Prabandh Chintamani

Author(s): Ramchandra D Shastri
Publisher: Ramchandra D Shastri
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003005/1

Page #1

-
*
૬
-
પર
ક
તો
'
:
प्रबन्धचिन्तामणेाषान्तरम्.
ગુજરાતી
અનેક ગ્રોક્ત ટિપ્પણાઈ સહિત.
ઉપજાતિવૃત. શ્રી ઈષ્ટ દેવ પ્રભુને નમીને, શરીર વાણું હૃદયે કરીને પ્રબંધચિન્તામણિનું પ્રસિદ્ધ, કરૂછું ભાષાન્તર સાર શુહ છે ૧ છે
અનુષ્યપણન્દ, રે જ્ઞાતિ વીનાનાથ શાસ્ત્રિ પુત્રે યથારૂચિ છે રામ રે છપાવ્યું છે આ ભાષાન્તરને રૂચિ પર
અમદાવાદ અમદાવાદ ટાઈમ્સ” પ્રેસમાં છાપ્યું.
સંવત ૧૯૪૫–સને ૧૮૮૯
કીંમત રૂ ૨–૦-૦
(આ પુસ્તકના સઘળા હક સ્વાધીન રાખ્યા છે.)
S

Page #2

Page #3

प्रबन्धचिन्तामणिस्थश्लोकानामकारायनुक्रमः॥
अकरात्कुरुते ........ २५२ अर्था न सन्ति .... ८७ अक्षत्रक्षत. ....... २९७
आर्थिभ्यः कनकस्य.... २४७ अगाधः पाथोधिः.... २९८ अई दानवैरिणा.... १२७ अथान्तरिक्ष......... २२१ अलंकारः शङ्का. .... ६३ अद्य मे फलवती.... २६९ अशाकभाजी ........ ३१६ अवाम धामधामा २०६ अष्टमो मरुदेव्यां.... १५२ अधिकारात्रिभिर्मासैः ४४ अष्टौ हाटककोटयः ६८ अन्त्योप्याद्यः........ २ असेव्या मातङ्गाः .... ३८ अन्धयसुयाण........
असौ गुणी नमतु .... ११६ अन्नदानः पयः .... २६८ अस्य श्रीभोज .... १२६ अन्नदिणे शिव. .... ९६ | अहिंसालक्षणो .... १०२ अपुत्राणां धनं .... २१७ अहो मे सौभाग्य.... १२५ अपूर्वेयं धनुः ........ १५ मा. आई विउषी आई.... ६९ अभावप्रभवैः ........ ३०७ . आकाश प्रसर .... २९९ अभूत्प्राची पिङ्गा.... १२७/ आज्ञाभङ्गो नरेन्द्राणां ३७ अभूमिजं ............ ३१७/ आज्ञावर्तिषु मण्डलेषु २४३ अभ्युद्धता वसु........ ९५| आतङ्ककारणं ........ २३५ अमुष्मै चौराय........ ६७ आदौ मयैवायं .... १९ अमेध्यमश्नाति......... ९७ मा. आपण पई प्रभु. .... अम्बयफलं मु........ १२१ आपदर्थे धनं ........ अम्बा तुष्यति न .... ७२ आपद्गतं हससि........ ६२ अम्मणिओ संदेस.... १७ | आप्ते दर्शनमागते .... १४ अयमवसरः सरः .... ६५/ ... आबाल्याधिगमात्.... ९८ अयि खलु विषमः.... २८ आमोदैमरुतो ........ १२५ अये लाजाउच्चैः .... १२९/ आयान्ति यान्ति च २१७
ه
ه

Page #4

२२
आयुक्तः प्राणदो .... १५६ कविषु वादिषु ........ १२ आरनालगल. ........ १०२ मा. कसिणुज्जलो ........
आहते तव निः ...... १५ मा. कसुकरु रे पुत्त .... मा. इवह फुलह ........ २३८ मा. काणवि विरह ........
इदमन्तरमुप ........ ६५, कात्वं सुन्दरि जल्प २७ इयमालतिरयं........ ८२ कानीनस्य मुनेः........ १० इयमुच्चधियां ........ ३०२/ किं कारणं नु धन .... ९ उज्ज्वलगुणमभ्युदितं २११ किं कृतेन न ........ उत्थायोत्थाय ........ १११) कियन्मात्रं जलं........ उद्भूमकेशं पद ........ ४८ किं वर्ण्यते कुच. .... १०
उन्नाहश्चिबुकावधिः १०४ कुक्षेः कोटर एव. .... टि. उपत्यकायामस्य .... १७/ कुमुदवनमप. ........ टि. उपोढरागाञ्चित. .... टि. कुशाग्रपुर.............
उमया सहितः ........ टि. कूर्मः पाताल. ........ मा. उरुयन्तरवाहलयी.... १६ मा. केवलिहुऊं न......... १६ मा. उग्या ताविऊ न जहिं ४६ मा. केवलिहुउ वि ........ १६ मा. एऊ जम्मु नग्गुहं .... ८० मा. को जाणइ तुह ........ १४
एकं मित्रं भूपतिः .... २०४ कोणे कोकणकः .... ७५ एकस्त्वं भुवनो........ २६२ कोशेनापि युतं ........ १६८ एतस्मिन्महति........ २९० क्वचित्तूलं क्वचित् .... २६३ एतस्यास्य पुरस्य .... १५४ क्वचिदुष्णं ............ ३१४ एवं वदन्ती ........ २२१ क्षुत्क्षामः पथिको .... (७
कः कण्ठीरवकण्ठ..... १६४ क्षुद्राः सन्ति सहस्त्रशः १२९ मा, कळं काउं मुक्कं .... २० क्षोणीरक्षण. ........ २९७
कतिपयीदवस......... ६५ मा. खङ्गारार्ह ............ १५८ कतिपयपुर. ........ ख़द्योता तिमा........ १६७ कथाशेषः कर्णों .... २२७ खिन्नं मण्डलमैन्दवं.... १२५
कन्ये कासि न .... १२३ गतप्रायारात्रिः .... १ टि. कपिलात्रेय. ........ २८ मा. गयगयरह............. ६१ मा, कयलितरू विझ.... ३१/ गर्ने तस्मिन् ........ २२

Page #5

o/
गिरनार ............ १५८ त्रयोदशेक्षब्द ........ ३२२ गुम्फान्विधूय ........ १ त्रिंभिर्वस्त्रिभिः........ २४९ गूर्जराणामिदं ........ ३५/ त्वचं कर्णः शिबि..... २६२ गोपीपीनपयोधर. .... ११८ त्वं चेत्संचरसे ........ २९० गौरी रागवती........ २६३ त्वयि जीवति ........ २९८ घटो जन्मस्थानं........ १२६ दत्ता कोटी सु......... १२३ चक्रः पप्रच्छ........ २९७ दरिद्रान्सजतः ........ २९८ चतुर्मासी यावत् ........ २३३] दातुर्नार्थिसमो चिन्तागम्भीरकूपात् ९८ दानं प्रियवाक्. ........ बौल: क्रोडं पयोधेः.... ७७ दानं वित्तादृतं......... छल्लीछन्नद्रुमः ........ १७३ दारिद्यानल............. छिन्नं ब्रह्माशिरो .... २९० दिदृक्षुर्विक्षुरायातः .... जगद्देव जगत्......... २९८ दिग्वासा यदि तत् .... ९६ मा. जह नह पएसिणि २७ दीयन्तां दशलक्षाणि.... १५ जह सरसे तह .... २९ दुःप्रापेषु बहु............ ३२२ जा मति पच्छइ .... ६२ दृष्टे श्रीभोजराजेन्द्रे.... १२८ जीणे भोजनं ........ २८ देव त्वत्करनीरदे .... १२४ जुहोमि जीवान् ........ २२० देव दीपोत्सवे .. जेसलमोडि मवाह.... १५९ देव श्रीगिरिदुर्ग. .... १५३ जो करिव राण........ २४७ देवादेशय किं ........ १६३ जो जेण सुद्धधम्माम्म. १३९ । देवे दिग्विजय......... ९८ झाली तुट्टी किं न .... ६१ देशाधीशो ग्राम. .... ९२ तई गम्या गिर. .... १५८ मा. दोमुहय निरक्खर .... तत्कृतं यन्न केन .... ६८ द्वाभ्यां यन्न हरिः .... तत्र चार्टाः सौगतानां १७, धनुः पौष्पं मौर्वी .... तव प्रतापज्वलनात्.... ७१] धर्मच्छद्मप्रयोगेण तस्मिन्कृते ............ २२० धर्मलाभ इति ........ १४ ताण पुरोयं ............ २९/ धारायित्वा त्वया तित्थयरगुणा ........ २५८ टि. वारापरस्त्वदसि. .....१२४ त्यागैः कल्पद्रुम........ १२४ बाराधीश धरा ......... १०१
...
८०
० ०/

Page #6

विग्रोहणं ............ ४ पर्जन्य इव भूतानां ....२२६ नग्नस्तिष्ठति ..........२९१ पाणिग्रहे पुलाकेतं .... ९६ नग्रो यत्प्रतिभा ........ १७१ पातु वो हेमगोपाल.... २२७ ननिरुवा युवती. .... १६४/ पिबेटसहस्रं ........ १७७ नद्युत्तारेध्व. ........ २४६ मा. पुन्ने वाससहस्से.... १८११९४ न भिक्षा दुर्भिक्षे ........८७/ पूर्णः स्वामिगुणैः .... २६९ न मानसे माद्यति .....१५५ टि. पोतानेतान्नय ..........७६ न यन्मुक्तं पूर्वैः ........२१६ प्रतापी राजमार्तण्ड.... २५० न सा सभा यत्र........ १३० टि. प्रतिदिशं विलोक्यन्ते. १७. नाभेः सुतः स .........१५२ प्रतिमाधारिणो........ २५८ नारीणां विदधाति .... १६७ प्रबन्धानां ............ ३२२ नाहं स्वर्गफलोप. ........९३ प्रहत मुरजमन्द्र........ १०४ निजकरनिकर. ........६ प्रायः सन्ति प्रकोपाय. २९१ निजानपि गजान् ....१२६
प्रीणिताशेषविश्वासु.. ११३ टि. निपीयतां .............२२० बल्लालक्षोणीपाल .... १२८ मा, नियऊयरपूरणम्मि........७४ बिन्दवः श्रीयशो.... टि. निर्वाता न कुटी ........७५ बुधैः प्रबन्धाः ........
नीरक्षीरं गृहीत्वा .....१२६ भजेन्माधुकरी ........ नुपव्यापार. ............२६९ भवत्परीक्षार्थं ........ २२१
नैवाकृतिः फलात ....१८८ भवबीजाङ्कर. ........ २१३ मा. पइली ताव न ........१५७ भुञ्जीमहि वयं पञ्चाशत्पञ्च ............ १७ भूपाप्राहरिके ........ पञ्चाशद्भस्त. ......... १२२/ भान कामगीव ........
पञ्चाशदादौ किल.... १५१ भेकैः कोटर. ........ मा. पढमो नेहाहारो ........ ३० भेजेवकीर्णतां ........ १ मा. पणसयरी वासाणं .....२७९ भोगीन्द्र बहुधा .... २७
पयः प्रदानसामर्थ्यात् ....९७ भोजराज मया........ ७९ मा. परपत्थणापवत्तं ........ ७६ भोजे राज्ञि दिवं .... १२२ मा. परिओससुन्दराई ........ २८ मा. भोय ए हु गलि........ १०९
परोक्षे कार्यहन्तारं .... १५३ मा. भेलि मुन्धि म गव्वु.... ६१

Page #7

भ्रातः संवृणु पाणिने ..१४८/ यदि नाम कुमुद ......१७० मा. मगं चिय अलहन्तो... २७ यदि नास्तमिते ........ ६६ टि. मगोः शृङ्गं शक्र........ २० यदेतच्चन्द्रान्तर्जल .... ६.७
मन्दश्चन्द्रकिरीट.... ..३ ०० यन्मार्गेपि चतुः ........३११ मस्तकस्थायिनं ........ ११० यशःपुओ मुञ्जः........ महाराज श्रीमन् ......१२६ यशोवीर लिख ........२६०
महालयो महा ........ यस्यान्तगिरिश........ १५३ मा. महिवीढह ......... याँक्लिाङ्गनो............२५८ मा. महुकारसमा ........ यावदिवि कितवौ .....३२३ मा. मा जाण कीर ........ २९ यकालक्षशतावली......२३४ मा. माणुसडा दह ........ यप कृत्वा पशून् ...... ९४ मात्रयाप्पाधकं ........१८९
येषां वल्लभया ......... (? मानं मुञ्च सरस्वति .... १८९ यौष्माकाधिष ........ ७६ मान्धाता स मही ..... रत्नाकर इव............२५८ मा मङ्कड कुरु ........ ६२ रत्नाकरात्सद्गुरु ........ ? मा स्म संधि .........१४७ रथस्यैक चक्रं ........ १२७ मीनानने प्रहसिते ..... २५ रसातलं यातु तव ..... ९३ मुक्ता भूषणमिन्दु .... ११५ राजन्माज कुल ........ ७१ मुखं पशदल ........१५३। राजप्रतिग्रह ..........२०६ मुखे हारावाप्तिः........ ११८ राज्यं यानु थियो .....१८६
........ ९१ मा राणा सव्वे वाणिया .... १५८ मा. मञ्ज खडल्ला ........ ५६ रात्री जानुर्दिवा........ ७४ मा. मुञ्ज भणइ ........ ५९ रे रे चित्त कथं ........१२८
मृगेन्द्र वा मृगारि.......२७८ रे रे यन्त्रक मा ...... ६२ मृतो मृत्युजेरा .........१११ लक्ष२ पुनर्लक्ष ........ ६६ मेदिन्यां लब्धजन्मा .... ४७ लक्ष्मीक्रीडातडागं ..... १२५ यः पञ्चग्राम ..........२६६
लक्ष्मीयास्पति गो ..... ६२ यत्र तत्र समये ........२ १३, लक्ष्मीश्चला शिवा......२६५ यथाश्रुतं .........३२२ मा. लच्छि वाणि मुह......२३५ यदपसरति मेषः........ ४० लब्धलक्षा विपक्षेषु ....१५४
so
o

Page #8

मा. लिङ्गं जिणपन्नत्तं.......२ ५२ श्रीनाभिभूः ............ !
लिङ्गोपजीविनां ........२५८ श्रीमजैत्रमृगारि ......१ लोकः पृच्छति मे ......१११ श्रोतव्यः सौगतो ...... १०२ वक्राम्भोजे सर..... १५।६८ श्वः कार्यपद्य ..........१११
वचनं धनपाल .........१०२ संग्रहकपरः प्राप ......१४ मा. वढवाण.... ........१५९ ।। संपत्ती नियमः ........ १४१ मा. टि. वन्दे अजसुहत्थि.. १९ संसारभृगतृष्णा ........
वन्यो हस्ती स्फुटिक.. ६ संसारार्णवसेतवः........२२४
वरं भट्टैर्भाव्यं ..........२४९ मा. सइरू नहीं स ........ मा. टि. वरिसाणि सय..... २३ मा. सउचित हरिस........
वर्षासु यः .........३ १७ स एष भवन .......... वस्त्रप्रतिष्ठाचार्य ......१७० टि. सत्यं त्वं भोज ........
वहति भुवनश्रेणी......१२८ सत्यं यपं तपो ........ ९४ माझ वाढीतो वढवाण........ १५९ सत्रागारमशेष ........ १७१
वादविद्यावतो .......... १७१ सात ही गिहिमित्ते....२०७ वासो जडाण ..........२८९ सदृत्त सद्गुण ........२९१ विजेतव्या लङ्का........१२७ समुद्यते साधु ........२ बिहद्राजशिखा ........१२६ समुन्नतवन ........ विडा विद्धा शिलेयं....११७ मा. सयलजणाणन्द ........ विवाहयित्वा यः........३०५ सरस्वती स्थिता........ १५ विश्वामित्रपराशर ....२०५ सर्वदा सर्वदः ........ १५ वेलामहल ........११३.मा. सायरखाइ लंक........ ६३ वैरिणोपि हि ........ ९३, सिंहो बली द्विरद....२०५ व्रजत२ प्राणाः ........ ८७ सिद्धः स्तनशैल........ १४४ व्याषिद्धा नयने........२२७/ सुकृतं न कृतं........२६८ शुक्तिद्वयपुटे ..........१२७ सुरताय नमः..........१०५ शीतेनोषितस्य ...... ७३ सुहृद्देवेन्द्रस्य ........ ६२ शैत्यं नाम गुणः........२९० सेनाङ्गपरिवार ........ १४० शैलैन्धयते............१०१।। सो जयउ कूड........१८९ शौर्य शनुकुल.........१०३ मा. सोहग्गीउ साह........२२८

Page #9

७
.२२१
स्नाताः प्रावृषि स्वप्रतापानले येन ४७ स्वर्गाद्गोपाल कुत्र......१२६ स्वापदि तथा महान्तो.. १२३ हंसैप्रशंसः २६१ मा. हेम तुहाला कर........ २३६ १६३ मा हेला निद्दलिय........ ७२
४८ टि. हत्वात्मानं तत्. हत्वा नृपं पतिं ११६ हरिरिव बलि १४८ हारो वेणीदण्डः .. २६
.
हंही श्वेतपटाः
हठादाकृष्टानां
१२५/
अग्निवेताल
अङ्गराज. अच्छोदक अजयदेव अजयपाल.... २४९।२४६ख. अणाहेछ .... ३३।८० ११९१ टि. अणहिलपुर... ३४ । ४३ । १४७ टि.
१८४२०३ ख २१६।२१८ टि.
२३२/२३३।२३५
....
॥ नरनगनगरनद्यादिविशेषनाम्नामकराद्यनुक्रमः ॥
२०७
****....
....
0804
अर्जुन अर्जुनदेव
११६।७९/
१२८
१५५
२४९
....
अनुपमा.. २१२।२६४।२६५
२६७/२६९
....
.....
9.48 ....

अनुपमसरः अन्निकापुत्र १८/१९
१८
********
****
अभयकुमारः
.... 11.
अभयदेवसूरिः २७४।३११ख
अम्बड
अम्बिका..... अरिष्टनेमिप्रासादे ....१६१
१२४
.२९०
. २०१ २०२ टि.
.. ३१८
....
.... ....
****..
२०१।२८३
.... ****
अर्द्धाष्टमदेश अर्बुद अर्बुदनामा नागः अर्बुदवसहिका ........२५५ अवन्ति .. २७०/३१२
..२८४
अवन्तिसुकुमाल अशोकचन्द्र अशोक श्री
अश्विनीकुमार
....
********
......
अष्टापद .
अष्टापदप्रासाद
***....
आत्रेय
भानाकभूप
. २५७
२५६ टि. मा. अस्सावबोहितित्थ २२५
३८
३८
.. २.६८
२८ ख
.. १९०११९९
****
.....

........
आकडदेव
आकडेश्वर आकेवालीयाग्रामे
आनाकनन्दन आनादिभूपति
........
.....
१६
. १६।१८
१६
. ३१६
३०८
4000
....
....
***...
..
4444
२४२ ख
....२५०
२३५
*******

Page #10

आभड .... .... .... १७२ उदयमती .... .... १३१ आभीर .... .... .... २४३ उदाभिधान .... .... १३६ आमिगपुरोहित........२०५ टि. उदायी .... .... १६१८ आम्बड....१३८।२०१।२०२ उपसंगहरस्तोत्र .... ३२८ २०३ ख
उमापतिधर २८९।२९१ ख आम्रभट ....२१८।२२० ख। ऋषभः .... .... .... १५२
२२३ ख २२४१२४८ ऋषभदेवप्रासाद .... १५१ टि. आर्यमहागिरि....१६ स्व।१९ टि. ऋषभपुर .... .... .... १७ टि. आर्यसुहस्ती .... १६१च.१९ एकपदः .... ........ ३१८. टि. आलिग .... १४५११४६।स्व कङ्करौल .... .... .... ४५ आलिङ्ग........ १९२११९७ कच्छपलक्ष.... .... .... .... ४७
१९९।२३३ टि. कच्छु .... .... .... २४३ आलिम .... .... ....२६३ कण्टकेश्वर .... .... ....३८ आवश्यकवन्दनानियुक्ति२५८ कण्ठाभरण .... .... १४८ आशराजमन्त्री ........२५१ कण्ठेश्वरी .... ........ ३५ आशराजविहार ....२५६ कद्रमहाकाल .... ....१३1 आशापल्ली .... .... १३४ टि. मा. कन्तिपुराओ........ २५ आशामिधान ..., ....१३४ कन्थडि .... .... .... ४३ आशाम्बिलीग्राम ....१७६) कन्थादुर्ग .... .... ४० ख उन्यायां .... .... ....२४३ कन्यकुब्ज .... .... ३१८ सज्जन्तसेल .... ....३१९, कपर्दिमन्त्री .... २२५१२२६ उज्जयन्त ....१५९११६ ० ख २२७१ ख २२८५२२९ २१२१२३८१२५६२५७ स्व २१८१ २३०१२४६ उझाग्रामे ........१७८ खः कपर्दियक्ष .... .... ३२१ उदयन १३७१।१९३११९७ टि. कपिल.... .... .... २८ ख
खा२०४१२०७१२०९ कपिलकोटिदुगै .... ४
२१०खा२१७१२१८ कमलया ........ .... १२ उदयनचैत्य .... ....२२४ करम्बविहार .... ....२३२ उदयनविहार ....१३७ ख कर्करायां .... .... .... ३८ उदयनभदेव .... ....१७१ कर्ण...१२१११२२ङ।१२३ख

Page #11

१३११:३२ च १३३ टि. कालाग्निरुद्र .... .... १३४१ २२७१२३७ ग कालिका .... ....
२६१२९८ । कालिदास .... .... कर्णदेवस्य ............१९२ कालिन्दी .... .... १८९ कर्णमेरुप्रासाद...१७५।१७६ टि. मा. कालियकालकान्वय. २७ कर्णसागर .... ........ १३४ काशहदनगर .... ५६ कर्णाट. १६१।१६२।१८५॥ काशिनगरी .... २२७।२४३ दि. २४३
२९२ कर्णावती .... १३७ ग।१६१ टि. काश्मीर .... .... १४५
१६२।२०९ ख।। कीरे .... .... .... २४३ वाणघर .... .... १३४ कात्तिराज .... .... ४५ कर्पूरकविः .... .... १२३ कुङ्कणदेश .... २०१।२०२ कलविणि .... .... २०२ टे. कुडङ्गेश्वर १६।२१।२२।१९४ कलहपञ्चानन १९८ ख.१९९ टि. कुणाल कल्याणकटके ........ ३१ टि. कुन्तलपतेः .... .... २९७ काकरग्राम .... .... ३४ कुन्तलेश्वर .... .... १२८ काकल .... .... ... १६९ टि. कुमरस्य.... .... .... २४४ काकू .... .... २७५ ख मा. कुमरनरिन्दो १०४।टि, १८
कातन्त्र .... .... .... १४८ टि. कुमार .... .... .... २४४ टि. कात्यायन .... .... २२ कुमारदेवी .... .... २५१
कान्हडदेव .... १९५ ग कुमारदेवीसरः .... २९६ कान्हनाम्नि .... .... २३१ कुमारपाल .... १९१ ख. कान्त्यां पुरि' २८५१३१२ १९२ख.।१९४१९५ कामन्दकीयनीति .... २२५ १९७ख ।१९९।२०३ कामलता .... .... ४९।४६
२०४।२१८२२५ कामशास्त्र .... .... १०३
२२६१२२७१२२९ कामिततीर्थ .... .... २८३
२३०१२३७१२४ १ टि. कालक.... .... .... २७
२४३ । ग ।२४५ टि, कालभैरवीय .... ....
२४८१२५७ कालमेघ.... .... .... ३१८ टि. कुमारपालचरित्र. .... २२२

www

Page #12

१० कुमारपालविहारे २२८।२३६ गुणचन्द्र .... .... १ कुमाराविहारप्रासादे ....२३३/ गूर्जरदेश १६१॥दि.२४३॥ कुमारसंभव .... .... ९टि. गोदावरी .... २५३१५८. कुमुदचन्द्र.... १६१ख.१६३/ गोनश .... .... .... २०८
ख. १६५५ १६६ग १६७ गोवर्द्धनराजा ..... ..... २८५ १६८ख १६९ग 1७० ख गोविन्दाचार्य.... .... ७२ कुरुकुल्लादेवी .... .... १६९ गोडदेश ८०।१७४१२८९
कुलचन्द्रण .... .... टि. गौतम .... .... .... २२ दि. कुशाग्रपुर .... .... __१७ गौरी .... .... .... ३१९ . कुसुमपुरे .... .... २८७ चउलादेवी .... १९१ ख टि, कूणिक .... .... .... १०८ चलिङ्गनामा १९७१ १९९
कृपाणिकाप्रबन्ध .... ३२० टि. चण्डिका .... .... १४५ख. केशचण्डक .... .... १६९टे. चण्डे ........ .... १४.५ख.
कोच्छरबा .... .... १३४ टि.मा. चन्दगुतो राया. २२४ 1ट, कोर्णिक .... ....१६।१(ख. चन्दनाथदेव - .... ४८
कोपकालानला.... .... २९९ टि.मा. चन्दलेहा .... २६।२२४ कोल्लापुर.... .... ३०११८२ टि. चन्द्रगुप्त.... १६।१७१२२५ कोकण २०१५२०२।२०३, चन्द्रप्रभ .... २५७।२७८
२४३१२४४ चन्द्रलेखा. ३१० टि. २२५ टि. कौशाम्बी .... .... १८ चन्द्रावती .......... २५९ टि. क्षितिप्रतिष्ठ .... .... १७/टि. चम्पकपुर .... .... १७
क्षेत्राधिपत्युत्पत्तिप्रबन्ध ३१९/ चाङ्गदेव.... ....२०८१२०९'
क्षेमराज ........ .... ३५ चाचिणेश्वर .... .... ४८ मा. खङ्गार .... .... .... १५८ चाणाक्य १०३।१६४टि. १६
खेड महास्थाने.... .... २७२ चान्द्र .... .... .... १४८ गङ्गा .... .... .... १८५ चापोत्कटवंश.... .... ३८ गण्डबृहस्पति २१२।२१३. चामुण्डा.... .... .... २०८
२१४ चामुण्डराज ३७१४८१२५१ गाजणी ........ .... २४३ टि. चारित्रसुन्दरगणि .... २२२॥ गाडरारघट्ट .... .... २४९
२४४.

Page #13

चाविग २०७।२० (ख.२०९मा. जेसलु. १५११५९।१८९
ख. २१० ख. जैत्रमृगारिदेवनृप .... १८९ चाहड ..... .... .... २५१/ जैत्रसिंह .... .... .... २६९ चित्रकूट.... .... ....
जैनव्याकरण .... .... १४ चिन्तामणिगणेश .... ३१२ जैनेन्द्रव्याकरण .... चौडदेश .... .... २८५ ज्ञानसागर .... .... २४ जगझम्पणबिरुद .... ४९/ झालाज्ञातीय .... .... १७९ जगदेव २९६ ग.२९७ग२९८ झोलिकाबिहारे .... २३८
__छ. २९९ ख. डामर .... ७६ टि. ७७ ग. जम्बाभिवान .... ३२१ ३४ ७८ख ८२१८३११२० जम्दीप ........ .... १६३ १११११२२ जयकेशीराज.... १३१३१३२) डाहलदेशीय.... १९६१२३७
१८५ ख. ढङ्कशाला . .... .... २८२ जयचन्द्र १८ ४११८५१२९२ ढङ्काभिधान .... ..... ३०८ जयतलदेवी .... २५२१२६६॥ तिलकमक्षरी.... ९९।१००
जयदेव .... .... .... १६२ तुङ्गनामा .... .... ३०१ ग. दि. जयदेवभुवन .... .... १४५ तेजःपाल .... २५११२५२ जयन्तीदेवी .... ....
२५३।२६२१ घ २६३ जयमङ्गलमूरि .... .... १५४ २६१।२६६।२६७ घ. जयसिंहदेव .... १३३॥ १७८ २६८।२६९
टि. १४५११९० तैलिप .... ५८१९९७८ग. टि. जयसिंहाचार्य .... .... १८ त्रिभुवनपाल .... .... १९१ जयसेनसूरि .... .... त्रिभुवनपालविहार .... २१९ जामातृश्रुद्धि .... .... ९ त्रिपुरुषधर्मस्थान. ४४१४५ जाम्ब .... ........ १५९
२०३ ख. जावालिपुर .... .... त्रिपुरुषप्रासाद. ४३३१४९ जालन्धर ..., .... २४३ त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्र. जालितरु . .... ....
२१६ जिनदत्तमारवायटीयः २५८ त्रैलोक्यपाद .... .... ३१८ जीमूतवाहनः .... .... २६२ दण्डकुमार
२४
३४

Page #14

दवीचे
दशरथ टि. दर्शवेकालिक मा. दससिरु
दान्त टि. दिवाकरनामानं दीप
दुर्लभराज दुर्लभसरः देमतीराज्ञ्या
देवचन्द्र
9464 ....
.... ....
....
देवादित्य
धनदः
धनपति
....
द्वारवत्यां
धारा.
धनपाल. धनेश्वर धरणिग वरणेन्द्र धर्मदेव
....
....
....
....
4444
....
२६२।२९८ |
६२
१८
६. ३. टि.
१० टि.
....
२०८८२०९
२५०
देवराज...... देवसूरि .... १६१ ख १६२ ख १६३।१६४।१६६ ग. १६९।१७१ घ. देवाचार्य १६१९६२ टि. नागपुरुष १६३।१६ ७|खा १६८ टि. नागहृदे
नहुष नाइक देव्या टि. नागज्जुण
१६९।१७० घ.
नागार्जुन

****
7804
....
.... ....
....
**** DOGO
....
2000 ....
.... ....
**** ....
........
२७२
३०८ ख
३२०८३२१
३०९ |
३१२ टि. २६७
३११ दि.
१
धामणउलिया.... ३१७
L
९९।१०१११०२
१२
२१
२४३ टि
४९
....
****
४९
१३२
.... .g. ....
9.94
धुन्धुक्क नगर
नगरपुराणे नडोलाग्रामे
....
पत्तनं
४९।७९।८९।१०१ १४३।३१४।३१७/३१८ टि. पद्माकर
नन्द १६ । १९।२७१ख ३०६
नन्दिवर्द्धन
२८७
૧૮
नन्दिषेण नन्दीश्वरस्थाये नन्दीश्वरावतारे २५५
२५६
नयचक्रग्रन्थ
२७४
नववनाभिवं..... १५७११५९ नव्यभोजस्वामिप्रासाद ८५
२१६
૨૪૯
२९ ख २६ग
૨૯
044
.... ....
....
....
पञ्चासरग्राम पश्चासरचैत्य
. २०७/२०८
२३८
....
....

.... ****
....
....
*.**
नाचिराज
नाभाग
૨૧૬
नाभि १। टि. २१।१५२ ख. नीलकण्ठेश्वर १२३।२११
नेमिचन्द्रसूरिः नेमीश्वर.... पञ्चाल
....
.... ....
....
....
....
....
....
....
S...
३१०1३१२ १२३ ड.
**** ....
२५।३१
४७१३०८
१५१
१४५
****
૨૩
१९९
२८ व
३१1३४
३४ १९२।२१७ १४५ ख..
....
...C
****
....

Page #15

१३ पद्मावती .... .... २९५ घ एथ्वीराज.... ३०० 3०२ पम्पा .... .... .... १५५
३०३ग.३०४ परमर्दी .... २४९।२९६ टि. प्रतिष्ठानपुर .... २४१२७ २९९४ख ३००ख
२९ख.३० परमार . .... .... ५५ ख प्रद्युम्नाचार्य .... .... १७० परमारवंश .... .... ४५ प्रबन्धीचन्तामाण .... ११२ पराशर .... ..... २०९ प्रभासक्षेत्र........२२८।२५७
पल्लीग्राम .... .... २७५ टि. प्रवचनसारोडार .... २3 टि. पाटलीपुत्रनगर. .... १७।२७ प्रियङ्गमञ्जरी .... ..., ६
३.५ फुलडाभिधान ........ ४६ पाटलीपुर .... .... २७१ बम्बेरानगर .... ....
पाताक .... .... .... २७५ बप्पभाटिसरि .... .... २३ टि पादलिप्त .... .... २७ मा. बप्पहहि .... .... ३1८
पादलिप्तपुर .... ....२५५ बर्बर .... .... १८३ ख. पादलिप्ताचार्य
बलानकमण्डप .... ३ १९ मा. टि. पाचलित्तायरिए.... २५) बलि .... .... २६२।२९८
पार्श्वनाथ. २१९।३०९ ख. बल्लाल .... .... .... १२८ टि. पार्श्वनाथसंवत्सर .... २२ बाउलानामे .... .... २५४
पालिताणके .... .... २५६ बारव .... .... ४०ख.४२ मा. टि. पालित्तउ .... बालचन्द्र .... .... २६३ मा. टि. पालितगणहर.
बालमूलराज .... ....२४८ पाहिणिनाम्री. २०३१२०८) बाहडनामा .... .... २४० पीपलुडाग्राम ........ ३३ बाहुलोड १३१११३९।१४१ पुण्यसार .... २८६१२८७ बिन्दुसार .... .... १६
पुराणनृप .... .... २८५ बीजकुमार .... .... 30 टि. पुष्पकेतुराजा ........ १८ बृहस्पतिगण्ड. २१२।२१३ टि. पुष्पचूलपुत्रः .... ....
२१४१२३३ख.टि.२८ख. टि. पुष्पचूलापुत्री
बौद्धमत ........ .... १७२ टि. पुष्पभद्रपुर .... .... ब्रह्मप्रासाद .... .... १५१ टि, पुष्पवतीरानी ........ १८ भंभेरी .... .... .... २४३

Page #16

भट्टमात्र
... ३६.
भट्टारिकाभिरुआणी. १३१ भट्टारिकाश्री योगिश्वरी. ३७
भद्रबाहु
भरतखण्ड
भर्तृहरि
भारती भिल्लमाल
भीम
1344
भरत. १९२ख १२१६।२१९ |
....
***
टि. भीमडीयाक
भृगुपुर
भैरवः
भीमेश्वरदेव. भूपलनाम्नीं भूयगडदेव भूयगडराज भूयगडेश्वर
टि. भृगुकच्छपुर
****
....
७६।७८ख.७९ ८०१८२वा १२१गा१२२ टि.
ख।१२९।१३१
Drea
१५२
३१३ख. ३१४
१०२
८८
....
३०६।३०७
....
भीमदेव. १९१ख२४९।२५० भीमभोजप्रबन्धी ६४ भीमाभिवानं ४९८५०१६४ |
७२ ख
१३१।१९१
.... ....
....
भैरवानन्दयोगी भोगपुर भोज

....
....
****
....
१४
टि १६. टि.
....
३०८/
३८/३९/
३८ | ख
....
२२०/२२३।२६०
....
.... .... ....
७७
2004
३९ टि.
२०
३१८
१२
७८
५७/६३/६४ खटि
७१ख ७२।१०017011
१०३ख. १०४ १२१ ग १२२ गा१२३।१२४ टि.
१२६६. १२७।१२८ ख.
३१४।३१९ ख.
भोपला मखतीर्थ
मतिसार
.... .... 1189
मनक मयणलदेवी.
....
मदनपाल मदनराज्ञी मदनरेखा मदनशंकरप्रसाद
0130
****
महनामा मल्लिकार्जुन
....
मरुदेवी
मरुमण्डल
मलवारिमसूरि
....
....

ग. १३३।१३९ग. १६९
१८१ ।१८६
....
महणिका
महाकाल महाकालदेव.
२५
.... २६३
१८५
१३४।१३६
२५०
३०४
४९
१८
१३१॥ १३१
4444
2.4.
****
....
****
....
७३ख. २७४ ग २०१।२०२
BLER
ब. २०३
३३ १६।1०० १४९ १५०
महानन्द
३०४
महाभारत १०१ महाराष्ट्रदेश. १७८८२४३ महालक्ष्मी ३० | १८३२८२ महालक्ष्मीप्रसाद .... महावीर
३१
१४६८. १६
....
....
1144
१९२ख
२७५
१३८
....
.... ....

Page #17

१५
ग १८ मुनिसुव्रत .... .... २२४
.... .... १७९ दि. मुरुण्डराज .... .... २७ माथाण्डल .... .... १८० मूलराज .... ४०५४११४२ माघपण्डितं. ८३। ग ८४ ख १४६ग४७ख १२९।१३०
(५ख ८६।८८ १३१५१४८१२४७ माणिक्यपण्डित .... १६४ मूलराजवसहिका .... ४3 मानस ..... .... .... १५५ । मूलेश्वरप्रासाद .... ४३ मान्धाता .... .... ५८ मृणालवती .... ५९ स. मायासुर .... .... ३० ख. टि. मेघकुमार .... .... १८ मारव .... .... .... २४३, मेघनाद .... .... ३१८ मालव .... ३११८०८५ मेरुतुङ्ग .... .... १३१७२
८६११४२११४९।२४३ मेवाडे .... .... .... २४३ मालवक .... १४९।१५० ख मोढवसाहिका .... .....२०८ १७७११७८११८४ ख. यशःपटहनानि .... १४३
१८७११९०११९१ यशश्चन्द्रगणि ........ २०६ १९४१२०३
२२३ ख. मालवकमण्डलं ...- ४९।९७० यशोधवलनामा .... १४३
यशोभद्र .... १६९ ख. मालवदेव.... .... .... २५५ यशोवर्मा ....१४४१ख.१४६ माहेच .... .... ४६।४७ १४७११४९।१८४११९० मुञ्ज .... .... ४९।५०१५५ यशोवीरमन्त्री .... २५९ ६७ ग.टि.५८।५९ ग.६२
२६० ख. ग ६३ख.१२३
युगादिदेव १६ ११२१७१२७३ मुजालदेव .... .... ३९ युधिष्ठिर .... .... ५८ मुालदेवप्रासाद .... ४३ योगराज .... .... ३५१७ मुआलमन्त्री.... १३३॥ १४३ योगशास्त्र .... २१६।२३०
१४७१२५३ रक .... २७११२७६१२७७ सुञ्जालस्वामी .... .... १३६
२७८।२७९ मा. मुणालवई .... .... ५९ रघु .... .... १०31२१६
मुनिदेवाचार्य .... .... १७१ टे. रणसिंह ........ २५१३०८

Page #18

रत्नपरीक्षाग्रन्थ .... १७२ लवणप्रासाद. २६३१२६६ख रत्नप्रभ ........१६३।१६५ लवणसाहप्रासाद. २५० ग. रत्नमालपुरे .... .... २८० रत्नशेखर. २८०२८२ ख. लाखाक. ४५१४६।ख.४७ रत्नाकर ........ .... १६४ लाछीनाम्नी .... .... १७७ रत्नादित्प .... .... ३७टि, लाट .... .... .... २४३
राजकुमार .... .... ३८ ख. लीलादेवी .... .... २९ टि. राजगृह .... १७ ख. १८ लीलाभिधान .... .... १३४
राजपितामहबिरुद .... २०३ लूणपाल .... .... २६१ख, राजप्रतिग्रह .... .... २०६ लणपालेश्वर .... .... २६१ रामचन्द्र .... १५४११५५ लूणिग ........ २५५१२५९ १५५ख.२२७१२२८१२४७ लूणिगवसहिप्रासाद.... २५९ रामेश्वर ........ .... ९९ लतारोग .... .... २४३ ख. राष्ट्रकूट .... .... २५१ लूतिरोगण .... .... ४७ रुद्रमहाकालप्रासाद. १४९ टि. वनसेन .... .... रुद्रादित्प. .... ५५१५८ ख वटपद्रक .... .... रेवा .... .... .... १८९ बडसर ग्रामे .... .... १४३ रैवत .... .... १६०३१७ पठीयार .... .... १. रोहक .... .... .... ६४ करनानि .... .... २१
रोहणाचल .... .... 31 वनराज .... 3133ग३४ मा. लंकगढ.... .... .... ६३ मा. लक्खउ
४६. वयजलदेव .... ४९६२४९ लक्षजननी .... .... ४७/टे. वररुचि .... .... ६.१९ लक्षणावती २८९ वराहमिहिर 3०५१३०६१ख. लक्षहोम
४७ वर्द्धमानपुर..... १५७१२१७ लक्ष्णसेन .... .... २८९ वढे मानप्रतिमा .... २७८ लघुबाहड .... .... 3१४ वद्ध मानसंवत्सर .... २२ लघुभवानन्द .... .... १४६ वईमानमूरि .... .... २७८ ला .... ७९।१६31१८१ वलमी, २७पाख२७६१२७७ लालितसरः .... .... २५५
२७८१२७९
occ

Page #19

२२९
वलभीभङ्ग .... .... २७९) विजया. .... १०३।१०४ वल्लभदेध .... .... ४९/ विजयसेनसूरि..... .... २५३ वल्लभराज .... .... ४९ विनता .... .... .... १०० वस्तुपाल. २५२।२५४१२६० विभीषण .... १८१५१८२
ख.२६१गा२६२।२६४ विमलगिरि .... २१७।२७3
२६७।२६८ख.२६९ख विमलवसहिका .... २६९ वाग्भटपुर .... .... २१९/ विरहकवृक्ष .... .... २०१ वाग्भटप्रबन्ध. ३१४१३१७ विश्वल .... .... .... वाग्भटमन्त्री.... १९७२२० विश्वामित्र .... .... २३९।२४०।३१४
विश्वेश्वरकवि.. .... २२६ ३१६ख.
. तिहल्लकुमार .... .... १८ वात्स्यायन .... .... १०३ वीतरागस्तोत्र. २१६।२१६ वामराशिविप्र.... .... २३४ वीरधवल..... २५०।२९१ख वायटीयजिन .... .... १३७ २५२।२५११२६३।२६४ वाराणसी. ४९।१०१।२२६ २६५।२६६।२६७ख वाराहीग्राम .... .... १७७ २६९५ वाराहीसंहिता .... ३०६/ वीरमती .... .... ३२ वालाकदेश .... .... १७६/टि. वीरसूरि.... .... .... १६९ वासनाप्रबन्धः .... ३१९/ वीसलदेव .... .... २६७ वासुके .... .... .... ३०८/टि. वृद्धवादिसूरि.... .... २१
वाहड. १3८1१९७१९(ख. वृषभ .... .... १५२ ख. मा. विक्कमराय .... .... १९४ वृहद्वाहड .... ११५१३१४ विक्रम. २१३५५ख६।७।१० टि. वैभारगिरि .... .... १७
ख १२ख १३।१४१८२० शकटालमन्त्री. ३०६टि. १९ ख ६३१६९ टि. २१ग२२ शकुनिकाविहार.२१८१२२० ।२३ग३०ख
२२४१२५५टि.२० टि. विक्रमादित्य.... .... २९) शक्रावतार .... .... १०० विक्रमार्क. ३४।२०७।२७० शङ्खनामा२६०१२६१ड.३२०
- २७१ख.३१३, शङ्कपुर. .... ३२०३२१ विग्रहराज .... .... २२९ शतानन्दपुर .... .... ३०४

Page #20

-
२४१
-
-
शत्रुजय. १३८११५ १११६० १२९।१३१खा१३४ ख.२ १२१२१८५२ १९ख.
१४४६१५३।१५९ २३८१२५७ टि.२२
१६२।१७२।२०७ टि शय्यंभवमारे .... १८ २०८१२१२ख २१९
शाकंभरी .... .... ४०४१ २२६१२३११२३२ . शाकटायन .... १४८११६९ शातवाहन .... २४१3०८ श्रीपालकावे.... १५४५१५५
शान्तिसार .... .... १६२८ श्रीपुञ्जराज२८२१२८3१९८४ टि. शालवाहन .... .... ३१ टि. श्रीपुण्य नगरे.... .... २२५ टि. शालिवाहन .... २६।२८ श्रीमाता.... २८३३ख २८४ स्त्र
शिप्राश्रवन्ती ... .... २७० श्रीमालनगर. ८३२८४८८ शिबि .... .... .... २६२/ श्रीमालपुर .... .... २७८ शिलादित्य .... २७२।२७३/ श्रीमालभूपाल.... .... २८६
२७४।२७७१२७९/ श्रीसिद्धेन १५४११५५१५६ शिवपत्तन
.... .... २७८टि. श्रीहर्षनामा ........ ५५ शिवपुराण .... ४ ४१२१३टि. श्रेणिक .... १६ ख. १८ शीताभिवाना .... .... १०३) संग्रहगाथाकोश .... २६ शीलगुणसार .... 31138/ संप्रति.... १६। टि. मा १९ शीलीरोगेण .... .... ४९ सइयदनामा.... २६ ०१२६ ? शुभकेशी .... .... १३१ टि. मा. सउलियाविहारस्स २२५ शूद्रक .... .... ३०टि.३१) सज्जनदण्डाधिप.... १५९ख शैवेय .... .... .... २५७/ सत्यपुरावतारे .... २१५ शोमन. १० ११२५९।२६६ सपादलक्ष.... १९०११९७व. श्यामलनामा .... .... १४३
१९८११९९२२४३. श्रियादेवी .... .... ३४
३००१३०२ श्रीगिरिदुर्गमल्ल .... १५४ सपादलक्षाक्षितिपति, ४० ग. श्रीगुणचन्द्र .... .... १
४१ख. ४३११५७ श्रीदेवी .... .... .... ३२ सपादलक्षदेशे.... .... २३२ श्रीनगरमहास्थान .... १५१ सपादलक्षीयराज .... २२९ श्रीपत्तन .... ३८१४३१४८ सरस्वतीसरित् ४३१४४ १८९

Page #21

सहसलिङ्गधर्मस्थान. १४२/ १७९।१८१॥ १८२
घ.1१८३स.१८४ख. सहस्त्रलिङ्गसरः १३१३१५० १८७ग.१९०१९७
__ १५१।१८४४१८५/टि. सिद्धसेन .... .... २३ घ. साखड .... .... .... . ३३/टि. सिद्धसेनदिवाकर २०१२२ साङ्गण .... .... .... २५१ सिद्धसेनाचार्य .... १३।१४ सातवाहन२४१३ १० टि, २५
ग. १७११८ सान्तूमन्त्री .... १३६११३८ सिद्धहेमामिधान १४७११५८
१४२११८७ख.१८८) सिद्धाधिप .... १८५११८. सान्तूवसहिका.... .... १३८
१८९६१९५ सांभ्रमतो .... .... १७६) सिद्धिभर्तुः १५५१६० ख.
सामलनामा .... १९८ ख. सिद्धेन्द्र ........ .... १५४ टि. सालवाहन .... .... २४/टि. सिन्धुराज .... .... टि. मा. सालाहण .... २५१२६/टि. सिन्धुल .... .... ५५
सालिगवसहिकाप्रासादे.२३२, सिप्रासरित् .... .... ३१२ साहसाङ्क .... .... ६।४७मा. टि. सिरिपुन्ने नयरे.... २२४ सिंहदन्तभट .... .... ५५ सीन्धल. .... ५५ख.१६ ग. सिंहपुर .... .... १७६ ख. सीलनाभिवान .... १८१ सिद्धचक्रवर्ती.... .... २९६) सीलनामा कौतुकी .... २४९ सिद्धनप १९२ ख.। २३३, सुंवरनामा .... .... २१५
२३४ वाटि. सुदंसणा .... .... २२५ मा. टि. सिद्धपुरिस .... २५, सुधर्मा .... .... .... १८१ सिद्धराज .... १३४११३९/टि. सुप्रतिबुद्धाचार्य .... १६
ख १४२ । १४४ ख. सुभगा .... .... .... २७२ १४६। १४७ १४९/ सुमुख्यया .... .... २२
१५०११५४११५७ सुरत्राण .... .... २१४स १९०११६२ख। १६६ सुव्रतप्रासाद .... .... २२४
ख। १६९खा १७० सुव्रतस्वामी .... .... २२४ १७२।१७३ख.१७५/टि, सुस्थिता चार्य .... १६।१७ १७६॥ १७॥ १७८ सूहवनानी .... .... २९२

Page #22

..... ....
सेडीतटिन्याः .... .... ३१० हरिपाल .... .... मा. टि. सेढीनई .... .... २५ हरिभद्र .... .... ....
सैन्धवीदेवी २२३ टि. हल्लकुमार .... .... सैन्धवे .... .... .... २४३/टि. हाल .... .... .... ३१ सोमनाथ ४३३१३९।२११ हेमखण्ड .... .... २४५ सोमेश्वर .... ४३।४७११३१) हेमचन्द्र .... १४४ख.१४५
१३२११४० ख १४१ ।। टि.छ १४९।१५५टि. १६०४१७८११८६।२०७ १५६१५७ख. १६३ १२५७।३०२।३१९ग
१६५।१६६।ग। १७२ सोमेश्वरकवि .... .... २६१ १७५/२०१ख. २०३ सोमेश्वरदेव. २६२।२६८
२०५॥ २६६।२०७ सोमेश्वरपत्तन .... ३११२३३/ ૨૧ ૨૧૧d ૨૧૨ सोलाकनामा २००ख. १३८ २१३१२१४ख. २१५
२४२ २३८१२३९२.२४८ सोहडनामा .... .... २४९ मा. हेमडसेवड .... .... २३४
सौराष्ट्र .... .... .... २४३, हेमनिष्पतिविद्या .... २४० टि. स्तम्भनक .... २७५१३१२। हेममूरि. १७॥२२६।२३५ स्तम्भतीर्थ .... १९३२३२ हेमाचार्य. १४७१४८११६२
२६०टि. १४९ १७१११७३।१७५१९३ टि. स्थूलिमद्र .... १६ख.१९ग. २००१२१०१२१४ ख. टि. स्थूलिभद्रचरित. १४५।१४६) ૨૨૩ર૩પ૨૫૭
हम्मीर .... .... .... २२७

Page #23

॥ प्राकृतशब्दपदानामकाराद्यनुक्रमः ॥
२२४-८
अइएहिं - अतीतैः अनुकमे - अतिक्रमे २७९-१२ अच्चभूउ अत्यद्भुत. ७१-१ अचंभू आश्चर्यभूत. २३६-१ अच्छइकार - आश्रर्यकार. २०१६
| अबारि - अधुना १६-६ अभिहाणा अभिधाना २६-१ अंडे - आम्रभटेन २२५-४ अवय- आम्रभट अम्मणिओ - अस्मदीयः अम्मीण - आस्माकीनः १५८-७ अयं-इदम्. २९.३
१२१-३
१७.१
T
अच्छीणि अक्षीणि २३९-१८ अज - आर्य १९-९ अज्झप्प - अध्यात्म २९९-२ अठ्ठ - अ३४॥४६ ॥
| अरीढं- अनवगणना २९-३ अलहंतो - अलभमानः २७-१ अवरि-अपरा ११२-९ असमत्था असमर्थाः ७४-११
अठ्ठाह- अष्टभिः २७९-६ अठ्ठावीस अष्टाविंश. २२१-१ अणिस्सिया- अनिश्रिताः ९०-८ असादि- आषाढीय. १६-६
| अस्सा वोह - अश्वावबोध ॥ २१५-७ अहवा - अथवा ४६-१८ अहिए - अधिके १८-३ आइवी - आगच्छामः १२१-१० आई - अम्बा ६९-११ आउराणं - आतुराणाम् ९२-३ आणंदयरो - आनन्दकर. ३०-३ आणहि - आनिनाय
२७-२
ין
--
अणु-अनु ११३-४ अणुदिणं - अनुदिनम् २९-९ अणुहरइ अनुसरात १५७ - ३ अगानि – अनेकानि २२९-३ अत्तणो- आत्मनः २९-४ अत्थमणु-अस्तमन. २४८-२ अस्थि - अस्ति ९२-१
अस्थि - अस्थि २०४-३ अदिष्ठी - अदृष्टा १५७-५ अवय- अन्धक. ७२-६ अन्न- अन्य. ३०-२
अन्नादेणे - अन्यादने ९६ १० अन्नी- अन्यः १२७९-७ अप्पणे-- आत्मनः २७-३ अप्पारी आत्मानम् २०-४

आपण - आत्मा २०४-२ आयरिए - आचार्यम् - २९-११ आया- आयातौ २६-२ आवइ - आवति १९९-२ आविसिइ - आगमिष्यसि ८१-२ आहार - आधार इक-एक, ७०-१८९
३०-१

Page #24

इकन-एक एव ११२.९ उध्वरिए-उहरित. ९१-८ इक्कस्स-एकस्य ७२-८ ऊग्या-उद्यताः ४६-१७ इकह-एकस्य २३८-८ ऊण-पुनः २७९-१२ इक्कारसेहि-एकादशभिः २२४ ७ उपहरी-उपहृताः २३६.६ इच्छए-इच्छति २०७-१ एऊ-एतत् ८०-३ इत्थंतरि-इत्यन्तरे ८१-२। एकला - एकाकी १२१-१० इत्थी-स्त्री. १६५-१६६ एक-एकम् १५८.९ इस-एषा ५९-१४
एक्को-एकः ३१९.१ ई-इति १६५.१३
एगारस-एकादश २२५-१ ईस-ईषत् २३५ -१८ एय-एतत् १६५॥२९॥ उच्छंग-उत्सङ्ग २९.६ एयइ-एतैः २३५-१७ उज्जत-उजयन्त ३ १९.१ एयाइ-एताः २६-७ उड्डावियउ-उड्डायितः ७०-१६ एयाओ-एताः ३१-२ उत्ताणु-उत्तानं २२८ ७ एरिसं-एतादृशम् ७५.१ उत्तु-पुत्रः १४१ १६ एस-एषः ३०-२२५ उन्नयाण-उन्नतयोः २७-१ एसा-एषा १२२५-२ उप्पत्ती-उत्पत्तिः २२५-२ एसो-एषः ३४-३ उबिंबो-ड्राहनः २७-२ एहु-एतत् १०९-४ उब्भुय-उद्भूत २९-२ कइ-किमपि २०४२ उम्मीयइ-उन्मीयते १५७-५ कओ-हतः २२५॥७९॥ उम्मुहं-उन्मुखं ६१-५ कच्चम्मि-अपक्के ९१.७ उर-उरसि १०९-५ कज्ज-कार्य. १२१॥२०५।। उयर-उदर. ७४-११ कंचयउ-कञ्चकः २२८.७ उरुयंतर-ऊर्वन्तर. १६-१ कठं-कष्टम २०-१ उरे-उरसि २७.२
कणग-कनक. ९२-३ उवएसाउ-उपदेशात् २७-२ कणगु-कनकम ९२-२ उएवरि-उपरि २२४-५ कणयं-कनकम १००-९ उवसग्गो-उपसर्गः २२५-६ कठि-कण्ठे ७०॥१७॥ उवण्णो-उत्पन्न: २३-२ कंठलउ-कण्ठीयकम् १०९-४

Page #25

२३ कंतह-कान्तस्य ११२-९ कालिय-कालिक. २७-२ कति-कान्ति ॥२९-१३ काहूं कथम् १५८॥खा कन्ह-कृण्ण. (कर्ण) १७-१ . किउ-कृतः ४६-१७ कप्पो-कल्प. १२२५.७ किपि-किमपि ७५-११ कमलस्स-कमलस्य १५७-3 कीजइ-क्रियते २०४-२ कम-किमु १२१-९
कीरांत-कार्यन्ते (कृण्वन्ति)२८-२ कमेण-क्रमेण २२५.३। कीस-कीदृशः २८९-२ कय-कृतम् १८९४
कुमर-कुमारपाल.१८-४ कयलि-कदलि.३१.१ कुलाई उ-कुलान्येव १५८-४ कयली-कदली २९-३ कूडच्छरडो-कूटाक्षरदः कूटोच्छेदकयावि-कदापि ॥२५ ११ को वा १८९-३ करसन-कृत्स्न. १२१-९ के-किंवा ४६-१८ करालिइ-करालितया ७०-१६ केहीसाटी-किमर्थम् २३८-र करि--कृत्वा (कुरु) ६१ ॥ व ॥ कोडि-कोटि. २६॥३१॥२०३ करिवा--कर्तुम् २०४-३ खउ-क्षयः २३८-५ करु- कोम १२१-९ खग्गु-खड्गः ८०-३ करेइ-करोति २२८ ।। ख ॥ संगार-खेगारे १५८-९ कवणु-कस्मै ७०-१३ खंगारिहि-खेगारे १५८-५ कसिणुज्जल-कृष्णोज्ज्वल. २७.३ खटुग्गलियाइ-भुक्तोद्गीणानि कसु-किम् १२१-९
२६॥२८॥ कहवि-कथमपि ३०-१ खडल्ला--स्खलिता ५६-५ कहिज्ज-कथय १७-१ खाइ- परिखा ६३.६ कहेउ-कीदृशम् १०९-४ खीरु क्षीरम् ७०-१२ काइ-किम् १०९-५ गइंद--गजेन्द्र. ७२.१ काउं-कृत्वा (कस्य)२०॥७॥७१ गउसि-गतोस १००-९ काणवि-कापि ७०-१६ गएहि-मतैः २७९-६ कारिए-कारितः २२५-४ गओ--गतः २७९-७ कारिओ-कारितः १२२५.५ गज्जीइ-गर्जति ५६-६ कारेइ-कारयति २२४-६ गडूआ-गुरवः १५८-८ कालाउ-कालात् २७९-१३ गढ-दुर्गः ६३॥११८॥

Page #26

२४
गढपइ-दुर्गपतिः ६३-६ गणहर-गणधर. २७-२ गणियं-गणितम् ७२-८ गणिया- गणिताः ४६-१८ गदा-गतानि २३.१ . गंधव्वा-गन्धवाः १६.२ गम्मारि-जास्म ५६५ गय-गज (गत) ६१-४२. गयणि-गगने <1-1 गयह-गजानान् ६१-११ गयाइं-गतानि ६१.११ गयु-गतम् ५९-१३ . गरूया-गुरवः २९-६ गलि.गले ८०॥१०९॥ -गव्वु-गर्वम् ६१-10 गहणु-ग्रहणम् २२८-९ गहणे गहने १६-१ गहिऊ-गृहीत्वा ३०-१ गहियाइ-गृहीताः २६-७ गहीयाओ-गृहीताः ३१-२ गिउ-गतम् ८०-३ गिहिणा-गृहिणा १३९.५ गिहिमत्ते-गृहिमात्रे २०७.१ गुंजाहि-गाभिः १००-९ गुरू-गुरुः २५-११ गुरूणं-गुरूणां २२४-६ गोरी-गौरी १५७-३ गोवाल-गोपाल, T३४-२ चउक्कड-चापोत्कट ३४-३ चउदस-चतुर्दश ६१-११
चउसउ-चतुःशत. १२२४-८ चक्कवइ-चक्रर्वती. १४१-१५ चंदगुत्तो-चन्द्रगुप्तः १२२४- ४ चंदण-चन्दन. ३१-१ चंदलेहा-चन्द्रलेखा २६॥२२४ चंदस्स-चन्द्रस्य १५७-५ चारित्तं-चारित्रम १९-१० चिक्खिाल-पिच्छिला ५६.६ चिंतति-चिन्तयति २९-४ चिंतवइ-चिन्तयति ७०-१३ चिय-एव २७॥१३०॥ चीत-चित्तम् १४१-१५ चुलसीहिं-चतुरशीत्या १२२४चरि-चूर्णिता ६९-१४ चेइयस्स-चैत्यस्य २२४-६ चेव-एव १३९-६ छक-षट् २३.१ छड्डेति-त्यजन्ति २९.६ छहूत्तरई-पडुत्तराणि ६१-११ छार-भस्म. ६१-१ छित्तूण-छित्त्वा १८९-४ ज-यत् ३०.२ जइ -यादि ५९॥७०॥११३॥ जइवि-यद्यपि २५९.२ जउणानइ-यमुनानदी २७-२ जग-जगत् १७-६ जडाण-जडानाम २८९-१ जण-जन. ३०-३ जणणि-जननी ७०॥७५ जणेसु-जनय ७९-१

Page #27

३५ जंबूय-जम्बूक. २४७-
८ नीवुप्पत्ती-जीवोत्पत्तिः ९१-८ जम्मु-जन्म ८०-३ जुत्त-युक्तम् २२८-७ . जयउ-जयतु १८९-३ जुव्वण-यौवन. ५९-१२ जयपयडो-जयप्रकटः २३-७ जे-ये २९॥९॥६॥२३५ जरठत्तण-जरठत्वेन २९-२ जेण-येन १९||७२॥१३९॥ जरि-यदि ८ १-२
१८९॥ जसु-यस्य २२८-९ जेवं-यदेवं २३६-६ जस्स-यस्य ३०३ नसल--जयसिंह. १८९-3 जह-यथा ॥२७॥२९ख.॥ जेसलु-जयसिंह. १५८-६ जहा-यथा २५-१२ जाह--यैः ७९-३ जहि-यैः ४६-१७
जो-यः १३९॥२४७॥ . जांह-यत्र २३६-५ . जोगिंदो-योगीन्द्रः २७-3 जा-यावत् (या) ९२॥६५॥ झाडी-घर्षित्वा १२१-१० जाआ-जातः (जाता) २५ ॥झाली-ज्वलित्वा ६१-१
____२२४ ॥झीणित्ते-क्षीणत्वे २८९-२ जाइ-यानि २८-१
झुरि-खिद्यस्व ५९-१३ जाइवो-यामः १२१-१० ठाणे--स्थाने ३४१२७॥ जाईयउ-जातः ७०-१२ ठाविउ-स्थापितः १३९-५ जाई-जातः २९-११ ठाविसु-स्थापयित्वा २५-१३ जाण-जानातु २९-१ डीहियां-दाक्षिण्यां ६०-१३ जाणइ-जानाति १४१-१६ डुब्विउ-बूडितं १७-६ जाणीसीइ-ज्ञायते ८ १-२ ढालि उं-दौकितम् १५८-९ जाणुउम्मि-जानौ २७-९ णह-नच १७.६ जायइ-जायते १३९-६ णिव्वाणं-निर्वाणं २३-१ जायंति-जायते २८-१ तइं-तदा १५८-८ जिण-जिन. २३८॥२४८॥२१९ तउ-ततः <१॥२७९॥ जिणंद-जिनेन्द्र. २३.१ . तउँ-ततः २५॥२७९॥ जिम-यथा ६१६५९॥ तडे-तटे २५-13 जवित-जीवतः २२५-१ तत्थ-तत्र २६॥ख। जीविजइ-जीव्यते २८९-२ तदणु-तदनु २२५-१

Page #28

तवो-ततः २८०-१ नुमं-त्वम् २२४-६ तस--वस. ९१.८
तुम्ह-तव ९२-२ तसु-तस्य २१८-२ तुरय-तुरग, ६१-१ तस्स-तस्य. ३०॥१३९॥२२४ तुरियां-स्त्रीकटाक्षाः ८०.४ तह-तथा २७॥ख.२९॥३०॥ तुह-तव १८॥१४१॥ तहय-तथात्र २६-१
तुहाला-तावकीनः २३६.५ तांह-तत्र २३६.६
ते--तौ २६-२ ता-तस्मात् । तदा ६१९१॥ तेण-तेन ९०-९ . ताई-तानि २८.२
तेनेव-तेनैव २६-३ ताए-ताभ्यां १२६-२ तोह-तैः ३०-१ ताण--तेषां २९-३
तो-तदपि (तु) ५९॥१५९॥ तारय-तारक १७-१ तोलतु-तोलयन १००-९ तालाहलं-हालाहलम २९.२ ।। थण-स्तन १६-१ ताव-तावत् १९७-३
थणाण-स्तनयोः २७.१ ताविउ-तापितः ४६-१७
थंभण-स्तम्भन, २६-४ तिक्खां-तीक्ष्णाः ८०-
४ थंभाण--स्तम्भानाम २९-३ तिगसी--त्र्यशीति.२३.१ थिय- स्थितं (जाता) ५८-१५ तिणिसिउं-तन्निश्रया २३८.९ थियां स्त्रियाम ६०-१४ तित्थयर-तीर्थंकर. ख. २५८-१३ दड-दृढम् ६०.१४
यस्स-तीर्थस्य २२५.७ दलइ-दलति २४७-७ तित्थाणि-तीर्थानि २२५-३ दसासरु-दशशिराः ६३.६ तिदिण-त्रिदिन. ९१-८ दसा-दशा ११२॥ख॥ तिनि-त्रीणि २७९-१२
दह-दश २६॥७०॥ तिम-तथा ६१-२
दहक-दशक. ४६-१८ तिसिएराहि-ताभिः ३०.१ दहिए-दनि २१-८ तिहुयण-त्रिभुवन. १८९-३
दाऊण-दत्त्वा २४७.७ तीसा-तस्याः २५.९
दाणार्ड-दानात् १३९-६ तीसे-तस्याः२२४-५
दालिदिहि-दारियेण १७-६ तुज्झ-तव ७२॥१०॥ दिक्खाए-दीक्षायाः १२२५-१ तुटी- त्रुटित्वा ६१-१ दिट्ट-दृष्टम् ७१.१

Page #29

२७ दिणेसरह-दिनेश्वरस्य २४८-२ नग्गु-नग्नः ८०-३ दिहा-दत्ता २४८-१ नचंतस्स-नृत्यतः ग२२५-६ दिता ददन्तः २९.४ नात्थ-नास्ति १६५॥२५८॥ दीहडा-दिनानि ४६-१८ . नमसति-नमस्यन्ति २९९-१ दुक्ख-दुःखम् २३८-५ नयरे–नगरे २६॥२२४॥ दुबलो-दुर्बलः ९१-११ नरिंदो-नरेन्द्रः १८॥१८९॥ दुमस्स-द्रुमस्य ३०-४ नवइ-नवात २२५. दुमो-द्रुमः ३१-१
नवनवइ-नवनवति. १८.३ दुरुत्तरेसु-ट्युत्तरेषु ३४-२ नवरि-नवरम् २६॥२१॥ दल्ललियं दुललितम् २९.२ ।। नवोरहि-अनपरा ११२.९ दुवार-द्वार. ९६-१० नाऊण-ज्ञात्वा २९॥२६॥ देअइ- ददाति २३८-८ नागज्जुण-नागार्जुन. १२५॥ देवीए-देव्या २२५.५
२६। दोजीहा-द्विजिवाः२८९-१ नाणा-नाना ९०-९ दोहं-द्वयोः ॥२६-१ नामिआ-नामिका २५-९ दोमुहय-द्विमुखक. १००-७ नाराय-नाराच. १००-७ दोरडी-दवरकी ५६-२ नाह-नाथ. १४१-१५ धडकइ-गर्जति ८१-१ निअ-निज. २६-१ धम्मगुरू-धर्मगुरुः १३९-६ .. निअं-निजम् २६-२ धम्मम्मि-धर्म ११९.५ निएवि-निजेपि ९६-१० धम्मो-धर्मः ९२-१ निग्गुणंपि-निर्गुणमपि २९.६ धरइ-धरतिः २९-५ निघट्ट-निकृष्ट. ४६-१७ धरिउ-धृतः १५८-८ निद्दलिय-निर्दलित. ७२-१ धरिज्जसु-धारय ७५-३ . निबद्धि-निबद्धम् १०९-५ धी-ही १२१.९
निभिच्च-निभृत्यः ६१-४ धुआ-पुत्री १२५॥६९२२४॥ निम्मिओ-निर्मितः ७२-६ नई-नदी २५॥११॥१५९॥ निय-निज, ७४-११ नकुलाइ-नकुलानि १५८-
४ निरक्खर-निरक्षर. १००-७ नग्गवीआ-नग्नीकताः १६-२ निव-नृप. ९६-११

Page #30

२८
निवारिउ-निवारितः २२५.६ पत्तो-प्राप्तः २८०- १ निवेइयं-निवेदितम २६-२ पत्थण-प्रार्थना. ७॥ख. निवेसियं-निवेशितम् ३४.४ पन्नत्तं-प्रज्ञप्तम् २५९-१ निव्वाणं-निर्वाणम् १६५ ॥ पमुहं-प्रमुखम् ९१-७
१६६॥ पयं-पदम् ९२२ निहर्ड-निहतः २६.३ पया-प्रवृत्तः २५ निहाण-निधान. २७-४ पयडिय-प्रकटित. ७२-१ निहालइ-पश्यति १४१-११ पयाव-प्रताप. ७२-१ नेय-नैव ७२-२
पराण-प्राणाः १५९-४ नेह-स्नेह. ३०॥३१॥८१॥ परिओस-परितोष. २८.१ पइ-पतिः (अपि) ७०॥२०४६ पलिटुं-पर्यस्तम् ११३-३ पइली-प्रकृतिः १५७-3 पलोइय-प्रलोक्यते २६-११ पएसिणि-प्रदेशिनीम २७-९ पवणो-पवनः १२१-३ पग-पदम् १२१-१० पवत्तं-प्रवृत्तम ७५-१ पच्छइ-पश्चात् ६२॥२२८॥ पवरं-प्रवरम १९-९ पच्छेडउ-प्रच्छदपट. २०३-६ पव्वय-पर्वत. १६-१ पंचव-पञ्चैव २३-७ पसरस्स-प्रसरस्य ७२-१ पडइ-पतति २९॥९१॥ पसिद्ध-प्रसिद्ध. ११२-- पडिपइली-प्रतिप्रकात १५७-१ पासद्धि-प्रसिद्धिम् १९-१२ पडिमासु-प्रतिमामु २५८-१३ पह-पद. २३६-६ । पडिलग्गा-प्रतिलग्राः २८९.१ पहया-प्रहता २२४-६ पडिहाइ-प्रातभाति १०९-४ पहिली.प्रथमा ६२-५ पडुग-लघुपिठरम् ६१-१० पहीणं-प्रहीणम् २६९.२ पढमी-प्रथमः ३०.१ पाई-पाणिम् ६१-१० पणयालहिं-पञ्चाशता २७९-६ पायं-पादम् २४७ ७ पणसयरी-पञ्चसप्तति, २७९-१२पाय-प्रायः २४८-१ पणस्सइ-प्रणश्यति १२७-१०। पायक्कड्डा-पादगाः ६१-४ पण्डिया-पीण्डताः २३५-१८ पायवे-पादपे २९-५ पत्तं प्राप्तम् २०॥ ११३॥ पायलित्त-पादलिप्त. २५.११

Page #31

पायाल-पातालम् १००-९ फुल्लह-पुष्पस्य २३८-८ पालित्त-पादलिप्त, २७-२ बत्तीस-वार्तायाम ६०-१३ पालित्तउ पादलिप्तः २७-९ बापो-पिता ६९-१० पावइ-प्राप्नोति २५८-१५ बाहडेण-वाग्भटेन २२५-४ पाविओ-प्रापितः १९.१० बिट-वृन्तम् १२१-३ पासं-पार्श्वम् -२६-२
बिंबम्मि-बिम्बे २७-३ पासनाह-पार्श्वनाय. २५-१२ वीजउ-द्वितीयः २०४-३ पासाय-प्रासाद. १२२५॥ख...बे-हौं १२१-१० पिउणो-पितुः २२५-४ भग्गक्खय-भाग्यक्षये ६३-७ पिक्खि-प्रेक्ष्य ६१-१० भग्गु-भग्नः ८०.३ पिच्छति-पश्यति ३०-२ भंगि-भृङ्गि. ९६-१० पियसाह-प्रियसखि. २८-२ भन्जिगय-भग्रम ६३ ७ पियावउ-पाययामि ७०-१३ख. भिजिऊण-भत्का २७९-७ पिल्लणं-पीडनम २४७-८ मंजिचा-भक्का २८०-३ पुछिहि-पुष्टैः २२८-९ भडसिीर-भटश्री. ८०-३ पुठो-प्रष्टः ९६-११ भणइ-भणति ४६॥५९॥ पुत्तं-पुत्रम् ७५-१
भाणमो-भणाम: १००-८ पुत्ताणं-पुत्रयोः। पुत्राणां च २६ ममइ-भ्रमति २७-२
२२४॥भमाडेइ-भ्रामयति ।२७.९ पुण पुन: २२५-१ मरउ-भतः २३५॥२३६॥ पुणो-पुनः ११३-४ भरीया-भृताः (१-१ पुण्णत्थ-पुण्यार्थम् २२५-५ भरुअत्थे-भृगुकच्छे २२५-३ पुत्तेण-पुत्रेण १२२६.३ भवणे-भवने ९६-१० पुन्ने-पूर्णे १८-3
भुंजइ-भुङ्क्ते १६६॥१६६॥ पुरिसुत्ति-पुरुष इति १२५-१० भुयंग-भुजंग. २७-४ पुरिसाण-पुरुषाणाम् २९-३ भागी-भाग्यैः २३६-१७ पुहवी-पृथ्वी २५॥७३॥७५ भारिआ-भार्या २२४-४ पूरण्णम्मि-पूरणे ७४-११।। भावम्मि--भावे ३०-४ पेक्खिसि प्रेक्षसि ५६-५ भावी- भविष्यात २२५-२

Page #32

भावीयइ - भाव्यते १९९-१ भोगवी - भुक्ताः १९९-४ भोगावह - भोगावर्त्तेन १९९-४
१०९-४
भोय - भोज भोलि - हेअज्ञे ६१-१० भोलिम-मुग्ध. २३८-९ महालअं - मलिनितः २०-४
मई - माया ७१ - १ मएण - मृगेण ७२-२ मकर - मा कुरु ६३-७ मग्ग - मार्ग. २७॥११३॥ मग्गडा - मार्गाः ८१-१ मग्गु - मार्गम् १४१-१६ मंकड - मर्कट.
६१॥६२॥
मज्झम्मि - मध्ये १८९-३
मज्झे मध्ये २८९-१ माण - मनास १९८-८
मंतण - आमन्त्रण . ६१-४ मम्मणह - मन्मथ ६०-१३
मयं - मतम १६६-२
मयण - मदन.
१६-२
भवाह - मद्दास. १९९-१
मह - मम
११२-९
महल - महान्
११३-३
९०-८
महुकर - मधुकर माइदं - माकन्दम २९-१ माग-मार्गः २०४-३ -निमित्तम् २३८-८ यां - अनुभूताः ८०-४

३०
| माणुसडा - मनुष्याः ११२-८ माणुसह - मानुषस्य २०४-३ मांडीङ - मण्डितम् १९८७ मारिओ - मारितः २७९-७ | मारीतां - मृते १९८-९ मासाई - माषादि
९१-७ मिच्छदिठ्ठी - मिथ्यादृष्टि. २२५५
मिल्हण - ग्लान. १२१-४ मीट्रि--सृष्टा १९ - १४ मुइज्ज - मोचितः १७-६ मक्कं मुक्तम् १२०-४ मुखाओ - मुखात् २१-१२
···
मुग्ग-मुद्र. ९१-७ मुज्झारा ऊर्ध्वतिर्यग्बद्धकाष्ठसदृशाः
३०-२
मुंजह -- मुञ्जस्य ६१-११ मुणालवई - मृणालावती १९ ॥ ६२ ॥ मुणि मुनि १९-९ मुणियं ज्ञातम् ९२-१
T
सुचाहल -- मुक्ताफल. 13४-३ मुचिए मौक्तिकानि २४७-७ मुत्तुं--मुका r२६-२
मुन्धि - हेमुग्धे ६१-१०
मुह-- मुख. १०९ ॥ ११७ ॥ २३५ ॥
२३६ मुहकाणि - प्रमुखाणि २३१-१७ मेह - मेघः ८१-१ मोडि - संमी. ( मुक्का) १९९- १
यि च २३ख ||२७||३१|| ७४ ॥

Page #33

यणु-जनः २२८-९ लग्गं-लग्नम् ११३-४ याणिमो-जानीमः १२१-४ लग्गु-लग्नः ८०-४ रक्खियए-रक्षित ३४-२- लंक-लंका ६३-६ रक्खा-रक्षा २७४
लच्छि-लक्ष्मीः२३६-१७ रज्जं राज्यम २६-२ लच्छिाह-लक्षायाः १०९.५ रडइ-गात २२९-१ लब्भइ-लभ्यते ४६-१८ रणसीहो-रणसिंहः २९.९ लालियं-लालितम २९-१ रन्नो-राज्ञः २५॥२६॥ लाहो-लाभः २८९-२ रयणं-रत्नम् ११३-४ लिद्ध-लब्धा ११२-९ रयणायर-रत्नाकरे ११३-४ लुद्धा-लुब्धौ २६-२ रया-रताः ९०-९ लोइय-लौकिक २२५-३ रह-रथ ६१-४
लोय-लोक-११२.८ राणा-राज्ञा ३४-३ लोहमइ-लोभमति: १००-७ राउ-राज्ञा ६३.६ वसं-वंशम् ॥३४॥१८८॥ राओ-राजः २३-१ वई-पतिः २८०-१ राणइ-राणकः १५८-४ वाट्टियं-वर्तितम् २९-१ राणा-राजानः १५८-६ वडुउ-वरिष्ठः १५८-६ राय-राज-१८॥१८९॥ वढवाण-वमान. १९९-३ रायपिण्डे-राजपिण्डे २०७-१ वयण-वचनम २२४-६ रायस्स-राज्ञः २७.१० व राउ-वराकः ७०.१६ राया-राजा - १९॥२२४॥२७९॥ वसण-वराणाम् २४७-७ रायाउ-राज्ञः २५-९ परिस-वर्ष २३-७ रावणु-रावणः ७०-१२ चरिसाण-वर्षाणाम् १८६२७९॥ रिद्धि-ऋद्धिः २३६-५ वरिसाणि-वर्षाणि २३-१ रुद्दाइच्च-रुद्रादित्यः ११-
५ वलतो-वलन् २८०-१ रेहइ-राजते २७-३ बलही-वलभी २७९-१३ लउ-लब्धुम् १४१-१५ वलिवलि-पुनः२ १५९-१ लक्खउ-बक्षः४६-१७ व सओ-वशात् २४७.८ लक्खेहिं-लक्षैः ॥२२४॥२२५॥ वाडी-वाटी १२१-९

Page #34

३२
वाढी-वाश्चतः १५२-३ विसाउ-विषादः ६३-७ वाणिया-वणिजः १५८-६ विसारतां-विस्मारितम् १९९-३ वास-वर्ष. १८-३ विहारस्स-विहारस्य २२५-२ वासाइं-वर्षाणि २७९-१२। विहि-विधेि २४७.८ वासाणं वर्षाणाम् २२४॥२२५॥ विहिणा--विधिना ७२-७ वासेषु-वर्षेषु ३४.२ वीरस्स-वीरस्य २३-१ वाहली-लघुस्रोतः १६.१ वीसरइ-विस्मरति ६०॥१५९॥ वि-अपि २९॥३०॥६१॥११३॥ वुच्चंति उच्यन्ते ९०-९ .
खा२२८॥३१९ वटइ-सहते ६२-६ विउषी-विदुषी ६९-११ वैसा नरि-वैश्वानरे १५८-५ विउल-विपुल. २५८॥२५९व्व इव २७ ख. विक्कम विक्रम. १८॥२०॥२३॥ संजयेण-संयतेन १३९.५ T३४४२२४॥२२॥२७९स॥ संदेसडओ-संदेशकः १७-१ विक्खाओ-विख्यातः २५-१० संपइ-संप्रति १९.९ विग्गहो-विग्रहः ७२-२ संपज्जइ-संपद्यते ६२-५ विधन-विघ्न. ६२-६
संपत्ते-संप्राप्ते २३-२ विज पुंज-विद्यापुञ्जम ६९-१३ संवच्छरो-संवत्सरो २२४-८ विजा विद्या २२५-७ सई-शतानि ६१-११ विञ्झ-विन्ध्य. २९॥३१॥ सइ-सत्यः १५८.५ वणिजडु-वाणिज्यम १९८-७ सइरू-सख्यः १९८४ विगु-विना १५९-२ सई-सती २६-१ विदलं-द्विदलम् ९१-७ सउलिया-शकुनिका २२९-२ विम्हउ-विस्मयः २८९-२ सउ-सर्व. ६०॥१९८॥ . वियणा-वेदना २७-१० सउणी-शकुनी. २२४-५ वियंभी-विज़म्भिणी ७०-१३ सउलिआ-शकुनिका २२५-५ वियरंतो-विचरना २५.१०सएहि-शतैः २७९.६ वियाणंतो-विजानन्तः २५८-१३सकर-शर्करा ५९-१४ विरहाओ-विरहात् २८-२ सग्गठिय-स्वर्गस्थित. ६१.५ .. विलुल्लइ-विलुल्लति ७०-१४ सच्चउरे-सत्यपुरे २८० - १

Page #35

सठाणं-स्वस्थानम् ॥२७९-७ सामि-स्वामी २२४॥२३८॥२८९ सत्तरोहि-सप्तदशाभः २२४-८सामिअ-स्वामिनः २२५.१ सत्ताई सप्तानाम २२४-५ सायर-सागर. ६३.६ सत्ति-शक्ते २०७-१
सारित्थो-सहशः १८-४ सत्थेण-शस्त्रेण २१.३ सलाहण-शालिवाहन २४॥२९ सन्नेण-सैन्येन २७९-६
२६॥३१॥ समुप्पन्नो-समुत्पन्नः २७९.१३ सासणं-शासनम् ९२-१ समुब्भडो-समुद्भट. १२१-३ साहणत्थे-साधनार्थे १२५.१२ सय-शत. २३॥५९॥ साहा-शाखा १२१-४ सयम्पि- शतमपि ७२-८ साहुणो-साधवः ९०.९ सयाम्म-शते १८.३ सिज्झइ-सिध्यति 1६५१६६ सयल-सकल. ३०-३ सिढिलं-शिथिलम् १२१-३ सयाइ-शतानि २७९-१२ सित्तुञ्ज-शत्रुजय. २२५-४ सये-शते २३-७ सिरि-श्री १२ ॥२६॥२७॥ सयेसु-शतेषु १३४-२
२२४॥ख. २२५॥ ससिय-खासत. ९२-२
. २४८ सहइ-सहते २४७.८ सिहरु-शिखरम् १५८-९ सहस्से-सहस्त्रे १८-३ सिहरे-शिखरे २२५॥ ३१९ सहस्सेहि-सहस्तैः२२४॥२२५ सीझे-खिद्यते ६०-१४ साह-सखि ७१॥२२८ सीहो-सिंहो २४७.८ सहिअस्स-सहितस्य.१६५॥१६६ सुकस्स-श्रुक्रस्य ३०.३ सरइ -सरति ११३-४ सुक्के-शुष्क २९-५ सरसति-सरस्वत्याः १०९-५ . सुक्खाइ-सौख्यानि २८-१ सरिस-सदृश. २९-3 सुच्चा-श्रुत्वा २२४-६ सरीरु-शरीरे ७०-१२ सुणउ.प्रत्वा २५-१२ सवण-श्रवण. २८९-१ सुणियइ-भूयते ११२-८ सव्व-सर्व, १९॥१५८ सुदंसणा-सुदर्शना २२४-५ सव्वत्थ-सर्वत्र ९२.१ सुद्धीए-शुध्या २१९-२ साडी-शाटिका २०३-६ सुंदराई-सुन्दराणि २८-१

Page #36

३४ सुपर-मुपक्कम १२.१-३ हारिओ-हारितः : ०.५ मुयाण-सुतानाम् ७२-६ हालेइ-जङ्घालात १४१-१५ सुरय- सुरत. २७ ॥२८॥ हिअम्मि-हृदये ६०-१४ सुव्वय-सुव्रत. १२२४ -१२२५॥ हिठा-अधः २३६६ सुहु-मखम् २३८-८ हिंडड-हिण्डति ६१-२ सूरिहि-मारीभिः २२५-७ हुज्न--भवेत् ३०-४ से तस्य २७-१० हूउं-भूताः १६५-११ सेष्ठि-श्रेष्ठिः १५८-६. हूउवि-भूतोपि १६६१ सेडउ-सरिका २०३८ हूयउ-भवेयम् ६१ सेल शैलः ३१२-1 हूया--भूता 1६५.१३ सेवड़ा-सेवते १२५-११ हूयावि. भूतापि १६६.२ सो-सः २५ख.॥६३॥१३९॥ हठि-अधः १५८-७
१८९॥२४७॥२७९ होइ-भवेत् ६२-५ । सोउ-स तु २२५-
६ होइ-भवति २४०-२ सोनासमा-सुर्वणसमाः १५९.४ होईअं-भवेयम् २०४-२ सोहग्गीठ-सौभाग्यतः २२८.७ होउत-भवितव्यम २४८-२ हरडइ-हरीतकी २२८-१२ होमाइ-जुहुमः १५८.५ हरिसठी--हर्थेि ६०-१३
होसे-भविष्यति ५६.६ हाथ-हस्त. १२१-१०
होही-भविष्यति १८-४ हाथि हस्ते २०४-२

Page #37

॥प्रधचिन्तामणिः॥
॥ई नमः श्रियै ॥ श्रीस्वामिने नमः॥ श्रीनाभिभूर्जिनः पातु परमेष्ठी भवान्तकृत् । श्रीभारत्योश्चतुरिमुचितं यचतुर्मुखी ॥ १ ॥ नृणामुपलतुल्यानां यस्य द्रावकरः करः। ध्यायामि तं कलावन्तं गुरुं चन्द्रप्र प्रभुम् ॥ २॥ गुम्फान्विधूय विविधान्सुखबोधाय धीमताम् ।। श्रीमेरुतुङ्गस्तद्द्यबन्धाद्ग्रन्थं तनोत्यमुम् ॥ ३ ॥ रत्नाकरात्सद्गुरुसंप्रदायात्प्रबन्धचिन्तामणिमुधिषिोंः। श्रीधर्मदेवः प्रथमोपरोधवृत्तेश्च साहाय्यमिह व्यधत्त ॥ ४ ॥ श्रीगुणचन्द्रगणेशः प्रबन्धचिन्तामाणे नवं ग्रन्थम् । भारतमिवाभिरामं प्रथमादर्श प्रदर्शितवान् ॥ ५॥
१ श्रीऋषभदेवः २ मणिरत्नमयसुवर्णमयरौप्यमयदुर्गत्रये समवसरणे चतुर्दिकु द्वारस्य विद्यमानत्वाच्छियश्चतुरियुचितं च. तुस्त्रिंशदतिशयप्रभावात्सर्वाभिमुखत्वेन देशनां ददानस्य तीर्थकरस्य भारत्याश्चतुरमुचितं यत्सम्बन्धिनी श्रीजीरतती च चतुर्मुखी जैनशास्त्रे प्रसिधा

Page #38

२
प्रबन्धचिन्तामणिः
भृशं श्रुतत्वान्न कथाः पुराणाः प्रीणन्ति चेतांसि तथा बुधानाम् वृत्तैस्तदासन्नसतां प्रबन्धचिन्तामणिग्रन्थमहं तनोमि ॥ ६ ॥ बुधैः प्रबन्धाः सुधियोच्यमाना भवन्त्यवश्यं यदि भिन्नभावाः । ग्रन्थे तथाप्यत्र सुसंप्रदायादूधे न चर्चा चतुरैर्विधेया ॥ ७ ॥
॥ अथ विक्रमार्क प्रबन्धः ॥ अन्त्योप्याद्यः समजनि गुणैरेक एवावनीशः शौर्यौदार्यप्रभृतिभिरिहोर्वीतले विक्रमार्कः । श्रोतुः श्रोत्रामृतसवनवत्तस्य राज्ञः प्रबन्धं संक्षिप्योच्चैर्विपुलमपि तं वच्मि किञ्चित्तदा ॥८॥ तथाहि ॥
अवन्तिदेशे' सुप्रतिष्ठाननामनि नगरेऽसमसाहसैकनिधिर्दिव्यलक्षणलक्षितो विक्रमादिगुणैः संपूर्णो विक्रमनामा राजपुत्र आसीत् । स पुनराजन्म दारिद्र्योपतोप्यतिनीतिपरः सन्परः
१ | उायनीपूर्वी २ D कर्मविक्रमादिगुणैः ३८ भर्तृहरबन्धुः

Page #39

विक्रमार्कप्रबन्धः शतैरप्युपायैराननुपलभमानः कदाचिद्भट्टमात्रामत्रसहायो रोहणाचलं प्रति प्रतस्थे । तत्र तदासन्ने प्रवरनामनि नगरे कुलालस्यालये विश्रम्य प्रभातसमये स भट्टमात्रेण खनित्रं याचितः प्राह । अत्र खनीमध्यमध्यास्य प्रातः पुण्यश्रवणपूर्व ललाटं करतलेन संस्टस्य हा दैवमित्युदीरयन्याते पातिते सति दुर्गतो यथाप्राप्त्या रत्नानि लभतेस वृत्तान्तममुं तस्मात्सम्यगवगम्य विक्रमेण तदैन्यं कारयितुमक्षमस्तान्युपकरणानि सहादाय रत्नखननार्थ खनीमध्ये प्रहारोद्यतं विक्रममभिदधे । यत्कश्चिदवन्त्याः समागतो वैदोशिकःस्वगृहे कुशलोदन्तं दृष्टो भवन्मातुः पञ्चत्वमाचररख्यौ। तत्तप्तवजशूचीनिभं वचो निशम्य ललाटं करतलेनाहत्य हा दैवमित्युञ्चरनवनित्रं करतलाच्चिक्षेप । तेन खनित्राग्रेण विदारिता. यां भुवि देदीप्यमानं सपादलक्ष्यमूल्यं रत्नं प्रादुरासीत्। भट्टमात्रस्तदादाय विक्रमेण सह प्रत्यावृत्तः । तच्छोकशङ्कुशङ्कापनोदाय खनीवृत्तान्तज्ञापनपूर्व तत्कालमेव मातुः कुशलमुक्तवान् । विक्रमः सहजां लोलुभतां विमृश्य भट्टमात्रस्य क्रुधा तत्कराद्रत्नमाछिद्य पुनः खनीकण्ठे प्राप्तः।

