Chandonushasan

Author(s): Hemchandracharya, H D Velankar
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090113/1

Page #1

कलकत्ता निवासी साधुचरित-श्रेष्ठिवर्य श्रीमद् डालचन्दजी सिंघी पुण्यस्मृतिनिमित्त
प्रतिष्ठापित एवं प्रकाशित सिं घी जैन ग्रन्थ मा ला [जैन आगमिक, दार्शनिक, साहित्यिक, ऐतिहासिक, वैज्ञानिक, कथात्मक-इत्यादि विविध विषयगुम्फित प्राकृत, संस्कृत, अपभ्रंश, प्राचीनगूर्जर,- राजस्थानी आदि नाना भाषानिबद्ध सार्वजनीन पुरातन वाङ्मय तथा नूतन संशोधनात्मक साहित्य प्रकाशिनी सर्वश्रेष्ठ जैन ग्रन्थावलि1
प्रतिष्ठाता श्रीमद्-डालचन्दजी-सिंधीसत्पुत्र ख० दानशील-साहित्यरसिक -संस्कृतिप्रिय
श्रीमद् बहादुर सिंहजी सिंघी
EGESI BARANIR SNGS
imil
WHICEED
COM
प्रधान सम्पादक तथा संचालक आचार्य जि न वि जय मुनि अधिष्ठाता, सिंघी जैन शास्त्र शिक्षापीठ
निवृत्त ऑनररि डायरेक्टर भारतीय विद्या भवन, बम्बई
संरक्षक
__ प्रकाशक
श्री राजेन्द्र सिंह सिंघी तथा श्री नरेन्द्र सिंह सिंघी अधिष्ठाता, सिं घी जैन शा स्त्र शिक्षा पीठ
__ भारतीय विद्या भवन, बम्बई ।
जयन्तकृष्ण ह. दवे, ऑनररी डायरेक्टर, भारतीय विद्या भवन, चौपाटी रोड, बम्बई, नं. ७, द्वारा प्रकाशित तथा- लक्ष्मीबाई नारायण चौधरी, निर्णयसागर प्रेस, २६-२८ कोलमाट स्ट्रीट, बम्बई, नं. २,द्वारा मुद्रित

Page #2

सिं घी जैन ग्रन्थ मा ला ...min .ne[ग्रन्थाङ्क ४९] ............
कलिकालसर्वज्ञ - आचार्य हेमचन्द्रसूरि-विरचित छन्दोऽनुशासन
SRI DALCHAND OT SINGH
R-AAA.A.A.AA-
खur wwससस WWW8
श्री दामबद्ध जी राया।
SINGHI JAIN SERIES
Here......... [NUMBER 49]................
CHANDO'NUŠASANA
OF
HEMACHANDRA SŪRI

Page #3

कलिकालसर्वज्ञ - आचार्य हेमचन्द्रसूरि-विरचित छन्दोऽनुशासन
विविध पाठभेद, प्रस्तावना, विशिष्ट शब्दकोष, परिशिष्टादि समन्वित
संपादनकर्ता प्राध्यापक ह. दा. वेलणकर, एम. ए. (संयुक्त-निर्देशक, भारतीय विद्या भवन, बम्बई)
प्रकाशनकर्ता अधिष्ठाता, सिंघी जैन शास्त्र शिक्षा पीठ
. भारतीय विद्या भवन, बम्बई
विक्रमाब्द २०१७]
[खिस्ताब्द १९६१
प्रथमावृत्ति, पंचशत प्रति सर्वाधिकार सुरक्षित .
ग्रन्यांक ४९]
[मूल्य रु. १४/४०

Page #4

SINGHI JAIN SERIES
A COLLECTION OF CRITICAL EDITIONS OF IMPORTANT JAIN CANONICAL, PHILOSOPHICAL, HISTORICAL, LITERARY, NARRATIVE AND OTHER WORKS
IN PRAKRIT, SANSKRIT, APABHRAMSHA AND OLD RAJASTHANI. GUJARATI LANGUAGES, AND OF NEW STUDIES BY COMPETENT
RESEARCH SCHOLARS
ESTABLISHED IN THE SACRED MEMORY OF THE SAINT LIKE LATE SETH ŚRI DĀLCHANDJI SINGHI
OF CALCUTTA
BY
HIS LATE DEVOTED SON DANASILA-SAHITYARASIKA-SANSKRITIPRIYA ŚRĪ BAHADUR SINGH SINGHI ..
DIRECTOR AND GENERAL EDITOR ĀCHĀRYA JINA VIJAYA MUNI
ADHISTHĀTA, SINGHT JAIN SASTRA SIKSHA PITHA (Retired Honorary Director, Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay.)
PUBLISHED UNDER THE PATRONAGE OF
ŚRİ RAJENDRA SINGH SINGHI
AND ŚRĪ NARENDRA SINGH SINGHI
BY THE ADHISTHĀTĀ SINGHI JAIN SHASTRA SHIKSHAPITH
BHARATIYA VIDYA BHAVAN, BOMBAY

Page #5

CHANDO'NUSASANA
OF
HEMACHANDRASURI
(A comprehensive treatise of Sanskrit, Prakrit and Apabhramsa Prosody)
Critically edited with Hemacandra's own commentary entitled Chandaścūḍāmani, an anonymous Tippanaka called Paryaya, various readings, appendix, numerous indices and an elaborate introduction etc.
Prof. H. D. VELANKAR, M. A. Joint-Director, Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay,
PUBLISHED BY
Adhisthata, Singhi Jain Sastra Sikṣapitha BHARATIYA VIDYA BHAVAN BOMBAY
V. E. 2017]

BY
Vol. No. 49]
First Edition
[A. D. 1961
[Price Rs. 14/40

Page #6

॥ सिंघीजैनग्रन्थमालासंस्थापकप्रशस्तिः॥
..."
-:
अस्ति बङ्गाभिधे देशे सुप्रसिद्धा मनोरमा । मुर्शिदाबाद इत्याख्या पुरी वैभवशालिनी ॥ बहवो निवसन्त्यत्र जैना ऊकेशवंशजाः । धनाड्या नृपसम्मान्या धर्मकर्मपरायणाः ॥ श्रीडालचन्द इत्यासीत् तेष्वेको बहुभाग्यवान् । साधुवत् सञ्चरित्रो यः सिंघीकुलप्रभाकरः॥ बाल्य एवं गतो यश्च कर्तुं व्यापारविस्तृतिम् । कलिकातामहापुर्या वृतधर्मार्थनिश्चयः॥ कशाग्रीयया सदबुड्या सद्वत्त्या च समिष्ठया । उपायं विपुलां लक्ष्मी कोव्याधिपोऽजनिष्ट सः॥ तस्य मन्जुकुमारीति सन्नारीकुलमण्डना । जाता पतिव्रता पत्नी शीलसौभाग्यभूषणा ॥ श्रीबहादरसिंहाख्यो गुणवाँस्तनयस्तयोः । सञ्जातः सुकृती दानी धर्मप्रियश्च धीनिधिः॥ प्राप्ता पुण्यवता तेन पत्नी तिलकसुन्दरी । यस्याः सौभाग्यचन्द्रेण भासितं तत्कुलाम्बरम् ॥ श्रीमान् राजेन्द्रसिंहोऽस्य ज्येष्ठपुत्रः सुशिक्षितः । यः सर्वकार्यदक्षत्वात् दक्षिणबाहुवत् पितुः ॥ नरेन्द्रसिंह इत्याख्यस्तेजस्वी मध्यमः सुतः । सूनुर्वरिन्द्रसिंहश्च कनिष्ठः सौम्यदर्शनः ॥ सन्ति त्रयोऽपि सत्पुत्रा आप्तभक्तिपरायणाः। विनीताः सरला भव्याः पितुर्मार्गानुगामिनः ॥ अन्येऽपि बहवस्तस्याभवन् स्वस्त्रादिबान्धवाः । धनजेनैः समृद्धः सन् स राजेव व्यराजत ॥
अन्यच्चसरस्वत्यां सदासको भूत्वा लक्ष्मीप्रियोऽप्ययम् । तत्राप्यासीत् सदाचारी तच्चित्रं विदुषां खल॥ नाहंकारो न दुर्भावो न विलासो न दुर्व्ययः । दृष्टः कदापि यद्गेहे सतां तद् विस्मयास्पदम् ॥ भक्तो गुरुजनानां स विनीतः सजनान् प्रति । बन्धुजनेऽनुरक्तोऽभूत् प्रीतः पोष्यगणेष्वपि ॥ देश-कालस्थितिज्ञोऽसौ विद्या-विज्ञानपूजकः । इतिहासादि-साहित्य-संस्कृति-सत्कलाप्रियः॥ समुन्नत्यै समाजस्य धर्मस्योत्कर्षहेतवे । प्रचाराय च शिक्षाया दत्तं तेन धनं घनम् ॥ गत्वा सभा-समित्यादौ भूत्वाऽध्यक्षपदान्वितः । दत्वा दानं यथायोग्यं प्रोत्साहिताश्च कर्मठाः ॥ एवं धनेन देहेन ज्ञानेन शुभनिष्ठया। अकरोत् स यथाशक्ति सत्कर्माणि सदाशयः ॥ अथान्यदा प्रसङ्गेन स्वपितुः स्मृतिहेतवे । कर्तुं किञ्चिद् विशिष्टं स कार्य मनस्यचिन्तयत् ॥ पूज्यः पिता सदैवासीत् सम्यग्-ज्ञानरुचिः स्वयम् । तस्मात् तज्ज्ञानवृद्ध्यर्थ यतनीयं मयाऽप्यरम् । विचार्येवं स्वयं चित्ते पुनः प्राप्य सुसम्मतिम् । श्रद्धेयानां स्वमित्राणां विदुषां चापि तादृशाम् ॥ जैनज्ञानप्रसारार्थ स्थाने शान्ति निकेतने । सिंघीपदाङ्कितं जैन ज्ञान पीठ मतिष्ठिपत् ॥ श्रीजिनविजयः प्राज्ञो मुनिनाम्ना च विश्रुतः। स्वीकतु प्रार्थितस्तेन तस्याधिष्ठायकं पदम् ॥ तस्य सौजन्य-सौहार्द-स्थैयौदार्यादिसद्गुणैः । वशीभूय मुदा येन स्वीकृतं तत्पदं वरम् ॥ कवीन्द्रेण रवीन्द्रेण स्वीयपावनपाणिना । रस-नागा-चन्द्राब्दे तत्प्रतिष्ठा व्यधीयत ॥ प्रारब्धं मुनिना चापि कार्य तदुपयोगिकम् । पाठनं ज्ञानलिप्सूनां ग्रन्थानां प्रथनं तथा ॥ तस्यैव प्रेरणां प्राप्य श्रीसिंघीकुलकेतुना । स्वपितृश्रेयसे चैषा प्रारब्धा ग्रन्थमालिका ॥ उदारचेतसा तेन धर्मशीलेन दानिना । व्ययितं पुष्कलं द्रव्यं तत्तत्कार्यसुसिद्धये ॥ छात्राणां वृत्तिदानेन नेकेषां विदुषां तथा । ज्ञानाभ्यासाय निष्कामसाहाय्यं स प्रदत्तवान् ॥ जलवाय्वादिकानां तु प्रातिकूल्यादसौ मुनिः । कार्य त्रिवार्षिकं तत्र समाप्यान्यत्रावासितः ॥ तत्रापि सततं सर्व साहाय्यं तेन यच्छता । ग्रन्थमालाप्रकाशाय महोत्साहः प्रदर्शितः ॥ नन्दे-निध्येङ्क-चन्द्राब्दे कृता पुनः सुयोजना । ग्रन्थावल्याः स्थिरत्वाय विस्तराय च नूतना ॥ ततो मुनेः परामर्शात् सिंघीवंशनभस्वता। भा विद्याभव ना येयं ग्रन्थमाला समर्पिता ॥ आसीत्तस्य मनोवान्छाऽपूर्वग्रन्थप्रकाशने । तदर्थ व्ययितं तेन लक्षावधि हि रूप्यकम् ॥ दुर्विलासाद् विधेर्हन्त ! दौर्भाग्याच्चात्मबन्धूनाम् । स्वल्पेनैवाथ कालेन स्वर्ग स सुकृती ययौ ॥ विधु-शून्य-ख-नेना-दे मासे आषाढसम्झके । कलिकातानगो स प्राप्तवान् परमां गतिम् ॥ पितृभक्कैन तत्पुत्रैः प्रेयसे पितुरात्मनः । तथैव प्रपितुः स्मृत्यै प्रकाश्यतेऽधुना स्वियम् ॥ सैषा ग्रन्थावलिः श्रेष्ठा प्रेष्ठा प्रज्ञावतां प्रथा। भूयाद् भूत्यै सतां सिंघीकुलकीर्तिप्रकाशिका ॥ विद्जनकृताहादा सच्चिदानन्ददा सदा । चिरं नन्दत्वियं लोके श्रीसैंधी ग्रन्थमालिका ॥
022-..:MHRAMMAMMMMMmmmmmmms

Page #7

॥ सिंघीजैनग्रन्थमालासम्पादकप्रशस्तिः ॥
स्वस्ति श्रीमेदपाटाख्यो देशो भारतविश्रुतः । रूपाहेलीति सन्नाम्नी पुरिका यत्र सुस्थिता ॥ सदाचार-विचाराभ्यां प्राचीननृपतेः समः । श्रीमच्चतुरसिंहोऽत्र राठोडान्वयभूमिपः ॥ तत्र श्रीवृद्धिसिंहोऽभूद् राजपुत्रः प्रसिद्धिभाक् । क्षात्रधर्मधनो यश्च परमारकुलाप्रणीः ॥ मुञ्ज-भोजमुखा भूपा जाता यस्मिन् महाकुले । किं वर्ण्यते कुलीनत्वं तत्कुलजातजन्मनः ॥ पत्नी राजकुमारीति तस्याभूद् गुणसंहिता । चातुर्य रूप- लावण्य- सुवाक्- सौजन्यभूषिता ॥ क्षत्रियाणीं प्रभापूर्णा शौर्योद्दीप्तमुखाकृतिम् । यां दृष्ट्वैव जनो मेने राजन्यकुलजा त्वियम् ॥ पुत्रः किसनसिंहाख्यो जातस्तयोरतिप्रियः । रणमल्ल इति चान्यद् यन्नाम जननीकृतम् ॥ श्रीदेवी हंसनामाऽत्र राजपूज्यो यतीश्वरः । ज्योतिर्भैषज्यविद्यानां पारगामी जनप्रियः ॥ भगतो मरुदेशाद् यो भ्रमन् जनपदानू बहून् । जातः श्रीवृद्धिसिंहस्य प्रीति-श्रद्धास्पदं परम् ॥ तेनाथाप्रतिमप्रेम्णा स तत्सूनुः स्वसन्निधौ । रक्षितः शिक्षितः सम्यक्, कृतो जैनमतानुगः ॥ दौर्भाग्यात् तच्छिशोर्बाल्ये गुरु-तातौ दिवंगतौ । विमूढः स्वगृहात् सोऽथ यदृच्छया विनिर्गतः ॥
तथा च
1
1
T
• भ्रान्त्वा नैकेषु देशेषु संसेव्य च बहून् नरान् । दीक्षितो मुण्डितो भूत्वा जातो जैनमुनिस्ततः ॥ ज्ञातान्यनेकशास्त्राणि नानाधर्ममतानि च । मध्यस्थवृत्तिना तेन तत्त्वातत्त्वगवेषिणा ॥ rain विविधा भाषा भारतीया युरोपजाः । अनेका लिपयोऽप्येवं प्रत्न-नूतन कालिकाः ॥ येन प्रकाशिता चैके ग्रन्था विद्वत्प्रशंसिताः । लिखिता बहवो लेखा ऐतिह्यतथ्यगुम्फिताः ॥ बहुभिः सुविद्वद्भिस्तन्मण्डलैश्च स सत्कृतः । जिनविजयनाम्नाऽयं विख्यातः सर्वत्राभवद् ॥ तस्य तां विश्रुतिं ज्ञात्वा श्रीमद्गान्धीमहात्मना । आहूतः सादरं पुण्यपत्तनात् स्वयमन्यदा ॥ पुरे चाहम्मदाबादे राष्ट्रीयः शिक्षणालयः । विद्यापीठ इति ख्यात्या प्रतिष्ठितो यदाऽभवत् ॥ आचार्यत्वेन तत्रोश्चैर्नियुक्तः स महात्मना । रस-मुनि-निधीन्द्वेदे पुरात वा ख्य मन्दिरे ॥ वर्षाणामष्टकं यावत् सम्भूष्य तत् पदं ततः । गत्वा जर्मनराष्ट्रे स तत्संस्कृतिमधीतवान् ॥ तत भागत्य सँलग्नो राष्ट्रकार्ये च सक्रियम् । कारावासोऽपि सम्प्राप्तो येन स्वातन्त्र्यसङ्गरे ॥ क्रमात् ततो विनिर्मुक्तः स्थितः शान्ति निकेत ने । विश्ववन्द्यकवीन्द्रश्रीरवीन्द्रनाथ भूषिते ॥ सिंधी पदयुतं जैन ज्ञानपीठं तदाश्रितम् । स्थापितं तत्र सिंघीश्रीडालचन्दस्य सूनुना ॥ श्रीबहादुरसिंहेन दानवीरेण धीमता । स्मृत्यर्थ निजतातस्य जैनज्ञानप्रसारकम् ॥ प्रतिष्ठितश्च तस्यासौ पदेऽधिष्ठातृसज्ञ के । मध्यापयन् वरान् शिष्यान् ग्रन्थयन् जैनवाङ्मयम् ॥ तस्यैव प्रेरणां प्राप्य श्रीसिंघीकुलकेतुना । स्वपितृश्रेयसे ह्येषा प्रारब्धा ग्रन्थमालिका ॥ अथैवं विगतं तस्य वर्षाणामष्टकं पुनः । ग्रन्थमालाविकासादिप्रवृत्तिषु प्रयस्यतः ॥ बाणे-रत्ने - नवे द्वेब्दे मुंबाईनगरीस्थितः । मुंशीति बिरुदख्यातः कन्हैयालाल - धीसखः ॥ प्रवृत्तो भारतीयानां विद्यानां पीठनिर्मितौ । कर्मनिष्ठस्य तस्याभूत् प्रयत्नः सफलोऽचिरात् ॥ विदुषां श्रीमतां योगात् पीठो जातः प्रतिष्ठितः । भारतीय पदोपेत विद्या भवन सज्ञया ॥ भाहूतः सहकार्यार्थं स मुनिस्तेन सुहृदा । ततः प्रभृति तत्रापि तत्कार्ये सुप्रवृत्तवान् ॥ तद्भवनेऽन्यदा तस्य सेवाऽधिका ह्यपेक्षिता । स्वीकृता च सद्भावेन मुख्याचार्यपदाश्रिता ॥ नन्दे-निध्य - चन्द्राब्दे वैक्रमे विहिता पुनः । एतद् ग्रन्थावली स्थैर्य कृते नूतनयोजना | परामर्शात् ततस्तस्य श्रीसिंघीकुलभास्वता । भा विद्या भ व ना येयं ग्रन्थमाला समर्पिता ॥ प्रदत्ता दशसाहस्त्री पुनस्तस्योपदेशतः । स्वपितृस्मृतिमन्दिरकरणाय सुकीर्तिना ॥ दैवादल्पे गते काले सिंघीवर्यो दिवंगतः । यस्तस्य ज्ञानसेवायां साहाय्यमकरोत् महत् ॥ पितृकार्यप्रगत्यर्थं यत्नशीलैस्तदात्मजैः । राजेन्द्रसिंहमुख्यैश्च सत्कृतं तद्वचस्ततः ॥ पुण्यश्लोक पितुर्नाना ग्रन्थागारकृते पुनः । बन्धुज्येष्ठो गुणश्रेष्ठो ह्यर्द्धलक्षं धनं ददौ ॥ ग्रन्थमालाप्रसिद्ध्यर्थं पितृवत् तस्य कांक्षितम् । श्रीसिंघीसत्पुत्रैः सर्वं तद् गिराऽनुविधीयते ॥ विद्वज्जन कृताह्लादा सच्चिदानन्ददा सदा । चिरं नन्दत्वियं लोके जिन विजय भारती ॥

mr m 20 5 9
३
५
९
१०
99
१२
१३
१४
१५
१६
१७
१८
१९
२०
२१
२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२९
३०
३१
३२
३३
३४
३५
३६
३७
३८
३९
४०

Page #8

SINGHI JAIN SERIES
. अद्यावधि मुद्रितग्रन्थ नामावलि . १ मेरुतुङ्गाचार्यरचित प्रबन्धचिन्तामणि | २३ श्रीभद्रबाहुआचार्यकृत भद्रबाहुसंहिता. मूल संस्कृत ग्रन्थ.
२४ जिनेश्वरसूरिकृत कथाकोषप्रकरण. (प्रा.) २ पुरातनप्रबन्धसंग्रह बहुविध ऐतिह्यतथ्यपरिपूर्ण
२५ उदयप्रभसूरिकृत धर्माभ्युदयमहाकाव्य. अनेक प्राचीन निबन्ध संचय. २६ जयसिंहसूरिकृत धर्मोपदेशमाला. (प्रा.) ३ राजशेखरसूरिरचित प्रबन्धकोश.
२७ कोऊहलविरचित लीलावई कहा. (प्रा.) १जिनप्रभसूरिकृत विविधतीर्थकल्प.
२८ जिनदत्ताख्यानद्वय. (प्रा.) ५ मेघविजयोपाध्यायकृत देवानन्दमहाकाव्य. २९.३०.३१ स्वयंभूविरचित पउमचरिउ. ६ यशोविजयोपाध्यायकृत जैनतर्कभाषा.
भाग १. २. ३ (अप०) ७ हेमचन्द्राचार्यकृत प्रमाणमीमांसा.
३२ सिद्धिचन्द्रकृत काव्यप्रकाशखण्डन. ८ भट्टाकलङ्कदेवकृत अकलङ्कग्रन्थत्रयी.
३३ दामोदरपण्डित कृत उक्तिव्यक्तिप्रकरण. ९ प्रबन्धचिन्तामणि-हिन्दी माषांतर.
३४ मिन्नभिन्न विद्वत्कृत कुमारपालचरित्रसंग्रह. १० प्रभाचन्द्रसूरिरचित प्रभावकचरित.
३५ जिनपालोपाध्यायरचित खरतरगच्छ बृहद्गुर्वावलि. "सिद्धिचन्द्रोपाध्यायरचित भानुचन्द्रगणिचरित. ३६ उद्दयोतनसूरिकृत कुवलयमाला कहा. (प्रा.) १२ यशोविजयोपाध्यायविरचित ज्ञानबिन्दुप्रकरण. ३७ गुणपालमुनिरचित अंबुचरियं. (प्रा.) . ' १३ हरिषेणाचार्यकृत बृहत्कथाकोश.
३८ पूर्वाचार्यविरचित जयपायड-निमित्तशास्त्र.(प्रा.) १४ जैनपुस्तकप्रशस्तिसंग्रह, प्रथम भाग,
३९ भोजनृपतिरचित शृङ्गारमअरी. (संस्कृत कथा) १५ हरिभद्रसूरिविरचित धूर्ताख्यान. (प्राकृत). ४० धनसारगणीकृत-भर्तृहरशतकत्रयटीका. १६ दुर्गदेवकृत रिष्टसमुच्चय. (प्राकृत)
४१ कौटल्यकृत अर्थशास्त्र-सटीक. (कतिपयअंश) १७ मेघविजयोपाध्यायकृत दिग्विजयमहाकाव्य. ४२ विज्ञप्तिलेखसंग्रह विज्ञप्तिमहालेख-विज्ञप्तित्रिवेणी १८ कवि अब्दुल रहमानकृत सन्देशरासक. (अपभ्रंश)
आदि अनेक विज्ञप्तिलेख समुच्चय. १९ भर्तृहरिकृत शतकत्रयादि सुभाषितसंग्रह. ४३ महेन्द्रसूरिकृत नर्मदासुन्दरीकथा. (प्रा.). २० शान्त्याचार्यकृत न्यायावतारवार्तिक-वृत्ति. ४४ हेमचन्द्राचार्यकृत-छन्दोऽनुशासन. २१ कवि धाहिलरचित पउमसिरीचरिउ. (अप०) ४५ वस्तुपालगुणवर्णनात्मक काम्यद्वय २२ महेश्वरसूरिकृत नाणपंचमीकहा. (प्रा.)
कीर्तिकौमुदी तथा सुकृतसंकीर्तन
Shri Bahadur Singh Singhi Memoirs Dr. G. H. Bühler's Life of Hemachandrāchārya.
Translated from German by Dr. Manilal Patel, Ph. D. 1 स्व. बाबू श्रीबहादुरसिंहजी सिंधी स्मृतिग्रन्थ [भारतीयविद्या भाग ३ ] सन १९४५. 2 Late Babu Shri Bahadur Singhji Singhi Memorial Volume
BHARATIYA VIDYA [Volume V A. D. 1945. 3 Literary Circle of Mahāmātya Vastupāla and its Contribution
to Sanskrit Literature. By Dr. Bhogilal J. Sandesara,
M. A., Ph. D. (S.J.S.33.) 4-5 Studies in Indian Literary History. Two Volumes.
By Prof. P. K. Gode, M. A. (S. J. S. No. 37-38.)
संप्रति मुद्यमाणग्रन्थनामावलि १ विविधगच्छीय पट्टावलिसंग्रह.
६ रामचन्द्रकविरचित-मल्लिकामकरन्दादिनाटकसंग्रह २ जैनपुस्तकप्रशस्तिसंग्रह, भाग २.
७ तरुणप्राभाचार्यकृत षडावश्यकबालावबोधवृत्ति. ३ सुकृतकीर्तिकोलिनी आदि वस्तुपालप्रशस्तिसंग्रह. । ८ प्रद्युम्नसूरिकृत मूलशुद्धिप्रकरण-सटीक. ५ गुणचन्द्रविरचित मंत्रीकर्मचन्द्रवंशप्रबन्ध.
९ कुवलयमाला कथा, भाग २ ५ गुणप्रभाचार्यकृत विनयसूत्र. (बौद्धशास्त्र) १० सिंहतिलकसूरिरचित मन्त्रराजरहस्य.

Page #9

Table of Contents.
PAGE List of Authorities Corrections Preface by the General Editor किंचित् प्रासङ्गिक Introduction:
1-48 Preliminary (1); eight Akşara Gaņas of Pingala (2), eighteen of the Jānāśrayi (3-4); twelve of the Ratnamañjūşā (5); Akşara and Kāla Matrās and the origin of the Akşara Mātrā Gaņas for the scanning of Prākrit metres (6); the five Mātrā Gaņas consisting of 2 to 6 Mātrās (7); graphic representation of short and long letters in old works on Prosody (8); the meaning of the words Samāna and Pramāņa (9); the term Vitāna as the name of metres (10); Prākrit metres in Bharata's Nātyaśāstra (11); metrical music and its three kinds (12-13); Varņa Vịttas employed in Prākrit poems (14); Prākrit and Apabhramsa metres employed in the Vikramorvasiya (15-18); Prākrit metres in the Vrttajātisamuccaya and the Jānāśrayi (19-20); origin of the Gathā (21); Gīti and Gītikā, the latter being very popular for long (22); Galitaka, Khañjaka, Vadanaka and Adilā (23); Sirsakas (24) Dvipadīs of four lines and the strophic Dvipadis (25-26); strophic Rāsakas in Präkrit and Apabhramsa (27); Rāsābandha and Sandhibandha Kāvyas in Apabhraṁsa (28); Gāthālakṣaṇa and Svayabhūcchandas: Survey of contents (29-30); distinction between shorter and longer Dvipadīs and Catuşpadīs, the longer ones being employed as the Dhruvās and Svayambhū's special name Vastuka for the shorter Catuspadīs (31); Hemacandra's Chandonu. śāsana: Survey of contents (32–33); Kavidarpaņa: Survey of contents (34); Prākrita Paingala and Chandahkoća: Survey of contents (35-36); Resume
(37); Critical Apparatus of the present edition (38). Chandonušāsana of Hemacandra: Text
1-239 Parisista: Jānāśrayi on Prākrit metres Text of Ch. V. Sūtras 39–75
240.1-8 English Translation
240. 9-16

Page #10

2
TABLE OF CONTENTS
I.
Index of the Sūtras
II.
Iudex of Sanskrit Stanzas
III.
Index of Prakrit Stanzas
IV. Index of Sanskrit metres
V. Index of Prakrit metres
Appendix I. A. Sanskrta–Vrtta-Rūpa-Sūei B. Sanskṛta-Vṛtta-Nama-Sūci Appendix II. A. Prākṛta-Vṛtta-Rūpa-Sūci B. Prākṛta-Vṛtta-Nama-Sūci

241-252
253-262
263-268
269-277
278-282
283-321
322-334
335-355
356-364

Page #11

LIST OF AUTHORITIES
(Quoted or Mentioned)
N. B. The first figure refers to the Adhyaya and the second to the Sutra on which the Authority is mentioned or quoted. The figures in the brackets indicate the number of quotations.
अनिर्दिष्ट १. ७ (७), १० (३), १६ (३४) २.१५७ (४), २०६, ३.३९ (१८), ७० (२), ७३ ( १ ), ८७ ४. १ ( २ ), २ (१), २४ ५.१७, ६. २१ (२), २२ ( ४ ); ७. ५७, ७३; ८. ७.
२. ६५, १०६, २१२, २३२, ३२८, ३३९.
अन्यः
अन्ये
अपरे अहीन्द्र
२. ११३, १२३, १२६, १३२, १४४, १५९, १६०, १६८, १७४, १७७, १७८, १८०, १८१, १८३, १८४, १९५, २०२, २१२, २१९, २३५, २३७, २४९, २६५, २६७, २८८, २८९, ३००, ३१२, ३१३, ३१४, ३३७, ३४२, ३५०, ३५५, ३६१; ३. ६०, ४. २७, ६७, ८७ (११); ५. २५, ३०, ३१, ३३, ६, २०, ५३ ७. ७२.
आम्नायः ४. ९९.
एके
२. १८१.
३. ३२, ५२; see पिङ्गल
•
कश्चित् २.८, १७३, १००, २१९६३. ४३.
काव्यानुशासन १. १.
२. ७, २९, ३७, १२०, १४९, १६६, २२४, २४१, २४३, २५५, २५६, २७३, २९३, ३६७१३. ५६, ५९, ६० ४. ४८: ५ २६.
काश्यप २. २३१.
जयदेव
धनपाल
पिङ्गल
पूर्वाचार्याः ३ ४३८. १७.
भरत
२. २९७; ३. ५२. ३. ७३.

२.. २४३, २४४; ३. ४४; see अहीन्द्र
२. १२, १३, १४, १६, १७, १८, २१, २४, २५, २७, ३२, ३५, ३९, ४२, ४३, ५३, ५९, ६३, ८२, ११, ११०, ११३, १३२, १४३, १४५, १५० १६२, १७०, १७१, २१०, २४६, २७१, २८७, २९०.
मागधाः
४. ८७ ७. ३.
यत्युपदेशोपनिषत् १. १६ ( ४ ).
रत्नावली (श्रीहर्ष) ४. ८फ
यदाह १. १ ( २ ), ६ ( २ ); ४. १ ७. ७२; ८.५, १७.
यदाहुः १. १२५ ४०३ ८. १.
वृद्धाः २. १५६; ५. १५.
शब्दानुशासन १. १, १०. संप्रहोकाः १.३ ४. ८.
सातवाहन ५ ३२.
सिद्धसेन १.१.
सेतव २. २३१. स्वयम्भू २, ३२३.
.

Page #12

Corrections
P.21: on s. 73. Read P. 30 , 8. 129 , P. 49 , 8. 224 , P. 61 , s. 273 , P. 108, line 4 P. 168, , com. line 1, P. 169 , com. line 1, P.213 line 8 P.215
Sutra 11, P.240.2
Heading , P.341
line 11 . ,
कुर्वतेऽविवेका रतिं तिर् गौ भवच्छेष यमन्सर्गा ३३.१ (४.१९) (४.३३) the last word अजैरिति -विचितिगतH. 6.25 after
for कुर्वते विवेकारतिं for तिौँ for भवच्छूष for यमन्सर्गाः for ३३.७ for (४.११) for (४.२४) in the next line. for stora for विचिगत शशाङ्कवदना.

Page #13

किंचित् प्रासंगिक
संस्कृत वाङ्मयमें, आज तक जितने भी छन्दोरचनाविषयक ग्रन्थ प्राप्त हुए हैं, उन सबमें कलिकालसर्वज्ञ आचार्य श्रीहेमचन्द्र सूरि विरचित प्रस्तुत छन्दोऽनुशासन नामक ग्रन्थ सर्वश्रेष्ठ है-ऐसा कथन करनेमें कोई अत्युक्ति नहीं होगी।
हेमचन्द्राचार्यकी रचनाओंमें, जिस तरह 'सिद्धहैमशब्दानुशासन' व्याकरणशास्त्रका सबसे अधिक परिपूर्ण ग्रन्थ है और वैसे ही काव्यशास्त्रका लक्षणात्मक 'काव्यानुशासन' परिपूर्ण ग्रन्थ है, उसी तरह यह 'छन्दोऽनुशासन' भी छन्दःशास्त्रविषयक सर्वांग परिपूर्ण ग्रन्थ है।आजतक यह ग्रन्थ अप्रकट रहा। अत इस 'सिंघीजैनग्रन्थमाला' के ४९ वें ग्रन्थरत के रूपमें इसे प्रकट करते हुए हमें हर्षानुभव होना स्वाभाविक है। __कोई ५० वर्ष पहले, इस ग्रन्थका एक नगण्य मुद्रण, खर्गीय शास्त्रोद्धारक आचार्य श्री सागरानन्द सूरिके प्रयत्नसे बंबईमें सेठ देवकरण मूलजीके नामसे प्रकट हुआ था। वह मुद्रण केवल हस्तलिखित पुस्तकानुरूप एक पोथीमात्र था। ग्रन्थके महत्त्वको देखते हुए, यह ग्रन्थ बहुत पहले सुन्दर रूपमें प्रकाशित होना चाहिये था, पर किसी जैन विद्वान्का इस तरफ लक्ष्य नहीं गया। मेरे मनमें, इस ग्रन्थका सुन्दर प्रकाशन करनेकी अभिलाषा, पूनामें सन् १९१९ में मैंने जब 'जैनसाहित्यसंशोधक' नामक संस्थाकी स्थापना की और उसके द्वारा ऐसे महत्त्वके जैन ग्रन्थोंका प्रकाशन करनेकी योजना सोची, तभीसे उत्पन्न हुई थी।
संस्कृत भाषा के छन्दोंके विषयमें तो वृत्तरत्नाकर जैसी बहुत सुन्दर ग्रन्थकृतियां सुप्रसिद्ध हैं पर प्राकृत भाषा तथा अपभ्रंश भाषा साहित्यमें प्रयुक्त छन्दोंके विषयका कोई विशिष्ट ग्रन्थ प्रसिद्धिमें नहीं आया था। यद्यपि प्राकृतपिंगल नामसे प्रसिद्ध इस विषयका प्रमाणभूत और सुज्ञात ग्रन्थ प्रकाशित है, पर हेमचन्द्र सूरिकी यह कृति उससे अधिक परिपूर्ण और अधिक विस्तृत है। इसलिये इसको प्रकट करनेकी अभिलाषासे मैंने इसको प्राचीन हस्तलिखित प्रतियां प्राप्त करनेका प्रयत्न चालू किया। उसके बाद जब मेरा प्रधान कार्यक्षेत्र अहमदाबादका 'गुजरात पुरातत्त्व मन्दिर' बना तब मैंने वहींसे इसे प्रकट करनेका आयोजन किया और पाटणके जैन ज्ञान भण्डारोंमेंसे, इसकी कुछ प्राचीन प्रतियां भी प्राप्त की। एक-दो ताडपत्र पर लिखी गई प्रतियां भी ख० परमपूज्य प्रवर्तकजी महाराज श्रीकान्तिविजयजी और उनके शास्त्ररसिक सुशिष्य ख० श्रीचतुरविजयजी महाराजकी कृपासे, मुझे प्राप्त हुई। मैंने उनके आधार पर, इस ग्रन्थका संपादन कार्य प्रारंभ किया बीच मेरा जर्मनी आदि विदेशोंमें जानेका योग बना और वह कार्य स्थगित रहा।

Page #14

किंचित् प्रासंगिक सन १९३० में जब मेरा कार्यक्षेत्र, विश्वभारती के महान् द्रष्टा गुरुदेव रवीन्द्रनाथके विज्ञानतीर्थ शान्तिनिकेतन हुआ और वहां पर बैठ कर इस सिंघी जैन ग्रन्थ मालाके प्रकाशनका कार्य हाथमें लिया, तब मैंने फिर इस ग्रन्थका भी प्रकाशन इसी ग्रन्थमालाके द्वारा करना निश्चित किया। अनेक वर्ष पूर्व किया गया वह संकल्प इस प्रकार अब यह पूर्ण हो कर सफल हो रहा है। श्रेयस्कर संकल्प कभी न कभी सिद्ध होता है इस उक्तिकी सत्यता का अनुभव श्रेयोर्थिके मन को सन्तुष्ट करे यह खाभाविक है।
____ भारतीय विद्या भवनके संयुक्त डायरेक्टर और मेरे सहकारी सुहृन्मित्र प्रा० वेलणकर अपनी प्रौढ विद्वत्ताके लिये सुप्रसिद्ध हैं। छन्दःशास्त्र विषयक इनका अध्ययन-मनन बहुत गभीर है । इस विषयके कई प्राचीन ग्रन्थ इनके द्वारा संशोधित एवं संपादित हो कर प्रकाशित हो चुके हैं। प्रस्तुत सिंघी जैन ग्रन्थ मालाके समान ही मेरे द्वारा संचालित और संपादित राजस्थान पुरातन ग्रन्थ माला में इनके संपादनखरूप ३-४ छन्दोग्रन्थ छप रहे हैं । प्रसंगवश हेमचन्द्र सूरिके इस सर्वाङ्ग परिपूर्ण छन्दःशास्त्रके प्रकाशनके विषयमें बात चली तो इन्होंने बडे उत्साह के साथ इस कार्यके करनेका अपना मनोरथ प्रकट किया। इस ग्रन्थके संपादनके लिये इनसे अधिक योग्य व्यक्ति और कौन हो सकता है, यह सोच कर मैंने इनके कर्तव्यशील हाथों में इसका संपादन कार्य समर्पण किया जो परिपूर्ण हो कर आज विद्वानों के करकमल में उपस्थित है। मर्मज्ञ विद्वान् इस संपादन कार्यका मूल्यांकन स्वयं कर सकते हैं।
मैं तो केवल यहां इनके प्रति अपना सौहार्द पूर्ण उपकृत • भाव प्रकट करना चाहता हूं कि इन्होंने इस ग्रन्थरत्नका, इसके अनुरूप सुन्दर संपादन कर, सिंघी जैन ग्रन्थ माला की मुक्तावलिमें जो एक मूल्यवान् मणिका निवेश किया है मैं उसके लिये अत्यंत कृतज्ञ हूं।
.
चैत्र शुक्ला रामनवमी, सं. २०१७ दिनांक २५ मार्च, १९६१
भा. वि. भ. बंबई
। -मुनि जिन विजयजी
- आभार प्रदर्शन - इस ग्रन्थके प्रकाशनके व्ययमें भारत सरकारकी ओरसे अर्द्धभाग प्राप्त हुआ है, जिसके लिये हम भारत सरकारके प्रति, अपना सादर आभार भाव प्रदर्शित करते हैं।

Page #15

CHANDO'NUŚĀSANI
INTRODUCTION

Page #16

Page #17

INTRODUCTION
In my introduction to the Jayadaman1 I have attempted to trace the origin and growth of Sanskrit Metres. I have shown. there on p. 11, that the Varna Vrttas in Classical Sanskrit Literature have grown out of the Aksara Vṛttas of the Vedic Samhitas, after the discovery of a new type of metrical music, which I have called Varpa-sangīta as it depended upon an alternation, or juxtaposition of short and long letters (aksaras) in a metrical line. I have also suggested there that the Ardhasama Vṛttas in Sanskrit were probably introduced in imitation of similar Mäträ Vṛttas in Prakrit and that the few Mäträ Vṛttas that are noticed. in Sanskrit were the result of an unsuccessful effort of Sanskrit writers to imitate the Prakrit Tala Vṛttas. Here in this introduction, I propose to deal with the origin and growth of the Prakrit and the Apabhramsa metres. But before that, I shall treat of certain topics in connection with Sanskrit metres, which I have not fully discussed in the above mentioned introduction.
2. I have indicated there on pp. 17-18, how and why the Akşara Gapas, the eight Trikas, could have been first devised for the measurement and scanning of a metrical line in the case of the Sanskrit metres. Piñgala seems to have used them first for his metrical definitions. Bharata too had known them, but did not employ them for the definitions of his metres. These Gaņas were known by their symbolical names, which consisted of single letters, by tradition, for a long time before Pingala, but were probably systematically put down in the form of Satras by him for the first time in his Chandas-sastra. These Sutras consist of words of three Aksaras each, followed by a single consonant, which is meant to serve as a symbol for the whole Gana represented by the Aksaras of the Sutras. Thus the Sutra varasay (P. 1. 2) means that y is the symbol for an Akṣara Gana which consists of a short Aksara followed by two long Aksaras. The wording of these Sutras does not, and probably was never intended to, convey any coherent sense; they are merely indicative of the order of short and long letters which must be followed in that particular Gana. Halayudha indeed tries to extract sense out of these Sutras in his comments on P. 1. 15; but the artificial nature 1 Jayadaman, A Collection of four ancient texts on Sanskrit Metres, published by the Haritosha Samiti of the Sanskrit Department of the Wilson College, Bombay, 1949.
2 See Jayadaman, Introduction p. 24.

Page #18

INTRODUCTION
of the explanations is quite evident. These very Trikas with their symbolical names consisting of the single consonants have been adopted by almost all writers on Sanskrit metres after Pingala. On the other hand, the symbolical Akşaras for short and long letters as used by Bharata and Pingala are la and ga, which stand at the beginning of the words which signify these letters, namely Laghu and Guru.
3. There are, however, two authors from the South, who do not follow these symbols and have devised their own Gaņas with their corresponding symbols. These are the authors of the Jānāśrayi', composed towards the end of the 6th century A. D., and the Ratnamañjūsā, about the date of whose composition nothing definite can be said beyond that it is later than the Jānāšrayi. The first of these two has laid down 18 different Akşara Gaņas, of which 4 are of two letters each, 3 of four letters each, 2 of five letters each, 1 of six letters and the rest are of three letters each like those of Pingala. The longer Gaņas are used by the author in his definitions with ordinary frequency; but they do not seem to have been considered by him as fossilised blocks, or Ghatakas as I have called them elsewhere. For they are often employed in places where their existence is not felt natural, owing to the position of the Yati in that line. Thus for example, the group rauti mayūro is felt natural in the definition of Rukmayati (Jns. 4. 30); but in that of Māņavakakriditaka (Jns. 4. 19), its mention is felt unnatural owing to the Yati which is prescribed for it after the 4th letter. It is, therefore, difficult to find out the purpose of the author in the adoption of these longer Gaņas, when their purpose could have very well been served by the Trikas of his own. These Trikas, whether of Pingala or of any one else, have one great merit about them; they are the shortest among the long Gaņas and longest among the short ones, representing as they do the smallest Bahutya Saskhyā. As regards the Gaņas of 2 letters each, it may be said, that logical completeness required their adoption; for sometimes, the necessity of even a group of two letters is felt for filling up the gap, though of course, the symbols for short and long letters could be used in their place as has been done by Pingala and his followers. 3 Jānāśrayi Chandoviciti, published by the Curator, University Manuscripts
Library, Trivandrum, 1949. 4 Ratnamañjūsā, published by the Bharatiya Jhanapitha, Kashi, 1944. 5 See Vrttaghatakas in JBBRAS (Journal of the Bombay Asiatic Society)
Vol. 26 (1951), p. 150.

Page #19

छन्दोऽनुशासनम् । 4. The author of the Jānāsrayi has used 18 consonants for his 18 Akşara Gaņas as their symbols, putting them at the end of those Gaņas which they represent. Thus vibhātik means that k stands for an Akşara Gana which contains short, long and short Aksaras in order. In this he has followed Pingala, but has added ten more Gaņas as said above. Of these 18 Gaņas, he mentions the four Dvi-Akşara Gaņas at the beginning, followed by the all-short Catur-Akşara Gana (IIII), Anta-guru Catur-Akşara Gaņa (IIIS), and all-short Şad-Akşara Gaņa (IIIIII) in succession. Hereafter, we get the 8 Tri-Akşara Gaņas in the same order in which they are given by Pingala, namely, in the order of the Prastāra, where a Gaņa containing all long letters stands at the beginning and that which contains all short stands at the end. After these, a Catur-Akşara Gaņa with the second short (SISS), and two Pañca-Aksara Gaņas, which have the second and the fourth short, and second and the third short respectively, are given (SISIS; SIISS). As explained above each of these Gaņas has a consonant at its end which is used by the author as the representative of that Gaņa. But in addition to these consonant symbols, the author has used also other symbols consisting of the vowels of the initial Akşaras used in each of the last 11 Gaņas, namely, the Gaņas beginning with the Trikas. Thus vibhātik i. e., the Madhya-guru Trika, will be represented, not merely by the consonant k, but also by the vowel of the first letter vi i. e. i. This double system of symbols enables the author to avoid the use of pure consonants or conjuncts in his definitions, but on the whole it is often a source of confusion to the uninitiated reader. It is also to be noted that the author of this work uses the letters bha and ha as symbols for a long and a short letter respectively, instead of Pingala's ga and la (or g and ), for no apparent reason. More important, however, is the use to which he puts these Akşara Gaņas in the definitions of his Mātrā Vrttas. According to him ha signifies a short letter as well as a single Akşara Mātrā, and the word Gaņa ordinarily signifies a group of 4 short letters, but also a group of 4 Akşara Mātrās according to the context. Sometimes, however, a group of 5 short letters or 5 Aksara Mātrās is also conveyed by the word Gaņa, when any such group is specifically conveyed by its symbol in the course of the definitions of the metres. As a matter of fact, the Pancamātrika Gaņa is not required, nor employed by the Sanskrit Prosodists for the definitions of the Sanskrit Mātrā Vrttas in any of

Page #20

A
INTRODUCTION
their three groups. But the author of the Jānāšrayi discloses by his enunciation of the Pañcamātrika Gaņa his knowledge of and desire to define some Mātrā Vịttas other than the usual ones appearing among the Sanskrit metres. This is actually borne out by the few Jātis which are defined by him in Sütras 45 to 72 of the 5th Chapter of his work. All these Jātis properly belong to the field of Prākrit prosody, but are defined and illustrated there as if they were Sanskrit metres. This would incidentally show that the author of the Jānāśrayi, though & southerner by choice, was never-the-less more associated with the north, since Prākrit poetry of the popular type did not flourish, as a rule, in the south, whose provincial languages were strangers to the Prākrits, these latter being derived from Sanskrit directly.
5. The other work is the Ratnamañjūşā, whose author was surely a Jain. Like the Jānāśrayī, this work too does not adopt Pingala's symbols for the eight Trikas, though the Trikas themselves are employed in its definitions, together with other four Akşara Gaņas of two letters each, but with different symbols. This author has thus a set of 12 Aksara Gaņas, out of which 8 are Trikas and 4 are Dvikas or groups of two letters each. But being more imaginative, economical and resourceful, he mentions only 8 groups of three letters each, without adding any consonants at their end like Pingala and the author of the Jānāšrayi. From these 8 groups he evolves all his 12 Aksara Gaņas, namely, 8 Trikas and 4 Dvikas, together with their representative symbols. For this purpose he has composed his Trikas skilfully, so that the last consonant or the last vowel in each of them stands as a symbol for that group. In the case of the first four Trikas, the first two letters of each form a group, and the consonant, but not the vowel, of the 2nd letter stands as symbol for that group of two letters. This secures for him his four Dvikas with their symbols ; further, the consonant of the first letter of the first two Trikas is used as a symbol for a long and a short letter respectively. Having thus planned and arranged his groups, he also puts the actual letters (consonants and vowels) in these groups, according to a definite plan. Thus he employs m to represent a long and n a short letter, clearly under the influence of the Magaộa and the Nagaņa of Pingala. He employs the semivowels y, r, 1, and v for the four Dvikas and the consonants k, c, t, p, s, $, s, and h for the eight Trikas. The order of the Trikas is fixed according to the Prastāra, where the group containing all

Page #21

छन्दोऽनुशासनम्। long letters comes first and the one containing all short letters comes last of all. As regards the vowel symbols, long vowels must stand at the end of the first four and short vowels at the end of the last four Trikas as required by the rules of the Prastāra. Thus he has chosen ā, e, au and i respectively at the end of the first four and a, u, ? and i respectively at the end of the last four Trikas. All these considerations have determined the final form of his Trikas and so he has put the letter m at the beginning of the first and n at the beginning of the second Trika. The second consonant in the first Trika is to be y and the same in the second Trika is to be r as explained above. The third consonant in the first Trika is to be k and the same in the second Trika is to be c; thus the first and second Trikas are māyākā and narauce. In the next two Trikas the 2nd and the 3rd consonants are respectively 1, t, and v, p as explained above, while the first consonant is the same as the second, there being no special purpose for the first. Thus we get lälitau and vivapi for our third and the fourth Trikas. In the last four, Trikas the first and the second consonants are but the repetition of the last one for the same reason, the shortness or the length of their vowels being determined by the nature of their place in the Prastāra. Accordingly we have śāśāśa, şişesu, sasvasy, and hahahi as the last four Trikas. It will be seen that though the length or shortness of the vowels of the first two letters in these Trikas is determined by the Prastāra, the exact yowel seems to have been employed by the author without any apparent principle, possibly with a view to variety only. As regards the Mātrā Gaņas, the Ratnamañjūsā, like the Jānāśrayi, employs the same symbol for both a short letter and a Mātrā, and its symbol for a group of 4 Mātrās is the consonant g, as against the term gana of the Jānāśrayi, thus showing the influence of the latter on the former. Ratnamañjūşā does not mention any Pañcamātra Gaņas, as it does not define any popular Mātrā Vịttas, like the Jānāśrayi. Further, the Jānāśrayi employs the consonant n with the vowel series (consisting of 16 vowels including 2 rs and 2 ls), to convey the serial number of the letter in a Pada of a metre, after which the Yati is prescribed. Thus nu, nr and nl respectively signify that the Yati is to be observed after the 5th, the 7th and 9th letter respectively. Ratnamañjūsā uses the consonant d for the same purpose in the same way, but it also makes use of it for conveying the serial number of a letter or a Gaņa in the Pädas of a metre. Thus trtiyo l of the Jānā

Page #22

6
INTRODUCTION
grayi, which means that the third Gaņa in the lines of the Mātrāsamaka is Anta-guru, is equivalent to the Sūtra din i of the Ratnamañjūsā.
6. We shall now turn for a while to the origin, necessity and representation of the Mātrā Gaņas in the case of the Mātra Vrttas. As I have shown elsewhere', the metrical unit called Mātrā, i. e., Akşara Mātrā, determined with the help of a Kāla Mātrā, was devised evidently by the learned vercifiers, who had no ear for the Tala Sangīta of the Tāla Vrttas, but who tried to compose the musically more attractive popular metres of that class. They could not be negligent about the correct pronuncia. tion of short and long letters in the singing of their compositions, as was done, for example, by the popular bards. For these latter, 6 Compare samkhyā dadādih; pūranen; na vā I. 14-16. The following is a
comparative Table showing the Akşara Gaņas with their symbols devised by the Jānāśrayi, the Ratnamañjüşā and the Chandas-śāstra of Pingala :
A COMPARATIVE TABLE
(of Aksara Ganas) Jānāírayi Ratnamañjūşa
Chandas-sastra 1 गङ्गासू (सू) माया (यू)
गौ = SS 2 नदीजू (जू) नरौ (र)
लगौ = IS 3 चन्द्रपू (पू)
लालि (लू) 4 ननुर् (र) विव (व)
लौ%DII 5 न चरतिद् (द्) None
None = IIII 6 कमलिनीय (यू) None
None = IIIS 7 जयनरवरणू (णू) None
None = IIIIII 8 नूनंसाग (ऊ or ग्) मायाका (क् or आ)
धीश्रीस्त्रीम् (म्) SSS 9 कृशाङ्गीङ ( or डू) नरौचे (च् or ए)
वरासाय (यू) ISS 10 धीवराशू (ई or शू) लालितौ (त् or औ)
कागुहार (र)SIS 11 कुरुतेल (उ or लू) विवपी (पू or ई)
वसुधास् (स्) IIS 12 तेश्री:कबू (ए or बू) शाशाश (शू or अ)
सातेकत् (त्) SSI 13 विभातिक (इ or क्) विषेषु ( or उ)
कदासज् (ज) ISI 14 सातवत् (आ or त्) सस्वस (सू or )
किंवदभू (भ) SII 15 तरतिम् (अ or म्) हहहि (हू or इ)
नहसन् (न्) III 16 लोलमाला ( ओ or ) None
None 17 धैर्यमस्तुतेट् (ऐ or ) None
None 18 रौतिमयूरो (औ or ) None
None Jns. 1. 36-37: अन्तेन्त उक्तानि व्यञ्जनान्येषां संज्ञाः । आदिस्वरैश्व गादिसंज्ञाः। Jns. 1. 15-16: तो हभौ । तच्छेदो रगवत् । Ratnamanijausa 1.9-10: स्वरोन्त्यस्तदन्तस्य । व्यञ्जनं च।
Thus the Jānāśrayi uses the following vowels and consonants as symbols:अ, आ, इ, ई, उ, ऋ, ए, ऐ, ओ, औ; क, ग, ङ, ज, ञ, ट, ण, त, द, प, ब, म, य, र, ल, श, ष, स, हand भ. Ratnamarijusd uses the vowels अ, आ. इ.ई, उ, ऋ, ए and औ, the consonants being क, च, त, प, य, र, ल, व, श, ष, स and ह. 7 See Jayadāman, Introduction p. 24.
गलौ = SI

Page #23

छन्दोऽनुशासनम् । the shortness and length of letters in the words which they used in their compositions depended upon their position in a metrical line of a Tāla Vrtta and did not inherently belong to them at all times and places. If necessary, they would pronounce short letters as long ones and vice versa, and cram even two or three short or long letters within the portion of time which is usually taken by a single letter in its pronunciation. This process was impossible for the learned vercifers owing to their puritanic ideas of correct pronunciation, so that the result was the adoption of a Mātrā unit for the quantitative valuation of a letter in the composition of metrical lines. Such a unit was already known in the Vedic times; but its employment as a measuring unit for metrical lines was undoubtedly the work of the learned vercifers. This gave them ample choice in the selection of their words, as it did not bind them to a particular order of short and long letters, but only to a certain number of Akşara Mātrās which are required to fill up the Kāla Mātrās or time-moments (5, 6, 7, 8, or 10) of a particular Tāla Gaņa. When, howerver, even with the help of such freedom they could not produce the required Tala Gaņa, they devised what may be called Pure Mātrā Vrttas, where there are no restrictions either about the order of short and long letters in a given block or even about the number of the time-moments represented by these letters in them. In short, these new metres were neither amenable to the Varņa Sangīta of the Classical Sanskrit metres, nor to the Tāla Sangita of popular poetry. Nor could they be compared with the Vedic Akşara Vrttas, since in them not a letter as in the Vedic lines, but a portion of a letter equal in quantity to a normally pronounced short letter, was the unit of measurement. The earliest and the most prominent among such metres is surely the Aryā or the Gāthā, which is so often used for the composition of memorial stanzas on different kinds of serious, non-poetical topics. It soon became a rival to the epic Anuştubh Sloka and was more capacious, convenient, and easy to handle. The only restriction in these metres, namely, the Aryā and its derivatives, was the avoidance of long letters at certain places, which therefore, determine the conclusion of the earlier and the commencement of a new Mātrā Gaņa in a line, thereby investing it with a peculiar metrical rhythm of its own, which may perhaps be called a negative type of the Varņa Sangīta.
7. Sanskrit prosodists mention only three broad groups of Mātrā Vittas : (1) The Gāthā or the Aryā group; (2) The

Page #24

INTRODUCTION
Māträsamaka Group (the name is significant: in each of the four equal Pādas the number of the Akşara Mātrās is the same, though the order of short and long letters may differ; and (3) the Vaitālīya Group. These three groups repectively belong to the Dvipadi, Sama Catuşpadi and the Ardhasama Catuşpadi classes of metres. For defining these they usually recognise only the Caturmätra Gana and neither the Trimātra, nor the Pancamātra, nor even the Saņmātra Gaņa. But the help of even this Caturmātra Gana is taken only when it is absolutely necessary, and generally where possible the use of the well-known Akşara Gaņas is made for conveying also the Mātrā Gaņas in the metrical definitions. Thus Pingala defines the Caturmātra Gaņa at Chandas-śāstra 4.12-13; Jayadeva at Jayadevachandas 4.6; Jayakirti at Chandonusāsana 5.1-2; Kedāra at Vịttaratnākara 1.8 and Ratnamañjūstī at 1.25–26. On the other hand, those , Sanskrit prosodists, who define even the Prākrit and Apabhramsa metres, have to define and adopt for their definitions of metres also the Mātrā Gaņas consisting of 2, 3, 4, 5 and 6 Mātrās each. Thus Hemacandra defines them all at Chandonusāsana 1.3. Präkrit prosodists, of course, mention all these five kinds of the Mātrā Gaņas, namely, the Dvimātra, the Trimātra, the Caturmātra, the Pañcamātra and the Saņmātra. The earliest among the so far known Prākrit prosodists, namely Virahānka, mentions only the first four (dropping out the Saņmātra), in his Vrttajātisamuccaya 1.15-16 and 27–29. He gives different technical names to all these, sometimes even to their sub-varieties. Prākṣta Paingala closely follows him and employs similar terms. Svayambhū mentions all these, but uses very simple terms to convey them; they are the first letters of their Prākrit names; thus da or daara for a Dvimātra, ta or taara or even tāṁsa for a Trimātra, ca, caāra or casa for the Caturmātra, pa, paāra, or parsa for a Pañcamātra and cha, chaāra or chaṁsa for a Saņmātra. Similarly he uses la for a Laghu and ga for a Guru, which are clearly borrowed from Sanskrit prosody. Hemacandra closely follows this easy and self-evident terminology and uses the same letters except cha which is replaced by sa for obviouss reasons. The author of the Kavidarpana, who comes after Hemacandra, adopts a slightly different terminology and employs the first letters of the five Vargas, viz, ka, ca, ţa, ta, and po to convey the gaņas of 2, 3, 4, 5, and 6 Mātrās respectively. This may cause a little confusion since ta means a Trimātra according to Hemacandra, while it
a slightly the Kamil is repla termino. Hemac

Page #25

छन्दोऽनुशासनम् । means a Pañcamātra according to the Kavidarpana. The same is true of ca and pa. The author of the Jānāšrayi, on the other hand, defines a few metres, which mostly appear in Prākrit poetry, though they are illustrated with Sanskrit stanzas by him. For defining these he makes use of the Caturmātras, and very rarely mentions even the Pañcamātras in their general form, calling them both by the technical term Gaņa at 1.38–39. But otherwise, he employs them both in their definite forms which amount to the Akşara Gaņas, in defining both the Varņa as well as the Mātrā Vrttas, which latter he consistently calls Jātise. The mention of the Pancamātra Gaņas with their implied divisions, clearly stated by the commentator at Jānāšrayi 1.39, is obviously done under the influence of Prākrit prosody where their employment is quite common.
8. As regards the graphic representation of a short and a long letter, we may note that Virahāńka at Vrttajātisamuccaya 1.14, Jayadeva at Jayadevachandas 1.3-4, Jayakīrti at Chandonusāsana 1. 3, Hemacandra at Chandonusāsana 1.4-5 and Kavidarpana 1.4 lay down that a short letter shall be represented by a straight line (rju) and a long letter by a bent one (vakra), bent at both ends as specifically explained by Virahāńka, though others do not make this point explicit. The length of this straight line should be nearly an inch or so and the space between two such symbols should be equal to one angula, i.e., about ths of an inch as Virahānka states. Nearly the same instructions are given at the Jānāsrayi 1.16-17:- Their separation is to be like that of r and g; that is to be done at the distance of one Angula each'. This means that a short letter is to be represented by the symbol consisting of the letter r and the long lettter by that consisting of the letter g, and that the space between the two should ordinarily be one Angula. This very much resembles the directions of Virahānka, and Jayakirti says almost the same thing: "A Guru should be known by the name ga, should have two Mātrās (as its syllabic content and should be bent (on either side) like the letter ga in the Nāgari alphabet; a Laghu should be known by the term la, should have one Mātrā, should be straight and resemble a raised finger'. Probably even Pingala must have known 8 For the distinction between the Jātis and the Vrttas and a discussion about
the use of these names by different writers on Prosody see Kavidarpaņa, published in the Rajasthan Puratan Grantamala, Jodhpur, 1960, Intrduction Para 15.

Page #26

10
INTRODUCTION
and followed this convention; Jayadeva who closely follows him lays down this rule in clear words, which are, incidentally, borrowed by even Hemacandra;- A Laghu contains one Mātrā and is straight; when it stands at the end (of a Pāda) it becomes optionally Guru and is bent. It contains two Mātrās'. It would be seen that Janasrayi's ra is substituted by la by Jayakirti and is described as a straight line or a raised finger by others. The letter ra in the older Devanagari script of the copper-plates does resemble a straight line and it is very likely that originally ra stood for raghu, which is the earlier form (Vedic) of the word, but later pronounced as laghu, even at the times of Pingala, who therefore, prescribes la as the symbol for a Laghu, like ga for a Guru. The graphic representation in the case of both Laghu and Guru remained the same throughout, namely, the letter rand g respectively, the former looking like a straight line, as Jayadeva says, and the latter looking like the letter g or a straight line bent at both ends (nāgara-gakāra-vakra:-Jayakirti; kutila-rju-agra:Virahanka). The letter ga of the old Devanagarī script seen in the copper-plates and rock-inscriptions resembles a straight line slightly bent to the left at the lower end, the upper end being bent to the right and brought down almost to the middle of the line. Actually in the palm-leaf manuscripts of the Jayadevachandas at Jesalmir these signs, which broadly resemble the capital letters I and S of the Roman Alphabet, are employed for the representation of short and long letters, while giving a graphical presentation of the Prastara of a metre. The same is seen in the manuscript of the Kavidarpana at BORI., Poona. This, therefore, being the traditional and conventional mode of graphical representation of short and long letters, has been followed by me in all my articles and editions. As regards the size of the letters and the space which is prescribed for being left between two letters, it seems that the rules laid down by the Janāśrayi, Jayadeva and Virahanka were nearer to the actual practice of writing of their days, particularly with reference to the inscribing of letters on copper-plates and rocks and similar writing materials. Later writers like Kedara and Hemacandra seem to be merely recording the orthodox convention as Hemacandra in his own commentary on Chandonusāsana 8.17 clearly says.
9. There is yet another peculiarity which deserves to be noted in respect of the Varna Vṛttas. It is about the signification of the words Samāna-nī-nikā, Pramāṇa-ṇī-ņikā and Vitana. The

Page #27

छन्दोऽनुशासनम् ।
Jānāšrayi 2. 3-5, broadly classifies the metres under three heads :(1) Samāna, where long and short letters alternate; (2) Pramāņa, where short and long letters similarly alternate and (3) Vitāna, where any other arrangement of short and long letters is followed. This classification is introduced at the very commencement of the regular treatment of metres in Adhyāya II, immediately after the preliminaries which are laid down in Adhyāya 1. Two illustrations for the Samāna are given : the first belongs to the Anustubh class with 8 letters in a Pāda, while the second belongs to the Gāyatri class with 6 letters in each line. The illustration for the Pramāṇa is from the Jagati class with 12 letters in a line, while that of the Vitāna is from the Pankti class with 10 letters in a line. All the illustrtions, however, are from the Sarva-Sama Catuşpadi type of the Varņa Vrttas, suggesting perhaps, that the three divisions, namely, Samāna, Pramāņa and Vitāna, belong only to this type of the Varņa Vịttas of any length and not to the others. But the position of the classification at the commencment of all kinds of the Varņa Vrttas obviously means that the same is intended for all the three types of the Varna Vrttas, viz, the Sama, Ardhasama and Vişama. On the other hand, the Ratnamañjūşā introduces the threefold classification at the commencement of the Sama Varna Vrttas in ch. 5, after finishing the Ardha-sama and Vişama Varņa Vrttas in the earlier chapters, and illustrates all the three classes with stanzas from the Jagati class with 12 letters in a line. Thus both the illustrations and the position at which the classification is introduced show that the author of the Ratnamañjūşā intended that the three divisions, namely, Samāna, Pramāṇa and Vitāna, belonged only to the Sarva-sama Catuşpadi type of any length, but not to the Ardha-sama nor to the Vişama types. It is interesting to note that Pingala too, like the Jānāšrayī, introduces this threefold classification at the commencement of the Varņa Vrttas in the fifth Adhyāya, after finishing the Mātrā Vrttas in the fourth. Immediately after introducing the classification he similarly defines all the four groups of the Vişama Varna Vrttas, namely, the Vaktra, the Padacaturürdhva, the Udgatā and the Upasthita-pracupita groups, followed by the Upacitraka group of the Ardha-samas, in the remaining portion of the fifth Adhyāya. The next two Adhyāyas are then devoted to the Sarvasama Catuşpadi Varna Vrttas. This makes it plain that Pingala too had intended the threefold classification for all kinds of the

Page #28

INTRODUCTION
Varna Vṛttas, like the author of the Jandirayi. Jayadeva, who very closely follows Pingala, introduces the classification at the commencement of the Varna Vṛttas in the fifth Adhyaya like Pingala, yet he adds the word anustubhi in his definition of Samānī, with the result that by implication, it is applicable even to the other two classes, namely, Pramāņi and Vitana. In all other respects Jayadeva follows Pingala. It is, therefore, possible that sometimes between the days of Pingala and Jayadeva, the division had come to be restricted to the Sama Catuspadį Varna Vṛttas of the Anustubh class only. In that case, the proper place for introducing this classification would have been after the Visama and Ardha-sama Varna Vṛttas, and before the Sama Varna Vrttas, i. e., at the commencement of the sixth Adhyaya as has been done by the author of the Ratnamañjāṣā. But Jayadeva did not do so in his desire to follow closely Pingala's work, with the result that the classification becomes applicable only to the Vaktra class of Visama Vṛttas which belong to the Anustubh class, as has been shown by his commentator Harsata (anustubhi iti vartate a padacaturürdhvät). There is however, no point in this, since, owing to the freedom allowed in the choice. of short and long letters in the constitution of the Pädas of the metres of this i. e., the Vaktra class, all metres of this group are bound to be of the Vitäna type and there would be no scope for either Samani or Pramaņl types among them.
12
10. The name Vitäna calls for a few remarks; according to the four old authors, namely, Pingala, Jayadeva, and the authors of the Janasrayi and the Ratnamañjüş, the word signifies a class of metres and not an individual metre. But Kedara, Jayakirti, Hemacandra and the author of the Kavidarpana treat the word All of Vitäna as if it were a proper name of a particular metre. them define Vitäna as a metre of the Anustubh class which is other than those actually defined by them under that class. Now, Kedara has defined only 6 metres of this class, and so according to him all the other 5 additional ones defined by Jayakirti and the 9 additional ones defined by Hemacandra shall have to be called by the name Vitana. This would make the signification of the word undefined and uncertain. It is curious that Jayadeva does not define Vitäna among the metres of the Anustubh class, obviously because, as we saw above he thought it was the name of a class of metres along with Samānī and Pramāņi. The trouble seems to have started with Halayudha, the commentator of

Page #29

छन्दोऽनुशासनम् ।
13 Pingala, who without any justification, interprets the word anyad in Sūtra V.8 to mean astākşara-pādam anyad supplying the word anustubh in Sūtras V. 6-7 from Sūtra V. 9 by what is known as the maxim of Simhāvalokita' or the lion's (backward) glance.' By this manipulation, Halāyudha has made all the three terms, namely, Samānī, Pramānī and Vitāna, applicable only to the metres of the Anuştubh class and this has been faithfully followed by Kedāra and others who followed him, with the result that the signification of the name has become uncertain as shown above. Virahānka (Vjs. 5-11) too considers Vitāna as a proper name of a metre of the Anuştubh class whose Pāda contains 2 Bhagaņas followed by two long letters. Utpala on Brhatsaṁhitā, 103. 46 defines Vitāna as a metre of the Pańkti class, whose Pāda contains 3 Sagaņas followed by a long letter at the end. Jayakīrti avoids the difficulty by saying that all the three, viz, Samānī, Pramāņi and Vitāna are but the proper names of individual metres of the Anuştubh class.
11. We may now turn to the Prākrit metres. The earliest work on Prākrit prosody, at present available, is Bharata's Nātya sāstra. Judging from Bharata's remarks, it would seem that Prākrit poetry had not yet fully developed, though it had already established its influence on the minds of Sanskrit scholars. Prākrit poetry is prescribed for employment in Sanskrit dramas by Bharata, but one carries the impression that true Prākrit poetry, emanating from Prākrit poets belonging to the masses and written for the masses, had not yet emerged and was perhaps smothered by the artificial poetical products of Sanskrit Pandits who condescended to write Prākrit poetry in Prākrit languages, owing to the natural attractiveness of the latter. If we may use the expression, Prākrit poetry belonging to the bardic tradition had not yet taken the field and what existed of Prākrit poetry in Bharata's days belonged to the classical tradition only. This is evidently the reason why Bharata prescribes only the Sanskrit Varņa Vrttas of different length for his Prākrit Dhruvas in chapter 32. . Those who wrote respectable Prākrit poetry knew (or cared to know) only the Varņa Vrttas and the few Mātrā Vșttas of the Sanskrit language. They either did not know, or more correctly, did not care to know, the popular metres employed by the popular bards, or that Prākrit prosody had not yet well developed for want of appreciative and responsive audience among the learned.

Page #30

14
INTRODUCTION
12. Gāthā, known as Aryā in its Sanskrit garb, is certainly the earliest and the most popular metre of Prākrit prosody, Bharata, at Nātyaśāstra 16.151-163, gives all the details about the constitution of this metre and mentions its three main kinds, namely, the Pathyā, the Vipulā and the Capalā, not forgetting even the subdivisions of the last one. But he does not define any of the derivatives of the Aryā like the Gīti or the Gītikā and the Skandhaka. The only other Mātrā Vrtta which Bharata defines is the Vānavāsikā with a Pada containing 16 Mātrās divided into four Ambakas, i. e., Caturmātras. As said above in para 7, the Caturmātra is the only Mātrā Gaṇa which has very early infiltrated into Sanskrit prosody. Similarly Aryā, popularly known as Gathā, was the only metre borrowed by Sanskrit from the Prākrits. Its structure is unlike that of the pure Sanskrit Vịttas, which are either based upon Akşara or Varņa as their unit. Akşara Vrttas are the vedic metres whose Pādas were constituted with a certain number of Akşaras, whether short or long, while the Varņa Vrttas, which were evolved out of the Akşara Vịttas in course of time, are based upon a Varṇa which is of two kinds, short and long. While a number of Akşaras alone was essential for the former, a definite succession of the two kinds of these in addition to their number, was necessary for the latter. Metrical music in the Vedic Akşara Vịttas was controlled by the number of the Akşaras, now raised, now lowered in their pronunciation according to a scheme of word-accentuation introduced early in the speech-system of the Vedic people. The music of the Varņa Vịttas of Calssical Sanskrit, on the other hand, depended upon the pleasurable variation of the word - sounds produced by the different orders of succession in which the two kinds of Akşaras or Varņas followed each other in a metrical line. As against these two metrical systems, there exists a third in which metrical music arises neither from the number of raised or lowered Akşaras, nor from the order of succession of the two kinds of these Akşaras, but from the adaptation of the recitation of these Akşaras to a regularly recurring stress conveyed either by the movements of the body or by a musical instrument and controlled by the passing time measured with a uniform unit. Naturally in this system, the number of the Aksaras and the orderly succession of their two kinds played only a secondary role and they were employed as their use was inevitable in any vocal music intended to convey a meaning. But this association of the Akşaras and their

Page #31

छन्दोऽनुशासनम् । two kinds with a uniform time-unit in the production of this type of metrical music necessitated the use of a corresponding uniform unit in the case of the Aksaras, a unit which could help the correct measurment of these when employed in such a metrical line. This unit may be called the Akşara Mātrā as opposed to the time unit, which may be called the Kāla Mātrā for the sake of distinction. The general mode of pronouncing the two kinds of Akşaras shows that a long Akşara takes double the time which is taken by a short Akşara in its pronunciation. This means that the syllabic content of a short Aksara is one Akşara Mātrā and that of the long one is two Aksara Mātrās and further that short and long Akşaras could be employed on the basis of their syllabic content to produce a metrical music controlled by a time unit. It should be clearly understood that this time-controlled metrical music was essentially a popular one and the uneducated bards who had a natural talent for word music and for a selection and employment of appropriate words for that purpose sometimes neglected the grammatical correctness of the pronumciation of their words or their constituent Akşaras, not much caring for the usual proportion of the syllabic content of an Akşara with the time taken for its correct pronunciation. Such lapses naturally offended the succeptibilities of the educated Sanskrit Pandits, who indeed very much liked this type of metrical music, but were not prepared to sacrifice their conventionally and grammatically correct pronunciation of short and long Akşaras, which respectively took one and two time moments or Kāla Mātrās. It is briefly in this manner that the advent of the Akşara Mātrā. and the Caturmātra Gaņa in the field of classical Sanskrit prosody is, I think, to be explained. Yet it is a fact that this time-controlled music was never wholly adopted by Sanskrit prosodists, though their adoption of the Mātrā unit led to the origin of a few metres like the Mātrāsamaka and the Aryā groups of metres. Pingala's Chandahsāstra defines only these two groups of Mātrā Vịttas and one more group, namely, the Vaitāliya group which, however, is a group of mixed Mātrā - Varņa Vrttas. Like Bharata, Pingala too defines only these three groups of the Mātrā Vșttas and prescribes only the Caturmātra Gana for the construction and scansion of these; he is closely followed by other writers on Sanskrit metres, who came after him.
13. The origin of Classical Prākrit prosody is thus to be traced to the adoption of the Aksara Mātrā and the Caturmātra

Page #32

INTRODUCTION
Gana, both being the creations of educated Sanskrit poets. The Prakrit compositions of these poets remained restricted to the exclusively Prakrit metres i. e., metres which are Mātrā Vṛttas not adapted to the Tala Sangita, but only to the negative type of the Varna Sangita where a long letter was to be avoided at particular places. For these metres, Mātrā Ganas i. c., the Akşara Mäträ Gaņas were necessary and in course of time prosodists like the author of the Janasrayi, Virahäñka, Svayambha and Hemacandra, developed the other Mäträ, Gaņas like the Trimätra, the Pañcamātra and the Ṣapmatra. Some of them like Virahanka gave specific names to these Gaņas; but all of them associated them with Akṣaras or letters, short and long, pronounced in the conventionally and grammatically correct manner. It is necessary to remember that these Mātrā Gaņas, which are Aksara Mātrā Gaņas, are essentially different from the other Mātrā Ganas, which may be called the Kāla Mātrā Gaņas and which are the basic feature of the Tala Vṛttas of Bardic poetry. These Kāla Mäträ Gapas are necessarily dependent upon the use of short and long letters in a metrical line; but these latter need not necessarily be pronounced in the conventionally correct manner, though generally they are so pronounced. Consequently, the Akṣara Mātrās represented by the Akṣaras which constitute a Küla Mäträ Gaṇa (which may be properly called a Tala Gana, as it is required for the preservation of the ruling Tāla of the poem) may not necessarily correspond with the Kāla Mātrās contained in it, the Aksaras being pronounced short or long, or longer still according to the needs of the Kala Mātrās required by the particular Tāla Gapa. Naturally, in older times, we have treatises on Präkrit prosody composed by the representatives of the Classical school of Prakrit poetry, all of whom were traditionally educated and show an unmistakable influence of Sanskrit prosody and poetry. These authors did not recognize Tāla Sangita as a separate variety of metrical music, as distinct from the age-old Varna Sangita and hence their classification of metres is not based upon the different Tālas, such the Pañcamātra, Sanmätra, Saptamātra and the Aṣṭamitra Tālas as also their multiples. In truly Bardic poetry these Talas are the very foundation of a composition which was intended to be sung and not merely to be recited. But when an educated Prakrit poet composed a poem, and even when it was intended to be sung like the poems of the bards, he could never neglect the correct pronuncia
16

Page #33

छन्दोऽनुशासनम् ।
tion of short and long letters, so that the value of the syllabic content of the Akşaras, rather than their capacity to fill up the time moments or the Kāla Mātrās, which had to elapse between the two strokes of the Tala, was important to him. This is why these prosodists did not probably think of the Tala Ganas and their constituents, the Kāla Mātrās, which could be filled up by letters correctly or incorrectly pronounced, or sometimes by stretching out a tone by continuously pronouncing the same vowel for two or three mements, or sometimes even by the introduction of a silent pause for a moment or two. All these features are observed in the compositions of Bardic poetry and in the singing of the Padyas in classical music.
14. Prakrit metres are, in general, Mātrā Vṛttas; but Prakrit (more correctly Apabhramśa) poets sometimes adopt the Varṇa Vṛttas for their compositions. From among these, however, they select only those which are amenable to the Tala Sangita; thus only those whose Pādas are constituted with the same Aksara Gapa repeated throughout a Pāda. In short, the Aksara Gana is treated by them as a Matra Gaṇa comsisting of 4 or 5 Mātrās as the case may be, which is then turned into a Tala Gana either by itself or conjointly with another. That these original Aksara Ganas are for all practical purposes treated as Mātrā i. e., Aksara Mātrā Gaṇas is evident from the practice of these poets, who often substitute two short letters in place of a long one in the scheme of the original metre. Thus for example, the Bhujangaprayata which is a well known Varna Vṛtta, is often adopted in Prakrit poems and many times two short letters are substituted for any one of the two long letters of the Yaganas, four of which constitute a Pada of that metre. Further these Yaganas are treated as Tāla Gaṇas of 5 Mātrās each, the stanza being sung in the Tala of 5 Mäträs, in which the recurring stroke of the Tāla is felt after the 5th Mātrās. This adaptation of the Varna Vṛttas is particularly seen in the narrative poems, where they were used for the sake of variety in the composition of the Kadavakas whose ruling metre was the Paddhatika. But we shall see more of this later on.
17
15. Before we begin our examination of the contents of a ,few works on prosody, for tracing the history of Prakrit prosody, however, let me make a few remarks about the condition of Prakrit and Apabhramśa prosody before the period with which we are starting our examination. Recently I had an occasion to

Page #34

18
INTRODUCTION
to edit Kālidāsa's Vikramorvasiya for the Sahitya Akademi. In that connectiou I had to tackle the question of the Prākrit and Apabhraṁsa stanzas in Act IV of that drama. Broadly speaking my researches have led me to the conclusion that they were composed by Kālidāsa himself with a practical eye for the needs of the audience while they watched the staging of that Act.10 Here in this Act we have 19 Prākrit and 12 Apabhraṁsa stanzas in all. The Apabhramsa stanzas are almost all of them put in the mouth of the king who is represented as addressing the different inmates of the forest with these, suggesting thereby that that was the language which could be understood more easily than Sanskrit or Prākrit by the lowest cļass of men and creatures who could understand any language at all. In short, we may not be far from truth if we infer that in Kālidāsa's times Apabhramsa was still a language of the common man, while the Prākrits were the languages spoken by the middle classes of men and uneducated women and servants, Sanskrit being the language of only the learned. The 19 Prākrit stanzas, on the other hand, are but Anyoktis describing the state of the king in distress owing to separation, under the image of some animal like the elephant." One such Anyokti is also composed in Sanskrit; it is a Dvipadi with 46 Mātrās in each half and is called Galitaka in the stage direction which follows it. We shall discuss the metre of the Apabhramsa stanzas first and then turn to that of the Prākrit ones.
16. It is interesting to find that seven out of the 12 Apabramśa stanzas (vv. 24, 34, 45, 50, 53, 63 and 71: the reference is to the Sahitya Akademi edition) are in a metre which is a Sama Catuşpadi having 4 Caturmātras in each Pāda. No name is mentioned or suggested; but a reference to the Samskrta-VrttaRūpa-Sūci on pp. 342-343 will show that there are at least 26 metres which have 16 Mātrās in their Pāda. Such a metre may be called Paddhadikā according to svayambhūchandas 6.129; 8.15; but it is doubtful if this name was current in Kālidāsa's times. It suggests that it became current probably when it came to be employed as a narrative metre of longer poems (pad-hati striking of feet', 'a trotting metre') by poets like Caturmukha and others. Vadanaka is another name which is commonly used for 9 See Jayakirti, Chandonušāsana 2.65-67 published in the Jayadāman men
tioned in f. n. 1. above. 10 See Vikramorvasiyam, Sahitya Akademi edition, Editor's Introduction,
para 39. 11 See the same, para 40.

Page #35

छन्दोऽनुशासनम् ।
19 such metres, though its prescribed constitution must have a Saņmātra followed by two Caturmātras and a Dvimātra, whereas our stanzas suggest merly the existence of 4 Caturmātras. But even this name appears too early for Kālidāsa's times.12 Out of the remaining Apabhramsa stanzas one is a longer Dvipadi, with 46 Mātrās in each of its two Pādas. 13 Another one, No. 8, is identical with the Dohā of later days, while the remaining three, Nos. 36, 11 and 24, are Sama Catuspadis having respectively 10, 21 and 24 Mātrās in each of their four Pädas. We thus find that in the Apabhramsa section of this Act 10 Sama Catuşpadis, 1 Ardhasama Catuşpadi which is the same as the later Dohā, and 1 Dvipadi which may be equated with one of the Galitās defined by Virahāńka at Vjs. 4.89-95, are employed and we may therefore describe the stage of Apabhramśa prosody represented by Kālidāsa's drama as a very early one; we may describe it as the sprouting stage'.
17. Turning to the Prākrit stanzas in this Act, we find that Kālidāsa sometimes both prefixes and affixes a name in the stage directions to some of them. Thus we have Khandaka for v. 19 and Khuraka for v. 23. Similarly a name is only prefixed to vv. 3, 4, 14 and 48 and only affixed to v. 75. Vv. 4 and 75 have an identical metre which has the name Khandadhārā; its Pāda has 14 Mātrās. V. 3 has Jambhalikā, whose Pada has 13 Mātrās. V. 14 has Bhinnaka, which is identical with Chittaka of Vjs. 4. 54 and has four Sa Gaņas in its Pāda. Khuraka of v. 23 is a Sama Catus
12. It is quite possible, however, that this name like the other name Galitaka
may have been current from old days to signify any short metre, whether a Dvipadi or a Catuspadi; this is indeed the common practice in both Präkrit and Apabhramsa Prosody. In that case I make bold to suggest that the Prakrit name vayanaka should be rendered by the Sanskrit vacanaka and not by vadanaka as is usually done. Even galitaka is best understood as an equivalent of the original Sanskrit gaditaka rather than any thing else which may convey any meaning. In that case vacanaka and goditaka must be understoed as the same as a sūkta or a subhāṣita, i. e., any short pretty saying, capable. of being easily quoted, thus in verse rather than in prose. "This is v. 59; the exactly corresponding metre of the Sanskrit stanza No. 56 is designated as galitakah in the stage direction following the same. I identify the metre of both these stanzas as Vigala Galitä defined by Virahānka in his Vrttajātisamuccaya (4. 90), published in the Rajasthan Puratana Grantha
mala, Jodhpur, 1960. 14 The last Catuspadi is known as Vastuvadana or Kavya in Prākrit Prosody
and I have construed even the Love Letter of Urvasi in Act II (v. 12 ) as a a stanza in this metre,
13.

Page #36

20
INTRODUCTION
padi with 17 (4, 4, 4, 5) Mātrās in a Pāda. Lastly v. 48 hias Khandikā, which is an Ardhasama Catuspadi, consisting of two halves of equal length, each containing two Pädas of 16 and 12 Mātrās respectively. This name is closely allied with Khandaka of v. 19. But the similarity between the two is only that they are both Catuşpadis. The one in v. 19 is a technical Ardhasamā whose first two Pädas have 12 Mātrās each and the last two have 14 each. On the other hand the Catuspadi in v. 48 is a technical Antarasamā, as Hemacandra, Chandonusāsana, 6. 18 defines it. In v. 19 we have an iambic rhythm of the Sagaņa type in the first half, and a trochaic rhythm of the Bhagaņa type in the second. In v. 48, there is a tendency towards the troachic rhythm in both the halves, in addition to the use of Caturmātras containing either all short or all long letters in them. We have one more Addhasama Catuşpadi in v. 12, which is comparable with v. 19; here the 1st and the 2nd, like the 3rd and the 4th Pädas are equal and similar. The former have 18 Mātrās each and the latter have 22 Mātrās each. No names are attached to this or to any one of the remmining 11 Prākrit stanzas. Among these the metre of vv. 2, 3, 6, 63 and 75 is a Sama Catuspadi with 13 (4,4,5) Mātrās in a Pāda, while that of v. 4, 29 and 35 is a similar Sama Catuspadi with 14 (4, 4, 4, 2) Mātrās in a Pāda. The former is called Khanda and the latter Khandită according to Hemacandra. Vv. 1 and 5 are in the Gathā metre; they are used as the Prāvesiki Dhruvās, while v. 28 and v. 54 are strophic couplets. In v. 28 we first get a Catuşpadi with 17 Mātrās in a Pāda, 17 and then a Dvipadi with 14 Mātrās in each half; but in v. 54 we have first a Dvipadi with 25 Mātrās in each half with a Yati after the 12, and then a Catuşpadi which is
15 We are here reminded of the use of masculine and feminine names given to
strophic couplets on the basis of the gender of the metres of the commencing stanzas (Dohā and Gatha ) at Chandahkoša ( 31-38 and 32-39), published in Appendix II of the Kavidarpaņa mentioned in f. n. 8 above, and on the basis of the different Mātră Gaņas at Hemacandra's Chandonuśāsana, 7. 21.
16
See Chandoņuśāsana, 4. 53, 55. Here the change in the gender of the name is apparently due to the additional Mātrā only. This is the same as the metre of v, 23 which is called Khuraka by Kālidāsa
17

Page #37

छन्दोऽनुशासनम् ।
21. identical with the later Abhāņaka with 21 Mātrās in each Pāda. 18 Lastly v. 41 and v. 43 are Sama Catușpadis the first containing 10 and the second containing 8 Mātrās in a Pāda.
18. Thus in the Prākrit section of the stanzas in this drama we have 12 Sama Catuşpadis, (of which the shortest has 8 and the longest has 17 Mātrās in their Pādas), 3 Ardhasamās (of which 2 are real Ardhasamās with aa-bb rhyme, while one is an Antarasamā with ab-ab rhyme), 3 Dvipadīs (of which 2 are Gāthās and one is Viśālā Galitā with 46 Mātrās in each half) and lastly two strophic couplets (one has a Dvipadi followed by a Catuspadi, while the other has a Catuşpadi followed by a Dvipadi. In the Apabhraṁsa section, on the other hand, we have 7 stanzas in a Sama Catuşpadī metre, which has 4 Caturmātras in a Pāda and which is a favourite metre of the later Apabhramśa poets and is called Paddhadikā or Vadanaka. In addition to these, we have one stanza each in Sama Catușpadis containing 10, 21 and 24 Mātrās in a Pāda, one in a longer Dvipadi with 46 Mātrās in each half and lastly one in an Ardhasama Catuspadi, called Dohā in later days. No names are mentioned in this section, while in the Prākrit section the names Khandaka and Khandikā Bhinnaka, Khuraka and Galitaka are mentioned as affixed or prefixed to certain metres, as we saw above, the first two to Ardhasamās, the next two to Sarvasamās and the last one to a Dvipadi. Broadly speaking, Kālidāsa shows an acquaintance with the Prākrit Gāthā and Apabhramśa Dohā, as also with Strophic couplets and Ardhasamās in Prākrit, but not in Apabhraíba. And this is quite as is to be expected, considering the much early age in which Kālidāsa flourished, when compared with the age of the Jānāsrayi.
19. We shall now proceed to examine the contents of six or. seven important treatises, which may be divided into three pairs for the sake of convenience, broadly representing the three main stages in the growth of Prākrit and Apabhramsa metres. The first pair is the Jānāsrayi and the Vrttajātisamuccaya; the second is Svayambhuchandas of Svayambhū and Chandonuśāsana of Hemacandra, while the third pair is the Chandahkasa of Ratnasekhara and the Prākrta Paingala of Pingala. The first two pairs may be broadly said to be the representatives of the Classical school of Prākrit poetry, while the last may be considered as
18 See Chandahkoša ( v. 17 ), mentioned in f. n. 15 above,

Page #38

INTRODUCTION
representing the Bardic school of Prakrit and Apabhramśa poetry. The former, the Classical school, attempts to classify and theorise, trying to bring the existing material under some system based on a discovered principle, while the Bardic school primarily notes down important items which are in actual practice of the well known bards. There is, however, one more treatise which we might take into account; it is the Kavidarpna of an unknown author. It represents a combination of the two schools; it resembles the Classical school in its treatment, but it is influenced in its selection of the metres which it takes up for treatment, by
the Bardic school.
22
20. Jānāśrayī is mainly a work on Sanskrit metres; but in its last chapter it has defined a few metres, which according to the commentator were current among the people at the time. Thus under the metres of the Arya or the Gatha group a metre called Gitikā is mentioned (in addition to the usual Giti); this is identical with the usual Giti, but the 7th Caturmatra in each half of it is repalced by an Antyaguru (IIIS) or a Madhyalaghu (SIS) Pañcamātra. Sometimes, we are told, even the 3rd and the 5th Caturmatras in each half are similarly replaced by the same Pañcamātras. After this the following metres are defined and illustrated :-Galita (v. 45); Nirdhāyikā (v. 46); Narkuṭaka (v. 49); Adhikākṣarā (v. 52); Adhikākṣarā Sīrṣaka and other Sirsakas (vv. 57-58); Trikalaya (v. 59); Bhangadvipadi (vv. 60-63); (strophic) Dvipadi (vv. 64-65); Vidārī (vv. 66-68); Bhangurāsaka (v. 69); Avalambana (vv 70-71) and (the strophic) Rāsaka which is made up by a combination of the last two metres (v. 72). At the end of all, the irregular Gāthā, which may have 4 or 6 Padas, equal or unequal in length and having 8 to 12 letters in each, according to the commentator. Vṛttajatisamuccaya, on the other hand, is a regular treatise on Prakrit metres, written in the Prakrit language, by Virahaňka who probably lived in the 7th century or a little later. He defines several Prakrit metres and even a few Apabhramsa ones. He mentions a large number of Catuspadis of varying length; but in view of the fact that they form the basis of strophic Dvipadis, he calls them by the general term Dvipadi, though he has given separate individual names to each of them. In addition to these 52 Dvipadis of 4 lines, which Virahanka defines in ch. 3, he mentions many more metres of two and four lines each, both of the Sama and the Ardhasama types, apparently without any definite underlying principle, in

Page #39

छन्दोऽनुशासनम् ।
the 4th chapter. In the same chapter he also defines the Dvipathaka (the precursor of Doha) and the Matra, the latter with its four varieties, as also the Gatha and its derivitaves, the Giti, the Upagīti and the Skandhaka, the Gitikā being defined in ch. 2 as the concluding part of the strophic Dvipadi. According to Virahanka the Gitikā may contain Pañcamātras in place of the 3rd and the 7th Caturmatras in each half of a Giti simultaneously, or even in place of the 2nd and the 4th, or in place of the 1st and the 5th Caturmatras in each half of a Giti simultaneously. Further on in the fourth chapter, Virahäňka defines seven strophic couplets, namely, Radḍā (vv. 30-31), Mālā Sīrṣaka (vv. 39.40), Adhikākṣarā Sīrṣaka (vv. 41-42), Sangataka (vv. 64-65), Ekaka (v. 70), Khadahaḍaka" (vv. 73-75) and Sopanaka (vv. 77-78); one strophic metre consisting of three stanzas, namely, Trikalaya or Nirvapitā Sīrṣaka (v. 43-45); one metre consisting of 4 stanzas, namely, Tala (80) and another consisting of 5 (v. 80), called Talavṛnta and lastly the Rasakas of two kinds, viz, Prakrit and Apabhramśa (vv. 37-38).
21. We have said above that the Gatha is the earliest Mātrā Vṛtta, both in Sanskrit and Prakrit Prosody. For a long time, it has served as a more convenient and suitable substitute for the usual Anuṣṭubh in the hands of the Sanskrit Pandits, when they composed their treatises or manuals on scientific subjects. It is difficult to see the origin of this strange metre ; but very likely it has originated from the epic Śloka, known as the Vaktra Anustubh, which had so many variations of its rhythm owing to the many different orders of short and long letters in its line, allowed in its composition. To me it appears that the uneven Pada of the Gāthā (1st and 3rd) has originated from the Pada of this Vaktra Anustubh when it contains four short and four long letters in it in such a manner that 3 short letters in succession do not occur either at the beginning or at the end of the Pada, while the fourth or the peculiar Pada of the Gatha has surely originated from a Pada of its Ya-vipula variety, when it contains all long letters in it except the 5th. It is interesting to note in this connection that Svayambhu regards Skandhaka as the basic metre from which he derives the Giti and the Gathā. The idea
23
19 This is mentioned by Svayambhu in his Paumacariu, (Vol. II, 23. 1. 7) along with other metres and in the Sandesarasaka, v. 113 (as the metre of vv. 115 -116). Paumacariu is published in the Singhi Jain Series, Bombay, 1953 and Sandesarasaka in the same Series, 1945.

Page #40

24
INTRODUCTION
seems to be to divide the first Prastāra of the Slokārdha, consisting of 16 long letters, into 8 parts of 2 long letters each ; this gives us our Caturmātra, the different kinds of which we may get by substituting 2 short letters for 1 long in different combinations. The Skandhaka or Giti is then obtained by dividing the Slokārdha into two unequal halves, the first containing three pairs of long letters or their substitutes and the second containg the remaining 5 pairs (in Gīti we have only 4 and a half pairs). If we remember this, we may find out how the rhythm of the 2nd Pāda of the Gāthā was obtained; thus when the second unequal part of the above mentioned Prastāra of the Slokārdha, consisting of 5 pairs of long letters contains only the 3rd and the 5th short letters, or in other words, when the second of the five pairs of long letters has one of its long letter substituted by two short ones which are then placed on either side of the other long letter, we get the necessary rhythm of the 2nd Pada of the Gātha. In the remaining pairs of long letters, two short may be substituted for one long in any way. The Caturmātra which we get by the peculiar manipulation mentioned above is called a Narendra or a king by Virahāńkaao and seems to have formed an important factor in the constitution of the Gathā and its derivatives.
22. Gīti is one of the important metres derived from the Gāthā. It is obtained by composing the 4th Pāda of the Gāthā exactly like the 2nd and thus turning the metre into an Ardhasama Catuspadi. A variation of this Gīti, obtained by the substitution of a Madhyalaghu or Antyaguru Pañcamātra for the 7th Caturmātra in each half of it is called Gītikā according to Jānāśrayi 5.42. Sometimes, however, a similar Pañcamātra may be substituted for even the 3rd or the 5th Caturmatra in each half according to Jānāsrayi 5. 43. In the illustration of this metre which Jānāšrayi gives under Sūtra 42 we have a Pañcamātra in the place of the 7th Caturmātra only in each half; but in the illustrations of the Gītikā which it gives under the strophic Sirsakas and Dvipadīs under Sūtras 57-59 and 64-65 we have a Pañcamätra employed in the place of both the 3rd and the 7th Caturmätras in both the halves. This suggests that in the opinion of the author of the Jānäsrayi, the former was the normal Gitikā and the latter only a variation of it when used as a strophe.
20 See Vrttajätisamuccaya (f. n. 13), I. 20-21; Prūksta-Paingla I. 25.

Page #41

25
छन्दोऽनुशासनम् । Vírahānka, on the other hand, defines Gītikā as a Gīti which simultaneously has a Pañcamātra at the 3rd and the 7th places instead of the usual Caturmātra, and the Pancamātra recommended for this purpose is a Madhyalaghu or an Antyaguru. This form of the Gitikā exactly agrees with the one which is employed by the Jānäsrayi for its strophic metres. Virahānka further lays down that the Pañcamātra may also be alternatively substituted for the Caturmātras at the 2nd and the 4th, or the 1st and the 5th places, simultaneously, in each half.22 Actually, we do not find any Gītikā which has a Pañcamātra in the place of the 2nd and the 4th, or the 1st and the 5th Caturmātras as permitted by this rule, either in the Jānāsrayī or the Vrttajātisamuccaya. Later writers like Hemacandra follow this lead of Virahāňka and permit the replacement of any Caturmātra except the 6th in each half by any Pañcamātra and call that Gītikā by a significant name Vicitrā. In respect of the regularisation too, started by Virahāňka, Hemacandra follows him and in addition, gives specific names to some of these varieties. Thus the regular Gītikā of the
Jānāsrayi 5. 42, where a Pañcamātra replaces the Caturmātra : only in the 7th place in each half, is called Ripucchandas; that where it replaces the Caturmātra only in the 3rd place in each half, is called Lalitā, and finally, that where it replaces the Caturmātras in both the 3rd and the 7th places simultaneously in each half is called Bhadrikā. These, however, are considered as merely the varieties of the standard Gīti and the specific name Gītikā is not given to any one of them by Hemacandra, who 'seems to have followed an earlier author like Svayambhu or Rājasekhara in respect of this treatment of that metre. There is yet another quotation in Sanskrit, probably from the Chandaħsekhara of Rājasekhara, found in the commentarya of Trivikrama on the Vrttaratnākara 5.12, about this Gītikā. According to it Lalitā is the name given to an Aryā, i. e., Gāthā, (not a Gīti) where a Ragaņa (SIS) is substituted for the usual Caturmātra in the 3rd place in both the halves; while Ripucchandas is the name of the Gīti where a Ragaņa (SIS) is similarly substituted for the 7th Caturmātra in both the halves. In the quotation,
21 See Vrttajātisamuccaya (f. p. 13 ) I. 30. 22 This indeed looks like a concession to the words Pañcamopi vă in the
Jānāśrayī (see f. n. 3) 5. 43 and even an extension of it to the fourth Gana. This is published in the Journal Bombay Asiatic Society, Bombay, vol. 32, 1958.

Page #42

26
INTRODUCTION
this latter is called Gitikä and the currency of the name Ripùc. chandas for it is ascribed to Saitava and others. From all this it seems clear that for a long while the Gitikā, derived from the Gīti by the substitution of some Pañcamātras, usually of the Madhyalaghu type, for the usual Caturmätras at the 3rd and the 7th places, was a favourite metre of the Prākrit poets, who generally employed it for the concluding stanza of their strophic Sirsakas and Dvipadīs, as a variation of the usual Gāthā. Thus it is used for this purpose in all its strophic metres by the author of the Jānāsrayī, while Virahānka employs it in the case of 3 out of the 11 strophic metres which he defines, Gathā being employed in the case of the others. After the time of Virahānka, however, this Gītikā seems to have lost its popularity and importance until at last by the time of Hemacandra it became wholly merged in the Gīti from which it had originated. Thus the Gitikā at the end of the Dvipadi-khanda in Sriharşa's Ratnāvali (I. 14) which has retained its true nature in the quotation of Hemacandra, is nevertheless turned into a Gīti in the Kavidarpand, where it is quoted at 2. 36. 3, as also in the editions of the drama which are repeatedly taken out.
23. Besides the group of metres derived from the Gātha and the Giti Jānāśrayi mentions the Galitaka, the Nirdhāyikā, the Narkuțaka, and the Adhikākṣarā. Each of these is a Sama Catuşpadi and is treated as a well known metre by Virahānka in his Vșttajātisamuccaya. Only the Galitaka defined by Jānāšrayi is called Lalitā at Vjs. 4.60; but in addition to this Virahānka defines, at Vjs. 4.89-105, 14 different metres called Galitās, probably the same as Galitakas. Of these 8 are Sama Catuspadis of different length having from 13 to 25 Mātrās in a Pāda the shortest being called Pada-Galitā; 2 are Ardhasama Catuspadis one of which is called Mukha-Galitā (7-25) and the other Vişama-Galitā (14-16); and 4 are Sama Dvipadīs, the longest of which contains 46 Mātrās in a Pāda. Most of these are found under the same or different names among the 24 Galitakas defined by Hemacandra at Chandonusāsana 4.25-48. In spite of the names like Pada-Galitā, Mukha-Galitā and Vişama-Galitā, it is difficult to see the signification of the term Galitā, or Galitaka as Hemacandra calls them all. It comprises, however, both the Dvipadi and the Catuşpadi, as well as the Sama and the Ardhasama metres. In short, it seems to have been a general term like Dvipadi and Rāsaka, Vastuka and Catuşpadi, or like the Dhavala

Page #43

छन्दोऽनुशासनम् ।
27 and the Mangala of the later days.24 Virahāňka lays down that they must have Yamaka (Vjs. 4.105) and Svayambhū and Hemacandra corroborate this, Jānāsrayi is silent about this factor of the Galitakas, yet its illustration (Jns. 5.45,1 ) actually contains a very good and sustained Yamaka. Both Svayambhu and Hemacandra remark that any metre which is endowed with a Yamaka and is other than the Aryā and the Daņdaka is called Galitaka. They further say that Khañjakas are identical with the Galitaka, but are without a Yamaka. Jānāsrayi does not mention any Khañjaka, while the Khañjaka which Virahāňka mentions is an Ardhasama Catuşpadī metre. Both these metres, however, seem to have lost their importance by the times of the Kavidarpana, which mentions only a single Galitaka and a single Khañjaka (Kd. 2.23). The other three metres defined in the Jānāsrayi namely, the Nirdhāyikā, the Narkutaka and the Adhikākşarā, along with the single variety of the Dvipadi of four lines, are included in the Khañjakas by Both Svayambhū and Hemacandra.
24. As regards the eight Sirsakas defined by the Jānāsrayi, we find that only one, namely, the Adhikākşarā-Sirsaka, has survived and is mentioned by Virahāňka, Svayambhū and Hemacandra. The principle of coupling two or three metres, however, is followed by Virahāńka, who mentions 11 such metres excluding the Dvipadi and the Rāsaka. Svayambhū and ( following him) Hemacandra also follow it; but instead of giving specific names to such strophic metres, they put them all under the common catagory of Sirsakas, giving them the significant names Dvibhangi or Tribhangi as the case may be. One particular couplet among these deserves special attention; it is the Raddā made up of a Mātrā and a Dohā stanzas. Both these metres are the special metres of Apabhraṁsa poetry and seem to have held the ground for a long time, upto the advent of narrative poetry in Apabhraṁsa literature. Curiously neither of these two seems to have been current in the days of the Jānāśrayi, which neglects. them altogether ;28 Virahānka has mentioned both and also the resulting Raddā. His treatment, however, shows that though the Māträ was quite popular together with its four kinds, the Dohaka
S
.
24 See above f. n. 12. 25 See Vșttajātisamuccaya (f. n. 13 ), 4. 18. 26 Even Kälidāsa neglects the Mātrā, but employs the Dohå for v. 8 in Act IV
of the Vikramorvasiyam (see f. n. 10).

Page #44

28
INTRODUCTION
does not seem to have been so at his time. Virahānka defines the Mātrā and its four varieties, but he treats the Dohaka as a Dvipadi metre of two lines, and not as an Ardhasama Catuşpadi one as the later writers a7 do. Svayambhū and Hemacandra define all the five varieties of the Mātrā and all the metres derived from the Dohaka, Hemacandra's treatment being of course, more systematic and complete than that of Svayambhū. Kavidarpana, who follows Hemacandra after a hundred years or so, defines the Dohaka and its derivatives, but of the Matrā he gives only a single variety, remarking however, that it was of many kinds.28 All this shows that the Jānāśrayī belongs to a very early period of Prākrit poetry and prosody, when the Apabhramba bards had not yet made their appearance on the literary horizen. Of the two metres again, Mātrā is surely the earlier one and was widely employed for stray poetry, until it lost its importance and glamour... after the rise of longer narrative poems in the Apabhramba language. Dohā, however, still held the field, and the Radda, resulting from the combination of the two, was also often used for the sake of variation and decoration for a long time in the Apabhraíba poems even after the standardisation of the Paddhadikā as their narrative metre by Svayambhū and by Caturmukha before him, as Svayambhū himself tells us. The only triplet called Trikalaya (the name shows the influence of the Prākrit name tikalaa) defined by the Jānāsrayi at 5.59, consisting of an Adhikākṣarā, a Nirdhāyikā and a Gītikā, is known to Virahāňka, who also calls it by another name, Mālā - Sirsaka". It is however, neglected by the prosodists coming after him. The word kalā in the name Trikalaya or Trikalaka deserves to be noted ; like the word pada in the name Dvipadi it signifies a unit, consisting of a whole stanza, in a strophic couplet or triplet.
25. There are two other strophic metres, namely, Dvipadi and Rāsaka, which are defined by both the Jānāsrayi and the Vrttajātisamuccaya, and which are very important from the point of the history of the growth of Prākrit poetry. They both represent an early stage of it when it consisted of stray stanzas and groups of stanzas in different metres held together by the unity of subject matter as also by syntactical unity. Of the two the former refers to the external structure, while the other, namely
27 28 29
See Vșttajātisamuccaya (f. n. 13 ) 4. 27, 29, 30, See Kavidarpana (f. n. 8) 2. 27-28. See Vittajātisamuccaya (f. n. 13 ) 4. 43-45,

Page #45

छन्दोऽनुशासनम् ।
the Rāsaka, refers very likely to the pleasing nature of its contents and music. I have discussed the name Dvipadi and its application to metres of four lines elsewaere,30 and concluded that the name was first given to a pair of stanzas, each stanza being considered as the Pada or the foot on which the metre seems to move, and that even when the number of stanzas of a song exceeded two, it still retained its name Dvipadi, where the word dvi was only secondarily applied. That originally the Dvipadi had only two stanzas in it is proved by the clear directions of the Jānāśrayi, which says that a Bhanga-dvipadi becomes a Dvipadi when it is coupled with a Gĭtikă which follows it.31 In the very next Sutra, however, we are told that sometimes a stanza in the Vidārī metre is put between the two. This would show that at the time of the Jānāśrayî the Dvipadi normally consisted of two stanzas, but sometimes even a third was added to them. The name Bhanga-dvipadi of the first constituent metre again is very significant. It means 'a partial Dvipadi' (bhangarupā dvipadi) where bhanga seems to mean either a part or an aspact of the Dvipadi. This name should be compared with the later name given to such metres, namely, dvibhangi and tribhangi, where too the constituent stanza of a couplet or a triplet is similarly called a bhanga. It is also important to note that according to the Janasrayi the Bhanga-dvipadi is of many kinds, the shortest among them being a Sama Catuṣpadi Mātrā Vṛtta having from 12 to 15 Mātrās in its Pāda, while the longest may have from four to seven Gaņas in its Pāda, the Gaṇa signifying either a Caturmatra or a Pañcamātra Gana. In any case, however, the longest among them may not have more than 30 Mātrās in its Pada (excluding the last long letter). This description of the Bhanga-dvipadi is very helpful in clarifying the position of Virahanka with reference to the name Dvipadi which he employs to signify a large number of metres of four lines defined in the third chapter, as also to a collection of 8 or 12 stanzas in the second chapter. It is clear that all those metres of four lines which Virahanka defines in the third chapter and which he calls by the general name Dvipadi, are to be understood as Bhanga-dvipadis according to the Jānāśrayi. Further, that by the time that elapsed between the author of the Janasrayi and Virahanka,
30 See Vṛttajatisamuccaya ( f. n. 13), Introduction para 5.
31
See Jänäśrayi (f. n. 3) 5. 60.
32 See Jänäśrayi (f. n. 3) 5, 61-64.

29

Page #46

30
INTRODUCTION
many of the metres which were thus employed for the composition of the first constituent of the strophic Dvipadi had come to be conventionally fixed and had also received specific names like Sumanā, Tārā and so on, with the result that the truly descriptive name Bhanga-dvipądī was given up in favour of the general term Dvipadi which was applied to each of them singly. It is also instructive to find that among the Dvipadis defined by Virahāńka, the shortest has a Pāda containing 11 Mātrās, while the longest has a Pāda which contains 7 Purohitas, i. e., Gaņas of 4 or 5 Mātrās, thus from 28 to 35 Mātrās in it. This scheme closely follows the directions of the Jānāšrayi, though the limit of 30 (or 32 taking into account the long letter at the end) is not mentioned by Virahānka; yet actually the stanza which illustrates this longest metre contains only 31 Mātrās in its Pāda, excluding the concluding long letter. Again the direction of Virahāňka34 that the words mantrin and purohita should be understood to convey a Catunmātra or a Pañcamātra without distinction, when they are employed in the definitions of the 7 Gaņasama Dvipadis, clearly shows the influence of the Jānāšrayi 1. 38-39, which lays down that the word gana should be understood to convey a Caturmātra or a Pañcamātra Gaņa in general. The classification of these Bhanga-dvipadis, or Dvipadis as Virahānka calls them, under four heads namely, Mātrā-gana-sama, Gaņasama, Ardha-sama and Vişamas is also indicative of a further stage of development in Prākrit prosody at the time of Virahāňka. That the Bhanga-dvipadīs of the Jānāśrayi contained 4 Pādas is clear from Jānāśrayi 5.45, read together with Jānāśrayi 1.8; but whether their Pādas were equal or unequal in length i. e., whether they were Sama, Ardhasama or Vişama, is left uncertain.
26. As regards the composition of the strophic Dvipadi, we saw above that according to the Jānāśrayi it usually consisted of two stanzas, but sometimes even a third stanza was added in the middle, the metre of the concluding stanza being always a Gītikā. But when we come to Virahāňka we find that his normal Dvipadi consists of four Vastukas, 36 each one of which is followed by a Gītikā; thus a normal Dvipadi contains 8 stanzas in it instead of
33 See Vsttajātisamuccaya (f. n. 13 ) 3. 44. 34 See Vrttajätisamuccaya (f. n, 13 ) I. 33.
See Vsttajātisamuccaya (f. n. 13 ) 2. 10-16. 36 Vastuka is only a general term applicable to any Catuspadi metre; see Hema
candra, Chandonuśäsana 5, 25 com, and 6. 18 com,
35

Page #47

छन्दोऽनुशासनम् ।
the two or three of the Jānāsrayi. Sometimes however, one more stanza in another metre like the Vidārī, Ekaka, Dvipathaka or Vistăritaka is added between the Vastuka and the Gitikā, according to Virahānka, thus bringing the number of stanzas in a Dvipadi to a total of 12. Virahanka does not clearly define any of these additional metres; but closely follows the Janasrayi in his instructions about their employment in the middle and only adds three others to the single Vidari of the Jānāsrayi. This strophic Dvipadi, which I believe, is the earliest form of the descriptive kind of Prakrit poetry, dwindled in its importance in course of time, until everything about it was almost forgotten except a single form of its initial constituent stanza, viz, the Dvipadi with 28 Mātrās in each of its four Pādas. Hemacandra in his Chandonusāsana 4.64 defines this last and in the commentary on the Sūtra makes an observation that the older prosodists had mentioned a large number of the Dvipadīs, but he has neglected them as they were included among the many metres that are defined by him. The observation makes, however, a pointed reference to 37 Gaṇasama Dvipadīs like Sumanā, Tārā, Jyotsnā etc., and to 8 Viṣama Dvipadīs like Vipula and Capala. This is undoubtedly an allusion to Virahanka's treatment of the Dvipadis in ch. III of his Vṛttajatisamuccaya.38 These names and varieties of the Dvipadis are mentioned only by Hemacandra and by no one else, after Virahanka, so far as I know. Perhaps Svayambhu and Rajasekhara, whom Hemacandra often follows closely, may have known and mentioned them.
27. A very similar case is that of the other strophic metre defined by the Jānāśrayī, namely the Rasaka. According to it a strophic Rāsaka is made up of a stanza in the Bhangurāsaka metre coupled with another in the Avalambana metre. The Bhangurāsaka has a Pada containing 21 Matras followed by a long letter at the end of all. This corresponds to the Rasaka of 23 Mātrās in a Pada defined by Hemacandra, Chandonusāsana 5.5 and by the Kavidarpana 2.23. Janasrayi indeed mentions only one kind of the Bhangurāsaka; but this name which resembles that of the Bhanga-dvipadi, seems to me significant. It is either equal to
37 See Vṛttajatisamuccaya (f. n. 13) 2. 4.
38 Two words mātrāganasamāḥ sapta appear to have been dropped from Hemacandra's sentence through oversight by the mss. consulted by me for the edition mentioned in f. n. 13 above.
See Jānāśrayi (f. n. 3) 5. 69-72.
39
31

Page #48

INTRODUCTION
bhanga-räsaka (bhanga meaning bhanga-rupa as before) or bhangura-rāsaka (a broken Rāsaka or a part of it), the meaning being almost the same as in the case of the term Bhanga-dvipadi. Thus it seems to have been meant as a common name of the first constituent of a strophic Rāsaka and even here, we find that the name of the strophic metre has been transferred to its first constituent, as in the case of the Dvipadi. This is well borne out by the fact that Hemacandra mentions several kinds of Rasakas in the beginning of the fifth Adhyaya of his Chandonasasana and concludes by saying that there were many other Rasakas like Candraka, Khañjakänta, Cañcala and so on which the older prosodists had defined, but they were not mentioned by him as they were included among the many similar metres defined by him in other parts of his work. I am not able to trace these Rasakas in any older work on Prakrit prosody. The Janasrayi represents a time when they had just begun to rise, while the Vrttajatisamuccaya represents a period when these Prakrit Rāsakas had lost their popularity and importance, perhaps owing to the appearance of another kind of Rasaka on the horison composed in the Apabhramsa language. Yet their great popularity at one time is seen from a Prakrit stanza quoted by Hemacandra in this context, which says that any kind of the Mäträ Vṛtta may be called á Rásaka and that a Rásábandha (a poem consisting of several Rūsakas) Kavya was considered as a Rasayana in the assemmblies of elderly persons. The same stanza is also quoted in the Kavidarpana on 2.23. It is of course to be assumed that the poem must be capable of rousing sentiments, as the name suggests. The name Räsäbandha used in the quotation is significant; it seems to have been used for a short poem for the first time by Svayambhū at Svayambhuchandas 8.24. He however, uses the same name, evidently for its constituent metre, in the next stanza, thus showing his consciousness of the fact that even here, the name of the whole has been transferred to its prominent part, namely, its commencing stanza. Among the many Rāsakas, there appears to be one with 21 Matras in its Pada, with the Yati after the 14th, which became a special favourite of the Prakrit as well as the Apabhramsa poets.
32
28. At the time of the Janasrayi the Strophic Rāsaka had not yet attained the position of a Rasabandha Kavya and so probably only a single variety of it is mentioned there. When we come to Virahanka, we find an interesting situation in which

Page #49

छन्दोऽनुशासनम् ।
33
there exist two strophic Rāsakas, each being made up of stanzas in many different metres. One of them is made up of Prākrit metres like Vidārī, Dvipadi and Vistāritaka, while the other is made up of Apabhramsa metres like Mātrā, Dohā, Adilā and Dhosā.40 Of these two kinds of the Strophic Rāsakas, Svayambhū mentions only the second at Svayambhuchandas 8.24, saying that a Rāsābandha Kāvya composed of Ghattās, Chaddanikās and Paddhadikās and containing good i. e., resonant words in it, becomes very pleasing to the minds of the people. This would show that after Virahānka's times, Prākrit poetry and metres had received a set-back and receded into the background, with the result that the Dvipadi compositions lost all their 'glamour and importance which they had attained in the days of the Jānāšrayi and the Vrttajātisamuccaya. On the other hand, when the Apabhramba languages had taken their rightful place as the languages of the people, the Rāsaka compositions grew into fullfledged poems called Rāsābandha Kāvyas before the time of Svayambhū. These still appear to have consisted of stray poetry, not dealing with any particular topic in a sustained strain, but serving as a source of great delight when introduced in the assemblies of the appreciative listeners. We may be permitted to infer that these Rāsābandha Kāvyas were similar to the Khanda Kavyas in Sanskrit, like the Meghadūta and the ķtusamhāra, if the Sandeśa-Rāsakal of Abdur Rehaman is supposed to have followed earlier models existing in his days; but at present at least no other poems of that kind are available, and so our presumption about the Rāsābandha Kávyas in the Apabhramsa language must remain only a conjecture. It is, however, certain that by the side of these Rāsābandha Kāvyas there arose, in course of time, another kind of Kāvya, which may be called a Sandhibandha Kāvya, corresponding to the Sargabandha Mahākāvya in Sanskrit, containing a large number of cantos called Sandhis, each Sandhi consisting of several Kadavakas and each Kadavaka containing a few stanzas in metres like the Paddhadikā and others which were amenable to some Tāla. These Sandhjbandha Kāvyas were composed in imitation of, or rather in competition with, the Sanskrit Mahākāvyas and follow almost the same pattern. Their composition needed scholarship, constant 40 See Vșttajātisamuccaya (f. n. 13 ) 4. 37-38. 41 Sandeśarāsaka; published in the Singhi Jain Series, Bharatiya Vidya
Bhavan, Bombay, 1945.

Page #50

34
INTRODUCTION
study and observation in addition to Poetic faculty, and so the Rāsābandha Kāvyas of both kinds, i. e., Präkrit and Apabhramsa, had ceased to interest the more ambitious, educated, and gifted poets of the Apabhraṁsa language. It is probably for this reason that Svayambhū takes practically no notice of these in his work on metres. A referenee to the Sandhis and the Kadavakas as also the metres, which are to be employed at the beginning and the end of them, is however, made by Svayambhu in his Svayambhuchandas 8. 15–17, 20. Svayambhü himself had composed two such Kāvyas, namely, Paumacariu and Ritthanemicariu, both in the Apabhramśa language. But probably the earliest author who composed a Sandhibandha Kāvya in Apabhraṁsa was Caturmukha. His Abdhimanthana is mentioned as a Sandhibandha Kāvya by Bhoja in his Śrngāramañjarī4 and Svayambhū acknowledges his debt to him as regards the Paddhadikā metre much beautified with, Chaddanikā, Dvipadi and Dhruvaka.“
29. Gāthālaksana is an earlier work on Prākrit metres, but it mainly treats of the Gāthā and its derivatives, as its name suggests. Vv. 74–92 of this treatise contain the definitions of a few Apabhramba metres like the Dohā and the Paddhaạikā, Madanāvatāra and the strophic Vastuka, also known as Sārdhacchandas; : but these do not appear to belong to the original treatise and besides the treatment is scrappy and unsystematic. The Svayambhūchandas cansists of 13 chapters whose existence is not specifically marked, but has to be inferred from a recurring stanza, which mentions it to be a work, 'whose foundation is formed by the five Amśas, i. e., the five Mātrā Gaņas, and which is clear on account of the Lakşya and the Lakşaņa being both given' (i. e., the definition of the metre and its illustration, both contained in the same line). The work commences with the Mātrā Vịttas belonging to the Gāthā group in the first chapter (SbP. 1), followed by the Galitaka, Khañjaka, Sirsaka and Māgadhajäti groups of metres in the next four chapters (SWP. 2-5). Unfortunately the portion containing these chapters is fragmentary, yet sufficient of these is available to give us a broad idea about their contents. The next three chapters (SWP. 6 and Sb. 1-3) treat of the Varņa Vrttas and at the end of these, Svayambhu says that all the metres defined so far are the essential metres of the Präkrit Language (Sb. 4.1). Hemacandra does not follow this order, because he 42 See Siddhabhärati vol. II (1950), p. 206. 43 See Bhayani, Paumacariu (f. n. 19), Introduction, p. 51.

Page #51

छन्दोऽनुशासनम् ।
35 considers the Varņa Vịttas and some of the Mātrā Vịttas like those that belong to the Gāthā and the Mātrāsamaka groups (with the exception of the metres derived from the Gāthā and the Gīti), as Sanskrit Vrttas and his Chandonusāsana is meant to be an exhaustive treatise on Sanskrit, Prākrit and Apabhraíba metres, described in this order. But otherwise, he closely follows Svayambhū and mentions his authority here and there. In these earlier chapters (SWP. 1-6) of Svayambhū's work, there are many quotations taken from a large number of Prākrit poets to illustrate the different metres. But from the quotations themselves these poets do not appear to have written any sustained poems on topics of lasting interest. They all create an impression that they were composed for illustrating the particular metre or as a sort of stray poetry. Sometimes one even feels that Svayambhū may have translated 'the original Sanskrit stanza into Prākrit.44 On the other hand Svayambhü quotes only a few poets in his chapters on Apabhraíśa metres, but quotes a poet for more than one metre and the quotations look like parts of longer poems on the stories of the Rāmāyaṇa and the Mahābhārata. Prominent among such poets are Govinda and Caturmukha. In a nuřber of cases, where no name is mentioned, they are traced to Svayambhū's own poems.
30. While dealing with the Apabhraṁsa metres in the next five chapters (Sb. 4-8), Svayambhū first takes up (in Sb. 4) a few miscellaneous ones which appear to have been regarded by him as the very common and popular metres of the Apabhramba language. The more prominent among these are the Ardhasama Catuspadi Dohā with its varieties and the Pañcapadi Mātrā with all its five kinds, as also the strophic Raddā. The others are Utsāha, Vadana and Upavadana, all of which receive the names Adilā and Madilā in view of the different types of the ending rhyme, and the three Dhavalas which respectively have 4, 6 and 8 Pādas in their stanzas. In this same chapter Svayambhū records a few terms like Dhavala and Mangala, Prahelikā and Hệdayālikā, which are applied to different metres under certain circumstances and are peculiar to Apabhraíba prosody. Hemacandra defines all these in the fifth chapter of his work almost in the same order; he, however, adds a number of Sama Catus
.
44 See note on Svayambhuchandas 2. 9. 1, published in the Rajasthan Pura
tana Granthamala, Jodhapur, 1960,

Page #52

36
INTRODUCTION
padi metres called Rāsakas and an Ardhasama Catuspadi metre called Rāsa in this same chapter. Svayambhū mentions only the first of these Rāsakas and the Rāsa in his concluding chapter. It is very likely that in the period intervening between Svayambhū and Hemacandra these Rāsakas grew in number and were employed by minor Apabhramśa poets for their Rāsābandha Kāvyas, just as the Dvipadīs grew in number in the period between the Jānāsrayi and the Vșttajātisamuccaya. As regards the Prahelikā and the Hrdayālikā Hemacandra does not take any note of them as they have very little to do with prosody as such; but he mentions the Dhavalas and the Mangalas, adding Phulladaka and Jhambataka to these. Svayambhū mentions the Phulladaka in the last chapter of his work, joining it with the Mangalas in respect of which he has to make a pertinent remark, which we shall see later on. There are a few more metres of the Apabhraṁsa prosody which evade systematisation and so apparently are relegated to a separate chapter at the end of his work by Svayambhū. These were perhaps less frequently used, or what is more likely, were more modern when compared with those mentioned above. These include Utthakka and Dhruvaka, Madanăvatāra and Paddhadikā, Räsaka and Rāsa. A few technical terms are also explained in this chapter; they are Ghattā and Chaddanikā, Sandhi and Kadavaka, which are indicative of the growth of Apabhramśa poetry in the days of Svayambhū. Hemacandra being more systematic, has explained all these terms and defined these metres in their proper places. But the remarks of Svayambhū about the Phullaďaka and the Mangala used as general terms to signify particular types of songs regardless of their metres are very interesting. He makes a general and rather sweeping statement that in these two kinds of songs the poets are very careless about their rhyme, metre and other characteristic features of their stanzas and yet these are greatly praised by appreciative listeners. This tacitly describes the poetical co mpositions of the popular bards who have poetic genius, but neither learning nor concern for the purity of language and metres. Hemacandra mentions both these types of compositions, but does not say anything about them as Svayambhū has done.
31. In addition to these chief metres, the Apabhraṁsa poets employed for the sake of variety, decoration and narrative convenience three different main kinds of metres, namely, the Dvipadi, the Catuspadi and the Satpadi, calling them Dhruvās. Only

Page #53

छन्दोऽनुशासनम् । some of these were in actual practice, as would appear from the treatment of these by the Kavidarpana, but Svayambhu and Hemacandra have evolved a very large number of metres from each of these three types. These Dhruvās were not used for the composition of the Kadavaka, but only for its commencement or conclusion. It is Svayambhū alone who tries to distinguish between the shorter and the longer Catuspadis, calling the former the Vastukas and the latter the Dhruvās. Both Virahāňka, his predecessor, and Hemacandra, his successor, neglected such a distinction. Virahānka gave the name Vastuka to any Catuşpadi metre employed as the first constituent of a strophic Dvipadī, while according to Hemacandra Vastuka was only a synonym for a Catuşpadi of any kind. Svayambhū makes a similar distinction between the shorter and the longer Dvipadīs and calls only the latter ones by the name Dhruvā or Dhruvaka. Hemacandra seems to corroborate this when he counts only the longer Dvipadīs among the 64 Dvipadi Dhruvās at Chandonusāsana 7. 57.1, and defines the shorter Dvipadīs after them at the end of the Adhyāya. Svayambhū calls longer Dvipadīs by the additional term duvaa or Dvipada at Svayambhūchandas 5.1 ; 6.131 ; 'both Svayambhū and Hemacandra however, agree that the longer Dvipadis and Catuşpadīs, the latter of both kinds i. e., Sarvasama and Ardhasama, alone should be used as the Dhruvās. The only difference of opinion between them seems to be with regard to the Dhruvaka, which is a Sarvasamā Catuşpadi containing only 9 Mātrās in a Pāda and which is counted among the Catuspadi Dhruvās by Hemacandra, but not by Svayambhū. Svayambhū starts the Sarvasamă Catuspadi Dhruvās from the Saśivadanā having 10 Mātrās in a Pāda and defines the Dhruvaka among the miscellaneous metres in the last Adhyāya. All the three, namely, Satpadi, Catuşpadi and Dvipadi are called Dhruvā or Dhruvaka or Ghattā when they stand at the beginning of a Sandhi or at the end of a Kadavaka according to both; but about the name Chaddanikā Svayambhū's directions are not very clear. Hemacandra says that a Satpadi and a Catuşpadi are called Chaddanikā when at the end of a Kadavaka they are used for concluding a topic which has been started in that Kadavaka. As regards the name Dhruvā Svayambhū says that it so called because it is sung again and again (puno puno gijjai), while according to Hemacandra it is called Dhruvā because it must occur at the 45 See Vrttajätisamuccaya 2. 1; also f. n. 36 above,

Page #54

38
INTRODUCTION
beginning of a Sandhi and at the end of a Kadavaka (dhruvam syāt iti). In addition to this general definition of a Ghattā and a Chaddanikā, Svayambhū gives seven kinds of Chaddanikās and three kinds of Ghattās in the last chapter of his work, where he also mentions that there are many kinds of Paddhadikās and Gītis. Out of the seven kinds of the Chaddanikā, six are Ardhasama Catuspadis, while one is an Ardhasama Satpadi. Among the three Ghattās two are Sarvasama Catuspadis, one with 12 Mātrās in a Pāda and the other with 16, divided into 4 Bhaganas. The third Ghattā is an Ardhasama Catuspadi. Svayambhū then defines a Paddhaờikā as a Sama Catuşpadi having 16 Mātrās in a Pāda and further says at Svayambdūchandas 8.15, that each pair of two Pādas has a separate Yamaka and a Kadavaka is formed with 8 such pairs. An illustration of the Kadavaka is given at 8.20.6-9. Among the metres which may be used as a Ghattă at the beginning of a Sandhi, Svayambhū also mentions the Dvipadi with 28 Mātrās in each of its four Pādas, Gāthā, Adilā, Mātrā and Paddhadikā, which last virtually amounts to the Pādākulaka of the Mātrāsamaka group.
32. As regards the contribution of Hemacandra to Sanskrit and Prākrit Prosody, we find that he has taken into consideration all the important deliberations on the topic by his predecessors, and given an authorititive, systematic and selective account of these in his Chandonusāsana. He discloses an acquantance with the works of Virahānka, Svayambhū and Rājasekhara among others and clearly defines the respective spheres of Sanskrit, Prākrit and Apabhraíba metres. Jānāśrayi had treated all metres as Sanskrit metres ; Virahānka treated them as Prākrit ones and accordingly wrote his treaties in the Prākrit language. Svayambhū distinguished between the Prākrit and the Apabhramsa metres and also wrote his treatise in Prākrit; Rājasekhara closely followed Svayambhū, but wrote in Sanskrit. Unfortunately, Rājasekhara's work is not available except its last chapter ; but from this it seems that he did not give illustrations for the metres which he defined. Hemacandra composed his Chandonusāsana in Sanskrit Sūtras, accompanied by a short commentary in Sanskrit; in addition he gives illustrations for every metre, having himself composed them in such a manner that they contain the name of the metre which is illustrated. In these illustrations Hemacandra employs the particular language to which the metre 46 See Svayambhuchandas (f. n. 44 ) 5.1; Hemacandra, Chandonusāsana 6. 1.

Page #55

39
छन्दोऽनुशासनम् । belongs. He has thus given an independent status to the Prākrit and the Apabhramśa prosody. He starts the treatment of the Prākrit metres with the varieties of the Gīti, the first of which is the older Gitikā now called Ripucchandas, in Adhyāya IV. In the remaining portion of this Adhyāya he defines and illustrates several other kinds of metres derived from the Gātha and the Gīti, about 24 Catuşpadis called Galitakas, about 35 Catuspadis called Khañjakas (the difference between the Galitaka and the Khañjaka being that the former has the Yamaka, while the latter has only the Anuprāsa), and a few strophic metres consisting of two or three stanzas in different metres and so significantly called Dvibhangis or Tribhangis, but all passing under the general term Sirsakas. All these are considered as Prākrit metres by Hemacandra, though the constituent metres that are prescribed for all the strophic couplets and triplets except the first three and the last four, properly belong to Apabhraṁsa prosody, and are accordingly illustrated by him in the Apabhraṁsa language: At the end of these last i. e. strophic metres or Sīrşakas, we are told that these are well known among the Magadha bards by the names Satpada and Sārdhachandas. Here Hemacandra remarks that other strophic couplets formed with Mātrā, Ullāla, Dvipadī, Vastuka and Dohaka should be considered as included in Dvibhangi ; and that from among these Raddā alone will be picked up and separately defined in deference to the practice of the elders. It also deserves to be noted that the metre called Madanāyatāra is defined at the end of the Prākrit Khañjakas by Hemacandra, who also gives five other metres derived from it by the addition of one Pañcamātra in each Pāda, in succession. Svayambhū has defined this metre as an Apabhramsa metre and illustrated it accordingly. It seems that though this metre originally belonged to Prākrit prosody, yet one variety of it containing Pañcamātras of the Ragaņa type was gradually appropriated by the Apabhramsa poets and as we see from the Chandaḥkośa of Ratnasekhara (v. 10), a different name, namely, :Kāminimohana was given to it by them. At the end of this section on the Sirşa. kas in Adhyāya IV, Hemacandra gives two longer Catuspadīs calling them Sama and Vişama Sirşakas in accordance with older practice, even though they are single metres and not strophic one (as their name may suggest). It is again striking that among the Prākrit metres defined in this chapter there is only one Ardhasama Catuşpadi, namely, the Mukhagalitā (Sū. 32),

Page #56

INTRODUCTION
four different varieties of which were mentioned by Virahanka at Vrttajatisamuccaya IV. 100-101. All the rest are either Dvipadis or Sama Catuşpadis. As a matter of fact, out of the 11 Ardhasama Catuşpadis defined by Virahänka only three are mentioned by Svayambhu and all the three, namely, Vaitaliya, Aupaechandasaka and Apätaliki, are counted among the Sanskrit Mäträ Vṛttas by Hemacandra at Chandonusasana III. 53-55. Perhaps we may be permitted to conclude from this that the Prakrit poets were gradually losing interest in the Ardhasamās, while the Apabhramsa poets were adopting them increasingly. Svayambhu and Hemacandra who follows him, define 110 Ardhasama Catuşpadis, the shortest and the longest Padas of which contain respectively 7 and 17 Mātrās in them. All these belong to the Apabhramśa prosody according to both and granting that many of these owe their existence to the fondness of these authors for classification and systematisation, we must still presume that a large number must have been actually in use in the compositions of the Apabhramsa pocts.
40
33. In the Vth Adhyaya Hemacandra starts the treatment of the Apabhramsa metres; as remarked above here he gives about 12 Rāsakas, one Ardhasama Rasa, the Matrā with its varieties and the strophic Radda, a few Sarvasama Catuspadis like the Vadana and the Vastuvadana, the six kinds of the Dhavalas and the common terms like Dhavala, Mañgala, Phulladaka and Jhambaṭaka applied to different metres under different circumstances. The VIth Adhyaya is assigned by him to the Satpadi and the Catuspadis; among the former no specific metres are mentioned, only the three broad classes, namely Satpadajati, Upajati and Avajäti being defined as respectively containing 7, 8 and 9 Mātrās in their 1st, 2nd, 4th and 5th Pādas and from 10 to 17 in the 3rd and the 6th. At the beginning of this Adhyaya the terms Dhruva and Chaddanika are explained as being applied to any kind of metre, whether a Dvipadi, or a Catuṣpadi or a Satpadi, when it stands at the beginning of a Sandhi or at the end of a Kadavaka, the name Chaddanikā however, being restricted to the Catuspadi and the Satpadi only, when they are employed to conclude a topic at the end of a Kadavaka in which it was started. The Satpadis are followed by the 110 Ardhasama Catuspadis and 9 Sarvasama Catuşpadis, the shortest among these latter having 9 and the longest having -17 Mäträs in each Päda. The Paddhadiki, which Svayambhu

Page #57

41
छन्दोऽनुशासनम् । defines among his miscellaneous metres in Ch. VIII, finds a place here as a Sarvasamā with 16 Mātrās in each Pāda. The longer and shorter Dvipadis are defined in the next i. e., the VIIth Adhyāya and here Hemacandra closely follows Svayambhū; but he makes a special mention of two Dvipadis, one having 28 and the other 27 Mātrās in each of their two equal and similar Pādas. These are the Karpūra and the Kunkuma, both known as the Ullālas among the bards of Magadha. Svayambhū is silent about these; but the Kavidarpaņa defines them prominently, while the Chandabkośa and the Prākrta Paingala mention them only as the constituents of some strophic couplets. The Apabhraṁsa Dvibhangis illustrated by Hemacandra at Chandonusāsana IV. 87.2–11 have one of the two as their second constituent metre.
34. The position of the Kavidarpana in the history of the growth of the Prākrit and Apabhraṁsa metres is peculiar; its method of treating the subject too is novel. Though it belongs to the Classical school of prosodists, it professes to have been composed as a manual for rising poets, as the name suggests. It quotes Hemacandra and is quoted by Jinaprabha in San. 1365 and by Somacandra even earlier in Saṁ..1329 in his commentary on the Vrttaratnākara. The commentary on the work was composed not long after the text itself and probably by some pupil of its author whom he calls Pūjya on Kavidarpana II.4. Out of the six chapters of which it consists, only the second is important for our purpose. Here Prākrit and Apabhramśa metres are promiscuously defined and illustrated, being classified on the basis of the number of the Pādas which the single or strophic metre contained, thus as Dvipadis, Catuşpadis, etc., upto Sodaśapadīs. Among the Dvipadis only three are mentioned, two of them being the Ullālas, namely, the Karpūra and the Kunkuma. Gāthā is next considered as the first among the Catuspadis and is followed by 10 Ardhasama Catuşpadīs and 21 Sarvasama Catuşpadis. Among the former Dohā plays an important part and five metres derived from it are included among the 10 Ardhasamās, the other four being Pancānanalalitā, Malayamāruta, Rāsa and Māgadhikā. All the Ardhasamās except the last are illustrated as metres of the Apabhramśa language. Among the 21 Sarvasamās Vadana (with its alternative names Adilā and Madilā in view of its rhyme), Galitaka, Vastuvadana, Rāsāvalaya and Utsāha are all treated and illustrated as Apabhraíba metres; all the rest including Dvipadī, Madanāvatāra, Khañjaka and Rāsaka are treated as Prākrit
6

Page #58

42
INTRODUCTION
metres and illustrated as such. Mātrā is the only Pañcapadi defined and only a single variety of it is mentioned with a remark that it is of many kinds (pracurabhedā). The illustration of this metre is in the Apabhraṁsa language. Ghattā in its different forms is the Satpadi mentioned next; all its six kinds are illustrated by stanzas in Apabhraṁśa. The only other single Șatpadi metre is the Dhavala of 6 Pādas, called Kirtidhavala. This, along with the only single Aştapadi metre called Srīdhavala, is treated as Apabramsa metre and illustrated as such. All the other metres defined in this chapter of the work are strophic metres, at least five of which have received specific names, viz, Şatpada, (also called Sārdhacchandas or Kāvya ), Phulla, Tarala, Vastu and Dvipadīkhanda, but all of which except the last are illustrated with stanzas in the Apabhraíśa language. At the end of the chapter a Kadavaka is defined as a Sodaśapadi consisting of four. Paddhadikās and a Sandhi as a group of such Kadavakas. The illustration of the Kadavaka is of course in Apabhraṁsa. It will be seen that among the metres defined in this chapter of the Kavidarpana a very large number belongs to the Apabhramsa prosody, most of them being illustrated probably from the existing poems in that language. The number of strophic metres too, is comparatively large and the whole chapter conveys an impression that Apabhraṁsa poetry had by that time firmly established itself, that the longer Dvipadīs had fallen out of use (probably because most of them had come to be treated as Catuşpadīs and Satpadīs owing to the introduction of Yati and Yamaka in the middle of the longer line), and that the Sandhibandha Kāvyas had steadily begun to rise on the horizon, though what may be called the Rāsābandha Kāvyas according to Svayambhū, namely, shorter lyrics were also thriving side by side with them.
35, The last pair of works which is proposed to be discussed here for the history of the Prākrit and Apabhraíśa metres is that of the Chandahkosa of Ratnasekhara and the Prākrta-Paingala. Both these works define about 50 metres, most of which are illustrated with stanzas in the Apabhramsa language. These include a few strophic couplets having specific names like Candrāyaņa and Candrāyaṇī, Kundalika and Kuņqalini, Rāsākula, Sat. pada and Raddā. Dohā and Mātrā of five Pādas are mentioned by both, but the latter only as the constituent of the strophic Raddā. Gāthā is defined by both and seems to have still retained its popularity, particularly as a constituent of strophic couplets and

Page #59

43
छन्दोऽनुशासनम् । triplets. Neither of these two works, however, alludes to the Sandhibandha Kāvya or its constituent the Kadavaka, though the Paddhaờikā is defined by both. Many of the metres are again amenable to the Tālas of 5, 6, 7 or 8 Mātrās and two poets who appear to be also the authors of works on prosody are mentioned by both the works. On the whole they leave an impression on the mind that they were composed as manuals for the help of popular bards who wrote stray poetry on the eternal topics of conjugal love and religious devotion, but were not able to compose longer poems of the type of the Sandhibandha Kāvya which required deep erudition and close observation. The Sandhibandha Kāvyas, on the other hand, were composed for a long time after Hemacandra by the Jain monks, who had a very good grounding in both the Sanskrit and the Prākrit languages from their early age.
36. It is quite probable that the authors of these two works viz, Chandahkoša and Präkrta Paingala, had known and based their manuals upon some Rāsābandha Kāvyas or Rāsakas like the Sandesa Rāsaka, composed by bards of reputation. As said above the Sandesa Rāsaka, may have been based upon earlier models of the Rāsaka type of Apabhramsa poems. This parti. cular work is supposed to have been composed by a Mohamadan poet of the 13th century or thereabout; his name is given as Addahamāņa, son of Mirasena. It is called Sandeśa Rāsaka i. e., a Rāsaka Kāvya describing the Sandeśa of a young girl to her lover who had gone on a long journey for over a year. As a Sandeśa Kāvya it may be compared with the Meghadūta of Kālidāsa; but there is an essential difference between the two poems, both as regards the structure and the conception. Here the messenger is a living person who is likely to meet the lover at a real town on the earth. The messege too is not one of cheer and hope, but a description of the intense suffering from separation of the person who is left behind. It is again sent by the beloved at home to her lover, and not by a wandering lover to his beloved at home. The actual messege, however, suggests the poet's acquaintance with both the Khanda Kavyas of Kālidāsa, namely, the Meghadūta and the Rtusamhāra. As a matter of fact, our poet seems to have combined the motifs of these two together in his Rāsaka. For while describing her suffering in the course of her messege, the heroine is made to say in detail what happens to a separated lover during the different seasons of the 47 See p. 33 f. n. 41 above.

Page #60

44
INTRODUCTION
year. But more than anything else, the poet's aim in composing the poem was surely to bring into prominence the popular and current Apabhramsa metres together with their names. This is indeed the reason why I take a brief notice of this work. The lady Love is made to give most of her message in different metres whose names she mentions at the commencement of the message in an earlier stanza. She tells us, while describing her condition in the different seasons, how she had composed certain stanzas in particular metres, on particular occasions. She is shown conscious of her poetic powers and offers as it were her extempore composition to the traveller-messenger, now and then. The traveller too at the very start pours himself out in 8 Gāthās on seeing the young lady and her pathetic condition; but later he remains only an attentive listener to the pathetic story of the lady. Most of the metres employed here in this Rāsaka poem or the Räsäbandha Kavya, including the strophic couplets Vastu and Radda, are among those few which are found defined in the above mentioned last pair of works, namely, the Chandakosa and the Präkṛta Paingala. Only one or two single metres and one strophic couplet seem to be unknown to (or perhaps neglected by) them, and have to be traced back to Virahanka's Vṛttajatisamuccaya, The ruling metre is of course the Räsaka,
49
48 The commentator of the peom, however, quotes from Nanditaḍhya's Gathalakana, published in Appendix of the edition of Kavidarpana mentioned in f. n. 15 above, without mentioning either the name of the author or of the work. Thus he quotes N. (- Nanditaḍhys) 16 on v. 2; N. 74 on v. 20; N. 80 on v. 94 and N. 78 on v. 119. For all these see Chandaḥkosa (f. n. 15) 51, 36,-, 35 and Prakṛta Paingala'( Bibliotheca Ed.) L. 54, I. 125, I. 120, 1, 152 respectively. Yet on v. 19 he quotes a definition of Radda, which contains the words kavi nandaddha bhananti, though this is not found in the edition mentioned above. Similarly the commentator quotes without mentioniug the name of the author or the work from Ratnasekhara's Chandaḥkosa (f. n. 15) vv. 16, 17, 21, 32, 41ab, 41ed, 26 on Sandesarāsaka vv. 23, 26, 36, 82, 104, 111, 112 respectively.
49 Bhramarāvali of v. 173 (mentioned in v. 170) and Ramaniyaka of v. 208 (mentioned in v. 207) are known only from Vṛttajatisamuccaya (f. n. 13) 3.61 and 4.26 respectively. The same is true about Nandini of v. 171 (mentioned in v. 170); this name is known from Vṛttajatisamuccaya 3. 20 alone though the commentator quotes a definition from Chandaḥkośa (v. 7) substituting the name Nandini for Toṭaka in its text. Similarly the strophic couplet called Khadahadaka of vv. 115-116 (mentioned in v. 113) is known from Vṛttajatisamuccaya 4. 74 alone. Here in this case at least, the author of the Sandesarasaka has very clearly imitated the very wording of Virahanka's illustration of the metre,

Page #61

छन्दोऽनुशासनम् ।
45 which is a Sama Catuşpadi with 21 Mātrās in each Päda of which the last three Mātrās are always represented by short letters. In addition to this Rāsaka which is employed for nearly 85 stanzas (out of a total of 223) the poet has used the standard Prākrit metre, the Gāthā, for about 40 stanzas. The Apabhraíša metre Dohā is also often used, both independently and for the strophic couplets, called the Raddās. He has mentioned and employed the Prākrit Skandhaka and the Dvipadi (of 28 Mātrās in each of its four Pādas), as also the Apabhraísa Drumilā, Adilā, Madilā and the Cūļāla Dohaka or Cūdallau. He also uses, without mentioning the names, the metres called Paddhadikā, Kāminimohana and Kavya, all well known Apabhramba metres. Thus from this poem and from the two works on metres, it would not be far from truth if we presume the existence of the activities of the Apabhramśa poets in the field of the Rāsābandha Kāvyas.
37. We have thus traced the growth of Prākrit and Apabhramsa prosody from the days of Kalidāsa's Vikramorvasiya and Jānāsrayi, right upto the times of the Prākrta Paingala and Chandaḥkosa, both of which may roughly be assigned to the latter half of the 14th century A. D. We also saw how Prākrit and Apabhramsa poetry flourished side by side upto the beginning of the 10th century, the former having the upper hand owing to the prominent position enjoyed by it as the language of the learned. During this period Gitikā had become popular by the side of the Gāthā and strophic couplets and triplets called Dvipadis and Rāsakas rose into promjnence, all being known under the general term Sirşakas. This term signified 'a crown', 'a crowning metre', since the poet added a stanza or two in a shorter but different metre like a crown to his composition, which completed a sentence or a topic that was left incomplete in the earlier stanza or stanzas. The term gradually fell into disuse and was followed by another more expressive one viz, Dvibhangi or Tribhangi, as the case may be. Among the Rāsakas there were some which were composed exclusively in metres like the Mātrā and Adilā, i. e., in the Apabhramśa metres, as Virahānka tells us and these clearly indicate the rise of the Rāsābandha Kāvyas or stray and short poems in the Apabhramśa language. For some time Prākrit lyrics called either Dvipadīs or Rāsakas, (the former being probably the earlier ones), grew side by side with the Apabhramsa lyrics known as the Rāsakas, which latter, we are told, were

Page #62

INTRODUCTION
greatly favoured and appreciated in the assemblies of the learned and elderly persons. About the Räsäbandha and similar compositions, Svayambhu further tells us that these were full of irregularities of grammar and metre and yet they were greatly praised by appreciative experts in the field. From the remarks of Svayambhu and Hemacandra we further know that such poems were composed either in praise of deities (when they received a significant name Phullaḍaka i. e., Puspikā), or on auspicious occasions like marriage (when they were called Mangalas), or even while praising a great man under the image of a bull (when they were called Dhavalas). They were also composed sometimes as a sort of a riddle for the purpose of amusement or training of the intellect, and then they were called Prahelikäs and Hṛdayālikas (later known as Antaḥ Prahelikās and Bahiḥ Prahelikäs). Owing to the rapid growth of such lyrics in the Apabhramsa language and also due to the rise of such erudite poets as Caturmukha and Svayambhu who could have very well composed Sanskrit Mahikavyas had they chosen to do so, Prakrit poetry dwindled in importance, though it still lingered on till the days of Rajesekhara, who in his Kavyamimänsä, composed in the first half of the 10th century A. D., assigns a place to the Prakrit poets together with the Sanskrit poets on the one hand and the Apabhramsa poets on the other, at the king's court. The Präkrit illustrations, which are quoted by Svayambhu for his Varņa and Mäträ Vṛttas in the Prakrit language may lead us to the same conclusion as above. On the other hand, we get no clear idea about the state of Prakrit and Apabhramsa poetry at the time of Hemacandra, who unfortunately, does not quote" from the existing poems, but chooses to compose his own illustrations. Yet from the few references which we get to such significant terms as Phullaḍaka, Jhambaṭaka, Dhavala and Mangala and also from the fact that he himself condescends to compose his illustrations in the Apabhramsa language we may infer about the existence as well as a flourishing condition of both the Räsäbandha and the Sandhibandha Kavyas in that language at his time. Many Jain monks hereafter com
46
50 In the second Adhyaya on the Sanskrit metres, Hemacandra generally follows the Jain Tradition about the names of the metres, but almost always mentions the older names under the authority of Bharata in about 34 cases; he similarly mentions Pingala in three cases and Kasyapa, Saitava, Jayadeva and Svayambhu only once each. He quotes a Dvipadikhanda from Sriharia's Ratnavali on 4.85, for which see above para 22 end (p. 26).

Page #63

छन्दोऽनुशासनम् । posed their Sandhibandha Kāvyas in the form of the Caritas and the Purānas, when Hemacandra had himself started the ball rolling by composing in that language and thus giving a sort of authoritative sanction to its respectability. The existence of stray poetry and of short lyrics in the language during the period intervening between Hemacandra and Ratna śekhara must also be conceded on the strength of what we learn about the Apabhraṁsa metres from the Chandahkośa and the Prākrta Paingala. Strophic couplets for which the Prākrit and Apabhramśa poets have shown a predilection from very early times, still continued and perhaps multiplied. Short poems on different occasions like marriage and installation of images must have still continued to be composed under different names and forms like Carcari, Fāgu, Caupai and Rāsa, and gradually, and without even being noticed, Apabhraíśa poetry became evolved and transformed into poetry of regional languages like the early Gujrāti, early Rājasthāni, early Marāthi and early Hindi.
38. The present edition of the Chandonusāsana is based upon the material given below, most of which I have received from the two great Jain scholar Munis, Shri Punyavijayaji and Shri Jinavijayaji, whose names are very well known in the world of scholars. I feel deeply obliged to both and particularly to Muni Shri Jinavijayaji for agreeing to publish this work in the Singhi Jain Series. I also sincerely thank all others who have obliged me in one way or the other in preparing this edition. A: 104 x 41 inches; foll. 63, 15 lines to a page and dated
Sam. 1664. The ms. is rather carelessly written, but contains the whole work and belongs to the Hemacandra
Jñānabhandāra, Patan, No. 90/2305 B: 9x 32 inches ; foll. 82 with 14 lines to a page. The ms.
is from the same Bhandāra as above; it is complete and
contains a few good marginal notes in Sanskrit. Its . number is 210/9867. C: 101 x 41 inches; foll. 2 to 41 with about 20 lines to a
page. The ms. is from the same Bhandāra as above;
No. 186/7227. D: 10 x 41 inches ; foll. 65 and about 14 lines to a page. The
ms. belongs to the Bombay University and is complete.

Page #64

INTRODUCTION
E: 103 x 44 inches; foll. 10 with about 22 lines to a page.
The ms. is written in small clear handwriting ; it wholly drops the Sūtras, but contains about three-fourth of the
Svopajña Tikā and illustrations. No. 1645. F: 104 x 44 inches ; foll. 20 with about 20 lines to a page.
The ms. is dated Sam. 1481 and contains all the Sūtras
and a very brief Avacūri in a few places. G: 104 x 41 inches; foll.4 with about 18 lines to a page. The
ms. contains only the Sūtras and belongs to Shri Sanghano
Bhaņdāra, No. 90/2304. H: 104 x 41 inches : foll.4 to 9 only with about 29 lines to a
page. It contains all the Sūtras and a brief Avacūri. It is dated Sam. 1490 and belongs to Sangha Bhaņdāra.
No. 90/2307. N: This is the printed edition of the work; as explained in
its preface, it is based upon a single ms. Published by
Devakaran Mulchand, Bombay, 1912. P: This is a photo-copy of a palm-leaf ms. preserved at:
Patan and containing 123 folios; it has a few marginal
notes in Sanskrit. S: 10 x 41 inches; foll. about 60. The ms. belongs to the
Jainānanda Jñānabhaņdāra, Gopipura, Surat No. 322. K: For the Paryāya commentory which I have published, I
have used two mss. One belongs to the Bombay University and the other to Shri Muni Jinavijayaji himself. The former has 46 folios with about 13 lines to a page and is dated Sam. 1659, while the latter has 37
folios with about 15 lines to a page. Kd: In the 4th Adhyāya I have sometimes given the variants
found in the Kavidarpaņa, which I have recently reedited in the Rajasthan Puratana Granthamala, 1960.
Bombay, 26th August 1960.
H. D. Velankar.

Page #65

श्रीमद्- हेमचन्द्रसूरिविरचितं
छन्दोऽनुशासनम् ।
अथ प्रथमोऽध्यायः ।
अहँ । शब्दानुशासनविरचनानन्तरं तत्फलभूतं "काव्यमनुशिष्य तदङ्गभूतं छन्दोऽनुशासनमारिप्समानः शास्त्रकार इष्टाधिकृतदेवतानमस्कारपूर्वकमुपक्रमते - वाचं ध्यात्वाऽऽर्हतीं सिद्धशब्द - काव्यानुशासनः । काव्योपयोगिनां वक्ष्ये छन्दसामनुशासनम् ॥ १ ॥
अर्हद्भिः कृता, ""कृते' [ सि. है . ६.३.१९२ ] ईत्यणि, आर्हती वाक् । द्वादशाङ्गं "गणिपिटकम् । यद्यपि द्वादशाङ्गी सूत्रतो गणधरैर्निर्ममे, तथापि तदर्थस्य अर्हदुपदिष्टत्वादार्हतीति उच्यते । यदाह -
'अत्थं भासइ अरहा सुत्तं गंथति गणहरा निउणं' ॥ १.१ ॥
इति । सूत्रमपि चाचिन्त्यात्प्रभावादेव गणधरैर्ग्रथ्यते इति आर्हत्येव वाग् इति न विरोधः । सिद्धं प्रतिष्ठां प्राप्तं शब्दानां नामाख्यातादिभेदानां प्रकृतिप्रत्ययादिविभागेन, काव्यस्य च ”गुणालङ्कारादिविवेचैनेन, पूर्वाचार्यशासनस्यानु पश्चात् शासनं संदर्भो यस्य
सिद्धशब्द- काव्यानुशासनः । ध्यानं प्रणिधानम् । तच्चेह मानसो नमस्कारः । काव्योपयोगिनामिति गद्यकाव्ये न छन्दसामुपयोग" इत्यर्थात् पद्यं काव्यमिह गृह्यते । उपयोगः साहायकं " वृत्तसंशयच्छेदादिना । यदाह -
''छन्दोविचितेर्वृत्तसंशयच्छेदः ॥ १.२ ॥
इदमभिधेयप्रयोजनम् । काव्योपयोगाभावाच्च न वैदिकानि छन्दाँसीह लक्षयिष्यन्ते । छन्दसामिति कर्मणि षष्ठी । " चन्दनादाह्लादनात् छन्दांसि वर्णमात्रानियमितानि
[ अथ ] छन्दोऽनुशासनपर्यायाः कतिचिल्लिख्यन्ते ।
1 ) काव्यमिति – अलंकारशास्त्रम् । 2 ) कृत इति - तद्धितसूत्रम् । 3 ) गणिपिटकमिति - पिटकमिव पिटकम् । सर्वव्यापकत्वाद् गणीनां गणिनां वा पिटकम् । 4 ) गुणालंकारादीति - माधुर्यौजः प्रसादास्त्रयो गुणाः, उपमादयो अलंकाराः । 5 ) उपयोग इति - कार्यमित्यर्थः । 6 ) वृत्तसंशयेति - मात्रार्यासंशयच्छे. दादिः । भादिशब्दाद्यतिर्गृह्यते । 7 ) छन्दोविचितेरिति - छन्दांसि विचीयन्ते समवेक्ष्यन्तेऽत्र शास्त्रे तानि श्यादिरूपवृत्तानि । 8 ) चन्दनाह्लादनाच्छन्दांसीति - उणादिकोsस्प्रत्ययः । पृषोदरादित्त्वाच्छः ।
।
१ आरिप्समाण: A. २ कृत्यणि अर्हती A. ३ वाचि० ACN. ४ प्रतिष्टां AB. ५ विरचनेन A. ६ सहायक A. ७ छन्दांसि to °यन्ते repeated in A.

Page #66

छन्दोऽनुशासनम् । वृत्तानि तेषाम् । अनुशिष्यते अनेनेति अनुशासनं शास्त्रम् । वक्ष्य इति तृतीयत्रिकायोगाद् अहमिति लभ्यते । ननु भवतु 'वाचं ध्यात्वार्हती' इति इष्टदेवतास्तुतिः, अधिकृतदेवतास्तुतिस्तु कथमियम् । न ह्यधिकृतानि छन्दांसि अर्हत्प्रणीतानि । मैवं वोचः। न हि "सूक्तं किंचिद् अर्हतामुपदेशमन्तरेण जगत्यस्ति । यत् श्रीसिद्धसेनः
'सुनिश्चितं नः परतन्त्रयुक्तिषु स्फुरन्ति याः काश्चन सूक्तसंपदः।
तवैव ताः पूर्वमहार्णवोद्धृता जगत्प्रमाणं जिनवाक्यविनुषाः ॥ १.३ ॥' ईति सर्वमवदातम् । अनेन च श्लोकेन शब्द-काव्य-च्छन्दोऽनुशासनानामेककर्तृकत्वमुक्तम् ।
सर्वादिमध्यान्तग्लौ त्रिको नौ भ्यौ नौ स्तौ वर्णगणाः ॥२॥ .
सर्वादिमध्यान्तौ गुरु-लघू ययोस्तौ यथाक्रमं नौ भ्यौ नौ स्तौ "इत्येवंसंज्ञौ ज्ञेयौ । चतुर्लादीनामपि मादिसंज्ञा मा भूदिति नियमार्थमाह त्रिको । त्रयः प्रमाणमनयोस्तौ । 'मानम् [सि. है. ६. ४. १६९] इति के त्रिकौ । तत्र सर्व-ग्लौ नौ, आदि-ग्लौ भ्यौ, मध्य-ग्लौ जौ, अन्त-ग्लो स्तौ । सर्वेषां न्यासः555 म. ।।। न. 5।। भ. ।ऽऽ य. ।ऽ। ज. ऽ।ऽ र. ।। 5 स. ऽऽ। त. पठन्ति च
मस्त्रिगुरुस्त्रिलघुश्च नकारो भादिगुरुश्च तथादिलघुर्यः। जो गुरुमध्यो मध्यलघू रः सोऽन्तगुरुः कथितोऽन्तलघुस्तः ॥
- इति वर्णगणाः ॥२.१॥ द्वित्रि चतुःपञ्च षटूला दतचपषा द्वित्रिपश्चाष्टत्रयोदशभेदा मात्रागणाः॥३॥
कला मात्रा । द्विकलो द संज्ञः। त्रिकलः त संज्ञः। चतुष्कलः च संज्ञः । पञ्चकल: प संज्ञः। षट्कलः प संज्ञः। इति द्वित्रिचतुःपञ्चषण्णां आदिप्रतीकेन कृत रास दि वादर' इत्यादिवद् दादिसंज्ञा मात्रागणाः। ते च यथासंख्यं द्वित्रिपश्चाष्टत्रयोदशभेदाः । तत्र
द गणः द्विभेदः-5. ।।. त गणः त्रिभेदः-15. s.. च गणः पञ्चभेदः-55, ।।5. IsI. ।।।।।।.
1) सूक्तमिति-काव्यादि। 2) विपुषा बिन्दवः। 3) सर्वादिमध्यान्ताविति-सवौं च तौ आदी च सर्वादी, तौ च तौ मध्यौ च तौ च तौ अन्तौ चेति कर्मधारयः। 4) इत्येवंसंज्ञाविति-नामरूपा मगणेति संज्ञा ज्ञेया। 5) भादिगुरुरिति-भात् सूत्रत्वात् सिलोपः । यद्वा भ् इति व्यञ्जनं तच्च गणोपलक्षणम् । आपातलिकापरान्तिकाच्छन्दः। 6) कृतृरासदिवादरेत्यादिवदिति-कृतृरासदरभूतदिवा शुचराष्टदिवैकरपूर्णदिवा । कृष्णपक्षे तृतीयायां रात्रौ भद्रेत्याहुज्योतिर्विदः ।
१ अनुशिष्यन्ते B. २ वंशस्थम् । इति AB. ३ मानमितीत्यर्थे संख्याडतेत्यादिना के त्रिको AB; मानमितीत्यर्थे संख्याडतेश्चा इति के E. ४ ग्लौ in सर्वग्लो dropped in A.

