप्रकीर्णक । तहां इंद्रकविमान तौ इन्द्रकी ज्यों बीच तिष्टें हैं। तिनकी च्यायौं दिशामें आकाशप्रदेशकी श्रेणीकी ज्यौं तिष्ठं हैं ते श्रेणीबद्ध हैं । बहुरि विदिशानिवि विखरे फूलनिकी ज्यों तिष्ठे हैं, तातै । ते पुष्पप्रकर्णिक हैं। आगै तिन वैमानिक देवनिके भेदके ज्ञानके आर्थि सूत्र कहैं हैं -
निका । ॥ कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च ॥ १७ ॥ याका अर्थ- ते वैमानिक दोय प्रकार हैं । तहां कल्प जे स्वर्ग तिनकेविर्षे उपजें ते तौ कल्पापपन्न हैं । बहरि १८ ग्रैवेयक आदिवि उपजे ते कल्पातीत कहिये ॥
आगें तिनके अवस्थानविशेष जाननेके आर्थि सूत्र कहैं हैं
पान
टीका 0
म.४
उपर्युपरि ॥१८॥ याका अर्थ- यह सूत्र तिन वैमानिकदेवनिका तिर्यगवस्थानके निषेधके अर्थ है । ते ज्योतिषीनिकी ज्यों तिर्यक अवस्थित नाहीं हैं । बहुरि व्यंतरनिकी ज्यौं विषम जहांतहां अवस्थित नाहीं हैं । ते कल्प उपरि उपरि हैं ।
आगें पूछे हैं, जो, ऐसे हैं ए उपरि हैं, तो केते कल्पविमानविर्षे देव हैं ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं
॥ सौधर्मेशानसानत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मब्रह्मोत्तरलान्तवकापिष्टशुक्रमहाशुक्रशतारसहस्रारेष्वानतप्राणतयोरारणाच्युतयोर्नवसु अवेयकेषु विजयवैजयन्तजयन्तापराजितेषु
सर्वार्थसिद्धौ च ॥ १९ ।। याका अर्थ- इन सौधर्मादिक शब्दनिका कल्प नाम कैसे भया सो कहैं हैं । व्याकरण विर्षे अण् ऐसा प्रत्यय । है, सो च्यारि अर्थमें होय है। ताकरि कल्प नाम होय । तथा स्वभावहीतें ऐसा नाम है । बहुरि इन्द्रका भी नाम यहही,
सो भी स्वभावते तथा कल्पके साहचर्यते होय हैं । सो कैसे ? पहले स्वर्गविर्षे सुधर्मा नाम सभा है सो यहु सभा जामैं होय ताका नाम सौधर्मकल्प कहिये । इहां अस्ति अर्थमें अण् प्रत्यय जानना । बहुरि इस कल्पके साहचर्यते
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिद्धि
टीका
वचनिका पान १९०
म.४
इन्द्रका भी नाम सौधर्म जानना । बहुरि ईशान ऐसा नाम इन्द्रका स्वभावहीते है । सो ईशान इन्द्रनिका निवास सो | ऐशानकल्प है । इहां निवास अर्थविर्षे अण् प्रत्यय जानना । ताके साहचर्यते इन्द्रका भी नाम ऐशान है । बहुरि सनत्कुमार इन्द्रका नाम स्वभावहीतें है । ताका निवास जो कल्प ताका नाम सानत्कुमार है। इहां भी निवास अर्थविर्षे अण् प्रत्यय है । ताके साहचर्यते सानत्कुमार नाम इन्द्रका होय है । बहुरि महेन्द्र ऐसा नाम इन्द्रका स्वभावहीतें है। ताका निवास जो कल्प ताका नाम माहेन्द्र है। यहां भी निवास अर्थवि अण् प्रत्यय है । ताके साहचर्यतें भी इन्द्रका नाम माहेन्द्र है । ऐसही ब्रह्म ब्रह्मोत्तर आदि कल्पका तथा इन्द्रका नाम जानना । बहुरि उपरि उपरि दोय दोयका संबंध आगमकी अपेक्षातें जानना । तहां पैला तो सौधर्म ऐशान ए दोय कल्प हैं । इनके उपार सानत्कुमार माहेन्द्र ए दोय हैं । इनके उपरि ब्रह्मलोक ब्रह्मोत्तर ए दोय हैं। इनके उपरि लांतव कापिष्ट ए दोय हैं। इनके उपरि शुक्र महाशुक्र ए दोय हैं । इनके उपरि शतार सहस्रार ए दोय हैं। इनके उपरि आनत प्राणत ए दोय हैं । इनके उपरि आरण अच्युत ए दोय हैं । इहां कल्पका युगलका उपरि उपरि दोय दोय कहना अंतके दोय युगलनिके जुदी विभक्ती करी, समास न किया, तातें जाना जाय है। वहरि नीचले च्यारि कल्पवि वहरि उपरिके च्यारि कल्पवि तौ च्यारि च्यारि इन्द्र जानने । बहुरि बीचके आठ कल्पनिवि च्यारिही इन्द्र जानने । सो ऐसे हैं- सौधर्म ऐशान सानत्कुमार माहेन्द्र इन च्यारिवि च्यारि इन्द्र । ब्रह्मलोक ब्रह्मोत्तर इन दोयमें एक ब्रह्म नाम इन्द्र है । लातव कापिष्ट इन दोयमें एक लांतव नाम इन्द्र । शुक्र महाशुक्र इन दोयमें एक शुक्र नाम इन्द्र । शतार सहस्रार इन दोयमें एक शतार नाम इन्द्र । आनत प्राणत आरण अच्युत इन च्यारिमें च्यारि इन्द्र हैं । ऐसें कल्पवासीनिके बारह इन्द्र हैं ॥
बहुरि लोकनियोगके उपदेशते तत्त्वार्थवार्तिकवि इन्द्र चौदह भी लिखे हैं । तहां बारह स्वर्गमें तौ बारह अर ऊपरके च्यारि स्वर्गनिमें दोय ऐसें । अब इहा उपार उपार कह्या, सो कहांते गिनिये सो कहै है । जम्बूद्वीपविर्षे मेरूपर्वत हजार योजन तो पृथ्वीमें अरु निन्यानवै हजार योजन ऊंचो ताके नीचै तौ अधोलोक कहिये । बहुरि मेरुबराबर मोटाई बहुरि तिर्यक् फैलवा तिर्यग्लोक है । बहुरि मेरुकै ऊपरि ऊर्ध्व लोक है । मेरुकी चूलिका चालीस योजनकी ऊंची है । ताके उपरि बालका अन्तरमात्र तिष्ठया सौधर्मस्वर्गका ऋजु नामा इन्द्रकविमान है । अन्य सर्व याका वर्णन लोकनियोग ग्रंथतें जाननां । बहुरि नवसु ग्रैवेयकेपु ऐसा वचन है, तहां नवशब्दकै जुदी विभक्ति करनेका यहु प्रयोजन है।
जो ग्रैवेयकतें जुदा नव विमान अनुदिश नामधारक हैं ऐसा जनाया है । तातें अनुदिशका ग्रहण करना । इनके सौधर्म३ कल्पतें लगाय अनुत्तरपर्यंत उपरि उपरि तिरेसठि पटल हैं । तहां प्रथमयुगलमें तो इकतीस पटल हैं । द्वितीय युगलमें
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
निका
सिद्धि टीका
पान
अ.४
सात पटल हैं । तीसरे युगलमें च्यारि पटल हैं । चौथे युगलमें दोय पटल हैं । पांचवां युगलका एकही पटल है । छठा युगलका एक पटल है । सातमा आठमा युगलके छह पटल हैं ऐसें बावन पटल तौ स्वनिके हैं। बहुरि नवग्रैवेयकके नव पटल हैं । बहुरि एक अनुदिशका, एक पंचअनुत्तरका ऐसें तिरेसठि पटल जानने ॥ आगें इन वैमानिक देवनिके परस्पर विशेष है, ताके जनावनेके आर्थि सूत्र कहै हैं
॥ स्थितिप्रभावसुखद्युतिलेश्याविशुद्धीन्द्रियावधिविषयतोऽधिकाः ॥ २०॥ याका अर्थ- वैमानिक देव हैं ते स्थिति प्रभाव सुख युति लेश्याकी विशुद्धि इन्द्रियनिका विषय अवधिका विषय इनकरि उपरिउपरि स्वर्गस्वर्गप्रति तथा पटलपटलप्रति अधिकअधिक हैं। तहां अपनी आयुके उदयतें तिस भववि. शरीरसहित तिष्ठना, सो स्थिति कहिये, बहुरि परके उपकार तथा अपकार करनेकी शक्तिकू प्रभाव कहिये। बहुरि इन्द्रियविषयका भोगवना, सो सुख कहिये; बहुरि शरीर तथा वस्त्रआभरणादीकी दीप्ति, सो द्युति कहिय; बहुरि कपायकार
योगनिकी प्रवृत्तिरूप लेश्या ताकी विशुद्धि कहिये उज्वलता, बहुरि इन्द्रियनिकार विषयनिका जानना; बहुरि अवधिकरि | द्रव्य क्षेत्र काल भावरूप विषयका जाननां इनकार अधिक अधिक है ॥
आगें स्थिति आदिकार जैसे अधिक हैं, तैसें गति आदिकरि हीन हैं ऐसें कहै हैं
॥ गतिशरीरपरिग्रहाभिमानतो हीनाः ॥ २१ ॥ याका अर्थ- ए वैमानिक देव हैं ते गति शरीर परिग्रह अभिमान इनकारी उपरिउपरि हीन कहिये घटतेघटते हैं । तहां क्षेत्रसे अन्यक्षेत्र जाना सो गति कहिये । शरीर तिनके वैक्रियक कह्या सोही। बहुरि लोभकषायके उदयनै विषयनिविर्षे संगति करना सो परिग्रह कहिये । बहुरि मानकषायके उदयते उपजा जो अहंकार गर्व सो अभिमान कहिये । इनकरि उपरि उपरि हीन हैं । जातें अन्यदेशविर्षे क्रीडा रतिका अभिलाष तीव्र नाहीं । अपने योग्य क्षेत्रविही तृप्ति है । तातें तो गमन थोडा करै है । बहुरि शरीर सौधर्म ऐशानके देवनिका तो सात हस्तका है । बहुरि सनत्कुमार | माहेन्द्रका छह हाथका है । ब्रह्मलोक ब्रह्मोत्तर लांतव कापिष्टविर्षे पांच हाथका है । शुक्र महाशुक्र शतार सहस्रारविर्षे
च्यारि हाथका है । आनत प्राणतविर्षे साढा तीनि हाथका है । बहुरि आरण अच्युतविर्षे तीनि हाथका है । अधो- । | अवेयकविर्षे अढाई हाथका है । मध्यप्रैवेयकविर्षे दोय हाथका है । उपरिगवेयकविर्षे बहुरि अनुदिशविर्षे डेढ हाथ है ।
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ-श थारे थोरे
वच
टीका
पान
अ४
१९२
। बहुरि अनुत्तरविर्षे एक हाथ है । बहुरि परिग्रह विमान देवांगना आदि परिवार इत्यादिका उपरि उपार घटता घटता
है । बहुरि उपरि कपाय थोरे हैं । ताते अभिमान घटता घटता है । इहां स्वर्गनिमें उपजें हैं, तिनके कषायनिकी मंदता बढती बढती होय, ते उपरि उपरि उपजे हैं । तातें सोही संस्कार वहां है। तातें उपरि उपरि कषाय
थोरे थोरे हैं ॥ सिद्धि ___आगें, तीनि निकायनिके तो लेश्या पहली कही थी । अब वैमानिकनिके लेश्याकी विधिप्रतिपत्तिके अर्थि सूत्र कहै हैं-18/ निका
॥ पीतपद्मशुक्ललेश्या द्वित्रिशेषेषु ॥ २२ ॥ याका अर्थ- दोय युगलनिमें पीतलेश्या, तीनि युगलनिमें पद्मलेश्या, बहुरि बाकी तीनि युगल तथा अहमिन्द्रनिकै शुक्ललेश्या है। यहां पहले पीत पद्म शुक्लका द्वंद्वसमास करि पीछे ए लेश्या जिनके होय ते पीत पद्म शुक्ललेश्यावाले देव हैं, ऐसे बहुव्रीहिसमास है । इहां प्रश्न, जो, इहा समासवि पीत पद्म शुक्ल इनके -हस्व अकार कैसे भया ? शब्द तौ पीता पद्मा शुक्ला ऐसा चाहिये । तहां कहिये है, जो व्याकरणवि उत्तरपदतें -हस्व होना भी कया है । जैमें दुती ऐसा शब्दका तपरकरणवि है । तहां मध्याविलंबिताका उपसंख्यान है, ऐसे इहां भी जानना । अथवा पीत पद्म शुक्ल ऐसे शब्द वर्णसहित वस्तुके वाचक भी हैं, ते पुरुपलिंगी हैं । तिनिकी उपमा भी इन लेश्यानिकू है । तातें उपमितिसमासवि -हस्व हैही ॥
ऐसें कोनकें कैसी लेश्या है, सो कहिये है- सौधर्म ऐशानके देवनिकै तौ पीतलेश्या है, ताके मध्यम अंश है । सानत्कुमार माहेन्द्रके देवनिकै पीतलेश्या है, तथा तहां पद्म भी । ब्रह्मलोक ब्रह्मोत्तर लातव कापिष्ट शुक्र महाशुक्र इन तीनि युगलनिवि पद्मलेश्या मध्यम अंश है । शतार सहस्रारवि पद्मलेश्या तथा शुक्लेश्या है । आनतआदि अनुत्तरपर्यंत तेरह स्थाननिविर्षे शुक्ललेश्या है। तहां भी अनुदिश अनुत्तरवि परमशुक्ललेश्या जाननी । इहा प्रश्न, जो, सानत्कुमार माहेन्द्रवि पीत पद्म दोऊ कही । तथा शतार सहस्रारवि पद्म शुक्ल दोऊ कही । सो सूत्रवि तो एक एकही कही है, दोऊं कैसें कहाँ हो ? ताका समाधान- जो, इहां साहचर्यते मुख्य है, तार्क सूत्रमें कही है । ताकी साथी गौणका भी ग्रहण करना । जैसे लौकिकमें राजादिक छत्रधारी गमन करे, तिनकी साथि अन्य भी जाय है । तहां कोई पूछे कौन जाय है ? तहा कहै छत्रधारी जाय है । तहां जे विना छत्रवाले साथी हैं, ते भी जानि लेने । तैसें इहां मुख्यके कहेही गौणका ग्रहण किया है । तहा यह अर्थ सूत्रतें ऐसें जानना, जो, दोय युगलम पीतलेश्या कही तहां दूसरे युगलमें
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिदि टीका भ.४
पान
जुदे हैं, इनका विमान ब्रह्मलोकस्वर्गके अन्तमें है । तथा ए सर्वही एक मनुष्यके भव लेय निर्वाणकू प्राप्त होय हैं । आगें सामान्यकरि कहे जे लौकान्तिक देव तिनके भेद दिखावनेके आर्थि सूत्र कहै हैं॥सारस्वतादित्यवन्ह्यरुणगर्दतोयतुषिताव्याबाधारिष्टाश्च ॥ २५॥
वचयाका अर्थ- ए आठ प्रकारके लौकांतिक देव हैं। चशब्दतें इनके विमान अन्तरालविर्षे दोय दोय प्रकारके और ।।
निका हैं । ते देव कहा हैं सो कहै हैं । अरुण नामा समुद्रतें उपजा मूलविर्षे संख्यातयोजनका विस्तार जाका ऐसा अंधकारका | स्कंध समुद्रका वलयकी ज्यौं वलयाकार तीव्र है। अंधकाररूप परिणमन जाका ऐसा सो उर्ध्व अनुक्रमतें बधता चलता १९४ संख्यातयोजनका मोटा होता पंचमस्वर्गका पहला पटलका अरिष्ट नामा विमानके नीचें प्राप्त होय कूकडाकी कुटीकी ज्यों मिल गया है। ऐसे अंधकारतें उपरि आठ अंधकारकी पंक्ति उठी हैं। सो अरिष्टविमानके समान निकट चारो दिशामें दोय दोय ऐसे आठ तिर्यग् चाली सो लोकके अंतताई गई। तिन अंधकारकी पंक्तिनिके अंतरालनिविर्षे सारस्वत आदि लौकान्तिकनिके विमान हैं, तहां बसे हैं, सो कहिये हैं।
पूर्वउत्तरके कौणविर्षे सारस्वतनिका विमान है । देवनिकी संख्या सातसै है । बहुरि पूर्वदिशावि आदित्यनिका विमान है । देवनिकी संख्या सातसै है। बहुरि पूर्वदक्षिणके कौणमें वह्निदेवनिका विमान है । देवनिकी संख्या सातहजार सात है । बहुरि दक्षिणदिशावि अरुणका विमान है । देवनिकी संख्या सातहजार सात है । बहुरि दक्षिणपश्चिमका कौणमें गईतोयनिका विमान है । देव नवहजार नव हैं । बहुरि पश्चिमदिशावि तुषितनिका विमान है । देव नवहजार नव हैं । बहुरि उत्तरपश्चिमके कौणमें अव्याबाधनिका विमान है । देव ग्यारहहजार ग्यारह हैं । बहुरि उत्तरदिशाविर्षे
अरिष्टनिका विमान है । देव ग्यारहहजार ग्यारह हैं। बहुरि चशब्दकरि समुच्चय किये इनके अंतरालमें दोय दोय देवनिके समूह और हैं सो कहिये हैं । सारस्वतआदित्यके अंतरालमें अग्न्याभ सूर्याभ ये हैं । तिनके देव अग्न्याभके सातहजार सात हैं, सूर्याभके नवहजार नव हैं। बहुरि आदित्यवह्निके अंतरालमें चंद्राभ सत्याभ हैं । तामैं चन्द्राभके देव ग्यारहहजार ग्यारह हैं, सत्याभके तेरहहजार तेरह हैं । बहुरि वह्निअरुणके अंतरालमें श्रेयस्कर क्षेमंकर हैं। तहां श्रेयस्करके देव पंद्रहहजार पंद्रह हैं, क्षेमंकरके सत्रहहजार सत्रह हैं । बहुरि अरुणगर्दतोयके अंतरालमें वृषभेष्ट कामचर हैं। तहां वृषभेष्टके उगणीसहजार उगणीस हैं, बहरि कामचर इकईसहजार इकईस हैं। व तोयतुषितके अंतरालमें निर्माणरज दिगंतरक्षित हैं। तहां निर्माणरजके देव तेईसहजार तेईस हैं, दिगंतरक्षित पच्चीस
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
840A
PEE
हजार पच्चीस हैं। बहुरि तुषितअव्याबाधके अंतरालमें आत्मरक्षित सर्वरक्षित हैं। तहां आत्मरक्षित सत्ताईसहजार सत्ताईस हैं, सर्वरक्षित उनतीसहजार उनतीस हैं। बहुरि अव्यावाघअरिष्टके अंतरालमें मरुत वसु हैं। तहां मरुतके देव इकतीसहजार इकतीस हैं, वसुके देव तेतीसहजार तेतीस हैं। वहुरि अरिष्टसारस्वतके अंतरालमें अश्व विश्व हैं ।
| तहां अश्वदेव पैंतीसहजार पैंतीस हैं, विश्व सैंतीसहजार सैंतीस हैं। ए सर्व चालीस लौकांतिक देव भेले किये चारि । सिद्धि लाख सातहजार आठसै छह हैं। सर्वही स्वाधीन हैं। इनमें हीनाधिक कोऊ नहीं । बहुरि विपयनिके रागनितें रहित टीका हैं । तातें इनकू देवर्षि भी कहिये । याहीते अन्यदेवनिके ये पूज्य है। चौदहपूर्वके धारी हैं । तीर्थकरनिके तपकल्याण
विर्षे प्रतिवोधनेवि तत्पर हैं । निरंतर ज्ञानभावनावि जिनका मन रहै है, संसारतें सदाही विरक्त हैं, बारह अनुप्रेक्षा| विर्षे जिनका चित्त प्रवतॆ है ऐसा नामकर्मकी प्रकृतिविशेपके उदयतें उपजे हैं ॥
आगें पूछे हैं, जो, लौकान्तिक देव कहे ते एकभव ले निर्वाण पावै हैं, तो ऐसा और भी देवनिकै निर्वाण पावनेका कालविभाग है ? ऐसे पू→ सूत्र कहै हैं
॥ विजयादिषु द्विचरमाः ।। २६ ।। याका अर्थ-- विजयादिक च्यारि विमानवाले तथा अनुदिशवाले देव दोय भव मनुष्यका लेय मोक्ष जाय हैं । यहां आदिशब्द प्रकारार्थमं है । तातै विजय वैजयंत जयंत अपराजित अनुदिश विमान तिष्ठै हैं तिनका ग्रहण है, जाते इनवि सम्यग्दृष्टीविना उपजै नाहीं ऐसा प्रकारार्थ जानना । इहां कोई कहै है, ऐसे तो सर्वार्थसिद्धिका भी ग्रहण होय
है । ताकू कहिये नाही होय है । जाते सर्वार्थसिद्धिके देव परम उत्कृष्ट है । ताते इनकी संज्ञाही सार्थिक हैं । एक भव १ ले मोक्ष पावै हैं । बहुरि इस सूत्रमें चरमपणां मनुष्यभवकी अपेक्षा है, जे दोय भव मनुष्यके ले ते विचरम कहिये।
तातें ऐसा अर्थ है, जो, विजयादिकतें चयकरि मनुष्य होय बहुरि संयम आराधि फेरि विजयादिकवि उपजै, । तहांतें चयकरि मनुष्य होय मोक्ष जाय हैं ऐसे द्विचरमदेहपणा है । ऐसें ग्यारह सूत्रनिकरि वैमानिक देवनिका || निरूपण किया ॥
आगें पूछे है, जीवके औदयिक भावनिवि तिर्यग्योनि औदयिकी कही वहरि स्थितिके निरूपणते तिर्यंचनिकी स्थिति o कही, तहातै ऐसा न जाना गया, जो, तिर्यंच कौन हैं ? ऐसा पू॰ सूत्र कहै हैं
क
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
* HA
पान
म.
॥ सौधर्मशानयोः सागरोपमेऽधिके ॥ २९ ॥ याका अर्थ-- सौधर्म ऐशान स्वर्गविर्षे दोय सागर क्यों ( कुछ ) अधिक स्थिति है । इहां सूत्र में सागरोपमे ऐसा द्विवचन है, तातें दोय सागर लेने । बहुरि अधिक ऐसा शब्द अधिकारस्वरूप है सो सहस्रारस्वर्गताई लीजियेगा । तातें आगें सूत्रमें तु शब्द है । तातें ऐसा जाना जाय है । तातें इहां ऐसा अर्थ भया, सो, सौधर्म ऐशान इन दोय निका स्वर्गके देवनिकी आयु दोय सागर कुछ अधिक है । आगै, अगिले स्वर्गनिविर्षे स्थितीके जानने● सूत्र कहै हैं--
२९७ ॥ सानत्कुमारमाहेन्द्रयोः सप्त ॥ ३०॥ याका अथ-सानत्कुमार माहेन्द्र इन दोय स्वनिविर्षे सात सागर अधिक सहित है ॥ आगें ब्रह्मलोकादिकते है लगाय अच्युत स्वर्गपर्यंत स्थितीके जाननेकू सूत्र कहै हैं
॥ त्रिसप्तनवैकादशत्रयोदशपंचदशभिरधिकानि तु ॥ ३१ ॥ ___याका अर्थ- यहां पहल सूत्रमें सातसागर कहे हैं । तिनमें इस सूत्रमें कहे जे तीनि आदि ते अधिक करने : जोडने । बहुरि पूर्वसूत्रके अधिक शब्दकी अनुवृत्ति है । सो इस सूत्रमें तु शब्दकरि इहां च्यारि युगलनिताई तौ अधिक लेना, और अंतके दोय युगलमें न लेना, ऐसा अर्थ तु शब्दकरि भया । ताते इहां ऐसा अर्थ है, ब्रह्मलोक ब्रह्मोत्तर विर्षे तौ सातमें तीनि मिले तब दशसागरकी स्थिति अधिक सहित भई। लांतव कापिष्ठविर्षे सातमें सात मिले तब चौदहसागर अधिक सहित हैं। शुक्र महाशुक्रविर्षे सातमें नव मिले तब सोलहसागर साधिक हैं। शतार सहस्रारविर्षे सातमें ग्यारह मिले तब अठारहसागर साधिक है। आनत प्राणतविर्षे सातमें तेरह मिले तब बीस सागर अधिकरहित है । आरण अच्युतविर्षे सातमें पंद्रह मिले तब बाईस सागर अधिकरहित है । आगें इनके उपरि स्थिति जानने• सूत्र कहें हैं
॥ आरणाच्युतादूर्ध्वमेकैकेन नवसु अवेयकेषु विजयादिषु सर्वार्थसिध्दौ च ॥ ३२ ॥ याका अर्थ- इहां अधिकका ग्रहणकी अनुवृत्ति कार एकएक बढावना । अवेयककै नवशब्दका ग्रहण एक एक करि ।
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
1 बढता जुदा जनावै है । नवशब्द न होय तौ ग्रैवेयकविर्षे एकही बधावना ठहरै । बहुरि विजयादिके आदिशब्द है सो I
प्रकारार्थ है । सो विजयादिकी ज्योंही अनुदिश है, ताका ग्रहण करना । बहुरि सर्वार्थसिद्धिका जुदा ग्रहण जघन्यस्थितिका अभाव जनावनेके अर्थि है । तातें ऐसा अर्थ भया, नीचिले ग्रैवेयकत्रिकमें पहले ग्रैवेयकम तौ तेईस सागरकी स्थिति
है । दूसरेमें चौवीस सागरकी है। तीसरेमें पचीस सागरकी है । बहुरि मध्यप्रैवेयकत्रिकमें पहलेमें छन्वीस सागर है । सर्वार्थसिद्धि दूसरेमें सताईस सागर है । तीसरेमें अट्ठाईस सागर है । ऊपरले ग्रैवेयकत्रिकमें पहलेमें उनतीस सागर है । दूसरेमें तीस || निका
सागर है। तीसरेमें इकतीस सागर है । अनुदिशविमानविपें बत्तीस सागर है। विजयादिक विमाननिवि तेतीससागर उत्कृष्ट है । सर्वार्थसिद्धिविर्षे तेतीस सागर उत्कृष्टही है। इहां जघन्य नाहीं ॥
आगें जिन देवनिकी उत्कृष्ट स्थिति कही तिनके जघन्य स्थिति कहनेकौं सूत्र कहें हैं
मा
॥ अपरा पल्योपममधिकम् ॥ ३३ ॥ याका अर्थ- अपरा कहिये जघन्य स्थिति सौधर्म ऐशानके देवनिकी कुछ अधिक एक पल्यकी है। यह सूत्रतें कैसे जानिये ? अगिले सूत्रमें परतः परतः । ऐसा कहा है तातें इहां सौधर्म ऐशान जाना जाय है । आर्गे याके उपरि जघन्यस्थिति कहनेक सूत्र कहै हैं
॥ परतः परतः पूर्वापूर्वानन्तराः ॥ ३४ ॥ __ याका अर्थ- इहां परतः परतः ऐसा तो सप्तमी विभक्तिका अर्थ है । बहुरि वार वार कहने ताते दोय बार कह्या है। वहुरि पूर्वशब्दके अधिक ग्रहणकी अनुवृत्ति है ताते ऐसा अर्थ भया, जो, सौधर्म ऐशानविपै उत्कृष्ट स्थिति साधिक दोय सागरकी कही । सो यातै परे सानत्कुमार माहेन्द्रवि4 जघन्यस्थिति साधिक दोय सागरकी है। बहुरि सानत्कुमार माहेन्द्रवि उत्कृष्ट स्थिति साधिक सात सागरकी है । सोही ब्रह्म ब्रह्मोत्तरवि जघन्यस्थिति है । ऐसेंही विजयादिकपर्यंत जाननी । अनन्तरशब्द है सो पहली पहली लगतीकू जनावै है । आगें नारकीनिकी उत्कृष्टस्थिति तो यह पहली कही थी, बहुरि जघन्य पहली न कही, बहुरि इहां ताका प्रकरण भी नाही, तो भी पहले सूत्रते क्रममें थोरे अक्षरनिमें कही जाय है, तातें इहां ताकू कहने सूत्र कहे हैं
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
सर्वार्थ
वच
सिद्धि
टीका
॥ नारकाणां च द्वितीयादिषु ॥ ३५ ॥ याका अर्थ- इहां चशब्द है सो इसतें पहले सूत्र कह्या ताका समुच्चयके अर्थि है। तातें अर्थ होय है, जो, रत्नप्रभावि नारकीनिकी उत्कृष्ट स्थिति एकसागरकी कही है, सो शर्कराप्रभावि जघन्य स्थिति है । बहुरि शर्कराप्रभाविपैं उत्कृष्ट स्थिति तीनि सागरकी कही है, सो वालुकाप्रभाविर्षे जघन्यस्थिति है । ऐसेंही महातम प्रभा सातवी पृथ्वीताई जानना ॥ आगें दूसरी आदि पृथिवीविर्षे जघन्य स्थिति कही, तो पहली पृथिवीवि जघन्यस्थिति कहा है ? ऐसे पूछ ताके दिखावनेषं सूत्र कहै हैं
॥ दशवर्षसहस्राणि प्रथमायाम् ॥ ३६ ॥ याका अर्थ- इहां अपरा शब्दकी अनुवृत्ति है । तातें जघन्य जाननी । सो पहली पृथिवी रत्नप्रभावि नारकीनिकी जघन्यस्थिति दशहजारवर्षकी है ॥
आर्गे भवनवासी देवनिकी जघन्यस्थिति कही सो सूत्र कहै है ॥
निका पान १९९
म ४९ ताके दिख
॥ भवनेषुच ॥ ३७॥ याका अर्थ- इहां च शब्द पहले सूत्रमें कही स्थितिका समुच्चय करै है । तातें ऐसा अर्थ है जो भवनवासी देवनिकी भी जघन्यस्थिति दशहजार वर्षकीही है ऐसें जाननी ॥ आगें व्यंतरदेवनिकी जघन्यस्थिति कहा है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं--
॥ व्यन्तराणां च ॥ ३८॥ याका अर्थ- यहां भी च शब्दकार पूर्वसूत्रमें कही स्थितिका समुच्चय कर है । तातें व्यंतरदेवनिकी भी जघन्यस्थिति दशहजार वर्षकी जाननी ॥ ___आगै व्यंतरदेवनिकी उत्कृष्टस्थिति कहा है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं--
333333302390000.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
पान
॥ अपरा पल्योपममधिकम् ॥ ३९॥ याका अर्थ- व्यंतरदेवनिकी उत्कृष्टस्थिति एक पल्य कछु अधिक है। आगें ज्योतिषी देवनिकी उत्कृष्टस्थिति कहनेयोग्य है ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं
वचसिदि
निका टीका
॥ज्योतिष्काणां च ॥ ४०॥ याका अर्थ- इहां च शब्द है सो पहले सूत्रमें स्थिति कही ताका समुच्चय करै है। तातें ज्योतिषी देवनिकी ||२०० o आयु साधिक एक पल्यकी है। ___ आगें ज्योतिपीनिकी जघन्यस्थिति कहा है ! ऐसे पूछ सूत्र कहै है
॥ तदष्टभागोऽपरा ॥ ४१ ॥ याका अर्थ- तिस पल्यके आठवे भाग ज्योतिपी देवनिकी जघन्य स्थिति है । इहां अधिक कही विशेप लिखिये हैं । उत्कृष्टस्थितिकामें अधिक कही सो उत्कृष्टस्थितिमें केती अधिक है सो कहिये हैं। तहां चन्द्रमाकी तो एकलाखवर्प अधिक है। सूर्यकी एकहजारवर्प अधिक है। शुक्रकी एकसौवर्ष अधिक है। बृहस्पतिकी एक पल्यकी है, अधिक नाही । अन्य ग्रहनिकी आध पल्यकी उत्कृष्ट आयु है । नक्षत्रनिकी आध पल्यकी उत्कृष्ट आयु है । तारानिकी पल्यका चौथा भाग आयु है । बहुरि जघन्य चन्द्रमा सूर्य आदिकी तो पल्यका चौथा भाग है । बहुरि तारानिकी । अर नक्षत्रनिकी पल्यका आठवा भाग है ॥ बहुरि कोई पूछे है, लौकान्तिक कहे तिनकी स्थिति न कही सो तौ केती हैं ? तहां कहिये है
॥ लौकान्तिकानामष्टौ सागरोपमाणि सर्वेषाम् ॥ ४२ ॥ याका अर्थ- जो लौकान्तिक देवनिकी सर्वहीकी आठ सागरकी स्थिति है। ते सर्वही बराबर है, सर्वके शुक्ललेश्या है, पांच हाथका सर्वका शरीर है । इहां कोई तर्क करै है, जो, प्राणिकी स्थिति कर्मकी विचित्रतासूं हीनाधिक कहिये है, तो जैसे घट आदि वस्तुनिकी स्थिति कर्मकी अपेक्षा विना है, तैसेंही क्यों न कहो ? ताका समाधान- जो, घट
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका
आदि वस्तु तौ पुद्गलद्रव्य हैं, इनके कर्मका बंध उदय नाही, तिनकी भी स्थिति प्राणीनिके कर्मके उदयके अनुसारी है। | जो ऐसे न मानिये तो समानकारणते उपज्या समानकालमें उपज्या समानक्षेत्रमें उपज्या समान जिनका आकार ऐसें । ३ घटनिकी समान स्थिति चाहिये, सो है नाहीं, ताते जे घटादिकके भोगनेवाले प्राणी तिनके कर्मके उदयके अनुसार तिनकी
| भी स्थिति है। निमित्तनैमित्तिकभावरूप वस्तुस्वभाव है ॥ सर्वार्थ
वच ऐसे जीवपदार्थका स्वरूपविर्षे संसारी जीवनिका स्वरूप कह्या ॥ सो प्रथम अध्यायमें प्रमाण नय निक्षेप अनुयोगनिका स्वरूप कहिकरि द्वितीय अध्यायमें पंचभावरूप आदि जीवपदार्थस्वरूप कह्या । तीसरे चौथे अध्यायमें इन जीव-। निका आधार आदि विशेषका निरूपण किया । जातें जीवपदार्थ है सो एकही अनेकस्वरूप है, तातें द्रव्यपर्यायनिकरि। याविर्षे सर्व अवस्था निर्बाध संभव है । कोई अन्यवादी जीवकू एकरूपही कहै है, तथा कोई अनेकरूपही कहै, तो। ऐसा जीवपदार्थका स्वरूप प्रमाणबाधित है। अब एकही जीव नानास्वरूप कैसे है सो कहै हैं । जो भावरूप पदार्थ है, सो अनेक रूप है । जातें भाव है सो अभावतें विलक्षण है । अभाव तौ सदा एकरूप है । यात भाव अनेकरूपही होय, ऐसा न मानिये तो भावअभावमें विशेप न ठहरै । सो ऐसा भाव छह प्रकारका है। जन्म । अस्तित्व । निवृत्ति । वृद्धि । अपक्षय । विनाश । तहां बाह्याभ्यंतर कारणके वशते वस्तु उपजै सो जन्म है । जैसें सुवर्ण कडापनाकरि उपज्या । तथा मनुष्यगतिनामकर्मका उदयकरि जीव मनुष्य भया बहुरि अपने निमित्तके वशतें वस्तुका अवस्थान रहै सो अस्तित्व है । सो ऐसा अस्तित्व है सो शब्दके तथा ज्ञानके गोचर है । ऐसें मनुष्यआदि आयुकर्मके उदयकरि जीव मनुष्यआदि पर्यायविर्षे अस्तित्वस्वरूप रहै । बहुरि सत्कै अवस्थान्तरकी प्राप्तिकू निवृत्ति कहिये याकू परिणाम भी कहिये । बहुरि पहले स्वभावतें अनुक्रमतें बधै ताकू वृद्धि कहिये । बहुरि पहले स्वभावते अनुक्रमतें घटै ताकू अपक्षय कहिये । बहुरि पर्यायसामान्यका अभाव होय ताकू विनाश कहिये । ऐसें भाव है सोही अनेकरूप क्षणक्षणमें होय है। सो सर्वथा अभावको ऐसे मानिये तौ सिद्धि होय नाहीं । बहुरि सर्वथा सत्कू नित्यही मानिये तौ ।। प्रत्यक्ष जन्मआदि होय हैं, तिनका विरोध आवै । इत्यादि युक्तिमें सर्वथा एकान्तपक्ष सर्वही बाधित है। __ ऐसेंही अनेकवचन तथा अनेक ज्ञानका विषयपणांतें भी भावरूप जीव नामा पदार्थ एकही अनेकरूप है, वचनकरि अनेकरूप कहिये है ज्ञानकरि अनेकरूप जानिये है, बहुरि अनेकशक्ति करि सहित है । जाते द्रव्य क्षेत्र काल भावके RI निमित्तते अनेक अवस्थारूप होय है, सो बहु शक्तिरूप है तो होय हैं। ऐसें भी एक अनेकरूप है । बहुरि अन्यवस्तुके
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
टीका
...50
11 संबंध भी अनेकरूप है । जैसें कर्मके संबंधते जीवस्थान गुणस्थान मार्गणास्थानरूप होय है, तैसें अन्यकी अपेक्षाकरि ।
व्यक्त भये भाव तिनका घटनाबधनाकरि अनेकरूप है। तथा अतीत अनागत वर्तमान कालके संबंधते अनेकप्रकार हैं। तथा उत्पादव्यपणाकरि अनेकरूप हैं ॥
___ बहुरि अन्वयव्यतिरेकपणाकरि अनेकप्रकार है । तहां अन्वय तौ गुणके आश्रय कहिये, व्यतिरेक पर्यायके आश्रय || व चसिद्धि | कहिये । ऐसें एक अनेकस्वरूप जीव नामा पदार्थ है सो शब्दकरि जाकू कहिये तहां सकलादेश विकलादेशकरि दोय ।
| निका प्रकारकरि कह्या जाय है । तहां सकलादेश तौ प्रमाण कहिये, विकलादेश नय कहिये। तहां काल आदि आठ भाव पूर्वै ।
|| ૨૦૨ प्रथम अध्यायमें कहे हैं, तिनिकरि अभेदवृत्ति अभेदउपचार तथा भेदवृत्ति भेदोपचारकरि द्रव्यार्थिकके पर्यायाथिकके प्रधानगौणपणाकरि कहिये है। ताके सात भंग अस्तिनास्ति आदि कहे ते पहले अध्यायमें उदाहरण सहित कहे है, तहांतें जानने ॥
इहा कोई वादी तर्क करै है, जो, वस्तु एक भी कहिये अनेक भी कहिये । ऐसें तौ विरोध नामा दूपण आवै है। ताका समाधान, जो, विरोध तीनिप्रकार है । वध्यघातकस्वभावरूप सहानवस्थानरूप प्रतिबंध्यप्रतिबंधकस्वरूप । तहां न्यौलाके | सर्पकै, जलके अग्निकै तौ वध्यघातकस्वभावरूप विरोध है । सो तो एककाल विद्यमान होय अरु तिनका संयोग होय | तब होय । सो जो बलवान् होय सो दूसरे निर्बलकू बांधे । सो इहां अस्तिनास्ति एक वस्तुवि समानवल है । सो वध्यघातकविरोध समानवलके नाही संभवै । बहुरि सहानवस्थानलक्षण विरोध आम्रके फलकै हरितभाव पीतभावके है । दोऊ वर्ण साथि होय नाही । सो यहू विरोध भी अस्तित्वनास्तित्व एकवस्तुमें एकही काल है । तातें संभवै नाही । जो भिन्नकाल होय तो जिसकाल जीववस्तुवि4 अस्तित्व होय तिसकाल नास्तित्व न होय तो सर्ववस्तु जीवस्वरूप एक ठहरै । बहुरि नास्तिक काल अस्तित्व न मानिये तो बंध मोक्ष आदिका व्यवहार न ठहरै। तातै सहानवस्थानलक्षण विरोध भी नाही संभवै । बहुरि प्रतिबंध्यप्रतिबंधकरूप विरोध फलके अरु वीटके है। जेतें संयोग है जेतें फल भाज्या होय सो भी प. नाही । जाते वीट फलका प्रतिबंधक है, फलफू पडने दे नाही । सो ऐसा विरोध भी अस्तित्व नास्तित्वकै नाही है । अस्तित्व तौ नास्तित्वके प्रयोजनकू रोकै नाही । नास्तित्व अस्तित्वके प्रयोजनकू रोके नाहीं । इन दोऊनिका प्रयोजन जुदा जुदा है । ताते इनके वचनमात्र विरोध है सो विरोधकुं नाहीं साधै है, ऐसें जानना ॥
ऐसे चौथे अध्यायवि च्यारि निकायरूप देवनिके स्थानके भेद, सुखादिक, जघन्य उत्कृष्ट स्थिति, लेश्यादिक निरूपण किये ॥
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
छप्पय । देव च्यारि परकार भेदयुत भापे स्वामी ।
तिनके वीस निवास अधो मध्य ऊरध नामी ॥ तिन दुति सुख पर अपर आयु परभाव अवधि फुनि । लेश्या भाव विच्यारि आदि नीकै आगम सुनि ।। अध्याय तुरिय इम उच्चन्यौ जानि जिनेश्वर सेवकू ।
सरधो भलै तजि मिथ्यात्वकुटेवकू ॥१॥ ऐसे तत्त्वार्थका है अधिगम जाते ऐसा जो मोक्षशास्त्र तावि चतुर्थ अध्याय पूर्ण भया ।
१ वचनिका पान
२०३
इति श्री परमपूज्य धर्मसाम्राज्यनायक योगींद्रचूडामणि, सिद्धांतपारंगत, चारित्रचक्रवर्ति श्री १०८ आचार्य श्रीशांतिसागरजी महाराजके आदेशसे ज्ञानदानके लिए श्री. प. पू. चा. च. आ. श्री १०८ शांतिसागर दिगंबर जैन जीर्णोद्धारक संस्थाकी ओरसे छपी हुई श्री तत्त्वार्थसूत्रकी श्रीमत्पूज्यपादाचार्य विरचित सर्वार्थसिद्धीकी पंडित जयचंदजीकृता टीका
वचनिकाविपै चतुर्थ अध्याय संपूर्ण भया ॥ ४ ॥ ग्रंथ प्रकाशन समिति, फलटण वीर स. २४८१
.
.
.
.
.
-
.
-
.
-
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
वा से दि का
पान
संबंधतें भी अनेकरूप है। जैसे कर्मके संबंधते जीवस्थान गुणस्थान मार्गणास्थानरूप होय है, तैसें अन्यकी अपेक्षाकरि हा व्यक्त भये भाव तिनका घटनावधनाकार अनेकरूप है । तथा अतीत अनागत वर्तमान कालके संबंधते अनेकप्रकार हैं। तथा उत्पादव्यपणाकरि अनेकरूप हैं ॥
बहुरि अन्वयव्यतिरेकपणाकरि अनेकप्रकार है। तहां अन्वय तौ गुणके आश्रय कहिये, व्यतिरेक पर्यायके आश्रय वच। कहिये । ऐसें एक अनेकस्वरूप जीव नामा पदार्थ है सो शब्दकरि जाकू कहिये तहां सकलादेश विकलादेशकरि दोय
नि का प्रकारकरि कह्या जाय है । तहां सकलादेश तौ प्रमाण कहिये, विकलादेश नय कहिये। तहा काल आदि आठ भाव पूर्वै ।
३२०२ प्रथम अध्यायमें कहे हैं, तिनिकरि अभेदवृत्ति अभेदउपचार तथा भेदवृत्ति भेदोपचारकरि द्रव्यार्थिकके पर्यायाथिकके प्रधानगौणपणाकार कहिये है। ताके सात भंग अस्तिनास्ति आदि कहे ते पहले अध्यायमें उदाहरण सहित कहे हैं, तहांतें जानने ॥ ___ इहा कोई वादी तर्क करै है, जो, वस्तु एक भी कहिये अनेक भी कहिये । ऐसें तो विरोध नामा दूपण आवै है। ताका समाधान, जो, विरोध तीनिप्रकार है । वध्यघातकस्वभावरूप सहानवस्थानरूप प्रतिवंध्यप्रतिबंधकस्वरूप । तहां न्यौलाके सर्पकै, जलके अग्निकै तौ वध्यघातकस्वभावरूप विरोध है । सो तौ एककाल विद्यमान होय अरु तिनका संयोग होय तव होय । सो जो बलवान् होय सो दूसरे निर्वलकू बांधे । सो इहां अस्तिनास्ति एक वस्तुवि समानवल है । सो वध्यघातकविरोध समानवलके नाही संभवै । बहुरि सहानवस्थानलक्षण विरोध आम्रके फलक हरितभाव पीतभावके है । दोऊ वर्ण साथि होय नाही । सो यह विरोध भी अस्तित्वनास्तित्व एकवस्तुमें एकही काल है । तातें संभवै नाही । जो
भिन्नकाल होय तो जिसकाल जीववस्तुवि अस्तित्व होय तिसकाल नास्तित्व न होय तो सर्ववस्तु जीवस्वरूप एक Rठहरै । बहुरि नास्तिक काल अस्तित्व न मानिये तो बंध मोक्ष आदिका व्यवहार न ठहरै। तातै सहानवस्थानलक्षण
विरोध भी नाही संभवै । बहुरि प्रतिवंध्यप्रतिबंधकरूप विरोध फलके अरु वीटके है। जेते संयोग है जेतें फल भाऱ्या होय सो भी प. नाही । जाते वीट फलका प्रतिबंधक है, फलहू पडने दे नाही । सो ऐसा विरोध भी अस्तित्व नास्तित्वकै नाही है । अस्तित्व तौ नास्तित्वके प्रयोजनकू रोकै नाही। नास्तित्व अस्तित्वके प्रयोजनकू रोके नाहीं । इन दोऊनिका प्रयोजन जुदा जुदा है । ताते इनके वचनमात्र विरोध है सो विरोधकू नाही साधै है, ऐसें जानना ॥
ऐसे चौथे अध्यायवि च्यारि निकायरूप देवनिके स्थानके भेद, सुखादिक, जघन्य उत्कृष्ट स्थिति, लेश्यादिक निरूपण किये ॥
SO999
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
छप्पय॥
देव च्यारि परकार भेदयुत भाषे स्वामी । तिनके वीस निवास अधो मध्य ऊरध नामी ॥ तिन दुति सुख पर अपर आयु परभाव अवधि फुनि । लेश्या भाव विच्यारि आदि नीकै आगम सुनि ॥ अध्याय तुरिय इम उच्चन्यौ जानि जिनेश्वर सेवकू । सरधो भलैं तजि मिथ्यात्वकुटेवकू ॥१॥
सर्वार्थ
सिद्धि
वचनिका पान
२०३
ऐसें तत्त्वार्थका है अधिगम जाते ऐसा जो मोक्षशास्त्र ताविर्षे चतुर्थ अध्याय पूर्ण भया ।
इति श्री परमपूज्य धर्मसाम्राज्यनायक योगींद्रचूडामणि, सिद्धांतपारंगत, चारित्रचक्रवर्ति श्री १०८ आचार्य श्रीशांतिसागरजी महाराजके आदेशसे ज्ञानदानके लिए श्री. प. पू. चा. च. आ. श्री १०८ शांतिसागर दिगंबर जैन जीर्णोद्धारक संस्थाकी ओरसे छपी हुई श्री तत्त्वार्थसूत्रकी श्रीमत्पूज्यपादाचार्य विरचित सर्वार्थसिद्धीकी पंडित जयचदजीकृता टीका
वचनिकाविपै चतुर्थ अध्याय संपूर्ण भया ॥ ४॥ ग्रंथ प्रकाशन समिति, फलटण वीर सं. २४८१
*
*
-
-
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
परमपूज्य चारित्रचक्रवर्ती आचार्यवर्य श्री १०८ शांतिसागर महाराजके आदेशसे श्री दिगंबर जैन जिनवाणी जीर्णोद्धारक संस्थाकी तरफसे ज्ञानदानके लिय छपी हुई
सर्वार्थ
--- श्रीवीतरागाय नमः .. raep वीर संवत् २४८१ ]
॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः ॥ [ प्रथ प्रकाशन समिति, फलटण अथ तत्त्वार्थसूत्रकी सर्वार्थसिद्धिटीका वचनिका पंडित जयचंदजी कृता
टीका
निका . पान .२०४
भ ५
॥ दोहा ॥ सकल द्रव्य पर्यायकू जानि तजे रुपराग ।।
अद्भुत अतिसैं जिन धरें नमूं ताहि बडभाग ॥ १॥
ऐसे मंगल कार पंचम अध्यायकी वचनिका लिखिये है। तहां सर्वार्थसिद्धि नाम संस्कृतटीकाका कर्ता कहै है। जो, सम्यग्दर्शनके विपयभावकरि कहे जे जीवआदि पदार्थ, तिनवि जीव पदार्थका तो व्याख्यान किया । अब आगैं | अजीव नामा पदार्थ विचारवि प्राप्त हुवा, ताका नाम तथा भेद कहनेकू सूत्र कहै हैं -
॥ अजीवकाया धर्माधर्माकाशपुद्गलाः ॥१॥ याका अर्थ- धर्म अधर्म आकाश पुद्गल ए अजीवकाय हैं । इहां कायशब्द है सो शरीरके अर्थमैं है । तौ || उपचारतें इहां अध्यारोपण किया है। जैसे शरीर पुद्गलद्रव्यके प्रचय कहिये समूहरूप है, तैसें धर्म आदि द्रव्य भी प्रदेशनिके प्रचयरूप हैं । तातै इनकू भी कायकी ज्यौं काय ऐसा नाम कह्या है । बहुरि ए अजीव जीवरहित हैं, तातें अजीवकाय कहिये । इहां विशेपणविशेष्यका संबंध है । तातें कर्मधारय समास है । इहां कोई पूछे है, जो, नीला कमल इत्यादिवि विशेषणविशेष्यका योग होतें व्यभिचार है । नीलवस्तु और भी हो है, तातै व्यभिचारके प्रसंगते कर्मधारय समास हो है । इहां अजीवकायविर्षे कहा व्यभिचार है ? ताकू कहिये है, अजीवशब्द है सो कायरहित जो कालद्रव्य ताविपैं भी वतॆ है । बहुरि कायसहित जीव भी है, तातै इहां यहु समास वणे है । वहुरि पूछे है, कायशब्द कौन अर्थि है ? ताकू कहिये, प्रदेशवहुत्व जनावनेके अर्थि है । धर्मादिक द्रव्यके प्रदेश बहुत हैं ।
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
| पान
२०५
बहुरि कोई पूछे है, आगे सूत्र कहेंगे तामें कह्या है, जो, धर्म अधर्म एकजीव इनके असंख्यातप्रदेश है, तिस सूत्रतें प्रदेशबहुत्व जनाये हैं, इस सूत्रमें काहेको कहैं ? ताकू कहिये, यह तो सत्य है । परंतु तहां तो प्रदेशनिकी संख्याका नियम जनाया है, जो, इनके प्रदेश असंख्यातही हैं, संख्यात तथा अनंत नाहीं हैं । अर इहां बहुत्व सामान्य जनाव
नेकू कायशब्द है । पहले बहुत्व कहे, ताकी संख्या तहां जनाई है । अथवा कालद्रव्यके प्रदेशप्रचयका अभाव जनावनेकू 10 इहां कायशब्द है। कालद्रव्य आगें कहसी सो बहुप्रदेशी नाहीं है । जैसें पुद्गलपरमाणु एकदेशमात्र है, दूसरा आदि प्रदेश 18 जाके नाहीं है, ताते ताळू अप्रदेशी कहिये है, तैसे कालका परमाणु भी एकप्रदेशमात्र है, तातें ता• अप्रदेशी कहिये है ॥ ___बहुरि तिन धर्म आदि द्रव्यनिकी अजीव ऐसी सामान्यसंज्ञा है, सो यह संज्ञा जीवलक्षणकरि रहितपणांतें प्रवर्ते है । बहुरि धर्म अधर्म आकाश पुद्गल ऐसी विशेष संज्ञा है सो इनमें जैसा विशेषणगुण है ताका संकेत अनादिते सर्वज्ञपुरुषकृत है तिस संकेतः प्रवर्ती है, वह संज्ञा सार्थिक है । समस्त जातें गमन करते जे जीवपुद्गल तिनकू काल गमनसहकारी है । ऐसें लक्षणकू धारणेते धर्म ऐसी संज्ञा है । बहार इसते विपरीत जो जीवपुद्गलकू स्थानसहकारी एककाल है, तातें धर्मके लक्षण नाही धारणेते अधर्म है । बहुरि समस्तद्रव्य जामें एककालविर्षे अवकाश पावै तथा आप अवकाशरूप है, तातें आकाश ऐसी संज्ञा है । बहुरि तीनि कालविर्षे पूरै तथा गलै ते पुद्गल हैं । ऐसें सार्थिक भी नाम बणै है । बहुरि अन्यवादी सांख्य कहै हैं, अजीव एक प्रधानही है । ताकू प्रकृतिहू कहै है । सो यहू प्रमाणबाधित
है । तातें अजीव भिन्नलक्षणस्वरूप जुदे जुदे बहुत बणें हैं । एकहीकी सिद्धि नाही । बहुरि जे पुरुष अद्वैत मान है, 18 ते अजीव तत्त्वही न कहै है । तिनका मत तो प्रत्यक्ष विरुद्धही हैं । अजीव पदार्थ पुद्गलादि नाना प्रत्यक्षसिद्ध है ।
बहुरि तिनकू अनित्य देखि अवस्तु बतावै तौ जीव भी अनित्यही दीखें । सो भी अवस्तु ठहया तब सर्वका लोप भया । ____ इहां अदृष्टकी कल्पनाकार एक ब्रह्म बतावै तौ जीवपदार्थयिना ताळू देखेगा कौंन ? देखनेवाला जो अवस्तु है, तो अवस्तुका देख्या सत्य कैसे ? बहुरि ताकू आगमके कहेमात्रही मानें, तो आगम भी अवस्तु, आगमका माननेवाला भी | अवस्तु । तब अदृष्टकल्पनाही भई । इत्यादि युक्तितें पुरुषके द्वैतकी सिद्धि नाही है । बहुरि पृथ्वी अप तेज वायु मन दिशा काल आकाश ऐसे अजीव पदार्थके भेद नैयायिक वैशेषिक मानें हैं । ते भी प्रमाणबाधित हैं । जाते पृथ्वी अप तेज वायु मन ए तौ पुद्गलद्रव्यही हैं । जुदी जाति नाही । भेदसंघातकरि स्कंधरूप मिलै खुले है । बहुरि दिशा है सो आकाशहीका भेद है जुदा द्रव्य नाही । आकाशके प्रदेशनिकी पंक्तिविर्षे सूर्यके उदयादिके वशतें पूर्वआदि दिशा
9999999
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
पान
ये है। बहुरि बौद्धमती एकरूप स्कंधमात्र अजीव मान है । सो स्कंध तौ पुद्गलद्रव्यमयीही है । बहुरि इहां धर्मा18| दिक जुदे द्रव्य कहे, तिनका समर्थन आगे होयगा ॥
____ आगै पूछ है कि, सर्वद्रव्यपर्यायेषु केवलस्य इत्यादि सूत्रवि द्रव्य कहे, ते कौन हैं ? ऐसे पूछै सूत्र कहै हैंसर्वार्थ-RI
वच॥ द्रव्याणि ॥२॥
नि का याका अर्थ-धर्म अधर्म आकाश पुद्गल ए अजीव काय कहे, तिनकौं द्रव्य भी कहिये । याते द्रव्य हैं। तहां । जे अपना जैसा स्वरूप है, ताकार पर्यायनिकू द्रवंति कहिये प्राप्त होय तथा ते पर्याय जिनकू प्राप्त होय ते द्रव्य हैं। २०६ इहां अन्यवादी कहै है, जो, द्रव्यपणांका योग कहिये संबंध ताकरि द्रव्य है, सो यह वनै नाहीं । ऐसें कहे द्रव्यत्वकी तथा द्रव्यकी दोऊहीकी सिद्धि न होय है । जैसे दण्ड अरु पुरुप दोऊ न्यारे सिद्ध हैं, जब तिनका संयोग होय तब दण्डीपुरुप कहावै; तैसें द्रव्यत्व अरु द्रव्य न्यारे न्यारे दीखते नाही तातें द्रव्यत्वके योगते द्रव्य सिद्ध होय । जो, न्यारे न्यारे सिद्ध भये विना भी संबंध कहिये तो आकाशफूल असिद्ध है ताकै अर आकाश भी संबंध ठहरै । तथा स्वभावकार तौ पुरुप मस्तकसहित हैही, ताकू दूजे मस्तकका संबंध ठहरै । ऐसेंही द्रव्य तौ द्रव्यत्वरूप हैही कै दूजा द्रव्यत्वका संबंध ठहरे अथवा आकाशके फूलक अरु कल्पितपुरुपके मस्तककै भी योग होय, सो होय नाही. ॥
अथवा द्रव्य अरु द्रव्यत्व न्यारे न्यारेही मानिये तो द्रव्य तो न्यारा ठहराही । ताके द्रव्यत्वका योग है, तातें द्रव्य है, ऐसी कल्पना निष्प्रयोजन है । वहुरि कोई कहै, गुणनिका सद्भाव कहिये समुदाय है सो द्रव्य है सो ऐसे भी है
जो गुणनिके अरु समुदायके कथंचित् भेद मानिये तो द्रव्यका जुदा नाम न ठहरै । गुणनिका समुदायही कहिये तो KI द्रव्य कहां? बहार भेद मानिये तो पूर्वोक्त दोप आवै समुदाय तो जुदा ठहरयाही । गुणनिका समुदाय काहे कहिये?
बहुरि वादी कहै, जो तुम भी कहो हौ, जो गुणनिळू प्राप्त होय तथा जो गुण जाळू प्राप्त होय, सो द्रव्य है । सो | ऐसे कहे भी तुम गुणनिके समुदायमें दोप बताया सोही तुमारै आवेगा । ताकू कहिये हमारे दोप नाही आवेगा । जाते हम कथंचित् भेद कथंचित् अभेद माने हैं। तातें द्रव्यका व्यपदेश कहिये नामकी सिद्धि होय है । तहां गुण अरु द्रव्य जुदे नाहीं दीखे है, तातें अभेद है ॥
बहुरि संज्ञा संख्या लक्षण प्रयोजन आदिके भेदकार भेद है । बहुरि द्रव्यशब्दकें बहुवचन है सो धर्मआदि द्रव्य बहुत हैं, तातें समान आधारका योग है । इहां कोई कहै, तुम संख्याकी अनुवृत्ति ले बहुवचन कह्या है, तो लिंगकी
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
0000.
वच
सर्वार्थ
भ.५
अनुवृत्ति चाहिये, धर्मादिककै पहलै सूत्रमें पुरुपलिंगका बहुवचन है, इहां नपुंसकलिंग कैसे १ ताकू कहिये, इहां द्रव्यशब्द है सो नपुंसकलिंगही है । सो अपने लिंगळू न छोडै है, तातै नपुंसकलिंगही युक्त है । ऐसें धर्मादिक द्रव्य हैं । इहां कोई कहै है, द्रव्य गुण पर्याय ए तीनि कहे ते जुदे जुदे हैं । सो ऐसें नाहीं । इनकै प्रदेशभेद तौ नाहीं हैं । अर' संज्ञा संख्या लक्षण प्रयोजनादिककरि भेद भी कहिये हैं ।
आगें कहे है कि, धर्मादिककै लगताही द्रव्याणि ऐसा सूत्र कह्या तातै ए च्यारिही द्रव्य हैं, ऐसा प्रसंग होते अन्य निका टीका | भी द्रव्य हैं, ऐसा सूत्र कहे हैं।
पान
२०७ ॥ जीवाश्च ॥३॥ याका अर्थ- जीव हैं ते द्रव्य हैं। तहां जीवशब्दका अर्थ तो पहले कह आये सो जानना । बहुरि बहुवचन | है सो कहे जे जीवके भेद ताकू जाननेकू है । बहुरि चशब्द है सो द्रव्यसंज्ञाकू ग्रहण करावे है । तातें ऐसा अर्थ । होय है, जो, जीव हैं ते भी द्रव्य हैं, ऐसे ए आगे कहेंगे जो कालद्रव्य ताकरि सहित छह द्रव्य हैं। बहुरि द्रव्यका
लक्षण भी · गुणपर्यायवत् द्रव्यं । ऐसा कहेंगे तिस लक्षणके संबंधते धर्म अधर्म आकाश जीव पुद्गल काल इन
छहुनिकू द्रव्य नाम कहिये हैं । बहुरि इनकी गणतीते कछू अर्थ नाही बहुरि गणती है । सो भी नियमके अर्थि है,१ । द्रव्य छहही हैं । अन्यवादीनिकरि कल्पे जे पृथ्वी आदिक नव द्रव्य तिनका निपेध है । जाते पृथ्वी अप तेज वायु मन ते ती रूप रस गंध स्पर्शवान् हैं तातै पुद्गलद्रव्यवि4 गर्भित हैं ॥
इहां कहै, वायुमन रूपादिका योग नाही दीखै है । ताकू कहिये, वायु तो स्पर्शवान् है सो रूपादिकतै अविनाभावी है । जहां स्पर्श है तहां रूपादिक होयही होय, यह नियम है । जैसे घट आदि है तैसें है । इहां कहै, नेत्रनिकरि तौ वायुरूप दीखै नाही । ताकू कहिये, ऐसें तौ परमाणु भी नेत्रनिकरि नाही दीखै, ताकै भी स्पर्शादिकका अभाव ठहरै है । ऐसेंही जल भी स्पर्शवान् है, तातें पृथिवीकी ज्यौं गंधवान् अवश्य हैं । तथा अग्नि भी स्पर्शवान् है, तातें रसगंधवान् है । बहुरि मन है सो दोयप्रकार है द्रव्यमन भावमन । तहां भावमन तो ज्ञान है । सो जीवका गुण है, सो आत्मद्रव्यविर्षे गर्भित भया । बहुरि द्रव्यमन है सो रूपादिकके योगते पुद्गलद्रव्यका विकार है, तातें यह ज्ञानोपयोगकू निमित्त है, तातें नेत्र इन्द्रियकी ज्यौं रूपआदिसहितही कहिये ॥ ___ इहाँ तर्क, जो, शब्द मूर्तिक है, सो ज्ञान• कारण है, तैसें मन भी रूपादिरहित अमूर्तिकज्ञानकू कारण है, तातै ।
०.००००००००००...
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
निका
टीका I
मर्तिकसाधनविर्षे हेतुकै व्यभिचार भया । ताका समाधान, जो, ऐसें नाहीं है। शब्द भी पुद्गल जघन्यही है, ताते मूर्तिकही है । बहुरि अन्यवादी तर्क करै है, जो, एकपरमाणुनिका रूपादिसहित कार्य देखिये है, तातें रूपादिमान् कहिये है, तैसें वायुमनका रूपादिसहित कार्य दीखें नाही । ताका समाधान, जो, वायुमनकै भी रूपादिकार्यकी प्राप्ति वणे है ।
| जातें परमाणुमात्र सर्वहीकै रूपादिकार्यसहितपणा है । ऐसा तो नाही । जो कोई पृथिवीतें उपजे जातिविशेप लिये परमाणु 1. For है ते न्यारेही हैं । सर्वही परमाणुनिकी पलटनी दीखै है । पृथिवीते जल होय है, जलतें पृथिवी होय है, अग्नितें पृथिवी है।
होय है, पृथिवीकाष्ठादिकते अग्नि होय है, ऐसे परस्पर जातिका संकर देखिये है । तातें वायुमनके न्यारेही परमाणु पान अ. ५१ नाही, सर्व पुदगलद्रव्यके विकार हैं ।
२०८ बहुरि दिशाका आकाशवि अन्तर्भाव है। सूर्यके उदयादिककी अपेक्षातें आकाशप्रदेशनिविर्षे पूर्वादिकका व्यवहार है। ६ इहां बौद्धमती कहै है, जो, चैतन्य क्षणिक है, ताका संतान कल्पित है, ताकू जीव कहिये है । बहुरि चार्वाकमती कहै
है, पृथिवी आदिके समुदायते चैतन्य उपजै है, ताकू जीव कहिये है, इत्यादि कल्पना करै हैं । तिनका निराकरण जीवद्रव्य कहनेते भया । जाते द्रव्य है सो गुणपर्यायसहित है। तहां सत्तें अन्वयरूप गुण है, व्यतिरेकरूप पर्याय है, दोऊ- ३
सहित द्रव्य है, ऐसें जानना ॥ __आगें द्रव्य कहे तिनका विशेष जाननेकू सूत्र कहें हैं
॥ नित्यावस्थितान्यरूपाणि ॥ ४ ॥ याका अर्थ- कहे जे द्रव्य ते नित्य हैं, अवस्थित है, अरूपी हैं । इहां नित्य तौ ध्रुवकू कहिये । जातें नि ऐसा धातुका ध्रुव अर्थवि नित्यशब्द निपजाया है । ए धर्मादिक द्रव्य हैं ते गतिहेतुत्व आदि विशेपलक्षणतें तथा अस्तित्व आदि सामान्यलक्षणते द्रव्यार्थिकनयके आदेशकार कोईही कालविर्षे व्यय कहिये नाशस्वरूप न होय हैं, ताते नित्य हैं । नित्यका लक्षण आर्गे सूत्रमें तद्भावाव्ययं नित्यं ऐसे कहसी। बहुरि ये द्रव्य एते हैं ऐसी संख्या नाहीं छोडे हैं, तातें अवस्थित कहे धर्मादिक छह द्रव्य हैं ऐसी संख्याकू नाहीं उलंधै हैं । इहां भी सामान्यविशेपलक्षणरूप द्रव्यार्थिकनय लगावणी । बहुरि जिनके रूप विद्यमान नाही, ते अरूपी कहिये । इहां रूपका निषेधते ताके सहचारी जे रस गंध स्पर्श तिनका निपेध जानना तातै ए द्रव्य अरूपी कहिये अमूर्तिक हैं ।
इहां प्रश्न- जो, नित्य अरु अवस्थित इन शब्दनिका अर्थका विशेप न जान्या । तहां कहिये हैं- जो, द्रव्यविर्षे
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
अनेक धर्म हैं सो द्रव्यपणाकरि सदा विद्यमान हैं, तातें यह तौ नित्यशब्दका अर्थ है । बहुरि द्रव्यवि विशेष लक्षण है, ताक़े कबहू छोडै नाही । चेतनतें अचेतन होय नाही, अमूर्तिकतें मूर्तिक होय नाही, तातें द्रव्यनिका संख्याकी व्यवस्था है, यह व्यवस्थितका अर्थ है । इस सूत्र" जे अन्यमती वस्तुकू एकान्तकरि क्षणिकही माने है तथा सत्तामात्र एकही वस्त माने हैं, तिनका निराकरण भया । बहुरि कोई अन्यमती कहै हैं, जो, द्रव्य सर्वगत होय सो अमूर्तिक
वचकहिये, ताका निराकरण हैं । जातें मूर्तिकका लक्षण रूपादिक जामें पाईये सो है । सो ऐसा मूर्तिकपणा जामैं न होय सो अमूर्तिक है, ऐसा जानना ॥
आगें नित्यावस्थितान्यरूपाणि यह सूत्र सामान्यकार कह्या, तामैं पुद्गलकै भी अरूपीपणाकी प्राप्ति आवै है, ताका || निषेधके अर्थि विशेषसूत्र कहै हैं
निका
सिदि
पान २०९
अ.५
॥ रूपिणः पुद्गलाः ॥ ५॥ याका अर्थ - पुद्गल हैं ते रूपी हैं। रूपशब्दके अनेक अर्थ हैं । तथापि इहां रूपादिका आकाररूप मूर्तिका अर्थ है । सो रूप जाकै होय सो रूपी कहिये, ऐसें अर्थतें मूर्तिमान रूपी भया । अथवा रूप गुणकं कहिये, सो जामैं RI रूपगुण होय सो रूपी कहिये, ऐसैं रूपते अविनाभावी रस गंध स्पर्श भी गर्भित भये । बहुरि पुद्गल ऐसा बहुवचन
है, सो, पुद्गलके भेद बहुत हैं, स्कंध परमाणु इत्यादि आगे कहेंगे; ताके जनावनेकू है । जो सांख्यमती प्रकृति अरूपी एक माने है तैसैं मानिये तो समस्तलोकमें मूर्तिक कार्य देखिये है, तिनका विरोध आवै ॥ ___ आगें पूछे है कि, धर्मादिक द्रव्य हैं, ते पुद्गलकी ज्यों भिन्न अनेक हैं कि नाही ? ऐसे पूछे सूत्र कहैं हैं ।
॥ आ आकाशादेकद्रव्याणि ॥ ६ ॥ याका अर्थ- धर्म अधर्म आकाश ए एक एक द्रव्य हैं । इहां आङ् उपसर्ग है सो आभिविधि अर्थमें है । तातें सूत्रमें धर्म अधर्म आकाश कहे हैं, सो आकाशताई तीनूं द्रव्य ग्रहण करने । बहुरि एकशब्द है सो द्रव्यका विशेषण है, ताते एकद्रव्य है ऐसा कहिये । इहां तर्क, जो, ऐसा है तो द्रव्यशब्दकै बहुवचन अयुक्त है । ताका समाधान, जो, धर्म अधर्म आकाश ए तीनि हैं ताकी अपेक्षा बहुवचन है । एकशब्दकै अनेक अर्थकी प्रतीति उपजाबनेकी सामर्थ्य है। इहां फेरि तर्क करै हैं, जो, एक एक ऐसा शब्द क्यों न कह्या ? तातें सूत्रमें अक्षर थोरे आवते अर द्रव्यका ग्रहण
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनर्थक होता । ताका समाधान, इहां द्रव्यकी अपेक्षा एकत्व कहना हैं, तातें द्रव्यका ग्रहण है। क्षेत्रभावकी अपेक्षा असंख्यात अनंत भेद हैं, तातें जीवपुद्गलकी ज्यों इन तीनूं द्रव्यनिकै बहुपणा नाही है। ऐसा अर्थ सूत्रकरि प्रसिद्ध होय है। आगें अधिकाररूप किये जे धर्म अधर्म आकाश ए तीनूं द्रव्य, तिनका विशेप जानने
*000000000
सार्य-
सूत्र कहैं हैं
वच
निका ॥ निष्क्रियाणि च ॥७॥
पान याका- अर्थ ए तीनूं द्रव्य क्रियासू रहित है । वाह्याभ्यंतर इन दोऊ निमित्तके वश द्रव्यके क्षेत्रतें अन्य- II ૨૨૦ क्षेत्रमें गमन करनेका कारण उपज्या जो अवस्थाविशेषरूप पर्याय, सो क्रिया है। इहां दोऊ निमित्त कहे । तहां अभ्यंतर तो क्रियापरिणाम शक्तिकरि युक्त होय है, बाह्य परद्रव्यकी प्रेरणा तथा भिडना आदि होय ते दोऊ
मित्त हैं । सो निमित्त कहनेते द्रव्यका स्वभावका निषेध है। जो क्रियास्वभावही होय तो निरंतर क्रियाही ठहरै ।। ताते स्वभाव न कहना । बहुरि क्रियाकू द्रव्यहीकी अवस्था कही । तातें ऐसा जानना, जो, क्रिया गुणते जुदी नाही । बहुरि देशान्तरकी प्राप्तिकू कारण कही सो यातें गुणरूप न जाननी, तिस परिस्पंदरूप क्रियाते रहित होय ते निष्क्रिय कहिये ।
इहां तर्क, जो धर्मादिक द्रव्य क्रियारहित हैं, इनकै उत्पाद न चाहिये, जातै परिस्पंदरूप क्रियापूर्वकही घटादिककै उत्पाद देखिये है, बहुरि उत्पाद न होय, तव नाश भी न होय, तव सर्व द्रव्यनिकें उत्पाद व्यय ध्रौव्य इन तिनें रूपनिकी कल्पना न ठहरै । ताका समाधान, जो, ऐसें नाहीं हैं। उत्पादादिक क्रियानिमित्त भये तिन सिवाय अन्यप्रकार भी होय है । तहां उत्पाद दोयप्रकार है स्वनिमित्त परनिमित्त । तहां अगुरुलघुगुणके परिणमनतै उत्पाद होय, सो तौ स्वभावान्त कहिये । कैसे हैं अगुरुलघुगुण ? परिणामकार अनंत हैं । बहुरि पदस्थानपतित हानिवृद्धिकार रहित है । बहुरि आगमप्रमाणकरि मानें हैं । बहुरि ऐसेही व्यय हो है । बहुरि परनिमित्त उत्पादव्यय है । सो गऊ घोडा प्रतिदिनकू गतिस्थितिअवगाहळू ए द्रव्यनिमित्त हैं । अर शिक्षणवि तिन गति आदिका भेद हैं । तातै तिनके हेतुके भी।
भिन्नपणा मानिये । ऐसा परनिमित्त उत्पाद व्यय मानिये हैं ॥ वा बहरि इहां तर्क, जो, धर्म आदि द्रव्य क्रियारहित है, तो जीवपुद्गलकं गति आदिके कारण नाही वणेंगे ।
जल आदि क्रियावान् हैं। तेही मत्स्य आदिवं गति आदिके निमित्त देखिये हैं। ताका समाधान, जो, यह दोप इहां
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थ
वच
टीका
का नाहीं है । ए धर्म आदि द्रव्य जीवपुद्गलकू गति आदिके निमित्त है, ते वलाधान निमित्त हैं । जैसें नेत्र पुरुपके रूप २
देखनेवि निमित्त हैं । जो पुरुपका चित्त अन्यपदार्थोमें लगि रह्या होय, तौ रूपकू न देखें । जब पुरुपका चित्त तिस १ मप देखनेकी तरफ आवै तव नेत्र भी निमित्त होय हैं । तैसें इहां भी है । जब जीवपुद्गल गमन करै तब धर्मद्रव्य निमित्त है । जब बैठे तब अधर्म द्रव्य निमित्त है । जब अवगाहै तब आकाश निमित्त है । प्रेरकनिमित्त नाहीं है ।।। वहुरि सूत्रमें चन्द है, सो पहले सूत्रमें कहे तिन तीनिही द्रव्यके संबंधके अर्थि है । जीवपुद्गल क्रियावान हैं। निक
इहां कोई अन्यमती कहै है, जो, आत्मा सर्वगत है, याते क्रियारहित है। क्रियाके कारण जे संयोग प्रयत्न गुण | पान अ५२ तिनका समवायतें परवि क्रियाका कारण है। ताकू कहिये, जो, द्रव्य परके क्रियाका कारण होय, सो आप भी २११
क्रियावानही होय है । जैसे पवन आप चले है, सोही परकू चलावै है । तैसें आत्मा भी क्रियाकी शक्तियुक्त है। जब वीयीतरायज्ञानावरणकर्मका क्षय क्षयोपशम अंगोपांग विहायोगति नामकर्मका उदययुक्त होय, तव शक्ति प्रगट होय गमनक्रियारूप प्रवर्ते है । ऐसेंही आत्माके हस्तादि चलावनेकी क्रिया निमित्त संयोग प्रयत्नयुक्त होय है। निक्रिय आत्माके संयोग प्रयत्न ए दोय गुणके संबंधहीत हस्तादिकरि चलावतां बणे नाही । इहां दृष्टान्त, जैसें दोऊ अंधे मिले तव देखना बणै नाही, तैसैं आत्माकी निःक्रियताके गुण भी निःक्रिय दोऊ निःक्रिय मिले परविर्षे क्रिया कैसे करावै ?
इहां पूछै, जो, धर्मादिक द्रव्य क्रियारहित हैं, जे जीवपुद्गलको क्रियाके कारण कैसे कही हौ ? ताका समाधान, जो, धर्मादिक प्रेरकनिमित्त नाही कहैं है बलाधाननिमित्त मानै है । बहुरि आत्माकू सर्वगत कह्या, सो सर्वथा सर्वगत भी नाही है । संकोचविस्तारशक्तिकरि असर्वगत भी है। ऐसे इत्यादि युक्तिकरि आत्मा कथंचित् क्रियावान् है । बहुरि पुद्गल क्रियावान् प्रसिद्धही है। धर्म अधर्म आकाश ए क्रियारहित हैं। बहुरि आगें कहियेगा कालद्रव्य सो भी क्रियारहित है॥
आगें, अजीवकाया ऐसे सूत्रवि पहले कह्या तहां कायशब्दकरि प्रदेशनिका अस्तित्वमात्र तो जान्या । परंतु प्रदेश एते हैं ऐसा न जान्या । सो प्रदेशनिकी संख्याके निश्चय करनेकू सूत्र कहै हैं
॥ असंख्येयाः प्रदेशा धर्माधर्मैकजीवानाम् ॥ ८॥ ६ याका अर्थ- धर्मद्रव्य अधर्मद्रव्य एकजीवद्रव्य इनके प्रत्येक असंख्यात प्रदेश हैं । असंख्यात गणना मानके तीनि ।
। भेद हैं, जघन्य मध्यम उत्कृष्ट । तिनमें इहां मध्यका असंख्यात लेना । बहुरि जितने आकाशक्षेत्रकू अविभागी पुद्गलTo परमाणु रोके, तितने आकाशकू एक प्रदेश कहिये । तहां धर्मद्रव्य अधर्मद्रव्य एकजीवद्रव्य ए तीनि द्रव्य वरावरी l
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
विदि.
वचनि का पान २१२
अ.५
Vता असंख्यातप्रदेशी हैं । तहां धर्मद्रव्य अधर्मद्रव्य ए दोऊ तौ क्रियारहित सर्वलोकाकाशमें व्यापि तिष्ठै हैं । वहुरि जीव है |
सो तिनकी बराबरी है । सो तौ संकोचविस्तारस्वभाव है। सो कर्मकरि रच्या शरीर छोटा तथा बडा पावै, तिसप्रमाण
होय तिष्ठै है । बहुरि जब केवलसमुद्धातकार लोकपूरण होय है तब मेरुकै नीचें चित्रापृथिवीका वज्रमयी पटलकै मध्य सर्वार्थ
जीवका मध्यका आठ प्रदेश निश्चल तिष्ठै है । बहुरि अन्य प्रदेश ऊर्ध्व अधः तिर्यक् समस्तलोकमें व्यापै है।
___ आगें पूछ है, आकाशके केते प्रदेश हैं ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं-- टीका
॥आकाशस्यानन्ताः॥९॥ याका अर्थ- आकाशद्रव्यके अनंत प्रदेश हैं । जाका अंत न होय ताक़ अनंत कहिये । ऐसे गणनामानकार आकाशके अनंतप्रदेश हैं। इहां प्रश्न, जो, अनंतके प्रमाणकू सर्वज्ञ जानै है, कि नाही ? जो जान्या है, तो अनंत कैसे कहिये ? बहुरि न जान्या है, तौ सर्वज्ञ कैसें कहिये ? ताका समाधान, जो, सर्वज्ञका ज्ञान क्षायिक है सातिशय है, तातें ताकू जानकरि अनंत कह्या है । जाके ज्ञानमें तौ सान्तही है, परंतु गणना करि अनंत है । अथवा अनंत ऐसा गणनाकू सर्वमतके माने हैं । कोई कहै लोक धातु अनंत है । कोई कहै हैं, दिशा काल आत्मा आकाश अनंत हैं । केई कहै है, प्रकृति पुरुपकै अनंतपणा है । तातें ऐसा न कहिये, जो, अनंतपणा जाकू न जानिये सो है । अरु जाकू जानिये ताकू अंतसहित कहिये ॥
इहां अन्यमती कहै, जो, आकाश सर्वगत है, तातें निरंश है । तारूं कहिये, यह अयुक्त है । तातें ऐसा नियम नाहीं, जो सर्वगत होय सोही निरंश होय, परमाणु असर्वगत है सो भी निरंश होहै । बहुरि जैसे वस्त्र बडा होय ताकू गज आदिकरि मापिये तब एकही वस्त्र बहुत गजका कहिये, तब अंशसहित भी भया अरु निरंश भी भया । बहुरि तिसही वस्त्रवि अनेक जुदी जुदी जायगा जुदी जुदी वस्तु देखिये तब जुदा जुदा अंश प्रगट देखिये है; तैसें आकाश भी सर्वगत है, तो परमाणुद्रव्यकरि मापिये तब अनंत अंश होय तिनकू अनंतप्रदेश कहिये । तब अनेक घट मंदिर ग्राम नगरादि जामें वर्से हैं तहा घटका आकाश ग्रामका आकाश नगरका आकाश ऐसा देखिये है । तातें एकही आकाश द्रव्यनयकरि एक है निरंश है, पर्यायनयकार अंशसहित है ॥
इहां कहै, जो, ए तो कल्पना है, कल्पित अंश है। ताकू कहिये, जो, सर्वथा कल्पितही कहिये तो अनंत वस्तुका संबंधी जुदा जुदा न होय, जहां घटका आकाश कहिये तहां सर्व वस्तुका आकाश तेताही ठहरै । सो यह बडा दोप आवै ।
.