Page #40

४
प्रबन्धचिन्तामणिः धिग रोहणं गिरिं दीनदायव्रणरोहणम् । दत्ते हा दैवमित्युक्ते रत्नान्यर्थिजनाय यः ॥ इत्युदीर्थ सकललोकप्रत्यक्षं तत्रैव तद्रत्नमुत्सृज्य पुनर्देशान्तरं परिभ्राम्यन्नवन्तिपरिसरं प्राप्तः । पटुपटहध्वनिमाकर्ण्य वृत्तान्तमवबुध्य च तं छुप्तवान् । तेन समं स राजमन्दिरे समायातः । तस्मिवाटे मुहूर्ते अहोरात्रप्रमिते राज्ये सचिवैरभिपिक्तो दीर्घदर्शितयेति दध्यौ । यदस्य राज्यस्य प्रबलः कोप्यसुरः सुरो वा क्रुद्धः सन्प्रतिदिनमेकैकं नृपं संहरति नृपाभावे देशविनाशं करोति । अतो भक्त्या वा शक्त्या तदनुनयः समुचित इति नानाविधानि भक्ष्यभोज्यानि निर्माप्य प्रदोषसमये चन्द्रशालायां सर्वमपि सजीकृत्य निशारात्रिकावसरानन्तरमङ्गरक्षैर्वृतस्तत्र भारशृङ्गलायां निहितपल्यङ्के निजपट्टदुकूलाछादितमुच्छीर्षकं नियोज्य स्वयं प्रदीपच्छायामाश्रित्य कृपाणपाणिधैर्यनिर्जितजगत्रयो दिगवलोकनपरो यावदास्ते तावन्महानिशीथसमये वातायनद्वारेण प्रथमं धूमं ततो ज्वालां ततः साक्षात्प्रेतपतिरूपमिव करालं वे१ BD अवन्तिपरिसरे प्राप्तः २० खाद्यानि निर्माण

Page #41

विक्रमार्क प्रबन्धः
तालमालोकितवान् । स च बुभुक्षाक्षामकुक्षिस्तानि भोज्यानि यदृच्छयोपभुज्य गन्धद्रव्यैश्व स्वशरीरं विलिप्य ताम्बूलास्वादनेन परितुष्टस्तत्र पल्यङ्के समुपविश्य श्रीविक्रमं प्राह । रे मनुज अहमग्निवेतालनामा देवराजप्रतीहारतया प्रतीतः प्रतिदिनमेकैकं नृपं निहन्मि । किं तु तवानया भक्त्या प्रीणितेन मयाऽभयदानपूर्व तव राज्यं प्रदत्तं परमेताव
क्ष्यभोज्यानि मम सदैवोपढौकनीयानि । इत्थमुभाभ्यामपि प्रतिपने कियत्यपि गते काले श्रीविक्रमेण राज्ञा निजमायुः पृष्टः । नाहं वेद्मि किं तु स्वस्वामिनं विज्ञाप्य भवन्तं विज्ञापयिष्यामीत्युक्का गतः । पुनरन्यस्यां निशि समेतः । महेन्द्रेण संपूर्णशतायुरादिष्ठ इति तं जगौ । स राज्ञा मित्रधर्ममधिकमधिरोप्येत्युपरुघ्य' यन्महेन्द्रपार्श्वादिकेन हायनेन हीनं वर्षशतं कारयेति स तदङ्गीकृत्य भूयोऽ भ्युपेतः सन्नित्युवाच । महेन्द्रेणापि न नवनवर्तिनैकोत्तरं वर्षशतं भवतीति' निर्णये ज्ञाते यावत्परस्मिन्दिने तद्योग्यं भक्ष्यमोज्यादिपाकं निषिध्य नृपः संग्रामसज्जो भूत्वा निशि तस्थौ । तावत्तत्रैव पूर्व री१ A अधिरोप्यादान्महेन्द्र २ B जवतीति कथितमिति निर्णये ज्ञाते

Page #42

६
प्रबन्धचिन्तामणिः
त्या समुपागतः स नृपं जगौ । तद्भोज्यादिकमतीक्ष्य राजानमधिचिक्षेप च तयोश्विरं द्वन्द्वयुद्धे जायमाने सुकृतसहायेन राज्ञा तं पृथ्वीतले पातयित्वा हृदि चरणमारोप्येष्टं दैवतं स्मरेत्यादिष्टः स नृपं जगौ । अमुनाद्भुतसाहसेन परितुष्टास्म यकृत्यादे - शकारी अग्निवेतालनामाहं तव सिद्धः। एवं निष्कण्टकं तस्य राज्यमजनि । इत्थं तेन पराक्रमाक्रान्तदिग्वलयेन पण्णवतिप्रतिनृपतिमण्डलानि स्वभोगमानिन्ये वन्यो' हस्ती स्फुटिकघटिते भित्तिभागे स्वबिम्बं दृष्ट्वा दूरात्प्रतिगज इति त्वद्विषां मन्दिरेषु । हत्वा कोपालितरदनस्तं पुनर्वीक्ष्यमाणो मन्दं मन्दं स्पृशति करिणीशङ्कया साहसाङ्कः ॥१॥ अवन्त्यां पुरि श्रीविक्रमादित्यराज्ञः सुता प्रियङ्गुमअरी साध्ययनाय वररुचिनाम्नः पण्डितस्य समर्पिता सा प्राज्ञतया सर्वाणि शास्त्राणि तत्पार्श्वे कियद्भिवीरैरधव्य यौवनभर वर्त्तमाना जनकं नित्यमाराधयन्ती कदाचिदसन्तसमये वर्त्तमाने गवाक्षे सुखासनासीना मध्यन्दिनप्रस्तावे ललाटन्तपे तपने पथि
१ C आक्रान्तमण्डलेन २ वररुचिना राज्ञः स्तुतिः कृनेयम् । साहसा इति विक्रमस्यापरं नाम ३ ADG साहसाङ्क:

Page #43

विक्रमार्कप्रबन्धः संचरन्तमुपाध्यायमालोक्य वातायनच्छायासु विश्रान्तं तमुवाच। परिपाकपेशलानि सहकारफलानि दर्शयन्ती तं तल्लोलुभमवबुध्यामूनि फलानि शीतलान्युष्णानि वा तुभ्यं रोचत इति तद्वचनचातुरीतत्त्वमनवबुध्य तान्युष्णान्येवाभिलषामीति तेनोक्ते तदुपढौकितवस्त्राञ्चले तिर्यगतानि मुमोच । भूतलपाताद्रजोवगुण्ठितानि करतलाभ्यामादाय स्वमुखमारुतेन तद्रजोपनयन् राजकन्यया सोपहासमभिदधे । किमत्युष्णान्यमूनि वदनवातेन शिशिरीकुरुषे इति तस्याः सोपहासवचसा सामर्षः स द्विजः प्राह । रे विदग्धमानिनि गुरुवितर्कपराया भवत्याः पशुपाल एव पतिरस्तु । इति तच्छापं श्रुत्वा तयोक्तायस्तव त्रैविद्यस्याप्याधिकोविद्यतया परमगुरुस्तमेव विवाहयिष्यामि सेति प्रतिज्ञातवती। अथ श्रीविक्रमे तदुचितप्रवरवरचिन्तासमुद्रमग्ने स पण्डितः कदाचिदभिलषितवरनिवेदनोत्सुकीकृतराजशासनादरण्यानीमवगाहमानोतितृष्णातरलितः सर्वतः सर्वतो मूर्खाभावात्यशुपालमेकमालोक्य जलं याचितवान् । तेनापि जलाभावार्दुग्धं पिबेत्युत्त्का १ A अधिकविद्यया २ B अतितृषा तरलितः
-

Page #44

प्रबन्धचिन्तामाणिः करवडी विधेहीत्यभिहिते सर्वेष्वभिधानेष्वभिधानमिदमश्रुतमाकर्ण्य चिन्ताचान्तस्वान्तः स्वहस्तं तन्मस्तके दत्वा माहिष्यास्तले निवेश्य करवडीसंज्ञां करतलयुगलयोजनां कारयित्वाकन्ठं पयः पायितः। सतं मस्तके हस्तदानाकरवडीविशेषशब्दज्ञापनाच गुरुपायं मन्यमानस्तस्याः समुचितपतिमवगम्य महिषीपरिहारानं निजं सौधमानीय षण्मासी यावतदपुःपरिकर्मपूर्व ई नमः शिवायेत्याशिर्वादाध्यापनंकारितःषडिर्मासैस्तस्य तान्यक्षराणि कण्ठपीठस्थितान्यवगम्य शुभे मुहूर्ते कृतशृङ्गारः स पण्डितेन नृपसभा नीतो नृपं प्रति सदभ्यस्तमाशिर्वादं सभाक्षोभवशादुशरटेत्यक्षरैर्जगौ । विसंस्थूलवचसा विस्मितस्य नृपतेरसतीं तचातुरीमारोपयितुकामः पण्डितः५ प्राह ॥ उमया सहितो रुद्रः शंकरः शूलपाणिभृत् । रक्षतु त्वां महीपाल टंकारबलगर्वितः॥ १ ॥ इति विदितन श्लोकेन तत्पाण्डित्यगम्भीरतां वचनविस्तरेण व्याख्यातवान् । तत्प्रत्ययप्रीतेन नृ१ A अभिधानेष्विदं २ C गुरुप्रायं तस्याः ३ A D परिकर्मण। पूर्व ४ B नृपतमेनासि तच्चातुरौं । ५ A C पण्डितः । उमया

Page #45

विक्रमार्कप्रबन्धः पतिना हि महिषीपालः स्वां पुत्रीं परिणायितः पण्डितोपदिष्टं सर्वथामौनमेवालम्बमानो राजकन्यकया तवैदग्ध्यजिज्ञासया नवलिखितपुस्तकस्य शोधनायोपरुद्धः। करतले पुस्तकं विन्यस्य तदक्षराणि बिन्दुमात्रारहितानि नखच्छेदिन्या केवलान्येव कुर्वन् राजपुत्र्या महिषीपाल एव निर्णीतः । ततः प्रभृति जामातृशद्धिरिति सर्वतः प्रसिद्धिरभूत् । कदाचिचित्रभित्तौ महिषीनिवहे दर्शिते सति प्रमोदात्स्वप्रतिष्टां विस्मृत्य तदाव्हानोचितानि विकृतिवचनान्युच्चरन्महिषीपाल इति निश्चिक्ये । स तां तदवज्ञामाकलय्य कालिकां देवीं विद्वत्ताकते आरराध । पुत्रीवैधव्यभीतेन राज्ञा निशि छद्मना दासी प्रहित्य तवाहं तुष्टास्मीत्यभिधाय यावत्स उत्थाप्यते तावविप्लवभीतकालिकैव देवी प्रत्यक्षीभूय तमनुजग्राह । तदृत्तान्तावबोधात्प्रमुदितया राजकन्यया तत्रागत्यास्ति कश्चिद्वाग्विशेष इत्यभिहिते स तदैव कालिदासनाम्ना प्रसिद्धः कुमारसंभव
काव्यत्रयषट्प्रवन्धान्२ रचयामास । अ१ B राहनाने केवनानि A अदरच्छादन्या D लेखिन्या २ Aमहाकाव्यत्रयं षद प्रबन्धान C महाकाव्यप्रबन्धान

Page #46

१०
प्रबन्धचिन्तामाणः न्यदा तन्नगरवास्तव्यो दान्ताभिधान श्रेष्ठी सभासंस्थितं विक्रमार्कमुपायनपाणिरूपागत्य प्रणामपूर्वक विज्ञपयामास । स्वामिन्मया शुभे मुहूर्ते प्रधानवईकिभिर्द्धवलगृहं कारितं तत्र महतोत्सवेन प्रवेशः कृतः यावदहं तत्र निशीथे पल्यङ्कस्थितः सुप्तजाग्रदवस्थया तिष्ठामि तावत्यतामीत्याकस्मिकी गिरं निशम्य भयभ्रान्तो मा पतेत्युदीरयंस्तदैव पलायनमकार्ष । तस्य धवलगृहस्य सम्बन्धिनैमित्तिकैः स्थपतिभिश्च यथावसरमहीनादिभिः सत्कारैर्वृथा दण्डित इत्यर्थे देवःप्रमाणं। तमुदन्तं सम्यगवधार्य तदुक्तं तद्दवलगृहमूल्यं लक्षत्रयं तस्मै प्रदाय संध्या. सर्वावसरानन्तरं तस्मिन्नात्मीयीकृते सौधे श्रीविक्रमः सुखं प्रसुप्तः । तामेव पतामीति गिरमाकासमसाहसिकतया सत्वरं पतेत्युदीरयन्समीपे पतितं सुवर्णपुरुषं प्राप । इत्थं पुरुषसिद्धिः ॥ अथास्मिन्नवसरे कश्चिदुर्विधपुरुषः करकृतलोहमयकशतरदरिद्रपुत्रको द्वाःस्थनिवेदितो नृपं प्राह । स्वामिन्भवता नाथेन प्रथितायामवन्त्यां सर्वाण्य
१ अथान्यदा २ A यथावसरं महादानादिभिः सत्का. रैश्च वृथाहं दण्डितः

Page #47

विक्रमार्कप्रबन्धः पि वस्तूनि सत्वरमत्र विक्रयं यान्ति लभ्यन्ते चेति प्रसिद्धिं बुध्वा चतुरशीतिसंख्येषु चतुःपथेष्वहोरात्रं विक्रयाय दरिद्रपुत्रको भ्रामितोपि केनापि न गृहीतः। प्रत्युताहं निर्भत्सित इति नगर्या यथावस्थितं कलहुं महाराज्ञे विज्ञप्य यथागतं व्रजामीत्याप्टच्छन्नस्मि । तदैव तं महान्तं कलङपड़े पुर्याः पर्यालोच्य दीनारलक्षं तस्मै प्रदाय नृपस्तं लोहपुत्रकं कोशे निवेशयामास । तस्यामेव निशि प्रथमयामे सुखसुप्तस्य राज्ञः समीपे राज्याधिष्ठातृदैवतं द्वितीययामे हयाधिष्ठातृदैवतं तृतीययामे लक्ष्मीश्चाविर्भूय महाराजा दारिद्र्यपुत्रके क्रीते नास्माकमिहावस्थातुमुचितमित्याप्टच्छ्य राज्ञः साहसभङ्गो माभूदित्यनुज्ञातानि तानि जग्मुः। चतुर्थयामेत्र कश्चिदुदारपुरुषो दिव्यतेजोमयमूर्तिः प्रादुभूवाहं सत्त्वनामा भवन्तमाभवं श्रितो गन्तुमाप्टच्छे इत्युदिते करतलेन नृपः कृपारणकामादाय यावदात्मघाताय व्यवस्पति तावत्तेनैव करे गृहीत्वा तुष्टोस्मीत्यभिधाय स्खलितः । गजायधिष्ठाताण त्रीणि देवतानि प्रत्यावृत्य नृपं प्रोचुः। गमनसंकेतव्याघातिना सत्वेन विपलब्धानां नृपं विहाय

Page #48

१२
प्रबन्धचिन्तामणिः
1
नास्माकं गमनमुचितमिति तान्यप्ययत्नं तस्थुः । अथान्यस्मिन्नवसरे समास्थितं. श्रीविक्रमं सामुfarararaat विद्वैदेशिको द्वाःस्थनिवेदितः प्रविश्य नृपलक्षणानि निरीक्ष्यमाणः शिरोधूननपरो नृपेण स विषादकारणं ष्टष्ट ऊचे । यत्त्वां सर्वापलक्षणनिधिमपि षण्णवतिदेशसाम्राज्यलक्ष्मी भुञ्जानमवेक्ष्य सामुद्रिकशास्त्रे निर्वेदपरोऽभवं । तत्कि - मपि कर्तुरान्तं न पश्यामि यत्प्रभावेण त्वमपि राज्यं करोषि । तद्वाक्यानन्तरं कृपाणिकामादाय यावदुदरे निघते तावत्तेन किमेतदिति पृष्टः श्रीविक्रमः प्राह । उदरं विदार्य तव तद्विधमन्तं दर्शयिष्यामीति वदन्द्वात्रिंशतोधिकमिदं सत्त्वलक्षणं तव नोवगतमिति पारितोषिकदानपूर्वकं नृपस्तं विससर्ज ॥ अथ कस्मिंश्चिदवसरे पर पुरप्रवेशविद्यया निराकृताः सर्वा अपि विफलाः कला इति निशम्य तदधिगमाय श्रीपर्वते भैरवानन्दयोगिनः समीपे श्रीविक्रमस्तं चिरमारराधे । तत्पूर्वसेवकेन केनापि द्विजातिना राज्ञोये इति कथितं । यत्त्वया मां विहाय परपुरप्रवेशविद्या गुरोर्नादेया । इत्यु
१ A B पुरप्रवेशविधया २ CE चिरमाराध्य तत्

Page #49

विक्रमार्क प्रबन्धः परुद्धो नृपो विद्यादानोद्यतं गुरुं विज्ञपयामास । यप्रथममस्मै द्विजाय विद्यां देहि पश्चान्मा हे राजनयं विद्यायाः सर्वथाऽनह इति गुरुणोदिते भूयोभूयस्तव पश्चात्तापो भविष्यतीत्पुपदिश्य नृपोपरोधात्तेन विप्राय विद्या प्रदत्ता। ततः प्रत्यावृतौ द्वावप्युजयिनीं प्राप्य पट्टहस्तिविपत्तिविषण्णं राजलोकमालोक्य परपुरप्रवेशविद्यानुभवनिमित्तं च राजा निजगजशरीरे आत्मानं न्यवेशयत् । तद्यथा ॥ भूपः प्राहरिके द्विजे निजगजस्याङ्गेऽविशद्विद्यया विप्रो भूपवपुर्विवेश नृपतिः क्रीडाशुकोऽभूत्ततः। पल्लीगात्रनिवेशितात्मनि नृपे व्यामृश्य देव्या मृति विप्रः कीरमजीवयन्निजतनुं श्रीक्रमो लब्धवान् १॥ ॥ इत्थं किक्रमार्कस्य परपुरप्रवेशविद्या सिद्धा ॥ ___ अथास्मिन्नवसरे श्रीविक्रमो राजपाटिकायां बजस्तन्नगरनिवासिना श्रीस नानुगम्यमानं बन्दिपुत्रैः श्रीसर्वज्ञपुत्र इति स्तूयमानं श्रीसिद्धसेनाचार्यमागच्छन्तमवलोक्य सर्वज्ञपुत्र इति वचसा कुपितः। तत्सर्वज्ञतापरीक्षार्थ तस्मै मानसं नमस्कारमकरोत् ॥

Page #50

१०
.
..
प्रबन्धचिन्तामणिः आप्ते दर्शनमागते दशशती संभाषिते चायुतं यहाचा च हसेहमाशु भवता लक्षोस्य विश्राण्यताम्। निष्काणां परितोषके मम सदा कोटीर्मदाज्ञा परा कोशाधीश सदेति विक्रमनृपश्चके वदान्यस्थितिम् १ ___ सिद्धसेनापि पूर्वमतबलेन नृपभावमवगम्य दक्षिणपाणिमुदस्य धर्मलाभाशि ददौ । नृपतिनाशिदिहेतु पृष्टः सन्महर्षिस्तव मानसनमस्कारस्याशिदिः प्रदीयमानोस्तीत्यभिहिते तज्ज्ञानचमत्कृतेन राज्ञा तत्यारितोषिके सुवर्णकोटिळतीर्पत ॥ अ. थान्यस्मिन्नवसरे राज्ञा कोशाध्यक्षस्तस्मै दापितसुवर्णवृत्तान्तं पृष्टः प्राह । यधर्मवाहिकायां श्लोकबन्धेन मया सुवर्णदानं निहितं ॥ तथाहि ॥ धर्मलाभ इति प्रोक्ते दूरादुच्छ्रितपणये ।। सूरये सिद्धसेनाय ददौ कोटिं नराधिपः ॥ १ ॥
'ततः श्रीसिद्धसेनसूरीन्सभायामाकार्य तत्सुवर्ण गृह्यतामिति प्रोक्ते वृथा तृप्तस्य भोजनमित्युच्चारपुरःसरमनेन सुवर्णेन ऋणग्रस्तामबनीमनृणी कुरु । इत्युपदिष्टे तत्सन्तोषपरितुष्टेन राज्ञा तदडीरतं ॥

Page #51

२ ॥
विक्रमार्क प्रबन्ध. दिदृक्षुभिक्षुरायातस्तिष्ठति द्वारि वारितः । हस्तन्यस्तचतुःश्लोको यद्वागच्छतु गच्छतु ॥ १ ॥ दीयतां दशलक्षणि शासनानि चतुर्दश । हस्तन्यस्तचतुः श्लोको यद्वागच्छतु गच्छतु ॥ सर्वदा सर्वदासीति मिथ्या संस्तूयते बुधैः । नारयो लेभिरे पृष्टिं न वक्षः परयोषितः ॥ ३॥ सरस्वती स्थिता व लक्ष्मीः करसरोरुहे । कीर्तिः किं कुपिता राजन् येन देशान्तरं गता ॥ ४ ॥ अपूर्वेयं धनुर्विद्या भवता शिक्षिता कुतः । मार्गणौघः समभ्येति गुणो याति दिगन्तरम् ॥५॥ आहते तव निःस्वाने स्फुटितं रिपुहृद्घटैः । गलिते तत्प्रियानेत्रे राजश्वित्रमिदं महत् ॥ ६॥ वाम्भोजे सरस्वत्यधिवसति सदा शोण एवाधरस्ते बाहुः काकुत्स्थ वयस्मृतिकरण पर्युर्दक्षिणस्ते समुद्रः। वाहिन्यः पार्श्वमेताः क्षणमपि भवतो नैव मुञ्चन्त्य - भीक्ष्ण
स्वच्छेन्तमौन सेऽस्मिन्कथमवनिपते तेम्बुपानाभि
लाषः ॥ १ ॥
अष्टौ ० १ ॥ २ ॥ १ अवमग्रे संपूर्णस्ति

१.५.

Page #52

प्रबन्धचिन्तामणिः उरुयन्तरवाहलयीथणपव्ययरोमरायवणगहणे। सुरनरगणगन्धव्वा नग्गीआ मयणचोरेण ॥३॥
___ तस्यामेव निशि नपो वीरचर्यायां पुरिभ्रमन् भूयो भूयस्तीलक मुखेन पठयमानमिदमौषात्।
१ उर्चा:सक्थ्योरन्नरे वालही लघुश्रोत: स्त्रीपद पर्वतपदे तु महान्तो लपवश्च प्रवाहाः स्तनपर्वतरोमराजिवनगहने मुरनरंगणगन्धर्वा नमीकता मदनचौरेण __* महावीरमोदात् १७० वर्षेषु गनेषु लद्रबाहुः स्वर्ग गततच्छिष्यस्य स्थूलभद्रस्य स युः ९९ करात् २.१५ वर्षेषु मृतस्त पट्टे आर्यमहागिरिः सर्वायुवर्षणि ८५ एवं श्रीवीरात ३०५ वर्षे सम्प्रती राना म्यूनिभद्रस्यार्थमहागिरिः १ आर्यसुहस्ती २ शिष्यो सुहस्तिसमीपे कश्चिद्रः मिदायै मुण्डिनोनिभदणेन मूतः स चोउयिन्यां श्रेणेकराज्यपट्टे कोणिकः यस्यापरं नामाशोक चन्द्र स्लपट्टे उदायी स षष्ठवार्षिक: पौषधस्थस्तं उलेन हत्वा नन्दो राजा ततो नापितगणिकापुत्रं नवमननं चाणाक्यो हत्या मौर्यवंश्यं चन्द्रगुप्त राज्येऽस्थापयत् । ततो बिन्दुमारस्तत्प हेऽयोकश्रीस्तापुत्रः कुणानस्न पुत्रो राजा सम्प्रतिनामा स रङ्कजीवो ज्ञातः वारान् ३०५ वर्षे प्राप्त राज्यः । सुहस्तिना प्रतिबोधिनः। स आर्यसुहस्ती शतवर्ष सीयुःप्रतिपालप वीरात् २९.१ वर्षे स्वर्गतः। अवन्तीसुकुमालोपि सुहस्तिनैव प्रबोधिनः पूर्व तत्सुतेनैव कुडगश्वरः शिवः पितुर्मरणस्थाने स्थापिनस्तस्यैव महाकाल इति नामान्तरं । सुहस्तिो शिष्टगोत्रस्य द्वादशशिष्यान्तर्गत शिष्यो मुस्थितमुप्रतिबुद्धनामानौ व्याघ्राप-यगौत्रो कोटिककाका

Page #53

विक्रमार्कप्रबन्धः अम्मणिओ सन्देसडओ तारय कन्ह कहिज।
प्रभातशेषां रजनीमवधीहत्य तदुत्तरार्द्धमशृण्वन्निर्विण्णो नृपः सौधं प्राप्य निद्रामकरोत्। प्रत्पूषकालेऽवसरकत्यानन्तरं नृपेण तत्राहूतस्तौलकस्तदुत्तरार्द्ध टष्टः। जग दालिदिहि डुब्बिउं२ बलिबन्ध ण ह मुइज ॥* श्रीसिद्धसेनोपदेशं पुनरुक्तं निर्णीय दृथिवीमनृणां
कर्तुमारेभे ॥ न्दिकबिरुदौ तत्र मुस्थिताचार्यशिष्यो कुल को सन्तावदृश्यविद्यया चन्द्रगुप्तनृपतिना समं बुजुजतुः पाटलीपुत्रनगरे । तउत्पत्तिस्तु यथा ।। प्रतिदिशं विलोक्यन्ते विहाराश्चारुसौगताः । यत्रारुयैव निर्वाणं प्रापुस्तेपि महर्षयः ॥ १ ॥ उपत्यकायामस्याद्रेति (वैभारगिरेः ) राजगृहं पुरम् । दितिप्रतिष्ठचम्यकपुरर्षनपुराभिधम् ॥ २॥ कुशाग्रपुरसंइंच क्रमाद्राजगृहाव्हयम् । सहस्राः किल पड्रिंशद्यत्रासन्वणिजां गृहाः ॥ ३ ॥ तत्र चाः सौगतानां मध्ये चाहशिनात् ।
१ अस्माकं सन्देशकं तारकं कृष्णं कथय कथये:! २ A G दालिदिहि दुत्थिन D दालिदहि दुच्छिउँ * जगहारिद्रेण बडित बालबन्धो न च मोचितः ॥ तारयति दारिद्रादुःखसमद्रादिति तारकः कथं । कर्षनि दुःवमिति णः कथं वं कथयसे इति भावः। !

Page #54

१८
प्रबन्धचिन्तामणिः ___ अथ मत्सदृशः कोपि जैनो नृपतिर्भावीति ए. ठे श्रीसिद्धसेनसूरिभिरभिदधे ॥ पुन्ने वाससहस्से सयम्मि वरिसाण नवनवइअहिए। होही कुमरनरिन्दो तुइ विक्कमराय सारित्यो ॥१॥ ___ अथान्यस्मिन्नवसरे जगत्पनृणीक्रियमाणे निजौदार्यगुणेनाहरूतिं दधानः प्रातः कीर्तिस्तम्भ कारयिष्यामीति चिन्तयंस्तस्मिन्नेव निशीथे वीरचर्यया चतुःपथान्तः परिभ्रमन् युद्धयमानवृषाभ्यां यत्र श्रीमाजरासन्धः श्रेणिकः कोणि कोमयः ॥ ४ ॥ मेघहल्लविहल श्रीनन्दिषणादयोजवन् ।
श्रेणिकमुतोऽशोकचन्द्रः कणिकापराख्यः पितुः शोकाद्राजगृहं विहाय कौशाम्ब्याः परिसरे नवीनां चम्यां राजधानीमकरोत् । अत्रैव शय्यम्भवसूरिमनकशिष्याथै दशवकालिकं महावीरात् ९८ वर्षे कृतवान् । नवीनचम्यायां श्रेणिकपुत्रे कोणिके मृते तत्पुत्र उदायी राजा जातः सोपि पितुः शोकेन नूतनस्थानगवेषणार्थ सेवकान्प्रेपयामास ते गङ्गातटं ययुः । तत्रानमितच्छायं पाटलीतलं प्रेक्ष्य तकारणं पृष्टः कोपि महायुनिरवदन् । अन्निकापुत्रो जयसिंहाचार्यपाधं दीदां गृहीत्वाऽनिकापुत्राचार्यनाम्रा विहरन्गङ्गातटस्थं पुष्पभद्रपुरं प्राप। तत्र पुष्पकेतुर्नपः पुष्पवती राझी तयोः पुत्रः पुष्पचूलः पुत्री पुष्पचूला तयोर्गादानुरागात्परस्परं विरहो मान
१B पुण्णे * पूर्णे वर्षसहस्त्रे शते वर्षाणां नवनवत्यधिक भावष्यनि कुमारपालनरेन्द्रस्तव हे विक्रमराजन. सदृशः ॥

Page #55

विक्रमार्कप्रबन्धः १९ त्रासितः कस्यापि दारियोपद्रुताद्वजन्मनो जीर्णवृषभकुटीस्तम्भमध्यारूढो यावत्तिष्ठति तावत्तावेव - पौ शृङ्गाग्रेण तं स्तम्भं भूयो भूयस्ताडयतः । अत्रान्तरे स विप्रोकस्मान्निद्राभङ्गमासाद्याकाशे शुक्रगुरुभ्यां निरुद्धं चन्द्रमण्डलमवलोक्य गृहिणीमुत्थाप्य चन्द्रमण्डलसूचितं तन्नृपतेः प्राणसङ्कटमवगम्य होतव्यद्रव्याण तदुपशान्तये होमार्थमुपढोकयेति सावधानं नृपे गृण्वति स गृहिण्योचे । अयं नृपः एथिवीमनृणां कुर्वन्मम कन्यासप्तकस्य विवाहाय दिति राज्ञा जातभगिन्योः परस्परं विशाहः कृतसतो वैराग्येण राज्यानिकापुत्राचार्यपाधैं दीदा गृहीता कालेन केवजिनी जाता । तन्मरणानन्तरं तस्याः करोटिका गङ्गायां वहमाना दैवाहिनिंगना कृचिरस्थाने । तत्र कालेन पाटलीतर्जातस्ततः सेवाग्यं स्थानं बालराझे निवेदित। तेन राज्ञा पाटलीपुत्रनामकं तत्र नगरं निवेशितं । ततो नन्दराजा तदा शकटालमन्त्रिपुत्रः स्थूलिभद्रः । राज्ञः पण्डितो वररुचिः। आर्यमहागिरिः आर्यमुहस्ती द्वौ भ्रातरौ स्थूलिभद्रस्य शिष्यौ तत्राद्यो जिनकल्पिकोऽन्यः सूरिपदे । तउक्तं ।
* वन्दे असुहत्यि मुणिपवरं जेण सम्पई राया। सिर्द्ध सवपासाई चारित्तं पावित पवरं ॥ १॥ [ * वन्दे आर्यसुहस्तिसूरि मुनिप्रवरं येन सम्प्रती राजा ऋद्धिं सर्वप्रसिद्धिं चारित्रं प्रापितः प्रवरम् ॥ १ ॥]
- सुहस्तिशिष्येष्वेकः साधुर्ववत्वेऽकाले उच्चस्तरां पठति यदा सदा गोक्तं 'मुशल पुष्फापइस्सइ । तनस्तदपमानात्तेन वाग्दे

Page #56

प्रबन्धचिन्तामणिः
द्रव्यमयच्छञ्शान्तिकर्मणा कथं व्यसनान्माचयितमुचित इति तद्वचसा सर्वथा परिहृतगर्वस्तत्सङ्कटाच्छुट्टितः कीर्त्तिस्तम्भं विस्मन् राज्यं चिरं चकार ॥ कहूं काउं मुकं च साहसं मइलिअं च अप्पाणं । अजरामरं न पत्तं हा विक्कम हारिओ जम्मो ॥१॥
२०
कदाचिदायुः प्रान्ते केनाप्यायुर्वेदविदा श्रीविक्रमस्य वपुरपाटवे वायसपिशिताहारेण रोगशान्तिर्भवतीत्युपदिष्टे नृपेण तस्मिन्याके कार्यमाणे प्रकृतिव्यत्ययं विमृश्य नृप इति ज्ञापितः । साम्प्र
वीमाराध्य सकला विद्याः संप्राप्य चतुःपथे मुशलं मण्डयित्वा फुलवितं च चमकृताः सर्वे । जूपः काव्यमिदं पपाठ । मद्रोः शृङ्गं शक्रयष्टिप्रमाणं शीतो मरुतो निःप्रकम्यः । यो ब्रूते सर्वथा तन्न किञ्चिवृद्धोवादी किं किमाहात्र वादी ॥ १ ॥
ततः प्रसिदेन वृद्धवा दिसूरिणा जितः सिद्धसेनदिवाकरो विप्रः। तत्संबन्धश्चायम् ।
श्वेताम्बराचार्येण चारणमुनिना वज्रसेनेन शक्रावतारतीर्थे नाभेयः स्थापितस्तत्र पूर्व जाटदेशमण्डननृगु कच्छपुरालङ्कारे शकुनि
१ काउं । उपमानभूतमिति देशी० कष्टं मुक्तं साहसं च निस्तेज - स्विनमात्मानं कृत्वा । अजरामरत्वं न प्राप्तं । हे विक्रम हा जन्म हारितम् !

Page #57

विक्रमार्क प्रबन्धः
२१
तं धर्मौषधमेव बलवत् । प्रकृतेर्विकृतिरुत्पातः। जीवितलोलुपतया लोकोत्तरां सत्वप्रकृतिमपहाय काकमांसमभिलषन्सर्वथा न जीवसीति वैद्येनाभिहितस्तं पारितोषिकदानपूर्व परमार्थबान्धवमिति श्लाघमानो गजतुरगकोशादिसर्वस्वमार्थभ्यो वितीर्य राजलोकं नगरलोकमाष्टछ्य विजने क्वापि धवलगृहप्रदेशे तत्कालोचितम्लानदानदेवार्चनपूर्व दर्भस्तराधिरूढो ब्रह्मद्वारेण प्राणोत्क्रान्तिं करिष्यामीति विमृशन्नकस्मादाविर्भूतमप्सरोगणं स ददर्श ।
काविहारे स्थिताः श्रीवृवादिसूरयः । तत्र येन जीयते तस्याहं शिष्यो नविष्यामीति कृतप्रति महाविद्याहंकारिणं दक्षिणपथायात कर्णाटभ दिवाकरनामानं युक्तया वादे निर्जित्य शिष्यं चक्रुः । तेनैकदा सकल जैन सान्तं संस्कृते करोमीति पृष्टो गुरुराह । त्वया तीर्थकरवचनाशातना कृता । ततस्तत्पापप्रायश्चित्तग्रहणाग्रहे द्वादशवर्ष कृतयात्रान्ते कश्चिन्महानृपो बोधितव्य दति गुरुवाक्यमङ्गीकृत्य द्वादशवर्षान्ते विक्रमराजप्रतिबोधार्थमुकयिन्यां कालाशिरुद्रकुडगेश्वरदेवालये शिवसन्मुख पादौ धृत्वा तेन सुप्तं । सेवकै। स्ताडितस्तत्ताडनमन्तःपुरे राज्ञीषु जातं । ततो महति कोलाहले तच्छ्रुतवृत्तान्तेन चमत्कृतेन विक्रमेण सविनयं पृष्टो मुनिराह । यदि मया नमस्कारः क्रियते तदेतलिङ्गं द्विधा जविष्यति । ततो राजाइया नमस्कारस्तुस्तिः समारब्धा द्वात्रिंशात्रिंशकाद्यकाव्ये पठिते तलिङ्ग द्विधाभूत् । प्रथमं धूमस्ततस्तेजस्ततो नाभिसूनुर्निरगात् । विक्रमः

-

Page #58

२२
प्रबन्धचिन्तामणिः अञ्जलिं बध्वा प्रणामपूर्व का यूयमिति दृष्टे । न वाग्विस्तरा)ऽयमवसरः। आप्टच्छनायैव वयमुपागता इत्यभिधायाप्सरसोऽपसरन्त्यो नृपेण भूयोभिदधिरे । नवीनब्रह्मणा निर्मितानां भवतीनामद्वैतरूपवतीनामेव रूपं नासया हीनमिति जिज्ञासुरस्मि । अथ ताः सहस्ततालं विहस्य निजमपराधमस्मासु संभावयसीति ता मौनमाश्रिता नृपेणोचिरे । स्वर्गलोकस्थितासु भवतीषु ममापराधः कथं संभाव्यत इति नृपवचःप्रान्ते तासु मुरव्यया सुमुख्ययाचचक्षे । राजन्प्राग्पुण्योदयेन साम्प्रतं नवा
सपरिवार: शिष्योलत ॥ तउक्तम् ॥ नपोढरागाञ्चितसिझसेनदिवाकराचार्यकृतप्रतिष्ठः । श्रीमान्कुडङ्गश्वरनाभिमनुदेवः शिवायाम्तु जिनेश्वरो वः ॥ १ ॥
ग्रामाणां प्लेखं । शासनपट्टिकां । श्रीमयिन्यां संवत् १ चैत्रसुदि १ गुरौ माढदेशीयमहापटालिकपरमाहतश्वेताम्बरोपासकब्राह्मणगौतमसुतकात्यायनेन राजालेखयत् । शत्रुञ्जयोचारमनणां पृथ्वीं सरिवचसा कृत्वा निजं संवत्सरं प्रावर्तयत्। पूर्व पाश्वनाथसंवत्सरानन्तरं वर्द्धमानसंवत्सरोजूत्तदेशे । श्वेताम्बरमते महावीरात १७० वर्षे विक्रमो राजा । दिगम्बरमते तु

Page #59

विक्रमाप्रबन्धः पि निधयस्तव सौधेऽवतेरुस्तदधिष्ठात्र्यो वयं। भवता देवतारूपेणाजन्मावधि महादानानि ददतैकस्यैव निधेरतावदेव व्यवकलितं यावत्त्वं नासायं न पश्यास । इत्थं तदुक्तिमाकर्ण्य ललाटं करतलेन स्टशन यद्यहं नवनिधीन्वेद्मि तदा नवभ्यः पुरुषेभ्यस्तान्समर्पयामीति दैवेनाज्ञानभावाबञ्चित इत्युचरंस्ताभिः कलौ भवानेवोदार इति प्रतिबोधितः परलोकमाप । ततः प्रभृति तस्य विक्रमादित्यस्य जगत्ययमधुनापि संवत्सरः प्रवर्तते । श्रीविक्रमार्कस्य दाने विविधाः प्रबन्धाः ॥
६ वरिसाणि सयच्छकतिगसी गदा य जिणन्दवीरस्स । णिव्वाण सम्पत्ते उवण्णो विकमो रा ॥ १ ॥ . [S निर्वाणं प्राप्तस्य जिनेन्द्रवारस्य व्यशीत्यधिकषट्शतानि वर्षाणि गतानि तदा विक्रम उप्तन्नो राजा ॥ १ ॥
तथाच कदाचित्कारणवशालब्ध्या सैन्यविकुवर्णेन राज्ञा दत्तं सिद्धसेनाविरुदं प्राप्य सिघसेनदिवाकर इति नाम्ना प्रसिद्धोजून् ।
* पञ्चेव य वरिससये सिघसेनो य जयपयडो ॥ [* महावीरात्पञ्चशते एव वर्षशते जयप्रकटः सिद्धसेनोजत् । बप्पनोसूरिगुरुः सिघसेनोन्यः स तु विक्रमस्य सप्तमशते संवत्सरेऽजून् । नेमिचन्द्रमूरिकृतप्रवचनसारोद्धारस्य टीकाकर्त्ता सिझसेनोप्यन्यः स तु विक्रमस्य द्वादशशते संवत्सरेऽजुत् ॥

Page #60

प्रबन्धचिन्तामणिः
॥ अथ शालिवाहनप्रबन्धः ॥
1
अथ दाने विद्वत्तायां च श्रीसातवाहनकथा * यथाश्रुता ज्ञेया । तत्पूर्वभवकथा चैवं । श्रीप्रतिष्ठानपुरे शातवाहनभूपो राजपाटिकायां गच्छन्नगरप्रत्यासन्ननद्या वीचिभिनरितीरक्षिप्तं मत्स्यमेकं हसन्तमालोक्य प्रकृतेर्विकतिरुत्यात इति भयभ्रान्तो नृपः सर्वानेव विदग्धपुरुषान्सन्देहममुं पृच्छज्ञानसागरनामानं जैनमुनिं पप्रच्छ । ज्ञानातिशयेन तेन तत्पूर्वभवं विज्ञायेत्युपदिष्टं । यत्युरातनभवे त्वमस्मिन्नेव पत्तने उच्छिन्नवंशः काष्टभारवाहनैकवृत्तिस्तस्यामेव नद्यां भोजनावसरे संनिहितशिलातले सक्तून् पयसालोडय नित्यमश्नासि । कस्मिन्नप्यहनि जैनमुनिं मासोपवासपारणाहेतोः पुरो व्रजन्तमाहूय तं सपिण्डं तस्मै प्रादात् । तस्य पात्रदानस्यातिशयात्त्वं शालवाहननृपतिरासीः । स मुनिर्देवो जातस्तद्देवताधिष्ठानवशात्तं का
२४
शालिवाहन, शालवाहन, साजवाहण, साजवाहन, सावाहण सातवाहन हालेत्येकस्य नामानि ॥ तत्कथाजेशा यथा ॥
*
दक्षिणखण्डे महाराष्ट्र प्रतिष्ठानं नाम पुरं । तत्रैकदा द्वौ प्रदेशिनावे क्रातिरूपवती भगिनी ते कुत्रापि गन्तुकामाः कुम्भकारशा

Page #61

शालिवाहनप्रबन्धः टभारवाहिनो जोवं त्वां नृपतितयोपलक्ष्य प्रमोदाद्धसितवान् ॥ तत्कथासंग्रहश्चैवं ॥ मीनानने प्रहसिते भयभीतमाह श्रीशातवाहनमृषिर्भवतात्र नद्याम् । यत्सक्तुभिर्मुनिरकार्यत पारणं प्राक् दैवाद्भवन्तमुपलक्ष्य झषो जहास ॥ १॥ ___ स श्रीशातवाहनः पूर्वभववृत्तान्तं जातिस्मृत्या साक्षात्कृत्य ततः प्रभृति दानधर्ममाराधयन् सर्वेलायां निवासं चक्रुः । मुरूपा जलाहरणार्थ गोदावयाँ नागहदे गता । तद्रूपमोहितो नागपुरुषो बलात्तां बुजुते । सति दुःखे स्मरणीयोहं तव दुःख निमूलमुल्मूलयिष्यामीति कनप्रतिज्ञो नागपुरुषो गतः । तस्या गर्भस्वरूपं ज्ञात्वा नौ भ्रातरौ तां निर्भय कुम्माकारशलायां तां त्यत्का देशान्तरे निर्गनौ ! सापि कुम्भकारगृहे सेवां कुर्वती काले पुत्रं मुषुवे । देवानुभागत्स बाजो महातेजस्वी प्रना. पी जातः । मृन्मयानि हस्त्यश्वरथपुरुषादिक्रीडनकानि बहूनि च. कार ! सबालः सातवाहननामासीत् । इतश्च ॥
रयणतीहरायाउ भोपालनामिआ धुभा तीसा नागज्जुणो नाम जाओ । सो सिद्धपुरिमुत्ते विक्वार्ड पुहवि विअरन्नो सालाहणरनो कलागुरू जाई । सो पायलित्तायरिए हि सेवइ । कयावि गरुमखान सुणल । जहा हि सिरिपासनाहबिम्बं रससाहणत्थे । त कन्तिपुराई नाऊषा नागज्जुगो सिद्धरमा सेहीनईतडे ठाविसु ।

Page #62

२६ प्रबन्धचिन्तामणिः षां महाकवीनां विदुषां च संग्रहपरः। चतसृभिः स्वर्णकोटीभिर्गाथाचतुष्टयं कीत्वा सप्तशतीगाथाप्रमाणं शालिवाहनाभिधानं संग्रहगाथाकोशं शास्त्रं निर्माप्य नानावदातनिधिः सुचिरं राज्यं चकार । तगाथाचष्टयमेतद्यथा ॥ हारो वेणीदण्डो खट्ठग्गलियाइ तह य तालुत्ति । एयाइ नवार सालाहणेण दहकोडिगहियाइ ॥१॥* तत्य सिरितालिवाहणरन्नो चन्दलेहामिहागसई दोण्हं निपुत्ताणं तार निवेइयं । ते रसजुद्धा निभं र मुत्तुं नागज्जुणपासमाया । नई रससिद्धिं नाऊण तेणेव सत्येण नागज्जुणो निहले । तत्थ थम्भणं नाम नयरं । [ रत्नसिंहराको भोपालनाम्नी सुता तस्या नागार्जुनो नाम पुत्रः । स सिधपुरुष इति विख्यातः पृथिवीं विचरन् सालिवाहनरजः कलागुरुतिः। स पादलिप्ताचार्थ निषेवते । कदापि गुरुमुखातं । यथा हि पार्श्वनाथविम्ब रससाधनार्थे । नतो नागार्जुनो तदभिप्राय ज्ञात्वा कान्तिपुरात्कपटेनसेडीनदीनटे समानीय तद्धिवं स्थापयित्वा रससिद्धो जातः । तत्र श्रीशालिवाहन राक्षश्चन्द्रलेखानिधाना सती द्वयं निजपुत्रस्य तस्मै नागार्जुनाय द्वाभ्यां शिवाय निवेदितं । तो रसलुब्धौ नितं राज्यं मुत्का नागार्जुनपार्थे आयाती। ततो रसांसी ज्ञात्वा तेनैव शस्त्रेण ताभ्यां नागानो निहतः। * यत्र गाथायां हारवर्णनं वेणीदण्डवर्णनं । जुक्तोगीर्णतुल्यत्वर्वणनं तथा च तालाहलौपम्यमन्योक्त्या। नवरं शालिवाहनेनैताश्चतस्रो गाथा दशकोटिभिगृहीताः ॥ १ ॥

Page #63

शालिवाहनप्रबन्धः मग्गं चिय अलहन्तो हारो पीणुन्नयाण थणयाण । उबिम्बो भमइ उरे जउणानइफेणपुञ्ज व्व ॥२॥ कसिणुजलो य रेहइ वेणीदण्डो नियम्बबिम्बाम्म । तह सुन्दरि सुरयमहानिहाणरक्खाभुयङ्गु व्व ॥३॥ तस्मिन्स्थाने स्तम्भनं नाम नगरं जातम् ॥ ___ कालियकालकान्वयपालित्तगणहरो वएसा । नागज्जुणनोगिन्दो आणेहि अप्पणे ठाणे ॥१॥ [ कालिककालकाचार्यबंशजातपादलिप्तगणधरोपदेशानागार्जुनयोगांद्र आनिनाय आत्मनः स्थाने । कान्तिपुरात्कपटवृत्या रत्नमयपार्श्वनाथबिम्बम् ] ॥ पादलिप्तोपि पाटलीपुत्रस्थमुरुण्डराजमस्तकपीडां मन्त्रशत्क्या निवार्य प्रतिष्ठानपुरं प्राप्तस्तद्यथा ।। जह जह पएसिणि जाणुनम्मि पालित्त भमाडेइ । . तह तह से सिरवियणा पणस्सइ मुरुण्डरायस्स ॥ १ ॥
कोपि सामिलापः कस्याश्चित्पीनोन्नतपरोधराया हार वर्णयति ॥ मगं चियेति । मार्गमेवालभमानी हारः पीनोन्नतयोः स्तनयोरुद्विमो धमत्युरसि यमुनानदीफेनपुञ्ज इव । अत्र यमुनाफेनसादृश्येन स्तनमुखश्यामता व्यज्यते । तथा च सत्याधाने ऽनुपभोग्यतेत्यादिस्वयमूहनीयम् ॥ २॥! __ कृष्णोज्ज्वलश्च राजते वेणीदण्डो नितम्बबिम्बे तदा हे सुन्दरि सुरतमहानिधानरदाजुजङ्ग इव ॥ ३ ॥ !
BC मगुं। पीणुण्णाण थणाण । विगो । पुओ व A उबिम्भो ॥

Page #64

२८
प्रबन्धचिन्तामणिः परिओस सुन्दराई सुरए जायन्ति जाइ सुक्खाई । विरहाओ ताइ पियसहि खहुग्गलियाइ कीरन्ति ४
[ यथा यथा प्रदेशिनीं जानौ पादलिप्तो भ्रामयति । तथा तथा तस्य शिरोवेदना प्रणश्यति मुरुण्डराजस्य ॥ १ ॥ ] शालिवाहनपुरःसरा नृपाचित्रकारिचरिता इहाभवन् ।
देवने बहुविध
चानसत्र सदनान्यनेकशः ॥ १ ॥ कपिजात्रेय वृहस्पतिपञ्चालोहं २ महीभृनुपरोधात् । न्यस्तस्वचतुर्वेदग्रन्थार्थं श्लोकमेकमप्रथमम् ॥ २॥
स चायम् ।
जीर्ण भोजनमात्रेयः कपिलः प्राणिनां दया । वृहस्पतिरविश्वासः पञ्चालः स्त्रीषु मार्दवम् ॥ ३ ॥
[ १ प्रतिष्ठानपुरे २ कामशास्त्रकत्ती बाभ्रव्यः ३ शालिवाह नराइ आग्रहात् ] ते चत्वारोपि स्वस्वग्रन्थं राज्ञेऽदर्शयस्तच्छ्रो तुमसमर्थ राजानं श्लाकैकपादेन स्वस्वसक लग्रन्थाभिप्रायं निवेदयामासुः
परितोष सुन्दराणि सुरते जायन्ते यानि सौख्यानि विरहात्तानि हे प्रियसाखे खशब्दो नुक्तार्थवाची देशी मुक्तोदीर्णानि सन्ति कीर्यते कृण्वन्ति ॥ e ॥ !
T
B परितोस सुन्दराद G D सुरएसु जहन्ति जाइ सोeart साइञ्चिय उण विरहे B खण्हुग्गिआइ Dखहुग्गिणिहाइ

Page #65

शालिवाहन प्रबन्धः
२९
मा जान कीर जह चञ्चलालियं पडइ पक्कमाइन्दं । जरढत्तणदुल्ललियं उब्भुतालाहलं एयं ॥ ५॥ ताण पुरोयमरीढं कयलीथम्भाण सरिसपुरिताण । जे अत्तणो विणासं फलाई दिन्ता न चिन्तन्ति ६ जह सरसे तह सुक्के वि पायवे धरइ अणुदिणं विञ्झो । उच्छंगवट्टियं निग्गुणंपि गरूया न छडन्ति ॥ ७ ॥
। इतश्चयिन्यां विक्रमादित्येन कश्विदेवशः पटः मद्राज्वहर्त्ता कश्चित्समर्थो मौतिष्टति पुरुषः । तेनोक्तं । प्रतिष्ठानपुरे कुम्भकारगृहे तादृशो बाजोस्ति । तच्छ्रुत्वा तं हन्तुं ससैन्यो विक्रमः प्रतिष्ठानपुरं प्राप्तः । सेवकैर्बलात्तन्मारणायोद्योगे कृते तथा सुरूपया मात्रा नागपुरुषः स्मृतः । तेन प्रायामृतकुम्भो दत्तः महती शक्तिः कुमाराय दत्ता तेन कुमारेणामृतसिञ्चनेन मृन्मयं सं सैन्यं
मा जाना हे कीर यथा चञ्चलाजितं पतति पक माकन्दं । पक्वाफ || कठिणत्वपिनद्धं उद्भूतं पाठान्तरे सरलं सुलभमित्यर्थः ताजाहलं देशी० शाखिदेत्रमेतत् । विकस्य भोगयोग्यं सुरतकममितिभावः ॥ ५ ॥ !
तेषां कदलीस्तम्भैः सदृशपुरुषाणां पुरोयं ! अरीढमनवगणनं यतः कारणाद्ये आत्मनो विनाशफलानि ददन्तः सन्तो न चिन्तयन्ति ! आत्मानं विनाश्यापि परोपकारफलप्रदाः सत्पुरुषाः सन्मानयोग्या एवेति जावः ॥ ६ ॥ !
यथा सरसे तथा शुष्केोपि पादपे धरत्यनुदिनमनुरागं विन्ध्याचलः । उत्सङ्गवर्त्तिनं निर्गुणमपि गुरवो न स्वजन्ति ॥ ७ ॥ B पडेइ पक्क. A उज्जुयतालाहलं

Page #66

प्रबन्धचिन्तामाणिः पढमो नेहाहारो तेहिं तिप्लिएहिं तह कहवि गहिऊ। पिच्छन्ति जं न अन्नं तञ्चिय आजम्म मुज्झारा ८ सयलजणाणन्दयरो सुक्कस्स वि एस परिमलो जस्त। तस्स नवसरसभावम्मि हुज किं चन्दणदुमस्त ९
जीवितं तेन विक्रमसैन्यं नाशितं विक्रमोपि पलाय्य गतः। तदनुधावितस्ततो द्वयोः सन्धितः । तापीतीरपर्यन्तमुत्तरापथं सावयि
वा प्रतिष्ठानपुरे राज्यं चकार । म्बकीय संवत्सरं प्रावीतत् । ___ तत्रैकस्य द्विजस्व सूनुः सईर्षः शूर काख्यः बहुशिजामईनं तेन कृतं । तदृष्ट्वा राजा तं पुराध्यद मकरोत् । ततो गीतमोहितां देवीं मायासुरः कश्चिदहरत् । तदन्वेषणाय शूद्रकं प्राहिणोत् । सोपि सकौलेयकः कोलापुरस्थां महालक्ष्मीमाराध्य तमसरमरमारयत् । देव्या दत्तं खङ्गमादाय मायासुरभ्रात्रा दर्शितां महिषीमादायागतः।
प्रथमः स्नेहाधारस्तैः पुरुषैस्तथा तामिः स्त्रीनिः कथमपि के नापि कारणेन गृहीतः । यद्यस्मात्कारणादन्यं श्रेष्ठमप्यवलम्बनत्वेन न पश्याते स तामेव सा च तमेवं सर्वगुणाधारत्वेन पश्यतो यत आ. जन्म परस्परानुरागोत्पत्तिं समारभ्य मुज्झारशब्दो देशी. गृहमध्यस्थोर्धतिर्यम्बद्धदारुवाची तद्वत्तावपि स्तः ॥ ८॥!
सकलजनानन्दकरः यस्य शुक्रस्यापि वीर्यस्य वा शुष्कस्य पुरुष. स्य वा काणस्येत्यादिव्यञ्जना! एष परिमलः सुगन्धः संजोगश्च तस्य नवसरसनावे जवेत्किं चन्दनद्रुमस्य जवेनैव ।। ९ ॥!
A B C मुग्जारो B D गहीं C तहवि कहवि

Page #67

वनराजादिप्रबन्धाः
३१
क्यालितरू विञ्झगिरी नेहाहारो य चन्दणदुमो य । एयाओ नवरि सालाहणेण नवकोडिगहियाओ १० ॥ अथ शीलवते प्रबन्धः ॥
तद्यथा ॥
पशिद्द्यामलक्षप्रमिते कन्यकुले नगरे कल्याrach पानीयाधिकतप्रियाभिलाषव्यतिकराद्राजा भूदेवो मालवके श्रीकद्रमहाकालमाराध्य मालवकं तस्मै देवाय दत्वा स्वयं तापसोभूदिति सक्षेपः ॥
॥ गुर्जरभुवि बढीयाराभिधानदेशे पञ्चाशरग्रामे चापोत्कटवंश्यं झोलिकासंस्थं बालकं वणनानि वृक्षे निधाय तन्मातेन्धनमवचिनोति । प्रस्तावाचत्रायातैजैनाचार्यः श्री शीलगुणसूरिनामभिरपराद्वेषितस्य वृक्षस्य छायाननमन्तीमालोक्य झोलिकास्थितस्य तस्यैव बालकस्य पुण्यत्रभावोयमिति विमुश्य जिनशासनप्रभावकोयं भा
तस्मै शूडुकाय तुटेन शक्षा राज्याई दत्तं एवं नानाविधानि हाल - चितिपालस्य चरित्राणि । स्थापितीनेन गोदावरीतीरे महालक्ष्मीप्रासादः । नरपतिर्नादे निधनं प्राप्तः ||
कदलीतरुः । विन्ध्यगिरिः । सेहाधारश्च चन्दनद्रुमश्च एतावो गाथा व सावाहनेन राज्ञा नवकोटिगृहीताः ॥ १०॥ !

Page #68

३२
प्रबन्धचिन्तामणिः
वीत्याशया वृत्तिदानपूर्व तन्मातुः पार्श्वत्स बालो जगृहे । वीरमतीगणिन्या स बालः परिपाल्यमाना गुरुभिर्दत्त वनराजाभिधानोऽष्टवार्षिको देवपूजाविनाशकारिणां मूषकाणां रक्षाधिकारे नियुक्तः । स तालाष्टैर्निघ्नन् गुरुभिर्निषिद्धपि चतुर्थोपायसाध्यांस्तानेवं जगौ । तस्य जातके राजयोगमवधार्यायें महानृपतिर्भावीति निर्णीय स मातुः पुनः समर्पितो मात्रा समं कस्यामपि पल्लिभूमौ स्वमातुलस्य चौरवृत्या वर्त्तमानस्य सर्वत्र घाटी प्रपातमकरोत् । काकरग्रामे खात्रपातन पूर्व कस्यापि व्यवहारिणो गृहे धनं मुष्णन्दधिभाण्डे करे पतिते सत्यत्र भुक्ोहमिति विचिन्त्य तत्सर्वस्वं तत्रैव मुत्का विनिर्ययौ । परस्मिन्नहनि तद्भगिन्या श्रीदेव्या नि शि गुप्तवृत्या सहोदरवात्सल्यादाहूतः । तया भोजनवसुदान पूर्वकमुपकतो मम पट्टाभिषेके भवत्यैव भगिन्या तिलकं विधेयमिति प्रतिपेदे ॥ अथान्यस्मिन्नवसरे चरटवृत्या वर्त्तमानस्य चौरैः काप्यरप्रदेशे रुद्रो जम्बाभिधानो वणिग्तं चौरत्रयं दृष्ट्वा बाणपञ्चकमध्याद्वाणद्वयं भजस्तैः ष्टष्ट इति प्राह१ BG ताच्छाने २ AC पडीभूमौ B तेन ge:
3

Page #69

वनराजादिप्रबन्धाः ३३ भवत्रितयाधिकं बाणवयं विफलमित्युक्ते तदुक्तं बलवेध्यं२ बाणेनाहत्य तैः परितुष्टैरात्मना सह नीतस्तद्योधविद्याचमकतेन श्रीवनराजन मम पट्टाभिषेके त्वं महामात्यो भावीत्यादिश्य विसृष्टः । अथ कन्यकुनादायातपञ्चकुलेन तादृशराज्ञः सुतायाः श्रीमहणिकाभिधानायाः कञ्चकसम्बन्धे पितृप्र. दत्तगूर्जरदेशस्योग्राहणकहेतवे समागतेन सेल्लभृतनराजाभिधानश्चके । षण्मासी यावद्देशमुग्राह्य चतुर्विंशतिसंख्यान् । रूप्यकद्रम्मलक्षास्तेजोजात्यांश्वतुःसहस्त्रसंख्यांस्तुरङ्गमान्गृहीत्वापुनः स्वदेशं प्रति प्रस्थितं पञ्चकुलं सौराष्ट्राभिधानघाटे वनराजो निहत्य कस्मिन्नपि वननिकुञ्ज तद्राजभयावर्ष यावगुप्तवृत्या तस्थौ ॥ अथ निजराज्याभिषेकाय नगरनिवेशचिकीः शूरां भूमिमवलोकमानः पीपलुलातडागपाल्यां सुखनिषण्णेन भीरूयाडसाखडसुतेनाणहिल्लनाना पृष्टः । किमु विलोक्यते नगरनिवेशयोग्या शूरा भूमिरवलोक्यते इति तैः प्रधानैरभिहिते यदि तस्य नगरनिवेशस्य नाम मम
१ B नेवेत् २ A चोपं 3A B महणका. A उद्ग्राहणिक

Page #70

प्रबन्धचिन्तामणिः ददत ततस्तां भुवमावेदयामीत्यभिधाय जालिवृ क्षसमीपे गत्वा यावती भूः शशकेनोच्छासिता तावनीं भुवं दर्शयामास । तत्राणहिल्लपुरनाना नगरं निवेश्य संवत् ८०२ बर्षे वैशाखसुदि २ सोमे श्रीविक्रमार्कतस्तस्य जालितरोर्मूले ध. वलगृहं कारयित्वा राज्याभिषेकलग्ने काकरग्रामवास्तव्यां तां प्रतिपन्नभगिनीं श्रियादेवीमाहूय तया कृततिलकः श्रीवनराजो राज्याभिषेक पञ्चाशद्वर्षदेश्यः कारयामास । सजम्बाभिधानो वणिक महामात्यश्चक्रे । पञ्चासरग्रामतः श्रीशीलगुणसूरीन सभक्तिकमानीय धवलगृहे निजसिंहासने निवेश्य कृतज्ञचूडामणितया सप्ताङ्गमपि राज्यं तेभ्यः समर्प्ययंस्तौनःस्टहैर्भूयो निषिद्धः । प्रत्युपकारबुद्ध्या तदादेशाच्छ्रीपार्श्वनाथप्रतिमालंकृतं पञ्चासराभिधानं चैत्यं निजाराधकमूर्तिसमेतं च कारया१ A G नाम शशकेन श्वात्रासिता : c शशकेनोच्छाशिनाः २ अठसयेमु दुरुत्तरेसु विक्रमवासेमु अणहिलगीवाजपरिरविखयए एसों लक्खारहाणे पट्टणं चउकडवंसमुत्ताहलेण वणरायराइणा निवेसिकं [अष्टशतषु विक्रमवर्षेषु निरुत्तरेषु अणहिल्लगोपालपाररादित एतत् लदारस्थाने पट्टनं चापोत्कटवंशमुक्ताफलेन वनरा जराना निशितम्

Page #71

वनराजादिप्रबन्धाः ३५ मास। तथा तेन धवलगृहकण्ठे कण्ठेश्वरीप्रासादश्च कारितः। गूर्जराणामिदं राज्यं वनराजात्प्रभुत्पपि - जैनैस्तु स्थापितं मन्वैस्तद्वेषी नैव नन्दति ॥ १॥
पूर्व निरुद्धं वर्ष ५९ मास २ दिन २१ श्रीवनराजेन राज्यं कृतं। श्रीवनराजस्य सर्वायुर्वर्ष १०९ मास। २ दिन २१। संवत् ८६२ वर्षे आषाढसुदि ३ गुरौ अश्विन्यां सिंहलग्ने वहमाने वनराजसुतस्य श्रीयोगराजस्य राज्याभिषेकस्तस्य त्रयः कुमाराः। अन्यस्मिन्नवसरे क्षेमराजनान्ना कुमारेण राजेति विज्ञपयांचक्रे । देशान्तरीयस्य राज्ञःप्रवहणानि वात्यावर्तेन विपर्यस्तानि । अन्यवेलाकूलेभ्यः श्रीसोमेश्वरपत्तने समागतानि । ततस्तेषु तेजस्वितुरंगमसहस्त्रं १०००तथा गजानां साईशती संख्ययापर वस्तूनि कोटिसंख्यया । एतावत्सर्व निजदेशोपरि स्वदेशमध्ये भूत्वा संचरिष्यति । यदि स्वाम्यादिशति तदा तदानीयते इति विज्ञप्तेन राज्ञा तनिषेधः कृतः । तदनन्तरं तैस्त्रिभिः कुमारै राज्ञो वयोवृद्धभावाद्वैकल्यमाकल्य तस्यामपि स्वदेश१ B साशतसंख्या A सिघटीरू ० १८ अपर.

Page #72

३६
प्रबन्धचिन्तामणिः
प्रान्तभूमौ सैन्यं सज्जीकृत्याज्ञातचौरवृत्या तस्सर्वमाच्छिद्य स्वपितुरुपनिन्ये । अन्तः कुपितेन मौनावलम्बिना राज्ञा न किमपि तेषां प्रतिपत्त्यादि कृतं । तत्सर्वं नृपतिसात्कृत्वा क्षेमराजकुमारेणैतकार्य सुन्दरं कृतमसुन्दरं वेति विज्ञप्तो नृपतिर्बभाषे । यदि सुन्दरमुच्यते तदा परस्वलुण्टनपातकं यद्यसुन्दरमभिधीयते तदा भवदीयचेतसो विरक्तः। अतो मौनमेव श्रेय इति सिद्धं । श्रूयतां भवदीयप्रथम प्रश्ने परवित्तापहृतौ निषेधहेतुः । यदा परम: ण्डलेषु नृपतयः सर्वेषामपि राज्ञां राज्यप्रशंसां कुर्वन्ति तदा गुर्जरदेशे चरटराज्यभित्युपहसन्ति । अस्मत्पुरुषैरित्यादिस्वरूपं विज्ञप्तिकया ज्ञाप्यमानाः किञ्चिन्निजपूर्वजवैमनस्यमावहन्तो दूयामहे । यद्ययं पूर्वजकलङ्कः सर्वलोकहृदये विस्मृतिमावहति तदा समस्तराज पङ्गिषु वयमपि राजशब्दं लभामहे । धनलवलोलुभभवद्भिः स पूर्वजकलङ्ग उत्सृज्य पुर्ननवीकृतः। तदनन्तरं राज्ञा शस्त्रागारान्निजं धनुरुपानीय यो भवत्सु बलवान् स इदमारोपयत्विति समादिष्टे सर्वाभिसारेण तन्नैकेनाप्यधिरोप्यत इति राज्ञा हेलयैवाधिज्यीकृत्याभिदधे ॥

Page #73

वनराजादिप्रबन्धाः आज्ञाभङ्गो नरेन्द्राणां वृत्तिच्छेदोनुजीविनाम् ।। पृथक्शय्या च नारीणामशस्त्रो वध उच्यते ॥ १॥ ____ इति नीतिशास्त्रोपदेशादस्मास्वशस्त्रवधकारिषु पुत्रेषु को दण्ड उचितः । अतो राज्ञा प्रायोपवेशनपूर्वकं विंशत्यधिकवर्षशते पूर्णे चिताप्रवेशः कृतः। अनेन राज्ञा भट्टारिकाश्रीयोगीश्वरीप्रासादः कृतः। [संव०८७८श्रावणसुदि निरुदं वर्ष १७ मास १ दिन १ श्रीयोगराजेन राज्यं कृतं ॥ सं० ८७८! श्रावणसुदि ५ उत्तराषाढनक्षत्रे धनुर्लग्ने रत्नादित्यस्य राज्याभिषेको बभूव । सं०८८१ कार्तिकसुदि ९ निरुद्धं वर्ष ३ मास ३ दिनान्यनेन राज्ञा राज्यं चक्रे ॥ सं०८९८ वर्षे ज्येष्टसुदि १३ शनौ हस्तनक्षत्रे सिंहलग्ने श्रीक्षेमराजदेवस्य राज्याभिषेकः समजनि। सं० ९२२! भाद्रपदसुदि १५ रवौ वर्ष ३८! मास ३ दिन १० अस्य राज्ञो राज्यनिबन्धः । ५। सं० ९३५ ! वर्षे आश्विनसुदि १ सोमे रोहिणीनक्षत्रे कुम्भलग्ने श्रीचामुण्डराजदेवस्य पट्टाभिषेकः सजनि॥ ६ ॥ सं० ९३८ माघवदि! ३ सोमे निरुद्धं वर्ष १३ ! मास ४ दिन १६ अनेन राज्ञा राज्यं विदधे ॥सं०९३८! माघवदि१४ भौमे

Page #74

३८ प्रबन्धचिन्तामाणिः स्वातिनक्षत्रे सिंहलग्ने श्रीआकडदेवो राज्ये उपविष्टः। अनेन कर्करायां पूर्यामाकडेश्वरकण्टेश्वरीप्रासादौ कारितौ । सं० ९६५ ! पौषशुदि ९ बुधे निरुद्धं वर्ष २६ ! मास १ दिन २० राज्यं कृतं ॥ सं०९९० ! पौषसुदि१०गुरौ आानक्षत्रे कुम्भलग्ने भूयगडदेवः पट्टे समुपविष्टः। अनेन राज्ञा भूयगडेश्वरप्रासादःकृतःश्रीपत्तने प्राकारश्च सं०९९१! वर्षे आषाढसुदि १५ निरुद्धं वर्ष २७! मास ६ दिन ५० राज्यं कृतं एवं चापोत्कटवंशे पुरुषाः ७ तदंशे १९.० वर्ष मास २ दिनसप्त राज्यं जातं ॥] ! असेव्या मातङ्गा परिगलितपक्षाः शिखरिणो जडप्रीतिः कूर्मो फणिपतिरयं च द्विरसनः। इति ध्यातुर्धातुर्धराणधृतये सान्ध्यचुलका
समुत्तस्थौ कश्चिविलसदसिपट्टः सुसुभटः॥इति ॥ ____ अथ पूर्वोक्तश्रीभूयगडराजवंशे मुञ्जालदेवसुता राजबीजदण्डसनामानस्त्रयः सहोदरा यात्रायां श्रीसोमनाथं नमस्कृत्य ततः प्रत्यावृत्ताः। श्रीभूयडदेवनृपं वाहकेल्यामवलोकमानास्तुरगस्य नृपेण कशाघाते दत्ते सति कार्पटिकवेषधारी राजनामा क्षत्रियोऽनवसरे दत्तेन तेन कशाघातन पीडित:

Page #75

वनराजादिप्रबन्धाः शिरःकम्पपूर्व हा हेति शब्दमवादीत् । राज्ञा तकारणं पृष्टः स तुरङ्गमन कृतं गतिविशेष न्युञ्छनयोग्यमनवधार्य कशाघाते दीयमाने ममैव मर्माघातः समजनि । तेन तद्वचसा चमत्कृतन राज्ञा स तुरङ्गो वाहनाय समर्पितः । तस्यैवाश्वाश्ववारयोः सदृशयोगमालोक्य पदे पदे तयोर्युञ्छनानि कुस्तेनैव तदाचारणतस्यमहत्कुलमाकलय्यलीलादेवीनाम्नी स्वभगिनीं ददौआधानानन्तरंकियत्यपि गते कालेऽकाण्डमरणेसंजाते सचिवैरैपत्यमरणं पर्यालोच्य तदुदरविदारणपूर्वमपत्यमुद्धृतं । मूलनक्षत्रजातत्वात्स श्रीमूलराजाभिधया समजनि । बालार्क इव तेजोमयत्वात्सर्ववल्लभतया पराक्रमेण मा. तुलमहीपालं प्रवर्द्धमानसाम्राज्यं कुर्वन् मदमत्तेन श्रीभूयडदेवेन साम्राज्येऽभिषिच्य तेन तु मत्तेनोत्थाप्यते च तदादि चापोत्कटानां दानमुपहासप्रसिद्धास इत्थमनुदिनं विडम्बमानो निजपरिकर सजहित्य विकलन मातुलेन स्थापितो राज्ये तं निहत्य सत्य एव भूपतिर्बभूव ॥ सं० ९९३ वर्षे आषाढसुदि १५ गुरौ, अश्विनीनक्षत्रे सिंहलग्ने रात्रिप्रहरद्वयसमये जन्मत एकविंशतितमे वर्षे

Page #76

प्रबन्धचिन्तामणिः
श्री मूलराजस्य राज्याभिषेकः समजनि । कस्मिन्नप्यवसरे सपादलक्षीय क्षितिपतिः श्रीमूलराजमाभ. पेणयितुं गुर्जरदेशसन्धौ समाजगाम । तद्यौगपद्येन नरपतेस्तिलङ्गदेशीयराज्ञो बारवनामा सेनापतिरुपाययौ । श्रीमूलराजेन तयोरेकस्मिन्विगृह्यमाणेऽपरः पाणिघातं कुरुते इति सचिवैः सह विमृशंस्तैरुचे | श्रीकन्यादुर्गे प्रविश्य कियन्त्यपि दिनान्यतिवाह्यन्ते । नवरात्रिषु समागतेषु सपादलक्षक्षितिपतिः स्वराजधान्यां शाकम्भर्यामेव स्वगोत्रजामाराधयिष्यति । तस्मिन्नवसरे श्रीबारवनामा सेनानीर्जीयते तदनुक्रमतः सपादलक्षक्षोणीपतिरपीत्थं तदीये मन्त्रे श्रुते सति नृपः प्राह । मम लो के पलायनापवादः किं न भविष्यतीत्यादिष्टे ॥ ते ऊचुः ॥
यदपसरति मेषः कारणं तत्प्रहर्त्ती मृगपतिरपि कोपात्सं कुचत्युत्पतिष्णुः । हृदयनिहितवैरा गूढमन्त्रप्रचाराः किमपि विगणयन्तो बुद्धिमन्तः सहन्ते ॥ १ ॥ इति तदचसा श्रीमूलराजः श्रीकन्थादुर्गे प्रविवेश । श्रीसपादलक्षीय भूपतिः श्रीगुर्जरदेशे वर्षा

Page #77

वनराजादिप्रबन्धाः ४१ कालमतिक्रामन्नवरात्रेषु समागतेषु तस्यामेव कटकभूमौ शाकम्भरीनगरं निवेश्य तत्र गोत्रजामानीय तत्रैव नवरात्राणि प्रारेभे । श्रीमूलराजस्तत्स्वरूपमवगम्य निरुपायान्मन्त्रिणो ज्ञात्वा तत्कालोंत्पन्नमतिवैभवो राजा लिहणिका प्रारभ्य राजादेशेन समस्तान्समन्ततः सामन्तानाहूय कूटलेखक. व्ययकरणप्रतिबद्धपञ्चकुलमुखेन सर्वानपि राजपुत्रान्पदातींश्चान्वयावदाताभ्यामुपलक्ष्य यथोचितदा. नादिभिरावय॑ च समयसंकेतज्ञापनापूर्व ता. न्सर्वान्सपादलक्षीयनृपतिशिबिरसंनिहितान्विधाय निर्णीते वासरे प्रधानकरभीमारुह्य तत्प्रतिपालकेन समं भूयसीमपि भुवमाकम्य प्रत्यूषकालेऽतर्कित एव सपादलक्षीयनृपतेः कटकं प्रविश्य करभ्या अवरुह्ये कपाणपाणिरेकाक्येव श्रीमूलराजस्त. दौवारिकमभिहितवान् । साम्प्रतं नृपतेः कः समयः श्रीमूलराजो राजद्वारे प्रविशतीति स्वस्वामिने विज्ञपयेति वदस्तं दोर्दण्डप्रहारेण द्वारदेशादपसार्या. यं श्रीमूलराज एव द्वारे प्रविशतीति तस्मिन्नभिदधाने गुरूदरान्तः प्रविश्य तस्य राज्ञः पल्यङ्के स्वयं १ A लिहिणिकां २ C D करभ्यामेव B करभ्यामवरुष

Page #78

४२
प्रबन्धचिन्तामणिः
निषसाद | भयभ्रान्तः स राजा क्षणमेकं मानमवलम्ब्येष त्साध्वसं विधूय भवानेव श्रीमूलराज इत्यभिहिते श्रीमूलराजः स्पष्टं जगौ । उमिति गिरमाकर्ण्य यावत्समयोचितं किञ्चिदक्ति तावत्पूर्वसंकेतितैस्तैश्चतुः सहस्रप्रमितैः पत्तिभिः स गुरूदरः परिवेष्टर्याांचक्रे । अथ मूलराजेन स नृप इत्यभिदधे । अस्मिन्भूवलये नृपतिः समरवीरः समरे यो मम सन्मुखस्तिष्ठति स कोपि नास्त्यस्ति वेति मम विमृशतस्त्वमुपयाचितैरुपस्थितोसि परमशनावसरे मक्षिकासन्निपात इव तिलङ्गदेशीयतैलपाभिधानराज्ञः सेनापतिं मज्जयाय समागतं यावच्छिक्षयामि तावत्त्वया पार्ष्णिघातादिव्यापाररहितेन स्थातव्यमिति त्वामुपरोद्धुमहमागतोस्मि मूलराजेनेत्य. भिहिते भूपतिरेवमवादीत् । यत्त्वं नृपतिरपि सामान्यपत्तिरिव जीवितनिरपेक्षतयेत्थं वैरिगृहे एक एव प्रविशसि तेन त्वया सार्द्धमाजीवितान्तमेव मे संन्धिः। तेन राज्ञेत्युदिते मा मैवं वदेति तं निवारयंस्तेन भोजनाय निमन्त्रितोऽवज्ञया तं निषिध्य करे तरवा - रिमादायोत्थितः। तां करमीमारुह्य तेन स्कन्धावारेण परिवेष्टितो वारवसेनापतिकटके पतितः। तं निह

Page #79

वनराजादिप्रबन्धाः स्य दशसहस्त्रसंख्यास्तद्वाजिनोऽष्टादशगजरूपाणि चादाय यावदावासान्दत्ते तावत्प्रणिधिभिरस्मिन्वृत्तान्ते ज्ञापिते सपादलक्षः पलायांचक्रे । तेन राज्ञा श्रीपत्तेन श्रीमूलराजवसहिका कारिता । श्री मुञ्जालदेवस्वामिनः प्रासादश्च। तथा नित्यं २ सो मवासरे श्रीपत्तने यात्रायां शिवभक्त्या व्रजस्तद्भक्तिपरितुष्टः सोमनाथ उपदेशदानपूर्व मण्डलीनगर. मागतः। तेन राज्ञा तत्र मलेश्वर इति प्रासादः कारितः तत्र नमश्चिकीर्षाहर्षेण प्रतिदिनमागच्छतस्तस्य तद्भक्तिपरितुष्टः श्रीसोमेश्वरः ससागर एव भवनगरे समेष्यामीत्यभिधाय श्रीमदणहिल्लपुरेऽवतारमकरोत् । समागतसागरसंकेतेन सर्वेष्वपि जलाशयेषु सर्वाण्यपि वारीणि क्षाराण्यभवन् । तेन राज्ञा तत्र त्रिपुरुषप्रासादः कारितः । अथ तस्य चिन्तायकमुचितं तपस्विनं कंचिदालोकमानः सरस्वतीसरित्तीरे एकान्तरोपवासपारणकेऽ निर्दिष्टपञ्चयासभिक्षाहारं कन्थडिनामानं स तप. स्विनमश्रौषात् । यावत्तन्नमस्याहेतवे नृपतिस्तत्र प्रयाति तावत्तेन तृतीयज्वरिणा स ज्वरः कन्थायां नियोजित इति नृपतिरालोक्य तेन राज्ञा

Page #80

प्रबन्धचिन्तामणिः कथं कन्था कम्पते इति दृष्टो नृपेण सह वार्ता कर्तुमक्षमतयेह ज्वर आरोपित इत्यभिहिते पार्थिवः प्राह । यद्येतावती शक्तिर्भवतस्तदा ज्वरः किं न सर्यथा प्रहीयते इति राजादेशे ॥ उपतिष्टन्तु मे रोगा ये केचित्पूर्वसंचिताः। आनृण्ये गन्तुमिच्छामि तच्छम्भोः परमं पदम् ॥ ___ इति शिवपुराणोक्तान्यधीयनभुक्तं कर्म न क्षीयते इति जाननकथममुं विसृजामीति तेनाभिहिते त्रिपुरुषधर्मस्थानस्य चिन्तायकत्वाय नृपतिरभ्यर्थयामास । अधिकाराचिभिर्मासैर्माठापत्यानिभिर्दिनैः । शीघं नरकवाञ्छा चेदिनमेकं पुरोहितः॥ १ ॥ ___ इति स्मृतिवाक्यं जानस्तपउडुपेन संसारसागरमुत्तीर्य गोष्यदे निमजामि किमिति वचसा निषिद्धो नृपस्ताम्रशासनं मण्डकवेष्ठितं निमार्य तस्मै भिक्षागताय पत्रपुटे मोचयामास । स तदजानंस्ततः प्रत्यारनः । पुरा दत्तमार्गोपि सरस्वत्याः पूरे तदा न दीयमानमार्ग आजन्म निजदूषणानि विमृशंस्तात्कालिकभिक्षादोषपरिज्ञानाय यावद्वि
१ A B ओनणे. २ । त्रिपुरुषर्मस्थापनस्थ

Page #81

वनराजादिप्रबन्धाः ४५ लोकते तावत्ताम्रशासनं ददर्श । तदनु कद्धं तपोधनं विज्ञाय तत्रागत्य नृपस्तत्सान्त्वनाय यावद्विनयवाक्यानि ब्रूते तावत्तेन मया दक्षिणपाणिनागृहीतं भवेत्ताम्रशासनं कथं त्या भवतीति वयजल्लदेवनामा निजविनेयो नृपाय समर्पितः। तेन वयजल्लदेवेन प्रतिदिनमङ्गोद्वर्तनाय जात्यघुमृणस्याष्टौ पलानि मृगमदपलचतुष्टयं कर्पूरपलमेकं द्वात्रिंश. द्वाराङ्गना ग्रामसहितं सितातपत्रं च यदा ददासि तदा चिन्तायकत्वमङ्गीकरोमीत्पभिहिते राज्ञा तसर्व प्रतिपद्य त्रिपुरुषधर्मस्थाने तपस्विभूपपदे सोऽभिषिक्तः । कंकरील इति प्रसिद्धः । इत्थं भो. गानभुञ्जानोप्यजिह्मब्रह्मचर्यानरतः। स कदाचिन्निशि मूलराजपल्या परीक्षितुमारब्धः । ताम्बूल. प्रहारेण कुष्टिनीं विधाय पुनरनुनीतो निजोदर्तनविलेपनस्नानोत्सृष्टपयःप्रक्षालनाच सज्जीचकार। अथात्रैव लाखाकोत्पत्निविप्रतिपत्तिप्रबन्धः॥
पुरा कस्मिन्नीप परमारवंशे कीर्तिराजदेशाधिपतेः सुता कामालतानानीसा बाल्ये सममालिभिःकस्यापि प्रासादस्य पुरो रममाणा वरान्वृणीतेति ताभि१ A वारजनानाससहितं २ A C D कुंकूरोल.

Page #82

४६
प्रबन्धचिन्तामणिः
व्र्व्याड्रियमाणा सा कमलता घोरान्धकारनिरुद्धनयनमार्ग प्रासादस्तम्भान्तरितं फुलडाभिधानं पशुपालमज्ञातवृत्या तमेव वृत्त्वा तदनन्तरं कतिपयैर्वर्वैः प्रधानवरेभ्य उपढौक्यमाना पतिव्रताव्रतनिर्वहणाय पितरावनुज्ञाप्य निर्बन्धात्तमेवोपयेमे । तयोर्नन्दनो लापाकः स कच्छदेशाधिपतिः प्रसादितयशोराजवरप्रसादात्सर्वतोप्यजेयः । एकादशकृत्वस्त्रासितश्रीमूलराजसैन्यः । कस्मिन्नप्यवसरे कपिलकोटिदुर्गे स्थित एव राज्ञा लापाकः स्वयं निरुद्धः । तदनु स लक्षः क्वाप्यवस्कन्ददानाय प्रहितं निर्व्यूढसाहसं माहेचाभिधं भृत्यमागच्छन्तमियेष । तत्स्वरूपमवधार्य श्री मूलराजेन तदागमनमार्गेषु निरुद्वेषु स समाप्त कार्यस्तत्रागच्छन् शस्त्रं त्यजेति राजपुरुबैरुक्तः स्वामिकार्यसमर्थनाय तथैव कृत्वा समरसजं लापाकमुपेत्य प्राणंसीत् । अथ संग्रामावसरे ॥
ऊग्या ताविडं जहिं न किउ लक्खउ भणइ निघदृ || गणिया लब्भइ दीहडा के दहक अहवा अर्द्ध ॥ १ ॥
१ येनोद्यता सतातापितो न कृतः । नार्ह लो निकृष्टो भय्यते । गणिता लभ्यन्ते दिवसाः किं वा दश । अथवाऽष्ट ||

Page #83

वनराजादिप्रबन्धाः ४७ इत्यादिबोधवाक्यानि विविधानि व्याहरन्माहिचभृत्येनोद्भटवृत्तिदर्शनेन प्रोत्साहितसाहसः श्रीमूलराजेन समं द्वन्द्वयुद्धं कुर्वाणस्तस्याजेयतां दिनत्रयेण विमृश्य तुर्यदिने श्रीसोमेश्वरमनुस्मृत्य ततोवतीर्णरुद्रकलया स लक्षो निजघ्ने ॥ अथ तस्याजिभूपतितस्य वातचलिते श्मश्रुणि पदा स्टशन् राजा लक्षजनन्या लूतिरोगेण भवदंशो विपत्स्यत इति प्रशप्तः ॥ स्वप्रतापानले येन लक्षहोमं घितन्वता । सूत्रितस्तकलत्राणां बाष्पावग्रहनिग्रहः ॥ १ ॥ कच्छपलक्षं हत्वा सहसाधिकलम्बजालमायातं । संगरसागरमध्ये धीवरता दर्शिता येन ॥ २॥
इति लाषाकोत्पत्तिविपत्तिप्रबन्धः॥ मेदिन्यां लब्धजन्मा जितबलिनि बलौ बद्धमूला
दधीचौ रामे रूढप्रवाला दिनकरतनये जातशाखोपशाखा । किंचिन्नागार्जुनेन प्रकटितकलिका पुष्पिता साह
साङ्के आमूलामूलराज त्वयि फलितवती त्यागिनि त्या
गवल्ली ॥ ३॥

Page #84

४८
प्रबन्धचिन्तामणिः स्नाता प्रावृषि वारिवाहसलिलैः संरूढदूर्वाङ्कुरव्याजेनात्तकुशाः प्राणालसलिलैर्दत्वा निवापाञ्जलीन् ॥
प्रासादास्तव विद्विषां परिपतत्कुड्यस्थापिण्डच्छलाकुर्वन्ति प्रतिवासरं निजपतिप्रेताय पिण्डक्रियाम्॥४
इत्थं तेन राज्ञा पञ्चपञ्चाशद्वर्षाणि निःकण्टकं साम्राज्यं विधाय सन्ध्यानीराजनाविधेरनन्तरं राज्ञा प्रसादीकृतं ताम्बूलं वण्ठेन करतलाभ्यामादाय तत्र कमिदर्शनात्तत्स्वरूपमवगम्य वैराग्यात्संन्यासाङ्गीकारपूर्वं च दक्षिणचरणाङ्गष्टे वन्हियोजना पूर्व गजदानप्रभृतीनि महादानानि ददानोष्टभिर्दिनैः ॥ उद्धूमक पदलग्नमग्निमेकं विषे विनयैकवश्यः ॥ प्रतापिनोऽन्यस्य कथैव का यद्विभेद भानोरपि मण्डलं यः ॥ १ ॥ इत्यादिभिः स्तुतिभिः स्तूयमानो दिवमारुरोह ॥
अथसं. १०५० (५२) श्रावणसुदि ११ शुक्रे पुष्यनक्षत्रे वृषलग्ने श्रीचामुण्डराजो राज्ये उपाविशत् । अनेन श्रीपत्तने चन्दनाथदेव, चाचिणेश्वरदेव प्रसादौ कारितौ ॥ सं० १० ५५ अश्विनादि ५ सोमे नि

Page #85

वनराजादिप्रबन्धाः १९ रुद्धं। वर्ष १३ मास १ दिन २४ राज्यं कृतं ॥ सं० १०६५ आश्विनशुदि ६ भौमे ज्येष्ठानक्षत्रे मिथुनलग्ने श्रीवल्लभराजदेवो राज्ये उपविष्टः। अस्य राज्ञो मालवकदेशे धाराप्राकारं वेष्टयित्वा शीलीरोगेण विपत्तिः संजाता। अस्य राजदमनशंकर इति तथा जगझंपण इति बिरुदद्वयं संजातं। सं० १.०६५ चैत्रशुदि ५ निरुद्धं मास, ५ दिन २९ अनेन राज्ञा राज्यं कृतं ॥ सं० १०६५चैत्रशुदि ६ गुरौ, उत्तराषाढनक्षत्रे मकरलग्ने ताता दुर्लभराजनामा राज्येऽभिषिक्तः। अनेन सप्तभूमिधवलगृहकरणं व्ययकरणहस्तिशाला५टिकागृहसहितं कारितं ॥ स्वभ्रातृवल्लभराजश्रेयसे मदनशंकरप्रासादः कारितस्तथा दुर्लभसरः कारयांचवे ॥ एवं १२ वर्ष राज्यं कृतं ॥ तदनु सं० १०७७ ज्येष्टसुदि १२ भौमे अश्विनीनक्षत्रे मकर लग्ने श्रीभीमाभिधानं मातुः सुतं राज्येभिषिच्य स्वयं तीर्थोपासनवासनया वाणारसी प्रति प्रतिठासुलिवकमण्डलं प्राप्य तन्महाराजश्रीमुञ्जन छत्र वामरादिराजाचिन्हानि विमुच्य कार्पटिकवे १) यियामुः *याई कपायवान चरतीति काठिकः

Page #86

प्रबन्धचिन्तामणिः पेणैव पुरतो व्रजेति यदा युद्धं विधेहीस्यभिहितेऽन्तरा धर्मान्तरायमुदितमवणम्य तं वृत्तान्तं नितान्तं श्रीभीमराजाय समाविश्य कार्पटिकवेषेण तीर्थे गत्वा परलोकं साधयामास । ततः प्रभृति मालविकराजर्भिः सह गुर्जरनृपतीनां मूलविरोधःसंवृत्तः।। अथ प्रस्तावायातं मालवकर्मण्डनमुञ्जराजचरित
मेवम् ॥
१० मालवकराझा. २ B C मालवकमण्डलपण्डन. ३ 0 तताप्रति मानवकं रामचरितयेकं.