Page #67

पादिश्च सर्वलः॥३.४॥
प्रथमोऽध्यायः। प गणः अष्टभेदः-15s. sis.||s. ss.।।5.51.5।।।।।।
पगणः त्रयोदशभेदः-ऽऽऽ.||ss.।।s. ।।।।।।s.ssss. ।।।।5।।।।।।।।।।। ।।।।।।।।।।
सर्वगः सर्वलो दस्तः आदिमान्तिमसर्वलः । "सर्वान्तमध्यमाद्यग् चः समस्तलो मतश्च सः॥ ३.१ ॥ प आद्यन्तर्लघुग्लान्तः स्यादुपान्त्यगुरुः स च । आधुत्तरगुरुः सोऽपि गुर्वादिः सर्वलोऽपि च ॥ ३.२ ॥ षः सर्वगो याद्यलः स्यादाद्योपान्त्यलघुस्तथा । आधान्तिमगुरुश्चैव पर्यन्तगुरुरेव च ॥ ३.३ ॥ आधन्तल उपान्त्याद्यग उपान्त्यगुरुस्तथा। ध्याधगो मध्यगश्चाद्युत्तरगादिश्च सर्वलेः ॥ ३.४ ॥
-इति संग्रहश्लोकाः ॥३॥ समानेनैकादिः॥४॥
ग्लौ मादयो दादयश्च "समानेन लक्षिता एकादिसंख्या भवन्ति । यातिथः समानस्तावतिथा गादयोऽपि गृह्यन्ते ।
गंगा गि गी गुं यूँ [ गुग्ने ग्लं । एवं लादयोऽपि ॥ ४॥ ह्रखो लजुः॥५॥ ह्रखो मात्रिको वर्णो लूसंज्ञो भवति । स च प्रस्तारे ऋजुः स्थाप्यः ॥५॥ वान्ते ग्वक्रः॥६॥
पादान्ते वर्तमानो ह्रखो गसंज्ञो भवति । स च प्रस्तारे वक्रः स्थाप्यते । वेति' व्यवस्थितविभाषा तेन यत्र 'मैं ग्लौ "समानी' इत्यादावपवादस्तत्र गसंज्ञो न भवति । वंशस्थादौ च पादान्ते "लघोर्गुरुत्वं न भवति । यदाह -
वंशस्थकादिचरणान्तनिवेशितस्य गत्वं लघोर्नहि तथा श्रुतिशर्मदायि ।
श्रोतुर्वसन्ततिलकादिपदान्तवर्तिलो गत्वमत्र विहितं विबुधैर्यथा तत् ॥ ६.१॥ ..ध्रुवासु विवक्षावशाद् गुरुत्वं लघुत्वं च । यदाह - ... 1) सर्वान्तमध्यमाद्यग्चेति-सर्वगुरुः १ अन्तगुरुः २ मध्यगुरुः ३ आदिगुरुः ४ सर्वलः इति च गणाः । ग्लान्त इति - तृतीयो भेदो गुर्वन्तः, चतुर्थो भेदो लघ्वन्तः। आधुत्तरगुरुरिति - देः प्रथमादुत्तरो गुरुयंत्र सः । 2) समानेनेति स्वरेण। 3) समानीत्यादावपवाद इति-सामान्योक्तौ विधिरुत्सर्गः, विशेषोक्तौ विधिरपवादः । 4) लघोर्गुरुत्वं न भवतीति-अत्र सूत्रे प्रस्तुतहस्वत्वस्य गुरुत्वविधानात् । गो लतेत्युक्ते गुरोर्लघुतेति न, किं त्वनेन लक्षणेन गुरुत्वप्राप्तौ लघुतेति भावः ।
.... १० उपान्त. P। २ वा A. ३ आद्योपान्त० ABEP. ४ उपान्ता० AE. ५ सर्वलाः A. ६ श्लोकः N. ७ यावत्तिथः-तावत्तिथः P.८ गादयो गृ० A. ९ ग १ गा २ गि ३ गी ४ इत्यादि । एवं मादयोपि E. १० भवति dropped in P. ११ वाशब्दस्य व्यवस्थितविभाषात्वाद्यत्र इ.१२ स्यात् भवति । वसन्ततिलकादौ च स्यात् F,

Page #68

छन्दोऽनुशासनम् । ओजसंख्या यदाभीष्टा ध्रुवासु विरतौ तदा । गो लता युग्मसंख्ये तु "विरतौ गुरुता लघोः ॥ ६.२ ॥
तथा"गुरु च्चिअ ऐक्कलहू विरामविसयंमि विसमसंखाए ।
जमललहू लहुअ चिंअ समसंखासंठिओ होइ ॥ ६.३ ॥ xक: प-विसर्ग-अनुखार-व्यञ्जनाहादिसंयोगे ॥७॥
जिह्वामूलीये उपध्मानीये विसर्जनीये अनुस्वारे व्यञ्जने हादिवर्जिते संयोगे च परे ह्रखोऽपि गो भवति वक्रश्च । 'अहादि' इति समस्तव्यस्तसंग्रहात् हँसंयोगे हसंयोगे रसंयोगे च न गुरुः । आदिशब्दाद्यथादर्शनम् । हादिसंयोगे च यथा
स्पृष्टं त्वयेत्यपह्रियः खलु कीर्तयन्ति ॥ ७.१ ॥
तथातव हियापहियो मम हीरभूत् शशिग्रहेऽपि द्रुतं न धृता ततः। बहलभ्रामरमेचकतामसं मम प्रिये क्व समेष्यति तत् पुनः ॥ ७.२ ॥
धनं प्रदानेन श्रुतेन करें ॥ ७.३ ॥ इत्यादि । "लीलासिताब्जमुत दर्पणमातपत्रं किं दन्तपत्रमथ किंशुकमौलिरत्नम् । किं चामरं तिलकबिन्दुरथेन्दुबिम्बमेतद्दिवो निहुतदीप्ति मुदे न कस्य ॥ ७.४ ॥ प्राकृतेऽपि यथा
'जह ण्हाउं ओइण्णे अभुत्तमुल्हेसिअमंसुअलुतं । जैहय णे हाओसि तुम सच्छे गोलानईतूहे ॥ ७.५॥ ___ अभुत्तं अभिषिक्तम् । तूहं तीर्थम् ॥ ७.५ ॥
तथा"वोद्रहद्रहंमि पडिआ। "कुवलयखित्तद्रहि० ॥ ७.६॥ इत्यादि । 1) विरतौ गुरुता लघोरिति-लक्षणवशाल्लघुत्वे प्राप्ते गुरुत्वम् । 2) गुरुमच्चिएति-एकलघुर्विवक्षावशाद् गुरुर्भवति द्विलघुलंघुरेव । 3) लीलासितेति वृत्ते दर्पणमिति क्लीबेऽपि दृश्यते । दन्तपत्रमिति-ताडकम् । एतद्दिव इति-दिवः स्त्रीत्वात् तस्या धर्मा लीलासिताब्जादयो भणिताः।4)जहण्हाउंति-स्त्रातुमवतीणे सात्विकभाववशात् आर्दै सत् उत्स्रस्त अंशुकपर्यन्तं 'अद्धंतो परंते' इति वचनात् । उद्धृतशफरीं दृष्ट्वा चकितो न स्नात इति संटङ्कः। 5)वोद्रहदहमि पडिअत्ति-तेञ्चिभ सुहया तेञ्चेअ पंडिआ ते जयंति जिय(अोलोए। वोगहगहम्मि पडिआ तरंति जे चेव लीलाए ॥ ग्रामीणतरुणसमूहहदे। अत्र च 'द्रे रो न वा' | सि० है. ८.२.८०] इति सूत्रेण विकल्पे न लोपः। 6) कुवलयखित्तद्रहित्ति - पंकयपंकि वहोडि, कुवलयखित्तद्रहि । बिंबति वाडिहि घल्लि, ससहरु..... गहि । निम्मवि करवयणाहर, पुह लीलावइहिं । उग्घीट्ठी निअ सिद्धि, निवाइ पयावइहि ॥
१ गौ A. २ गरुय P. ३ इक्कलहू A. ४ चिय AP. ५ व्यस्तसमस्तसं० A. ६ हेसंयोगे N. ७ हादिसं• AB. ८ स्पष्टं A. ९ बहुल A. १० न्हाउं A. ११ उल्लसियमंसु० A. १२ जहयं N. १३ न E. १४ न्हाओसि A. १५ अब्भुतं N,

Page #69

प्रथमोऽध्यायः। - एषु अतीव्रप्रयत्नत्वं संयोगस्य गुरुत्वाभावे हेतुः। तीव्रप्रयत्ने तु भवत्येव गुरुः। यथा- 'बर्हमारेषु केशान्' इत्यादि । केचित्तु xक :पयोरपि परत्र स्थितयोः पूर्वस्य लघोर्गुरुत्वं नेच्छन्ति । यथा
प्रणतसुरवरधरणनृपः परमविजितमदमदनजननमरण । __ सकलुषजनसलिलकतकर कनकमय सुतनु जिनवर वृषभ जय ॥ ७.७ ॥ दीर्घप्लुतौ ॥८॥ द्विमात्र-त्रिमात्रौ वर्णी गसंज्ञौ भवतः वक्रौ च ॥८॥ स द्विमात्रः॥९॥
स गसंज्ञो द्विमात्रो भवति । "एकमात्रे असती मात्रा आरोप्यते । त्रिमात्रे सती निराक्रियते ॥९॥
एदोती पदान्ते प्राकृते ह्रखौ वा ॥१०॥ पदान्ते वर्तमानौ एकार-ओकारौ प्राकृतभाषायां वा ह्रखौ भवतः । यथा
"पसगयवरुम्मूलिआएँ उड्डीणससिविहंगाए। _ धवलाई गलंति निसालयाएँ नक्खत्तकुसुमाई ॥ १०.१॥
उअ पोमेरायमरगयसंवलिआ णहयलाओं ओभरह ।'
णहसिरिकंठभट्ट व्व कंठिआ कीररिंछोली ॥ १०.२ ॥ इँ हिँ इत्येतयोः "हस्खत्वं शब्दानुशासने सानुनासिकत्वविधानात् सिद्धमिति नेहोच्यते । अपभ्रंशे त्वपदान्तयोरपि 'कादिस्थैदोतोरुच्चारलाघवम्' [सि. है. ८. ४. ४१०] इति 'पदान्ते उँ हुँ हिँ हैं काराणाम् [सि. है, ४. ८. ४११] इति च ह्रखत्वं शब्दानुशासने निर्णीतमिति नेहोच्यते ॥१०॥
तुर्योऽशः पादोऽविशेषे ॥ ११ ॥
छन्दसश्चतुर्थो भागः पादसंज्ञः अविशेषे सामान्याभिधाने । यत्र तु द्विपदीपञ्चपदी-षट्पदी-अष्टपदी चेति विशेषाभिधानं तत्र "द्वितीयाग्रंशोऽपि पादः ॥११॥
1) एकमात्रे असती मात्रारोप्यत इति-अन्तलघौ एकमात्रे असती मात्रारोप्यते। त्रिमात्रे लुते सती निराक्रियते गुरोह्निमात्रत्वेन संमतत्वात् । 2) पच्चूसगयवरुत्ति-प्रभातगजवरोन्मूलितायाः उड्डीनचन्द्रविहंगायाः श्वेतानि क्षरन्ति निशालतायाः नक्षत्रकुसुमानि । 3) उअ पोमरायत्ति-उअत्ति पश्य । पोमरायत्तिपद्मरागः । णहयलाओ इत्यत्र सूत्रं फलितम् । ओभरइत्ति-अवतरति । भट्ट व्व-भ्रष्टेव । कठिएत्ति-कण्ठाभरणम् । कीररिंछोलीति-शुकश्रेणिः। 4) हस्वत्वं शब्दानुशासने इति -प्राकृतलक्षणे। 5) द्वितीयाचंशोऽपि पादः । प्रथमादिरपि द्वितीयाद्यपेक्षया द्वितीयायंश उच्यते ।
१तु dropped in A. पुनर् E. २ मरणः BFP. ३ जय ॥ पथ्या AB. ४ गसंज्ञी ABP. ५पउमराय AP. ६ ओयरइ ODN, ७ सानुनासिक. to ह्रखत्वं शब्दानुशासने dropped in N, ८ तुर्योशी A.

Page #70

छन्दोऽनुशासनम् । वृत्तम् ॥ १२॥
प्राङ् मात्राछन्दोभ्यो यदभिधास्यते तद्वृत्तसंज्ञं ज्ञेयम् । "तच्च स्थिरगुरुलध्वक्षरविन्यासमिष्यते । "पाटन-संयोगयोरभावात् । मात्राछन्दांसि तु जातिरिति प्रसिद्धानि ।
यदाहु:___ पद्यं चतुष्पदी तच्च वृत्तं जातिरिति द्विधा ॥ १२.१ ॥ वृत्तं च समाधसमविषमभेदात् त्रेधा । तत् क्रमेण लक्षयतिसमैः पादैः समम् ॥१३॥ पादैश्चतुर्भिस्तुल्यलक्षणैः समं वृत्तम् ॥ १३ ॥ समार्धमर्धसमम् ॥१४॥ यस्य तुल्ये अर्धे तदर्धसमं वृत्तम् ॥१४॥ अन्यद्विषमम् ॥१५॥ आभ्यामन्यद्विषमं वृत्तम् ॥१५॥ श्रव्यो विरामो यतिः॥१६॥
विरमणं विरामो विश्रामः । "स श्रुतिसुखो यतिसंज्ञः । सा च तृतीयान्तेषु गघादिनिर्देशेषु उपतिष्ठते । गादयश्च साकाङ्क्षत्वात् यतिरित्यनेन संबध्यन्ते । तेन गाद्यवच्छिन्नरक्षरैर्यतिः क्रियते इत्ययमर्थः सिध्यति । तत्रैषा यत्युपदेशोपनिषत् पठ्यते -
यतिः सर्वत्र पादान्ते श्लोकार्धे तु विशेषतः ।
गादिच्छिन्नपदान्ते च लुप्तालुप्तविभक्तिके ॥ १॥ तत्र यतिः सर्वत्र पादान्ते' यथा
नमोऽस्तु वर्धमानाय स्पर्धमानाय कर्मणा।
तजयावाप्तमोक्षाय परोक्षाय कुतीर्थिनाम् ॥ १६.१ ॥ इति । न पुनरेवं यथा
नमस्तस्मै महादेवाय शशाङ्कर्धिधारिणे ॥ १६.२ ॥ इति । "श्लोकार्धे तु विशेषतः' इत्यत्र सन्धिकार्याभावः स्पष्टविभक्तित्वं च विशेषः । यथा
नमस्यामि सदोद्भूतमिन्धनीकृतमन्मथम् ।
ईश्वराख्यं परं ज्योतिरज्ञानतिमिरापहम् ॥ १६.३ ॥ 1) तच्च स्थिरगुरुलध्वक्षरेति-आर्यादौ हि गुरुलच्चोय॑भिचारिता न त्वत्र समे छन्दसि । लघुद्वयस्थाने गुरुर्न भवति गुरुस्थाने लघुद्वयं न भवतीति भावः। 2) पाटनसंयोगयोरभावादिति-गुरोर्लघुद्वयकल्पना पाटनं लघुद्वयस्य गुरुकल्पना संयोगः। 3)स श्रुतिसुखो यतिसंज्ञः। श्रुति सुखयति श्रुतिसुखः । कर्मण्यण् । 4) यतिः सर्वत्र पादान्ते इति-पूर्वापरपादयोः समासेऽपि पादान्ते यतिः क्रियते। 5) श्लोकार्धे तु समासोऽपि न भवति ।
१ लघुक्षर० A. २ तद dropped in N. ३ विषमं वृत्तं AB. ४ all the four words dropped in B. ५सा च तृतीयान्तैर्गाद्यवच्छिन्नरक्षरैः क्रियते F. ६ तेन dropped in CRNP. ७ गकारादिपदान्ते च P. ८ शसांका• B. ९ नमस्यानि B,

Page #71

प्रथमोऽध्यायः। - अत्रं ईश्वरमित्यस्य पूर्वमकारेण सन्धिर्न कर्तव्यः । स्पष्टविभक्तिकत्वं च अत्रैव । न त्वेवं यथा
सुरासुरशिरोरत्नस्फुरत्किरणमञ्जरी-।
पिजरीकृतपादाब्जद्वन्द्वं वन्दामहे शिवम् ॥ १६.४ ॥ गादिच्छिन्नपदान्ते च "लुप्तालुप्तविभक्तिके' यथा
उत्तुङ्गस्तनकलशद्वया नताङ्गी लोलाक्षी विपुलनितम्बशालिनी चें ॥ १६.५ ॥ यक्षश्चके जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु ॥ १६.६ ॥ इति । 'लुप्तालप्तविभक्तिके' इति 'यतिः सर्वत्र पादान्ते' इत्यनेनापि संबध्यते ।
___ यथानमस्तुङ्गशिरथुम्बिचन्द्रचामरचारवे । त्रैलोक्यनगरारम्भमूलस्तम्भाय शम्भवे ॥ १६.७ ॥ इति ।
तथावशीकृतजगत्कालं कण्ठेकालं नमाम्यहम् ॥ १६.८ ॥ इति ।
कचित्तु पदमध्येऽपि गकारादौ यतिर्भवेत् । यदि पूर्वापरौ भागौ न स्यातामेकवर्णकौ ॥ २ ॥
यथा"पर्याप्तं तप्तचामीकरकटकतटे श्लिष्टशीतेतरांशौ ॥ १६.९ ॥ इति ।
तथाकूजत्कोयष्टिकोलाहलमुखरभुवः प्रान्तकान्तारदेशाः ॥ १६.१० ॥ इति ।
तथा"हासो हस्ताग्रसंवाहनमपि तुलिताद्रीन्द्रसारद्विषोऽस्य ॥ १६.११ ॥ इति । वैरिश्चानां तथोच्चारितचतुरऋचा चाननानां चतुर्णाम् ॥ १६.१२ ॥ इति ।
खड़े पानीयमालादयति हि महिषं पक्षपाती पृषत्कः ॥ १६.१३ ॥ इति । 1)गादिच्छिन्नेति-गादिसंख्यावच्छिन्नाक्षरं पदम् । मयूरव्यंसकेति समासः । 2) लुप्तालुप्तेति-लुप्तविभक्तिकत्वं तु एकार्थ इत्यनेन न तु अनतो लुगिति । 3) उत्तुङ्गस्तनेत्यत्र- 'बिम्बोष्ठी नरवरमुष्टिमेयमध्या सा नारी भवतु मनः प्रहर्षिणीति' उत्तरार्धे पिङ्गलपाठे। इदं प्रहर्षिणीछन्दो लुप्तविभक्तिकोदाहरणम् । 4) नमस्तुङ्गेतिअन्यस्मिन्नपि मूलस्तम्भे चमरः स्यात् इति हर्षाख्यायिकायाम्। 5) पर्याप्त तप्तेत्यादि वृत्तं सूर्यशतके । 6) कूजत्कोयष्टीति वृत्तमिदं मेघकाव्ये। 7) हासो हस्ताग्रेति वृत्ते तुलितादीन्द्रसारेति-तुलिताद्रिश्वासौ इन्द्रसारो वज्रं तस्य द्विद महिषासुरः ।
१ अत्रेकारेण पूर्वस्य मकारस्य सन्धिर्न• E. २ पदाब्ज A. ३ नताङ्गीति . ४ AB add बिम्बोष्ठी नरवरमुष्टिमेयमध्या। सा बाला भवतु मनःप्रहर्षिणीति ॥ इति पिङ्गलपाठः। s also adds the same two lines, but reads 'र्षिणी ते and drops इति० पाठः। ५तमस्तुङ्ग A.६भा in स्तम्भाय dropped in A; the whole line dropped in P.७ वैरञ्चानां AE. ८ वाननानां ABCD. ९षने CN. १० वृषत्कः A,

Page #72

छन्दोऽनुशासनम् । 'गकारादौ' इति किम् ?, पदमध्ययतिः पादान्ते मा भूत् ।
यथाप्रणमत भवबन्धक्लेशनाशाय नारा
यणचरणसरोजद्वन्द्वमानन्दहेतुम् ॥ १६.१४ ॥ इति । पूर्वोत्तरभागयोरेकाक्षरत्वे तु पदमध्ये यतिर्दुष्यति ।
यथाएतस्या गण्डतलममलं गाहते चन्द्रकक्षाम् ॥ १६.१५ ॥ इति । एतासां राजति सुमनसां दाम कण्ठावलम्बि ॥ १६.१६॥ इति । सुरासुरशिरोनिधृष्टचरणारविन्दः शिवः ॥ १६.१७ ॥ इति ।
पूर्वान्तवत्स्वरः सन्धौ कचिदेव परादिवत् ॥ ३॥ अ। .. योऽयं पूर्वपरयोरेकादेशः स्वरः सन्धौ विधीयते स कचित्पूर्वस्य अन्तवद् भवति क्वचित्परस्य आदिवत् । उभयादेशत्वात् । यथा पित्रोः पुत्रः पितुश्च मातुश्च भवति । तत्र पूर्वान्तवद्भावो यथा
"स्यादस्थानोपगतयमुनासंगमेवाभिरामा ॥ १६.१८ ॥ "जम्भारातीभकुम्भोद्भवमिव दधर्तः ॥ १६.१९ ॥ इति ।
तथादिक्कालाधनवच्छिन्नानन्तचिन्मात्रमूर्तये ॥ १६.२० ॥ इति । पराँदिवद्भावो यथा
स्कन्धे विन्ध्याद्रिबुद्ध्या निकषति महिषस्याहितोऽसूनहार्षीत् ॥ १६.२१॥ इति । शूलं तूलं तु गाढं प्रहर हर हृषीकेशकेशोऽपि वक्र
श्चक्रेणाकारि किं ते० ॥१६.२२ ॥ इति । अत्र हि स्वरस्य परादिवद्भावे व्यञ्जनमपि तद्भक्तत्वात् तदादिवद्भवति ।
'यदि पूर्वापरौ भागौ न स्यातामेकवर्णकौ ।' इति अन्तादिवद्भावविधावपि संबध्यते । तेन
___ अस्या वकालमवजितपूर्णेन्दुशोभं विभाति ॥ १६.२३ ॥ इत्येवंविधा यतिनं भवति । 1) स्यादस्थानोपगतेति वृत्तं मेघकाव्ये। 2) जम्भारातीभेति वृत्तं सूर्यशतके ।
१पदमध्ये यतिर्दुष्यति पादान्ते. A. २ पदान्ते EF. ३ कण्ठावलीति B. ४ भावो dropped in E. ५ संगमेनामि. ABP. ६ दधतः सान्द्रसिन्दूर रेणुमिति AB. ७ क्वचित्परस्यादिवत् । यथा F.

Page #73

प्रथमोऽध्यायः ।
द्रष्टव्यो यतिचिन्तायां याद्यादेशः परादिवत् || ३ ब ।
यथा -
"अच्छिन्नप्रसराणि नाथ भवतः पातालकुक्षौ यशांयद्यपि क्षपयन्ति कोकिलकुलच्छायासपत्नं तमः ॥ १६.२४ ॥
*
विततघनतुषारक्षोदशुभ्रासु दूर्वा
स्वविरलपदमालां श्यामलामुल्लिखन्तः ॥ १६.२५ ॥ इति ।
*
नित्यं प्राक्पदसंबद्धाश्वादयः प्राक्पदान्तवत् ॥ ४ अ ।
चादिभ्यः पूर्वं यतिर्न कर्तव्येत्यर्थः ।
यथा -
स्वादु स्वच्छं च सलिलमिदं प्रीतये कस्य न स्यात् ॥ १६.२६ ॥ इति । ‘नित्यं प्राक्पदसंबद्धा' इति किम् ?, "अन्येषां पूर्वान्तवद्भावो मा भूत् ।

यथा -
मन्दायन्ते न खलु सुहृदामभ्युपेतार्थकृत्याः ॥ १६.२७ ॥ इति ।
*
इत्यौत्सुक्यादपरिगणयन् गुह्यकस्तं ययाचे ॥ १६.२८ ॥ इति ।
*
परेण नित्यसंबद्धाः प्रादयश्च परादिवत् ॥ ४ ब ।
प्रादिभ्यः परा यतिर्न भवतीत्यर्थः
दुःखं मे प्रक्षिपति हृदये दुःसहस्त्वैद्वियोगः ॥ १६.२९ ॥ इति । ‘परेण नित्यसंबद्धाः' इति किम् ?, अन्येभ्यः परापि यतिर्यथा स्यात् । श्रेयांसि बहुविघ्नानि भवन्ति महतामपि ॥ १६.३० ॥
" अयं च चादीनां प्रादीनां च एकाक्षरत्वेन एकाक्षराणामेव पदान्तयतौ अन्तादिद्भाव इष्यते न त्वनेकाक्षराणां पदमध्ययतौ । तत्र हि पदमध्येऽपि चामीकरादिष्विव यतेरभ्यनुज्ञातत्वात् । तत्र चादीनां यथा -
प्रत्यादेशादपि च मधुनो विस्मृत भ्रूविलासम् ॥ १६.३१ ॥ इति । प्रादीनां यथा
दूरारूढप्रमोदं हसितमिव परिस्पष्टमासां सखीभिः ॥ १६.३२ ॥ इति ।
1) अच्छिन्नप्रसराणीति - अस्य पूर्वार्धमिदम् - अत्यासन्ननिषन्न (ण्ण) पन्नगवधूगीतोत्सवप्रक्रमे पत्युर्भोगभृतां ददन्ति किमपि प्रीतिं मुहुः श्रोत्रयोः । 2 ) अन्येषां पूर्वान्तेति - अनित्यसंबद्धानाम् । 3 ) अयं च चांदीनां इति चादयः पदस्यान्ते प्रादय आदौ यतिभाजो भवन्तीति भावः ।
-
१ यद्या० A. २ क्षिपयन्ति A. ३ तद्वियोगः AEP ४ परा यतिः FP ५ प्रमोहं A. ६ स्पृष्टं B. २ छन्दो०

Page #74

छन्दोऽनुशासनम् । _ तदेतत्सर्व श्रव्यपदेनैव गतार्थमिति न सूत्रितम् । अनिर्दिष्टयतिकेऽपि च छन्दसि श्रव्यैव यतिः करणीया । न पुनरेवं यथा
"तेन शशिमुखि गतेन सखि किं प्रियेण कुरु मानमपि तस्मिन् । स तव वरतनु समदनः स्वयमेव समेति चरणयुगम् ॥ १६.३३ ॥ इति ।
तथा हि
"अबह्वर्थापि मधुरा मनो हरति भारती ।
तमोनिचयसंकाशा मत्तनादेव कोकिला ॥ १६.३४ ॥ इति । त्र्यादिर्गादिः॥१७॥ त्रिचतुरादिः संख्या क्रमेण गघडादिसंज्ञा ॥ १७॥
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां स्वोपज्ञच्छन्दोऽनुशासनवृत्ती संज्ञाध्यायः प्रथमः समाप्तः ॥ १ ॥ ग्रंथाग्रं १२५, अ० १८ ।
1) तेन शशिमुखीति- इयं सप्तपञ्चाशन्मात्रारूपाऽऽर्या पुनः सर्वथापि यतिरहिता। 2) अबहथेति - वृत्तत्वं च पूर्वकथागतम् । इत्याचार्य० प्रथमोऽध्यायः संपूर्णः॥
१चर. dropped in A. २त्रिचतुरादिसंख्या AP.

Page #75

अथ द्वितीयोऽध्यायः।
छन्दः ॥१॥ आशास्त्रपरिसमाप्तेः छन्द इत्यधिकृतं वेदितव्यम् ॥१॥
पादः॥२॥ पाद इत्यधिकार आशास्त्रपरिसमाप्तेः ॥२॥ इदानीमेकाक्षराद्याः षड्विंशत्यक्षरावसानाश्छन्दोजातीराह
एकाक्षरोक्ता जातिः॥३॥ एकाक्षरपादा उक्ता नाम भेदसंग्रहात्मिका जातिः ॥३॥
अत्युक्ता-मध्या-प्रतिष्ठा-सुप्रतिष्ठा-गायत्री-उष्णिम् - अनुष्टुब् -बृहती-पति-त्रिष्टुब् - जगती-अतिजगती. शकरी-अतिशकरी-अष्टि- अत्यष्टि-धृति-अतिधृतयः
एकैकवृद्धाः ॥४॥
उक्तात एकैकाक्षरवृद्धपादा अत्युक्तादयः । तत्र यक्षरा अत्युक्ता जातिः । त्र्यक्षरा मध्या । चतुरक्षरा प्रतिष्ठा । एवं यावदेकोनविंशत्यक्षरा अतिधृतिः॥४॥
कृतिः प्राविसमभ्युदश्च ॥५॥ प्र-आङ्-वि-सम् - अभि- उद् इत्येतेभ्यश्च परा कृतिरेकैकवृद्धाक्षरा । विंशत्यक्षरा कृतिः । एकविंशत्यक्षरा प्रकृतिः । द्वाविंशत्यक्षरा आकृतिः । त्रयोविंशत्यक्षरा विकृतिः। चतुर्विशैत्यक्षरा संकृतिः । पञ्चविंशत्यक्षरा अभिकृतिः । षविंशत्यक्षरा उत्कृतिः इति ॥५॥ अथासामेव जातीनामुपयोगिनो भेदानाह
उक्तायां गः श्रीः॥६॥ उक्तायां जातौ गुरुरेकाक्षरः पादः स च श्रीनामा । यथा
गी-,(ः । श्रीः, स्तात् ॥ ६.१ ॥ __ अत्युक्तायां गौ स्त्री ॥७॥
यथाभ्रातर, दृष्टा । इष्टा, सा स्त्री ॥ ७.१ ॥
पद्ममित्येके ॥ ७.१ ॥ १ एकोनविं. BFP; एकानविं. ०.२ प्रावि० च कृतिः NP. ३ उत् ABP. ४ चतुर्वि० to अभिकृतिः dropped in A. ५ एवं षड्विं. A. ६ इति dropped in A; इति यावत् ..

Page #76

१२
लौ मदः ॥ ८ ॥
जय, जिन । जित-, मर्द ॥ ८.१ ॥
1

छन्दोऽनुशासनम् ।
पुष्पमिति कश्चित् ॥ ८.१ ॥ ग्लौ दुःखम् ॥ ९ ॥
यथा -
कस्य, नात्र । दुःख-, मस्ति । ल्गौ सुखम् ॥
यथा
जिनः, स वः । क्रियात् सुखम् ॥ १०१ ॥ २।४ ॥ मध्यायां मो नारी ॥ ११ ॥
यथा -
निःसारे, संसारे । सारं किं, स्यान् नारी ॥ ११.१ ॥
1
यः केशा ॥ १२ ॥
यथा
पुरंधी, सुवेशा । इयं सा, सुकेशा ॥ १२.१ ॥ धूरिति भरतः ।। १२.१ ॥ रो मृगी ॥ १३ ॥
यथा
वल्लभा, गेहिनी । या मृगी-, लोचना ॥
तडिदिति भरतः ॥
९.१ ॥
१० ॥
सो मदनः ॥ १४ ॥
मगणो गुरुश्च । यथा -
यथा
विर, Sभ्यधिकम् । मदनो, दहति ।। १४.१ ॥
-
रजनीति भरतः । केचित्तु म्नं भ्य-ज्र - स्ताम् एकैकोऽपि अब्धिः, शङ्खः, शुभ्रं, दुग्धं इत्याहुः ॥ १४.१ ॥ ३॥४ ॥
प्रतिष्ठायां गौ कन्या ॥ १५ ॥
१ जितमदः N. २ घ AN,
१३.१ ॥ १३.१ ॥
सर्वैर्देवैः, येहां चक्रे । सेयं मन्ये, धन्या कन्या ॥ १५.१ ॥
"

Page #77

द्वितीयोऽध्यायः।
भगौ' सुमुखी ॥ १६॥ भगणो गुरुश्च । यथाक्षीणतनुर्, मद्विरहे । याश्रुमुखी, सौ सुमुखी ॥ १६.१ ॥
ललितेति भरतः ॥ १६.१॥ गौ विलासिनी॥१७॥ जगणो गुरुश्च । यथान लभ्यते, घनस्तनी । धनं विना, विलासिनी ॥ १७.१ ॥
___ जयेति भरतः ॥ १७.१॥ गौ समृद्धिः ॥ १८॥ रगणो गुरुश्च । यथापुण्यपात्रे, शुद्धचित्तैः । या प्रदत्ता, सा समृद्धिः ॥ १८.१ ॥
पुण्यमिति भरतः ॥ १८.१ ॥ न्गौ मृगवधूः ॥ १९॥ नगणो गुरुश्च । यथातव पुरो, नयनयोः । किमिव सा, मृगवधूः ॥ १९.१ ॥
गौ व्रीडा ॥२०॥ यगणो गुरुच । यथा
. तथा तेन, कृतं भ; । यथा चित्ते, ऽभवद् व्रीडा ॥ २०.१ ॥ ... गौ सुमतिः ॥ २१ ॥ सगणो गुरुश्च । यथा___ भज धर्म, वद सत्यम् । त्यज पापं, सुमतिः सन् ॥ २१.१ ॥
भ्रमरीति भरतः ॥ २१.१ ॥ त्गौ सोमप्रिया ॥२२॥ तगणो गुरुश्च । यथा.. विभ्राजते, खे रोहिणी । चारुद्युतिः, सोमप्रिया ॥ २२.१ ॥ ४८॥
सुप्रतिष्ठायां रो गौ प्रीतिः॥२३॥
. यथायस्य नैवार्थाः, नैव कामिन्यः । नापि वैराग्यं, तस्य का प्रीतिः ॥२३.१ ॥ १भगौ N. २ सा सुखी । ललिलतेति भरतः A. ३ जगौ A. ४ पुण्यं. to भरतः dropped in B; पुष्पमिति PP. ५Sutra 22.with com, dropped in BFP. .. .

Page #78

१४
छन्दोऽनुशासनम् ।
ल्गा विदग्धकः ॥ २४ ॥ रगणो लघुगुरू च । यथायौवनेन वा, कार्मणेन वा । यो न दग्धको, ऽसौ विदग्धकः ॥ २४.१ ॥
वागुरेति भरतः ॥ २४.१॥ भो गौ पङ्गिः ॥ २५ ॥
यथाफाल्गुनमासे, फुल्लवनान्ते । पावकतुल्या, किंशुकपतिः ॥ २५.१ ॥
____ अक्षरोपपदेत्यन्ये । कुन्तलतन्वीति भरतः ॥ २५.१ ॥
भ्लगा रतिः॥ २६ ॥ भगणो लघुगुरू च । यथा
साधुचरणा -, म्भोजयुगले । हन्त विदुषो, राजति रतिः ॥ २६.१ ॥ ___ जो गौ सती ॥ २७॥
यथाखभर्तृभक्ता, विशुद्धशीली । निरीहचित्ता, सती सतीयम् ॥ २७.१ ॥
शिखेति भरतः ॥ २७.१॥ लगा नन्दा ॥ २८॥ तगणो लघुगुरू च । यथा
चित्ते सरला, वेषे तरला । दाने पृथुला, नन्दा महिला ॥ २८.१ ।। - यलगा जया ॥ २९ ॥ यगणो लघुगुरू च । यथाममानीयत, मनः कान्तया । मुखेनोल्लस-, जिताम्भोजया ॥ २९.१ ॥
म्लगाः सावित्री ॥ ३०॥ मगणो लघुगुरू च । यथाजैनेन्द्रं मुखं, दिश्याद्वः सुखम् । जिग्ये येन सा, सावित्री प्रभा ॥ ३०.१ ॥ सो गौ घनपतिः ॥३१॥
यथाक्रियया हीनं, यदिह ज्ञानम् । रहिताम्भोभिर्-, घनपतिः सा ॥ ३१.१ ॥
न्लगा अभिमुखी ॥ ३२॥ नगणो लघुगुरू च । यथा
शशिवदना, मृगनयना । अभिसरति, त्वदभिमुखी ॥ ३२.१ ॥ १ लघुर्गुरुश्च P. २ विसुद्धसीला B, ३ लगौ A, ४ लगौ .. .

Page #79

द्वितीयोऽध्यायः । मृगचपलेत्यन्यः । कमलमुखीति भरतः॥ ३२.१॥ ५॥१०॥
गायत्र्यां मौ सावित्री ॥३३॥
यथादेवानां यः स्त्रैणैः, साक्षात्क्षोभं निन्ये । से ब्रह्मा ब्रह्मा किं, यत्कान्ता सावित्री ॥ ३३.१ ॥
म्रौ तटी॥३४॥ मगणरगणौ । यथा
कामेभ्यो निस्पृहं, यस्योच्चैः स्यान्मनः । किं कुर्यात्तस्य सा, मन्दाकिन्यास्तटी ॥ ३४.१ ॥
सौ रमणी॥ ३५॥
यथा"रजनीरमण-, प्रतिभे वदने । तिलकं शशकं, कुरुते रमणी ॥ ३५.१ ॥
नलिनीति भरतः ॥ ३५.१॥
त्यौ तनुमध्या ॥ ३६॥ तगणयगणौ । यथा
लावण्यपयोधिः, सौभाग्यनिधानम् । सा कस्य न हृद्या, बाला तनुमध्या ।। ३६.१ ॥
स्भौ गुरुमध्या ॥ ३७॥ सगणभगणौ । यथा
चपलाकेकर-, नयना सा किल । रमणीकोविद, गुरुमध्या तव ॥ ३७.१ ॥ यो सोमराजी ॥ ३८ ॥
यथा"स वः पातु कुन्द-, त्विषा देहभासा । समुयोतितान्तो, जिनः सोमराजी ॥ ३८.१. ॥
अथ द्वितीयाध्याये पर्याया लिख्यन्ते
1) रजनीरमणेत्यत्र शशकमिति-शशस्य तुल्यं शशकम् । तुल्ये कप्रत्यये संकुचितमिति भावः। 2)सवः पातु इत्यत्र सोमराजीति-चन्द्रप्रभः। सोमेन लाञ्छनेन राजते । कर्तर्णिन ।
१ देवः किं स ब्रह्मा N. २ निःस्पृहं P.

Page #80

छन्दोऽनुशासनम् ।
न्यौ शशिवदना ॥ ३९ ॥ नगणयगणौ । यथा
मनसिजलीला-, कुलगृहभूमिः ।
कुवलयनेत्रा, शशिवदनेयम् ॥ ३९.१ ॥ मुकुलितेत्यन्यः । मकरशीर्षेति भरतः ॥ ३९.१ ॥
मौ मालिनी ॥४०॥ रगणमगणौ । यथा
केतकीसंसृष्टैः, मालतीसंपृक्तैः । पङ्कजैरर्हन्तं, मालिनी सोपास्ते ॥ ४०.१ ॥
भ्यो कामलतिका ॥४१॥ भगणयगणौ । यथा
भाति मृदुपाणि-, पल्लवमनोज्ञा। . हासकुसुमश्रीः, कामलतिकेयम् ॥ ४१.१ ॥
म्सौ मुकुलम् ॥ ४२॥ मगणसगणौ । यथा
यातोऽस्त शशभृन् , मार्तण्डोऽभ्युदयम् । व्याकोशं कमलं, नीलाब्जं मुकुलम् ॥ ४२.१ ॥
वीथीति भरतः ॥ ४२.१ ॥
नौ शफरिका ॥४३॥ नगणरगणौ । यथा
कुवलयेक्षणे, रमयतो मनः । तव विलोचने, शफरिकाचले ॥ ४३.१॥
गिरेति भरतः ॥ ४३.१ ॥
नौ कच्छपी ॥४४॥ रगणनगणौ । यथा
लक्ष्यते सरसि, चन्द्रमःसहशि । लक्ष्मकान्तिरिह, कच्छपी पयसि ॥ ४४.१ ॥
भ्रौ लघुमालिनी ॥४५॥ १ सोमपास्ते F. २ मगणौ A.

Page #81

द्वितीयोऽध्यायः।
भगणरगणौ । यथा
त्वद्वदनाग्रतो, मण्डलमैन्दवम् । संप्रति लक्ष्यते, श्रीलंघु मालिनी ॥ ४५.१ ॥
स्यौ विमला ॥ ४६॥ सगणयगणौ । यथा
निपतन्ति यस्मिन् , सरला दृशस्ते । तमुपैति लक्ष्मीर्, विमला च कीर्तिः ॥ ४६.१ ॥
त्रौ जला ॥४७॥ तगणरगणौ । यथा
जातास्तव द्विषत्-, स्त्रीणां दृशो नृप । अश्रान्तमश्रुभिः, पर्यस्तकजलाः॥ ४७.१ ॥
म्यो 'सुनन्दा ॥४८॥ मगणयगणौ । यथा
श्रीमत्पार्श्वनाथ, त्वत्पादाब्जयुग्मे । भूया निर्विकल्पा, भक्तिर्मे सुनन्दा ॥ ४८.१ ॥
भ्मौ विक्रान्तां ॥४९॥ भगणमगणौ । यथा
नो भटसिंहास्ते, त्वद्रिपुपुर्यन्तः । वासरति सिंहाः, बिभ्रति विक्रान्ताः ॥ ४९.१ ॥
स्मौ सूचीमुखी ॥५०॥ सगणमगणौ । यथा
अधुना पञ्चेषोर, नवतीक्ष्णास्त्रत्वम् । इह जज्ञे सूची-, मुखया केतक्या ॥ ५०.१ ।।
यमौ शिखण्डिनी ॥५१॥ यगणमगणौ । यथा
हहा पान्थस्त्रीभिः, पिधीयन्ते कर्णाः । मुहुप्तन्वाने, शिखण्डिन्यारावम् ।। ५१.१ ॥ ६।१९ ॥
1) सुनन्दाच्छन्दसि सुनन्दा इति-सुष्टु नन्दयतीति । लिहाद्यच् संज्ञाया अभावात् नन्यायनो न भवति कृदन्तप्रथमपादे। 2) विक्रान्तायां सिंहा इति-हे राजन् सांप्रतं त्वद्रिपुपुरीमध्ये न ते भटसिंहाः किं तु शून्यत्वात् सिंहा एव विक्रान्ताः सांप्रतं दृश्यन्ते । शून्यानीति भावः ।
१ श्रीर्लघु. N. २ असुभिः
३ छन्दो० .
A.

Page #82

छन्दोऽनुशासनम् । उष्णिहि मौ गो गान्धर्वी ॥५२॥
यथास श्रेयांसि श्रेयांसः, श्रीमान्देवः पुष्णातु । क्षोभायाभूद्यञ्चित्ते, गान्धर्वी न क्रीडापि ॥ ५२.१ ॥
जौ ग उष्णिक ॥५३॥ रगंणजगणौ गुरुश्च । यथा
उष्णिहीव संसृतौ, स्याद्भवं रजो गुरुं । नो भवेद्यदि क्षितौ, श्रीजिनेन्द्रशासनम् ॥ ५३.१ ॥
शिखेति भरतः ॥ ५३.१ ॥
ज्सौ गः कुमारललिता ॥५४॥ जगणसगणो गुरुश्च । यथा -
'नरेन्द्रगणसेना-,वृतः प्रथितशक्तिः ।
दधासि नृपते त्वं, कुमारललितानि ॥ ५४.१ ॥ अत्र केचिद् द्वाभ्यां विरतिमिच्छन्ति ।
इदं वदनपगं, प्रिये तव विभाति । इह व्रजति मुग्धे, मनो भ्रमरतां मे ॥ ५४.२ ॥
म्सौ गो मदलेखा ॥ ५५॥ मगणसगणौ गुरुश्च । यथा
यावत्केसरिनादो, नायाति श्रुतिमार्गम् । तावद्गन्धगजानां, गण्डे स्यान् मदलेखा ॥ ५५.१ ॥
रौ ग उद्धता ॥५६ रगणसगणौ गुरुश्च । यथा
या बभूव सुदर्पा, वैरिणां नृप सेना । त्वत्प्रतापविलासे, सोद्धतापि गतश्रीः ।। ५६.१ ।।
त्सौ गो भ्रमरमाला ॥५७॥
1) उष्णिहीव संसृताविति-यथा उष्णिहि छन्दसि रजो गुरु स्यात् । कोऽर्थः। रात् जः रजः गुरु अक्षरं रगणो जगणो गुरुश्चेति लक्षणं यथा उष्णिहि छन्दसि भवति तथा संसारेऽपि रजः पापलक्षणं गुरु महत् स्यात् यदि जिनेन्द्रशासनं न स्यादिति भावः । 2) नरेन्द्र गण] सेनावृत इति-नरेन्द्रगणानां राजसमूहानां सेना । पक्षे नरेन्द्रभूतानां गणानां प्रमथादीनाम् । प्रथिता शक्तिः सामर्थ्य यस्य । पक्षे शक्तिः प्रहरणम् । कुमारः स्कन्दः ।
१ रजौ A. २ गुरुः OEN. ३ गुरु यथा A.

Page #83

द्वितीयोऽध्यायः।
तगणसगणौ गुरुश्च । यथा
कुन्दे विचकिले वा, मन्दारकुसुमे वा। प्रीत्या मधुरसाढये, भ्रान्ता भ्रमरमाला ॥ ५७.१ ॥ रौ गो हंसमाला ॥५८॥
यथाशैवलालीनिराशा, पङ्कजे बद्धवासा । किं बकोटावलीयं, हन्त सा हंसमाला ॥ ५८.१ ॥
भौ गः कलिका ॥ ५९॥
__यथा'स्पर्शनमात्रवशाद् , या मकरन्दमुचा । किं भ्रमर भ्रमता, सौ कलिता कलिका ॥ ५९.१ ॥
सोपानमित्यन्यः । भोगवतीति भरतः॥ ५९.१ ॥
भ्सौ गो विधुवक्त्रा ॥ ६०॥ भगणसगणौ गुरुश्च । यथा
अह्नि विरहतप्ता, रात्रिमभिलषन्ती । उद्यति विधुबिम्बे, म्लायति विधुवक्त्रा॥ ६०.१ ॥
म्भौ गः सरेलम् ॥ ६१॥ मगणभगणौ गुरुश्च । यथा
पापाभ्यासात्कुटिलं, चेतो रौद्रं भजते । शास्त्राभ्यासव्यसनाद्, धर्म्य ध्यानं सरलम् ॥ ६१.१ ॥
नौ गश्चित्रम् ॥ ६२॥ भगणनगणौ गुरुश्च । यथा
'कीर्तिरिह भवतः, कुन्दकुसुमसमा । रञ्जयति हृदयं, चित्रमिदमधिकम् ॥ ६२.१ ॥ नौ गो हरिविलसितम् ॥ ६३॥
यथासपदि बलिनृपान्, समिति नियमयन् । प्रथयसि न विभो, न हरिविलसितम् ॥ ६३.१ ॥
1) स्पर्शनमात्रेत्यत्र मकरन्दमुचेति-मकरन्दं मुञ्चति इति मकरन्दमुचा । मूलविभुजेति कः । 2) कीर्ति रिहत्यत्र चित्रमिति-शुभ्रा सती हृदयं रक्तयतीति चित्रं पक्षे रागं प्रापयतीति भावः।
१ रगणद्वयं गुरु च । यथा ०. २ भगणद्वयं गुरुश्च । यथा P. ३ सा dropped in A, ४ भागवतीति A, ५ सरलं dropped in A,
.

Page #84

२०

छन्दोऽनुशासनम् ।
चपलेत्यन्ये । द्रुतर्गतिरिति भरतः ।। ६३.१ ।। जौ गः शारदी ॥ ६४ ॥
भणजगणौ गुरुश्च । यथा
उज्वलनिशाकरा, चारुकमलाकरा । कस्य न मनोरमा, श्रीभवति शारदी ॥। ६४.१ ॥ नगा मधुकरिका ॥ ६५ ॥
तगणनगणौ गुरुश्च यथा
पान्थ श्रय दयितां प्राप्तो मधुसमयः ॥ गायन्त्यनुविटपं, प्रीता मधुकरिकाः ।। ६५.१ ।। वज्रमित्यन्यः ।। ६५.१ ॥
स्जौ गो विमला ॥ ६६ ॥
सगणगणौ गुरुश्च । यथा - समशत्रुमित्रता-, मवलम्ब्य निर्ममः । भज वीतरागतां, विमलात्मको भव ।। ६६.१ ॥ ज्रौ गः सुभद्रा ॥ ६७ ॥
जगणरगणौ गुरुश्च । यथा
कुमारपाल देव, त्वदीयविक्रमेण । महौजसः सुभद्रा, पतेः स्मृतं न केन ॥ ६७.१ ॥ न्यौ गः कुमुद्वती ॥ ६८ ॥
नगणयगणौ गुरुश्च । यथा
पतिविरहे यान्य-, मुखमपि नापश्यत् ।
कलयति सा श्लाघाम्, इह कुमुदिन्येका ।। ६८.१ ॥ सौ गो मुदिता ॥ ६९ ॥
गणगणौ गुरु । यथा -
लतानां कलिकाभिः प्ररोहत्पुलकेव । वसन्तागमनेऽस्मिन्, वनश्रीर्मुदितेयम् ॥ ६९.१ ॥ नौ गो मनोज्ञा ॥ ७० ॥
नगणरगणौ गुरुश्च । यथा
१ द्रुतगारिति 4.
भुवनजैत्रमंत्रं, रतिपतेरधीते । पिकगिरा मधुश्रीर्, अतिमनोज्ञयासौ । ७० १ ॥
२ भरेगणजगणौ A. ३ मधुकरिका A ४ निर्मम N.
५ महोजः सु० A.

Page #85

द्वितीयोऽध्यायः।
२१ सौ गो दीप्ता ॥ ७१॥ सगणरगणौ गुरुश्च । यथा
नवसिन्दूरभासो, मुकुलाः किंशुकेऽमी । ध्रुवमाग्नेयबाणाः, रतिनाथस्य दीप्ताः ॥ ७१.१ ॥ ७।२० ॥
अनुष्टुभि त्रौ गौ विभा ॥७२॥ तरगगाः । यथा
देव त्वयि क्षमानाथे, क्षीणान्यभूभुजां कीर्तिः । पूर्वाद्रिभाजि मार्तण्डे, का वा विभास्तु ताराणाम् ॥ ७२.१ ॥
र्यो ल्गावनुष्टुप् ॥ ७३ ॥ रयलगाः । यथा
कुर्वते विवेकारतिं, ये विरागहेतुष्वपि । ते पठन्ति चित्रं मुहुर्, बालिशा अनुष्टुधिया ॥ ७३.१ ॥
गीर्गीविद्युन्माला ॥ ७४ ।। समानेनैकादिरिति वचनाद् गीरिति गचतुष्टयं गृह्यते । मौ गाविति तु न कृतं चतुर्भिश्चतुर्भिर्यथा विरतिआयेतेति । यथा
सत्यं रम्याभोगा भोगाः, कान्ताः कान्ताः प्राज्यं राज्यम् । किं कुर्वन्तु प्राज्ञा यस्माद्, आयुर्विद्युन्मालालोलम् ॥ ७४.१ ॥ भौ गौ चित्रपदा ॥७॥
यथा'व्योमनि सागरतीरे, पर्वतशृङ्गनिकुञ्जे । भ्राम्यति भीमकुलेन्दो, चित्रपदा तव कीर्तिः ॥ ७५.१ ॥
ब्रौ ल्गौ सुमालती ॥७६ ॥ नरलगाः । यथा
परिहृतोत्पलावली, कनककेतकी तथा । भ्रमर मालतीकृते, तदिति सा सुमालती ॥ ७६.१ ॥
भ्तौ ल्गौ माणवकं धैः ॥ ७७॥ भतलगाः । धैरिति व्यादिर्गादिरिति वचनाच्चतुर्भिरिति लभ्यते । यतिरिति चोपतिष्ठते । तेन चतुर्भिर्यतिरिति सिद्धम् ॥ यथा
*शीतरुजान्योऽन्यरणद्, दन्तरवैर्विस्वरकम् ।
साम पठन् माणवको, ऽशासि मुहुर्यत्र शुकैः ॥ ७७.१ ॥ 1) व्योमनि सागरेत्यत्र चित्रपदेति -चित्राणि पदानि, स्यादित्याद्यन्तरूपाणि स्थानानि वा यस्याः सा। पक्षे या भ्रमति सापि चित्राणि पदानि पदन्यासा यस्या एवंविधा स्यात् । 2 शीतरुजान्योन्येत्यत्र विस्वरक अव्यक्तम् । शुकैरिति - एतावता यत्र पुरे शुका अपि विद्यापारगाः सन्ति तदा मनुजानां का कथा ।
१पूर्वादिभाजि N. २ गीगी वि. A. गीगी वि० ०. ३ गीति ABOP.
mmmmmmmmmmmmmmm

Page #86

२२
छन्दोऽनुशासनम् ।
त्रौ ल्गौ नाराचम् ॥ ७८॥ तरलगाः। यथा--
'दुर्वारवैरिदन्तिनां, कुम्भस्थलेषु निश्चलः । त्वत्कीर्तिकेतुवंशवन् , नाराच एष शोभते ॥ ७८.१ ॥
म्नौ गौ हंसरुतम् ॥७९॥ मनगगाः । यथा
'मञ्जीरकणितयोग्यां, कुर्वाणं श्रवणभोग्याम् । आदत्ते बत मनांसि, यूनां हंसरुतमेतत् ॥ ७९.१ ॥
न्जौ ल्गो ललितगतिः॥ ८॥ नजलगाः । यथा
मणिरसनाखनिताद्, अनुसृतहंसकुलैः। श्रितमिव शिष्यपदं, ललितगतौ सुतनोः ॥ ८०.१ ॥
रजौ गौ सिंहलेखा ॥ ८१॥ रजगगाः । यथा
पर्णपातमात्रभीत, कृष्णसारपोत तात । किं विलम्बसे महात्मन् , त्वं जहीहि सिंहलेखाम् ॥ ८१.१ ॥
नौ ल्गौ प्रमाणी ॥ ८२॥ जरलगाः। यथा
'तव प्रमातुमिच्छता, यशश्चलुक्यभूपते । समग्रमानजित्वरी, जगत्रयी प्रमाण्यभूत् ॥ ८२.१ ॥
___ मत्तचेष्टितमिति भरतः॥ ८२.१ ॥
'र्जी ग्लौ समानी ॥ ८३ ॥ रजगलाः । यथा
रागरोषमोहदोष-, दारुदावेपावकस्य । तीर्थिकैः समं जिनस्य, नो समानिका कलापि ॥ ८३.१ ॥
1) दुरवैरीत्यत्र केतुश्छिन्ने (श्चिद्दे) पताकायाम्। 2) मञ्जीरक्कणितेत्यत्र मञ्जीरयोपुरयोर्यत् कणितं रणितं तस्य योग्या अभ्यासस्ताम् (योग्यां श्रमम् B)। 3) पर्णपातेत्यत्र पोत तातेति-पुत्रवत्सले तातः । हे कृष्णसारपोत तात । सिंहलेखामिति -सिंहस्य मर्यादाम् । 4) तव प्रमातुमित्यत्र प्रमाण्यभूदिति-प्रमाण्यभूदित्यखण्डं क्रियापदम् । 5) जौं ग्लौ समानीत्यत्र केवल-मामक-भागधेय-पापापरसमानार्येति संज्ञायां डीः। 6) समानिकेति-समान्येव स्वार्थिके के समानिका ।
१पोतताप्त N. २ महारत्वं ०
३इच्छता N. ४मत्तवेष्टित.N. ५दारुदाहपा०F, ,

Page #87

द्वितीयोऽध्यायः।
न्सौ गौ गुणलयनी ॥ ८४॥ नसगगाः। यथा
गुरुगुणचिता स्फीता, परिहृतरजःपुञ्जा। मुनितनुरियं साध्वी, न 'गुणलयनी साधो ॥ ८४.१ ॥
सौ ल्गौ मही ।। ८५॥ ससलगाः। यथा
भृशमात्मवतः कलाः, ननु यस्य परिस्फुटाः। स हि काश्चनपुष्पिता, सकलां चिनुते महीम् ॥ ८५.१ ॥
नौ गौ रतिमाला ॥८६॥ ननगगाः । यथा
ततिरिह करिणां ते, क्षरदुरुमदवारिः। . नृपवर जलदानाम् , इव विचरति माला ॥ ८६.१ ॥
अन्यद्वितानम् ॥ ८७॥ उक्ताद्वक्ष्यमाणाच्चान्यत् समवृत्तं छन्दो वितानसंज्ञम् ।
यथात्वयि तेजोभिरशेषं, जगदुद्द्योतयतीदम् । उदयत्येष इदानीं, सविता नाथ मुधैव ॥ ८७.१ ॥
तथाकङ्कालमालभारिणं, कन्दर्पदर्पदारिणम् । संसारबन्धमोचनं, वन्दामहे त्रिलोचनम् ॥ ८७.२ ॥
तथातस्याः स्मरामि सुन्दरं, चन्द्रोपमानमाननम् । कन्दर्पचापभङ्गुर-, भ्रूविभ्रमोपशोभितम् ॥ ८७.३ ॥
तथातृष्णां त्यज धर्म भज, पापे हृदयं मा कुरु ।
इष्टा यदि लक्ष्मीस्तव, शिष्टाननिशं संश्रय ॥ ८७.४ ॥ इत्यादि ॥ ८॥१६॥ 1) गुणलयनीति-जवनिका । 2) उक्ताद्वक्ष्यमाणादिति-अस्यां अष्टाक्षरायां जातौ तृतीयाध्याये प्रतिपादितात् वक्त्रादिप्रकरणाच्चान्यत् । 3) कङ्कालमालभारिणमित्यत्र शरीरास्थिपञ्जरं कङ्कालं तस्य माला तां बिभर्ति इत्येवंशीलम् । 'मालेषीकेष्टकस्यान्तेपि भारितूलचिते' इति सूत्रेण मालाया हस्वः । इदं नारांचनानि पूर्वोक्त छन्दसि अन्तर्भवति । परं यदा हादिसंयोगः समाश्रीयते तदा वितानमध्ये पठ्यते । अथवा पर्यायान्तरं वृत्तद्वयस्य परोक्तरूपकस्य इमे वृत्ते । तेषां मते नाराचं छन्दो नास्ति । तेन वितानेन तु भवतो नाराचमस्ति । यतो नाराचगणा अत्रापि सन्ति ततो वितानलक्षणाभावात् कथं वितानम् । अत्राहगणभेदापेक्षया इमे बिताने उक्ते । अभयोः त्रौ लगौ नाराचमिति नाराचत्वेऽहादिसंयोगे इति भणनात् । कन्दर्पत्यादौ गुरुत्वाभावेन वितानत्वम् ।
१ दर्पहारिणं A. २ तथा Dropped in A.

Page #88

b
छन्दोऽनुशासनम् । बृहत्यां भो मौ वक्त्रं डैः॥८८॥ डैरिति पञ्चभिर्यतिः । यथा
बिभ्रमसारभ्रूविक्षेपं, मन्मथलीलालीलागारम् । कस्य न चित्ते कुर्यात् क्षोभ, बालकुरङ्गाक्षीणां वक्त्रम् ।। ८८.१ ॥ नो रौ बृहतिका ॥ ८९॥
यथा'विशदवृत्तलब्धात्मनः, शुचियशोयते पते । तव कमण्डलुर्वारिधिर्, बृहतिका च मन्दाकिनी ॥ ८९.१ ॥
नसा हलमुखी ॥९॥ रनसाः। यथा
दन्तुरं कपिशनयनं, यन्मुखं विकटचिबुकम् । तां स्त्रियं सुखमभिलषन् , दूरतस्त्यज हलमुखीम् ॥ ९०.१ ॥ नौ मो भुजगशिशुसृता ॥ ९१॥
यथा'नयनविलसितैरस्याः, कथमिव बत मूर्छा ते । .
भुजगशिशुसृता यद्वा, ऽवगतमुरगकन्येयम् ॥ ९१.१ ॥ वक्रगतेरित्यर्थः। शिशुपदस्य साभिप्रायत्वात् । यथा च
अभ्यस्यता तु तरुणीगतिवक्रिमाणमुन्मूलिताः फणिशिशो भवतापराधाः ॥ ९१.२ ॥
इति । मधुकरिकेति भरतः ॥ ९१.२ ॥ भजसा उदयम् ॥ ९२॥ .
यथा'सुभ्र भवदीयवदने, सत्यपि नितान्तरुचिरे । नित्रप इवैष सहसा, वाञ्छति शशाङ्क उदयम् ॥ ९२.१ ॥
भौ र उत्सुकम् ॥ ९३ ॥
यथा
आपदि दीनमनोरथं, संपदि हर्षपरायणम् । मा कुरु मानस चापलं, संस्मर तत्त्वैमनुत्सुकम् ॥ ९३.१ ॥
mannaam
. 1) विशदवृत्तेत्यत्र शुचियशोयतेरिति-पवित्र उज्वलश्च यश एव यतिस्तस्य । बृहतिकेति प्रच्छादनपटी। 2) नयनविलसितैरित्यादि-बतेति कोमलामन्त्रणे । भुजगशिशुसृतेति - भुजगशिशोरिव सृतं गमनं यस्याः। 3) त(य)था चेति-शिशुपदस्य साभिप्रायत्वे संवादकमाह - अभ्यस्यतेति । तरुणीगतिकौटिल्यं कुर्वता त्वया संमुख मम हर्षों जायते इत्यपराधोन्मूलनम् । 4) सुभ्र भवदीयेत्यत्र सुभ्र इति-भ्रूसमानार्थो भ्रशब्दोऽप्यस्ति तत ऊन् । अन्यथा उकारान्तत्वाभावाद् 'उतो प्राणी' त्यादिना सूत्रेणोञ् न स्यात् । निस्त्रप इति निर्लजः ।
१ सुताद्यद्वा P. २ तथा च com. ३ तरणी N. ४ उन्मूलितात् A. ५ तत्वम० N.

Page #89

द्वितीयोऽध्यायः।
नरा भद्रिका ॥ ९४॥ रनराः। यथा
"पुण्यपापजलवर्धिते, सौख्यदुःखलतिके स्वयम् । तज्जहीहि 'परिविप्लवं, साधुता हृदय भद्रिका ॥ ९४.१ ॥ नौ र उपच्युतम् ॥ ९५॥
यथा"नृप कुरु करुणां जने, परिहर खलसंगमम् । विमृश सुरबिमानतस्, त्रिदशपतिमुपच्युतम् ॥ ९५.१ ॥
स्जसा अक्षि ॥ ९६॥ सजसाः। यथा. "विषमास्त्र एष इति यत् , कवयो वदन्ति तदसत् । प्रहरत्ययं हि मदनः, सुतनो तवाक्षिललितैः ॥ ९६.१ ॥ मः सौ कनकम् ॥ ९७॥
यथा"मिथ्यादर्शनदिग्धमनाः, पापं धर्मधिया मनुते । गाढोन्मत्तरसान्धदृशां, मृत्पिण्डोऽप्यथवा कनकम् ॥ ९७.१ ॥ सौ मस्तारम् ॥ ९८॥
यथा"सकलासुमतां रक्षायै, यतितव्यमितीयत् तत्त्वम् । रसवादविदां तत्सारं, यदि वार्तिक ! रक्तं तारम् ॥ ९८.१ ॥
सिः सौम्या ॥ ९९॥ सिरिति सगणत्रयम् । यथा
निजजीवितमात्ररसात् , कृतनिष्कृपकर्मतते । मृगयामधुमधरते, कुरु धर्ममसौम्यमते ॥ ९९.१ ॥
1) पुण्यपापेत्यत्र जलवर्धिते इति-अन्यापि लता जलसिक्ता वृद्धिं याति तथेयम् । तजहीहीतितस्मात् त्वं त्यजेति योगः। परिविप्लवमिति-चित्तोद्वेगम् । साधुता सजनतेति भावः 2) नृप कुरु करुणामित्यत्र त्रिदशपतिमपच्युतमिति- इन्द्रोऽपि स्वर्गाद् भ्रष्टः इति हेतोः का गतिः तवेति भावः। 3)विषमास एष इतीति-विषमाणि पञ्चसंख्याकानि, पक्षे दुःसहानि अस्त्राणि यस्य सः। अक्षिललितैरिति-लोचनचेष्टितैः कटाक्षबाणैरिति भावः। 4) मिथ्येत्यत्र गाढोन्मत्तरसान्धदृशामिति-गाढमुन्मत्तरसेन धत्तरकरसेनान्धा विलसा ग येषां तेषाम् । 5) सकलासुमेत्यत्र वार्तिकेति-वार्ता प्रयोजनं अस्य, इकण, तस्य संबोधनं हे वार्तिक रसवादिन् । रसवादविदां इयत् सारं रक्तं तानं तारं रूप्यं भवति ।
१ परविप्लवं (परकृतं सुखं दुःखं च rippana ) B. परवि. corrected to परिवि P. २ मृत्पिण्डोऽथवा A. ३ इति यत् A. ४ तारं रक्तं A.
४ छन्दो.

Page #90

छन्दोऽनुशासनम्।
तभ्या रुचिरा ॥१०॥ तभयाः। यथा
नाश्रायि यैश्चरणपद्म-, द्वन्द्वं तव क्षणमपीश । तैराश्रितं वनमजस्र-, दावज्वलत्तर चिराय ॥ १००.१ ॥
नस्या विशाला ॥१०१॥ नसयाः। यथा
नृपतिलक मातु कीर्तिस् , तव भुवि कथं तु यस्याः। भवति सकला त्रिलोकी, यदियमपि नो विशाला ॥ १०१.१ ॥
तन्मा मकरलता ॥ १०२॥ तनमाः। यथा
"भैमे भवदरिनारीणाम् , आर्द्राञ्जननयनासौधैः । आसूत्रि कुचतंटे भ्रष्टैर, नव्या मकरलताभङ्गिः ॥ १०२.१ ॥
नज्याः शशिलेखा ॥ १०३॥ नजयाः। यथा
कलयति पाण्डुरभावं, तव विरहे सुतनुः सा । सुभग यथा दिवसादौ, गलितरुचिः शशिलेखा ॥ १०३.१ ।। नौ सो लघुमणिगुणनिकरः॥ १०४॥
यथाअपरमणिगुणगणः, सरिदधिप तव कियान । हरिहृदि विलसति यल, लघुमणिगुणनिकरः ॥ १०४.१ ।।
__मसाः सिंहाक्रान्ता ॥१०५॥. मभसाः। यथा
त्वदृष्टेयं भवति विभो, दीना प्रत्यर्थिनृपचमूः । राहुग्रस्तेव शशिकला, सिंहाक्रान्तेव मृगवधूः ॥ १०५.१ ॥
रजाः कामिनी ॥ १०६॥ रजराः । यथा
"यत्प्रसादतो जयत्ययं, पुष्पसायको जगत्रयम् । उल्लसन्नवीनविभ्रमास् , ताः स्तवीमि हन्त कामिनीः ॥ १०६.१ ॥
तरंगवतीत्यन्यः॥१०६.१ ॥९।१९ ॥ 1) भैमे भवदरीत्यत्र भीमस्य वृद्धमपत्यं भैमिर्जयसिंहदेवस्तस्य संबोधनम् ।भाजनानि च तानि नयनानि तेषामस्त्राणि । आसूत्रीति-निर्मिता । मकरलताभङ्गिरिति-मत्स्याकृतिपत्रलतारचना। 2)यवसादत इत्यत्र पुष्पसायक इति-अनङ्गः । विभ्रमा विलासाः।
१ कुचतारभ्रष्टैः B. २ मभसाः P.

Page #91

द्वितीयोऽध्यायः।
पक्को मभस्गा मत्ता धैः॥ १०७॥ मभसगाः । धैरिति चतुर्भिर्यतिः । यथा
"आताम्रत्वं वपुषि दधानो, घूर्णन् पृथ्वीतलपतनेच्छुः ।
द्राग्वारुण्यां निहितकरोऽयं, मत्तावस्थां प्रथयति भानुः ॥ १०७.१ ।। इयं च यद्यपि "वानवासिकायामन्तर्भवति तथापि विशेषसंज्ञार्थमुक्ता । एवमन्यत्रापि" ॥ १०७.१ ॥
यज्गाः पतिका ॥१०८॥ रयजगाः। यथा
"भ्रूविलासदूरीकृतोल्लसत्-, कामकार्मुका कान्तिशालिनीम् । मञ्जुगुञ्जिमञ्जीरराजितां, पश्य कामिनीपतिकामिमाम् ॥ १०८.१
मस्जगाः शुद्धविराट् ॥ १०९॥ "सम्यग्ज्ञानचरित्रपात्रतां, यो दधे भुवनैकबान्धवः । त्रैलोक्यस्पृहणीयतां गतः, सत्यं शुद्धविराडयं मुनिः ॥ १०९.१ ॥
मन्यगाः पणवो डैः॥११०॥ मनया गुरुश्च । डैरिति पञ्चभियतिः। यथा
"स्याद्वादामृतमुदिते चित्ते, शास्त्रोक्तिः कटुरितरा भाति ।
एवं संसदि चतुरङ्गायां, जल्पामो जयपणवं दत्वा ॥ ११०.१ ॥ कुवलयमालेति भरतः । केचित्तु यगणस्थाने संगणं मन्यन्ते ॥ ११०.१॥
रजंगा मयूरसारिणी ॥ १११॥ रजरा गुरुश्च । यथा
"या घनान्धकारडम्बरेषु, प्रीतमानसा विसर्पतीह ।
क्षोभयन्त्यपि क्षणाद्भुजंगान् , संत्यजेन् "मयूरसारिणी ताम् ॥ १११.१ ॥ 1)आताम्रत्वमित्यत्र वारुण्यामिति-वरुणो देवता अस्याः सा वारुणी पश्चिमा, वरुणात्समुद्रादागता वारुणी सुरा च तस्याम् । निहितकर इति-कराः किरणा हस्ताश्च । 2)वानवासिकायामन्तर्भवतीति-द्वादशश्च वामवासिका । पादचतुष्टये द्वादशे नवमे च लघौ वानवासिकेति भावः। 3) एवमन्यत्रापीति-यत्र पदेन सहशरूपं पदं समायाति तत्र विशेषसंज्ञायै न दूषणाय। 4) भ्रूविलासेत्यत्र मञ्जुगुञ्जीति-मञ्जु मनोहर यथा स्यादेवं गुअन्ति ध्वनन्तीत्येवंशीलानि मीराणि नूपुराणि तैः राजितां शोभिताम्। 5) सम्यग्ज्ञानेत्यत्र शुद्धविराडिति- शुद्धः सन् विराजते । क्विप् । 6) स्याद्वादेत्यत्र चतुरङ्गायामिति-चत्वारि वादिप्रतिवादि-सभ्य-सभापतिरूपाणि अङ्गानि यस्याः। जयपणवमिति-जयपटहम् । 7) या घनाम्धकारेत्यत्र घनानि निचितानि अन्धकारडम्बराणि, पक्षे मेघान्धकारडम्बराणि तेषु । क्षोभयन्त्यपीति-अपिशब्दो भुजंगानित्यत्र योज्यः । भुजंगानिति - गणिकापतीन् , पक्षे सर्पान् । 8) मयूरसारिणीमिति - मयूरवत्सरति गच्छतीत्येवंशीला । कर्तर्णिन् । तामिति-स्त्रियमिति भावः। (मयूरसारिणी अभिसारिकाम् Tippana in P.)
१ यतिः dropped in A. २ मत्वावस्थां B. ३ DP add मसजगाः । यथा ४ म्यगाः RFGH. . ५स्याद्वामृदात A. ६प्रीविमानसा B.

Page #92

२८
"छन्दोऽनुशासनम् ।
ननगास्त्वरितगतिः ॥ ११२ ॥
नजना गुरुश्च । यथा
दिनकरपीतशुचिरुचिशू, चरमगिरेः शिखरतटीम् ।
अनुसरति त्रपित इव, त्वरितगतिः सितकिरणः ।। ११२.१ ।। भ्मस्गा रुक्मवती ॥ ११३ ॥
भमसा गुरुश्च । यथा -
ये विजितात्मानो नयनिष्ठाः, जाग्रति लोकं रक्षितुकामाः । स्यान्नियतं तेषां वसुधेयं, रुक्मवती मृन्मय्यपरेषाम् ॥। ११३.१ ॥ चम्पकमाला सुभावेति चान्ये । पुष्पसमृद्धिरिति भरतः ।। ११३.१ ॥ भिगौ चित्रगतिः ॥ ११४ ॥

भत्रयं गुरुश्च । यथा -
" यस्य न कापि कला न मतिर्, न व्यवसायलवोऽपि तथा । सोऽपि कथंचन जीवति चेद्, दैवमिदं खलु चित्रर्गति ॥। ११४.१ ॥ निगौ निलया ॥ ११५ ॥
नत्रयं गुरुश्च । यथा -
" अपि सरिदधिपतिसुता, हरिमपि परिहरति यत् । अधमपुरुषकृतरतिं, धिगहह कमलनिलयाम् ॥ ११५.१ ॥ जिगावुषिता ॥ ११६ ॥
जत्रयं गुरुश्च । यथा -
" स किं वद नीचसमाश्रयो, न किं कथय स्थितिरुन्नते ।
न चापलमुज्झसि लक्ष्मि किं न चेद् उषिता जलधामनि ॥। ११६.१ ।।
रः सौ गो मणिरङ्गः ॥ ११७ ॥
यथा -
धीमतां हि गुणो विशदश्रीर, जायते गुणिसंगमवाप्य ।
शोभते नितरां न किमङ्गे, कुङ्कुमारुणिते मणिरेंङ्गः ॥ ११७.१ ॥
1 ) यस्य न कापीत्यत्र चित्रगतीति - चित्रा अद्भुता गतिः प्रकारो यस्य तत् । 2 ) अपि सरिदधिपतीत्यत्र कमलनिलयामिति - लक्ष्मीम् । 3 ) स किं वदेत्यत्र उन्नत इति - उन्नते पुंसि । उषिता जलधामनीति - चतुर्थः पादः काका पठनीयः । नूनमुषिता जलधामनि । एभिः कारणैः । डलयोरैक्यम् । जडेति - जलस्थापि नीवसमाश्रयो भवति, उन्नते प्रदेशे स्थितिर्न भवति ।
1
१ शुभावा D. २ चित्रगति: ABCD. ३ उषिला A. ४ मणिरागः BN.

Page #93

द्वितीयोऽध्यायः।
नौ म्गो बन्धूकम् ॥ ११८॥ भनमा गुरुश्च । यथा
"एतदभिनवभावद्विम्बं, शोणरुचिरुचिरं प्राग्वध्वाः । शेखरितनवबन्धूकश्री-, बन्धुपदमधुना संधत्ते ॥ ११८.१ ।।
व्रज्गा मनोरमा ॥ ११९॥ नरजा गुरुश्च । यथा
निखिलदीनदुःखदारिणी, सकलबन्धुसंविभागकृत् । गुणिजनामृतार्णवोपमा, भवति सा रमा मनोरमा ॥ ११९.१ ॥ तो जौ ग उपस्थिता ॥ १२० ॥
यथा"एषा भवतः समराङ्गणे, राजन् जयसिद्धिरुपस्थिता । कीर्तिः कुपितेव भवत्प्रिया, सद्योऽभिससार दिगन्तरम् ॥ १२०.१ ॥ .
___ अत्र द्वाभ्यां यतिरित्येके ॥ १२०.१॥
र्मस्गाः कलिका ॥ १२१ ॥ रमसा गुरुश्च । यथा
कुन्दयष्टिं हृष्टः परिचुम्बन , किं न रे रोलम्ब त्रपसे त्वम् । तत्तथा येन प्रागनुरागात् , क्रीडितं मालेत्याः कलिकायाम् ॥ १२१.१ ॥
भनगा मृगचपला ॥१२२॥ भतना गुरुश्च । यथा
"साधु समाधावविचलताम् , आश्रय हे मानस सततम् । वाञ्छसि यद्यव्ययपदवीं, मा कुरु वृत्तिं मृगचपलाम् ॥ १२२.१ ।। मो नौ गः कुमुदिनी ॥ १२३ ॥
यथाआसाद्य प्रियमिह शशिनं, निर्गच्छद्भमरकुलमिषात् । ... . मूर्त दुःखमिव विरहजं, तत्कालं वमति कुमुदिनी ॥ १२३.१ ॥
कुसुमसमुदितेत्यन्ये ॥ १२३.१ ॥ मः सौ ग उद्धतम् ॥ १२४ ॥
1) एतदभिनवेत्यत्र शेखरितनवबन्धूकेति-शेखरितानि शेखरीकृतानि च तानि नवबन्धुकानि च तेषां श्रीः शोभा तस्याः बन्धुपदं सादरत्वं साम्यमिति भावः। 2) एषा भवत इत्यत्र उपस्थितेति-प्रादुर्भूता। 3) साधु समाधावित्यत्र अविचलतेति-स्थिरत्वं । अव्ययपदवीमिति-मोक्षमार्गम् ।
१ मृता dropped in D. २ मालव्याः N.
३ भतनगा यथा A. ४ पूर्त....

Page #94

छन्दोऽनुशासनम् ।
. यथा"सर्पद्भिस्तव दिग्जययात्रा-, स्वेभिर्देव तुरंगमसैन्यैः । प्राज्यैरुद्धतमध्वरजस्तां, वृद्धि प्राप न वृन्दमरीणाम् ॥ १२४.१ ॥
नज्यगा विपुलभुजा ॥ १२५ ॥ नजया गुरुश्च । यथा
"रिपुवनिताजननिःश्वासैर्, अविरतमुष्णतः क्लान्ता । भजति चुलुक्य जयश्रीस्ते, विपुलभुजाविटपिच्छायाम् ॥ १२५.१ ॥
स्जस्गा माला ॥१२६॥ सजसा गुरुश्च । यथा
गगनाङ्गणे कुमुदषण्डे-, श्रियमुद्वहन्ति निपतन्त्यः । भवदीक्षणोत्सवसतृष्णाः, नृप सुध्रुवां नयनमालाः ॥ १२६.१ ॥
- प्रमितेत्यन्ये ॥ १२६.१ ॥ १०॥२०॥ त्रिष्टुभि भौ रो गौ रोचकम् ॥ १२७ ॥
यथा"कुम्भभुवो जयतीह माहात्म्यं, तद्वडवामुखतेजसश्चापि । यस्य जगत्प्रलयप्रगल्भोमिर्, अञ्चति रोचकगोचरं सिन्धुः ॥ १२७.१ ॥ रः सौ ल्गावच्युतम् ॥ १२८ ॥
यथात्वं दधासि विभो परमेष्ठिताम् , ईश्वरत्वमपि त्वयि राजति ।। अच्युतत्वमपि त्वमुपश्रितः, कोऽपरस्त्वदृते जिन देवता ॥ १२८.१ ॥
तिौ लयग्राहि ॥ १२९॥ तगणत्रयं गुरुद्वयं च । यथा
वीणानिनादानुबन्धेन हृद्यं, काञ्चीरणत्कारचित्रीयमाणम् । नव्याङ्गहारप्रकाराभिरामं, दत्ते प्रमोदं लयग्राहि लास्यम् ।। १२९.१ ।।
1) सर्पद्भिस्तवेत्यत्र [यात्रासु एभिः] वृन्दमरीणामिति-वैरिणां वृन्दं वृद्धिंन प्राप किंतु वत्सज्योत्थितं रजः वृद्धि प्रापेति भावः। 2) रिपुवनितेत्यत्र क्लान्तेति-अन्यापि काचित् या स्त्री भवति सा तापेन पीडिता सती वृक्षं याति। 3) कुम्भभवो जयतीत्यत्र घटयोनेर्वडवानलस्य च रोचकगोचरं बुभुक्षाविषय सिन्धरञ्चति प्रकटीकरोति । कोऽर्थः । भगस्तिना जगालयप्रगल्भोमिरपि समुद्रश्चलुकेन पीतो वडवामिनाच शोषितः। नाग्नि पुंसि चेति णको, रोचकः।
१ कान्ता x. २ खण्ड AD. ३ दृष्टुभि .. प्रलय dropped in 2 ५वेक्षेन Dr. ६ काञ्चीकणत्कार,2.

Page #95

द्वितीयोऽध्यायः।
भिरगौ दोधकम् ॥ १३० । भत्रय गुरुद्वर्य च । यथा
"पुष्करमम्बुदगर्जितधीरैः, श्रव्यमदो धकधोंकृतिनादैः । व्यञ्जितपाठकृतिध्वनिपाद-, न्यासमसाविह नृत्यति सुभ्रूः ॥ १३०.१ ॥
"उपचित्रेयम् ॥ १३०.१॥ सिल्गा विदुषी ॥१३१ ॥ सत्रयं लघुगुरू च । यथा
"कुरुते तरसा न हि चापलं, स्वयमेव न चार्थयते परम् । प्रकटं कुरुते न वियाततां, प्रमदा विदुषी भवतीदृशी ॥ १३१.१ ॥
भना गौ श्रीः ॥१३२ ॥ "डैरिति पञ्चभिर्यतिः । भतना गुरुद्वयं च यथा
या सुजनानामुपकरणाय, प्रद्विषतां च प्रतिकरणाय ।
मानधनानां भवति नराणां, श्रीरितरा स्यात् परिकरमात्रम् ॥ १३२.१ ॥ सान्द्रपदमित्यन्ये । रुचिरेति भरतः । यतिनियमाभावे इदमेव प्रत्यवबोधः ॥१३२.१॥
तो जौ गाव॑पस्थिताः ॥ १३३ ॥
यथाया मानमहाविषघूर्णिताङ्गी, नाभूत् कलयापि वशंवदा ते । लोलन्मलयानिलदोलितात्मा, प्रीत्या सविलासमुपस्थिता सा ॥ १३३.१ ॥
जस्ता गार्बुपस्थितम् ॥ १३४॥ जसता गुरुद्वयं च । यथा
"शिलीमुखततिं सत्पक्षनादां, मुहुन्धितं बाणासनाङ्के। पुरः शरदृतुं संप्रेक्ष्य राजन्, उपस्थितमरिस्त्वामेव मेने ॥ १३४.१॥
1) पुष्करमम्बुदेत्यत्र मृदङ्गं श्रव्यं कैः धकधोंकृतिनादैः। धकं नाम वादिनं तस्य ये धोंकृतिनादास्तैः । पाठस्य कृती उपाध्यायः व्यञ्जितः पाठकृतिन उपाध्यायस्य ध्वनिः पादन्यासेन यत्र नृत्ये । एतत् क्रियाविशेषणम् । 2) उपचित्रेयमिति - ग्युपचित्रा । चगणचतुष्टये नवमगुरावुपचित्रा। 3) कुरुते तरसेत्यत्र वियाततां पृष्टताम् । स्त्रीणां हि स्वभावोऽयं हावभावादिना स्वविषयं पुरुषं करोति परं मुखेन तं न प्रार्थयति । 4) शिलीमुखततिमित्यत्र भ्रमरश्रेणिं बाणश्रेणिं च । सन्तौ पक्षनादौ यस्याः सन् पक्षनादो यस्या वा। बाणासेति - बाणवृक्ष-बीजकवृक्षयोरके । पक्षे धनुषि ।
... १ पाटकृति DNP. २ तनुते AP. ३ भन्नार्गों E. ४ डैरिति DE. ५P adds वानवासिकेयं, ६गौ उप. N. ७ विदधतं N.

Page #96

३२
छन्दोऽनुशासनम् ।
मात् तौ गौ शालिनी घैः ॥ १३५ ॥
मेस्तद्वयं गुरुद्वयं च । घैरिति चतुर्भिर्यतिः । यथा -
"ऊर्मीभङ्गीर्निर्मिमाणा धुनीनां, व्यातन्वाना वीरुधा लास्यलीलाम् । उज्जृम्भन्ते शालिनीवारपाक-, स्फारा मोदाः शारदा वांयवोऽमी ॥ १३५.१ ॥ मभता गौ वातोर्मी' ॥ १३६ ॥
"चैरिति वर्तते । यथा -
"स्वच्छत्रूणां विपिनं' प्रस्थितानां, क्षिप्तः पांशुर्हशि वातोर्मिकाभिः ॥
,
तापः सूर्येण च मूर्ध्नि प्रकीर्णः को वा नास्कन्दति संप्राप्तभङ्गान् ॥ १३६.१॥ मो भौ गौ वा ॥ १३७ ॥
वातोर्या एव लक्षणान्तरम् । धैरिति वर्तते । यथा
" घोराकारा घनघोषविशेषा, दूरोत्क्षिप्तक्षितिरेणुविमिश्रा ।
लोकक्षोभं सहसा विदधाना, वातोर्मीयं कुरुते जगदन्धम् ॥ १३७.१ ॥. मनगा भ्रमरविलसितम् ॥ १३८ ॥
मभना लघुगुरू च । चैरिति वर्तते । यथा -
'प्रत्याख्याताप्यसि कमलवनं, याता तत् किं करतलचलनैः । मुग्धे विद्धि स्फुटकमलधिया, वक्त्रापातिभ्रमरविलसितम् ।। १३८.१ ॥ " वानवासिकेयम् ॥ १३८.१ ॥
नौ सो गौ वृन्ता ॥ १३९ ॥
घैरिति वर्तते । यथा -

जिनपतिगुरुपदपीठे यो ऽशठमतिरिह लुठति प्रीत्या 1
विगलति निखिलमघं तस्मात्, परिणतफलमिव वृन्तान्तात् ॥ १३९.१ ॥ न्यभा गौ पतिता चैः ॥ १४० ॥
नयभा गुरुद्वयं च । चैरिति षड्भिर्यतिः " । यथा
1 ) उर्मीभङ्गीरित्यत्र उर्मी कल्लोलः । धुनीनां नदीनाम् । व्यातन्वानाः कुर्वाणाः । शालिनीवारपाकेति - उताः शालयेोऽनुप्ता नीवाराः । यद्वा शालिनः शोभना ये नीवारा वनव्रीहयः इति वा कार्यम् । एतावता त्रिधा वायुर्वर्ण्यते शीतो मन्दः सुरभिश्च । 2 ) त्वच्छत्रूणामित्यत्र वातोर्मिकाभिर्वातमण्डलीभिः । नास्कन्दति []ति । 3 ) घोराकारेत्यत्र घोरो भयकृत् आकाशे यस्याः सा, महद् घोषवती । 4) प्रत्याख्यातापीत्यत्र निराकृतापि । यदीति शेषः । यातेति - प्राप्ता । चलनैरिति निषेधनैः । 5 ) वानवासि केयमिति - अजमुखश्रीर्गन्तो नवमे द्वादशे च ले सति वानवासिका । एतद्भेदविशेषाद् भ्रमरविलसितस्य ।
१ मातौ N; मत्तौ A. २ मतद्वयं N. ३ वातोर्मी : G. ६ गौ धैर्वा G. ७ इति च वर्तते B. ८ विशेषात् NP. ९ 'सितं ११ याति D.
-
४ चैरित्यनुवर्तते . ५ विपिने N. : GH. १० वृन्तं ; वृन्ता घैः GH.
www.jalnelibrary.org

Page #97

द्वितीयोऽध्यायः। "वहति न मन्दं दक्षिणवायुर्, भ्रमति न तूर्णं चूतपरागः । दधति न पिक्यः पञ्चमरागं, किमु पतिता त्वं पादतलेऽस्य ॥ १४०.१ ॥
नरल्गा रथोद्धता ॥ १४१॥ रनरा लघुगुरू च । यथा
तावकीनकटके रथोद्धताः, धूलयो जगति कुर्युरन्धताम् । चेदिमाः करिघटा मदाम्भसा, भूयसा प्रशमयेन्न सर्वतः ॥ १४१.१ ।।
"अपरान्तिकेयम् ॥ १४१.१॥ नभा गौ स्वागता ॥ १४२ ॥ रनभा गुरुद्वयं च । यथा
वल्लभं सुरभिंमित्रमनङ्ग, दाक्षिणात्यपवनं सुहृदं च । पृच्छतीह परपुष्टविघुटैः, स्वागतानि नियतं वनलक्ष्मीः ।। १४२.१ ।।
नौ रल्गा भद्रिका ॥ १४३ ॥ नद्वयं रो लघुगुरू च । यथा
परिहर नितरां परापदं, कुरु जिनवचनेऽनुरागिताम् । इति तव चरतः परे भवे, भवतु सपदि भद्रिका गतिः ॥ १४३.१ ॥
अपरवक्त्रमिति भरतः। "उत्तरान्तिकेयम् ॥ १४३.१ ॥
रजल्गाः श्येनी ॥ १४४ ॥ रजरा लघुगुरुं च । यथा
भ्रान्तगृध्रवृन्दकङ्कमण्डल-, श्येनिका त्वदीयवैरिवाहिनी । आपतत्कृतान्तरौद्रकिंकर-, व्याकुलेव लक्ष्यते क्षमापते ॥ १४४.१ ।।
निःश्रेणिकेत्यन्ये ॥ १४४.१ ॥ "नो जौ ल्गौ सुमुखी ॥ १४५ ॥
यथाकनकरुचिर्घनपीनकुचा, मनसिजविभ्रमकेलिगृहम् । चलनयना नवकुन्ददती, न हरति कस्य मनः सुमुखी ॥ १४५.१ ॥
द्रुतपादगतिरिति भरतः ॥ १४५.१ ॥
1) वहति न मन्दमिति-प्रसरति । एतानि कामिन्याः भर्तुः पादपतने कारणानि । तदभावे पतितेति । 2) अपरान्तिकेयमिति-वैतालीयादेर्युक्पादजापरान्तिका । एतद्भेदत्वाद् रथोद्धतायाः। 3) उत्तरान्तिकेयमिति-वैतालीयादेरोजजा । चारुहासिनीति-चारुहासिनी प्रत्यन्तरे। 4) नो जो लगौ सुमुखीति-नन्वत्र छन्दोनामत्वान्नखमुखेति ङीर् न प्राप्नोति । अत्राह - शोभनं मुखं यस्याः सा अनिर्दिष्टा स्त्री, ततो ङीः । ततः सुमुखीव इदं छन्दः प्रधानत्वात् सुमुखी।
२ चारुहासिनीयं BGP; उत्तरा० । चारु० यं A. ३ लगौ च A.
१ सुरभिमीशमनङ्गं ABDGP. ४ वैरवाहिनी B.
५ छन्दो०

Page #98

छन्दोऽनुशासनम् ।
मस्जा गावेकरूपम् ॥ १४६ ॥ मसजा गुरुद्वयं च । यथा
काष्ठे वा कनकेऽथवा मणौ वा, लोष्टे वा रमणीषु वा तृणे वा । शापे वा स्तवनेऽपि वा वितृष्णं, साधूनां मन एकरूपमेव ॥ १४६.१ ॥ तो जौ ल्गौ मोटनकम् ॥ १४७॥
यथा"दन्तद्युतिधौतदिगन्तरया, रम्यं नवयौवनया विहितम् । साचीकृतलोलविलोचनकं, दृष्टं भवता मुखमोटनकम् ॥ १४७.१ ॥ तभजल्गा उत्थापनी ॥१४८॥
यथासर्पद्विपेन्द्रभरकम्प्रमही-, प्रभ्रश्यददिशिखरध्वनिभिः । अम्भोधिमध्यशयितस्य हरेर्, उत्थापनी जयति ते' पृतना ॥ १४८.१ ॥ तो नौ ल्गौ मुखचपला ॥ १४९ ॥
यथा"आकाङ्क्षसि यदि सुखमसमं, जन्मापि विमलमिह मनुषे । नागीमिव निरवधिकुटिलां, नारी परिहर मुखचपलाम् ॥ १४९.१ ॥
न्यनल्गाः कमलदलाक्षी ॥ १५०॥ नयनलगाः यथा
विरहनिदाघः सुभग हठाद्, अतिशयदीर्घाकृतदिवसः । कृतगुरुतापः कृर्शयति तां, कमलदलाक्षीं सरितमिव ॥ १५०.१ ॥
रुचिरमुखीति भरतः॥१५०.१॥ स्मनल्गा विमला ॥ १५१॥. समनलगाः । यथा
शरदायातेयं गगनमणेर्, इव तेजः प्रौढिं तव भजताम् । नृप कीर्तिर्योत्स्ना तुहिनरुचेर्, इव दिक्षु भ्राम्यत्वतिविमला ॥ १५१.१ ॥
नस्ला गावशोका ॥ १५२॥ नसना गुरुद्वयं च । यथा1) दन्तद्युतीति - साचीकृतेति वक्रीकृतम्। 2) आकाङ्क्षसीत्यत्र मुखचपलामिति - वाचालाम् ।
१ मणौ वा A. २शिखाध्व.A. ३ सा पृ० ; ४D drops नयनलगाः to कमलदलाक्षी. ५ विहरनि. N. ६कशयति APB. ७ तेजः प्रौढं N. ८ कीर्तिज्योत्स्ना A0. ९ नना P. ..

Page #99

द्वितीयोऽध्यायः। "अलिवलयहुंकृतिभिरुच्चैर्, इयमिह निषेधति भवन्तम् । वनभुवमितः पथिक मा गाः, कुसुमितसमुल्लसदशोकाम् ॥ १५२.१ ॥
सज्या ल्गौ सारणी ॥ १५३ ॥ सजयलगाः। यथा
मदनस्निलोचनभालाग्निना, ज्वलितः क्षणादिह जीवेत् कथम् । त्रिवलीतरंगजुषः स्युर्न चेद्, रससारसारणयः सुभ्रवः ॥ १५३.१ ॥ तो जो गाविन्द्रवज्रा॥ १५४ ॥
यथास्वस्वागमाचारपरायणानां, पुण्यात्मनां यः कुरुते विरुद्धम् । लोणीभुजस्तस्य भवत्यवश्यं, रौद्रेन्द्रवज्राभिहतस्य पातः ॥ १५४.१ ॥ जतजा गावुपेन्द्रवज्रा ॥ १५५ ॥
यथा"दधासि धात्रीं विदधासि दुष्ट-, क्षमाभृतां निर्दलनं प्रसह्य । कुमारपाल क्षितिपाल कस्त्वम् , उपेन्द्रवज्रायुधयोस्तदत्र ॥ १५५.१ ॥ - एतयोः परयोश्च संकर उपजातिश्चतुर्दशधा ॥ १५६ ॥
एतयोरिन्द्रवज्रोपेन्द्रवज्रयोः संकरोज्योन्यपादमीलनमुपजातिः । सा च प्रस्तारमेदाचतुर्दशधा । एवं परयोरिन्द्रवंशा-वंशस्थयोः संकरः उपजातिश्चतुर्दशधैव । स्थापना"। s , ss, usi, sis, Iss, sss), ms, sus, Is/s, ss/s, us, ss, Isss. आद्यमेदोदाहरणं यथा. प्रायः पुमांसोऽभिनवार्थलाभे, गुणोज्वलेष्वप्यकृतादराः स्युः । __ अवाप्य कुन्दं मधुपो हि जज्ञे, गेतोपजातिभ्रमणाभिलाषः ॥ १५६.१ ॥ एवमन्येष्वप्युदाहायर्याः । समवृत्तप्रस्तावेऽप्युपजातीनामुपन्यासो लाघवार्थः॥१५६.१॥
सर्वजातीनामपीति वृद्धाः ॥ १५७॥ सर्वजातीनां उक्तादीनां प्रायो गायत्र्यादीनां इतः परासां जगत्यादीनां "कृतनामाकृतनामविसदृशप्रस्ताररूपस्खवपादानां स्वल्पभेदानां संकरः उपजातिरिति बहुश्रुताः पाहुः । यथा त्रिष्टुभः स्वप्रस्तारण
1) भलिवलयेति भवन्तमिति-कंचित् पथिकं वनलक्ष्मीः निषेधयति । 2) दधासि धात्रीमित्यत्र क्षमाभृतामिति-राज्ञां गिरीणां च । कस्त्वमिति-कः प्रश्ने । नारायण- पुरंदरयोस्तदन्त्र संग इति मन्ये । 3) स्थापनेति-अत्रैकेनायेन वर्णन पादकथनम् । यदि गुरुस्तदा इन्द्रवज्रायाः पादः । तत्र हितगणाद आयो वर्णो गुरू। लघुश्चेदुपेन्द्रवज्रायाः पादः। तत्र हि जगणाद् आद्यो वर्णो लघुः । चतुषु प्रसृतेषु आधान्तिममेदयोर्वर्जितयोरयं प्रस्तारः समायाति । आद्यभेदस्य इन्द्रवज्रारूपत्वादन्त्यभेदस्योपेन्द्रवज्रारूपत्वात्तयोर्वर्जनम । 4) कृतनामाकृतनामेति-विसदृशप्रस्ताररूपाः स्वस्वपादा यस्याम् । एकंकाक्षरः न बहुभिः।
१ सारिणी BGH. २ दमनः N. ३ यत् N. ४ यथा dropped in AE. ५ त्यक्तीपजाति. A. ६ अपि वृद्धाः प्राहुः म...

Page #100

छन्दोऽनुशासनम् । "कामे कमाहिँ कमियं खु दुक्खं, छिंदाहि दोसं विणएज रागं ॥ १५७.१॥
तथा"सकारए सिरसा पंजलीओ, कायग्गिरा भो मणसा ये निञ्चं ॥ १५७.२ ॥ परजातिप्रसारेण यथा"युधिष्ठिरो धर्ममयो महाद्रुमः, स्कन्धोऽर्जुनो भीमसेनोऽस्य शाखा ।
माद्रीसुतौ पुष्पफले समृद्धे, मूलं कृष्णो ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च ॥ १५७.३ ॥ 4जे आवि मंदेर्ति गुरुं विइत्ता, डहरे इमे अप्पसुएत्ति नच्चा ॥ १५७.४ ॥ ११॥३०॥
जगत्यां तो ज्राविन्द्रवंशा ॥ १५८ ॥ ततजराः। यथा
"दारेषु सुग्रीवकपीश्वरस्य यद्, रागानुबन्धं सहसा व्यपश्चयः । तत् ते प्लवंगाधिपते किमुच्यते, हन्तेन्द्रवंशानुगुणं त्वया कृतम् ॥ १५८.१ ॥ जतज्रा वंशस्थम् ॥ १५९॥
यथापुरूरवोनाहुषिपूरवः पुरा, दधुर्धरां धारयतेऽधुना भवान् । अपूर्वमेतञ्चरितं न तावकं, वदन्ति वंशस्थमिदं महीपते ॥ १५९.१ ॥
वसन्तमञ्जरी, अभ्रवंशा चेत्यन्ये ॥ १५९.१॥ नभज्याः कलहंसा ॥१६०॥
यथा'गुणलवेऽपि सुभग प्रियसख्या, गुणिकथाक्रमवशात् प्रकृते ते । घटयते किमपि नाटितलज्जा-, कृतकमाशु सुतनुः कलह सा ॥ १६०.१ ॥
द्रुतपदा, मुखरं चेत्यन्ये ॥ १६०.१॥ नभसाश्चन्द्रवर्त्म ॥१६१॥ रनभसाः। यथा"सैहिकेयभयविह्वलमनसः, स्वप्रभाभिरिह दक्षमुनिसुताः । नाममात्रमपि सोढुमपटवश् , चन्द्रवर्त्म रचयन्ति हततमः ॥ १६१.१ ।।
1)(हिं इति यद्यपि अनुस्वाराद्दी?ऽस्ति तथाप्यत्र प्रस्तारे हिं इत्यक्षरस्य लघुत्वं प्रस्तार्यम् Tippana in B.) कामे कमाहीति अकृतनाम । छिंदाहीति इन्द्रवज्रायाः पादः। 2) सकारएत्ति अकृतनाम । कायग्गिरेति इन्द्रवज्रापादः। 3) युधिष्ठिरो धर्मेति वंशस्थपादः। स्कन्ध इति लयग्राहिपादः। यतः तिौँ लयग्राहि । माद्रीसुताविति-नकुलसहदेवौ । इन्द्रवज्रा। मूलमिति शा[लि]नीपादः ॥ 4) जेआवित्ति इन्द्रवज्रापादः । डहरेत्ति केकिरवच्छन्दः। 5) दारेषु सुग्रीवकपीश्वरस्येत्यत्र हे वालिन् इन्द्रोऽपि पुरा अहल्याख्यायां ऋषिपल्या लुब्धोऽभूत् त्वमसि इन्द्रपुत्र इति तवेदं युज्यत इति भावः। 6) गुणलवेपीत्यत्र प्रकृते प्रारब्धे । नाटितलजेति-अभिनयविषयं प्रापिता ब्रपा यथेति सा। कृतकमिति-कृत्रिमम् । 7) सैंहिकेयेत्यत्र दक्षमुनिसुताः २७ तारकाः । हततम इति-तमः शब्देन राहुर्भण्यते ।
१कमाहि ACDN. २ धिणइज A.; विणइज P.३ पंजलिओ A. ४ इA. ५ जे यावि P. ६ मंदित्ति A; मंदेति B. ७ विईत्ता A. ८ निच्चा P. ९नाधुषि ADP. १० अपभ्रंशा A. ११ सोढमप...

Page #101

द्वितीयोऽध्यायः।
सीस्तोटकम् ॥१६२॥ सीरिति चत्वारः सगणाः । यथा"परलोकविरुद्धकुकर्मरतं, बहिरार्जवमादधतं कुटिलम् । विषकुम्भमिवेद्धसुधापिहितं, त्यज मित्रमतोटकतैकगुणम् ॥ १६२.१ ॥
"मात्रासमकमिदम् ॥ १६२.१ ॥ नभभ्रा द्रुतविलम्बितम् ॥ १६३ ॥
यथापरुषसान्द्रवचोरचनाञ्चिता, रुदितहासविलोलविलोचना । अवचनं कथयत्यतिरौगितां, द्रुतविलम्बितचित्रगतैरियम् ॥ १६३.१ ॥
हरिणप्लुतमिति भरतः ॥ १६३.१ ॥
नौ म्यौ पुटो जैः॥१६४ ॥ ननमयाः । जैरित्यष्टभिर्यतिः । यथा"तरललवणिमाम्भःपूर्णकुम्भी, सुचरितफलपाकोल्लासँवल्ली । सुतनु तव विराजत्यङ्गसंगान , नयनपुटनिपेया यौवनश्रीः ॥ १६४.१ ॥
नौ म्रौ ततम् ॥ १६५ ॥ ननमराः । यथानववयसि वियुक्तानां योषितां, प्रिय कथय निराशानां का गतिः । त्वमपि सुभग गन्ता देशान्तरं, गगनमपि च मेघव्यूहैस्ततम् ॥ १६५.१ ॥
नौ भ्रावुज्वला ॥ १६६॥ ननभराः। यथाविनयितमनसोऽपि निरन्तरं, बत विदधतु किं नु विवेकिनः । 'नयनगतिरियं हि सुदुःसहा, चकितमृगशामहहोज्वला ॥ १६६.१॥
चलनेत्रेत्येके ॥ १६६.१ ॥ तीः कामावतारः॥ १६७॥ तीरिति चत्वारस्तगणाः । यथा"मध्ये नताझ्या नवा रोमराजीति, यन्मन्यते मुग्धलोको न तत् किं तु । तुङ्गस्तनास्थानिकाकुट्टिमारूढ-, कामावताराय निःश्रेणिकां विद्धि ॥१६७.१॥
1) परलोकेत्यत्र अतोटकतैकगुणमिति - न कलहकर्मणि तुटतीति अतोटकं तस्य भावः अतोटकतैव एको गुणो यस्याः । कलहकारिता एकगुण इति भावः । त्यज मित्रमिति पाठे आदधतं इति विशेषणं न घटते मित्रशब्दस्य संयुक्तरान्तत्वानपुंसकत्वे । तस्मात्यज भृत्यमिति शुद्धः पाठः। 2) मात्रासमकमिदमिति-अजमुख
श्रीगन्तो। 3) अवचनं क्रियाविशेषणम् । 4) तरललवणिमेति- चञ्चलं मनोहरत्वं तद्रूपं पयस्तस्य कुम्भी। . सुचरितपाकेति-पाकोऽनुभवः। 5)मध्ये नताझ्या इति-मध्यं वलित्रयभृत् । आस्थानिकेति-आस्थानशाला।
१ विरुद्धः कु. A. २ नभभरा यथा P. ३ अतिरागतां N. ४ पूर्णकुम्भा A. ५ उल्लासिवल्ली E. . ६ तु BNP; नु dropped in A. ७ चपलने. FN. ८ स्तनीस्था० A. ९ निःश्रेणिकं N.

Page #102

८
छन्दोऽनुशासनम् ।
न्यौ न्यौ कुसुमविचित्रा ॥ १६८॥ नयनयाः। यथासरसिजवक्त्रा कुवलयनेत्रा, विकच पोष्ठी विचकिलदन्ता । इयमनुरूपा ननु कुसुमेषोर, जयति धनुःश्रीः कुसुमविचित्रा ॥ १६८.१ ॥
इयं मदनविकारा गजलुलितं वा अन्येषाम् ॥ १६८.१॥
जसज्सा जलोद्भुतगतिश्चैः ॥ १६९ ॥ जसजसाः । चैरिति षड्भिर्यतिः । यथा"विकोसिकुसुमं सदाफलयुतं, निसर्गशिशिरं तैटे विटपिनम् । निपातितवती हहा सरिदियं, निकामकलुषा जलोद्धतगतिः ॥ १६९.१ ॥
योर्भुजंगप्रयातम् ॥ १७०॥ यीरिति चत्वारो यगणाः । यथा"न सूरिः सुराणां गुरुर्नासुराणां, पुराणां रिपुर्नापि नापि स्वयंभूः । खला एव विज्ञाश्चरित्रे खलानां, भुजंगप्रयातं भुजंगा विदन्ति ॥ १७०.१ ।।
____ अप्रमेयेति भरतः ॥१७०.१॥ रीः स्रग्विणी ॥ १७१॥ रीरिति रगणाश्चत्वारः । यथा - "तारकामल्लिकॉमालिकामालिनी, चारुचन्द्रप्रभाकेतकीशालिनी । भोगभाजां भुजंगेश्वराणां प्रिया, सेयमुज्जृम्भते शर्वरीस्रग्विणी ॥ १७१.१ ॥
पद्मिनीति भरतः॥ १७१.१॥ जीौक्तिकदाम ॥ १७२॥ जीरिति जगणाश्चत्वारः । यथा"समाधिपयोधिनिमग्नमदीनम् , अनीहमकाममवाममनाधि । जिनेन्द्र मनो मम वाञ्छति नाम, न विभ्रमधाम न मौक्तिकदाम ॥१७२.१॥
मीः कल्याणम् ॥ १७३ ॥ मीरिति मगणाश्चत्वारः । यथा
1) विकासिकुसुममित्यत्र एवंविधं वृक्षं निपातितवती । वचसा अन्योक्तिरभ्यूह्या। 2) न सूरिसराणामित्यत्र बृहस्पतिः। पुराणां रिपुरितीन्द्रः । भुजंगप्रयातमिति-प्रयातं गतिम्। 3) तारकेत्यत्र मालि: नीति-मलमल्लिधारणे । भोगभाजामिति -पक्षे सर्पाणाम् । स्रग्विणीति-मालावती। 4) समाधिपयोधिनिमग्नत्यत्र नामेति-कोमलामघ्रणे । विभ्रमधामेति-विलासगृहम् । मौक्तिकदामेति-मुक्ताफलहारम् ।
१ जपौष्ठी ABCD. २ विकाशि० AP. ३ तटविट• N; तटे विपिनं. ४ शरदियं A. ५मालिकामल्लिका A. ६ जितेन्द्र A.

Page #103

द्वितीयोऽध्यायः। "आदिस्रष्टा यः सर्वेषां सन्मार्गाणां, प्रत्यादेष्टा यः पापानां त्रैलोक्येऽस्मिन् । तत्त्वज्ञानात् संसाराब्धेः प्राप्तः पारं, दिश्याद् देवः श्रीनाभेयः कल्याणं सः॥१७३.१॥
काश्चनमिदमिति कश्चित् ॥ १७३.१ ॥ नाद् भज्राः प्रियंवदा ॥ १७४ ॥ नगणात् परे भजराः । यथा"प्रणयतत्परमिमं सखि प्रियं, मधुरमालप मयैव शिक्षिता । विधुरिता समदकोकिलारवैर, यदि भविष्यसि मधौ प्रियंवदा ॥ १७४.१ ॥
मत्तकोकिलमित्यन्ये ॥ १७४.१ ॥ ताल्ललिता ॥ १७॥ तगणात् परे भजराश्चेत् तदा ललिता । यथा"ग्रामेऽत्र पाप कलहंसतां दधद्, धत्से त्रपां नहि किमन्ध भाव्यताम् । रम्यं वपुर्न मधुरं न ते रुतं, रे काकपाक ललिता न वा गतिः ॥ १७५.१ ॥
स्जौ सौ प्रमिताक्षरा ॥ १७६ ॥ सजौ सद्वयं च । यथाबहुभिः किमाललपितैः कुधियां, सरसाभिधेयघटनारहितैः । "रसभावभावितधियां हि वरं, प्रमिताक्षराऽपि रचनाऽर्थवती ॥ १७६.१ ॥
चित्रेयम् ॥ १७६.१ ॥ मौ यौ वैश्वदेवी डैः॥ १७७॥ डैरिति पञ्चभिर्यतिः । यथा"जिष्णुर्वित्तेशो धर्मराजः प्रचेताः, ईशः श्रीनाथस्तेजसां धाम 'चेति ॥ यत् त्वं प्रख्यातः श्रीचुलुक्यक्षितीश, ब्रूमस्तेनेयं वैश्वदेवी तनुस्ते ॥ १७७.१ ॥
चन्द्रकान्तेत्यन्ये ॥ १७७.१ ॥ म्भौ स्मौ जलधरमाला घैः॥ १७८ ॥ मभसमाः । चैरिति चतुर्भिर्यतिः । यथा
1) आदिस्रष्टेत्यत्र प्रत्यादेष्टेति-निराकर्ता। 2) प्रणयतत्परमित्यत्र शिक्षितेति - आनीय पादे पातिते मालपेत्यादि कथिते सति । सा तां किं मां शिक्षयसि । उपालम्भे इदं पदं योज्यम्। 3) ग्रामेऽत्रेत्यत्र पापेति-हे पापिन् । त्रपामिति - लज्जाम् । भाव्यतामिति - पालोच्यताम् । काकपाक वायसडिम्भ । वायसडिम्भेऽत्राप्यन्योक्तिः । 4) रसभावभावितेत्यत्र प्रमिताक्षरेति -सरसार्थरचनासहिता स्तोकाक्षराऽपि । 5) जिष्णुर्वित्तेश इत्यत्र जयनशीलो जिष्णुः, पक्षे इन्द्रः । वित्तस्य ईशः, पक्षे धनदः । चतुर्विधस्य धर्मस्य राजा, पक्षे यमः। प्रकृष्टं चेतो यस्य सः, पझे वरुणः। ईशः स्वामी, पक्षे शंभुः। श्रीणां नाथः, पक्षे नारायणः । तेजसां गृहं, पक्षे सूर्यः । इति विशेषणैस्त्वं ख्यातोसि, यतस्तत एवं । वैश्वदेवीति-विश्वदेवानामियं वैश्वदेवी।
... १ मध्ये ०. २ परतनराश्चेत् A. ३ किमालि लपितैः N; [आलं-बहु]. ४ प्रवेत्ता P. ५ वेत्ति .

Page #104

छन्दोऽनुशासनम् । त्वत्सेनाभिः कृतरिपुधामप्लोषे, दृष्ट्वा व्योम्नि स्फुरदुरुधूमस्तोमम् । । ग्रीष्मेऽप्युत्काः सपदि मयूरा राजन् , शब्दायन्ते जलधरमालाभ्रान्त्या ॥ १७८.१ ।।
कान्तोत्पीडेत्यन्ये ॥ १७८.१॥ न्जौ भ्यौ नवमालिनी जैः॥१७९॥ नजभयाः। जैरित्यष्टभिर्यतिः । यथा"कलयति वैरिभूमिपतिलक्ष्मी, परिमलहोरिकीर्तिकुसुमौघम् । सपदि ददाति तुभ्यमनवा, नृप नवमालिनीयमसिलेखा ॥ १७९.१ ॥
... जो ज्रौ मालती ॥ १८०॥ . नजजराः । यथा"भ्रमर सखे व्रज यत्र सा प्रिया, कथय दशामिति मे तदप्रतः । अभिनवपुष्पितरम्यमालती,, परिमलमुल्लसितं पिबाथवा ॥ १८०.१ ॥
__ वरतनुरित्यन्ये ॥ १८०.१ ॥ नौ रौ प्रमुदितवदना ॥ १८१ ॥
यथा"स्खलितवचसि भर्तरि भृकुटिं, प्रियसखि घटयेत्यपि प्रेरिता । विदितरसविभ्रमा बालिका, प्रमुदितवदना भवत्युन्मुखी ।। १८१.१ ॥
चञ्चलाक्षीत्यन्ये । गौरीत्यपरे ॥ १८१.१ ॥
सा प्रभा छैः ॥ १८२॥ सा प्रमुदितवदना छैः सप्तभिर्यतिश्चेत् प्रभा नाम । यथाप्रचुरविभवता नवं यौवनं, विमललवणिमा समग्राः कलाः । सकलमपि सखे तदेतन्मुधा, यदि मृगनयना न हेमप्रभा ॥ १८२.१ ॥
जंज्यास्तामरसम् ॥ १८३ ॥ नजजयाः। यथा"सततविकाससमुद्धरशोभ, सकलकलङ्ककलापरिमुक्तम् । तव वदनं मदिराक्षि किमेतद् , भवति न तामरसं न च चन्द्रः ॥ १८३.१ ॥
कमलविलासिनीत्यन्ये ॥ १८३.१ ॥
. 1) कलयति वैरीत्यत्र अङ्गीकरोति । अन्या मालिनी परेषां अर्थ गृह्णाति तत एभ्य एव कुसुमानि दत्ते । इयं मालिनी शत्रूणां लक्ष्मी लाति तुभ्यं चारुकीर्तिकुसुमौघं वितरति इति नवत्वमस्याः। 2) भ्रमरसख इत्यत्र दशामिति - दशामवस्थाम् । पिबाथवेति-तवापि मालतीरसं पिबतोऽन्तरायो भविष्यतीति पिब । 3) स्खलितवचसि इत्यत्र अन्यस्त्रीनामोच्चारणात् गोत्रस्खलितेऽपि कृते प्रियेण, अकुपितत्वेन उन्मुखी । 4) सततविकासेत्यत्र तामरसं सततं विकासि चन्द्रश्च कलङ्कपरिमुक्तो न भवति ।
१ प्युक्ताः N. २ हारी कीर्ति• N. ३ अविहित B. ४ अपरः A. ५ नजज्याः P. ६ विकाश AP.

Page #105

द्वितीयोऽध्यायः।
ज्रज्रा विभावरी ॥ १८४॥ जरजराः । यथा"पयोनिधेरवाप्य तोयसंपदं, मदाद् बलाहकेन पश्य यत् कृतम् । य एष तस्य हर्षकारणं सुतः, स एव संवृतो विभावरीपतिः ॥ १८४.१ ॥
वसन्तचत्वरमित्यन्ये ॥ १८४.१ ॥ यन्याः कुमुदिनी ॥१८५॥ रयनयाः । यथा"बोधितापि रम्यैः करनिकरैस्ते, हासलेशमासादयति न यस्मात् । मुश्च मुश्च तस्मादिह नलिनीय, रोहिणीपते हन्त कुमुदिनीतः ॥ १८५.१ ॥
भ्तौ सौ ललना डैः ॥ १८६॥ भतनसाः । डैरिति पञ्चभिर्यतिः । यथा"रम्यनितम्बां नवतनुलतिका, संभृततृष्णां गजगतिरुचिराम् । विन्ध्यधरित्री तव नृप रिपवः, संप्रति भेजुर्न तु निजललनाम् ॥ १८६.१ ॥
. नौ ौ कामदत्ता ॥ १८७॥ ननरयाः। यथा"निकृतिकलुषया धिया वितीर्णं, बहुतरमपि निष्फलत्वमेति । सुकृतममृतकारणं प्रसूते, ध्रुवमिह कणिकापि कामदत्ता ॥ १८७.१ ॥
नो रिर्मेघावली ॥ १८८॥ रिरिति रंगणत्रयम् । यथास्तनितघोरघोषाट्टहासाकुला, तरलतारविद्युच्छटालोचना । विरहिणीजनप्राणघातोद्यता, नभसि राक्षसीयं न मेघावली ॥ १८८.१ ॥
वसन्तेति कश्चित् ॥ १८८.१ ॥ त्यौ त्यो पुष्पविचित्रा ॥ १८९ ॥ तयतयाः। यथा"भ्राम्यद्धमरव्याकीर्णोद्धरगन्धा, मन्दारवती सन्तानप्रसवाट्या । नाभेयजिनस्योद्दामा सुरनाथैर्, दिष्टथा रचिता पूजा पुष्पविचित्रा ॥ १८९.१ ।।
1) पयोनिधेरित्यत्र संवृतः प्रच्छादितः। 2) बोधितापि रम्यरित्यत्र हासलेशमिति - विकाशः हास्य च । कुमुदिनीतः इति-इयं नलिनी यस्मात् हासलेशमपि नासादयति तस्मात् मुञ्च मुञ्च इति संबन्धः। इतः प्रदेशे। 3) रम्यनितम्बामित्यत्र गिरिमध्यं नितम्बस्थलं च । पक्षे नवाः तन्व्यः कृशाः लतिकाः यस्याम् । संभृता पोषिता तृष्णाभिलाषः पिपासा च यया सा ताम्। 4) निकृतिकलुषयेत्यत्र निकृतिर्धिक्कारः । अमृतेति-मोक्षकारणम् । कामदत्तेति-इच्छया दत्ता। 5) भ्राम्यद्रमरेत्यत्र दिष्ट्येति-भाग्येन ।
१ कुमुदिनीव N. २ निःफल० AB. ३ हासातुला N. ६ छन्दो०

Page #106

छन्दोऽनुशासनम् ।
सा मणिमाला चैः ॥ १९० ॥
सा पुष्प विचित्राचैः षद्भिर्यतिश्चेन्मणिमाला । यथा -
" सन्तोषधनानां का नाम समृद्धिश्, चारित्रसुधाप्तौ धिक्कामपिपासाम् । निर्बीजसमाधावास्तां सुरसौख्यं, जैनी यदि कण्ठे वाक् किं मणिमाला || १९०.१॥ स्यौ स्यौ केकिरेवम् ॥ १९९ ॥
सयसयाः । यथा -
" पथिक प्रयाहि त्वरयैव नो चेत्, पुरतः समुज्जृम्भिणि मेघकाले ।
भवतो द्विजिह्वस्य हरिष्यतेऽसून, समदध्वनत्केकिरवः प्रचण्डः ॥ १९१.१ ॥ निसौ ह्रीः ॥ १९२॥
निरिति नगणत्रयं सच । यथा -
" सितमहसि धवलयति धरां, सुभग कुरु यदिह समुचितम् ।
तव विशदगुणहृतहृदया, ह्रियमपि परिहरति सुतनुः ।। १९२.१ ।। सौ स्यौ कोलः ॥ १९३ ॥
जससयाः । यथा -
" चुलुक्यनृपते त्वयि बिभ्रति क्ष्मां विहाय धरणीधरणप्रयासम् ।
पयोधिपुलिने रमतां यथेच्छं स संप्रति चिराय पुराणकोलः । १९३.१ ॥ १२॥३६॥ अतिजगत्यां नतिगा उर्वशी ॥ १९४ ॥
नगणः तगणत्रयं गुरुश्च । यथा

"अजन निर्योषितामस्तु वंशे सतां, मलिनिमानं स्वशीलेन यास्तन्वते । भगवतो वासुदेवात् प्रसूतापि हि,
त्रिदशवेश्यात्वमङ्गीचकारोर्वशी ॥। १९४.१ ॥ न्जौ नौ गः सुवक्त्रा ।। ९९५ ॥
नजजरगाः । यथा
"हृतहृदयः खलु यद्विलासलक्ष्म्या, रतिमपि पुष्पशरस्तृणाय मेने ।
1 ) संतोषधनेत्यत्र निर्बीजसमाधाविति - निरालम्बध्याने । 2 ) पथिकप्रि ( प्र ) येति - पुरतः इति हेत्वलंकारोऽत्र । द्विजिह्वस्येति - द्वितीया जिह्वा यस्यात्रकस्येत्यर्थः ( कलत्रस्येत्यर्थ: - Tippana in B ) । 3 ) सितमहसीत्यत्र हियमपीति - मित्रं प्राह । 4 ) चुलुक्येत्यत्र पुराणकोल आदिवराहः । 5 ) अजननिर्योषितामित्यत्र अनुत्पत्तिरेव भूयात् । उर्वशी हि वासुदेवस्य ऊरौ जातेति श्रुतिः । 6 ) हृतहृदय इत्यत्र किलेति संभावनायाम् ।
१ मणिमलो A. २ केकीरवं N. ३ हृदहृदया B.

Page #107

द्वितीयोऽध्यायः। लवणिमवारितरंगिणी किलैषा, हरति न साऽपि मुनेर्मनः सुवक्त्रा ॥ १९५.१ ॥ .
अचलेत्यन्ये ॥ १९५.१॥ भीगावङ्गरुचिः॥ १९६॥ भचतुष्टयं गुरुश्च । यथा
येन विधिप्रतिपक्षतयेव सदा, ___ऽकारि कृतार्थक एव दरिद्रजनः । कस्य मुदं न ददाति नृपो भरतः, ___ सोऽङ्गरुचिप्रतिषिद्धसहस्रकरः ॥ १९६.१ ॥
नौ नौ गः प्रहर्षिणी गैः॥ १९७ ॥ मनजरगाः । गैरिति त्रिभिर्यतिः । यथा
"उत्प्रेसत्रिदशधनुश्छलेन वर्षा-, ___ लक्ष्म्योद्यन्मणिरुचिचित्रतोरणस्रक । पश्चेषोर्भुवनजयोत्सवैकचिह्नम् , __ आबद्धा सपदि मनःप्रहर्षिणीयम् ॥ १९७.१ ॥
ज्भौ स्जौ गो रुचिरा धैः ॥ १९८ ॥ जभसजगाः। वैरिति चतुर्भिर्यतिः । यथा
"समुल्लसद्दशनमयूखचन्द्रिका-, ____तरङ्गिते तव वदनेन्दुमण्डले । सुलोचने कलयति लाञ्छनच्छविं,
घनाञ्जनद्रवरुचिरालकावली ॥ १९८.१ ॥
म्तौ यसौ गो मत्तमयूरम् ॥ १९९ ॥ मतयसगाः । धैरिति वर्तते । यथा
"प्रावृटलक्ष्म्या निश्चितमत्रावतरन्त्याः, _ संभूयाग्रे कल्पितकोलाहलमुच्चैः । जल्पन्तोऽमी हन्त निदाघापसरेति,
प्रातीहार्य मत्तमयूराः कलयन्ति ॥ १९९.१ ॥
1) उङ्खदित्यत्र चित्रेति-विविधवर्णा । उत्सवैकचिह्वेति-वान्ते ग्वक्र इति सूत्रेण गुरुत्वम् । 2) समुल्लसदित्यत्र मयूखचन्द्रिकेति- चन्द्रकान्तेर्नाम। 3) प्रावृटलक्ष्म्येत्यत्र संभूयेति - मिलित्वा ।
१ लक्ष्योछन् N.
२ मयूष• P...

Page #108

छन्दोऽनुशासनम् ।
नौ त्रौ गः क्षमा ॥ २००॥ ननतरगाः । पैरिति वर्तते । यथा
"अयि जड यतिबन्धो किमङ्गशौचैः, ___ क्वचिदपि सुकृतं स्यान्मुधासि मूढः। यदिह च परलोके च साधु तत्त्वं, __ शृणु कुरु हृदयस्थां क्षमामजस्रम् ॥ २००.१ ॥
मौ जौ गः श्रेयोमाला ॥ २०१॥ धैरिति वर्तते । यथा
"लक्ष्मीलीलागारं विनम्रपुरंदर-,
भ्राम्यद्धृङ्गश्रेणीकृतस्तवनध्वनि । नेत्रानन्दं ताम्राङ्गुलीदलबन्धुरं,
श्रेयोमालां दद्याजिनेन्द्रपदाम्बुजम् ॥ २०१.१ ॥
नौ तौ गः कुटिलगतिश्छैः ॥ २०२॥ छैरिति सप्तभिर्यतिः । यथा
"यदसरलतरभ्रर्विभुनालका,
कुटिलगतिरतिप्रौढवागवक्रिमा । तेदियमघटि भोः कौतुकात् कामिनी, नियतमनृजुना केनचिद् वेधसा ॥ २०२.१ ।।
नर्तकीत्यन्ये ॥ २०२.१॥ नौ नौ गः क्ष्मा ॥ २०३ ॥ ननमरगाः । छैरिति वर्तते । यथा
"त्वदरिमृगदृशामावासप्रदानाद्, __ भयमिव परमं राजन् धारयन्तः । प्रचलति भवतः सैन्ये दिग्जयार्थ,
प्रतिदिशमगमन् कम्पं क्ष्माभृतोऽमी ॥ २०३.१ ॥
___1) अयि जडेत्यत्र यतिबन्धो इति-साध्वाभासवचनः ब्रह्मबन्धुवत् । 2) लक्ष्मीलीलेल्यत्र नेत्रानन्दमिति-नेत्राणि आनन्दयति नेत्रानन्दम् । 3) यदसरलेत्यत्र विभुनालकेति - वक्रभ्रमरालका । कुटिलेति-वक्रा । • मनृजुनेति-वक्रेण विधिना। 4) त्वदरिमृगदृशामित्यत्र त्वद्वैरिवनिंतागृहप्रदानादेव त्वत्सैन्ये घसरति सति अमी क्ष्माभृतः पर्वताः कम्पं दधुरिति भावः ।
१गाः .२ मूट A.३ध्वनि: B. ४ गतिरपि.५नियतमघटि .. ६क्षमा छै: GH. ७ अगमत् N.

Page #109

द्वितीयोऽध्यायः।
यमौ रौ गश्चन्द्रिणी चैः॥ २०४॥ यमररगाः । चैरिति षड्भिर्यतिः । यथा
"धराभारं बिभ्रल्लीलया बाहुदण्डे,
जयत्येष श्रीमानूर्जितः क्षोणिनाथः । भुजंगीभिर्गीतैरुज्वलैयद्यशोभिर्, . बभूव प्रोदामैश्चन्द्रिणी नागभूमिः ॥ २०४.१ ।।
नौ यो गश्चन्द्रिका ॥ २०५ ॥ ननरयगाः। यथा
"निखिलकुवलयप्रपञ्चितानन्दा,
परिणतशरकाण्डपाण्डुरच्छाया ।। इह जगति चुलुक्यचन्द्र निस्तन्द्रा,
प्रसरति तव कीर्तिचन्द्रिका नित्यम् ।। २०५.१ ॥
ज्तौ रजौ गो मजुभाषिणी ॥ २०६॥ जतसजगाः। यथा
"नरेन्द्र रुष्टे त्वयि महीभुजां मतिर,
नवे पृषच्चर्मणि न चित्रवर्मणि । कटु कणन्ती लुठति शृङ्खला पद-, ___ द्वये न कान्तानुशयमञ्जुभाषिणी ॥ २०६.१ ।।
न्सौ रौ गश्चन्द्रलेखा ॥ २०७॥ नसररगाः। यथा
सुभगसुखदं मोहजालं जनानां, ___ हृदयहरणं बन्धनं लोचनानाम् । सुललितवपुः सा सखे पीयते ते, _ "विरहतमसा चन्द्रलेखेव तन्वी ॥ २०७.१ ॥
न्सौ जौ गो लयः॥ २०८॥ नसजजगाः । यथा
त्वमसि शरणं प्रसीद जगत्पते,
वितर सुतरां ममेह समीहितम् । चरणकमले जिनेश्वर तावके,
. भवतु मनसश्चिरं परमो लयः ॥ २०८.१ ।। 1) धराभारमित्यत्र चन्द्रिणी चन्द्राः सन्त्यस्यां इति चन्द्रिणी । 2) निखिलकुवलयेत्यत्र कुवलयेतिपृथ्वीमण्डलं चन्द्रविकाशिकमलं च। निस्तन्द्रेति-सोल्लासा। 3) नरेन्द्र रुष्टे इत्यत्र पृषचर्मणीति-नूतनहरिणचर्मणि मतिरासीत । व्रतग्रहणेच्छेति भावः । चित्रवर्मणीति-बहुविधवर्णसन्नाहे। 4) विरहतमसेति-विरहराहणा।

Page #110

छन्दोऽनुशासनम् ।
न्सौ तौ गो विद्युन्मालिका ॥ २०९ ॥ नसततगाः। यथा
"घनतमसि नष्टान् द्रष्टुमत्रं क्षणे,
निखिलपथिकान् संहारबुद्ध्या ध्रुवम् । बत परिगृहीताः प्रावृषा दीपिकाः,
स्फुरितरुचिविद्युन्मालिकाव्याजतः ॥ २०९.१ ॥
स्जौ स्जौ गो नन्दिनी ॥ २१०॥ सजसजगाः । यथा
वसुधाधिपत्यमिह देव नार्थये, ___ जिननाथ नापि पुरुहूतसंपदम् । वरदोऽसि चेन्मम तदा सदा मतिर्,
भवताद् भवद्गुणगणाभिनन्दिनी ॥ २१०.१ ॥ कनकप्रभा, जया, सुमङ्गलीति च केचिदाहुः । मनोवतीति भरतः ॥ २१०.१॥
न्जौ सौ गो मदललिता ॥ २११ ॥ नजनसगाः। यथा
कलितकलङ्कशितिसिचयसंपत् ,
करदलितेद्धतिमिरयमुनाम्बुः । प्रथयति गौरवपुरमृतरश्मिर, ___ मुर्शलधरस्य "समदललितानि ॥२११.१ ॥
स्जौ सौ गः कुटजम् ॥ २१२॥ सजससगाः । यथा
परमं प्रकर्षमधिरुह्य विध्यात्
किमिव प्रवासविषमस्थितिभाजाम् । कुरुते यतः प्रथमतोऽपि "घनतुः कुटजप्रसूनरजसा जगदन्धम् ॥ २१२.१ ॥
भ्रमर इत्यन्यः ॥ २१२.१ ॥ 1) घनतमसीति - निबिडान्धकारे । पक्षे धनस्य मेघस्य दुर्दिनम् । क्षणे इति - वर्षालक्षणकाले। ध्रुवमिति - शके। बतेति-निन्दायाम् । व्याजत इति - च्छलात् । 2) समदललितेति - विलासक्रीडितानि । 3) घनतुरिति- मेघागमः।
१अत्रेक्षणे N. २ स्युरिह रुचि N. ६६०.अन्यः dropped in B.
३ मम न तदा A.
४ मुसल• P. ५प्रथमतो घनकाल: ..

Page #111

द्वितीयोऽध्यायः। नौ सौ गो गौरी ॥ २१३ ॥ ननतसगाः । यथा
ननु भव कुसुमेषो निशितशस्त्रस् __ तृणमसि यतिनोऽस्य प्रशमवृत्तेः । कचिदपि खलु तेऽन्ये मनसि येषां
निवसति "मृगनेत्रा कनकगौरी ॥ २१३.१ ॥
त्भौ स्जौ गो लक्ष्मीः ॥ २१४॥ तभसजगाः । यथा
विद्वद्गणैरुचितमुदीर्यते सदा
सिद्धेशनन्दन पुरुषोत्तमो भवान् । यत्त्वां स्वयंवरविधिनाभ्युपेयुषी ।
लक्ष्मीरियं "रणमकराकरोत्थिता ॥ २१४.१ ॥
भौ जौ गो अभ्रकम् ॥ २१५ ॥ तभजजगाः। यथा
"अभ्यस्यतीव रसवादकलामयं
सान्ध्यः क्षणोऽभिमतचन्द्रमहोदयः । तारौषधिप्रकटनाभिरतः सखे __ प्रोद्दीपयन् विविधवर्णमिहाभ्रकम् ॥ २१५.१ ॥
म्तौ सौ गः कोर्दुम्भो डैः ॥ २१६ ॥ ___ मतसरगाः। डैरिति पञ्चभिर्यतिः । यथा
लक्ष्मीः कान्ताभिर्विकचनेत्रोत्पलाभिस्
ताम्बूलं पत्रैः परिणतैर्वानवासैः । काव्यं कोहुँम्भाभिधनवच्छन्दसेदं
चेतोहारित्वं भजति वैदग्ध्यभाजाम् ॥ २१६.१ ॥
1) मृगनेत्रेति-मृगस्य नेत्रे इव नेत्रे यस्याः साः मृगनेत्रा। 2) रणमकराकरोत्थितेति-संग्रामसमुद्रसमुत्थिता। 3) अभ्यस्यतीवेत्यत्र इवोप्रेक्षायाम् । सन्ध्यासमयः सुवर्णपातनकलां शीलतीव । कथंभूतः चन्द्रस्य महानुदयो यत्र सः । पक्षे चन्द्रं सुवर्णम् । ताराः तारकाः, ओषधयस्तासां प्रकटनेऽभिरतः । पक्षे तार रूप्यं ओषधिः। पुनः कथंभूतः अभ्रक मेघ विविधवर्ण कुर्वन् । पक्षे स्वच्छपत्रमिति । 4) परिणतैरिति-पक्कैः ।
१ शस्त्र तृणमसि A; शस्त्रस्तृणमयि N. २ नात्युपेयुषी A. ३ सान्ध्यक्षणो ABFP. ४ कोडम्भो N3; कोट्ठभो H; कोटुंभो F; कोदुंभो G. ५ लक्ष्मी का० A. ६ ताम्बूलपत्रैः N. ७ कोडंभाभिध N. कोटुभाभिध F.

Page #112

छन्दोऽनुशासनम्।
स्यौ स्जौ गः सुदन्तम् ॥ २१७॥ सयसजगाः। यथा
त्रिदिवं व्रजद्भिर्दिविषत्पतेः" पुरः
सुभटैर्जवान्निर्दलिता इवार्गलाः । करवालघातैस्त्रुटितास्तदा समिद्
वसुधासु दन्ताः करिणां चका शिरे ॥ २१७.१ ॥ नौ सौ गः कमलाक्षी ॥ २१८ ॥
यथा"विरचितनिबिडतरोत्कलिकाभिः
कमिव नवमदजुषं न विदध्युः । सपदि शरदि सरितः कलहंस__ प्रकटितगतिललिताः कमलाक्ष्यः ॥ २१८.१ ॥
नीगौ त्वरितगतिः॥ २१९॥ नगणचतुष्टयं गुरुश्च । यथा
नृवर तव धनुरधिगतगुणं
ध्वनति च युधि भयवशतरला । कलयति च पिचुनिचयतुलनां ।
त्वरितगतिररिनृपतिपृतना ॥ २१९.१॥ , लघुगतिश्चपला वेत्यन्ये ॥ २१९.१ ॥ १३॥२६॥ शक्वर्या नौ सौ ल्गावपराजिता छैः ॥ २२० ॥ ननरसलगाः । छैरिति सप्तभिर्यतिः । यथा
"शशधरवदनं कुशेशयलोचनं
शुचिरुचिरुचिरं ललाटतट स्थितम् । विशदकरुणयाधिवासितमृद्धयो
जिनमनुसरतां भवन्त्यपराजिताः ॥ २२०.१ ॥
1) दिविषत्पतेः पुर इति-इन्द्रनगरस्येति भावः । समिद्वसुधेति-संग्रामधरणिषु। 2) विरचितेत्यन्न रणरणकैर्वीचिभिश्च । कलहंसैः पक्षे कलहंसवत् । कमलान्येवाक्षीणि यासां ताः। नदीविशेषणेन कमलाक्षीपदेन स्त्रियोऽप्याकृष्टाः। 3) नृवर तवेति-चकारद्वयं ध्वननकलनयोस्तुल्यकालताद्योतनार्थम् । पिचुशब्देन तूलम् । 4) शशधरवदनमित्यत्र भो भव्याः जिनं अनुसरतां पुंसां संपदोऽन्यापराजिता भवन्ति । कं चन्द्रवदनं कमलनयनम् । पु० कं ललाटेति-तदाज्ञाशिरसाङ्गीकरणात् करुणाभाविनम् ।
१ गं. २ चकासिरे AP. ३ अधिगगुण A.
४ चेत्यन्ये DEP, ५ स्थिति B.

Page #113

द्वितीयोऽध्यायः ।
सौ भौ गावलोला ॥ २२९ ॥
मसमभगगाः । छैरिति वर्तते । यथा - आत्मारामपदैकव्यापाराभिरतानां, संसाराब्धिरगाधस्तेषां गोष्पदमात्रम् । अन्तस्तत्त्वसमाधेः प्राणायामनिरोधान्, नासावंशनिषण्णा येषां दृष्टिरलोला ।। २२१.१ ॥ नौ नौ लगौ प्रहरणकलिता ॥ २२२ ॥ ननभनलगाः । छैरिति वर्तते । यथा - " तव गुणनिकरैरपि दृढविपुलैर्, अहितसमुदयः सपदि नियमितः । नरपतितिलक त्वमिह भुजलतां,
प्रथयसि किमैसिप्रहरणकलिताम् ।। २२२.१ ।। नौ म्यौ लगौ करिमकरभुजा ॥ २२३ ॥ ननमयलगाः । छैरिति वर्तते । यथा" रणभुवि नृपते निस्त्रिंशदण्डेन ते,
रिपुर्भेटकरटिप्रोन्माथिना जृम्भितम् । जलनिधिजठरे पाठीनकूर्मावली-,
करिमकरभुजौर्वेणेव तेजस्विना ॥ २२३.१ ॥ नौ तौ गौ वसन्तः ॥ २२४ ॥ ननततगंगाः । छैरिति वर्तते । यथा -
" सखि भवति भवच्छ्रुषगण्डूषपाद-, प्रतिहतिभिरियं यत्प्रसूनप्रसूतिः । कुरबकबकुलाशोक मुख्यद्रुमाणां
तदिह ननु तवायत्तसंपद् वसन्तः ।। २२४.१ ॥ नन्दीमुखीत्येके ।। २२४.१ ॥ म्रौ तौ गौ लक्ष्मीः ॥ २२५ ॥ मरततगगाः । छैरिति वर्तते । यथा

1 ) तव गुणेत्यत्र यदि त्वगुणैरेव वैरिसमूहो बद्धः तदा किं त्वं सखङ्गां भुजलतां ख्यातिं प्रापयसि गुणैरेव कार्य संपादकत्वात् । 2 ) रणभुवीत्यत्र करटिन् हस्तिन् । समुद्रमध्ये मत्स्यविशेषकच्छपश्रेणिगजमत्स्यभुजा वडवानलेनेव । 3) सखि भवति इत्यत्र त्वदालिङ्गनसुखेन ताम्बूलच्छटादानात् पादप्रहारात् प्रत्येकं
कुरबकबकुलाशोकाः पुष्पादिभाजौं भवन्ति ।
X
१ गोः पद० B. २ नाशावंश ABP. ३ किमपि प्रह० 4 ४ रिपुतट० . ५ the word is dropped in в and P. ६ कुरुवक P. ७ छन्दो०

Page #114

No
छन्दोऽनुशासनम् ।
"मामद्वैतानुरागां मन्यतेऽसौ तृणाये, त्येवं दौर्भाग्यदुःखोन्मूलनं चिन्तयन्ती । मन्ये त्वत्खङ्गधारां तद्रतं कर्तुकामा,
कामं सिद्धेन्द्रेसूनो सेवते राजलक्ष्मीः ।। २२५:१ ॥ मो रौ सो ल्गौ जया ॥ २२६ ॥
मररसलगाः । छैरिति वर्तते । यथा
"माद्यद्गन्धद्विपानां लसद्दशनाशनि-, क्रीडाघातैः समन्ताद् विदारितसानवः । यस्योच्चैः सह्यविन्ध्योज्जयन्तहिमालयाः,
शैलाः शंसन्ति संप्रत्यपीह दिशां जयान् ॥ २२६.१ ॥ म्रम्यल्गा ज्योत्स्ना ॥ २२७ ॥
मरमयलगाः । छैरिति वर्तते । यथा
दृप्यत्पातालकुक्षौ स्फूर्जद्गुहायां गिरेर्,
मूर्च्छत्कान्तारमध्ये भूपाल घोरं तमः । नागीनां किंनरीणां पौलिन्दवामभ्रुवां,

क्रीडागानेषु कीर्तिज्योत्स्नाऽधुना हन्ति ते ।। २२७.१ ॥ नम्रसल्गाः सिंहः ॥ २२८ ॥
नमरसलगाः । छैरिति वर्तते । यथा - समदनागेन्द्राणां कपोलविपाटने,
सकिल सद्योऽजिघ्रत् प्रियावदनाम्बुजम् । तदिति शैक्यं चित्रं चरित्रमहाद्भुतं,
हरिणपोतैर्द्रष्टुं न सिंहविजृम्भितम् ।। २२८.१ ॥ सौ नौ गौ राजरमणीयम् ॥ २२९ ॥
जसरनगगाः । छैरिति वर्तते । यथा
" समुद्धृतधरित्रीतलः प्रमुदितार्यो, विनम्रतरधाराधरानुसृतपादः ।
(1 ) मामद्वैतेत्यत्र चिन्तयन्तीति - ध्यायन्ती । सिद्धेन्द्रसूनो हे कुमारपाल ! राजलक्ष्मीरिति - एतावता स्वत्खङ्गे जयश्रीरिति भावः । 2 ) माद्यगन्धेत्यत्र अशनिर्वज्रम् । सानवः पुंनपुंसकाः कूटानि । शंसन्ति सूचवन्ति । 3 ) समुद्धृतधरित्रीत्यत्र शैलाधिराजवत् रमणीयत्वेन शोभसे । कथम् । समुद्धृतेति समानं विशेषणम् । पु० भार्या मौरी, भार्याः साधवः । धाराधरा मेघाः । पक्षे नरवर्मराजश्च । तैसैन वा अनुसृताः पादाः पर्यन्तपर्वताः । त्रिपथगामिति - स्वर्गमर्त्यपातालगामिनीं गङ्गां च ।
१ सिद्धेन्द्रस्तं नो N. २ वन्ध्यो० P.
३ शंक्यं N. ४ प्रमुदितार्थो 4.
www.jalnelibrary.org

Page #115

११
द्वितीयोऽध्यायः। चुलुक्यनृप कीर्तिं दधत्रिपथगां त्वं, विभासि खलु शैलाधिराजरमणीयः ॥ २२९.१ ॥
म्तौ सौ गावसंबाधा ॥ २३०॥ मतनसगगाः। डैरिति पञ्चभिर्यतिः । यथा
"नैतल्लक्ष्माङ्के किमुत कटुरसं बाधा,
हेतुः संलीनं विषमिह सहजप्रीत्या । तेनायं मूच्छी विरचयति सुधारश्मिः,
शङ्के निःशङ्कः सपदि विरहिलोकानाम् । २३०.१ ॥
त्भौ जौ गौ वसन्ततिलका ॥ २३१ ॥ भजजगगाः। यथा
"सत्कर्णिकारचितविभ्रमभासमानां,
नव्यस्फुरद्रुचिरपत्रलतावलीकाम् । दिष्टया वसन्त तिलकाञ्चितचारुशोभां,
कान्तां वनश्रियमिमां त्वमुपागतोऽसि ॥ २३१.१ ॥ - उद्धर्षिणी सैतवस्य । सिंहोन्नता काश्यपस्य ॥ २३१.१ ॥
नौ भौ गौ वलना ॥ २३२॥ रनमभगगाः । यथा
"नव्ययौवननटस्य तनोति नियोग,
निश्चितं वरतनुर्विकसन्मुखरागा। हस्तकैरभिनयं कुरुते ब्रुवती यद् , व्यभुतेऽङ्गवलनादि पदे पद एषा ॥ २३२.१ ॥
लतेत्यन्यः ॥ २३२.१॥ बनल्गाः सुकेसरम् ॥ २३३ ॥ नरनरलगाः। यथा
"घटयसे ज्यया किमिति काम कार्मुकं,'
यदभवत् पुरस्तव जगद् वशंवदम् ॥ मधुकरीनिनादमयमत्रमत्रितैर,
जलरुहां सुकेसरपरागचूर्णकैः ॥ २३३.१ ॥ ..... 1) नैतलक्ष्माङ्के किमुतेत्यत्र सहजप्रीत्येति-उभयोः समुद्राजातत्वात् बान्धवत्वम् । 2) सस्कणिका: रेत्यत्र कर्णिका कर्णिकाभरणं पक्षे कर्णिकारा वृक्षास्तत्र चिता मिलिता ये वयः पक्षिणस्तेषां भ्रमः । पक्षे विमो बिलासः । पत्रलता पीअलिवलि उदरस्था त्रिवली। पक्षे पल्लवानां आवली । तिलको वक्षविशेषः । पझे पुण्इंच। कान्तां प्रियां मनोज्ञाम् । 3) नव्ययौवनेत्यत्र व्यभुते भजते । 4) घटेयसे ज्ययेत्यन अन्यत्रापि वशीकरण अभिमन्त्रितचूर्णकैर्भवतीत्यर्थः । .५१ सिंहोद्धता १. २ अन्ये. A. .३ घटयेज्यया N. .

Page #116

छन्दोऽनुशासनम्। नीर गावुपचित्रम् ॥ २३४ ॥ नीरिति नगणाश्चत्वारो गद्वयं च । यथा
"अनुसर हिमकरकिरणसमूह,
भज नवकिसलयमृदुशयनीयम् । प्रियसखि ननु शरदियमुपतस्थे,
यदभिसरति दिनपतिरुपचित्रम् ॥ २३४.१ ॥
न्जजल्गा धृतिः ॥ २३५ ॥ नजभजलगाः। यथा
"विहर नितम्बबिम्बफलके सुदृशां,
गतनिधनानि संचिनु धनानि भृशम् । रचय चिरं च सुन्दरनराधिपतां, तदपि न किंचनास्ति तव चेन्न धृतिः ॥ २३५.१ ॥
मणिकटकमित्यन्ये ॥२३५.१॥ भौ रसल्गा दर्दुरकः ॥ २३६ ॥ भभरसलगाः । यथा
"मृत्युमुपैति यदा यदा कणशो दल-,
त्येष तदापि न हन्त विश्वसनोचितः । कालमवाप्य पुनर्जनश्रवणज्वर,
दुर्जनदर्दुरकः करोति कटूक्तिभिः ॥ २३६.१ ॥
भ्जलाद्गौ स्खलितम् ॥ २३७ ॥ भजसनेभ्यः परौ गौ । यथा
"पुष्पशररम्यतनुता सलवणत्वं,
वाङ्मधुरता चतुरता बहुकलत्वम् । सर्वमपि चास्य सुभगस्य रतये मे, . केवलमिदं व्यथयति स्खलितगोत्रम् ॥ २३७.१ ॥
महिता, कान्ता, वनमयूरश्चेत्यन्ये ॥ २३७.१॥ 1) अनुसरेत्यत्र उपचित्रमिति-चित्रायाः समीपं उपचित्रम् । 2) विरह(हर) नितम्बबिम्बेत्यत्र बिम्बशब्दः शोभाथै ततो नितम्बबिम्बमेव फलकं विपुलत्वात् । 3) मृत्युमुपैतीत्यत्र कणा इति कणेन कणेन इत्यर्थे वीप्सायां शस् । विश्वसनोचितः विश्वासाय नो युक्तः । अवाप्येति-प्राप्य । जनकर्णज्वरं कटु कठिनवाग्भिः। 4) पुष्पशररम्येत्यत्र सखी प्रति सखी प्राह -सर्व एतस्य सुभगस्य रतये प्रीतयेऽखि । केवळ परस्त्रीनामग्रहणं पीडयति नान्यत् ।
१ after this F reads स्जौ स्यौ ल्गौ भानुपथ्या. २ सल्लवणत्वं N. ३ स्खलितगोत्र: P.

Page #117

द्वितीयोऽध्यायः ।
1)
गौ चेदिन्दुवदना ॥ २३८ ॥ भजसनेभ्यः परौ लघुगुरू चेदिन्दुवदना । यथा - 'सस्पृह इव त्वयि रतेरपि दयितस् त्वद्वदनवीक्षणवशाद् गलितधनुः । ताडयति नैष भवतीं शरनिकरैर्-,
इन्दुवदने न रमणे तदसि रता ॥ २३८.१ ॥ न्भन्ता गौ शरभललितम् ॥ २३९ ॥
नभनतगगाः । यथा -
" वह सि गन्धेकरटिघटां पृष्ठदेशे,
कररदैः प्रहरसि च मत्ताम्बुवाहे ।
दलयसि क्षितिधरशिरः पादपातैर्,
इदमहो शरभ ललितं ते न यत्नः ।। २३९.१ ॥ तच्छरभा घचैः ॥ २४० ॥
तच्छरभललितं घचैश्चतुर्भिः षद्भिश्चेद्यतिः शरभासंज्ञम् । यथा -

मृगरिपुः शशकतुलनां यत्पुरस्तात्, कलयति द्विरददल नव्यक्तकेलिः । " तव सुतः स इह शरभोऽनन्यवीरः,
सुतवती ननु शरभिके त्वं तदेका ।। २४०.१ ॥ भन्या गौ कुटिलम् ॥ २४९ ॥
मभनयगगाः । घचैरिति वर्तते । यथा -
4) श्रीचौलुक्यक्षितिपतिलक दिग्यात्रार्थं,
त्वत्सैन्येऽस्मिन् प्रसरति किल पातालेन्द्रः । न्यद्भूमी भरकुटिलितमूर्ध्ना मन्ये,
साहाय्यार्थं रचयति भुजदण्डानुच्चैः ॥ २४१.१ ॥ हंसश्येनीत्येके ।। २४१. ॥ १४।२२ ॥ अतिशक्वर्या स्जसस्या ऋषभः ॥ २४२ ॥
सजससयाः । यथा
-
1 ) सस्पृह इवेत्यत्र गलितधनुरिति - उकारान्तोऽप्यस्ति धन्वन् शब्दः । 2 ) वहसि गन्धेत्यत्र करसहिताः रदाः । अन्यथा प्राणितूर्याङ्गाणामिति सूत्रेण समाहृतिः स्यात् तथा नपुंसकता एकवचनं च स्यात् । यतः प्रयासः 1 3 ) तव सुत इत्यत्र न विद्यते अन्यो वीरो यस्मात्सोऽनन्यवीरः । साहाय्यार्थं भुजदण्डस्य उच्चैः करणं शङ्कायाः ।
4) श्री चौलुक्येत्यत्र
१ लगौ 4.
२ गन्धकरिघटi .
३ न तु N. १४ कुटिलं घचैः .
紫
मूर्धा.

Page #118

y
छन्दोऽनुशासनम् ।
"जगतां विभुः पृथुजटापिहितांसदेशः, सततं महर्षिगणसेवितपादपद्मः ।

मकरध्वजप्रमथनप्रथितप्रभावः,
ऋषभध्वजः स भगवान् भवतोऽस्तु भूत्यै ॥ २४२.१ ॥ नीसौ शशिकला ॥ २४३ ॥
नीरिति नगणाश्चत्वारः सश्च । यथा - "अरतिमति हि मम वपुषि विदधतीं,
तिरयसि यदि नवजलद शशिकलाम् । स्वयमपि किमिति न कलयसि करुणां
यदिह विरचयसि कटु रसितमहो । २४३.१ ॥ अत्र सप्तभिर्यतिरित्येके । चन्द्रावर्तेति पिङ्गलः ।। २४३.१ ॥ सा स्रक् चैः ॥ २४४ ॥
सा शशिकला चैः षड्भिर्यतिश्चेत् स्रकसंज्ञा । यथा - प्रसरति तव सुभग विरहदहने,
शृणु यदजनि किमपि कुवलयद्देशः । सरसिजमपि तपति नवविचकिल-,
स्रगपि सपदि जनयति भृशमरतिम् ॥ २४४.१ ॥ मालेति पिङ्गलः ।। २४४.१ ॥ मणिगुणनिकरो जैः ॥ २४५ ॥
शशिकलैव जैरष्टभिश्चेद्यतिर्मणिगुणनिकरः । यथा - " नृवर यशसि मतिरविकलकलता, भुजबलमनुपममतिनयपरता । नतिरनुगुरुजनमुचितचतुरता,
त्वयि जयति नृपतिमणिगुणनिकरः ।। २४५.१ ।। नौ म्यौ यो मालिनी ॥ २४६ ॥ ननमययाः । जैरिति वर्तते । यथा -
प्रतिमुहुरिह" दोलान्दोलनव्यापृतानां, . कुवलयनयनानामाननैरुल्लसद्भिः ।
1) जगतामित्यत्र विभुर्व्यापकः स्वामी च । महर्षिगणेति - महर्षयः सप्तर्षयः । गणाः प्रमथादयः । ऋषभध्वज आदिदेव ईश्वरश्च । 2 ) अरतिमित्यत्र अति हि इति - अतिशयेनेत्यर्थेऽखण्डमव्ययम् । कटुरसितमिति - कठिनगर्जारवम् । 3 ) नृवर यशसीत्यत्र नृपमणयः प्रधानराजानः । 4 ) इहेति - वसन्ते । व्यापृतानामिति - व्याक्षिप्तानाम् । द्यौः आकाशः ।
१ पिहितांशo N. २ शा A. ३ इति पाश्चात्यच्छन्दसोनुवर्तते .

Page #119

द्वितीयोऽध्यायः। विमललवणिमाम्भश्चन्द्रिका द्राक्' किरद्भिर, नवशशधरमालामालिनीवाभवद् द्यौः ॥ २४६.१ ॥
नान्दीमुखीति भरतः ॥ २४६.१॥ नौ मो रौ चन्द्रोद्दयोतः ॥ २४७॥ ननमरराः । जैरिति वर्तते । यथा
"ज्वलति सुभग तस्यास्त्वद्विप्रयोगानले, __भवति न खलु किंचित् प्रीत्यै कुरङ्गीदृशः। सपदि दहति देहं यच्चान्दनोऽपि द्रवः, प्रथयति नवचन्द्रोद्दयोतोऽपि नेत्रव्यथाः ॥ २४७.१ ।।
नौ तभ्रा उपमालिनी ॥ २४८॥ ननतभराः । जैरिति वर्तते । यथा
"नृपवर रिपवस्ते विहाय पुरस्थिति,
नवनवमुनिमुद्राजुषः खलु संप्रति । विदधति तृणपोटजान्यभिजाह्नवी-,
यमुनमनु च चर्मण्वतीमुपमालिनि ॥ २४८.१ ॥
मिर यो चित्रा ॥ २४९॥ मिरिति मगणत्रयं यगणद्वयं च । जैरिति वर्तते । यथा
"शत्रौ मित्रे हयेऽरण्ये संमदे वा गदे वा.
राज्ये भैक्षे रत्ने लोष्ठे काश्चने वा तृणे वा। .. स्रोतस्विन्यां कामिन्यां वा निन्दने वा स्तुतौ वा, .. .. चित्रां चित्तावस्थां हित्वा संश्रयेथाः समाधिम् ॥ २४९.१ ॥
__ मण्डूकी, चञ्चला वेत्यैन्ये ॥ २४९.१ ॥
माद्रम्ययाश्चन्द्रलेखा छैः ॥ २५०॥ . मगणात्परे रमययाः। छैरिति सप्तभिर्यतिः । यथा
"राजन् सत्यं तदेतद् बमोऽद्भुतं वर्णनं ते, ___ दोर्दण्डस्थामभिः स स्पर्धा करोतु त्वदीयाम् । आच्छिन्द्याद्यो मुरारेर्वक्षःस्थलात् कौस्तुभं वा,
यः कर्षेचन्द्रलेखां शंभोर्जटामण्डलाद्वा ॥ २५०.१ ॥
राद्वा ॥ २५१॥ 1)ज्वलति सुभगेत्यत्र भवद्वियोगानौ । प्रीत्यै संतोषायेति । नवचन्द्रोड्योत-इति ज्योत्स्ना। 2) नृपवरेत्यत्र मालिनी नदीविशेषस्तस्याः समीपम् । 3) शत्रौ मित्रे इति-संमदे हर्षे । गदेरोगे। 4) राजन् सत्यमित्यन्न भाच्छिन्द्यादिति-हठेन गृह्णाति । मुरारेविष्णोः ।
-- १द्रात् N.२ नान्दीमुषीति . ३ कुरदृशः A. ४ नेत्रव्यथात् A; नेत्रव्यथाम् P. ५ मृप पर्णोट. N. ६ भैक्ष्ये OP. ७ श्रोत. AB. ८चेत्यन्ये FP. ९ आच्छिद्याद्यो N. . - - ...........

Page #120

छन्दोऽनुशासनम् । रगणात्परे यदि रम्ययास्तदा वा चन्द्रलेखा । ररमयया। छैरिति वर्तते । यथा -
"एक एव क्षणोऽसावानन्दनिष्यन्दहेतुः, - सत्कृतैः प्राक्तनैर्मे कैश्चित् सखेऽद्य प्रबुद्धम् । नेत्रनीलोत्पलानां पीयूषवृष्टिं किरन्ती,
यत्पुरः कम्बुकण्ठी सा चन्द्रलेखेव दृष्टा ॥ २५१.१ ॥
स्जनन्या एला डैः॥ २५२॥ सजननयाः । डैरिति पञ्चभिर्यतिः । यथा
"चलितैर्घटोद्भवमुनिदिशमभि यस्य,
प्रबलैर्बलैर्बलमथनसदृशमूर्तेः”। "निषिषेविरे चिरमुदधितटवनान्ताः, परितो लसद्बहललवलिबकुलैलाः ॥ २५२.१ ॥
जभज्राः प्रभद्रकम् ॥ २५३ ॥ नजभजराः । यथा
"जयति जगत्रयोपकृतिकारणोदयो,
जिनपतिभानुमान् परमधाम तेजसाम् । भविकसरोरुहां गलितमोहनिद्रकं, भवति यदीयपादलुठनात् प्रभद्रकम् ।। २५३.१ ॥
र्जरास्तूणकम् ॥ २५४॥ रजरजराः। यथा
स्फीतनव्यगन्धलुब्धषट्पदौघसेविताश-,
चैत्रमासि पश्य भान्ति चूतमञ्जरीशिखाः । ऊर्ध्वदृश्यमानकङ्कपत्रकृष्णर्पक्षकास्, तूणका इवेह वीरमन्मथेन लम्बिताः ॥ २५४.१ ।।
नो जौ भ्रौ कलभाषिणी ॥ २५५॥ नजजभराः। यथा
"स्फुरति च दक्षिणमारुतो मृदुशीतलः,
प्रतिदिशमुल्लसितं च केसररेणुभिः । 1) एक एव क्षण इत्यत्र यत् यस्मात् कारणात् । पुरोऽग्रे। 2) चलितैर्घटोद्भवेति-अगस्त्यदिशं दक्षिणामभि अभिलक्ष्यी कृत्येति भावः। 3) इन्द्रतुल्यमूर्तः। 4) सेविता इति । 5) जयति जगत्रयेत्यत्र प्रकृष्ट भद्रं प्रभद्रं तदेव स्वार्थे के प्रभद्रकम्। 6) स्फीतनव्येत्यत्र ऊर्ध्व दृश्यमानाः कङ्कपत्राणां बाणानां कृष्णाः पुङ्खका येषु ते। 7) स्फुरतीत्यत्र मित्रं प्रति मित्रं प्राह । उल्लसितं प्रसृतम् । पिकायुवतेः] कोकिलस्त्रियाः। प्रसृता व्याप्ताः। प्रियेति-वल्लभा। ..
- १ निस्पन्द० N. २ वलितैः N. ३ उदतट N. ४ नजभज्राः GHP. ५भव्य.A.६ कृष्णपुखका. ABIP. .