★
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
२१३
बहुरि एक क्षेत्रमें गऊ आदि तिष्ठै पीछे अन्यक्षेत्रमें जाय तब ऐसा कहिये है, जो, गऊ इहीतें अन्यक्षेत्रमें गया, सो यह । न बणै । जो आकाश सर्वथा एक निरंशही होय तौ, अन्यक्षेत्र कैसै कहिये ? कल्पनामात्रमें ऐसी अर्थक्रिया होय नाही कल्पित अग्नितें पाक आदि होय नाहीं ऐसा जानना ॥ आगें कहै हैं, अमूर्तिक द्रव्यनिका प्रदेशनिका परिमाण कह्या, अब मूर्तिकद्रव्यका प्रदेशनिका परिमाण जान्या चाहिये,
वचसिद्धि ताके जनावनेकू सूत्र कहै हैं
निका ॥ संख्येयासंख्येयाश्च पुद्गलानाम् ॥१०॥ याका अर्थ- पुद्गल द्रव्य हैं तिनके प्रदेश संख्यात भी हैं, असंख्यात भी हैं, चकारतें अनंत भी हैं। इहां चशब्दतें पहले सूत्रमें अनतंशब्द है सो लेणां । तहां केई पुद्गलद्रव्य तौ दोय आदि अणुके स्कंध हैं, ते तौ संख्यातप्रदेशी हैं। केई पुद्गल असंख्यातप्रदेशी स्कंध हैं। केई स्कंध अनंतप्रदेशी हैं। अनंतानंतके स्कंध अनंत सामान्य कहनेमें गर्भित है । जाते अनंतके तीनि भेदकरि कहे हैं । परीतानंत, युक्तानंत, अनंतानंत ऐसें । इहां प्रश्न, जो, लोक तौ असंख्यातप्रदेशी है, सो अनंत प्रदेशका स्कंध तामैं कैसे रहै ? ताका समाधान, जो, यह दोष इहां नाहीं । सूक्ष्मपरिणमन परमाणुनिका तथा अवगाहन शक्तिके योगते एक एक आकाशप्रदेशविर्षे अनंतानंत परमाणु तिष्ठे हैं। आकाशके प्रदेशनिविर्षे ऐसी अवगाहनशक्ति है । तथा परमाणुनिमें ऐसीही सूक्ष्मपरिमाण शक्ति है । ताते यामै विरोध नाहीं। अल्प आधारविर्षे बहुतका अवस्थान देखिये है । जैसे एक चंपाकी कलीविर्षे तिष्ठते सुगंधपरमाणु सूक्ष्मपरिणामतें संकुचे तिष्ठै हैं । बहुरि
ते सुगंधपरमाणु फैलें तब सर्व दिशामें व्यापक होय, तैसें इहां भी जानना । सूक्ष्मपरिणामतें एक प्रदेशमें तिष्ठं परमाणु Mबादर परिणमें तब बहुतप्रदेशमें तिष्ठं ॥
आगें, पहले सूत्र में ऐसा कह्या, जो, पुद्गलनिके बहुप्रदेश हैं । तहां सामान्यपुद्गल कहनेमें परमाणुको भी बहुप्रदेशका प्रसंग आवै है । ताके निषेधके अर्थि सूत्र कहें हैं
॥ नाणोः ॥ ११ ॥ याका अर्थ- परमाणुके बहु प्रदेश नाही हैं । इहां अणुके प्रदेश नाहीं हैं । ऐसें वाक्यशेष लेना । इहां पूछे, जो, परामाणु प्रदेशTo मात्र काहेत नाहीं । ताका उत्तर, जो, परमाणु एकप्रदेशमात्र हैं । जैसे आकाशके एकप्रदेशके भेदका अभाव है, तातें अप्रदेशपणां ।।
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
पनि का
टीका
पान
कहिये, तैसें परमाणुके प्रदेशमात्रपणातै प्रदेशके भेदका अभाव जानना । जातें परमाणुतें अन्य छोटा परमाणु नाहीं । यातें छोटा और होय तो वह प्रदेशका भेद करै । इहां कोई कहै, परमाणु अप्रदेश कहिये है, तातें याकै एकप्रदेश भी नाहीं । ताकू कहिये, एकप्रदेश भी न होय तौ द्रव्य भी न ठहरै । तातें द्रव्य मानिये तो एकप्रदेश भी मानना योग्य है । विनाप्रदेश अवस्तु होय है । इहांताई अजीव तथा जीव ये पांच अस्तिकाय कहे तिनके प्रधानपणांकार
वचसिदि द्रव्यत्व नित्यत्व अवस्थितत्व अरूपत्व एकद्रव्यत्व निःक्रियत्व स्वभाव कहे । गौणभावकरि पर्यायत्व अनित्यत्व अनवस्थितत्व
सरूपत्व अनेकद्रव्यत्व स्वभाव भी है। ते विना कहे भी गम्यमान जानने । ऐसें द्रव्याथिक पार्थिक नयकार सिद्ध होय है ॥
२१४ आगें कहे जे धर्मादिकद्रव्य, तिनकी प्रदेशनिका परिमाण तो कह्या । अब तिनका आधार जाननेकुं सूत्र कहै हैं
॥ लोकाकाशेऽवगाहः ॥ १२॥ याका अर्थ- ए कहे जे धर्म आदि द्रव्य तिनका लोकाकाशविपें अवगाह है बाहिर नाहीं है । इहां कोई पूछ है, जो, धर्म आदि द्रव्यनिका लोकाकाश आधार है, तो आकशका कहा आधार है ? ताका उत्तर, जो, आकाश आपहीके
याका अन्य आधार नाहीं। फेरि पूछे है, जो, आकाश आपहीकै आधार है तौ धर्मादिक भी आपहीकै आधार क्यों न कहाँ ? । जो धर्मादिककै अन्य आधार है तो आकाशकै भी अन्य आधार कल्पा चाहिये । तब अनवस्थादोप आवेगा । ताकू कहिये है, 0 | यह दोप नाहीं । जाते आकाश सर्वते बडा है, यात अधिक परिमाण और नाही, जाकै आधार आकाश कहिये। सर्वतरफ
आकाश अनंत है । तातै धर्मादिकका आधार आकाश कहिये है । सो यह व्यवहारनयकरि जानना । बहुरि एवंभूतनयकी अपेक्षा सर्वही द्रव्य अपने अपने आधार कहिये । जैसे कोई काहूकू पूछे, तू कहां बैठा है ? तब वह कहै, मैं मेरा आत्मावि बैठा हूं, ऐसा एवंभूतनयका वचन है। तातें धर्म आदि द्रव्य लोकाकाश वाहिर नाहीं हैं। एतावन्मात्र इहां आधारआधेयभाव कहनेका फल है ।
इहां कोई तर्क करै है, जो, पहली पीठे होय तिनकै आधार आधेय भाव देखिये है । जैसे कुंडावि ठौर है । सो ऐसे आकाश पहली होय पीछै तामें धर्म आदिक द्रव्य धरे होय तव आधाराधेयभाव कहिये । सो ऐसे है नाहीं । ताते व्यवहारनयकार भी आधारआधेयभाव कहना युक्त नाहीं । ताका समाधान, यह दोप नाहीं । एककाल होय तिनके भी आधाराधेयभाव देखिये है । जैसे घटवि रूप आदिक हैं, शरीरवि हस्त आदि हैं, ऐसे लोकवि कहिये है । बहुरि । पूछे है, लोक कहा ? जामै धर्म आदिका अवगाह कहिये । तहां कहिये, धर्म आदि द्रव्य जामें देखिए सो लोक है ।
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
निका पान २१५
ऐसें लोकशब्दकै अधिकरणसाधन सन् प्रत्यय है । ऐसें आकाशके दोय भेद भये हैं, लोकाकाश अलोकाकाश। सो लोक जामैं है सो तौ लोकाकाश है यातै बाहिर अलोकाकाश । सो सर्वतरफ अनंत है । ऐसें लोकालोकका विभाग धर्मास्तिकाय तथा अधर्मास्तिकायके सद्भाव अभावतें जानना । जो धर्मास्तिकाय न होय तौ पुद्गलजीवनिके गमनके नियमके कारणके अभावते लोकालोकका विभाग न होय । तथा अधर्मास्तिकाय न होय तो स्थितिके आश्रयके निमित्तके अभा
वतें स्थितिका अभाव होय तब भी लोकालोकविभागका अभाव होय । तातै तिन दोऊके सद्भावतेंही लोक अलोककी टी का विभागसिद्धि होय है ॥ आगें, लोकाकाशवि जिनका अवगाह है, तिनके अवस्थानवि विशेष है, ताके जाननेकू सूत्र कहैं हैं
॥ धर्माधर्मयोः कृत्स्ने ॥ १३ ॥ याका अर्थ-- धर्मद्रव्य अधर्मद्रव्य इन दोऊनिका अवगाह समस्तलोकाकाशमें है । इहां कृत्स्न ऐसा वचन है सो सर्वलोकविर्षे व्याप्तिके दिखावनकू है । जैसे घरकेविर्षे घट तिष्ठ, तैसें ए धर्म अधर्म द्रव्य लोकमें नाहीं तिष्टे हैं। जैसे तिलनिविर्षे तेल तिष्ठै तैसें व्यापक हैं । बहुरि इनकै अवगाहनकी सामर्थ्यके योगते परस्पर प्रदेशके प्रवेशतें व्याघात नाहीं है । जातें ये अमूर्तिक हैं । मूर्तिक भी एकपात्रवि जल भस्म धूलि घालिये तिनकै परस्पर व्याघात नाहीं हो
है, तो अमूर्तिककै कैसे होय ? बहुरि अनादित संबंध है, तातें अविरोध है ॥ B आगें, मूर्तिक जे पुद्गलद्रव्य तिनकै एकप्रदेशतें लगाय संख्यात असंख्यात अनंत प्रदेशताईके स्कंध हैं, तिनके अवR-गाहके विशेष जानन... सूत्र कहै हैं
॥ एकप्रदेशादिषु भाज्यः पुद्गलानाम् ॥ १४ ॥ याका अर्थ-- पुद्गलद्रव्यका अवगाह आकाशके लोकके एक प्रदेशतें लगाय असंख्यात प्रदेशतांई एक दोय आदि भाज्यरूप प्रदेशनिविर्षे है ॥ इहां एकप्रदेशादिषु इसका समास अवयवकरि किया है, तातें समुदाय जानना । तहां एकप्रदेश भी लेणा । सोही कहिये है । एक आकाशके प्रदेशवि एक परमाणुका भी अवगाह है । बहुरि दोय आदि संख्यात असंख्यात अनंतके स्कंध सूक्ष्म परणाये तिनका भी है । बहुरि दोय परमाणु खुली तथा बंधीका दोय प्रदेशमें अवगाह है। बहुरि तीनि आदि संख्यात असंख्यात अनंतके स्कंधनिका भी है । बहुरि तीनि प्रदेशनिविर्षे तीनि परमाणु
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
पान
३ खुली तथा बंधीका अवगाह है । बहुरि च्यारि आदि संख्यात असंख्यात अनंतके स्कंधनिका भी है । ऐसें च्यारि ।
आदि संख्यात लोकाकाशके प्रदेश हैं, तहांताई भाज्यरूप पुद्गलनिका अवगाह जानना ॥ | इहां प्रश्न, जो अमूर्तिक द्रव्यनिका तौ एकक्षेत्रविर्षे अवगाह अविरोधरूप होय बहुरि मूर्तिकद्रव्यकै कैसें अविरोधरूप
होय? ताका समाधान, इन मूर्तिकद्रव्यनिके भी अवगाहनशक्ति है । तथा सूक्ष्म परिणमन ऐसा होय है, तातै विरोध । सद्धि नाही
12 नाहीं । जैसे एक घरमें अनेक दीपकनिका प्रकाश समावै तैसें जाननां तथा आगमप्रमाणकार जानना । इहां उक्तं च गाथा निका का ा है, ताका अर्थ- यह लोकाकाश है, सो सूक्ष्म बादर जे अनंतानंत अनेक प्रकारके पुद्गलद्रव्य, तिनकरि सर्वप्रदेशम ५ निविर्षे जैसे गा. खूदि खूदि भरै तैसें संचयरूप भरै है । ऐसाही द्रव्यस्वभाव है सो स्वभावविर्षे तर्क नाहीं ॥ बहुरि २१६ | इहां कपासपिंडका दृष्टांत है ॥ आगें जीवनिका कैसे अवगाह है ? ऐसे पूछै सूत्र कहै हैं--
॥ असंख्येयभागादिषु जीवानाम् ॥ १५ ॥ याका अर्थ- लोकका असंख्यातवां भाग आदिवि जीवनिका अवगाह है । इहां लोक शब्दकी तो अनुवृत्ति है। | तिस लोकका असंख्यात भाग कीजे, तामें एकभाग... असंख्यातवां भाग कहिये । तिसकू आदि लेकर लोकपर्यंत २ जानना । सोही कहिये हैं, एक असंख्यातवां भागवि एकजीव तिष्ठै ऐसे दोय भाग, तीनि भाग चारि भाग इत्यादि | असंख्यात भागविपैं सर्वलोकपर्यंत एकजीवका अवगाह जाननां । संख्यातके संख्यात भेद हैं । तातें असंख्यातवां भागके
भी प्रदेश असंख्यातही जानने । बहुरि नानाजीवनिका सर्वलोकही है । इहां प्रश्न, जो, एक असंख्यातवां भागमें एक जीव तिष्ठै तौ द्रव्य प्रमाणकरि जीवराशि अनंतानंत हैं, ते शरीरसहित कैसे लोकवि तिष्ठै ? ताका समाधान, जो, सूक्ष्म वादरके भेदतें जीवनिका अवस्थान जाननां ॥ तहां बादर तो परस्पर सप्रतीघातशरीर हैं, जिनका शरीर परस्पर रुकै हैं । बहुरि सूक्ष्म है ते शरीरसहित हैं तो भी सूक्ष्मभावतें एकनिगोदजीवकार अवगाहने योग्य जो क्षेत्र तावि- साधारण | शरीरसहित अनंतानंतजीव वसैं हैं, ते परस्पर भी अरु बादरजीवनितें भी व्याघातरूप न होय हैं, तातें अवगाहविर्षे विरोध नाहीं।
आगें प्रश्न, जो, एकजीव लोकाकाशके प्रदेशनिकै तुल्य असंख्यातप्रदेशी है । सो सर्वलोकमें व्याप्ति चाहिये, लोकाकाशके असंख्यातवां भाग आदिवि अवगाह कैसे कह्या ? ऐसे पूछ सूत्र कहें हैं
*००
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
वच
निका
॥ प्रदेशसंहारविसर्पाभ्यां प्रदीपवत् ॥ १६ ॥ याका अर्थ-- जीवके प्रदेश लोकबराबरि हैं। तथापि संकोचविस्तारकरि दीपकी ज्यौं जैसा आधार होय तेते ।
क्षेत्रमें तिष्ठै । आत्मा अमूर्तिक है, तो भी कर्मके अनादिबंध एकतारूप है । तातें कथंचित् मूर्तिक भी कहिये है।। SRI बहुरि कार्मणशरीरकरि सहित हैं । ताके वशतें बड़े छोटे शरीरमें वसैं है । ताके वशतै प्रदेशनिका संकोचविस्तारस्वभाव टीका है, सो तिस शरीरप्रमाण होते संतै लोकके असंख्यातवां भाग आदिवि वृत्ति बणे है । जैसे दीपक चौ धरै तब तौपान अ ५
प्रकाश अमर्याद फैलै । बहार करवा पतोली घर आदिवि धरै तब आवरणके वशते तेतेही परिमाण प्रकाश होय । इहां संकोचनेका सूके चर्मका भी दृष्टान्त है । फैलनेका जलविर्षे तेलका दृष्टांत है । इहां प्रश्न, जौ, ऐसे संकुचै विस्तारै है तो अनित्य ठहरै ? ताका उत्तर, जो, पर्यायनयकरि अस्तित्व मानियेही है ॥
बहुरि जो, प्रश्न, संकुचेते प्रदेश घट जाते होयेंगे । विस्तरितै प्रदेश बढि जाते होयेंगे । ताका समाधान, जो, आत्मा अमूर्तिकस्वभाव है, ताकू छोडै नाहीं है, प्रदेश संख्यातलोकप्रमाण हैं, सोही रहै हैं, स्याद्वादनयकार सर्व अविरुद्ध सधै है । इहां कोई आशंका करै, जो, संकुचै विस्तरै हैं, तो परमाणुबराबर भी कोई कालमें होता होयगा । सो ऐसा नाही हैं । शरीरप्रमाणही होय है । सूक्ष्मनिगोदजीवकी अवगाहना जघन्य अंगुलके असंख्यातवै भाग है। ताके असंख्यातप्रदेश हैं । तिस प्रमाणते घाटि होय नाहीं है। जातें संकुचना विस्तरना कर्महीके निमित्ततें है । आगें कोई कहै, जो, धर्मादिक द्रव्य परस्पर प्रदेशनिकरि मिल रहे हैं, तातै तिनके आपसमें पलटकरि एकता होती होयगी । ताकू कहिये, जो, एकता न होय है । परस्पर मिलि रहे हैं। तो अपने अपने स्वभावकू नाहीं छोडै हैं । इहां उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ- ए छह द्रव्य परस्पर प्रवेश करता आपसमें अवकाश देते हैं, परस्पर मिलते संते भी अपने अपने स्वभावकू नाहीं छोडै हैं । ___ इहां पूछ है, जो, ऐसें है; इनके स्वभावभेद है तो इनका जुदा जुदा स्वभावभेद कहो । ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं
॥ गतिस्थित्युपग्रहौ धर्माधर्मयोरुपकारः॥ १७ ॥ याका अर्थ- गति कहिये गमन स्थिति कहिये तिष्ठना ये दो उपकार जीव पुद्गल इन दोऊ द्रव्यनिळू धर्मद्रव्य तथा अधर्मद्रव्यका है। तहां द्रव्यके एक क्षेत्रसे अन्यक्षेत्रमें गमन करना सो तौ गति है । बहुरि गमनकारी थंभि जाना
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वच
सि छि
टी का म ५
सो स्थिति है । ए दोऊ उपकार धर्म अधर्म द्रव्यके हैं । धर्मद्रव्यका तौ गति उपग्रह है । अधर्मद्रव्यका स्थिति उपग्रह । ।। है । इहां कोई पूछे है, जो, ऐसे है तो उपकारशब्दकै द्विवचन चाहिये है। ताकू काहये यह दोष नाहीं है । सामान्यकरि १ कह्या है, तातें पाई संख्याकू शब्द छोडे नाही, तातें एकवचनही है । जैसें साधुपुरुषका तप करना शास्त्र पढना कार्य है,
इहां दोऊ कार्यकू सामान्यकरि एक कहिये तैसें इहां भी जानना । इहां ऐसा अर्थ भया, गमन करते जे जीव पुद्गल । द्रव्य तिनकू गमनका उपकारविर्षे साधारण आश्रय धर्मद्रव्य है, जैसे मत्स्यकू गमनविर्षे जल है तैसें । बहुरि तैसेंही निका । तिष्ठता जो जीव पुद्गल द्रव्य तिनकू स्थिति उपकारवि अधर्मद्रव्य साधारण आश्रय है, जैसे घोडा आदिकू तिष्ठतें पृथिवी है तैसें ॥
इहां कोई तर्क करै- जो, उपकार शब्द तौ कह्याही, सूत्रमें उपग्रहवचन निष्प्रयोजन है। ताका समाधान, जो, इहां धर्मद्रव्यका उपकार गतिसहकारी अधर्मद्रव्यका स्थितिसहकारी ऐसा यथासंख्य है, सो उपग्रहवचन न कहिये तो जीवनिकू धर्मद्रव्य गतिसहकारी पुद्गलनिकू अधर्मद्रव्य स्थितिसहकारी है । ऐसें इहां भी यथासंख्यकी प्राप्ति आवै । तातै ताके निषेधके अर्थि उपग्रहवचन है। तहां उपकार तो सामान्यवचन भया । ताका विशेप उपग्रहशब्द भया । तब ऐसे भी जानिये, जो, धर्म अधर्मके गति स्थिति करावनेका उपकार तौ नाही है, अर उपग्रहमात्र है । इहां उपग्रह अरु उपकार ए दोऊ शब्द कर्मसाधन हैं । तहां उपकार तो सामान्यवचन है अर उपग्रह विशेषवचन है । तहां फेरि तर्क, जो, गति स्थिति उपकार धर्म अधर्म द्रव्यका कह्या, सो आकाश सर्वगत है, सो याहीका क्यों न कह्या ? ताकू कहिये, यह अयुक्त है । आकाशका सर्वद्रव्यनिकू अवगाह देना उपकार है । जो एक आकाशहीके दोय उपकार कल्पिये तो लोकअलोकके विभागका अभाव होय ॥
बहुरि कहै, जो, भूमि, जल आदि पदार्थही गतिस्थिति आदि उपकारविर्षे समर्थ हैं। धर्म अधर्म द्रव्यनितें कहा । प्रयोजन है ? तहां कहिये हैं, भूमि जल आदिक तो कोई कोई द्रव्यकू एक एक प्रयोजनवि अनुक्रमतें समर्थ हैं । बहुरि ।
धर्म अधर्म द्रव्य है ते सर्व जीवपुद्गलकू एककाल गति स्थिति साधारण आश्रय हैं । बहुरि एक कार्यकू अनेक कारण साधै है, तहा दोप नाहीं । बहुरि तर्क, जो, धर्म अधर्म द्रव्य दोऊ समानबल हैं सो धर्मद्रव्य तौ गति करावै तिसही काल अधर्मद्रव्य गतिस्थिति करावै, तब विरोध भया, दोऊ एककाल होय नाहीं । ताका समाधान, जो, ए प्रेरकनिमित्त नाही, बलाधाननिमित्त हैं । जीवपुद्गल गमन स्थिति करे तो निमित्त होय, न करै तौ नाहीं होय ॥
बहुरि तर्क, जो, धर्म अधर्म द्रव्यकी उपलब्धि नाहीं, कोऊके देखनेमे आये नाहीं, ताते ए नाही हो हैं । ताका
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
समाधान, जो, ऐसें नाहीं । ए परोक्ष हैं, सो सर्वही मतमें प्रत्यक्ष तथा परोक्ष पदार्थ मानिये है । प्रत्यक्ष न देखनेतें । इनका अभाव मानिये, तो अन्यमतमें जे परोक्ष वस्तु मानिये हैं, तिनका भी अभाव ठहरैगा । बहुरि हमारे स्याद्वादीनिके मतमें सर्वज्ञ इनकू प्रत्यक्ष भी देखे हैं, ऐसे कया है, तातें ए प्रत्यक्ष भी हैं, तिनके उपदेशनै परोक्ष ज्ञान भी
| माने हैं। तातें ये हेतु हम प्रति असिद्ध हैं । सार्थ
। आगै पूछे हैं, जो, धर्म अधर्म द्रव्य अतीन्द्रिय हैं, तिनका उपकारके संबंधकरि अस्तित्व निश्चय कीजिये तैसेही ताकै का टीका लगताही कह्या जो आकाशद्रव्य सोही अतीन्द्रिय है । ताके जाननेविर्षे कहा उपकार है ? ऐसे पूछै उत्तरसूत्र कहें है
वच
विवि
निक
२१९
॥ आकाशस्यावगाहः॥१८॥ याका अर्थ- आकाशद्रव्यका सर्वद्रव्यनिषं अवगाह देना उपकार है । इहां उपकारशब्दकी अनुवृत्ति लेणी । जीवपुद्गल आदि जे द्रव्य अवगाह करनेवाले हैं, तिनकू अवकाश देना आकाशका उपकार है । इहां तर्क, जो, जीवपुद्गल क्रियावान हैं, ते अवगाह करनेवाले हैं, तिनकू अवकाश देना युक्त है । बहुरि धर्मास्तिकाय आदिक तौ निष्क्रिय हैं, बहुरि नित्यसंबंधरूप हैं, तिनकों कैसे अवगाह दे है ? ताका समाधान, जो, इहां उपचारतें अवकाश देना प्रसिद्ध है, तैसें आकाशकू सर्वगत कहिये है, आकाश तौ नित्य निष्क्रिय है, कहूं जाय नाहीं तो सर्वगत उपचारतें कहिये है तैसैं इहां भी जानना । इहां तर्क, जो, आकाशका अवकाश देना स्वभाव है । तौ वज्र आदिकरि पाषाण आदिका तथा भीत आदिकरि गऊ आदिका व्याघात कहिये । रुकना नाहीं चाहिये बहुरि व्याघात देखियेही है । तातै आकाशकै अवकाश देना नाहीं ठहया । ताका समाधान, जो, यहु दोष इहां नाहीं है। वज्रलोष्टादिक स्थूल हैं तिनकै परस्पर व्याघात है । यातें आकाशका अवकाश देना नाहीं बाध्या जाय है । तहां अवगाह करनेवालेहीकै व्याघात है, तेही परस्पर अवगाहन करै है, तातें यह आकाशका दोष नाहीं । बहुरि जे सूक्ष्मपुद्गल हैं ते भी परस्पर अवकाशदान करै हैं ॥
बहार इहां प्रश्न, जो, ऐसें है सूक्ष्मपुद्गल भी परस्पर अवकाश दे हैं, तो अवकाश देना आकाशका असाधारण लक्षण न ठहय । ताका समाधान, जो, ऐसें नाहीं है। सर्वपदार्थनिकं साधारण युगपत् अवकाश देना आकाशका असाधारण लक्षण है, यात दोष नाहीं । बहरि कहै है, जो, लोकाकाशविर्षे अवगाह करनेवाले नाही, तार्तं तहां अवकाशदान भी नाहीं । ताका समाधान, जो, द्रव्यका स्वभाव है, ताका त्याग द्रव्य करै नाहीं । इहां क्रियावान जीवपुद्गल
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
पर्वार्थ
३ ती आकाशकू अवगाहै हैं, तिनकी अपेक्षा तौ अवकाशदान मुख्य है । बहुरि धर्म आदिक नित्यसंबधरूप निष्क्रिय द्रव्य हैं, तिनकी अपेक्षा गौण हैं।
बहुरि कोईवादी तो आकाशकू अनावरणमात्र अवस्तु कहै है, भीति आदि आवरण दूरि भये अवकाश अनावरण भया सो शून्य है, कछु वस्तु नाहीं । सो यह कहना अयुक्त है । आवरण दूरि भये अवशेप भी परोक्ष वस्तु होय
वचसिदि|| है । बहुरि कोई आकाशका शब्द गुण कहै है । सो यह भी अयुक्त है। शब्द इंद्रियगोचर है, सो मूर्तिक पुद्गल
निका टीका
द्रव्यका पर्याय है, आकाश अमूर्तिक है, सो अमूर्तिकका गुण मूर्तिक होय नाहीं । बहुरि कोई अवगाहकू प्रधानका परि- पान णाम कहै है। सो यहू अयुक्त है । जातें प्रधानका विकार घट आदिके अनित्यपणा असर्वगतपणा अमूर्तिकपणा है, तैसें । २२० आकाशकै नाहीं, तातें प्रधानका धर्म नाहीं । इत्यादि युक्तितै पूर्वोक्त अवगाहधर्मस्वरूप आकाश कह्या, सोही प्रमाणसिद्ध है।
आगै आकाशका तौ उपकार कह्या; अब ताके लगतेही कहे जे पुद्गलद्रव्य तिनका कहा उपकार है ? ऐसे पू॰ सूत्र कहें हैं
॥ शरीरवाङ्मनःप्राणापानाः पुद्गलानाम् ॥ १९ ॥ याका अर्थ-- शरीर वचन मन प्राण कहिये उच्छास अपान कहिये निःश्वास ये पुद्गलद्रव्यके जीवकू उपकार । हैं । इहां तर्क, जो, पुद्गलका उपकारका प्रश्न किया था, तुम पुद्गलका लक्षण कह्या, शरीर आदि तो पुद्गलमयी हैं सो यह सूत्र कहना अयुक्त है। ताका समाधान, जो, यह अयुक्त नाही हैं । पुद्गलका लक्षण तो आगे कहेंगे। यह तौ जीवनिकै पुद्गलनिका उपकारही कहनेकै अर्थि सूत्र है । इहां उपकारहीका प्रकरण है । तहां शरीर तौ औदारिक आदि । कर्मकी प्रकृतिरूप कहे ते तो सूक्ष्म हैं, तातै इन्द्रियगोचर प्रत्यक्ष नाहीं हैं । बहुरि तिनके उदयकरि भये ऐसे नोकर्मसंचयरूप ते केई इन्द्रियगोचर प्रत्यक्ष है । केई इन्द्रियगोचर प्रत्यक्ष नाहीं । तिनके कारण कर्मप्रकृतिरूप शरीर है ।
सो भी इहां गिण लेने। सो गरीर पुद्गलमयी हेही । ऐसें जीवनिकै ए होय हैं। तातै पुद्गलके उपकार कहिये । RI इहां उपकार शब्दका अर्थ भला करणाही न लेना। विविध कार्यकं निमित्त होय ताकं उपकार कहिये है ॥
इहां कोई पूछे, कार्मणशरीर तो आकाररहित है, सो पुद्गलमयी नाहीं । आकारवान् होय ताकू पुदलमयी कहना युक्त है । ताकू कहिये, यह युक्त नाहीं है । कार्मण भी पुदगलमयीही है । तातें ताका उदय है सो मूर्तिवानके निमित्तते पचिकार उदय प्रवत है । जैसे तंदुल हैं, ते जल आदिके संबंधकरि पचै हैं, ते दोऊ पुद्गलमयी हैं । तैसेंही
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ-18
सिद्धि
निका
टीका
पान
२२१
2' कार्मण भी गुड कंटक मूर्तिकद्रव्यकरि पकै है । गुड बोर झडी आदिका दारू बणै, ताकू पीवै तब चित्त विभ्रमरूप होय । ।
तहां ज्ञानावरण दर्शनावरण मोहनीय अंतराय कर्मका उदय आया जानिये । तथा गुड खाये सुख भया, तहां साता10 वेदनीयका उदय आया कहिये । कांटा लागै तब दुःख होय, तब असाताका उदय आया कहिये । इत्यादि बाह्य मूर्तिकद्रव्यके संबंधतै पचिकरि उदय आवै है, तातें कार्मण पुद्गलमयी है ॥
वचबहुरि वचन दोयप्रकार है। द्रव्यवचन भाववचन । तहां वीर्यान्तराय मतिश्रुतिज्ञानावरणकर्मके क्षयोपशम होते अंगोपांग नामा नामकर्मके उदयतें आत्माकै बोलनेकी सामर्थ्य होय, सो तौ भाववचन ह । सो पुद्गलकर्मके निमित्ततें भया तातें पुद्गलका कहिये । बहुरि तिस बोलनेकी सामर्थ्यसहित आत्माकरि कंठ तालुवा जीभ आदि स्थाननिकरि प्रेरे जे पुद्गल, ते दचनरूप परिणये ते पुद्गलही हैं । ते श्रोत्र इन्द्रियके विषय हैं, और इन्द्रियके ग्रहणयोग्य नाहीं हैं । जैसे घ्राण इंद्रियका विषय गंधद्रव्य है । तिस घ्राणकै रसादिक ग्रहणयोग्य नाहीं हैं तैसें । बहुरि कोई अन्यमती कहै है, वचन मूर्तिक हैं । सो अयुक्त हैं । इह वचन मूर्तिक जे इन्द्रिय ताके तौ ग्रहणमें आवै है । बहुरि मूर्तिककार रुकि जाय है । बहुरि मूर्तिककार बिगडि जाय है। बहुरि मूर्तिकके धक्केः तिरस्कार होय है । अन्यदिशातें अन्यदिशाकू चल्या जाय है । तातें अमूर्तिक नाही-मूर्तिकही है । बहुरि मन दोयप्रकार है । द्रव्यमन भावमन । तहां ज्ञानावरण वीर्यातराय क्षयोपशमतें पाया जो गुणदोषविचारस्मरणकी शक्तिरूप लब्धि तथा उपयोग सो तौ भावमन है, सो तौ पुद्गलकर्मके
क्षयोपशमतें भया, तातें पुद्गलका कहिये । बहुरि तिस भावमनकरि सहित आत्माकै अंगोपांगनामकर्मके उदयतें तिनि १ गुणदोषविचारस्मरणके उपकारी जे मनपणाकरि परिणये पुद्गल ते पुद्गलमयी हैही ॥
इहां कोई अन्यमती कहै है, जो, मन तौ न्यारा द्रव्य है, रूपादिपरिणामरहित है, अणुमात्र है, ताकू पुद्गलमयी कहना अयुक्त है । ताकू कहिये ९ कहना युक्त है । ताकू पूछिये, तेने मन न्यारा द्रव्य कह्या सो इन्द्रियकरि तथा आत्माकार संबंधरूप है, कि असंबंधरूप है? जो असंबंधरूप है, तौ आत्माका उपकारी कैसे होय ? तथा इन्द्रियनिका मंत्रीपणां कैसैं करै ? बहुरि संबंध है तो यह अणुमात्र बताया लो आत्माके तथा इन्द्रियके एकप्रदेशमें रहता, अन्यप्रदेश-|| निविर्षे उपकार नाहीं करै । बहुरि कहै, जो, आत्माके अदृष्टगुणके वशते याका आलातचक्रकी ज्यों सर्वप्रदेशनिमें परिभ्रमण है । ताकू कहिये, जो, आत्माका अदृष्टगुण तो आत्माकी ज्यों अमूर्तिककी है, क्रियारहित है । सो ऐसा होते अन्यवस्तुविर्षे क्रिया करावनेकी सामर्थ्यरहित है। जो आप क्रियावान् स्पर्शवान् पवन है सो अन्य वनस्पति आदिको चलावनेका कारण देखिये है । अदृष्टगुण है सो पवनकी ज्यौं नाहीं । तातें अन्यविर्षे क्रियाका कारण नाहीं ॥
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वाय-हा भी पुद्गलमा सो निःश्वास है, ता
उच्छ्वास, ताळू तो प्राण
उदयकी है अपेक्षा जाकर
LY करनेवाला
। बहुरि वीर्यान्तराय ज्ञानावरणकर्मका क्षयोपशम अंगोपांग नामा नामकर्मके उदयकी है अपेक्षा जाकै ऐसा जो ।
आत्मा ताकार ऊंचा लिया जो कोठेतें पवन सो उच्छ्वास, ताक़ तो प्राण कहिये । बहुरि तिसही आत्माकरि बाहिरका पवन अंतर किया सो निःश्वास है, ताकू अपान कहिये । ते दोऊही आत्माके उपकारी हैं, जीवितव्यके कारण हैं, ते भी पुद्गलमयी हैं । ऐसें मन प्राण अपान ए मूर्तिक हैं । जातें इनका मूर्तिकद्रव्यकरि प्रतिघात आदि देखिये है। तहां भयके कारण जे अशनिपात आदि शब्द तिनकार मनका प्रतिघात देखिये है बहरि मदिरापान आदिकार चित्तभ्रम
नि का होनेते अभिभव कहिये तिरस्कार कहूंका कहूं चला जाना देखिये है । बहुरि हस्तते मुख दाबनेते प्राण अपान कहिये 18 पान
उच्छ्वास निःश्वासका प्रतिघात कहिये रुकना देखिये है । बहुरि श्लेष्मकफकरि अभिभव तिरस्कार देखिये है। जो ए अमूर्तिक २२२ 12 होय तो मूर्तिककार नाही रुकै । बहुरि प्राण अपान आदि क्रिया हैं, तिनतें आत्माका अस्तित्व जान्या जाय है। जैसे
कलकी पूतलीकी कलह लावनावाला पुरुष परोक्ष छिप्या कल फेरै, तब पूतली चेष्टा करै । तब जानिये याकी कल
फेरनेवाला कोई पुरुष परोक्ष है । ऐसें शरीरकी श्वासोच्छ्रास आदि चेष्टा आत्माका अस्तित्व जनावै है ॥ To आर्गे जैसे ए शरीर वचन प्राणापान गमन बोलना विचारना उच्छ्वास लेना इन उपकारनिविर्षे हैं; तैसें अन्य भी ।। BI कोई उपकार है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
॥ सुखदुःखजीवितमरणोपग्रहाश्च ॥२०॥ याका अर्थ- सुख दुःख जीवना मरना ए भी उपकार पुद्गलके जीवनिकू हैं। साता असाता वेदनीयकर्मका उदय अंतरंगकारण होते अर वाह्य द्रव्य क्षेत्र काल भावके परिपाकके निमित्ततें उपज्या जो आत्माकै प्रीतिरूप तथा क्लेशरूप परिणाम सो सुखदुःख है । बहुरि भवधारणकू कारण जो आयुनामा कर्म ताके उदयतें भवविर्षे स्थितिरूप रहता जो जीव ताके पूर्व कहे जे उच्छ्वासनिःश्वासरूप क्रियाविशेष ताका विच्छेद न होना सो जीवित कहिये । बहुरि तिस जीवितव्यका विच्छेद होना सो मरण कहिये । ए च्यार जीवनिके पुद्गलके किये उपकार हैं । जातें ए मूर्तिकद्रव्यके निकट होतें होय हैं । तातै पुद्गलहीके कहिये ॥
इहां कोई कहै, उपकारका ती अधिकार चल्या आवै है। इस सूत्रमें उपग्रहवचन निष्प्रयोजन है । ताकू कहिये, | निष्प्रयोजन नाहीं है । इहां पुलकू पुद्गलका उपकार भी दिखावना है, ताके अर्थि उपग्रहवचन है । जैसें कासी 12 भस्मते मांजै तब उज्ज्वल होय हैं, तथा जलमें कतक काहये निर्मली नाखै तब निर्मल होय, तातें लोहपरि जल क्षेपै ।
कलह ला । बहुरि देखिये है। देखिये है खिये है बार प्रतिघात अस्तव्यके कारभारका // नावाला पुरुषाण अपान आलेण्मकफकार हार हस्ततै मदिरापान आलये है। तह
३ किया है, अभिभव तिर मुख दावनेते आदिकार चित्त
नित आत्माकाकार देखिये है। अपान कहिय निका
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
। तब शीतल होय इत्यादि पुद्गलकू पुद्गल उपकार जानना । अथवा इस द्रव्यकर्मकू द्रव्य कर्मका उपकार है, अर सुख |
आदि जीवके भी परिणाम हैं ऐसा भी सूचै है । बहुरि इहां सूत्रमें च शब्द है सो जैसे शरीरादिक पुद्गलके जीवा उपकार है । तैसे नेत्र आदि इंद्रिय भी उपकार है, तिनका समुच्चयके अर्थ है । जो आत्माकू एकांतकरि नित्यही कहै हैं तथा अनित्यही कहै हैं तिनके मतमें सुखादि आत्माकै नाहीं बणै हैं, स्याद्वादीकरि सिद्ध होय है॥
वचसिद्धि आगें, पुद्गलका उपकार जीवनिकू दिखाया, अजीवनिके जीव भी परस्पर उपकार करै हैं ताके दिखावनेकू सूत्र कहै हैं- निक टीका
पान ॥ परस्परोपग्रहो जीवानाम् ॥ २१ ॥
२२३ याका अर्थ- जीवनिकै भी परस्पर उपकार है । इहां परस्पर ऐसा शब्द है, सो कर्मव्यतिहार तथा क्रियाव्यतिहारमें वतॆ है । व्यतिहार कहिये वाका वह करै वा वह करै, सो आपलमें जीवनिकै उपग्रह कहिये उपकार वर्ते है। सो कहा सोही कहिये है । स्वामीकै अर चाकरकै परस्पर उपकार है । स्वामी तौ चाकरकू धन आदि देनेकार उपकार करै है । चाकर स्वामीकै हितकी वार्ता कहिकरि अहितका निषेधकार उपकार करै है । बहुरि आचार्यकै अरु शिष्यकै परस्पर उपकार है । आचार्य तौ शिष्या दोऊ लोकके फलका उपदेशको दिखावनेकार तथा तिस उपदेशकथित क्रियाका आचरण करावनेकरि उपकार करै हैं । बहुरि शिष्य आचार्यको अनुकूलप्रवृत्ति उपकार करै है ॥
इहां कोई कहै है, उपकारका तौ अधिकार चल्याही आवै है । सूत्रमें उपग्रहवचन कौन आर्थि है ? ताका समाधान, पहले कहे जे सुख आदिक च्यारि तिनके दिखावनेकू उपग्रहवचन फेरि कह्या है । सुख आदि भी परस्पर जीवनिकै उपकार हैं । इहां परस्पर जीवनिकै उपकार देखने” ऐसा भी अनुमानप्रमाणकार सिद्ध होय है, जो, जीव नानाही है एकही आत्मा नाही ॥
आगें, जो सत्तारूप वस्तु है सो उपकारसहित है, तहां कालद्रव्य भी सत्तास्वरूप है, तातै ताका कहा उपकार है ? | ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
॥ वर्तनापरिणामक्रियापरत्वापरत्वे च कालस्य ॥ २२ ॥ M याका अर्थ- वर्तना परिणाम क्रिया परत्वापरत्व ए कालके उपकार हैं । इहां वृत्ति धातुकै णिच् प्रत्यय प्रयोजनके Ma हेतु कर्ताविर्षे आवै है । ताके कर्मविर्षे तथा भावविर्षे युट् प्रत्ययतें स्त्रीलिंगवि वर्तना ऐसा शब्द हो है । तहां धर्म ||
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
सवोथे
वच
पान
। आदिक द्रव्य हैं, ते अपने पर्यायनिकी उत्पत्तिरूप वर्ते हैं, सो आपहीकरि वर्ते हैं। सो तिस वर्तनाकं बाह्यनिमित्त चाहिये । ।
जाते बाह्य उपकार निमित्त विना वर्तना होय नाहीं । तहां तिस वर्तनाका समय है सो कालका चिह्न है। तातें तिस द्रव्यनिकै प्रवर्त्तावनेहारा कालद्रव्य है । तातें तिस समयस्वरूप वर्तना• कालका वर्तना कहिये । याकरि कालका निश्चय कीजिये है ।
इहां णिच् प्रत्ययका यह अर्थ जो वर्तावै सो काल है । इहां वतै तौ सर्वद्रव्यनिके पर्याय हैं ताका हेतु कर्ता काल है ॥ सिद्धि
__इहां कोई कहै है, जो, ऐसा है तौ कालकै क्रियावान्पणा आया । जैसे शिष्य पढे है उपाध्याय पढावै है तब दोऊ : निका टीका || क्रिया हो है । ताकू कहिये, इहां दोष नाहीं है । निमित्तमात्रके वि भी हेतु कर्ताका व्यपदेश है । जैसे शीतकालमें
अग्नितें तपते शिष्य पढे है। तहां ऐसें भी कहिये है, जो, कारी बाकी अग्नि पढाव है । तैसें इहां कालकै हेतु कर्ता- २२४ पणा है । बहुरि पूछे है ऐसे कालके समयका निश्चय कैसे कीजिये १ तहां कहिये है, समय आदि क्रियाविशेष तथा
समय आदिकरि कीजिये जे पाक आदि कार्य तिनकू समय तथा पाक इत्यादिक नाम प्रसिद्ध हैं । तिनकू समयकाल | तथा भातका पाककाल ऐसा आरोपण कीजिये हैं । भात अनुक्रमते पच्या है ताका पचनेका क्रम कालका सूक्ष्म अंशका
अनुमानते निश्चय भया है । ताकू काल ऐसा नाम कहिये है । सो यह व्यवहारकाल है । ताका नामकू निमित्त जो निश्चयकाल ताका अस्तित्व जनावै है । जाते गौण होय सो मुख्यविना होय नाहीं ॥
इहां भावार्थ ऐसा, जो, धर्म आदि द्रव्यनिके पर्याय समय समय पलटें हैं । सो इप्त पलटनिकू समय है सोही । PI निमित्तमात्र है । तिस समयहीकू कालकी वर्तना कहिये है । यह वर्तनाही कालाणुद्रव्यका अस्तित्व जनावै है । बहुरि | इस वर्तनाकू जेती वार लागी ताका नाम काल कहिये । सो यह व्यवहारकालसंज्ञा है, सो तिस निश्चयकालकी अपेक्षाहीते कहिये है । ऐसें यह वर्तना द्रव्यनिकू कालका उपकार है । बहुरि द्रव्यका पर्यायकू परिणाम कहिये । कैसा है पर्याय ? पहली अवस्थाकू छोडि दूसरी अवस्थारूप भया हैं। बहुरि क्षेत्रसू क्षेत्रातरविर्षे चलनरूप नाहीं है । तहां जीवकै तौ क्रोधआदि परिणाम हैं । बहुरि पुद्गलके वर्णआदि परिणाम हैं। धर्म अधर्म आकाशके अगुरुलघुगुणकी हानिवृद्धिरूप होना परिणाम है । बहुरि क्रिया क्षेत्रतें अन्य क्षेत्रविर्यै चलनेरूप है । सो दोयप्रकार है, प्रायोगिकी वैस्रसिकी तहां प्रायोगिकी तौ अन्य के प्रयोगते होय है। जैसे बलध आदिक प्रयोगते गाढा आदि चालै । बहुरि वैस्रसिकी विनानिमित्त होय है । जैसें मेघ आदिके वादल स्वयमेव चाले । बहुरि परत्व अपरत्व दोयप्रकार है, क्षेत्रकृत कालकृत । सो इहा कालके उपकारका प्रकरण है । तातें कालकृत लेणें । बहुतकाल लगै ताकू तो परत्व कहिये । अल्पकालका होय ताकू अपरत्व कहिये । ऐसें ए वर्तना आदि कालके उपकार हैं, सो कालके अस्तित्व भी जनावै हैं ।
3.9999
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
सिद्धि
निका
पान
२२५
इहां तर्क जो, वर्तनाहीके भेद परिणाम आदि हैं । तातें एक वर्तनाही कहना था । तिनका जुदा ग्रहण अनर्थक है। ताका समाधान, जो अनर्थक नाहीं है । इहां काल दोयप्रकारके सूचनेके आर्थि विस्तार कह्या है। काल दोय प्रकार है, । निश्चयकाल, व्यवहारकाल । तहां निश्चयकाल तौ वर्त्तनालक्षण है । व्यवहारकाल परिणामादिलक्षण है। यह
व्यवहारकाल अन्यपदार्थकरिही तौ जान्या जाय हैं । सूर्यादिकके उदयअस्तौं दिन आदिक जानिये है । बहुरि अन्यके सर्वार्थ
जनावने कारण है। यात निश्चयकाल जान्या जाय है । ऐसा क्रियाविशेषकू काल ऐसा नाम व्यवहारकाल कहिये है। सो तीन प्रकारका है, भूत वर्तमान अनागत ऐसें । तहां परमार्थकाल जो निश्चयकाल एक एक आकाशके प्रदेशविर्षे तिष्ठते कालाणु तिनकू काल कहना, सो तो मुख्य है । अर भूत आदि नाम कहिये सो गौण है । व्यवहारकालविर्षे भूत आदि नाम है सो मुख्य है । अर काल कहना गौण है । जाते यह क्रियावान जो अन्यद्रव्य ताकी अपेक्षातें काल नाम पाया है तथा निश्चयकालकरि किया है । तात काल नाम है, ऐसें जानना ॥ ___इहां परिणामकी चर्चा वार्तिकमें विशेष है, तहांतें जाननी । तहां कही है, जो द्रव्यके निजस्वभावकू न छोडीकरि पर्याय पलटना सो परिणाम है । सो दोयप्रकार है, एक नैमित्तिक एक स्वाभाविक । तहां जीवकै तौ औपशमिक
आदि पांच भावरूप हैं । पुद्गलके घटादि अनेकरूप हैं । धर्मद्रव्यादिककै अगुरुलघुगुणके हानिवृद्धिपर्यायरूप है । इहां । अन्यमती कहै हैं, जो परिणाम तो निर्बाध संभव नाहीं । जातें सत्रूप कहिये तो विद्यमानके पलटना नाहीं । असत् | कहिये तो अभावही आया । ताकू कहिये, स्याद्वादपक्षसूं परिणामकी सिद्धि है। द्रव्यकी अपेक्षा सत् है । पर्यायकी अपेक्षा १) असत् है। जैसैं मृत्तिका द्रव्य हैं, पिंड घट आदि पर्याय हैं। तहां पिंडका घट भया तामैं द्रव्यकी अपेक्षा
माटी है, पर्यायापेक्षया पिंडही कहिये । बहुरि पिंडते घट भया तब द्रव्यापेक्षया घटमें माटीका पिंड कहिये, पर्यायापेक्षया घटही है, पिंड नाहीं हैं इत्यादि दृष्टांत प्रसिद्ध हैं ।
बहुरि पूछे, जो द्रव्यतै परिणाम अन्य हैं कि अनन्य हैं ? जो अन्य हैं, तौ द्रव्यमें नाहीं । अनन्य है तौ द्रव्यही हैं, परिणाम नाहीं । इहां भी पूर्वोक्तही उत्तर है । बहुरि कहै, द्रव्यविर्षे परिणाम तिष्ठै है, कि नाही ? जो तिष्ठै है, तो एक परिणाम एककालमें है सोही है, तामैं दूजा परिणाम नाहीं । बहुरि नाही तिष्ठै है, तो अभाव आया । तहां भी
सो ही उत्तर, जो, द्रव्य है सो त्रिकालस्वरूप है, सो क्रमतें होते जे परिणाम तिनमैं एककाल एकही परिणाम है, सो Mal पर्याय कहिये । जब द्रव्यदृष्टिकरि देखिये तब सर्वपरिणामनिकी शक्ति लिये द्रव्य कहिये, तिनकी शक्ति क्रमतेही
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ.५
निका
होय है । सो शक्तिकी अपेक्षा सर्वपरिणाम द्रव्यमें तिष्ठै हैं, व्यक्तिकी अपेक्षा एककाल एक है, तामै दूजी नाहीं है ।1।।
ऐसे द्रव्यमै तिष्ठै भी है, नाहीं भी तिष्ठै हैं । ऐसें स्याद्वाद जानना । इत्यादि अनेक विधिनिषेधकरि चरचा है। तहां I | स्याद्वादही निर्बाधसिद्ध होय, सर्वथा एकान्तपक्ष निर्बाध नाहीं ॥
आगें पूछे है, धर्म अधर्म आकाश पुद्गल जीव काल इनका उपकार कहे । बहुरि लक्षण भी कह्या । बहुरि पुद्गलनिका सर्वाय
वचGSTRI सामान्यलक्षण तो कह्या । अर विशेषलक्षण न कह्या । सो कहा है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैटीका
॥ स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः ॥ २३ ॥ । याका अर्थ- पुद्गल हैं ते स्पर्श रस गंध वर्ण इन च्यारि गुणनिकरि सहित है । तहां जाकू स्पर्शिये अथवा 81 . TRI जो स्पर्शना सो स्पर्श है, सो आठ प्रकार है । कोमल कठिण भारी हलका शीत उष्ण चीकणा रूखा ऐसें । बहुरि
जावू स्वाद लीजिये अथवा जो स्वादमात्र सो रस है । सो पंचप्रकार है । तीखा खाटा कठा मीठा कसायला ऐसें । 12 बहुरि जाकू सूंघिये अथवा सूंघना सो गंध है । सो दोयप्रकार है । सुगंध दुर्गध ऐसें । बहुरि जाकू वर्णरूप देखिये । अथवा वर्णरूप होना सो वर्ण है । सो पांचप्रकार है । काला, नीला, पीला, धौला, लाल ऐसें । एते ए मूलभेद हैं
इनके उत्तरभेद न्यारेन्यारेके कीजिये । तब स्थानकनिकी अपेक्षा तौ संख्यात असंख्यात हैं। बहुरि अविभागप्रतिच्छेदशनिकी अपेक्षा अनंत भी हैं । ए जिनके होय ते पुदगल हैं । इहां नित्ययोगविर्षे वत्प्रत्यय है । जैसें बड हैं ते दूध| सहित हैं, ताकू 'क्षीरिणो न्यग्रोधा' ऐसा कहिये । ऐसे प्रत्यक्षका अर्थ है ॥
___ इहांतक, जो, पूर्व सूत्रमें 'रूपिणः पुदगलाः' ऐसा कह्या है । तातें रूपते अविनाभावी जो रसादिक तिनका ग्रहण तिसही सूत्रतें होय है, यह सूत्र अनर्थक है । ताका समाधान, जो, यह दोष नाहीं है । तहां तौ 'नित्यावस्थितान्यरूपाणि' इस सूत्रमें धर्मादिक अरूपी कहे तहां पुदगलनिकै भी अरूपीपणाका प्रसंग आवै था, ताकै दूर करनेकू निषेधसूत्र कह्या था । बहुरि इहां यह सूत्र तिन पुदगलनिका विशेषस्वरूप जाननेकू है । इहां अन्यमती कहै है। पृथ्वी आदिके परमाणु जातिभेदरूप हैं । तहां जलविर्षे तो गंधगुण नाहीं है । अग्निकेविर्षे गंध रस दोऊ नाही हैं । पवनके विर्षे रस गंध रूप ए तीनि गुण नाहीं हैं ऐसा कहै हैं, तिनका निपेध इस सूत्रमें भया । जातें पृथ्वी जल अग्नि पवन ए
चार्योंही पुद्गलद्रव्यके विकार हैं, पुद्गल हैं ते स्पर्श आदि चायोंही गुणनिसहित हैं । पृथ्वीआदिविर्षे चाों गुण का अनुमान आगमप्रमाणकारि सिद्ध होय हैं । बहुरि पृथ्वीते जल होना, जलतें पृथ्वी होना, पाषाण काष्ठतें अग्नि होना, 11
पान
Lal कया था । बहार में धर्मादिक अरूपाचक है । ताका समाधाया है । तात रूपते अनि
परमाणु जातिभदरे यहां यह सूत्र तिन पुढे तहां पुदगलनिक भान जो, यह दोप नाहविनाभावी जो रसादिक गंध रूप र तीन गु हैं । तहां जलविय तालनिका विशेषस्वरूप अरूपीपणाका प्रसंगी है । तहां तो नियतिनका ग्रहण
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
| वच
संस्थानभेदतमाया आतप उरसहित अक्षरहाररहित द्वीन्द्रिय, पुरुषके ।
हा अग्नितें पृथ्वी होना इत्यादि जातिसंकर देखिये है । तातें अन्यमतीका कहना प्रमाणसिद्ध नाहीं हैं ॥ ___ आगें तिस पुदगलहीके विकारके विशेषके जानने• सूत्र कहै हैं
॥ शब्दबंधसाक्षम्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमश्छायाऽऽतपोद्योतवन्तश्च ॥ २४ ॥ याका अर्थ- शब्द बंध सौक्ष्म्य स्थौल्य संस्थान भेद तम छाया आतप उद्योत इनसहित हैं ते भी पुद्गल हैं। तहां निका का शब्द दोयप्रकार हैं, भाषास्वरूप अभाषास्वरूप । तहां भाषास्वरूप दोयप्रकार है, अक्षरसहित अक्षररहित । तहां अक्षरसहित । पान
तौ संस्कृत देशभाषारूप आर्य म्लेंच्छके व्यवहारकू कारण, शास्रका प्रगट करणहारा है । बहुरि अक्षररहित द्वीन्द्रिय आदि २२७ जीवनिकै पाईये है। सो सूक्ष्मज्ञानके स्वरूप कहनेकू कारण है । सो यह भापास्वरूप तौ सर्वही प्रायोगिक है, पुरुषके I प्रयत्नतें होय है । बहुरि अभाषास्वरूप शब्द है सो दोयप्रकार है, प्रायोगिक वैस्रासिक । तहां वैस्रासिक तौ बलाहक कहिये मेघका गर्जना आदिक है । बहुरि प्रायोगिक च्यारि प्रकार है। तत वितत घन सुपिर ऐसें । तहां चर्मके तवनेतें ढोल नगारे डफ आदिकार उपजै सो तो तत कहिये । बहुरि तांति तारकरि वीण सुघोष सहतार तमूरे आदिकरि उपजै सो वितत है । बहुरि ताल घंटाका हलावना आदिकार होय सो घन है । बहुरि बंशुरी शंख आदितै उपजै सो सुषिर है॥
बहुरि बध दोय प्रकार है, वैनसिक प्रायोगिक । तहां पुरुषके प्रयत्नकी अपेक्षाते रहित होय, सो वैनसिक है। सो रूक्ष सचिक्कण गुणके निमित्ततें बिजिली उल्का आदि अरु इंद्रधनुष आदि होय है । बहुरि पुरुषके प्रयत्नतें होय सो का | प्रायोगिक है । सो अजीवसंबंधी तौ लाखकै अर काष्ठकै बंधन होय, सो है । बहुरि कर्मनोकर्मका बंधन होय है, सो जीव अजीव दोयसंबंधी है ॥
बहुरि सूक्ष्म दोय प्रकार है, अन्त्य आपेक्षिक । तहां परमाणु तौ अन्त्यसूक्ष्म है । बहुरि बीलफलते सूक्ष्म आंवला या तिनतें सूक्ष्म बोर इत्यादि आपेक्षिक सूक्ष्म है ॥
____ बहुरि स्थौल्य भी दोयप्रकार है, अन्त्य आपेक्षिक । तहां जगद्व्यापी महास्कंध तो अंत्य स्थौल्य है । बहुरि बोरतें ।। । बडा आंवला, आंवलाते बडा बीलफल, बीलतें बडा तालफल इत्यादि आपेक्षिक स्थौल्य है ॥
संस्थान कहिये आकार, सो दोयप्रकार है इत्थंलक्षण अनित्थंलक्षण । तहां गोल तिकूणा चौकूणा लंबा इत्यादि तौ । इत्थंलक्षण है, ऐसा है ऐसें कह्या जाय है । बहुरि अनित्थंलक्षण है, सो अनेकप्रकार है । सो बादलनिके आकार आदि । है । सो कैसे हैं, ऐसे कहे जाते नाही।
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
.
बहुरि भेद छहप्रकार है, उत्कर चूर्ण खंड चूर्णिका प्रतर अणुचटन ऐसें । तहां काष्ठ आदिकं करोत आदिकरि विदारये | 8 सो उत्कर है । बहुरि जो गेहूं आदिका चून होय सो चूर्ण है । बहुरि घट आदिका कपाल आदि होय सो खंड है ।
बहुरि उडद मूग आदिकी दाल आदि होय सो चूर्णिका है । बहुरि मोडल आदिके पत्र उतारिये सो प्रतर है। बहुरि |
लोहका पिंड अग्नितै तपाय घणकी चोट दे तब फुलिंग उछल तार्क अणुचटन कहिये । ऐसें छह भये ॥ सर्वार्थसिद्धि
| बहुरि तम है सो प्रकाशका विरोधी दृष्टिके प्रतिबंधका कारण है, ताकू अंधेरा कहिये है ॥ टीका बहुरि छाया प्रकाशके आवरणका कारण है । सो दोयप्रकार है । तहां कांचविर्षे मुखका वर्णादिरूप परिणवना भ ५५ इत्यादिक सो तद्वर्णपरिणत कहिये । बहुरि दूजी प्रतिबिंबस्वरूपही है ॥
बहुरि आतप सूर्यके निमित्तते उष्णप्रकाश होय सो कहिये ॥
बहुरि उद्योत चंद्रकांतमणिका उजाला तथा आक्षाका चमकणा इत्यादिक है। एते शब्द आदि पुद्गलके विकार हैं। | ए जिनकै होय ते सर्व पुद्गल हैं ।
बहुरि सूत्रमें च शब्द है ताते प्रेरणा अभिघात आदि भी जाके होय ते भी लेणा । ते आगममें प्रसिद्ध हैं, तिनका समुच्चय करै हैं । इहां केई अन्यमती शब्दकू आकाशका गुण कहै हैं । केई अमूर्तिक द्रव्य कहै हैं । केई स्फोटस्वरूप कहै हैं । सो यह कहना प्रमाणसिद्ध नाहीं । शब्द है सो श्रोत्र इन्द्रियका विषय है । आकाश अमूर्तिक है तातें ताका गुण नाहीं । तथा अमूर्तिक द्रव्य भी नाहीं । बहुरि स्फोटरूप कहै सो अर्थका प्रगट करनेवाला स्फोट तौ वक्ताका ज्ञान हैं अर शब्द श्रवणमें आवै है, सो है, अन्य कछु न्यारा स्फोट प्रमाणसिद्ध नाहीं । तातें पुद्गलद्रव्यका पर्याय कहनाही प्रमाणसिद्ध है । याकी चरचा वार्तिकमें विशेपकार है, तहातै जाननी ॥ आगे कहे जे पुद्गलद्रव्य तिनके भेद दिखावनेकू सूत्र कहै हैं
॥ अणवः स्कन्धाश्च ॥ २५ ॥ याका अर्थ-पुद्गलद्रव्यके अणु स्कंध ऐसे दोय भेद हैं । तहां एकप्रदेशमात्र है अर स्पर्श आदि पर्यायनिकी उपजावनेकी सामर्थ्ययुक्त है, ऐसें अण्यन्ते कहिये कहने में आवै ते अणु है । सूक्ष्मपणांतें आपही तौ जिनकै आदि है आपही अंत है आपही मध्य है । इहां उक्तंच गाथा है, ताका अर्थ जाके आपही आदि है आपही मध्य है आपही अंत्य है इन्द्रियगोचर नाहीं है, जाका दूसरा विभाग नाहीं हाय है ऐसा परमाणु द्रव्य जानूं ॥ बहुरि स्थूलपणांकरि जाके
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
वार्थ
हा ग्रहणनिक्षेपणरूप व्यापारका स्कंध न होय ताकी स्कंध ऐसी संज्ञा उपजै है, इहां दोय अणु आदिके स्कंधके ग्रहणनिक्षे
पणांके व्यापारकी योग्यता नाहीं है तो भी रूढिके वशतें स्कंधसंज्ञा जाननी । रूढिविर्षे क्रिया कहूं एक हुई सती उपलक्षणपणांकरि आश्रय कीजिये है । बहुरि पुद्गलनिके अनंत भेद हैं । तौ अणु स्कंध इन दोऊमें जाति अपेक्षा । गर्भित है, तिसही आर्थि सूत्र में दोऊकै बहुवचन है । बहुरि दोय भेदका कहना पूर्वं दोय सूत्र कहे तिनका भी संबंध
जनावै है । अणु हैं ते तो स्पर्श रस गंध वर्णवान् हैं । बहुरि स्कंध हैं ते स्पर्श रस गंध वर्णवान् भी हैं अर शब्द निका का बंध सौम्य स्थूल संस्थान भेद तम छाया आतप उद्योतवान् भी हैं बहुरि परमाणु अतीन्द्रिय हैं । तिनका अस्तित्व पान । शरीर इन्द्रिय पृथ्वी आदि स्कंधनामा कार्यनितें जानिये है । जाते कार्यतै कारणका अनुमान होय है । ए स्कंध हैं । २२९ ते परमाणुनिके कार्य हैं।
बहुरि अनंतपरमाणु बंधनरूप होय सो स्कंध है ताका आधा स्कंधदेश कहिये । ताका भी आधा स्कंधप्रदेश | कहिये । तिनकेही भेद पृथिवी अप तेज वायु आदिक हैं ॥
आगें पूछे है, इन पुद्गलनिकै अणुस्कंधलक्षण परिणाम है, सो अनादिका है, कि आदिमान् है ? ताका उत्तर, जो, उत्पत्तिकी अपेक्षा आदि मान है । फेरि पूछे है, सो जो आदि माने है, तो कौन निमित्ततें उपजै है ? सो कहो । तहां प्रथमही स्कंधनिकी उत्पत्तिका कारण कहनेकू सूत्र कहै हैं
॥ भेदसङ्घातेभ्य उत्पद्यन्ते ॥ २६ ॥ याका अर्थ- पुद्गलनिक स्कंध हैं ते भेदतें तथा संघातते उपजै हैं । तहां बाह्य अभ्यंतर निमित्तके वशतें स्कंध । विदारे जाय सो भेद है । बहुरि न्यारे न्यारे होय तिनका एकपणां होना सो संघात है । इहां दोऊकै बहुवचन है सो तीसरेके ग्रहणके आर्थि है । भेदतें संघाततै भेदसंघाततें ऐसे तीनि हेतु” स्कंध उपजै हैं । सोही कहिये है। दोय परमाणुके संघातर्ते दोय प्रदेशका स्कंध उपजै है । दोय प्रदेशका स्कंध अर एक परमाणु मिलै तीनि प्रदेशका स्कंध उपजै । तथा तीनि परमाणु मिलै भी तीनि प्रदेशका स्कंध उपजै है । बहुरि दोय स्कंध दोय दोय परमाणुके मिले ।। तथा एक तीनि परमाणुका स्कंध अर एक परमाणु मिलै । तथा च्यारि परमाणु खुली मिलै तब च्यारि परमाणुका | स्कंध निपजै । ऐसेही संख्यात असंख्यात अनंत अनंतानंतके संघाततै तिन परमाणुनिके स्कंधनिकी उत्पत्ति है । बहुरि । । तैसें स्कंघनिके भेद होते दोय प्रदेशके स्कंधताई स्कंध उपजै है । बहुरि ऐसेही कोई स्कंधका तौ भेद हुवा अरु अन्य ।
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
।। स्कंधते तिसही काल संघात हुवा, ऐसें भेदसंघाततै स्कंध उपजें हैं । ऐसें स्कंधनिकी उत्पत्ति कही ।
___ आगें परमाणुनिकी उत्पत्तिका कारण दिखावने सूत्र कहें हैं
सर्वार्थ
वच
|निका
सिद्धि टीका
| पान
२३०
॥ भेदादणुः ॥ २७॥ याका अर्थ- परमाणु है सो भेदहीः उपजै है, संघातते नाहीं उपजै है । इहां अणु भेदहीतें उपजै है, ऐसी सिद्धी तो पहले सूत्रकी सामर्थ्यहीत होय है । फेरि यह सूत्र है सो अणुभेदहीते होय है, संघातते नाहीं होय है, ऐसा नियमके अर्थि है । जाते व्याकरणविर्षे परिभाषासूत्र ऐसें है, सो सिद्ध भये पीछे फेरि जाकी विधि करिये सो नियमके
अर्थि है, ऐसें जानना ॥ ___आगै पूछे हैं, जो संघांततेही स्कंधनिकी उत्पत्ति सिद्ध भई बहुरि भेदसंघातग्रहणका कहा प्रयोजन है ! ऐसैं पूछे ताका प्रयोजन दिखावने सूत्र कहैं हैं
॥ भेदसंवाताभ्यां चाक्षुषः ॥ २८॥ याका अर्थ- नेत्रगोचर जो स्कंध होय है सो भेदसंघात दोऊतें होय है । स्कंध है सो अनंतानंतपरमाणुनिकार उपजै है । तौ कोई इन्द्रियगोचर होय है । कोई इन्द्रियगोचर नाहीं होय है । तहां जो इन्द्रियगोचर नाहीं है, सोही BI कैसे इन्द्रियगोचर होय है १ तहां कहिये, जो, भेद संघात इन दोऊनितें चाक्षुष होय है भेदतें न होय है । इहां
चाक्षुष कहनेते इन्द्रियनिकरि ग्रहणमैं आवनेयोग्य होय सो लेणा । सो उत्पत्ति कैसे है ? सो कहिये है । जो सूक्ष्मपरिणाम स्कंध है, ताका भेद होते तो सूक्ष्मपणाकू छोडै नाहीं । तातें सूक्ष्म इन्द्रियनितें अगोचरही रहै । बहुरि कोई सूक्ष्म | परिणया स्कंध होय ताका भेद होते अन्य जो स्कंध होय ताते संघातरूप होय मिले। तव सूक्ष्मपरिणाम छोडि स्थूल|पणाकी उत्पत्तितें चाक्षुप होय है ॥
___ आगें पूछे है, धर्म आदिक द्रव्यनिके विशेषलक्षण तो कहे । तथापि सामान्यद्रव्यका लक्षण न कह्या, सो कह्या चाहिये । ऐसें पूछे सूत्र कहैं हैं
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ सद् द्रव्यलक्षणम् ॥२९॥ याका अर्थ द्रव्यका लक्षण सत् है । जो सत् है सोही द्रव्य है ऐसा जानना । यह सामान्य अपेक्षाकरि द्रव्यका I लक्षण है । जाते सर्व द्रव्य सत्मयी हैं ॥ आगें पूछे है, जो ऐसे है सत् द्रव्यका लक्षण है तौ सत् कहा है ! सोही कहो । ऐसें पूछे सूत्र कहै है
सिदि
वचनि का
टीका
पान
म.५
4
.
॥ उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत् ॥ ३०॥
२३१ याका अर्थ- उत्पाद व्यय ध्रौव्य तीकरि युक्त है सो सत् है । तहां चेतन तथा अचेतन द्रव्यकै अपनी जातिकू। नाहीं छोडनेकै निमित्तके वशतें एकभावतें अन्यभावकी प्राप्ति होना सो उत्पाद है । जैसैं मांटीके पिंडकै घटपर्याय होना । तैसेंही पहले भावका अभाव होना सो व्यय है । जैसैं घटकी उत्पत्ति होते पिंडके आकारका नाश होना । बहुरि ध्रुवका भाव तथा कर्म होय तार्क ध्रौव्य कहिये । जैसे मांटीका पिंड तथा घट आदि अवस्थावि मांटी है सो अन्वय कहिये । | सो पिंडमैं था सोही घटमें है तैसें । ऐसें उत्पाद व्यय ध्रौव्य इन तीनहीकरि युक्त होय सो सत् है ॥ । इहां तर्क, जो, युक्तशद्ध तौ जहां भेद है तहां देखिये है । जैसे दंडकरि युक्त देवदत्त कहिये कोई पुरुष होय ताकू
दंडयुक्त कहिये है । जो ऐसे तीनि भाव जुदे जुदेनिकरि युक्त है तौ द्रव्यका अभाव आवै है। ताका समाधान, जो, यह दोष नाहीं है । जाते अभेदविर्षे भी कथंचित् भेदनयकी अपेक्षाकरि युक्तशर देखिये है । जैसैं सारयुक्त स्तंभ है । इहां स्तंभते सार जुदा नाही, तौ युक्तशद्व देखिये है । तैसें उत्पाद व्यय ध्रौव्य इन तीनूंका अविनाभावतें सत्का लक्षण बणै
है । अथवा युक्तशब्दका समाहित भी अर्थ होय है । युक्त कहिये समाहित तदात्मक तत्स्वरूप ऐसा भी अर्थ है। तातै । । उत्पाद व्यय ध्रौव्यस्वरूप सत् है, ऐसा अर्थ निर्दोष है । तातें इहां ऐसा सिद्ध होय है, जो, उत्पाद आदि तीनि तौ
द्रव्यके लक्षण हैं । अरु द्रव्य लक्ष्य है। तहां पर्यायार्थिक नयकी अपेक्षाकार तो तीनही द्रव्यते तथा परस्पर अन्य अन्य
पदार्थ हैं । बहुरि द्रव्यार्थिकनयकी अपेक्षाकरि जुदे नाहीं दीखै हैं । तातें द्रव्यतें तथा परस्पर एकही पदार्थ है। ऐसे ६ भेदाभेदनयकी अपेक्षाकार लक्ष्यलक्षणभावकी सिद्धि हो है ॥ प इहां कोई कहै हैं, जो, ध्रौव्य तौ द्रव्यका लक्षण अर उत्पाद व्यय पर्यायका लक्षण ऐसे कहना था, यामें विरोध
न आवता, श्रेयात्मक द्रव्यहीका लक्षण कहने में विराधे है । ताका समाधान जो, ऐसे कहना अयुक्त है । जाते सत्ता तौ
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
एक है सोही द्रव्य है । ताके अनंतपर्याय हैं । द्रव्यपर्यायकी न्यारी न्यारी दोय सत्ता नाहीं हैं। बहुरि एकान्तकार Bा ध्रौव्यही सत् कहिये तो उत्पादव्ययरूप प्रत्यक्ष व्यवहारकै असत्पणां आवै । तब सर्व व्यवहारका लोप होय । । उत्पादन्ययरूप रूपही एकान्तकरि सत् कहिये तो पूर्वापरका जोडरूप नित्य भाव विना भी सर्वव्यवहारका लोप होय । तातें
त्रयात्मक सत्ही प्रमाणसिद्ध है, ऐसाही वस्तुस्वभाव है, सो कहनेमें आवै है ॥ सार्थसिदि
RI आगें पूर्छ है कि 'नित्यावस्थितान्यरूपाणि' इस सूत्र में नित्य कथा, सो नित्यका स्वरूप न जान्या, सो कहीं। टीका का ऐसैं पूछे सूत्र कहै हैं
निका
पान
॥ तद्भावाव्ययं नित्यम् ॥३१॥ याका अर्थ-- तद्भाव कहिये जो पहले समय होय सोही दूसरे काल होय सो तद्भाव है, सोही नित्य कहिये । जोर 1 पूर्वं था सोही यहू अब वर्तमानमें है ऐसा जोडरूप ज्ञान सो प्रत्यभिज्ञान कहिये । तिसका कारण जो वस्तुमें भाव सो । तद्भाव कहिये । यह प्रत्यभिज्ञान है । सो विना हेतु अकस्मात् न होय है। वस्तुमैं तद्भाव है ताकू जाने है, ताते यह सिद्ध
होय है, जो, जिस स्वरूपकरि पहले वस्तु देख्या तिसही स्वरूपकार वर्तमानविर्षे भी देखिये है। जो पहले था, ताका | अभावही भया मानिये । बहुरे नवा ही उपज्या मानिये तो स्मरणका अभाव होय, तब जो स्मरणके आधीन लोकव्यवहार
सो विरोध्या जाय है । तातें ऐसा निश्चय है, जो, तद्भावकरि अव्ययरूप है सो नित्य है । सो यहू कथंचित् जानना । सर्वथा नित्य कहतें कूटस्थके पर्याय पलटनेका अभाव ठहरै है । सो तब संसार तथा तिसकी निवृत्तिके कारणके विधानका विरोध आवै । इहां तर्क, जो, सोही वस्तु नित्य सोही अनित्य ऐसें कहनेमें तौ विरोध है । ताका समाधान करै है, जो, यह विरोध नाहीं है । जातें ऐसा कहिये है, ताका सूत्र कहै हैं
॥ अर्पितानर्पितसिद्धेः ॥ ३२॥ याका अर्थ- अर्पित कहिये जो मुख्य करिये सो, तथा अनर्पित कहिये जो गौण कारये सो इन दोऊ नयकार: अनेकधर्मस्वरूप वस्तुका कहना सिद्ध होय है । तहां अनेक धर्मस्वरूप जो वस्तु तार्के प्रयोजनके वशतें जिस कोई एकधर्मकी विवक्षाकरि पाया है प्रधानपणा जाने सो अर्पित कहिये ताकू उपनीत अभ्युपगत ऐसा भी कहिये । भावार्थजिस धर्मकू वक्ता प्रयोजनके वशतें प्रधानकार कहै सो अर्पित है, यातें विपरीत जाकी विवक्षा न कार सो अनर्पित है।
००ककककककककक...
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनि का
२३३
जाते जाका प्रयोजन नाहीं । बहुरि ऐसा नाहीं, जो, वस्तुमें धर्म नाहीं । ताळू गौणकार विवक्षातें करै है। जाते | विवक्षा तथा अविवक्षा दोऊही सत्की होय है । तातें सत्रूप होय ताकू प्रयोजनके वशतें अविवक्षा करिये सो गौण है । तातें दोऊमें वस्तुकी सिद्धि है । यामें विरोध नाहीं है । इहां उदाहरण, जैसे पुरुषके पिता पुत्र भ्राता भाणिजो
इत्यादि संबंध हैं ते जनकपणां आदिकी अपेक्षातै विरोधरूप नाहीं । जाते अर्पणके भेदत पुत्रकी अपेक्षा तो पिता कहिये । पार्थमिदि
बहुरि तिसही पुरुपकू पिताकी अपेक्षा पुत्र कहिये भाईकी अपेक्षा भाई कहिये मामाकी अपेक्षा भाणिजो कहिये इत्यादि । टीका तैसेंही वस्तुकी सामान्य अर्पणातें नित्य कहिये । विशेप अर्पणातें अनित्य कहिये । यामें विरोध नाहीं। बहुरि ते सामान्यअ ५० विशेष हैं। ते कथंचित् भेद अभेदकरि व्यवहारके कारण होय हैं ।
इहां सत् असत् एकानेक नित्यानित्य भेदाभेद इत्यादि अनेक धर्मात्मक वस्तुके कहने में अन्यमती विरोध आदि दूपण बतावै हैं । तहां सत् असत् दोऊ एकवस्तुवि कहिये तो दोऊ प्रतिपक्षी हैं, तिनकै विरोध आवैही । तथा दोऊनिका एक आधार कैसे होय ? तातें वैयधिकरण्य दूपण आवै है । दोऊकै एक आधारका अभाव है। बहुरि परस्पराश्रय कहिये सत असत्कै आश्रय कहिये, तो पहले असत् होय तौ आश्रय बणै । सो असत्कुं सत्कै आश्रय कहतें पहली सत् नाहीं है । ऐसें दोऊका अभावरूप परस्परआश्रय नामा दूषण है। बहुरि सत् काहेकारे है ? तहां कहिये असत्कार है । तहां पूछिये है, असत् काहेकार है तहां कहैं ? अन्य सत्करि । फेरि पूछिये है, अन्य सत् काहेकार है ? तहां कहै, अन्य असत्कार । ऐसैं कहूं ठहरना नाहीं । तातें अनवस्थादूपण है । बहुारे सत्में असत् मिले असत्में सत् मिलै, तब व्यतिकरदूपण है । बहुरि सत्तें असत् होय जाय, असत्तें सत् होय जाय, तहां संकरदूपण है । बहुरि सत्की प्रतिपत्ति होय तहां असत्की प्रतिपत्ति नाहीं । असत्की प्रतिपत्ति है, तहां सत्की प्रतिपत्ति नाहीं। ऐसैं अप्रतिपत्तिदूपण है। बहरि सत् होते असत्का अभाव, असत् होते सत्का अभाव, ऐसे अभाव नामा दूषण है । ऐसेंही ए आठ दूपण सर्व विरुद्धपक्षमें आवे हैं । तातै विरोधरूप अनेकधर्मस्वरूपकी सिद्धि नाहीं ॥ | ऐसैं दूपण बतावै । ताकू कहिये, जो, ये दूषण जे सर्वथा एकान्तपक्षकरि ऐसे अनेकधर्म वस्तु कहैं, तिनकै आवै हैं । बहुरि अनेकधर्मविरुद्वरूप एकवस्तुमें संभव हैं, तिनकू द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक नयकी अर्पणका विधानकरि प्रयोजनके वशते मुख्य गौणकरि कहिये । तामें दूपण नाहीं । स्याद्वाद बडा बलवान है, जो, ऐसें भी विरोधरूपकू अविरोधरूपकार कहै है। सर्वथा एकांतकी यह सामर्थ्य नहीं, जो, वस्तुकू साधे । जैसा कहेगा, तैसेंही दूपण आवेगा । तातै स्याद्वादका ‘सरणा ले वस्तुका यथार्थज्ञानकरि श्रद्धानकरि हेयोपादेय जानि हेयतें छटि उपादेयरूप होय वीतराग होना योग्य है, यह श्रीगुरुनिका उपदेश है।
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगे पूछ है कि, सत्कै अनेकनयके व्यवहारका आधीनपणा है । तातें स्कंधनिकै भेदसंघाततै उत्पत्ति बणै है परंतु यह संदेह रह्या, जो, दोय परमाणुके आदिका संघात हौय है । सो संयोगमात्रतेही होय है, कि कोई और विशेप है ? ऐसे पूछै कहै है, जो, संयोग होते एकत्वपणारूप बंधनितें संघातकी निष्पत्ति होय है। फेरि पूछे है, जो, ऐसे
है तौ पुद्गल जातिकू छोडै नाहीं, अरु संयोग होयही, तब कोई परमाणुनिकै तौ बंध होय, बहुरि अन्य केईकै न सिद्धि
। होय, सो याका कारण कहा ? ताका समाधान जो, तिन परमाणुनिकै पुद्गलस्वरूपकरि अविशेष है, तो अनंतपर्यायनिकै टी का परस्परविलक्षणपरिणामकार सामर्थ्य होय है, तातें बंध होय है ऐसे, प्रतीतिमें आवै है। याका सूत्र कहै हैं
सर्वार्थ
वच
निका
पान
म.५
२३४
॥ स्निग्धरूक्षत्वाद्वन्धः ॥ ३३ ॥ याका अर्थ- स्निग्ध कहिये सचिक्कण रूक्ष कहिये लूखा इन दोऊपणातें पुद्गलपरमाणुनिकै परस्पर बंध होय है । तहां बाह्य अभ्यंतर कारणके वशते सचिक्कणपर्यायका प्रगट होना सो स्निग्ध है । तैसेंही रूक्ष है । ऐसे स्निग्धरूक्षपणा है । जो सचिक्कणगुणपर्याय होय सो तौ स्निग्धपणा है । तिसतै विपरीतपरिणाम होय सो रूक्षपणां है। दोऊनिकू हेतुकरि कह्या है । ऐसें बंध होय है । सो जहां दोय परमाणु सक्ष तथा सचिक्कण परस्पर मिलें तब बंध होते दोय अणुका स्कंध होय है । ऐसेंही संख्यात असंख्यात अनंत परमाणुनिका स्कंध उपजै है। तहां परमाणुनिमें रूक्ष सचिक्कण गुण कैसे हैं ? सो कहिये है- एकगुण स्निग्ध दोय गुण स्निग्ध तीनि गुण स्निग्ध च्यार गुण स्निग्ध संख्यातगुण स्निग्ध असंख्यातगुण स्निग्ध अनंतगुण स्निग्ध ऐसे अनंतभेदरूप हैं । ऐसेंही रूक्षगुण भी जानना । ऐसें रूक्ष सचिक्कणगुण परमाणु हैं। जैसे जल छेलीका दूध गऊका भैंसीका दूध ऊंटनिका दूध तथा घृतविर्षे सचिक्कणगुण घाटि बधिकार प्रवर्ते है; तथा पांशु कहिये धूली कणिका कहिये वालु रेत शर्करा कहिये काकराकी जिमी इत्यादिवि रूक्षगुण घाटि बाधि है; तैसेंही परमाणुनिविर्षे स्निग्धरूक्षगुणकी घाटि बाधि प्रवृत्ति है, ऐसा अनुमान है । इहां एक दोय गुण १ कहनेतें गुणनिके अविभागपरिच्छेद जानने ॥
कक
आगें स्निग्धरूक्षगुण है निमित्त जाळू ऐसा बंध है, सो अविशेषकार होता होयगा, ऐसा प्रसंग होतें जिनकै बंध नाहीं होय है, तिनके निपेधा सूत्र कहै हैं
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
सिद्धि
टीका
॥ न जघन्यगुणानाम् ॥ ३४॥ याका अर्थ- जे जघन्यगुण परमाणु हैं, तिनकै बंध नाहीं हो है । जघन्य कहिये घाटिसूं घाटि जामें गुण कहिये गुणके अविभागपरिच्छेद होय सो जघन्यगुण कहिये । सो जघन्यगुणकै बंध नाही है। लोही कहिये है, जो, एकगुण होय तिस परमाणुकै एकगुण स्निग्धपरमाणुकरि तथा दोयगुण स्निग्धकार तथा संख्यात असंख्यात अनंतगुण स्निग्धकार बंध नाही होय है । तैसेंही एकगुण स्निग्ध एकगुण रूक्षपरमाणुकरि तथा दोय आदि संख्यात असंख्यात अनंतगुण रूक्षपरमाणुनिकार बंध नाही हो है । ऐसेंही एकगुण रूक्षकै भी बंधका अभाव जानना । इहां कोई पूछे, जो, जघन्यगुण परमाणु केई लोकमें होय हैं, ऐसा निश्चय काहेते होय ? ताका समाधान, जो, केई स्कंधनिमें सचिक्कणपणां घटता है, कोर्ड में बधता है, तथा केईमें रूक्षगुण घटता है, केईमें बधता है, । ऐसें घटतें घटतें कोई परमाणु जघन्यगुण भी हैं, ऐसा अनुमानप्रमाणते निश्चय होय है ॥
आगें ए दोऊ जघन्यगुण स्निग्धरूक्षपरमाणुनिळू वर्जिकार अन्य स्निग्धरूक्षपरमाणुनिकै परस्पर बंध होय है । ऐसा अविशेष प्रसंग होते, तहां भी जिनके बंध नाहीं होय है, तिनका निषेधका सूत्र कहै हैं
निका पान २३५
॥ गुणसाम्ये सदृशानाम् ॥ ३५॥ याका अर्थ--- गुणसाम्य कहिये जिनकै अविभागपरिच्छेदरूप गुण बराबरि होय ऐसैं परमाणुनिकै अर सदृश कहिये स्निग्धही स्निग्ध तथा रूक्षही रूक्ष होय तिनकै भी बंध नाहीं होय हैं । इहां सदृशशद्धका अर्थ तो समानजातिके परमाणु है । बहुरि साम्यका अर्थ बराबरि अविभागपरिच्छेद है। तहां ऐसा अर्थ होय है, दोयगुण स्निग्धपरमाणुनिकै दोयगुण स्निग्धपरमाणुनिकरि बंध नाही है । तीनि गुणस्निग्धकै तीनि गुण स्निग्धकार बंध नाही है ॥ बहुरि दोय गुण स्निग्धपरमाणुनिकै दोय गुण रूक्षपरमाणुनिकरि बंध नाहीं है । दोय गुण रूक्षपरमाणुनिकै दोय गुण रूक्षपरमाणुनिकरि बंध नाहीं है । बहुरि तीनि गुण रूक्षपरमाणुनिकें तीनि गुण रूक्षपरमाणुनिकरि बंध नाहीं है । इत्यादि समानगुण होय तथा सदृश भी होय तिनके बंध नाही होय है । इहां सदृशका ग्रहण है, सो गुणकी विषमता होय है ऐसैं जनावनेके अर्थ है ॥ ___आगें ऐसैं कहनेते विपमगुण परमाणुनिकै तुल्यजातीयकै तथा अतुल्यजातीयकै नियमरहित बंधका प्रसंग होते जिनकै नियम है तिनके जनावने सूत्र कहै हैं--
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
सवार्य-
सो
टीका
॥ व्यधिकादिगुणानां तु ॥ ३६ ॥ याका अर्थ- दोय अधिक गुणके परमाणुनिकही बंध होय है । दोय गुण जामें अधिक होय सो ब्यधिकगुण कहिये ।
सो कौन दोय गुण ? परमाणुतें दोयगुण अधिक परमाणु जामें च्यारि गुण है सो है । बहुरि इहां आदिशद्धकार तीनिगुण सिदि परमाणुतें जामें पांचगुण होय सो दोय अधिक गुण है । इत्यादिक दोयगुण आधिक समानजातीय तथा असमानजातीय RI निका
परमाणुनिके बंध होय है, अन्यकै नाही होय है । सोही कहिये है, दोयगुण सचिक्कणका जामें होय ऐसै परमाणुका पान । एकगुण स्निग्धकरि तथा दोयगुण स्निग्धकार तथा तीनिगुण स्निग्धकरि बंध नाहीं हो है । जामें च्यार गुण स्निग्धका २३६ होय ताकार बंध होय है । बहुरि तिसही दोयगुण स्निग्धके पांचगुण स्निग्धकार तथा छहगुण स्निग्धकार तथा सात आठ आदि संख्यात असंख्यात अनंतगुण स्निग्धकार भी बंध नाही होय है । ऐसें तीनिगुण स्निग्धके पांचगुण स्निग्धकरि बंध होय है । तिससिवाय एक दोय तीनि च्यारि तथा छह सात आदि अनंतपर्यंत गुणसहित परमाणुनिकार बंध नाहीं है । बहुरि च्यारिगुण स्निग्धपरमाणुकै छहगुण स्निग्धपरमाणुकार बंध होय है। वाकी पहले तथा अगिले गुणसहित परमाणुनिकरि बंध नाहीं है । ऐसेंही दोयगुण अधिक सर्वके विर्षे जोडना । बहुरि तैसेंही एक दोय तीनिगुण रूक्षपरमाणुनिकरि दोयगुण रूक्षपरमाणुकै बंध नाहीं है । च्यारिगुण रूक्षपरमाणुकै बंध होय है । तिसकै पांच गुणरूक्षादिकरि बंध नाहीं है । ऐसेंही तीनिगुण रूक्षादिकै भी दोयगुण अविककरि बंध जानना । ऐसेही भिन्नजाति जे रूक्षके सचिक्कण ताकार दोयगुण
999000
कर
तीनगुण साव नाहीं है । च्याधिक सर्वके विवे जारी Ka/ अधिककरि बंधा भी दोयगुण अविण रूक्षपरमाणुकै बंधा बहुरि तैसेंही एक पहले तथा अगिले गुणकरि बंध नाहीं है।
ही भिन्नजात पांच गुणरूक्षादिकार परमाणुनिकरि दोयगुण ।।
क
इहां उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ-स्निग्धके स्निग्धकार दोयगुण अधिककार बंध होय है। तथा रूक्षके रूक्ष करि दोयगुण अधिककार बंध होय है । जघन्यगुण वर्जिकरि समगुण होऊ तथा विपमगुण होऊ दोयगुण अधिकहीकार | बंध है अन्यकार नाहीं है । बहुरि सूत्रमें तु शब्द है सो पहले दोय सूत्रकै निषेधके अर्थ है । तिस निषेधके व्यावर्त
नके अर्थ है । तथा बंधकी विधिळू जनावै है । बहुरि इहां कोई अन्यमती तर्क करै, जो, परमाणु तौ सदा बंधरूपही ।। 1।। है । परमाणु बुन्धिकार कल्पना कीजिये है । तैसे एकपरमाणुके विपें अविभागपरिच्छेद कल्पिये है । तैसें बंधनरूप स्कंध ||
है ताके वि परमाणु कल्पिये है । तुमने काहू परमाणुके बंध बताया काहूकै निषेध बताया सो यहू युक्त नाहीं । ताका | समाधान, जाते आगममें पुद्गलके छह भेद कहे हैं । पृथ्वी जल छाया च्यार इन्द्रियनिके विपय रसादिक कार्मणस्कंधAI परमाणु ऐसें । इनमें परमाणु कह्या है, सो सत्यार्थ प्रत्यक्षज्ञानी देखिकरि कह्या है। तातें कल्पित नाहीं है । ताते केई
| परमाणु ऐसें । इममें पुद्गलके छह भेद कमाणके बंध बताया काहूक मिरच्छेद कल्पिये है । तैसें बंधवधरूपही है।
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
परमाणके बंध न होय है तिनके निषेध भी है । ऐसा न कहना जो स्कंधही बंधनरूप सदा है, परमाणु नाहीं ॥ आगें अधिकगुणकरि बंध होय है, तुल्यगुणनिकरि न होय है, ऐसा कौन अर्थि कह्या ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं॥ बन्धेऽधिको पारिणामिकौ च ॥ ३७॥
वचयाका अर्थ- बंध होतें अधिक गुण दोय हैं । ते हीनगुणवू अपने परिणामस्वरूप करै हैं । इहां अधिक शब्दके
निका गुणशब्दकी पूर्वसूत्रतें अनुवृत्ति करणी । ऐसें अधिक गुण ऐसैं कहना । या भांति दोयगुण आदि स्निग्ध रूक्ष परमाणुके पान चतुर्गुण आदि स्निग्ध रूक्ष परमाणुनिस्वरूप पारिणामिकपणां होय है । जैसे आला गुडमें मधुर रस बहुत होय तब तामें
| २३७ रेत आय पडै तिनकू अपने मधुररसरूप करै तिसकू पारिणामिक कहिये, तैसें अन्य भी अधिकगुण होय सो अल्पगुणवू अपने परिणामस्वरूप करै है । तातें पहली अवस्थाके अभावपूर्वक तीसरी अवस्था प्रगट होय है । अधिक गुण न रह्या हीनगुण भी न भया । ऐसें तीसरी अवस्था भई । ऐसें अधिकगुणकै अर हीनगुणकै एकस्वरूपपणां होय है। जो ऐसे न मानिये तो शुक्ल कृष्ण तंतूनिका एक रस्सा करै तिनके तारनिकै संयोग होते भी एकरूप परिणाम नाही भया, धौला काला तार जुदे जदे दीखवी करै, तैसें ठहरै । सो ऐसे है नाहीं । अधिकगुण हीनगुणका ऐसा एक परिणाम होय, जो, जुदाजुदा न दखै ऐसा जानना । ऐसें कह्या जो पारिणामिकपणाकरि बंध तिसके होते ज्ञानावरणादिक कर्मकी तसि कोडाकोडीसागर आदिकी स्थिति संभव है ॥ आगे “ उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत् " ऐसा द्रव्यका लक्षण कह्या । अब अन्यप्रकारकरि द्रव्यका लक्षण कहैं हैं
॥ गुणपर्ययवद्रव्यम् ॥ ३८॥ याका अर्थ--गुण अर पर्याय इनकार सहित द्रव्य है । इहां गुणपर्याय जाके होय सो द्रव्य है, ऐसा प्रत्ययका | अर्थ है । इहां मतुप्प्रत्ययकी उत्पत्तिके विर्षे प्रश्नका समाधान पूर्व किया, सोही है । कथंचित् भेदाभेद होते मतुप्प्रत्यय
हां पूछे है, गुण कहा तथा पर्याय कहा ? ताका उत्तर, अन्वयी तौ गुण है व्यतिरेकी पर्याय है।। तहां क्रमवर्ती पर्यायनिमें जोडरूप एक चल्या जाय सो तौ गुण है । बहुरि न्यारेन्यारे स्वभावरूप पर्याय है । इन गुणपर्यायनिकरि युक्त होय सो द्रव्य है । इहां उक्तं च गाथा है ताका अर्थ-गुण ऐसा तो द्रव्यका विधान है बहुरि गुणका एक समुदाय सो द्रव्य है बहुरि व्यके विकार कहिये क्रमपरिणाम ते पर्याय हैं ऐसा कया है । वहरि तिनकरि
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर
।
सर्वार्थ-
गुणहीकरि यी
म // न्यारे दक्षि हैं
आदि गुणनिकार न्याग न होय तो व्यनिका रूप होय जुदा दीखै तिसर
वच
हा अन्यून कहिये सहित द्रव्य है सो कैसा है ! अयुतप्रसिद्ध है संयोगरूप नाहीं, तादात्मक स्वरूप है बहुरि नित्य है।
अपने विशेषलक्षणकू कबहूं नाहीं छोडै है ॥ ___ इहां ऐसा कह्या, जो, द्रव्य है सो अन्यद्रव्यतें जाकरि विशेषरूप होय जुदा दीखै तिस भावकू गुण कहिये । तिस । गुणहीकरि द्रव्यकी विधि है, जो ऐसा गुण न होय तो द्रव्यनिका संकर कहिये पलटना ठहरै । जैसे जीव हैं सो पुद्गलादिक द्रव्यनितें ज्ञानआदि गुणनिकार न्यारा दीखै है । बहुरि पुद्गल आदि द्रव्य हैं, ते जीवद्रव्यतॆ रूप आदि गुणनिकरि
निका टीका न्यारे दीखै हैं । जो ऐसा विशेषगुण न होय तो आपसमें पलटना तथा एकता ठहरै । तातें सामान्य अपेक्षाकरि । पान
अन्वयी तौ ज्ञान आदि जीवके गुण हैं । बहुरि पुद्गल आदिके रूप आदि गुण हैं । बहुरि तिनके विकारतें विशेषरूप- २३८
करि भेदरूप भये ते पर्याय हैं। जैसे घटका ज्ञान पटका ज्ञान क्रोध मान इत्यादि जीवके पर्याय । बहुरि वर्ण गंध 18 तीव्र मंद इत्यादि पुद्गलके पर्याय । बहुरि तिनतें कयंचित् अन्यपणाकू प्राप्त होता समुदाय है, सो द्रव्यनाम पावै है ।।
जो समुदाय तिन गुणपर्यायनितें सर्वथा अनांतरभूत होय जुदा पदार्थ न गिनिये, तो सर्वहीका अभाव होय, सोही कहिये है ॥ । जो परस्पर भिन्न भिन्न लक्षणस्वरूप गुणपर्याय तिनका समुदाय होते एक अनयांतरभावतें समुदाय जुदा पदार्थ न मानिये तो सर्वका अभाव होय । जाते ते गुणपर्याय परस्पर न्यारे न्यारे पदार्थ हैं । सो जो प्रत्यक्षरूप गुण हैं, ताते ।। जुदे पदार्थ रस आदिक हैं, सो जो समुदाय तिस रूपसूं जुदा न ठहरै, रूपमात्र समुदाय ठहरै, तब रस आदिक रूपते न्यारे हैं । तिनतें समुदाय भी न्यारा भया । तब एकरूपमात्र रहनेते समुदाय न ठहरै । समुदाय तो बहुतनिका होय, रूप तो एकही है । समुदाय काहेदूं कहना ? ऐसे समुदायका अभाव आया । याहीते समुदायी सर्वही समुदायतें जुदे
नाही, तिनका भी अभाव आया । ऐसें समुदाय समुदायी दोऊका अभाव होते सर्वका अभाव आया । ऐसें रस 1) आदिकवि भी जोडना | तातें समुदायकू जो चाहै है सो गुणपर्यायनिके समुदायरूप जो द्रव्य ताईं कथंचित् संज्ञा ।। | संख्या लक्षण प्रयोजनादिकी अपेक्षा न्यारा पदार्थ मानना योग्य है ॥ I इहां प्रश्न, जो, द्रव्यका लक्षण सत् ऐसा पहले तो कह्याही था, यह दूसरा लक्षण कहनेका कहा प्रयोजन है ? ताका I उत्तर, पहलै सत् लक्षण कह्या, सो तौ शुद्धद्रव्यका लक्षण है, सो एक है, सो सामान्य है, अभेद है, या महान् द्रव्य
भी कहिये, जाते सर्व वस्तु है सो सत्ताकू उल्लंधि नाहीं वर्ते हैं । सर्वद्रव्य सर्वपर्याय सत्ताके विशेषण हैं । जाकू ज्ञान-1 2 गोचर तथा वचनगोचर कहिये सो सर्व सत्तामयी है । बहुरि द्रव्य अनेक है, तिनका भिन्नव्यवहार करनेकू यह गुण)
हैं, सो जो समुदाय पोय परस्पर न्यारे का एक अनांतरभावते रूप तौ एकतिनत समुदाय भी न्यारा भवाय तिस रूपसू जुदा नारे न्यारे पदार्थ हैं । सोजी समुदाय जुदा पदार्थ न । el नाही, तिनका भी । समुदाय काहेर्दू कहना ! तब एकरूपमात्र रहनेते समरूपमात्र समुदाय ठहरै, तवरूप गुण हैं, तातें । संख्या लक्षण प्रयोजना । तातें समुदाय समुदाय समुदाया का अभाव आया । याहार । समुदाय तोख आदिक रूपते ।
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
निका
| पान
पर्यायसहितपणा दूजा लक्षण कया है । सो यह लक्षण न कहिये तो द्रव्यनिके गुणपर्याय न्यारे न्यारे हैं, ते द्रव्य न ठहरै, तब सर्वथा सत्ही द्रव्य ठहरै । चेतन अचेतन आदि द्रव्यनिका लोप होय, तव संसार मोक्ष आदि व्यवहारका भी लोप होय, तातै दूजा लक्षण युक्त है । तिसही लक्षणते अशुद्धद्रव्यकी सिद्धि है । जाते सत् द्रव्य दूसर विशेषणसहित
भया, तब दूसरेके मिलापते अशुद्धता भई । जैसे सत् था सो चेतनतासहित तथा अचेतनतासहित कह्या, तब सत्के माय मिति
अशुद्धता आई ऐसा अशुद्धद्रव्य भी कहिये, इत्यादि स्याद्वादकरि सिद्ध होय है, सो वार्तिकतें जानना ॥ यो का बहुरि अन्यमती द्रव्यलक्षण अन्यथा कल्पै हैं । केई तो क्रियादानपणा द्रव्यका लक्षण कहै हैं । सो आकाशविर्षे म.५ । क्रिया नाही, तिनकै द्रव्यपणा न ठहरै । बहुरि केई समवायिकारणपणा लक्षण कहै हैं सो भी गुणकर्मकेविपें पाईये है ।
तब ते गुणकर्म भी द्रव्य न ठहरै । बहुरि कोई गुणवानपणा होते क्रियावानपणा समवायिकारणपणा लक्षण कहै है। सो यह तौ गुणवानपणा कहनेतेही आय गया । क्रियावान्पणा कहना आदि नियोजन है । बहुरि अनेकान्तका आश्रय ले विवक्षातें कछु कहै तो निर्दोषही है । स्याद्वादका आश्रय लिये विवाद नाहीं है । बहुरि द्रव्यविर्षे क्रमवर्ती अनेक धर्म हैं, तथा तिन सर्व क्रमवर्ती धर्मनिकीसाथि वर्तते अनेक धर्म हैं, तथा कालभेद न करिये तब सर्वकालमें एकही द्रव्य सहवती क्रमवती धर्मनिस्वरूप एककाल है । ऐसें इस लक्षण करनेते सदानेकान्त क्रमानेकांत क्रमाक्रमानेकांत भली भांति सिद्ध होय है ॥
आगे कहे जे पांच द्रव्य तिनके लक्षणनिर्देश करनेतें पांचही द्रव्यका निश्चयका प्रसंग आवै है, तातें छठा द्रव्य न कया, ताके सूचनेके अर्थि सूत्र कहे हैं
॥ कालश्च ॥ ३९॥ याका अर्थ- काल हैं सो भी द्रव्य है । इहां द्रव्य है ऐसा वाक्यशेप है । इस कालविर्षे भी द्रव्यका लक्षण है। याते द्रव्य है । द्रव्यका लक्षण दोयप्रकार कह्या है । सद्रव्यलक्षणं उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत् ऐसा तथा गुणपर्ययवद्रव्यं ऐसा दोऊही लक्षण कालके विद्यमान है । तहां प्रथम तौ ध्रौव्यपणा कालके है । जाते स्वभावहीते व्यवस्थिति है । सो ध्रौव्यपणा स्वकारणकृत है, काहू अन्यका किया नांही । बहुरि व्यय उत्पाद ये दोऊ अगुरुलघुगुणकी हानिवृद्धिकी अपेक्षाने स्वभावकृतही है । बहुरि परद्रव्यके परिणामनिकी अपेक्षा परकृत भी हैं । बहुरि गुण साधारण तथा असाधारण दोऊही कालके हैं। तहां असाधारणता सर्वव्यनिपरि वर्तनाहेतुपणा हैं.। अर साधारण अचेतनपणा अमूर्तिकपणा सूक्ष्मपणा
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
S
वचनिका | पान २४०
"
अगुरुलघुपणा इत्यादिक है । बहुरि पर्याय उत्पाद व्ययरूप होय हैं, ते हैंही । तातै दोयप्रकारके लक्षणसहितपणात आकाश आदिकी ज्यों कालकै द्रव्यपणां प्रसिद्ध है। ताका अस्तित्वका चिह्न धर्मआदि द्रव्यकी ज्यों पूर्व काही था, जो, वर्तनालक्षण काल है ॥
इहां प्रश्न, जो, इहां कालद्रव्य कह्या अर धर्मआदि द्रव्य कहे थे, तहांही न कह्या, सो याका कहां प्रयोजन ? | अजीवकायाधर्माधर्माकाशकालपुद्गला ऐसैं क्यों न कह्या ? ताका समाधान, जो, तहां कहते तो कालकै कायपणा ठहरता, टी का ] सो याकै कायपणा नाहीं है । जाते कालके मुख्यपणे तथा उपचारकरि भी प्रदेशनिका प्रचयकी कल्पना नाहीं है।
२ धर्मादिककै तौ पूर्व मुख्यप्रदेशनिका प्रचय कह्याही है असंख्येयाः प्रदेशा इत्यादि सूत्रमें । बहुरि पुद्गलपरमाणु एकप्रदेशमात्र हैं तो पूर्वउत्तरभावप्रज्ञापननयकी अपेक्षाकार उपचारकल्पनाकार प्रदेशप्रचय कह्या ॥
भावार्थ- परमाणु संघाततै स्कंधरूप होय है, तातै प्रदेशप्रचय होय है। बहुरि कालकै दोऊही रीति प्रदेशप्रचयकी कल्पना नाहीं । ताते याकै अकायपणाही है । बहुरि जो कालकू धर्मादिकके पाठमें कहते तौ तहां निष्क्रियाणि इस सूत्रवि धर्मआदि आकाशपर्यंत क्रियारहित कहे थे, तातें अन्य जे जीवपुद्गल तिनकै क्रियासहितपणांकी प्राप्ति आई थी, सो कालकै भी सक्रियपणां ठहरता । बहुरि जो आकाशतें पहलै काल कहते तो 'आ आकाशादेकद्रव्याणि' इस सूत्रतें आकाशकै एकद्रव्यपणा ठहरता । ताते न्याराही इहां कालका उपदेश किया है ।
इहां पूछे है, जो, कालकू अनेकद्रव्य कहिये है, तहां कहा प्रमाण है ? ताका उत्तर, जो, आगमप्रमाणकरि कहिये है । लोकाकाशके जेते प्रदेश हैं तेते कालके अणु क्रियारहित एक एक आकाशके प्रदेशविर्षे एक एक न्यारे न्यारे लोकमें व्यापिकरि तिष्ठै हैं । इहां उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ- लोकाकाशके प्रदेश एकएकके वि जे एक एक रत्ननिकी ज्यौं प्रगटपणे तिष्ठै हैं ते कालाणु जानने । रूपआदिगुणनिकरि रहित अमूर्तिक वर्तनालक्षण जो मुख्यकाल है, ताका यह आगमप्रमाण कह्या ॥ ___ आगें, परिणामादिकरि जान्या जाय ऐसा व्यवहारकालके जाननेषं प्रमाण कहा है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं
॥ सोऽनन्तसमयः ॥४०॥ याका अर्थ- काल है सो अनंत हैं समय जाके ऐसा है । इहां वर्तमानकाल एक समयमात्र है। तो अतीत अनागत कालके समय अंतरहित हैं । तातें अनंत कहिये है । अथवा मुख्यकालकाही प्रमाण जाननेकू यह सूत्र है।
दिये है, तहाँ का
एक आकाशक
Dow
व
जे एक
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगें शिप्य कहै है, जो, तीनिप्रकार याग कहे ते हम जाने, परंतु प्रकरण आस्रवका है, सो अब कही, आस्रवका लक्षण कहा है ? ऐसे पूछे कहै हैं, जो, यह योगशब्दकरि कहिये सो संसारी जीवकै आस्रव है ऐसा सूत्र कहै हैं
सर्वार्थ
वचनिका पान २४५
॥स आस्रवः ॥ २ ॥ याका अर्थ- कह्या जो योग सो आस्रव है । जैसे सरोवरके जल आवनेका द्वार होय सो जलके आवनेकू कारण सिद्धि टीका हैं, ताईं आस्रव ऐसा कहिये, तैसें इहां भी योगद्वारकरि आत्माकै कर्म आवै है, तातें योगही आस्रव है । ऐसा नामके । योग्य है । इहां ऐसा भी दृष्टांत जानना- जैसे ओला वस्त्र चौगिरदतै आई रजकू ग्रहण करै है तथा लोहका पिंड
अग्निकरि तपाये जलत ढंचै है, तैसें कपायनिकार सहित जीव योगद्वारकार आये कर्मळू सर्व अपने प्रदेशनिकार ग्रहण | करै है॥ आत्माके प्रदेशनिका चलना सो योग है । सो निमित्तके भेदतें तीनिप्रकार भेद कीजिये है, काययोग, वचनयोग, मनोयोग । तहां आत्माके वीर्यातरायकर्मका क्षयोपशम होतें औदारिक आदि सात काय तिनकी वर्गणामें एक कायवर्गणाका अवलंबनकी अपेक्षातें भया जो आत्मप्रदेशनिका चलना, सो काययोग है । बहुरि शरीर नामा नामकर्मके हृदयकरि किया जो वचनवर्गणा ताका अवलंबनके होते, बहुरि वीर्यातरायकर्म तथा श्रुत अक्षर आदि ज्ञानावरणकर्मका क्षयोपशमकरि किया जो अभ्यंतर वचनकी लन्धि कहिये बोलनेकी शक्ति ताकी संनिधि होते, वचनपरिणामके सन्मुख भया जो आत्मा ताके प्रदेशनिका चलना, सो वचनयोग है। बहुरि अभ्यंतर तो नोइन्द्रियावरण नामा ज्ञानावरणकर्म अर अंतरायकर्मके क्षयोपशमरूप लब्धि ताका निकट होते, अर बाह्य मनोवर्गणाका अवलंबन होते मनःपरिणामके सन्मुख जो
आत्मा ताकें प्रदेशनिका चलना, सो मनोयोग है ॥ | आगै प हैं, जो, कर्म पुण्यपापभेदकार दोयप्रकार है, तिसका आस्रवका कारण योग है सो अविशेषकरिही है, कि कुछ विशेप है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं--
॥ शुभः पुण्यस्याशुभः पापस्य ॥३॥ याका अर्थ-- शुभयोग तौ पुण्यका आश्रव करै है। अशुभयोग पापका आश्रव करै है । तहां शुभयोग कहा ? अशुभयोग कहा ? सो कहिये हैं। प्राणनिका घात अदत्तका ग्रहण मैथुनसेवन इत्यादिक तौ अशुभका योग है । झट बोलना कठोरवचन कहना ऐसें असत्यवचन आदि अशुभ वचनयोग है । परका घातका चितवन करना, ईर्षा राखनी,
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
अदेखसाभाव करना इत्यादि अशुभमनोयोग है । यातें उलटा शुभयोग है। तहां अहिंसा अस्तेय ब्रह्मचर्यादिक शुभकाययोग है। सत्यवचन हितमित भाषण आदि शुभवचनयोग है। अरहंतआदिवि भक्ति स्तवविर्षे रुचि शास्त्रआदिविर्षे विनय आदि प्रवृत्ति ए शुभमनोयोग हैं ॥ __इहां प्रश्न, जो, योगके शुभ अशुभ परिणाम कैसें १. ताका उत्तर, जो, शुभपरिणामकार निपज्या योग सो तौ शुभ है । बहुरि जो अशुभपरिणामकरि निपज्या सो अशुभयोग है । बहुरि शुभअशुभकर्मके कारणपणातें शुभअशुभयोग नाहीं
| निका हैं । सो ऐसा होय तौ शुभयोगही न ठहरै । जाते शुभयोग” ज्ञानावरणादि घातियाकर्म पापरूप हैं, तिनका भी आश्रव A होय है । तातें पापका कारण शुभयोग नाहीं ठहरै । तहां जो कर्म आत्माकू पवित्र करै, अथवा याकार आत्मा पवित्र २४६
होय ऐसैं पुण्य कहिये । सो सातावेदनीय आदिक हैं । बहार आत्मानें शुभते पाति कहिये राखै शुभरूप न होने दे। सो पाप है । सो असातावेदनीय आदिक हैं॥ ____ आगें पूछे है, जो, यह आश्रव सर्व संसारी जीवनिकै समानफलका कारण है, कि कछु विशेष है ? ऐसे पू॰ सूत्र कहै हैं
॥ सकषायाकषापयोः साम्परायिकर्यापथयोः ॥ ४ ॥ याका अर्थ-- कपायसहित जीवकै तौ सांपरयिक आश्रव होय है । बहार कषायरहित जीवकै, ईर्यापथ आश्रव य है । इहां स्वामीके भेदते आश्रवदि भेद है। तहां स्वामी दोय हैं, सकपायी जीव अपायी जीव । तहां कपाय जे क्रोधादिक ते कपायसारिखे हैं । जैसे फिटकडी लोध आदि कपायले द्रव्य होय हैं, ते वस्त्रके रंग लगनेकू कारण हैं, तैसैं | ए क्रोधादिक भी आत्माके कर्म लेपके कारण हैं । ताते इनकू भी कपाय कहिये हैं । ऐसें कपायनिकार सहित होय ताकू सकपायी कहिये । बहुरि कपायरहित होय सो अकपायी है । बहुरि संपराय नाम संसारका है, सो जाका संसार प्रयोजन है ऐसा जो कर्म ताकू सांपरायिक कर्म कहिये । बहुरि ईर्याभाव योगनिकी गतिका है तिसहीकार कर्म आवै, ताळू ईर्यापथकर्म कहिये । इनका यथासंख्य संबंध करना। तहां सकपायी मिथ्यादृष्टीकू आदि देकरि जीव हैं, तिनकै
तौ सांपरायकर्मका आश्रव होय है । बहार कपायरहित जीव हैं, जो, उपशांतकपायकू आदि देकरि तिनके ईर्यापथकर्मका म आश्रव होय है ॥ इहां भावार्थ ऐसा, जो, सकपायी जीवके तौ कर्मकी स्थिति अनुभाग पडै है । बहुरि अकपायी जीवकै स्थिति अनुभाग नाहीं । एकसमय मात्र आश्रव होय, तिसही समय झडि जाय है ॥
आगें आदिमें कह्या जो सांपरायिक आश्रव ताके भेद कहन सूत्र कहै हैं
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
सवार्थ-/
वच
A
निका
पान । २४७
॥ इन्द्रियकषायावतक्रियाः पंचचतुःपंचपंचविंशतिसंख्याः पूर्वस्य भेदाः॥५॥ याका अर्थ- पहले कह्या जो सांपरायिक आश्रव ताके भेद- इंद्रिय पांच, कपाय च्यारि, अव्रत पांच, क्रिया
पचीस ए गुणतालीस भेद है । इहां इंद्रिय आदिनिके पंच आदिकी संख्याकरि यथासंख्य जानना । इंद्रिय पांच, कपाय सिदि
च्यारि, अव्रत पांच क्रिया पचीस ऐसें । तहां पंच इन्द्रिय तौ पहले कही थी सोही । बहुरि कपाय टीका क्रोध आदिक । बहुरि पांच अव्रत हिंसा आदिक आगे कहसी । बहुरि क्रिया पचीस कहिये हैं। तहां जो चैत्य गुरु अ६ 1 प्रवचननिकी पूजा करना इत्यादिक जो सम्यक्त्वकी बधावनेहारी क्रिया होय सो सम्यक्त्वक्रिया है ॥१॥ अन्य देवताका
स्तवनआदिरूप मिथ्यात्वको कारण प्रवृत्ति सो मिथ्यात्वक्रिया है ॥ २ ॥ कायआदिकरि गमनागमन आदिका प्रवर्तन, सो प्रयोगक्रिया है ॥ ३ ॥ संयमी पुरुपकै असंयमकै सन्मुखपणा, सो समादानक्रिया है ॥ ४ ॥ ईर्यापथगमन करना, सो ईर्यापथक्रिया है ॥ ५ ॥ ऐसें पांच ए क्रिया भई ॥
बहरि क्रोधके वशते पर दोष लगावनेकी प्रवृत्ति दुष्टस्वभावता, सो प्रादोपिकी क्रिया है ॥ १ ॥ दुष्टपनाके कार्य चोरी आदिका उद्यम करना, सो कायिकी क्रिया ॥ २ ॥ हिंसाके उपकरण शस्त्रादिकका ग्रहण, सो अधिकरणिकी क्रिया है ॥ ३ ॥ जाते आपकं परकू दुःख उपजै ऐसा प्रवर्तन, सो पारितापिकी क्रिया है ॥ ४ ॥ आयु इन्द्रिय बल उछ्वास निःश्वास जे प्राण तिनका वियोग करना, सो प्राणातिपातिनी क्रिया है ॥ ५ ॥ ऐसें ए पांच क्रिया ॥
बहुरि प्रमादि पुरुपकै रागभावका आदितपणातै रमणीकरूप देखनेका अभिप्राय सो दर्शनक्रिया है ॥ १ ॥ प्रमादके वशते स्पर्शनयोग्य वस्तुकेवि रागपरिणामतें प्रवृत्ति, सो स्पर्शनक्रिया है ॥ २ ॥ विषयके अपूर्व नवे नवे कारण आधार उपजावना, सो प्रात्ययिकी क्रिया है ॥ ३ ॥ जहां स्त्री पुरुष पशु बैठते प्रवर्तते होय तिस क्षेत्रमें मलमूत्र क्षेपणा, सो समंतानपातक्रिया है॥४॥ विनाझाड्या विनामर्दली पृथिवीउपरि काय आदिका निक्षेपण करना, सो अनाभोगक्रिया है ॥ ५॥ ऐसें ए पांच क्रिया ॥
बहरि परके करने योग्य क्रिया आप करै सो स्वहस्तक्रिया ॥ १ ॥ पापका जाकार आदानग्रहण होय इत्यादिक प्रवृत्तिका विशेषका भला जानना, सो निसर्गक्रिया है ॥ २ ॥ परका आचया जो सावध कहिये पापसहितकार्य आदिकका प्रगट करना, सो विदारण क्रिया ॥ ३॥ जैसे अरहंतकी आज्ञा है, तैसें आवश्यक आदिकी प्रवृत्ति चारित्रमोहके उदयतें आपसू कार न जाय ताका अन्यथा प्ररूपण करै सो आज्ञाव्यापादिकी क्रिया है ॥ ४ ॥ साग्र कहिये कपट तथा
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
विवि / गढा करै उपाय, सो मायाक अर्थ प्रवर्तना, सो तथा अन्यपुरुष आरंभ" ऐसे ए पांच किय a / अत्यागरूप प्रवर्तन भले कर है इत्याद है ॥ ३ ॥ अन्य मिग्राहिकी किया हैं ॥१२ तहां आपके हर्ष हाय भई .