Page #87

॥वर्तमानकालीनविनिश्चितराजप्रसिद्धिर्यथा॥ ॥ चापोत्कट (चावडा) वंशराजानः ॥
इस्विसनः प्रारम्भः समाप्तिः वर्षाणि १ वनराजः इ. ७४६ ८०६ ६० २ योगराजः इ. ८०६ ८४१ ३५ ३ क्षेमराजः इ० ८४१ ८६६ २५ ४ भूवडा इ. ८६६ ८९५ २९ ५ वीरसिंहः ।
इ. ८९५ ९२० .. (विजयसिंहः) २० ६ रत्नादित्यः १ ९२० ९३५ १५ ७ सामन्तसिंहः इ० ९३५ ९४२ ७
चौलुक्य (लोलङ्की) वंशराजानः॥ 6 मूलराजः इ० ९४२- ९९७-५५ २ चामुण्डराजः इ. ९९७-१०१०-१३ ३ वल्लभसेनः इ० १०१०-१०१०- . ४ दुर्लभलेवः ०१०१०-१०२२-१२ ५ भीमादेशः १०२२-१०७२-५० ६ कर्णः इ. १०७२--१०९३-२२
१५
__ (रावतसिंहः)। २० १२० ९३५

Page #88

५२
७ सिद्धराजः । (जयसिंहः)
८ कुमारपालः
९ अजयपालः
}
इ० १०९४-११६३-४९
इ० ११४३–११७४–३१
इ० ११७४–११७७- ३
10 मूलराजः। द्वितीयः इ० ११७७-११७९ - २ 19 भीमदेवः । द्वितीयः इ० ११७९ - १२४२-६३ (४३)
१२ त्रिभुवनपालः इ० १२४२ – १२४४ – २ ॥ व्याघ्रीय (वाघेला) वंशराजानः ॥

१ विशलदेवः इ० १२४२ १२६२ १८ २ अर्जुनदेवः इ० १२६२ १२७५ १३ ३ सारंगदेवः इ० १२७५ १२७९ 8 कर्णराजः
इ० १२७९ १३०४ २५
( कर्णघेलो) (ख)|सपादलक्षयिचाहमाननृपवंशो लिख्यते ॥ १ वसुदेवराजः संवत ६०८ वर्षे
(चव्हाण राजा)
२ सामन्तराजः
३ नरदेवः
8 अजयराजः | अजयमेरु दुर्गकारक. ५ विग्रहराजः

Page #89

६ विजयराजः
७ चन्द्रराजः
८ गोविन्दराजः । सुरत्राणस्य वेगवरिसनाम्नो जेता
९ दुर्लभराजः
१० वत्सराजः
११ सिंहराजः। सुरत्राणस्य हजिवदीननाम्नो जेठा
णके जेता
१२ दुर्योजनः निसरदीनसुरत्राणजेता
१३ विजयराजः
५३
१४ वप्यइराजः शाकम्भय देवताप्रसादादेमादि
खानिसंपन्नः
१५ दुर्लभराजः
१६ गण्डूराजः। महमद सुरत्राणजेता १७ बालपदेवः
१८ विजयराजः
१९ चामुण्डराजः। सुरत्राणभङ्का
२० दूसलदेवः। येन गुर्जरधराधिपतिर्बानीतोऽजयमेरुमध्ये तक्रविक्रयं कारितः
२१ वसिलदेवः। स च स्त्रीलम्पटो महासत्यां ब्राह्मण्यां विलग्नो बलात्तच्छापाद्दु ष्ठव्रणसंक्रमण सृतः

Page #90

Subsmapurangamarapannamas
An
२२ वृहपृथ्वीराजः। वलुगीसाहसुरत्राणभुजमर्दी २३ आल्हणदेवः। सहावदीनसुरत्राणजेता २४ अनालदेवः २५ जगदेवः २६ वीसलदेवः। तुरुष्कजित् २७ अमरगाड्यः २८ पेथडदेवः २९ सोमेश्वरदेवः ३० पृथ्वीराजः संवत् ११३६ वर्षे राज्यं चकार।
संवत् १२४८ मृतः। ३१ हरिराजदेवः ३२ राजदेवः ३३ बोलणदेवः बावरीमालबिरुई तस्थ ३४ वरिनारायणदेव तुरुन्कसमसदीनगृहे मृतः ३५ बाहडदेवः मालवजेता ३६ त्रसिंहदेवः । ३० मितिदेवः संवत् १३४२ बर्षे राज्ये स्थितः
संबल १८ शुलः
न
Piyan

Page #91

५५ मुजराजप्रबन्धः पुरा तस्मिन्मण्डले श्रीपरमारवंश्यः सिंहदन्तभटनामा नृपती राजपाटिकायां परिभ्रमन् शरवणमध्ये जातमात्रं रूपपात्रमतिमात्रं कमपि बालमालोक्य पुवात्सल्याबुजवाय देव्यै समर्पयामास । तस्य सान्धयं मुझ इति नाम निर्ममे। तदनु सीन्धलं इति नानासुतः समजनि । विशेषगुणपुअमञ्जुलमुञ्जस्य राज्याभिषेकचिकीर्तृपस्तस्य सौघमलंकुर्वनमन्दमन्दाक्षतया निजवधूं वेत्रासनान्तरितां विधाय प्रणामपूर्व भूपतिमारराध । राजातं प्रवेशं विजनमवलोक्य तज्जन्मवृत्तान्तमादित एव तस्मै निवेद्य तय गल्या परितोषितः सन्सुतं विहाय तुल्यं राज्यं प्रयच्छामीति वदन् परमनेन सीन्धलनामा बान्धवेन समं प्रीत्या वर्तितव्यामत्यनुशास्तिं दत्वा तस्याभिषेकं चकार । स्वजन्मवृत्तान्तप्रसरशङ्किना तेन स्वदयितापि निजघ्ने । तदनु पराक्रमाकान्तभूतलः समस्तसजनचक्रवर्ति. रुद्रादित्यनाम्ना महामात्येन्द्र चिन्तितराज्यश्चिरं सु१० श्री सिंहभट D श्रीहर्षनामा. ९ B सिन्धुल.Dसिन्धुराज..पु. अमुचस्प, D निः शेषराजगुणपुन. ४ D समस्तविद्वतन.

Page #92

प्रबन्धचिन्तामणिः
खमनुभवन्कस्यामपि योषित्यनुरक्ताश्वीरकल्लाभिधकरभमधिरुह्य द्वादशयोजनीं निशि प्रयाति प्र स्यायाति च तया समं विश्लेषे जाते इमं दोधकमप्रैषीत् ॥
मैं पडला बोरडी पेक्खिसि न गम्मारि । असाढि घण गज्जीइं चिक्खिलि होसेऽवारि ॥ १ ॥ तं सन्धलनामानं भ्रातरमुत्कटतयाज्ञा भङ्गकारिण स्वदेशान्निर्वास्य सुचिरं राज्यं चकार । स सीन्धलो गूर्जरदेशे समागत्य काश- हदनगरसन्निधौ निजां पल्लीं निवेश्य दीपोत्सवे रात्रौ मृगयां कर्तुं प्रयातः । चौरवधभूमेः सन्निधौ शूकरं चरन्तमालोक्य शूलिकायाः पतितं चौरशबमजाजन् जानुनाधो विधाय यावत्प्रतिकिरि शरं सज्जीकुरुते तावत्तेन शबेन संकेतितः । ततस्तं करपर्शान्निवार्य शूकरं तं शरेण विदार्य यावदाकर्षति तावत्स शवोऽहास पूर्वमुत्तिष्ठन् सन्धलेन प्रोचे तव संकेतकाले शूकरे
५६
● हे मुअ स्वजिता दवरकी [रज्जुः] प्रेदासेन तां हे जान्म आषाढीयो बनो गीत पिच्छना सूर्भविष्यत्यधुना । इत्यन्योक्तयो पालम्भेनाक्रतू । त्वद्विरहजन्याश्रुधाराभिः पङ्गिलायां भुवि कथ मागमिष्यसीति दिकूः ]

Page #93

मुजराजप्रबन्धः
५७ शरप्रहारः श्रेयान्। किं वाऽवबुध्य महाप्रदतः प्रहार इति तद्वाक्यान्ते सच्छिद्रान्वेषी प्रेतः तन्निःसीमसाहसेन परितुष्टो वरं वृणु । इत्यभिहितो मम बाणः क्षितौ मा पतत्विति याचिते भूयोपि वरं वृणु । इति श्रुत्वा मडुजयोः सर्वापि लक्ष्मीः स्वाधीनेति। तत्साहसचमत्कृतः स प्रेत इत्याह । त्वया मालवमण्डले गन्तव्यमिति । तत्र श्रीमुअराजा संनिहितविनाशस्तथापि तत्र त्वया गन्तव्यमेव तत्र तवान्वये राज्यं भविष्यतीति तत्प्रेषितस्तत्र गत्वा श्रीमुअराज्ञः संपदः पदं कमपि जनपदमवाप्य पुनरुत्कटतया श्रीमुञ्चेन निगृहीतनेत्रः काष्टपञ्जरनियन्त्रितो भोजं सुतमजीजनत् । सोऽभ्यस्तसमस्तराजशास्त्रः षट्त्रिंशदायुधान्यधीत्य द्वासप्ततिकलाकृपारपारंगमः समस्तलक्षणलक्षितो ववृधे । तजन्मान जातकविदा केनापि नैमित्तिकेन जातक
समर्पितं॥
पञ्चाशत्पञ्चवर्षाणि मासाः सप्त दिनत्रयम् । भोक्तव्यं भोजराजेन सगौडं दक्षिणापथम् ॥ १ ॥
इति श्लोकार्थमवगम्यास्मिन्सति मत्सूनो राज्यं १A 0 अवबुध्यपत्प्रदत्त. B अवबुध्धति मत्,

Page #94

प्रबन्धचिन्तामणिः न भविष्यतीत्याशङ्कयान्त्यजेभ्यो वधाय तं समर्पयामास । अथ तैर्निशीथे माधुर्यधुर्या तन्मूर्तिमवधार्य तैर्जातानुकम्पैः सकम्पैश्चेष्टदेवतं स्मरेत्यभिहिते ॥ मान्धाता स महीपतिः कृतयुगालंकारभूतो गतः सेतुर्येन महोदधौ विरचितः क्वासौ दशास्यान्तकः। अन्ये चापि युधिष्ठिरप्रभृतयो यावद्भवान् भूपेते नकै नापि समं गता वसुमती मन्ये त्वया यास्यति १
इदं काव्यं पत्रके आलिरव्य तत्करेण नृपतये समर्पयामास । नृपतिस्तदर्शनात्खेदमेदुरमना अश्रूणि मुश्चन् भ्रूणहत्याकारिणं स्वं निनिन्द । अथ तैस्तं सबहुमानमानीय युवराजपदवीदानपूर्व संमान्य तिलिङ्गदेशीयराज्ञा श्रीतैलिपदेवनाम्ना सैन्यप्रेषणैराकान्तो रोगग्रस्तेन रुद्रादित्यनाम्ना महामात्येन निषिध्यमानोपि तं प्रति प्रतिष्ठासुर्गोदावरीं सरितमवधीकृत्य तामुल्लन्ध्य प्रयाणकं न का. यमिति शपथदानपूर्वव्याषिद्धोपितं पुरा पोढानिर्जितमित्यवज्ञया पश्यन्नतिरेकवशात्तां सरितमुत्तीर्य स्कन्धावारं निवेशयामास । रुद्रादित्यो नृप१ ( D अन्तकृत, २ । प्रजुतयः सर्वेपि चास्तं गताः। ३ मुल.

Page #95

मुञ्जर जान्धः तेर्वृत्तान्तमवगम्य कामपि भाविनीमविनीततया विपदं विमृश्य स्वयं चिंतानले प्रविवेश । अथ तैलिपेने तत्सैन्यं छलबलाभ्यां हतविप्रहतं कृत्वा मुञ्जरज्वा विवध्य श्रीमुञ्जराजो जगृहे । कारागृहे निहितः काष्टपञ्जरनियन्त्रितो मृणालवत्या तद्भगिन्या परिचार्यमाणस्तया सह जातकलत्रसंबन्धः । पाश्चात्यौर्नजप्रधानैः सुरङ्गादानपूर्व तत्र ज्ञापितसंकेतः। कदाचिदर्पणे स्वं प्रतिबिम्बं पश्यन्नज्ञातवृत्या दृष्टतःसमागताया मृणालवत्या वदनप्रतिबिम्ब जराजर्जरं मकरे निरीक्ष्य यनः श्रीमञ्जस्य वदनसामाप्यात्तद्विशेषाविच्छायतया तां विषण्णामालोक्यैवमवादीत् ॥ 'मुञ्ज भणई मुणालवइ जुव्वण गयुं न झूरि। जइ सक्करसयखण्ड थिय तो इस मीठी चूरि ॥१
इति तां संभाष्य स्वस्थानं प्रति यियासुस्तद्विरहासहो भयात्तं वृत्तान्तं ज्ञापितुमशक्तो भूयो भूयः
* मुञ्जो भणति हे मृणा'नवनी यौवनं गतं तदपि मा खिद्यस्व । तत्र दृष्टान्तः । यदि शर्करा शतखण्डा जाता, तदपिमिष्टा, ततोपीयं चूर्णिता मर्दिना मिष्टवै ! १ ॥
A B चिन्नानले. २ C D तैसपेन. ३ A C D मुझं रज्या बवा. ४ C D पभणइ मुञ्ज. ५ जुबणु गिय म झुरि.

Page #96

६० प्रबन्धचिन्तामणिः प्रोच्यमानोपि तां चिन्तामनुचरन् । अलवणातिलवणरसवती भोजितोषि तदास्वादानवबोधात्तया निर्बन्धबन्धुरया गिरा सप्रणयं दृष्टः प्राह । अहमनया सुरङ्गया स्वस्थाने गन्तास्मीति चेद्भवती तत्र समुपैति तदा महादेवीपदेऽभिषिच्य प्रसादफलं द
यामीत्यभिहिते यावदाभरणकरण्डिकामुपनयामि तावत्क्षणं प्रतीक्षस्वेत्यभिदधानाऽसौ (कात्या यिनी तत्र गतो मां परिहरिष्यतीति विमृशन्ती स्वधातुभूपतेस्तं वृत्तान्तं निवेद्य विशेषतो विडम्बनाय बन्धनबद्धं कारयित्वा प्रतिगृहं भिक्षाटनं कारयामास । स प्रतिगृहं परिभ्रमनिर्वेदमेदुरतयेमानि वाक्यानि पपाठ ॥ तथाहि ॥ *सउचित्तहरिसदी मम्मणहबत्तीसडीहियां । हिअम्मि ते नर दट्ट सीझे जे वीससई थिय॥ १॥
. सर्वचित्तहर्षाथै मणमणामन्मथवातामु दाहिण्यशीलायां स्त्रियां ये विश्वसन्ति ते हृदये दृढं खिद्यन्ते ॥ भत्र प्राचीनदेशीशब्दाः ! १ ॥
१ A B नद्भवती. (२ अर्बजरती मनसा विचारयति) . A चित्तहसट्टीमणह । अस्सी ने नर B हरिसठी मम्मणत्ति । हिम्म C D पञ्चासडीहियाहअम्मी ५ सिपने पत्तिाइ ताह D अम्मी सीने ६ पंनिष्वातियांहं.

Page #97

मुजराजप्रवन्धः 'झाली तुट्टी किं न मुउ किं न हूयउ छारपुन। हिण्डइ दोरीबन्धीयउ जिममङ्कड तिम मुझं ॥२ तथा च ॥ 'गयगयरहगयतुरयगयपायक्कडो निभिच । सग्णट्रिय करि मन्तण उम्मुहुँ ता रुहाइच ॥ ३ . अथान्यस्मिन्वासरे कस्यापि गृहपतेहे भिक्षानि
मित्तं नीतः ॥ पडुकपाणिं तत्यत्नी तक्रं पाययित्वा गर्वोडुरकन्धरां भिक्षादाननिषेधं विदधतीं मुजः प्राह।
भोलि मन्धि म गव्व करि पिक्वि वि पड़गुपांइघउदसइ सई छहुत्तरइं मुञ्जह गयह गैयाइं ॥४
• स्वालित्वा त्रुटित्वा किं न भवेयं भस्मपुञ्जः हिण्डति दवरक. बको यथा मर्कटस्तथा मुञ्जः ॥२॥
१ C कोली तुटि वि किं न कल मुपछ । छारहपुञ्ज घरिघरि तिम्म नचावियइ जिम । D तुटवि A झोली त्रुटी । B हुयन. ___ * गतगतरथगततुरगगतपद्गो निर्जत्यो जातोहं । तस्मात हे रुद्रा. दित्य उन्मुखं मां वस्थितः मन्मन्त्रणमामन्त्रणं कुर्याः! ३ १C D पायकडा ठकुररुदाइच. ३ B उंमुऊ४ D मतणुमहता
• हे असे हे मुग्धे मा गर्व कुरु प्रेक्ष्य लघुपिठरकहस्तं पमु. कशब्दो देशी ० षट्सप्तत्युत्तरचतुर्दशशतानि मुञ्जस्प गजानां तान्यपि गतानि ! ४
५ C D धनवन्ती म गबू पंदुरुआइ A चउदइसह C उत्तर.

Page #98

प्रबन्धचिन्तामणिः मा मङ्कड कुरुद्वगं यदहं खण्डितोनया। रामरावणमुजाद्याः स्त्रीभिः के के न खण्डिताः ५ रेरे यन्त्रक मा रोदीर्यदहं भ्रामितोऽनया । कटाक्षाक्षेपमात्रेण कराकष्टौ च का कथा ॥६॥ *जा मति पच्छइ सम्पज्जइ सामति पहिली होइ। मुञ्ज भणइ मुणालवइ विघन न वेढइ कोइ ॥७ यशःपुओ मुञ्जो गजपतिरवन्तिक्षितिपतिः सरस्वत्यावासः समजनि पुरा यः कृतिरिति । स कर्णाटेशेन स्वसचिवबुद्ध्यैव विकृतः कृतः शूलाप्रोतस्त्वहह विषमाः कर्मगतय: ॥ ८॥ सुहृद्देवेन्द्रस्य ऋतुपुरुषतेजोशजनकः प्रमीतः शय्यायां सुतविरहदुःखादशरथः । ज्वलत्तैलद्रोण्यां निहितवपुषस्तस्य नृपतेश्चिरात्संस्कारोऽभूदहह विषमाः कर्मगतयः ॥ ९ ॥ आपद्गतं हससि किं द्रविणान्धमूढ लक्ष्मीः स्थिरा न भवतीति किमत्र चित्रम् । किं त्वं न पश्यसि घटीर्जलयन्त्रचके
ह. C पट्टकरूपाणि. B पमुकयाणि. A पडुकरुपाण. __ *या मतिः पश्चात्सपद्यते सा मतियदि प्रथमा भोत्तर्हि मुओ भणति हेमृणा नवाी विधं न वहनि कोपि ! ७॥

Page #99

मुजराजप्रबन्धः रिक्ता भवन्ति भरिता भरिता च रिक्ताः ॥ १० ॥ अलङ्कारः शङ्काकरनरकपालं परिजनो विशीर्णाङ्गो भृङ्गी वसु च वृष एको बहुवयाः । अवस्थेयं स्थाणोरपि भवति सर्वामरगुरोविधौ वक्रे मूर्छि स्थितवति वयं के पुनरमी ॥ ११ * लायर पाई लंक गढ गढवइ दससिरु राउ । भग्गक्रवय सो भजिगय मुञ्ज म करि विसाउ १२ __ इत्थं सुचिरं भिक्षां भ्रामयित्वा वध्यभूमौ नृपादेशाद्वधविधौ नीतः। तैरुक्तमिष्टं दैवतं स्मर । लक्ष्मी र्यास्पति गोविन्दे वीरश्री:रवेश्मान । गते मुजे यशःपुञ्ज निरालम्बा सरस्वती ॥ १ ॥
इत्यादि तदाक्यानि यथाश्रुतमवगन्तव्यानि ॥ तदनु मुजं निहत्य तच्छिरो राजाङ्गणे शूलिकामोतं कृत्वा नित्यं दधिवेष्टितं कारयानिजममर्ष पुपोष । अथ मालवमण्डले तदृत्तान्तवेदिभिः सचिवैस्तद्रातृज भोजनामानं राज्येऽभ्यषिच्यत ॥ ॥इति श्रीविक्रमप्रमुखनृपवर्णनो नाम प्रथमः सर्गः॥
* सागरः परिला । लंका दुर्गः । दुर्गपतिर्दशशिरा गना । मा ग्यदये तत्सद भग्न हे मुख मा कुरु विषादमिनि रिपुनारिवावयम् १२

Page #100

६४ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः २
भोजभीमप्रवन्धी अथ यदा मालवकमण्डले श्रीभोजराजा राज्य चकार तदाऽत्र गुर्जरधरित्र्यां चौलुक्यवंशीयश्रीभीमः पृथिवीं शशास । कस्मिन्नपि निशाशेषे स श्रीभोजः श्रियश्वश्चलतां निजचेतसि चिन्तयन् कल्लोललोलं निजं जीवितं च विमृशन प्रातःकत्यानन्तरं दानमण्डपेऽनुचरैराहूतेभ्योऽर्थिभ्यो यदृच्छया सुवर्णटङकान्दातमारेभे । अथ रोहकाभिधानस्तन्महामात्यः कोशविनाशात्तदौदार्यगुणं दोषं मन्यमानोऽपरथा तं दानविधि निषेधुमक्षमः सर्वावसरे भने सभामण्डपभारपट्टे ॥ आपदर्थे धनं रक्षेत्
इत्यक्षराणि खटिकया लेखि । प्रातर्यथावसरं नृपतिस्तान्वर्णानिर्वर्ण्य समस्तपरिजने तं व्यतिकरमपन्हुवाने। भाग्यभाजः क चापदः । इति नृपतिना लिखिते दैवं हि कुप्पते कापि एवं मन्त्रिलिखनादनन्तरं नृपतिना तद्विलोक्य १ C D चौक्यचक्रवर्ती. २ C D लिनेख. ३ A नृपःD नृपण.

Page #101

भोजभीमप्रबन्धौ
संचयोपि विनश्यति ॥ १ ॥
इति पुरो लिखिते स सचिवोऽभयं याचित्वा स्वलिखितं विज्ञपयामासं ॥ तदनु पंण्डितानां पवशती मम मनोगजं ज्ञानाङ्कुशेन वशीकर्तुममात्रं महामात्यसन्निभा यथायाचितं ग्रासं लभते ॥ तथाहि ॥ कङ्कणेोत्कीर्णमार्याचष्टयमेतत् ॥ इदमन्तरंमुपकतये प्रकृतिचला यावदस्ति संपदियम् । विपदि नियतोदितायां पुनरुपकर्तुं कुतोवसरः ॥१॥ निजकरनिकरसमृद्ध्या धवलय भुवनानि पार्वणश शाङ्कक। सुचिरं हन्त न सहते हतविधिरिह सुस्थितं किमपि २ अयमवसरः सरस्ते सलिलैरुप कर्त्तुमार्थनामनिशम् । इदमपि सुलभमम्भो भवति पुरा जलधराभ्युदये ३ कतिपयदिवस स्थायी पूरो दूरोन्नतोपि चण्डरथैः । तटिनीतटदुमपातिनिपातकमेक चिरस्थायि ॥४॥

६५
किंर्च ॥
CD स्वं लेखकं ज्ञापयामास २ C D इयं पण्डितानां. C D भतिमात्रं D अङ्कुशेन वशीकुरुनां. ४ CD उदुयायां ५] दूरोन्नतिश्च भविता ते. (D किंच लोकद्वयं कुण्डलोत्कीर्णम् ॥
सद्यथा

Page #102

६६ प्रबन्धचिन्तामाणिःसर्ग. २ यदि नास्तमिते सूर्ये न दत्तं धनमर्थिनाम् । तद्धनं नैव जानामि प्रातः कस्य भविष्यति ॥ ५॥
इति स्वकृतं कण्ठाभरणीकृतं श्लोकमिष्टमन्त्रवजपन्मन्त्रिन, प्रेतप्रायेण भवता कथं विप्रलम्भ्यः। अथान्यस्मिन्नवसरे राजा राजपाटिकायां संचरन् सरित्तीरमुपागतः। तन्नीरमुल्लङध्यागच्छन्तं दारिद्योपद्रुतं काष्टभारवाहकं कमपि विप्रं प्राह । कियन्मानं जलं विष विप्र० जानुदघ्नं नराधिप । इति तेनोक्ते राजा कथं सेयमवस्था ते इति नृपेणोक्तः ॥ विप्र. न सर्वत्र भवादृशाः ॥ १ ॥ ___ इति तदाक्यान्ते यत्पारितोषिकं नृपतिरस्मै अदापयत्तन्मन्त्री धर्मवाहिकायां श्लोकबद्ध लिलेख। तद्यथा ॥ लक्षरपुनर्लक्ष मत्ताश्च दश दन्तिनः। ग्रासादई मपि ग्रासमर्थिभ्यः किं न दीयते । इच्छानुरूपो विश्वः कदा स्य भविष्यति ॥१॥ १ A B यदनस्त. २ D इमानि मुभाषतानीट. ३ D विप्रप्तभ्यः

Page #103

भोजभीमप्रबन्धौ दत्तं देवन तुष्टेन जानुदघ्नप्रभाषणात् ॥ १॥ ___ अथान्यदा निशि निशीथसमयेऽ कस्माद्विगतनिद्रो राजा राजानं गगनमण्डले नवोदितमालोक्य स्वसारस्वताम्भोधिप्रोन्मीलदेलनिभमिदं काव्याईमाहै। यदेतञ्चन्द्रान्तर्जलदलवलीलां प्रकुरुते तदाचष्टे लोकः शशक इति नो मां प्रति तथा । इति राज्ञा भूयोर निगद्यमाने कश्चिन्चौरो नृपसौधे खात्रपातपूर्व कोश वने प्रविश्य प्रतिभाभरं निषेदुमक्षमः ॥ अहं विन्दुं मन्ये त्वदरिविरहाक्रान्ततरुणीकटाक्षोल्कापातव्रणशतकलङ्काङ्किततनुम् ॥ १॥
इति तत्पठनान्तरं चोरमगरक्षकैः कारागारे निवेशयामास । ततोऽहर्मुखे सभामुपनीताय तस्मै चौराय यत्पारितोषकं राज्ञा प्रसादीकृतं तद्धर्मवहिकानियुक्तो नियोग्येवं काव्यमलिखत् । अमुष्मै चौराय प्रतिनिहितमृत्युप्रतिभिये प्रभुः प्रीतः प्रादादुपरितनपादद्वयकृतेः। सुवर्णानां कोटीर्दश दशनकोटिक्षतगिरी१ C D प्रभाषिणे. २ चन्द्रं । ३ C ऊचे ४ कोशगडे.

Page #104

૬૮
प्रबन्धचिन्तामणिः
करीन्द्रानप्यष्टौ मदमुदितगुञ्जन्मधुलिहः ॥ १ ॥ ॥ अथ कदाचित्तस्यां वाच्यमानायां स्वमेव स्थूललक्षं मन्यमानो दर्पभूताभिभूत इवं तत्कृतं यन्न केनापि तद्दत्तं यन्न के नचित् । तत्साधितमसाध्यं यत्तेन चेतो नदूयते ॥ १ ॥
इति स्वं मुहुर्मुहुः श्लाघ्यमानः केनापि पुरातनमन्त्रिणा तद्वर्वखर्वचिकीर्षया श्रीविक्रमार्कधर्मवहिका नृपायोपनिन्ये । तस्या उपरितनविभागे प्रथमतः प्रथमं काव्यमेतत् ॥ अष्टौ हाटककोटयस्त्रिनवतिर्मुक्ताफलानां तुलाः पञ्चाशन्मदगन्धमत्तमधुपक्रोधो दुराः सिन्धुराः । अश्वानामयुतं प्रपञ्चचतुरं वाराङ्गनानां शतं दण्डे पाण्डुनृपेण ढौक्तिमिदं वैतालिकस्यार्पितम् १ वाम्भोजे सरस्वत्यधिवसति सदा शोण एवाधरस्ते बाहुः काकुत्स्थवीर्यस्मृतिकरणपटुर्दक्षिणस्ते समुद्रः। . वाहिन्यः पार्श्वमेताः क्षणमपि भवतो नैव मुञ्चन्त्यभीक्ष्णं
१० दर्पाभिभूतः २ नारुण्योपचयप्रपञ्चितदशां. BD) वेनालकस्य [ वेनाभाय विक्रमपण्डितायेत्यर्थस्त
स्मिन्पाठे] ग

Page #105

६९
भोजभfमप्रबन्धt स्वच्छेऽन्तर्मान सेऽस्मिन्कथमवनिपते तेऽम्बुपाना
भिलाषः ॥१॥
अस्य काव्यस्य पारितोषिकदानमष्टौ हाटकमिदं काव्यं ज्ञेयम् ॥
इति तत्काव्यार्थमवगम्य तदौदार्थविनिर्जितगर्वसर्वस्वस्तां वाहिकामर्चयित्वा यथास्थानमस्थापयत्। प्रतीहारेण विज्ञप्तः स्वामिन्देव दर्शनोत्सुकं सरस्वती कुटुम्बं द्वारमध्यास्ते । क्षिप्रं प्रवेशयेति राजादे - शावनुप्रथमं प्रविष्टं तत् । प्रेष्यः प्राह ॥ - बापो विद्वान् बापपुत्रोपि विद्वान् आई विउंषी आईधुआपि विउषी । काणी चेटी सापि विपी वराकी राजन्मन्ये विज्जैपुत्रं कुटुम्बम् ॥ १
इति तस्य प्रहसनप्रायेण वचसा नृपतिरीष द्विह
स्य तज्ज्येष्ठपुरुषाय समस्यापदमाह ॥ असारात्सारमुद्धरेत् ॥
* [ बापः पिता । हैमशेषकाण्डे । आई माता | धुआ सुना । दशी ० विद्यासमूह)
१ B बप्पो. २ A CD विदुषी ३ A विद्री. C विधी. B विद्य. D विद्व
D विदुसी

Page #106

७०
प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. २
दानं वित्तातं वाचः कीर्तिधर्मौ तथायुषः । परोपकरणं कायादसारात्सारमुद्धरेत् ॥ १
अथ नृपस्तत्पुत्राय । हिमालयो नाम नगाधिराजः । चकार मेनाविरहातुराङ्गीति नृपतिवाक्या
नन्तरम् ॥
तव प्रतापज्वलनाज्जगाल हिमालयो नाम नगाधिराजः । चकार मेना विरहातुराङ्गी प्रवालशय्याशरणं शरीरम् ॥ १ ॥
इति समस्यायां पूरितायां ज्येष्टस्य पत्नीं प्रति राजा । कवणु पियावर खीरु । इति समस्यापदे राज्ञाऽर्पिते । * जइ यह रावण जाईयउ दहमुहइकुशरीरु । जणणि वियम्भी चिन्तवइ कवणुपियावउ खीरु १ सेत्थं पूरयामास ॥ अथ राज्ञः, कण्ठि विलुलई काउ । इति समस्यापदं ।
[काण वि विरहकरालि पंइउड्डावियर वराउ ।
: D प्रवाजशय्या शरणं शरीरं
1
* ( यदा च रावणो जातो दशमुखे कशरीरः तदा जननी विजृम्निणी कम्पती सतीत्यर्थः चिन्तयतेि कस्मै मुखाय दीरं पाययामि १]
3
१ A B

Page #107

भोजभीमप्रबन्धौ
७१
सहि अचभूउं दिदृ मई कण्ठि विलुल्लइ काउ || १ स इत्यं पूरयामास । सुतां विस्मृत्य राज्ञा तानि सर्वाणि सत्कृत्य विसृष्टानि ॥
अथ राजा सर्वावसरे चन्द्रशाळाभुवि परिभ्रमविघृतातपत्रो द्वाःस्थेन विज्ञप्तसुतावृतान्तो नृपउच्यतामिति तां प्रति प्राह ॥ अथ सा ॥ राजन्भोज कुलप्रदीप निखिलक्ष्मापालचूडामणे युक्तं संचरणं तवात्र भुवने छत्रेण रात्रावपि । मा भूत्त्वद्वदनावलोकनवशाद्रीडाविलक्षः शशी मा भूच्चेयमरुन्धती भगवती दुःशीलताभाजनम् १
इति तद्वाक्यानन्तरं तत्सौन्दर्यापहृतचित्तस्तामुवाह्य भोगिनीं चकार । अथान्यदा यमलपत्रेषु सत्स्वपि सन्धिदूषणोत्पत्तये श्रीभोजराजो गुर्जरदेशविज्ञतां जिज्ञासुः सान्धिविग्रहिककरे कृत्वेमां गाथां भीमं प्रति प्राहिणात् ॥
● कथमपि विरहकरालितया कलहान्तरितयेत्यर्थः पतिरुि तो वराकः । हे सखि अत्यद्भुतं दृष्टं मया यतः कण्ठे विलुल्लात कस्य । पतिं विना कभ्यावलम्बनं करिष्ये इति तथा न प्रथमं विचरितमित्यर्थः ॥ १ ॥ । ]
१ CD भचिन्
२ [ अन्योन्यमेवं वर्तितव्यमिति व्यवहारः ]

Page #108

७२
प्रबन्धचिन्तामणिः
।
.
* हेलानिद्दलियगइंदकुम्भपयाडयपयावपसरस्स सिंहस्स मएण समं न विग्गहो नेय सन्धाणं १ इति तदुत्तररूपां गाथां याच्यमानो भीमः सर्वेपाम पिमहाकवीनां गाथाबन्धान्विविधान्फल्गुवल्गि - तांश्चिन्तयन् । * अन्धयसुयाण कालो पुहवी भीमो ये निम्मिओ' विहिणा । जेण सयंपि न गणियं का गणना तुज्झ इक्कस्स १४ इति गोविन्दाचार्यविरचितां तां चेतश्चमत्कारिणीं गाथां तस्य प्रधानस्य करे प्रस्थाप्य सन्धिदूषणमपाहरत् ॥ कस्मिन्नप्यवसरे प्रतिहारनिवेदित: कोपि पुरुषः सभां प्रविश्य श्रीभोजं प्रति ॥ अम्बा तुष्यति न मया न स्नुषया सापि नाम्बया
न मया । अहमपि न तया न तया वद राजन्कस्य दोषोयम् १
* ( हेलानि देञ्जित गजेन्द्रकुम्भप्रकटितप्रतापप्रसरस्य | सिंहस्य मृगेण समं न विग्रहो नैव सन्धानं ॥ १ ॥ )
* ( अन्धकसुतानां काजः पृथिव्यां जीमश्च निर्मितो विधिना । येन शतमपि न गणितं का गणना तवैकस्य ॥ १ )
B १ भीमो पुहवी २ D निम्मित ३ A गणना 2 C एकस्स

Page #109

भोजभीमप्रबन्धौ
૭૨
इति तद्वाक्यानन्तरं तदाजन्मदारिद्यद्रोहि पारितोषिकं दापयामास ॥ अथ कस्यामपि निशि हिमसमये वीरचर्यया नृपतिः परिभ्रमन्कस्यापि देवकुलस्य पुरः कमपि पुरुषं ॥
शीतनोदुषितस्यै माषफलवञ्चिन्तार्णवे मज्जतः शान्तोनिः स्फुटिताधरस्य धमतः क्षुत्क्षामकुक्षेर्ममा निद्रा काप्यवमानितेव दयिता संत्यज्य दूरं गता सत्पात्रप्रतिपादितेव कैमला न क्षीयते शर्वरी ॥ १
इति पठन्तं । श्रुत्वा निशान्तमतिवाह्य तं प्रातराहूय पप्रच्छ । कथं भवता निशाशेषेऽत्यन्तशीतोपद्रचः सोढः । सत्पात्रप्रतिपादितेति संकेतपूर्व समादिष्टं । स्वामिन्मया घनत्रिवेलीबलेन शीतमतिबाह्यते स इति विज्ञपयन्, का तव त्रिवेलीति
१ D अथ तन्नगरनिवासी कोपि द्विजः केवलीनामात्रवृत्तिः कस्मिन्नपि पर्वणि स्नानव्याकुले सकलेपि नगरलाके अलब्धनिया रिक्तताम्रपान एवागत इति ब्राह्मण्या निर्भत्स्यमानः संजातकलहे तां प्रति प्रदत्तप्रहार आरक्षपुरुषैः संयम्य राजमंदिरे नीयमानो राज्ञा पृष्टः सन्नाह | अम्बा तुष्यतीति श्लोकं पपाठ । तदर्थं पाण्ड तेष्वनवबुज्यमानेषु राज्ञा स्वमनीषया तदभिप्रायं समुपाजभ्य तस्मै लक्ष्त्रये दापिते सति श्लोकार्थ कलहमूलं तदावे दारिद्र्यमूलं नृपो व्याचख्यौ || २ D उषितस्य ३ वसुधा.
10

Page #110

७४
प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. २
भूयोभिहित इदमपाठीत् । रात्रौ जानुदिवा भानुः कृशानुः सन्ध्ययोर्द्वयोः । राजन् शीतं मया नीतं जानुभानुकशानुभिः १ स इत्थं वदन् राज्ञा लक्षत्रयदानेन परितोषितः । धारयित्वा त्वया मानमहो त्यागाध्वनाधुना । मोचिता बलिकर्णाद्याः सच्चेतोगुप्तिवेश्मनः १
इति सारस्वतोद्गारपूरपरे तत्पारितोषिकदानाक्षमेण राज्ञा सोपरोधं निवारितः । अन्यस्मिन्नवसरे राजा राजपाटिकाया गजारूढः पुरान्तरा संचरन्कमपि रोरं भूमिपतितकणांश्चिन्वन्तमवलोक्य । * [ नियउयरपूरणाम्म य असमत्था किंपि तेहि जाएहिं ।
इति तेनार्द्धकविना पूर्वार्द्ध प्रोक्ते ।
★ [ सुसमत्था वि हु न परोवयारिणो तेहि वि नहि
किंपि ॥ १ ॥
इति तद्वचनान्ते ॥
#
( निजोदरपूरणे येsसमर्थाः तेजति
किं ।
( सुसम अप निश्चयेन ये परोपकारिणो न तैरपि के नाही किमपि ॥ १
*
[१ कागगानू.
२ दरिद्रं . ]
३D न किंपि.

Page #111

७५
भोजभीमप्रबन्धौ * परपत्थणापवत्तं मा जणणि जणेसु एरिसं पुत्तं ।
इति तद्वाक्यादनु ।
" मा पुहवि मा धरिजसु पत्थणभङ्गो कओ जेहिं २
स इति वदन्कस्त्वमिति राज्ञाभिहितो नगरप्रधानैर्भवद्विविधविद्वद्घटायामपरथा प्रवेशमलभमानोऽनेनैव प्रपञ्चेन स्वामिदर्शनचिकीरयं राजशेखर* इति ज्ञापितः ।
तदुचितमहादानैः प्रसादकृते । भेकैः कोटरशायिभिर्मृतमिव क्ष्मान्तर्गतं कच्छपैः पाठीनैः पृथुपङ्गपीठलुठनाद्यस्मिन्मुहुर्मूर्च्छितम् । तस्मिन्नेव सरस्यकालजलदेनोन्नम्य तच्चेष्टितं येनाकुम्भनिमग्नवन्यकारिणां यूथैः पयः पीयते ॥ १॥
( परप्रार्थनाप्रवृत्तमीदृशं पुत्रं हे बनाने मा जनय । * ( हे मातः हे पृथिवि यैः प्रार्थनाभङ्गः कृतस्तादृशान्पुरुषान्मा १ A मा पुरवि
धारय ॥ २)
*
*
१ D इति जाषिणे विप्राय हस्तिनीं ददौ पुनः स विप्रः
निर्वाता न कुटी न चाप्रिशकटी नापि द्वितीया पटी वृत्तिर्नारजटीन नुन्दिलपुटी जूमौ च घृष्टा कठी | तुष्टिघटी प्रिया न वधुटी तेनाप्यहं संकटी श्रीमद्भोज तव प्रसादकरटी भां ममावती ॥ २ ॥

Page #112

प्रबधचिन्तामणिः सर्गः २
इत्यकाल जलदराजशेखरोक्तिः । कस्मिन्नपि संवत्सरे वृष्टयभावात्कणतृणानामप्राप्त्या स्थानपुरुषैर्भोजागमं ज्ञापितः श्रीभीमश्चितां प्रपन्नो डामरनामानं सन्धिविग्रहिकमादिशत् । यत्किमपि दण्डं दत्वाऽस्मिन्वर्षे श्रीभोज इहागच्छन्निवारणीयः। स इति तदादेशात्तत्र गतोऽत्यन्तविरूपवान्परचितज्ञः श्रीभोजेनेत्यभिदधे ।
यौष्माकाधिपसन्धिविग्रहपदे दूताः कियन्तो वद माक्ष बहवोपि मालवपते ते सन्ति तत्र त्रिधा । प्रेष्यन्ते ऽधममध्यमोत्तमगुणप्रेक्षानुरुपक्रमातेनान्तः स्मितमुत्तरं विदधता धाराधिपो रञ्जितः॥१
७६
इति श्रुत्वा तेनैकादशसहस्राणि दत्तानि ॥
अथ राजशेखरनामा कविः संध्यायां महाकालप्रसादे सुप्तः पठते पोतानेतान्त्रय गुणवति ग्रीष्यकालावसानं
यावत्तावच्छपय रुदतो येन केनाशनेन ।
पश्चादम्भोधररसपरीपाकमासाद्य तुम्बी कुष्माण्डी च प्रभवति यदा के वयं जुजुजः के ॥ १ प्रसन्नेन राज्ञा सर्वस्वदानात्तोषितेन कविनोक्तं भेकैरिति ॥.
१ D अथैकदा डामरनामा नागरज्ञातीयो द्विजः श्रीनोजयार्श्वे गतो राज्ञोपहासपूर्व २ द्विज स्वाहा ३ प्रेक्षन्ते
..
B C D रञ्जितः ॥ १ ॥ श्रीभोजराजा गुर्जरोपरि कृतप्रस्थान -

Page #113

७७
भोजभीमप्रबन्धौ "इति तद्वचनचातुर्यचमकतो राजा गूर्जरदेशं प्रति प्रयाणपटहदानं चके। प्रयाणावसरे बन्योक्तं । चौलःकोडं पयोधेविंशति निवसते रन्ध्रमन्ध्रो गिरीन्द्रे कर्णाटः पट्टबन्धं न भजति भजते गूर्जरो निर्झराणि । चेदिलेलीयतेऽस्त्रैः क्षितिपतिसुभटः कन्यकुनोत्र
कुनो भोज त्वत्तन्त्रमात्रप्रसरभयभरव्याकुलो राजलोकः कोणे कौङ्कणकः कपाटनिकटे लाटः कलिङ्गोङ्गणे. त्वं रे कोशल नूतनो मम पिताप्पत्रोषितः स्थाण्डिले।
- बाह्यावासे कृतस्त्रानो भेटितः सन्राज्ञोचे डामराख्यः। नीमडीयाको नापितोऽय कल्ये किं करोति । तेनोक्तं । अन्येषां राज्ञां शिरोमुण्डितमेकस्य शिरो जलनिन्नमास्ते पश्चान्मुण्डयिष्यती. ति भणिते राज्ञा चमत्कृतेन राजनुवने राजविडम्बननाटके चित्रे डामरस्वामी कर्णाटराज्ञश्चाटूनि कुर्वन् दर्शित : । दूतनोक्तं । जोजराज मम स्वामी याद कर्णाटनपते:२) कराकष्टोउ न पश्यामि कथं मुञ्जशिरः करे ॥ १ इनि वाक्येन स्मृतपूर्ववैरः गूर्जरदेशं परित्यज्य कर्णाटोपरि प्रयाण कृतगन् । नृपाने डामरस्योक्तिः । सत्यं त्वं भोन मार्तण्ड पूर्वस्यां दिशि राजले । मूरोपि लघुतामेति पश्चिमाशावलम्बने ॥ १ ॥
१ A B चौडः २ B D जूपतिः ३ कचाक्रष्टं.

Page #114

७८ प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. २ इत्थं यस्य विवर्द्धितोनिीश मिथःप्रत्यर्थिनां संस्तरस्थानन्यासभुवा विरोधकलहः कारानिकेतक्षितौ २
प्रयाणकपटहदापनादनु समस्तराजविडम्बनाटकेऽभिधीयमाने । सकोपः कोपि भूपः कारागारान्तरास्थितं सुस्थितं तैलिपं भूपमुत्थापयंस्तनोचे । अहमिहान्वयवासी कथमागन्तुकभवदचसा निजं पदमज्झामीति विहसन्नपो डामरं प्रति नाटकरसावतारं प्रशंसंस्तेनाभिदधे । देवातिशायन्यपि रसावतारे धिग्भटस्य कथानायकवृत्तान्तानभिज्ञताम्। यतः श्रीतलिपदेवराजः शूलिकाप्रोतमुञ्जराजशिरसा प्रतीयत इति सभासमक्षं तेनोक्त तन्निर्भसनसंपन्नमन्युरनन्यसामग्या तदैव तिलङ्गदेशं प्र. ति प्रयाणमकरोत् । अथ तैलिपदेवस्यातिबलं. मायान्तमाकर्ण्य व्याकुलं श्रीभोजं डामरः समायातः कल्पितराजादेशदर्शनपूर्व भोगपुरे श्रीभीमं समायातं विज्ञपयामास । तया तहातैया क्षते क्षारनिक्षेपसहक्षया विलक्षीक्रियमाणः श्रीभो. जराजो डामरमभ्यधात् । अस्मिन्वर्षे त्वया स्वस्वामी कथंचनेहागच्छन्निवार्य इति भूयो भूयः सदैन्यं भाषमाणे नृपे प्रस्तावविन्नृपादस्तिनीस

Page #115

भोजभीमप्रबन्धौ
Ge
हितं हस्तिनमुपायने उपादाय पत्तते श्री भीमं परितोषयामास । कस्मिंश्चिद्धर्मशास्त्राकर्णनक्षणेऽर्ज्जुनस्य राधा वेधमाकर्ण्य किमभ्यासस्य दुष्करमिति विमृशन्सतताभ्यासवशाद्विश्वविदितं राधावेधं विधाय नगरे हद्दशोभां कारयं स्तैलिक शूचिकाभ्यामवज्ञया निराकृतोत्सवाभ्यां श्रीभोजभूपो व्यज्ञप्यता तैलिकेन चन्द्रशालास्थितेन भूमिस्थितसंकीर्णवदने मृन्मयपात्रे तैलधाराधिरोपणात्, सूचिकेन च भूमिस्थितेनोकततन्तुमुखे आकाशात्पतन्त्याः शूच्या विवरं नियोज्य निजाभ्यासकौशलं निवेद्य नृपं प्रति चेच्छक्तिरस्ति ततः प्रभुरप्येवं करोत्वित्यभिधाय राज्ञो गर्व खर्वै चक्राते ॥ भोजराज मया ज्ञातं राधावेधस्य कारणम् । धाराया विपरीतं हि सहते न भवानिति ॥ १ ॥
विद्वद्भिरिति श्लाघ्यमानो नवनगर निवेशं क. र्तुकामः पटहे वाद्यमाने धाराभिधया पणस्त्रियानिवेतालनाम्ना पत्या सह लङ्कां गत्वा तं नगरनिवेशमालोक्य पुनः समागतया मन्नाम नगरे दातव्यमित्यभिधाय तत्प्रतिच्छन्दपटं समय सा धारां नगरीं निवेशयामास । कस्मिन्नप्यहनि स

Page #116

प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. २ नृपः सान्ध्यसर्वावसरानन्तरं निजनगरान्तः परिभ्रमन् ॥ “एऊ जम्मु नग्गुहं गिउ अडसिरिखग्गु न भग्गु । तिक्खा तुरियां न माणियां गोरी गलि न लग्गु॥१ ___ इति केनापि दिगम्बरेण पठ्यमानमाकर्ण्य प्रातस्तमाकार्य रात्रिपठितवृत्तान्तसंकेतवशेन शक्तिं दृष्टः सन् देव दीपोत्सवे जाते प्रवृत्ते दन्तिनां मदे। एकच्छत्रं करोम्येव सगौडं दक्षिणापथम् ॥ २ __इति स्वपौरुषमाविः कुर्वन्सेनानीपदेऽभिषिक्तः। सिन्धुदेशविजयप्रावृत्ते श्रीभीमे स दिगम्बरः समस्तसामन्तैः समं समेत्यं श्रीमदणहिल्लपुरं भङ्गं कृत्वा धवलगृहघटिकाद्वारे कपर्दिकान्वापयित्वा जयपत्रं जग्राह । तदादि कुलचन्द्रेण मुषितमिति सर्वत्र क्षितौ ख्यातिरासीत् । स जयपत्रमादाय मालवमण्डले गतः श्रीभोजाय तं वृत्तान्तं विज्ञपयन्नक्तो
* एतज्जन्म गतं नमोहं भटश्रीखङ्गो न भमः तीक्ष्णाः स्त्रीकटाशास्तूलिकादिशय्योपकरणानि च नानुभूतानि देशी यतो गौरीगले स्त्रीकण्ठे न जनः ॥ १ ॥ ! D आउ जम्मु निग्गहं A नाहं [ आगतं ना यद्वायुः। निहं ]

Page #117

भोजभीमप्रबन्धौ
भवतेङ्गालवापः कथं न कारितोऽत्रत्यमुदयाहितं गूर्जर देशे प्रयास्यतीति । श्रीसरस्वतीकण्ठाभरणेन श्रीभोजेनेत्यभिदधे ॥ कदाचिच्चन्द्रातपे उपविष्टः श्रीभोजः संनिहिते कुलचन्द्रे पूर्णचन्द्रमण्डलमवलोकमान इदमपाठीत्. ॥
येषां वल्लभया सह क्षणमिव क्षिप्रं क्षपा क्षीयते तेषां शीतकरः शशी विरहिणामुल्केव संतापकृत् ॥ इत्यर्द्ध कविना तेनेोक्त कुलचन्द्रः प्राह । अस्माकं तु न वल्लभा न विरहस्तेनेाभयभ्रंशिनामिन्दू राजति दर्पणाकतिरसौ नोष्णो न वा शीतलः १ इति तदुक्तेरनन्तरमेवैकां वराङ्गनां प्रसादीचकार ॥
अथ डामरनामा सन्धिविग्रहिको मालवमण्ड
८१
१ C नवजलभरीया मग्गडा गयणि घढकई मेह । दत्थन्तर जारे अविसिद्द तब जाणीसिंह नेहु ||
[ नवजजभरिता मार्गा गगने गर्जति मेघः । अत्रान्तरे यद्यागमिष्यसि ततो ज्ञायते स्नेहः ॥ ]
एषां वि (धर्म) या सह राज्ञा तन्त्रिजपुत्रीस्वरूपं दृष्टं प्रातराकार्य गुर्जर देशोपरि सेनाधिपत्यं ददौ तदा तेनोकं । देव दीपेति ॥ ततो गुर्जरदेश: समग्रोपि तेन विनाशितः । श्रीपत्तनचतुःषये कपर्दिका वापितास्तस्यागतस्य राज्ञोक्तं । न कृतं रम्यं । अद्य प्रभृति मालवदेशदण्डः श्री गुर्जरे यास्यतीति ॥ कपर्दिका माजवकदेशीयनश्णकम् ॥
11

Page #118

८२ प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. २ लादायातः श्रीभोजस्य सभा वर्णयन्महान्तमायल्लके जनयति। तत्र गतश्च श्रीभीमस्यामात्रां रूपपात्रतां वर्णयंस्तदिदृक्षातरलितः श्रीभोजस्तमिहानय तत्र मां नयेति वेत्यभ्यय॑मानः । सभादर्शनोत्कण्ठितेन भीमेन तथैवोच्यमानश्च कस्मिन्नपि वर्षे उपायविन्महदुपायनमादाय विप्रवेषधारिणं ताम्बूलकरण्डकवाहिनं श्रीभीमं स गृहीत्वा सदसि गतः प्रणमन्,श्रीभोजेन श्रीभीमानयनवृत्तान्तं व्याहृतः स विज्ञपयांचक्रे । स्वतन्त्राः स्वामिनोऽभिमतं कार्य केन बलात्कार्यन्ते, इति सर्वथाप्येके दासा देवेन नावधीरणीया' इत्यभिधाय, श्रीभीमस्य वयोवर्णाकतीनां सादृश्यं तच्छन्श्रीभोजस्तान्सभासदो लोकानवलोकयन्स्थगीधरं लक्षीकत्य डामरेणेत्यभिदधे । स्वामिन् इमारूतिरयं वर्ण इदं रूपमिदं वयः । अन्तरं चास्य भूपस्य काचचिन्तामणेरव ॥ १ ॥
इति तेन विज्ञप्ते चतुरचक्रवर्ती श्रीभोजस्तत्सामुद्रिकविलोकनान्निश्चलदृग्तादृशं नृपं विमृश्योपायनवस्तून्युपनेतुं स सन्धिविग्रहिकस्तं प्राहिणोत्।
१ आश्चर्य. २न निरक याग्याः

Page #119

भोजप्रबन्धौ
·
तेषु वस्तुपूपनीयमानेषु तद्रुणवर्णनवार्तान्तरव्याक्षेपेण च भूयास कालविलम्बे संवृत्ते स्थगीवाहको ऽद्यापि कियचिरं विलम्बत इति राज्ञा समादिष्टः स तं भीममिति विज्ञपयामास । राजा तदा तदनुपदिकानि सैन्यानि प्रगुणयन् डामरेणाभिदधे । द्वादI । श २ योजनानां प्रान्ते प्रावहणिका हया घटिकायोजनगामिन्यः करभ्योनया समयसामय्या श्रीभीमो भुवमाक्रमन्कथं भवता गृह्यते इति विज्ञतस्तेन पाणी घर्षयित्वा चिरं तस्थे । अथ श्रीभोजः श्री माघपण्डितविद्वत्तां पुण्यवत्तां च सततमाकर्ण्य तदर्शनोत्सुकता राजादेशैः सततं प्रेष्यमाणैः श्रीमालनगरादिमसमये समानीय सबहुमानं भोजनादिभिः सकृत्य तदनु राजोचितान्विनोदान्दर्शयन्, रात्रावारात्रिक्रावसरानन्तरं संनिहिते स्वसंनिभे पल्यङ्के माघपण्डितं नियोज्य तस्मै स्वशीतरक्षामुपनीय प्रियालापांश्चिरं कुर्वाणः सुखं सुखेन सुष्वाप । प्रातर्माङ्गल्यतूर्यनिर्घोषैर्विनिद्रं नृपं स्वस्थानगमनायं माघपण्डित आष्टष्टवान् । विस्मयापन्नहदयेन राज्ञा दिने भोजनाच्छादनादिसुखं ष्टष्टः स क१ D कुमुदण्डमा २० कर्ण

८३

Page #120

८४ प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. २ दन्नसदन्नवा भिरलं शीतभारेणं श्रान्तं विज्ञपयविद्यमानेन राज्ञा कथं कथञ्चिदनुज्ञातः पुरोपवनं यावद्भभुजानुगम्यमानः माघपण्डितेन स्वागमनप्रसादेन संभावनीयोऽहमिति विज्ञप्तो नृपानुज्ञातः स्वं पदं भेजे । तदनु कतिपयादिनैः श्रीभोजस्तद्विभवभोगसामग्रीदिदृक्षया श्रीश्रीमालनगरं प्राप्तः । माघपण्डितेन प्रत्पुद्गमादियथोचितभक्त्याऽऽवर्जितः ससैन्यस्तन्मन्दुरायां ममौ । स्वयं तु माघपण्डितस्य सौधमध्यास्य संचारकभुवं काञ्चनबद्धामवलोक्य स्नानादनु देवतावसरोव्या मणिमरकतकुट्टिमशैवलवल्लरीयुग्जलभ्रान्त्या धौताम्बरीयं संवृण्वन सौवस्तिकेने ज्ञापितवृत्तान्तस्तदैव तदेवतार्चानन्तरं निवृत्ते मन्त्रावसरेऽशनसमयसमागतां रसवतीमास्वादमान आकालिकैरदेशजैर्व्यञ्जनैः फलादिभिश्चित्रीयमानमानसः संस्कृतपयःशालिशालिनी रसवतीमाकण्ठमुपभुज्य भोजनान्ते चन्द्रशालामधिरुह्याश्रुतादृष्टपूर्वकाव्यकथाप्रबन्धप्रेक्ष्यादीनि प्रेक्षमाणः शिशिरसमयपि संजाताकस्मिकग्रीष्मभ्रान्त्या संवीतसितस्वच्छवसनस्तालवृन्तकरैरनुचैर
१ शतरदानारेण. २ स्वस्तिवत्का सेवकेन,

Page #121

८५
भोजभीमप्रबन्धौ वज्यमानोऽमन्द चन्दनालेपनेपथ्यः सुखनिद्रया तां क्षणदां क्षणमिवातिवाह्य प्रत्यूषे शङ्खनिस्वनाद्विगतनिद्रो हिमसमये ग्रीष्मावतारव्यतिकरो माघपण्डितेन ज्ञापितः प्रतिसमयं सविस्मयः कति दिनान्यवस्थाय स्वदेशगमनायाष्टच्छन् स्वयं करिष्यमाणनव्य भोजस्वामिप्रसाद प्रदत्तपुण्या' मालवमण्डलं प्रति प्रतस्थे । तथा निजजन्मदिने जनकेन नैमित्तिकाजात कार्यमाणे पूर्वमुदितोदितसमृद्धिर्भूत्वा प्रान्त गलितविभवः किंचिञ्चरणयोराविर्भूतश्वयथुविकारः पञ्चत्वमाप्स्यतीति । निमित्तविदा निवेदितां विभवसंभारेण तां ग्रहगतिं निराचिकीर्षुणा माघपिता संवत्सरशतप्रमाणे मनुजायुषि पर्द्विशत्सहस्राणि दिनानि भविष्यन्तीति विमृश्य नाणकपरिपूर्णस्तावत्संख्यान् हारकान् कारितनव्यकोशेषु निवेश्य तदधिकां परां भूतिं शतश: समर्प्य प्रदत्तमाघनाने सुताय कुलोचितां शिक्षां वितीर्य कृतकृत्यमानिना तेन विपेदे । तद्नन्तरमुत्तराशापतिरिव प्राज्यसाम्राज्य विद्वज्जनेभ्यः श्रियं तदिच्छया यच्छन्नमानैर्दानैरर्थिसार्थं १ तन्नामक ग्रन्थस्यापि श्रेयाः

C

Page #122

८६ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २ कृतार्थयस्तैर्भोगविधिभिः स्वममानुषावतारमिव दर्शयन् विरचितशिशुपालवधाभिधानमहाकाव्यचमत्कृतविद्वज्जनः स प्रान्ते पुण्यक्षयात्क्षीणवित्तो वि - पत्तिपाते स्वविषये स्थातुमप्रभूष्णुः सकलत्रो मालवमण्डले गत्वा धारायां कृतावासः पुस्तकग्रहणकार्पणपूर्वकं श्रीभोजात्कियदपि द्रव्यमानेयमिति तत्र पत्नीं प्रस्थाप्य यावत्तदाशया माघपण्डितश्विरं तस्थैौ । तावत्तथावस्थां श्रीभोजस्तत्पत्नीं विलोक्यससंभ्रमाशलाकान्यासेन तत्पुस्तकमुन्मुद्र्य काव्यमद्राक्षीत् ॥ कुमुदवनमपनि श्रीमदम्भोजखण्डं त्यजति मदमुलूकः प्रीतिमांश्चक्रवाकः । उदयमहिमरश्मिर्याति शीतांशुरस्तं हतविधिललितानां ही विचित्रो विपाकः ॥ १ ॥
अथ काव्यार्थमवगम्य का कथा ग्रन्थस्य केवलमस्यैव काव्यस्य विश्वम्भरामूल्यमल्यं समयोचितस्यानुच्छिष्टस्य हीशब्दस्य पारितोषिके क्षितिपतिर्लक्षद्रव्यं वितीर्य तां विससर्ज । सापि ततः सं चरन्तीविदितमाघपण्डित पत्नी कैश्विद्विराभिर्याच्यमाना तत्पारितोषिकं तेभ्यः समस्तमपि वितीर्य

Page #123

भोजभीमप्रबन्धौ यथावस्थिता गृहमुपेयुषी तद्वृत्तान्तं विज्ञापनापूर्व किञ्चिच्चरणस्फुरच्छोफाय पत्ये निवेदयामास । अथ त्वमेव मे शरीरिणी कीर्त्तिरिति श्लाघमानस्तदा स्वगृहमागतं कमपि भिक्षु वीक्ष्य भुवने तदुचितं किमपि देयमपश्यन् संजातनिर्वेद इदमवादीत् ॥
अर्था न सन्ति न च मुञ्चति मां दुराशा दार्नद्धि सङ्कुचति दुर्ललितः करो मे ।
याचा च लाघवकरी स्ववधे च पापं प्राणाः स्वयं व्रजत किं परिदेवितेन ॥ १ ॥ दारिद्यानलसंतापः शान्तः संतोषवारिणा । दीनाशाभङ्गजन्मा तु केनायमुपशाम्यतु ॥ २ ॥ व्रजत व्रजत प्राणा अनि व्यर्थतां गते । पश्चादपि हि गन्तव्यं क सार्थः पुनरीदृशः ॥ १ ॥ न भिक्षा दुर्भिक्षे पतति दुरवस्थाः कथमृणं लभन्ते कर्माणि क्षितिंपरिवृढान्कारयति कः । अदत्त्वापि ग्रासं ग्रहपतिरसावस्तमयते क यामः किं कुर्मो गृहिणि गहनो जीवितविधिः २ क्षुत्क्षामः पथिको मदीयभवनं पृच्छन्कुतो प्यागतः
१ D द्विज.

८७

Page #124

८८ प्रबन्धचिन्तामणिःसर्गः २ तरिक गेहिनि किंचिदस्ति यदयं भुले बुभुक्षातुरः । वाचास्तीत्यभिधाय नास्ति च पुनः प्रोक्तं विनैवाक्षरैः स्थूलस्थूलविलोललोचनजलैोष्पाभ्भसा बिन्दुभिः
॥३॥ इति तद्वाक्यान्त एव स माघपण्डितः पञ्चत्वमवाप । प्रातस्तं वृत्तान्तमवगम्य श्रीभोजन श्रीमालेषु सजातिषु धनवत्सु सत्सु तस्मिन्पुरुषरत्ने विनष्टे क्षुधाबाधिते सति भिल्लमाल इति तज्ज्ञातं* नाम निर्ममे ॥ . पुरा समृद्धिविशालायां विशालायां परि मध्यदेशजन्मा काश्यपगोत्रः सर्वदेवनामा द्विजो निवसन् जैनदर्शनसंसर्गात्प्रायः प्रशान्तमिथ्यात्वो धनपालशोभनपुत्रद्वयेनान्वितः कदाचिदागताश्रीवर्द्धमानसूरीन्गुणानुरागान्निजोपाश्रये निवास्य निन्दभक्त्या परितोषितान्सर्वज्ञपुत्रानिति धिया तिरोहितं निजपूर्वजनिधिं पृच्छंस्तैर्वचनच्छलेनाईविभागं याचितः संकेतनिवेदनाल्लब्धनिधिस्तदई यच्छंस्तैः पुत्रदयादर्द्ध याचितो ज्यायसा धनपालेन मिथ्या१ B C गलवाष्प. २ क सार्थः पुनरीदृश इति वाक्यान्ते 3 इति ज्ञानात्तकातेर्नाम * सेन कर्मणा प्रसि

Page #125

भोजभीमप्रबन्धौ त्वान्धमतिना जैनमार्गनिन्दापरेण निषिद्धः कनीयसि शोभने कृपापरः स्वप्रतिज्ञाभङ्गपातकं तीर्थेषु क्षालयितुमिच्छुः प्रतितीर्थ प्रतस्थे । अथ पितृ. भक्तेन शोभननाना लघुपुत्रेण तं तदाग्रहान्निषिध्य पितुः प्रतिज्ञा प्रतिपालयितुमुपात्तव्रतः स्वयं तान्गुरुननुससार । अभ्यस्तसमस्तविद्यास्थानेनं ध. नपालेन श्रीभोजप्रसादसंप्राप्तसमस्तपण्डितप्ररुष्टप्रतिष्ठेन निजसहोदरामर्षभावाद्वादशाब्दी यावत्स्वदेशनिषिद्धजैनदर्शनप्रवेशेन तद्देशोपासकैरत्यर्थमभ्यर्थनया गुरुपुरुषेषाहूयमानेषु सकलसिद्धान्तपारावारपारदृश्वा स शोभननामा तपोधनो गुरूनाप्टच्छ्य तत्र प्रयातो धारायां प्रविशन पण्डितधनपालेन राजपाटिकायां व्रजता तं सहोदरमित्यनुपलक्ष्य सोपहास गर्दभदन्त भदन्त नमस्ते इति प्रोक्ते कपिवृषणास्य वयस्य सुखं ते इति शोभनमुने. र्वचसान्तश्चमत्कृतो मया नर्मणापि नमस्ते इत्युक्तेऽनेन तु वयस्य सुखं ते इत्युञ्चरता वचनचातुर्यानिर्जितोस्मीति। तत्कस्यातिथयो यूयमिति धनपालस्यालापैर्भवत एवातिथयो वयमिति शोभनमुने१ पठिनपुराणन्यायमीमांसाधर्मशास्त्रवेदवेदाङ्गेन६
12

Page #126

२०
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २
र्वाचमाकर्ण्य बटुना सह निजसौधे प्रस्थाप्य तत्रैव स्थापितः । स्वयं सौधे समागत्य धनपालः प्रियालापैः सपरिकरमपि तं भोजनाय निमन्त्रयंस्तैः प्रासुकाहार सेवा परैर्निषिद्धः । बलाद्दोषहेतुं पृच्छन् भजेन्माधुकरी वृत्तिं मुनिम्लेच्छकुलादपि । एकान्नं नैव भुञ्जीत वृहस्यतिसमादपि ॥ १ ॥ तथाच | जैनसमये दशवैकालिके ॥ * महुकारसमा बुद्दा जे भवन्ति अणिस्तिया । नाणापिण्डरया दन्ता तेण वुच्चन्ति साहुणो ॥ १ इति स्वसमयपर समयाभ्यां निषिद्धं कल्पितेमाहारं परिहरन्तः शुद्धाशनभोजिनो वयमिति तच्चरित्रचित्रितमनाः सतुष्णीकमुत्थाय सौधमाप | मजनारम्भे गोचरचर्यया समागतं तन्मुनिद्वन्द्वमवलोक्य सिद्धेऽन्नपाके तद्ब्राह्मण्यो पढौकिते दधिमुनिभ्यां व्यतीत कियद्दिनमेददिति पृछ्यमाने, धनपालः किमत्र पूतराः सन्तीति सोपहासमभिदधानो, व्य* मधुकरसमा भ्रमरवृत्तयः, बुद्धा ये भवन्ति, अनिश्चिता निश्रादोपहिताः, नानापिण्डरता दान्ताः तेन हेतुना साधव उच्यन्ते ॥
#
१ विनोजीवहिंसारहिनाहारसेवनता २ कमपि साध्व दिकमुद्दिश्य निष्पादनं.

Page #127

भोजभीमप्रबन्धौ तीतदिनद्वयमेदिति ब्राह्मण्या निर्णीय प्रोक्तं ताभ्यां पूतराः सन्तीत्पत्रेत्यभिहिते स्नानासनात्तदर्शनार्थमुत्थाय तत्रागतः सन्, स्थालेधिरोपितदधिसंनिधौ यावद्यावकपुम्भेऽधिरूढैस्तद्वर्णजन्तुभिर्दधिपिण्ड इव पाण्डुरतामालोक्य जिनधर्मे जीवदयाप्राधान्यं तंत्रापि जीवोप्तत्तिज्ञानवैदग्ध्यं ॥ यतः॥ *मुग्गमासाइपमुहं विदिलं कञ्चम्मि गोरसे पडइ। ता तसजीवुप्पत्ती भणन्ति दहिए तिदिणुव्वरिएँ १ ___ तजिनशासने एवेति निश्चित्य शोभनमुनेः शोभनबोधात्सम्यकप्रतिपत्तिपुरःसरं सम्यकं भेजे। कर्मप्रकृत्यादिजैनविचारग्रन्थेषु प्रकृत्या प्राज्ञः परंप्रावीण्यमुदहन ,प्रातःप्रातर्जिना वसरप्रान्ते कतिपयपुरस्वामी कायव्ययैरपि दुग्रहो मतिवितरता मोहेनाहो मयानुसृतः पुरा । त्रिभुवनपतिर्बुद्ध्याराध्योऽधुना स्वपदप्रदः । प्रभुरधिगतस्तत्प्राचीनो दुनोति दिनव्ययः॥ १ ॥ [* मुद्माषादिप्रमुखं द्विदलं अपक्के गोरसे पतति तदा सनीवप्तिति भणन्ति दधि त्रिदिनोद्वरिते च ] १ सालक्तककासितूलवतिकायामित्प: २ पनि. 3 खटम्मि विनिदिण्डवारे ५ प्रतिशत

Page #128

९२ प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. २ *सव्वत्थं अत्थि धम्मो जा मुणियं जिन न सासणं
तुम्ह । कणगाउराण कणगुव्वससियपयमलम्भमाणाणं देशाधीशो याममेकं दद्वाति ग्रामाधीशः क्षेत्रमेकं ददाति । क्षेत्राधीशः शिम्बिकाः संप्रदत्ते
संपदं स्वां ददाति ॥१॥ इत्यादीनि वाक्यानि पठन्स धनपालः कदाचिन्नृपेण सह मृगयां नीतो धनपालोऽभिहितः किं कारणं नु धनपाल' मृगा यदेते व्योमोत्पतन्ति विलिखन्ति भुवं वराहाः। देव त्वदस्त्रचकिताः श्रयितुं स्वजातिमेके मृगाङमृगमादिवराहमन्ये ॥ १ ॥ राज्ञा बाणेन मृगे विद्धे सति तवर्णनाय विलोकि - तमुरखो धनपालः प्राह ।।
* सर्वत्र धर्मोस्ति यावत् ज्ञातं हे जिन न शासनं तव । कनकानुराधां कनकमिव स्वसितपदमलम्भमानां ॥ यथा धत्तररसमत्ताः सर्वत्र कनकं पीतवर्ण पश्यन्ति यतः स्वस्य धवलपदं शुद्धपदं न प्राप्ता विपरीतं पश्यन्तीत्यर्थः। यद्वा श्वसितपदं विश्वासयोग्यं स्थान यामुणियं माथुरसंघमिति वा (घ)] १ सच्चत्य २ कणगं व. ३ A सेतिकां B शाकमात्र ४ सर्वज्ञः ५ B C कविरान,

Page #129

भोजभीमप्रबन्ध
रसातलं यातु तवात्र पौरुषं कुनीतिरेषा शरणो ह्यदोषवान् । निहन्यते यद्दलिनापि दुर्बलो
ह हा महाकष्टमराजकं जगत् ॥ २ ॥ इति तन्निर्भर्त्सनात्क्रुद्धो नृपः किमेतदित्यभिदधाने वैरिणापि हि मुच्यन्ते प्राणान्ते तृणभक्षणात् । तृणाहाराः सदैवैते हन्यन्ते पशवः कथम् ॥ १ ॥
इत्यूचेऽतोऽद्भुत संजातरूपेण नृपेण धनुर्बाणभङ्गमङ्गीकृत्याजीवितान्तं संन्यस्तमृगयाव्यसनेन पुरं प्रत्यागच्छता तत्र यज्ञमण्डपे यज्ञस्तम्भनियन्त्रितच्छागस्य दीनां गिरमाकर्ण्य किं पशुरसौ व्याहरतीत्यादिष्टः स धनपालोऽवधेहीति प्राह ॥ नाहं स्वर्गफलोपभोगतृषितो नाभ्यर्थितस्त्वं मया संतुष्टस्तृणभक्षणेन सततं साधो न युक्तं तव । स्वर्ग याति यदि त्वया विनिहता यज्ञे ध्रुवं प्राणिनो यज्ञं किं न करोषि मातृपितृभिः पुत्रैस्तथां बान्धवैः ॥ १ ॥
इति तद्वाक्यानन्तरं राज्ञा किमेतदिति भूयोभियुक्तः । १ शरणागतः (२ ( अत्र धनपालः । रसातखमित्यादि० तन्नि मना नृपः किमेतदित्यभिधानः वैरिणोषि

९३

Page #130

९४ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २ . यूपं कृत्वा पशून्हत्वा कृत्वा रुधिरकर्दमम् । यद्येवं गम्यते स्वर्ग नरके केन गम्यते ॥ २ ॥ सत्यं यूपं तपो ह्यग्निः कर्माणि समिधो मम।
अहिंसामाहतिं दद्यादेवं यज्ञः सतां मतः ॥ ३॥ ___इत्यादि शुकसंवादोदितानि वचासि नरेन्द्रस्य पुरतः पठन् हिंसाशास्त्रोपदेशिनो हिंसकप्रकतीब्राह्मणरूपेण राक्षसांस्ताज्ञापयन्नृपमहर्द्धाभिमुखं चकार ॥ अथ कस्मिन्नप्यवसरे नरेश्वरः सरस्वतीकण्ठाभरणप्रासादे व्रजन्सदा सर्वज्ञशासनप्रशंसापरं पण्डितं धनपालमालपत् । सर्वज्ञस्तावत्कदाचिदासीत्तद्दर्शने साम्प्रतं कश्चिज्ज्ञानातिशयोस्तीत्यभिहिते, अर्हत्कृतेऽहंचूडामाणिग्रन्थे विश्वत्रयस्यत्रिकालवस्तुविषयस्वरूपपरिज्ञानमद्यापि विद्यत इति तेनोक्ते, त्रिभरमण्डपे स्थितः कस्मिन्दारेऽ स्माकं निर्गम इति शास्त्रकलङ्कारोपणोद्यते नृपे बुद्विमात्रा त्रयोदशीति पाठं सत्यापयता भूर्जपत्रे नृपप्रश्ननिर्णयमालिख्य मृण्मयगोलके निधाय च १ C प्राणाः स मेधयो २ एष यज्ञः सनातनः ३ श्रुतिसंवाद. H D अर्हन्न श्रीचूडामणिनामान. (५ निर्णयस्तु बुद्धिमानगम्य इति लोकोक्ति, नत्स्थानेऽधुना सर्वसिद्धा त्रयोदशीति ज्योतिर्विदः।.

Page #131

भोजभीमप्रवन्ध
छगिकाधरस्य तं समर्प्य देव पादोवधार्यतामिति नृपं प्राह । नृपस्तद्बुद्धिसंकटे निपतितं स्वं मन्यमान एतद्दारत्रयस्य मध्यात्किमपि निर्णीतं भविष्यतीति विमृश्य सूतभृद्भिर्मण्डप पद्मशिलातलमपनीय तन्मार्गेण निर्गत्य तं गोलकं भित्वा तेष्वक्षरेपु तमेव निर्गमनिर्णयं वाचयंस्तत्कौतुको तालचितः श्रीजिनशासनमेव प्रशशंस ।
तथाहि ॥
arrai यन हरिस्त्रिभिर्न च हरः स्रष्टा न चैवाष्टभियन द्वादशभिर्गुहो न दशकद्वन्देन लङ्कापतिः । यन्नेन्द्रो दशभिः शतैर्न जनता नेत्रैरसंख्यैरपि तत्प्रज्ञानयनेन पश्यति बुधश्चैकेन वस्तु स्फुटम् ॥१
अथ धनपालः ऋषभपञ्चाशिकास्तुतिं निर्माय, सरस्वतीकण्ठाभरणप्रासादे स्वनिर्मितप्रशस्तिपट्टि - कां राज्ञे कदाचिद्दर्शयामासं तत्र । अभ्युद्धृता वसुमती दलितं रिपूर: कोडीकृता बलवता बलिराज्यलक्ष्मीः । एकत्र जन्मनि कृतं तदनेन यूना जन्मत्रये यदकरोत्पुरुषः पुराणः ॥ १ ॥
१ G पट्टिकायां कदाचिन्नृपः
(२ खण्ड प्रशस्ताविदम्

९५

Page #132

९६ प्रबन्धचिन्तामाणिःसर्ग. २ ___ काव्यमिदं निर्वर्थ पारितोषिके तस्याः पट्टिकायाः काञ्चनकलशं ददौ नृपः। तस्मात्प्रासादादपसरंस्तदीयद्वारखत्तके रत्या सह हस्ततालदानपरं स्मरं मूर्तिमन्तमालोक्य नृपेण होसहेतुं पृष्टः पण्डितः प्राह । स एव भुवनत्रयप्रथितसंयमः शंकरो विभात वपुषाधुना विरहकातरः कामिनीम् । अनेन किल निर्जिता वयमिति प्रियायाः करं करेण परिताडयन् जयति जातहासः स्मरः ॥ १ *अन्नदिणे सिवभवणे दुवारदेसे निए विभङ्गिगणं । किं दुबलो पलोइअ निवपुट्रो भणइ धणपालो २ दिग्वासा यदि तत्किमस्य धनुषा तच्चेत्कृतं भस्मना भस्माथास्य किमङ्गना यदि च सा कामं पुनर्देष्टि
किम् । इत्यन्योन्यविरुद्धचेष्टितमहो पश्यन्त्रिजस्वामिनो भृङ्गी सान्द्रशिरापिनद्धपरुषं धत्तेऽस्थिशेषं वपुः १ ४पाणिग्रहे पुलकितं वपुरैशं भूतिभूषितं जयति । * अन्यादेन शिवजवने द्वारदेशे निजेपि जूङ्गिगणं । (वीक्ष्य) कि दुर्बजः प्रलोक्यते एवं नृपपृष्टो भणति धनयालः ॥ ३ ॥ १ प्रवेशविशेषे. (२ C D हास्य.) ३ घननाडीनिवकार्कश्यं. ४ गोवर्द्धनसप्तशत्यामिदम्.

Page #133

९७
भोजभीमप्रवन्धौ अङ्कुरित इव मनोभूर्यस्मिन्भस्मावशेषोपि ॥ ३
अमेध्यमनाति विवेकशून्या स्वनन्दनं कामयतेऽतिसक्ता । खुराग्रगृङ्गैर्विनिहन्ति जन्तून् गौर्वन्द्यते केन गुणेन राजन् ॥ ४ ॥ पयःप्रदानसामर्थ्याद्वन्द्या चेन्महिषी न किम् । विशेषो दृश्यते नास्या महिषीतो मनागपि ॥ ५
1
इत्यादिभिः प्रसिद्ध सिद्धसारस्वतोद्वारैर्नृपं रअयन् यावदास्ते तावत्कोपि सांयात्रिको द्वाःस्थनिवेदितः सभां प्रविश्य नृपं नत्वा मदनपट्टिकायां प्रशस्तिकाव्यानि दर्शयामास । नृपेण तलाभस्थानके पृष्ठे स एवमवादीत् । नीरधावकस्मादेव मम वाहने स्खलिते निर्यामकैः शोध्यमाने समुद्रे तन्मनं शिवायतनमालोक्य परितः परिस्फुरज्जलमप्यन्तः सलिलविकलमवलोक्य कस्यामपि भित्तौ वर्णान्निर्वर्ण्य च तजिज्ञासया मदनपट्टिकां तत्र प्र स्थाप्य तत्कान्ताक्षरमयी' पट्टिकेयमिति नृपतिनिशम्य तदुपरि मृन्मयीं पट्टिकां नियोज्य तत्र
3
१ मेणपट्टीत जोकोक्कौ.
२) तन्निम ३ मदनमयपट्टिकायां संकेताक्षरमयी,
13

Page #134

९८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २ पतितान्वर्णान्पण्डितैर्वाचयामास ॥ आबाल्याधिगमान्मयैव गमितः कोटिं परामुन्नतेरस्मत्संकथयैव पार्थिवसुतः सम्प्रत्यसौ लजते । इत्थं खिन्न इवात्मजेन यशसा दत्तावलम्बोम्बुधेर्यातस्तीरतपोवनानि तपसे वृद्धो२ गुणानां गणः १ देवे दिग्विजयोद्यते धतधनुःप्रत्यर्थिसीमन्तिनीवैधव्यव्रतदायिनि प्रतिदिशं क्रुद्ध परिभ्राम्यति । आस्तामन्यनितम्बिनी रतिरपि त्रासान्न पायं करे भर्तुर्द्धर्तुमदान्मदान्धमधुपीनीलीनिचोलं* धनुः २ चिन्तागम्भीरकूपादनवरतचलरिशोकारघट्टव्याकष्टं निःश्वसन्त्यः पृथुनयनघटीयन्त्रमुक्ताश्रु
धारम् । नासावंशप्रणालीविषमपथपतद्वाष्यपानीयमेता देव त्वरिनार्यः स्तनकलशयुगेनाऽविरामं वहन्ति । इति संपूर्णेषु काव्येषु वाच्यमानेषु ॥ अयि खलु विषमः पुराकतानां भवति हि जन्तुषु कर्मणां विपाकः ।
अस्य काव्यस्योत्तरार्द्ध छिन्नपादिभिः परःशतै* भ्रमरीश्यामिकाप्रच्छदपटामिव यस्य तत्पुष्यं १ A B विपरीतान्, (२ वृद्धि प्राप्तो जरठश्च) ३ D रतिरति. ४ मृदु. ५ एतत्. ६ अजिराम ७ छिन्नपदसंपादनशीलेः

Page #135

भोजभीमप्रबन्धौ रपि पण्डितैः परिपूर्यमाणमपि विसंवदतीति राज्ञाधनपालपण्डितः पृष्टः। हरशिरसि शिरांसि यानि रेजुहरिहरितानि लुठन्ति गृध्रपादैः ॥ १ ॥ ___ इदमेवोत्तरार्द्ध संवदतीति नृपेणोक्ते सति स पण्डितः प्रोवाच । यदि गुम्फार्थाभ्यां श्रीरामेश्वरप्रास्तिभित्ताविदं न भवति तदतःपरमाजीवितान्तं कवित्वस्य संन्यास एवेति तत्प्रतिश्रवसमकालमेव यानपात्रे निर्यामकान्निक्षेप्यावगाह्यमाने नीरधौ पडिर्मासैस्तं प्रासादमासाद्य पुनर्मदनपट्टिकायां न्य. स्तायामिदमेवोत्तरार्द्धमागतमालोक्य तस्मै तदुचितं पारितोषिकं प्रसादीचकार ॥ इति खण्डप्रशस्तयथाश्रुतानि बहूनि काव्यानि मन्तव्यानि ॥ ___ कदाचिद्राज्ञा सेवाश्लथतां दृष्टः, स्वं पण्डितस्तिलकमञ्जरीगुम्फवैयग्यं जगौ । शिशिरयामिन्याश्चरसयामे निर्विनोदत्वात्तां प्रथमादर्शप्रतिमानीय पण्डितेन व्याख्यायमानां तिलकमञ्जरीकथा वाचयं स्तद्रसनिपातभीरुः पुस्तकस्याधः कञ्चोलकयुतसुवर्णस्थालस्थापनापूर्व तां समाप्य तच्चित्रकविताचि१ G.D स:

Page #136

-१००
प्रबन्धचिन्तामाणःसर्गः २.
प्रबन्धाचन्तामाणःसग. त्रीयमाणचित्तो नृपः पण्डितं प्राह । मामत्र कथानायकं कुर्वन विनतायाः पदेऽवन्तीमारोपयन शकावतारतीर्थस्य पदे महाकालमाकलयन् यद्याचसे तत्तुभ्यं ददामीत्यभिदधाने नृपे खद्योतप्रद्योतनयोः सर्षपकनकाचलयोः काचकाञ्चनयोः धत्तूरकल्पपादपयोरिव तेषां महदन्तरमित्युच्चरन् *दोमुहय निरक्खर लोहमइय' नाराय तुज्झ कर
भणिमो। गुञ्जाहि समं कणयं तोलन्तु न गउसि पायालं १
इत्याक्रोशपरे तस्मिन्जाज्वल्यमानेग्नौ श्रीभोजे तां मूलप्रतिमिन्धनीचकार। अथ स विधा निर्वेदभाग् द्विधाऽवाङ्मुखो निजसोधपश्चाद्भागे जीर्णमञ्चाधिरूढो निःश्वसन भृशं सुष्वाप । बालपण्डितया तत्सुतया सभक्तिकमुत्थाप्य स्नानपानभोजननिआपणानन्तरं तिलकमञ्जरी प्रथमादर्शलेखदर्शनासंस्मृत्य ग्रन्थस्थाई लेखयांचके तदुत्तराई नूतनीरुत्य ग्रन्थः समर्थितः॥
* रे द्विमुखक निरक्षर लोजमय नाराचतुल्य त्वां कि लणामः गुआभिः समं कनकं नोजयन न गतासे पातालं । PA लोहमयी २ कित्तिय. ३ C D प्रथमादर्शलेखनातू

Page #137

भोजभीमप्रबन्धौ अन्यदा भोजसभायां काव्यमिदमुक्तं तेन । धाराधीश धरामहीशगणने कौतूहलीयानयं वेधास्त्वद्गणनां चकार खटिकारखण्डेन रेखां दिवि । सैवेयं त्रिदशापगा समभवत्त्वत्तुल्यभूमिधवाभावात्तत्त्यजति स्म सोयमवनीपीठे तुषाराचलः १ अपरपण्डितैरस्मिन्काव्ये उपहसिते धनपालेनोक्तम् शैलैर्बन्धयति स्म वानरहतैवाल्मीकिरम्भोनिधि व्यासः पार्थशरैस्तथापि न तयोरत्युक्तिरुद्भाव्यते । वस्तु प्रस्तुतमेव किंचन वयं ब्रूमस्तथाप्युच्चकैलोकोयं हसति प्रसारितमुखस्तुभ्यं प्रतिष्ठे नमः ।।
एकदा राजन्महाभारती कथा श्रूयतामित्युक्ते पण्डितं प्रति परमार्हतेन तेन प्रत्युक्तं कानीनस्य मुनेः स्ववान्धववधूवैधव्यविध्वंसिनो नेतारः किल पञ्च गोलकसुताः कुण्डाः* स्वयं पा
‘ण्डवाः। तेमी पञ्च समानजातय इति ख्यातास्तदुत्कीर्तनं पुण्यं स्वस्त्ययनं भवेद्यदि नृणां पापस्य कान्या
गतिः ॥ २ ॥ शोभनमुनेश्चतुर्विशातिका स्तुतिः प्रतीतैव'॥ ( * अमृते जारजः कुण्डो मृते भर्तरि गोलकः) १ B D तु शोजनचतु. २ धनपालस्य धनपालपञ्चाशिकाविद्यते.