Page #121

द्वितीयोऽध्यायः। पिकयुवतेः प्रसृताश्च पञ्चमगीतयस्, तदपि सखे मयि न प्रिया कलभाषिणी ॥ २५५.१ ॥
अरविन्दमित्येके ॥ २५५.१॥ रान्नभभ्राः सुन्दरम् ॥ २५६ ॥ रगणात्परे नभभराः । यथा
"निर्ममे सपदि पत्रलता न कपोलयोर् ,
नापि यावकरसो निहितोऽधरपल्लवे । वल्लभाभिसरणोत्सुकया सुदृशानया, सुन्दरत्वमधिकं तदपि प्रतिपद्यते ॥ २५६.१ ॥
___ मणिभूषणं, रमणीयं चेत्येके ॥ २५६.१ ॥
नागौः ॥ २५७॥ नगणात्परे नभभ्राश्वेत्तदा गौनाम । ननभभराः । यथा
अनुदिनमपि हन्त दुहन्ति कवीश्वरास् ,
त्रुटति न च यदीयसदुक्तिपयः शुचि । हृदयमुकुरमध्येमधिश्रयतां सदा, निरुपमचरितप्रथिता मम सैव गौः ॥ २५७.१ ॥ नौ रो यौ भोगिनी ॥ २५८॥
यथा"दधति तव चुलुक्यचन्द्र धात्री भुजेऽस्मिन् ,
भजतु जलनिधौ चिराय निद्रामुपेन्द्रः। विधतु दिगिभाः करेणुकाभिर्विलासं,
सममभिरमतां च वासुकि गिनीभिः ॥ २५८.१ ॥
त्जसस्याः शिशुः॥ २५९॥ तजससयाः। यथा
"त्वं नासि दृशोः पथि विमुक्त तथापि नाथ,
पापं भुवने तव गिरो जिन नाशयन्ति ।
1) निर्ममे सपदीत्यत्र यावकेति- अलक्तकरसः । अधरपल्लवे-स्त्रियः अधरं शोभार्थ अलक्तकरसेन सिञ्चन्ति। भत्रभिगमनव्याकुलतया अङ्गीक्रियते। 2)अनुदिनमपीति [अत्र हन्तेति-कोमलामन्त्रणे। दुहन्ति दोहनं कुर्वन्ति । मुकुरेति-आदर्शमध्यम् । गौरिति-धेनुर्वाक् च। 3) दधति तव चुलुक्येत्यत्र उपेन्द्रः कृष्णः। दिगिभाः दिग्हस्तिनः । वासुकिः शेषनागः। 4) त्वं नासि दृशोरित्यत्र विमुक्तेति -वि विशेषेण कर्मणो मुक्कों विमुक्तस्तत्संबोधनम् । ध्वनितेनेति-शब्देन ।
P.
१ सुन्दरीत्वं N. ४तुटति N. २ मध्यामधिo N. ३ तजसस्याः
८ छन्दो०

Page #122

छन्दोऽनुशासनम् । त्रस्यन्ति हि शैलशिखरान्तरितस्य दूराल्,
लीलाध्वनितेन मृगराजशिशोर्गजेन्द्राः ॥ २५९.१ ॥
भ्यसस्याः केतनम् ॥ २६०॥ भयससयाः। यथा
"कोकिलवधूनां कलपञ्चमरागगीतिश् ,
चूतविटपानां नवपल्लवसंपदश्च । दक्षिणसमीरो मृगशावदृशां कटाक्षाः, विभ्रति हि जैत्रायुधतां झषकेतनस्य ॥ २६०.१ ॥
त्भी जो रो मृदङ्गः ॥२६१॥ तभजजराः। यथा
कृत्वा जगत्रयजयं मकरध्वजप्रभुः,
संगीतकं सपदि कारयते रतेः पुरः। आकाशरङ्गभवने नरिनर्ति नर्तकी, विद्युद् , घनर्तुरपि "मेघमृदङ्गवादकः ॥ २६१.१ ॥
मुः कामक्रीडा ॥ २६२॥ मुरिति पञ्च मगणाः । यथा
उक्ता वाचं नो दत्त तल्पे शेते व्यावृत्ताङ्गी,
"पर्याक्षिप्तक्षौमप्रान्ता प्रस्थातुं काङ्क्षत्याशु । कामक्रीडावार्तागोष्ठीप्रारम्भेऽप्युच्चै/डां,
धत्ते पत्युः प्रीत्यै वामारम्भाप्येवं सा बाला ॥२६२.१॥ १५॥२१॥
अष्टौ नज्रा भौ गो मणिकल्पलता ॥ २६३ ॥ नजरभभगाः। यथा
उपलतृणस्वरूपचिन्तामणिकल्पलता-, __"व्यतिकरतो मुधैव मेरुर्मदमुद्वहति । जयति यदुजयन्त एकोऽयमचिन्त्यफलं, प्रदद्लंकरोति नेमिः स्वयमेष जिनः ॥ २६३.१ ॥
भीः स्गो शरमाला ॥ २६४ ॥ भीरिति भचतुष्टयं सगौ च । यथा
1) कोकिलवधूनामित्यत्र चूतविटपानां सहकारशाखानाम् । झषकेतनस्येति - कन्दर्पस्य। 2 ) मेघमृदङ्गवादक इति-मेघा एव मृदङ्गाः तान् वादयतीति वर्षाकालः। 3) पर्याक्षिप्तेत्यत्र पराङ्मुखी पर्याक्षिप्तः आकर्षितोवस्त्रस्य प्रान्तो यया सा।वामारम्भेति -विपरीतारम्भापिकामोदयात् प्रीत्यै भवति । 4)व्यतिकर संबन्धादेव मेरुर्द बिभर्ति ।
१ केतन F. .

Page #123

१०
द्वितीयोऽध्यायः। "ऐक्षवकार्मुक कौसुमसायक भटमानिन् ,
मुश्च चतुर्मुखशंभुचतुर्भुजजयगर्वम् । उत्तमसंयमवर्मवृतात्मनि जिननाथे, संप्रति शम्बरसूदन संहर शरमालाम् ॥ २६४.१ ॥
भुगौ संगतम् ॥ २६५॥ भुरिति पञ्चभगणा गुरुश्च । यथा
"वीर तवासिपथेन गतैररिभित्रिदिवं,
तत्र दिवस्पतिमानिभिराकुलितः प्रबलैः । अद्य हरिर्विमृशन् सचिवैः सह तद्विजये,
त्वन्नवसंगतकल्पनमौपयिकं मनुते ॥ २६५.१ ॥ पद्ममुखी, सुरतावसैथं, उद्धरणं, सोपानकं चान्येषाम् ॥ २६५.१ ॥
मुगौ कामुकी ॥ २६६॥ मुरिति मगणपञ्चकं गुरुश्च । यथा
संवृत्तोऽयं सन्ध्याकालः प्राप्तोऽस्ताद्रेः शृङ्ग भानुर ,
विस्फूर्जद्भिर्ध्वान्तस्तोमैरेकीभूतं "काष्ठाचक्रम् । चापाकृष्टिं व्यातन्वानः कन्दर्पोऽपि क्रीडत्युच्चैर् , गच्छन्त्यतास्त्यक्ताशकं क्रीडास्थानं कामुक्योऽपि ॥ २६६.१ ।।
सुगौ वा ॥ २६७॥ सुरिति सगणपञ्चकं गुरुश्चेदियमपि कामुकी । यथा
"अपयाहि पितामहचित्तविलोभिनि धिक् त्वाम् ,
अँपि कौशिककामुकि न त्वमपि त्रपसे किम् । असि हास्यपदं नलकूबरकामिनि यद्वः, .. कुलिशातिहढेऽत्र जिनेन्द्रहृदि प्रविविक्षा ॥ २६७.१ ।।
सोमडकमित्यन्ये ॥ २६५.१॥
M
1) ऐक्षवकार्मुकेत्यत्र- इक्षोरिद ऐक्षवम् । कुसुमसंबन्धिनो बाणा यस्य कौसुमसायकस्तत्संबोधनम् । ब्रह्मेश्वरकृष्णजयमानम् । वर्मेति-सन्नाहः । जिनपतौ । शम्बरसूदनेति - हे काम । 2) वीर तवेत्यत्र दिवस्पतिमानिमिः पूज्यैः । नवसंगतेति-नवं संगतं मैन्यं तस्य यत्कल्पनं निष्पादन एवंविधं उपायम्। 3)काष्ठाचक्रमिति-दिक्चक्रम् । कामुक्यः कुलटाः। 4) अपयाहीति-पितामहो ब्रह्मा तस्य ध्यानारूढस्य चित्तप्रलोभिनी] इयं तिलोत्तमा । इन्द्रस्य विश्वामित्रस्य वा कामुकी उर्वशी तस्य संबोधनम् । अत्र कौशिकशब्दस्योभयार्थत्वम् । अपसे लज्जा न करोषि । नलकूबरेति-धनदपुत्रकामिनि हे रम्भे । कुलिशेति - वज्रादप्यतिदृढे।....
१ चतुर्भुज शंभुचतुर्भुज A. २ आतुलितः N. ३ सुरता च सद्यमुद्धरणसो० N. ४ अयि- PN.

Page #124

छन्दोऽनुशासनम्।
नुगौ चलधृतिः ॥ २६८॥ नुरिति नगणपञ्चकं गुरुश्च । यथा
प्रणमदखिलसुरपतिकनकमुकुट-,
स्फुटरुचिनिचितनखमणिकिरणचये । कुरु जिनचरणजलरुहि नमनरुचिं,
"चलधृतिमपजहि च विषयसुखधियम् ॥ २६८.१ ॥
नुलावचलधृतिः ॥ २६९॥ नुरिति नगणपञ्चकं लघुश्च । यथा
विलुलितचिकुरमधरनिहितदशनम् , ___ अविरलपुलकनिचितकुचयुगमयि" । रतिरसरभसमणितमुखरितमिह,
विलसति तव सखि सुरतमचलधृतिः ॥ २६९.१ ॥
न्भौ जिगौ मङ्गलमङ्गना धैः॥ २७० ॥ नभौ जिरिति जगणत्रयं गुरुश्च । धैरिति चतुर्भिर्यतिः॥ यथा
"कुटिलतां धृतवती गुरुभोगमदोद्धता,
विद्धती प्रलयवेपथुसादपरंपराम् । विषधरीव पुरतः स्फुरिता यतिनामहो, विचरतां सुगतिमार्गममङ्गलमङ्गना ॥ २७०.१ ॥
भ्रनिगा ऋषभगजविलसितं छैः ॥ २७१ ॥ भरौ नगणत्रयं गुरुश्च । छैरिति सप्तभिर्यतिः । यथा
"अद्भुततुङ्गमूर्तिरतिशयललितगतिर, ___ देव समग्रकर्मवनविदलनरसिकः । निर्भरमन्तरङ्गरिपुबलविजयपटुर, नाथ दधासि तत् त्वमृषभगजविलसितम् ॥ २७१.१ ॥
मत्तगजविलसितमिति भरतः ॥ २७१.१ ॥
...
.
. 1) चलधृतिमिति-अस्थिरस्वास्थ्यं अपजहि त्यज । 2) अयीति-कोमलामन्त्रणे। 3) अचलएतीति-अचला स्थिरा धृतिः समाधिर्यत्र । 4) कुटिलतामित्यत्र वक्रत्वं उभयत्र । गुरुवासौ भोगश्च तेन उद्धता दर्पभाग । पक्षेऽहिकायः । मूर्छाकम्पस्वेदश्रेणिः । भुजगीव अग्रतः । स्फुरिता जाता । यतिनां वतिनाम् । [अहो आश्चर्यम् । 5) अद्भुततुङ्गेत्यत्र अन्तरंगेति-गजपक्षे अन्तर्मध्ये अङ्गति गच्छति यद्रिपुबलम् । .
.....१ स्फुरता N,. २ रसिक N.

Page #125

द्वितीयोऽध्यायः। निजस्गा ललितपदं डैः ॥ २७२॥ निरिति नगणत्रयं जसगाश्च । डैरिति पञ्चभिर्यतिः । यथा
"चुलुककुलजलनिधिशशाङ्क तव दीनं,
रिपुनिवहमतितरलकातरमुपेक्ष्य । त्वदसिरुचितमसि वितते युधि भवन्तं,
ललितपदमभिसरति वीर जयलक्ष्मीः ॥ २७२.१ ॥
यमन्सर्गाः जयानन्दं चैः॥ २७३ ॥ यमनसरगाः । चैरिति षड्भियेतिः। यथा
"नमच्छऋश्रेणीमणिमुकुटकोटीविटकैर,
निघृष्टाङ्ग्रे देव प्रबलजडताचण्डभानो। सुधाधारासारैरिव सदसि वाचां प्रपञ्चैर , . जयानन्दस्यन्दं सपदि जगतामादधानः ॥ २७३.१ ॥
प्रवरललितमित्येके ॥ २७३.१ ॥ भौ नौ न्गौ महिषी औः॥ २७४॥ भरनरनगाः । जैरिति दशभिर्यतिः । यथा
"सिद्धनरेन्द्रनन्दन भवद्विपक्षनगरे,
संप्रति सौधभित्तिलिखितास्तुरंगमचमूः । वीक्ष्य नितान्तकोपकुटिलेक्षणा प्रति मुहुः,
शृङ्गविर्घट्टनैर्विघटयत्यरण्यमहिषी ॥ २७४.१ ॥
म्भौ न्मौ न्गौ मदनललिता घचैः॥ २७५ ॥ मभनमनगाः । घचैरिति चतुर्भिः षड्भिश्च यतिः। यथा
"गाढाक्रान्ता कुचयुगभरेणार्ता च विरहे,
नित्योद्विग्नातिघनजघनप्राग्भारधरणे । सध्रीचीभि तकरतला कान्ते कृतरतिर ,
मन्दं मन्दं मदनललिता याति प्रियगृहम् ॥ २७५.१ ॥
न्जभ्जर्गा वाणिनी ॥ २७६ ॥ ... नजमजस्गाः । यथा
__1) चुलुक्येत्यत्र वैरिवृन्दम् । त्वत्खड्गकान्तिरेव तमोऽन्धकारः तस्मिन् वितते विस्तृते सति युधि संग्रामे भभिमुखमागच्छति । 2) नमदित्यत्र इन्द्रश्रेणिरत्नमुकुटकोठ्यग्रैः । जयप्रीत्योर्निष्यन्दं रसं पर्षदि । 3) सिद्ध नरेन्दयन्त्र त्वरिपरे । अरण्यमहिषीति-परस्परं नित्यवैरत्वादिति भावः। 4) गाढाक्रान्तेत्यत्र सधीचीभिः सखीभिः । कान्ते भर्तरि । कृतप्रीतिः।
१ चुलुक्य. com; N; २ यमनसर्गाः GH; ३ तुरंगचमूः N. ४ वीक्ष५ विघटनैः .

Page #126

छन्दोऽनुशासनम् । "अविरलपुष्पबाणललितानि दर्शयन्ती,
परिमलहारितामरसवक्त्रमुद्वहन्ती । मदकलराजहंसगमनानि भावयन्ती,
शरदिह मानसं हरति हन्त वाणिनीव ॥ २७६.१ ॥
नजिर्गा वा ॥ २७७॥ नगणो जत्रयं रगणो गुरुश्च यदा तदापि वाणिनी । यथा
"कुरु करुणां वितर प्रतिवाचमत्र कां वा,
हृदि दयितां निदधासि निमीलिताक्षियुग्मम् । अयमपि ते ननु दासजनोऽनुकम्प्य एव, जयति सै वीरजिनो गदितो धुवाणिनीभिः ॥ २७७.१ ॥
ज्रज्रज्गाः पञ्चचामरम् ॥ २७८॥ जरजरजगाः। यथा
"त्वदीयपादपङ्कजे निधाय भक्तिमुज्वलां, ___ मनुष्यकीटका वयं विदध्महे किमद्भुतम् । यदीयजन्मनो महोत्सवं तथा प्रचक्रिरे, जिनेन्द्र सप्तविंशतिश्च पञ्च चामराधिपाः ॥ २७८.१ ॥
जर्जर्गाश्चित्रम् ॥ २७९ ॥ रजरजरगाः । यथा
"कान्तिरिन्दुकौमुदीसहोदरा वचोविलासः, ___ सर्वदा सुधोज्वलो यशश्च दुग्धसिन्धुबन्धुः । क्षुण्णशङ्खसोदरा गुणास्तवामलं चरित्रं, चित्रमेतदेभिरीश मे मनस्तथापि रक्तम् ॥ २७९.१ ॥
म्नस्तर्गाः सुरतललिता ॥ २८०॥ मनेसतरगाः । यथा
"संप्राप्ते मधुसमयसाम्राज्ये पिकीसमूहाः,
शंसन्ति प्रतिदिशमिदं मन्ये नितम्बिनीनाम् । 1) अविरलपुष्पेत्यत्र अन्यत्र बाणो वृक्षभेदः । छेका मत्ता च वाणिनी। 2) कुरु करुणामित्यत्र संगमदेवेन मायया कामिनीरूपाणि यानि निष्पादितानि ताभिरुक्तम् । निमीलितेति क्रियाविशेषणम् । गदित इति-प्रोक्तः । स्वर्गमत्तच्छेकरामाभिः। 3) त्वदीयपादेत्यत्र द्वात्रिंशत् देवेन्द्राः । व्यन्तरेन्द्रा न गण्यन्ते अल्पर्द्धित्वात् । 4) कान्तिरिन्दुरित्यत्र पयःपयोधिसोदरः । रक्तमिति - रागभाग्। 5) संप्राप्त इत्यत्र शंसन्ति कथयन्ति।
१ युग्मः BEP. २ नु कथं एवं N; नुकम्प्य एवं F. ३ स dropped in N. ४ जन्मतो N. ५dropped in N.

Page #127

cs
द्वितीयोऽध्यायः। मानित्वं त्यजत सुभगंमन्यत्वमस्तु दूरे, कन्दर्पः सुरतललितौपाध्यायकं प्रपेदे ॥ २८०.१ ॥
भ्रौ न्भौ भगौ शैलशिखा ।। २८१॥ भरनमभगाः । यथा
"शीतरुजा विधुतचिबुकैः कृतदन्तरवो,
गाढतरप्रयुक्तगजदन्तकराभिनयः । शैलशिखाप्रदेशमधिरुह्य तुषारऋतौ, पश्यति भास्करोदयपथं तव वैरिजनः ॥ २८१.१ ।।
भ्रौ रनौ न्गौ वरयुवतिः॥ २८२॥ भरयननगाः। यथा
"स्फूर्जति संगरप्रदोषे तुरगखरखुर-,
क्षुण्णरजोन्धकारपोरे विलसति नृपते । वैरिमहीभुजां समन्तात्सुरवरयुवती-, . संगमहेतुरेकदूती भवदसिलतिका ॥ २८२.१ ॥
ीगा ललना ॥ २८३ ॥ रगणो नगणचतुष्टयं गुरुश्च । यथा
दिक्षु चक्षुरनिलहतकुवलयतरलं, __ प्रक्षिपत्यतनुमृगपतिनिनदचकिता। सिद्धराजसुत भजति मृगयुवतितुला,
सांप्रतं वनभुवि तव रिपुनृपललना ॥ २८३.१ ।। सौ नौ मो गो वेल्लिता ॥ २८४ ॥
यथा"सरितां कमितुः स्तबंकितघनफेनव्याजाद्-,
विततेषु तटेषु बहललवलीच्छायेषु । श्रममाप्तवती त्रिजगति संचारैर, नियतं नृप "वेल्लितसुखमभजत् त्वत्कीर्तिः ॥ २८४.१ ।।
म्तौ स्तौ त्गौ कोमललता घडैः ॥ २८५ ॥ मतसततगाः । घडैरिति चतुर्भिः पञ्चभिर्यतिः । यथा
1) शीतरूजेत्यत्र गाढतरं प्रयुक्तो गजदन्तानां कराभ्यां कृत्वाभिनयोऽनुकरणं येन स तथा। कोऽर्थः। बाकरीबन्धः। 2) स्फूर्जतीत्यत्र संग्रामरूपरात्रिमुखे। 3) सरितां कमितुरित्यत्र समुद्रस्य । स्तबकितेतिफेनस्तबका हि कल्लोलैरितस्ततः प्रेखोल्यन्ते । लवलीलताभिः । 4) वेल्लितेति-आन्दोलनसुखम् ।
१ सुभगंमान्यत्वं N. २ स्तवकित• N. . . ........

Page #128

छन्दोऽनुशासनम्। "मत्तालीनां स्निग्धमधुरोद्गारैर्मुहुर्गीतकैर् ,
आक्षिप्तोऽस्यारोहणमृगः स्वच्छन्दचारी यतः । मन्दं मन्दं दक्षिणमरुद्वात्येष तेनाधुना,
संद्यःपुष्यत्कोमललतालास्यैकशिक्षागुरुः ॥ २८५.१.१६॥२३॥
अत्यष्टौ यम्नस्भल्गाः शिखरिणी चैः।। २८६॥ . यमनसभलगाः। चैरिति षड्भियेतिः। यथा
"हरन् सर्वाम्भोजश्रियमविरतं सिन्धुपतिना,
कृतार्थस्तन्वानो निशितमसि विद्योतमसमम् । सुधांशुस्तद्वंशे त्वमिव जयसिंह क्षितिपते,
कलापूर्णः पश्योदयशिखरिणीहाभ्युदयते ॥ २८६.१ ॥
ज्सजस्यल्गाः पृथ्वी जैः॥ २८७॥ . जसजसयलगाः । जैरित्यष्टभिर्यतिः । यथा
"त्वदीयरिपुभूभुजां पुरि पुरारिवेश्माग्रतो,
निरीक्ष्य चमरी वृषं सपदि मन्मथव्याकुला । परिस्पृशति जिह्वया "ककुदकेन कण्डूयते, निमीलितविलोचना किल चुलुक्यपृथ्वीपते ॥ २८७.१ ॥
विलम्बितगतिरिति भरतः ॥ २८७.१॥ भ्रौ न्भौ लौ गो वंशपत्रपतितं औः॥ २८८॥ भरनभनलगाः । जैरिति दशभिर्यतिः । यथा
"जर्जरसारिमध्यलुठिताः क्वचिदपि गर्जिनो, __ भङ्गुरवंशपत्रपतिताः कचिदपि रथिनः । कापि च सादिनो हततुरंगमबलपिहिताः, शत्रुबलेऽभवंस्त्वयि रणाङ्गणमवतरति ॥ २८८.१ ॥
वंशदलमित्यन्ये ॥ २८८.१ ॥ 1) मत्तालीनामित्यत्र आरोहणमृग इति - वातो हरिणवाहनः स च गीतिरतिः । मृगं विना वातोऽपि चलितुं न शक्नोति । लास्य नाट्यम् । 2) हरन् सर्वामित्यत्र यद्यपि जयसिंहदेववारके धारायां नहि(२)वर्मराजोऽभूत् तथापि तस्य या राष्ट्रकोशादिसप्ताङ्गलक्ष्मीः सा सर्वापि भोजोपार्जितासीत् । उत्कटत्वाम विरोधः। सिन्धुदेशराजःसमुद्रश्च । तेन विहितपूजः । निशि रजन्यां अन्धकारे विशिष्टोयोतं निरुपमं प्रकाशम् । पक्षे निशितं तीक्ष्णं । खडकान्ति कुर्वन् । तस्य चन्द्रस्य वंशे यथा त्वं तथा उदयगिरौ सुधांशुः । कलाषोडशः पक्षे विज्ञानम् । 3) त्वदीयरिपुभूभुजामित्यत्र ईश्वरायतने चमरी वनगौः कामान्धा पाषाणमयं वृषं अजानती जिह्वास्पर्शनाद्यनङ्गचेष्टाः करोति। 4) ककुदकेनेति-अकारान्तोऽप्यस्ति । 5) जर्जरसारीत्यत्र सारिः अंबाडीति प्रतीता। गजिनो गजारूढाः । वंशाः वाहनानि तेभ्यः । रथिनः इति रथवन्तः । सादिनोऽश्ववाराः॥ 6) हततुरंगेतिउपरि तुरंगा अधस्तादश्वसमूहा [सादिनो? ] जाता इति भावः ।
१ स यः N. २ कृतार्घः P. ३ शारि B. ४ गतिनो N.

Page #129

द्वितीयोऽध्यायः।
सौ ज्भौ जो गावतिशायिनी ॥ २८९॥ ससजभजगगाः । जैरिति वर्तते । यथा माघस्य"
इति धौतपुरैन्धिमत्सरान् सरसि मज्जनेन,
श्रियमाप्तवतोऽतिशायिनीमपमलाङ्गभासः । अवलोक्य तदेति यादैवानपरवारिराशेः, शिशिरेतररोचिषाप्यपां ततिषु मङ्क्तुमीषे ॥ २८९.१ ॥
यादवीत्यन्ये ॥ २८९.१॥ मो नौ तौ गौ मन्दाक्रान्ता घचैः ॥ २९० ॥ मभनततगगाः । घचैरिति चतुर्भिः षड्भिश्च यतिः । यथा
जन्मस्नाने स चरमजिनः स्वर्णकुम्भौघधारा-, ___ सारं सोढा कथमिति पुरा वज्रिणा शङ्कितेन । दृष्टः पश्चाजयति चरणाङ्गुष्ठपर्यन्तलीला-, मन्दाक्रान्तामरगिरिशिरःकम्पतो विस्मितेनें ॥ २९०.१ ॥
_ श्रीधरेति भरतः ॥ २९०.१ ॥
मनरसल्गाः भाराक्रान्ता ॥ २९१ ॥ मभनरसलगाः। घचैरिति वर्तते । यथा
"चौलुक्येन्द्र त्वमिह न हि चेदिमां किल धारयः, __ कूर्मक्रोडाधिपफणिपतिद्विपाद्रिषु सत्स्वपि । सर्पन्त्या ते करटिघटया दिशां विजये तदा, भाराकान्ता नृप वसुमती क्षणान्निपतेदधः ।। २९१.१ ॥
मनम्यल्गाः हारिणी ॥ २९२॥ मभनमयलगाः । घचैरिति वर्तते । यथा
प्रासादेषु त्वदरिनगरे शून्यत्वमासेदुषि,
श्रीचौलुक्य क्षितिपतिशिरश्चूडामणे संप्रति । प्रेखोलन्तो विषधरशतैालम्बिताः कञ्चुका,
व्यातन्वन्ति ध्वजपटतुलामुञ्चैर्मनोहारिणीम् ॥ २९२.१ ।।
naari
1) मावस्येति - माधकाव्यमिदम् । शिशिरेति - सूर्येण। 2) चौलुक्येत्यत्र कच्छपादिवराहशेषदिरहस्तिपर्वतादिषु।
१ औः added in GH. २ पुरन्ध्री N. ३ यदेवीनपर०A. ४यावदवी. B. ५ विष्णुतेन A. ६मनोहारिणी AN.
छन्दो०

Page #130

छन्दोऽनुशासनम् ।
न्सौ नौ स्लौ गो हरिणी चघैः ॥ २९३ ॥ नसमरसलगाः। चधैरिति षड्भिश्चतुर्भिर्यतिः । यथा
कथय किमियं लक्ष्मच्छाया शुचेस्तु भवेत् कथं,
तव हिमरुचे यद्वोत्सङ्गे कृतः कृपया ध्रुवम् । नभसि रभसाद् बद्घाटोपप्रधावितलुब्धक-, क्षुभितहरिणीगर्भाद् भ्रष्टः कुरंगक एव हि ॥ २९३.१ ॥
वृषभललितमित्येके ॥ २९३.१॥ नः स्मौ तौ गौ पद्मम् ॥ २९४ ॥ नसमततगगाः। चधैरिति वर्तते । यथा
त्यजत मनुजा जातेर्गवं किं तैयैवैकया स्यात् ,
गुणपरिचयो लोकेऽत्यन्तं हन्त दत्ते प्रतिष्ठाम् । अजनि चुलुकाचान्ताम्भोधिः कुम्भजन्माप्यगस्त्यः,
"कुलगृहमभूहेव्या लक्ष्म्याः पङ्कजातं च पद्मम् ॥ २९४.१ ॥
नस्मम्यल्गा रोहिणी ॥ २९५ ॥ नसममयलगाः। चधैरिति वर्तते । यथा
"कुवलयमुदं व्यातन्वानः पूर्णोल्लसन्मण्डलः, __ शिरसि घटैयन् पादन्यासं निःशेषपृथ्वीभृताम् । , उदयमधुना प्राप्तः श्रीमत्सिद्धेन्द्रसूनो भवान् , इव "कृतबुधानन्दः सोऽयं श्रीरोहिणीवल्लभः ॥ २९५.१ ॥
नुर् गौ वसुधारा डैः ॥ २९६ ॥ नुरिति पर्च नगणाः गुरुद्वयं च । डैरिति पञ्चभिर्यतिः । यथा
"प्रणतसुरविसरमणिमुकुटतटकोटि-,
परिघुटितचरणनखरुचिनिचयरम्ये । इह भवति भगवति विहरति जिननाथे,
प्रतिभवनमभिपतति जगति वसुधारा ॥ २९६.१ ॥
1) कुलगृहं प्रधानसदनम्। 2) कुवलयमुदमित्यत्र -कैरवं भूवलयं च । मण्डलं बिम्बं देशश्च । कुर्वन् । पादानां चरणानां किरणानां च न्यासम् । समग्राणां राज्ञां पर्वतानां च । 3) कृतबुधेति-पुत्रत्वाद्धानन्दकृत् पक्षे पण्डितानन्दनो दानादिना । चन्द्रः। 4) प्रणतसुरेत्यत्र वसुधारेति-सुवर्णरवादिवृष्टिः।
१तया वैकया A. २ मुदां A; मदं P. ३ घटयत् N. ४ नगणपञ्चकं गुरु. A. ...६ पतति dropped in N; जगति in F.
५ परिघट्टित्त N.

Page #131

द्वितीयोऽध्यायः। न्जजजा ल्गाववितथम् ॥ २९७ ॥ नजभजजेभ्यः परौ ल्गौ । यथा
"शृणु परमोपदेशमिह मुग्धमते सततं, ... भवजलधेः परेण यदि यातुमनास्त्वमसि । विसृज परिग्रहं भज कृपां त्यज कामकथाम् , अवितथवाग्भवापहर मा परकीयधनम् ॥ २९७.१ ॥
. नर्कुटकमिति जयदेवः ॥ २९७.१॥
तत् कोकिलकं छचैः॥ २९८ ॥ तदवितथं छचैः सप्तभिः षड्भिश्च यतिश्चेत् कोकिलंकसंज्ञम् । यथा
कलयति कोकिले मधुरपञ्चमगीतिमिमां,
मलयसमीरणो भवति पश्यत नाट्यगुरुः । इह हि यदाज्ञया नवनवाद्भुतभङ्गिजुषः,
किसलयहस्तकान् वितनुते "सहकारलता ॥ २९८.१ ॥ इह केचिदष्टभिः पञ्चभिश्च यतिमिच्छन्ति ॥ २९८.१ ॥
गौ चेद्वाणिनी ॥ २९९ ॥ नजभजजेभ्यः परौ गौ चेद्वाणिनीसंज्ञम् । यथा
"परभृतकूजितानि जरठेक्षुरसो नवेन्दुर,
मलयसमीरणो मलयजं मधुसंगमश्च ।। अपि न तथा हरन्ति मिलितानि मनो यथेदं,
मदभरलल्लभाषितमहो खलु वाणिनीनाम् ॥ २९९.१.१७।१४ ॥
धृत्यां म्रभ्या रौ काञ्ची टैः ॥ ३००॥ मरमयरराः । टैरिति एकादशभिर्यतिः । यथा
"संप्राप्तेऽस्मिन् जगच्चक्षुषि रवौ प्रत्यग्गिरेर्गह्वरं,
प्रेयःसंकेतवेश्माभिसरणे धत्से पिधानांशुकम् । मुग्धे ध्वान्तानुरूपं किमु मुधैवौत्सुक्ययोगात् कणत्-, काञ्चीमञ्जीरकोलाहलमिमं शक्ता निषे«' न चेत् ॥ ३००.१ ॥
वाचालकाञ्चीत्यन्ये ॥ ३००.१॥ भिम्भसा मणिमाला ॥ ३०१॥ : भत्रयं मभसाश्च । टैरिति वर्तते । यथा
1) शृणु परमोपेत्यत्र परेणेति अव्ययं परार्थे । अवीति – सत्यवान् । 2) सहकारलतेति-चूतमारी। 3) परभृतेत्येनं कोकिलजल्पितानि । कठिनेक्षुरसः । मदभरे अव्यक्तजल्पनम् । 4) मत्तच्छेकानां स्त्रीणाम् । 5) संप्राप्तेऽस्मिन्नित्यत्र पश्चिमपर्वतस्य । कणदिति-मेखलानूपुरयोः कलकलः।
१ तदवितथं dropped in P. २ कोकिलसंज्ञं CN. ३ निरोर्बु AP.

Page #132

६८
छन्दोऽनुशासनम् ।
"देव तवारिनरेशपुरन्ध्रीवक्त्राम्बुजशशिनः, प्रोल्लसिताधिकविस्मयमुर्वी" संवीक्ष्य भुजगताम् " । प्राभृतसारकृते निरवद्यामद्याप्यनवरतं,
मूर्धनि धारयते मणिमालां पातालपरिवृढः " ।। ३०१.१ ॥ मत्ना यिः कुसुमितलतावेल्लिता ङन्चैः ॥ ३०२ ॥
मतना यगणत्रयं च । ङचैरिति पञ्चभिः षभिश्च यतिः । यथा - कङ्केल्लिस्कन्धे कुसुमितलतावेल्लिता मन्दमन्दं,
क्रीडादोलेयं स्मरविरचिता दाक्षिणात्यानलेन । अस्यां खेलन्ती रतिरतितरां हन्तै गीतिं तनोति, व्याकूजन्मत्तभ्रमररमणीहुंकृतीनां छलेन । ३०२.१ ॥ घछैश्चित्रलेखा ॥ ३०३ ॥
चतुर्भिः सप्तभिश्च यतिश्चेत् सैव चित्रलेखा । यथा - पश्योष्णांशोरभ्युदयमधुना सूचयन्ती पुरस्तात्,
सन्ध्या सेयं चित्रयति गगनाभोगवेश्मान्तराले । शङ्खच्छेदस्वच्छ रुचिरुचिरानभ्रभित्तिप्रभागान्,
वर्णैः पीताताम्र शितिकपिशैस्तन्वती चित्रलेखाः ॥ ३०३.१ ॥ मना विश्चन्द्रलेखा ॥ ३०४ ॥ मना यगणत्रयं च । घछैरिति वर्तते । यथा
"ज्वालं ज्वालं सुभग तव महान् विप्रयोगानलस्तां, दाहं दाहं किमिव विरचयेदन्यदस्मात्परेण । लावं लावं विकचकमलिनीचूर्णयत्यंह्रिघातैर,
"लेखं लेखं शकलयति तथा सा नखैश्चन्द्रलेखाम् ॥ ३०४.१ ॥ म्भन्जभ्राश्चलम् ॥ ३०५ ॥
मभनजभराः । घछैरिति वर्तते । यथा
शास्त्राभ्यासे व्यसनमनुपमं परोपकृतौ रतिः,
"सत्पात्रेषु प्रणयपरतया प्रदानमनारतम्" । प्रीतिः पादाम्बुरुहि जिनपतेर्भवेदमलात्मनां ",
विद्युल्लेखाजलधरपटलीचलात्मनि जीविते । ३०५.१ ॥
1) देव तवारीत्यत्र रिपुनृपस्त्रीमुखाम्भोजसंकोचचन्द्रसमानस्य । 2 ) उर्वी पृथ्वीम् । पक्षे गुर्वीम् । 3 ) हस्तगतां पक्षे सर्पताम् । 4 ) पातालस्वामी शेषः । 5 ) ज्वालंज्वालमित्यत्र वियोगाग्भिः । 6 ) लेख लेख मालेख्यालेख्य । 7 ) सत्पात्रेष्विति - आदरतत्परतया । 8 ) अनेति - निरन्तरम् । 9 ) अमलेति - विशुद्धात्मनाम् ।

१ देवतावारिनशपु. 4. २ परिदृढः 4. ३ दन्तगीतिं A. ४ रुचि dropped in B. ५ चूर्णयन्त्यहि N. ६ सकलयति A

Page #133

द्वितीयोऽध्यायः।
म्भौ न्यौ रौ केसरम् ॥ ३०६॥.. मभनयरराः। घछैरिति वर्तते । यथा
"सारंगाणां न कुलमिह न वा यूथं "महादंष्ट्रिणां,
कर्णातिथ्यं न च भजति कटुर्गन्धद्विपानां ध्वनिः । तत्किं दिक्षु क्षिपसि रभसया नेत्रे त्वमुद्यत्करो,
यद्वा ज्ञातं विधुवति पवनस्त्वत्केसरं केसरिन् ॥ ३०६.१ ॥
नौ मौ यो चन्द्रमाला छघैः ॥ ३०७॥ ननममययाः छषैरिति सप्तभिश्चतुर्भिश्च यतिः । यथा
"सरसि' सरसिजं तद्वाकाशे पार्वणं चन्द्रबिम्ब,
कुवलयनयने तावत्साम्यं नाभजत्त्वन्मुखस्य । "जनयतु कनकाम्भोजश्रेणीर्लक्षशः स्वर्गसिन्धुर्-,
घटयतु यदि वा सोऽपि स्रष्टा कोटिशश्चन्द्रमालाः ॥ ३०७.१ ॥
नौ म्तौ भ्रौ ललितम् ॥ ३०८॥ ननमतभराः । छथैरिति वर्तते । यथा
"परममुपशमं वर्मीकृत्य स्थितेऽत्र महामुनौ,
प्रहरणमपरं दध्याः किंचिन्निशातमतीव यत् । पशुपतिविजयं स्मारं स्मोरं पराक्रमगर्वितः,
कलयसि ललितं पौष्पं शस्त्रं मनोभव किं मुधा । ३०८.१ ॥
भ्रनिसा भ्रमरपदं झैः ॥ ३०९॥ भरौ नगणत्रयं सश्च । झैरिति नवभियेतिः। यथा
वारिदमुक्तवारिभरपरिशमितघनरजा, ....... उद्गतरोहिणीशकरधवलितसकलककुप् ।
कस्य धृतिं ददाति न हि शरहतुरजनिरियं,
चुम्बनलालसभ्रमरपदविदलितकुमुदा ॥ ३०९.१ ॥
म्सौ सौ सौ शार्दूलललितं हैः॥ ३१॥ मसजसतसा: । हैरिति द्वादशभिर्यतिः । यथा
1) सारंगाणामित्यत्र हरिणानां वृन्दम् । 2) महेति-वराहादीनाम् । 8) त्वत्स्कन्धकेशम् । 4) सरसि सरेस्थित्र] पर्वणि भवं पार्वणं राकाजातम् । 5) आदौ जनयत्विति - तदेत्यध्याहारो विधेयः । स्वर्गेति - गङ्गा । खटेति- ब्रह्मा । 6) परममुपेत्यत्र संनाहीकृत्य । निशातं तीक्ष्णम् । ईश्वरविजयं स्मृत्वा स्मृत्वा । .
१ सरसि dropped in A. २ तीक्ष्णं .. ३ गर्वित N.

Page #134

छन्दोऽनुशासनम् । "नष्टं त्यक्तमिथःप्रतीक्षणरसैः सारंगमिथुनैर् , ___ यातं विस्मृतशृङ्गभारविधुरैर्वाध्रीणसकुलैः । लीनं पल्वलपङ्क एव सहसा क्रौडैनैति चेत् ,
कान्तींचाटुविधित्सयापि हि भवान् शार्दूल ललितम् ॥ ३१०.१ ॥
म्तन्जभ्राः कुरङ्गिका ङछैः॥ ३११॥ मतनजभराः । छैरिति पञ्चभिः सप्तभिश्च यतिः । यथा
"अस्या वक्त्रेन्दौ विजयिनि चिराय लाञ्छनवर्जिते,
प्रालेयांशो त्वं स्फुरसि दिवि धृष्ट नित्यमचेतनः । साकूतालोकाद्भुतनयनकेलिनिर्जितलोचना, याऽरण्ये तस्थावुचितचतुरेह सैव कुरङ्गिका ॥ ३११.१ ॥
न्सौ मी यावनङ्गलेखा चडैः॥ ३१२ ॥ नसममययाः । चडैरिति षड्भिः पञ्चभिश्च यतिः । यथा
"प्रियसखि मधु मा स्मावज्ञासीर्मानयनं यथावत् , ___ तव हि बकुले क्रीडामित्रेऽस्मिन् पुत्रके चूतवृक्षे । भवनपरिखापद्मिन्यां सख्यां न्यस्तरोलम्बवर्णा-, वलिकिसलयव्याजादेतेनानिन्यिरेऽनङ्गलेखाः ॥ ३१२.१ ॥
विबुधप्रियेत्यन्ये । ॥ ३१२.१ ॥ सौ जौ भ्रावुज्ज्वलं जैः॥ ३१३ ॥ . रसजजभराः । जैरित्यष्टभिर्यतिः । यथा
"पाणिपादविलोचनाननपद्मकाननशालिनी,
निम्ननाभिमहाहदा त्रिवलीतरंगविभूषिता। . ___1) नष्टमित्यत्र त्यक्तं मिथो यत्र क्रियाविशेषणम् । विस्मृतशृङ्गभारं यथा स्यादेवं विधुरैः पीडितैः गण्डकजीवैः । क्रोडैर्वराहैः । ललितं सविलासं यथा भवति तथा। 2) अस्याः वक्त्रेन्दावित्यत्र हे प्रालेयांशो चन्द्र । रे पृष्ट त्वं अस्या वदनेन्दौ सर्वोत्कृष्टे सति कलङ्कहीने सति आकाशेऽचेतनः सन्नित्यं स्फुरसि अतो हेतोः त्वत्तः इह लोके सा कुरङ्गिकाप्युचितचतुरा या अस्याः साभिप्रायालोकनाद्भुतनयनकेल्या निर्जिते विलोचने यस्याः सा एवंविधा सती अरण्ये तिष्ठति स्म । मृगी सा पशुरपि धन्या या अरण्ये लजिवा.सती वसति । त्वं तु पशोरपि पशः यत् निर्जितोऽपि गगने भ्रमसीति भावः। 3) प्रियसखि मधुमित्यत्र हे इष्टसखि मधु वसन्तं मावगणय किं तु एनं मानय । अनेन हि बकुलसहकारपद्मिनीषु किसलयब्याजात् अनङ्गलेखाः आनिन्यिरे आनीताः। को भावः। दम्पत्योर्यत्परस्परं प्रेम्णा लेखप्रेषणं सोऽनङ्गालेखः । यथाहमिह स्थितवत्यपि तावकी त्वं अपि तत्र वसन्नपि मामकः । लिखितपत्रमनगरसाकुला विरहिणी प्रहिणोति पतिं प्रति । एवं पतिरपि तां दयितां प्रति प्रेषयति । 4) पाणिपादेत्यत्र त्रिवली उदरस्था वलित्रयी। चक्रवाकेति-पक्षिविशेषः।
१ प्रतिक्षण 0. २ जातं B. ३ ध्वनिति N. ४ कांचाटु० N; ५ लोकाद्वत० . ६ this is found under s. 313 after the word ofa: in BCDFNP; but this is never the place where H. indicates alternative names.

Page #135

द्वितीयोऽध्यायः। कुङ्कुमारुणपीवरस्तनचक्रवाकयुगाञ्चिता, केलिसिन्धुरिवोज्वला मदनस्य राजति कामिनी ॥ ३१३.१ ॥
मालिकोत्तरमालिका वेत्यन्ये ॥ ३१३.१ ॥ नौ रीनिशा डैः॥ ३१४॥ नद्वयं रचतुष्टयं च । डैरिति त्रयोदशभिर्यतिः । यथा
"मलयजरसलिप्तरम्याङ्गभाजां सिते वाससी, __शरदि हृदि च बिभ्रतीनां विशुद्धां नवैकावलीम् । विकचकुमुदकर्णपूराश्चितानां कुरङ्गीदृशां, हिमरुचिकिरणावदाताभिसर्तुं निशा प्रेयसी ॥ ३१४.१ ॥
तारकेत्यन्ये ॥ ३१४.१॥ नौ सौ त्यो पङ्कजवक्त्रा घझैः ॥ ३१५ ॥ ननससतयाः । घरिति चतुर्भिर्नवभिश्च यतिः । यथा
इह किमु विलसति सर्वऋतुश्रीः किं ने मृगाक्षी,
बहुजनजडिमविजृम्भणहेतुः कुन्दैरदा वा । अभिनवमृदुतरपल्लवपाणिः संभृततृष्णा,
समुदितनिबिडपयोधरभारा पङ्कजवक्त्रा ॥ ३१५.१ ॥
लनभ्साः सुरभित्रि ॥ ३१६॥ सनजनभसाः। 'त्रिरिति त्रीन् वारान् पञ्चभिर्यतिः । पञ्चभिः पञ्चभिः पञ्चभिश्च यतिरित्यर्थः । यथा
स्फुटदुज्ज्वलबकुलाकुलमधुपावलिरसितैः, ..पवनाहतलवलीदलपटलैरतिचपलैः । मदने प्रियसुहृदि प्रतिभुवनं कृतविजये,
"सुरभिर्बुवमिह गायति परिनृत्यति मुदितः ॥ ३१६.१ ॥
यमौ सौ सौ क्रीडा चचैः॥ ३१७॥ यमनसतसाः। चचैरिति षभिः षड्भिर्यतिः । यथा
... "स्फटट
1) मलय[जरसेत्यत्र कर्णपूरेति - कर्णाभरणम् । कुरङ्गीदृशां स्त्रीणाम् । 2) इह किमु विलसतीत्यत्र हेमन्ते शीतेन जाड्यं भवति । स्त्रीपक्षे जनालस्यम् । शिशिरे कुन्दाः पुष्पन्ति । वसन्ते पल्लवाः निष्पद्यन्ते । ग्रीष्मे तृष्णा भवति पक्षेऽभिलाषः । प्रावृषि पयोधरा मेघाः पक्षे स्तनौ । शरदि कमलानि विकसन्ति पक्षे वदनसरसीरुहमिति भावः। 3) स्फुटदुज्वलेत्यत्र मदने कामे। 4) सुरभिर्वसन्तः।'
२चेत्यन्ये F: मालिकावित्यन्ये N. २ किं तु N. ३ कन्दरदावा N. ४ त्रि. GN. ५त्रिरिति N.

Page #136

छन्दोऽनुशासनम् । "यदि प्राप्तो बन्धं यदि विरहितो विन्ध्याचलभुवा, __वियुक्तः कान्ताभिर्यदि च तदपि स्तम्बरमपते । नरेन्द्रस्ते पूजां रचयति सदा किं चैष भवता, रणक्रीडामैत्री घटयति ततो मा गाः शुचमिमाम् ॥ ३१७.१ ॥
सौ म्तौ भ्रौ हरिणीपदं चधैः॥ ३१८॥ ... नसमतभराः । चधैरिति षड्भिश्चतुर्भिश्च यतिः । यथा
"अधिगुणधनुर्दण्डं पश्यल्लुब्धकं गहने वने,
सरभसमपक्रामन्नयङ्कश्चिन्तयन्निति "ताम्यति । सरसमधुरोद्गारैर्गीतैर्वा गुराभिरिव प्रिया-,
ऽहह निगडिता दत्ते नैषा सांप्रतं हरिणी पदम् ॥ ३१८.१ ॥
भीन्या भङ्गिः ॥ ३१९ ॥ भगणचतुष्टयं नयौ च । यथा
मा कुरु संपदि संमदमापदि विसृज विषादं, __दीनजनेषु कृपां कुरु संस्मर चिरपुरुषाणाम् । संत्यज पापचरित्रमुदश्चय" सुचरितमालाम् , अद्भुतभङ्गिरियं पुरुषोत्तमसरणिरनिन्द्या ॥ ३१९.१ ॥
विच्छित्तिरिति कश्चित् ॥ ३१९.१॥
स्जौ स्जौ त्रौ बुबुदम् ॥ ३२०॥ सजसजतराः । यथा
"असमं धन्नयपयो गभीरमध्यः सनातनो,
विमलो जयत्यविरतं जिनेन्द्र सिद्धान्तवारिधिः । अतिपेशलैर्गम"गणैस्तरंगिते यत्र सर्वदा,
क्षणदृष्टनष्टतनुभिः कुदृष्टिभिर्बुबुदायितम् ॥ ३२०.१ ॥ अतिधृत्यां म्सौ सौ तौ गः शार्दूलविक्रीडितं ॥ ३२१ ॥ मसजसततगाः । 'ठेरिति द्वादशभिर्यतिः । यथा
"क्ष्माभृत्पुंगव कोशकन्दरमुखान्निर्गत्य ते संगर-,
क्रीडासून्मदवैरिवारणघटाकुम्भस्थलीः पाटयन् । 1) यदि प्राप्त इत्यत्र स्तम्बेरमेति- हे हस्तिपते । भवता कृत्वा संपादयति । एतेन उक्तिद्वयेन गजस्य महत्त्वमारोप्यते । 2) अधिगुणेत्यत्र गुणमधिरूढो धनुर्दण्डो यस्येति तं व्याधं न्यङ्घहरिणः। 3)खेदं करोति । 4) उदञ्चयेति - पुष्टिं नय । सरणिर्मार्गः । संपदि आनन्दो न क्रियते विपदि विषादो नेत्यादिलक्षणा भद्धता। 5) असममित्यत्र असाधारणत्वम् । नया नैगमाद्यास्तद्रूपं पयस्तेन गभीरं गम्भीरं मध्यं मध्यप्रदेशो यस्येति । नित्यस्थितिभागीपेक्षया। 6) सदृशपाठसमूहैः । पूर्व दृष्टाः पश्चान्नष्टाः दृष्टनष्टास्तैरिति क्षणक्षयवादिभिः स्थासकायितम् । 7)क्ष्माभृत् इत्यत्र राजानः पक्षे पर्वताः तेषु पुंगवो मुख्यः।
१शुचिमिमां D; शुभमिमां N. २ sātras 318-323 dropped in H. ३ छैरिति N.

Page #137

द्वितीयोऽध्यायः। दंष्टालो नवलग्नमौक्तिकमणिस्तोमैरसृग्लेखया. जिह्वालः करवाल एष तनुते शार्दूलविक्रीडितम् ॥ ३२१.१ ॥
म्सौ सौ न्जौ गो वायुवेगा॥ ३२२॥ मसजसनजगाः। 'ठेरिति वर्तते । यथा
"त्यक्त्वा पुत्रकलत्रबन्धुसुहृदां व्यतिकरमञ्जसा,
नित्यं संस्मर वीतरागचरणाम्बुरुहयुगं "रहः । हहो चित्त चिरं प्रसीद किमिदं न हि हतजीवितं,
जानीषे घनवायुवेगनिहताभ्रपटलगत्वरम् ॥ ३२२.१ ।। यमौ सौ रौ गो मेघविस्फूर्जिता चचैः॥ ३२३ ॥ यमनसररगाः । चचैरिति षड्भिः षड्भिश्च यतिः । यथा
"निरन्धानस्तापं जगति कलयंश्चण्डकोदण्डदण्डं,
पदं व्यातन्वानः सततमखिलक्ष्माभृतां चोपरिष्टात् । निकामं दुर्धर्षा दिशि दिशि समुल्लासयन् वाहिनीश्च, त्वमुच्चैश्चौलुक्येश्वर घटयसे मेघविस्फूर्जितानि ॥ ३२३.१ ॥
रम्भेति स्वयंभूः ॥ ३२३.१ ॥ यमौ सौ जौ गो मकरन्दिका ॥ ३२४ ॥ यमनसजजगाः। चचैरिति वर्तते । यथा.. इमां बाला त्रासाकुलमृगवधूविलोलविलोचनां,
किमु त्वं निःशङ्को व्यथयसि मुहुर्वियातविचेष्टितैः । "परिक्षोदं चण्डैर्मुसलपरिषैः सहेत न मालती,
मृदुभ्राम्यशृङ्गीपदपरिचयाद्गलन्मकरन्दिका ॥ ३२४.१ ॥ रमौ सौ तौ गश्छाया ॥ ३२५॥ यमनसततगाः । चचैरिति वर्तते । यथा
"फलं कालाक्रान्तं कुसुममरसं पत्रं न भोगास्पदं, ___ बहिस्तत्कॉर्कश्यं किमपि सहजं निःसारमन्तर्वपुः ।
1) त्यक्त्वा पुत्रेत्यत्र मित्राणां संबन्धम् । 2) रहः एकान्ते वनमध्ये इत्यर्थः। 3) मेघसमूहवत् गत्वरं विनाशि। 4) निरन्धानस्तापमित्यत्र जलदविचेष्टितानि । यथा मेघो हि तापं निरुणद्धि अयमपि अन्येषां राज्ञाम् । खड्गं पक्षे इन्द्रधनुः । क्ष्माभृत् राजा पर्वतश्च । वाहिनी कटकं नदी वा । 5) इमां बालामित्यत्र धृष्टविचेष्टितैः। 6)चूर्णभावम् । 7) फलं कालाक्रान्तमित्यत्र हे ताल तव फलं कालदोषदूषितं धिक् । नीरसं कुसुमं धिक् । न भोगयुक्तं पत्रं धिक् । बहिस्तत् प्रसिद्धं कार्कश्यगुणं प्रकृतिभवं धिक। अन्तर्मध्ये निःसारगुणं धिग विवृद्धं ।
१ छैरिति N. २ बन्धुकलत्रपुत्र A. ३ कार्कश्ये N.
१० छन्दो

Page #138

छन्दोऽनुशासनम् । विवृद्धिं गृध्राणां धिगुपकरणं शाखाप्रपञ्चो न ते,
किमन्यत्ताल स्याद्विरलविरला छायापि नो शीतला ॥ ३२५.१॥ . त्रिर ज्सौ गो रतिलीला ॥ ३२६॥ त्रीन् वारान् जगणसगणौ गुरुथ । जसजसजसगाः । चचैरित्यनुवर्तते । यथा- .
दुनोति बत तां कराम्बुजतले निवेशितकपोलां,
किमप्यहरहस्तथा कथमपि त्वदीयविरहाग्निः । यथा वरतनुर्न पङ्कजदलैर्न मौक्तिककलापैर् ,
न चन्दनरसैन चन्द्रकिरणैः करोति "रतिलीलाम् ॥ ३२६.१ ।। म्तौ सौ रौ गः पुष्पदाम ङछैः ॥ ३२७ ॥ मतनसररगाः । ङछैरिति पञ्चभिः सप्तभिश्च यतिः । यथा
सेयं साकाङ्क्षा त्वयि मृगनयना "संगताङ्गी विलासैर , __ लीलालोलभ्रर्दिवि कमलवनं कुर्वती नेत्रपातैः। हहो पश्यैतद्विरहविधुरया ते यया "सावहित्थं, __ प्रक्षिप्तं कण्ठे विकसितबकुलासूत्रितं पुष्पदाम ॥ ३२७.१ ।।
म्तौ सौ तौ गो वञ्चितम् ॥ ३२८ ॥ मतनसततगाः । छैरिति वर्तते । यथा"कैश्चिञ्चार्वाकैरविदितसुकृतैः शूकाविमुक्तात्मभिः,
कौलीभूयान्यैर्विहितपशुगणाघातैः परैर्यज्वभिः । जैने धर्मेऽस्मिन् सति सततकृपापीयूषपात्रेऽप्यहो, स्वच्छन्दं धूर्तेरहह कुटिलया बुद्ध्या जगद् वञ्चितम् ॥ ३२८.१ ॥
बिम्बितमित्यन्यः॥३२८.१॥ यमौ नौ रौ गो मुग्धकं चछैः ॥ ३२९॥ यमननररगाः । चछैरिति षड्भिः सप्तभिश्च यतिः । यथा
परिभ्राम्यद्भङ्ग श्वसितपरिमलै पापाटलोष्ठं",
गिरा लीलालापप्रणयमधुरया सदानन्ददायि । स्फुरत्यन्तश्चित्तं लिखितमिव सखे ममाद्यापि तस्याः,
"प्ररूढप्रेमायाश्चकितमृगदृशो मुखं मुग्धकं तत् ॥ ३२९.१ ॥ 1) रतिलीला स्वास्थ्यम् । 2) सेयं सा इत्यत्र शोभिताङ्गी। 3) अङ्गमोटनादिभिः भाकारगोपनसहित ) कैश्चिदित्यत्र नास्तिकैरज्ञातपुण्यैः दयाहीनात्मभिः । कौलीभयेति-तापसीभय मयोंगिभिः। 5) परिभ्राम्यदित्यत्र जपापाटलवद् रक्कोष्ठम्। 6) चित्तस्यान्तः अन्तश्चित्तम् । 7) उत्पारागायाः। मुग्धकं मनोहरम् ।
१ पदैर्य. N. २ बिम्बिलं A; विचितं N. ३ भ्राम्यद्भङ्ग N.

Page #139

द्वितीयोऽध्यायः। रः सौ तो जौ ग ऊर्जितं जैः ॥ ३३० ॥ रससतजजगाः । जैरिति दशभिर्यतिः । यथा
नेक्षसे किमहो "जलरिक्तां स्वामपि तावदिमां तनूं , __ नो निषेधसि चण्डमरीचेर्दुःसहमातपजृम्भितम्" । शारदे समयेऽपि तदस्मिन् पूरितपर्वतकन्दरा-,
ण्यर्जितस्तनितानि दधानस्तोयद किं न हि लजसे ॥ ३३०.१ ॥ नभ्रसा जो गस्तरलम् ॥ ३३१॥ नभरसजजगाः। यथा
श्रय विशुद्धधिया जिनेश्वरपादपङ्कजभृङ्गता",
प्रकटय "प्रशमं भजस्व गुरूनधीष्व सदागमम् । विरचयार्थिजनं कृतार्थमिमं कुरुष्व तपः परं,
तरलमायुरिदं गृहाण तदीयमेतदहो फलम् ॥ ३३१.१ ।। नौ भः सौ ज्गौ माधवीलता छैः ॥ ३३२॥ मरभससजगाः । छैरिति सप्तभिर्यतिः । यथा- .
निःसामान्यं तवैतत् किमपि विराजति दक्षिणानिल, ___ "प्रावीण्यं यत्प्रगल्भामिह सहकारलतामनुव्रजन् । अश्रान्तं साभिलाषः स्पृशसि समुन्नयसे विधूनय-, __स्यालिङ्गस्याशु चुम्बस्यभिनवकोमलमाधवीलताम् ॥ ३३२.१ ।।
सुगौ तरुणीवदनेन्दुः॥ ३३३ ॥ संगणाः षट् गुरुश्च । यथा
मृगनाभिविनिर्मितपत्रलतावलिलाञ्छनधारी,
जननेत्रचकोरमहोत्सवकृत्कमलद्युतिहारी। जगतां विजयाय निबद्धमतौ "झषलक्ष्मणि सैद्यो, ___ जयति प्रतिपन्नसहायपदस्तरुणीवदनेन्दुः ॥ ३३३.१ ॥ १९।१३ ॥
कृतौ नौ नौ रभौ ल्गौ सुवदना छछैः ॥ ३३४ ॥ मरभनयभलगाः । छछैरिति सप्तभिः सप्तभिर्यतिः । यथा
1) नेक्षसे इत्यत्र जलशून्याम् । 2) आतपविलसितम् । 3) श्रय विशुद्धत्यन्त्र भ्रमरत्वम् । 4 ) उपशमभावम् । 5) निःसामान्यमित्यत्र प्रवीणस्य भावः प्रावीण्यम्। 6) अषलक्ष्मणि कन्दएँ ।
१विनिर्मितः पत्र.N. २साद्या N.

Page #140

छन्दोऽनुशासनम्। "आकल्पं कल्पयित्वामिनवमृगमदैरामुच्य” चे शिति-,
क्षौमे कृत्वा विभूषां मरकतमणिभिर्गन्तुं प्रियगृहम् । औत्सुक्याद्यावदस्थात् पथि "मुखशशिना तावद्धर्ततमी,
ज्योत्स्नी जातेति मूर्छामभजत सहसा कष्टं सुवदना ॥ ३३४.१ ॥
दशग्ला वृत्तम् ॥ ३३५ ॥ गुरुलघू दशवारानावृत्तौ वृत्तं नाम वृत्तम् । यथा*प्रीणिताखिलार्थिदानमूर्जितारिजिष्णुपौरुषं महर्षि-,
चित्रकृजितेन्द्रियत्वमेवमद्भुतान् गुणान् दधन्नरेन्द्र । रामपार्थधुन्धुमारमुख्यपूर्वभूमिपालवृत्तमत्र,
सत्यतां चिराय नीतवानसि त्वमुच्चकैश्चुलुक्यचन्द्र ॥ ३३५.१ ॥
स्भौ नौ म्यौ ल्गौ मत्तेभविक्रीडितं डैः ॥ ३३६ ॥ .. सभरनमयलगाः । डैरिति त्रयोदशभिर्यतिः। यथा
उदयाद्रेः प्रसरन्नयं दिनपतिः प्रत्यग्रसन्ध्यातेप-, ___ स्फुटसिन्दूररुचिविसूत्रित-तमःसंदोहवल्लीवनः । तनुते "वाजिजवोल्लसत्कशपुरःक्रामत्सुपर्णाग्रज-,
प्रतिकारोपरिवलादायतकरो मत्तेभविक्रीडितम् ॥ ३३६.१ ॥
नो भौ मः सौ ल्गौ मुद्रा टैः॥ ३३७ ॥ नभभमससलगाः। टैरिति एकादशभिर्यतिः । यथा
अयमरण्यमहीष्वपि चूतावादकषायितकोकिला-,
कलकलच्छलतश्विरमाज्ञामस्खलितामिह "वर्तयन् । कुपितमानवतीकलहानामन्तकरः पुरतः सखे, "मकरकेतुमहीपतिमुद्राव्यापरणं तनुते मधुः ॥ ३३७.१ ॥
- उज्ज्वलमित्यन्ये ॥ ३३७.१॥ यमौ नौ तौ गौ शोभा चछैः ॥ ३३८॥ यमननततगगाः । चछैरिति षड्भिः सप्तभिश्च यतिः । यथा
1) आकल्पं वेषं रचयित्वा। 2) आमुच्येति-परिधाय। 3) स्वमुखप्रभाभिः भूदेशे उयोतिते परलोकनाजातलजया गन्तुमशक्तेति भावः । 4) विसूत्रितेति-विनाशिता। 5) वाजिजवेति-वाजिजवाय वेगाय उल्लसन्ती कशा तर्जको यस्य स चासौ कामदरुणसारथिरुपरिष्टाद् बलादायतभुजः । 6) अयमरण्येत्यन्न वर्तयन् प्रवर्तयन् । 7) काममहीशप्रधानपदं आज्ञाज्ञापनमिति यावत् ।
१ वशिति क्षौमे N. २ तावद्वततमी ADEN. ३ दशल्पा F. दसल्गा G; ४ प्राणिता N. ५तपः स्फुट• A. ६ कसपुरः B. ७ बलादायत. स. ८ मुद्रयापरणं N.

Page #141

द्वितीयोऽध्यायः। "गता लाक्षारागद्युतिरधरदलात्पत्रवल्ली विलुप्ता,
कपोले पर्यस्तं तिलकमलिकतो लम्बितः केशपाशः । च्युतः कर्णोत्तंसः करमणिवलयं सस्तमस्यास्तथापि,
प्रियेण "प्रत्यग्रः प्रथयति महतीं संगमो हन्त शोभाम् ॥ ३३८.१ ॥
नौ नौ तौ गौ चित्रमाला छचैः॥ ३३९ ॥ मरभनततगगाः । छचैरिति सप्तभिः षड्भिश्च यतिः । यथा"सा काश्त्यन्यमेवायमपि बत तां सारसौन्दर्यलक्ष्मीर्-,
एषा चैतं वराकी तरुणनिवहोऽमूं च लावण्यपुण्याम् । एवं प्रत्यग्रकेलीकुशलललितैर्बद्धहासं वसन्ते, देवः पुष्पायुधोऽसौ रमयति रतिं दर्शयश्चित्रमालाम् ॥ ३३९.१ ।।
सुप्रभेत्यन्यः॥ ३३९.१॥ नौ स्लौ म्यौ ल्गौ सद्रत्नमाला ङजैः॥ ३४०॥ मनसनमयलगाः । ङजैरिति पञ्चभिरष्टभिश्च यतिः । यथा
सन्ध्यान्तें प्रतिदिशमियं समुदिता तारासतिः शोभते,
"श्यामाया अभिसरणकेलिरभसाद्दष्टेव मुक्तावलिः। यद्वा व्योमनि मनसिजेन लिखिता जैत्रप्रशस्तिर्निजा, _ विस्फूर्जद्धनतमतमिस्रफणिनां सदनमालाथवा ॥ ३४०.१ ॥
भीरसल्गा नन्दकम् ॥ ३४१॥ भगणचतुष्टयं रसलगाश्च । यथा
"अद्भुतसंगरसागरमन्थनसंभवां कलयन् श्रियं, ___ दोष्णि दधद्वसुधावलयं च कुमारपालमहीपते । त्वं बलिराजनियन्त्रणविश्रुतविक्रमः पुरुषोत्तमः,
केवलमेष जगद्विजयी त्वद सिर्द्विषां न तु "नन्दकः ॥ ३४१.१ ॥
1)गता लाक्षेति-चुम्बनेनेति शेषः। विलुप्तेति- अङ्गमर्दनेनेति । 2) प्रत्यग्रो नवीनः कथयति । 3) सा कालन्त्यन्यमेवेत्यत्र सा नारी अन्यं पुरुषं काम्यति । स तु पुमान् तां दयिताम् । पुनः एषा सारसौन्दर्यलक्ष्मीर्वराकी सती एनं प्रत्यक्षदृष्ट पुमांसम् । तरुणपुरुषनिवहः अमुं लावण्यपुण्यां एवंविधां अभिलषति । एवं नूतनकेलिनिपुणविलासैः बद्धहासं यथा भवति तथा कामः रतिं दयितां रमयति । 4) आश्चर्यमालां भनया रीत्या क्सन्ते दर्शयन्नित्यर्थः। 5) सन्ध्यान्ते प्रतिदिशमित्यत्र श्यामाया षोडशवर्षदेशीया कामिनी तस्याः। 6) भद्धतेत्यत्र संग्रामसमुद्रमथनोद्भवाम् । 7) नन्दको हर्षकरः । पक्षे विष्णोः खड्गस्य नन्दक इति नाम । यदाहुः-शङ्खोऽस्य पाञ्चजन्योऽङ्कः श्रीवत्सोऽसिस्तु नन्दक इति ।
१ छछैः G. २ चैतं वराका A; चैवं वराकी E. ३ रत्नमाला IGH. ४ तमतमिश्र DNP.

Page #142

©e
छन्दोऽनुशासनम् ।
aौ भौ भ्रौ लगौ कामलता ॥ ३४२ ॥ भरनभभरलगाः । यथा -

कौतुकमात्रमेव भवतो यदि शस्त्रपरिग्रहे तदा, चापशिलीमुखान् घटयितुं कुरु चूतदलावमोटनम् । कस्य मनः करोति न हि वश्यमसौ पुरतो यतः स्फुरन्, काम लतावलीतरलनो मलयानिल एष ते सखा ।। ३४२.१ ॥ उत्पलमालिकेत्यन्ये ॥ ३४२.१ ॥
नौ नौ गौ दीपिकाशिखा गचैः ॥ ३४३ ॥ भनयननरलगाः । गचैरिति त्रिभिः षड्भिव यतिः । यथा - प्राक्तने सुकृतसमूहे " बलवदिह समुल्लसत्यपि,
"दुर्नयकरणमनीषा श्रियमपहरति क्षणान्नृणाम् । पश्यत यदनुपभुक्तेऽपि हि विनिहिततैलपूरणे,
निर्भरचेलितसमीरो "दलयति खलु दीपिकाशिखाम् ।। ३४३.१ ।। भौ उभौ उभौ लगौ शशाङ्करचितम् ॥ ३४४ ॥
तभजभजभलगाः । यथा
त्वं निर्जितोऽसि निरवद्यया " वरतनोर्मुखाम्बुजरुचा, विस्तीर्णनेत्रललितैः कुरङ्गहतकोऽयमप्यवजितः । युक्तं शशाङ्क रचितं त्वया " यदमुना सहैक्यमधुना,
-
संगः समानगुणयोगिभिर्भवति देहिनां " समुचितः ॥ ३४४.१ ।। २०।११ प्रकृतौ म्रौ नौ यिः स्रग्धरा छछैः ॥ ३४५ ॥ मरभना यगणत्रयं च । छछैरिति सप्तभिः सप्तभिर्यतिः । यथा - आवासः पर्णशाला वपुषि च वसनं नूतना त्वक्तरूणां, पाणावाषाढयष्टिः" शिरसि च चिकुरैर्नव्यगुम्फो जटानाम् । कर्णेऽक्षस्रग्” धरायाः परिवृढ" विपिने त्वद्भयात् संप्रतीत्थं, वृत्तिर्द्वित्रैरहोभिस्त्वदरिनृपजनैः शिक्षिता तापसानाम् ॥ ३४५.१ ॥
1 ) प्राक्तनेत्यत्र बलवत्सुष्ठुरित्यर्थेऽव्ययम् । 2 ) दुःखं नयति इति दुर्नयानि तानि करणानि कार्याणि तेषामिच्छा । 3 ) स्फोटयति । 4 ) त्वं निर्जितो [ सि] निरेत्यत्र कामिन्याः । 5 ) अमुना मृगेण । ऐक्यं मैत्र्यम् । 6 ) पुरुषैः । 7 ) समुचितो योग्यः । 8 ) भावास इत्यत्र भाषाढो व्रतिनां दण्डः । 9 ) अक्षत्रग् अक्षमाला । 10 ) पृथ्व्याः स्वामिन् ।
१ प्राकने N. २ वलित • N.

Page #143

द्वितीयोऽध्यायः।
७९ त्रौ भी ज्भौरः कथागतिः॥ ३४६॥ तरभनजभराः। छछैरिति वर्तते । यथा
"केष्वप्यखर्वगर्वाद्विधुरितभुवनेष्वनर्गलगर्जितैर् ,
अम्भोधरेष्विवाशु श्रवणपथगतेष्वभूद्विनिमीलितम् । "आखण्डलस्य कामप्यभजत नयनासितोत्पलकाननं,
प्रीतिं चुलुक्यचन्द्र प्रकृतनृपकथागते त्वयि तु क्षणात् ॥ ३४६.१ ॥
भ्रौ नौ नौ रो ललितविक्रमो औः ॥ ३४७ ॥ भरनरनरराः । रिति दशभिर्यतिः । यथा
सद्गुणरत्नरोहणगिरे यशोधवलिताखिलाशामुख,
द्वेषिवधूमुखाम्बुजविधो वयं किमिव वर्णयामस्तव । यस्य वशंवदत्रिभुवनश्चिरं विबुधसुन्दरीमण्डलैर् ,
जम्भरिपोश्चमत्कृतिरसं दधल्ललितविक्रमो गीयते ॥ ३४७.१ ।।
मौ तनिसा मत्तक्रीडा जडैः ॥ ३४८॥ मद्वयं तगणो नत्रयं सश्च । जङरिति अष्टभिः पञ्चभिश्च यतिः। यथा
नो जानीते कृत्याकृत्यं विलुठति च "धरणितलशयने,
भूयो भूयो मूछौं धत्ते द्रढयति न शिथिलमपि वसनम् । "अर्थापेतं निःसंबन्धं वचनमपि वदति नदतितरां,
मत्तक्रीडामाप्ता" बाला सुभग तव नवविरह विधुरा ॥ ३४८.१ ।।
तनिसाश्चन्दनप्रकृतिः॥ ३४९ ॥ रजता नत्रयं सश्च । यथा
दर्शनाद्यदीह संतापमपहरति तदपि बत "तया,
नार्जितं धनं प्रभूतं जरसि सुखदमतिसरलतया । किं तु चन्दनप्रकृत्या सखि सततमपि फलरहितया,
"दुर्भुजंगप॑ष्टया यौवनमिदमफलमहह गमितम् ॥ ३४९.१ ।। ____ 1) केष्वप्यखर्वे [ति]-केष्वपि भूपालेषु । 2) इन्द्रस्य सहस्रनेत्रकमलवनं त्वत्कथाश्रवणेन प्रीति प्राप यत्पूर्वमन्येषां दुर्दान्तराज्ञां कथाश्रवणेन मीलितं समभूत् । मेघगर्जारववत् । 3) नो जानीते इत्यत्र धरणीतलमेव शयनं यस्येति। 4) अर्थरहितमाकाङ्क्षाहीनम् । 5) आप्ता प्राप्ता। 6) नवीनविरहपीडिता। 7) दर्शनाद्यदीत्यत्र तयेति-प्रकृत्या। 8) दुष्टभुजंगपृष्टतया यथा दुष्टभुजंगः वञ्चनेन फलं नार्पयति ।
१ छछै: added in GH. २ ललिता० G; sātras 347-362 dropped in H. ३ दृढयति N.४पृष्टया P.

Page #144

छन्दोऽनुशासनम् ।
न्जभजिराः सिद्धिः ॥ ३५० ॥
नजभा जत्रेयं रव । यथासततनमत्पुरंदरशिरः शुचिरत्नकिरीटमालिका,
विमलमयूख शेखरितपादनखद्युतिजालशालिनम् । विपुलदयानिधिं "प्रणयिकल्पतरुं भजत जिनेश्वरं,
यदि "भवकातरस्त्वमिह वाञ्छसि सिद्धिमनुत्तमां सखे ।। ३५०.१ ॥ चित्रलता, रुचिरा, शशिवदना चेत्यन्ये ।। ३५०.१ ॥ नजी भ्रा वनमञ्जरी ॥ ३५९ ॥
गण जगणचतुष्टयं भरौ च । यथा
सह धनुषा समदो मदनः किल "शीतदीधितिमौलिना, सुहृदिह भस्म कृतस्तव दीप्तहुताशपिङ्गलया दृशा । इति हि मधो कुमते स्मर मा विचरान्तिके तरलभ्रुवां,
विरहजुषां सकलज्वलिताङ्गभृतां दधद् वन॑मञ्जरीः ॥ ३५१.१ ॥ त्री नौ रस्तरंगः ॥ ३५२ ॥
रनरनरनराः । यथा -
निर्मम भव विधेहि पञ्चपरमेष्ठिसंस्मरणमन्वहं,
संयमं कुरु भज क्षमां यदि समीहसे " सुखमनश्वरम् । यौवनं किल तडिल्लताचपलमभ्रचञ्चलमिदं धनं,
जीवितव्यमपि मारुताहतसरित्तरं गतरलं सखे ।। ३५२.१ ।। २१।८ ॥ आकृतौ भ्रौ नौ नौ न्गौ मद्रकं त्रैः ॥ ३५३ ॥ भरनरनरनगाः । त्रैरिति दशभिर्यतिः । यथा -

देव जगत्रयैकतिलक प्रभो " प्रणयिलोककल्पविटपिन्,
पुण्यवतां "शिरोमणिपैदव्यभाजि जिननाथ तैरिह जनैः । ये विकचैश्चिराय चरणारविन्दयुगैमर्चयन्ति कुसुमैर,
मद्रकमन्दगीतिभिरभिष्टुवन्ति च चरित्रमन्त्रभवतः ॥ ३५३.१ ॥
1 ) सततनमदित्यत्र प्रणयिनो भक्ताः । 2 ) भवात्संसारात् कातरो भीतः । 3 ) सह धनुषेत्यत्र शीतदीधितीति - ईश्वरेण । 4 ) दीप्तेति - तृतीयलोचनेन । को भावः ? कन्दर्पो हि धनुषा बलवान् तद्धनुः शकलीकृतं स च विनाशितश्च । त्वं च तस्य मित्रम् | यदि ईश्वरेणैकेन लोचनेन प्रज्वालितः । किं चासां स्त्रीणां विरहयोगात् [अङ्गं] दाहानुषकमत एव त्वमपि मित्रबलाभावात् भस्मीकरिष्यतीति भावः । 5 ) अनश्वरं अविनाशि। 6) देव जगत्त्रयैकेत्यत्र भक्तभवि[क] कल्पमादप । 7) शिरोमणि० मुकुटभावं व्यभाजि टतम् ।
१ जगणत्रयं GNP २ वनमंजरिः N
३ अनश्विरं A. ४ पदं व्यभाजि NKP. ५ युग्मम ० 4.

Page #145

द्वितीयोऽध्यायः। स्तौ नौ सौ ौ महास्रग्धरा जछैः ॥ ३५४॥ सततनसररगाः। जछैरिति अष्टभिः सप्तभिश्च यतिः । यथा
"अभि नागान्याति योऽयं स मम मम पुनर्यच्छिरो” हुंकरोति,
प्रचैलोऽयं यत्कबन्धः प्रहरति स तु मे प्राणनाथोऽस्तु सख्यः । दलयन् यो दुष्टभूपानहमहमिकया स्वर्गसीमन्तिनीनां,
परिशुश्रावेति वाचो वरवरणमहास्रग्धराणां रणेषु ॥ ३५४.१ ॥
भृगौ मदिरा ।। ३५५॥ भृगाविति भगणसप्तकं गुरुश्च । यथाह्रीविनियत्रणविघ्नमपाकुरुतेऽभिनवावतरद्वयसां,
प्रौढपुरन्ध्रिजनस्य तथा तिरयत्यपराधपदं सहसा । कोपपदेन च गोत्रपरिस्खलितं न च कारयते तदसौ, कामसखी मदिरेह "सतर्षमभाजि चिरं किल कामिजनैः ॥ ३५५.१ ॥
लताकुसुममित्यन्ये ॥ ३५५.१ ॥ मत्यनीगा वरतनुः ॥ ३५६॥ मतया नगणचतुष्टयं गुरुश्च । यथा
"चक्षुःसौन्दर्य मृगवध्वां परभृतयुवतिषु मधुरगिरं,
यातं हंसीघु स्मितमुद्बद्धनवविचकिलकुसुमततिषु । रोलम्बश्रेण्यां कचलक्ष्मी वदनरुचिमपि विकचकमले,
न्यासं कृत्वा सा खलु याता कचिदपि मम वरतनुरधुना ॥ ३५६.१ ॥
म्सौ सौ सौ गौ दीपार्चिष्ठैः ॥ ३५७॥ मसजसजसजगाः। ठैरिति द्वादशभिर्यतिः । यथा... प्रायो दुष्कृतकर्मसु स्वयममी प्रयान्ति पिशुनाः सहायतां,
___ यद्वत्तद्वदनिन्दनीयसुकृतक्रियासु भृशमन्तरायताम् । वह्नौ संततजन्तुसंकुलमहावनप्लषि सखा समीरणो, दीपार्चिष्यखिलोपकारिणि भवत्यकाण्डकुपितान्तकः खलु ॥ ३५७.१ ॥
२२॥५॥ विकृतौ न्जौ भ्जी भ्जौ भ्लौ गोऽश्वललितं टैः॥ ३५८ ॥ नजभजभजभलगाः। टैरित्येकादशभिर्यतिः । यथा
1) अभिनागानित्यत्र नागान् हस्तिनोऽभि । समराङ्गणे युध्यमानेषु भटेषु सुराङ्गनानां परस्परं वचनप्रपञ्चः। 2) यस्य शिरः यच्छिरः। 3) मस्तकहीनं वपुः कबन्धः। 4) सतर्षमिति-सतृष्णम् । 5) चक्षुःसौन्दर्यमित्यत्र मृतस्त्रीकः पुमान् कंचित् प्रति वक्ति मम कान्ता एतानि वस्तूनि एषु मुक्त्वा गता।
१one म dropped in N; २ प्रबलोयं ARP; प्रभवोयं B. ३ हसीषु N. ४ कुसुमजतिषु N. ५ जगौ N. ६ दीपार्चिः है: N. ७ गश्च ललितं N.
११ छन्दो०

Page #146

.
छन्दोऽनुशासनम् । निरयमहान्धकूपमसमान्धकारभरदुर्विलोकमतुलं, ___ निपतितगाढमोहपटलान्धजन्तुविविधप्रलापतुमुलम् । प्रवचनचक्षुषेक्षत इमं चिराय तनुभृत्तथापि बलवच-, चपलतरेन्द्रियाश्वललितैर्विकृष्ट" इह तत्क्षणानिपतति ॥ ३५८.१ ॥
अत्र केचित्सप्तमभगणस्थाने जगणमिच्छन्ति ॥ ३५८.१ ॥ मौ तो नील्गा मत्ताक्रीडा जडैः ॥ ३५९॥ ममता नगणचतुष्टयं लघुगुरू च । जबॅरित्यष्टाभिः पञ्चभिश्च यतिः । यथा
"हस्ताक्षेपैर्वारंवारं विदलयति किल निकरमवनिरुहां, __ पादानुच्चैः क्षोणीन्द्राणां विघटयति दशनकुलिशविकषणैः । वेगावेगात्पादन्यासैनमयति च फर्णपटलमुरगपतेर् ,
इत्थं मत्ता क्रीडामात्रं विरचयति नृपवर तव करिघंटा ॥ ३५९.१ ॥
ताज्जूल्गाः शङ्खः ॥ ३६०॥ तगणात्परं जगणषटुं लघुगुरू च । यथा
चौलुक्यनरेश्वर वैभववासव वीर गभीरिमवारिनिधे,
सौन्दर्यमनोभव कान्तिनिशाकर सेवककल्पतरो भवतः । को नाम गुणानिह संकलयेत् किल वच्मि तु किंचन ते यशसां,
__"संपर्कमवाप्य स "शङ्खधरोऽभवदद्रिसुताकमितुः" सदृशः ॥ ३६०.१॥ . नाद्धंसंगतिः ॥ ३६१ ॥ नगणात्परं जगणषट्वं लघुगुरू च । यथा
मदनगजेन्द्रमहोदयमादधती सहसा विमलप्रसरल्-,
लवणिमसिन्धुरनिद्रितनीलसरोरुहचारुलसन्नयना । विशदतराम्बरसंपदियं रजनीकर बिम्बमुखं दधती, शरदिव संश्रितहंसगतिर्युवतिर्विदधाति न कस्य मुदम् ॥ ३६१.१ ॥
___महातरुणीदयितमित्यन्ये ॥ ३६१.१॥ त्री नौ ल्गाश्चित्रकम् ॥ ३६२ ॥ रनरनरनरलगाः । यथा
1) निरयेत्यत्र विकृष्ट आकर्षितः। 2) हस्ताक्षेपैरित्यत्र प्रसारणैः भनक्ति वृक्षाणां समूहम् । पादाः पर्यन्तपर्वताः । विघटयति चूर्णयति दन्तवज्रस्पर्शनैः। 3) चौलुक्येत्यत्र संबन्धं प्राप्य। 4 नारायणः ।
दिसता पार्वती तस्याः कमिता भर्ता शिवः तस्य समानः श्वेतवर्ण इत्यर्थः।
१श्च ललितैः N. २ फणिप. N. ३ कररिघटा A. ४ धीर CDNP. ५ वंशगतिः GH..

Page #147

द्वितीयोऽध्यायः। श्रयतां नृपकुमारपाल तव दर्शनत्वरितया व्यधायि यत् ,
पादतामरसयोः सुवर्णकटके कराम्बुरुहयोश्च नूपुरे । हारदाम च नितम्बबिम्बफलके भृशं हृदि च रत्नमेखला,
निर्ममे जतुरसोऽलिकेऽधरदले च "चित्रकमधीरचक्षुषा ॥ ३६२.१ ।।
भ्मौ स्भौ निल्गाश्चपलगतिः॥ ३६३ ॥ भमसभा नत्रयं लघुगुरू च । यथा
भूमिभृतामङ्केषु विलासं स्वरुचिसदृशमति" हि विदधती, ___ सत्वरमानीता स्फुटमुच्चैः पटह इव नदति यशसि निजे। "दुर्ललिता स्तम्बेरमकान्तेव नृपवर "दृढतरगुणगणैः,
साधु भुजस्तम्भे भवता श्रीरतिचपलगतिरिह निगडिता ॥ ३६३.१ ॥
ज्सौ सौ यिल्गा वृन्दारकम् ॥ ३६४ ॥ जसजसा यत्रयं लघुगुरू च । यथातदंहिपरिताडनं सरभसं कचाकर्षणं स्वेच्छया चोर्जितं,
मुखाम्बुरुहचुम्बनं प्रति मुहुर्नखैरणं निर्विशकं जवात् । नरेन्द्रतिलक "त्वदीयपरिपन्थिनां तुल्यकालं तदेतत्कृतं, "शिवाभिरिह "संगरे "गगनसीनिं "वृन्दारकप्रेयसीभिस्तथा॥ ३६४.१॥
२३१७ ॥ संकृतौ तौ न्सौ भौ न्यौ तन्वी हैः॥ ३६५ ॥ भतनसमभनयाः । छैरिति द्वादशभिर्यतिः । यथादन्तमयूखाः शशधररुचयो वागमृतं 10 रतिरमणधनुर्धर् ,
लोचनलक्ष्मीस्तुलयति कमलं नूतनविद्रुमसुहृदधरश्च । चम्पकगर्भप्रतिकृति च वपुहंसगतेरनुहरति च "यातं, वच्मि विशेष कमपरमथवा रम्यमहो किमिव हि न हि तन्व्याः ॥३६५.१ ॥
नौ नौ नौ न्यौ ललितलता छछैः ३६६ ॥ ननभनजननयाः । छछैरिति सप्तभिः सप्तभिर्यतिः । यथा
worrnmoon
1) श्रूयतां नृपेत्यत्र चित्रकं तिलकं चपलनेत्रया। 2) भूमिभृतामित्यत्र अति हि भृशार्थेऽखण्डमन्ययम्। 3) दुर्ललिता उत्कटहस्तिनीव। 4) दृढतरेति-गुणा औदार्यादयः, पक्षे रज्जवः । नियन्त्रिता । 5) तदंहिपरीत्यत्र त्वद्वैरिणां समकालम् । 6) शिवाभिः क्रोष्ट्रीभिः। 7) संगरे संग्रामे । 8) गगनसीनि आकाशप्रदेशे। 9) वृन्दारकेति-देवीभिः। 10) दन्तमयूखा इत्यत्र रतिरमणेति-कामधनुर्वद् भ्रूः । 11) यातं गमनम् ।
.१ जतुरसोलके P. २ लगौ च A. ३ दृढतरगुणैः साधु० N. ४ लगौ च A. ५ दारुणं ABODN. ६ तदेव कृतं N; ७ च added in N. ८ मयूषाः G, ९धनुभूलो० N. १० रम्यमहा N. .

Page #148

छन्दोऽनुशासनम् । परिमलविलुठन्मधुकरकवरी-"विरचितनिरवधिशोभाम् ,
अभिनवकुसुमस्मितसुभगरुचिं मृदुतरकिसलेयपाणिम् । इह मधुसमये विलसति नियतं मनसिजशरपरिविद्धस् ,
तनुललितलतायुवतिमयमहो कलयति मलयसमीरः ॥ ३६६.१ ॥
नौ रूमघमाला ॥ ३६७॥ नगणद्वयं रगणषट्वं च । यथात्रिभुवनविजयाय बद्धाभिमानस्य "शृङ्गारयोनेः प्रयाणक्षणे,
कनकघटितदण्डमेतत्किमाभाति नीलातपत्रं लसत्सर्वतः । "नवतपविगमश्रिया दीप्रदीपेऽथ किं कज्जलार्थ धृतं 'कपर, "भ्रममिति विदधाति वीक्ष्योन्नतां मेघमालां जनो विद्युतालंकृताम् ॥३६७.१ ॥
भृङ्गाब्जनीलालकेत्येके ॥ ३६७.१ ॥ भृः सुभद्रम् ॥ ३६८॥ भूरिति भगणाष्टकम् । यथा
शौर्यमृगेन्द्र चुलुक्यनरेन्द्र महत्त्वगिरीन्द्र गभीरिमसागर,
दोष्णि चिरं निखिलाचलसिन्धुयुतं वसुधावलयं तव बिभ्रति । अद्भुतभारपरिश्रममुक्ति-"समुच्छ्रसितो भुजगाधिपतिस्त्वयि, __ "शंसति संततमेष सुभद्रमखण्डमहोदयमस्त्विति संप्रति ॥ ३६८.१ ॥
भितनिसा द्रुतलघुपदगतिः ॥ ३६९ ॥ भत्रयं तगणो नत्रयं सश्च । यथा
"मुञ्चत नपुरकङ्कणकाञ्चीः क्वणितभरविरचितकलकलाः, ___ स्वीकुरुताशुगतिं समयोऽयं न खलु समदगजललितगतेः । संभ्रमवान् स्ववधूरनुशासद्गिरिसरिद भिमुखमतिकृपणः",
संप्रति सिद्धपते तव याति ""द्रुतलघुपदगति रिपुनिवहः ॥ ३६९.१ ॥
न्यौ तौ निसौ संभ्रान्ता ॥ ३७० ॥ नयमता नगणत्रयं सश्च । यथा
1) परिमलेत्यत्र कबरी केशपाशः। 2) त्रिभुवनविजयेत्यत्र शृङ्गारेति-कामस्य । 3) नवतपेतिनवीनप्रावृलक्ष्म्या । 4) कर्परं कोसिउं इति प्रसिद्धम्। 5) भ्रम भ्रान्तिम् । 6) शौर्यमृगेन्द्रेत्यत्र समुच्छेसितः उच्छासं प्राप्तः। 7) शंसति प्रशंसति । 8) मुञ्चत नूपुरेत्यत्र पलायनसमये कलकलेतिशब्दानुकरणम्। 9) अतिकृपण इति-अतिदीनः। 10 द्रुतेति-क्रियाविशेषणम् ।
. १ अभिनय N. २ किशलय B. ३ कलयसमीरः A. ४ दण्डमेतत् repeated in A. ५F AN. ६ सुभद्रकं G. ७ समुद्भसितो N. ८ कृपणान् N.

Page #149

द्वितीयोऽध्यायः। "रचयतु जन्मस्नानविधौ वस्त्रिजगदधिपचरमजिनपतेः,
सुरपतितुङ्गोत्सङ्गनिषण्णस्य किमपि बलविलसितमतुलम् । मृदुचरणाङ्गुष्ठाग्रसमाक्रान्तिविधुरचलितकनकशिखरि-, स्फुटभयसंभ्रान्तामरयक्षोरगपति' निखिलदुरितदलनम् ॥ ३७०.१ ॥
म्सौ सौ तौ भ्रौ विभ्रमगतिः॥ ३७१ ॥ मसजसततभराः । यथादृष्ट्वा त्वत्पृतनातुरंगमखुरोद्भूतं धरित्रीरैजो गगनाङ्गणे,
"तत्तद्भूतिमतीं विहाय सपदि वां राजधानीमपि "प्रियजीविताः । गच्छन्तोऽनुगिरीन् पलायनविधिप्रत्यूहहेतुं मुहुः सहचारिणां, दाराणां "कलहंसविभ्रमगति निन्दन्ति चौलुक्यचन्द्र तवारयः ॥ ३७१.१ ।।
२४॥७॥ अभिकृतौ भ्मस्भनीगाः क्रौञ्चपदा उङजैः॥ ३७२॥ भमसभा नगणचतुष्टयं गुरुश्च । ङङजैरिति पञ्चभिः पञ्चभिरष्टेभिश्च यतिः ।
यथा-- "प्रोज्य पुराणि त्वद्भययोगान्नृपवर भवदरिरतिशयविधुरो",
दूरमरण्यं प्राप्य "कलत्रैः सह समजनि "गतिरयवशतृषितः । सारसनादात् स स्वयमादौ "प्रसरति कियदपि भुवमथ सहसा,
प्रेक्ष्य चकोरक्रौञ्चपदाकां ध्रुवमिह सरिदिति निगदति दयिताः ॥३७२.१ ।। . नीसभिगा हंसलयो जछैः ॥ ३७३ ॥ नगणचतुष्टयं सगणो भगणत्रयं गुरुश्च । जछैरिति अष्टभिः सप्तभिश्च यतिः ।
यथा1"भवशतविरचितनिरवधिसुकृतस्त्वत्कृतधर्मपथोऽधिगतः,
"प्रणयिनि मयि कुरु तदसमकरुणां पश्य सुधारसपूर्णदृशा । अभिमततरमिति वितर जिनपते "शक्रफणीन्द्रनरेन्द्रनुत,
प्रतिदिनमपि तव पदकमलयुगे देव भवेयमहं सलयः ॥ ३७३.१ ॥ - 1) रचयतु जन्मेत्यत्र वः युष्माकं दुरितदलनं वीरजिनस्य बलविलसितं रचयतु निष्पादयतु इति क्रियासंबन्धः। 2) दृष्ट्वा त्वत्पृतनेत्यत्र तत्तत्संपत्संपूर्णाम् । 3) प्रियं जीवितं येषां ते प्रियजीविताः। 4) कलहंसवद्वाजहंस इव विभ्रमेण युक्ता गतिस्ताम् । 5) प्रोज्झ्य पुराणीत्यत्र त्यक्त्वा भवद्यसंबन्धात् । 6) विधुरो दीनः। 7) कलत्रैदीरैः। 8) गमनवेगवशतृषातुरः। 9) प्रसरति त्वत्कटकागमनबुद्धया स्त्रीणां (स्त्रियः) पत्रान्मुक्त्वा स्वयं अग्रे आगच्छति । 10) भवशतेत्यत्र भवानां शतम्। 11) प्रणयिनीति-नेहभाजि । 12) शक्रेत्यादि इन्द्रधरणेन्द्रचक्रवर्तिनुतः ।
१ पतिः A. २ पृथना N; ३ धरणीरजो B; ४ नु गिरिं N. ५ अष्टभिः dropped in P. ६ विर dropped in N.

Page #150

छन्दोऽनुशासनम् ।
त्यौ भौ नीगौ हंसपदा जैः ॥ ३७४ ॥ तयभभा नगणचतुष्टयं गुरुश्च । जैरिति दशभिर्यतिः । यथा - अम्भोजवनं व्याकोशमिदं सलिलमतिविमलमिति” वनसरसि,
भ्रान्तोऽपि हि मा कार्षीर्गमनं यदिह विचरति हरिणशिशुनयना । तस्या अतिरम्यां वीक्ष्य गतिं " निरुपमितिमतिशयमधिगतवतीं,
ह्रीतः सपदि त्वं हंस पदात् पदमपि चलसि न खलु नियतमदः ।। ३७४.१॥ न्जज्या नीगौ चपलम् ॥ ३७५ ॥
नजजया नगणचतुष्टयं गुरुच । यथा
क्वचिदपि चूतलतामुपभुङ्क्ते कचिदपि पिबति विचकिललतां,
क्वचिदपि चुम्बति माधविकां च कचिदपि परिसरति च लवलीम् । बहुविधपुष्पसमृद्धिनिधाने विलसति नवतरमधुसमये,
"चपलभुजंगविलासमजस्रं कलयति " मधुकर इह मुदितः ।। ३७५.१ ॥
२५४ ॥
उत्कृतौ मौ तो निरसैल्गा भुजंगविजृम्भितं जटैः ॥ ३७६ ॥ ममता नगणत्रयं रसलगाः । जटैरिति अष्टाभिरेकादशभिश्च यतिः । यथा - क्वापि स्वैरं क्रूरक्रीडन्महिषशतमचकित” - चरत्कुरंगकुलं क्वचित्,
कापि क्रीडाव्यप्रक्रोड" क्वचिदपि मदजडविहरन्मतंगजसंकुलम् । सिंहक्ष्वेडारौद्रं क्वापि क्वचिदपि विषैविषममहाभुजंगविजृम्भितं”,
श्री चौलुक्यक्षोणीनाथ स्फुटमजनि भवदरिमहीभुजामधुना पुरम् ॥ ३७६.१॥ मनूसगगा अपवाहो झचचैः ॥ ३७७ ॥
मो नगणषङ्कं सगगाश्च | झचचै रिति नवभिः षड्भिः षड्भिश्च यतिः । यथा - "यः श्लाघ्यः प्रतिदिनमपि मदनदहनगरुडगमनचतुरास्याद्यैर,
गेयो यः सुरपतिपरिषदि च किमपि मुदितविबुधरमणीवृन्दैः । चौलुक्यान्वयजलनिधिहिमकर कियदिह तव नृपवर तस्यैतद्,
यत्सर्वं कृतमरिबलमपरथमपभटमपगजमपवाहं च ।। ३७७.१ ।।
1) अम्भोजवनमित्यत्र इतिरत्र हेत्वर्थे । 2 ) निरुपमेति - निर्गता रूपेण (उप) मितिर्मानो (नं) यस्मात्स तम् । 3 ) क्वचिदपीत्यत्र भुजंगो गणिकापतिस्तस्य चेष्टाम् । 4 ) भ्रमरः मुदितो हर्षे प्राप्तः सन् करोति । 5) क्वापीत्यत्र अचकितेति - शून्यत्वादिति शेषः । 6 ) क्रोडो वराहः । 7 ) विषविषेति - क्रीडितम् । 8 ) यः श्लाघ्य इत्यत्र मदनेति - ईश्वरकृष्णब्रह्मादिभिः ।

१ गुश्च A ; २ निरुपम मितिमति AC ३ निरस्गा C. ४ महिषशभ्रमचकितवर कुरंगकुलं N. ५ विषमतर P; विष dropped in D; ६ झचचरिति N. ७ चतुरास्यार्यैर् N. ८ किमुपि A.
www.jalnelibrary.org

Page #151

द्वितीयोऽध्यायः। भो नौ स्मौ निल्गा आपीडो डैः ॥ ३७८ ॥ भननसमा नगणत्रयं लघुगुरू च । डैरिति त्रयोदशभिर्यतिः। यथा"पश्य विविधवरविटपिनिकुञ्जश्यामीकृतविपुलतरकटकभूर ,
"आश्रमशतलसदिभहरिमैत्रीप्रेक्षारसवदमरयुवतिजनः । "रैवतकगिरिरयमिह पुरस्ताद्यस्मिन् जिनचरणनमनमिलिता-, शेषसुरपतिपतदेमलपुष्पापीडैर्भवति सुरभिरयमनिलः ॥ ३७८.१ ॥
न्जौ सौ भनिल्गा वेगवती ॥ ३७९ ॥ नजनसभा नगणत्रयं लघुगुरू च । यथा - "नभसि भृशं स्तनति भरितदिक्कन्दरमभिनवजलधरपटले,
धृतमुदि नृत्यति च मधुरकेकाकलकलजुषि समदशिखिकुले । स्फुटितकदम्बकुटज-"सुमनःसर्जपरिमलमिलदलिनि च वने,
"मनसिशये च "भुवनजयसंवेगवति बत भवसि पथिक कथम् ॥ ३७९.१ ॥ · नजभजिभ्जल्गाः सुधाकलशो द्वैः ॥ ३८० ॥ नजभा जत्रयभजलगाः । लैरिति चतुर्दशभिर्यतिः । यथा"अयमनुनीय सर्वसुरकार्यकृते मम वल्लभेन "दिविषत्पतिना,
ननु विनियोजितः 10"कवलितश्च ततत्रिपुरान्तकृन्नयनहव्यभुजा । इति हृदये विचिन्त्य परिजीवयितुं "मकरध्वजं सपदि पूर्वदिशा, . नियतमुदासि” संप्रति "सुधाकलशः परिपूर्णशीतरुचिबिम्बमिषात् ॥ ३८०.१ ॥
२६॥५॥ उक्तादिजातिप्रकरण ।
___ 1) पश्य विविधेति-समीपपृथ्वी । 2) आश्रमेति - तीर्थवासे तन्महिना उपशान्तवैरः । 3) रैवतेति-राजते इति क्रियाध्याहारः। 4) नभसि भृशमित्यत्र आकाशे गर्जिते। 5) सुमनः अनेकार्थे मालतीवाचकः। 6) मनसिशये कामे। 7) भुवनेति-संरंभवति । 8) अयमनुनीयेत्यत्र पूर्व हि तारकदैत्ये पीडितजगत्रये इन्द्रेण ईश्वरं ध्यानाञ्चालयितुं कामः प्रेषितः स च ईश्वरेण दग्ध इति श्रुतिः । आग्रह कृत्वा । 9) दिविषत्पतीति - इन्द्रेण । 10) कवलितः कवलत्वं प्रापितः शंभुनयनाग्निना । 11) मकरेतिकामम् । 12) उदासीति-उत्पाटितः। 13) अमृतकुम्भः पूर्णचन्द्रच्छलात् ।
१ स्मो N. २ झैः G; ढैः N. ३ लगौ च A. ४ टैरिति चतुर्दशभिर्यतिः N. ५ सुरपतिपदपदतमल A. ६ लगौ च A. ७च dropped in N. ८परिजीवितुं N, ९ P.adds समर्थांचक्रे. .

Page #152

छन्दोऽनुशासनम् । शेषजाती मतिनायि मालाचित्रं टैः॥ ३८१॥ मस्तगणत्रयं नगणद्वयं यगणत्रयं च एषां समाहारद्वन्द्वः। टैरिति एकादशभिर्यतिः । यथापान्थाः शीघ्रं यात नातः परं वः
क्षणमपि यदिह शुभं तत्र गत्वाश्रयध्वं, कान्तां नो चेदत्र तां देवतां स्वां ।
स्मरत सपदि भवतो हन्त संहर्तुकामः । "कालोऽयं जीमूतनामाभ्युपैति
___ स्तनितबधिरितमहीमण्डलश्चण्डविद्युन्-, मालाचित्रास्त्रप्रहारीति दूरात्
___कथयति शिखिनिवहस्तारकेकारवेण ॥ ३८१.१ ॥ २७॥१॥ म्तौ रतौ निसल्गाः प्रमोदमहोदयो घछटैः ॥ ३८२ ॥ मतयता नगणत्रयं रसलगाश्च । घछटैरिति चतुर्भिः सप्तभिरेकादशभिश्च यतिः ।
यथाकाप्युगीवा "प्रास्थित बद्धोत्कण्ठं
करकलितशिथिलवसना दधाव च काचन, स्तम्भं दधे कापि च काचिच्चासी
दतिशयितबहलपुलकाङ्करोल्लसिताङ्गिका । काचिच्चक्रे भूषणमङ्गे काचित्
तिलकमकृत नवमलिके' चुलुक्यमहीपतौ, यात्रां कृत्वोपेयुषि" पौरस्त्रीणां
समजनि निरवधिरधुना प्रमोदमहोदयः ॥ ३८२.१ ॥
__ यथा वा"वन्द्या देवी पर्वतपुत्री नित्यं मधुमधुरकमलवदना पुरन्ध्रयधिदेवता, देवैः स्तुत्या किंनरगेया भक्त्यावरचरितमहिषमर्थनी जगत्रयनायिका । सिद्धैर्यया केसरियाना कामं रणचतुररसिकहृदया त्रिलोचनवल्लभा, वीरैः पूज्या दर्पणपाणिनूनं गुणनिलयलटभललिता सतीषु धुरंधरा ॥ ३८२.२ ॥२९१॥
1) पान्थाः शीघ्रमित्यत्र कालः कृतान्तः श्यामवर्णश्च । जीमूतनामा। इदं विशेष्यं न तु कालस्य विशेषणं इदं हि क्रियते। 2) काप्युट्टीवेत्यत्र प्रास्थितेति-चचाल। 3) स्तम्भं जाड्यम् । 4) अलिके भाले। 5) उपेयुषि आगते। 6) वन्द्या देवीत्यत्र पर्वतेति-गौरी । पुरन्ध्यधीति-पुरन्ध्रीणामधिदेवता सर्वोत्तमरूपेत्यर्थः। अवरचि (r.चरि for चि तेति-दुश्चरितम् । गुणेति - गुणनिलया चासौ लटभललिता चेति विशेषणकर्मधारयः । लटभं प्रधानम् ।
१ वक्ष्यणमपि A. २ निःर्सल्गाः F; निरसल्गा GHP. ३ पुरन्ध्रयपि देवता N. ४ मथिनी 0.

Page #153

द्वितीयोऽध्यायः। द्विर्भजसना भ्यो नृत्तललितम् ॥ ३८३ ॥ द्वौ वारौ भजसन इत्येते गणाः । भयौ च केवलौ । भजसनभजसनभया इति ।
__यथा"अद्य कलहंसललने ललितमन्थरगतौ ।
सपदि मानय सपत्नरहितं स्वं, कोकिलविलासिनि विधेहि कलगीतिरचना
___ चतुरतामदममन्दमतिमत्ता । दुर्ललितनृत्तललितं "युवमयूर रचय
त्वमपि संप्रति चिराय गतशङ्कः, सर्वगुणकेलिसदनं चकितबालमृगलो
____ लनयनां प्रियतनामिह विना ताम् ॥ ३८३.१ ॥ ३०॥१॥
द्वादश ना ल्गौ ललितलता त्रिः ॥ ३८४ ॥ द्वादश नगणा लघुगुरू च । त्रि.रिति त्रीन् वारान् दशभिर्यतिः । यथा"जिनचरणसरसिरुहपरिचरणरतमनसि
परमशममुपदधति कलितपरमलये, विषयबलदलनजुषि बत तरुणि विफलमति
__चतुरतरनयनगतिमिह यतिनि तनुषे । व्रज मदन निजसदनमपसरणमुपरचय
पिकतरुण रणरणकमुपजनयसि न हि, प्रकटयसि मधुसमय किमिति नेवमदमुदित
मधुपकुलकलरणितमुखरललितलताम् ॥ ३८४.१॥ ३८॥१॥ मौतनीजभ्राः पिपीलिका जणैः ॥ ३८५ ॥ मद्वयं तगणो नगणचतुष्टयं जभराः । जणैरिति अष्टभिः पश्चदशभिश्च यतिः ।
यथा-- "निष्प्रत्यूह पुण्यां लक्ष्मीमविरतमभिलषसि यदि रमयितुं
सुखं च यदीच्छसि, . .. 1) अद्य कलेति - दुर्ललितशब्दे लक्षणया सविलासम् । 2) युवा चासौ मयूरश्च । 3) जिनचरणेत्यत्र रतेति-रक्तम् । लये ध्याने । अपसरेति-प्रत्यागमनम् । हे पिकतरुण त्वमप्यपसरणं कुरु यतोऽस्य मुनेः
औत्सुक्यं नहि जनयसि । नवदर्पहर्षितभ्रमरवृन्दमनोज्ञशब्दितवाचालललितवल्लीम् । 4) निष्प्रत्यूहमित्यत्र निरन्तरायम् । अभिलषती(सी)ति-भात्मनेपदमनित्यमिति न्यायात् परस्मैपदं वाञ्छसि।. .
१ ललिने A. २ मानयि A. ३ लगौ च A. ४ उपसरणमुपरसय A. ५ तव मद. N. ६मातनी. REN. ७निःप्रत्यूहं AB.
१२ छन्दो०

Page #154

छन्दोऽनुशासनम् । स्थातुं "न्यायोन्मीलबुद्धे लघुभिरपि सह बहुभिरिह कुरु मा
विरोधपदं तदा । विस्फूर्जत्फूत्कारं क्रीडाकवलितसकलमृगकुलमजगरं
"भुजंगममुन्मदं, "संघातं कृत्वा पश्यैता ग्लपितवपुषमनवधिरचितरुजा
अदन्ति पिपीलिकाः ॥ ३८५.१ ॥ ३०॥१॥ एषैव नीपरतः पञ्चदशपञ्चदशलवृद्धा क्रमेण
करभ ३५-पणव ४०-मालाः ४२॥ ३८६॥ एषैव पिपीलिका चतुर्यो नगणेभ्यः परतः पञ्चभिर्दशभिः पञ्चदशभिश्च लघुभिर्वृद्धा शेषगणेषु तथैव स्थितेषु क्रमेण करभादयो भवन्ति । तत्रं पञ्चभिर्वृद्धा पिपीलिकाकरभः । यथा
"नित्यं लक्ष्मच्छायाच्छन्नः
कलयतु कथमिव तव वदनरुचिममृतरुचिश्चिरं क्षयसंयुतः, तुल्यं नाब्जं "स्फूर्जली
विधुरितजननयनयुगमतिमृदुकरचरणस्य निर्मलचारुणः । कण्ठस्येयं दासी श्यामा
परभृतयुवतिरपि मधुपरिचयकलविरुतिनिसर्गकलध्वनेः", भ्रूवल्लीभङ्गे छेकाया हरिणनयनमचतुरमतिललिततनु
करभोरु नो सदृशं दृशः ॥ ३८६.१ ॥ ३५॥१॥ दशभिर्वृद्धा पिपीलिकापणवः । यथा"रुन्दोऽमन्दः कुन्दच्छायः
शरदमलघनतुहिनविकचकुमुदवनहरहसितसितः" शशाङ्ककरोज्ज्वलः, तारः "पारावारापारः
स्थलजलगगनतलसकलभुवनपथधवलनपरिचितः "प्रसा
1) न्यायेन उन्मीलन्ती विकसन्ती बुद्धिर्यस्येति तत्संबोधनम् । 2) भुजैर्य गच्छन्ति ते सर्वेऽपि गोधासांजगरादयो भुजंगमा भुजपरिस उच्यन्ते । 3 संघेति- एकीभूय । ग्वेदितं वपुर्यस्य तं कीटिकाः। 4) नित्यं लक्ष्मेत्यत्र कलक्कच्छायाव्याप्तः। 5) रजः परागश्च । 6) स्वभावरम्यध्वनेः। 7) रुन्दोऽमन्देत्यत्र रुन्दो विपुलः। 8) तुहिन-विकचकुमुदवन-शंकराट्टहासवत् शुभ्रः। 9) पारावारवत् समुद्रवदपारः। 10) मण्डितं दिङ्मुखं येन ।
१ पूत्कार N. २ उन्मुदं B. ३ वृद्धाः BFH. ४ माला A. ५ वृद्धाः ACDEN. ६ शेषेषु गणेषु B. ७ करभादयोऽपि B. ८ तेऽत्र N. ९ वृद्धाः c. १० दाशी B. ११ ते N.

Page #155

"लोकालोकच्छेदं गत्वा
"दृढकठिनविकटदिगवधितटघटनविवलनवलयितो” विशुद्धयशश्चयः,
प्रोक्तुङ्गः श्वेतप्राकारो
"ध्वनितगुणपणव तव जयति नृपवर नवललितवसतेर्जगत्रितयश्रियः ।। ३८६.२ ।। ४०।१ पञ्चदशभिर्वृद्धा पिपीलिकामाला । यथा
उत्फुल्लाम्भोजाक्ष्यास्तस्याः
कुसुमशरसुभग तव विरहदव इह हि जयिनि समुपचैरणविषये व्यधायि सखीजनैः, "अङ्गे वासः कर्पूराम्भ
स्तिमितशुचि तुहिन किरणकर परिभवचतुरधवलिम कुचतटयुगे सुमौक्तिकदाम च । " रम्भागुल्मं लीलागारं
मलयजरसकलितवसुधमभिनवविकचकुमुदवनदलसमुदयैश्च " तल्पककल्पना,
नव्या मौलौ मल्लीमाला
तदिदमखिलमपि वहुतवहरुचि परिचितमहिम विरचयति मुहुः
तत्र -
द्वितीयोऽध्यायः ।
१ विचलनवल० B; ४ रुहि N. ५ पांशु ABC.

प्रदाह महाज्वरम् ।। ३८६.३ ।। ४५ ।१ ॥
शेषजातिप्रकरणम् ।
अथ दण्डकाः ।
यत् किञ्चिद् दृश्यते छन्दः षड्विंशत्यक्षराधिकम् ।
" शेषजात्यादिकं मुक्त्वा तत् सर्वं दण्डकं विदुः ॥ ३८६.४ ॥
नाऋ चण्डवृष्टिः ॥ ३८७ ॥
ना इति नगणद्वयं ऋ इति रगणसप्तकं च । समाहारो द्वन्द्वः । यथा - ” अभिनवतरदुर्मदोद्दामपाथोद मालाप्रतिच्छादिते सर्वतो व्योमनि, स्फुटितकुटजकेतकीपांसुपुच्छटाच्छोटिताशेषदिश्यैन्द्रदिग्मारुते” । मुदितनिखिलनीलकण्ठैः कृते क्रूरकेकारवव्याकुले ताण्डवाडम्बरे,
कथमिव चलितोऽसि भोः पान्थ हित्वा प्रियां " चण्डवृष्टिप्रपाताकुले वर्त्मनि ॥ ३८७.१ ॥ चण्डवृष्टिप्रपात इत्यन्ये ॥ ३८७.१ ॥
1 ) लोकालोकनाम्नो मानुषोत्तरस्य गिरेः पर्यन्तम् । 2 ) सबलः कठिनः कर्कशः विपुलः । 3 ) अवधेस्टानि अवधितटानि दिशां, वलयाकारं प्राप्तः । 4 ) ध्वनितो गुणा एव पटहो ( पणवो) यस्येति । 5 ) भङ्गे वास इत्यत्र वस्त्रम् । तिमितेति - क्लिन्नम् । 6 ) कदलीगुल्मं केलीगृहम् । 7) शय्यारचनं संपादयन्ति । शेषजातिप्रकरणम् । 8 ) शेषजात्यादिकमिति - आदिशब्दाद् वक्ष्यमाणच्छन्दसां समशीर्षादीनां ग्रहणम् । 9 ) अभिनवतरेत्यत्र पाथोदेति - मेघमाला । 10 ) इन्द्रो देवता अस्या ऐन्द्री दिक् कर्मधारयः तस्या वायौ । 11 ) नृत्याडम्बरे । 12 ) चण्डा प्रचण्डा या वृष्टिः तस्याः पतनेन व्याकुले ।
९१
विचलनचल० N. ६ पुंस चटा 4;
२ समुपवरण • N; स० च० विधये P. ३ वसुधामभि० N. ७ प्रयात• BFP.

Page #156

छन्दोऽनुशासनम् । "यथोत्तरमेकैकरवृद्धा अर्णार्णवव्यालजीमूतलीला
करोदामशङ्खादयः ॥ ३८८ ॥ चण्डवृष्टेरूर्ध्वमेकैकरगणवृद्धाः क्रमेणार्णादयो दण्डकाः । तत्र नगणाभ्यां परैरष्टमी रगणैरर्णः । यथा"अविरलगुरुशाखिनोऽरण्यभागान् समुत्तुङ्गशृङ्गावलीशालिनः
सर्वभूमीभृतो, विपुलतरतरंगसंसंगिनी: कूलिनीरुच्छ्रितानेकसौधान पुर
ग्रामदेशानपि । "स्थगयति तमसि प्रपन्ने सपत्नत्वमुन्मुक्तधैर्यस्य पाथो
__ निधर्मङ्घ रज्यद्वपुः, कुपित इव तदर्णसः प्रोद्ययौ तस्य संहारकारी समुद्यत्करो
ऽयं निशावल्लभः ॥ ३८८.१ ॥ . नवभिरर्णवः । यथाप्रसृतनिबिडमारुतान्दोलिताश्वत्थसंशीर्णपर्णौघविस्फार
___ वातोलिकापूर्यमाणाम्बरे, घनवनैदवदह्यमानाखिलङ्करशार्दूलपोतोद्भटोन्नाद
संत्रस्तमातङ्गयूथाकुले । दिनकरकरतप्तकोलावलीश्रीयमाणातल्ले लसल्लोल
कल्लोलवाचालमाद्यन्महा-, र्णवपयसि ननु प्रिय ग्रीष्मकालेऽधुना मा स्म गा मानय त्वं हि
___पीनस्तनाश्लेषसौख्यानि मे ॥ ३८८.२ ॥ दशभिर्व्यालः । यथा"चिरवहदरघट्टेसंपूर्यमाणोच्छलत्सारिणीतोयधाराभिरामं सदैकान्त
कान्तप्रसर्पल्लता-, 1) यथोत्तरमित्यत्र एकैक राजिरा गणवृद्धा इति । 2) अविरलेत्यत्र वृद्धवृक्षान् । 3) विश्वपर्वतान् । 4) स्थगयतीति - आच्छादनं कुर्वति तमोगणे वैरभावं प्रपन्नेऽङ्गीकृते । उन्मुक्तति - तावन्मया सर्व व्याप्तं किं
पि सर्व व्याप्यते तन्मामपि कदाचिद व्याप्स्यतीति धैर्यहीनस्य । रज्यद्वपुर्यस्येति-उदयसमये चन्द्रो रको वर्ण्यते इति कविसमयः। तदर्णस इति समुद्रजलात् निर्ययौ तमसो विनाशकारी । हस्ताः किरणाश्च करा विध्यन्ते। 5) प्रसृतनिबिडेत्यत्र अश्वत्थः पिप्पलः। पोतो बालः। कोलः शूकरः। अखातं सरस्तल्लामाक्षेषः संबन्धः। 6)चिरवहदरघट्टेत्यत्र अरहट इति प्रसिद्धः । गुल्मः वृक्षान्तरितम् ।
- १ संसीर्ण A. २ वातोलिकी A. ३ घनकलदव ; ४ संत्रस्तानातं यूथा० . ५ घपूर्यमाणोच्छलच्छारणी B; घट्टसंपूर्यमापोच्छ. N;

Page #157

द्वितीयोऽध्यायः। बहलिततरुगुल्मकेलीगृहं ये पुरोद्यानमुद्दामलीलाजुषः स्त्रीसखाश्चारु
चेरुश्चलुक्येश्वर । "तृषितकरटियूथभलूकसंदोहकोलव्रजव्याकुलाश्यान”कल्लोलिनीवारि
दुर्वारसूर्यद्युति, "व्यतिकरविधुरीकृतव्यालसंरुध्यमानद्रुमच्छायमुद्दण्डकान्तारमीयुस्त्व
दीयद्विषस्तेऽधुना ॥ ३८८.३ ॥ एकादशभिर्जीमूतः । यथा"जिनप॑तिपदपङ्कजस्पर्शपुण्यीकृताशेषशृङ्गः पुरस्तादयं तत्तदाश्चर्यसंपन्नि
___ दानं भुवो भूषणं, प्रतिविपिननिकुञ्जकूजपिकीपञ्चमोच्चारसंवर्गितस्वर्गसीमन्तिनीवर्गगीतिप्र
पञ्चाभिरामोऽन्वहम् । कुरुबकसहकारकारस्कराशोकजम्बूकदम्बेङ्गुदीवेणुकान्तारमाला प्रतिच्छन्न
मार्तण्डचण्डातपः, प्रतितटविनिविष्टजीमूतसंदोहनिर्मुच्यमानामृतासारपूर्णोद्वहन्निर्झरः पश्य
दिष्टयोजयन्तो गिरिः ॥ ३८८.४ ॥ द्वादशभिर्लीलाकरः। यथा"घनपरिमलसारकर्पूरपानीयतिम्यहुकूलं कुकूलश्रियं पद्मिनी
___पल्लवस्रस्तरः खादिराङ्गारविस्फूर्जितं, "तुहिनकिरणचन्द्रिका हन्त हालाहलत्वं नवं चन्दनं तप्तलोहोपमा
वेणुवीणानिनादोऽपि कर्णज्वरत्वं दधत् । अयि तव विरहे यदस्या मृगाक्ष्या भवन्नामधेयाक्षरोच्चारमत्रैकर
क्षार्जुषः सांप्रतं सर्वमेवाभजद् व्यत्ययं, तदेतिसुभग सान्द्रपीयूषलीलाकरैस्तैर्वचोभिः समाश्वासयैनां चिरा
__यान्यथा तु त्वमेवात्र "निःशूकचूडामणिः ॥ ३८८.५ ॥ ___1) तृषितकरटि(टी)[ति] - भल्लूक ऋक्षः । 2) आश्याना ईषत् शुष्का नदी। 3) व्यतिकरः संबन्धः। व्याकुलीकृतम्। 4) जिनपतिपदेत्यत्र पवित्रीकृताखिलशिखरः। संवर्गितस्वर्गकामिनी। अम्बई निरन्तरम् । कारस्करो वृक्षः। इङ्गुदी गुडी। वेणुवंशः। 5) प्रतीति-आच्छादितः । जीमूत. मेघसमूहनिर्मच्यमानजलवेगवद्वर्षः। 6) घनपरिमलेत्यत्र घनो बहलः प्रधानकर्पूरजलसिक्तपादुकूलम् । कुकलेतिसुषानसशोभा दाहाधिकत्वम् । विस्फूर्जितं अनुकारम् । 7) चन्द्रज्योत्स्ना । विषत्वम् । 8) व्यत्ययं वैपरीत्यम् । 9) निर्दयशिरोमणिः ।
,
१ पुरोदामद्यानमुलीला० . २ चेलुश्रु० A. ३ संदाह A. ४ पति dropped in N. ५ पुण्यता N, ६ कुजत् A. ७ संवर्गगीति प्रप० ०.८ चन्द्रातपः A. ९ पूर्णोद्वाहन्निज्झरः A. १० श्रस्तरः P. ११ रक्षायुषः B; १२ तदस्ति N. १३ एतां P.

Page #158

९४
छन्दोऽनुशासनम् ।
-
त्रयोदशभिरुद्दामः । यथा”वलयितवरकन्धरं वादुत्तुङ्गते जे स्विगन्धर्वराजीखुरक्षुण्णविश्वंभराक्षोदसंदोहविक्षेपणादुर्दिना डम्बरं ",
प्रथममपि निरीक्ष्य सप्रेमकान्तामुखाम्भोरुहाँलोकने सक्षणं कौतुकी नष्टुकामोऽपि यावद्भवत्युन्मनास्त्वद्विपक्षव्रजः । नृप तव सहसा जयश्री विलासैकधामी भ्रमातङ्ग" - संस्पर्धिनोऽभ्रंकषैर्विग्रहैर्भीषणाः क्षोभयन्तो जगद्गर्जितैरूर्जितैः,
स्रुतमदजलनिर्झरैर्ध्वस्तधूलीवितानाः कृतान्ता इवोद्दामगन्धद्विपासूतावदाविर्भवन्तश्चिरान्मूर्च्छयामासुरेनं विभो ॥ ३८८.६ ॥
चतुर्दशभिः शङ्खः । यथा
"अमरपतिकरिभ्रमं विभ्रतीभाः समग्राः कलङ्कः कलाविभ्रमं धारय-. त्यत्रिनेत्रप्रसूतस्य कृष्णो वहत्यन्धकध्वंसकर्तुस्तुलां,
कुवलयवनमातनोति श्रियं पौण्डरीकीं कलिन्दात्मजा जहुकन्योज्ज्वलं वारि धत्ते विधत्तेऽञ्जनाद्रिर्विलासं च कैलासपृथ्वीभृतः । कलयति लवणोदधिः क्षीरपाथोधिलीलायितं शेषशोभामशेष हयः " प्राप्नु"वन्तीन्द्रनीलाच" मुक्तामणीनां समासादयन्ति त्विषं, विचकिलहरहासनीहारहारेन्दुशङ्खावदातैरमीभिः स्फुरद्भिर्महीपालचूडामणे " शासनैश्वर्यवज्रायुध त्वद्यशोराशिभिः ।। ३८८.७ ॥ आदिशब्दात् पञ्चदशभिः समुद्रः षोडशभिर्भुजंग इत्येवमादयो यथेष्टकृतनामानो यावदेकोनसहस्राक्षरः पादस्तावद्भवन्ति ।। ३८८.७ ॥
नाभ्यां रवद्यादयः प्रचितः ॥ ३८९ ॥
नगणद्वयात् परे यादयः सर्वे वर्णगणा यदा भवन्ति तदा प्रचितः । " रवद् इत्य
1 ) वलयितयरेत्यत्र वलयिता वलयाकारं प्रापिता कन्धरा यत्रेति क्रियाविशेषणम् । वल्गन्तो धावन्तस्तेजस्विनो गन्धर्वा अश्वास्तेषाम् । 2) दुर्दिनमिव दुर्दिनं मेघजं तमस्तस्या डम्बरस्तम् । 3 ) अभ्रमातङ्ग ऐरावणः । अभ्रं आकाशं कषन्तीति अभ्रकषाः । उच्चैरुच्चा । विग्रहा (है): शरीरा (रै): । ऊर्जितैर्दीप्रैः । कृतान्ताः यमा इव श्यामवर्णत्वात् । उद्दामेति - उत्कटमूर्च्छा प्रापयामासुः । 4 ) अमरपतीत्यत्र इन्द्रहस्तिभ्रान्तिम् । सर्वेऽपीभाः श्यामा अपि शुभ्रा जाताः । अत्रिनेत्रेति - चन्द्रो हि अत्रिऋषिनेत्रजात इति श्रुतिः । अन्धकेति - ईश्वरस्य । कलिन्देति – यमुना गङ्गोज्वलम् । शेषेति - शुक्लः सः । 5 ) अखिलनागाः । 6 ) इन्द्रः मणिभेदः । 7) शासनं आज्ञा ऐश्वर्ये च ताभ्यां वज्रायुधस्तत्संबोधनम् । 8 ) वदित्यतिदेशादिति - अत्र अन्यत्र विस्तारेण प्ररूपितस्य संक्षेपेण कथनमतिदेशः । कस्मिन्नपि दण्डके रखद् यगणानां न्यासः भवतु, कस्मिन्नपि भगणानां, कस्मिन्नपि तगणानां इति । पुनः सप्तसु यगणेषु प्रचितः सप्तसु भगणेषु प्रचितः । तथा तगणादिष्वपि ज्ञेयम् । ततः परं सर्वेषां गणानां न्यासः । सदृशान्येवार्णार्णवादीनि इति ।
१ बलात्तुङ्ग N. २ तेजश्वि B. ३ रुहावलोकने A. ४ धामोऽभ्रमा० N. ६ करिविभ्रमं A. ७ बिभ्रती भोः N. ८ अशेषाह्वयः N. ९ शुभनामानो P.

५ श्रुत० A. श्रुत० CDN. १० क्षरपादः N.

Page #159

द्वितीयोऽध्यायः। तिदेशात्सप्तभिः प्रचितः । ततः परमेकैकयादिवृद्धा अर्णार्णवव्यालजीमूतलीलाकरोदामशङ्खादयोवापि भवन्ति । यथा
"विलसदुरुतरवारिप्रचण्डे महावाहिनीव्यूहविस्फारणव्यक्तशक्तौ, प्रकटयति रुचिराखण्डकोदण्डदण्डं दिशैत्युच्चकै "राजहंसप्रणाशम् । प्रशमयति निखिलं मेदिनीचक्रसंतापविस्फूर्जितं न्यकृतार्कप्रतापे, "प्रचितघनबलयुक्त नभस्यायमाने चुलुक्येश्वरे को न धत्ते प्रमोदम् ॥ ३८९.१ ॥
एवमादिषु शेषगणेषूदाहार्यम् । एकैकगणवृद्ध्या च अर्णाणवव्यालजीमूतलीलाकरोदामशङ्खादयोऽप्युदाहाः ।।
नग्भ्यामष्टादिराः पन्नग-दम्भोलि-हेलावली-मालती
केलि कङ्केल्लि-लीलाविलासादयः ॥ ३९० ॥ ' नगणाद्गुरोश्च परे अष्टादिसंख्या रगणा येषु ते यथासंख्यं पन्नगादयो दण्डका भवन्ति । तत्राष्टरगणः पन्नगः । यथा"अविकलध्यानसंतानधूमध्वजज्योतिराडम्बरप्लुष्टनिःशेषकर्मेन्धनो,
विदलितोदप्रभूयःकषायश्चिरायैष पायादपायात् स वः पार्श्वनाथो जिनः । कमठदैत्ये च गाढोपसर्गक्रियाकर्कशे तत्प्रतीकारबद्धप्रयत्ने भृशं, प्रकटितात्यन्तभक्तौ तदा पन्नगेन्द्रे च यस्याभवन् दृष्टिपाताः कृपार्द्राः समाः॥३९०.१ ॥
एवमेकैकरगणवृद्ध्यान्येऽपि षडदाहायः ॥ ३९०.१॥ लोर्यथेष्टं राश्चण्डकालः ॥ ३९१ ॥ लघुपश्चकात्परे यदृच्छया क्रियमाणा रगणाश्चण्डकालः । यथा"विविधमणिमेखलाश्रेणिविश्राणितश्रीणि हित्वा पुराण्याशु चान्तःपुराण्युच्चकैः, ... करटितुरगादिसेनासहस्राणि च स्वीकृतच्छद्मकर्मन्दिवेषास्त्वदीयद्विषः । प्रतिदिशममी गिरीणां महाकन्दराः शाखिगुल्मानि कूलंकषाकूलरन्ध्राणि च, स्फुरति तव चण्डकाले कराले कृपाणे सदा संश्रयन्ते महीपालचूडामणे॥ ३९१.१ ॥
ऐवमेकैकरगणवृद्धयाप्युदाहार्यम् ॥ ३९१.१ ॥ 1) विलसदरुतरवारीत्यत्र महावाहिनी सेना नदी च । कोदण्डं इन्द्रधनुः। 2) राज्ञां जीवाः पक्षे राजहंसाः तेषां गमनम्। 3) विस्फूर्जितं क्रीडितम् । 4)प्रचितेति-घनं प्रभूतं यद्धलं सैन्यं पक्षे मेघानां बलम् । नमस्येति-भाद्रपदमासत्वमाचरति। 5) अविकलध्यानेति-अविकलं असाधारणं ध्यानं तस्य संतानः परंपरा | तेन]. एव अग्निज्वालाडम्बरेण दग्धः कर्मकाष्ठनिकरो येनेति सः। 6) विदलितेति-भूयो बहः । 7) विविधमणी त्यत्र मेखला अद्रेमध्यभागाः विविधमणयश्च ता मेखलाश्च विविधमणिमेखलाः तासां श्रेणयः ताभ्यो विश्राणिता श्रीयः । पक्षे मेखला रसना । यद्वा पुरपक्षे मेखला खड्गबन्धो यस्य असवलंति प्रसिद्धिः इति प्रत्यन्तरे।
१ स्युः F. २ तरोवारि A. ३ व्यक्त dropped in N. ४ दिशुत्यु० N. ५ बलयुक्तो N. ६ स्युः . ७ वयस्या. N. ८ कर्मादिवे. ADN. ९ ABN. drop एवं; D adds अन्यद् before अप्यु०.

Page #160

छन्दोऽनुशासनम् ।
याः सिंहविक्रान्तः ॥ ३९२ ॥ लोः परे यथेष्टं यगणा यत्र स सिंहविक्रान्तः । यथातरुणतरणितेजःप्रतप्ता वराहा इवारण्यभागेषु मुस्ताक्षतिं पल्वलान्ते,
विदधति किल केचित्तथान्ये महाभूभृतां कन्दराः कौशिकौघा" इवाभिश्रयन्ते । विपिनगहनमध्ये पुनः केऽपि "शाखामृगक्रीडितं बिभ्रति "प्रत्यनीकक्षितीशाः, प्रकटयति सदा सिंहविक्रान्तलीलामनूनां त्वयीमां धरित्रीश चौलुक्यचन्द्र ।। ३९२.१
__एवमेकैकयगणवृद्ध्याप्युदाहार्यम् ॥ ३९२.१ ॥ लूगिभ्यां मेघमाला ॥ ३९३ ॥ लघुषट्कात् गुरुत्रयाच परे यथेष्टं यगणा यत्र प्रयुज्यन्ते से मेघमाला नाम दण्डकः । यथा
अविरलमदपाथोनिर्झरप्लावितक्षोणिपीठा महाशैलशृङ्गायमाणाः, __ कपिशरुचिलसद्दन्ताशनिद्योतरौद्रा महागर्जितत्रासिताशेषलोकाः । रिपुनरपतिमातंगाः क्षणादेव देव प्रणाशं ययुः "संयुगान्तयुगान्ता-, . निल इव विपुलप्राणे महामेघमाला महीपालधुर्य त्वयि "प्रोज्जिहाने ॥ ३९३.१ ।।
एवमेकैकयगणवृद्धथान्येऽप्युदाहार्याः ॥ ३९३.१ ॥ यथेष्टं रा मत्तमातंगः॥ ३९४ ॥ खेच्छया यत्र रगणाः प्रयुज्यन्ते स मत्तमातंगः । पुनर्यथेष्टग्रहणं लगिभ्यामित्येतैस्य निवृत्त्यर्थम् । यथा"पुष्पचापस्य चापश्रियं बिभ्रती भङ्गुरभ्रूविलासैः स्मितस्मेरकस्तूरिका-,
केलिपत्रावलीभङ्गिविभ्राजिगण्डस्थलेनेन्दुबिम्बानुकारं सदा कुर्वती । चारुवक्रोक्तिग:र्वचोभिर्विदग्धैरमन्दं च पीयूषनिष्यन्दमातन्वती, मत्तमातंगलीलागतिः काश्चनच्छेदगौरी मुदं कस्य नाविष्करोति प्रिया ॥ ३९४.१ ॥
एवमेकैकरगणवृद्ध्यान्यदप्युदाहार्यम् ॥ ३९४.१ ॥ साः कुसुमास्तरणः ॥ ३९५ ॥ यथेष्टं सगणा यत्र प्रयुज्यन्ते स कुसुमास्तरणः । यथा
1) तरुणतरणीत्यत्र कौशिकास्तत्समूहा इव घूकश्रेणय इव । 2) शाखामृगेति - वानरः । 3) प्रत्यनीका वैरिणः। 4) अविरलेत्यत्र संयुगान्तरिति-संग्राममध्ये । यथा युगान्तानिले प्रोद्यते सति विपुलपाणे महापराक्रमे महामेघमालाः प्रणाशं यान्ति। 5) प्रोज्जीति-देदीप्यमाने। 6)पुष्पचापेत्यत्र कन्दर्पस्य धनुःश्रियम् । भङ्गुरेति वक्रम् । हास्यविकस्वरम् । कस्तूरीपत्रवल्लीलक्ष्मस्थाने भङ्गिः रचना । चारु इति-गर्भे मध्ये । आविरिति-प्रकटीकरोति ।
१सा ABCDN. २ निर्झराप्लावित P. ३ इत्यस्य F. ४ निष्पन्द N. ५ कुसुमास्तरः H.

Page #161

२७
द्वितीयोऽध्यायः। "सुभग त्वयि दूरमुपेयुषि सा न कदाचिदुपैति विलासगृहाभिमुखं,
विकचाब्जर्वने न ददाति दृशं शिशिरागुरुचन्दनपङ्कमपाकुरुते । न च हृष्यति "चाटुकरीषु सखीष्वपि पक्कपलाण्डुनिभं वहते वदनं, कुसुमास्तरणानि पिनष्टितरां परिमुह्यति शीतलशीतमयूखकरैः ॥ ३९५.१ ॥
एवमेकैकसगणवृद्धयान्यदप्युदाहार्यम् ॥ ३९५.१ ॥ याः सिंहविक्रीडः॥ ३९६ ॥ यत्र यथेष्टं यगणाः प्रयुज्यन्ते स सिंहविक्रीडः । यथा"क्वचित्पङ्कशङ्काभ्रमत्कोलदंष्ट्रासमुल्लेखनिष्पिष्ट
___ वेश्मान्तकाचावनीकं, क्वचिन्नालिकेरीफलास्फालनव्याशाखामृगश्रेणि
___ पर्याकुलोद्यानभागम् । कचित्तप्तमज्जन्महासैरिभोदामशृङ्गाप्रपातोच्छलद्
दीर्घिकावारिसान्द्र, कचित् सिंहविक्रीडबूत्कारपोरं चुलुक्येन्द्र जज्ञे पुरं
____त्वद्रिपूणामिदानीम् ॥ ३९६.१ ॥ एवमेकैकयगणवृद्ध्यान्यदप्युदाहार्यम् ॥ ३९६.१ ॥ ल्गावनङ्गशेखरः ॥ ३९७ ॥ यत्र यथेष्टं निरन्तरौ लघुगुरू प्रयुज्यते सोऽनङ्गशेखरः । यथा"विशालभाललोलघूर्णमानकज्जलोज्वलालक
द्विरेफमालिकोपशोभिते, विबुद्धहावमुग्धचारुपक्ष्मलालसभ्रमत्सु
तारदीर्घनेत्रपत्रसुन्दरे। अमन्दकुन्दकुङ्मलाग्रकोमलोल्लसद्द्युतीद्ध
शुद्धदन्तपतिकेसरालये, 1) सुभग त्वयीत्यत्र उपेयुषीति - गतवति क्रीडागृहसंमुखम् । 2) चाटुकेति-प्रियवचनानि तानि । पलाण्डुर्लसनकन्दः । पिनष्टि चूर्णीकरोति । परीति-मूछी गच्छति चन्द्रकिरणैः। 8) क्वचिदित्यत्र कर्दमभ्रमात् । शूकरः । अन्तः(न्त)शब्दः स्वरूपे प्रान्ते बन्धे च । शाखामृगेति-वानराः । महासरिभो वनमहिषः । विक्रीडनेन क्रीडया बूत्काराः। 4) विशालभालेत्यत्र उज्वलाः दीप्तिमन्तः येऽलकास्त एव भ्रमराः। हावो मुखविकारः । अनङ्गशेखरोऽनङ्गपरवशः।
१ वते N. २ शिशिरागरु N. शशिरागुरु P; ३ ग्रवातो. N; ४ विक्रीडि B. ५ लग (गौ) प्रयुज्येते A. ६ पूर्णमान० N.
१३ छन्दो०

Page #162

९८
छन्दोऽनुशासनम् ।
प्रियामुखाम्बुजेऽधरं चिराय मध्विवापिबन्ननारतं भवेदनङ्गशेखरः ॥ ३९७.१ ॥
एवं लघुगुरुवृद्ध्यान्यदप्युदाहार्यम् ।। ३९७.१ ।।
ग्लावशोकपुष्पमञ्जरी ॥ ३९८ ॥
यत्र यथेष्टं निरन्तरौ गुरुलघु प्रयुज्येते सोऽशोकपुष्पमञ्जरीनामा दण्डकः ।
यथा -
अस्तमाश्रितस्तुषारभारपातदग्धसर्व
सर्वतो वसन्तनामधेय एष जृम्भते प्रियः
पुष्पजातिसंचयो हिमर्तुरद्ये,
सखा तवेह देव पुष्पचाप ।
"शिलीमुखानखण्डितैकवीर,
स्मितानि केसराणि पाटलाच ।। ३९८.१ ॥ एवं गुरुलघुवृद्ध्यान्यदप्युदाहार्यम् ॥ ३९८.१ ॥
विष्टपत्रयी पराजयेच्छया गृहाण नूतनान्
चारुचूतकोरका नशोकपुष्पमञ्जरीर्नवाः
ता गौ कामबाणः ॥ ३९९ ॥
यत्र यथेष्टं तगणा अन्ते गुरुद्वयं च प्रयुज्यते स कामबाणः ”त्वद्विप्रयोगे नवे बालिकाया मनोभूशरक्केशशान्त्यै - यत्नात्सखीभिः समन्तात्, पाथोजिनी पल्लवैः कल्पितं चारु तल्पं समासूत्रिता नूतनैर्हारयष्टिर्मृणालैः ।
रम्भादलैः कोमलैर्निर्मितं तालवृन्तं कृतश्चान्दनेन

द्रवेणाङ्गरागः किलास्याः,
यथा -
तीव्रव्यथां प्रत्युतैतद्वितन्वत्समयं कठोर शशिश्रियत् कामबाणत्वमुग्रम् ।। ३९९.१ ॥
एवमेकैकतगणवृद्ध्यान्यदप्युदाहार्यम् ।। ३९९.१ ।।
भा गौ भुजङ्गविलासः ॥ ४०० ॥
यत्र यथेष्टं भगणाः प्रयुज्यन्तेऽन्ते च गुरुद्वयं स भुजंगविलासः । यथा
1 ) अस्तमाश्रित इत्यत्र शिलीमुखान् बाणान् । रम्या मञ्जरीः । स्मितानि विकसितानि । 2) स्वादि [A] योग इत्यत्र तव विरहे नवे प्रथमोद्भवे । कल्पितं रचितम् । प्रत्युत संमुखम् । कठिनाशय ।
१ अशोकमरी BG. २ रद्यां B. ३ जृम्भत N. ४ याशिश्रयत् ; याशिक्षितात् N.
-

Page #163

द्वितीयोऽध्यायः। "पीनघनोन्नतवृत्तविशालतरस्तनमण्डलगाढनिपीडन
कण्टकिताङ्गः, कोमलबाहृमृणाललतादृढवेष्टितकण्ठतटः परिचुम्बन
विभ्रंमपात्रम् । वासगृहे बहलोच्छ्वसितागुरुधूमलतानिचिते शयने
___ मृदुनि "क्षणदायां, यो दयितां रमयत्यतिसंभ्रममानजुषं स भुजंगविलास
धुरामिह धत्ते ॥ ४००.१ ॥ । एवमेकैकभगणवृद्धयान्यदप्युदाहार्यम् ॥ ४००.१ ॥ नाभ्यां पञ्चमात्रैरुत्कलिका ॥ ४०१॥ द्वाभ्यां नगणाभ्यां परैर्यथेष्टं पञ्चमात्रैर्गणैरुत्कलिका नाम । यथा"स्मितबकुलशिरीषकङ्केल्लिककोलनव्यप्रसूनावलीपरिमलविलोल
रोलम्ब-"रोलीकुलीकृताखिलचारुलीलावनो, मृदुमलयसमीर-"शैलूषशिक्षाक्रमानुगुणविविधाङ्गहारप्रयोग
प्रपञ्चप्रवल्गल्लतानर्तकीरम्यरङ्गावनिः । अभिनवसहकारकोरकास्वादमाद्यत्-'पिकयुवतिपञ्चमोच्चारमन्त्रास्त्र
साधितविषममानिनीमानदुर्गः समन्तादयं, कमिव सपदि "संततोत्कलिकमिह नो विधत्ते जनं "हेलया निर्जिता
शेषलोकस्य देवस्य कामस्य निर्व्याजबन्धुर्मधुः ।। ४०१.१ ॥ एवमेकैकपञ्चमात्रवृद्धथान्यदप्युदाहार्यम् ॥ ४०१.१ ॥ दण्डकप्रकरणम् ।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां स्वोपज्ञच्छन्दोऽनुशासनवृत्तौ समवृत्तव्यावर्णनो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥
ग्रन्थाग्रं १०४३, उभयं ११६८ ।
1) पीनघनोन्नतेति-पीनाः पुष्टाः । घनाः कठिनाः । वृत्ता वर्तुलाः । 2) क्षणदायां रात्रौ । 3) स्मितबकुलेत्यत्र प्रसून पुष्पम् । 4) रोलाः शब्दाः। 5) शैलूषो भरतः। 6) पिकयुवतिः कोकिला । 7) संततोत्कलिकं आल्हादमयम् । 8) हेलया क्रीडया । इति श्रीछन्दोनुशासनद्वितीयाध्यायपर्यायाः संपूर्णाः॥
१ कोमलषडमृ०. N. २विभ्रम dropped in O. ३ बहलोचलितागुरु N. ४ दयिता मयत्यतिशंभ्रम A. ५ द्वाभ्यां dropped in P. ६ रोलम्बलीलाकुली. वने N. ७न ABON. . .

Page #164

अथ तृतीयोऽध्यायः। इदानीमर्धसमवृत्तव्यावर्णनार्थमुपक्रम्यते
ओजयुजोः ॥१॥ अधिकारोऽयमाविषमवृत्तेभ्य उपतिष्ठते । तत्रौजं विषमं; युक् समं लोकसिद्धम् ॥१॥
तत्रसिल्गा नभभ्रा हरिणप्लुता ॥२॥ ___पाद इति चानुवर्तते । ओजपादयोः सगणत्रयं लघुगुरू च । युक्पादयोः नभभरा . यत्र वृत्ते सा हरिणप्लुता । यथा
"नृप शैलशिलाशयनासनाः, विदितंकन्दफलाहरणाः सदा । निवसन्ति बने भवतो द्विषस् , तरुनिकुञ्जगता हरिणप्लुताः ॥ २.१ ॥
सिल्गा भिगगा उपचित्रम् ॥३॥ ओजपादयोः सगणत्रयं लघुगुरू च । युजोर्भगणत्रयं गुरुद्वयं च । यथा
"अयमत्र नृपः सचिवस्त्वसा-, वेष कुमार इतः प्रतिहारः । उपचित्रमिति त्वदरेर्गृहे, वक्ति मिथः किल पान्थसमूहः ॥ ३.१ ॥
लोनं वेगवती ॥४॥ उपचित्रमेव लघुना रहितं वेगवती । ओजे सिगौ युजि भिगगा इत्यर्थः । यथा
"नृपते तव कार्मुकवंशान ,-निष्पतिता शितसायकमाला । क्षितिभृच्छिरसि प्लवमाना, वेगवती बत नूतनरेवा ॥ ४.१ ॥
"आपातलिकेयम् ॥ ४.१॥ भिगगा नजज्या द्रुतमध्या ॥५॥ ओजे भगणत्रयं गुरुद्वयं च । युजि नजजयाः । यथा
"वीरजिनेन्द्र भवत्पदपद्म, भ्रमर इव द्रुतमध्यगमद् यः । मुक्तिधूपरिरम्भणसौख्यं, करतलगामि कृतं खलु तेन ॥ ५.१ ॥
उपचित्रा । आपातलिकापरान्तिकेयम् ॥ ५.१ ॥
अथ तृतीयोऽध्यायः सपर्यायो लिख्यते। 1) नृप शैलशिलेत्यत्र आहरणं आहारः । हरिणवत् प्लुतं गमनं येषां ते । अथवा सुभटागमशङ्कया हरिणेऽपि दृष्टे नष्टाः प्लुष्टाः (ताः)। 2) अयमत्रेत्यत्र प्रती(ति)हारो दौवारिकः । उपचित्रमिति- त्वद्वैरिनगरे चित्रसमीपं परस्परं निदर्शयति । 3) नृपते तवेत्यत्र रेवापि वंशान्निर्गच्छति इति श्रुतिः। रेवा तु गिरेरधोभागे प्लवते इयं तु क्षितिभृतां राज्ञां [शिरसि] प्लवते ततो नूतनरेवा। 4) आपातलिकेयमिति - ओजे षण्मात्रा युज्यष्टौ भगणद्वयान्ताश्चेदापातलिका । 5) वीरजिनेन्द्रेत्यत्र अध्यगमद् मध्ये (अधि?) गच्छति । मुक्तिरामोपगृहनसौख्यम् । हस्तगामि ।
१ लोकतः सिद्धं P. २ विदित dropped in N. ३ रिपोस .. ४N. adds प्राच्यवृत्तिरियम् । ५ लगौ च A. ६ ओजयोरुपान्त्यलघुना न्यूनम् । आपातलिकेयं F. ७ रेखा N. ८ मुक्तिविधं परि० A. ९ इयं dropped in A.

Page #165

तृतीयोऽध्यायः।
१०१ तज्रगा मस्जगगा भद्रविराट् ॥ ६॥ ओजे तजरगाः । युजि मसजगगाः । यथा
"पश्येद्भगवन् पदारविन्द-, द्वन्द्वं भक्तित एकदापि यस्ते । बिभ्रद्भुवनाधिपत्यमेकं, भद्रं भद्रविराट् भजेत सोऽपि ।। ६.१ ॥
औपच्छन्दसकमिदम् ॥ ६.१ ॥ सजस्गा भर्नगगाः केतुमती ॥७॥ ओजे सजसगाः । युजि भरनगगाः । यथा
"प्रसरद्रजःस्थगितसूर्यां, केतुमतीमुदीक्ष्य तव सेनाम् । वसुधापते दिवमिवात्म-, नाशमशङ्कत त्वदरिवर्गः ॥ ७.१ ॥
ताजगगा जतजगगा आख्यानकी ॥८॥ ओजे ततजगगाः । युजि जतजगगाः । यथा
"त्वद्वैरिभूपैरियमागतोच्चैर्-, मरालनादैर्मुखरा शरच्छ्रीः । आख्यानकीव त्वदनीकयात्रो-, त्सवस्य सद्यश्चकितैरुदैक्षि ॥ ८.१ ॥
___ आख्यानकी वार्ताहारिका ॥ ८.१ ॥ व्यत्यये विपरीतादिः॥९॥ व्यत्यये इति ओजे जतजगगाः । युजि ततजगगाः । विपरीतादिविपरीताख्यानकीत्यर्थः । यथा
- अमंस्त ते दुर्नयचेष्टितानाम् , आख्यानकी या विपरीतवृत्तिम् ॥
.. पुरः सखीनां ब्रुवता विपक्ष-, नाम त्वया संप्रति लज्जिता सा ॥ ९.१ ।। "एतयोश्च उपजात्यन्तर्गतत्वेऽपि विशेषसंज्ञार्थमत्र पाठः ॥ ९.१॥
जर्जा जज्रगा यवर्मती ॥१०॥ ओजे रजरजा । युजि जरजरगाः । यथा
1) पश्येद्भगवन्नित्यत्र भद्रं कल्याणं भजेत । भद्रं स्यादेवं विराजते भविराट् । 2) प्रसरद्रज इत्यत्र आच्छादितरविम् । केतवो ध्वजा ग्रहाश्च । आकाशमिव । यदा गम(ग)ने केतुरुदयति तदा जीवानां नाशो भवतीति लोकाः । [दिवशब्देन दिनं भासते । ततो यथा दिनस्यात्मनाशो जातः तथास्माकमपि B. P.11 3) त्वद्वैरीत्यन्त्र हंसध्वनितैः । आख्यानं करोति कारयति वा गौरादित्वात् डीः। उदैक्षीति- दृष्टा । 4) अमस्त ते इत्यत्र या कामिनी तव दुर्नयचेष्टितानां कथयित्री अमन्यत पराङ्मुखवृत्तिं सा सांप्रतं विपक्षायाः सपत्याः नाम सखीनां पुरतो ब्रुवता व्रीडां धत्ते इति। 5) एतयोरित्यत्र इन्द्रवज्रोपेन्द्रवज्रा(ज्र)[योरुपजात्यन्तर्गतापि विशेषावबोधार्थ उक्ता उदाहरणद्वयी।
१ औपच्छन्दसिकमिदं ABN. २ आख्यानिकी H. ३ आख्यानकी-वृत्तिः A. ४ यववती BN.

Page #166

१०३
छन्दोऽनुशासनम् । "वन्यसैरिभा भवद्विपक्षधाम्नि, निरन्तरेन्द्रनीलबद्धभूमिभागे ।
न्यग्मुखं प्रकुर्वते मुधा वितळ, विनीलविस्फुरद् यवान्वितां धरित्रीम् ॥ १०.१॥ यवान्वितां यवमतीमित्यर्थः । छन्दोवशाच्च यवान्वितामित्युक्तम् ॥ १०.१॥
व्यत्यये षट्पदावली ॥११॥ व्यत्यये इत्योजे जरजरगाः । युजि रजरजाः । यथा
"नवोदयं चिरादुपेयिवांसमक, स्वागतानि पृच्छतीव संमदेन । सरोजिनी विकस्वरा निशावसाने, षट्रपदावलीकृतस्वनच्छलेन ॥ ११.१ ।।
नभभ्रा नभिरा मकरावली ॥१२॥ ओजे नभभराः । युजि नो भत्रयं रश्च । यथा
"मकरकेतुभटस्य विराजते, वरतनुर्ध्वजयष्टिरिव प्रगुणीकृता । मृदुकपोलतले दधती नवां, मृगमदस्तबकैलिखितां मकरावलीम् ॥ १२.१॥ ..
मसागाः सभासाः करिणी ॥ १३ ॥ ओजे मः संगणद्वयं गुरुश्च । युजि सो भगणद्वयं सश्च । यथा
"चन्द्रो मत्तकरीन्द्र इवायं, दलितोदामतमस्तरुगहनः । क्रीडत्यम्बरपल्वलमध्ये, स्फुटताराकरिणीभिरनुसृतः ॥ १३.१ ॥
सागाः सधैंल्गाः प्रबोधिता ॥१४॥ ओजे सद्वयं जगौ च । युजि सभरलगाः । यथा
"तरुमूलगृहाः क्षपाक्षये, नृप निद्रां जहति द्विषस्तव । विटपान्तकुलायनिष्पतत्-, पतगश्रेणिरवैः प्रबोधिताः ॥ १४.१ ॥
नारल्गा नजज्रा अपरवक्रम् ॥ १५॥ ओजे नगणद्वयं रलगाश्च । युजि नजजराः । यथा
"नृपवर भवदीयवर्णनं, निखिलमुखै रचयन् पुरातनैः । अधिकमपरवक्त्रमीहते, श्रुतिपठनाय चतुर्मुखोऽधुना ॥ १५.१ ॥
___ एतौ वैतालीयभेदौ ॥१५.१ ॥ 1) वन्यसैरिभा इत्यत्र वनमहिषाः त्वद्वैरिगृहे । तिर्यग् । आशङ्कय । नूतनयवयुक्तां वसुधाम् । 2) नवोदयमित्यत्र उपेयिवांसं आगतम् । स्वागतेति-शोभनान्यागतानि स्वागतानि कुशलागमनानि । निशेति-रात्रिप्रान्ते । छलेन कपटेन। 3) मकरेत्यत्र कन्दर्पसुभटस्य । कामिनी । ध्वजः पताका। मकरेति-मकरस्य रूपाकृतिपत्रलेखाम् । ध्वजेऽपि मकररूपाणि भवन्ति । 4) चन्द्रो मत्तेत्यत्र उद्दामो दीप्तः । अनुसृतः आश्रितः। 5) तरुमूलेत्यत्र शाखाप्रान्तमालकनिर्गच्छत्पक्षिराजिशब्दैः। 6) नृपवरेत्यत्र पुरातनः जीर्णैः । पञ्चमं वाञ्छति ब्रह्मा ।
१यववतीं BNP. २ व्यत्यये इति dropped in P. ३ मकरावती G. ४ सद्वयं गुश्च .. ५ भद्वयं A. ६ अनुसृताः A. ७ सभाः N; सभ्रसल्गाः A. ८ प्रबोधिता B. ९ नद्वयं A.

Page #167

१०३
तृतीयोऽध्यायः। गान्तं पुष्पिताया ॥ १६ ॥ अपरवक्रमेव ओजयुजोर्गान्तं पुष्पिताग्रा । यथा
"स्मर इव शयितः कयाप्यंशोके, पदहननेन जगज्जयाय नुन्नः । सपदि यदिषवोऽस्य पुष्पिताग्र-, प्रसवमिषात् प्रगुणाः परिस्फुरन्ति ॥ १६.१॥
सागगाः स्भर्या मालभारिणी ॥१७॥ ओजे ससजगगाः। समे सभरयाः । यथा
"इह वासकसज्जिकाविलासं, वहते शारदशर्वरी वरेण्यम् । अवतंसितकैरवोज्वलश्रीर् , "विकसत्तारकमालभारिणीयम् ॥ १७.१॥
नितम्बिनीत्यन्यः । औपच्छन्दसकभेदावेतौ ॥ १७.१ ॥
भातल्गा न्जन्सगा विलसितलीला ॥१८॥ ओजे भद्वयं तलगाश्च । युजि नजनसगाः । यथा
"वक्रेनिरीक्षणभङ्गिप्रणयी, भ्रमति धनुर्विलसदिषुरनङ्गः। भृत्य इवाशु यदाज्ञां विधद् , रमयति सा नवविलसितलीला ॥ १८.१ ॥
• भ्रन्जनल्गा और न्जभ्जन्साष्टैर्मानिनी ॥१९॥ ओजे भरनजनलगाः । जैरिति दशभिर्यतिः । युजि नजभजनसाः । टैरित्येकादशभिर्यतिः । यथा
"मानभृतामिदं तृणमिव जीवितमिति न किं, ___ कलयसि शॉस्सि रोहिणि न यत्त्वमपि निजपतिम् । . दक्षसुते कलङ्कय पितृगोत्रमलमधुना,
चिरमथ मानिनीजनवधानुमतिघटनया ॥ १९.१ ।।
रो जल्गाः कामिनी ॥२०॥ ओजे रगणः । युजि जरलगाः । यथानिर्वृति,
विधेहि हस्तगामिनीम् । 1) स्मर इवेत्यत्र नुन्नः प्रेरितो जागरितश्च । यस्मात् कामस्य सजीकृताः। 2) इह वासकेत्यत्र या संकेतं सचिलासं ददाति सा वासकसजिका । या स्त्री भर्तरि समागते स्वं मण्डयति सा वा इति प्रत्यन्तरे । 3) विकसदिति-माला श्रेणिः पुष्पादिमयी च । 'मालेषीकेष्टकस्यान्ते भारितूलचिते' (सि० है ० २.४.१०२) इति हस्त्रः। 4) वक्रनिरीक्षणेत्यत्र कटाक्षभङ्गीषु कृताश्रयः स्फुरति । धनुषि विलसन्त इषवो बाणा यस्येति । सा स्त्री रमयति लोकं इति शेषः। 5) मानभृतामिदमित्यत्र कलयसि इति-किं न जानासि । शास्सि शिक्षयसि न स्वभारम् । मानिनीति-चन्द्रो हि विरहिणीमानिनीजनानां दाहकरणादिति त्वं निजपतेर्मानिनीजनवधानुमति ददासीति भावः। 6) निर्वृतिं विधेहि इत्यत्र करगताम् । जहि त्यज ।
१कयाथ शोके N. २ प्यपदहनेन N. ३ इयं dropped in A. ४ औपच्छन्दसिक. BN. ५ वक्त्रनि० ADEN. ६ भ्रनजनल्गाः H; ७ नजजनसाः A; नजजनसा: CD; न्जभजनसाः N; नजजन्साः P. ८ मानिनीः N. ९सासि A; सास्सि B; शशि D; शात्सि N. १० न यत्वमपि .repeated in A.

Page #168

१०४
छन्दोऽनुशासनम् ।
सर्वथा,
जहीहि हन्त कामिनीम् ॥ २०.१ ॥
रो ज्रज्राः शिखी ॥२१॥ ओजे रगणः । युजि जरजराः । यथा"योषितो,
वियोगदुःखखिद्यमानमानसाः । दन्दहत्,
कटुस्वनैर्मयूर निश्चितं शिखी ॥ २१.१ ॥ .
रो ज्रजा ज्गौ नितम्बिनी ॥ २२॥ ओजे रगणः । युजि जरजरजगाः । यथा"सर्वथा,
विञ्चिशंकरामराधिराजकेशवर्षयः । भेजिरे,
यदुत्पथं चिराय तत्र कारणं नितम्बिनी ॥ २२.१ ॥
रस्त्रिौं ल्गौ वारुणी ॥ २३ ॥ ओजे रंगणः । युजि त्रीन् वारान् जौ । जरजरजरलगाः। यथा"उत्तम,
घनाविनश्वरप्रमोदकारणं कृतिन् यदीहसे सुखम् । ' निर्मलं, • तदा शमामृतं पिबानिशं सुदारुणं विमुञ्च "वारुणीम् ॥ २३.१ ॥
रश्चतुर्जी वतंसिनी ॥ २४॥ ओजे रंगणः । युजि चतुरो वारान् नौ । जरजरजरजराः । यथाशोभते,
धनुर्लतेव पुष्पधन्वनः शिरीषकोमलाङ्गिका सरोजलोचना । बालिका,
जपासहोदराधरा "मधूककान्तिमत्यशोकपल्लवावतंसिनी ॥ २४.१ ॥
1) योषित इत्यत्र हे मयूर त्वं शिखी असि निश्चयेन । शिखी मयूरो वह्निश्च । 2) सर्वथेत्यत्र उन्मार्ग चिरकालम् । 3) उत्तममित्यत्र अविनाशिहर्षहेतुम् 4) मदिराम् । 5) शोभत इत्यत्र मधूककान्तिमतीति-गौरागीत्यर्थः । ककेल्लिकिसलयशेखरवती।
१मान dropped in c. २ निहन्ति N. ३ रो अघ्रज्गाः BF. ज्गो dropped in. G. ४ विरिख N; विरिच्चि P. ५रः A. ६समे A. ७रः A. ८ समे A.