पान
आलस्यकार शास्त्रोक्तविधान करनेकेविर्षे अनादर करना सा अनाकांक्षाक्रिया है ॥ ५ ॥ ऐसें ए पांच क्रिया भई ॥ बहुरि छेदन भेदन बिगाडना आदि क्रियावि तत्परपणा तथा अन्यपुरुष आरंभ करै तहां आपके हर्ष होय, सो प्रारंभ
| क्रिया है ॥ १ ॥ परिग्रहकी रक्षाके अर्थि प्रवर्तना, सो • पारिग्राहिकी क्रिया हैं ॥ २॥ ज्ञानदर्शन आदिविर्षे कपटरूप ..ा प्रवर्तना ठगनेके उपाय, सो मायाक्रिया है ॥ ३ ॥ अन्य मिथ्यादृष्टिपुरुप मिथ्यात्वके कार्यवि प्रवतॆ है, ताळू प्रशंसाकरि सिद्धि गढा करै जैसे तू भलै करै है इत्यादिक कहना, सो मिथ्यादर्शनक्रिया है ॥ ४ ॥ संयमके घातककर्मके उदयके वश” निका टीका अत्यागरूप प्रवर्तना, सो अप्रत्याख्यानक्रिया है ॥ ५॥ ऐसें ए पांचक्रिया भई ए सर्व मिलि पचीस क्रिया भई ॥ एक
| इन्द्रियकू आदि देकरि हैं, ते कार्यकारणके भेदते भेदरूप भये संते सांपरायिककर्म के आश्रवके द्वार हो हैं । ___इहां इन्द्रिय कषाय अव्रत ती कारण हैं । बहुरि क्रिया हैं ते तिनके निमित्त होय हैं, तातें कार्य हैं । ऐसें भेदरूप
जाननै । इहां कोई कहै, इन्द्रिय कषाय अव्रत ए क्रियास्वरूपही हैं, तातै क्रियाके ग्रहणते ग्रहण भयेही, जुदे काहे। 12 कहे ! ताकू कहिये, जो, ऐसें नाहीं । जाते एकान्त नाहीं है । जो इन्द्रियादिक क्रियास्वभावही हैं । प्रथम तौ नाम
स्थापना द्रव्यरूप इन्द्रियादिक हैं, ते क्रियास्वभाव नाहीं हैं, अर आश्रवकू कारण हैंही, सो न्यारे कहे चाहिये । बहुरि ऐसा भी नही, जो, ए इन्द्रियादिक द्रव्याश्रवही हैं। भावाश्रवकर्मका ग्रहण है, सो पचीसक्रियातें होय है । जाते योगते
भया जो कर्मका ग्रहण ताकू द्रव्याश्रव मानिये है। तातें ऐसा है, जो इन्द्रियकपायाव्रत हैं ते कारणरूप भावाश्रव हैं | अर कार्यरूप पचीस क्रिया हैं । सो कारण कार्य दोऊही कहे चाहिये । इन कारणनिविना क्रिया होय नाही । अर | कारण विद्यमान रहे तेते क्रिया प्रवतेही । ए पचीस क्रिया कही ते संक्षेपरूप कही हैं । इनका विस्तार क्रियाकै स्थानक असंख्यातलोकमात्र हैं तिनका विशेष अगिले सूत्रमें ज्ञान अज्ञान तीव्र मंद भाव आदिकरि कहसी ॥
बहुरि कोई कहै, इन्द्रियतेंही सर्व आश्रव है । इनहीते लोक कपायादिकवि प्रवतॆ है, तातें कषायादिकका ग्रहण न चाहिये । ताकू कहिये, ऐसा नाही हैं। जाते इन्द्रियनिकी रागसहितप्रवृत्तिके कारण प्रमत्तगुणस्थानताईही है, कपायतें । आश्रव अप्रमत्तादिकविर्षे भी हैं । जो इन्द्रियही कहिये कपाय नही कहिये तो अप्रमत्तादिकवि आश्रव न ठहरै । बहार । एकेन्द्रियादि असंज्ञीपंचेन्द्रिय जीवनिपर्यंत यथासंभव इन्द्रियमनका अभाव होतें भी कोधादिनिमित्ततें आश्रव होय है सो।
न ठहरै । बहुरि कोई कहै कपायहीतें आश्रव है, ताते इन्द्रियादिक काहे कहना ? ताकू कहिये, सत्तारूप कषायकर्मका M सद्भाव उपशांतकपायवि भी है । ताके सांपराय आश्रवका प्रसंग आवै तथा योगनिमित्तक आश्रव तहां भी है, ताका || 1 अप्रसंग आवै है । तातें कपायमात्रही कहना युक्त नाहीं । बहुरि कोई कहै अबतही कहना, यामें इन्द्रियादि सर्व आगये।।
२४८
Ma/ ऐसा भी नही, इन्द्रियादिक हैं, ते जाते एकान्त नाहावरूपही हैं, तातें किया होय हैं, तातें कार्य । Mer भया जो जो, ए इन्द्रियादिक यास्वभाव नाहीं हैं, जो इन्द्रियादिक क्रियागत ग्रहण भयेही, जन मा ।। al अर कार्यरूप पचासहण ता द्रव्याश्रव भावही हैं । भावाश्रवकर्म आश्रवकू कारण हेही, स्वभावही हैं । प्रथम काहे ।।
बालकमात्र हैं तिनका भवतही । ए पचीस ही कहे चाहिये शन्द्रयकपायानत हैं हाय है। जातें योगा एकेन्द्रियादिधमत्तादिकवि भी हैं ।ती हैं । जातें इन्द्रियानको लोक कपायादिकविर्षे प्रवते कहि, कहसी ॥
आश्रय असलाई कहिये, ऐसा नीहासर्व आश्रव है । इमहाज्ञान तीन मंद भाव | न ठहरे । वारसंक्षीपंचेन्द्रिय जीवनिपर्यंत बयही कहिये कपाय नही काहयक्ति के कारण प्रमत्तगुणस्थानादिकका ग्रहण न ।
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
परमपुश्य चारित्रचक्रवर्ती आचार्यवर्य श्री १०८ शांतिसागर महाराजके आदेशसे श्री दिगंबर जैन जिनवाणी जीर्णोद्धारक संस्थाकी तरफसे ज्ञानदानके लिये छपी हुई
- श्रीवीतरागाय नमः ..
साथ
मिनि टीका
वीर संवत् २४८१ ] ॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः॥
[ग्रंथ प्रकाशन समिति, फलटण अथ तत्त्वार्थसूत्रकी सर्वार्थसिद्धिटीका वचनिका पंडित जयचंदजी कृता
निका पान २४४
दोहा- मोह राग रुष भाव ये, निश्चय आश्रय तीनि ।
हति ध्यानी ज्ञानी भये, नमूं तिनहि गुणलीन ॥ १॥
ऐसे मंगलाचरणके अर्थि नमस्कार कार सर्वार्थसिद्धि नाम टीकाके अनुसार कहिये है। तहां पंचम अध्यायमें अजीवपदार्थका व्याख्यान किया । अब ताके अनंतर आस्रवपदार्थका व्याख्यान किया चाहिये । तातें तिस आस्रवपदार्थकी प्रसिद्धिके अर्थि सूत्र कहैं हैं
॥ कायवाङ्मनः कर्म योगः ॥ १॥ याका अर्थ- काय वचन मन इनका कर्म सो योग है। तहां काय आदि शब्दनिका अर्थ तो पहले कह्या था,, सोही जानना । बहुरि कर्मशब्दका अर्थ इहां क्रिया है। जातें कर्म अरु क्रियामें इहां भेद नाहीं है। ऐसे काय वचन मनकी क्रिया है सो योग है। तहां ऐसा जाननां, जो,
इहां भावार्थ ऐसा, जो, मनवचनकायके निमित्ततें आत्माके प्रदेशनिका चलना, सो योग है। बहुरि इहां वीयांतराय ज्ञानावरणका क्षयोपशमजनित लब्धिरूप शक्ति कही, सो इनका क्षय होतें भी कायवचनमनकी वर्गणाके निमित्तते सयोगकेवली आत्माके प्रदेशनिका चलना है, तातें तहां भी योग जानना ॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
सिति
हा जो, कालाणु एक है तो अनंतपर्यायनिकू वर्तनाका कारण है । तातै ताकेवि अनंतपणाका उपचार कीजिये है । बहुरि ।
समय है सो उत्कृष्टपणे कालका अंश है । तिसके समूहविशेपकू आवली इत्यादि जाननी ॥ । आगें, गुणपर्ययवद् द्रव्य है ऐसा कह्या, तहां गुण कहां ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैंसार्थ
निका टीका ॥ द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणाः ॥४१॥
पान याका अर्थ- जिनका द्रव्य आश्रय है बहार जे आप अन्यगुणनिकार रहित हैं, ते गुण हैं, इहां निर्गुण ऐसा गुणनिका विशेपण है, सो कौन अर्थि है सो कहिये है । दोय आदि परमाणुनिका स्कंध भी द्रव्यकै आश्रय है। जातै ।। परमाणुनितें भया है सो द्रव्याश्रया गुणा एताही कहिये तो तिन स्कंधानकै गुणपणां ठहरता । तातें निर्गुण कहनेतें तिनके गुणका निषेध भया ते स्कंध भी गुणसहित हैं, तातें द्रव्यही हैं, गुण नाहीं हैं । बहुरि द्रव्याश्रया इसविशेषणते पर्यायनिक गुणपणाका निषेध होय है । जाते गुण हे ते तो द्रव्यतै नित्य संबंधरूप हैं । पर्याय हैं ते क्रमतें होय । सो कदाचित् होय विनशि नाय हैं । ताते जे नित्यही द्रव्यकू आश्रयकरि प्रवते ते गुण हैं । ऐसें पर्याय हैं ते गुण नाहीं हैं । तहां जीवके गुण अस्तित्व आदिक तौ साधारण । बहुरि ज्ञानादिक असाधारण । पुद्गलके अचेतनत्व आदि साधारण । रूप आदिक असाधारण । बहुरि पर्याय जीवके घटका ज्ञान आदिक हैं । पुद्गलके घट कपाल आदिक हैं ॥
आगें पूछे है बारबार परिणामशब्द कया ताका कहा अर्थ है ? ऐसें पूछे उत्तरका सूत्र कहै हैं
॥ तद्भावः परिणामः॥ ४२ ॥ याका अर्थ-द्रव्य जिस स्वरूप परिणमे, ताकू जिनका भाव कहिये, ऐसा तद्भाव है, सो परिणाम है । इहां इस सूत्रको कहनेका अन्यप्रयोजन कहै हैं । गुण हैं ते द्रव्यतें जुदे पदार्थ हैं, ऐसा अन्य कोईका मत है । सो स्याद्वादीनिकू अन्यमती कहै हैं । तुमारै यह मान्य है कि नाही ? ताकू आचार्य कहें हैं, जो, तुम मानूं जैसैं तौ जुदा पदार्थ नाहीं मानें हैं, कथंचित् संज्ञासंख्यादि भेदकी अपेक्षाकरि द्रव्यतै गुण भेदरूप भी मानें हैं, तथापि तिसतै प्रदेशनिकी अपेक्षाम कार अभेद है । जाते तिस द्रव्यहाके परिणाम हैं । तातें जुदे नाहीं । ऐसें कहते पूछे हैं, जो, तुम परिणाम कह्या सो
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका
पान २४९
lal ताकू कहिये, अव्रत तौ भावमात्र, है, ताकी प्रवृत्ति इन्द्रियादिकरूप है, सो कहे विना कैसे जानिये १ ताते इन्द्रिय कषाय ।
अव्रत क्रिया च्यायौंही कहना युक्त है ॥
___आगें इहा कोई कहै है, जो, मन वचन काय योग हैं ते सर्व आत्माके कार्य हैं तातें सर्व संसारीजीवनिकै समान सर्वार्थ- हैं । तातें बंधका फल भोगनेमें विशेष नाहीं है । ऐसा कहतें कहै हैं जो, यह ऐसें नाहीं हैं । जाते योग सर्वही | वचसिछि |जीवनिकै पाईये हैं ॥ तौ तिन जीवनिके परिणाम अनंतभेद लिये हैं, सो ऐसा है सो कहिये हैं । ताका सूत्र
निका अ६
॥ तीव्रमंदज्ञाताज्ञात भावाधिकरणवीर्यविशेषेभ्यस्तद्विशेषः ॥ ६॥ याका अर्थ-तीव्रभाव मंदभाव ज्ञातभाव अज्ञातभाव अधिकरण वीर्य इनके विशेषः तिस आश्रवका विशेष है। तहां । बाह्य अभ्यंतरके कारणके वश” उदयरूप भया जो उत्कट परिणाम सो तीव्र है । यात विपरीति जो उत्कट नाही, सो
मंद हैं। यह प्राणी मैं मारूं ऐसें जानि मारनेकी प्रवृत्ति करै, सो ज्ञात ऐसा कहिये । मदतें तथा प्रमादते विना जाणिकरि
प्रवृत्ति होय, सो अज्ञात है । जाविर्षे कार्य, अधिककरि कीजिये, सो अधिकरण है, याकू आधार भी कहिये तथा द्रव्य । कहिये । द्रव्यकी तिन शक्तिका विशेष, सो वीर्य है । भावशब्द प्रत्येक दीजिये। तब तीव्रभाव मंदभाव इत्यादि जानना। इनके विशेप” तिस आश्रवका विशेष है । जाते कारणके भेदते कार्यवि भी भेद होय है ऐसें जानना ॥
इहां भावार्थ ऐसा, जो, क्रोध' आदिके अतिबंधनेते तीव्रभाव होय है, तिन कषायनिके मंद उदयतें मंदभाव हो है ।। बहुरि या प्राणीकू मैं मारूं ऐसा परिणाम भी न होय अर प्राणी माया जाय ताहि जाणे जो यह माया गया तथा
आप जाणिकरि मारै सो ज्ञातभाव है । बहुरि मदिरादिकके निमित्ततें. इन्द्रियनिका असावधान होना, सो मद तथा | असावधानीत प्रवर्तना प्रमाद है । इनके वशते विना जाणे प्रवृत्ति करना, सो अज्ञातभाव है। पुरुषका प्रयोजन जाकै
आधार होय सो वस्तु द्रव्य अधिकरण है । द्रव्यकी शक्ति सो वीर्य है । बहुरि कषायनिके स्थानक असंख्यातलोकप्रमाण है । तातें जीवनिके, भाव, बहुत हैं । तातै तिनका अभावमें विशेष जानना । बहुरि अनुभागके भेदतें आश्रवनिविर्षे भी भेदसिद्धि होय है । इसहीत जीवनिकै शरीरादिकका ,अनंतपणा सिद्ध है । ऐसा भावार्थ जानना ॥
आगें पूछे है, जो, अधिकरण कह्या ताका स्वरूप जान्या नाहीं; सो ' कहौ । ऐसे पूछे तिस अधिकरणके भेदके है। हा प्रतिपादनके द्वारकार ताका स्वरूपका निर्णयके अर्थि सूत्र कहे हैं
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिदि
॥ अधिकरणं जीवाजीवा : ॥७॥ याका अर्थ- आश्रवका अधिकरण जीवद्रव्य अजीवद्रव्य ऐसे दोयभेद लिये है । तहां जीव अजीवका लक्षण पहले कह्या तेही हैं । इहां अधिकरणविशेष जनावनेकू फेरि नाम कहे हैं। सो अधिकरण हिंसाआदिका उपकरणपणां है ।।
। इहां कोई कहै, जीव अजीव मूलपदार्थ दोयही हैं । तातें सूत्रमें द्विवचन चाहिये । ता• कहिये, ऐसें नाहीं है । इहां निका टीका है। अधिकरणसामान्य नाहीं है । जीव अजीवके पर्याय अधिकरण हैं । तातै जिसतिस पर्यायसहित द्रव्य बहुतप्रकार हैं। पान भ.६१ तातें बहुवचन है । सो यह अधिकरण आश्रवका है ऐसा संबंध अर्थके वशते सूत्रमें कारण ॥
२५० ___ आगे जीवाधिकरणके भेद जाननेके अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ आद्यं संरम्भसमारम्भारम्भयोगकृतकारितानुमतकषायविशेषैत्रिस्त्रिस्त्रिश्चतुश्चैकशः ॥८॥
याका अर्थ-- आदिका जीवाधिकरण है, सो संरंभ समारंभ आरंभ ए तीनि बहुरि मन वचन काय योग तीनि, कृता कारित अनुमोदना ए तीनि, क्रोध मान माया लोभ कषाय च्यारि ए एक एकप्रति देना ऐसा परस्पर गुणे एकसौ आठ भेदरूप है । तहां प्रमादी जीवकै हिंसाआदिकेविर्षे प्रयत्न कहिये उद्यमरूपपरिणाम सो संरंभ है । बहुरि हिंसाके कारणका
अभ्यास करना सामग्री मिलावणी सो समारंभ है। प्रक्रम कहिये आरंभ करणा सो आरंभ है । ऐसें ए तीनि भये । 8] बहुरि योगपूर्वै कहेही । मन वचन काय भेद लिये तीनि । बहुरि कृत कहिये आप स्वाधीन होय करै सो, कारित
कहिये परकने करावै सो, अनुमत कहिये पैला करै, तात आप मन वचन कायकार भला जाने ऐसे तीनि । बहुरि क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि कपाय इनका लक्षण पूर्व कह्या सोही ऐसें । विशेषशब्द इन सनिक संबंध करणा । संरंभविशेष समारंभविशेष इत्यादि । जाकरि अर्थकू अन्य अर्थ लेकरि जुदा कीजिये सो विशेषशब्दका अर्थ है। ऐसे आदिका जीवाधिकरण है, सो एते विशेपनिकरि भेदरूप कीजिये है । बहुरि त्रिआदि च्यारि शब्द हैं, ते सुचप्रत्ययान्त हैं, ते यथानुक्रम संबंधकार लेने । संरंभादि तीनि, योग तीनि, कृत आदि तीनि, कपाय च्यारि इन गणतीकी रीति सुच्प्रत्ययकार जाणिये है । बहुरि एकशः शब्दकरि वीप्स्या कही है। एक एकप्रती तीनि आदि भेद प्राप्त करने, सोही कहिये हैं। क्रोधकृतकायसंरंभ, मानकृतकायसंरंभ मायाकृतकायसंरंभ, लोभकृतकायसंरंभा, क्रोधकारितकायसंरंभ, मानकारितकायसंरंभ, मायाकारितकायसंरंभ, लोभकारितकायसंरंभ, क्रोधानुमतकायसंरंभ, मानानुमतकायसरंभ, मायानुमतकायसंरंभ लोभानुमत
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
निका
पान
२५१
कायसंरंभ । ऐसें बारह कायसंरंभ भये । ऐसे बचनयोग मनोयोगविर्षे बारहबारह प्रकार संरंभ होय । ते भेले किये छत्तीस | होय । तैसेंही छत्तीस समारंभ होय । तथा तैसेंही आरंभ होय । सर्व जोडि जीवाधिकरण एकसोआठ होय हैं । बहुरि । २ सूत्रमें चशब्द है सो अनंतानुबंधी अप्रत्याख्यानावरण प्रत्याख्यानावरण संज्वलन जे कपायके भेद च्यार तिनकार च्यारिसे
बत्तीस भेद होय हैं । ऐसें असंख्यातभेदके समुच्चयके अर्थि हैं ॥ सर्वार्थसिव आगें दूसरा अजीवाधिकरणके भेद जाननेके अर्थ सूत्र कहै हैंटीका
॥ निर्वर्तनानिक्षेपसंयोगनिसर्गा द्विचतुर्द्वित्रिभेदाः परम् ॥ ९॥ याका अर्थ- निर्वर्तना निक्षेप संयोग निसर्ग ये च्यारि । तहां निर्वर्तनाके भेद दोय, निक्षेपके च्यारि भेद, संयो-8 | गके दोय भेद, निसर्गके तीनि भेद । ए अजीवाधिकरण हैं, ते संरंभादिकते परं कहिये अन्य हैं । तहां जो निपजाईये |
सो निर्वर्तना है । बहुरि जो निक्षेपणा करिये धरिये सो निक्षेप है। बहुरि जो संयोजन करिये मिलाइये सो संयोग है । बहुरि जो निसर्जन करिये प्रवाईए सो निसर्ग है। इनका दोय आदि संख्याते अनुक्रमतें संबंध करिये । निर्वर्तनाके दोय भेद, निक्षेपके च्यारि भेद, संयोगके दोय भेद, निसर्गके तीनि भेद ए अजीवाधिकरणके भेद हैं । इहां सूत्रमें परवचन है, ताका अन्य ऐसा अर्थ लेणा । ए संरंभादिक जीवाधिकरण कहे तिनतें अन्य हैं । जो ऐसा न लीजिये तो निर्वर्तना आदि जीवहीके परिणाम हैं । तातै जीवाधिकरणही ठहरै । तहां निर्वर्तना अधिकरण दोय प्रकार | है । मूलगुणनिर्वर्तना उत्तरगुण निर्वर्तना । तहां मूल पांचप्रकार, शरीर वचन मन उच्छ्वास निःश्वास ऐसे इनका निपजावना । बहुरि उत्तर काष्ठ पुस्त चित्रकर्म इत्यादि इनका निपजावना ॥
बहुरि निक्षेप च्यारिप्रकार । तहां अप्रत्यवेक्षितनिक्षेपाधिकरण कहिये बिना देख्या वस्तु निक्षेपणा स्थापना । दुःप्रमृष्टनिक्षेपाधिकरण कहिये पृथ्वीआदिक बुतिरह बुहारे मर्दन किये वस्तु धरना । सहसानिक्षेपाधिकरण काहये शीघ्र वस्तु धरना पटकि देणां । अनाभोगनिक्षेपाधिकरण कहिये वस्तु, जहां धरी चाहिये. तहां. न. धरणां जैसे तैसे, हरेक जायगा धरणां । बहुरि संयोग दोयप्रकार । तहां भुक्तपानसंयोगाधिकरण कहिये भोजनपानका मिलावणां । उपकरणसंयोगाधिकरण कहिये जिन वस्तुनितें कार्य किया चाहिये तिन उपकरणनिका संयोग करणां मिलावनां । बहुरि निसर्ग तीनिप्रकार तहां कायनिसर्गाधिकरण कहिये कायका प्रवर्तन करना । वाग्निसर्गाधिकरण कहिये वचनका प्रवर्तन करना । मनोनिसर्गाधिकरण कहिये मनका प्रवर्तन करना । इहां भावार्थ ऐसा जानना, जो, जीव अजीव द्रव्य हैं तिनकै आश्रय आधारकरि
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
भवच
सिदि टीका
२५०
.. ॥ अधिकरणं जीवाजीवा : ॥७॥ याका अर्थ- आश्रवका अधिकरण जीवद्रव्य अजीवद्रव्य ऐसें दोयभेद लिये है । तहां जीव अजीवका लक्षण पहले । कह्या तेही हैं । इहां अधिकरणविशेष जनावनेत फेरि नाम कहे हैं। सो अधिकरण हिंसाआदिका उपकरणपणा है ।। सर्वार्थ। इहां कोई कहै, जीव अजीव मूलपदार्थ दोयही हैं । तातें सूत्रमें द्विवचन चाहिये । ता• कहिये, ऐसें नाहीं है । इहां निका अधिकरणसामान्य नाहीं है । जीव अजीवके पर्याय अधिकरण हैं । तातें जिसतिस पर्यायसहित द्रव्य बहुतप्रकार हैं ।
पान १. तातें बहुवचन है । सो यह अधिकरण आश्रवका है ऐसा संबंध अर्थके वशते सूत्र में कारण ॥
आगें जीवाधिकरणके भेद जाननेके अर्थि सूत्र कहै हैं॥ आयं संरम्भसमारम्भारम्भयोगकृतकारितानुमतकषायविशेषैत्रिस्त्रिस्त्रिश्चतुश्चैकशः ॥८॥
याका अर्थ-- आदिका जीवाधिकरण है, सो संरंभ समारभ आरंभ ए तीनि बहुरि मन वचन काय योग तीनि, कृत कारित अनुमोदना ए तीनि, क्रोध मान माया लोभ कपाय च्यारि ए एक एकप्रति देना ऐसा परस्पर गुणे एकसौ आठ भेदरूप है । तहां प्रमादी जीवकै हिंसाआदिकेविर्षे प्रयत्न कहिये उद्यमरूपपरिणाम सो संरंभ है । बहुरि हिंसाके कारणका अभ्यास करना सामग्री मिलावणी सो समारंभ है । प्रक्रम कहिये आरंभ करणा सो आरंभ है । ऐसें ए तीनि भये । बहुरि योगपूर्वं कहेही । मन वचन काय भेद लिये तीनि । बहुरि कृत कहिये आप स्वाधीन होय करै सो, कारित कहिये परकने करावै सो, अनुमत कहिये पैला करै, ताक़ आप मन वचन कायकार भला जाने ऐसें तीनि । बहुरि क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि कपाय इनका लक्षण पूर्व कह्या सोही ऐसें । विशेषशब्द इन सर्वनिक संबंध करणा । संरंभविशेष समारंभविशेप इत्यादि । जाकरि अर्थकू अन्य अर्थ लेकरि जुदा कीजिये सो विशेषशब्दका अर्थ है। ऐसे आदिका जीवाधिकरण है, सो एते विशेषनिकरि भेदरूप कीजिये है। बहुरि त्रिआदि च्यारि शब्द हैं, ते सुचप्रत्ययान्त हैं, ते यथानुक्रम संबंधकार लेने । संरंभादि तीनि, योग तीनि, कृत आदि तीनि, कपाय च्यारि इन गणतीकी रीति सुच्प्रत्ययकार जाणिये है । बहुरि एकशः शब्दकरि वीप्स्या कही है । एक एकप्रती तीनि आदि भेद प्राप्त करने, सोही कहिये हैं। क्रोधकृतकायसंरंभ, मानकृतकायसंरंभ मायाकृतकायसंरंभ, लोभकृतकायसंरंभा, क्रोधकारितकायसंरंभ, मानकारितकायसंरंभ, मायाकारितकायसंरंभ, लोभकारितकायसंरंभ, क्रोधानुमतकायसंरंभा, मानानुमतकायसंरंभ, मायानुमतकायसंरंभ लोभानुमत
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
बत्तीस
साय-
सिदि
निका
पान
२५१
कायसरंभ । ऐसें बारह कायसंरंभ भये । ऐसे बचनयोग मनोयोगविर्षे बारहबारह प्रकार संरंभ होय । ते भेले किये छत्तीस | होय । तैसेंही छत्तीस समारंभ होय । तथा तैसेंही आरंभ होय । सर्व जोडि जीवाधिकरण एकसोआठ होय हैं । बहार
सूत्रमें चशब्द है सो अनंतानुबंधी अप्रत्याख्यानावरण प्रत्याख्यानावरण संज्वलन जे कषायके भेद च्यारि तिनकार च्यारिसैं KI बत्तीस भेद होय हैं । ऐसें असंख्यातभेदके समुच्चयके अर्थि हैं ॥ आगें दूसरा अजीवाधिकरणके भेद जाननेके आर्थि सूत्र कहै हैं
॥निर्वर्तनानिक्षेपसंयोगनिसर्गा द्विचतुर्द्वित्रिभेदाः परम् ॥ ९॥ याका अर्थ- निर्वर्तना निक्षेप संयोग निसर्ग ये च्यारि । तहां निर्वर्तनाके भेद दोय, निक्षेपके च्यारि भेद, संयोगके दोय भेद, निसर्गके तीनि भेद । ए अजीवाधिकरण हैं, ते संरंभादिकते परं कहिये अन्य हैं। तहां जो निपजाईये सो निर्वर्तना है । बहुरि जो निक्षेपणा करिये धरिये सो निक्षेप है। बहार जो संयोजन करिये मिलाईये सो संयोग | है । बहुरि जो निसर्जन करिये प्रवर्ताईए सो निसर्ग है । इनका दोय आदि संख्याते अनुक्रमते संबंध करिये । निर्वर्तनाके दोय भेद, निक्षेपके च्यारि भेद, संयोगके दोय भेद, निसर्गके तीनि भेद ए अजीवाधिकरणके भेद हैं । इहां सूत्रमें परवचन है, ताका अन्य ऐसा अर्थ लेणा । ए संरंभादिक जीवाधिकरण कहे तिन” अन्य हैं । जो ऐसा न लीजये तो निर्वर्तना आदि जीवहीके परिणाम हैं । तातें जीवाधिकरणही ठहरै । तहां निर्वर्तना अधिकरण दोय प्रकार है । मूलगुणनिर्वर्तना उत्तरगुण निवर्तना । तहां मूल पांचप्रकार, शरीर वचन मन उच्छ्वास निःश्वास ऐसे इनका निपजावना । बहार उत्तर काष्ठ पुस्त चित्रकर्म इत्यादि इनका निपजावना ॥
बहुरि निक्षेप च्यारिप्रकार । तहां अप्रत्यवेक्षितनिक्षेपाधिकरण कहिये विना देख्या वस्तु निक्षेपणा स्थापना । दुःप्रमृष्टनिक्षेपाधिकरण कहिये पृथ्वीआदिक बुरीतरह बुहारे मर्दन किये वस्तु धरना । सहसानिक्षेपाधिकरण काहिये शीघ्र वस्तु धरना पटकि देणां । अनाभोगनिक्षेपाधिकरण कहिये वस्तु, जहां धरी चाहिये. तहां. न. धरणां जैसे तैसे, हरेक जायगा धरणां । बहार संयोग दोयप्रकार । तहां भुक्तपानसंयोगाधिकरण कहिये भोजनपानका मिलावणां करण कहिये जिन वस्तुनितें कार्य किया चाहिये तिन उपकरणनिका संयोग करणां मिलावनां । बहुरि निसर्ग तीनिप्रकार | तहां कायनिसर्गाधिकरण कहिये कायका प्रवर्तन करना । वाग्निसर्गाधिकरण कहिये वचनका प्रवर्तन करना । मनोनिसर्गाधिकरण कहिये मनका प्रवर्तन करना । इहां भावार्थ ऐसा जानना, जो, जीव अजीव द्रव्य हैं तिनकै आश्रय आधारकरि
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका पान २५२
कर्मका आश्रव होय है, तिनके भावनिके ए विशेष हैं । ऐसें सामान्यकरि तौ आश्रवके भेद कहे ॥ । अब कर्मनिके विशेषकार आश्रवके भेद कहने वक्तव्य होते आदिके ज्ञानावरण दर्शनावरण कर्म तिनके आश्रवके
। भेद जाननेकू सूत्र कहैं हैंसर्वार्थ । ॥ तत्प्रदोषनिन्हवमात्सर्यान्तरायासादनोपघाता ज्ञानदर्शनावरणयोः ॥१०॥ सिद्धि
याका अर्थ-- तिस ज्ञानदर्शनके विर्षे प्रदोष निह्नव मात्सर्य अंतराय आसादन उपघात इनका करना, सो इन भ.६ | दोऊनिकै आवरणकर्मनिका आश्रव करै है। तहां मोक्षका कारण जो तत्वज्ञान ताका कोई पुरुष कथन प्रशंसा करता होय
ताकू कोई सराहै नाहीं तथा ताकू सुणिकरि आप मौन राखै अंतरंगविर्षे वासूं अदेखसाभावकरि तथा ज्ञानकू दोष लगावनेके अभिप्रायकरि वाका साधक न रहै, ताके ऐसे परिणामकू प्रदोष कहिये । बहार आपकू जिसका ज्ञान होय अर कोई कारणकरि कहै जो नाहीं है, तथा मैं जान नाहीं । जैसें काहूंने पूछ्या जो हिंसातें कहा होय १ तहां आप
जानें है जो हिंसातें पाप है, तहां कोई हिंसक पुरुप बैट्या होय ताके भयतें तथा आपकू हिंसा करनी होय तथा • आपके अन्य कछु कार्यका आरंभ होय इत्यादिक कारणनितें कहै, जो, मैं तो जानूं नाही, तथा कहै हैं, हिंसामें पाप । पाप नाही इत्यादिकार अपने ज्ञानकू छिपावै, ताकू निह्नव कहिये बहुरि आप शास्त्रादिका ज्ञान भलेप्रकार पढ्या होय । पैलेकू शिखावनेयोग्य होय तौ कोई कारणते शिखावै नाहीं । ऐसे विचारै, जो पैलेकू होय जायगा तो मेरी बरोबरी करैगा इत्यादि परिणामकू मात्सर्य कहिये ॥
बहुरि ज्ञानका बिच्छेद करै विघ्न पाडै ताकू अंतराय कहिये ॥ बहुरि परके तथा आपका प्रगट करने योग्य ज्ञान होय ताईं वचनकरि तथा. कायकरि बजै . ग्रगट करै, नाहीं तथा परकू कहै ज्ञानकू प्रकाशै । मति, इत्यादि कहै सो आसादना कहिये । बहुरि सराहने योग्य साचा ज्ञान होय ताळू दूपण लगावै सो उपधात कहिये । इहां कोई कहै, दूपण लगावणा उपधात कह्या सो तो आसादनाही भई ताकू कहिये, जो छते ज्ञानकू सद्विज्ञानका विनय करना तथा प्रदान कहिये शिखावने आदि तथा ज्ञानके गुणानुवाद करना इत्यादि न करै सो तो आसादना है । बहुरि साचे ज्ञानकू
कहै यह ज्ञान झूठा है तथा ज्ञानही नाहीं ऐसे कहना तथा ज्ञानके नाशका आभिप्राय सो उपधात है । ऐसा भेद | जानना । बहुरि सूत्रमें तत्शब्द है ताकार ज्ञानदर्शन लेना ॥
इहां पूछे, जो, इहां ज्ञानदर्शनका प्रकरण नाही, विना कहे कैसे लेने ? ता कहिये, इहां प्रश्नकी अपेक्षा है
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
टीका
२५३
शिष्यका प्रश्न जो ज्ञानदर्शनावरणकर्मका आश्रव कहा ? ऐसे प्रश्नतें ज्ञानदर्शन लेने । ऐसें कहनेते ज्ञानदर्शनांवर्षे तथा ।। तिनके कारण जे गुरु पुस्तक आदि तिनविर्षे प्रदोषादिक करै ते लगाय लेने । जातें गुरु आदि ज्ञानके कारण हैं, ते भी जानने । ऐसें ए प्रदोषादिक ज्ञानदर्शनावरणकर्मके आश्रववके कारण हैं। यहां ऐसा जाननां, जो, एककारणकरि अनेक कार्य होय हैं, सो प्रदोषादिक ज्ञानकेविर्षे होय । तैसेंही दर्शनविपैं होय ऐसे समान हैं। तो दोऊ कर्मका आश्रव
वचरूप कार्य न्यारा न्यारा करै हैं । अथवा विषयके भेदतै आश्रवका भी भेद है । तातै ज्ञानसंबंधी प्रदोपादिक ज्ञाना-: निका वरणकर्मका आश्रव करै है । दर्शनसंबंधी दर्शनावरणका आश्रव करै है ॥
पान इहां एता और जाननां, जो, आचार्योपाध्यायतें तौ प्रतिकूल रहना, अकाल अध्ययन करना, श्रद्धान न करना, अभ्यासविर्षे आलस्य करना, अनादरसे शास्त्रके अर्थकू सुनना, तीर्थ कहिये मोक्षमार्ग ताका उपरोध कहिये रोकनाचलनैं न देना, बहुश्रुत होय गर्व करना, झूठा उपदेश करना, बहुश्रुतकी अवज्ञा करनी, परमतकी पक्ष करनेविर्षे पंडितपणा करना, अपने मतकी पक्ष छोडणी, असंबद्धप्रलाप कहिये वृथा बकवाद करना, उत्सूत्रभापण, ज्ञानाभ्यास करै सो ४। कुछ लौकिकप्रयोजन लधै तैसें करै, शास्त्रको बेचे, प्राणीनिका घात करै इत्यादिक ज्ञानावरणकर्मके आश्रवकू कारण हैं। । बहुरि तैसेंही दर्शनविर्षे मात्सर्य कहिये पैलै देखें ताकू दिखावै नहीं, तथा देखताके देखनेवि अंतराय करै, बहुरि पैलाके
नेत्र उपाडै, तथा परके इन्द्रियनिविर्षे प्रतिकूलता कहिये बिगाड्या चाहैं, अपनी दृष्टि सुंदर होय बहुरि दीखता होय ताका गर्व, तथा नेत्रनिकू आयत लंबे करने फाडिकार देखना, तथा दिनविर्षे सोवना, तथा आलस्यरूप रहना, तथा नास्तिकपक्षका ग्रहण करना, सम्यग्दृष्टीफें दूषण लगावना, कुतीर्थकी प्रशंसा करनी, प्राणीनिका घात करना, यतीश्वरनिकं देखि ग्लानि करनी इत्यादि दर्शनावरणकर्मके आश्रवकं कारण हैं। आगैं, जैसे ज्ञानदर्शनावरणकर्मका आश्रवका विशेष कह्या, तैसेंही वेदनीयकर्मका कहै हैं, ताका सूत्र
॥ दुःखशोकतापाक्रन्दनवधपरिदेवनान्यात्मपरोभयस्थानान्यसद्वेद्यस्य ॥ ११ ॥ याका अर्थ- दुःख शोक ताप आक्रंदन वध परिदेवन एते आपकै तथा परकै तथा दोऊकै करै करावै ते असातावेदनीयकर्मके आश्रवकू कारण हैं। तहां पीडारूप परिणाम सो तौ दुःख है । अपना उपकारी इष्टवस्तुके संबंधका विच्छेद होते खेदसहित निराशपरिणाम होय, सो शोक है । कोई निंद्यकार्य करनेतें अपना अपवाद होय तब मन मैला होय तिसका पश्चात्ताप बहुत करना, सो ताप है । कोई निमित्ततें परिताप भया तातें विलापकरि अश्रुपातसहित प्रगट
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
कर
टीका
15 पुकारकरि रोवना, सो आक्रंदन है । आयु इन्द्रिय बल प्राणनिका वियोग करना, सो वध है । संक्लेशपरिणामकरि ।
ऐसा रोवना, जामें अपने तथा परके उपकार करावनेकी तथा करनेकी वांछा होय जाके सुणे पैलाकै अनुकंपा करुणा उपजै, सो परिदेवन है ।
___ इहां कोई कहै, जो, शोक आदि तौ दुःखकेही विशेष हैं, तातै एक दुःखही ग्रहण करना । ताकू कहिये, यह तौ सर्वार्थ-RI
। सत्य है, दुःखमें सारेही आय जाय हैं तथापि केई विशेष कहनेकरि दुःखकी जातिका जनावना होय है । जैसें गऊ ऐसा सिद्धि
निका | कहतें ताके विशेप न जानिये ताके जनावनेकू खाडी मूडी काली धौली इत्यादिक कहिये है, तैसें दुःखसंबंधी आश्रवके पान
२५४ असंख्यातलोकप्रमाण भेद हैं, तातै दुःखही कहते विशेष न जानिये तब केईक विशेष कहनेकरि तिनका भेदका ज्ञान होय । है । तातें विशेष कहै हैं । ते एते दुःखआदिक क्रोधादिक परिणामनितें आपवि भी होय हैं। तथा परकै भी कीजिये है तथा आपकै कार पैलाकै भी करै ऐसें दोऊवि भी होय हैं ते सर्वही असातावेदनीयकर्मके आश्रवके कारण हैं ॥
इहां तर्क, जो, दुःखआदिक आपकै तथा परकै तथा दोऊकै किये याके असातावेदनीयके आश्रवके कारण हैं, तो केशनिका लोंच करना, अनशन तप करना, आतापनादि योग करना ए दुःखके कारण हैं ते आप करै परके करावै सो कौन अर्थि है ? ताका समाधान, जो, यह दोष नाहीं है । जो अंतरंग क्रोधआदिकपरिणामके आवेशपूर्वक दुःखआदिक हैं, ते असातावेदनीयके आश्रवकू निमित्त है ऐसा विशेपकार कह्या है। जैसे कोई वैद्य परमकरुणाचित्तकरि निःशल्य हुवा । यत्नतें संयमीपुरुपके गूमडाकै चीरा दे है, सो वाकै दुःखका कारण है, तो तिस वैद्यके बाह्य दुःखके निमित्तमात्रतें
पापबंध न होय है; तैसेही संसारसंबंधी महादुःखते विरक्त जो मुनि तिस दुःखको अभाव करनेके उपायवि मन लगाया है, शास्त्रोक्तविधानकरि अनशनादिकवि प्रवते है तथा अन्यकू प्रवर्त्तावै है, ताके संक्लेशपरिणामके अभावतें बाह्य दुःखनिमित्तपरता होतें भी पापबंध नाहीं होय है ॥ इहा उक्तं च दोय श्लोक हैं, तिनका अर्थ कहै हैं- जैसे रोगीका इलाज करतें वाकै सुख होऊ तथा दुःख होऊ ते सुखदुःख तिस इलाजके कारण नाहीं देखिये है, रोग गमावनेका तो इलाज सामान्य है; तैसे संसारतें छूटनेकू मोक्षका साधनकेविर्षे सुख होऊ तथा दुःख होऊ ते दोऊही मोक्षसाधन विर्षे कारण नाहीं हैं ॥
भावार्थ- जैसे वैद्यका अभिप्राय रोगीकू नीरोग करनेका है, तैसें संसारदुःख मेटि मोक्ष प्राप्त होनेका अभिप्रायवालेकै सुखदुःख होना प्रधान नाहीं । तातै तिनके दुःखके कारण होते भी असाताका कारण नाहीं है । इहां दुःखके समानजातीय भाव अन्य भी उपलक्षणतें जानने । ते कौन सो कहिये हैं । अशुभप्रयोगकार पर• पापविर्षे प्रेरणा,
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका
टी का
२५५
उपाय
परपरिवाद कहिये परका अपवाद करना, पैशुन्य कहिये परतें अदेखसाभावकरि खोटी कहना, चुगली खाणी, परकी करुणा न करनी, परकै परिताप कहिये तीव्र पीडा उपजावनी, अंग उपांगका भेदन करना, मर्मकी ज्यायगां भेदन विदारण करना, परकू ताडन करना, परकै त्रास उपजावना, परका तिरस्कार करना, परकू भुलसना दडावना, परका अंग
छोलना, काटना, श्वासनिरोध करना, बांधना, रोकना, मसलना, परकू बसमै राखना, स्वच्छंद रहने न देना, परकं वाहना, सर्वार्थसिद्धि
वोझ आदि दे चलावना, परकू शरीरकू घसना, रगडना, परकी निंदा करणी, अपनी प्रशंसा करनी, सक्लेश उपजावना, बहु आरंभ करना, बहुपरिग्रह चाहना, परका प्राण हरणा, क्रूरस्वभाव राखणा, पापकर्मकी आजीविका करनी, अनर्थदंड विनाप्रयोजन पाप करना, आहारादिमें विष मिलावना, पांसी वागुरा जाल पीजरा मंत्र आदि जीवनिके घातका उपाय २ करना, शस्त्रनिका अभ्यास करना, पापमिश्रभाव राखना, पापी जीवनितूं मित्रता रावनी, तथा तिनकी चाकरी करनी, । तिनतें संभापण देने लेनेका व्यवहार करना, ए सर्वही असातावेदनीयके आश्रवळू कारण हैं ॥
आगें, असातावेदनीयके आश्रवके कारण तो कहे, बहुरि सातावेदनीयके आश्रवका कारण कहा है ऐसैं पूछे । सूत्र कहै हैं --
॥ भूतव्रत्यनुकम्पादानसरागसंयमादियोगः क्षान्तिः शौचमिति सद्वेद्यस्य ॥ १२॥ याका अर्थ- भूत कहिये प्राणी अर व्रतवान् इनवि तौ अनुकंपा, बहार दान देना, सरागसंयम आदिक इनका योग कहिये समाधि भलेप्रकार चित्तका समाधानकार इनमें लगावणा चिंतवना, बहुरि क्षमा शौच बहुरि इतिशब्दतें अरहंतपूजादिक ए सर्व सातावेदनीयके आश्रवके कारण हैं । तहां कर्मके उदयके वशर्ते गतिगतिविर्षे वर्तता जो भूत कहिये प्राणिमात्र लेणे । बहुरि अहिंसादिकवत जिनके होय ते व्रती कहिये, ते घरके त्यागी तौ मुनि बहार घरहीमें अणुव्रत पाले ते श्रावक । बहुरि जो परके उपकारविर्षे आन्तिचित्त पैलाकी पीडाकू अपनेविर्षे भई ऐसे माननेवाले पुरुषके करुणाभाव होय, सो अनुकंपा कहिये । जो प्राणिमात्रवि तथा व्रतीनिवि अनुकंपा होय सो भूतब्रत्यनुकंपा कहिये । बहार
परके उपकारकी बुद्धिकरि अपना धनादिक देना सो दान है । बहुरि संसारके कारण जे द्रव्यभावकर्म तिनके अभाव १ करनेविर्षे उद्यमी अर जिनके चित्तमें संसारके कारणकी निवृत्ति करनेका राग ते सराग कहिये, बहुरि प्राणी तथा ३ इन्द्रियनिविर्षे अशुभप्रवृत्तीका त्याग सो संयम कहिये, सो पूर्वोक्तसरागिनिका सयम सो सरागसंयम कहिये | रागसहित संयम सो सरागसंयम है ॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
इहां आदिशब्दकरि संयमासंयम अकामनिर्जरा बालतप लेणे । बहुरि योग कहिये समाधी सम्यक् चित्त लगावणा । भावार्थ- प्राणीमात्र तथा व्रतीनिविषै तौ करुणाभाव बहुरि दान बहुरि सरागसंयमादिक इनकेविषै तौ चित्त राखणा । बहुरि क्रोधादिपरिणामका अभाव सो क्षान्ति कहिये क्षमा है । बहुरि लोभके प्रकार जीवनेका लोभ, नीरोग रहनेका लोभ, इन्द्रिय बणी रहनेका लोभ, उपकरणवस्तुका लोभ ए हैं, तथा अपना द्रव्य न देना, परका द्रव्य लेणा, चोरि भी लेणा, पैलाकी घरी वस्तूकूं छिपावना इत्यादि अनेक प्रकार हैं, तिनका न करना सो शौच है ॥ टीका बहुरि इतिशब्द इहां प्रकार अर्थमें है, ताकरि अरहंतकी पूजा करवाविषै तत्परपणा तथा बाल वृद्ध तपस्वी मुनिनिका वैयावृत्य करना इत्यादिक लेणा । इहां प्रश्न, जो, भूतके कहनेते प्राणिमात्र तौ आयही गये, फेरि व्रतीका ग्रहण काहेकुं किया ? ताका समाधान जो, व्रतीकेविपैं अनुकंपाका प्रधानपणां जनावनेके अर्थ फेरि व्रतीका ग्रहण है । प्राणीनिकेविषै तौ सामान्यपणें होयही परंतु व्रतीनिकेविषै विशेषकरि होय । जैसें बडे आदमीकै हरेकसूं प्रीति होय है, परंतु अपना जिनतें प्रयोजन सधता होय ऐसें कुटुंब आदिक तिनतैं विशेषकर होय; तैसैं इहां भी जानना । ऐसें एते सातावेदनीयके आश्रवके कारण जानने । ऐसें ए परिणाम सर्वथा एकान्तवादी आत्माकूं नित्यही माने तथा अनित्यही माने हैं। तिनके मत में सिद्ध नाहीं होय हैं । जातैं सर्वथा नित्यकै तौ परिणाम पलटेही नाहीं । बहुरि सर्वथा अनित्य पूर्वापरका जोड नाहीं । तातें कैसे बने ?
अ. ६
आगे तिस वेदनीयकेँ अनंतर कया जो मोहनीयकर्म ताके आश्रवके भेद कहनेयोग्य है । तातैं ताका भेद जो दर्शनमोह, ताके आश्रवके भेद कहनेकूं सूत्र कहें हैं
॥ केवलिश्रुतसंघधर्मदेवावर्णवादी दर्शनमोहस्य ॥ १३ ॥
याका अर्थ -- केवली श्रुत संध धर्म देव इनका अवर्णवाद कहिये अणछते दोप कहने, ताकरि, दर्शनमोहकर्मका आश्रव होय है । तहां इंद्रियनितें जाननां बहुरि अनुक्रमतें जानना बहुरि कछु आडो आवै तब न जानै सो व्यवधान ताकूं अंतर भी कहिये । इनतें उल्लंघि जाके विना इन्द्रिय एककाल सर्व जाननेवाला ज्ञान होय सो केवली, ऐसें अरहंतभगवान तिनकूं कहै कवलाहार कर है विना आहार करै जीवे कैसें ! तया केवल आदि तथा तूवी आदि राखे है, तथा कालभेदकारी ज्ञान वर्ते है इत्यादिक वचन कहै सो केवलीनिका अवर्णवाद है । बहुरि तिन केवलीनिका भाष्या बुद्धिका अतिशय ऋद्धिकर युक्त जे गणधर तिनकरि ग्रंथरचनारूप किया सो श्रुत शास्त्र ताविपैं कहै मांसभक्षण मदिरापान करना
वच
निका
पान
२५६
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
विच
पान
|२५७
कामातुर होय तो मैथुन भी सेवना रात्रिभोजन भी करै इनमें पाप नाहीं ऐसे शास्त्रमें कह्या है ऐसे कहना शास्त्र श्रुतका अवर्णवाद है । बहुरि संघविर्षे कहे मुनि ते शूद्र हैं स्नान करैही नाही मललिप्त जिनका अंग है ए दिगम्बर अपवित्र हैं निर्लज्ज हैं, इहांही दुःख भोगवे हैं, परलोकवि कैसे सुखी होयेंगे इत्यादिक वचन कहना, संघका
अवर्णवाद है ॥ सर्वार्थसिद्धि इहां संघ कहतां रत्नत्रयकार सहित च्यारिप्रकारके मुनिकू संघ कया है । तहां मुनि कहिये अवधिमनःपर्ययज्ञानी
निका टीका ऋपि कहिये ऋद्धि जिनकू फुरी होय, यति कहिये इन्द्रियके जीतनहारे, अनगार कहिये सामान्य साधु ऐसे च्यारि भेद अ६१ हैं । इहां कोई पूछे, एकही मुनिकू संघ कैसें कहिये ? अनेक व्रतआदि गुणनिका समूह जामें है तातें एककै भी संघ
पणा बणै है । बहुरि अहिंसाका लक्षण बहुरि केवली श्रुतकेवलीके आगमकरि कह्या है ऐसा धर्म है, ताकू कहै जिनका धर्म है सो गुणरहित है याके सेवनहारे असुर होयेंगे इत्यादिक कहना, सो धर्मवि अवर्णवाद है। बहुरि देव च्यारिप्रकारके पहले कहे तेही, तिनकू कहै देवता मांसाहारी हैं, मदिरा पीवें हैं, ऐसे कहिकरि तिनकी स्थापना करि जीव मारि तिनकू चढावै मदिरा चढावै इत्यादिक कहें करै सो देवनिका अवर्णवाद है । ऐसें गुणवान् महंतपुरुषनिविर्षे तथा तिनका प्रवृत्तिवि विना होते दोष आरोपणा करै, सो अवर्णवाद है। सो यातै मिथ्याश्रद्धानलक्षण जो दर्शनमोहकर्म ताका आश्रव होय है ॥ ___ आगें, मोहनीयकर्मका दूसरा भेद जो चारित्रमोह, ताके आश्रवके भेदकू सूत्र कहै हैं
॥ कषायोदयात्तीव्रपरिणामश्चारित्रमोहस्य ॥ १४ ॥ याका अर्थ- कषायनिके तीव्रउदयतें तीव्रपरिणाम होय तातें चारित्रमोहनीयकर्मका आश्रव होय है। तहां आपकै अर परकै कषाय उपजावना बहुरि तपस्वीजनकू तथा ताके व्रतकू दूषण लगावना बहुरि जामें संक्लेशपरिणाम बहुत होय ऐसा भेप तथा व्रत धारणा इत्यादि तीव्रकषायनिके अनेक कार्य हैं, सो करने, ताकार कषायवेदनीयका आश्रव होय है।। । बहुरि नोकषायवेदनीयके कहे हैं । तहां सत्यधर्मकी हास्य करना, दीनजननिके मुखपरि हास्य करना, बहुतप्रलाप, निरर्थक हसना, हास्यहीका स्वभाव राखना ताकार हास्यवेदनीयका आश्रव होय है । बहुरि अनेकप्रकार क्रीडा करनेविर्षे तत्परपणां, व्रतशीलनिविर्षे अरुचिपरिणाम रतिवेदनीयका आश्रव है । बहुरि परके अरति उपजावना, परकी रतिका विनाश करना, पापीपणाका स्वभाव राखणा, पापीजनका संसर्ग करना इत्यादिकते अरतिवेदनीयके आश्रव होय हैं ।
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
बहुरि आपके शोक उपजावना परकै शोक होय तामें हर्ष मानना इत्यादिकतै शोकवेदनीयका आश्रव होय है । बहुरि अपने परिणाम भयरूप राखने परकै भय उपजावनां इत्यादिकतै भयवेदनीयका आश्रव होय है । बहुरि भले आचारक्रियाविर्षे | जुगुप्सा राखणी, ताकी निंदा करणी, परका अपवाद करनेहीका स्वभाव राखना इत्यादिकते जुगुप्सावेदनीयका आश्रव होय है ।
I बहुरि झूठ बोलनेहीका स्वभाव राखना, परकू ठगनेवि तत्पर रहना, परके छिद्र दूपण हेरनेविर्षे अपेक्षा राखणी, सिद्धि । अतिवधते राग, काम कुतुहलादिकके परिणाम राखने इत्यादिकतें स्त्रीवेदवेदनीयका आश्रव होय है। बहुरि थोरे क्रोध निका टो का आदि कपायनिकार लिप्त होना, अपनी स्त्रीहीवि संतोप राखना इत्यादिकतें पुरुषवेदवेदनायका आश्रव हाय है । बहुरि पान 1 प्रचुरकषाय परिणाम गुडेंद्रिय लिंग आदिकका काटना, परस्त्रीविर्षे आसक्तताते वशीभूतपणा इत्यादिकतै नपुंसकवेद
२५८ वेदनीयका आश्रव होय हैं ।
आगें, मोहनीयकर्मका आश्रवभेद कहे, अर ताके अनंतर कह्या जो आयुकर्म, ताके आश्रवके कारण कहने हैं। तामें आदिका नारकीजीवनिका आयुआश्रवका कारण कहनेकू सूत्र कहै हैं । कैसा है यह आयु ? नियमरूप है उदयकाल | जाका, इनका आयु छिदै नाहीं है ॥
॥ बह्वारम्भपरिग्रहत्वं नारकस्यायुषः ॥ १५॥ याका अर्थ- बहुतआरंभपणा तथा बहुतपरिग्रहपणां नारकीके आयुके आश्रवकौं कारण है । तहां प्राणीनिळू पीडाका कारण व्यापार प्रवर्तन करना, सो तौ आरंभ है । बहुरि मेरा यह है एसा ममत्वभाव है लक्षण जाका, सो पारग्रह है। बहुरि ए जाके बहुत होय सो बहुआरंभपरिग्रह कहिये । सो कहा ? हिंसा आदि पंच पापनिवि क्रूरकर्म करना निरंतर प्रवर्तना, परधन हरणां, विपयनिकी अतिलोलुपता करणी, कृष्णलेश्याकार तज्या जो रौद्रध्यान तिससहित मरणा इत्यादिक हैं लक्षण जाका, सो नरकआयुका आश्रव है । याका विशेप- मिथ्यात्वसहित आचार, उत्कृष्टमानकषाय, शिलाभेदसदृश क्रोध, तीव्रलोभवि अनुरागपणां, अनुकंपारहित परिणाम परकै परिताप उपजावनेहीके भाव, वधबंधनका अभिप्राय, प्राणी भूत जीव सत्व इनका निरंतर घातहीके परिणाम, ऐसाही असत्यवचन, कुशील, चोरीका अभिप्राय, दृढ वैर, परके उपकारतें विमुख परिणाम, बहुरि देवगुरुशास्त्रका भेदकरि बुद्धिकल्पित मत चलावना इत्यादि जानना ॥
आर्गे नारकआयुका आश्रव तौ कह्या अब तिर्यंचयोनिका आश्रव कहना, ऐसें पू? सूत्र कहें है
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
सिद्धि टी का
पान
अ.६
॥ माया तैर्यग्योनस्य ॥ १६ ॥ याका अर्थ--- माया कहिये कुटिलपरिणाम सो तिर्यंचयोनिका आश्रव है। तहां चारित्रमोहकर्मका विशेषका उदयतें प्रगट हूवा आत्माका कुटिलभाव सो माया है याकू निकृति भी कहिये, सो यहू तिर्यचयोनिका आश्रव जानना । याका
वचविस्तार- मिथ्यात्वसहित धर्मका उपदेश देना, शीलरहितपणां, पर ठगनेके विर्षे प्रीतिरूप परिणाम, नीलकापोतलेश्या, आर्तध्यानकरि मरना इत्यादिक जानना ॥
२५९ ___ आगें, तिर्यंचयोनिका आयुका आश्रव कह्या अब मनुष्यआयुका आनवका कारण कहा है ? ऐसे पू॰ सूत्र कहै हैं- 15
॥ अल्पारम्भपरिग्रहत्वं मानुषस्य ॥ १७ ॥ याका अर्थ-अल्पारंभपणा अल्पपरिग्रहपणा है सो मनुष्यके आयुका आश्रवका कारण है। तहां जो नारकका आयुका आश्रव कह्या था, तातै विपरीति कहिये उलटा मानुषआयुका आश्रव है । ऐसा तो संक्षेपकरि जानना । बहुरि याका विस्तार ऐसा- विनययुक्तस्वभाव होय, प्रकृतिहीकरि भद्रपरिणाम होय, मनवचनकायकी सरलतातूं व्यवहार करे, थोरे कषाय होय, मरणकालविर्षे संक्लेशपरिणाम नाहीं होय इत्यादिक जानना ॥ भावार्थ ऐसा, जो, पापपुण्यरूप मिश्रमध्यके परिणामनितें मनुष्यआयुका आश्रव होय है ॥ ____ आगें प्रश्न, जो, मनुष्यआयुका आश्रव एतावन्मात्रही है, कि कछु और भी है ? ऐसे पूछे उत्तरका सूत्र कहैं हैं
॥ स्वभावमार्दवं च ॥ १८॥ याका अर्थ- स्वभावहीकरि कोमलभाव होय सो भी मनुष्यआयुका आश्रव है । इहां मृदुका भाव सो तो मार्दव है, सो अन्यकारणकी अपेक्षारहित स्वभावहीकार मार्दव होय, सो तौ मार्दव कहिये । यह भी मनुष्यआयुका आश्रव है । इहां पहले सूत्रतें न्यारा सूत्र किया, ताका यह प्रयोजन है, जो, आगें देवआयुका आश्रव कहेंगे, सो स्वभावमार्दव | देवायुका भी आश्रव है ऐसा जणाया ॥ ____ आगें पूछे है कि ए दोयही मनुष्यायुके आश्रव हैं कि और भी हैं ? ऐसे पूछ सूत्र कहैं कहैं---
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ निःशीलवतत्वं च सर्वेषाम् ॥ १९ ॥ याका अर्थ- शील कहिये उत्तरगुण, व्रत कहिये मूलगुण, तिनकार रहितपणा है; सो सर्व आयु कहिये च्यायोंही आयुका आश्रव होय है । इहां सूत्रमें चशब्द है सो पहलै अल्पारंभपरिग्रहपणा कह्या ताका मनुष्यके आयुका समुच्चयके ।
वच१ अर्थ है । तातें अल्पारंभपरिग्रहपणा भी अरु निःशीलव्रतपणा भी मनुष्यआयुके आश्रव हैं, ऐसें जानना । शील अर व्रत इनका व्याख्यान आगें होसी । इनते रहित सो निःशीलव्रतपणां बहुरि सर्वेषां कहतां सर्वही आयुका यह आश्रव
२६० जानना । इहां पूछै, जो, देवायुका आश्रवही भी शीलवतरहितपणात होय है कहा ? तहां आचार्य कहै हैं, सत्य है, होय | | है, परंतु भोगभूमिकी अपेक्षा जानना, तहांका जीव अव्रती है अर देवायुही बांधै है ॥ ___ आगें, चौथा आयु जो देवआयु ताका आश्रव कहा है ऐसे पूछ सूत्र कहें हैं
॥ सरागसंयमसंयमासंयमाकामनिर्जराबालतपांसि दैवस्य ॥ २० ॥ याका अर्थ-रागसहित संयमासंयम अकामनिर्जरा बालतप ए देवआयुके आस्रवके कारण हैं। तहां सरागसंयम संयमासंयम इनका व्याख्यान तौ पहले किया थाही । बहुरि काहूकू बंदीखाने रोकै तथा बंधनसे बांधै तहां भूक तृपाका भुगतना बहुरि स्त्रीका संगम नाहीं तातें ब्रह्मचर्य भी सहजही तथा भूमिपर सोवना शरीरावि मलका धारण तथा परके किये पीडा दुःख सहना सो अकामनिर्जरा है । विना लिये दुःख आये तिनकं सहहै, सो पापकर्मनिकी निर्जरा होय है । बहुरि मिथ्यात्वकरि सहित विना उपाय कायक्लेश जामें पाईये ऐसे कपटकी बहुलताकरि व्रत धारना जामें होय, | सो बालतप कहिये । ते ए देव आयुके आश्रवके कारण जानने ॥
इहां विस्तार, जो, जिनतें अपना भला जाने ऐसे मित्रनिका तो संबंध करै, आयतन कहिये कल्याण होनेके ठिकाणे 16 देव शास्त्र गुरु तिनकी सेवा करै, भले धर्मका आश्रय करै, धर्मका गुरुपणा महान्पणां दिखावै, निर्दोप प्रोषधउपवास ३ करै, जीवअजीवपदार्थनिके विना जाणे बालतप करै, तथा अज्ञानरूप संयम पालै ऐसें केई क्लेशभावनिके विशेपते भवनवासी व्यंतर आदि सहस्रारस्वर्गपर्यंतवि उपजै हैं । बहुरि अकामनिर्जरावाले सूत्रमें कहे हैं तिनके विना लिये दुःख आवै तामें संक्लेशपरिणाम न करै ऐसा बहुरि धर्मबुद्धि पर्वततें पडै वृक्ष चढि पडै अनशन करै अग्नि जलमें प्रवेश करै विष खाय ऐसे मरण करै चित्तमें करुणा राखै जलकी रेखा समान क्रोध तिनके होय ऐसे व्यंतरादिवि उपजै हैं ॥
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगें पूछे, कहा देव आयुका आश्रव एतावन्मात्रही है ? आचार्य कहै हैं, नाहीं, और भी है ऐसे सूत्र कहै हैं
सर्वार्थ
निका
सिद्धि __टी का
पान २६१
॥ सम्यक्त्वं च ॥ २१॥ याका अर्थ-- सम्यक्त्व भी देव आयुके आश्रवकू कारण है । इहां देवका विशेष न कह्या, तौ कल्पवासीहीका ग्रहण करना । जाते न्यारा सूत्र ऐसें जनावनेकूही किया है । इहां प्रश्न, जो, पहले सूत्रमें सरागसंयम संयमासंयम कहे । तिनकै भवनत्रिककी आयुका भी आश्रवकी प्राप्ति आवै है । जातें इहां सम्यक्त्वका सूत्र न्यारा कह्याही है । ताका समाधान, जो, यह दोष नाही है । जाते सम्यक्त्वका अभाव जाकै होय ताके सरागसंयम संयमासंयम ए नामही न पावै हैं, ते दोऊ भी इस सूत्रमें गर्भित कर लेणे । इहां कोई पूछे, सम्यक्त्वते कल्पवासी देवहीका आयु बंधै ऐसा नियम कह्या तहां तीव्र सम्यग्दृष्टिनिका तौ समझै । बहुरि जे अव्रती सम्यग्दृष्टि हैं तिनके मिथ्यादृष्टीकेसे बहुआरंभादिक कार्य देखिये हैं, ताकै कैसे नियम संभदै ? तथा राजा श्रेणिक क्षायिकसम्यक्त्वी अपघातते मरण किया, तातें नरक गया ऐसें पुराणमें लिखै है सो कैसे समझें? ताका उत्तर, जो, इहां मनुष्यतिर्यचकी अपेक्षाकरि नियम है । देव नारकीनिके सम्यक्त्व होते भी मनुष्य आयुका बंध हो है । सम्यग्दृष्टि देव नारकी मनुष्यही उपजै हैं । बहुरि मनुष्य तिर्यचकै देवायु बंधै है । तिनके मिथ्यात्वके अभावते जीवतत्ववि अजीवतत्वकी श्रद्धाका अभाव भया है । त्रसस्थावर जीवनिकू सर्वज्ञके आगम अनुसार श्रद्धान किया है ॥
बहुरि अनंतानुबंधीकषाय मिथ्यात्वकी लार लगी है । सो तिसके विशेष क्रोध मान माया लोभका अभाव भया है । तातें तिस अनंतानुबंधिसंबंधी हिंसाका अभाव है। सर्व जीवनितें अंतरंगवि करुणाभाव है । सर्वकू आप समान जाने है । कदाचित् अप्रत्याख्यानावरणके तीव्र उदयतें आरंभादिकवि प्रवर्ते है। तहां अपने तीव्र अपराध जाने है । तीव्र उदयनै कार्यका अभाव न किया जाय है । तहां भी न्याय अन्याय लौकिकसंबंधी आचार विचार बहुत करै है।
अपनी जाणिमें अन्यायवि नाही प्रवतॆ है। शुद्धवृत्ति न्यायने लिये आरंभादिक करै है । तामें हिंसा होय है ताकू ऐसा जानै है, जो, यामें दोष नाहीं; हमारी पदवी है ऐसे स्वच्छंद निःशंक परिणमन करै है। ऐसे होते अतरंगके कषाय निपट हलके हैं । तातें कल्पवासी देवहीका आयु बंधै है ।। ___बहुरि श्रेणिक राजा पूर्वं मोटा अपराधते सप्तम नरकका आयु बंध्या था, सो आयुबंध भये पीछै पलटें नाहीं, तातें
ताके महात्म्यतें बव्हायुका अपकर्षण करि स्थिति घटाई प्रथमपृथ्वीके पहले पाथडे चौरासी हजार से
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
टीका
पान २६२
। वर्षकी आयु तै उपज्या सो आयुबंधके निमित्ततें अंतसमय अप्रत्याख्यानावरणका ऐसा तीव्रस्थानकउदय आया, जो, अप| घातकरि मरण भया, तातें तहां उपज्या । सो पूर्वै मिथ्यात्वमें आयु न बंधै ताकै तौ मनुष्यतिर्यचकै कल्पवासी देवहीकी ।
आयुका आश्रव होय है ऐसा अर्थ जानना ॥ मा आगैं, आयुकर्मकै अनंतर रह्या जो नामकर्म, ताका आश्रवकी विधि कहनी, तहां अशुभनामकर्मके आश्रव जाननेके । सिद्धि । अर्थि सूत्र कहै हैं
निका ॥ योगवक्रता विसंवादनं चाशुभस्य नाम्नः ॥ २२ ॥ याका अथ- मनवचनकायके योगनिकी वक्रता कहिये कुटिलता बहुरि विसंवाद कहिये अन्यकू अन्यथा प्रवर्तावना ए दोऊ अशुभनामके आश्रवके कारण हैं । तहां योग तीनिप्रकार तो पहले कह्या सोही हैं, तिनकी वक्रता कहिये कुटिलता मनमें कछू और विचारणा, पीछे परकू ठगनेके अर्थि वचन" कछू और कहना, बहुरि कायतें कछू और क्रिया करणी, जाकरि पैला ठिगाय जाय ऐसे भुलावा देणां सो कुटिलता है। बहुरि विसंवाद कहिये अन्यकुं अन्यथा प्रवर्तावना । इहां कोई कहै, योगनिकी वक्रता सोही अन्यथा प्रवर्तन है इनमें अर्थभेद दीखै नाहीं । ताकू कहिये, जो, यह तो सत्य है, परंतु अर्थभेद भी है । आपकी अपेक्षा तो योगवक्रता है। विसंवाद परकी अपेक्षा है । पैला कोई अपना आत्मकल्याण करनहारी जो भली स्वर्गमोक्षके उपायकी क्रिया तावि प्रवर्तता होय, ताकू भुलाय आप तिसकी क्रियाकू मन वचन कायतें अन्यथा कहै, ताका विसंवाद करै निंदा करें; ऐसैं कहैं, जो ' यह क्रिया मति कर बुरी है हम कहें । जैसी कार । ऐसे ठगनेके अर्थि करै सो विसंवादन है। ए दोऊं अशुभनामकर्मके आश्रवके कारण जानने ॥
इहां सूत्रमें चशब्द है ताकार मिथ्यादर्शन, अदेखसाभाव, चुगली खाणी, चलायमानचित्तपणां, होनाधिक मान ताखडी तौला करना, परकी निंदा करणी, आपकी प्रशंसा करनी इत्यादिक समुच्चय करना । इहां विशेष और लेणें । खोटे सुवर्ण मणि आदि बनाय तिससारिखे बनाय ठगाना, झूठी साखि भरना, परके अंग उपांग विगाडने, वर्ण रस गंध स्पर्शका अन्यथा प्रवर्तन करना, यंत्र पीजरे बणावने, अन्यद्रव्यका अन्य द्रव्यवि संबंधकरि कपटकी प्रचुरता करणी, झूठ बोलना, चोरी करना, घणा आरंभ करना, परिग्रहकी चाह तीत्र राखनी, परके ठगनकू उज्वल वेश करना, मद
करना, कठोर वचन बोलने, बुरा प्रलाप बकना परकू वश करनेकू अपना सौभाग्य दिखावना, परकू कुतूहल उपजावना, Lal सुंदर अलंकार पहरने, चैत्यमंदिरके उपकरण पूजाकी सामग्री चोरना, परकू वृथा विलमाय राखना, परका उपहास करना, ol
BAS540104
000003
10
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
R
11 ईंटनिके पजावा पकावने, दौं लगावना आदि अग्निका प्रयोग करना, प्रतिमा तथा ताका आयतन कहिये मंदिर तथा ।।
वनकी वस्तिका बाग आदिका विनाश करना, तीन क्रोध मान माया लोभवि प्रवर्तना, पापकर्मकी आजीविका करनी इत्यादि जानने ॥ __ आगे शुभनामकर्मका कहा आश्रव है ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं
वच॥ तद्विपरीतं शुभस्य ॥ २३ ॥
पान याका अर्थ-- अशुभनामकर्मका आश्रव कह्या तातें विपरीत कहिये उलटा शुभनामकर्मका आश्रव है । तहां काय ||२६३ | वचन मनका , सरलपणा बहुरि अविसंवादन ए तद्विपरीत हैं। बहुरि पहले चशब्दकरि समुच्चय किये थे तिनके विपरीत लेणे । धर्मात्मा पुरुषनिका दर्शन करना, तिनका आदर सत्कारकार अपने हितू मायने, संसारतें भय करना, प्रमादका वर्जन करना इत्यादिक ए शुभनामकर्मके आश्रवके कारण जानने । इहां भी पूर्व विशेष कहे तिनते । उलटे जान लेणे ॥ ____ आगें, शुभनामकर्मका आश्रव कहा एतावन्मात्रही है, कि कोई और भी विशेष है ? ऐसे पूछै इहां कहै कि, जो, यह तीर्थकरनामपणां नामा नामकर्म है, सो अनंत अनुपम प्रभावकू लिये है, बहुरि अचिंत्यविभूतिविशेषका कारण है ।
तीनि लोकविर्षे विजय करणहारा है; सर्व त्रैलोक्यके इन्द्रादिकरि पूज्य है, ताका आश्रवकी विधि विशेषरूप है । तहां M फेरि पूछ है, जो, ऐसा है तो कहो ताके आश्रवके कारण केते हैं ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
॥ दर्शनविशुद्धिविनयसम्पन्नता शीलवतेष्वनतीचारोऽभीक्ष्णज्ञानोपयोगसंवेगौ शक्तितस्त्यागतपसी साधुसमाधियावृत्यकरणमहंदाचार्यबहुश्रुतप्रवचनभक्ति
रावश्यकापरिहाणिमार्गप्रभावनाप्रवचनवत्सलत्वमिति तीर्थकरत्वस्य ॥२४॥ याका अर्थ-- ए सोलह भावना हैं ते तीर्थंकरनामा नामकर्मके आश्रव हैं । तहा जिनभगवान् अरहंतपरमेष्ठीका उपदेश्या कह्या जो निर्ग्रन्थलक्षण मोक्षमार्ग ताविर्षे रुचि प्रतीति श्रद्धा सो दर्शन कहिये, ताकी विशुद्धि कहिये पहले कही
निरतिचारपणा सो जानना । याके आठ अंग हैं निःशंकितत्व, निःकांक्षितत्व, निर्विचिकित्सा, - अमूढदृष्टिता, उपबृंहण, 12 स्थितीकरण, वात्सल्य, प्रभावना ऐसें । तहां इहलोक परलोक व्याधिवेदना मरण अरक्षण अगुप्ति अकस्मात् ए सात भय
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
पान २६४
हैं, तिनके निमित्ततें श्रद्धातें छूट नाहीं, तथा अरहतका उपदेश्या प्रवचन ताविर्षे 'यह सत्य है कि असत्य है। ऐसा संदेहका न करना, सो निःशंकितत्व है ॥ १ ॥ इहलोक परलोक संबंधी विषयभोगकी वांछा न करै, तथा अन्यमतमें कछ लौकिकचमत्कार देखि तिस मतकी वांछा न करै, कोऊ कारण नाही बणै तौ वांछाकर श्रद्धान न छोडै, सो निःकांक्षि
तत्व है ॥ २ ॥ शरीर आदिकू अशुचि जानि यह शुचि है ऐसा मिथ्यासंकल्पका अभाव तथा अरहंतके प्रवचनविर्षे सर्वार्थसिद्धि
फलाणां कष्ट घोर कह्या है जो ' यह न होय तौ और तो सर्व युक्त है । ऐसी अशुभभावनाका अभाव सो निर्विटीका 0 चिकित्सा है ॥ ३ ॥ अनेकप्रकारके कुनयके पक्षपातरूप मत ते तत्वसारिखे समान दीसै अर यथार्थ नाही, तिनविर्षे अ ६१ परीक्षारूप नेत्रनिकरि परीक्षा करि युक्तका अभाव देखि मूढताते रहित होना, सो अमूढदृष्टिता है ॥ ४ ॥
उत्तमक्षमाआदि धर्मनिकी भावना करि आत्माके धर्मकी वृद्धि करणी, सो उपबृंहण है तथा याका नाम उपगृहन भी है । तहां साधर्मी जनकू कर्मके उदयतें कोई अवगुण लग्या होय ताळू उपदेशकरि छुडावनेकू तथा जामें धर्ममार्गकी अवज्ञा न होय तैसें छिपावना सो उपगृहन है ॥ ५ ॥ कपाय आदि कर्मके उदयकरि धर्मतें छूटनेके कारण बणै तहां
आपकू तथा साधर्मीजनकू धर्मते दृढ करि थिरता करणी सो स्थितीकरण है ॥ ६ ॥ धर्मवि तथा धर्मात्माविर्षे प्रीति । दृढ होय परमवत्सलभाव होय सो वात्सल्य है ॥ ७ ॥ दर्शन ज्ञान चारित्र तेई भये तीनि रत्न तिनकार आत्माकू अलं
काररूप शोभायमान करि उद्योत करना तथा महान् दान जिनपूजा प्रतिष्ठा विद्या मंत्र अतिशय चमत्कार करि मार्गका उद्योत करना जाते लोक ऐसा जानै । यह धर्म सत्यार्थ है, ऐसे करना, सो प्रभावना है ॥ ८॥ ऐसें सम्यग्दर्शनके अतीचार सोधि अष्टांगभूपित करना, सो दर्शनविशुद्धि है ॥ १॥
सम्यग्ज्ञानादिक जे मोक्षके साधन तथा तिनके साधन जे गुरु शास्त्र आदि तिनविर्षे अपने योग्य प्रवृत्ति कार आदर सत्कार करना अथवा कषायकी निवृत्ति, सो विनयसंपन्नता है ॥ २ ॥ अहिंसादिक व्रत तथा तिनके रक्षक क्रोधवर्जनादिक शील तिनकू उत्तरगुण भी कहिये तिनविपें यथापदवी मनवचनकायकरि दोप लगावना, सो शीलव्रतेष्वनतिचार है ॥ ३ ॥ मति आदि ज्ञानके भेद प्रत्यक्षपरोक्षप्रमाणरूप अज्ञानका अभाव जिनका फल तथा हेयका त्याग उपादेयका ग्रहण तथा उपेक्षा कहिये वीतरागता जिनका फल ऐसै ज्ञानकी भावनाविपें निरंतर उपयोग राखणा, सो अभीक्ष्णज्ञानो| पयोग है ॥ ४ ॥ संसारवि शरीरसम्बन्धी मनसंबंधी अनेकभेद लिये अतिकष्ट लिये दुःख है, बहुरि प्यारेका वियोग
अनिष्टसयोग चाहीवस्तुका अलाभ इत्यादिसहित है ऐसे संसारतें भय करना, सो संवेग है ॥ ५ ॥ पैलेकू प्रीतिका कारण वस्तुका देना, सो त्याग है। तहां पात्रके निमित्त आहार देना, सो तिस दिनवि4 वाकै प्रीतिका कारण है।
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
पान
हा साधर्मिविर्षे अकृत्रिम स्नेह होय, सो प्रवचनवत्सलत्व है ॥ १६ ॥ ऐसें ए सोलह भावना भलेप्रकार भाये हुते समस्तही |
तथा व्यस्त कहिये जुदे जुदे भी सम्यग्दर्शनकी शुद्धतासहित तीर्थकरनामके आश्रव हैं।
___ आर्गे नामकर्मका आश्रवका कथनकै अनंतर गोत्रकर्मके आश्रवके कारण कहने हैं, तहां नीचगोत्रका आश्रव || मर्वार्थ- कहने— सूत्र कहैं हैं
व चसि दिला
नि का टोका
॥ परात्मनिन्दाप्रशंसे सदसद्गुणोच्छादनोद्भावने च नीचैर्गोत्रस्य ॥ २५॥ भ.
२६६ याका अर्थ- परकी निंदा करनी, अपनी प्रशंसा करनी, परके छते गुण निषेध करने, अपने अनछते गुण प्रगट करने इन भावनितें नीचगोत्रका आश्रव होय है । तहां सांचे तथा झूठे दोषनिके कहनेवि इच्छा करणी सो तौ निंदा कहिये । तैसैही सांचे तथा झूठे गुणनिके कहनेविर्षे इच्छा सो प्रशंसा कहिये । तिनका यथासंख्य संबंध करना परकी निंदा करनी, अपनी प्रशंसा करनी । बहुरि वस्तु रोकनेवाला कारणके निकट होते प्रगट होना, सो उच्छादन कहिये । बहुरि रोकनेवाला कारणका अभाव होय, तब प्रगट होना उद्भावन है । इहां भी यथासंख्य सम्बन्ध करना परके सांचे भी गुण होय तौ तिनकू प्रगट न करना, अपने झूठे गुणनिका प्रगट करना । ए सर्व नीचगोत्रके आश्रवके कारण हैं । इहां विशेप जो, जाकर आत्मा नीचस्थान पावै, सो नीचगोत्र है तिसके आश्रव कहे । तिनका विस्तार ऐसा, जाति आदि आठ मदका करना, परकी निंदातें हर्ष मानना, परका अपवाद करनेहीका स्वभाव राखना, धर्मात्माकी निंदा करनी, परका यश न सुहावना, गुरुनिका अपमान करना, तिनके दोष कहने, तिनतें विनयादिकरूप न प्रवर्तना इत्यादि जानना ॥ आगैं, उच्चगोत्रकर्मका आश्रवकी विधि कहा है ? ऐसे पूछे सूत्र कहें हैं
॥ तद्विपर्यायौ नीचैर्वृत्यनुत्सेको चोत्तरस्य ॥ २६ ॥ याका अर्थ- नीचगोत्रका आश्रव कह्या । तातै विपर्यय उलटा तथा नीचा होय प्रवर्तना, उद्धत होय न प्रवर्तना 5 ए उच्चगोत्रके आश्रव हैं । तहां तत्शब्दकरि तौ नीचगोत्रका आश्रव लेणा । जाते इस सूत्रके पहले लगता सोही
है । तिसते अन्यप्रकार है सो विपर्यय है । सो कहां? अपनी तौ निंदा, अर परकी प्रशंसा, अपना गुण प्रगट न कहना, परका गुण प्रगट कहना बहुरि गुणनिकरि उत्कृष्ट होय महान् होय तिनवि विनयकरि नभ्रीभूत रहना, सो
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
-11 नीचैर्वृत्ति कहिये । बहुरि आपमें विज्ञानआदि अनेक गुण विद्यमान हैं, उत्क्लष्टपणां है, तो तिन गुणनिका मद न करै, .