Page #138

१०२ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २ अधुना किमपि प्रबन्धादि क्रियमाणमास्ते नृपेणेत्युक्ते धनपालः प्राह । आरनालंगलदाहशडया मन्मुखादपगता सरस्वती । तेन वैरिकमलाकचग्रहव्यग्रहस्त न कवित्व मस्ति मे ॥१॥ वचनं धनपालस्य चन्दनं मलयस्य च । सरसं हृदि विन्यस्य कोभून्नाम न निवृतः ॥ १ ॥ __ अन्यदा सर्वाण्यपि दर्शनानि एकत्राहूय मुक्तिमार्गे पृष्ठे ते स्वदर्शनपक्षपातं ब्रूवाणाः सत्यमाजिज्ञासयैकी क्रियमाणाः पाण्मासीमवधीकत्य श्री. शारदाराधनतत्पराः । कस्या अपि निशः शेषे जागर्षीति व्याहृतिपूर्वमुत्थाप्य सा नृपं ॥ श्रोतव्यः सौगतो धर्मः कर्त्तव्यः पुनरार्हतः। वैदिको व्यवहर्त्तव्यो धातव्यः परमः शिवः ॥ १ ॥ ___ अथवा धातव्यं पदमक्षयं । श्लोकममुं राज्ञे दर्शनेभ्यश्च समादिश्य श्रीभारती तिरोदधे। अहिंसालक्षणो धर्मो मान्याँदेवी च भारती।
१ रनावं काञ्जिकमुष्णोदकं वा उपदंशकं वा २ C निशा. १C D व्याहृतः ४ स्तुत्या. ५ G D सरस्वती.

Page #139

भोजभीमप्रबन्धौ १०३ ध्यानेन मुक्तिमाप्नोति सर्वदर्शनिनां मतम् ॥२॥ इति श्लोकयुग्मं निर्माय नृपाय निरपायनिर्णयं
प्राहुः॥ अथ तन्नगरनिवासिनी शीताभिधाना रन्धनी कमपि विदेशवासिनं कार्पटिकं सूर्यपर्वणि जलाश्रये कङ्गुणीतैलमास्वाद्य गृहमुपेत्य पाकप्राशनमुपादाय तहमनाद्विपन्नमालोक्य सद्रव्यमित्युत्पद्यमानकलङ्कशङ्काकुलत्या पञ्चत्वायं तहमनमेवें बुभुजे । तस्मिन्स्थिरे प्रादुर्भूतप्रातिभवैभवा विद्यात्रयीं रघुवात्स्यायनकामशास्त्रचाणाक्यनीतिशास्वमीषत्समभ्यस्य च नवयौवनया विजयाभिधानया विदुष्या स्वसुतया साई श्रीभोजस्य सदः शृङ्गारयन्ती श्रीभोज प्रति प्राह ॥ शौर्य शत्रुकुलक्षयावधि यशो ब्रह्माण्डभाण्डावधिस्त्यागस्तर्वार्कवाञ्छितावधिरिय क्षोणी समुद्रावधिः। श्रद्धा पर्वतपुत्रिकापतिपदद्वन्दप्रमाणावधिः १६ D मुक्तिमार्गः म्यादेवं २ ) युग्मश्लोकमुक्का देवी तिगंधत्त ३ उपनीय... कार्टिकं पाकाय तस्या गृहेऽन्नं कारयित्वा निशि घृतकुपिकव्यत्ययेन काङ्गुणीतलं परिवपितं तं विपन्नं विलोक्य ५ तदशनमेव.६c D प्रजूत.७ त्रयीमीपत. ८ लोकोत्ता वागडो ९रिति.

Page #140

प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. २ श्रीमद्भाजमहीपतेर्निरवधिः शेषो गुणानां गणः ॥ १ अथ विनोदप्रियेण राज्ञा कुचवर्णनाय नियुक्ती विजया प्राह ॥
१०४
उन्नाहश्चिबुकावधिर्भुजलतामूलावधिः संभवो विस्तारो हृदयावधिः कमलिनीसूत्रावधिः संहतिः। वर्णः स्वर्णकथावैधिः कठिनता वज्जाकरक्ष्मावधिस्तन्वङ्ग्याः स्तनमण्डले यदपरं लावण्यमस्तावधि १ इति तद्वर्णनात्तेन कविना राज्ञा ॥ किं वते कुचद्वन्द्वमस्याः कमलचक्षुषः । तयोक्तम्
सप्तद्वीपकरग्राही भवान् यत्र करप्रदः ॥ २
राज्ञा.
प्रहतमुरजमन्द्रध्वानवद्भिः पयोदैः कथमलिकुलनीलैः सैव दिग् संप्ररुद्वा । तयोक्तम्
प्रथम विरहखेदम्लायिनी यत्र बाला वसति नयनवान्तैरश्रुभिधतवका ॥ ३ ॥
राज्ञा.
१ अनुयुक्का २ A B कपावधि ३D कुचमण्डले किमपरं ४ G D द्वर्णाकर्णनात्

Page #141

भोजभीमप्रबन्धौ सुरताय नमस्तस्मै जगदानन्ददायिने । इति प्रोक्ते ॥ आनुषङ्गि फलं यस्य भोजराज भवादृशाः ॥ १ ॥
इति विजययोक्ते राजा सत्रपमधोमुखं तस्थौ। ततो राजा तां भोगिनी चक्रे अन्यदा तया जालान्तरे, चन्द्रकरस्पर्शेऽपाठि। अलं कलगृङ्गार करस्पर्शनलीलया। चन्द्र चण्डीशनिर्माल्यमसि न स्यामहसि ॥१॥ इत्यत्र बहु वक्तव्यं परंपरया तत्तु ज्ञातव्यम् ॥ इति शतिापण्डिताप्रबन्धः ॥
॥ अथ मयूरबाणाभिधानौ भावुकशालको पण्डितौ निजविद्वत्तया मिथः स्पर्द्धमानौ नृपसदसि लब्धप्रतिष्ठावभूतां । कदाचिद्वाणपण्डितो जाँमिमिलनाय तगृहं गतो निशि द्वारप्रसुप्तो भावुर्केनानु नीयमानां जामि निशम्य तत्र दत्तावधान इत्याणोत् ॥ गतप्राया रात्रिः कशतनुशशी शीर्यत इव प्रदीपोयं निद्रावशमुपगतो पूर्णित इव । प्रणामान्तो मानस्त्यजसि न तथापि क्रुधमहो
१ C D मुख: २ सीता, ३ कन्या १ जामात्रा ५ इमां
14

Page #142

१०६
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २
इति भूयो भूयस्तेन त्रिपदीमुदीर्यमाणामाकर्ण्य | कुचप्रत्यासत्या हृदयमपि ते चण्डि कठिनम् । १
इति भ्रातृमुखात्तूर्य पदमाकर्ण्य क्रुद्धा सा सत्रपाच कुष्ठी भवेति तं भ्रातरं शशाप । इति पतिव्रताव्रतप्रभावात्तदात्वप्रभृतिरोगोभूतं । प्रातः शीतरक्षापिहिततनुर्नृपसभायातो मयूरेण मयूरेणेव कोमलगिरा वरकोडीर्ति तं प्राकृतशब्दे प्रोक्ते चतुरचक्रवर्ती नृपो बाणं सविस्मयं प्रेक्ष्यमाणस्तेन प्रस्तावान्तरे देवताराधनोपायश्वेतस्यवतारयांचक्रे ४ बाणस्तु सापत्रेपस्तत उत्थाय नरगसीमान स्तम्भमारोप्य खदिराङ्गारपूर्णमधः कुण्डं विधाय स्तम्भाग्रवर्त्तिनि सिक्कके स्वयमधिरूढः सूर्यस्तुतौ प्रतिकाव्यप्रान्ते सिक्ककपदं छुरिकया छिन्दन् पञ्चभिः काव्यैस्तेन पञ्चसु पदेषु छिन्नेषु सिक्ककाग्रे विलग्नः षष्ठेन काव्येन प्रत्यक्षीकृतभानुस्तत्प्रसादात्सद्यः संजातजात्यकाञ्चनकायैः । अन्यस्मिन्नहनि स सुवर्णचन्दनावलिप्ताङ्गः संवीतसितदिव्य वसनः समाजगाम । तद्वपुःपाटवं पश्यता नृपेण सूर्यवरप्रसादं म १ C D तदा प्रसूतप्रभूतरोग: २ B वरकोढी D बकोढी ततः ४ ) चिन्तयांचक्रे ५ सत्रपः ६ शिक्यके ७ कायकान्तिः

Page #143

भोजभीमप्रबन्धौ १०७ यूरे विज्ञपयति बाणो बाणनिभया गिरा तं मर्म. णि विव्याध । यदि देवताराधनं सुकरं तदा त्व. मपि किमपीहक् चित्रमाविःकुरु । इत्यभिहिते तेन मयूरेण तं प्रति प्रतिवचः संदधे । निरामयस्य किमायुर्वेदविदा तथापि तव वचः सत्यापयितुं निजपादौ च पाणी छुर्या विदार्य त्वया षष्ठे काव्ये सूयः परितोषितोऽहं तु पूर्वस्य काव्यस्य षष्ठेऽक्षरे - वानी परितोषयामीति प्रतिश्रुत्य सुखासनमासीनश्वण्डिकाप्रासादपश्चाद्भागे निविष्टो माभ्रामीविभ्रममिति षष्ठेक्षरे प्रत्यक्षीकतचण्डिकाप्रसादात्प्रत्ययप्रथमानवपुःपल्लवः स्वसन्मुखं च तत्प्रासादमालोक्याभिमुखागतैर्नृपतिप्रमुखराजलोकैः कृतजयजयारवो महता महेन पुरं प्राविक्षत् । 'एतस्मिन्नवसरे मिथ्यादृशां शासने विजयिनि सम्यग्दर्शनद्वेषिभिः कैश्चित्प्रधानपुरुषैर्नृपोऽभिदधे। यदि जैनमते कश्चिदीदृग्प्रभावविर्भावः प्रभवति तदा सिताम्बराः स्वदेशे स्थाप्यन्ते नो चेन्निास्यन्ते इति तद्वचनानन्तरं श्रीमानतुङ्गाचार्यास्तत्राकार्य निजदेवतातिशयं कमपि दर्शयन्तु इति राज्ञा भणितं । ते प्राहुः। १ A आराधनाद्यं २ D ततस्ती स्पर्द्धया काश्मीरं गतौ ३ दर्शयत.

Page #144

१०८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २ मुक्तानामस्मद्देवतानामत्र कोऽतिशयः संभवति तथापि तकिकराणां सुराणां प्रभावाविर्भावः कोपि विश्वचमत्कारकारी दर्यत इत्यभिधाय चतुश्चत्वारिंशता निगडैनिजमङ्गं नियमितं कारयित्वा तन्नगरवर्तिनः श्रीयुगादिदेवस्य प्रासादपाश्चात्यभागे स्थितो मन्त्रगर्भ भक्तामरेति नवं स्तवं कुर्वन्प्रतिकाव्यं भग्नैकैकानगडः शृङ्गलासंख्यैः काव्यैः पर्याप्तस्तवोऽभिमुखीकृतप्रासादः शासनं प्रभावयामास ॥ इति श्रीमानतुङ्गाचार्यप्रबन्धः॥
॥ अथ कदापि राजा स्वदेशपण्डितानां पाण्डित्यं श्लाघमानो गूर्जरदेशमविदग्धतया निन्दन स्थानपुरुषेणाभिदधे । अस्मदेशीयावालगोपालस्यापि भवदीयपण्डितायणीः कोपि तुलां नारोहतीति। ततः ज्ञापितकृत्तान्तः श्रीभीमः कदापि गोवेषधा.
१C D ततश्चत्वारिंशत् २ ल देशीयबालगोपालयोः
3 विज्ञप्ते नृपस्तं वृथा भाषिणं चिकीर्षुः आकारसंवृत्या कियन्तमपि कालं विलम्बमानः स्थानपुरुषेण तद्वत्तान्तं ज्ञापितः श्रीभीमः स्वदेशसीमान्तनगरे विदग्धाः काश्चित्यणस्त्रियः कांचन गोपवेषधारिणः पण्डितांश्च मुक्तवान् । अन्यदा श्रीभोजदौवारिकेण, तत्रागत्य कश्चिद्विधो गोपः प्रतापदेवीनाम्नी पणस्त्रियं स गृहीत्वा विदम्पलोकसुधासारांधारामारावाप्य तां वापि सन्जताकते विमुध्य प्रत्यूषमुखे भूपाय गोपे निवेदिते श्रीजोजेन किमपि वदेत्यादिष्टः

Page #145

भोजभीमप्रबन्धौ १०२ रिणं पण्डितं पणस्त्रियं च तत्र प्रहितवान् । तत्र प्रत्यूषे नृपसमीपे नीतो गोपालः श्रीभोजेन किमपि निवेदयेत्यादिष्टः *भोय ए हु गलिं कण्ठुलउ भण केहउँ पडिहाइ। उर लच्छिहि मुह सरसति सीम निबद्धि काई
सरस्वतीकण्ठाभरणगोप इत्याह ततो राजा तदक्तिीवीस्मतः। सभायामलंकृतायां नेपथ्यधारिणी पणस्त्रियं पुरो विलोक्य तां प्रति 'इह किं' इत्याकस्मिकं वचः श्रीभोजः समादिक्षत् । अथ स्वजातिपक्षपातादिव सरस्वत्याः प्रसादपात्रं शेमपीनिधिःसा सुमुखीशिरोमणी प्रतिभेव गम्भीरमपि तद्वचनतत्त्वमवगम्य, पृच्छन्तीति नृपं प्रति वचः प्रथितवतीत्युचिततद्वच विकसितास्येनं भोजेन लक्षत्रये दाप्यमानेऽज्ञाततत्त्वतया त्रिरुक्तोपिकोशाधिपो यदा न ददाति तदा तं प्रकाशमाह । देश* हे जोज एतत्कण्ठाजरणं वद कीदृशं प्रतिजाति । उरसि लक्ष्मीर्मुख सरस्वती स्थिता तयोः सीमा निबछा किम् ॥
१ A भोज एव हु कण्ठख २ स्तंभल कंचुल, ३ ल. च्छिहिं ४ का C उरि लच्छिहि मुहि B सीम विहली कोइ . ५ C सदचोवगम्य ६ वचसा D ७ विकसितवदनाम्भोजेन

Page #146

११० प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. २ सात्म्यात्प्रकृतिकार्पण्यनैपुण्याच लक्षत्रयमस्यै दाप्यते। औदार्यात्त साम्राज्यमपि दीयमानमल्यतरमेव स्यादित्यादिष्टे समस्तसमाजलोकैः प्रेर्यमाणः स तयोर्वचनयोरन्वयं पृष्ट इत्यभिदधे । कर्णान्तविश्रान्तमपानाञ्जनरेखायुगं युगपदस्या निरूप्य मयेह किमित्यभिहितं ।अनया तु द्विवचनस्य बहुवचनमिति प्राकृतलक्षणात्टच्छन्तीति कर्णाभ्यर्णेञ्जनरेषामिषात् । यो भवद्भ्यां श्रुतपूर्वः स एवायं श्रीभोज इति निर्णेतुं दशौ गते इत्युत्तरं प्रतिपादितं तदियं प्रत्यक्षरूपा भारती तदस्याः पारितोषिके लक्षत्रयं कियदिति ततो लक्षत्रयस्य त्रिया॑हारान्नवलक्षास्तस्यै दापयामास ॥ अथाबाल्यादेव स नृपो । मस्तकस्थायिनं मृत्यु यदि पश्येदयं जनः । आहारोपि न रोचेत किमुताकार्यकारिता ॥१॥
इति विज्ञाततत्त्वो धर्मेऽप्रमत्ताभूत् । कदाचिनिद्राभङ्गानन्तरं कश्चिद्विपश्चित्समेत्य वेगवति तुरगे ऽधिरूढस्त्वां प्रति प्रेतपतिरुपैतीत्यनुसारेण धर्मकमणि सजीभवितव्यमिति वचनाधिकारिणे पण्डि
१ B गत इत्याशङ्कयोत्तरं दत्तवनी प्रज्ञावदातवाक्यतीनामपि पण्डितानां योर्थोऽविषयस्तं सहसैवोनिरन्ती २८ अकृत्य,

Page #147

भोजभीमप्रबन्धौ. १११ ताय प्रत्यहमुचितदानं ददानः कदापि पराले सभासिंहासने उपविष्टः। स्थगिकावित्तसमर्पितबीटकात्प्रागव मुखे पत्रं क्षिप्त्वाभ्यवहरन व्यवहारवेदिभिस्तत्कारणं दृष्ट इत्यवदत् । कतान्तदन्तान्तरवर्तिनां मनुष्याणां यहत्तं यच्च भुक्तं तदेवात्मीयं परस्प तु संशयः तथाच ॥ उत्थायोत्थाय. बोधव्यं किमद्य सुकृतं कृतम् । आयुषः खण्डमादाय रविरस्तं प्रयास्यति ॥ १ ॥ लोकः पृच्छति मे वा शरीरे कुशलं तव । कुतः कुशलमस्माकमायुर्याति दिने दिने ॥ २ ॥ श्वः कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाहे चापरातिकम् । मृत्युन हि परीक्षेत कृतं वास्य न वा कृतम् ॥ ३ मृतो मृत्युर्जरों जीर्णा विपन्नाः किं विपत्तयः । व्याधयो बाधिताः किं तु दृष्यन्ति यदमी जनाः ४ इत्यनित्यताश्लोकचतुष्कप्रबन्धः ॥ ___ अथान्यदा श्रीभोजः श्रीभीमभूपतेः पार्थातमुखेन वस्तुचतुष्टयमयाचिष्ट । एकं वस्तु इहास्ति . १ A पत्रं मुखबीटिकयाभ्यवहरन् व्यवहारवेदिभिर्विज्ञप्त इति श्लोकचतुष्टयं जगाद २ पूर्वाहे वापराहिकम् ३ व्याधिताः ४ माद्यन्ति

Page #148

११२ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २ परत्र नास्ति १ द्वितीयं परत्रास्ति अत्र नास्ति २ तृतीयमुभयत्रास्ति ३ चतुर्थमुभयत्रापि नास्ति ४ इति विदुषां संदिग्धेऽर्थे पटहे वाद्यमाने गणिकावचनादेश्यातपस्विदानेश्वरद्यूतकाररूपं वस्तुचतुष्टयं प्रहितभिति वस्तुचतुष्टयप्रबन्धः ॥ __ अन्यदा भोजनृपो वीरचर्यया परिभ्रमन्निशि क. याचिदपि दरिद्रवध्वा । *माणुसडौं दसदससा सुणियई लोयपसिद्ध । मह कन्त ह इक्वज दसा अवरि नवोरहिं लि ।।१ __ इति पठ्यमानमाकर्ण्य तस्या दुस्थावस्थया सं. जातकपो नृपः प्रातस्तत्पति सदस्यानीय तस्याः किमप्यायतिहितं विमृश्य बीजपूरकद्वये प्रत्येकलक्ष्यमूल्यं रत्नं तदुपकारायान्तर्विधाय तस्मै प्रसादीकृतवान् । तेनापि तं वृत्तान्तमजानता मूल्येन पत्रशाकापणे विक्रीतं तेनाप्युपायनाय तन्मातु* मनुष्या दशदशवर्षेषु गतेषु दशावन्तो भिन्न भिन्नावस्थावन्नोलक्ष्यन्ते इति लोकप्रसिधम् । मम स्वामिनस्तु एकैच दशा या निकष्टा तदनन्तरमुत्कृष्टा दशा कदापि न लब्धा सदैव दारिद्रयामित्यर्थः १ D १ प्रहीयतां २ दुर्विध. B माणसडी ४ D हवह ५ C माण. सडा दसंह देवहि निम्मावियाई ६ मुज्म ७ नवोरिह हरियाई ते वोरहि

Page #149

भोजभीमप्रबन्धौ ११३ लिङ्गद्वयं कस्यापि समर्पितं तेन श्रीभोजस्यैव समर्पितं ॥ *वेलामहल्लकल्लोलपल्लिडेर जइ वि गिरिनई पत्तं । अणुसरइ मग्गलग्गं पुणोवि रयणायरे रयणं ॥3 इत्यनुभवाद्भाग्यं नृपस्तथ्यमेव मेने यतः प्रीणिताशेषविश्वासु वर्षास्वपि पयोलवम् । नाप्नुयाच्चातको नूनमलभ्यं लभ्यते कुतः ॥ १ ॥ इति बीजपूरकप्रबन्धः ॥ ___ अथान्यदा कस्यामपि निशि नृप एको न भव्य इति प्रच्छन्नं क्रीडाशुकं पाठयित्वा प्रातस्त्वया वाक्यमिदमुच्चारणीयमिति शिक्षितवान् । अथ तेन तथाभिधीयमाने नृपेण दृष्टाः पण्डिता निर्णयमजानन्तः पाण्मासीमवधिं याचितवन्तः। ततस्तन्मुरख्यो वररुचिस्तन्निर्णयाय देशान्तरं परिभ्रमन्केनापि पशुपालेनाहमेवामुं निर्णयं भवत्स्वामिने निवेदयिष्यामि। परममुं श्वानं वृद्धतया नोहोद वत्सल
समुद्रवेलामहाकल्लोलैः पर्यस्तखुण्ठितं सत् यद्यपि गिरिनदीप्राप्तं पुनरपि मार्गलग्रं रत्नं रत्नाकरमनुसरतीत्यन्योक्त्यावबुद्धम्।। १ D उपढौकिनम् २ A पल्लियं C D पिल्लियं,

Page #150

११४ प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. २ तया न मोक्तुं च शक्नोमीति तेनोक्ते तं श्वानं निजस्कन्धे समारोप्य पशुपालं सह नीत्वा नृपसभामुपागतस्तमुत्तरकारिणं निवेदयामास । अथ स पशुपालो नृपेण तदेव वचनं पृष्ठः । अस्मिन् जीवलोके राजन् लोभ एवैको न भव्यः । राज्ञा कथमिति भूयोपि दृष्टः । यद्ब्राह्मणः श्वानं स्कन्धदेशेनास्टइयमपि वहति तल्लोभस्यैव विजम्भितमतो लोभ एव न भव्यः ॥ अथान्यदा मित्रमात्रसहायो नृपतिनिशि परिभ्रमन्पिपासाकुलतया पणरमणीगृहं गत्वा मित्रमुखेन जलं याचितवान् । ततोऽतुच्छवा. त्सल्याच्छम्भल्या कालविलम्बनेनेक्षुरसपूर्णः करकः सखेदमुपानीयत । मित्रेण खेदकारणे दृष्टे, एकस्यामिक्षुलतायां' पुरा सः संपूर्णः सचाहटिको घट आसीत् साम्प्रतं तु प्रजासु विरुद्धमानसाय चिरकालेन केवला वाहटिकैव भृतेति खेदकारणं नृपस्तदाकर्ण्य केनापि वणिजा शिवायतने महति नाटके कार्यमाणे तल्लुण्टनचित्तमात्मानं विमृश्य तदे
१ C शूजेन भिद्यमानायां रसः परिपूर्णः सपोहटिको पट आसीत.. २ लुण्ठन.

Page #151

भोजhinaat
च तथ्यमेवेति ततो व्यावृत्य स्वस्थानमासाद्य निद्रां सिषेवे । अपरेद्युः प्रजासु संजातरूपो नृपः पणाङ्गनागृहं गतः । तदाच तयाद्य प्रजासु वत्सलो नृपतिरिति प्रचुरेक्षुरस संकेतादिति व्याहरन्त्या राजा तोषितः ॥
इतीक्षुरसप्रबन्धः ॥
अथ धारानगर्याः शाखानगरे प्रासादस्थिताया गोत्रदेव्या नमश्चिकीर्षया नित्यमागच्छन् कदापि तद्भक्तिरञ्जितया देव्या स नृपः साक्षादभ्यधायि परबलं संनिहितमागतं ततः शीघ्रं व्रजेति विसृष्टः क्षणानूर्जरसैन्यैः स्वं वेष्टितमालोक्यं जवाधिकेन वाजिना व्रजन धारानगरगापुरे प्रविशन्नालूयाको लूयाभिधानाभ्यां गूर्जराश्ववाराभ्यां तत्कण्ठे धनुषी
११५
१ c दध्यौ पुनः स वसुधाधवः सौधमध्यास्य निद्रावसरे C संजातपः प्रजा । परस्मिन्नहान पणाङ्गना गृहमुपगतस्तस्काजागतयातयाद्य प्रजासु वत्सजो नृपतिरिति,
२C D कदाचिद्वेलायतिक्रमे जाते सति प्रत्यक्षीभूतया देवतया मतपरिच्छदं द्वारप्रदेशमागतमकस्मान्नृपमालोक्य ससंभ्रमानिबेदुषी निजासनमतिचक्राम । नृपः प्रणामपूर्वकं तं वृत्तान्तं पृच्छन् सन्निहितं परवलमागतं विचिन्त्य शीघ्रं व्रजेति विसृष्टो देवततया क्षणात् गूर्जर सैन्यैर्वोष्टतं स्वमपश्यत् ।

Page #152

११६
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः
प्रक्षिप्य, एतावता व्यापादितासीति वद्भ्यां त्यक्तः ॥ असौ गुणी नमत्वेव भोजः कण्ठमुपेयुषा । धनुषा गुणिना यश्चापश्यदश्वान्निपातितः ॥ १ ॥
॥ इत्यश्ववारप्रबन्धः ॥
अथान्यदा स एव राजा राजपाटिकायाः प्रत्यावृत्तः पुरगोपुरे सुमुखमुक्तेन तुरगेण प्रविशन् व्याकुलीकृतेषु लोके, इतस्ततः पलायमानेषु जनेषु कामपि तक्रविक्रयिणीं जनसंमदैन मौलिकम्याद्भूतलपतितभग्नभाण्डामपि गोरसे सरित्प्रवाह इव प्रसरति विकसितमुखां तां प्राह । तवाविषादे किं कारणमिति नृपेण पृष्ठे सा प्राह ।
हत्वा नृपं पतिमवेक्ष्य भुजङ्गदृष्ठं देशान्तरे विधिशागणिकास्मि जाता । पुत्रं भुजगमधिगम्य चितां प्रविष्टा शोचामि गोपगृहिणी कथमद्य तक्रम् ॥ १ ॥ तस्मात्प्रदेशान्महीनदी प्रादुरासेत्यवादिपुः ॥ २ ॥ इति गोपगृहिणीप्रबन्धः ॥ अन्यदा प्रीतो भोज उपशिलामेकां लक्षीकृत्य धनुर्वेदमनिर्वेदमभ्यसंस्तत्कालदर्शनार्थमागतन सि१० लोकेषु. २० इति लोका वदन्ति

Page #153

भोजभीमप्रबन्धी ११७ ताम्बरवेषधारिणा श्रीचन्दनाचार्येण प्रत्युत्यन्नप्रतिभाभिरामतयौचित्यमभिदधे ॥ विद्धा विद्धा शिलेयं भवतु परमतः कार्मुकक्रीडितेन राजन्याषाणवेधव्यसनरसिकतां मुश्च देव प्रसीद । क्रीडेयं चेत्प्रवृद्धा कुलशिखरिकुलं केलिलक्षं करोषि ध्वस्ताधारा धरित्री नृपतिलक तदा याति पाताल
मूलम् ॥१॥ इति तत्कवितातीशयचत्कतोपि किंचिद्दिचिन्त्य नृपतिरित्युवाच । भवता सर्वशास्त्रपारगतेनापिध्वस्ता धारेति यत्पदमपाठि ततःकमप्युत्यातं सूचयति ॥इतश्च॥ डाहालदेशीयराज्ञो राज्ञी देमतीनानी महायोगिनी कदाचिदासन्नप्रसवा सदैव दैवज्ञानिति पप्रच्छ । कस्मिन्सुलग्ने जातः सुतःसार्वभौभो भवतीति। अथ तैः सम्यगवगम्योच्चराशिषु केन्द्रस्थेषु सौम्यग्रहेषु त्रिषडायगेषु क्रूरेषु चामुकलग्ने जातः सुतः सार्वभौमो भवतीत्युक्तं तन्निशम्यं निश्चितप्रसवदिनादूर्ध्व षोडशप्रहरान्यावद्योगयुक्त्या गर्भस्तम्भं कवा नैमित्तिकनिर्णीते लग्ने सुतं कर्णनामानं प्रासूते । तद्गर्भधारणदोषादष्टमे यामे सा विपन्नौ । सुल, १ D इति निशम्य २ मुनमसूत ३ संयमिनी पुरी जगाम

Page #154

प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २
नजातत्वात्पराक्रमाक्रान्तादिग्चक्रः पट्टिशदधिकेन राज्ञां शतेन सेव्यमानश्चतुर्षु राजविद्यासु परं प्राविण्यमावहन् विद्यापति प्रमुखैर्महाकविभिः स्तृ
यमानः । तद्यथा
मुखे हारावाप्तिर्नयनयुगले कङ्कणभरो नितम्बे पत्राली सतिकलमभूत्याणियुगलम् । अरण्ये श्रीकर्ण त्वदरियुवतीनां विधिवशादपूर्वोयं भूषांविधिरहह जातः किमधुना ॥ १ ॥ गोपीपीनपयोधराहतमुरः संत्यज्य लक्ष्मीपतेः शङ्के पङ्कजशङ्कया नयनयोर्विश्राम्यति श्रीस्तव । श्रीमत्कर्णनरेन्द्र यत्र चलति भ्रूवल्लरीपल्लवस्तत्र त्रुट्यति भीतिभङ्गुरतया दारिद्र्यमुद्रा यतः ॥ १ इति स्तूयमानः स कर्णनृपः कदाचिद्दूतमुखेन श्रीभोजमुवाच । भवन्नगर्यौ भवत्कारिताश्चतुरुत्तरं शतं प्रासादाः । एतावन्त एव गीत प्रबन्धा भवदीयाः । एतावन्ति तव बिरुदानि । अतश्चतुरङ्गयुद्धेन द्वन्द्वयुद्धेन वा चतसृषु विद्यासु वादिवत् त्यागशक्त्या
११८
C
१० कुन्तलकलापेन २ D पत्रालिः श्रीभोजं प्रति प्रधानाने प्राहिणोत्

"

Andre
३ स्तूयमाननानावदातः

Page #155

भोजभी मप्रबन्धी
११९ वा मां निर्जित्य पश्चोत्तरशतबिरुदानां भाजनं भूयाः । नो वाहं त्वां विजित्य सप्तत्रिंशताधिकस्य राज्ञां शतस्य नाथो भवामीति तद्वचसा परिम्लान मुखाम्भोजः श्रीभोजः सर्वेष्वपि प्रकारेषु जितका. सिनं श्रीकाशिपुराधीशं विमृशन् स्वं विजितं मन्यमानस्तानुपरोधपूर्वमभ्यर्थैवमङ्गीकारयामास। मयावन्त्यां श्रीकर्णेन वाणारस्पामेकस्मिन्नहनि लग्न गर्तापूरपूर्वमारभ्याहंपूर्विकया कार्यमाणयोः पञ्चाशद्धस्त प्रमाणयोः प्रासादयोः यस्मिन्प्रासादे प्रथमं कलशध्वजारोपो भवति तस्मिन्नुत्सवे परेण नरेन्द्रेण त्यक्तच्छत्रचामरेण करेणुमधिरूह्य समागन्तव्यमित्थं भोजस्य यथारुच्यङ्गीकारे कर्णगोचरंगते श्रीकर्णस्तेनापि प्रकारेण भोजमधश्चिकीर्षुरेकस्मिन्नेव लग्ने पृथग २ प्रारब्धयोरुभयोः प्रासादयोः सर्वाभिसारेण निजप्रसादं निर्मापयतोस्तत्र कर्णः सूत्रभृतं पप्रच्छ । एकस्मिन्नहन्युदयास्तयोरन्तरे कियान्कर्मोछायो भवतीति निवेद्यतां । अथ तेन चतु
. १ वादस्थवेन त्यागेन च मां विनिर्जित्यचतुरुत्तरशत. २ इतिप्रजावाविर्भावादीषत्परि. ३ जयनशीलं. ४ कर्मस्थायो (नोपारखाना लोकोक्ती जैनास्तु कोशेषु)

Page #156

१२० प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २ देश्यनध्याये तत्र सप्तहस्तप्रमाणा एकादश प्रसादा दिनोदये प्रारभ्य दिनान्ते कलशारोपपर्यन्ताःकारयित्वा नृपाय दर्शितास्तया समग्रसामय्या नृपः प्रमुदितचित्तो निजप्रासादकलापबन्धे संजायमाने निजप्रासादेनलसः कलशमधिरोप्य निर्णीते ध्वजाधिरोपलग्ो तया प्रतिज्ञया श्रीभोजं दूतमुखेन निमन्तयामास । ततः स्वप्रतिज्ञाभङ्गभीरुमालवमण्डलप्रभुस्तथा प्रयातुमप्रभुश्च श्रीभोजस्तष्णीमासीत । अथ प्रासादध्वजाधिरोपानन्तरं श्रीकर्णस्तावद्भिरेव नृपैः समं प्ररिथतः श्रीभोजमभिषेणयितुं तदाच श्रीभोजराज्याईप्रतिश्रुत्य श्रीमालवकमण्डलपार्णिघाताय श्रीकर्णः श्रीभीममाजूहवत्। अथ ताभ्यां नरेन्द्राभ्यां मन्त्रेणाक्रान्तो व्याल इव भोजभूपालो विगलितदर्पविषो बभूव । तदा चाकस्मिके संजाते भोजवपुरपाटवेऽपहियमाणेषु स
र्वेष्वपि घाटमार्गेषु निजनियुक्तमानुषैः सर्वथा निषिध्यमाने परपुरुषप्रवेशे श्रीभीमः कर्णाभ्यर्णवतिनं निजसन्धिवियहिकं डामर भोजवृत्तान्तज्ञानाय
१ चित्तो भोजप्रसादे कलापबन्धे ज्ञायमाने २ अभि षेणग्न तस्मिन्नवसरे ३ नम्मिन्नुपम्य वयुरपाटवेपन्हूयमाने.

Page #157

भोजभीमप्रबन्धौ १२१ स्वपुरुषेण पप्रच्छ तेनापि स पुरुषो गाथामध्याप्य प्रहितः श्रीभीमसभामुपागतः॥ "अम्बयफलं सुपक्कं बिण्टं सिढिलं समुाडो पवणो। साहा मिल्हणसीला न याणिमो कजपरिणामो॥१ __ अनया गाथया श्रीभामे तथास्थिते श्रीभोजः सन्निहितपरलोकपथप्रयाणः कृततदुचितधर्मकृत्यो मम पञ्चत्वानन्तरं मत्करौ विमानाबहिर्विधेयावित्यादिश्य दिवं गतः ॥ *कसु करु रे पुत्र कलवधी कमु करु रे करसणवाडी। एकला आइयो एकला जाइवो हाथपग बे झाडी १ __ इति भोजवाक्यं वेश्यया कथितं लोकानां प्र. ति तद्वृत्तान्तविदा कर्णेन दुर्गभङ्गपूर्व समग्रायां भोजलक्ष्भ्यामुपात्तायां श्रीभीमेन डामर आदिष्टो य
आम्रफलं सुपक्वं वृन्तं शिथिलं समुद्भटः पवनः शाखा म्लानशीला न जानीमः कार्यपरिणामम् ॥ १ ॥ * किं करोमि रे पुत्र कलत्र किं करोभि कृत्स्नवार्टी सकलपरिजनोपकरणादिमित्यर्थः । एकाकी आगम्यते एकाकी गम्यते हस्तपादं द्वयं घर्षित्वा ( खंखेरीने इति भाषा.)
१. B C उद्धतसाहा मल्हणसीला. २. परिणामें. ३ कृत्यो राज्यस्यानुशास्तिं समस्तरातलोकस्य वितीर्य । ४ दिवमुगेयिवान्. 16

Page #158

१२२ प्रबन्धचिन्तामाणःसर्गः २ च्छीकर्णात्त्वया मत्यरिकलितं निजं शिरो वोपनेतव्यमितिराजादेशविधित्सुत्रिशंता पत्तिभिः सह गुरूदरे प्रविश्य मध्याह्नकाले प्रसुप्तं भीकर्ण छान्य जयाह । अथ तेन राज्ञ एकस्मिनविभागे नीलकण्ठचिन्तामणिगणाधिपप्रमुखदेवतावसरे निीते परस्मिन्नुत्तरार्दै समस्तराज्यवस्तूनि स्वेछयैकमर्द्धमादत्स्वेत्यभिहिते षोडशप्रहरांस्तथा स्थित्वा पुनः श्रीसीमराजादेशाद्देवतावसरमादाय श्रीभीमायोपायनीचकार ॥ अथैतत्प्रबन्धसंग्रहकाव्ययुग्म यथा ॥ पञ्चाशद्धस्तमाने सुरंभवनयुगे तुल्यलगक्षणे प्राक् प्रारब्धे यस्य शीघ्रं भवति हि कलशारोपणं तत्र
राज्ञा। अन्येन च्छत्रवालव्यजनविरहितेनाभ्युपेतव्यमेवं संवादे भोजराजो व्ययविमुखमतिः कर्णदेवन
जिग्ये॥ १॥ भोजे राज्ञि दिवं गतेतिबलिना कर्णेन धारापुरीभङ्गं सूत्रयतोपरुध्य नृपतिर्भामः सहायीकृतः। तद्धृत्येन च डामरेण जगृहे बन्दीलतात्कर्णतो
१ राज्याई. २D शिव.

Page #159

भोजभीमप्रबन्धी १२३ हेमी मण्डपिका गणाधिपयुतः श्रीनीलकण्ठेश्वरः॥२ .. अथ श्रीकर्णस्याये इदं काव्यमुक्तं कर्पूरकविना मुखे हारावाप्तिरित्यादि.। अपशब्दकथनाद्राज्ञा तस्य कवेः किंचिन्न प्रदत्तं । कुक्षेः कोटर एव कैटिभरिपुर्धत्ते त्रिलोकीमिमामन्तभूरिभरं बिभर्ति तमपि प्रीतो भुजङ्गाधिपः । श्रीकण्ठस्य स कण्ठसूत्रमभवदेव त्वया तं हृदा बिभ्राणेन परेषु विक्रमकथा श्रीकर्ण निशिता श्रीनाचिराजकविनोक्तमेतद्राज्ञा प्रदत्तम् । दत्ता कोटी सुवर्णस्य मत्ताश्च दश दन्तिनः। दत्तं श्रीकणेदेवन नाचिराजकवेमेदात् ॥ २॥ भार्यया हक्कितेन कर्पूरकविना समागच्छतो नाचिराजकवेरग्रे मार्गे इदं काव्यं भणितं । यत् कन्ये कासि न वेत्ति मामपि कवे कर्पूर किं भारती सत्यं किं विधुरासि वत्स मुषिता केनाम्ब दुर्वेधसा। किं नीतं तव मुञ्जभोजनयनद्वद्वं कथं वर्त्तसे दीर्घायुर्भजतेन्धयष्टिपदवीं श्रीनाचिराजः कविः १
श्रीनाचिराजकविना संतुष्टेन यदाज्ञा प्रदत्तं तत्सर्वमपि कर्पूरकवये प्रदत्तं ।
इत्यादि भोजस्य नानाविधाः प्रबन्धा अवशे

Page #160

१३४
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २
पा यथाश्रुतं मन्तव्याः ॥ देव त्वत्करनीरदे दशादीरी प्रारब्धपुण्योन्नतौ चञ्चत्काञ्चनकङ्कणद्युतितडित्स्वर्णामृतं वर्षति । वृद्धा कीर्त्तितरङ्गिणी समभवत्प्रीता गुणग्रामभूः पूर्णं चार्थिसरः शशाम विदुषां दारिद्र्यदावानलः १ त्यागः कल्पद्रुम इव भुवि त्रासिताशेषदौस्थ्यः साक्षाद्वाचस्पतिरिव जनान्दव्धनानाप्रबन्धः । राधावेथेऽर्जुन इव चिरात्तस्य कीत्र्योत्कचित्तैराहूतः श्रागमरनिकरैः स्वर्ययौ भोजराजः ॥ ३॥ इति श्रीमेरुतुङ्गाचार्यविरचिते प्रबन्धचिन्तामणौ श्रीभोजश्री भीमभूपयोनीनावदातवर्णनो नाम द्वितीयः प्रकाशः ॥
AC D पुस्तकेषु न B प्रान्तभागे लिखितानि काव्यानि यथा ॥ धाराधरस्त्वद सिरेव नरेन्द्र चित्रं
वर्षन्ति वैरिवनिताज नलोचनानि । कोशेन सन्ततमसंगतिराहवेऽस्य दारिद्यमभ्युदयति प्रतिपार्थिवानाम् ॥ १ ॥ कूर्मः पातालगङ्गापयसि विहरतां तत्तटीरूढमुस्तामादत्तामादिपोत्री शिथिलयतु फणामण्डलं कुण्डलीन्द्रः । दिङमातङ्गा मृणालीकवलनकलनां कुर्वतां पर्वतेन्द्राः सर्वे स्वैरं चरन्तु त्वाय वहति विभो भोज देवीं धरित्रीम् ॥ २ ॥

Page #161

भोजभीमप्रबन्ध
अये लाजा उच्चैः पथि वचनमाकर्ण्य गृहिणी शिशोः कर्णी यास्मात्सुपिहितवती दीनवदना । मयि क्षीणोपाये यदकृत दशावबहुले तदन्तः शल्यं मे त्वमसि पुनरुद्धर्तुमुचितः ॥ ३ ॥ आमोदैर्मरुतो मृगाः किसलयोल्छासैस्त्वचा तापसाः पुष्पैः षट्चरणाः फलैः शकुनयो धर्मादिताश्छायया । स्कन्धैर्गन्धगजास्त्वयैव विहिताः सर्वे कृतार्थास्ततः त्वं विश्वोपकृतिक्षमोऽसि भवता भग्नापदोऽन्ये द्रुमाः ॥ ४ ॥ हठादाकृष्टानां कतिपयपदानां रचयिता जनः स्पर्द्धालुश्चेदहह कविना वश्यवचसा । भवेदद्य श्वो वा किमिह बहुना पापिनि कलौ घटानां निर्मातुस्त्रिभुवनविधातुश्च कलहः ॥ ९ ॥ मुक्ताभूषणमिन्दुबिम्बमजाने व्याकीर्णतारं नभः स्मारं चापमपेतचापलमभूदिन्दीवरे मुद्रिते । व्यालीनं कलकठण्मन्दरणितं मन्दानिलैः स्पन्दितं निष्पन्दस्तबका च चम्पकलता साभून्न जाने ततः ॥ ६ ॥ खिन्नं मण्डलमैन्दवं विलुलितस्रग्भारनद्धं तमः प्रागेव प्रथमानकैतकशिखालीलायितं सुस्मितम् । शान्तं कुण्डलताण्डवं कुवलयद्वन्द्वं तिरो मीलितं वीतं विद्रुमसत्कृितं नहि ततो जाने किमासीदिति ॥ ७ ॥ अहो मे सौभाग्यं मम च भवभूतेश्व भणित तुलायामारोप्य प्रतिफलति तस्यां लघिमनि । गिरां देवी सद्यः श्रुतिकलितकल्हारकलिकामधुमाधुर्यं क्षिपति परिपूत्यै भगवती ॥ ८ ॥ लक्ष्मीक्रीडातडागो रतिधवलगृहं दर्पणो दिग्वधूनां

१२५

Page #162

१२६
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २
पुष्पं श्यामालतायास्त्रिभुवनजयिनो मन्मथस्यातपत्रम् । पिण्डीभूतं हरस्य स्मितममरधुनीपुण्डरीकं मृगाङ्को ज्यात्स्नापीयूषवापी जयति सितवृषस्तारकागोधनस्य ॥ ९ ॥ महाराज श्रीमन् जगति यशसा ते धवलित पयःपारावारं परमपुरुषोऽयं मृगयते कपर्दी कैलासं करिवरमभौमं कुलिशभृत् कलानाथं राहुः कमलभवनो हंसमधुना ॥ १० ॥ नीरक्षीरं गृहीत्वा निखिलखगततिं याति नालीकजन्मा सक्रं धृत्वा तु सर्वानटति जलनिधींश्चक्रपाणिमुकुन्दः । सवानुत्तुङ्गशैलान् दहति पशुपतिर्भालनेत्रेण पश्यन् व्याप्तत्वत्कीर्त्तिकान्तौ त्रिजगति नृपते भोजराज क्षितीन्द्र ॥ ११ ॥ विद्वद्राजशिखामणे तुलयितुं धाता त्वदीयं यशः कैलासं च निरीक्ष्य तत्र लघुतां निक्षिप्तवान पूर्त्तये । उक्षाणं तदुपर्युमासहचरं तन्मूईि गङ्गाजलं तस्याग्रे फणिपुङ्गवं तदुपरि स्फारं सुधादीधितिम् ॥ १२ ॥ स्वर्गाद्गोपाल कुत्र ब्रजासे सुरमुने भूतले कामधेनोवत्सस्यानेतुकामस्तृणचयमधुना मुग्धदुग्धं न तस्याः । श्रुत्वा श्रीभोजराजप्रचुरवितरणं व्रीडशुष्कस्तनीं सा व्यर्थो हि स्यात्प्रयासस्तदपि तदरिभिववितं सर्वमूर्व्याम् ॥ १३ ॥ अस्य श्रीभोजराजस्य द्वयमेव सुदुर्लभम् । शत्रूणां शृङ्खलैलीहं ताम्रं शासनपत्रकैः ॥ १४ ॥ निजानपि गजान् भोजं ददानं प्रेक्ष्य पार्वती । गजेन्द्रवदनं पुत्रं रक्षत्यद्य पुनः पुनः ॥ १५ ॥ घटो जन्मस्थानं मृगपरिजनो भर्जवसनं वने वासः कन्दादिकमशनमेवंविधगुणः ।

Page #163

भोजभीमप्रबन्धौ
अगस्त्यः पाथोधिं यदकृत कराम्भोजकुहरे
क्रियासिद्धिः सवे वसति महतां नोपकरणे ॥ १६ ॥
रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्त तुरगा निरालम्बो मार्गश्वरणविकलः सारथिरपि । रविर्यात्येवान्तं प्रतिदिनमपारस्य नभसः क्रियासिद्धिः ० ॥ १७॥
विजेतव्या लङ्का चरणतरणीयो जलनिधि--- र्विपक्ष: पौलस्त्यो रणभुवि सहायाश्च कपयः । तथाप्याजी रामः सकलमवधीद्राक्षस कुलं क्रियासिद्धिः ० ॥ १८ ॥
धनुः पौष्यं मौर्वी मधुकरमयी चञ्चलदृशां श कोणो वाणः सुहृदपि जडात्मा हिमकरः । स्वयं चैकोऽनङ्गः सकलभुवनं व्याकुलयति क्रियासिद्धि ० ॥ १९ ॥ अर्द्ध दानववैरिणा गिरिजयाप्यर्द्ध शिवस्याहृते देवेत्थं जगतीतले पुरहराभावे समुन्मीलति । गङ्गासागरमम्बरं शशिकला नागाधिपः क्ष्मातलं सर्वज्ञत्वमधश्वरत्वमगमत्वां मां च भिक्षाटनम् ॥ २० ॥ शुक्तिद्वयपुढे भोज यशोऽब्धौ तव रोदसी । मन्ये तदुद्भवं मुक्ताफलं शीतांशुमण्डलम् ॥ २९ ॥ अभूत्प्राची पिङ्गा रसपतिरिव प्राप्य कनकं गतच्छायश्चन्द्रो बुधजन इव ग्राम्यसदसि । क्षणात्क्षीणास्तारा नृपत इवानुद्यमपरा न राजन्ते दीपा द्रविणरहितानामिव गृहाः ॥ २२ ॥ समुन्नतघनस्तनस्तवकचुम्बितम्बीफल

१२७

Page #164

१२८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. २ क्वणन्मधुरवीणया विबुधलोकलोलभ्रुवा । त्वदीयमुपगीयते हरकिरीटकोटिस्फुरतुषारकरकन्दलीकिरणपूरगौरं यशः ॥२३॥ बल्लालक्षोणीपाल त्वदहितनगरे संचरन्ती किराती कीर्णान्यादाय रत्नान्युरुतरखदिराङ्गारशङ्काकुलाङ्गी । क्षिप्त्वा श्रीखण्डखण्डं तदुपरि मुकुलीभूतनेत्रा धमन्ती श्वासामोदानुपातैर्मधुकरनिकरैधूमशङ्कां बिभर्ति ॥ २४ ॥ स्नाता तिष्ठति कुन्तलेश्वरसुता वारोङ्गराजस्वसु
तैरात्रिरियं जिता कमलया देव्या प्रसाद्याधुना । इत्यन्तःपुरसुन्दरीजनगणे न्यायाधिकं ध्यायता देवेनाप्रतिपत्तिमूढमनसा द्वित्राः स्थिता नाडिकाः ॥ २५ ॥ वहति भुवनश्रेणी शेषः फणाफलकस्थितां कमठपतिना मध्येपृष्टं सदा स च धार्यते । तमपि कुरुते क्रोडाधीनं पयोनिधिरादरादहह महतां निःसीमानश्चरित्रविभूतयः ॥ २६ ॥ दृष्टे श्रीभोजराजेन्द्रे गलान्त त्रीणि तत्क्षणात् । शत्रोः शस्त्रं कवेः कष्ट नीवीबन्धो मृगीदृशाम् ॥ कविषु वादषु भोगेषु योगिषु द्रविणदेषु सतामुपकारिषु। धनिषु धन्विषु धर्मपरेषु च क्षितितले नहि भोजसमो नृपः ॥ २७ ॥

Page #165

१२९ सिद्धराजप्रबन्धःः अथ कदाचिगुर्जरदेशे अवग्रहनिगृहीतायां वृष्टौ राजदेयविभागनिर्वाहाक्षमो देशलोकः तन्नियुक्तैर्व्यापारिभि:श्रीपत्तने समानीय भीमभूपाय न्यवेद्यता ततः कदाचिदहर्मुखे श्रीमूलराजकुमारस्तत्र चक्रममाणो नृपपत्तिभिः सस्यनिदानीभूतसंबन्धे व्याकुलीक्रियमाणं सकललोकमालोक्य पारिपार्श्विकेभ्योऽधिगतवृत्तान्तः कृपया किंचिदश्रुमिश्रलोचनो वाहवाल्यां तदतुल्यया कलया नृपंपरितोष्य वरं वृणीष्वेति नृपादेशमासाद्य भाण्डागार एव वरोयमस्तु इति विज्ञपयामास । राज्ञा किमिति न याचसे इत्युक्तः प्राप्तिप्रमाणाभावादित्युदीरयन् भशं निर्बन्धपराद्धराधिपात्तेषां कुदम्बिकानां दानीमोचनवरं ययाचे । ततो हर्षबाष्पाविललोचनेन राज्ञा तत्तथेति प्रतिपद्य भूयोप्यर्थयेत्यभिहितः। क्षुद्राः सन्ति सहनशः स्वभरणव्यारमात्रोद्यताः १c निगृहीतवण विशोपकदण्डाहिदेशग्रामकौटुम्बिकेषु राजदेयविभागनिर्वाहाक्षमेषु तन्नियुक्तैर्व्यापारिभिः सकलोपि स ज्ञातवित्तो देशलोकः २ वाहवाल्यां A वाहाल्यां. * अश्ववालनपरिभ्रामणादिक्रियायां वा तत्स्थल्यां ३ Bअतुलया.
तान्नयुक्तैर्व्यापारिक नामकोटाम्बकेषु राज
शलोकः
17

Page #166

१३०
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ३
स्वार्थी यस्य परार्थ एव स पुमानेकः सतामग्रणीः । दुः पूरोदरपूरणाय पिबति श्रोतः पतिं वाडवो जीमूतस्तु निदाघसंभृत जगत्संतापविच्छित्तये ॥ १ इति काव्यर्थबलेन निगृहीतप्रभूतलोभस्ततो भूयः किमप्यभ्यर्थ्यमानोऽपि मानोन्नततया स्वस्थानमगमत् । ततश्व कौटुम्बिकलोकैः स्तूयमानस्तृतीयेऽ हनि स श्रमूलरोजः स्वर्लोकं जगाम । तच्छोकाम्बुधौ स राजलोको राजा स च पूर्वमोचितलोकश्च निमग्नश्विरेण चतुरैर्विविधबोधबलाद परुष्टशोकशङ्कुचक्रे । अथ द्वितीयवर्षे कर्षुकला कै व पाबलान्नि:पन्नेषु समस्तसस्येषु व्यतीततद्वर्षयो राजदेयभागविभागे प्रदिश्यमाने राज्ञि चानाददाने सति तैरुत्तरसभा मेलिता । तत्र सभ्यानां लक्षणमेवं ॥ न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धा वृद्धा न ते ये न वदन्ति धर्मम् । धर्मः ः स नो यत्र न चास्ति सत्यं सत्यं न तद्यत्कृतकानुविद्धम् ॥ १ ॥
- १ D सूक्तार्थ. २ प्रार्थयमानो मानोन्नततया स्वसौधमध्यास्य बन्धमोचितैस्तैर्लोकैः सदैव तदुपास्यमानः स्वसौधगतैश्व स्तूयमानस्तृतीयेऽहनि तदीयसन्तोषदृशा श्रीमूलराजः

Page #167

सिद्धराजप्रबन्धः १३५ इति निर्णयात्सभ्यैर्गतवर्षतवर्षयोर्दानी राजा याहितः। ततस्तेन द्रव्येण कोशद्रव्येण च श्रीमूलराजकुमारश्रेयसे नव्यस्त्रिपुरुषप्रासादः श्रीभीमन कारितः। अनेन श्रीपत्तने श्रीभीमेश्वरदेवभहारिकाभीरुआणीप्रासादौ कारितौ ॥सं० १०७७ प्रारभ्य वर्ष ४२ मास १० दिन ९ राज्यं कृतं ॥श्री उदयमतिनाम्न्या तद्राझ्या श्रीपत्तने सहस्रलिङ्गसरोवरादप्यातशायिनी नव्या वापी कारिता॥अथसं. ११२० चैत्रवदि ७ सोमे हस्तनक्षत्रे मीनलग्ने श्री कर्णदेवस्य राज्याभिषेकः संजातः ॥ इतश्च शुभकेशिनामा कर्णाटराट् तुरगापहृतोऽटव्यां नीतः कुत्रापि पत्रलवृक्षछायां सेवमानः प्रत्यासन्नदावपावके कृतज्ञतया विश्रामोपकारकारिणं तमेव तरुमजिहासुस्तेनैव सह तस्मिन्दहने प्राणानाहुतीचकार। ततस्तत्सूनुर्जयकेशिनामा तद्राज्ये सचिवैरभिषिक्तः क्रमेण तत्सुता मयणल्लदेवी समजनि । सा च शिवभक्तः सोमेश्वरनामनि गृहीतमात्र एवे ति पूर्वभवमस्मार्षीत् । यदहं प्राग्भवे ब्राह्मणी द्वा
१ D दानी नृपतेः पार्थावाहित्वा आपूर्यमाणकोश. २ पूर्व वर्ष. ५२ सं० ११२८ B सं० १०८० पूर्व व० ४२ अथ सं. ११२०

Page #168

१३३ प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. ३ दशमासोपवासान्कृत्वा प्रत्येकं द्वादशवस्तूनि तदु. द्यापने दत्वा श्रीसोमेश्वरनमस्याळते प्रस्थिता बाहुलोडनगरमागता तत्करं दातुमक्षमायतो गन्तुमलभमाना तन्निर्वेदादहमागामिनि जन्मनि अस्य करस्य मोचयित्री भूयासमिति कतनिदाना विपयात्र कुले जातेतिपूर्वभवस्मृतिः । अथ बाहुलोडकरमोचनाय सा गूर्जरेश्वरं प्रवरं वरं कामयमाना तं वृत्तान्तं पित्रे निवेदयामास । अथ जयकेशिराजा तंव्यतिकरं ज्ञात्वा तेन श्रीकर्णः स्वप्रधानःस्वसुताया मयणल्लदेव्या अङ्गीकारं याच्यते स्म। अथ श्रीकणे तस्याः कुरूपताश्रवणादुदासीने सति तस्मिन्नेव निर्बन्धपरां तां मयणल्लदेवीं पिता स्वयंवरां प्राहिणोत् । अथ श्रीकर्णनृपो गुप्तवृत्या स्वयमेव तां कुत्सितरूपां निरूप्य सर्वथा निरादर एव जातः। ततोष्टभिः सहचरीभिः सह नृपतिहत्याकते मयणल्लदेवीं प्राणान्यरिजिहीर्षु मत्वा श्रीकर्णजनन्या देयमतिराच्या तासां विपदं दृष्टुमक्षमया ताभिः सह प्राणसंकल्यश्चक्रे ॥ यतः॥
१ B श्रीकर्णः प्रधानपुरुषैर्मयणल्लदेव्याः कुरूपतां निशम्य मन्दादरे राज्ञि. २ D विलोक्य. ३ A दिक्वन्याभिरिव मूर्तिमतीभिः

Page #169

सिद्धराजप्रबन्धः १३३ स्वापदि तथा महान्तो न यान्ति खेदं यथा परापत्सु। अचला निजोपहतिषु प्रकम्यते भूः परव्यसने॥ १
इति महोपप्लवमुपस्थितमवगम्य मातृभक्या तां परिणीय श्रीकर्णः पश्चादृष्टिमात्रेणापि न संभावयामास ॥ अन्यदा कस्यामप्यधमयोषिति साभिलाषं नृपं मुञ्जालमन्त्री कञ्चुकिना विज्ञाय तद्वेषधारिणीं कृत्वा मयणल्लदेवी मृतुस्नातां रहसि प्राहिणोत् । तामेव स्त्रियं जानता नृपतिना सप्रेमभुज्यमानायास्तस्या आधानं समजनि । तदा च तया संकेतज्ञापनाय नृपकरान्नामाङ्कितम, गुलीयकं निजामुल्यां न्यधायि । अथ प्रातस्तदुर्विलसितात्प्राणपरित्यागोद्यतो नृपतिः स्मास्तित्प्रायश्चित्तं पप्रच्छ । तैस्तप्तताम्रमयपुत्तलिकालिङ्गनमिति निवेदिते प्रायश्चित्ताय तथैव चिकीर्षवे स मन्त्री यथावदवदत् ॥ सुलग्ने तस्य जातस्य सूनोनृपतिर्जयसिंह इति नाम निर्ममे । स बालस्त्रिवार्षिकः कुमारैः सवयोभिः सह रममाणः सिंहासन १c इति न्यायात्तदाग्रहादेवानिच्छुनापि सर्वथा श्रीकर्णेन सा परिणिन्ये । तदनन्तरं दृग्मात्रेण सर्वथा तामसंभावयन् कस्यां २ उद्यताय नृपतये स्मात्तैस्तप्तताम्रमयपुत्तलिकालिङ्गनमिति प्रायश्चित्ते.

Page #170

१३४ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३ मलंचक्रे । निमित्तिकैस्तस्मिनेवाभ्युदयिके? लग्ने निवेदिते राजा तदैव तस्य सूनो राज्याभिषेकं चकार ॥ सं० ११५० वर्षे पौषवद ३ शनौ श्रवणनक्षत्रे वृषलग्ने श्रीसिद्धराजस्य पट्टाभिषेकः । स्वयं तु, आशापल्लीनिवासिनमाशाभिधानं भिल्लमभिषेणयन् भैरवदेव्याः शकुने जाते तत्र कोछरबाभिधानदेव्याः प्रासादं च करयित्वा षट्लक्षाधिपं भिलं विजित्य तत्र जयन्तीं देवीं प्रासादे स्थापयित्वा तथा कर्णेश्वरदेवतायतनं
1
कर्णसागरतडागालंकृतं चकार । कर्णावतीपुरं निवेश्य स्वयं तत्र राज्यं चक्रे । श्रीपत्तने तेन राज्ञा श्रीकर्णमरुः प्रासादः कारितः ॥ सं० ११२० चैत्रसुदि ७ प्रारभ्य सं० ११५० पौषवदि २ यावत् वर्ष २९ मास ८ दिन २१ अनेन राज्ञा राज्यं कृतं । अथ दिवं गते श्रीकर्णे श्रीमदुदयमतिदेव्या भ्राता मदनपालोऽसमञ्जस वृत्त्याऽवर्त्तत । तेन लीलाभिधानो राजवैद्यो दैवतवरलब्धप्रसादः सकलनागरिकैस्तत्कला चमत्कृतचितैः काञ्चनदानपूजयाऽभ्यर्च्यमानः कदाचिन्नि
१ B D तद्व्यवहाराविरुद्धं विमृशता नृपेण पृष्टैर्नैभित्तिर्कैस्तस्मिन्नेवाभ्युदयिके २ C तत्कलाहृतहृदयैः

Page #171

सिद्धराजप्रबन्धः १३५ जसौधे समानांतः कतके' शरीरामये नाडीदर्श. नाप्तथ्यासजतां निवेदयन्निदमचे। तदेव नास्तीति। ततस्त्वं मया रोगप्रतीकाराय नाकारितः किं तु पथ्यदानेन बुभुक्षाप्रतीकारार्थमेव । ततो द्वात्रिंशत्सहस्राण्युपनयेत्युत्का तेन बन्दीकृतस्तत्तथेति निर्मायेत्याभिग्रहमग्रहीत् । यदतः परं प्रतीकारनिमितं नृपतेः सौधमपहाय नान्यत्र गन्तव्यमिति । ततः परमातुराणां प्रश्रवणालोकनान्निदानचिकित्सितं कुर्वाणः केनापि मायाविना कृतकामयचिकित्सितकौशलं बुभुत्सुना वृषभप्रश्रवणे दर्शिते सम्यक् तदवगम्य शिरोधूननपूर्वकं वृषभः स बहुखादनेन गोण्डित इत्यस्मै सत्वरमेव तैलनाली दीयतां नोद्विपत्स्यते इति तच्चित्ते चमत्कारमारोपयामास । अन्यदा राज्ञा निजग्रीवाबाधाप्रतीकारं दृष्टः । पलद्वयप्रमाणमृगमदपङ्कलेपेन शिरोतिरुपशाम्यतीति व्याहृते तथालते ग्रीवा सजीभूता। ततो नृपसुखासनवाहिना पामरेण नरेण शिरोबाधाप्रतीकार दृष्टः । वृद्धकरीरमूलरसेन तन्मृत्तिकासहितेन लेपं
१ समानीय कृत्रिमे २ B D इत्यादिष्टस्तत्तथेति ३ मोडितः [ रुग्णः ]

Page #172

१३६ प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. ३ विधेहीत्यभिदथे । ततो राज्ञा किमेतदिति एष्टे दशकालौ बलं शरीरप्रकृतिं च विमृश्यायुर्वेदविदा चिकिसाक्रियत इति विज्ञपयति स्म।अन्यदा धुतैः कैश्चिदेकसंमत्या पृथक् युगलीभय तत्प्रथमयुगलिकया विपणिमागें किमद्य यूयं वपुष्यपटव इति दृष्टः द्वितीययुगलिकया श्रीमुनालस्वामिप्रासादसोपाने पृष्ठः तृतीययुगलिकया तु राजद्वारें चतुर्थयुगलिकया द्वारतोरणे" तथैव ततो भूयो भूयः पृच्छोप्तनेने शङ्कादूषणेन तत्कालोप्तन्नमाहेन्द्रज्वरस्त्रयोदशदिने विपेदे स वैद्य इति वैद्यलीलाप्रबन्धः।
.. अथ सान्तमन्त्रिण उपायाद्राजपाटिकाव्याजेन श्रीकर्णाङ्गजेनान्यायकारी मदनपालो व्यापादितः ॥ अथ कश्चिन्मरुमण्डलवास्तव्यः श्रीमालदश्य उदाभिधानो वणिक् प्रावृट्काले प्राज्याज्यक्रवार निशीथे ब्रजन् कर्मकरैरेकस्मा.
१B) भूयो राज्ञा विप्रलब्धः २ विज्ञप्य गृहं गतः ३ विपणिमागे पृष्टः ३ द्वारतोरणे ४ आकस्मिकं वपुरपाटवं पृष्टः ५ श्री मुआलस्वामिप्राप्सादे चाप्टछ चमानः शङ्काविषदोषेणैव • मृतः ६ अथ सान्तूनामा मन्त्री अन्यायकारिणं तं मदनपालं कालमिव जिवांसुः' कदाचित्कर्णाङ्गजं गजेधिरोप्य राजपाटिकाव्याजेन तद्गुहे नीत्वा पत्तिभिस्तं व्यापादयामास

Page #173

सिद्धराजप्रबन्धः १३७ केदारादपरस्मिन् जलैः पूर्यमाणे तान्केयूयमितिर पप्रच्छ । तैर्वयममुकस्य कामुका इत्यु. ते ममापि वापि सन्तीति एच्छन्, तैः कर्णावत्यां सन्तीत्यभिहिते स सकुटुम्बस्तत्र गतः वायटीयजिनायतने विधिवद्देवान्नमस्कुर्वन्कयापि लाछिनाम्न्या छिम्पिकया श्राविकया साधर्मिकत्वादवन्दे । तया भवान कस्यातिथिरित्युदीरितः, वैदेशिकोहमिति भवत्या एवातिथिरिति वदन् तया सह नीखा कस्यापि वणिजो गृहे कारितान्नपाकेन भोजयित्वा निजतनके क्वापि गृहे निवासितः । कालक्रमेण संपन्नसंपदिष्टिकाचितं गृहं चिकीर्षुः खातावसरे निरवधि सेवधिमधिगम्य तामेव स्त्रियमाहूय समर्पयन् तया निषिद्धः। तत्प्रभावेण ततःप्रभृति स उदयनमन्त्रीति नाना पप्रथ। तेन कर्णावत्यामतीतानागतवर्तमानचतुर्विशतिजिनसमलंकृतः श्रीउदनविहारः कारितः। तस्यापरमातृकाश्चत्वारः सुताःवा
• D यतः कृतप्रयत्नानपि नैव काश्चन स्वयं शयानानपि सेवते परान् । द्वयेपि नास्ति द्वितयेपि विद्यते श्रियः प्रचारो न विचारगोचरः।। १ १ B C पोषमाणे. २ अपरस्मिन्पूर्यमाणेम्भोभिः के यूयमिति.
18

Page #174

१३८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३ हडदेवआम्बडबोहडसोलाकनामानोऽभूवन् । अथान्यस्मिन्नवसरे सान्तूनामा महामात्यः करेणुस्कन्धारूढो राजपाटिकायां व्रजन व्यावृत्तः स्वकारितसान्तवसहिकायां देवनमश्चिकीर्षया तत्र प्रविशन वारवेश्यास्कन्धन्यस्तहस्तं कमपि चैत्यवासिनं सितवसनं ददर्श । ततो गजादवरुह्य कृतोत्तरासङ्गः पञ्चाङ्गप्रणामेन तं नमश्चकार । तत्र क्षणं स्थित्वा भूयस्तं प्रणम्य प्रतस्थे। ततः स लजयाऽधोवदनः पातालं प्रविविक्षुरिव तत्कालं सर्वमेव परिहृत्य मलधारिश्रीहेमसूरीणां समीपे उपसंपदमादाय संवेगरससंपूर्णः श्रीशत्रुजये गत्वा द्वादशवर्षाणि तपस्तेपे। किंच तेनान्ये समानाः प्रतिबोधिताः मुनिश्चिन्तयति । रे रे चित्त कथं भ्रातः प्रधावसि पिशाचवत् । अभिन्नं पश्य चात्मानं रागत्यागात्सुखी भव ॥ १ संसारमृगतृष्णासु मनो धावति किं वृथा। सुधामयमिदं ब्रह्मसरः किं नाचमाहले ॥ २॥ कदाचित्स मन्त्री श्रीशजये देवपादानां नमस्कर
१ C आस्थडदेवआम्बडदेवबाहडसोल्लाः D सोलदेवभट. १ २ D गौतममिव नमश्चक्रे. ३ इति ध्यायन्स मुनिः कायोत्सर्गे तस्थौ।

Page #175

सिद्धराजप्रबन्धः १३९ णायोपगतो दृष्टपूर्वमिव मुनिं तं प्रणम्य तच्चरित्रविचित्रितमनास्त गुरुकुलादि पप्रच्छ। तत्त्वतो भवानव गुरुरिति तेनोक्ते को पिधाय पाणिभ्यामेवं मादिशेत्यज्ञातवृत्त्यैवं विज्ञपयंस्तेन मन्तयूचे ॥ जोजेण शुद्धधम्मम्मि ठाविर्ड संजएणगिहिणा वा। सो चेव तस्स जायइ धम्मगुरू धम्मदाणार्ड ॥१॥ इति तस्मै मूलवृत्तान्तं निवेद्य तस्य दृढधर्मतां नि
ममे ।। इति मन्त्रिसान्तहढधर्मताप्रबन्धः ॥ __ अथानन्तरं श्रीमयणलदेव्या जातिस्मरणात्पूर्वभववृन्तान्ते श्रीसिद्धराजस्य निवेदिते श्रीमयणल्ल देवी श्रीसोमनाथयोग्यां सपादकोटिमूल्यां हेममयीं पूजामादाय यात्रायां प्रस्थिता। बाहुलोडनगरं प्राप्ता पञ्चकुलेन कदर्थ्यमानेषु कापटिकेषु राजदेयविभागस्याप्राप्त्यासबाष्यं पश्चानिर्वृत्यमानेषु मयणल्लदेवी हृदयादर्शसंक्रान्ततबाधा स्वयमेव पश्चाद्व्याघुटन्तीअन्तरान्तरायभूतेन श्रसिद्धराजेन विज्ञप्तास्व. मिन्यलममुना संभ्रमेण कुतो हेतोः पश्चान्निवय॑ते इति राज्ञोक्त यदैव सर्वथाऽयं करमाक्षो भवति तदैवा१ B C तद्गुरु. २ (यात्रिकेषु) ३ D तद्वाष्पधारा

Page #176

१४० प्रबन्धचिन्तामणिःसर्ग. ३ हं श्रीसोमेश्वरं प्रणमामि अशनं गृहरिम नान्यथेति श्रुत्वा राज्ञा पञ्चकुलमाकार्य तत्प्रट्टकस्या द्वासप्ततिलक्षानुत्पद्यमानान्विमृश्य तं पट्टकं विदार्य मातुः श्रेयसे करं मुत्का करे जलचुलकं मुञ्चति स्म । ततः श्रीसोमेश्वरं गत्वा तया सुवर्णपूजया देवमभ्यर्च्य तुलापुरुषदानादीनि दानानि दत्त्वा संग्रहैकपरः प्राप समुद्रोपि रसातलम् । दाता तु जलदः पश्य भुवनोपरि गर्जति ॥ १ ॥ सेनाङ्गपरिवाराचं सर्वमेव विनश्यति । दानेन जनितानन्दे कीर्तिरकैव तिष्ठति ॥ २ ॥ दातुर्थिसमो बन्धुर्भारमादाय यः परात् । . लक्ष्मीरूपादविगमं निस्तारयति तं खलु ॥ ३॥
अतो महादानमत्सदृशी कापि नाभून्न भवितेति दर्याध्मातशिरा निर्भरं सुप्ता। तपस्विवेषधारिणा तेनैव देवेन जगदे । इहैव मदीयदेवकुलमध्ये काचिकार्पटिकनितम्बिनी यात्रायै आयातास्ति तस्याः सुकृतं याचनीयंत्वयेत्थमादिश्य तिरोहिते तस्मिन्राजपुरुषैरालोक्य समानीता। तस्मिन्पुण्ये याचितेऽप्यददाना कथमपि यात्रायां किं व्ययीकतमिति १ ) नान्यथा किंचातः परमशननीरयोनियमश्च. २ देवायतने.

Page #177

सिद्धराजप्रबन्धः १४१ एष्टा सती ला प्राह । अहं भिक्षावृत्त्या योजनशतान्तरमतिक्रम्य शस्तनदिवसे कततीर्थोपवासा पारणकदिने कस्यापि सुकृतिनः पिण्याकमासाद्य त
खण्डेन श्रीसोमेश्वरमभ्यर्च्य तदंशमतिथये दत्त्वा स्वयं पारणकमकार्ष । भवती पुण्यवती यस्याः पितृभ्रातरौ पतिसुतौ च राजानः। या त्वं बाहुलोडकरं मोचयित्वा सपादकोटिमूल्यया पूजया श्रीसोमेश्वरं पूजितवती सां कथं मदीयपुण्यलब्धेछासि यदि न कुप्यसि तदा किंचिदच्मि । तत्त्वतस्तव पुण्यान्मदीयं पुण्यं महीतले महीयः । यतः ॥ संपत्तौ नियमः शक्तौ सहनं यौवने व्रतम् । दारिद्ये दानमत्यल्यमपि लाभाय भूयसे ॥ १ ॥ ___ इति युक्तेन वाक्येन तस्या गर्व निराचकारें ॥ सिद्धराजस्तु समुद्रोपकण्ठवर्ती एकेन चारणेन ॥ को जाणइ तुह नाह चीत तु हालेई चक्कवइलउ। लंकहले वाहमग्गु निहालई करणउत्तु ॥ १
___ * को जानाति तव चित्तं हेनाथ चक्रवर्तित्वं लब्धं अतः परं लङ्काफलं लब्धू वाहमार्ग निभालयति किं कर्णपुत्रः ॥ १ ॥
१ C ) यात्रायां. २ C कशेपि पुण्ये कथंलुब्धासि. ३. 1) अगण्यपुण्यमर्जयन्ती सा. ४ B CD सा गर्व विससर्ज. ५ को ६ हालंतु. ७ काले. ८ लहु.

Page #178

प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ३
इत्यादिस्तूयमानोऽभूत् ॥ एवं तत्र यात्रायांव्यावृत्ते राज्ञि छलान्वेषिणा यशोवर्मणा मालवकभूपेन गुर्जरदेशे उपद्रूयमाणे सान्तसचिवेन त्वं कथं निवर्त्तते इति प्रोक्तः स राजाह । यदि त्वं स्वस्वामिनः सोमेश्वरदेवयात्रायाः पुण्यं ददासीत्पुदीरितस्तच्चरणौ प्रक्षाल्य तत्करतले तस्पुण्यदाननिदानं' जलचुलुकं निक्षिप्य तं राजानं निवर्तयामास ततः श्रीसिद्धराजस्तद्वत्तान्तोपगमनेन क्रुद्धस्तं मन्येवमवादीत्। स्वामिन यन्मया दत्तं तव सुकृतं याति ततस्तस्य सुकृतमन्येषामपि पुण्यवतां सुकृतं मया भवते प्रदत्तमेव । येन केनाप्युपायेन परचक्रं स्वदेशे प्रविशद्रक्षणीयमेवेति वदता तेन नृपतिरनुनीतः। ततस्तेनैवामर्षेण मालवमण्डलं प्रतिष्टासुः सचिवान् शिल्पिनश्च सहस्रलिङ्गधर्मस्थानकर्मस्थाये नियोज्य त्वरितगत्या तस्मिन्निष्पद्यमाने नृपतिः प्रयाणकमकरोत् । तत्र स्वजयकारपूर्वक द्वादशवार्षिके विग्रहे संजायमानेऽयं मया धाराभङ्गा
१४२
१ D अनिदानं. २ D क्रुद्धो नृपः पराङमुखोऽजनि । एकदा राजानं. ३ निवारणीयं. ४ प्रति यियासुः ५ ( धर्मस्थानस्य कार्याधिकारे.) ६ कथंचिद्वारादुर्गभङ्गं कर्त्तुमप्रभूष्णुरद्य.

Page #179

सिद्धराजप्रबन्धः १४३ नन्तरं भोक्तव्यमिति सचिवैः पत्तिभिः परमारराजपुत्रैः पञ्चशतीभिर्विपद्यमानैः राज्ञः प्रतिज्ञा दिनान्तेपि पूरयितुमक्षमैः कथंचित्तस्यां कणिकामयधाराभङ्गेन पूरितायां राजा पश्चाद्व्याघुटितुमिछुर्मुञ्जालसचिवं ज्ञापयामास। तेनापि त्रिकचतुष्कचत्वरप्रासादेषु निजपुरुषान्नियोज्य धारादुर्गभङ्गवा"यां क्रियमाणायां तदासिना केनापि पुरुषेण प्रतोल्या यदि परबलं ढौकते तदैव दुर्गभङ्गो नान्यथेति तहाचमाकर्ण्य स विज्ञप्तःसचिवस्तं व्यतिकरं राज्ञे गुप्तविज्ञप्तिकया निवेदयामास । राज्ञापि तदृत्तान्तवेदिना तत्र सैन्ये ढोकिते दुर्गमन्तदुर्गमविमृश्य' यशःपटहनाम्नि बलवदन्तावलेऽधिरूढसामलनानारोहकेण पश्चाद्भागेन त्रिपोलिँकपाटद. ये आहन्यमाने लोहमयार्गलायां भज्यमानायां बलाधिकतयान्तस्त्रुटिताद्गजात्कर्णाङ्गजमुत्तार्य स्वयं यावदवराहति तावत्स गजः पृथिव्यां पपात ।सभटतया विपद्य वडसरग्रामे स्वयशोधवल एव यशोधवलनामा विनायकरूपेणावततार ॥ १D दक्षिणप्रतोल्या. २ दुर्गम दुर्गमन्तर्विमृश्य. ३ A त्रिपोल. ४ c यशोधलो नाम.

Page #180

१४४
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३
सिद्धेस्तन शैलतटी परिणतिदलित द्वितीयदन्त इव । बिभ्राणो रदमेकं गजवदनः सृजतु वः श्रेयः ॥ १ ॥ इति तदीया स्तुतिः ॥ इत्थं दुर्गभङ्गे सूत्रिते सति समराधिरूढं यशोवर्माणं पड्डिर्गुणैराबध्य तत्र निजामाज्ञां जगन्मान्यां दापयित्वा यशोवर्मरूपया प्रत्यक्षयशः पताकया रोचिष्णुः श्रीपत्तनं प्राप । प्रतिदिनं सर्वदेर्शनेषु शिर्वाददानायाहूतेषु यथावसरमाकारिता जैनाचार्याः श्रीहेमचन्द्रमुख्याः श्रीसिद्धराजमासाद्य नृपेण दुकूलदानादिभिरावर्जितोस्तैः सर्वैरप्यप्रतिमप्रतिभाभिरामैर्द्विधापि पुस्कतो नृपायेत्याशिषं श्री हेमचन्द्रः पपाठ ॥ # भूमिं कामगवि स्वगोमयरसैरासिंच रत्नाकरा मुक्तास्वस्तिकमा तनुध्वमुडुप त्वं पूर्णकुम्भी भव । धत्वा कल्पतरोर्दलानि सरलैर्दिग्वारणा स्तोरणा - न्याधत्त स्वकरैर्विजित्य जगतीं नन्वेति सिद्धाधिपः १
wonges
अस्मिन्काव्ये निःप्रपञ्चे प्रपश्यमाने तद्वचनचातुरीचमत्कृतचेता नृपस्तं प्रशंसन, कैश्विदसहिष्णुभिरस्मच्छास्त्राध्ययनबलादेतेषां विद्वत्तेत्यभिहिते
*
(हैम प्राकृत व्याकरणेप्ययमस्ति ) १० कुम्भो .

Page #181

सिद्धराजप्रबन्धः
दराजप्रबन्धः ११५ राज्ञा पृष्टाः श्रीहेमचन्द्राचार्याः। पुरा श्रीजिनेन
१ D कैश्चिदसहिष्णुभिर्न मेने ॥ हेमचन्द्रनामा शिष्यः कदाचिनव गुञ्चितशिरा जलविहरणाय व्रजन् गजमयात्सोधभित्तिस्थितो गवाक्षस्थेनालिगपुरोहितेन सारिणा परामतः गुरवो विज्ञप्तास्तैरुक्तो मिघ्या दुःकृतं देहि । तदुःखेन निःस्टतोऽन्यगच्छीयदेवचन्द्रपद्माकराम्यां सह श्रीकाश्मीरं प्रति । मागै नडोलाग्रामे सप्तमोपवासे श्रीसरस्वती प्रसन्ना जाता निजमूर्तिर्दर्शिता मित्रयोनिवेदिते। श्लोकसप्तशत्या प्रामो वर्णितः । मित्रद्वयस्य कार्यसिद्धिहेतोः स्तम्भतीर्थे प्रविशन्तः केनापि देशान्तरिणाकार्यविद्या समर्पिता । इत्युक्तं च । मम मरणसमये मम शबोपरि त्रिभिर्नाभिमण्डले मन्त्रः स्मरणीयः शबो वरं दास्यति । एवं कृते श्मशाने मध्यरात्री शबेनोत्थाप्य वरो दत्तः । श्रीहेमचन्द्रेण राजप्रबोधो याचितः । देवचन्द्रेण हस्तसिद्धेराकृष्टिविद्या । पद्माकरेण पाण्डित्यं । अत्रान्तरे कृतकृत्यहेमचन्द्रो वलितः । कालभैरवीयमध्ये चण्डिकाप्रासादे विश्रान्तस्तत्र लघुभैरवानन्दः शिष्यपञ्चशतीवृतः समेत्य, रेरे चण्डे चण्डे प्रचण्डे मा मोदकान् देहीति भणित्वा सुवर्णमयकर्परमग्रे मुक्तं देव्या मोदकैर्भूतं । तेन सर्वेषां तेऽर्पिताः। हेमचन्द्रस्यापि हे शिष्य त्वमपि गृहाणेत्युक्ते। तेन तस्यापि करौ स्तम्भीयत्वोक्तं । यद्यस्ति सत्त्वं तदा त्वं भक्षयेथाः । एवमुक्ते चरणयोः पतितः। ततः पत्तने आयातं श्रीजयसिंहदेवः सन्मुखमेत्य समानीय हेमचन्द्र गजांधिरूढं प्रवेश्य च पुरोहिततिरस्कृतं सूरिं, राज्ञा गुरव उपरोध्य हेमचन्द्रस्य पदस्थापना कारिता ॥ श्रीहेमचन्द्रसूरयोऽष्टम्यां चतुर्दश्यां च श्रीजयदेवभुवनं प्रयान्ति। पौषधागारे श्रीस्थूलिभद्रचरितं वाचयन्तः पुरोहितेन राज्ञोग्रे उपहसिताः, महाराज कोयमसत्प्रलापः सर्वर(१ सर्वथा नलवताऽत एव तिरस्कृतः) (२ देवाकर्षणविद्या.)
. 19

Page #182

१४६ प्रबन्धचिन्तामाणिःसर्गः ३ श्रीमन्महावीरेणेन्द्रस्य पुरतः शैशवे यव्याख्यात तजैनव्याकरणमधीयामहे वयमिति तद्वाक्यानन्तरमिमां पुराणवार्तामपहायास्माकमेव सन्निहितं नृपं व्याकरणकर्तारं कमपि ब्रूतेति तप्तिशुनवाक्यादनु ते प्राहुः। यदि श्रीसिद्धराजः सहायीभवति तदा कतिपयैरेव दिनैः पञ्चाङ्गमपि नूतनं व्याकरणं रचयामः ॥ अथ नृपेण प्रतिपन्नमिदं निर्वहणीयमित्यभिधाय तद्विसृष्टाः सूरयः स्वं स्थानं ययुः । ततो यशोवर्मराज्ञः करे निःप्रतीकारां क्षुरी सभोजने पूर्वपरिचितवेश्यागृहे कामनिग्रहः । परं किं क्रियते भवबल्लभाः । राज्ञोक्तं । आचार्य अत्र समेष्यन्ति तदा वक्तव्यं परोक्षे न । सूरिष्वागतेषु राज्ञोक्तं । किं २ वाचयन्तो वर्तधे यूयं । सूरिभिः समनमापि संक्षेपतः स्थूलिभद्रचरितं कथितं । आलिगेनोक्तं । महाराज' , विश्वामित्रपराशरप्रभृतयो ये चाम्बुपत्राशिनस्तेपि स्त्रीमुखपङ्कजं सुललितं दृष्ट्वैव मोहं गताः। आहारं सघृतं पयोदाधियुतं भुजन्ति ये मानवास्तेषामिन्द्रियनिग्रहः कथमहो दम्भः समालोक्यताम् ॥ १ गुरुभिरुक्तं । सिंहो बलीयो द्विरदी इत्यादि. आलिगेनोक्तं । अस्माकमेव शास्त्राणि पठित्वास्माकमेव पतयः संजाताः। गुरुभिरुक्तं । जैनेन्द्रव्याकरणं किं भवदीयं यत्पुरा
(१ सिंहादयश्चिरकाले श्वानस्तु न तथाऽत एव न मैथुने केवलमाहासः कारणं)

Page #183

सिद्धराजप्रबन्धः
१४७
समर्प्य तदग्रासने वयं गजाधिरूढाः पुरमध्ये प्रवेशं करिष्याम इति राज्ञः प्रतिश्रवमाकर्ण्य मुञ्जालमन्त्रिणा प्रधानवृत्ति मुञ्चता किमिति राज्ञा नि
मा स्म सन्धिं विजानन्तु मा स्म जानन्तु विग्रहम् । आख्यातं यदि गृण्वन्ति भूपास्तेनैव पण्डितः ॥ १ ॥
इति नीतिशास्त्रोपदेशात्स्वबुद्धयैव स्वामिना प्रतिज्ञातोयमर्थः सर्वथायतौ न हित इत्युक्तं । ततो वरमसून्परिहरामि न तु विश्वविदितं प्रतिश्रवमिति नृपेणोक्ते मन्त्री दारुमयीं क्षुरिकां पाण्डुवर्णसर्जरसेन पिहितां पृष्टासनस्थस्य यशोवर्मणः करे समर्प्य तदग्रासनस्थो नृपतिः श्रीसिद्धराजः परमोत्सवेन श्रीमदणहिछपुरं प्रविवेश । प्रावेशि - कमङ्गलानन्तरं नृपेण स्मारिते व्याकरणवृत्तान्ते बहुभ्यो देशेभ्यस्तद्वेदिभिः पण्डितैः सह सर्वाणि व्याकरणानि समानीय श्रीहेमाचायैः श्रीसिद्धहेमाभिधानं पञ्चाङ्गमपि व्याकरणं सपादलक्षग्रन्थप्रमाणं संवत्सरेण रचयांचक्रे । राजवाह्यकुम्भिकुम्भे
१ [ पण्डितपक्षे राजपक्षे च प्रसिद्धोः ] २० विश्रुतं प्रतिश्रुतं ३ CD छुरिका ४ B C व्याकुलतानन्तरं.

Page #184

१४८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३ तत्पुस्तकमारोप्य सितातपवारणे ध्रियमाणे चामराहिणीचामरयुग्मवीज्यमानं नृपमन्दिरमानीय प्राज्यवर्यपूजापूर्व कोशागारे न्यधीयत । ततो राजाज्ञयान्यानि व्याकरणान्यपहाय तस्मिन्नेव व्याकरणे सर्वत्राधीयमाने केनापि मत्सरिणा भवदन्वयवर्णना विरहितं व्याकरणमित्युक्ते श्रीहेमाचार्यः क्रुद्धं राजानं राजमानुषादवगम्य द्वात्रिंशच्लोकान्नूतनान्निर्माय द्वात्रिंशत्सूत्रितपादेषु तान्संबन्धं दधानानेव लेखयित्वा प्रातर्नृपसभायां वाच्यमाने व्याकरणे चौलुक्यवंशोपश्लोककेन श्लोकान्वाचयन्नृपं संतोषयामास ॥ यथा ॥ हरिरिव बलिबन्धकरस्त्रिशक्तियुक्तः पिनाकपाणिरिव । कमलाश्रयश्च विधिरिव जयति श्रीमूलराजनृपः १
इत्यादि ॥ तथा च श्री सिद्धराजदिग्विजयवर्णने
द्वयाश्रयनामा ग्रन्थः कृतः ॥
भ्रातः संवृणु पाणिनि प्रलपितं कातन्त्रकन्था वृथा मा कार्षीः कटु शाकटायन वचः क्षुद्रेण चान्द्रेण किम् -
कः कण्ठाभरणादिभिर्बटर यत्यात्मानमन्यैरपि १D संबद्धान २चौ क्यवंशेोपश्लेाकान् द्वत्रिंशत्सूत्रपादान्तेषु द्वात्रिंशत् श्लोकानवलोक्य प्रमुदितो राजा व्याकरणं विस्तरयामास. (३ मूर्खयति)

Page #185

सिद्धराज प्रबन्धः
१४९
श्रूयन्ते यदि तावदर्थमधुराः श्री हेमचन्द्रोक्तयः ॥ १ ॥ अथ श्रीसिद्ध राजेन पत्तने यशोवर्मराज्ञस्त्रि पुरुष प्रभृतीन्सर्वानपि राजप्रासादान्सहस्रलिङ्गप्रभृतीनि च धर्म. स्थानानि दर्शयित्वा प्रतिवर्ष देवदाय पदे कोटिद्रव्य. व्ययं निवेद्यैतत्सुन्दरमसुन्दरं वेति यशोवर्मा ष्टष्ट इत्यवादीत् । अहं ह्यष्टादशलक्षप्रमाणमालवदेशाधिपस्त्वत्तः पराभवपात्रं कथं भवेयं, परं महाकालदेवस्य दत्तपूर्वत्वाद्देवद्रव्यं मालवकः । तद्भुञ्जानास्तत्प्रभावादुदितास्तामिता वर्त्तामहे । भवदीयान्वयराजानोऽ प्येतावद्देद्रव्यव्ययनिर्वाहाक्षमां लुप्तसर्वदेवदायपदा विपदां पदं भविष्यन्ति । अथ सिद्धराजः कदापि सिद्धपुरे रुद्रमहाकालप्रासादं कारयितुकामः कमपि स्थपतिं स्वसंनिधौ स्थापयित्वा प्रासादप्रारम्भलग्ने तदीयकलासिकां लक्षद्रव्येणोत्तमर्णगृहीतां मोचयामास । तां वंशशलाकामयीमालोक्य किमेतदिति राजा पप्रच्छ । ततो मया प्रभोरौदार्यपरिक्षानिमित्तमेतत्कृतमिति स्थपतिरुक्तवान् । ततस्तद्रव्यमनिच्छतेऽपि नृपतिनार्पितं । ततः क्रमेर्णे
१ C वापयित्वा २ देवद्रव्यव्ययमनिर्वहन्तो. ३ मूलनाशं विनक्ष्यन्ति ४ तद्द्रव्यप्रत्यर्पणापूर्व.