Page #169

तृतीयोऽध्यायः। कामिन्याद्या व्यत्यये वानरीशिखण्डिसारस्यपराहस्यः ॥२५॥
कामिनी-शिखि-नितम्बिनी-वारुणी-वतंसिन्यः ओजयुक्पादयोर्व्यत्यये यथासंख्यं वानरी-शिखण्डि - सारस्यपरा-हंसीसंज्ञाः । कामिनीव्यत्यये वानरी । यथा"नियम्य गाढसंततः,
सद्गुणैः । सखे स्थिरां कुरु श्रियं,
वानरीम् ॥ २५.१ ॥ शिखिव्यत्यये शिखण्डी । यथातपात्यये घनध्वनन्मृदङ्गके,
कुर्वते। अखण्डपंजगीतयः शिखण्डिनस्,
ताण्डवम् ।। २५.२ ।। नितम्बिनीव्यत्यये सारसी । यथा. "त्वमजलोचने शरत् त्वदीयमेतदाननं,
चन्द्रमाः। झणझणायितस्वनाऽपि मेखला विभाति ते,
सारसी ॥ २५.३ ॥ वारुणीव्यत्यये अपरा । यथा"जिन त्वदीयशासनादृते विवेकदीपको भवत्ययं,
__न कचित् । तमश्छिदाक्षमं हि तेज एकमूर्जितं प्रसूत इन्द्रदिक् ,
नापरा ॥ २५.४ ॥ वतंसिनीव्यत्यये हंसी । यथा"त्वदारवे कृतस्पृहाशु विस्मृतस्वनिखना बकी जगाम साधुना,
मूकताम् । सरो विकखराम्बुजाकरं प्रियप्रणीतचाटुका तदेहि सोत्सवं,
हसिके । २५.५॥
1) नियम्येत्यत्र नियन्य । सद्गुणैरिति - गुणा रजवश्च । वानरीव वानरी तां चपलां इत्यर्थः । 2) वमब्जेत्यत्र सारसीव सारसी तद्वत् मधुरस्वरत्वात् । 3) जिन त्वदीयेति अत्र ऋते विना । इन्द्रदिक् पूर्वा। 4) त्वदारवे इत्यत्र कृतवाञ्छा । मूकत्वम् ।
१क्रमेण E. २ अखण्डखण्ड B; अषण्डषड्ज D. ३ त्वमब्जलोच repeated in A. ४ शरस् N. ५रणज्झणायित AP; झणझणायित BN. ६ ते dropped in A. ७ स्पृहाशु वि repeated in A.
१४ छन्दो

Page #170

१०६
छन्दोऽनुशासनम् । स्लगा सिल्गा इला ॥ २६ ॥ ओजे सलगाः । युजि सत्रयं लघुगुरू च । यथा
"करटिसंवन्-,
मदपङ्किलधूलिचितालिनाम् । रणितच्छलात्, तव गायति नूनमिला बलम् ॥ २६.१ ॥
स्लगाः सृदंगाङ्कमुखी ॥ २७॥ ओजे सलगाः । युजि सगणाष्टकम् । यथा
"विरहे नवे,
भवतः सुभगोद्धतघाष्पतुषारकणप्रकरो ग्लपयत्यनिशम् । कुमुदस्मिताम् , __ अरविन्दकरां विकचोत्पलचारुदृशं परिपूर्णमृगाङ्कमुखीम् ॥ २७.१॥ .
न्ललेगा न्लुगौ शिखा ॥ २८॥ ओजे नगणनवकं लघुगुरू च । युजि नगणदशकं गुरुश्च । यथा"प्रसृमरमरिनरपतिबलतिमिरैनिकरमतनुमपि गुरुगिरिगुहा-,
तरुगहनविकटकुहरशरणमिममखिलमिह समरसमयदिनमुखे । परममहिमनिलयेशशधरकुलगगनदिनकरपरपटिमजुषः, किरणततय इव विदधति चिरतरमवनिपतितिलक तव वरविर्शिखाः ॥ २८.१ ॥
व्यत्यये खञ्जा ॥ २९॥ ओजयुक्पादयोर्व्यत्यये शिखैव खञ्जा । तत्रौजयोस्त्रिंशल्लघवो गुरुश्च । युक्पादयोरष्टाविंशतिर्लघवो गुरुश्च । यथा4"प्रमुदितसमदपरभृतकलरणितमविकलशशधरकिरणविततयो,
विकसितसरसिरुहविपिनमलिकुलविरुतमुखरितकुसुमितलताः । कुरंबकबकुलविचकिलविलसदविरलपरिमलसुरभिमलयपवनो,
विरहविधुरयुवतिहृदयतपनमिदमखिलमपि नवमधुसमये ॥ २९.१ ॥ 1) करटीत्यत्र चित मिलित । इला वसुधा। 2) विरहे नवे इत्यत्र ग्लपयति ग्लानिं करोति पूर्णचन्द्रमुखीम् । हिमकणप्रकरोऽपि कुमुदारविन्दोत्पलमृगाङ्कान् ग्लपयति । 3)प्रसृमरमित्यत्र प्रसृमरं प्रसरन् (न्तम्)। अरितिमिरनिकर गुहादिशरणं विदधति कुर्वन्तीत्यर्थः । के? तव बाणाः। क इव? किरणश्रेणय इव ।क? संग्रामदिनप्रारम्भे । हे चन्द्रवंशगगनसहस्रकिरण । 4) प्रमुदितसमदेत्यत्र कोकिल(लः)। विततयः श्रेणयः । विपिनं वनम् । विरुतेति-शब्दवाचाल(ला)। विचकिलो मल्लिका । सुरभिः सुगन्धः। विरहो वियोगः । तपनमितितापकारि भवतीत्यर्थः । नूतनवसन्तसमये।
१ श्रवन् AP. २चितालितां N. ३न्लल्गा GH. ४ मितिर A; ५लय dropped in N. ६ वरशिखाः A.७ युजोः इ. ८ विंशतिलघवो N. ९ कुरुबक N. १० विचकिललसद. N. ११ तव म. B.

Page #171

तृतीयोऽध्यायः।
१०७ खल्जेति शब्दस्य छन्दसि प्रवेशयितुमशक्यत्वात्" नाम नोक्तम् ॥ २९. १ ॥ शिखा - खञ्जयोः प्रकारान्तरमाह -
___ अर्धयोर्वा ॥ ३०॥ न्ललगा लुगौ चेत्योजयुक्पादयोर्यच्छिखाया लक्षणमुक्तं तत् पूर्वापरार्धयोश्चेद् भवति तदापि शिखा । एवं पूर्वापरार्धयोर्व्यत्यये खजापि । अर्धयोरित्यभिधानादोजयुजोरिति निवृत्तम् । तत्र शिखा यथा
"सुभग तव नवविरह इह महति विलसति चकितहरिणशिशुदृशः । अमृतरुचिरुचिरजनि विषममलकमलदलततिरपि देवदहनशिखा ।। ३०.१ ॥
खञ्जा यथाअभिनवविकसितकुरबकविचकिलबकुलपरिमलमधुरमधुसमये । त्वमिह कथमिव पथिक हतक गतकरुण परिहरसि निजमृगदृशम् ॥ ३०.२ ॥
अनयोर्विषमवृत्तत्वेऽप्यर्धसममध्ये लाघवार्थ पाठः ॥ ३०.२॥
न्लगावतिरुचिरा ॥ ३१॥ द्वयोरर्धयोर्नगणनवकं गुरुश्च । यथा
"घनपरिमलमिलदलिकुलमुखरितनिखिलकमलकुवलयवनः । जनयति मनसि निरवधि मुदमविरतमिह मम मधुरतिरुचिरे ॥३१.१ ॥
न्ललगाश्च ॥ ३२॥ द्वयोरर्धयोर्यथासंख्यं न्लगौ न्लूलेगाश्च यत्र भर्वन्ति साप्यतिरुचिरा । यथा
"रतिकरमलयमरुति शुचिशशंभृति हतहिममहसि मधुसमये । ___ परिहरसि पथिक हतक कथमतिरुचिरयुवतिमति हि चपलतया ॥ ३२.१ ॥
द्वे अप्येते चूलिके इत्यहीन्द्रः ॥ ३२.१॥
अर्धसमप्रकरणम्। अथ विषमवृत्तान्युच्यन्ते
अनुष्टुभि नाद्यात् लौ तुर्याद्यो वक्त्रम् ॥ ३३ ॥ अनुष्टुभ्यष्टाक्षरायां जातौ पादस्याद्यात् प्रथमादक्षरात् परौ स्नौ सगणनगणौ न भव
1) अशक्यत्वादिति-द्विगुरुत्वात् । अत्र न पादनियमः । किं तु शिखायाः द्वाभ्यां पादाभ्यां द्वयोरधयोनिष्पन्नयोरत्र वृत्तं संपूर्ण जायते। 2) सुभग तवेत्यत्र अमृतेति-चन्द्र किरणः । अमलेति-पत्रश्रेणिः । दवदेति-अग्निज्वाला । यथेति-तथात्रापि योज्यम् । 3) घनपरिमलेत्यत्र अत्रापि न पादसंख्या। 4)(हे अतिरुचिरे B)। 5) रतिकरेति-सुखकारी । अति हि भृशार्थम् । चञ्चलतया।
१ रुचि dropped in A. २ कुरुबक NP. ३ मधुर dropped in N. ४ कल A. ५न्लुल्गाश्च RGH. ६ स्युः RF. - ७ शशिभृति N.

Page #172

१०८
छन्दोऽनुशासनम् ।
तोऽन्ये तु षड् गणा यथेष्टं भवन्ति । चतुर्थादक्षरात् परतश्च यगणो भवति तद्वृत्तं वक्त्रं
नाम । यथा
”तस्यास्त्रस्तकुरङ्गाक्ष्या वक्त्रेण त्वं पराभूतः ।
हिमांशो क्षीयसे युक्तं लज्जसे तु न किं वृद्ध्या ॥ ३३.७ ॥
एवमन्यदप्युदाहार्यम् । अत्रं प्रथमपादस्य प्रथमस्थाने ग्लाविति द्वौ विकल्पौ । द्वितीये स्त्रवर्जनात् शेषगणैः षट् । तृतीये य एक एव । चतुर्थे ग्लाविति द्वौ । " अन्योsन्याभ्यासे चतुर्विंशतिः । प्रतिपादं चतुर्विंशतेर्भावादन्योऽन्याभ्यासे जातास्तिस्रो लक्षाः एकत्रिंशत्सहस्राः सप्त शतानि षट्सप्तत्यधिकानि ( ३३१७७६ ) । एवमियमेव संख्या प्रत्येकं विपुलाभेदेष्वपि ज्ञेया ॥ ३३.१ ॥
तद्युजोर्जः पथ्या ॥ ३४ ॥
तद्वक्त्रं युजोः पादयोस्तुर्यादक्षरात् परो जगणश्चेद् भवति तदा पथ्या । यथा"आलानितगजस्कन्धघृष्टाः पथ्यायतद्रुमाः ।
अद्यापि कथयन्त्येते राजेन्द्र तव दिग्जयम् || ३४.१ ॥
ओजे विपरीतादिः ॥ ३५ ॥
ओजयोः पादयोस्तुर्यादक्षरात् पॅरो जगणश्चेद् विपरीतादिः पथ्या । युक्पादयोर्य एवावतिष्ठते । यथा -
" विपरीतानि रे शठ करिष्यसि कियन्त्यस्मात् ।
दुकूलं प्रच्छदीकृतं तस्या धत्से ममाग्रे यत् ।। ३५.१ ॥
नश्चपला ॥ ३६ ॥
ओजयोः पादयोस्तुर्याक्षरात् परो नगणश्चच्चपला " । यथा"वीक्षितोऽप्येष तिलकश्चपलाक्षि त्वया सद्यः । दधाति नव्यमुकुलै रोमाञ्चककं मन्ये ।। ३६.१ ॥ युजोः षड्भ्यो लो विपुला ॥ ३७ ॥

1 ) तस्यास्त्रस्तेत्यत्र त्रस्तो भयभ्रान्तः स चासौ कुरंगस्तद्वदक्षिणी यस्याः । परेति - निर्जितः । 2 ) अन्योऽन्याभ्यासे इत्यत्र द्वौ षड्गुणौ जाता १२ एकेन गुणितं तदेव ततो १२ द्विगुणा २४ । एवं द्वितीयादिषु पादेषु भवन्ति भङ्गकाः । प्रथमपादभेदैः द्वितीयपादभेदाः ताड्यन्ते । एवं पादद्वयभेदैः तृतीयपादभेदाः । त्रिकपादभेदैः चतुर्थपादभेदाः । तदा उक्तसंख्या । 3 ) आलानितेति - आलानस्तम्भत्वं प्रापिता ये सामयोनयः । घृष्टाः त्वग्निराकरणात् । पथि मार्गे । दिग्यात्राम् । 4 ) विपरीतेत्यत्र अस्मादपीति - अन्यानीति शेषः । पट्टकूलं 'पछेडी' ति प्रसिद्धम् । 5 ) अपरस्त्रियः । 6 ) चपलेत्यत्र अत्रापि ३३१७७६ भेदा भवन्तीति । 7) वीक्षितोऽपीत्यत्र तिलको वृक्षविशेषः । मुकुलैः कोरकैः ।
१ वक्त्रनाम N. २ अथ P. ३ आद्यपादस्य EF. ४ तयुजोः A ५ परे जेगण० . ६ रोमाङ्कक० 4.

Page #173

१०९
तृतीयोऽध्यायः युक्पादयोः षड्भ्यः परो लघुश्चेद् विपुला । "नचेयं पथ्यया गतार्था । विपुलावर्गस्येदानीमारभ्यमाणत्वात् तां विना तस्यानुपपत्तेः । युक्पादयोः सप्तमेन लघुना अवश्यमेव भवितव्यं विषमपादयोस्तु नादिभियेगणस्यापवादं वक्ष्यति । पथ्यायां तु यगण एवावतिष्ठते ॥ ३७॥
सैतवस्य चतुषु ॥ ३८॥ सैतवस्याचार्यस्य मते चतुर्पु पादेषु षड्भ्यः परो लो भवति । यथा
विपुलेऽप्यम्बुधौ कृतं वर्त्म रामेण सैतवम् । चित्रमेतदिहाथवा किमसाध्यं महात्मनाम् ॥ ३८.१ ॥
तुर्यान्नतभ्रम्सास्तद्विपुला ॥ ३९ ॥ ओजे विपरीतादिरित्यत ओज इत्यनुवर्तते । ओजयोः पादयोस्तुर्यादैक्षरात् परे यगणं बाधित्वा नतभरमसाश्चेद् भवन्ति तदा तद्-विपुला । नविपुला तविपुला भविपुला रविपुला मविपुला सविपुला चेति । युजोः षड्भ्यो ल इति तु स्थितमेव । नविपुला यथा
पश्यन्ति देव चरणद्वयं ये तव भक्तितः।
तेषां भवन्ति विपुलाः सद्यः कल्याणसंपदः ॥ ३९.१ ॥ ओजे इति जातिपक्षे द्वयोरपि पादयोर्ग्रहणम् । व्यक्तिपक्षे पुनरेकस्य प्रथमस्य तृतीयस्य वा । तथा च "महाकवीनां प्रयोगः
अनाकृष्टस्य विषयैर्विद्यानां पारदृश्वनः । तस्य धर्मरतेरासीद् वृद्धत्वं जरसा विना ॥ ३९.२ ॥
तथातव मन्त्रकृतो मन्त्रैर्दूरात् संशमितारिभिः ।
प्रत्यादिश्यन्त इव मे दृष्टलक्ष्यभिदः शराः॥ ३९.३ ॥ तविपुला जातिपक्षे यथा
पादेन हता येन सा जातीलुब्धेन मल्लिका ।
अलेस्तस्य दैवादहो बर्यपि सुदुर्लभा ॥ ३९.४ ॥ व्यक्तिपक्षे
'वन्दे कविं श्रीभारविं लोकसंतमसच्छिदम् । दिवा दीपा इवाभान्ति यस्याने कवयोऽपरे ॥ ३९.५॥
. 1) पथ्यया गतार्था न भविष्यति यतस्तत्र जगणो भवति । नगणादिभिस्त्वियम् । न पथ्यालक्षणं एवं प्रायेण भवति । 2) महाकवीनामिति - कालिदासादीनाम्। 3) अनाकृष्टेत्यत्र पारं पश्यति पारदृश्वा । रघुवंशे। 4) तव मन्त्रेत्यत्र शान्ति प्रापिता अरयो यैस्ते तैः। 5) वन्दे कविमित्यत्र पक्षे भाभिः कान्तिभिः उपलक्षितो रविः।
१ युजोः F. २ ओजयोस्तु BF. ३ तुर्याक्षरात् c. dropped in B. ६ आद्यस्य F. ७ लक्ष. A..
४ पारयगणं A; परं यगणं . ५ पादयोः

Page #174

११०
छन्दोऽनुशासनम् ।
तथालोकवत्प्रतिपत्तव्यो लौकिकोऽर्थः परीक्षकैः।
लोकव्यवहारं प्रति सदृशौ बालपण्डितौ ॥ ३९.६॥ जातिपक्षे भविपुला यथा
इयं सखे चन्द्रमुखी स्मितज्योत्स्नावभासिनी।
इन्दीवराक्षी हृदयं दन्दहीति तथापि मे ॥ ३९.७ ॥ व्यक्तिपक्षे यथा
यस्य प्रभावाद् भुवनं शाश्वते पथि तिष्ठति । देवः स जयति श्रीमान् दण्डधारो महीपतिः ॥ ३९.८ ॥
तथामुक्तशेषविरोधेन कुलिशवणलक्ष्मणा ।
उपस्थितं प्राञ्जलिना विनीतेन गरुत्मता ॥ ३९.९ ॥ जातिपक्षे रविपुला यथा
"वधूभिः पीनस्तनीभिस्तूलीभिः कुडमेन च ।
कालागुरुधूपधूमैर्हेमन्ते जयति स्मरः ।। ३९.१०॥ व्यक्तिपक्षे यथा
महाकवि कालिदासं वन्दे वाग्देवतागुरुम् । यज्शाने विश्वमाभाति दर्पणप्रतिबिम्बवत् ॥ ३९.११ ॥
तथाकामिनीभिः सुखं संगः क्रियते पण्डितैरपि ।
यदि न स्याद् वारिवीचीचञ्चलं हतजीवितम् ॥ ३९.१२ ।। जातिपक्षे मविपुला यथा
सर्वातिरिक्तं लावण्यं बिभ्रती चारुविभ्रमा।
स्त्रीलोकसृष्टिः सा नूनं निःसामान्यस्य वेधसः॥ ३९.१३ ॥ व्यक्तिपक्षे यथा
"मनोभिरामाः शृण्वन्तौ रथनेमिस्वनोन्मुखैः। षड्जसंवादिनीः केका द्विधा भिन्नाः शिखण्डिभिः ॥ ३९.१४ ॥
तथा"अदूरवर्तिनीं सिद्धिं राजन् विगणयात्मनः। उपस्थितेयं कल्याणी नाम्नि कीर्तित एव यत् ॥ ३९.१५ ॥
. 1) मुक्तशेषेत्यत्र उपस्थितं उपासितम् । प्राञ्जलिनेति-योजितहस्तेन । कुमारकाव्ये काव्यमिदम् । 2) वधूभिरित्यत्र जयतीति-लोकमिति शेषः। 3) सर्वातिरिक्तमित्यत्र सृज्यतेऽसाविति लोकानां मध्ये सृष्टिः । कर्मणि तिन् । 4) मनोभिरित्यत्र ख(प)ड्डसंवादिनीरिति-स्वरविशेष अनुवदन्ति । मयूर(रो) मन्द्रं रौति मयूरी तारम् । 5) अदूरवर्तिनीमित्यत्र विगणयेति-जानीहि । प्रकटितेयम् । का धेनुः। कीर्तिते [नाम्नि]।
१ववामिनी A. २कालागरु N. ३दपणे प्र० B. ४खग N..

Page #175

तृतीयोऽध्यायः।
___११ जातिपक्षे सविपुला यथा
क्षणविध्वंसिनि काये का चिन्ता मरणे रणे।
को हि मन्दः सहसैव स्वल्पेन बह हारयेत ॥ ३९.१६॥ एवं व्यक्तिपक्षेऽप्यन्वेष्यम् । "संकीर्णाश्च विपुलाप्रकारा दृश्यन्ते ।
यथाक्वचित्काले प्रसरता "क्वचिदापत्य निघ्नता । शुनेव सारङ्गकुलं त्वया भिन्नं द्विषां बलम् ॥ ३९.१७ ॥ तुल्येऽपराधे स्वर्भानुर्भानुमन्तं चिरेण यत्।।
हिमांशुमाशु असते तन् म्रदिन्नः स्फुटं फलम् ॥ ३९.१८ ॥ इत्यादि । ते स्वबुद्ध्याऽभ्यूह्याः । सर्वासां च विपुलानां चतुर्थो वर्णः प्रायेण गुरुर्भवतीत्यामायः।
वक्त्रप्रकरणम् ।
एकोऽष्टाक्षरः पादश्चतुर्वृद्धाः क्रमात् परे पदचतुरूवं चतुर्विंशतिधा ॥४०॥
एकः कश्चिदष्टाक्षरः पादस्ततोऽन्ये पादाः क्रमाच्चतुर्भिश्चतुर्भिर्वर्णैर्वृद्धाः कार्या इति पदचतुरूवंम् । तच्च न्यासभेदाच्चतुर्विंशतिधा । स्थापना यथा - | ८८८८८८/१२/१२/१२/१२/१२/१२/१६/१६/१६/१६/१६/१६/२०२०/२०/२०/२०२० १२|१६|२०|१२|१६|२०| ८|१६|२०| ८/१६/२०१२/ ८/२०/१२/ ८/२०/१२/१६/ ८/१२/१६/ र १६/१२/१६/२०/२०१२/१६/ ८/१६/२०/२०/८८/१२/ ८/२०/२०/१२/१६/१२/१६/८/८/१२ २०२०/१२/१६/१२/१६/२०२०/८/१६ ८१६२०२०/१२/ ८/१२/ ८८८/१२/१६/१२/१६
प्राप्ते वसन्तमासेऽस्मिन्न्-, - अनन्तरेणौषधि वल्लभां गेहिनीम् । पदचतुरूवं कथमिव पथिक यास्यसि, विषलतिकानामिवोत्फुल्लकङ्केल्लिलतानां गन्धं जिघ्रन् ॥ ४०.१ ॥
एवमन्येऽपि भेदा उदाहार्याः ॥ ४०.१॥ तदादौ द्विगं सर्वलं प्रत्यापीडः॥४१॥ तदेव पदचतुरूव॑मादौ द्विगुरुकं ततः परं सर्वलघुवर्ण प्रत्यापीडः । यथा
1) क्षणविध्वंसिनीति [अत्र ] रणे संग्रामान्तर्मरणे का चिन्तास्ति । 2) संकीर्णाश्चेति- एकः पादो नगणस्य द्वितीयो मगणस्य । एवं एको मगणस्यान्यः सगणस्येत्यादिना नगणादीनां संकरे। 3) क्वचिदापत्येत्यत्र स्वभानुः राहुः । माघकाव्ये वृत्तमिदम् ।
-
१ विघ्नता A. २ भानुमतः P. ३ मृदिम्नः B महिम्नः ०. ४क्रमाच्चतुर्भिर्वर्णैर्वृद्धिर्याकाः क्रमाच्चतुर्भिरिति पद० A. ५ कार्या droppoed in E. ६E adds:-षोढेको द्विर्द्विरन्येऽधस्तदन्ये तु क्रमोक्रमात् । चतुर्विंशतिभेदं स्याच्चतुरूवंक्रमोत्क्रमौ। ७ ओषधीं A.

Page #176

११२
छन्दोऽनुशासनम्। स्वामिन् जिनवर तव,
योऽहिद्वितयमृषभ विनमति । नम्रामरमणिमयमुकुटशुचिकिरण,___ मालाकिसलयितचरणकमल इह दिवि भवति ॥ ४१.१ ॥
__ अन्ते च ॥४२॥ तत्पदचतुरूर्ध्वमन्ते चकारादादौ च द्विगं शेषसर्वलघुवर्ण पुनः प्रत्यापीडसंज्ञम् । ...
यथानियं प्रणमत भक्त्या,
पादद्वयमिह चरमजिनस्य । सद्यो यदमरनरभुजगपरिवृढानां, मौलौ सपदि भवति नवविकसितकमलवतंसः ॥ ४२.१ ॥ .
द्विगमापीडः॥४३॥ चानुकृष्टत्वादादाविति नानुवर्तते । अन्ते द्विगुरुकं शेषसर्वलघुकं पदचतुरूर्ध्वमापीडसंज्ञम् । यथा
"मदमुखरमयूरे, ___ स्फुटविविधसरिदधिकपूरे। नवघनसमय इह कलय बत कान्तां, शरणमयि पथिक हतक झगिति जहिहि वनान्तम् ॥ ४३.१ ॥
अत्र प्रतिपादं चतुर्भिर्यतिरिति कश्चित् ॥ ४३.१ ॥ पदचतुरूर्ववदापीडोऽपि चतुर्विंशतिधेति तन्मध्यात् "पूर्वाचार्यानुरोधेन भेदत्रयस्य नामान्युच्यन्तेस आद्यस्य द्वितीयादिना व्यत्यये कलिकालवल्यमृतधाराः॥४४॥
स आपीड आद्यस्य पादस्य द्वितीयंतृतीयतुर्यपाँदैविपर्यासे यथासंख्यं कलिकादयो भवन्ति । तत्राद्यस्य द्वितीयेन व्यत्यये कलिका । यथा
करकलितनिशितकरवालः,
सुचिरमवनिपालः। ____1) मदमुखरेत्यत्र नवीनमेघा शीघ्रं त्यज काननसमीपम्। 2) पूर्वाचार्यानुरोधेनेत्यत्र यद्यपि चतुर्विशतिधा स्थापिते आपीडे सर्वेऽपि विकल्पा अन्तर्भवन्ति तथापि पूर्वसूरिकृतप्रकारेण उदाहरणानां नामवयं पृथगुदाहार्यमिति। 3)करकलितेत्यत्र तीक्ष्णखड्नः। अवेति-राजा। कालो यमः।
१ योऽब्रिद्वितीय N. २ किशलयित . ३ द्विगं RF. ४ जहहि A. ५ चतुधैवेति इ. ६ द्वितीयादिपादैः F. ७ तुर्यैः पादः E. ८ कलिकाद्या यथाक्रमं स्युः F.

Page #177

११३
तृतीयोऽध्यायः। पृथुमंदरिपुनृपतिबलदलनकालस् , त्वमिह जय निविलसितपरिदलितकलिकालः ॥ ४४.१ ।।
॥४४.१॥ आद्यस्य तृतीयेन व्यत्यये लवली । यथा
"त्वयि जलधिमनु चलति नृप,
मुखवासः समजनि निखिलदिगबलानाम् । सुरभिबहुरजोभिस् ,
तरलतुरगनिकरखुरमृदितमृदुलवलीनाम् ॥ ४४.२ ॥ आद्यस्य तुर्येण व्यत्यये अमृतधारा । यथा"प्रणयवति सखि समुपहसितमनसिशयरूपे,
प्रणयमनुसर क इव मानः । स्रवति वैचनमपि मधुरमिह यदस्य,
सततममृतधाराम् ॥ ४४.३ ॥ "पिङ्गलस्तु पदचतुरूलभेदानेतानाह । यथा"जनयति महतीं प्रीतिं हृदये,
___ कामिनां चूतमञ्जरी। मिलदलिचक्रचञ्चपरिचुम्बितकेसरा, ___ कोमलमलयवातपरिनर्तिततरुशिखरस्थिता ॥ ४४.४ ॥
"विरहविधुरहूणकान्ताकपोलावदातं, ___ परिणतिदरपीतपाण्डुच्छवि लवलीफलं निदाधे । जयति हिमशीतलं,
"षार्डवस्वादु तृष्णाहरं सुन्दरम् ॥ ४४.५ ॥ यदि वाञ्छसि कर्णरसायनं सततममृतधाराभिर्,
यदि हृदि वा परमानन्दरसम् ।
1) त्वयि जलधीत्यत्र अनु लक्ष्यीकृत्य । मुखवासः पटवासः । दिग्रूपकामिनीनाम् । 2) प्रणेतिस्नेहवति स्नेहं कुरु। 3) पिङ्गलस्त्विति-पिङ्गलस्येत्युदाहृतिः यदनया रीत्या स्थापितानि त्रीणि उदाहरणानि
मते पदचतुरूप्रसंज्ञां प्रामवन्ति । परं तस्य लघुगुरुव्यक्तिन । 4) जनयति महेत्यत्र चञ्च इति-निपुणं अथवा अलिनिकरस्य चञ्चवस्ताभिः। 5) विरहविधुरितेत्यत्र हूणो देशविशेषस्तत्रत्यस्त्रियः । परिणतीति - पाकेन ईषत्पाण्डुच्छवि। 6) षड्रसानवतीति-पडवं पानविशेषः तस्येदं तद्वद्वा स्वादु । [षाडवः पानकभेदः। तद्वत् स्वादु P.] | पाण्डवपाठपक्षे षण्डववनजातम् ।
. १ प्रथुमद N. २ निज dropped in A. ३ बलति N. ४A adds मनसित after. हसित. ५ वदनमपि A. ६ भेदानेततनीततोह A. भेदानेतांस्त्रीनप्याह F. ७ केशरा. ८षाण्डव ABCDNS. ९ हृदि dropped in B.
१५ छन्दो०

Page #178

११४
छन्दोऽनुशासनम् । भ्रातः शृणु "धरणीधरवाणीममृतमयीं,
तत्काव्यगुणभूषणम् ॥ ४४.६ ॥ पदचतुरूर्ध्वप्रकरणं "सप्तभिः ॥ ४४.६ ॥
स्जस्ला न्सज्गा नजल्गाः स्जसज्गाः पादेषूद्गता ॥४५॥ .
यस्य प्रथमे पादे सजसलाः, द्वितीये पादे नसजगाः, तृतीये पादे भनजलगाः, चतुर्थे पादे सजसजगाः-तद्वृत्तमुद्गता । यथा
"बत चन्द्रिकाजलमशेषम् ,
उपरमयितुं चकोरकाः। शक्यमिह न खलु तत्परितः, पिबतोद्गतां सपदि चन्द्रलेखिकाम् ॥ ४५.१ ।।
नभगास्तृतीये सौरभकम् ॥४६॥ उद्गतैव तृतीये पादे रनभगाश्चेत् सौरभकम् । तृतीय इति वचनादुद्गताया एवान्ये त्रयः पादा गृह्यन्ते । यथा
"अतिरेकवान् किल गुणोऽपि, ___ कलयति कदापि दोषताम् । सप्तपर्णविटपी विलसन् , मदसौरभाद् "वनगजैर्विदल्यते ॥ ४६.१ ॥
नौ सौ ललितम् ॥४७॥ उद्गतैव तृतीये पादे ननससाश्चेल्ललितम् । पादत्रयं पूर्ववत् तदेव । यथा
"सदलंकृतैर्गुणगणेन,
विविधरसभावभङ्गिभिः। सुललितपदरचनाभिरहो, ललनेव का न कविता मनोरमा ॥ ४७.१ ।।
उद्गताप्रकरणं त्रिभिः ॥ ४७.१ ॥
1) धरणीधरः कविविशेषः। 2) सप्तभिरिति-पदचतुरूच १ प्रत्यापीडभेदद्वयं ३ आपीड ४ कलिका ५ लवली ६ अमृतधारा ७। 3) बत चन्द्रिकेत्यत्र काचिद्विरहिणी चकोरपक्षिणः प्राह-हे चकोराः भवद्भिरिति गम्यम् । उद्गतां इमां चन्द्रिकां यूयं पिबत पानं कुरुध्वम् । 4) अतिरेकवानित्यत्र अतिरेकः आधिक्यम्। 5) वनगजैरिति-वनगजा हि तद्गन्धं न सहन्ते इत्युत्पाटयन्ति । 6) सदलंकृतेत्यत्र प्रधा-' नोपमाद्यलंकारैर्भूषणैश्च । गुणा माधुर्यादयः १० शीलरूपादयः । विविधेति - शृङ्गारादयः गभीरार्थाः । पक्षे हावभावादयः । कान्तेव । कवेः कर्म कविता।
१ वि dropped in N.

Page #179

तृतीयोऽध्यायः।
११५ म्सज्भगगाः लजरंगाः नासौ निज्याः पादेषूपस्थितप्रचुपितम् ॥ ४८ ॥
प्रथमे पादे मसजभगगाः, द्वितीये पौदे सनजरगाः, तृतीये ननसाः, चतुर्थे नगणत्रयं जयौ च यत्र भवन्ति तदुपस्थितप्रचुपितं वृत्तम् । यथा
"राजन् यैः समरे मदादुपस्थितपूर्व,
द्विरदप्रचुपितयायिभिर्विपक्षैः। तव धनुरुरुनिनदाद्, द्रुतगति मृगवदपसरन्ति त एते ॥ ४८.१ ॥
नौ लौ सौ तृतीये वर्धमानम् ॥ ४९॥ उपस्थितप्रचुपितमेव तृतीये पादे ननसननसाश्चेद् वर्धमानम् । तृतीये इति वचनादन्यत्पादत्रयं तदर्वंस्थमेव । यथा
"दिग्यात्रासमयेऽद्य जैत्रतूर्यनिनादैर्,
- वियति प्रतिरसितेन वर्द्धमानैः । भयतरलितगमनान् दिनकररथतुरगान , • कथमपि नृवर नियमयत्यरुणोऽयम् ॥ ४९.१ ॥
तज्राः शुद्धविराऋषभम् ॥५०॥ उपस्थितप्रचुपितमेव तृतीये पादे तजराश्चेत् तदा शुद्धविराऋषभम् । अन्यत्पादत्रयं तदवस्थमेव । यथा
"लावण्यामृतपूरधारिणीह विशाल-,
रमणोन्नतपुलिनस्थलीमनोज्ञा । सा शुद्धविराण्मुखाम्बुजा, सरिदिव रमयति हृदयानि नराणाम् ॥ ५०.१ ॥
उपस्थितप्रचुपितप्रकरणं त्रिभिः ॥ ५०.१ ॥ पूर्वेऽर्धे मुगौ परे न्लललाः सौम्या ॥५१॥ पूर्वार्धे पञ्च मगणा गुरुश्च । षोडश गुरव इत्यर्थः । उत्तरार्धे दश नगणा लद्वयं च द्वात्रिंशल्लघव इत्यर्थः यत्र तच्छन्दः सौम्या । यथा
*
1) राजन् यैरित्यत्र राज्ञां समूहैः पूर्वमागतं गजवत् प्रचुपितं मन्दं याति इति । सलीलगतय इत्यर्थः । द्रुतगतीति-क्रियाविशेषणम् । 2) दिग्यात्रेत्यत्र तूर्य वादिनम् । वियत्याकाशे। प्रतिशब्देन । नियन्त्रयति सूर्यसारथिः। 3) लावण्यामृतपूरेत्यत्र शुद्धो धवलो वीनां पक्षिणां राजा राट् अर्थात् हंसः मुखे येषां एवंविधानि अम्बुजानि यस्यां सा । पक्षे शुद्धं निर्मलं विराजति इति विराट् । एवंविधं वदनाम्बुजं यस्याः सा न
१स्नजर्गाः BFGHP. २पादे dropped in ABDP. ३ अपसरति N. ४ तदवस्थितमेव A. ५ नियमायत्य A. ६ प्रचुपित dropped in N, ७ पूर्वार्धे H; पूर्वे अर्धे ABCDN. ८ गुरुवः A.

Page #180

११६
छन्दोऽनुशासनम्। "सौम्यतस्याः किं बालाया नो जानीषे कष्टावस्थाम् । धरणितलविलुठनमलिनितकुचकलशमनुभवति त विरहमिह किल ॥ ५१.१ ॥
व्यत्यये ज्योतिः ॥५२॥ यत्र पूर्वार्धे द्वात्रिंशल्लघव उत्तरार्धे षोडश गुरवस्तच्छन्दो ज्योतिः । यथा
"परिहर बत परिचयमयि युवतिषु किमिति' नहि विसृजसि विषयसुखमिह ।
ज्योतीरूपं निष्कर्माणं कृत्वात्मानं मुक्तिं यायाः ॥ ५२.१ ॥ एते द्वे अप्यनङ्गक्रीडे इति जयदेवः । शिखेत्यहीन्द्रः॥५२.१॥
विषमवृत्तप्रकरणम् ।।
*
अथ मात्राच्छन्दांसि । ओजे षण्मात्रा लगन्ता युज्यष्टौ न युजि षट् संततं ला न समः परेण गो वैतालीयम् ॥ ५३॥
ओजपादयोः षण्मात्रा लगन्ताः रगणलघुगुर्ववसानाः। युक्पादयोरष्टौ मात्राः लगन्ता एव यत्र तद्वैतालीयं नाम च्छन्दः । अपवादमाह-न युजोः पादयोः षड् लघवो निरन्तरा भवन्ति । "न च समो लः सर्वपादेषु परेण सह गुरुर्भवति । यथा- .
"अधुना भवदीयवैरिणाम् , अटवीकोटरचारिणां नृप ।
प्रतिभाति तृषान्धचेतसां, वै तालीयरसः सुधोपमः ॥ ५३.१ ॥ "अत्रौजपादेऽष्टौ विकल्पाः । युक्पादे त्रयोदश । अष्टभिस्त्रयोदश गुणिताश्चतुरुत्तरं शतं वैतालीयपूर्वार्धे भेदा भर्वन्ति । उत्तरार्धेऽपि तावन्त एव । अन्योज्यताडनायां जातानि दश सहस्राणि अष्टौ शतानि षोडशाधिकानि ॥ ५३.१॥
यान्ता औपच्छन्दसकम् ॥ ५४॥ ___ ओजे षण्मात्रा युज्यष्टौ र्यान्ता रगणयगणान्ताश्चेद् भवन्ति शेषं तु सर्व वैतालीयसमं तदा औपच्छन्दसकं नाम च्छन्दः । यथा
1) सौम्यैतस्याः बालायाः मुग्धाया दुःखावस्थाम् । 2) परिहरेत्यत्र परिचयं संसर्ग यायाः गच्छेः । 3) न च समो ल इति -द्वितीयचतुर्थषष्ठादिवर्णः समः स लघुः सन्नग्रेतनेन अक्षरभारेण गुरुन कार्य इत्यर्थः। 4) अधुनेति-वै निश्चयेन । ताल्या अयं तालीयः। 5) अनौजपादे[ष्टौ] विकल्पा इति-अत्र वैतालीयस्य विषमपादे त्रयोदशधा षगणः प्रस्तार्यते तत्र या सममात्रा पराश्रिता भवति तान् विकल्पान् परित्यज्य शेषा अष्टौ गृह्यन्ते । युक्पादयोराया गणद्वयं प्रथमं प्रस्तार्यते ततो विंशतिर्विकल्पा भवन्ति । ततो येषु रूपेषु समा मात्रा पराश्रिता भवति तत्प्रस्तारान् परित्यज्य अपरे ग्राह्याः।
१ तव dropped in A. २ अपि CDFNP, ३ किमति N. ४ निःकर्माणं P. ५ गन्ता GH, ६ स्युः F.

Page #181

तृतीयोऽध्यायः।
११७ कीर्तिस्तव वल्लभा त्रिलोकीम् , अखिलां पर्यटतीति यत् प्रबुद्धाः । कवयः कथयन्ति सत्यमेतन्-, "नौपच्छन्दसको भवन्ति सन्तः ॥ ५४.१ ॥
भगगान्ता आपातलिका ॥ ५५॥ ओजे षण् मात्राः युज्यष्टौ भगणगुरुद्वयान्ताश्चेद् भवन्ति शेषं वैतालीयसमं तदा आपातलिका नाम च्छन्दः । यथा
"आपातलिका बत संपत्, क्षणिकं प्राणितमप्यसुभाजाम् । इति मत्वा निश्चयपूर्व, शाश्वतिकार्थे यत्नमुपाद्धम् ॥ ५५.१ ।।
___ आपातलिका अस्थिरा ॥ ५५.१ ॥
युजि तिसृभ्यो गः प्राच्यवृत्तिः॥५६॥ युक्पादयोस्तिसृभ्यो मात्राभ्यः परो गुरुश्चेत् तदा प्राच्यवृत्तिच्छन्दः। ओजयोस्तु पूर्ववत् । सा च वैतालीय-औपच्छन्दसक-आपातलिकोपाधिभेदात् त्रेधी । तत्र वैतालीयप्राच्यवृत्तिर्यथा
"भुवने दधदेकवीरता, त्यागधर्मकरुणापराक्रमैः । .. नृपसिंह पटच्चरी निज-, प्राच्यवृत्तिमकरोः पुनर्नवाम् ॥ ५६.१ ।। औपच्छन्दसकप्राच्यवृत्तिर्यथा
"उदयाचलवप्रभागवल्गत्-, सप्तसप्तितुरगांहिताडनोत्था ।
नवपल्लवपाटला पुरस्ताद्, धातुधूलिपटलीव भाति सन्ध्या ॥ ५६.२ ॥ आपातलिकाप्राच्यवृत्तिर्यथा
"अलिमलिने व्योम्नि पतन्तो, रश्मयोऽभिनवशीतमरीचेः ।
दधति तुलामन्तरुदन्वत्-, सान्द्रविद्रुमलताविपिनानाम् ॥ ५६.३ ॥ अत्र चत्वारो विकल्पाः । यथा sisis; msis; sis; ms॥ ते च ओजपादविकल्पैरष्टभिराहता द्वात्रिंशत्पूर्वार्धविकल्पाः। उत्तरार्धेऽपि तावन्तः । अन्योज्यताडनायां दश शतानि चतुर्विंशत्यधिकानि । इयमुपपातलिकेत्येके ॥ ५६.३ ॥
अयुज्याद्यलाद् ग उदीच्यवृत्तिः॥ ५७ ॥ अयुक्पादयोराद्याल्लघोः परो गुरुश्चेत् तदा उदीच्यवृत्तिः। युजोस्तु पूर्ववत् । एषापि पूर्ववत् त्रिधा । तत्र वैतालीयोदीच्यवृत्तिर्यथा
1) नौपच्छन्दसका इति-छन्द उपपन्नं च्छन्दोऽनुवर्तनम् । तत्र भवेऽण । स्वार्थ कश्च । 2) आपातलिकेत्यत्र आपातं समन्तात्पतनं लातीति आपातला । ततः स्वार्थ कः । प्राणितं जीवितम् । उपाध्वं उद्यम कुरुध्वम् । 3) पूर्ववदिति-वैतालीयादिवत् । 4) भुवने दधेत्यत्र पटच्चरी जीर्णाम् । स त्वं इत्यध्याहार्यम् । 5) उदयाचलेत्यत्र सप्तसप्तिः सूर्यः। 6) अलिमलिने इत्यत्र अन्तदन्वेति-समुद्रमध्ये । घनप्रवालवल्लिवनानाम् ।
१ कवयन्ति N. २ नौपच्छन्दसिका K. ३ प्राग्वत् F. ४ त्रिधा F. ५ तुरगाडि N. ६ तावद्भिरेवोत्तरार्धसत्कैस्ताडिताः १०२४ F. ७ इत्यन्ये P. ८ आद्याल्लाद्गः GH, ९ आद्याल्लाल्लघोः A. १० प्राग्वत् F. ११ त्रेधा P..

Page #182

११८
छन्दोऽनुशासनम् । "विवस्वतोदीच्यवृत्तिना, मरुता दक्षिणवृत्तिना तथा ।
जनोऽयमिह जायते "मधौ, युगपत्तापतुषारभाजनम् ॥ ५७.१ ।। औपच्छन्दसकोदीच्यवृत्तिर्यथा
भवद्गुणकथाश्रुतेरमर्षाद् , दशनैरोष्ठमखण्डयन्नृपा ये।
महीश युधि 'चेटचिह्नमेते, विदधत्यङ्गुलिखण्डनं त्वदने ॥ ५७.२ ।। आपातलिकोदीच्यवृत्तिर्यथा
विनम्रसुररत्नकिरीट-, रश्मिविमिश्रितपादनखांशुः ।
अगाधकरुणारससिन्धुः, पातु स वश्चरमो जिननाथः ।। ५७.३ ॥ अस्या अपि विकल्पौ द्वौ ।।s; is; युक्पादविकल्पैस्त्रयोदशभिराहतौ षड्विंशतिः पूर्वार्धभेदाः । अपरार्धेऽपि तावन्तः । अन्योन्यताडनायां जातानि षट् शतानि षट्सप्तत्यधिकानि ॥ ५७.३ ॥
ते मिश्रे प्रवृत्तकम् ॥ ५८॥ ते प्राच्यवृत्युदीच्यवृत्ती मिश्रे संकीर्णे प्रवृत्तकम् । युक्पादे मात्रात्रयाद् गुरुः, अयुक्पादे आद्यलाद् गुरुरित्यर्थः । इदमपि वैतालीयादिभेदात् त्रेधा। तत्र वैतालीयप्रवृत्तकं यथा
"प्रवृत्तकरिविद्रवं रथ-, भ्रष्टनष्टसुभटं "विवाजि च ।
द्विषां बलमजायत त्वयि, क्षमापते "क्षणमधिज्यधन्वनि ॥ ५८.१ ॥ औपच्छन्दसकप्रवृत्तकं यथा
"पुरो दिनपतेरमुष्य सद्यः, पश्य संप्रति कठोरपादपातैः ।
स्फुटन्ति कमलाकराः समन्ताच-, छीर्यते च सहसा तमिस्रराशिः॥५८.२ ।। आपातलिकाप्रवृत्तकं यथा
"भवच्चरणयोः प्रणयित्वं, यान्ययुः क्षितिभृतां न शिरांसि ।
क्षणाद् ददृशिरे युधि तानि, क्षुद्रगृध्रचरणप्रणयीनि ॥ ५८.३ ॥ अत्र प्रथमपादविकल्पाभ्यां द्वितीयपादविकल्पाश्चत्वारः आहताः अष्टौ पूर्वार्धे विकल्पाः । एवमुत्तरार्धेऽपि । अन्योन्यताडनायां चतुःषष्टिविकल्पाः ॥ ५८.३ ॥
1) विवस्वतोदीच्येत्यत्र उत्तरदिग्वर्तिना सूर्येण दक्षिणदिग्वर्तिना वायुना। 2) वसन्ते समकालं तापशीतपदम् । सूर्येण तापो मरुता तुषारश्च शीतलतया। 3) भवद्गुणेत्यत्र श्रवणात् । अमर्षात् क्रोधात् । दन्तरधरं राजानः। 4) दासलक्षणम् । 5) प्रवृत्तकरीत्यत्र पूर्वं भ्रष्टाः पश्चान्नष्टा रथेभ्यः भ्रष्टनष्टाः सुभटा यत्र। 6) विगताश्वम् । 7) ज्यामधिरूढं तस्मिन् । 8) पुरो दिनपतेरित्यत्र कठिनकिरणपतनैः विकसन्ति फ्याकरा लक्ष्मीवन्तश्च । स्फुटति ध्वान्तराशिः। 9) भवच्चरणेत्यत्र अयुरिति-इक् गतौ ।
१ दक्षिणावृत्तिना A; दक्षिणावर्तिना E. २ कथा dropped in N. ३ तमिश्र० CP.

Page #183

तृतीयोऽध्यायः। वैतालीयादेर्युक्पादजा अपरान्तिका ॥ ५९॥ वैतालीय - औपच्छन्दसक-आपातलिका - तत्प्राच्यवृत्तीनां समपादैर्जनिता अपरान्तिका । तत्र वैतालीयापरान्तिका यथा
"दिशतीं दुग्धपयोधिविभ्रम, लवणाब्धेरिह रोधसि स्थिताः । श्रीसिद्धाधिप कीर्तिमुच्चकैस् , तव गायन्त्यपरान्तिकाः स्त्रियः ॥ ५९.१ ॥
इयं वैतालीयदक्षिणान्तिकेत्येके ॥ ५९.१ ॥ औपच्छन्दसकापरान्तिका यथाश्रीचौलुक्य किमद्भुतं पपात, व्योम्नो यत्त्वयि दिव्यपुष्पवृष्टिः । प्राक् तस्मिन्नरिकुम्भिकुम्भभेदात् , कीर्णा मौक्तिकपतयस्त्वया हि ॥ ५९.२ ॥
इयमौपच्छन्दसकदक्षिणान्तिकेत्येके ।। ५९.२ ॥ आपातलिकापरान्तिका यथा
"तरुणीवैषा दीपितकामा, विकसज्जातीपुष्पसुगन्धिः । उन्नतपीनपयोधरभारा, प्रावृट् तनुते कस्य न हर्षम् ॥ ५९.३ ॥
___ इदं नलिनमित्येके। अत्र भेदत्रये प्रत्येकं प्रथमपादविकल्पैस्त्रयोदशभिर्द्वितीयपादविकल्पास्त्रयोदश आहताः एकोनसप्तत्यधिकं शतं पूर्वार्धे विकल्पाः। उत्तरार्धेऽपि तावन्तः । अन्योज्यताडनायां जातान्यष्टाविंशतिसहस्राणि पश्च शतान्येकषष्ट्यधिकानि ॥ ५९.३ ॥
वैतालीयप्राच्यवृत्त्यपरान्तिका यथा
"आगतोऽसि धूर्तापरान्तिकान्-, न ह्यलीकवाचामिहास्पदम् । - जतुरसोऽयमक्ष्णोस्तथाधरे, कजलं च यत्ते विलोक्यते ॥ ५९.४ ॥ औपच्छन्दसकप्राच्यवृत्त्यपरान्तिका यथाकेवलस्य न गिरेर्यदंहिपद्मा-, ङ्गुष्ठपीडनवशाच्छिरः सुमेरोः ।
कम्पितं दिविषदां च विस्मितानां, पातु पश्चिमजिनः स वोऽद्भुतश्रीः ।। ५९.५ ॥ आपातलिकाप्राच्यवृत्त्यपरान्तिका यथा
"सुभग हे सरभसं सविलासः, प्रतिमुहुस्तरललोचनपातैः ।
संगमोत्सवविधौ तव सत्यं-, कारमर्पयति पङ्कजनेत्रा ।। ५९.६ ॥ 1) दिशती दुग्धेत्यत्र अपरान्ते पश्चिमदिगन्ते भवाः अथवाऽपरस्यान्तिकाः पश्चिमदिग्वर्तिन्यः इत्यर्थः । 2) तरुणीवैषेति-अत्र कान्तेव उभयोरपि दीपितेति समानं विशेषणम् । जातिकुसुमैः सुगन्धिः । स्त्रीपक्षे तद्वत् सुगन्धिः । पयोधरा मेघाः स्तनाश्च । 3) आगतोऽसीत्यत्र कस्या अपि स्त्रियः पुरः प्राणेशो वक्ति नाहं कस्या अपि समीपादागतोऽस्मि अपरायाः कामिन्या इत्यर्थः । परस्परं नेत्राधरचुम्बनेन अधरे कज्जलं लोचने लाक्षारसः। 4) सुभगेत्यत्र सत्यकारं 'सचकार' इति प्रसिद्धम् ।
१ वचसा E.
२ अंह्रिपदाङ्गुष्ठ 0; अङ्गिपद्माङ्गुष्ठ N.

Page #184

१२०
छन्दोऽनुशासनम् । इयमुत्पातलिकेत्येके । अत्रापि भेदत्रये प्रत्येकं प्रथमपादविकल्पैश्चतुर्भिद्वितीयपादविकल्पाश्चत्वारः आहताः षोडश पूर्वार्धे । उत्तरार्धेऽपि तावन्तः । अन्योज्यताडनायां द्वे शते षट्पञ्चाशदधिके ॥ ५९.६ ॥
ओजजा चारुहासिनी ॥ ६०॥ वैतालीयादेविषमपादजाता चारुहासिनी । तत्र वैतालीयचारुहासिनी यथा
यदि सा बत चारुहासिनी, किमु "चन्द्रिकयानया ततः । यदि सा च विलोललोचना, किमु नीलसरोजिनीवनैः ॥ ६०.१ ॥
वैतालीयोत्तरान्तिकेत्येके ॥ ६०.१ ॥ औपच्छन्दसकचारुहासिनी यथा - "ततिरिह गगने न तारकाणां, प्रतिदिशमुदिता विभाति किं तु । सरभसमुपसर्पतः सुधांशोः, कीर्णः कुसुमाञ्जली रजन्या ॥ ६०.२ ॥
औपच्छन्दसकोत्तरान्तिकेत्येके ॥ ६०.२ ॥ आपातलिकाचारुहासिनी यथा
भाति सुवदने तव भाले, नवमलयजचित्रकलेखा । पद्मं जित्वा नर्यनाभ्याम् , उत्क्षिप्तेवेह पताका ॥ ६०.३ ॥
____अवपातलिकेत्यन्ये । अत्र भेदत्रये प्रत्येकं प्रथमपादविकल्पैरष्टभिर्द्वितीयपादविकल्पाः अष्टावाहताः चतुःषष्टिः पूर्वार्धे । अपरार्धेऽपि तावन्तः । अन्योन्यताडनायां चत्वारिंशच्छतानि षण्णवत्यधिकानि ॥ ६०.३॥
वैतालीयोदीच्यवृत्तिचारुहासिनी यथा
"हृदि प्रविष्टा मृगेक्षणा, तथा यथेहैव तस्थुषी। मनोभुवो निपतच्छरैर्, निरन्तरैः कीलितेव सा ॥ ६०.४ ॥ औपच्छन्दसकोदीच्यवृत्तिचारुहासिनी यथा
"विदग्धयूनां पतद्भिरेभिः, स्खलद्गतिरिवायतैः कटाक्षैः । इयं सुजघनातिमन्दमन्दं, सखे वितनुते पदप्रपञ्चम् ॥ ६०.५ ॥
1) चन्द्रिकया अनयेति-चन्द्रज्योत्स्नया । श्यामकमलवनैः । 2) ततिरिहत्यत्र ततिः श्रेणिः । सरभसं सादरम् । कुसुमेति प्रसिद्धा। 3) भाति सुवदने इत्यत्र नवेति-तिलकरेखा । उत्क्षिप्तेवेति-ऊर्वीकृतेव पताका। 4) हृदि प्रविष्टेत्यत्र मम इयं हृदये तथा प्रविष्टा यथा इवोत्प्रेक्षते मम हृदये किं कीलिता। हृदयान्न निःसरतीति भावः। 5) विदग्धेत्यत्र आयतैर्विस्तीर्णः । सुजघनेति-कान्ता ।
१ इमां उत्पातलिका केचिदाहुः F.२ लोल dropped in B. ३ चित्रके लेखा A.४ नयानाभ्यां A. ५ इत्येके P. ६ अष्टाहताः P. ७ निःपतत् c.

Page #185

१२१
तृतीयोऽध्यायः। आपातलिकोदीच्यवृत्तिचारुहासिनी यथा
"विशालवंशादपि जातः, सदा प्रकटयन्नतिमेकाम् । धनुःसदृशतां कलय त्वं, गुणाधिरोहोऽभिमतश्चेत् ॥ ६०.६ ॥
अत्रापि भेदत्रये प्रथमपादविकल्पाभ्यां द्वितीयपादविकल्पावाहतौ चत्वारः पूर्वार्धे । अपरार्धेऽपि तावन्तः । अन्योज्यताडनायां षोडश ॥ ६०.६ ॥
सर्वेष्वाद्यलाद् गो दक्षिणान्तिका ॥ ६१॥ वैतालीयादेः "यथासंभवं सर्वेषु पादेषु आद्याल्लघोः परो गुरुश्चेद् भवति तदा दक्षिणान्तिका । यथा
"तुषारसंभारवेदना-, भियेव हैमवतीं त्यजन् दिशम् ।
मयूखवानेष संप्रति, प्रयाति सरणिं दक्षिणान्तिकाम् ॥ ६१.१ ॥ ' एवमौपच्छन्दसकापातलिकयोरुदाहार्यम् । अत्र भेदत्रयेऽपि प्रत्येकं प्रथमपादविकल्पद्वयेन द्वितीयपादविकल्पाश्चत्वारो हताः अष्टौ पूर्वार्धे । अपरार्धेऽपि तावन्तः । अन्योऽन्यताडनायां चतुःषष्टिः ॥ ६१.१॥
ओजे चौ युजि षचौ लदलदान्तौ मागधी ॥ ६२॥ विषमे चौ चतुर्मात्रौ द्वौ गणौ लदलदान्तौ । समे पचौ षण्मात्र-चतुर्मात्रौ च लदलदान्तौ । ते यत्र भवतः सा मागधी । लदलदान्ताविति-ल इति लघुः, द इति मात्राद्वयम् । पुनर्लघुर्मात्राद्वयं चान्ते ययोस्तौ तथा । यथा
"मधुसहचरीह पिकरमणी, नवसहकारविहारलालसा ।
त्रिजगज्जयिनो मनोभुवो, मङ्गलगीतौ भवति मागधी ॥ ६२.१ ॥ . अत्र प्रथमपादे चौ पञ्च-पञ्चभेदौ । ल एकभेदः, दो विभेदः पुनर्ल एकभेदः, दो द्विभेदः। ऐषामन्योऽन्यताडने जातं शतम् । द्वितीयपादे षस्त्रयोदशभेदः। चः पञ्चभेदः । ल एकभेदः। दो द्विभेदः। पुनर्ल एकभेदः। दो द्विभेदः। अन्योन्यताडने षष्टयधिकशतद्वयम् । अस्य प्रथमपादविकल्पैस्ताडने जातानि षड्विंशतिः सहस्राणि पूर्वार्धे विकल्पाः । अपरार्धेऽप्येवम् । अन्योज्यताडने जाताः सप्तर्षष्टिः कोट्यः षष्टिलक्षाधिकाः ॥६२.१ ॥
1) विशालेत्यत्र गुणाः शौर्यादयः। पक्षे मौर्वी। 2) यथासंभवमित्यत्र प्राच्यवृत्ति-उदीच्यवृत्तिछन्दसी वर्जयित्वा । यतः प्राच्यवृत्तेर्भणितचतुःप्रकाराणां मध्यादेकस्मिन्नप्याद्यलाद गो न भवति । उदीच्यवत्तिरुक्तमध्ये एवान्तर्भूता । तस्या एवंविधस्यैव लक्षणस्य प्रतिपादित्वात् । 3) तुषारसंभारेत्यत्र हिमाचलसंबन्धिनी दिशं अर्थादुत्तराम् । मयूखवान् रविः। दक्षिणस्याः समीपवर्तिनी सरणिं मार्गम्। 4) मधुसहचरीत्यत्र वसन्तस्य सखी कोकिला । नवाम्रक्रीडनासक्ता । मागधी मङ्गलगानकी ।
३ एषाम
१ मयूषवान् A. २-२ एषामन्योन्य. to दो द्विमेदः (२nd) is dropped in N. न्योन्य० 03; अन्योन्याभ्यासे A. ४ पाद dropped in A. ५ सप्तषष्टिकोट्यः ACN.
१६ छन्दो०

Page #186

१२२
छन्दोऽनुशासनम् ।
ओजजा पश्चिमान्तिका ॥३॥ मागधिकाया ओजपादेन जनिता पश्चिमान्तिका । यथा
"उदयं लब्ध्वा महीतले, सन्तापकरः कथं भवान् ।
दिवसापगमेऽस्तकारिणी, तरणे तव पश्चिमान्तिका ॥ ६३.१ ॥ अत्र प्रथमपादविकल्पशतेन द्वितीयपादविकल्पशतं ताडितं जातानि दश सहस्राणि पूर्वार्धे । अपरार्धेऽप्येवम् । अन्योऽन्यताडनायां जाता दश कोट्यः ॥ ६३.१ ॥
युग्जोपहासिनी ॥ ६४॥ मागधिकायाः समपादैर्जनितोपहासिनी । यथा
"वपुषेयं द्रुतहेमभासिनी, लोचनलक्ष्म्याम्बुजविलासिनी ।
ध्रुवा मनसिजधनुःप्रकाशिनी, वदनरुचा चन्द्रोपहासिनी ॥ ६४.१ ॥ अत्र प्रथमपादविकल्पानां षष्टयधिकशतद्वयेन द्वितीयपादविकल्पास्तावन्त एवाहताः।जातानि सप्तषष्टिः सहस्राणि षट्शताधिकानि पूर्वार्धे । अपरार्धेऽप्येवम् । अन्योन्यताडनायां "चत्वार्यजानि षट्पञ्चाशत्कोट्यः सप्तनवतिर्लक्षाः षष्टिः सहस्राणि ॥६४.१॥
वैतालीयप्रकरणं त्रिंशत् ॥
अजमुखश्चीगन्तो नवमे ले मात्रासमकम् ॥ ६५ ॥ न विद्यते जगणो मुखे यस्यासावजमुखः । चीरिति चत्वारश्चगणाः । गुर्वन्ताः । नवमे लघौ सति मात्रासमकम् । "तत्राद्ये चगणे चत्वारो विकल्पाः ऽऽ; us; ; द्वितीये त्रयः ss; us; sh; मध्यगुरुसर्वलघुविकल्पौ तु "विश्लोकेनापोदितत्वान भवतः । तृतीये एकः ॥5; नवमे ले इति वचनादादिगुरुसर्वगुरू न भवतः । मध्यगुरुसर्वलघू तु वानवासिकालक्षणेनापोदितौ । चतुर्थे द्वौ ऽऽ; ॥5; गन्तत्वाभिधानादन्यविकल्पानामप्राप्तिः । अन्योन्यताडनायां प्रतिपादं चतुर्विंशतिर्भेदाः । चतसृणां चतुर्विंशतीनामन्योऽन्यताडनायां जातं तिस्रो लक्षाः एकत्रिंशत्सहस्राः सप्त शतानि षट्सप्तत्यधिकानि । यथा
1) उदयं लब्ध्वेत्यत्र अन्योक्तिः। उदयं प्रतिष्ठां प्राप्य कथं भवान् संतापकृत् । किंतु इदं न जानासि तव विनाशकारिणी पश्चिमान्तिका अन्तिकप्रान्तावस्था। ततो भव्यं किमपि कुरु । अथवा पश्चिमा दिक् अन्तिका समीपस्था। 2) वपुषेत्यत्र द्रुतं गलितम् । 3) चत्वार्यजानीति-कोटिशतसंख्यमब्जम् । 4) तत्राये गणे चत्वारो विकल्पा इति-जगणरूपचगणस्य वर्जितत्वात् । 5) विश्लोकेनेति-लौ पञ्चमाष्टमौ विश्लोकः । 6) वनवासिकालक्षणेनेति - द्वादशश्च वानवासिका । अयमर्थः-द्वादशश्वकारामवमश्च यत्र लघुर्भवति सा वानवासिका।
१मागधिकायाः placed after जनिता in A. २ षष्टिसहस्राणि P. ३ आदिगुरुसर्वलघू N. ४ अपोदितत्वात् ACDN..

Page #187

१२३
तृतीयोऽध्यायः। "अद्यापि मधुः शिशुरेवायं, नो सजशरः कुसुमास्रोऽपि । मा त्रासमुपाश्रय धीरास्स्व, भावी क्षणतः प्रणतः सोऽपि ॥ ६५.१ ॥
ग्युपचित्रा ॥६६॥ अजमुखश्चीर्गन्तो नवमे गुरावुपचित्रा । अस्यां तृतीये . द्वौ विकल्पौ ss; sh; अन्ये चगणविकल्पाः प्राग्वत् । अन्योज्यताडनायां प्रतिपादमष्टाचत्वारिंशद्भेदाः । प्राग्वदन्योन्यताडनायां त्रिपश्चाशल्लक्षाः चतुरशीतिः शतानि षोडशोत्तराणि । यथा
"शङ्खक्षोदरुचा तव कीा, लोकानां च त्वय्यनुरागैः । कृष्णैश्चापयशोभिर्द्विषतां, दिशि दिशि जाता भूरुपचित्रा ॥ ६६.१ ॥
लौ पञ्चमाष्टमी विश्लोकः ॥ ६७॥ यस्य पादे पञ्चमाष्टमौ लघू भवतः स विश्लोकः । अत्राये चे चत्वारो विकल्पाः ss; us; s m; द्वितीये द्वौ ।।; तृतीये द्वौ ss; sh; गुरुमध्य-गुर्वन्त-सर्वलघुगणत्रयं तु "चित्रयापोदितम् । चतुर्थे गुर्वन्तं गणद्वयमेव ss; ms; अन्योन्यताडनायां प्रतिपादं द्वात्रिंशद्भेदाः । प्राग्वदन्योज्यताडनायां दश लक्षा अष्टाचत्वारिंशत्सहस्राः पञ्च शतानि षटूसप्तत्यधिकानि । यथा
यस्य न कुलमपि यो विश्लोकः, स्फुरति च मनसि न यस्य विवेकः । येन न गुणविषये निहिता धीर, जीवन्नपि स पुमानवसन्नः ॥ ६७.१ ॥
नवमश्च चित्रा ॥ ६८॥. नवमो. लघुश्चकारात् पञ्चमाष्टमौ च यत्र भवतः सा चित्रा । आधे चे विकल्पाचत्वारः 55; ms; sh;द्वितीये द्वौ । ॥ तृतीये त्रयः॥; is; ; चतुर्थे दौ ss; ms; अन्योज्यताडनायां प्रतिपादमष्टाचत्वारिंशद्भेदाः । प्राग्वदन्योज्यताडनायामुपचित्रातल्या संख्या । यथा
"नित्यं प्रतिगृहमपि विस्फूर्जद्-, विद्रुममरकतकनकमयूखैः ।। चित्रा नृप तव पुरि भवति द्यौः, प्रकटितबहुविधसुरधन्वेव ॥ ६८.१ ॥
द्वादशश्च वानवासिका ॥ ६९॥ द्वादशश्चकारानवमश्च यत्र लघुर्भवति सा वानवासिका । अत्राये चे चत्वारः ss; .. 1) अद्यापि मधुरित्यत्र सज इति - पुष्पाभावात् । ऋतोस्तिस्रोऽवस्था वर्ण्यन्ते । शैशवं प्रौढिरनुवृत्तिचेति । आत्मीयभावी भर्ता रुष्टः। 2) शङ्खक्षोदरुचेत्यत्र उपचित्रेति - परस्परमुभयोः संयोगे उपचित्रता। चित्रमपि एकत्र कृष्णं श्वेतं च स्यात् । 3)चित्रयापोदितमित्यत्र चित्रायां हि नवमेन लघुनैव भवितव्यम् ।
यस्य नेति-पुरुषस्येत्यध्याहारः। विश्लोकः कीर्तिरहितः। अवसन्नो मृतः। 5) नित्यं प्रतिगृहेत्यत्र चित्रा द्यौः धुत् । पक्षे आकाशं प्रकटितबहुविधेन्द्रधनुः ।
१ उपश्रय B; अपाश्रय CDE; २ धीरा स्म C. ३ प्रयतः N. ४ चे dropped in A. ५ ताडने F. ६ तुर्ये गान्तं F. ७ प्रतिगृहविस्फूमपिर्ज० A,

Page #188

१२४
छन्दोऽनुशासनम् ।
॥ऽ; s||; ||||; द्वितीये त्रयः ss; Is; sil; तृतीये द्वौ I SI IIII; चतुर्थे द्वौ ss; IIS; अन्योऽन्यताडनायां प्रतिपादमष्टाचत्वारिंशत् । अन्योऽन्यताडनायां " सैव संख्या । यथा"सौरभपाण्डिममहिमविशेषान्-, नागरखण्डाधिकप्रमोदम् ।
दधदधुना भूप गीयते ते, चारु यशो वानवासिकाभिः ।। ६९.१ ।। एभिः पादाकुलकम् ॥ ७० ॥
एभिः मात्रासमैकादिपादैः रचितं पादाकुलकम् । तच्च द्विक-त्रिक-चतुष्कसंयोगभेदात् पञ्चषष्टिभेदम् । तत्र द्विक्संयोगे मात्रासमकस्य त्रयः पादाः, उपचित्रादिचतुष्टयस्यैकैः इति चत्वारः । उपचित्रायास्त्रयः पादाः, मात्रासमकादिचतुष्टयस्यैकैकः इति चत्वारः । विश्लोकस्य त्रयः पादाः, मात्रासमकादिचतुष्टयस्यैकैकः इति चत्वारः । चित्रायास्त्रयः पादाः, मात्रासमकादिचतुष्टयस्यैकैकः इति चत्वारः । तथा वनवासिकायास्त्रयः पादाः, मात्रासमकादिचतुष्टयस्यैकैकः इति चत्वारः । मात्रासमकस्य द्वौ पादौ, उपचित्रायाः, विश्लोकस्य, चित्रायाः, वानवासिकायाश्च प्रत्येकं द्वाविति भेदाश्चत्वारः । मात्रासमकं हित्वा उपचित्रायाः द्वौ पादौ विश्लोकस्य, चित्रायाः, वानवासिकायाश्च प्रत्येकं द्वाविति त्रयो भेदाः। मात्रासमकमुपचित्रां च हित्वा विश्लोकस्य द्वौ पादौ, चित्रायाः, वानवासिकायाश्च, प्रत्येकं द्वाविति द्वौ भेदौ । मात्रासमकमुपचित्रां विश्लोकं च हित्वा चित्रायाः द्वौ पादौ वानवासिकाया द्वावित्येकः । एवं त्रिंशत् । त्रिकसंयोगे मात्रासमकस्य द्वौ पादौ, उपचित्राविश्लोकयोः, उपचित्राचित्रयोः, उपचित्रावानवासिकयोः, विश्लोकचित्रयोः, विश्लोकवानवासिकयोः, चित्रावानवासिकयोः प्रत्येकं द्वाविति षड् भेदाः । उपचित्रायाः द्वौ पादौ मात्रासमकवि श्लोकयोः, मात्रासमकचित्रयोः, मात्रासमकवानवासिकयोः, विश्लोकचित्रयोः, विश्लोकवानवासिकयोः, चित्रावानवासिकयोः प्रत्येकं द्वाविति षड् भेदाः । तथा विश्लोकस्य द्वौ पादौ, मात्रासमकोपचित्रयोः,मात्रासंमकचित्रयोः, मात्रासमकवानवासिकयोः, उपचित्राचित्रयोः, उपचित्रावानवासिकयोः, चित्रावानवासिकयोश्च प्रत्येकं द्वाविति षड् भेदाः । चित्रायाः द्वौ पादौ मात्रासमकोपचित्रयोः, मात्रासमकविश्लोकयोः, मात्रासमकवानवासिकयोः, उपचित्राविश्लोकयोः, उपचित्रावानवासिकयोः, विश्लोकवानवासिकयोश्च प्रत्येकं द्वाविति षड् भेदाः । तथा वानैवासिकायाः द्वौ पादौ, मात्रासमकोपचित्रयोः, मात्रासमकविश्लोकयोः, मात्रासमकचित्रयोः, उपचित्राविश्लोकयोः, उपचित्राचित्रयोः,
1 ) सैव संख्येति - ५३०८४१६ | 2 ) सौरभेति पाण्डिमा धवलत्वम् । नागेति - ताम्बूलीपत्रम् । वनवासे भवं वानवासं फलादि तद्विद्यते यासां ताभिः ।
२ ते dropped in B.
१ षण्डा० A. ५ उपचित्राचतु • N.
३ मात्रासमादिपादैः CDN. The sentence is dropped in A.
४ द्वित्रिचतुष्कसं० . dropped in A.
८ A reads मात्रासम for मात्रासमक in the whole passage ९ N drops the word.
१० Repeated in 4
११ वानवासिका द्वौ पादौ 4,

Page #189

तृतीयोऽध्यायः।
१२५ विश्लोकचित्रयोश्च प्रत्येकं द्वाविति षड् भेदाः। एवं त्रिंशत् । चतुष्कसंयोगे एकैकपरिहारेण पञ्च । सर्वे मिलिताः पञ्चषष्टिः।
द्विजातिजा विकल्पाः स्युः, त्रिंशत् ; त्रिंशत् त्रिजातिजाः।
चतुर्जातिभवाः पञ्च, पञ्चषष्टिरितीरिताः ॥ ७०.१ ॥
इति संग्रहश्लोकः । एषां च पञ्चषष्टेर्भेदानां मध्यात् मात्रासमकस्य त्रयः पादाः, एकः उपचित्रायाः इत्येवंरूपस्य प्रथमभेदस्य संख्या यथा मात्रासमकपादत्रयभेदानां तिसृणां चतुर्विंशतीनां उपचित्रैकपादभेदानां चाष्टाचत्वारिंशतोऽन्योऽन्याभ्यासे जाताः षट् लक्षाः त्रिषष्टिः सहस्राणि पञ्च शतानि द्विपञ्चाशदधिकानि ।
प्रथमभेदस्य च "लोष्टसंचारक्रमेण चातुर्विध्यम् । स्थापना- मा मा मा उ ततश्चतुर्भिर्गुणने जाताः षड्विंशतिर्लक्षाः चतुःपञ्चाशत्सहस्राः मा मा उ द्वे शते अष्टोत्तरे । एवं द्वितीयादिभेदेष्वप्यूह्यम् । मा उ मा मा
उ मा मामा तत्र मात्रासमैकस्य त्रिभिः पादैरुपचित्रायाश्चैकेन पादाकुलकं यथा
- "शशधरपादाकुलके गगने, कोकिलनादैर्मुखरे च वने ।
मदने च जगजयनैकाग्रे, पान्थ कथं गन्ता तदिहाने ॥ ७०.२ ॥ मात्रासमकस्य पादद्वयेन उपचित्रायाः एकेन विश्लोकस्य चैकेन यथा
"जयिनि दिगन्ताद् भवति प्राप्ते, पौरस्त्रैणं त्वरितं नृपते ।
विचरति सद्यः पादाकुलकं, मलयानिल इव "भृङ्गीकुलकम् ॥ ७०.३ ॥ "मात्रासमकोपचित्राचित्रावानवासिकापादैर्यथा
"वन्दितपादाकुलकैmसदाम् , अनुपममहिमश्रीधाम सदा ।
सा वो वितरतु शिवमाकल्पम् , भारत्यनुदिनमसममनल्पम् ॥ ७०.४ ॥ भाषान्तरेष्वपि यथा
चंदुजोओ चंदणलेवो', कुवलयसेजा कमलुक्खेवों।
दाहिणमारुअओ कप्पूरं, अहिअं विरहे डहइ सरीरं ॥ ७०.५॥ 1) द्विजातिजेत्यत्र विकसंयोगभवेति भावः। 2) लोष्टसंचारक्रमेणेति-पूर्व तावत् पादत्रयं मात्रासमकस्य पश्चादुपचित्रायाः एकः पादः । अनया रीत्या ज्ञेयम् । 3) शशधरेत्यत्र पादैः किरणैराकुलम् । स्वार्थे के पादाकुलकं तस्मिन् । 4) जयतीत्यत्र पादेति-क्रियाविशेषणम् । (पादैराकुलकं पादाकुलकं P.)। 5) भ्रमरीवृन्दम् । 6) मात्रासेति-प्रत्येकं पादो योज्यः। 7) वन्दितपादेत्यत्र आकल्पं युगान्तं यावत् । 8) चंदुजोउत्ति-चन्द्रोड्योतः चन्दनलेपः कुमुदशिप्पो(शय्या) कमलतालवृन्तं दक्षिणवायुः सिताभ्रोऽधिकं दहति शरीरम् ।
१ त्रिजातिकाः B. २ पाद dropped in B. ३ आद्यभेदस्य F. ४गणने B, ५ मात्रासमस्य A. ६ अविकलं for अनुदिनं A (v...) BFP. ७ लेओ खेओ B,

Page #190

१२६
छन्दोऽनुशासनम् । एवमन्यदप्युदाहार्यम् । अथवा एभिरिति वैतालीयादिभिः पादाकुलकम् । अयमर्थः-एकः पादो वैतालीयस्य, अपरः औपच्छन्दसकादेर्मात्रासमकादेर्वा । यद्वा एका औपच्छन्दसकादेः, अपरो मात्रासमकादेः । यद्वा एको मात्रासमकस्य, अपरः उपचित्रादेः पादः इत्यादि । तदापि पादाकुलकम् ॥ ७०.५॥
चो गीनंटचरणं जैः॥७१॥ चगणो गुरुचतुष्टयं च । जैरित्यष्टभिर्मात्राभिर्यतिः । यथा
कर्मविशेषाद् दिव्यो, मर्त्यस्तिर्यग्रूपः ।
इह भवेनाट्ये जन्तुर, नटचरणं ही धत्ते ॥ ७१.१ ॥ इह चः पञ्चविकल्पो गीस्त्वेकविकल्पः इत्यन्योऽन्याघाते पञ्चैव प्रतिपादम् । तेषामन्योन्यताडनायां षट् शतानि पञ्चविंशत्यधिकानि ॥ ७१.१॥
___ चौ गौ चो गौ नृत्तगतिष्ठैः ॥७२॥ द्वौ चतुर्मात्रौ गुरुद्वयं चतुर्मात्री गुरुद्वयं च । हैरिति द्वादशभिर्यतिः । यथाअधुना ध्वनति गभीरं मेघमृदङ्गे, चण्ड्यां तडिति पुरस्ताच्चित्रपदायाम् । इह किमपि नीलकण्ठः प्रमुदितचित्तो, गीतगतिं तनुतेऽसौ नृत्तंगतिं च ॥ ७२.१ ॥
अत्र प्रथमे चगणे पञ्च भेदाः। द्वितीयेऽपि । तृतीये एकः। चतुर्थे पञ्च । पञ्चमें एकः । अन्योज्यघाते पञ्चविंशत्यधिकं शतं प्रतिपादं भावादन्योन्यताडनायां चतुर्विंशतिः कोव्यः एकचत्वारिंशल्लक्षाः चत्वारिंशत्सहस्राः षट् शतानि पञ्चविंशत्यधिकानि ॥७२.१॥
चीनौजे जो जो लीर्वान्तेऽनुप्रासे पद्धतिः ॥ ७३ ॥ चगणचतुष्टयं पादान्तेऽनुप्रासे सति पद्धतिः। पद्धटिकेत्यन्ये । अस्यापवादः। नात्र विषमे जगणः पादान्ते च जगणो लघुचतुष्टयं वा । यथा
छत्रायमाणधरणोरगेन्द्र, पार्श्वजिनेन्द्र स्मरमृगमृगेन्द्र । दर्शय दीर्णदुरिततिमिरनिकर, सत्पद्धतिमास्यजितरजनिकर ॥ ७३.१ ॥ यथा वा धनपालस्य
"नतसुरकिरीटसंघृष्टचरण, जय भवगतिभीतजनैकशरण ।
चपलाक्षशकुनिसंयमनपाश, जय विदितजगत्स्थितिसर्गनाश ॥ ७३.२ ॥ अपभ्रंशे चास्या भूयसा प्रयोगः। यथा
'उन्निद्दकमलदलदीहरच्छु, कंचणकवाडदढविअडवच्छु ।
सुरवइकरिंदकरसरलबाहु, "एकंगिण अरिबलु धेरैइ नाहु ॥ ७३.३ ॥ 1) नतसुरेत्यत्र चञ्चलेन्द्रियपक्षियन्त्रणपाशेति । 2) उन्नित्ति-उत्फुल्लपङ्कजदलदीर्घाक्षः स्वर्णकपाटदृढविपुलवक्षाः ऐरावणशुण्डावत् प्रलम्बबाहुः। 3) एकाङ्गेन एकक इत्यर्थः । वैरिसैन्यं धरति नाथः ।
१एकपादो N. २ मात्रासमादेः BDNP. ३ मात्रासमस्य BDNP. ४ तदपि B. ५ भगवनाट्ये A. ६ पञ्चधा F. ७ गुरुद्वयं चतुर्मात्रो dropped in N. ८ चन्द्यां N. ९ नृत्यगतिं A. १० प्रथमचगणे P. ११ एकमेदः A. १२ पद्धडिके. A. १३ इक्कंगिण A. १४ धरइ K,

Page #191

तृतीयोऽध्यायः ।
૨૦
इत्यादि । अत्राद्ये चे चत्वारो विकल्पाः । द्वितीये पञ्च । तृतीये चत्वारः । चतुर्थे द्वौ । अन्योऽन्यघाते षष्ट्यधिकं शतम् । प्रतिपादं तेषां भावादन्योऽन्यताडनायां पञ्चषष्टिः कोट्यः त्रिपञ्चाशल्लक्षाः षष्टिः सहस्राणि भवन्ति ।। ७३.३ ॥
मात्रासमकादिप्रकरणं " नवभिः ॥
*
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां स्वोपज्ञच्छन्दोऽनुशासन वृत्तौ अर्धसम-विषम-वैतालीय- मात्रासमकादिव्यावर्णनो तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ ग्रन्थाग्रं ३८८; उभयं १५४६ ।
1) प्रकरणं नवभिरिति मात्रासम १ उपचित्रा २ विश्लोक ३ चित्रा ४ वानवासिका ५ पादाकुलकं ६ नटचरणं ७ नृत्तगति ८ पद्धति ९ इति नव ॥ इति तृतीयाध्यायपर्यायाः ।
१ पञ्चषष्टिकोट्यः P.

Page #192

अथ चतुर्थोऽध्यायः।
"गौ षष्ठो जो लौ वा पूर्वेऽर्धेऽपरे षष्ठो लार्या गाथा ॥१॥
नौजे जः इति वर्तते । नृगौ चगणसप्तकं गुरुवार्धे यस्याः सा आर्या । अत्रापवादः । पूर्वेऽर्धे षष्ठो जगणो न्लौ वा । अपरेऽर्धे' षष्ठो गणो लघुः कार्यः । अर्धग्रहणादार्यादिषु पादव्यवस्था नास्ति । "तेन 'द्वीपादन्यस्मादपि' इत्यादौ गणत्रयस्य "अन्ते "लघोर्गुरुत्वं न भवति । आर्यैव संस्कृतेतरभाषासु गाथासंज्ञेति गाथाग्रहणम् । अत्र पूर्वार्धे "प्रथमे चे विकल्पाश्चत्वारः । यथा-ss; us; s॥ द्वितीये पञ्च 55; ॥551; 5॥॥ तृतीये चत्वारः s sus; 5॥॥ चतुर्थे पञ्च 55॥ 55; 5॥ ॥ पञ्चमे चत्वारः 555; 50 षष्ठे द्वौ ।। सप्तमे चत्वारः 55; ॥ 5 ॥ ; अष्टमे गुरुरेक एव । अन्योन्यताडनायां द्वादशसहस्राण्यष्टौ शतानि । एवमपरार्धेऽपि । नवरं षष्ठे लघुन्येकस्मिन्नेक एव विकल्पः । अन्योज्यताडनायां षट् सहस्राणि चत्वारि शतानि । उभयदलविकल्पताडनायां अष्टौ कोटयः एकोनविंशतिर्लक्षाः विंशतिः सहस्राणि । यदाह -
जगणविहीना विषमे चत्वारः पञ्च युजि चतुर्मात्राः। द्वौ षष्ठाविति चगणास्तद्घातात् प्रथमदलसंख्या ॥ १.१॥ एवमपरार्धसंख्या षष्ठे स्याल्लघुनि चैकस्मिन् ।
आर्यासंख्योभयदलसंख्याघाताद् विनिर्दिष्टा ॥ १.२ ॥ आर्या यथा
"उपदिश्यते तव हितं यदि वाञ्छसि कुशलमात्मनो नित्यम् ।
मा जातु दुर्जनजनेष्वार्याचरितं प्रपद्यस्व ॥ १.३ ॥ प्राकृते यथा
कलसभवतवस्सिचुलुअपूरणमेत्ते वि मुणिअमज्झाण ।
जलहीण कहं सरिसा सया अगाहा महप्पाणो ॥ १.४ ॥ ___ अथ चतुर्थाध्यायस्य पर्यायाः प्रादुःक्रियन्ते। 1) गौ षष्ठो ज इत्यत्र गौ पूर्वार्धे पश्चार्धे च भवतः । परं परार्धे षष्ठचतुर्मात्रिकस्थाने एक एव लघुवर्णः कार्यः । एतावता मात्रात्रयं हीयते अपरार्धे । चु इति-सप्तमः स्वरः। 2) तेन द्वीपेत्यत्र द्वीपादन्यस्मादपि मध्यादपि जलनिधेर्दिशोऽप्यन्तात् । आनीय झटिति घटयति विधिरभिमतमभिमुखीभूतः । अन्तात् प्रान्तात् । झटिति शीघ्रम् । अभिमतं इष्टं संमुखः सन् । 3) अन्ते गुरुत्वं नेति-वान्ते ग्वक्र इति सूत्रोक्तम् । 4) प्रथमे चे विकल्पाश्चत्वार इति-नौजे जः इति सूत्रांशेन जगणस्य निषिद्धत्वात् । 5) उपदिश्येत्यत्र आर्याणां सरलानां आचरितम् । 'शठस्तु हठकर्मणा लुठति पादपीठे परम्' इति वचनात् । 6) कलसभवेत्यत्र महात्मनां समुद्रोपमानं न घटते यथा कुम्भजन्मतपस्विचुलुकमानमात्रेऽपि ज्ञातमध्यानां जलधीनां कथं सदृशा सदा अगाधा अप्राप्तपारा महात्मानः ।
१ पूर्वार्धे परे H; पूर्वेऽर्धे परे BN; पूर्वेऽर्धे अपरेऽर्धे A; पूर्वेऽर्धे अपरे P. २ आर्या N. ३ परेऽर्धे N. ४ लघोः dropped in P. ५ अष्टा N. ६ विंशतिसह. N. ७ तज्जाता ABCN. ८ मित्ते EF.

Page #193

चतुर्थोऽध्यायः ।
पैशाचिके यथा -
"पनमध पनयपकुपितगोलीचलनग्गलग्गपतिबिंबं । तससु नखतेंप्पनेसुं एकातसतनुधलं लुहं ॥ १.५ ॥
आर्याया विशेषानाह -
एवमन्यभाषास्वप्युदाहार्यम् ।। १.५ ।।
आर्याया वक्तव्यान्तरमाह
षष्ठे न्ले लादू द्वितीयात्सप्तमे त्वाद्यात्पदमन्यार्धे च पञ्चमे ॥ २॥ पूर्वार्धे षष्ठे गणे न्ले सति द्वितीयालादारभ्य पदं भवति । षष्ठन्लगणस्य प्रथमे ले यतिरित्यर्थः । तथा सप्तमे न्ले आद्याल्लादारभ्य पदं भवति । षष्ठगणान्ते यतिरित्यर्थः । अन्यार्थे द्वितीयेऽर्धे पञ्चमे न्ले सत्याद्यालात्पदम् । चतुर्थगणान्ते यतिरित्यर्थः । यथा - "चतुरम्बुराशिमुद्रितभूभारोद्धारचतुरभुजपरिघः ।
एकाङ्गवीरतिलकः श्रीमानिह जयति सिद्धेश: ।। २.१ ॥
आद्यचियतिः पथ्या ॥ ३ ॥
यस्या द्वयोरप्यर्धयोराद्यचगणत्रये यतिर्भवति सा पथ्या । यथा" नेपथ्यानि निरस्यति संत्रस्यति मत्तकोकिलानादात् ।
निन्दति चेन्दुमयूखांस्त्वद्विरहे नः सखी सुभगा ॥ ३.१ ॥ विपुलान्याद्यन्त सर्वभेदात् त्रेधा ॥ ४ ॥
अन्या द्वयोरर्थयोराद्यचियतिरहिता विपुला । सा चाद्यन्तसर्वभेदात् त्रेधा । पूर्वार्धे चगणत्रययतिरहिता आदिविपुला । मुखविपुलेत्यर्थः । अपरार्धे अन्तविपुला । जघनविपुलेत्यर्थः । द्वयोरप्यर्धयोः सर्वविपुला | महाविपुलेत्यर्थः । यथा -
" मुखविपुलः पर्यन्ते च लघीयांसो भवन्ति नीचानाम् । वर्षासु ग्रामपयःप्रवाहवेगा इव स्नेहाः ॥ ४.१ ॥
१२९
" नाभीनिम्ना कुचतटतुङ्गा जघनविपुलाथ मध्यकृशा । भ्रुकुटिलाशयसरला च मानसं हरति सा बाला ॥ ४.२ ॥

1) पनमधेत्यत्र प्रणमत प्रणयप्रकुपितगौरीचरणाग्रलग्न प्रतिबिम्बं दशसु नखदर्पणेषु एकादशतनुधरं रुद्रम् । 2 ) चतुरम्बुधे ( रे ) ति [ अन ] मुद्रितः सहितः । पृथ्वीभारोद्धरणदक्ष भुजार्गलः सिद्धेशः सिद्धराजः । 3 ) नेपथ्यानीति - कस्याश्चित् सख्यस्तद्रुमणं प्रति कथयन्ति । निरस्यति निराकरोति । संत्रस्यति त्रासं भजति । चन्द्रकिरणान् । नोऽस्माकं सखी । 4 ) मुखविपुलाः पर्यन्ते चेत्यत्र नीचानां स्नेहा भवन्ति । क इव वर्षाकाले ग्रामजलप्रवाहवेगा इव । बहिःक्षेत्रेषु प्रवेशनात् । कथंभूताः । आदौ वृद्धाः प्रान्ते लघवः । 5 ) नाभीनिनेत्यत्र नाभौ निम्ना स्तनभागे उन्नता नितम्बे विशाला कटौ कृशा दुर्बला । भ्रुकुटिं लातीति भ्रुकुटिला भ्रुवो वक्रेति वा ।
The word is dropped in A. २ पनयकुप्पत C. ३ चलणग्ग BE ४ तप्पतेसुं B. .५ चाद्यात् N. ६ आये ले F. ७ मयूषान् B. ८ त्रिधा N. ९ अन्त्यंविपुला C. १० मुखविपुला AN १७ छन्दो०

Page #194

१३०
छन्दोऽनुशासनम् । "शस्त्राभ्यासे रतिवल्लभस्य मन्ये खलूरिका रम्या । तव कमलदलाक्षि नितम्बभूमिरेषा महाविपुला ॥ ४.३ ॥
ग्मध्ये द्वितीयतुर्यो जौ चपला ॥५॥ गुर्वोर्मध्ये द्वितीयतु? जगणौ यस्यां सा चपला । सा चाद्यन्तसर्वभेदात् त्रेधा । तत्र पूर्वार्धे आदिचपला मुखचपलेत्यर्थः । अपरार्धे अन्तचपला जघनचपलेत्यर्थः । द्वयोरप्यर्धयोः सर्वचपला महाचपलेत्यर्थः । तत्र पूर्वार्धे "प्रथमे चे द्वौ विकल्पौ-ऽऽ; द्वितीये एकः ।। "तृतीयेऽप्येकः 55; चतुर्थेऽप्येकः ।। "पञ्चमे द्वौ ss; 5); "षष्ठेऽपि द्वौ 5 m; "सप्तमे चत्वारः ss; us; s| m; अष्टमे गुरुरेव । अन्योज्यताडनायां द्वात्रिंशत् । अपरार्धे षष्ठस्य लघोरेकत्वात् षोडशैव । उभयोर्धताडनायां पञ्चशतानि द्वादशोत्तराणि सर्वचपलाविकल्पाः । मुखचपलायां पूर्वार्धविकल्पैर्द्वात्रिंशता अपरार्धचतुःषष्टिशतविकल्पानां ताडने द्वे लक्ष अष्टाचत्वारिंशच्छतानि । जघनचपलायां चापरार्धविकल्पैः षोडशभिः पूर्वार्धविकल्पानामष्टशताधिकद्वादशसहस्रसंख्यानां ताडने तावन्त एव । विकल्पाः। तत्र पथ्यापूर्विका मुखचपला यथा
"एकोऽपि बालचूतः शिखोद्गमैरभिनवैनो दहति ।
एतत्पुनरधिकं सखि कलकण्ठी तत्र मुखचपला ॥ ५.१ ॥ आदिविपुलापूर्विका मुखचपला यथा
मृदु वाच्य एष नैणाक्षि वल्लभस्ते शठोऽन्यविवशमनाः ।
तर्जय परुषैर्वचनैर्मुखचपलानामयं विषयः ॥ ५.२ ॥ अन्तविपुलापूर्विका मुखचपला यथा
"दयितस्तवानुनीतो मया सखि त्वां किलानुनेष्यति सः।
तं पादानतमालोक्य मा कटु ब्रूहि मुखचपले ॥ ५.३ ॥ . एवं सर्वविपुलापूर्विकायां मुखचपलायामुदाहार्यम् । पथ्यापूर्विका जघनचपला यथा____1) शस्त्राभ्यास इत्यत्र खलूरिका श्रमयोग्या भूः। 2) प्रथमे चे द्वौ विकल्पाविति-यतो द्वितीयो जगणो गुरुद्वयमध्ये भवति गुर्वन्तौ च एतो स्तः। जगणस्य तु ओजस्थानवान्निषेधः। 3) तृतीयेऽप्येक इत्यत्र भोजस्थानत्वात् जगणस्य निषेधः शेषाणां चतुर्णा गणानां मध्ये द्वयोर्गणयोरादौ लघुः [ एकस्य चान्ते लघुः । तत एक एव सर्वगुरुरूपो अवशिष्यते। 4) पञ्चमे द्वाविति- अत्राप्योजस्थानत्वाजगणस्य निषेधः । द्वयोस्त्वादी लघुः स्यात् ततो गणत्रयवर्जनम् । 5) षष्ठे द्वौ इति-षष्ठे स्थाने जन्लयोरेवानुज्ञातत्वात् । 6) सप्तमे चत्वार इति-ओजस्थानत्वात् जगणो न। 7) एकोऽपि बालेत्यत्र कलकण्ठी कोकिला । मुखे वाचाला । 8) मृदु वाच्य एष इत्यत्र मृदु क्रियाविशेषणम् । अन्यासु विवशं परवशं मनो यस्येति सः । या मुखे चपला वाचाला भवन्ति तासां गोचरः। 9) दयितस्तवेत्यत्र अनुनयं प्रापितः त्वा(त्वां) मानयिष्यति हे भास्यवाचाले।
१महाचपला dropped in A. २ dropped in 0. ३ अपि dropped in KP. ४ अपराद्ध N: अपरार्धेऽपि A. ५ उभयाद्ध N. ६ अपरार्धे P. ७ ताडनायां A. ८ अन्तविपुला यथा A,

Page #195

चतुर्थोऽध्यायः। "तस्या नितान्तचपलान् नेत्रविलासान् विलोक्य बालायाः।
को वर्णयेदमुग्धः कुरङ्गिकादृष्टिललितानि ॥ ५.४ ॥ अन्तविपुलापूर्विका जघनचपला यथा
"उद्दाममारुतहतध्वजघनचपलानि जीवितव्यानि ।
जानन् जनः कथं नाम जातुचित् प्रीयते तत्र ॥ ५.५ ॥ महाविपुलापूर्विका जघनचपला यथा
कस्य कृते कृतपुण्यस्य दृष्टिरियमनिमिषा त्वया ध्रियते ।
यासीत्पुरा कुरङ्गाक्षि नित्यमत्यन्तचपलैव ॥ ५.६ ॥ एवं मुखविपुलापूर्विका जघनचपलोदाहायर्या । पथ्यापूर्विका महाचपला यथा
"चपलं न कस्य चेतो नरस्य जायेत पश्यतस्तन्वीम् ।
नृत्येक्षणेऽत्र नव्याङ्गहारलीलामहाचपलाम् ॥ ५.७ ॥ महाविपुलापूर्विका महाचपला यथा
"युगपत्प्रफुल्लकङ्केल्लिमल्लिकाबकुलचम्पकान् दृष्ट्वा ।
जाता मधूत्सवे षट्पदावलीयं महाचपला ॥ ५.८ ॥ एवं मुखविपुलापूर्विका जघनविपुलापूर्विका च महाचपलोदाहार्या । "एवं गाथाप्युदाहार्या । एवं पथ्याभेदेनैकेन 'विपुलाभेदैस्त्रिभिश्चपलाभेदैादशभिः" षोडश भेदाः । "केचित्तु लघुत्रयादारभ्य द्विद्विलघुवृध्या कमलादीन षड्विंशतिभेदानाहुः । यथा
कमला ललिआ सीला जुम्हा रंभा य मागही लच्छी। विजा माला हंसी ससिलेहा जण्हवी सुद्धा ॥ ५.९ ॥ काली कमली मेहा सिद्धी रिद्धी अ कुम्मई धरणी। जक्खी वीणा बंभी गंधव्वी मंजरी गोरी ॥ ५.१०॥ . कमला तिहि लहुएहिं ललिआ पंचेहिं एवमाईओ।
बिहिं बिहिं वडंतेहिं कमेण सेसाओ जाति ॥ ५.११ ॥
एतच्च गाथाप्रस्तारेष्वन्तर्भूतमिति न पृथग्लक्ष्यते । न च सर्वे प्रस्तारभेदाः शक्या उपदर्शयितुमित्यास्तामेतत् ॥ ५.११॥ . 1) तस्या नितान्तेत्यत्र अमुग्धो दक्षः। ललितानि क्रीडितानि। 2) उद्दाममारुतेत्यत्र प्रचण्डवात्याहतपताकामेघचञ्चलानि । नाम कोमलामन्त्रणे। कदाचित् प्रीणाति संसारे। 3) चपलं न कस्येत्यत्र तन्वीं कान्ताम् । नाटयावसरे नवीनाङ्गविक्षेपमहाचञ्चलाम् । 4) युगपत् प्रेति-मधूत्सवे वसन्तावसरे। 5) एवं गाथेति-प्राकृतादिजा । 6) विपुलाभेदै स्त्रिभिरिति-मुखविपुला-जघनविपुला-सर्वविपुला-भेदैः। 7) द्वादशभिरिति-यतो मुखचपला-जघनचपला - सर्वचपला-रूपेषु त्रिष्वपि भेदेषु प्रत्येकं पथ्या-मुखविपुला-जघनविपुला-सर्वविपुला-रूपाश्चत्वारो भेदा लभ्यन्ते ततो भवन्ति द्वादश। 8) केचित्तु लघुत्रयादिति-भार्याणां हि लघुत्रयेणावश्यं भाव्यम् । काली कुमा(म)रीत्यत्र कुमा(मोरीस्थाने कमली प्रत्यन्तरे ।
- १ अनिमिषात् N. २ नृत्यत्क्षणेत्र N. ३ नव्यानलहार A.४ मल्लिका ब. N.५ लीला A. ६ जुन्हा , ७जन्हवी F. ८ कुमरी AFKP. ९धरिणी P.

Page #196

१३२
.
छन्दोऽनुशासनम् । - द्विः पूर्वार्धं गीतिः॥६॥ द्वो वारौ पूर्वार्धलक्षणं यस्यामार्यायां सा गीतिः । सा चैकः पथ्यायास्त्रयो विपुलाया द्वादश चपलाया विकल्पा इति षोडशधा । अत्र पूर्वार्धे द्वादश सहस्राण्यष्टौ शतानि विकल्पाः । अपरार्धेऽपि तावन्तः । अन्योऽन्यताडनायां षोडश कोट्यः अष्टात्रिंशलक्षाः चत्वारिंशत्सहस्राः विकल्पाः पथ्यागीतौ भवन्ति । विपुलागीतावपि त एव । सर्वचपलागीतौ पूर्वार्धे द्वात्रिंशद्विकल्पाः । अपरार्धेऽपि तावन्तः। अन्योऽन्यताडनायां चतुर्विंशत्यधिकानि दश शतानि । मुखचपलागीतौ पूर्वार्धे द्वात्रिंशद्विकल्पाः । अपरार्धे द्वादशसहस्राण्यष्टशताधिकानि । अन्योऽन्यताडनायां चतस्रो लक्षाः षण्णवतिः शतानि । जघनचपलायामप्येतावन्त एव । तत्र पथ्यागीतिर्यथा
"विरचितकुसुमाभरणा तन्वाना गीतिमलिकुलनिनादैः ।
अभ्यागच्छति चैत्रे वासकसज्जेव संप्रति वनश्रीः ॥ ६.१ ॥ महाविपुलागीतिर्यथा
"मत्तद्विरेफपुंस्कोकिलेवैतालिकमहाविपुलगीत्या । क्रियते निर्भरमुन्निद्र एष यूनां मनःसु मनसिशयः ॥ ६.२ ॥ पथ्यामहाचपलागीतिर्यथा
"यावल्लुनामि चूताङ्करान्पुरोऽस्या मधुं व्यपह्नोतुम् ।
तावद्बभूव गीतिः पिकाङ्गनानां प्रमोदचपलानाम् ॥ ६.३ ॥ महाविपुलामहाचपलागीतिर्यथा
कष्टां जनस्त्वदालोकनादपि क्षणमिमां दशां लभते । विपुलां तनोषि दीर्घाक्षि गीतिमेतां कुतो महाचपले ॥ ६.४ ॥
__ एवं शेषभेदेषु द्वादशस्वप्युदाहार्यम् ॥ ६.४॥
पराधमुपगीतिः॥७॥ द्विः परार्धलक्षणं यत्र भवति सा आर्योपगीतिः । इयमपि पूर्ववत् षोडशंभेदा। तत्र पथ्योपगीतौ पूर्वार्धे चतुःषष्टिशतानि विकल्पाः । अपरार्धेऽपि तावन्तः । अन्योज्यताडनायां चतस्रः कोट्यो नव लक्षाः षष्टिः सहस्राणि । विपुलोपगीतावपि तावन्त एव ।
1) विरचितेत्यत्र भर्तरि समागते आत्मानं अलंकरोति । (see p. 103_n. 2). 2) मत्तद्विरेफेत्यत्र पुरुषवत् प्रगल्भवचाः कोकिलः पुंस्कोकिल उच्यते। 3) यावल्लनामीत्यत्र काचिद्विरहिणी वसन्तागमे वसन्तं विनाशयितुं प्रवृत्ता आह]-वसन्ते कन्दर्पसद्भाव इति हेतोः कन्दर्पशस्त्रहेतून चूताछरान हे सखि यावल्लनामि तावत्कोकिलानां ध्वनिः प्रादुर्भूतः । किं करोमि इति भावः । यद्वा चूताङ्कुरा हि मधोरवतारे भवन्ति ततश्च यदि छिननि तदेषा विरहिणी वसन्तागमं न जानातीति भावः।
१अपरार्धे तु P. २ पुष्कोकिल P. ३ काष्टां जनः A; कष्टाञ्जनः N. ४ उपगीति N. ५षोडशमेदाः N. ६ त एव B.

Page #197

चतुर्थोऽध्यायः।
१३३ महाचपलोपगीतौ पूर्वार्धे षोडश । अपरार्धेऽपि तावन्तः । अन्योन्यताडनायां षट्पञ्चाशदधिके द्वे शते । मुखचपलोपगीतौ पूर्वार्धे षोडश विकल्पाः । अपरार्धे चतुःषष्टिः शतानि । अन्योज्यताडनायां लक्षमेकं चतुर्विंशतिः शतानि । जघनचपलोपगीतावपि तावन्त एव । तत्र पथ्योपगीतिर्यथा
"उपगीति कुरङ्गशिशो मा गाः श्रुतिसुखलवस्पृहया । व्याधं किमिति न पश्यसि चापन्यस्तेषुमिह पुरतः ॥ ७.१ ॥ महाविपुलोपगीतिर्यथा
"संप्रति शिलीमुखाः पश्य महाविपुलोपगीतिरवैः ।
सौखप्रसुप्तिकाः पङ्कजिनीः प्रीत्योपतिष्ठन्ते ॥ ७.२ ॥ पथ्यामहाचपलोपगीतिर्यथा
उपगीतिगन्धरूपादि याति चेतो महाचपलम् । तेभ्यो निवर्तयैतत् समीहसे चेत् परां सिद्धिम् ॥ ७.३ ॥ महाविपुलामहाचपलोपगीतिर्यथा
"चूताङ्कुराः स्मरास्त्राणि चापलात्कोकिलै-ढाः । विपुलोपगीतयोऽस्त्राणि तेनिरे तेन तैस्तस्य ॥ ७.४ ॥
___ एवं शेषभेदेषु द्वादशस्वप्युदाहार्यम् ॥ ७.४ ॥
द्वयोर्व्यत्यये उद्गीतिः॥८॥ आर्यायाः द्वयोः पूर्वार्धपराधयोर्विपर्यये उद्गीतिः । इयमपि पूर्ववत् षोडशधा पथ्यावच्च तदुद्गीतिषु विकल्पा वाच्याः । तत्र पथ्योगीतिर्यथा
. वीरवरेण्य रणमुखे श्रुत्वा तव सिंहनादमिह ।
सपदि भवन्त्यरिकरिणो मधुव्रतोद्गीतिरिक्तगण्डतटाः ॥ ८.१ ॥ महाविपुलोद्गीतिर्यथा
"विपुलोद्गीतिः कलकोकिलारवैः पल्लवाताम्रा । मत्तेव पुरस्तरुपतिरियं मधुपरिचयादितो भाति ॥ ८.२ ॥
1) उपगीति कुरङ्गेत्यत्र गीतिर्गानं तस्याः समीपं उपगीति । अव्ययीभावसमासः। मा गाःमा गच्छेः । म्याध लुब्धकं धनुर्व्यस्तबाणम् । 2) संप्रति शिलीत्यादि - शिलीमुखा भ्रमराः । सुखं प्रसुप्तं सुखप्रसुप्तं तद्विद्यते यासां ताः पृच्छती(न्ती)ति भावः। 3) उपगीतिगन्धरूपादीत्यत्र गीत्यादयः पञ्च विषयास्तेषां समीपे । 4)चूताकुरा इत्यत्र भाम्राकुराः कन्दर्पबाणाः यद्यास्वादितास्तर्हि तस्यापरे बाणा विलोक्यन्ते इत्याह । तेन कारणेन तैः कोकिलैस्तस्य कन्दर्पस्य अस्त्राणि विपुलोपगीतयः तेनिरे कृता इत्यर्थः। 5) विपुलोद्रीतिरित्यत्र मधुश्चैत्रमासो मधं च । इतः पार्थे ।
१ चतुःषष्टिशतानि AP. २ चतुर्विंशतिशतानि ACP. ३ सौखप्रसुप्तिका AB. ४ महा dropped in . B. ५ महाविपुलोपगीतिः ..

Page #198

१३४
छन्दोऽनुशासनम् ।
पथ्यामहाचपलोद्गीतिर्यथा -
"चपले प्रयातु मानादयं वराकः किमाह्वयसि ।
प्रतिभूरमुष्य भूयः समागमे भाविनी पिकोद्गीतिः ।। ८.३ ॥ महाविपुलामहाचपलोद्गीतिर्यथा -
"बाला कुतोऽपि सारङ्गिकेव सा विपुलचपलाक्षी । श्रुत्वा तवाभिधोद्गीतिमाशु " निष्पेन्दिनी चिरं भवति ।। ८.४ ॥ एवं शेषेषु द्वादशसु भेदेष्वप्युदाहार्यम् । तत्रायं संग्रहः - 4) एकैव भवति पथ्या तिस्रो विपुलास्ततश्चतस्रस्ताः । चपलाभेदैस्त्रिभिरपि भिन्ना इति षोडशार्याः स्युः ॥ ८.५ ॥ गीतीनां त्रयमित्थं प्रत्येकं षोडशप्रकारं स्यात् । साकल्येनार्याणाममी विकल्पाश्चतुःषष्टिः ॥ ८.६ ॥
गीतिः सप्तमे पे रिपुच्छन्दाः ॥ ९ ॥
गीतिरेव सप्तमे पे पञ्चमात्रे गणे रिपुच्छन्दाः । अतः परं प्राकृतादौ छन्दसां भूम्ना प्रयोग इति तत्रैवोदाहरिष्यते । यथा -
"केला ससेलतुणा माणं मा वहसु संपयं दसमुह ।
उअ हरिपुच्छंदोलणतोलिज्जते महो अहिम्मि गिरिणो ॥ ९.१ ॥
अत्र पगणस्याष्टभेदत्वेऽपि 'नौजे जः' इति जगणानुविद्धभेदद्वयवर्जनात् षड् भेदाः । ततस्तेषां शेषगणविकल्पानां चान्योऽन्यताडनायां पूर्वार्धे जाता एकोनविंशतिः सहस्राणि द्वे शते । तावद्भिरेवोत्तरार्धविकल्पैर्घाते जाताः षट्त्रिंशत्कोव्यः षडशीतिर्लक्षाचत्वारिंशत्सहस्राणि ।। ९.१ ॥
तृतीये ललिता ॥ १० ॥ गीतिरेव तृतीये पे ललिता । यथा -
"अंगुलिआहिं ललिअंगी पवासदिअहे गणंतिआणुदिणम् ।
बल्ल आयढणक जवइव मंतक्खराइं ऐक्कमणा ॥ १०.१ ॥
अत्र तृतीयपगणस्य षड्विकल्पत्वे प्राग्वत्तावन्त एव भेदाः ।। १०.१ ॥
1 ) चपले प्रयात्वित्यत्र वराकः क्लीबः । एनं व्रजन्तं मा निषेधय । आकारयसि । 2 ) बाला कुतोऽपीत्यन्न कान्ता हरिणीव भवति । अभिधायाः नाम्नः उद्गीतिः भणनं पक्षे गानम् । 3 ) निश्चला । 4 ) एकैव भवतीत्यत्र चतस्त्र इति - पथ्या १ विपुला ३ । भिन्ना इति प्रत्येकं योज्यम् । 5 ) कैलाससेलेत्यत्र हे दशमुख कैलासपर्वत तोलनात् मानं मा वह सांप्रतं पश्य हरयो वानरा अथवाञ्जनेयस्तेषां तस्य वा पुच्छान्दोलनेन पर्वताः तोल्यन्ते समुद्रे । 6 ) अंगुलिआहित्ति - वल्लभाकर्षणकृते एकमना इयम् । इवोव्प्रेक्ष्यते । अनुदिनं भङ्गुलिकाभिर्मन्त्राक्षराणि । गणयति (न्ती ) वल्लभकथितदिवसगणनव्याजतः । जपतीव ।
१ तवाभिदो • N. २ निष्यन्दिनीं N; निःस्पन्दिनी P. ३ कैलाससैल N; कैलाससेल KP ४ बुलणा 9. ५ महोअहंमि ०.६ अन्योऽन्यताडने 4; अन्योऽन्यहतौ E ७ अथ प्रायः प्राकृते तृ० C. ८ आयहणकए ABCE ९ इक्कमणा E.

www.jalnelibrary.org

Page #199

१३५
चतुर्थोऽध्यायः। द्वाभ्यां भद्रिका ॥११॥ गीतिरेव द्वाभ्यां सप्तमतृतीयपगणाभ्यां भद्रिका । यथा
"जुवईण नयणलच्छीए सहजसलोणत्तणेण भद्दिआए ।
चक्खुभएण व दिण्णयं लक्खिजइ कज्जलं वयंसिआहिं ॥ ११.१ ॥ अत्र तृतीयसप्तमपगणयोः षट् षट् भेदास्ततस्तेषामन्यविकल्पानां चान्योऽन्यपाते जाता अष्टाविंशतिः सहस्राणि अष्टौ शतानि पूर्वार्धे । तेषां तावद्भिरेवोत्तरार्धविकल्पैर्घाते जाता द्वयशीतिः कोट्यश्चतुनेवतिलेक्षाश्चत्वारिंशत्सहस्राः॥११.१॥
षष्ठं विनेष्टपैर्विचित्रा ॥१२॥ गीतिरेव "षष्ठगणं विना यथेष्टं पगणैर्निबद्धा विचित्रा । यथा
"भासासु विचित्तासु जुगवं सुरनरतिरिआण जीवजाईण ।
संवादमणुहवंती जयइ वाणी भयवओ जिणिंदस्स ॥ १२.१ ॥ विचित्रभेदत्वादस्या विकल्पसंख्या नोक्ता । केचित्सर्वैरपि पगणैरिच्छन्ति ॥१२.१॥
चेऽष्टमे स्कन्धकम् ॥ १३ ॥ गीतिरेवाष्टमस्य गुरोः स्थाने चगणे कृते स्कन्धकम् । आर्यागीतिरित्यहीन्द्रः। अत्र गीत्यर्धविकल्पानामष्टमचगणविकल्पपश्चकेन ताडने जाताश्चतुःषष्टिः सहस्राः पूर्वार्धे । तावद्भिरेवोत्तरार्धविकल्पैस्ताडने जातानि चत्वारिंशदर्बुदानि नव कोव्यः षष्टिलक्षाणि ।
यथा"तुह रिउरायपुरेसुं तरुणीजणलालिअम्मि 'किंकेल्लिवणे ।
संपइ अरण्णमहिसाण खंधकंडूअणं पयट्टेइ दढम् ॥ १३.१ ॥ केचित्तु लघुचतुष्टयादारभ्य लघुद्वयद्वयवृद्ध्या ब्रह्मादीनि स्कन्धकान्याहुः। यथा
बंभो हीरो कण्हो रामो चंदो पुरंदरो मेरू । धम्मो सेलो भाणू जक्खो वर्णही अ मायंगो ॥ १३.२ ॥ कालो हरी कुबेरो सालो सुवणो सुदंसणो खंदो।
नीरं सिही सुवण्णो मेहों पंको अ कल्हारो ॥ १३.३ ॥ ____ 1) जुवईणेत्यत्र नयनलक्ष्म्याः । 'एदौतौ पदान्ते प्राकृते ह्रस्वौ वा' (छं० १.९) इति ह्रस्वत्वं ज्ञेयम् । सहजसलवणत्वेन प्रशस्याया चक्खुभएण । इवोप्रेक्षते-दृष्टिदोषविघाताय वयस्याभिः सखीभिर्दत्तं कज्जलम् । 2) षष्ठगणं विना यथेष्टमिति-यादृशाः पगणाः रोचन्ते तादृशाः क्षेप्याः यत्र तत्र वा। चगणानां मध्ये पुनः षष्ठं चगण वर्जयित्वा। 3) भासासु विचित्तासुत्ति - भाषासु विचित्रासु युगपत् सुरनरतिरश्चां जीवजातीनां संवदनं संवादस्तं अनुभवन्ती जयति सर्वोत्कृष्टत्वेन प्रवर्तते वाणी भगवतो जिनेन्द्रस्य । भा १ वि२ सु.३ पञ्चमात्राः। सु १ति २ ण ३ चगणाः । ज. पगणः। 4) तुह रिउरायेति-तव रिपुराजपुरेषु तरुणीजनलालिते कंकेल्लिवने । सांप्रतं तत्र वने वनमहिषाणां स्कन्धकण्डूयनं प्रवर्तत इति भावः। ... १चक्खुम्भएण दिन्नं E. २प dropped in N. ३ जीवजाईणं A. ४ भगवओ ...५जीतेरर्ध०. . ६ कंकेल्लिवणे ABRKP; किंकिल्लवणे s. ७ पयट्टेइ NS. ८ पण्ही N. ९ मोहो s.
.
..

Page #200

छन्दोऽनुशासनम् ।
हेरंबो मीणो वेण्णो लहुभेएहिं सुहय नामाई । एआई साहिआई एउँणतीसाण खंधाणं ॥ १३.४ ॥ चलहुएहिं बंभो, हीरो छहिं, अट्ठहिं तहा कण्हो । "बिहिं बिहिं वंतेहिं कमेण सेसाण नामाई ॥ १३.५ ॥ एतच्च स्कन्धकप्रस्तारेष्वन्तर्भूतमिति न पृथग् लक्ष्यते । एवं भेदपरिकल्पने ह्यतिप्रसङ्गः स्यादिति ॥ १३.५ ॥
१३६
" तत्षष्ठे ल्युपात् ॥ १४॥
तत्स्कन्धकमर्धद्वयेऽपि षष्ठे गणे एकस्मिन्नेव लघौ सति उपात्परं स्कन्धकमुपस्कन्धकमित्यर्थः । यथा -
" उअ खंधाहइतुट्टंत बाहुदंडो वि को वि सुहडओ ।
एसो सहि परजोह पहरइ पाएण दट्ठाहरओ ॥ १४.१ ॥
अत्र षष्ठस्य गणस्य लघुत्वेनैकत्वात्पूर्वार्थे द्वात्रिंशत्सहस्रास्तावद्भिरेवापरार्धविकल्पैस्ताडने जातानि दशार्बुदानि द्वे कोट्यौ चत्वारिंशल्लक्षाः । १४.१ ॥
आद्येऽर्धे उदः ॥ १५ ॥
as षष्ठेलि उदः परं स्कन्धकं उत्स्कन्धकमित्यर्थः । यथा - " जा बलमैडप्फरेणं निवाण उक्खंधया आसि पुरा ।
साह सासणारं ताण वहंताण संपयं कह वि गया ।। १५.१ ॥ अत्र पूर्वार्धविकल्पानां द्वात्रिंशत्सहस्राणामपरार्थविकल्पैश्चतुःषष्टिसहस्रैर्घाते जातानि विंशतिरर्बुदानि” चतस्रः कोट्योऽशीतिर्लक्षाः । १५.१ ॥
अन्त्येऽवात् ॥ १६ ॥
अन्त्येऽर्धे षष्ठे लि अवात्परं स्कन्धकमवस्कन्धकमित्यर्थः । यथा - "पवणपहल्लिरपल्लवधयवडमुल्लसिअकोइलाबंदिरवं ।
ओ खंधावारं चिअ पेच्छे वणं रइवइनरिंदस्स ॥ १६.१ ॥ पूर्ववद्विकल्पाः ।। १६.१ ॥
1) 'तत्षष्ठे ल्युपात्' इति सूत्रे षष्टचगणस्थाने एकस्मिन्नेव लघुन्यक्षरे सतीति भावार्थः । 2 ) उभ खंधाहय (इ) त्ति - पश्य स्कन्धाहतित्रुय्यद्वाहुदण्डोऽपि सुभटः एष परयोधं प्रहरति पादेन रोषेण दष्टाधरकः । 3) जा बलेत्यत्र या बलदर्पण नृपाणां ऊर्ध्वस्कन्धता आसीत् पूर्वं सा तवाज्ञाभारं तेषां वहतां सांप्रतं कुत्रापि गता । 4 ) विंशतिर्खुदानीत्यादि २०४८०००००० । दशकोटिभिरेकमर्बुदं भवति । 5) पवणपहलिरेत्यत्र पहल्लिरेति - कम्पनशीलवाचको देश्यः । ध्वजपटम् । ओ सूचनायाम् । कटकमिव पश्य वनं कन्दर्पमरेन्द्रस्य । १ नीणो AEN; भीणो ०. २ वण्णे N. ३ एऊण • B; पऊण N. ४ बिहुलहु ० . ५ बिहु बिहु 4. ६ हंतेहिं AD; वद्वतेहिं N. ७ सेसाई A. ८ भेदविकल्पने P. ९ दढाहरओ N. १० पूर्वार्धद्वात्रिं ० . ११ मप्फुरेणं 8. १२ स्कन्धमि० B. १३ यथा dropped in P. १४ उल्लमिय s. १५ पिच्छ ABK; पच्छ DN.

Page #201

चतुर्थोऽध्यायः। गीतिस्कन्धके संकीर्णम् ॥१७॥ पूर्वार्धे स्कन्धकमपरार्धे गीतिः यद्वा पूर्वार्धे गीतिरपरार्धे स्कन्धकमित्युभयथापि संकीर्ण' नाम स्कन्धकम् । यथा
"जह जह तुह पहु सेन्नं किजइ संकिण्णयं मयगलघडाहिं । तह तह रिउरायघरेसु खलइ लच्छि त्ति पेच्छ अच्छरिअं ॥ १७.१ ॥ "सा बाला तुह 'विरहे हिअए संकिण्णए अमंताई।
नीसासधूमलहरिच्छलेण दुखाई सुहय उव्वमइ फुडं ॥ १७.२ ॥ "अत्र स्कन्धकार्धविकल्पानां गीत्यर्धविकल्पैर्घाते भङ्गद्वयेऽपि प्रत्येकं जाता एकाशीतिः कोव्यो द्विनवतिर्लक्षाः ॥ १७.२ ॥
गाथाद्यर्धेऽन्त्यगात्प्राक् चो वृद्धौ जातीफलम् ॥ १८ ॥ गाथैव पूर्वार्धेत्याद् गुरोः प्राक् चगणय वृद्धौ "जातीफलम् । उत्तरार्ध तु गाथाया एव । यथा
"तुह रिउणो निवसंता अविरलजाईहलेसु जलहितडवणेसु । वणवाससुहसइण्हा न रजमीहंति सिविणे वि ॥ १८.१ ॥
चयोर्गाथः ॥ १९॥ गाथैव पूर्वार्धेत्यगात् प्राक् चगणद्वयस्य वृद्धौ गाथः । यथा__ गोरीई चिहुरभारो जलगोहोत्तिण्णिआइ निवडतथोरबिंदूहि१६ ।
विअलिअपसूणमालाविरहदुहेणं रुएइव ॥ १९.१ ॥
अत्राष्टमश्चगणः पञ्चभेदो नवमो 'नौजे जः' इति चतुर्भेदोज्योन्याहतौ विशतिः। तथा आर्याविकल्पीनां गुणने जातमब्जमेकं त्रिषष्टिः कोट्यश्चतुरशीतिर्लक्षाः। एवमुंद्____1) जह जहेत्यत्र हे प्रभो यथा यथा हस्तिघटाभिः तव सैन्यं संकीर्णं क्रियते तथा तथा रिपुगृहेषु लक्ष्मीः स्खलति स्खलनं प्रामोति अर्थात् भ्रश्यति । अन्यत्र संकीर्ण अन्यत्र स्खलतीति पश्याश्चर्यम् । संकीर्णस्थाने - स्खलने किमपि नाश्चर्य भवति। 2)सा बालेत्यत्र सा स्त्री तव विरहे हृदये संकीर्णके अमान्ति मानाधिका(क्या)त् निःश्वासधूमलहरीकपटेन दुःखानि उद्वमति सुभग स्फुटम्। 3) अत्र स्कन्धका?त्यत्र ६४०००। गीत्यर्द्धति १२८००। घाते गुणने । ८१९२०००००। 4) जातीफलमित्यत्र अत्राष्टमश्चगणः पञ्चभेदस्तेनार्याभेदानां ८१९२०००० गुणने चत्वारि अर्बुदानि षण्णवतिर्लक्षाः । स्थापना यथा ४०९६०००००। एष जातीफलस्य प्रस्तारः। 5) तुह रिउणो इत्यत्र राजन् जातीफलाकीर्णेषु समुद्रतटेषु निवसन्तस्तथा च वनवाससुख्ने 'सहाहा' इति सतृष्णाः सोत्कण्ठा इति यावत् राज्यं स्वप्नेऽपि नेहन्ते इति भावः। 6) गौरी[ए] इति-गौर्याः चिकुरभारः जलगाहोत्तीर्णायाः निपतत्स्थूलबिन्दुभिः विगलितप्रसूनमालाविरहदुःखेन रुदतीव ।
१ स्कन्धमप० B. २ संकीर्णकं B. ३ पहु तुह P. ४ किव्वइ s. ५ मच्छरिअं A. ६ विरहो . ७ लहरी N. ८ वुक्खाइं . ९ स्कन्धकार्धे वि० P. १० आद्यार्धेऽन्त्या• F. ११ निवसंतो N. १२ सइन्हा
#. १३ सुविणे वि AB. १४ गौरीए KN. १५ गाहोतिनि० DP. १६ घोरबिंदूर्हि CDN. १७ रुपान्य 'os. १८ चतुर्विंशतिः A. १९ मेदानां F.
१८ छन्दो०

Page #202

१३८
छन्दोऽनुशासनम् । गाथादिष्वपि । वर्द्धमानचगणद्वयविकल्पैर्विंशत्या पूर्वपूर्वविकल्पानां ताडने विकल्पसंख्या उन्नेयाः ॥ १९.१॥
क्रमवृद्ध्योट्यवसमुपात् ॥ २०॥ गाथात्परं क्रमेण चगणद्वयवृद्ध्या उद्-वि-अव-सम्-उप-परो गाथो भवति । उद्गाथविगाथ-अवगाथ-संगाथ-उपगाथा इत्यर्थः । "उद्गाथो यथा
सिरिवद्धमाणजिणवर उग्गाहंतो सुराहिवो तुझ अइसयसिरिं परूढरोमंचो। अहिलसइ मुहसहस्सं ठाणे दिट्ठीसहस्सस्स ॥ २०.१॥ "विगाथो यथा"सिरिकुमरवालभूवइ अञ्चब्भुअचरिअवण्णणं तुज्झ जो किर
___करेउँमिच्छइ कुसग्गतिक्खबुद्धी वि । बाहाहिं सो विगाहिउमिच्छइ रयणायरं सयलं ॥ २०.२ ॥ "अवगाथो यथा"सो जयइ अजलठाणं वायागुंफो पुराणसुकईण को वि अन्नो
चिअ सरिनाहो अकलिअमझो सया वि बिबुहेहिं । जो अवगाहिजतो निरंतरं देइ अमयरसं ॥ २०.३ ॥ "संगाथो यथानहकोलस्स व दाढा तिक्खखुरुप्पं व जलणउत्तिण्णमणंग
महाभडस्स किंसुअवतंसउ व्व पुरहूअवल्लहदिसाइ एत्ताहे। कणयपिसंगो हरिणकैलेहिआ सहइ उअयंती ॥ २०.४ ॥ "उपगाथो यथा
1) उद्गाथो यथेति - अत्र पूर्वविधिना गुणने भेदाः ३२७६८००००००। 2) सिरिवद्धमाणत्ति - उद्गाहमानः स्तुवन्नित्यर्थः । इन्द्रस्तव अतिशयलक्ष्मी उत्पन्नरोमाञ्चकक्षुकः । अभिलषते मुखसहस्रं स्थाने दृष्टिसहस्रस्य । 3) विगाथो यथेत्यत्र भेदाः ६५५३६०००००००। 4) सिरिकुमरेत्यत्र अत्यद्भुतचरितवर्णनं तव यः पुमान् किल कर्तुमिच्छति कुशाग्रतीक्ष्णबुद्ध्या बाहाभिः स पुमान् विगाहितुं वाञ्छति रत्नाकरं सकलम् । 5) अवगाथो यथेति-अत्र भेदाः १३१०७२००००००००। 6) सो जयइत्ति -स जयति अजाड्यस्थानं अजलस्थानं [वा] । वाग्गुम्फः पुराणकवीनां कोऽपि अन्य एव सरिन्नाथः समुद्रः । यः अवगाह्यमानः सन । कैः देवैः सुधीभिश्च । अमृतरसं अमृतं पक्षे शृङ्गारादयो रसा उच्यन्ते। 7) संगाथो यथेति-अत्र भेदाः २६२१४४०००००००००। 8) नहकोलस्स वेत्यत्र आकाशवराहस्य । इवोत्प्रेक्षते। दंष्ट्रा अथवा तीक्ष्णं क्षरनं अर्धचन्द्राकारं लोहमयं बाणं अग्निमध्यान्निर्गतं कन्दर्पमहाभटस्य । अथवा पूर्वदिग्वध्वाः किंशुकप्रकर इत्युत्प्रेक्षते। कुर्वती मृगाङ्कलेखा कनकवत्पीता शोभते। पीतरक्तयोरैक्यं कविसमये। उदयन्ती। 9) उपगाथो यथेति-अत्र भेदाः ५२४२८८००००००००००।
१भेदैः-भेदानां . २ उग्गाहिंतो AP. ३ करेइमि० A. ४ बुद्धीइ K. ५ बाहाहि B. ६ अजडठाणं P; अजलट्ठाणं N. ७ अन्नो विअ AS; अन्नु च्चिय P. ८ सरिणाहो A. ९ खुरप्पं वA; खुरुप्पं च s. १०उत्तिण . ११. पुरुहूअ BEI. १२ पिसंगी A. १३ हरिणंगले. A.

Page #203

चतुर्थोऽध्यायः ।
"समरमहो अहिमुब्भडकरिमयरं उच्छलंतरुहिरसलिलमसिवरदादिआइ सहसति मेइणिं उद्धरंतओ महिहराण आकंपणाईं विरैइंतो ।
अ गाइ चोलुकस्से आइकोलु व्व भुअदंडो ॥ २०.५ ॥ गाथिनी ॥ २१ ॥
उपगाथाच्चगणद्वयवृद्ध्या गाथिनी । यथा - " सिरिमूलरायभूव इकुलगयणमिअर्कै तिहुँअणललाम जयसिरिनिवास जसभरभरिअदिअंत रिउभडकयंत निवकुमरवाल भणिमो अइगहिराई कह तुज्झ चरिआई । सलगुणगाहिणी' जस्स न किर चउवयणवाणी वि ॥ २१.१ ॥ यथेष्टं मालागाथः ॥ २२ ॥
गाथिन्याः परं यथेष्टं चगणद्वयवृद्धया मालागाथः । यथा - " इह माला गाहाण व वयंस पेच्छसु नवंबुवाहाण गयणविउलसरवरम्मि विमुक्कघोरघोसाण विज्जजीहा विहीसणाण बहलवारिनिचयपर्मंच्चिराण अइदीहगत्ताण ।
हद्धी गसइ मयैकं खेलंतं रायहंसं व ।। २२.१ ॥
जातीफलाद्य गाथवद् दामादयः ॥ २३ ॥ जातीफलस्य प्रथमेऽत्यगात्प्राक् क्रमेण चगणद्वयवृद्ध्या दामादयो भवन्ति । गाथवदिति यथा गाथः केवल उद्-वि-अब-सम् - उपात् परो, मत्वर्थीयान्तो, मालायाच पर उक्तस्तथायमपि । तत्र दामो यथा -
* जूहाँउ व वूहाओ कड्डिअ चोलुक्कराणा "दरिअवेरिभूमयगलाण । कंठे पाएस तहा ओ दीसइ घल्लिअं दाम ॥ २३.१ ॥
१३९
1 ) समरमहोअहित्ति - हे राजन् तव भुजदण्डः आदिवराह इव संग्रामसमुद्रमवगाहते । कथंभूतं समुद्रम् । उद्भटकरिरूपा मकरा यत्र तं पुनः रुधिरमेव सलिलं यत्र, पुनः खड्गा एव दंष्ट्रा यत्र । किं कुर्वन् । उद्धरन्मेदिनीं सहसा । पुनः किं कुर्वन् । पर्वतानां राज्ञां च आकम्पनानि । 2 ) सिरिमूलरायत्ति - श्रीमूलराज भूपतिकुल गगनमृगाङ्क हे त्रिभुवनललाम जयश्रीनिवास यशोभरभरितदिगन्त रिपुभटकृतान्त हे नृप कुमारपाल यस्य ब्रह्मणः चतुर्वदनजापि वाणी तव चरित्राणि वकुं न समर्थेति वयं [ कथं ] भणामः । अ[इ]गहिराइत्ति - [ अ ] प्रकटानि । 3 ) इह माला गाहाणत्ति - ग्राहाणामिव क्रूरजलचरजीवानामित्यर्थः । हे वयस्य प्रेक्षस्व नूतनमेघमाला गगनरूपसरसि क्रीडन्तं चन्द्ररूपं राजहंसम् । हद्दीति - हा धिक् । ग्रसते बहलजल निकरेण मन्दगमनशीलानाम् । विभक्त्यात्र पक्षद्वये समासः कार्यः मन्थरगतीवि (ना) मिति भावः । 4 ) जूहाउवेत्यत्र । राज्ञां यूथादिव कटरचनामध्यात् भाकृष्य उत्कटवैरिभूपरूपहस्तिनां कण्ठे पादे क्षिप्तं दृश्यते बन्धनम् । ओ 'सूचनायाम् ।

१ All mss. and N. read मयरमुच्छ● against metre; P seems to read मयरमुरुच्छ०. २ दाड्डिआइ . ३ विरयंतो ANP. ४ ओ s. ५ चोलुक्कस्स आइ dropped in A. ६ मियंग A; मयंक P. ७ तिहूअण AD. ८ कह dropped in c. ९ गाहिनी s. १० पणचिराण NS. ११ मयंगं 4; portion from मयंक to the end of २३.५ not photographed in P. १२ दामाद्याः स्युः . १३ जूहालव ० N. १४ रायणा A. १५ दरिआ वेरि० ; दलियनेरि AC १६ भूत N.

Page #204

छन्दोऽनुशासनम् ।
उद्दाम यथा -
" चालुक तुज्झ नयरी उद्दामसुरालयाण सिहरेसु पवणतरलेहिं दीहरधयवडकरेहिं । देइ चविलापहारं किल कलिणो ओअरंतस्स ।। २३.२ ॥
विदामो यथा -
"सिरिकुमरेवाल मुच्चसि सरमालं जत्थ जत्थ सुहडम्मि तत्थ तत्थ अणुमग्गलग्गो सयंवरकए सहस त्ति । मेल्लैइ सुरकुसुममयं सुरजुअइजणो वि दाम नवं ॥ २३.३ ॥
अवदामो यथा
" ओ दामाई रयंती ती कामस्स पूअणनिमित्तमिह तुह समागमूसवं तद्दिअहमहिलसंतीऍ नवकुवलयच्छीए । कुसुमसमिद्धिविरहिअं उज्जाणं निम्मिअं सयलं ॥ २३.४ ॥ दामो यथा -
" अणुरयणि चंदकिरण फंसप्पसरंतचंदकंतसिलानी संदामयरससिंचिज्जमाणतरुतलनिसण्णरइकेलिखिन्नविज्जा हरमिहुणो । जिणचरणैरपवित्तो रेहइ सिरिउज्जयंतगिरी || २३.५ ॥
उपदामो यथा -
" सिरिमूलराय भूवैइकुलगयणमिअंक तुह दिसर्जयम्मि दुद्धरतुरंगखुरपुडुक्खायमेइणीबहलधूलिपडलेण पंकिलिज्जतसायरसलिलसयणिज्जे । अ दामोअरमेहिं" लच्छी अइदुकरं रइ ॥ २३.६ ॥
1 ) चौलुक्केत्यत्र चौलुक्य तव नगरी उद्दामसुरालयानां शिखरेषु पवनतरलैः दीर्घध्वजपटकरैः ददाति चपेटाप्रहारं किल कलेरवतरतः । 2) सिरिकुमरपाल हे राजन् यत्र यत्र त्वं शरमालां मुञ्चसि यस्मिन्सुभटे तत्र तत्र अनुलग्नः सुरीजनोऽपि कुसुमदाम मुञ्चति । 3 ) ओ दामाई इति - ओ सूचनायाम् । रच[य]न्त्या तया कामपूजनकृते तव समागमोत्सवं च (मे) लनदिवसानभिलषन्त्या नवकुवलयाक्ष्या कुसुमसमृद्धिवि[र]हितं उद्यानं निर्मितं सकलम् । 4 ) अणुरयणित्ति - अनुदिनं चन्द्रकिरणस्पर्शात् प्रसरच्चन्द्रकान्तशिलातो निष्यन्दामृतरसेन सिच्यमानतरुतले निषण्णरति केलिषि (खि) न्नविद्याधरमिथुनानि यत्र सः । जिनक्रमरजः पवित्रः राजते श्री उज्जयन्तगिरिः । 5 ) सिरिमूलरायत्ति - हे श्रीमूलराज भूपतिकुलगगनमृगाङ्क तव दिग्जये उत्कटतुषार ( तुरंग ) खुरपुटोत्खातमेदिनीप्रभूतरजः पटलेन कर्दमीभवत्सागरशयनीये दामोदरसमीपे इदानीं लक्ष्मीः कष्टेन रमते ।
१ चालुक्क BD; चौलुक्क K; थालुक्क N. २ कुमरपाल AKS. ३ मिल्लइ B. ४ प्फुस A; प्फुस N. ५ खिन्नसहरमि० 8; खिन्नविद्याहरमि० 4. ६ चलण s. ७ भूअइ B. ८ मयंक CDN. ९ दिसिज० B. १० पुडुक्खाइ B; पटुक्खाय D; पुटुक्खाय s; पुडुरकाय N. ११ उव ABP. १२ मिहि AB. १३ दुक्खरं A. १४ गमइ .

Page #205

चतुर्थोऽध्यायः। दामिनी यथा"सिरिसिद्धरायनंदण तुमयं आयंतमिक्खिळ झत्ति धाविरीऐ इमाइ
पज्जाउलत्तवससिढिलबद्धगंठि ल्हसिऊण
रमणत्थलाउ चरणग्गएसु रईअघणावेढम् । मणिकंचिदाम निम्मैिअगइखलणं दामिणी होइ ॥ २३.७ ॥ मालादामो यथा"हहो जुआणय तुमं मा उजाणम्मि भर्मंसु भुल्लो वि अन्नहा इत्थ फुल्लिअ
नवल्लमल्लिऑवचयकोउँअपरायणाण मयभिंभलाण
___ कंदप्पविब्भमुब्भासिआण पोढमहिलिआण । दूसहकडक्खमालादामिअहिअओ न नीहरसि ॥ २३.८ ॥ इदानी मात्राच्छन्दसां गुरुलघुपरिज्ञानार्थमाह -
__ "मात्रा वर्णोना गो" वर्णा गूना लः ॥२४॥ यस्य कस्यापि मात्राच्छन्दसो यावत्यो मात्रा भवन्ति ता वर्णोना अक्षरैरूना गुरवो ज्ञातव्याः । तथा वर्णा गुरुभिरूना लघवो ज्ञातव्याः । तत्रायमुपयोगः। यदा कश्चित्पृच्छति अष्टात्रिंशदक्ष यां कति गुरवः कति वा लघव इति तदा "सप्तपश्चाशति शास्त्रोपदिष्टायामार्यामात्रासंख्यायामष्टात्रिंशतं वर्णसंख्यामपनयेत् अँत्र येऽवशिष्यन्ते तान्गुरुंनुपदिशेत् । ते चैकोनविंशतिः । वर्णेभ्यश्च गुरून्पातयित्वा शेषोंनेकोनविंशति लघूनुपदिशेत् । यथा
1) सिरिसिद्धरायनंदणेत्यत्र हे कुमारपाल त्वां आयान्तं ईक्षितुं शीघ्र धावमानायाः अस्याः पर्याकुलत्वबशात् शिथिलीभूतबद्धग्रन्थितः संसित्वा ल्हसिऊण हादिवर्जनात् पूर्वोऽत्र गुरुन भवति । रमणत्थलाउत्ति-जघनस्थलात् । यदनेकार्थसंग्रहः - 'रमणं पुनः । पटोलमूले जघने रमणो रासभे प्रिये' इति । सांप्रतं चरणाग्रतो रचितघनावेष्टं यथा स्यात्तथा रचितगतिस्खलना दामिनी पशुबन्धनरज्जुर्भवतीति। 2) हं हो जुआणयत्तिभो भो युवन् उद्याने मा भ्रम । भुल्लो देश्योऽज्ञातार्थे । यदि च गमिष्यसि तदात्र पुष्पितनूतनमल्लिकापचयने [स] कुतुकानां मदविह्वलानां कन्दर्पविभ्रमोद्भासितानां प्रौढमहेलिकानां दुःसहकटाक्षश्रेणिबद्धहृदयः सन् न निस्सरसि । न बहिरागमिष्यसीति भावः। 3) मात्रा वर्णोना इति - गो गुरवो [लो ] लघवः । तथा वर्णा विवक्षिताक्षराणि । 4) सप्तपञ्चाशतीत्यत्र आर्या-पथ्या-विपुला-चपलादेः पूर्वार्द्ध ७ चगणा गुरुश्च तस्य मात्राद्वयं विवक्ष्यते ततो ३० मात्राः । अपराद्धे तु षष्ठस्य लघुत्वात् ३ हानौ २७ मात्राः। ततो द्वयोर्मीलने ५७ भवन्ति । जयति विजितेत्यत्र भाकस्मिकं भयं त्रासः । पक्षे रत्नान्तर्वी दोषः । यमिते सति यमकसहिते (इत्यार्याप्रकरणम्)।
१उक्खियं B. २ धाविरीइ AB. ३ स्थलाओ D. ४ रईअ० CN. ५ निमियगइ A.६ भवसु s. ७ मल्लिआचयs. ८ कोऊअS. ९ विब्भासिआण; १० उपोटम. N; पोढमहिलाण A. ११ अथ F. १२ गा N. १३ स्युः F. १४ ज्ञेयाः F. १५ तथा to ज्ञातव्या dropped in P.-१६ यथा P. २७Padds आर्यायां. Portion from आर्यामात्रासं० to तुह विरहे in २५-१ is not photo graphed in P.१८ तत्र A. १९ ते गुरवः F. २० शेषाः १९ लघवः F.

Page #206

छन्दोऽनुशासनम् । जयति विजितान्यतेजाः सुरासुराधीशसेवितः श्रीमान् । विमलनासविरहितत्रिलोकचिन्तामणिर्वीरः ॥ २४.१ ।। इति ॥
आर्याप्रकरणम् ।
पौ चौ तो गलितकं यमितेह्रौ ॥२५॥ द्वौ पञ्चमात्रौ द्वौ चतुर्मात्रावेकस्त्रिमात्रो गणो गलितकम । अंह्रौ पादे यमिते सति । तगणो यद्यपि वर्णगणोऽप्यस्ति तथापि मात्रागणसमभिव्याहारादिह मात्रागणो गृह्यते । एवमन्यत्रापि । यथा
"गलिअंजणधवले वहइ नयणपंकए,
सुहय चयइ कालागुरुचंदणपंकए । सहीअणअप्पिअं दलई चिअ नियं,
सा तुह विरहे मालइदाम विणिद्दयं ॥ २५.१ ॥
तृतीये षष्ठे ल्युपात् ॥ २६ ॥ यमितेह्रौ तृतीये षष्ठे च "लघुन्युपात् । उपगलितकमित्यर्थः । यथा
"तुह विजयपयाणयभेरीरवडंबरं, ___ झत्ति निसुणिऊण पडिरवमुहलिअंबरं । सज्झसेण पकंपिरस्स हरिणो करओ, . उअ गलिअमिमं खु धणुहं धरएँ सरओ ॥ २६.२ ।। , .
समेऽन्तरात् ॥ २७॥ "समेंह्रौ यमितेऽन्तरात् । अन्तरगलितकमित्यर्थः । यथा- .
"उअ वयंस वित्थरिअमर्हसवलच्छिअं,
रणरणंतभसलावलिअं वणरोइअं ।
___ 1) गलिअंजणेत्यत्र । निरन्तराश्रुपाताद्गलिताञ्जने सती धवले वहति नयनपङ्कजे सुभग त्यजति कृष्णागुरुचन्दनयोः पङ्ककं विलेपनाह कर्दमम् । सखीजनार्पितं चूर्णयति निर्दयं सा तव विरहे मालतीदाम । विनिद्र विकसितम्। 2) लघुन्युपादिति-प्रतिपादं लघुन्यक्षरे कृते सति । 3) तुह विजयेत्यत्र तव विजयप्रयाणभेरीशब्दाडम्बरं शीघ्रं श्रुत्वा प्रतिरवमुखरिताम्बरसाध्वसेन भयेन प्रकम्पमानस्य इन्द्रस्य करात् पश्य गलितं इदम् । खुशब्दो निश्चये पादपूरणे च । धनुः धरति शरत् । 4)समेंऽहाविति-गणाः पूर्ववत् । यमिते सयमके। 5) उअ वयंसेत्यत्र पश्य हे वयस्ये विस्तृतवसन्तोत्सवलक्ष्मीकां रणरणद्रमरावलिकां वनसजिकां कवलितचिरोत्पन्नमनस्विनीमानिकां फुल्लवल्लिकुसुमान्तरगलितपरागिकाम् ।
. १ तौ DN. २ दलइ विअ s. ३णिद्दयं BODNP. ४ मुहरियंवर P. ५ सम्भसेण A. ६वरइ B. ७समे पादेऽन्तरात् म. ८मधूसव इ. ९ वणराईअंA.

Page #207

चतुर्थोऽध्यायः।
१४३ कवलिअचिरपरूढमाणंसिणिमाणिों,
फुल्लवल्लिकुसुमंतरगलिअपराइअं ॥ २७.१ ॥ अन्ये तु प्रथमचतुर्थयोः पादयोर्यमैनेऽन्तरगलितकमाहुः । यथा
"पत्तलच्छि सुहयं जणमोहपयासयं,
गलिअनिद्दइंदीवरपत्तसहोअरं । सहइ तुज्झ एअं तं लोअणजुअलयं, पत्तलच्छि सुहयंजणेमोहपयासयं ॥ २७.२ ॥
पौ चौ पो वेः॥२८॥ द्वौ पञ्चमात्रौ द्वौ चतुर्मात्रौ एकः पञ्चमात्रश्चेद् यमितेह्रौ वर्गलितकम् । विगलितकमित्यर्थः । यथा
"उअ महुसमओ मिउफुरिअमलयपवमाणओ,
विगलिअचिरपरूढमाणंसिणिजणमाणओ। __कोइलाहिं कयकलगीईहिं गिज्जमाणओ,
वम्महस्स विजयम्मि सहाओ असमाणओ ॥ २८.१ ॥
चौ पः समः॥२९॥ द्वौ चतुर्मात्रौ पञ्चमात्रश्चैको यमितेह्रौ समः परं गलितकम् । संगलितकमित्यर्थः ।
यथा"वणफलॅमरसं गलिअयं, ___जस्स य निव्वुइदाययं । तस्स सया वणवासिणो,
किं वण्णामि महेसिणो ॥ २९.१ ॥
षतीगाः शुभात् ॥ ३०॥ एकः षण्मात्रः चत्वारस्त्रिमात्राः गुरुश्च यमितेह्रौ शुभाद् गलितकम् । शुभगलितकमित्यर्थः । यथा..... 1) पत्तलच्छि इत्यत्र पत्रलाक्षि सुखदं जनानां मोघपदं निष्फलव्यापारस्तस्यास्पदम् । अथवा जनानां मोहपदं मोहव्यापारस्तस्याश्रयम् । गलितनिद्रेन्दीवरपत्रतुल्यं शोभते तव एतल्लोचनयुगलकम् । प्राप्ता लक्ष्मीर्येन । सश्रीकमित्यर्थः । सुभगाञ्जनमयूखप्रकाशकम् । अथवा सुभगाञ्जनस्य मोघपदे निष्फलपदे आसकं स्थासकम् । 2) उभ महसेत्यत्र पश्य मधुसमयोऽस्ति मृदुस्फुरितमलयपवमानो विगलितचिरप्ररूढमनस्विनीमानकः कोकिलाभिः कृतकलगीतिभिः गीयमानः कन्दर्पस्य विजये सहायः। असमानो निरुपमः। 3) वनफलं नीरसं भूमिपतितं यस्य च निर्वृतिदायकं समाधिदातृ । तस्य सदा वनवासिनः किं वर्णयामि महर्षेः।
१माण B. २ फुल्लविल्ल...पराईयं A. ३ यमितेऽन्तर० कमित्याहुर्यथा A. ४गलियनिद्दअंदीवर A; गलिअनिद्दों इंदी. D. ५Portion from जणमोह. to समगलित in ३२ com. is not photographed in P.६ अंह्रौ । गलितकं चेत्यधिकारः आगलितकप्रकरणसमाप्तेः F.। ७ सहाउ , ८वणफलभरसंग• N. ९ निव्वुदयायं D. . ..

Page #208

१४४
छन्दोऽनुशासनम् । "पुणरवि निअरजसिरिसुहगलिआसया,
पव्वयकंदरेसु निवसंतया सया । पहु तुह रिउणो धरंतया मुणिव्वयं,
पुणो पुणो वि हु उवालहंति दिव्वयं ॥ ३०.१ ॥
चः पौ चौ तः समात् ॥ ३१॥ एकश्चतुर्मात्रो द्वौ पञ्चमात्रौ द्वौ चतुर्मात्रौ एकत्रिमात्रोंह्रौ यमिते समाद् गलितकम् । समगलितकमित्यर्थः । यथा
"दुद्धरवारिखंटिघोरा चलविजुलमीसणा,
सेलगुहंतरालपडिसद्दिअदुगुणिअनीसणा । जाव समुत्थरंति मेहा 'पिहिअंबरदेसया, पहिआ ताव हुँति जंबूफलसम गलिआसया ॥ ३१.१ ॥
तदोजे चतौ मुखात् ॥ ३२॥ तदेव समगलितकमोजपादयोः चगणतगणौ चेत्तदा मुखाद् गलितकम् । मुखगलितकमित्यर्थः । यथा
"सयवत्तयं,
मुहंगलिअमहुकरसुरहिअजलमलिसयवत्तयं । तमणंगेओ,
चावम्मि ठवेविणु कस्स व न हु हत मणं गओ ॥ ३२.१॥
षाचूनौजे जः समे जो लीवो मालायाः॥ ३३ ॥ षण्मात्राद् गणात्परे दश चगणा न विषमे जः समे जो "लघुचतुष्टयं वा यमितेह्रौ मालाया गलितकम् । मालागलितकमित्यर्थः ॥ यथा
1) पुणरवित्ति-पुनरपि । निजराज्यश्रीसुखगलिताशयाः पर्वतकन्दरेषु निवसन्तः सदा हे प्रभो तव रिपवो धरन्तः मुनिव्रतं पुनः पुनर्निश्चयेन उपालभन्ते दैवम् । 2) दुद्धरवारित्ति-दुर्द्धरवारिदृष्टिघोराः चलविद्युगीषणाः शैलगुहान्तरालप्रतिशब्दितद्विगुणितनिःस्वनाः यावद्विस्तरन्ति मेघाः पिहिताम्बरदेशकाः पथिकास्तावद्भवन्ति जम्बूफलसमगलिताशकाः। जम्बूफलानां समाः सन्तः गलिता आशा वाञ्छा येषां पक्षे गलितानि कथितानि आशयानि येषां नष्टमध्यानि । तदा हि तानि क्वथ्यन्ते । अथवा जम्बूफलसमा अत एव गलिता पतिता भाशा येषाम् । वर्षाकालेन जम्बूफलानि पतन्ति । 3) सयवत्तयमित्यत्र शतपत्रकं मुखगलितमकरन्दौघसुरभितजलं अलीनां शतानि तेषां वर्तकं जीवकम् । तदनङ्गः चापे संस्थाप्य कस्य न हुनिश्चितं हन्ति मनो गतः। 4) लघुचतुष्टयं वेति-पादचतुष्टयेऽपि विषमस्थाने तृतीयपञ्चमसप्तमनवमैकादशलक्षणे जगणो न स्यात् । तथा समे द्वितीयचतुर्थषष्ठाष्टमदशमलक्षणे जगणो लघुचतुष्टयं वा भवति सर्वेषु पादेषु ।
१सिरिमुह N;-सुहगलियआसया A. २ निबसंतवा सया ; सया dropped in B. ३ त्रिः N. ४वुट्टि B; बुद्धि N. ५ पिसिहिअंबर A. ६ पढिआ. N; पहिअतोव इंति A. ७गलिअआसया .. ८ मुहगलिययं महु• 4; सुहगलिअमहु. D. ९ तगणं गओ N. १० हंति OK. ..

Page #209

चतुर्थोऽध्यायः। "खेलिरकामिणीकराहयअविरलविअसिअजलरुहमालागलिअपरायसुरहिअंसलिलयं,
तरलतरंगरंगपरिनैच्चिरकलहंसमिहुणावलिसहसकिजमाणकलयलकलिलयं । अभंलिहतडपरिरूढबहलबउँलतिलयतमालतालीवणपडिहयखरदिणयरकरयं, पिच्छ सरोवरं इममणारयं पि विज्जाहरसुरवरकिन्नराण एक विलासहरयं ॥ ३३.१ ॥
चुर्गन्तो मुग्धात् ॥ ३४॥ षगणात्परे अष्टौ चगणा गुर्वन्ताः । नौजे जः समे जो लीर्वा यमितेह्रौ मुग्धाद गलितकम् । मुग्धगलितकमित्यर्थः । चुः इत्यस्य गन्तत्वेन विशेषणादन्त्यश्चगणो गुर्वन्तो लभ्यते । न तु पृथगेव गुरुः । अन्यथा चुगाविति कुर्यात् । यथा
"नमिरसुरासुरिंदसिररयणमउडरुइभरकरंबिअचरणकमलनहमणिं,
सयलतिलोअलोअलोअणविहुरणमोहंधयारनिअरविहडणनहमणिं । न नवसि जइ जुआइजिणइंदममलकेवलसिरिकुलहरमिह भवभयहणणं, ता वयंस तुह रयणं चिअ कराउ मुद्ध गलिअंकिर विहलमिदं खु जणणं ॥३४.१॥
चूरुग्रात् ॥ ३५॥ षात्परे षट्चगणा गन्ताः। नौजे जः समे जो लीर्वा यमितेह्रौ उग्राद् गलितकम् । उग्रगलितकमित्यर्थः ॥ यथा
"निम्मलनाणदिट्ठिअवलोइअभुव॑णयलं विसुद्धचित्तं, ____ उग्गगलिअसमैग्गकम्मं निरवहिनाणरइअजगचित्तं । वीरं संभरामि तारणतरंडयं समपसन्नसोहं,
पंडिओ दुत्तरस्स भवसायरस्स लहरीभरम्मि सोहं ॥ ३५.१ ॥ 1) खेलिरकामिणीत्यत्र क्रीडनशीलकामिनीकराभिहताविरलविकसितजलरुहमालागलितपरागसुरभितसलिलकम् । तरलतरङ्गेन परिवर्तनशीलहंसमिथुनावलीनां सरभसं क्रियमाणः कलकलशब्दविशेषस्तेन कलिलकम् । अभ्रंलिहतटाभिरूढबहलबकुलतिलकतमालतालीवनेन प्रतिहतकठिनदिनकरकरा यत्र । स्वार्थ के करकम् । पश्य सरोवरं इदं अनारतं विद्याधरसुरकिंनराणां एकं विलासगृहम् । 2) नमिरसुरेत्यत्र नम्रसुरासुरेन्द्र शिरोरखमकटरुचिभरकरम्बितमिश्रितक्रमकंजनखमणि सकलत्रिलोकलोचनानां पीडनशीलमोहान्धकारनिकरविघट्टने नभोमणि सूर्यम् । न नमसि । रुदनमोर्व इति मस्य वः। यदि युगादिजिनेन्द्रं अमलकेवलश्रीकुलगृहं भवभयहननं नवयस्य तवरवं एव करात हे मुग्ध गलितं किल विफलमिदं निश्चितं जननम्। 3) निम्मलनाणेत्यत्र निर्मलज्ञानदृष्ट्यवलोकितभुवनतलं विशुद्धचित्तम् । उग्रं सत् गलितं समग्रं कर्म यस्मात् । निरवधिज्ञानरचितजगचित्रं जगच्छब्देन जगत्स्था जना गृह्यन्ते आधाराधेययोरभेदोपचारात् । वीरं चरमजिनं स्मरामि तारणयानपात्रम् । सर्वप्राणिषु समा मध्यस्था अत एव प्रसन्ना शोभा यस्य । अथवा शमेन उपशमेन प्रसन्ना। पतितः दुस्तरस्य भवसागरस्य लहरीभरे सोऽहम् ।।
१ जलरुहि s. २ सुरदिअ S; सुरुहिअ B. ३ परिणच्चिर A. ४ सयसहस्सकि० s; सरहकि० A. ५ बहलबहुल s. ६ दिणरयकयं . ७ एकं A; एवं N. ८ अन्त्यश्चो गान्तो न तु . ९ सिरिरयण 0. २०चलण P. ११ लोअ dropped in DKN; तिहरण N; विहरण B. १२ निअर dropped in D. १३ जिणयंदममल BP; मलकेवल to 38 com. dropped in P..१४ हरणं , १५ गलितमुग्र० A. १६.निर्मल A. १७.भुवणलयं B. १८ समग्र DP; समगा N, १९ तरंडयसम.4.२०.पंडिओ ON,
१९ छन्दो०
anamanroad

Page #210

१४६
छन्दोऽनुशासनम्।
पौ तः सुन्दरा ॥ ३६॥ द्वौ पञ्चमात्रौ त्रिमात्रश्चैको यमितेह्रौ सुन्दरा नाम गलितकम् । नौजे जः समे । जो लीति निवृत्तम् । यथा
"नरवरिंद तुह कित्तिआ,
कत्थ कत्थ न पहुत्तिआ। भरिअगयणमहिकंदरा, कुंदसंखससिसुंदरा ॥ ३६.१ ॥
पौ तौ भूषणा ॥ ३७॥ "द्वौ पश्चमात्रौ द्वौ त्रिमात्रौ यमितेह्रौ भूषणा नाम गलितकम् । यथा
"पिच्छ पीवरमहापओहरा,
कस्स करस न वयंस मणहरा । विप्फुरंतसुरचावकंठिआ, .
भूसणा नहसिरी उवहिआ ॥ ३७.१ ॥
चपचापचाल्गा मालागलिता ॥ ३८॥ चतुर्मात्रः पञ्चमात्रः चतुर्मात्रद्वयं पञ्चमात्रः चतुर्मात्रद्वयं लघुगुरू चे मालागलिता ।
यथा"न मुणिजइ गलाउ रयणमाला गलिइआ न गणिजइ भग्गओ, ___ मणिवलयनिअरो न य जाणिजइ अंसुअंचलो वि हु विलग्गओ। चोलुक्कुलंबरदिणमणि तुह अवलोअणनिमित्तधावंतिहि, मयरद्धयबाणधोरणिविद्धहिअइहि नारिहि हरिसिज्जंतिहि ॥ ३८.१ ॥
__षश्चीः समे जो लीर्वा विलम्बिता ॥ ३९॥ __ एकः षण्मात्रश्चचंतुष्टयं च । तथा समे स्थाने जगणो लघुचतुष्टयं वांह्रौ यमिते विलम्बितागलितकम् । यथा.. 1) नरवरिंदेत्यत्र हे नरवरेन्द्र तव कीर्तिः कुत्र कुत्र न प्राप्ता भृतगगनमहा(ही!)गुहा कुन्दशनशशिसुन्दरी । 2) द्वौ त्रिमात्रौ इत्यत्र अत्र तावत् तगणद्वयस्य स्थाने षगणः 55॥ एवंविधः क्षेप्यते तदा तगणद्वयव्यवहारो न भवति । अतः पृथग्ग्रहणम् । एवमन्यत्रापि ज्ञेयम् । 3) पिच्छ पीवेत्यत्र पश्य पीवरमहापयोधरा कस्य कस्य न हे वयस्य मनोहरा विस्फुरत्सुरचापकण्ठिकाभूषणा नभसः श्रावणमासस्य गगनस्य च श्रीः सा उपस्थिता प्रकटिता। 4)न मुणिजइ गलाउत्ति-न ज्ञायते गलात् रखमाला गलिता न गण्यते भग्नकोऽपि मणिवलयनिकरो न च ज्ञायते अंशुकाञ्चलोऽपि विलग्नकः कण्टकादौ । हे चौलुक्यकुलाम्बरदिनमणे कुमारपाल तवालोकननिमित्त धावन्तीभिर्मकरध्वजबाणविद्धहृदयाभिनारीभिहर्षन्तीभिः। ।
. १सुन्दरात् N; सुन्दराः D. २ पेच्छ BEP; पीच्छ N. ३ कंचिआ s.४चाग्ला RN. ५radds यमितेह्रौ after च. ६ जानिजइ A. ७ चालुक्क BCDP. ८ धावंतहिं A. ९ चगणचतु. ODP.