अहंकाररहित होय, सो अनुत्सेक कहिये । ते ए उत्तर कहता दूसरा गोत्रकर्म उच्चगोत्र ताके आश्रव हैं। इहां विस्तारका भी विपर्यय कहना । तहां जातिआदि आठ मद न करने, परकी निंदा न करनी, उद्धत न प्रवर्तना, परका उपहास अपवाद न करना, मानकपाय तीव्र न राखणा, पूज्यपुरुपकी पूजा विनय सत्कार वंदना करनी, बहुरि इस निकृष्टकालमें कोईमें भले गुण होय · जैसे हरेकमें न पाईये । तिनतें भी उद्धत न रहना, सो भी नीचैवृत्ति है । बहुरि
निका अपना माहात्म्यका प्रकाशन आप न चाहै, तथा धर्मके कारणनिवि बडा आदर करै इत्यादि जानना ॥
२६७ आगें गोत्रकर्मके अनंतर कह्या जो अंतरायकर्म, ताका आश्रव कहा है ? ऐसे पूछे सूत्र कहे हैं।
सर्वार्थ-RI
पान
॥ विघ्नकरणमन्तरायस्य ॥२७॥ याका अर्थ-दानआदिके वि विघ्न करना, सो अंतरायकमका आश्रव है। तहां दान आदि तो पहले कहे तेही, दान लाभ भोगोपभोग वीर्य ए । तिनिका हनना घात करना बिगाडना सो विघ्न है । ताका करना सो अंतरायकर्मके । आश्रवकी विधि जाननी ॥
याका विस्तार- ज्ञानका निषेध करना, सत्कारका निषेध करना, दान लाभ भोगोपभोग वीर्य स्नान अनुलेपन सुगंध पुष्पमाला वस्त्र भूषण शयन आसन भोजन आदिका परकै विघ्न करना, परकी संपदा देखि आश्चर्य करना, अपना द्रव्यका अतिलोभते दानादिक न करने, सामथ्र्य होय तिसमें प्रदान करना, परकू झुठा दूषण लगावना, निर्माल्यद्रव्य लेना, निर्दोप उपकरणका त्याग करना, परका वीर्य लोपना, धर्मका विच्छेद करना, भला आचारविर्षे तपस्वी जनका पूजावि विघ्न करना, मुनिका तथा दीन अनायका वस्तु पात्र वस्तिकाका प्रतिषेध करना, परक क्रियाका रोकना, बांधना, गुह्यअंगका छेदना, कान नाक ओष्ठ काटना, प्राणिनिका घात करना इत्यादिक जानना ॥
इहां कोई पूछे, आश्रवका विस्तार सूत्रमें विना कह्या कैसे कहो हो ? ताका समाधान, जो, वेदनायके सूत्रमें इतिशब्द कहा है सो प्रकारार्थ में हैं ताकी अनुवृत्ति ले सर्वकर्मके आश्रवमें विस्तार कह्या है। ऐसें कह्या जो आश्रवका विधान तिसकरि उपजाया जो आठप्रकार ज्ञानावरणआदि कर्म तिनके निमित्ततें आत्माकै संसाररूप विकार तात आत्मा निरंतर भोग है। जैसे मदिराका पविनवाला अपनीही रुचित मोहविभ्रमके करनहारी मदिरा पीयकार ताके परिपाकके वशिकरि
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
सायं
मिनि
टीका
भ
॥ सवैया ॥ २३ ॥
आश्रवभाव मुनीन्द्र कहे नय दोय विचार यथाविधि नीकी । शुद्धनयातम आश्रव एक चिदातम भावन रति जीकी ॥ सोउ अनेक विकारमयी लखि भेद अशुद्धनयाश्रित टीकी । इन्द्रिय अत्रत और कपाय क्रिया बहु जानि तजी जु अलीकी ॥
१ ॥
ऐसे तत्वार्थ है अधिगम जाकरि ऐसा जो मोक्षशास्त्र, ताविपैं छठा अध्याय सम्पूर्ण भया ॥ ६ ॥
इति श्री परमपूज्य धर्मसाम्राज्यनायक योगींद्रचूडामणि, सिद्धांतपारंगत, चारित्रचक्रवर्ती श्री १०८ आचार्य श्रीशांतिसागरजी महाराजके आदेशसे ज्ञानदान के लिए श्री. प. पू. चा. च. आ. श्री १०८ शांतिसागर दिगंबर जैन जीर्णोद्धारक संस्थाकी ओरसे छपी हुई श्री तत्वार्थसूत्री श्रीमत्पूज्यपादाचार्य विरचित सर्वार्थसिद्धीकी पंडित जयचदजीकृता टीकावचनिकाविषै षष्ठम अध्याय संपूर्ण भया ॥ ६ ॥ ग्रंथ प्रकाशन समिति, फलटण वीर स. २४८१
****
वचनिका
पान
२६९
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
परमपूज्य चारित्रचक्रवर्ती आचार्यवर्य श्री १०८ शातिसागर महाराजके आदेशसे श्री दिगबर जैन जिनवाणी जीर्णोद्वारक संस्थाकी तरफसे ज्ञानदानके लिये छपी हुई
.. श्रीवीतरागाय नमः
सर्वार्थ
वच
सिबि | वीर संवत् २४८१ ]
॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः ॥ [ प्रथ प्रकाशन समिति, फलटण || निका अथ तत्त्वार्थसूत्रकी सर्वार्थसिद्धिटीका वनिका पंडित जयचंदजी कृता
टीका
पान ૨૭૦
दोहा- आठ कर्म आपपवि, पुण्यपापको भेद ॥
जानि जिनेश्वर भापियो, नमुंदा निरवेद ।। १ ।।
ऐसे मंगलाचरणके अथि भगवानकं नमम्फार करि मातमा अध्यायकी वनिका लिखिये है। तहां मार्थसिद्धि नामा टीकाकारके वचन हैं, जो, आश्रवपदार्थका व्याग्यान किया, ताके प्रारंभमें ऐसा कया था, जो, शुभयोग पुण्यकर्मकार आश्रव है, सो यह तो सामान्यकरि कन्या, ताफा विशेष न जाण्या, जो, शुभ कहा है ? सो अव ताके जानने सूत्र कह है
॥ हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतितम् ॥ १ ॥ याका अर्थ- हिंसा अनृत स्तेय अत्रय परिग्रह ए पांच पाप हैं । तिनतें विरति कहिये निवृत्ति होना सो व्रत है। तहां प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपगेपणं हिंसा इत्यादि सूत्रनिकरि आगें हिंसादिक कहेंगे, तिनते विरमण करना, सो व्रत एर्स कहिये । तहां यऊ करना यऊ न करना ऐसा अभिप्रायकरि किया जो नियम ताळं व्रत करिये । इहा तर्क, जो, हिंसादिक ती परिणामके विशेष हैं, ते अध्रव हैं, तिनक पंचमीविभक्तिकरि अपादान कहै, सो अपादान ती ध्रुव होय है। | अधुवक अपादानपणां कैसे बणे १ ताका समाधान, अनेन्द्रव्याकरणमें भपादानका लक्षण ऐसा है । ध्यपाये अवमपावानम 11
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिद्धि
व चनिका
टीका
पान
अ.
२७१
याका अर्थ कहें हैं, जो बुद्धिका नाश होतें ध्रुव रहै, सो अपादान है । सो ऐसे ध्रुवपणांकी विवक्षा बणें है, ऐसा कह्या है । धर्माद्विरमति ऐसे कहते जो यऊ मनुष्य विचारसहित है बुद्धि जाकी सो विचारे है, धर्म है सो दुष्कर है याका करना कठिन है, बहुरि याका फल प्रत्यक्ष नाही, श्रद्धामात्र जान्या है ऐसे बुद्धिकार ग्रहणकरि ताकू छोडें है,
ऐसें इहां भी जाननां । जो परीक्षावान् मनुष्य है, सो विचारै है ये हिंसादिक परिणाम हैं ते पापके कारण हैं, जो, १। इस पापनिविर्षे प्रवतॆ है तिनकू इसही लोकवि राजा दंड दे है, बहुरि परलोकविर्षे दुःखकू प्राप्त होय है ऐसे बुद्धि
करि ग्रहणकरि तिनते निवृत्ति होय है, तातै बुद्धिके अपायकी अपेक्षाकरि रुवपणांकी विवक्षा बर्षे है । ए हिंसा| पदार्थ तौ ध्रुवही हैं । इनका ज्ञान बुद्धिमें रहै ही है । त्यागग्रहण बुद्धिमें होय है ताकी अपेक्षा है, यातें अपादानपणां युक्त है ॥
इहां विरतिशब्द प्रत्येककै लगावणा, हिंसातें विरति, अनृततें विरति इत्यादि । तहां अहिंसाव्रत प्रधान है, तातें आदिवि कह्या सत्य आदि व्रत हैं ते अहिंसाकी रक्षाके अर्थि हैं । जैसे धान्यका खेतकी रक्षाके अर्थि बाडि कीजिये है तैसें है । सर्वसावद्ययोगकी निवृत्ति है लक्षण जाका ऐसा सामायिक एकही व्रत है, सोही छेदोपस्थापनकी अपेक्षाकरि पांचप्रकारका है, सो इहां कहिये है । बहुरि तर्क, जो, व्रतकै आश्रवका कारणपणां कहना अयुक्त है । जातें व्रतका संव| रके कारण विषे आगे गुप्तिसमित्यादिक कहियेगा तहां दशप्रकारधर्मवि तथा संयमवि अन्तर्भाव किया है । ताका समाधान | कहै हैं, जो, यह दोष नाहीं है । संवर तौ निवृत्तिस्वरूप आगे कहसी । इहां आश्रवअधिकारमें प्रवृत्तिस्वरूप कही है, । सो हिंसा अनृत अदत्तादान आदिका त्याग होतें अहिंसा सत्यवचन दत्तादान आदि क्रियाकी प्रवृत्ति है, सो प्रतीतिसिद्ध
है । बहुरि गुप्त्यादिकरूप जो संवर ताका परिवार व्रत है । व्रतनिविर्षे प्रवृत्ति करनेवाला साधुकै संवर सुखतें होय है । ताते न्यारा बणाकरि उपदेश कीजिये है ॥
बहुरि तर्क, जो, छठा अणुव्रत रात्रिभोजनका त्याग करना है, सो भी इहां गणनामें लेना चाहिये । आचार्य कहै हैं, इहां न चाहिये । जाते याका अहिंसाव्रतकी भावनावि. अंतर्भाव है, आगें अहिंसाव्रतकी भावना कहेंगे तहां आलोकितपानभोजनभावना कही है तामें गर्भित जानना । इहां विशेष कहिये है, जो, भावनाविर्षे आलोकितपानभोजन करना कह्या, सो तहां दीपकका तथा चन्द्रमाका प्रकाशविर्षे देखिकरि भोजन कीजिये तो कहा दोष ? ऐसे कोई कहै, सो यह युक्त नाहीं । दीपकआदिके प्रकाशविर्षे भी रात्रिभोजन करनेमें अनेक आरंभके दोष आवै हैं । सो फेरि कहै, जो, पैला कोई दीपकआदिका प्रकाश कर दे तब आरंभका दोष नाही होय । ताकू कहिये, जो, आचारसूत्रका ऐसा उपदेश है, जो,
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिदि। आहार है । है । तथा ल्यायकार ले आवै ताळू रानिमवधि रात्रिभोजन करनार जूड़ा प्रमाण अगिकी अ. ७ आवै है, निवृत्तिपरिणाय खाना बर्षे नाहन खाना यह संयमकाय तौ कहा दोष नाहीं ॥ ला पिछली भूमि ||
गट कार खाने में अनेक दोपवीत जाने हैं तिन साधले ल्याये परीक्षाकारदोष उपजे हैं, तथारग्रहरहितमुनि पाणियादि । / अन्नपान डायदिनमेंही भोजन काले हैं। ताका योगविभाग गुणदोषार भोजन संभवै नया दीन आचरणका पर दीखैः तैसें चंदमयुक्त है । जैसलमान करै तौ ता ज्ञान है, तिन। तहां कहिये रणका प्रसंग /का प्रकाशतें नाहीं दाल प्रगट भूमि देश दाता तात सूर्यके प्रकाश
नेकदोप उपजेर तत्कालही भोजला नाहीं। पीना
1अपना ज्ञानसूर्य अपनी इन्द्रियनिकार देखे मावि तथा पहले देश काल विचारि जूडा प्रमाण अगिली पिछली भूमिका
विहारभ्रमणकरि साधु शुद्धभिक्षा ग्रहण करै है, सो ऐसी विधि रात्रिभोजन करनेमें बणै नाहीं ॥ Ma फेरि कहैं, जो, दिनविर्षे भोजन ले आवै ताळू रात्रिमें खाय तो कहा दोष १ ताडूं कहिये, पूर्वोक्त दीपकआदि मा आरंभका दोष है । तथा ल्यायकरि भोजन खाना यह संयमका साधन नाहीं । बहुरि सर्व परिग्रहरहितमुनिक पाणिपात्र सिद्धि आहार है । सो ल्याय खाना बणें नाहीं । पात्रका संग्रह करै तौ अनेकदोष उपजे हैं, तथा दीन आचरणका प्रसंग टी का आवै है, निवृत्तिपरिणाम न होय है। फेरि कहै, पात्रमै ल्याये परीक्षाकार भोजन संभव है। तहां कहिये ऐसा नाहीं ।
| जे मुनि जीवनिके ठिकाने शास्त्रोक्त जानें हैं तिनकू संयोगविभाग गुणदोषका ज्ञान है, तिनकै तत्कालही भोजन बणे हैं,
ल्यायकार खानेमें अनेक दोप दीखे हैं। ताका विसर्जन करै तौ तामें अनेकदोष उपजे हैं । तात सूर्यके प्रकाशमें 1 प्रगट देखि दिनमेंही भोजन करना युक्त है। जैसे सूर्यके प्रकाशमें प्रगट भूमि देश दातार जन गमन आदि तथा 12 अन्नपान डाय स्पष्ट दीखै; तैसें चंद्रमा आदिका प्रकाशतें नाहीं दीखै ऐसा जानना ॥ आगें तिस पांच व्रतनिके भेद जाननेकू सूत्र कहै हैं -
॥ देशसर्वतोऽणुमहती ॥ २॥ याका अर्थ- ए पांचूही व्रत जब एकदेश होय तव तौ अणुव्रत कहिये । बहुरि सकल होय तव महात्रत कहिये । इहा देश ऐसा तो एकदेशकू कहना । सर्व सकलकू कहना । तिन देशतें विरति होय सो देशवत अणुव्रत है, सकलव्रत
महावत है, ऐसे दोय भेद भये । विरतिशब्दकी अनुवृत्ति ऊपरले सूत्रतें लेणी । ए दोऊ प्रकार व्रत न्यारे न्यारे भावनाMRI रूप किये संते श्रेष्ठ औपधकी ज्यौं दुःख दूरि करनेके कारण होय हैं। । आगें पूछे, तिन व्रतनिकी भावना कौन अर्थि है ? तथा कौनप्रकार है सो कही ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं
॥ तत्स्थैर्यार्थ भावनाः पंचपंच ॥ ३॥ याका अर्थ- इन व्रतनिके स्थिर करनकै अर्थ एक एक व्रतकी पांच पांच भावना हैं । इहां ऐसा जानना, जो, lal इनि भावना भायेरौं व्रतीनिके उत्तरगुणका संभवना होय है ॥
२७२
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
टीका
वचनिका पान २७३
आर्गे, जो ऐसे है भावनातै व्रत दृढ होय है, तो आदिमें कह्या जो अहिंसावन ताकी भावना कहा है ? ऐसे पूछे सूत्र कहें हैं--
॥ वाङ्मनोगुप्तीर्यादाननिक्षेपणसमित्यालोकितपानभोजनानि पंच ॥ ४ ॥ याका अर्थ-- वचनगुप्ति, मनोगुप्ति, ईर्यासमिति, आदाननिक्षेपणसमिति, आलोकितपानभोजन ए पांच अहिंसाव्रतकी सिद्धि
भावना हैं। तहां गुप्तिसमितिका स्वरूप आगे कहसी । बहुरि आलोकितपानभोजन कहिये आहारपाणी लेना सो दिनविर्षे २ नीकै देखिकरि लेना । इनका बार बार चितवन करना, सो भावना है ॥ __ आर्गे, दूसरे व्रतकी कहा भावना है, ऐसे पू॰ सूत्र कहै हैं--
॥ क्रोधलोभभीरुत्वहास्यप्रत्याख्यानान्यनुवीचिभाषणं च पंच ॥ ५॥ याका अर्थ- क्रोधका प्रत्याख्यान, लोभका प्रत्याख्यान, भयवानपणांका प्रत्याख्यान, हास्यका प्रत्याख्यान, अनुवीचिभाषणंकहिये निष्पाप सूत्रके अनुसार वचन बोलना ऐसें ए पांच भावना सत्यव्रतकी जाननी । इहां भावार्थ ऐसा, जो, क्रोधादिकके निमित्ततें असत्य बोलिये है, तिसका बार बार चितवन राखणा, तब असत्यकी प्रवृत्ति न होय, सत्यव्रत दृढ रहै ॥ आगें तीसरे व्रतकी कहा भावना है, ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं
॥ शून्यागारविमोचितावासपरोपरोधाकरणभैक्ष्यशुद्धिसधर्माविसंवादाः पंच ॥६॥ याका अर्थ- शून्यागार कहिये गिरिकी गुफा वृक्षका कोटर इत्यादिविर्षे वसना, परका छोड्या ठिकाना होय सो विमोचितावास है तहां वसना, बहुरि परका उपरोध कहिये वर्जना सो न करना भावार्थ - जिस ठिकाणे आय बैठे तहां कोई और आवै ताकं वर्जें नाहीं तथा आपकू कोई मनें करै तहां बैठे नाहीं, बहुरि आचारशास्त्रके मार्गकरि भिक्षाकी
शुद्धता कर आहार ले, बहुरि यऊ वस्तिका तथा श्रावकआदि हमारे हैं यह तुमारे हैं ऐसा आपसमें साधर्मीनिझू विसंपवाद न करै ऐसे ए पांच भावना तीसरा अदत्तादानविरमणव्रतकी हैं ॥ इहां भावार्थ ऐसा, जो, वस्तिका भोजनआदि । वस्तुनिके आर्थ कोईतूं परस्पर झगडा उपजै तहां अदत्तादानका प्रसंग आवै है । तातें इन भावनातै व्रत दृढ रहै है ॥
आगें, ब्रह्मचर्यकी भावना कहनेयोग्य है सो कही ऐसे पूछै सूत्र कहै हैं
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका पान
टीका
२७४
॥ स्त्रीरागकथाश्रवणतन्मनोहराङ्गनिरीक्षणपूर्वरतानुस्मरणवृष्येष्टरसस्वशरीर
संस्कारत्यागाः पंच ॥ ७॥ सर्वार्थ- याका अर्थ- इहां त्यागशब्द प्रत्येककै लगाय लेणां तहां स्त्रीनिकी रागसहित कथा सुननेका त्याग, स्त्रीनिका सुन्दर | सिदि मनोहर अंगका रागसहित देखनेका त्याग, वृष्य कहिये पुष्टरस कहिये रसीला झरता सर्वत आदिका त्याग, पहले भोग
किये थे तिनका बार बार यादि करनेका त्याग, अपने शरीरका संस्कार कहिये सवारना स्नान सुगंध लेपन इत्यादि करनेका त्याग ऐसे ए चौथे व्रतकी पांच भावना हैं । इनकं बार बार भाये ब्रह्मचर्यव्रत थिरता पावै है ॥ __ आगे पांचमा व्रतकी कहा भावना है, ऐसे पूछे सूत्र कहें हैं
॥ मनोज्ञामनोज्ञेन्द्रियविषयरागद्वेषवर्जनानि पंच ॥ ८॥ याका अर्थ- स्पर्शन रसन ब्राण चक्षु श्रोत्र ए पांच इन्द्रिय तिनके विषय जे स्पर्श रस गंध वर्ण शब्द इनका १ संबंध होते रागद्वेषका न करना ए पांच भावना आकिंचन्य नामा पांचवा व्रतकी जाननी ॥ भावार्थ ऐसा, जो, परिग्रह
हैं ते इन्द्रियनिके विषयके सेवनेके तथा कषाय पोषनेके अर्थि हैं, तातै विषयकपायका गुणदोष विचारिकरि भावना राखै, परिग्रहत्यागवत दृढ रहै है।
आगे कछु और कहै हैं, कि, जैसे इन व्रतनिकी दृढताके अर्थि व्रतनिका स्वरूप जाननेवाला ज्ञानीनिककरि भावनाका उपदेश किया है, तैसेंही तिन व्रतनिके विरोधी जे पांच पाप तिनविर्षे भी भावना राखणी । तिनके दोपनिका बार बार चितवन राखणां । ताते दृढव्रत रहै है । ताका सूत्र कहै हैं
॥ हिंसादिष्विहामुत्रापायावद्यदर्शनम् ॥९॥ याका अर्थ- हिंसादिक पांचपापनिविर्षे इस लोकवि तौ अपाय कहिये नाश तथा भय होय है । बहुरि परलोकविपैं पापतै दुर्गति होय है। ऐसा देखना बार बार विचारणा । तहां अभ्युदय कहिये स्वर्गादिककी संपदा पावना निःश्रेयस कहिये कल्याणरूप मोक्ष तिनके आर्थि जो क्रिया ताका नाश करनेवाला जो प्रयोग आरंभ, सो तौ अपाय कहिये । अथवा सात भयकू भी अपाय कहिये । अवद्य कहिये गर्दा निंद्य पाप इन दोऊनि देखने विचारनें । कहां देखने ?
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टीका
अ. ७
इस लोकविषै तथा परलोकविषै । बहुरि कौनविषै देखने १ इन पांच पापनिविषै । सो कैसैं सो कहिये है । प्रथम तौ हिंसाविर्षे देखौ, जो, हिंसक जीव होय सो निरंतर सर्वका वैरी शत्रु है । ताकूं सर्व पीड्या चाहे माय चाहैं । इस लोकविर्षे अनेक वध बंधन क्लेशादिक पावें हैं । परलोकविर्षै अशुभगति पावै है । बहुरि सर्वकार निंदनीक होय है । ता हिंसाका त्याग करना कल्याणकारी है, ऐसी भावना राखणी ॥
तैसैंही असत्यवचनका बोलनेवाला सर्वकै अश्रद्धेय होय जाका वचन कोई श्रद्धान न करै सांच न मानै । बहुरि इसही लोकमें जीव काटना आदि दुःखकूं पावै है । ताके झूठवचनकरि दुःखी होय ते वैरकरि अनेक कष्ट दे, सो सहने हो । बहुरि परलोकविषै दुर्गति पावै है । बहुरि निंदनीक होय है । तातें अनृतवचन विरमण करना । कल्याणकारी है, ऐसी भावना राखणी ॥ तेसैंही परद्रव्यका हरणहारा चोर है सो सर्वकै पीडा देने योग्य होय है जाका कोई रक्षक न होय । इसही लोकमें घात होना, वध, बंधन हाथ पग कान नाक उपरलेहोठका छेदन, भेदन सर्व धनादिका लूटि लेना इत्यादिक दुःख पावै है । बहुरि परलोकविर्षै अशुभगति पावै है । वहुरि निंदनीक होय है । यातें चोरी करनेका त्याग करना कल्याणकारी है, ऐसी भावना राखणी ॥
तैसेही अब्रह्मचारी मदविभ्रमकरि उद्भ्रांत है चित्त जाका सो कपटकी हथणीके अर्थ भ्रमतें खाडामें पड्या जो हस्ती तिसकी ज्यों परवश हुवा वध बंधन अतिक्लेश आदिकूं भोगवै है । मोहका पीड्या कार्य अकार्यकूं न गिणता अपना कल्याणरूप कार्य कछु भी नाहीं आचरण करै है । बहुरि परकी स्त्रीके आलिंगन सेवनविर्षै करी है रति जानें सो इसलोकविषै वैरके निमित्ततैं लिंगछेदन वध बंधन धनहरण आदि कष्टनिकूं पावै है । बहुरि परलोकविषै दुर्गति है । बहुरि निंदनीक होय है, यातें अब्रह्मचर्यपापतें छुटना अपना हित है, ऐसी भावना राखणी ॥ तैसैंही परिग्रहवान् पुरुष है सो जे परिग्रहके अर्थिं चोर आदि हैं तिनके पीडा देनेयोग्य होय है । धनवानकूं चोर मारि जाय है । जैसे कोई पंछी मांसकी डलीकूं चूंचमें ले चलै, तब मांसके अर्थ अन्यपक्षी ताकूं चूंचनितै मारै, दुःख दे; तैसें धनके लोभी धनवानकूं दुःख दे ॥
बहुरि धनके परिग्रहके उपार्जन करना रक्षा करनाविषै बडा कष्ट है, तथा नष्ट होय जाय, जाता रहै तब बडा दुःख उपजै इत्यादि अनेक दोषनिकूं प्राप्त होय है । बहुरि यातें तृप्ति भी नाहीं होय है । जैसें तृष्णावान धनतैं तृप्त होय । बहुरि लोभका पीड्या कार्य अकार्यकूं गिनें नाहीं । बहुरि या गति पावै | बहुरि सर्व लोक कहैं 'बडा लोभी है' ऐसें निंदनीक, होय है । तातैं
अग्नि इंधन तृप्त होय, तौ पापतैं परलोकविर्षे अशुभपरिग्रहका त्याग कल्याणकारी
व च
निका
पान
२७५
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
69
है ऐसी भावना राखणी ॥ ऐसें हिंसादिक पंचपापनिविर्षे ऐसी भावना करणी ॥ आगैं, इन हिंसादिकनिविर्षे अन्यभावना राखणी, ताके कहनेकू सूत्र कहै हैं--
॥ दुःखमेव वा ॥ १०॥ मा याका अर्थ हिंसा आदि पांच पाप हैं, ते दुःखरूपही हैं, ऐसी भावना राखणी । इहां पूछे हैं, हिंसादिक दुःख कैसे AIRAT
हैं ? ताका समाधान, जाते ए हिंसादिक हैं ते दुःखके कारण हैं। जैसे अन्न है सो प्राणनिकी रक्षा करै है, ताते कारण
हैं । तहां कहिये, अन्न है सोही प्राण है, ऐसे कारणकू कार्य कहसी । तैसें हिंसादिक दुःखके कारण हैं, तिनकू दुःखही 16ा है ऐसे कहना । इहां कारणविर्षे कार्यका उपचार है । बहुरि कारणका कारण होय ताकू भी कार्यही कहिये है । तैसें l २ अन्न तौ प्राणका कारण अरु धन है सो अन्नपानका कारण है। तहां धन है सोही प्राण है, ऐसे कहते कारणके । | कारणवि कार्यका उपचार होय है। तैसें हिंसादिक कहै ते असातावेदनीय आदि अशुभकर्मके कारण हैं । बहुरि असातावेदनीयआदि कर्म दुःखके कारण हैं । ऐसें दुःखके कारणवि तथा दुःखके कारणके कारणविर्षे दुःखका उपचार जानना । सो ए हिंसादिक पाप दुःखही हैं, ऐसी भावना राखणी ॥
___ बहुरि जैसे आपके दुःखके कारण हैं, तैसेंही परकेविर्षे भी जानना । बहुरि इहां तर्क, जो, ते सर्वही दुःख कहे सो । नाहीं है । जाते विपयनिके सेवनेवि सुख देखिये हैं । ताका समाधान, जो, विषय सेवनेविर्षे सुख मानै है, सो सुख |
नाहीं है । विषयनिकी इच्छा नामा वेदना पीडा उपजै है, ताका इलाज प्राणी कर है । जैसे खाजिका दुःख होय ताकू खुजावै, तब सुख माने है, परमार्थतें खुजावनेवि सुख नाहीं, सुखका स्वरूप तौ आकुलतारहित है, सो विपय सेवनेमें तो आकुलताही है, निराकुलपणा तो होय नाही ॥ ___ इहां विशेष जो, जैसे आपके भावै तैसैं परकै भी भावै, सो कैसे ? जैसैं वध बंधन पीडन मोकू बुरे लागे हैं, दुःख उपजावै, तैसें परके भी दुःख उपजावै हैं । तथा जैसे माकू कोई झूट कहै कडी कहै कठोर कहै सो बुरी लागै है,
दुःख उपजावै है, तैसे परकू मैं कहूं तो ताकू बुरी लागै है, दुःख उपजावै है । तथा जैसे मेरा धनादिक जाय तब मेरे । 1 बडा कष्ट दुःख उपजै है, तैसेही अन्यजीवकै उपजै है । तथा मेरी स्त्रीका अपमान करै तब मेरै जैसे दुःख पीडा उपजै; । तैसें अन्यजीवकै भी दुःख उपजै है । तथा मेरै धनकी प्राप्तिवि4 वांछा तथा याके नाशविर्षे शोक होय है, त। परकै भी कप्ट होय है । ऐसें हिंसादिक परकै भी दुःखके कारण जानना ॥
नाता है । विषयनिकी है, परमार्थत खुजा
| तैसे अन्यजीवकै मातही अन्यजीवकै उपजै है। दुख उपजावै है । तथा जैसे मशार कहै सो बुरी लागे हैं,
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगे फेरि भी भावनाके अर्थ आगे सूत्र कहै हैं
॥ मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाध्यस्थ्यानि च सत्वगुणाधिकक्लिश्यमानाविनयेषु ॥ ११ ॥
याका अर्थ — प्राणीनिविषै तौ मैत्री, अर गुणाधिकविर्षे प्रमोद, तथा दुःखी पीडितविर्षे करुणा, तथा प्रतिकूलविषै मध्यस्थ-परिणाम ऐसें ये च्यारिनिविर्षे च्यारि भावना राखणी । तथा परके दुःख न होनेका अभिलाष, सो तौ मैत्री कहिये । बहुरि वचनकर तथा प्रसन्नताकरि प्रगट होय ऐसा अंतरंगविर्षे भक्तिका अनुराग, सौ प्रमोद कहिये । बहुरि दीनकेविषै अ. ७ उपकार करनेका भाव, सो कारुण्य काहेये । बहुरि रागद्वेषकरि पक्षपात होय है ताका अभाव, सो माध्यस्थ्य कहिये ।
सर्वार्थ
सिद्धि
टीका
बहुरि पापकर्मके उदयके वशर्तें अनेकयोनिविर्वै कष्ट भोगवै ते सत्व कहिये, तिनकूं जीव कहिये । बहुरि सम्यग्ज्ञान आदि गुणनिकर बडे होय ते गुणाधिक कहिये । असातावेदनीयके उदयतें जिनकै क्लेश उपजै, ते क्लिश्यमान हैं । बहुरि तत्वार्थके सुननेकरि ग्रहण करनेकार अभ्यासकरि जिननें गुण न पाये ते अविनेय कहिये । इन सत्वादिक च्यारिनिविपैं यथासंख्य मैत्री आदि च्यायौं भावना भावणी । सर्वजीवनितें मेरी क्षमा है । ते सर्व मेरैपरि क्षमा करौ । मेरी सर्वतें प्रीति है-वैर काहूर्तें नाहीं है । ऐसें सर्व प्राणी जीवनिविषै तौ मैत्रीभावना भावणी । सम्यग्ज्ञानचारित्रादिककेविषै वंदना स्तुति वैयावृत्य आदिकरि गुणाधिकविषै प्रमोदभावना भावनी । मोहकर्मके मारे कुज्ञानसहित विषयअग्निकरि दग्ध, हिताहितमैं समझै नाही, अनेक दुःखनिकार पीडे, दीन, कृपण, अनाथ, बालक, वृद्ध, क्लिश्यमानवि करुणा भावनी । मिथ्यात्व कार खोटे हठग्राही अविनेयनिविषै मध्यस्थभावना करणी । ऐसें भावना भावनेवालेके अहिंसादिकत्रत हैं ते पूर्ण होय हैं ॥ आगे फेरि भी भावना कहनेके अर्थि सूत्र कहै हैं-
॥ जगत्कायस्वभावौ वा संवेगवैराग्यार्थम् ॥ १२ ॥
याका अर्थ -- जगत् कहिये संसार अर देह इनका स्वभावकी भावना करनी, संवेगवैराग्यके अर्थ । तहां प्रथमही जगत्का स्वभाव, जो, यह लोक है सो अनादिनिधन वेत्रासन झल्लरी मृदंगसारिखा आकाररूप है । ताविषै जीव अनादिसंसारविषै अनंतकाल नानायोनिविषै निरंतर दुःख भोगवता संता भ्रमण करे है। तहां निश्चित कछु भी नाही है । जीवित है सो जलके बुदेबुदेसारिखा है, तुरत विलाय जाय है । भोगसंपदा है ते बीजली बादलके विकारसारिखे चंचल । इत्यादि ऐसें जगत्का स्वभाव चितवन करने संसारतें संवेग होय है, भय लागे है । बहुरि कायका स्वभाव
1
वच
निका
पान
२७७
Ixi
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
निका
पान २७८
|| अनित्य है, दुःखका कारण है, साररहित है, अपवित्र है, इत्यादि ऐसें चितवनेते विषयनिविर्षे राग न होनेते वैराग्य 15| उपजै है । याते जगत् अर कायका स्वभावकी भावना करनी ॥
आगें पूछै, जो, हिंसादिकतै विरति सो व्रत है। तहां हम न जानी, ते हिंसादिक क्रिया कहां हैं ? तहां
आचार्य कहै हैं, ते युगपत् तो कहे जाय नाहीं । तातें तिनका स्वरूप कहना अनुक्रमतें है । तहां जो आदिविर्षे कही || सर्वार्थ
हिंसा, ताका लक्षणसूत्र कहै हैं-- सिद्धि
॥ प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपरोपणं हिंसा ॥ १३ ॥ याका अर्थ-प्रमत्तयोगते प्राणनिका वियोग करना, सो हिंसा है । तहां कषायसहितपणा सो तौ प्रमाद है । तिस
का परिणाम सो प्रमत्त है । प्रमत्तका योग सो प्रमत्तयोग कहिये । बहार इन्द्रियनिकं आदि देकार दश प्राण हैं, तिनका यथासंभव वियोग करना, सो व्यपरोपण है । ऐसें प्रमत्तयोगते प्राणव्यपरोपण है, सोही हिंसा | है । सो यऊ हिंसा प्राणीनिके दुःखका कारण है, ताते याकू अधर्मका कारण कहिये । इहां प्रमत्तयोग ऐसा विशेपणतें : | ऐसा जानना, जो, केवल प्राणनिके वियोग कारणमात्रपणाही अधर्मके अर्थि नाहीं है ॥ इहां उक्तं च अर्द्ध लोक है,
ताका अर्थ- प्राणनितें प्राणीनिकू न्यारा करै है अर हिंसाकरि युक्त न होय है । तथा दूसरा उक्तं च गाथा है, ताका b अर्थ- कोई मुनि ईर्यासमितिकरि गमन करतें पग उठावै था, ताके पगतले कर्मका प्रेय जीव आय पऱ्या मरि गया, |
तौ तिस कारणकार तिस मुनिकै सूक्ष्म भी किंचिन्मात्र भी बंध नाहीं है, ऐसे सिद्धांतमें कहा है । बहुरि अध्यात्मप्रमाणते ऐसा कह्या है, जो, मूर्छा है सोही परिग्रह है, अन्य नाही ॥
इहां कोई तर्क करै है, जो, प्राणनिका वियोग किये विना भी प्रमत्तयोगमात्रहीतें हिंसा मानिये है । जैसे सिद्धान्तकी उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ- जो अयत्नाचार प्रवर्ते है, ताकी प्रवृत्तिमें जीव मरौ अथवा न मरौ ताकै हिंसा निश्चयतें होय है। अर जो यत्नसहित प्रवतॆ है-समितिसहित है, ताका हिंसामात्रहीकार बंध नाही है। तहां आचार्य कहै हैं, यह दोप नाहीं है । जातें जो अयत्नाचार प्रवतॆ है, ताकै केवल प्रमत्तयोगही नाहीं है, तहां भावप्राणनिका व्यपरोपण भी है । तैसेंही कह्या है उक्तं च श्लोक, ताका अर्थ- प्रमादवान् आत्मा है, सो पहले तो अपने आत्माकू आपकरि आप हणे है, पीछे अन्य प्राणीनिका घात होऊ तथा मति होऊ । तातै प्रमादवानके प्राणव्यपरोपण .भी अवश्य जानना ॥ ___इहां विशेप जो, वार्तिकमें ऐसा अर्थ है, इन्द्रियनिका प्रचारका विशेष अपनी सावधानी विना होय सो प्रमत्त
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
कहिये अथवा प्रमत्तकी ज्यौं होय सो प्रमत्त है । इहां उपमाका बाचक इव शब्दका प्रत्ययार्थमें लोप है । सो उपमाका अर्थ ऐसा, जैसे दारूका पीवनेवाला मतवाला होय तब कार्यअकार्यका जाकै विचार न होय, ताकी उपमा है । तथा जीवनिकै स्थान तथा तिनके उपजनके ठिकाने तथा जीवनिके आधार जानें नाहीं, कषायनिके उदयकार देखकर होय हिंसाके कारणनिविर्षे स्थिति करै, सामान्याहिंसाका यत्न न करै, सो प्रमत्त है । अथवा पंदरह प्रमादरूप परिणया होय,
वचसिद्धि सो प्रमत्त है । बहुरि योगशब्द है सो सम्बन्धार्थस्वरूप है । अथवा मनवचनकायकी क्रियाकू भी योग कहिये । सो
निका टीका प्रमत्तका योग सो प्रमत्तयोग कहिये । सो हेतुरूप कह्या है । इस हेतु” प्राणनिका व्यपरोपण होय सो हिंसा है।
पान अ.७ बहुरि प्राणके ग्रहण करनेते प्राणीका ग्रहण जानना । प्राणनिके वियोगते प्राणीका वियोग होय है, अन्य न्यारा २७९
प्राणीके अवयव नाहीं ताका वियोग कैसे संभवै ? ताका समाधान, जो, ऐसें नाहीं । प्राणनिके घाततै प्राणीकै दुःख उपजै है तातें अधर्म होय है। तहां फेर कहै, जो, प्राणानिके घात" प्राणीकै दुःख नाहीं होय है । ताकू कहिये, जो,
पुत्र कलत्र आदिका वियोग होतेही प्राणीकै दुःख होय है । तो शरीर तो अत्यंत निकटवर्ती है, याका वियोगमें दुःख RI कैसे न होय ? बहरि शरीर जीव तौ कर्मबंध अपेक्षा एकही होय रहै हैं, याके वियोगमें अवश्य दुःख होय है। याहीते प्रमत्तयोग अरु प्राणव्यपरोपण दोऊनितें हिंसा होय है ॥
कोई ऐसैं कहै है, जो, सर्वलोक प्राणीनितें भय है । तातें मुनि अहिंसक कैसे होय ? यह कहना निष्फल है। जाते मुनिकै प्रमत्तयोग नाहीं है, तातै तिनकै हिंसा नाही है । बहुरि सूक्ष्मजीव हैं ते तौ पीडेही न जाय हैं । बहुरि
ते बादर रक्षायोग्य हैं, तिनका यत्न करै ही है । तातै तिनकै हिंसा कैसे होय ? बहुरि जे सर्वथा एकान्तवादी हैं, । तिनकै प्राणी प्राण, हिंस्य हिंसक, हिंसा हिंसाफलका अस्तित्वही संभवै नांहीं । तिनका मत प्रमाणसिद्ध नाहीं है। KI आगे पछै है, हिंसा तो जैसा लक्षण कह्या तैसा जाणी । अब याके अनंतर कह्या जो अनृत, ताका लक्षण कहा ? । सो कहो, ऐसे पू॰ सूत्र कहैं हैं
॥ असदभिधानमनृतम् ॥ १४ ॥ याका अर्थ- जो प्राणीनिकं पीडा करै ऐसा अप्रशस्त बुरा वचन, ताका कहना, सो अनृत है । इहां सत्शब्द प्रशंसावाची है, ताका निषेध सो असत् अप्रशस्त ऐसा कहिये । सो ऐसे असत् अर्थका कहना सो अनृत है। ऋत कहिये सत्य, ऋत नाहीं सो अनृत है। तहां जो प्राणीनिकू पीडाकारी वचन होय, सो अप्रशस्त है। जिस वचनका।।
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
/ अनृत है, ऐसा मत हैं तै अहिंसावतकी THIS जहां हिंसा होय, सो सर्व सर्वार्थ-/ बहुरि सर्वथा विपरीत करना । सो सर्वथा नि है । तातें इहां जो
वस्तु विषय विद्यमान होऊ अथवा विद्यमान मति होऊ, जहां हिंसा होय, सो सर्व अनृत कहिये है । सो पहले ऐसा २ कह्या था, जो, अन्य व्रत हैं तै अहिंसाव्रतकी रक्षाके अर्थ है । तातै इहां जो हिंसाका कहनेवाला होय सो वचन I अनृत है, ऐसा निश्चय करना । सो सर्वथा निषेधकाही अर्थ लीजिये तो शून्यका प्रसंग आवै, ताते युक्त नाहीं ।
बहुरि सर्वथा विपरीत अर्थ लीजिये तो वस्तुका स्वरूप अन्यथा कहै हैं, ताहीका प्रसंग होई । कोई सत्यवचन ऐसा है, सिदिRI जाकरी प्राणीनिकू पीडा होय है, सो नाही आवै है । तातें अप्रशस्त अर्थमें दोऊ आय गये । झूठ कहना भी अनृत वच
निका टीका है । बहुरि सांच कहै अर जातें प्राणीनिकू पीडा होय हिंसा होय सो भी अनृत है । ऐसा भावार्थ जानना ॥
कहिये है । सो पहले ऐसा ।
म.
पान
आगें पूछे अनृतके अनंतर कह्या जो स्तेय ताका कहा लक्षण है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं
॥ अदत्तादानं स्तेयम् ॥ १५ ॥ याका अर्थ- अदत्त कहिये विना दिया वस्तु धनादिक, ताका आदान कहिये लेना, सो स्तेय है। इहां आदान | नाम ग्रहणका है, जो अदत्त कहिये विना दियेका ग्रहण, सो अदत्तादान है । इहां तर्क, जो, ऐसे है तौ कर्मके वर्गणा
तथा नोकर्मके वर्गणा हैं ते काऊने दिये नाही, तिनका ग्रहण अदत्तादान ठहया । ताका समाधान, जो, यह दोप इहां । नाहीं । जातें इहां अदत्त शब्द कह्या है । ताका ऐसा अर्थ आवै है, जो, जिसविर्षे देनेलेनेका व्यवहार होय ऐसै धनादि
वस्तुतेही अदत्त जानना, कर्मनोकर्मके ग्रहणवि देनेलेनेका व्यवहार नाही, ते सूक्ष्म हैं अदृष्ट हैं । बहुरि कहै, जो, ऐसे भी यह प्रसंग आवै है, जो मुनि आहार लेनेकू जाय हैं, तब गली रस्ताके दरवाजे आदि होय हैं, तिनमें प्रवेश करै | है, सो विना दीये हैं, तिसमें स्तेयका दोप आया । ताळू कहिये, जो, यह दोप भी नाही, जातें गली रस्ताके दरवाजे | आदि लोकनिने सामान्यपणे देय राखे हैं । कोई आवौ कोई जावौ, तहां वर्जन नाहीं । याहीत मुनि है सो जहां द्वारके | कपाट आदि जुडे होय तहां वर्जना होय तहां प्रवेश न करें हैं । अथवा प्रमत्तयोगकी अनुवृत्ति है । तातें गली आदिमें ।। प्रवेश करते मुनिके प्रमत्तयोग नाहीं है । तातें यह अर्थ है, जहां संक्लेशपरिणामकरि प्रवृत्ति होय तहां स्तेय कहिये ।। बाह्यवस्तुका ग्रहण होऊ तथा मति होऊ प्रमत्तयोगके होते स्तेय बणी रह्या है ॥
a
आगें चौथा अब्रह्मका लक्षण कहा है ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ-01
निका पान
भ७
२८१
॥ मैथुनमब्रह्म ॥ १६ ॥ याका अर्थ- मैथुन कहिये कामसेवन सो अब्रह्म है । तहां स्त्रीपुरुष चारित्रमोहके उदयकू होते रागपरिणामकार
सहित होय तब तिनकै परस्पर स्पर्शनकी इच्छा होय, सो मैथुन है, तिसका भाव तथा कार्यका नाम मैथुन है । जाते सिदि
लोकविर्षे तथा शास्त्रविर्षे तैसेंही प्रसिद्ध हैं । लोकवि तौ बालगोपाल स्त्री सर्व जानें हैं, जो, स्त्रीपुरुपकै रागपरिणामतें टी का चेष्टा होय सो मैथुन है । बहुरि शास्त्रविर्षे भी घोडे बलधके मैथुनकी इच्छाविर्षे इत्यादिक पाठ हैं, तहां मैथुनका ग्रहण
कीजिये है । बहुरि इहां प्रमत्तयोगकी अनुवृत्ति है, ताकरि भी स्त्रीपुरुषका , युगलसंबंधी रतिसुखके अर्थि चेष्टा होइ, सोही मैथुन ग्रहण कीजिये है । सर्वही कार्यमें मैथुन नाहीं । बहुरि जाके पालते संते अहिंसादिक गुण वृद्धि प्राप्त होय
सो ब्रह्म है, जो ब्रह्म नाहीं सो अब्रह्म हैं । सो ऐसा अब्रह्म मैथुन है। इस मैथुनतें हिंसादिक दोष हैं ते पुष्ट होय हैं । जाते b मैथुन सेवनेवि जो पुरुष तत्पर है सो थावर त्रस प्राणीनिकू हणै है, झूठ वचन बोलै है, चोरी करै है, चेतन
| अचेतन परिग्रहका ग्रहण कर है, ऐसें जानना । इहां ऐसे कहनेते स्त्रीपुरुष रागपरिणामविना अन्य कोई कार्य करै, सो b| मैथुन नाहीं । तथा दोय पुरुष कोई कामसेवनविना अन्य कार्य करै सो मैथुन नाहीं, ऐसा सिद्ध होय है । तथा काम
सेवनके परिणामतें एकही पुरुष जो हस्तादिकते चेष्टा करै सो भी मैथुन है । जातें तहां दूसरा रागपरिणामके विर्षे संकल्प है । जैसे काहूंकों भूत लागै तैसें इहां दूसरा काम है, तातें मैथुनशब्दकी सिद्धि है ॥ आगें, पांचवां जो परिग्रह ताका कहा लक्षण है ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं
॥ मूर्छा परिग्रहः ॥ १७ ॥ ___ याका अर्थ- मूर्छा कहिये परविर्षे ममत्वपरिणाम सो परिग्रह है । तहां बाह्य जे गऊ भैसि मणि मोती आदि
चेतन अचेतन वस्तु अर अभ्यंतर जे राग आदिक ऐसे जे परिग्रह तिनकी रक्षा करना उपार्जन करना संस्कार करना २ ऐसा जो व्यापार, सो मूर्छा है । इहां प्रश्न, जो, लोकविर्षे वायु आदि रोगके प्रकोपते अचेतन होय जाय ताकं मुर्छा
कहै हैं, सो प्रसिद्ध है, सो तिस अर्थकू ग्रहण काहेरौं न कीजिये १ ताका उत्तर, जो, यह तो सत्य है, लोकमें तिसहांक मुर्छा कहै है । परंतु यह मूर्छि धातु है सो मोहसामान्य अर्थविर्षे वतॆ है, सो सामान्यकी प्रेरणा विशेष अथिविर्षे है । ऐसें होतें विशेषका अर्थ इहां ग्रहण है । जाते इहां परिग्रहका प्रकरण है । इहां फेरि पूछे है, जो ऐसें कहै भी बाह्य
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिदि
दोष नाहीं
है । तथा बाह्य परिग्रह न न होते भी किया है । ताका है, सो भी पर यऊ है ऐसा सी है कारण जाही भी कहिये । यऊ है ऐसें समाधान, जो, 121
हातात नाहीं । जातें इहां प्रमत्तयोगका ठहया । रागादिपारगासो भी परिग्रहवाची है, तो May स्वभावाकै मूर्ख नाहीं है, ऐसागकी अनुकृति है, तात शाम अभ्यंतरपरिग्रहकी ज्या तौ सम्यग्ज्ञानादिकवि भी यह
। वस्तुकै परिग्रहपणा नाहीं ठहरैगा । जा तुमने अभ्यंतर जो मूर्छा है ताहीका ग्रहण किया है । ताका समाधान, जो, हा
सत्य है । प्रधानपणातें हमने अभ्यंतरकाही ग्रहण किया है। बाह्यपारग्रह न होते भी मेरा यऊ है ऐसें परवि संकल्प
करनेवाला पुरुप है, सो परिग्रहसहितही है । अथवा बाह्य परिग्रह नाहीं भी कहिये है बहुरि परिग्रह है भी ऐसा भी। ना कहिये, जाते मूर्छाका आलंबन कारण है । तथा मूर्छा है कारण जाकू ऐसा है ॥ । बहुरि इहां तर्क, जो, मेरा यऊ है ऐसा संकल्प है सो भी परिग्रहवाची है, तो सम्यग्ज्ञानादिकवि भी यह मेरा
निका टीका है ऐसा संकल्प है, सो भी परिग्रह ठहय । रागादिपरिणाम अभ्यंतरपरिग्रहकी ज्यों यह भी है । ताका समाधान, जो, यह पान । | दोष नाहीं । जातें इहां प्रमत्तयोगकी अनुवृति है, तातै ज्ञानदर्शनचारित्रवान् पुरुष है सो मोहके अभावतें अप्रमत्त है, ।।२८२
मूर्छा नाहीं है, ऐसा याकै निष्परिग्रहपणा सिद्ध है ॥ इहां ऐसा भी विशेष जानना, जो, ज्ञानादि आत्माके । स्वभाव है, त्यागनेयोग्य नाहीं । तातै तिनतें परिग्रहसहितपणा न होय है अर रागादिक हैं ते आत्माके स्वभाव नाहीं ।
कर्मके उदयके आधीन होय है, तातै त्यागनेयोग्य हैं। तातै तिनवि मेरा यऊ है ऐसा संकल्प है सो परिग्रह हैही,
यह कहना युक्त है । इन रागादिकनिहीते सर्व दोप उपजै हैं । ए सर्व दोपनिके मूल हैं । मेरा यऊ है ऐसे संकल्पतेही २ परिग्रहकी रक्षा करनी उपार्जन करना इत्यादिक उपजै हैं । तिनवि अवश्य हिंसा होय है । इनके निमित्त झूठ बोले | है, चोरी करै है, मैथुनकर्मविपैं यत्न करें हैं । तिन पापनिके आभावते नरकआदिके दुःख अनेकप्रकार प्रवतॆ हैं ॥
आगे, ऐसे उक्त अनुक्रमकार हिंसादिवि दोप देखनेवाला पुरुपकै अहिंसादिकविर्षे गुणका निश्चय भया, तब अहिंसादिकवि बडा यत्न करने लगा, ताकै अहिंसादि व्रत होय हैं, सो पुरुप कैसा है ऐसे सूत्र कहै हैं
॥निःशल्यो व्रती ॥१८॥ याका अर्थ- मिथ्या माया निदान ए तीनि शल्य जाकै न होय सो व्रती है । जो शृणाति कहिये घातै चुभै । सो शल्य कहिये । सौ अर्थते शरीरकेविपें प्रवेश करै घसी जाय ऐसा शस्त्रविशेपळू शल्य कहिये । तिससारिखा चुभै
मनवि बाधा करै सो भी शल्यही कहिये ! जातें कर्मके उदयतें भया जो मानसिक विकार सो प्राणीनिकं शरीरसंबंधी मनसंबंधी बाधा करै सो भी शल्य है, ऐसा उपचारकरि नाम जानना । सो शल्य तीनिप्रकार है, मायाशल्य निदानशल्य मिथ्यादर्शनशल्य । तहा माया तो निकृतिकू कहिये, याकू ठिगनेके परिणाम भी कहिये । बहुरि विपयभोगनिकी वांछाकू निदान कहिये । बहुरि अतत्त्वश्रद्धानकू मिथ्यादर्शन कहिये । इन तीनितें रहित होय निःशल्य है सो व्रती है ऐसा कहिये है।
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनि का
इहां तर्क करै है, शल्यका अभावतें तो निःशल्य कहिये। बहार व्रतके धारणते व्रती कहिये । इहां व्रतीका विशेषण निःशल्य किया सो व्रतकै अर निःशल्यपणाकै विरोध है, ताने विशेषण बणें नाहीं । निःशल्यकू व्रती कहना बणें नाहीं। जैसे दंडके संबंधते तो दंडी कहिये । छत्रके संबंधते छत्री कहिये । दंडीके संबंधते छत्री कहना तौ वणें नाहीं । ताका
समाधान, इहां दोऊ विशेपणतें व्रती कहना इष्ट किया है। केवल हिंसादिकके छोडनेही मात्र व्रतके संबंधते शल्यसहितकं सर्वार्थ
व्रती कह्या नाहीं, जाकै शल्यका अभाव होय तब व्रतके संबंधतें गृहादिकमें वसने न वसनेकी अपेक्षा अगार अनगारके सिद्धि
भेदकार व्रती कहनेकी विवक्षा है। जैसें जाकै बहुत दूध घृत होय ताकू गऊवाला कहिये बहुरि जाके दूध घृत नाहीं होय अरु गऊ विद्यमान होय तो गऊवाला कहना निष्फल है । तैसें जो शल्यसहित होय ताकै व्रत होते भी व्रती २ कहना सत्यार्थ नाहीं । जो निःशल्य है सोही व्रती है । तथा इहां ऐसा भी उदाहरण हैं, जो, प्रधान होय ताका विशेपण अप्रधान भी होय है । जैसे कोई काटनेवाला पुरुष तौ काटनेकी क्रियावि4 प्रधान हैही, परंतु ताके विशेषण कीजिये जो तीक्ष्ण फरसीकरि काटे है तहां तीक्ष्णगुण विशेषणसहित फरसी अप्रधान है । सो काटनेवाला पुरुषका विशेषण होय है; तैसें निःशल्यपणागुणकरि विशेषणस्वरूप जो व्रत ते तिस व्रतसाहित पुरुप प्रधान है, ताका विशेपण होय है ऐसें जानना ॥
टीका
पान
૨૮૩
आगें ऐसे व्रतीके भेद जानने• सूत्र कहें हैं
॥ अगार्यनगारश्च ॥ १९ ॥ याका अर्थ- अगारी कहिये गृहस्थ दूजा अनगार कहिये मुनि ऐसे व्रतीके दोय भेद हैं । तहां वसनेके अर्थि पुरुष जाकौं अंगीकार करै सो अगार कहिये ताळू वेश्म मंदिर घर भी कहिये, सो जाकै होय सो अगारी कहिये । बहुरि जाकै अगार न होय सो अनगार कहिये । ऐसें दोय प्रकारके व्रती हैं । एक अगारी दूसरा अनगार । इहां तर्क, जो, ऐसे तो विपर्ययकी भी प्राप्ति आवै है । शून्यागार देवमंदिर आदिकवि आवास करते जे मुनि तिनकै अगारीपणा आया । बहुरि जो विषयतृष्णातें निवृत्त नाही भया है, ऐसा गृहस्थ सो कोई कारणते वनमें ज्याय वस्या ताकै अनगारपणा आया । तहां आचार्य कहै हैं, यह दोष इहां नाहीं आवै है। इहां भाव अगारकी विवक्षा है । चारित्रमोहके उदयतें अगार जो घर ताके संबंधप्रति जो अनिवृत्ति परिणाम है सो भावअगार है । सो ऐसा जाकै भावअगार होय
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
टीका
। सो वनमें वसता होय तौ अगारीही कहिये । अर घरमें वसै ते अगारीही हैं । बहुरि भावअगारका जाकै अभाव है l | सो अनगार कहिये है ॥
बहुरि तर्क, जो, अगारी जो गृहस्थ ताकै व्रतीपणाकी प्राप्ति नाहीं बणै है । जातें याके परिपूर्ण व्रत नाहीं। व्रती
ऐसा नाम तो पूर्ण व्रत होय तब बनें । ताका समाधान, जो, यह दोप नाहीं है । नैगम आदि नयकी अपेक्षाकरि सिन्द्वि
| अगारी गृहस्थकै भी व्रतीपणां बणे है । जैसे कोऊ एक साल ऊबरामें वसता होय ताकू नगरमें वसनेवाला भी कहिये। | तैसें ताकै सकलव्रत नाही है, एकदेशव्रत है तौ ताकू व्रती कहिये नैगम संग्रह व्यवहार ए तीनूं नय हैं, तिनकी | पान अपेक्षा जाननी । तहां नैगम तो आगामी सकलव्रती होयगा । ताकी अपेक्षा संकल्पमात्रविपय करै है । बहुरि संग्रह।
२८४ सामान्यत्तीका ग्रहण करै है । तहां एकदेश भी आय गया । बहुरि व्यवहार व्रतीका भेद करै है । तातै एकदेशव्रतीका भेद हैही, एकदेशविर्षे सर्वदेशका उपचारतें भी वर्षे है, ऐसा जानना ॥
आगें पूछे है कि, हिंसादिक पांच पाप हैं, तिनमें कोई पुरुप एकपापते निवृत्त हूवा होय सो गृहस्थ व्रती है कि नाही ? आचार्य कहै हैं नाहीं है । फेरि पूछे है, जो, कैसै हैं ? तहां कहें हैं, पांचूही पापकी विरति वैकल्येन कहिये एकदेशपणे करै, सो इहां विवक्षित है । ताका सूत्र
॥ अणुव्रतोऽगारी ॥ २०॥ याका अर्थ- पांच पापका त्याग अणुव्रत कहिये एकदेश त्याग जाकै होय सो अगारी कहिये गृहस्थव्रती है। २ तहां अणुव्रतशब्द है सो अल्पवचन है, जाकै अणुव्रत होय सो ऐसा अगारी कहिये है । इहां पूछे है, या अगारी
गृहस्थकै व्रतनिका अणुपणा कैसे है ? ताकू कहै है, याकै सर्वसावध कहिये सर्वही पाप तिनकी निवृत्ति कहिये अभाव : ताका असंभव है-होय सकै नाहीं । फेरि पूछै, जो, यऊ कोनसे पापत निवृत्त है ? तहां कहिये है, सप्राणीनिका व्यपरोपण कहिये मारणा ताते निवृत्त है । तातें तौ याकै आद्यका अहिंसा नामा अणुव्रत है । बहुरि जिस असत्य वचनतें घरका विनाश होय, तथा ग्रामका विनाश होय, ऐसा आप जाणे तिस असत्यवचनते निवृत्त होय स्नेहमोहके वशतें ऐसा वचन न बोलै ऐसे गृहस्थकै दूसरा अणुव्रत होय है । बहुरि अन्यकू पीडाका कारण ऐसे अदत्तादानादिकका न लेना, ताका राजादिकके भयतें अवश्य त्याग होयही, तिसवि लेनेकी इच्छा भी न होय, ऐसे परिणाम न होय, जो, भय न होय तौ लेवो विचारै, ऐसा होय तो तावि आदरही न होय, सो तीसरे अणुव्रतधारी श्रावक है।
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वचनि का पान २८५
वहार उपात्त कहिये परकी व्याही अर अनुपात कहिये परकी व्याही नाहीं ऐसी जो परस्त्री तिसके संगमतें नाहीं है रति कहिये राग जाकै ऐसा गृहस्थ, सो तौ चौथा अणुव्रतधारी है । बहुरि धन धान्य क्षेत्र आदि परिग्रहका अपनी इच्छाके वशते परिमाण करै, जेती इच्छा होय तेता राखै ऐसा जो गृहस्थ सो पांचमां अणुव्रतधारी है।
इहां कोई पूछै, जो, गृहस्थव्रतीकू उसके घातका त्यागी कह्या सो याकै व्यापारआदि गृहस्थके आरंभ अनेक हैं, तिनमें उसकी हिंसा अवश्य होय है । तामें त्याग कैसे पलै ? बहुरि याकै शास्त्रमें ग्यारह प्रतिमारूप भेद कहे हैं, तिनमें समझै नाहीं, सो कैसै है ? ताका समाधान, जो श्रावकके ग्यारह प्रतिमारूप भेद कहे हैं, तिनमें प्रथमप्रतिमाविही स्थूलत्यागरूप पांच अणुव्रतका ग्रहण है । याका लक्षण ऐसा कह्या है, जो, आठ तौ मूलगुण पालै, सात व्यसन छोडै, सम्यग्दर्शनके अतीचार मल दोप टालै ऐसें कहै ते पांच अणुव्रत स्थूलपणे आवै है । जातें कोई शास्त्रमें तौ आठ मूलगुण कहे हैं। तामें पांच अणुव्रत कहे मद्य मांस शहतका त्याग कह्या ऐसे आठ कहे । कोई शास्त्र में पांच उदंबर फलका त्याग, तीनि मकारका त्याग ऐसे आठ कहे । कोई शास्त्रमें अन्यप्रकार भी कया है, यह तो विवक्षाका भेद है।
तहां ऐसा समझना, जो, स्थूलपणे पांच पापहीका त्याग है । पंच उदुंबर फलमैं तौ त्रसभक्षणका त्याग भया, शिकारके त्यागमें त्रस मारनेका त्याग भया, चोरी तथा परस्त्री व्यसनत्यागमें दोऊ व्रत भये, द्यूतकर्मआदि अतितृष्णाके त्यागते असत्यका त्याग तथा परिग्रहकी अतिचाह मिटी, मांस मद्य शहतके त्यागते त्रसकं मारिकरि भक्षण करनेका त्याग भया । ऐसें पहली प्रतिमामें पंच अणुव्रतकी प्रवृत्ति संभव है । अर इनके अतीचार दूरि कार सकै नाहीं । तातें व्रतप्रतिमा नाम न पावै । सम्यग्दर्शनके मल दोष अतीचार दूर होय सके हैं, दर्शनप्रतिमा नाम कहावै है । मनवचनकाय कृतकारितअनुमोदनाकरि अतीचाररहित प्रतिज्ञा पलै, तब प्रतिमा नाम पावै है, प्रतिमा नाम मूर्तिका भी है, सो व्रतकी सांगोपांग मूर्ति बणे तब प्रतिमा कहिये, सो इस दर्शनप्रतिमाका धारक पंचपरमेष्ठीका भक्त है, अन्यकी उपासना नाहीं, संसारदेहभोगते विरक्त है । जो प्रतिज्ञा याकै है, सो ऐसी है, जो, संसारके कार्य बिगडै तौ बिगडौ, देह बिगडै तौ बिगडौ, भोग बिगडै तौ बिगडौ, प्रतिज्ञा तो भंग न करनी । ऐसें दृढपरिणामहीतें प्रतिज्ञा नाम पावै है।
बहुरि त्रसके घातकी भी ऐसी तौ प्रतिज्ञा होय है, जो, त्रसप्राणीकू मनवचनकायकरि मारूं नाही, परकू उपदेशकार मरवाऊं नाहीं, अन्य मारै तौ ताकू भला जाणूं नाही, देवताके आर्थि गुरुके आर्थि मंत्रसाधनके आर्थि रोगके इलाजके अर्थि सप्राणीकू घातूं नाहीं अर व्यापार आदिकार्यनिविर्षे यत्न तो करै, परंतु तहां गृहस्थके आरंभके अनेक कार्य हैं, कहांताई वचावै ? तो याके अभिप्रायमैं मारनेहीके परिणाम नाहीं, तातै पाप अल्प है। बहुरि व्रतप्रतिमामें व्रतनिके
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग साय./01
897
पंच
अतीचारकी सोधना है, आरंभपरिग्रह अल्प होय है । पंचपापते बहु भयवान् है । परंतु प्रत्याख्यानावरणके तीव्रस्थानके उदय होतें सकलव्रत न बणै हैं, इत्यादि भावार्थ जानना ॥ __ आगें पूछ है कि, गृहस्थ अणुव्रतीका एतावन्मात्रही विशेष है, कि कछू और भी है ? सो ताके विशेपका सूत्र कहै हैं
दिग्देशानर्थदण्डविरतिसामायिकप्रोषधोपवासोपभोगपरिभोगसिदि
निका परिमाणातिथिसंविभागव्रतसम्पन्नश्च ॥ २१॥ याका अर्थ- गृहस्थ अणुव्रती है, सो दिग्विरति देशविरति अनर्थदंडविरति ए तीनि तौ गुणव्रत हैं, बहुरि सामायिक ICE प्रोषधोपवास उपभोगपरिभोगपरिमाण अतिथिसंविभाग ए च्यारि शिक्षाव्रत इन सातव्रतनिकरि सहित होय है । इनकू सात Bा शील भी कहिये । इहां विरतिशब्द तो प्रत्येक लेनेत तीनि व्रत भये है । च्यारि सामायिक आदि व्रतही हैं, सोही
कहिये है । दिक् कहिये पूर्वआदि दिशा, तिनवि प्रसिद्धचिह्न पर्वत नदी ग्राम नगरादिक, तिन पर्यंत मर्यादा कार नियम | करै सो तौ दिग्विरतिव्रत है । यातें वाहिर प्रसथावर सर्वही प्राणीनिका घातके अभावते याकै महाव्रतपणाका उपचार है। तिस वाहर लाभ होतें भी परिणाम चलै नाहीं । ताते लोभकपायका निरास होय है । बहुरि दिशाके परिमाणविपैं भी l कालकी मर्यादा की सापेक्षात मर्यादा करै, जो, इस महीनामें तथा पक्षमें तथा इस दिनमें अपने घरमेंही रहना है, तथा !
इस नगरमेंही रहूंगा, तथा फलाणा वाडा तथा बाजार हाटताईकी मर्यादा है इत्यादि प्रतिज्ञा करै सो देशविरतिव्रत है। 18 इहां भी जेता देशकी मर्यादा करी तातै बाहिर हिंसादिके अभावते महाव्रतपणाका उपचार है ।।।
__बहुरि जिसते कछु अपना परका उपकार नाही अर अपने परके नाश भय पापका कारण ऐसा जो कार्य सो अनर्थदंड है, तिसते रहित होना, सो अनर्थदंडविरतिव्रत है । सो यहू पंचप्रकार है, अपध्यान पापोपदेश प्रमादाचरित हिंसाप्रदान अशुभश्रुति ऐसैं । तहां परके जय, पराजय, वध, बंधन, अंगछेदन, सर्वधनका हरण इत्यादि कैसे होय ऐसैं मनकरि चितवना; सो तो अपथ्यान है । बहुरि क्लेशरूप तिर्यग्वणिज प्राणिवधका तथा हिंसाका आरंभ आदिक पापसंयुक्त वचन कहना, सो पापोपदेश है । वहुरि प्रयोजन विना भूमिका कूटना, जलका सींचना, वृक्षका छेदना आदि अवध
कहिये पाप, ताका कार्य सो प्रमादाचरित है । बहुरि विष, लोहके कांटा, शस्त्र, अग्नि, जेवडा, कोरडा, चावका, दंड आदि ' हिंसाके उपकरणका देना, सो हिंसाप्रदान है । बहुरि हिंसा तथा रागादिककी बधावनहारी खोटी कथा तिनका सुनना सीखना प्रवर्तन करना, सो अशुभश्रुत है ॥
पान
वहारणता देशकी मर्यादाकाणा वाडा तथा वाला महीनामें तथा पानिरास होय है । वडाकै महावतपणाकार करि नियम ।
मनकरि चितवनामश्चति ऐसें । तहां परके नवदंडविरतिव्रत है । सो यह
ककककककक
"सीखना अवतरणका देना, सो हिंसाप्रदान है । बहुरि विप, लोहके कांटा, शक, सींचना, वृक्षका छेदना
पापसंयुक्त ।
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
बहुरि सामायिक कहै हैं । तहां सामायिक शब्दका अर्थ कहै हैं । सम् ऐसा उपसर्ग है, सो एकताके अर्थमें है ।। जैसे संगतं घृतं कहिये काहू वस्तुमें घृत मिले एक होय ताकू संगतं घृतं कहिये । तथा तेल मिल्या हाय एक होय गया होय तहां संगतं तैलं ऐसा कहिये । तैसें एकही भूत जानिये । बहुरि ऐसैं एकत्वपणाकार अयनं कहिये गमन होय सो समय कहिये । बहुरि समयही होय, सो सामायिक कहिये । तथा समय जाका प्रयोजन होय सो सामायिक
वचसर्वार्थ
निका सिद्धि
३ कहिये । भावार्थ ऐसा, जो स्वरूपविपैं तथा शुभक्रियाविपें एकता करि लीन होना, सो सामायिक है । तहां एते क्षेत्रवि टीका एते कालवि में इस अपने स्वरूपवि तथा शुभक्रियाहीवि लीन हूं ऐसे मर्यादा कार सामायिकविपैं तिष्ठै है, ताके तेते पान म 00 देशकालसंबंधी महाव्रतका उपचार है । तातै सूक्ष्मस्थूलप्रकारकरि याकै हिंसादिकका अभाव है ।
२८७ इहां कोई कहै, ऐसें तौ सकलसंयमका प्रसंग आवै है। ता, कहिये, याकै सकलसंयमका घातक प्रत्याख्यानावरण कपायका उदयका सद्भाव है, तातें सकलसंयम नाहीं । बहुरि कहै, जो, ऐसें कहै महाव्रतका अभाव आवै है, तुम महाव्रत कैसे कही हौ ? ताक्रू कहिये, जो, उपचारकरि कहै हैं। जैसे कोई पुरुषका राजमें प्रवेश होय, सो कोई राजका प्रच्छन्न ठिकाणा होय तहां ताका गमन नाही भी है, तौ ताकू कहिये इस पुरुषका राजमें सर्व जायगा प्रवेश है सर्वगत है; तैसें इहां भी व्रतका अंगीकार है, सकलव्रत नाही तो एकदेशविर्षे सर्वदेशका उपचारकरि व्रती कहिये है । वहरि प्रोपधशब्द है सो पर्वका वाचक भी है, प्रोपध अष्टमी चतुर्दशी आदि पर्वकू कहिये । बहुार पांचूही इन्द्रिय अपने विषयतें छटि जामें आय वसै सो उपवास कहिये । जहां च्यारिप्रकार आहारका त्याग होय सो उपवास है, ऐसा अर्थ जानना । जो प्रोषधविर्षे उपवास होय सो प्रोषधोपवास कहिये । तहां अपने शरीरका संस्कारके कारण स्नान सुगंध पुष्पमाला गहणा आभरण आदिकरि रहित होय पवित्र क्षेत्र अवकाशविर्षे तथा साधु मुनि जहां वसे तैसे क्षेत्रविर्षे तथा चैत्यालयवि तथा अपने रहनेकी जायगामें न्यारा प्रोषधोपवास करनेका स्थानक होय तहां धर्मकथाका सुनना चितवना तिसविर्षे मन लगाय बैठा रहै आरंभादिक कछू करै नाहीं, सो प्रोषधोपवास है ॥
बहुरि उपभोग कहिये भोजन पाणी सुगंध माला आदिक एकवार भोगनेमें आवें बहुरि परिभोग कहिये वस्त्र आभूपण सेज आसन गृह यान वाहन आदिक बार बार भोगनेमें आवे इन दोऊनिका परिमाण, सो उपभोगपरिभोगपरिमाण कहिये । इहां भोगसंख्या पांचप्रकार है । सघात प्रमाद बहुवध अनिष्ट अनुपसेव्य ऐसें । तहां त्रसघात” निवृत्त है चित्त जाका
तिस पुरुपकार मांस अरु शहत तौ सदाही त्याग करने । बहुरि मद्य है सो मन मोहै है ताते प्रमाद छोडनेके अर्थि पद छोडना । बहुरि केवडा केतकी सहीजणा अगथ्याके फूल आदि तथा जमीकंद आदौ मूला आदि बहुजीवनिका उपजनेका ||
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वाय
वच
निका पान
.
ठिकाण जिनकू अनंतकाय कहिये ते सर्वही त्याग करने । जाते ‘इनमें घात तो बहुतजीवनिका है अर फल अल्प हैकिंचित् स्वादमात्र फल है । बहार यान वाहन आभरण आदिकवि मेरै एता इष्ट है, इससिवाय अनिष्ट है ताका त्याग है, ऐसें इह अनिष्टत्याग कहिये । बहुरि कालके नियमकरि यावज्जीव यथाशक्ति इष्टवस्तुविर्षे भी सेवनेयोग्य नाही तिनका
त्याग करना, सो अनुपसेव्यत्याग कहिये ॥ सिद्धि
बहुरि जो संयमकू पालता संता अतति कहिये विहार करै सो अतिथि कहिये अथवा जाकै तिथि नाहीं होय टीका । सो अतिथि कहिये, जो पडिवा दोयज आदि तिथिरूप कालके नियम विना आहारकू आवै सो अतिथि है, ऐसा अर्थ 1।है । ऐसें अतिथिके अर्थि संविभाग कहिये अपने भोजनवस्तुवि विभाग देना, सो च्यारिप्रकार है । भिक्षा उपकरण
औषध वसतिका । तहां मोक्षके अर्थि उद्यमी संयमीवि तत्पर प्रवीण शुद्धआचारी जो अतिथि ताकै अर्थि शुद्धमनकार निर्दोष भिक्षा भोजन आहार देना । बहुरि धर्मके उपकरण सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रके बधावनेवाले देने । बहुरि औषध भी योग्य देनी । बहुरि परमधर्मकी श्रद्धाकरि वसतिका भी बनावणी । बहुरि सूत्रमें चशब्द है सो आर्गे कहसी जो गृहस्थधर्म
ताके समुच्चयके अर्थि है ॥ A इहां ऐसा भी विशेष जानना, जो, ग्यारह प्रतिमाके अनुक्रममें दूजी व्रतप्रतिमा है तामैं पंचअणुव्रतके अतीचार तौ
सोधैही हैं । बहुरि ए सप्तशील कहे तिनका आचरण यथाशक्ति है तिनमें अतीचार भी लागै हैं । बहुरि तीजी प्रतिमा सामायिक नाम है, तहां सामायिक अतीचाररहित पलै है । बहुरि चौथी प्रतिमा प्रोपधोपवास नामा है, तहां प्रोषधोपवास अतीचाररहित पलै है । बहुरि पांचमी प्रतिमा सचित्तत्याग नाम है, तहां उपभोगपरिमाण नामा शील है ताके अतीचार सोधै है । तहां सचित्तका भक्षणका तो त्यागही करै है, बहुरि अन्यकार्य भी सचित्तसूं यत्नर्पूवक करै है। इहां सतरह नियमकी प्रवृत्ति अवश्य होय है । बहुरि छठी प्रतिमा रात्रिभोजनका त्याग दिवा स्त्रीसेवनका त्याग है, सो यह भी उपभोगपरिभोगके परिमाणके अतीचार सोधनेहीका विशेष है । तहांताई जघन्यश्रावक कहिये ॥
बहुरि सातमी प्रतिमा ब्रह्मचर्य है । सो इहां स्त्रस्त्रीका भी त्याग नववाडसहित शुद्ध अतीचाररहित होय है । बहुरि आठमी प्रतिमा आरंभत्याग है । तहां वणिज आदि आरंभका कछू कुटुंब सामिल रहनेमें दोप अतीचार उपजै तथा | ताका भी अतीचाररहित शुद्ध त्याग होय है । बहुरि नवमी प्रतिमा परिग्रहत्याग है । तहां पहलै कछु अल्पपरिग्रह रुपया पईसासंबंधी ममत्व था तिसका भी इहां त्याग है अतीचार न लगावै है । इहांताई मध्यमश्रावक है । बहुरि | दशमी प्रतिमा अनुमतित्याग है, सो नवमीमें कुटुंब सामिल भोजनादिक करै था, तामैं भला माननेका दोष उपजै था,
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिद्धि
टीका क्ष. ७
इस दशमी प्रतिमामें ताका भी त्याग है, घरका तथा अन्य कोई बुलावै ताकै भोजन करें, घर उदासीनवृत्ति रहै, कदाचित् घर बैठे कदाचित् मठ मंडप चैत्यालय आदिविषै बैठि निर्ममत्व रहै । बहुरि ग्यारमी प्रतिमामें घरका त्याग कर मुनिकी ज्यों मंडपमें रहै है, याका नाम उद्दिष्टत्यागप्रतिमा है । तहां अपने निमित्त किया भोजनादिकूं भी नाहीं अंगीकार करे है, यह उत्तमश्रावक है, जानना । बहुरि सारीही प्रतिमानिका स्वरूपका भावार्थ इहां संक्षेप लिख्या है । सो विशेषकथन श्रावकाचारग्रंथनितें एक कोपीन मात्र वस्त्र राखै है । बहुरि याका दूसरा भेद क्षुल्लक है, ताका स्वरूप श्रावकाचारतें जानना || आर्गै चशब्दकार समुच्चय कियाकूं कहै हैं
॥ मारणान्तिकीं सल्लेखनां जोषिता ॥ २२ ॥
याका अर्थ- मरणके अंतसंबंधी जो सल्लेखना ताहि सेवनेवाला भी यह श्रावक होय है । तहां अपने परिपाकक प्राप्त भया जो आयुकर्म ताका बहुरि इन्द्रियप्राण तथा बलप्राण इनका कारण के वशर्तें क्षय होना, सो मरण कहिये । ताका जो तिस भवसंबंधी अंत ताकूं मरणांत कहिये, सो मरणांत है प्रयोजन जाका सो मारणांतिकी कहिये । बहुरि भले प्रकार बाह्य तौ कायका तथा अभ्यंतर कषायका लेखना कहिये अनुक्रमतें तिनके कारणनिके घटावनेकारी कुश करना सो सल्लेखना कहिये । ऐसी मरणके अंतसंबंधी सल्लेखना ताहि जोषिता कहिये सेवनेवाला गृहस्थ श्रावक होय है । इहां कोई कहै है, जो, जोषिताशब्द कह्या सो सेविता ऐसा स्पष्ट प्रगट अर्थरूप शब्द क्यों न कह्या १ ताकूं कहिये, जो इहां सेविता न कहना, जातैं जोषिता कहने में अर्थका विशेष ब है । केवल सेवनाही न ग्रहण किया है । इहां प्रीतिका भी अर्थ है । प्रीति विना जोरीने सल्लेखना न करनी । सल्लेखना प्रीति होतें आपही करै है । तातें जोषिताशब्दमें प्रीति अरु सेवना दोऊ अर्थ हैं । बहुरि कोई तर्क करै है, जो यह हम मान्या, परंतु यामें आत्मघातकी प्राप्ति आवै है । तैं अपने अपने अभिप्रायपूर्वक आयुआदि प्राणनिकी निवृत्ति करे है । आचार्य कहै हैं, यह इहां दोष नाहीं । जातें इहां प्रमत्तयोग नाहीं है प्रमत्तयोग प्राणव्यपरोपणा करै सो हिंसा कही है सो याकै हिंसा नाहीं । जातैं रागादिदोषका या अभाव है । जो राग दोष मोहके वश होय, सो विषशस्त्रादि उपकरणनिकरि आपकूं घातै, ताकै आत्मघात होय
1
है । तैसैं सल्लेखनामें नाहीं है । जातें इहां आत्मघातका दोप नाहीं है । इहां कनिकी उत्पत्ति न होना, सो अहिंसकपणां सिद्धांतमें कया है । बहुरि तिन निभगवानने का है ॥
उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ- रागादिरागादिकनिकी उत्पत्ति, सो हिंसा है, ऐसें
वच
निका
पान
२८९
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टीका
अ. ७
बहुरि विशेष, जो, प्राणीकै मरण अनिष्ट है, तहां जैसें कोई व्यापारी अनेकप्रकार व्यापारकी वस्तु संचय करी होय
घरमें धरी होय ताकै घरका विनाश होना इष्ट नाहीं ताकुं यथाशक्ति दूरि करै, बहुरि कारण दूरि न होय सकै तौ जैसें अपनी व्यापारकी वस्तु घरमें धरी थी तिनका विनाश न होय तैसैं यत्न करै, ऐसैंही गृहस्थ श्रावक भी व्रतशीलरूप व्यापारकी वस्तुका संचयविषै प्रवर्ते है, तिसका तहां कोई कारण ताके विनाशका कारण आय प्राप्त भया होय आश्रय यह जीवित है ताका नाश तौ न चाहे है, बहुरि तिसके नाशका कारण आय प्राप्त होय तब ता कारणकूं जैसे अपना गुण विरोध्या न जाय तैसें दूरि करै, बहुरि जो नाशका कारण दूरि न होय सकै नाइलाज होय तव जैसैं अपना गुणका विनाश न होय तैसें यत्न करै, यामें कैसे आत्मघात भया कहिये १ तहां पूछै है, कि, सल्लेखना मरणके अंतविर्षे कही, सो मरणका ज्ञान कैसे होय ! तथा विना जाणे कैसें करिये तहां कहीये है, जरा रोग इन्द्रियनिकी हानि दीखै जो अवश्य जाणै अब यह शरीर रहेगा नाहीं, तब प्राक आहारपाणीकरि तथा उपवासादि तपकरि अनुक्रमतें शरीरका बल क्षीण होता जाय तहां मरणपर्यंत द्वादशभावनाका चितवन काल गमावै, शास्त्रोक्त विधानकरि समाधि मरण करै ॥
आगें जो " निःशल्यो व्रती " ऐसा पूर्वै कह्या था, तहां तीसरा शल्य मिथ्यादर्शन कया था, तातैं यह जान्या, जो व्रती होय है सो सम्यग्दृष्टि होय है, मिथ्यादृष्टि व्रतनिकी क्रियारूप प्रवर्ते तौ व्रती नाहीं । तहां पूछै, सो सम्यग्दर्शन अतीचारसहित सापवाद होय है कि अतीचाररहित निरपवाद होय है ! ऐसें पूछें सूत्र कहें हैं, जो, कदाचित् मोहनीयकर्मका विशेष जो सम्यक्त्वप्रकृति तातै ए अपवाद कहिये अतीचार होय हैं, याका सूत्र -
॥ शङ्काकाङ्क्षाविचिकित्साऽन्यदृष्टिप्रशंसासंस्तवाः सम्यग्दृष्टरेतीचाराः ॥ २३॥
याका अर्थ - शंका कांक्षा विचिकित्सा अन्यदृष्टिप्रशंसा अन्यदृष्टिसंस्तव ए पांच अतीचार सम्यग्दृष्टीके हैं । तहां निःशंकितपणाकूं आदि देकर आठ सम्यक्त्वके अंग पूर्वे दर्शनविशुद्धिके कथनविपैं कहे थे, तिनके प्रतिपक्षी दोप जानने । इहां पूछे है, प्रशंसा अर संस्तव में कहा विशेष है ! ताका उत्तर, जो, मनकरि मिथ्यादृष्टीके ज्ञानचारित्रगुणका प्रगट करनेका विचार ताक भला जानना, सो तौ प्रशंसा है । बहुरि मिथ्यादृष्टीविर्षे छते तथा अणछते गुणका प्रगट करनेका वचन कहना सो संस्तव है । इह इनि दोऊनिमें भेद है । बहुरि पूछे है, सम्यग्दर्शनके आठ अंग कहे थे नाके तेतेही प्रतिपक्षी अतीचार चाहिये, पांचही कैसे कहे ? तहां कहै हैं, जो यह दोष नाहीं । आगे व्रतशीलनिविपैं पांचपांचही संख्याकार अतीचार कहेंगे, तातैं प्रशंसासंस्तवविर्षे अन्य अतीचारनिकूं गर्भितकरि पाचही कहे
व च
निका
पान
२९०
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैं। हहां ऐसा भी विशेष जानना, जो, सम्यग्दृष्टि मुनि · तथा श्रावक दोऊही होय हैं, सो ए अतीचार || दोऊनिकै संभवै हैं ॥
वचनिका
पान २९१
10
आगें, सम्यग्दृष्टीके अतीचार तो कहे, बहुरि पूछे है कि ऐसे अतीचार व्रतशीलनिविर्षे भी होय हैं कहा ? ऐसे पूछे HY आचार्य कहै हैं, हां, होय हैं । ऐसें कहिकरि तिन अतीचारनिकी संख्या कहनेकू सूत्र कहै हैंटीका
॥ व्रतशीलेषु पंचपंच यथाक्रमम् ॥ २४ ॥ याका अर्थ- पांच व्रत अर सात शील एक सल्लेखना इनविर्षे पांच पांच अतीचार अनुक्रमतें जानने । इहां व्रतशीलका द्वंद्वसमास करना । इहां तर्क कहै हैं, शीलका ग्रहण अनर्थक है । व्रतग्रहणहीते शीलका ग्रहण होय है । जातें शील भी व्रतही है । आचार्य कहैं हैं, अनर्थक नाही है,। इहां विशेष जनावनेके अर्थि शीलका ग्रहण है । ए शील हैं ते व्रतनिकी रक्षाके अर्थि हैं ऐसा जान्या जाय है । याते दिग्विरत्यादिक इहां शीलके ग्रहणकरि जानने । बहुरि अगारीके अधिकारतें ऐसा जानना, जो, ए पांच पांच अतीचार कहियेगा ते अगारी गृहस्थ श्रावकके व्रतशीलनिवि हैं सोही कहै हैं । तहां प्रथमही आदिका अहिंसा नामा अणुव्रतका सूत्र कहै हैं
॥ बन्धवधच्छेदातिभारारोपणान्नपाननिरोधाः ॥२५॥ याका अर्थ- बंध वध छेद अतिभार लादणा अन्नपानका रोकना ए पांच अतीचार अहिंसाअणुव्रतके हैं। तहां प्राणीनिका मनोवांछित गमन करनफू रोकना बांधना सो तौ बंध कहिये । बहुरि लाठी चाबुक वेतकार घात करना चोट देना सो वध कहिये यामें प्राणव्यपरोपण न लेना । जातें यह पहली हिंसाहीमें कह्या है । बहुरि कान नाक आदिक अंगउपांगका छेदना, सो छेद कहिये । बहुरि न्याय बोझते अधिक लादि चलावना, सो अतिभारारोपण कहिये । बहुरि ।। गऊ आदिकू क्षुधा तृषा आदि बाधारूप क्रियाका करना, खाना पीना न देना, सो अन्नपाननिरोध है । ए पांच अहिंसा अणुव्रतके अतीचार हैं ।
आगें दूजे अणुव्रतके अतीचार कहने• सूत्र कहै हैं
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
हा अपनी पुरका प्रयोगके जो क्रियाविशीष, तिनविय अपहार साकारमंत्री
वशर्ते पर ठगन ताका प्रगट करन• अन्यथा प्रो पाच अतीचार सत्य 18/ वालाळू यादि नाना सो कूटलेखक्रिया आर्थ झूठा लिखना जा रहोभ्याख्यान है मिथ्योपदेश हैं। हामारी ल्यो ऐसा ताकत होय गया पीनार काऊनें रूपा सोना सा कया है तथा समन्यपुरुषनें कह्या विच
नकार प्रकरणकार अंगालख्याका वचन कहनात अल्प संख्या कहि माघरा होय सो ताकी संस्था है ऐस // पान 18 आगें अवताका प्रगट करना, सोबरा भ्रकुटिका विशेष लापी तेती न बताना राखनेवालेने कही ऐलीवाना
॥ मिथ्योपदेशरहोभ्याख्यानकूटलेखक्रियान्यासापहारसाकारमन्त्रभेदाः ॥ २६ ॥ याका अर्थ-- मिथ्या उपदेश रहोभ्याख्यान कूटलेखक्रिया न्यासापहार साकारमंत्रभेद ए पांच अतीचार सत्यअणु| व्रतके हैं। तहां स्वर्गमोक्षके कारण जे क्रियाविशेष, तिनविर्षे अन्यप्राणीनिकं अन्यथा प्रवर्तावना सो मिथ्योपदेश हैं । बहुरि स्त्रीपुरुषनें एकांतविपें किया जो क्रियाविशेष ताका प्रगट करना, सो रहोभ्याख्यान है । बहुरि अन्यपुरुषनें कह्या निका नाहीं अर परका प्रयोगके वशते परळू ठगनेके अर्थि , झूठा लिखना जो इसने ऐसा कह्या है तथा ऐसा किया है ऐसे अपनी इच्छातें बणावना, सो कूटलेखक्रिया है । बहुरि काऊनें रूपा सोना आदि द्रव्य धरा होय सो ताकी संख्या धरने- २९२ वालाकू यादि न रही विस्मृत होय गया पीछे मांगी तब अल्प संख्या कहि मांगी तब राखनेवालेने कही ऐतीही है। तुमारी ल्यो ऐसा ताके अल्पसंख्याका वचन कहना जेती पैलें सोंपी तेती न बतावना, सो न्यासापहार है । बहुरि प्रयोजनकार प्रकरणकार अंगकी चेष्टाकार भवरा भ्रकुटिका विक्षेपकार इत्यादि चेष्टाकार परका आभप्राय जाणिकरि चुगली करनेकू ईपोदिकतै ताका प्रगट करना, सो साकारमंत्रभेद है। ऐसे ए पांच सत्य अणुव्रतके अतीचार हैं ।
आगे अचौर्यव्रतके अतीचार कहै हैं॥ स्तेनप्रयोगतदाहृतादानविरुद्धराज्यातिक्रमहीनाधिकमानोन्मानप्रतिरूपकव्यवहाराः ॥ २७॥
याका अर्थ-- स्तेनप्रयोग तदाहृतादान विरुद्धराज्यातिक्रम हीनाधिकमानोन्मान प्रतिरूपकव्यवहार ए पांच अचौर्यअणुव्रतके अतीचार हैं। तहां कोई चोरी करता होय ताळू आप प्रेरै तथा परकू कहिकरि प्रेरणा करावै अथवा पैला प्रेरै ताकी
सराहना करै ताकू भला मानै सो स्तेनप्रयोग है। इहां स्तेन नाम चोरका है, ताळू प्रेरै बहुरि चोरकू आपु प्रेन्या भी नाहीं २ सय भी नाही परंतु चोरका ल्याया द्रव्यका ग्रहण करै, सो तदाहृतादान है । बहुरि योग्यन्यायकू उल्लंघि अन्यप्रकार लेना
देना सो तो अतिक्रम कहिये, सो यऊ राज्यसूं विरुद्ध होय सो विरुद्धराज्यातिक्रम है । तहां बडा मोलकी वस्तु अल्प १) मोलमें लेणेका यतन विचारवौ करै, सो विरुद्धराज्यातिक्रम जानना । बहुरि पाई माणि इत्यादिक तौ मान कहिये,
इनकू प्रस्थ आदि कहिये । बहुरि ताखडीके तौला आदि उन्मान कहिये । सो इनकार घटनेकार तो परकू देना अर
वधतकार परका लेना इत्यादि कूडा प्रयोग करना, सो हीनाधिकमानोन्मान है । बहुरि खोटे सोना रूपा बणाय ठिगनेके a अर्थ व्यवहार करै परकू खोटी वस्तुकू क्रियाकरि आच्छी दिखाय दे ऐसें कूड करै, सो प्रतिरूपकव्यवहार है । ऐसें ।
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थ-01
ए पांच अदत्तादानविरति अणुव्रतके अतीचार हैं ।
आगें ब्रह्मचर्य अणुव्रतके अतीचार कहै हैं
॥ परविवाहकरणेत्वरिकापरिगृहीतापरिगृहीतागमननाङ्गक्रीडाकामतीबाभिनिवेशाः ॥ २८॥ सिह याका अर्थ- परविवाहकरण परिगृहीतइत्वरिकागमन अपरिगृहीतइत्वरिकागमन अनंगक्रीडा कामतीव्राभिनिवेश ए पांच वच
निका | ब्रह्मचर्य अणुव्रतके अतीचार हैं । तहां कन्याका दना परिणावना सो विवाह है, सो परका विवाह करणा, सो परविवाहकरण कहिये । बहार जो परपुरुषानप्रति गमन करै सो इत्वरी कहिये इस शब्दकै निंदा अर्थविर्षे कप्रत्ययते इत्वरिका ऐसा नाम भया । सो एकपुरुषही जाका भरतार होय सो परिगृहीता कहिये, तिसप्रति गमन करिये सो परिगृहीत इत्वरिकागमन कहिये। बहार जो वेश्यापणाकरि पुंश्चली होय अनक जाके भरतार होय सो अपरिगृहीता इत्वारका कहिये, तिसप्रति गमन करै सो अपरिगृहीताइत्वरिकागमन कहिये। बहुरि अंग कहिये प्रजननलिंग तथा योनि इन विना अन्यरीति क्रीडा, सो अनंगक्रीडा कहिये । बहुरि कामका बधता परिणाम सो कामतीवाभिनिवेश कहिये जामें कामसेवनेका निरंतर अभिप्राय प्रवते ते ए पांच स्वदारसंतोष नामा व्रतके अतीचार कहे हैं । आगें पांचवा अणुव्रतके अतीचार कहै हैं ।
॥ क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्यप्रमाणातिकमाः ॥ २९॥ याका अर्थ-- क्षेत्र वास्तु, हिरण्य सुवर्ण, धन धान्य, दासी दास, कुप्य इनका प्रमाणते उल्लंघना, सो पंचम अणु-151 व्रतके अतीचार हैं । तहां क्षेत्र तौ नांज उपजनेका आधार ताकू खेत कहिये, वास्तु अगार घरकू कहिये, हिरण्य रूपा
आदिका व्यवहार, सुवर्ण सोना, धन गऊ आदि, धान्य तण्डुल, दासी दास चाकर स्त्री पुरुष, कुप्य कपास रेसम चंदन | आदि । तहां क्षेत्र वास्तु, हिरण्य सुवर्ण, धन धान्य, दासी दास, ऐसे च्यारि तौ दोयदोयका युगल लेना । बहुरि एक ६ कुप्य ऐसे ए पांच भये । तिनका परिमाण किया होय जो मेरै एताही परिग्रह है अन्यका त्याग है फेरि तिसकू अति। लोभके वशतें उल्लंधै बधाय ले, सो ए पांच अतीचार परिग्रहपरिमाणव्रतके हैं ॥
__ ऐसे पांच अणुव्रतके अतीचार तो कहे, आगें शीलनिके अतीचार कहै हैं । तहां प्रथमही दिग्विरति नामा ।।। Hd शीलके कहे हैं, ताका सूत्र--
२९३
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिद्धि टी का
क्ष. ७
॥ ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्व्यतिक्रमक्षेत्रवृद्धिस्मृत्यन्तराधानानि ॥ ३० ॥
याका अर्थ - ऊर्ध्व अघः तिर्यक् इन तीनिनिकी मर्यादाका व्यतिक्रम करणा अर क्षेत्रकं बधाय लेना मर्यादाकरि होय ताकूं भूलि अन्य धारण करणी ए पांच अतीचार दिग्विरतिके हैं । तहां जो दिशाकी मर्याद करी थी तार्तें उल्लंघि जाना सो अतिक्रम कहिये । सो संक्षेपतैं तीनिप्रकार है ऊर्ध्व अतिक्रम अधः अतिक्रम तिर्यक् अतिक्रम ऐसें । तहां पर्वतादि चढने में मर्यादसिवाय चढे सो ऊर्ध्वातिक्रम है । बहुरि कूपआदिविषै मर्यादसिवाय उतरणा सो अधः अतिक्रम है । बहुरि बिल गुफा आदिका प्रवेशविषै तिर्यक् अतिक्रम है । बहुरि दिशाकी मर्याद करी थी तामैं लोभका वश अधिकका अभिप्रायकरि बधावना, सो क्षेत्रवृद्धि है । सो यह अतिक्रम प्रमादतें तथा मोहर्ते तथा परिग्रहके निमित्ततें होय है । बहुरि मर्याद करी होय ताकूं भूलि जाणा यादि न राखणां सो स्मृत्यंतराधान है । ऐसे ए दिग्विरतिके अतीचार पांच हैं ॥
आगे देशविरति व्रतके अतीचार कहें हैं, ताका सूत्र कहै हैं-
॥ आनयनप्रेष्यप्रयोगशब्दरूपानुपातपुद्गलक्षेपाः ॥ ३१ ॥
याका अर्थ — आनयन प्रेष्यप्रयोग शब्दानुपात रूपानुपात पुद्गलक्षेप ऐसैं ए पांच अतीचार देशविरतके है । तहां जिस देशकी मर्यादा कर बैठ्या होय तहांतें प्रयोजनके वशर्तें अन्यकूं कहिकरि कछू वस्तु अन्यक्षेत्र मंगावणा, सो आनयन है । बहुरि अन्यकूं कहना, जो, तुम ऐसें करौ, सो प्रेप्यप्रयोग है । बहुरि आप मर्यादा कार जिस क्षेत्रविषै बैठें, तहां बैठाही बाहिरके फिरनेवाले पुरुषनिकूं खासी खंधार आदि शब्दकी समस्याकरि प्रयोजन समझाय देना, सो शब्दानुपात है । बहुरि तैसैंही अपना शरीररूप दिखाय समझाय देना, सो रूपानुपात है । बहुरि तैसैंही कछु कंकर आदि वगाय समझाय देना, सो पुद्गलक्षेप है । ऐसें ए देशविरमणके अतीचार हैं ॥
आगें अनर्थदंडविरतिके अतीचार कहे हैं
॥ कन्दर्पकौत्कुच्यमौखर्यासमीक्ष्याधिकरणोपभोगपरिभोगानर्थक्यानि ॥ ३२ ॥
याका अर्थ - कंदर्प कौत्कुच्य मौखर्य असमीक्षाधिकरण उपभोगपरिभोगअनर्थक्य ए पांच अतीचार अनर्थदण्ड
वस
निका
पान
२९४
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वचनि का
पान
टीका अ.७
१५
| विरतिके हैं। तहां रागके तीवउदयतें जामें हास्य मिली होय ऐसा नीच हीन मनुष्यके कहनेका गाली आदि भंडवचन
पैलेकं कहना, सो कंदर्प है । बहुरि हास्यके गालीसहित वचन भी कहै अर कायके चेष्टातें निंदायोग्य क्रिया भी करै जाळू लौकिकमें खवाखसी आदि कहै हैं, सो कौत्कुच्य है । बहुरि धीठपणा लिये बहुत प्रलापरूप बकवाद करना, सो मौखर्य है । बहुरि विनाविचारे विनाप्रयोजन अधिकी क्रिया करना, फिरना, डोलना, कूदना इत्यादि सो असमीक्ष्याधिकरण है। इहां मन वचन काय तीनीकी क्रिया विनाप्रयोजन न करै सो जाननी । बहुरि खानेपीनेकी सामग्री तथा वस्त्र आभूषण आदि निःप्रयोजन बहुत भेले करने, सो उपभोगपरिभोगानर्थक्य है । ऐसें ए पांच अतीचार अनर्थदंडविरतिके हैं। आगें सामायिकके अतीचार कहै हैं
॥ योगदुष्प्रणिधानानादरस्मृत्यनुपस्थानानि ॥ ३३ ॥ याका अर्थ-- योग जे मन वचन कायके कर्म, तिनका बुरा चितवन प्रवर्तन करना, तीनि तौ ए अर सामायिकके विर्षे अनादर, क्रियापाठ आदिका भूलना ए पांच अतीचार सामायिकके हैं । तहां योगका स्वरूप तो पहले कहा सोही । ताका दुष्प्रणिधान कहिये खोटी प्रवृत्ति करना, सो ए तीनिप्रकार, वचनका दुष्प्रणिधान कायका दुष्प्रणिधान मनका दुष्प्रणिधान । इहां भावार्थ ऐसा, जो, सामायिक करै तब सामायिकमैं तौ मनवचनकायकी प्रवृत्ति न रहै अर अन्यकार्यमें प्रवृत्ति करै, सो अतिचार है । बहुरि अनादर कहिये सामायिकविर्षे उत्साह नाहीं, जैसेंतैसें काल पूरा करै, सो है । बहुरि स्मृत्यनुपस्थान कहिये पाठक्रिया यादि न रहै भूलि जाय, सो है । ऐसें सामायिकके अतीचार हैं ॥
आगें प्रोषधोपवासके अतीचार कहै हैं -
॥ अप्रत्यवेक्षिताप्रमार्जितोत्सर्गादानसंस्तरोपक्रमणानादरस्मृत्यनुपस्थानानि ॥ ३४॥ याका अर्थ-- अप्रत्यवेक्षित अप्रमार्जित कहिये विना नीका देख्या तथा विना नीका झाड्या पृथ्वीपार क्षेपना उठावना सांथरा करना तीनि तौ ए अरु प्रोषधविर्षे उत्साह नाहीं निरादरसूं करना तथा क्रियामें भूली जाणा ए पांच प्रोषधोपवासके अतिचार हैं जहां प्रोषधउपवासकी प्रतिज्ञा लेकरी जहां बैठना तिस भूमिवि जीव है कि नाहीं हैं ऐसे
नेत्रनिकरि देखना, सो प्रत्यवेक्षणा, कहिये ।.बहुरि कोमल पीछी आदि उपकरणकार झाडना सो प्रमार्जन है। तिन । दोऊनिका अभाव उत्सर्ग कहिये, भूमिविर्षे मलमूत्र क्षेपणा । आदान कहिये अरहंत आचार्यकी पूजाका उपकरण तथा
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टीका
अ. ७
गंधमाल धूपादि सामग्री तथा अपने धारणके वस्त्र आदिकका उठावना लेना, सो । संस्तरोपक्रमण कहिये भूमिपरि बिछावणा आदिकरि सांथरा करणा ऐसें तीनि तौ ए भए । बहुरि क्षुधाकरि पीडित होनेतें जो उपवासमें आवश्यक आदि क्रिया करनी तिनविर्षै उत्साह नाहीं निरादरतें कालपूरण करना, सो आनादर है । बहुरि क्रिया यादि न राखणी भूलि जाना, सो स्मृत्यनुपस्थान है । ऐसें ए पांच अतीचार प्रोषधोपवासके हैं |
आर्गै उपभोगपरिभोगपरीमाणके अतीचार कहे हैं
॥ सचित्तसम्बन्धसम्मिश्राभिषवदुष्पक्वाहाराः ॥ ३५ ॥
याका अर्थ- सचित्तवस्तु, सचित्तकार मिल्या वस्तु, सचित्तके संबंधरूप वस्तु, द्रव्यरूपवस्तु, विना नीका पकी वस्तु इनका आहार करना ए पांच उपभोगपरिभोगपरिमाणके अतीचार हैं । तहां जीवकरि सहित होय सो सचित्त है । तिस सचित्तकार भिड्या होय सो सचित्त संबंध है । सचित्तसूं मिल्या होय सो सम्मिश्र है । इनविषै प्रवृत्ति प्रमादतें तथा अतिभूखतैं तथा तीव्ररागतैं होय । बहुरि द्रव्यरूप रस तथा वृप्य कहिये पुष्टिकार वस्तु सो अभिषव है । बहुरि भलेप्रकार पक्या नाहीं ऐसी वस्तु । इन पांच वस्तूनिका आहार करना ए पांच अतीचार उपभोगपरिभोगपरिमाणके हैं | आर्गै अतिथि संविभाग के अतीचार कहै हैं-
॥ सचित्तनिक्षेपापिधानपरव्यपदेशमात्सर्यकालातिक्रमाः ॥ ३६ ॥
याका अर्थ- सचित्तविर्षे धरणा, सचित्ततैं ढाकना, परका नाम करना, मात्सर्य करना, काल उल्लंघना ए पांच अतीचार अतिथिसंविभागके हैं। तहां सचित्त कहिये जीवसहित कमलका पत्र पातलि आदिक तिनविर्षै निक्षेप कहिये मुनिनिकूं देनेका आहार आदिका धरना । बहुरि अपिधान कहिये तिस सचित्तहीर्तें ढाकना । बहुरि अन्यदातारका देय कहिये आहार आदि देनेयोग्य वस्तु सो लेकारी अपना नाम करना तथा परकूं आप सोपि परका नाम करना आप नाम न करना, सो परव्यपदेश है । बहुरि दान देना तामें आदर नाहीं निरादरतें देना तथा अन्य देनेवाला यथाविधि देय ताकूं गुणकूं सराहना नाहीं अदेखसा भाव करना, सो मात्सर्य है । बहुरि अकालविषै भोजन दना कालकूं उल्लंघना,
सो कालातिक्रम है । ऐसें ए पांच अतीचार अतिथिसंविभागशीलके हैं । ऐसें सात शीलके अतीचार कहे ||
आगे सल्लेखनाके अतीचार कहै हैं
वच
निका
पान
२९६
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवितमरणाशंसामित्रानुरागसुखानुबंधनिदानानि ॥३७ ॥ याका अर्थ- जीवनेकी वांछा, मरनेकी वांछा, मित्रनतें अनुराग, सुखका अनुबंध, निदान करना ए पांच अतीचार
सल्लेखनाके हैं। तहां आशंसा नाम वांछाका है, सो जीवना मरणा इनकी वांछा करनी, बहुरि पहले मित्रनिसहित धूलीसिदि आदितै क्रीडा करी थी ताका यादि करना बारबार स्मरण करना, सो मित्रानुराग है । बहुरि पूर्व सुख भोगे थे तिनसूं टीका प्रीतिविशेपके निमित्ततें बारबार यादि करना तथा वर्तमानमें सुखही चाहना, सो सुखानुबंध है । बहुरि भोगकी वांछा
कार नियम बांधना, जो 'ऐसा भोग मिलै' सो निदान है। ऐसैं ए पांच सल्लेखनाके अतीचार हैं । इहां ऐसा भावार्थ, Tel जो, ए पांच कहे सो कोई जानेगा पांच पांचही हैं, सो ऐसें न समझना । जहां पांच कहै तहां बहुवचन है। सो
इनमें इनके समान अनेक गर्भित हैं । तहां यथासंभव जानने । इनके जाननेकू तथा व्रतनिकू श्रीगुरुनिका सरणा निर्दोष कर है । इहां व्रतशीलनिके अतीचार कहने में ऐसा भी आशय सूचै है, जो, तीर्थकरनामकर्मकी प्रकृतिके आश्रवके कारण कहे, तिनमें शीलव्रतेष्वनतीचार ऐसी भावना कही है । तातै तिनके अतीचार जनाये हैं।
अ..