Page #186

१५० प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ३ त्रयोविंशतिहस्तप्रमाणे परिपूर्णे प्रासादेऽश्वपतिगजपतिनरपतिप्रभृतीनामुत्तमभूपतीनां मूर्तीः कारयित्वा तत्पुरो योजिताञ्जलिं स्वां मूर्ति निर्माप्य देशभ. डोपि प्रासादस्याभङ्गं याचितवान्। तस्य प्रासादस्य ध्वजारोपप्रस्तावे सर्वेषामपि जैनप्रासादामां पताकावरोह कारितवान् । यथा मालवकदेशे महाकालवैजयन्त्यां सत्यां जैनप्रासादेषु न ध्वजारोप इति । अन्यदा सिद्धराजस्य मालवकमण्डलं प्रति यियासतः केनापि व्यवहारिणा सहस्त्रलिङ्गकर्मस्थाये याच्यमाने विभागे तत्सर्वथाऽदत्ते च कृतप्रयाणस्य कतिपयदिनानन्तरं कोशाभावाकमस्थायस्य विलम्बमवगम्य तेन व्यवहारिणा सुतस्य पार्थात्कस्पापि धनाधिपस्य वध्वास्ताडङ्कमपहार्य तद्दण्डपदे द्रव्यलक्षत्रयं दतं तेन कर्मस्थायः स जात इति वार्ता शृण्यतो मालवके वर्षाकालं तस्थुषो राज्ञो वचनगोचरातीतःप्रमोदः संजातः। अथ प्रावृषेण्ये घने प्रगल्भवृष्टया क्षोणीमेकार्णवां कुर्वति वीपनिकाहेतोः प्रधानपुरुषैः प्रहितः मरुदेशीयपुरुषो नृपतिपुरतः १A D ताडकेन्यहारिते

Page #187

१५१
सिद्धराजप्रबन्धः सविस्तरं वर्षास्वरूपं व्यज्ञपयत् । तदा त्वागतेनगूर्जरधूर्तेण नरेण सहस्रलिङ्गसरोभृतमिति स्वा. मिन् वाप्यसे' इति तद्वाक्यानन्तरमेव सिक्ककपतितमार्जारस्येव मरुवृद्धस्य पश्यतः सर्वाङ्गलग्न माभरणं नृपतिजरीय ददौ । अथ वर्षान्तरं प्रत्यावृत्तः क्षितिपतिः श्रीनगरमहास्थाने दत्तावासों नगरप्रासादेषु ध्वजस्यालोके के एते प्रासादा इति ब्राह्मणान्पप्रच्छ । तैर्जिनब्रह्मादीनां प्रासादस्वरूपे निवेदित सामर्षों राजा मया गूर्जरमण्डले जैनप्रासादानां पतकासु निषिद्धासु किं भवतामिह नगरे पताकावजिनायतनमित्यादिशंस्तर्विज्ञपयांचके । अवधार्यतां श्रीमन्महादेवेन। कृतयुगप्रारम्भे महास्थानमिदं स्थापयता श्रीऋषभदेवनाथश्रीब्रह्मप्रा. सादयोः सुकृतिभिरुड्रियमाणयोश्चत्वारो युगा व्यतीताः। अन्यच्च श्रीशत्रुजयमहागिरेनगरमिदमुपत्यकाभूमिः। यतो नगरपुराणे उक्तं ॥ पञ्चाशदादौ किल मूलभूमेदशोर्श्वभूमेरपि विस्तरोस्प।
१ A B C व पयसे २ B मञ्चरचनारुतसर्वावसरस्तत्र ३ ( ध्वजव्रजमालोक्य

Page #188

१५२ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३ उच्चत्वमष्ठैव तु योजनानि मानं वदन्तीह जिनेश्वराद्रेः॥१ ___ इति कृतयुगे आदिदेवश्रीऋषभस्तस्तूनुर्भरतस्तन्नाना भरतखण्डमिदं प्रततिम्॥ "नाभेः सुतः स वृषभो मरुदेविसूनुयो वै चचार समदृग् मुनियोगचयम् ि । तस्याहंसत्यमृषयः पदमामनन्ति स्वच्छः प्रशान्तकरणः समदृक् सुधीर्थं ॥ १ ॥ "अष्टमो' मरुदेव्यां तु नाभेर्जात उरुक्रमः । दर्शयन्वम॑ धीराणां सर्वाश्रमनमर्कतम् ॥ ३ ॥
इत्यादिपुराणोक्तान्युदीर्य विशेषप्रत्ययाय श्रीवृषभदेवप्रासादकोशाच्छ्रीभरतभूपनामाङ्कितं प. ञ्चचजनवाह्यं कांस्यतालमानीय नृपाय दर्शयन्तो जिनधर्मस्पाद्यत्वं स्थापयामासुः। ततः खे
___ * श्रीभागवतपुराणे स्कन्ध. २ अ. ७ श्लो. १० मुद्रिते असावृषभ आस सुदेविसुनुः । यत्पारमहंस्यमृषयः । इति पाठी ॥ * तत्रैव स्कन्धः १ अ. ३ श्लो. १३ अष्टमे मेरुदेव्यामिति पाठः।
१C इति. २ A B अथो ३ A B D आहेतश्च ऋषयः ४ D सुधीः सः ५ अष्टमे ६ C D कृतः ७ यथावास्थततदाद्यत्वस्थापनाय श्रीऋषभः ८ D द्विजा जैनधर्मस्याद्यधर्मत्वं स्थापयांचक्रुः

... For Private &Personal Use Only

Page #189

सिद्धराजप्रबन्धः १५३ दमेदुरमनसा राज्ञा हायनान्ते जैनप्रासादेषु ध्वजारोपः कारितः । अथ श्रीपत्तने प्राप्तो नृपः । प्रस्तावे सरोवरपेदषु वाच्यमानेषु सापराधव्यवहारिसुतदण्डपदालक्षत्रयं कर्मस्थाये व्यवलितमिति श्रुत्वा लक्षत्रयं तस्य गृहे प्रस्थापयामास । ततःस व्यवहारी, उपायनपाणिनृपोपान्तमुपेत्य किमेतदिति विज्ञपयन राज्ञादिष्टः । यः कोटिध्वजो व्य. वहारी स कथं ताडकचौरस्त्वयाऽस्य धर्मस्थानस्य धर्मविभागःप्रार्थितोपि यन्न लब्धस्ततः प्रपञ्चचतु. रेण मृगमुखव्याघेणान्तःशठेन प्रत्यक्षसरलेन त्वयेदं कर्म निर्मितम् ॥ यतः परोक्षे कार्यहन्तारं प्रत्यक्षे प्रियवादिनम् । वर्जयेत्तादृशं मित्रं विषकुम्भं पयोमुखम् ॥ १ ॥ मुखं पद्मदलाकारं वाचश्चन्दनशीतलाः। हृदयं कर्त्तरीभूतमेतद्भुतस्य लक्षणम् ॥ २॥ यस्यान्तर्गिरिशागारदीपिकाः प्रतिबिम्बिताः । शोभन्ते निशि पातालव्यालमौलिमणिश्रियः ॥३॥
(१ आयव्ययावशिष्टाख्येषु) २ C D सरोवरकर्मस्थायत्रिपदेषु (३कार्यस्थाने कारखाना माषायाम्. ४ श्मशानं १मणीनां श्रीरिव श्रीर्यासांताः।निशातुल्ये राज्ये शोभन्ते न तु दिवसतुल्ये मद्राज्ये इति भावः)
20

Page #190

१५४
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ३
इत्यादि वाक्यैर्भृशं खण्डितः
एकदा श्रीसिद्धेन रामचन्द्रः ष्टष्टो । ग्रीष्मे दिवसाः कथं गुरुतराः । रामचन्द्रः प्राह । देव श्रीगिरिदुर्गमल्ल भवतो दिग्जैत्रयातोत्सवे धावद्वीरतुरङ्गवल्गनखरक्षुण्णक्षमामण्डली । वातोडूतर जोमिलत्सुरसरित्संजातपङ्कस्थलीदूर्वा चुम्बनरा रविहयास्तेनैव वृद्धं दिनम् ॥१॥ लब्धलक्षा विपक्षेषु विलक्षास्त्वयि मार्गणाः । तथापि तव सिद्धेन्द्र दातेत्युत्कन्धरं यशः ॥ २ ॥
अथ कदाचिद्राज्ञा ग्रथिलाचार्या जयमङ्गलसूरयः पुरवर्णनं पृष्टा ऊचुः ॥ एतस्यास्य पुरस्य पौरवनिता चातुर्यता निर्जिता मन्ये हन्त सरस्वती जडतया नीरं वहन्ती स्थिता । कीर्तिस्तम्भमिषोञ्चदण्डरुचिरामुत्सृज्य बाहोर्बलातन्वीकां गुरुसिद्धभूपतिसरस्तुम्बां निजां कच्छपीम् ॥ १ ॥
अन्यच्च
महालयो महायात्रा महास्थानं महासरः । यत्कृतं सिद्धराजेन धरिण्यां तत्करोतु कः ॥ १ ॥ ॥ अथ श्रीपाल कविना सहस्रलिङ्गसरोवरस्य

Page #191

सिद्धराजप्रबन्धः रचितायां प्रशस्तिपट्टिकायामुत्कीर्णायाम् ।
तत्स्थकाव्यमिदम् |
न मानसे माद्यति मानसं मे पम्पा न संपादयति प्रमोदम् । अच्छोदकाच्छोदकैमत्र सारं विराजते कीर्त्तितसिद्धि भर्तुः ॥ १ ॥
तत्प्रशस्तिशोधनाय सर्वदर्शनेष्वाहूयमानेषु श्रीहेमचन्द्राचार्यैः सर्वविद्वज्जनानुमते प्रशस्तिकाव्ये भवता वैदग्ध्यं किमपि न प्रकाश्यमित्युक्का पण्डितरामचन्द्रोनुशिष्यस्तैत्र प्रहितः । ततः सर्वविद्वद्भिः शोध्यमानायां प्रशस्तौ नृपोपरोधाच्छ्रीपालकवेर्दक्ष्यदाक्षिण्याच्च सर्वेषु काव्येषु मन्यमानेषु ॥ कोशेनापि युतं दलैरुपचितं नोच्छेत्तुमेतत्क्षमं स्वस्यापि स्फुटकण्टव्यतिकरं पुंस्त्वं च धत्ते नहि । एकोप्येष करोति कोशरहितो निष्कण्टकं भूतलं मत्वैवं कमला विहाथ कमलं यस्यासिमाशिश्रियत् १
विशेषेणास्मिन्काव्ये प्रशस्यमाने श्रीसिद्धराजे
१५५
( १ मानससरो मनसि न हर्षं करोति २ अच्छोदकनामकात्सरसो निमलोदकं ) ३ B अनुशिक्ष्यः (४ असिपक्षे कमलपक्षे च । सैन्यैः पत्रैश्च ) ५ A D स्वस्थापि

Page #192

१५६
प्रवन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३
न पृष्टः श्रीरामचन्द्रश्चिन्त्यमेतदित्यवादीत् अथ तैरेव सर्वैरनुयुक्तः, एतस्मिन्काव्ये सैन्यवाचको दलशब्दः कमलशब्दस्य नित्यत्कीबत्वमिति दूषणद्वयं चिन्त्यं । ततः सर्वानपि पण्डितानुपरुध्य दलशब्दो राजसैन्यार्थे प्रमाणीकारितः कमलशब्दस्य तु लिङ्गानुशासनसिद्धं नित्यक्लीबत्वं केन निर्णीयते इति पुंस्त्वं च धते न वेत्यक्षरभेदः कारितस्तदा श्रीसिद्धराजस्य संजात दृष्टिदोषेण पं० रामचन्द्रस्य वसतौ प्रविशत एव लोचनमेकं स्फुटितम् ॥ अथ कदाचित् ॥
आयुक्तः प्राणदो लोके वियुक्तो मुनिवल्लभः । संयुक्तः सर्वथा निष्टः केवली स्त्रीषु वल्लभः ॥ १
इति डाहलदेशीयनरपतियमलपत्रान्ते लिखितश्लोकव्याख्यानावसरे तूष्णींस्थितेषु पण्डिते'
ABD प्रमाणीकृतः २. A निर्नीयते ३ AC श्रमणाप्रियः ।
प्रयुक्तः सर्वविदविष्टः केवलः ४ सन्धिविग्रहिकैरानीतयमलपत्रेषु श्लोकमेनं लिखितं निशम्य किमेतदिति ष्टष्टास्ते प्राहुः । तवैकैकमधाना भूयांसो विद्वांसस्तत्पार्श्वद्दुर्बोधोऽयं श्लोको व्याख्येय इति तद्वाचमाकर्ण्य सर्वैरपि विद्वद्भिरज्ञाततदधैर्विमृशद्भिर्नृपेण ष्टष्टा हेमाचार्या हारशब्दमध्याहार्य व्याचख्युः

Page #193

सिद्धराजप्रबन्धः
१५७ षु श्रीहेमचन्द्राचार्य राज्ञा प्रष्टैरिशब्दमध्याहार्य व्याख्यातः । अन्यदा सपादलक्षक्षितिपतिना। 'पइली ताव न अणुहरइ गोरीमुहकमलस्त। इति समस्या दोधकार्द्ध प्रहिते तैः कविभिर
पूर्यमाणे। *अदिठी किमु उम्मीयइ पडिपयली चन्दस्स॥१॥ इति श्रीहेमचन्द्रनामा मुमीन्द्रस्तां पूरयामास ॥
अन्यदा श्रीसिद्धराजो नवघणाभिधानमाभीरराणकं निगृहीतुकामःपुरैकादशवारं निजसैन्यैः पराजिते सति श्रीवर्द्धमानादिषु पुरेषु प्राकारं निर्माप्य स्वयमेव प्रयाणकमकरोत् । तदागिनयदत्ते संकेते सँति वप्रपरावर्तकालयं द्रव्यव्यापादित एव करणीयो नवघनो न पुनरस्त्रादिभिरिति परिग्रहदत्तान्तरस्थः सः विशालाघ्छालाहिराकृष्य द्रव्यवासणैरेवं ताडयि
(१ आहारः विहारः संहारः हारः) • प्रतिपञ्चन्द्रज्योत्स्ना तावन्नानुसरति सौमुखकमलं ॥ * अदृष्टा किमून्मीयते प्रतिप्रतिपज्ज्योती चन्द्रस्य, ॥१॥ (प्रथमकलाऽदर्शनादेव प्रतिप्रच्छब्देन द्वितीया लक्ष्यते) २ A B ओलीतावनु अहरइ अद्दिठी किमवनियइ D किमवन्नीयइ तडिपयली पडिपइंली. ३ प्राकारप्रकारं निरूप्य. ४ A तदागिनेयेन ५A B इति याचिते राज्ञा जयसिंहदेवेन स शालात् (६ भाण्डैरेव)

Page #194

१५८
प्रबन्धचिन्तामणिः संर्ग. ३
त्वा व्यापादितः । अयं द्रव्यव्यापादित एव कृत इति वचनविज्ञापनात् परिग्रहों बोधितः । अथ तद्रायाः शोकपतिताया वाक्यानि ॥ * सइरू नहीं स राणईं कुलाईउ नकुलाई इ । सइ सउ षङ्गारिहिं प्राणकइ वइसानरि होमी ई ॥ १ * राणा सव्वे वाणिया जेसल वड्डउ सेठि । काहूं वणिजडु माण्डीयउ अम्मीण गढहेठि ॥२॥ * तई गडूआ गिरनार काहूं मणि मत्सरु धरिउ | मारीतां षङ्गार एक्कासहरु न ढालिउं ॥ ३
*
हे सख्यः नायं स राणकः न च कुलानि किं तु नकुलान्येव सत्यः सर्वाः खेङ्गेरो नहि किंतु अङ्गारस्तत्र वैश्वानरे प्राणान् आहुतीकुर्मः १ !
* राणकाः सर्वे वणिजः यथा जेसलाख्यो महान् श्रेष्ठी अहो कथं वाणाज्यं मण्डितं अस्माकं दुर्गावः अस्मदर्थे भाण्डवाज्यमारब्धं किं स्वामिनेत्युत्प्रेक्षा २ !
.
*
हे गिरिनार हे रैवतक यूयं गुरवः कथं तदा, यदा मनसि म त्सरं धरन्तः एवं न चेतहि मृतेपि खेङ्गारे एकशिखरमाप नाधो ढौौर्कतं मृते स्वामिन्युन्नताशरस्त्वं न शोभते इत्युपालम्भः || ३ ||!
१ B तं व्यापादयामास २० इति वचनबलात्तद्भागिनेयपरिग्रहः ३ सयरू नहि स राण ४ न कुलाई न कुलाई ५ सईं सउ पंगारिहिं पाण किनवइसार होमिया ६ अम्मीणां.

Page #195

सिद्धराज प्रबन्धः
१५९
* जेसल मोडि मवाह वलिवलि विरूपं भावीयइ । नइ जिम नवा प्रवाह नवघण विणु आवइ नंहि४ * वाढी तो वढवाण वीसारतां न वीसरइ | सोनासमा पराण भोगावह तई भोगवीई ॥ ५
इत्यादीनि बहूनि वाक्यानि यथावसरं मन्तव्यानि ॥ ततो महं• जाम्बान्वयस्य सज्जर्नदण्डाधिपतेः श्रीसिद्धराजेन योग्यतया सुराष्ट्रविषये व्यापारो नियुक्तः । तेन स्वामिनमविज्ञाप्य वर्षत्रयोद्वाहितेन श्रीमदुज्जयन्ते श्रीनेमीश्वरस्य काष्टमयं प्रासादिमपनीय नूतनः शैलमयः प्रासादः कारितः । चतुर्थे वर्षे सामन्तचतुष्टयं प्रस्थाप्य सज्जनदण्डाधिपतिं श्रीपत्तने समानीय राज्ञा वर्ष त्रयोद्रा हितद्रव्यं याचि
t
जेसलाख्यं यच्छैलाख्यं वा मम मया मुक्तं वा देशस्थानं पुनः पूनर्विरूपं भाव्यते । पक्षे यः शैलं मर्दयित्वाप्यागतः प्रवाहो यत्र सा J नदी नवघनं नवीनमेवं पक्षे राजानं विना नवीना पूर्णशोभावहा नास्ति किं तु विरूपा यथा ॥ || !
वृश्चितोपि वर्द्धितोऽत एव तव नाम वर्द्धमानग्राम इति सत्यं एतद्विस्मारितमपि न विस्मरिष्यति कथं तदेवाह यतः सुवर्णवत्प्रियाः प्राणाः भोगावर्त्तनदेन भुक्ताः ततस्तवापि सत्यं नाम ॥ ५ ॥ !
*
१ C वरुण २ नवयण विण आवै नही ३ B वाटी तवरं वढमाण ४ सूना ५ C भोगावह पई भोगिव्या ६D सघनदण्ड ७ सुराष्ट्रा.

Page #196

१६० प्रबन्धचिन्तामाणिः सर्ग. ३ तः। तद्देशव्यवहारिणां पार्थात्तावहव्यमुपढौक्योजयन्तप्रासादजीर्णोद्धारपुण्यमुदाहितद्रव्यं वा योरेकमवधारयतु देवः । इति तेनोक्ते श्रीसिद्धराजस्तबुद्धिकौशल्यचमत्कृतस्तीर्थोद्धारपुण्यमेवोररीचकार । स पुनस्तस्य देशस्याधिकारमाधिगम्य शजयोजयन्ततीर्थयोदशयोजनयोर्यावहुकूलमयं महाध्वजं ददौ ॥ इति चतकोद्धारप्रबन्धः ॥
अथ भूयः सोमेश्वरयात्रायाः प्रत्यावृत्तः श्रीसिद्धाधिपो रैवतोपत्यकायां दत्तावासस्तदेवस्तत्कीर्तनं दिक्षुः मत्सरोत्सेकपर्द्विजन्माभिः सजलाधारलिङ्गाकारोयं गिरिरित्पत्र पादस्पर्श नाहतीति कृतकवचनैर्निषिद्धस्तत्र पूजां प्रस्थाप्य स्वयं शत्रुजयमहातीर्थसन्निधौ स्कन्धावारं न्यधात् । तत्र पूवोक्तैर्जातिपिशुनैः कृपाणिकापाणिीभरकपैस्तीर्थमार्गे निरुद्धे सति श्रीसिद्धाधिपो रजनीमुखे कृतकार्पः टिकवेषः स्कन्धनिहितविहङ्गिकोभयपक्षन्यस्तगगोदकस्तन्मध्येभूत्वाऽपरिज्ञातस्वरूप एव गिरिमधि
१ A B द्वादशयोजनायामं २ स्वं ३ D प्राकतवेषः ४ उभयतो बद्धशिक्यः पर्याहार्यो भारो यत्र गरिकादौ विहङ्गिकेत्युच्यते

Page #197

सिद्धराजप्रबन्धः १६१ रुह्य गङ्गोदकेन श्रीयुगादिदेवं सूपयन् पर्वतसमीपवर्तिग्रामद्वादशकशासनं श्रीदेवार्चायै विप्राणयामास । तीर्थदर्शनाचोन्मुद्रितलोचन इवामृताभिषिक्त इव जातः। अत्र पर्वते सल्लकीवनसरित्पूरसंकुले इहैव विन्ध्यं करिष्यामीत्यवन्ध्यप्रतिज्ञो, हस्तियूथनिष्यत्नये विहस्तमनसंमनोरथेनापि तीर्थविध्वंसपातकिनं धिग्मामिति श्रीदेवपादानां पुरतो राजलोकविदितं स्वं निनिन्द । सानन्दो गिरेवततार ॥ अथ श्रीदेवसूरिचरितं व्याख्यास्यामः॥
तस्मिन्नवसरे कुमुदचन्द्रनामा दिगम्बरस्तेषु दे. शेषु चतुरशीतिवादैादिनो निर्जित्य कर्णाटदशाद्र्जरदेशं जेतुकामः कर्णावतीं प्राप। तत्र भट्टारकश्रीदेवसूरीणां चातुर्मासके स्थितानांश्रीअरिष्टनेमिप्रासादे धर्मशास्त्रव्याख्याक्षणे वचनचातुरीमनुच्छिष्टामाकर्ण्य तत्पण्डितैस्तवृत्तान्ते निवेदिते कुमुदचन्द्रस्तेषामुपाश्रये सतृणमुदकं प्रक्षेपितवान् । अथ तैर्महर्षिभिः पण्डितैः खण्डनतर्कादिप्रमाणप्रवीणैस्तस्मिन्नर्थेऽनाकर्णिततयाऽवज्ञाते सति श्रीदेवा
१ विन्ध्यवनं रचयिष्यामीति. २ (व्याकुलचित्तं ३ शान्त्याचार्यकृतोत्तराध्ययनवृत्तौ]
21

Page #198

१६२ प्रबन्धचिन्तामाणिः सर्ग. ३ चार्यजामि तपोधनां चेटकैराधिष्ठितां विधाय नृ. त्यजलानयनादिभिर्विविधाभिार्वडम्बनाभिर्विडम्ब्य तेषु चेटकेषुपट्टतर्षु तान् भृशं पराभवान्निर्भलनपरानपवार्य२ श्रीदेवसूरिभिरुक्तं वादविद्याविनोदाय अवता पत्तने गन्तव्यं । तत्र राजसभायां भवता सह वादं करिष्याम इत्यादिष्टे स कृतकृत्यमनाः स आशावासनः श्रीपत्तनपरिसरं प्राप्तः । श्रीसिद्धराजेन मातामहगुरुरिति प्रत्युगमादिना सत्कृतस्तत्रावासान्दत्वा तस्थौ - श्रीसिद्धराजेन वादनिष्णाततां दृष्टाः श्रीहेमाचार्याश्वतस्टेषु विद्यासु परं प्रावीण्यं बिभ्राणं जैनमुनिगजयथाधिपं सिताम्बरशासनवजप्राकारं नृपसभागृङ्गारहारं कर्णावतीस्थितं श्रीदेवाचार्य वादविद्याविदं वादीभकण्ठीरवं प्राहुः। अथ राज्ञा तदाव्हानाय प्रेषितविज्ञप्तिकायां श्रीसंघलेखेन सममागतायां श्रीदेवसूरयः पत्तनं प्राप्य नृपोपरोधाद्वाग्दे. वीमाराधयामासुः । तया तु वादिवेतालीयश्रीशान्तिसूरिविरचितोत्तराध्ययनवृहदृत्तौ दिगम्बरवादस्थले चतुरशीतिविकल्पजालोपन्यासे भवद्भिः
१ c उपाहृतेषु. (२ निवार्य)

Page #199

सिद्धराजप्रबन्धः
प्रतन्यमाने दिग्वाससो मुखे मुद्रापयिष्यन्तीत्यादेशानन्तरं गुप्तवृत्त्या कुमुचन्द्रसन्निधौ पण्डितान्प्रस्थाप्य कस्मिन् शास्त्रे विशेषकौशलमिति ज्ञापिते । देवादेशयं किं करोमि सहसा लङ्कामिहैवानये जम्बूद्दीपमितो नयेयमथवा वारांनिधिं शोषये । हेलोत्पाटिततुङ्गपर्वतशिरोग्रावत्रिनेत्राचल" - क्षेपक्षोभविवर्द्धमानसलिलं बघ्नामि वा वारिधिर्मे १
इति तदुक्तिश्रवणात्सिद्धान्तकुशलतां तस्या. ल्पीयसीमवगम्य जितं मन्यमानाभ्यां श्रीदेवचार्यश्रीहेमचन्द्राभ्यां प्रमुदितं । अथ देवसूरिप्रभो रत्नप्रभाभिधानः प्रथमशिष्यः क्षपामुखे गुप्तवेषतया कुमुदचन्द्रस्य गुरूदरे गतः । तेन कस्त्वमित्यभिहिते अहं देवः । देवः कः । अहं । अहं कः । त्वं । त्वं कः । श्वा । श्वाकः । त्वं ॥ कः अहं देव इति तयोरुक्तिप्रत्युक्तबन्धे चक्रभ्रमं भ्रमति, आत्मानं देवं दिगम्बरं श्वानं च संस्थाप्य यथागतं जगाम ॥ तेन चक्रदोषप्रादुष्करणेन विषादनिषादसंपर्कात् । हंहो श्वेतपटाः किमेष विकटाटोपोक्तिसंटङ्कितैः १ D देवाज्ञापय. २ C अथानये किं ३ विन्ध्यमन्दरहिमस्वर्णत्रिकूटाचल. [ त्रिनेत्रस्य शिवस्याचलो हिमवान् ] ४ D वारांनिधि
4

१६.३

Page #200

१६४ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः३ संसारावटकोटरेऽतिविकटे मुग्धो जनः पात्यते । तत्त्वातत्त्वविचारणासु यदि वो हेवाकलेशस्तदा सत्यं कौमुदचन्द्रमङियुगलं रात्रिंदिवं ध्यायत॥१॥ __ इमां तदुचितां कवितां निर्माप्य समादाय कुमुदचन्द्रः श्रीदेवसूरीन्प्रति प्राहिणोत् । तदनु तचरणपरमाणुर्बुद्धिवैभवावगणितचाणाक्यः पण्डितमाणिक्यः। कः कण्ठीरवकण्ठकेसरसटाभारं स्टशत्यक्षिणा कः कुन्तेन शितेन नेत्रकुहरे कण्डूयनं काइति । कः सन्नह्यति पन्नगेश्वरशिरोरत्नावतंसीश्रये यः श्वेताम्बरशासनस्य कुरुते वन्द्यस्य निन्दामि
माम् ॥ १ ॥ अंथ रत्नाकरपण्डितः ।। 'नग्ननिरुद्धा युवतीजनस्य यन्मुक्तिरत्र प्रकट हि तत्त्वम् । तरि वृथा कर्कशतर्ककेली तवाभिलाषोयमनर्थमूलः ॥ २॥
१ (यथा केनापि स्वयं नग्रेन बलान्निरुद्धायै तरुण्यै कर्कश क्रीडाभिलाषः क्रियते सत्यं सोऽनर्थमूल इति समासोतयलङ्कारः अभ्यासलेशः) २D आह.

Page #201

सिद्धराजप्रबन्धः इति कुमुदचन्द्रं प्रति सोपहासं प्राहिणोत् ॥ अथ श्रीमयणलदेवी कुमुदचन्द्रपक्षिपातिनी , अभ्यासवर्तिनः सभ्यस्तजयाय नित्यमुपरोधयन्तीति श्रुत्वा श्रीहेमचन्द्रचार्येण वादस्थले दिगम्बराः स्त्रीकृतं सुकृतमप्रमाणीकरिष्यन्ति सिताम्बरास्तं स्थापयिष्यन्तीति तेषामेव पार्धात्तदृत्तान्ते निवेदिते राज्ञी व्यवहाराबहिर्मुखे दिगम्बरे पक्षपातमुज्झा चकार। अथ भाषणेत्तरलेखनाय सुखासनसमासीनः कुमुदचन्द्र : पण्डितरत्नप्रभश्चरणचारेणाऽक्षपटले समागतौ । तदधिकतैः ॥ .. *केवलिहूडं न भुञ्जइ चीवरसहिअस्स नत्थि
निव्वाणं इत्थी हुया न सिज्झइ ई मयमेयं कुमुदचन्दस्स! कुमुदचन्द्र इति भाषां लेखयामास । अथ । सिताम्बराणामुत्तरम् ॥
• केवली भूतो न भुञ्जति वस्त्रसहितस्य नास्ति मोक्षः। स्त्री भूता न सिद्धयति मतमेतत्कुमुदचन्द्रस्य ॥ १
१C लेखनाय सुखासनसमासीनः कुमुदचन्द्रः पण्डितरत्नप्रभश्चरणचारेण आक्षपटले सभागतौ तदधिकतैः। केवलीत्यादि.

Page #202

१६६
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ३
केवलि हूउविभुअइ चीवरसहिअस्स अत्थि निव्वाणं इत्थी हूयावि सिज्झइ मयमेयं देवसूरीणं ॥ १ ॥ इति भाषेोत्तरलेखनानन्तरं निर्णीतवादस्थलवासरे श्रीसिद्धराजे समाजमागतवति, षट्वर्शप्रमाणवेदिषु सभ्येषु समुपस्थितेषु कुमुदचन्द्रवादी पुरो वाद्यमानजयडिण्डिमा प्रियमाणसितातपत्रः सुखासनसमासीनः पुरो वंशायलम्बमानपत्रावलम्बः सिद्धराजसभायां नृपप्रसादीकृतसिंहासने निषसाद । प्रभु श्रीदेव सूरयश्च श्रीहेमचन्द्रमुनीन्द्रसहिताः सभासिंहासनमेकमेवालंचक्रुः । अथ कुमुदचन्द्रवादी स्वयं ज्यायान किंचिद्व्यतिक्रान्तशैशवं श्री हेमचन्द्रं प्रति पीतं तकं भवतेत्यभिहिते श्री हेमचन्द्रस्तं प्रति जरातरलितमते किमेवमसमञ्जसं बूषे श्वेतं तकं पीता हरिद्रेति वाक्येनाधः कृत । युवयोः को वादीति ष्टच्छन्, श्रीदेवसूरिभिस्तन्निराकरणार्यायं भवतः प्रतिवादीत्यभिहिते कुमुदचन्द्रः प्राह । मम वृद्धस्यानेन
• केवली भूतोपि भुञ्जति वस्त्रसहितस्याप्यस्ति निवाण । स्त्री भूताप सिद्धयति मतमेतद्देवसूरीणां ॥ १
१ D तत्तिरस्करणाय

Page #203

सिद्धराजप्रबन्धः १६७ शिशुना सह को वाद इति तदुक्तिमाकग्रॅहमेव ज्यायान् भवानेव शिशुः योद्यापि कटीदवरकमपि नादत्से निवसनं च । इत्थं राज्ञा तयोर्वितण्डायां निषिद्धायामित्थं पणबन्धो मिथः समजनि पराजितैः श्वेताम्बरैर्दिगम्बरत्वमङ्गीकार्य । दिगम्बरैस्तु देशत्याग इति निर्णीते पणबन्धादनु स्वदेशकलकभीरुभिर्देवाचार्यैः सर्वानुवादपरिहारपरैर्देशानुवादपरायणैः कुमुदचन्द्रं प्रति प्रथमं भवान्कक्षीकरोतु पक्षमित्यभिहिते ॥ खद्योतद्युतिमातनोति सविता जीर्णोर्णनाभालयच्छायांमाश्रयते शशी मशकतामायान्ति यत्राद्रयः। इत्थं वर्णयतो नभस्तव यशो जातं स्मृतेर्गोचरं तत्तस्मिन्ध्रमरायते नरपते वाचस्ततो मुद्रिताः॥१॥
इति नृपं प्रत्याशिषं ददौ । वाचस्ततो मुद्रिता इति तदीयापशब्देन सभ्यास्तं स्वहस्तबन्धनमिति विमृशन्तो मुमुदिरे ॥ अथ देवाचार्याः॥ * नारीणां विदधाति निर्वतिपदं श्वेताम्बरप्रोल्लस
१ AC दोरकं निवसनं २ BC उर्णनाभालयछायां ३ c यस्मिन् * नारीणां स्त्रीणां जिनशासनपक्षे । अरीणां शत्रूणां नेति राज्यपक्षे निर्वृति सुखं मोक्षं च। नयपयो नीतिमार्गस्तस्य विस्ताररचनास्थानं ।

Page #204

प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३
स्कीर्तिस्फातिमनोहरं नयपथप्रस्तारभङ्गी गृहम् । यस्मिन्के वलिनो न निर्जितपरोत्सेकाः सदा दन्तिनो राज्यं तज्जिनशासनं च भवतेश्वौलुक्य जीयाचि
१६८
रम् ॥१॥
नृपं प्रतीमामाशिषं ददौ । अथ वादी कुमुदचन्द्रः 'केवलिभुक्तिस्त्रीनिर्वाणचीरनिराकरणपक्षोपन्यासं पारापतविहङ्गमसदृशया स्खलितगिरा प्रारंभमाणः सभ्यैरेन्तार्वहसद्भिः प्रत्यक्षप्रशंसापरैः पुरस्क्रियमाणः कियदुपन्यासप्रान्ते उच्यतामित्युक्तो देवाचार्यः प्रलयकालोन्मीलितप्रचण्डपवनक्षुभिताम्भोधिनिचितवीचीसमीचीभिर्वाग्भिर्तृहदुत्तराध्ययनवृत्तेश्चतुरशीतिविकल्पजालोपन्यासे प्रक्रान्ते भास्वर्टप्रतिभाप्रसरपरिम्लानायमान कुमुदः कुमुदचन्द्रः संभ्रमभ्रान्तचेतास्तद्वचनान्यवधारयितुमक्षमो भूयअन्यत्र नैगमादिसप्तनयानां विनिर्जितः परेषां शत्रूणां च उत्सेक उन्नत्यमहंकारश्च यैः । के पुरुषाः प्रशस्तबलवन्तो न अपि तु सर्वे दन्तिनो गजा अन्यत्र केवलिनः केवलज्ञानवन्तो नादन्तीति नो किं त्वदन्ति भुञ्जन्त्येव सदा छद्मस्थसाधुवादित्यर्थः ॥ १
१ AC विनिर्जित. लितस्खलितगिरा
1
२ A B भवतोः ३ C उपमया स स्ख(५ तरङ्गोज्जवलाभिः)
४ B पुरस्क्रियमाणैः
•
६ A उपन्यासप्रक्रमे भ्रश्यत्. -

Page #205

सिद्धराजप्रबन्धः १६९ स्तमेवोपन्यासं समभ्यर्थितवान । सिद्धराजसभ्येषु निषेधपरेष्वपि । अप्रमेयप्रमेयलहरीभिस्तं प्रमाणाम्भोधौ मजयितुं प्रारब्धेषाडशे दिने आकस्मिके देवा चार्यस्यकण्ठावग्रहे मान्त्रिकैः श्रीयशोभद्रसूरिभिरतुल्यकुरुकुल्लादेवीप्रसादलब्धवरैस्तत्कण्ठपीठात्क्षणा. रक्षपणककृतकार्मणानुभावात्केशचण्डुकः पातयांचको तच्चित्रनिरीक्षणाच्चतुरैः श्रीयशोभद्रसूरिभिः श्लाध्यमानः कुमुदचन्द्रश्चामन्दं निन्द्यमानः प्रमोदविषादौ दधाते। अथ श्रीदेवसूरिभिरुपन्यासोपक्रमे कोटाकोटिरिति शब्दे प्रोच्यमाने तच्छन्दव्युप्ततिं कुमुवचन्द्रे पृच्छति कण्ठपीठे लुठिताष्टव्याकरणः पण्डितः काकलः टापटीपसूत्रनिष्यन्नं शाकटायनव्याकरणोदितं कोटाकोटिः कोटीकोटिः कोटिकोटिरिति सिद्ध शब्दत्रयनिर्णयं प्राह ॥ अथ प्रथममेव वाचस्ततो मुद्रिता इति स्वयं पठितमिति स्वयमपशब्दप्रभावात्तदा तु प्रादुर्भूतमुखमद्रःश्रीदे. वाचार्येण निर्जितोहमिति स्वयमुच्चरन् श्रीसिद्धराजेन पराजितव्यवहारादऽपद्वारेणापसार्यमाणः संभवत्पराभवाविर्भावादुद्विस्फोटं प्राप्य विपेदे॥ १c वीरसूरिभिश्च. २ कार्मुकानुभावाबहिः केशकण्डुकः ३D उर्ध्वस्फोट
22

Page #206

१७० प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३ __अनन्तरं तु श्रीसिद्धराजः प्रमोदमेदुरमनाः हैंवाचार्यप्रभावप्रभावनाचिकीर्द्ध धारितासितातपत्रचतुष्टयः प्रकीर्णकप्रकरवीज्यमानः स्वयं दत्तहस्तावलम्बः पूर्यमाणेषु यमलालेषु रोदाकुक्षिभरिविक्रम बिभ्रति निःस्वाननिस्वनैः स्फूर्जद्वर्यतूर्यपूर्यमाणदिगन्तराले थाहडनानोपासकेन लक्षत्रयप्रमितद्रव्यव्ययकृतार्थीकतार्थिसाथै वादिचक्रवर्तिनः पादावधार्यतामिति स्तुतिव्रातैरमन्दानन्दकन्दकन्दलनकाशिण मङ्गले मुहुर्मुहुरुच्यमाने श्रीदेवाचार्यान्थाहडेने तेनैव कारितप्रासादे श्रीमन्महावीरनमस्करणपूर्व वसतौ प्रावेशयत्। तत्पारितोषके नृपतिः सूरिभ्योऽ निच्छद्भ्योपि छालाप्रभृति ग्रामद्वादशकं ददौ ॥ तदुपश्लोकेन श्लोका एवं ॥ वस्त्रप्रतिष्ठाचार्याय नमः श्रीदेवसूरये। . यत्प्रसादमिवारख्याति सुखप्रश्भेषु दर्शनम् ॥ १॥ इति श्रीप्रद्युम्नाचार्यः॥ यदि नाम कुमुदचद्रं नाजेष्यदेवसूरिरहिमरुचिः। कटिपरिधानमधास्यत्कतमः श्वेताम्बरो जगति ॥१ १० प्रभावनां चिकीर्षुः २ D पूर्यमाणेषु दिगन्तरालेषु ३ p ऊर्जसूर्य.. A चाहड. ५A B चाहडेन ६ A D प्रावेशयन् ७ वर्शनः

Page #207

सिद्धराजप्रबन्धः १७१ इति हेमाचार्यः ॥ भेजेऽवकीर्णितां नग्नः कीर्तिकन्यामुपार्जयन् । तां देवसूरिराच्छिद्य तं निग्रन्थं पुनर्व्यधात् ॥१॥ इति श्रीउदयप्रभदेवः ॥ 'वादविद्यावतोऽद्यापि लेखशालामनुज्झर्ता देवरिप्रभोः साम्यं कथं स्यादेवसूरिणा ॥१॥ इति श्रीमुनिदेवाचार्यः॥ नों यत्प्रतिभाधर्मात्कीर्तियोगपटं त्यजन् । हियेवात्याजि भारत्या देवसूरिMदेऽस्तु वः ॥१॥ सत्रागारमशेषकेवलभृतां भुक्तिं तथा स्थापयनारीणामपि मोक्षतीर्थमभवत्तद्युक्तियुक्तोत्तरैः । यः श्वेताम्बरशासनस्य विजिते नग्ने प्रतिष्ठागुरुस्तद्देवानुरुतोप्यऽमेयमहिमा श्रीदेवसूरिप्रभुः ॥२॥
[सतव्रततां, अवकीर्णी क्षतव्रत इत्यमरः) - • मुनिदेवसूरिकृत शान्तिनाथचरित्रे श्लोकबद्धेऽप्ययं श्लोकः १२ । देवसूरिणा बृहस्पतिना लेखनशालास्थितेनाद्यापीति विरोधः परिहारस्तु लेखानां देवानां शाला स्थानं स्वर्गमिति शाला स्थाने सभायां चेतिविश्वः
१. कण्ठामुर्पाज्य यः२ C D निर्ग्रन्थं ३ A Bविदः ४ B अमुञ्चता ९ A धर्मात् १C स्पर्द्धावान् गुरुतो D लग्नप्रतिष्ठागुरुश्रीदेवागुरुतः ७श्रीदेवसूरिः प्रभुः B श्रीदेवसूरिप्रभोः

Page #208

१७२ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३ इति मेरुतुङ्गसूरिणां यामिति देवसूरीणां प्रबन्धः।
॥ अथ श्रीपत्तनवास्तव्य उच्छिन्नवंशकः आसडनामा वणिपुत्रः कांस्यकारकहढे घर्घरकघर्षणं कुर्वस्तत्र पञ्च विशोपकानर्जयित्वा दिनव्ययं कुर्वाणो द्विसन्ध्यमपि श्रीहेमसूरीणां चरणमूले प्र. तिक्रमन प्रकृतिचतुरतयाऽधीतागस्त्यबौद्धमतादिरत्नपरीक्षाग्रन्थो रत्नपरीक्षकाणां सान्निध्यात्परीक्षा: दक्षः कदाचिच्छीहेमचन्द्रसन्निधौ धनाभावाप्तरिग्रहः प्रमाणनियमान्संकुचितान् गृहन् सामुद्रिकवेदिभिः प्रभुभिरायतौ तद्भाग्यवैभवप्रसरं विमृशद्भिस्तस्य लक्षत्रयद्रम्माणां परिग्रहमानं कारयद्भिः सह संतुष्टतया व्यवहरन्, कस्मिन्नप्यवसरे क्वापि ग्रामे यियासुरन्तरालेऽजाव्रजं वजन्तमालोक्यैकस्या अजाया: कण्ठे पाषणखण्डे रत्नपरीक्षकतया रत्नजातीयं परीक्ष्य तल्लोभात्तां मल्येन क्रीवा मणिकारपाङत्तमुत्ते. जितं निर्माप्य सिद्धराजमुकुटघटनाग्रस्तावेलक्ष्यमल्यद्रव्यण तं नृपायैव ददौ तेन नीवीधनेन मञ्जिष्टास्थानकानि कदाचिदागतानि क्रीत्वा तद्विक्रयावसरे
(१ श्रीमालज्ञातीयः २ (ख) पञ्च लोष्टिकानीति पाठः सत्समययोग्यनाणकविशेषान् ) ३ B D प्रतिक्रामन् [४ मअिष्टागोणीः]

Page #209

सिद्धराजप्रबन्धः . १७३ सांयात्रिकैर्जलचोरभयात्तदन्तनिहिताः काञ्चनकम्बिकाः पश्यन् सर्वेभ्यः स्थानकेभ्यस्ताः संज ग्राह । तदनन्तरं सर्वनगरमुख्यः श्रीसिद्धराजमान्यो जिनशासनप्रभावकः श्रावकः प्रतिदिनं प्रतिवर्ष यहच्छया जैनमुनिभ्योऽन्नवस्त्रादि ददानो गुप्तवृत्त्या नव्यानि धर्मस्थानानि जीर्णानि च प्रशस्तिरहितानि स्वदेशेषु विदेशेषु च समुद्दधार॥ वल्लीछन्नद्रुम इव मत्स्नाच्छादितसमस्तबीजमिव । प्रायः प्रच्छन्नरुतं सुकृतं शतशाखतामेति ॥ १ ॥ इति साह आभडप्रबन्धः॥ . अथान्यस्मिन्नवसरे श्रीसिद्धराजः संसारसागरं तितीर्घः प्रत्येकं सर्वदेशेषु सर्वदर्शनेषु देवतत्त्वधमतत्त्वपात्रतत्त्व जिज्ञासया टच्छमानेषु निजस्तुतिपरनिन्दापरेषु सन्देहदोलाधिरुढमानसः श्रीहेमाचार्यमाकार्य विचार्यकार्य पप्रच्छ । आचार्यैस्तु चतुर्दशविद्यास्थानरहस्यं विमृश्योति पौराणिकनि
यो वक्तुमारेभे । यत्पुरा कश्चिद्व्यवहारी पूर्व परिणीतां पत्नीं परित्यज्य संग्रहणीसारूतर्सवस्वः सदैव पूर्वपल्या पतिवशीकरणाय तदेदिभ्यः का१ A Cछल्लीछन्न.२ A वसाह C Dवसा (३ वेश्याधीनकृतसर्ववित्तः)

Page #210

१७४ प्रबन्धचिन्तामाणिःसर्गः ३ मणककर्मणि पृच्छयमाने कश्चिद्रौडदेशीयो रदिमनियन्त्रितं तव पति करोमीत्युत्का किंचिदाचिन्त्यवीर्य भेषजमुपानीय भोजनान्तर्देयमिति भाषमाणः स गतः । कियदिनान्ते समागते क्षयाहनि तस्मिस्तथा कृते स प्रत्यक्षवृषभतां प्रापा स चतत्पतीकारमनवबुध्यमाना विश्वविश्वाकोशान्सहमाना निजं दुश्चरितं शोचन्ती कदाचिन्मध्यदिने । दिने श्वरकठोरतरकरनिकरनसरतप्यमानापि शाडल. भूमिषु तं पतिं वृषभरूपं चारयन्ती कस्यापि तरोमूले विश्रान्ता निर्भर विलपन्ती, आलापं मभस्यकस्माच्छुश्राव । तदा तत्रागतो विमानाधिरूढः पशुपतिर्भवान्यातदुःखकारणंटष्टो यथावस्थित निवेद्य तस्यैव तरोस्छायायां पुंस्त्वनिबन्धनमौषधं तनिर्बन्धादादिश्य तिरोदधे। सा तदनु तदीयां छायां रेखाङ्किता निर्माय तन्मध्यवर्तिन ऊषधाङ्करानुच्छेद्य वृषभवदने क्षिपन्ती तेनाप्यज्ञातस्वरूपेणौषधाङ्करेण वदनन्यस्तेन स वृषभो मानुष्यता प्राप। यथा तदज्ञातस्वरूपोपि भेषजाङ्करः समीहितकार्यसिद्धिं चकार तथा कलियुगे मोहात्तदपि तिरोहितं पात्र

Page #211

सिद्धराजप्रबन्धः
१७५ परिज्ञानं सभक्तिकं सर्वदर्शनाराधनेनाऽविदितस्वरूपमपि मुक्तिप्रदं भवतीति निर्णयः। इति हेमचन्द्राचाः । सर्वदर्शनसन्माने निवेदिते सति श्रीसिद्धराजः सर्वधर्माराधनां चकार ॥ इति सर्वदर्शनमान्यताप्रबन्धः॥ ॥अथान्यदा निशि कर्णमेरुप्रासादे नृपतिर्नाटकं किलोकयन् केनापि चणकविक्रयकारिणा वणिग्मात्रेण स्कन्धेन स्कन्धन्यस्तहस्तेन तल्लीलायितेन चित्रयिमाणमानसः स भूयो भूयस्तदीयमानं सकर्पूरबीटकं ‘परितोषिते गृहुन नाटकविसर्जनावसरेनुचरैस्तद्गहादिसम्यगवगम्य सौधमासाद्य सुष्वाप। प्रत्यूषे भूपः कृतप्राभातिककृत्यःसर्वावसरेऽलंकतसभामण्डपस्तं चणकविक्रयकारिणं विपणिनमाकार्य निशि स्कन्धन्यस्तहस्तभारेण ग्रीवा बाधते इत्यभिहिते तत्कालोप्तन्नमतिर्विज्ञपयामासा देव आसमुद्रान्तभूभारे स्कन्धाधिरुढे यदि स्वामिनः न बाधते स्कन्ध. स्तदा तृणमात्रस्य निर्जीवस्य मम पण्याजीवस्य, भारेण स्वामिनः को स्कन्धबाधेति तदीयौचित्यवि. ज्ञपनेन प्रमादावान्नृपः पारितोषिकं ददौ ॥ १ A B संमते. २ D भारेण का.

Page #212

१७६ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ३ इति चणकविक्रयिवणिजः प्रबन्धः ॥ - अथान्यास्यां निशि नृपः कर्णमेरुप्रासादात्प्रेक्षणं प्रेक्ष्य प्रत्यावृत्तः कस्यापि व्यवहारिणो हम्र्ये बहून्दीपानालोक्य किमेतदिति पृष्ठः स लक्षदीपास्ताविज्ञपयामास । असौ धन्य इति । स्वसौधमध्यमध्यास्य व्यतीतक्षणदाक्षणः . स धन्यमानी तं सदः संमानीयेत्यादिदेश। एतेषां सदा प्रदीपानांप्रज्वालनेन भवतः सदा प्रदीपनं तद्भवदीयवित्तस्य कियन्तो लक्षा इत्यभिहितः स विद्यमानांश्चतुरशीतिलक्षानिवेदयामास। तदनुकम्याकम्पमानमानसः स्वकोशात्षोडशलक्षान्प्रसादकत्य तत्सौधे कोटिध्वजमध्यारोपयामास ॥ इति षोडशलक्षप्रबन्धः ॥ ___ अथान्यस्मिन्नवसरे राज्ञा कदाचिद्दालाकदेशे दुर्गभूमौ सिंहपुरमिति ब्राह्मणानामग्रहारः स्थापितस्तच्छाशने षडुत्तरशतं ग्रामाः। अथ श्रीसिद्धराजः कदाचिनिसहनादैर्भातैविप्रैर्देशमध्यनिवासं याचितः साभ्रमतीतीरवर्तिनमाशाम्बिलीयामं तेभ्यो ददौ । तेषां च सिंहपुरा धान्यान्यादाय गच्छता१ A स धन्यमानी. २ A B आशाम्बली.

Page #213

सिद्धराजप्रबन्धः
१७७
मागच्छतां च दानमोक्षं चकार । अथ राज्ञा सिद्धराजेन मालवकं प्रति कृतप्रयाणेन वाराहीयामपरिसरमाश्रित्य तदीयान् पेट्टकिलानाहूय तच्चातुर्यपरीक्षाकृते निजां प्रधानां राजवाहन सेजवालीं स्थपनिकॉर्थ समर्पयत । अथ नृपतौ पुरतः प्रयात तैः सवैरपि संभूय तदङ्गानि प्रत्येकं विदार्य यथावाञ्छितं स्वस्वसौधे निदधिरे । अथ यदा प्रत्यावृत्तो नृपस्तां स्थापनिकां तेभ्यो याचमानस्तद्वौकितभिन्नानि तदङ्गानि पश्यन् सुविस्मयं किमेतदित्यादिशंस्तैविज्ञपयांचक्रे । स्वामिन्नेकः कोप्यऽस्य वस्तुनो गोपनविधौ न प्रभूष्णुर्मलिम्लुचादिभ्यः कदाचिदपाये संजायमाने सति कः प्रभोरुत्तरकर्तेति विमृश्यैतदस्माभिर्व्यवसितं तदा राजा सविस्मयस्मेरमनास्तेषां च इति बिरुदं ददौ ॥ इति वाराहीयाचप्रबन्धः ।
१ D दाण. २० पाई. (३ यानविशेषं ४ संस्कारविशेषार्थ रोगान देवा इति भाषायां) C स्थापनिकार्थं (न्यासार्थं वा ) ९ A समर्पिता. ६ C यथोचितं ७- B स्थपनिकां (न्यासं थापण इति
भाषायां ) Page #214

१७८ प्रबन्धचिन्तामाणिःसर्ग. ३ ___ अथ कदाचिछीजयसिंहदेवो नृपतिर्मालवर्क विजित्य प्रत्यावृत्तः । उञ्झाग्रामे निवेशितस्कन्धा. वारस्तैर्यामीणैः प्रतिपन्नमातुलै र्दुग्धपरिपूर्णप्रवाहा. दिभिरुचितैः परितोष्यमाणस्तस्यामेव निशि गुतवृत्या तदुःखसुखजिज्ञासुः कस्यापि यामीणस्य गृहे गतः । गोदोहादिव्याकुलतायामपि तेन क. स्त्वमिति दृष्टः,श्रीसोमेश्वरस्य कार्पटिकोहं महाराष्ट्रदेशवास्तव्य इति तस्मै न्यवेदयत् । तेन च नृपतेः पार्थे महाराष्ट्रदेशस्य तन्महाराजस्य च गुणदोषवृत्तान्ते एच्छमाने स नृपतेस्तस्य षण्णवतिराजगुणान्प्रशंसंस्तत्यार्चे गूर्जराधीश्वरगुणदोषान्ट च्छन। श्रीसिद्धराजस्य प्रजापालनपाण्डित्यं सेवकेष्वतुल्यवात्सल्यत्वं चेत्यादीनगुणान्वर्णयस्तेन रुत्रिमदोषे उत्पाद्यमाने सोऽस्माकं मन्दभाग्यतया नृपतेरपुत्रतालक्षण एव दोष इत्यभूणि मुअन्नृपतिं नि:कैतववृत्त्या परितोषयामास। अथ प्रभात
१D अथ कदाचित्सिद्धराजः सिंहभीतैर्विप्रैर्देशमध्यनिवासं साचितः साभ्रमतीतीरं तेभ्यो ददौ तेषां च सिंहपुराधान्यान्यादाय गच्छतां दाममोक्षं चकार ॥ २ C कुण्डा D झञ्झा, ३ A मौतुलैः ४ A B आषाहादिभिः

Page #215

सिद्धराजप्रबन्धः १७९ काले संभूय सर्वेऽपि मिलिता नृपदर्शनोत्कण्ठिताः सौधमध्यास्य प्रभोः प्रणामानन्तरं तदतुल्यपल्यङ्के निविष्टाः, आसनदाननियोगिभिः प्रदत्तेपि पृथगासने तत्सौकुमार्य करस्यशेन विचिन्त्य वयमिह सुखसुखेन निषण्णास्तिष्टाम इति नृपे स्मितमुखाम्भोजे तस्थुः ॥ इति उझोवास्तव्यग्रामीणानां प्रबन्धः। ___अथ कदाचिज्झालोज्ञातीयमानामा क्षत्रियः श्रीसिद्धराजसेवार्थ सभा गच्छन् प्रत्यहं पाराचीद्वयं भूमौ निहत्योपविशतिाउद्धरन्द्वयमुत्तिष्ठति तस्य च भोजने घृतपरिपूर्णः कुतुपै एक एव व्यये यातितस्य तु घृताभ्यक्तदाढिकानिर्माजने घृतषोडशांशो ऽवशिष्यते । कदाचिद्वपुरपाटवे पथ्यावसरे पञ्चमानकप्रमितयवागूपथ्यप्रान्ते आयुर्वेदविदाऽमृतो. दकम हारे किमिति न पीतमुत्पुपालब्धः। यतः॥ पिबेटसहस्रं तु यावन्नाभ्युदितो रविः । उदिते तु सहस्रांशौ बिन्दुरेको घटायते ॥१ . १ कु.ण्डा. २ ) गाला. ३ पाषाणभेदकः शस्त्रविशेषः पराई भाषायां ४ C उत्तिष्टस्तद्वयमुद्धरात A 13 ) ५ कुम्भः ६ A B व्याध्यवसरे ७८ अस्तामतः ८ अस्तं याते ९ C D बिन्दुर्घटशतायते

Page #216

प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३
रजन्याः पाश्चात्यघटिकाचतुष्टये सूर्यस्यानुदयावधि यप्तयः पीयतें जलयोगः क्रियते तद्वज्जोदकं तदमृतोदकं सूर्योदये समुप्तन्ने निरन्नैः प्रातर्यदुदकं पीयते तद्विषं ततः बिन्दुरेको घटशतायते । भोजनार्द्धे यज्जलं पीयते तदमृतं भोजनान्ते तत्कालपीतं पयः छत्रं छत्रोदकमिति भण्यते । तेन प्रोक्तं पुर्नः, पूर्वभुक्तमर्द्धाहारं परिकल्प्य संप्रति पयः पीत्वा पुनरर्दाहारं करिष्यामीत्युपक्रममाणस्तेनैव वैद्येन निषिद्धः । नृपतिना निरायुधकारणं पृष्टः, समयोचितं मे प्रहरणमिति विज्ञपयन्नऽन्यदा मज्जनावसरे हस्तिपप्रेर्यमाणं हस्तिनमालोक्य सन्निहितश्वानेनें गुण्डा - दण्डे निहत्य मर्मस्थाननिपीडितस्य गजस्य पुच्छभागंस गृहुन् तदीयातुलेन बलेनान्तस्रुटितस्य करटिन उत्तारित हस्तिपके भूपतितः सोऽसुभिर्व्य युज्यत । स तु गूर्जरदेशभूपाले पलायिते समायातम्लेछान्समरे स्वेच्छयोच्छेदयन् यत्र दिवं प्राप्तस्तत्र श्रीपत्तने माणूस्थण्डिलमिति प्रसिद्धिः ॥ ॥ इति माङ्गझालाप्रबन्धः ॥
१८०
१A C छन्नं छन्नोदकं २ C ततोसौ ३ A पूर्वान्नं (४ कुक्कु रस्तु शुनिः श्वान इति वाचस्यतिः ) १० उत्तरिते भूपती उत्तारिते नृपती.
D

Page #217

सिद्धराजप्रबन्धः १८१ अन्यदा म्लेच्छप्रधानषु समायतेषु मध्यदेशागतान्वेषकारकानाय रहस्यं किंचिदादिश्य विससर्ज नृपः। अथापरस्मिन्सायाहे च समागते प्रलयकाल प्रचण्डपवनप्रादुर्भावे नृपः सुधर्मसंधर्माणमास्थानीमास्थाय यावदवलोकते तावदन्तरिक्षादवतरन्तं मस्तकन्यस्तकाञ्चनेष्टिकायुगेन काञ्चनशोभा बिभ्राणं पलादयुगलमालोक्य भयभ्रान्ते समाजलो. के नृपचरणपीठे तदुपायनं विमुच्य भूपीठलुठनात्पूर्व प्रणिपत्येति विज्ञपयामास । यदद्य देवार्चनावसरे लङ्कानगयों महाराजाधिराजः श्रीविभीपणो राजस्थापनाचार्यस्य रघुकुलतिलकस्य श्रीरामस्थाभिरामगुणयामाभिरामस्य स्मरन् ज्ञानमयेन चक्षुषा संप्रति चालुक्यकुलतिलकं श्रीसिद्धराजावतारेऽवतीर्ण स्वयं स्वीयं स्वामिनमवधार्योत्कण्ठो. कटायमानमानसोऽहं तत्र प्रणामकरणायागच्छामीति किंवा प्रभुर्मामत्रागमनेनानुगृहीष्यतीति विज्ञपयन्नौ प्रहितवान् । तन्निर्णयं श्रीमुखेन समा
१ A म्लेच्छेशेषु. २ B आकूय D रहः स किंचिदाकूय ३ B C D अवसरे (४ इन्द्रसभा.) ५ D अकुण्ठोत्कण्ठाघटमान. ६ A B C नमः

Page #218

१८२ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ३ दिशतु देवः । ताभ्यामित्यभिहिते नृपतिः किंचि. दन्तर्विचिन्त्य स तावेवं समादिशत् । यद्वयमेव प्रफु. लायल्लकेलहरीप्रेर्यमाणाः स्वसमये स्वयमेव विभीषणमिलनाय समेष्याम इत्युदीर्य निजकण्ठ गृ. कारिणमेकावलीहारं प्रतिप्राभृतं प्रसादीकृत। प्रभुणाहमयमपि प्रेष्यप्रेषणावसरे न विस्मरणीय इति विशेषविज्ञप्तिं विधायान्तरिक्षमार्गेण तद्राक्षसद्वन्द्वं तिरोधत्ते । तदैव ते म्लेच्छप्रधानपुरुषा भयनान्ताः स्वपौरुषमुत्सृज्य नृपपुरत आहूता भक्तिभारभासुराणि वचांसि ब्रूवाणास्तद्राजाय समुचितमुपायनमुपनीय श्रीसिद्धराजेन व्यसृज्यंत ॥ इति म्लेछागमनिषेधप्रबन्धः ॥
अथानन्तरं कोल्लापुरेनगरराजस्य सभायां बन्दिनः श्रीसिद्धराजस्य कीर्ति वितन्वन्तः, तदा तथ्यं सिद्धराजं वयं मन्यामहे यदा प्रत्यक्षमप्यस्माकं कमपि चमत्कारं सिद्धराजो दर्शयतीत्येतद्रुवाणेन तेन राज्ञा ते पराकृतास्तत्स्वरूपं नृपतेर्विज्ञपयामासुः । अथ स्वामिनि सभायां निभालयति तनत्त्ववेदिना के. १ सत्यमेवमादिदेश २ [उत्कण्ठातिशयाश्चर्य) ३ A B आप्टच्छतामवसरे प्रभुणाहमन्यस्मिन्नाप. ४ ) व्यजृम्भन्त. ५ A कौलाकपुर.

Page #219

सिद्धराजप्रबन्धः १८३ नापि नियोगिनाञ्जलिबन्धपूर्वकं निजाभिप्राये प्रादुःक्रियमाणे राज्ञा स रहसि तत्कारणं दृष्टो नृपतेरा-- शयं विज्ञपयन् द्रव्यलक्षत्रयसाध्योऽयमर्थ इति वाक्यविशेषमाह । तदैव दैवज्ञनिर्दिष्टे मुहूर्ने स नृपालक्षत्रयमुपलभ्य वणिगाकारो भूत्वा सर्वभाण्डानि संगृह्य सिद्धशङ्केव रत्नखचितं सुवर्णपादुकायुगलमतुलं योगदण्डं च मणिमयकुण्डलयुगलं च । तद्विधयोगपिशुनं योगपट्टं च चण्डांशुरोचिश्चन्द्रातपं सह नीत्वा पथानमुल्य कतिपयैरहोभिस्तत्पुरे दत्तावासः। आसन्नायां दीपोत्सवनिशि तन्नगरराज्ञोऽवरोधे महालक्ष्मीदेव्याः पूजार्थं तत्प्रासादमुपेयुषि स कृतकसिद्धरूपस्तेन वेषेणालंकृतः, के. नापि सदभ्यस्तोप्ततनन बबरेणानुगम्यमानो देघ्याः पीठेऽकस्मात्प्रादुरासीत् । देव्या रत्नमयसुवर्णकर्पूरमयीं सपर्या विरचयंस्तदवरोधाय तद्विधानि घोटकानि ददानः श्रीसिद्धराजनामाङ्कितं सिद्धवषं पूजाव्याजात्तत्र नियोज्यात्पतनवशाबर्बर. स्कन्धमधिरुह्य यथागतमगात् । निशावसाने सम. येऽवरोधै स्तं विरोधितृपस्तान्तं ज्ञापितः सन् भयभ्रान्तो नृपः स्वप्रधानपुरुषैस्तत्प्राभृतं सिद्धाधिपतये

Page #220

१८४ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३ प्राहिणोत् । अथ तेन नियोगिना भाण्डादिक्रयविक्रयं संक्षिप्य । ममागमनावधि नैतेषां प्रधानानां दर्शनं देयमिति वेगवता पुरुषेण विज्ञपयामास । तदनु झगिति कतिपयैर्दिनस्तत्र समुपेतः । तत्स्वरूपं विज्ञप्तो नृपतिस्तेषां प्रधानानां तदुचितामावजैनां चकार॥ इति कोल्लापुरराजप्रबन्धः ॥ __ श्रीसिद्धराजेन मालवमण्डलाद्यशोवर्मा नृपतिर्निबध्यानीतः। अवसरे क्रियमाणेन सीलनाभिधानकौतुकिना “बेडायां समुद्रो मग्न इति” तत्पृष्ठगायनेनापशब्दं ब्रूषे इति तर्जितो बेडासमानायां गूर्जरधरित्र्यां मालवकसमुद्रो मग्न इति विरोधालङ्कारमर्थापत्त्या परिहरन्प्रभोहेममयीं जिव्हां प्राप ॥ इति कौतुकीसीलणप्रबन्धः ॥ ___ कदाचित्सिद्धराजस्य वाग्मी कश्चित्सान्धिविग्रहिको जयचन्द्रनाम्ना काशीपुरीश्वरेण श्रीमदणहिल्लपुरस्य प्रासादप्रपानिपानादिस्वरूपाणि पृच्छतेति दूषणमुक्तः। यत्सहस्रलिङ्गसरोवरवारि शिवनिर्माल्यं तदऽस्पृशतया तत्सवका अतो. लोकद्वयाविरोधिनस्तत्रत्यलोकः कथमुदितोदितप्रभावःस्यादिति।

Page #221

सिद्धराजप्रबन्धः १८५ सिद्धाधिपेन सहस्रलिङ्गसरः कारयताऽनुचितमिदमाचरितमिति तस्य नृपतर्वचसान्तः कुपितः स नृपं पप्रच्छ । अस्यां वाणारस्यां कुतस्त्यं पयः पीयते?नपण त्रिपथगाजलमित्पभिहिते किं नाम सुरसरिन्नीरं शिवनिर्माल्यं न यतः शिवोत्तमानमेव गङ्गानिवासभूमिः॥
इति जयचन्द्रराजेन गूर्जरप्रधानस्योक्तिप्रबन्धः। कास्मन्नप्यवसरे कर्णाटविषयादागतेन सान्धिविग्रहिकेण श्रीमयणल्लदेव्या पितुर्जयकेशिराजस्य कुशलोदन्ते पृष्ठेश्रुमिश्रलोचनेनेति सा विज्ञपयामासे। स्वामिनि सुगृहीतनामा जयकेशिमहीन्द्रोऽशनावसरे पञ्जराक्क्रीडाशुकमाकारयन्, तेन मार्जार इत्युचरिते नृपः परितो विलोक्य निजभोजनान्धोऽधो भागवर्त्तिनमोतुमपश्यन् यदि तव बिडालेन विनाशः स्यात्तदाहं त्वया सहगमनं करवाणीति प्रतिज्ञाते स यावत्पञ्जरादुड्डीय तस्मिन्काञ्चनभाजने निषीदति तावदकस्मात्तेन कदंशेन तं विनाशितमालोक्य परित्यक्ताशनकवलः। उक्तियुक्तिवेदि(१ प्रभाते यन्नाम स्मर्तु योग्यमस्ति सः) २ C D निजभोजनभाजनाधोभागवर्तिनं
24

Page #222

१८६
ना राजवर्गेण निषिध्यमानोपि ॥
राज्यं यातु श्रियो यान्तु यान्तु प्राणा अपि क्षणात् । या मयां स्वयमेवोक्ता वाचा मा यातु शाश्वती ॥ १ ॥ इतीष्टदैवर्तमिव तामेव गिरं जपस्तेनैव शुकेन सह दारुनिचितां चितां विवेश ।
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३
इति वाक्याकर्णनाच्छोकाम्भोधिमग्नां श्रीमयणलदेवीं विशेषधर्मोपदेशहस्तावलम्बनेन विद्वज्जनः समभ्युद्दधार | अथ सा पितुः श्रेयसे श्रीसोमेश्वरपतने यात्रां गता सती त्रिवेदिनं कमपि ब्राह्मणमाकार्य तदञ्जली जलन्यासावसरे यदि भवलयपातकं लासि तदा ददामि नान्यथेति तद्वचनविशेपपरितोषभाक् गजाश्वकाञ्चनादिभिर्युतं पापघटमाददौ । स च तत्सर्वं विप्रेभ्यो ददानः किमिति दे - व्या पृष्टः प्राह । प्राक्तनपुण्यादस्मिन् जन्मनि नृपप्रिया नृपतिजननी भूखा लोकोत्तरैरेभिर्दानैः सुरुतैभीवी भवोपि श्रेयस्कर इति विमृश्य भवत्रयपातकं मया जगृहे । भवत्या पापघटदाने उपक्रान्ते कश्विदधमद्विजेोपि पापघटं नीत्वा स्वं भवतीं च
१ A B याच्या २ C देवतां. ३ A त्रिवेदीवेोदनं ४ B C ददामि तदाददासि D दानैर्युतं.

Page #223

सिद्धराज प्रबन्धः
१८७
भवाम्भोधौ मज्जयिष्यतीति मया तु संन्यस्तसमस्तवित्तेन वित्तमेतदादाय पुनर्ददता लब्धादृष्टगुणं पुण्यं लब्धमिति । श्रेयः स जगृहे ॥ ॥ इति पापघटस्य प्रबन्धः ॥
1
॥ अथ कदाचिन्मालवकमण्डलं विगृह्य स्वदेशनिवेशं प्रति चलितः श्रीसिद्धाधिपोऽन्तरालेऽप्रतिमलैर्भिलै रुद्धमध्वानमवधार्य तस्मिन्वृत्तान्तेज्ञाते सति मन्त्री सान्तूनामा प्रतिग्रामं प्रतिनगरं घोटकंमुवा प्रतिवृषं पर्यार्णानि विन्यस्य मेलितातिदलबलेन भिल्लान्वित्रास्य श्रीसिद्धराजं सुखेन समानीतवान् ॥ इति सान्तमन्त्रिप्रबन्धो बुद्धिवैभवप्रबन्धोवा ॥
अथ कस्यचिन्नरी द्वावकुण्ठावेव वण्ठौ श्रीसिद्धराजस्य चरणसंवाहनंव्याष्टतौ तं निद्रामुद्रितलोचनं विचिन्त्य तदाद्यो निग्रहानुग्रहसमर्थ श्रीसिद्धराजं सेवकजनकल्पवृक्षं सर्वराजगुणनिलयं प्रशशंस । अपरस्त्वस्यापि भूपतेः प्राज्यराज्यप्रदं प्रातनं कर्मैव श्लाघितवानेवमाकर्णितेन तेन राज्ञा त
( १ अश्वजातिमात्रं. २ पल्याणानि ) ३ C बलस्तद्बलेन ४] संवाहना. ( पादमर्द्दनव्यापारे सात )

Page #224

१८८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ३ स्मिन्वृत्तान्ते तत्कर्मणः प्रशंसां विफलीकर्तुं स्वप्रशं. साकारिणः प्रेष्यस्यापरस्मिन्नहन्यऽनिवेदिततत्त्वस्य प्रसादलेखमार्पयत् । यदस्मै वण्ठाय तुरङ्गमशतस्य सामन्तता देयेत्यालिस्यं तं महामात्यश्रीसान्तूपार्वं प्राहिणोत् । अथ स यावच्चन्द्रशालाया नि:श्रेण्यामवरोहति तावत्मस्खलितपदः पृथिव्यां पतदीषदङ्गभङ्गमङ्गीकतवान् । तत्पृष्टानुगामिनाऽपरेण वण्ठेन किमेतदिति पृष्ठे तेन स्वस्वरूपे निवेदिते स मञ्चकन्यस्तो गृहं गत्वा तमपरस्मैर समर्पितवान् । तत्प्रमाणेन महामात्यस्तस्मै शततुरङ्गमसामन्ततां ददौ । अथ तयोर्यथावदृत्तान्तेऽवधारिते नृपतिः कर्मैव बलीय इति तत्मभृति मेने यथा ॥ 'नवाकृतिः फलति नैव कुलं न शीलं विद्या न चापि मनुजेषु कता न सेवा । पुण्यानि पूर्वतपसा किल संचितानि * वल्लभदेवकृतसुभाषितावल्यांश्लो. ३१०० भदन्त अश्वघोषस्य ॥ विद्या सहस्त्रगुणिता न च वाग्विशुद्धिः। कर्माणि पूर्वशुभसंचयसंचितानीति पाठभेदः १ C आलेख्य २A प्रसादेलखं ३ A D तपोपि न च यत्नकतापि सेवा ४ B D भाग्यानि

Page #225

सिद्धराज प्रबन्धः
काले फलन्ति पुरुषस्य यथैव वृक्षाः ॥ १ ॥ इति वण्ठकर्मप्राधान्यप्रबन्धः ॥
'सो जयउ कूडच्छरडो' तिहुयणमज्झम्मिं जेसल -
नरिन्दो |
छित्तूण रायवंसं इकं छत्तं कथं जेण ॥ १ ॥ मात्रयाप्यधिकं किंचिन्न सहन्ते जिगीषवः । इतीव त्वं धरानाथ धारानाथमपाकृथाः ॥ २ ॥ मानं मुञ्च सरस्वति त्रिपथगे सौभाग्यभङ्गीस्त्यज रे कालिन्दि तवाफला कुटिलता रेवे रयस्त्यज्यताम् ।
श्रीसिद्धेशरूपाणिपाटितरिपुस्कन्धोच्छलच्छोणितस्त्रोतोजातनदीनवीनवनितारक्तोम्बुधिर्वर्त्तते ॥ ३ ॥ श्रीमज्जैत्रमृगारिदेवनृपते सत्यं प्रयाणोत्सवे पानीयाशयशोषणैः करटतो' वीरव्रणाकाङ्क्षया । स्वीयस्वीय पतेर्विनाशसमयं संचिन्त्य चिन्तातुरा मत्सी रोदिति मक्षिका च हसति ध्यायन्ति वा - मैं स्त्रियः ॥ ४ ॥
* स जयतु कूटोच्छेदकः त्रिभुवनमध्ये जयसिंहनरेन्द्रः । छत्वा राजवंशं एक छत्रं कृतं येन एकच्छत्रं राज्यं कृतमित्यर्थः ॥ १ ॥
D नरडो. २ B मलम्मि ३ D रायवंसे. [ ४ मङ्गी. रचनाः ] १ C कृपाण (६ गन्धहस्तिगण्डस्थलात्) ७ B वीरव्रत. (८ वामाङ्गस्फुरणं) B वामभ्रुवः

१८९

Page #226

१९. प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ३ सपादलक्षः सह भूरिल:रानाकभूपाय नताय दत्तः। दृप्ते यशोवर्मणि मालवोपिर त्वया न सेहे द्विषि सिद्धराज ॥५ इत्याद्या बहुशः स्तुतयः प्रबन्धाश्च तदीयाः॥ संवै० ११५० वर्षे उपविष्टो जयसिंहदेवस्तथानेन राज्ञा वर्ष ४९ राज्यं कृतं ॥
इति मेरुतुङ्गाचार्यकृते प्रबन्धचिन्तामणौ श्रीकर्णश्रीसिद्धराजयोर्विविधचरित्रनानावदातवर्णनो नाम तृतीयः प्रकाशः ॥
१ D तूरि. (२ मालवः लक्ष्मीलेश इतिश्लेषः) ३ इत्याद्या बहवस्तदीयाः स्तुतयः प्रबन्धाश्च ॥
१ A संवत् ११५० पूर्व श्रीसिद्धराजश्रीजयासिंहदेवेन वर्षाण ५९ राज्यं कृतं ॥

Page #227

१९१ कुमारपालप्रबन्धः अथ परमाईतश्रीकुमारपालप्रबन्धः प्रारभ्यते ॥
॥ श्रीमदणाहलपुरपत्तने वृहति श्रीभीमदेवे साम्राज्यं पालयति श्रीभीमेश्वरस्य पुरे चउलादेवीनानी' पण्याङ्गना पत्तने प्रसिद्ध गुणपात्रं रूपपात्रं च कुलयोषितोप्यतिशायिनी प्राज्यमर्यादा नृपतिर्विमृश्य तस्यास्तदृत्तपरीक्षानिमित्तं सपादलक्ष्यमूल्यांक्षुरिकां निजानुचरैस्तस्यै ग्रहणके दापयामास । औत्सुक्यात्तस्यामेव निशि बहिरावासे प्रस्थानलग्रमसाधयत् । नृपो वर्षद्वयं यावन्मालवकमण्डले विग्रहाग्रहात्तस्थौ । सा चउलादेवी तद्वित्तग्रहणकप्रामाण्येन तद्वर्षद्वयं परिहृतसर्वपुरुषाशीललीलयैव तस्थौ । निस्सीमपराक्रमो भीमः कृती स्वस्थानमागतो जनपरंपरया तस्यास्तां प्रवृत्तिमवगम्य तामन्तःपुरे न्यधात् । तदङ्गजो हरिपालस्तत्सुर्तस्त्रिभुवनपालस्तत्पुत्रः कुमारपालदेवः । स तु विदितधर्मोपि कपापरः परनारीसहोदरश्चस तु सामुद्रिकवेदिभिर्भवदनन्तरमयं नृपो भवि
१० चऊलादेवोनामा २ क चातीव तस्याः ३ D विग्रहाय ४ 3 सा तु बउला ५ A तृतीयवर्षे ६ हरिपालदेवः

Page #228

१९२ प्रबन्धचिन्तामाणःसर्ग. १ ष्यतीति सिद्धनृपो विज्ञप्तस्तस्मिन्हीनजातावित्यसहिष्णुस्तय विनाशावसरमन्वेषयामास संततं । स कुमारपालस्तं वृसान्तमीषद्विज्ञाय तस्मान्नृपतेः शङ्कमानमानसः तापसवेषेण निर्मितनानाविधदे. शान्तरभ्रमणःकियन्त्यपि वर्षाण्यतिवाह्य पुनः पत्तनमागतः। कापि मठेतस्थौ । अथ श्रीकर्णदेवस्य श्राद्धावसरे श्रद्धालुतया निमन्वितेषु सर्वेष्वपि तपस्विषु श्रीसिद्धराजः प्रत्येकं तेषां तपस्विना स्वयं पादौ प्रक्षालयन कुमारपालनानस्तपस्विनः कमलकोमलौ चरणौ करतलेन संस्पृश्य तदुद्धवरे. खादिभिलक्षणै राज्याहीयमिति निश्चलया हशापश्यत् । तदिङ्गितैस्तं विरुद्ध विबुध्यमानस्तदैववेषपरावर्तेन काकनाशं नष्टः । आलिङ्गनानः कु. लालस्यालये मत्यात्राणां पाके रच्यमाने तदन्तनिधाय तदानुपदिकेभ्यो रक्षितः स क्रमात्ततः संचरन् तद्विलोकनाकुलितेन राजलोकेन त्रासितः सन्निहितां दुर्गमां दुर्गभूमिमवलोक्य वापि क्षेत्रे क्षेत्ररक्षकैः क्रियमाणछिन्नकण्टकिशाखिशाखानिचये
१C श्रीमदादिभूपतेरशठो मठे २ आपाके ३ ध्वाइक्षरक्षकैः

Page #229

१९३
कुमारपालप्रबन्धः समुपचीयमाने तं तदन्तर्निधाय तेषु स्वस्थानमागतेषु पदिकेन पदे तत्रानीते सर्वथा तवासंभावनया कुन्ताग्रेण भिद्यमानेपि तस्मिंस्तमनासाद्य व्यावृत्ते राजसैन्ये द्वितीयेऽहनि क्षेत्राधिकृतैस्ततः स्थानादुद्धृतः पुरतः कापि प्रातरांन्तर्व्रजन क्वापि तरुच्छाये विश्रान्तः सन् बिलान्मूषकं मुखेन रू प्यंनाणकमाकर्षन्तं निभृतया दृशा विलोक्य यावदेकविंशसंख्यानि दृष्ट्वा पुनस्तेभ्य एकं गृहीत्वा बिलं प्रविष्ठे पाश्चात्यानि तु सर्वाणि स गृही. त्वा यावन्निभूतीभवति तावत्स तान्यनवलोक्य तदय विपेदे । स तच्छोकव्याकुलितमानसश्चिरं परितप्य पुरतो व्रजन् कयापीभ्यवध्वा श्वशुरगृहात्पितृगृहं व्रजन्त्या, पथि पाथेयाभावाद्दिनत्रयं क्षुरक्षाम कुक्षिर्भ्रातृवात्सल्यात्कर्पूरपरिमलशालिशालिकरम्बेर्ण सुहितीचक्रे । तदनु स विविधानि देशान्तराणि परिभ्रमन्स्तम्भतीर्थे महं० श्रीउदयनपार्श्वे श म्बलें याचितुमागतः । तं पौषधशालायामागतमाकये तत्रागते तस्मिन्नुदयनेन पृष्टः श्री हेमचन्द्राचार्यः
"
[ १ दूर शून्याध्वनि २ दधियुक्त सक्तना ३ सुतृप्तः कृतः ४ पाथेयं द्रव्यादि ५ जैनीयव्रतनियमविशेषाचरणस्थानं प्रसिद्धं ]
24

Page #230

१९४ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ४ प्राह । लोकोत्तराणि तदङ्गलक्षणानि वीक्ष्य सार्वभौमोऽयं नृपतिर्भावीत्यादिशत् । आजन्म दरिद्रो. पर्वतया तां वाचं संदिग्धतया मन्यमानेन तेन क्षत्रिये नासंभाव्यमेतदिति विज्ञप्ते, सं.११९९ वर्षे कार्तिकवदि२ रवी हस्तनक्षत्रे यदि भवतः पट्टाभि
को न भवति तदाऽतःपरं निमित्तावलोकसंन्यास इति पत्रकमालिरव्यैकं मन्त्रिणेऽपरं तस्मै समारोपयत् । अथ स क्षत्रियस्तत्कलाकौशलचमत्कृतमा नसः यद्यदः सत्यं तदा भवानेव नृपतिः, अहं तु त्वचरणरेणुः स कुमारपाल इति प्रतिश्रवं श्रावयन् "किंनो नरकान्तराज्यलिप्सया"भवतुरुतज्ञेन भवता वाक्यमिदमप्यऽविस्मरता जिनशासनभक्तेन सततमेव भाव्यमिति तदनुशास्तिं शिरःशेखरीकत्याप्टछय च मन्त्रिणा सह गृहं प्राप्तः । स्नानपानाशनादिभिः सत्कृतः यथायाचितं पाथेयं समर्प्य प्रस्थापितो मालवकदेशं गतः। कुडङ्गेश्वरप्रासादे प्रशस्तिपट्टिकायां ॥ पुन्ने वाससहस्से सयम्मि वरिसाण नवनवइअहिए। होही कुमरनरिन्दो तुह विक्कमराय सारित्थो ॥१॥
१ उपद्रुततया २ C D पुणे ३ A बारसहरसे
--A.HD
a inivers.

Page #231

कुमारपालप्रबन्धः १९५ इमां गाथामालोक्य विस्मयापन्नमानसो गूर्जर. नाथं सिद्धाधिपं परलोकगतमवगम्य ततः प्रत्यावृत्तो विलीनशम्बलोऽस्मिन्नगरे कस्यापि विपणिनो विपणादशनान्तरं पलायमानः श्रीमदणहिल्लपुरमुपेत्य निशिकान्दविकापणेधनाभावाद्भुक्ततदशनो भगिनीपते राजश्रीकान्हडदेवस्य सदनमासाद्य राजमन्दिरादागतेन तेन पुरस्कृत्यान्तर्नीतः सद्भोजनादिभिः सुहितीभूतः सुष्वाप । प्रातस्तेन भावुकेन स्वसैन्यं सन्नह्यनृपसौधमानीयाऽभिषेकपरिक्षानिमित्तं प्रथममेकः कुमारः पट्टे निवशितः। तमुत्तरीयाञ्चलेनाप्यनावृण्वन्तमालोक्य तदपरोनिवेशितस्तं योजितकरसंपुटं वीक्ष्य तस्मिन्नप्यप्रमाणीकृते श्रीकान्हडदेवानुज्ञातः कुमारपालः संवृतवसनः उद्धर्व पवनं गृहुन् सिंहासने उपविश्य कृपाणं पाणिना कम्पयन् पुरोधसा कृतमङ्गलःपञ्चाशवर्षदेश्यः सनिस्वानान्यनिस्वनं श्रीमता कान्हडदेवेन पञ्चाङ्गचुम्बितभूतलं
१ A तमेव बन्दीचकार सत्वाकुलमाक्रन्दन्मिलितनगरलोकैई योरपि निधनं निश्चित्य मम कृतकमूच्छी भवानपनयतु इत्यभिहितस्ते. मतिवैभवेन प्रत्युजीवतं मन्यस्तत्तथा कृत्वा तस्मादपायात्पलायमानः २ B व्यपेतोपायः ३ राजकुलश्री. ४ अञ्चलमप्यनावृएवानं.