Page #211

चतुर्थोऽध्यायः ।
"मसिसब्बंर्भयारि घणतिमिरमा लिआओ, अह समुल्लसंति दुव्वारमालिआओ । वासयपंजरेसु सुत्ताओ सारिआओ,
तह अविलंबिआओ जंति अहिसारिआओ ॥ ३९.१ ॥ गन्तचः पचुपाः खण्डोद्गतम् ॥ ४० ॥
गुर्वन्तचतुर्मात्रः पञ्चमात्रः चतुर्मात्रपञ्चकं पञ्चमात्रश्च । समे जो लीर्वा खण्डोद्गतम् । यथा -
"खंडुग्गर्यंमिंदु बिंबमिणमज्जवि अहिणवकिंसुअकुसुमसरिसयं,
न हुजा चंदिमाइ तिमिरभरं किर परिदलिऊण पयडइ हरिसयं । वम्मीसरभडस्स सरनिअरेहिं अइदूसहिंहिं पहरिजंतओ,
अहिअं ता संपइ अहिंसरणे पयट्टइ जुवइजणो तुवरंतओ ॥ ४०.१ ॥ चपाचीपाः प्रसृता ॥ ४१ ॥
चतुर्मात्रः पञ्चमात्रद्वयं चतुर्मात्रचतुष्टयं पञ्चमात्रश्च प्रसृता । यथा - "जं किर मुद्धिआइ तीए अहिणवमहुसमयल च्छितुवरिजंतओ, पसरिअमलयमारुओ न हु सुहाइ तुह विरहमि सुरूवं छिवंतओ । तस्स व चिंतिऊण पडिखलणकारणं किरइ रुद्धनहयलवहाओ,
किर उहुहिओ घणनीससिअसमीरलहरीओ अइदूसहाओ ॥ ४१.१ ॥ चुर्दो नौजे जो लम्बिता ॥ ४२ ॥
-
पश्च चतुर्मात्राः द्विमात्रश्चैको नौजे जगण लम्बितागलितकम् । यथा*" कइलास तुलणपयडिअबहुबाहपएणं, संजणिअतिअसमंडलवहुबाहपरणं ।
G
1) मसिसब्बं भयारीत्यत्र मषीसब्रह्मचारिघनतिमिरमालिकाः पश्यथ समुल्लसन्ति दुर्वारं यथा स्यात्तथा । हे भालिकाः सख्यः वासकपञ्जरेषु सुप्ताः शारिकाः । तथा अविलम्बिताः त्वरिताः यान्ति । याः कामाक्रान्ताः स्वयं भर्तारं प्रतिव्रजन्ति ता अभिसारिका उच्यन्ते । 2 ) खंडुग्गयमित्यत्र । अर्धोद्गतं चन्द्रबिम्बं इदं अद्यापि अभिनव किंशुककुसुमसदृशं न निश्चितं यावत् चन्द्रिकया तिमिरभरं किल परिदास्य प्रकटयति हर्षम् । वम्मीसरशब्दो देश्यः कामवाचकः । स एव भटस्तस्य बाणनिकरैः । कथंभूतैरतिदुःसहैः । ताड्यमानः अधिकं यथा स्यात्तथा तस्मात्संप्रति अभिसरणे भर्तुर्युवतिजनः प्रवर्तते त्वरमाणः । 3 ) जं किर मुद्धिआइ इत्यत्र हे सुभग यस्मात्कारणात् । किलेति निश्चये । तस्या मुग्धिकायाः तव विरहे मलयमारुतः छिवन्निति अङ्गे लगनपि न सुखायते । कथंभूतः । अभिनववसन्तलक्ष्म्या त्वरमाणः । तस्मात्कारणात् तत्प्रतिस्खलनकारणं ध्यात्वा रुदनभस्तलपथाः उष्णोष्णिका अत्युष्णा अतिदुःसहाः निश्वासवायुलहरीः करोति ( किरति ? ) । 4 ) कइलासतुलत्यत्र कैलास तोलने प्रकटितं बहुतरं बाहापदं बाहाव्यापारो येन संजनितत्रिदशमण्डलवधूबाष्पपयसा आलम्बितक्षयकारणदशाशतेन । वणे इति निश्चये । नीता सीता दशास्येन वने कानने ।
१ सव्वब्भयारि A; सर्वभयारि K; सव्वम्भयारि DN. २ ओअह BDN. ३ The line is dropped in D. ४ अवलंबिआओ AC ५ अहिसारिओ ० ६ खंडुप्रय DP. ७ अइसरणे B. ८ चपाः चीपाः H. ९ सरूव A १० उण्हुण्डित्ताआओ B.

Page #212

१४८
छन्दोऽनुशासनम् ।
आलंबिअखयकारणदसासएण वणे,
नीआ सीआ तेणं दसासएण वणे ।। ४२.१ ॥ सौ पैर्विच्छित्तिः ॥ ४३ ॥
सैव लम्बिता ओजे पगणैः विच्छित्तिर्गलितकर्महौ यमिते । यथा
" रणरणंति जत्थ पमत्ता कुसुमेसु सिलीहा,
होति जत्थ लोअद्वैसहा कुसुमे सुसिँलीमुहा । विच्छित्तिपरो तरुणिअणो विर्णां वि हु महु समओ, विब्भमइ जत्थ समुत्थरइ एस इह महुसमओ ॥ ४३.१ ॥ चापचपदा ललिता ॥ ४४ ॥
चद्वयं पचपदाचह्रौ यमिते ललितागलितकम् । यथा -
" मत्तमयरपुच्छच्छटोहभग्गवणराईअं, तीरसहंत लवंगलवलिकणइवराइअं ।
नहमंडल गरुअनिरंतरविविहघणवालयं,
अहिं पेच्छ ललिअंगत्ति अं घणवालयं । ४४.१ ॥ उभे विषमा ॥ ४५ ॥
. उभे विच्छित्तिललिते ललिताविच्छित्ती वा संकीर्णे विषमगलितकमंहौ यमिते ।
यथा -
"तरलं दीहत्तणेणं पाविअकण्णमग्गं,
विसमत्थमोहसायरे करेइ कंण मग्गं ।
अं तुह नयणजुअल सुंदरि कालसारं, सोहाविणिज्जिअलोअणं निंदइ कालसारं ।। ४५.१ ॥

अत्र पूर्वार्द्धे ललिता अपराद्धे विच्छित्तिः ॥ ४५.१ ॥
1 ) रणरणन्ति शब्दं कुर्वन्ति यत्र प्रमत्ताः पुष्पेषु भ्रमरा भवन्ति तत्र लोकदुःसहाः कुसुमेषोः कामस्य बाणाः। विच्छित्तिः पत्रभङ्गादिरचना तस्याः परायणः तरुणीजनो विनापि महु मद्यं समदः मदसहितः विभ्रमति यत्र विस्तरति एष स इह मधुसमयः । 2 ) मत्तमयरपुच्छेत्यत्र उदधिं पश्येति सटङ्कः । कथंभूतम् । मत्तमकरपुच्छच्छटौघेन भग्ना वनराजिका यत्र सः तथा तम् । तीरे राजमाना लवङ्गलवल्यौ कणइत्ति वल्लिविशेषश्च तासां नैराजितं तत एतयोर्द्वन्द्वः (?) । नभोमण्डले ये गुरुका निरन्तरा विविधा घना मेघास्तेषां पालकं वर्तकम् । मेघानां हि समुद्रादेव वृत्तिभवनात् । घना व्याला जलचरसर्पा यत्र स तथा तम् । 3 तरल दीहन्ति - हे सुन्दरि इदं नयनयुगलकं चञ्चलं दीर्घत्वेन प्राप्तकर्णमार्ग विषमास्त्रमोहसागरे करोति कं न मनम् । एतत्तव कालगुणेन सारं प्रधानं किं च शोभाविनिर्जिते लोचने यस्य स तं कृष्णसारं हरिणं निन्दति ।
१ शिली • AE. २ The line is dropped in D. ३ लोहदूसहा N. ४ शिली ० अणो D. ६ विणा dropped in D. ७ समुत्थइ A. ८ च्छडोहभ० DP; च्छडाभ• BE. १० वणराइ dropped in s; वणराईअं A. ११ पिच्छ E. १२ ललियगति 4. १३ पअं N. भग० B; विषमाललितक० A.
. ५ तुरणि
९ राईअं 4. १४ विष

Page #213

१४R
चतुर्थोऽध्यायः। तीचौ मुक्तावली ॥ ४६॥ चत्वारस्त्रिमात्राश्चतुर्मात्रश्चैको मुक्तावलीगलितकम् । यथा -
"चंदणयं पिहु न हु सा सहए,
गंडयलं करकलिअं वहए। धरइ न मुत्तावलिअं हिअए,
तुज्झ तणुं चिअ लिहि निअए ॥ ४६.१ ।।
पिचौ रतिवल्लभः॥४७॥ त्रयः पञ्चमात्राः चगणश्चैको रतिवल्लभो गलितकम् । यथा
"दीसए एस तरुणिअणदुल्लहओ,
पञ्चक्खतणू चेव रइवल्लहओ। जो भणइ मयणो हरेण परिअड्डो,
सो मामि जणो निच्छईंण अविअड्डो ॥ ४७.१ ॥
पौ चषौ हीरावली ॥४८॥ द्वौ पञ्चमात्रौ चतुर्मात्रषण्मात्रौ च हीरावलीगलितकम् । यथा
"कुवलयदलनयणे पयावइणा कयं,
बहुरयणमयं पिव तुह वयणपंकयं । रिंस मणहरदसणाहरकुंतलया, .
हीरावलिविहुँमदलइंदनीलया ॥ ४८.१ ॥ दण्डकार्यादिभ्योऽन्यच्च सयमकं गलितकमित्येके ॥४८.१॥
गलितकप्रकरणम् । गलितकमेवायमकं सानुप्रासं समांहि खञ्जकम् ॥ ४९ ॥ पूर्वकाण्येव गलितकानि यमकरहितानि सानुप्रासानि यदि भवन्ति तदा खञ्जकसंज्ञौनि ॥४९॥ __1) चंदयणं (णयं) पि हुत्ति - चन्दनं सा न सहते अर्थादङ्गे । तथा गण्डतलं कपोलभागं करतलगतं बहते शोकाकुलत्वात् । धरति न मुक्तावलिकां हृदये तव तनुमेव लिखितां पश्यते । हृदये कीदृशे । निजके । 2)[दीसइत्ति-1 दृश्यत एष तरुणीजनानां दुर्लभः प्रत्यक्षतनुः निश्चयेन रतिवल्लभः । य एवं वक्ति 'ईश्वरेण परिदग्धः' स पुमान् मामि मन्ये निश्चयेनाविदग्धकः। मूर्ख इत्यर्थः। 3) कुवलयेत्यत्र हे कुवलयदलनयने ब्रह्मणा बहुरत्नमयमिव कृतं तव वदनपङ्कजं यस्मिन्मनोहरदशनाधरकुन्तलकाः सन्ति। कीदृशाः। हीरावलिबिदुमदलेन्द्रनीलका इवेत्यर्थः । इति गलितकप्रकरणम् ।
.१ तम्चे B..२ परिअट्टो D. ३ सामि N. ४ मिच्छइण NS; निच्छएण . ५ बहुरणमयं D. ६ रजाति....७ विहुमदल B ८ इत्यन्ये .. इति dropped in P. ९ पूर्वाण्येव F. १० स्था , ११ खनकनामानि ..

Page #214

१५०
खञ्जकविशेषानाह -
छन्दोऽनुशासनम् ।
तौ चितगाः खञ्जकम् ॥ ५० ॥
1
त्रिमात्रगणद्वयं चतुर्मात्रत्रयं त्रिमात्रो गुरुथायमकं सानुप्रासं खञ्जकम् । यथा
”मत्तमद्दुअमंडलकोलाहलनिब्भरेसुं, उच्छलंतपरहुअर्कुडुंबपंचमसरेसुं ।
मलयवायखंजीकयसिसिरवया घणेसुं,
विलसइ का वि चित्तसमयंमि सिरी वणेसुं ॥ ५०.१ ॥ पचपचपा महातोणकः ॥ ५१ ॥
पञ्चमात्रचतुर्मात्रपञ्चमात्रचतुर्मात्रपञ्चमात्राश्चेन्महातोणकः । यथा
1
" तुह पयावेण वि दवदूसहेण महिवलए, दšदरिअवेरिमंडलेण इह पसाहिए । महातूणयद रिविवरमज्झमि अहम्हा,
लज्जिअव्व ठिआ नरनाह तुज्झ सिलीमुहा ॥ ५१.१ ॥
चीगौ सुमङ्गला ॥ ५२ ॥
चगणचतुष्टयं गुरुच सुमङ्गला । यथा - " चीणं चसु निवसेसु कंबलं, चालुक्करायमणुसर महाबलं । मूढ व मी माणविसघंघलं,
अत्तायस्स चिंते मंगलं ।। ५२.१ ।। चौ पः खण्डम् ॥ ५३ ॥
चतुर्मात्रद्वयं पञ्चमात्रश्च खण्डं नाम खञ्जकम् । यथा"नश्चाविअचंदणेवणो, मञ्चाविअमहुँअरगणो ।

1 ) मत्तमहुभमंडलेत्यत्र उन्मत्तभ्रमरश्रेणिकोलाहलेन व्याप्तेषु, उच्छलत्कोकिलकुटुम्बस्य पञ्चमस्वरो येषु तेषु, मलयवायुखीकृतशिशिरपदा लक्षणया तिरस्कृतः शिशिरस्य ऋतोः पदं व्यापारो यया सा, निबिडेषु विलसति कापि चैत्रसमये श्रीः शोभा वनेषु । 2 ) तुह पयावेणेत्यत्र तव प्रतापेनापि दववहुः सहेन दग्धसवैरिमण्डलेन महीवलये [] साधिते सति । तूणको भस्त्रकः स एव दरी गुहा [ तस्याः ] विवरमध्ये अधोमुखाःलज्जिता इव नरनाथ बाणास्तिष्ठन्ति । 3 ) चीणं चएसु इत्यत्र चीनांशुकं त्यज परिधेहि कम्बलं कुमारपालमनुसर । हे मूढ मानं मा वह विह्वलं त्वं विशृङ्खलं वा । आत्मनश्चिन्तय मङ्गलम् | 4 ) नच्चाविभत्ति । अत्र नर्तितचन्दनवनो मदं प्रापितमधुकरगणः खण्डितमनस्विनीमानकः वाति दक्षिणः पवनः ।
०
१ मत्तमहुअरमं : 4. २ कुटुंब D; कुटंब CS; कुडंब BE. ४ महातोणः F. ५ दढदरिय 4. ६ ट्ठिया P. ७ चोलुक्क AN. मणो A. १० माहुअर • A.
-
३ सिसिरपया 4; ससिरपया B. ८ मा dropped in s९ नंदण
www.jalnelibrary.org

Page #215

चतुर्थोऽध्यायः। खंडिअमाणिणिमाणओ, वाअइ दाहिणपवणओ ॥ ५३.१ ॥
षचता उपात् ॥५४॥ वण्मात्रः चतुर्मात्रः त्रिमात्रश्च उपात्खण्डकम् । उपखण्डकमित्यर्थः । यथा
"साहीणो चित्तण्णुओ,
पणओ खंडिअमन्नुओ। माए पयरैणदुल्लहो,
कत्तो लब्भइ वल्लहो ॥ ५४.१ ॥
षश्चौ खण्डिता ॥५५॥ एकः षण्मात्रो द्वौ चतुर्मात्रौ खण्डिता । यथा
"उज्जग्गरकसायनयणं,
हिअयलग्गजायचलणं ।
खंडिआइ दळूण पिअं, . मरणयंमि हिअयं निहि ॥ ५५.१ ॥
त्रयोऽप्यवलम्बकः॥५६॥ त्रयोऽपि खण्ड-उपखण्ड-खण्डिता-भेदाः प्रत्येकमवलम्बकसंज्ञाः। "संज्ञाप्रयोजनं द्विपदीखण्डे ॥५६॥
षश्चीयुग्जो लीर्वा हेला ॥ ५७॥ षण्मात्रः चतुर्मात्रचतुष्टयम् । तथा युक् समस्थानगतो जो लीर्वा हेला । यथा
"कोअंडं पसूणरइअं गुणो महुअरा,
बाणा कामिणीण नयणा विलासंगहिरा । सयमतणू जडो सहयरो तुसारकिरणो,
हेलाए तहावि भुवणं जिणेइ मयणो ॥ ५७.१ ॥ 1)साहीणो चित्तेत्यत्र स्वाधीनः चित्तज्ञः। पणो स्नेहलः । खण्डितमन्युकः मयि सकोपे सति इति शेषः। हे मातः प्रकरणे उत्सवसमये दुर्लभः परदेशगतत्वात् । कुतो लभ्यते वल्लभः। 2) उजागरेत्यत्र निद्राभावेन कषायनयनं हृदयलनयावकचरणं परस्त्रीपादप्रहारात् खण्डितया दृष्ट्वा प्रियं मरणे हृदयं निहितम् । निद्राकषायमुकुलीकृतताम्रनेत्रो, नारीनखवणविशेषविचित्रिताङ्गः। यस्याः कुतोऽपि गृहमेति पतिः प्रभाते, सा खण्डितेति कथिता कविभिः पुराणैः। 3) संज्ञाप्रयोजनमित्यत्र एतेषां त्रयाणामप्युदाहरणानां अवलम्बक इति संज्ञा । अस्याः भवलम्बकसंज्ञायाः प्रस्तावो द्विपदीप्रकरणेऽग्रे । उदाहरणं रत्नावलीसंभवं यथा-कुसुमाउहपिनअयं इत्यादि ज्ञेयम्। 4) कोअंडं पसूणेत्यत्र कोदण्डं प्रसूनरचितम् । गुणः प्रत्यञ्चा मधुकराः। बाणाः कामिनीनां नयनानि विलासगभीराणि । स्वयमतनुः जडः सखा तुषारकिरणः । हेलया तथापि भुवनं जयति मदनः ।
१दाणिणपवयणओs. २ खञ्जकमुप००; षण्डकमुप० A. ३ पवरण N. ४ कत्ते इ. ५ चतुर्मात्रद्वयं ३.६षण्डिता.....७ उजागर ABK; उज्जग्रर DP. ८ जावयं चलणं N. ९अविलम्बिकः G. The Sutra is dropped in D. १०षण्डिता A..११ विलासमंगहिरा. १२ समयलणूस.....

Page #216

કૃષ્ણ
छन्दोऽनुशासन सान्ते दोनावली ॥ ५८ ॥ साहेला पादान्ते द्विमात्रोना आवली । यथा"नवघणमालिअंत्ति कलिउं विहत्थओ, • सजल विलोअणेहिं पहिआण सत्थओ | गिम्हे दवहुआसमसिमेलिणसामलिं,
पेच्छैइ हंत विंझसिहराण आवलिं ॥ ५८.१ ॥ चूपगा विनता ॥ ५९ ॥
B
चतुर्मात्रषट्कं पञ्चमात्रो गुरुच । समे जो लीर्वा विनता । यथा"मुँहसिरिकलावनिज्जिअदिवायरनिसायरं तइलोक्कवई,
अक्खलिअसुद्धझाणाणैलेण निर्दंड्डुसयलकम्मुग्गइं । विणयामरिंदमणिमउडकंतिपब्भारपल्लविअचरणयं,
तं अणुसरामि भवजलहितारणं वद्धमाणमिह सरणयं ।। ५९.१ ।। तौ चस्तौ विलासिनी ॥ ६० ॥
at मात्र एक चतुर्मात्रः पुनद्वौं त्रिमात्रौ विलासिनी । यथा " मत्तको इलामहुर भासिणी,
हसइ किं पिसा जइ विलासिणी ।
दोह हुंति सोहग्गल व्हिआ,
मल्लिआ तहं य चंदजोहिओ ॥ ६०.१ ॥ तौ चितौ मञ्जरी ॥ ६१ ॥
चतुर्मात्रा : पुनरेकस्त्रिमात्रो मञ्जरी । यथा" चूअमंजरिं मंजुकोइलागीअयं, मलयंमारुअं पुण्णबिंबयं चंदयं ।
at त्रिमात्र
1) नवघणमालिभत्ति इत्यत्र पथिकानां सार्थः विन्ध्याचल शिखराणामावलिं पश्यति । कीदृशीम् । दुधहुताशनमषीभिः मलिनाः कृष्णाः शाल्मलयो यत्र ताम् । क्व । ग्रीष्मे काले । सार्थः कीइगु । विहस्तः व्याकुलः । कथ(कलिउ)मिति ज्ञात्वा । इतीति किम् । नवघनमालिकां ज्ञात्वा । कैः साश्रुनयनैः । 2 ) मुहसिरिकलेति अत्र मुखश्रीकलापनिर्जितदिवाकरनिशाकरं त्रिलोकपतिं अस्खलितशुद्धध्यानानलेन निर्दग्धा सकलकर्मणि उद्गतिद्ववो येन स तम् । विनतामरेन्द्रमणिमुकुटकान्तिप्राग्भारेण पल्लवितं रक्तीकृतं चरणमेव स्वार्थे के चरणकं यस्य स तथा । तं जिनमहं अनुस्मरामि भवजलधितारणं वर्धमानाभिधं शरणमेव शरणकम् । 3) मत्त - कोइलामहुर भासिणीत्यत्र यदि सा मत्तकोकिलावन्मधुरभाषिणी विलासिनी हसति तदा सौभाग्येन क्षणे कोमले द्वे भवतः एका मल्लिका द्वितीया चन्द्रज्योत्स्ना । 4 ) चूभमंजरिं इत्यत्र मधुमासे विषमात्रः कामः एतानि उपकरणानि प्राप्य शीघ्रं त्रैलोक्यनिर्जयनसमर्थो भवति । तानि कानि । चूतमअरीं मनोज्ञकोकिळा गीतक मलयाचलमारुतं पूर्णबिम्बं चन्द्रं च ।
-
१ आलइत्ति P. २ मसिमिलण १. ३ पिच्छइ . ४ सुहसिरि DAS. ५ झाणानले . ६ निढिसय लकमुगाईं 4.. ७ दोन्ह 4 दोन्नि BEP ८ लाण्हिआ ६ ९ जुहिआ. १० मलय करूअं 8,

Page #217

चतुर्थोऽध्यायः ।
पाविऊण महुमासि एत्थ विसमत्थओ, हवइ झति तेलोक्कनिज्जयसमेत्थओ ।। ६१.१ ॥ सा तान्ता सालभञ्जिका ॥ ६२ ॥ सामञ्जरी त्रिमात्रान्ता सालभञ्जिका । यथा -
" चरणकमललग्गे विहु पिअयमंमि पकोविरी,
सालभंजिअव्व सहि कीस तुमं सि अजंपिरी । सुसु समुल्लति पिमाहवी कुल केलयला, मयणविजयदुंदुहिझुणी इव पूरिअनहयला ॥ ६२.१ ॥ चादिः कुसुमिता ॥ ६३ ॥
सैव मञ्जरी पादादौ चतुर्मात्रश्चेत्कुसुमिता । यथा - "मय परिपुघुट्टकलयंठी पंचमनिब्भरा,
विहडेप्फडभमंतभसलावलिकलयलसुंदरा । घणघोलंतमलयपवणोद्धुंअकुसुमिअकेसरा,
हिअयं निम्मति न हु कस्स इमे महुवासरा ॥ ६३.१ ॥ गौ द्वितीयषष्ठौ जो लीर्वा द्विपदी ॥ ६४ ॥
एकः षण्मात्रः पञ्च चतुर्मात्रा : गुरुश्च । तथा द्वितीयपष्ठौ चगणौ जो लीर्वा द्विपदी । यथा -
" मी रेवश्च पहिअ निअदइअं परिहरिऊण सव्वहा,
इह हि समुत्थरंतकुसुमायरमासमुहंमि अन्ना | पहुअजुवइगीअ हालाहलविहलंघ लिअचित्तओ,
चलसि न दुवइअं पिवम्मीसरसरनिउरंबत्तिओ ॥ ६४.१ ॥
१५३
1 ) चरणकमलेत्यत्र सखीं प्रति सखी प्राह । चरणकमललग्नेऽपि प्रियजने भर्तरि कथं प्रकोपनशीला हे सखि कथं अजल्पनशीला । केव । पुत्रिकेव । हे सखि शृणु प्रियो माधवो वसन्तो यस्याः सार्थात् कोकिला तस्याः कुलानां कलकलाः शब्दाः समुल्लसन्ति पूरितनभस्तलाः । इवोत्प्रेक्षते । कामविजयानकध्वनयः । 2) मयपरिपुट्ठेत्यत्र मदपरिपुष्टेन सघोषा याः कलकण्ठ्यः तासां पञ्चमस्वरा स्तैर्निर्भरा व्याप्ताः । विहडफड ब्याकुले देश्यः । एवंविधा भसला भ्रमरास्तेषामावल्यस्तासां कलकलेन गुञ्जारवेण सुन्दराः । घनाश्च ते घोलन्तश्च एवंविधा मलयपवनास्तैरुद्धताः कुसुमितकेसरा येषु । एवंविधा वसन्तवासराः कस्य चित्तं न निम(र्म) अन्ति अपि तु सर्वस्येति भावः । 3 ) मा रे वच्च पहिय इत्यत्र रे पथिक मा वच्च मा याहि सम्यगुच्छ लत्कुसुमाकरमासमुखे वसन्तस्यादौ इत्यर्थः । निजदयितां परिहृत्य । कथम् । सर्वथा । तां मुक्त्वा चेद् गमिष्यसि तदा परभृतयुवतिगीतहालाहलविह्वलः सन् कन्दर्पशरसमूहताडितः सन् द्विपदिकामपि पदद्वयमितमेदिनीं न चलिष्यसि। ततो मा गच्छेत्यर्थः ।

१ तेलुक्कनि० A; लोक्कनि० D; तेल्लोक्कविजय s. २ समुत्थओ B. ३ पिअयंमि ON; पियआमि A ४ सालिभंजि० D. ५ सुण कीस स० 4. ६ कुलककल० DS. ७ दुंदुभिवज्झिणी इव पूअनह० 8. ८ चतुमत्रेऽधिके सति कु० . ९ विहडप्फुड N; विहडस्फुड . १० पवणुद्धुअ B; पवणोद्दुअ N. ११' सारे N. १२ परहूयजुवई A; परहुअजुवई P. १३ वलसि NS. १४ निउरुंब B.
२० छन्दो०

Page #218

१५४
छन्दोऽनुशासनम् । इहान्या अपि सुमनः-तारा-ज्योत्स्ना-मनोवतीप्रभृतयः सप्तत्रिंशद् गणसमा द्विपयो विपुला-चपलादयोष्टावर्द्धसमाश्च कैश्चिन्निबद्धाः । ताश्च क्वचित्काश्चिदन्तर्भवन्तीति पृथङ् नोक्ताः ॥ ६४.१॥
साये न्ले छै रचिता ॥६५॥ सा द्विपदी आये चगणे न्ले लघुचतुष्टये सति छैः सप्तभिर्मात्राभिर्यतिश्चेद्रचिता । रतिकेत्यन्ये । यथा
"नच्चिरकीरमिहुणकोलाहलमुहलिअकलेमछेत्तओ, ___ दिम्मुहमहमहंतगंधुक्कडविअसिअँसत्तवण्णओ। विरइअमुद्धदुद्धसुंदेरिमेअविरलकासहासओ, ___ पिअसहि मा पिअंमि परिकुप्पसु जं सरओ समागओ ॥ ६५.१ ।।
गन्तारनालम् ॥ ६६॥ सा द्विपदी गुर्वन्ता एकेन गुरुणा वृद्धा आरनालम् । यथा- . ..
"अविरलबाहवारिधारावलिविअलणसोणलोअणाए,
दारुणपंचबाणबाणार्हयहिअयफुरंतवेअणाए। तुह विरहमि चंदमंदानिलचंदणतावजालिआए,
अहिणवमार नालवणयं पि तीइ तं कुणसि बालिआए ॥ ६६.१ ॥
उपान्त्यलोना कामलेखा ॥ ६७॥ सैव द्विपदी अन्त्यस्य गुरोः समीपमुपान्त्यं तत्र यो लः तेनोना कामलेखा।
यथाराई चंदकिरणधवला मणहरणा पुप्फमाला,
नीलुप्पलपसूणपरिवासमहग्या जुण्णहाला । गेहं रयणदीवरुइँरुइरं गीअं पंचमेणं,
तेण विणा असारमखिलं खु कामलेहाधरेणं ॥ ६७.१ ॥ 1) नच्चिरकीरमिथुने(हुणे)त्यत्र नर्तनशीलशुकमैथुनकोलाहलमुखरितशालिक्षेत्राणि यस्यां सा । दिघुखेषु उल्लसन्तो गन्धोत्कटा विकसिताः सप्तपर्णाः यस्यां सा। विरचिता मुग्धैः ग्रामलोकैः दुग्धानां सुन्द(न्दे)रिमेति सौदर्य यत्र । काशेषु दुग्धगुणारोपः इत्यर्थः । सा चासौ अविरलकाशा एव हासः तो उभौ यत्र सा। यस्मात्कारणात् एवंविधा शरत् समागता अत एव प्रियसखि प्रिये मा परिकोपं कुरु। 2) अविरलबाहेत्यन्त्र हे अभिनवमार कामसदृशरूप तस्या आलपनं अपि त्वं न करोषि । तस्याः कथंभूतायाः। अविरलबाष्पवारिधारावली[विगलनशोण लोचनायाः। पुनः क. दारुणपञ्चबाणाहतहृदये स्फुरद्वेदनायास्तव विरहे सति चन्द्रमन्दानिलचन्दनानां तापैालितायाः। 3) राई चंदकिरणेत्यत्र चन्द्रकिरणैर्धवला रात्रिर्मनोहरा पुष्पमाला नीलोत्पलप्रसूनवासमहयों जीर्णहाला मदिरा रत्नप्रदीप रुचि रुचिरं गृहं पञ्चमस्वरेण गीतम् । युक्तमित्यध्याहार्यम् । परं तेन भर्ना विना सर्व अपि असारम् । कीदृशेन कामरेखाधरेण ।
- १ इहान्यापि N. २ मुहल्लियकमल० A; मुहलिअकमल• D ३ गंधक्कड B; गंधछुड 0. ४ विहसिम ABDNP. ५ सुंदरिम Ns. ६ बाणाहइहि. P. ७ विहरंमि P. ८ रुइ dropped in AK; रुइरं रुइ N.

Page #219

चतुर्थोऽध्यायः। षचीदाश्चन्द्रलेखा ॥ ६८॥ एकः षण्मात्रः चत्वारश्चतुर्मात्राः द्विमात्रश्चैकः चन्द्रलेखा । यथा
"मयणविआरसमुंदलहरिवित्थारकारिणी,
जणिआणंदचंदमणिनिझरसारसारणी । उच्छलंतलायण्णमऊहावलिपसा हिआ,
मज्झ नैयणकुमुआण इमा सा चंदलेहिआ ॥ ६८.१ ॥
चिताः क्रीडनकं जैः॥६९॥ चतुर्मात्रत्रयमेकः पञ्चमात्रः त्रिमात्रश्च । जैरित्यष्टभिर्यतिश्चेत्क्रीडनकम् । यथा
"कंकणकिंकिणिनेउरकलयलमुहलं, ___पवणपहल्लिरसिचयंचिअगयणयलं । दीहोच्छल्लणखेल्लणकयलोलणयं, ' सहइ इमाए अंदोलणकीलणयं ॥ ६९.१ ॥
षपचतदा अरविन्दकम् ॥ ७० ॥ षट्पञ्चचतुस्त्रिद्विमात्राः अरविन्दकम् । यथा
"उअह तुझे विरहे इमाइ मुहकमलं,
अविरलबाहधाराविलुलिअकज्जलं । अब्भलेहपिहिअं व पुण्णिमचंदयं,
सेवलसंवलिअं व नवारविंदयं ॥ ७०.१ ॥ .. षलदलचदगागौ मागधनकुंटी ॥७१॥ पण्मात्रलघुद्विमात्रलघुचतुर्मात्रद्विमात्रगुरुभ्यः परौ गुरू चेन्मागधनर्कुटी । यथा
"नवमयरंदपाणपायडमयउत्ताला,
भमरा रुणरुणंति कायलिकयसदाला । - 1) मयणवियारेत्यत्र मदनविकारसमुद्रलहरीविस्तारकारिणी जनिता निष्पादिता आनन्द एव चन्द्रमणिचन्द्रकान्तस्तस्य निर्झरो निष्यन्दः स एव सारसारिणी यया सा। उच्छलल्लावण्यमयूखश्रेणिभिः प्रसाधिता शोभिता । मम नयनकुमुदानां एषा चन्द्रलेखेव चन्द्रलेखिका आह्लादकत्वात् । 2) कंकणकिंकिणीत्यत्र एतस्या आन्दोलनक्रीडनं शोभते । कङ्कणकिङ्किणीनूपुराणां कलकलः शब्दविशेषस्तेन मुखरम् । पुनः कथंभूतम् । पवनेन प्रकम्पमानं यत्सिचयं परिधानवस्त्रं तेनाञ्चितं पूजितं गगनतलं यत्र तत् । दीर्घान्दोलनक्रीडाकृतालोउनकम् । 3) उभ तुब्भेत्यत्र पश्य तव विरहे एतस्या मुखकमलम् । कीदृशम् । अविरलं निरन्तरं बाष्पधाराभिविलुलितं कज्जलं यत्र । अभ्रलेखापिहितमिव पौर्णिमचन्द्रं अथवा सेवालपटलैः संवलितं आच्छादितं नवीनारविन्दमिव । 4) नवमयरंदेत्यत्र नूतनमकरन्दपानेन प्रकटो मदस्तेन उत्ताला · मदोत्कटा ये भ्रमरास्ते रणरणं(ण)शब्दं कुर्वन्ति । कीदृशाः । काकलीकृतशब्दालाः । विरूपा दृष्टिर्यासां ता विदृष्टयः न विदृष्टयो अविदृष्टयः शोभनदृष्टय इत्यर्थः । चूताङ्कुरैः कषायः कण्ठो यासां ता एवंविधाः कलकण्ठ्यः कोकिलाः पञ्चमस्वरं उद्गिरन्ति शब्दं कुर्वन्तीत्यर्थः।
..१ समद्द 8..२ णिब्भर DN; निब्भर CP. ३ नयनकु. N. ४ चिपचाः N. ५ तुब्भ N, ६.पिहिअव्वं D. ७ The whole line upto यथा is dropped in P. ८ कोइलि A. . ..

Page #220

छन्दोऽनुशासनम्। पंचममुग्गिरंति एआ अविदिट्ठीओ,
चूअंकुरुकसायकंठा कलयंठीओ ॥ ७१.१ ॥
सश्चेन्नकुटकम् ॥ ७२॥ षलदलचदगात्सर्गणश्चेत्तदा नर्कुटकम् । यथा
"परिमललुद्धलोलअलिगीअसणकुडयं,
जाव न जग्गवेइ विसमत्थमहाभडयं । माणं मोत्तुआण माणंसिणि सप्पणयं, पेमभरेण ताव अणुसर सहि वल्लहयं ॥ ७२.१ ॥
षजौ सिः समात् ॥७३॥ एकः षण्मात्री जगणः सगणत्रयं च समान्नकुंटकं समनर्कुटकमित्यर्थः । यथा
"सयलसुरासुरिंदपरिवंदिअपायतलो,
निरुवमझाणनार्णवसनासिकम्ममलो । निवसउ मे मणमि भयैवं सिरिवीरजिणो,
विलयं जंति कामपमुहा जह ते अरिणो ॥ ७३.१ ॥ नलगजसाः ससौ यदि तदा समनर्कुटकमिति तु "संस्कृतनकुंटेनैव गतार्थमिति नोक्तम् ॥ ७३.१॥
त्रिष्वप्यन्त्यचस्य ते तरङ्गकम् ॥७४॥ त्रिष्वपि मागधनकुंटी-नर्कुटक-समनकुंटकेष्वन्त्यस्य चतुर्मात्रस्य स्थाने त्रिमात्रश्चेद् भवति तदा तरङ्गकम् । यथा
"बहुविहभावमुद्धमहुरत्तणमंदिरं,
पवणु असामसरसीरुहसुंदरं । निम्मलकंतिपुंजपरिलद्धयचंगयं,
सोहइ तीइ दीहनयणाण तरंगिअं ॥ ७४.१ ॥ T) परिमलेत्यत्र परिमलेषु लुब्धलोलभ्रमरगीतेन स्वनत् कुटजं कर्तृत्वेन न्यस्तं कन्दर्पमहामटं न जागरयति तावत् हे मनस्विनि मान मुक्त्वा सप्रणयं प्रेमभरेण सखि वल्लभं अनुसर भजेत्यर्थः । 2) सयलसुरेत्यत्र तथेति श्रीभगवान् वीरजिनो निवसतु । कीदृक् । सकलसुरासुरेन्द्रपरिवन्दितपादतलः । निरुपमध्यानज्ञानवशेन नाशितः कर्ममलो येन सः । तथेति किम् । यथा ते प्रसिद्धा अरयः कामक्रोधादयः विलयं यान्ति । 3) संस्कृतनकुंटेनैवेत्यन्त्र नर्कुटमिति नाम जयदेवमते । स्वमते तु सप्तदशाक्षराणां जातौ 'जजजा लगाववितथम्' (२.२९७)। 4) बहुविहभावेत्यत्र बहुविधभावेन मुग्धं मनोहरं सुन्दरत्वं तस्य मन्दिरं गृहम् । पवनोद्धृतसरसीरुहसुन्दरं निर्मलकान्तिपुञ्जेन परिलब्धं चङ्गितं येन । तत् शोभते तस्या दीर्घतयनतरङ्गितम् ।
१ अविहीडीओs. २ चूअंकुर A; चूअंकर ES. ३ कलकंठीओ Bk. ४ सगणो वर्णगणश्चेत् F. ५ विसमच्छ B. ६ मप्पणय A. ७ पिम्म० इ. ८ सिहि B. ९ झाणणाण P. १० णासिअ B. ११ भवयं N. १२९ नर्कुटेष्वन्त्यस्य P. १३ त्रिमाने सति F. १४ बहुविहु N; विह dropped in A. १५ पवणक्ष B; पवणुदुअ ADN. १६ तरंगयं A.

Page #221

चतुर्थोऽध्यायः । गान्तं पवनोद्भुतम् ॥ ७५ ॥
तरङ्गकमेव गान्तं अन्ते गुरुणाधिकं पवनोद्धुतम् । यथा"भसला दंसति मैहुपाणपरव्वसाण,
उक्कंठातरलिअमणाण निअवल्लहाण |
निब्भरमहुरगीइँरवमुच्चरिडं इमासु,
दोलाकीलणारं पवणुर्द्धअवल्लिआसु ॥ ७५.१ ॥
चाभ्यां पाभ्यां पाद्वा तिर्निध्यायिका ॥ ७६ ॥
द्वाभ्यां चतुर्मात्राभ्यां यद्वा पञ्चमात्राभ्यां एकस्माद्वा पञ्चमात्रात्परं त्रिमात्रत्रयं चेत् त्रिधाप्येषा निध्यायिका || चाभ्यां तिर्यथा - " हो खामोअरि कुरंगने र्त्तिंए, वयणमऊहजिअचंदकंतिए । निज्झाइअजीवाविअमणसिए,
दुर्सो तुज्झ विरहानलो पिए । ७६.१ ॥
पाभ्यां तिर्यथा -

"निज्झाइअ जत्थ मयमयवल्लरी, ललिअकंतिचंगे कलंकसोअरी ।
सेवंति तं तुह मुहचंदयं सया,
उब्बिबबाल हरिणच्छि चउ (ओ) रया ॥ ७६.२ ॥
पात्तिर्यथा -
१ गन्तं ० . हे K. ६ नित्तिए B. १० भविआई A.
"हरइ जम्मसय संचिआई,
भविआण असेसदुरिआई ।
तुह मुहं जणिअमयणमाह,
निज्झाइअं पि भुवणनाह ॥ ७६.३ ।।
1 ) भसला दंसयंतीत्यत्र भ्रमराः पवनोद्धतवल्लिकासु सतीषु दोलाक्रीडनानि दर्शयन्ति । किं कृत्वा । निर्भरमधुरगीतिध्वनिमुच्चार्य । कासाम् । निजवल्लभानाम् । कीदृशीनाम् । मधुपानपरवशानां उत्कण्ठातरलितमनसाम् । 2 ) हे खामोभरीत्यत्र हे क्षामोदरि तव विरहानलो दुस्सहो वर्तते । तव कथंभूतायाः । कुरङ्गनेत्रायाः वदनमयूखजितचन्द्रकान्तेः निध्यानेन अवलोकनेन जीवितो मनसिजः कामो यया तस्याः । 3 ) निज्झाइअईत्यत्र यत्र वदनचन्द्रे मृगमदवल्लरी कलङ्कसोदरा निध्यायते दृश्यते । कीदृशि मुखे । ललितकान्तिचंगे सुन्दरे । उत्त्रस्तबालहरिणाक्षि तस्मात्कारणात्तव मुखचन्द्रं सेवते (न्ते) । के । चउरया चतुराः केशाः (पक्षे P) चकोराश्च । 4 ) हरइ जम्मसयसंचियाहूं इत्यत्र हे जनितमदनमाथ हे भुवननाथ हे जिनदेव । निज्झाइभत्ति - अवलोकितं सत् जन्मशतसंचितानि निःशेषदुरितानि भविकानां प्राणिनां हरति विनाशयति इति भावः ।
१५०
२ मुहुपाण D. ३ गीइरवणमु० B; गीअरवमु० A. ४ पवणडुय D. ५ हो D; ७ मिज्झाइअ 4; निव्वाइय N. ८ दूसहो BN. ९ उवि च N; उब्विँव ACDP.

Page #222

१५८
छन्दोऽनुशासनम् । केचित्तु पचाभ्यां तिरिति निध्यायिकां वदन्ति । यथा
"वम्मीसरकंचणतोमरललिआ,
दिट्ठा छुडु सुंदरि चंपयकलिआ। घुलिओ छुडु दक्खिणओ गंधवहो, विअलिओ ता पहिआण मणोरहो ॥ ७६.४ ॥
चुपौ युग्न जोऽधिकाक्षरा ॥ ७७॥ पञ्च चतुर्मात्रा एकः पञ्चमात्रस्तथा समो न जगणोऽधिकाक्षरा । यथा
"उजागरओ कवोलपंडुत्तणं तणुअत्तं,
दीहुण्हा सासदंडया चित्तए विवसत्तं । अहिअक्खरजंपिएण किं वा सुहय तुह विरहे,
सा एत्ताहे वराइँआ निअयं मरणं लहे ॥ ७७.१ ॥
सा तुर्यपा मुग्धिका ॥७८॥ सा अधिकाक्षरा तुर्योऽपि चेत्पगणो भवति तदा मुग्धिका । यथा
"जीए लग्गेइ चंदणं गरलरसं व दूसहं, __ अंगपि अ जीए तावइ ससी अणंगनीसहं । कयलीदलमारुओ वि किरइ हुअवहं पिव जीए,
दाहो मुद्धाइ एस कह समइ गुणालय तीए ॥ ७८.१ ॥
आदौ पश्चित्रलेखा ॥७९॥ सा अधिकाक्षरा आदौ पैश्चेचित्रलेखा । यथा
"नहयलम्मि सयलदिसामुहेसु गहणम्मि गिरिवरे, ___ संरिपुक्खरिणिआसु देवउलएसु भित्तिसु नैयरे । दूरम्मि पासे घरम्मि अंगणपएसए तुह
चित्तलिहिअं पिव मयच्छि पेच्छामि सुंदरं मुहं ॥ ७९.१ ॥ 1) वम्मीसरकंचणेत्यत्र हे सुन्दरि यावत् कन्दर्पस्य काञ्चनतोमरवल्ललिता मनोहरा चम्पककलिका दृष्टा यावच्च दक्षिणतः गन्धवहो वायुः घूर्णति । छुडु देश्यः शीघ्रार्थे निश्चये च । निश्चितं तावत्पथिकानां मनोरथो गलितः । 2) उजागरओ इत्यत्र कंचित्काचियाह । तव विरहे सति तस्या निद्राभावः कपोले पाण्डुत्वं दीर्घोष्णाः श्वासदण्डाः चित्ते बिह्वलत्वं इत्यादयो दोषा भवन्ति । अहिअक्खरजपिएणत्ति - अधिकप्रबन्धकथनेन किं वा। इदामी सा वराकिका निश्चितं मरणं प्राप्स्यति चेत् त्वं नागमिष्यसीति भावः। 3)जीए लग्गेइ चंदणमित्यत्र यस्या अङ्गे गरलरसमिव चन्दनं दुस्सहं लगति । यस्या अङ्गमपि तापयति । कः । शशी चन्द्रः । कीदृशः। अनङ्गस्य नितरां सखा । कदलीदलमारुतोऽपि किरइत्ति हुताशनवद्दाहं करति यस्या मुग्धायाः हे गुणालय । त्वया विना कथं एतदपशाम्यति । 4) नहयलंमि सयलेत्यत्र नभसि सकलदिङ्मुखेषु गहने गिरिवरे नदी महती सरित तुच्छजला पुष्करिणी वापी तासु । देवकुले भित्तिषु नगरे दूरदेशे पार्श्व गृहे प्राङ्गणप्रदेशे एषु स्थानेष हे मृगाक्षि चित्रलिखितमिव सुन्दरं तवाननं पश्यामि ।
१ विललिओ N; वियलिय A. २ विवसंतं N. ३ वराईया A. ४ य A; dropped in P. ५ यः N. ६सिरिपु. B. ७भयरे s.

Page #223

१५९
चतुर्थोऽध्यायः। पौ मल्लिका ॥८॥ साधिकाक्षरा आदौ पौ चेन्मल्लिका । यथा
"उब्भिजउ मायंदमंजरी पाडला दलउँ चिरं,
सा पायर्डविआससिरी अॅ नोमालिआ वि निब्भरं । विअसउ वसंतंमि फुडं मणहरा असोअवल्लिआ, एक चिअ भसलस्स माणसं हरइ हंत मल्लिआ ॥ ८०.१ ॥
सा तुर्यपा दीपिका ॥ ८१॥ सा मल्लिका चतुर्थः पश्चेद्दीपिका । यथा
"मत्तवारिहरपंतिरुद्धहरिणकमऊहसोहए,
रोअसीकंदरूँससंतघोरअंधयारवूहए । रमणवासभवणाहिसारिआण रुइरविजुलेहिआ, कामिणीण अवलोअकारिणी हवइ इह करदीविआ ॥ ८१.१ ।।
ताभिर्लक्ष्मिका ॥ ८२॥ ताभिरधिकाक्षरादिभिः संकीर्णा लक्ष्मिका । यथा
"केसरकुरबयमायंदतिलयअसोअकोरया, ___विरहाणलडझंतनिअंबिणिजीविअचोरया ।
एदे किर दुप्पिच्छा विलसंति मणोहवसरा,
. जेसुं ते कह निग्गमिअव्वा महुलैच्छिवासरा ॥ ८२.१ ॥ अत्राद्यपादत्रये अधिकाक्षरा चतुर्थपादे मुग्धिका । एवमन्याभिरप्युदाहार्या केचित्सर्वैरपि खञ्जकभेदैः संकीर्णतायां लक्ष्मिकामिच्छन्ति ॥ ८२.१ ॥
चतुष्पश्चषट्सप्ताष्टनवपा मदनावतार-मधुकरी
नवकोकिला-कामलीला-सुतारा-वसन्तोत्सवाः॥ ८३॥ चतुरादिपाः क्रमेण मदनावतारादयो भवन्ति । तत्र चतुर्भिः पञ्चमात्रैर्मदनावतारः। inim . 1) उब्भिहिव्बउत्ति-माकन्दमञ्जरी उद्भिनत्तु । पाटला दलउत्ति-विकसिता भवतु । प्रकटा बिकासश्रीर्यस्याः सापि नवमालिका लताभिद । निर्भरं यथा स्यात्तथा विकसतु । क । वसन्ते । परं केव
विकसतु । क । वसन्ते । परं केवलं एकच भ्रमरस्य मल्लिका मानसं हरति नान्येति भावः। 2) मत्तवारिहरेत्यत्र मत्ता उत्कटा वारिगृहं (धर?)पतिमि रुद्धा हरिणाङ्कमयूखास्तैः शोभिते [ मयूखानां शोभा यत्र तस्मिन् ed.] रोदसी दिवस्पृथिवीरूपकन्दरात उल्लसत् (द)घोरान्धकारव्यूहे सति रुचिरविद्युल्लेखिका रमणवासभवनाभिसारिकानां कामिनीनां अवलोककारिणी करदीपिकेव इह भवति । 3) केसरकुरबयेत्यत्र । सखी प्रति सखी प्राह । केसरकुरबकचूततिलकाशोकानां कोरकाः पुष्पमुकुला येषु । विरहानलेन दंदह्यमाननितम्बिनीजीविततस्करा हे सखि एते दु:प्रेक्षा मनोभवशरा विलसन्ति येषु । ते मधुमासस्य चैत्रस्य लक्ष्मीर्येषु ते च ते वासराः कथं गमयितव्याः । प्रियं विनेत्यर्थः । • १ उब्भिहिव्वउ K.२ मंजरपोला A.३ दलओ NS. ४ पयड P; पायडि. B. ५य A.६ इक्क चिअA. ७मयूह A. ८ कंदरुससंत NS; कंदरूलसंत K.९ रुचिर A.१० चोरका A.११ दुप्पेच्छा AB. १२ महुमास. B.

Page #224

१६०
छन्दोऽनुशासनम्।
यथा
"गिज्जति गीईओं पिजति मइराओं,
नचंति वेसाओं परिल्हसिअकेसाओं। एवमन्नोन्नपरिरंभणासारए,
कीलंति रामाओं मयणावयारए ॥ ८३.१ ॥ पञ्चभिर्मधुकरी । यथा
"चरणेण वि नवफुडिअकुडयमपरिघट्टयंतिआ,
पक्खवाएण वि विहसिअकेअयमच्छिवंतिऔ । उअह झत्ति एसा निम्मलयरगुणाणुरंजिरी,
___ अहिसरइ विअसंतजाइकुसुमं चेों महुअरी ॥ ८३.२ ॥ षड्भिर्नवकोकिला । यथा
"नवकोइलरवाउँलमंजरिअमायंदतरुकंतारए,
सच्छंदमल्लिआमयरंदरसमत्तघोलंतछप्पए । जिंभंतमलयहिसमीरणलोलनोमालिआवल्लिए,
संभरइ पंथिओ पिअयमं ओसहिं हिअर्यंए सल्लिए ।। ८३.३ ॥. सप्तभिः कामलीला । यथा
"मत्तपिअमाहवीपंचमोग्गारगुंजंतचूअहुमत्तंबओ, __ मिउमलयमारुउद्धृअवल्लिप्पसूणग्गघोलंतरोलंबओ। चारुकंकेल्लिसाहंतदोलासमंदोलणासत्तनारीअणो, ,
__कामलीलासहो संपयं विलसए एत्थ एसो वसंतक्खणो ॥ ८३.४ ॥
गिजति गीईओ इत्यत्र गीयन्ते गीतयः पीयते मदिरा जनैः । परिल्हसितकेशाः सस्तकेशाः वेश्याः नृत्यन्ति नृत्यं कुर्वन्ति । तथा अन्योन्यं परिरम्भणं आलिङ्गनं यासां ता रामाः क्रीडन्ति । क्व। शारदे शरस्काले। कीडशे । मदनावतारके। 2) चरणेण वि इत्यत्र । हे मित्र त्वं पश्य इयं सा मधुकरी अभिसरति । किं कुर्वन्ती। अपरिघट्टयन्ती। कम् । नवस्फुटितकुटजम् । केन । पादेनापि । पुनः किं कुर्वन्ती। अच्छिवंतीएत्तिअस्पृशन्ती । कम् । विकसितकेतकम् । केन । पक्षपातेनापि । झत्ति शीघ्रम् । कीदृशी। निर्मलगुणेषु अनुराते इति निर्मलगुणानुरञ्जिनी एवंविधा सती विकसितजातिकुसमं प्रतीत्यर्थः । 3) नवकोइलरवेत्यत्र नूतनश्चासौ कोकिलरवाकुलश्चासौ माञ्जरितश्चासौ माकन्दतरुराम्रवृक्षस्तस्य कान्तारे वने । पुनः कथंभूते । स्वच्छन्दमल्लिकामकरन्दरसेन मत्ता उन्मत्ता घोलन्तः षट्पदा यत्र । जिंभंतो देश्यो लोले। स चासौ मलयाद्रिसमीरणो वायुस्तन लोला नवमालिकावल्लियंत्र । एवंविधे वने पथिकः दयितां प्रियतमा स्मरति ।। हृदये । शख्यिते
ओषधि स्मरति तथेति भावः। 4) मत्तपिअमाहवीत्यत्र सांप्रतं अन कामलीलासखः एष वसन्तक्षणो विलसति प्रवर्तते। मत्ता चासौ प्रियमाधवी कोकिला तस्याः पञ्चमोद्गारेण गुअन् चूतद्रुमस्तम्बो यत्र सः। मृदुमलयमारुतोद्धृतवल्लीप्रसूनाग्रे घोलन् भ्रमरस्तम्बो यत्र सः । चारुकङ्केलिशाखान्तेषु या दोलास्तासामसमं यदान्दोलन तत्रासक्तो नारीजनो यत्र स तथा ।
१ केचित्त सर्वै. P. २ केअइम P. ३ अछिर्वितिआ A. ४ निम्मलगुणाणु ; निम्मलयलरगु०. ५चिअ ACDN; चेव P. ६ रसाउल A. ७ जंभंत K. ८ हियए P. ९ पंचमुम्गार इ. १० मारुओभ A; माओउअ N. ११ णामत्त D. १२ नारीजणो A. १३ एसोत्थए संत० A.

Page #225

चतुर्थोऽध्यायः। अष्टाभिः सुतारा । यथा"पिअयम कहं जासि एआइणिं मं चइत्तूण देसंतरं पेच्छ निल्लज्ज, __सुरहिमासो पयट्टो असेसाणं जणाणं विलासेक्कदिक्खागुरू अन्ज । एस सुविसट्टकंदोट्टकंकेल्लिमायंदघोलंतरोलंबगीइस्सणो,
जं सुतारो धणुदंडटंकारओ इह निसामिज्जए सुहेडपंचेसुणो ॥ ८३.५ ॥ नवभिर्वसन्तोत्सवः । यथा"फुल्लिआणेअकंकेल्लिमहुपाणमत्तालिझंकारकलगीइगिजंतकुसमाउहो, ___ मायंदनवमंजरीकसायकंठकलयंठीकोलाहलाउलिजंततरुसमूहो । पिअयमपरिंभणचुंबणाइप्पसंगसंगलिअरसनीसंदु सिअरोमकूवओ, हलहलिअतरुणिअणहिअयओ पवंचिअपंचमो विलसिओ वणेसुं वसंतयऊसओ॥८३.६॥
खञ्जकप्रकरणम् ।
खञ्जकं दीर्धीकृतं शीर्षकम् ॥ ८४ ॥ खञ्जकान्यपि दी(कृतानि शीर्षकसंज्ञानि ॥ ८४ ॥ शीर्षकविशेषानाह
गीत्यन्ताववलम्बको द्विपदीखण्डम् ॥ ८५॥ "अवलम्बकद्वयमन्ते गीतिश्चेत्तदा द्विपदीखण्डम् । यथा रत्नावल्याम् -
"कुसुमाउहपिअदूअयं, मउलावंतो चूअयं । सिढि लिअमाणग्गहणओ, वाअइ दाहिणपवणओ ॥
1) पिययम कहमित्यत्र । हे प्रियतम इदानीं मां त्यक्त्वा व यास्यसि हे निर्लज प्रेक्षस्व यस्मान्मधुमासः प्रवृत्तः अशेषाणां जनानां विलासाय एकोऽद्वितीयो दीक्षागुरुः । किं च अजेति-अद्य । यस्मादेषः सुविकसितः । कन्दोदृत्ति-देश्यः कमलवाची । विकसितकमलकङ्केल्लिमाकन्देषु घोलन भ्रमराणां गीतिस्वनः श्रूयते । सुतारो दीप्रः । इवोत्प्रेक्षते । सुभटपञ्चेषोधनुर्दण्डटङ्कारवः(कः?)। इवा(वो)ब्राध्याहार्यः । 2) फुल्लिआणेयकंकेल्लीत्यत्र वनेषु वसन्तोत्सवः प्रविलसितः। कीदृशः। पुष्पितानेककङ्केल्लिमधुपानेन मत्तभ्रमरझङ्कारगीतिमिर्गीयमानकुसुमायुधो यत्र माकन्दनूतनमञ्जरीभिः कषायितः कण्ठो यासां ताः कलकण्ठ्यः तासां कोलाहलैः आकुलीक्रियमाणः तरुसमूहो यत्र । तथा प्रियतमानां पुंस्त्रीणां परिरम्भणचुम्बनादिप्रसङ्गात् संगलितरसः प्रस्वेदलक्षणः तस्य निस्यन्दः सर्वतः प्रसरणं तेनोवृषिताः सिक्ता रोमकूपा यत्र सः । हलहलिअत्ति - व्याकुलस्तरुणीजनो यत्र सः। प्रपञ्चितः पञ्चमः स्वरो यत्र सः। 3) अवलम्बकद्वयमित्यत्र त्रयोऽपि खण्डोपखण्डखण्डिताभेदाः प्रत्येकमवलम्बकंसंज्ञाः । 4) कुसुमाउहपियदूययमित्यत्र कुसुमायुधप्रियदूतकं मुकुलयन चूतकं सहकारम् । शिथिलितं मानग्रहणं यस्मात् । दक्षिणपवनो वाति विदलितबकुलापीडकः। आपीडकः पुष्पमुकुटः । ईप्सितप्रियतममेलकः संबन्धकृत् यत्र, प्रतीक्षणासमर्थः युवतिसार्थः ताम्यति खेदं प्रामोति । इतः दक्षिणपवनागमनानन्तरं मधुमासो वसन्तः जनस्य हृदयानि मृदूनि करोति पश्चाद्विध्यति कामो लब्धावसरैः । कैः । कुसुमबाणैः ।
. १कैकोह NS. २ सुहडपंचे repeated in D. ३ आणेग A. ४ तरुणीअण N. ५ हियओ AB%; हियअयओ P.६द्वयं dropped in A. . .
२१ छन्दो०

Page #226

१६२
छन्दोऽनुशासनम् । विअलिअबउलामेलओ, इच्छिअपिअयममेलओ। पडिवालणअसमत्थओ, तम्मइ जुअईसत्थओ॥ इअ पढमं महुमासओ जणस्स हिअयाई कुणैइ मउआई। पच्छा विंधइ कामओ लद्धावसरेहिं कुसुमबाणेहिं ।। ८५.१ ।।
द्विपद्यन्ते गीतिभिङ्गिका ॥ ८६ ॥ "द्वौ द्विपदीगीतिरूपौ भङ्गावस्यां द्विभङ्गिका । यथा- .
"दारुणदेहदाहपविअंभणफुडफुटुंतहारए, ___ हिअयस्थलनिहित्तघणचंदणपंकुच्चोडैकारए। दीहरसासदड्डसहिकर्रयलधुअविअणारविंदए,
तिणयणतईअनेत्तपत्तानलजालकरालचंदए । विरहम्मि तुज्झ एरिसे तह झीणा कुवलयच्छ सदुहंगिआ। जह सण्हलक्खहणणयं तीए अंगंमि सिक्खइ अणंगओ ॥ ८६.१ ॥ ..
अन्यथापि ॥ ८७॥ अन्यैरपि छन्दोभिर्द्वन्द्वितैर्द्विभङ्गी अन्यैरुक्ता । तत्र गाथाया "भद्रिकाया योगे ..
. यथा"उद्घाईअझंझानिलझडप्पैशंपणपडंतविडबोहे, अविरलबहलझलकंतविजुलावलयलल्लक्के । सरहसरडतद्दुरे कणंतमोरे पडतजलनिवहए, गजंतमेहमंडले को जिअइ विणा पिएण पाउसम्मि ॥ ८७.१ ॥
1) द्वौ द्विपदीत्यत्र 'षश्चुगौ द्वितीयषष्टौ जो लीर्वा द्विपदी' (४.५५)। 2) दारुणदेहदाहेत्यत्र हे सुभग हे कुवलयाक्ष तव ईदृशे विरहे सा सुदुःखान्यङ्गानि यस्याः सा। तथा क्षीणा यथा तस्याः अङ्गे अनङ्गः सूक्ष्मलक्ष्यहननकं शिक्षति । एतावता अतीव कृशा जातेत्यर्थः। कीदृशे विरहानले। दारुण परिरम्भणतः स्फुटं स्फुटन्तो हारा यत्र स तस्मिन् । हृदयस्थलनिषिक्तघनचन्दनपङ्कस्य । उच्छोडो देश्यः शोषे भ्रंशे च । शोषकारके। दीर्घश्वासैदग्धं सखीकरधुतव्यजनारविन्दं यत्र स तस्मिन् । त्रिनयनतृतीयनेत्रपत्रानलज्वालावकरालो भालचन्द्रो यत्र स तस्मिन् । 3) भद्रिकाया योगे इत्यत्र एषा भद्रिका गीतिः द्वाभ्यां भद्रिकेति सूत्रेण (३.५) पगणद्वयाधिका गीतिः। 4) उव्वाइअझंझानिलेत्यत्र उत्प्राबल्येन वाहितो यो झंझानिलस्तस्य ये झडप्पडंपणे ताभ्यां कृत्वा पतन्तो विटपौधा यत्र । अविरलबहुलझलकंती या विद्युत् तस्याः वलयं तेन लल्लक्के भीषणे इत्यर्थः । इयं विपुला नाम गाथा। तथा सरभसं रटन्तो दर्दुरा यत्र । क्वणन्तः शब्दायमाना मयुरा यत्र । पतन्तो जलनिवहा यत्र । गर्जन्ति मेघमण्डलानि यत्र । को जीवति प्रियया विना प्रावृषि काले।
१ जुवईस. AB. २ कुणति P. ३ उच्छोड K. ४ सहिक्करयलधुअ A. ५घुअ N. ६ तईअ A. ७ लक्खूणणयं N; लषहुणणय s. ८द्विभङ्गिका । तत्र ; द्विभङ्गी भवति । तत्र P. ९उव्वाइअ RK; उव्वाईय A. १० झप्पझंपण NS; झडप्पडंपण AK. ११ पिअएण E. .

Page #227

१६३
चतुर्थोऽध्यायः। "वस्तुवर्दनकस्य कर्पूरेण । यथा
"निकंदल कय कच्छ नलिणिवैजिअ कय सरसरि,
निश्चंदणु किउ मलउ तुहिणवजिउ किउ हिमगिरि । निप्पल्लव किों करि पयत्तु कंकेल्लिविर्डविसय,
पत्तचत्त कय बालकयलि अकुसुम कय तरुलय ।। सिसिरोवयारकिहिं परिअणिहिं निम्मुत्ताहल कय भुवण ।
तो वि हु न ती. तुह विरहभरि खसई दाह दारुणविअण ।। ८७.२ ॥ "कुङ्कमेन । यथा
"गयणुप्परि कि न चडहि किनरि विक्खरहि "दिसिहि वसु,
भुवणत्तयसंतावु हरहि कि न किरवि सुहारसु । अंधयारु कि न दलैहि पयडि उज्जोउ गहिल्लंउ,
कि न धरिजहि देवि सिरह सई हरि सोहिल्लउ ॥ कि न तणउ होहि रयणायरह होहि कि न सिरिभायरु ।
.तु वि चंद निअवि मुँहु गोरिअॅहि कु वि न करइ तुह आयरु ॥८७.३॥ रासावलयस्य कर्पूरेण । यथा
"परहुअपंचमसवणसभय मन्नउं स किर,
तिंभणि भणइ न किं पि मुद्ध कलहंसगिर ।
1) वस्तुवदनकस्य कर्पूरेणेत्यत्र । 'पचिषा युज्यजच ओजे जो लीर्वा वस्तुवदनकम् (५.२५)। दाचदालदाचदालि कर्पूरो गैः' (७.२)। 2) निकंदल कयेत्यत्र निष्कन्दलाः कृताः कच्छा जलप्रदेशाः ।
नलिनीवर्जिताः कृताः सरःसरितः निश्चन्दनः कृतो मलयः मलयाचलः तुहिनवर्जितः कृतो हिमगिरिः । तथा .. प्रयत्नं कृत्वा निष्पल्लवानि कृतानि कङ्केल्लिविटपिशतानि पत्ररहिताः कृताः बालकदल्यः अकुसुमाः कृतास्तरुलताः
शिशिरोपचारकृते परिजनैर्निर्मुक्तानि कृतानि भुवनानि । तथापि न तस्यास्तव विरहभरे संसति दाहदारुणवेदना। 3) कुङ्कमेन यथेत्यत्र 'सोन्त्यलोनः कुङ्कुमः' (७.३)। 4) गयणुप्परीत्यत्र गगनोपरि किं न चटसि । किनरि इति पादपूरणे । विकिरसि दिक्षु वसूनि । भुवनत्रयसन्तापं हरसि किं न विकीर्य सुधारसम् । अन्धकारं किं न दलसि प्रकटीकृत्य उड्योतं पहिलं भास्वरम् । किं न देवेन हरेण शिरसा ध्रियसे स्वयं शोभावान्सन् । किं न तनयो भवसि रत्नाकरस्य । भवसि किं न श्रीभ्राता। एवंविधस्त्वं वर्तसे तथापि गौर्याः स्त्रिया मुखं दृष्ट्वा हे चन्द्र कोऽपि तवादरं न करोति। 5) परहुअपंचमेत्यत्र । तेन कारणेन कलहंसवगीर्यस्या एवंविधा सती किमपि न वक्ति मां वदन्ती । अपरपरभृतपञ्चमश्रवणात् सापि वदिष्यति तस्याश्चैवंभूतः स्वभाव इत्यर्थः । तथा तेन कारणेन सा दर्पणे मुखं न प्रलोकयति यस्मात्सा शशिवदना । दर्पणे हि चन्द्रवन्मुखं भाति । यस्मात्सा साक्षात् चन्द्रं द्रष्टुं अशक्ता । तथा सा मृगनयना मनसि वैरिणं कुसुमशरं मत्वा क्षणे क्षणे उत्त्रस्यति । रूपनिधित्वात् कुसुमशरस्तस्य सम्बोधनम् । तव दर्शनं अभिलषते ।
१ वस्तुवदनस्य DN. २ नलिण B. ३ सरवरि ६.४ निच्चंदण E. ५ किय AE. ६ विडवसय BEP. .७णिम्मुत्तावलि N. ८ तीए B. ९ ख्रिसइ A. १० किनर वि० B; किनरि विक्खिरिहि P. ११ दिसहि ABEP.
१२ संताव . १३ विरचि . १४ दलिहि P. १५गहिउल्लओ DN. १६ सिरिहि P; १७ रयणारहु ON; रयणायरहु D. १८ मुह P... १९ गोरीअहिं A; गोरिअहिं N.

Page #228

१६४
छन्दोऽनुशासनम्। चंदु न दिक्खण सक्कइ जं सा ससिवयणि, ___ दप्पणि मुहु न पलोअइ तिंभणि मयनयणि ॥ वइरिउ मणि मैन्नवि कुसुमसरु खणिखणि सा बहु उत्तसइ ।
अच्छरिउ रूवनिहि कुसमसरु तुह दसणं जं अहिलसइ ॥ ८७.४ ॥ कुकुमेन । यथा
"जइ अ झलँक्कहिं नर्यण दीहनयणिअहि खणु, __ केअइकुसुमदलम्मिं भसलु विलसइ त जणु । जैइ तीए मुहि हावि मंदु हासँउ चडइ,
ता जणु हीरयपउमरायसंचउ झडइ ॥ जइ तीएँ महुरमिउभासिणिहि वयणगुंफै निसुणिजइ ।
ताँवह करेपि जणु अमयरसु कण्णपण्णपुडि पिज्जइ ॥ ८७.५ ॥ . वस्तुवदनकरासावलयसंकीर्णस्य कर्पूरेण । यथा -
"अविहडअवरुप्परपरूढगुणगंठिनिबद्धउ,
ऎआरिण हलि गलइ पिम्मु सरलिमवसलद्धउ । माणमडप्फरु तुह न जुत्तु उत्तिमरमणि,
तिभणि वारउं वारवार वारणगमणि ॥ अह करिहि कलहु वल्लहिण सहुँ इच्छि मयच्छैि इ पणयमुहूं। माणिक्किमणंसिणि करिवं वलु हेल्लि खेल्लिता नँउ तुहुँ ॥ ८७.६ ॥
___1) जइ म झलक्कहिं इत्यत्र यदि दीर्घनयनायाः स्त्रिया नयनं अभीक्ष्णं दीप्यते तदा केतकीकुसुमदले भ्रमरो विलसतीति 'जणु' उत्प्रेक्षार्थः । उत्प्रेक्षते । यदि तस्या मुखे हावेन हास्यं चटति तदा हीरकपद्मरागसंचयः झटति पततीत्यर्थः । जणु इवार्थे । तथा यदि तस्या मृदुमधुरभाषिण्या वचनगुम्फो नितरां श्रूयते तदा कर्णपर्णपुट कृत्वा जनैरमृतरसः पीयते । 2) अविहडअवरुप्परेत्यादि अविघटपरस्परप्ररूढगुणग्रन्थिनिबद्धः अतिचारेण प्रस्तावादहकारेण सरलिमवशलब्धं प्रेम हे सखि गलति । तेन कारणेन मानप्राग्भारः तव न युक्तो हे उत्तमरमणि । त्वां वारंवारं वारयामि । अथवा करिष्यसि कलहं यदा तदा हे हस्तिगमने प्रणतमुखं भर्तृमुखं इच्छि दृष्टा हे मानैकमनस्विनि हे सखि बलं अपि कृत्वा क्रीडितुं युक्तं तव ।
१दक्खिण D. २ वयरिउ A. ३ मन्निवि P. ४ अच्छरिय A. ५ कुसुमसर BP. ६ दंसण A. ७झलक्कदि. ८ नयणु P. ९दीणन A. १० दलग्गि Ed. ११ जइ य तीइ d; जइ तीइ A. १२ मुहहावि Rd. १३ हासु A. १४ तीइ AKdP. १५ वयणगुंफु BES. १६ निसुनिजइ NS. १७ ता धड Rd. १८ करिप्पि BP. १९ रुप्परप्प DN; रोप्परप्प B. २० अइयारिण P. २१ वारणगामणि . २२ अद करहि ; अह करहि P; अह किरिहि D.२३ मयच्छिए . २४ पणयसुहु RKd; पणयमुहं A. २५ करि ठवलु हेल्लिखिल्लि BE. २६ ताजुउ तुहं ; ताज्जूओ तुहं D; ताजओ तुहं N; ता जूउ तुहं B.

Page #229

कुङ्कुमेन । यथा -
चतुर्थोऽध्यायः ।
”पंडिगंडयलपुलयपयरपयडणबद्धायरु, कंचिवालबालाविलासबह लिमगुणनायरु । देविडिदिव्वचंपयचयपरिमलल्हसडर,
कुंतलिकुंतलदप्पझडप्पैणलंपडउ ॥
मरहट्ठमाणनिट्ठाहवयविवविहंसणसक्कउ ।
कसु करइ न मणि हल्लो हलँड मलयानिलहु झुलक्कर ।। ८७.७ ।। रासावलय वस्तुवदनकसंकीर्णस्य कर्पूरेण । यथा -
”तरुणिहूणिगंडप्पहुँपुंछिअतिमिरमसि, झुकाव दुसहु मा करउँ ससि । मलयानिलु मयनयणि धुणि कप्पूरकयलिवणु,
संधुक्किअमयणग्गि सैहि इ मा तुज्झ तवउ तणु ॥
कुङ्कुमेन । यथा

तणुअंगि म खडहडि पडहि तुह मयणबाणवेअण कलहे । श्चय माणु माणि वल्लहिण सहुं चडि म जीवसंसयतुलह ॥ ८७.८ ॥
"सवणनिहिअहीरयहसंतकुंडलजुअल,
थूलामलमुत्तावलिमंडिअथणकमल ।
1) पंडु (डि) गंडलये (यले) त्यत्र । पाण्डुदेशोद्भवानां स्त्रीणां गण्डतले यत्पुलकप्रकरप्रकटनं तत्र बद्धादरः । काञ्चीपालानां काञ्चीदेशस्वामिनां या बालास्तासां विलासबहलिमगुणे नागर इव नागरः । नागरा हि विलासभाजो भवन्ति । दविडित्ति द्रविडीदिव्यचम्पकपरिमललुण्ठाकचौरः । कुन्तल देशोत्पन्नस्त्रीकेशदर्पदलने भ्रंशने ' लम्पटः । महाराष्ट्रीमानप्रतिज्ञाव्रतविभवविध्वंसनसक्तः आसक्तः । एवंविधो मलयानिलः कस्य मनसि करोति [न] हल्लोहलं आनन्दम् । सप्रसर ( सर्वस्य ) इति यावत् । 2 ) तरुणिहूणि इत्यत्र तरुण्यो हूण्यो हूणदेशजा नार्यः तासां गण्डात्प्रमार्जिततिमिरमषीकः । तासां मुखात् श्यामतापनीतेति भावः । उल्कावयवापातनं दुस्सहं मा करोतु भवत्याः शशी । हे मृगनयने कम्पितकर्पूरोपलक्षितकदलीवनः । कर्पूरं कदल्युद्भवमिति श्रुतिः । संधुक्षितमदनाग्निः मलयानिलः ते तव तनुं तनु स्तोकमपि मा तापयतु । इः पादपूरणे। हे सुभगे तव अङ्गे । मा निषेधे । खडडेति अनुकरणे । मदनबाणवेदना पततु अत एव मानं त्यज । माने सति मा चट जीवसंशयतुलनम् । मरणावस्थामित्यर्थः । 3 ) सवणनिहिभहीरयेत्यत्र श्रवणे निहितं हीरकैः शोभमानं कुण्डलयुगलं यया सा । स्थूलामलमुक्ताफलावलीमण्डितं स्तनकमलं यया सा । श्वेतांशुकमेव प्रावरणं यस्याः सा । बहुलं श्रीखण्डेनोज्ज्वला गौरेत्यर्थः । बहुप्रफुल्लविच किलपुष्पैः पुष्पिताः केशा यस्याः सा । ततोऽनन्तरं प्रकटीभूय । प्रियतमं पइंति - प्रति । अभिसारिका अभिसरति दर्शनजनितं खलजनानां डरो भयं तेन भारिता उत्कटा । अत्युत्कटवेषे सति खलानां दुरासहेति । चन्द्रेण सुन्दरायां निशायाम् ।
१६५
१ किंचिवाल B. २ द्रविड Kd; दविड D; दवडि BC. ३ कडप्पण Kd. ४ निद्धाहवय N; निद्वावय BK. ५ विविह Kd. ६ हल्लाहलउ S. ७ पहA; D repeats हंसण to रासा after पुंछिअ. ८ उक्कझलु • CDN. उक्कचुलु • Kd; उक्कुझुलु• ABP. ९ करहु A. १० धूणिअ C; घुणिअ N. ११ दुसहु मा दहउ तुज्झ Kd. १२ कलहु A; कलहइ D. १३ जीयसं० .

Page #230

छन्दोऽनुशासनम्। सेअंसुअपंगुरण बहलसिरिहंडरसुज्जल, ___ बहुपहुल्लविअइल्लफुल्लफुल्लाविअकुंतल ॥ तो पर्यड धाइ दंसणजणिअखलयणडरभरभारिअ।
अहिसरइ चंदसुंदरनिसिहिं पई पिअयम अहिसारिअ ॥ ८७.९ ।। वदनकस्य कपूरेण । यथा
"किं न फुल्लइ पाडल परपरिमल, __ महमहेइ किं न माहवि अविरल । नवैमालिअ किं न दलइ पहिल्लिअ,
किं न उत्थरइ कुसुमभरि मल्लिअ ॥ दीहिअतलायसरतॆल्लाडिंहिं किं न पसाहि पउमिणि फुडइ ।
तु वि जाइ जायगुणसंभरणु झाणु कि भसर्लहु मणि खुडइ ॥ ८७.१० ॥ कुङ्कुमेन । यथा
"जइ तुहुं महु करयलु उम्मोडवि,
चल्लिअ चीरंचलु अच्छोडवि । माणिणि तु वि पसाउ करि सुम्मउ, __ पई पिइ उत्ताव लिअ म गम्मउ ॥ जइ किंवइ वि संचहँ पयजुयलु इहु विहिवसिण विहट्टई।
ता तुज्झ मज्झु खीणंउ खरउ किं न खामोअरि तुट्टइ ॥ ८७.११ ॥ एताश्च वस्तुवदनककर्पूराद्या द्विभङ्गिकाः षट्पदा इति, सार्धच्छन्दांसीति च, सामान्याभिधानेन मागधानां प्रसिद्धाः । यदाह -
जइ वत्थुआण हेतु उल्लाला छंदयंमि किजंति ।
दिवढच्छंदयछप्पयकव्वाइं ताई वुच्चंति ॥ ८७.१२ ॥ इत्यादि । 1) किं न फुल्लइ पाडल इत्यत्र परः परिमलो यस्य सः पाटलः किं न पुष्पति । अविरला माधवी किं न महमहेइत्ति - गन्धं करोति । प्रहृष्टा सती नवमालिका किं न विकसति । कुसुमभरेण मल्लिका वृद्धिं न प्रामोति । तथा च दीर्घिकातडाकसरःपल्वलेषु । तटाकं खातं महत्सरः तदेव लघु सरः । 'सरदहतलायसोसं' इत्यत्र विशेष तयोः। तल्लडं पल्वलं अखातं सरः तेषु प्रशाखाभिः पद्मिनी स्फुटति । परं तदपि जातेोतं
णं यत्र एवंविधं ध्यानं भ्रमरस्य [ मनसि खुडइ खाट करोति ? अपि तु न । एतेषु पदार्थेषु सत्स्वपि जातावेव भ्रमरस्य ध्यानं नान्यत्रेति भावः। 2) जइ तुह महु करयलेत्यत्र यदि त्वं मम करतलं उम्मोडवित्तिआमोज्य चलिता चीराञ्चलं अपि अच्छोडिअ(डवि)त्ति आकृष्य च । तथापि हे मनस्विनि प्रसादं कृत्वा शृणु हे प्रिये पई त्वया औत्सुक्येन मा गम्यताम् । यदि कथमपि संचयात्संचारात् वा इह पदयुगलं विधिवशेन विघटते स्खलतीत्यर्थः । तदा तव मध्यं उदरं अतीव क्षीणं सत् किं न क्षामोदरि त्रुटयति । कोऽर्थः। औत्सुक्यतःप्रयान्त्यास्तव यदि घिसंष्ठुलतया पादः पतिष्यति तदातीव क्षामोदरं मध्यं त्रुटिष्यतीति शनैर्गच्छेति भावः।
१ विअइफुल्ल D. २ पयडत्थय rd; पयड पाइ s. ३ नवमल्लिअ N. ४ पहल्लिय N. ५ तल्लडहिं BP. ६ भसलु हु CN. ७ तुह मुह D; तुह मुहु N. ८ संवहु A.; संवह DN. ९ विसदृइ A; विट्टइ N. १० क्षीणउ A; खीणतु N. ११ अत्र च F. १२ हिढे F. १३ दिवढच्छंदय AODN.

Page #231

चतुर्थोऽध्यायः।
१६७ एवं मात्राया अप्युपरि द्विपद्युल्लालका वस्तुकादीनामप्युपरि दोहकादयो द्विभङ्ग्यामेव द्रष्टव्याः । वृद्धानुरोधात्तु "रड्डा पृथगभिधास्यत इति सर्वमवदातम् ॥ ८७.१२ ॥
द्विपद्यवलम्बकान्ते गीतिस्त्रिभङ्गिका ॥ ८८॥ पूर्व द्विपदी पश्चादवलम्बकस्तदन्ते गीतिरिति त्रिभङ्गिका । यथा
"निब्भरदलिअसत्तदलपायवसंकडतडिणिपुलिणिआ,
सेहालिअपसूणपरपरिमलपुण्णपहायपवणया । कुवलयगंधलुद्धफुलंधुअपत्थुअगीतिभंगिआ, ___पंकयवणकणंतकलहंसीकुलहुंकारसंगिऔं ।।
ओहटिअचिखल्लया, निम्मलजलसोहिल्लया,
रायरसवदूअया, कलमामोअपसूअया ॥ तिहुअणलच्छीभवणया जोण्हाजलभरिअनहयलाभोअया, कस्स न हरंति चित्तयं एए लोअंमि सारया दिअहयाँ ॥ ८८.१ ॥
त्रिभिरन्यैरपि ॥ ८९॥ अन्यैरपि त्रिभिश्छन्दोभिः श्रुतिसुखैत्रिभङ्गिका । तत्रं मञ्जरीखण्डितान्ते भद्रिकागीतिः । यथा
उच्छलंतछप्पयकलेंगीतिभंगिधरे,
विप्फुरंतकलयंठिकंठपंचमसरे । गिञ्जमाणहिंदोलालवणपसाहिए,
चच्चरिपडहोदामसहसंखाहिए ॥ 1) रड्डा पृथगभिधास्यत इत्यत्र 'आसां तृतीयस्य पञ्चमेनानुप्रासेऽन्ते दोहकादि चेद्वस्तु रडा वा' (५.२३) इति । 2) निब्भरदलिअ इत्यत्र एते लोके वसन्तवासराः (?) कस्य चित्तं न हरन्ति अपि तु सर्वेषां हरन्तीत्यर्थः। कीदृशाः । निर्भरं दलिता विकसिता ये सप्तपर्णपादपास्तैः संकुलं तटिनीपुलिनं येषु । तथा सेफालिकाप्रसूनप्रकृष्टपरिमलैः पूर्णाः प्रभातवायवो येषु । तथा कुवलयगन्धेषु लुब्धा ये पुष्पंधया भृङ्गास्तैः प्रस्तुताः प्रारब्धाः गीतीनां भङ्गयो येषु ते। तथा कमलवनेषु क्वणन्त्यः शब्दं कुर्वन्यो याः कलहंस्यस्तासां ये हंकाराः शब्दाः तेषां संगः सम्बन्धो येषु ते संगिनः । तथा ओहट्टिअत्ति-निवृत्तः चिक्खिल्लः कर्दमो येषु ते स्वार्थे कः। निर्मलजलशोभनशीलाः। राजग(र)णोत्सवदूतकाः कथयितारः । कलमामोदान् प्रकर्षण सूचयन्तीति कलमामोदप्रसूचकाः। त्रिभुवनलक्ष्मीगृहाः । ज्योत्स्नाजलभृतनभस्तलाभोगाः। 3) उच्छलंतछप्पयेत्यत्र ईदृशे चैत्रमासे यस्य पार्श्वे प्रियमानुषो न भवति अर्थात् कामिनी स कथं जीवति । कीदृशे चैत्रे । उच्छलषट्पदकलगीतिभङ्गिधरे, विस्फुरन्तः कलकण्ठीकण्ठात् पञ्चमस्वरा यस्मिन्सः तस्मिन् , गीयमानान्दोलारागालपनालंकृते चञ्चरी-पटह-उद्दामशब्दवान् शङ्खः एते त्रयोऽपि संख्याधिका यत्र स तस्मिन् , विकसितरक्ताशोकलते केसरकुसुमामोदमये विकसितमाकन्दवने घनः घोलन् दक्षिणपवनो यत्र हे सखि हे वयस्ये स कथं जीवति । कीदृशः। विद्धो मकरध्वजभल्लिकाभिः ।
१ रड्डो A. २ त्रिभङ्गी A. ३ पवाहप० A; पदायप० N. portion from वणया to पंकय repeated in A.४ संगीआ A.५ चिक्खिलिया KP.६ गणूसव K. ७ दीया A. ८This Sutra is dropped in G. ९ यथा तत्र A. १० कमलगीति० B; कलगीतिभंगधरे ARd. ११ कलयंठिकठिपं० B; कलयंठिपं००. १२ सज्जमाणहिंडोला Rd. १३ पडहुद्दाम Kd. १४ संखोहिए AKd. .

Page #232

१६८
छन्दोऽनुशासनम्। विअसिअरत्तासोअलए, केसरकुसुमामोअमए ।
पेप्फुल्लिअमायंदवणे, घणघोलिरदक्षिणपवणे ॥ इअ एरिसंमि चेत्तए जस्स न पासंमि अत्थि पिअमाणुसं ।
सो कह जिअइ वयंसिए विद्धो मयरद्धयस्स भल्लिाहिं ॥ ८९.१ ॥ गाथस्याद्यार्द्ध समैश्चैर्गात् प्राग्वृद्धं गस्य ते पादः समशीर्षकम् ॥१०॥
"गाथस्य प्रथमार्द्धमन्त्याद्गुरोरर्वाक् समैश्चगणैर्वृद्धमन्त्यस्य च गुरोः स्थाने ते त्रिमात्रे सति पादश्चेद्भवति तदा तादृशैश्चतुर्भिः पादैः समशीर्षकम् । यथा
"सरसयरसुरहिसुस्सायतरुणमायंदमउलमंजरिदलोहकवलणकसायसंसुद्धकंठकलयंठिनि___अरकंठोच्छलंतपंचमपलाववोल्लालयंमि रुंदारविंदमयरंदबिंदुसंदोहपाणसाणंदभमर
निउरेबबहलझंकारमुहलिउजाणचारुलच्छीए तिहुँअणमणहरे, दक्षिणैसमुद्दकल्लोलमालिआतरुंगसंगनिव्वविअमलयमारुअझडप्पहल्लंतविविहबहुवेल्लिगहणघणकुसुमगोच्छउच्छलिअपउरपिंजरपरायपडिहत्थदहदिसौंचक्कदंसणुप्पण
पिअयमाभरणमिलिअमुच्छापहारनिवडंतपहिअसंघायरुद्धमग्गंतरदूसंचरधरे । पप्फुडिअसणकिंसुअसमूहकणिआरकुंजवरकंचणारकेसरलवंगचंपयपिअंगुमल्ली
महल्लमाहविविआणकंकेल्लितिलयकुरुंबयपिआलपुन्नागनागकेसरसुवण्णकेअइकुडंग
पाडलतमालनोमालिउल्लपसरंतपरमपरिमलथवक्कमहमहिअसमत्तवणंतरे, 1) गाथस्य प्रथमार्द्धमित्यत्र चयोर्गाथः । गाथैव पूर्वार्द्धऽन्त्यगात्प्राक् चगणद्वयस्य वृद्धौ गाथः (१.११)। समैरष्ट-दशादिभिर्न सप्त-नवादिभिः। 2) सरसयरसुरहीत्यत्र । एवंविधे वसन्ते मा वच्चेति.मा याहीति क्रियासंबन्धः । सरसतरा सुस्वादुः सा चासौ तरुणमाकन्दमुकुलितमञ्जरी तस्या दलौघः तस्य कवलनं तेन कषायितः संशद्धः कण्ठो यासां कलकण्ठ्यस्तासां निकरः तस्य कण्ठात् उच्छलत्पञ्चमस्वराणां बोल्लालमित्ति बोल्लाः शब्दा. स्तद्वति, रुन्दानि विपुलानि यान्यरविन्दानि तेषां मकरन्दास्तेषां बिन्दवस्तेषां संदोहस्तस्य पानेन सानन्दं यत् भ्रमरनिकरम्बं तस्य बहला झंकारास्तैर्मुखरिता उद्यानस्य चार्वी लक्ष्मीर्यत्र, त्रिभुवनजनमनोहरे, दक्षिणसमुद्रः कल्लोलमालिकया सह तरुणो नवो यः संगस्तेन निर्वापितः शीतीकृतः स चासौ मलयवायुः तेन शीघ्र हल्लन्तकम्पायमानाः विविधा नानाप्रकारा बह्वयो भूयस्यो या वल्यस्तासां वनं गहनं तस्य घनकुसुमगुच्छात् उच्छलितप्रचुरपिञ्जरपीतपरागस्तेन व्याप्तं यद्दशदिक्चक्रं तद्दर्शनादुत्पन्नं प्रियतमकान्तास्मरणं तेन मिलितः प्राप्तो यो मूर्छाप्रहारस्तेन निपतन्तो ये पथिकास्तेषां सार्थः तेन रुद्धमार्गान्तरेण दुःसंचरः संकीर्णभावः तस्य धरे धारके। प्रकर्षेण पुष्पिताः सघना निबिडा ये किंशुकवनमालिकान्ता वृक्षास्तेषां उल्लः आर्द्रः प्रसरन् परिमलो येषु ते. एवंविधाः स्तबका गुच्छकास्तैः महमहिअत्ति सुगन्धीभूतं समस्तवनान्तरं यत्र।मा वच्च हे कान्त इमां मां त्यक्त्वा । मां कीदृशीं मदनपीडिताम् । कीदृशे वसन्ते । तरुणीसार्थे चर्चरीविनोदेन सह स्पर्धया नाट्यो यो दण्डाभिघातशब्दस्तदन्तराले तालानुलग्नघूर्णन्मृदङ्गोदामपाठेन प्रपन्ना या मञ्जुवसन्तरागभङ्गी आलपनरेखा तया संबद्धानि वेणुविवरोल्लसत्स्वरभेदसाधनस्थानानि तैः सहे समर्थे ।
१मोयए A. २ पप्फल्लिय ०.३ दक्खण DNS. ४ चित्तए ARD. ५पिअमणुस्सं B. ६ अन्त्यस्य N. ७ अन्तस्य P. ८ स्यात् F. ९ सरसयसुरहि. N. १० वोलालयंमि P. ११ निउरुंब BDS. १२ तिहूअणमण. A; तिहुअणजणमण• CK. १३ दक्खिणकस० . १४ तरणसंग ADNPs; तरलणसंङ्ग B. १५ हलंत NS. १६ दिहाचक्क P. १७ दंसणुप्पण्णुपि० CNS; दंसणुप्पन्नपि A. १८ दूसंचधरे P. १९ पप्फुल्लिअसघण ACDNS. २० कुरवय BP. २१ घचक्क NS.

Page #233

चतुर्थोऽध्यायः। मा वच्च कंत चत्तूण मं इमं मयणपीडिअं तरुणिसत्थचच्चरिविणोअसमसीसनट्टदंडाहिघायसदंतरालतालाणुलग्गघुम्मंतमहलोदामपाडपडिवन्नमंजुहिंदोलभंगिआलवणरेहसंबद्धवेणुविवरो
ल्लसंतसरभेअसाहणट्ठाणसहमि वसंतए ॥ ९०.१ ।। अत्र समस्थाने जो ली; तथान्त्याचगणात्प्रागेकश्चगणो जो लीश्च न कर्तव्यः इत्याम्नायः ॥ ९०.१॥
मालागलितकपादान्ते विषमचावृद्धौ वेः ॥ ९१ ॥ मालागलितकपादस्यान्ते विषमसंख्यस्य चगणद्वयस्य वृद्धौ सत्यां वेः परं सम. शीर्षकम् । विषमशीर्षकमित्यर्थः । "मालागलितकवचात्रापि समस्थाने जो लीर्वा । विषमे तु जगणो न कर्तव्यः । यथा
"हयवरखुरखणिज्जमाणमहिरेणुपडलबहलिज्जमाणगयणं
गणुत्थरिदअविरलंधारपुंजसंवलणरुद्धलोअणविलोअणपवंच
___मच्छरिअपरवसो अवयरइ समंतदो तुरिदममरनिअरो, ‘निब्भरसंचरंतचउरंगसेन्नपब्भारचलिरनीसेसभूलयखडहडंतमंदरसुमेरुकइलासविंझगिरिनारपभुदिगिरिसिहरनिव
डणाइभरभंगुरिदकंधराई तम्मइ वराहपवरो। धाणुकावमुक्कनारीयविद्धकरडिघडकुंभतडनिव डिदौविरलरंधनिझरझरंतसोणिदतरंगिणीरइअबहलपंकखुप्पंतचक्करह
संचराओ एआओ भीसणाओ समरवसुहाओ, ___1) मालागलितकवदित्यत्र । षाचूनौजे जः समे जो लीर्वा मालायाः (४.२४)। 2) हयवरखुरेत्यत्र अत्र संग्रामभूमौ अमरनिकरो अवतरति । कथम् । अच्छरियत्ति-आश्चर्यपरवशः यथा भवति । हयवराणां खुराः तैः खन्यमाना या मही तस्या रेणुपटलेन व्याप्यमानं यद् गगनाङ्गणं तद्योगादुल्लसिताविरलान्धकारपुञ्जस्य प्रसरणं तेन रूद्ध नयनविलोकनप्रपञ्चो यत्रेति क्रियाविशेषणम् । त्वरितं यथा स्यात्तथेति । समतदा(दो) सर्वत्र संग्रामे सति । वराहः प्रवरः तम्मइत्ति-खेदं प्राप्नोति । कथंभूतः। निर्भरं संचरच्चतुरङ्गसैन्यप्राग्भारेण चलितं यन्निःशेषभूवलयं तेन खडहडन्तो ये मन्दरकैलासविन्ध्याचलगिरिनारप्रमुखगिरीणां शिखरास्तेषां निपतनादिभिर्भारेण भङ्गुराः कन्धरादयो यस्य स तथा। कथंभूतायाम् । धानुष्का धनुर्धरास्तैरवमुक्ता नाराचास्तर्विद्धकरटिघटाकुम्भतटात् आपतदविरलरन्ध्रनिर्झराः तेभ्यो झरत्-शोणितानि तान्येव नद्यः तासु रचितो यो बहुलः पङ्कः तत्र चक्रस्खलनात् स्थितरथेन दुःसंचरायां एतस्यां समरवसुधायां सुविषमशीर्षकाणि हुंकारं कुर्वन्ति निपतन्ति इति वं पश्य । निशितकरवालधारयाभिघातः तेन घूर्णयन्त्य इमाः बहुविधसुभटकबन्धपतयो नृत्यन्ति । कथंभूतायाम् । सुरवधूभिर्निर्मुक्तानि पारिजातानां कुसुमानि यस्यां तस्याम् ।
इत्याचार्यहेमचन्द्रविरचितछन्दोऽनुशासने चतुर्थस्याध्यायस्य पर्यायाः ।। १ ताललाणुलग्ग A. २ घूमंत D. ३ तथा to लीश्च dropped in A. ४ चवृद्धौ G. ५ गुत्थदरिअविलंबधा० A. ६ अवयरदि BP. ७ वलिर N. ८ भूववलयखंडहडंत B. ९ विंध N. १० कंधराउ B. ११ धणुक्का० NS. १२ ताराय N. १३ निविडिदावि० D. १४ निब्भर ABN. १५ संवराओ N; संचराउ BCDF; संवराउ A; संचराए (Loc also in the next 3 words) K.
२२ छन्दो०

Page #234

१७०
छन्दोऽनुशासनम् ।
सुविसमसीसयाई निवडंति हुंकरंताई पिच्छे निसिदकरवालधारौहिघायघुम्मंतयाई संपइ इमाओ नचंति बहुविहसुहडकबंधपंतीओ सुरवहूमुक्कपारिज। यविडविकुसुमाओ ।। ९१.१ ॥
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां स्वोपज्ञच्छन्दोऽनुशासन वृत्तौ आर्यागलितकखञ्जकशीर्षकव्यावर्णनो नाम
चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ ग्रन्थाग्रं ५५१; उभयं २०९७ ।
१ सुविसमसयाई D; सुविसमसिसयाई N. २ पेच्छ . ३ धराहिघाय N. ४ परिजायपविडवि D.

Page #235

अथ प्रायोऽपभ्रंशे ॥ १ ॥
संस्कृतप्राकृतच्छन्दोऽनन्तरमपभ्रंशगतानि छन्दांस्यधिक्रियन्ते । प्रायोग्रहणाद्भाषान्तरेऽपि भवन्ति ॥ १ ॥
अथ पञ्चमोऽध्यायः ।
अजश्वस्तृतीयपञ्चमौ जो लीर्वोत्साहः ॥ २ ॥
गणरहिताः षट् चगणा उत्साहः । अत्रापवादः । तृतीयः पञ्चमश्च जगणो लघुचतुष्टयं वा । यथा -
"अवमन्निअदुट्ठचित्तसंगमयचकघाय,
जे ते सोच्छाह नाह झायंति तुज्झ पाय ।
ते ते संसारि वीर कह विन लहंति दुक्खु,
जं किर वच्चंति झत्ति पहु निच्छएण मोक्खु ॥ २.१ ॥
इदानीं रासकानाह -
दामात्रा नो रासको ढैः ॥ ३ ॥
दा इत्यष्टादशमात्रा नगणश्च रासकः । ढैरिति चतुर्दशभिर्मात्राभिर्यतिः । यथा" सुररमणीअणकयबहुविहरासयथुम्पिअ
2)
जोइविंद विंदारयसयअमुणिअचरिअ ।

सिरिसिद्धत्थनरेसरकुलचूलारयण,
जयहि जिणेसर वीर सयलभुवणाभरण ।। ३.१ ॥
" सर्वा अपि जातयो रासका भवन्तीति केचित् । यदाह - "सयलाओ जाईओ पत्थववसेण एत्थं बज्झति । रासाबंधो नूणं रसायणं वेढुँगोट्ठीसु ॥ ३.२ ॥
चुल्गा वा ॥ ४॥
चतुर्मात्रपञ्चकं लघुगुरू च यदि वा रासैकः । पृथग् योगात् ढैरिति न वर्त्तते ।
1 ) अवमन्निय इत्यत्र अवगणितः दुष्टचित्तसुराधम संगमकस्य चत्राभिघातो येन तत्संबोधनम् । हे नाथ ये पुरुषास्तव पादं ध्यायन्ति सोत्साहाः सन्तः ते पुरुषा हे वीर संसारदुःखं न लभन्ते कथमपि । यस्मात् ते । किलेति सत्ये । शीघ्रं प्रभो मोक्षं निश्चयेन यान्ति । 2 ) सुररमणीत्यत्र हे सुररमणीकृतबहुविधरासकेन स्तुत । योगिवृन्दवृन्दारकाः प्रधानास्तेषां शतैरज्ञातचरित इत्यर्थघटना तस्य संबोधनं हे श्रीसिद्धार्थकुलचूलारत्न हे जिनेश्वर हे सकलभुवनाभरण त्वं जयेति संटंकः । 3 ) सर्वा अपि जातयो रासका इत्यत्र तावच्छन्दसां द्वौ भेदौ वृत्तानि जातयश्च । 4 ) सयलाभो जाईभ इत्यत्र पत्थारवसेणेति ( पत्थार० घटते P. ) सम्यक्पाठान्तरं गुरूपदिष्टम् ।
१ स्युः BF. २ जगण to उत्साह: dropped in A. ३ सुच्छाह BE; सुत्साह P; सोत्साह CN. ४ माक्खु A; मुक्खु BE. ५ इदानीं to रासको repeated in A ६ चूडार • N. ८ पत्थारव० N ( KP ). ९ इत्थ 4. १० वेदगोट्ठीसु N; विद्धगो० P;
७ भवणा० B.
गुहीस
. ११ रासः E. १२ निर्वतते B.

Page #236

१७२
छन्दोऽनुशासनम् ।
यथा -
"गोवीअणदिज्जंतयरासय निसुणं तह, वासारति पहुच्चइ पहिअहं पवसंत । निअल्लह तिंव केइ हिअयंतरि निवडिअ
जिंव जंतेह न वहति चलण नावइ निअडिअ ॥ ४.१ ॥ चपजाया अवतंसकः ॥ ५ ॥
चतुर्मात्रः पञ्चमात्रो जगणद्वयं यगणश्च अवतंसकः । यथा -
"सायरु रयणायरु बोलहिं जं बुहसैत्थ, तं सच्च जि जाय निसायरकुच्छुह जत्थ |
F सिरिकंठसिरे ँ अवयंसु,
अवरु सिरिनाहउरि भूसणु उल्लसिअंसु ॥ ५.१ ॥ चः पौ जो गौ कुन्दः ॥ ६ ॥
चतुर्मात्रः पञ्चमात्रद्वयं जगणो गुरुद्वयं च कुन्दः । यथा
3)
अहरु दलइ जवापसूण दन्त कुंद, पाणिचरणनयणवयण विअसिआरविंद |
कुसुमपुरु पञ्चक्खु वि सुंदरि तुझे देहु,
तुझ वहस विवरीउ एहु ।। ६.१ ॥
पाचाजगाः करभकः ॥ ७ ॥
पञ्चमात्रद्वयं चतुर्मात्रद्वयं जगणो गुरुव करभकः । यथा"करहय थणहर गलिअलोलमणोहरे हारय,
गंडस्थल लुलिअम इलज डिलकुंतलभारय ।
1) गोवीअणेत्यत्र गोपीजन दीयमानरासकं शृण्वतः वर्षारात्रिः पर्याप्यते । भुवः पर्याप्तौ हुच्चः (सि० है ० ८. ४. ३९० ) इत्यादेशः । पुंसः प्रवासं गच्छतः हृदयान्तरे तथा किमपि निष्पतति निजवल्लभा यथा निगsana चलनम् । न वहति गन्तुमित्यर्थः । नावइत्ति - इवार्थे । 2 ) सायरु रयणायरु इत्यत्र सागरो रत्नाकर इति यत् बुधसार्थः कथयति तत्सत्यमेव । तत्कथमिति । यत्र उभौ निशाकरकौस्तुभौ जातौ यथा एकः श्रीकण्ठशिरसि अवतंसः समभूदपरः श्रीनाथोरसि भूषणं समभूदिति । कीदृशः । उल्लसिता अंशवो यस्य । 3 ) अहरुटु दइत्ति अधरोष्टौ जपाप्रसूनं दन्ताः कुन्दान् कुन्दपुष्पाणि, पाणिचरणनयनवदनानि विकसितारविन्दं विदलयन्ति । प्रत्येकं क्रिया एकत्वादिना योज्या । विदलयति तिरस्करोति । अत एव हे सुन्दरि तव वपुः प्रत्यक्षं कुसुमपुरं वर्तते कुसुमसमूहः पक्षे कुसुमपुरं पाटलिपुत्रं प्रत्यक्षम् । ततः कथं मध्यदेशोऽयोध्यादिस्तत्र संभवति । एतद्वैपरीत्यम् । पक्षे मध्यदेशः कटीप्रदेशः । पाटलिपुत्रनगरं गङ्गातट एवास्ति प्रयाग इति प्रसिद्धम् । 4 ) करहयथणहरेत्यत्र करहतस्तनभरात् हृदयात् गलिता मनोरथवद्वारा यस्य सः । गण्डस्थले विलुलितो मलिनो जटिलो जटावान् कुन्तलानां भारो यस्य सः । अनवरतं बाष्पनिपतनेन सुत्तं सशोषं तथा शोणं विलोचनं यस्य सः । हे नरपते तव वैरिवधूजनः ईदृशः संप्रति समभूत् ।

१ किम्वइ ABCDN. २ जनह N; जतह AE; जे तह D. ३ निअहिअ NS; निघडिअ B. ४ चपया G. ५ सत्थु B. ६ एक हूउ A; इक्कु हूउ F; एकु हूओ N. ७ सिरे to अवरु dropped iu . ८ सिरिनाहुउरि B. ९ चपौजो० G. १० कुसुमपुर B; कुसुमषरु ८. ११ तुब्भ ON. १२ तुहु वरु BP; तुह वर 4; तु वरु ८ (१२, १३ मणोर हद्वारय KB.

Page #237

पञ्चमोऽध्यायः।
१७३ अणवरयबाहनिवडणसूणसोणविलोअण,
तुह हुअ नरवइतिलय संपर्य वेरिवहूअण ॥ ७.१ ॥
- चपाचागा इन्द्रगोपः॥८॥ चतुर्मात्रः पञ्चमात्रद्वयं चतुर्मात्रद्वयं गुरुश्च इन्द्रगोपः । यथा
"रेहहिं अरुणकति धरणीअलि इंदगोवया,
पाउससिरिहि नाइ ५य जावयबिंदु लग्गया। एह वि विज्जुलेह झलकतिअ बहलकंतिआ, लक्खिज्जइ जायरूवनिम्मविअ व्य कंठिआ ॥ ८.१ ॥
चपाचाल्गाः कोकिलः ॥९॥ चतुर्मात्रः पञ्चमात्रद्वयं चतुर्मात्रद्वयं लघुगुरू च कोकिलः । यथा
"हंसि तहारंउ गइविलीसु पडिहासइ रित्तओ,
कोइलरमणि इ तुह वि कंठ कुंठत्तणु पत्तओ। विरहय कंकेल्लिहे. दोहल संपइ पूरंतिअ, · जं किर कुवलयनयण एह हिंडइ गायंतिअ ॥ ९.१ ।।
चपाचल्गा दर्दुरः ॥१०॥ ___चतुर्मात्रः पञ्चमात्रद्वयं चतुर्मात्री लघुगुरू च दर्दुरः । यथा
"मत्तंबुवाह वरसंतिण 'पई समहिउ, . आयण्णसु संपर्य महिअँलि जं विरईउ । हंसहं कलसद्दिण जं आसि मणोहरु,
। ददुरैरडिआउलुं निम्मिउ तं सरवरु ॥ १०.१ ॥ 1) रेहहि अरुणेत्यत्र इन्द्रगोपकाः कीटविशेषाः धरणीतले राजन्ते । कीदृशाः । अरुणा कान्तिर्येषां ते । तथा इवोत्प्रेक्षते । प्रावृश्रियः पादाः । कीदृशाः । अलक्तानां बिन्दवो लग्ना येषु ते । तथा एता विद्युल्लेखा झलकंती शोभमाना बहुलकान्तिः लक्ष्यते जायते । वेव । जातरूपनिर्मिता कण्ठिकेव । नाइ उत्प्रेक्षार्थः । 2) हंसि तहार उ इत्यत्र हे हंसिके त्वदीयगतिविलासः प्रतिभासते रिक्तः शून्य इति यावत् । हिण्डते गच्छतीति हेतोः । हे कोकिलरमणि तवापि कण्ठः कुण्ठत्वं प्राप्त इति प्रतिभासते गायन्तीति हेतोः । विरहस्य गानेन अशोकस्य च पादघातेन दोहदं पूरयतीति । कोऽर्थः । यस्मात्कारणादिह वने गानं कुर्वती हिण्डते तस्माधुवयोः कार्य नास्तीति भावः । 3) मत्तबुवाहेत्यत्र मेघ त्वया वर्षता समकृतं (सांप्रतं) कृतं तत्वं समाकर्णय शृणु।क। महीतले। तत्किं तदाह-हंसानां कलशब्देन यत्सरो मनोहरमासीत् तत् दुई रटिताकुलं निर्मितं एतदेव भवता कृतं नान्यदेवेति मेघस्य निन्दा ।
१ णिवडण CD; णिवडय N. २ सुत्तसोण K. ३ हूअ A. ४ संपइ वेरि० P; संपय वेरिविहूअण D. ५ पाउससिरि नाइ AODN. ६ पइ P. ७ चपाचाल्गा DN. ८ लगौ च A. ९ तहारु A. १० गइविलास पडिहसइ A. ११ कोइलरमणिअ P. १२ कंकेल्लिहि P. १३ लगौ च A. १४ पइ ACDN. १५ समहिओ NP.
आयस्सु A; आइण्णसु B. १७ संपइ P. १८ महीअलि A, १९ विरइओ NP; विरइव A. २० दुदुर A; दहर प्र. २१ रडिआउल S. २२ निम्मिओ N.

Page #238

Ñe
छन्दोऽनुशासनम् ।
चरजमगा आमोदः ॥ ११ ॥
चतुर्मात्री रगणजगणमगणाः गुरुश्च आमोदः । यथा - "असोअमंजरीफुरंत आमोएसुं, कलरोलंबवंद्रेकायलीसद्देसुं । अणवरयं वहंतसारणीतोएसुं,
धन्ना के वि जे रमंति उज्जाणेसुं ॥ ११.१ ॥ गपासा विद्रुमः ॥ १२ ॥
मगणरगणौ लघुगुरू पगणद्वयं सगणश्च विद्रुमः । यथा - "भ्रूर्वेल्लिं चावयं मणोहवस्स ससितुल्लं वयणं,
गं चामीअरप्पहं अहिणवकमलदलं नयणं । तीए हीरावलिं व दंतपंतिं विदुमें अहरं,
पेच्छंताणं पुणो पुणो काण न हवइ मणं विदुरं ॥ १२.१ ।। रो मीर्मेघः ॥ १३ ॥
रगणो मगणचतुष्टयं च मेघः । यथा - "मेहयं मश्चंतं गतं संनद्धं पेच्छता,
उब्भडेहिं विज्जुज्जोएहिं घोरेहिं मुच्छंता । केअईगंधेणोद्दामेसुं मग्गेसुं गच्छंता,
ते कहं जीअंते कंताणं दूरेणं अच्छंता ॥ १३.१ ॥ त्रयल्गा विभ्रमः ॥ १४ ॥
तगणरगणयगणा लघुगुरू च विभ्रमः । यथा - " लायण्णविब्भमं तरंगंतिहिं, निद्दड्डवमहं जिआवंतिहिं ।
1 ) असोअमंजरीत्यत्र त एव केऽपि पुरुषा धन्या ये उद्यानेषु रमन्ते । अशोकमअरीणां स्फुरन्तः आमोदाः येषु ते[ षु ] । पुनः कलरोलम्बवृन्दानां काकलीशब्दो येषु तेषु । अनवरतं वहन्त्यः सारण्यस्तासां तोयं येषु तथा अथवा वहत्सारणीनां तोयं येषु तेषु । 2 भ्रुवाले चावयमित्यत्र भ्रूवल्लरिं चापमिव चापकं मनोभवस्य शशितुल्यं वदनं चामीकरप्रभं शरीरं अभिनवकमलदलमिव नयनं हीरावलिमिव दन्तपा विद्रुममिवाधरं तस्याः प्रेक्षताम् । [ केषां ]। पुंसां पुनः पुनः न भवति मनः । कीदृक् । विधुरं विक्लवम् । 3 ) मेहयं मच्चतमित्यत्र । ते पुरुषाः दूरेण महत्कान्तारं ( the com. seems to read कंतारं for कंताणं ) गच्छन्तः सन्तः कथं जीवन्ति । किं कुर्वन्तः । पश्यन्तः । कम् । मदोन्मत्तं गर्जन्तं सन्नद्धं मेघकं मूर्च्छयन्तः । कैः । उद्भटैः घोरैः विद्युद्योतैः केतकीगन्धेनोत्कटेषु मार्गेषु सत्सु । 1 ) लायण्णविन्भमं इत्यत्र लावण्यविभ्रमं तरङ्गन्तीभिः निर्दग्धकन्दर्प जीवयन्तीभिः एवंविधाभिः प्रियाभिः प्रेम्णा विलोक्यते तथा मर्त्यलोके एव स्वर्गः प्राप्यते ।
१ चंद्र DNS. २ सारसी s ३ म्रल्गापासा DN. ४ वल्लि N. ५ विद्रुमं cs. ६ गर्जतं ०. ७ लगौ च A.

Page #239

पञ्चमोऽध्यायः। प्रेमि प्रियाहिं जे पुलोइज्जइ, ..
ता मत्तलोइ सग्गु पाविजइ ॥ १४.१ ॥ मेघविभ्रमौ वृद्धैरपभ्रंशे एव निबद्धाविति" वर्णवृत्तेषु नोक्तौ ॥ १४.१ ॥
चपजगगाः कुसुमः॥ १५॥ चतुर्मात्रः पञ्चमात्रो जगणो गुरुद्वयं च कुसुमः । यथा -
"निच्छिउ करिवि चंदु 'दोण्णि खंडे, ___ तहि निम्मिअ मयनयेणाइ गंड । वरकुसुम घडेविणु गंधचंगु,
कोमल तहँ विरइउँ एहु अंगु ॥ १५.१ ॥ इहान्येऽपि चन्द्रक-खञ्जकान्त-चञ्चल-चलतनु-वीरप्रिय-कुपित-रुष्ट-कृष्ण-सित-घनदकुरर-शिवादयो रासकभेदा वृद्धैरुपनिबद्धास्ते तु कचित्केचिदन्तर्भवन्तीत्यस्माभिनॊक्ताः ॥१५.१॥
ओजयुजोश्छडा रासः ॥१६॥ विषमसमयोः पादयोः यथासंख्यं छाः इति सप्त, डाः इति त्रयोदश मात्राः यत्र स रासः । यथा
"सुणिवि वसंति,
पुरपोढपुरंधिहं रासु । सुमरिवि लडह,
हुअ तक्खणि पहिउ निरासु ॥ १६.१ ॥ __ पाचदाश्चिस्तृतीये पञ्चमे चो जो लीर्वा
पश्चांहिस्त्रिपात्पूर्वाधो मात्रा ॥ १७॥ ओजे पादे प्रथमे तृतीये पञ्चमे च द्वौ पञ्चमात्रावेकश्चतुर्मात्री द्विमात्रश्चैकः । युजि पादे द्वितीये चतुर्थे च चिश्चगणत्रयम् । तथा तृतीये पञ्चमे च पादे चतुर्मात्री जो लीर्वा । एवं पञ्चपदी पादत्रयेण कृतपूर्वार्धा मात्रानाम च्छन्दः । यथा
1) वर्णवृत्तेषु नोक्तावित्यत्र अन्यथा पञ्चदशाक्षरायामुक्तमभविष्यत् । 2) निच्छिउ करिवीत्यत्र अयं निश्चयः । कः । एतस्या मृगनयनायाः गण्डौ चन्द्रस्य खण्डद्वयं कृत्वा निर्मितौ। तथा एतस्या गन्धचंग कुसुम घटित्वा एतत्कोमलमङ्गं घटितम् । अर्थाद्धात्रेति भावः । अत्यद्भुतदर्शनात् । 3) सुणिवि वसंति इत्यत्र वसन्ते पौरप्रौढपुरन्ध्रीणां रासं [श्रुत्वा] तथा लटभान् स्मृत्वा तत्क्षणं पथिको निराशो जातः। 4) पूर्वार्धा मात्रेत्यत्र चतुष्पद्यर्थं तृतीयपादेऽर्धविधानम् ।
१दोन्नि BEP. २ खंडु BE. ३ निमिअ B. ४ मयणयणाइ C. ५ कोमल ACP. ६ तुह AP. ७ विरइय AB विरइओ N; विरईओ s. ८सुणवि AE. ९ पुरंधिहि A; पुरंध्रिहि BE%; पुरंघिहिं P. १० सुमरवि P. ११ हुय B; हूओ N; अ dropped in D.

Page #240

१७६ .
छन्दोऽनुशासनम् । "मत्तकोइलायणंदीइ, सिंगाररसोग्गमिण,
नच्चमाणमायंदपत्तिहिं । अहिणिज्जइ मयणजय-, नाडउव्व संपइ वसंतिण ॥ १७.१ ॥ प्रायोग्रहणात्संस्कृतेऽपि । यथा"शुष्कशिखरिणि कल्पशाखीव, निधिरधनग्राम इव,
कमलखंण्ड इव मारवेऽध्वनि । भवभीष्मारण्य इह, वीक्षितोऽसि मुनिनाथ कथमपि ॥ १७.२ ।।
द्वितीये तुर्ये तयोर्वाद्यस्य चः स्थाने पो मत्तबालिका ॥ १८॥ मात्रैव द्वितीये तुर्ये वा पादे क्रमेण युगपद्वा तयोराद्यस्य चगणस्य स्थाने पगणचेत्तदा मत्तबालिका । तत्र द्वितीये पादे प्रथमस्य चस्य स्थाने पः । यथा"कुमुअकमलहं एक उत्पत्ति, मउलेइ तु वि कमलवणु,
कुमुअसंडु निच्चु वि विआसइ । सञ्छंद विआरिणिों, चंदजोण्ह किं मत्तबालिों ।। १८.१ ॥ चतुर्थे यथा"गहिरु गजइ धरइ मयवारि, विहलंघलु नहु कमइ,
दुन्निवारु दिसिदिसि पलोट्टइ। . . ओ मत्तबौलिअसरिसु, विसर्मंचेटु पाउसु पयट्टइ ॥ १८.२ ॥ ____ 1) मत्तकोइलेत्यत्र वसन्तेन अभिनीयते मदनजयनाटकं मत्तकोकिलनाद एव द्वादशतूर्यनिर्घोषो नान्दी यत्र । शृङ्गाररसेन उग्गमिणं प्रधानम् । 2) शुष्कशिखरिणीत्यन्न तिलकमञ्जर्या अदृष्टपारसरस्तीरे वनषण्डे स्फाटिकचैत्ये श्रीयुगादिजिनं दृष्ट्वा कुमारसमरकेतुना नमस्कारोऽयमुक्तः । शुष्कशिखरीति-शुष्कगिरौ कल्पशाखीव कल्पवृक्ष इव निर्धनग्रामे निधिरिव निधानमिव मारवे मरुमण्डलसंबन्धीयाध्वनि कमलखण्डमिव हे भगवन् तथा भवभीष्मारण्ये नाथ त्वं दृष्टोऽसि हे मुनिनाथ इह संसारे कथमपि महता कष्टेनेत्यर्थः । 3) कुमुअकमलहमित्यत्र कुमुदकमलानामेकमेवोत्पत्तिस्थानं तथापि चन्द्रज्योत्स्ना निच्चुवि निशास्वपि कमलवनं मुकुलयति संकोचं प्रापयति कुमुदवनं विकाशयति । तदा स्वच्छन्दं चरतीति स्वच्छन्दचारिणी मत्ता चासौ बालिका च पीतामद्य (पीतमद्या) बालिकेव । सापि ईदृशी भवति । 4) गहिरु गजइ इत्यत्र प्रावृट् प्रवर्तते । कीदृशी । उन्मत्तबालिकासदृशी । विषमा चेष्टा यस्याः सा गम्भीरं यथा भवति तथा गर्जति । सापि पीतमद्या शब्दं करोति । प्रावृटू अमृतं वारि धरति प्रावृट् विह्वला सती नभ आक्रमति । विह्वलेति-प्रसरणशीलापि विह्वला सती न कामति । हु निश्चितं दुर्निवारं यथा स्यात्तथा प्रलुख्यति क्षोभं प्राप्नोति । क। दिशि ।
१णायनं. BP. २ रसोग्गंमिण N. ३ पत्तहि AN. ४ कमलषण्ड इव BK. ५चस्थाने ABO. ६ उप्पंति N. ७ कुमुअखंड A; कुमुणसंदु N. ८ सेच्छंद s. ९ विआरणिअ AD. १० मत्तवालिया A; मत्तबालिआ N. ११ गहिर A. १२ दुन्निवार A. १३ मत्तवालय BP. १४ विसमचिट्ठ पाउस A.

Page #241

१७७
पञ्चमोऽध्यायः। द्वितीयचतुर्थयोर्यथा"पेच्छ पाउसलच्छि उच्छलइ, मउलंति सव्वाउ दिस,
घडहडंति घणमत्त वालिअ । फुटुंति केअइकुसुम, पिइ पउत्थि कह जिअइ बालि ॥ १८.३ ॥
___ तृतीयस्य तो मत्तमधुकरी ॥ १९ ॥ मात्रैव द्वितीयतुर्ययोः पादयोः क्रमेण युगपद्वा तृतीयस्य चगणस्य स्थाने तगण श्वेत्तदा मत्तमधुकरी । तत्र द्वितीयपादे तृतीयचगणस्य ते मत्तमधुकरी । तद्यथा"मत्तमहुअरितारझंकार, कलयंठिकलयलिहिं,
मयणधणुह टंकारसरिसिहिं । कह जीवहुं विरहिणिउँ, दूरदेसपवसंतरमणिउ ॥ १९.१ ॥ तुर्ये पादे यथा"फुडिअकेसरतिलयमायंदि, पप्फुल्लिअकमलवणि,
सुरहिमासि संपइ पयट्टइ। मत्तमहुँअरिरविण, मयणचरिउ वणलँच्छि गायइ ॥ १९.२ ॥ उभयोर्यथा___"गुणविवर्जिंइ पुरिसि रच्चेइ, गुणवंति परंमुही,
___ तह य पंकउप्पंन्नि निवसइ । मत्तमहुँअरि कमलि, अहह लच्छि अविऔर विलसइ ॥ १९.३ ॥ .तृतीये पञ्चमे तयोर्वा पोश्चौ मत्तविलासिनी ॥ २०॥ मात्रैव तृतीये पञ्चमे च पादे तयोर्वा युगपदाद्ययोः पगणयोः स्थाने चगणौ चेत्तदा मत्तविलासिनी । तत्र तृतीये पादे पोः स्थाने चौ । यथा
1) पेच्छ पाउसलच्छीत्यत्र प्रिये प्रोषिते सति बालिका कथं जीवति । यतः सुभग पश्य । किम् । प्रावृटलक्ष्मीः उच्छलति विकाशं गच्छति मुकुलीभवन्ति सर्वा दिशो घनं बहु मत्ता वालिआ वारिदाः घडहडन्ति गारवं कुर्वन्ति केतकीकुसुमानि विकचीभवन्ति । 2) मत्तमहुअरि इत्यत्र मत्तमधुकरीतारझंकारकलकण्ठीकलकलैः विरहिण्यः कथं जीवन्ति । कीदृश्यः । दूरं देशं प्रवसन्तो रमणा भर्तारो यासां ताः। कीदृशैः । मत्त० मदनधनुष्टंकारसदृशैः। 3) फुडिअकेसरेत्यत्र चैत्रमासे पयट्टइ प्रकटिते सति । कीदृशे । स्फुटितकेसरतिलकमाकन्दे । विकसिते कमलवने सति वनलक्ष्मीर्मदनचरितं गायति । केन मधुकरीरवेण । 4) गुणविवज(जि)इ इत्यत्र गुणविवर्जिते पुरुषे रज्जति रागभाग् भवति गुणवति पराङ्मुखी तथा कमले निवसति। कीदृशे । पङ्कोत्पन्ने । पु. का (कीदृशे)। मत्तमधुकरे । अहह खेदे। लक्ष्म्याः अविचारो विलसति ।
१ सव्वाओ N. २ जिअउ CDKP.३ बालिआ DN. ४ कारससिहिं N; टुंकारसरिसिहिं D. ५ विरहिरिणित N. ६ महूअर . ७ वणच्छणच्छि . ८ विवजिय A. ९ उपन्ति N; उप्पनि B. १० मधुअरि .. ११ अविआरिA. १२ The sentence is dropped in P.
२३ छन्दो०

Page #242

छन्दोऽनुशासनम् "समयमयगलगमणरमणिज्जु', मयभिंभलनयणजुउ,
आरत्तकवोलसोहिरु। मत्तविलासिणिनिअरु, हरइ चित्तु लल्लुरेपयंपिरु ॥ २०.१ ।। पञ्चमे यथा"मत्तजलहर गहिरे गज्जंति, केक्काहिं मत्तैसिहिं,
मत्तु मयणु पहरेइ दुजउ । विणु मत्तविलासिणिहिं, भणि संपइ काइं किजउ ॥ २०.२ ॥ उभयोर्यथा"ते जि पंडिअ ते जि गुणवंत, ते तिहुअणसिर उवरि ।
___ताहं चिअ जम्मु जाँणहु। जे मत्तविलासिणिहिं, न वि खोहि सुद्धझौणहु ॥ २०.३ ॥
चस्य पो मत्तकरिणी ॥ २१॥ मात्रैव तृतीये पञ्चमे च पौदे उभयोर्वा पादयोश्वगणस्य स्थाने पगणश्चेत्तदा मत्तकरिणी । तत्र तृतीये पादे चस्य स्थाने पः । यथा"जासु अंगहि घणं नसाजाल, जसु पिंगल नयणजुउ,
___जाँसु दंत पविरलविअडुन्नय । , न धरिजइ दुहकरिणी", मत्तकरिणि जिम्व धेरैणि दुनय ॥ २१.१ ॥
1) समयमयगलेत्यत्र विलासिनीनिकरश्चित्तं हरति समदो यः मदकलो हस्ती तस्य यद्गमनं तद्वद्गमनेन राजमानः मदेन भिंभलं मन्थरं नयनयुगलं यस्य सः आरक्तकपोलेन शोभनशीलः लल्लरं अव्यक्त प्रजल्पतीति । 2) मत्तजलहरेत्यत्र मत्तजलधरे गभीरं गर्जति तथा मत्तशिखिनि केकारवेण [युक्त] सति मत्तमदनः प्रहरति । हे सुभग मत्तविलासिनीभिर्विना किं क्रियते सांप्रतम् । 3) तेजिम पंडिस इत्यत्र ये पुरुषा मत्तविलासिनीभिः नापि क्षुभितशुद्धध्यानास्त एव पण्डितास्त एव गुणवन्तः त एव त्रिभुवनशिरसि उवरीति ऊर्ध्वस्थानीयाः शेखरायमाणा इत्यर्थः । तेषामेव जन्म निश्चयेन नान्येषामित्यर्थः । क्लीवप्रायास्ते हि ज्ञेयाः। 4) जासु अंगहिमित्यत्र यस्या अङ्गे धनं नसाजालं भवति यस्या नयनयुगलं पिङ्गलं भवति यस्याश्च दन्ताः प्रविरलाः । पुनः कीदृशाः । विकटोन्नता वक्रा इति यावत् । एवंविधा दुर्नया गृहिणी गृहे न ध्रियते दुःखकारिणी । केव । मत्तकरिणीव हस्तिनीव । एवंविधकुललक्षणा स्त्री न पाणौ क्रियते इति भावः ।
१ रमणिज ABCDN. २ लल्लर K; ललुर S. ३ गुहिर A. ४ केकीरहिं 8. ५ मत्तसिहि B. ६ संपय B. ७किजइ B. ८ तेजि E. ९ सिरि उवरि A. १० जाणह B. ११ खोइअ N. १२ झाणओ BN; झाणहो A. १३ पादे dropped in A. १४ चगणस्थाने AB. १५ अंगिहिं AP. १६ अणुनयाजालु A. १७ जस पिं० A; जसु पिंगलु नयणजुऊ B. १८ जास A. १९ दुहकरिणि D; दुहकरणि P; दुहकरणी . २० घरिणि BP.

Page #243

पञ्चमोऽध्यायः। पञ्चमे यथा"दिव्व कहिं ते मत्तकरि णीअ, कहिं घल्लिअ भिच्चभैडा,
कहिं निहित हयवर वहिल्लय । ढुंढोल्लिएँ गिरिगहणि, इअ तुज्झ रिउ रोअहिं गहिलंय ॥ २१.२ ॥ उभयोर्यथा"जेत्थु गजहिं मत्तकरिणिवह, रंखोलहिं जत्थु हय;
जेत्थु भिउडिभीसण भमंति भड । तहिं तेहइ रणि वरइ, विजयलच्छि पई पर समरोब्भड ॥ २१.३ ॥
आभिर्बहुरूपा ॥ २२ ॥ आभिर्मात्रादिभिः संकीर्णाः बहुरूपा । यथा"गाम्वि पट्टणि हट्टि चउहट्टि, राउलि देउलि पुरि, .
जं दीसइ लहँअंगिअ । विरहिंदजालिएण तं, सा एक वि कय बहुरूवकलि ॥ २२.१ ॥ अत्र प्रथमः पादो मात्राया द्वितीयो मत्तमधुकर्यास्तृतीयो मत्तविलासिन्याश्चतुर्थो मात्रायाः पञ्चमो. मत्तकारिण्याः ॥ २२.१ ॥
आसां तृतीयस्य पञ्चमेनानुप्रासेऽन्ते
दोहकादि चेद्वस्तु रड्डा वा ॥ २३ ॥ __ आसां मात्रादीनां तृतीयपादस्य पञ्चमेन पादेनाऽन्तेऽनुप्रासेऽन्ते दोहकापदोहकावदोहकाश्चेत्तदा रड्डा वस्तु वा । यथा"लुढि९ चंदणवल्लिपल्लंकि, संमिलिदु लवंगवणि,
खलिदु वत्थुरमणीयकयलिहिं । उच्छलिहुँ फणिलेयहिं, घुलिंदु सरलकक्कोललवलिहिं ॥ 1) दिव्व कहिं ते मत्तेत्यत्र । हे दे(दै)व ते मत्तकरिणः कहिं क्व नीताः तथा ते भृत्यभटाः क्व क्षिप्ताः तथा हयवररथाः क्व निहिताः । वहिल्लयेति वहिलीति प्रसिद्धिः । एष दुण्डोल्लिरः भ्रमणशीलः सन् । क्व । गिरिगहने ग्रथि(हि)लः सन् तव रिपुः रोदिति । 2) जेत्थु गजहिं इत्यत्र यत्र संग्रामे मत्तकरिनिवहा गर्जन्ति यन्त्र हयाः रे(रं)खोलहित्ति पतन्ति यत्र भृकुटीभीषणा भ्रमन्ति भटाः तस्मिंस्तादृशे रणे परं केवलं समरोटं स्वामेव विजयलक्ष्मीः वृणुते नान्यमिति रणोद्भटता। 3) गाम्वि पट्टणि इत्यत्र ग्रामे पत्तने हट्टश्रेण्यां देवकुले पुरे लडहअंगीति विलासांगी यदृश्यते सा एकापि विरहेन्द्रजालिकेन कृतबहुलरूपा दृश्यते । कोऽर्थः। विरहवशात्सैव सर्वत्र दृश्यते इत्यर्थः। 4) लुठिदु चंदणवल्लि इत्यत्र मलयसमीरः चन्दनवल्लिपल्यङ्के लुलितलवङ्गवने संमिलितः परमार्थरमणीयकदलीभिः स्खलितः नागवल्लीषु उत्सलितः सरलकक्कोललवलीभिः घूर्णितः चुम्बितो माधवीवल्लरीभिः पुलकितं कामिनां शरीरं यस्मात् । स पुनः कीदृक् । रड्डो पुष्टः । कीदृशः । भ्रमरसदृशः । भ्रमरस्यापि यथायोग विशेषणानि वाच्यानि एवंविधः संचरति प्रसर्पतीत्यर्थः ।
१N wrongly puts कहिं also before दिव्व, but drops it before निहित्त in the 3rd line. २णीओ A; नीअ P. ३ भिच्चभड BEP; भिचतड A. ४ ढुंढल्लर BE. ५गहेल्लअ B. ६ जत्थु 8. ७ गजिहिं F. ८ जेत्थु BFP. ९भासण A. १० लडहिअंगिय A. ११ जालएण ACDNB १२ कलिआ ACDN. १३ लुटितु B; लुट्टिदुं N. १४ उच्छिलिदु A. १५ फणियलहि A.

Page #244

छन्दोऽनुशासनम् चुंबिदु माहविवल्लरिहिं, पुलईदकामिसरीरु । भमरसरिच्छउ संचरैइ, रहुँउ मलयसमीरु ॥ २३.१ ॥
मात्राप्रकरणम्।
चौ लान्ततौ चौ तो वस्तुकम् ॥ २४ ॥ चगणद्वयं द्वौ च लध्वन्तौ तगणौ चगणद्वयं तगणश्च पादे चेत्तदा वस्तुकं चतुर्भिः पादैः । यथा
"सुरवहुमहुअरिपंतिपीअगुणपरिमलजालहं,
नहमणिकिरणकलावचारुकेसरनिअरालहं। पत्थुअवत्थुअगीतिचारुमुणिनिवहमरालहं,
तिहुअंणसिरिकुलहरहं नमहु जिणपंहुपयकमलहं ॥ २४.१ ॥
षचिषा युज्यज ओजे जो लीर्वा वस्तुवदनकम् ॥ २५ एकः षण्मात्रश्चगणत्रयं षण्मात्रश्च वस्तुवदनकम् । अत्रापवादः समे जगणरहितश्चगण ओजे जो लीर्वा । यथा
"मायाविअहं विरुद्धवायवसवंचिअलोअहं, __परतिस्थिअहं असारसत्थसंपाइअमोहहं । को पत्तिज्जइ सम्मदिट्ठिजहवत्थुअवयणहं,
जिणहं मग्गिं निचलनिहित्तमणु करुणाभवणहं ॥ २५.१ ॥ वस्तुकमित्यन्ये । अत्र केचित्षोडशभ्यो लघुभ्य आरभ्य लघुद्वयर्वृद्ध्या वंशादीन् वस्तुकविशेषानाहुः । यथा
वंसो वित्तो बालो वाहो वामो बलाहओ विदो। विद्धो विसो विसालो विसारओ वासरो वेसो॥ २५.२ ॥
1) सुरवहुमहुयरीत्यत्र सुरवधूमधुकरीपङ्क्तिपीतगुणपरिमलजालं समोहं(1) नभोमणिः सूर्यः तस्य किरणास्तद्वत् केसरनिकरसंयुक्तं प्रस्तुतवस्तुकगीतिषु चारवो ये मुनयस्त एव मराला यत्र त्रिभुवनश्रीकुलगृहं एवंविधं जिनप्रभुपदकमलं नमत । 2)मायाविअहं इत्यत्र कः सम्यग्दृष्टिः परतीर्थिकं प्रत्येति प्रत्ययविषयं करोति अपि तु न कोऽपि । कथंभूतम् । मायया वितथं अलीकवादिनं पुनः विरुद्धवादवञ्चितलोकं असारशास्त्रसंपादितमोहम् । कः कीदृक् । निश्चलं यथा स्यात्तथा भवति निहितं स्थापितं मनो येन । क्व । जिनानां मार्गे। कीदृशे । करुणाभवने । 3) अत्र केचित् षोडशभ्यो लघुभ्य इत्यत्र ९६ मात्रात्मके वस्तुवदनके वस्तुकापरनानि षोडश लघवो यत्र स वंशाह्वः अष्टादशभिर्वित्त इत्यादि यथाक्रमं ज्ञेयम् । तत्तोत्ति तत्त्वः । मयमउत्ति मृगमदः । मउत्ति मृगः । [मउलत्ति] मुकुलः । मुहोत्ति मुखः। चउवीसकलेत्यत्र चतुर्विंशतिकलात्मकपदम् ।
१ पुलइदु AE; पुल्लइद . २ कामिसरीर AC; कामिसरीरुह s. ३ संचरदु A. ४ रडउ dropped in A.; रहुउ N. ५ वत्थय . ६ गीइ F; गीय B; गीती A. ७ तिहूअणA; तिहुयणि• B. ८ नमह P. ९ जिणपहपय• DN; जिणपहुपयकमहल A. १० युज्यजच ओजे N. ११ संमदिट्ठि P; सम्महिटि D; समदिट्ठिs. १२ नहवत्थुअवयणीहं . १३ मग्ग F. १४ निचलुनि० मण A; निश्चलनि० मणु N; निश्चनि. मणु द. १५ इत्येके AF. १६ लघुद्वय २ वृध्या F. १७ विस्सारओ s.

Page #245

पञ्चमोऽध्यायः ।
तुंगो रंगो भिंगो भिंगारो भीसणो भवो भालो । भो भग्गो भट्टो भीरू तत्तो भडो भसलो ॥ २५.३ ॥ अलओ वलओ मलओ मंजीरो मयमओ मओ माणी । महणो मसिणो मउलो महो मुंहो मईहरो मुहलो ॥ २५.४ ॥ एए नामनिबद्धा चउवीसकला हवंति वत्थुवया । सोलहलहुआ लहूहिं वडमाणेहिं दोदोहिं ॥ २५.५ ॥
एते च वस्तुवदनकप्रस्तारान्तर्भूतत्वात् पृथङ् न लक्षितः । तत्प्रस्तारे हि अष्टौ कोटी कोट्यः समधिकास्ततः कियन्तो भेदाः परिगणयिष्यन्ते इत्यास्तां तावत् ॥ २५.५ ॥ षोऽजचः षपौ रासावलयम् ॥ २६ ॥
आदौ षण्मात्रस्ततः जगणरहितः चतुर्मात्रस्ततः षण्मात्रपञ्चमात्रौ यत्र तद्रासावलयम् । यथा -
"माणु म मेहिं गहिल्लिए निहुई होहि खणु,
अउ चंदु पयट्ट रासावलयखणु । दिक्खि हि विनयणिहिं परं हलि" मयणहय,
वल्लह पर्यंहे पड॑ति भणति अ वयणसय ।। २६.१ ॥ s agoपी वस्तुकं चेत्येके ।। २६.१ ।। द्वयोरर्धसङ्करे सङ्कीर्णम् ॥ २७ ॥
द्वयोर्वस्तुवदनकरासावलययोरर्धयोः सङ्करे यदि वस्तुवदनकस्य पूर्वार्ध रासा - वलयस्योत्तरार्धं रासावलयस्य वा पूर्वार्थं वस्तुवदनकस्योत्तरार्धं तदा सङ्कीर्णम् । क्रमेण
यथा -
अविहेडअवरुप्पैर परूढगुणगंठिनिबद्धउ,
अआणि हलि गलइ पेम्मु सरलिमसयलद्धउ । माणमड फर तुह न जुत्तु उत्तिमरमणि,
"तिंभणि वारडं वारवार वारणगमणि ।। २७.१ ॥
सवर्णैनिहिअहीरयहसंतकुंडलजुअल,
थूलामलमुत्तावलिमं डिअथणकमल ।

सेअंसुअपंगुरणबहलसिरिहंडरसुज्जल,
बहुपहुल्लविअइल्लफुल्लफुल्लाविअकुंतल ।। २७.२ ।।
१८१
1 ) माणु म मेल्हि इत्यत्र मानं मा मुञ्च हे ग्रहिले निभृतीभव क्षणम् । उदयतु चन्द्रः प्रवर्ततां रासावलयोत्सवः द्रक्ष्यामि माभ्यामेव नयनाभ्यां सखि मदनहतवल्लभस्य पदयोः पततः (?) सतः सन्मुखं भणन्ती वचनशतानि । मा त्वमुत्सुका भवेति भावः ।
१ सुहो B. २ मइहवो KN ३ वत्थवया B. ४ सोहह B. ५ लहुहिं Ns. ६ प्रस्तारान्तर्गतत्वात पृथ नोक्ताः A. ७ मोल्हि गहिलिय 4; मेहि गos. ८ उअओ A. ९ दिक्खसु एहवि A; दिक्खिसु एह वि P; १० हलिय D. ११ पयहिं B. १२ अविहडु अ० B. f. ४.८७.६ above. रुप्परपरूदु CDN. १४ गण CN. १५ भिंभणि CN.
१६ cf. ४.८७.९ above.
१३ रप्परुप P. १७ जुयल ONS,

Page #246

१८२
छन्दोऽनुशासनम् षचचाद्दो वदनकम् ॥ २८॥ षचचेभ्यः परो द्विमात्रश्चेत्तदा वदनकम् । यथा"अन्ज वि नयण न गेण्हई तरलिम, अज्ज वि वय] न मेल्लई भोलिम । अज वि थणहरु भरु न पडिच्छइ, तुवि मुद्धहें दंसणि जगु मुज्झई ॥ २८.१ ॥ केचित्समचतुष्पदीषु षचचदाः संकुलकमिति पठन्ति । तदत्रैवान्तर्भूतम् ॥२८.१ ।।
त उपवदनकम् ॥ २९॥ षचचेभ्यः परस्त्रिमात्रश्चेत्तदोपवदनकम् ॥ यथा
"आमूलु वि बहुपंकिण संवलिअ, सव्ववारपडिबोहसोहरहिअ । कंटयसयसंसेविअ जलसयण, जिणउववयणु न सोहहि कमलवण ॥ २९.१ ॥
ते यमितेऽन्तेऽडिला ॥ ३०॥ ते वदनकोपवदनके चतुर्णा पादानां द्वयोर्द्वयोर्वान्ते यमकिते सत्यडिला । तत्र. चतुर्णा यथा
"नवघणर्भमभमंतसारंगह, कुंजकुसुमगुंजिरसारंगह ।
सुंहविलसंतअडिलसारंगह, लीलावणहं तरुणि सारं गह ॥ ३०.१॥ द्वयोर्द्वयोर्यथा
"जहिं छिज्जहिं नरसीस भुअग्गल, तहु नरयहु जा दारभुअग्गल । सा मई सुअणहं कह पारद्धिअ, जं निसुणंत बुद्ध पारद्धिअ ॥ ३०.२ ॥
__ चतुर्णा यमके मडिलेत्यन्ये ॥ ३०.२ ॥ पिदावुत्थकः ॥ ३१॥ पगणत्रयं द्विमात्रश्चान्ते यमिते उत्थकः । अवस्थितक इत्यन्ये । यथा
1) अज्ज वि नयणेत्यत्र । अद्यापि नयनं चञ्चलत्वं न गृह्णाति । अद्यापि वदनं मुञ्चति न मुग्धत्वम् । स्तनभरो भारं न प्रतीक्षते नाङ्गीकरोति । स्तनभर इत्यत्र भरशब्दः शोभार्थोऽन्यथा पौनरुक्त्यं स्यात् । पीनौ न भवत इति भावः । तथापि मुग्धाया दर्शनेन जगन्मुह्यति । 2) आमूलु वि इत्यत्र । आमूलादपि बहुपङ्केन संवलितं सर्ववारं प्रतिबोधो विकासस्तच्छोभारहितं कण्टकशतेन सेवितं जलशयनं जिनस्य उपवदनं मुखसमीपे कमलवनं न शोभते । तद्धि निष्पत लोकानां सर्वदा प्रतिबोधकं निःकण्टकं अजडशयनं च। 3) नवघणभमभमंतेत्यत्र नवघनस्य नवीनमेघस्य भ्रमेण भ्रमन्तः सारंगा यत्र । सारंगशब्देन मयूराश्चातका वा । कविसमये श्यामनीलयोरैक्यम् । कुलेषु वृक्षावृतस्थानेषु यानि कुसुमानि तेषु शब्दायमानाः सारंगा भ्रमरा यत्र तेषां सुखेन विलसन्तो अटिं लान्तीत्यटिला भ्रमणशीलास्सारंगा हस्तिनो यत्र मृगा वा येषु । तेषां लीलावनानां हे तरुणि सारं गृहाणेति भावः। 4) जहिं छिजहिं नरसीसेत्यत्र यत्र छिद्यन्ते नराणां शीर्षाणि भुजार्गलाः तस्य नरकस्य या द्वारभुअग्गला भोगल इति प्रसिद्धा सा मया सुजनानां अग्रे प्रारब्धा कथा । यां शृण्वन्तः पापर्द्धिका अपि बुद्धाः यत्र परमाधार्मिकर्मस्तकादीनि विद्यन्ते(?) तन्नरककथा प्रारब्धेति भावः।
www
५
१ नयणु E. २ गिण्हइE. ३ वयण A. ४ मिल्लइ E. ५ मुद्धिहिं E; मुद्धाहं ACDN. ६ मुच्छइ A. ७ संकुलमिति A. ८ आमुलुवि N. ९ नवघणभमत्तमंत० A. १० मुह. NS. ११ तेहु N. १२ निसुणंतं NS १३ त्येके A. १४ अवस्थक D.

Page #247

पञ्चमोऽध्यायः ।
"निद्दड्डे दड्ढविरहानेलेण, संतावतुलिअवडवाणैलेण ।
मुच्छाविअ नवघणमंडलेण, उअ थेक्क पहिअ कयघंघलेण ।। ३१.१ ॥ धवलमष्र्ष्टषट्चतुष्पात् ॥ ३२ ॥
अष्टपात्षट्पाच्चतुष्पाच्च धवलं नाम छन्दः । यदाह
धवलनिहेण सुपुरिसो वणिजइ जेण तेण सो धवलो । धवलो वि होइ तिविहो अट्ठपओ छप्पओ चउप्पाओ ॥ ३२.१ ॥ धवलानि च सातवाहनोक्तिषु द्रष्टव्यानि । दिग्मात्रं तूदाहरिष्यते ॥ ३२.१ ॥ तत्राष्टांहावोजे चिदौ समे चौ श्रीधवलम् ॥ ३३ ॥
तत्र धवलेषु मध्येsinौ धवले विषमेषु पादेषु चत्रयं द्विमात्रचैकः समेषु पादेषु चद्वयं यत्र तच्छ्रीधवलम् । वसन्तलेखेत्यन्ये । यथा -
"
" खीरसमुद्दिण लवणजलहि, कुवलय कुमुँइहिं । कालिंदी सुरसिंधुजलिण, महुमहं हरिणे ॥ कइलसिण सरिसउ हू किरि, सो अंजणगिरि । इह तु जससिरिधवलिउ पहु, किं पंडु न हु ॥ ३३.१ ॥
१८३
आये तृतीये चिदौ द्वितीये तुर्ये चिः शेषे त्वोजे चातौ समे चादौ चिर्वा यशोधवलम् ॥ ३४ ॥

अष्टौ धवले आद्यतृतीययोः पादयोश्वगणत्रयं द्विमात्रश्च । द्वितीयचतुर्थयोश्चगणत्रयम् । शेषेषु चतुर्षु पादेष्वोजयोः पञ्चमसप्तमयोद्व चगणौ त्रिमात्रश्चैकः, समयोः षष्ठाष्टमयोः चर्गेणद्वयं द्विमात्रश्चैकः, मतान्तरे चगणत्रयं वा, यत्र तद्यशोधवलम् । यथा" जे तुह पिच्छेहिं वयणकमलु, ससहरमंडलैनिम्मलु । जे वि हुं पालहिं भिच्चकम्मु, थुणहिं जि निरुवम् विकमु ॥
1) निवडढेत्यत्र निर्दग्धा ज्वलिताः । दग्धः पापीयान् विरहानलस्तेन संतापतुलितवडवानलेन मूर्च्छा ग्राहिताः । नवघनमण्डलेन कर्तृभूतेन उत्प्राबल्येन स्थिताः पथिकाः कृतदुःखेन । 2 ) खीर समुद्दिणे - त्यत्र हे प्रभो तव यशः श्रिया धवलिते सति के के पाण्डुरत्वं न प्रापुः । क्षीरसमुद्रस्य सदृशो लवणजलनिधिः हू इति जातः । कुवलयानि श्यामकमलानि कुमुदसदृशानि जातानि । कालिन्दी यमुना सुरसिन्धुजलसदृशी जाता । मधुमथनो हरिः रुद्रस्य सदृशो जातः । किरि इति किलार्थम् । सोऽञ्जनगिरिः कैलाससदृशो जातः । 3 ) जे तुह पिच्छहिं इत्यत्र ये पुरुषाः तव पश्यन्ति वदनकमलम् । कीदृक् । शशधरमण्डलवन्निर्मलम् । ये पुरुषास्ते तव भृत्यकर्म पालयन्ति । ये नरा निरुपमविक्रमं स्तुवन्ति । ये पुरुषाः शासनमाज्ञां धरन्ति । ये पादकमलं प्रणमन्ति । तेषां विमुही पराङ्मुखी लक्ष्मीर्न भवति । हे यशोधवलितदिङ्मुख ।
1
-
१ निद्दद्धद ० N; निद्दढद० AB; निद्दद्वडड्ढ CDK. २ विरहाणलेग P. ३ वडवानलेन A ४ मुत्थाविअ N. ५ ओ थक्क B; उत्थक्क PK. ६ अष्टपात् षट्पात् चतुष्पात् N. ७ सुउरिसो F. ८ वन्निज्जइ AK; वजण्णिइ c. ९ कुमुयहिं CDN. १० महुमहण D. ११ हरिणु F. १२ कइलासण C. १३ कि: पडरु A; किं पंडरु B. १४ चगणत्रयं A. १५ तयोशो ० ० १६ पिच्छहि NS; पेच्छहिं BF. १७ मंडलुनिम्मल A. १८ थुणिहि A. १९ निरुवमवि० AF.

Page #248

૨૮૪
छन्दोऽनुशासनम्
जे विहु सासणु धरहिं, पायकमलु जे पणमहिं ।
ताहं ने लच्छी विमुह, पहु जसधवलिअदिसिमुँह ॥ ३४.१ ॥ षडंहावाद्ये तुर्ये पादौ द्वितीये पञ्चमे
तत्र षडंह्रौ धवले प्रथमे चतुर्थे च पादे द्वौ षण्मात्रावेको द्विमात्रः । द्वितीये पञ्चमे च पादे द्वौ चतुर्मात्रौ । शेषे तृतीये षष्ठे च षगणद्वयात्परचतुर्मात्रः पञ्चमात्रो वा त् तदा कीर्तिधवलम् । यथा -
1)
"उक्करडा खवलैंड गज्जउ, चिरु जुज्झुमैणु,
उन्नामउ सिरु कसरु म लज्जउ
चौ शेषे षाभ्यां चः पो वा कीर्तिधवलम् ॥ ३५ ॥
I
थक्क महब्भर मुँहु कहिं, अन्नु' न तिहुअंणि,
कित्ति धवल विसी तुह वट्टेई ।। ३५.१ ॥
चतुरंहावोजे पश्च समे षचचादस्तो वा गुणधवलम् ॥ ३६ ॥ तत्र चतुरंह्रौ धवले विषमपादयोरेकः षण्मात्रो द्वौ चतुर्मात्रौ । समयोः षचचेभ्यः परो द्विमात्रस्त्रिमात्रो वा चेत् तदा गुणधवलम् । यथा
"कद्दमभग्गा मग्गुलया, वहुँ पिहुला दुत्तरजलुल्लया ।
तिम् भ व गुणधवलया, जिम्व केम्बइ न हसंति पिसुणया ।। ३६.१ ॥ षचताः षचौ भ्रमरः ॥ ३७ ॥
ओजपादयोः षण्मात्रचतुर्मात्रत्रिमात्राः समयोः षण्मात्रचतुर्मात्रौ चेत्तदा भ्रमरो
धवलम् । यथा

" कित्ति तहारी वणैविणु, कइ अन् न वहिं ।
मालइ माणिवि किं भमर, धतूरई लग्गेहिं ॥ ३७.१ ॥
1 ) उक्करडा खवलउ इत्यत्र मयि धुरंधरे भारं समुद्रहति सति साहंकृतित्वं सूचयत्येष मदमे वत्स इत्युत्पन्नखेदं वृषभं प्रति कश्चिदाह । हे धवल वत्सदृशस्त्रिभुवने कोऽपि नास्ति । यस्मान्मार्गस्थितभारं स्वमेव कृष्यसि नान्य इत्यतस्तव विषादः किं वर्तते । स च वत्सोऽवकरं उत्खलतु गर्जारवं करोतु । चिरं योद्धुमनाः स च शिर उन्नामयतु । मा लज्जतां व्रीडां मा करोस्थिति शब्दार्थः । 2 ) कर्दमभग्गा मग्ग (ग्गु ) लयेत्यत्र हे सुराणां वृषभ धवलशब्देन वृषभः । कर्दमैर्भग्ना मार्ग दुस्तरजलवन्तः । पृथुला वहा नद्यः सन्ति । तेन तथा भारं वह यथा तेन ते पिशुना न हसन्ति हास्यं न कुर्वन्ति कथमपि । अन्यथा करिष्यन्ति । 3 ) कित्ति तहारी इत्यत्र त्वदीयां कीर्ति वर्णयित्वा कविः किं वर्णयति । अपि तु न । कथम् । यथा मालतीं माणवि अङ्गीकृत्य भ्रमरः कनकद्रुमे किं लगति । अपि तु न तथायम् ।
४ खलचड़ N; खचलउ 8;
१ सासण AC. २ ता हंत लच्छी N. ३ दिसमुह A ; दिसि मुहु B. खलवउ ०. ५ जुज्झमणु AC. ६ मलयज्जर B. ७हुं ८ कढइ B; कहहिं DN. ९ अन्नुन्न N. १० तिहूअणि A. ११ विसाओ N. १२ वहिं A. Portion from ३२-१ to ३५- १ end is not photographed in P. १३ वह P. १४ बहुसु B. १५ विष्णविणु D. १६ अनुन्न N. १७ वर्णाहिं N; वणिहि AP. १८ धत्तुरइ NS; १९ लग्गई P.

Page #249

१८५
पञ्चमोऽध्यायः। षचताः षचचा अमरम् ॥ ३८॥ ओजे षण्मात्रचतुर्मात्रत्रिमात्राः समे षण्मात्र एकश्चतुर्मात्रौ द्वौ चेत्तदा अमरं धवलम् । यथा
"इंदडे तुडं गुणि अहिअउ, सग्गु वि पहु' मई वाहिअ ।
अमरविलासिणिगीअए, तुह पर कित्ति निसामिए ॥ ३८.१ ॥ आद्ययोः षची अन्त्ययोश्चः सर्वत्रान्ते तो दो वा मङ्गलम् ॥ ३९॥
आद्ययोः प्रथमद्वितीययोः पादयोः प्रत्येकं पगणश्चगणत्रयं च, अन्त्ययोस्तृतीय- " चतुर्थयोः प्रत्येकं चगणपञ्चकं सर्वपादेषु चान्ते त्रिमात्रो द्विमात्रो वा चेत्तदा मङ्गलार्थसंबद्धत्वात् मङ्गलम् । यथा
"तुह असिलहिहिं नरवइ मंगलकारणि,
वित्थारिअ निम्मलयर सत्थिअधोरणि । संगररंगि विवाहमहूसवि जयलच्छिहिं, द्वारिअमयगलकुंभत्थलमोत्तिअँगुच्छिहिं ॥ ३९.१ ॥ उत्साहादिना येनैव धवलमङ्गलभाषांगाने
तन्नामाद्ये धवलमङ्गले ॥४०॥ .. उत्साहादीत्यादिग्रहणात् प्रक्रान्तानां रासावलयादीनां, पूर्वोक्तानां हेलादीनां, वक्ष्यमाणानां दोहकादीनां च ग्रहणम् । "तन्नामाघे इति उत्साहादिनामपूर्वके । यथाउत्साहधवलं वदनधवलं हेलाधवलं दोहकधवलं चेति । एवं मङ्गलेऽपि उत्साहमङ्गलादि वाच्यम् । यदाहुः
उत्साहहेलावदनाडिलाद्यैर्, यद् गीयते मङ्गलवाचि किञ्चित् । "तद्रूपकाणामभिधानपूर्व, छन्दोविदो मङ्गलमामनन्ति ॥ ४०.१ ॥ तैरेव धवलैव्याजात् पुरुषः स्तूयते यदा ॥
तद्वदेव तदानेको धवलोऽप्यभिधीयते ॥ ४०.२॥
1) इंद्हु तुहुं इत्यत्र इन्द्रात्त्वं गुणैरधिकः स्वर्गस्यापि प्रभुस्त्वं मया दृष्टः यस्मादमरविलासिनीगीतके . तव परा प्रकृष्टा कीर्तिः श्रूयते । एतावता राज्ञोऽतिशयो द्योतितोऽमरविलासिनीभिस्त्वं गीयसे। 2) तुह
मसिलद्विहिं इत्यत्र हे नरपते तव खड्गयष्ट्या मङ्गलनिमित्तं निर्मलस्वस्तिकधोरणी विस्तारिता संगरमण्डपे । कैादारितमदकलकुम्भस्थलमौक्तिकगुच्छैः । समूहैरित्यर्थः । कस्मिन्सति । विजयलक्ष्म्याः विवाहमहोत्सवे सति । 3) तमामाये इत्यत्र धवलमङ्गलेति नामद्वयम्। 4) तद्रूपकाणामित्यत्र उत्साहादिरूपकाणामभिधानपूर्वक एव । तैरेवेति अत्र उत्साहादिभिरेव । तद्वदेवेत्यत्र तद्रूपकाणामभिधानपूर्वक एव ।
. १ अमरधवलं A. २ इंदह P. ३ सग्गहु र (2) ४ चाहिअउ BCD. ५निसामिइए P. ६ मंगलकारिणि ABS. ७ मोत्तियगोच्छिहिं P. ८ भाषागीते A. ९ दोहदीनाम् A. १० तद्रूपकनामभि. A. ११ मङ्गलव्या• B.
२४ छन्दो.

Page #250

छन्दोऽनुशासनम् ।
देवगानं फुल्लडकम् ॥४१॥ उत्साहादिना येनैव देवो गीयते तत्फुल्लडकम् ॥ ४१ ॥
गाने चिदौ झम्बटकम् ॥ ४२ ॥ यस्य कस्यचिद्गाने चगणत्रयं द्विमात्रश्च पादे चेत्तदा झम्बटकम् । यथा"पहु तुह वेरि' अरण्णि गय, निचु वि निवसहिं जिम्ब ससय ।
घणकंटयदूसंचरैणि, तहिं झंबडइ करीरवणि ॥ ४२.१ ॥ वक्ष्यमाणा गन्धोदकधारैवेयं गानवशाज्झम्बटकसंज्ञां लभते ॥ ४२.१ ॥
उत्साहादिप्रकरणम् ।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां खोपज्ञच्छन्दोऽनुशासनवृत्तौ उत्साहादिप्रतिपादनः पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः ॥ ५॥
____ ग्रन्थाग्रं १८८; उभयं २२८४ ।
1) पहु तुह इत्यत्र हे प्रभो तव वैरी अरण्यगतः सन् नित्यं यथा शशको निवसति तथायम् । क्व । करीरवने । कीदृशे । अनुच्चसंहते निम्नमिलिते घनकण्टकदुःसंचरे।
. इत्याचार्येति पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः॥ ५॥
पर
१सम्बड H. २ वेरिय रनि A; वेरि अरनि P. ३ दुसंचरणि N.

Page #251

अथ षष्ठोऽध्यायः ।
सन्ध्यादौ कडवकान्ते च ध्रुवं स्यादिति ध्रुवा ध्रुवकं घत्ता वा ॥ १ ॥ कडवकसमूहात्मकः सन्धिस्तस्यादौ । चतुर्भिः पडिकाद्यैश्छन्दोभिः कडवकम् । तस्यान्ते ध्रुवं निश्चितं स्यादिति ध्रुवा, ध्रुवकं, घत्ता चेति संज्ञान्तरम् ॥ १ ॥ सा त्रेधा षट्पदी चतुष्पदी द्विपदी च ॥ २ ॥ सेति वा ॥ २ ॥
कडवकान्ते प्रारब्धार्थोपसंहारे आद्ये छड्डणिका च " ॥ ३ ॥ प्रारब्धस्य प्रकरणायातस्यार्थस्य कडवकान्ते भङ्गयन्तरेणाभिधाने षट्पदीचतुष्पद्यावेव छड्डणिकासंज्ञे । न केवलं ध्रुवादिसंज्ञे छड्डणिकासंज्ञे चेति चार्थः ॥ ३ ॥ षट्पदीचतुष्पदीध्रुवयोश्च सप्तकलादयः सप्तदशकलान्ताः पादा भवन्तीति तेषु गणनियममाह -
ध्रुवायां छैः कलाभिः पादे चतौ पदौ वा ॥ ४ ॥
ध्रुवायां छैरिति सप्तभिः कलाभिः पादे चतुर्मात्रत्रिमात्रौ पञ्चमात्रद्विमात्रौ वा गणौ भवतः ॥ ४ ॥
जैः पतौ षदौ चौ वा ॥ ५ ॥
जैरित्यष्टभिः कलाभिः पादे पञ्चमात्रत्रिमात्रौ पण्मात्रद्विमात्रौ द्वौ वा चतुर्मात्रौ • गुणौ भवतः ॥ ५ ॥
झैः षतौ तिः पचौ वा ॥ ६ ॥
झैरिति नवभिः कलाभिः पादे षण्मात्रत्रिमात्रौ त्रिमात्रत्रयं पञ्चमात्रचतुर्मात्रौ वा गणौ भवतः ॥ ६ ॥
नैश्चादौ पचौ पौ वा ॥ ७ ॥
जैरिति दशभिः कलाभिः पादे चतुर्मात्रद्वयद्विमात्रौ षण्मात्रचतुर्मात्रौ द्वौ वा पञ्चमात्र गणौ भवतः ॥ ७ ॥
अथ षष्ठाध्यायस्य पर्यायाः प्रारभ्यन्ते ।
1) आद्ये छडणिका चेत्यत्र प्रथमे षट्पदीचतुष्पद्यौ [छड्डणिका ] संज्ञे ।
१ पद्धटिकाद्यैः P. २ वेति BON. ३ भवन्ति तेषु P. ४ पञ्च मात्रौ वा गणौ ० A.