जो, पालाधना, जो ऐसा बाद करना तथा स्मरण करना, सोका वांछा करनी, दान करना ए पनि
बांधना, जो ऐसा भोग मिले, समा वर्तमान में सुखही चाहना, सा है । बहुरि पूर्व सुख भोगेश पली- पत्र
निका
पान
२९७
आगें पूछे है, जो, तुमने तीर्थकरनामप्रकृतीके कारण आश्रवके निर्देशविर्षे कह्या जो “ शक्तितस्त्यागतपसी" | ऐसे तथा शीलविधानविर्षे अतिथिसंविभाग कह्या है, तामें त्याग दानका लक्षण है, मनमें न जाण्या, सो अब कहौ, है। ऐसैं पू॰ सूत्र कहें हैं
॥ अनुग्रहार्थं स्वस्यातिसर्गो दानम् ॥ ३८॥ याका अर्थ- अपना परका उपकारके आर्थ अपना वित्तका त्याग करना सो दान है । तहां अपना परका जो | उपकार सो अनुग्रह कहिये। तहां अपना उपकार तौ पुण्यका संचय होना है बहुरि परका उपकार सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रकी वृद्धि होना है । बहुरि स्व ऐसा धनका नाम है । सो ऐसें अनुग्रहके आर्थि स्वका अतिसर्ग कहिये त्याग करना, सो दान है ॥ ___ आगें पूछे है, जो, ए दान है ताका फल . एकही .अविशिष्ट कहिये, विशेपरहित है कि कछू विशेषफलस्वरूप || है । ऐसें पू॰ सूत्र कहै हैं
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनि का पान
टीका |
॥ विधिद्रव्यदातृपात्रविशेषाचद्विशेषः ॥ ३९ ॥ याका अर्थ-विधिका विशेप, द्रन्यका विशेष, दातारका विशेप, पात्रका विशेप इनका विशेपते फलका विशेष है।
तहां दान देनेकी विधि ताका तौ आदरतें देना अनादरतें न देना ऐसा विशेष है । तहां मुनिकू देनमें तो नवप्रकार भक्ति सिद्धि || कही है। तहां प्रतिग्रह कहिये पडघावना, ऊंचा आसन देना, पादप्रक्षालन करना, पूजन करना, प्रणाम करना, मन वचन
काय शुद्ध करके, भोजन देनेकी शुद्धता करनी ऐसे विधिका विशेप है । तपस्वाध्यायकी वृद्धिका करनेवाला आहार देना यह द्रव्यका विशेप है । बहुरि दातारका सात गुण कहे हैं । तहां परका तौ दानका नाम न करना यामें निरादर आवै है, बहुरि क्रोधकरि न देना क्षमातें देना, बहुरि कपटते न देना, बहुरि अन्य देनेवालेते ईपी कार ताके अवगुण न काढने या अनसूया कहिये, बहुरि देनेका तथा दीयेका पीछे विपाद पिछताव न करना, बहुरि दीयेका बडा हर्प मानना, बहुरि दीयेका गर्व न करना ऐसें दातारके गुणका विशेप है ॥ बहार मोक्षके कारण जे सम्यग्दर्शनादिक गुण जामें पाईये ऐसा पात्रका विशेप है । ऐसें विशेपते तिस दानके फलवि भी विशेष है । जैसे, जैसी धरती होय तामें जैसा बजि तथा वोवनेवालेकी क्रियाका विशेष होय तैसाही धान्य आदि फल निपजें, तैसें जानना ॥
२९८
इहां ऐसा भी भावार्थ जानना, जो, अन्यमती कोई अपना परका मांसादिक देना भी दान कहै हैं, सो मांस आदि । अपना परका उपकारका कारण नाहीं, तथा लेनेवाला योग्य पात्र नाहीं, तातै ताके देनेका फल खोटाही है। वहरि पात्र
कुपात्र अपात्रके जघन्य मध्यम उत्कृष्टके भेदतें तथा तैसेंही विधि द्रव्य दातारके भेदते फलका भी अनेकप्रकारपणा है, सो अन्यग्रंथनितें जानना । सो यह स्याद्वादीनिका मतमें सिद्धी है, सर्वथाएकान्तवादीनिके नित्य निक्रियादि पक्ष हैं, तथा क्षणिकपक्ष है, तिनकै परिणामपरिणामीके अभावतें कछु निर्वाधसिद्धि होती नाहीं । बहुरि भावनिकी विशुद्धता संक्ले३ शता फलमें प्रधान है केवल बाह्यके निमित्तकी प्रधानता नाहीं । जाते ऐसे कया है, जो, कोई वस्तु तौ विशुद्धतातें
अपात्रनिकू दीया हुवा भले फलफू करै है। बहुरि कोई वस्तु पात्रनिकू भी दीया हुवा संक्लेशपरिणामके वशतें भला फल नाहीं करै है । बहुरि कोई वस्तु पात्र तथा अपात्रनिकू दीया हुवा भी तथा न दीया हुवा भी विशुद्ध परिणामके योगते शुभही फल करै है । ऐसे स्याद्वादमत बड़ा गहन है । सो श्रीगुरुही याका निर्वाह करें हैं । हरैक जनका यामें कहनेका वल नाहीं चले है । जैसे कूपका मींडक समुद्रका पार न पावै, तैसें जानना ॥
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
व
ऐसे सातवा अध्यायमें आश्रवपदार्थका भेद जो पुण्यका बंध करनेवाली अणुव्रत है, महाव्रत समितिक्रियारूप तथा हा तिनकी भावना, अतीचार टारना, दानका स्वरूप इत्यादिक कह्या, ताकू सुनिकरि भव्यजीव मोक्षमार्गका कथंचित् सहकारी जानि सेवौ । तातें अनुक्रमतें शुद्धात्मस्वरूपका अनुभव कार मोक्ष पावौ । ऐसा श्रीगुरुनिका उपदेश है ॥
सर्वार्थ
सिदि
॥ सवैया ॥ आश्रवपदार्थका भेद शुभवृत्तिरूप पंच पापपरिहार समिति सुहावनी । शीलके अनेक भेद यती घरवासी वेद अतीचार टारे विधि धारे महापावनी ॥ दान देय भाव छानि पात्र मानि दुखी जानि पावें फल तिस्यौं स्यादवाद यों कहावनी । सातमी सुसंधि कथा सुनूं मुनि कही यथा पुण्य लेस होय बंध काटि मोक्ष भावनी ॥१॥
वच
निका
ऐसे तत्वार्थका है अधिगम जातें ऐसा जो यह मोक्षशास्त्र ताविर्षे सातवा अध्याय पूर्ण भया ॥
इति श्री परमपूज्य धर्मसाम्राज्यनायक योगींद्रचूडामणि, सिद्धांतपारंगत, चारित्रचक्रवर्ती श्री १०८ आचार्य श्रीशांतिसागरजी महाराजके आदेशसे ज्ञानदानके लिए श्री. प. पू. चा. च. आ. श्री १०८ शांतिसागर दिगंबर जैन जीर्णोद्धारक संस्थाकी ओरसे छपी हुई श्री तत्त्वार्थसूत्रकी श्रीमत्पूज्यपादाचार्य विरचित सर्वार्थसिद्धीकी पंडित जयचंदजीकृता टीका
. वचनिकाविर्षे सातवा अध्याय संपूर्ण भया ॥७॥ ' ' ग्रंथ प्रकाशन समिति, फलटण वीर सं. २४८१
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
व
परमपूज्य चारित्रचक्रवर्ती आचार्यवर्य श्री १०८ शांतिसागर महाराजके आदेशसे श्री दिगंबर जैन जिनवाणी जीर्णोद्धारक संस्थाकी तरफसे ज्ञानदानके लिये छपी हुई
सर्वार्थ
वच
तिवीर संवत् २४८१ ]
टीका
श्रीवीतरागाय नमः
॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः ॥ [ प्रथ प्रकाशन समिति, फलटण || निका अथ तत्त्वार्थसूत्रकी सर्वार्थसिद्धिटीका वचनिका पंडित जयचंदजी कृता
अ.८
पान ३००
दोहा-- आठ करमके बंधकू। कादि भये निकलंक ॥
नमूं सिद्ध परमातमा । मन वच काय निशंक ॥१॥
ऐसें मंगलके अर्थि सिद्धिनिकू नमस्कार करि आठमां अध्यायकी वचनिका लिखिये है। तहां सर्वार्थसिद्धिटीकाकारके वचन हैं जो आश्रवपदार्थका तो व्याख्यान किया, ताकै अनंतर है नाम जाका ऐसा बंध पदार्थ है, सो अब व्याख्यान करनेयोग्य है, ता, व्याख्यान योग्य होते पहले तो बंधका कारणका स्थापन करिये है । जातें बंध है सो कारणपूर्वक है, यात ताका सूत्र कहै हैं
॥ मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगा बन्धहेतवः ॥ १॥ ___याका अर्थ- मिथ्यादर्शन अविरति प्रमाद कपाय योग ए पांच बंधके कारण हैं । तहां मिथ्यादर्शनादिक तो पहले। कहे तेही हैं । तत्त्वार्थश्रद्धानका प्रतिपक्षी अतत्वार्थश्रद्धान तथा आश्रवके विधानविपें मिथ्यादर्शनक्रिया कही, सो तौ मिथ्यादर्शन जानना । बहुरि विरति पहले कही, तिसके प्रतिपक्षभूत अविरति जाननी । बहुरि आश्रवविधानमें आज्ञाव्यापादिकी तथा अनाकांक्षा क्रिया कही, तिनवि प्रमादका अंतर्भाव जानना । सो प्रमाद कल्याणरूपकार्यविर्षे अनादर
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
निका
पान
स्वरूप है । बहुरि इन्द्रियकपाय इत्यादि सूत्र आश्रवके कथनविर्षे कहा है । तहां अनंतानुबंधी अप्रत्याख्यान प्रत्याख्यान 151 | संज्वलन भेदरूप कपाय कहे हैं । बहुरि तिसही आश्रवके कथनविर्षे प्रथमही सूत्रमै काय वचन मनके योग कहे || । हैं, तेही यहां जानने ॥
| तहां मिथ्यादर्शन तौ दोयप्रकार है, नैसर्गिक परोपदेशपूर्वक । तहां परोपदेशविना मिथ्यात्वकर्मके उदयके वशतें सि तत्त्वार्थश्रद्धानका अभावरूप परिणाम आत्माकै प्रगट होय सो तौ नैसर्गिक है। बहुरि परका उपदेशके निमित्ततें होय सो
च्यारिप्रकार है, क्रियावादी अक्रियावादी आज्ञानिक वैनयिक ऐसें । अथवा पांचप्रकार है, एकांत विपरीत संशय वैनयिक आज्ञानिक । तहां पदार्थविर्षे अनेकधर्म हैं तिनमें ऐसा आभिप्राय करै, जो, वस्तु धीमात्र है, तथा धर्ममात्रही है, तथा कोई एक धर्मकू ग्रहणकरि कहैं । इस एकधर्ममात्रही है, अस्तित्वमात्रही है, नास्तित्वमात्रही है, एकवस्तुमात्रही है, एक पुरुपमात्रही यहू सर्व रचना है, तथा अनेकही है, तथा नित्यही है, तथा अनित्यही है इत्यादिक नयका पक्षपात करै ।
सो तौ एकांत है । बहुरि निग्रंथ मोक्षमार्ग है ताकू सग्रंथ कहै, केवलीको कवलाहार करता बतावै, स्त्रीकू मोक्ष बतावै है| इत्यादिक विपर्ययरूप विपरीतमिथ्यात्व है । बहुरि सम्यग्दर्शनज्ञानच्यारित्रात्मक मोक्षमार्ग कह्या है, सो यह है कि नाही
ऐसा पक्ष करै सो संशयमिथ्यात्व है । बहुरि सर्वदेवनिळू तथा सर्वशास्त्रनिकू तथा सर्वमतनिकू समान मानें, सर्वका विनय | करै, मिथ्यात्व सम्यत्वका भेद न जाणे, सो वैनयिकमिथ्यात्व है। बहुरि हितअहितकी परीक्षाते रहित अंधेकी ज्यौं परिणाम सो
आज्ञानिकमिथ्यात्व है। इहां उक्तंच गाथा है, ताका अर्थ क्रियावादीनिके एकसौ असी भेद हैं, अक्रियावादीनिके चौरासी भेद हैं, अज्ञानवादीनिके सतसठि भेद हैं, वेनयिकवादीनिके बत्तीस भेद हैं । ऐसें तीनिस्तै तिरेसठि भेद सर्वथाएकान्तवादीनिके हैं ।
इहां विशेष ऐसा है, जो, अविरत बारहप्रकार हैं । तहां पांच इंद्रिय अर एक मन इनके विषयनिवि रागादिसहित प्रवृत्ति छह तो ए बहुरि छहकायके जीवनिकी रक्षा न करै छह ए, बहुरि अनंतानुबंधी आदि सोलह कपाय अरु नव | नोकपाय ऐसे पचीस कपाय हैं । नो कहिये ईपत् किंचित् ऐसा नो शब्दका अर्थ लेणा अभाव अर्थ न लेना । बहुरि
च्यारि मनोयोग, च्यारि वचनयोग, पांच काययोग ऐसे तेरह योगके भेद हैं । अर आहारक आहारकमिश्र काययोग
ए प्रमत्तसंयमीकै होय हैं तातें योग पंदरह भी हैं । बहुरि प्रमाद है सो अनेकविध है। तहां भावकायविनय 1 ईर्यापथ भिक्षा प्रतिष्ठापन शयनासन वाक्य ए आठ तौ शुद्धि बहुरि दशलक्षणधर्म इनविपें उत्साहरहित परिणाम होय तहां
प्रमाद कहिये । ऐसें ए पांच बंधके कारण समस्त कहिये सारे एकठे तथा व्यस्त कहिये ते न्यारे न्यारे होय हैं । सोही | कहिये है, मिथ्यादृष्टि गुणस्थानवालेकै तौ पांचूही कारण बंधके हैं । बहुरि सासादन मिश्र असंयतसम्यग्दृष्टि इन तीनि ।
4 भाक्षमाग हैं ताळू सग्रंथ कहै, केवलीको कवलाहार -- - *
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
100वच
10३०२
टीका
हा अविरत आदि च्यारि बंधके कारण हैं । बहुरि संयतासंयतकै अविरति है सो विरतिकरि मिश्रित है अर प्रमाद कपाय || । योग ऐसे च्यारि हैं । बहुरि प्रमत्तसंयमीके प्रमाद कपाय योग ए तीनि हैं । अप्रमत्त आदि च्यारि गुणस्थानवालेनिकै
योग अर कषाय ए दोयही हैं । बहुरि उपशांतकषाय क्षीणकषाय सयोगकेवली इन तीनिके एक योगही है। बहार सर्वार्थ | अयोगकेवली बंधरहित है ऐसें जानना ॥
__इहां विशेष लिखिये हैं। प्रथम तो बंधक पहले ताके कारण कहे, तामें तो यह जनाया है, जो, विनाकारण बंध नाहीं होय है। तथा कूटस्थ सर्वथानित्यकभी बंध नाहीं होय है । संतानकी अपेक्षा तौ अनादिबंध है । अर पुरातन I | जड है नवीन बंध है ताकी अपेक्षा आदिसहित बंध है । बहुरि मिथ्यात्व नैसर्गिक परोपदेशपूर्वक दोयप्रकार कह्या, सो b तौ नैसर्गिक तौ एकेन्द्रियआदि सर्वही संसारी जीवनिकै अनादित प्रवतॆ है, याकू अगृहीत भी कहिये । अर जो परकेला 18 उपदेशते प्रवर्ते सो परोपदेशपूर्वक है, ताडूं गृहीत भी कहिये । ताकै क्रियावादादिक च्यारि भेद तीनिसें तरेसठि भेद कहे।
ते कैसें हैं सो कहिये है। तहा प्रथमही क्रियावादके एकसौ असी भेद हैं । तहां मूलभेद पांच काल ईश्वर आत्मा नियति स्वभाव ऐसें । बहुरि आपते परतें नित्यपणाकरि अनित्यपणाकार ऐसे च्यारि एक एकपरि लगाय अर जीव अजीव आश्रव संवर निर्जरा बंध मोक्ष पुण्य पाप ऐसें नवपदार्थ तिनपरि न्यारे न्यारे लगाईये सो ऐसे इनकू परस्पर गुणते पांचकू च्यारिकरि गुणे वीस भये, बहुरि नवकरि गुणे एकसौ असी भये, याका उदाहरण जीवपदार्थ आपहीतें कालकार अस्तित्व कीजिये है, जीवपदार्थ परहीत कालकार अस्तित्व कीजिये है, जीवपदार्थ कालकार नित्यत्वकार
अस्तित्व कीजिये है, जीवपदार्थ कालकार अनित्यत्वकार अस्तित्व कीजिये । ऐसेंही अजीवादिपदार्थनिपरि लगावना, तब 2 कालकरि नवपदार्थनिपरि छतीस भंग भये । ऐसही ईश्वर आत्मा नियति स्वभाव इन च्यारिनिकरि छतीस छतीस होय, 1 तब सारे एकसौ असी भंग क्रियावादके होय हैं ॥
अब इनका आशय लिखिये हैं। कालवादी तो कहै है, जो, यह काल है सोही सर्वकू उपजावै है, कालही सर्वका | नाश कर है, कालही सर्वकू सुवाणे है, निद्रा दे है, तथा जगावै है, यह काल काहूकरि जीत्या न जाय, सर्वके ऊपरि
खडा है, ऐसें तौ कालवादी कहै हैं, । बहुरि ईश्वरवादी कहै है, जो, यह जीव अज्ञानी है, बहुरि अनीश्वर है, असमर्थ
है, याके सुख दुःख स्वर्ग नरकका गमन आदि सर्व कार्य ईश्वर करै है, ऐसा ईश्वरवादीका आशय है ॥ बहुरि KI आत्मवादी कहे है, जो, पुरुप एकही है, महात्मा है, देव है, सर्वव्यापी है, सर्व अंग जाके गूढ हैं, चेतनासहित है, ALL 1 निगुण है, परम उत्कृष्ट है । भावार्थ, यह सर्व सृष्टिकी रचना है, सो पुरुषमयी है, दूसरा कोई नाहीं ऐसा आत्मवादका |
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
सि दि
३०३
अर्थ है ॥ बहार नियतवादी कहै है, जो, जिसकाल जाकार जैसें जाकै नियमकार होय है, सो तिसकाल तिसकारी । तिसप्रकार ताकैही होय है, ऐसा नियम है ऐसा नियतवादका अर्थ है ॥ बहुरि स्वभाववादी कहै है, देखौ, कंटकके
तीखापणा कौन करै है ? अरु पशु पंखी आदि जीवनिकै अनेकप्रकारपणा कौंन करै है ? तातें जानिये है कि स्वभावही सर्वार्थ- ऐसे करै है, ऐसे स्वभाववादका अर्थ है ॥ ऐसें क्रियावादके भेद कहे ॥
वच
निका से अव अक्रियावादके मूलभेद दोय नास्तिक स्वतः परतः ऐसें । दोऊवं पुण्यपापविना सात पदार्थनिपरि लगाईये, तब टि का
पान म ८
चौदह भये । बहुरि काल ईश्वर नियति आत्मा स्वभाव इन पांचनिपरि लगाईये तब सत्तार भंग होय हैं । बहुरि काल अरु नियतिकरि सात पदार्थ फेरि नास्तित्वपरि लगावणा ऐसें चौदह होय हैं । सब मिली चौरासी अक्रियावादके भंग होय हैं । याका उदाहरण, जीवपदार्थ कालकरि आपहीत नास्तिकस्वरूप कीजिये है । जीव नाम पदार्थ कालकर परतें नास्तिकस्वरूप कीजिये है । ऐसेंही अजीव आदिपरि लगावणा तब चौदह होय । बहुरि ईश्वरआदि च्यारिपरि लगायें चौदह चौदह होय । सब मिलि सत्तरि हैं । बहुरि ऐसेही चौदहका उदाहरण काल अरु नियति इन दोयहीपरि नास्तित्वपणा लगाया जो जीवकालतें नास्तित्व कीजिये है । जीव नियतित है नास्तित्व कीजिये है, ऐसें सातपदार्थके चौदह । होय । इहां विशेष यह भया, जो, स्वतः परतः न कह्या नास्तित्वही कह्या । ऐसे अक्रियावादके चौरासी भंग जानने ॥ । . अब अज्ञानवादके सतसठि भंग कहे हैं । तहां नवपदार्थनिपरि अस्तिनास्ति आदि वचनके सात भंग हैं ते लगावणे, तब तरेसठि होय । याका उदाहरण, जीवपदार्थ अस्तिस्वरूप है, यह कौन जाने हैं ? कोऊही न जाने । जीव नास्तिस्वरूप है, यह कौन जाने है ? कोऊही जानें नाहीं । ऐसें सातौही भंग नवपदार्थपरि लगाय लेणे । बहुरि नवपदार्थका भेद नाहीं करै, अर एक शुद्धपदार्थ थापि अर अस्ति नास्ति अस्तिनास्ति अवक्तव्य ए च्यारि भंग लगावणे, तब च्यारि होय । यामें ऐसा कहना, जो, पदार्थ है कि नाहीं है, कि दोऊरूप है, कि अवक्तव्य है । ऐसें कोन जाने है? कोऊही जानें नाहीं । इहां भावार्थ ऐसा, जो, सर्वज्ञ कोऊ नाही सर्वज्ञविना कोन जाने ? ऐसे अज्ञानकी पक्ष भई, तात सब मिलि अज्ञानवादके सतसठि भंग भये ॥
अब वैनयिक वादके बत्तीस भंग कहै हैं । विनय मन वचन काय ज्ञान इन च्यारिनिकरि होय है, सो देव राजा ज्ञाति यति वृद्ध बाल माता पिता इन आठनिका होय । तब एकएकप्रति च्यारि दिये । तब बत्तीस भंग भये । इनका अर्थ देवमात्रका विनय किये सर्वसिद्धि है इत्यादि सुगम है, सो जानना । ऐसें ए तीनिस तरेसठि वाद स्वच्छंद प्रवर्तनेवाले निकले हैं। पाखंडी मिथ्यादृष्टीनिके व्याकुल करनहारे हैं। अज्ञानी लोकनिके चित्त• हरै हैं, रंजायमान करै हैं । ज्ञानी
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिदिश
वचनिका
यथार्थ जाने है, ऐसें अन्य भी वाद हैं । तहां पौरुषवादी कहै है, जो, आलस्यवान् उत्साहरहित होय सो किछु भी फल न पावै । जैसें बालक मातास्तन खैचिकार दूध पीवै तौ मिलै नातर न मिले, तातें पौरुषहीत कार्यसिद्धि है, विनापौरुष किछु भी नाहीं । बहुरि दैववादी कहै हैं, हम तौ केवल देवकूही उत्तम माने हैं, पौरुष अनर्थक है, ताकू धिक्कार
है । प्रत्यक्ष देखो, कर्णराजा एता बडा पुरुष था, सो भी युद्धमें हण्या गया, ऐसे दैववाद है ॥ सर्वार्थ
२ बहुरि संयोगवादी कहै है, जो, वस्तुनिका संयोग मिलेही कार्यसिद्धि है । देखौ, एक पह्यातूं रथ चलता नाही, तहां अंधा टी का पंगुला जुदेजुदे तौ वनमें भटकै अर दोऊका संयोग भया तब नगरमें आय गये, ऐसे संयोगवाद है । बहुरि लोकरूढिवादी कहै हैं,
जो, लोकवि रूढिही एकवार चलि गई पीछे ताकू देव भी मिलिकरि निवारण कीया चाहें तौ निवारी न जाय । देखो, द्रौपदीने अर्जुनके गलेमें वरमाला डारी थी, तब लोक परस्पर कहने लगे, जो, माला पांडवनिके गलेमें डारी, सो कहनावति अबताई चली जाय है। कोऊ मैंरि सकै नाहीं । ऐसें सर्वथाएकांतपक्षके संक्षेप कहे । बहुत कहाताई कहिये ? जेते वचनके मार्ग हैं तेतेही नयनिके वाद हैं बहुरि जेते नयनिके वाद हैं, तेते अन्यमत हैं, ते सर्व मिथ्या हैं । जाते सर्वथाएकान्तपक्षकार कहे हुए हैं, तातें सर्व परमत हैं । बहुरि तेही नयके वचन सर्वही सम्यक् हैं, सत्य हैं, जैनमतके हैं, जातें कथंचित्प्रकारकार कहे हुए होय है ॥
बहुरि स्वामिसमंतभद्राचार्य आप्तकी परीक्षाके अर्थि देवागमस्तोत्र रच्या है, तामें सत्यार्थ आप्तका तौ स्थापन असत्यार्थका निराकरणके निमित्त दस पक्ष स्थापी हैं । तहां १ अस्ति नास्ति, २ एक अनेक, ३ नित्य अनित्य, ४ भेद अभेद, ५ अपेक्ष अनपेक्ष, ६ दैव पौरुष, ७ अंतरंग बहिरंग, ८ हेतु अहेतु, ९ अज्ञानतें बंध स्तोकज्ञानतें मोक्ष, १० परके दुःख करै अर आपके सुख करै तौ पाप अर परके सुख करै आपके दुःख कर पुण्य । ऐसें दस पक्षविर्षे सप्तभंग लगाये सत्तरि भंग भये । तिनका सर्वथाएकांतविपें दूषण दिखाये हैं। जाने ए कहे सो तो आप्ताभास है अर अनेकांत साधै हैं ते दूपणरहित हैं, ते सर्वज्ञवीतरागके भाषे हैं । तातें अनेकान्तका कहनेवाला सत्यार्थ आप्त है, ऐसे सम्यक् अर मिथ्याका निर्णय किया है । सो देवागमस्तोत्रकी टीका अष्टसहस्रीतें जानना ॥
बहुरि तीनिसै तरेसठि कुवादके आचार्य इस कालमें भये हैं, तिनके केतेकनिके नाम राजवार्तिक तथा गोमटसारतें जानने । तिनमें केई अज्ञानवादी चरचा करै हैं, जो, वेदमें क्रिया आचरण यज्ञादि कह्या है, तिस विधानसूं क्रिया करनेवाले अज्ञानी कैसे ? ताकू कहिये जो, प्राणीनिके वध करनेमें धर्मसाधनका तिनका अभिप्राय है, तातें ते अज्ञानी हैं। इहां वह कहै, जो, अपौरुषेय वेद है तामें कर्ताका दोप नाही आवै, तातें प्रमाण है, तात तिस आगमप्रमाणतें प्राणीनिका वध करना धर्म है । ताकू कहिये, जो, जामें प्राणीनिका वध करना धर्म कह्या, सो आगमही नाही, सर्वप्राणीनिका
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
99.
वच
पान
हित कहै सो आगम है । वेदमें कहूं तौं हिंसाका निषेध किया है, कहूं हिंसा करना धर्म कह्या है, ताते विरुद्धवचन । प्रमाणभूत नाहीं । बहुरि अरहंतभापित आगममें हिंसाका निषेधही है, तातें प्राणीनिका वध धर्मका कारण नाहीं । फेरि वह कहै, जो, अरहंतका आगम कैसे प्रमाण करौ हौ ? ताकू कहिये, जो, अरहंत सर्वज्ञ वीतराग है, ताके वचन सत्यार्थ
हैं, अतिशयरूप ज्ञानकी खानि है, यामें अनेक चमत्काररूप. स्वरूप लिखे हैं, तातै प्रमाण हैं ॥ सि दिशा
निका फेरि कहै हैं, जो, अन्यके आगममें भी चमत्काररूप है लिखे हैं । ताकू कहिये, जो, चमत्कारस्वरूप लिख्या होगा, सो अरहंतके आगममेंसूही लेकरि लिख्या होगा । फेरि कहैं, जो यह तो तुमारी श्रद्धामात्रतें कहौ हौ । ताळू कहिये, जो, यह न्याय है, जहां बहुतवस्तुनिका बहुतप्रकारकार वर्णन होय ऐसा पूर्ण वर्णन अन्य जायगा नाहीं होय तब जाणिये, जो, जहां पूर्णरूप लिख्या होय सो तो आदि है मूल है अर जहां थोरा लिख्या होय तहां जानिये पूर्णमेसुं लेकार अपना नाम चलाया है । फेरि कहै, जो, अन्यके आगममें अरहंतके आगमतें लेकार लिखी है तौ ते भी प्रमाणभूत क्यों न मानिये? ताऊं कहिये, जो, लिखे हैं ते साररहित हैं । जातें आगममें सर्वही वस्तुनिका स्वरूप लिख्या था तिनमेंसूं पांच वस्तु साररहित लेकर लिख्या तो ते निरर्थक हैं ॥
बहुरि प्राणिवधकू धर्म लिख्या ताकू धर्म मानिये तो जे जीवहिंसक हैं तिनकै सर्वकै धर्मसाधन ठहरै है । फेरि कहै, जो, यज्ञसिवाय अन्य जायगा प्राणिवध करै तो आपहीके आर्थि है । ताकू कहिये, प्राणिनिका वध तो दोयजायगा बरोबरि है, दोऊही जायगा प्राणिनिकू दुःख होय है, यामें विशेष कहा ? फेरि कहै, मंत्रविधानतें पशुहोम कीये पाप नाहीं होय है । ताकू कहिये, जो, मंत्रकी सामर्थ्य तौ तब जानिये जो केवल मंत्रहीते पशूकू बुलायकार हो । होममें तो जेवडा बांधिकार पटकिये है ऐसे मारणेमें मंत्रकी सामर्थ्य कहा रही ? ताते यह तो प्रत्यक्षतें विरुद्ध है, जो, मंत्रसामर्थ्यते होमें पाप न होय । बहुरि जैसे शस्त्रादिकरि पशूनिकू मारै पाप होय है, तैसें मंत्रते भी मारै पापही होयगा हिंसाका दोष तौ न मिटैगा । जाते पशुकू बांधि होममें पटकते अशुभपरिणामही होय है। अशुभपरिणामहीते पाप है ॥
बहुरि वाकू पूछिये, जो, मत्रपूर्वक होम करै है, सो इस क्रियाका करनेवाला कर्ता कौन है ? जो, पुरुषकों बतावै तौ पुरुष नित्य कहेगा तौ ताके करनेके परिणाम काहेते होते ? परिणाम तौ अनित्यकै होय हैं । बहुरि अनित्य कहेगा तो स्मरणआदिका अभाव क्रिया तथा क्रियाका करनेवाला फल लेनेवाला न ठहरेगा । बहुरि पुरुषकू एकही मानेगा तो कर्ता ।
कर्म आदिका भेद किछु भी न संभवैगा । प्रत्यक्ष विरोध आवैगा । इत्यादि विचार कीये जिननें हिंसाकरिधर्म ठहराया है तिनके 11 वचनसौं रागी द्वेषी विषयी प्राणिनि के कहे भासै हैं, ताते प्रमाणभूत नाहीं । ऐसें मिथ्यादर्शनके अनेक भेद हैं । तिनकू ।
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिद्धि
६ हेतुकार ग्रहण कर
विच
पान
1 नीकै समझि मिथ्यात्वकी निवृत्ति होय ऐसा उपाय करना । यथार्थ जिनागमकू जानि अन्यमतका प्रसंग छोडना अरु ।
अनादित पर्यायबुद्धि जो नैसर्गिकमिथ्यात्व ता, छोडि अपना स्वरूपकू यथार्थ जानि बंधसूं निवृत्ति होना, तिसहीका अभ्यास जैसे बणे तैसें करणा यह श्रीगुरुनिका प्रधान उपदेश है ॥ ___ आगें, वधके कारण तो कहे अब वध कहनेयोग्य है सो कहै हैं॥ सकषायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान् पुद्गलानादत्ते स बन्धः ॥ २ ॥
निका ___ याका अर्थ- यह जीव है सो कपायसहितपणातें कर्मके योग्य जे. पुद्गल तिनकू ग्रहण करै है, सो वध है। तहां || 16 कषायकार सहित वतॆ ताकू सकषाय कहिये, ताका भाव सो सकपायत्व कहिये । ऐसा कषायपणाकू पंचमीविभक्तीकार
हेतुकारण कह्या सो यह हेतु कहनेका कहा प्रयोजन सो कहै हैं । जैसे उदरविर्षे अग्निका आशय है ताके अनुसार 10 आहारकू ग्रहण करै है तैसें तीव्र मंद मध्यम जैसा कषायका आशय होय ताके अनुसार स्थिति अनुभागरूप होय कर्म
ग्रहण होय बंधै है, ऐसें जणावने कह्या है । इहां प्रश्न, जो, आत्मा तो अमूर्तिक है, याकै हस्त नाही, सो कर्मका ग्रहण कैसे करै है ? ऐसे पूछे सूत्रमें जीव ऐसा शब्द कह्या है, जो प्राणनिके धारणते जीवै, सो जीव काहये । सो आयु । | नाम प्राणका संबंध है तेतै जीव है । जो आयुकर्मका संबंध न होय तौ जीवे नाहीं, ऐसा इस जीवनेकूही हस्तसहितकी उपमा है । ऐसा जीव कर्म• ग्रहण करै है । बहुरि कर्मयोग्यान् ऐसा कहनेमें लघुनिर्देश होता अक्षर घाटि आवता, सो यहां कर्मणो योग्यान् ऐसा क्यों कह्या ? ताका प्रयोजन कहै हैं, जो, इहां न्यारा विभक्तिका उच्चार कीया है, सो अन्यवाक्य जनावनेके अर्थि है । सो न्यारा वाक्य कहा ? सो कहे हैं, कर्मते जीव कपायसहित होय है, ऐसे एक वाक्य तो यह भया । इहां कर्मशब्दके पंचमीविभक्तिकरि हेतुअर्थ कीया, जाते कर्मरहित जीवकै कपायका लेश भी नाहीं है । ऐसा कहनेते यह प्रयोजन आया, जो, जीवकर्मका अनादिसंबंध है । तिसकरि ऐसा तर्कका निराकरण भया, जो, | अमूर्तिक जीव मूर्तिक कर्मत कैसें बंधै ? जो ऐसे न होय बंध नवीनही मानिये, तो पहले जीव सर्वथा शुद्ध ठहरै तौ RI RI सिद्धनिकीज्यों बंधका अभाव ठहरै है ॥
बहुरि दूसरा वाक्य ऐसा, जो, जीव कर्मके योग्य पुद्गलनिकू ग्रहण करै है। तहां अर्थके वशतें विभक्ति पलटि लीजिये, इस न्यायतें कर्मशब्दके पष्ठीविभक्तीकरि संर्वधका अर्थ कीया है । बहुरि पुद्गल कहने यह जानिये, जो, कर्म || हा है सो पुद्गलपरमाणुका स्कंध है । सो पुद्गलस्वरूपही है। यामें पुद्गलकै अरु कर्मकै तादात्म्य जनाया है । जाते केई वैशे
जणावने कहा ऐसा शब्द
ध न होय ताइनमें लघुनिर्देश का उच्चार कायाने एक वाक्य ।
जावे, सो जीव सा इस जीवन
, सो कर्मका | । सो आयु ।
Kala जनावनेके आला क्यों कह्या । बहुरि कर्मयोग्यान हाय तौ जीव न
सा कहने में ला JI कहनेत यह मशब्दके पंचमी वाक्य कहा ? कह हैं, जो, इ.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
समाया
वचनिका पान ३०७
पिकमती आदि कहै हैं, जो, कर्म आत्माहीका अदृष्ट नामा एक गुण है, ताका निराकरण भया । जातें जो केवल | आत्माहीका गुण होय तौ संसारका कारण होय नाहीं । बहुरि आदितें ऐसी क्रिया कही सो हेतुकै अर हेतुमानके भावके प्रगट करनेवँ कही है। हेतु तो मिथ्यादर्शन आदि पहले कहे ते अर हेतुमान् पुद्गलकर्मका बंध है । ताका कर्ता जीव
है। यातें ऐसा अर्थ सिद्ध होय है, जो, मिथ्यादर्शन आदिका आवेशतें आला सचिक्कण भया जो आत्मा ताकै सर्वतरMaa फकरि योगनिके विशेपते सूक्ष्म अर एकक्षेत्र अवगाहकरि तिष्ठते जे अनंतानंत पुद्गलके परमाणु तिनका विभागरहित टोका मिलि जाना सो बंध है, ऐसा कहिये है ॥ अब जैसे भाजनके विशेप जे हांडी आदिक तिनविर्षे क्षेपे जे अनेक रस बीज फूल फल तिनका मदिरारूप परिणाम
होय है, तैसें आत्मावि सामिल तिष्ठते जे पुद्गल ते योगनिकार बँचि हूये योग कषायके वशतें कर्मभावरूप परिणाम... प्राप्त होय है, ऐसा जानना । बहुरि सूत्रमें स ऐसा वचन अन्यकी निवृत्तिके आर्थि है, यहही एक बंध है, अन्य नाही है । ऐसें कहनेकार गुणकै अरु गुणीके भी बंध है सो बंध इहां न जानना । बहुरि बंधशब्द है सो कर्मसाधन है, तथा करणसाधन कर्तृसाधन भावसाधन भी जानना । तहां पहले बंधकी अपेक्षातें आत्मा बंधकार नवा बंध करै है। तातें बंधकू कारण भी कहिये, बहुरि जो आत्मा बांध्या सो बंध ऐसा कर्म भी कहिये, बहुरि आत्मा बंधरूप आपही परिणमें है तातें कर्ता भी बंधळं कहिये, बहुरि बंधनरूप क्रिया सोही भाव ऐसे क्रियारूप भी बंधकं कहिये । ऐसें प्रत्ययका | अर्थविवक्षात सिद्धि होय है । बहुरि ऐसा जानना, जो, आत्माकै कार्मणशरीररूप कोठा है । तामें कर्मरूप नाज भय रहै है। सो पुराना तौ भोगमें आता जाय है अर नवा धरता जाय है । याका संतान टूटे, तब मोक्ष होय है ॥
आगें पूछ है, जो, यह बंध कहा एकरूपही है कि याकै कोई प्रकार है ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं
.69..aasaas
॥प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशास्तद्विधयः ॥ ३ ॥ ___याका अर्थ- प्रकृति स्थिति अनुभव प्रदेश ए च्यारि तिस बंधकी विधि है । तहां प्रकृति तौ स्वभावक़े कहिये ।। जैसे नीमवृक्षकी प्रकृति कडुपणा है, गुडकी प्रकृति मीठापणा हैं, तैसें ज्ञानावरणकर्मकी प्रकृति पदार्थकू न जानना है । दर्शनावरणकी प्रकृति पदार्थका न देखना है । वेदनीयकी प्रकृति सुखदुःखका संवेदन है । दर्शनमोहकी प्रकृति तत्वार्थका अश्रद्धान है । चारित्रमोहकी प्रकृति असंयमभाव है । आयुकी प्रकृति भवका धारणा है । नामकी प्रकृति नारकआदि नामका कारण है। गोत्रकी प्रकृति ऊंचा नीचा स्थानका नाम पावना है । अंतरायकी प्रकृति दान आदिका विघ्न
.9
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
करणा है । सो ऐसा है लक्षण जाका ऐसा कार्यकू प्रकर्षकार करै । जाते ऐसा कार्य प्रगट होय सो प्रकृति है ॥
बहुरि तिस प्रकृतिस्वभावतें छूटे नाहीं तेतें स्थिति कहिये। जैसे छेली गऊ भैसि आदिके दूधका मीठापणा स्वभावतें PM नेते न छूटना सो स्थिति है । तैसेंही ज्ञानावरण आदिका जो अर्थका न जानना आदि स्वभावतें न छूटना सो स्थिति सर्वार्थ । है । बहुरि तिन कर्मनिका रसका तीव्र मंद विशेष सो अनुभव है । जैसे छेली गऊ भैसि आदिका दूधका तीव्र मंद ।
वचसिदि
निका PI आदि भावकरि रसस्वादका विशेष है तैसेंही कर्मपुद्गलनिका अपनेविर्षे प्राप्त भया जो सामर्थ्यका विशेष,
पान | सो अनुभव है ॥
३०८ बहुरि परमाणुनिका गणतिरूप अवधारणा जो एते है सो प्रदेश है, जो पुद्गलपरमाणुके स्कंध कर्मभावकू परिणये तिनका गणनारूप परिमाण यामें करिये है । बहार विधिशब्द है सो प्रकारवाची है । ते ए प्रकृति आदि तिस बंधके प्रकार हैं । तहां यौगते तो प्रकृति प्रदेश बंध होय हैं । कषायनिमित्ततें स्थिति अनुभव बंध होय हैं । तिन योगकपायनिके हीनाधिक होने” तिस बंधका भी विचित्रपणा होय है । इहां उक्तंच गाथा है, ताका अर्थ- आत्मा जोगते प्रकृति प्रदेश बंध करै है, अरु स्थिति अनुभाग कषायतें करै है । बहुरि योग कपायरूप न परिणमे तथा तेऊ छिन्न । होय जाय नष्ट होय जाय तब बंध स्थितिके कारण आत्माके नाहीं हैं ॥ ___" आगे आदिका जो प्रकृतिबंध ताका भेद दिखावनेके अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ आयो ज्ञानदर्शनावरणवेदनीयायुर्नामगोत्रान्तरायाः ॥ ४ ॥ याका अर्थ- ज्ञानावरण दर्शनावरण वेदनीय मोहनीय आयु नाम गोत्र अंतराय ए आठ कर्मकी मूलप्रकृति हैं ।। तहां आद्य कहिये प्रकृतिबंध सो ज्ञानावरण आदि आठ भेदरूप जानना । तहां जो आवरण करै तथा जाकर आवरण होय सो आवरण कहिये । सो न्यारान्यारा जोडिये ज्ञानावरण दर्शनावरण ऐसें । बहुरि जो वेदना करावै अथवा जाकरि । वेदना होय, सो वेदनीय है । बहुरि जो मूढ करै भुलावै अथवा जाकार मूढ हूजे भूलिजे सो मोहनीय है। बहुरि || जाकरि नारकआदि भव प्राप्त करिये अथवा जो भवनैं प्राप्त करै, सो आयु है । बहुरि जो आत्माका नाम करै तथा जाकार नाम कीजिये, सो नाम है । बहुरि जाकार ऊंचा नीचा कहिये, सो गोत्र है । बहुरि दातार तथा देनेयोग्य वस्तु आदिकके मध्य अंतर करै, सो अंतराय है । एकही आत्माका परिणामकार ग्रहण भये जो पुद्गल ते ज्ञानावरण आदि अनेक भेदकू प्राप्त होय हैं। जैसे एकवार खाया जो अन्न ताका रस रुधिर आदि अनेक परिणामरूप
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका
३) होय तैसें जानना ॥ । तहां कोई कहै, ज्ञानावरण है सोही मोह है । जातें हिताहितकी परीक्षा न होय सो ज्ञानावरण, सोही मोह, यामें है
। भेद कहा ? ताका समाधान, जो, अर्थकू यथार्थ न जाने सो तौ ज्ञानावरण है । बहुरि यथार्थ जानिकार भी यऊ ऐसँही । पाय- है ऐसी नचिरूप सत्यार्थवि श्रद्धानका अभाव सो मोह है ऐसा भेद जाका जानना । अथवा कार्यके भेदतें भी सिदि
निका 10 कारणका भेद जानिये । अज्ञान अदर्शन तौ ज्ञानावरण दर्शनावरणके कार्य हैं। अर अतत्वश्रद्धान रागद्वेपरूप इष्ट अनिष्ट |
पान अ.का चुद्धि मोहका कार्य है । ऐसेंही कार्यके भेदतें कारणका भेद मूल उत्तर प्रकृतिनिवि सर्वत्र जानना । बहार कर्मके भेद है, 1 ते शब्दकी अपेक्षा तो एकतै ले संख्यात भेदं जानने । तहां सामान्यकार तो बंधरूप कर्म एक है । सोही पुण्यपापके
भेदते दोय प्रकार है बहुरि सोही अनादि सांत, अनादिअनंत, सादिसांत, ऐसे तीनिप्रकार है । तथा भुजाकार अल्पतर अवस्थित भेदतें भी तीनिप्रकार कहिये । बहुरि प्रकृति स्थिति अनुभव प्रदेशभेदते च्यारि प्रकार है । बहुरि द्रव्य क्षेत्र काल भव भाव इनके निमित्तके भेदतें पांचप्रकार है । बहुरि छै जीवनिकायके भेदतें छहप्रकार हैं । बहुरि राग द्वेप क्रोध मान माया लोभ ए सात कारण हैं । तिनिकी अपेक्षा तौ सात प्रकार हैं । बहुरि ज्ञानावरणादिके भेदतें अष्टप्रकार हैं । ऐसैं शब्द तौ संख्यातभेद हैं । बहुरि अध्यवसायस्थानके भेदते असंख्यातभेद हैं । बहुरि पुद्गलपरिणामरूप स्कंधभेदते अनंतभेद हैं । अथवा ज्ञानावरण आदिके अनुभवके अविभागपरिच्छेदनिकी अपेक्षा अनंतभेद हैं । बहुरि इनका अनुक्रम कहनेका प्रयोजन कहै हैं। तहां ज्ञान है सो आत्माके अधिगमकं निमित्त है, तातै प्रधान है, ताते आदिमें ज्ञानावरण कह्या ताके पीछे दर्शनावरण कह्या । सो दर्शनहू अनाकार उपयोगस्वरूप है, ताते युक्त है । बहुरि ताके पीछे वेदनीय कह्या, सो ज्ञान दर्शन सुख दुःख जाननेका विरोधी है । जाते मोही होयकरि सुख दुःख हिताहितका विचार नाहीं करै है, बहुरि याके पीछे आयु कह्या सो सुख दुःख आदि भवके आश्रय है भवकू आयु निमित्त है ।। ताते युक्त है । बहुरि ताके पीछै नाम कह्या । जाते आयुके उदयके आश्रय नाम है । गति आदिका उदय कार्यकारी होय
है। ताके पीछे भी अंतराय कह्या । सो प्रयोजन कहे पीछे अवशेष रहै सो अंतमही आवै । ऐसें क्रमप्रयोजन २ जानना ॥ आगें पूछे है, कि, कर्मबंध प्रकृतिका भेद तो अष्टप्रकार कह्या, अव उत्तरप्रकृतिबंध, कहना । ऐसें पूछे |
सूत्र कहें हैं
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
*.
.
सर्वार्थ
सिद्धि
दीका
अ. ८
॥ पञ्चनवद्वयष्टाविंशतिचतुद्विचत्वारिंशद्विपञ्चभेदा यथाक्रमम् ॥ ५॥ याका अर्थ- मूलप्रकृति आठ कहीं, तिनके भेद पांच नव दोय अठाईस च्यारि बयालीस दोय पांच ए यथाक्रमतें जानने । इहां तर्क, जो, सूत्रमें द्वितीयका ग्रहण करना था, जाते उत्तर प्रकृतिबंध दूसरा है । आचार्य कहै हैं जो, वचपारिशेष्यन्यायतें दूसराका ग्रहण सिद्ध होय है । दोयभेदमें एकका नाम कहै, तब दूसरा विना नाम कहेही जानिये ऐसैं नि का
पान | तात सूत्रमें द्वितीयका ग्रहण न करना । आदिका मूलप्रकृतिबंध आठभेदरूप कह्या, तातें अवशेप बाकी उत्तरप्रकृतिबंधकीही
३१० विधि है ऐसे जानि लेना । बहुरि सूत्रमें भेदशब्द है सो पांच आदिकी संख्यातें जोडना । तहां पांच भेद ज्ञानावरणके नवभेद दर्शनावरणके, दोय भेद वेदनीयके अठाईस भेद मोहनीयके, च्यारि भेद आयुके बयालीस भेद नामके, दोय भेद | गोत्रके, पांच भेद अंतरायके ऐसे जानना ॥ आगें पूछ है, जो, ज्ञानावरणके पाच भेद कहे, ते कौन हैं सो कहौ, ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं
॥ मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानाम् ॥ ६ ॥ ___ याका अर्थ- मति श्रुति अवधि मनःपर्यय केवल ए पांच ज्ञान हैं, तिनका आवरण कर सो पांच भेद ज्ञानावरणके हैं। तहां मत्यादिज्ञान तौ पूर्वं कहे ते लेणे, तिनका आवरणते आवरणका भेद होय है, ऐसें ज्ञानावरणकमका पाच | उत्तरप्रकृति जाननी । इहां तर्क करै हैं, जो, अभव्यजीवके मनःपर्ययज्ञान केवलज्ञानकी शक्ति है कि नाहीं है ? जो शक्ति है तौ ताकै अभव्यपणाका अभाव है। बहुरि जो शक्ति नाहीं है तो तिसकै दोऊ ज्ञानका आवरणरूप प्रकृति कहना व्यर्थ है । ताका समाधान, जो, इहां आदेशके वचन कहनेते यह दोप नाहीं है । तहां द्रव्यार्थिकनयके आदेशतें तो अभव्यकै मनःपर्यय केवलज्ञानकी शक्तिका संभव है । बहुरि पर्यायार्थिकनयके आदेशकरि तिस शक्तिका अभाव कहिये । बहार पूछे है, जो ऐसे कहे तो भव्यका अभव्यका भेद कहना न बणैगा जाते दोऊकै तिनकी शक्तिका सद्भाव कह्या । तहां काहिये, जो शक्तिके सद्भावकी अपेक्षा तौ भव्य अभव्यका भेद नाहीं है व्यक्ति होनेके सद्भाव असद्भावकी अपेक्षा
भेद है । जाकै सम्यग्दर्शन आदिकी व्यक्ति होयगी सो भव्य कहिये अर जाकै तिनकी व्यक्ति न होयगी सो अभव्य | कहिये । जैसे सुवर्णपापाणमें अंधपापाण कहिये है, जामैं सुवर्ण नीसरंगा सो तो बुरी सुवर्णपाषाण कहिये । जामें नाही
नसिरैगा सो अंधपापाण कहिये ऐसें जानना ॥
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
पान
____ इहां कोई कहै है, जो, मत्यादिज्ञानकै आवरण कह्या सो ए ज्ञान सद्रूप है कि असद्रूप है ? जो सद्रूप है तो नो हा विद्यमान है ताकै आवरण काहेका ? अर जो असद्रूप है नौ विद्यमानही नाही, ताकै आवरण कै.नके कहिये ? ऐस: दोऊही पक्षमें आवरण बनें नाहीं । ताका समाधान, जो, इहां भी आदेशवचन जानना । द्रव्याथिकनयके आदेशतें तो सतकै आवरण कहिये । जैसे सदप आकाशकै मेघपटलका आवरण देखिये है, तैसें जानना । बहुरि पर्यायार्थिकनयके वच
निका आदेशकार असतकै आवरण कहिये । जाते उत्पत्तिका रोकनेवाला होय ताकू भी आवरणशब्दकार कहिये है। जो एकान्तकार सत्कै तथा असत्कै आवरण कहिये तो ज्ञानकै क्षायोपशमिकपणां बणे नाहीं । बहुरि ज्ञान कछु न्यारे । ३११ पदार्थ है नाहीं । आत्माके गुणपर्यायस्वरूप है । सो जब आवरण होय तब तिस पर्यायको व्यक्ति न होय सकै है । बहार जब आवरणका अभाव होय तब ज्ञानकी व्यक्ति प्रगट होय है । जैसे प्रत्याख्यानसंयमभाव न्यारा पदार्थ नाहीं | आत्माविही शक्तिरूप है । जेते प्रत्याख्यानावरणकर्मका सद्भाव होय तेतें तौ प्रत्याख्यान प्रगट न होय अर जब याका
आवरणका अभाव होय तब आत्माकै प्रत्याख्यानपर्यायकी व्याक्ति होय है; तैसे इहां भी जानना । ऐसें यह ज्ञानावरणकर्म है । याके उदयतें आत्माके जाननेकी सामर्थ्य हीन होय तब स्मरण नाही होय, धर्मश्रवण नाही होय, अज्ञानके २ वशर्ते अनेक दुःखनिकू भोगवै है ॥ ____आगें पूछे है कि, ज्ञानावरणकी उत्तरप्रकृतिका भेद तो कह्या, अब दर्शनावरण कर्मकी प्रकृतिका उत्तरभेद कहनेयोग्य है ऐसे पूछे सूत्र कहें हैं--
चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां निद्रानिद्रानिद्राप्रचलाप्रचलाप्रचालास्त्यानगृद्धयश्च ॥७॥ याका अर्थ- चक्षु, अचक्षु, अवधि केवल ए च्यारि तौ दर्शन, तिनका आवरणरूप च्यारि, प्रकृति बहुरि निद्रा, निद्रानिद्रा, प्रचला, प्रचलाप्रचला, स्त्यानगृद्धि ए पांच निद्रा ऐसें दर्शनावरणकर्मकी नव उत्तरप्रकृति हैं। तहां चच अचक्षे । अवधि केवल इनका आवरणकी अपेक्षाकरि भेद कहना, चक्षुर्दर्शनावरण अचक्षुर्दर्शनावरण अवधिदर्शनावरण केवलदर्शनावरण ऐसे बहुरि मद खेद ग्लानि इनके दूरि करनेकै अर्थि सोवना निद्रा है । बहुरि तिस निद्राका उपरि उपरि फेरिफेरि ।। आवना सो निद्रानिद्रा है । बहुरि जो आत्माकू सूतेही क्रियारूप चलायमान करै शोक खेद आदिकार उपजै बैठेकें भी नेत्र शरीर विक्रिया होय, सो प्रचला है । बहार सोही फेरिफेरि प्रवत सो प्रचलाप्रचला है । बहुरि जाकार सोवतैं भी | पराक्रम सामर्थ्य बहुत प्रगट होय सूताही उठि कछू कार्य करै फेरि सोवै यह न जानें · में कछु किया था ' सो ।
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि टीका अ. ८
स्त्यानगृद्धि है । इहां स्त्यायति धातुका अनेक अर्थ हैं, तिनमैंसूं सोवनेका अर्थ ग्रहण किया है । बहुरि गृद्धिधातुका भी दीप्ति अर्थ ग्रहण है, तातैं सोवते भी जो आत्मा पराक्रमरूप दिपै ऐसा अर्थ भया । जाके उदयतें आत्मा बहुत रौद्रकर्म करै सो स्त्यानगृद्धि है । इन निद्रादिकरि दर्शनावरणकर्म समानाधिकरणकार संबंध करना, इनका आधार दर्शनावरणही है । तातें निद्रादर्शनावरण, निद्रानिद्रादर्शनावरण इत्यादि कहना ||
इहां कोई पूछें, जो, निद्रा तौ पापप्रकृति है अर सोवनेतें प्राणीनिकें सुख दीखे है, सो कैसें है ? ताका समाधान, जो, निद्रा आवै है सो तौ पापहीका उदय है । जातें दर्शन ज्ञान वीर्य आत्माका स्वभाव है ताका घात होय है । बहुरि सोवने खेद ग्लानि मिटै भी है, सो याके लगता सातावेदनीयका उदय है । तथा असाताका उदय मंद पडै है ताकूं यह निद्रा सहकारी मात्र होय है । तार्तें यह प्राणी सुख भी मान है । परमार्थतें कछु सुख है नाहीं । वहुरी दर्शनावरणके उदयमें चक्षु अचक्षुके उदय तौ चक्षु आदि इन्द्रियनिकरि अवलोकन नाहीं होय है । एकेन्द्रिय विकलत्रय होय तब तो इंद्रियही घाटि होय । बहुरि जाकै नेत्र होय तौ बिगडी जाय बहुरि अवधिकेवलदर्शनावरणके उदयतें ते दोऊ दर्शन प्रगट न होय । बहुरि निद्राके उदय अंधकार अवस्था है । निद्रानिद्राके उदय महा अंधारा है । प्रचलाके उदयतें बैठाही घूमे नेत्र चलै, गात्र चलें, देखताही न देखे । प्रचलाप्रचलाके उदय अत्यंत घूमै, ऊँबै, कोई शरीर में शलाका आदि चुभावै तौ चेत न होय । स्त्यानगृद्धिका स्वरूप पहला कह्याही था ॥
आगें, तीसरी प्रकृति जो वेदनीय ताकी उत्तरप्रकृतिके भेद कहनेकूं सूत्र कहै हैं-
॥ सदसद्वेद्ये ॥ ८ ॥
याका अर्थ - वेदनीयकी साता असाता ए दोय प्रकृति हैं । तहां जाके उदयतें देवादिगतिनिविर्षे शरीरसंबंधी तथा मनसंबंधी सुखकी प्राप्ति होय सो सातावेदनीय है । सत् कहिये प्रशस्त सराहने योग्य जहां वेदने योग्य होय सो सद्वेय कहिये । बहुरि जाका फल नरक आदि गतिविपैं अनेकप्रकार दुःख होय, सो असातावेदनीय है । असत् कहिये अप्रशस्त वेदने योग्य होय सो असद्वेय है ॥
आगें चौथा मोहनीयकर्मकी उत्तरप्रकृतिके भेदके कहनेकूं सूत्र कहें हैं
वथ
निका
पान
३१२
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
मिदि
.41
दर्शनचारित्रमोहनीयाकषायकषायवेदनीयाख्यास्त्रिद्विनवषोडशभेदाः सम्यक्त्वमिथ्यात्वतदुभयान्यकषायकषायौ हास्यरत्यरतिशोकभयजुगुप्सास्त्रीपुंनपुंसकवेदा अनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यान
प्रत्याख्यानसंज्वलनविकल्पाश्चैकशः क्रोधमानमायालोभाः ॥ ९ ॥ मार्थयाका अर्थ- दर्शनमोहनीय चारित्रमोहनीय अकपायवेदनीय कपायवेदनीय ए च्यारि तिनकी संख्या तीनि दोय नव ||
निका टीका | सोलह इनका यथासंख्य संबंध करि लेणा । तहां दर्शनमोहनीयके तीनि भेद, सम्यक्त्व मिथ्यात्व मिश्र ऐसें । सो
पान बंधअपेक्षा तो एक मिथ्यात्वही है । अर सत्ताकी अपेक्षा तीनिप्रकार होय तिष्ठै है। तहां जाके उदयतें सर्वज्ञका भाण्या
३१३ जो स्वर्गमोक्षका मार्ग, तातै पराङ्मुख होय तत्त्वार्थका श्रद्धानविपें उत्साहरहित होय हितअहितका भेद जाननकू असमर्थ होय ऐसा मिथ्यादृष्टि होय ताका ऐसा भाव सो मिथ्यात्व कहिये । बहुरि तिसही मिथ्यात्वका भेदकू सम्यक्त्व संज्ञा है । जाते जो शुभपरिणामकरि विशुद्धताके बलतें जाका विपाकरस हीन होय गया होय उदासीनकी ज्यौं अवस्थित हुवा संता आत्माके श्रद्धानकू रोकि सकै. नाहीं, तिसके उदयकू वेदता संता पुरुप सम्यग्दृष्टिही कहिये, सो सम्यक्त्व नाम है। ।।
बहुरि सोही मिथ्यात्व अपना रस आधाक शुद्ध भया आधाक मिथ्यात्व रह्या ऐसा होय ऐसें अमलके कोऊ होय है तिनकं जलते पखालतें पखालतै तिनकी मदशक्ति क्यों मिटी क्यों रही होय है तैसें होय, सो मिश्र कहिये, याकं
सम्यमिथ्यात्व भी कहिये। याके उदयतें आत्माका श्रद्धान नामा परिणाम मिथ्यात्व सम्यक्त्व दोऊ मिल्या हुवा मिश्ररूप A होय है। जैसे मदके कोंट्र धोयेनै आधे शुद्ध भये तिनकू कोई भात पचाय खाय ताके निमित्तते कळू अमल कछु चेतन ऐसा मिश्रपरिणाम होय है तैसें जानना ॥
बहार चारित्रमोहनीयके दोय भेद अकषायवेदनीय कषायवेदनीय । तहां ईषत् किंचित् कपायकू अकपाय कहिये, इहां अकार निषेधवाचक न लेणा ईपत् अर्थ लेणा । सो याके नव भेद हैं, हास्यादिके भेदते । तहां जाके उदयतें हास्य प्रगट होय, सो हास्य । 18| कहिये । बहुरि जाके उदयतें कछु वस्तुसूं आसक्त होना सो रति है। बहुरि रतिते विपरीत कछु न सुहावै सो अरति है । बहार जाके
उदयतें इष्टका वियोगकरि परिणामखेदरूप होय सोच करै रुदनादिक करै, सो शोक है । बहार जाके उदयतें दुःखकारी पदार्थ देखि उद्वेग करना डरपना भागना सो भय है । बहुरि जाके उदयतें अपना दोष तौ संकोचना परका दोप देखि परिणाम मलिन करना सो जुगुप्सा है । बहुरि जाके उदयतें स्त्रीसंबंधी भाव पावै सो स्त्रीवेद है। जाके उदयतें पुरुषसंबंधी भावनिकू पावै, सो पुरुपवेद है । जाके उदयतें नपुंसकसंबंधी भावनिकू पावै, सो नपुंसकवेद है। बहार कपायवेदनीय सोलहप्रकार है। तहां अनंतानुबंधी क्रोध मान
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टिका
भ. ८
माया लोभ ए च्यारि, अप्रत्याख्यानावरण क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि, प्रत्याख्यानावरण क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि, सज्वलन क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि ऐसें सोलह भई ॥
तहां अनंत नाम मिथ्यात्वका है, जातैं यह मिथ्यात्व अनंतसंसारका कारण है, तिस मिथ्यात्वकी अनुसारणी या कै लार लगी या अनुराग करावनहारी होय, सो अनंतानुबंधी है । याके उदयतें सर्वथा एकांतरूप झूठा तत्वविषै तौ राग प्रीति होय है । अनेकान्तरूप सांच तत्त्वार्थर्ते द्वेप होय है । झूठाकूं साचा थापि ताकी पक्ष करे है, ताके वि सत्यार्थका अभिमान करें है, जो हमारा मानना सत्यार्थ है इत्यादि चेष्टा होय है । बहुरि जाके उदयतें एकदेशत्यागरूप श्रावक व्रत किंचिन्मात्र भी कार सकै है सो देश ईपत्प्रत्याख्यानकूं आवरण करें, सो अप्रत्याख्यानावरण है । बहुरि जाके उदय सकलसंयमकूं न पाय सकै, सो सकलप्रत्याख्यानकूं न आचरै, तात प्रत्याख्यानावरण है । बहुरि संयमकी लार एक होय तिष्ठै दैदीप्यमान रहे तथा तिसके होर्ते संयम भी दैदीप्यमान रह्या करै सो संज्वलन है |
इहां वेदनीयके भावनिका विशेष ऐसा, जो, स्त्रीसूं रमने आदि विकारभाव होय सो तौ पुरुषवेदके भाव हैं । बहुरि नपुंसकवेदवि स्त्रीपुरुष दोऊसूं रमनेरूप आदि विकारभाव होय हैं । बहुरि स्त्रीवेदके भावका विशेष सो लज्जाकरि नम्रीभूतपणा होय, अर जाके मनकी ग्लानि प्रगट न दीखे, कामका अभिप्राय रहै, नेत्रनिका विभ्रम होय, आलिंगननि सुख माने, पुरुषसूं रमनेकी वांछा रहै इत्यादिक जानना । सो भावनिका विशेष ऐसा कदाचित् पुरुषकै भी होय तब स्त्रीवेदका उदय कहिये । तथा नपुंसककै भी कदाचित् ऐसे भाव होय तव स्त्रीवेदहीका उदय कहिये । बहुरि स्त्रीके भी कदाचित् पुरुषनपुंसकके भावरूप वेदका उदय होय है अर शरीरके आकाररूप द्रव्य स्त्री पुरुष नपुंसक होय हैं । ते आकार नामकर्मके उदय होय हैं ॥
बहुरि क्रोधादिपरिणामका विशेष, तहां अपना परका जातै घात होय बहुरि उपकार जानें नाहीं अहितही करनेवाला कपरिणाम होय ताकूं अमर्प कहिये, सोही क्रोध है । इहां भावार्थ ऐसा भी, जो, परद्रव्य परणमें तामें ऐसे भाव होय, जो ' यह ऐसें क्यों परिणामें ऐसें खुनसि होय सो क्रोध है । ताका तीव्र मंद अपेक्षा च्यारि अवस्था हैं । ता च्यारि दृष्टांत -- तीव्रतर तो पापाणकी रेखासारिखा होय घणे कालमें मिटै । तीव्र पृथ्वीकी रेखासारिखी होय सो थोरेही कालमें मिट जाय । मंद धूलिरेखासारखी होय, सो अल्पकालहीमें मिटि जाय । मंदतर जलकी रेखासारखी होय, सो तत्कालही मिट जाय । ऐसें वासनातें क्रोधका विशेष है ॥
बहुरि जाति आदि आठ मदके कारण हैं, तिनके अवलंबनते परतै नमनेरूप परिणाम न होय सो मान है । याके भी
व
निका
पान
३१४
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१५
तीन मंद अपेक्षा च्यारि दृष्टांत हैं। तीव्रतर तो पापाणके स्तंभसारिखा होय, जो खंड तो होय परंतु नमना कठिन ।। | बझार तीव्र अस्थिसारिखा होय, सो कोई कारणविशेषत केतक काल पीछे नमि जाय । वहार मंद काष्ठसारिखा होय, जो
नमनेका कारण मिलै थोरेही कालमें नमि जाय । बहरि मंदतर वेलिके तंतुसारिखे होय, तत्काल नमि जाय । सार्य ऐसे मानका विशेप है ॥
वचसिद्धि
निका का वहरि मायाका विशेप, जो पर ठगनेके आर्थि परतें छिपाय मन वचन कायका कुटिलपणाका विचार, सो माया टी का
पान अ.८ Bा है । याके भी तीवमंदके च्यारि दृष्टांत हैं । तहां तीव्रतर बांसके विडाके जडसारिखी जाका परकू ज्ञान होय सकै नाहीं
अर पैला ठिगाय जाय सो बहुत कालताईं प्रवते कहि न मिटें । बहुरि तीव्र मीठेके सींगसारिखी, जाकी वक्रता थोडी, | थोडे कालमें मिटि जाय । बहुरि मंद गोमूत्रकसारिखी, जाके दोय च्यारि मोडेरूप वक्रता, सो अल्पकालमें मिटि जाय । बहार मंदतर खुरवा तथा लिखनेकी कलमसारिखी, जाकी एकमोडारूप वक्रता, तुरत मिटि जाय । ऐसें मायाका विशेष है ॥
बहुरि लोभका विशेप, तहां अपने उपकारका कारण जो द्रव्य आदिक वस्तु ताकी वांछा अभिप्रायमें रहै सो लोभ है, याके भी तीव्र मंदके च्यारि दृष्टांत हैं । तहां तीव्रतर किरिमिजी रंग सारिखा बहुतकालमें भी जाका मिटना कठिन । बहुरि तीव्र काजलके रंगसारिखा, जो थोडेही कालमें मिटि जाय । बहुरि मंद कर्दम लग्या हूवा सारिखा, सो अल्पकालमें | जाका रंग उतरि जाय । बहुरि मंदतर हलदके रंगसारिखा, तुरत उडि जाय । ऐसा लोभका विशेष है । ऐसें दर्शनमोहकी
तीनि प्रकृति, च्यारि मोहनीयकी, पचीस कपायरूपप्रकृति ए अठाईस कहीं ॥ ___आर्गे आयुकर्मके उत्तरप्रकृतिके निर्णयके अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ नारकतैर्यग्योनमानुषदैवानि ॥ १० ॥ याका अर्थ-- नारक तैर्यग्योन मानुष दैव ए च्यारि प्रकृति आयुकर्मकी हैं । तहां नरकआदिविर्यै भवके संबंधकरि आयुका नाम किया है। जो नरकवि उपजनेकू कारण कर्म, सो - नारकआयु है । जो तिर्यंचयोनिवि उपजनेकू कारण कर्म, सो तैर्यग्योन है । जो मनुष्यविष उपजनेकू कारण कर्म, सो मानुष है । जो देववि उपजने... कारण कर्म, सो दैव है। इहां भावार्थ ऐसा, जो, जिस पर्यायमें यह जीव उपजै, तिसविर्षे जीवना मरना इस आयुके आधीन है। तिस पर्यायसंबंधी दुःख तथा सुख आयुपर्यंत भोगवै है॥
आर्गे याके अनंतर कह्या जो नामकर्म ताकी उत्तरप्रकृतिके निर्णयके अर्थि सूत्र कहै हैं--
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टी का
८
॥ गतिजातिशरीराङ्गोपाङ्गनिर्माणबन्धनसंघातसंस्थानसंहननस्पर्शरसगन्धवर्णानुपूर्व्यागुरुलघूपघातपरघातातपोद्योतोच्छ्वासविहायोगतयः प्रत्येकशरीरत्रस सुभग सुस्वरशुभसूक्ष्मपर्याप्तिस्थिरादेययशःकीर्तिसेतराणि तीर्थकरत्व च ॥ ११ ॥
याका अर्थ - ए गतिआदि वियालीस भेद नामप्रकृतिके हैं। जहां जाके उदयतें आत्मा अन्यपर्यायकूं गमन करै, सो गति है । सो च्यारिप्रकार है। नरकगति, तिर्यग्गति, मनुष्यगति, देवगति ऐसें । बहुरि जिनविषै अव्यभिचारी समानभावकरि एकतारूप भया जो अर्थका स्वरूप सो जाति है । सो पांचप्रकार है एकेन्द्रियजातिनाम, द्वीन्द्रियजातिनाम, त्रीन्द्रियजातिनाम, चतुरिन्द्रियजातिनाम, पंचेन्द्रियजातिनाम । बहुरि जाके उदयतें आत्माके शरीर निपजै, सो शरीरनाम है । सो पांचप्रकार है औदारिक, वैक्रियक, आहारक, तैजस, कार्मण । बहुरि जाके उदयतें अंग उपांग निपजै, सो अंगोपांगनाम है । सो तीनप्रकार है औदारिक वैकियक आहारक ऐसें । बहुरि जाके उदयतें नेत्रादिककी यथास्थान तथा यथाप्रमाण निष्पत्ति होय, सो निर्माणनाम है । ताके दोय भेद हैं स्थाननिर्माण प्रमाणनिर्माण । बहुरि शरीर नामकर्मके उदय के वशर्तें पाये जे पुद्गलके स्कंध तिनका परस्पर प्रदेशनिका अनुप्रवेश होय बंधाय होय, सो बंधननाम है । जो शरीरके नामतेंही जिनके नाम ऐसे पांचप्रकार है ॥
वस
निका
पान ३१६
बहुरि जाके उदय औदारिक आदि शरीरनिके परमाणुनिके स्कंध परस्पर अनुप्रवेशर्तें एकरूप होय छिद्ररहित होय मिलै, सो संघातनाम है । सो भी शरीरनामधारक पांचप्रकार है । बहुरि जाके उदयतें औदारिक आदि शरीरनिके आकार निपजै, ते संस्थाननाम हैं । सो छहप्रकार है समचतुरस्रसंस्थान, न्यग्रोधपरिमंडलसंस्थान, स्वातिसंस्थान, कुब्जक संस्थान, वामनसंस्थान, हुंडुकसंस्थान । तहां जो ऊपर नीचे समान बरावरि विभागरूप शरीरके अवयवनिका स्थापन होय ' जैसे प्रवीण कारीगरका बनाया सर्व अवयव यथास्थान सुंदर होय तैसें समचतुरस्रसंस्थान है । बहुरि जो शरीरके अवयव उपारलै तौ बडे होय नीचे छोटे होय वडवृक्षकी ज्यों सो न्यग्रोधपरिमंडल है । बहुरि याके उलटा उपरितें छोटे होय नीचे चौडे होय सो स्वाति है, जैसें वंबी होय तैसा आकार होय । बहुरि जामें पीठि वडा होय सो कुब्जक है । बहुरि जामें सर्वही अंग छोटे होय सो वामन है । बहुरि जामें सर्वही अंग उपांग रुंड मुंड बुरे होय सो हुंडक है ॥
बहुरि जाके उदयतैं अस्थि कहिये हाड तिनकी बंधनका विशेष होय सो संहनननाम है । सो छह प्रकारका है। तहां जामें हाड अरु संधिके बडे कीला वज्रमयी होय अर वज्रमयी नसनिके वलयबंधनकार बंधे होय, सो वज्रवृषभनाराच
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सित्रि
टीका
अ. ८
संहनन है । बहुरि जानें वज्रमयी हाड संधिके तथा बडे कीला होय सो वज्रमयी वलयबंधनकरि रहित होय सो वज्रनाराच संहनन है । बहुरि जामें हाड तथा संधिनके कीला तौ होय परंतु वज्रमयी न होय अर वज्रमयी वलयबंधन भी न होय, सो नाराचसंहनन है । बहुरि जामें हाडनकी संधिके कीला एकतरफ तौ होय दूसरी तरफ न होय, सो अर्धनाराचसंहनन है । वहुरि हाडनिकी संधि छोटी कीलनिकरि सहित होय, सो कीलकसंहनन है । बहुरि जामें हाडनिकी संधिमें अंतर होय चौगिरद वडी नस छोटी नस लिपटी होय मांसकरि भन्या होय, सो असंप्राप्तासृपाटिकासंहनन है । ऐसें छह भये ॥
बहुरि जा उदय स्पर्श निपजै, सो स्पर्शनाम है । सो आठप्रकार है, कर्कश मृदु गुरु लघु स्निग्धं रूक्ष शीत उष्ण ऐसें । बहुरि जाके उदयतें रस निपजै, सो रसनाम है । सो पांच प्रकार है, तिक्त कटुक कषाय आम्ल मधुर ऐसें । बहारे जाके उदय गंध उपजै, सो गंधनाम है। सो दोयप्रकार है, सुरभि असुरभि । बहुरि जाके उदयतें वर्ण निपजै, सो वर्णनाम है । ताके पांच भेद हैं, कृष्ण नील रक्त पीत शुक्ल ऐसैं । बहुरि जाके उदयतें पहला शरीरका आकार aण्या रहै नवा शरीरकी वर्गणा ग्रहण न करें, जे आनुपूर्व्यनाम है । याका उदय उत्कृष्ट तीनि समय विग्रहगतिमें रहै है । सो च्यारि प्रकार है, नरकगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य, तिर्यग्गतिप्रायोग्यानुपूर्व्य, मनुष्यगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य, देवगति प्रायोग्यानुपूर्व्यं ॥
1
बहुरि जाके उदयतें लोहके पिंडकी ज्यों भाया होयकार तलै गिरि पडै तथा आकके फूफदाकेज्यों हलका होयकारी ऊपर उडि जाय नाहीं, सो अगुरुलघुनाम है । यह कर्मकी प्रकृति है सो शरीरसंबंधी जाननी । जो अगुरुलघुनामा स्वाभाविक द्रव्यका गुण है, सो याकूं न जानना । बहुरि जाके उदयतैं अपना घात आपकरि होय, सो उपघातनाम बहुरि जाके उदयतें अपना घात परकार होय, सो परघातनाम है बहुरि जाके उदयतें आतपमय शरीर पावै, सो आतप नाम है । यहू सूर्यके विमानविषै पृथ्वीकायिक जीवनिकै वर्ते है बहुरि जाके उदयतें शरीर उद्योतरूप पाँवै सो उद्योतनाम है । सो यहू चंद्रमा के विमानके पृथ्वीकायिकजीवनिकै तथा आग्या आदि जीवनिकै उदय होय है । बहुरि जाके उदयतें उच्छ्वास आवै, सो उच्छ्वासनाम है ॥
।
।
बहुरि जाके उदय आकाशविषै गमनका विशेप होय, सो विहायोगतिनाम है । इहां विहाय ऐसा नाम आकाशका हैं, यहू दोयप्रकार है, प्रशस्त अप्रशस्त, याकूं शुभचालि अशुभचालि कहिये । सो जीवकै कर्मके उदयतें एक आत्माका भोगिये ऐसी बुरी भली चाल जाननी । जो क्रियावान् द्रव्यके स्वभावहीकरि गमन होय सो नाहीं लेना । बहुरि जाके उदय एक आत्माकारही भोगिये ऐसा शरीर पावै, सो प्रत्येकनाम है । बहुरि जाके उदयतें बहुतजीवनिका भोगनेका
T
वच
निका
पान
३१७
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
होय, सो साधारण नाम है । बहार जाके उदयतें अन्य• प्यारी ला जाके उदयतें स्वर मनोज्ञ होय ...
पान
का एकही शरीर होय, सो साधारण नाम है । बहुरि जाके उदयतें द्वींद्रियादिविर्षे जन्म होय, सो त्रसनाम है । बहुरि जाके al
उदयतें एकेन्द्रियविर्षे उपजें, सो स्थावरनाम है । बहुरि जाके उदयतें अन्यकू प्यारी लागै, सो सुभगनाम है । बहुरि जाके
उदयतें रूप आदि सुंदरगुण होय, तौ अन्यकुं प्रीति न उपजै. सो दुर्भगनाम है । बहुरि जाके उदयतें स्वर मनोज्ञ होय, । सो सुस्वरनाम है । याते विपरीति बुरा स्वर होय सो दुःस्वरनाम है।
____ बहुरि जाके उदयतें शरीर रमणीक सुन्दर होय, सो शुभनाम है । याते विपरीति असुंदर होय, सो अशुभनाम है। निका टोका I
12 बहुरि जाके उदयतें सूक्ष्मशरीर निपजै, सो सूक्ष्मनाम है । बहुरि जाके उदयतें अन्यकू बाधा करै रोकै ऐसा शरीर उपजैन अ.८
1।३१८ । सो बादरनाम है । बुहार जाके उदयतें आहार आदि पर्याप्ति पूर्ण करै, सो पर्याप्तिनाम है । सो पर्याप्ति छह प्रकार है। R आहार, शरीर, इंद्रिय, श्वासोच्छ्रास, भाषा, मन ऐसैं । बहुरि जाके उदयतें छह पर्याप्ति पूर्ण न करै ऐसा अपर्याप्तिनाम 1] है । बहुरि जाके उदयते शरीरके अंगोपांग दृढ होय, सो स्थिरनाम है । यात विपरीति अस्थिरनाम है । बहुरि जाके
उदयतें प्रभासहित शरीर होय पैला सहारी न सकै, सो आदेयनाम है । प्रभारहित शरीर होय, सो अनादेयनाम है। बहुरि जाके उदयतें पवित्रगुण लोकमें प्रगट होय, सो यश-कीर्तिनाम है । बहुरि जाके उदयते छते गुण भी प्रगट न होय | सकै अवगुण प्रगट होय सो अयश-कीर्तिनाम है । बहरि जाके उदयतें अचिंत्यविभूतिविशेषसहित अरहंतपणा
पावै, सो तीर्थकरनाम है ॥ ___इहां कोई कहै, गणधर चक्रवर्ती आदि भी वडी विभूति पावै हैं, तिनकी प्रकृति क्यों न कहौ ? ताकू कहिये, जो, ऊच्चगोत्रादिकके उदयतें होय है । ताते न्यारे न कहे अर तीर्थकर होय हैं ते मोक्षमार्ग प्रवर्ताव है, यह फल चक्रवादिककै नाहीं है । तहां चौदह तो पिंडरूप प्रकृति हैं तिनके पैसठि भेद हैं । गति ४। जाति ५ । शरीर ५। अंगोपांग ३|| निर्माण २ । बंधन ५ । संघात ५ । संस्थान ६ । संहनन ६ । स्पर्श ८ । रस ५ । गंध २ । वर्ण ५। आनुपूर्व्य ४।। विहायोगति २ । ऐसे ६५। बहुरि प्रत्येक शरीर आदि १० प्रतिपक्षीसहित कही ते वीस अर आठ अगुरुलघु आदिक ऐसें । अठाईस अपिंडरूप हैं । ऐसें सब मिली तेरणवै प्रकृति जाननी । सूत्रमें इकतीसकें तौ न्यारी विभक्ति करी ते
प्रतिपक्षी जाननी । दशके सेतर पद दे न्यारी विभक्ति करी, ते सप्रतिपक्षी जाननी । तीर्थंकरकै न्यारी विभाक्त करी सो २ या प्रधानपणा जनावनेके अर्थि है ॥ 16 आगें, नामकर्मकी प्रकृतिनिके भेद तौ कहे अब याके अनंतर कह्या जो गोत्रकर्म ताकी प्रकृतिका भेद कहिये हैं
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१९
॥ उच्चैर्नीचैश्च ॥ १२॥ याका अर्थ- उच्चगोत्र नीचगोत्र ये दोय गोत्रकर्मकी प्रकृति हैं। तहां गोत्र दोय प्रकार हैं उच्चगोत्र नीचगोत्र । ... तहां जाके उदयतें लोकपूजितकुलविर्षे जन्म होय, सो उच्चगोत्र है । बहरि तिसतै विपरीति निंद्यकुलमें जन्मका कारण सिनि होय, सो नीचगोत्र है ॥
निका आगे आठमां अंतरायकर्मकी उत्तरप्रकृति कहनकू सूत्र कहै है
पान ॥ दानलाभभोगोपभोगवीर्याणाम् ॥ १३॥ याका अर्थ-दान लाभ भोग उपभोग वीर्य इन पांचनिका विघ्न करनेवाली अंतरायकी पांच प्रकृति हैं। तहां अंतराय करनेकी अपेक्षा भेद कहे हैं । दानका अंतराय लाभका अंतराय इत्यादि । जाके उदयतें देनेकी इच्छा करै तौ दीया न जाय, सो दानान्तराय है । लेनेकी इच्छा होय सो पावै नाहीं सो लाभांतराय है । भोगनेकी इच्छा होय भोगने पावै नाहीं, सो भोगांतराय है । उपभोग करनेकी इच्छा होय उपभोग पाव नाहीं, सो उपभोगान्तराय है। कोई कार्यका उत्साह करै उत्साहकी सामर्थ्य न होय सो वीर्यातराय है। ऐसे ये अन्तराय कर्मकी पांच प्रकृति जानना । ऐसें प्रकृतिबंधके भेद तो कहे । अब स्थितिबंधके भेद कहने हैं, सो स्थिति दोयप्रकार है, उत्कृष्ट जघन्य । तहां जिन प्रकृतिनिकी उत्कृष्टस्थिति समान है, ताका निर्देशके अर्थि सूत्र कहै हैं
आदितस्तिसृणामन्तरायस्य च त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोट्यः परा स्थितिः ॥ १४ ॥ ___ याका अर्थ- आदितै कहे जे ज्ञानावरण दर्शनावरण वेदनीय ए तीनि बहुरि अंतराय इन च्यारि कर्मनिकी उत्कृष्ट स्थिति तिस कोडाकोडी सागरकी बंधै है । इहां आदितः ऐसा शब्द तौ मध्यके तथा अंतके न लेने इसवास्ते कया है। अर अंतरायका ग्रहण न्यारा है ही। बहुरि सागरोपमका पहले स्वरूप कह्या ही था । बहुरि कोडिकोडिक्रू कोटीकोटी कहिये।। बहुरि परा कहनेतें उत्कृष्ट जानना । इहां ऐसा अर्थ भया, जो, ज्ञानावरण दर्शनावरण वेदनीय अंतराय इन च्यारिनिकी | उत्कृष्टस्थिति तीस कोडाकोडी सागरकी है । सो यह मिथ्यादृष्टि संज्ञी पंचेन्द्रिय पर्याप्त जीवकै बंध होय है, अन्य जीवनिके आगमतें जानना । तहां एकेन्द्रिय पर्याप्तके एकसागरके सात भाग कीजै तामें तीनि भाग, द्वीन्द्रियपर्याप्तके पचास
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वचनिका पान | ३२०
सागरके सात भाग कीजै तामें तीनि भाग, त्रीन्द्रियपर्याप्तके पचास सागरके सात भाग कीजे तामें तीनि भाग, चतुरिन्द्रियके सौ सागरके सात भाग कीजै तामें तीनि भाग, असंज्ञी पंचेन्द्रिय पर्याप्तके एक हजार सागरके सात भाग कीजै तामें तीनि भाग, बहुरि अपर्याप्तकै संज्ञी पंचेन्द्रियकै तौ अंतःकोडाकोडी सागरकी जानना अर एकेन्द्रियादिककै पूर्वोक्त भाग पल्यके असंख्यातवां भाग कार हीन जानने । बंधके प्रथम समयतें लगाय जेते काल अवस्थान रहै सो स्थितिबंध जानना ॥ आगे, मोहनीयकर्मकी उत्कृष्टस्थितिके जाननेकू सूत्र कहै हैं
॥सप्ततिर्मोहनीयस्य ॥१५॥ याका अर्थ- मोहनीय कर्मकी स्थिति उत्कृष्ट सत्तार कोडाकोडी सागरकी है। इहां कोडाकोडी सागर उत्कृष्टकी पहले सूत्रतें अनुवृत्ति लेणी । यह भी स्थिति मिथ्यादृष्टि संज्ञी पर्याप्तकै बंधै है । अन्यकै आगमतें जानना ॥ आगें नाम गोत्रकी उत्कृष्टस्थिति जानने• सूत्र कहै हैं
॥ विंशतिर्नामगोत्रयोः ॥१६॥ याका अर्थ- नामकर्म अर गोत्रकर्मकी उत्क्रप्ट स्थिति वीस कोडाकोडी सागरकी है। इहां भी उत्कृष्ट कोडाकोडी सागरोपमकी अनुवृत्ति है। यह भी उत्कृष्ट स्थिति संज्ञीपंचेन्द्रिय पर्याप्त बंधै है, अन्य आगमतें जाननी ॥ ___ आगें आयुकर्मकी उत्कृष्टस्थिति कहने• सूत्र कहै हैं-- .