Page #232

१९६
प्रबन्धचन्तामणिः सर्ग. ४
नमोऽकारि । स प्रौढतया देशान्तरपरिभ्रमण नैपुण्येन राज्यशास्ति स्वयं कुर्वन् राजवृद्धानामरोचमानस्तैः संभूय व्यापादयितुं व्यवसितः । सान्धकारगोपुरेषु न्यस्तेषु धातुकेषु प्राक्तनशुभकर्मणा प्रेरितेन केनाण्याप्तेन ज्ञापितवृत्तान्तस्तं प्रवेशं विहाय द्वारान्तरेण वप्रं प्रविश्य तानि प्रधानान्यन्तकपुरीं प्राहिणोत् । स भावुक मण्डलेश्वरः शालकसंबन्धाद्राज्यस्थापन | चार्यत्वाच्च राज्ञो दुरवस्थामर्माणि जल्पति । पश्चाद्राज्ञेोक्तं हे भावुक राजपटिकार्या सर्वावसरे च प्राक्तन दुरवस्थामर्मनर्म' न भाषणीयं त्वयाऽतः परमेवं विधं सभासमक्षं नो वाच्यं विजने तु यदृच्छया वाच्यमिति राज्ञोपरुद्धः । उत्कटतयाऽवज्ञावशाच्च रे अनात्मज्ञ इदानीमेव पादौ त्यजसीति भाषमाणो मर्तुकामः ऊषधमिव तद्वचः पथ्यमपि न जग्राह । नृपस्तदाकारसंवरणेनाऽपन्हवं विधायाऽपरस्मिन्दिवसे नृपसंकेतितैर्मल्लैस्तदङ्गभङ्कं कृत्वा नेत्रयुगं समुद्धृत्य ततस्तं तदावासे
प्रस्थापयामास ॥
आदौ मयैवायमदीपि नूनं
१ दुरवस्थया समं मर्म

Page #233

कुमारपालप्रबन्धः न तहहेन्मामवहेलितोपि । इति भ्रमादङ्गालपर्वणापि स्टशत नो दीप इवावनीपः ॥७॥ __ इति विमृशद्भिः समन्ततः सामन्तैर्भयभ्रान्तचित्तैस्ततः प्रभृति स नृपतिः प्रतिपदं सिषेवे । तेन राज्ञा पूर्वोपकारकर्नुः श्रीमदुदयनस्याङ्गजः श्रीवाग्भटदेवनामा महामात्यश्चके । आलिङ्गनामा ज्यायान्प्रधानः।महं० उदयनदेवस्य पुत्रो वाहडनामा कुमारः श्रीसिद्धराजस्य प्रतिपन्नपुत्रः श्रीकुमारपालदेवस्यावज्ञामेव मन्यमानः२ सपादलक्षीयभूपतेः पत्तिभावं बभार । तेन श्रीकुमारपालभूपालेन सह विग्रहं चिकीर्षुणा तत्रत्यं सकलमपि सामन्तलोकं लञ्चोपचारदानैः स्वायत्तीकृत्य दुर्वारस्कन्धावारोपेतं सपादलक्षक्षोणीपतिं सहादाय देशसीमान्तमागतः। अथ चौलुक्यचक्रवर्ती अभ्यमित्रीणतया स्कन्धावारसमीपे निजं चमूसमूहं निवेशयामास । निर्णीते समरवासरे निष्कण्टके क्रियमाणे सीमनि सजीक्रियमाणायां चतुरङ्गसेनायां चउलिङ्गनामा पट्टहस्तिनो हस्तिपकः कस्मिन्नप्यागसि नृपेणा१ D स्यश्योपि २ C आज्ञामवमन्यमानः ३ B दानादिना

Page #234

७९८ प्रबन्धचिन्तामाणःसर्गः ४ क्रुश्यमाणः क्रोधादशं तत्याज । अथ सामलनामाऽमात्रगुणपात्रं महामानं पुष्कलवसुदानपूर्वकं तत्पदे नियोजितः सन् राज्ञा स्वकलहपञ्चानननामानमनेकपं प्रक्षरितं कृत्वा तदुपरि नृपासनं निवेश्य तत्र षट्त्रिंशदायुधानि नियोजयन्सकलकलाकलापसंपूर्णः कलापके चरणौ नियोज्य स्वयमारूढवान तदासनस्थश्चौलुक्यभूपालोपि संग्रामाधिकृतपुरुषैरुत्थापनिका कार्यमाणेषु बाहडकुमारभेदादाज्ञाभङ्गकारिषु, इति सैन्यविप्लवमाकलय्य तं निपादिनमादिदेश पुरो गन्तुं, सन्मुखसेनायां सपादलक्षक्षितिपतिमतङ्गगजं छत्रचामरसंकेतादुपलक्ष्य विघटिते कटकबन्धे मयैवैकाकिना योद्धव्यमिति निर्णीय तेनाधोरणेन स्वसिन्धुरं तत्सन्निधौ नेतुमादिशन्नपि तमपि तथाऽकुर्वाणं विलोक्य त्वमपि विघटितासीत्यादिशंस्तेन विज्ञपयांचके । स्वामिन्कलहपञ्चाननो हस्ती सामलनामा हस्तिपकश्च द्वयं युगान्तेपि न विघटते परं परस्मिन्कु. म्भिकुम्भे बाहडनामाकुमारस्तारध्वनिराधिरूढोस्ति यस्य हक्कया हस्तिनोपि भज्यन्ते इत्युत्कोत्तरीया१ A विघटीयप्यते

Page #235

कुमारपालप्रबन्धः १९९ ञ्चलयुगलेन सिन्धुरश्रवणौ पिधार्य स निजं गजं प्रतिगजेन संघट्टयामास । अथ बाहडः पूर्वमात्मसात्कृतं चउलिनामानमारोहकं जानन कपाणपाणिनिजगजात्कलहपञ्चाननकुम्भे पदं ददानः श्रीकुमारपालविनाशाशया, तेन नियन्त्रा पश्चात्लते गजेस भमौ पतितस्तलवर्गीयपदातिभिरधारि । तदनु चौलुक्यभूपतिना श्रीमदानाकनामा सपादलक्षनृपः शस्त्रसजो भवेत्पभिहितस्तन्मुखकमलं प्रति औ. चित्पाच्छिलामुखं व्यापारयन् प्रधानक्षत्रियोतीति सोपहासश्लाघया तं वञ्चयित्वा नाराचेन निर्भिय कुम्भीन्द्रकुम्भे पातयित्वा जितं जितमिति ब्रुवाणः स्वयं पोतं भ्रमयांचकारेति सर्वेषां सामन्तानां सर्वानपि तुरङ्गमान् स नृपतिराकम्य जग्राह ।।
इति बाहडकुमारप्रबन्धः ॥ तदनु चौलुक्यराजेन कृतज्ञचक्रवर्तिना आलिङ्गकुलालाय सप्तशतीग्राममिता विचित्रीचत्रकूटपट्टिका ददे । ते तु निजान्वयेन लजमानाः अद्यापि सगरी इत्युच्यन्ते । यैः छिन्नकण्टकान्तरे प्रक्षिप्य क्षितिपो रक्षितस्तेङ्गरक्षपदे प्रतिष्ठिताः ॥ १ B युगलं सिन्धुरश्रवणयोधिरोप्य २ वस्त्रं १ A B सागरा

Page #236

२००
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. 8
अथ सोलाकनामां गन्धर्वोऽवसरे गीतकलया परितोषिताद्राज्ञः पोडशाधिकं द्रम्माणां शतं प्राप्य तेन सुखभक्षिकां विसाध्य बालकांस्तर्पयन् राज्ञा कुपितेन निर्वासितः । ततो विदेशं गतस्तत्रत्यभूपतेर्गीतकलया रञ्जितात्प्रसादप्राप्तं गजयुगलमानीयोपायनीकुर्वन् चौलुक्यभूपालेन संमानितः । कदाचित्कोपि वैदेशिकगन्धर्वो मुषितोस्मि मुषितोस्मीति तारं बुम्बारवं कुर्वाणः, केन मुषितोसीति राज्ञाभिहितो मम गीतकलया समीपागतेन, मया कौतुकाद्वलन्यस्तकनकशृङ्खलेनं मृगेण त्रस्पता मृगेन्द्रेणेति धिज्ञपयामास । स तदनु भूपतिना समा दिष्टः सोलाभिधानो गन्धर्वराडऽटवीमटन् स्फीतगीताष्टिविद्यया कनकगृङ्गलाङ्कितर्गेलं मृगं नगरान्तः समानीय तस्य भूपतेर्दर्शयामास । अथ तत्कलाकौंशलचमत्कृतमानसः प्रभुः श्रीहेमाचार्यो गीत कलाया अवधिं पप्रच्छ । स शुष्कदारुणः पल्लवप्ररोह मवधिं विज्ञप्तवान् । तर्हि तत्कौतुकं ददर्शयेत्यादिष्टः
१ C तस्य चौलुक्यराज्ञः पचाभर्षकोनन्तरं स सोलाकनामा २C स करेणुमारुह्य वि० ३ B सामीप्यमुपेयुषा कौतुकार्थितगलशृङ्गलेन ४१ D गलखेलत्कनकशृङ्खलं

Page #237

कुमारपालप्रबन्धः २०१ अर्बुदागिरोविरहकनामानं वृक्षमाक्षेपादानाय्य तच्छुष्कशाखायाः काष्टं राजाङ्गणे कुमारमृत्तिकया कृप्तालवाले निवेश्य निजया नवगीतकलया सद्यः प्रोल्लसत्पल्लवं तं निवेदयन् सनृपतीन भट्टारकश्री. हेमचन्द्रसूरीन् परितोषयामास । इति अच्छईकारसोलाकप्रबन्धः ।। _ अथ कदाचित्सर्वावसरे स्थितचौलुक्यचक्रवर्ती कौकुणदेशीयमल्लिकार्जुनाभिधानस्य राज्ञो मागधेन राजपितामह इति बिरुदमभिधीयमानमाकर्ण्य तद. सहिष्णुतया सभा निभालयन्नृपचित्तविदा मन्त्रिणा ऽम्बडेन योजितकरसंपुटं दर्शयता चमत्कृतः, सभाविसर्जनानन्तरमञ्जलिबन्धस्य कारणं पृच्छन्नेवमचे। यदस्यां सभायां स कोपि सुभटो विद्यते यं प्रस्थाप्य मिथ्याभिमानिनं चतुरङ्गनृपवन्नृपासासं मल्लिकार्जुनं विनाशयाम इत्याशयविदा मया त्वदादेशक्षमेण चाञ्जलिबन्धश्चक्रे इति विज्ञप्तिसमनन्तरमेव तं नृपं प्रति प्रयाणाय दलमेकीकत्य पञ्चाङ्गप्रसादं दत्त्वा समस्तसामन्तैः समं विससर्ज । स चानवच्छिन्नैः प्रयाणैः कुणदेशमधिगम्य ___ १ D C शाखाखण्डं २ ( छइ [ आश्चर्यकारक ]
शार
26

Page #238

२०२
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः 8
दुर्वारवारिपूरां कलविणिनानीं सरितमुत्तरन् परस्मिन्कूले आवासेषु दीयमानेषु तं संग्रामसज्जं विमृश्य स मल्लिकार्जुननृपतिः प्रहरंस्तत्सैन्यं त्रासयामास । अथ तेन पराजितः स सेनापतिः कृष्णवदनः कृष्णवसनः कृष्णच्छत्रालंकृत मौलिः कृष्णगुरूदरे निवसन्, चौलुक्यभूभुजा विलोक्य कस्यासौ सेनानिवेश इत्यादिष्ठे कुङ्कुणात्प्रत्यावृत्तस्य पराजिताम्बडसेनापतेः सेनानिवेशोयमिति विज्ञप्ते तस्य त्रपया चमत्कृतचित्तः प्रसन्नयो दृशा संभावयंस्तदपरैर्बलवद्भिः सामन्तैः समं मल्लिकार्जुनं जेतुं पुनः प्रहितः । स तु कौङ्कुणदेशं प्राप्य तो नदीमासाद्य प द्याबन्धे विरचिते तेनैव पथां सैन्यमुत्तार्य सावधानवृत्त्याऽसमसमरारम्भे हस्तिस्कन्धाधिरूढं वीरवृत्त्या मल्लिकार्जुनमेव निश्चलीकुर्वन् स आम्बडः सुभटो दन्तमुशलसोपानेन कुम्भिकुम्भस्थलमधिरुह्य मायदुद्दामरणरसः प्रथमं प्रहर, इष्टदैवतं स्मरेत्युच्च - रन् धारालकरालकरवालप्रहारान्मल्लिकार्जुनं प्रथ्वीतले पातयन् सामन्तेषु तन्नगरलुण्टनव्याष्टतेषु केसरिकिशोरः करिणामिव लीलयैव जघान ।
१० प्रसादललितया २ A पद्यानुक्रमे

Page #239

कुमारपालप्रबन्धः २०३ तन्मस्तकं स्वर्णेन वेष्टयित्वा तस्मिन्देशे चौलुक्यचक्रवर्तिन आज्ञा दापयन श्रीमदऽणहिल्लपुरं प्राप्य सभानिषण्णेषु दासप्ततिसामन्तेषु स्वामिनः श्रीकुमारपालनृपतेश्चरणौ कौङ्कणदेशीयनृपमल्लिकार्जुनशिरसा समं ववन्दे।
शृङ्गारकोडीसाडी माणिकउ पछेडउ२ पापखउ हारु३ संयोगसिद्धिसिप्रा४ तां हेमकुम्भा३२स्तथा मौक्तिकानां सेडउ६ चतुर्दन्तहस्ति १ पात्राणि १२० कोडी साई १४ द्रव्यस्य दण्डः . ___श्रीआम्बडेनैतैर्वस्तुभिः सह तच्छिरःकमलेन पुपूजे राजा । तदवदातप्रीतेन राज्ञा श्रीमुखेन श्री. मदाम्बडामिधानमहामण्डलेश्वरस्य राजपितामह इति बिरुदं ददे ॥ इति आम्बडप्रबन्धः ।। (ख०) ___ अथ कदाचिदणहिल्लपुरे श्रीहेमचन्द्रसूरयो दत्तव्रतायः पाहिणिनाम्न्याः स्वमातुः परलोकावसरे कोटिनमस्कारपुण्ये दत्ते व्यापत्तेरनु तत्संस्कारमहोत्सवे क्रियमाणे त्रिपुरुषधर्मस्थानसंनिधौ तत्तपस्विभिः सहजमात्सर्याद्विमानभङ्गापमाने सुत्रिते तदुत्तरक्रियां निर्माय तेनैव मन्युना मालवक१ A तडा C मुडा २ C D कोटि. ३ C प्रेतायाः .

Page #240

२०४.
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. 8
संस्थितस्य कुमारपालनृपतेः स्कन्धावारमलंचक्रुः । * आपण पइ प्रभु होइअं' कइ प्रभु कीजई हाथि । कज करिव माणुसह बीजउ मागु न आत्थिं ॥१
इति वचनं तथ्यं विसृशतः श्रीमदुदयनमन्त्रिणा नृपतेर्निवेदितागमनाः कृतज्ञमौलिमणितया परोपरोधात्सौधमानीताः । तद्राज्यप्राप्तिनिमित्तज्ञानं स्मारयन्नृपः भवद्भिः सदैव देवतार्चनावसरेऽभ्युपे - तव्यमित्युपरोधयन्,
भुञ्जीमहि वयं * भैक्ष्यं जीर्णं वासो वसीमहि । शीमहि महीपृष्ठे कुर्वीमहि किमीश्वरैः ॥ १ इति सूरिभिरभिहिते नृपः । एकं मित्र भूपतिर्वा यतिर्वा एका भार्या सुन्दरी वा दरी व । एकं शास्त्रं वेदमध्यात्मकं वा एको देवः केशवो वा जिनो वा ॥ १
इति महाकविप्रणीतत्वाप्तरलोकसमारचनाय भ
* स्वयं प्रभुः समर्थो भवेत् यदि कमपि प्रभुं क्रियते हस्ते मनुष्याणां कार्य कर्त्तमन्यो मार्गो नास्तीति हेमचन्द्रवाक्यम्. १ C D पइहोइय २ C काजकरे वा मणुसह ३ A मागत आथि. ४ वचस्तं ९ A वरं [ ६ B C D अन्याने त्रिचरणानि नान्यत्र ]

Page #241

कुमारपालप्रबन्धः २०५ वद्भिः सह मैत्र्यमभिलषामीति व्याहरन् , अथाप्रतिषिद्धमनुमतमिति तस्य महर्षेः परीक्षितचित्तवृत्तिः श्रीमुखेन स नृपः स्खलनाकारिणां वेलिणां सर्वसमयकं ददौ । अथ तत्र गतायाते संजायमाने सूरेगें. णमामस्तवं कुर्वत्युर्वीपतौ पुरोधा विराधादागिः प्राह। विश्वामित्रपराशरप्रभृतयो येऽन्येम्बुपत्राशिनस्तेपि स्त्रीमुखपङ्कजं सुललितं दृष्ट्वैव मोहं गताः। आहारं सघृतं पयोदधियुतं भुञ्जन्ति ये मानवा-- स्तेषामिन्द्रियनिग्रहः कथमहो दम्भः समालोक्य
ताम् ॥ १॥ इति तद्वचनानन्तरं हेमचन्द्रः। सिंहो बली द्विरदशूकरमांसभोजी संवत्सरेण रतमेति किलैकवेलम् । पारापतः खरशिलाकणभोजनोऽपि कामी भवत्यनुदिनं वद कोऽत्र हेतुः ।। १
तन्मुखमुद्राकारिणि प्रत्युत्तरेऽभिहिते सति, नृपप्रत्यक्ष केनापि मत्सरिणैते सिताम्बराः सूर्यमपि न मन्यन्ते' इत्यभिहिते १ c भजन्ते

Page #242

२०६ प्रबन्धचिन्तामाणिः सर्ग. ४ अधाम धामधामार्क वयमेव हृदि स्थितम्॥ यस्यास्तव्यसने ज्ञाते त्यजामो भोजनं यतः॥१॥
इति प्रामाण्यनैपुण्याद्वयमेव सूर्यभक्ताः नैते “तन्मुखबाधे जाते” कदाचिदेवतावसरक्षणे सौधमागते मोहान्धकारधिक्कारचन्द्रे श्रीहेमचन्द्रे यशश्चन्द्रगणिना रजोहरणेनासनपदं प्रमार्ण्य काम्बले तत्र निहिते, अज्ञाततत्त्वतया किमेतदिति नृपेण पृष्टः प्राह । कदाचिदिह कोपि जन्तुर्भवति तदाबाधापरिहारायाऽसौ प्रयत्नो, यदा प्रत्यक्षतया जन्तुनिरीक्ष्यते तदैवेदं युज्यते नापरथा वृथाप्रयासहेतुत्वादिति युक्तियुक्तां नृपोक्तिमाकर्ण्य तैः सूरिभिरभिदधे । गजतुरगाद्या चमूः किं प्रतिनृपतिरिपावुपस्थिते क्रियते उत पूर्वमेव यथायं राजव्यवहारस्तथा धर्मव्यवहारोपीति तद्गुणरञ्जितहृदा पूर्वप्रतिपन्ने राज्ये दीयमाने सर्वशास्त्रविरोधहेतुत्वात् । यदाह ॥ राजप्रतिग्रहदग्धानां ब्राह्मणानां यधिष्ठिर। दग्धानामिव बीजानां पुनर्जन्म न विद्यते ॥ १ इदं पुराणोक्तं । तथाच जैनागमः ॥
१ A C आधाम २ प्राप्ते
३ तत्त्वत इति तन्मुखबन्धे

Page #243

२०७
कुमारपालप्रबन्धः * सत्ति ही गिहिमत्ते य' रायपिण्डे किमिच्छए । इति तत्संबोधाच्च मत्कृतचित्तः श्रीपत्तनं प्राप । भूपोऽन्यदा मुनिं पप्रच्छ कयापि युक्तयाऽस्माकमपि यशः प्रसरः कल्पान्तस्थायी भवतीति तदीयां गिरं श्रुत्वा विक्रमार्क इव विश्वस्पानृण्यकरणात्, यद्वा सोमेश्वरस्य काष्टमयं प्रासादं वारिधिशीकरनिकरैरासन्नाम्मैः शीर्णप्रायं युगान्तस्थायिकीर्त्तये समुद्धरेति चन्द्रातपनिभया श्री हेमचन्द्रगिरोल्लसन्मुदम्मोधिर्नृपस्तमेव महर्षि पितरं गुरुं दैवतं मन्यमानो विजानाति । निरन्तरं द्विजाननिन्दंस्ततः प्रासादोद्धाराय तदैव दैवज्ञनिवेदितसुलग्नस्तत्र पञ्चकुलं प्रस्थाप्य प्रासादप्रारम्भमचीकरत् । अन्यदा श्रीहेमचन्द्रस्य लोकोत्तरैर्गुणैः परिहृत दहृयो नृपो मन्त्रिश्री उदयनमिति पप्रच्छ। एतादृशं पुरुषरत्नं समस्तवंशावतंसं देशे च समस्तगुणाकरे नगरे च कस्मि• समुत्पन्नमिति नृपादेशादनुस मन्त्री जन्मप्रभृति तच्चरित्रं पवित्रमित्थमाह । अर्द्वाष्टमनामनि देशे धुन्धुक्कनगरे श्रीमन्मोढवंशे चादिगनामा व्यवहारी
*
' शक्ते हि गृहिमात्रे राजपिण्डं किमर्थमिच्छति मुनिरिति १ A B सन्निगिहिमित्तेय २० अन्त

Page #244

चिन्तामणिः सर्ग. ४ सतीजनमतल्लिका जिनशासनदेवीव तत्सधर्मचारिणी शरीरिणीव श्रीः पाहिणीनाम्री चामुन्डागोनशयोरीयाक्षरेणाङ्कितनामा तयोः पुत्रश्चाङ्गदेवोभूत् । स चाष्टवर्षदेश्यः श्रीदेवचन्द्राचार्येषु श्रीपत्तनात्तीर्थयात्राप्रस्थितेषु धुन्धुक्के श्री मोढवसाहिकायां देवनमस्करणाय प्राप्तेषु सिंहासन स्थिततदीयनिषद्याया उपरि सवयोभिः समं रममाणः शिशुभिः सहसा निषाद तदङ्गप्रत्यङ्गानां जगद्विलक्षणानि लक्षणानि प्रेक्ष्य । अयं यदि क्षत्रियकुले जातस्तदा सार्वभौचक्रवर्ती यदि वणिक्विप्रकुले जातस्तदा महामात्यश्वेदर्शनं प्रतिपद्यते तदा युगप्रधान इंव कलिकालेपि कृतयुगमवतारयति स आचार्य इति विचार्य तन्नगरव्यवहारिभिः समं तल्लिप्सया चाविगौकः प्राप्य तस्मिंश्चाविगे ग्रामान्तरभाजि तत्पया विवेकिन्या स्वागतादिभिः परितोषिताः श्रीमन्तस्त्वत्पुत्रं याचितुमिहागता इति व्याहरन्तोऽथ सा हर्षाणि मुञ्चती स्वं रत्नगर्भ मन्यमाना श्रीसंघस्तथिकृतां मान्यः स मत्सूनं याचते इति हर्षास्पदेऽपि विषादः, एतस्य पिता नितान्त मिथ्यादृष्टिः ।
१ ( गोत्रजायक्षयोः ) २ CD श्रीसंघः
२०८

Page #245

कुमारपालप्रबन्धः २०९ तादृशोपि सम्प्रति ग्रामे नास्ति। अथ तैर्व्यवहारिभिस्त्वया दीयतामित्युक्ते स्वदोषोत्तारणाय मात्रा दाक्षिण्यादमात्रगुणपात्रं पुत्रस्तेभ्यो गुरुभ्यो ददे । तदनन्तरं तया श्रीदेवचन्द्रसूरिरिति तदीयमभिधानमबोधि । तैर्गुरुभिः स शिशुः शिष्यो भविष्यसीति पृष्टः, इमित्युच्चरन् प्रतिनिवृत्तस्तैः समं कर्णावत्यामाजगाम । उदयनमन्निगृहे तत्सुतैः समं बालधारकैः पाल्पमानो यावदास्ते तावता ग्रामान्तरादागतश्चाविगस्तं उत्तान्तं परिज्ञाय पत्रदर्शनावधिसंन्पस्तसमस्ताहारस्तेषां गुरूणां नाम मत्वा कर्णावतीं प्राप । तदसतो समागत्य कुपितः पितेषत्तान्प्रणनामा गुरुभिः सुतानुसारेणोपलक्ष्य विचक्षणतया विविधाभिरावर्जनाभिरावर्जितः,तत्रानीतेनोदयनमन्त्रिणा धर्मबन्धुबुद्ध्या निजमन्दिरे नीत्वा ज्यायःसहोदरभक्त्या भोजयांचवे । तदनु चाङ्गदेवसुतं तदुत्सङ्गे निवेश्य पञ्चागप्रसादसहितं दु. कूलत्रयं प्रत्यक्ष लक्षत्रयं चोपनीय सभक्तिकमावर्जितः । तं प्रति चाविगः प्राह । क्षत्रियस्य मूल्ये भशीत्यधिकसहस्रं तुरगस्य मूल्ये पश्चाशदधिकानि सप्तदशशतानि अकिंचित्करस्यापि वणिजो मूल्ये

Page #246

प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः 8
नवनवतिकलभाः एतावता नवनवतिलक्षाः । त्वं तु लक्षत्रयं समर्पयन्नौदार्यछद्मना कार्पण्यं प्रादुःकुरुषे | मत्सुतस्तावदनर्थ्यो भवदीया च भक्तिरनर्ध्यतमा तस्य मूल्ये सा भक्तिरस्तु शिवनिर्माल्यमिवास्टश्यो मे द्रव्यसंचयः । इत्थं चाविगे सुतस्य स्वरूपमभिदधाने प्रमोदपूरितचित्तः स मन्त्री अकुण्ठोत्कण्ठतया तं परिरभ्य साधु साध्विति बदन् श्रीमानुदयनः प्राह । मम पुत्रतया समर्पितो योगिमर्कट इव सर्वेषां जनानां नमस्कारं कुर्वन् केवलमपमानपात्रं भविता, गुरूणां दत्तस्तु गुरुपदं प्राप्य बालेन्दुरिव त्रिभुवननमस्करणीयो जायतेऽतो यथोचितं विचार्य व्याहरेत्यादिष्टः । स भवद्विचार एव प्रमाणमिति वदन् गुरुपार्श्वे नीतः सुतं गुरुभ्योऽदीदपत् । तदनु सुतस्य प्रव्रज्याकरणोत्सवश्वाविगेन चक्रे । अथ कुम्भयोनिरिवा प्रतिमप्रतिभाभिरामतया समस्तवाङमयाम्भोधिमुष्टिधयोऽभ्यस्त - समस्तविद्यास्थानो हेमचन्द्र इति गुरुदत्तनाम्ना प्रतीतः । सकल सिद्धान्तोपनिपन्निषण्णधीः षट्त्रिंशता सूरिगुणैरलंकृततनुर्गुरुभिः सूरिपदेऽभिषिक्तः ॥ इति मन्त्रिणोदयनेनोदितां हेमाचार्यजन्मप्रवृत्तिमाकर्ण्य
२१०

Page #247

कुमारपालप्रबन्धः २११ नृपो मुमुदेतरी । अथ श्रीसोमनाथदेवस्य प्रासादारम्मे शिखरशिलानिवेशे संजाते सति पञ्चकुलप्रहितवापनिकाविज्ञप्तिका नृपः श्रीहेमचन्द्रस्य गुरोदर्शयन, अयं प्रासादप्रारम्भः कथं निष्प्रत्यूह प्रमाणभूमिमधिरोढेति पृथ्वीपरिवृढेनानुयुक्तः श्रीमाकिंचिदुचितं विचिन्त्य गुरुरूचिवान् । यदस्य धर्मकार्यस्यान्तरायपरिहाराय ध्वजारोपं यावदजिह्मब्रह्मसेवा, अथवा मद्यमांसनियमो द्वयोरेकतरं किमप्यङ्गीकरोतु नृप इत्यभिहिते तद्वचनमाक
ये मद्यमांसनियममभिलपन, श्रीनीलकण्ठोपरि विमुच्योदकं तं चाभिग्रहं जग्राह। संवत्सरद्वयेन तस्मिनप्रासादे कलाध्वजाधिरोपं यावन्निवृत्ते तं नियमं मुमुक्षुर्गुरूनऽनुज्ञापयंस्तैरूचे । यद्यनेन निजकीर्तनेन सार्द्धमर्द्धचन्द्रचूडं प्रेक्षितुमर्हसि, त. यात्रापर्यन्ते नियममोचनावसर इत्यभिधायोत्थिते श्रीहेमचन्द्रमनन्द्रेि पत्रिंशद्गुणैरुन्मीलन्नीलीरागरक्तहृदयस्तमेकमेव संसदि प्रशशंस सः। निर्निमित्तवैरिपरिजनस्तत्तेजःपुञ्जमसहिष्णुः उज्ज्वलगुणमभ्युदितं क्षुद्रो द्रष्टुं न कथमपि क्षमते। दग्ध्वा तनुमपि शलभो दीपं दीपार्चिषं हरति ॥१

Page #248

२१३ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः १ - इति न्यायात्टेष्टिमांसादनदोषमप्यङ्गीकृत्य तदपवादानवादीत् । यदयममन्दछन्दानुवृत्तिपरः सेवाधर्मकुशलः केवलं प्रभोरभिमतमेव भाषते यद्येवं. तदा प्रातरूपेतः श्रीसोमेश्वरयात्रार्थमत्यर्थमभ्यर्थेत
राज्ञा तथाकते सूरयः प्रोचुः । यद्बुभुक्षितस्य किं निमन्त्रणायह उत्कण्ठितस्य कि केकारवश्रावणमिति लोकरूढेस्तपस्विनामधिकततीर्थाधिकाराणां को नाम नृपतेरत्र निर्बन्धः । इत्थं गुरोरङ्गीकारे किं भवद्योग्यं सुखासनप्रभृति वाहनादि च लभ्यतामितीरिते वयं चरणचारेणैव संचरन्तः पुण्यमुपालमामहे परं वयमिदानीमाटछच मितैर्मितैःप्रयाणकैः श्रीशत्रुजयोज्जयन्तादिमहातीर्थानि नमस्कृत्य भवतां श्रीपत्तनप्रवेशे मिलिष्याम इत्युदीर्य तत्तथैव कृतवन्तः । नृपतेः समग्रसामय्या कतिपयैः प्रयाणकैः श्रीपत्तनं प्राप्तस्य श्रीहेमचन्द्रमुनीन्द्रमिलनादतिप्रमुदितस्य सन्मुखागतेन गण्ड. श्रीबृहस्पतिनानुगम्यमानस्य महोत्सवेन पुरं प्रविश्य श्रीसोमेश्वरप्रासादसोपानेष्वाकान्तेषु भूपीठलुण्ठनादरादनन्तरं चिरतरातुल्यायल्लकानुमा१ परोक्षनिन्दाकारी. २ मण्डस्तु भाषायां भई तपोधनः ]

Page #249

कुमारपालप्रबन्धः २१३ नेन गाढमुपगूढसोमेश्वरलिङ्गस्य, एते जिनादपरं न नमस्कुर्वन्तीति मिथ्यादृग्वचसा भ्रान्तचित्तस्य श्रीहेमचन्द्र प्रति एवंविधा गरािविरासीत् । यदि युज्यते तवैतैरुपहारैर्मनोहारिभिः श्रीसोमेश्वरमर्चयन्तु भवन्तः। तत्तथेति प्रतिपद्य क्षितिपकोशादागतेन कमनीयेनोद्गमनीयेनालंकृततनुर्नृपतिनिदेशाच्छीबृहस्पतिना दत्तहस्तावलम्बः प्रासाददेहलीमधिरुह्य किंचिद्विचिन्त्य प्रकाशं । अस्मिप्रासादे कैलासनिवासी महादेवः साक्षादस्तीति रोमाञ्चकञ्चुकितां तनुं बिभ्राणो द्विगुणीक्रियतामुपहार इत्यादिश्य शिवपुराणोक्तदीक्षाविधिनाव्हाननावगुण्ठनमुद्रामन्वन्यासविसर्जनोपचारादिभिः पञ्चोपचारविधिभिः शिवमभ्यर्च्य तदन्ते यत्र तत्र समये यथा तथा योसि सोस्यभिधया यया तया । वीतदोषकुलुषः स चेद्भवानेक एव भगवन्नमोस्तु ते ॥ १ ॥ भवबीजाङ्करजनना रागाद्याः क्षयमुपागता यस्य । ब्रह्मा वा विष्णुर्वा महेश्वरो वा नमस्तस्मै ॥ २ ॥
इत्यादिस्तुतिभिः सकलराजलोकान्विते राज्ञि

Page #250

२१४ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ४ सविस्मयमवलोकमाने दण्डप्रणामपूर्व स्तुत्वा श्रीहेमाचार्य उपरते सति स नृपः श्रीबृहस्पतिना ज्ञापितपूजाविधिः समधिकवासनया शिवार्चानन्तरं धर्मशिलायां तुलापुरुषगजदानादीनि महादानानि दत्त्वा कर्पूरारात्रिकमुत्तार्य समय राजवर्गमपसार्य तद्गर्भगृहान्तः प्रविश्य, न महादेवसमो देवः न मम तुल्यो नृपतिः न भवत्सदृक्षो महर्षिरिति भाग्यवैभववशादत्र सिद्धे त्रिकसंयोगे बहुदर्शनप्रमाणप्रतिष्ठासंदिग्धे देवतत्त्वे मुक्तिपदं दैवतमस्मिंस्तीर्थे तथ्यगिरा निवेदयेत्पभिहितः श्रीहेमा. चार्यः किंचिद्विया निध्याय नृपं प्राह । अलं पु. राणदर्शनोक्तिभिः श्रीसोमेश्वरमेव तव प्रत्यक्षीकरोमि, यथा तन्मुखेन मुक्तिमार्गमवैषीति तद्वाक्यात्किमेतदिति जाघटीतीति विस्मयापन्नमानसे नृपे निश्चितमत्र तिरोहितमस्त्येव दैवतमावांगुरूक्तयुन्या निश्चलावाराधको तदित्थं द्वन्दसिदौ सुकरं दैवतप्रादुःकरणं,मया प्रणिधानं क्रियतेभवता कृष्णागुरूत्क्षेपश्च कार्यस्तदा स परिहार्यो ययदा ब्यक्षः प्रत्यक्षीभूयनिषेधयति देवं। अथोभाभ्यामपितथा क्रियमाणे धूमधूम्यान्धकारिते गर्भगृहे नि

Page #251

कुमारपालप्रबन्धः २१५ hणेषु नक्षत्रमालादीपकेषु आकस्निके प्रकाशे द्वादशात्ममहसीव प्रसरति, नृपो नयने संभ्रमादुन्मृज्य यावदालोकते तावजलाधारोपरि जात्यजाम्बूनदद्युतिं चर्मचक्षुषां दुरालोकमप्रतिमरूपमसंभाव्यस्वरूपं तपस्विनमद्राक्षीत् । तं पदाङ्गष्टप्रभृति तज्जटावधि करतलेन संस्टश्य निश्चितदेवतावतारः पर्चाङ्गचुम्बितावनितलं प्रणिपत्य भक्त्या भूमानिति विज्ञपयामास । जगदीश भवदर्शनात्कृतार्थे दृशौ आदेशप्रसादात्कृतार्थय श्रवणयुगलमिति विज्ञप्य तूष्णी स्थिते मोहनिशादिनमुखात्तन्मुखादिति दिव्या गाराविरासीत् । राजन्नयं महर्षिः संर्वदेवतावतारः । अजिह्मपरब्रह्मावलोककरतलकलितमुक्ताफलवत्कालत्रयविज्ञातस्वरूपः । एतदुपदिष्टएवासंदिग्धो मुक्तिमार्ग इत्यादिश्य तिरोभूते भूतपतावुन्मनीभावं भजति भूपती, रेचितप्राणायामपवनः श्लथीकतासनबन्धः श्रीहेमचन्द्रो याजनमिति वाचमुवाच। तावदिष्टदैवतसंकेतात्यक्तराज्याभिमानो “जीवप आदावधार्यतामिति” व्याहृतिपरे गुरौ विनयनम्रमौलिर्यत्कृत्यमादिशेति व्याजहार । अथ .. (१ शिरः करद्वयं जानुद्वयं चेति पञ्चाङ्गम्, २ राजा ३ राजानं)

Page #252

२१६
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ४
तत्रैव नृपतेर्यावज्जीवं पिशितप्रसन्नानियमं दत्वा ततः प्रत्यावृत्तौ गुरुक्षमापती श्रीमदणहिलपुरं प्रापतुः । श्रीजिनवदन निर्गमपावनीभिः शुद्ध सिद्धान्तगीर्भिः प्रतिबुद्धो नृपः परमार्हतबिरुदं भेजे । तद्भ्यर्थितः प्रभुः त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितं विंशतिवीतरागस्तुतिभिरुपेतं पवित्रं योगशास्त्रं रचयांचकार | प्रभोरादेशाच्चाज्ञाकारिष्वष्टादशदेशेषु चतुर्दशवत्सरप्रमितां सर्वभूतेषु मारिं निवारितवान् । तेषु तेषु च देशेषु चत्वारिंशदधिकानि चतुर्दशशतानि विहाराणां कारयामास । सम्यक्रकमूलानि द्वादव्रतान्यङ्गीकुर्वन्नऽदत्तादान परिहाररूपे तृतीयत्रते व्याख्यायमाने रुदतीवित्तदोषान् पापैकनिबन्धनान् ज्ञापितो नृपस्तदधिकृतं पञ्चकुलमाकार्य द्वासप्ततिलक्षप्रमाणं तदीयपट्टकं विपाट्य मुमोच । तस्मिन्मुक्ते ॥
न यन्मुक्तं पूर्वै रघुनहुषनाभागभरतप्रभृत्युवनाथैः कृतयुगकृतोत्यत्तिभिरपि । विमुञ्चन्कारुण्यात्तदपि रुदती वित्तमधुना कुमारक्षमापाल त्वमसि महतां मस्तमकमणिः ॥ १ ( १ मांसमादरयोर्निषेधं २ एकः क्षमायाः ष्टथिव्या अन्यः क्षान्तेः पतिः)

Page #253

कुमारपालप्रब धः २१७ इति विवद्भिः स्तूयमाने अपुत्राणां धनं गृहनपुत्रो भवति पार्थिवः। त्वं तु संतोषतो मुञ्चन्सत्यं राजपितामहः ॥ १ ॥
इति प्रभुरपि नृपतिमनुमोदयांचक्रे ॥ अथ सुराष्ट्रदेशीयं सुंवरनामानं विग्रहीतुं श्रीमदुदयनमन्त्रिणं दलनायकीकृत्यं समस्तकटकबन्धेन समं । प्रस्थापयामास सोपि श्रीवर्द्धमानपुरं प्राप्य श्रीयुगादिदेवपादान्निनंसुः पुरः प्रयाणकाय समस्तमण्डलेश्वरान्नभ्यर्च्य स्वयं विमलगिरिमागतः विशुद्धश्रद्धया श्रीदेवपादानां पूजादि विधाय यावत्पुरतो विधिवञ्चैत्यवन्दनां विधत्ते तावनक्षत्रमालाया दीपति देदीप्यमानामादाय मूषकः काष्टमयप्रासादबिले प्राविशत् । देवाङ्गरक्षैस्त्याजितस्तदनु समन्त्री समाधिभङ्गात्काष्ठमयदेवप्रासादविध्वंसभयाजीर्णोद्धारं चिकीर्षुः श्रीदेवपादानां पु. रत एकमतादीनभियहानजयाह । तदनु कृतप्रया. णः स्कन्धवारमुपेत्य तेन प्रत्यर्थिना समं समरे जायमाने परैः पराजिते नृपबले श्रीमदयनः समुत्तस्थौ । तदा तत्प्रहारजर्जरितदेह आवासं नीते १A C D संउसर २ मेनापतिं कृत्वा ३ शत्रुजय
28

Page #254

२१८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ४ सकरुणं क्रन्दन स्वजनैस्तत्कारणं पृष्टः सन्निहिते मृत्यौ श्रीशत्रुजयशकुनिकाविहारयोर्जीर्णोद्धारवा
छया देवऋणं दृष्टिलनं मन्त्री प्राह । अथ तैर्भवनन्दनौ वाग्भटाम्रभटनामानौ गृहीताभिग्रही तीर्थद्वयमुद्धरिष्यत इत्यर्थे वयं प्रतिभुधः इति सदङ्गीकारात्पुलकिताङ्गः धन्यंमन्यः अन्त्याराधनकृते स मन्त्री कमपि चारित्रिणमन्वेषयामास। तस्मिन्ननुपलभ्यमाने कमपि वण्ठं तद्वेषमानीय निवेदिते मन्ली तदकी ललाटे परिस्टशन् तत्समक्षं दशधारा. धनां विधाय श्रीमानुदयनः परलोकं प्रापा वण्ठस्तु चन्दनतरोरिव तद्वासनापरिमलेन क्षुद्रद्रुमवद्वासितो ऽनशनप्रतिपत्तिपूर्वकं रैवतके जीवितान्तं चकार । अथाणहिल्लपुरं प्राप्तैस्तैः स्वजनैस्तं वृत्तान्तं ज्ञापितौ वाग्भटाम्रभटौ तानेवाभिग्रहानगृहीत्वा जीर्णोद्वारमारभाते । वर्षद्वयन श्रीशत्रुजये प्रासादे निपन्ने उपेत्यागतमानुषेण वापनिकायां वाच्यमानायां पुनरागतेन द्वितीयपुरुषेण प्रासादः स्फुटित इत्यूचे । ततस्तप्तत्रपुप्रायां गिरं निशम्य श्रीकुमारपालभूपालमाप्टच्छय महं० कपर्दिनि श्रीकरणमुद्रां
१C कपर्दिने

Page #255

कुमारपालप्रबन्धः
२१९
नियोज्य तुरंगमाणां चतुर्भिः सहस्रैः सह श्रीशत्रुजयोपत्यकां प्राप्य स्वनाम्ना वाग्मंटपुरनगरं निवेशयामास । सभ्रमप्रासादे पवनः प्रविष्टो न निर्यातीति स्फुटनहेतुं शिल्पिभिर्निर्णीयोक्तं भ्रमहीने च प्रारमदे निरवद्येतां विमृश्याऽन्वयाभावे धर्मसंतानमेवास्तु पूर्वोद्धारकारिणां श्रीभरतादीनां पङ्क्तौ नामास्तु, इति तेन मन्त्रिणा दीर्घदर्शिन्या बुद्ध्या विभाव्य भ्रमभित्योरन्तरालं शिलाभिर्निचितं विधाय वर्षत्रयेण निष्पन्नप्रासादे कलशदण्डप्रतिष्ठायां श्रीपत्तनसंघ निमन्त्रणापूर्वमिहानीय महता महेन सं० १२११ वर्षे ध्वजारोपं मन्त्री कारयामास । स शैलमयबिम्बस्य मम्माणीयखनीसक्तपरिकरमानीव निवेशितवान् । श्रीवाग्भटपुरे नृपतिर्पितुर्ना - ना त्रिभुवनपालविहारे श्रीपार्श्वनाथं स्थापितवान् । तीर्थपूजाकृते च चतुर्विंशत्याशमान्नगरे परितो ai देवलोकस्य ग्रासवासीदि दत्त्वा चैतत्सर्वं कारयामास । अस्य तीर्थोद्धारस्य व्वये
१ A बाहड. ९ C निरन्वयतां घ (३ भ्रमहीनं विहारं कारयितुः संज्ञानाभाव इति शिल्पशास्त्रोक्तत्वात् ) ४ AB सं० १९६१ || १B C श्रीवासादि.

Page #256

२२० प्रबन्धचिन्तामाणःसगः ४ पष्टिलक्षयुता ६० कोटी व्ययिता यत्र मन्दिरे । स श्रीवाग्भटदेवोत्र वर्ण्यते विबुधैः कथम् ॥ इति श्रीशत्रुजयोद्धारप्रबन्धः ॥ अथ विश्वैकलुभटेन श्रीआम्रकभटेन पितुः श्रेयसे भृगुपुरे श्रीशकुनिकविहारप्रादिप्रारम्भ खन्यमाने गर्तापूरे नर्मदासान्निध्यावकस्मॉन्मिलिताया भूमौ बाधितेषु कर्मकरेषु रुपापरवातयात्मानमेवामन्दं निन्दन्सकलत्रपुत्रस्तत्र झम्पामदात्। तत्साह
१ A सप्तषष्टि.
२ रुद्रार्कसंख्यैः स्वजनकवचसा विक्रमात्प्रिया तैतैनाः सिद्धशैले जिनपतिभुवनं वाग्भटः प्रोदद्धार ॥ इति चा. कु. च. स. ७)
३ छादित. * तत्संबन्धश्वायम् ॥ तस्मिन् कते काचिद्दृश्यरूपा देवी जगादामूदुनादमेवम् । नारीनुरूपं मिथुनं यदीह निहंसि तत्कार्यमिदं भवेत्ते ॥ ८ निपीय तां वाचमवाच्यरूपा दध्यौ हृदीदं सचिवाधिराजः । मिथ्यादृशो देवजनंगामान् धिगीदृशान् दुष्टजनान् सुरान् हा ॥ ९ जुहोमि जीवाम जिनधर्मविज्ञो

Page #257

२२१
कुमारपालप्रबन्धः सातिशयात्तस्मिन्प्रत्यूहे निराकृते । शिलान्यासपूर्व
मीष वचभिः किमु निर्दयानाम् । विमानिता चैत्यममी विधातुं
दास्यन्तिः मह्यामिह तो हि मह्यम् ॥ १० हत्वात्मानं तदिह निखिलान्निर्जरांस्तोषयित्वा कार्य सिद्धिं द्रुततरमिदं प्रापयाम्येष धर्म्यम् । नूनं प्राणागमनमनसोऽमी गमिष्यन्ति काला. तस्मादेभिः स्थिरमतिचलैः पुण्यमत्रार्जयामि ॥ ११ गर्ने तस्मिन् यममुखसमे सानुकम्यः स झम्पां निःकम्यान्तः सरभसमदाद्भार्यया सार्द्धमुच्चैः । हाहाकारं खरतरगिरा चक्रिरे तत्र लोकाः प्रान्तं प्राप्ते सति नरवरे को न दुःखी भवेद्धा ॥ १२ समुद्यते साधु परार्थमेक --
मित्रे गते तत्र तदास्तदेशम् । सच्चक्रमाक्रन्दपरं रुरोद तमोविलिप्तेव बभूव पृथ्वी ॥ १३ अथान्तरिक्षान्तरिता तमाहं
सा व्यन्तरी सत्वगुणेन तुष्टा । वरं वणु प्राणवधेऽवहि
मा साहसं विस्मयकारि विश्वे ॥ १४
भवत्परीक्षार्थमकारि सर्व
तन्मया मायितयात्र कर्म ।
त्वमेव देवासुरमानवानां सत्वेन मन्त्रिन् विसनोषि चित्रम् ॥ ११ एवं वदन्ती च मुदं ददाना

p

Page #258

२२२
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. 8 समस्तप्रासादे निष्पन्ने कलशदण्डप्रतिष्ठावसरे न - गरसंघान्निमन्वणपूर्वं तत्रानीय यथोचितमशनवस्त्राभरणादिसन्मानैः सन्मान्य सामन्तेषु यथागतं : प्रहितेषु, आसने लग्ने संजायमाने भट्टारक श्रीहे - मचन्द्रसूरिपुरस्सरं सनृपतिं श्रीमवणहिल्लपुरसंघ तत्रानीयातुच्छ वात्सल्यादिभिर्भूषणादिदानैः संतर्प्य ध्वजाधिरोपाय संचरन्नऽर्थिभिः स्वयं स्वं मन्दिरं सुपितं कारयित्वा श्रीसुव्रतप्रासादे ध्वजं महाध्वजोपेतमध्यारोप्य हर्षोत्कर्षात्तत्रानालस्यं लास्यं विधाय तदन्ते भूपतिनाऽभ्यर्थित आरात्रिकं गृहने तुरङ्गं द्वारभट्टाय दत्त्वा राज्ञा स्वयं कृततिलकावसरे द्वासप्तत्या सामन्तैश्वामरपुष्पवर्षादिभिः कृतसाहाय्यस्तदाभ्यागताय बन्दिने कृतकङ्कणवितरणो बाहुभ्यां धृत्वा बलात्कारेण नृपेणावतार्यमाणारात्रिकमङ्गलप्रदीपः श्रीसुव्रतस्य च गुरोश्वरणौ प्रणम्य साधर्मिकवन्दनापूर्व नृपतिं स त्यारात्रिकहेतुं
.
देवी तदा तं विदधेऽक्षताङ्गम् ।
स्यात्साहसं यस्य नरस्य शस्य तस्यात्र सेवां स्वयन्ति देवाः ॥ १६ इत्यादि चारित्रसुन्दरगणिकृत कुमारपालचरित्रसप्तमसर्गाद्वोयम् ॥ (१ मुष्टं २ गृहानः)

Page #259

कुमारपालप्रबन्धः २२३ पप्रच्छ । यथा द्यूतकारो द्यूतरसातिरेकाच्छिरःप्र. भृतीन पदार्थान पणीकुरुते तथा भवानप्पतः परमर्थितस्त्यागरसातिरेकाच्छिरोपि तेभ्यो ददासीति नृपेणादिष्टे भवल्लोकोत्तरचरित्रेणापहृतहृदया विस्मृताजन्ममनुष्यस्तुतिनियमाः श्रीहैमाचार्याः । किं कृतेन न यत्र त्वं यत्र त्वं किमसौ कलिः । कलौ चेद्भवतो जन्म कलिरस्तु कृतेन किम् ॥ १॥ इत्थमाम्रभटमनुमोद्य गुरुक्षमापती यथागतं ज. ग्मतुः ॥ अथ तत्रागतानां प्रभूणां श्रीमदाम्रभटस्याकस्मिकदेवीदोषात्पर्यन्तदशामागतस्याप्टच्छनविज्ञप्तिकायामुपागतायां सत्यां तत्कालमेव तस्य महात्मनः प्रासादशिखरे नृत्यतो मिथ्यादृशां देवीनां दोषः संजात इत्यवधार्य प्रदोषकाले यशश्चन्द्रतपोधनेन समं खेचरगत्योपलभ्य निमेषमात्रादलंकृतभृगुपुरपरिसरभुवः प्रभवः सैन्धवीमनुनेतुंकृतकायोत्सर्गास्तया जिव्हाकर्षणादवगणनास्पदं दीयमानी उदूखले शालितन्दुलान्प्रक्षिप्य यशश्चन्द्रगणिना प्रदीयमानेषु मुशलप्रहारेषु प्राप्रासादकम्पो द्वितीये
१ अर्थिप्रत्यर्थितत्याग. २ B सूरेदरं विधातुं स्वां जिव्हा बहिरकरोतू. ३ C उलूखले

Page #260

२२४ प्रबन्धचिन्तामाणिः सर्ग. ४ प्रहारे देवीमूर्तिरेव स्वस्थानादुपेत्य वज्रपाणिप्रहा. रेभ्यो रक्ष रक्षेत्युच्चरन्ती प्रभोश्चरणयोर्निपपात। इ. स्थमनवद्यविद्याबलात्तन्मूलानां मिथ्यादृग्व्यन्तराणा दोष निगृह्य श्रीसुव्रतप्रासादमाजग्मुः । । संसारार्णवसेतवः शिवपथप्रस्थानदीपाकुरा विश्वालम्बनयष्टयः परमतव्यामोहकेतूद्माः। किं वास्माकमनोमतङ्गजदृढालानैकलीलाजुषस्लायन्तां नखरश्मयश्चरणयोः श्रीसुव्रतस्वामिनः १ इति स्तुतिभिः श्रीमुनिसुव्रतमुपास्य श्रीमदाम्रभटमुल्लाघस्नानेनं पटूकत्य यथागतमागुः। श्रीमदुदयनचैत्ये शकुनिकाविहारे घटीगृहे राज्ञः कौङ्कणनृपतेः कलशत्रयं स्थानत्रये न्यास्थत् ॥ ॥ इतिश्रीराजपितामहाम्रभटप्रबन्धः॥
(१ रोगमुक्तस्नानेन ) २ C उल्लाप्य निरोगं कृत्वा ३ एवमार्हतशिरोमणेः प्रभोमहिमा श्रीमद् ४ कलशत्रितयं ६A एवं शकुनिकाविहारोद्धारे कोटिद्वयं व्ययितम् । ___ *(क)-सिरिपुन्ने नयरे चन्दगुत्तो राया तस्स चन्दलेहाभारिआ तीसे सत्तई, पुत्ताणं उरि सुदंसणा नाम धूआ जाआ । सउणीभवे तुम बाणेण पहया... गुरूणं वयणं सुच्चा... चेइयस्स उद्धारं कारेइ ॥ सिरिसुव्वयसामिसिद्धिगणाणन्तरं इक्कारसोहं लरकेहिं चुलसीइ सहस्सोहं चउसयसत्तरेहिं वासाणं अइएहिं विक्कमाइञ्चसंवच्छरो पयटो।

Page #261

-
कुमारपालप्रबन्धः २२५ ॥ अथान्यस्मिन्नऽवसरे कुमारपालनामा नृपः पाण्डित्यलिप्सया कपर्दिमन्त्रिणोऽनुमतेन भोजनानन्तरं क्षणं केनापि विदुषा वाच्यमाने कामन्दकीयनीतिशास्त्रे॥ जीवन्तसुव्वयसामिअदिक्खाए पुण एगारसलक्खोहं अठावीसूणपञ्चणवइसहस्सेहिं वासाणं विक्कमो भावी एसा सउलिआविहारस्स उप्पत्ती । लोइअतित्थाणि अणेगाणि भरुअत्थे वदन्ति । कमेण उदयपुत्तेण वाहडेण सित्तुजपासाय उद्धारकारिए । तदणुएण अम्बडेण पिउणो पुण्णत्थं सउलिआविहारस्स उद्दारो कारिउँ । मिच्छदिठी सिन्धवदेवीए अम्बङस्स पासायसिहरे नच्चन्तस्स उवस्सग्गो कर्ड सोउ निवारिउ विजाबलेण सिरिहेमचन्दसूरिहिं अस्सावबोहतित्थस्स एस कप्पो । इत्यश्वावबोधकल्पे. मा. प. २७ [ श्रीपुण्ये नगरे चन्द्रगुप्तो राजा तस्यचन्द्रलेखा भार्या तस्याः सप्तानां पुत्राणां उपरि सुदंसणा नाम सुता जाता । शकुनीभवे त्वं बाणेन निहता। नवकारप्रभावेण राजसुता जातेत्यादि गुरूणां वचनं श्रुत्वा । चैत्यस्योद्धारं करितं । तन्नाम्ना शकुनिकाविहारः ॥ श्रीसुव्रतस्वामिसिद्धिगमनानन्तरं एकादशलक्षेश्चतुरशीतिसहस्त्रैश्चतुःशतैः सप्तदशोत्तरैः वर्षाणां व्यतिक्रान्तैः विक्रमसंवत्सरः प्रवर्तितः । जीवतः सुव्रतस्वामिनो दिक्षाया आरभ्य एकादशलक्षैः अष्टाविंशत्यूनपञ्चनवतिसहस्त्रैः वर्षाणां विक्रमो, भावी एषा शकुनिकाविहारस्योत्पत्तिः । लौकिकतीर्थाणि अनेकानि भगुकच्छे वर्तन्ते ॥ क्रमेण उदयपुत्रेण वाग्भटेन शत्रुजयपार्श्वनाथोद्धारः कारितः । मिथ्यादृष्टिसैन्धवीदेव्या आम्रभटस्य प्रासादशिखरे दृटतः उपसर्गः कृतः स निवारितः । विद्याबलेन श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः। अश्वावबोधतीर्थस्यैषः कल्पः।) 29

Page #262

२२६
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ४
पर्जन्य इव भूतानामाधारः ष्टथिवीपतिः । विकलेपि हि पर्जन्ये जीव्यते न तु भूपतौ ॥ १ वाक्यमिदमाकर्ण्य नृपतेर्मेघ उपम्या इति कुमारपालेनाभिहिते सर्वेष्वपि सामाजिकेषु न्युञ्छनानि कुर्वाणेषु तदा कपर्दिमन्त्रिणमवाङ्मुखं वीक्ष्य, एकान्ते नृपष्टष्ट एवमवादीत्। उपम्याशब्दे स्वामिना स्वयमुञ्चरिते सर्वव्याकरणेष्वेतत्प्रयोगापेतेषु छन्दोनुवर्त्तिभियुञ्छनानि क्रियमाणे मम द्वेधाऽवाङ्मुखत्वमुचितं । तथा वरमराजकं विश्वं न तु मूर्खो राजेति प्रतीपभूपालमण्डलेष्वपकीर्त्तिः प्रसरति । अतोऽस्मिन्नर्थे उपमेयं ऊपम्यं उपमेयाद्याः शब्दाः शुद्धाः । तद्वचनानन्तरं राजा शब्दव्युत्पत्तिहेतवे कस्याप्युपाध्यायस्य समीपे मातृकापाठात्प्रभृति शास्त्राण्यारभ्यैकेन वर्षेण वृत्तिकाव्यत्रयमधीतं विचारचतुर्मुखबिरुदमर्जितम् ॥
॥ इति विचारचतुर्मुखश्री कुमारपालाध्ययनप्रबन्धः ॥ कस्मिन्नप्यऽवसरे विश्वेश्वरनामा कविवराणस्याः श्रीपत्तनमुपागतः श्रीहेमसूरीणां संसदि प्राप्तः ।
(१ सर्ग १ श्लो. १३) २ CD अपप्रयोगे एतस्मिन् २ C वृत्तिकाव्यानां. ४ कथमिति चेज्जिनमण्डनसूरिकृत कुमारपाल चरित्रद्रष्टव्यम्

Page #263

कुमारपालप्रबन्धः २२७ तत्र कुमारपालनृपतौ विद्यमाने सः। पातु वो हेमगोपालः कम्बलं दण्डमुद्दहन् ।
इति भणित्वा विलम्बमानो नृपेण सक्रोधं निरक्ष्यत । षदर्शनपशुग्रामं चारयनजैनगोचरे ॥१ इत्युत्तराईपरितोषितसमाजलोकः। श्रीरामचन्द्रादीनां समस्यां समर्पयामास। व्यांषिद्धा नयने मुखं च रुदती स्वे गर्हिते कन्यका नैतस्याः प्रमृतिद्वयेन सरले शक्ये पिधातुं दृशौ । सर्वत्रापि च लक्ष्यते मुखशशिज्योत्स्नावितानरियमित्वं मध्यगतासखीभिरभितो दृग्मीलनाकेलिषु।।१ व्याषिद्धा । इति श्रीकपर्दिना महामात्येन पूरितायां समस्यायां पश्चात्कविः पञ्चाशत्सहस्रमूल्यं निजं ग्रैवेयकं श्रीकपर्दिनः कण्ठे श्रीभारत्याः पदमित्युच्चरन्निवेशयामास । अथ तवैदग्ध्यचमत्कृतेन नृपतिना स्वसंनिधौ स्थाप्यमानः। कथाशेषः कर्णोऽजनि जनकशा काशिनगरी सहर्ष हेषन्ते हरिहरिति हम्मीरहरयः। सरस्वत्याश्लेषप्रवणलवणोदप्रणयिनि
१ C गोपुरे २ C D इदं चतुर्थं चरणं दृश्यते

Page #264

२२८ प्रबन्धचिन्तामाणः सर्ग. ४ प्रभासस्य क्षेत्रे मम हृदयमुत्कण्टितमदः॥१ इत्युक्त्काएछयमानो नृपसत्कतः स यथास्थानमगात् । कदाचिदेव श्रीकुमारपालविहारे नृपाइताः प्रभवः श्रीकपार्दना दत्तहस्तावलम्बा यावत्सोपानमारोहन्ति तावन्नर्तक्याः कचुके गुणमाकृष्यमाणं विलोक्य श्रीकपर्दी। *सोहग्गीउ सहिकञ्चयउ जुत्त उत्ताणु करेइ । एवमुत्का यावद्विलम्बते। .. “पहिहिं पच्छइ तरुणीयण जस गुणगहण करेइ॥१
इति श्रीप्रभुपादैरुत्तराईमपूरि ॥ कदाचित्प्रत्पूषे श्रीकपर्दिमन्त्री प्रणामानन्तरं हस्ते किमेतदिति पृष्टः स प्राकृतभाषया हरड इति विज्ञपयामास।प्रभुभिरुक्तं किमद्यापि आहतप्रतिभतया, तद्वचनच्छलमाकलय्य कपर्दिनोक्त इदानीं न कुतोन्त्याप्याद्योभूत् । मात्राधिकश्च । हर्षाश्रुपरिपूर्णदृशः प्रभवः श्रीरामचन्द्रप्रभृतिपण्डितानां पुरस्तात्तचातुरीं प्रशशंसुः। तैरज्ञाततत्त्वैः किमिति दृष्टो हरड इति * सौभाग्यतः सखिकञ्चको युक्तोत्तानं करोति । * पुष्टैः पश्चात् ( नितम्बैः) तरुणीजनो यस्मात् गुणग्रहणं (र. अनुग्रहणं ) करोति ॥ १ !

Page #265

कुमारपालप्रबन्धः २२९ शब्दच्छलेन हकारो रडइ । किमद्यापीत्यभिहितमात्रेण वचस्तत्त्वविदाऽनेनेदानीमुक्तं । यतः पुरा मातृकाशास्त्रे हकारः प्रान्ते पठ्यते अत एव ह रडइ साम्प्रतं त्वऽस्मिन्नामनि प्रथमतया मात्राधिकश्च
॥ इति हरडइ प्रबन्धः ॥ ___॥ कदाचित् केनापि पण्डितेनोर्वशीशब्दे शकारस्तालव्यो दन्त्यो वेतिप्टष्टे यावप्रभवः किंचित्समादिशन्ति तावत् , उरून अश्नुते उर्वशीति पत्रकं लखित्वा श्रीकपर्दिना प्रभोरुत्सङ्गे मुक्तं । तत्प्रामाण्यात्तालव्यशकारनिर्णयस्तदये प्रभुभिरभिहितः । इत्युर्वशीशब्दप्रबन्धः । अथान्यदा सपादलक्षीयराजस्य कश्चित्सान्धिविग्रहिकः श्रीकुमारपालनृपतेः सभायामुपेतो राज्ञा भवस्वामिनः कुशलमिति पृष्टः । स मिथ्याभिमानी पण्डितमानी च विश्वं लातीति विश्वलस्तस्य च को विजयसन्देहः । राज्ञा प्रेरितेन श्रीमता कपर्दिना मन्त्रिणा । श्वलश्वल्ल आशुगतौ । इति धातोर्विरिव श्वलति नश्यतीति विश्वलः । इत्येवं प्रधानेन तन्नामदृषणं विज्ञप्त, इति स राजा विग्रहरा
१ A B उरूशेते
Aum-
-

Page #266

२३०
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ४
ज इतिनामं बभार । अपरस्मिन्वर्षे स एव प्रधानः पुरुषः श्रीकुमारपालनृपतेः पुरो विग्रहराजनाम विज्ञपयन मन्त्रिणा श्रीकपर्दिना विग्रो विगतनासिक एवं हराजौ रुद्रनारायणौ कृतौ, इति व्याख्यातं । तदित्यवगम्य तदनन्तरं स नृपः कपर्दिना नामखण्डन भीरुः कविबान्धव इति नाम बभा - र ॥ अथान्यदा श्री कुमारपालनृपपुरतः श्रीयोगशास्त्रव्याख्याने संजायमाने पञ्चदशकर्मादानेषु वाच्यमानेषु
दन्तकेशनखास्थित्वक्रोम्णां ग्रहणमाकरे || इति प्रभुक्तमूलपाठे पं० उदयचन्द्रः रोम्णां ग्र हणमिति भूयो भूयो वाचयन् प्रभुभिर्लिपिभेदं पृष्ठे स प्राणितूर्याङ्गानामिति व्याकरणसूत्रेण प्राण्यङ्गानां सिद्धमेकत्वमिति लक्षणविशेषं स विज्ञपयन् प्रभुभिः श्लाघितो राज्ञान्यैश्च ॥
इति पं० उदयचन्द्रप्रबन्धः ॥ अथ कदाचित्स राजर्षिर्वृतपूर भोजनं कुर्वन् किंचिद्विचिन्त्य कृतसर्वाहार परिहार इति प्रभुं प्रपच्छ । यदस्माकं घृतपूराहारो युज्यते नवेति प्रभुभिरभिदधे ।
१ AB विग्रहराजपण्डितमुखात्तन्नाम

Page #267

२३१
कुमारपाल प्रबन्धः वणिग्ब्राह्मणयोर्युज्यते कृताभक्ष्यनियमस्य क्षत्रियस्य तु न तेन पिशिताहारस्यानुस्मरणं भवतीत्थमेवेति पृथ्वीपतिरभिधाय पूर्वभक्षितस्याभक्ष्यस्य प्रायश्चित्तं याचितवान् । द्वात्रिंशद्दशनसंख्ययां द्वात्रिंशद्विहारान्कारयेति । राज्ञा तथाकृते, प्रभुदत्ते लग्ने वटपद्रकान्निजप्रासादे मूलनाय - प्रतिष्ठां कारयितुं श्रीपत्तनमुपेयुपि कान्हनाम्नि व्यवहारिणि तन्नगरमुख्ये प्रासादे तद्विम्बं मुक्का यावदुपहारान्गृहीत्वा स पुनरुपैति तावन्नृपतेरङ्गरकैर्निरुद्धे द्वारि अन्तः प्रवेशमलभमानः कियति काले व्यतिक्रान्ते उत्थितैर्द्वारपालकैर्व्यतीते प्रतिठाकले स तत्र प्रविश्य प्रभोः पादमूले लगित्वा सोपालम्मं रुरोद । प्रभुभिरन्यथा दुरपनेयं तस्य दुःखमिति विमृश्य रङ्गमण्डपाद्वहिर्भूत्वा नक्षत्रचारेण स्वं लग्नमुदितं व्योम्नि विलोक्य घटिकासंबन्धेन नैमित्तिकेन स्मिँल बिम्बानि प्रतिष्ठापितानि तेषां वत्रयमायुः सम्प्रतितने लग्ने तु प्रतिष्ठितमिदं चिरायुरिति प्रभुभिरादिष्टं । स तदैव प्रतिष्ठामकारयत्त१ AB अब्दान्तसंख्यया एकस्मिन्भिडबन्धे २ 4 प्रतिष्ठोत्सवे ३ D कूटघटिका.

Page #268

२३२ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ४ त्प्रभूक्तं तथैव जज्ञे ॥ इत्यभक्ष्याभक्षणप्रायश्चित्तप्रबन्धः॥ मयापहृते धने पुरा कश्चिन्मूषको मृतस्तत्प्रायश्चित्ते राज्ञा याचिते तच्छ्यसे प्रभुभिस्तन्नामाङ्कितो विहारः कारितः । तथाच कयापि व्यवहारिवध्वाऽ ज्ञातज्ञातिनामग्रामसंबन्धया पथि दिनत्रयं बुभुक्षितो नृपतिः शालिकरम्बेन सुहितीरुतस्तत्कृतज्ञत. या तत्पुण्याभिवृद्धये करम्बविहारं श्रीपत्तनेऽकारयत् ॥ तथा यूकाविहारश्चैवं । सपादलक्षदेशे कश्चिदविवेकी धनी केशसंमार्जनावसरे प्रियार्पितां यूकां करतले संगृह्य पीडाकारिणी तां तर्जयंश्चिरेण मृदित्वा व्यापदयामास । संनिहितेनामारिकारिपञ्चकुलेन स श्रीमदणहिल्लपुरे समानीय नृपाय निवेदितः । तदनु प्रभूणामादेशात्तद्दण्डपदे तस्य सर्वस्वेन तत्रैव यूकाविहारः कारितः॥ इति यूकाविहारप्रबन्धः॥ .. अथ स्तम्भतीर्थे सामान्ये सालिगवसहिकाप्रासादे यत्र प्रभूणां दीक्षाक्षणो बभूव रत्नबिम्बालंकृतस्तत्र निरुपमो जीर्णोद्धारः कारितः ॥ इति प्रभदीक्षावसहिकाया उदारप्रबन्धः॥

Page #269

२३३
कुमारपालप्रबन्धः अथ श्री सोमेश्वरपत्त ने कुमारविहारप्रासादे बृहस्पतिनामा गण्डः कामप्रतिं कुर्वाणः प्रभोरप्रसादाद्रष्टप्रतिष्ठः श्रीमदणहिलपुरं प्राप्य षोढावश्यके प्रोटिं प्राप्य प्रभून् सिषेवे । कदाचिच्चातुर्मासिकपारणके प्रभूणां पादयोर्द्वादशावर्त्तवन्दनादनु । चतुर्मासी यावत्तव पदयुगं नाथ निकषा कषायप्रध्वंसाद्विकार्तपरिहारव्रतमिदम् । इदानीमुद्भिद्यन्निजचरण निलठित कैलेजलक्लिन्नैरनैर्मुनितिलक वृत्तिर्भवतु मे ॥ १ इति विज्ञपयंस्तत्कालागतेन राज्ञा प्रसन्नान्प्रभून्विमृश्य स पुनरेव तत्पददानपात्रीकृतः ॥ इति बृहस्पतिगण्डस्य पुनः पददानप्रबन्धः ॥ अन्यदा सर्वावसरस्थितेन राज्ञालिङ्गनामा वृद्धः प्रधानपुरुष इत्यष्टच्छ्यत । यदहं श्रीसिद्ध नृपतेहनः समानोऽधिको वा । तेन चाऽच्छल प्रार्थनापूर्व श्रीसिद्ध नृपतेः षण्णवैतिर्गुणा द्वौ दोषौ । स्वामिनस्तु द्वौ गुणौ तत्संख्या एव दोषा इति
१ C कामपि रतिं २ मासीं यावत् A चातुर्मासीमासीत्३. C D कवे (उद्यन्निजचारित्रेण निर्नाशितः कलिर्येन सः) ४ अष्टनवति;
30

Page #270

२३४ प्रबन्धचिन्तामाणः सर्गः ४ तद्वाक्यादनु दोषमये आत्मनि विरागं दधानो यावच्छुरिकां चक्षुषि क्षिपति तावदाशयविदा तेनोत व्यज्ञपि। श्रीसिद्धनृपतेः षण्णवतिगुणाः संयामाऽसुभटतास्त्रीलम्पटतादोषाभ्यां तिरोहिताः । कार्पण्यादयो भवद्दोषाः समरशूरतापरनारीसहोदरतागुणाभ्यामपन्हुता इति तद्वचसा स पृथ्वीनाथः स्वस्थावस्थस्तस्थौ।। इत्यालिङ्गप्रबन्धः॥ अथ पुरा श्रीसिद्धराजराज्ये पाण्डित्ये स्पर्धमानो वामराशिनामा विप्रः प्रभूणां प्रतिष्ठानिष्ठामसहिष्णुः । यूकालक्षशंतावलीवलवलल्लोलोल्लसत्कम्बलो दन्तानां मलमण्डलीपरिचयादुर्गन्धरुद्धाननः । नाशावंशविरोधनानिणिगिणत्पादप्रतिष्ठास्थितिः सोऽयं हेमडसेवडः पिलपिलत्खल्लिः समागच्छति। इति तदीयममन्दं निन्दास्पदं वचनमाकान्तर्भूतामर्षवर्जनापरं वचः प्रभुभिरभिहितं पण्डित विशेषणं पूर्वमिति भवता किं नाधीतमतोऽतः परं सेवडहेमड इत्यभिधेयमिति, सेवकैः कुन्तपश्चाद्भागेना१ C लिक्षशत. (२ चलचलत् ) ३ A गिणिगिणी

Page #271

कुमारपालप्रबन्धः
२३५ हत्य मुक्तः।श्रीकुमारपालनृपते राज्येऽशस्त्रो वध इति तवृत्तिछेदः कारितः । स ततः परं कणभिक्षया प्राणाधारं कुर्वाणः प्रभृणां पौषधशालायाः पुरतःस्थितः। आनादिभूपतितपस्विभिरधीयमानयोगशास्त्रमाकाशठतयेदमपाठीत् । आतङ्ककारणमकारणदारुणानां वक्रेषु गालिगरलं निरगालि येषाम् । तेषां जटाधरफटाधरमण्डलानां श्रीयोगशास्त्रवचनामृतमुजिहीते ॥ १ इति तद्वचसाऽमृतधारासारेण निर्वाणपूर्वोपतापास्तस्मै द्विगुणां वृत्ति प्रसादीकतवन्तः ॥ इति वामराशिप्रबन्धः॥ अथ कदाचिच्चारणौ द्वौ सुराष्ट्रमण्डलनिलयौ दूहाविद्यया स्पर्धमानौ श्रीहेमाचार्येण यो व्याख्यायते सोऽपरस्य हीनोपक्षयं ददातीति प्रतिज्ञाय श्रीमदणहिल्लपुरं प्रापतुः तदैकन प्रभुसमागतेन । "लच्छिवाणिमुहकाणि एयई भागी मुह भैरउं । हेमसूरिअच्छीण जे ईसरते ते पण्डिया ॥१
१ C वक्रेण २ पयइ ३ B मरउ ४ मारआ छााण. * लक्ष्मीवाणीप्रमुखाणि एतैः भाग्यैः मुखं भृतं सर्वाणि भाग्यानि हे

Page #272

२३६ प्रबन्धचिन्तामाणिः सर्ग. ४ इत्युक्स्काभ्य% स्थिते तस्मिन् श्रीकुमारपालविहारे आरात्रिकावसरानन्तरं प्रणामपरो नृपः प्रभुणा दत्तष्टष्टिहस्तः क्षणं यावत्तिष्ठति । अत्रान्तरे प्रविश्य द्वितीयश्चारणः ॥ "हेम तुहाला कर भरडं जांह अञ्चभूरिदि। जेवं पह हिठा मुहा तांह ऊपहरी सिद्धिं ॥१ इत्यनुच्छिष्टेन तद्वचसान्तश्चमकतो नृपतिरेतदेव भूयोभूयः पाठयामास। ततस्त्रिःकत्वः पठिते किं पठिते लक्षं दास्यसीति विज्ञप्तस्तस्मै त्रिलक्ष
मसूरेखे तिष्ठन्तीत्यर्थः यतः ये हेमसूररऽक्षिणी यत्र ईषद्रते ते पण्डिताः हेमसूरिनेत्रे रत्या यान इषत् प्रेक्षते ते पुरुषाः शीघ्र पण्डिता भवन्तीत्यर्थः ॥
यहा। पाठान्तरे लक्ष्मीश्चिन्तयति यतयो वाणिमुखकाः वाणी मुखे धारयन्ति 'मुह मरउं' सपत्नीहेतोः मया मर्त्तव्यं एवं ज्ञात्वा हेमसूरेः प्रच्छन्नं भग्ना नष्टा अत एव ये ईश्वरास्ते पण्डिताः न तु पण्डिता लक्ष्मीवन्त इति ॥१ !
हे हेमचन्द्र तव करः भृतः संगतः यत्र आश्चर्यभूतादिः युक्तं ततु एवं प्रभुपदाधीमुखाः । कुमारपालवत् प्रभुपदं अधोमुखेन वदन्ते इत्यर्थः तत्र सिद्धयः उपहियन्ते ॥२॥ ! । . १C D जिंह अञ्चपुयरिद्धि । २ जे चंपहहिठा मुहा तीह उबहरी सिद्धी ३ त्रिःपठिते.

Page #273

कुमारपालप्रबन्धः दापयामास । इति सौराष्ट्रचारणयोः प्रबन्धः । कदाचिच्छीकुमारपालनृपतिः श्रीसंघाधिपतीभूय तीर्थयात्रां चिकीर्षुमेहता महेन श्रीदेवालयप्रस्थाने संजाते सति देशान्तरायातयुगलिकया त्वां प्रति डाहलदेशीयकर्णनृपतिरुपैतीति विज्ञप्तः स्वेदबिन्दुतिलकितललाटं दधानो मन्त्रिवाग्भटेन साकं साध्वसध्वस्तसंघाधिपत्यमनोरथः प्रभुपादान्ते स्वं निनिन्द । अथ तस्मिन्नृपतेः समुपस्थिते महाभये किंचिदवधार्य द्वादशे यामे भवतो निवृत्तिर्भविष्यतीत्यादिश्य विसृष्ठो नृपः किंकर्तव्यतामूढो यावदास्ते तावनिर्णीतवेलायां समागतयुगलिकया श्रीकों दिवं गत इति विज्ञप्तो नृपेण ताम्बूलमुत्सृज्य कथामिति पृष्ठौ तावूचतुः । कुम्भिकुम्भस्थः श्रीकर्णः प्रयाणं निशि कुर्वन्निद्रामुद्रितलोचनः कण्ठपीठप्रणयिना सुवर्णशृङ्खलेन प्रविष्टन्यग्रोधपादपेनोल्लम्बितः पञ्चतामञ्चितवान् । तस्य संस्कारानन्तरमावां प्रचलिताविति ताभ्यां विज्ञप्ते तत्कालं पौषधवेश्मान समागतो नृपः प्रशंसापरः कथं कथमित्यपवार्य द्वासप्ततिमहासामन्तैः समं समस्तसंघेन च प्रभुणा

Page #274

प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः 8
द्विधोपदिश्यमानवर्त्मा धुन्धुक्कनगरे प्राप्तः प्रभूणां जन्मगृहभूमौ स्वयं कारितसप्तदशहस्तप्रमाणझोलिकाविहारे प्रभावानां विधित्सुर्जातिपिशुनानां द्विजातिनामुपसर्गमुदितं वीक्ष्य तान्विषयताडितान्कुर्वन् श्रीशत्रुंजयतीर्थमाराधयन् । दुक्खक्खउं कम्मक्खर्ड इति प्रणिधानदण्डकमुच्चरन् देवस्य पार्श्वे विविधप्रार्थनावसरे ।
२३८
"इक्क फुल्लह माटि देअइ सामी सिद्धिहु | तिणिसिङ केही साठी भोलिम जिणवरह ॥ १ ॥ इति चारणमुच्चरन्तं निशम्य नवकृत्वः पठितेन नवसहस्रांस्तस्मै नृपो ददौ । तदनन्तरमुज्जयन्तसंनिधौ गते तस्मिन्नsकस्मादेव पर्वतकम्पे संजायमाने श्रीहेमचन्द्राचार्या नृपं प्राहुः । इयं छत्रशीला युगपदुपेतयोर्द्वयोः पुण्यवतोरुपरि निपतिष्यतीति वृद्धपरंपरया, तदावां पुण्यवन्तौ यदियं गीरसत्या सत्या भवति तदालोकापवादः, नृपतिरेव देवं नमस्कारोतु न वयमि त्युक्ते नृपतिनोपरुध्य प्रभव एव संघेनसह प्रहिताः
* एकपुण्यार्थं एकेन प्रीित्याऽर्पित पुष्पेणेत्यर्थः स्वामी सिद्धिसुखं ददाति तन्निश्रया तेनैव प्रकारेण हे जिनवर किमर्थं भवान् मुग्धः इति भावनाश्रेणिसमुल्लसितस्य वाक्यम् ॥ १!
१C D देव सिद्धि ठु केहि साटि कटि रेभोतिम २ सउं

Page #275

कुमारपालप्रबन्धः २३९ स्वयं छत्रशिलामार्ग परिहृत्य परस्पिन्जीर्णप्राकारपक्षे नव्यपद्याकरणाय श्रीवाग्भटदेव आदिष्टः पद्यायाः पक्षहये व्ययीकतास्त्रिषष्टिलक्षाः । इति तीर्थयात्राप्रबन्धः॥
कदाचित्पृथिव्यामानृण्याय नृपतिना स्वर्णसिद्धये श्रीहेमचन्द्राणामुपदेशात्तद्गुरवः श्रीसंघनृपतिविज्ञप्तिकाभ्पामाकारितास्तीवव्रतपरायणा महसंघकार्य विमृश्य विधिविहारक्रमेण पथि केनाप्यलक्ष्यमाणा निजामेव पौषधशालामागताः राजा तु प्रत्युद्गमादिसामग्री कुर्वन् प्रभुज्ञापितस्तत्राययौ । अथ गुरौ नृपतिप्रमुखैः समस्तश्रावकयुतैः प्रभुभिदिशावर्त्तवन्दनावन्दिते वन्दनान्ते तौ श्रुततदुपदेशानन्तरं गुरुभिःष्टष्ठे संघकार्य समां विसृज्य जवनिकान्तरितौ श्रीहेमचन्द्रनृपती तत्पादयोर्निपत्य 'सुवर्णसिद्धेर्याचनां चक्राते। मम बाल्ये वर्तमानस्य ताम्रखण्डः काष्टभारवाहिकातो याचितःवल्लीरसेनाभ्यक्तोयुष्मदादशाहन्हिसंयोगात्सुवर्णीबभूव । तस्या वल्ले मसंकेतादिरादिश्यतामिति ॥ श्रीहेमाचार्ये उक्तवति कोपाटोपात् श्रीहेमचन्द्रं दूरतः प्र१ A छन्नशिला

Page #276

२४०
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. 8
क्षिप्य न योग्योसीति । अग्रे मुहरसप्रायदत्तविद्यया त्वमजीर्णभाक् कथमिमां विद्यां मोदकप्रायां तव मन्दाग्नर्ददामीति तं निषिध्य नृपं प्रति एतद्भाग्यं भवतो नास्ति येन जगदानृण्यकारिणी हेमनिष्यत्तिविद्या तव सिद्ध्यति । अपि च मारिनिवारणजिनमण्डितष्टथ्वीकरणादिभिः पुण्यैः सिद्वे लोकद्वये किमधिकमभिलषसीत्पादिश्य तथैव विहारक्रमं कृतवन्तः । एकदा ष्टष्टः राज्ञा पूर्वभव स्वरूपं । तत्सर्वं कथितं प्रभुभिरिति । अथ कस्मिन्नप्यवसरे सपादलक्षं प्रति सज्जीकृते सैन्ये श्रीवाग्भस्यानुजन्मा बाहडनामा मन्त्री दानशौण्डतया दूषितोपि भृशमनुशिक्ष्य भूपतिना सेनापतिश्चक्रे । तेन प्रयाणद्वितयानन्तरमस्तोकमार्थैलोकं मिलितमालोक्य कोशाधिपालक्षद्रव्ये याचिते नृपादेशात्तस्मिन्नदाने अथ तं कशाप्रहारेणाहत्य सेनापतिस्तं कटकान्निरवासयत् । स्वयं तु यदृच्छया दानैः प्राणितार्थि लोकश्चतुर्दशशतसंख्यासु कर भीष्वारोपितैर्द्विगुणैः सुभटैः समं चरमितैः प्रयाणैर्बम्बेरा नगरे प्रकारं वेष्टयामास । अथ तस्यां । निशि सप्तशतीकन्यानां विवाहः प्रारब्धोस्तीति नगरलेोकान्मत्वा तद्विवा

Page #277

कुमारपालप्रबन्धः हार्थ तथैव निशि स्थित्वा प्राप्तः प्राकारपरावर्त चकार। तत्राधिगतं स्वर्णकोटीसप्तकं तथैकादशसहस्राणि वडवानामिति संपत्तिगर्भितां विज्ञप्तिकां वेगवत्तरैश्चरैर्नृपं प्रति प्राहिणोत्। स्वयं तत्र देशे श्रीकुमारपालनृपतेराज्ञां दापयित्वाऽधिकारिणो नियोज्य व्याघुटितः । श्रीपत्तनं प्रविश्य राजसौधमधिगम्य नृपं प्रणनाम। नृपस्तदुचितालापावसरे तद्गुणरअितोप्येवमवादीत् । तव स्थूललक्ष्यतैव महर्षणं। (वाहानीकयोः साधनादौ साधीयान् नेदीयान्प्रयोगनिष्पत्तिरक्षामन्त्रो नोचेञ्चक्षुर्दोषेणोर्द्ध एवविदीर्यसे) यं व्ययं भवान्कुरुते तादृशं कर्तमप्यहं न प्रभष्णः। स इति श्रुतनृपादेशान्नृपं प्रति "तथ्यमेव तदादिष्टं देवेन” एवंविधं व्ययं कर्तुं प्रभुर्न प्रभवति । यतः स्वामी परंपरया न नृपतेः सुतः। अहं तु नृपपुत्रो ऽतो मयैव द्रव्यव्ययः साधीयांकियते।तेनेति विज्ञप्ते नृपतिस्तोपं करोतु राषं वा निकषः निकषाका. श्वनश्रियमासादयतीत्यनयता लभमानो नृपतिवि (B C (T पद्धियं नास्ति)१ C कर्तुं क्षमते २A रोष वा निकषा. ___ * यतोहं स्वामिबलेन व्ययं करोमि । स्वामी तु कस्य बलेनातो मयैव द्रव्यययः साधीयान क्रियते इति वदन् प्रमुदितेन राज्ञा स
31

Page #278

२४२ सृष्टः स्वं पदं प्रपढ़े ॥ इति राजघरडवाहडप्रबन्धः ॥
अर्थ तस्य कनीयान् भ्राता सोलाकनामा मण्डलीकः सत्रागारबिरुदं बभार । अथ कदाचिदानाकनामा मातृष्वस्त्रीयस्तत्सेवागुणतुष्टेन राज्ञा दत्तसामन्तपदोपि तथैव सेवमानः । कदापि मध्यंदिनावसरे चन्द्रशालापल्यङ्कस्थितस्य नृपतेः पुरो निविष्टः सहसा कमपि प्रेष्यं तत्र प्राप्तं प्रेक्ष्य कोयमिति पृष्ठे नृपतिना श्रीमदानाकः स्वं कर्मकरमुपलक्ष्य तत्संकेतान्निकेतनान्निर्गत्य सकौशलं पृष्ठः पुजन्मवर्द्धापनिकां प्रार्थयामास । उमिति तया वार्त्तया या तु दिनकरप्रभयेव विकसितवदनारविन्दं तं विसृज्य स्वं पदमुपेतः । राजा किमेतदिति पृष्ठ स्तेन स्वामिनः पुत्रेोत्पत्तिरिति विज्ञप्ते, वसुधाधवः स्वगतं किंचिदवधार्य तं प्रति प्रकाशं प्राह । यजन्म निवेदयितुमयं कर्मकरो वेत्रिभिरस्खलित एवायमाप तावता पुण्योपचयेनायं गूर्जरदेशे नृपो त्कृतो राजसदस्यनर्ध्यतां लभमानो राजघरहबिरुदं लब्ध्वा । इति जिनमण्डनोपाध्यायकृतकुमारपाल प्रबन्धे प. १४ ३ इमां भुवमाप.
१ A B इति बाहड. २ A तथा.
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. 8

Page #279

कुमारपालप्रबन्धः
२४३
भावी परमस्मिन्पुर धवलगृहे च न । यतोऽतः स्थानादुत्थापितस्य तवाग्रे सुतोत्पत्तिर्निवेदिता । ततो हेतोर्नास्मिन्नगरेश्वरत्वंमिति विचारचतुर्मुखेन श्रीकुमारपालदेवेन निर्णीतम् ॥ इति लवणप्रसाद प्रबन्धः ॥ आज्ञावर्तिषु मण्डलेषु विपुलेष्वष्टादशस्वादरादब्दान्येव चतुर्दश प्रसृमरां मारिं निवार्योजसा । कीर्तिस्तम्भनिभांश्चतुर्दशशती संख्यान्विहारांस्तथा कृत्वा निर्मितवान्कुमारनृपतिर्जेनो निजैनोव्ययम् १
अथ प्रभोः कदाचित्कच्छराजलक्षराजमातुर्महासत्याः शापाच्छ्रीमूलराजान्वयीनां लूतारोगः संकामतीति स व्याधिः कुमारपाले बाधामधात् । संबधातु गृहिधर्मप्रतिपत्त्यवसरे प्रभोरुद्रणितराज्यभारे श्री कुमारपाले तच्छिद्रेण तान्प्रविश्य लूताव्याधिर्वाधामधात् । तद्दुःखदुःखिते सराजलोके राज्ञि प्रणि
• कर्णाटे १ गूर्जरे २ लाटे ३ सौराष्ट्रे ४ कच्छ १ सैन्धवे ६ । उच्चयां ७ चैव भम्भेय ८ मारवे ९ मालवे १० तथा ॥ १ कौङ्कणे च ११ महाराष्ट्रे १२ कीरे १३ जान्लधरे १४ पुनः । सपादलक्षे १९ मेवाडे १६ दीपा १७ भीराख्ययोरपि १८॥ २ काशिगाजण्यादि चतुर्दशदेशेषु ॥ इतिपूर्वोक्तस्य पत्रे १७ १ C तस्मिन्नगरे नरेश्वरत्वं २ राजन्यानां

Page #280

२४४ प्रबन्धचिन्तामाणः सर्ग. ४ धानान्निजमायुः सबलं वीक्ष्याऽष्टाङ्गयोगाभ्यासेन प्रभवस्तं लीलयोन्मूलितवन्तः॥ कदापि कदली. पत्राधिरूढं कमपि योगिनमालोक्य विस्मिताय नृपतये आसनबन्धेन चतुरङ्गुलमूलभूमित्यागाद्ब्रह्मरन्ध्रेण निर्यत्तेजःपुजं प्रभवो दर्शयामासुः ॥ अथ चतुरशीतिवर्षप्रमाणायुःपर्यन्ते निजमवसानदिनमवर्धायान्त्याराधनक्रियायामनशनपूर्वप्रारब्धायां त
* तयातनाबाधितमूर्तिरुच्चैः पप्रच्छ सूरिं गदशान्तिहेतुम् । आयुर्घनं श्रीकुमरस्य वीक्ष्य ते दक्षमुख्या अवदन्विमृश्य ॥ निवेश्यतेऽन्यो यदि कोपि राज्ये हित्वामयस्त्वां तमयं प्रयाति ॥ उवाच चातुर्यनिधिर्नरेशो निहन्म्यहं किं निजजीवितार्थ । वराकमन्यं परमार्थविज्ञः ! गिरः सुधासारसमा निपीय । दयाकिरस्ता अवदद्यतीशः । निविश्य राज्ये स्वयमेव दु ख । तत्ते हरिष्यामि नरेश्वराहं । अवोचदुच्चैश्चकितो नरेशः। को देववृक्षं पिचुमन्दहेतोश्चिन्तामणि काचकते निहन्ति । रोग निहन्तुं मम शक्तिरस्ति स्वाङ्गान्तरं योगबलेन राजन् । ततः कुमारो महता महेन न्यवीविशत्सूरिवरं स्वराज्ये । हित्वा कुमारं परिमुक्तराज्यं लूतामयः सूरिशरीरमाप । रोगं हन्तुं निश्चलाङ्गः स योगी प्राणायामं पूरकाख्यं वितेने । ऊर्ध्वं नीते. सूर्यबिम्बे समन्ताच्चन्द्रस्तापाद्राग् सुधाभिर्ववर्ष । श्लिष्टं ताभिः सर्वरोगापहाभिर्वेगादङ्गं चङ्गमासीदमुष्य। ___ इति चारित्रमुन्दरगणिकृतकुमारपालचरित्रस्य दशमसर्गस्य प्रथमवर्गे प. ३४