Page #252

छन्दोऽनुशासनम् ।
दैश्चपदं पचदं षदतं चातौ वा ॥ ८ ॥
टैरित्येकादशभिः कलाभिः पादे चतुर्मात्रपञ्चमात्रद्विमात्राः पञ्च मात्रचतुर्मात्राद्विमात्राः षण्मात्रद्विमात्र त्रिमात्राश्चतुर्मात्रद्वयत्रिमात्रौ वा गणा भवन्ति ॥ ८ ॥ वैश्चपतं पचदं पादौ चिर्वा ॥ ९ ॥
ટ
ठैरिति द्वादशभिः कलाभिः पादे चतुर्मात्रपञ्च मात्रत्रिमात्राः षण्मात्रचतुर्मात्राद्विमात्राः पगणद्वयद्विमात्रौ चतुर्मात्रत्रयं वा गणा भवन्ति ॥ ९ ॥ डैः पातौ चापौ षचतं वा ॥ १० ॥
डैरिति त्रयोदशभिः कलाभिः पादे पञ्चमात्रद्वयत्रिमात्रौ चतुर्मात्रद्वयपश्चमात्रौ षण्मात्रचतुर्मात्रात्रिमात्रा वा गणा भवन्ति ।। १० ।।
ढैश्विदौ षचचं वा ॥ ११ ॥
ढैरिति चतुर्दशभिः कलाभिः पादे चतुर्मात्रत्रयद्विमात्रौ पचचा वा गणा भवन्ति ॥ ११ ॥
चितौ पर्वा ॥ १२॥
णैरिति पञ्चदशभिः कलाभिः पादे चतुर्मात्रत्रयत्रिमात्रौ त्रयो वा पञ्चमात्रा गणा भवन्ति ॥ १२ ॥
तैः पचादं चीर्वा ॥ १३ ॥
तैरिति षोडशभिः कलाभिः पादे षण्मात्रचतुर्मात्रद्वयद्विमात्राश्चत्वारो वा चतुर्मात्रा गणा भवन्ति ॥ १३ ॥
थैः षचातं चिपौ वा ॥ १४ ॥
थैरिति सप्तदशभिः कलाभिः पादे षण्मात्रचतुर्मात्रद्वयत्रिमात्राश्चतुर्मात्रत्रयपश्चमात्रौ वा गणा भवन्ति ॥ १४ ॥
एवं च सप्तादिसप्तदशान्तकलौघेभ्यस्त्रिभिरतुल्यैः” तुल्यातुल्यैः तुल्यैर्बार्थे पादा यत्र भवन्ति सा विदग्धगोष्ठीगरिष्ठा षट्पदी ध्रुवा । षट्पदीषु चाद्यस्य पादस्य द्वितीयेन तृतीयस्य षष्ठेन चतुर्थस्य पञ्चमेनानुप्रासः कर्तव्यः । चतुष्पदीष्वाद्यस्य द्वितीयेन तृतीयस्य चतुर्थेन । अन्तरसमासु सङ्कीर्णासु च प्रायेण द्वितीयस्य चतुर्थेनानुप्रासः कार्यः । तत्र षट्पदीभेदानाह -
तृतीय षष्ठयोर्दशादि सप्तदशान्ताः कलाः शेषेषु सप्त षट्पदी षट्पदजातिरष्टधा ॥ १५ ॥
1) त्रिभिरतुल्यैरिति-तुल्यकलालक्षणं वा अर्धसमं एकः पादोऽपरं द्वयं चान्यत् । अथवा सर्वैरप्यन्यैः ।
१ कार्य: A. २ कर्तव्यः A.

Page #253

षष्ठोऽध्यायः। तृतीयषष्ठयोः पादयोः दशादयो मात्राः एकैकवृद्धथा यावत् सप्तदश, अन्येषु चतुषु पादेषु सप्तैव यत्र भवन्ति, सा षट्पदजाति म षट्पदी भवति । सा च दशादीनां सप्तदशान्तानामष्टविधत्वादष्टधा । तत्राद्या यथा
"इअ नारिहिं, रससारिहिं, मुहपरिमललुद्धउ । ढुरु ढोल्लइ, न हु मेल्लइ, छप्पर्यंगणु मुद्धउ ॥ १५.१ ॥
__एवं शेषभेदेखूदाहार्यम् ॥१५.१॥ अष्टोजातिः॥ १६॥ . तृतीयषष्ठयोः पादयोर्दशादिसप्तदशान्ताः कलाः शेषेष्वष्टौ चेत्तदोपजातिर्नाम षट्पदी । पूर्ववदष्टधा । तत्राद्या यथा
"इअ उवजाइहिं, सुरहिअवाइहिं, गुंजिरघणछप्पउ । उव वण सारउ, केअइफारउ, कर्स नवि रइ अप्पउ ॥ १६.१ ॥
एवं शेषभेदेषूदाहार्यम् ॥ १६.१ ॥ नवावजातिः॥१७॥ तृतीयषष्ठयोः पादयोर्दशादिसप्तदशान्ताः कलाः शेषेषु नव चेत्तदा अवजातिर्नाम षट्पदी । पूर्ववदष्टधा । तत्राद्या यथा
___ "इअ वणराइहिं, अहिणवजाइहिं, छप्पउ परिभमइ ।
मालइरत्तउ, महुरसमत्तउ, जलयागमसमइ ॥ १७.१ ॥ एवं शेषभेदेषूदाहार्यम् । एवं षट्पदजात्युपजात्यवजातीनां प्रत्येकमष्टविधत्वाचतुविंशतिधा षट्पदी ॥ १७.१ ॥
चतुष्पदी वस्तुकं वान्तरसमासमा संकीर्णा सर्वसमा च ॥१८॥
वस्तुकमिति चतुष्पद्या एव नामान्तरम् । "तुल्यसमपादा तुल्यविषमपादा च अन्तरेण व्यवधानेन समान्तरसमा । तुल्यप्रथमद्वितीयपादा तुल्यतृतीयचतुर्थपादा चार्ध सममस्या अर्धसमा । व्यामिश्रा सङ्कीर्णा । तुल्यचतुष्पादा सर्वसमा ॥१८॥
1) इ. नारिहिं इत्यत्र एष रससारायाः नार्याः मुखपरिमललुब्धः सन् मुग्धः षट्पदगणः पार्श्वन मुञ्चति । हुनिश्चितम् । 2) इन उवजाइहिं इत्यत्र गुञ्जद्बहुषट्पदं सारं प्रधानं केतकीस्फारं एतद्वनं कस्य रई रतिं नार्पयति । काभिः । उपजातिभिः समीपस्थजातिभिः । कथंभूताभिः । सुरभितवाताभिः। 3)इम वणराइहिमित्यत्र एष षट्पदोऽभिनवजातिषु वनराजिषु परिभ्रमति । क्व। जलदागमसमये मेघसमये । कीदृशः। मालत्या रक्तः। पुनः कीदृग् । मधुरसमत्तः। 4) तुल्यसमपादेति-तुल्यौ सदृशौ समौ द्वितीयतुर्यों पादौ यस्याः
विषमौ प्रथमतृतीयौ यस्याः इति लक्षणेनान्तरं व्यवधानं भवति।
१ परिमलु०.२ दुर B; दुरु DN. ३ मिल्लइ E. ४ गणE; गुण A. ५ अष्टौ पजातिः A; अष्टौ उपजातिः N. ६ कुसु D; . . .

Page #254

छन्दोऽनुशासनम् । तत्रान्तरसमाः प्राह.... चतुष्पदी कला ओजे सप्ताद्याः षोडशान्ताः समे प्रत्येकं सैकाः सप्तदशान्ताः 'चम्पककुसुम-सामुद्रक-मल्हणक-सुभगविलास-केसर-रावणहस्तक-सिंहविजम्भित-मकरन्दिका-मधुकरविलसित-चम्पककुसुमावत्ता (१०)। मणिरत्नप्रभा-कुङ्कुमतिलक-चम्पकशेखर-क्रीडनक-बकुलामोद-मन्मथतिलक-मालाविलसित-पुण्यामलक-नवकुसुमितपल्लवाः (९)।मलयमारुतमदनावास-माङ्गलिका-अभिसारिका-कुसुमनिरन्तर-मदनोदक-चन्द्रोद्योत-रत्नावल्यः (८)।भ्रूवक्रणक-मुक्ताफलमाला-कोकिलावली-मधुकरवृन्द. केतकीकुसुम-नवविद्युन्माला-त्रिवलीतरङ्गकाणि (७)। अरविन्दक-विभ्रमविलसितवदन-नवपुष्पन्धय-किन्नरमिथुनविलास-विद्याधरलीला-सारङ्गाः . (६)।कामिनीहास-अपदोहक-प्रेमविलास-काञ्चनमाला-जलधरविलसिताः (५)। अभिनवमृगाङ्कलेखा-सहकारकुसुममञ्जरी-कामिनीक्रीडनक-कामिनीकङ्कणहस्तकाः (४)। मुखपालनतिलक-वसन्तलेखा-मधुरालापिनीहस्ताः (३)। मुखपति-कुसुमलतागृहे (२)। रत्नमाला' (१)। इति पञ्चपञ्चाशर्तोदा ॥ १९॥
ओजयोः सप्ताद्याः पोडशान्ताः कलाः समयोस्ता एवैकाधिकाद्याः सप्तदशान्ताः प्रत्येकं यत्र भवन्ति सा चतुष्पदी चम्पककुसुमादिसंज्ञा । अयमर्थः-ओजे सप्त कलाः समे सैकाद्या अष्टाद्याः सप्तदशान्ता यत्र भवन्ति सा चम्पककुसुमादिभेदेन दशविधा । एवमोजेष्टकलाः समे सैकाद्या नवाद्याः सप्तदशान्ता यत्र भवन्ति सा मणिरत्नप्रभादिभेदेन नवविधा । तथा ओजे नव समे सैकाद्याः दशाद्याः सप्तदशान्ता यत्र भवन्ति सा चतुष्पदी मलयमारुतादिभेदेनाष्टंविधा । यावदोजे पोडश समे सप्तदश यत्र भवन्ति सा रत्नमालासंज्ञा चतुष्पदी । एवं पञ्चपञ्चाशञ्चतुष्पदीभेदाः । तत्रौजे सप्त समेष्टौ चम्पककुसुमम् । यथा
"अंगचंगिम, जइ गोरंगिहिं ।
चंपयकुसुम, ता कह अग्घहिं ॥ १९.१ ॥ ओजे सप्त समे नव सामुद्रकम् । यथा
"जइ बोल्लइ, धण उक्कंठिअ ।
सा मुद्दउ, मुहु कलयंठिअ । १९.२ ॥ .1) अंगचंगिमेत्यत्र यदि गौराङ्गया अङ्गचङ्गिमा स्यात्तदा चम्पककुसुमानि कथं अर्ध्यन्ते । 2) जह बोल्लइ इत्यत्र यदि सा उत्कण्ठिता सती धन्या जल्पति तदा कलकण्ठी मुखं मुद्यतु ।
१चतुष्पदी dropped in BRFP. २ नव dropped in H. ३ रत्नमाला चेति पञ्च• BFGH. ४ भेदाः ABONP. ५ सा अन्तरसमा च० P. ६ अष्टधा A.७ अघिहिं E. अग्यहि P. ८ घण Ns... ;

Page #255

. षष्ठोऽध्यायः। ओजे सप्त समे दश मलणकम् । यथा
"कहिं हंसिहि, तल्लोव्वेल्लणउं ।
जैउ दीसइ, गउ तहिं मल्हणउं ॥ १९.३ ।। ओजे सप्त समे एकादश सुभगविलासः । यथा
"पइं विणु तहिं, सुहय विलासु कवणु।
विणु चंदई, मुहु जामिणिहिं कृवैणु ॥ १९.४ ॥ मोजे सप्त समे द्वादश केसरम् । यथा
"मेल्लि माणु, वल्लहिं करि अणुराउ ।
ओ उड्डिउ, केसरकुसुमपराउ ॥ १९.५ ॥ ओजे सप्त समे त्रयोदश रावणहस्तकः । यथा
"लेहि वीण, करि धरि रावणहत्थेउ ।
जिणमज्जणि, सुरहिं दिण्णु सम्वहत्थउ ॥ १९.६ ॥ ओजे सप्त समे चतुर्दश सिंहविजृम्भितम् । यथा
"छुहखामु वि, जं मयजूहु न तिणु चरइ ।
तं अज्ज वि, सीहविअंभिउ विप्फुरइ ॥ १९.७ ॥ ओजे सप्त समे पञ्चदश मकरन्दिका । यथा__. "कुसुमंतरि, नवि लग्गइ अलि अवनिद्दिअइ।.
आसत्तउ, मालइहि बहलमयरंदिअहि ॥ १९.८ ॥ . ओजे सप्त समे षोडश मधुकरविलसितम् । यथा
1) कहिं हंसिहिं इत्यत्र व हंस्याःतलं सरसी तन्त्रोद्वेल्लनकं क्रीडनकम् । क्वापि नेत्यर्थः । यदि तस्या गतं सामनं मल्हणकं सविलासं दृश्यते तदेत्यर्थः। 2) पई विणु तहिमित्यत्र हे सुभग त्वया विना कलाविलास: कवणु कीदृशः। न किमपीत्यर्थः । चन्द्रेण विना यथा यामिन्याः मुखं कृपणं दीनं भवतीत्यर्थः। 3) मेल्हि माणु इत्यत्र हे सखि मानं मुञ्च वल्लभेऽनुरागं कुरु । ओत्ति - पश्य । केसरो वृक्षविशेषस्तस्य परागः। उड्डिओत्ति - प्रसृतः। व्याप्त इत्यर्थः । वसन्तागमसूचनमिति । वसन्ते मदनातुरा भविष्यसि अतएव भर्तारं मानयेत्यर्थः । 4) लेहि वीण करीत्यत्र रावणहस्तकः आतोद्यं यत् पुरा दशास्येनाष्टापदे जिनेन्द्राणामग्रे स्वहस्तनसामुत्पाठ्य वादितं त्रितन्त्रीरूपं वृद्धपंकं (?) वाद्यम् । वीणां लात्वा करे धृत्वा रावणहस्तकं जिनमज्जनसमये सुरैर्गानं कृतमित्यध्याहारः। कथम् । दत्तसम्मुखहस्तकं यथा भवति तथा। 5) छुहखामु वि इत्यत्र क्षुत्क्षाममपि यन्मृगयूथं तृणं न चरति तसिंहविजृम्भितमद्यापि स्फुरति । 6) कुसुमंतरीत्यत्र अलिरपनिद्रे विकसिते कुसुमान्तरे न लगति बहलमकरन्दिकायां मालत्यामासक्तः सन् ।
१ जइ P. २ चंदय P. ३ कवणु CNS. ४ मेल्हि K. ५ उद्दिओ N. ६ पराओ N. ७:हत्थओ BOD. ८ सीह विअंभिय A. सीसीहवि० N. ९ विफुरइ BD.

Page #256

१९२
छन्दोऽनुशासनम् ।
"जं जाइहि, कित्ति दिअंतरु धवलइ सयलु । तं जाणेसु, माणिणि महुअरविलसिउँ पवलें ॥। १९.९ ॥ ओजे सप्त समे सप्तदश चम्पककुसुमावर्तः । यथा - "निअइ झुणई, परिरंभइ चुंबई महुसुंडउ | अलि मुज्झइ, चंपयकुसुमावट्टि निबुहुँउ || १९,१० ॥ एवं दश ।। १९.१० ॥
तथा । ओजे अष्टौ समे नव मणिरत्नप्रभा । यथा"मणिरयणपहा, पयडिअगिरिगुहु ।
साहइ भरहु, सलु वि दिसिमुहु । १९.११ ॥ ओजे अष्टौ समे दश कुङ्कुमतिलकम् । यथा
रेह चंदो, नवपयडिअकलओ ।
पुव्वदिसाए, किर कुंकुमतिलओ ।। १९.१२ ।। ओजे अष्टौ समे एकादश चम्पकशेखरः । यथा - "अलिरवगीई, कयचंपय सेहरे |
समयसरी अजहु मणोहर ॥ १९.१३ ॥
ओजे अष्टौ समे द्वादश क्रीडनकम् । यथा - " सहि वट्टुलेउ, चंदुलउ पडिहा । रणिवहूए, कीलणगंडुडे नाई ॥ १९.१४ ॥ ओजे अष्टौ समे त्रयोदश बकुलामोदः । यथा - " मन्नावि प्रिउ, जइ विहु सो कयदुन् । जं महमहइ, दुसहर बउलामोअउ ।। १९:१५ ॥
1
1
1 ) जं जाइहिमित्यत्र । यत् जातिः कीर्त्या ( जातेः कीर्तिः ? ) धवलीकरोति । किम् । दिगन्तरम् । तत् हे मानिनि मानय भ्रमरविलसितम् । अत्र अन्योक्तिः स्वप्रथा तस्या गौणकथनम् । 2 ) निभइ झुणइ इत्यत्र हे मित्र पश्य । शौण्ड इव शौण्डो मद्यपः । मत्तश्चासौ शौण्डश्च मत्तशौण्डोऽलिर्निरीक्षते ध्वनति परिरम्भति उपगूहति चुम्बति चम्पककुसुमावर्ते निमग्नः सन्मुह्यति मोहं भजति । 3 ) मणिरयणेत्यत्र मणिरत्नप्रभाभिः प्रकटिता गिरिगुम्फा यस्मात् स तथा । एवंविधो भरतः साधयति सकलमपि दिङ्मुखम् । 4 ) रेहह चंदो इत्यत्र राजते चन्द्रः नूतना प्रकटिता कला येन सः । किलेति उत्प्रेक्षते । पूर्वदिशः कुङ्कुमतिलकः । 5 ) अलिरवेत्यत्र अलिरव एव गीतिर्गानं यस्याः सा कृतश्चम्पक एव शेखरो यया सा । अयं स्त्रीधर्मः । एवंविधां जनानां मनोहरां मधुसमय श्रीं (श्रियं ) पश्य विलोकयेत्यर्थः । 6 ) सहि वहुलउ इत्यत्र हे सखि वृत्तश्चन्द्रः प्रतिभाति । नाइ इति उत्प्रेक्षते । रजनीवध्वाः क्रीडागेन्दुकः । 7 ) मन्नावि इत्यत्र हे सखि यद्यपि कृतदुर्नयः प्रियो वर्तते तथापि । मन्नावीति - आत्मसात्कुरु । यस्मान्महमहेति इति गन्धं भजते । कः । दुःसहो बकुलामोदः । वसन्तागमसूचनमिति ।
५ ज्णइ A;
१ दिअतरु N; दिगंतरु 4. २ जाणिसु B; माणसु K; ३ विलसिअ A. ४ पचलु A मुणइ N; झणइ 8. ८ भरहो F. ९ सिहर N. १० ओअ N. ११ बहुलओ N. १४ प्रिओ-दुन्नओ N. १५ मोअओ N.
६ निबुहुओ N. ७ गिरिगुह BF. १२ गेंडुउ P; गंडुओ N. १३ ताइ N.

www.jalnelibrary.org

Page #257

षष्ठोऽध्यायः।
१९३ ओजे अष्टौ समे चतुर्दश मन्मथतिलकम् । यथा
"निम्मलि गयणि, समुग्गेउ चंदु विहावइ ।
रइए रइउ, वम्महतिलउँ नवु नावइ ॥ १९.१६ ॥ ओजे अष्टौ समे पञ्चदश मालाविलसितम् । यथा
"कमलिणिपासि, अलिमाला विलसि संपइ ।
___ कलरवमिसिण, किर मित्तसमागमु जंपइ ॥ १९.१७ ।। ओजे अष्टौ समे षोडश पुण्यामलकम् । यथा
"मई असरण तुहुं, अइनिर्देय नडसि कुसुमाउँह ।
जं किर पुण्णा, मलयसभीरिण सयल वि कउहँ ॥ १९.१८ ॥ ओजे अष्टौ समे सप्तदश नवकुसुमितपल्लवः । यथा
"कंपिअ निअवि, नवकुसुमिअपल्लव सललिअ लय । संभरि दइअ, पंथिअसत्थे तक्खणि गय विलय ॥ १९.१९ ॥
एवं नव ॥ १९.१९॥ तथा । ओजे नव समे दश मलयमारुतः । यथा
"देखैिवि वेल्लडी, मलयमारुअछुआ ।
सुमरिवि गोरडी, पंथिअसत्थ मुआँ ॥ १९.२० ॥ ओजे नव समे एकादश मदनावासः । यथा
"जं धणलोअण, झसझय चल दीसहिं । मयणावासउ, तं थणगुड्डरि सई ॥ १९.२१ ॥
1) निम्मलि गयणीत्यत्र निर्मले गगने समुद्तश्चन्द्रो विभाति । नावइ इति इवार्थे । विभाव्यते रत्या रचिती मम्मथतिलक इव। 2) कमलिणिपासीत्यत्र कमलिनीपार्श्वे सांप्रतं अलिमाला विलसति । किलेति संमान्यते। कलरवमिषेण मित्रस्य सूर्यस्य समागमं जपति कथयति । 3) मई असरण इत्यत्र तस्मात्कारणात् हे कुसमायुध मां शरणां खेदयसि यस्मान्मलयसमीरणेन सकला अपि ककुभः पूर्णाः। 4) कंपिथ निभबीत्यत्र कम्पिताः । निश्रवीति - दृष्ट्वा । कुसुमितपल्लवाः सलीला लताः । स्मृत्वा च दयितां पथिकसार्थः विलयं मरणं प्राप्तः। 5) देक्खिवीत्यत्र दृष्ट्वा । काः । मलयमारुतधुता वल्लीः । ततो गौरीः स्मृत्वा । ता अपिलरूपा भवन्ति । पथिकसार्थो मृतः। 6) जं धण इत्यत्र यत् धन्याया लोचनान्येव झषध्वजाः मत्स्यकेतवबला श्यन्ते । लोचनानि हि चपलत्वात् मीनरूपाणि वर्ण्यन्ते । तत् ज्ञायते मदनावासाः स्तनप्रदेशे सन्तीति ।
१निम्मलग.A. २ समुग्गओ BN. ३ रइप. N. ४ तिलओ N. ५विसलसिअ N; विलसइ K. ६ मेत्त. गम B; मित्रसमागम A.७ अइनिद्दयं N. ८ कुसुमहि उह N. ९ पुप्फा N; पुन्ना P.१० कओह s. ११ सस्थु इ. १२ दिक्खिवि इ. १३ धुअ BP. १४ मुअ BP. १५ दीसई P. १६ घणगुहिर N; थणगुडिर A0%; थणगुदुरि .
२५ छन्दो०

Page #258

छन्दोऽनुशासनम्। ओजे नव समे द्वादश माङ्गलिका । यथा
___ "प्रिअमहुसंगमि, उअ मंगलिअई करइं।
किंसुअरूविण, वणसिरि घट्टई धरइ ॥ १९.२२ ॥ ओजे नव समे त्रयोदश अभिसारिका । यथा
__"काली रत्तडी, घणिहिं नहंगणु रुद्घउ ।
तो वि न वट्टहिं, अहिसारिअजणु खुर्द्धउ ॥ १९.२३ ॥ ओजे नव समे चतुर्दश कुसुमनिरन्तरः । यथा
"सिद्धत्थ पुलय, कुसुम निरन्तरु हसिउ सिउ। ...
नवदइआगमि, अंगि जि मंगलु धणइ किउँ ॥ १९.२४ ॥ ओजे नव समे पञ्चदश मदनोदकम् । यथा
"घणरव दूसहा, दूहवइ मयणोदउ हिअउ ।
पिअदूरहिआ, पवसिअरमणिअणु कह जिअउ ।। १९.२५ ॥ ओजे नव समे षोडश चन्द्रोद्दयोतः । यथा
"कोइलकलरवु, चंदणु चंदुजोअविलासु ।
वल्लहसंगमि, अमयरसु विरहि जलिउ हुआसु ॥ १९.२६ ॥ ओजे नव समे सप्तदश रत्नावली । यथा
"मालइमालहिं, अलि सहहिं नवमयरंदसइँण्ह । 'नं रयणावलि, नीलमय पाउसदइईण दिण्ण ॥ १९.२७ ॥
एवमष्ट ॥ १९.२७॥ तथा । ओजे दश समे एकादश भ्रूवक्रणकम् । यथा
"रेहइ तरुणिअणु, भूवंकणचंगउ ।
आणावइ नाइ, तिहुअणजेई अंगउ ॥ १९.२८ ॥ 1) प्रियमहुसंगमीत्यत्र उअत्ति-पश्य । वनश्रीः प्रियो वल्लभो यो मधुर्वसन्तस्तस्य संगमे संबन्धे माङ्गलिकानि करोति । किंशुकरूपेण घट्टयुगलं दधाति । घटो घाटडीति प्रसिद्धा। 2) काली रत्तेत्यत्र रात्रिः कृष्णा तथा गगनाङ्गणं चनैः रुद्रं तथापि मार्गे अभिसारिकाजनो न क्षुब्धः । भीत्यभाव इत्यर्थः । 3) सिद्धत्थेत्यत्र पुलका एव सिद्धार्थाः । सितं हसितं कुसुमानि । निरन्तरं नवदयितसंगमे अङ्गे मङ्गलं भार्यया कृतम् । 4) घणरव दूसहेत्यत्र घनानां रवा दुःसहाः । दुनोति मदनोदयो हृदयम् । प्रियदूरस्थितः दूरस्थितधनिकः । प्रोषितानां रमणीजनः कथं जीवति । 5) कोइलकलेत्यत्र कोकिलकलरवः चन्दनं चन्द्रोद्योतविलासः एतान्येव वल्लभसंगमे अमृतरसः । विरहे सति तान्येव ज्वलितो हुताशः। 6) मालइमालहिं इत्यत्र मालतीमालायां अलयः शोभन्ते । कीदृशा अलयः । नवमकरन्दसतृष्णाः । किमित्यध्याहारः । प्रावृड्-दयितेन दत्ता नीलेन्द्रमयी रत्नावलीव । णं इति उपमानार्थः। 7) रेहइ इत्यत्र राजते तरुणीजनः भ्रूचके चङ्गः । इव उत्प्रेक्षते । त्रिभुवनजयी अनङ्गः आज्ञापयति जनानामिति शेषः । • १ ओअ NS. २ घट्टय P. ३ रुद्धउं D; रुद्धओ N. ४ खुद्दओ N. ५ किसउ D. ६ कहि B.७ सथण्ह P. ८ णं K; तं E; न N. ९ पाउसदयइण B; पाओसदइसदा s. १० दिन्न A. ११ भ्रूचक्र० DEN; १२ तरुणिअणू . १३ भूचंकणचंगओ DN. -१४ जयि A.

Page #259

षष्ठोऽध्यायः ।
ओजे दश समे द्वादश मुक्ताफलमाला । यथा -
"तारावलि भणि मा, भणि मुत्ताहलमाली । रइकलहिण त्रुट्टी, स्त्रसिरणिहिं सुविसाली ।। १९.२९॥ ओजे दश समे त्रयोदश कोकिलावली । यथा - "कोइलावलिकए, संगीअइ नच्चावउ । नवलयविल्याओ, मलयानिलु नट्टावर ।। १९.३० ॥ ओजे दश समे चतुर्दश मधुकरवृन्दम् । यथा -
"फुल्लिअलय निअवि, महुअरवंद्रिण गीउ तह । बोलयनयण, पयमवि पहिअ न दिंति जह ॥ १९.३१ ॥ ओजे दश समे पञ्चदश केतकीकुसुमम् । यथा -
" बिंबालिउ भुवणु, नवकेअइकुसुमपराईंण । नं अहिवासिअरं, मयरद्धयकम्मणजोइण । १९.३२ ।। ओजे दश समे षोडश नवविद्युन्माला । यथा -
"ओ चलचलंतिआ, विष्फुरेइ नवविज्जुमालिआ । मेहरक्खसरस, जीहिअव्व दीहरकरालिआ ।। १९.३३॥ ओजे दश समे सप्तदश त्रिवलीतरङ्गकम् । यथा -
"दीहरच्छिआए, पेच्छे सहए तिवलीत रंगयं । कयतिहुअणविजए, लीहतिअं पिव कामिण कड्डिअं" ॥। १९.३४ ॥ एवं सप्त ।। १९.३४ ॥
तथा । ओजे एकादश समे द्वादश अरविन्दकम् । यथा - "प्रिअहि" मुहु अरविंदु, चलनयण इंदिंदिरु | दंतकंति केसर, लच्छिविसमंदिरु ॥ १९.३५ ॥

1) तारावलीत्यत्र हे सुभग तारावलीं मा भण । किं तर्हि मुक्ताफलमालां भण । रतिकलहेन त्रुटितां शशिरजन्योः सुविशालाम् । 2 ) कोइलावलीत्यत्र कोकिलावलीकृते संगीतके नर्तयतु नवलतावनिताः कर्म । मलयानिल एवं नर्तकः । 3 ) फुल्लिअलयेत्यत्र पुष्पितलताः नियवि दृष्ट्वा मधुकरवृन्देनं तथा गीतं यथा बाष्पाद्रितनयनाः पदमपि न ददति । के । पथिकाः । 4 ) बिंबालिउ इत्यत्र । नूतनकेतकी परागेण भुवनं बिंबालिउत्ति - व्याप्तम् । नमिति - उत्प्रेक्षायाम् । मकरध्वजकार्मणयोगेनाधिवासितमिव । 5 ) ओ चलेत्यत्र विस्फुरति नवविद्युन्मालिका । इवोत्प्रेक्षते । मेघराक्षसस्य दीर्घा कराला जिह्वेव । 6 ) दीहरच्छिआए इत्यत्र दीर्घाक्ष्याः पश्य राजते त्रिवलीतरङ्गितं त्रिभुवनविजये कृते कामेन रेखान्त्रिकमिव कर्षितम् । न मत्सदृशो भुवनत्रये कोऽपि जयीति भावः । 7 ) प्रिअहि मुहु इत्यत्र प्रियायाः मुखं कमलं वर्तते चलनेत्रौ (त्र) भ्रमरौ दन्तकान्तिः केसराणि लक्ष्मीविलासमन्दिरम् ।
१ रयणिहुँ CDN; २ सुविसालि N. ३ वणिआओ A. ६ बाहुल्लेयन० B. ७ परायण D. ८ महर० N. ९ जोहिअव्व N. १२ तिहूअण १३ कद्दअं N. १४ प्रियहि AB; पियहि . विलासनंदिरु A.
..A
१९५
४ मलयानिल D. ५ वंदिण S; वइण C. १० दीहरच्छीआए AN. ११ पिच्छ . १५ केसर 4. १६ विलासिमं ० B.

Page #260

छन्दोऽनुशासनम् । ओजे एकादश समे त्रयोदश विभ्रमविलसितवदनम् । यथा
"कुइ धन्न जुआणउ, विअसिअदीहरनयणिएँ ।
माणिज्जइ तरुणिए, विन्भमविलसिअवयणिएँ ॥ १९.३६ ॥ ओजे एकादश समे चतुर्दश नवपुष्पन्धयम् । यथा
"सहि पंकोप्पनु वि, कमलु तं सलहिउँ बुहसइहिं ।
जं रसउद्बुसिअहिं, पिज्जइ नवफुल्लंधुअहिं ॥ १९.३७ ॥ ओजे एकादश समे पञ्चदश किन्नरमिथुनविलासः । यथा
"अविरहिअहं मुइअहं, हरिणहं जि रइसुहु सलीसए ।
पर एम्वइ केम्वइ, जहँ किन्नरमिहुणविलासए ॥ १९.३८ ॥ ओजे एकादश समे षोडश विद्याधरलीला । यथा
"मुद्धइ गिजंतरं, तुहुं कणरसायणु गीउ सुणि ।
जिण ओहामिज्जइ, विजाहरलीलागीइझुणि ॥ १९.३९ ॥ ओजे एकादश समे सप्तदश सारङ्गः । यथा
"भीरु वि चंदहिओ, वरि परिमुणिअनावं सारंगओ। सीहु न सलहिजई, जइ वि हु दलिअमत्तमायंगओ ॥ १९.४० ॥
एवं षट् ॥ १९.४०॥ तथा । ओजे द्वादश समे त्रयोदश कामिनीहासः । यथा- '
"मणहरु तुह मुहसरहु, रयणीअरविन्भमु धरइ। कामिणि हासँविलासु वि, जोण्हापसरहु अणुहर्रई ॥ १९.४१ ॥
1) कह धन्न इत्यत्र कोऽपि धन्यो युवा विकसितदीर्घनयनया तरुण्या मान्यते । कीदृश्याविभ्रमविलसितवदनया । तस्याः रूपोत्कर्षः। 2) सहि पंकोप्पनु वीत्यत्र हे सखि तत्कमलं बुधशतैः सलहिलं श्लाघितं यत् रसोद्भुषितैः पुष्पंधयैः पीयते । पङ्कोत्पन्नमिति निन्दा। 3) अविरहिअहं इत्यत्र भविरहितानां मुदितानां हरिणानामेव रतिसुखं श्लिष्यति भवतीति । परमेवमेव कथमपि यशः किन्नरमिथुनविलासे । दम्पत्योः प्रीत्युपरि तस्योपमानात् । 4)मुद्धइ गिजंतउं इत्यत्र मुग्धया गीयमानं त्वं कर्णरसायनं गीतं शृणु । येन गीतेन विद्याधरलीलागीतिः पराभूयते निराक्रियते इत्यर्थः। 5) भीरु वीत्यत्र भीरुरपि चन्द्रस्थितः वरः प्रधानः। कः। विख्यातनामा सारङ्गो हरिणः । परं सिंहो न श्लाध्यते यद्यपि दलितमत्तमातङ्गः। 6) मणहरु तुहेत्यत्र हे सुभगे तव मुखसरोरुहं रजनीकरविभ्रमं धरति । हे कामिनि तव हास्यं ज्योत्स्नाप्रसरं अनुहरति तच्छीलं भजतीत्यर्थः।
१धण्णु A. १९.३६ is dropped in D. २ नयणीए AS. ३ वयणीए As. ४ पंकुप्पनु वि AB. ५ लसहिओ N. ६ उद्धृसिएहिं S. ७ कीम्बइ ABDN; काम्वइ s. ८ नमु . ९ कन्न AODNP. १० हिउ
गउ-गउ Bk. ११ नामु AC; नाउं P; नाम्बु DS. १२ सलहिजउ P. १३ मणहर . १४ तुहु ACDN. • १५ सररुह AN. १६ हासुवि० P. १७ पसरह P; पसरहो B. १८ अणुसरहु A.

Page #261

षष्ठोऽध्यायः ।
ओजे द्वादश समे चतुर्दश अपदोहकः । यथा -
"एत्थु करिमि भणि काई, प्रिडे न गणइ लग्गी पाइ । छड्डे विणुं हउं मुक्की, अवदोहय जिम्व किर गवि ॥ १९.४२ ॥ ओजे द्वादश समे पञ्चदश प्रेमविलासः । यथा -
" किन्ति वण्णउं मयणु, किअउ जिण सो वि नारायणु । तहुँ गोवालीअणहु, घणपिम्र्म्मविलासपरायणु ।। १९.४३ ॥ ओजे द्वादश समे षोडश काञ्चनमाला । यथा -
"दीसइ सुरधणुलट्ठी, साम्वलगोरंवण्णसोहिल्ली ।
मरगयकं चणमाली, णं घणलच्छिहि कंठि नवल्ली ॥। १९.४४ ।। ओजे द्वादश समे सप्तदश जलधरविलसिता । यथा -
"पेक्खिण गयणयलि, नवजलहरविलसिअ चलविज्जुल । संभरति नि अपि अहं, पहिअदइअ गलिअंसुअकज्जल ।। १९.४५ ।। एवं पञ्च ।। १९.४५ ॥ तथा । ओजे त्रयोदश समे चतुर्दश अभिनवमृगाङ्कलेखा । यथा - "नहयलवराहदाढिआ, वारुणिवहूइ णिडालिआ ।
अहिणवमिंअंकलेहिआ, उप्पई पीइं निहालिऔं ॥ १९.४६॥
ओजे त्रयोदश समे पञ्चदश सहकार कुसुममञ्जरी । यथा - "वणलच्छिकणयरसणिओ, कुसुमाउह विजयपडाइआ । सहयारकुसुममंजरी, उअँह महुसमएण पयडिआ ॥ १९.४७ ॥
1 ) इत्थु करिमि भणीत्यत्र हे सखि अत्रार्थे किं करोमि । भण कथय । प्रियो न गणयति । मामिति शेषः । किम् । पादपतिताप्यहं त्यक्त्वा (क्ता) | मुक्ताऽपदोहका दोहविहीना यथा गौर्मुच्यते । 2 ) कित्ति aur gas मदनं कियद्वर्णयामि । येन सोऽपि नारायणः तथा कृतः । तथेति कथम् । गोपालिकानां घनप्रेमपरायणः । तत्परः इत्यर्थः । 3 ) दीसह सुरेत्यत्र दृश्यते सुरधनुर्यष्टिः श्यामलगौरवर्णेन शोभनशीला । णमिति इवोप्रेक्षते । मरकतकाञ्चनमाला धनलक्ष्म्याः कण्ठे नूतना । 4 ) पेक्खिऊणेत्यत्र प्रेक्ष्य गगनतले मचजलधरविलसितं 'चलविद्युत् स्मरन्ति निजप्रियान् स्वकीयप्रियान् पथिकदयिताः गलिताश्रुकज्जलाः । 5 ) नह यलेपत्र अभिनयमृगाङ्कलेखा निभालिता दृष्टा सती प्रीतिमर्पयति । इयं किं नभस्तलवराहदाटिका अथवा बारुणीदिग्बध्याः ललाटिका तिलकिका इत्यर्थः । 6 ) वणलच्छिकणयेत्यत्र हे सुभगे उभह पश्य त्वम् । मधुसमयेन सहकारमञ्जरीः प्रकटिताः । इवोत्प्रेक्षते । वनलक्ष्मीकनकमेखला अथवा कुसुमायुधविजयपताकिका |
१ इत्थु BKP २ पिउ 4. ३ देवि N. ४ गाइ ABP. ७ तह P. ८ पेम्म० BP; पिम्मविलासुप० A. ९ गोरवण N; गोरवन्न ABP.
A.
१२ मयंगले ० . १३ अप्पर KP; उप्पहि s. १४ निडालिआ B. A; ओह N.

५ कित्तिओ N. ६ नरायणु s.
१० पिक्खि • CDNS. ११ प्रियहं १५ रमणिआ N. १६ ओभहु

Page #262

छन्दोऽनुशासनम् । ओजे त्रयोदश समे षोडश कामिनीक्रीडनकम् । यथा
"नहलच्छिभालतिलअओ, दिसिकौमिणिकीलणगंडुअओ।
रेहइ पुण्णमयंकओ, मयणाहिसेअअमयकलसओ ॥ १९.४८ ॥ ओजे त्रयोदश समे सप्तदश कामिनीकङ्कणहस्तकः । यथा
"कवणु सु धन्नउ जिण विणु, कामिणिकंकण हत्थेउ विअलहिं । अन्न कि एम्वइ ससिमुहि, हिंडइ उन्नमिईंहिं करकमलिहिं ॥ १९.४९ ॥
एवं चत्वारः १९.४९ ॥ तथा । ओजे चतुर्दश समे पञ्चदश मुखपालनतिलकः । यथा
"इह माहवि वम्महनिलय, मलयानिलहल्लिरकिसलय । ___ ओ दीसहिं कुसुमाउलय, कामिणिहुँ मुहवालण तिलय ॥ १९.५० ।। ओजे चतुर्दश समे षोडश वसन्तलेखा । यथा- 4"कुविदो मयणो महाभडो, वणलच्छी अ वसंतरेहिआ।
कह जीवउ मामि विरहिणी, मिउँमलयानिलफंसमोहिआ ॥ १९.५१ ॥ ओजे चतुर्दश समे सप्तदश मधुरालापिनीहस्तः । यथा... "सुन्दरु तं किउ एंहु सहि, पिउ जं मनिउँ विणयनिसण्णउ । तसु अवराहहं सव्वहं वि, महुराँलाविणि हत्थु विइण्णउ ॥ १९.५२ ।।
एवं त्रयः॥ १९.५२॥
1) नहलच्छिभालेत्यत्र पूर्णमृगाङ्कः शोभते । इवोत्प्रेक्षते । नभस्तललक्ष्मीभालतिलकं दिक्कामिनीक्रीडनगेन्दकः दडउ (1) इति प्रतीतम् । अथवा मदनाभिषेकायामृतकलशः। 2) कवणु सु धन्नड इत्यत्र कः स धन्यो येन विना कामिन्याः कङ्कणानि हस्ताद्विगलन्ति । अन्याः मुग्धाः हे शशिमुखि हिण्डन्ते उन्नमितिऊर्वीकृतैः करकमलैः? अपि तु न काप्येवं हिण्डते । त्वं तु ऊवीकृतकरकमला हिण्डसे । तेन ज्ञायते तव । करकङ्कणानि गलन्ति हस्तयोः। 3) इह माहवि वम्महेत्यत्र इह माधवे वसन्ते मन्मथनिलयमलयानिल
चलत्किसलयाः दृश्यन्ते कुसुमाकुलकाः कामिनीनां मुखवालनाः तिलका वृक्षाः । कामिनीनां मुखवालना इति कोऽर्थः। गच्छन्त्योऽपि मुख पश्चादभिमुखं कृत्वा निरीक्षन्ते। 4) कुविदो मयणो इत्यत्र कुपितो मदनो महाभटः। च पुनः। वमलक्ष्मीर्वसन्तेन रेखिता शोभिता। मामीति मन्ये । इदानीं मृदुमलयानिलस्पर्शमोहिता विरहिणी कथं जीवतु । अपि तु नेति 5) सुन्दरु तमित्यत्र सुन्दरं एतत्कृतं तत्सखि यत्प्रियो मानितो विनयनिषण्णोइवनतः सन् । तस्य प्रियस्य सर्वेषामप्यपराधानां मधुरालापकेन हस्तो वितीर्णः । कृतजलाअलिरित्यर्थः।...
१तिलयउ B. २ कामिणी C. ३ गिंडुअओ P; कंदुअओ A; गंदुअओ N; गंदुअउ B. ४ पुप्फम० N; पुण्णमयंगओ A; - पुण्णमइंकओ P. ५ हत्थओ AN. ६ अन्नु वि A; ७ हिंडहिं P. ८ उन्नमिअहिं P. ९कुसुमाओलय N. १० कामिणिहिं BE. ११ जीवह A. १२ मउम• BE. १३ फुस० A.१४ किओ एह N. १५ मणिE N6; मण्णिउ CD. १६ विणयनिसणउ A; विणयनिसन्नउ P: विणयनिसण्णओ N. १७ लाविण H १८ हत्थ A. १९ विइण्णओ N; विइन्नओ P.

Page #263

षष्ठोऽध्यायः। तथा । ओजे पञ्चदश समे षोडश मुखपतिः । यथा.. "परनरमुंहपेच्छणविरयेए, पर्यनहमणिपडिबिंबिअ जि परि ।
दहमुहमुहपंति पलोइआ, सीअँइ भयविम्हयहासकरि ॥ १९.५३ ॥ ओजे पञ्चदश समे सप्तदश कुसुमलतागृहम् । यथा
"जलइ जइ वि कुसुमलयाहरु, तवइ चंदु जैह गिम्हि दिवायरु । तुवि ईसाभरपरितरलिअ, पिअसहिवयणु न मन्नइ बालिअ ॥ १९.५४ ॥
एवं द्वे १९.५४ ॥ ओजे पोडश समे सप्तदश रत्नमाला । यथा
करवालपहारिण उच्छलिअँ, करिसिरमुत्ताहलरयणमाल । रेहइ समरंगेणि जयसिरिए", उक्खिविअ नाइ सयंवरमाल ॥ १९.५५ ॥
. अत्रैकः । एवं पञ्चपञ्चाशद्भेदाः ॥ १९.५५ ॥ व्यत्यये सुमनोरमा-पङ्कज-कुञ्जर-मदनातुर-भ्रमरावली-पङ्कजश्रीकिङ्किणी-कुङ्कमलता-शशिशेखर-लीलालयाः (१०)। चन्द्रहास-गोरोचना-कुसुमबाण-मालतीकुसुम-नागकेसर-नवचम्पकमाला-विद्याधर-कुब्जककुसुम-कुसुमास्तरणाः (९) । मधुकरीसंलाप-मुखावास-कुसुमलेखा-कुवलयदाम-कलहंस-सन्ध्यावली-कुञ्जरललिता-कुसुमावल्यः (८)। विद्यल्लता-पश्चाननललिता-मरकतमाला-अभिनववसन्तश्री-मनोहरा-क्षिप्तिका-किन्नरलीला: (७) । मकरध्वजहास-कुसुमाकुलमधुकर-भ्रमरविलास-मदनविलास-विद्याधरहास-कुसुमायुधशेखरीः (६)। उपदोहकदोहक-चन्द्रलेखिका-सुतालिङ्गन-कङ्केल्लिलतीभवनानि (५) । कुसुमितकेतकीहस्त-कुञ्जरविलसित-राजहंस-अशोकपल्लवच्छायाः (४)। अनङ्गललिता-मन्मथविलसित-ओहुल्लणकानि (३)। कजललेखा-किलिकिश्चिते (२)। शशिबिम्बितं चेति (१)। तावद्वा ॥२०॥... .. 1) परनरमुहेत्यत्र परनरमुखप्रेक्षणविरतया सीतया पदनखमणिप्रतिबिम्बितैव दशमुखमुखपतिः परं केवलं प्रलोकिता । नापरा । कथंभूता । भयविस्मयहासकरी । भयं परपुरुषदर्शनात् । विस्मयहास्ये च बहुमुखत्वेन । 2) जइ जलईत्यत्र यद्यपि कुसुमलतागृहं ज्वलति चन्द्रोऽपि ग्रीष्मे दिवाकरवत् तपति तथापि भर्तुरन्यत्र गत्वागतत्वात् बालिका भर्तृसखीवचनं नाङ्गीकुरुते । कीदृशी। ईर्ष्याभरेण परितरला चञ्चला । कोपप्रादुर्भावे चञ्चला भवति। 3) करवालेत्यत्र समराङ्गणे करवालाहारात् करिशीर्षात् उच्छलिता मुक्ताफलरत्रमाला इह शोभते इवात्प्रेक्षते । जयश्रिया स्वयंवरमाला उत्क्षिता ऊर्वीकृता । नाइ इवार्थे ।
मुक्ताफल
.... १ मुहु N, २ विरअए B. ३ पहनह . ४ सीअए ACDN . ५ जइ A. ६ ईसाभरि BP. ७ उच्छलिल N. ८ माला ACDNP. ९ समरंगिणि c. १० जयसिरिइ BRP. ११ शेषराः P. १२ किंकिल्लिभवनानि H; ककोलिलताभुवनानि G. १३ किलकिञ्चिते H.

Page #264

छन्दोऽनुशासनम् ।
व्यत्यय इति समे सप्ताद्याः शेडशान्ताः कला ओजे सैकाः सप्तदशान्ताः प्रत्येकं पूर्ववत्सुमनोरमादिसंज्ञाः चतुष्पद्यो भवन्ति । तत्र समे सप्तकलाः ओजे अष्टौ यत्र भवन्ति सा मनोरमा । यथा
२००
"केआरावु, करि मोर मा । दूरि सगोरी, सुमणोरमा ॥ २०.१ ॥
समे सप्त ओजे नव पङ्कजम् । यथा
"निअवि वयणु तहिं विब्भमपडे । विहिण खितु, द्रहि पंकेउ । २०.२ ॥
समे सप्त ओजे दश कुञ्जरः । यथा -
" गज्जइ घणमाला, घणघडहड । नं मयैणनिवइणो, कुंजरघड ।। २०.३ ।।
समे सप्त ओजे एकादश मदनातुरः । यथा - " खलिअक्खरडं वयणु, मुहु पंडरू ।
तुह अक्खइ सहि मणु, मयणाउंरु । २०.४ ॥
समे सप्त ओजे द्वादश भ्रमरावली । यथा -

" ओ रणझणंत भ्रमइ, भमरावलि ।
यह गुणवलि, णं सामलि ॥ २०.५ ॥
समे सप्त ओजे त्रयोदश पङ्कजश्रीः । यथा -
" तहि भुमयहि पडिछंदुलो, धणु मयणहु । नवपंकयसिरि सोअरी, तसु वयणुहु ॥ २०.६ ॥
।
1) केभारा इत्यत्र हे मयूर त्वं केकारखं मा कुरु । सा गौरी दूरे वर्तते । कीदृशी । अतिशयेन मनोरमा सुन्दरी । 2 ) निक्षवि वयणु इत्यत्र दृष्ट्वा वदनं तस्याः विभ्रमो भ्रूसमुद्भवो विलासस्तस्य पदम् । नमिवार्थे । विधिना पङ्कजं हदे क्षिप्तम् । तस्या मुखतुलां दधत् ब्रह्मणा जलाशये क्षिप्तमिति भावः । 3) गज्जइ घणमालेत्यत्र घनो निबिडो घडहड-शब्दविशेषो यस्याः सा घनमाला गर्जति । नमिवार्थे । इवोष्प्रेक्षते । मदननृपस्य कुञ्जरघटा । 4) खलिअक्खरउं इत्यत्र हे सखि वचनं स्खलिताक्षरं मुखं च पाण्डुरम् । उभयं कर्तृ मनः कर्म । भाख्याति । मनः कीदृशम् । मदनातुरम् । 5 ) [भ] रणरणतेत्यत्र हे सखि पश्य रणरणन्ती शब्दं कुर्वाणा भ्रमरावली भ्रमति । इवोत्प्रेक्षते । श्यामा मदनधनुषः गुणवल्ली । ज्या इति भावः । 6 ) तहि भुमयहि इत्यत्र तस्या भ्रुवोः प्रतिच्छन्दो धनुर्मदनस्य । तस्या वदनस्य सोदरा नवपङ्कजश्रीः ।
१ कला : dropped in 4. २ पओ N. ७ महय० BP. ८ महु B. ९ मयणांउर A. AB; तहि भुमयहिं P.
३ न D. ४ खेत्तु BP. ५ पंकओ ABN. ६ तं B. १० रणरणत K; तरुणझणंत 4. ११ तहिं भुमहिं

Page #265

२०१
षष्ठोऽध्यायः। समे सप्त ओजे चतुर्दश किङ्किणी । यथा
"ससिणा रयणीए रइभरे, उल्लालिऔ । ..
ओ किंकिणिआउ न हु इमा, उडुमालिऔ ॥ २०.७ ॥ समे सप्त ओजे पञ्चदश कुङ्कुमलता । यथा
"गोरडिअहिं उवमिअइ त पर, अञ्चब्भुअ ।
जइ किर हवइ फुल्लिअ फलिअ, कुंकुमलय ॥ २०.८ ॥ समे सप्त ओजे षोडश शशिशेखरः । यथा
"लंघइ सायेर गिरि आरुहइ, तुह अहंग ।
ससिसेहरहसिउज्जल नउँखी, कित्तिगंग ॥ २०.९ ॥ समे सप्त ओजे सप्तदश लीलालयः । यथा
"जं सहि कोइल कलु पुकारइ, फुल्लु तिलँउ । तं पत्तु वसंतु मासु कामहु, लीलालउ ॥ २०.१० ॥
___ एवं दश ॥ २०.१० ॥ तथा समेष्टावोजे नव चन्द्रहासः । यथा
- "रेहइ तुह करि, चंदहासउ ।
___ नं रिउसिरीए, केसपासँउ ।। २०.११ ॥ समेऽष्टावोजे दश गोरोचना । यथा
गोरोअणगोरी, तुझ कोठे ।
पडिमाइ चुंबइ, ससहरु लोलु ॥ २०.१२ ॥ समेष्टावोजे एकादश कुसुमबाणः । यथा
.. 1)ससिणा रयणीए इत्यत्र शशिना रजन्या रतिभरे क्रीडासमये उल्लालिताः किङ्किणिका घुघुरिकाः ।
न खलु इमाः उडुमालाः नक्षत्रमालाः। 2) गोरडीत्यत्र परं केवलं कुङ्कमलतया तदा गौर्यः उपमीयन्ते
यदि किल भवति सा पुष्पिता फलिता सती अत्यद्भुता । तस्या धर्मद्वयं कविमतेन वर्ण्यते इति । 3) लंघई .. सायर इत्यत्र है राजन् तव कीर्तिगङ्गा अपूर्वा वर्तते। यतः सागरं लङ्घते गिरीनारोहति । कीदृशी । शशि
शेखरहसितोज्वला। अभङ्गा भत्रुटितेत्यर्थः। 4) सहि कोइलेल्यत्र हे सखि यत्कोकिला मधुरं व्याहरति यव[फुल्लितः] तिलकवृक्षः तत्संभाव्यते कामस्य लीलालयः वसन्तमासः प्राप्त इत्यर्थः। 5) रेहइ तुह इत्यत्र तव करे चन्द्रहासः शोभते। इवोत्प्रेक्षते । रिपुश्रियः केशपाशो वेणीदण्डः। 6) गोरोमणेत्यत्र हे गोरोचनागौरि तव कपोलं प्रतिमया प्रतिबिम्बेन चुम्बति शशधरश्चन्द्रः। कीदृशः। लोलश्चञ्चलः ।
१ रयणीरइ. B. २ उल्लालिअ ABODN; उल्लालिय P. ३ उडमालिय P. ४न N. ५सायरु .ABP. ६ नउक्खी ABODN. ७ निलओ-लालओ N. ८ वसंत P. ९ किरि A. १० हासओ-पासओ N. ११ तुब्भ . १२ कवउलु B.
२६ छन्दो०

Page #266

२०२ .
छन्दोऽनुशासनम् । "जसु लोहचक्किण वि, न दलिँउ झाऐं ।
तहिं 'वीरि किं करउ, से कुसुमबाणु ॥ २०.१३ ॥ समेऽष्टावोजे द्वादश मालतीकुसुमम् । यथा
"मालईकुसुमु न लेइ, चंदणु चयइ ।
तुह दंसणउम्माही, मग्गु जि निअइ ॥ २०.१४ ॥ समेष्टावोजे त्रयोदश नागकेसरः । यथा
दीसइ उववणि फुल्लिओ, नायकेसरो।
नं माहविण वणसिरिहि, दिगँ सेहरो ॥ २०.१५ ॥ समेष्टावोजे चतुर्दश नवचम्पकमाला । यथा
___ "तणु नवचंपयमाल जिण, करकम कमल ।
सहि तुडं माहवलच्छि तिण, परिमलबहल ॥ २०.१६॥ समेऽष्टावोजे पञ्चदश विद्याधरः । यथा
"मुहि करिवि मर्यलंछणु गुलिअ, गुलिआसिद्धिं ।
"विजाहरिण जिम्व वम्महिण, जगु जिउ बुद्धिं ॥ २०.१७ ।। समेष्टावोजे षोडश कुब्जककुसुमम् । यथा
"पेच्छंतहुँ नवमालइ ललिअ, परिमलअसम ।
भमरहुँ किम्व मणु रंजहि गरि, कुजयकुसुम ॥ २०.१८ ॥ समेष्टावोजे सप्तदश कुसुमास्तरणम् । यथा
"मलयानिलु मलयजरसु ससहरु, कुसुमत्थरणु । विरहानलजलिअहि तसु सव्वु वि, तणुसंतवणु ॥ २०.१९ ॥
एवं नव ॥ २०.१९॥ 1) जसु लोहचक्किण वीत्यत्र यस्य भगवतः लोहचक्रेणापि संगमाधममुक्तेनापि ध्यान न दलितं तस्मिन्वीरे किं करोति स कुसुमायुधः। अपि तु न किमपीत्यर्थः। 2) मालइकुसमेत्यत्र हे सुभग दर्शनोत्कण्ठिता बाला मालतीकुसुमं न लाति न गृह्णाति । चन्दनं त्यजति । परं केवलं मार्गमेव [ पश्यति ।। 3) दीसह उववणीत्यत्र दृश्यते उपवनं वनप्रदेशं लक्षीकृत्य पुष्पितो नागकेशरः । इवोरेक्षते । माधवेन वसन्तेन वनश्रियो दत्तः शेखरः 4) तणु नवचंपयेत्यत्र तनुः शरीरं नवचम्पकमाला येन कारणेन करक्रम(माः) कमलानि हे सखि तेन कारणेन माधवलक्ष्मीर्वसन्तश्रीः वर्तसे। कीदृशी। परिमलबहला। 5) मुहि करिवीत्यत्र मुखे कृत्वा मृगलाञ्छनगुटिकां मन्मथेन बुद्धया जगज्जितम् । केनेव । गुटिकासिद्धेन विद्याधरेणेव 6) पेच्छंतहु इत्यत्र प्रेक्षमाणानां नवमालती ललितां परिमलेनानन्यतुल्यां भ्रमराणां कथं ' मनो रञ्जयन्ति केवलं कुब्जककुसुमानि 7) मलयानिलेत्यत्र मलयानिलो मलयजरसः शशधरः कुसुमास्तरणं विरहानलज्वालितायास्तस्याः सर्वमप्येतत्तनुसंतापनं भवति ।
१ वक्किण वि . २ दलिओ N. ३ ज्झाणु P. ४ वीरी . ५ सु P. ६ कुसुम BDP. ७दसणु 8. ८दिनु P; दिण्ण ACN. ९ कम dropped in कमल ACDN. १० मयलंछण AB; मयलंलणुणु N. ११ गुलिs. १२ पेच्छं नहु N; पेच्छंदाहु ; पेच्छंतह ABP. १३ भमरह ABP. १४ नवरि P. १५ खुज्जइकु. B; खुजयकुसुम P. १६ सव्व वि B; सवु वि Ns.

Page #267

२०३
षष्ठोऽध्यायः। तथा समे नव ओजे दश मधुकरीसंलापः । यथा
___ "निसुणिअ माइंदइ, महुअरिसंलावु ।
ओ पवसिअतर्रुणिहिं, पत्थुअउ पलावु ॥ २०.२० ॥ समे नव ओजे एकादश सुखावासः । यथा
"जइ वम्मह गोरडी, भलई निहालसि ।
तुह सुहआवासणी, ता किं जालसि ॥ २०.२१ ॥ समे नव ओजे द्वादश कुङ्कमलेखा । यथा
"फेडवि कुंकुमलेह, रिउवहुंवयणहं ।
पंकलेह निम्मविअ, पई महिसयणहं ॥ २०.२२ ॥ समे नव ओजे त्रयोदश कुवलयदाम । यथा
"जहिं घल्लइ उप्फुल्लिअ, धण चलनयणइं ।
तहिं नवकुवलयदामई, तक्खणि निवडइं ॥ २०.२३ ॥ समे नव ओजे चतुर्दश कलहंसः । यथा• "कामिणिहिअयसरोवरह, तुहुँ जि कलहंसु ।
प्रिय रूविण मयणहु किअउ, तइं जि" परहंसु ॥ २०.२४ ॥ समे नव ओजे पञ्चदश सन्ध्यावली । यथा
"सिंदूरिौं गुरुकुंभत्थल, गयघड तुहुं" बलि ।
अगालि नराहिव उत्थरिअ, किर संझाँवलि ॥ २०.२५ ॥ समे नव ओजे षोडश कुञ्जरललिता । यथा
"तोडिअगुँडमुहवडसंनाह, छड्डिअखग्गये । निंदहिं पहु कुंजरललिअगइ, तुह अरि भग्गय ॥ २०.२६ ॥
- 1) निसुणिम माइंद इत्यत्र श्रुत्वा माकन्दे मधुकरीसंलापं पश्य प्रोषितरमणीभिः प्रलापः रोदनं प्रस्तुतः प्रारब्धः। 2) जइ वम्महेत्यत्र यदि हे मन्मथ गौरी भव्यां निभालयसि तदा तव सुखावासनी किं ज्वालयसि । 3) फेडवि कुंकुमलेहेत्यत्र स्फेटयित्वा कुङ्कुमलेखां पत्रवल्लीं रिपुवधूवदनानां पङ्कलेखा निर्मिता त्वया तासाम् । कीदृशां महीशयनानाम् 4) जहिं घल्लईत्यत्र यत्र क्षिपति उत्फुल्ले प्रिया चलनयने तत्र नवकुवलयदामानि तत्क्षणं पतन्ति । श्यामकान्तिपातात् सर्वत्र श्यामीभवनादित्यर्थः 5) कामिणिहिमि(इत्यत्र कामिन्या हृदयसरोवरस्य त्वमेव राजहंसः। हे प्रिय त्वयैव मदनस्य पराभवः कृतः 6) सिंदूरिभ इत्यत्र हे नराधिप तव बले गजघटाः सन्ति । कीदृशाः(श्यः)। सिन्दूरितगुरुकुम्भस्थलाः । किलेति संभावनायाम् ।
ले सन्ध्यावल्लिरुलसिता। 7) तोडिअगुडेत्यत्र गुडा गजप्रक्षरा । मुखपटाः हस्तिहयादीनां मुखा वरणानि । निन्दन्ति हे प्रभो कुञ्जरललितगतिम् । भग्ना अरयो मुक्तखगाः। नश्यन्त इति शेषः।
• १मायंदइ KP.२ महूअरीसं० A.३ उअ ABP; उ D. ४ तरुणि तिं N. ५ पत्थुअओ N. ६ निहालिसि BP. ७ मुह० . ८ ना किं N. ९ वहूवयणह D; वहुयणहु A. १० तुह जि A. ११ पियरू. B. १२ज B. १३ सिंदुरिअ N. १४ तुह A. १५ अकालि BP; अग्गलि NS. १६ किरि D. १७ संधावलि N. १८ गुढमु. N. १९ छद्दिअ N. २० खगया N; खग्गह s. २१ भग्गया CDNS.

Page #268

૨૦૧
छन्दोऽनुशासनम् ।
समे नव ओजे सप्तदश कुसुमावली । यथा
"निच्छइं पिअसहि वम्महरायहु, आणु जे भंजइ । कुसुमावलिठि अछप्पैयसद्दिहिं', तं महु तज्जइ ॥ २०.२७ ॥ एवमष्ट ॥ २० ॥ २७ ॥

तथा । समे दश ओजे एकादश विद्युल्लता । यथा - " विज्जुल मेहमज्झि, अंधारइ गोरी ।
कवण
हत्थभल्ल, कुसुमाउह तोरी ॥। २०.२८ ॥
समे दश ओजे द्वादश पञ्चाननललिता । यथा - "संत हं मयगलहं, चिक्कारिहिं कलिअ । रणा विवज्जरहिं, पंचाणणललिअ ।। २०.२९ ॥
1
समे दश ओजे त्रयोदश मरकतमाला । यथा - "फुल्लंघु अधोरेणी, लयावणगोच्छेहिं । नवमरगयमालिओड, नाइ महुँलच्छिहिं ॥ २०.३० ॥ समे दश ओजे चतुर्दश अभिनववसन्तश्रीः । यथा - " कर असोअदल मुहु कमल, हसिउ नवमल्लिअ । अहिणववसंतसिरि एह, मोहणछइल्लिऔं ॥ २०.३१ ॥
समे दश ओजे पञ्चदश मनोहरा । यथा -
" तु गुण अणुदिणु सुमतिहि, विरहकरालिअहि । मयणमणोहर तणुअंगिहि, दय करि बालिॲहि ॥ २०.३२ ॥
1 ) निच्छई पिअसहि इत्यत्र निश्चयेन हे प्रियसखि मदनराज्ञः आज्ञां यो भनक्ति षट्पदस्वनैस्तं मधुर्वसन्तः तर्जयति । 2 ) विजुल मेहेत्यत्र अन्धकारे मेवमध्ये गौरी विद्युद् दृश्यते । का सान्या । हे कुसुमायुध त्वदीया हस्तभल्ली । भल्लीव भल्ली विरहिणां दुःखजनकत्वात् । 3 ) संतट्टहमित्यत्र संत्रस्तानां मदकलानां चि (ची) कारररण्यान्यपि किल निश्चयेन पञ्चाननललितानि कथयन्ति । 4 ) फुलंघयधोरणीत्यत्र लता वनगुच्छेषु पुष्पंधयधोरणयो भान्ति । उत्प्रेक्षते । मधुलक्ष्म्याः मरकतमालाः । मरकतमरिष्टरवमित्यर्थः । 5 ) कर भसोभ इत्यत्र करौ हस्तौ अशोकदलानि मुखं कमलं हसितं नवमल्लिका । अभिनववसन्त श्रीरेषा कामिनी । मोहने छेका निपुणा । 6 ) तुह गुण अणुदिणु इत्यत्र हे सुभग हे मदनमनोहर । तव गुणाननुदिनं स्मरन्तीषु विरहकरालितासु तन्वङ्गीषु दयां कुरु ।
१ आण BDP. २ जुं N. ३ द्विअ N. ७ विक्कारिहिं NS. ८ कलिआ - ललिआ 8 ११ गुच्छिहिं ABP. १२ मालियाओ c. १६ तुहु . १७ समरतिहि N. १८ वालिअहिं BCD; वालिअहि N.
१३ मुहुल• N.
४ लप्पय N. ५ सद्दह B; सद्दहिं AP. ६ विज्जुलय SN. ९ रन्नाई वि P. १० धोरणीय BP ; धोरणीओ CD. १४ ठइल्लिअ N. १५ मनोरमा 4.

Page #269

षष्ठोऽध्यायः ।
समे दश ओजे षोडश क्षिप्तिका । यथा
-
"हिंडइ सा धण जाम्व गहिल्ली, विरहिण आखित्ती ।
देक्खिवि वल्लहु ता आणंदी, जणु अमण सित्ती ॥ २०.३३ ॥ समे दश ओजे सप्तदश किन्नरलीला । यथा -
" ओ भडकबंधु नच्चंतु समरि, असिपहा (ह) तुट्टि । किन्नरलील कलइ तुरयसिरिण, तक्खणचहुट्टिर्णं ॥ २०.३४ ॥ एवं सप्त ।। २०.३४ ॥
तथा समे एकादश ओजे द्वादश मकरध्वजहासः । यथा - " सो जलिअँड मयग्गि, जु कुसुमिअंड पलासु । जा पप्फुल्लिअ मल्ली, सु मयरद्धयहासु ।। २०.३५ ॥ समे एकादश ओजे त्रयोदश कुसुमाकुलमधुकरः । यथापत्त एहु वसंत, कुसुमाउलमहुअरु ।
माणिणि माणु मलंतेंडे, कुसुमाउहसहयरु ॥ २०.३६ ॥ समे एकादश ओजे चतुर्दश भ्रमरविलासः । यथा - "अलि मालइपरिमललुडे, न अन्नहिं रइ करइ । सा भ्रमरविलासविर्जैड्ढ, न अन्नहिं मणु धरइ ॥ २०.३७ ॥ समे एकादश ओजे पञ्चदश मदनविलासः । यथा - "मयणविलासगिरिव्व सहेई", मुर्द्धहि थणमंडलु । तर्हि रेहइ तरलहालय, निज्झरु किर निम्मलु ॥ २०.३८ ॥ समे एकादश ओजे षोडश विद्याधरहासः यथा - संतिहिं समरागमसमइ, परिचत्तगैइंदिहिं ।
दिवि विजाहर हासिअ सयल, तुह वेरिनरिंदिहिं ॥ २०.३९ ॥
1) हिंडइ सा धणेत्यत्र सा प्रिया यावद्विरहेण भक्षिप्ता सती ग्रहिला परिभ्रमति तावत् वल्लभं दृष्ट्वा आनन्दिता अमृतेन सिक्ता भवति 2 ) ओ भडकबंधु इत्यत्र पश्य भटकबन्धः समरे नृत्यन् । असिप्रहारत्रुटितेन लोहितत्वात् तत्क्षणे विलग्नेनाश्वशिरसा किंनरलीलां कलयति । तुरङ्गवदनत्वात् । 3 ) सो जलिभउ इत्यत्र यत्पलाशः पुष्पितो तन्मदनाग्निः प्रज्वलितः । यच्च मल्लिका प्रोत्फुल्ला तन्मकरध्वजहास्यम् । 4 ) पत्तल एहु इत्यत्र एष वसन्तः प्राप्तः । कीदृशः । कुसुमेषु आकुलाः मधुकराः यत्र । पुनः कीदृशः । कुसुमायुधसहचरः । ततः हे मानिनि मानेनालं कृतम् । तवेत्यध्याहारः । [ मानिनीमानं मर्दयन् P. ] 1 5 ) अलि मालइ इत्यत्र भलिर्भ्रमरः मालतीपरिमललुब्धो नान्यत्र रतिं करोति । सापि मालती भ्रमरविलासविदग्धा नान्यत्र मनो दधाति । तस्मिन्नेव चित्तं धरतीत्यर्थः । 6 ) मयणविलासेत्यत्र मदनविलासगिरिवत् शोभते मुग्धायाः स्तनमण्डलम् । तत्र राजते तरलहारलता निर्झरः किल निर्मलः । 7 ) नासंतिहिमित्यत्र नश्यद्भिः समरागमसमये परित्यक्तगजेन्द्रे दिवि विद्याधरा हासिताः सकलास्तव वैरिनरेन्द्रैः ।
१ गहिल्लि N. २ अमयण D. ३ सिंती N. ४ तुद्दिण NS. ५ तक्खणि A ६ बहुद्दिण N. ७ जलिअओ Ns. ८ मयणग्गी N. ९ कुसुमिउ A. १० माण AC; माणं C. ११ मिलंतड़ A. १२ लुद्धउ D. K. १३ न अन्निहिं DN; ओ अन्नहिं A. १४ विअ N. १५ सहइ P; महेइ N. १६ मुद्धिहि ; मुद्धाहं Na १७ घणमंडलु N; षणमंडलु D; घणमंडणु B. १८ हारलइ s. १९ नासंतहिं 4. २० गदहिं BP. २१. २२ वेरनरिंदहिं BP.

Page #270

छन्दोऽनुशासनम् । समे एकादश ओजे सप्तदश कुसुमायुधशेखरः । यथा
"घोलिरनवपल्लवु परिफुल्लिङ, रेहइ असोअतरु । विरइउँ रम्म नाइ महुमासिण, कुसुमाउहसेहरु ।। २०.४० ।।
एवं षट् ॥ २०.४० ॥ तथा समे द्वादश ओजे त्रयोदश उपदोहकः । यथा
"महु कंतिण रणि मुक्कउ, एक्कु पहारु अमोहुँ ।
उअ दो हय हय चूरिउँ, संदणु सारहि जोहु ॥ २०.४१ ॥ समे द्वादश ओजे चतुर्दश दोहकः । यथा
"पिअहु पहारिण इक्किण वि, सहि दो हया पडंति ।
संनद्धउ असारभडु, अन्नु तुरंगु न भंति ॥ २०.४२ ॥ प्रायोग्रहणात्संस्कृतेऽपि । यथा
"मम तावन्मतमेत दिह, किमपि यदस्ति तदस्तु । रमणीभ्यो रमणीयतरं, अन्यत्किमपि न वस्तु ॥ २०.४३ ॥
___ अत्र समपादान्ते गुरुद्वयमित्यानायः ॥ २०.४३ ॥ समे द्वादश ओजे पञ्चदश चन्द्रलेखिका । यथा
"तुह विरहिं सा अइदुब्बली, धणे आवंडुरदेह ।
अहिमयरकिरणिहिं विक्खिविअ, चंदलेह जिम्व एह ॥ २०.४४ ॥ समे द्वादश ओजे षोडश सुतालिङ्गनम् । यथा
"तुह चंडिण भुअदंडिण निवइ, धरमाणिण महिवलँउ । जलहिसुआलिंगणपहवसुहु, देउ जणणु कलउ ॥ २०.४५ ॥
.. 1) घोलिरनवपल्लवेत्यत्र अशोकतरुः राजते । कीदृशः। घोलनवपल्लवः । परि सामस्त्येन पुष्पितः । हुवोप्रेक्षते । मधुमासेन कुसुमायुधशेखरो विरचितो रम्यः। 2) मह कंतिणेत्यत्र हे सखि कान्तेन रमणेन । रणे संग्रामे । एकः अमोघः प्रहारो मुक्तो येन प्रहारेण द्वौ हतौ हयौ चूरितः स्यन्दनः सारथिर्योधश्च । 3) पियहु पहारिणेत्यत्र हे सखि प्रियस्य प्रहारेण एकेनापि द्वौ हतो पततः। सन्नद्धः भश्ववारभटः अन्यस्तुरङ्गः । नात्र भ्रान्तिः। 4) ममेत्यत्र मम तावदेतन्मतं अस्ति । अन्यदस्तुन वा । किम् । रमणीभ्यो रमणीयकं किमपि वस्तु नास्तीति फलितार्थः । 5) तुह विरहि इत्यत्र तव विरहे सा प्रिया मापाण्डरदेहातिदुर्बला। अहिमकरः सूर्यः तस्य किरणैर्विक्षिप्ता एषा चन्द्रलेखा पाण्डरदेहा भवति । किंच एतद्वत्तं पूर्वमागतमस्तीति । 6) तुह चंडिणेत्यत्र तव चण्डेन भुजदण्डेन हे नृपते धरमाणेन महीवलयं जलधेः सता लक्ष्मीः तस्याः आलिङ्गनप्रभवं सुखं देवो जनार्दनः कलयतु । भजत्विति यावत् ।
. १ परिफुल्लिओ N. २विरईओ A; विरइओ N; ३ रम्मउ BP. ४ मकओ Ns. ५ अमाहु N. ६ चुरिओ A; चूरिओ N. ७ इक्कण वि A. ८ संनद्धओ Ns. ९ असवारुभडु BEP; असवारभटु CD. १० अन.. ११ अत्र च स. F. १२ घण N. १३ आवंडरुदेह A. १४ वलओ DN. १५ पहषु P. १६ जणद्दण A.

Page #271

२०७
षष्ठोऽध्यायः। समे द्वादश ओज सप्तदश ककेल्लिलताभवनम् । यथा
___"कंकेल्लिलयाभवणभंतरि, अलिरिंछोलि सहति । - नावैइ महुलच्छीविणिवेसिअ, कज्जलहत्यपंति ॥ २०.४६ ॥
एवं पञ्च ॥ २०.४६ ॥ तथा समे त्रयोदश ओजे चतुर्दश कुसुमितकेतकीहस्तः । यथा
"जगु नीसेसु वि निजिणिउ, निरु गव्विरु विसमत्थउ ।
उभइ सरलदलंगुलिउ, कुसुमिअकेअइहत्थउ ॥ २०.४७ ॥ समे त्रयोदश ओज पञ्चदश कुञ्जरविलसितम् । यथा
"सल्लइपल्लवकवलप्पणु, रेवानइर्जंलि मज्जणु।। __तं कुंजरविलसिउ सुमरइ, गयविरहिउ करेणुगणु ॥ २०.४८ ॥ समे त्रयोदश ओजे षोडश राजहंसः । यथा
"जइ गंगाजलि धवलि कालइ, जउणाजलि जइ खित्तउ ।
रायहंसि न हु वुड्ड न तुटु, सुभत्तणु तु वि तेत्तउ ॥ २०.४९ ॥ समे त्रयोदश ओजे सप्तदश अशोकपल्लवच्छाया । यथा
"वर्येणु सरोजु नयण कुवलयदल, हाँसु नवफुल्लिअमल्लि । करपाय असोअपल्लवच्छाय, सइ जि कुसुमाउहभल्लि ॥ २०.५०॥
एवं चत्वारः ॥ २०.५० ॥ समे चतुर्दश ओजे पञ्चदश अनङ्गललिता । यथा
"पलिअ केस चल दसणावलि, जर जजरइ सरीरबलु । सधि वि गैलहिं अणंगललिअ, किजउ धम्सु महंतफलु ॥ २०.५१ ॥
. 1) कंकेल्लिलयेत्यत्र कंकेल्लिलताभवनाभ्यन्तरे भ्रमरश्रेणयो राजन्ते । इवोप्रेक्षते । मधुलक्ष्म्या विनिवेशिताः कज्जलहस्तपतयः। 2) जगु नीसेसु वीत्यत्र जगन्निःशेषमपि निर्जित्य निश्चितं सगो विषमानः कामः उत्तम्नाति सरलदलाङ्गुलीः कुसुमितकेतकीहस्तम् । 3 सल्लइपल्लवेत्यत्र करेणुगणः हस्तिनीसमूहः गजेन विरहितः सन् सल्लकीपल्लवकवलार्पणं रेवानदीजले मजनं च स्मरति । 4) जइ गंगेत्यत्र यदि च धवले गङ्गाजले यदि च कृष्णे यमुनाजले राजहंसः प्रक्षिप्तः तथापि तस्य शुभ्रत्वं न वर्धितं न च त्रुटितम् । .5) वयणु सरोजु इत्यत्र वदनं सरोज नयनं कुवलयदलं हास्यं पुष्पितनवमल्लिका करपादौ अशोकपल्लवच्छायौ । इवोत्प्रेक्षते । स्वयमेव कुसुमायुधस्य भल्लिका । भल्ली शस्त्रविशेषः। 6) पलिअ केस इत्यत्र केशाः पलिताः। चला दशनावलिः। जरया जर्जरितं शरीरबलम् । सर्वाण्यपि गलन्ति । अनंगललिभाई ललिभाई] इति-ललितानि । अतएव महाफलं धर्म कुरुत भव्याः ।
१भवणभितरि A. २ रिंनोलि N. ३ लावइ N. ४ तत्थयपंति N.५ निजणिउ A0. ६ उज्झE N. ७. हत्थओ ०. ८ जलम०, ९ खित्तओ Ns. १० वुट्ठ N. ११ सुज्झत्तणु DN. १२ वयण D. १३ नयणु . १४ हंसु B. १५ चलिय द. A. १६ सव्व वि 0. १७ गलिहिं ACDNS.

Page #272

२०८
छन्दोऽनुशासनम् । समे चतुर्दश ओजे षोडश मन्मथविलसितम् । यथा
"मयवस तरुणिविलोअणतरलु, कलेवरु संपइ जीविउ ।
मेल्हेहु रमणीअणि सहुँ संगु, चयहु हयवम्महविलसिउ ॥ २०.५२ ॥ समे चतुर्दश ओजे सप्तदश ओहल्लणकम् । यथा
"महुरसु धुटिउ जेहिं जहिच्छइ, ते अलि दीसंत भमंत । मालइओहुल्लणउं करंतिण, किं साहिउँ पई हेमंत ॥ २०.५३ ॥
वारङ्गडीत्यन्ये । एवं त्रयः ॥२०.५३॥ समे पञ्चदश ओजे षोडश कजललेखा । यथा
"कजललेहाविललोअणहं, गलिअंसुजलिण पम्हुंढउ ।
अहरालत्तयरसु सामरिसु, तुह रिउवहुनयणि पइहूँउ ॥ २०.५४ ॥ समे पञ्चदश ओजे सप्तदश किलिकिश्चितम् । यथा
"वरुणीकिलिकिंचिअइं विसट्टहिं, ससिजोहसमुज्जल रत्तडी । . मल्लिअफुल्लई परिमलसारइं, जउ तउ गय सग्गहु वत्तडी ॥ २०.५५ ॥
___ एवं द्वे ॥२०.५५॥ समे षोडश ओजे सप्तदश शशिबिम्बितम् । यथा
"तुंह मुंहुँ लायण्णतरंगिणीए, झलकंतउ कंतिकरंबिउ ।
सोहइ निम्मैलवट्ठलमंडलु, जलमज्झि नाइ ससि बिंबिउ ॥ २०.५६ ॥ अत्रैकः । एवं तावद्वा पञ्चपञ्चाशद्भेदा चतुष्पदी । उभये दशोत्तरशतमन्तरसमाः चतुष्पद्यो वस्तुकानि वाँ ॥
1) मयवसेत्यत्र मदवशतरुणीविलोचनवत् तरलं कलेवरं संपत् जीवितं च । मुच्यतां रमणीजनेन सकः। त्यजत हतमन्मथस्य विलसितम्। 2) महुरसु इत्यत्र हे हेमन्त त्वया मालत्याः। ओहल्लण इतिनिदीप्सित्वं पुष्पादिहीनत्वमिति यावत् । कुर्वता किं साधितम् । यस्माद्यभ्रमरैर्यदृच्छया मधुरसः घुटितः भास्वादितः ते भ्रमराः सांप्रतं पुष्पाभावात् भ्रमन्तः दृश्यन्ते । मधोरनुपलम्भात्। 3) वारजडीति पिङ्गलमते। 4) कज्जललेहेत्यत्र कज्जलरेखाविलत्वं विलोचनानां गलिताश्रुजलेन प्रसृष्टं निरस्तम् । अधनलक्तकरसः सामर्षः सन् तव रिपुवधूनयने प्रविष्टः । रिपुवधूनयनान्यारक्तानि जातानि इति भावः। 5) तरूणीकिलीत्यत्र स्मितहसितभयरोषगर्वदुःखश्रमाभिलाषसंकरः किलिकिंचितम् । तरुणीकिलिकिंचितानि विसपंन्ति । शशिज्योत्स्नासमुज्वला रात्रिः। मल्लिकापुष्पाणि परिमलसाराणि । यदि तदा स्वर्गस्य गता वार्ता । स्वर्गाभिधानं न कोपि गृह्णाति इति भावः। 6) तुह मुहेत्यत्र तव लावण्यतरङ्गिण्यां दीप्यमान कान्तिकरम्बितं शोभते मुखम् । इवोत्प्रेक्षते । निर्मल वर्तुल]मण्डलो जलमध्ये शशी बिम्बितः। ...
१मइवस D. २ मेल्लहु P. ३ सहुँ ABP. ४दीसंति BP. ५पम्हुट्ठओ N. ६ पट्ठओ N. ७ जोन्ह A. ८ सग्गह P; मग्गहु N. ९ तुहु ABCDNP. १० मुह AKK. ११ लायन्न ABODNRS. १२ करविअओ A0. १३ निम्मल A. १४ बिंबिओ A; बिंबिअओ N. १५ च . ....

Page #273

षष्ठोऽध्यायः।
२०९ अन्तरसमा एव द्वितीयतृतीयांहिव्यत्ययेऽर्धसमाः॥ २१ ॥ द्वितीयतृतीयपादयोर्विपर्यये सत्यन्तरसमा एव दशोत्तरशतसंख्या अर्धसमासंज्ञाः। एवग्रहणं सर्वसाम्यार्थम् । तेनासामपि तान्येव चम्पककुसुमादीनि नामानि भवन्ति । तत्रौजे सप्त समेष्टेत्यन्तरसमा-चम्पककुसुमम् । तदेव द्वितीयतृतीयांहिविपर्ययेऽर्धसमाचम्पककुसुमम् । यथा -
" गोरी गोट्टि, दरफुरिउट्ठि।
कलहंसीगइ-, कलहे लग्गइ ॥ २१.१ ॥ "मुखपक्तिरर्धसमा यथा
कृवकण्णकलिंग परजिंआ, ठिअ नरवइ माणविवजि[अ]आ । न हु कोइ अभिट्टइ अणिअवहि, कहिं वईरि जयद्दहुँ कहँ कहि ॥ २१.२ ॥
इत्यादि। द्वित्रिचतुर्भिर्लक्षणैर्मिश्रा सङ्कीर्णा ॥ २२॥ द्वाभ्यां ध्रुवायां अंहिलक्षणाभ्यां त्रिभिः चतुर्भिर्वा एकत्र मिश्रा संकीर्णा नाम चतुष्पदी । तत्र द्वाभ्यां सङ्कीर्णा । यथा
'चूडल्लंउ बाहोहजलु, नयणा कंचुों वि समर्थण ।
इअ मुंज रइआ दूहडा, पंच वि कामहु पंचसर ॥ २२.१ ॥ त्रिभिर्यथा
"वायाला फरुसा विंधणा, गुणिहिं विमुक्का प्राणहर ।
जह दुजण सज्जणजणपउरि, तेम्व पसरु न लहंति सर ॥ २२.२ ॥ यथा वा
"चूडल्लेउ चुण्णी होइसइ, मुद्धिकओलि निहित्तउ ।
निड्डउ सासौंणलिण, बाहसलिलसंसित्तउ ॥ २२.३ ॥ 1) गोरी गोट्टि इत्यत्र गौरी की गोष्ठयां दरस्फुरितो ईषत्स्फुरितो ओष्ठो यस्याः सा गोष्ठीदरस्फुरितोष्ठी। कलहंस्या सह यो गतिकलहस्तत्र लगति । गतौ कलहंस्या सह स्पर्धा विधत्ते इत्यर्थः। 2) मुखपतिरर्धसमेत्यत्र ओजे पञ्चदश समे षोडश एवंलक्षणं मुखपति म छन्दस्त्रिपञ्चाशत्तमम् । 3) कृवकण्णेत्यत्र कृपो द्रोणाचार्यः कर्णश्चम्पाधिपतिश्चैते पराजिताः स्थिताः । न च कोऽपि युध्यतेऽनीकपथे सन्यमागें । कुत्र वैरी जयद्रथनामा इति कथय कृष्ण इति पाण्डवाः पृच्छन्ति। 4) चूडल्लउ इत्यत्र चूडकेति प्रसिद्धः, बापौघजलं, नयनानि, कञ्चुकः, समस्तनौ, एतेषां पञ्चानां अपि दूहकाः मुझेन राज्ञा रचिताः सन्ति । ते पञ्चापि कामशराः। 5) वायाला फरुसेत्यत्र यथा दुर्जनाः सजनप्रचुरे स्थाने प्रसरं लभन्ते न तथा शराः । दुर्जनाश्च किंभूताः। वाचालाः परुषाः कठोरा मर्माविधः वेधिनः गुणैरौदार्यादिभिर्विमुक्ताः। पक्षे शराः कीदृशाः। वातवन्तः परुषाः वेधकाः गुणैः प्रत्यञ्चादिभिर्विमुक्ताः। 1) चूडुल्लओ इत्यत्र चूडकश्चूर्णः भविष्यति मुग्धे कपोले निहितः सन निर्दग्धः श्वासानलेन तदनु बाष्पसलिलेन सिक्तः ।
• १ तृतीयांहिव्यत्यये अन्तर० ई. २ कन्न P. ३ परिवजिआ A. ४ वयरि BP. ५ जइहु P; जयदृहु N. ६ कन्ह A. ७ चूडुलउ A. ८ कंचुवि ACDN; कल्लवि s. ९ समघण ABEN. १० पंचसरु A. ११ सजणपउरि A. १२ चुडल्लओ ODENS. १३ निद्दद्धउ ODN. १४ सासानिलिण ODN.
२७ छन्दो.

Page #274

२१०
छन्दोऽनुशासनम् । चतुर्भिर्यथा
"तं तेत्तिउ बाहोहजलु, सिहिणतेरि वि न पत्तु । छिमिछिमिवि' गंड/लिहि, सिमिसिमिवि सिमिवि समत्तु ॥ २२.४ ॥
समैः पादैः सर्वसमा ॥ २३ ॥ तुल्यकलैश्चतुर्भिः पादैः सर्वसमा चतुष्पदी ॥ २३ ॥ तद्विशेषानाह
पचौ ध्रुवकम् ॥ २४ ॥ पञ्चमात्रचतुर्मात्रौ गणौ यस्य पादे तद् ध्रुवकम् । यथा
"जइ वि संखु न करि, तुं ध्रुवु मुणिउ हरि। जं विरहभीअइ, अणुसरिउ सिरिअइ ॥ २४.१ ॥
चौ दः शशाङ्कवदना ॥ २५॥ द्वौ चतुर्मात्रौ द्विमात्रश्चैकः शशाङ्कवदना । यथा
नवकुवलयनयण, ससंकवयण धण । कोमलकमलकर, उअ सरयसिरि किर ॥ २५.१ ॥
चपदाश्चातौ वा मारकृतिः ॥ २६ ॥ चतुर्मात्रपञ्चमात्रद्विमात्राः चतुर्मात्रद्वयत्रिमात्रौ वा मारकृतिः । यथा
"तुह मार मारकिदी, क वि एह नवल्लिअ ।। "दूरि स बालभल्लि, जं हिअँडइ सल्लिअ ॥ २६.१ ॥
षचदाश्चियं महानुभावा ॥ २७॥ षण्मात्रचतुर्मात्रद्विमात्रा वा चगणत्रयं वा यत्र सा महानुभावा । यथा
1) तं तेत्तिउ बाहोहेत्यत्र तत्तावद्वाप्पौधजलं स्तनान्तरे न प्राप्तम् । तप्तलोहाद्युपरि यदि जलबिन्दुः पतति तदा प्रथम छमिछमिशब्दं करोति पश्चात्समिसमीति कृत्वा शुष्यति । कपोलावपि विरहानलेन तप्तौ स्तोऽतस्तत्र समाप्तम् । इत्येतौ द्वावपि दोहको 'चूडल्लउ' 'बाहोहजलसिक्ती' मारचितौ । 2) जइ वि संखु नेत्यत्र हे राजन् यद्यपि शङ्खो न धृतः करे तथापि त्वं ध्रुवं निश्चितं ज्ञातो हरिर्विष्णुः। यद्विरहे भीतया श्रिया अनुसृतः आश्रितः। 3) नवकुवलयेत्यत्र नवकुवलयनयना शशाङ्कवदना प्रिया कोमलकमलकरा पश्य शरत्श्रीः शरलक्ष्मीः । किलेति - संभावनायाम् । 4) तुह मारेत्यत्र हे मार काम तव एषा नूतना कापि मारकृतिः । अपूर्वः कोऽप्ययं मारः इत्यर्थः । सा बाला एव भल्लिर्दूरे यद्यस्मात् कारणात् हृदये शल्यिता। अन्या भल्ली दूरस्था सती न शल्यकारिणीत्यपूर्वम् ।
१तित्तिउ E. २ सिहिणं नरिवि. ३ छिमिवि छिमिवि . ४गंडस्थलहिं CDNS. ५ सिमिसिमि सिमिवि समत्तु EP. ६ यत्र A. ७ तु Ns. ८ द्वौ चतुर्मात्रश्चैकः A. ९ कमल dropped in A. १०वहनवल्ली अ..११ दूर A. १२ सबाभल्लि N; सबलिभल्लिं . १३ हिअडइ OD.

Page #275

षष्ठोऽध्यायः।
- २११ "जे निअहिं न परदोस, गुणिहिं जि पयडितोस । ते जगि महाणुभौवा, विरला सरलसहावा ॥ २७.१ ॥
____षचताश्चापौ पातौ वाप्सरोविलसितम् ॥ २८ ॥ षण्मात्रचतुर्मात्रत्रिमात्रा वा चतुर्मात्रद्वयपञ्चमात्रौ वा पञ्चमात्रद्वयतिमात्रौ वा यत्र तदप्सरोविलसितम् । यथा
"पई ससिवयणिए विब्भमि, हसिझे अच्छरविलसिअई। भुमईहि किउँ पाइक्कउ, मयणु मोहिअजणमणइं ॥ २८.१ ॥ .
षचचाश्चिदौ वा गन्धोदकधारा ॥ २९ ॥ षण्मात्रश्चतुर्मात्रद्वयं यदि वा चतुर्मात्रत्रयं द्विमात्रश्च सा गन्धोदकधारा । यथा
"रमणिकवोलकुरंगमय-, पत्तलयाविलअंसुभवि । घणगंधोदयधारभरि, वइरिअ तुह पहायंति सवि ॥ २९.१ ॥
चितौ षचपा वा पारणकम् ॥ ३० ॥ चतुर्मात्रत्रयं त्रिमात्रश्च यदि वा षण्मात्रचतुर्मात्रपञ्चमात्राः पारणकम् । यथा
"कइअहिं होएसँइ तं दिवसु, आणंदसुहारसपावणउं । होही प्रियमुहससिचंदिमई, जहिं नयणचउ(ओ)रहं पारणउं ॥ ३०.१ ॥
चीः पद्धडिका ॥ ३१॥ चगणचतुष्कं पद्धडिका । यथा
"परगुणगहणु सदोसपयासणु, मैंहुमहुरक्खरहिअमिअभासणु । __उवयारिण 'पँडिकिउ वेरिअणहं, इअ पद्धंडी मणोहर सुअणहं ॥ ३१.१ ।।
1)जे निभहिं नेत्यन्न ये सत्पुरुषाः परदोषान् न पश्यन्ति किं तु गुणैरेव प्रकटिततोषाः त एव जगति महानुभावाः। विरलाः स्तोकाः। कीदृशाः । सरलस्वभावाः। 2) पई ससिवयणिए इत्यत्र त्वया शशिवदनिके विभ्रमेण विलासेन हसितानि अप्सरोविलसितानि । भ्रवा कृतोऽल्पपदातिर्मदनः कामः। किंविशिष्टया भ्रवा । मोहितजनमनसा। 3) रमणिकवोलेत्यत्र रमणीकपोलेषु या कुरङ्गमदपत्रलताः कस्तूरीपत्रवल्लयस्ताभिराविलानि श्यामीकृतानि यान्यश्रूणि तेभ्यो भवः उत्पन्नस्तस्मिन् गन्धोदकधाराभरे वैरिणस्तव खान्ति सानं कुर्वन्ति 4) कइत्ति-कदा भविष्यति स दिवसः । आनन्दसुधारसप्रापणः आनन्दसुधारसपावनः पवित्रो वा भविष्यति प्रियमुखशशिचन्द्रिकायां यत्र जननयनचकोरयोः पारणकम् । 5) परगुणेत्यत्र परेषां गुणानां ग्रहणं स्वकीयदोषप्रकाशनं च । मधुवन्मधुराक्षराणि यत्र । एवंविधं हितं मितं भाषणं च । उपकारेण प्रतीकारो वैरिजनानाम् । वैरिणामप्युपकारकरणमित्यर्थः । एषा पद्धतिर्मानॊ मनोहरा सुजनानाम् । अन्योऽपि हि वैरिणां दोहेण प्रतीकारं करोति सुजनस्तूपकारेणेत्यर्थः ।
१निअहि A. २ पयडीयतोस A. ३ भाव-सहाव BEP. ४ ससिवयणिइ BP; ससिवयणीए A. ससिवयणिविन्भमि . ५ असिअ N. ६ भुमयहिं . ७ कउ A. ८ मोहिउज. A. ९ कइअहि %B . १० होइसइ BP. ११ पावणउ ACN. १२ चंदिमइ A. १३ नयणिचउरहं BP; नयणचउरह AODN.
१४ पारणओ ONS. १५ चचतुष्टयं E. १६ महु dropped in A; महुमहुरक्खरअमियभा० B. .१७ पडिकिओ N; पडिकउ F. १८ वेरिणहं E. १९ पद्धडिय BP.

Page #276

२१२.
छन्दोऽनुशासनम् । अजादिचीजों लीर्वान्ते प्राक्पद्धतौ(३.७३) इह त्वविशेष इति विशेषः ॥३१.१॥
चिपौ षचाता वा रगडाध्रुवकम् ॥ ३२॥ चगणत्रयं पगणश्च यदि वा षण्मात्रश्चतुर्मात्रद्वयं त्रिमात्रश्च यस्य पादे तद्रगडाध्रुवकम् । यथा
"अइचंगंगई मोरइं वल्लहिं, जइ तुम्हे रूवमडप्फर भग्गय । .
काई त एम्वहिं तहु विरहक्खणि, महुं वम्मह रगड़ें ध्रुवु लग्गय ॥ ३२.१ ॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां स्वोपज्ञच्छन्दोऽनुशासनवृत्तौ षट्पदीचतुष्पदीशासनः षष्ठोऽध्यायः समाप्तः ॥ ६ ॥
ग्रन्थानं ३२२; उभयं २६०६ ।
1) अइचंगेत्यत्र अतिचङ्गाङ्गेन मदीयेन वल्लभेन यदि तव रूपाहंकारो भग्नः किं तत् एवमेव तस्य विरहक्षणे मन्मथ रगडा ध्रुवं लग्ना । रगडं विगोपनम् । यदि मम वल्लभेन काम त्वं पराभूतस्तर्हि मां किं विगोपयसीत्यर्थः।
इति छन्दोऽनुशासने षष्ठाध्यायविषमपदविवरणम् ॥
१ तुह A. २ मह A. ३ रगडा ध्रुउ RP; रगडा ध्रुवु ABK.

Page #277

द्विपदी १ ॥
इतः परं द्विद्योऽधिक्रियन्ते ॥ १ ॥
अथ सप्तमोऽध्यायः ।
दाचदालदाचदालि कर्पूरो णैः ॥ २ ॥
द्वौ द्विमात्रौ चतुर्मात्रो द्वौ द्विमात्रौ लघुद्ध द्विमात्रौ चतुर्मात्रो द्वौ द्विमात्रौ लघुत्रयं च कर्पूरः । णैरिति पञ्चदशभिर्मात्राभिर्यतिः । च इति सिद्धे दर्गणद्वयनिर्देशो जगणनिरासार्थः । यथा
•
कपूलधवलगुण अज्जिणिअ, आजम्मु वि निवचक्काइ पई । कित्ति काई उल्लालिकरि, घल्लिअ चउसायर परइ ॥ २.१ ॥ सोऽन्त्यलोनः कुङ्कुमः ॥ ३ ॥
स एव कर्पूरः अलघुना ऊनः कुङ्कुमः । यथा -
"घणसारु मेल्लि कुंकुमु चयहि, परइ करहि मयनाहि । विणु पिअयमिं इहु सउं निष्फलैंडं, मणु रइ करइ न कत्थं वि ॥ ३.१ ॥ एतावुल्लालको मागधानाम् ॥ ३.१ ॥
केचिल्लघ्वष्टकादारभ्य लघुद्वयद्वयवृद्ध्या "वाहादीन् भेदानाहु: । यथाह -

बाहो वे वग्ग बंधू बाणो व वरो वेसो । dr arg विहो बलिओ बैलो विहओ ३.२ ॥ वाम बुो विसीलो विंदो विहुरो विह्न वसू विरहो । विलओ तहा य विर्सेओ उल्लाला पंचर्विसत्ति ॥ ३.३ ॥ अट्ठलहुविरइआओ पढमा उल्लाला छंदम्मि । लहुएहिं दोहिं दोहिं अ हुंति इमे वडमाणेहिं ॥ ३.४ ॥
एते च कोटीसंख्यप्रस्तारान्तर्भूता इति पृथक नोक्ताः ॥ ३,४ ॥
1) कप्पूरधवलेत्यत्र कर्पूरधवलान्गुणान् अर्जयित्वा ( - धवलगुणा अर्जिता P . ) भाजन्मापि नृपचक्रपते त्वया कीर्तिः कस्मादुल्लालयित्वा क्षिप्ता चतुःसागरेभ्यः परतः । 2 ) घणसार्वित्यत्र घनसारं कर्पूरं मुञ्च । कुङ्कुमं त्यज । परतः मृगनाभिमपि कुरु । तेन विना प्रियतमेन भर्त्रा इह सर्व निष्फलं निःसारम् । मनो रतिं क्वापि न संधत्ते । 3 ) बाहादीन् भेदानित्यत्र यस्मिन् अष्टौ लघवो भवन्ति स प्रथमो वाहः । दशभिर्बोह इत्यादि द्विकवृद्ध्या द्रष्टव्यमिति ।
१ दद्वय निर्देशो जनिरासार्थः F. २ कप्पूर • ABP ३ घलिअ S; घत्तिअ D; धत्तिअ N. ४ अन्त्येन लघुना DP. The whole sentence repeated in D. ५ पिअयमिंइ हुअ सउ CDN; पिअमे इहु सउं ; पिअयमें इहु सउ BP; पिअयमिंइ हुअ सहु A. ६ निष्फलओ N. ७ कत्थिवि A. ८ बोहा DN. ९ गओ NS. १० वण्णो विरहो F. ११ वलिओ D; बलिय N. १२ वरो BP. १३ विलासो F.
१४ विसरओ N.
१५ अन्तर्भूतत्वादिति 4.
१६ पृथक् is dropped in P.
www.jalnelibrary.org

Page #278

२१४
छन्दोऽनुशासनम् ।
चु लयः॥४॥ च इति लुप्तविभक्तिको निर्देशः । सप्त चगणा लयो नाम द्विपदी । यथा
"किउ उरि लच्छिहिं निलउ करिण कलिउँ चक्कु महिअलु धरिउ । बलिनाम्वु सहिउ न हु कहँ वि हु पहु तुडं पुरिसोत्तिमचरिउ ॥ ४.१ ॥
स भ्रमरपदं अजैः॥५॥ स लयः अजैर्दशभिरष्टभिश्च कलाभिर्यतिश्चेत्तदा भ्रमरपदम् । यथा
"ललिअविलासोचिअ तविण किलेसहि सहि किं तणु अप्पणु । मालइकुसुमुं सहइ भमरपँउ न उण खरसउणिझडप्पणु ॥ ५.१ ॥
षचुदा उपात् ॥ ६॥ एकः षण्मात्रः पञ्च चतुर्मात्राः द्विमात्रश्चैको यदि तदा उपात्परं भ्रमरपदमुपभ्रमर'पदमित्यर्थः । अजैरिति वर्तते । यथा
"तहि मुद्धहि नेहंधहि किम्व किवणेय तुंह खलिउ पयट्ट । उअ भमरपएण वि भज्जइ मालइनवकुसुमु विस१ ॥ ६.१ ॥
चूपौ गरुडपदम् ॥७॥ षट् चगणाः पगणश्चैको गरुडपदम् । यथा___ "जसु पोरु लहंति कया वि न वि सुरगुरुभिउनंदणपमुह । अरिपन्नगगरुड पयंपिअइ सयलु वि गुणगणु सु किम्व तुह ॥ ७.१ ॥
षचुता उपात् ॥ ८॥ एकः षण्मात्रः पञ्च चतुर्मात्राः एकस्त्रिमात्रो यदि स्यात्तदोपात्परं गरुडपदम् । उपगरुडपदमित्यर्थः । यथा
1) किउ उरि इत्यत्र कृतः उरसि लक्ष्म्या निलयः। करेण कलितं चक्रम् । देशः महीतलं धृतम् । बलिनां राज्ञां नाम न सोढं कथमपि । हे पुरुषोत्तमचरितोऽसि । तस्याप्युरसि श्रीनिलयं करोति । सोऽपि करे चक्र कलयति । महीवलयं धरति । बलेर्दानवस्य नाम न सहते। 2) ललितेत्यत्र ललितविलासोचितां तपसा क्लेशयसि हे सखि किं तनुमात्मनः । मालतीकुसुमं भ्रमरपदं सहते । न पुनः खरशकुनिस्पर्शनम् । 3) तहीत्यत्र तस्या मुग्धायाः स्नेहान्धायाः कथं कृपण । लक्षणया हे अज्ञान । तव स्खलितं प्रवृत्तम् ।
इत्याह-पश्य भ्रमरपदेनापि भज्यते मालतीकुसुमं विकसितम् । 4) जसु पारु इत्यत्र यस्य गुणगणस्य पारं न लभन्ते कदापि सुरगुरुभृगुनन्दनप्रमुखाः हे अरिपन्नगगरुड स तव सकलोऽपि गुणगणः कथं प्रकाश्यते । अपि तु न प्रकाश्यते इत्यर्थः ।
• १ उवरि D. २ कलिण N; कलिओ A. ३ बलिनालिनाम्वु D; बलिनाउं BP. ४ कहि P. ५पुरिसोत्तम. A. ६ कुसुम A. ७ भमरपओ ONS; भमरपउं BE. ८ किंव ABP; किम D. ९ किविणय . १० तुहुँ P. ११ ओ B. १२ पार A. १३ तुहु s.

Page #279

सप्तमोऽध्यायः ।
दुसर पिअपुरिसोत्तंमु विणयाणंद ।
"उअ गरुडपयम्मि निबद्धरइ नरवइ हरइ न का मणु ॥ ८.१ ॥
चुदौ हरिणीकुलं ठजैः ॥ ९ ॥
चतुर्मात्रसप्तकं द्विमात्रश्चैकः ठजैरिति द्वादशभिरष्टाभिश्च यति चेत्तदा हरिणी - कुलम् । यथा
" तुहुं उज्जाणि म वचसु जइ वि हु विलसइ मयणूसवु पबलु । गईंनयणिहिं लज्जीहइ तुहु हंसीउल सहि तह हरिणिउँल ।। ९.१ ।। गीतिसमं जैः ॥ १० ॥
तद्धरिणीकुलं अजैरिति दशभिरष्टाभिश्च यतिश्चेत्तदा गीत्या समत्वाद् गीतिसमम् । यथा
बजरिति वत्तते । पञ्च षण्मात्राश्चेद् भ्रमररुतम् । यथा -
नच्चि किसकरिहिं फुडपयडिअपुलउमु मउलावलिहिं ।
aaणु नाई मुईंउ कयगीइ " समं चिअ तरलिहिं अलिउलिहिं ॥ १०.१ ॥ षुर्भ्रमररुतम् ॥ ११ ॥
एकः षण्मात्रचतुर्मात्रषट्कं हरिणीपदम् । यथा
"वरजाइ सरतहु भरु रुअंतहु तुहु चिरु सुहु परिदीसइ | मायंगि मयंर्धेर्इ तुज्झँ रमंतहु कण्णचवेड जि होसइ ।। ११.१ ॥ षश्चूर्हरिणीपदम् ॥ १२ ॥
नय० B.
मुईओ 4. १५ तुन्भु AON.

-
1 ) उभ गरुडेत्यत्र हतं द्विजिह्वानां दुर्जनानां प्रसरणं येन । पक्षे द्विजिह्वाः सर्पाः । प्रियाः पुरुषोत्तमः सन्तो यस्य । पक्षे पुरुषोत्तमो नारायणः । विनयेन विनतानां प्रणतानां वा आनन्दनः । पक्षे विनतायाः आनन्दनः पुत्रश्च । उअ पश्य । नरपतिः कस्य मनो न हरति । गरुडपदे गरुडव्यापारे निबद्धरतिः । 2) च इत्यत्र सप्तमस्वराङ्कितत्वात् चगणानां सप्तकं ग्राह्यम् । 3 ) तुहुं उज्जाणेत्यत्र त्वमुद्याने मा व्रज । यद्यपि विलसति मदनोत्सवः प्रबलः । गतिनयनाभ्यां लजिष्यति हंसीकुलं हे सखि तथा हरिणीकुलं च । गत्या इंसीकुलं नयनाभ्यां हरिणीकुलं च लज्जिष्यतीति भावः । 4 ) नच्चिरेत्यत्र उत्प्रेक्षते । उपवनं मुदितमिव दृश्यते । कथंभूतम् । किसलयकरैर्नृत्यदिव । कुड्मलावलिभिः कुड्मल श्रेणीभिः स्फुटप्रकटित कुसुमपुलकोद्गममिव । तथा सममेव समकालमेव तरुणैरलिकुलैः कृतगीति कृतगानमित्यर्थः । 5 ) वरजाई त्यत्र हे भ्रमर तव वरजातिकुसुमं स्मरतः शब्दं कुर्वतश्चिरं सुखं परिदृश्यते । मातङ्गे मदान्धे तव रममाणस्य कर्णचपेटैव भविष्यति । अन्योऽपि यो वरजातिं कुलीनपुरुषं सेवते स सुखी स्यात् । यस्तु मातङ्गे चण्डाले रमते स दुःखी स्यादित्यर्थः ।
s.
१ दुजीहपसरणु A. २ पुरिसोत्तम BE. ३ नंदणु AE. ४ की ७ हरिणीउल AS; हरिउल N. ८ पुलउग्गसु N. पुलउग्गस s. ११ कयगाई N. १२ तरलिअलिलिहिं N. १३ भमर P. १६ कन्नचवेडि ABP
२१५
५ मयणूसव A. ६ गय९ ताइ N. १० मुइओ NS;
१४ मयंधई S; मयंधिई 0.

Page #280

२१६.
छन्दोऽनुशासनम् । "एत्तहे गब्भभरालस हरिणी पउ न हु एक्को वि संचरइ । एत्तहे कण्णारोविअसरु हयलु उ भण मिउ किं करइ ॥ १२.१ ॥
पीचताः कमलाकरम् ॥ १३ ॥ षण्मात्रचतुष्कं चतुर्मात्रत्रिमात्रौ च कमलाकरम् । यथा
• "सयलु वि दिणु संनिहिअहं खेलंतहं चक्कवायमिहुणहं निअवि । . विरहदुत्थ मित्तत्थवणि नाइ दुक्खिअ मउलिहिं कमलायेर वि ॥ १३.१ ॥
चूतौ कुङ्कुमतिलकावली ॥ १४ ॥ चतुर्मात्रसप्तकं त्रिमात्रश्च कुङ्कुमतिलकावली । यथा
"महु दूसहविरहकरालिअँहि मयण मेल९ जणु मणवंछिउ । पइं पडिम ठवेविणु करिसैं सामि कुंकुमतिलयावलिलंछिउँ ॥ १४.१ ॥
ते रत्नकण्ठिके ठजैः॥ १५॥ ते कमलाकरकुङ्कुमतिलकावल्यौ ठजैादशभिरष्टाभिश्च यतिश्चेत्तदा रत्नकण्ठिके ।
यथा"जइ न हससि न य कुप्पसि न लवसि ता तुहु सहइ रयणकंठिआ। अन्नह फुरिआहरदरदीसंत णवर सहइ दसणपंतिआ ॥ १५.१ ॥ "पडिहअबहविहनरवइकुंजरसइ परसाहिज्जविवजिउ । महिअलि निरुवमविक्कमु 'तुहुं रायरयण कंठीरवु निच्छिउ ॥ १५.२ ॥
षचुपाः शिखा ॥१६॥ ठजैरित्यनुवर्तते । एकः षण्मात्रः पञ्च चतुर्मात्राः पञ्चमात्रश्च शिखा । यथा___ 1) एत्ताहेत्यत्र इतो मद(गर्भ)भरालसा हरिणी न एकमपि पदं संचरति । इतः कर्णारोपितशरो हतलुब्धको वर्तते । भण मृगः किं करोति । यदि हरिणीमपेक्षते तदा लुब्धकेन विनश्यते । यदि लुब्धकात् त्रस्तो भवति तदा हरिणी विनश्यति। 2) सयलु वीत्यत्र सकलमपि दिनं संनिहितानां समीपस्थानां सतां खेलतां चक्रमिथुनानां दृष्ट्वा विरहदौस्थ्य मित्रस्य सूर्यस्यास्तमने दुःखिता इव मुकुलयन्ति कमलाकरा अपि। 3) मह इत्यत्र हे मदन मम मनोवाञ्छितं जनं प्रियतमं मेलय दुःसहविरहकरालितायाः । हे स्वामिन् अहं त्वां प्रतिमायां स्थापयित्वा कुङ्कुमतिलकावलीलाञ्छितं करिष्ये। 4) जइ न हेत्यत्र यदि न हससि न कुप्यसि न लपसि तदा तव राजते रत्नकण्ठिका । अन्यथा यदि हसनादिकं किमपि करोषि तदा नवरं केवलं दशनपतिरेव राजते । किंविशिष्टा । स्फुरिताधरेण ओष्ठेन दृश्यमाना। रत्नकण्ठिका तावद्राजते यावद्दन्तपतिर्न दृश्यते । यदि दन्तपड्किदृष्टा तर्हि रत्नकण्ठिका जाता निःश्रीकेति भावः। 5) प्रतिहतबहुविधनरपतिकुअरशतः परसाहाव्यविवर्जितः महीतले निरुपमविक्रमस्त्वं राजरत्न कण्ठीरवो निश्चितम् ।
१कना. ABP; कण्णरो. N. २ हयलोद्धओ CN; हयलोद्धउ AD. ३मिओ N. ४ दुत्थु BP. हुत्यु . ५ कमलायरु वि . ६ लिअहिं cD. ७ मेल्लसु A. ८ करिमु N. ९लंछिउं B. १० नवर ABP. ११ सय BP. १२ महीयलि A. १३ तुहं B; तुहु ACDN. १४ रायराण D; रायण N. .

Page #281

२१७
सप्तमोऽध्यायः। "जसु अतुलिअगर्यबलभरि कंपहिं कुलमहिहेर सवि सबसुंधर । निअकुलनहयलससहर वीरसिहामणि जयमज्झि तुहुँ जि पर ॥ १६.१ ॥
घृतौ छड्डुर्णिका अजैः ॥१७॥ सप्त चतुर्मात्राः त्रिमात्रश्च । अजैरिति दशभिरष्टाभिश्च यतिश्चेत्तदा छड्डणिका ।
यथा"जा किन्नरमिहुणिहिं तुहे पुहईसर पत्थुअ सुचरिअपद्धडिअ । ताँ गिरिगुहसंधिहि कायर तक्खणि हुअ रिउधोरणि छड्डणिअ॥ १७.१॥
चुः स्कन्धकसमम् ॥ १८॥ अजैरिति वर्त्तते । अष्ट चतुर्मात्राश्चेत्तदा स्कन्धकसमम् । यथा
नोरिहुं वयणुल्लई सरि खंधयसमजलैहिं मज्झि मज्जतिअहं । ओ गिण्हेहिं विन्भ, मणहरअहिणवविॲसिअसररुहपंतिअहं ॥ १८.१ ॥
तत् मौक्तिकदाम ठजैः ॥ १९ ॥ ठजैरिति द्वादशभिरष्टभिश्च यतिश्चेत्तदा तदेव स्कन्धकसमं मौक्तिकदाम । यथा
"जइ तुहु पवयणु सामिों हिअइ ठविजेइ Wणससहरकरनिम्मलु। ता निच्छउ अहिराम्बहु मुत्तिअदाम्बहु तरलहु संगहु निष्फलु ॥ १९.१ ॥
. नवकदलीपत्रं ढजैः ॥ २० ॥ ढजैरिति चतुर्दशभिरष्टभिश्च यतिश्चेत्तदा तदेव स्कन्धकसमं नवकदलीपत्रम् ।
यथा
. 1) जसु इत्यत्र यस्य तवातुलितगजबलभरे सति कम्पन्ते । के। कुलमहीधराः पर्वताः सवसुन्धराः। हे निजकुलनभस्तलशशधर । वीरशिखामणिर्जगन्मध्ये परं केवलं त्वमेव । 2) जा किंनरेत्यत्र यावत्किन्नरमिथुनः तव हे पृथ्वीधर प्रस्तुता सुचरितपद्धतिस्तावद्रिपुधोरणयो गिरिगुहासन्धीनां त्याजिका भूताः कातराः सत्यः । 3) नारीत्यत्र नारीणां वदनान्येवेति विगृह्य 'स्वार्थे कश्च वा' (सि० है. ८.२.१६४) इति डल्लः प्रत्ययः। घदनानि सरसि स्कन्धकसमजलस्य मध्ये निमज्जन्तीनां मनोहराभिनवविकसितसरोरुहपतीनां विभ्रमं गृहन्ति । 4) जइ तुहेत्यत्र हे वीतराग यदि तव प्रवचनं हृदये संस्थाप्यते। कीदृक् । क्षणशशधरो राकेन्दुस्तद्वन्निर्मलम् । तदा अभिरामस्य मौक्तिकदाम्नः संग्रहो राशीकरगं निष्फलमेव ।
१ गयबलु A. २ महिधर 0. ३ तुहं जि BN. ४ छद्दणिका N. ५ तुहु A. ६ पहुईसर A. ७ वत्थुअ Rs. ८ तो A. ९ संधिहं ABP. १० रिउधारणि A. ११ छद्दणिअ N. १२ नारिहिं AB. १३ जलहु BEP. १४ मज्जतिअहिं ; मजतिअह N. १५ गिहिहि BDN; गेण्हहिं P. १६ विन्भमहरु A. १७ वियहियसहरुह A. १८ साम्विअ ABP. १९ वविज्जइ NS. २० थण Ns. २१ विम्मलु .. २२ अहिराम्वह B. २३ निष्फलु D...
२८ छन्दो०

Page #282

२१८
छन्दोऽनुशासनम् । "नवकयलीपतिहिं वीअणु पत्थुङ कमैलिहिं विरइउ सत्थरउ । तह वि हु दाहु पवर्दैइ मझें सीउ उवयरणु पिअसहि संवरउ ॥ २०.१॥
षचूदैः कृतेष्वेषु स्त्रीत्वम् ॥ २१ ॥ षण्मात्रश्चतुर्मात्रषट्रकं द्विमात्रश्चेत्येभिर्मात्रागणैः कृतेष्वेषु स्कन्धकसमादिषु त्रिषु स्त्रीत्वं स्त्रीलिङ्गशब्दाभिधेयत्वम् । स्कन्धकसमा, मौक्तिकदाम्नी, नवकदलीपत्रा चेत्यर्थः । यतिः सैव । स्कन्धकसमा यथा
"गयपत्तपरिग्गह सुमणसविरहिअ फलवजिअ तरुखंधसम । कंटयपरिवारिअ गिरिकंदरगय तुह रिउ वसहिं विमुक्ककम ॥ २१.१ ॥
एवमितरयोरप्युदाहार्यम् ॥ २१.१ ॥ वृपावायामकम् ॥ २२॥ सप्त चतुर्मात्राः पञ्चमात्रश्चैक आयामकम् । यथा
"आयामयधवलत्तणगुणकलिए पेच्छवि केअइदलि अलि विलसिरु । संभरि पिअनयणइं विरहजरजजरिअंगमणु मुज्झइ पहिउ चिरु ॥ २२.१ ॥
तत्काञ्चीदाम अजैः॥ २३ ॥ अजैरिति दशभिरष्टाभिश्च चेद्यतिस्तदा तदायामकं काञ्चीदाम । यथा
"अंगय फुडिअ तुडिअ नवकंचुअंगुण दलिउ कंचिदामु सनिअंसणु । तहिं तुह गुणसवणिण ऊससिअंगिहिं" अप्पडिहयसासणु हूँ मयणु ॥२३.१॥
___ रसनादाम ठजैः ॥ २४ ॥ ठजैरिति द्वादशभिरष्टाभिश्च यतिश्चेत्तदा तदायामकं रसनादाम । यथा
1) नवकेत्यत्र नवकदलीपत्रैर्वीजनं प्रस्तुतम् । कमलैर्विरचितः स्त्रस्तरः । तथापि दाहः प्रवर्तते । (प्रवर्धते P) मम शीतोपचयकरणं शीतोपचारं संवृणु। 2) गयपत्तेत्यत्र हे राजन् विमुक्तकमा गिरिकन्दरगतास्तव रिपवः सन्ति । कथंभूताः तरुस्कन्धसमाः। यथा हि तरुस्कन्धाः गिरिकन्दरगताः वसन्ति तथा रिपवोऽपि। कथंभूताः। गजा हस्तिनः पत्राणि वाहनानि परिग्रहः कलत्रं सुमनसः साधवस्तै रहिताः । फलेन गलादीनां उपभोगेन वर्जिताः। कण्टकैः खलैः परिवारिताः। तरुस्कन्धपक्षे गतः पत्रपरिग्रहो येषाम् । सुमनोभिः पुष्पैविरहिताः फलवर्जिताः कण्टकैः परिवारिताः। 3) आयामेत्यत्र आयतत्वधवलत्वगुणकलिते केतकीदले विलसन्तं अलिं प्रेक्ष्य प्रियानयने स्मृत्वा विरहज्वरजर्जरगमनः मुह्यति पथिकश्चिरम् । 4) अंगयेत्यत्र मानि स्फुटितानि । रोमाञ्चः उत्पन्नः इत्यर्थः । त्रुटिता नवकझुकस्य गुणास्तन्तवः । दलितं सवसनं परिधानवससहितं काबिदाम कटिमेखला । तस्यास्तव गुणश्रवणेन उच्छसिताफ्याः अप्रतिहतशासनो भूतो मदनः।
.. १पत्तहिं CN. २ पत्थुओ NS; पत्थओ Bc. ३ कम्वलिहिं CDN. ४ पवइ . ५ महु सीउउव. B; मह सीउवय. P. ६ धवलत्तणुगु० A. ७ पेच्छिवि CD. ८ जरियमणु A. ९ कंचुउ. N. १० दलिय. ११उससिभंगहिं AP. १२ हुउ BP; हु ०. १३ रशना. म. .

Page #283

: सप्तमोऽध्यायः। "तुह दसणारंतिए' सुंदर मुद्धए सुणि जं किउ पञ्चल्लिंउ । हारु निअंबि निवेसिउ रसणादामु वि थणसिहरोवरि घल्लिउ ॥ २४.१ ॥
चूडामणिढजैः॥२५॥ ढजैरिति चतुर्दशभिरष्टभिश्च यतिश्चेत्तदा तदायामकं चूडामणिः । यथा
"बहुविहसमरंगणि बँग्गिण नवनव जयसिरि जं पई परिणिजइ । निवचूडामणि तुह कित्तिहिं मंगलकारणि तं जगु धवलिज्जइ ॥ २५.१ ॥
षचूतैः कृतान्यायामकादीन्युपात् ॥ २६॥ षण्मात्रेण चतुर्मात्रषट्केन त्रिमात्रेण कृतान्यायामकादीनि चत्वार्यपि उपात्पराणि भवन्ति । उपायामकं, उपकाञ्चीदाम, उपरसनादाम, उपचूडामणिरित्यर्थः । यतिरपि सैव । तत्रोपायामकम् । यथा
"तणुअंगिहिं लोअणनलिणिहिं उअ आयामिण केअइदलु निजिउँ । वयणुल्लई कंतिकडप्पिण तह मयलंछणमंडलु अवहत्थिंउ ॥ २६.१ ॥
एवमन्यान्यप्युदाहरणीयानि ॥ २६.१॥
दौ खप्नकम् ॥ २७ ॥ अष्टौ चतुर्मात्रा द्विमात्रश्च स्वमकम् । यथा"पिउ आइउ निवडिउँ पईंहिं सपणयवयणिहिं अणुणिवि माणु मुआविअ । इअ सिविणयभरि आलिंगिमि जाम्वहिं ताम्बहिं सहि हयकुंकुडि रडिअ ॥ २७.१ ॥
तद् भुजङ्गविक्रान्तं ठजैः ॥ २८ ॥ ठजैरिति द्वादशभिरष्टभिश्च चेद्यतिस्तदा तदेव स्वमकं भुजङ्गविक्रान्तम् । यथा"तुह रणि नट्ठ रसायलि गय अरि कारणि इणि किर भुअंग विकंतय। . ताहं विलासभवणि पुरि लीलावणि परिअंचहिं निवसहिं चिरु गयभय ॥२८.१॥
1) तुहेत्यत्र हे सुभग तव दर्शनत्वरमाणया मुग्धया शृणु यत्कृतम् । प्रत्युत हारो नितम्बे निवेशितः । रसनादामापि स्तनशिखरोपरि क्षिप्तम् । संभ्रमयोगादित्यर्थः। 2) बहविहेत्यत्र बहविधसमराङ्गणे खड्नेन भवनवा जयश्रीर्यत्परिणीयते त्वया। हे नृपचूडामणे तव कीर्तिभिः मङ्गलकारणे मङ्गलार्थ जगद्विश्वं धवल्यते भवलीक्रियते इत्यर्थः। 3) तणुअंगि इत्यत्र तन्वङ्गया लोचननलिनाभ्यां पश्य दैय॒ण केतकीदलं विनिर्जितम् । तथा वदनेन कान्तिसमूहेन मृगलाछनमण्डलं चन्द्रबिम्बं अपहस्तितं निराकृतमित्यर्थः। 4) पिउ भाईत्यत्र प्रियः भायातः । निपतितः पादयोः। सप्रणयवचनैः सप्रेमवचनैरनुनीय मानं मोचिता। इत्यमुना प्रकारेण स्वमभरेण मालिङ्गामि यावत्तावत् हतकुक्कुटेन रटितम् । 5) तुह रणीत्यत्र तवारयो रणे नष्टाः रसातलं गताः किल । अनेन कारणेन भुजंगा विक्रान्तास्तेषां विलासभवने पुर्या लीलावने पर्यजन्ति निवसन्ति । तेषु नष्टेषु सत्सु तेषां क्रीडास्थाने भुजङ्गाः समाश्रिताः इत्यर्थः । . . ... ........१तूरंतीए A. .२ पञ्चलिउ ABP. ३ खणिण N. ४ स्युः F. ५निजिओ NS. ६ हथिओ Ns. ७निवडियw.८ पयहिं BEP. ९ मुआधिअ N. १० कुकडि N; कुकुड कुकुटिभA.१९कारिणि B.

Page #284

छन्दोऽनुशासनम् । - ताराध्रुवकं ढजैः॥ २९ ॥ ढजैरिति चतुर्दशभिरष्टभिश्च यतिश्चेत्तदा तदेव स्वमकं ताराध्रुवकम् । यथा"तुह रिउ वणगय दिसिमोहिअ ताराधुव अवलोहिं जाम्बहिं अवहिअ । बाहजलाविलनयण निअहिं न हु ताम्वहिं हुअ हिअडइ मरणासंकिअ ॥२९.१॥
नवरङ्गकं तजैः॥ ३० ॥ तजैरिति षोडशभिरष्टाभिश्च यतिश्चेत्तदा तदेव स्वमकं नवरङ्गकम् । यथा - "दहिअक्खयघणचंदणमालिअनवनवरंगयवावर्ड निअवि पिअ । गाढोकंठासरलिअमुअजुउ अवैरुंडइ रइरसभरकंदलिअ ॥ ३०.१ ॥
षिश्चीः स्थविरासनकम् ॥ ३१ ॥ तजैरिति वर्त्तते । षण्मात्रत्रयं चतुर्मात्रचतुष्टयं च तजैर्यतिश्चेत्तदा स्थविरासनकम् ।
यथा"दारविवजिअ विसयपरंमुह खलिअगइक्कम अइपसरिअवेविअ । . वेरग्गिण तवसित्तु पवज्जिवि ठिों थेरासणि तुह तरुण वि वेरिों ॥३१.१॥
वृषौ सुभगम् ॥ ३२ ॥ तजैरिति वर्तते । सप्त चतुर्मात्राः षण्मात्रश्च सुभगम् । यथाजलइ सरोवरि नीलुप्पलवणु वणि लय फुल्लिअ नहयलि हिमकिरणु। , विरहरहक्कई तुह तणुअंगिहिं "सुहय विणि म्मिउ जलु थलु नहु जलणु ॥ ३२.१॥
1) तुह रिउ इत्यत्र तव रिपवो वनं गताः । दिब्यूढाः ताराध्रुवं च अवलोकयन्ति । यावदवहिताः सावधानाः बाष्पजलाविलनयनाः न पश्यन्ति तावद् भूताः संजाताः हृदये मरणाशङ्किताः। यतो 'यो ध्रुवादि न पश्यति स अचिरेण प्राणत्यागं करोति' इति निमित्तशास्त्रे। 2) दहिअक्खेति दध्यक्षतघनचन्दनमालिकाः नवनवरङ्गकाः वर्णकाश्च तेषु व्यापृतां निरीक्ष्य प्रियां कश्चिदालिङ्गति । कीदृग् । गाढोत्कण्ठया सरलितौ लम्बितौ भुजौ येन सः । तथा रतिरसभरेण कन्दलितः रोमाञ्चितः। 3) दारेत्यत्र तरुणा अपि तव वैरिणः स्थविरासने स्थिताः। वृद्धा हि निश्चलासने स्थिता भवन्ति । कीदृशाः वृद्धा वैरिणश्च । दारैर्विवर्जिताः विषयपराङ्मुखाः। विषयाः शब्दाद्याः पक्षे देशाश्च । स्खलितः गतिक्रमो येषां ते। उभयत्र समानं विशेषणम् । अतिप्रसृतं वेपितं येषां ते। वि० समानम् । किं कृत्वा स्थिताः। प्रतिपद्य तपस्वित्वं वराकत्वम् । पक्षे तपःकारित्वम् । केन । वैराग्येण पक्षे विगतरागत्वेन । 4) सुहयेत्यत्र हे सुभग सरोवरे नीलोत्पलवनं ज्वलति । वने पुष्पिता लताः । नभस्तले हिमकिरणः ज्वलति । तव विरहोद्रेकेण तन्वङ्गयाः जलं स्थलं नभः ज्वलनशीलं निर्मितम् ।
१ अवलोवहिं BP. २ वावउ N. ३ सरलअसुयभुअ A; भुयजुउ BP; -भुअजुओ N. ४ अवरुडइ AODN; अवकंडइ . ५ तदा dropped in DP. ६ ट्ठिअ N. ७ विरिअ N. ८ तणुअंगहिं ७. ९. विणिम्मिओ NS; विणम्म P.

Page #285

' सप्तमोऽध्यायः। .
२२१ षचीषचदाः पवनध्रुवकं ढजैः ॥ ३३॥ षण्मात्रश्चतुर्मात्रचतुष्टयं षण्मात्रचतुर्मात्रद्विमात्राः पवनध्रुवकम् । ढजैरिति चतुर्दशभिरष्टभिश्व यतिः । यथा
"बहुहयखरखुरखंडिअमहिउट्ठिअरई रिउवहुनीसासपवणधुई । जसु पयाणछणि अच्छिजुअलअणिमिसनयणत्तणु सुरसुंदरि निंदहिं ॥ ३३.१ ॥
__षचाचिदाः कुमुदं अजैः ॥ ३४ ॥ षण्मात्रश्चतुर्मात्रद्वयं षण्मात्रश्चतुर्मात्रत्रयं द्विमात्रश्च कुमुदम् । अजैरिति दशभिरष्टाभिश्च यतिः । यथा
नेरु लच्छिविवजिउ मुच्चइ लोइण सधं वि ईसरकयअणुसरणु । मउलिअ कमलायेर निसि अलि मेल्लिवि सेवहिं विअसंतउं कुमुअवणु ॥ ३४.१ ॥
तद्भाराकान्तं ठजैः ॥ ३५ ॥ ठजैरिति द्वादशभिरष्टभिश्व चेद्यतिस्तदा तदेव कुमुदं भाराकान्तम् । यथाकंचणभूसण छड्डिों खंडिवि वसणु वि लहुइउ तुरिअ पलाइरिहिं । तु वि किच्छिण रमणत्थलभारकंतिहिं गम्मइ तुह रिउसुंदरिहिं ॥ ३५.१ ॥
. चूतौ कन्दोद्दम् ॥ ३६॥ अष्टौ चतुर्मात्राः त्रिमात्रश्च कन्दोट्टम् । यथा"किं झाइँउ तिण अविचलचित्तिण किं निम्मलु तवु किउ समरिउमित्तिण । जं तुह मुहविब्भमहरु कंदोट्टं विसँट्ट तरुणि चुंबिज्जइ भमरिण ॥ ३६.१ ॥
षाचुता भ्रमरटुतं अजैः ॥ ३७॥ पण्मात्रद्वयं चतुर्मात्रपञ्चकं त्रिमात्रश्च भ्रमरद्रुतम् । अजैरिति दशभिरष्टभिश्च यतिः। यथा
1) बहुहयेत्यत्र बहुहयखरखुरखण्डितमास्थितरजसा रिपुवधूनिःश्वासपवनधुतेन यस्य प्रयाणक्षणे सुरसुन्दर्योऽक्षियुगलस्यानिमिषनयनत्वं निन्दन्ति । तासां विकसितत्वात् लोचनेषु रेणुपातादित्यर्थः। 2) नरु लच्छीत्यत्र नरो लक्ष्म्या विवर्जितो लोकेन मुच्यते । यतः सर्वोऽपि जनः ईश्वरकृतानुश(स)रणः । ऋद्धिमन्तं पुरुषमनुसरतीति भावः। यतोऽलयो भ्रमराः मुकुलितान्संकुचितान् [कमलाकरान् ] सन्ध्यान्ते त्यक्त्वा रात्री कुमुदवनं सेवन्ते विकसत् । 3) कंचणभूसत्यत्र काञ्चनभूषणानि त्यक्त्वा वसनमपि खण्डयित्वा लघूकृतम् । भलघु लघूकृतमित्यर्थः । भूषणादिभारनिरासात् । तथापि कृच्छेण रमणस्थलभाराकान्ताभिर्गम्यते भारमुद्वोदुमशक्यत्वात् तव रिपुसुन्दरीभिः। 4) किं झाईत्यत्र किं ध्यातं तेन अविचलचित्तेन । किं निर्मलं तपः कृतं तेन समरिपुमित्रेण सता। यत् हे तरुणि भ्रमरेण तव मुखविभ्रमहरं विकसितपद्मं चुम्ब्यते आश्लि-यते । तस्याः सौभाग्यातिशयवर्णनमित्यर्थः ।
६ मेल्लवि P.
१धुइ ACNS. २ तरु CN. ३ विवजउ F. ४ सव्ववि CDN. ५ कमलाइर P. ७ छडिम A; छहिअ N. ८ झाईउ A; झाइओ B. ९ कंदोडे BEPS. १० विस? BEP.

Page #286

छन्दोऽनुशासनम् । "कुसुमुग्गमु अज्जुणकेअइकुडयह पेच्छिंवि कह वि हु न हु रइ मंडहिं। नवपाउसि संपइ पईसंतइ ओ जोइ निअंत भमर दुउ हिंडहिं ॥ ३७.१ ॥
तत्सुरक्रीडितं ठजैः॥ ३८॥ ठजैरिति द्वादशभिरष्टभिश्च यतिश्चेत्तदा तद् भ्रमरद्रुतं सुरक्रीडितम् । यथा"सग्गु पहुत्तिहिं तुंह परिपंथिहिं किउ अइसकडु पुहईसँर निच्छिउ । सच्छरगण सुर कीलिउं सक्कहिं नाहिं ति नंदणवणपरिसरि इच्छिउ ॥ ३८.१ ॥
सिंहविक्रान्तं ढजैः ॥ ३९ ॥ ढजैरिति चतुर्दशभिरष्टभिश्च यतिश्चेत्तदा तदेव भ्रमरद्रुतं सिंहविक्रान्तम् । यथा- . " अच्छउ ता उब्भडभुअबलु चक्खुक्खेविण विहंडयंतु रिउभडहिअउ । सुरनरसीहविकंतचरिउ लंघेविणु ठिउँ रेहइ पुहईसरतिलँउ ॥ ३९.१॥ ..
___ कुङ्कुमकेसरं तजैः॥४०॥ तजैरिति षोडशभिरष्टभिश्च यतिश्चेत्तदा तदेव भ्रमरद्रुतं कुङ्कुमकेसरम् । यथा"नयणविलासिण निजिअ कुवलय कतिकडप्पिण कुंकुमकेसरनिअरु ।। डसँणझलक्कई हीरय "विनडिअ ससहरु वयणिण काइं न मुर्द्धहि पवरु ॥ ४०.१ ॥
च्ल बालभुजङ्गमैललितम् ॥ ४१ ॥ च्लः इति लुप्तविभक्तिको निर्देशः । नव चतुर्मात्रा बालभुजङ्गमलैंलितम् । .
यथा
1) कुसुमुग्गेति [अत्र] भ्रमराः अर्जुनकेतकीकुटजानां कुसुमोद्गमं दृष्ट्वा क्वापि रतिं न मण्डयन्ति संप्रति नवप्रावृषि प्रविशन्त्याम् । प्रावृषि जातिपुष्पाणि न भवन्ति तेन जातिं पश्यन्तः सन्तो द्रतं शीघ्र हिण्डन्ते भ्रमन्ति इत्यर्थः। 2) सग्गु पेत्यत्र हे पृथ्वीश्वर निश्चितं तव रिपुपिरिपन्थिभिः स्वर्ग गतैरतिसंकटं कृतम् । ततः साप्सरोगणाः देवाः नन्दनवनपरिसरे ईप्सितं यथा भवति तथा एवं क्रीडितुं न शक्नुवन्ति न समर्था भवन्ति । दारग्रहणोत्थभयादित्यर्थः। 3) अच्छउ तेत्यत्र आस्तां तावदुद्भटभुजबलं भवदीयम् । पृथ्वीश्वरतिलकः चक्षुःक्षेपेणापि रिपुभटहृदयं विघटयन् तन्नरसिंहविक्रान्तं लवित्वा राजते। 4) नयनेत्यत्र नयनविलासेन निर्जितानि कुवलयानि । कान्तिसमूहेन कुङ्कुमकेसरे निर्जिते । दसणझलक्केन दशनकान्त्या हीरकाः विनटिताः। शशधरो वदनेन विनटितः । मुग्धायाः किं न प्रवरं अपि तु [ सर्व प्रवरं वर्तते इत्यर्थः ।
१ कुडयह ACN. २ पेच्छवि AB; पेच्छेवि P. ३ मंडुहिं s. ४ पइसतसंतइ A. ५ जाय B. ६ डुउ ; हुअ A; द्रुओ N. ७ तुहु P. ८ पुहइसर ANS. ९ नोहिं ति N; नो तिहिं A. १०वण dropped in ACDNS. ११ विहडयतु N. १२ हिअओ C. १३ ट्ठिउ BNPS. १४ पुहरइसरतिलओ N. .१५ निजिउ A. १६ कुवलअ N. १७ कडप्पाणे . १८ दसण K. १९ विनिडिय ABC. २० मुद्धई P. २१ गमविलसितं ..

Page #287

सप्तमोऽध्यायः।
२२३ "दुइमरिउमहिवाल अंगमललिअझडेप्पणि तुहुं निच्छइ गरुडोवमु । जं पुण पुरिसोत्तिमसिर्रचूडामणि वुच्चसि पुहईवल्लह तं निरुवमु ॥ ४१.१ ॥
षिचीदा उपगन्धर्व ठजैः॥४२॥ षण्मात्रत्रयं चतुर्मात्रचतुष्टयं द्विमात्रश्चोपगन्धर्वम् । ठजैरिति द्वादशभिरष्टभिश्च यतिः । यथा
"गयघड-तुरयघट्ट-रहवूह-महाभडनिवेह-रयणभंडार-समिद्ध वि । उँव गंधवनयरसमु पुहइवइत्तणु तिणु जिम्व चयहिं विवेअवंत कि वि ॥ ४२.१ ॥
तत्सङ्गीतं ढजैः॥४३॥ ढजैरिति चतुर्दशभिरष्टभिश्च यतिश्चेत्तदा तदेवोपगन्धर्व सङ्गीतम् । यथा"वजहिं गजिरघणमद्दल नच्चहिं नहयलअंगणि नँव चंचल विज्जुल । गायहिं सिहि ईअ संगीअउ पाउसलच्छिहिं करइ जुआणह मैंण आउल ॥ ४३.१ ॥
. उपगीतं तजैः॥४४॥ तजैरिति षोडशभिरष्टभिश्च यतिश्चेत्तदा तदेवोपगन्धर्वमुपगीतम् । यथा"जसु भुअबलु हेलुद्धरिअधरणि निसुणिवि वणयरगणउवगीउ सुविक्कमु । अज्ज वि हरिसिों नवदभंकुरदंभिण पर्यडहिं कुलमहिहर पुलउग्गमु ॥ ४४.१॥
चुपो गोन्दलम् ॥४५॥ "अष्टौ चतुर्मात्राः पञ्चमात्रश्च गोन्दलम् । यथा"सइ विजुलअविउत्तउ तुहुं जलहर करि गुंदलु निट्ठ न जाणसि विरहिअहं । इअ भणि चिंतिवि" किंपि अमंगल दइअहुं अंसुपवाहु पलुट्टउ पंथिअहं ॥ ४५.१ ॥
1) दुइमेत्यत्र दुर्दमरिपुमहीपालभुजंगमललितविनाशने त्वं निश्चयेन गरुडोपमः । यत्पुनः पुरुषोत्तमस्य नारायणस्य शिरसूडामणिरुच्यसे हे पृथ्वीवल्लभ तन्निरुपमम् । द्वितीयपक्षे पुरुषोत्तमाः पुरुषप्रधानाः । 2) गजगडेत्यत्र गजघटा-तुरङ्गमघटा-रथव्यूह-महाभटनिवह-रत्नभाण्डागार-समृद्धमपि गन्धर्वनगरसमानम् । आकाशे हि गन्धर्वनगरं क्षणदृष्टनष्टस्वरूपं भवति। तत्समानं पृथ्वीपतित्वं तृणमिव केऽपि विवेकवन्तस्त्यजन्ति । 3) वजहीत्यत्र गर्जनशीला घना एव मर्दला वाद्यन्ते । नभस्तलाङ्गणे नवचञ्चला विद्युतो नृत्यन्ति । गायन्ति शिखिनो मयूराः। इति प्रकारान्तरेण प्रावृलक्ष्म्याः संगीतकं प्रेक्षणकं यूनां मनांसि आकुलानि करोति । 4) जस इत्यत्र यस्य भुजबलं श्रुत्वा । किंविशिष्टम् । हेलया उद्धृता धरणी येन तत् । पुनः किम् । वनचरोपगीतम् । पुनः किम् । सुविक्रमम् । अद्यापि हर्षिता कुलमहीधरा नवदर्भाकुरदम्भेन पुलकोद्गमं प्रकटयन्ति रोमाञ्चकमकम् । 5) सईत्यत्र स्वयं विद्युल्लतया अवियुक्तस्त्वं हे जलधर कुरु गुन्दलं वर्धलम् (वार्दा. लम् ?)। अथवा गुन्दलं मर्दलध्वनि गम्भीरध्वनिमित्यर्थः । अनिष्टां पीडां न जानासि विरहितानाम् । इत्युपालम्भ भणित्वा निजदयितां किमप्यमङ्गलं मृत्युप्रभृति चिन्तयित्वा पथिकानां अश्रुप्रवाहः पर्यस्तः पतितः ।
१ दुहम D. २ ज्झडप्पणि P. ३ तुहं N. ४ सिरिचू• P. ५ निवहु B. ६ ओ BFP. ७ तिणतणु BP. ८ नवु BP. ९ इह N. १० मणु आउलु A. ११ हरसिअS; हरिरसिय A. १३ पयडिहिं BP. १३ The sentence is dropped in D. १४ विरहिअहिं A. १५चिंतवि ODN. १६ दईअहं .

Page #288

२२४
छन्दोऽनुशासनम् । षता रथ्यावर्णकं ठजैः ॥ ४६॥ पण्मात्रश्चतुर्मात्रसप्तकं त्रिमात्रश्च रथ्यावर्णकम् । ठजैरिति द्वादशभिरष्टभिश्च । यतिः। यथा
"विरहरहक्कइं सुहय न जंपइ न हसइ जीवइ केवलु पिअपञ्चासइ । अहवा कित्तिउँ रत्थावण्णणु करिसहुं निच्छेई मरिसँहु तुहुँ जसु नासइ ॥ ४६.१ ॥
तचचरी ढजैः ॥४७॥ ढजैरिति चतुर्दशभिरष्टभिश्च यतिश्चेत्तदा तदेव रथ्यावर्णकं चच्चरी । यथा"चचरि चारु चवहिं अच्छर कि वि रासउ खेल्लेहिं कि वि कि वि गायहिं वरधवल । यहिं रयणसस्थिअ कि वि दहिअक्खय गिण्हहिं कि वि जम्मूसवि तुह जिणधवल ॥४७.१॥
अभिनवं तजैः॥४८॥ तजैरिति षोडशभिरष्टभिर्य यतिश्चेत्तदा तदेव रथ्यावर्णकमभिनवम् । यथा"किं अज वि माणसिणिमाणसि माणु विसट्टइ माणइ न पयाणउ रमणु। . इअ संजाइण कोविण णावइ आरत्तयतणु अहिणवउग्गमि हिमकिरणु ॥ ४८.१ ॥
चूषचताश्चपलम् ॥ ४९ ॥ तजैरिति वर्त्तते । चतुर्मात्रषट्कं षण्मात्रश्चतुर्मात्रत्रिमात्राश्चपलम् । यथा"सुरसरितुंगतरंगसहोअर कित्ति चवल तुह ठाणट्ठिउ जगु धवलई। पुहि भमंतिहु रिउअवकित्तिहुँ कालत्तणु न हु निवचूलामणि कवलइ ॥ ४९.१ ॥
चूषौ चावमृतम् ॥५०॥ तजैरिति वर्त्तते । चतुर्मात्रषट्कं षण्मात्रश्चतुर्मात्रद्वयं चामृतम् । यथा
1) विरहेत्यत्र विरहोद्रेकेण हे सुभग न जल्पति न हसति केवलं प्रियप्रत्याशया जीवति । अथवा कियद रथ्यावर्णनं शून्यवर्णनं करिष्यामः । निश्चयेन सा म्रियते । तव यशो नश्यति। 2) चञ्चरीत्यत्र हे जिनधवल हे जिनवृषभ तव जन्मोत्सवे चच्चरी कथयन्ति अप्सरसः । काः अपि रासकान् खेलन्ति । काः अपि वरधवलानि गायन्ति । काः अपि वर(रत्न-?)स्वस्तिकान् रचयन्ति । काः अपि दध्यक्षतानि गृह्णन्ति । 3) किं अजेत्यत्र किमद्यापि मनस्विनी नानले चित्ते मानोऽहंकारो विसर्पति । कस्मात्पादावनतं चरणलग्नं रमणं प्रियं न मानयति । इति संजातेन कोपेनेव • आरक्ततनुरभिनवोद्गमे नवोदये हिमकिरणः शीतांशुः। 4) सुरसरीत्यत्र सुरसरिद् गङ्गा । तस्यास्तरङ्गाः कल्लोलाः । तेषां सहोदरा तव चपला कीर्तिः स्थानस्थितमपि जगद् धवलयति । पृष्ठे भ्रमन्तीनामपि वैरिकुकीर्तीनां कालत्वं हे नृपचूडामणे न कलयति नाश्रयति ।
. १ किंति N; केत्तिउ BP. २ निच्छउ P. ३ स मरइ BEP. ४ तुह ०. ५खिल्लहिं F. ६ वरधवलु ABCDN. ७ रेयहि A. ८ च यतिः dropped in D. ९ मणु NS. १० बाणट्ठिउ N; ठाणठिउ D. ११ भमतिहिं B; भमंतिहि P. १२ कित्तिहिं B; कित्तिहि P. १३ कवलई ANS.

Page #289

२२९
सप्तमोऽध्यायः। "उण्हय अमयमऊहमऊह वि दूसहु चंदणपंकु वि जलइ लयाहरु वि। इअ तुह विरहिण तहि तणुअंगिहि सुहय सुहाइ न किंपि' वि पसिअँहि दय करिवि ॥५०.१॥
चलदौ सिंहपदम् ॥५१॥ तजैरिति वर्त्तते । नव चतुर्मात्रा द्विमात्रश्च सिंहपदम् । यथा"जावयरसरंजिअवरकामिणिपयपडिबिंबिहिं लंछिई जइ किंर आसि सइ । संपइ हयवणगयरुहिरारुणसीहपयंकिअ तुह रिउघरइं ति पिच्छिअहि ॥ ५१.१ ॥
तदीर्घकं ढजैः॥५२॥ ढजैरिति चतुर्दशभिरष्टभिश्च यतिश्चेत्तदा तदेव सिंहपदं दीर्घकम् । यथा"दीहर अदंडविडंबिअसुरसिंधुरकरु उरयडतुलिअविसालसिलायलु । उब्भडकोअंडपयंडिमहसिअधणंजउ पिउँ एकंगिण जिणइ वेरिबलु ॥ ५२.१ ॥
षः कलकण्ठीरुतम् ॥ ५३॥ ढजैरिति वर्त्तते । षण्मात्रश्चतुर्मात्राष्टकं च कलकण्ठीरुतम् । यथा"मिउ मलयसमीरणु अंगिहिं अहिणवपल्लव दिद्विहिं कलयंठीसैउ कणिहिं । विसकंदलिसन्निह मुद्धहे दूसह खणि खणि पाणंतिउ मुच्छाभरु अप्पहिं ॥ ५३.१ ॥
षाचूदाः शतपत्रम् ॥ ५४॥ ढजैरिति वर्तते । षण्मात्रद्वयं चतुर्मात्रषट्कं द्विमात्रश्च शतपत्रम् । यथा"एक्कु पसारइ जइ दिवइ कर तु वि मउलइ सयवत्तु निरारिउँ आउलउँ । पहु तुहं पुण करसरसीरुहु दिअवइलक्खि वि दिट्ठइ फुडु विअसइ अग्गैलउं ॥५४.१॥
.. 1) उन्हयेत्यत्र अमृतमयूखमयूखा अपि चन्द्रकिरणा अपि उष्णकाः। चन्दनपकोऽपि दुःसहः । ज्वलति
लतागृहमपि। इति तव विरहेण तस्याः तन्वनयाः हे सुभग न किमपि सुखायते । प्रसीद प्रसादं कुरु । अनुग्रहं कुरु दयां कृत्वा । 2) जावयेत्यत्र यावकरसरञ्जितवरकामिनीपदप्रतिबिम्बितैान्छितानि यानि किलासन् सदा संप्रति हतवनगजरुधिरारुणसिंहपदाङ्कितानि तव रिपुगृहाणि तानि दृश्यन्ते । शून्यत्वात् वनश्वापदानां विवासः। 3) दीहरेत्यत्र दीर्घभुजदण्डविडम्बितसुरसिन्धुरकरः उरःस्थलतुलितविशालशिलातलः उद्भटकोदण्डप्रचण्डिमहसितधनंजयोऽर्जुनः प्रियः एकाङ्गेन न परसाहाय्येन वैरिबलं जयति । एक एवेत्यर्थः। 4) मिउमे. त्यत्र सूदुमलयसमीरणः अङ्गेषु । विभक्तिविपरिणामः। विषकन्दलीसंनिभः इति सर्वत्र योज्यम् । अभिनवपल्लवाः दृश्योर्विषसंनिभाः। कलकण्ठीरुतं कर्णयोर्विषकन्दलीसंनिभं विरहात् । विरहः प्राणिनां दुःखकारणं भवतीत्यर्थः। 5) एकपेत्यत्र यदि एकोऽपि प्रसारयति द्विजपतिः करं ततोऽपि मुकुलयति शतपत्रम् । निरालउत्ति-निश्चि तम् । बाउल[उत्ति-भाकुलम् । हे प्रभो तव पुनः करसरसीरुहं हस्तकमलं द्विजपतिलक्षेऽपि दृष्टे स्फुटं प्रकटं अनर्गलं यथा भवति तथा विकसति । एकदा द्विजपतिश्चन्द्रोऽन्यदा ब्राह्मणवरः।
१उन्हय र. २ सुहाई D. ३ किंचिवि ABP. ४ पसीअहि A. . ५ लंछिय BP. ६किरि . ७ पेच्छिाहिं BP. ८ सुजदंड A. ९ कोडंड A. १० पिओ BO; पिउ dropped in A. ११ इकंगिण A. १२ काठीउ १३ कन्निहिं RPB कन्नहिं DN.१४ कंदल९ A.१५ मुद्धहि BPS. १६ दूसहु BRs.१७ विक्षवइ D. १८ निरारिओ ON; निरालिउ BP; निरालउK. १९ आओलउं N. २० तुहु P.२१ अणग्गललं.
२९ छन्दो.

Page #290

छन्दोऽनुशासनम् ।
चलतावतिदीर्घ ढजैः॥५५॥ चतुर्मात्रनवकं त्रिमात्रश्चातिदीर्घम् । ढजैरिति चतुर्दशभिरष्टभिश्च यतिः।
यथा"जइ जाहिं सुरसरिअ जइ गिरिनिज्झर सेवहिं जइ पइसहि काणणतरुसंडय । रिउ निव तुवि नवि छुट्टहिं पहु तुझु पयावहु कालहु अइदीहर भुअदंडय ॥५५.१॥
___षाचूता मत्तमातङ्गविजृम्भितम् ॥५६॥ ढजैरिति वर्त्तते । षण्मात्रद्वयं चतुर्मात्रषट्कं त्रिमात्रश्च मत्तमातङ्गविजृम्भितम् ।
यथा"पयडिअलंछणमयलेहिण उल्लासिअकरदंडिण ताराहरणिण निसिअरिण । उअ नीसंकिण भउ विरहिणिजणहु जणिज्जइ असमु मत्तमायंगविअंभिईण ॥५६.१॥ ___चत्वारिंशत्कला एकद्वयधिका वा मालाध्रुवकम् ॥५७ ॥
चत्वारिंशन्मात्रा यद्वा एकद्वयधिका इति एकचत्वारिंशद् द्विचत्वारिंशद्वा मालाध्रुवकं नाम द्विपदी । यथा"तुह पुहईसरसेहर कित्ति अकित्तिम सुरहिअदिसिमुह जाम्वहिं सग्गि पइदिअ । ताम्वहिं तक्खणि सुरसुंदरिलोअहुँ सुरतरुकुसुममाल ध्रुवु हुअ मणउब्बिढिअ॥ ५७.१ ॥
एवमेकद्वयधिकयोरप्युदाहार्यम् । एवं द्विपदीध्रुवा चतुःषष्टिः ॥ ५७.१ ॥ __ अयं चात्र विवेकः
सिंहावलोकितार्थेषु विज्ञप्तौ संविधानके। मङ्गले च ध्रुवा प्रोक्ता द्विपद्यन्यत्र कीर्त्यते ॥ ५७.२ ॥ इति ।
- 1) तुहेत्यत्र तव हे पृथ्वीश्वरशेखर कीर्तिरकृत्रिमा सुरभितदिङ्मुखा यावत्स्वर्गे प्रतिष्ठिता तावत्क्षणे सरसुन्दरीलोकस्य सुरतरुकुसुममाला ध्रुवं संजाता मनोऽप्रिया अवल्लभेत्यर्थः। 2) जईत्यत्र हे अतिदीर्घभुजदण्ड यद्यपि हे नृपवर तव वैरिणः सुरसरितं गङ्गां प्रतियान्ति यदि च गिरिनिराणि सेवन्ते यदि कान्तारतरुषण्डेषु प्रविशन्ति तथापि काल इव कालात्तव प्रतापान च्छुटन्ति । 3) पयडियेत्यत्र पश्य । निशाकरेण विरहिणीजनस्य असमं भयं जन्यते । कथंभूतेन मत्तमातङ्गवद्विजृम्भितं यस्य सः तेन । प्रकटिता लाम्छनमेव मदलेखा येन सः [तेन] । उल्लासितकरदण्डेन । तारा एवाभरणानि यस्य स तथा [ तेन ] । मत्तमातङ्गोऽपि मदलेखां प्रकटयति, करदण्डमुल्लासयति, ताराणि दीप्राणि आभरणानि धसे बिभर्ति । ।
१ सेवइ8; सेवइहिं D. २ तुज्झ ACP. ३ अइदीहिहर. N. , ४ पडिडय A. ५ उभ 8. .६ वियमिइण A; विभिइअ03; वियंभिइण BP. ७ तह DN. ८ कित्तिय कित्तिम A. ९ लोअह , लोअहं B..१० ध्रुव . ११ उच्छिट्ठिअ N. १२ व ANS. १३ द्विपदान्यत्र N.

Page #291

२२०
___सप्तमोऽध्यायः। प्रकारान्तरेण द्विपदीराह ।
चो विजया ॥५८॥ एकश्चतुर्मात्रः पादे चेद्विजया नाम द्विपदी । यथा
"सजया, विजया ॥ ५८.१ ॥
पो रेवका ॥ ५९॥ पञ्चमात्रो रेवका।
"बहुवया, रेवया ॥ ५९.१ ॥
षो गणद्विपदी ॥६॥ पण्मात्री गणद्विपदी । यथा
"निअ जुवई, गणदु वई ॥ ६०.१ ॥ .. चतौ खरद्विपदी ॥ ६१ ॥ चतुर्मात्रत्रिमात्रौ स्वरद्विपदी । यथा
"पसरदु वेई, अखलिअगई ॥ ६१.१ ॥
पदावप्सराः॥१२॥ पश्चमात्रद्विमात्रौ अप्सराः । यथा- ..
"उअ अच्छरा, गयमच्छरा ॥ ६२.१ ॥
अष्टौ कला वसुद्विपदी ॥ ६३॥ यथा
"सु तव सुदु वई, जयइ नरवई ॥ ६३.१ ॥
चौ करिमकरभुजा॥६४॥ ......... चतुर्मात्रद्वयं करिमकरभुजा । यथा
"करिमयरभुओ, उव्वहुअभुओ ॥ ६४.१ ॥
1) अथ प्रकारान्तरेण द्विपदीराहेत्यत्र सजया विजयेत्यत्र सजया जयवती विजयादेवी। 2) बहुवया रेवया इत्यत्र बहुबका बहुपया वा रेवया रेवानदी। 3) निअजुवेत्यत्र निजयुवतिं पतिर्गणयतु 'मानयत्वित्यर्थः। 4) पसरेत्यत्र प्रसरंतु पतिः अस्खलितगतिः। 5) उअ एत्यत्र पश्य अप्सरसो गतमत्सराः सन्ति । -6) सु तवेत्यत्र । स तव श्रुतो विश्रुतः पतिः । यो जयति नरपतिः। 7) करिमेत्यत्र करिमकरभुक् उ(ओ)वहुतभुक ..... ..... .... .. ...... .. . ... -
२ पई.B; पइ... ३ उअयच्छरा ..
.....१ These three words: are. dropped in P. ४The line is dropped in D.

Page #292

ટ
छन्दोऽनुशासनम् । चलदलाश्चन्द्रलेखा ॥ ६५ ॥ चतुर्मात्रो लघुर्द्विमात्रो लघुश्च चन्द्रलेखा । यथा - "नवचंदलेह, जिम्बे मुद्ध एह ॥ ६५.१ ॥ पतौ मदनविलसिता ॥ ६६ ॥
पञ्चमात्रस्त्रिमात्रश्च मदनविलसिता । यथा"मयणविलसिअं, पावववसिअं ॥ ६६.१ ॥ चपौ जम्भेट्टिका ॥ ६७ ॥

चतुर्मात्रपञ्चमात्रौ जम्भेट्टिको । यथा
" सात बेट्टि, सुर्डे जं भेट्टि ।। ६७.१ ॥ पचौ लवली ॥ ६८ ॥
पञ्चमात्रचतुर्मात्रौ लवली । यथा
" उअ वणावलिआ, फुल्लिअलवलिआ ।। ६८.१ ॥ सप्त कला दलौ चामरपुरसुन्दरी ॥ ६९ ॥
आदौ सप्तास्ततो द्विमात्रो लघुश्चामरपुरसुन्दरी । यथा -
"अमरपुरसुंदरिहिं, भड वरिअ सयंवरिहिं ॥ ६९.१ ॥ चौ काञ्चनलेखा ॥ ७० ॥
षण्मात्रचतुर्मात्रौ काञ्चनलेखा । यथा
-
"मणिकंचणरेहिअ, सुरसुंदरि जेहिअ ॥ ७०.१॥ पौ चारुः ॥ ७१ ॥
at पञ्चमात्रौ चारुः । यथा
"चारुचंपयरुई, उ सोइ जुअई ॥ ७१.१ ॥ तषताः पुष्पमाला ॥ ७२ ॥
त्रिमात्रषण्मात्रत्रिमात्राः पुष्पमाला । यथा -
1) नवेत्यत्र मुग्धा राजते इति क्रियाशेषः । यथा नूतनचन्द्रलेखेह | 2 ) मयणेत्यत्र मदनविलसितं पापण्यवसितम् । 3 ) सा तेत्यत्र सा तस्याः बेटी सुष्ठु भेटिता यत् । 4 ) उभ वेत्यत्र पश्य वनावली पुष्पितलवलिका । 5 ) अमरेत्यत्र अमरपुरसुन्दरीभिः भटाः वृताः स्वयंवरे । 6 ) मणीत्यत्र मणिकाञ्चनराजिता सुरसुन्दरी यथा । 7 ) चार्वीत्यत्र चारु युवतिः शोभते । स्वं पश्य । [ चम्पकरुचिः ] ।
१ जिम ०. २ जंमेदिका N. ३ बेद्दिआ N; बेठिआ 4. ४ सुड्डु BNs. ५ मेहिआ . ६ ओ AD. ७ साहइ . ८ जुवई A.