॥त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यायुषः ॥ १७॥ याका अर्थ- आयुकर्मकी स्थिति उत्कृष्ट तेतीस सागरकी है । इहां उत्कृष्टकीही अनुवृत्ति है । इहां भी संज्ञी पंचेन्द्रिय पर्याप्तकही बंधै है, अन्यकै आगमतें जाननी ॥
आगें, उत्कृष्टस्थिति तो कही, अब जघन्य स्थिति कहनी है, तहां पांचकर्मकी तो जघन्यस्थिति समान है, सो न्यारी कहसी, अर तीनि कर्मकी स्थितिमें विशेष है, सो पहली कहैं हैं । तहां दोय सूत्र हैं--
*
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
निका
पान ३२१
अ
८
॥ अपरा द्वादशमुहूर्ता वेदनीयस्य ॥ १८ ॥ याका अर्थ-- वेदनीयकर्मकी जघन्यस्थिति वारह मुहूर्तकी है । इहां अपरा ऐसा जघन्यका नाम लेणा ॥ माथमिदिरा
॥ नामगोत्रयोरष्टौ ॥ १९ ॥ टिकामा
याका अर्थ- नामकर्म गोत्रकर्म इन दोऊनिकी जघन्यस्थिति आठ मुहूर्त की है। इहां अपरास्थिति अन्तर्महर्त इन | शब्दनिकी अनुवृत्ति है। आगे, पांच कर्म न्यारे राखे थे, तिनकी जघन्यस्थिति कहने● सूत्र कहै हैं
॥ शेषाणामन्तर्मुहर्ता ॥२०॥ याका अर्थ- शेप कहिये बाकीके पांच कर्म ज्ञानावरण दर्शनावरण अंतराय मोहनीय आयु इनकी जघन्यस्थिति 12 अंतर्मुहर्तकी है। तहां ज्ञानावरण दर्शनावरण अंतराय इन तीनिकी तो जघन्यस्थिति सूक्ष्मसांपरायगुणस्थानवाले
है । बहुरि मोहनीयकर्मकी जघन्यस्थिति अनुवृत्ति बादरसांपराय कहिये नवमां गुणस्थानवालेकै बंधै है । बहुरि आयुकर्मकी जघन्य संख्यातवर्पका जिनका आयु ऐसे कर्मभूमि मनुष्य तिर्यचनिकें बंधै है ॥
आगें पूछ है, जो, दोऊ प्रकारकी स्थिति ज्ञानावरण आदि कर्मनिकी कही अब इनका अनुभवका कहा लक्षण है सो कही । ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ।
कककककककककर
॥ विपाकोऽनुभवः ॥ २१ ॥ ___याका अर्थ--- कर्मप्रकृति पचकर उदय आवै ताका रस अनुभवमें आवै सो अनुभव कहिये । इहां विपाकके दोय अर्थ हैं, एक तो विशिष्ट पाक होय सो विपाक कहिये, दूजा नाना पाक होय सो विपाक कहिये । तहां पूर्व कहे जे तीत्र २ मंद कपायरूप भावाश्रवके विशेष तिनतें कर्मनिके पाक रसमें विशेप होय, सो तो विशिष्ट पाक है। वहरि द्रव्यक्षेत्र २
काल भव भावके निमित्तके भेदतै भया जो नानाप्रकारपणा जामें ऐसा जो कर्मका पचना, सो विपाक है ।। तहां इनमें शुभपरिणामनिके प्रकर्पते तो शुभप्रकृतिका उत्कृष्ट अनुभव बंधै है । अर अशुभप्रकृतिनिका हीन अनुभव बंधै है। बहुरि अशुभपरिणामनिके प्रकर्ष होनेते अशुभप्रकृतिनिका उत्कष्ट अनुभव बंधै है। अर शुभप्रकृतिका
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
HEA
11 हीन अनुभव बंधै है । सो ऐसे कारणके वशते प्राप्त भया जो अनुभव सो दोयप्रकार प्रवते है, स्वमुख कार का
बहुरि परमुखकार । तहां मूलप्रकृतिके जे आठ कर्म तिनका तो अनुभव स्वमुखहीकरि प्रवत है । अपना अपना बंधके ।
अनुसार उदय आवै है। अन्यकर्मका अन्यकर्मरूप होय उदय आवै नाहीं । बहुरि उत्तरप्रकृतिनिका जे तुल्यजातिकर्म होय सनार्थ
तिनका परमुखकार भी अनुभव होय है। तिनमें आयुकर्मके भेदनिकें तौ परमुखकार उदय नाही, जो आयु बंधै ताहीका सिदि | उदय होय । बहुरि दर्शनमोह अर चारित्रमोहके परस्पर उलटना नाहीं है । जो बांधै सोही उदय आवै । सोही कहिये टीका
है । नरकआयु तौ तिर्यंचआयु होय उदय आवै नाहीं । मनुष्यआयु नरकतिर्यचरूप होय उदय आवै नाहीं ऐसैं । बहुरि दर्शनमोह तौ चारित्रमोहरूप होय उदय आवै नाहीं अर चारित्रमोह दर्शनमोहरूप होय उदय आवै नाहीं । आगे शिष्य कहै है, जो, पूर्व संचय किया जो नानाप्रकार कर्म, ताका विपाक सो अनुभव है, सो यह तो हमनें अंगीकार किया मान्या, परंतु यह न जानें है- यह अनुभव प्रसंख्यात कहिये जो प्रकृतिगणनामें आई तिसस्वरूपही है कि अप्रसंख्यात कहिये किछु और भांति है ? ऐसे पू ते आचार्य कहै हैं, प्रसंख्यातही हैं, जो, प्रकृतिगणनामें आई तिसरूपही उदय आये भोगिये है। जातें ऐसा है ऐसे सूत्र कहै हैं
॥ स यथानाम ॥ २२॥ याका अर्थ-- जो प्रकृतिमान है तैसाही ताका अनुभव है। तहा ज्ञानावरणका फल ज्ञानका अभाव है, शक्तिकी व्यक्ति न होना है । दर्शनावरणका फल दर्शनशक्तिकी व्यक्ति न होना है । ऐसेंही जैसा जाका नाम है तैसाही अर्थरूप अनुभव सर्वकर्मप्रकृतिनिका भेदनिसहित प्रतीति, ल्यावना ॥
आगें शिष्य कहै है, जो कर्मका विपाक सो अनुभव कह्या, तहां कर्म भोगे पीछे आभूपणकी ज्यों लग्या रहै है, कि भोगै पीछे साररहित होय गिरि पडै है झडि जाय है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै है
। ततश्च निर्जरा ॥ २३ ॥ याका अर्थ-- तिस अनुभवपीछे निर्जरा ही है। भोगेपीछे झडि जाय है । आत्माकू दुःख सुख देकरि अर पूर्वस्थितिके क्षयतें फेरि अवस्थान रहै नाहीं । तातें कर्मकी निवृत्ति ही होय है । जैसें आहार खाय सो पचिकर झडिही | जाय, तैसें झडि जाय, याहीकू निर्जरा कहिये । सो यह दोयप्रकार है, सविपाकतें उपजी आवेपाकतें उपजी। तहां च्यारि हैं गति
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
सा . सिद्धि
निका
पान
जामें बहुरि अनेक जातिके विशेषनिकरि भन्या भ्रमणरूप ऐसा जो संसाररूप समुद्र तावि4 घणे कालतें भ्रमता जो यह प्राणी पताकै शुभअशुभकर्म अनुक्रमकरि परिपाककू प्राप्त होय स्थिति पूरी कार अनुभव कहिये भोगनेका जो उदयावलीरूप ।
नाला ताकेवि प्राप्त होय अपना फलकू देय झडै है, सो तौ सविपाकनिर्जरा है । बहुरि जो कर्म स्थिति पूरी करि | अपना उदयकालकू न प्राप्त भया अर तपश्चरण आदि उपचारि क्रियाके विशेषनिकी सामर्थ्यते विना उदय आयाहीत
जोरीतें उदीरणा करि उदयावलीमें लेकरि वेदना भोगना “ जैसे आम्र तथा फनसका फल पालमें देकर शीघ्र पचावै वचटीका तैसें पचाय लेना ” सो अविपाकनिर्जरा है । बहुरि सूत्रमें चशब्द है सो निर्जराका अन्य भी निमित्त है ऐसा जनावनेके । अर्थ है । आगे कहेंगे जो तपसा निर्जरा ऐसा सूत्र सो अनुभवतें निर्जरा होय है बहुरि तपते भी होय है ऐसा जनाया है।
३२३ इहां पूछे है, कि, इस अध्यायमें निर्जराका कथनका कहा प्रयोजन ? संवरके पीछे निर्जरा कह्या चाहिये । जातें संवरके पीछे याका नाम है तैसेंही कहना । ताका समाधान, यह लघुकरणका प्रयोजन है, जो, संवरके पीछे या कहते
तौ तहां भी · विपाकोऽनुभवः । ऐसा फेरि कहना होता, तातें इहां कहनेमें फेरि नाही कहना होय सो इहां विशेष १ कहिये है । ते कर्मप्रकृति दोयप्रकार हैं, घातप्रकृति अघातप्रकृति । तहां ज्ञानावरण दर्शनावरण मोहनीय अंतराय ए तो
घातिकर्म हैं । अर वेदनीय नाम आयु गोत्र ए अघातिकर्म हैं । बहुरि घातिकर्मकी प्रकृति दोयप्रकार है, सर्वघाति देशधाति । इहां केवलज्ञानावरण निद्रा निद्रानिद्रा प्रचला प्रचलाप्रचला स्त्यानगृद्धि केवलदर्शनावरण दर्शनमोह चारित्रमोहकी संज्वलननोकपाय विना बारहकषाय ऐसें बंधकीअपेक्षा वीसप्रकृति सर्वघाति हैं । बहुरि ज्ञानावरण च्यारि दर्शनावरणकी तीनि अंतराय पांच संज्वलननोकषाय तेरा ऐसें पचीस देशघाति हैं । यह भी बंधकीअपेक्षा जाननी । बहुरि अन्यविशेष है सो कहिये है, शरीर ५ बंधन ५ संघात ५ संस्थान ६ संहनन ६ अंगोपांग ३ स्पर्श ८ रस ५ गंध २ वर्ण ५ प्रत्येक साधारण २ स्थिर अस्थिर २ शुभअशुभ २ अगुरुलघु १ उपघात १ परघात १ उद्योत १ निर्माण १ ए बासठि प्रकृति | तौ पुद्गलविपाककी कहिये पुद्गलहीकू रस दे हैं, शरीरसंबंधी जाननी । बहुरि आनुपूर्व्य ४ क्षेत्रविपाककी कहिये जीवके प्रदेशनिके
आकाररूप विपाक इनकै हैं । बहुरि आयु ४ भवविपाककी कहिये इनका भवसाधारणमात्र फल है । अब शेपप्रकृति जीवविपाककी कहिये । ते जीवके उपयोग आदि शक्तिक्षं विपाक दे हैं । ज्ञानावरण ५ दर्शनावरण ९ अंतराय ५ मोहनीय २८ ऐसे घातिकर्मकी तौ ४७ । बहुरि वेदनीय २ गोत्रकर्मकी २ नामकी २७ तिनके नाम गति ४, जाति ५, बिहायोगति २, बसस्थावर २, सूक्ष्मबादर २, पर्याप्तअपर्याप्त २, सुस्वरदुःस्वर २, सुभगदुर्भग २, आदेय अनादेय २, यश-कीर्ति अयश-कीर्ति २, स्वासोत्स्वास १, तीर्थकर १, ऐसें सब मिलि ७८ जीवविपाककी प्रकृति हैं । ए सत्तरकी अपेक्षा एकसो अठतालीस प्रकृति जाननी ॥
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टी का
म.
८
____ आर्गे सो अनुभवबंध तौ कह्या, अव प्रदेशबंध कहनेयोग्य है, ताकू वक्तव्य होतें एते प्रयोजन कहने । प्रदेशबंधका है। कारण तो कहां है ? कौनसे कालविर्षे होय है ? काहेते होय है ? कहा स्वभाव है ? किसवि होय है ? केते परमाण परमाणु है ? ऐसे अनुक्रमकार प्रश्नके भेदकी अपेक्षा लेकार तिसके उत्तरके आर्थि सूत्र कहै हैं॥ नामप्रत्ययाः सर्वतो योगविशेषात्सूक्ष्मैकक्षेत्रावगाहस्थिताः
निका
पान ___ सर्वात्मप्रदेशेष्वनन्तानन्तप्रदेशाः ॥ २४ ॥ याका अर्थ- ज्ञानावरण आदि प्रकृतिनिळू कारण तीनि कालसंबंधी जीवके भावनिवि योगके विशेष सर्वही आत्माके || प्रदेशनिविर्षे सूक्ष्म एकक्षेत्रावगाहकरि तिष्ठें ऐसे अनन्तानंत पुद्गलके स्कंध बंधरूप होय तिसर्व प्रदेशबंध कहिये । तहां नामके कारण होय ताकू नामप्रत्यय कहिये इहां नामशब्दकार सर्व कर्मप्रकृतिका ग्रहण है । जाते स यथानाम ऐसा अनुभवबंधका सूत्र है । तातें नाम कहनेते प्रकृति जाननी । ऐसे कहनेकार तो प्रदेशबंधकै कारणपणा कह्या । बहुरि सर्वतः कहिये सर्वभवनिवि इहां तस्प्रत्यय सप्तमीविभक्तिका अर्थमें है । जातें व्याकरणका ऐसा सूत्र है, दृश्यतेऽन्यतोऽपि । इस वचनतें सप्तमीविभक्तिमें भी तस्प्रत्यय होहै, इस वचनतें कालका ग्रहण किया है । जातें एकजीवकै अतीतकालमें अनंते भव बीते आगामी कालमें संख्यात तथा असंख्यात तथा अनंतभव होयेंगे । बहुरि योगविशेषात् कहिये मनवचनकायके योगके विशेषते पुद्गल हैं ते कर्मभावकरि जीव ग्रहण करें हैं । ऐसें कहनेकरि निमित्तविशेपका स्वरूप कह्या ॥
वच
नामके कारण होय कक्षेत्रावगाहकरि तिष्ठं एस कारण तीनि कालसंबंधी जीवन
हिये सर्वभवनिविय इहामि कहतें प्रकृति जाननी । सर्व कर्मप्रकृतिका ग्रहण है। प्रदेशबंध कहिये । हा
३२४
___बहुरि सूक्ष्मादिशब्दके ग्रहणते कर्मके ग्रहणयोग्य जे पुद्गल तिनका स्वरूपका वर्णन है । ग्रहणके योग्य पुद्गल सूक्ष्म || ।। हैं स्थूल नाहीं । बहुरि एकक्षेत्रावगाहवचन है सो अन्यक्षेत्रका अभाव जनावनके अर्थि है । आत्माके प्रदेशनिहीमें तिष्ठे
है अन्य जायगा नाहीं । बहार स्थिता ऐसा कहनेते तिष्ठंही हैं, चलते नाहीं हैं ऐसा जनाया है। बहुरि सर्वात्मप्रदेशेषु ऐसा वचन है, सो, तिन कर्मप्रदेशनिका आधार कह्या है, एकही प्रदेशादिवि कर्म नाही तिष्ठं हैं ऊपर नीचे तिर्यग् सर्वही आत्माके प्रदेशनिविर्षे व्यापिकरि तिष्ठे हैं । बहुरि अनंतानंतप्रदेशवचन है, सो, अन्यपरिमाणका अभाव जनावनेकू
है, संख्यात नाहीं हैं । असंख्यात नाहीं हैं, अनंत नाही हैं । जे पुद्गलस्कंध कर्मरूप होय हैं एक समयवि समयप्रबद्ध NA होय हैं ते अभव्यराशित अनंतगुणे सिद्धराशिकै अनंत भाग परिमाण हैं । बहुरि घनांगुलके असंख्यातवे भाग क्षेत्रवि
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
मिनि
निका
पान
अवगाह कर ऐसे हैं । बहार ते एक दोय तीनि च्यारि संख्यात असंख्यात समयकी स्थितिकू लेकरि तिष्ठे हैं। पंच BI वर्ण, पंच रस, दोय गंध च्यारि स्पर्श गुणरूप भावकू लिये आवै हैं । आठप्रकार कर्मकी प्रकृतिकै योग्य हैं, ते
योगके वशतें आत्मा आप ग्रहण करै है । ऐसें प्रदेशवंधका स्वरूप संक्षेपतें जानना ॥ माथH आगें बंध पदार्थके अनंतर पुण्य पाप भी गिणने ऐसी प्रेरणा है, सो पुण्यपाप बंधपदार्थवि4 अंतर्भूत हैं,
से जानना । तहां ऐसा कह्या चाहिये, जो, पुण्यवंध तो कहा है ? अर पापबंध कहा है ? तहां ऐसा पहले तो पुण्यमक प्रकृतिकी संख्या कहनेकू सूत्र कहै हैं
॥ सवेद्यशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यम् ॥२५॥ याका अर्थ-- सातावेदनीय शुभआयु शुभनाम शुभगोत्र हैं ए पुण्यप्रकृति हैं । तहां शुभ तौ प्रशस्तकूँ कहिये, सराहने योग्य होय, सो शुभ है । सो शुभशब्द आयुआदि तीनि कर्मके न्यारा न्यारा कहना । तातै शुभआयु शुभनाम शुभगोत्र ऐसा जानना । तहां शुभआयु तो तीनि हैं । तिर्यचआयु मनुष्यआयु देवआयु ऐसें । तहां शुभनामप्रकृति तैंतीस हैं । मनुष्यगति, देवगति, पंचेन्द्रियजाति, पांच शरीर, तीनि अंगोपांग, समचतुरस्रसंस्थान, वज्रवृषभनाराचसंहनन, प्रशस्तवर्ण रस गंध स्पर्श ए च्यारि, मनुष्यदेवगत्यानुपूर्य दोय, अगुरुलघु, परघात, उछ्वास आतप, उद्योत, प्रशस्तविहायोगति, त्रस, वादर, पर्याप्त, प्रत्येकशरीर, स्थिर, सुभग, शुभ, सुस्वर, आदेय, यश कीर्ति, निर्माण, तीर्थकर ऐसे बहुरि उच्चगोत्र सातावेदनीय ऐसें व्यालीस प्रकृति पुण्यकर्मकी हैं । आगे पापप्रकृतिनिके जानन· सूत्र कहै हैं--
॥ अतोऽन्यत् पापम् ॥ २६ ॥ याका अर्थ--- एकही जे पुण्यप्रकृति तिनतें अवशेप रही ते पापप्रकृति हैं। इस पुण्यनामा कर्मप्रकृतिके समूहते अन्यकर्म है सो पाप ऐसा कहिये । ते कौन कौन ? ज्ञानावरण पांच, दर्शनावरण नब, मोहनीयकी छव्वीस, अंतरायकी पांच, नरकगति, तीर्यचगति, जाति च्यारि, संस्थान पांच, संहनन पांच अप्रशस्त वर्ण गंध रस स्पर्श ए च्यारि, नरकगत्यानुपूर्व्य, तिर्यचगत्यानुपूर्व्य, उपघात, अप्रशस्तविहायोगति, स्थावर, सूक्ष्म, अपर्याप्त, साधारणशरीर, अस्थिर, अशुभ, दुर्भग, दुःस्वर, अनादेय, अयशःकीर्ति ऐसे चौतीस नामकर्मकी प्रकृति बहुरि असातावेदनीय नरकआयु
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिदि
पान
माण
नीचगोत्र ऐसे ब्यालीस प्रकृति पापकर्मकी हैं । ऐसें पुण्यपापप्रकृति सर्व मिलि एकसौ चौतीस भई, सो यह कथन । | बंधकीअपेक्षा जानना । बंधप्रकृति एकसौ वीस कही हैं । तहां दर्शनमोहकी तीनि प्रकृतिमें बंध एक मिथ्यात्वहीका है ।। पीछे तीनि होय हैं, तातें दोय तौ एक घटी। बहुरि बंधन संघात शरीरतें अविनाभावी है, तातें शरीरहीमें अंतर्भूत किये, ताते दश ए घटी । बहुरि वर्णादिक वीस हैं । तिनकू संक्षेपकरि च्यारिही कहे, तातें सोलह ए घटी । ऐसें अठाईस
घटनेते एकसो वीस रही । सो इहां वर्णआदि च्यारि पुण्यरूप भी हैं पापरूप भी हैं। तातें दोयबार गिणते निका टीका च्यारि बधी हैं । बहुरि इनहीको सत्ताकी अपेक्षा गिणिये तब वर्णादिक वीस दुबार गिणते एकसौ अठसठि प्रकृति होय । तामें पुण्यप्रकृति तौ अठसठि होय हैं । सो कैसे हैं? वेदनीय १, आयु ३, गोत्र १, नामकी तिरेसठि तहां गति २,
| ३२६ जाति १, शरीर ५, बंधन ५, संघात ५, संस्थान १, संहनन १, अंगोपांग ३, वर्णादिक २०, आनुपूर्व्य २, विहायोगति, २, त्रस आदि १०, अगुरुलघु १, परघात १, उछ्वास १, आतप १, उद्योत १, निर्माण १, तीर्थकर १, ऐसें । बहुरि पापप्रकृति सौ । तहां घातिकर्मकी तौ ४७, वेदनीय १, आयु १, गोत्र १, नामकर्मकी ५०, तहां गति २, जाति ४, संस्थान ५, संहनन ५, वर्णादिक २०, आनुपूर्व २, त्रसस्थावरआदि १०, उपघात १, प्रशस्तविहायोगति १, ऐसें जानना । ऐसें बंधपदार्थ कह्या, सो यह अवधिमनःपर्ययकेवलज्ञानीनिकै तौ प्रत्यक्षप्रमाणके गम्य है, ते प्रत्यक्ष जान हैं। बहुरि अन्यके तिनके उपदेश आगमप्रमाणके गम्य है । तातें भव्यजीवनि तिनका उपदेश्या आगमतें जानि इस कर्मबंधके विध्वंसका उपाय करना योग्य है ॥
॥ छप्पय ॥ बंध च्यारि परकार बांधि संसार भमें जिय, मिथ्या अविरत अरु प्रमादहू कषाय योग लिय । दुःख अनेक परकार जनममरणादिक भुगतहि, गिनत नाही सविकार ज्ञान परभावसु जुगतहि । जिनआगमके सरधानविन चारित सत्यारथ नहीं, इम शुद्धातम अनुभवविगरि मुकति नाहि मुनि यों कही ॥१॥
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टीका
अ. ८
॥ चौपाई ॥
पुण्यपापमय है संसार । दोऊ करमबंध परकार ॥
ऐसें पुण्य गहौ जिय सार । जो शिवमारगमें सहकार ॥ २ ॥ ऐसे तत्वार्थका है अधिगम जातें ऐसा जो मोक्षशास्त्र ताविषै आठमा अध्याय पूर्ण भया ॥
इति श्री परमपूज्य धर्मसाम्राज्यनायक योगींद्रचूडामणि, सिद्धांतपारंगत, चारित्रच्क्रवर्ती श्री १०८ आचार्य श्रीशांतिसागरजी महाराजके आदेशसे ज्ञानदानके लिए श्री. प. पू. चा. च. आ. श्री १०८ शांतिसागर दिगंबर जैन जीर्णोद्धारक संस्थाकी ओरसे
छपी हुई श्री तत्त्वार्थसूत्रकी श्रीमत्पूज्यपादाचार्य विरचित सर्वार्थसिद्धीकी पंडित जयचंदजीकृता टीका
वचनिकाविषै आठमा अध्याय संपूर्ण भया ॥ ८ ॥ ग्रंथप्रकाशन समिति, फलटण चौर सं. २४८१
一种
*SS
व च
निका
पान
३२७
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
परमपूज्य चारित्रचक्रवर्ती आचार्यवर्य श्री १०८ शांतिसागर महाराजके आदेशसे श्री दिगंबर जैन जिनवाणी जीर्णोद्धारक संस्थाकी तरफसे ज्ञानदानके लिये छपी हुई।
...श्रीवीतरागाय नमः
टीका
वीर संवत् २४८१
॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः ॥ [ प्रथप्रकाशन समिति, फलटण अथ तत्त्वार्थसूत्रकी सर्वार्थसिद्धिटीका वचनिका पंडित जयचंदजी कृता
वचनिका पान ३२८
दोहा- आस्रव रोकि विधानते, गहि संवर सुखरूप ।
पूर्वबंधकी निर्जरा, करी नमू जिनभूप ॥१॥
ऐसें मंगलके अर्थि जिनराजकू नमस्कार कर नवमां अध्यायकी आदिवि सर्वार्थसिद्धि नाम टीकाकार कहै हैं, जो, बंधपदार्थ तो कह्या अब याके अनंतर है नाम जाका ऐसा जो संवरनाम पदार्थ, ताका निर्देश करनेका अवसर है, याते तिसकी आदिमें यह सूत्र है
॥ आस्रवनिरोधः संवरः ॥ १ ॥ याका अर्थ-- आस्रवका निरोध सो संवर है । तहां नवीन कर्मका ग्रहण करना, सो आस्रव है । सो तो पहले व्याख्यान किया । ताका निराध, सो संवर है । सो दोयप्रकार है, भावसंवर द्रव्यसंवर ऐसें । तहां संसारका कारण जो क्रिया, ताकी निवृत्ति कहिये न होना, सो भावसंवर है,। बहुरि तिस क्रियाके रोकनेते तिसके निमित्ततें कर्मपुद्गलका ग्रहण होय तिसका विच्छेद भया ग्रहण होता रह गया सो द्रव्यसंवर है। सो विचारिये हैं। कौन गुणस्थानविर्षे किस आश्रवका संवर भया? सो कहिये हैं । मिथ्यादर्शनके उदयके वशीभूत जो आत्मा ताकू मिथ्यादृष्टि कहिये । इस गुणस्थानविर्षे मिथ्यादर्शनकं प्रधानकरि जो कर्म आश्रव होय था, सो तिस मिथ्यादर्शनके निरोध कहिये अभावकारी सासादन आदि
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थ
निका
पान
३३२
| कहिये । याका भी अंतर्मुहूर्तका काल है । तहां ता५ भोगिकै तौ मिथ्यादृष्टि होयकै फेरि सम्यक्त्वकू ||
प्राप्त होय है ॥ ____ बहुरि अविरतसंयत चौथा गुणस्थान है । तहां औपशमिक तथा क्षायोपशमिक तथा क्षायिकसम्यक्त्व तो पाईए अर चारित्रमोह की प्रत्याख्यानावरणकषायके उदयतें एकदेश संयमरूप भी परिणाम न होय सकै, तार्ते अविरतसम्यग्दृष्टि
रे अप्रत्याख्यानावरणकषायके अभावतें एकदेशविरति परिणाम होय, प्रत्याख्यानावरणके उदयतें सकलटीका | विरति न होय, तातै विरताविरतनाम पावै ऐसा पांचवां गुणस्थान होय, याके धारककू श्रावक कहिये ॥ वहुरि प्रत्या
उदयका भी अभाव होय अरु संज्वलननोकपायके तीव्रउदयते किंचित् प्रमादसहित सकलसंयम हाय है, तात प्रमत्तसयत ऐसा नामधारक छटा गुणस्थान होय है । बहुरि संज्वलननोकषायका हीन उदय होत प्रमादका अभाव होय तब अप्रमत्तसंयत सातमा गुणस्थान नाम पावै है ॥
बहुरि संज्वलननोकषायका भी जहां अव्यक्त उदय होय जाय तब उपशमश्रेणी तथा क्षपकश्रेणी नाम पावै है । सो श्रेणीके प्रारंभविष भी करणपरिणाम होय, जहां सातमा गुणस्यानवी जब ध्यान करने लगे तव शुद्धोपयोगमें लीन | होय, जब जिस जीवके श्रेणीका प्रारंभ होय सो सातिशय अप्रमत्त होय, अधःकरणपरिणाममें तिष्ठे, समयसमय
अनंतगुणी विशुद्धताकरि वर्द्धमान होय, बहुरि विशुद्धता वधतें बधतै अपूर्वकरणपरिणाम होय, तव आठमा गुणस्थान नाम पावै । बहुरि अनिवृत्तिकरणपरिणाम होय तब नवमां अनिवृत्तिवादरसांपराय गुणस्थान' नाम पावै । वहुरि कपाय घटते घटते सूक्ष्मरूप होय जाय, तब सूक्ष्मसांपराय दशमां गुणस्थान नाम पावै । बहुरि समस्तकपायनिका उपशम होय जाय, तव उपशांतमोह ग्यारहमां गुणस्थान नाम पावै । इहां यथाख्यातसंयम होय है । बहुरि समस्त मोहकर्मका सत्तामैसं. नाश होय जाय तब क्षीणमोह नाम पावै । ऐसें ये श्रेणीके गुणस्थान हैं । इनमें शुक्लध्यानकी प्रवृत्ति है ॥ , बारमांकी आदितांई तो पहला पाया प्रवर्ते है । बहुरि वारमा गुणस्थानकै अंत एकत्ववितर्कवीचार ध्यान होय है ।।
। अनंतरही घातिकर्मका नाश कार केवलज्ञान उपजावै है । इन श्रेणीका गुणस्थाननिका काल अंतर्मुहूर्तका है । क्षपक श्रेणी चढनेवाला अंतर्मुहूर्तमें केवलज्ञान उपजावै है । उपशमश्रेणी चढनेवाला उलटा नीचा उतार जाय है । वहरि केवलज्ञान उपजे तव जेर्ते योगनिकी प्रवृत्ति रहै तेते तो सयोगकेवली नाम तेरह गुणस्थान है । याका काल उत्कृष्टि आठ वर्ष घाटि कोटिपूर्वका है । बहुरि जव योगनिकी प्रवृत्ति मिटै तब अयोगकेवली चौदहमा गुणस्थान नाम पावें हैं। याकी स्थिति पंच लघु अक्षरका उच्चारणमात्र काल है । एते कालमें अघातिकमकी सत्तामें प्रकृति रही थी, तिनका क्षयकरि
ताव
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ सिद्धि टि का
भ ९
यथार्थमार्ग बाह्य प्रवर्ते ऐसे दोयप्रकार परिणाम जाके होय सो मिथ्यादृष्टि जीव है । सो इसके दोय भेद हैं । जो अनादिहीतें जानें सम्यक्त्व पाया नाहीं सो तो अनादिमिथ्यादृष्टि है ॥ बहुरि सम्यक्त्व पाये फिर मिथ्यात्वके उदयतें मिथ्यादृष्टि होय सो सादिमिथ्यादृष्टि है । सो सम्यक्त्व पावनेका विधान ऐसें है, जो, जब काललब्धि आवै तव मिथ्यात्वकर्मका तौ अनुभाग मंद उदयरूप होय अर बाह्य सर्वज्ञ वीतराग जिनेश्वरका यथार्थमार्गके उपदेशका निमित्त मिले वीतरागकी मुद्रा निर्ग्रथगुरुका दर्शन तथा जिनेंद्र के कल्याणक आदिकी महिमाका दर्शन श्रवण प्रभावनाअंग अतिशयचमत्कारका देखना पूर्वभवका स्मरण होना इत्यादिक निमित्त मिले तब यथार्थतत्वार्थविषै रुचिरूप उत्साह ऐसा वधै, जो, आगे कहे हूवा नाहीं । ऐसें उत्साह में तीनि करणका आरंभ होय है । तिनके नाम अधःकरण अपूर्वकरण अनिवृत्तिकरण ऐसें । सो इनका आरंभ कैसे जीवकै होय है सो कहिये है । शुभपरिणामनिके सन्मुख होय संज्ञीपंचेंद्रिय पर्याप्तक होय साकार उपयोगसहित होय अंतर्मुहूर्तपर्यंत समयसमय अनंतगुणी विशुद्धताकरि वर्द्धमान होय एकयोगका आलंबनसहित होय अतिमंदकषायरूप परिणया होय तीनि वेदमेंसूं एकवेदके परिणाम संक्लेशरहित होय विशुद्धता के बलतें कर्मकी स्थितिकूं घटावता संता अशुभप्रकृतिनिके अनुभागबंधकूं हीन करता संता शुभप्रकृतिनिके अनुभागबंधकूं वधावता संता होय ताके करणनिका प्रारंभ होय है । इन तीनूंही करणनिका काल अंतर्मुहूर्त का जुदाजुदा जानूं । इनका विशेषवर्णन गोमटसारतें जानना ॥ तहां अनिवृत्तिकरणके अंतके समय कै लगताही अनादिमिथ्यादृष्टि तौ मिथ्यात्व अरु अनंतानुबंधिचतुष्क इन पांच प्रकृतिनिका उपशमकरि प्रथमोपशमसम्यक्त्वकं ग्रहण करे है । तहां सत्ता में तिष्ठता जो मिथ्यात्वका उदय ताका अनुभाग घटाय तीनि भाग कर है । केता एक द्रव्य तौ मिथ्यात्वरूपही रहै, अर केताएककूं सम्यद्मिथ्यात्वरूप करै, केता एककूं सम्यक्त्वप्रकृतिरूप करै, पीछे तहां अंतर्मुहूर्तकाल भोगिकरिकै तौ सम्वत्वप्रकृतिका उदय आव क्षायोपशमिकसम्यक्त्वी होयकै सम्यग्मिथ्यात्वके उदय आवनेतें सम्यङमिथ्यादृष्टि होयकै पहले अनंतानुबंधीका उदय आवनेतैं सासादनसम्यग्दृष्टि होयकै मिथ्यात्वका उदय आवनेतें मिध्यादृष्टि होय, ऐसें अनादिमिध्यादृष्टिकी व्यवस्था है ॥
बहारी सादिमिथ्यादृष्टि होय सो भी ऐसैंही तीनूं करणनिका प्रारंभ कार सम्यक्त्वकूं परसै है । विशेष इतना, जो, याकै दर्शनमोहकी तीनि प्रकृतिका सत्व होय है । सो सात प्रकृतिका उपशम करि सम्यक्त्व पावै है । ऐसें अनंतानुबंधीका उदय मिथ्यात्वके पहले आवै सो सम्यक्त्वकी विराधनासहित भया । ए जघन्य एकसमय कृष्ट छह आवलीपर्यंत बीचमें रहे, तेतैं सासादनगुणस्थान नाम पावै है । याके अनंतर मिथ्यात्वका अवश्य उदय आवै है, तब मिथ्यादृष्टि होय है ! बहुरि सम्यग्मिथ्यात्वप्रकृतिके उदयतें सम्यग्मिथ्यादृष्टि गुणस्थान होय है । याका नाम मिश्र भी
व घ नि का पान
३३१
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
मावच
निका पान
अपूर्वकरण अनिवृत्तिकरण सूक्ष्मसांपराय इन तीनि गुणस्थाननिमें तिष्ठै हैं तहां अपूर्वकरणके आदिविर्षे संख्यातभागवि 16)
दोय प्रकृति निद्रानिद्रा प्रचला ए बंध है । ताके आगे संख्यातभागविर्षे तीस पकृति बंधे हैं, तिनके नाम देवगति, . पंचेन्द्रियजाति, वैक्रियक आहारक तैजस कार्मण ए च्यारि शरीर, समचतुरस्रसंस्थान, वैक्रियक आह पर्वार्थ गंध, रस, स्पर्श, देवगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य, अगुरुलघु, उपघात, परघात, उछ्वास प्रशस्तविहायोगति, स, बादर, पर्याप्त, से द्धि
प्रत्येकशरीर, स्थिर, शुभ, सुभग, सुस्वर, आदेय, निमोण, तीर्थकर ए तीस । बहुरि तिसही अपूर्वकरणके अंतके समयवि १.९, हास्य रति भय जुगुप्सा ए च्यारि प्रकृतिबंध हैं । सो ए तहां संबंधी तीव्रकषायके निमित्ततें बंधै हैं । तातें तिस
|३३० १ तिस भावसंबंधी कपायके अभाव होते तिनका तिस भावतें उपार बंधका अभाव होय है । तहां संवर भया ।
बहुरि अनिवृत्तिबादरसांपरायके आदिसमयतें लगाय संख्यातभागविर्षे पुरुषवेद, क्रोध संज्वलन ए दोय बंध होय हैं। १ ताके उपरि बाकी रहे जे संख्यातभाग तिनविर्षे मान माया ए दोय बंध है । बहुरि तिसहीके अंतके समयविर्षे लोभ संज्वलन
बंधै है ऐसे ए पांच प्रकृति मध्यमकषायके निमित्ततें बंध होय है । सो तिस कषायके अभाव होते कहे तिस भागके उपरि तिनका संवर होय है । बहुरि सूक्ष्मसापरायविर्षे सूक्ष्मलोभकषाय पाईये है, याकू मंद भी कहिये, याके निमित्ततें पांच ज्ञानावरण, च्यारि दर्शनावरण, यशःकीर्ति, उच्चगोत्र, पंच अंतराय इन सोलह प्रकृतिका आश्रव होय है । सो तिस कपायका अभाव होते । उपशांतकषायादिकवि तिनका बंध नाहीं होय हैं । बहुारी केवल योगहीके निमित्ततें सातावेदनीयका आश्रव उपशान्तकपाय || क्षीणकषाय सयोगकेवलीकै होय है सो आगें योगके अभावतें अयोगकेवलीकै तिसका भी बंध नाहीं हैं ॥
इहां कोई पूछे है, गुणस्थाननिके क्रमकार संवर कह्या, सो गुणस्थान कहा है ? तहां कहिये, जो, इनका स्वरूप विशेषताकरि गोमटसारग्रंथमें लिख्या है, तहांतें जानूं । कछु संक्षेप प्रयोजन इनका लिखिये है । ए गुणस्थान जीवके 10 सामान्यपरिणाम हैं, जातें इनका नाम अर्थ जो गुण कहिये जीवके गुण तिनके स्थान कहिये ठिकाणे सो गुणस्थान हैं, | यह तो सामान्यसंज्ञा । बहुरि विशेषसंज्ञा मोहकर्मके उदयआदिके विशेषत तथा योगर्ते भई है। तहां मिथ्यादृष्टि ऐसा तो |
अनादिमिथ्यात्व नामा कर्म इस जीवकें पाईये है ताके उदयतें तत्वार्थनिका अश्रद्धानरूप परिणाम होय है । सो दोयप्रकार १ है, एक तौ नैसर्गिक है, तातें तो अनादिहीत अपना परका तथा हितअहितका यथार्थ स्वरूप भूलि रह्या है । जो पर्याय आवै है, ताहीकू अपना स्वरूप मानि हिताहितकू नाहीं जानि प्रवर्ते है । बहुरि दूजा परोपदेशतें प्रवत है, तातै
जैसा उपदेश दाता- मिलै हितअहितका तथा आत्माका स्वरूप जैसा बतावै ताहीकू सत्यार्थ जानि मिथ्यात्वके उदयतें तथा 1 अनंतानुबंधी कपायके उदयतॆ तिसका पक्ष दृढ कार प्रवतें, जिनेश्वरकी आज्ञा जाननेवालेके उपदेशका श्रद्धानविना :
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ-२ तासादनादिकवि नाहीं है ॥
अगिले गुणस्थाननिविर्षे तिनका सवर होय है । ते प्रकृति कौन सो कहिये हैं । मिथ्यात्व, नपुंसकवेद, नरकआयु, BI नरकगति, एकेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय ए च्यारि जाति, हुंडकसंस्थान, असंप्राप्तामृपाटिका संहनन, २ नरकगत्यानुपूर्व्य, आतप, स्थावर, सूक्ष्म, साधारणशरीर, अपर्याप्त इन सोलह प्रकृतीका संवर भया । इनका आश्रव ||
सिदि IRI बहुरिं' असंयम तीनि प्रकार है अनंतानुबंधीका उदयकृत, अप्रत्याख्यानावरणका उदयकृत, प्रत्याख्यानावरणका उदयकृत ।। निका टी का 8/ सो इस असमयके निमित्ततें जिन प्रकृतिनिका आश्रव होय था, सो तिस असंयमके अभावते तिनका संवर होय है । । पान 18 सो कहिये हैं । निद्रानिद्रा, प्रचलाप्रचला, स्त्यानगृद्धि अनंतानुबंधी क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि, लीवेद, तिर्यंचआयु,81
३२९ तिर्यचगति, च्यारि मध्यके संस्थान, च्यारि मध्यके संहनन, तिर्यचगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य, उद्योत, अप्रशस्तविहायोगति, दुर्भग, RI दुःस्वर, अनादेय, नीवगोत्र इन पचीस प्रकृतिनिका तौ अनंतानुवंधीकषायके उदयकृत असंयमकू प्रधानकरि आश्रय होय था, एकेन्द्रियकू आदि दे सासादनसम्यग्दृष्टीपर्यंत सर्वही जीव इनका बंध करै थे, सो तिस अनंतानुबंधी असंयमका अभाव
हा एकेन्द्रिया आदि नीचगोत्र इन पचीस प्रकृतिनिकायके संहनन, तिर्यचगतिप्रायान्यामाया लोभ र च्यारि, सावदार होय है। पान ह, बहुरि अप्रत्याख्याना वगणस्थाननिविर्षे तिनका संवरन इनका बंध करै थे, सीतामसंयम प्रधानकरि आश्रय दुर्भग,
नि . मनुष्यगति, औदारिकशरीर, असा जो असंयम ताके निमित्तते । हा अभावते नि एकन्द्रियतें लगाय असं गोपांग, वज्रपभनारा अप्रत्याख्यानावरण क्रोध Ma आयुका बंध नाहीत आदि गुणस्थानावर जीव वंध कर थे, म मनुष्यगतिप्रायोग्यानुष माया लोभ, |
ATRA
P
बहार अप्रत्याख्यानावरणके उदयकार भया जो असंयम ताके निमित्ततै अप्रत्याख्यानावरण क्रोध मान माया लोभ, मनुष्यआयु, मनुष्यगति, औदारिकशरीर, औदारिकअंगोपांग, वज्रवृषभनाराचसंहनन, मनुष्यगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य इन दशप्रकृतिनिका आश्रव एकेन्द्रियतें लगाय असंयतसम्यग्दृष्टीताई जीव बंध करै थे, सो तिस अप्रत्याख्यानावरणकृत संयमके अभावते, तिसते उपरिके देशसंयत आदि गुणस्थानवि तिनका संवर होय है । बहुरि सम्यग्मिथ्यात्व तीसरा गुणस्थानविर्षे आयुका बंध नाहीं होय है । बहुरि प्रत्याख्यानावरणकषायके उदयकार भया जो असंयम ताके होते प्रत्याख्यानावरण गुणस्थानवाले जीवनिताई बंध करनेवाले थे सो तिस असंयमका अभाव भये तिनका संवर होय । अगिले प्रमत्तसयतआदि गुणस्थानांनांवे तिनका बंध नाहीं हैं । बहुारे प्रमादकार सहित जीवकै असातावेदनीय अरति शोक अस्थिर अशुभ, अयशःकीर्ति ए छह प्रमादके निमित्ततें बंध होय थे, सो प्रमादका अभाव भये तिनका संवर होय है । अप्रमत्तआदि गुणस्थाननिमें तिनका बंध नाहीं होय है ॥
बहुरि, देवायुका भी बंध प्रमत्तवाला करै है । अर अप्रमत्त भी ताके निकटवर्ती है, तातें ताकै भी बंध हो है। आगें || अपूर्वकरणआदिविष ताका भी बंध नाहीं हो है । बहुरि जिस कर्मका आश्रव कपाय होर्तेही होय है, तिनका प्रमादादिकके । का अभावहीत अभाव नाही, होय है । जाते. जे...कपाय . प्रमादादिभावकरि रहित तीव्र मध्य जघन्य भावकरि ||
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टी का
भ. ९
शरीररूप गाडी ताहि समाधिरूप नगर पहुंचावना है । तातै घृतादिका वांगकी ज्यों आहार दे है । बहुरि उदर अग्निरूप दाहका रोग ताके बुझावनेकूं औषधीकी ज्यौं बुरी भलीका स्वाद न लेते देशकालसामर्थ्यकूं जाणि पवित्र आहार ले हैं । तामें उद्गम उत्पादन एषणा प्रमाण अंगार धूम आदि भेदसहित छियालीस दोष टलें नवकोटि शुद्ध आहार करें । छियालीस दोष वतीस अंतराय चौदह मल आदिका वर्णन आचार वृत्तिग्रंथ के पिंडशुद्धि अधिकारमें है, तहांतें जानना । ऐसा एपणासमितिका विशेष है । बहुरि आदाननिक्षेपण उत्सर्ग समिति पूर्वे कहीही है ॥
इहां कोई कहै, यह समिति तौ वचनकायकी गुप्ति है । ताकूं कहिये, ऐसा नाहीं । गुप्तिविषै तौ कालकी मर्यादा करि सर्वक्रियाकी निवृत्ति करै है । बहुरि समितिविषै कल्याणरूप कार्यनिविर्षे प्रवृत्ति होय है । बहुरि इहां कोई कहे, मुनि पात्रविना हस्तविषै ले आहार करें हैं तहां आहार गिरै पडै तामें जीवहिंसा दीखे है, तहां एपणासमितिका अभाव संवरका भी अभाव आवे है । ताका समाधान, जो, पात्र राखें तौ परिग्रहका दोष आवै है । तिलकी रक्षा करनी पडै है । अर कपाल आदि लिये फिरै तौ यामें दीनता आवे है । भाजन गृहस्थतें मांगे तो मिलै न मिलै । बहुरि ताके प्रक्षालनके आदिके विधानमें बडा आरंभ है । बहुरि आपके पात्र में भोजन लेय अन्य जायगा जाय खानेमें आशा लार लगी रहै है । बहुरि गृहस्थ अवस्थामें सुन्दर पात्रमें भोजन करें थे, अब जैसेंतैसेंमें खाय तब बडी दीनता आवै तार्ते अपनें हस्तरूप पात्रविर्षैही आहार करना, यामें कछू भी दोष नाहीं उपजै है, स्वाधीन है, वाधारहित है । निराबाध देशविषै खडा रहकार भोजनकूं परखिकरि निश्चल होय भोजन करते किंचिन्मात्रही दोप लागे नाहीं है, ऐसें जानना ॥
आर्गे तीसरा संवरका कारण जो धर्म, ताके भेद जाननेकूं सूत्र कहै हैं
॥ उत्तमक्षमामार्दवार्जवसत्यशौच सँयमतपस्त्यागाकिञ्चन्यब्रह्मचर्याणि धर्मः ॥ ६ ॥
याका अर्थ — उत्तमक्षमा, उत्तममार्दव, उत्तम आर्जव, उत्तमसत्य, उत्तमशौच, उत्तमसंयम, उत्तमतप उत्तमत्याग, उत्तमआकिंचन्य, उत्तमब्रह्मचर्य ए दश धर्मके भेद हैं, तिनतैं संवर होय है, इहां शिष्य पूछे है, जो ए धर्म कौन अर्थि कहे हैं ? ऐसें पूछें ताका प्रयोजन कहै हैं— पहलें तौ गुप्ति कही सो तो सर्वप्रवृत्तिके रोकनेकूं कही । पीछें तिस गुप्तिवि असमर्थ होय तब प्रवृत्ति करी चाहिये । तातें भलेप्रकार यत्नतें प्रवर्तनेके अर्थ समिति कही । बहुरि यह दशप्रकारका धर्मका कथन है, सो, जे मुनि समितिविर्षै प्रवर्तै तिनकूं प्रमादके परिहारके अर्थि कहा है, ऐसें जानना । तहां शरीरकी स्थितिका कारण जो आहार ताके अर्थ परघर जाता जो सुनि तिनकूं दुष्टजन देखिकरि दुष्ट वचन कहें, उपहास करे,
बध
निका पान
३३६
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
मत्तत कर्म // २३५
॥ ईर्याभाषेषणादाननिक्षेपोत्सर्गाः समितयः ॥ ५ ॥ याका अर्थ- ईर्या भाषा एपणा आदाननिक्षेप उत्सर्ग ए पांच समिति हैं, ते संवरके कारण हैं । इहां सम्यक्सर्वार्थ-18| पदकी अनुवृत्ति लेणी, यात सम्यकईयों इत्यादि पांचनिक लगाय लेणी । तहां जान्या है जीवनिके स्थान योनि आदिक |BIवच
भेदकी विधि जानें ऐसा जो मुनि ताके यत्नतें चलना, यत्नतें बोलना, यत्नतें शुद्ध निर्दोप आहार लेणा, यत्नतें उपकर- नका भ९ णादि उठावना धरना, यत्नतें मलमूत्रआदि क्षेपणा ऐसे प्रवृत्तिरूप पांच समिति हैं, ते प्राणिनिकी पीडाका परिहारके आर्थि ।
A होय हैं । ऐसें प्रवर्ते अन्यप्राणीनिकू बाधा नाहीं होय है । तथा सम्यक् प्रवर्तमानके असंयमपरिणामके निमित्ततें कर्म । KI आश्रवरूप होय थे तिसका अभाव होय है तब संवर होय है ॥ | इहां विशेषविधि लिखिये है । तहां मुनि जीवस्थाननिके जाननहारे हैं । ते जीवस्थान संक्षेपकार चौदह हैं । एके-10
न्द्रिय सूक्ष्मवादरकार दोयप्रकार बेन्द्रिय, त्रींद्रिय, चौइन्द्रिय ए विकलत्रय कहिये । बहुरि पंचइंद्रिय संज्ञी असंज्ञी दोय भेद दश ऐसें सात भये । ते पर्याप्त अपर्याप्त भेदकरि चौदह होय हैं । बहुरि अठ्याणवै कहे हैं । बहुरि च्यारिसे छह कहे हैं। बहुरि इनके उपजनेके ठिकाणेकू योनि कहिये । तथा कुलानिके भेद अनेक हैं । तिनकू नानि मुनि तिनकी रक्षानिमित्त ।। समितिरूप प्रवते हैं। तहां गमन करैं तब सूर्यके उदयका प्रकाशविर्षे नेत्रनितें जूदा प्रमाण भूमिकू नीक निहारि जिस मार्ग मनुष्यादि पहले गये होय, भूमि मर्दली गयी होय, तिस मार्गविचे मंदमंद पगनिकू धरते गमनसिवाय अन्यवि ।। । मन न चलावतें शरीरके अंगनिकू संकोचरूप राखते गमन करें हैं, तिनकें ईर्यासमिति होय है ॥
बहुरि वचन कहै सो हित मित असंदिग्ध कहै । तहां जामें मोक्षपद पावनेका प्रधानफल होय, सो तौ हित | कहिये । बहुरि अनर्थक बहुतप्रलाप जामें नाही होय, सो मित कहिये। बहुरि जाके अक्षर स्पष्ट होय तथा व्यक्त होय | सो असंदिग्ध कहिये । याका विस्तार मिथ्यावचन, ईषासहितवचन, परकू आप्रिय वचन, परका मर्म भेदनेका वचन, 18 जामें सार थोडा होय ऐसा वचन, संदेहरूप वचन, जात परके भ्रम उपजै ऐसा वचन, कषायसहित वचन, परका परि
हास सहित वचन, अयुक्त वचन, असभ्य वचन, गाली आदिक तथा कठोर वचन, अधर्मका वचन, देशकालयोग्य नाहीं । का ऐसा वचन, अतिस्तुतिवचन इत्यादि वचनके दोष हैं; तिनते रहित मुनि वचन बोले हैं, ताकै भाषासमिति होय है ॥ व बहुरि आहारके उद्गम आदि दोष तिनका वर्जना सो एषणासमिति है । सो गुणरूप रत्ननिका ले चलनवाली जो ।
ऐसा वचन अन, अयुक्त वचन, असभ्य वचन, जात परके भ्रम उपाय वचन, परका मम
व्यक्त होय ।
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
. याते अभ्युदयका अंग है, सो निर्जराका अंग कैसे होय ? ताका समाधान, जो, यहू दोष इहां नाहीं है । एक कारणकरि
अनेक कार्य होते देखिये हैं । जैसैं अग्नि एक है तौ याते वस्तूका पचना नामा कार्य भी होय है बहुरि वस्तूकू भस्म
करि देना नामा कार्य भी होय है। तैसें तपत अभ्युदय भी होय है अर कर्मका भी नाश होय है । यामें कहा सवा विरोध है ? इहां अन्य भी दृष्टान्त है, जैसे किसानकै खेती बोहनेकी क्रियाका फल धान्य उपजाना सो प्रधान है। अरावचटोका
पराल घास चारा उपजना गौण फल है । तैसें मुनिनिके तपक्रियाका फल कर्मका नाश होना तो प्रधान है, अर देवेन्द्रादिकपद उपजावना गौण फल है। ऐसा जानना ॥ आगें संवरके कारणनिविर्षे आदिमें कह्या जो गुप्ति ताका स्वरूपके ३३४ जाननेके अर्थि सूत्र कहै हैं ।
सिद्धि
नि का
पान
म.
१
॥ सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिः॥४॥ याका अर्थ- काय वचन मनकी क्रियारूप जो योग तिनका सम्यक् प्रकार रोकना बसि करना, सो गुप्ति है। तहां योगका स्वरूप तो पहले कह्या सोही जानना । कायवाझनःकर्म योगः इस सूत्रवि कह्या सो तिस योगकी स्वेच्छाप्रवृत्तिका मेटना, सो निग्रह कहिये । वहुरि सम्यक्पद है सो विषयसुखकी अभिलाषाके आर्थिं योगनिकी प्रवृत्तिका निग्रह करै तौ गुप्ति नाहीं, ऐसें जनावनेके अर्थि है। यातें ऐसा अर्थ भया, जो, सम्यक् विशेषणकरि विशिष्ट अर
जामें अधिक संक्लेश न उपजै ऐसा जो कायआदियोगका निरोध ताके होते जो योगनिकी स्वेच्छा प्रवृत्तितें कर्मका आश्रव । होय था ताका संवर होय है ऐसा प्रगट निश्चय करना । सो यहु गुप्ति तीनिप्रकार है, कायगुप्ति, वचनगुप्ति, मनोगुप्ति । ऐसें । इहां विशेष, इहां सम्यक् विशेषणका तो यह विशेष, जो, गुप्तिका सत्कार न चाहै, बहुरि लोकतें पूजा न चाहै,
महामुनि बडे ध्यानी हैं ऐसी लोकविर्षे प्रसिद्धता न चाहै, तथा इस लोक परलोक संबंधी विषयअभिलाप न करै ।
बहुरि कायवचनमनकी स्वेच्छाप्रवृत्तिका विशेष ऐसा, जो, कायकरि भूमिविर्षे चलना होय तव विना देख्या विनाप्रतिTo लेख्या चलै तब कर्मका आश्रव होय । बहुरि वस्तुका उठावणा धरणा होय सो बहुरि बैठना होय सोवना होय तिसके
निमित्ततें कर्मका आश्रव होय । बहुरि वचन जैसे तैसें बोले, तथा मनविर्षे रागद्वेष प्रवत, विपयनिकी वांछा प्रवत, ताके निमित्ततें कर्म आश्रवै सो महामुनि गुप्तिरूप रहै तिनके ऐसे कर्मका आश्रव रुकै है, तातें संवर होय है ॥
आगे जो मुनि गुप्तिरूप रहनेविर्षे असमर्थ होय आहारविहार उपदेशादिक्रियावि प्रवत, तिनके निदोपप्रवृत्ति जैसे होय ।। 12 ताके प्रगट करने• सूत्र कहें हैं
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
पान
अ.९
हा सिद्धगतिकुं प्राप्त होय, लोकके शिखिरविर्षे जाय तिष्ठै हैं, ते सिद्ध कहावै हैं । अनंतकाल आत्मिक आनंदमें लीन है। रहै हैं । फेरि संसारमें जिनका आगमन नाहीं । ऐसे गुणस्थाननिकी प्रवृत्ति जाननी । विशेप जान्या चाहै
सो गोमटसारग्रंथतें जानूं ॥ सर्वार्थ- आगे, यह संवर कह्या, ताका कारणके कहनेकू सूत्र कहै हैसिदि टीका
निका ॥ स गुप्तिसमितिधर्मानुप्रेक्षापरीषहजयचारित्रैः ॥ २॥ याका अर्थ- कह्या जो संवर, सो गुप्ति समिति धर्म अनुप्रेक्षा परीपहजय चारित्र इन छह भावनिकार होय है । ३३३ ।। तहां संसारके कारण जे प्रवृत्तिभाव तिनत आत्माकू गोपै राखै तिनकी प्रवृत्तिरूप न होने दे, सो गुप्ति है । बहुरि प्राणी१ निकी पीडाके परिहारके आर्थि भले प्रकार प्रवृत्ति करना, सो समिति है । बहुरि अपना इष्टस्थान जो सुखका स्थान । तामें धरै सो धर्म है । बहुरि शरीरआदिका स्वभावका वार बार चितवन करना, सो अनुप्रेक्षा है । वहुरि क्षुधाआदिकी, १ वेदना उपजै ताकू कर्मकी निर्जराकेअर्थि सहै सो परिपह है, तिनका जीतना सो परिपहजय है । बहुरि चारित्रशब्दका अर्थ
आदिसूत्रमें कहा है । ऐसें ए गुप्तिआदिक हैं तिनके संवरणक्रियाका साधकतमपणात करणरूप संवर है, ऐसा अधिकार किया है । बहुरि स ऐसा शब्द है सो गुप्त्यादिक साक्षात् संबंध करनेके अर्थि है । तहां ऐसा नियम जनाया है, सो यह संवर गुप्तिआदिकारही होय है, अन्य उपायकार नाही होय है । ऐसें कहनेकरि तीर्थनिविर्षे स्नान करना, अतिथिका भेषमात्र दीक्षा लेना, देवताकू आराधना, ताके अर्थि अपना मस्तक काटि चढावना इत्यादि प्रवृत्ति करै यहू संवर नाहीं होय है, ऐसा जनाया है । जाते राग द्वेष मोहकरि बांधे जे कर्म, तिनका अन्यप्रकार निवृत्ति
होनेका अभावही है ॥ है आगें संवरका तथा निर्जराका कारण विशेपके जाननेकू सूत्र कहै हैं
॥ तपसा निर्जरा च ॥३॥ याका अर्थ- तपकरि निर्जरा, होय है, वहुरि चकारतें संवर भी होय है, ऐसा जानना । तहां तप है सो धर्मके भेदनिमें गर्भित है, सो भी न्यारा कह्या है, सो संवर अर निर्जरा दोऊका कारण जनावनेके अर्थि कह्या है। अथवा सवरप्रति प्रधानपणां जनावनेके अर्थि है । इहां तर्क, जो, तप तौ, देवेन्द्रादिपदवीकी प्राप्तिका कारण मानिये है,
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिद्धि
टीका
अ. ९
अवज्ञा करै, ताडन करै, शरीर के घातआदि करे ऐसें क्रोध उपजनेके कारण निकट होर्ते भी चित्त में क्रोधरूप कलुपता न उपजै, सो क्षमा है । बहुरि उत्तमजाति कुल रूप विज्ञान ऐश्वर्य शास्त्रादिकका ज्ञान लाभ वीर्य एते गुण आपमें पाईये हैं, तिनका मद न होना, पैलैं कोई अपमान किया होय तहां अभिमान न करना, सो मार्दव है । बहुरि काय वचन मनके योगनिकी सरलता मायाचारसूं रहित सो आर्जव हैं । बहुरि लोभतें आत्माका परिणाम मलिन रहै है ताका अभाव, उत्कृष्टपणें होय, सो पवित्रता है, सोही शौच है ॥
इहां कोई कहै, लोभकी उत्कृष्ट निवृत्ति तौ गुप्तिविषै भी है, तामें शौच आय गया, जुदा क्यों कह्या ! ताका समाधान, जो, गुप्तिविषै तौ मनका चलनेका निषेध है । बहुरि तिस गुप्तिविषै असमर्थ होय ताकै परके वस्तु लेनेका अभिप्रायका निषेध धर्मविषै जानना । बहुरि कहै, जो आकिंचन्यधर्मविषै आय जायगा शौच मति कहौ । ताकूं कहिये, आकिंचन्यविर्षे ममत्वका अभाव प्रधानकरि कया है । अपने शरीरविषै भी संस्कार आदिका निषेध हैं । वहुरि शौचवि च्यारिप्रकारके लोभकी निवृत्ति कही हैं । तहां लोभ च्यारिप्रकार कहा ? सो कहिये है, जीवनेका लोभ नीरोग रहनेका लोभ, इन्द्रिय वणी रहनेका लाभ, उपभोगवस्तुका लोभ ऐसें । सो यह भी अपना अर परका ऐसें च्यारिनिपार दोय दोय प्रकार जानि लेना ऐसें लोभका अभाव शौचमें जानना । बहुरि दिगंबर यति अर तिनके भक्त श्रावक आदि तिनवि समीचीन वचन बोलना सो सत्य है ॥
इहां कोई कहै, यह तौ भाषासमितिही है । ताकूं कहिये, समितिविषै तौ सर्वही लोकतें बोलनेका कार्य होय । तब हित मित वचन कहै । जो औरप्रकार वचन बोलै तौ राग अनर्थदंड आदि दोप उपजै । वहुरि सत्यधर्मविषै मुनिश्रावकनिहीर्तें शास्त्रज्ञान: सीखने आदिका कार्यनिमित्त बहुत भी परस्पर आलाप होय है । तामें दशप्रकार सत्य कहा है ताकी प्रवृत्ति होय है ऐसा भेद है । तिनके नाम जनपद, सम्मित, स्थापना, नाम, रूप, प्रतीत्य, व्यवहार, संभावना, द्रव्य, भाव ऐसें हैं । इनका स्वरूप उदाहरणसहित गोमटसारतें योगमार्गणामें जानना है । वहुरि समितिविषै प्रवर्तते जे मुनि तिनकै समितिकी रक्षाके अर्थि प्राणीनिकी रक्षा अर इन्द्रियनिकी रागसहित विपयनिका परिहार, सो संयम हैं । ताका दोय भेद, अपहृतसंयम उपेक्षासयम । तहां अपहृतसंयम उत्कृष्ट मध्यम जघन्य भेदकार तीनप्रकार । तहां प्रासुक वसतिका आहार आदिमात्र है बाह्यसाधन जिनकै बहुरि स्वाधीन है ज्ञानचारित्रकी प्रवृत्ति जिनके तिनकै गमन आसन शयनादि क्रियाविषै जीव आय प्राप्त होय तौ तातें आप अन्यक्षेत्रमें टल जाय तिन जीवनि पीडा न दे, ताकेँ उत्कृष्ट अपहृत संयम है । बहुरि कोमल मयूरपिच्छिका आदि उपकरण तिस जीवकूं टाले सरकाय दे, ताके मध्यम अपहृतसंयम है |
व घ
निका
पान
३३७
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टीका
எ
आपके उपदेश बणै नाहीं आरंभरहित तहां सोवै बैठे, सो शयनासनशुद्धि है | बहुरि पृथ्वी आरंभ आदिकी जामें प्रेरणा नाहीं और कठोर निर्लज्ज आदि परकूं जातें पीडा होय ऐसा नाहीं अर व्रत शील आदिका उपदेश आदिकी जामें प्रधानता होय अर हितरूप मर्यादसहित मीठा मान आदरकरि सहित संयमीनिके योग्य ऐसा वचन प्रवर्ते, सो वाक्यशुद्धि है । याके आश्रय सर्वसंपदा है ॥ ऐसें संयमधर्म कह्या ॥
बहार कर्मके क्षयके अर्थ जो तप ले सो तप हैं । सो बारह प्रकार है सो आगें कहेंगे । बहुरि संयमीनिके योग्य ज्ञान आदिक देना सो त्याग है । बहुरि शरीरआदि परिग्रह विद्यमान रहें हैं तिनविपैं भी मेरा यऊ है ऐसा ममत्वभावका अभिप्राय नहीं होय, सो आकिंचन्य है । नाहीं है किंचन कहिये कछू भी जामें ताकूं अकिंचन कहिये, तिसका भाव अथवा कर्म होय सो आकिंचन्य ऐसा याका अर्थ है । बहारे पूर्वे स्त्रीनिके भोग किये थे तिनकं यादि न करना, स्त्रीनिकी कथाका श्रवण न करना, स्त्रीनिकी संगति जहां होय तहां शयन आसन न करना, ऐसें ब्रह्मचर्य परिपूर्ण ठहरे हैं । अथवा अपनी इच्छातें स्वच्छन्दप्रवृत्ति निवारणें गुरुके निकट रहना, सो ब्रह्मचर्य है । कहिये गुरु तिनिविषे चरण कहिये तिनके अनुसार प्रवर्तना ऐसा भी ब्रह्मचर्यका दशप्रकार धर्म हैं ॥
अर्थ होय है ॥ ऐसें
इन भेदनिमें कोई गुप्तिसमितिविषै गर्भित हैं तो फेरि कहनेतें पुनरुक्तपणा नाहीं होहै । जातें इनकै संवर धारने की सामर्थ्य है । तातैं धर्म ऐसी संज्ञा सार्थिक है । अथवा गुप्त्यादिकी रक्षाके अर्थ ऐर्यापथिक, रात्रिक, दैवसिक, पाक्षिक, चातुर्मासिक, सांवत्सरिक, उत्तमस्थान, अकाल ऐसें सात प्रकार अतिक्रमणका उपदेश है । तैसैंही उत्तमक्षमादिक दशप्रकार धर्म भी न्यारा उपदेश हैं । तातैं पुनरुक्त नाहीं है । बहुरि इनकै उत्तमविशेषण है सो या लोकसंबंधी दृष्टप्रयोजनके निषेधकै अर्थ है । बहुरि इन धर्मनिके गुणकी बहुरि इनके प्रतिपक्षी जे क्रोधआदि दोष तिनकी भावना ए धर्म संवरके कारण होय हैं । सोही कहिये है । तहां व्रतकी अर शीलकी रक्षा या लोक परलोकमें दुःखका न होना सर्व जीवविषै सन्मान सत्कार आदरका होना इत्यादिक क्षमातें गुण होय हैं । बहुरि धर्म अर्थ काम मोक्ष इनका नाश होना बहुरि प्राणनिका नाश होना ए क्रोधर्ते दोष होय हैं ॥
तहां कोई अन्यपुरुष आपके क्रोध उपजनेका कारण मिलाया तहां ऐसा चितवन करना, जो आपविषै दोष होय तिनका पैला निषेध करै । तब आप ऐसा विचार, जो, मोविर्षे ए दोप हैं, यह, कहा झूठ कहैं है ? ऐसा विचारि क्षमा करनी । बहार आपविषै दोष न होय तौ ऐसा विचारै, जो, ए कहे हैं ते दोष मोविर्षे नाहीं, पैला विना समझा अज्ञान
बचनिका
पान
३४०
1
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थ
क
वच
पान ३४१
०.