Page #281

कुमारपालप्रबन्धः दर्तितरलिताय नृपतये षण्मासीशेषमायुरास्ते संतत्यभावाद्विद्यमान एव निजामुत्तरक्रियां कुर्या इत्यनुशिक्ष्य दशमदारेण प्राणोत्क्रान्तिमकार्षुः। तदनन्तरं प्रभोः संस्कारादनु तद्भस्म पवित्रमिति राज्ञा तिलकव्याजेन नमश्चक्रे । ततः समस्तसामन्तैस्तदनु नगरलोकैस्तत्रत्यमृत्स्नायां गृह्यमाणायां तत्र हेमखण्ड इत्यद्यापि प्रसिद्धिः ॥ अथ राजा बाप्पाविललोचनः प्रभुशोकविप्लवमनाः सचिवैविज्ञप्त इदमवादीत् । स्वपुण्यार्जितोत्तमतमलोकान प्रभून्न शोचामि किं तु निजमेव सप्ताङ्गराज्यं सर्वथा परिहार्य राजपिण्डदोषदूषितं, यन्मदीयमुदकमपि जगद्गुरोरङ्गे न लग्नं तदेव शोचामीति प्रभुगुणानां स्मारं स्मारं सचिरं विलप्य प्रभूदिते दिने तदुपदिष्टविधिना समाधिमरणेन नृपः स्वर्लोकमलंचकार ॥ सं० ११९९ वर्षावर्ष ३१ श्रीकुमारपालदेवेन राज्यं कृतं ॥ सं० १२३० वर्षेऽजयदेवोऽभिषिक्तः । अस्मिन्पूर्वप्रासादान् विध्वंसयति सीलनामा कौतुकी नृपपुरः प्रारब्धेऽवसरे कृतककामपटुतां मायया निर्माय तत्र स्वकल्पितं देवकुलपञ्चकं पुत्रेभ्यः समर्प्य ममानन्तरं भक्त्यतिशये

Page #282

२४६ प्रबन्धचिन्तामाणः सर्गः ४ नाराधनीयमित्यनुशिक्ष्यान्त्यावस्थायां यावदास्ते तावत्तेन लघुपुत्रेण तत्तूर्ण चूर्णितमाकर्ण्य रे श्री मदजयदेवेनापि पितुः परलोकान्तरं तद्धर्मस्थानानि विध्वंसितानि त्वं त्वद्यापि मयि विद्यमानेपि चूर्णयन्नधमतमोसीति तदालापेन सत्रपस्तस्मादसमञ्जसाद्विरराम । तदनु श्रीअजयदेवेन श्रीकपहिमन्त्री महामात्यपदं दातुमत्यर्थमभ्यर्थितः प्रातः शकुनान्यवलोक्य तदनुमत्या प्रभोरादेशमाचरिघ्यामीत्यभिधाय शकुनगृहं गतस्ततः सप्तविधं दुर्गादेव्याः शकुनं याचितमवाण्य तच्छकुनं पुष्पाक्षतादिभिरभ्यर्च्य कृतकृत्यं मन्यमानः पुरगोपुरान्तः प्राप्तो नदन्तं वृषभमीशानदिग्भागे विलोक्यातिशयस्मेरमनाः स्वं निवासमासाद्य भोजनानन्तरं मरुद्धेन यामिकेन शकुनस्वरूपं पृष्टः श्रीकपर्दी तदने तत्स्वरूपमादिश्य तांस्तुष्टाव । ततो मरुवृद्धः नद्युत्तारेऽध्ववैषम्ये तथा संनिहिते भये।। नारीकार्ये रणे व्याधौ विपरीता प्रशस्यते ॥१ इति प्रामाण्याद्भवानासन्नव्यसनतया मतिभ्रंशाप्रतिकूलमप्यनुकूलं मनुते । यस्त्वया वृषभः शुभः १ तान् शकुनान् २ C विपरीतः

Page #283

कुमारपालप्रबन्धः २४७ परिकल्पितः सोपि भवढ्यापत्त्या शिवस्याभ्युदयं पश्यस्तहदाहात उक्षी जगर्जेति तदुक्तिमवमन्यमाने तस्मिन्नाटच्छ्य तदर्थानऽवगाढं गते, स नृपतिना प्रसादीकतां मुद्रामासाद्य महता महेन समधिगतनिजसौधे विश्रम्य निशि नृपतिना विकृतः समानप्रतिष्ठैरभिभवितुमारब्धः॥ 'जो करिवराण कुम्भे पायं दाऊण मुत्तिए दलइ । सो सहिो विहिवसई जम्बूयपरिपिल्लणं सहइ ॥ १ इत्यादि विमृशन्कटाहिकायां प्रक्षेपकाले। अर्थिभ्यः कनकस्य दीपकपिशा विश्राणिताः कोटयो वादेषु प्रतिवादिनां विनिहिताः शास्त्रार्थगर्भा गिरः। उत्खातप्रतिरोपितैर्नृपतिभिः शारैरिव क्रीडितं कर्त्तव्यं कृतमर्थिता यदि विधस्तत्रापि सजा वयम्। स सुधीरित्यन्त्यकाव्यमधीयंस्तथैव व्यापादयांचक्रे इति श्रीकपर्दिप्रबन्धः॥ अथ श्रीप्रबन्धशतकर्ता रामचन्द्रस्तु तेन भूपापसदेन तप्तताम्रपट्टिकायां निवेश्यमानः ।
१ तद्वाहनोक्षत्वात् २ तीर्थानि ३ मरुवृद्धे. *यः करिवराणां कुम्भे पादं दत्त्वा मौक्तिकानि दलति। स सिंहो विधिवशाजम्बूकपरिपीडनं सहते ॥ १

Page #284

२४८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ४ *महिवीढह सचराचरह जिण सिरि दिहो पाय। तसु अत्थमणु दिणेसरह होउत होई चिरौय ॥१ इत्युदीर्य दशनायेण रसनां छिन्दन् विपन्न एव व्यापादयांचक्रे ॥ इति रामचन्द्रप्रबन्धः॥ अथ राजपितामहः श्रीमानाम्रभटस्तत्तेजोऽसहिष्णुभिः सामन्तैस्तैः समं तदालब्धावसरैः प्रणाम कारयद्भिराक्षिप्त एवमवादीत् । देवबुद्धया श्रीवीत. रागस्य गुरुबुद्ध्या श्रीहेमचन्द्रःः स्वामिबुद्धया कु. मारपालस्यैव मे नमस्कारोऽस्मिन जन्मनीति जैनधर्मवासितसप्तधातुना तेनेत्यभिहिते रुष्ठो राजा युद्धसजो भवेति तद्विरमाकर्ण्य श्रीजैनबिम्ब समभ्याऽनशनं प्रपद्याङ्गीकृतसंग्रामदीक्षो निजसौधाद्राज्ञः परिग्रहं निजाटवातेन तुषनिकरमिव विकरन् घटिकागृहे प्राप्तस्तेषां मलीमसानां संगजनितं कश्मलं धारातीर्थे प्रक्षाल्य तत्कौतुकालोकनागताभिरप्सरोभिरहपूर्विकया ब्रियमाणो देवभू*महीपीठे सचराचरे येन श्रीः दत्ता प्रायः। तस्यास्तमनं दिनेश्वरस्य भवितव्यं भवत्येव चिराय ॥ १
१ A जिाणसिरि दिन्ना २ C D . दिणसरसु ३ होइतु होदु४ A B विराउ
•

Page #285

कुमारपालप्रबन्धः २४९ यं जगाम ॥ वरं भट्टैर्भाव्यं वरमपि च खिङ्गैर्द्धनकृते वरं वेश्याचार्यैर्वरमपि महाकूटनिपुणैः। दिवं याते दैवादुदयनसुते दानजलधौ न विद्वद्भिर्भाव्यं कथमपि बुधैर्भूमिवलये ॥१ त्रिभिर्वषैस्त्रिभिर्मासैस्त्रिभिः पक्षस्त्रिभिर्दिनैः। अत्युगपुण्यपापानामिहैव फलमश्नुते ॥ १ इति प्रमाणोक्तप्रामाण्यात्त कुपतिर्वयजलदेवनाना प्रतीहारेण क्षुरिकया हतो धर्मस्थानपातकी कमिभिर्भक्ष्यमाणः प्रत्यहं नरकमनुभूय परोक्षता प्रपेदे ॥ सं० १२३० पूर्ववर्षादऽजयदेवेन वर्ष ३ राज्यं कृतं ॥ सं० १२३३ पूर्ववर्षावर्ष २ बालमूलराजेन राज्यं कृतमस्य मात्रा नाइकिदेव्या परमाईभूपसुतयोत्संगे शिशुं निधाय गाडरारघटनामनि घाटे संग्रामं कुर्वत्या म्लेच्छराजा तत्सत्त्वादकालागतजलदपटलसाहाय्येन विजिग्ये ॥ सं० १२३५ पूर्ववषाद्वर्ष ६३ श्रीभीमदेवेनराज्यं कृतमास्मिनाज्ञि राज्यं कुर्वाणे श्रीसोहडनामा मालवभूपतिर्जरदेशविध्वंसनाय सीमान्तमा. गतस्तत्प्रधानेन संमुखं गत्वेत्यवादि ।
32

Page #286

२५० प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ४ प्रतापो राजमातर्तण्ड पूर्वस्यामेव राजते । स एव विलयं याति पश्चिमाशावलम्बिनः ॥ १ इति विरूद्धा तद्रिमाकर्ण्य स पश्चानिववृते । तदनु तत्पुत्रेण श्रीमदर्जुनदेवनाना गूर्जरदेशभङ्गोप्यकारि। श्रीमद्भीमदेवराज्यचिन्ताकारी व्याघ्रपल्लीसंकेतप्रसिद्धः श्रीमदानाकनन्दनः श्रीलवणसाहप्रसादश्चिरं राज्यं चकार । तत्सुतः साम्राज्यभारधवलः श्रीवीरधवलस्तन्माता मदनराजी देवराजनानो भगिनीपतेः पट्टकिलस्य भगिन्यां विपनायां तस्य बहुतरमनिर्वहमाणमापट्टारं निशम्य तन्निर्वहणाय लवणप्रसादाभिधपतिमाप्टच्छय शिशुना वीरधवलेन समं तत्र गता सती तेन स्टहणीयगुणाकतिरिति गृहिणीचके। श्रीलवणस्तवृत्तान्तं सम्यगवगम्य तं व्यापादयितुं निशि तद्गृहे प्रविष्टो निभृतीभूय स यावदवसरं निरीक्ष्यते, तावत्स भोजनायोपविश वीरधवलं विना नानामीति भूयो भूयो व्या.त्य निर्बन्धात्समानीयैकस्मिन्नेव स्थालेऽभन्न. ऽकस्मादपि तं शरीरिणं कृतान्तमिव स्वान्तकमालोक्य श्यामलास्यो मा भैषीरिति तेनोचे। यदहं त्वामेव हन्तुमागतः परमस्मिन्मन्नन्दने वीरधवले

Page #287

कुमारपालप्रबन्धः वात्सल्यं साक्षाच्चक्षुषा निरीक्ष्य तदाग्रहान्निवृत्तोस्मीत्युक्का तेन सत्कृतो यथागतं जगाम । वीरधवलस्यापरमातृकाः राष्ट्रकूटान्वयाः साङ्गणचामुण्डराजादयो वीरजनत्वेनं भुवनतलप्रतीताः । अथ स वीरधवलक्षत्रिय उन्मीलित किंचिञ्चेतनस्तस्माद्दृतान्तात्त्रपमाणस्तगृहं त्यक्त्वा निजमेव जनकं सिवेवे । सस्वौदार्यगाम्भीर्यस्थैर्यनयविनयौचित्य - दयादान दाक्षिण्यादिगुणशाली शालीनतया कण्टकग्रस्तां कामपि भुवमाक्रम्य पित्रापि कियत्कृतजनपदप्रसाद द्विजन्मना चाहडनाम्ना सचिवेन चिन्त्यमानराज्यभारः प्राग्वाटवंशमुक्तामणिना पुरा श्रीमत्यत्तन वास्तव्येन तत्कालं तत्रायाततेजःपालमन्त्रिणा सह सौहार्दमुत्ये दे | मन्त्रिणस्तु जन्मवार्त्ता चैवं । कदाचिच्छीमत्यत्तने भट्टारक श्रीहरिभद्रसूरिभिर्व्याख्यानावसरे कुमारदेव्यभिधाना काचिद्विधवातीव रूपवती मुहुर्मुहुर्निरीक्ष्यमाणा तत्र स्थितस्याशराजमन्त्रिणश्चित्तमाचकर्ष । तार्जनानन्तरं मन्त्रिणानुयुक्ता गुरव इष्टदेवतादेशादमुष्याः कुक्षौ सूर्याचन्द्रमसोर्भाविनमवतारं पश्या
१. वीरव्रतेन

२५१

Page #288

२५२ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. 8 मः, तत्सामुद्रिकानि भूयो विलोकितवन्त इति प्रभोर्विज्ञाततत्त्वः स तामपहृत्य निजां प्रेयसीं कृतवान् । क्रमात्तस्या उदरेऽवतीर्णौ तावेव ज्योतिकेन्द्राविव वस्तुपालतेजःपालाभिधानौ सचिवावभूतां । अथान्यदा श्रीवीरधवलदेवेन निजव्यापारभारायrभ्यर्थ्यमानः प्राक् स्वसौधे तं सपत्नकिं भोजयित्वा "नुपमा राजपल्यै श्रीजयतलदेव्यै निजं कर्पूरमयताङ्कयुग्मं कर्पूरमयो मुक्ताभिः सुवर्णमयमण्यन्तरिताभिर्निष्यन्नमेकावलीहारं सा प्राभृतीचकार" मन्त्रिणः प्राभृतमुपढौकितं निषिध्य निजं व्यापारं समार्पयते । यत्तवेदानीं वर्त्तमानं वित्तं तत्ते कुपितोपि प्रतीतिपूर्वं पुनरेवाददामीति, अक्षरपात्रान्तरसंबन्धपूर्वकं श्रीतेजःपालाय व्यापारसंबन्धिनं पञ्चाङ्गप्रसादं ददौ । अकरात्कुरुते कोशमवधादेशरक्षणम् । देवृद्धिमयुद्धाच स मन्त्री बुद्धिमांश्व सः ॥ १ निखिलनीतिशास्त्रोपनिषन्निषण्णधीः स्वस्वामिनं वर्द्धयन् भानूदये कालपूजया विधिवच्छ्रीजिनमर्चि
१ C समर्पयन् २ यत्तावकादीनां B यन्मयेदानीं ३ पात्रा४ भूमि.
न्तरस्थबन्ध.

Page #289

कुमारपालप्रबन्धः
२५३
त्वा गुरूणां वन्दनकर्पूरपूजानन्तरं द्वादशावर्त्तवन्दनवानादनु यथावसरप्रत्याख्यान पूर्वमपूर्वमेकैकं श्लोकं गुरोरध्येति मन्त्रावसरानन्तरं सद्यस्करसवतीपाकभोजनानन्तरं, मूआलनामा महोपासकस्तदङ्गलेखकोऽवसरे रहसि पप्रच्छ । स्वामिनाहर्मुखे शीतान्नमाहार्यते किं वा सद्यस्कमिति पृच्छन्तं ग्रामेयं द्वेधा त्रेधाऽवधीर्य कदाचित्क्रोधान्मन्त्रिणा पशुपाल इत्याक्षिप्तः । स धृतधैर्यः । उभयोः कविदेकतरः स्यादित्यभिहिते तद्वचश्चातुरीचमत्कुतचित्तोऽनधिगतभवदुपदेशध्वनिरहं, तद्विज्ञ यथास्थितं विज्ञप्यतामित्यादिष्टः स वाग्मी प्रोवाच । यां रसवतीमती रसप्लुतां सद्यस्कां प्रभुरभ्यवहरति तां प्राग्पुण्यरूपां जन्मान्तरिततयात्यन्तशीतलां मन्येते । किं चेदं मया गुरोः संदेशवचनमाविः कृतं तत्त्वं तु त एवावधारयन्तीति तत्र पादाववधार्यतां तेनेति विज्ञप्तः श्रीतेजः पालनामा मन्त्री कुलगुरुभट्टारकश्रीविजयसेनसूरीणामभ्यर्णमागतो गृहिधर्म पप्रच्छ । तैरुपासकदशाभिधसप्तमाङ्गाजिनोदितदेव पूजावश्यकयतिदानादिके गृहिधर्मे समुपदिष्टे, ततः १० ग्राम्योऽयं २ मन्ये ३ गृहिधर्मविधिं गुरून्
1

Page #290

२५४ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ४ प्रभृति स देवतार्चनविशेषजैनमुनिदानाद्यं धर्मकृत्यमारब्धवान् । वर्षत्रयदेवतावसराय पदेन पृथक्कृतेन षट्त्रिंशत्सहस्रप्रमाणेन द्रव्येण बाउलायामे श्रीनेमिनाथप्रासादः समजनि ॥ अथ सं० १२७७ वर्षे सरस्वतीकण्ठाभरणलघुभोजराजमहाकविमहामात्यश्रीवस्तुपालेन महायात्रा प्रारेभे। गुरूपदिष्टे लग्ने तत्कृत्यसंघाधिपत्याभिषेकेण श्रीदेवालयप्रस्थाने उपक्रम्यमाणे दक्षिणपथे दुर्गादेव्याः स्वरमाक
स्वयं तद्विदा शाकुनिकेन किंचिञ्चिन्तयति। मरुवृद्ध शकुनं भारितं विधेहीत्यभिदधानः शकुनाच्छब्दो बलीयानिति विचार्य पुराद्विहारावासेषु श्रीदेवालयं संस्थाप्य शकुनव्यतिकरं दृष्टो मार्गवैषम्ये शकुनानां वैपरीत्यं श्लाघ्यते । राज्यविकलतायां तीर्थमार्गाणां वैषम्यं तथा यत्र सा दुर्गा दृष्टिपथं गता तत्र कमपि दक्षं पुरुषं प्रस्थाप्य स प्रदेशो दर्यतां । तथारुते स पुरुष इति विज्ञपयामास । यत्तस्मिन् वरण्डशब्दे नवीक्रियमाणे सा त्रयोदशेष्वरेषु निषण्णा देव्यभूत्। अथ स मरुवृद्धो। देवी भवतः सार्द्धत्रयोदशसंख्या यात्रा अभिहितवती । अन्त्याईयात्राहेतुं भूयः पृष्ठे स आह । इ

Page #291

कुमारपालप्रबन्धः
२५५
हातुलमङ्गलावसरे तद्वक्तुं न युक्तं समये सर्व निवेदयिष्यामीति वाक्यानन्तरं श्रीसंघेन समं मन्त्री पुरतः प्रयाणमकरोत् । सर्वसंवाहनानामर्द्धपञ्चमसहस्त्राणि | एकविंशतिशतानि श्वेताम्बराणां संघतद्रक्षाधिकारे सहस्रं तुरङ्गमाणां सप्तशती रक्तकरभीणां संघरक्षाधिकारिणश्वत्वारो महासामन्ताः । इत्थं समग्रतामय्या मार्गमतिक्रम्य श्रीपादलिप्तपुरे स्वयं कारिते श्रीमहावीर चैत्यालंकृतस्य श्रीललितंसरसः परिसरे आवासान्दापयामास । तत्र तीर्थाराधन विधिवद्विधाय मूलप्रासादे काञ्चनकलशं प्रौढजिनयुगलं श्रीमोढेरपुरावतारे श्रीमन्महावीरचैत्याराधकमूर्त्ती, देवकुलिकामण्डपश्रेणेरुभयतश्चतुष्किकाइयपङ्क्तिं, शकुनिकाविहारे सत्यपुरावतारे चैत्यपुरतो रजतमूल्यं तोरणं, श्रीसंघ योग्यान्मठान, धार्मिकैसत्य कस्य देवकुलिकाः, नन्दीश्वरावतारे प्रासादौन इन्द्रमण्डपं च तन्मध्ये गंजाधिरूढश्रीलवणप्रसाद वीरधवलमूर्ती, तुरङ्गाधिरूढां निजमूर्ति, तत्र सप्त पूर्वपुरुषमूर्त्ताः सप्त गुरुमूर्तीश्च तत्संनिधौ चतुष्किकायां ज्यायोभ्रात्रो महंमालवदेवलुणिगयोराराधकमूर्ती, प्रतो१ C श्रीतदीला २ A जामि. ३D नन्दीश्वर प्रासादाः

Page #292

२५६ प्रबन्धचिन्तामाणः सर्गः ४ लीः, अनुपमसरः, कपर्दियक्षमण्डपतोरणप्रभृतीनि बहूनि जिनधर्मस्थानानि रचयांचक्रे । तथा नन्दीश्वरकर्मस्थाये कण्टेलीयापाषाणसत्कजातीयषोडशस्तम्भेषु पर्वतात् जलमार्गेणानीयमानेषुसमुद्रकण्ठोपकण्ठे उत्तार्यमाणेषु, एककः स्तम्भः पङ्के मनस्तथा यथा निरीक्ष्यमाणोपि न लभते । तत्पदेपरपाषाणस्तम्भेन प्रासादः प्रमाणकोटिं नीतः। वर्षान्तरे वारिधिवेलावशात्यङ्कनिमग्नः स एव स्तम्भःप्रा. दुरासीत् । सचिवसमादेशात्तस्मिंस्तत्र संचार्यमाणे प्रासादो विदीर्ण इति निवेदितुमागताय परुषभाषकाय हैमी जिव्हां स मन्त्री ददौ। दक्षैः किमेतदिति पृष्ठेऽतः परं यथा कथंचिद्धर्मस्थानानि दृढानि कारयिष्यन्ते यथा युगान्तेपि तेषां नान्तो भवति अतः परितोषिकं दानं । आमूलात्तृतीयवेलायामयं प्रासादः समुद्धृतो विजयते । श्रीपालिताणके च पौषधशालां विशालां कारयामास । श्रीमदुजयन्ते च श्रीसंघेन सह प्राप्तो मन्त्री तत्र च तदुपत्यकायां जलपूरे कारितं नव्यं वप्रं, तथा तन्मध्ये श्रीमदाशराजविहारं, तथा कुमारदेवीसरश्च, निरुपमं वि१ पावकपर्वतात् C D२ उपत्यकान्ते

Page #293

कुमारपालप्रबन्धः २५७ लोक्य धवलगृहे पादोऽवधार्यतामिति नियुक्तै. रुज्यमाने श्रीमद्गुरूणां योग्यं पौषधवेश्मास्ति नास्तीति मन्त्रिणादिष्टे तन्निष्पाद्यमानमाकर्ण्य विनयातिक्रमभीरुर्गुरुभिः सह बहिर्दापितावासे तस्थौ। प्रातरुजयन्तमारुह्य श्रीशैवयक्रमकमलयुगलमभ्यर्य स्वयंकारितश्रीशत्रुजयावतारतीर्थेप्रभूतप्रभावनां विधाय कल्याणत्रयचैत्यवर्यसपर्यादिभिस्तदुचितीमाचर्य मन्त्री यावत्तृतीये दिनेऽवरोहति तावदुभाभ्यां दिनाभ्यां निष्पन्ने पौषधौकसि मन्त्रिणा समं गुरवस्तत्र समानीतास्तत्प्रशशंसुः पारितोषिकदानेनानुजगृहुः । श्रीमत्पत्तने प्रभासक्षेत्रे चन्द्रप्रभं प्रभावतयाँ प्रणिपत्य यथौचित्यादभ्यर्च्य च निजेऽटापदप्रासादेऽष्टापदकलामारोप्प तत्रत्यदेयलोकाय दानं ददानः श्रीहेमाचर्यैः श्रीकुमारपालनृपतये जगद्विदितं श्रीसोमेश्वरः प्रत्पक्षीकत इति पञ्चदशाधिकवर्षशतदेशीयधार्मिकपूजाकारकमुखादाकर्ण्य तच्चरित्रचित्रितमना व्यावृत्तमानोमार्गे लिङ्गोपजीविनामसदाचारेणान्नदाने निषिद्धे तत्पराभवं
१ जन्म दिक्षा केवलं च यस्मिन्दिने तीर्थकृतस्तदुत्सवं विधाय यच्चैत्गादौ बिम्बं स्थाप्यते तादृशचैत्येषु २B जगृहे. ३ प्रभावनया.

Page #294

२५८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. 8 विज्ञाय वायडीय श्रीजिनदत्तसूरिभिर्निनोपासकपावत्तस्मिन्क्षणे पूर्यमाणे सति दर्शनानुनयार्थ' तत्र समागताय मन्त्रिणे
रत्नाकर इव क्षारवारिभिः परिपूरणात् । गम्भीरिमाणमाधत्ते शासनं लिङ्गधारिभिः ॥ १ ॥ यान लिङ्गिनोनुवदन्ते' संविना अपि साधवः । तदर्चा चर्च्छते कस्माद्धार्मिकैर्भवभीरुभिः ॥ २ ॥ प्रतिमाधारिणोप्येषां त्यजन्ति विषयं पुरः I लिङ्गिनां विषयस्थानामनची तु विरोधिनी ॥३॥ लिङ्गोपजीविनां लोके कुर्वन्ति येऽवधीरणाम् । दर्शनोच्छेदपापेन लिप्यन्ते ते दुराशयाः ॥ ४ ॥ आवश्यकवन्दनानिर्युक्तौ ॥
" तित्थयरगुणा पडिमासु नत्थि निस्संसयं विया - णन्तो । तित्थयरोवि' नमन्तो सो पावइ निजरं विउलं १
१ B अनुनयार्थे. २ C वन्दन्ति ३ तित्थयरुत्ति ४ पामइ
* तीर्थंकरगुणाः प्रतिमासु न सन्ति निःसंशयं विजानन्तोऽपि तीर्थकरान नमन्तः ते प्राप्नुवन्ति निर्जरां विपुलाम १

Page #295

कुमारपालप्रबन्धः २५९ *लिङ्गं जिणपन्न एव नमंसन्ति निजरा विउला। जइवि गुणप्पहीणं वन्दइ अज्झप्यसुद्धीए ॥ २ ॥ __ इति तदुपदेशान्निर्माजितसम्यकदर्पणो विशेपार्शनपूजापरः स्वस्थानमासदत् । अथ ज्यायसा सोदरेण मं० लूणिगनाना परलोकप्रयाणावसरेऽर्बुदवसहिकायां मम योग्या देवकुलिका कारयितव्येति धर्मव्ययं याचित्वा तस्मिन्विपन्ने तद्गोष्टिकेभ्यस्तद्धवमलभमानश्चन्द्रावत्याः स्वामिनः पार्थानव्यां भूमि विमलवसहिकासमीपेऽभ्यर्थ्य तत्र श्रीलूणिगवसहिप्रासादं भुवनत्रयचैत्यशलाकारूपं कारयामासिवान् । तत्र श्रीनेमिनाथबिम्बं संस्थाप्य प्रतिष्ठितं तद्गुणदोषविचारणाकोविदं श्रीजावालिपुराच्छ्रीयशोवीरमन्त्रिणं समानीय मन्त्री प्रासादस्वरूपं प्रपच्छ । ततस्तेन प्रासादकारकसूत्रधारः शोभनदेवोऽभ्यधायि । रङ्गमण्डपे शालभभिकामिथुनस्य विशालघाटस्तीर्थकृत्प्रासादे सर्वथानुचितो वास्तुनिषिद्धश्च । तथा
१ नमंसुत्ति २ D अर्बुदे विमलवसहिकायां ३ D विलास. *लिङ्ग जिनप्रज्ञप्तं एव नमस्यन्ति निर्जरा विपुला यद्यपि गुणप्र. हीनं वन्दन्ते अध्यात्मशुद्धथै २

Page #296

२६० प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ४ गर्भगृहे प्रवेशद्वारे सिंहाभ्यां तोरणमिदं देवस्य विशेषपूजाविनाशि । तथा पूर्वपुरुषमूर्तियुतं गजानां शाला पश्चाद्भागे' प्रासादकारापैकस्यायतिविनाशि । अप्रतीकारार्ह दूषणत्रयं विज्ञस्यापि सूत्रभूतो यदुत्पद्यते स भाविकर्मणो दोष इति निर्णीय यथागतं स च गतः । तदुपश्लोकनश्लोका एवम् । यशोवीर यशोमुक्ताराशेरिन्दुरसौ शिखा । तद्रक्षणाय रक्षायाः श्रीकारो लाञ्छनच्छलात् ॥१॥ बिन्दवः श्रीयशोवीर शून्यमध्या निरर्थकाः। संख्यावन्तो विधीयन्ते त्वयैकेन पुरस्कृताः ॥ २ ॥ यशोवीर लिखत्याख्यां यावञ्चन्द्रे विधिस्तव । न मांति भुवने तावदायमप्यक्षरदयम् ॥३॥ इति श्रीशत्रुञ्जयादितीर्थानां यात्राप्रबन्धाः।
॥ अथ श्रीवस्तुपालस्य स्तम्भतीर्थे सइदनाना नौवित्तकेन समं विग्रहे संजायमाने श्रीभृगुपुरान्महासाधनिकं शङनामानं श्रीवस्तुपालं प्रतिकालरूपमानीतवान्। स जलधिकूले दत्तनिवासे नगरप्रवेसमार्गान शत्रुसंकीर्णानालोक्य व्यवहारिणां चित्तानि यानपात्रप्रणयीन च वीक्ष्य प्रहितैर्बन्दिभिः श्री१c पुरतः २ तथाविधप्रयोगेषु रूढिः ३ B आयविनाशो.

Page #297

कुमारपालप्रबन्धः २६१ वत्सुपालेन समं समरवासरं निर्णीय यावञ्चतुरङ्गसैन्यं सन्नह्यते तावच्छ्रीवस्तुपालेन पुरः कृतो गुडजातीयो लूण पालनामा सुभटो यदि शङमन्तरेणारं प्रहरामि तदा कपिलां धेनुमेवेति वारवर्णिकापूर्व कः शङ्ख इति तद्वचनादनु शङ्कोहमिति प्रतिसुभटेनोदिते तं निपात्य पुनरनयैव रीत्या द्वितीयेपि पातिते सति कथं समुद्रसामीप्यात् शङबाहुल्यमित्युञ्चरन् महासाधनिकश नव तत्सुभटतां श्लाघमानेनाहूतःकुन्ताग्रेण प्रहरन सतुरगएकेनैव प्रहारेण व्यापादितः । तदनु श्रीवस्तुपालेन समराङ्गणप्रणयिना केसरिकिशोरेण व शङसैन्यं गजयूथमिव त्रासितं दिशो दिशमनेशत् । पश्चान्नौवित्तको मारितः सइयद इति । तदमु लूणपालमृत्युस्थाने लूणपालेश्वरप्रासादो मन्त्रिणा कारितः । अथान्यस्मिन्नवसरे श्रीसोमेश्वरस्य कवेः काव्यम् ॥ हंसैलब्धप्रशंसस्तरलितकमलप्रत्तरङ्गैस्तरङ्गैनीरैरन्तर्गभीरैश्चटुलबककुल ग्रासलनिश्च मीनैः । पालीरूढद्रुमालीतलसुखशयितस्त्रीप्रणीतैश्च गीत
१ A भवण D लण

Page #298

२६२ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः र्भाति प्रक्रीडदूर्मिस्तव सचिव चलञ्चक्रवाकस्त
टाकः ॥ १ ॥
ર
श्रीमन्त्रिणा षोडशसहस्रद्रम्माणां दत्तिः ' प्रसादीकृता । क्वचिच्चिन्तातुरस्य मन्त्रिणो भूमिं मृगयमाणस्य समागतः । सोमेश्वर देवः समयोचितमिदमपाठीत् ॥ तद्यथा ॥ एकस्त्वं भुवनेोपकारक इति श्रुत्वा सतां जल्पितं लजानम्रशिराः स्थिरातलमिदं यद्वक्ष्यसे वेद्मि तत् वाग्देवीवदनारविन्दतिलक श्रीवस्तुपाल स्वयं पातालाइ लिमुद्दिधीर्षुरसकृन्मार्ग भवान् मार्गति १ मन्त्रिणास्य काव्यस्य पारितोषिकेऽष्टौ सहस्राणि दत्तानि ॥ तथा ॥
I
त्वचं कर्णः शिविर्मासं जीवं जीमूतवाहनः । ददौ दधीचिरस्थीनि । इति त्रिषु पदेषु पण्डितेपृधीयमानेषु पण्डितजयदेवः समस्यापदमिव वस्तुपालः पुनर्वसु । इत्युञ्चरन् सहस्रचतुष्टयं लेभे । तथा सूरीणां दर्शनप्रतिलाभनावसरे केनापि दुर्गतद्विजातिना याचनया तन्नियुक्तेभ्यः कृपया पटीमुपलभ्य मन्त्रिणं प्रति समयोचितमूचे ॥ १ B दाक्षि: २ D सहस्रा दानैः प्रसादीकृताः

Page #299

२६३
कुमारपालप्रबन्धः क्वचित्तलं कचित्सूत्रं कार्पासास्थि क्वचित्क्वचित् । देव त्वदरिनारीणां कुटीतुल्या पटी मम ॥ १ ॥
तत्पारितोषिके मन्त्रिणा दत्तानि पञ्चदशशतानि । तथा बालचन्द्रनाम्ना पण्डितेन श्रीमन्तिणं प्रति ॥
गौरी रागवती त्वयि त्वयि वृषो बद्धादरस्त्वं युतो भूत्या त्वं च लसद्गुणः शुभगणः किं वा बहु ब्रूमहे । श्रीमतीश्वर नूनमीश्वरकलायुक्तस्य ते युज्यते वालेन्दुश्चिरमुच्चकै रचयितुं त्वत्तोऽपरः कः प्रभुः॥ १
इत्युक्ते तस्याचार्यपदस्थापनायां द्रम्मसहस्रं व्ययीकृतं ॥ कदाचिन्म्लेछपतेः सुरत्राणस्य गुरुमालिम मर्खतीर्थयात्राकृते इह समागतमवगम्य तजिघृक्षुभ्यां श्रीलवणप्रसादवीरधवलाभ्यां श्रीतेजःपालमन्त्री मन्त्रं ष्टष्ट एवमाख्यातवान् । धर्मछद्मप्रयोगेण या सिद्धिर्वसुधाभुजाम् । स्वमातृदेह पण्येन तदिदं द्रविणार्जनम् ॥ १ ॥
इति नीतिशास्त्रोपदेशेन वृकयोरिव तयोः छागमुन्मोच्य पाथेयादिना सत्कृत्य तं तीर्थं प्रति प्रहितवान्। स च कियद्भिर्वषैः पश्चाद्व्यावृत्तः श्रीम१ मक्का २ BD दिनैः

Page #300

२६४
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग.
न्त्रिणा तदुचित नेपथ्यादिभिः सत्कृतः स स्वस्थानं प्राप्तस्तीर्थगुणानां विस्मरन् श्रीसुरत्राणपुरतः श्रीवस्तुपालमेव वर्णयामास । स सुरत्राणस्तदनन्तरमस्माकं देशे भवानेवाध्यक्षोऽहं तु भवतः सेलभृत् तत्त्वयाहं यत्कृत्यादेशेनैव सर्वदानुग्राह्य इति प्रतिवर्ष तत्प्रहितयमलकपत्रेणोपरुध्यमानः श्रीमन्वीशः श्रीशत्रुञ्जयभूमिगृह योग्यं श्रीयुगादिजिनबिम्बं धन्यं मन्यमानस्य सुरत्राणस्यानुज्ञया तदेशवर्त्तन्या उम्मणीनाम्न्याः खन्याः प्रयत्नशतैरानीतवान् । तस्मिन्नप्यारोहति श्रीमूलनायक स्यामर्षात्पर्वते विद्युत्यातः समजनि । ततः प्रभृति श्रीमन्तीश्वरस्याजीवितान्तं श्रीदेवपादैर्दशनं न ददे । कस्मिंश्चित्पर्वाणि श्रीमदनुपमया निरुपमे मुनीनामन्नदाने यदृच्छया दीयमाने कार्योत्सुक्यात्तदागतः श्रीवीरधवलदेवः सिताम्बरदर्शनिनं द्वारप्रदेशं पाधिममालोक्य विस्मयस्मेरमानासो मन्त्रिणमभीहितवान् । हे मन्त्रिण इत्थं सदैवाभिमतदैवतवत् किममी न सत्क्रियन्ते । तव चेदशक्तिस्तदर्द्धभागो ममास्तु । मामकमेव सर्वे वा दीयतां सदैवेत्यतः १० सर्वथा २ A B मुम्माणी ३ A दर्शनेन

Page #301

कुमारपालप्रबन्धः कारणानोच्यते तथा कते भवतो वृथायास एव स्यादिति तन्मुखचन्द्रविनिर्गतैर्गोभिर्निर्वाणापताप: स्वामिनः कियान विभागः सर्वमेव भवदीयमेवेत्युत्का पटी न्युञ्छनीचके । अन्यदा यतिदानावसरे मियो मुनिजनसंमईने श्रीमदनुपमायाः प्रण: मत्याः प्राज्याज्यसंपूर्ण घृतपात्रं पृष्ठे पतितमालोक्य कुपितं तेजःपालमन्तिणमिति सान्त्वितवती यत्तव स्वामिनः प्रासादात्मुनिजनपुण्यपात्रपतितैराज्यैरङ्गाभ्यङ्गोभवतीति तत्पूर्णदानविधिचमत्कृतो. मन्त्री पञ्चाङ्गप्रसादपूर्व दानं प्रियवाक्सहितं ज्ञानमगवै क्षमान्वितं शौर्यम् त्यागसहितं च वित्तं दुर्लभमेतञ्चतुर्भद्रम् ॥ १ ॥ ___ इति युक्तोक्तिपूर्व च तां मन्त्री प्रशशंस। इत्यनेकधा दानावदातनिकषरेखां प्राप्ता। लक्ष्मीश्चला शिवा चण्डी शची सापत्न्यदूषिता। गङ्गा न्यग्गामिनी वाणी वाक्साराऽनुपमा ततः १
इत्यादिभिः स्तुतिभिर्जेनाचार्यैः स्तूयते स्म । अथान्यदा पञ्चग्रामसङ्कामाधिरूढयोः श्रीवीरधव
* बौद्धन विमलाचार्येण कृतोयं श्लोकः प्रश्नोत्तरमालायां वर्तते तस्मानारायणेन गृहीत्वा स्वग्रन्थे हितोपदेशे स्थापितः, तस्मादनेनेति

Page #302

२६६
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः 8
ललवणप्रसादयोः श्रीवीरधवलपत्नी राज्ञी जयतलदेवी सन्धिविधानहेतवे जनकं प्रति श्रीशोभनदेवमुपागता । किं वैधव्याद्भीरुः सन्धिबन्धं कारयसीति तेनाभिहिता । वीरचूडामणेः पत्युः श्रीवीरधवलस्योन्नतिमारोपयन्ती सा पितृकुलविनाशश
या भूयो भूयोहमेवं व्याहरामि । तुरगष्टष्ठाधिरूढे तस्मिन्वीरधवले स कोस्ति सुभटो यस्तत्सन्मुखे स्थास्यतीति व्याहृत्व सामर्षैव प्रतस्थे । अथ तस्मिन्समरसंरम्भे प्रहारव्यथाव्याकुले श्रीवीरधवले भुवस्तलमलंकुर्वति । यः पञ्चग्रामसङ्ग्रामभूमौ भीमपराक्रमः । घातैः पपात संजातैरश्वतो न तु गर्वतः ॥ १ ॥
इति किञ्चिदन्तर्भ समरसुभटवर्गे एक एवायं पत्तिः पतित इति सकलं निजबलमुत्साहयन श्रीलवणप्रसादः समस्तानपि रिपून लीलयैव समूलकार्यं कषितवान् । इत्थमेकविंशत्तिकृत्वः सत्त्वगुणरोचिष्णू रणरसिकतया क्षेत्रे पितुरये पतितः ॥ अथ वीरधवलस्यायुः पर्यन्ते, प्रतितीर्थं प्रस्थितेन दतमेकधा सहस्वगुणमुपलभ्यत इति रूढः श्रीतेज:१ प्रतिहार श्री० २ ACD प्रस्थितस्य.

Page #303

कुमारपालप्रबन्धः २६७ पालेन जन्मसुकृतं ददे । तदनु तस्मिन् स्वामिनि विपन्ने तत्सौभाग्यातिशयात्सेवकानां विंशत्यधिकशतेन सहगमनं चके । तदनु श्रीतेजःपालेन प्रेतवने यामिकान्मुत्का लोकस्य स निबन्धोनिषिद्धः॥ आयान्ति यान्ति च परे ऋतवः क्रमेण संजातमेतदृतुयुग्ममगत्वरं तु । वरिण वीरधवलेन विना जनानी वर्षा विलोचनयुगे हृदये निदाघः ॥ १॥ ___ अथ श्रीमन्त्रिणा वीरधवलस्य सुतो वीसलदेवो राज्येऽभिषिक्तः। श्रीअनुपमदेव्या विपत्तौ तेजःपालारूढशोकग्रन्थावनिवर्चमानायांतत्रागतैःश्रीजयसेनसूरिभिर्बलवत्पुरुषैरुपशमितायांविपदिकिंञ्चिच्चेतनया सापत्रपः श्रीतेजःपालः सरिणोचे। वयमस्मिवयवसरे भवतः कैतवमालोकितमुपेताः। श्रीवस्तुपालेन किमेतदिति पृष्ठा गुरवः प्राहुः । यदस्माभिः शिशोस्तेजःपालस्योपयामाय धरणिगपाचदिनुपमा कन्या याचिता तदा स्थिरता कृता । तदनु तस्याः कन्याया एकान्तविरूपतां निशम्य तत्संबन्ध१८ जनस्य २ A C D ग्रन्थेऽनिवर्तमाने ३ D आलोकयितुं ४ तत्परिणयननिश्चयता ५ स्थिरपत्रदानादनु

Page #304

२६८ प्रबन्धचिन्तामाणः सर्गः ४ भङ्गाय चन्द्रप्रभजिनप्रतिष्ठितक्षेत्राधिपतेरष्टौ द्रम्माणां भोगमुपायनीचंके । इदानीं तद्वियोगग्रन्थेरामनस्यमित्युभयोवृत्तान्तयोः कस्तथ्य इति तन्मूलसंकेताच्छ्रीतेजःपालः स्वहृदयं दृढीचक्रे ॥अथान्यदा. वसरे मन्त्री वस्तुपालः पूर्णायुः श्रीशत्रुक्षयं यियासुरिति मत्वा पुरोधाः सोमेश्वरदेवस्तत्रागतोऽनयेष. प्यासनेषु मुच्यमानेषऽनुपविशन हेतुं पृष्ठ इत्याह ॥ अन्नदानैः पयःपानधर्मस्थानैधरातलम् ।। यशसा वस्तुपालेन रुद्धमाकाशमण्डलम् ॥ १॥
इति स्थानाभावान्नोपविश्यते इति तदक्तेरुचितपारितोषिकदानपर्व तमाएछय मन्त्री पथिप्रस्थितः। आकेवालीयाग्रामे देशकुटयां दर्भसंस्तरमारूढो गुरुभिराराधना कार्यमाण आहारपरिहारपूर्व पर्यन्ताराधनया प्रध्वंसितकलिमलो युगादिदेवमेवं जपन् सुकृतं न कृतं किञ्चित्सतां संस्मरणोचितम् । मनोरथैकसाराणामेवमेव गतं वयः॥ १ ॥
इति वाक्यप्रान्ते नमोऽहङ्ग्य इत्यक्षरैः समं प. - १ B भागमाप याचितीचके २ A च भूतलं

Page #305

कुमारपालप्रबन्धः
२६९ रिहतसप्तधातुबद्धं शरीरं स्वरूतफलमुपभोक्तुंस्वर्लोकमलंचकार । तत्संस्कारस्थानेऽनुजश्रीतेजःपालसुतजैत्रसिंहाभ्यां श्रीयुगादिदेवदीक्षावस्थामूर्त्तिनालंकृतस्वर्गारोहणप्रासादोऽकारि ॥ अद्य मे फलवती पितुराशा मातुराशिषशिखा गुरिताद्य । यद्युगादिजिनयात्रिकलोकं प्रीणयाम्यहमशेषमखिन्नः ॥ १ ॥ नृपव्यापारपापेभ्यः सुकृतं स्वीकृतं न यैः । तान्धूलिधावकेभ्योपि मन्येऽधमतरान्नरान् ॥ २ ॥ ___ इत्यादीनि श्रीवस्तुपालमहाकवेः काव्यानि स्वयं कृतान्यमूनि ॥ पूर्णः स्वामिगुणैः स वीरधवलो निर्मान एव प्रभुविद्वद्भिः कृतभोजराजबिरुदः श्रीवस्तुपालः कविः । तेजःपाल इति प्रधाननिवहे कश्च मन्लीश्वरस्तजायानुपमागुणैरनुपमा प्रत्यक्षलक्ष्मीरभूत् ॥
॥ इति श्रीमेरुतुङ्गाचार्याविकृते प्रबन्धचिन्तामणौ श्रीकुमारपालमन्त्रीश्वरवस्तुपालतेजःपालमहापुरुषयशोवर्णनो नाम चतुर्थः प्रकाशः॥ १ आशिः शब्दोऽकारान्तो न तथापि ग्रन्थकतैव न्यस्तः २८ निःसीमः

Page #306

२७०
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ५
अथ पूर्वोक्तेभ्यो महापुरुषचरितभ्यो यान्यवाशष्टानि तानि तदितराणि चेह प्रकीर्णकप्रबन्धे प्रारभ्यन्ते ॥ तद्यथा ॥
समीपस्फुरच्छिप्राश्रवन्त्यामवन्त्यां पुरि पुरा श्रीविक्रमार्कनृपः, सत्रागारे वैदेशिकं लोकं भोजनानन्तरं निद्रापरं संपन्नदीर्घनिद्रेमार्कण्य विस्मयस्मेरमानसस्तद्वृत्तान्तं जिज्ञासुस्तान् सर्वानपि वसनपिहितान्विधाप्य तद्वार्त्ता चापन्हुतां निजाज्ञां विधाय पुनरुपागतानध्वगांस्तथैव भोजयित्वा प्रदोषे चोष्णोदकं तैलं च तेषां चरणपरिचरणनिमित्तमुपनीय तेषु २प्रसुप्तेषु महानिशायां कृपाणपाणिर्नृपतिर्निभृतीभूय स्वयं यावत्तस्थौ तादकस्मात्तत्र कोणैकदेशे प्रथमं तावडूमागमं तदनु शिखारेखामथ दीत्रफणारत्नफणालंकृतं सहस्रफणालंकृतसहस्रफणं नागं निर्गतमवलोक्य तच्चित्रचमत्कृतो राजा यावत्साकूतं पश्यति तावत्स फणीन्द्रः किं पात्रमिति तद्दिनसुप्तान् पान्थान् प्रत्येकं प्रपच्छ । अथ ते धर्मपात्रं गुणपात्रं तपःपात्रं रूपपात्रं कामपात्रं कीर्त्तिपात्रमित्यादीनि वदन्तोऽज्ञानतया यदृच्छया तस्य
१ श्रीवत्यां २ प्राप्तमृत्युं

Page #307

प्रकीर्णकप्रबन्धाः २७१ शापान्मृत्युमभुवन्तीति विलोक्याऽथ श्रीविक्रमएव तत्पुरोभूय योजिताञ्जलिः। भोगीन्द्र बहुधा पात्रं गुणयोगाद्भवेद्भुवि । मनःपात्रं तु परमं शुद्धं श्रद्धापत्रितम् ॥ १ ॥
अथ निजाशयमेवं भाषमाणं श्रीविक्रम परितोषावरं वृणीषेति प्राह । अथ श्रीविक्रमोऽमून् पथिकानुजीवयेति तेन वरे याचिते शेषं विशेषात्परितोषयामास ॥
इति श्रीविक्रमार्कस्य पात्रपरीक्षाप्रबन्धः॥
अथ कदाचित्पाटलीपुरपत्तनेऽकस्मादमन्दानन्दे नन्दे राज्ञि पञ्चत्वमागते कश्चिद्विप्रस्तत्कालं तदागतः परपुरप्रवेशविद्यया नृपदेहमधितस्थौ । तत्संकेततो द्वितीयो द्विजो नृपदारमुपेत्य वेदोद्गारमुदाहरन्प्रत्युजीवितोनृपःस कोशाध्यक्षैस्तस्मै स्वर्णलक्षमदापयत् ।अथ तदृनान्तं विज्ञाय महामात्यो, नन्दः पुरा कदर्योभूत् साम्प्रतं तु तदौदार्यमिति वदस्तं विप्रं विधृत्य परकायप्रवेशकारिणं वैदेशिक सर्वत्र शोधयन् कापि मृतकं केनापि रक्ष्यमाणमाकर्ण्य चिताप्रवेशाद्भस्मीकृत्य पूर्वमिव तं नन्दं निरु- १ A शुद्धश्रद्धा २ C तत्संकेतात् द्वितीयदिने

Page #308

प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. पममतिवैभवान्निजप्राज्ये साम्राज्ये निर्वाहयामास ॥ इति नन्दप्रबन्धः ॥
अथ खेर्डमहास्थाने देवादित्यविप्रपुत्री बालकाले विधवा निरूपमरूपपात्रं सुभगाभिधाना प्रधाना प्रातः सूर्य प्रत्यर्घाञ्जलिं क्षिपन्ती अज्ञाततद्भोगादाधानममूत्कथंचित्तदसमञ्जसं पितृभ्यामवबुध्य मन्दाक्षमुद्रमिति तां प्रति तद्व्याहृत्य स्वपुरुषैर्वलभ्या नगर्या अभ्यासे मुमुचे । तया तत्र प्रसूतः सूनुः क्रमेण वर्द्धमानः सवयोभिः शिशुभिः निःपितृक इति निर्भर्त्स्यमानो मातुः समीपे पितरं पृच्छन् तया न जाने इत्यभिहितस्तजन्मवैराग्यान्मुमूर्षोः ' प्रत्यक्षीभूय सविता सान्त्वनापूर्वं करे कर्करान्समये भवन्मातुः संपर्ककारिणमर्के स्वं ज्ञापयन् भवतः पराभवकारिणं प्रत्यऽयं क्षिप्तः शिलारूपो भविष्यतीत्यादिश्य निरपराधस्य कस्यापि क्षिप्तो यदि तवैवाऽनर्थनिबन्धनं ज्ञापयंस्तिरोधत्त । अथेत्यमभिभवकारिणः कांश्चिद्व्यापादयन् शिलादित्य इति सान्वयनाम्ना प्रतीतः । तन्नगरराज्ञा तत्परीक्षा
२७२
१ C खेडा २ अज्ञातात्तद्योगभोगादाधानमधात् ३ लज्जागोप्यं ४ C मूर्खो मुमूर्षुः ९ C तत्करं कर्करं D तत्करे -

Page #309

प्रकीर्णकप्रबन्धाः २७३ यैव तथाकते तमिलापालं शिलया तया कालधर्ममवापय्य स्वयमेव भूपतिरभूत्। तथास सवितृप्रसादीकतहयेऽधिरूढो नभश्चर इव स्वैरविहारी पराक्रमाक्रान्तदिग्वलयश्चिरं राज्यं कुर्वन् जैनमुनिसंसगात्प्रादुर्भूतसम्यत्करन्नः श्रीशत्रुअयस्य महातीर्थस्यामानमहिमानमवगम्य जीर्णोद्धारं चकार ॥ कदाचिच्छिलादित्यं सभापतीकृत्य चतुरङ्गसभायां पराजितेन देशत्यागिनों भाव्यमिति पणबन्धपूर्व सिताम्बरसौगतयोर्वादे संजायमाने पराजितान् सिताम्बरान्स्वविषयात्सर्वान्निर्वास्य श्रीशिलादित्यजामेयमेमेयगणं मल्लनामानं मल्लकं तत्र स्थितं समुपेक्ष्य स्वयं जितकाशिनः श्रीविमलगिरौ श्रीमूलनायकं श्रीयुगादिदेवं बुद्धरूपेण पूजयन्तो बौद्धा यावद्विजयिनस्तिष्टन्ति तावत्स मल्लः क्षत्रकुलोद्भवत्वात्तस्य वैरस्याविस्मरन् कृतप्रचिकीपुर्जेनदर्शनाभावात्तेषामेव संनिधावधीयत्रात्रिन्दिनं तल्लनिचित्तः कदाचिद्भीष्मवासरेषु निशीथकाले निद्रामुद्रितलोचने समस्तनागरिकलोके दिवाभ्यस्तं शास्त्रं महताभियोगेनानुस्मरन् तत्कालं गगने सं१ c देशताडितेन २ C यामयं भागिनेयं ३ A जितकासिनः
35

Page #310

२.७४
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ५
चरत्या श्रीभारत्या के मिष्टा इति शब्द पृष्टः स परितो वक्तारमनवलोक्य वल्ला इति तां प्रति प्रतिवचनं प्रतिपाद्य पुनः पण्मासान्ते तस्मिन्नेवावसरे प्रत्यावृत्तया देव्या केन सहेति भूयोभिहितस्तदा त्वनुस्मृतपूर्ववाक् गुडघृतेनेति प्रत्युत्तरं ददानस्तवधानचमत्कृतयाभिमतं वरं वृणीषृत्यादिष्टः सौगतपराजयाय कमपि प्रमाणग्रन्थं प्रसादीकुरु । इत्यर्थमभ्यर्थयन् नयचक्रग्रन्थार्पणेनानुजगृहे । अथ देवीप्रसादादेवागततत्त्वः श्रीशिलादित्यमनुज्ञाप्य सौगतमठेषु तृणोदकप्रक्षेपपूर्व नृपतिसभायां पूर्वोदितपणबन्धपूर्वकं कुण्ठपीठावतीर्णश्रीवाग्देवतालेन श्रीमल्लस्तांस्तरसैव निरुत्तरीचकार । अथ राजाज्ञया सौगतेषु देशाद्वतेषु जैनाचापाहूतेषु स मलो बौद्धेषु जितेषु तेषु वादीति । तदनु भूपाभ्यर्थितैर्गुरुभिस्तस्मै पारितोषिके सूरिपदं देदे । श्रीमल्लवादिसूरिनामा गणभृत्प्रभावकतया नवाङ्गवृत्तिकार श्री अभर्यदेवसूरिभिः प्रकटीकृत१ AB अनिमित्तं २ C प्रसादतस्तदवावगततत्वः ३ C D देशोद्गतेषु C वादिषु ४ A तस्य ५ चक्रे १ C नवाङ्गवृत्तिकारश्रामयः देवसूरिभिः प्रगटीकृतः श्री

Page #311

प्रकीर्णकप्रबन्धाः २७५ श्रीस्तम्भनकस्य तीर्थस्य विशेषोन्नत्यै श्रीसड़ेन चिन्तायिकत्वे नियोजितः ॥ इति मल्लवादिप्रबन्धः।
अथ मरुमण्डले पल्लीयामे काकूपाताको भ्रातरौ निवसतस्तयोः कनीयान्धनवान् ज्यायांस्तु तद्गृहभृत्यवृत्त्या वर्तते । कस्मिंश्चिनिशीथसमये दिवसकर्मवृत्तिश्रान्तः प्रावृट्काले काकूः प्रसुप्तः कनीयसाभिदधे । भ्रातः स्वकीयकेदाराः पयःपूरैः स्फुटितसेतवस्तव तु निश्चिन्ततेत्युपालब्धः स तदात्यक्तश्रस्तरः स्वं निन्दन कुदाल स्कन्धे निवेश्य यावत्तत्र याति तावत्कर्मकरान स्फुटितसेतुबन्धरचनापरान्समालोक्य के यूयमिति दृष्टाः भवद्धातुः कामुकाः इत्यभिहिते कापि मदीयाः कामुकाः सन्तीति एष्टे वलभ्यांसन्तीति ते प्राहुः। अथ सोप्यवसरे सर्वस्वं पिठरे आरोप्य तं मूडो दधानः श्री वलभीमवाप्य गोपुरसमीपवर्तिनामाभीराणां समीपेऽवसत् । अत्यन्तरशतया तै रङ्क इति दत्ताभिधानस्तार्णमुटजं विधाय तदवष्टम्भेन यावत्तस्थौ १ A B श्रीमल्लेन चिन्तायिकत्वं २ A D काकूआकः ३ शय्या ४ कर्मकराः ५ B अथ स पिठरे सर्वस्वमारोपितं मू ६c सनिधी निवसन्

Page #312

२७६ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ५ तावत्कश्चित्कापटिकः कल्पपुस्तकप्रमाणेनं रैवतकशैलादलाबुना सिद्धरसमादाय मार्गमतिक्रामन् काकूयतुम्बडीत्यशरीरिणीं वाणीमाकर्ण्य विस्मयस्मेरमना जातभीवलभीपरिसरे तस्य छद्मनो वणिजः सद्मनि र इति तन्नामतो निशङ्कतया तत्सरसमलाबु तत्रोपनिधीचक्रे । स स्वयं श्री सोमेश्वरयात्रायां गतः । कस्मिन्नपि पर्वणि पाकविशेषाय चुल्हीनियोजितायां तापिकायमलाबुरन्ध्राद्गलितरसबिन्दुना हिरण्मयीं तां निभाव्य स वणिग् तं सिद्धरसं चेतसा निर्णीय तदलाबुसहित गृहसर्वस्वमन्यत्र नियोज्य स्वगृहं प्रदीपकेन भस्मीकृत्य परस्मिन्गोपुरे सौधं निर्माप्य तत्र निवसनू, कदाचित्प्राज्याज्यविक्रयकारिण्यः स स्वयं घृतं सोलयंस्तदक्ष निरीक्ष्य घृतपात्राधः कृष्णचित्रकुण्डलिक विमृश्य केनापि कैतवेन तव्यत्ययादपहृत्य चित्रकसिद्धिं स्वीचकार । कदाचित्तस्यागण्य पुण्यवैभववशात्सुवर्णपुरुषसिद्धिरजायत । इत्थं त्रिविधसिडया कोटिसंख्याभिधानानि धनानि १ रसानयशास्त्रोक्तरीत्या २० काकतुम्बडीति सिद्धरसात् ३ तपेलीति भाषायाम् C ४ कारिणा - ५ अक्षीणं ६ A कुण्डलियां

Page #313

प्रकीर्णक प्रबन्धाः
२७७
#
संगृह्यापि कदर्यवर्यतया कापि सत्पात्रे तीर्थे वा - नुकम्पया वा तस्याः श्रियो न्यासो दूरे तिष्टतु प्रत्युत सकललोकसंजिहीर्षया तो लक्ष्मीं सकलस्य विश्वस्य कालरात्रिरूपामदर्शयत् । अथ स्वसुताया रत्नखचितकङ्कतिकाया, राज्ञा स्वसुतायाः कृते प्रसभमपहृतायास्तद्विरोधानुरोधात्स्वयं म्लेच्छमण्डले गत्वा वलभीभङ्गाय तद्याचितकाञ्चनकोटीरस्मै समर्प्य प्रयाणमचीकरत् । तदनुपलतस्तु एकः छत्रधरः निशाशेषे सुप्तजाग्रदवस्थेऽवनीपतौ पूर्वसंकेतितेन केनापि पुंसा सममित्यालापमकरोतू । अस्मत्स्वामिनां मन्त्रेऽमूर्खः कोपि नहि यदयमश्वपतिमहीमहेन्द्रः केनाप्यऽज्ञातकुलशलिनासाधुना साधुना वापि वणिजा नामकर्मभ्यां रङ्केन प्रेरितः सूर्यपुत्रं शिलादित्यं प्रति यश्वचालेति पथ्यां तथ्यां तद्वाचमाकर्ण्य किञ्चिचेतसि विचिन्तयन् तस्मिन्नहनि नृपः प्रयाणविलम्बमकरोत् । अ
१ C कङ्कतिकायां स्वसुताकृते प्रसभमुपहतायां २ D तद्याचिताः काञ्चनकोर्टास्तस्य नवकोटीरस्य ३ A एकच्छत्रधरो ४ C निशासौधे सुप्तजाग्रदवस्थे पृथिवीपतौ ४ BD मूषकोपि नहि

Page #314

२७८ प्रबन्धचिन्तामाणिः सर्गः ५ थ रङ्कः साशङ्कस्तद्वृत्तान्तं निपुणवृत्त्यावगम्य काञ्च. नदानेन तस्य काञ्चन तृप्तिमासूल्य पुनः परस्मिन्प्रत्यूषे विचार्याविचार्य वा कृतप्रयाणोयं महानरेन्द्रश्चालितः।सिंहस्यैकपदं यथेति न्यायाचलित एव राजते ॥ यतः॥ मृगेन्द्रं वा मृगार वा हार व्याहरतां जनः। तस्य चोभयथा ब्रीडा लीलादलितदन्तिनः ॥१॥
इत्यस्य स्वामिनो निःसीमपराक्रमस्य सन्मुखे कः स्थास्यातीति तद्विरा प्रोत्साहवान म्लेच्छपतिभैरीनिनादबधिरितरोदःकन्दरं प्रयाणमकरोत् । इतश्च तस्मिन्वासरे वलभ्यां श्रीचन्द्रप्रभबिम्बमम्बाक्षेत्रपालाभ्यां सहितमधिष्टातृबलाद्गगनमार्गेण शिवपत्तनभुवि भूषणीबभूव । रथाधिरूढा श्रीवईमानप्रतिमा चादृष्टवृत्त्याधिष्ठातृबलेन संचरन्तीआश्विनपूर्णिमायाँ श्रीमालपुरमलंचकार । अन्या अपि सातिशया देवमूर्तयो यथोचितं भूभागमलंचक्रुः । तत्पुर्देवतया चै श्रीवर्द्धमानसूरीणां चोत्पातज्ञापनावसरे ॥ १B D जनाः २ चकारारस्वज्ञानेन ज्ञातमपि तथैवान्यमुनिभिरपीत द्वितीयचार्थः ।

Page #315

प्रकोणर्कप्रबन्धाः २७९ का त्वं सुन्दार जल्य देविसदृशे' किं कारणं रोदिषि भ श्रीवलभीपरस्य भगवन पश्याम्यहं प्रत्ययमें। भिक्षायां रुधिरं भविष्यति पयो लब्धं भवेत्साधुभिः स्थातव्यं मुनिभिस्तदेव रुधिरं यस्मिन्पयो जायते१ ___ एवमुत्पातेषु संजायमानेषु पुरीपरिसरप्रान्तेषु म्लेच्छसैन्येषु देशभङ्गसमासादितपङ्केन रङ्केन पञ्चशब्दवादकान्कनकवितरणेबहुधा विभेद्य तस्य ह. यस्यारोहणकाल एव तैः क्रियमाणे प्रतिशब्दसाराविणे तायवदुड्डीय तस्मिन्स्तार्य दिवमुत्यतति किंकर्तव्यतामढः स शिलादित्यस्तैर्निजघ्ने। तदनु तैर्लीलयैव वलभीभङ्गः सूत्रितः॥ 'पणसयरीवासाई तिन्निसयाइं अइक्कमे ऊण । विक्कमकालाउ तउ वलहीभङ्गो समुप्पन्नो ॥ १ ॥ १ C D देवसदृशे २ A प्रत्ययः ३ D विबोध्य ४ अश्वे ५A वाससयं
. *पञ्चसप्ततिवर्षाणि त्रिशतानि अतिक्रमे तु। विक्रमकालात् वलभीभङ्गः समुत्पन्नः क. सत्यपुरकल्पे प. ३७ तु
तेण सन्नेण विक्कमाई अठहिं सरहिं पणयालेहि वरिसाणं गएहिं अजिऊण सो राया मारिउ । गर्ड सहाणं हम्मीरो। तई अन्नो ग

Page #316

२८० प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ५ ___ इति श्रीशिलादित्यराज्ञ उत्पत्तिस्तथा रङ्कोत्पनिस्तत्कृतो वलभीभङ्गश्चेति प्रबन्धत्रयम् ॥ अथ श्रीरत्नमालनगरे श्रीरत्नशेखरो नाम राजा सकदाचिदिग्यात्रायाः प्रत्यावृत्तः पुरप्रवेशमहोत्सव विपणिश्रेणिं शृङ्गारितां मृगयमाणः कस्मिन्नपि हट्टे काष्ठपात्रीयुतं कुदालमालोक्य सौधप्रवेशानन्तरं प्राभृतपाणी महाजने समायाते सुखिनो यूयमिति नृपालापानन्तरं तैर्न सुखिनो वयमिति विज्ञप्ते विभ्रमभ्रान्तस्तावद्विसृज्य कस्मिन्नपि निर्जनावसरे पुरप्रधानानाहूय किं न सुखिनो यूयमिति दृष्टे अपि च काष्टपात्रीयुतकुद्दालस्योर्वीकरणकारणमनुयुक्तास्ते इति विज्ञपयामासुः । यत्र स्वामिना काष्टपाल्यामेकमेवमवधारितं, सवितेश्वरः स्ववित्तसंख्यामजानन काष्टपात्रिकैः स्वविज्जणवई गुज्जरं भजित्ता तवो वलन्तो पत्तो सच्चउरे
[तेन सैन्येन विक्रमान् अष्टभिः शतैः पञ्चाशद्रिः वर्षाणां गतैः [ वलभी ] भक्का स राजा मारितः गतः स्वस्थान हम्मीरः। ततोऽ न्यः गज्जणपतिः गूर्जरं भक्का ततो वलन् प्राप्तः सत्यपुरे ]
१ ) व्यवहारिकाकूत्पत्तिः २ c समाप्तिमफणीत् ३ तान् वि. सृज्य ४ A अय॑जनावसाने ५ BD पाञ्यादिकं

Page #317

प्रकीणकप्रबन्धाः ससंकलनां ज्ञापयितुं संकेतश्चक्रे। तथा च न सुखिनो वयमितिस्वामिनःसंतानाभावात्।कोटीध्वजकुलाकुलं नगरमिदं स्वामिना चिरकाललालितमन्वयाभावात्कन पराकोटींनीयत इति “पुरातनस्यान्तःपुरस्यवन्ध्यत्वं बुद्धया निधाय नृपवंशवृद्धये नौतनमन्तःपुरं चिकीर्षवः " स्वामिनोनुमत्या पुष्पार्कदिने केनापि प्रधानशाकुनिकेन समं शकुनागारं प्राप्ताः । कामपि दुर्गतनितम्बिनीमासन्नप्रसवां काटभारवाहनैकवृत्तिं शिरोधिरूढदुर्गामालोक्य शकुनवित्तामक्षतादिभिः पुनरभ्यर्चयन, तैः किमेतदिति पृष्टे प्राह । यः कश्चिदाधाने पुत्रः स एवात्र नृपो भावीचेदृहस्यतिमतंप्रमाणमित्यसंभाव्यं वृत्तान्तमनुमन्यमानाः मानोन्नतये नृपाय व्याघुटय यथावस्थितं तत्स्वरूपं निवेदितवन्तः । अथ खेदमेदुरमना नृप आप्तपुरुषैस्तां गतपूरीकर्तुं प्रारभ्यमाणामिष्टं दैवतं स्मरेत्यभिहिते सा मरणभयव्याकुला प्रदोषकाले यावत्ताननुज्ञाप्य शङ्काभङ्ग कुरुते लादत्साऽप्रसूत पुत्रं। तं तत्र परित्यज्य पुनरुपागतां गतापूरीकृत्य पुनरपि राज्ञे विज्ञपयांचक्रुः । अथ काचि१ A नौतनं पुरं २ A C अभ्यर्चयत ३ [ मलमूत्रत्यागं ]
36.

Page #318

२८२
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गे ५
न्मृगी संध्यादयेपि पयःपानं कारयन्ती तमनुदिनं वृद्धिमन्तं कारयामास । तस्मिन्नवसरे देव्या महालक्ष्म्याः पुरतः ढङ्कशालायां हरिण्याश्चतुर्णां पादानामधः शिशुरूपं नाणकं नूतनं संजायमानमाकर्ण्य क्वचिन्नवीनो नृप उत्पन्न इति प्रसृतवार्त्तया श्रीरत्नशेखरः सैन्यानि प्रतिदिशं तं शिशुं विशसितुं प्राहिणोत् । तैर्यत्र तत्रावलोक्य लब्धोपि बा - लहत्याभीतैः स सायं पुरगोपुरे गोकुलखुररवैर्यथायं बालो विपन्नः सन्स्वयमपवादाय न भवतीति ༣रस्थैः स्तैर्यावन्मुक्तस्तावत्तत्रायातं गोकुलं तं मूर्त्ति - मन्तं पुण्यपुञ्जमिव बालमालोक्य तैरेव पदैः स्तम्भितमिव तस्थौ । अथ पाश्चात्यपक्षात्पुरोभूय वृषभो वृषभासुरं तं शिशुं पदानामन्तराले निधाय गोधनं सकलमपि प्रेरयामास । अथ तं वृत्तान्तं नृपोऽवधार्य तैः समं तमपरेतं लोकैर्विज्ञप्तश्च तं बालमानीय पुत्रीयमाणः श्रीपुअ इति दत्ताभिधानः प्रवईयामास । अथ श्रीरत्नशेखरे राज्ञि दिवं गते तस्य राज्ञः कृताभिषेकस्य साम्राज्यं पालयतः
१ C टङ्कशालायाः २ वृषेण पूर्वपुण्येन देदीप्यमानं । वृषः कामदेवस्तद्वद्वाभासुरं ३ B सामन्तनगरलोकः

Page #319

प्रकीर्णकप्रबन्धाः २८३ पुत्री समजनि सा च संपूर्णसर्वाङ्गावयवसुन्दरापि कपिमुखी तेन वैराग्येण विषयविमुखतां बिभ्राणा श्रीमातेति नामधेयं बभार । सा कदाचिजातजातिस्मृतिः पितुरग्रे स्वं पूर्वभवं निवेदितवती, यदहमर्बुदाद्रौ पुरा कपिपत्नीत्वमनुभवन्ती कस्यापि शाखिन एकस्याः शाखायाः शाखान्तरं संचरन्ती केनापि तदतुल्येन शिल्पेन विद्धतालुः पञ्चत्वमासदत्ातदधोवर्तिनि कामिततीर्थकुण्डे यावद्गलितं वपुः पपात तावत्तीर्थातिशयान्मामकं वपुर्मानुषाकारमभवत् यन्मस्तकं तु तत्तथैवास्ते तेनाहं कपिवदना। अथ श्रीपुञ्जनृपस्तस्यास्तन्मस्तकं कुण्डे क्षेपयितुं निजान्पुरुषान्समादिदेश । तैस्तु सुचिरात्तत्तदवस्थं विलोक्य तथाळते सा श्रीमाता मानवानना समजनि । ततःप्रभृति सा मातरपितरावनुज्ञाप्याऽर्बुदसंख्यगुणा तस्मिन्नेवाऽबुंदे तपस्यन्ती, कदाचिद्गगनगामिना योगिना ददृशे । स च तत्सौन्दर्यापहतहृदयो गगनादुत्तीर्य प्रेमालापपूर्वकं त्वं मां कथं न वृणोषीति पर्छ । सेत्यवादीत् । साम्प्रतं तावत्क्षणदायाः प्रथमयामो व्य१. गलित्वा २ A B आप्त पुरूषान् ३ C ता तदवस्थं ४ A पृष्टा

Page #320

२८४ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग.५ तीतस्तूर्ययामस्य ताम्रचूडेषु रुतमकुर्वाणेषु यद्यस्मिन्नगे कयाचिद्विद्यया द्वादश पाः कारयसि ततो भवन्तमभीष्टं करोमीति तदुक्तिसमनन्तरमेव तत्र कर्मणि चेटकपटकं नियोज्य यामदयेन निमापिते सर्वपद्यानिवहे श्रीमाता स्वशक्तिवैभवेन कृतकं ताम्रचूडारवं कारयन्ती तेनागत्य विवाहाय सजीभवेत्यभिदधे ।तव पद्याया निष्पाद्यमानायाः कुक्कुटरवः समजनिष्टेति तयोक्ते भवन्मायया कृतकं ककवाकुरवं को न वेत्तीत्पुत्तरं ददानः सरित्तीरे तजाम्योपढौकितविवाहोपहारः, श्रीमात्रा समस्तविद्यामलं तत्रिशूलमिहैव विहाय पाणिपीडनाय सनिहितो भवेत्याहूय, प्रेमोपहतचित्ततया तत्तथा कृत्वा सामीप्यमुपागतः तत्पदयोः कृतकान शुनो नियोज्य हृदये तेन त्रिशूलेनाहत्य मारितः । इत्थं निःसीमशीललीलायितेन स्वजन्मातिवाहितवती। तस्यामखण्डशीलायां व्यतीतायो श्रीपुञ्जराजा तत्र शिखरबन्धरहितं प्रासादमकारयत् । यतः षण्मासान्ते तस्य गिरेरधोभागवर्ती अर्बुदनामा नागो यदा चलति तदा पर्वतकम्पो भवति । अतः शि१ B पद्यां हृद्यां [२ मृतायाम्
-

Page #321

२८५
प्रकीर्णकप्रबन्धाः खररहितास्तत्र सर्वेपि प्रासादाः । इति श्रीपुञ्जराजा तत्पुत्रीश्रीमाता तत्प्रबन्धः॥१॥ ___ कदाचिच्चौडंदेशे गोवर्द्धनो नाम राजाभूत् तदायःस्तम्भे निबद्धो सभामण्डपपुरतो न्यायिना हन्यमाना न्यायघण्टा निनदति । अन्यदा तस्यैकसूनोः कुमारेण रथारूढेन पथि संचरता ज्ञानवृत्त्या कश्चि: इत्सतरो व्यापादितस्तन्माता सौरभेयी नयनाभ्यामजस्मश्रूणि वर्षन्ती स्वपराभवप्रतीकाराय शङ्गाग्रेणन्यायघण्टामवीवदत्तघण्टाटङ्कारं नृपो निशम्यार्जुनकीर्तिस्तमर्जुनीवृत्तान्तं मूलतोवगम्य निजं न्यायं परां कोटिमारोपयितुं प्रातः स्वयं स्यन्दने निवेश्य प्रियपुत्रोपि तमेकमेव पुत्रं पथि नियोज्य नदुपरि तां धेनुं साक्षात्कृत्य रथं भ्रामयामास । तस्य भूभुजः सत्वेन तस्य सुतस्य भूयसा भाग्यवैभवेन रथस्य रथाङ्गे समुद्धृते स कुमारो न विपन्नः। इति गोवर्द्धननृपप्रबन्धः ॥ ___ अथ कान्त्यां पुरि पुरा पुराणनृपतिश्चिरं राज्यं निर्गर्वः कुर्वन्कदाचिन्मतिसागराभिधानेन प्रियसु.
१B चोङ २ C स्तम्भनिबडा ३ अर्जुन इव कीर्तिर्यस्यति । अर्जुन्याः सकद्वत्साया धेनोः

Page #322

२८६ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ५ हृदा महामात्येनाऽनुगम्यमानो राजपाटिकायां व्रजनविपर्यस्तध्वस्तेनं तुरङ्गेण नृपेऽपन्हियमाणे चतुरङ्गचमूचके क्रमेण दवीयसि संजायमानेप्यतिजवे जवनेऽधिरूढः।तदानुपदिकः “कियत्यपि भूभागे उल्लविते सति मार्गोल्लङ्घनपरिश्रमादत्यन्तसुकुमारतया रुधिरपूरितवाद्विपन्ने नृपतौ” कृतानन्तरकृत्यस्तुरङ्गमं तद्वेषं च सहादाय प्रदोषसमये पुरं प्रवि शन् राज्यस्यानुसंधानचिकीः श्रीमालभूपालभयाकमपि नृपतेः सवयसं सरूपं च कुलालमालोक्य तं तद्वेषार्पणपूर्वकं तुरगेधिरोप्य सौधप्रवेशानन्तरं देव्यै तं व्यतिकरं निवेद्य सचिवेन पुण्यसार इति नाम विधाय स एव नृपतीचक्रे । इत्थं कियत्यपि गते काले स सचिवश्वमूसमूहवृतः प्रतिनृपति प्र. ति प्रतिष्ठासुः स्वप्रतिहस्तकप्रायं कमपि प्रधानपुरुपं नृपतिसेवाकते निवेद्य स्वयं देशान्तरविहारमकरोत् । अथ स एथिवीपतिर्निरङ्कशो वेश्यापतिरिवं स्वैरविहारी तदनन्तरं पुरकुम्भकारान्समस्तानाहूय मृन्मयान् हयान् करिकलभकरभादींश्च निर्माय
१ B C विपर्यस्तायस्तेन २ C सीमाल. ३ B वेशापतिरिव

Page #323

प्रकीर्णकप्रबन्धाः २८७ तैः समं चिरं चिक्रीड । एवं स्थिते समस्तराजलो. कस्यावहेलनां नृपतेनिशम्य ततः स्कन्धावारावारात् सचिवोल्यपरिच्छदो नृपमुपेत्येत्यवादीत्.। यस्त्वमिदानीमेव विस्मृतकारुभावः स्वभावचलाचलतथा यदि कामपि मर्यादां न मन्यसे तदा त्वां निर्विषयीकृत्य कमप्यपरं कुलालबालं भूपालं करिष्यामीति तदुक्तिक्रुद्धः स नृपः सभायामुपांशुभूमौ कोत्र भोः, इति व्याहृतिसमनन्तरमेव सजीभूतैश्चित्रपदातिभिः स सचिवः संदानितः। तदसंभाव्यं महदाश्चर्य विमृश्य तत्प्रभुप्रभावाविर्भावचमत्कृतचित्तस्तत्पदयोर्निपत्य स्वं मोचयितुमत्यर्थ सभ्यर्थयन् नृपेण तथा कारिते स सभक्तिकं विज्ञपयामास। भवतः साम्राज्यदाने निमित्तमात्रोहं तव प्रभावादालेख्यरूपाणि सचेतनीभूयेत्थं निदेशवशंवदानि भवन्ति तत्र प्राकृतान्येव कर्माणि कारणमत एव भवान्पुण्यसार इति सान्वयनामा ॥ इति पुण्यसारप्रबन्धः ॥
अथ पुरा कुसुमपुर नन्दिवर्द्धननामा राजकु१ B बलाबलतया २ C प्राक्तनानि ३ पाटलीपुत्रनगरेऽत्र चन्द्रनृपः

Page #324

२८८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ५ मारः छत्रधरेण समं देशान्तरविलोकनकुतकी पि. तरावनाप्टछय यदृच्छया गच्छन् प्रत्यूषकाले क्वापि पुरे प्राप्तस्तत्राऽपुत्रिणि नृपतौ पञ्चत्वमुपागते सति सचिवैरभिषिक्तपट्टहस्ती निखिलेपि नगरे यहच्छया बाम । तत्रागतनृपकुमारमासन्नमपि दु:स्वप्नमिव विस्मृत्य परं छत्रधरमभ्यषिञ्चत् । स च तत्प्रधानैर्महता महोत्सवेन पुरं प्रवेश्यमानो राजा कुमारमपि तयैव महत्या प्रतिपत्त्या सह गहीत्वा सौधं गतः । अहं राजलोकस्वामी त्वं तु ममेत्युचितैरुपचारवचनैस्तमन्तरिमेवमारराधे । स तु राजा राजगुणानामनीं निरवधिदुर्मेधा वर्णाश्रमपालनानभिज्ञों यथा२ प्रजापीडनपरः साम्राज्यं कुरुते तथा तथा पशुपतिमूर्द्धा वितराजेर्वे स कुमारः प्रतिदिनं हीयते । कस्मिन्नप्यवसरे तं तथास्थितं कुमारं स नृपतिस्तत्तनुताहेतुं पृच्छन् दुर्मेधतया प्रजाः पीडयसि तेनात्यन्तमनौचित्येन कशतामावहामि ।
-
१ भ्रामं भ्रामं ससंभ्रमं २ B एव रुरोध ३ C पालनपरिश्रमानभिज्ञः ४ नित. ५ [चन्द्रइव

Page #325

प्रकीर्णक प्रबन्धाः
२८९
* वासो जडाण मज्झे दोजीहा सामिसवणपंडिलग्गा । जीविजइ तें लाहो झीणित्ते विम्हउँ कीस ॥ १ ॥
इति मया गाथार्थः सत्यापितोस्तीति वचनानन्तरं यदस्याः प्रजायाः पापनिरताया अपुण्योदयेनावश्यंभाविपीडनावसरेऽहं नृपतीकृतः । यदि प्रजायाः परिपालनां लोकेशोऽभ्यलिखिष्यत्तदा भवत एव पट्टहस्ती पट्टाभिषेकमकरिष्यदिति तदुक्तियुक्तिभ्यां भेषजाभ्यामिव निगृहीतरुक् स कुमारो वपुःपीवरतां बभार ॥ इति कर्मसारप्रबन्धः ॥
अथ गौडदेशे लक्षणावत्यां नगर्यो श्रीलक्ष्मणसेनो नाम नृपतिरुमापतिधरसचिवेन सर्वबुद्धिनिधिना चिन्त्यमानराज्यश्विरं राज्यं चकार । सत्वनेकमत्तमातङ्गसैन्यसङ्गादिव मदान्धतां दधानो मातङ्गीसङ्गपङ्ककलङ्कभाजनमजनि । उमापतिधरस्तु तद्व्यतिकरमवगम्य प्रकृतिक्रूरतया च स्वामिनोऽनालोकनीयतां च विचिन्त्य प्रकारान्तरेण तं बो
* बासो जडानां मध्ये द्विजिव्हाः स्वामिश्रवणप्रतिलग्नाः । जीव्यते यत्तत् लाभः क्षीणत्वे विस्मयः कीदृशः ॥
१ A भवण २ C जीवज्जइ जइ ३ C हाणन्ते विहिउ
37

Page #326

२९०
प्रबन्धावन्तामाणः सगः ५
धयितुं सभामण्डपस्य भारपट्टे गुप्तवृत्त्यामून का - व्यानि लिलेख ||
शैत्यं नाम गुणस्तवैव तदनु स्वाभाविकी स्वच्छता किं ब्रूमः शुचितां व्रजन्त्यशुचयः स्पर्शात्तवैवापरे । किं चातः परमस्ति ते स्तुतिपदं त्वं जीवितं देहिनां त्वं चेन्नीचपथेन गच्छसि पयः कस्त्वां निरोद्धुं क्षमः १ त्वं चेत्सचरसे वृषेण लघुता का नाम दिग्दन्तिनां व्यालैः कङ्कणभूषणानि तनुषे हानिर्न नामपि । मृर्द्धन्यं कुरुषे जडांशुमयशः किं नाम लोकत्रयीदीपस्याम्बुजबान्धवस्य जगतामीशोसि किं ब्रूमहे २ छिन्नं ब्रह्मशिरो यदि प्रथयति प्रेतेषु सख्यं यदि क्षीवः क्रीडति मातृभिर्यदि रतिं धत्ते श्मशाने यदि । सृष्ट्वा संहरति प्रजां यदि तथाप्याधायें भक्त्या मनस्तं सेवे करवाणि किं त्रिजगती शून्या स एवेश्वरः ३ एतस्मिन्महति प्रदोषसमये राजा त्वमेकस्ततो लक्ष्मीमम्बुरुहां पिधाय कुमुदे किं नो तनोषि श्रियः। यद्ब्राह्मी स्थितिरत्र यच्च सुमनः श्रेणीषु संभावना त्वं तावत्कतमोसि तत्तिरयितुं धातापि नैव क्षमः ४ १ A भवन्ति २ AB प्रजां ३ C आदाय ४ D तथैव १ 4 तिरयितुं [ निर्द्धारयितुं आछायितुं वा
૫

―

Page #327

प्रकीर्णकप्रबन्धाः सद्वृत्तसगुण महार्हमनर्घ्यमूल्यकान्ताघनस्तनतटोचितचारुमूर्त्ते ।
आः पामरीकठिनकण्ठविलग्नभग्न हा हार हारितमहो भवता गुणित्वम् ॥ ५ ॥ कस्मिन्नप्यवसर प्रस्तावे तानि वीक्ष्य तदर्थमवगम्य तस्मिन्नन्तद्वेषं दधौ । यतः । प्रायः सन्ति प्रकोपाय सन्मार्गस्योपदेशनम् । विलूननासिकस्येव यद्ददादर्शदर्शनम् ॥ १ ॥
इति न्यायात्सामर्षतया तं पदभ्रष्टं चकार । अथ स नृपतिः कदाचिद्राजपाटिकायाः प्रत्यावृत्तो दुरवस्थमेकाकिनमुपायविधुरं तं वीक्ष्य क्रोधाद्वधा य हस्तिपकेन हस्तिनं प्रेरयामास । स तु निषा दिनं प्रति प्राह । यावदहं राज्ञोऽये किश्चिदच्मि तावज्जवान्निवार्यतां गजः । तद्वचनात्तेन तथा कृते उमापतिधरः प्राह ॥
नग्नस्तिष्ठति धूलिधूसरवपुर्गोष्टष्ठिमारोहति. व्यालैः क्रीडति नृत्यति स्त्रवदसृग्चर्मोद्वहन्दन्तिनः
१ A महर्ध्य . B महार्घ्य.
३. C राज्यजयपाटिकायाः ४ A उद्वहद्दन्तिनाम्
२९१

२ AC सर्वावसरप्रस्तावे

Page #328

२९२ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ५ आचाराद्वहिरेवमादिचारितै शबद्धरागा हरे' सन्तो नोपदिशन्ति यस्य गुरवस्तस्येदमाचेष्टितम् १ इति तद्विज्ञानाङ्कुशेन वशंवदमनोगजो निजचरित्रैकवित्सानुशयः स्वममन्दं निन्दंस्तद्व्यसनं शनैर्निषिध्य तं राजा पुनरेव प्रधानीचकार ॥
इति लक्ष्मसेनोमापतिधरयोः प्रबन्धः ॥ अथ काशीनगर्यो जयचन्द्र इति नृपः प्राज्यसाम्राज्यलक्ष्मीं पालयन्पारीत बिरुदं बभार । यतो यमुनागङ्गायष्टियुगावलम्बनमन्तरेण चमूसमूहव्याकुलित तया क्वापि गन्तुं न प्रभवति । कस्मिन्नप्यवसरे तत्र वास्तव्यस्य कस्यापि शालापतेः पत्नी सहवनाम्नी सौन्दर्यनिर्जितजगत्रयस्त्रैणा भीमग्रीष्म जलकेलिं विधाय सुरसरितीरे तस्थुपीसा खञ्जनाक्षी व्यालमौलिस्थितं खञ्जनं वीक्ष्य तमसंभाव्यं शकुनं कस्यापि द्विजन्मनः स्त्रातुमायातस्य पदोर्निपत्य तद्विचारं पप्रच्छ । स निमित्तवित् चेन्मदादेशं सदैव तनुषे तदा तव विचारमहं निवेदयामीति तेनोक्ता तव पितृनिर्विशेपस्य सा मान्या मयाज्ञा, सदैव मूर्द्धा तां वहामीति १ AB रागो हरः २८ चरित्रे किञ्चित्

Page #329

२९३
प्रकीर्णक प्रबन्धाः प्रतिज्ञापरायास्तस्याः सप्तमेऽहनि त्वमस्य नृपतेरयमहिषी भविष्यसीति आदिश्य द्वावपि यथागतं जग्मतुः ॥ अथ निमित्तविदा निर्णीते वासरे स राजा राजपाटिकायाः प्रत्यावृत्तः क्वापि रथ्यार्या नेपथ्यविहीनामपि अगण्यलावण्यपुण्याङ्गीं तां शालापतिबालां विलोक्य स्वचित्तसर्वस्वचौरीमूरीकृत्ययमहिंपीं चकार । तदनु तथा कृतज्ञतया विप्रप्रतिज्ञां स्मरन्त्या नृपाय तस्मिन विद्याधरनिमित्ते विज्ञप्ते पटहप्रणादपूर्वं तस्मिन् विद्याधरे आहूयमाने विद्याधराभिधानानां द्विजानां सप्तशतीमागतां विलोक्य तमेकमुपलक्षितं पृथक् कृत्वा शेषेषु यथोचितं सत्कृत्य विसृष्टेषु नृपतिर्यथेप्सितं प्रार्थयेति विद्याधरं विषद्विधुरं प्राह । राजादेशप्रमुदितेन तेनाइसेवा सदैवास्तु इति प्रार्थिते नृपतिना तथेति प्रतिपन्ने तस्य निरवधिचातुर्यं पर्यालोच्य सर्वाधिकारभारे धुरंधरो व्यधायि । स च क्रमेण संपन्न - संपन निजद्वात्रिंशदवरोधपुरध्रीणामनुवासरं जात्यकर्पूरपूराभरणानि कारयन् प्राच्यानि निर्माल्यानीत्यवकरकूपिकायां त्याजयन् साक्षाद्दैवतावतार इव १ A सर्वस्वं चौरीकृत्य