Page #293

सप्तमोऽध्यायः।
२२९ "एह ललिअदेह बाल । नाइ जाइफुल्लमाल ॥ ७२.१ ॥
. . तोमरमित्यन्ये ॥ ७२.१ ॥ एवमन्या अपि त्रिंशन्मात्रापर्यन्ता अभ्यूह्याः । अप्रसिद्धाभिधानत्वात्तु नोक्ताः ।
यदाहचतुर्मात्रादिकत्रिंशत्प्रान्तैरह्रियुगैः पुनः । एकानेकैरन्तवणैर्यमके द्विपदी विदुः ॥ ७२.२ ॥
द्विपदीप्रकरणम् ॥ गाथात्रानुक्तम् ॥७३॥ अत्र शास्त्रे यन्त्रोक्तं छन्दस्तद् गाथासंज्ञम् ॥ यथा
दश धर्म न जानन्ति धृतराष्ट्र निबोधनात् । मत्तः प्रमत्त उन्मत्तः क्रुद्धः श्रान्तो बुभुक्षितः ॥ त्वरमाणश्च भीरुश्च लुब्धः कामीति ते दश ॥ ७३.१ ॥
अत्र त्रिभिः षड्भिर्वा पादैः श्लोकः ॥ ७३.१ ॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां खोपज्ञच्छन्दोऽनुशासनवृत्तौ द्विपदीव्यावर्णनो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥
ग्रं० १९७; उ० २८०३ ।
*
*
1) एहेल्पत्र एषा ललितदेहा बाला ज्ञायते जातिपुष्पमालेव ।
सप्तमोऽध्यायः संपूर्णः।
१ पुष्पमाल... २ निबोध तान् ; निबोधि तान् B.

Page #294

अथ अष्टमोऽध्यायः।
अथ प्रस्तारादयः षट् प्रत्ययाः॥१॥ प्रस्तार्यत इति प्रस्तारो वृत्तानां विस्तरतो विन्यासः। स आदिर्येषां प्रत्ययानां ते प्रस्तारादयः। प्रतीतिजननात्प्रत्ययास्तेऽधिक्रियन्ते । ते च षट् । यदाहुः
प्रस्तारो नष्टमुद्दिष्टं सधैंकादिगलक्रिया।
संख्या चैवाध्वयोगश्च षडेते प्रत्ययाः स्मृताः ॥ १.१ ॥ तत्र प्रस्तारमाह
प्राकल्पाद्यगोऽधो लः परमुपरिसमं प्राक
पूर्वविधिरिति समयभेदकृर्ज प्रस्तारः॥२॥ तत्रायं क्रमः । पादे अर्धे छन्दसि वा यावन्तो वर्णास्तावन्तो गुरवः प्रथमविकल्पे स्थाप्याः। यथा- समवृत्तस्य व्यक्षरे पादे गुरुत्रयं 555; ततोऽस्य प्राकल्पस्यायो यो गुरुस्तस्याधो लघुः स्थाप्यः । ततः परमुपरिसमं स्थाप्यम् । यत्रोपरि गुरुस्तत्राधस्तादपि गुरुः यत्रोपरि लघुस्तत्राधस्तादपि लघुः । यथा- sss, 55; पुनः प्राकल्पाद्यगुरोरधो लघुः स्थाप्यः। परमुपरिसममिति वचनात् ततः परं गुरुः स्थाप्यः । ततः स्थापितलघोः प्राक् पृष्ठे पूर्वविधिरिति पूर्वस्य प्रथमविकल्पस्य सर्वगुरोविधिविधानम् । प्रथमविकल्पे यो वर्णः स चेह गुरुरेव । यथा- sss, ss, s। 5. एवं सर्वलघुविकल्पं यावदयं विधिः करणीयः। यथा-55s, Iss, s।s, ।। 5, 55। । ।, s।।।।। समयभेदकद्वर्जमिति-समयोऽभ्युपगमस्तद्भेदकारी विकल्पः" प्रस्तारक्रमायातोऽपि वर्जनीयः । संख्यायां न गणनीय इत्यर्थः । अस्य चार्घसमादावुपयोगः ॥२॥
इति समवृत्तप्रस्तारः। अर्धसमप्रस्तारे त्वर्धस्य प्रस्तारः कार्यः। यथा-यक्षरपादद्वयस्य सर्वगुरोः 55; 55. आद्यगुरोरधो लघुः । ततः परमुपरिसममिति परतो गुरुत्रयं स्थाप्यम् ।s, ss. पुनः प्राकल्पाद्यगोऽधो ल इति प्रथमपादद्वितीयगुर्वक्षरस्याधो लघुः । परतस्तु परमुपरिसममिति गुरुद्वयम् । ततः प्राक्पूर्वविधिरित्यादौ गुरुः स्थाप्यः 51 ss, अनया रीत्या सर्वलघु यावत् षोडश भेदाः
अथ अष्टमोऽध्यायः ___1) सर्वैकादीत्यत्र एक आदौ येषां ते एकादयः ते च ते गलाश्च एकादिगलाः सर्वे च ते गलाश्च तेषां क्रिया। 2) तद्भेदकारी विकल्पेत्यत्र अर्धसमादीनां यः प्रस्तुतः प्रस्तारः तस्य चैतत्सादृश्यापादकः ।
१ ततोऽल्पस्य D. २ पृष्टे ABODP.
The following table is dropped in N.

Page #295

अष्टमोऽध्यायः।
२३१ SSSS sss sss। ss।। ISSS । ।
। ss। । 5।। sss 5।। 5। ।
s।।। ।।ss
।।।। ।।। एषु प्रथम-षष्ठ-एकादश-पोडशाः समवृत्तभेदत्वेन अभ्युपगतार्धसमवृत्तभेदकारित्वाद्वर्जनीयाः। ततः शेषाः द्वादश शुद्धार्धसंमभेदाः। विषेमप्रस्तारे तु पादचतुष्टयस्य प्रस्तारः कार्यः । यथा- यक्षरपादचतुष्टयस्य सर्वगुरोः (ऽऽ ऽऽ ऽऽ ऽऽ) प्राक्कल्पाद्यगोधो ल इत्याद्यगुरोरधो लघुः स्थाप्यः । ततः परमपरिसममिति परतो गुरुसप्तकं स्थाप्यम् (155sssss)। पुनः प्रथमपादद्वितीयगुर्वक्षरस्याधो लघुः परमुपरिसममिति परतो गुरुषकम् । ततः प्राक् पूर्वविधिरित्यादौ गुरुः स्थाप्यः (s | ssss ss)। अनया रीत्या सर्वलघु यावत् षट्पञ्चाशदधिकं शतद्वयं भेदाः । तेषां मध्यात् समाधसमरूपत्वेन अभ्युपगतविषमप्रस्तारभेदकारित्वात् "प्रथमो, द्वितीयात्सप्तदशः सप्तदशः, अन्त्यभेदं यावद्वर्जनीयः । ते च समुदिताः षोडश । तद्यथा
स्थापना चेयम् । : SSSS SSSS
SSS SSSI ।sss sss १८ Iss Iss Siss SISS 34 sis। 5। । ।।ss ।।ss
।। । ।। । १८८ ssis 5515 & S ss।। ।। २०५ ।ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ ८६ । ।। ।।। २२२ s s।। १०३
।।। ।।। २३९ ।।। ।।। १२० ।।।। ।।।। २५५ "अमीषां मध्ये प्रथमषष्ठैकादशषोडशाः समभेदाः । अन्ये अर्धसमभेदाः ।
१५४
१७१
1) प्रथमो द्वितीयेत्यत्र प्रथमः त्याज्यः। द्वितीयादारभ्य सप्तदशः त्याज्यः। स तु प्रथमापेक्षया अष्टादशः स्यात् । ततोऽपि सप्तदशः त्याज्य इति भावार्थः। 2) अमीषां मध्ये प्रथमेत्यत्र अमीषां मध्ये प्रथमषष्ठकादशषोडशाः समभेदाः। शेषा द्वादशभेदा ब्यक्षरपादस्यार्धसमस्य पादचतुष्टयत्वेन अभ्युपगताः । अथ यदि ब्यक्षरपादस्य विषमस्य पादचतुष्टये प्रसृते चतुरक्षरपादस्य समस्यैव पादद्वयत्वेन एकैको भेदोऽभ्युपगम्यते तदा एते षोडशापि समवृत्तभेदा भवन्ति । तेषां मध्ये चतुरक्षरपादस्यार्धसमस्य यदि पादद्वयत्वेनैकैको भेदोऽभ्युपगम्य पृथक् क्रियते तदा भेदा बहवो निःसरन्ति । ततो द्यक्षरविषमप्रस्तारे समाधसमयोरपि यक्षरमेव पादचतुष्टयं गणनीयम् । न तु पूर्वोत्त्या चतुरक्षरं पादद्वयं गणनीयम् एवं तुल्यं सर्वत्र ।
.- १ शु० समवृत्तमेदाः A. २ विषमविस्तारे B. ३ The word is dropped in BP. ४ सप्तदशसप्तदशः BP. ५The two words are dropped in DN.

Page #296

२३२
छन्दोऽनुशासनम् ।
अथ जातिष्वार्यायाः प्रस्तारो यथा
प्रथम गणस्य द्विगुरोः (ss) आद्यंस्य गुरोर धो लघुः स्थाप्यः । ततः परमुपरिसममिति परगुरुसहितद्वितीयादिगणानामधो गुरवः स्थाप्याः । प्राक्पूर्वविधिरिति यावत्यः प्रथमगणे मात्रास्तावत्यो गुरुलघुक्रमेण पूरणीयाः । ततश्चतुर्मात्रत्वात्पूर्वगणस्य एको मात्रा प्रक् न्यसनीया । तेन द्वितीयभेदे प्रथमगणो गुर्वन्तः ( 115 ), अन्ये तु गुर्वात्मकाः । पुनराद्यगुरोरधो लघुस्ततः परमुपरिसममिति अन्ये गणा गुर्वात्मकाः । प्राक्पूर्वविधिरिति मात्रात्रये प्रथमगणसंबन्धिन्यवशिष्टे यदि लघुपूर्वो गुरुर्दीयते तदा नौजे जः इति वचनात् समयभेद्ः स्यात् । ततो गुरुपूर्वो लघुर्दीयते इति तृतीयभेदे गुर्वादिः (511) प्रथमो गणः । शेषाश्च तथैव" । पुनराद्यगुरोरधो लघुस्ततः परमुपरिसममिति द्वौ लघू शेषाश्च गणा गुर्वात्मकाः । प्राक्पूर्वविधिरिति एका मात्रा प्रथमगणे अवशिष्यते । सा प्राक् न्यस्येति चतुर्थे भेदे सर्वलघुः प्रथमो गणः ( । । । । ), शेषाश्च तथैव । पुनर्द्वितीयगण - प्रथमगुरोरो लघुः । ततः परमुपरिसममिति द्वितीयंगणद्वितीयगुरुत आरभ्य सर्वे गुरवः । प्राक् पूर्वविधिरिति यदि लघुपूर्वं गुरुद्वयं दीयते तदा गणनाशात्समयभेदः स्यात् । तदेतन्मा भूदिति द्वितीयगणापेक्षयैव द्वितीयगणलघोः पूर्वो लघुर्देयः । " प्रथमच गणः सर्वगुरुरिति पूर्वविधिना गुर्वात्मक इति द्विगुरुर्गुर्वन्तश्च पञ्चमे भेदे प्रथमद्वितीयौ गणौ । ततः षष्ठसप्तमाष्टमेषु भेदेषु क्रमेण द्वितीयतृतीयचतुर्थभेदतुल्यः प्रथमो गणो द्वितीयश्च गुर्वन्त एव । ततो नवमे भेदे द्वितीयगणगुरोरधो लघुः । ततः प्राक्पूर्वविधिरिति लघुपूर्वी गुरुः प्राग् देयः । तेन जगणस्तत्र संपन्नः । " प्रथमच गुर्वात्मकः । उपरितुल्यत्वं पुनः परेषां स्थितमेव । यावद्विशतितमे भेदे गणद्वेयं लघुरूपं संपन्नमिति द्वितीयो गणो विंशत्या निष्ठितः । तृतीयगणः "चतुर्भेदः एकैको "विंशतिकृत्वोऽशीत्या निष्ठितः । चतुर्थगणः पञ्चभेदः एकैकोऽशीतिकृत्वः चतुःशत्या निष्ठितः । पञ्चमगणञ्चतुर्भेदः एकैकः चतुःशतीकृत्वः षोडशशत्या निष्ठितः । षष्ठगणो द्विभेदः एकैकः षोडशशतीकृत्वो
1 ) तथैव पुनरित्यत्र यथाक्रमं न्यस्ता गुर्वात्मका अन्ये इति । 2 ) प्रथमश्च गणेत्यत्र गणस्य चतुर्मात्रिकतया नाशो गणनाशः । तथा हि यदि पूर्व गुरुद्वयं दीयते तदा प्रथमो गणस्त्रिमात्रो द्वितीयः पञ्चमात्रः प्रथमस्त्रिमात्रो वा स्यात् । गणस्तु चतुर्मात्र एव स्थाप्य इति समयः । 3 ) प्रथमः पाश्चात्यः 4 ) परेषां स्थितेत्यत्र अग्रेतनानाम् । तथाविधमेव सर्वगुरुरूपम् । 5 ) चतुर्भेद इत्यत्र जगणरहितत्वात् । 6 ) विंशतिकृत्वो इत्यत्र विंशतिश्चतुभिर्गुणिताशीतिः । 7 ) पञ्चभेदेत्यत्र जगणसहितत्वात् ।
१ प्रथमगणस्य BP. २ आद्यगुरोः A ३ अत्रैका मात्रा C; अत्रैकमात्रा BP.
४ प्राकू dropped in A. ५ प्रथमो गणो ABCP. ६ गुर्वादि AN. ७ अवशेष्यते AC. ८ सा च BP. ९ चतुर्भेदे
१२ गणद्वयलघु ० C.
N; चतुर्थभेदे C. १० द्वितीयगण dropped in A ११ लघुपूर्वोक्तगुरुः A. १३ द्वितीयगणो ० १४ असीत्या P. १५ चतुर्थगणपञ्च मेद एकेसी तिकृत्वः A.

Page #297

अष्टमोऽध्यायः।
२३३ द्वात्रिंशच्छत्या निष्ठितः । सप्तमगणश्चतुर्भेदः एकैको द्वात्रिंशच्छतीकृत्वो द्वादशभिः सहस्रैः अष्टशत्युत्तरैर्निष्ठितः । अन्त्यो गुरुरेक एव । एकेन गुणितं तदेवेति तावद्भिरेव निष्ठितः । एवं निश्चितं पूर्वार्धम् । परार्धमपि गणविकल्पानिश्चित्य प्रस्तारयेत् । एवमन्येष्वपि मात्राछन्दःसु प्रस्तारो ज्ञेयः इति ॥ २॥ समवृत्तानां प्रकारान्तरेण प्रस्तारमाह
ग्लावधोधो द्विर्द्विरतः ॥ ३ ॥ समवृत्तानां प्रस्तारे चिकीर्षिते प्रथमपतौ यावत्संख्यापरिमाणमेकान्तरितावधोऽधो गुरुलघू स्थाप्यौ । अतः परं द्वितीयादिपतिपु द्विगुणद्विगुणा गुरवो लघवश्च अधोऽधः स्थाप्याः । यथा- त्र्यक्षरे छन्दसि प्रथमपतौ एकान्तरिताः गुरुलघवः अष्टसंख्यां यावत् स्थाप्याः । द्वितीयपतौ द्वौ द्वौ । तृतीयपतौ चत्वारश्चत्वारः।
इति प्रस्तार उक्तः॥३॥ समवृत्तानां नष्टमाह
नष्टेऽङ्कस्य दले लः सैकस्य गः॥४॥ किंचिद्वृत्तं नष्टं चतुर्थ पञ्चमं वा । तत् समं यदि भवति तदा दलेऽर्धे कृते ल इति लघुर्लभ्यते । पुनर्दले लघवो लभ्यन्ते । अथ वैषम्यात् संख्या अर्ध न ददाति तदा सैकस्य गः इति सैकस्याङ्कस्य दले कृते गुरुलभ्यते । पुनस्तथेति नष्टवृत्तमुत्पद्यते । यथाअत्रैव त्र्यक्षरे छन्दसि पञ्चमं वृत्तं नष्टम् । पञ्च अर्ध न ददतीति सैकाः षट् तदर्धे गुरुः । पुनस्त्रयोऽधं न ददति । सैकाश्चत्वारः तदर्धे गुरुः । द्वयोरर्धमेक इति लघुरिति द्वौ गावेको
लः ईदृशं पञ्चमं वृत्तं (551) इति ॥ ४ ॥ ... समवृत्तनष्टविधिरुक्तः । जातीनां नष्टविधिरुच्यते
नष्टाङ्के गणैर्हते शेषसंख्यो गणो देयो
राशिशेष लब्धं सैकम् ॥५॥ नष्टस्य वृत्तस्याङ्के स्थापिते गणैर्गणविकल्पैहते यच्छेषं तत्संख्यो गणो देयः । यत्र तु राशिशेषं भवति तत्र लब्धं सैकं कार्यम् । ततः पुनस्तस्मिन्नुत्तरगणेविकल्पैहते शेषसंख्यो गणो देयः। यथा-आर्याप्रस्तारे एका कोटिरेकविंशतिर्लक्षाः एकविंशतिः सहस्राः द्वे शते द्वादशोत्तरे इत्येतावत्संख्यं वृत्तं नष्टं कीदृशमिति पृष्टे प्रथमगणश्चतुर्विकल्प इति चतुर्भिनष्टाङ्क हरेत् । लब्धं त्रिंशल्लक्षास्त्रिंशत्सहस्रास्त्रीणि शतानि व्युत्तराणि शेषं चत्वारि"
1) शेषं चत्वारीत्यत्र अत्र नष्टाङ्कराशिनिलेपो जातः। परंतु चतुभिर्भागो धृतः । ततः शेषं चत्वारि ।
१ नष्टाङ्कस्य N. २ पुनस्तद्वत् N. ३ उद्याद्यते c. ४ सैका N; सैकां A. ५ त्रयाध N. ६ ददाति B. ७ हृतशेष. N. ८ राशिषं A. ९गण dropped in A. १० चतुर्थवि. N
३० छन्दो०

Page #298

२३४
छन्दोऽनुशासनम् । इति तद्विकल्पेषु चतुर्थ सर्वलधुं न्यसेत् (।।।।)। द्वितीयो गणः पञ्चविकल्प इति पञ्चभिर्हरेत् । लब्धं षट् लक्षाः षट् सहस्राः षष्टयधिकाः । राशेश्च हृताः शेषं त्रीणि इति तद्गणविकल्पेषु तृतीयं मध्यगुरुं न्यसेत् । ततो राशिशेषं लब्धं सैकं इति वचनाल्लब्धं सैकं कृत्वा तृतीयगणश्चतुर्विकल्प इति चतुर्भिर्हरेत् । लब्धमेकं लक्षमेकपञ्चाशत्सहस्राः पञ्चशतानि पञ्चदशोत्तराणि । राशिशेषमेक इति तद्विकल्पेषु प्रथमं सर्वगुरुं न्यसेत् । लब्धं सैकं कृत्वा चतुर्थगणस्य पञ्चविकल्पत्वात् पञ्चभिर्हरेत् । लब्धं त्रिंशत्सहस्राः त्रीणि शतानि व्युत्तराणि । राशिशेषमेक इति प्रथमविकल्पं सर्वगुरुं न्यसेत् । ततो लब्धं सैकं कृत्वा पञ्चमगणस्य चतुर्विकल्पत्वात् चतुर्भिर्हरेत् । लैब्धं पञ्चसप्ततिः शतानि षट् सप्तत्यधिकानि । शेषं चत्वारीति चतुर्थविकल्पं सर्वलघु न्यसेत् । ततः षष्ठस्य द्विविकल्पत्वात् द्वाभ्यां हरेत् । लब्धं सप्तत्रिंशच्छतानि अष्टाशीत्यधिकानि । शेषं द्वे इति द्वितीयविकल्पं सर्वलघु न्यसेत् । ततः सप्तमगणस्य चतुर्विकल्पत्वाच्चतुर्भिहरेत् । लब्धं नव शतानि सप्तचत्वारिंशदधिकानि । शेषं चत्वारीति चतुर्थविकल्पं सर्वलघु न्यसेत् । अन्ते नित्यविन्यासं : गुरुं न्यसेत् । ततः सप्तमगणाल्लब्धं परार्धादिगणस्य चतुर्विकल्पत्वाच्चतुर्भिहरेत् । लब्धं द्वे शते षट्त्रिंशदधिके । राशिशेषं त्रीणीति तृतीयविकल्पमादिगुरुं न्यसेत् । ततो लब्धं सैकं कृत्वा द्वितीयगणस्य पञ्चविकल्पत्वात् पञ्चभिर्हरेत् । लब्धं सप्तचत्वारिंशत् । राशिशेष द्वे इति द्वितीयविकल्पमन्तगुरुं न्यसेत् । ततो लब्धं सैकं कृत्वा तृतीयगणस्य चतुविकल्पत्वाच्चतुर्भिर्हरेत् । लब्धं द्वादश । शेषं चत्वारीति चतुर्थविकल्पं सर्वलघु न्यसेत् । ततश्चतुर्थगणस्य पञ्चविकल्पत्वात्पञ्चभिर्हरेत् । लब्धं द्वे । राशिशेषं द्वे इति द्वितीयविकल्पमन्तगुरुं न्यसेत् । ततो लब्धं सैकं कृत्वा पञ्चमगणस्य चतुर्विकल्पत्वाच्चतुर्भिहेरेत् । लब्धं शून्यम् । राशिशेषं त्रीणीति तृतीयविकल्पमादिगुरुं न्यसेत् । षष्ठो नित्यविन्यासो लघुरेव । ततो लब्धं सैकं कृत्वा सप्तमगणस्य चतुर्विकल्पत्वाच्चतुर्भाहरेत् । लब्धं शून्यम् । शेषमेकमिति प्रथमविकल्पं सर्वगुरुं न्यसेत् । अन्ते नित्यविन्यासो गुरुरेव । स्थापना यथा-।।।। ।।, 55, 55, ।।।। ।।।। ।।।।, 5, 5।। ।।s, ।।।। ।।s, 5।। ।, ss, s. १२१२१२१२ संख्यतमैषा आर्या । यदाह
नष्टाङ्के प्रथमं भक्ते गणाकैश्चतुरादिभिः । शेषसंख्यो गणो देयो लब्धं कुर्यात्सरूपकम् ॥ ५.१॥ पुनर्भजेत्पुनर्लब्धं सरूपं शेषसंख्यया ।
गणान्दद्याद्गते शेषे गाथायाः प्राग्गणक्रमः ॥ ५.२ ॥ एवमन्येष्वपि मात्राच्छन्दःसु नष्टविधिज्ञेयः । इति नष्टानयनम् ॥ ५.२ ॥
१ चत्वारि A. २ हृतशेष AD; हृतशेषत्रीणि C. ३ लब्धं dropped in D. ४ चतुर्विकल्पं A. ५चतुर्विकल्पं AC.६ पञ्चमेदत्वात् ABD. ७ स्थापना to आर्या dropped in ABP. ८ चतुरादिकैः DP.

Page #299

२३५
· अष्टमोऽध्यायः। अथोद्दिष्टस्य संख्यापरिज्ञानार्थमाह -
__ उद्दिष्टेऽन्त्याल्लाद् द्विर्येकं त्यजेत् ॥ ६॥ केनच्चित्प्रस्तारोक्ते वृत्ते कतिथमित्युद्दिष्टे यथा -(55।) एवं गलेषु स्थापितेषु अन्त्याल्लादारभ्य अर्थात् "पश्चानुपूर्व्या अधो द्विरिति द्विगुणोऽङ्कः कार्यः। ग् चेदेकं त्यजेत् । गुरोरधो द्विगुण एकोनः कार्यः। अयमर्थः- अन्त्यस्य लस्याधो योऽङ्कस्तं द्विगुणयेत् । स च निराकाराया आवृत्तेरसंभवात्प्रथमातिक्रमे कारणाभावादेक एव परिशिष्टो द्विगुणीकृतो द्विको जातस्ततस्तस्मादपनीय तत्पूर्वस्य गुरोरधो निधाय द्विगुणीकृतश्चतुष्कः । स एकोनः कृतस्त्रिकः। पुनस्तत्पूर्वस्य गुरोरधो निधाय द्विगुणीकृतः षवः । स एकोनः कृतः पञ्चकः । तदीदृशं पञ्चमं वृत्तमिति ॥ ६॥ अथ जातीनामुद्दिष्टमाह
आद्यमन्त्येन हतं व्यधस्तनम् ॥७॥ स जयति कुमारपालः श्रीमानवनिपतिशतविनुतचरणः ।
निर्मलयशसा धवलितभुवनश्चक्रधरतुल्यौजाः ॥ ७.१ ॥ केनचिदियमार्या कतिथीति पृष्टे अस्या गणान्संस्थाप्य तदधश्चतुःपश्चादिका विकल्पसंख्यां यथासंभवं लिखेत् । ततो गणितक्रमेण आद्यमन्त्येनं हत्वा व्यधस्तनमिति तत्र दृष्टविकल्पादधस्तैनान् विकल्पान् राशेय॑पोह्य संख्यां लब्धामेतावतिथं वृत्तमिति निर्दिशेत् । कथम् । अन्ते न्यस्तस्य अर्धगणस्य अविकल्पत्वात् एकमङ्कमधो निधाय सप्तमगणस्य चतुर्विकल्पत्वाच्चतुर्भिर्हन्यात् । जातानि चत्वारि । इह दृष्टः सर्वगुरुः । तस्याधस्तनान् अन्तगुरु-आदिगुरु-सर्वलघून त्रीन् अस्माद्राशेः पातयेत् । शेषमेकम् । षष्ठश्चाविकल्पः । "पञ्चमे चतुर्भिर्हते अधस्तने चैकस्मिन्सर्वलघौ त्यक्ते त्रीणि । चतुर्थे पञ्चभिहतेषु पञ्चदश । "अधस्तनेषु त्रिषु त्यक्तेषु द्वादश । तृतीये चतुर्भिर्हतेषु अष्टचत्वारिंशत् । त्याज्यं नास्ति । द्वितीये" पञ्चभिर्हतेषु त्रिषु त्यक्तेषु द्वे शते सप्तत्रिंशदधिके । प्रथमे
- 1) पश्चानुपूर्व्या अधो द्विरित्यत्र लघोः प्रान्त्यसबन्धिनोऽधो द्विगुणः । यदा प्रान्ते गुरुर्भवति तदा द्विगुणं अकं कृत्वा एकं पातयेत् । 2) व्यपोह्य अपनीय। 3) अर्धगणेत्यत्र अर्धगणं हि एकगुरुत्वात् । 4) पञ्चमे चतुर्भिहते अधस्तने दले पञ्चमे स्थाने यश्चतुर्लक्षणोऽङ्कः स एकेन अवशिष्यताङ्केन गुण्यः । जाताश्चत्वारः । तदनन्तरमत्र पञ्चमे स्थाने सर्वलघुः पाश्चात्यो गणोऽस्ति अतः प्रान्त्योऽस्याग्रे स्थितः सर्वलघुसंबन्धी चतुर्णा मध्ये निष्काशनीयः । अवशिष्टास्त्रयः। 5) अधस्तनेषु इत्यत्र अत्र प्रान्तगुरुरस्ति भतो गणसंबन्धि अङ्कत्रयं पातयेत् ।
१ द्विग्चेकं B; द्विग्रंकD; द्विर्गे ANP. २ यथा Iss एवं लगेषु ON; यथा । एवं लगेषु A; यथा ।। एवं लगेषु D. ३ द्विगुणयेत् B.४ तत्पूर्वगुरोः BP. ५ कृत dropped in A, ६ कृतषकः . ७ कृत: dropped in cD. ८ वृत्तं पञ्चममिति A. ९ अन्तेन ABODGP. १० अन्तेन ADGH. ११ अधस्तान् N. १२ निदेशेयेत् B. १३ एकमङ्कमन्ते निधाय A; एकमधो निधाय B. १४ तृतीय स्थाने B. १५ द्वितीय स्थाने B,

Page #300

२३६
छन्दोऽनुशासनम् । चतुर्भिर्हतेषु एकस्मिन् त्यक्ते नव शतानि सप्तचत्वारिंशदधिकानि । पूर्वार्द्धान्त्यार्धगणश्चाविकल्पः । सप्तमे चतुर्भिर्हतेषु सप्तत्रिंशच्छतान्यष्टाशीत्यधिकानि । त्याज्यं नास्ति । षष्ठे द्वाभ्यां हतेषु पञ्चसप्ततिः शतानि षट्रसप्तत्यधिकानि । त्याज्यं नास्ति । पञ्चमे चतुर्भिहतेषु त्रिंशत्सहस्त्रास्त्रीणि शतानि चतुरुत्तराणि । त्याज्यं नास्ति । चतुर्थे पश्चभिर्हतेषु चतुर्यु त्यक्तेषु लक्षमेकमेकपञ्चाशत्सहस्राः पञ्च शतानि षोडशाधिकानि । तृतीये चतुर्भिर्हतेषु त्रिषु त्यक्तेषु षटू लक्षाः षष्टिशतानि एकपष्टयधिकानि । द्वितीये पञ्चभिर्हतेषु द्वयोस्त्यक्तयोस्त्रिंशल्लक्षास्त्रिंशत्सहस्रास्त्रीणि शतानि व्युत्तराणि । प्रथमे चतुर्भिर्हतेषु त्याज्याभावादेका कोटिरेकविंशतिर्लक्षाः एकविंशतिः सहस्राः द्वे शते द्वादशोत्तरे एतावतिथीति निर्दिशेत् । यदाह
गणानुद्दिष्टगाथायाः संस्थाप्य तधो लिखेत् । चतुःपैञ्चादिकां संख्यां स्थानस्थानोचितां ततः ॥ ७.२ ॥ हत्वा हत्वाद्यमन्त्येन चोपरिस्थंगणादधः। "पृथग्धृतगणेभ्योऽथ गणसंख्यां विकल्पयेत् ॥ ७.३॥ हताद्वार्योंचितात् तावद्यावदाद्याङ्कसंभवः।
तत्संख्यामुद्दिशेद्गाथामुद्दिष्टप्रत्यये बुधः ॥ ७.४॥ एवमन्यास्वपि जातिषु यथास्वविकल्पं ज्ञेयम् ॥ इत्युद्दिष्टसंख्यानयनम् ॥७॥ अथ सर्वैकादिगलक्रियापरिज्ञानार्थमाह -
वर्णसमानेककान्सैकानुपर्युपरि निक्षिपेन्
मुक्त्वान्त्यं सर्वैकादिगलक्रिया ॥८॥ वर्णसमान्वर्णतुल्यान् । यावन्तो वर्णास्ताव॑तः एककान् सैकानेकेन 'सहितान् विन्यस्य उपर्युपरि निक्षिपेदन्त्यं मुक्त्वा । इयं सर्वैकादिगलक्रिया । सर्वगाणां सर्वलीनां एकादिगानामेकादिलानां च परिज्ञानाय क्रियाकरणमित्यर्थः । यथा चतुरक्षरे छन्दसि पश्चैकैका उपर्युपरि न्यस्यन्ते ।
११ १ १ १ १ ततोऽधस्तनो द्वितीये क्षिप्यते । द्वितीयोऽपि तृतीये । ११ १४ ४ ४ तृतीयोऽपि चतुर्थे । मुक्त्वान्त्यमिति वचनादन्त्यो वय॑ते । ११३ ३ ६ ६ पुनरधस्तनो द्वितीये क्षिप्यते द्वितीयोऽपि तृतीये अन्त्य १ २ २ २ ३ ४ मुक्त्वा । पुनरधस्तनो द्वितीये क्षिप्यते । जातम् । ( See १ १ १ १ १ १ the last row in the table ). अत्र प्रथममेकं सर्वगुरु ___ 1) पृथगू धृतगणेत्यत्र पृथक् कृतां मण्डितगणेभ्यः । 2) विकल्पयेदित्यन षष्ठगणानुसारेण गणसंख्यां विचारयेत् । कोऽर्थः । अवशिष्यमाणगणसंख्याकं हतादकात् पातयेत् ।
१ एतावतिथीमिति ABP. २ चतुष्पञ्चा• CDN. ३ one हत्वा dropped in B. ४ चोपरिष्टग-णात् A. ५ वार्योचिता तावत् CN. ६ इत्युद्दिष्टानयनम् A. ७ उपर्युपरि क्षिपेत् CDFGHN. ८ तावन्तः CDP. ९विनस्य B. १० उपर्युपरि क्षिपेत् BCNP. ११ सर्वगानां P. १२ dropped in A. १३ पञ्चैका B. १४ प्रथमकं N.

Page #301

अष्टमोऽध्यायः।
૨૨૭ (ssss)। चत्वार्येकलघूनि त्रिगुरूणि (Isss;s iss;ssis;sss।)। षट् द्विलघूनि द्विगुरूणि (।।55s55।।5।ss s। 51 55।।)। चत्वारि त्रिलघूनि एकगुरूणि (।।।।।।5।5।।5।।।)। एवमेकं सर्वलघु (।।।।।)। इयमेव सर्वैकादिर्गलक्रिया प्रथमषष्ठैकादशषोडशसमवृत्तहान्या यक्षरार्धसमस्य । यथा-४, ४, ४ । अत्र चत्वारः एकलघवश्चत्वारो द्विलघवश्चत्वारस्बिलघवः । एवमन्येष्वप्यर्धसमेषु ज्ञेयम् । तथा अष्टाक्षरजातेः सर्वैकादिगलक्रिया यक्षरसमवृत्तहान्या चतुरक्षराधेसमहान्या च यक्षरविषमस्य । यथा-८, २६, ५३, ६६, ५३, २६, ८। एवमन्येष्वपि विषमेषु ज्ञेयम् ॥ ८॥ अथ जातीनां सर्वैकादिगलक्रियामाह -
आद्यभेदानधोऽधो न्यस्य परैर्हत्वाग्रे क्षिपेत् ॥९॥ आर्यायामाद्यगणस्य भेदान् अँलघु-द्विलघु-चतुर्लघून् एकं द्वौ एकं च इत्यधः स्थापयित्वा परैर्द्वितीयगणभेदैः अलघु-द्विलघु-चतुर्लघुभिः एक-त्रि-एकसंख्यैः कपाटसन्धिक्रमेण स्थापितैः । यथा (१, २, ११, ३,१)। पृथक् पृथग् गुणयित्वा अग्रे क्षिपेदिति। एकेन गुणिते जातमग्रतः स्थाप्यम् १,२, १ । अत्र "त्रिभिर्गुणितं (३, ६,३) क्षिपेत् । जोतं (१, ५, ७,३)। पुनरेकेन (१, ३, १) गुणितमत्र क्षिपेत् । जातं (१, ५, ८, ५,१)। अत्र एको लघुः पञ्च द्विलघवः अष्टौ चतुर्लघवः पञ्च षद्लघवः एकश्च सर्वलघुरिति । पुनरस्य राशेरनयैव दिशा तृतीयगणविकल्पैर्घाते जातस्य परस्मिन् राशौ क्षेपे जीतं (१, ७, १९, २६, १९, ७, १)। पुनरस्य राशेरनयैव दिशा चतुर्थ
गणविकल्पैर्घाते जातस्य परस्मिन्राशौ क्षेपे जातं (१,१०, ४१,९०, ११६, ९०, ४१, • . १०,१)॥९॥
अथ संख्यामाह- ते पिण्डिताः संख्या ॥१०॥
ते सर्वैकादिगलाङ्काः पिण्डिताः एकीकृताः संख्या भवन्ति । तद्यथा-अस्मिन्नेव . चतुरक्षरे छन्दस्येकं चत्वारि षद् चत्वारि एकमिति षोडश वृत्तानि भवन्ति । एवमर्धसमेषु विषमेषु मात्राच्छन्दःसु च ज्ञेयम् ॥१०॥
..१ dropped in A. २ एकमेकं CN. ३ द्वयमेव A. ४ ग dropped in A. ५ अष्ट
तां A. ६ लघु-द्विलघु N. ७ सन्धि dropped in B. ८ यथा १,३,११,३,१०; १,३,११,२,१ BP. ९गणयित्वा A. १० गुणितेन N. ११ त्रिभितत् क्षिप्यते A; त्रिभिर्गुणितं तत् क्षिपेत् B. १२ जातं यथा B. १३ घातेऽस्य A.

Page #302

२३८
छन्दोऽनुशासनम् । अथ प्रकारान्तरेण समवृत्तानां संख्यामाह
- वर्णसमद्विकेहतिः समस्य ॥ ११ ॥ समवृत्तस्य पादे यावन्तो वर्णास्तावतां द्विकानामन्योऽज्यघातः समवृत्तानां संख्या। तत्र उक्तायां द्विकस्यान्योज्यघातो न संभवतीति द्विभेदैव । अत्युक्ता द्विकद्वयघाते चतुर्भेदा । मध्या द्विकत्रयघाते अष्टभेदा । प्रतिष्ठा द्विकचतुष्टयघाते षोडशभेदा । एवं यावदुत्कृतेः षड्विंशतेः द्विकानामन्योऽन्यघाते षट् कोठ्यः एकसप्ततिर्लक्षाः अष्टौ सहस्राण्यष्टौ शतानि चतुःषष्टयधिकानि ॥ ११॥
ते द्विगुणा द्विहीनाः सर्वे ॥१२॥ ते विवक्षितजातिभेदा द्विगुणां द्विहीनाः उक्तादयो विवक्षितजातिपर्यन्ताः सर्वे भेदा भवन्ति । "यथा उत्कृतिमेदाः एव द्विगुणा द्विहीनाः सर्वजातिभेदास्त्रयोदश कोव्यः द्वाचत्वारिंशल्लक्षाः सप्तदशर्सहस्राः सप्तशतानि षड्विंशत्यधिकानि भवन्ति । यथा वाँ गायत्र्यां चतुःषष्टिभैदा द्विगुणा द्विहीना गायत्रीपर्यन्ताः षड्विंशत्यधिकं शतमुक्तादिजातिभेदा भवन्ति । एवमन्याखपि वाच्यम् ॥ १२॥ अथ प्रकारान्तरेण अर्धसमसंख्यामाह
समकृती राश्यूना अर्धसमस्य ॥ १३ ॥ सममिति समवृत्तसंख्योच्यते । तस्य कृतिर्वर्गः । सा राश्यूना समवृत्तसंख्याहीना । अयमर्थः । समवृत्तसंख्यागुणिता समवृत्तसंख्या राश्यना अर्धसमस्य संख्या भवति । यथा चतुरक्षरसमवृत्तसंख्या षोडश । तत्कृतिढे शते षट्पञ्चाशदधिके समाधसमभेदाः । ते राश्यूनाः शुद्धार्धसमस्य संख्या भवन्ति । द्वे शते चत्वारिंशदधिके ॥१३॥ अथ प्रकारान्तरेण विषमवृत्तसंख्यामाह
"तत्कृतिविषमस्य ॥१४॥ तस्याः समकृतेः कृती राश्यूना विषमवृत्तस्य संख्या । यथा-अस्मिन्नेव चतुरक्षरे छन्दसि समकृतिढे शते षट्रपञ्चाशदधिके । तस्याः कृतिः पञ्चषष्टिः सहस्राः पञ्च शतानि षत्रिंशदधिकानि समाधसमविषमसंख्या । अस्यां समासमराश्यूनायां पञ्चषष्टिः-सहस्राः द्वे शते अशीत्यधिके ॥ १४ ॥
1) यथोत्कृतिभेदाः एवेत्यत्र उत्कृतिभेदाः ६७१०८८६४ द्वाभ्यां गुणने १३४२१७७२८ द्विहीना १३४२१७७२६ । 2) तस्कृतिरित्यत्र चतुरक्षरसमराशिः १६ चतुरक्षरार्धसमराशिः २४०; द्वयो राश्योमिलितयोः २५६ एष राशिः ६५५३६ एतस्मात् पात्यते । ततः चतुरक्षरपादस्य विषमवृत्तस्य प्रस्तारसंख्या ६५२८० रूपा भवन्ति । सर्वगुरु १ द्विलघु १० चतुर्लघु ४१ षद लघु ९० अष्टलघु ११६ दशलघु ९० द्वादशलघु ४१ चतुर्दशलघु १० षोडशलघु १ । अष्टमोऽध्यायः संपूर्णः ॥ इति छन्दोऽनुशासनस्य छन्दश्चडामण्यपराह्वयस्य पर्यायाः संपूर्णाः। संवत् १६५९ वर्षे वैशाखशुदि १५ दिने लिखिताः॥ पं० रनचन्द्रगणिभिः।
१ समवृत्तसंख्यामाह B. २ द्विकसहतिः D. ३ द्विगुणद्विहीनाः N; द्विगुण dropped in A. ४ सर्वमेदाः ०. ५ द्विचत्वा० लक्षाः BC; द्वाच. लक्ष्याः A. ६ सप्तदश सहस्राणि A. ७च A. ८चतुःषष्टिभेदाः BN. ९ अर्धसमसंख्या B. १० विषमवृत्तसंख्या A.

Page #303

२३९
अष्टमोऽध्यायः। अथ मात्रावृत्तानां प्रकारान्तरेण संख्यामाह -
विकल्पहतिर्मात्रावृत्तानाम् ॥ १५॥ मात्रावृत्ते या गणविकल्पसंख्या सा अन्योऽन्यहता मात्रावृत्तस्य संख्या भवति । सा च यथास्थानं प्रागेवोदाहृता ॥ १५॥ अथ मात्राविकल्पानां संख्यामाह -
अङ्कान्त्योपान्त्ययोगः परे परे मात्राणाम् ॥१६॥ अङ्कानामेकड्यादीनां यौ अन्त्यौपान्त्यौ तयोर्योगः परस्परमीलनं परे परे स्थाने न्यस्तौ मात्राणां संख्या भवति । यथा-येकयोरन्त्योपान्त्ययोर्योगे त्रयः परस्थाने न्यस्तास्त्रिमात्रस्य विकल्पसंख्या । द्वित्रिकयोर्योगे पञ्च परे स्थाने न्यस्ताश्चतुर्मात्रस्य विकल्पसंख्या । पञ्चकत्रिकयोोगेष्टौ परे स्थाने न्यस्ताः पञ्चमात्रस्य विकल्पसंख्या । अष्टकपञ्चकयोर्योगे त्रयोदश परे स्थाने न्यस्ताः षण्मात्रस्य विकल्पसंख्या । त्रयोदशकाष्टकयोयोगे एकविंशतिः परे स्थाने न्यस्ताः सप्तमात्रस्य विकल्पसंख्या । एकविंशतित्रयोदशयोयोगे चतुस्त्रिंशत्परे स्थाने न्यस्ताः अष्टमात्रस्य विकल्पसंख्या । स्थापना-१।२।३। ५। ८।१३ । २१ । ३४ । एवमुत्तरत्रापि ॥ १६ ॥ __अथाध्वयोगमाह
द्विघ्नानेकाध्वयोगः ॥१७॥ द्विघ्ना द्विगुणा एकेन रूपेण हीना संख्या अध्वयोगो भूमिमानं भवति । त्र्यक्षरे छन्दसि अष्टौ प्रस्ताराः । ते द्विगुणिताः षोडश । तत एकस्मिन् पातिते पञ्चदश । पञ्चदशाङ्गुलायां भुवि त्र्यक्षरं छन्दः प्रस्तार्यते । एकमङ्गुलं वर्णेनावष्टभ्यते । एकं चान्तरालं चाध्वमानम् । इह च प्रस्तारसंख्ययोरेवोपयोगो नष्टादयस्त्रयश्चित्रमात्रम् । अध्वयोगस्तु पुरुषेच्छानुविधायित्वेन अनियतः । न च क्षेत्रनियमे फैलमस्ति इति निरुपयोगः । पूर्वाचार्यानुसरणात्त्वस्माभिरुक्तः ॥ १७॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां स्वोपज्ञच्छन्दोऽनुशासनवृत्तौ प्रस्तारादिव्यावर्णनो नामाष्टमोऽध्यायः समाप्तः ॥ ८॥
___संपूर्ण छन्दोऽनुशासनमिति । ग्रंथाग्रं २०५ ॥ उभयग्रं० श्लोकसंख्या ३००८ ॥
प्रस्तारादि
१ त्रिकद्विकयोः P. २ न्यस्ता D. ३ परिस्थाने D. ४ The word and the figures are dropped in D. ५ किमपि फल• E. ६ अस्माभिरप्युक्तः A.

Page #304

Page #305

परिशिष्टम् । जानाश्रयी-छन्दोग्रन्थान्तर्गत-प्राकृतवृत्तवर्णनम् ।
INTRODUCTORY NOTE Jānāsrayi is an old work on Sanskrit:metres composed by some Pandit at the court of King Janāśraya, who is generally identified with Madhavavarman I of the Vişņukuņdin dynasty who ruled over the districts of Krishna and Godāvarī towards the end of the sixth century A. D. The work consists of six chapters which respectively deal with the Samjñās, the Vişama Vșttas, the Ardhasama Vrttas, the Sama Vrttas, the Mātrā Vrttas and the Prakriyās such as the Prastāra and others. The Mātrā Vrttas in the fifth chapter are defined under four different heads or Prakaraņas, namely, the Vaitālīya, the Mātrāsamaka, the Aryā, and the miscellaneous. Among these the last is the most important one for the history of ancient Prākrit prosody; it consists of Sūtras 45 to 75, which describe about nineteen metres of which eleven are strophic, the others being single ones. These are defined and illustrated as Sanskrit metres, but the commentator tells us that they are
a few Jätis current among the people'. Many of these metres with their names are found in Virahānka's Vșttajātisamuccaya and ought to leave no doubt that they are old metres which properly belong to the Prākrit prosody. In the Arya Prakaraṇa too, there are two or three new varieties, most important among them is the Gītikā which played a very important part in the construction of strophic metres and had retained its peculiarities for a long period during which it was very popular with the poets (as the dimunitive termination kā in its name suggests ), until Hemacandra formally obliterated the difference between it and the Gīti. Hemacandra, as a matter of fact, has treated the Gītikā as a kind of the Gīti, giving different names to its three varieties, probably following his great predecessor Svayambhū in this respect.
2. I have published this portion of the Jānāśrayī, namely Sūtras 39 to 44 from the Arya Prakarana and 45 to 75 from the last Prakarana, with an exhaustive introduction in the Särdhasatäbdi Volume of the Bombay Asiatic Society, Bombay 1957; but I am reproducing it here owing to its importance for the Prākrit metres, whose origin and deve. lopment I have tried to trace in the introduction to the present volume of Hemacandra's Chandonusāsana. As said in the abovementioned
f0-9 gasto

Page #306

૨૦-૨
छन्दोऽनुशासनम् । article, I have generally followed the Trivandrum edition of the work; but now and then I have adopted the readings mentioned in the footnotes of that edition and given from the three manuscripts on which the edition is based, designated as ka, kha and ga. Where no help could be obtained either from the readings adopted in the edition or from those noted in the foot-notes, I have suggested emendations, showing the readings of the edition (ed.) or of the manuscripts, as the case may be, in the foot-notes. Words or letters newly added by me to.complete the sense are shown in the rectangular brackets.
3. Jānāśrayi has made use of eighteen different Mātrā or Varpa Gañas for its definitions of metres, employing a double set of symbols to convey them. I have discussed these along with those employed by another work on Sanskrit metres, namely, the Ratnamañjūşa, in the introduction, paras 3–5. Here in the following portion, only the following are used :
आ-आकार (सातवत्) = SII; इ - इकार (विभातिक्) = ISI; ई - ईकार (धीवराश) = SIS; क् - ककार (विभातिक्) = ISI; द् - दकार (नचरतिद्) = IIII; ब् – बकार (तेश्री:क्वब्) = SSI; भ्-भकार = S; य् – यकार (कमलिनीय) = IIIS; स् - सकार (गङ्गास्) = SS; हू- हकार = I.
(1 signifies a short letter or one Mātrā; s signifies a long letter
or two Mātrās.) 4. At the end of the text I am reproducing also the translation of it from the abovementioned article in the Sārdhasatābdi Volume owing to the somewhat obscure nature of terms employed here. I am thankful to the authorities of the Society for giving me permission to reproduce the portions of that article here.
जानाश्रयी-छन्दोविचिगत-पञ्चमाध्यायसूत्राणि ३९-७५
वामनिकाये षष्ठो हः॥ ५.३९ ॥ आर्याया आयेऽप्यर्धे षष्ठो गणो लघुरेव केवलो भवति चेत्, वामनिका नाम भवति ।
यथा
प्रवितततारककुमुदे गतमेघे शरदि सौम्ये च । चन्द्रो विभाति संप्रति हंस इव नभःसरस्येषः ॥ ५.३९.१ ॥
गीतिरन्त्ये दि वा ॥ ५.४०॥ . आर्याया अन्त्येऽप्यर्षे षष्ठो गणो दकार इकारो वा भवति चेत्, गीति म भवति ।

Page #307

परिशिष्टम् (जानाश्रयी)।
२४०.३
यथा
भ्रमद लिकुल[कल ]विरुतप्रविततकमला विभान्ति कमलिन्यः। भासुरमरकतमणिनिभकोमलमृदुचारुवर्णसंछन्नाः ॥ ५.४०.१॥
ध्रुवोभयोनी ॥५.४१॥ सैव गीतिश्चतुर्थे गणे यतिरुभयोरयोर्भवति चेत् , ध्रुवा नाम भवति । यथा
ललनाननानि नीलालकानि ललितानि [लोलनयनानि ] । राजन्ति बन्धुजीवाधराणि रतिभोगसारसहितानि ॥ ५.४१.१॥
गीतिका सप्तमो यी वा ॥ ५.४२॥ सैव गीतिर्गीतिका नाम भवति सप्तमो गणो यकार ईकारो वा भवति चेत् । यथा
त्वामिह धैन्यं मन्ये विचित्रधर्मार्थकामसंश्रयासु। यस्य चरितं तव मतं विद्वज्जनवल्लभासु गीतिकासु ॥ ५.४२.१ ॥
कचित् तृतीयश्च, पञ्चमोऽपि ॥५.४३ ॥ कचित् प्रयोगान्तरे उभयोरप्यर्धयोस्तृतीयश्च पञ्चमश्च गणो यकार ईकारो वा भवति । अपि शब्दादेकस्मिन्नप्यर्धे भवति । प्रयोगे यत्नः कार्यः ॥ ५.४३ ॥
पूर्णाार्यागीतिः॥५.४४॥ . सैव गीतिः पूर्णार्धा आर्यागीति म भवति । यथा
. एतत्तद्धजयुगलं मन्दरगिरिभित्तिघट्टिताङ्गदवलयम् । । अस्ति तुमुलशरपाटितवर्म रुधिररागसंभृतचर्म ॥ ५.४४.१ ॥
इत्यार्याप्रकरणम् । आर्याजातिः सोपजातिरुक्ता । इदानीमन्याश्च काश्चिजातयो लोके प्रचरन्त्यो वक्ष्यन्ते ।
.. प्रतिपादं पश्चाधं च गलितम् ॥५.४५॥ पञ्च गणा गणस्याधं च पादे पादे भवन्ति चेत् , गलितं नाम भवति । यथा.. न स्मरसि किं त्वदीरित-शर-भासुर-तानाम् ,
अटवीषु चोग्र-केसरि-शरभासु-रतानाम् । अथवा वसन्तदृष्ट्या निशातदन्तस्य, . प्रातर्बाधाय शरनिशा तदन्तस्य ॥ ५.४५.१॥
चत्वारो निर्धायिका ॥ ५.४६॥ चत्वारो गणाः प्रतिपादं भवन्ति चेत् , निर्धायिका नाम भवति ॥ ५.४६॥
१ मरतक ed. २ ललनावनानि ed. ३ धन्यां ed. ४ मनो ed. ५ अत्ति तुमुलसरपातितकर्म ed; (तन्म for कर्म-कग). ६ वसन्तकस्य दृष्टया (कग) अथवान्तकस्य सृष्टया-Ratnamanjusa. ७ प्राप्ता बोधाय Ratnamanjusa... . .
.

Page #308

२४०.४
छन्दोऽनुशासनम्।
यी वान्त्यः ॥५.४७॥ अन्त्यो गणश्चतुणां पादानां निर्धायिकाया यकारो वा ईकारो वा भवति ॥ ५.४७ ॥
क् तृतीयः॥ ५.४८ ॥ तस्याः निर्धायिकायाः प्रतिपादं तृतीयो गणः प्रायेण ककारो भवति । यथा
बाले बालेन्दुखण्डधारिणा,
क्रोधाद् दग्धोऽपि मन्मथाधमः। सकलं लोकं हि चण्डमानसो, निशितैर्बाणैर्भिनत्ति मर्मसु ॥ ५.४८.१ ॥
पञ्च नर्कुटकम् ॥५.४९॥ प्रतिपादं पश्च गणा भवन्ति चेत् , नर्कुटकं नाम भवति ।
[यी वा द्वितीयतृतीयौ ॥ ५.५० ॥] तस्यैव नटिकस्य द्वितीयतृतीयगणौ यकार ईकारो वा भवतः ॥ ५.५० ॥
तृतीयो व वा ॥ ५.५१॥ तस्यैव नकुटेकस्य तृतीयो गणो बकारो वा भवति । यथा
उपरि विधूतभस्मनिकर प्रवरसुरभितं,
श्रवणभुजङ्गवक्रमरुता दहनकणमुचा । धवलितमिन्दुखण्डकिरणैः क्षरदमृतलवैः,
कपिशमयूखभिन्नतिमिरं नयनमवतु वः॥ ५.५१.१ ॥ इदं वरं विज़म्भमाणः कुमुदानन्दः,
स तु नवनीतपिण्डसदृशस्तिमिरविमथनः। रजनिकैरोऽप्युपैति शनकैर्गगनं नील, सरस इव [च सरो] नीलं [सु] विपुलं हंसः ॥ ५.५१.२ ॥
षडधिकाक्षरा ॥५.५२॥ प्रतिपादं षट् गणा भवन्ति चेत्, अधिकाक्षरा नाम भवति ॥ ५.५२ ॥
युङन क्॥५.५३ ॥ तस्या अधिकाक्षरायाः प्रतिपादं युग् गणः ककारो न भवति ॥ ५.५३ ॥
क तृतीयः॥५.५४ ॥ तस्या अधिकाक्षरायाः प्रतिपादं तृतीयो गणः ककार एव भवति ॥ ५.५४ ॥
-
. . नकुटकम् ed; ( नकुक्कुटकं-ख; नकुर्कुटकम्-क). ९ भवति ed. १० नकुर्कुटकस्य-क; ११ निकरप्रवरसुरभित ed. १२ इदं वरं एष विजृ° ed. १३ रजनीकरो ed, १४ नील ed,

Page #309

परिशिष्टम् (जानाश्रयी)।
२४०-५ यी वान्त्यः ॥ ५.५५॥ तस्या अधिकाक्षरायाः प्रतिपादमन्त्यो गणो यकार ईकारो वा भवति ॥ ५.५५ ॥
___ कचिदाद्योऽपि ॥ ५.५६ ॥ तस्या अधिकाक्षरायाः क्वचित् प्रयोगान्तरे आद्योऽपि गणो यकार ईकारो वा भवति ।
यथा
विकसितनीलोत्पलाचितं मदनबाणदीपनं,
ध्रुर्वमधुचषकातिशायिनं दयितमुखसमर्पितम् । सुतनु निषेवितवतो[ऽधरं] तनुतरंगविह्वलं, न" च वागधिकाक्षरा तथा श्रुतिमनोऽभिनन्दिनी ॥ ५.५६.१ ॥
शीर्षकं गीतिकापरा ॥ ५.५७ ॥ सैवाधिकाक्षरा गीतिकापरा भवति चेत्, शीर्षकं नाम भवति । यथा
विचरन्ति महेन्द्रगोपका नीलशाड्वलश्रियः, . स्तोकं ग्रहचन्द्रभास्करांश्छादयन्ति नीरदाः। मेघोरचारिणी च विलसति तटित् समन्ततः,
प्रणदन्ति वनस्थलीषु मुदितमनसश्च चातकाः॥ कुटचकुसुमाधिवासिताः सिलिन्ध्रकन्दलवनान्तसेविनश्च ।
वान्ति पवनाः प्रवासिनां कुर्वन्ति च सोत्सुकानि मानसानि ॥ ५.५७.१ ॥ एकैकवृद्ध्या ललित-सुभद्रा-विद्रुम-वंशपत्र-कुञ्जर-पुष्पदन्त-मालाः ॥५.५८॥
___इत्येवंनामकौनि सप्त शीर्षकाणि भवन्ति । तत्र ललितस्य पादः सप्त गणा भवन्ति, अन्ते · · गीतिका च । सुभद्राया अष्टौ, अन्ते गीतिका च । एवं शेषाणि शीर्षकाणि एकैकवृध्या झेयानि ॥ ५.५८ ॥
निर्धायिकामध्यं त्रिकलयम् ॥ ५.५९ ॥ उक्तप्रकारं शीर्षकं निर्धायिकामध्यं भवति चेत् , त्रिकलयं नाम भवति । आदावधिकाक्षरा मध्ये निर्धायिका अन्ते गीतिका एवमेतास्तिस्रस्त्रिकलयमिति ॥ यथा
विकसितकुसुमं निशागमे [पूर्ण]चन्द्रवाँधितं, __संकोचमुपैति पङ्कजं भ्रमर ऐष सोत्सुकः। विनदन्ति मनोहराणि केदारोदरसंस्थिताः,
कान्तासहिता विचिन्त्य किमपि कलहंससारसाः॥ . . १५ नीलोत्पलाचिंतमदन° ed. १६ ध्रुवं मधुचषकाचतिशयिनं ed. १७ निषेवितवति (निषेवित यवति-खग) रतिरहस्तनु° ed. १८ नववाग ed. १९ यथा च श्रुति° ed. २० मेघोदकचारिणी ed. २१ वासितसिलिन्ध्र° ed. २२ वंशपुष्प (खग). २३ नामानि (खग). २४ बोधितं ed. २५ एव ed..

Page #310

छन्दोऽनुशासनम् ।
शार्दूलरूढैरिवेन्द्रगोपकैः,
पुष्पैर्विभान्ति च बन्धुजीवकाः । शर्वर्य इव [च] विकीर्णतारका, विकसितकुसुमा विभान्ति शीर्षकाः । सप्तच्छद मकरन्दमुद्विहाय कुसुमातिपातिलोलुपानि । मधुकरकुलानि सादरं श्रयन्ति कुमुदानि रेणुपाण्डराणि ॥ ५.५९.१ ॥ गणास्त्रयो भङ्गद्विपदी ॥। ५.६० ॥
त्रयो गणाः प्रतिपादं भवन्ति चेत्, भङ्गद्विपदी नाम भवति । गणाधिकारे वर्तमाने पुनर्गणग्रहणं चतुर्लघूनां पञ्चलघूनां च सर्वेषां गणानां चाभेदेन ग्रहणार्थम् । इतरथा हि चतुलघूनामेव ग्रहणं स्यात् ॥ ५.६० ॥
२४०.६
चत्वारः पञ्च षट् सप्त वा ।। तस्या भङ्गद्विपद्या न केवलं त्रय एव गणा भवन्ति ।
वा भवन्ति ॥ ५.६१ ॥
भान्ते वा ।। ५.६२ ॥
तस्या भङ्गद्विपद्याः प्रतिपादं गुरुरन्ते भवति वा न वा ॥ ५.६२ ॥ त्रिंशद्धा परमा ।। ५.६३ ॥
त्रिंशल्लघवो यस्या भङ्गद्विपद्याः सा भवति त्रिंशद्धा परमा अधिका भङ्गद्विपदी । ततः सर्वाभ्यो द्विपदीभ्यो या परमा सा त्रिंशद्धा भवति । तदधिका नास्ति ॥ ५.६३ ॥
द्विपदी गीतिकापरा ॥ ५.६४ ॥
सैव भङ्गद्विपदी द्विपदीत्युच्यते गीतिकापरा भवति चेत् । उदाहरणम्
५.६१ ॥
चत्वारो वा पश्च वा षड् वा सप्त
क्षीणमम्बु वापीषु सरित्सु च सांप्रतं, रक्ष्यमा बहुधनमिव भाग्यविपर्यये । तप्तपां सुरेषा च विशुष्कवनद्रुमा, बद्धचोरमाते मही परितप्यते ॥
'अवसीदति श्रमासहं गात्रं महिषस्य धर्ममूच्छितस्य । बहुपोष्यबालपरिजनं गृहतन्त्रमिवातुरं निरुद्यमस्य ॥ ५.६४.१ ॥ इयमपरा द्विपदी—

करुणाकर निष्करुणेन वायुना, रिपुवार [r] वारणदानगन्धिना । बहुवल्लभ [ वल्लभ] विप्रयोजितो, जनकान्तं जनश्वरताद्य दूयते ॥
२६ शालारूढै° ed. २७ सप्रच्छमदकरन्दं विहाय ed; ( - मकरन्दमविहाय - खग ). बहुधनमिह ed. २९ मत एव ed. ३० जनकान्तो ed.
२८ रक्ष्यमाणं
www.jalnelibrary.org

Page #311

परिशिष्टम् (जानाश्रयी)।
२४०-७ अधुना मधुकरबन्धुना बन्धूकेन सरजस्ककेसरेण । भवतेव जगद्वन्धुना कुलमण्डन मण्डितानि भूस्थलानि ॥ ५.६४.२ ॥
कचिद्विदारी मध्ये ॥ ५.६५॥ कचित्प्रयोगान्तर भङ्गद्विपदीगीतिकयोर्मध्ये विदारी भवति । विदारीलक्षणमुत्तरत्र वक्ष्यति । यथा
अभिनवकन्दलीकुसुमकेसरलोलवरस्थलीमुखाः, ____ कुसुमितकुटैजसुरभिपरागविराजितसानुकाननाः। समदमयूरमधुरकेकारवपूरितकन्दरोदराः,
ससलिलमुखरजलदमलिना गिरयो रमयन्ति मानसम् ॥ केतकसूचिभिदा मरुता, .
बकुलरजांसि समुद्वहता। अभिमुखदयितजनोऽपि जनः,
सोत्सुक एव बलात् क्रियते ॥ . . अवनुन्नातपरेणुना करेणुनाथमलिनेन तोयदेन । उपगिरिमुदन्तविद्युता सकलं जगदय॑ते मनोभवाय ॥ ५.६५.१ ॥
विदारी भान्ताश्चतुर्दश लघवः॥५.६६॥ [गुर्वन्ताश्चतुर्दश लघवः] प्रतिपादं भवन्ति चेत् , विदारी नाम भवति ॥ ५.६६ ॥
. मिश्रः पञ्चमः प्रायः॥ ५.६७ ॥
तस्या विदार्याः प्रतिपादं पञ्चमो लघुः पूर्वेण वा लघुना परेण वा मिश्रो गुरुर्भवति . प्रायः ॥ ५.६७ ॥
उपान्त्यै आ॥ ५.६८ ॥ प्रायः इति वर्तते । तस्या विदार्याः प्रतिपादमन्त्यस्य समीपे प्राय औंकारो भवति । अन्यत्रानियमः ।
सायसुरभिरजधूसरया, मृदुमलयानिलझंपितया ।
कामिजनो नवमालिकया, विगलितमानमनाः क्रियते ॥ ...... त्रयोविंशतिर्भङ्गुरासकम् ॥ ५.६९ ॥
भान्ता इति तु वर्तते । गुर्वन्तास्त्रयोविंशल्लघवो यथेष्टं मिश्रिता भवन्ति चेत् , भङ्गुरासकं नाम भवति ॥ ५.६९॥ ... ३१ लीलाधर-ed. ३२ कुटच ed. ३३ मधुकरकेकाराव ed. ३४ उपान्त्या mss; एउपान्त्यः ed. १५ एकनरो ed. ३६ क्षपितया ed. ३७ यदपि विगलित mss.

Page #312

२४०-८
. छन्दोऽनुशासनम्।
द्वादशावलम्बनम् ॥ ५.७० ॥ [द्वादश लघवः प्रतिपादं भवन्ति चेत् , अवलम्बनं नाम भवति । ]
[सोऽन्ते] ॥ ५.७१ ॥ तस्य प्रतिपादमन्ते प्रायः सैंकारो भवति ॥ ५.७१ ॥
__ उभे रासकम् ॥ ५.७२॥ उभे भङ्गुरासकावलम्बने सहित रासकमित्युच्यते । यथा
कथं बाहुमूलत्रिकदेशनिवेशितानि, ___ गृहसेऽद्य वसनेन किमङ्ग नखक्षतानि । लक्षमङ्गनालिङ्गनलग्नमनङ्गसाक्षि,
झलक्ष्मा तव भरति तृतीयमिवेदमक्षि॥ दशनद[ल]-प्रेचितेन, क्षतजलवारुणितेन । शोभितेवाधरेण, त्वमसि विलासधरे[ण] ॥ ५.७२.१ ॥
___ गाथा ॥५.७३ ॥ गादानी वक्ष्यते ॥ ५.७३ ॥
सार्षी ॥ ५.७४॥ सा च गाथा आर्षीति ज्ञेया। ऋषेरेवेयमित्यार्षी । पञ्चखनुष्टुबादिजगत्यन्तेषु सा गाथा भवति ॥ ५.७४ ॥
पादैश्चतुर्भिः षड्भिर्वा ॥ ५.७५ ॥ सा गाथा चतुर्भिर्वा षडिर्वा पादैः खजातीयैर्वा विजातीयैर्वा भवति । यथा
पश्यसि पश्यसि परदोषमात्मदोषं न पश्यसि । भर्तारमथ धनं च कुलं च हित्वा किं किं हससि ॥ ५.७५.१ ॥ दश धर्म न जानन्ति धृतराष्ट्र निबोध तान् । । मत्तः प्रमत्त उन्मत्तः श्रान्तः क्रुद्धो बुभुक्षितः। त्वरमाणश्च भीतश्च कामी चोरश्च ते दश ॥ ५.७५.२॥
॥
इति जानाश्रय्यां छन्दोविचित्यां जात्यध्यायः पञ्चमः समाप्तः ॥
३८ जोऽन्ते ed. ३९ अकारो ed. But the letters may even be डोऽन्ते and कारो. ४० कया ed. ४१ झषजन्मा ed. ४२ दशनदहचितेन ed. ४३ शोभितेन वाधरेण ed.

Page #313

Adhyaya V, (Sütras 39 to 75 ) N. B. See Introductary note para 3 for the meanings of the technical terms like d or dakāra and the like.]
It is Vāmanikā, when the sixth ( Gana) is h, (even ) in the first (half of the Āryā) 39.
If the sixth Gaņa even in the first half of an Aryā consists merely of a single short letter, it is called Vāmanikā. As:
At present in the autumn, this moon shines brightly like a swan in the lake-like sky, where stars resembling night-lotuses are scattered everywhere, from which the clouds have departed and which looks lovable (on that account).
(Note: All the three adjectives in the first half must be taken with the word nabhah-sarasi in the second half and not with saradi which is fem. in gender; further, both the words pravitata-tāraka-kumude and nabhah-sarasi are to be taken as Upamā-Samāsas and not as the Rūpaka ones, as shown by the adjective gata-meghe in particular. That an Upamā, and not a Rūpaka, is meant in the stanza, is also clear from the simile harsa iva. )
:'(The Āryā is called ) Giti, if the sixth ( Gana) in the latter (half) is either d or i. 40:
If (even) in the latter half of the Aryā the sixth Gaņa is either dakāra (i. e., IIII) or ikāra (i. e., isi), it is called Gīti: As:
The lotus plants shine beautifully, having their lotuses surrounded by the sweet humming of the swarms of the hovering bees and being covered with a soft, delicate, lovely colour resembling that of a bright emerald gem..
It is called Dhruvā when in both (the halves ), (the Yati is ) after the fourth ( Gana). 41.
The same Gīti is called Dhruvā when the Yati is after the fourth Gaņa in both the halves. As:
The graceful faces of the lovely ladies, possessed of bluish locks, tremulous eyes, (and) lower lips which resemble a Bandhujīva flower, shine beautiful, being endowed with the essence of the enjoyments of Love'. 41. 1. . (The Giti is called ) Gitikā when the seventh Gana is y or i. 42.
... That same Gīti is called Gitikā when the seventh Gaņa is either yakāra (i. e., IIIS ) or ikära (i. e., ss). As :
३.-२ छन्दो

Page #314

280.80
छन्दोऽनुशासनम् । "I regard you fortunate, whose deeds are highly valued in the pretty songs which are dear to learned men and which are based on wonderful ( topics pertaining to ) Dharma, Artha and Kāma'. 42.-1.
Sometimes, even the third and also the fifth ( Gana is so). 43.
Sometimes, in an alternative employment, even the third and also the fifth Gaņa in both the halves are either yakāra (IIS) or ikāra (SIS). By the word api (it is suggested that this happens even in one half (only). Efforts should be made for (finding out) such an employment.
When the half is made whole it is called Āryāgiti. Ako
That same Gīti is called Aryāgīti when its half (Gaņa i. e., the 8th ) is made whole. As:
This is that pair of arms, whose armlets have been rubbed against the walls of the Mandara mountain, whose armour is torn by the fierce arrows and whose shield is tinged with the redness of blood'. 44. 1.
Here ends the section on Aryā.
The Jāti called Aryā together with its sub-divisions is defined. : Now hereafter, some other Jātis which are in vogue among the people shall be defined.
(That metre is called ) Galita when there are five and a half. (Ganas ) in every Põda. 45.
If there are five full Gaņas and a half of it more, the metre is called Galita. As
Do you not remember the flashes (bhāsuratā) of the arrows discharged by you, when they devoured the lives of fierce lions and Sarabhas in the forest ... ... ?
(If there are ) four (Ganas in each Pāda ) it is Nirdhāyikā. 46. If there are four Gaņas in each Päda it is called Nirdhāyikā. Its last ( Gana ) is either y or i. 47.
The last Gaņa of all the four Pādas of Nirdhāyikā is either yakāra (IIS) or ikāra (ISI).
k is the third. 48.
The third Gaņa in every Pāda of that Nirdhāyikā is generally a kakāra (ISI). As:
The wicked Manmatha (God of Love) of fearful intentions strikes all people with sharp arrows at their vitals, even though he was angrily burnt to ashes by the wearer of the young crescent moon, oh young girl.'

Page #315

affargy (onarereft) |
२४०.११
(If there are) five (Gaņas in a Pāda, it is called) Narkutaka. 49. In every Pada, if there are five Gaņas, it is called Narkuṭaka,
(Its) second and third (Ganas) are y or i. 50.
Of that same Nirkuṭaka, the second and the third Ganas are yakāra (IIIS) or ikāra (SIS).
Or, its third (Gana) is b. 51
Of that same Narkuṭaka, the third Gana may optionally be a bakara (i. e., SSI). As :
C
May the (third) eye (of Sambhu) protect you, which has the clouds of ashes above it blown off and which is rendered fragrant by the puffs from the mouth, releasing sparks of fire, of the serpent placed on the ear, which is whitewashed with the rays of the crescent moon from which drops of nectar are oozing out and which has dispelled the darkness by its tawny lustres.' 51. 1.
But that moon too gradually rises up to the blue skies, as a swan moves from one lake to another blue and expansive lake, now gracefully growing in lustre, crushing the darkness, looking like a ball of fresh butter and being the delight of the night lotuses.' 51. 2.
(If there are) six (Ganas in a Pada, it is) Adhikākṣarā. 52. If there are six Gaņas in each Pada, it is called Adhikākṣară.
The even (Gana) is never k. 53.
Of that Adhikākṣarā, the even Gana in each Pada is not kakāra (i. e., ISI).
(But) the third must be k. 54.
Of that Adhikākṣarā, the third Gaņa in each Pāda is kakāra (ISI) alone.
y or i is its last (Gana). 55.
Of that Adhikākṣarā the last Gaṇa in each Pāda is either yakāra or ikāra (i. e., nis or sis).
-Sometimes even the first is so. 56.
Of that Adhikākṣarā, sometimes, i. e., in some employment, even the first Gana is either yakāra or ikāra i. e., IIIS or SIS. As:
'Oh fairbodied girl, while I enjoy your lower lip, which is covered with blooming blue lotuses, which inflames the shafts of the god of Love, which surpasses an unfailing goblet of wine, which is offered in the mouth of the lover, (and) which is restless owing to slight throbbing, (your)

Page #316

२४०-१२
speech containing many letters is not so gladdening to the ear and the mind ( as this lip).'
(Note: The adjectives of adhara, which is evidently meant, are intended to be applicable to both the adhara and the madhu, yet the qualities of the former excel those of the latter, as said in the first adjective in the second line. The blue lotuses in the case of the adhara are the dark-blue glances from the half-closed eyes of the girl. In the end, the speaker says that the profuse words of love from the mouth of the fair one are not so delightful as her lower lip when it is in the lover's mouth, though this latter makes her absolutely silent and unexpressive of her love.)
(It is ) a Šīrşaka, when followed by a Gitikā. 57. If this same Adhikākṣarā has a Gitikā immediately following it, it is called a Sirşka. As -
The red insects which are the beauty of the green verdure, move about; the rain-clouds slightly cover the planets, the moon and the sun. Now the lightning moving in the interior of the cloud flashes all around and then the Cātaka birds raise their notes in the sylvan regions, with delighted minds.
And then, as soon as the winds begin to blow, surcharged with the fragrance of the Kutaja flowers, gently embracing the tops of the beds of the sprouts of the Silindhra flowers, so soon they make the minds of the journeying lovers uneasy'.
By the addition of one ( Gana) each time ( are obtained ) Lalita, Subhadrā, Vidruma, Vaṁsapatra, Kunjara, Puspadanta and Mālā (Sirsakas ). 58.
There take place seven Sirsakas as named above. Among them, seven Gaņas make the Pāda of Lalita and there is a Gītikā at the end; eight Gaņas make that of Subhadrā and a Gītikā at the end. Thus the remaining Sīrşakas should be known by the addition of one Gaņa every time.
It is a Trikalaya when it has a Nirdhāyikā in the middle. 59. If the Sirsaka as described above has a Nirdhāyikā in the middle of it, it is called a Trikalaya. Thus in short, first an Adhikākṣarā, then a Nirdhāyikā in the middle, (and) finally a Gītikā at the end, these three form a Trikalaya. As :
At the advent of the night, the day-lotus which had its flower open, now closes itself, being oppressed by the full moon. This bee has

Page #317

affereu (start),
२४०.१३ become uneasy. The Kalahaṁsas and the Sārasas accompanied by their mates, raise their pleasant voices, being stationed in the inside of the Kedāras and thinking about something.
Here, the Bandhujīvaka trees appear very charming with their flowers looking like the Indra-gopa insects mounted upon the green verdure. There, the Sīrşaka plants with their open flowers resemble the nights bespangled with stars.
The swarms of bees, having left behind them the juice of the Saptacchada flowers and being extremely greedy, after neglecting (other) flowers, fondly resort to the night lotuses, turned whitish with their pollen. 59. 1.
Three Ganas ( make a Pāda of a) Bhangadvipadī. 60. If there are three Gaņas in each Pāda, it (i, e., the metre) is called Bhangadvipadī. The mention of a Gaņa again (in the Sūtra), even when the governing word gana is still available (from Sūtra 15), is meant for the adoption of all the Gaņas, whether the Caturmātras or the Pancamātras, without any distinction. Otherwise, the Catur. mātras alone (which are meant by the word gana in Sūtra 15) would have been available.
.. Or four, or five or six or seven ( Ganas make its Pāda). 61.
Of that Bhanga-dvipadī, there are not merely three, but also four, five, six or even seven Gaņas.
A bh (i, e., a long letter ) stands optionally at its end. 62. Of that Bhanga-dvipadi, a long letter may or may not be at the end of every Pāda.
The longest ( among them ) contains 30 h (i. e., short letters). 63. That Bhanga-dvipadi which has thirty short letters (i, e., Mātrās ) is the last, the longest, among them. Hence the one which is longer than all the other Bhanga-dvipadīs, contains thirty Mātrās.
e does not exist any which is longer than that. Note: h or a laghu signifies both a short letter and an akşara Mātrā; see Introductory. Note, para 3.
It is (called ) a Dvipadī, when a Gîtikā follows it immediately. 64. That same Bhanga-dvipadi is called Dvipadī, if it is immediately followed by a Gitikā. Illustration
The water in wells and rivers is now exhausted like the ample treasure, though well protected, at the (evil) turn of one's fortune.

Page #318

२४०.१४
: छन्दोऽनुशासनम् ।
ned thief.
And this earth, with the forest trees completely dried up and its dust well heated, pines away like the mother of an imprisoned thief.
The body of the wild buffalo, who is oppressed by heat, droops down, being unable to bear any exertion, like the troubled household affairs, which require the feeding of many children and dependents, in the case of an idle man.' 64. 1.
Here is another Dvipadi :
* By the ruthless breeze, which moves about being charged with the odour of the elephant's rut, are tortured the persons who are separated from their dear ones, today, oh compassionate one, oh conqueror of your enemies, oh lord of many beloved ladies and beloved of your people !'
(Note: Every line begins with a vocative).
Now are the spots on the earth adorned by the Bandhūka flower, whose filaments are covered with pollen and which is a friend of the bees, as they (i. e., spots) are adorned by you, who are the friend of the world, oh ornament of your family'. 64. 2.
Sometimes a Vidāri is (put) between ( the two ). 65. Sometimes, in a different employment of the metre), a Vidari is placed between the Bhanga-dvipadi and the Gītikā. The definition of a Vidāri ( the author) will give later. As
"The mountains, looking darkish owing to the water-filled thundering clouds, please the mind, as they have their lovely table-lands looking wavy owing to the filaments of the fresh flowers of the Kandali plants, their topmost forests overspread with the fragrant dust of the flowering Kutaja plants, (and the interiors of their caves filled with the sweet notes of the impassioned pea-cocks.
A (loving) person, though his beloved mate is in front of him, is yet made uneasy by the breeze, which is opening the Ketaka buds und wafting with itself the pollen of the Bakula flowers.
The whole world is worshipfully offered to the god of love by the rain-cloud, which is dark like the lord of a she-elephant, which has dispersed the day-light resembling the dust, and which is prominently displaying its lightning, in the vicinity of the mountain. 65. 1.
Vidāri (is a metre, where ) there are fourteen short letters (i, e.,
Mātrās, in a Pāda ) with a long letter at the end. 66. If there are fourteen Mātrās (the last two consisting of a long letter) in a Pada, the metre is called Vidāri, 66.

Page #319

affarge ( trataret)
२४०.१५ The fifth ( Mātrā) is usually combined ( with either the fourth or them sixth ). 67.
Of that Vidāri, in every Päda, the fifth short i, e., Matrā, is generally combined either with the earlier Mātrā or with the following one so as to form a long letter. 67. Note: Laghu is an Akşara Mātrā, see note on 63.
The penultimate ( Gana) is ā. 68. The word prāyaḥ continues. Of that Vidārī, in each Päda, there is generally, the ākāra (i. e., sii) as the penultimate (Gaņa). There is no rule about the others, 68.
A passionate lover has her mind dispossessed of pride by the Navamālikā creeper, which is dusky with the fragrant pollen of the evening and which is shaken by the gentle breezes from the Malaya mountain'. 68. 1
Twenty-three ( Mātrās make the Pāda of ) a Bhangurāsaka. 69. The word bhāntāḥ still continues. If in a Pada twenty-three Laghus i, e., Mātrās, with a long letter at the end, are mixed up in any way, it is called Bhangu-rāsaka, 69.
Twelve ( Mātrds ) (Make the Pāda of) an Avalambana. 70. If there are twelve Laghus i. e, Mātrās, in each Pāda, (the metre) is called Avalambana.
8 stands at the end of the Pāda). 71. At the end of each Pada, there is generally a sakāra (ss). 72.
The two together make a Rtásoka. 72. The two namely, the Bhangu-rāsaka and the Avalambana, together make a Rāsaka. As
“Why, how do you conceal by your garment, the nail-marks placed at the base of your arms and at the Trika (by your lover)?! fish-banner god is bringing you a third eye, as it were, which is the witness of Cupid and * ***. You are as it were adorned with this your lower lip, which is graceful, slightly reddened with the drops of blood and thickly marked with the tooth-bites (of the lover)'. 72, 1.
Hereafter the Gāthā. 73. The Gathā shall hereafter be described.
It is Arşi. 74. And that Gāthā is to be known as Ārsi (i. e., archaic or irregular). It is called so, because it belongs to the Rşi alone ( and so

Page #320

२४०.१६
छन्दोऽनुशासनम् । @must not be employed by the ordinary poets of today ). That Gāthā is found in any of the five Jātis beginning with the Anuştubh and ending with the Jagati.
It is ( endowed with ) four or six Pādas. 75. That Gathā appears with four or six Pādas, either of the same or of the different types. As:
You see the faults of others every now and then; but you do not see your own fault. Why do you laugh after abandoning your husband, property and family ? 75. 1. '
The following ten do not understand Dharma, oh Dhrtarāştra; know them. They are:- The proud, the intoxicated, the mad, the exhausted, the wrathful, the hungry, the man in haste, the frightened, the passionate and the robber; these are the ten.' 75. 2.
Thus ends the fifth chapter, dealing with the Jātis, in the Jānāšrayi Chandoviciti,

Page #321

I. Index of Sūtras.
8.7 5.39 5.34
4.15 5.22 5.23
2.6 2.376 5.40
8.6 7.44 4.67
अङ्कान्त्योपान्त्ययोगः अजमुखश्चीर्गन्तो अजश्नूस्तृतीयपश्चमौ अतिजगत्यां नतिगा अतिधृत्यां म्सौ सौ अतिशक्कयां स्जसस्या अत्यष्टौ यम्नस्भल्गाः अत्युक्तामध्याप्रतिष्ठा अत्युक्तायां गौ स्त्री अथ प्रस्तारादयः अथ प्रायोऽपभ्रंशे अनुष्टुभि त्रौ गौ विभा अनुष्टुभि नाद्यात्स्नौ अन्तरसमा एव द्वितीय अन्ते च अन्त्येऽवात् अन्यथापि अन्यद्वितानम् अन्यद्विषमम् । अभिकृतौ भ्मस्भनीगाः अभिनवं तजैः अयुज्याद्यलाद् गः अर्धयोर्वा अष्टोपजातिः अष्टौ कला वसुद्विपदी अष्टौ नज्रा भौ गो आकृतौ भ्रौ ब्रौ ब्रौ आदौ पश्चित्रलेखा आद्यचियतिः पथ्या आद्यमेदानधोऽधो ___३१ छन्दो.
8.16 | आद्यमन्त्येन हतम् 3.65 | आद्ययोः षची
5.2 आये तृतीये चिदौ 2.194 | आयेऽर्धे उदः 2.321 आभिर्बहुरूपा 2.242 आसां तृतीयस्य 2.286 ! उक्तायां गः श्रीः
2.4 | उत्कृतौ मौ तो 2.7 | उत्साहादिना येनैव 8.1 उद्दिष्टेऽन्त्याल्लात् 5.1 | उपगीतं तजैः 2.72 | उपान्त्यलोना 3.33 | उभे विषमा '6.21 | उष्णिहि मौ गो 3.42 | एकाक्षरोक्ता जातिः 4.16 | एकोऽष्टाक्षरः पादः 4.87 | एतयोः परयोश्च 2.87 | एदोतौ पदान्ते 1.15 | एभिः पादाकुलकम् । 2.372 | एषैव नीपरतः 7.48 ओजजा चारुहासिनी 3.57 | ओजजा पश्चिमान्तिका 3.30 ओजयुजोः 6.16 ओजयुजोच्छडा रासः 7.63 ओजे चौ युजि पचौ 2.263 ओजे विपरीतादिः । 2.353 ओजे षण्मात्रा लगन्ताः ।
4.79x क प विसर्गानुसार ___4.3 | कडवकान्ते प्रारब्धार्थों .. 8.9 | कामिन्याद्या व्यत्यये
4.45 2.52
2.3 3.40 2.156 1.10
3.70 2.386 3.60 3.63
3.1 5.16 3.62 3.35 3.53 1.7
___6.3
3.25

Page #322

6.18 7.61 7.57 4.38 5.15
5.5
6.26
4.41
कुङ्कुमकेसरं तजैः कृतिः प्राविसमभ्युदश्च कृतौ नौ नौ भौ क्रमवृद्ध्योद्व्यवसमुपात् खञ्जकं दीर्घाकृतं गन्तचः पचुपाः गन्तारनालम् गलितमेवायमकं गाथस्याद्याधं समैश्चैः गाथात्रानुक्तम् गाथाद्यर्धेऽन्त्यगात् गाथिनी गाने चिदौ झम्बटकम् गान्तं पवनोद्भुतम् गान्तं पुष्पितामा गायत्र्यां मौ सावित्री गीतिः सप्तमे पे गीतिस्कन्धके संकीर्णम् गीत्यन्ताववलम्बको गीर्गीर्विद्युन्माला गौ चेद्वाणिनी ग्मध्ये द्वितीयतुर्यों ग्युपचित्रा ग्लावधोऽधो द्विर्द्विरितः ग्लावशोकपुष्पमञ्जरी ग्लौ दुःखम् घछैश्चित्रलेखा चः पौ चौ तः समात् चः पौ जो गो कुन्दः चतुरंहावोजे षश्चौ चतुष्पश्चषट्सप्ताष्ट चतुष्पदी कला ओजे
छन्दोऽनुशासनम् ।
7.40 | चतुष्पदी वस्तुकं वा ___2.5 | चतौ स्वरद्विपदी 2.334 | चत्वारिंशत्कला एक 4.20 चपचापचाल्गा माला 4.84 चपजगगाः कुसुमः 4.40 चपजाया अवतंसकः 4.66 चपदाश्चातौ वा . 4.49 चपाचल्गा दर्दुरः 4.90 चपाचागा इन्द्रगोपः 7.73 चपाचाल्गाः कोकिलः 4.18 चपाचीपाः प्रसृता 4.21 | चपौ जंभेट्टिका 5.42 चयोर्गाथः 4.75 | चरजमगा आमोदः 3.16 | चलदलाश्चन्द्रलेखा 2.33 | चस्य पो मत्तकरिणी __ 4.9 | चादिः कुसुमिता 4.17 चापचपदा ललिता 4.85 | चाभ्यां पाभ्यां पाद्वा 2.74|चितौ षचपा वा 2.299 | चिपताः क्रीडनकम्
4.5 | चिपौ षचाता वा 3.66 | चीः पद्धडिका
8.3 | चीगौ सुमङ्गला 2.398 चीनॊजे जो जो लीवन्तेि
2.9 चुपौ युग्न जो 2.303 | चुर्दो नौजे जो 4.31 चुल्गा वा
5.6 | चूडामणिढजैः 5.36 | चूपगा विनता 4.83 | चूपो गरुडपदम् 6.19 | चूरुपात्
7.67 4.19
5.11 .7.65
5.21 4.63
4.44
4.76
6.30
4.69
6.32 6.31 4.52 3.73 4.77 4.42
5.4
7.25 4.59
7.7 4.35

Page #323

INDEX OF SŪTRAS
.2.116 2.172
6.5 2.27
2.17 2.198 2.278
2.184
2.67
2.206 .2.82 2.287 2.169
7.27
चूषचताश्चपलम् चूषौ चावमृतम् चुगौ षष्ठे जो चूतौ कुङ्कुमतिलकावली घृता छड्डणिका अजैः चुदौ हरिणीकुलम् वृपावायामकम्
लयः वृषौ सुभगम् चुः स्कन्धकसमम् चूतौ कन्दोट्टम् चुदौ खमकम् चुपौ गोन्दलम् चुर्गन्तो मुग्धात् । फलदावतिदीर्घ ढजैः ब्लदौ सिंहपदम् ब्ल बालभुजंगम चेऽष्टमे स्कन्धकम् चो गीर्नटचरणं चो विजया चौ करिमकरभुजा चौ गौ चो गौ नृत्तगतिः चौः दः शशाङ्कवदना चौ पः खण्डम् चौ पः समः चौ लान्ततौ चौ
2.54 2.364 2.229
7.49 | जिगावुषिता .7.50 जीर्मोक्तिकदाम .. 4.1 जैः पतौ षदौ 7.14 | जो गौ सती 7.17 | ज्गौ विलासिनी
7.9 | ज्भौ स्जौ गो 7.22 | जज्रज्गाः पञ्च
7.4 | बज्रा विभावरी 7.32 | ब्रौ गः सुभद्रा 7.18 | जो स्जौ गो मनु 7.36 | जौ ल्गौ प्रमाणी
| जसजस्यल्गाः पृथ्वी 7.45 | उससा जलोद्धत 4.34 | सौ गः कुमार 7.55 सौ सौ यिल्गा 7.51 | सौ नौ गौ राज 7.41 | सौ स्यौ कोल: 4.13 | झैः षतौ तिः पचौ वा 3.71 | बैश्चादौ पचौ पौ वा 7.58 | टैश्चपदं पचदं 7.64 | ठैश्चपतं षचदं . 3.72 | डैः पातौ चापौ 6.25 | दैश्चिदौ षचचं वा 4.53 | गैश्चितौ पिर्वा 4.29 | त उपवदनकम् 5.24 | तञ्चच्चरी ढजैः
2.1 | तच्छरभा घचैः 2.158 | तन्छष्ठे ल्युपात् 2.155 | तजगा मस्जगगा 2.159 | तजाः शुद्धविराड् 2.134 | तत् काञ्चीदाम बजैः 4.23 | तस्कृतिर्विषमस्य
2.193
6.6
.... 6.7
____6.8
6.9
6.10
6.11 6.12 5:29 7.47 2.240 4.14
3.6 3.50
7.23 - 8.14
जगत्यां तौ नाविन्द्रवज्रा जतजा गावुपेन्द्रवज्रा जतना वंशस्थम् जस्तागावुपस्थितम् जातीफलाधर्धे

Page #324

..
२४४ तत्कोकिलकं तत्राष्टांहावोजे चिदौ तत्संगीतं ढजैः तत्सुरक्रीडितं ठजैः तदादौ द्विगं सर्वलं तदोजे चतौ मुखात् तद्गीतिसमं जैः तदीर्घकं ढजैः तधुजोर्जः पथ्या तद्भाराक्रान्तं ठजैः तद्भुजंगविक्रान्तं ठजैः तन्मा मकरलता तन्मौक्तिकदाम ठजैः तभजल्गा उत्थापनी तभ्या रुचिरा तषताः पुष्पमाला ता गौ कामबाणः ताजगगा जतजगगा ताजल्गाः शङ्खः ताभिर्लक्ष्मिका ताराध्रुवकं ढजैः ताल्ललिता तिर्ने लयग्राहि तीः कामावतारः तीचौ मुक्तावली तुर्यानतभ्रम्सास्तद्विपुला तुर्योंऽशः पादोऽविशेषे तृतीयषष्ठयोर्दशादि तृतीयस्य तो मत्त तृतीये पञ्चमे तयोर्वा तृतीये ललिता तृतीये षष्ठे ल्युपात्
छन्दोऽनुशासनम् । 2.298 | ते द्विगुणा द्विहीनाः 5.33 | ते पिण्डिताः संख्या 7.43 | ते मिश्रे प्रवृत्तकम् 7.38 | ते यमितेऽन्तेऽडिला 3.41 ते रत्नकण्ठिके ठजैः 4.32 | तैः षचादं चीर्वा 7.10 | तो जौ ग उपस्थिता 7.52 | तो जौ गावुपस्थिता 3.34 | तो जौ ल्गौ मोटनकम् 7.35 | तो नौ ल्गौ मुख 7.28 | तौ चस्तौ विलासिनी 2.102 | तौ चितगाः खलकम्
7.19 | तौ चितौ मञ्जरी 2.148 | तौ जो गाविन्द्रवज्रा . 2.100 | गौ सोमप्रिया
7.72 | त्जसस्याः शिशुः 2.399 | नगा मधुकरिका
3.8 | भौ जौ गो अभ्रकम् 2.360 | भौ जौ गौ वसन्तः 4.82 | त्भौ जौ रो मृदङ्गः 7.29 | भौ भौ ज्भौ ल्गौ 2.175 | त्भौ स्जौ गो लक्ष्मीः 2.129 यौ तनुमध्या 2.167 | त्यो व्यौ पुष्पविचित्रा 4.46 | त्यौ भौ नीगौ हंसपदा 3.39 | त्रयल्गा विभ्रमः 1.11 त्रयोऽप्यवलम्बकः 6.15 | त्रिमिरन्यैरपि 5.19 | त्रिज्सौ गो रतिलीला 5.20 | त्रिष्टुमि भौ रो गौ 4.10 | त्रिष्वप्यन्त्यचस्य ते 4.26 |त्री नौ रस्तरंगः
8.12 8.10 3.58 5.30 7.15 6.13 2.120 2.133 2.147 2.149
4.60 4.50 4.61 2.154
2.22 2.259
2.65 2.215 2.231 2.261 2.344
2.214
2.36 2.189
2.374 5.14 4.56
. 4.89
2.326
1.127 ... 4.74 ... 2:352

Page #325

INDEX OF SŪTRAS
.. 7.2
1.8
त्री नौ ाश्चित्रकम् त्रौ जला त्रौ नौ ज्भौ रः कथागतिः त्रौ ल्गौ नाराचम् त्र्यादिर्गादिः सौ गो भ्रमरमाला लगा नन्दा थैः षचातं चिपौ वा दशग्ला वृत्तम् दाचदालदाचदालि दामात्रा नो रासको दीर्घप्लुतौ देवगानं फुल्लडकम् द्वयोरर्धसंकरे संकीर्णम् द्वयोर्व्यत्यये उद्गीतिः द्वादश ना ल्गौ ललित द्वादशश्च वानवासिका द्वाभ्यां भद्रिका द्विः पूर्वार्धं गीतिः द्विगमापीडः . द्विघ्नानेकाध्वयोगः द्वितीये तुर्ये तयोर्वा द्वित्रिचतुःपञ्चषट्कला द्वित्रिचतुर्भिर्लक्षणैमिश्रा द्विपदी द्विपद्यन्ते गीतिभिङ्गिका द्विपद्यवलम्बकान्ते विर्भजसना भ्यौ धवलमष्टषट्चतुष्पात्
धृत्यां म्रभ्या रौ . ध्रुवायां छैः कलाभिः
नः स्मौ तौ गौ पाम्
2.362 | नग्भ्यामष्टादिराः .2.47 नजभाजिम्जल्गाः 2.346 | नजिर्गा वा 2.78 नजीभ्रा वनमञ्जरी 1.17 | नजगास्त्वरितगतिः 2.57 | नज्यगा विपुलभुजा 2.28 | न ज्याः शशिलेखा 6.14 नभज्याः कलहंसा 2.335 | नभभ्रा द्रुत
नभभ्रा नभिरा 5.3 | नभ्रसा जौ गः
नम्रसल्गाः सिंहः 5.41 | नवकदलीपत्रं ढजैः 5.27 | नवमश्च चित्रा
4.8 | नवरङ्गक तजैः 2.384 | नवावजातिः 3.69 | नश्चपला 4.11 | नष्टाङ्के गणैर्हते
4.6 | नष्टेऽङ्कस्य दले 3.43 | नस्ना गावशोका 8.17 | नस्मम्यल्गा रोहिणी 5.18 | नस्या विशाला ___1.3 | नाद् गौः 6.22 | नाद्धंसगतिः
7.1 | नाद् भज्राः प्रियंवदा 4.86 | नाभ्यां पञ्चमात्रैरुत्कलिका - 4.88 | नाभ्यां रवद्यादयः प्रचितः . ...2.383 | नारल्गा नजज्रा . . . 5.32 | नार्क चण्डवृष्टिः
2.300 | निगौ निलया ... 6.4 | निजस्गा ललितपदं .. ... 2.294 | निसौ हीः
2.390 2.380 2.277 2.351 2.112 2.125 2.103 2.160 2.163
3.12 2.331 2.228 .7.20
3.68 7.30 6.17. 3.36
8.5 ... . 8.4 . 2.152
2.295 . ..2.101 . ... 2.257
.. 2.361
1.2.174
.... 2.401
2.389 . 3.15 '2.387 2.115 2.272 2.192

Page #326

२५६ नीगौ त्वरितगतिः नीर्गावुपचित्रम् नीसभिगा हंसलयो नीसौ शशिकला नुगौ चलधृतिः नुर्गी वसुधारा नुलावचलधृतिः न्लगावतिरुचिरा न्ललगा लुगौ शिखा न्ललगाश्च नो जौ भ्रौ कल नो जौ लगौ सुमुखी नो भौ मः सौ ल्गौ नो रिर्मेघावली नो रौ बृहतिका नौ गो हरिविलसितम् नौ गौ रतिमाला नौ तभ्रा उपमालिनी नौ तौ गः कुटिल नौ तौ गौ वसन्तः नौ त्रौ गः क्षमा नौ सौ गो गौरी नौ नौ जौ न्यौ ललित नौ नौ ल्गौ प्रहरण नौ भ्रावुज्वला नौ मो भुजगशिशु नौ मो रौ चन्द्रोद्दयोतः नौ मौ यौ चन्द्रमाला नौ म्तौ भ्रौ ललितम् नौ म्यौ पुटो नौ म्यौ यो मालिनी नौ म्यौ ल्गौ करि
छन्दोऽनुशासनम् । 2.219 | नौ नौ गः क्षमा 2.234 | नौ नौ ततं 2.373 | नौ र उपच्युतम् 2.243 | नौ रल्गा भद्रिका 2.268 | नौ रीनिशा 2.296 | नौ रूर्मेघमाला 2.269 | नौ रो यौ भोगिनी 3.31 | नौ रौ प्रमुदित 3.28 | नौ यौ कामदत्ता 3.32 | नौ यौ गश्चन्द्रिका 2.255/ नौ सो गौ वृन्ता 2.145 | नौ सो लघुगुणमणि 2.337 | नौ सौ गः कमलाक्षी 2.188 | नौ सौ व्यौ पङ्कजवक्त्रा 2.89 | नौ सौ ललितम् 2.63 | नौ नौ सौ तृतीये 2.86 | न्गौ मृगवधूः 2.248|न्जज्या नीगौ चपलम् 2.202 |न्जज्यास्तामरसम् 2.224 न्जभजिराः सिद्धिः
न्जभज्राः प्रभद्रकम् ।
न्जजजा ल्गाववितथम् 2.366 |न्जन्जर्गा वाणिनी 2.222 न्जभ्जल्गा धृतिः 2.166
न्जौ जौ गः सुवक्त्रा 2.91 न्जौ ज्रौ मालती 2.247 |न्जौ न्सौ गो मद 2.307 |न्जौ न्सौ भनिल्गा 2.308 |न्जौ भ्यौ नवमालिनी 2.164| न्जौ ल्गौ ललितगतिः 2.246 |न्भन्ता गौ शरभ 2.223 | न्भौ जिगौ मङ्गल
2.203. 2.165
2.95 2.143 2.314 2.367 2.258 . 2.181 2.187
2.205 . . .2.139
2.104 2.218
2.315 . 3.47
3.49 2.19 2.375 2.183 2.350 2.258 2.297 2.276 2.235 2.195
2.200
2.213
2.180 2.211
2.379 2.17.9
2.80 2.239 2.270

Page #327

न्यनरगाः कमल न्यभा गौ पतिता
न्यौ गः कुमुद्व
न्यौ न्यौ कुसुम
न्यौ भ्रौ निसौ न्यौ शशिवदना T
Post
गाः सुकेसरम्
नौ गो मनोज्ञा
नौ लगा सुमालती नौ शफरिका
लगा अभिमुखी सौ गौ गुणलयनी सौ जौ गो लयः
सौ तो गो विद्युन्
सौ मौ यावनङ्गलेखा
सौम्रौ भ्रौ हरिणीपदम् सौ म्रौ स्लौ गो हरिणी
सौ रौ गश्चन्द्र
पङ्क्तौ ममगा
पचपचपा महा
पंचौ ध्रुवकम् पचौ लवली पतौ मदनविलसिता
पदावप्सराः
परार्धमुपगीतिः
पाचदाश्चिस्तृतीये
पाचाजगाः करभकः
पादः
पिचौ रतिवल्लभः
पिदावुत्थक्कः
पूर्वे

INDEX OF SUTRAS
2.150 | पो रेवका 2.140 पौ चषौ हारावली 2.68 पौ चारुः
2. 168 पौ चौ तो गलितकं
2.370 पौ चौ पो वेः
2.39 पौ तः सुन्दरा
2.119 पौ तौ भूषणा
2.233 पौ मल्लिका
2.70 प्रकृतौ म्रौ नौ यिः
2.76 प्रतिष्ठायां गौ कन्या
2.43 प्राकल्पाद्यगोऽधो
2. 32 बृहत्यां भो मौ
2.84 | भगगान्ता आपातलिका
2.208 भजसा उदयम्
2.209 | भत्नगा मृगचपला 2. 312 भत्ना गौ श्रीः
2. 318 | भा गौ भुजंगविलासः
2. 293 भातल्गा न्जन्सगा
2.207 भिगगा नजज्या 2. 107 भिगौ चित्रगतिः
4.51 भितनिसा द्रुतलघु
6.24 भिम्भसा मणिमाला
7.68 | भिर्गौ दोधकम्
7.66 भीः स्गौ शरमाला
7.62 | भीगावङ्गरुचिः
4.7 भीन्या भङ्गिः 5.17 भीरसल्गा नन्दकम्
5. 7 भुगौं संगतम्
2.2 भृग मदिरा
4.47 | भृः सुभद्रम् 5.31 | भो गौ पङ्क्तिः 3.51 | भो नौ स्मौ निल्गा
२४७
7.59
4.48
7.71
4.25
4.28
4.36
4.37
4.80
2.345
2.15
8.2
2.88
3,55
2.92
2.122
2.132
2.400
3.18
3.5
2,114
2,369
2.301
2.130
2,264
2.196
2.319
2.341
2.265
2.355
2.368
2.25
2.378

Page #328

.
.2.302 2.356 .2.11 2.377 2.110 2.136 2.292 . 2.291 2.138 2.105
2.304.
ર૪૮ भौ गः कलिका भौ गौ चित्रपदा भौ र उत्सुकम् भौ रसल्गा दर्दुरकः भगौ सुमुखी म्जस्नाद्गौ स्खलितम् भ्जौ गः शारदी भ्तौ न्सौ ललना भ्तौ ल्गौ माणवकम् नौ गश्चित्रम् नौ गौ बन्धूकम् नौ य्नौ नौ ल्गौ दीपिका भ्मस्गा रुक्मवती भ्मौ विक्रान्ता भ्मौ स्भौ निल्गाश्चपलगतिः भ्यसस्याः केतनम् भ्यौ कामलतिका भ्रन्जनल्गा जैजेम्जन्साष्टैः भ्रनिगा ऋषभगज भ्रनिसा भ्रमरपदम् भ्रौ न्भौ न्लौ गो भ्रौ न्भौ भगौ शैलशिखा भ्रौ न्भौ भ्रौ ल्गौ भ्रौ नौ न्गौ महिषी भ्रौ ब्रौ नौ रो भ्रौ नौ गौ वरयुवतिः भ्रौ लघुमालिनी भ्लगा रतिः भ्सौ गो विधुवक्त्रा मः सौ कनकम् मः सौ ग उद्धतम् मणिगुणनिकरो जैः
छन्दोऽनुशासनम्। 2.59 | मत्ना यिः कुसुमित 2.75 | मत्यनीगा वरतनुः 2.93 | मध्यमायां मो नारी 2.236 | मनूसगगा अपवाहो
2.16 | मन्यगाः पणवो 2.237 ममता गौ वातोर्मी
2.64 | मन्नम्यल्गा हारिणी 2.186 | मनरसल्गा भाराकान्ता 2.77 मनल्गा भ्रमरविलसितम् 2.62 मभ्साः सिंहाक्रान्ता 2.118
मना यिश्चन्द्रलेखा 2.343
मसागाः सभासाः 2.113
मस्जगाः शुद्धविराट् 2.49
मस्जागावेकरूपम् 2.363 | मात् तौ गौ शालिनी 2.260 | मात्रा वर्णोना गो 2.41 माद्रम्ययाश्चन्द्रलेखा 3.19 | मालागलितकपादान्ते 2.271 मिर्गी चित्रा 2.309 | मीः कल्याणम् 2.288 | मुः कामक्रीडा 2.281 | मुगौ कामुकी 2.342 | मो नौ गः कुमुदिनी 2.274 | मो भौ गो वा 2.347 ! मो नौ तौ गौ मन्दा 2.282 | मो रो सो ल्गो जया
| मौ जौ गः श्रेयोमाला 2.26 | मौ तनिसा मत्तक्रीडा 2.60 | मौ तनीजभ्राः 2.97 | मौ तो नील्गा मत्ताक्रीडा 2.124 | मौ यौ वैश्वदेवी 2.245 | म्तन्जभ्राः कुरङ्गिका
,
.
3.13 2.109
2.146 , 2.135
4.24
2.250 ...4.91 , 2.249
2.173 2.262 2.266 2.123 2.137 2.290 2.226
2.45
2.201
2.348 2.385 2.359
2,177 , 2.311

Page #329

INDEX OF SUTRAS
२४९
2.221 2.12 4.22 2.394 2.388 2.392 2.396 3.64 3.56 3.37 2.38 2.170
2.20 2.273 2.338 2.329
2.275
म्ती न्सौ गावसंबाधा म्तौ सौ तौ गो म्तौ सौ रौ गः म्तौ स्तौ निसल्गाः म्तौ सौ गो मत्त म्तौ स्तौ गौ कोमल म्तौ चौ गः कोहुम्भो म्नस्तर्गाः सुरतललिता नौ गौ हंसरुतम् नौ जौ गः प्रहर्षिणी नौ स्खौ म्यौ ल्गौ म्भन्जभ्राश्चलम् म्भन्या गौ कुटिलम् म्भौ गः सरलम् । म्भौ न्मौ न्गौ मदन म्भौ न्यौ रौ केसरम् म्मौ स्मौ जलधर म्यौ सुनन्दा सम्यल्गा ज्योत्स्ना प्रगपासा विद्रुमः नौ तटी. .. नौ तौ गौ लक्ष्मीः नौ भः सौ ज्गौ सौ नौ तौ गौ म्लगाः सावित्री म्सज्भगगाः नजरगाः म्सौ गो मदलेखा म्सौ सौ सौ ज्गौ म्सौ सौ तौ भ्रौ । म्सौ ज्सौ सौ शार्दूल सौ सौ न्जौ गो म्सौ मुकुलम्
३२ छन्दो०
.2.280 | म्सौ म्भौगावलोला
2.328 | यः केशा 2.327 यथेष्टं मालागाथः 2.382 | यथेष्टं रा मत्तमातङ्गः 2.199 | यथोत्तरमेकैकरवृद्धा 2.285 याः सिंहविक्रान्तः 2.216 | याः सिंहविक्रीडः 2.280
युग्जोपहासिनी . 2.79
युजि तिसृभ्यो गः -2.197
| युजोः षड्भ्यो लो 2.340
यौ सोमराजी 2.305
| योर्भुजंगप्रयातम् 2.241
| यगौ व्रीडा 2.61
| यमन्सर्गा जयानन्दं
| यमौ नौ तौ गौ शोभा • 2.306
| यमौ नौ रौ गो 2.178
| यमौ सौ जौ गो 2.48
यमौ न्सौ तौ गः 2.227
| मौ न्सौ सौ क्रीडा 5.12
यमौ न्सौ रौ गो 2.34
| यमौ रौ गश्चन्द्रिणी 2.225
यमौ शिखण्डिनी 2.332
यलगा जया 2.339 | यसौ गो मुदिता 2.30
रः सौ गो मणिरङ्गः . 3.48
| रः सौ तौ जौ गः
रः सौ ल्गावच्युतम् .... . 2.357 | रजगा मयूरसारिणी.
2.371 | रजल्गाः श्येनी ..... 2.310 रजाः कामिनी ...,2,322 | रश्चतुओं वतंसिनी.
2:42 | रसन्नादाम ठजैः
2.324 2.325 2.317 2.323 2.204 2.51 2.29 2.69 2.117 2.330
FE
.
.
2.55
2.128 2.111
2.144
2.106 ......3.24
7.24
7.24

Page #330

२५०
रस्त्रिौं ल्गौ वारुणी राद्वा रानभभ्राः सुन्दरम् । रीः स्रग्विणी रो ज्रज्रा ज्गौ नितम्बिनी रो ज्रज्राः शिखी रो जल्गाः कामिनी रो मीर्मेघः रो मृगी रौ गो हंसमाला ौ समृद्धिः र्जतनिसाश्चन्दनप्रकृतिः जर्जरास्तूणकम् र्जर्जर्गाश्चित्रम् जर्जा जज्रगा । जोग् उष्णिक जौ गौ सिंहलेखा जर्जी लगौ समानी नभगास्तृतीये सौरभकम् . नभसाश्चन्द्रवर्म नभा गौ खागता नरल्या रथोद्धता नरा भद्रिका नसा हलमुखी नींगा ललना नौ कच्छपी नौं भौ गौ वलना मस्गाः कलिका ौं मालिनी र्यज्गाः पत्रिका र्यन्याः कुमुदिनी र्यान्ता औपच्छन्दसकम
छन्दोऽनुशासनम्।
3.23 | यौँ ल्गावनुष्टुप् . 2.251 | ा विदग्धकः 2.256 | सौ ग उद्धता 2.171
सौ जौ भ्रावुज्वलम् 3.22 लूगिभ्यां मेघमाला 3.21 लोनं वेगवती 3:20 लोर्यथेष्टं राश्चण्डकालः 5.13 | लौ पञ्चमाष्टमौ विश्लोकः 2.13 2.58 ल्गावनङ्गशेखरः 2.18 | गौ चेदिन्दुवदना 2.349 | ल्गौ सुखम् 2.254 | वर्णसमद्विकहतिः 2.279 | वर्णसमानेककान् . 3.10 | वाचं ध्यात्वा . . 2.53 | वान्ते ग्वनः . 2.81 | विकल्पहतिर्मात्रा
2.83 | विकृतौ न्जौ भ्जौ .. 3.46 | विपुलान्याद्यन्त .2.161 वृत्तम् 2.142 | वैतालीयादेर्युक्पादजा
व्यत्यये खञ्जा • 2.94
| व्यत्यये ज्योतिः 2.90 व्यत्यये विपरीतादिः 2.283 | व्यत्यये षट्पदावली .2.44 | व्यत्यये सुमनोरमा 2.232 | शकयों नौ झै 2.121 शेषजातौ मतिनायि
2.40 | श्रव्यो विरामो यतिः 2.108 षचचादो वदनकम् । 2.185| षचचाश्चिदौ वा 3.54 षचताः षचचा अमरम्
2.73 2.24
2.56 .2.318
2.393 . 3.4 2.391
3.67 ...2.8 2.397 2.238 2.10 8:11
8.8 . 1.1 .. 1.6 ..8.15
2.358 ५. 4.4 .1.12
3.59 •8.29 ..3.52
.. 3.9 .3.11
6.20 2.220 2.381 1.16 5.28 6:29 5.38

Page #331

INDEX OF SUTRAS.

षचताः षचौ भ्रमरः षचता उपात्
षचताश्चापौ वाप्सरो दाश्विर्वा महा षचाषचिदाः कुमुदम् षचिषा युज्यज ओजे षचीदाश्चन्द्रलेखा षचीषचदाः पवन षचुता उपात् बचुदा उपात् षचूतैः कृतान्याया षचुपाः शिखा षचूदैः कृतेष्वेषु षचृता रथ्यावर्णकं षचौ काञ्चनलेखा जौ सिः समात् पावाचे तु तीगाः शुभात् षपचतदा अरविन्दकम् षलदलचदगाद्ना ' षवीर्युग्जो लीव पृश्वीः समे जो लीव
..6.27 मरम् 7.34 षो गणद्विपदी 5.25 षोऽजचः षपौ रासावलयम् 4.68 संकृतौ तौ सौ भौ 7.33 स आद्यस्य द्वितीयादिना 7.8 | सजरगा भर्नगगाः 7.6 सज्या गौ सारणी 7.26 स द्विमात्रः 7.16 सन्ध्यादौ कडवकान्ते च
18
7.21 सप्त कला दलौ 7.46 स भ्रमरपदं त्रजैः ... 7.70 | समकृती राश्यूना - 4.73 | समानेनैकादिः 5.35 | समार्धमर्धसमम् 4.30 | समेऽन्तरात् 4.70 समैः पादैः समम् 4.71 समैः पादैः सर्वसमा
4.57 सर्वजातीनामपीति 4.39 | सर्वादिमध्यान्तग्लौ 4.64 | सर्वेष्वाद्यलादू गो
षक्षुगौ द्वितीयषष्ठौ षश्वर्हरिणीपदम् षभृः कलकण्ठीरुतम्
7.12 सचेनर्कुटकम् 7.53 | साः कुसुमास्तरणः 4.55 | साज्गगाः स्भर्या 4.12 सांगीः सभ्रल्गाः
षौ खण्डिता
षष्ठं विनेष्टपैर्विचित्रा
4.2 | सा तान्ता सालभञ्जिका
षष्ठे न्ले लात् षाचुता भ्रमरद्रुतं षाचूता मत्तमातङ्ग षाचूदाः शतपत्रम् षाचूजे जः
7.37 सा तुपा दीपिका 7.56 | सा तुर्यपा मुग्धिका 7.54 | सा त्रेधा षट्पदी 4.33 साधे न्ले छै रचिता
5.37 | षिचीदा उपगन्धर्वं 4.54 षिश्चीः स्थविरासनकम् 6.28 षीचताः कमलाकरम्
३५१
7.42
7.31
7.13
7.11
7.60.
5.26
2.365
3.44
3.7
2.153
1.9
6.1
7.69
7.5
8:13
1.4
1.14
4.27
1.13
6.23
2.157
1.2
3.61
4.72
2.395
3.17
3.14
4.62
4.81
4.78
6.2
4.65
www.jalnelibrary.org

Page #332

उम्दोऽनुशासनम् । • 4.58 / गौ सुमतिः
२५५ सान्ते दोनावली सा प्रभा छैः सा मणिमाला चैः साकू चैः सिंहविक्रान्तं ढजैः
2. 182 स्जनन्या एला 2. 190 स्जसा अक्षि 2.244 स्जस्गा माला 7.39
रजस्ला न्सज्गा
2.99 | जौ गो विमला 2. 131 | जौ सौ गः कुटजम्
3. 2 जौ सौ प्रमिताक्षरा 3. 3 जौ स्जौ गो नन्दिनी 2.162 | जौ रजौ त्रौ बुद्बुदम्
सिः सौम्या सिल्गा विदुषी सिल्गा नभभ्रा सिल्गा भिगगा सस्तो सुगौ वा सुप्रतिष्ठायां रो गौ सूगौ तरुणीवदनेन्दुः सैतवस्य चतुर्षु सो गौ घनपङ्क्तिः सोऽन्त्यलोनः कुङ्कुमः
2.267 | स्तौ नौ स्रौ गौं महा
I
2. 23 | नज्नभ्साः सुरभिः 2.333 | भौ गुरुमध्या स्भौ न म्यौ लगौ
3. 38
2.31
स्मनलगा विमला
7.3 स्मौ सूचीमुखी
सो मदनः
2.14 | स्यौ विमला
सौ रमणी सौ पैर्विच्छित्तिः सौ उभौ जो गावति सौ नौ मोगो वेल्लिता
सौ मस्तारम् सौ गौ मही

:
2.35 | स्यौ जौ गः सुदन्तम्
4.43 स्यौ स्यौ केकिरवम्
2.289 | स्रौ गो दीप्ता 2. 284 | स्लगा सिल्गा इला
2.98 | स्लगाः सृर्मृगाङ्कमुखी 2.85 हखो ऌजुः
$2.21
2.252
2.96
1,126
8.45
2.66
2,212
2,176
2.210
2.320
2.354
2.316
2.37
2.336
2.151
2.50
2.46
2.217
2.191
2.71
3.26
3.27
1,5

Page #333

II. Index of Sanskrit Stanzas.
अच्छिन्नप्रसराणि अजननिर्योषितां अतिरेकिवान् अदूरवर्तिनी अद्भुततुङ्गमूर्ति अद्भुतसंगरसागर अब कलहंसललने अद्यापि मधुः अधिगुणधनुर्दण्डं अधुना ध्वनति अधुना पञ्चेषोः अधुना भवदीय अनाकृष्टस्य विषयैः अनुदिनमपि हन्त अनुसर हिमकर अपयाहि पितामह अपरमणिगुण अपिसरिदधिपति अबहापि मधुरा अभिनवतरदुर्मदो अभिनवविकसित अभि नागान् याति अभ्यस्यता तु तरुणी अभ्यस्यतीव रस अमंस्त ते दुर्नय अम्भोजवनं व्याकोश अयमत्र नृपः अयमनुनीय सर्व अयमरण्यमहीष्वपि अयि जड यतिबन्धो
1.16.24 | अरतिमति हि मम 2.194.1 | अलिमलिने
3.46.1 | अलिवलयहुंकृति 3.89.15 | अविकलध्यानसंतान 2.271.1 | अविरलगुरुशाखि 2.341.1 | अविरलपुष्पबाण 2.383.1 | अविरलमदपाथो
3.65.1 | असमं दधन्नय 2.318.1 | अस्तमाश्रिततुषार 3.72.1 | अस्या वक्त्राब्जमव 2.50.1 | अस्या वक्त्रेन्दौ 3.53.1 | अह्नि विरहतप्ता 3.39.2 | आकल्पं कल्पयित्वा 2.257.1 |
| आकाङ्क्षसि यदि 2.234.1 | आगतोऽसि धूर्त 2.267.1| आताम्रत्वं वपुषि 2.104.1 | आत्मारामपदैक 2.115.1 | आदिस्रष्टा यः सर्वेषां 1.16.34 | आद्यन्तल उपा - 2.387.1 | आपदि दीनमनो
3.30.2 | आपातलिका बत 2.354.1 | आलानितगज
2.91.2 | आवासः पर्णशाला 2.215.1 | आसाद्य प्रियमिह
3.9.1 | इति धौतपुरन्ध्रि 2.374.1 | इत्यौत्सुक्यादपरि.
3.3.1 | इदं वदनपनं 2.380.1 | इमां बालांत्रासा 2.337.1 | इयं सखे 2.200.1 | इह किमु विलसति
2.243.1 13.56.3
2.152.1 2.390.1 2.388.1
2.276.1 • 2.393.1
2.320.1 2:398.1 1.16.23
2.311.1 - 2.60.
2.334.1 2.149.1
3.59.4 2.107.1
2.221.1 .2.173.1
.. 1.3.4 2.93.1 3.55.1 3.34.1 2.345.1 -2.128.1 '2.289.1 1.16.28
2.54.2 2.324.1
3.39.7 2.315.1

Page #334

२५४
3.44.1
3.26.1 3.71.1. 2,298.1 2.103.1 2.179.1 2.211.1
4.6.4 4.5.6
2.9.1 2:279.1
2.382.1
3.39.12
इह वासकसज्जिका उक्ता वाचं नो दत्ते उज्ज्वलनिशाकरा उत्तमं घनाविन उत्तुङ्गस्तनकलश उप्रेत्रिदश उत्फुल्लाम्भोजाक्ष्याः उत्साहहेला उदयं लब्ध्वा उदयाचलवप्र उदयाद्रेः प्रसरन् उद्दाममारुतहत उपगीतिकुरङ्ग उपगीतिगन्ध उपदिश्यते तव उपलतृणखरूप उर्मीभङ्गीनिर्मिमाणा उष्णिहीव संसृतौ एक एव क्षणो एकैव भवति एकोऽपि बालचूतः एतदभिनवभाख एतस्या गण्डतल एतासां राजति सुम एवमपरार्धसंख्या एषा भवतः समरां ऐक्षवकार्मुक कौसुम ओजसंख्या यदा कङ्कालमाल कङ्केल्लिस्कन्धे कुसु कथय किमियं लक्ष्म कनकरुचिर्धन
छन्दोऽनुशासनम् । 3.17.1 | करकलितनिशित 2.262.1 | करटिस्रवन्मद 2.64.1 कर्मविशेषात् 3.23.1 | कलयति कोकिले 1.16.5 | कलयति पाण्डुर 2.197.1 | कलयति वैरि 2.386.3 | कलितकलङ्कशिति
कष्टां जनस्त्वदालो 3.63.1 | कस्य कृते कृतपुण्य 3.56.2 कस्य नात्र 2.336.1
| कान्तिरिन्दुकौमुदी 4.5.5 | काप्युग्रीवा प्रास्थित 4.7.1 | कामिनीभिः सुखं 4.7.3 | कामेभ्यो निस्पृहं
4.1.3 काष्ठे वा कनकेऽथवा 2.263.1 | कीर्तिरिह भवतः 2.135.1 | कीर्तिस्तव वल्लभा
2.53.1| कुटिलतां धृतवती 2.251.1| कुन्दयष्टिं हृष्टः ___4.8.5 | कुन्दे विचकिले
4.5.1 कुमारपाल देव 2.118.1 | कुम्भभुवो जयतीह 1.16.15 | कुरु करुणां वितर 1.16.16 | कुरुते तरसा न
4.1.2 कुर्वतेऽविवेकादति 2.120.1| कुवलयमुदं व्या 2.264.1 | कुवलयेक्षणे
1.6.2 | कूजत्कोयष्टिकोला 2.87.2 कृत्वा जगत्रयजयं 2.302.1 केतकीसंस्पृष्टैः 2.293.1 | केवलस्य न गिरेः 2.145.1 केष्वप्यखर्वगर्वात्
-
2.34.1 2.146.1
2.62.2
3.54.1 , 2.270.1 2.121.1
2.57.1 2.67.1 2.127.1 2.277.1 2.131.1
2.73.1 2.295.1 - 2.43.1 1:16.10 2.261.1 2.40.1 3.59.5 2.346.1

Page #335

INDEX OF SANSKRIT STANZAS
कैश्चिञ्चार्वाकैः कोकिलवधूनां कौतुकमात्रमेव क्रियया हीनं कचित्काले प्रसरता कचित्तु पदमध्ये क्वचिदपि चूतलता कचित्पङ्कशङ्का कापि खैरं कर क्षणविध्वंसिनि क्षीणतन्तुर्मद्विरहे क्ष्माभृत्पुङ्गव कोश खङ्गे पानीयमाल्हा गगनाङ्गणे कुमुद गणानुद्दिष्टगा गता लाक्षारागद्युति गाढाक्रान्ता कुचयुग गीतीनां त्रयमिथं
- 2.37.1
4.8.3 2.252.1
2.28.1 2.388.3 2.272.1
2.193.1 ... 4.7.4 .2.360.1
2.291.1
3.73.1
2.328.1 | चपलाकेकरनयना 2.260.1 चपले प्रयातु 2.342.1 | चलितैर्घटोद्भव 2.31.1
| चित्ते सरला 3.39.17 चिरवहदरघट्ट
p.7 | चुलुककुलजल 2.375.1 | चुलुक्यनृपते त्वयि 2.396.1
चूताङ्कुरा 2.376.1
चौलुक्यनरेश्वर 3.39.16 | चौलुक्येन्द्र त्वं 2.16.1
छत्रायमाणधरणेन्द्र 2.321.1
छन्दोविचितेः 1.16.13
जगतां विभुः पृथु 2.126.1
जगणविहीना
जगति जगत्रयोप .. 8.7.2 2.338.1
जनयति महतीं 2.275.1
जन्मस्नाने स चरम जम्भारातीम
जय जिन 2.6.1
जयति विजितान्य 2.160.1
जयिनि दिगन्तात् 2.84.1
जर्जरसारिमध्य 2.175.1
जातास्तव द्विषत् 2.233.1
जिनचरणसरसि 2.209.1
जिन त्वदीयशास 3.31.1 जिनपतिगुरुपद 2.388.5 | जिनपतिपदपङ्कज 2.137.1
जिनः स वः 2.356.1 जिष्णुर्वित्तेशो 4.2.1
| जैनेन्द्रं मुखं 7.72.2 | ज्वलति सुभग .. 3.13.1 | ज्वालं ज्वालं सुभग . 4.5.7 | ततिरिह करिणां
- 1.1.2 2.242.1
4.1.1 2.253.1
3.44.4 2.290.1 1.16.19
2.8.1 4.24.1 3.70.3
4.8.6
गीर्धीः
2.288.1
2.47.1 2.384.1
गुणलवेऽपि सुभग गुरुगुणचिता ग्रामेऽत्र पाप कलहंस घटयसे ज्यया घनतमसि नष्टान् । धनपरिमलमिलदलि घनपरिमलसार घोराकारा घनघोष चक्षुःसौन्दयं मृग चतुरम्बुराशि चतुर्मात्रादिकत्रिंशत् चन्द्रो मत्तकरी चपल न कस्य
3.25.4 2.139.1 2.388.4
2.10.1 2.177.1
2.30.1 2.247.1 2:3041 2.86.1.
...

Page #336

2.287.1 2.105.1
2.45.1 2.399.1
3.8.1 3.25.3
2.208.1. 3.44.2
3.39.3
२५६ ततिरिह गगने तथा तेन कृतं भर्ता तदंहिपरिताडनं तपात्यये घन तरललवणिमा तरुणतरणितेजः तरुणीवैषा तरुमूलगृहाः तव गुणनिकरै तव पुरो नयनयोः तव प्रमातुमिच्छ तव मन्त्रकृतो दूरात् तव ह्रियापहियो तस्या नितान्तचप तस्यास्त्रस्तकुरंगा तस्याः स्मरामि तारकामल्लिका तावकीनकटके तुल्येऽपराधे तुषारसंभार तृष्णां त्यज तेन शशिमुखि तैरेव धवलव्याजात् त्यक्त्वा पुत्रकलत्र त्यजत मनुजा जाते त्रिदिवं व्रजद्भिः त्रिभुवनविजयाय त्वच्छणां विपिने त्वत्सेनाभिः कृत त्वदरिमृगदृशा त्वदारवे कृतस्पृहा त्वदीयपादपङ्कजे
छन्दोऽनुशासनम् । 3.60.2 | त्वदीयरिपुभूभुजां 2.20.1 | त्वदृष्टेयं भवति 2.364.1 | त्वद्वदनाग्रतो 3.25.2 | त्वद्विप्रयोगे नवे 2.164.1 | त्वद्वैरिभूपैरिय 2.392.1 | त्वमब्जलोचने 3.59.3 | त्वमसि शरणं प्रसीद 3.14.1 त्वयि जलधि 2.222.1 | त्वयि तेजोभिरशेषं 2.19.1 | त्वं दधासि विभो 2.82.1 | त्वं नासि दृशोः पथि
| त्वं निर्जितोऽसि निरव 1.7.2 | दधति तव चुलुक्य 4 5.4 | दधासि धात्री विद 3.33.1 दन्तद्युतिधौत 2.87.3 दन्तमयूखाः शश 2.171.1 | दन्तुरं कपिशनयनं 2.141.1 दयितस्तवानु 3.39.18 दर्शनाद्यदीह संता 3.61.1 | दश धर्म न जानन्ति 2.87.4 | दारेषु सुग्रीव 1.16.33 | दिक्कालाधनव 5.40.2
दिक्षु चक्षुरनिल 2.322.1 दिग्यात्रासमये 2.294.1 दिनकरपतिशुचि 2.217.1| दिशती दुग्ध 2.367.1 दुःखं मे प्रक्षि 2.136.1 | दुनोति बत तां 2.178.1| दुर्वारवैरिदन्तिनां 2.203.1 | दूरारूढप्रमोदं 3.25.5
दृप्यत्पाताल 2.278.1 | दृष्ट्वा त्वत्पृतना
2.87.1 2.128.1 2.259.1 2.344.1 2.258.1 2.155.1 2.147.1 2.365.1 2.90.1
4.5.3 2.349.1
7.73.1 2.158.1 1.16.20
2.288.1
3.49.1 2.112.1
3.59.1 1.16.29
2.326.1 2.78.1
1.16.32 2.22.7.1 2,371.1

Page #337

INDEX OF SANSKRIT STANZAS
.
2.187.1 2.205.1 2:119.1 2.99.1
3.42.1 3.68.1
p.9. 2.386.1
2.46.1
3.25.1
2.358.1 2.3231
2.256.1
देव जगत्रयैक देव तवारिनरेश देव त्वयि क्षमा देवानां यः स्त्रैणैः द्विजातिजा विकल्पाः धनं प्रदानेन धराभारं बिभ्रल्लीलया धीमतां हि गुणो नतसुरकिरीट ननु भव कुसुमेषो नमस्तस्मै महा . नभसि भृशं स्तनति नमच्छकश्रेणी नमस्तुशिरश्चुम्बि नमस्यामि सदो नमोऽस्तु वर्धमानाय नयनविलसितै नरेन्द्रगणसेना नरेन्द्र रुष्टे त्वयि न लभ्यते घनस्तनी नववयसि वियुक्ताना नवसिन्दूरभासो नवोदयं चिरा नव्ययौवननटस्य नष्टं त्यक्तमियः नष्टाके प्रथम न सूरिः सुराणां नामीनिम्ना नाश्रायि यैश्चरण निःप्रत्यूहं पुण्यां निःसामान्यं तवैतत् निःसारे संसारे
३३ छन्दो.
.. 2.353.1 | निकृतिकलुषया
2.301.1 | निखिलकुवलय 2.72.1 निखिलदीनदुःख 2.33.1 | निजजीवितमात्र 3.70.1
नित्यं प्रणमत 1.7.3 | नित्यं प्रतिगृह 2.204.1 | नित्यं प्राक्पद 2.117.1 | नित्यं लक्ष्मच्छाया
3.73.2 निपतन्ति यस्मिन् 2.213.1 नियम्य गाढ
1.16.2 निरयमहान्ध 2.379.1
निरन्धानस्तापं 2.273.1 निर्ममे सपदि 1.16.7 निर्ममो भव विधेहि 1.16.3 | निवृतिं विधेहि
नृप कुरु करुणां 2.91.1 | नृपतिलक मातु 2.54.1 | नृपते तव का 2.206.1 | नृपवर भवदीय
2.17.1 | नृपवर रिपवस्ते 2.165.1
| नृप शैलशिला 2.71.1 | नृवर तव धनु 3.11.1 | नृवर यशसि मति 2.232.1
नेक्षसे किमहो जल 2.310.1
नेपथ्यानि निरस्पति .... 8.5.1 | नैतल्लक्ष्माङ्के किमुत 2,170.1 | नो जानीते कृत्याकृत्यं
4.4.2 | नो भटसिंहास्ते 2.100.1 |प आद्यन्तलघुः 2.385.1 | पतिविरहे या .2.332.1 | पथिक प्रयाहि ..2.11.1 | पचं चतुष्पदी
2.352.1
3.20.1 2.95.1 2.101.1
3.4.1
3.15.1. 2.248.1
3.2.1
2.219.1
2.245.1 2.330.1
4.3.1 2.230.1
•
2.348.1 2.49.1
1.3.2 2.68.1 2.191.1 1.12.1

Page #338

२५८
-
p.8
2.182.1
1.7.7 2.296.1 1.16.14 2.268.1 2.174.1
3.44.3 2.246.1
2.138.1
पयोनिघेरवाप्य परभृतकूजितानि परममुपशमं वर्मी परमं प्रकर्षमधि परलोकविरुद्ध परिभ्राम्यद्धृङ्गं परिमलविलुठन् परिहर नितरां परिहर बत परिहृतोत्पला परुषसान्द्रवचो पर्णपातमात्र पर्याप्तं तप्तचामी पश्यन्ति देव पश्य विविधवर पश्येद्भगवत् पश्योष्णांशोरभ्यु पाणिपादविलो पादेन हता येन पान्य श्रय दयितां पान्थाः शीघ्रं यात पापाभ्यासात् कुटिलं पीनघनोलतवृत्त पुण्यपात्रे शुद्ध पुण्यपापजल पुनर्भजेत् पुनर पुरन्ध्री सुवेशा पुरूरवोनाहुषि पुरो दिनपते पुष्करमम्बुदगर्जित पुष्पचापस्य चाप पुष्पशररम्यतनु
छन्दोऽनुशासनम् । 2.184.1 | पूर्वान्तवत्खरः (यत्यु०) 2.299.1 | प्रचुरविभवता 2.308.1 | प्रणतसुरवर 2.212.1 प्रणतसुरविसर 2.162.1 प्रणमत भवबन्ध 2.329.1 प्रणमदखिलसुर 2.366.1 प्रणयतत्परमिमं 2.143.1 प्रणयवति सखि 3.52.1 प्रतिमुहुरिह 2.76.1 | प्रत्याख्याताप्यसि 2.163.1 | प्रत्यादेशादपि च 2.81.1 प्रमुदितसमद 1.16.9
प्रवृत्तकरिविद्रवं 3.39. 1 प्रसरति तव सुभग 2.378.1 | प्रसरद्रजःस्थगित
3.6.1 प्रसृतनिबिडमारुता 2.303.1 प्रसृमरमरिनर 2.313.1 प्रस्तारो नष्टमु 3.39.4 | प्राक्तनसुकृतसमूहे 2.65.1 प्राप्ते वसन्त 2.381.1 | प्रायः पुमांसो
2.61.1 | प्रायो दुष्कृतकर्मसु 2.400.1 | प्रावृलक्ष्म्या 2.18.1 प्रासादेषु त्वदरि 2.94.1 प्रियसखि मधुं मा
8.5.2 | प्रीणिताखिलार्थि 2.12.1 | प्रोज्झ्य पुराणि त्वद्भय 2.159.1 | फलं कालाक्रान्तं
3.58.2 | फाल्गुनमासे 2.130.1 | बत चन्द्रिका 2.394.1 | बहुभिः किमाल 2.237.1 | बाला कुतोऽपि
1.16.31 3,29.1
3.58.1 2.244.1
3.7.1 2.388.2 3.28.1
8.1.1 2.343.1
3.40.1 2.156.1 2.357.1 2.199.1 2.292.1 2.312.1 2.335.1 2.372.1 2.325.1
2,25.1
3.45.1
2.176.1
4.8.4

Page #339

INDEX OY SANSKRIT STANZAS
2.314.1
1.2.1 8.39.11 2.319.1 2.226.1 3.19.1
बोधितापि रम्यैः भज धर्म भवगुणकया भवञ्चरणयोः भवशतविरचित भाति मूदुपाणि भाति सुवदने भुवनजैत्रमत्रं भुवने दधदेक भूमिभृतामङ्केषु भृशमात्मवत: भैमे भवदरि भ्रमर सखे व्रज भातर्दृष्टा भ्रान्तगृध्रवृन्द भ्राम्यद्रमर भूविलासदूरी मकरकेतुभट मञ्जीरकणित मणिरसनाखनितात् 'मत्तद्विरेफपुंस्को पत्तालीनां स्निग्ध मदनगजेन्द्रमहोदय मदनखिलोचन मदमुखर मधुसहचरीह मध्ये मताझ्या मनसिजलीला मनोमिरामाः मन्दायन्ते न खलु मम लावन्मतमेतदिह ममानीयत मनः
2.185.1 | मलयजरसलिप्त 2.21.1 | मत्रिगुरुनि 3,57.2 | महाकविं कालि 3.58.3 | मा कुरु संपदि 2.373.1 | माद्यद्गन्धद्विपानां
2.41.1 मानभृतामिदं 3.60.3 मामद्वैतानुरागां 2.70.1| मिथ्यादर्शनदिग्ध 3.56.1 मुक्तशेषविरो 2.363.1 मुखविपुलाः पर्यन्ते
2.85.1 मुश्चत नूपुर 2.102.1 | मृगनाभिविनि 2.180.1 | मृगरिपुः शशक
27.1 | मृत्युमुपैति यदा 2.144.1 ] मृदु वाच्य एष 2.189.1 यः श्लाघ्यः प्रतिदिन 2.108.1 यक्षश्चके जनक 3.12.1 | यतिः सर्वत्र पादान्ते (यत्यु०) 2.79.1 | यत् किंचिदृश्यते 2.80.1 | यत्प्रसादतो जय
4.6.2 यदसरलतरभू 2.285.1 यदि प्राप्तो बन्धं 2.361.1 | यदि वाञ्छसि कर्ण 2.153.1 | यदि सा बत 8.43.1 | यस्य न कापि कला 8.62.1| यस्य न कुलमपि 2.167.1| यस्य नैवार्थाः 2.39.1
यस्य प्रभावात् .. 3.99.14 या घनान्धकार 1.16.37 | यातोऽस्तं शशमृत् 6.20.43 | या बभूव सदा 2.29.1 | या मानमहाविष
2.225.1 2.97.1 3.39.9
4.4.1 2.3621 2.333.1 2.240.1 2.236.1
4.5.2 2.377.1 1.16.6
p.6 2.386.4 2.106.1 2.802.1 2.317.1 3.446 3.60.1 2.114.1 8.67.1 2.23.1 3.39.8
22.1111
- .
2.42.1 2.56.1 2.183.1

Page #340

:
2.382.2
3.10.1
3.64.1 2.388.6 2.142.1
2.13.1 1.16.8
२६० यावत् केसरिनादो यावल्लुनामि चूता या सुजनानामुप युगपत्प्रफुल्ल युधिष्ठिरो धर्म येन विधिप्रति ये विजितात्मानो योषितो वियोग यौवनेन वा रचयतु जन्मस्नान रजनीरमणप्रतिमे रणमुवि नृपते रतिकरमलय रम्यनितम्बां रागरोषमोह राजन् यैः समरे राजन् सत्यं तदेतत् रिपुवनिताजन रुन्दोऽमन्दः कुन्द लक्ष्मी कान्ताभिः लक्ष्मीलीलागारं लक्ष्यते सरसि लतानां कलिकाभिः लावण्यपयोधिः लावण्यामृतपूर लीलासिताब्ज लोकवत्प्रति वंशवकादि वक्रनिरीक्षण वधूभिः पीन . वन्दितपादा वन्दे कविं श्रीभारवि
छन्दोऽनुशासनम् । 2.55.1 | वन्द्या देवी पर्वत
4.6.3 | वन्यसैरिभा भवद् 2.132.1 | वपुषेयं द्रुत ___4.5.8 | वलयितवरकन्धरं 2.157.3 | वल्लभं सुरभि 2.196.1 | वल्लभा गहिनी 2.113.1 | वशीकृतजगत्कालं 3.21.1 | वसुधाधिपत्यमिह 2.24.1 | वहति न मन्दं 2.370.1 | वहसि गन्धकरटि
2.35.1 | वाचं ध्यात्वाहती 2.223.1 | वारिदमुक्तवारि 3.32.1 | विकासिकुसुमं 2.1861 | विततघनतुषार 2.83.1 | विदग्धयूनां 3.48.1 | विद्वद्गणैरुचित 2.250.1 विनम्रसुररत्न 2.125.1
| विनयितमनसोऽपि 2.386.2
| विपरीतानि रे शठ 2.216.1 | विपुलेऽप्यम्बुधौ 2.201.1 | विपुलोद्गीतिः 2.44.1
विभ्रमसारभू 2.69.1
विभ्राजते खे 2.36.1
विरचितकुसुमा 3.50.1 विरचितनिबिडतरो
1.7.4 | विरहनिदाघः सुभग ., . 3.39.6 | विरहविधुर
2.210.1 2.140.1
2.239.1 .. 11 2.309.1 2.169.1 1.16.25
3.60.5 2.214.1
3:57.3 . . 2.166.1
3.35.1
3.38.1 ___4.8.2
2.88.1
2.22.1
...
4.6.1 2.218.1 2.150.1 3.44.5 3.27.1 2.14.1 2.389.1 2.269.1
_1.6.1 | विरहे नवे
..., 3.18.1 | विरहेऽभ्यधिक
3.39.10 | विलसदुरुतरवारि 3.70.4 | विलुलितचिकुर 3.39.5 | विवस्वतोदीच्य
:
3.57.1

Page #341

INDEX OF SANSKRIT STANZAS
२६१
2.241.1 .. 2:48.1
2.362.1 1.16.30
1.3.3 4.7.2
:
2:280.1
विविधमणिमेखला विशदवृत्तलब्धा विशालभाललोल विशालवंशा विषमात्र एष विहर नितम्बबिम्ब वीक्षितोऽप्येष वीणानिनादानु वीरजिनेन्द्र वीर तवासिपथेन वीरवरेण्य रण वैरिश्चानां तथोच्चा व्योमनि सागरतीरे शङ्खक्षोदरचा. शत्रौ मित्रे हर्पा शरदायातेयं शशधरपादा शशधरवदनं शशिवदना शस्त्राभ्यासे रति शास्त्राम्यासे व्यसन शिलीमुखततिं शीतरुजान्योऽन्य शीतरुजा विधुत . शुष्कशिखरिणि शूलं तूलं तु गाद शृणु परमोपदेश शैवलालीनिराशा शोभते धनुर्लतेव शौर्यमृगेन्द्र चुलक्य श्रय विशुद्धधिया श्रीचौलुक्य किम
2.391.1 | श्रीचौलुक्य क्षितिप
2.89.1 | श्रीमत्पार्श्वनाथ .. 2.397.1 | श्रूयतां नृपकुमार
3.60.6 | श्रेयांसि बहुविनानि 2.96.1 | षः सर्वगो ब्याचलः 2.235.1 | संप्रति शिली
3.36.1 | संप्राप्ते मधुसमय : 2.129.1 | संप्राप्तेऽस्मिन् जगत् ___3.5.1 | संवृत्तोऽयं संध्याकालः
2.265.1 | सकलासुमतां रक्षायै ___4.8.1 | स किं वद नीच 1.16.12 | सखि भवति भव 2.75.1 | स जयति कुमारपाल: 3.66.1 | सततनमत्पुरंदर 2.249.1 | सततविकाससमु 2.151.1] सत्कर्णिकारचित
3.70.2 | सत्यं रम्याभोगा 2.220.1||
| सदलंकृतैः 2.32.1 | सद्गुणरत्नरोहण
4.4.3 संतोषधनानां 2.305.1 | सन्ध्यान्ते प्रतिदिश
| सपदि बलिनुपान् 2.77.1 | समदनागेन्द्राणां 2.281.1 समशत्रुमित्रता
5.17.2 समाधिपयोधि 1.16.22
समुद्धृतधरित्री 2.297.1 समुल्लसद्दशन 2.58.1 सम्यग्ज्ञानचरित्र 3.24.1 | सरसिजवक्त्रा 2.368.1| सरसि सरसिर्ज 2.331.1 | सरितां कमितुः स्तब 3.59.2 | सर्पविपेन्द्रभर
2.300.1 2.266.1
2.98.1 2.116.1 2,224.1
8.7.1 2.350.1 2.183.1 2,231.1
2.74.1
3.47.1 .2.347.1
2.190.1 2.340.1
2.63.1 2.228.1 ... 2.66.2
2.172.1 2.229.1 2.198.1
2.134.1
.
2.109.1
2.168.1 -2.307.1 2.284.1 2.148.1

Page #342

3.69.1
1.16.21 2.181.1 2.188.1 2.59.1 1.7.1
2.254.1
सर्पद्रिस्तव दिग्जय सर्वमः सर्वलो सर्वथा विरञ्चि सर्वातिरिक्त लावण्यं सैर्देवैः स वः पातु कुन्द स श्रेयांसि श्रेयांसः सस्पृह इव त्वयि सह धनुषा समदो सा काऋत्यन्यमेव साधुचरणाम्भोज साधु समाधाववि सारङ्गाणां न कुल सिंहावलोकितार्थेषु सितमहसि धवल सिद्धनरेन्द्रनन्दन सुनिश्चितं नः पर सुभग तव नव सुभग त्वयि दूर सुभग सुखदं सुभग हे सरभसं सुभ्र भवदीय सुरासुरशिरोनिघृष्ट सुरासुरशिरोरत्न सेयं साकाला त्वयि सैहिकेयमय सौम्यतस्याः किं
छन्दोऽनुशासनम् । 2.124.1 | सौरभपाण्डिम .
1.3.1 स्कन्धे विन्ध्याद्रि 8.22.1 | स्खलितवचसि 3.39.13 | स्तनितघोरघोषा 2.15.1 | स्पर्शनमात्रवशात् 2.38.1 | स्पृष्टं त्वयेत्यप 2.52.1 | स्फीतनव्यगन्धलुब्ध 2.238.1 | स्फुटदुज्वलबकु 2.351.1 | स्फुरति च दक्षिण 2.339.1 | स्फूर्जति संगरप्रदोषे
2.26.1 | स्मर इव शयितः 2.122.1 स्मितबकुलशिरीष 2.306.1 | स्यादस्थानोपगत 7.57.2 | स्याद्वादामृतमुदिते 2.192.1 | खभर्तृभक्ता 2.274.1 खखागमाचार
1.1.3 | खादु खच्छं च सलिल 3.30.1 | स्वामिन् जिनवर 2.395.1 | हताद्वार्योचितात् 2.207.1
| हत्वा हत्वाधमन्येन 3.59.6 | हरन् सर्वो भोज 2.92.1 || हस्ताक्षेपैरिवारं 1.16.17 | ह हा पान्थस्त्रीभिः
1.16.4 | हासो हस्ताग्रसं 2.327.1 | हृतहृदयः खलु 2.161.1 | हृदि प्रविष्टा 3.51.1 हीविनियन्त्रण
2.316.1 2.255.1 2.282.1 .3.16.1 2.401.1 1.16.18 2.110.1
2.27.1 2.154.1 1.16.26 3.41.1
8.7.4
8.7.3 2.286.1 2.359.1
2.51.1 1.16.11 2.195.1
3.60.4 2.355.1

Page #343

III. Index of Prakrit Stanzas.
00000000
4.28.1 7.68.1 4.27.1 5.35.1 4.89.1 4.77.1 4.55.1 7.50.1 4.87.1 3.73.3
7.3.4
अंगचंगिम अंगय फुडिअ अंगुलिआहिं ललियं अइचंगंगई मोरई अच्छउ ता उन्भड अज्जवि नयण न अट्ठलहुविरइआ अत्थं भासइ अरहा अणुरयणि चंदकिरण अमरपुरसुंदरिहिं अलओ वलओ अलि मालइपरि अलिरवगीई अवमनिअदुट्ठ अविरलबाहवारि अविरहिअहं अविहडअवरो असोअमंजरी अहरुह दलइ. आमुल वि बहु आयामयधवल इंदहु तुहुँ गुणि इअ उवजाइहिं इस नारिहिं इस वणराइहिं इह माला गाहाण व इह माहवि वम्मह उअ अच्छरा उअ खंधाहइ उथ पोम्मराय
6.19.1 | उअं महुसमओ 7.23.1 | उअ वणावलिआ 4.10.1 | उअ वयंस वित्थ 6.32.1 | उक्करडा खवलउ 7.39.1| उच्छलंतछप्पय 5.28.1 उज्जागरओ कवोल
उज्जागरकसाय 1.1.1 उण्हय अभयमऊह 4.23.5/ उद्धाइअझंझानिल 7.69.1| उन्निद्दकमल 5.25.4 | उन्मिज्जउ मायंद 6.20.37 | एए नामनिबद्धा
6.19.13 | एकु पसारइ जइ - 5.2.1 एतहे गब्भभरा
4.66.1 | एत्थु करिमि भणि . 6.19.38 | एह ललिअदेह 4.87.6;5.27.1 | ओअह तुज्झ विरहे
5.11.1 | ओ चलचलंतिआ
5.6.1 | ओ दामाई रयंतीइ .5.29.1| ओ भडकबंधु 7.22.1 | ओ रणझणंत
5.38.1 कइअहिं होएसइ 06.16.1 कइलासतुलणपय 6.15.1 कंकण किंकिणि 6.17.1 कंकेल्लिलयाभवण 4.22.1 | कंचणभूसण छडिअ 6.19.50 कंपिअ निअवि . 7.62.1| कज्जललेहाविल
4.14.1 | कदमभग्गा मग्गु ::.: 1.10.2| कप्पूलधवल गुण
4.80.1 5.25.5 7.54.1 7.12.1 6.19.42 7.72.1 4.70.1 6.19.33
4.23.4 .6.20.34
6.20.5 6.30.
4.42. .."4.692 6.20.46
1:351 6:19.18 6.20.54 3.36.1 121

Page #344

२६४
.
4.82.1
4.57.1 6.19.26
6.19.30
4.40.1 6.20.4 5.33.1
.
कमला तिहिं लहु कमला ललिता कमलिणिपासि कर असोअदल करवालपहारिण करहयथणहर करिमयरभुओ कलसभवतवस्सि कवणु सु धनउ कहिं हंसिहिं कामिणिहिअअसरो कामे कमाहिं कमियं काली कमली मेहा काली रचडी कालो हरो कुबेरो किं अज्जवि माणं किं प्राइउ तिण किउ उरि लच्छिहिं कित्तिउ वण्ण कित्ति तहारी कि न फुल्ला कुइ धन्न जुआ कुमुअकमलहं कुवलयखित्त कुवलयदलनयणे कुविदो मयणो कुसुमंतर कुसुमाउहपिण कुममुग्गमु कृव कण्ण कलिंग केआरादु केलाससेल
छन्दोऽनुशासनम् । 4.5.11 | केसरकुरवय
4.5.9 | कोअंडं पसूण 6.19.17 कोइलकलखु 6.20.31 | कोइलावलिकर 6.19.55 | खंडुग्गयमिंदु
5.7.1 | खलिअक्खरलं 7.64.1 | खीरसमुदिण
4.1.4 | खेलिरकामिणी 6.19.49 | गज्जइ घणमाला
6.19.3 | गज्जति गीइओ 6.20.24 2.157.1 गयणुप्परि कि न
4.5.10 / गयपत्तपरिग्गह 6.19.23 | गलिअंजणधवले 4.13.3. गहिरु गजइ 7.48.1 | गाम्वि पट्टणि 7.36.1 गुणविवज्जिइ
7.4.1 | गुरुअ चिअ एक 6.19.43 | गोरडिअहिं उव
5.37.1 | गोरीइ चिहुर 4.87.10 | गोरी गोट्ठी दर 6.19.36 |
| गोरोअणगोरी 5.18.1 | गोवीअणदिजंत
1.7.6 | घणरवदूसहा 4.48.1 | घणसारु मेल्लि 6.19.51 घोलिरनवपल्लवु 6.19.8 | चउलहुएहिं 4.85.1 | चंदणयं पिहु 7.37.1 | चंदुजोओ 6.21.2| चच्चार चारु 6.20.1 | चरणकमललम्गे 4.9.1 | चरणेण वि नव
4.33.1 6.20.3 4.88.1 7.42.1 4.87.3 7.21.1
4.25.1 .5.18.2 5.22.1 5.19.3
,
1.6.3 6.20.8 4.19.1 6.21.1 6.20:12
5.4.1 6.19.25
7.3.1. 6.20.40 4.13.5 4.46.1 3.70.5 7.47.1 4.62.1 4.83.2

Page #345

INDEX OF PRAKRIT STANZAS
२६५
7.55.1
तरल दाहत्तणण
चारुचंपयरुइ चीणं चएसु चूअमंजरिं मंजु चूडल्लउ चुण्णी चूडल्लउ बाहोह चोलुक्क तुज्झ नयरी छुहखामु वि जं किर मुद्धिआइ जं जाइहि जं धणलोअण जं सहि कोइल जइ अ झल्लकहि जइ गंगाजलि जइ जाहिं सुरसरिअ. जइ तुहुं महु कर जइ न हससि न य जइ बोल्लइ धण जइ वत्थुआण हेतु जइ वम्मह गोरडी . जइ वि संखु न जगु नीसेसु वि जलइ जइ वि जलइ सरोवरि जसु अतुलिअ गय जसु पार लहंति जसु भुअबलु जसु लोहचक्किण जह जह तुह पहु जह ण्हाउं ओइण्णे जह तुहु पवयणु जहिं घल्लिअ उप्फु जहिं छज्जइ नर जा किन्नरमिहुणि
३४ छन्दो०
7.71.1 | जा बलमडप्फरेणं 4.52.1 | जावयरसरंजिअ 4.61.1 | जासु अंगहि घणु 6.22.3 | जीए लग्गेइ चंदणं 6.22.1 | जुवईण नयण 4.23.2 | जूहाउ व वूहाओ 6.19.7 | जे आवि मंदेत्ति 4.41.1 | जे तुह पिच्छहिं । 6.19.9 | जेत्थु गज्जहि 6.19.21 | जे निअहिं न पर 6.20.10 / तं तेत्तिउ बाहोह
4.87.5 | तणुअंगिहि लोअण 6.20.49 | तणु नव चंपयमाल
तरलं दीहत्तणेणं 4.87.11 | तरुणिहूणिगंड 7.15.1 | तरुणीकिलिकिंचि 6.19.2 | तहि भुमयहि 4.87.12 | तहि मुद्धहि नेहंधहिं 6.20.21 | तारावलि भणि मा
6.24.1 | तुंगो रंगो भिंगो 6.20.47 | तुह असिलट्ठिहिं 6.19.54 | तुह गुण अणुदिणु 7.32.1 | तुह चंडिण भुअ 7.16.1| तुह दंसण तूरं
7.7.1| | तुह पयावेण *7.44.1 तुह पुहईसर 6.20.13 | तुह मार मारकिदी
4.17.1 | तुह मुहलायण्ण _1.7.5 | तुह रणि नट्ठ रसा
7.19.1 | तुह रिउणो निवसंता 6.20.23|तुह रउराय
5.30.2 | तुह रिउ वणगय .7.17.1 | तुह विजयपयाण
4.15.1 7.51.1 5.21.1 4.78.1 4.11.1 4.23.1 2.157.4 5.34.1 5.21.3 6.27.1. 6.22.4
7:26.1 6.20.16 4.45.1
4.87.8 6.20.55 6.20.6
7.6.1 6.19.29
5.25.3 5.39.1 6.20.32 6.20.45
7.24.1 .4.51.1
7.57.1 6.26.1 6.20.56 7.28.1 4.18.1 4.13.1 7.29.1 4.26.1

Page #346

.
२६६ तुह विरहिं सा तुहुं उज्जाणि मा ते जि पंडिअ तोडिअगुडमुह दहिअक्खयघण दारविवजिअ विसय दारुणदेहदाहप दिव्व कहिं ते मत्त दीसइ उववणि दीसइ सुरधनु दीसए एस तरुणि दीहरच्छिआए दीहरभुअदंड दुइमरिउमहि दुद्धरवारिबुट्टि देक्खिवि वेल्लडी धवलनिहेण नच्चाविअचंदण नच्चिर कीरमिहुण नच्चिर किसलकरि नमिरसुरासुरिंद न मुणिज्जइ गलाउ नयणविलासिण नरवरिंद तुह नरु लच्छिविव नवकयलीपत्तिहिं नवकुवलयनयण नवकोइलरवा नवघणभमभमंत नवघणमालिअत्ति नवचंदलेह नवमयरंदपाण नहकोलस्स व
'छन्दोऽनुशासनम् । 6.20.44 | नहयलम्मि सयल
7.9.1 नहयलवराह 5.20.3|नहलच्छिभाल 6.20.26 | नारिहुं वयणुल्लई 7.30.1 | नासंतिहिं समरा 7.31.1 | निअइ झुणइ 4.86.1 निअजुबई गणदु 5.21.2 | निअवि वयणु 6.20.15 निकंदल कय 6.19.44 | निच्छइं पिअसहि
4.47.1 | निच्छिवि करिवि 6.19.34 | निज्झाइअइ जत्थ 7.52.1 | निद्दड्ड डड्ड 7.41.1 | निब्भरदलिअ 4.31.1 | निम्मलनाणदिट्ठि 6.19.20 | निम्मलि गयणि 5.32.1 | निसुणिअ माई 4.53.1 | पंडिगंडयल 4.65.1 | पइं विणु तहि 7.10.1 | पई ससिवयणिए 4.34.1 | पञ्चसगयवरु 4.38.1 | पडिहअबहुविह 7.40.1 | पत्तउ एहु वसंतउ 4.36.1 | पत्तलच्छि सुहयं 7.34.1 | पनमध पनयपकु 7.20.1 पयडिअलंछणमय 6.25.1 | परगुणगहणु 4.83.3 | परनरमुहपेच्छण 5.30.1 पर अपंचमसवण 4.58.1 परिमललुद्ध 7.65.1 | पलिअ केस 4.71.1 | पवणपहल्लिर 4.20.4 | पसरदु वई
4.79.1 6.19.46 6.19.48 -7.18.1 . 6.20.39 6.19.10 7.60.1 6.20.2
4.87.2 6.20.27
5.15.1 4.76.2 '5.31.1 4.88.1
4.35.1 6.19.16 6.20.20 4.87.7 6.19.4 6.28.1 1.10.1 7.15.2 6.20.36 4.27.2
4.1.5 7.56.1
6.31.1 6.19.53 4.87.4
4.72.1 6.20.51
4.16.1 7.61.1

Page #347

INDEX OF PRAKRIT STANZAS
२६७
5.42.1 | मत्तकोइलामहुर 4.83.5 | मत्तजलहर 6.20.42 | मत्तपिअमाहवी 7.27.1 | मत्तमपरपुष्छ
4.37.1 | मत्तमहुअमंडल 4.30.1 मत्तमहुअरितार 6.19.45
| मत्तवारिहरपंति 6.20.18! मन्नावि प्रिओ
पहु तुह वेरि पिजयम कहं अपिअहु पहारिण पिउ आइउ निवडिउ पिच्छ पीवरमहा पुणरवि णिअरज्ज पेक्खिऊण गयण पेच्छंतहु नवमालिअ पेच्छ पाउसलच्छि प्रियमधुसंगमि प्रियहि मुहु अर फुडिअकेसर फुल्लंधुअधोरणीउ फुल्लिअलय निअवि फुल्लिआणेअकंकेल्लि फेडवि कुंकुमलेह बंभो हीरो कण्हो बहुवया रेवया बहुविहभावमुद्ध बहुविहसमरंगणि बहुहयखरखुर बाहो वेहो वग्गो बिंबालिउ भुवणु भसला दंसयंति भासासु विचित्तासु भीरु वि चंदडिओ भ्रूवल्लिं चावयं मई असरण तुहूं मणहरु तुह मुहु मणिकंचणरेहि मणिरयणपहा मत्तंबुवाह वरसं मत्तकोइलनाय
4.60.1 5.20.2 4.83.4 4.44.1 4.50.1 5.19.1
4.81.1 6.19.15
4.68.1 -7.66:1 6.20.38
4.63.1 6.20.52 6.20.19
4.39.1 6.20.41
7.14.1 6.20.53
5.26.1 5.25.1 4.64.1
5.18.3
| मयणविआरसमुद्द 6.19.22
मयणविलसि 6.19.35 | मयणविलासगिरि 5.19.2
| मयपरिपुट्ठघुट्ठ 6.20.30
मयवसतरुणि 6.19.31 मलयानिलु मलयज 4.83.6
मसिसब्बंभयारि 6.20.22
| महु कंतिण रणि 4.13.2
| महु दूसह विरह 7.59.1
महुरसु छुटिउ 4.74.1
| माणु म मेल्हि
मायाविअहं 7.25.1
मा रे वच्च पहिअ 7.33.1
मालइकुसुमु न 7.3.2
मालइमालहिं 6.19.32
मिउ मलयसमीरणु 4.75.1
मुद्धइ गिजंतउ 4.12.1
| मुहसिरिकलाव 6.19.40
| मुहि करिवि मय 5.12.1
| मेल्लि माणु 6.19.18
| मेहयं नच्चंतं 6.19.41 | रणरणंति जत्थ ।
7.70.1 | रमणिकवोलु कुरंग 6.19.11 | राई चंदकिरण 5.10.1 रेहइ चंदो 5.17.1 | रेहइ तरुणिअणु
6.20.14 6.19.27
7.53.1 6.19.39 4.59.1
6.20.17 6.19.5 5.13.1 4.43.1 6.29.1
4.67.1 6.19.12 6:19.28

Page #348

२६८
Res तुह कर
हहिं अरुणकंति
लंघइ सायर ललिअविलासो
लायण्णविभमं
लुदु चंद
लेहि वीण
सो वित्तो वालो
जहिं गजर
वणफलमरसं
चणलच्छिक
वम्मी सरकं चण
व
वरजाइ सरतहुँ
वि
वायाला फरसा
विज्जुलमेहमज्झि
विरहरहक्क
संतगृहं मयगलहं
सकारए सिरसा
सम्पत्ति
सजया विजया
समय मयगल
समर हो अभि
सयलसुरासुरिंद सयलाओ जाईओ सलु विदि
सयवत्तयं
सरसयरसुरहि
सल्लइ पल्लव सवणनिहिअ

छन्दोऽनुशासनम् ।
6.20.11 | ससिणा रयणीए 5.8.1 | सहि पंकोप्पन्नु वि
6.20.9 | सहि वद्दलओ
7.5.1 | सहि विज्जुलअ
5.14.1 | सा तसु बेट्टिआ
5.23.1 | सा बाला तुह
6.19.6 सायरु रयणायरु
5.25.2
7.43.1
4.29.1
साहो चित्तणुओ
सिंदूर अगुरुकुंभ
सिद्धत्थपुलय
सिरिकुमरवाल भूवइ
6.19.47
4.76.4
6,20,50
7.11.1
7.3.3
6.22.2
6.20.28
7.46.1
1.7.6A
6.20.29 | सुररमणीअण
2.157.2 | सुरवहुमहुअरि
सुरसरितुंग
7.38.1
7.58.1
सो जयइ अजल 5.20.1 सो जलिअउ मय
4.20.5 | हंसि तहारउ 4. 73.1 | हंहो जुआय
सिरिकुमरवाल मुंचसि
सिरिमूलराय तिहुअण
सिरिमूलराय तुह दिस
सिरिवद्धमाणजिण
सिरिसिद्ध रायनंदण
सुंदरु तं कि
सुणिव वसंत
सु तव सुदु वइ
5.3.2 | अदु
7.18.1 | हयखुरखणि
4. 32.1 हरइ जम्मसय 4.90.1 हा खामोअरि 6.20.48 | हिंडइ साधण
4.87.9;5.27.2 | हेरंबो नीणो
6.20.7
6.19.37
6.19.14
7.45.1
7.67.1
4.17.2
5.5.1
4.54.1
6,20,25
6.19.24
4.20.2
4.23.3
4.21.1
4.23.6
4.20.1
4.23.7
6.19.52
5.16.1
7.63.1
5.3.1
5.24.2
7.49.1
4.20.3
6.20.35
5.9.1
4.23.8
7.8.1
4.91.1
4.76.3
4.76.1
6,20.33
4.13.4

Page #349

IV. Index of Sanskrit Metres
The following metres are mostly Catuspadis i.e., metres of four lines each. The letters within brackets stand for the wellknown Aksara Ganas, showing the composition of a singal line in the case. of Sama Catuspadis, of two lines forming a half in the case of Ardhasamas and of all the four lines in the case of Vişama Catuspadis. Mere figures within the brackets indicate the number alone of Aksaras or Matras as the case may be in a line or lines irrespective of their quality. The few Dvipadis (metres of two lines) are shown by the letter f. y. = Yati. अङ्गरुचि ( भभभभग). अक्षरोपपदा s. पि
अक्ष (जस) चलति (+)
अचला S. सुवक्रा अच्युत (रसलग
अतिरुचिरा ( 9न + ग )
2.128
3.31
द्वि (9न + ग; 9न + लग) 3.32
2.289
99
अतिशाविनी (ससजभजगग ) अनङ्गक्रीडा s. सौम्या and ज्योति अनङ्गलेखा (नसममयय; y. 6,5 ) अनङ्गशेखर ( any pairs of लग) अनुष्टुप् (स्थलग
अपरवत्र (ननरलग; ननजर )
अपरव s. भद्रिका
अपरा (जरजरजरलग र )
अप्रमेया s. भुजंगप्रयात अधि ( म or न )
अभिमुखी (नलग
अभ्रक (तभजजग)
अभ्रवंशा 8. वंशस्थ
2.196 | अर्णव दण्डक ( नन + 9र ) अलोला (मसमभगग; y. 7)
2.96 अवपातलिका 8. आपातलिका चारुहासिनी 2.269 अवितथ (नजभजजलग) अशोकपुण्यमञ्जरी दण्डंक
अरविन्द s. कलभाषिणी अर्ण दण्डक (नन + 8 )

2.312
2.897
2.73
3.15
अपरान्तिका
अपराजिता (ननरसलग; y. 7 )
अपवाह (म +6+ सगग: y. 9,6,6 ) 2.377 इला ( सलग सससलग)
उज्वल S. मुद्रा
2-14 com. | उज्वल ( रसजजभर ; y. 8 )
2.32 उज्वला (ननभर ) 2.215
उत्कलिका (नन + any पञ्चमात्र ) उत्तरान्तिका s. चारुहासिनी उत्थापनी (तभजलग) उत्पलमालिका 8. कामलता उत्सुक ( भभर) उदय (भजस) 2.388 / उदीच्यवृत्ति
अमृतधारा ( 18 + गग; 10 + गग; 14 + गग;
6 + गग) 3.44
2.297
( any pairs of गठ) 2.398 अशोका (नसनगग) अश्वललित (नजभजभजभलग or
2.152
2.230 3.8
नजभजभजजलगy.11 ) 2.358 असंबाधा (मतनसगग; y. 5 ) आख्यानकी (ततजगग; जतजगग आपातलिका (6+ भगग; 8 + भगग ) आपीड (भननसमनननलग, y.13) आपीड (6 + गग; 10 + गग; 14 + गग;
3.55
2.378
18+)3.43
आर्या s. गाथा (द्वि ) इन्दुवदना ( भजसनलग )
3.25.4
3.59 | इन्द्रवंशा ( ततजर ) 2.220 | इन्द्रवज्रा (ततजगग)
2.388.2
2.221
2.238
2.158
2.154
3.26
2.313
2.166
2.401
2.148
2.93
2,92
3.57
.