००
कहै है, अज्ञानीतें कहां क्रोध ? ऎसें विचारि क्षमा करनी । बहुरि अज्ञानीका बालककासा स्वभाव विचारनां । कोई 18 अज्ञानी परोक्ष आपकू दुर्वचन कहै तब विचारणा, जो, यह परोक्ष कहै है, अज्ञानी तो प्रत्यक्ष भी कहै है, सो मोकू
प्रत्यक्ष न कह्या एही भला भई । बहुरि प्रत्यक्ष भी कहै तो ऐसी विचारणी, जो, अज्ञानी तो मेरा ताडन भी करै यह
दुर्वचनही कहै है, सो ही भला है । बहुरि ताडै तौ ऐसा विचारणा, जो, अज्ञानी तो प्राणघात भी करै है, यह ताडै ही सिद्धि
है, प्राणघात न किया, सो भला भई । बहुरि प्राणघात भी करै तौ ऐसा विचारै, जो, अज्ञानी तौ धर्मविध्वंस भी करै, टीका । यह प्राणघात करै है, धर्मविध्वंस न किया, यह भला ही भई । बहुरि विचारै, जो, यह मेराही अपराध है, जो, पूर्व कर्म। ॥ ९ बांधे थे तिनका यह दुर्वचनादिक सुनना फल है, पैला तो निमित्तमात्र है, ऐसा चितवन करना ॥
बहार जो मार्दवधर्मकरि युक्त होय तापरि गुरु अनुग्रह करै, साधु भला मानें, तब सम्यग्ज्ञान आदिका पात्र होय तातें स्वर्गमोक्षफलकी प्राप्ति होय यह मार्दवके गुण हैं । अर मानकरि मैला मन होय तामें व्रत शील आदि गुण न
तिष्ठै । साधुपुरुप ताकू छोडि दे । यह मान सर्व आपदाका मूल है । यह मानकषायके दोष है । बहुरि मायाचाररहित 1 सरल हृदय जाका होय तावि तिष्टै मायाचारवालेका गुण आश्रय न करै निंद्यगति पावै । ऐसे आर्जवके गुण हैं,
मायाके दोष है ॥ बहुरि, शौचधर्मयुक्त पुरुषका सर्वही सन्मान करै । सर्व विश्वास करै । सर्वगुण जामें तिष्ठै । लोभीके हृदयवि गुण अवकाश न पावै । परलोकमें तथा इसलोकमें बडी आपदा पावै । ऐसें शौचके गुण लोभके दोष हैं।
बहुरि सत्यवचन कहनेवालेविर्षे सर्व गुण तिष्ठै सर्व संपदा तिष्ठै झूठ बोले ताकी बंधुजन भी अवज्ञा करै । मित्र भी ताकं छोडि दें । जीभछेदन सर्वस्वहरण आदि आपदा पावै । ए सत्यके गुण असत्यके दोष हैं । ____बहुरि संयम आत्माका हित है । जाक संयम होय, सो लोककार पूज्य होय परलोककी कहा कहणी? असंयमी प्राणीनिके घात विषयनिके रागकार अशुभकर्म बांधै । ऐसें संयमके गुण असंयमके दोष हैं ॥ बहुरि तप है सो सर्वप्रयोजनकी सिद्धि करनहारा है। तपहीत ऋद्धि उपजै है । तपस्वीनिके रहनके क्षेत्र भी तीर्थ होय हैं। जाकै तप नाहीं सो तृणतें भी | छोटा है । जाकू सर्वगुण छोडि दे है । तपविना संसारतें भी नाहीं छूटै है । ऐसें तपके गुण तपरहितविर्षे दोष हैं ॥ परिग्रहका त्याग दान है । सो पुरुषका हित है । परिग्रहका त्यागवाला सदा निर्वेद रहै है । मन जाका उज्वल रहै है। पुण्यका निधान है । परिग्रहकी आशा है सो बलवान है, सर्वदोष उपजनेकी खानि है, जातें तृप्ति नाहीं होय है। जैसे समुद्र जलतें तृप्त नाहीं होय, तैसें तृप्त नाहीं । इस आशारूपी खाडाकू कौन भार सकै ? जामें सर्व वस्तु क्षेपिये तो रीतीही रहै । ऐसें त्यागके गुण तृष्णाके दोष हैं ॥ बहुरि जाके शरीर आदिके विर्षे भमत्व नाहीं होय सो परमसुखकू पावै है । ।
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्य-10
टीका
11 जाकै ममत्व होय सो सदा शरीरसंबंधी दुःख• भोगवै है । ऐसें आकिंचन्यके गुण ममत्वकै दोष हैं ॥ बहुरि ब्रह्मचर्य |al
पालै ताकै हिंसादिदोष न लागै हैं । सर्व गुणसंपदा जामें वसै है । बहुरि जो स्त्री अभिलापी है ताहि सर्व आपदा
आय लागें हैं । ऐसें ब्रह्मचर्यके गुण हैं अब्रह्मके दोष हैं ॥ BI ऐसे उत्तम क्षमादिकके गुण अर तिनके प्रतिपक्षी क्रोधादिकके दोषका चितवन किये क्रोध आदिका अभाव होते तिनके निमित्ततें कर्मका आश्रव होय था, ताकी निवृत्ति होते बडा संवर होय है । यह धर्म अविरतसम्यग्दृष्टि आदिकें जैसे
निका क्रोधादिककी निवृत्ति होय, तैसें यथासंभव होय है । अर मुनिनिके प्रधानपणै हैं ॥ आर्गे शिष्य कहै है, जो क्रोधआदिका
पान न उपजना क्षमादिकका आलंबनतें होय है ऐसा कह्या, सो यह आत्मा क्षमादिककू कैसे अवलंबन करै ? जाते क्रोधादिक AP न उपजै । ऐसें पूछे, कहै है, जो, जैसे लोहका पिंड : तपाया हूवा अग्नितें तन्मय होय है, तैसें क्षमादिकतै तन्मय होय जाय, तब क्रोध आदि न उपजै । यामें जो आत्महितका वांछक है सो बारह अनुप्रेक्षाका बार बार चितवन करै ॥ ॥ अनित्याशरणसंसारैकत्वाशुच्यानवसंवरनिर्जरालोकबोधिदुर्लभधर्म
स्वाख्यातत्वानुचिन्तनमनुप्रेक्षाः ॥७॥ ___याका अर्थ- अनित्य, अशरण, संसार, एकत्व, अन्यत्व, अशुचि, आस्रव, संवर, निर्जरा, लोक, बोधिदुर्लभ, धर्मस्वाख्यातत्व इन बारहनिका वारंवार चितवन करना, सो अनुप्रेक्षा है। तहां उद्यात्त कहिये लगे हुए अर अनुपात्त कहिये बाह्य जे द्रव्य तिनके संयोगते वियोग होना, सो अनित्यपणा है। तहां आत्मा रागादिरूप परिणामकार कर्मनोकर्मभावकार २ ग्रहे जे पुद्गलद्रव्य, ते तो उपात्त कहिये । अर जे परमाणुआदि बाह्यद्रव्य हैं, ते अनुपात्त हैं । तिन सर्वनिके द्रव्यस्वरूप | तो नित्यपणां है । बहुरि पर्यायस्वरूपकरि संयोगवियोगरूप है। तातै अनित्यपणा है । तातें यह शरीर इंद्रियनिकै विषयरूप उपभोग परिभोग द्रव्य हैं ते समुदायरूप भये जलके वुदबुदेकी ज्यौं अनवस्थिस्वभाव हैं । गर्भकू आदि लेकार जे अवस्थाके विशेष तिनविर्षे सदा संयोग वियोग जिनमें पाईये हैं । इनविर्षे अज्ञानी जीव मोहके उदयके वशते नित्यपणा माने है । संसारवि कछु भी ध्रुव नाहीं है । आत्माका ज्ञानदर्शनरूप उपयोग स्वभाव है, सोही ध्रुव है । ऐसे चितवन
अनित्यानुप्रेक्षा हैं । याप्रकार याके चितवन करनेवाले भव्यजीवकै शरीरादिकवि प्रीतिका अभावतें जैसे भोगकरि छोडे भोजन गंधमाला आदिक तिनकी ज्यौं वियोगकालविर्षे भी शोक आदि न उपजै है ॥
या संसारवि जन्म जरा मरण व्याधि मृत्यु आदि कष्ट आपदासहित भरमता जो यह जीव ताके कोई भी शरण
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
नाहीं है । जैसें मृगका बच्चाकू एकांत उद्यानविपें भूखा मांसका इच्छक बलवान् वघेराने पकड्या ताकू कछू भी शरण | नाही; तैसें । बहार यह शरीर है ताकू निकै पोपिये है तो भोजन करतेतांई सहाई है, कप्ट आये कछू भी सहाई नाही है। वहरि बहुत यत्नकार संचय किये जे धन ते भी भवांतरमें लार न जाय हैं । बहुरि जिनते सुख दुःख वांटिकार
भोगिये ऐसे मित्र हैं ते भी मरणकालवि4 रक्षा नाहीं करै हैं । वहुरि रोगकरि व्याप्त होय तव कटुंवके भले होय ते भी माथTHER प्रतिपाल नाहीं करि सकै हैं । जो भलेप्रकार धर्मका आचरण किया होय तो यह धर्म अविनाशी है सो संसारके कप्ट-
म्पी समुद्रवि तरणेका उपाय है । यह प्राणी कालकार ग्रहण किया होय तब इंद्र आदिक भी शरण न होय हैं । तातें पान कष्टवि धर्म ही शरण है, यह ही धन है । कैसा है ? अविनाशी है । और कछु भी शरण नाहीं है । ऐसें चितवन ३४३ करना सो अशरणानुप्रेक्षा है । याकू ऐसे चितवनेमें सदा अशरण हूं ऐसे संसारतें विरक्त होनेते संसारसंबंधी वस्तुनिवि ममत्वका अभाव होय है । भगवान अरहंत सर्वज्ञप्रणीत मार्गविही यत्न होय है ॥
कर्मके उदयके वशतें आत्माकै भवांतरकी प्राप्ति सो संसार है । सो पहले पांच परिवर्तनरूप व्याख्यान किया ही था । तिसवि अनेक योनि कुलकोटि लाखनिके बहुत संकट पाईये हैं । ऐसें संसारविपें भरमण करता तो यहू जीव कर्मरूप यंत्रका प्रेय पिता होयकार भाई होय है, तथा पुत्र होय है, तथा पिता होय है, माता होयकार वहिन होय है, तथा स्त्री होय है, तथा पुत्री होय जाय है, तथा स्वामी होयकरि चाकर होय जाय है, दास होयकरि स्वामी होय जाय है । जैसें नट अनेक स्वांग धार नाचै है, तैसें अनेक पर्याय धरि भरमै है । बहुरि बहुत कहा कहै ? आपही
आपके पुत्र होय जाय है । इत्यादिक संसारका स्वभाव चितवन करना, सो संसारानुप्रेक्षा है । ऐसें याकू चिंतवन करते | पुरुपके संसारके दुःखके भयतै उद्वेग होयकरि वैराग्यभाव होय है । तब संसारके नाश करनेकू यत्न करै है । ऐसें । संसारानुप्रेक्षा है । इस संसारभावनामें ऐसा विशेष जाननां, आत्माकी च्यारि अवस्था हैं, संसार, असंसार, नोसंसार, तत्रितयव्यपेत ऐसें । तहां च्यारिगतिविर्षे अनेकयोनिमें भ्रमण करना, सो तौ संसार कहिये । बहुरि च्यारि गतिते रहित हाय फोर न आवना मुक्त होना, सो असंसार है। तहां शिवपदवि परमआनंद अमृतरूपवि लीन है । बहुरि सयोगकेवली नोसंसार कहिये, जाते चतुर्गतिभ्रमणका तौ अभाव भया अर मुक्त भये नाही, प्रदेशनिका चलना पाईये है, तातें ईपत्संसार है, ताकू नोसंसार कहिये । बहुरि अयोगकेवली चऊदमां गुणस्थानवालेकै तत्रितयव्यपेत है । जाते चतुर्गतिका भरमण नाहीं अर मुक्त भये नाहीं, ताते असंसार भी नाहीं अर प्रदेशनिका चलना नाहीं, तातें नोसंसार भी नाही, ताते तीनहू अवस्था जुदीही अवस्था है, ताकू तत्रितयव्यपेत ऐसा नाम कह्या । सो यह संसार अभव्यकी अपेक्षा तथा
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टीका
अ. ९
जाकै ममत्व होय सो सदा शरीरसंबंधी दुःखेकूं भोगवै है । ऐसें आकिंचन्यके गुण ममत्वकै दोष हैं | बहुरि ब्रह्मचर्य पालै ताकै हिंसादिदोष न लागे हैं । सर्व गुणसंपदा जामें वसै है । बहुरि जो स्त्री अभिलाषी है ताहि सर्व आपदा आय लागें हैं । ऐसें ब्रह्मचर्यके गुण हैं अब्रह्मके दोष हैं ॥
उत्तम क्षमादिक गुण अर तिनके प्रतिपक्षी क्रोधादिकके दोषका चितवन किये क्रोध आदिका अभाव होतैं तिनके निमित्त कर्मका आश्रव होय था, ताकी निवृत्ति होतें बडा संवर होय है । यह धर्म अविरतसम्यग्दृष्टि आदिकें जैसें क्रोधादिककी निवृत्ति होय, तैसें यथासंभव होय है । अर मुनिनिके प्रधानपणे हैं | आगे शिष्य कहें है, जो क्रोधआदिका न उपजना क्षमादिकका आलंबन होय है ऐसा कह्या, सो यह आत्मा क्षमादिककूं कैसें अवलंबन करै । जातैं क्रोधादिक न उपजै । ऐसें पूछें, कहै है, जो, जैसें लोहका पिंड तपाया हूवा अनि तन्मय होय है, तैसें क्षमादिकर्ते तन्मय होय जाय, तब क्रोध आदि न उपजै । यामें जो आत्महितका वांछक है सो बारह अनुप्रेक्षाका बार बार चितवन करै ॥
॥ अनित्याशरणसंसारैकत्वाशुच्यास्त्रवसंवरनिर्जरालोकबोधिदुर्लभधर्मस्वाख्यातत्वानुचिन्तनमनुप्रेक्षाः ॥ ७ ॥
याका अर्थ - अनित्य, अशरण, संसार, एकत्व, अन्यत्व, अशुचि, आस्रव, संवर, निर्जरा, लोक, बोधिदुर्लभ, धर्मवाख्यात्व इन बारहनिका वारंवार चितवन करना, सो अनुप्रेक्षा है । तहां उद्यात्त कहिये लगे हुए अर अनुपात्त कहिये बाह्य जे द्रव्य तिनके संयोग वियोग होना, सो अनित्यपणा है । तहां आत्मा रागादिरूप परिणामकारी कर्मनो कर्मभावकार ग्रहे जे पुद्गलद्रव्य, ते तो उपात्त कहिये । अर जे परमाणुआदि वाह्यद्रव्य हैं, ते अनुपात हैं । तिन सर्वानिके द्रव्यस्वरूप तौ नित्यपणां है । बहुरि पर्यायस्वरूपकरि संयोगवियोगरूप है । तार्तें अनित्यपणा है । तातैं यह शरीर इंद्रियनि के विपयरूप उपभोग परिभोग द्रव्य हैं ते समुदायरूप भये जलके बुदबुदेकी ज्यौं अनवस्थिस्वभाव हैं । गर्भकूं आदि लेकर जे अवस्थाके विशेष तिनविर्षे सदा संयोग वियोग जिनमें पाईये हैं । इनविर्षे अज्ञानी जीव मोहके उदयके वशर्तें नित्यपणा' माने है । संसारवि कछु भी ध्रुव नाहीं है । आत्माका ज्ञानदर्शनरूप उपयोग स्वभाव है, सोही ध्रुव है । ऐसें चितवन करना, सो अनित्यानुप्रेक्षा हैं । याप्रकार याके चितवन करनेवाले भव्यजीवकै शरीरादिकविर्षे प्रीतिका अभाव जैसें भोगकरि छोडे भोजन गंधमाला आदिक तिनकी ज्यों वियोगकालविषै भी शोक आदि न उपजै है ॥
या संसारविषै जन्म जरा मरण व्याधि मृत्यु आदि कष्ट आपदासहित भ्रमता जो यह जीव ताके कोई भी शरण
य -
निका
पान ३४२
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्य
सिदि।
निका
नाहीं है । जैसे मृगका बच्चाकू एकांत उद्यानवि भुंखा मांसका इच्छक बलवान् वघेराने पकड्या ताकू कछू भी शरण नाही; तैसें । बहुरि यह शरीर है ताकू निकें पोषिये है तो भोजन करतेतांई सहाई है, कष्ट आये कछू भी सहाई नाहीं है । बहुरि बहुत यत्नकार संचय किये जे धन ते भी भवांतरमें लार न जाय हैं । बहुरि जिनते सुख दुःख वांटिकार भोगिये ऐसे मित्र हैं ते भी मरणकालवि. रक्षा नाहीं करै हैं । बहुरि रोगकरि व्याप्त होय तब कटुंबके भले होय ते भी। प्रतिपाल नाहीं कर सके हैं । जो भलेप्रकार धर्मका आचरण किया होय तो यह धर्म अविनाशी है सो संसारके कष्टरूपी समुद्रवि तरणेका उपाय है । यह प्राणी कालकरि ग्रहण किया होय तब इंद्र आदिक भी शरण न होय हैं । तातें पान कष्टवि धर्म ही शरण है, यह ही धन है । कैसा है ? अविनाशी है। और कछु भी शरण नाहीं है । ऐसें चितवन
३४३ करना सो अशरणानुप्रेक्षा है । याकू ऐसे चितवनेमें सदा अशरण हूं ऐसे संसारतें विरक्त होनेते संसारसंबंधी वस्तुनिवि ममत्वका अभाव होय है । भगवान अरहंत सर्वज्ञप्रणीत मार्गविही यत्न होय है ॥
कर्मके उदयके वशतें आत्माकै भवांतरकी प्राप्ति सो संसार है । सो पहले पांच परिवर्तनरूप व्याख्यान किया ही था । तिसविर्षे अनेक योनि कुलकोटि लाखनिके बहुत संकट पाईये हैं । ऐसें संसारविर्षे भ्रमण करता तो यहू जीव कर्मरूप यंत्रका प्रेन्या पिता होयकार भाई होय है, तथा पुत्र होय है, तथा पिता होय है, माता होयकारि बहिन होय | है, तथा स्त्री होय है, तथा पुत्री होय जाय है, तथा स्वामी होयकरि चाकर होय जाय है, दास होयकरि स्वामी होय जाय है । जैसे नट अनेक स्वांग धार नाचै है, तैसें अनेक पर्याय धरि भरमै है । बहुरि बहुत कहा कहै ? आपही आपके पुत्र होय जाय है । इत्यादिक संसारका स्वभाव चितवन करना, सो संसारानुप्रेक्षा है । ऐसें याकू चितवन करते पुरुपके संसारके दुःखके भयतै उद्वेग होयकारि वैराग्यभाव होय है । तब संसारके नाश करनेकू यत्न करै है । ऐसें संसारानुप्रेक्षा है । इस संसारभावनामें ऐसा विशेष जाननां, आत्माकी च्यारि अवस्था हैं, संसार, असंसार, नोसंसार, तत्रितयव्यपेत ऐसें । तहां च्यारिगतिवि4 अनेकयोनिमें भरमण करना, सो तौ संसार कहिये । बहुरि च्यारि गतिते रहित हाय फोर न आवना मुक्त होना, सो असंसार है। तहां शिवपदविर्षे परमआनंद अमृतरूपवि लीन है । बहुरि सयोगकेवली नोसंसार कहिये, जातें चतुर्गतिभ्रमणका तौ अभाव भया अर मुक्त भये नाही, प्रदेशनिका चलना पाईये है, तातें ईपत्संसार है, ताकू नोसंसार कहिये । बहुरि अयोगकेवली चऊदमां गुणस्थानवालेकै तत्रितयव्यपेत है । जाते चतुर्गतिका
भरमण नाहीं अर मुक्त भये नाहीं, तातें असंसार भी नाहीं अर प्रदेशनिका चलना नाहीं, तातें नोसंसार भी नाहीं, तातें 12 | तीनहू अवस्थातै जुदीही अवस्था है, ताळू तत्रितयव्यपेत ऐसा नाम कह्या । सो यह संसार अभव्यकी अपेक्षा तथा ।
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
पान
३४४
भव्यसामान्यकी अपेक्षा तौ अनादिनिधन है । बहुरि भव्यविशेषकी अपेक्षाकार सादि सनिधन है । बहुरि नो संसार सो सादि निधन है । बहुरि असंसार सादि अनिधन है । बहुरि तत्रितयव्यपेत अयोगकेवली अंतर्मुहूर्तकाल है।
बहुरि पंचपरावर्तनरूप संसारका व्याख्यान तो पहले कियाही है, ताका संक्षेप ऐसा है, जो, द्रव्यनिमित्त संसार तौ 1 च्यारिप्रकार है, कर्म नोकर्म वस्तु विषय, इनके आश्रयतें च्यारि भेद होय हैं । बहुरि क्षेत्रनिमित्तके दोय प्रकार हैं, सिदि ||| स्वक्षेत्र परक्षेत्र । तहां आत्मा लोकाकाशतुल्य असंख्यातप्रदेशी है, सो कर्मके वशते संकोचविस्ताररूप हीनाधिक अव
गाहनारूप परिणमैं, सो स्वक्षेत्रसंसार है । वहुरि जन्मयोनिके भेदकार लोक उपजै लोककू स्पर्शे सो परक्षेत्रसंसार है।
बहुरि काल निश्चयव्यवहारकार दोयप्रकार है। तहां निश्चयकालकार वाया जो क्रियारूप तथा उत्पादव्ययध्रौव्यरूप परि२णाम सो तो निश्चयकाल निमित्तसंसार है । बहुरि अतीत अनागत वर्तमानरूप भरमण, सो व्यवहारकाल निमित्तसंसार है।
बहुरि भवनिमित्तके बत्तीस भेद हैं । तहां पृथ्वी अप् तेज वायु कयिकके भव सूक्ष्म वादर पर्याप्त अपर्याप्तककार सोलह हैं । प्रत्येकवनस्पति पर्याप्त अपर्याप्तककरि दोय हैं। साधारणवनस्पति सूक्ष्म वादर पर्याप्त अपर्याप्तकार च्यारि । हैं । बहुरि बेइन्द्रिय तेइन्द्रिय चतुरिन्द्रिय पर्याप्त अपर्याप्तकार छह । बहार पंचेन्द्रिय संज्ञी असंज्ञी पर्याप्त अपर्याप्तककार २ च्यार ऐसे बत्तीस भये । बहुरि भावनिमित्तक संसार दोयप्रकार है, स्वभाव परभाव तहां मिथ्यादर्शनादिक अपने भाव है सो स्वभाव है । बहुरि झानावरणआदि कर्मका रस, सो परभाव है ऐसा संक्षेप जानना ॥
जन्म जरा मरणकी आवृत्तिके महादुःखके भोगनेकू में एकही हूं, मेरै कोई मेरा नाही, तथा मेरै कोई पर नाही, मैं एकही जन्मूं हूं, एकही मरूं हूं, मेरे कोई स्वजन नाहीं, तथा मेरे कोई परिजन नाहीं, जो मेरा व्याधी जरा मरण आदिकू मेटै । बंधु मित्र हैं ते मेरे मरण पीछे मसाणताई जाय हैं। आगे जाय नाहीं । मेरै धर्मही सहाय है, सो सदा अविनाशी है । ऐसें चितवन करना सो एकत्वानुप्रेक्षा है ॥ एसें याकू भावनेवाला पुरुषकै स्वजनके वि तौ राग नाही। उपजै है । परजनके वि द्वेप नाहीं उपजै है । तब निःसंगताकू प्राप्त भया मोक्षहीके अर्थि यत्न करै है ॥ __शरीरआदिका अन्यपणाका चितवन, सो अन्यत्वानुप्रेक्षा है । सोही कहिये हैं। बंधक अपेक्षा शरीर आत्माकै एक पणां है।।
तौ उपलक्षणके भेदते भेद है । तातें में शरीर” अन्य हूं। शरीर अन्य है । बहुरि शरीर तौ इन्द्रिय गोचर २ है, मूर्तिक कहै । में अतीन्द्रिय हूं, अमूर्तिक हूं। बहुरि शरीर तौ अज्ञानी जड है। में ज्ञानरूप चेतन हूं।
वहरि शरीर तौ अनित्य है । मैं नित्य हूं । बहार शरीर तौ आदि अंतसहित है । मैं अनादि अनंत हूं। मेरे शरीर १] तौ या संसारमें भरमतें लाख निवीते अतीत भये । मैं अनादित था सोही हूं। शरीरनितें न्याराही हूं । ऐसै शरीरतेही
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
पान
|| मेरै अन्यपणा है, तो बाह्यपरिग्रहनिकी कहा कथा । ऐसें चिंतवन करते या आत्माके मनविर्षे समाधान होय है । शरीर
आदिविर्षे वांछा नाही उपजै है ताते यथार्थज्ञानभावनापूर्वक वैराग्य बधर्ते संत अंतरहित जो मोक्षका सुख, ताकी प्राप्ति ।
होय है । ऐसें अन्यत्वानुप्रेक्षा है ॥ सर्वार्थ- बहुरि यह शरीर है सो अत्यंत अशुचि दुर्गंध शुक्रशोणितकी योनि है,। अशुचिहीकरि वध्या है, विष्ठाका स्थानकी ज्यों सि दि अपवित्र है, उपरित चाममात्रकार अनादित है-ढक्या है, अति दुर्गध रसकरि झुरते जे नीझर तिनका बिल है, याके नि का भ ९ भाश्रय अन्यवस्तु होय ताकू भी अंगारेकी ज्यौं शीघ्रही तत्काल आपसारिखा अपवित्र करै है, स्नानसुगंधका लेपन धूपका
३४५ वास सुगंधमाला आदिकार भी याका अशुचिपणां दूरि न होय है । बहुरि थाकू सम्यग्दर्शनआदिकार भाईयै तौ जीवकै भत्यंत शुद्धता प्रगट करै है । ऐसें याका यथार्थस्वरूपका विचारना सो अशुचित्वानुप्रेक्षा है । याकू ऐसे विचारता पुरुपकै शरीरतें वैराग्य उपजै है । तब वैरागी हूवा संता संसारसमुद्र तिरिवेकू चित्त समाधानरूप करै है । याका विस्तार ऐसा, जो, अशुचिपणा दोय प्रकार है, लौकिक अलौकिक । तहां आत्मा कर्ममलकलंकळू धोयकरि अपने शुद्धस्वरूपवि तिष्ठै सो । तो अलौकिकशुचिपणा है । याके साधन सम्यग्दर्शनआदिक हैं । अथवा ए जिनमें पाईये ऐसे महामुनि हैं । अर तिन मुनिनिकार आश्रित जे निर्वाणक्षेत्र आदिक तीर्थ हैं ते ए शुद्धि आत्माकी प्राप्तिके उपाय हैं । तातै तिनकी भी नामशुद्धि कहिये । बहुरि लौकिक शुचिपणा लोक आठप्रकार मानें हैं । काल अग्नि पवन भस्म मृत्तिका गोमय जल ज्ञान । जाते
इनके निमित्तते ग्लानि मिटै है । सो ए आठहि प्रकार या शरीरकू पवित्र शुचि करनेकू समर्थ नाहीं । जातें यह शरीर अत्यंत १/ अशुचि है, याकी उत्पत्ति जहां होय सो भी अशुचि, यह उपजा सो भी अशुचि । देखो! कवलाहार मुखमें लेतेही श्लेष्मका ठिकाणा पायकरि तो तत्काल श्लेष्मते मिली द्रव है। ता पीछे पित्तके ठिकाणे जाय पचै तव अशुचिही होय है । पीछे पचिकार वातके ठिकाणे जाय वातकार भेदरूप किया हुवा खलरस भाव परिणवै है । इन सर्वेनिका भाजन भिप्ठाका ठिकाणाकी ज्यौं है । खलभाव तो मलमूत्रआदि विकाररूप होय है । अर रसभाव रुधिर मांस मेद मज्जा शुक्ररूप होय है । याका पवित्र करनेका उपाय कछू भी नाहीं है ॥
आश्रव संवर निर्जरा पहले कहे ही थे । ते इहां भी कहै हैं । सो इन” उपजै गुण तिनके दोप चितवनके अर्थि कहै हैं । सोही कहिये है । ए आश्रव हैं ते इस लोक अर परलोकवि नाश अर दुर्गतिके कारण हैं । महानदीके प्रवाहके वेगकी ज्यों महातीखण है । ते इंद्रिय कपाय अव्रत आदिक हैं । तहां प्रथम ती इन्द्रिय स्पर्शन आदिक है ।। ते जीवनिकू कप्टरूप समुद्रमें पटकै हैं । देखो ! स्पर्शन इन्द्रियके वशीभूत भया वनका हस्ती बहुत बलवान हैं, तो
a.००.००
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाप
टीका
पान
जिनेन्द्रका उपदेश्या आदि आहिंसालक्षण है, सत्यकू अधिकारकार प्रवर्ते हैं, विनय जाका मूल है, क्षमाका जामें बल है, ब्रह्मचर्य जाकार रक्षा है, उपशम कहिये कषायका अभाव जामें प्रधान है, नियति कहिये नियम त्याग निवृत्ति जाका || ५ स्वरूप है, निग्रंथपणाका जामें आलंबन है ऐसा जिनभगवानकरि धर्मस्वाख्यातत्व भलेप्रकार व्याख्यान किया है । याके सर्वार्थ
अलाभते यह जीव अनादित संसारवि भरमण करै है । पापकर्मके उदयतें उपज्या जो दुःख ताहि भोगता संता भरमै सिरि
निका है । बहार या धर्मके पाये अनेकप्रकार इन्द्रादिकपदकी प्राप्तिपूर्वक मोक्षकी प्राप्ति नियमकार होय है । ऐसा चितवन म. १० करना सो धर्मस्वाख्यातत्वानुप्रेक्षा है । ऐसें याकू चिंतवते पुरुषके धर्मविर्षे अनुरागर्ते सदा उद्यम होय है याका व्याख्यान ३४८
ऐसा भी है । जो जीवके धर्म गुणस्थान जीवस्थान मार्गणास्थान चौदह चौदह कहै हैं, सो धर्मस्वाख्यातत्व काहिये भलेप्रकार आख्यातपणा है । तिनका चितवन करै । सो गुणस्थानके नाम तो पहले कहे ही थे । बहुरि जीवसभा चौदह भी पूर्व कहे थे। बहुरि मार्गणास्थान गति, इंद्रिय, काय, योग, वेद, कपाय, ज्ञान, संयम दर्शन, लेश्या, भव्य, सम्यक्त्व, संझी, आहारक ए चौदह है, ते भी पूर्व कहे थ । तिनिपार गुणस्थान जीवस्थान आगममें कहे हैं, तैसे लगावणे । तिनका स्वरूप चिंतवन करते जीवके धर्मनिकी प्रवृत्ति नीकै जाणी जाय है । तातें यथार्थज्ञान होय है । निश्चयव्यवहाररूप धर्मका स्वरूप जानिये है ऐसे जानना । ऐसें अनित्यत्व आदि अनुप्रेक्षाके निकट उत्तमक्षमादिधर्मके | धारणते महान् संवर होय है । बहुरि धर्मके अरु परिपहनिकै मध्य अनुप्रेक्षा करनेतें ऐसा जनाया है, जो, यह अनुप्रेक्षा चितवन करनेवाला पुरुष धमनिकू तौ पाले है रक्षा करै है अर परीपहनिळू जीतनेका उत्साह करै है ॥ आगे पूछ है, ते परीषह कॉन हैं बहुरि तिनकू कॉनआर्थ सहिए है ऐर्से पूर्छ सूत्र कहे हैं
॥ मार्गाच्यवननिर्जराथं परिषोढव्याः परिषहाः ॥ ८॥ याका अर्थ- मार्ग कहिये संवर तातें न छूटनेके अर्थि तथा कर्मकी निर्जराके आर्थि परिषह सहने । इहां संवरका । प्रकरण है, तातें तिसका विशेषण मार्ग किया है । मार्ग संवर है, ताते च्युत न होनेके आर्थि बहुरि कर्मनिजराके आर्थि परीषह सहने कहै हैं । कष्ट आये मार्गत चिगै नाहीं, ताकी परीषह सहना साधन है । क्षुधा तृष्णा आदि बडे बडे कष्ट
सहे तब भगवानका भाष्या मार्ग न छूटते संते तैसें ते तिस मार्गर्ते प्रवर्तते कर्मका आवनेका द्वार जो आश्रव ताका । संवर करते संते आप उद्यमकार पचाया जो कर्मका फल ताकू भोगवते संते अनुक्रमते निरै है कर्म जिनके ते महामुनि : 1 मोक्ष• प्राप्त होय हैं ॥ आगें परिपहनिमित्त संज्ञासूत्र कहै हैं
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि टिका अ ९
॥ क्षुत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकनाग्न्यारतिस्त्रीचर्य्यानिषद्याशय्याक्रोशवध
याचनालाभरोगतृणस्पर्शम लसत्कारपुरस्कारप्रज्ञाज्ञानादर्शनानि ॥ ९ ॥
I
याका अर्थ — क्षुधा, तृषा, शीत, उष्ण, दंशमशक, नाग्न्य. अरति, स्त्री, चर्या, निषद्या, शय्या, आक्रोश, वध, याचना, अलाभ, रोग, तृणस्पर्श, मल, सत्कारपुरस्कार, प्रज्ञा, अज्ञान, अदर्शन ए बाईस परीषह हैं । ए क्षुधा आदिक हैं ते वेदना पीडाका विशेष हैं ते बाईस हैं इनका सहना मोक्षके अर्थिन करना । सो कैसे सोही कहे हैं । ऐसें महामुनिके क्षुधाका जीतना कहिये । कैसे हैं ? प्रथम तौ भिक्षावृत्तिकार परके घर आहार ले हैं, तातें तौ भिक्षु ऐसा नाम है जिनका । बहुरि निर्दोष आहार हेरें हैं, दोपसहित जैसेंतैसें नाहीं ले है । बहुरि निर्दोष आहारका अलाभ होय तथा अंतरायादिकके कारणतैं थोरा मिलै तौ नाहीं मिटै है क्षुधाकी वेदना जिनकी । बहुरि अकाल अर अयोग्यक्षेत्रविषै आहार लेनेकी वांछा जिनकै नाहीं है । ऐसा नाही, जो, क्षुधा उपजै तिसही काल आहारकूं दौड़े तथा अयोग्यक्षेत्र में भी ले ले ऐसें नाहीं करे है । बहुरि आवश्यकक्रियाकूं किंचिन्मात्र भी घटावै नाहीं । क्षुधा निमित्त चित्त न लागै तब सामायिक आदि क्रिया जैसेंतैसे करे ऐसें नाही है । बहुरि स्वाध्याय अर ध्यानकी भावनाविषै तत्पर रहे हैं । बहुरि बहुतवार आप करै । तथा प्रायश्चित्तआदिके निमित्ततें करें ऐसें अनशन अवमोदर्य नीरसाहार तप तिनिकरि युक्त हैं । बहुरि इन तपनिके निमित्त क्षुधा तृषाकी ऐसी दाह उपजै है, जैसें ताते भांडेमें पड्या जो जलका बिंदू सो तत्काल सूकि जाय तैसैं आहार पाणी ले सो तत्काल सूकि जाय है । बहुरि उठी है क्षुधावेदना जिनकै तौ भिक्षाका अलाभ होय तौ ताकूं लाभतें भी अधिक मानें है, जो, हमारे यह भी अनशनतप भया सो बडा आनंद भया ऐसें माने है । क्षुधाका चिंतवन नाहीं है । धन्य है वे मुनि, जिनके ऐसे उज्वल परिणाम हैं। ऐसे मुनिकै क्षुधा जीतना सत्यार्थ है ॥ १ ॥
चलाय
बहुरि ऐसे मुनिराजकै तृषाका परीषह जीतना होय है, जो जलविषै स्नान अवगाहना छिडकनेके त्यागी हैं । बहुरि पक्षीकी ज्यौं अनियत है बैठना वसना जिनके । बहुरि पवनकारी वनके बसनेकरि रुक्ष सचिक्कण प्रकृतिविरुद्ध आहारके निमित्तकरि ग्रीष्मके आतापकरि पित्तज्वर अनशन आदि तपकरि इन कारणनिकरि उपजी जो शरीर इन्द्रियनिविषै दाह पीडा तौ जल पीवेनकी इच्छाप्रति नाहीं आदय है, ताका प्रतीकार इलाज ज्यां । तृषारूपी अग्निकी ज्वालाकूं धैर्यरूपी नवा घडाविर्षै भय जो शीतल सुगंध समाधिरूपी जल ताकरि शमन करे है बुझावे है । ऐसैं मुनिराजनिकै तृषाका सहना सराहिये है ॥ २॥
व व
निका पान
३४९
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
निका
कष्टमें गिरनेवाले निश्चयकार अपने स्वरूपके ध्यान करते ऐसे परिपहतें न चिगै ते धन्य है ॥८॥
गमन करनेविर्षे दोष न लगावै सो चर्यापरीपह है । कैसे है मुनि ? घणे कालतें धन्य है अभ्यासरूप किया है गुरुनिके कुलविर्षे ब्रह्मचर्य जिनि, बहुरि जान्या है बंध मोक्ष पदार्थनिका यथार्थस्वरूप जिनि, बहुरि संयमके आयतन जे तीथकर बड़े मुनि तथा तिनकार पवित्र भये ऐसे निर्वाणक्षेत्र आदि देश तिनकी भक्तिके अर्थि किया है देशांतरगमन
वचसिद्धि टीका जिनि, बहुरि गुरुनिके आज्ञाकारी हैं, बहुरि पवन ज्यों काहूंसों संग न करै हैं-निप हैं, बहुरि बहुतवार किया जो
पान म. ९ अनशन अवमोदर्य वृत्तिपरिसंख्यान रसपरित्याग आदि तप ताकी वाधा ताकरि क्षीण भया है काय जिनका, बहार।
३५२ देशकालके प्रमाण मार्गविर्षे गमन ऐसे करें हैं, जातें संयम विराध्या न जाय, बहुरि त्यागे हैं पगनिके जोडी आदि। आवरण जिनके, कठोर कांकरेकी भूमि तथा कंटक आदिकरि वीधे गये जे पाद तिनका भया है खेद जिनके, तौ पूर्व गृहस्थपणेमें पालकी घोडे रथ आदि चडते थे तिनकू यादि नाहीं करै हैं, बहुरि कालकी काल आवश्यकक्रियाकी. । हानिकू न करें हैं ऐसे मुनिके चर्यापरिषहका सहन कहिये ॥ इहां विशेष जो , अनेकदेशनिविपैं गमन करै हैं तिन
देशनिकी भाषा तथा क्रिया व्यवहारकू जानते संते छोटे गाममें तो एकरात्रि बसें हैं, बडे नगरमें पंचरात्रि वसे हैं, १ इह उत्कृष्ट बसना जानूं ॥ ९ ॥
आप संकल्पमें किया जो आसन तिसतै चलै नाहीं, सो निषद्यापरिषहका जीतना है । तहां स्मशान सूनां ठिकाणा पर्वतकी गुफा वृक्षनिके तलें वेलिनका मंडप इत्यादिक जिनमें पूर्व अभ्यास न किया कदे बैठे नाहीं ऐसे स्थानक तिष्ठे हैं। बहार सूर्यका प्रकाश तथा अपनी इन्द्रियका ज्ञान ताकरि परीक्षारूप किया प्रदेश क्षेत्र ताविर्षे करी है नियमकी क्रिया ज्यां, कालका नियमकार आसन मांडि बैठे हैं । तहां सिंह वधेरा आदिका भयानक शब्द सुननेकरि नाहीं किया र हैं भय ज्यां, देव मनुष्य पशु अचेतनपदार्थनिकरि किया जो चारिप्रकार उपसर्ग तिनकार नाहीं ।
साधन ज्यां, वीरासन उत्कुटिकासन इत्यादि जे कठिन आसन तिनकार अविचलित है काय जिनका, ऐसे आसनकी
बाधाका सहना, सो निषद्यापरिपह है ॥ याका विशेष जो, आसनका नियम कार बैठे तब उपसर्ग आवै तौ तिसका 18 मेटनेका उपाय विद्या मंत्र जाप जाने हैं-मेटनेकू समर्थ है, तो ताका उपाय न करें हैं । वहुरि पूर्व कोमल गद्दी आदि
बिछाय बैठे थे ताकू यादि न करै हैं । प्राणीनिकी रक्षाका आभप्राय है तथा अपने स्वरूपके ध्यानमें लगि रहे हैं ।। तातें परीपहकी वेदना नाहीं है ॥ १० ॥
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
॥ ज्ञानावरणे प्रज्ञाज्ञाने ॥ १३ ॥ ___याका अर्थ- ज्ञानावरणकर्मका उदय होतें प्रज्ञा अज्ञान ए दोय परीषह होय है । इहां तर्क, जो, यह अयुक्त है । वार्थ- जातें ज्ञानावरणके उदय होते अज्ञानपरीषह तो होय अर प्रज्ञापरीपह तौ ज्ञानावरणके अभाव होते होय है । सो दोऊ ३ वचसिद्धि टीका K परीषह ज्ञानावरणके उदयतें कहना अयुक्त है । ताका समाधान, जो, यह प्रज्ञा है सो ज्ञानावरणके क्षयोपशमतें होय है । RIM भ. ९ सो परकै ज्ञानावरणका उदय होतें विज्ञानकला नाहीं होय तहां जाकै प्रज्ञा होय ताकै मद उपजावै है । अर सकल
आवरणका क्षय भये मद नाहीं होय है । तात ज्ञानावरणके उदयतें कहना बने है । इहां कोई कहै है, मद तौ अहंकार है सो मोहके उदयहीत होय है । ताका समाधान, जो, यह परीपह चारित्रवानकै ज्ञानावरणके उदयकी शक्तिकी अपेक्षा कही है । तातें मोहके उदयमें अंतर्भाव याका नाही, ज्ञानावरणहीकी मुख्यता लिये है ॥ आगें अन्य दाय कर्मके निमित्ततें भये परीपहकू कहै हैं
॥ दर्शनमोहान्तराययोरदर्शनालाभौ ॥ १४ ॥ याका अर्थ-- दर्शनमोहके होते तो अदर्शनपरीपह होय है । अर अंतरायकर्मके होते अलाभपरीषह होय है । इहां यथासंख्य संबंध करना । दर्शनमोहके होते अदर्शन परीषह, लाभान्तरायके होते अलाभपरीषह ऐसें ॥ आगै पूछे है कि, आदिका मोहनीयका भेदतें एक परीपह कया, बहुरि दूजा मोहनीयके भेद केते परीषह होय है ? 8 ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं
॥ चारित्रमोहे नाग्न्यारतिस्त्रीनिषद्याक्रोशयाचनासत्कारपुरस्काराः ॥ १५ ॥ __याका अर्थ- चारित्रमोहके होते नाग्न्य,, अरति, स्त्री, निषद्या, आक्रोश, याचना, सत्कारपुरस्कार ए सात परीपह हो है, इहां पूछे है कि, पुरुषवेदके उदयआदिके निमित्तते नाग्न्यादिपरीषह होय हैं । इहां सो इनकै तौ मोहका निमित्तपणा हमने जाण्यां, परंतु निषद्यापरीषह तो आसनका परीषह होय है, याकै मोहके उदयका निमित्त कैसे ? ताका | समाधान, जो, आसनविर्षे प्राणीनिका परिहार प्रयोजन है । सो प्राणिनिकी पीडाके परीणाम · मोहके उदयतें होय है।
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिद्धि
टिका
अ ९
ध्यानका उपचार कीजिये है, तैसें परीपहका भी उपचार जानना । अथवा इस सूत्रका अर्थ ऐसा भी किया है, “ एकादशजिने न सन्ति " ऐसा वाक्यशेष कहिये सूत्रमें चाहिये ते अक्षर लगावने । जातैं सूत्र हैं ते सोपस्कार कहिये अन्य उपकार करनेवाले अक्षरनिकी अपेक्षा करें हैं। तातें सूत्रमें वाक्यशेष कल्पना योग्य है । बहुरि वाक्य है सो वक्ता के आधीन है, ऐसा मानिये है । तातें इहां निपेधकूं न संति ऐसा वाक्यशेष लेना । जातैं इहां मोहके उदयका सहायके अभाव क्षुधाआदिकी वेदनाका अभाव है, तातैं ए परीषह भी नाहीं हैं ऐसा भी अर्थ जानना ॥
ए ग्यारह परीपहके नाम हैं । क्षुधा, तृष्णा, शीत, उष्ण, दंशमशक, चर्या, शय्या, वध, रोग, तृणस्पर्श, मल ऐसैं ग्यारह हैं । इहां दृष्टांत ऐसा भी जानना, जैसे विषद्रव्य है सो मंत्र औषधिके बल ताकी शक्ति मारनेकी क्षीण होय जाय तब ताकूं कोई खाय तौ मरे नाहीं, तैसैं ध्यानरूपी अग्निकार घातिकर्मरूप ईंधनकूं ज्या बाल्या, तिनके अनंत निर्वाध ज्ञानादिचतुष्टय प्रगट भया सो अंतरायके प्रभाव निरंतर संचयरूप शुभपुद्गल होय हैं, सो वेदनीयकर्म है । सो सहाय विना क्षीणवल हूवा संता अपना प्रयोजन उपजावनेकूं समर्थ नाहीं हैं, तैसें क्षुधाआदि वेदनारूप परिषहनिका अभावही जानना ॥
आगे पूछे है, जो, सूक्ष्मसांपराय आदिविर्षै भेदरूप केई परीपह कहै तौ ए समस्तपरीपह कौन विपैं हैं ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं—
॥ बादरसाम्पराये सर्वे ॥ १२ ॥
I
याका अर्थ - बादरसांपराय कहिये प्रमत्ततै लगाय अनिवृत्तिबादरसांपराय जो नवमां गुणस्थान तहांताई सर्व परीपह हैं । तहां सांपराय तौ कपायकूं कहिये । बहुरि बादरकपाय जहां होय सो बादरसांपराय है । इहां गुणस्थानविशेषका ग्रहण तौ न करना, प्रयोजनमात्रका ग्रहण करना तार्ते प्रमत्तआदि संयमीका ग्रहण करना, तिनविर्षे कषायनिका आशय क्षीण न भया । तार्ते सर्व परीषह संभव हैं । इहां कोई पूछें, जो, कैसें चारित्रमें सर्व परीषह संभवे हैं ? तहां कहिये है, सामायिक छेदोपस्थापन परिहारविशुद्धि संयमविषै कोई एक संयमविषै सर्वपरीषहनिका संभव है |
आगे शिष्य कहे हैं, जो, परीपहनिका स्थानविशेषका तौ नियम कह्या, सो जान्या । परंतु कैसे कर्मकी प्रकृतिका कैसे परीषह कार्य हैं ? यह न जान्या । ऐसें पूछै सूत्र कहे हैं
व च
निका पान
३५८
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
सि दि
३५३
___ आगमकथित शयनतें न चिगौ सो शयनपरिषहका सहन है । तहां वे मुनि ध्यानका गमनका खेदकारी मुहूर्तमात्र । निद्रा ले हैं । सो कठोर नीची उंची बहुत कांकरी ठीकरीनिकार भरी भूमिविर्षे तथा सकडी जहां शरीर स्वच्छंद पसरै नाहीं ऐसी भूमिविर्षे तथा जहां अतिशीतता अतिउष्णता होय ऐसी भूमिप्रदेशविर्षे सोहै हैं । एकपार्श्व किये तथा सूधे सोवै सो प्राणीकुं बाधा होनेकी शंकाकार जैसेंके तैसें सूते रहै । अंगकू चलाचल न करै कलोट न ले । जैसै काठ व च
निका पड्या होय तैसें पड़े रहै । तथा जैसैं मृतक पड्या होय तैसैं निश्चल रहै । ज्ञानभावनाविर्षे लगाया है चित्त ज्यां व्यंतर
पान आदिके उपसर्ग होते भी नहीं चलाया है शरीर ज्यां, जेते काल नियम किया तेतै काल जेती बाधा आवै तेती सहै हैं, सो शय्यापरिषहका सहन है ।
याका विशेष जो, भयानक प्रदेशविर्षे शयन करे, तहां ऐसा विचार न उपजै, जो, यह प्रदेश नाहर वघेरा चीता आदि दुष्टप्राणीनिका निवास है, इहति शीघ्र निकलना भला है, रात्रि बहुत बडी है, कदि पूरी होयगी ऐसे विषाद न करै हैं। सुखकी प्राप्ति माहीं वांछै है। पहले कोमलशय्यापरि सोवते थे ताकू यादि न करै हैं ॥११॥
अनिष्ट दुर्वचन सहना, सो आक्रोशपरीषह है। मिथ्यादृष्टीनिके क्रोधके भरे कठोर बाधाके करनहारे निंदा अपमानके झूठे वचन सुनें हैं, “जो ऐसे दुर्वचन हैं तिनकू सुनतेही क्रोधरूप अग्निकी ज्वाला बधि जाय है ऐसे हैं " तौ तिन। वचननिकू झूठे मान हैं। तत्काल ताका इलाज करनेकुं समर्थ हैं. जो आप क्रूरदृष्टीकार भी ताडूं देखें तौ पैला भस्म होय जाय तो अपना पापकर्मके उदयहीकू विचारै तिनकू सुनिकरि तपश्चरणकी भावनाहीकेविर्षे तत्पर हैं, कषायका अंशमात्रकू भी अपने ह्रदयविर्षे अवकाश न दे हैं। ऐसें आक्रोशपरीपहका जीतना होय है ।। १२॥
मारने वालाते क्रोध न करना, सो वधपरिषहका सहन है। तहां तीखण छुरी मूशल मुद्गर आदि शस्त्रनिके घातकार ताडना पीडना आदिते वध्या है शरीर जिनका, बहुरि घात करनेवालेविर्षे किंचिन्मात्र भी विकारपरिणाम नाहीं करै है. विचार हैं “जो यह मेरे पूर्वकर्मका फल है ए देनेवाला गरीब रंक कहा करै ? यह शरीर जलके बुदबुदेकी ज्यौं विनाशिक
स्वभाव है, कष्टका कारण है, ताकू ए बाधा करै है, मेरे सम्यग्ज्ञानदर्शनचारत्रकू तौ कोई घात सकै नाही" ऐसा विचार 12 करते रहै हैं । कुहाडी बसोलाकी घात अर चंदनका लेपन दोऊनिकू समान दीखै हैं। तिनके वधपरीषहका सहना मानिये
हैं । वे महामुनि ग्राम उद्यान वनी नगरनिविर्षे रात्रिदिन एकाकी नग्न रहे हैं। तहां चोर राक्षस म्लेंछ भील वधिक पूर्वजन्मके वैरी परमती भेषी इत्यादि क्रोधके वशि भये आदि करै हैं। तो तिनके क्षमाही करै है। तिनके वधपरीपहसहना सत्यार्थ है ॥ १३॥
9 99999999900.....
9
*09
*
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
I) मिथ्यादृष्टीही भले है, बड़े भक्तिवान् हैं, जो अपना गुरु कछु भी नही जानता होय अज्ञानी होय ताकूं भी सर्वशतुल्य
मानि तिनका सन्मानकरि अपने मतकी प्रभावना करें हैं । बहुरि सुनिये हैं, जो, पूर्वकालमें व्यंतरआदिक बडे तपस्वीनिका पूजा करे थे सो यह कछु मिथ्याही दीखै है, सो यह साची होय तौ हमसारिखेनिका अवार पूजाआदि क्यों न करें ? ऐसा खोटा चितवन नाहीं करै है । ऐसें मुनिकै सत्कारपुरस्कार परीपहका जीतना जाणिये ॥ १९ ॥
सर्वार्थ
सिद्धि
टी का
म. ९
प्रज्ञा कहिये विज्ञान ताका मद न करना सो प्रज्ञापरीपहका जीतना है । तहां अंगपूर्वप्रकीर्णकके जाननेविर्षे तौ प्रवीण हैं, बहुरि शब्द न्याय अध्यात्मशास्त्रनिविर्वै निपुण है, ऐसा होय तौ मुनि आप ऐसा न विचार, जो, मेरे आगे अन्य ऐसा भासे है " जैसैं सूर्यके प्रकाशकारी तिरस्कार किये जे आग्याकीट प्रकाशरहित दीखै ” ऐसा विज्ञानका मद न करें, सो प्रज्ञापरीषहका जीतना कहिये ॥ २० ॥
अज्ञानपणेकरि अवज्ञार्ते ज्ञानके अभिलाषरूप परीषहका जीतना सो अज्ञानपरीषहका सहन है । तहां मुनिकूं दुष्ट जन कहैं, यह मुनि अज्ञानी है, पशुसमान हैं, कछु जाने नाहीं इत्यादिक निन्दाके वचन कहै, ताकूं सहँ हैं । जो परमतपका आचरण करै है निरंतरप्रमादरहित वर्ते है तो ऐसा न विचार है, जो मेरै अबताई भी ज्ञानका अतीशय नाहीं ऐसा अभिप्राय नाहीं राखै है, ताके अज्ञानपपिहका सहना जानना ॥ २१ ॥
66
उपज्या, "
दीक्षा लेना अनर्थक है ऐसी भावना न उपजै सो दर्शनपरीपहका सहन है । तहां कैसा है मुनि ! परमवैराग्यभावनाकार शुद्ध है मन जाका, बहुरि जाना है सकलपदार्थका यथार्थस्वरूप जाने, बहुरि अरहंत अर अरहंतके प्रतिमा आदि तथा साधु तथा धर्म इनका पूजक है, बहुरि बहुतकालतें मुनि भया है ऐसा है तो ऐसा न विचारे है, जो मेरे अवारताई ज्ञानका अतिशय उपज्या नाहीं, पूर्वै सुनिये हैं, जो महान उपवासादिकके करनेवालेनिकै प्रातिहार्य के विशेष उपजे हैं, सो यह कथनी तौ प्रलापमात्र झूठी है, यहू दीक्षा अनर्थक है, व्रतका धारण विफल है इत्यादिक नाहीं विचारै है । जातै मुनिकै दर्शनकी विशुद्धता योग है । ऐसें अदर्शनपरीषहका सहन जानना ॥ २२ ॥
66
33
ऐसें बाईस परीवह हैं । परीषह आये क्लेशपरिणाम न करें। तातैं रागादि परिणामतें होय था जो आश्रव, ताके निरोधमें महान् संवर होय है ॥ आगे पूछें हैं, जो, ए परीवह जे मुनि संसारके तरनेकूं उद्यमी भये हैं तिनकूं सर्वही अविशेषकर आवै है, कि कछु विशेष है ! तहां कहै है जो, ए क्षुधाआदि परीषह कहै, ते अन्यचारित्रविर्षे तौ भेदरूप आवै हैं अर सूक्ष्मसांपराय अर उमस्थ वीतरागके सौ नियमकारी जेते होय हैं सो कहें हैं
व
निका
पान
३५६
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
नि का
पान २४
.
51 अनंतधर्मात्मक एक जीवादि वस्तुका यहु स्यात् शब्द है सो द्योतक है॥
इहां प्रश्न - जो शास्त्रनिमें तौ स्यात् शब्द वाक्यवाक्यप्रति सुण्या नांही। तुम कैसें कहाँ हो ? जो सर्ववस्तुको स्यात् शब्दते साधिये। ताका उत्तर-जो शास्त्रमैं याका प्रयोग जहां नांही है तहां स्याद्वादी अर्थकरि सर्वशब्दनिपरि
लगाय ले है। जाते वस्तुस्वरूप अनेकांतात्मक ही है तातै वस्तुके जाननेवाले स्यात् शब्दकों जानिले हैं। ऐसे श्लोकवासर्वार्थ || सिद्धिर्तिकमैं कया है । बहुरि इहां अन्य उदाहरण कहिये है । जैसे कोई एक मनुष्यनामा वस्तु है सो गुणपर्यायनिके समुटी का दायरूप तौ द्रव्य है । बहार याका देहप्रमाण संकोच विस्तार लीये क्षेत्र है । बहुरि गर्भते ले मरणपर्यंत याका काल
है । बहुरि जेती गुणपर्यायनिकी अवस्था याकै हैं ते भाव हैं । ऐसे द्रव्यादि चतुष्टय यामैं पाईये है। तहां कालादिककरि अभेदवृत्तिकरि कहिये तब जेतें काल आयुर्बलपर्यत मनुष्यपणा नामा गुण है, तेते ही काल अन्य याके सर्वधर्म हैं, ऐस। कालकरि अभेदवृत्ति है । तथा जो ही मनुष्यपणांकै मनुष्यरूप करणां आत्मरूप है, सो ही अन्य अनेक गुणनिकै है।
ऐसे आत्मरूपकरि अभेदवृत्ति है । तथा जो ही आधार द्रव्यनामा अर्थ मनुष्यपणाका है सो ही अन्य याके पर्यायनिका ।। है ऐसें अर्थकार अभेदवृत्ति है। तथा जो ही अभिन्नभावरूप तादात्म्यलक्षण संबंध मनुष्यपणांक है,
गुणनिकै है, ऐसे संबंधकरि अभेदवृत्ति है । तथा जो ही उपकार मनुष्यपणांकार अपने स्वरूप करणां है, सो ही अन्य अवशेषगुणनिकरि कीजिये है, ऐसे उपकारकरि अभेदवृत्ति है । तथा जो ही गुणीका देश मनुष्यपणांका है सो ही अन्य गुणनिका है ऐसे गुणिदेशकार अभेदवृत्ति है । तथा जो ही एक वस्तुस्वरूपकार मनुष्यपणांका संसर्ग है, सो ही अन्य अवशेष धर्मनिका है, ऐसे संसर्गकार अभेदवृत्ति है । तथा जो ही मनुष्य ऐसा शब्द मनुष्यस्वरूप वस्तूका वाचक है, सो ही अन्य अवशेप अनेक धर्मोंका है, ऐसे शब्दकार अभेदवृत्ति है ॥ ऐसें पर्यायार्थिकनयके गौण होते द्रव्यार्थिकनयकी प्रधानतातें अभेदवृत्ति बणै है ॥
बहुरि द्रव्यार्थिक नय गौण होते पर्यायार्थिक प्रधान करतै कालादिककी अभेदवृत्ति अष्टप्रकार न संभवै है, सो भी | कहिये है । क्षणक्षणप्रति मनुष्यपणां और और गुणपर्यायरूप है । तातै सर्वगुणपर्यायनिका भिन्न काल है । एककाल एकमनुष्यपणांविर्षे अनेकगुण संभवै नाही । जो संभवै तौ गुणनिका आश्रयरूप जो मनुष्यनामा वस्तु सो जेते गुणपर्याय है तेते ठहरै । तातें कालकार भेदवृत्ति है । तथा अनेक गुणपर्यायनिकार कीया उपकार भी जुदा है । जो एक ही मानिये तो एक मनुष्यपणांही उपकार ठहरै । ऐसे उपकारकरि भेदवृत्ति है। तथा गुणिका देश है सो गुणगुणप्रति भेद
क ही कहिये तो मनुष्यपणांहीका देश ठहरै अन्यका न ठहरै तातें गुणिदेशकर भी भेदवृत्ति है।
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
सर्वार्थ
सिद्धि
टी का
अ १
जुदे ग्रहण करें तहां पर्यायार्थिकनय है । इहां अभेदरूप गौण है, भेदपक्ष मुख्य है । तहां भी किसी एक अंशकूं मुख्य करें तब दूसरा अंश गौण हो है । ऐसे सर्व ही जीवादिक पदार्थ प्रमाणनयकारी सत्यार्थ प्रतिभास हैं । जो सर्वथा एकांतकी पक्ष है सो कल्पना मिथ्या है । जातैं कल्पनामात्र ही है । मिथ्यात्वकर्मके उदय यह निपजै है । वस्तुस्वरूप कल्पित है नांही । बहुरि नय हैं ते श्रुतज्ञानके अंश हैं । मति अवधि मनःपर्यय ज्ञानके अंश नांही । तातें वचन के निमित्ततैं उपज्या जो परोक्ष श्रुतज्ञान ताहीके विशेष संभवै, प्रत्यक्षके विशेष संभवै नांही । बहुरि प्रमाणनयकरि भया जो अपनां स्वरूपका आकार तथा अन्यपदार्थका आकारसहित निश्चय ताकूं अधिगम कहिये । सो यहू प्रमाणका कथंचित् अभेदरूप फल है ॥
केई वेदांतवादी तथा विज्ञानाद्वैतवादी अपनां स्वरूपका निश्चयकों ही अधिगम कहे हैं । केई परका निश्वयकों ही कहै हैं । तिनिका कहना बाधासहित हैं । केई ज्ञानकों अर्थके आकारसमान होनेकों प्रमाण कहै हैं । ताका अभेदरूप अधिज्ञान तौ ज्ञान ही है । गमकूं फल क हैं । सो भी सर्वथा एकांतवादिनिकै वर्णे नांही । ज्ञान अर्थसमान होय नांही । अपनी स्वच्छता अन्य अर्थकों जाने है, तहां तदाकार भी कहिये । बहुरि कोई नेत्र आदि इंद्रियनि प्रमाण कहे हैं । ते भी विना समझा कहै हैं । अचेतन इंद्रिय प्रमाण कैसे होय ? वहुरि भावइंद्रिय ज्ञानरूप हैं ते प्रमाणके भेदनिमैं हैं ही ॥
बहुरि प्रमाणनयकर अधिगम कह्या सो भी ज्ञानात्मकके तथा शब्दात्मकके भेदकारी दोय प्रकार है । तहां ज्ञानात्मक तौ पंचप्रकार ज्ञान है, सो आगे कहसी । बहुरि शब्दात्मक है सो विधिनिपेधस्वरूप है । तहां कोई शब्द तौ प्रश्नके वशर्तें विधिवि ही प्रवर्ते है । जैसें समस्तवस्तु अपने द्रव्य क्षेत्र काल भावकारी अस्तित्वस्वरूप ही है । तथा कोई शब्द निपेधविर्षे प्रवर्ते है । जैसे समस्त वस्तु परके द्रव्य क्षेत्र काल भावकरि नास्तित्वस्वरूप ही है । तथा कोई शब्द विधिनिषेध दोऊविपैं प्रवर्ते है । जैसें समस्त वस्तु अपने तथा परके द्रव्य क्षेत्र काल भावकरि अनुक्रम अस्तिनास्ति स्वरूप है । तथा कोई शब्द विधिनिषेध दोऊकूं अवक्तव्य कहै है । जैसें समस्त वस्तु अपने वा परके द्रव्य क्षेत्र काल भावकरि एक काल अस्तित्वनास्तित्वस्वरूप है । परंतु एककाल दोऊ कहै जाते नांही, तातें अवक्तव्यस्वरूप है । तथा कोई शब्द विधिनिषेधकूं क्रमकरि कहै है । एककाल न कया जाय है तातें विधिअवक्तव्य निषेधअवक्तव्य तथा विधिनिपेधअवक्तव्यविप्रवर्ते है । जैसे समस्तवस्तु अपने चतुष्टयकरि अस्तित्वरूप है, वक्तव्य है, एककाल स्वपरचतुष्टयकार अवक्तव्यस्वरूप है । तातें अस्तिअवक्तव्य ऐसा कहिये । तथा ऐसे ही परके चतुष्टयकरि नास्तिस्वरूप वक्तव्य है । एककाल स्वपरचतु -
व च
निक
पान
२१
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टी का
अ. ९
॥सामायिकच्छेदोपस्थापनापरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसाम्पराययथाख्यातमिति चारित्रम् ॥ १८ ॥
याका अर्थ — सामायिक छेदोपस्थापना परिहारविशुद्धि सूक्ष्मसांपराय यथाख्यात ऐसे पांच भेदरूप चारित्र है । इहां प्रश्न, जो दशप्रकार धर्मविषै संयम कह्या ही है, सोही चारित्र है, यह फेरि कहना अनर्थक नाहीं है । धर्मके विषै अंतर्भूत २ है, तो अंतविर्षे चारित्रका ग्रहण किया है । जातैं यह मोक्षकी प्राप्तिका साक्षात् कारण है । चौदहवां गुणस्थानके अंत चारित्रकी पूर्णता भये लगताही मोक्ष होय है । तार्ते साक्षात्कारण है ऐसा जनावनेकूं न्यारा कया है । सो सामायिकका स्वरूप तौ पहले श्रावकके सप्तशील कहे तहां कह्या ही था । सो दोयप्रकार है, एक तौ नियतकाल दूजा अनियतकाल । तां काली मर्यादा करि तामें स्वाध्याय आदि कीजिये सो तौ नियतकाल है । बहुरि ईर्यापथआदिविषै अनियतकाल है । बहुरि प्रमादके वशर्तें उपज्या जो दोष ताकार संयमका प्रबंधका लोप भया होय ताका प्रायश्चित्त आदि प्रतिक्रियाकरि स्थापन करना सो छेदोपस्थापना है । अथवा सामायिकविर्षे अहिंसादिक तथा संमित्यादिकका भेद करना' सो छेदोपस्थापना कहिये । बहुरि प्राणिपीडाका जहां परिहार ताकरि विशेषरूप जो विशुद्धता जामें होय सो परिहारविशुद्धि कहिये ॥
अथाख्यात
बहुरि जहां अतिसूक्ष्म कषाय होय सो सूक्ष्मसांपरायचारित्र है । यह दशमा गुणस्थान सूक्ष्मलोभसहित होय है बहुरि जहां मोहनीयकर्मका सम्पूर्ण उपशम होय, तथा क्षय होय जाय सत्तामेंसूं द्रव्यका कर्म उठि जाय, तहां आत्माका स्वभावकी वीतराग अवस्था होय, सो यथाख्यातचारित्र है । अथवा पहले सामायिक आदि चारित्रके आचरण करनेहारेनें याका व्याख्यान तौ किया अर मोहके क्षयतें तथा उपशमतें पाया नाहीं, तातें अब कह्या, तातें याका नाम भी कहिये । जातैं अथशब्दका अर्थ अनंतर पदार्थ होय सो है, यहू समस्त मोहके क्षय तथा उपशमके अनंतर होय हैं, तातैं अथाख्यात नाम सार्थक है । बहुरि आत्माका स्वभाव जैसा अवस्थित है तैसाही यामें कया है, तातें याका नाम यथाख्यात' भी कहिये । बहुरि सूत्रमें इतिशब्द है सो परिसमाप्ति अर्थविषै है । तातैं ऐसा जानिये, जो, यथाख्यात चारित्रतैं सकलकर्मके क्षयकी परिसमाप्ति होय है । बहुरि सामायिकादिकका अनुक्रमका कहना है । ताकार अगले अगिले चारित्रविषै गुणकी विशुद्धताकी वृद्धि है ऐसें जनाया है ॥
इहां विशेष कहिये हैं, सर्वसावद्ययोगका अभेदकार त्याग करै सो सामायिक है । याका शब्दार्थ ऐसा भी किया है, जो, प्राणीनिके घातके कारण जे अनर्थ तिनकूं आय ऐसा नाम कहिये' सम ऐसा उपसर्ग देनेते एकीभूत अर्थ भया । तैं अनर्थ एकठ्ठे भये होय तिनकू समाय ऐसा कहिये । ते समाय जाका प्रयोजन होय सो सामायिक कहिये । तातै
च च
निका
पान
३६१
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वाय
ऐसा अर्थसिद्धि होय है। सो सर्वपापका सामान्य एकटाही त्याग जहां होय सो सामायिकचारित्र हैं। इहां कोई ऐसा तो गुप्ति भी है । ताका समाधान, जो, यामें मनसंबंधी प्रवृत्ति है, गुप्तिविर्षे प्रवृत्तिका निषेध है । बहुरि याकू समिति भी न कहिये । जाते सामायिकवालङ्के प्रवृत्तिका उपदेश है । ताविर्षे प्रवृत्ति होय ताकू समिति कहिये । ऐसा
सामायिकका कारण है सो समिति कार्य है । ऐसा कार्यकारणका भेद है। बहुरि परिहारविशुद्धिविर्षे ऐसा विशेप सिरि २) है, जो, इसकूँ धारै जो पुरुष तीसवर्षका होय, तीर्थकरके निकट पृथक्त्ववर्षतांई सेवन किया होय, प्रत्याख्यानपूर्व टी का तहां पढ़या होय, जीवनिकी उत्पत्ति मरणके ठिकाणे कालकी मर्यादा जन्म योनिके भेद देशका द्रव्यका स्वभावका म.९
विधानका जाननहारा होय, प्रमादरहित होय, महावीर्यवान होय, जाकै विशुद्धताके चलतें कर्मकी प्रचुरनिर्जरा होती होय, अतिकठिन आचरणका धारणेवाला होय तीनूं संध्याविना दोयकोश नित्य विहार करनेवाला होय, ताकै परिहारविशुद्धिसंयम होय है । अन्यकै नाहीं होय है ।
नि का पान
३६२
बहुरि सूक्ष्मसापरायसंयम ऐसैं मुनिके होय है, जो सूक्ष्मस्थूल प्राणिनिकी पीडाके परिहारविर्षे प्रमादरहित होय, बहुरि स्वरूपके अनुभववि4 बधता उत्साह जाकै होय, जाकै अखंडक्रियाविशेप होय, बहुरि सम्यग्दर्शनज्ञानरूप प्रचंड पवनताकार प्रज्वलित भई, जो शुद्धआशयरूप अग्निकी शिखा ताकरि दग्ध भये हैं कमरूप इंधन जाके, बहुरि ध्यानके विशेपकरि क्षीण किये है कषायरूप विषके अंकुरे जानें, बहुरि नाशके सन्मुख भया है मोहकर्म जाके, याहीत पाया है सूक्ष्मसांपराय संयम जानें ऐसा मुनिकै होय है। याका गुप्तिसमितिवि अंतर्भाव जानना । जातें गुप्तिसमिति होते या सूक्ष्मलोभकषायका होना यह विशेष गुण है । ताकी अपेक्षा न्याराही जानना । बहुरि सूत्रके अनुक्रमवचनकार उत्तरोत्तर अनंतगुणी विशुद्धता जाननी । बहुरि चारित्रके भेद शब्दकी अपेक्षा तौ संख्यात हैं । वुद्धिके विचारतें असंख्यात है। अर्थतें अनंतभेद हैं । ऐसें यहू चारित्र आश्रवके निरोधत परमसंवरका कारण जानना । अर समितिवि प्रवते हैं। तामें धर्म अनुप्रेक्षा परीपहनिका जीतना चारित्र यथासंभव जाननें ॥
आगें पूछे है कि, चारित्र तो कह्या, ताके अनंतर तपसा निर्जरा च । ऐसा कया था सो अव तपका विधान कहना । ऐसे पूछे कहै हैं । तप दोयप्रकार है, वाह्य अभ्यंतर । सो भी प्रत्येक छहप्रकार है । तहां वाह्य तपके 12 भेद जानन... सूत्र कहै हैं
निसंप मा प्रत्येक कार था।
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिदि
॥ अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरसपरित्याग
विविक्तशय्यासनकायक्लेशा बाह्यं तपः ॥ १९ ॥ याका अर्थ-- अनशन, अवमोदर्य, वृत्तिपरिसंख्यान, रसपरित्याग, विविक्तशय्यासन, कायक्लेश ए छह बाह्यतप हैं। टीका तहा इष्टफल कहिये धनकी प्राप्ति, जगतमें प्रशंसा स्तुति होना, रोगादिक मिटना, भय मिटना, मंत्रसाधन करना इत्या- । पान अ. ९दिक इसलोकसंबंधी फलकी अपेक्षा जामें नाहीं, तथा ऐसेंही परलोकसंबंधी विषयनिका सुखकी अभिलाषपणा स्वर्गआदिके 5 फलकी निदानरूप वांछा जामें नाहीं, अर संयमकी प्रसिद्धि, रागादिकका विनाश, कर्मकी निर्जरा, ध्यानकी प्राप्ति आग
मके अभ्यासकी प्राप्तिः इनके अर्थि जो आहार कपायका विषयका त्याग करना, सो अनशन है ॥ १ ॥ बहुरि संयमकी वृद्धि, निद्रा आलस्यका नाश, वात पित्त कफआदि दोषका प्रशमन, संतोप, स्वाध्यायआदि सुखतें होना इत्यादिककी सिद्धिके अर्थि आहार थोरा लेना, सो, अवमोदर्य है ॥ २ ॥ बहुरि मुनि आहारकू जाय तब प्रतिज्ञा करै, जो, एकही घर
जागे, तथा एकही रस्तामें प्रवेश करेंगे, तथा स्त्रीका दिया आहार लेंगे, तथा एकही द्रव्यका भोजन लेंगे इत्यादिक । अनेकरीति हैं; तिसकी प्रतिज्ञा करि नगरमें जाय तिस प्रतिज्ञाकी रीति मिले तो ले, ना तरि फिरि आवै, सो वृत्तिपारसंख्यान तप है । यह आशाकी निवृत्तिके आर्थि है ॥ ३ ॥
बहुरि इन्द्रियका उद्धतपणाका निग्रह निद्राका जीतना स्वाध्याय सुखतें होना इत्यादिके अर्थि घृत आदि पुष्ट स्वादरूप रसका त्याग, सो चौथा रसपरित्याग तप है ॥ ४ ॥ बहुरि शून्यस्थानक आदि जे एकांत जगह जहा प्राणीनि पीडा न होय तहां संममी सोवना बैठना आसन करे, यातें आपके स्वाध्यायध्यानमें बाधा न होय, ब्रह्मचर्य पालै, स्वाध्यायध्यानकी सिद्धि होय, ऐसे पांचवा विविक्तशय्यासन तप है ॥ ५ ॥ बहुरि आतापके स्थान वृक्षका मूल इनवि वसना, चौडै निरावरण शयन करना, बहुतप्रकार आसनकरि प्रतिमायोग करना, इत्यादिक कायक्लेश तप है ॥ ६ ॥ सो यह देहकू कष्ट देनेके आर्थि है, परीपहके सहनेको अर्थि है, सुखकी अभिलाषा मेटनेके अर्थि है, मार्गकी प्रभावनाके
अर्थि है इत्यादि प्रयोजनके अर्थ जानना ॥ । इहां कोई पूछे, जो परीषहमें अर या कहां विशेष है ? ताका समाधान, जो स्वयमेव आवै सो तौ परीषह है ।। 5 अर आप चलाय करै सो कायक्लेश है । फेरि कोई पूछे, इन छह तपनिके बाह्यपणां कैसे हैं ? ताका समाधान, जो, ये
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिदि
ऐसा अर्थसिद्धि होय है । सो सर्वपापका सामान्य एकठ्ठाही त्याग जहां होय सो सामायिकचारित्र हैं । इहां कोई कहै, ऐसा तो गुप्ति भी है । ताका समाधान, जो, यामें मनसंबंधी प्रवृत्ति है, गुप्तिवि प्रवृत्तिका निषेध है । बहुरि याकू समिति भी न काहये । जाते सामायिकवालकू प्रवृत्तिका उपदेश है । ताविर्षे प्रवृत्ति होय ताकू समिति कहिये । ऐसा सामायिकका कारण है सो समिति कार्य है । ऐसा कार्यकारणका भेद है । बहुरि परिहारविशुद्धिवि ऐसा विशेष है, जो, इसकूँ धारै जो पुरुष तीसवर्षका होय, तीर्थकरके निकट पृथक्त्ववर्षताई सेवन किया होय, प्रत्याख्यानपूर्व तहां पढ्या होय, जीवनिकी उत्पत्ति मरणके ठिकाणे कालकी मर्यादा जन्म योनिके भेद देशका द्रव्यका स्वभावका विधानका जाननहारा होय, प्रमादरहित होय, महावीर्यवान होय, जाकै विशुद्धताके बलतें कर्मकी प्रचुरनिर्जरा होती होय, अतिकठिन आचरणका धारणेवाला होय ती संध्याविना दोयकोश नित्य विहार करनेवाला होय, ताकै परिहारविशुद्धिसंयम होय है । अन्यकै नाहीं होय है ॥
वचनिका
टीका
स.९
पान ३६२
बहुरि सूक्ष्मसांपरायसंयम ऐसैं मुनिके होय है, जो सूक्ष्मस्थूल प्राणिनिकी पीडाके परिहारवि प्रमादरहित होय, बहुरि स्वरूपके अनुभववि बधता उत्साह जाकै होय, जाकै अखंडक्रियाविशेष होय, बहुरि सम्यग्दर्शनज्ञानरूप प्रचंड पवनताकार प्रज्वलित भई, जो शुद्धआशयरूप अग्निकी शिखा ताकरि दग्ध भये हैं कर्मरूप इंधन जाके, बहुरि ध्यानके विशेपकरि क्षीण किये हैं कषायरूप विषके अंकुरे जानें, बहुरि नाशके सन्मुख भया है मोहकर्म जाके, याहीतें पाया है सूक्ष्मसांपराय संयम जानें ऐसा मुनिकै होय है । याका गुप्तिसमितिवि अंतर्भाव जानना । जातें गुप्तिसमिति होते यामें सूक्ष्मलोभकषायका होना यह विशेष गुण है । ताकी अपेक्षा न्याराही जानना । बहुरि सूत्रके अनुक्रमवचनकार उत्तरोत्तर अनंतगुणी विशुद्धता जाननी । बहुरि चारित्रके भेद शब्दकी अपेक्षा तौ संख्यात हैं । वुद्धिके विचारतें असंख्यात है । अर्थतें अनंतभेद हैं । ऐसें यहू चारित्र आश्रवके निरोध” परमसंवरका कारण जानना । अर समितिविपें प्रवर्ते हैं । तामें धर्म अनुप्रेक्षा परीपहनिका जीतना चारित्र यथासंभव जाननें ॥
__आगें पूछे है कि, चारित्र तौ कह्या, ताके अनंतर तपसा निर्जरा च ' ऐसा कह्या था सो अब तपका |
विधान कहना । ऐसें पूछे कहै हैं । तप दोयप्रकार है, वाह्य अभ्यंतर । सो भी प्रत्येक छहप्रकार है । तहां बाह्य तपके I | भेद जाननकू सूत्र कहै हैं -
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिदि
॥ अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरसपरित्याग
विविक्तशय्यासनकायक्लेशा बाह्यं तपः ॥ १९ ॥ सर्वार्थयाका अर्थ-- अनशन, अवमोदर्य, वृत्तिपरिसंख्यान, रसपरित्याग, विविक्तशय्यासन, कायक्लेश ए छह बाह्यतप हैं।
निका टीका तहा इष्टफल कहिये धनकी प्राप्ति, जगतमें प्रशंसा स्तुति होना, रागादिक मिटना, भय मिटना, मंत्रसाधन करना इत्या
पान दिक इसलोकसंबंधी फलकी अपेक्षा जामें नाहीं, तथा ऐसेंही परलोकसंबंधी विषयनिका सुखकी अभिलाषपणा स्वर्गआदिके ३६३ फलकी निदानरूप वांछा जामें नाहीं, अर संयमकी प्रसिद्धि, रागादिकका विनाश, कर्मकी निर्जरा, ध्यानकी प्राप्ति आगमके अभ्यासकी प्राप्तिः इनके अर्थि जो आहार कषायका विषयका त्याग करना, सो अनशन है ॥ १ ॥ बहुरि संयमकी वृद्धि, निद्रा आलस्यका नाश, वात पित्त कफआदि दोषका प्रशमन, संतोप, स्वाध्यायआदि सुखतें होना इत्यादिककी | सिद्धिके अर्थि आहार थोरा लेना, सो, अवमोदर्य है ॥ २ ॥ बहुरि मुनि आहारकू जाय तब प्रतिज्ञा करै, जो, एकही घर जावेंगे, तथा एकही रस्तामें प्रवेश करेंगे, तथा स्त्रीका दिया आहार लेंगे, तथा एकही द्रव्यका भोजन लेंगे इत्यादिक अनेकरीति हैं; तिसकी प्रतिज्ञा करि नगरमें जाय तिस प्रतिज्ञाकी रीति मिले तो ले, ना तरि फिरि आवै, सो वृत्तिपारसंख्यान तप है । यह आशाकी निवृत्तिके अर्थ है ॥ ३॥
बहुरि इन्द्रियका उद्धतपणाका निग्रह निद्राका जीतना स्वाध्याय सुखतें होना इत्यादिके अर्थि घृत आदि पुष्ट स्वादरूप रसका त्याग, सो चौथा रसपरित्याग तप है ॥ ४॥ बहुरि शून्यस्थानक आदि जे एकांत जगह जहा प्राणीनि पीडा न होय तहां संममी सोवना बैठना आसन करै, यातें आपके स्वाध्यायध्यानमें बाधा न होय, ब्रह्मचर्य पालै, स्वाध्यायध्यानकी सिद्धि होय, ऐसे पांचवा विविक्तशय्यासन तप है ॥ ५ ॥ बहुरि आतापके स्थान वृक्षका मूल इनविर्षे वसना, चौडै निरावरण शयन करना, बहुतप्रकार आसनकरि प्रतिमायोग करना, इत्यादिक कायक्लेश तप है ॥ ६ ॥ सो यहू देहकू कष्ट देनेके आर्थि है, परीषहके सहनको आर्थि है, सुखकी अभिलाषा मेटनेके अर्थि है, मार्गकी प्रभावनाके
अर्थि है इत्यादि प्रयोजनके अर्थ जानना ॥ । इहां कोई पूछे, जो परीषहमें अर यामें कहां विशेष है ? ताका समाधान, जो स्वयमेव आवै सो तौ परीपह है | अर आप चलाय कर सो कायक्लेश है । फेरि कोई पूछे, इन छह तपनिके बाह्यपणां कैसें हैं ? ताका समाधान, जो, ये
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका पान ३६४
तप बाह्यद्रव्यकी अपेक्षा लिये हैं । तातै आहारादिकका त्याग करना आदि इनमें प्रधान हैं । तातै इनकू बाह्यतप कहै हैं, तथा परके ए तप प्रत्यक्ष हैं, सर्वलोक इन तपनिकू जाने हैं, ताते भी बाह्यतप कहिये । तथा बाह्य कहिये मोक्ष
मार्गते बाह्य जे मिथ्यादृष्टि ते भी इनकं करै हैं । तातें भी इनकू बाह्यतप कहिये हैं ॥ आगें अभ्यंतर तपके भेद 4 दिखावनेकू सूत्र कहै हैंसि दि टिका)
॥ प्रायश्चित्तविनयवैयावृत्यस्वाध्यायव्युत्सर्गध्यानान्युत्तरम् ॥ २०॥ याका अर्थ-- प्रायश्चित्त, विनय, वैयावृत्य, स्वाध्याय, व्युत्सर्ग, ध्यान ए छह उत्तर कहिये दूसरा जो अभ्यंतरतप ताके भेद हैं । इनकै अभ्यंतरपणा कैसे हैं ? सो कहै हैं। ए तप अन्यमतिनिकरि नाहीं कीजिये हैं । तथा मनकूही अवलंब्यकरि इनका प्रवर्तन है । तथा बाह्यद्रव्यकी अपेक्षा इनमें प्रधान नाहीं हैं, तातें इनकै अभ्यंतरपणा है । तहां प्रमादके वशतें व्रतमें दोष उपजै ताके मेटनेनूं करिये सो तौ प्रायश्चित्त है ॥ १ ॥ पूज्य पुरुपनिका आदर करना, सो विनय है ॥ २ ॥ कायकी चेष्टाकरि तथा अन्यद्रव्यकरि जो उपासना टहल करना, सो वैयावृत्य है ॥ ३ ॥ ज्ञानभावना२ वि आलस्यका त्याग, सो स्वाध्याय है ॥ ४ ॥ परद्रव्यकेविर्षे यह मैं हूं यह मेरा है ऐसा संकल्पका त्याग, सो
व्युत्सर्ग है ॥ ५॥ चित्तका विक्षेप चलाचलपनेका त्याग, सो ध्यान हैं ॥ ६ ॥ ऐसें छह अभ्यंतरतप हैं ॥ आगें इन तपनिके भेद कहनेकू सूत्र कहै हैं
॥ नवचतुर्दशपंचद्विभेदा यथाक्रमं प्राग्ध्यानात् ॥ २१ ॥ याका अर्थ- नवभेद प्रायश्चित्तके, च्यारिभेद विनयके, दशभेद वैयावृत्यके, पांचभेद स्वाध्यायके, दोयभेद व्युत्सर्गके ऐसे अनुक्रमतें जानने । ए ध्यानतें पहले पांच तपके भेद हैं । इहां - यथाक्रमवचनतें प्रायश्चित्त नवभेद है इत्यादि जानना । बहुरि प्राग्ध्यानात् इस वचनतें ध्यानके भेद बहुत हैं । तातें आगे कहसी ऐसा जानना ॥ आगें आदिका प्रायश्चित्ततपके नवभेद कहे, तिनका स्वरूपभेदके निर्णयके अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ आलोचनप्रतिक्रमणतदुभयविवेकव्युत्सर्गतपश्छेदपरिहारोपस्थापनाः ॥ २२ ॥ याका अर्थ-- आलोचन, प्रतिक्रमण, ते दोऊ, विवेक, व्युत्सर्ग, तप, छेद, परिहार, उपस्थापना ए नवभेद प्रायश्चित्ततपके :
1
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
पान
। है । तहां गुरुनिकू अपना प्रमादकरि लागै ' दोषका कहना ताकै दश दोष टालने, सो आलोचन है । बहुरि मोकं ।
दोष लागे हैं, ते मिथ्या होऊ निष्फल होऊ ऐसे प्रगट वचनकार कहना, सो प्रतिक्रमण है । बहुरि आलोचनाप्रतिक्रमण दोऊ करना, सो तदुभय है । बहुरि दोषकार सहित जे आहार पाणी उपकरण तिनका संसर्ग भया होय तौ तिनका त्याग करना, सो विवेक है । कायोत्सर्गआदि करना सो व्युत्सर्ग है । अनशन आदि तप करना, सो तप है। दिवस पक्ष मास आदिकी दीक्षाका घटावना, सो छेद है। पक्ष, मास आदिका विभागकरि दूरिपर वर्जन करना, संघवारे राखणा, सो परिहार है । अगिली दीक्षा छेदि नवा सरधे दीक्षा देना, सो उपस्थापन है ॥
याका विशेष लिखिये है। तहां प्रमादजनित दोषका तौ सोधन, अर भावकी उज्वलता, अर शल्यका मिटना, अर ३६५ अनवस्थाका अभाव, अरु मर्यादमें रहना, 'संयमकी दृढता इत्यादिकी सिद्धिके अर्थि प्रायश्चित्तका उपदेश है। तहां प्राय-: श्चित्तका शब्दार्थ ऐसा, प्रायः कहिये साधुलोकका समूह तिनका चित्त जिस कार्यमें प्रवते, सो प्रायश्चित्त कहिये । अथवा प्राय नाम अपराधका है, ताका चित्त कहिये शुद्ध करना, सो भी प्रायश्चित्त कहिये । तहां दशदोपवर्जित गुरुका अपना लग्या दोष कहना, सो आलोचन कह्या । सो गुरु एकान्तविपैं तौ बैठे होय, प्रसन्नचित्त होय, बहुरि देश काल जाननेवाला शिष्य होय सो विनयकरि अपना प्रमाददोषकू कहै । ताके दशदोष टालै ते कौन सो कहिये है । शिष्य ऐसा विचार,
जो, गुरुनिकं कछु उपकरण दीजिये तो प्रायश्चित थोरा दे, ऐसे विचार कछू नजार करना, सो प्रथम दोष है | दुर्बल हौं, अशक्त हों, रोगी हों, उपवासादि करनेको समर्थ नाहीं, जो थोरासा प्रायश्चित्त दे तो दोपका निवेदन करूं
ऐसें थोरा प्रायश्चित्त लेनेके अभिप्रायतें कहना, सो दूसरा दोप है ॥ अन्य जो न देखे तिनकू छिपाय अर अन्यके देखै | प्रगट भये ते दोष कहने ऐसा मायाचार करना सो तीसरा दोप है ॥ आलस्यतें, प्रमादत, अल्पअपराधकू तौ गिणे नाही, ताके जाननेका उत्साह नाहीं अर स्थूलदोपहीकू कहना, सो चौथा दोष है ॥ मोटे प्रायश्चित्त देनेके भयकरि बडा दोष तौ छिपावना अर तिसके अनुकूलही अल्पदोष कहना, सो पांचमा दोप है ॥ ऐसें व्रतके अतीचार होतें कह्या | प्रायश्चित्त होय है, ऐसे अभिप्रायतें प्रायश्चित्त जाननेकू गुरुनिकी उपासना टहल करना दोप न कहना, सो छटा दोष । है । पाक्षिक चातुर्मासिक सांवत्सरिक जो प्रतिक्रमण ताकू घणै मुनि भेले होय करै, तहां आलोचनाके शब्द बहुत होय तिनमें
आप भी अपना दोष कहै अभिप्राय ऐसा होय जो कछू सुणेंगे कछू न सुणेंगे ऐसा विचारिकरि नचीत होना सो सातमां, । दोप है ॥ गुरुनिकरि दिये प्रायश्चित्तवि संदेह उपजावै, जो, यह प्रायश्चित्त दीया सो आगममें है कि नाही ! ऐसी शंका । कार अन्यमुनिनिषं पूछ सो आठमां दोष है ॥ कछु प्रयोजन विचारी अर आपसमान होय ताहीकू अपना प्रमाददोष ।
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
००००००
वच
तप बाह्यद्रव्यकी अपेक्षा लिये हैं । तात आहारादिकका त्याग करना आदि इनमें प्रधान हैं । तातें इनकू बाह्यतप कहै हैं, तथा परके ए तप प्रत्यक्ष हैं, सर्वलोक इन तपनिकू जाने हैं, तातें भी बाह्यतप कहिये । तथा बाह्य कहिये मोक्ष
मार्गते बाह्य जे मिथ्यादृष्टि ते भी इनकू करै हैं । तातें भी इनकू बाह्यतप कहिये हैं ॥ आगें अभ्यंतर तपके भेद सर्वार्थ- दिखावनेत सूत्र कहै हैंसि दि
निका टि का
॥ प्रायश्चित्तविनयवैयावृत्यस्वाध्यायव्युत्सर्गध्यानान्युत्तरम् ॥ २० ॥ म.९
३६४ याका अर्थ-- प्रायश्चित्त, विनय, वैयावृत्य, स्वाध्याय, व्युत्सर्ग, ध्यान ए छह उत्तर कहिये दूसरा जो अभ्यंतरतप ताके भेद हैं । इनकै अभ्यंतरपणा कैसे हैं ? सो कहै हैं । ए तप अन्यमतिनिकरि नाहीं कीजिये हैं। तथा मनकूही
अवलंब्यकरि इनका प्रवर्तन है । तथा बाह्यद्रव्यकी अपेक्षा इनमें प्रधान नाहीं हैं, तातें इनकै अभ्यंतरपणा है । तहां २ प्रमादके वशते व्रतमें दोप उपजै ताके मेटनेझं करिये सो तौ प्रायश्चित्त है ॥ १ ॥ पूज्य पुरुपनिका आदर करना, सो विनय है ॥ २ ॥ कायकी चेष्टाकरि तथा अन्यद्रव्यकरि जो उपासना टहल करना, सो वैयावृत्य है ॥ ३
वि आलस्यका त्याग, सो स्वाध्याय है ॥ ४॥ परद्रव्यकेवि यह मैं हूं यह मेरा है ऐसा संकल्पका त्याग, सो १ व्युत्सर्ग है ॥ ५॥ चित्तका विक्षेप चलाचलपनेका त्याग, सो ध्यान हैं ॥ ६ ॥ ऐसें छह अभ्यंतरतप हैं ॥ आगें इन तपनिके भेद कहने सूत्र कहै हैं
॥ नवचतुर्दशपंचद्विभेदा यथाक्रमं प्राग्ध्यानात् ॥ २१ ॥ याका अर्थ- नवभेद प्रायश्चित्तके, च्यारिभेद विनयके, दशभेद वैयावृत्यके, पांचभेद स्वाध्यायके, दोयभेद व्युत्सर्गके ऐसे अनुक्रमतें जानने । ए ध्यानतें पहले पांच तपके भेद हैं । इहां यथाक्रमवचनतें प्रायश्चित्त नवभेद है इत्यादि जानना । वहरि प्राग्ध्यानात् इस वचनतें ध्यानके भेद बहुत हैं। तातें आगे कहसी ऐसा जानना ॥ आगे आदिका प्रायश्चित्ततपके नवभेद कहे, तिनका स्वरूपभेदके निर्णयके अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ आलोचनप्रतिक्रमणतदुभयविवेकव्युत्सर्गतपश्छेदपरिहारोपस्थापनाः ॥ २२ ॥ l याका अर्थ--- आलोचन, प्रतिक्रमण, ते दोऊ, विवेक, व्युत्सर्ग, तप, छेद, परिहार, उपस्थापना ए नवभेद प्रायश्चित्ततपके :
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिन्दिर
निका पान
हैं । तहां गुरुनि अपना प्रमादकर लागें' दोषका कहना ताकै दश दोष टालने, सो आलोचन है। बहरि मोकं 81 दोष लागे हैं, ते मिथ्या होऊ निष्फल होऊ ऐसे प्रगट वचनकार कहना, सो प्रतिक्रमण है । बहुरि आलोचनाप्रतिक्रमण
दोऊ करना, सो तदुभय है । बहुरि दोषकार सहित जे आहार पाणी उपकरण तिनका संसर्ग भया होय तौ तिनका त्याग करना, सो विवेक है । कायोत्सर्गआदि करना सो व्युत्सर्ग है । अनशन आदि तप करना, सो तप है। दिवस पक्ष मास आदिकी दीक्षाका घटावनां, सो छेद है। पक्ष मास आदिका विभागकार दूरिपर वर्जन करना, संघवारे राखणा, सो परिहार है । अगिली दीक्षा छेदि नवा सरधे दीक्षा देना, सो उपस्थापन है ।
याका विशेष लिखिये है। तहां प्रमादजनित दोषका तौ सोधन, अर भावकी उज्वलता, अर शल्यका मिटना, अर) ३६५ अनवस्थाका अभाव, अरु मर्यादमें रहना, संयमकी दृढता इत्यादिकी सिद्धिके अर्थि प्रायश्चित्तका उपदेश है। तहां प्रायश्चित्तका शब्दार्थ ऐसा, प्रायः कहिये साधुलोकका समूह तिनका चित्त जिस कार्यमें प्रवतै, सो प्रायश्चित्त कहिये । अथवा प्राय नाम अपराधका है, ताका चित्त कहिये शुद्ध करना, सो भी प्रायश्चित्त कहिये । तहां दशदोपवर्जित गुरुका अपना लग्या दोष कहना, सो आलोचन कह्या । सो गुरु एकान्तविर्षे तो बैठे होय, प्रसन्नचित्त होय, बहुरि देश काल जाननेवाला शिष्य होय सो विनयकार अपना प्रमाददोषकू कहै । ताके दशदोष टालै ते कौन सो कहिये है । शिष्य ऐसा विचार, जो, गुरुनिकू कछु उपकरण दीजिये तो प्रायश्चित थोरा दे, ऐसे विचारि कछू नजार करना, सो प्रथम दोष है ॥ मैं दुर्बल हौं, अशक्त हौं, रोगी हों, उपवासादि करनेको समर्थ नाहीं, जो थोरासा प्रायश्चित्त दे तो दोपका निवेदन करूं ऐसे थोरा प्रायश्चित्त लेनेके अभिप्रायतें कहना, सो दूसरा दोष है ॥ अन्य जो न देखे तिनकू छिपाय अर अन्यके देखें प्रगट भये ते दोष कहने ऐसा मायाचार करना सो तीसरा दोष है ॥ आलस्यतें, प्रमादतें, अल्पअपराधकं तौ गिण नाहीं, ताके जाननेका उत्साह नाहीं अर स्थूलदोपही कहना, सो चौथा दोष है ॥ मोटे प्रायश्चित्त देनेके भयकर बडा दोष तौ छिपावना अर तिसके अनुकूलही अल्पदोष कहना, सो. पांचमा दोष है ॥ ऐसें व्रतके अतीचार हौतें कह्या प्रायश्चित्त होय है, ऐसे अभिप्रायतें प्रायश्चित्त जाननेकू गुरुनिकी उपासना टहल करना दोप न कहना, सो छटा दोष है ॥ पाक्षिक चातुर्मासिक सांवत्सरिक जो प्रतिक्रमण ताकू घणै मुनि भेले होय करै, तहां आलोचनाके शब्द बहुत होय तिनमें
आप भी अपना दोष कहै अभिप्राय ऐसा होय जो कछु सुणेंगे कछ न सुणेंगे ऐसा विचारिकरि नचीत होना सो सातमां B दोप है ॥ गुरुनिकरि दिये प्रायश्चित्तविर्षे संदेह उपजावै, जो, यह प्रायश्चित्त दीया सो आगममें है कि नाही ? ऐसी शंका | कार अन्यमुनिनिकू पूछ सो आठमां दोप है ॥ कछु प्रयोजन विचारी अर आपसमान होय ताही• अपना प्रमाददोष
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धि
टोका
पान
कहकार प्रायश्चित्त आपही ले ले, सो नवमां दोष है, यामें बडा प्रायश्चित्त ले तो फलकारी नांहीं ॥ अन्यमुनिनि अतीचार लाग्या होय तानें कछु प्रायश्चित्त लीया होय ताकू देखि तहां विचारै, जो, याकेसमान मोकू भी अतीचार
लाग्या सो या प्रायश्चित्त दिया सोही मोकू युक्त है ऐसे विचारि अपना दोष प्रगट न करना प्रायश्चित्त ले लेना, सो सर्वार्थ दशमां दोष है ॥ अपने अपराधकू घणे काल न राखणा तत्काल गुरुनिपै जाय कपटभावते रहित होय बालककी ज्यौं । वच
निका सहलपणांतें दोपनिषू कहै ताकै ए दोप नाही लागै हैं । म. ९ तहां मुनि तौ आलोचन करै, सो एक गुरु एक आप ऐसे दोयही होते एकान्तमें करै । अर अर्जिका करें, तब
३६६ एक गुरु होय दोय अर्जिका होय ऐसे तीनि होतें करें, सो प्रकाश होय जहां करै अंधकारमें न करै । बहुरि लज्जाकरि तथा अपमानके भयकरि दोष प्रगटकार अतीचार न सोधै तौ नाहीं है धनविर्षे लेना जाके ऐसा जो लोभी सो । धन विनशै खेदखिन्न रहै है तैसे चारित्रके दोषते खेदखिन्न रहै है । बहुरि जो आलोचना न करै तौ महान तप भी वांछित फलकू नाहीं दे है। जैसे कडी औपधि कायविर्षे गये विना फलदाता नाही, तैसें जानना । बहुरि आलोचन भी करै अर गुरुका दीया प्रायश्चित्त न ले तो भी महान फल न होय है । जैसे कोई अन्नादिक वीनने लगै, तामें एक एक
देखतें कंकर आदि देखता तो जाय, अर कंकरकू काढे नाही, तौ अन्न उत्तमस्वादरूप फलको नाहीं दे, तैसें जानना । र बहुरि आलोचनकार प्रायश्चित्त ले तो जैसे मांजा आरसामें रूप उज्वल दीखै तैसें व्रत उज्वल होय है ॥
प्रतिक्रमणका लक्षण पूर्व कह्याही है । बहुरि तदुभयका प्रयोजन यह है । कोऊ दोष तौ आलोचनहीतें मिटै है । कोऊ प्रतिक्रमणहीते मिटै है। कोऊ दोप दोऊ करें मिटें है। इहां कोई तर्क करै है, जो यह तो अयुक्त है। कहा, जो. विना आलोचन तौ प्रायश्चित्त नाहीं कह्या, फेरि कह्या, जो, प्रतिक्रमणहीते शुद्ध होय है, सो यहू अयुक्त है । बहुरि कहाँगे, , जो, आलोचनपूर्वक प्रतिक्रमण है, तौ तदुभयका कहना व्यर्थ है । ताका समाधान, जो, यह दोप इहां नाहीं है । जातें |
सर्वही प्रतिक्रमण आलोचनपूर्वकही है । परंतु यामें विशेष है, सो कहा ? जो पहली गुरुनिकी आज्ञाते शिष्य जानि रहे हैं, जो प्रतिक्रमणमात्रतें फलाणा दोष निर्वर्तन होय है । सो ऐसा दोपका प्रतिक्रमण तो शिष्यही कार ले है । सो तौ | आलोचनपूर्वक भयाही । बहुरि जो पहली जा दोषका प्रतिक्रमणकी गुरुनिकी आज्ञा नाहीं, सो आलोचनपूर्वकही शिष्य कर ही है । अर गुरु करै सो आपही कार ले है । बहार तिनकै आलोचना नाहीं है ॥
विवेकका विशेष जो, जा वस्तुवि सदोषका संदेह पड्या होय, तहां सदोपके वि निर्दोपका ज्ञान भया होय, तथा Lal जाका त्याग किया होय, जाका ग्रहण हो जाय, तिसका फिरि त्याग करना, सो विवेक है। कायोत्सर्ग करै है सो
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
निका
३६७
कालका नियमकार करै । अर तप आदिक पहले कहे तेही जानने । इन प्रायश्चित्तनिळू कहां कहां लेने ताका संक्षेप कहिये है। विद्या पढना, आतापनादियोग करना, अन्यका उपकरण ग्रहण करणा इत्यादिक विनयसहित पूछ विना करै,
तौ याका आलोचनमात्र प्रायश्चित्त है । बहुरि परोक्ष प्रमादसेवना, आचार्यका वचन न करना, आचार्यके प्रयोजननिमित्त सर्वार्थ-RI विना पूछया जाना, परसंघमसूं विना पूछया आवना इत्यादिवि भी आलोचनाही है। आवश्यकआदिकी क्रियाका देश- वचसिदि
कालका नियम किया था, ताकू धर्मकथा करने आदिके निमित्तकार विस्मरण होय जाय, ताका फेरि करनेविर्षे प्रतिक्रमण टिका
पान करना, प्रायश्चित्त है । बहुरि इंद्रियवचनका दुःपरिणाम होय जाय, आचार्य आदिके पग लागि जाय, व्रतसमितिगुप्तिविर्षे स्वल्प अतीचार लागै, परका बिगाड होनेका वचन निकले, कलह होय जाय, वैयावृत्य स्वाध्यायादिविणे प्रमाद करै इत्यादिविर्षे भी प्रतिक्रमण है । बहुरि अकाल भोजनके आर्थि गमन करै, लोचन स्वच्छंद करै, स्वप्नवि रात्रिभोजनादिका अतिचार लागै, उदरमैसू कृमि नीसरै, मांछर पवनादिकके निमित्त रोमांच होय, हरिततृणादिकी भूमि तथा पंक
परि गमन करै, गोडाताई जलमें प्रवेश करै, नावतें नदी तिरै, अन्यका उपकरण आदि अपणावै, पुस्तक प्रतिमादिकका २ अविनय होय जाय, पंचस्थावरका घात होय जाय, अदृष्टदेशविर्षे मलमूत्र क्षेपै, प्रतिक्रमण क्रिया व्याख्यानके अंत
इत्यादिवि आलोचन प्रतिक्रमण दोऊ हैं ॥ बहुरि भयकार तथा भूलिकरि तथा विना जाणे तथा कोई कार्यकी अशक्तताकार शीघ्रताकार महाव्रतमें अतिचार लागें, तौ तहां तपपर्यंत छहूप्रकार प्रायश्चित्त है । बहुरि त्यागने योग्य• छिपाय- १ कार छोडै, बहुरि कोई कारणकरि अप्रासुकका ग्रहण होय जाय, तथा प्रालुकका भी त्याग किया था तथा भूलिकार ग्रहण किया सो यादि आई ताका फेरि त्याग करणा, प्रायश्चित्त है ॥ या बहुरि खोटा सुपना आवै, खोटा चितवन करै, मलमूत्रका अतीचारविर्षे बडी नदी बडी बनीके प्रवेश तरणेवि कायो-" RI त्सर्ग प्रायश्चित्त है । बहार बहुतवार प्रमादतें बहुत प्रत्यक्ष अपराध करै प्रतिकूल प्रवर्ते, विरुद्ध श्रद्धा करै, तिनवं अनु
क्रमतें छेद मूलभूमि अनुपस्थापन पारंचिक ए प्रायश्चित्त हैं । तहां अपने संघके आचार्यके निकटही सर्वतें नीचा पाडि | प्रायश्चित्त दे सो तौ अनुपस्थापन है । बहुरि अन्य आचार्यके निकाट तीनिवार फेरै सो पारंचिक है । ऐसें नवप्रकार RI प्रायश्चित्त देशकाल शक्तिसंयमादिके अविरोधकार जैसा अपराध होय तैसा प्रायश्चित्तकार दोष मिटावै । जैसे यथा
रोग देशकालादि देखि वैद्य रोग मिटावै तैसे करै । या “जीवके परिणामके स्थानक असंख्यातलोकपरिमाण है। 12 तेतेही अपराध लागें हैं। सो प्रायश्चित्तके भेद तेते नॉहीं हैं । व्यवहारनयकार सामान्यकरि प्रायश्चिनके भेद
यथासंभव होय हैं।
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
|निका
टीका
अ.९
३६८
आगें विनयके भेद कहनेकू सूत्र कहै हैं
॥ ज्ञानदर्शनचारित्रोपचाराः ॥ २३ ॥ याका अर्थ-- ज्ञानका विनय, दर्शनका विनय, चारित्रका विनय, उपचारका विनय ऐसे विनयतपके च्यारि भेद हैं। 81. सर्वार्थसिदि 10 इहां विनयका अधिकार है । तातें विनयशब्दका संबंध करना । यात ज्ञानविनय दर्शनविनय चारित्रविनय उपचारविनय ।
ऐसे संबंध भया । तहां बहुमानसहित मोक्षके अर्थि ज्ञानका ग्रहण अभ्यास स्मरण इत्यादि करणा, सो ज्ञानविनय है । / पान १। बहुरि शंकादिदोषरहित तत्वार्थनिका श्रद्धान करना, सो दर्शनविनय है। बहुरि ज्ञानदर्शनसहित होयकार चारित्रवि
समाधानरूप चित्तईं कारण, सो चारित्रविनय है। बहुरि आचार्यआदि प्रत्यक्ष विद्यमान होय तिनकौं देखिकरि उठना तिनके सन्मुख जाना अंजली जोडना इत्यादि उपचारविनय तथा ते परोक्ष होय तो मन बचन कायकार हाथ जोड नमस्कार करना, गुणका स्तवन करना, स्मरण करना इत्यादि भी उपचारविनय हैं । याका प्रयोजन, जो, विनयतें ज्ञानका लाभ होय है, आचारकी शुद्धता होय है, भली आराधना होय इत्यादिकके आर्थि विनयकी भावना है। ____ आगै वयावृत्त्यतपके भेदके जानने सूत्र कहै हैं
॥ आचार्योपाध्यायतपस्विशैक्षग्लानगणकुलसङ्घसाधुमनोज्ञानाम् ॥ २४ ॥ ___ याका अर्थ- आचार्य, उपाध्याय, तपस्वी, शैक्ष, ग्लान, गण, कुल, संघ, साधु, मनोज्ञ इन दशनिका वैयाबृत्य । करणा, ऐसें याके दश भेद हैं । इहां विशेपके भेदतें भेद जानने । तातें आचार्यवैयावृत्य इत्यादि कहना । तहां जिनते है व्रतआचरण कीजिये, ते आचार्य हैं । बहुरि जिनतें मोक्षके आर्थि प्राप्त होय शास्त्र पढिये ते उपाध्याय हैं । बहुरि महान् उपवास आदि तप करते होय, ते तपस्वी है । बहुरि जे शास्त्र पढनेआदि शिक्षाके अधिकारी होय, ते शैक्ष हैं। बहुरि | रोगआदिकरि क्षीण होय, ते ग्लान हैं । बहुरि जे स्थविर कहिये बड़े मुनिनिकी परिपाटिके होय, ते गण कहिये । बहुरि
दक्षिा देनेवाले आचार्यके शिष्य होय; तिनकू कुल कहिये । बहुरि च्यारिप्रकार मुनिनिका समूहकू संघ कहिये । बहुरि घणा कालका दीक्षक होय, सो साधु कहिये । बहुरि जो लोकमान्य होय सो मनोज्ञ कहिये । इनके रोग परिषह मिथ्या| त्वादिका संबंध आवै तव अपनी कायचेष्टाकार तथा अन्य द्रव्य कार तिनका प्रतिकार इलाज करै, सो वैयावृत्य है ।। याका फल, जो, वैयावृत्यतें समाधिका तो धारण होय है, निर्विचिकित्साभाव होय है, प्रवचनका वात्सल्य होय है
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
वचनि का पान ३६९
इत्यादि जानना । इहां च्यारिप्रकारके मुनिकू संघ कया, तहां ऋषि यति अनगार मुनि ए च्यारि जानने । तहां ऋद्धिधारीफें तो ऋपि कहिये, इन्द्रिय वश करै सो यति कहिये, अवधिमनःपर्ययज्ञानीकू मुनि कहिये, सामान्य घरके त्यागी साधु सो अनगार कहिये । अथवा यति आर्यिका श्रावक श्राविका ऐसैं भी च्यारिप्रकार संघ है । बहुरि मनोज्ञ कह्या,
सो जामें पंडितपणाकार कला वक्तापणा आदि गुण. होय, सो लोकविर्षे मान्य होय सो मनोज्ञ है। तथा ऐसा सिद्धि
अविरतसम्यग्दृष्टि होय, जामें मार्ग● ऊंचो दिखाबनेके गुण होय, ताळू भी मनोज्ञ कहिये है॥ आगें स्वाध्यायके भेद अ. ९ जाननेकू सूत्र कहै हैं
॥ वाचनापृच्छनानुप्रेक्षाम्नायधर्मोपदेशाः ॥ २५॥ याका अर्थ- वाचना, पृच्छना, अनुप्रेक्षा, आम्नाय, धर्मोपदेश ए पांच स्वाध्यायतपके भेद हैं । तहां निर्दोष ग्रंथ अर्थ उभय उनका जो भव्यजीवनिकू देना शिखावना सो तो वाचना है । बहुरि संशयके दूर करनेकू निर्बाध निश्चयके १ समर्थनिकू दृढ करनेकू परकू ग्रंथका अर्थ दोऊका प्रश्न करना, सो पृच्छना है। जो आपकी उच्चताकार प्रार्थि परके
ठगनेके आर्थ नीचा पाडनेके अर्थि परकी हास्य करनेकू इत्यादि खोटे आशयसूं पूछ सो पृच्छना तप नाही हैं । बहुरि जिस पदार्थका स्वरूप जान्या, ताका मनकेविर्षे बारबार चितवन करना, सो अनुप्रेक्षा है । बहुरि पाठकू शुद्ध घोखना, सो आम्नय है । बहुरि धर्मकथा आदिका अंगीकार, सो धर्मोपदेश है । ऐसें पांच प्रकारका स्वाध्याय है । याका फल प्रज्ञाका तौ अतिशय होय, प्रशस्त आशय होय, परमसंवेग होय, तपकी वृद्धि होय, अतीचारका शोधन होय इत्यादिक याके प्रयोजन हैं । तथा संशयका नाश होय, मार्गकी दृढता होय, परवादीकी आशंकाका अभाव होय, ए फल हैं ॥
आगें व्युत्सर्गतपके भेदके निर्णयके अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ बाह्याभ्यन्तरोपध्योः ॥ २६ ॥ • याका अर्थ- बाह्य अभ्यंतर ऐसें दोयप्रकारका परिग्रहका त्याग ए व्युत्सर्गके दोय भेद हैं। तहां व्युत्सर्ग नाम त्यागका है, सो दोयप्रकार है, बाह्य उपाधिका त्याग, अभ्यंतर उपाधिका त्याग । तहां अनुपात्तवस्तु जो आपते न्यारा
धनधान्यादिक, सो तौ बाह्यपारग्रह है । बहुरि कर्मके निमित्ततें भये आत्माके भाव जे क्रोधआदिक, ते अभ्यंतर परिग्रह ॥ हैं । बहुरि कायका भी त्याग या अभ्यंतरमें गिणना । सो कालका नियमकार भी होय है, अर यावज्जीव भी होय है।
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
निका
आगे विनयके 'भेद कहनेकुं सूत्र कहै हैं
॥ ज्ञानदर्शनचारित्रोपचाराः ॥ २३ ॥ याका अर्थ-ज्ञानका विनय, दर्शनका विनय, चारित्रका विनय, उपचारका विनय ऐसे विनयतपके च्यारि भेद हैं। सिदिइहां विनयका अधिकार है । तातै विनयशब्दका संबंध करना । यार्ते ज्ञानविनय दर्शनविनय चारित्रविनय उपचारविनय टीका ऐसे संबंध भया । तहां बहुमानसहित मोक्षके अर्थि ज्ञानका ग्रहण अभ्यास स्मरण इत्यादि करणा, सो ज्ञानविनय है ।। अ.९
बहुरि शंकादिदोपरहित तत्वार्थनिका श्रद्धान करना, सो दर्शनविनय है। वहरि ज्ञानदर्शनसहित होयकार चारित्रवि समाधानरूप चित्तकू कारण, सो चारित्रविनय है । बहुरि आचार्यआदि प्रत्यक्ष विद्यमान होय तिनकौं देखिकरि उठना तिनके सन्मुख जाना अंजली जोडना इत्यादि उपचारविनय तथा ते परोक्ष होय तो मन वचन कायकार हाथ जोड नमस्कार करना, गुणका स्तवन करना, स्मरण करना इत्यादि भी उपचारविनय हैं। याका प्रयोजन, जो, विनयतें ज्ञानका लाभ होय है, आचारकी शुद्धता होय है, भली आराधना होय इत्यादिकके अर्थ विनयकी भावना है ॥ ___ आगै वयावृत्त्यतपके भेदके जाननेकू सूत्र कहै हैं
॥ आचार्योपाध्यायतपस्विशैक्षग्लानगणकुलसङ्घसाधुमनोज्ञानाम् ॥ २४ ॥ याका अर्थ- आचार्य, उपाध्याय, तपस्वी, शैक्ष, ग्लान, गण, कुल, संघ, साधु, मनोज्ञ इन दशनिका वैयावृत्य करणा, ऐसे याके दश भेद हैं । इहां विशेपके भेदतें भेद जानने । तातें आचार्यवैयावृत्य इत्यादि कहना । तहां जिनसे व्रतआचरण कीजिये, ते आचार्य हैं । बहुरि जिनतें मोक्षके अर्थ प्राप्त होय शास्त्र पढिये ते उपाध्याय हैं । बहुरि महान् उपवास आदि तप करते होय, ते तपस्वी है । बहुरि जे शास्त्र पढनेआदि शिक्षाके अधिकारी होय, ते शैक्ष हैं। बहुरि रोगआदिकरि क्षीण होय, ते ग्लान हैं । बहुरि जे स्थविर कहिये बड़े मुनिनिकी परिपाटिके होय, ते गण कहिये । बहुरि दक्षिा देनेवाले आचार्य के शिष्य होय; तिनकं कुल कहिये । बहुरि च्यारिप्रकार मुनिनिका समूहकू संघ कहिये । बहार घणा कालका दीक्षक होय, सो साधु कहिये । बहार जो लोकमान्य होय सो मनोज्ञ कहिये । इनके रोग परिषह मिथ्यात्वादिका संबंध आवै तव अपनी कायचेष्टाकार तथा अन्य द्रव्य कार तिनका प्रतिकार इलाज करै, सो वैयावृत्य है। याका फल, जो, वैयावृत्यतै समाधिका तो धारण होय है, निर्विचिकित्साभाव होय है, प्रवचनका वात्सल्य होय है
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
इत्यादि जानना । इहां च्यारिप्रकारके मुनिकूं संघ कथा, तहां ऋषि यति अनगार मुनि ए च्यारि जानने । तहां ऋद्धिधारीकूं तो ऋषि कहिये, इन्द्रियङ्कं वश करै सो यति कहिये, अवधिमनः पर्ययज्ञानीकूं मुनि कहिये, सामान्य घरके त्यागी साधु सो अनगार कहिये । अथवा यति आर्यिका श्रावक श्राविका ऐसें भी च्यारिप्रकार संघ है । बहुरि मनोज्ञ कथा, सो जामें पंडितपणाकार कला वक्तापणा आदि गुण होय, सो लोकविषै मान्य होय सो मनोज्ञ है । तथा ऐसा अविरतसम्यग्दृष्टि होय, जामैं मार्गकूं ऊंचो दिखावनेके गुण होय, ताकूं भी मनोज्ञ कहिये है ॥ आगें स्वाध्यायके भेद अ. ९ जाननेकूं सूत्र कहै हैं
टिका
सर्वार्थसिद्धि
॥ वाचनापृच्छनानुप्रेक्षाम्नायधर्मोपदेशाः ॥ २५ ॥
याका अर्थ — वाचना, पृच्छना, अनुप्रेक्षा, आम्नाय धर्मोपदेश ए पांच स्वाध्यायतपके भेद हैं । तहां निर्दोष ग्रंथ अर्थ उभय उनका जो भव्यजीवनिकूं देना शिखावना सो तौ वाचना है । बहुरि संशयके दूर करने कूं निर्वाध निश्चयके समर्थनिकूं दृढ करनेकूं परकूं ग्रंथका अर्थ दोऊका प्रश्न करना, सो पृच्छना है । जो आपकी उच्चताकार प्रार्थि परके ठगनेके आयें नीचा पाडनेके अर्थि परकी हास्य करनेकूं इत्यादि खोटे आशयसूं पूछै सो पृच्छना तप नाहीं हैं । बहुरि जिस पदार्थका स्वरूप जान्या, ताका मनकेविषै बारबार चितवन करना, सो अनुप्रेक्षा है । बहुरि पाठकूं शुद्ध घोखना, सो आम्नय है । बहुरि धर्मकथा आदिका अंगीकार, सो धर्मोपदेश है । ऐसें पांच प्रकारका स्वाध्याय है । याका फल प्रज्ञाका तो अतिशय होय, प्रशस्त आशय होय, परमसंवेग होय, तपकी वृद्धि होय, अतीचारका शोधन होय इत्यादिक या प्रयोजन हैं । तथा संशयका नाश होय, मार्गकी दृढता होय, परवादीकी आशंकाका अभाव होय, ए फल हैं ॥ आगे व्युत्सर्गतपके भेदके निर्णयके अर्थि सूत्र कहै हैं—
॥ बाह्याभ्यन्तरोपध्योः ॥ २६ ॥
याका अर्थ – बाह्य अभ्यंतर ऐसें दोयप्रकारका परिग्रहका त्याग ए व्युत्सर्गके दोय भेद हैं । तहां व्युत्सर्ग नाम त्यागका है, सो दोयप्रकार है, बाह्य उपाधिका त्याग, अभ्यंतर उपाधिका त्याग । तहां अनुपात्तवस्तु जो आप न्यारा धनधान्यादिक, सो तौ बाह्यपरिग्रह है । बहुरि कर्मके निमित्ततैं भये आत्माके भव जे क्रोधआदिक, ते अभ्यंतर परिग्रह हैं । बहुरि कायका भी त्याग या अभ्यंतर में गिणना । सो कालका नियमकारी भी होय है, अर यावज्जीव भी होय है ।
च च
निका
पान ३६९
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
पान ३७०
सिदि टोका
ऐसें बाह्य अभ्यंतर जे परिग्रह, तिनका त्याग, सो व्युत्सर्ग है। याके प्रयोजन निःसंगपणा निर्भयपणा जीवितकी आशाका ! । अभाव ए व्युत्सर्गके फल हैं । इहां ऐसा जानना, जो, व्युत्सर्ग महाव्रतमें भी कह्या, दशधर्ममें भी कह्या, प्रायश्चित्तमें भी
कह्या, इहां तपका भेद भी कह्या । सो यामें विरोध नाहीं है। जातें कोई पुरुषतें कोईवि त्यागकी शक्ति होय ऐसे
शक्तिकी अपेक्षा अनेकप्रकारकार कह्या है । उत्तरोत्तर उत्साह बढनेका भी प्रयोजन है । इहां एता विशेष और जानना, जो, । । महाव्रतमें परिग्रहका त्याग कह्या है, तहां तौ धनधान्य आदि वाह्यपरिग्रहका त्याग प्रधान है । अर दशधर्ममें कहा है, निका | तहां आहारादिक योग्यपरिग्रहका त्याग कह्या है । अर प्रायश्चित्तमें दोषका प्रतिपक्षी कह्या है । अर इहां तपमें कह्या, । । सो सामान्य है ॥ आगे ध्यानके बहुतभेद कहनेषं न्यारा राख्या था ताके अब भद कहनेका अवसर है, सो ताके 1 पहली ध्यानका करनेवालेका तथा ध्यानका स्वरूप तथा ध्यानका कालकी निर्धारके अर्थि सूत्र कहै हैं
॥ उत्तमसंहननस्यैकाग्रचिन्तानिरोधो ध्यानमान्तर्मुहूर्तात् ॥ २७ ॥ ___ याका अर्थ- उत्तमसंहननका धारी पुरुषके एकाग्रचिंताका निरोध सो ध्यान है । सो उत्कृष्टपणे अंतर्मुहूर्तताई है। रहै। तहां आद्यके तीनि संहननकू उत्तम कहिये बज्रऋपभनाराचसंहनन वज्रनाराचसंहनन नाराचसंहनन ऐसें । ए तीही | । ध्यानके साधन हैं। बहुरि इनमें मोक्षका साधन एक आदिकाही है, अन्यतें मोक्ष होय नाहीं । ऐसें ए तीनि संहनन
जाकै होय सो पुरुष ध्यानी है । बहुरि अग्र कहिये मुख, ऐसा एकमुख कहिये एकाग्र जाकै होय, सो एकाग्र कहिये मनकी चिंता है, सो अनेक पदार्थकै अवलंबनतें चलायमान है, याकू अन्यसमस्तका अवलंबनतें छुडाय एकअग्रवि
नियमरूप करै, सो एकाग्रचिंतानिरोध है । यह ध्यानका स्वरूप कह्या । वहुरि अंतर्मुहूर्त ऐसा कालका परिमाण है, सो 18 अंतर्गत कहिये मुहूर्तके माही होय, सो अंतर्मुहूर्त कहिये । आङ् ऐसा उपसर्ग जोडै मर्याद भई, जो, अंतर्मुहूर्तताई लेणा
आगे नाहीं, ऐसे कालकी मर्यादा कही । जाते एते कालासवाय चिंताका एकाग्रनिरोध होय सकै नाही दुर्द्धर है । इहां प्रश्न, जो, चिंताका निरोध सो ध्यान है, तो निरोग तौ अभावकू कहिये है, तातें ध्यान निर्विपय अभावरूप ठहया, | सो गधेके सींगकी ज्यौं भया । ताका समाधान, जो, यह दोष नाहीं । अन्यचिंताकी निवृत्तिकी अपेक्षा तो अभावरूपही
है। बहार चिंता जिसविषयकं अवलंब्या तिसकै आकार प्रवृत्तितें सद्भावरूप है । जाते अभाव है सो भावान्तरके 2. स्वभावरूप है, तातें बस्तुका धर्म है, हेतुका अंग है । अभावतें भी वस्तुही सधै है। अथवा निरोधशब्दकू भावसाघन RI
न करिये अर फर्मसाधन करिये, तव जो निरोघरूप भई सोही चिंता ऐसें ज्ञानही चलाचलपणातूं रहित होय एकाग्र भया ।
परिमाण है, सो //
NaI जाकै हता है, सो अनेक पराध है । यह ध्याय । आङ ऐसा उपलकाग्रनिरोध होय साविषय अभावरूप प II
जोडै मर्याद भई, जो
घ सो ध्यान है, तो मत कालसिवाय चिंताका
सो गधेके सींगको
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिदि
15। सोही ध्यान है। जैसे अग्निकी शिखा निरावावप्रदेशमें चलाचलपणाते रहित होयकार स्थिर है दीप्यमान होय, तैसें जानना ॥
इहां विशेष श्लोकवार्तिकते लिखिये है । इस सूत्रविर्षे ध्याता ध्यान ध्येय ध्यानका काल ए च्यारि कह्या है। अर सामर्थ्यते याकी प्रवृत्तिकी सामग्री जानिये है । इहां कोई अन्यमती कहै है, जो, हमारे मतमें चित्तकी वृत्तिके निरोधक
योग कहा है। ताकं पूछिये, जो, साहीही चित्तकी वृत्तिका निरोध जाका कछ विषय नाहीं ऐसा कया है, कि, ज्ञानका मार्थ
शवचस्थिर होना कह्या है ? जो, आद्यकी पक्ष कहेंगा, तो निर्विषय तुच्छ अभावरूप है, जो प्रमाणभूत नाहीं अर स्थिर ज्ञानटी स्वरूप कहेगा, तो हमारी मिली । तहां वह कहै है, जो, हम तुच्छाभावरूप तौ नाहीं कहै । पुरुषका स्वरूपकेविर्षे ९. अवस्थानकं चित्तकी वृत्तिका निरोध कहै हैं । याहीकू समाधि कहिये है। असंप्रज्ञातयोग ध्यान ऐसा कहिये है तहां ।।३७१
समाधिवि शानका भी उच्छेद होय जाय है । तातें हमारै ऐसा कह्या है, जो, समाधिकालविर्षे द्रष्टा कहिये पुरुष ताका स्वरूपकवि अवस्यान होय है। आत्मा तो द्रष्टा है अर ज्ञाता प्रधान है। पुरुषका स्वरूपकेवि अवस्थान है, सो परम उदासीनपणा है । ताकू कहिये, जो, पुरुषकू द्रष्टा कहै हैं, जो ज्ञाता भी पुरुषही है। देखना जानना तौ दोऊ अविनाभावी है । जो प्रधानकू ज्ञाता कहेगा तो द्रष्टा भी प्रधानही ठहरैगा, तब पुरुष जड ठहरैगा ॥
इहां कहै, जो, शाता पुरुषकू कहे ज्ञान अनित्य है । तातै पुरुषकै अनित्यता आवैगी। तौ ऐसें तौ प्रधान भी अनित्य ठहरैगा । तब वह कहै, प्रधानका परिणाम तौ अनित्य हम मानेंही हैं। तौ ताईं कहिये ऐसेही पुरुषके पर्यायके शानके विशेषः अनित्य माननेमें कहा दोष है ? तब कहै जो पर्याय पुरुपते अभेदरूप है, तातै पुरुषकै अनित्यपणा आवै
है । तहां कहिये, जो, प्रधानते तिसका परिणाम कहा अत्यंतभिन्न है ? जाते प्रधानकै अनित्यता न आवै । तहां वह । कहै, जो, परिणामही अनित्य है परिणामी तौ नित्यही है । ताकू कहिये, जो, ऐसे है तो ज्ञान अरु आत्माफै अभेद
होते भी ज्ञानही अनित्य है, पुरुष नित्य है, या ठहरी । फेरि वह कहै, पुरुष तो अपरिणामीही है। तौ ताकं कहिये. १ प्रधान भी अपरिणामी क्यों न कहे ? तब वह कहै, व्यक्तिले प्रधान परिणामी कहिये, शक्तिलें नाहीं । तहां ताकं कहिये, पुरुप भी ऐसेंही हैं, यामें विशेष कहा ? जाते जो स्वत्वरूप है सो सर्वही परिणामी है । अपरिणामीकै तौ क्रमपणा अरु युगपत्पणा होय नाहीं । इनविना अर्थक्रिया होय नाहीं । तातें द्रष्टा है तैसेंही आत्मा ज्ञाता है । यामें बाधा नाहीं । ताते असंप्रज्ञातयोगरूप ध्यान कहै, सो बणें नाहीं । अज्ञानरूप पुरुषका स्वरूप अवस्थान संभवै नाहीं । याते जडपणा आवै है । बहुरि संप्रज्ञातयोग है सो ज्ञानकी वृत्ति ज्ञेयका होना तिसमात्र है, सो ज्ञानका स्वरूपही है। यामैं तो कछू विवाद नाहीं है । जातें ध्यान है सो ज्ञानहीका एकाग्र होना है ॥
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका
है। बहर कोई कहै, जो, ज्ञान ज्ञेयस्वरूपही होय जाय है, सो यह बणै नाहीं । जाते विषयरूप ज्ञेय तौ जड भी है ।।
सो जडरूप तो ज्ञान होय नाहीं । ज्ञानकी स्वच्छता ऐसेंही है, जो ज्ञेयवस्तु तो जैसा है तैसा जहांका तहां तिष्ठै है।
आप तिसकू जाने है, तातें तिस आकार भया उपचार कहिये है । ज्ञान आत्माका गुण है सो आत्मा अमृर्तिक है । सर्वार्थ
ताते ज्ञानही अमूर्तिक अर ताकी वृत्तिरूप अंश हैं ते भी अमूर्तिक हैं । तातै अमूर्तिकमें काहू मूर्तिकका प्रतिबिंब कैसे वचसिद्धि
निका १ आय पडै ? जो ज्ञानकी वृत्तिको मूर्तिक मानिये तौ इंद्रियनिकरि ग्रहण करने योग्य ठहरै । बहुरि मनकी ज्यों अति
पान । सूक्ष्मपणांतें अप्रत्यक्ष कहिये सो स्वसंवेदनगोचर भी न ठहरै । अर स्वसंवेदनस्वरूप भी न कहिये, तौ अन्य अर्थकू भी।
नाहीं जानेगा । बहुरि दिपकी ज्यों परप्रकाशकही बतावै तौ दीपक तौ जड है, अन्यके नेत्रनिको ज्ञानका कारण सहकारीमात्र उपचार कार कहिये है, परमार्यते ज्ञानका कारण आत्माही है।
बहुरि मूर्तिककै तौ स्वसंवेदन कहूं देखा नाहीं । तथा काहूनें मान्या भी नाहीं । तातें ज्ञानकी वृत्ति जे पर्यायके अमूर्तिकही हैं । बहुरि कहै जो ज्ञानकी वृत्तिके विपयके जाननेका नियम हैं, तातें जानिये है, जो ज्ञेयनिके प्रतिबिंबनिकू ए धारै हैं । ताकू कहिये, जो, निराकारकै भी विषयका नियमकी सिद्धी है । जैसे पुरुपके जाकू देखै ताका भोगका नियम है, तैसें । फेरि वह कहै, जो, बुद्धिके विषय अर्थका प्रतिबिंब है, ताहि पुरुष भोगवै है, तातें विषयप्रति नियम है । ताळू कहिये, जो, बुद्धि केईक अर्थका प्रतिबिंबकू न धारै, अर समस्त अर्थका प्रतिबिंबकू न धारै, सो इहां कारण कहा हैं १ तहां वह कहै, जो, अहंकार जिसविर्षे भया तिसहीका प्रतिबिंबळू बुद्धि धारै है । ताकू कहिये, जो, ऐसे तौ अहंकारके नियम ठहया । बुद्धि तौ प्रतिबिंब विनाही अर्थकू स्थापै है यह ठहरी । अर मनका संकल्प अहंकार जान्या, अर इंद्रियनिका आलोच्या मन जान्या, ऐसे अपनी अपनी सामग्रीत ही विषयप्रति नियम ठहय । तातें प्रतिबिंबकी
कल्पना कार कह्या । ऐसे होते चित्तकी वृत्तिका सारूप्य कहिये पदार्थके प्रतिबिंब धारनेरूप समानरूपता नाहीं है, तातें । तिसमात्र संप्रज्ञातयोग ठहरै । तात अन्यमतिनिकै ध्यानका संभव नाहीं है।
बहुरि तिनकै ध्येयवस्तु भी नाहीं ठहरै है । तिनके ध्यानके सूत्रमें ध्येयका ग्रहण ही नहीं है । बहुरि ध्यानकी १ सिद्धि नाहीं, तब ध्येयकी सिद्धि काहेतें होय ? बहुरि स्याद्वादीनिकै ध्यान है सो विशिष्टध्येयवि कह्या ही है । जातें चिंताका निरोधके एकदेश” तथा सर्वदेशतें ध्यानके एकाग्रविषयपणांकार विशेषण किया है, सोही ध्येय है। अनेकवि
अप्रधानवि तथा कल्पितविपें चिंतानिरोध नाहीं । तातै एकाग्रवि चिंतानिरोधकू ध्यान कह्या है । इहां एकशब्द है सो MA तौ संख्यावाचक है । बहुरि अंग्यते तत् अथवा अंगति तस्मिन् ऐसा विग्रहते अग्रशब्द निपज्या है । ताते याका अर्थ
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थसिद्धि
टीका अ. ९
मुख है, भद्र इंद्र अग्र विप्र ए शब्द निपातसिद्ध हैं । अंग ऐसी धातु है, सो गतिअर्थ में हैं । ताका कर्मविषै तथा अधिकरणविषै र ऐसा प्रत्ययका विधान है । बहुरि चिंता मनकी वृत्तिकूं कहिये है । बहुरि अनियम जाकै क्रिया होय ताका नियमतें क्रियाका कर्तापणाविषै अवस्थान होय सो निरोध कहिये । इहां समास करे हैं, एक अग्र कहिये मुख जाकै होय सो तो एकाग्र कहिये । बहुरि चिंताका निरोध सो चिंतानिरोध कहिये । बहुरि एकाग्र सो ही चिंतानिरोध सो एकाग्रचितानिरोध कहिये । ऐसा एकाग्रचितानिरोध है सो ए काहे होय है ? आत्माकी सामर्थ्य के विशेषत होय है । जैसें दीपगकी शिखा निर्वातदेशविषै अंतरंग बहिरंग हेतुके वशर्तें निश्चल तिष्ठै है तैसें चिंताहू वीर्यातरायकर्मके क्षयोपशमके विशेषतैं तथा निराकुलप्रदेशविषै निश्चल तिष्ठै है । यातें अन्यचिंतानिरोधर्ते नानामुखपणाकी निवृत्ति कही । अथवा अग्रशब्द है सो अर्थपर्यायवाची है । जातैं याऊं कर्णसाधन करिये, तब अर्थपर्यायवाची होय है । एकपणा सोही अग्र सो एकाग्र कहिये । ऐसें एकत्वकी संख्याविशिष्ट अर्थ भया । तथा एकशब्दकूं प्रधानवाची लीजिये । तब एकाग्रविषै चिंतानिरोध कहिये । ऐसें अनेक अर्थ जे गौणभूत तिनविर्षे चिंतानिरोधका निपेध भया । तातैं कल्पनारोपित ध्यानका निषेध भया ॥
इहां तर्क, जो, अनेकवादीनिके सर्वपदार्थ एकानेकरूप मानिये है तार्ते अनेकरूपका निषेध कैसे होय १ एक अर्थविपैं ध्यान कैसे होय ? ताका समाधान, यह विनाविचाऱ्या तर्क है । एक अर्थी एकपर्यायके प्रधानपणाकार ध्यानका विषयपणा कहिये है । तहां द्रव्यकै अन्यपर्याय होतें भी गौणपणातें ध्यानके विषय नाहीं हैं, याहीतें एकशब्द संख्यावाचीका यहां ग्रहण है । फेरि तर्क, जो, ऐसें तौ कल्पनारोपितविषयविषै ध्यान भया । जातै पर्यायमात्र तौ वस्तु नाहीं, द्रव्यमात्र भी नाहीं हैं । द्रव्यपर्यायस्वरूप जात्यंतर वस्तु माना है । नयका विषय वस्तुका एकदेश है । जो नयका विषय सर्वदेश वस्तु मानिये तौ याकै विकलादेशपणाका विरोध आवै । ताका समाधान, जो, ऐसें कहनेवाला भी न्यायका वेत्ता नाहीं । जो, सर्वथा द्रव्यपर्यायस्वरूपका निषेधरूप पर्यायमात्र मानिय तौ अवस्तु होय । अर जहां द्रव्यपर्यायकी परस्पर सापेक्षा होय तहां तौ अवस्तुपणा है नाहीं । तातें नयका एकदेशविपय है तौ ताकूं अवस्तु न कहिये ||
बहुरि कोई कहै, स्वरूपका आलंबन सोही ध्यान है। सो यह भी युक्त नाहीं । तातैं सर्वथा अंशरहित वस्तुकं तो ध्यानध्येयपणा आवै नाहीं । कथंचित् अनेकरूप वस्तुकैही तिसतें अविरोध ध्यान होय है । अर्थातरभूत जो ध्येयवस्तु तिसविषै ध्यान प्रवत है । ऐसें आपतें जुदाही जो द्रव्यपरमाणु तथा भावपरमाणुको आलंबे है । बहुरि ऐसा नाहीं, जो, द्रव्यपरमाणु भावपरमाणु
व च
निका
पान
३७३
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
0.