Page #330

२९४
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ५
दिव्यभोगान् भुञ्जानोऽष्टादशसहस्त्राणां ब्राह्मणानामभिलषिताभ्यवहारदानादनु स्वयमश्नाति ॥ अथ कदाचित् नृपतिना वैदेशिक भूपतिमभिषेणयितुं चतुर्दशविद्याधरोपि प्रेषितो देशाद्देशान्तराण्यवगा - हमानः कचिदिन्धनविहीने देशे विहितावासस्तेषां विप्राणां पाककाले सूपकाराणां तैलाभ्यक्तवस्त्रदुकूलान्येवेन्धनीकुर्वन् तान्विप्रान् रूढचैव भोजयामासा अथ प्रतिरिपुं निर्जित्य जितकाशितया व्यावृत्य प्राप्तनिजपुरीपरीसरः पिण्याकाभिलाषात् दुकूलज्वालनेन कुपितं भूपतिमवगम्य स्वं गृहमर्थिभिलुण्ठाप्य तीर्थोपासनवासनया संचरन् आनुपदिकेन नृपतिनानुनीयमानो मानोन्नततया नृपतेराशये स्वाभिलाषसंभवं निवेद्य कथंकथंचिदाष्टछय निजमवसानमसाधयत्। तदनन्तरं सूहवदेव्या निजाङ्गजस्य कृते युवराजपदवीं याचितो नृपः संगृहिणीपुत्रीयास्मद्वंशराज्यं न युज्यते इति बोधिता तं पतिं जिघांसुः म्लेच्छानाहूतवती ॥ अथ स्थानपुरुषाणां समायातविज्ञप्तिकया तं व्यतिकरमवधार्य लब्धपै
१ A जङ्घासहस्त्राणां २० संख्यासहस्राणां ३ ( भोगार्थं रक्षिता वेश्यादिस्त्री संगृहिणी. ४ पद्मावतीनाम्नी देवी

Page #331

प्रकीर्णकप्रबन्धाः २९५ मावतीवरप्रसादं सादरं कमपि दिग्वाससं निमित्तं पृष्टवान् स पद्मावत्याः सप्रत्ययं म्लेच्छागमनिषेधरूपसमादेशं नृपतेर्विज्ञप्तवान् ॥ अथ कियदिनानां प्रान्ते तान् संनिहितानाकर्ण्य स आशाम्बरः किमेतदिति पृष्ठस्तस्यामेव निशि नृपतिप्रत्यक्षं पद्मावत्याः पुरो होममारभत॥अथ निरवद्याकष्टिविद्यया होमकुण्डज्वालामालान्तरिता प्रत्यक्षीभूय श्रीपद्मावती तुरुष्कागमनिषेधमुक्तवती॥ अथ सामर्षः क्षपणकस्तां कर्णयोधृत्वा क्रोधानुबन्धात्तेषु संनिहितेषु किं भवत्यपि वितथं ब्रूते इति तेनोपालम्भिता सती सैवमवादीत्।त्वं यां पद्मावतीमतीवभक्त्या टच्छसि सास्मत्प्रतापबलात्पलायांचके। अहंतु म्लेच्छगोत्रज दैवतं मिथ्याभाषणेन लोकविश्वास्य म्लच्छविश्वास कारयामीत्युीर्य तस्यां तिरोहितायां म्लेच्छसैन्येन प्राताराणसी.वोष्टितां चेष्टया जानन्तद्धनुर्वानैश्चतुर्दशशतीमितनिःस्वानयुग्मनिस्वनेऽपहते बले सति प्रबलम्लेच्छकुल व्याकुलीकृतमनास्तं सूहवदेव्या अङ्गजं निजे गजे नियोज्य जान्हवीजले सगजो ममज ॥ इति जयचन्द्रप्रबन्धः ॥ १ क्षपणको भिक्षुः
-

Page #332

२९६ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ५
अथ जगदेवनामा क्षत्रियः त्रिविधामपि वीररकोटिरतां बिभ्रत्, श्रीसिद्धचक्रवर्त्तिनां सन्मान्योपि' तद्गुणमन्त्रवशीलतेन नृपतिना परमाईश्रीपरमदिनाहूतः सोपरोधं पृथ्वीपुरन्ध्रीकुन्तलकलापकल्पं कुन्तलमण्डलमवाप्य यावत्तदागमं श्रीपरमर्दिने द्वाःस्थो निवेदयति तावत्तत्सदास काचिद्विटवनिता विवसना पुष्पचलनका नृत्यन्ती तत्कालमेवोतरीयकमादाय सापत्रपा सा तत्रैव निषसाद ॥ अथ राजदौवारिकप्रवेशिताय श्रीजगदेवाय सप्रियालापप्रभात सन्मानदानादनु प्रधानपरिधानं दुकूलं लक्ष्यमूल्यातुल्योद्भटपटयुगं प्रासादीरुत्य तस्मिन् महार्हासननिविष्ठे सभासंभ्रो भग्ने सति नृपस्तामेव विटनटी नृत्यायादिदेश ॥ अथ सा औचित्यप्रपञ्चचञ्चुचातुर्यधुर्या श्रीजगदेवनामा जगदेकपुरुषः साम्प्रतं समाजगाम तत्तत्र विवसनाहं जिहेमि । स्त्रियः स्त्रीव यथेष्टं चेष्टन्ते इति तस्या लोकोत्तरया प्रशंसया प्रमुदितमानसस्तं नृपप्रसादीकतं वसनयुगं तस्यै वितीर्णवान् ॥ अथ श्रीप
१ दयादानयुद्धाख्यां. २ [सिद्धराजेन सन्मानितोपि] ३ C D चलचलनका ४ लक्षमूल्यातुलया

Page #333

२९७
प्रकीर्णक प्रबन्धाः रमर्दिप्रसादतो देशाधिपत्ये संजाते सति तदुपा" ध्यायः श्रीजगद्देवस्य मिलनाय समागतः काव्यमिदं प्राभृतीचकार ॥ तद्यथा ।
चक्रः पप्रच्छ पद्मं कथय मम सखे क्वास्ति किं स प्रदेशो वस्तुं नो यत्र रात्रिर्भवति भुवि चिरायेति स प्रत्युवाच । नाते मेरौ समाप्तिं कनकवितरणैः श्रीजगदेवनाम्ना सूर्येनान्तर्हितेऽस्मिन् कतिपयदिवसैर्वासरा द्वैतसृष्टिः १ अस्यै काव्यस्य पारितोषिके तस्मै स स्थूललक्ष्यो लक्षार्द्धं विततार ॥ क्षोणीरक्षणदक्षदक्षिणभुजे दाक्षिण्यदीक्षागुरौ श्रेयः सद्मनि धन्यजन्मनि जगदेवे जगद्दातरि । वर्त्तन्ते विदुषां गृहाः प्रतिदिनं गन्धेभगन्धर्वयोरालानद्रुमरज्जुदामघटनाव्यग्रीभवत्किंकराः ॥ २ ॥
AD झेण श्रस्तदुपाध्यायः
A B अक्षत्रक्षतवालिनो भगवतः कस्यापि संगीतकव्यासक्तस्य च तस्य कुन्तलपतेः पुण्यानि मन्यामहे एक: कामदुधामदुग्ध मरुतः सूनोः सुबाहुद्वयीं प्रत्यक्षप्रतिपक्षभार्गव भवानन्यस्य चिन्तामणिः ॥ १ ॥ चक्र: ०
२ A पान्थं. ३ B पुष्पाणि
38

Page #334

२९८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ५ त्वयि जीवति जीवन्ति बलिकर्णदधीचयः । दारिद्यं तु जगदेव मयि जीवति जीवति ॥ ३॥ दरिद्रान् सृजतो धातुः कृतार्थान् कुर्वतस्तव ।। जगद्देव न जानीमः कस्य हस्तो विरंस्यति ॥४॥ जगदेव जगदेवप्रासादमधितिष्ठतः। स्वयशःशिवलिङ्गस्य नक्षत्रैरक्षतायितम् ॥ ५ ॥ अगाधः पाथोधिः पृथु धरणिपात्रं विभु नमः समुत्तुङ्गो मेरुः प्रथितमहिमा कैटभारेपुः । जगद्देवो वीरः सुरतरुरुदारः सुरसरित् पवित्रा पीयूषद्युतिरमृतवर्षीति न नवम् ॥ ६ ॥ न नवमिति जगदेवनार्पिता समस्या पण्डितेन पूरितेत्पादीनि बहूनि काव्यानि यथाश्रुतं ज्ञातव्यानि ॥ अथ श्रीपरमर्दिमेदिनीपतेः पट्टमहादेवी श्रीजगदेवस्य प्रतिपन्नजामिः । कदाचित् राज्ञा श्रीमालभूपालपराजयाय प्राहितः श्रीजगदेवः श्रीदेवार्चनं कुर्वन् छलघातिना परबलेन सैन्यं नैंजमुपद्रुतं शृण्वन तमेव देवतावसरं न मुमोच । तस्मिनवसरे प्रणिधिपुरुषमुखाज्जगद्देवपराजयमश्रुतपूर्वमवधार्य महिषीं श्रीपरमर्दी प्राह । भवद्भाता सं१ A एथुरवनिपात्रं. २ निज.
:

Page #335

प्रकीर्णक प्रबन्धाः
२९९
ग्रामवीरनाथां बिभ्राणोपि रिपुभिराक्रान्तः पलायितुमपि न प्रभूष्णुरजनि । इति नृपतेर्मर्माभिघातनमक्तिमाकर्ण्य प्रत्यूषसंध्याकाले सा राज्ञ प्रतीची दिशमालोकितवती राज्ञा किमालोकसे इत्यादिष्टे सूर्योदयमिति, मुग्धे किं सूर्योदयोऽपरस्यां दिशि जाघटीति, सा तु विरञ्चिप्रपञ्चः प्रतीपः प्रतीच्यामपि प्रद्योतनोदयो दुर्घटोपि घटते परं क्षत्रियदेवजगद्देवस्य भङ्गस्तु नेति दम्पत्योः प्रि यालापः ॥ देवार्चनानन्तरं जगद्देवः पञ्चशत्या सुभटैः समं समुत्थितश्चण्डांशुरिव तमस्काण्डं, केसरिकिशोर इव गजयूथं, वात्यावर्त्त इव घनमण्डलं हेलयैव तद्दलयामास ॥ अथ परमर्दिनामा नृपो जगत्युदाहरणीभूतं परमैश्वर्यमनुभवन् निद्रावसरवर्ज रात्रिंदिवं निजौजसा विच्छुरितं छुरिकाभ्यासंविधानोऽशनावसरे परिवेषणाकुलं प्रतिदिन: मेकैकं सूपकारमकृपः कृपाणिकया निघ्नन् षष्ट्यधिकशतत्रयेण भक्काराणां वर्षे निषेव्यमाणः कोपकालानल इति बिरुदं बभार । आकाश प्रसर प्रसर्पत दिशस्त्वं पृथ्वि पृथ्वी भव प्रत्यक्षीकृतमादिराज यशसां युष्माभिरुज्जृम्मितम् ।

Page #336

३०० प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग.५ प्रेक्षध्वं परमर्दिपार्थिवयशोराशीवकाशोदयाबीजोच्छासविदीर्णदाडिमदशां ब्रह्माण्डमारोहति॥ __ इत्यादिभिः स्तुतिभिस्तूयमानश्चिरं राज्यसुखमनुबभूव । स च सपादलक्षक्षितिपतिना श्रीप्टथ्वीराजेन सह संजातविग्रहः समराजिरमधिरूढः स्वसैन्ये पराजिते कान्दिशीकः कामपि दिशं गृहीवा पलायनपरः स्वराजधानीमाजगाम । अथ तस्य पार्थिवस्यापमानितसर्वसेवको निर्विषयीकृतः पृथ्वीराजराजसभामुपेतः प्रणामान्ते किं दैवतं पूज्यते परमाईपुरे विशेषात्सुरुतिभिरिति स्वामिनादिष्ठस्तत्कालोचितं काव्यमिदमपाठीत् । मन्दश्चन्द्रकिरीटपूजनरसस्तृष्णा न कृष्णार्चने स्तब्धः शम्भुनितम्बिनीप्रणतिषु व्यग्रो विधातृग्रहः नाथो नः परमद्यनेन वदनन्यस्तेन संरक्षितः पृथ्वीराजनराधिपादिति तृणं तत्पत्तने पूज्यते ॥१ __ इति स्तुतिपरितोषितेनानुजग्राह । स तत्र त्रिःसप्तकत्वस्लासितम्लेछाधिपोपि द्वाविंशतिवेलायां स एव म्लेछाधिपतिः पृथ्वीराजराजधानीमुपेत्य निजदुर्द्धरस्कन्धावारेण समवात्सीत् । त्रासि१ A स्तब्धा

Page #337

प्रकोणर्कप्रबन्धाः ३०१ तमक्षिकेव भूयो भूयो रिपुरुपतीति निजनृपतेररति मनोगतामवगम्य प्रभोनिःसीमप्रसादपात्राद्वितीयमिवामानं तुङ्गनामा क्षात्रं तेजो वहन् सुभटकोटीरः स्वप्रतिबिम्बरूपण पुत्रेण समं म्लेछाधिपतेरनीकं प्रविश्य निशीथसमये तस्य रिपोर्गुरूदरात् परितः खदिराङ्गारधगधगायमानां परिखां निरीक्ष्यागजं जगाद । अस्यां मम प्रविष्ठस्य पृष्टे पदं ददानो म्लेछपतिं निगृहाणति पितुरादेशान्ते कार्यमेतन्ममासाध्यतमं किं च जीवितकाया वप्नुविपत्तिदर्शनं, तदहमस्यां विशामि भवन्त एव तमन्तं नयन्तु । इत्युका तेन तथा कते स्वामिकार्य पर्याप्तप्रायं मन्यमानस्तमराति लीलया निगृह्य यथागतमाजगाम । विभातभूयिष्ठायां निशि विपन्नं स्वामिनं निरीक्ष्य परसैन्यं पलायांचके। स तुङ्गसुभटस्तुङ्गप्रकृतिर्नृपतेः कदाचिन्न ज्ञापयामास । कस्मिन्नप्यवसरे राजमान्यतया नितान्तपरिचितां तुङ्गपुत्रवधूमवधूतमङ्गलवलयामालोक्य संभ्रमात् पतिना पृच्छयमानोपि पयोधिरिव गम्मी, रतया मौनमर्यादया किमप्यविज्ञपयन निजशपथ
२ A B वपुः [ वतुः पितुः]

Page #338

३०२ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ५ दानपूर्व प्रष्टो निजगुणपातकं दुष्करमिति तथापि प्रभोरभ्यर्थनया निवेद्यमानमस्तीत्यभिधाय तदृत्तान्तं प्रत्युपकारभीरुर्यथावस्थितं निवेदयामास । इयमुञ्चधियामलौकिकी महती कापि कठोरचित्तता । उपरुत्य भवन्ति निःस्पृहाः परतः प्रत्युपकारशङ्कया ॥ १॥
इति तुङ्गसुभटप्रबन्धः ॥अथ कदाचित्तस्य म्लेछपतेः सूनुर्नृपतिः पितुर्वैरस्य स्मरन्, सपादलक्षक्षितिपतिर्विग्रहकाम्यया सर्वसामय्या समुपेतः पृथ्वीनाथस्य नासीरवीरधनुर्द्धरशरैः प्रावृषेण्यधाराधरधारासारैरिव तस्मिन्ससैन्ये त्रासिते पृथ्वीराजस्तदा तदानुपदिकीभावं भजन, महानसाधिकृतपञ्चकुलेन विज्ञपितं करभीणां सप्तशत्यापि महानसपरिस्पन्दः सुखेनोह्यते नातः कियतीभिः करभीभिः प्रभुः प्रसीदत्विति विज्ञप्तो नृपतिम्लेंछपतिमु. च्छेद्य भवदभ्यार्थताः करभीः प्रसादीकरिष्यामीति तत्संबोध्य पुनः प्रयाणं कुर्वन् सोमेश्वरनाम्ना प्रधानेन भूयो भूयो निषिध्यमानः, तत्पक्षपातभ्रा१ A सुखेनोह्यते ततः

Page #339

प्रकीर्णकप्रबन्धाः ३०३ त्या नृपतिना निगृहीकर्णः, तदत्यन्तपराभवात् तस्मिन् प्रभौ सामर्षो म्लेछपतिं प्राप्य तदभिभवप्रादुःकरणतस्तान विश्वस्तान् पृथ्वीराजस्कन्धावारसन्निधौ समानीय पृथ्वीराजराजस्यैकादश्युपवासकृतपारणादनु सुप्तस्य तन्नासीरवीरैः सह समरसंरम्भेम्लेछाधिपतीनां जायमाने निर्भरनिद्रायमाणस्तुरुष्कैर्नृपतिर्निबध्य स्वसौधं नीतः । पुनरप्येकादश्युपवासपारणके नृपतेर्देवार्चनावसरे म्लेछराजेन प्रहितं तत्र पात्रीकृतमांस्पाकं गुरूदरान्तर्नियुज्य तदैव देवताराधनवैयग्ये सति शुनापन्हियमाणे तस्मिन् पिशिते किं न रक्षसि यामिकरित्याभहितः करभीणां सप्तशत्या दुर्वहं यत्पुरा मम महानसं तत्सांप्रतं दुर्दैवयोगादीदृशीं दुर्दशां प्राप्तमिति कौतुकाकुलितमानसो विलोकयन्नस्मीति तेनोक्ते किं काचिदद्यापि त्वय्युत्साहशक्तिरवशिष्यत इति तैर्विज्ञप्ते यदि स्वस्थाने गन्तुं लभेत तदा दर्शयामि वपुःपौरुषमिति यामिकैर्विज्ञप्तो म्लेछभूपतिः स्तत्साहसं दिक्षुस्तदीयां राजधानीमानीय पृथ्वीराजं तत्र राजसौधे यावदभिषेक्ष्यति तावत्तत्र चित्रशालायां शूकरनिवहैर्हन्यमानान् म्लेछानालो

Page #340

३०४ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग.५ क्यामुना मर्माभिधातेनात्यन्तपीडितस्तुरुष्कपार्थिवः पृथ्वीराज कुठारशिरश्छेदपूर्व संजहार ॥ इति नृपतिपरमर्दिजगदेवप्टथ्वीपतीनां प्रबन्धाः ॥ ' अथ शतानन्दपुरे परिवीभूतजलधौ श्रीमहानन्दो नाम राजा मदनरेखेति तस्य राज्ञी अन्तःपु. रप्राचुर्यात् पतिसंवननकर्मनिर्माणव्याप्रत्यारे ना. नाविधान् वैदेशिकान् कलाविदश्च पृच्छन्ती कस्या. पि यथार्थवादिनः सत्यप्रत्यस्य कार्मणकर्मणे किं. चिसिद्धयोगमासाद्य तत्प्रयोगावसरे॥ मन्त्रमूलबलात्प्रीतिः पतिद्रोहोभिधीयते ।
इति वाक्यमनुस्मरन्ती सतीव तद्योगचूर्ण जलधौ न्यधत्त । अचिन्त्यो हि मणिमन्त्रौषधीनां प्र. भाव इति तद्भेषजमाहात्म्यावशीलतो वारिधिरेव मूर्तिमान् निशि तामुपेत्य रेमे । इत्थमकस्मा. दाधानवतीं प्रतीकैस्तद्विनिर्णीय सकोपो भूपो यावत्तस्याः प्रवासादिदण्डं कमपि विमृशति ताव. तस्याः संनिहिते निधननिर्बन्धे प्रत्यक्षीभूय जल. धिरधिष्टातृदैवतमहमिति स्वं ज्ञापयन् मा भैषीरि ति तामाश्वास्य प्रति नृपं प्राह । १ वशीकरणकर्म २ प्राप्त्या ३ D प्रयोजनावसरे

Page #341

प्रकीर्णकप्रबन्धाः ३८५ विवाहयित्वा यः कन्यां कुलजां शीलमण्डिताम् । समदृष्टया न पश्येत स पापिष्टतरः स्मतः॥१॥
इति त्वामवज्ञाकारिणं प्रलयकालमुक्तमर्यादया सान्तःपुरपरीवारं मजयिष्यामीत्यभिधाय क्वचित् क्वचित् पयांस्पपहृत्यान्तरीपान् प्रादुश्चकार । तानि सर्वाण्यपि लोकेषु कौऋणानीति प्रसिद्धानि ॥ इति कौङ्कणोत्पत्तिप्रबन्धः ॥
अथ पाटलीपुत्रपत्तने वराहनामा कश्चिद्राह्मणागभूः आजन्म निमित्तज्ञानश्रद्धालु१र्गतत्वादसून रक्षितुं पशून चारयन् क्वापि शिलातले लग्नमालिख्याकृततद्विसर्जनः प्रदोषकाले गृहमुपेतः। कृतसमयोचितकृत्यो निशीथकाले भोजनायोपविष्टो लग्रविसर्जनमनुस्मृत्य निरातङ्कवृत्त्या तत्र याति तावत्तदुपरि पारीन्द्रमप्युपविष्टमवगणय्य तदुदराधोभागे पाणिं प्रक्षिप्य लग्नं विमृजन सिंहरूपमपहाय प्रत्यक्षीभूय रविरेव वरं वृणु इत्युवाच । अथ समस्तनक्षत्रग्रहमण्डलं दर्शयेति वरं प्रार्थयमानः स्वविमानेऽधिरोप्य तत्रैव नीतो वत्सरान्ते यावद्ग्रहाणां वकातिचारोदयास्तमनादीन भावान् प्र१ A पोटलापुत्र.
39

Page #342

३०६
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ५
क्षरूपान् परीक्ष्य पुनरिहायातो मिहिरप्रासादाद्वराहमिहिर इति प्रसिद्धाख्यः श्रीनन्दनृपतेः परमां मान्यतां दधानो वाराही संहितेति नवं ज्योतिःशास्त्रं रचयांचकार । अथ कदाचित्स निजपुत्रजन्मावसरे निजगृहे घटिकां निवेश्य तया शुद्धजन्मकाललग्नं निर्णीय जातकग्रन्थप्रमाणेन ज्योतिश्चक्रे । स्वयं प्रत्यक्षीकृतग्रहचक्रज्ञानबलात्तस्य सूनोः संवत्सरशतप्रमाणमायुर्निर्णीतवान् । जन्ममहोत्सवे चैकं श्रीभद्रबाहुनामानं जैनाचार्य कनीयांस सोदरं विहाय नृपप्रभृतिकः स कोपि नास्ति य उपायनपाणिर्न जगाम । स निमित्तविज्जिनभक्ताय शकडालमन्त्रिणे तेषां सूरीणामनागमनकारणमुपालम्भगर्भितं जग । तेन ज्ञापितास्ते महात्मानः संपूर्ण श्रुतज्ञानकरतलकलितामलकफलवत्कालत्रयास्तस्य शिशोविंशतितमे दिने बिडालान्मृत्युमुपदिशन्तो वयं नागता इति तेषामुपदेशभूतां वाचं वराहमि हिराय निवेदितायां, ततः प्रभृति निजकुटुम्बं तस्य शावस्यावश्यकीं तां विपदं निरोद्धुं बिडालरक्षायै शतश उपायान्कुर्वन्नपि निर्णीते दिने निशी - १ शिशोः

Page #343

प्रकीर्णकप्रबन्धाः ३०७ थेऽकस्माद्दालमूर्ड्सि पतितयार्गलया स बालः परलोकमवाप । ततस्तच्छोकशङ्कुमुधिदिर्षवः श्रीभद्रबाहुगुरवो यावत्तद्नेहमायान्ति तावत्तद्गृहाङ्गणे समस्तनिमित्तशास्त्रपुस्तकान्येकत्र पिण्डीकतानि सं. निहितदहनान्यालोक्य किमेतदिति पृष्टः सांवत्सरः समत्सरस्तान् जैनमुनीनुपालम्भयन् एतानि संदेहकारीणि धक्ष्याम्येव यैरहमपि विप्रलब्धस्तेनेति सनिर्वेदमुदिते तैः श्रुतज्ञानबलात्तजन्मलग्नं सम्यक् तस्मै निवेद्य सूक्ष्मेक्षिकया तद्गृहबले ज्ञापित विशतिदिनान्येव भवन्ति । इत्थं विरक्तावपनीतायां स ज्योतिषिक इति जगौ । यद्भवद्भिर्बिडालान्मृत्युरुपदिष्टस्तदेव व्यभिचारीति तेनाभिहिते तत्रार्गलां तामानाय्य तत्रोत्कीर्ण बिडालं दर्शयन्तो भवितव्यताव्यत्ययः किं कदापिभवतीति महर्षिभिरभिदधे । कस्मात् रुद्यते गतः कः परमाणवोऽनपायाः संस्थानविशेषनाशजन्मा शोकश्चेन्न कदापि मोहितव्यम् । अभावप्रभवर्भावैर्मायाविभवभावितैः । अभावनिष्टं पर्यन्ते सतां न क्रियते तमः ॥ १ ज्योतिर्विद्

Page #344

३०८ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग.५ ___ इत्युक्तियुक्तिभ्यां प्रबोध्य ते मर्हषयः स्वं पदं भेजः। इत्थं बोधितस्यापि तस्य मिथ्यात्वध्वान्तान्तरितस्य कनकभ्रान्तिरिव तथात्राप्युन्मत्सराच्छे. कात्तद्भक्तानभिचारकर्मणा कांचन पीडयन् कांचन व्यापादयन् तवृत्तान्तं तेभ्यो ज्ञानातिशयादवधार्योपसर्गहरं पासमिति नूतनं स्तोत्रं रचयांचक्रुः ॥ इति वराहमिहिरप्रबन्धः॥ ___ अथ ढङ्काभिधानभूभृति रणसिंहनामा राजपुत्रस्तन्नन्दनां भूपलनाम्नी सौन्दर्यनिर्जितनागलोकबालामालोक्य जातानुरागतया तां सेवमानस्य तस्य वासुकेः सुतो नागार्जुननामा समजनि। तेन. पातालपालेन सुतस्नेहमोहितमनसा सर्वासामप्यौ. षधीनां फलानि मूलानि दलानि च भोजितस्तप्रभावान्महासिद्धिभिरलंरुतः सिद्धपुरुषतया पृथ्वीं विगाहमानः शातवाहननृपतेः कलागुरुर्गरीयसी प्रतिष्ठामुपागतोपि गगनगामिनी विद्यामध्येतुं श्रीपादलिप्तपुरे पादलिप्ताचार्यान् सेवमानो व्रतमतिभॊजनावसरे पदे लेपप्रमाणेन गगनोप्ततितान् श्रीअष्टापदप्रभृतीनि तीर्थानि नमस्कृत्य तेषां स्वस्थानमुपेयुषां पादौ प्रक्षाल्य ज्ञातसप्तोत्तरशतसंख्यम

Page #345

प्रकीर्णकप्रबन्धाः
३०९
हौषधीनामास्वादवर्णघ्राणादिभिर्निर्णीय च गुरूनवगणय्य कृतपदलेपः कृकवाकुकलापिवदुत्पत्यावटे निपतंश्च तद्वणश्रेणिजर्जरिताङ्गो गुरुभिः किमेतदित्यनुयुक्तो यथावद्वृत्तान्तं निवेदयन् तच्चातुर्यचमत्कृतचेतोभिस्तच्छिरसि पद्महस्तदानपूर्वकं पाष्टीकतन्दुलोदकेन तानि भेषजान्यभ्यञ्ज्य तत्पादलेपाङ्ग गनगामी भूया इति तदनुग्रहादेकां सिद्धिमासाद्य श्रीपार्श्वनाथपुरतः साध्यमानो रसः समस्तस्त्रैणलक्षणोपलक्षितपतिव्रतवनितामद्यमानः कोटिवेधी भवतीति तन्मुखादाकर्ण्य च यत्पुरा समुद्रविजयदाशार्हेण त्रिकालवेदिनः श्रीनेमिनाथस्य मुखान्महातिशायि श्रुत्वा श्रीपार्श्वनाथबिम्बं रत्नमयं निर्माप्य श्रीद्वारवत्यां प्रासादे न्यस्तं, द्वारवतीदाहानन्तरं समुद्रेण लावितायां तस्यां पुरि तत्र समुद्रे तस्मिन्बिम्बे तथैव विद्यमाने कान्तीयसायात्रिकस्य धनपतिनाम्नो यानपात्रे देवतातिशयात् स्खलिते इह जिनबिम्बमस्तीति दिव्यवाचा निर्णीय नाविकांस्तत्र प्रक्षिप्य सप्तसंख्यैरामतन्तुभिः सन्दानितमुद्धृत्य निजायां पुरि चिन्तातीतलाभात् स्वयंकृतप्रासादे न्यस्तवान् । तत्स

Page #346

३१० प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ५ वतिशायिविम्वं नागार्जुनः स्वसिद्धरससिद्धयेऽपहृत्य सेडीतटिन्यास्तटे तदेव विन्यस्य तत्पुरतो रससाधनाय श्रीसातवाहनस्यैकपत्नीं चन्द्रलेखाभिधानां प्रतिनिशं सिद्धव्यन्तरसान्निध्यात्तत्रानीय रसमर्दनं कारयति स्म । इत्थं भूयो भूयस्तत्र या - तायाते सति बन्धुबुद्ध्या सा नागार्जुनपार्श्वे तदौषधीनां मर्दन हेतुं पृच्छती, सोपि स्वकल्पनया कोटिवेधरसस्य यथावस्थितं वृत्तान्तं निवेदयन् तस्याश्व वचनगोचरातीतं सत्कारं कुर्वाणोनन्यसामान्यसौजन्यं प्रवर्द्धयामास । अथ कदाचित्तया निजाङ्गजयोरस्मिन् वृत्तान्ते निवेदिते तौ तलुब्धौ राज्यं परित्यज्य नागार्जुनसमलंकृतां भुवमागतौ कैतवेन तस्य रसस्य जिघृक्षया गुप्तवेषौ यत्र नागार्जुनो भुङ्क्ते तत्र तीमर्थदानेन परितोष्य रसवात पृच्छतः । सा च तजिज्ञासा तदर्थं सलवणां रसवतीं कुर्वती षण्मास्यां व्यतीतायां तस्मिन् क्षा. रामिति रसवतीं दूषयति सति, इङ्गितैः सिद्धं रसमिति ताभ्यां निवेदितवती । अथ प्रतिप्रन्नभागिनेयाभ्यां रसग्रसनलालसाभ्यां वासुकिना निर्णीत१ रसवतीविधायिनी कांचित् ]

Page #347

प्रकीर्णक प्रबन्धाः
३११
दर्भाकुरमृत्युरिति परपरया ज्ञाततत्त्वाभ्यां तेनैवं शस्त्रेण तथैव स निजघ्ने । स रसः संप्रतिष्ठितत्वादैवताधिष्ठानाच्च तिरोहितो बभूव । यत्र स रसस्तभितस्तत्र स्तम्भनकाभिधानं श्रीपार्श्वनाथतीर्थ रसादप्यतिशायि सकल लोकाभिलपितफलप्रदं । ततः कियता कालेन तद्विम्बं वदनमात्रवर्ज भूम्यन्तरितं बभूव । अथ श्रीशासनदेवतादेशात् षण्मासीं यावदाचाम्लानि निम्नय कठिनीप्रयोगेण नवाङ्गवृत्तौ निवृत्तायां श्रीअभयदेवसूरीणां वपुषि प्रादुर्भूते प्रभूतरोगे पातालपालः श्रीधरणेन्द्रनामा सितसपरूपमास्थाय तद्वपुर्जिव्हया विलि प्रसद्य निरारामकृत्य तत्तीर्थं श्रीमदभयदेवसूरीणामुपदिदेश । श्रीसंघेन सह समागतास्तत्र ते सूरयः प्रस्रवन्तीं सुरभिं विलोक्य गोपालबालैर्निवेदितायां भुवि नवं द्वात्रिंशतिकास्तवं कुर्वन्तस्त्रिंशत्तमवृत्तेन तत्र श्री पार्श्वनाथबिम्बं प्रादुश्चक्रुः । देवतादेशेन तद्वृत्तं गोप्यमेव निर्ममे || यन्मार्गेपि चतुः सहस्रशरदो देवालये योचितः
BD संप्रतिष्ठितदेवताधिष्ठानवशात् २ A लेलिह्य १ देवतावशेन

3

Page #348

३१२ प्रबन्धचिन्तामणीःसर्ग ५ स्वामी वासववासुदेववरुणैः स्वावासमध्ये ततः । कान्त्यामिभ्यधनेश्वरेण महता नागार्जुनेनार्चितैः पायात्स्तम्भनके पुरे स भवतः श्रीपार्श्वनाथो
जिनः॥१॥ इति नागार्जुनोपत्तिस्तम्भनकतीर्थावतारप्रबन्धौ।
अथावन्त्यां परि कश्चिद्विप्रः पाणिनिव्याकरणोपाध्यायतां कुर्वाणः सिप्रासरित्प्रान्तवर्तिचिन्तामणिगणेशप्रणामगृहीताभिग्रहः छात्रैः फक्किकाव्यारव्यानप्रश्नादिभिरुदेजितः कदाचित् प्रावृषि तस्या सरितः पूरे प्रसर्पति कृतझम्यापातो दैवात् संघटितवृक्षस्तन्मूले करावलम्बनस्तरीमासाद्य प्रत्यक्ष परशुपाणिं प्रणमन तेन तत्साहसानुष्ठानेन वरं वृणी
वेत्यादिष्ठः पाणिनिव्याकरणस्योपदेशं प्रार्थयमानस्तेन तथेति प्रतिपद्य खटिकार्पणपूर्व प्रतिदिनं व्याकरणे व्याख्यायमाने षण्मासपर्यन्ते व्याकरणे समर्थिते सति लम्बोदरं निर्विलम्बमनुज्ञाप्य प्रथ. मादर्श सहादाय तो पुरीं प्रविश्य स्थण्डिले कस्यापि पुरस्य निषण्ण एव सुष्वाप । ततः प्रत्यूषे प्रे.
१ A यो वाईमध्ये २ C अञ्चितः ३ A षष्टिकापणपूर्व ४ A सहादीयतां

Page #349

प्रकीर्णकप्रबन्धाः ३१३ प्याभिस्तं तथावस्थितं प्राप्य विपणिरमणी तदृ. तान्तं ज्ञापितां सती ताभिरेव समानीय प्रेखोलपल्यङ्के मुक्तः । अहोरात्रत्रयान्ते किंचित्त्यक्तनिद्रश्चित्रशालादिचित्रं चित्रकार पश्यन् स्वर्लोकसमुत्पन्नमात्मानं मन्यमानस्तया पणहरिणीदृशा ज्ञापितवृत्तान्तः स्नानपानभोजनादिभिर्भक्तिभिः परितोषितो नृपसभायां समुपेतः पाणिनिव्याकरणं यथावस्थितं व्याचक्षाणो नृपप्रभृतिपण्डितैरशेषैः सक्रियमाणस्तदुपातं सर्वस्वं तस्यै समर्पयामास । __ अथ तस्य क्रमेण चतुर्णी वर्णानां स्त्रियश्चतस्त्रः प्रिया अभवन् । तथा क्षत्रियाङ्गजः श्रीविक्रमार्कः शूद्रीसुतो भर्तृहरिः स हीनजातित्वात् भूमिगृहस्थो गुप्तवृत्त्याध्याप्यते। अपरे त्रयः प्रत्यक्षाः पाठ्यन्ते एवं भर्तृहरिसंकेतेन तेषामध्याप्यमानानां ॥ दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य ।
इति पाठ्यमाने भर्तृहरी रज्जुसंकेतेऽसंजायमाने प्रत्यक्षच्छात्रैस्त्रिभिरुत्तरार्द्ध दृच्छयमाने कुपित: उपाध्यायं रे वेश्यासुत अद्यापि रज्जुसंकेतं न कु. १ ) प्रेक्ष्य २ B C तं वृत्तान्तं ज्ञापिता ३ A भर्तृहरः नृहरः
40

Page #350

३१४ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्गः ५ रुषे इत्यापिन् प्रत्यक्षीभूय शास्त्रकारं निन्दन आयासशतलब्धस्य प्राणेभ्योपि गरीयसः। गतिरेकैव वित्तस्य दानमन्या विपत्नयः ॥ १
इति पाठाद्वित्तस्यै कामेव गति मेने । तेन भर्तृहरिणा वैराग्यशतकादिप्रबन्धा भूयांसश्चक्रिरे ॥ इति भर्तृहयुत्पत्तिप्रबन्धः॥
अथ श्रीधारायां मालवमण्डनस्य श्रीभोजराजस्यायुर्वेदवेदी कश्चित् वाग्भटनामायुर्वेदोदि. तानि कुपथ्यानि विधाय तत्प्रभावात रोगान् प्रादुःकृत्य पुनस्तन्निग्रहाय सुश्रुतविश्रुतैर्भेषेजैः पथ्यैश्व तानिगृह्य नीरमन्तरेण कियत्कालं जीव्यते इ. ति परीक्षार्थ तत्परिहृत्य दिनत्रयान्ते पिपासापीडितताल्वोष्टपुट इत्यपाठीत् ॥ क्वचिदुष्णं क्वचिच्छीतं क्वचित्कथितशीतलम् । क्वचिद्रेषजसंयुक्तं वारि कापि न वारितम् ॥ १ ॥
इति वारिसत्कारकारि वाक्यमिदमपाठीत् । तेन निजानुभूतो वाग्भटनामा प्रबन्धश्चक्रे । तस्य जामातापि लघुबाहडः श्वसुरेण वृहद्वाहडेन.
१ B इत्याक्रष्टः २ A भर्तृहरिरज्जुसंकेतं न कुरुषे इत्यादिष्टः स प्रत्यक्षीभूय धरासुकारं

Page #351

प्रकीर्णकप्रबन्धाः ३१५ सह राजमन्दिरे प्रयातः प्रत्यूषकाले श्रीभोजस्य शरीरचेष्टितं विलोक्य वृहदबाहडेनाद्य नीरुजो यूयमित्युक्ते लघोर्मखभर विलोक्य श्रीभोजेन कारणं पृष्ठः स स्वामिनः शारीरेऽद्य निशाशेषे कृष्णच्छापाप्रवेशसूचितो राजयक्ष्मणः प्रवेशोऽभूदिति दैवतादेशेनातीन्द्रियं भावं विज्ञपयन, तत्कलाकलापचमत्कतेन राज्ञा तस्य व्याधेः प्रतीकारतयानुयुक्तः लक्षत्रयमूल्यं रसायनं निवेदयन्, षडिर्मासैस्तावता द्रव्यव्ययेन परमादरेण च तस्मिन् रसायने सिद्ध प्रदोषसमये तदसायनं काचमये कम्पके न्यस्य नरेन्द्रपल्यङ्के निधाय प्रत्यूषे देवतार्चनानन्तरं तद्रसायनमत्तुमिच्छुः रसायनपूजावर्धापनादनु सजीकतायां समयसामय्यां स लघुरगदंकारी केनापि कारणेन तं काचकुम्पकं भूमावास्फाल्य षभञ्ज । आः किमेतदिति राज्ञोक्ते रसायनपरिमलादेव पलायिते व्याधौ व्याधेरभावाद्धातुक्षयकारिणानेन वृथा स्थापितेनालं यदद्या शर्वरीविरामे सति सा पूर्वोक्ता कृष्णा छायां
१ A शरीरेङ्गितं २ A देवतातिशयेन B मात्मीयभव ३ D पलायमाने

Page #352

३१६ प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग.५ प्रभोर्वपुरपास्य दूरं गतैव ददृशे इत्यर्थे देवः प्रमाणमिति तदीयसत्यप्रत्ययेन परितोषितो राजा दारिद्यद्रोहि पारितोषिकं प्रसादीचकार ॥ अथ ते सर्वव्याधयस्तेन चिकित्सितेन भूतलादुच्छेदिताः स्वलोकेऽश्विनीकुमारवैद्ययोः स्वपराभवं निजगदुः॥ अथ तौ तया प्रवृत्त्या चित्रीयमाणमानसौ नीलवर्णविहङ्गमयुग्मीभूय व्याधिप्रतिभटस्य वाग्भटस्य धवलगृहवातायनतले वलभ्यां निविष्टौ कोऽरुक् शब्दं चक्रतुः ॥ ततः स आयुर्वेदवेदी नेदीयांसं तदीयशब्दं साभिप्रायं चेतसि चिरं विचिन्त्य। अशाकभोजी घृतमत्ति योन्धसा पयोरसान शीलति नात्ति योम्भसा ॥ अभुक विभुक नापकतां विदाहिना चलत्प्रभुक् जीर्णभुगल्यसारभुक् ॥ १ ॥ ___ इत्यभाणि । भणितानन्तरं चमत्कृतचित्तौ तौ प्रयातौ । पुनर्दितीयदिने द्वितीयवेलायां तादृक्पक्षिरूपं विधाय प्राक्तनशब्दरूपं कुर्वाणो समा. यातौ वैद्यगृहे पुनस्तयोर्वचः, प्रतिवचः ।
१ A आमुक् बिरुट् नावकृतां B अभुक् विभुक
नावकृतां

Page #353

प्रकीर्णकप्रबन्धाः वर्षासु यस्तिष्ठति शरदि पिबति हेमन्तशिशिर
योरति । माद्यति मधुनि ग्रीष्मे स्वपिति भवति च खग
सोरुक॥ इति भणितानन्तरं पुनरेव गतौ । तृतीयदिने योगीद्ररूपं कृत्वा तहे समागतो तयोर्वचः । अभूमिजमनाकाशमहन्तव्यमवारिजम् । संमतं सर्वशास्त्राणां वद वैद्य किमौषधम् ॥ पुनर्वैद्यवचः अभूमिजमनाकाशं पथ्यं रसविवर्जितम् । पूर्वाचाथैः समाख्यातं लड़नं परमौषधम् ॥ १ ॥
तेन चमत्कृतचित्तौ वैद्यौ प्रत्यक्षीभूय यथाभिमतं वरं वितीर्य स्वस्थानं भेजतुः ॥ इति वैद्यवाग्भटप्रबन्धः ॥
अथ धामणउलिग्रामवास्तव्यो' धाराभिधानः कोपि नैगमः श्रिया वैश्रमणस्पार्द्धष्णुः संघाधिपत्यमासाद्यं माद्यद्दविणव्ययव्यतिकरजीवितजीवलोकः पञ्चभिरङ्गजैः समं श्रीरैवताचलोपत्यका
१ A तेन निजाभिप्रायसदृशप्रत्युत्तरदानेन २ A धारणउ. लिग्रामे वास्तव्यो

Page #354

३१८
प्रबन्धचिन्तामणिः सर्ग. ५
यां विहितावासः दिगम्बरभक्तेन केनापि गिरिनग - रराजेन सिताम्बरभक्त इति स स्वल्यमानस्तद्द्योः सैन्ययोः समरसंरम्भे प्रवर्त्तमाने सति अमानन रणरसेनं युद्धमाना देवभक्त्या वल्लभतया प्रोत्साहितसाहसा विपद्य ते पञ्चपुत्राः पञ्चापि क्षेत्रपतयो बभूवुः 1 तेषां क्रमेण नामानि । कालमेघः १ मेघनादः २ भैरवः ३ एकपदः ४ त्रैलोक्यपादः ५ इति बभूवुः । तर्थिप्रत्यनीकं पञ्चतां नयन्तस्ते पञ्चापि गिरेः परितो विजयन्ते स्म । अथ तत्पिता धाराभिधान एक एवावशिष्टः कन्यकुब्जदेशे गत्वा श्रीबप्पहहिसूरीणां व्याख्याक्षणप्रक्रमे श्रीसंघस्याज्ञां दत्तवान् यत्रैवतकतीर्थे दिगम्बराः कृतवसतयः सिताम्बरान् पाषण्डिरूपान् परिकल्प्य पर्वताधिरूढान्नेछन्तिं अ. तस्तान् निर्जित्य तीर्थोद्धारं कृत्वा निजदर्शनप्रतिवापरैव्यारव्याक्षणो विधेय इति तद्वचनेन्धनप्रोज्ज्वलितप्रतीपज्वलनौ नृपतिं सहादय तेन समं तां भूधरधरामवाप्य सप्तभिर्दिनैर्वादस्थलेन दिगम्बरान् पराजित्य श्रीसंघसमक्षं श्रीअम्बिकां प्रत्यक्षीकृत्य
१ A मरणरसेन २ पर्वतेधिरोढुं न ददन्ति D पर्वतेोधरोह ३ C प्रतिघज्वलनाः

Page #355

प्रकीर्णक प्रबन्धाः
३१९
एक्कोवि नमुक्कारो उज्जन्त सेलसिहरे इत्यादितदुक्त गाथामाकर्ण्य सिताम्बरदर्शने स्थापिते सति पराभूता दिग्वसना बलानकमण्डपात झम्पापातं वितेनुरिति क्षेत्राधिपत्युत्पत्तिप्रबन्धः ॥
अथ कदाचिद्भवान्या भव इति पृष्टः, यत्त्वं कियतां कार्पेटिकानां राज्यं ददासीति तद्वाक्यादनुयो लक्षसंख्यानामपि एक एव वासनापरस्तस्य वै राज्यमहं वितरामीति प्रत्ययदर्शनाय गौरीं पङ्कमनां जरगवीं विधाय स्वयं नररूपेण तटस्थः पान्यांस्तामुद्धर्त्तुमाकारयन् तैरासन्नसोमेश्वरदर्शनोकैरुपहस्यमानः केनापि कृपावता पथिकवृन्देन तस्यामुद्धर्त्तुमारब्धायां सिंहरूपेण शिव एव तान त्रासयन कश्विदेक एव पथिको मृत्युमप्याहत्य तस्या गोः समीपं नौज्झत् स एव राज्याई इति पृथक् गौर्या दर्शित इति वासनाप्रबन्धः ।
अथ कश्वित्कापटिकः सोमेश्वरयात्रायां व्रजन् पथि लोहकारौकसि प्रसुप्तः । तस्य लोहकारस्य भार्या पतिं निहत्य कृपाणिकां कार्पटिकशीर्षे निदधती बुबारवमकरोत् । आरक्षकेण तत्रागत्य तस्यापराधिनः करौ छिन्नौ स देवस्योपालम्भनपरः निशि

Page #356

३२० प्रबन्धचिन्तामणी:सर्ग ५ प्रत्यक्षीभूयेत्युक्तः। शृणु त्वया प्राग्भवे कदाचिदजा केनापि एकेन सोदरेण पाणिभ्यां श्रवणयोर्द्धता तदपरेण मारिता ततः सा अजा मृत्वा इयं योषिदजनि येन व्यापादिता स साम्प्रतं पतिरभूत यत्त्वया तदा कर्णौ विकृतौ तदा तव समागमे जाते सति करौ छिनौ तदा कथं ममोपालम्भ इति कृपाणिकाप्रबन्धः॥ ___पुरा शङ्कपुरनगरे श्रीशङ्के नाम नृपतिस्तत्र नामकर्मभ्यां धनदः श्रेष्ठी स कदाचित्करिकर्णतालतरलां कमलां विमृश्योपायनपाणिर्नृपोपान्तमुपेत्य तं परितोष्य च तत्प्रसादीहतायां भुवि चतुर्भिर्नन्दनैः सह समालोच्य सुलग्ने जैनप्रासादमचीकरत् । तत्र प्रतिष्ठितबिम्बानां स्थापना विधाय तस्य प्रासादस्य समारचनाय बहून्यायद्वाराणि रचयन् तत्लपर्याकुलतया नानाविधकुसुमवृक्षावलीसम. लंकतमभिराममारामं च निर्माप्य तचिन्तकेषु नियुक्तेषु उदिते प्राक्तनान्तरायकर्मणि क्रमात् संव्हियमाणसंपदधमर्णतया तत्र मानम्लानिमाकल. य्यानतिदूरवर्तिनि क्वापि ग्रामे कृतवसतिनगरयातायातेन सुतोपात्तजीविकः कियन्तमपि कालमति

Page #357

प्रकीर्णकप्रबन्धाः ३२१ वाहितवान् । अथान्यस्मिन्नवसरे संनिहिते चातुर्मासिकपर्वणि तत्र यायिभिः सुतैः समं स धनदः शकपुरं प्राप्य निजप्रासादसोपानमाधिराहन निजारामपुष्पलाविकयोपायनीकृतपुष्पचतुःसारकः पर. मानन्दनिर्भरस्ताभिर्जिनेन्द्रमभ्यर्च्य निशि गुरूणां पुरः स्वं दौस्थ्यममन्दं निन्दन तैः प्रदत्तकपर्दियक्षाकष्टिमन्त्रोऽन्यदा कृष्णचतुर्दशीनिशीथे तमेव म. न्समाराधयन् प्रत्यक्षीकतात् कपर्दियक्षात गुरूपदे. शतश्चतुर्मासकावसरे पुष्पचतुःसरिकपूजापुण्यफलं देहीति प्रार्थयन् एकस्यापि पूजाकुसुमस्य पुण्यफलं सर्वज्ञेन विना नाहं वितरीतुं प्रभूष्णुरिति किं तु कपर्दियक्षस्तस्य साधर्मिकस्यातुल्यवात्सल्यसंबन्धे तद्धानि चतुषु कोणेषु सुवर्णपूर्णान चतुरः कलशान निधीहत्य तिरोदधे । स प्रातः स्वसद्मनि समागत: धर्मदानपराणां नन्दनानां तद्रव्यं समर्थयामास । तेपि निर्बन्धात् पितुः पार्श्वे तद्वैभवलाभहेतुं एच्छन्तस्तेषां हृदि धर्मप्रभावाविर्भावाय जिन पूजाप्रभावतः परितुष्टेन कपर्दियक्षेण प्रसादीरुतां तां संपदं निवे. दयामास । तेपि संपन्नसंपत्तयस्तदेव जन्मनगरं १ चतुःसारिकाभिः २ ० तद्वाग्भिश्चतुः

Page #358

३२२ प्रबधचिन्तामणिः सर्ग. ५ समाश्रित्य निजधर्मस्थानसमारचनपराः जिनशासनप्रभावनां विविधां कुर्वन्तो वैधर्मिकाणामपि मनस्तु जिनधर्म निश्चलीचक्रुरिति श्रीवीतरागंपूजायां धनदप्रबन्धः ॥
इत्याचार्य श्रीमेरुतुङ्गाविःकृते प्रबन्धचिन्तामणौ विक्रमादित्याद्युदितपात्रविवेचन प्रमुखजिन पूजायां धनदप्रबन्धपर्यन्तवर्णनो नाम प्रकीर्णकाभिधानः पञ्चमः प्रकाशःसमर्थितः ॥ यं थायं ३०००. दुःप्रापेषु बहुश्रुतेषु गुणवद्दृद्धेषु च प्रायशः शिष्याणां प्रतिभाभियोगविगमादुचैः श्रुते सीदति प्राज्ञानामथ भाविनामुपरुतिं कर्तुं परामिच्छता ग्रन्थः सत्पुरुष प्रबन्धघटनाचक्रे सुधासत्रवत् ॥ १ प्रबन्धानां चिन्तामणिरयमुपात्तः करतले स्यमन्तस्य भ्रान्तिं रचयति चिरायोपनिहितः । हृदि न्यस्तःशस्तां सृजति विमलां कौस्तुभकलां तदेतस्माद्ग्रन्थाद्भवति विबुधः श्रीपतिरिव ॥ २ यथा श्रुतं संकलितः प्रबन्धैग्रन्थो मया मन्दधियापि यत्नात् । मात्सर्यमुत्सार्य सुधीभिरेव प्रज्ञेारैरुन्नतिमेव नेयः - ३ १ ब्राह्मणानां :

Page #359

प्रकीर्णक प्रबन्धाः
३२३
यावद्दिवि कितवाविव रविशशिनौ क्रीडतो ग्रहकपदैः ग्रन्थस्तावन्नन्दतु सूरिभिरुपदिश्यमानोयम् ॥ ४॥ नृपश्रीविक्रम कालातीत संवत् १३६१ वर्षे फाल्गुनसुदि १५ रवावह श्रीवर्द्धमानपुरे चिन्तामा - णिग्रन्थः समाप्तः
१ A त्रयोदशस्वब्दशतेषु चैकषष्ट्यधिकेषु क्रमतो गतेषु । वैशाखमासस्य च पूर्णिमायां ग्रन्थः समाप्तिं गमितो मितोयम् ॥ १ ॥

समाप्तम्.

Page #360

Page #361

अपूर्णपुस्तकाभ्यां पाठान्तराणि तदन्यवेद्यं च यथा
سم
पत्रे पतो. मुद्रिते. दृष्टे. १ ६ गुम्फान-ग्रन्थान A B १ १० श्रीधर्मदेवः-श्रीधर्मदेवैः शतधोदितैवि वृत्तैश्च A
श्रीधर्मदेवः शत्वोदितांत वृत्तैश्च B १ १३ प्रदर्शितबाम्-विनिर्मितवान् A पत्र निर्मितवान् B ..२ ८ सुसंप्रदायादृब्धे---सुसंप्रदायारब्धे A सुसंप्रदायदृष्टे B २. ९ अन्त्यः-अन्तःB २ १५ विक्रमादि, क्रमविक्रमादि B २ १७ द्रुतोप्यतिनीतिपर सन्परः शतैः-द्रुतः परशतः B
१ अनुपलममानः---अलमानः A. ३ २ मट्टमात्रमित्रसहायो-मट्टमात्रसहायो A B ३ ३ प्रवरनामनि नगरे-प्रवरनानि प्रवरनगरे A B ३ ५ पुण्यप्रवणपूर्व-पुण्यप्रवणात्पूर्व A पुण्यश्रवणापूर्वB ३ ९ सहादाय समादाय A आदाय B १ १० यत्कश्चित्-तात कश्चित् A देव कश्चिन B ३ १५ प्रादुरासीत् मट्ट-प्रादुरासीत् माग्येनाकं न घटते॥यवः
यद्याप कृतसुकृतशतः प्रयाति गिरिकन्दरान्तरेषु नरः । करकलितदीपकलिका तथापि लक्ष्मीस्तमनु
सरति ॥ १ ॥ मह B ३ १७ शोकशङ्कशङ्कापनोदाय--शोकापनोदाय A B

Page #362

AARAccccc
३ १९ विक्रमः सहनां-विक्रनस्तदानीं सहना । ४ १ ब्रमरोहर्ण-व्रणरोपणं A
४ परिभ्राम्यन्-परिभ्रमन A B ४ अवन्तिपरिसरं-अवन्तिदेशपरिसरे A अवन्ति
परिसरे B ४ ८ राज्यस्य-राज्ये A ४ ११ भत्तया वा शक्त्या-यथाशत्तया मक्तचा वा
६ मक्तया--अत्यन्तमच्या A B ५ ७ एतावद्भक्ष्य--एतद्भक्ष्य A B ५ ११ विज्ञाप्य-विज्ञप्य A ५ ११ विज्ञापयिष्यामि-विज्ञपयिष्यामि A ५ १४ उपरुध्य-उपरुद्धः A B ५ १८ भोज्यादिपाकं-पोजनादिकं A B ६ १ आगतः स नृपं जगौ तद्भोज्य-आगतः।तद्भोज्य AB ६ ४ आदिष्टः स नृपं-आदिष्टः सन् अहो अस्य करिक
टविघटनकपञ्चाननस्य महत्साहसं यत्सत्त्वेन किं
न ज्ञायते यतः सत्वैकतानवृत्तीनां प्रतिज्ञातार्थकारिणाम् । प्रमविष्णन देवोपि किं पुनः प्राकतो जनः ।।
एवं विमृश्य नृपं A
५ अमुनाद्भुत--तवाद्भुत A B ६ ९ वन्यो--विज्ञो A ६ ९ भित्तिमागे-चित्रमागे A ६ १२ साहसाङ्क १॥ अवन्त्यां....समर्पिता-साहसाङ्क १॥
कालिदासाद्यैर्महाकविमिरित्यं संस्तूयमानश्चिरं प्रा.
kar ar aur aor

Page #363

વ
<
८
९
९
ܕ
१०
३३७
ज्यं राज्यं बुभुजे ॥ सांप्रतमवसायातां कालिदासमहाकवेरुत्पत्ति संक्षेपतो ब्रूमः ॥ अवन्त्यां पुरि श्रीविक्रमादित्यसुता प्रियङ्गुमञ्जरीनाम्नी साध्ययनाय पित्रा वेदगर्भनाम्नः पण्डितस्य समर्पिता A वररुचिनाम्नः पण्डितस्य प्रदत्ता B
१३
१
अधिको विद्यतया - अधिकविद्यतया A B करवडी करचण्ड A B (क्वचिद्देशे भाषायां हस्ततलद्वययोजना करचुलीति केचित् )
२
अश्रुतं - अनवरं A अश्रुतपूर्व B ८ वपुः परिकर्मपूर्व वपुः परिकर्मणा सह पूर्व A षपुः परिकर्मणा पूर्वं स्वस्तौत्याशिर्वादाध्यापनं B
१५ पाणिमृत.... गर्वितः १ ॥ -- पाणियुक् । रक्षताचव रा जेन्द्र टणत्कारकरं यशः ॥ १ ॥ A B
६ महिषीपाल एव मूर्खोयमिति B
१२ आरराव पुत्री नाष्टकं जातं पुत्री.
....

आराधयितुमुपविष्टः न मुझे दि
१२ दास कालिकानानी दास A B
१६ अस्ति कश्विद्वाग्विशेषः ( इत्यनेन कुमारसंभव मेघदूतरघुवंशाख्यपद्यबद्ध काव्यत्रयं तेषां क्रमेण त एवादिशब्दा इति तत्त्वम् || कालिदासप्रबन्वादयः षटू गद्यपद्यात्मका इति गुरुवाक्यम् )
१८ रचयामास । अन्यदा - रचयामास ॥ इति कालिदासप्रबन्धः । अन्यदा A B
५ स्थितः .... सुप्त - स्थितः पुरुषमेकमवलोक्य सुप्त B ९. अहीनादिभि अर्हणादिभिः A B

Page #364

३२८
१०
११ संध्या सर्वावस रानन्तरं - - संख्यायां सर्वावसरानन्तरं A B ( सर्वावसरशब्दो मध्यरात्रद्योतक इत्यर्थः ) १२ ९ तस्थुः । अथ - तस्थुः । इति विक्रमादित्य सच्वप्रत्र
१२
१९
१३
१३
سم الله
१३
म्वः । अय AB
१४ विससर्ज । अथ - - विससर्ज ॥ इति सत्वपरीक्षाप्रब
न्धः । अथ AB
१५.
निराकृताः - - विनाकृताः A B
१. प्राहरिके द्विजे निजं -- प्राहरिके द्विजन्मनि A १२ पछीग़ात्रनिवेशितं --- पडीमुङ्गनिवेशित 13 १४ विद्या सिद्धा । अथास्मिन - विद्यासिद्धिमबन्धः ॥ ए कदा नृपो गुरुवन्दनाय गतः तत्र वृद्धं कमपि तपस्विनं पठन्तं वन्दयामास तेन नाशीर्निगदिता प्र

नव्यग्रेण । राज्ञोक्तं वृद्ध पठन मुशलं फुलावयिसप्यो । तदवगम्य तन पठित्वा सूरिपदे प्राप्ते तस्यैव राज्ञः सदसि गत्वा मुशलमानास्यालवालं विधाय श्री ऋषभदेवस्तवेन मुशलं पुष्पयित्वा गतः । तावता सिद्धसेनेनापि तदवगत्य वादाय पृष्ठे गतम् । परेण केतलारसग्रामं व्रजन वृद्धवादी रुद्ध: वाद विवोहि । तेनोक्तं । पुरे गम्यते तत्र सम्या भवन्ति । पुनः प्रतिवादिनोचे । अत्रैव वादः । अमी गोपाः सम्या: । तेप्याकारिताः । प्रथमं सिद्धसेनेनोपन्यासो विहितो गीर्वाणवाण्या । तदनु वृद्धवादिना गण्ठीयकं बध्वा गोपकुण्डकं विनाय प्रोचे । नवि मारीयर नवि चोरीयए परदारागमण निवारीयए । थोवा विहु थोवं दाईयए इम सग्गिदगमगु जा -

Page #365

३२९
ईयए || एवं पठति गोपा नृत्यन्ति । तैरुक्तमनेन जितं त्वं किमपि न वेत्सि । ततो वृद्धवादिना पुरे मत्वा वादं विधाय जितः शिष्यो बभूव । ततः सिद्धसेनादिवाकरेण गुरुचरणसंवाहनां विधाय मानन गुरव उक्ताः । यदि यूयमादेशं ददत तदाहमागमं संस्कृतेन करोमि, गुरुभिरुक्तं । तव महत्पापमजनित्वं गुरुगच्छयोग्यो न गच्छेः । तेनोक्तं, प्रायश्चित्तं ददत | गुरुभिरुक्तं । यत्र जिनधर्मो न तत्र जिनप्रभावनां विधाय पुनः समामन्तव्यमित्यवधूतवषेण चलितः । द्वादशवर्षाणि यावदन्यत्र परिभ्रम्य तदनन्तरं मालवके गूढमहाकालप्रासादे शिवाभिमुखं चरणौ कृत्वा चरणत्रापौ द्वारकाष्ठे नियोज्य सुप्तः । तत्र वारितोपि त थैव । अत्रान्तरे राज्ञारक्षिकपुरुषान् प्रेषयित्वोपद्रुतः । तावतान्तःपुरे रवप्रदीपनं लग्नं, राज्ञा समागत्य पृष्टः । कथं शिवस्य न नमस्कारं विदधासि । तेनोक्तं मम नमोसौ न सहते । विधेहि । तेन सकललोकसमक्षम्
प्रशान्तं दर्शनं यस्य सर्वभूतामयप्रदम् । माङ्गल्यं च प्रशस्तं च शिवस्तेन विभाव्यते ॥१॥ इति द्वात्रिंशद्दात्रिंशतिका कृता, तदा लिङ्गमध्यादवन्तिसुकुमालद्वात्रिंशत्पत्नीकारितप्रासादे श्रीपार्श्वमाथबिम्बं प्रकटीभूतं नमस्कृतं च । असौ सहते नमस्कारं तदाप्रभृति गूढमहाकालोजाने । राजा विक्रमार्क: परमजैनोभूत्। सिद्धसेनोपि स्वगुरुपार्श्वे समेत्य सूरिमन्त्रं

--

Page #366

प्राप्यैकदोज्जयिन्यामेव चातुर्मासकं स्थितः । अथा
न्यस्मिन्
१३ १६ बन्दिपुत्रैः - बन्दिवृन्दैः B
१४
१
१५
१४
१४
१४
१५
१
१७
३३०
(आप्ते दर्शन मिति पद्यं नास्ति A B) नराधिपः — धराधिपः
१७ वृथा तृप्तस्य ---- वृथा भुक्तस्य A B
१८ सुवर्ण.. उपदिष्टे सुवर्णदानेनावनीमनृणी कुर्वित्युपदिष्ट: B १ (अष्टी पद्यानि तानि न A B)
९ पृष्ट... श्री - पृष्ट इति जगौ । जगुदालिद्दिहि दुत्थियबहिन ॥ १ ॥ इत्याकये श्री - B ८ आरेमे... अथ - आरेभे । उज्जयिन्यां राजा विक्रमादित्यो भट्टमात्रेण समं महाकाले नाटकालोकनार्थ गुप्तवेषो गतः कालान्तरितेन नागरिकसुतेन कार्यमाणे नाटके. सूत्रधारमुखात्तद्वर्णनं श्रुत्वा राजापि नागरिकद्रव्यग्रहणाय मनसि लोभं कृतवान् । पश्चात्कियत्कालमतिक्रम्य तृषितो मुख्यवेश्यागृहे भट्टमात्र पार्श्वात्पानीयं याचितवान् । तत्र वृद्धवेश्या प्रधानान्पुरुषान् भणित्वा तन्निमित्तमिक्षुरसमादातुमुषवने गता । सूलैकैरिक्षुदण्डान् भित्त्वा तयाईघटेप्यसंभृते दुर्मनस्का करकं भृत्त्वा वेलाविलम्बेनागता राज्ञेक्षुरसे पीते भट्टमात्रेण वेलाविलम्बदौमनस्यकारणं ष्टष्टा जगाद । अन्यदिने एकेन निभिक्षुदण्डेन सकरको घटो नियते । अद्य घटोपि न संपूरितः । तत्कारणं न ज्ञायते । भट्टमात्रेण (पुनः) पृष्टं यूयमेव परिणतमतयस्तत्कारणं जानीत

Page #367

ततो विचार्य निवेदयन्तु । वेश्यापि वदति । पृ. थ्वीपतर्मनः प्रजामु विरुद्धं जातं ततः पृथ्वीरसोपि क्षीणो जातः । इति कारणं निवेदितवती । राजापि सद्बुद्धिकौशलाञ्चमत्कृतः । स्वभुवनशयनीये सुप्त इति चिन्तितवान् । अकृतेपि प्रजापीडने विरुद्धचिन्तामात्रेणापि पृथ्वीरसहानिर्जाता । अतः प्रजां न पीडयिष्यामीति कृतनिश्चयो नृप इति परीक्षणार्थ द्वितीयायां निशायां तृषामिषात्तद्गहे गत्वा शीघ्रमेव सहर्षया तयानीतामिक्षुरसं पीत्वा, शयनीये सुप्तवान् ! वेश्यापि भट्टमात्रपृष्टा राज्ञः प्रजासु हृष्टं मनो निवेदितवती राज्ञापि आत्मनिशावृत्तान्तं निवेद्य पुनरपि तस्यै वृद्धवैश्यायै परचित्तोपलक्षणतुष्टेन हारो दत्तः । इति नृपतिमनोनु
सारी पृथ्वीरसप्रबन्धः ॥ अथ B ३ ताडयतः....अत्रान्तरे-उपरि च फणी पुच्छवलम्बे
नाधोभूय कुसुनगान्धनपशिरसि दंशाय पुनः पुनः
फूत्कुर्वाते । अत्रान्तरे B ३ चकार....कदाचिदायुःस्वच्छं सजनचित्तवल्लघुतरं दीनार्थिवच्छीतलं पुत्रालिङ्गनवत्तथा च मधुरं बालस्य संजल्पवत् । एलोशीरलवङ्गचन्दनलसत्कर्पूरपालीमिलत्पाटल्युत्पलकेतकीसुरभितं पानीयमानीयताम् ॥ १॥ यदा जीवश्च शुक्रश्च परितश्चन्द्रमण्डलम् । परिवेष्टयतस्तद्वै राजा कष्टेन जीवति ॥ १ ॥ इति विक्रमार्कस्य निगर्वताप्रबन्धः
१९
२०

Page #368

अथान्यस्यां निशि ( इत्यादि भोजवृत्तान्ते दृष्टव्यं तत्रायं विशेषः)
एका रजकी राज्ञा पृष्टा वस्त्राणि विरूपाणि कथं सकैतानि तयोक्तम् । . यासौ दक्षिण दक्षिणार्णववधूरेवाप्रतिस्पर्धिनी गोविन्दप्रियगोकुलाकुलतटा गोदावरी विश्रुता । तस्यां देव गतेपि मेघसमये स्वच्छं न जातं जलं त्वद्दण्डद्विरदेन्द्रदन्तमुशलप्रक्षोभितैः पांसुभिः॥१॥ रजकवधूवचनमिदं श्रुत्वा नरनाथनायकः स ददौ । स्वाङ्गगपृष्ठकसहितं लक्षं भ्रूक्षेपमात्रेण ॥ १ ॥ चौरमागधविप्रभ्यो रजक्य कविताश्रुतौ।। चातुःप्रहारकं दानं दत्तं विक्रमभूमुजा ॥ ३ इनि प्रबन्धाः नानाविधा यथाश्रत विज्ञेयाः । कदाचिदायुःB
६ एव रूपं--एकमेव रूपं A B २२ ६ ताः सहस्त--ता दत्तहस्त-A B
६ निजमपरावं-निजमेवापरावं A B ___९ तासु मुख्यया-तासां मुख्यया २३ ५ निधीन् वेद्मि-निधीनवतीर्णान्वेद्मि A B २४ २ शातवाहनकथा यथा श्रुता ज्ञेया-शातवाहनप्रबन्धा
लिख्यन्ते B २४ ११ वृतिस्तस्यां-वृत्तिः ।
अहो कोपि दरिद्राणां दारिद्यव्याधिरद्भुतः । घृष्टिक्वाथेपि यः पीयमाने न क्षयभूरभूत् ॥ १ ॥
तस्यां B २४ १४ व्रजन्तमाहूय तं सक्तुपिण्ड-व्रजन्त जैनमु-निं दृष्ट्वा

Page #369

२४
३१
३३३
पूर्वभवे मया कस्मैचिन्न ददे तस्येदं फलम् | यदुक्तम | रम्येषु वस्तुषु मनोहरतां गतेषु रे चित्त खेदमुपयासि कथं वृथा त्वम् । पुण्यं कुरुष यदि तेषु तवास्ति वाञ्छा पुण्यैर्विना नहि भवन्ति समीहितार्थाः ॥ १ ॥ इत्थं चिन्तयित्वा मुनिमाकार्य सक्तपिण्डं B
१९ शालवाहन नृपतिरासीः सातवाहननृपतिरासी A ( कथासरित्सागरे । सातेन ( सुखेन ) यस्मादूढो - भूत्तस्मात्तं सातवाहनमिति )
३ गाथा.... (दशश्लोका न AB ) .... गुर्जरभुवि - गाथाचतुष्टयं बहुश्रुतेभ्यो ज्ञेयम् । षट्टिशग्रामलक्षत्र - मिते कन्यकुब्जदेशे कल्याणकटकनानि राजधानी - नगरे भूराज इति राजा राज्यं कुर्वन् कस्मिश्चित्त्रभातसमये राजा राजपाटिकायां संचरन्नेकस्मिन्सौधतले वातायनस्थितां कामापे मृगाक्षी मृगयमाणो तिजचित्तापहारापराधिनीं तां जिहीर्षुर्निजं पानीयायविकृतपुरुषं समादिदेश । सच तां नृपसौवे समानीय कस्मिश्चित्संकेतप्रदेशे स्थापयित्वा नृपं विज्ञपयामास । नृपेण च तत्रागतेने बाहुदण्डे धृता सती भूपमवादीत्। स्वामिन् सर्वदेवतावतारस्य भवतो हन्त कोर्य नीचनायमभिलाषः । ततस्तद्वाक्यामृतेनेषच्छान्तका मानलो नृपः कोसीति तां प्रोचे । तयाहं दासीत्यभिहिते किं तथ्यमेतदिति नृपादेशात्प्रभोर्दासः पानीयाविकृतस्तस्य पत्न्यहं दासानुदासीति तद्वार्त्तयान्तश्श्रमत्कृतो नृपतिः सर्वथा

Page #370

विलीनकामातिः स्वां सुतां मन्यमानो विससर्ज । तस्या वपुर्षि निजकरौ लग्नाविति विचिन्त्य तन्निग्रहवाञ्छया निशीथे निजैरेव यामिकैर्गवाक्षप्रविष्टनरकरभ्रान्त्या निजावेव भुजौ निग्राहयामास । अथ प्रत्यूषे तान्यामिकान् सचिनिगृह्यमाणानवार्य मालवमण्डले महाकालदेवप्रासादे गत्वा स्वयं देवमाराधयंस्तस्थौ । देवादेशाद्भुजद्वये लग्ने सति तं कन्यकुब्नाईमालवदेशं सान्तपुरं-तस्मै देवाय दत्त्वा तद्रक्षाधिकृतान् परमारराजपुत्रान्नियोज्य स्वयमेव तापसी दीक्षामङ्गीचक्रे । ( इति शीलव्रते भूयराज. प्रबन्धः) तस्य कन्यकुब्नस्यैकदेशो गूर्जरधरित्री
तस्यां गूर्जरभाव B. ३१ १० वणनाग्नि-बाणनाम्नि A ३१ १२ शीलगुण-शीलगाण-A शीलगण B
२ गणिन्या-गणिना A . २ परिपाल्यमानः-प्रतिपाव्यमानः B
५ लोष्टैनिघ्नन्-बाणैनिघ्नन् A B ३२ ९ अकरोत् । काकरग्रामे-अकरोत् ।चौरस्वभाव लग्ने न
सुखं कदाचिदपि । यतः॥ नक्तं दिवा न शयनं प्रकटा न चर्या स्वैरं न चान्नजलवस्त्रकलत्रभोगः । शङ्कानुनादपि सुतादपि दारतोपि
लोकस्तथापि कुरुते ननु चौर्यवृत्तिम् ॥ १॥ A ३२ १४ आहूतः....पूर्वकं-स्नानभोजनवस्त्रदानपूर्वकं A B ३२ १७ चरटवृत्त्या-चौरवृत्त्या A

Page #371

३३५
१८ जम्बाभिधानः-जाम्बाभिधान: B १ बलवेध्यं--चलवेध्यं B ३ तद्योध-तद्योधू-A ५ पञ्चकुलेन ( राजाधिकारिणां पचानां समूहेन ) ताह
शराज्ञः-तद्देशराज्ञः A B ६ कञ्चकसंबन्धे ( उद्वहनावसरे दुहितृदत्तसेवका
द्यर्थसंबन्धे ७ सेल्लभृत्--सेलभृत् A B (राजद्रव्योगाहणाय लक्ष्म- विशेषधारी) ९ रूप्यकद्रम्म---पारूपकद्रम्म-B २ शशकेनोच्छासिता-शशकेन श्वा त्रासितः A ७ श्रियादेवीं-श्रीदेवी A. ९ जम्बाभिवान:--जाम्बाभिधानः A १ धवलगृहकण्ठे-धवलगृहे कण्ठीश्वर-A ४ नैव नन्दति-तन्न नन्दति B
५ निरुद्धं वर्ष ५९ मास २ दिन १० (यस्मिन्वर्षे रा१४ ज्ये स्थितस्ततो मरणपर्यन्तं निरुद्धशब्दार्थः)
८ सुदि ३ गुरौ-शुद्ध १३-A १४ साईशती संख्यया-सार्द्धघटा संख्यया रूपं १८ B
३ प्रतिपत्त्यादि कृतं-प्रत्यादिष्टं B १२ अस्मत्पुरुषैः-अस्मत्स्थानपुरुषैः A B १ अनुजीविनां-द्विजन्मनां A B ६ अनेन....वाहकेल्यां-अनेन राज्ञा वर्षाणि ३५ राज्यं
कृतं सं० ८९७ पूर्व वर्ष २५ श्रीक्षेमराजेन राज्यं कृतं सं० ९२२ पूर्व वर्ष २९ श्री मुयडेन

Page #372

राज्यं कृतं । अनेन श्रीपत्तने श्रीभूयरेश्वरप्रासा. दः कारितः । सं. ९९१ पूर्व श्रीवैरिसिंहेन (वीरसिंहेन B) वर्षाणि २९ राज्य कृतं मं. ९७१ पूर्व वर्ष १५ श्रीरनादित्येन राज्यं कृतं सं.९९१ पूर्व वर्षाणि ७ श्रीसामन्तसिंहेन राज्यं कृतं एवं चापोत्कटवंशे सप्त नृपतयोभूवन विक्रमकालतः संख्यया वर्षाणि ९९८॥ पूर्वोक्तश्रीभूयडराजवंशे राजबीजदण्डकनामानस्त्रयः पुत्राः सहोदरा यात्रायां श्रीसोमनाथं नमस्कृत्य ततः प्रत्यावृत्त्य
श्रीमदणहिल्लपुरे श्रीसामन्तसिंहनृपं वाहकेल्यां AB ३९ ११ श्रीभूयडदेवेन--श्रीसामन्तसिंहेन A ३९ १८ सं० ९९३....अवसरे-९९८ श्रीमूलराजस्य राज्या
मिषको निष्पन्नः मूलार्कः श्रूयते शास्त्रे सर्वकल्याणकारकः । अधुना मूलराजेन योगश्चित्रं प्रशस्यते ॥१॥ इत्यादिस्तुतिभिः स्तूयमानः साम्राज्यं कुर्वन्नास्ते ।
तस्मिन्नवसरे A
३ अभिषेणयितुं-पराजेतुं A ४० ४ बारवनामा-बारपनामा A B
१ राजा लहलिका-राजलहणिकां B सामन्तान .... करण-सामन्तानाकार्य शुणलेखेन
व्ययकरण B ४१ ९ ज्ञापनापूर्व-ज्ञापनपूर्व A ४१ ११ प्रत्यूषकाले--प्रदोषकाले A ११ ९ उपयाचितैः--उपयाचितशतैः A B
20
.
D

Page #373

ATITOS
४३ ४ वसहिका-(बहुदेवतावासरूपा) ४३ ५ मुञ्जालदेव-मूलस्वामिदेव A. ४३ १७ कीड-कान्थाडि. B
६ आनृण्ये-भानृण्यं ४४ ९ चिन्तायकत्वाय-( मठाधिपतित्वाय ) ४४ १३ वाक्य-वाक्यतत्वं ४९ ८ ग्रामसहितं--ग्राससहितं A B ४५ ११ अभिषिक्तः....इत्यं-आभिषिक्तः । इत्थं A B ४५ १७ पुरा कस्मिन्नपि-पुरा कदाचिदपि B ४. १ बोधवाक्यानि-बहूनि वाक्यानि B ४८ १४ का यत्-काचित् A कापि B ४८ १६ अथ सं . १०५०....अभिषिच्य-अथ सं. ९९८ पूर्व
वर्षाणि ५५ राज्यं मूलराजेन चक्रे । इति मूलराजप्रबन्धः ॥ संवत् १०५३ पूर्व वर्षाणि १३ श्री चामुण्डराजेन राज्यं कृतं । अथ सं. १०६६ पूर्व मास ६ श्री वल्लभराजेन राज्यं कृतं । अथ सं. १०६६ पूर्व वर्ष ११ मास ६ श्रीदुर्लभराजेन राज्यं कृतम् । [ अथ तस्य राजमदनशंकर तथा जगझंपण इति बिरुदद्वयं जातम् B] तेन राज्ञा श्री पत्तने दुर्लभसरोवरं रचयांचक्रे । तदनु श्रीभी
माभिधानं निजमग राज्येभिषिच्य A B ५६ १५ खदायतापि० टि० अ०
भीमभूपसुता सिंहभटेन मेदिनीभुजा ।
श्रीमती सन्महं मुअकुमारः परिणायितः ॥ ५१ ८ स सीन्धको: टि० अ०

Page #374

३३८
रुष्टेन मुअभूपेन सिन्धुलो दुर्दम तदा । देशान्निष्कासितो मेदपाटे नागहृदे ययौ ।। ४९ ॥ नागहृदपुरोपान्ते निजां पछीं निवेश्य सः । स्थितश्च मृगयां कर्तुमागाद्दीपोत्सेवोषसि ॥ १० ॥ चौरवध्यावनौ वीक्ष्य चरन्तं शूकरं निशि । शूलिकास्थशंबे दत्वार्टिनी धनुषि निर्भयः ॥ ९९ ॥ समारोप्य गुणं तीक्ष्णबाणेन भूपभूस्तदा । यावद्धन्ति किरिं तावद्देवीभूय जगावदः ॥ ५२ ॥ त्वत्साहसेन तुष्टोस्मि वरं याचस्व संप्रति । सिन्धूलोवक् क्षितौ क्षिप्तो मापतद्विशिखो मम । ३ अभिहितो - अभिहिते A
१३ आयुवानि - दण्डायुधानि A B १८ भोक्तव्यं भोजराजेन - भोजदेवेन भोक्तव्यं A १६ गोदावरीं सरितं ० टि० अ०
गोदावर्यास्तटादव के स्थितेन भवता रणम् । कार्य न चेत्तवाह्नाय वपुर्भङ्गो भविष्यति ॥ ११ ॥ गोदावरीपुरोभागभूः शूरास्ति भृशं नृप । तेन तत्र न गन्तव्यं रणाय भवता मनाक् ॥ ५२ ॥ ६ जातकलत्र संबन्ध: टिं० अ०
इतस्तैलिपदेवस्य पित्रा देवलभूभुजा । पत्नीस्थाने कृता दासी सुन्दरीत्यभिधा पुरा ॥ ६९ ॥ पुत्रीं मृणालवत्याव्हां सूते स्म सुन्दरी पराम् । वर्द्धयामास माता च तां स्तन्यादिप्रदानतः ॥ ७० ॥ वर्द्धमाना क्रमात्प्राप्ता यौवनं भगिनी पुनः । दत्ता तैलिपढ़ेवेन श्रीपुर चन्द्रभूपतेः ॥ ७१ ॥

Page #375

३३९
चन्द्रोन्यदागमच्छूलरोगेण यममन्दिरम् । सापि तैलिपदेवस्य भ्रातुर्गेहमुपागमत् ॥ ७२ ॥ स्वसा तैलिपदेवस्य रण्डा मृणालवत्यथ । भक्तपानादि मुञ्जस्य चक्रे भ्रातृनिदेशतः ॥ ७३ ॥ .... तिलङ्गनगरोपान्ते गत्वा गव्यूतपञ्चके ।
ग्रामे चन्द्राभिवे तस्थुः सुरङ्गां दातुमेव ते ॥ ९ ॥ १६ राज्येभ्यषिच्यत टि. अं.
विक्रमाद्वासरादष्टमुनिव्योमेन्दुसंमिते ।
वर्षे मुञ्जपदे भोजभूपो पट्टे निवेशितः ॥ १३ वैतालिकस्यापितम् ( कथा रत्नाकरादियं फथा ज्ञेया) ९ निशान्तं - निशान्ते निशान्तं A ( निशान्ते गृहे ) ११ सर्वदेवनामा ( भा. मु. प्रा. ले. प. १६)
100
अमात्ये मम्मटे सति ॥ ८, अल्लटमेदिनीपतिः, तदीयपुत्रो नरवाहनः, वज्रटः, लिम्बादित्यः, महीवरः, नारायणभट्टः सर्वदेवः, ( एते समकालीनाः ॥ ) दशदिग्विक्रमकाले वैशाखे शुद्धसप्तमीदिवसे । हरिरिह निवेशितोयं घटितप्रतिमो वराहेण ॥ १५॥ १० सिवभवणे. टि. (तदुत्पत्तिस्तु) पूर्वोके ले. प. ११ संवत्सरशतैर्यातैः सपञ्चनवत्यर्गलैः ।
सप्तभिर्मालवेशानां मन्दिरं धूर्जटेः कृतम् ॥ १ ॥.... कृष्णसुतो गुणादयश्च सूत्रधारोत्र गण्णकः । एतत्काण्वाश्रमं ज्ञात्वा सर्वपापहरं शुभम् || कृतं हि मन्दिरं शंभोर्धर्मकीर्त्तिविवर्द्धनम् ।
१६ मयणलदेवी. टि. चा. सुं. ग. कृ. कु. च. सर्गे. १ ( भीमपुत्रे पाद्यपुत्रः क्षेमराजो "हरिपाल इति केचित् "

Page #376

३४०
मरुराजपुत्री तारामुपयेमे ) कर्णोपि कर्णाटनृपाङ्गजायाश्रकार पाणिग्रहणं जयायाः। (ताते मते क्षेमराजेन पितृवचनत्वात्कनिष्ठोभिषिक्ती राज्ये श्रीकर्णः) श्रीकर्णः किमु वर्ण्यते स कविभिः सद्धर्मचिन्तामाणविज्ञाम्भोमविकाशवासरमणिभूमीशचूडामणिः । स्फूर्नत्कीर्तितरंगिणी दिशि दिशि प्रध्वस्ततापा नना यस्य श्रोतपुटैः पिबन्ति विकटैरद्याप्यपूर्णस्टहाः ॥१॥ गोपीपीनपयोधराहतमुरः संत्यज्य लक्ष्मीपतेमन्ये पङ्कज शङ्कया नयनयोर्विश्राम्यति श्रीस्तव । श्रीमत्कर्णनरेन्द्र यत्र चलति भ्रूवल्लरीपल्लवस्तत्र त्रुत्यति भीतिभङ्गुरतया दारिद्यमुद्रा यतः ॥२॥ (कर्णोपि पुनः मीणलदेवीमुपयेमे ) कर्णाय काश्मीरपतिः स्वपुत्री प्रैषीदथो मीणलदेवीनाम्नीम । चकार पाणिग्रहणं महेन तस्याः स लोकोत्कृतविस्मयेन ।।
(सोन्यासक्तस्तस्या नामापि न जगृहे ) बालाबलाबालिशभूमिपाला नटा विटा वानरवारनार्यः । चौराश्वरा याचकवञ्चकाच
भवन्ति नूनं क्षणरागिणोमी ॥ ५ ॥ १० कर्णावतीपुरं. टि. तत एव ।
(मातङ्गीवेषवती मीणलदेवी बुभुजे कर्णस्ततः सिंहस्वप्न

Page #377

३११
सूचितः पुत्रो नाम्ना जयसिंहोभूत् । सोष्टवार्षिक; प. दृणे राज्यं चकार । कर्णस्तु आशापलं " आशाउर
सैव कर्णावती तत्र" गत्वा राज्यमकरोत् ।) ६ श्रीपत्तनं प्राप. दि. (तत एव ।)
बालोपि जयसिंहः आलिङ्गसचिवं पुरे संस्थाप्य मालवं जेतुं गतः । द्वादशवर्षेर्मालवेशं जित्वा षडिगुणबध्वा " तेन षडारं पराजितत्वात् " नीतः कर्णाटलाटमगधाङ्गकालङ्गवङ्गकाश्मीरकीरमरुमालवसिन्धुमुख्यान । देशान्विजित्य तरणिप्रमितैः स वर्षेः सिद्धाधिपो निजपुर पुनराससाद ॥ ३८ ॥ < श्री हेमचन्द्रमुख्याः टि. ( तत एव ) .
अथ श्रीपूर्णतल्लाख्यगच्छे स्वच्छेन्दुसुन्दराः । सूरयो देवचन्द्राव्हा दध्युरेवं हृदा स्वयम् ॥ १॥ पादलिप्तबप्पभट्टिवजार्यखपुटादयः । प्रभावकाः पुराभूवन्सरया दूरितारयः॥२॥
(नाधुनास्ति कोपि, ततस्ते सर्वलक्षणसंपन्नं जैनशासनप्रभावकं मोढब्राह्मणस्य चाविगनाम्नः सुतं चाङ्गदेवं तन्मातुः पाहिणीनाम्न्याः समभ्यर्थ्य शिष्यं सोमचन्द्रनामानं कृतवन्तः । पुनराप मुनिचन्द्रेण सह गोचरचयाँ गतेन तेन कस्यापि सोमाख्यदरिद्रतरवणिजो गृहेङ्गारपुञ्ज हेमरूपं दृष्टं ततो हेमचन्द्र इति नाम तस्य चक्रुर्गुरवः। दशाब्देनापि निःशङ्केन तेन सिद्धराजायाशीर्दत्ता) ५ खंगाराह. टि. (गङ्गाधरकतमण्डलीक नपचरित्रसर्गे १
यदुकुलोद्भवः खङ्गारनामा राजा जीर्णदुर्गपुरे)

Page #378
शृङ्गारः शास्त्रविद्यानां भृङ्गारः सद्गुणाम्भसाम् / अङ्गारः शत्रुयूपानां खङ्गारः समभन्नृपः // 67 / / प्रभासपत्तने येन गृहीत्वा यवनभूपतीन् / श्रीसोमनाथप्रासादजीर्णोद्धारः कृतः कलौ / / .... सुराष्ट्रदेशसाम्राज्यसिंहासनसुखस्थिते / .... तस्याभूत्तनयः श्रीमा जयसिंह इति श्रुतः / येन यावनराजेभवटा विघटिता रणे // 77 / / गिरिनारायणगिरौ जयसिंहेतिगर्जात / प्रतिभूपतिसारङ्गा व्यवन्विदिशो दिशः // 78 // तस्मान्मोलकसिंहोभूद्विभूतेरास्पदं सताम् / / यस्याभिधानमात्रेण व्यद्रवन्दन्यवारणाः // 79 // .... तस्मान्मोलकसिंहेन्द्रादाविरासीजयन्तवत् / श्रीमान्मिलिङ्गभूजानियों रणे शत्रुमृत्युदः // 82 // तास्मान्मलिङ्गभूपाले सुराष्ट्रधरणोतलम् / पालयत्यारभूपानां बलं विगलतां गतम् // 85 // .... योहम्मदसुरत्राणं निजदुर्गग्रहाग्रहम् / न्यगृहाच्च गृहीततृणं तत्सर्वस्वं समग्रहीत् // 8 // तस्मादुदभवच्चन्द्रात्प्रकाश इव नन्दनः / महोपाल इति ख्यातः सार्थयाभिधया भुवि // 89 // (इत्यादि टिप्पणं प्रतिप्रबन्धं बहु दर्शनीयमपि विस्तरादिभयादलं कृतम् // )