वच
पान
३७६
ऐसें सदा रही उत्पत्ति, सदाही विनाश नाहीं ठहरै है । जाते क्षणिककी सिद्धि न होय । सो ऐसें मानेगा तो अंतर्मुहूर्तस्थितिरूप भी ठहरैगा । सो अंतर्मुहूर्त ठहरिकरि नाश भया पीठे अन्य अंतर्मुहूर्त ठहरनेकू उत्पत्ति भई । ऐसें ।।
समान है । बहुरि वह कहै, जो, ऐसे है तौ संवर आदिपर्यंत ध्यानका काल क्यों न कहै । ताका उत्तर, जो, जैसा __ सर्वार्थ
जहां संभवै तैसा तहां कहिये । मनकी वृत्तिस्वरूप जो चिंताका निरोध एकध्येयवि अंतर्मुहूर्तशिवाय ठहरना संभवै सिदि
निका टिका
नाहीं । यह अनुभवगोचर है । मनकी वृत्तिके एकविपयतै अन्यविपयविर्षे उलटना देखिये है । ऐसे हीनसंहननवालाके अ ९/ चिंताका निरोध अल्पकाल देखि अर उत्तमसंहननवालेके अंतर्मुहुर्तकी संभावना करिये है। आगमप्रमाणकार भी यह सिद्ध
है । बहुरि अंतमुहर्तका स्वरूप आगमतें जानना ॥ । बहुरि इहां कोई कहै, जो, ज्ञान है सोही ध्यान है । ताकू कहिये, जो, ऐसें नाहीं है । ज्ञान है सो तो चलाचल| रूप है । ध्यान है सो ज्ञानका निश्चलपणा है । यातै ज्ञानतें याका लक्षण जुदा है । याहीतें ध्यानकू अधिकाररूपकार ताका स्वरूप कहन• अंतर्मुहूर्त कहनेते बहुतकालरूप दिवसादिकका निपेध है । जातें ऐसी शक्तिका अभाव है । बहुरि
सूत्रवि एकशब्द है ताका अर्थ प्रधानपणा भी होय है । तिस अर्थकी अपेक्षा इहां एक कहिये प्रधान जो ध्यान ३ करनेवाला पुरुष ताही वि चिंताका निरोध करै । बहुरि अग्रशब्दका भी अर्थ पुरुष होय है। ताकी अपेक्षा भी पुरुषवि
चिंताका निरोध कहिये अन्यध्येयकू छोडि आपविही ध्यानकी प्रवृत्ति होय है । ऐसें अनेकअर्थका वाची जो एकाग्रशब्द | सो सूत्रमें युक्त स्थाप्या है । इहां एकार्थ वचनही नाहीं ग्रहण करना । जो एकार्थ ऐसा वचन ग्रहण करिये तो " विचारोऽर्थव्यंजनयोगसंक्रान्तिः " इस सूत्रमें द्रव्यपर्यायवि पलटनेका अर्थ है । ताका निपेध आवै । तातें एकाग्रशब्दतें पलटनेका अर्थ विरोध्या न जाय है । ऐसें जानना ॥ । बहुरि जो चिंताका निरोध दिवसमासादि पर्यंत ठहरना कहिये तो वणे नाहीं । जाते बहुतकाल रहे इंद्रियनिकै पीडा उपजै है । बहुरि जो श्वासोच्वासके रोकनेकू ध्यान कहिये तो सांशरूपके तो शरीरका नाश होय मृत्यु होय जाय है । बहुरि जो अन्यवादी कहै, मंद मंद श्वासोश्वासका प्रचार करि रोकै तौ शरीरका पात न होय है, यामें पीडा भी नाही
होय है ॥ ताकू कहिये, जो, ऐसा नाहीं है । मंद श्वासोश्वास रोकनेका साधन करना तो ध्यानका साधन करना है । 21 जैसें आसनआदि साधिये है, तैसे यह भी है । ध्यान तो एकाग्रचिंतानिरोध होय सोही है ।, बहुरि जय आदिविर्षे
चित्तकी प्रवृत्ति रहैं है सो भी ध्यान नाहीं है । बहुरि ध्यानके साधनके उपाय गुप्त्यादिक पहलै कहेही, ते संवरके कारण भी हैं । अर ध्यानके भी उपाय है ॥
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगें ध्यानके भेद दिखावनेकू सूत्र कहै हैं
॥ आर्तरौद्रधर्म्यशुक्लानि ॥ २८ ॥ सर्वार्थ-RI
___ याका अर्थ- आर्त रौद्र धर्म्य शुक्ल ए च्यारि ध्यानके भेद हैं । तहां ऋतुनाम दुःखका है, अथवा अर्दन कहिये । वचसिद्धि
निका टी का
पीडा बाधा तिसवि उपजै सो आर्त कहिये । रुद्र नाम रूर आशयका है, ताका कर्म तथा ताविर्षे उपजै सो ! रौद्र कहिये । धर्म पहला कह्या, सो तात सहित होय सो धर्म्य कहिये । शुचिगुणयोगते शुक्ल कहिये । आत्माका परिणाम कषायमलरहित उज्वल होय सो शुक्ल है । सो यह च्यारिप्रकार ध्यान है । प्रशस्त अप्रशस्त भेदतें दोयप्रकार है। तहां अप्रशस्त आत रौद्र हैं । सो तौ पापके आश्रवकू कारण हैं । बहुरि प्रशस्त धर्म्य शुक्ल है । सो कर्मके नाशकू कारण हैं ॥
पान ३७७
आगे कहै है, प्रशस्तध्यान कैसे हैं ताका सूत्र
॥ परे मोक्षहेतू ॥ २९॥ याका अर्थ- पर कहता अंतके दोय ध्यान हैं ते मोक्षके कारण हैं । तहां परशब्दत अंतका एक है ताके समीपते धर्म्यकू उपचारकार पर कहिये । जाते सूत्रमें द्विवचन है, ताकी सामर्थ्यते गौणका भी ग्रहण भया । ऐसें पर कहता धर्म्य शुक्ल ए दोय मोक्षके कारण हैं । प्रशस्त हैं इस वचनकी सामर्थ्यतेही पहले आर्त रौद्र दोऊ अप्रशस्त संसारके । कारण जानिये ॥ आगे आर्तध्यान च्यारिप्रकार है, तहां आदिके भेदका लक्षण कहने सूत्र कहै हैं
॥ आर्तममनोज्ञस्य सम्प्रयोगे तद्विप्रयोगाय स्मृतिसमन्वाहारः ॥ ३० ॥ याका अर्थ- अमनोज्ञवस्तुका संयोग होते तिसके वियोग करनेकू बार बार चितवन होय, चिंताका प्रबंध होय, सो । पहला आर्तध्यानका भेद है। तहां अमनोज्ञ नाम अप्रियका है। जो आपकू बाधाका कारण एसैं विप कंटक शत्रु शस्त्र होय, सो अमनोज्ञ है । तिसके संयोग होते मेरै, यह कैसे वियोग होय ? ऐसा संकल्प होय, सोही चिंताका प्रबंध ताकू स्मृतिसमन्वाहार कहिये । यह पहला आर्तध्यान कहिये ॥ आगें दूसरे भेदका लक्षणसूत्र कहै है--
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
०००००
सर्वार्थ
वच
NA
निका
अ.९
यह रौद्रध्यान तीव्र होय है, तब अतिकृष्ण नील कापोतके वलतें होय है । प्रमाद याका आश्रय है। नरकगतिका कारण ।। है । इन दोऊ अप्रशस्त ध्याननितें आत्मा ताता लोहका पिंड जैसे जल ढंचै तैसें कर्मनिकू बैंचै है ॥
आगें पूछ है, जो, उत्तर दोय ध्यान मोक्षके कारण कहै, तामें आद्यका ध्यानके भेद स्वरूप स्वामीका निर्देश
करना । ऐसें पूछे सूत्र कहै हैंटि का
॥ आज्ञापायविपाकसंस्थानविचयाय धर्म्यम् ॥ ३६ ॥ याका अर्थ- आज्ञा अपाय विपाक संस्थान इनिका विचय कहिये विचार ताकै अर्थि चितवन होय सो ए धर्म्यध्यानके च्यारि भेद है । तहा विचय विवेक विचारणा एकार्थ है। आज्ञा अपाय विपाक संस्थान इन च्यारिनिका विचय । बहुरि स्मृतिसमन्वाहारकी इहां अनुवृत्ति करणी सो जुदा जुदा लगाय लेणा । ऐसें आज्ञाविचय स्मृतिसमन्वाहार इत्यादि संबंध जानना । सोही कहिये हैं। तहां उपदेशदाताके अभावतें अपनी मंदबुद्धीतें कर्मके उदयके वशते जे सूक्ष्म पदार्थ हैं तिनका हेतु दृष्टांत जानेविना सर्वज्ञका कह्या आगमहीकू प्रमाणकार अर " यह पदार्थका स्वरूप सर्वज्ञ भापा है, तैसेंही है, जाते जिनदेव सर्वज्ञ वीतराग है, अन्यथा कहै नाही, " ऐसे गहन पदार्थके श्रद्धानते || अर्थका अवधारणा सो आज्ञाविचय है । अथवा आप जान्या है पदार्थका स्वरूप जानें, तैसाही परकू कहनेकी है इच्छा जाकै ऐसे पुरुषके अपने सिद्धांतके अविरोधकार तत्त्वार्थकू दृढ करनेका है प्रयोजन जामें, बहुरि तर्क नय प्रमाणकी योजनाके विर्षे प्रवीण ऐसा जो स्मतिसमन्वाहार कहिये बार बार चितवन, सो भी आज्ञाविचय है। जाते यामें सर्वज्ञकी आज्ञा प्रकाशनेहीका प्रयोजन भया, तातें आज्ञाविचय ऐसा कहना ॥
बहुरि ये प्राणी सर्वज्ञके आझातें विमुख हैं ते सर्व अंधकी ज्यों मिथ्यादृष्टि है, अर मोक्षके आर्थि है परंतु सम्यङ्-- मार्गते दूरिही प्रवते हैं। ऐसे समीचीनमार्गके अपायका चितवना सो अपायविचय है । अथवा मिथ्यादर्शन ज्ञान चारित्रते ए प्राणी कैसे रहित होय, ऐसी चिंता बार बार करणी सो भी अपायविचय है । अपाय नाम अभावका है । सो मिथ्यादृष्टिनिके सांचे मार्गका अभाव चितवना तथा तिनके मिथ्यामार्गके अभावका उपाय चितवना तातें अपायविचय कहिये । बहुरि ज्ञानावरणादि कर्मनिका द्रव्य क्षेत्र काल भव भावके निमित्ततें भया जो फल ताके अनुभवका जो चिंतवना, सो विपाकविचय है । बहुरि लोकके संस्थानके वि चितवन रहै, सो, संस्थानविचय है । ऐसें उत्तमक्षमादिरूप धर्म कह्या था तथा सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्ररूप धर्म तथा वस्तुका स्वरूप सो धर्म तिसते लग्या हूवा धर्मध्यान
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
Lal च्यारिप्रकारही जानना । यह अविरतसम्यग्दृष्टि देशविरत प्रमत्तसंयत अर अप्रमत्तसंयत इनकै होय है ॥
इहां ऐसा जानना, जो, आज्ञा तौ सर्वज्ञकी वाणी है । अपाय मिथ्यात्वतै अपशरण करना है । कर्मका फल सो विपाक । लोकका आकार सो संस्थान । तहां आज्ञासामान्य चिंतवै तब एकरूप चिंतानिरोध होय अरु न्यारा न्यारा पदार्थकू आज्ञा प्रमाणकार चिंतवै तब न्यारा जानना ॥ ऐसेंही संस्थानवि भी सामान्य विशेप चितवन जानना । अर अपायविपाकमें न्यारान्याराही चितवनविर्षे चिंतानिरोध होय है ॥ बहुरि अविरतसम्यग्दृष्टि आदि तिनकै तौ गौणवृत्तिकार ध्यान है । अरु अप्रमत्तकै यह ध्यान मुख्य है । बहुरि अनुप्रेक्षा तो चितवनरूपही है । अरु जब एकाग्रचिंतानिरोध होय तब ध्यान कहिये है। ऐसे अनुप्रेक्षातें ध्यान जुदा जानना । बहुरि इहां कोई पूछे है, जो, मिथ्यादृष्टि अन्यमती तथा भद्रपरिणामी व्रतशीलसंयमादि तथा जीवनिकी दयाका अभिप्रायकरि तथा भगवानकी सामान्यभक्तिकरि धर्मबुद्धिते चित्तकू एकाग्रकार चितवन करै है, तिनकै शुभ धर्मध्यान कहिये कि नाही ? ताका समाधान, जो, इहां मोक्षमार्गका प्रकरण है । तातै जिस ध्यानतें कर्मकी निर्जरा होय सोही इहां गणिये है । सो सम्यग्दृष्टिविना कर्मकी निर्जरा होय नाहीं । मिथ्यादृष्टिकै शुभध्यान शुभबंधहीका कारण है । अनादित केईवार ऐसा ध्यानकार शुभ बांधै है, परंतु निर्जरा विना मोक्षमार्ग नाहीं । तातें मिथ्याष्टिका ध्यान मोक्षमार्गमें सराह्या नाहीं, ऐसा जानना ॥
वच निव | पान ૨૮૨
दिको
आगें तीनि ध्यानका तौ निरूपण किया अब शुक्लध्यानका निरूपण करना सो यह चारिप्रकार कहसी तिनमें आद्यके ६) दोयके स्वामीके निर्देशके अर्थि सूत्र कहै हैं -
. ॥ शुक्ले चाये पूर्वविदः ॥ ३७॥ ____ याका अर्थ- आद्यके दोय शुक्लध्यान पूर्वके जाननेवालेकै होय हैं । तहां कहेंगे जे च्यारि शुक्लध्यानके भेद तिनमें आदिके दोय ध्यान पूर्वका जाकू ज्ञान होय ताकै होय है। इहां पूर्वविदशब्दकरि श्रुतकेवली जानना । बहुरि सूत्रमें चशब्द है, ताकार एसा जानना, जो, श्रुतकेवलीकै धर्मध्यान भी होय है। जाते सूत्रके व्याख्यानतें विशेषकी प्रतिपत्ति होय ऐसा वचन है । तातें प्रमत्त अप्रमत्त गुणस्थानवति मुनि भी पूर्वके वेत्ता होय हैं। तिनकै धर्म्यध्यान भी। होय है । जात श्रेणीके चढने पहली तौ धर्म्यध्यान है। अरु श्रेणी चढै तब शुक्लध्यान होय है ऐसा व्याख्यान है ।। ताते च शब्दकार" श्रुतकवलीकै प्रमत्तअप्रमत्तविर्षे धर्म्यध्यान होय है, पैसा समुच्चय कीजिये ॥
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच
पान
३८४
योग कायवचनमनकी क्रियाकू कहिये है । बहुरि संक्रांति कहिये परिवर्तन पलटना । तहां द्रव्यकू छोडि पर्यायमें आवै, पर्यायकू छोडि द्रव्यमें आवै यह तौ अर्थसंक्रांति है। बहुरि एक श्रुतके वचनकू ग्रहणकार फेरि ताकू छोडि दूसरा
श्रुतका वचनकू आलंबन करै फेरि ताकू भी छोडि अन्यवचनकं आलंदै - यह : व्यंजनसंक्रांति है । वहुरि काययोगके सर्वार्थ आलंबनकू छोडि वचनयोग तथा मनोयोगकू आलंबन कर, अन्ययोगकू छोडि फेरि फेरि काययोगकू आलंवै यह योगसंक्रांति
निका ।। है । ऐसा परिवर्तन करै सो वीचार है ॥ . म. ९/01 इहां प्रश्न, जो, ऐसैं उलटे तव ध्यान कैसे कहिये १ ध्यान तो एकाग्र कह्या है । ताका समाधान, जो, एककं आलंबि
करि क्यों एक ठहरि पीछे दूजेकू आलंबन करै तहां ठहरै । ऐसें ध्यान तौ ठहरनेहीकू कहिये । परंतु इहां पहले ठहऱ्या फेरि ठहरना ऐसें ध्यानका संतान है, सो ध्यानही है, यात दोष नाहीं । सो यह सामान्यविशेपकरि कह्या जो च्यारिप्रकार धर्मध्यान अर च्यारिप्रकार शुक्लध्यान सो पहले कहे जे गुप्ति आदि तिनस्वरूप जो अनेकप्रकार ध्यानके उपाय तिनकार किया है उद्यम जानें ऐसा जो मुनि सो संसारके नाशके अर्थि ध्यान करनेकू योग्य हो है । तहां द्रव्यपरमाणु अथवा भावपरमाणुकू ध्यावता लिया है श्रुतज्ञानका वचनस्वरूप वितर्ककी सामर्थ्य जानें ऐसें अर्थ अरु व्यंजन तथा काय अर वचनकू पृथक्त्व कहिये भिन्नपणाकार पलटता जो मन सो कैसा है मन ? जैसे कोई पुरुप कार्य करनेकू उत्साह करै सो जेता अपना बल होय तेतें कियाही करै बैठि न रहै, तैसें मनका बल होय तैसें ध्यानकी पलटनी होवी करै, बैठि न रहै । ऐसें मनकरि ध्यावता संता मोहकी प्रकृतिनिळू उपशम करता संता तथा क्षय करता संता पृथक्त्ववितर्कविचार ध्यानका धारी होय है ॥
इहां दृष्टांत ऐसा, जैसें, कोई वृक्षकू काटने लगा ताकै शस्त्र कुहाडी तिखी न होय तब थोडा थोडा अनुक्रमते काटे, । तैसे इस ध्यानकेविर्षे मनकी पलटनि है सोहू शक्तिका विशेष है । तातें अनुक्रमते मोहकी प्रकृतिका क्षय तथा उपशम ||
कर है । बहुरि सोही ध्यानी जब समस्तमोहनीयकर्मळू दग्ध करने• उत्साहरूप होय तब अनंतगुणी विशुद्धताका विशेपकू आश्रवकार बहुत जे ज्ञानावरणकर्मकी सहाय करनेवाली कर्मप्रकृति तिनकी बंधकी स्थितिकू घटावता तथा क्षय करता संता अपना इरुतज्ञानका उपयोगरूप हूवा संता नाहीं रचा है अर्थव्यंजनयोगका पलटना जानें ऐसे निश्चल मनस्वरूप होता संता क्षीण भये हैं कपाय जाके ऐसा वैडूर्यमणिकी ज्यौं मोहका लेपते रहित भया ध्यानकरि फेरि तिसतै निवर्तन न होय पलटै नाहीं, ऐसे एकत्ववितर्कअवीचार दूसरा होय है । ऐसेंही सो ध्यानी एकत्ववितर्क शुक्लध्यानरूप अग्निकार दग्ध किये है घातिकर्मरूप ईंधन जानें अर देदीप्यमान भया है केवलरूप किरणनिका मंडल जाकै ऐसा बादलेके पिंजरमें
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वां
सिद्धि
टो का
अ. ९
छिप्या था जो सूर्य जैसैं ताकूं दूरि भये निकलै तब बहुत देदिप्यमान सोहै, तैसें सोहता संता भगवान् तीर्थकर तथा अन्य केवली इंद्रनिकै आवनेयोग्य स्तुति करनेयोग्य पूजनेयोग्य उत्कृष्टकारी कछू घाटि कोटिपूर्व आयुकी स्थितितांई विहार करे है । जब अंतर्मुहूर्त आयु अवशेष रहै तब जो आयुकर्मकी स्थितिकै समानही वेदनीय नाम गोत्रकर्मकी स्थिति रह जाय तब तौ सर्व वचनमनयोग भर बादरकाययोगकूं निरोधरूप करि सूक्ष्मकाययोगकूं अवलंबै तब सूक्ष्मक्रियाप्रतिपाति ध्यानके ध्यावनेयोग्य होय है । बहुरि जो जब अंतर्मुहूर्त आयुकर्मकी स्थिति रहै तब देदनीय नाम गोत्रकर्मकी स्थिति अधिक रही होय तौ यह सयोगी भगवान् अपना उपयोगका अतिशयकार शीघ्र कर्मका पचावनेकी अवशेष कर्मरजका झाडनेकी शक्ति के स्वभावतें दंड कपाट प्रतर लोकपूरण ए च्यारि क्रियारूप आत्माका प्रदेशनिका फेलना, सो च्यारि समयमें करि अरु बहुरि च्यारिही समयमें संकोच्या है प्रदेशनिका फैलना जानें अर समानस्थिति किये है च्यारि अघातिकर्म जानें ऐसे पहले शरीरप्रमाण या तिसही प्रमाण होयकारी सूक्ष्मकाययोगकारी सूक्ष्मक्रियाप्रतिपाति ध्यानकूं ध्यावै है । यह केवल समुद्घातकारी भया हो है । इहां उपयोगके अतिशयके विशेषण ऐसें हैं । सामायिक है । सहाय जाकै, विशिष्ट है कारण कहिये परिणामनका विशेष जाकै, महासंवरस्वरूप है ऐसें तीनि विशेषणरूप उपयोगका अतिशय है ॥
बहुरि तापीछे लगताही समुच्छिन्नक्रियानिवर्ति ध्यानका आरंभ करें है। तहां उच्छिन्न कहिये दूरि भया है श्वासोश्वासका प्रवर्तन जहां, बहार सर्व काय वचन मनयोग सर्वप्रदेशनिका चलना जहां दूरि भया है, यातें याकूं समुच्छिन्नक्रियानिवर्ति ऐसा नाम कहिये है । तिस ध्यानविषै सर्व बंध अर सर्व आश्रवकरि निरोधरूप अवशेष कर्मका झाडनेरूप सामर्थ्य की प्राप्ति है । सो इस अयोगकेवली भगवानके सम्पूर्ण यथाख्यातचारित्र ज्ञान दर्शन भये हैं, ते सर्व संसार के दुःख के जाल का जो संबंध ताका नाश करनेवाले हैं, साक्षात लगताही मोक्षके कारण हैं, ऐसे प्रगट भये हैं । सो यह भगवान तिस कालविषै तिस ध्यानके अतिशयरूप अग्निकार दग्ध भयो जो सर्वकर्मरूप मलका कलंक तातें जैसें अग्निके प्रयोग धातुपाषाणरूप समस्त कीट जाका वलि जाय दूरि होय, तब शुद्ध सुवर्ण नीसरै, तैसें पाया है आत्मस्वरूप जानें ऐसा होय निर्वाण प्राप्त होय है । ऐसें यह दोय प्रकार बाह्य आभ्यंतरका तप है, सो नवीनकर्मके आश्रवका निरोधका कारणपणातें तौ संवरका कारण है । बहुरि पूर्वकर्मरूप रजके उडावनेकूं कारण है । तातें निर्जराका कारण भी है ॥
इहां विशेष लिखिये हैं । केवलीकै चिंतानिरोधका अभाव है । जातै क्षयोपशमज्ञानकी मानके द्वारा प्रवृत्ति होय सो चिंता है । क्षायिकज्ञानमें उपयोग निश्चल है अर ध्यानका लक्षण एकाग्रचितानिरोध कह्या, सो केवलीकै यह नाहीं । यातें
च च
निका पान ३८५
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचनिका पान
वि
૨૮૮
करणके परिणाम तेई भई पैडी ताकार ऊंचा चढता ऐसा जीव ताकै जो अतिशयकार बहुत निर्जरा होय है, सो इस | स्थानकतें आगें दशस्थाननिविर्षे असंख्यातका गुणाकार है, सो ऐसा जीव जब प्रथमोपशमसम्यक्त्वकी प्राप्ति सोही भया
निमित्त ताके निकट होते सम्यग्दृष्टि होता संता असंख्यगुणनिर्जरावान् होय है। बहुरि सोही जीव चारित्रमोहका सर्वार्थ- भेद जो अप्रत्याख्यानावरणकपाय ताके क्षयोपशमपरिणामकी प्राप्तिका कालवि श्रावक होता संता असख्यातगुणनिर्ज
रावान होय है । बहुरि सोही जीव चारित्रमोहका भेद जो प्रत्याख्यानावरणकपाय ताका क्षयोपशमकी प्राप्तिका कालवि विशुद्धपरिणामके योगते विरत नाम पावै, तब तिस श्रावकर्ते असंख्यातगुणनिर्जरावान मुनि होय है । बहुरि सोही
जीव अनंतानुबंधीकषायकी चौकडीकू परिणामकी विशुद्धताके चलते अप्रत्याख्यानावरण आदि कपायरूप सक्रमण प्रधान| कार परिणमता संता अनंतानुबंधीका वियोजक नाम कहावता संता तिस विरतसंयमी मुनितें असंख्यातगुणनिर्जरावान मुनि होय है । बहुरि सोही जीव दर्शनमोहकी तीनि प्रकृति सोही भया तृणका समूह ताकू दग्ध
करता संता परिणामकी शुद्धिका अतिशयके योगरौं दर्शनमोहक्षपक नाम पावै तव तिस विरततें 8 भी असंख्यातगुणनिर्जरावान् होय है। वहरि ऐसें सो क्षायिकसम्यग्दृष्टि होयकार श्रेणीकू चढनेकू सन्मुख
होय तब चारित्रमोहके उपशमावनेप्रति व्यापाररूप होता संता परिणामकी विशुद्धताके योगते उपशमक ऐसा नाम पावता संता तिस क्षपकते असंख्यातगुणनिर्जरावान होय है । बहुरि सोही जीव समस्तचारित्रमोहका उपशम करनेका निमित्त निकट होते पाया है उपशातकपाय नाम जानें ऐसा होयकार तिस उपशमकते असंख्यातगुणनिर्जरावान् होय है । बहुरि सोही जीव समस्तचारित्रमोहकी उपशम करनेका निमित्त• निकट होते पाया है उपशांतकपाय नाम जानें ऐसा होयकार तिस उपशमकते असंख्यातगुणनिर्जरावान होय है । बहुरि सोही जीव समस्तचारित्रमोहकी क्षपणाप्रति सन्मुख हूवा संता परिणामकी विशुद्धताकरि वधता संता क्षपकनामकू पावता संता तिस उपशांतकपायतें असंख्यातगुणनिर्जरावान होय है । बहुरि सोही जीव चरित्रमोहके सम्पूर्ण क्षपणाके कारणपरिणामके सन्मुख हूवा संता क्षीणकपाय नाम पावता संता तिस क्षपकते असंख्यातगुणनिर्जरावान होय है । बहार सोही जीव द्वितीयशुक्लध्यानरूप अग्निकार दग्ध किये हैं घातिकर्मके समूह जानै ऐसा हूवा संता जिन नाम पावै, तब तिस क्षीणमोहत असंख्यातगुणनिर्जरावान होय है ॥ ___इहां विशेष जो, एकादशस्थान एकजीवकी अपेक्षा कहे तैसेंही नानाजीवकी अपेक्षा जाननो । याका विशेष कथन गोमटसार लब्धिसार क्षपणासारतें जानना ॥ आगें पूछे हैं, जो, सम्यग्दर्शन होतें भी स्थानकस्थानकप्रति असंख्यातगुणी निर्जरा कही, याते परस्पर समानपणा तौ नाहीं भया । सो इहां विरतआदिके गुणका भेद है। यातें जैसे श्रावक निग्रंथ नाहीं
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
निक
पान
अ.९
३८९
नाहीं तैसे ते मुनि संयमी भी निग्रंथ नाहीं ठहरेंगे। जाते बाह्य आभ्यंतर ग्रंथ जिनके नाहीं ऐसे निग्रंथ तो ग्यारमां
वारमा गुणस्थानवर्ती हैं, नीचिले तो सग्रंथही ठहरेंगे । आचार्य कहै हैं, जो, यह ऐसा नाही है। तातै गुणके भेदतै २ परस्पर गुणका विशेप है तो नैगमआदि नयके व्यापारतें सर्वही संयमी मुनि निग्रंथ हैं ऐसा सूत्र कहै हैंसर्वार्थ
॥ पुलाकबकुशकुशीलनिर्गन्थस्नातका निर्ग्रन्थाः॥ ४६॥ सिदि टीका याका अर्थ- पुलाक बकुश कुशील निग्रंथ स्नातक ए पांचप्रकार मुनि हैं, ते सर्वही निग्रंथ है। तहां उत्तरगुणकी
भावनाकरि रहित है मन जिनका बहुरि व्रतनिवि भी कोई क्षेत्रवि कोई कालवि परिपूर्णताकू नाही पावते संते पुलाक ऐसा नाम पावै हैं । पुलाक ऐसा नाम परालसहित शालीका है, ताकी उपमा इनकू देकरि संज्ञा कही है । सो मूलगुणनिवि कोई क्षेत्र कालके वशते विराधना होय है । तातें मूलगुणमें अन्य मिलाय भया, केवल न भये, तातें यह उपमा
दे संज्ञा कही है । वहुरि निग्रंथपणा जो सर्वथा बाह्य आभ्यंतर परिग्रह का अभाव तिसका तो जिनकै उद्यम है, बहुरि २ व्रत जिनके अखंडित है, मूलगुण खंडित नाहीं करै हैं, बहुरि शरीर उपकरण इनकी जो विभूपा कहिये सुन्दरता ताका
अनुवर्ती है कछू सुन्दरताका अनुराग है, जाते संघके नामक आचार्य होय हैं तिनकें प्रभावनाआदिका अनुराग होय है, तिनके निमित्ततें शरीर तथा कमंडलू पिच्छिका पुस्तक तथा ताके बंधन तिनकी सुंदरताकी अभिलाप उपजै है, चैत्यालयके उपकरण आदिकी सुंदरताका अनुराग होय तथा शरीरकी सुंदरताका अनुराग संघनायककै कदाचित् उपजै ऐसे शरीर उपकरणानुवती कहिये ॥
वहरि नाहीं मिट्या जो परिवारका अनुमोद कहिये हर्ष सोही भया छेद यात शवल कहिये चित्रवर्ण ताकार युक्त है। इस विशेपणते ऐसा जानना, जो, पहलै गृहस्थ थे तब परिवारसूं अनुराग था, सोही अनुराग अब संघते भया । इनके एकही परिवार है, सो परमनिग्रंथअपेक्षा याकू चित्रवर्ण आचरण कहिये । वीतरागता सरागताके मिलनेते चित्रलाचरण कह्या याहीते बकुश ऐसा नाम है । बकुशशब्द शवलका पर्यायशब्द है, दूसरा नाम है । इनका वार्तिकमें ऐसाही विशेपण किया हैं । ऋद्धिका अर यश अर शरीरका संस्कार अर विभूतिकेविर्षे तत्परता है । तहां भी यहही आशय | जानना, जो, ए दिगम्बर निग्रंथमुनि हैं तिनकै कछु अशुभ लौकिकसंबंधी तौ व्यवहार है नाही धर्मानुराग है । सो मनकी प्रभावना संघसूं अनुराग है, ताके आर्थि ऋद्धिका अनुराग है, हमारे ऋद्धि पुरै तो मार्गका बढी प्रभावना होय ||
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
ताई है । पांच समिति तीनि गुप्तिका व्याख्यानरूप अधिकार आचारांगमें हैं, तहांताई होय है । बहुरि स्नातक हैं ते | केवली है, तिनकै श्रुत नाहीं है । बहुरि प्रतिसेवनापुलाकके तौ पंचमहाव्रत एक रात्रिभोजनकी त्याग छह व्रतनिमें परके वशतें जवरीते एक व्रत कोईकी विराधना होय है ॥
सर्वार्थ
निका
पान ३९२
इहां कोई पूछ है, कहा विराधन होय है ? तहां कहिय, जो, महाव्रतकी प्रतिज्ञा मन वचन काय कृत कारित अनुमोदनाकार त्यागरूप है, तातें दोप लागनेके अनेक भंग है । तातें कोई भंगमें परके वशतें विराधना होय जाय है । । यह सामर्थ्यहीनपणाकरि दूपण लागै है । वहुरि बकुश दोयप्रकार है, उपकरणवकुश, शरीरवकुश । तहां उपकरणवकुशकै
तो बहुतविशेपनिकरि सहित कमंडलू पीछी पुस्तक बंधन आदि धर्मोपकरणकी अभिलाप हाय तौ यह प्रतिसेवना है । बहुरि शरीरवकुशकै शरीरका संस्कार कदाचित् करै तब प्रतिसेवना है । बहुरि प्रतिसेवनाकुशील मूलगुण तो विराधै नाहीं अर उत्तरगुणनिमें कोईक विराधना लगावै, सौ प्रतिसेवना है। बहुरि कपायकुशील निग्रंथ स्नातकनिकै प्रतिसेवना नाहीं है । जाका त्याग होय ताकू कोई कारणकार ग्रहण करि ले तत्काल सावधान होय फेरि न करै सो प्रतिसेवना कहिये, याकू विराधना भी कहिये । बहुरि तीर्थ कहता सर्व तीर्थकरनिके समयवि सर्वही होय हैं ॥ । बहुरि लिंग दोयप्रकार है, द्रव्यलिंग भावलिंग । तहां भावलिंगकरि तौ पाचूही भावलिंगी हैं, सम्यक्त्वसहित हैं, मुनिपणाखू निरादरभाव काहूकै नाहीं है । बहुरि द्रव्यलिंगकरि तिनमें भेद है । कोई आहार करै है, कोई अनशन आदि तप करै है, कोऊ उपदेश करै है, कोऊ अध्ययन करै है, कोऊ तीर्थविहार करै है, कोऊ ध्यान करै है, ताके अनेक आसन करै हैं, कोऊको दोष लागै है, प्रायश्चित्त ले है, कोऊ दोप नाहीं लगाव है, कोऊ उपाध्याय है, कोऊ प्रवर्तक है, कोऊ निर्यापक है, कोऊ वैयावृत्य करै है, कोऊ ध्यानवि श्रेणीका प्रारंभ करै है, कोऊकौं केवलज्ञान उपजै है, ताकी बाह्य बडी २ विभूतिसहित महिमा होय है इत्यादि मुख्य गौण वाह्यप्रवृत्तिकी अपेक्षा लिंगभेद है । ऐसा न जानना, जो, नग्न दिगंवर
यथाजातरूप सामान्य सर्वकै है, तातै भेद है । यह तो सर्वकै समान है ऐसो न । कोई श्वेत पीत रक्त शाम आदि वस्त्र धारै, कोई जटा धारै, कोई कौपीन धारै, कोई दंड धारै, कोई शस्त्र धारै, कोई पालकी चदै, कोई रथ चढे इत्यादिक स्वरूप लिंगभेद नाहीं, ए सर्व अन्यमतीनिके भेद हैं । तथा इस पंचमकालमें जिनमतमें भी जैनाभास भये हैं। तिनमें : भेद पड्या है । यह कालदोष है ॥
बहुरि लेश्या पुलाककै तौ तीनि शुभही होय हैं । जाते याकै बाह्यप्रवृत्तिका आलंबन विशेष नाहीं है। अपने मुनि
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
टीका
पान ३९३
पणाहीसू कार्य है । बहुरि बहुत तीव्र मंद परिणाम नाही होय हैं । बहुरि बकुश प्रतिसेवनाकुशीलके छह भी होय हैं। इहां ।।। अपिशब्दकरि ऐसा जनाया है, जो, अन्य आचार्य तीनि शुभही कहे हैं । बहुरि कषायकुशीलकै कपोततें लगाय शुक्लपर्यंत च्यारि होय हैं । इहां भी अन्य आचार्यनिकी अपेक्षा तीनि जाननी । बहुरि निग्रंथ स्नातककै एक शुक्लही है । लेश्याके स्थानक कषायनिके मंद तीव्र स्थानकनिकी अपेक्षा असंख्यात लोकपरिमाण कहे हैं। सो इनका पलटना सिद्धांतनितें
व चसिद्धि
निका जानना ॥ बहुरि उपपादपुलाक तो उत्कृष्टपणे उत्कृष्टस्थितीवाले सहस्रारस्वर्गके देव तिनमें उपजै तहां अठारह सागरकी आयु
पावें । बहुरि बकुश प्रतिसेवनाकुशील उत्कृष्टपणे आरण अच्युतस्वर्गके देव बाईससागरकी स्थितीवाले तिनमें उपजै म. ९
हैं । बहुरि कषायकुशील निम्रर्थ तेतीस सागरकी स्थितिवाले सर्वार्थसिद्धिके देवनिविर्षे उत्कृष्टपणे उपजै हैं । वहुरि जघन्यकार ए सर्व सौधर्मकल्पवि दोयसागरकी स्थिति पावै हैं । मध्यके नानाभेद यथासंभव जानने । बहुरि स्नातक निर्वाणप्राप्तही होय है ॥ ___ बहुरि स्थान कहिये संयमकी लब्धिके स्थानतें कषायका तीव्रमंदपणा है सो है निमित्त जिनकू ऐसे असंख्यात हैं ।।
तहां सर्वजघन्य संयमस्थान पुलाक कषायकुशील. इन दोऊनिकै समान होय ते असंख्यातस्थानताई साथी रहैं, पीछे पुला| कका व्युच्छेद है । याके अगिले स्थान नाहीं अर अगिले स्थान • असंख्यात एक कषायकुशीलकही होय अन्यकै ते । स्थान नाहीं । बहुरि आगें कषायकुशील प्रतिसेवनाकुशील दोऊ असंख्यातस्थानताई लार रहै हैं । दोऊनिके समानस्थान होय है । पीछै प्रतिसेवनाकुशीलका व्युच्छेद है । अगिले स्थान याकै होय नाहीं । आगें असंख्यातस्थान कपाय
कुशीलकही होय । ऐसेंही. पीछे कषायकुशीलका व्युच्छेद है । यातें उपरि कषायरहित स्थान हैं ते निग्रंथकही हैं । ते 8 भी स्थान असंख्यात हैं । पीछे निग्रंथका भी व्युच्छेद है । आगें एक स्थान है, सो ताकू पायकरि स्नातक केवली निर्वाणकं प्राप्त होय है। ऐसे ए संयमस्थान हैं । सो अविभागप्रतिच्छेदनिकी अपेक्षा स्थानस्थानप्रति अनंतका गुणाकार है ॥ ऐसें नवमां अध्यायमें संवर निर्जराका स्वरूप अर.तिनके कारणके भेद स्वरूप, अनेकप्रकार गुप्ति समिति धर्म
अनुप्रेक्षा परिषहका जीतना, चारित्र तप ऐसे व्याख्यान भया । ताकू भले - प्रकार जानि श्रद्धान कार ३ भव्यजीव हैं ते इनका धारण करौ । मोक्षकी प्राप्तिका यह उपाय है । यामें तत्पर होनायोग्य है।
श्रीगुरुनिका ऐसा
उपदेश है ॥ . ... .. . .
०००
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 केवलज्ञानकी उत्पत्ति होय है । याहीत हेतु है लक्षण जाका ऐसी पंचमीविभक्तिका निर्देश किया है। तहां पूछे है, मोहका । | क्षय पहली कौन रीति-करै है ? सोही कहिये हैं । तहा प्रथम तौ भव्य होय, बहुरि सम्यग्दृष्टि होय, बहुरि परिणामकी
विशुद्धताकार वर्द्धमान होय, सो जीव असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्त इन च्यारि गुणनिवि कोई गुणस्थानमें सर्वार्थ
मोहकी सातप्रकृति मिथ्यात्व सम्यमिथ्यात्व सम्यक्त्वप्रकृति अनन्तानुवन्धी क्रोध मान माया लोभ इनका क्षयकार सिद्धि टीका
क्षायिकसम्यग्दृष्टि होयकार जब क्षपकश्रेणी चढवाने सन्मुख होय अधःप्रवृत्तिकरणकू अप्रमत्तगुणस्थानविर्षे पायकार अपूर्व- निका म.१० करणपरिणामका प्रयोगकार अपूर्वकरण नामा क्षपकश्रेणीका गुणस्थानकू भोगिकार तहां नवीन शुभपरिणाम तिनमें क्षीण पान किये हैं पापप्रकृतिनिके स्थिति अनुभाग जानें, बहुरि वधाया है शुभकर्मका. अनुभाग जानें, ऐसा होय अनिवृत्तिकरणपरिणामकी
३९६ प्राप्तिकार अनिवृत्तिवादरसांपरायनाम नवमां गुणस्थानकू चढिकरि तहां कपायनिका अष्टक जो अप्रत्याख्यानावरण प्रत्याख्यानावरण ताका सत्तामेंसूं नाशकरि फेरि नपुंसकवेदका नाशकार फेरि स्त्रीवेदका क्षयकरि बहुरि नोकपायका पदक हास्य रति अरति शोक भय जुगुप्सा इनकू पुरुपवेदवि क्षेपणकरि क्षय करै । बहुरि पुरुपवेदकू क्रोधसंज्वलनमें क्षेपै । बहुरि क्रोधसंज्वलन मानसंज्वलनवि क्षेपै । बहुरि मानसंज्वलनकू मायासंज्वलनवि क्षेपै । बहुरि मायासंज्वलनकू लोभसंज्वलनवि क्षेपै। ऐसे संक्रमणविधानकारी अनुक्रमणते क्षयकार बादरकृष्टिका विभागकरि, लोभसंज्वलनकू सूक्ष्म कार, अर सूक्ष्मसांपरायनाम क्षपक गुणस्थान दशमांकू भोगिकरि, तहां समस्तमोहनीयकर्मकू मूलतें नाशकार, क्षीणकपायपणाकू पायकरि, उताऱ्या है मोहनीयकर्मका बोझ जामें तिस बारमा गुणस्थानका उपांत्य कहिये अंत्यसमय ताके पहलै समये निद्रा प्रचलानाम दोय प्रकृतिका क्षय कार, बहुरि पांच ज्ञानावरण च्यारि दर्शनावरण पांच अंतराय इन चौदहप्रकृतिनिका बारमा गुणस्थानके अंतसमये क्षयकरि, ताके अनन्तरही ज्ञानदर्शन है स्वभाव जाका ऐसा केवलनामा आत्माका पर्याय अचिंत्य है विभूतिका विशेष जामें ऐसी अवस्थाकू पावै है। ऐसे इहां तरेसठि प्रकृतिनिका ' सत्तामैसूं नाश 'कार केवलज्ञान उपजावै है। घातिकर्मकी । ४७। आयुकर्मकी । ३ । नामकर्मकी । १३ ॥ आगे शिष्य कहै है, जो, मोक्ष कैसै हेतुतें होय है अर ताका लक्षण कहा है। ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं- . : ,
॥ बन्धहेत्वभावनिर्जराभ्यां कृत्स्नकर्मविप्रमोक्षो मोक्षः ॥२॥ . याका अर्थ-- बंधका कारण जे मिथ्यात्व आदि तिनका अभाव अर निर्जरा इन दोऊनितें समस्त कर्मका अत्यंत अभाव होय, सो मोक्ष है । तहां मिथ्यादर्शनआदि जे बंधके कारण तिनके अभावतें तौ नवीन कर्मका बंध नाही होय है।
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
साय.JAI
सिदि
पान ३९७
161 बहुरि पूर्व कहे जे निर्जराके कारण तिनकू निकट होते पूर्वबंध जे कर्म तिनका अभाव होय । ऐसे ए दोऊ कारण होय ||
तब भव कहिये पर्यायकी स्थितिका कारण जो आयुकर्म तिसकी स्थितिके समान स्थिति किये है अवशेष कर्मकी अवस्था जानें ऐसा केवली भगवान ताकै एककाल समस्त अवशेष कर्मका विप्रमोक्ष कहिये अत्यंत अभाव सो मोक्ष है। ऐसी प्रतीतिरूप करना । इहां कहै है, जो, कर्मका अभाव दोय प्रकार है, यत्नसाध्य अयत्नसाध्य । तहां चरमशरीरी आत्माकै व चनरक तिर्यच देव इन तीनि आयुका तो बंध होय नाहीं, तातै पहलेही अभाव है, सो तौ अयत्नसाध्य है। अर यत्नसाध्य
निका टीका | कहिये हैं, असंयतसम्यग्दृष्टि आदि च्यारि गुणस्थाननिविर्षे कोई एक गुणस्थानविर्षे मोहनीयकर्मकी सात प्रकृतिका
क्षय करै है । बहुरि निद्रानिद्रा प्रचलाप्रचला, स्त्यानगृद्धिः नरकतिर्यचगति; एकेंद्रिय, द्वींद्रिय, त्रींद्रिय, || चतुरिंद्रिय ए च्यारि जाति; नरकतिर्यचगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य आतापः उद्योतः स्थावर, सूक्ष्मः साधारण इन सोलहप्रकृतिनिका अनिवृत्तिबादरसांपरायगुणस्थानविर्षे युगपत् क्षय करै हैं । बहुरि तातै परे तिसही गुणस्थानमें अप्रत्याख्यानावरण प्रत्याख्यानावरण आठ कषाय क्षय करे है । बहुरि तिसही गुणस्थानमें अनुक्रमते नपुंसकवेद अर स्त्रीवेदकू क्षय करै है। बहुरि तहांही नोकषाय षटहास्य रति अरति शोक भय जुगुप्सा इनकू एककाल क्षय करै है। तापीछे तिसही गुणस्थानमें अनुक्रमकरि पुरुषवेद संज्वलन क्रोध मान माया इनका अत्यंत नाश करै है। ऐसे छत्तीस प्रकृतीकी नवमें गुणस्थानविर्षे व्युच्छित्ति है । बहुरि लोभसंज्वलन सूक्ष्मसांपराय दशमगुणस्थानविर्षे नाशकू प्राप्त होय है । बहार क्षीणकषाय बारमा गुणस्थान जो छद्मस्थ वीतराग ताके उपांत्यसमय जो अंतसमयतें पहला समय ताविर्षे निद्रा प्रचला ए दोय क्षय होय हैं । बहुरि ताके अंतके समय पांच ज्ञानावरण च्यारि दर्शनावरण पांच अंतराय इन चौदहप्रकृतिनिका क्षय होय है । ऐसें इहांताई तो तरेसठि प्रकृतिका क्षय भया । तापीछे अयोगकेवली चौदहवां गुणस्थानमें पिचासी प्रकृति क्षय होय हैं, तामें अंत्यका पहला जो उपांत्यसमय ताविर्षे बहत्तरी प्रकृतिका क्षय होय है। तिनके नाम दोय वेदनीयमेंसूं एक तौ वेदनीय, देवगति, औदारिक, वैक्रियक, आहारक, तैजस, कार्मण ए पांचशरीर इनके बंधन ५, इनके संघात ५, संस्थान ६, औदारिक वैक्रियक आहारक शरीरके अंगोपांग तीनि ३, संहनन छह ६, वर्ण प्रशस्त अप्रशस्त पांच ५, गंध दोय २, रस प्रशस्त अप्रशस्त ५, आठ स्पर्श ८, देवगतिप्रायोपूर्व्य १, अगुरुलघु १, उपघात १, परघात, १, उछ्वास १, विहायोगति प्रशस्त अप्रशस्त २, पर्याप्तक १, प्रत्येकशरीर १, स्थिर अस्थिर २, शुभ अशुभ दोय २, दुर्भग १, सुस्वर दुःस्वर दोय २, अनादेय १, अयश कीर्ति १, निर्माण १, नीचगोत्र १, ऐसे बहत्तरी बहरि ताके अंत्यसमयमें तेरा प्रकृतिका क्षय है, तिनके नाम दोय वेदनीयमसूं एक वेदनीय १,
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि टीका
अ. १०
॥ तदनन्तरमूर्ध्वं गच्छत्यालोकान्तात् ॥ ५ ॥ याका अर्थ -- सर्वकर्मका अभाव भये पीछे जीव ऊर्ध्वगमन करे हैं, सो लोकके अंतताई जाय है । बहुरि इहां तदनंतर कहिये ताके अनंतर, सो कौन ? सर्वकर्मका अभाव होना ताके अनंतर । बहुरि इहां आलोकान्तात् में आङ् उपसर्ग है सो अभिविधिअर्थमें है । तातें ऐसा अर्थ भया, जो, लोकके अंतताई गमन है, आगे अलोक में नाहीं है । यातें ऐसा भी जानिये, जो, मुक्त होय तथा तिष्ठै भी नाहीं है बहुरि अन्यदिशाकूं भी न जाय है । आगे पूछे है, जो, यह ऊर्ध्वगमनहेतुके कहे विना कैसें निश्चय करिये । ऐसें पूछें ताके निश्चय करनेकूं हेतु कहै हैं
॥
पूर्वप्रयोगादसङ्गत्वाद्वन्धच्छेदात्तथागतिपरिणामाच्च ॥ ६ ॥
याका अर्थ - पूर्वके प्रयोगत असंगपणेर्ते बंधके छेदतैं तैसाही गतिपरिणामतें इन च्यारि हेतुन ऊर्ध्वगमन निश्चय करना । आगें कहैं हैं, हेतुका अर्थ पुष्ट भी है तो दृष्टांत अरु समर्थविना साध्य के साधनकूं समर्थ नाहीं होय है । ता वांछित साधनेकूं दृष्टांत कहिये हैं |
आविध्दकुलालचक्रवव्यपगत लेपाला बुदेरण्डबीजवदग्निशिखावच्च ॥ ७ ॥
याका अर्थ - पूर्वै हेतु कह्या तिनके ए च्यारि दृष्टांत है । फिराये कुम्हारके चाककी ज्यौं लेपतैं रहित भये तूंबीक - ज्यौं एरंडके वीजके ज्यौं अग्निकी शिखाकी ज्यों ऐसें च्यारि दृष्टांतनिकार ऊर्ध्वगमन जानना । पहले सूत्रमें कहे जे च्यारि हेतु अर इस सूत्रमें कहे जे च्यारि दृष्टांत तिनका यथासंख्य संबंध करना । सोही कहिये है । जैसे कुम्हारके प्रयोग भया जो हस्तका अरु दंडका अर चाकका संयोग, तिसकरि भया जो चाकका फिरना, सो कुम्हार फिरावता रह गया तो पहले प्रयोग जहातांई वाके फिरनेका संस्कार न मिटै, तहांतांई फिरवाही करें । ऐसाही संसारविषै तिष्ठता जो जीव तानें मुक्तिकी प्राप्तिके अर्थ बहुतवार परिणाम चितवन अभ्यासकरि रह्या था सो मुक्ति भये पीछे तिस अभ्यासका अभाव भया, तौ पहले अभ्यासपूर्वक मुक्तजीवकै गमन निश्चय कीजिये है ॥
बहार जैसे मृत्तिकाका लेपतें तूंबा भन्या होय उतरि जलविषै पड्या पीछें जलके संबंध माटी जाय तब हलका होय जलके ऊपर आय जाय, तैसें कर्मके भारकरि दव्या परवश भया आत्मा तिस कर्मके संबंध संसारविषै नियमकरि
वच
निका
पान
४००
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
व च
पड्या है । जब कर्मका मिलाप दूरि होय तब ऊर्ध्वही गमन होय । बहुरि जैसे एरंडका बीज एरंडका डोडामें || बंधाणरूप था जब डोडा सूकिकार तिडकै, तब बंधाणमेंसूं उछरि ऊर्ध्व चलैः तैसें मनुष्यआदि भवकी प्राप्ति करणहारी जे गति जाति नाम आदि सकलकर्मकी प्रकृति ताका बंधाणम आत्मा है, जब इस बंधका छेद होय, तब मुक्तजीवकै | गमनहीका निश्चय होय है । बहुरि जैसे सर्वतरफ गमन करनहारा जो पवन ताका संबंधकार रहित जो दीपगकी शिखा
नि का Haal लोय सो अपने स्वभावतें ऊंचीही चढे, तैसें मुक्तजीव भी सर्वतरफ गमनरूप विकारका कारण जो कर्म ताके दूरि होते टीका 16| अपना स्वभाव ऊर्ध्वगमनरूप है ताते ऊंचाही गमन करै है ॥ अ. ० आगें पूछे हैं, जो, मुक्त भये आत्मा ऊर्ध्वगमनस्वभावी है, तो लोकके अंततें ऊर्ध्व क्यों जाय नाही? |
ऐसे पू• सूत्र कहै हैं
सर्वार्थ-21
पान ४०१
॥ धर्मास्तिकायाभावात् ॥ ८॥ याका अर्थ-- मुक्तात्मा लोकके अंतताई जाय है । परै अलोकमें न जाय है । जातें तहां धर्मास्तिकायका अभाव। है । गति उपग्रहका कारण जो धर्मास्तिकाय सो लोकत परै उपरि नाहीं है । तातें मुक्तात्माका अलोकमें गमनका अभाव 1 है । बहार धर्मास्तिकायका अभाव सर्वत्र मानिये तो लोकअलोकके विभागका प्रसंग होय । ऐसें जानना ॥
आग पूछे है, कि, ए निर्वाणकू प्त भये जीव तिनके गति जाति आदिक तौ कारण नाहीं । तातै इनविर्षे भेदका व्यवहार नाहीं है कि कछू भेदका व्यवहार कीजिये ? ताका उत्तर, जो, कथंचित् भेद भी करिये है, सो काहेते करिये? ताका सूत्र कहै हैं
॥ क्षेत्रकालगतिलिङ्गतीर्थचारित्रप्रत्येकबुध्दबोधित
ज्ञानावगाहनान्तरसंख्याल्पबहुत्वतः साध्याः ॥ ९॥ याका अर्थ-क्षेत्र, काल, गति, लिंग, तीर्थ, चारित्र, प्रत्येकबुद्धबोधित, ज्ञान, अवगाहना, अंतर, संख्या, अल्पबहुत्व इन बारह अनुयोगनिकरि सिद्धजीव भेदरूप साधने । क्षेत्रादि बारह अनुयोगनिकार सिद्धानकू भेदरूप करने । तहां दोय नय लगावणी, प्रत्युत्पन्नग्राहकनय भूतप्रज्ञापननय । इन दो नयनिकी विवक्षाकार भेद साधना । सोही कहिये हैं। तहां
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि दो का
अ. १०
अपेक्षा चारित्रविनाही सिद्ध भये कहिये । तहां अल्पबहुत्वे नाहीं । बहुरि भूतनयापेक्षया । अनतर चारित्र यथाख्यातही तें :सिद्ध होय हैं। तहां भी अल्पबहुत्व नाहीं । बहुरि अंतरसहित चारित्र की अपेक्षा पंचचारित्रत भये अल्प हैं । तिनतैं संख्यातगुणा च्यारित भये हैं । बहुरि प्रत्येकबुद्धनितें भय अल्प है । तिनतें संख्यातगुणा वोधितबुद्ध भये सिद्ध हैं । बहुरि प्रज्ञानकरि प्रत्युत्पन्ननयकी अपेक्षा तौ केवलज्ञानतैं सिद्ध भये तिनमें अल्पबहुत्व नाहीं । बहुरि भूतनयकीअपेक्षा दोय ज्ञान सिद्ध भये अल्प हैं, तिनत संख्यातगुणा च्यारि ज्ञानतें अये सिद्ध | बहुरि तिनतें संख्यातगुणा तीन ज्ञानतें भये सिद्ध हैं । बहुरि अवगाहनाकार जघन्य अवगाहनात सिद्ध भये सर्वतें थोरे हैं । तिनतें संख्यातगुणा उत्कृष्टअवगाहना भये सिद्ध हैं । तिनतें संख्यातगुणा मध्य अवगाहना भये सिद्ध हैं । बहुरि संख्याविषै एकसमय में उत्कृष्टपणे एकसो आठ सिद्ध होय हैं । ते तो सर्व थोरे हैं । तिनतें अनंतगुणा पचासताईंकी संख्यातै भये सिद्ध हैं । तिनतें असंख्यातगुणा गुणचासतें लगाय पचीसकी संख्याताई भये सिद्ध हैं । बहुरि तिनतें संख्यातगुणे चोईसतें लगाय एकताईकी संख्या भये सिद्ध हैं । ऐसें जानना । इहांताई टीकाका व्याख्यान
॥
ऐसें तत्वार्थका अधिगम जातें ऐसा जो मोक्षशास्त्र ताविषै दशमां अध्याय सम्पूर्ण भया ॥
स्वर्गापवर्गसुखमाप्तुमनोभिरायें - | जैनेन्द्रशासनवरामृतसारभूता ॥ सर्वार्थसिध्दिरिति सद्भिरुपात्तनामा । तत्वार्थवृचिरनिशं मनसा प्रधार्या ॥ १ ॥
याका अर्थ — स्वर्गमोक्षके पावनेकूं है मन जिनका ऐसे आर्य कहिये महंत पुरुष, तिनकारी यह तत्वार्थकी वृत्ति निरंतर मनकरि धारनेयोग्य है । कैसा यह ! जिनेंद्रका शासन कहिये मत आज्ञा मार्ग, सोही भया उत्तम अमृत ताका सारभूत है । बहुरि कैसी है ? सर्वार्थसिद्धि ऐसा सत्पुरुषनिकरि पाया है नाम जानें ॥ १ ॥
तत्वार्थवृत्तिमुदितां विदितार्थतत्वाः । श्रुण्वन्ति ये परिपठन्ति सुधर्मभक्त्या ॥ हस्ते कृतं परमसिद्धिसुखामृतं तै । र्मत्यमरेश्वरसुखेषु किमस्ति वाच्यम् ॥ २ ॥
1
याका अर्थ — ये पुरुष यह कही जो तत्वार्थवृत्ति ताहि भले प्रकार धर्मकी भक्तितें सुण हैं । बहुरि नीकेँ पढ़ें हैं,
वच
निका
पान
४०४
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
ते जान्या है तत्वार्थका यथार्थस्वरूप जिननें ऐसे भये संते तिनने परमसिद्धि जो मोक्ष ताका स्वरूप अमृत सो हस्त- 11 १ वि किया । अन्य जे चक्रवर्तिपद इन्द्रपदके सुखनिवि कछु कहनेयोग्य है कहा ! कछ भी नाहीं है ॥ २ ॥
निका
टीका
पान
अ.१०
येनेदमप्रतिहतं सकलार्थतत्त्व-। मुद्योतितं विमलकेवललोचनेन ॥ रावार्थसिदि
भक्त्या तमद्भुतगुणं प्रणमामि वीर- । मारान्नतामरगणार्चितपादपीठम् ॥ ३॥ ___ याका अर्थ- में जु हूं टीकाकार सो तं कहिसो वीर कहिये श्रीवर्धमान अंतिमतीर्थकर परमदेव ताहि भक्तिकार प्रणाम ||४०५ १ करो हौते कौन ? जिननें यऊ निर्बाध सकलपदार्थका स्वरूप यथार्थ कह्या प्रगट किया। से
केवलज्ञान हैं नेत्र जिनके । भावार्थ साक्षात् देखिकरि कहे हैं। बहुरि कैसे हैं ? अद्भुत आश्चर्यकारी हैं गुण जिनमें । भावार्थ- अतिशयकार सहित हैं । बहुरि कैसे है ? निकट आयकार नमे जे अमर कहिये देव तिनके गण कहिये समूह तिनकार पूजित है सिंहासन जिनका । भावार्थ- सर्व देवनिके देव हैं ।
आगे तत्वार्थवृत्ति सर्वार्थसिध्दि है नाम जाका तिसविर्षे तत्वार्थका दशमां . अध्याय समाप्त भया ॥ याका तात्पर्य तत्वार्थवार्तिकवि कह्या है सो लिखिये हैंऐसे निसर्ग अधिगमवि एकतै उपज्या जो तत्वार्थश्रद्धानस्वरूप सम्यग्दर्शन शंकादिअतीचारनिकार रहित संवेग अनुकंपा आस्तिक्यकरि जाका प्रगट होना ऐसा विशुद्ध ताहि अंगीकारकार, बहुरि तिसहीकी प्राप्तिकार विशुद्ध भया जो सम्यग्ज्ञान ताहि अंगीकारकरि, बहुरि नामआदि निक्षेप प्रत्यक्षप्रमाण निर्देश आदि सत् संख्या आदि अनुयोग नैगमादिनय इत्यादिक जे तत्वार्थके जाननेके उपाय तिनकार जीवनिके पारिणामिक औदयिक औपशमिक क्षायिक क्षायोपशमिक जे भाव ते स्वतत्व हैं, तिनकू जाणिकरि, बहुरि जीवके भोगके साधन जे अचेतनपदार्थ तिनके उत्पत्तिविनाशस्वभावके जाननेते तिनतें विरक्त तृप्णारहित हूवा संता तीनि गुप्ति पांच समिति दशलक्षण धर्मके आचरणतें बहार तिनका फल देखनेते मोक्षकी प्राप्तिके यतनके अर्थि बढाया है श्रद्धान अर संवेग जानें, बहुरि भावनाकार प्रगट भया है अपना का स्वरूप जाकै, बहुरि अनुप्रेक्षाके चितवनकार दृढ किया है परद्रव्यका त्याग जानें, बहार संवररूप भया है आत्मा जाका, ।
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ सिदि
आगें तत्वार्थसूत्रका दश अध्यायका जोडरूप संक्षेप अर्थ लिखिये हैं ॥ तहां प्रथम अध्यायमें प्रथमसूत्रमें तौ सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र तीनकी एकता है। सो मोक्षमार्ग है ऐसा कह्यो । आगे
दूसरे सूत्रमें सम्यग्दर्शनका लक्षण कह्या। तीसरे सूत्रमें सम्यग्दर्शनकी उत्पत्ति दोयप्रकार कही। चौथे सूत्रमें सम्मग्दर्शनके टोका
विषयभूत सात तत्व कहे । बहुरि इनके स्थापनकू व्यवहारका व्यभिचार मेंटनेकू नाम आदि च्यारि निक्षेप कहे । आगे म. 101 प्रमाणनयनिकार सम्यग्दर्शनादिक तथा तिनका विषय जीवादिक तत्वनिका अधिगम होय है। बहुरि निर्देशादि छह अर
सत् आदि आठ ऐसे चौदह अनुयोगनिकार अधिगम होय है, ऐसे कया। बहुरि मति आदि पांच ज्ञानके भेद कहि अर तिनके दोय प्रकार प्रमाण कहे। परोक्ष दोय प्रत्यक्ष तीनि । बहुरि मतिज्ञानके उत्पत्तिके कारण कहि । ताके अवग्रहादिक भेद च्यारि सूत्रमें कहे। ते तीनसै छत्तीस होय हैं। बहरि श्रुतज्ञानका स्वरूप भेद कहे। बहुरि अवधिज्ञानका स्वरूप दोय सूत्र में कह्या बहुरि मनःपर्ययका स्वरूप कह्या । ताके दोय भेदनिका विशेप कहि अवधिमनःपर्ययमें विशेप कह्या । आगें पांचू ज्ञानका विषय तीनि सूत्रमें कहि । अर एकजीवके एककाल च्यारिताई ज्ञान होय है ऐसैं कह्या । बहुरि मति श्रुत अवधि विपर्ययस्वरूप भी होय है, ताका कारण कह्या। बहुरि नैगम आदि सात नयकी संज्ञा कहि । प्रथम अध्याय पूर्ण किया॥१॥ । आगें दूसरे अध्यायमें जीवतत्वका निरूपण है। तहां प्रथमही जीवके औपशमिक आदि पांच भाव हैं । तिनके | तरेपन भेद सात सूत्रमें कहे । आगे जीवका प्रसिद्ध धर्म देखि उपयोग· लक्षण ब्रह्या । ताके आठ भेद कहे। आगे जीवके भेद कहे। तहां संसारी अर मुक्त -अर संसारीनिमें संज्ञी असंज्ञी त्रस स्थावर त्रसके भद द्वीन्द्रियादिक पंचइन्द्रियताई कहे । बहार पांच इन्द्रियके द्रव्यइन्द्रिय भावइन्द्रियकरि भेद तिनके नाम विषय कहे । बहुरि एकहन्द्रिय आदि जीवनिके इन्द्रिय पाईये तिनका निरूपण अर संज्ञी जीव कौन ऐसें कह्या । वहुरि परभवकू जीव गमन करै ताके गमनका स्वरूप कह्या । आगें जन्मके भेद योनिके भेद अर गर्भज कैसे उपजै देव नारकी सन्मूर्छन कैसे उपजै ताका निर्णय है । आगें पांच शरीरानिके नाम कहि । अर तिनके सूक्ष्मस्थूलका स्वरूप कहि । अरु ये जिनकै जैसे उपजै तिनका निरूपण किया। आगें वेद जिनकै जैसा होय ताकू कहिकार जिनके उदय उदीरणाकार मरण होय तिनका नियम कहि अध्याय पूर्ण किया ॥२॥
आगें तीसरे अध्यायमें जीवका रहनेका लोक है तामें अधोलोक मध्यलोकका निरूपण है। तामें अधोलोकमें सात पृथ्वीनिके नाम कहे तिनविर्षे नारकी जीव उपजै है । तिनके विलनिका परिमाण कह्या । बहुरि जीवनिका अशुभ
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
161 परिणाम आदि कहिकरि तिनकें परस्पर अर असुरनिकरि किया दुःख है ताकू कहि तिनकी आयुका परिमाण कह्या ।।।
आगे सध्यलोकविर्षे जंबूद्वीप आदि द्वीप लवणसमुद्र आदि समुद्र हैं तिनका व्यास आकार कह्या । बहुरि जंबूद्वीपका स्वरूप
कहि ताके मध्य क्षेत्र हैं कुलाचलपर्वत हैं तिनका नाम वर्ण आकार कह्या । बहुरि कुलाचलनिउपरि हद हैं तिनके नाम BI सर्वार्थ- १ व्यासादिक बहुरि तिनमें कमल हैं तिनका व्यासादिक बहुरि तिनमें देवी वसे हैं तिनके नाम परिवार आयु कही । आगें । हदनिमेंसूं नदी गंगादि निकली हैं तिनके नाम परिवार गमन कह्या । बहुरि भरतक्षेत्रका विस्तार कहि अन्यका विस्तार
वच
निका जनाया । बहुरि भरत ऐरावतक्षेत्रमें काल घटै वधै अन्यमें अवस्थित है ऐसें कहिकरि भोगभूमिके जीवनिकी स्थिती कही।
पान बहुरि भरतआदि क्षेत्र धातकीखंड पुष्करद्वीपमें हैं सो कहे । मनुष्यक्षेत्रकी मर्यादा कही । कर्मभूमिके क्षेत्र कहे । बहुरि |४०९ मनुष्यतिर्यचनिकी आयुका प्रमाण कहि अध्याय पूर्ण किया ॥३॥ ____ आगें चौथे अध्यायमें ऊर्ध्वलोकका वर्णन है । तामें च्यारिप्रकारके देव कहे । तिनके लेश्या कहि । अर इन्द्र आदि दश भेद कहि । अर इन्द्रनिकी संख्या अर तिनकी कामसेवनकी रीति कहि । बहुरि भवनवासीनिके भेद व्यंतरनिके भेद ज्योतिषीनिके भेद कहे । बहुरि ज्योतिपीनिका गमनका प्रकार अर मनुष्यक्षेत्रविर्षे इनकार कालका विभाग है। मनुष्यक्षेत्रनै परै अवस्थित है ऐसें कह्या । आगे विमानवासी देव तिनवि कल्प कल्पातीतका भेद बहुरि स्वर्गनिका नाम अर तिनके आयु आदि वधते वधते अर गमन आदि घटते घटते उपरि उपरि है सो कहि तिनकी लेश्या कहि । ग्रेवेयक पहली कल्प कहे । बहुरि पांचमां स्वर्गमें लोकांतिक देव हैं तिनके जातिभेदके नाम कहे । बहुरि औपपादिक मनुष्यसिवाय रहे ते जीव सर्व तिर्यच हैं ऐसें कह्या । आगें तिन देवनिकी आयुके निरूपणमें भवनवासीनिकी उत्कृष्टि कहि । अर स्वर्गवासीनिकी उत्कृष्टि जघन्य कही । अर नारकीनिकी जघन्य कही। भवनवासी व्यंतरनिकी जघन्य कही । अर उत्कृष्ट व्यंतर ज्योतिषीनिकी कही । ऐसें चौथा अध्याय पूर्ण किया ॥४॥
आगें पांचमां अध्यायमें अजीवतत्वकू प्रधानकरि निरूपण है । तहां धर्मआदि च्यारि अजीवास्तिकाय कहि । अर जीवास्तिकाय कह्या । तिन पांचनिळू द्रव्य कहे । तिनमें च्यारि अरूपी पुद्गल रूपी अर आकाशताई तीनि एकएक द्रव्य क्रियारहित कहे । धर्म अधर्म एकजीवके असंख्यातप्रदेश कहे । आकाशके अनंत कहे । पुद्गलके स्कंधकी अपेक्षा ती प्रकार है कहे । अणूके प्रदेश नाही, अर आकाशका उपकार, अवगाह, गति, स्थिति, धर्म, अधर्मका उपकार, शरीरादिक जीवकू
पुद्गलके उपकार, जीवनिकें परस्पर कालद्रव्यका वर्तना उपकार कह्या । बहुरि पुद्गलके स्पर्शआदि गुण शब्दआदि पर्याय । कहे । अणुस्कंधभेद कहे । बहुरि द्रव्यका सत् सामान्यलक्षण कह्या । नित्यताका स्वरूप कह्या । बहुरि मुख्यगौणकारी ।
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
वच-.
श
सर्वार्थसिद्धि टीका म.
भयौ बोध तव कछु चिंतयो । करन वचनिका मन उमगयौ ॥ सव साधरमी प्रेरण करी। ऐसे में यह विधि उच्चरी RTI काल अनादि भरमत संसार । पायौ नरभव में शुभकार ॥ जन्म फागई लयौ सथानि । मोतीराम पिताकै आनि ॥ ११ ॥ पायौ नाम तहां जयचंद । यह परजाय तणूं मकरंद ॥ द्रव्यदृष्टि में देखू जवै । मेरा नाम आतमाकवै ॥ १२॥ गोत छावडा श्रादकधर्म । जामें भली क्रिया शुभकर्म ॥ ग्यारह वर्ष अवस्था भई । तब जिनमारगकी शुधि लही ॥ १३ ॥
निका आन इष्टिको ध्यान अयोगि । अपने इष्ट चलन शुभ भोगि ॥ तहां दूजौ मंदिर जिनराय । तेरापंथ पंथ तहां साज ॥१४॥
पान देवधर्म गुरु सरधा कथा । होय जहां जन भा यथा ॥ तव भो मन उमग्यो तहां चलो। जो अपनूं करनो है भलो ॥ १५ ॥
४१२ जाय तहां श्रद्धा दृढ करी । मिथ्या बुद्धि सबै परिहरी ॥ निमित पाय जयपुरमें आय । बडी जु शैली देखी भाय ॥ १६ ॥ गुणी लोक साधर्मी भले । ज्ञानी पंडित बहुते मिले ॥ पहले थे वंशीधर नाम । धरै प्रभाव भाव शुभ ठाम ॥ १७॥ टोडरमल पंडित मति खरी । गोमटसार वचनिका करी ॥ ताकी महिमा सवजन करें। वाचे पटै बुद्धि विस्तरै ॥१८॥ दौलतिराम गुणी अधिकाय । पंडितराय राजमैं जाय ॥ ताकी वुद्धि लसै सव खरी। तीन पुराण बचानका करी ॥ १९ ॥ रायमल्ल त्यागी गृहवास । महाराम व्रतशीलनिवास ॥ मैं हूं इनकी संगति ठानि । बुधि सारू जिनवाणी जानि ॥२०॥ लखे पुराण आदि उत्तरा । और पुराण चरित्र जु खरा ॥ गोमटसार लब्धि पण सार । क्षपणसार तिलोक सुसार ॥२१॥ टोडरमलकृत भाषा तणां । पाय सहाय संस्कृति भणा ॥ मूलाचार श्रावकाचार । लखे विचारे बुद्धि अनुसार ॥ २२ ॥ समयसार अध्यातमसार । प्रवचनसार रहसि मनधारि ॥ पंचासतिकाया ए तीनि । नाटक त्रयो कहावै वीन ॥ २३ ॥ तत्वारथसूत्रकी टीका । सर्वार्थ सिद्धि नाम सुठीका ॥ दूजी तत्वारथवार्तिका । श्लोकरूप वार्तिक तार्तिका ॥ २४ ॥ तिनको कछू कियो अभ्यास । वुद्धि जिसी जिम पायो ख्यास ॥ पद्दति न्यायतणी इनमाहि । सो भी कछू विचारी जाहि ॥२५॥ ग्रंथ परीक्षामुख संभलो । है प्रमाणको वर्णन भलौ ॥ देवागमस्तुति टीकासार । अष्टसहस्त्री नाम सुधार ॥ २६ ॥ आप्तपरीक्षादेखी सार । अर प्रमाणनिर्णय निरधार ॥ न्यायदीपिका सुगमप्रचार । सो पहले पढनेमें सार ॥ २७ ॥ देवसेनकृत गाथावंध । है नयचक्र बढौ अर बंध ॥ और ग्रंथ जिनमतमें घणे । पाये जेशुभविधिवश वणें ॥२८॥ ते भी कछु विचारे जबै । स्याद्वादमें समझे तबै ॥ नयप्रमाणकी कथनी महां । गुरुविन पार न पावै जहां ॥ २९॥ पै अभ्यास जोर बहु कियौ । बीजरूप सामान्य जु लीयौ ॥ और ग्रंथ बुधिसारू लखे। अपने मत परके मत अखे ॥३०॥ नंदलाल मेरा सुत गुनी । बालपनेते विद्या सुनी ॥ पंडित भयौ बढी परवीन । ताहूने प्रेरण यह कीन ॥३१॥ कोई ग्रंथ वचनिका करो । जामें सब समझें इम धरो। मैं हूं तबै विचारी एम । रची वचनिका यह धरि प्रेम ॥३२॥
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वार्थ
सिद्धि
टीका
म. १०
**********
हीनाधिक या कछू होय । पंडित लोग सुधारो सोय || ख्यातिलाभपूजाके हेतु । रची नाहि इम शुभफल हेतु ॥ ३३ ॥ बांचौ पढौ पढाव सुनूं । तत्वारथकूं जानू गुनू ॥ करौ प्रसिद्धि सबै धरि चाव । सतपुरुषनिको यह स्वभाव ॥ ३४ ॥ हीनाधिक लखिहाँसियो नाहिं । अल्पबुद्धि में क्षमा कराहिं | यह मेरी प्रार्थना संभारि । अपनी उत्तमताको धारि ॥ ३५ ॥ २
॥ सवैया ॥
शब्दको उच्चार सोहै पुद्गलविकार और अक्षरप्रकार इच्छा जीवकी मिलै ज । श्याही पत्र लेखनी हू पुद्गल दरवि जानूं क्रिया जीवके प्रदेश इच्छा हलै तबै ॥ ग्रंथ रचनेकौ राग मोहको विकार शुभ ए तौ सवै पुद्गल हैं जीवको कहा फ । तातें करने को अभिमान तजो पंडित हो चेतनास्वरूप आप लखौ यो भलै अर्कै ॥ ३६ ॥
दोहा - संवत्सर विक्रम तणूं । शिखि रस गज शशि अंक ॥ चैतशुक्ल तिथि पंचमी | पूरण पाठ निशंक ॥ ३७ ॥
॥ छप्पय ॥
मंगलमय अरहंत सिद्ध मंगल विनिकाई । आचारज उवझाय साधु मंगल सुखदाई ॥ वाणी मंगलरूप स्यातपद मुद्रित सांची । धर्मशुद्ध निजरूप क्षमादिक हैं गुणवाची ॥
CESSF
वच
निका
पान
४१३
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
.
L
MAY
DirekS
सर्वार्थसिद्धि-वचनिका समाप्ता
कलम
IMASELINER
sakN
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
_