Page #350

२७०
उद्गता (सजसल; नसजग;
उगीति (27.30 द्वि ) उद्दाम दण्डक (नन + 13र ) उद्धत (मससग )
उता (रसग )
उद्धरण s. संगत
उद्धर्षिणी S. वसन्ततिलका
उपगीति (27 द्वि)
उपचित्रा (सससलग; भभभगग )
उपच्युत (नगर)
उपजाति (संकर)
भनजलग; सजसजग ) 3.45
उपचित्र (ननननगग )
उपचित्र (4ex.ज 4, ग+2+2+ग)
कनक ( मसस) कनकप्रभा s. नन्दिनी कन्या (मग)
उपस्थितप्रचुपित ( मसजभगग; सनजरग; ननस; नननजजय)
उपमालिनी (नमतभर, y. 8 ) उपस्थिता ( तजजगग ) उपस्थिता (तजजग, y. 2 ) उपहासिनी (10 + लदलद ) उपेन्द्रवज्रा (जतजगग )
उर्वशी (नतततग )
उषिता (जजजग)
उष्ण (रजग
ऊर्जित (रससतजजग; y.10 )
ऋषभ (सजससय)
ऋषभगज विलसित (भरनननग; y. 7 ) एकरूप ( मसजगग )
एला (सजननय; y. 5 ) औपच्छन्दसक ( 6+र कलि दण्डक ( नग + 13र ) कच्छपी ( रन) 2.44
कथागति (तरभनजभर, y. 7.7 )
छन्दोऽनुशासनम् ।
| करिणी (मससग समभस ) करिमकरभुजा ( ननमयलग; y. 7 ) 4.8 कलभाषिणी (नजजभर ) 2.388.6 | कलहंसा ( नभजय ) 2.124 | कलिका ( भभग ) 2.56 कलिका (रमसग )
कमलदलाक्षी (नयनलग ) कमलमुखी 8. अभिमुखी कमलविलासिनी 8. तामरस कमलाक्षी (ननससग )

8+रथ)
3.66
2.95 2.156 157
कलिका (10 + गग; 6 + गग; 14 + गग;
4.7 कल्याण (मममम ) 3.3 काञ्चन s. कल्याण
2.234 | काशी (मरभयरर y. 11 )
कान्ता 8 स्खलित
कान्तोत्पीडा 9. जलधरमाला
कामक्रीडा (ममममम )
कामदत्ता ( ननरय)
कामबाण दण्डक (any त + गग)
3.48 2.248
कामलता (भरनभ भरलग ) 2.133 कामलतिका (भय) 2.120 कामावतार ( तततत ) 3.64 कामिनी (रजर ) 2.155 | कामिनी (र; जरलग) 2.194 | कामुकी (5म + ग ) 2.116 | कामुकी (5स + ग )
2.53 कुटज (सजससग ) 2.330 | कुटिल ( मभनयगग; y. 4,6 ) 2.242 | कुटिलगति (ननततग; y. 7 ) 2. 271 कुन्तलम्बी 8. पि 2.146 | कुमारललिता ( जसग; y. 2 ) 2.252 कुमुदिनी (मननग) 3.54 कुमुदिनी ( रयनय ) 2.390 कुमुद्वती ( नया )
कुरङ्गिका (मतनजभर, y. 5, 7 )
3.13
2.223
2.255
2.160
2.59
2.121
18+ mm) 3.44
2.173
केकिरव (सयसय)
केतन ( भयससय)
2.218 | केतुमती (सजसग; भरनगग )
2,300
2.262.
2.187
2.399
2.342
2.41
2.167
2.106
3.20
2.266
2.267
2.212
2.241
2.202
2.346
कुवलयमाला 8. पणव
2.97 कुसुमविचित्रा (नयनय )
कुसुमसमुदिता 8. कुमुदिनी
2.15
2.395
कुसुमास्तरण दण्डक (any स ) 2.150 कुसुमितलतावेहिता ( मतनययय; y.5,6 ) 2.302
2.191
2.260
3.7
2.54
2.123
2.185
2.68
2.311
2.168

Page #351

INDEX OF SANSKRIT METRES
२७१
2.216
2.317
2.29
4.6
2.37
केलि दण्डक (नग+123)
2.390 | चन्द्रोड्योत (ननमरर; y.8) 2.247 केशा (य) 2.12 चपल (नजजयननननग)
2.375 केसर (मभनयरर; y.4,7)
2.306
चपलगति (भमसभनननलग) 2.363 कोकिलक (नजभजजलग;y.7,6 or 8,5) 2.298 | चपला s. हरिविलसित
चपला S. त्वरितगति कोहुम्भ (मतसरग y.5). कोमललता (मतसततग; y.4,5)
2.285 चपला गाथा S. गाथा
4.5 चपलावक्त्र 2.193
3.36 कोल (जससय) क्रीडा (यमनसतस; y.6,6)
चम्पकमाला S.रुक्मवती
2.305 क्रौञ्चपदा (भमसभननननग; y.5,5,8) 2.372/चल (मभनजभर;y.4,7) क्षमा (ननतरग; y.4) 2.200/चलति (नननननग)
2.268 क्ष्मा (ननमरग; y.7)
2.203
चलनेत्रा S. उज्वला खना (10न+ग; 9न+लग)
चारुहासिनी
3.60 चित्र (भनग)
2.62 "
2.30 " (द्विपदी) चित्र (रजरजरग)
2.279 गजलुलित S. कुसुमविचित्रा
2.362
चित्रक (रनरनरनरलग) गाथा (30;27.द्वि) 4.1-5
2.114
चित्रगति (भभभग) गान्धर्वी (ममग)
2.52 चित्रपदा (भभगग)
2.75 गिरा S. शफरिका
चित्रमाला (मरभनततगग; y.7,6) 2.339 गीति (30. द्वि) गुणलयनी (नसगग)
चित्रलता s. सिद्धि
2.84 गुरुमध्या (सभ)
चित्रलेखा (मतनययय; y.4,7) 2.303 गौ (ननभभर)
2.257 चित्रा (16 Matrās; ल for 5,8,9) 3.64 गौरी (ननतसग) 2.213 चित्रा (मममयय; y.8)
2.249 गौरी . प्रमुदितवदना
चूलिका S अतिरुचिरा धनपति (सगग)
2.31
छाया (यमनसततग; y.6,6) 2.325 चण्डकाल दण्डक (5ल+ anyर)
2.391 जया (मररसलग y.7)
2.226 चण्डवृष्टि दण्डक (नन +77)
2.387
जया S. नन्दिनी. चण्डवृष्टिप्रपात s. चण्डवृष्टि
जया S. विलासिनी चञ्चला S. चित्रा
जया (यलग)
2.29 चञ्चलाक्षी . प्रमुदितवदना
जयानन्द (यमनसरग; y.6)
2.273 चन्दनप्रकृति (रजतनननस)
2.349 जलधरमाला (मभसम; y.4) 2.178 चन्द्रकान्ता . वैश्वदेवी
जला (तर)
2.47 चन्द्रमाला (ननममयय; y.7,4) 2.307 जलोद्धतगति (जसजस; y.6)
2.169 चन्द्रलेखा (नसररग)
2.207 | जीमूत दण्डक (नन +111) 2.388.4 चन्द्रलेखा (मरमयय; y.7) 2.250 | ज्योति (32ल; 16ग; द्वि)
3.52 चन्द्रलेखा (ररमयय; y.7) 2.251 | ज्योत्स्ना (मरमयलग; y.7)
2.227 चन्द्रलेखा (मभनययय; y.4,7) 2.304 | तटी (मर)
2.34 चन्द्रावर्ता 8. शशिकला
तडित् . मृगी चन्द्रवर्म (रनभस) 2.161 | तत (ननमर)
2.165 चन्द्रिका (ननरयग) 2.205| तनुमध्या (तय)
2.36 चन्द्रिणी (यमररग; y.6)
2.204 । तन्वी (भतनसभभनय; y.12) . 2.365

Page #352

2.9
.
२७२
छन्दोऽनुशासनम् । तरंग (रनरनरनर)
2.352| निःश्रेणिका S. श्येनी तरंगवती . कामिनी
नितम्बिनी (र; जरजरजग)
3.22 तरल (नभरसजजग)
2.331 | नितम्बिनी s. मालभारिणी तरुणीवदनेन्दु (6स+ग) 2.333 | निलया (नननग)
2.115 तामरस (नजजय) 2.183| निशा (ननरररर; y.13)
2.314 तार (ससम)
2.98 | नृत्तगति (8Matras+गग+4 Matras तारका S. निशा
+गग; y.12) 3.72 . तूणक (रजरजर)
2.254 नृत्तललित (भजसनभजसनभय) 2.383 तोटक (सससस) 2.162| पङ्कजवक्रा (ननससतय; y.4,9)
2.315 - त्वरितगति (नजनग) 2.112 पति (भगग)
2.25 त्वरितगति (ननननग) 2.219 पतिका (रयजग)
2.108 दक्षिणान्तिका 3.61 | पञ्चचामर (जरजरजग)
2.278 दम्भोलि दण्डक (नग+9) .. 2.390
| पणव (मनयग y.5)
2.110 दर्दरक (भभरसलग) 2.236 पणव (मनसग; y.5)
2.110 com... दीपार्चि (मसजसजसजग; y.12) 2.357 पतिता (नयभगग; y.6) . 2.140 दीपिकाशिखा (भनयननरलग; y.3,6) 2.343 | पथ्या गाथा s. गाथा (द्वि)
4.3 दीप्ता (सरग) 2.71 | पथ्यावत्र s. वक्र
3.34 दुःख (गल)
पदचतुरूर्ध्व (8,12,16,20 Aksaras) 3.40 दुग्ध (स or त)
2.14 com.
| पद्म s. स्त्री दोधक (भभभगग)
2.130 पद्म (नसमततगग; y.6,4)
2.294 द्रुतगति . हरिविलसित
पद्ममुखी s. संगत द्रुतपदा S. कलहंसा
पद्मिनी s. स्त्रग्विणी द्रुतपादगति . सुमुखी
पद्धति (16 Matras)
3.73 द्रुतमध्या (भभभगग; नजजय)
3.5 पन्नग दण्डक (नग+8र)
2.390 द्रुतलघुपदगति (भभभतनननस) 2.369 | पश्चिमान्तिका (8+लदलद)
3.63 द्रुतविलम्बित (नभभर)
2.163 | पादाकुलक (16 Matras)
3.70 धू S. केशा
पिपीलिका (ममतननननजभर; y.8,15) 2.385 धृति (नजभजलग)
2.235
पिपीलिकाकरभ (ममत+4न +5ल+जभर; नटचरण (4+4ग; y.8) . 3.71
y.8,15) 2.386 नन्दक (भभभभरसलग)
2.341
पिपीलिकापणव (ममत+4न + 10ल+जभर; नन्दा (तलग)
2.28
y.8,15) 2.386. नन्दिनी (सजसजग)
2.210| पिपीलिकामाला (ममत= 4न+15ल+जभर; नन्दीमुखी . वसन्त
y.8,15) 2.386 नकुंटक S. अवितथ
पुट (ननमय; y.8)
2.164 नर्तकी s. कुटिलगति
पुण्य . समृद्धि नलिनी s. रमणी
पुष्प . मद नवमालिनी (नजभय; y.8)
2.179 पुष्पदाम (मतनसररग; y.5,7) 2.327 नान्दीमुखी s. मालिनी
| पुष्पविचित्रा (तयतय)
2.189 नाराच (तरलग)
2.78 | पुष्पसमृद्धि . रुक्मवती नारी (म)
2.11 पुष्पिताग्रा (ननरलगग; नजजरग) 3.16

Page #353

INDEX OF SANSKRIT METRES
२७३
पृथ्वी (जसजसयलग; y.8) 2.287 | भोगिनी (ननरयय)
2.258 प्रचित-दण्डक (नन+7य-भ-त-ज or स) 2.389 | भ्रमर S. कुटज प्रत्यवबोध (भतनगग) 2.132 भ्रमरपद (भरनननस; y.9)
2.309 प्रत्यापीड (गग+6%3 गग+10; गग+14; भ्रमरमाला (तसग)
2.57 गग+18) 3.41 | भ्रमरविलसित (मभनलग;y.4) 2.138 प्रत्यापीड (गग+4+गग; गग+8+गग; गग | भ्रमरी 8. सुमति
___+12+गग; गग+16+गग) 3.42 मकरन्दिका (यमनसजजग; y.6,6) 2.324 प्रबोधिता (ससजग; सभरलग)
3.14 मकरलता (तनम)
2.102 प्रभद्रक (नजभजर)
2.253
मकरशीर्षा s. शशिवदना प्रभा (ननरर; y.7)
2.1-2 मकरावली (नभभर; नभमभर) 3.12 प्रमाणी (जरलग)
2.82 मङ्गलमङ्गना (नभजजजग; y.4) 2.270 प्रमिता s. माला
मञ्जरी S. कलिका
2.176 प्रमिताक्षरा (सजसस)
मञ्जुभाषिणी (जतसजग)
2.206 प्रमुदितवदना (ननरर)
2.181 | मणिकटक 8. धृति प्रमोदमहोदय (मतयतनननरसलग; y.4,7,11)
मणिकल्पलता (नजरभभग)
2.263
मणिगुणनिकर (ननननस; y. 8) 2.245 प्रवरललित S. जयानन्द
मणिभूषण S. सुन्दर प्रवृत्तक 3.58| मणिमाला (तयतय; y.6)
2.190 प्रहरणकलिता (ननभनलग; y.7)
2.222 मणिमाला (भभभमभस; y.11) 2.301 प्रहर्षिणी (मनजरग; y.3) 2.197| मणिरङ्ग (रससग)
2.117 प्राच्यवृत्ति
मण्डूकी s. चित्रा प्रियंवदा (नमजर)
2.174 मत्तकोकिल
मत्तकोकिल S. प्रियंवदा प्रीति (रंग) 2.23 मत्तक्रीडा (ममतनननस; y.8,5)
2.348 बन्धूक (भनमग)
2.118 मत्तगजविलसित s. ऋषभगजविलसित बिम्बित s. वञ्चित
मत्तचेष्टित . प्रमाणी 'बुहुद (सजसजतर) 2.320 मत्तमयूर (मतयसग; y.4)
2.199 बृहतिका (नरर) 2.89 मत्तमातङ्ग-दण्डक (any र)
2.394 भङ्गि (भभभभनय) 2.319 मत्ता (मभसग; y.4)
2.107 भद्रविराट् (तजरग; मसजगग)
3.6 मत्ताक्रीडा (ममतननननलग; y.8,5) 2.359 भद्रिका (ननरलग)
2.143 मत्तेभविक डित (सभरनमयलग; y.13) 2.366 भद्रिका (रनर)
2.94 मद (लल) भाराकान्ता (मभनरसलग; y.4,6) 2.291 | मदन (स)
2.14 भुजङ्ग-दण्डक (नन +16 र) 2.388.70 मदनललिता (मभनमनग; y.4,6) 2.275 भुजङ्गप्रयात (यययय)
2.170 मदनविकारा S. कुसुमविचित्रा भुजंगविजृम्भित (ममतनननरसलग; y.8,11) | मदललिता (नजनसग)
2.211 2.376 मदलेखा (मसग)
2.55 भुजंगविलास-दण्डक (any भ+गग) 2.400 मदिरा (7भ+ग)
2.355 भुजगशिशुसृता (ननम) . 2.91 मद्रक (भरनरनरनग; y.10)
2.353 भृङ्गाब्जनीलालका S. मेघमाला
मधुकरिका (तनग)
2.65 भोगवती s. कलिका
मधुकरिका S. भुजगशिशुसृता ३५ छन्दो.
3.56
2.8

Page #354

2.35
२७४
छन्दोऽनुशासनम् । मनोज्ञा (नरग) 2.70 | मेघमाला (नन+6र)
2.367 मनोरमा (नरजग)
2.119 मेघविस्फूर्जिता (यमनसररग; y.6,6) 2.323 मनोवती S. नन्दिनी
| मेघावली (नररर)
2.188 मन्दाक्रान्ता (मभनततगग; y.4,6) 2.290 | मोटनक (तजजलग)
2.147 मयूरसारिणी (रजरग) . 2.111 मौक्तिकदाम (जजजज)
2.172 महातरुणीदयित s. हंसगति
यवमती (रजरज; जरजरग)
3.10 महास्रग्धरा (सततनसररग; y.8,7) 2.354 यादवी s. अतिशायिनी महिता 8. स्खलित
रजनी . मदन महिषी (भरनरनग; y.10) 2.274 | रति (भलग)
2.26 मही (ससलग) 2.85 रतिमाला (ननगग)
2.86 मागधी-वैतालीय
3.62 | रतिलीला (जसजसजसग;y. 6,6) 2.326 माणवक (भतलग; y.4)
2.77 रथोद्धता (रनरलग)
2.141 माणवकक्रीडितक S. माणवक
रमणी (सस) मात्रासमक (16 Matras)
3.65
रमणीय s. सुन्दर माधवीलता (मरभससजग; y.7)
2.332
रम्भा s. मेघविस्फूर्जिता मानिनी (भरनजनलग y.10; नजभजनस y.11) राजरमणीय (जसरनगग; y.7
2.229 3.19 | रुक्मवती (भमसग)
2.113 मालती (नजजर)
2.180 रुचिरमुखी . कमलदलाक्षी मालती-दण्डक (नग+11र) . 2.390 रुचिरा (जभसजग; 7.4)
2.198 मालभारिणी (ससजगग;सभरय) 3.17 रुचिरा 8. श्री माला (सजसग)
2.126 रुचिरा S. सिद्धि माला . स्त्रक
रुचिरा (तभय)
2.100 मालाचित्र (मतततननययय; y.11) 2.381 रोचक (भभरगग)
2.127 मालिकोत्तरमालिका S. उज्जवल
रोहिणी (नसममयलग; y.6,4)
2.295 मालिनी (रम) 2.40 लक्ष्मी (तभसजग)
2.214 मालिनी (ननमयय; y.8) 2.246 लक्ष्मी (मरततगग; y. 7)
2.225 मुखचपला (तननलग) 2.149; s. चपला
लघुगति s. त्वरितगति
2.42 मुकुल (मस)
लघुमणिगुणनिकर (ननस)
2.104
2.45
लघुमालिनी (भर) मुकुलिता s. शशिवदना मुखर S. कलहंसा
लता . वलना मुग्धक (यमननररग; y.6,7)
2.329 लताकुसुम 8. मदिरा
2.69 मुदिता (यसग)
2.208 लय (नसजजग)
2.337 मुद्रा (नभभमससलग; y.11
लयग्राहि (तततगग)
2.129 मृगचपला (भतनग) 2.122
2.283
ललना (रननननग) मृगचपला s. अभिमुखी
ललना (भतनस; y.5)
2.186 2.19 मृगवधू (नग)
ललित (ननमतभर; y.7,4)
2.308 मृगाङ्कमुखी (सलग; 8स)
3.27 ललित (सजरल; नसजग; ननसस; सजसजग)
3.47 मृगी (र)
2.80 2.261 | ललितगति (नजलग) मृदङ्ग (तभजजर) मेघमाला-दण्डक (6ल+ग+ any य)2.393 ललितपद (नननजसग; y.5) 2.272
2.13

Page #355

INDEX OF SANSKRIT METRES
२७५
ललितलता (12न + लग; y.10,10,10) | वानवासिका (16 Matras) 3.69
2.384 | वायुवेगा (मसजसनजग; y.12) 2.322 ललितलता (ननभनजननय, y. 7,7) 2.366 | वारुणी (र; जरजरजरलग)
3.23 ललितविक्रम (भरनरनरर; y. 10) 2.347 | विक्रान्ता (भम)
2.49 ललिता (तभजर)
2.175 | विच्छित्ति S. भङ्गि ललिता 8. सुमुखी
वितान (8 Aksaras)
2.87 लवली (10+गग; 14+गग; 6+गग; | विदग्धक (रलग)
2.24 18+गग) 3.44 विदुषी (सससलग)
2.131 लीलाकर-दण्डक (नन +127) 2.388.5
| विद्युन्माला (ममगग; y.4)
2.74 लीलाविलास-दण्डक (नग+147) 2.390 | विद्युन्मालिका (नसततग)
2.209 वंशदल 8. वंशपत्रपतित
विधुवत्रा (भसग)
2.60 वंशपत्रपतित (भरनभनलग; y.10) 2.288 विपरीतपथ्यावक्र
3.35 वंशस्थ (जतजर)
2.159
| विपरीत-आख्यानकी (जतजगग; ततजगग) 3.9 वक्र (अनुष्टुभ् )
3.33 विपुलभुजा (नजयग)
2.125 वक्र (भमम; y.5)
2.88 विपुला गाथा (द्वि)
4.4 वज्र s. मधुकरिका
विपुला वक्र
3.37-39 वञ्चित (मतनसततग; y.5,7)
2.328
विबुथप्रिया 8. अनङ्गलेखा वतंसिनी (र; जरजरजरंनर) 3.24 विभा (तरगग)
2.72 वनमञ्जरी (नजजजजरभर) 2.351 | विभावरी (जरजर)
2.184 वनमयूर s. स्वलित
विभ्रमगति (मसजसततभर)
2.371 वरतनु (मतयननननग) 2.356 | | विमला (सजग)
2.66 वरतनु S. मालती
विमला (समनलग)
2.151 वरयुवति (भरयननग)
2.282 | विमला (सय)
2.46 वर्धमान (मसजभगग; सनजरग; ननसननस, विलम्बितगति 8. पृथ्वी
नननजय) 3.49 विलसितलीला (भभतलग; नजनसग) 3.18 वलना (रनभभगग)
2.232 विलासिनी (जग)
2.17 वसन्त (ननततगग; y.7) 2.224 विशाला (नसय)
2.101 वसन्तचत्वर . विभावरी
विश्लोक (16 Matras)
3.67 वसन्ततिलका (तभजजगग)
2.231 वीथी . मुकुल वसन्तमञ्जरी . वंशस्थ
वृत्त (रजरजरजगल)
2.335 वसन्ता s. मेघावली
वृन्ता (ननसगग; y.4)
2.139 वसुधारा (5न+गग; y.5) 2.296 वृन्दारक (जसजसयययलग)
2.364 वागुरा S. विदग्धक
वृषभललिता s. हरिणी वाचालकाञ्ची . काञ्ची
वेगवती (सससग; भभभगग)
3.4 वाणिनी (नजभजजगग) 2.299 | वेगवती (नजनसभनननलग)
2.379 वाणिनी (नजभजरग) 2.276 | वेल्लिता (ससननमग)
2.284 वाणिनी (नजजजरग)
2.277 | वैतालीय (6+रलग; 8+रलग) 3.53 वातोर्मी (मभतगग; y.4) 2.136 | वैश्वदेवी (ममयय; y.5) .
2.177 वातोर्मी (मभभगग; y.4)
2.137 | व्याल दण्डक (नन +107) 2.388.3 वानरी (जरलग; र) 3.25.1 ब्रीडा (यग)
2.20

Page #356

२७६
छन्दोऽनुशासनम्।
शङ्ख-दण्डक (नन +14र) 2.388.7 | सती (जगग)
2.27 शङ्ख (त+6ज+लग) . 2.360 सद्गत्नमाला (मनसनमयलग; y.5,8) 2.340 शङ्ख (भ or य)
2.14 com. समानी (रजगल)
2.83 शफरिका (नर)
2.43 समुद्र-दण्डक (नन+ 15र) 2.388.7 com. शरभललित (नमनतगग) 2.239 समृद्धि (रंग)
2.18 शरभा (नभनतगग; y.4,6) 2.240 संभ्रान्ता (नयभतनननस)
2.370 शरमाला (भभभभसग) 2.264 सरल (मभग)
2.61 शशाङ्कचरित s. शशाङ्करचित
सान्द्रद s. श्री शशाङ्करचित (तभजभजभलग) 2.344 सारणी (सजयलग)
2.153 शशिकला (ननननस; y.7) 2.243 | सारसी (जरजरजग; र)
3.25.3 शशिलेखा (नजय) 2.103|सावित्री (मम)
2.33 शशिवदना s. सिद्धि
सावित्री (मलग)
2.30 शशिवदना (नय) 2.39 | सिंह (नमरसलग ; y.7
2.228 शारदी (भजग) 2.64 सिंहलेखा (रजगग)
2.81 शार्दूलललित (मसजसतस; y.12) 2.310 सिंहविक्रान्त-दण्डक (50+ any य) . 2.392 शार्दूलविक्रीडित (मसजसततग; V.12) 2.321 | सिंहविक्रीड-दण्डक (any य) 2.396 शालिनी (मततगग; y.4) 2.135 | सिंहाक्रान्ता (मभस)
2.105 शिखण्डिनी (यम)
2.51 | सिंहोद्धता . वसन्ततिलका शिखण्डी (जरजर; र)
3.25.2 | सिंहोन्नता . वसन्ततिलका शिखरिणी (यमनसभलग; y.6) 2.286| सिद्धि (नजभजजजर)
2.350 शिखा (9न + लग; 10न + लग)
सुकेसर (नरनरलग)
2.233 शिखा (, , द्विपदी) 3.30 सुख (लग)
2.10 शिखा 8. सोम्या and ज्योतिस्
सुदन्त (सयसजग)
2.217 शिखा S. उष्णिक
सुधाकलश (नजभजजजभजलग; y.14) 2.380 शिखा . सती
| सुनन्दा (मय)
2.48 शिखी (र; जरजर) 3.21 सुन्दर (रनभभर)
2.256 शिशु (तजससय) 2259 सुभद्र (8भ)
2.368 शुद्धविराट् (मसजग) 2.109 सुभद्रा (जरग)
2.67 शुद्धविराडूऋषभ (मसजभगग; सनजरग; तजरः सुमङ्गली s. नन्दिनी नननजय) 3.50 सुमति (सग)
2.21 शुभ्र (ज or र) 2.14 com. | सुमालती (नरलग)
2.76 शैलशिखा (मरनभभग) 2.281 | सुमुखी (भग)
2.16 शोभा (यमननततगग; y.6,7) 2.338 | सुमुखी (नजजलग)
2.145 श्येनी (रजरलग)
| सुरतललिता (मनसतरग)
2.280 श्री (ग)
2.6| सुरतावसथ 8. संगत श्री (भतनगग; y.5).
2.132 सुरभि (सनजनभस; y.5,5,5) 2.316 श्रीधरा s. मन्दाक्रान्ता
सुवा (नजजरग)
2.195 श्रेयोमाला (ममजजग; y.4).
2.201 सुवदना (मरभनयभलग; y.7,7) 2.334 षट्पदावली (जरजरग; रजरज) 3.11 | सूचीमुखि (सम)
2.50 संगत (5भ+ग)
2.265 ! सोपान 8. कलिका

Page #357

सोपानक 8 संगत
सोमडक s. कामुकी
सोमप्रिया ( तग )
सोमराजी ( यय)
सौम्या (ससस) सौम्या (16 ग + 32ल )
सौरभक (सजसल; नसजग; रनभग; सजसजग )
हरिणत 8. द्रुतविलम्बित
3,46 2.237 2.7
हरिणता (सससलग; नभभर ) हरिणी (नसमरसलग; y. 6, 4 ) 2.244 | हरिणीपद (नसमतभर y 6, 4 ) 2.345 | हलमुखी (नस)
2. 171 हारिणी ( मभनमयलग; y. 4,6) 2.142 | हेलावती - दण्डक (नग + 10₹) 2. 361 | ही ( नननस )
स्वति (भजनगण स्त्री (गग)
कू (ननननस; y. 6 )
धरा (मरभनययय; y. 7, 7 ) स्रग्विणी (रररर ) स्वागता ( रनभगग) हंसगति (न+ 6ज + लग)
INDEX OF SANSKRIT METRES

हंसपदा ( तयभभननननग; y. 10) हंसमाला (ग)
2.22 | हंसरु ( मनगग ) 2.38 | हंस 2.99 हंसश्येनी 8. कुटिड 3.51 | हंसी (रजरजरजर र)
(ननननसभभभग 7.8, 7 )
२७७
2.374
2,58
2.79
2,373
3.25.5
3.2
2.293
2.318
2.90
2.292
2.390
2.192
.

Page #358

V. Index of Prākrit Metres.
N. B. The figures within the brackets indicate the number of the Matras in a single Pada in the case of the Sama Vrttas, in two or three Padas constituting a half in the case of the Ardhasama Vṛttas, and in all the Pādas in the case of the Visama Vrttas. Dvipadis and Sama Catuspadis are shown by the letters f and respectively. Among Ardhasama Vṛttas, the Catuspadīs are marked as a and the Satpadis Pañcapadis and Aṣṭapadis are indicated by the letters and respectively. Y. indicates the Yati.
as अप.
अडिला ( वदनक or उपवदनक) च अतिदीर्घ (39; y 14, 8 ) द्वि अधिकाक्षरा ( 25 ) च अनङ्गललिता ( 15.14 ) अच अन्तरागलितक ( 21 ) च अपदोहक (12.14 ) अच अप्सरस् (7) द्वि अप्सरोविलसित ( 28 ) च अभिनव ( 37;y.16, 8 ) द्वि अभिनवमृगाङ्कलेखा (13.14 ) अच अभिनववसन्तश्री (14.10 ) अच अभिसारिका (9.13) अच अमरधवल (13.14) अच अमरपुरसुन्दरी (10) द्वि अमृत (38;y.16,8) द्वि अरविन्दक (20) च अरविन्दक (11.12 ) अच असमा
अवगाथ (62.27 ) द्वि अवजाति (9.9.10to17 ) अष अवतंसक ( 9 + जजय ) च अवदाम (66.27 ) द्वि अवलम्बक (खण्ड, उपखण्ड and
अवस्कन्धक (32.29 ) द्वि अशोक पल्लवच्छाया ( 17.13 ) अच आमोद (21) च आयामक (33) द्वि
आरनाल (30) च भावली (20) च

5.30 | इन्द्रगोप ( 24 ) च 7.55 | उग्रगलितक ( 30 ) द्वि उत्थक्क (17) च
4.77
6.20.51 | उत्साह ( 24 ) च
4.27 | उत्स्कन्धक ( 29.32 ) द्वि 6.19.42 | उद्गाथ (46.27 ) द्वि
7.62 उद्गीति (27.30 ) द्वि 6.28 | उद्दाम (50.27 ) द्वि
7.48 | उपकाञ्चीदाम (33; y. 10, 5 ) द्वि 6.19.46 | उपखण्ड (13) च
6.20.31 | उपगन्धर्व ( 37; y. 12, 8) द्वि 6.19-23 | उपगरुडपद ( 29 ) द्वि
खण्डिता ) च
5.38 | उपगलितक ( 21 ) च 7.69 | उपगाथ (78.27 ) द्वि 7.50 | उपगीत (36; y.16, 8 ) द्वि 4.70 | उपगीति ( 27 ) द्वि
6.19.35 | उपचूडामणि (33; y. 14, 8 ) 6.21 | उपजाति (8, 8 10 to 17 ) अष 4.20 | उपदाम (82.27 ) द्वि 6.17 उपदोहक ( 13.12 ) अच
5.5
उपभ्रमरपद (28; y. 10,8 ) द्वि 4.23 | उपरसनादाम (33; y. 12, 8) द्वि उपवदनक ( 17 ) च
4.56
उपस्कन्धक (29; y. 12 ) द्वि 4.16 | उपायामक (33) द्वि
6.20.50 | उल्लालक ( कर्पूर and कुङ्कुम) द्वि 5.11 ओहुलक (17.14 ) अच 7.22 | कङ्केल्लिलताभवन ( 17.12 ) अच 4.66 | कज्जललेखा (16.15 ) अच 4.58 | कन्दोह ( 35 ) द्वि
5.8
4.35
5.31
5.2
4.15
4.20
4.8
4.23
7.26
4.54
7.42
7.8
4.26
4.20
7.44
4.7
7.26
6.16
4,23
6.20.41
7.6
7.26
5.29
4.14
7.26
7.3.1
6.20.53
6.20.46
6.20.54
7.36

Page #359

INDEX OF PRAKRIT METRES
२७९
5.9
कमलाकर (31) द्वि करभक (24)च करिमकरभुजा (8) द्वि कर्पूर (28; y. 13)द्वि कलकण्ठीरुत 38; y. 14,8) द्वि कलहंस (14.9) अच काञ्चनमाला (12.16) अच काञ्चनलेखा (10) द्वि काञ्चीदाम (33; y. 10, 8) द्वि कामलीला (35)च कामलेखा (27) च । कामिनीकङ्कणहस्तक (13.17) अच कामिनीकीडनक (13.16) अच कामिनीहास (12.13) अच किङ्किणी (14.7) अच किचरमिथुनविलास (11.15) अच किन्नरलीला (17.10) अच किलिकिञ्चित (17.15) अच कीर्तिधवल (14.8.16 to 17) अष कुड्डम (27; y. 13) द्वि कुङ्कुमकेसर (35; y. 16, 8) द्वि कुमतिलक (8.10) अच कुङ्कुमतिलकावली (31) द्वि कुकुमलता (15.7) भच कुकुमलेखा (12.9 ) अच कुअर (10.7) अच कुञ्जरललिता (16.9) अच कुअरविलसित (15.13) अच कुन्द (22) च कुब्जककुसुम (16.8) अच कुमुद (34; y. 10, 8) द्वि कुवलयदाम (13.9) अच कुसुम (17) च कुसुमनिरन्तर (9.14) अच कुसुमबाण (11.8) अच कुसुमलतागृह (15.17) अच कुसुमाकुलमधुकर (13.11) अच कुसुमायुधशेखर (17.11) अच कुसुमावली (17.9) अच कुसुमास्तरण (17.8) अच
7.13 | कुसुमितकेतकीहस्त (14.13) अच 6.20.47 5.7 | कुसुमिता (25) च
4.63 7.64 | केतकीकुसुम (10.15) अच 6.19.32 7.2| केसर (7.12) अच
6.19.5 7.53 | कोकिल (25) च 6.20.24 | कोकिलावली (10.13) अच 6.19.30 6.19.44 | क्रीडनक (20; y. 8)च
4.69 7.70 | क्रीडनक (8.12) अच
6.19.14 7.23 क्षिप्तिका (16.10) अच
6.20.33 4.83 खञ्जक (23)च
4.50 4.67 | खण्ड (13) च
4.53 6.19.49 खण्डिता (14)च
4.55 | खण्डोद्गत (34) च
4.40 गणद्विपदी (6) द्वि
7.60 6.20.7 | गन्धोदकधारा (14)च . 6.29 6.19.38 गरुडपद (29) द्वि
7.7 6.20.34 गलितक (21) च
4.25 6.20.55 गाथ ( 38.27) द्वि
4.19 5.35 गाथा (30.27) द्वि
4.1-2 7.3 TT1911 ( undefined metre) 7.73 गाथिनी (86.27) द्वि
___.. 4.21 6.19.12 | गीति (30) द्वि
-4.6 7.14 | गीतिसम (30;y.10,8) द्वि
7.10 6.20.8 | गुणधवल (14.16 or 17) अच 5.36 6.20.22 | गोन्दल (37) द्वि
7.45 6.20.3 | गोरोचना (10.8) अच
.6.20.12 6.20.26/चच्चरी (37; y. 14,8) द्वि
7.47 6.20.48 | चतुष्पदी
6.18-20 5.6 | चन्द्रलेखा (24)च
4.68 6.20.18 | चन्द्रलेखा (8) द्वि
7.65 7.34 चन्द्रलेखिका (15.12) अच 6.20.44 6.20.23 | चन्द्रहास (9.8) अच.
6.20.11 5.15 | चन्द्रोद्योत (9.16) अच
6.19.26 6.19.24 | चपल (37; y. 16, 8) द्वि
7.49 6.20.13 | चपला गाथा (30.27) द्वि
4.5 6.19.54 चम्पककुसुम (7.8) अच
6.19.1 6.20.36 चम्पककुसुपावर्त (7.17) अच 6.19.10 6.20.40|चम्पकशेखर (8.11) भच
6.19.13 6.20.27 | चारु (10) द्वि
7.71 6.20.19 | चित्रलेखा (26) च
4.79

Page #360

7.72
5.42
5.22
4.11
चूडामणि (33; y. 14, 8) द्वि छड्डुणिका (31; y. 10.8) द्वि जम्भेदिका(9) द्वि जलधरविलसिता (12.17) अच जातीफल (34.27) द्वि . झम्बटक (14) च तरंगक (21) च ताराध्रुवक (34; y. 14, 8) द्वि त्रिभङ्गिका त्रिवलीतरंगक (10.17) अच दर्दुर (21) च दाम (42.27) द्वि दामिनी (90.27) द्वि दीपिका (28) च दीर्घक (38; y. 14, 8) द्वि दोहक (14.12) अच द्विपदी (28) च द्विपदीखण्ड (त्रिभङ्गी) द्विभङ्गिका धवल (a general term) ध्रुवक (9)च नकुंटक (22) च नवकदलीपत्र (32; y. 14, 8) द्वि नवकदलीपत्रा (32) द्वि नवकुसुमितपल्लव (8.17) अच नवकोकिला (30)च नवचम्पकमाला (14.8) अच नवपुष्पंधय (11.14) अच नवरङ्गक (34; y. 16, 8) द्वि नवविद्युन्माला (10.16) अच नागकेसर (13.8) अच निध्यायिका (14)च निध्यायिका (17) च निध्यायिका (19) च पङ्कज (9.7) अच पङ्कजश्री (13.7) अच पञ्चाननललिता (12.10) अच पथ्या गाथा (30.27) द्वि पद्धडिका (16) च पवनध्रुवक (34; y. 14, 8) द्वि
छन्दोऽनुशासनम् । 7.25 पवनोद्भुत (23) च
4.75 7.17 पारणक (15) च ।
6.30 7.67 पुण्यामलक (8.16) अच 6.19.18 6.19.45 पुष्पमाला (12) द्वि 4.18 | प्रसृता (35)च
4.41 प्रेमविलास (12.15) अच
6.19.43 4.74 फुल्लडक (देवगान)च
5.41 7.29 | बकुलामोद (8.13) अच
6.19.15 4.88-89 | बहरूपा मात्रा प 6.19.34 बालभुजंगमललित (36) द्वि
7.41 5.10 भद्रिका गीति (32; y. 13)द्वि 4.23 | भाराकान्त (34; y. 12, 8) द्वि
7.35 4.23 | भुजंगविक्रान्त (34; y. 12, 8) द्वि 7.28 4.81 | भूषणा गलितक (16) च
4.37
7.37 ... 7.52/ भ्रमरद्रुत (35; y. 10,8) द्वि 6.20.42 / भ्रमरधवल (13.10) च
5.37 4.64 भ्रमरपद (28; y. 10, 8)द्वि.
7.5 4.85 भ्रमररुत (30; y. 10, 8) द्वि 7.11 4.86-87 भ्रमरविलास (14.11) अच
6.20.37 5.40 | भ्रमरावली (12.7) अच
6.20.5 6.24 | भ्रूवक्रणक (10.11) अच। 6.19.28 4.72 मकरध्वजहास (12.11) अच 6.20.35 7.20 मकरन्दिका (7.15) अच
6.19.8 | मङ्गल (20-21. 20-21. 6.19.19 22-23.22-23) अच
5.39 4.83 मङ्गल (ageneral term)
5.40 6.20.16 मञ्जरी (21)च
4.61 6.19.37 मणिरत्नप्रभा (8.9) अच
6.19.11 7.30 | मत्तकरिणी मात्रा (16.12.16-17.12.16-17)प 6.19.33
5.21 6.20.15। मत्तबालिका मात्रा (16.12-13.16.12-13.16) 4.76
5.18 4.76 | मत्तमधुकरी मात्रा (16.11.12.16.11-12.16) 4.76
प 5.19 6.20.2 | मत्तमातङ्गविजृम्भित (39; y. 14, 8) द्वि 7.56 6.20.6
मत्तविलासिनी मात्रा 6.20.29
(16.12.14-16.12.14-16) 5.20 4.3 मदनविलसिता (8) द्वि
7.66 6.31 | मदनविलास (15.11) अच
6.20.38 7.33 / मदनातुर (11.7) अच
6.20.4
7.21

Page #361

INDEX OF PRĀKRIT METRES
२८१
मदनावतार (20)च
____4.83 | रगडाध्रुवक (17) च मदनावास (9.11) अच 6.19.21 | रड्डा (मात्रा+दोहक) मदनोदक (9.15) अच . 6.19.25 | रचिता (28;y.7)च मधुकरविलसित (7.16) अच 6.19.9 | रतिवल्लभ (19) च मधुकरवृन्द (10.14) अच 6.19.31 रत्नमाला (16.17) अच मधुकरी (25)च
4.83 | रत्नावली (9.17) अच मधुकरीसंलाप (10.9) अच 6.20.20 रथ्यावर्णक (37;y.12,8) द्वि मधुरालापिनीहस्त (14.17) अच
| रत्नकण्ठिका (31; y. 12,8) द्वि मनोहरा (15.10) अच
6.20.32 रसनादाम (33; y. 12,8) द्वि मन्मथतिलक (8.14) अच 6.19.16 | राजहंस (16.13) अच मन्मथविलसित (16.14) अच . 6.20.52 | रावणहस्तक (7.13 ) अच मरकतमाला (13.10) अच 6.20.30 | रास (7.13) अच मलयमारुत (9.10) अच
6.19.20/ रासक (20+लग)च मल्लिका (27) च
4.80 | रासक (18+न; y. 14 ) च मल्हणक (7.10) अच
6.19.3| रासावलय (21) च महातोणक (23) च
4.51 | रिपुच्छन्दस् (गीति 31) द्वि महानुभावा (12).च
6.27 | रेवका (5) द्वि मागधनकुटी (22) च
4.71
लक्ष्मिका ( mixed अधिकाक्षरा) च माङ्गलिका (9.12) अच
6.19.22
लम्बिता गलितक (22)च मात्रा (16.12.16.12.16)प
| लय (28) द्वि मारकृति (11)च
. 6.26 | ललिता (गीति 31;y.18) द्वि
6.26 मालतीकुसुम (12.8) भच 6.20.14 ललिता गलितक (24) च मालागलितक (46) च .. 4.33 | लवली (9) द्वि मालागलिता (33)च .
4.38 लीलालय (17.7) अच मालागाथ (94.27) द्वि
4.22 वदनक (16) च मालादाम (98.27) द्वि
4.23 वसन्तलेखा (14.16) अच मालाध्रुवक (40 to 42)च ,
7.57 | वसन्तलेखा श्रीधवल मालाविलसित (8.15) अच 6.19.17 | वसन्तोत्सव (45) च मुक्ताफलमाला (10.12) अच 6.19.29 | वसुद्विपदी (8) द्वि . मुक्तावली गलितक (16) च
4.46
वस्तु-रड्डा मुखगलितक (7.25) अच
| वस्तुक-चतुष्पदी मुखपति (15.16) अच
6.19.53 | वस्तुक (25)च मुखपालनतिलक (14.15) अच
6.19.50 वस्तुवदनक (24) च मुग्धगलितक (38) च
4.34 वारंगडी-ओहुल्लणक मुग्धिका (26) च
4.78| विगलितक (23) च मेघ (र+4म)च
5.13 | विगाथ (54.27) द्वि मौक्तिकदाम ( 32; y. 12,8) द्वि 7.19 विचित्रा (गीति) द्वि मौक्तिकदाम्नी (32) द्वि
7.21 विच्छित्ति गलितक (25) च यशोधवल (14.12.14.12 11.10-12.
विजया (4)द्वि 11.10-12)अष्ट 5.34 | विदाम (58.27) द्वि ३६ छन्दो.
6.32 5.23 4.65
4.47 6.19.55 6.19.27
7.46 7.15
7.24 6.20.49 6.19.6 5.16 5.4 5.3 5.26
4.9 7.59 . 4.82
4.42
7.4 4.10 4.44
7.68 6.20.10
5.28 6.19.51
4.83 7.63 5.23 6.18
4.32
5.24
5.25 6.20.53
4.28 4.20 4:12 4.43 7.58 4.23

Page #362

२८२
विद्याधर (15.8 ) अच विद्याधरलीला (11.16 ) अच विद्याधरहास (16.11 ) अच विद्युल्लता (11.10 ) अच
विद्रुम ( मरलग+10+स) च
विनता ( 31 ) च विपुला गाथा (30.27 ) द्वि विभ्रम (तरयलग ) च विभ्रमविलसितवदन ( 11.13 ) अच विलम्बिता गलितक ( 22 ) च विलासिनी ( 16 ) च विषमशीर्षक (50,58 etc. च विषमा गलितक (24 or 25 ) व शतपत्र (38; y. 14, 8 ) द्वि शशाङ्कवदना ( 10 ) च शशिबिम्बित ( 17.16 ) अच शशिशेखर ( 16.7 ) अच farar (31; y. 12, 8) fa शुभगलितक (20) च
श्रीधवल ([14.8] × 4 ) अष्ट षट्पद-द्विभङ्गिका षट्पदजाति (7.7.10 to 17 ) अष संकीर्ण (mix of गीति and स्कन्धक ) संकीर्ण ( mixture of रासावलय and वस्तुवदनक lines) च
संकीर्णा (चतुष्पदी) संगलितक (13) च संगा (70.27 ) द्वि संगीत (36; y. 14, 8 ) द्वि दाम (74.27 ) सन्ध्यावली (15.9 ) अच
छन्दोऽनुशासनम् ।
6.20.17 | समगलितक ( 25 ) च 6.19.39 | समनर्कुटक (22) च 6. 20.39 | समशीर्षक ( 47,
6.20.28 | सर्वसमा चतुष्पदी

55 etc) च
5.12 सहकारकुसुममञ्जरी ( 13.15 ) अच 4.59 सामुद्रक (7.9 ) अच 4.4 ) सारङ्ग (11.17 ) अच 5.14 | सार्धच्छन्दस् = द्विभङ्गिका 6.19.36 | सालभञ्जिका ( 24 ) च
4.39 सिंहपद (38; y. 16, 8 ) द्वि 4.60 सिंहविक्रान्त ( 35; y. 14, 8 ) द्वि 4.91 | सिंहविजृम्भित (7.14 ) अच 4.45 | सुखावास ( 119 ) अच 7.54 सुतारा ( 40 ) च 6.25 6.20.56 6.20.9 7.16 सुभगविलास (7.11 ) अच 4. 30 सुमङ्गला ( 18 ) च 5.33 सुमनोरमा (8.7 ) अच
लिङ्गन (16.12 ) अच सुन्दरा गलितक (13) च सुभग (34) द्वि
4.87.11.1 | सुरक्रीडित (35; y. 12, 8) द्वि 6.15 | स्कन्धक (32; y. 12 ) a 4.17 स्कन्धकसम ( 32; y. 12 ) द्वि स्कन्धकसमा ( 32 ) द्वि
5.27 | स्थविरासनक (34; y. 16, 8) द्वि 6.22 | वक ( 34 ) द्वि 4.29 स्वरद्विपदी ( 7 ) द्वि
4.20 | हरिणीकुल (30; y. 12, 8 ) द्वि 7. 43 हरिणीपद ( 30 ) द्वि 4.23 हीरावली ( 20 ) च 6.20.25 | हेला (22) च
4.31
4.73
4.90
6.29
6.19.47
6.19.2
6.19.40
4.87.11-12
4.62
7.51
7.39
6.19.7
6.20.21
4.83
6,20,45
4.36
7.32
6.19.4
4,52
6.20.1
7.38
4.13
7.18
7.21
7.31
7.27
7.61
7.9
7.12
4.48
4.57

Page #363

-
Appendix 1 प्राचीनछन्दाशास्त्रोपलब्धसंस्कृतवृत्तरूपाणां नाम्नां च
समुच्चयसूचिः।
A. --164-ef: 1 (A Classified List showing The Structure of Sanskrit Metres )
The Sanskrta-Vrtta-Rūpa-Sūci is a Classified List of the old Classical Sanskrit Metres. It is divided into six sections, namely, I Varna Vrtta : Sama Catuspadi; II Varņa Vịtta: Daņdaka; III Varņa Vrtta : Ardhasama Catuspadi; IV Varņa Vrtta: Vişama Catuşpadi; V Mātrā Vrtta: Dvipadi; VI Mătră Vrttta: Catuspadi. In Section I metres are arranged according to the alphabetical order of the Gaņas which constitute their lines, but under 40 heads, indicating the number of the letters contained in a line. In Section II the Dandakas are arranged in an alphabetical order of their names, so that their names shall not again appear in the Vrtta-Nama-Sūci. In Section III the Ardhasama Varna Vrttas are arranged in an ascending order of the number of the letters in their first lines. In the remaining Sections the metres are arranged in groups of allied metres without any reference either to the alphabetical order of the names or to the number of the letters or the Matrās in their lines.
2. In Section I the entries are as folows: First the serial number of the metre under each head separately, then the Akşara Gaņas ( with figures in Italics indicating the Yati, if available, within brackets) alphabetically arranged under each sub-head and lastly the names of the metres immediately followed by the references, both given in an alphabetical order. In Section II I give first the serial number, then the name of the Daņdaka, followed by the Gaņas which constitute the line given within the brackets and lastly the references in an alphabetical order. In Section III I first give the serial number, then the number of letters contained in the first and the second lines which form the half, given within the brackets. These are followed by the Gaņas which constitute the first and the second lines, the names and lastly the references in an alphabetical order. In Section IV I first give the serial number, then the name followed by the Gaņas forming the four lines given within the brackets and lastly the references. Where no specific Gaņas are prescribed, the number of letters in each line is indicated.

Page #364

228
छन्दोऽनुशासनम् । 3. The metres listed in this Sūci are collected from the following twenty old and important treatises on metres, some of them composed even in Prākrit, arranged in an approximately chronological order :
1. Chandassāstra of Pingala (P): Published in the Kāvyamālā Series, No. 91 ( 3rd ed.) Bombay, 1938; 2. Natyasāstra of Bharata (Bh): Published in the Kashi Sanskrit Series, No. 60, Banaras, 1929; 3. Jayadevachandas of Jayadeva (Jd.): Published in the Jayadāman, by the Sanskrit Department, Wilson College, Bombay, 1949; 4. Jànāsrayi of Janāśraya (Jns.): Published by the Curator, University Mss. Library, Trivandrum, 1949; Ch. V. Sūtras 39-75 published here in Parisiştam (in a revised from ); 5. Ajitaśāntistava ( As.): Published as App. III of the new edition of the Kavidarpaņa (see below No. 15); 6. Vrttajātisamuccāya of Virabānka ( Vjs.): Published in the Rajasthān Purātana Granthamālā, Jodhpur, 1959; 7. Nanditādhya's Gāthālakṣana .. (N.): Published as App. I of the new edition of the Kavidarpana (see below No. 15); 8. Ratnamañjūşā of an unknown author (Rm.): Published by the Bhāratiya Jñāna Pītha, Kashi, 1949; 9. Svayambūchandas of Svayambhū (Sb. and SbP. for its Pūrvārdha): Published in the Rajasthān Purātana Granthamälä, Jodhpur, 1959; 10 Utpala's commentary on Varābamihira's Brhatsaṁhitā, ch, 103, quoted by stanzas (Utpala, v.): Published in the Vizianagaram Sanskrit Series, Vol.X, Banaras, 1895 onwards; 11. Vrtturatnākara of Kedāra (Vr.): Published in the Jayadāman, mentioned under No. 3 above; 12. Chandonusūsana of Jayakirti (Jk.): Published in the Jayadāman mentioned under No. 3 above; 13. Chandaħsekhara of Rājasekhara (R.): Published as App. I in the Svayambhūchandas mentiioned above under No. 9; 14. Chandonusāsana of Hemacandra (H.): Published with Svopajña Vrtti (Hc.) in the present edition. 15. Kavidarpanam of an unknown author (Kd.): Published in the Rājasthan Pura. tana Granthamālā, Jodhpur, 1959; 16. Chandaḥkosa of Ratnasekhara (Ck.): Published as App-II in the Kavidarpanam mentioned under No. 15 above; 17. Prākrta Paingalam (PP.): Published in the Bibliotheca Indica, Culcatta, 1902.
A few additional metres which are not found in these older works are added here from the following three works :- 18. Chandomaño jarī of Gangadasa (Chm.); Published in the Kashi Sanskrit Series No. 55, Banaras, 1927; 19. Mandāramarandacampū (Mm.): Published in the Kävyamālä Series No. 52, Bombay 1895; and 20. Chandahkaustubha (Ckau.): From a manuscript No. 894 of 1886-1892 in the BORI., Poona 4.

Page #365

1 ग
1 गग
2 गल 3 लग
4 लल
1 ज
2 त
3 न
4 भ
5 म
6 य
7 र
8 स
1 जग
2 जल
3 तग
Section I
वर्णवृत्त: समचतुष्पदी

1
गी Kd. 4. 1; गौ Vjs. 5.1; श्री H 2 6; Jns. 4. 3; Pp. 2.1.
2
Pp. 2. 3; Vjs. 5. 2; qq Jk. 2. 4; He. 2. 7;
after Jns. 4. 5; af H. 2. 7; Kd. 4. 2; Vr. 3. 2.
जत्रु Jk. 2. 6 ; दुःख H. 2.9; सार Pp. 2. 9.
मही Pp. 2. 8 ; सुख H. 2. 10; Jk. 2.5.
पुष्प Ho. 2. 8; मद H. 28 मधु Pp. 25; बडि Jk. 2.7.
3
मृगेन्द्र Pp, 2. 21; सुवस्तु Jk. 2. 13. पचाल Pp. 2. 19; सेना Jk. 2. 12. कमल Pp. 2. 25 एकू Jk. 2. 15. मन्दर Pp. 2. 23; हच Jk. 2. 14.
ताली Pp. 2. 11; नारी H. 2.11; Kd. 4. 3; Vjs. 5.3; Vr. 3. 3; श्यामाङ्गी Jk. 2. 8.
केशा H 2 12; Vr. 3. 4. 1; धूः Ho. 2. 12; वृति Bh. 92. 52; वन or मनोश Jk. 2. 9; शशी Pp. 2. 15.
चखला Jns. 4. 7; 4. 4; Vr. 3, 4;
तटि Bh. 32. 50; प्रिया Pp. 2. I3; मृगी H. 2. 13; Kd. frJk. 2. 10.
प्रवर Jk. 2. 11; मदन H 2 14; रजनी Bh. 32 54; रमण Pp. 2. 17.
4
जया Bh. 32. 61; Jk. 2. 21; नगानिता ( or °णिका) Pp. 2. 31; लासिनी Vr. 3. 5. 1; ffft H. 2. 17.
जपा Jk. 2. 29.
तारा Jk 2. 20; सोम प्रिया H. 2. 22.
Jk 2. 28.
4 तल
5 नग
6 नल
7 भग
af Hc, 2. 16; geft H. 2. 16; Jk. 2. 22; Vr. 3, 5. 2.
8 भल
जतु Jk. 2. 30.
9 मग कन्या H. 2. 15; Kd 45; Vr. 3. 5; गीति Jk. 2. 16; तीर्णा Pp. 2. 27.
त्रपु
कुसुमिता Jns. 4. 9; मधु Jk. 2. 23; मृगवधू H. 2. 19; Vjs. 5.4. दय Jk. 2. 31.

Page #366

10 मल 11 यग 12 यल 13 रग
छन्दोऽनुशासनम्।
[I. 4. 10वल्ली Jk. 2.24. व्रीडा H.2.20; Kd. 4.6%3B Vr 3.5.3; वृद्धि Jk 2. 17. सद्म Jk.2.25. ऋद्धि Jk. 2. 18; पुष्प Bh. 32. 57; पुण्य Hc. 2. 18; समृद्धि H. 2. 18; Vr. 3. 5.4. धारी Pp. 2.29; वर्त्म Jk. 2. 26. भ्रमरी Bh. 32. 59; सुमति H. 2. 21; Jk. 2. 19; Vr 3. 5. 5. . कदली Jk.2.27.... ,
14 रल 15 सग 16 सल
5 . 1 जगग शिखा Bh. 32.71; सती H.2.273; JR. 2.35%B Vr..8.6. 1. 2 तगग तिष्ठद्गु Jk. 2. 39; हारि Pp. 2. 35. . 3 तलग नन्दा म. 2. 28%B Kd. 4.73; मन्दा Vr.3.6.2. 4 नलग अमिमुखी H. 2. 32; कमलमुखी Bh. 32. 67; धृति Jk. 2. 41; मृगचपला
He. 2. 32. 5 नलल यमक Pp. 2. 39. 6 भगग अक्षरपति Vjs. 5. 5; अक्षरोपपदा Hc. 2. 25; काञ्चनमाला Jk. 2. 333; कुन्तलतन्वी
Hc. 2, 25; पति H.2.25; Vr 3.6%; भूतलतन्वी Bh. 32. 65; हंस
Pp. 2. 37. 7 भलग रति H. 2.26; शर्म Jk. 2. 36. 8 गग विद्युद्रान्ता Bh. 32.63; संमोहा Pp.2 33. 9 लग सावित्री H. 2. 30. 10 यलग जया Kd. 4.8. 11 रगग प्रीति H.2.23; Jk. 2. 32; Vr. 3.6. 3. 12 रलग भूति Jk.2.34; भामिनी Jns. 4. 11; वागुरा Bh. 32. 69%; विदग्धक H.2.24. 13 सगग घनपति .2.31. Bh. 32.73; सुदती Jk. 2.40. 14 सलग रमा Jk.2.38.
6
1 जज 2 तत 3 तय
सुमालती Pp. 2.54. मन्थान or कामावतार Pp. 2. 50. तनुमध्या Bh. 16. 2; 32. 76; H. 2. 36; Jd. 6. 1; Jk. 2. 44; Jns. 4. 13; Kd. 4.9; P. 6. 2; Rm. 5.5; Vjs. 5.6; Vr. 3. 7. जला Bh. 32. 88; 1. 2. 47. वसुमती Vr.3.9. दमनक Pp. 2.56. कनकलता JR. 2. 46; चतुरंशा Pp. 2. 47; मकरशीर्षा Bh. 16. 4; 32. 80; मुकुलिता Rm. 5.63 शशिवदना H. 2. 39; VE. 3. 8. . . ..
5 तस 6 नन 7 नय ...

Page #367

-I. 7. 131
संस्कृत-वृत्त-रूप-सूचिः।
13 मय
8 नर गिरा Bh. 32.86%; मणिरुचि Jk.2.48; शफरिका H.2.43. . 9 भम विक्रान्ता Bh. 32. 92; H. 2. 49. 10 भय कामलतिका H.2.41; Vr. 3.9.1; कामललिता Jk.2. 45. . 11 भर
मालिनी Bh. 32.783; लघुमालिनी H.2. 45. 12 मम विद्युल्लेखा Vr. 3. 9. 2 (b); शेषराज Pp. 2. 41; सावित्री H. 2. 33; Jk.
2.43; Vr.3..9.2(a). . . तटी Jk. 2. 42; रम्या Bh. 32.90; सुनन्दा 6. 2. 48.
तटी H.2.34; नदी Vr. 3. 9. 3. 15 मस अनुकूल Vr. 3. 9. 4 (B); पति Bh. 32. 94; मुकुल H. 2. 42;Jk. 2. 47%B
Vr. 3.9.4 (A); वीथी Bh. 32.84; सोमकुल Vr. 3.9. 4 (C). 16 यम . शिखण्डिनी H.2.51; Rm. 5.8.
द्वत Jk. 2. 50; शङ्खनारी Pp. 2. 52; सोमराजी H. 2. 38; Kd. 4. 10%;
Vr. 3.9. 5. . 18 रन कच्छपी H.2.44. 19 रम नीलतोया Bh. 32. 98; मालिनी Bh. 16.6; H. 2. 40; Vr. 3.9.6.. 20 र द्वियोधा Pp. 2. 45; स्रग्विणी Vr. 3.9.7; हंसमाला Jk.2.51. 21 सभ गुरुमध्या H. 2. 37. 22 सम सूचीमुखी H.2. 50; Rm. 5.7. . .
विमला Bh. 32.823; H. 2. 46. 24 सस कुमुद Jk. 2. 49; तिल्ल or तिलक Pp. 2. 43; नलिनी Bh. 32. 96; रमणी H.
2.35%; Vr. 3.9. 8.
17 यय
23 सय
1 जरग विलम्बिता Bh. 32. 1233; सुभद्रा Bh. 32 113; H.2.67. 2 जसग कुमारललिता H. 2.54; Jd. 6. 2; Jk. 2. 56; Jns. 4. 15; P. 6.33
Rm. 5. 10; Vr. 3. 11. ' 3 तनग मधुकरिका Bh. 32. 111; H. 2. 65; वज्र Ho. 2. 65. 4 तभग चूडामणि Vr. 3. 12. 1. 5 तसग भ्रमरमाला Bh. 16. 10; 32. 107; H. 2. 57; Jk. 2. 55; वज्रक Rm. 5. 11. 6 नजल सुवास Pp. 2. 60. 7 ननग द्रुतगति or चपला Bh. 32. 101; मधुमति Vr. 3. 12.23; लटह Jk. 2.60%;
हरिविलसित H. 2. 63; Vjs. 5. 8. 8 नभग मधुमती Vr. 3.12.3. ''9 नयग, कुमुद्धती H.2.68; कुसुमवती Bh. 32.115. ..10 नरग प्रकाशिता Bh. 32. 119; मनोज्ञा H. 2.70...
11 नसल करहश्च Pp. 2. 62. 12 भजग धुनी Jk. 2. 52; पञ्चमगति Bh. 32. 125; शारदी H. 2. 64. 13 भनग चित्र H.2.62; Jk. 2. 59. 14 भभग कलिका H.2.59%3; Jk. 2. 533; भोगवती Bh. 32. 109; सोपान मc. 2. 593
Jns. 4. 16. 15 भसग मदलेखा Jk. 2. 61; विधुवक्रा H. 2. 60.

Page #368

छन्दोऽनुशासनम्।
[1.7.1616 मभग सरल,H. 2. 61; Jk. 2.57.. 17 ममग गान्धर्वी H. 2. 52; शीर्षरूपक Pp. 2.64. 18 मसग मदलेखा H. 2. 55; Kd. 4. 11; Vjs. 5.7; Vr. 3. 10. 19 यसग मुदिता Bh. 32. 117; H.2. 69. 20 रजग उष्णि H. 2. 53; कामिनी Bh. 32. 105; खेटक Vjs. 4.76; गोमिमी Jk. 2.58;
रक्ता Vjs. 3.7; शिखा Hc. . 53; समानिका Pp. 2..58. 21 ररग हंसमाला H. 2. 58; Kd. 4. 12. 22 रसग उद्धता Bh. 16.8; H. 2.56; उद्यता Jns. 4. 17. 23 सजग विमला Bh.32. 103; H.2.66. 24 सरग. दीप्ता Bh. 32. 121; H.2.71; हंसमाला Vr.3.12... 25 ससग नन्दितक As. 29.
8 1 जतगग वितान Vr. 3. 19. 2 जरगल सुचन्द्रप्रभा Ckau. 2.27. - 3 जरलग नगस्वरूपिणी Chm. 3. 8. 3; नाराचक Vjs. 4. 583; प्रमाणी-णिका Ck. 46.
H.2.82; Jd. 5.4; Jk.2 65%; Kd. 4. 17; P. 5.7; Vr.3.183 बालगर्भिणी Jns. 4. 22; मत्तचेष्टित Bh. 16. 14; 32. 306 (Nsp.); स्थिर
Utpala, v. 38. .4 तजलग अनुष्टुभ् Jk. 2. 62; Brhajjataka 6. 3-4.
5 ततगग केतुमाला Jk. 2.71. 6 तरगग विभा H.2.72. 7 तरलग नाराच (or °चिका) H. 2. 78; Jk. 2. 70; Kd. 4. 16; SbP. 6. 4;
Vr. 3. 19. 2(ab). 8 तसगग श्यामा Vjs. 5. 10. 9 नजगग चित्तविलासित Bh. (Gaek. ed.) 15. 26. 10 नजलग __ ललितगति Bh. 32.130-31; H.2 80. 11 ननगग तुङ्ग Pp.2 72; मधुकरसदृशा Bh. 32. 135% रतिमाला H.2.86. -12 ननलग सुविकसित कुसुम Vjs. 5.14.. 13 नभलग गजगति Chm.2.8.6. 14 नरलग सुमालती H.2.76%BJk.2.72. 15 नसगग गुणलयनी H.2.84. . 16 नसलग कमल Pp. 2.74; मही Bh. 32. 133. 17 भतलग (4) माणवक H. 2.77; Jd. 6.5%3; Jk. 2.69; Jns. 4.19; Kd. 4.143
P. 6.4; SbP.6.7; Vr..3. 15%; माणवकक्रीडितक Rm. 5.13; Vjs. 5. 12. 18 भनलग नदी Bh. 32. 139. 19 भभगग चित्रपदा H.2.75%; Jd. 6.33; Jk. 2. 68; Kd. 4. 15%; P.6.5%8 Rm.
5. 14; SbP. 6.6%; Vr. 3. 14; वितान Jk. 2.67; Vjs. 5.11; हंसख्त
-- Jns. 4. 20.. 20 भरलग नागरक Vr. 3. 19.2. 21 मनगग हंसरुत H. 2. 79; P. 6.7; Vr. 3. 16.

Page #369

-I. 9. 18]
संस्कृत-वृत्त- सूचिः। 22 ममगग विद्युन्माला H.2.74; Jd. 6.4; Jk. 2. 64; Kd. 4. 13; P. 6.6%3; Vis:
5.9; Vr. 3. 13; विद्युल्लेखा Bh. 16. 16; सोमकान्त Ck. 4.
क्षमा Jk. 2. 63. 24 रजगग मानिनी Vjs. 3. 83; मालिनी Vjs. 5. 13; समानिका SbP. 6.5%; सिंहलीला Bh.
16. 12; सिंहलेखा H. 2. 81; Vr. 3. 19.3. 25 रजगल समानी-निका H.2.83; Jd. 5.3; Jk 2.66%; Jns. 2.3B Kd. 4. 183;
P. 5.6%; Rm. 5. 1; Vr. 3. 17. 26 रयलग अनुष्टुभ् H.2.69%; हंसिनी Vjs. 4.72. 27 रगग पद्ममाला Ckau. 2. 26; पद्मिनी Jns. 4. 21. 28 रसगग ___ गाथ Vjs. 4. 57. 29 सनलग विमलजला Bh. 32. 128. 30 सरगल सुविलासा Ckau. 2. 28. 31 ससलग मही H. 2. 85. 32 Any other metre of this class is वितान H.2.87%; Jns. 2.5%B Kd. 4. 19;
Vr. 3. 19.. 33 श्लोक 5th short; 6th long in all padas; 7th short in the even ones. As. 3;
SbP.3.73; Vjs. 5. 15..
1 जतर 2 तनम 3 तभय 4 नजय 5 नजर 5a ननन ___6 ननम
.
चारुहासिनी Jk.2.77. कनकलता Bh. 32.200%; मकरलता H. 2. 102. रुचिरा Bh. 32. 142; H. 2. 100. शशिलेखा Bh. 32. 204; H.2. 103. बुहृद Bh. ( Nsp.) 32. 284. बहुल Ck.8. भुजगशिशुसृता H.2.91; Jd. 6.73;Jk. 2.78%B. Jns. 4.24; P.6.73; Rm. 5. 16%B SbP. 6.10; भृता Vr. 3.213; मधुकरिका Bh. 16. 18.
ननर
उपच्युत H.2.953; Jk. 2. 82. 8 ननस
कमला Pp.2.823; मणिगणनिकर Bh. 32.2083; लघुमणिगुण° H. 2. 104. 9 नयस सारंगिका Pp.2.78. 10 नरर वृहतिका H. 2. 89; SbP. 6. 8. 11 नसय गुवी Jd. 6.8; Vjs. 5. 16%; बिम्ब Pp.2.84; विशाला H.2. 101; Kd.
4.22; शलभविचलिता Bh. 32. 206. 12 भजस उदय H.2.92%; Jk. 2. 79. 13 भभर उत्सुक H.2.93; Jk. 2. 80. 14 भमम (5) वक्त्र H. 2. 88; स्निग्धा Mm. 10.6. 15 भमस मणिबन्ध Mm. 3. 109; मणिमध्या Jd. 6.9; Jns. 4. 25; Vr. 3. 21. 1;
सिंहाक्रान्ता Bh. 32.210. 16 मवय सुन्दरलेखा Jk. 2.74. 17 मनय . मकरलता Kd. 4. 21. 18 मभस पवित्रा Pp. 2.80%; सिंहाक्रान्ता H. 2. 105.
३७ छन्दो.

Page #370

.
२९० छन्दोऽनुशासनम्।
[I. 9. 1919 ममम रूपमाला Pp. 2, 88. 20 मसस कनक H. 2. 97; गाथा Jk. 2,83. 21 ययय बृहत्य Jk. 2.73. 22 रजर ___ कामिनी H. 2. 106; तरङ्गवती Rm. 5. 17; भाविनी Bh. (Nsp.) 32. 304.. 23 रनर भद्रिका H.2. 94; Jk. 2.81; Vr. 3.21.2. 24 रनस हलमुखी H. 2.90: Jd. 6.6; Jk. 2. 76; Kd. 4. 20; P. 6.8%3B
SbP. 6.9; Vr. 3. 20. 25 ररर महालक्ष्मी Pp. 2. 76. 26 सजज तोमर Pp. 2. 86. 27 सजर भुजङ्गसंगता Chm. 2. 9. 3; Ckau. 2. 32. 28 सजस अक्षि H.2.96. Jk. 2.75. 29 ससम तार H. 2. 98. 30 ससस सौम्या H. 2. 99.
10
. 1 जजजग उषिता H. 2. 116. 2 तजजग उपस्थिता H. 2. 120; Jd. 6. 15; Jns. 4. 29; P. 6. 14; . Rm. 5. 21; ..
SbP. 6. 14; Vr. 3. 28. 3 ततरग(5) आन्दोलिका Mm. 16. 8. 4 तयभग सुषमा Pp. 2.96. 5 तयसग मदिराक्षी Jk. 2. 88. 6 नजनग अमृतगति Pp. 2. 98; कुलटा Mm. 16. 11; त्वरितगति H. 2. 112; Jk. 2. 94;
Vjs. 5.17: Vr.3.28. 1. 7 नजयग विपुलभुजा Bh. 32. 221; H. 2. 125. ' 8 नननग निलया H.2. 115. 9 नरजग मनोरमा H. 2. 119; Kd. 4. 25; Vr. 3. 27. 10 भतनग मृगचपला H. 2. 122; सुरदयिता Bh. 32.213. 11 भनमग बन्धूक H.2.118. 12 भभभग चित्रगति H. 2. 113; Jk. 2. 89; वृत्त Bh. 32. 217; सारवती Pp. 2. 94. 13 भभमग बन्धूक Jk. 2.91. 14 भमजग दीपकमाला Vr. 3.28.2. 15 भमतग दीपकमाला Vr. 3. 28. 3. 16 भमनग वृत्तसमृद्धा Bh. (Nsp.) 32.204. 17 भमसग चम्पकमाला Kd. 4. 26; Pp. 2. 92; Vjs. 5. 18; Vr. 3. 28. 4; पुष्पसमृद्धा
Bh. 32.227; रुक्मवती H. 2. 113; Jd. 6. 13; Jk. 2. 86; P. 6. 11; Rm. 5. 22; Vr. 3. 25%; रूपवती SbP. 6.15; रूमवती Jns. 4. 30; सुभावा
Hc.2.113. 18 मनजग पणव Vr. 3. 28. 5. 19 मननग कुमुदिनी Bh. ( Nsp.) 32. 1983; H.2. 1233; कुसुमसमुदिता Bh. 32.215. 20 मनयग कुवलयमाला Bh. 16. 20; पणव म. 2. 110; Jd. 6.11; Jk.2.85%B Jns.
4.28 (पणला) P. 6. 10; Rm. 5. 20-SLP. 6.16; Vr. 3. 23."

Page #371

I 11: 151
संस्कृत-वृत्त-रूप-सूचिः। 21 मभनग हंसी Vr.3.28.6, 22 मभभग हंसक्रीडा Jk. 2.95. 23 मभसग मत्ता H. 2. 107; Jd. 6. 40; Jk. 2. 87; P. 6. 13; Rm. 5.23;
"SbP. 6. 12; Vr.3.26%; विलासिता Jns. 4.32. 24 मसजग शुद्धविराट H. 2. 109;Jd. 6. 10; Jk. 2. 84; Jns. 4. 27; Kd. 4. 24;
P.6.9; Rm. 5. 19; SbP. 6. 17; Vr. 3. 22.. 25 मससग उद्धत म. 2. 124; उद्धता Bh. 32.219. 26 रजरग मयूरसारिणी Bh. 16. 22; H.2.111; Jd. 6. 12; Jk. 2.92; Jns. 4.
31; Kd. 4. 23; P. 6. 12; SbP. 6. 13 ; Vr. 3. 24. 27 रमसग कलिका H. 2. 121. 28 रयजग पतिका H. 2. 108; SbP. 6. 11; मरालिका Mm. 14. 1; मौक्तिक Jk. 2. 93. 29 रसजग लालिनी Mm. 20. 3. 30 रससग मणिरा H. 2. 117; Jk. 2. 90; मणिराग Vr. 3. 28.7. 31 सजजग कमला Mm. 13. 10; संयुता Pp. 2. 90. 32 सजसग प्रमिता Bh. 32. 144; माला H. 2. 126. 33 सतयग(5) कलगीत Mm. 13.7. 34 ससजग एकरूप Indishe Studien VIII. p. 370. 35 सससग मेघवितान Vr. 3. 28.8; वितान Utpala, v. 46.
1 जतजगग उपेन्द्रवज्रा H. 2. 155; Jd. 6. 163; Jk. 2. 115; Jns. 4. 35; Kd. 4. 39;
P. 6. 16; Bh. 16. 28; Rm. 5. 26; Pp. 2. 116; Vjs. 5. 20;
Vr. 3. 30. 2 जरजगग विलासिनी P. 6.26. 3 जसतगग उपस्थित H. 2. 134; Jd. 6. 41; Kd. 4. 35; Vr. 3. 43; शिखण्डित
Vr. 3. 43. 1. , 4 जसयलग संगता Jns. 4. 46%; सारिणी Rm. 5.33.
5 जसरगग शिखण्डित Vr. 3. 43. 2. 6 तजजगग उपस्थिता H. 2. 133;Jk. 2. 103; Kd. 4. 34; Vr. 3. 43. 3. 7 तजजलग मोटक Bh. 16. 26; Jk. 2. 110; मोटनक H. 2. 147. 8 ततजगग इन्द्रवज्रा Bh. 16. 28; H. 2. 154; Jd. 6. 16%BJk. 2. 115; Kd. 4. 383B
Jns. 4. 34; P. 6. 15; Pp. 2. 114; Rm. 5. 25%; Vjs. 5. 193;
Vr. 3.29. 9 तततगग लयग्राहि H. 2. 129; Jk. 2. 108; विध्यङ्गमाला Vr. 3. 43. 4. 10 तननलग अभिहिता Bh. 32. 223; मुखचपला H. 2. 149. 11 तनरलग उद्यत Bh. 32. 308. 12 तभजलग उत्थापनी H.2.1483; विश्लोक Bh. (Nsp.) 32. 149. 13 नजजलग द्रुतपादगति Bh. 32. 229; सुमुखी H. 2. 145; Kd. 4. 32; Pp. 2. 102;
- Vr. 3. 32. - 14 नतनलग असुविलास Vr. 3. 43. 5. 15 नननगग दमनक Pp.2.108.

Page #372

२९२ छन्दोऽनुशासनम्।
[I. 11:1616 नननलग दमनक Mm. 3. 133. 17 ननरगग कुपुरुषजनिता Vr. 3. 43.6. 18 ननरलग अपरवक्त्र Bh. 32.243; प्रसभ Utpala, v. 13; भद्रिका H. 2. 1433; Jd.
6. 26; Jk. 2. 104; Kd. 4. 30; Rm. 5. 323 Vr. 3. 41
(v. 1. चन्द्रिका); सुभद्रिका SbP. 6. 23. 19 ननसगग चित्रा Kd. 4.33; वृत्ताङ्गी Jns. 4.44; वृन्ता H.2. 139%BJd. 6.25%BJk.
2. 106%; P. 6. 24; Rm. 5. 34; Vr. 3. 40 (v. 1. वृत्ता or पृथ्वी). 20 नयनलग कमलदलाक्षी H. 2. 150; Bh. 32. 231; रुचिरमुखी Bh. 32. 225. 21 नयभगग(6)अनवसिता Vr. 3. 43.8; पतिता H. 2. 140; पतिता or श्री Jk. 2. 114;
माणिक्यमाला Mm. 14. 10. 21aनयसगग Brhatsamhita 33.29; 35.8. 22 नररलग राजहंसी (6) Mm. 9. 11; विभूषणा Vjs. 4. 94.. 23 नसनगग अशोका H. 2. 152; गतविशोका Bh. 32.146: 24 भतनगग अनुकूला Chm. 2. 11.8; प्रत्यवबोध H. 2. 132; मौक्तिकमाला Vr. 3. 43. 103;
श्री Mm. 16. 14. 25 भतनगग(5) कुड्मलदन्ती P.8.2; रुचिरा Bh. 32.2353; श्री H.2.132; Jd. 6.42;
Vr. 3. 37; सान्द्रपद Jk. 2. 109; सान्द्रपद, भद्रपद or मौक्तिकमाला
Vr. 3. 43. 10. . 26 भतनगल सान्द्रपद Vr. 3. 43.9. 27 भभभगग दोधक Bh. 16.24; H. 2. 130; Jd. 6. 19; Jk. 2. 97; Jns. 4. 383
Kd. 4.29; P.6. 183; Pp. 2. 104; Rm. 5.28; SbP. 6. 18; Vjs.
5.24; Vr. 3. 33; बन्धु Pp. 2. 100; मित्तक Vjs. 4.55. . 28 भभरगग रोचक H. 2. 127. 29 मततगग(4) शालिनी Bh. 16.363; H. 2. 135%; Jd. 6.20. Jk. 2. 100%; Jns. 4.39%B
Kd. 4. 36; P. 6. 19; Pp. 2. 106; Rm. 5.35%; SbP. 6.26%3B
Vjs. 5. 22; Vr. 3. 34. 30 ममतगग (4) वातोमि H. 2. 136%3 Jd. 6. 21; Jk. 2. 112; Kd. 4. 37; P. 6. 20;
Rm. 5.36%; SbP. 6. 25B Vr. 3. 35%; ऊर्मिमाला Utpala, v. 45%B
वातोर्मिमाला Jns. 4.40. 31 मभनलग भ्रमरविलसित H. 2. 138; Jd. 6. 22; JR. 2. 101; Jns. 4.41; P.6.21.
Rm. 5. 37; SbP. 6. 20; Vjs. 5. 23; Vr. 3. 36. 32 मभभगग (4) वातोमि H. 2. 137. 33 मभसगग पीनश्रोणि Bh. 32. 202. 34 मममगग मालती Pp. 2. 112. 35 मसजगग एकरूप H. 2. 146; Jk. 2. 113 (6); SbP. 6.24; Vr. 3. 43. 11;
मणि Jk.2.96. 36 रजरलग ताल Mm. 3. 135; निःश्रेणिका He. 2. 144; SbP.6. 19; श्येनी H. 2. 144;
Jd. 6. 27; Jns. 4. 45; Kd. 4. 31; P.6.25%3; Rm. 5.31; Vr.3;
42 (v. 1. वैतिका); श्रेणि Jk. 2. 102; सेनिका Pp. 2. 110. 37 रजसलग(5) रजिता Mm. 14.7.

Page #373

-I. 12. 18]
संस्कृत-वृत्त-रूप-सूचिः। .38 रनमगग खागता Bh. 16.34; 6.2. 142; Jd.6.24; Jk. 2.983; Jns. 4.43:
Kd. 4.28; P. 6. 23; Rm. 5.30; Sbp. 6. 21; Vjs. 4. 19; 5.
25; Vr. 3.39; दीपक As. 26. 39 रनरलग रथोद्धता Bh. 16. 32; 32. 107; H. 2. 141; Jd. 6. 23; Jk. 2. 99;
Jns. 4.42; Kd. 4. 27; P. 6.22; Rm. 5.29; SbP. 6. 22;
Vr. 3.38; क्षिप्तक As 24-25.. 40 रससलग अच्युत H. 2. 128; Jk. 2. 107. 41 सजयलग सारणी H. 2. 153. 42 सभरलग अपरान्तिका Jk.2.105. 43 समनलग विमला Bh. 32. 233; H. 2. 151... 44 सससलग उपचित्र Vr. 3. 43. 12; विदुषी H. 2. 131.
. 12 1 जजजज . मौक्तिकदाम Ck. 6; H. 2. 172; Jk. 2. 122; Pp. 2. 133; Vr. 3. 64. 1. 2 जतजर अभ्रवंशा Hc. 2. 159; वंशस्थ Bh. 16. 46; H. 2. 159; Jd. 6. 283;
Jk. 2. 143; Jns. 4. 48; Kd. 4. 42; P. 6. 28; Rm. 6. 43; Vr. 3. 45; वंशस्थविल Ckau. 2. 61; वसन्तमञ्जरी Vjs. 5. 26; Vr.
3. 64.2 (b); शुद्धविराट Vr. 3. 64. 2 (a). 3जभजर पञ्चचामर Vr. 3. 64. 3; प्रियंवदा Kd. 4. 48. 4 जभसय (4) स्मृति Jk. 2. 147.
पञ्चचामर Vr. 3.64.4 (a); प्रमाण Rm. 5.2; वसन्तचत्वर Kd. 4. 53;
वसन्तचामर Vr.3.64. 4(0); विभावरी H.2. 184; Vr. 3.64. 4(b). -6 जरभर हंसास्य Bh. 32. 321.
(6) जलोद्धतगति H.2. 169%; Jd. 6. 32; Jk. 2. 127; Jns. 4. 52; Kd. 4.55%3B
P. 6. 33; Rm. 6. 11; Vr. 3. 52. .8 जससयल H. 2. 193. 9 ततजर इन्द्रवंशा H. 2. 1583; Jd. 6.29; JE. 2. 144; Jns. 4.49; Kd. 4. 41;
P.6.29; Rm.6.5; Vr. 3.46. 10 तततत कामावतार H. 2. 167; Jk. 2.119; मदनाकुल Ck. 11; सारंगरूपक Pp. 2. 131. 11 तननय Haravijaya, 46. 51. 12 तभजर ललिता Bh. 32. 148-49; H. 2. 175; Vr. 3. 57. 13 तमसय (4) श्रुति Jk. 2. 146. 14 तयतय अब्जविचित्रा or मणिमाला Jk. 2. 138; पुष्पविचित्रा H. 2. 189; Jd. . 45%3B
Vr. 3.64.5%3; मणिमाला Kd. 4. 56. 15 तयतय(6)मणिमाला H. 2. 190; Vr. 3. 56. 16 तयमय (7) वाहिनी P. 6. 42.
कमलविलासिनी He. 2. 183; तामरस H. 2. 183; Kd. 4. 52; Vr. 3. 64;
ललितपदा Jk. 2. 135; Utpala, v. 29. 18 नजजर तति Vr. 3.64.6 (a); मालती H. 2. 180; Kd. 4. 51; Vr. 3. 63:
यमुना Ckau 2. 74; वरतनु Jk. 2. 139; P. . 3; Vr. 3. 64. 6 (b).

Page #374

.
२९४ छन्दोऽनुशासनम् ।
[I.12.19 19 नजभय (8) नवमालिका Vr. 3. 64.7; नवमालिनी H. 2. 179; Jd. 6. 39; Jk. 2. 1293
Jns. 4. 58; P.6.43; Vr. 3.62; वनमालिनी Rm.6.8. 20 ननजस कमललोचना Bh. (Nsp.) 32. 225. 21 नननन तरलनयना Pp. 2. 137. - 22 नननस ही H. 2. 192.. 23 ननभर
उज्वला H. 2. 1663; Vr. 3. 59; चलनेत्रिका Jd. 6. 46. 24 ननमय (8) पुट Bh. 16. 56; Jd. 6. 31; Jk. 2. 128; Jns. 4. 51; Kd. 4. 573
P. 6. 32; Rm. 6. 12; Vr. 3. 49.. 25 ननमर तत H. 2. 165%; Jd. 6. 44; P. 6. 34; ललित Vr.3.64.7. 26 ननरय कामदत्ता Bh. 16. 50; H. 2. 187; Jk. 2. 141. 27 ननरर गौरी Vr. 3.64.8; P. 8.5%; चञ्चलाक्षी P.6.36: प्रमदितवदना H.2. 181:
Jk. 2. 130; Jns. 4. 59; Kd. 4. 50; Vr. 3.50%; मन्दाकिनी Chm. 2.
12. 11; Ckau. 2.71. 28 ननरर (7) प्रभा H. 2. 182; Vr. 3.64.9. 29 नभजय कलहंसा H. 2. 160; Jk. 2. 132; द्रुतपद Vr. 3. 64. 10; Utpala, v. 20;
मुखर He. 2. 160. 30 नभजय (4) द्रुतपदा Jk. 2. 142. 31 नभजर प्रियंवदा H. 2. 174; Vr. 3. 55; मत्तकोकिल Jk. 2. 133. 32 नभनय द्रुतपद Vr. 3. 64. 11. 33 नभभर द्रुतविलम्बित H. 2. 163; Jd. 6. 30; Jk. 2. 123; Jns. 4. 56; Kd. 4.46%;
P. 6.30; Rm. 6.9; Vis. 5.28; Vr. 3.48; सुन्दरी Pp.2.139%;
हरिणप्लुत Bh. 16. 48. 34 नयनय कुसुमविचित्रा H. 2. 168; Jns. 4. 53; Kd. 4. 49; P. 6. 35; Vr. 3. 51;
गजललिता Jk. 2. 134. 35 नयरय (6) कुमुदनिभा Bh. 16. 40. 36 नररर मेघावली H. 2. 188; वसन्ता Hc. 2. 188. 37 भतनस (5)रति Jk. 2. 140; ललना H. 2. 186; P. 8. 6." 38 भभभभ दोधक Ck. 5; भामिनी Mm. 9. 5; मोदक Pp. 2. 135. . 39 भभमस (4) जलमाला Mm. 17. 13. 40 भमरय (?) Bhatti Kavya, 22. 35. 41 भमसम कान्तोत्पीडा P. 6. 40. 42 भमसस (5) ललना Vr. 3. 64. 12 (v. 1. ललिता). 43 मभरय पुण्डरीक Jk. 2. 136. 44 मभसम (4) कान्तोत्पीडा He. 2. 178; जलधरमाला H. 2. 178; Jk. 2. 126; Jd. 6.38%3B
P. 8. 4; Vr. 3. 61; सौदामिनी Jns. 4. 60. 45 मममम कल्याण H. 2. 173; काञ्चन He. 2. 173; विद्याधर Pp. 2. 122. 46 मममस विक्रान्ता Bh. 32. 162. 47 ममयय (5) चन्द्रकान्ता He. 2. 177; Rm. 6. 10; Vr. 3. 60; चन्द्रलेखा Bh. 16. 423;
वैश्वदेवी H. 2. 177; Jd. 6. 37; Jk. 2. 124; Jns. 4.57; Kd. 4.54; P. 6.41...
०

Page #375

-I. 13, 19] संस्कृत-वृत्त-रूप-सूचिः।
२९५ 48 यययय अप्रमेया Bh. 16. 52; भुजंगप्रयात Ck.9; H. 2. 170; Jd. 6.34; Jk. 2.
118; Jns. 4. 54; Kd. 4. 44; P. 6. 37; Pp. 2. 124; Rm. 6. 2;
___Vr. 3. 53. 49 रजरज समान Rm. 5. 1. 50 रनभस चन्द्रवर्त्म H. 2. 161; Jd. 6. 43;Jk. 2. 131; Vr. 3. 44; वितान Rm. 5. 3. 51 रयनय कुमुदिनी H. 2. 185. 52 रररर कामिनीमोहन Ck. 10; पद्मिनी Bh. 16.54; लक्ष्मीधर Pp. 2. 127; स्रग्विणी
H. 2. 171; Jd. 6. 35;Jk. 2. 120; Kd. 4. 43; P. 6. 38; Vr. 3. 54. 53 सजसस प्रमिताक्षरा Bh. 16. 44; 32. 317; H. 2. 176; Jd. 6. 36; Jk. 2. 125;
Jns. 4. 55; Kd. 4. 47; P. 6. 39; Rm. 6. 7; Vr. 3. 58.. 54 सयसय केकिरव H. 2. 191; शिबिका or महेन्द्रवज्रा Jk. 2. 137. 55 सससस छित्तक Vjs. 4. 54; तोटक Bh. 16.38; 32. 323; Ck.7; H.2. 162;
Jd. 6. 33; Jk. 2. 121; Jns. 4. 50; Kd. 4. 45; P. 6. 31; Pp. 2. . 129; Rm. 6. 3; Vjs. 5.27; Vr. 3. 47; नन्दिनी Vjs. 3. 20.
...
13
.
:
1 जतसजग मजुभाषिणी H. 2. 206; मजुवादिनी-हासिनी, मन्दभाषिणी Vr. 3. 70. 1; सन्धि
वर्षिणी Ckau 2.94. 2 जभसजग(4) कलावती Mm. 3. 186%; प्रभावती Bh. 16. 58; रुचिरा H. 2. 198; Jd. 7.2;
Jk. 2. 163; Jns. 4. 63; Kd.4. 60; P.7.2; Rm. 6. 15; Sb. 1. 1;
___Vr. 3. 67 (v. 1. अतिरुचिरा); सदागति Vjs. 5. 30. 3 जसतसग उपस्थित Vr. 3.70.2. 4 तमजजग अभ्रक H. 2. 215. 5 तमरजग (4) प्रभावती Vr. 3. 70.3. .6 तमसजग(4)प्रभावती Vr. 3. 70. 4; रुचि Jk. 2. 164; लक्ष्मी H. 2. 214; Jk. 2. 154:
- Utpala, v. 36. 7 नजजरग मृगेन्द्रमुख Vr. 3. 70.5%; सुवक्त्रा H. 2. 195; सुवक्त्रा or अचल Jk. 2. 160. 8 नजततग कुटिल-(or कुटज-) गति Vr. 3. 70.6. 9 नजनसग मदकलिता Bh. 32. 239; H. 2. 211; Jk. 2. 155. 10 नजसजग मजुभाषिणी Jk. 2. 156. 11 नतततग उर्वशी H. 2. 194; कौमुदी Jk. 2. 149. 12 ननततग (7) कुटिलगति H. 2. 202; P. 8. 8; क्षमा Vr. 3.65; चन्द्रिका Vr. 3.70.7. 13 नततरग (4) क्षमा H. 2. 200. 14 ननतरग (1) चन्द्रिका Kd. 4. 61; Vr. 3.70. 15 ननतसग गौरी H. 2. 213. 16 ननननग त्वरितगति Bh. 32.237; H. 2.219%; लघुगति or चपला Hc. 2. 219. 17 नननसग गौरी P. 7. 4. 18 ननमरग (7) क्ष्मा H. 2. 203. 19 ननरयग चन्द्रिका H. 2.205.

Page #376

२९६ छन्दोऽनुशासनम् ।
[I. 18. 2620 ननसरग, गौरी Vr. 3.70.8. 21 ननससग कमललोचना Bh. 32.241; कमलाक्षी H.2.2183; चण्डी Chm. 2. 13.43
Ckau. 2. 88. 22 नसजजग लय H. 2. 208. 23 नसततग विद्युन्मालिका H.2.209. 24 नसततग (6) विद्युत् Vr. 3. 70. 9. 25 नसररग चन्द्रलेखा H.2.207; Vr. 3. 70. 10(6). 26 भनजजल पङ्कावली Pp. 2. 148. 27 भननजग (१) Haravijaya, 31 54. 28 भभभभग अङ्गरुचि H. 2. 196; Jk. 2. 161. 29 मतयसग (4) मत्तमयूर Bh. 16. 62; H. 2. 199; Jd. 7. 3; Jk. 2. 151; Jns. 4. 64;
Kd. 4. 59; P. 7.3; Rm. 6. 16; Vr. 3. 68; माया Pp. 2. 141... 30 मतसरग (5) कोडम्भ H. 2.216. 31 मनजरग (3) प्रहर्षिणी Bh. 16. 60; H. 2. 1973 Jd. 7. 1; Jk. 2. 150; Jns. 4. 623
Kd. 4. 58; P. 7.1; Rm. 6. 14; Vr. 3.66%; मयूरपिच्छ Vjs. 5.29.' ' 32 मभनयग भद्रा Jns. 4. 66; Haravijaya, 5. 35; Kapphinābhyudaya, 6. 51. 33 मभभभग मोहप्रलाप Mm. 18. 1. 34 ममजजग (4) श्रेयोमाला H. 2. 201. 35 ममतनग विद्युन्माला Bh. 32. 164. 36 यमररग चञ्चरीकावली Vr. 3. 70. 11; चन्द्रिका Jk. 2. 153; चन्द्रिणी H. 2. 204. 37 ययययल कन्द Pp. 2. 145. 38 सजसजग कनकप्रभा P. 8.7: Hc.2.210%; जया Hc.2.210; अया or नन्दिनी Jk.
2. 159; नन्दिनी H. 2.210; Jns. 4. 65; Sb. 1.2; प्रबोधिता Ckau. 2. 93; Chm. 2. 13. 5; मजुभाषिणी Vr. 3. 69; मनोवती Hc. 2. 210;
विलम्बिता Bh. 32. 151; सुनन्दिनी Vr. 3.70. 12; सुमङ्गली Hc. 2.210. 39 सजससग कलहंस or सिंहनाद Ckau. 2.96%; Chm. 2. 13.73; कुटज म. 2. 212;
Jk. 2. 152; Vr. 3. 70. 13 (b); नन्दिनी Vr. 3.70. 13 (a); नवनन्दिनी Vr. 3. 70. 13 (a); भ्रमरी Jk. 2. 157; सुमङ्गलिका Ram. on
भारतचम्पू 5. 87. 40 सनसतग बुद्धदक Bh. 32. 310. 41 सभनसग (4)रति Mm. 17. 26. 42 सयसजग मणिकुण्डल Jk. 2. 158; सुदन्त H. 2.217. 43 ससससग तारक Pp. 2. 143.
1 जभनयगग (4) कुटिल Vr. 3.77. 1. 2 जसरनगग (7) राजरमणीय H. 2. 229; Rm. 6. 21.
.

Page #377

.
-I. 14. 28]
3 तभजजगग
34 तभसजगग 4 तयसभगग (6)
5 नजभजगग (8)
6 नजभजलग
7 ननतजगग (7) 8 ननततगग
9 ननननगग
10 ननभुनलग (7)
11 ननमयलग (2) 12 ननरसलग (7)
13 ननससगग 14 नभनतगग 15 नभनतंगग (4,6) 16 नमरसलग (7) 17 नरततगण (7) 18 नरनरलग
19 भजसनगग
26 मतयनलग
27 मभनतगग 28 मभनयगग (46)
३८ छन्दो ०
संस्कृत वृत्त-रूप-सूचिः ।
२९७
इन्दुमुखी (सैतव ) Jns. 4. 72; उद्धर्षिणी P. 7.10 ; Vr. 3. 75. 1; कर्णोत्पला Or मधुमाधवी or शोभावती Vr. 3. 75 2-4; वसन्ततिलक Bh. 16. 64; H. 2. 231; Jd. 7.7; Jk. 2. 169; Jns. 4. 71; Kd. 4; 62; P. 7. 8; Pp. 2. 150; Rm. 6. 18; Sb. 1. 3; Vr. 3. 74. सिंहोद्धता or नता ( काश्यप) Hc. 2. 231; Jns. 4. 73; P. 7.9; Vjs. 5. 31; Vr. 3. 75. Brhajjataka, 23. 4. कलहंसी Mm. 18. 2. कुमारी Vr. 3. 77. 3.

धृति H. 2. 235; Vr. 3. 77. 4 ( 8 ); प्रमदा Vr. 3. 77. 4 (b); मणिकटिक Jk. 2. 175.
नदी Vr. 3. 77. 2.
नन्दीमुखी Sb. 1. 5; Chm. 2. 14. 7; Ckau. 2. 105; Hc. 2. 224; वसन्त H 2 224 Jk. 2. 170: Ckau. 2. 105.
उपचित्र H. 2. 234; Jk. 2. 177; Kd. 4. 63; Sb. 1. 9; सुपवित्र Vr. 3. 77. 5(8).
प्रहरणकलिता H. 2. 222; Jd. 7. 6; Kd. 4. 66; P. 7.7; Sb. 1.7; Vr. 3. 73; कलिका Jk. 2. 173; Rm. 6. 22; गलिता Jns. 4. 70. करिमकरभुजा H 2 223; Sb. 1. 8.
अपराजिता H. 2. 220; Jd. 7. 5; Jk. 2. 172; Jns. 4. 69; Kd. 4. 65; P. 7. 6; Rm. 6. 20; Sb. 1. 6; Vr. 3. 72. विभ्रमा Bh. 32. 168.
शरभललित H. 2. 239. शरभा H. 2. 240. सिंह H. 2. 228. चन्द्रशाळा Jk. 2. 166 सुकेसर H. 2. 233; Vr. 3. 77. 6.
इन्दुवदना Vr. 3. 76; कान्ता or महिता Hc. 2. 237; वनमयूर Jk. 2. 179; बरसुन्दरी P. 8. 9; विलासिनी Jns. 4. 74; स्खलित H. 2. 237. इन्दुवदना H 2 238. चक्रपद Pp. 2. 152.
20 भजसनलग 21 भनननलग
21 A भभभभगग
22 भभरसलग
28 भसततगग
24 मतनमगग
वासन्ती Chm. 2. 14.5; Ckau. 2. 102.
25 मतनसगग ( 5 ) असंबाधा Bh. 16. 66; H 2 230; Jd. 7. 4 Jk. 2. 176; Jns.
4. 68; Kd, 4. 64; P. 7. 5; Rm. 6. 19; Sb. 1. 4; Vr. 3. 71. भूतलतबी Bh. 32. 166 (v. 1. कुसुमवती NSP.).
शरभललित Bh. 16. 68.
H. 2. 225.
तक्षक Vjs. 4. 22.
दर्दुरक H. 2336; Jk. 2. 178.
लक्ष्मी Jk. 2. 168.
कुटिला H 2 241 P. 8. 10; कुटिल Vr. 3. 77. 7 (b); मध्यक्षामा Vr. 3. 77.7 (e); हंसश्यामा Jk. 2. 167; हंसश्वेनी Vr. 3. 77. 7 (a).
www.jalnelibrary.org

Page #378

छन्दोऽनुशासनम् ।
[I. 14.29-. 29 मभनयलग चन्द्रौरस Vr. 3. 77. 8. 30 मरततगग (7) चन्द्रशाला Jk. 2. 166%; लक्ष्मी H. 2. 225; Sb. 1. 10. 31 मरमयलग (7) ज्योत्स्ना H. 2. 227; Sb. 1. 11. 32 मररसलग (7) जया H. 2. 226; Sb. 1. 12. 33 मसतभगग लक्ष्मी Vr. 3.77.9. 34 मसमभगग (7) अलोला H. 2. 221; Vr. 3.77; लोला Ckau. 2. 103. लता Hc. 35 रनभभगग 2. 232; वनलता Jk. 2. 180; वलना म. 2. 232. 36 सजनरलग (5) सुदर्शना Jk. 2. 174. 37 सजसयलग (5) पथ्या Vr. 3. 77. 11 (b); प्रथिता Jk. 2. 171; मजरी Vr. 3.
77. 11 (c); वसुधा Vr. 3. 77. 11 (a). 38 सजसरलग (5,6) नन्दिनी Mm. 16. 15. 39 सभनयगग (4) कुटिल Vr. 3.77. 12. 40 सभसजगग (4) सुनन्दा Jk. 2. 181.
15
1 जसनभय मयूरललित Jk. 2. 194. 2 तजससय शिशु H.2 259. 3 तभजजर
मृदङ्ग H. 2. 261; Vr. 3. 84. 1. 4 नजजभर
अरविन्दक or कलभाषिणी H. 2. 255%; Jk. 2. 192. 5 नजभजर प्रभद्रक H.2.253; Kd. 4. 70; Vr. 3. 82; सुकेसर Jk. 189;
Vr. 3.84.2. 6 ननतभर (8) उपमालिनी H. 2. 248; Sb. 1. 14; Vr. 3. 84. 3.
चन्द्रवर्त्म Rm. 6 24; चन्द्रावर्ता Jns. 4. 76%; P. 7.11; शशिकला H. 2. 243; Jd. 7.8; Jk. 2. 184; Kd. 4. 68; Sb. 1. 17%
Vr. 3.78. 8 ननननस (6) माला Jns. 4. 77; P. 7. 12; Rm. 6. 25; शरभ Pp. 2. 166;
स्रकू H.2.244; Jd.7.9; Jk. 2. 185; Vr. 3.79. 9 ननननस (8)
मणिगुणनिकर H.2.245; Jd. 7. 10; Jk. 2. 186; Jns. 4.783; माणगुणानकर 1.2.245%; Ja... 10, UK.
P. 7. 13; Rm. 6.26; Sb. 1. 18; Vr. 3. 80. 10 ननननस (4,4) रुचिरा Jk. 2. 187. 11 ननभभर
गौ H. 2. 257. 12 ननमयय (8) मालिनी H. 2. 246; Jd. 7. 11; Jk. 2. 183; Jns. 4. 79; Kd.
4. 72; P. 7. 14; Pp. 2. 164; Rm. 6. 27; Sb. 1. 13; Vjs.
5. 32; Vr. 3. 81; नान्दीमुखी Bh. 16. 70. 13 ननमरर (8) चन्द्रोड्योत H.2.247; Sb. 1. 15. 14 ननरयय
भोगिनी H. 2. 258. 15 नसनरर
विपिनतिलक Chm. 2. 15.6%3; Ckau 2. 115. 16 भजसनर निशिपाल Pp. 2. 160. 17 भभमसस संगतक Vjs. 4. 64. 18 भमसभस
भूतलतन्वी Bh. 32. 170.

Page #379

-I. 16. 11]
19 भयससय
20 ममममम
24 रनभभर
21 मममयय ( 8 ) चञ्चला Hc. 2. 249; चित्रा H. 2. 249; Kd. 473; Sb. 1. 19; चित्रा or मण्डूकी Jk. 2. 193.
22 मरमयय ( 7 ) चन्द्रलेखा H. 2. 250; Kd. 4. 71; Vr. 3. 84.
23 रजरजर
25 ररततम ( 8 ) 26 ररतयय ( 7 ) 27 ररमयय ( 7 )
30 सजगभर 31 सजससय 32 ससससस
1 जरजरजग
संस्कृत- वृत्त-रूप-सूचिः ।
2 तमयरतग (4,4,4) 3 नजभजतग
4 नजभजरग
5 नजरभभग
केतन H. 2. 260.
कामक्रीडा H. 2. 262; Kd. 4. 67; Vr. 3. 84. 4; ज्योतिस् or मित्र Jk. 2. 188; लीलाखेड Chm. 2. 15.5; Ckau 2 114 सारी Pp. 2. 156.
28 ररररर
29 सजजनय ( 5 ) अतिरेखा or अतिलेखा Vr. 3. 83 ( v. 1. ); एला H. 2. 252; Jk 2
197; Vr. 3. 83; रेखा Ckau. 2. 113.

उत्सव or उत्साह Jk. 6. 30; चामर Pp. 2. 158; तूणक तोणक H. 2. 254; Kd. 4. 69; Sb. 1. 16; महोत्सव Jk. 2. 190.
उत्सर ZDMG., 44, P. 75. No. 9; रमणीयक Jk. 2. 196 (3,); Vr. 3. 84. 5; सुन्दर H. 2. 256 (or मणिभूषण ) Jk. 2. 191; चन्द्रलेखा Jk. 2. 195. चन्द्रकान्ता Ckau. 2. 120.
चन्द्रकान्ता Vr. 3. 84. 6; चन्द्रलेखा H. 2. 251; Vr. 3. 84. 6. चन्द्रलेखा Vr. 3. 84.7.
२९९
मनोहंस Pp. 2. 162.
ऋषभ H. 2. 242; Jk. 2. 182; वृषभ Vr. 3. 84. 8.
नलिनी Vr. 3. 849; भ्रमरावलि Pp. 2. 154; Vjs. 4. 61; श्री Vjs. 3. 21.
16
नाराच Pp. 2.168; पथचामर H 2 278; Jk. 2. 208; Kd. 4. 74; Sb. 1. 20; Vr. 3. 86. 1 ; महोत्सव Jk. 631; सोमकान्त नाराच Ck. 14:46.
मन्दाकिनी Mm. 18. 14.
गरुडस्त Chm. 2. 16 9; Ckau. 2. 132; चन्द्रलेखा Jns. 4. 83; वाणिनी Vr. 9.86 (v.1.).
6 नननजसग ( 5 ) कमलदल Jk. 2. 201; ललितपद H 2 272.
7 नननननग
चलधृति H. 2. 268.
8 नननननल
art H. 2. 277; Jk. 2. 204; Kd. 4. 77; Vr. 3. 86. इन्दुमुखी Or चिन्तामणि Jk. 2. 207; मणिकल्पलता H. 2. 263; Kd. 4.78; Vr. 3. 86. 2.
9 नभजजजग (4) 10 नमजसनग
11 नयनयसग ( 12 ) कान्त Jk. 2. 206.
a
H. 2. 269; Jd. 4. 23; Jk. 5. 25; Kd. 4. 79; Rm. 3. 17; Sb. 1. 25; Vr. 2. 31; गीत्यार्या P. 4. 48. मंगलमना H. 2. 270; Jk. 2. 200.
सुललिता Mm. 18. 16.
.

Page #380

३००
छन्दोऽनुशासनम्। ___ [I. 16. 1212 भभभभभग अश्वगति Kd. 4. 76; (or खगति, खगति wrongly) Vr. 3. 86.
4; अश्वाकान्ता Vjs. 3. 32; नील Pp. 2. 170; पद्ममुखी Jk. 2. 199;
संगत H.2.265%; सोपानक As.8. 13 भभभभसग शरमाला H. 2. 264; स्मरशरमाला Jk. 2. 198. . 14 भरनननग (7) ऋषभगजविलसित H. 2. 271; Jd. 7. 12; Jk. 2. 202; Jns. 4.
81; P. 7. 15; Vr. 3.85; गजतुरगविलसित Ckau. 2. 124; गजवरवि Sb. 1. 23; मत्तगजवि He. 2. 271; वृषभगज° Bh. 16. 72;
Rm. 6. 31. 15 भरनभभग (5,6) भामिनी Jk. 2. 208; शैलशिखा H.2.281; P. 8. 11. 16 भरनरनग (10) धीरललिता Vr. 3. 86.3; प्रमुदिता Vjs. 5.333; महिषी H.2.2743;
ललिता Utpala, v. 41. 17 भरयननग वरयुवति H. 2. 282; P. 8. 12. 18 भसमतनग (8) चकिता Ckau. 2. 125%; Chm. 2. 16. 3. . 19 मतसततग (4,5) कोमललता H.2.285%; Rm.6. 32. 20 मनसतरग सुरतललिता H.2.280. 21 मभनमनग (4) मदनललिता H. 2 275; Sb. 1. 24. 22 मममममग कामुकी H. 2. 266; ब्रह्म Pp. 2. 174. 23 यमनसरग (6)
जयानन्द H. 2. 273; (or सुललित) Jk. 2. 205; प्रवरललित Bh.
16. 74. 24 रजरजरग चित्र H.2.279; Kd. 4.75; Sb. 1. 22; Vr. 3. 86. 5. 25 रजरजरल चञ्चला Pp. 2. 172; चित्रशोभा Sb. 1. 21. 26 रननननग ललना H. 2. 283; Jns. 4. 82; Rm. 6. 29. 27 सजससजग उद्गता Bh. 32. 313. 28 सतयसभग प्रमदा Mm. 18. 15. 29 सभमसभग स्खलितविक्रमा Bh. 16. 32. 30 ससननमग वेलिता H. 284; Rm. 6.30. 31 सससससग
कामुकी H. 2. 267; सोमडक He. 2. 267.
17
1 जसजसयलग (8) पृथ्वी H. 2. 287; Jd. 7. 14; Jk. 2. 212; Jns. 4. 87; Kd. 4.
83; P. 7. 17; Pp. 2. 176; Rm. 6. 34; Sb. 1. 26; Vjs. 5.
36%; Vr. 3.88; विलम्बितगति Bh. 16.84; Utpala, v. 16. 2 नजजयनलग रुचिरमुखी Bh. 32. 175. 3 नजभजजगग वाणिनी H. 2. 299; Vr. 3 93. 3. 4 नजभजजलग अवितथ H. 2. 297; P. 8. 14; नर्कुटक Jd. 7. 18; Jk. 2. 214;
Utpala, v. 51; Vjs. 5. 38; Vr. 3. 92 (v. 1. कुटक); नर्दटक
Chm. 2. 17.6; Chau. 2. 135.. 5 नजभजजलग (7,6) कोकिलक H. 2. 298; Jk. 2.215; P. 8. 15; Vr. 3.93. 6 नजभजभलग (12) विनासिनी Utpala, v. 35%3; समदविलासिनी Vr. 3.93. 1. 7 नननननगग (5) वसुधारा H. 2. 296%BJk. 2. 216.

Page #381

-I. 18. 13] संस्कृत-वृत्त-रूप-सूचिः।
३०१ 8 ननभसरलग (7,6) घनमयूर Mm. 18. 25. •9 ननमरसलग (6,4) हरि Vr. 3. 93. 2. 10 जसजसयलग मालाधर Pp. 2. 178. 11 नसमततगग (6,4) पद्म H. 2. 294; Sb. 1. 32. 12 नसममयलग (6,4) रोहिणी H. 2.295%; Sb. 1. 33. 13 नसमरसलग (6,4) वृषभचरित Utpala, v. 10; वृषभललित Bh. 16. 78; हरिणी H. 2.
2933; Jd. 7. 163 JR. 2.211; Jns. 4. 85%; Kd. 4. 81; P. 7.
16%; Rm. 6. 35%; Sb. 1. 34; Vjs. 5.37; Vr. 3. 90. 14 भरनभनलग (10) वंशदल Bh. 16. 82; 32. 315; Sb. 1. 30; (or वंशपत्रललित) Sb.
1. 31; वंशपत्रपतित H. 2. 288.; Jd. 7. 15; Jk. 2. 213; Jns. 4. 88; Kd. 4. 84; P. 7. 18; Rm. 6. 38; Vr. 3. 89; खिचितक
As. 17. 15 मभनततगग (4,6) मन्दाक्रान्ता H. 2.290; Jd. 7. 178 Jk. 2. 209; Jns. 4. 89%B
'Kd. 4. 80; P. 7. 19; Rm. 6. 37; Sb, 1. 28; Vjs. 5 34;
Vr. 3.91; श्रीधरा Bh. 16. 80. 16 मभनमयलग (4,6) हारिणी H. 2. 292; Sb. 1. 29. 16A मभनरसलग14,6)भाराकान्ता H. 2. 291; भावाकान्ता Sb. 1. 35.
17 यभनरसलग (6,4) कान्ता Vr. 3. 93. 4. : 18 यमनसभलग (6) शिखरिणी Bh. 16.76%; H. 2. 286%; Jd. 7. 13; Jk. 2. 209; Jns.
4.863 Kd. 4.82; P. 7.20; Rm. 6.36%B Sb. 1. 27; Vjs. 5.
35; Vr. 3. 87. 19 ससजभजगग (10) अतिशायिनी H. 2. 289; Jk. 2. 217; P. 8. 13; Vr. 3. 93. 5
(no Yati); चित्रलेखा or द्रुता Vr. 3. 93.63; यादवी He. 2. 289.
18
-
1 नजभजजर ? Haravijaya, 46. 65. 2 नजभजनस ?Haravijaya, 14. 60. 3 नजभजरर (11) नन्दन Chm. 2. 18.2; Ckau 2. 145. 4 ननमतभर (7,4) ललित H. 2. 3083; Sb. 1. 41. 5 ननममयय (7,4) चन्द्रमाला H. 2. 307; Sb. 1. 37. 6 ननरभरर (10) लता Vr. 3. 94. 1. 7 ननरररर ___नाराच or महामालिका or सिंहविक्रीडित Vr. 3. 94. 2 (a bc);
नाराचक P. 8. 17; निशा or वरदा Jk. 2. 224. 8 ननरररर (13) तारका or निशा or प्रिया He. 2. 314; Kd. 4. 85; Vr. 3. 94.4
(a bc). 9 ननरररर (10) लालसा (लालसी or सालसा ) Vr. 3. 94. 3. 10 ननससतय (4,9) पङ्कजमुक्ता Jk. 2.223; पङ्कजवक्त्रा H. 2. 316. 11 नसमतभर (6,4) हरिणीपद H. 2. 318; Sb. 1. 42. 12 नसममयय (6,5) अनङ्गलेखा H. 2. 312; Sb. 1. 46. 13 भभभभनय भङ्गि H. 2. 319; विच्छित्ति He.2.319.

Page #382

३०२ छन्दोऽनुशासनम् ।
[I. 18.1414 भभभभभस · अश्वगति Vr. 3. 94. 5. 15 भभभभभस (11) मणिमाला H. 2. 301; Jk. 2.222. 16 भरनननस (9) भ्रमरपद H. 2. 309; Kd. 4. 86; Sb. 1. 38; Vr. 3. 94.6. 17 मतनजभर (5,7) कुरङ्गिका H. 2. 311; Sb. 1. 40. 18 मतनययय (5,6) कुसुमितलतावेलिता H. 2. 302; Jd. 7. 19; Jk. 2. 219; Jns. 4. 91;
P.7.21; Rm. 7.2; Sb. 1. 45%; Vr. 3. 94; चन्द्रलेखा Vis. 5.
39; चित्रलेखा Bh. 16.86. 19 मतनययय (4,7) चित्रलेखा H. 2. 303. 20 मननततम (4,7) चित्रलेखा Vr. 3. 94.7. 21 मभनजभर (4,7) चल H.2.305; Sb. 1.43; Vr. 3.94.8. . 21A मभनययय (47) चन्द्रलेखा H.2. 304; चित्रलेखा Sb. 1. 36. 22 मभनयरर (4,7) केसर H. 2. 306; Sb. 1. 44; Vr. 3. 94.9 (केशर). 23 ममभमयय (5,6) सिंहविस्फूर्जित Vr. 3. 94. 13. 24 ममभमसम मञ्जीरा Pp. 2. 180. 25 मरभयरर (11) काञ्ची H.2.300; वाचालकाञ्ची He. 2.300; Rm.7.3. 26 मसजजभर (8,5) हरिणप्लुत or हरनर्तक Vr. 3. 94. 10. 27 मसजसतस (12) शार्दूलललित H. 2. 310; Sb. 1. 39. 28 मसजसरम (12) शार्दूल Vr. 3. 94. 11. 29 मससररर (3,6) विलास Mm. 19. 5. 30 यमनसतस (6,6) क्रीडा H. 2. 317; मुक्तामाला Jk. 2. 218; सुधा Vr. 3. 94. 12. 31 यययययय क्रीडाचक्र Pp. 2. 182. 32 रतजजभर (8,5) हरनर्तन Mm. 19. 2. 33 रसजजभर (8,5) उज्वल H. 2. 313; चर्चरी Pp. 2. 184; मालिकोत्तरमालिका Jk. 2.
220; विबुधप्रिया P. 8. 16; हरनर्तन (क) Vr. 3. 94. 14. 34 रसजयभर (6,4) वरकृत्तन Vr. 3. 94. 15. 35 सजसजतर बुद्धद H. 2. 320. 36 सतनययय (5,6) मन्दारमाला Jk. 2. 221. 37 सनजनभस (3,5,5) सुरमि H. 2. 3163 Jk. 2. 225.
19
1 जनभसनजग (5,5,5) वरूथिनी Mm. 19.7. 2 जसजसजसग (6,6) रतिलीला H. 2. 326; Jk. 2. 230. 3 जसजसतभग (8,4) समुद्रतता Vr. 3. 96. 1. 4 नजभयभजग (7) रचना Vr. 3. 96. 3. 4 नजभयसजग (11) रचना Vr. 3. 96.2. 5 नननजननल
चन्द्रमाला Pp. 2. 190. 6 ननननतनग
कनकलता Bh. 32. 177. 7 ननननननग थवल Pp. 2. 192. 8 ननरजरजग
पञ्चचामर Vr. 3.96. 4. 9 नभरसजजग तरल H.2.331; Jk. 2. 226.

Page #383

-I. 20. 12 ] संस्कृत-वृत्त-रूप-सूचिः।
३०३ 10 मतनसततग (5,7) चन्द्रबिम्ब Sb. 1. 49; बिम्ब Vr. 3. 96.5; वञ्चित H. 2. 328;
विचित He. 2. 328. 11 मतनसररग (5, 7) पुष्पदाम H. 2. 327; Sb. 1. 48; Vr. 3. 96. 6. 12 मरभनयनग (7,7) सुरसा Chm. 2. 19. 4; Ckau. 2. 155. 13 मरमससजग (7) माधवीलता H. 2. 332; Rm. 7.7. 14 मसजसततग (12)
शार्दूलविक्रीडित Bh. 16. 88-89; H. 2. 321; Jd. 7.21; Jk. 2. 228; Jns. 4.93; Kd. 4. 88; P.7.22; Rm.7.5%B
Sb. 1. 47; Vjs. 5. 40; Vr. 3. 96. 15 मसजसनजग (12) वायुवेगा H. 3. 322; Rm. 7.6. 15A मसजसननग (12) वायुवेगा Jns. 4.94. 16 यभनयजजग (12) मणिमञ्जरी Vr. 3.96.7. 17 यमननररग (6,7) मुग्धक H. 2. 329. 18 यमनसजजग (6,6) मकरन्दिका H. 2. 324; Sb. 1. 52; Vr.3.96.8. 19 यमनसततग (6,6) छाया H. 2. 325; Sb. 1.51. 20 यमनसभतग (6,6) छाया Vr. 3. 96.9. 21 यमनसररग (6,6) चन्द्रकान्ता Vjs. 5. 41; मेघविस्फूर्जिता H. 2. 323; Jd. 7. 20; Jk.
2. 2273 Vr. 3. 95; रम्भा Jk. 2. 227; Sb. 1. 50; विस्मिता
P. 8. 18; सुवृत्ता Utpala, v.7. 22 रभजतततग (10) वल्लकी Vr. 3.96.10. 23 रससतजजग (10) ऊर्जित H. 2. 330; शाJिk. 2. 229. 24 सतयभममग शंभु Pp. 2. 194. 25 ससससससग तरुणीवदनेन्दु H. 2. 333; Kd. 4. 87.
20
..1 जरजरजरलग नाराच पञ्चचामर Ck. 15. - 1. तनतनतनगग (6,6) वेश्यारत्न Mm. 19. 15.
2 तभजभजभलग शशाङ्करचित H. 2. 344; Vjs. 5. 44. 3 नजनभसनलग(5,6,) मदकलनी Mm. 19. 10. 4 ननननननलग . कनकलता Mm. 19. 11. 5 नभभमससलग (11) मुद्रा H. 2. 337; (or उज्वल) Jk. 2. 236.
6 भनयननरलग (3,6) दीपिकाशिखा H. 2. 243; Rm. 7. 8. .7 भभभभरसलग नन्दक H. 2. 341; भासुर Jk. 2. 235.
8 भरनमभरलग कामलता H. 2. 342; (or उत्पलमालिका) Jk. 2. 234. 9 मनसनमयलग (5,8) सद्रत्नमाला H. 2. 340. 10 मरभनततगग (7,6) चित्रमाला H. 2. 339; Sb. 1. 54; सुप्रभा He. 2.339; Vis 5.
42; सुवंशा Vr. 3. 98. 1. 11 मरभनयभलग (7,7) सुवदना Bh. 1691-92; H. 2. 334; Jd. 7.22; Jk. 2:
231; Jns. 4.96%; Kd. 4. 90; P. 7.23; Rm. 7.9%B
Sb. 1. 55; Vr. 3. 97; वृत्त Vjs. 5. 43. 12 यमननततगग (6,7) शोभा H.2.338; Sb. 1.533; Vr. 3.98.2.

Page #384

३०४
13 रजरजरजगल
14 रजरजरजलग
15 रसससससलग
16 सजजभरसलग 17 सभरनमयलग (13)
गीता PP. 2. 196; प्रमदानन Vr. 3. 98.3. मत्तेभविक्रीडित H 2 336; Jk. 2. 233; Vr. 3. 98. 4.
21
1 तरभनजभर (7, 7) कथागति H. 2. 346; Rm. 7.13.
2 नजजजजभर
3 नजभजजजर
4 नजभजजजर (11) 5 भभभभभभर
6 भरननजजय
7 भरनरनरर ( 10 )
8 ममतनननस ( 8, 5)
9 मरभनययय (7, 7
)
1 तभयजसरनग (7) 2 नजभजभजभग
छन्दोऽनुशासनम् ।
[I. 20. 13
गण्डका PP. 2. 198; चित्र Kd. 4. 89; वृत्त H 2 335; Jd. . 23; Jk. 2. 232; Jns. 4. 97; P. 7.24; Vr. 3. 98. मालव Mm. 19. 14.
पुटभेद Jk. 2. 237.
3 नभजभजभजग
4 भभभभभभभग
10 रजततननस
11 रनरनरनर
12 रसनजनभर (11) पास Jk 2 243.
वनमञ्जरी H. 2. 351; Jk. 2. 240.
चम्पकमालिका or चित्रलता Jk. 2. 239; तभी ZDMG., 44, p. 77; रुचिरा Hc. 2. 350; सरसी Chm. 2. 21. 2; सलिलनिधि Vr. 3. 99. 1; ff H. 2. 350; Kd. 4. 91; Sb. 1. 56; Vr. 3. 99. 1.
पञ्चकावली Vr. 3. 99. 2; शशिवदना P. 8.19. मत्तविलासिनी Vr. 3. 99. 3.
नरेन्द्र Pp. 2. 202.
ललितविक्रम H 2 347; Rm 7 13. मत्तक्रीडा H. 2. 348.
स्रग्धरा Bh. 16. 94-95; H; 2. 345; Jd. 7. 24; Jk. 2. 238; P. 7. 25; Jns. 4.99; Kd. 4. 92; Pp. 2. 200; Rm. 7. 11; Sb. 1. 57; Vjs. 5. 45; Vr. 3. 99. चन्दनप्रकृति H 2 349; श्रेणि Bh. 32. 292. तरंग H. 2. 352; तरंगमालिका Jk. 2. 242.

22
मत्तेभ Mm. 19. 18.
अश्वलखित Bh. 16. 100-101.
मदनसायक Jk. 2. 247.
मदिरा H. 2.955; Sb. 1.58; Vr. 3.100.1; लताकुसुम Ho. 2. 355; Jk. 2. 246; Kd. 4. 93; m Vjs. 3. 34.
5 भरनरनरनग ( 10 ) प्रभद्रक Mm. 19. 19; Vr. (v. 1.); भद्रक Kd. 4. 94; Vr.
(v. 1.); Bh. 16. 97-98; H, 2. 353; Jd. 7. 25; Jk. 2. 244; Jns. 4. 101 ( 12 ); P. 7.26; Rm. 7. 16; Sb. 1. 59; Vr. 3. 100; विशुद्धचरित Vjs. 5.46. कोमा Bh 32800; वरतनु H 2 356. हंसी Pp. 2. 204.
लालित्य Vr. 3. 100 3.
6 मतयननननग
7 ममतनननसग
8 मसजयभभनग
9 मसजसजसजग (12) दीपार्थिः H 2 357; Rm. 7. 16.

Page #385

३०५
-I. 24. 12]
संस्कृत-वृत्त-रूप-सूचिः। 10 मसरसतजनग लालित्य Vr. 3. 100. 2. 11 सजतनसररग (8,7) महास्रग्धरा Vr. 3. 100. 4.
सततनसररग (8,7) महास्रग्धरा H.2. 354; Jk.2.245.
23
1 जसजसयययलग वृन्दारक H. 2. 364; Rm. 7. 18. 2 तजजजजजजलग शङ्क H. 2. 360; Jk. 2. 252. 3 नजजजजजजलग हंसगति H. 2. 361; (or महातरुणीदयित) Jk. 2. 249; Hc.
2.361. 4 नजभजभजजलग . अश्वललित He. 2. 358; हयलीलगति Vjs. 5. 47. 5 नजभजभजभलग (11) अद्रितनया Chm. 2. 23. 1; Ckau. 2. 169; अश्वललित H.
2. 358; Jd. 7.26; Jk. 2. 248; Jns. 4. 108; P. 7. 27;
Rm. 7. 20; Vr. 3. 101; ललित Sb. 1. 60. 6 भभभभभभभगग मयूरगति Vr. 3. 102. 1. 7 भमनभनननगग पुष्पससमृद्धा Bh. 32. 290. 8 भमसभनननलग चपलगति H.2.363. 9 ममतननननलग (8,5) मत्ताक्रीडा H.2.359; Jd. 7. 27; Jk. 2. 250; Jns. 4. 105%3;
Kd. 4. 96; P. 7. 28; Sb. 1. 61; Vr. 3. 102; (or विद्यु
न्माला) Bh. 32. 302; मन्दकीडा Rm. 7. 21. 9A रनरजरनरलग चित्रक Kd. 4.95. 10. रनरनरनरलग चित्रक H. 2. 362; (or उरुतरंगमालिका) Jk. 2. 251. 11 ससभसतजजलग सुन्दरी Pp. 2. 206.
24
1 ननभनजननय (7,7) ललितलता H.2.366; Jk. 2. 254. 2 ननरररररर
मेघमाला Bh. 16. 103-4; H. 2. 367; Jns. 4. 107; K.d.
4. 97; भृङ्गाब्जनीलालका He. 2. 367. 3 नभजभजभजर महामदनसायक Jk. 2. 256. 4 नयभतनननस
संभ्रान्ता Bh. 32. 294; H. 2. 370. 5 भतनसभभनय (12)
तन्वी H.2.365; Jd. 7. 28; Jk. 2. 253; Jns. 4. 106; P.
7.29; Rm. 7.23; Sb. 1. 62; Vjs. 5. 48; Vr. 3. 103. 6 भभभतनननस द्रुतलघुपदगति H.2. 369; स्खलित Bh. 32.287-288. 7 भभभभभभभभ किरीट Pp. 2.210; सुभद्र H.2.3683; Kd. 4. 98. 8 भमसभनननय (5,5,8) हंसपद Jk. 2.255. 9 मभयमनभनस
वेश्याप्रीति Mm. 19.26. 10 मसजसततभर
विभ्रमगति H.2.371; Rm. 7. 24. 11 रररररररर
वैरिणीक्रीडन Mm. 19. 25. 12 सससससससस
दुर्मिला Pp. 2. 208; घोटक Mm. 19. 24. ३९ छन्दो०

Page #386

३०६
छन्दोऽनुशासनम् ।
[I. 25. 1
25
1 तयभमननननग (10) हंसपदा H.2.374; Kd. 4. 100%; Rm. 7.27. ' 2 नजजयननननग चपल H.2.375. 3 ननननसभमभग (8,7) हंसलय H. 2. 373; Jk. 2.257. 4 भमसभननननग(5,5,8) क्रौञ्चपदा Bh. 16. 106-7; H. 2. 372; Jd. 7. 29; Jk. 2.
258; Jns. 4. 110; Kd. 4.99; P. 7.30; Rm.7.26%3B
Sb. 1. 63; Vjs. 5. 49; Vr. 3. 104. 5 मममममतयमग (4,4,5)मन्तेभ Jk. 2. 259. 6 सजनजभनरनग (7,7) कलकण्ठ Mm. 19. 27.
200,
26
वेगवती Bh. 32. 296; H. 2. 379. 2 नजभजजजभजलग (1.4) सुधाकलश H. 2. 380; Jk. 2. 264. 3 ननननननननगग वनलतिका Jk. 2. 262. 4 नयनयननननगग (6,6,8) मकरन्द Jk. 2.263. 5 भनजनसननभगग (7,7,7) रञ्जन Mm. 20. 2. 6 भननसमनननलग (14) आपीड H. 2. 378; Rm. 7.30 (13). 7 मननननननसगग(9,6,6)अपवाह H. 2. 377; Jd. 7.31; Jk. 261; Jns. 4. 1133
Kd. 4. 102; P. 7. 32; Rm. 7. 28; Sb. 1.64;
Vr. 3. 106. 8 ममतनननरसलग (8, 11) भुजंगविजृम्भित Bh. 16. 109-110; H. 2. 376; Jd. 7.
30; Jk.2.260; Jns. 4. 112; Kd. 4. 101; P. 7.
31; Rm. 7.31.; Sb. 1.65; Vjs. 5. 50; Vr.3. 105. 9 मयनतननरयलग (8, 11) भुजंगेरित Vr. 3. 106. 2. 10 मयनतननरसलग (8, 11) भुजगेरित Vr. 3. 106. 1. 11 ययययययययलग
चेटीगति Mm. 20. 1.
27
1 ननननभनंमनस (13,6) 2 नसभनतजतसय (7,7) 3 मतततननययय (11) 4 मभननननननस (4,8,8) 5 ममतनभममभम (8,11)
त्रिपदललित Jk. 2. 267. त्रिभङ्गी Jk.2.268.. मालाचित्र H. 2. 381; मालावृत्त Kd. 4. 103. विकसितकुसुम Jk. 2. 265. मालावृत्त Jk. 2. 266.
29
1 तननननननननलग
सालूर Pp. 2. 212. 2 नननननननननलग (8,8,8) कला Jk. 2. 270. 3 ननभनजननननलग (7,7,8) मणिकिरण Jk. 2. 269. 4 मतयतनननरसलग (4,7,11) प्रमोदमहोदय H. 2. 382.

Page #387

-I. 54.1] संस्कृत वृत्त-रूप-सूचिः।
३०७ 30 1 भजसनभजसनमय
नृत्तललित H. 2. 383; वृत्तललित or ललितनृत्त Jk. 2. 271. 2 ममतननननजभर (8, 15) पिपीलिका H. 2. 385; Sb. 1. 66; जलद Jns. 4. 115.
31 1 ननननननननननग (8,8,8) लहरिका Jk. 2. 272.. .
33 1 भननभननभननभय
चक्र Jk. 2.273.
34 1 भननभननभननभनग चित्रलय Jk. 2. 274. 2 ममतनननननसजजग
अतिच्छन्दस् Rm. 7.32; मेघदण्डक Jns. 4. 116.
35
1 ममतनननननललजभर
पिपीलिकाकरभ H.2.386%; Sb. 1.66.
112 न+लग (10,10,10) 2 ममत+7 +रसलग
38 ललितलता H.2.3843; Jk.2.275. पिपीलिका दण्डक Jns. 4. 116.
40
.
1 ममतनननन +10 ल+जभर पिपीलिकापणव H. 2. 386; Sb. 1. 66.
42 पणव दण्डक Jns. 4. 116.
1 ममत+8
+जभर
45
1 ममतनननन+15ल+जभर पिपीलिकामाला H.2.386%; Sb. 1.66.
46 करभ दण्डक Jns. 4. 116.
1 ममत+न+ससजग
50
1 ममत+11 न+रसलग
ललित दण्डक Jns. 4. 116.
54 निचित दण्डक Jns. 4. 117.
1 ममत+12न+जभर

Page #388

Section II
वर्णवृत्त : दण्डक
( Alphabetically arranged ) 1 अनङ्गशेखर ( लग pairs) H. 2. 397; Kd. 4. 108; Sb. 1. 79. 2 अब्द
(4 ल+any times any गणs) Jk. 6. 33. 3 अर्ण
(6 ल + 8 रगणS) H. 2. 388; Jd. 7. 33; Jk. 6. 33; Kd.
4. 106; Sb.. 1.72; Vr. 3. 108; अर्णव Jns. 4. 119. 4 अर्णव
( 6 ल +9 रगणs) H. 2. 388; Jd. 7. 33; Jk. 6. 33; Kd;
4 106%; Sb. 1.72; Vr. 3. 108; अर्ण Jns. 4. 119. 5 अशोकपुष्पमञ्जरी (गल pairs) H. 2. 398; Kd. 4. 109; Sb. 1. 80. . 6 उत्कलिका (6 ल + any times any Palicamatras) H. 2. 401. 7 उद्दाम
(6 ल + 13 रगणs) H. 2. 388; Kd. 4. 106; Sb. 1. 72;
Vr. 3. 108; लीलाकर Jns. 4. 119. 8 कङ्केल्लि
(नग + 13 रगणs) H. 2. 390. 9 कामबाण
(any number of तगण + गग)H. 2. 399; Sb. 1. 84. 10 कुसुमास्तरण ( any number of सगणs) H. 2. 395; Sb. 1. 81. 11 केलि
(नग+12 रगणs) H. 2. 390. 12 चण्ड
(5 ल+ any times any गणs) Jk. 6. 33. 13 चण्डकाल or चण्डपाल (5ल + any रगणs) H.2.391; Sb. 1.74. 14 चण्डवृष्टि or चण्डवृष्टिप्रपात-प्रयात (6ल +7 रगण) H.2.387; Jns. 4. 118
Kd. 4. 105; P. 7.34; Sb.1.72; Vr.3.107. 15 चण्डवेग
(6 ल + any times यगण) Sb. 1. 77. 16 जीमूत
(6 ल +11 रगण) H. 2. 388; Jd. 7. 33; Jk. 6. 33; Kd. 4.
106; Sb. 1.72; Vr. 3. 108; व्याल Jns. 4. 119. 17 दम्भोलि
(नग + 9 रगणs) H. 2. 390. 18 पन्नग
(नग + 8 रगणs) H. 2. 390. 19 प्रचित
(6 ल +7 य and others except र) H. 2. 389; Jd. 7.
34; Jk. 6.33; Kd. 4. 107; Vr. 3. 109. 20 प्रचित
(6 ल + any number of रगणs) Jns. 4. 120. 21 भुजंग
(6 ल + 16 रगणs) Hc. 2. 388; समुद्र Jns. 4. 119. 22 भुजंग
(6 ल + 17 रगण ) Jns. 4. 119. 23 भुजंगविलास ( any number of भगणS + गग) H. 2. 410; Sb. 1. 82. 24 मत्तमातङ्ग (any number of रगणs) H. 2. 394; °लीलाकर Sb. 1. 78. 25 मालती
(नग+11 रगण) H.2.390. 26 मेघमाला (6 ल + 3 ग + any times यगण) H. 2. 393; Sb. 1.76. 27 लीलाकर
(6 ल + 12 रगणs) H. 2. 388; Jd. 7. 33; Jk. 6. 33; Kd. 4. 106; Sb. 1.72; V. 3. 1.08; जीमूत Jns. 4. 119.

Page #389

-II. 37 ]
28 लीलाविलास 29 वर्णक
30 वात
31 व्याल
32 श
33 समुद्र
34 सिंह
35 सिंहक्रीड 36 सिंहविक्रीड 37 हेलावली

संस्कृत-वृत्तरूप-सूचिः ।
( नग + 14 रगण ) H.2390.
( 6ल +7 भगण + गंग) Utpala. v. 62.
(7 ल + any times any गणs ) Jk. 6. 33.
( 6ल + 10 रगणs ) H. 2. 388; Jd. 7.33; Jk. 6.33; Kd. 4. 106; Sb. 1. 72; Vr. 3, 108; g Jns. 4, 119.
( 6ल + 14 रगणs ) H. 2. 388; Jd. 7.33; Jk. 6.33; Kd. 4. 106; Sh. 1. 72; Vr. 3. 108; उद्दाम Jns. 4. 119,
+ 4 रज pairs +
( 6ल + 15 गण) He 2388; ( 6 रलग) Utpala, v. 63; सिंह Jns. 4. 119. (3 + any times any गणs ) Jk 6,33,
( any number of यगणs ) Sb. 1. 83.
(5 ल + any यगणs ) H. 2. 396; विक्रान्त Sb. 1. 75. (नग + 10 रंगणs ) H. 2.390.
३०९
.

Page #390

Section III
वर्णवृत्तः अर्धसमचतुष्पदी
The figures within the brackets refer to the number of letters in the 1st and 2nd lines forming the half. Arranged according to the ascending order of the number of letter or letters in the 1st line.
1 (3.8)
2 ( 3. 12 )
3 (316)
4 ( 3.20 )
र; जरलग
र; जरजर र जरजरजग र जरजरजरलग
र जरजरजरजर सलग सससलग सलग; 8 स रजग; जरलग
7 (5.24 )
8 (7.8) 9 (8.3) जरलग; र 10 (810) रसलग सजजग 11 (910) ससस; भभभग 12 (1011 ) तजरग मसजगग
18 (1011) सजसग भरनगग
5 ( 3.24 )
6 (511)
•
15 (1011) सससगः भभभगग
16 (10: 12 ) भभभग; सससस 17 (10. 12 ) मससग; सभभस 18 (11.11 ) जतजगग; ततजगग
19 (11 11 ) ततजगगः जतजगग
कामिनी H. 3. 20.
शिखी H. 3. 21. नितम्बिनी H. 3. 22. वारुणी H 8 23.
वानरी H. 3. 25. ललिता Vr. 4. 1. 1. भामिनी Vjs. 3. 51.
भद्रविराट् H. 3. 6; Jd. 5.30; Jk 3.5; Jns. 3. 5; P. 5. 35; Rm. 2, 20; Sb. 2. 10; Vr. 4. 4. केतुमती Bh. 16 40; H. 3. 7; Jd. 5. 31; Jk 3. 6; Jns. 3. 6; Kd. 4. 112; P. 5. 36; Rm. 2. 21; Sb. 2. 5; Vr. 4. 5.
14 (1011) ससजग सभरलग प्रबोधिता H 3 14; विबोधिता Jk 3 15; वियोगिनी
Mm. 21. 16; अपरवक्त्र or मुरली or ललिता or शिखामणि Vr. 4. 5. 1 (abed ); सुन्दरी Ckan 3.12.
वतंसिनी H. 3. 24. इला H. 3. 26.

मृगाङ्कमुखी H. 3. 27. प्रवर्तक Jk 3. 9.
and H. 3. 4. Jd, 5, 29; Jk. 3. 4; Jns. 3. 4; Kd. 4. 111; P. 5, 34; Rm. 2, 19; Sb. 2. 1; Vr. 4. 3; सारसिका Vjs. 3. 50. प्रसन्ना Vjs, 952. करिणी H. 3. 13.
farer H, 3. 9; Jd, 5, 33; Jk. 3. 8; Jns. 3. 8; P. 5. 38; Sb. 2. 7; Vr. 4. 7. H. 3. 8; Jd. 5, 32; Jk, 3, 7; Jns. 3. 7; P. 5. 37; Rm. 2. 22; Sb. 2. 6; Vr. 4. 6.
१ This is often described as वैतालीय ( VI, 1 ) when considered as a मात्रावृत्त. When
in both the halves as above, it should be considered
such a metre has the same
as a वर्णवृत्त; otherwise it should be regarded as a मात्रावृत्त.
.

Page #391

-III. 41] संकृत-वृत्त-रूप-सूचिः।
३११ 20 (11. 11) सससलग; भभभगग
उपचित्र H. 3. 3; Jd. 5. 27; Jk. 3. 2; Jns. 3. 2; Kd. 4. 110; P. 5. 32; Rm. 2. 17; Sb.
2. 2; Vr. 4. 1. 21 (11. 12 ) ननरलग; नजजर अपरवक्त्र Bh. 16. 142; H. 3. 15; Jd. 5. 35;
Jk. 3. 11; Jns. 3. 10; Kd. 4. 117; P.5.
40; Rm. 2.25; Sb. 2. 8; Vr. 4.9. 22 ( 11. 12 ) भभभगग; नजजय चलमध्या Rm. 2. 18; Sb. 2.3; द्रुतमध्या H. 3.
5%; Jd. 5. 28; Jk. 3. 3; Jns. 3. 3; Kd. 4.
115; P. 5. 33; Vr. 4.2. - 23 (11. 12) ससजगग; सभरय 'मालभारिणी H. 3. 17; Rm. 2. 23; Vr. 4.9.
1 (a); वसन्तमालिका Vr. 4. 9. 1 (b); औपच्छन्दसिक Vr. 4. 9.1 (e); सुबोधिता or प्रिया Jk.
9. 16. 24 (11. 12 ) सससलग; नभभर हरिणप्लुता H. 3. 2; Jd. 5.34; Jk. 3. 10; Jns.
3.9; P. 5. 39; Rm. 2. 23; Sb. 2. 4; Vr.
4. 8. हरिणोद्धता Kd. 4. 114. 25 (11. 13) भभतलग नजनसग
विलसितलीला H. 3. 18; Jk. 3. 17. 26 (11. 14) ततजगग; तभजजगग चूडामणि Jk. 3. 25. 27 (12. 3) जरजर र
शिखण्डी H. 3. 25. 28 (12. 9) नननय; ममग
क्षान्ति or चूडा Jk. 3. 18. 29 (12. 11) भभभभ भभभगग आमलकी or चुक्षा Jk. 3. 20. 30 (12. 12) जतजर; ततजर शङ्खनिधि or सुनन्दिनी Jk. 3. 21. 31 (12. 12) जभसय; तभसय
विपरीतभामा Jk. 3. 24. 32 (12. 12) ततजर; जतजर
पद्मनिधि or नन्दिनी Jk. 3. 22. 33 (12. 12) तभसय; जभसस भामा Jk. 3. 23. 34 (12. 12) ननभभ; ननरर
कौमुदी Vr. 4.10.1 35 (12. 13) नजजर; सजयजग मञ्जसौरभ Vr. 4. 10. 2. 36 (12. 13) ननरय; नजजरग
पुष्पिताग्रा Bh. 16. 144; H. 3. 16: Jd. 5.36%; Jk. 3. 12; Jns. 3. 11; Kd. 4. 116; P. 5.
41; Rm. 2. 26; Sb. 2.9; Vr. 4. 10. 37 (12. 13 ) रजरज; जरजरग
यवमती H. 3. 10; Jd. 5. 37; Jk. 3. 13; Jns. 3. 12; Kd. 4. 113; P. 5.42; Rm. 2. 26; Sb. 2. 11; Vr. 4. 12. वाड्मती Trivikrama
com. of Vr. . 38 (12. 13) रजरज; तरजरग मृगी यवानी Vr. 4. 10. 3. 39 (12. 15) नभभर; नभमभर मकरावली H. 3. 12. 40 (13. 12) जरजरग; रजरज षट्पदावली H. 3. 11; Sb. 2. 12. 41 (13. 12) सजसजग; सजसस मितभाषिणी Mm. 22.5.
* This is often described as औपच्छन्दसक (VI. 2) when considered as a मात्रावृत्त.

Page #392

३१२
छन्दोऽनुशासनम् ।
[III. 42
42 (13. 13) रजरजग; जरजरग यमवती Rm. 2.27. 43 (15.14) ननननस; ननभनलग उरुगी Jk. 3. 19. 43A (15. 15) रजरजर; जरजरय देवगीति Jns. 3. 13. 44 (16. 3) जरजरजग; र
सारसी H. 3. 22. 45 (17. 12) तभरजरगग; रजरय षट्पदा Vr. 4. 12. 1. 46 (17. 18) भरनजनलग ( 10 ); नजभजनस (11) मानिनी H. 3. 19. 47 (17. 18) भरनभनलग (10); नजभजनस (11) मानिनी Jk. 3. 14. 48 (20.3) जरजरजरलग; र
अपरा H. 3. 25. 49 ( 20. 18) सभतयसभगग; सभतयसस कलिकाललिता Mm 22. 7-8. 50 (24. 3) जरजरजरजर; र
हंसी H. 3. 25.

Page #393

Section IV
वर्णवृत्तः विषमचतुष्पदी ( Nos. 2 and 4 are Sama Vịttas so far as the latter part of their lines is concerned. Nos. 5-10 are Ardhasama in a similar manner. Figures within brackets indicate the number of letters regardless of their 'quantity. ) 1 वक्त्र अनुष्टुप् H. 3. 33; Jd. 5. 6; Jk. 4. 2; Jns. 2. 20-22; Kd. 4. 118; P.
5.9-13; Rm. 4. 11-14; Sb. 3.7; Vr. 21. 2 वक्त्र अनुष्टुप् (4+लगगग) x4. Bh. 16. 131-132; Sb.3 8. 3 वक्त्र अनुष्टुप् (ररगग; मरगग; यसगग; जसगग) Utpala, v. 56. 4 सुवक्त्र (4+लगलग)x4. Sb. 3. 8. 5 पथ्यावक्त्र (4+ लगलग) in 2 and 4 only. H. 3. 34; Jd. 5.7; Jk. 4. 4:
Jns. 2.23; Kd. 4. 119; P. 5. 15; Rm. 4. 15%; Vr. 2.22; पथ्या
Sb. 3. 8. 6 विपरीतपथ्या (4+लगलग ) in 1 and 3 only. H. 3. 34; Jd. 5.7; Jk. 4. 4:
Jns. 2.24; Kd. 4. 119; P. 5.15; Rm. 4. 16; Vr. 2. 23; पथ्यावक्त्र
Sb.3.8. 7 पथ्यावृत्त (ससगग; ससलग)x2. Bh. 16. 121. 8 विपरीतपथ्या (ससलग; ससगग)x2. Bh. 16. 122-123. 9 चपलावक्त्र (4+न+1) in 1 and 3 only. H.3.36; Jd. 5.8; Jk.4.5: Jns.
2. 25; Kd. 4. 120; P. 5. 16; Rm. 4. 17; Sb. 3.9; Vr. 2. 24. वक्त्र (6+ल+1) either (a) in 2 and 4 or (b) in all 4 and other
varieties of विपुला namely, नविपुला, तविपुला, भविपुला, रविपुला, मविपुला . and सविपुला when न, त, भ, र, म and स गणs are respectively employed after the 4th latter in the odd Padas. (a) is calld युग्मविपुला at Vr. 2. 25. Bh. 16. 124-129%; H. 3. 37-39; Jd. 5. 10-15%; Jk. 4. 6-12; Jns. 2. 26-283; Kd. 4. 120-1273
P. 5. 17-19; Rm. 4. 18-20; Sb. 2. 10; Vr. 2. 26-30. 11 पदचतुरूच (8, 12, 16, 20) H. 3. 40; Jd. 5. 163; Jk. 4. 163B Kd. 4. 128%3B
P. 5. 20; Sb. 3. 11; Vr. 5. 1. 12 आपीड (6 ल+गग; 10 ल+गग; 14 ल+गग; 18 ल+गग) H. 3. 43; Jd. 5.
17; ( or पदरुचि) Jk. 4. 17; Jns. 2. 15-16; Kd. 4. 128; P. 5.
21; Sb. 3. 12; Vr. 5. 2; दामावारा Rm. 4.7-10. 13 प्रत्यापीड (गग+6 ल; गग+10 ल; गग+14 ल; गग+18 ल) H. 3. 41; (or
अनुपदरुचि) Jk.4. 18; Jns. 2. 18; Kd. 4. 128; P. 5.22; Sb. 3. 12. 14 प्रत्यापीड or संपीड (गग+4ल+गग; गग+8 ल+गग; गग+12 ल+गग; गग+16
ल+गग) H. 3. 42; (or अतिपदरुचि ) Jk. 4. 19; Kd. 4. 128;
P.5.23. ४. छन्दो०
अप

Page #394

.
३१४ छन्दोऽनुशासनम् ।
[IV. 1515 कलिका (12, 8, 16, 20 ) H. 3. 44; Jk. 4. 20-22; Jd. 5. 18; Kd. 4.
128; Vr. 5.3: मजरी Jns. 2.17; P.5.24; Sb. 3. 13. 16 लवली (16, 12, 8, 20) H. 3. 44; Jd. 5. 19; Jk. 4. 23-25; Jns. 2.
17; Kd. 4. 128; P. 5. 24; Sb. 3. 13; Vr. 5. 4. 17 अमृतधारा ( 20, 12, 16, 8 ) H. 3. 44. Jd. 5. 20; Jk. 4. 26-28; Jns.
2. 17; Kd. 4. 128; P. 5.24; Sb. 3. 13; Vr. 5. 5. 18 उद्गता (सजसल; नसजग; भनजलग; सजसजग) H. 3. 45; Jd. 5.21; Jk.4.33;
Jns. 2. 6; Kd. 4. 129; P. 5. 25; Rm. 4. 1; Sb. 3. 1; Vr. 5.6. 19 सौरभक (सजसल; नसजग; रनभग; सजसजग) H. 3. 46; Jd. 5.22; Jk. 4. 34;
Jns. 2.7; Kd. 4. 129; P. 5. 26; Rm. 4. 2; Sb. 3. 2; Vr. 5.7. ललित (सजसल; नसजग; ननसस; सजसजग) H. 3. 47; Jd. 5. 23; Jk.
4. 34; Jns. 2.8; Kd. 4. 129; P.5.27; Rm. 4.3; Sb.3.3;
Vr. 5. 8. , कीर्ति
(सजसल; नसजग; नभजलग; सजसजग) Jk. 4. 36. This is the 4th
variety of Udgatā; see Nos. 18-20. 22 सरल
(सजसल; नसजग; भनजलग; नननग) Mm. 23.6. This is the fifth variety of Udgata with a change in the 4th line. See Nos.
18-20 above. 23 उपस्थितप्रचुपित (मसजभगग; सनजरग; ननस; नननजय) H. 3. 48; Jd. 5. 24; Jk. 4.
37; Jns. 2.9; Kd. 4. 130; P. 5. 28; Rm. 4. 4; Sb. 3.4; Vr.
5.9. 24 वर्धमान (मसजभगग; सनजरग; ननसननस; नननजय ) H. 3. 49; Jd. 5.25; Jk. 4.
38; Jns. 2. 13; Kd. 4. 130; P.5.29; Rm. 4.5; Sb. 3. 5%3B
Vr. 5. 10. 25 शुद्धविराड्ऋषभ (मसजभगग; सनजरग; तजर; नननजय) H. 3. 50; Jd. 5. 26; Jk. 4.
39; P. 5.30; Rm. 4. 6; Vr. 5. 11; शुद्धविराट Sb. 3. 6. It is called | when a Yati occurs after the first Gaņa in
its third Pāda according to Sb. 26 विलास (तमयग; ततजग, सतम; सससलग) Utpala, v. 53. 27 विलास (तमम; तरजग; सतम; सससलग) Utpala, v. 53 according to
Weber's ms. (I. S. VIII. p. 357) and B. U. ms. No. 364
(Devasthali's Catalogue ). 28 उपजाति
A mixture of Indravajra and Upendravajra. H. 2. 156%; Jd. 6. 18; Kd. 4. 40; P. 6. 17; Vr. 3. 31; (or इन्द्रमाला) Jk. 2. 117; इन्द्रमाला Jns. 4. 36; Rm. 5. 27; मिश्रा or सैकत्रिपादा Vjs.
5.21. 29 उपजाति: A mixture of any of the metres under section I. H. 2. 1573
Halayudha on P. 6. 17; Kd. 4.40. ...

Page #395

-IV. 37] संस्कृत-वृत्त-रूप-सूचिः।
३१५ 30 वंशमाला A mixture of Vamsastha and Indravamsa. Rm. 6. 6;
वंशमाला or करम्बजाति or कुलालचक्र Jk. 2. 145. 31 सिंहप्लुत A mixture of Sruti (I. 12. 13 ) and Smrti ( I. 12. 4).
Jk. 2. 148. 32 प्रकीर्णक A mixture of Ruci and Rucira (I. 13. 2 and 6). Jk. 2. 165. 33 ? ( ययम; भयय, जमसय; ममजलग) Brhatsamhita, 43. 55. 34 ? (मसर; जसनगग; तरगग; ररगग) Brhatsamhita, 45. 16. 35 गाथा H. 7.73; Jd. 7. 36; P. 8. 1; Rm. 7. 34; Vr. 5. 12. See
आर्या (V. 1). 36 रमा
A line has first a Jagana and then long and short letters following one another regularly until the line gets 16 letters in all. In the last 12 letters a long letter may be
replaced by 2 short ones at the option of the poet.
____Jk. 6. 31. 37 कुमुदाकर (11, 18, 10, 10 letters). No Ganas are prescribed.
Anargharāghava of Murāri, Com. on I. 19.

Page #396

[The Caturmatra Gaņas mentioned in this and the next sections must be kept separate by avoiding a long letter at their junction, which thus must not combine the last Matra of an earlier Caturmatra with the first Mätra of a later one. ]
1 आर्या
2 पथ्या आर्या
3 fager snat
4 चपला आर्या
Section V
मात्रावृत्तः द्विपदी

First half has 7 Caturmätras and a long letter at the end; second has 5 Caturmatras followed by 1 short letter, 1 Caturmätra and 1 long letter. Thus the two halves have 30 and 27 Matrás respectively. In each half the Caturmätras in odd places must not be a Jagana (ISI). The 6th Caturmätra in the first half must be either Jagana (ISI) or Sarvalaghu (IIII). In the latter case a new word must begin with the 2nd Laghu. But if the 7th Gapa of the 1st half or the 5th Gana of the 2nd are of the Sarvalaghu type, a new word must begin with the 1st Laghu. As. 2; Bh. 16. 152-158; Ck. 51-54; H. 4. 1-2; Jd. 4. 6-7; Jk. 5. 1-3; Jns. 5. 27-33; Kd. 2. 4-5; N. 15-16; P. 4. 14-21; Rm. 2. 2–8; Vjs. 1. 23–25; 4. 1; Vr. 2. 1–2. When a Yati is clearly felt at the end of the 3rd Caturmatra, the Arya is called Pathya. Bh. 16. 159; Ck. 62. H. 4. 3; Jd. 4. 7; Jk. 5. 4; Jns. 5. 34; Kd. 2. 7; N. 18; P. 4. 22; Rm. 2. 9; SbP. 1. 5; Vr. 2. 3. When a Yati is not clearly felt at the end of the 3rd Caturmatra, i. e., when only 1 letter of a word commenced in the 3rd Caturmätra belongs to either the 3rd or the 4th Caturmatra, the Arya is called Vipula. Bh. 16. 159; Ck. 63; H. 4. 4; Jd. 4. 8; Jk. 5. 5; Jns. 5. 25; Kd. 2. 7; N. 18; P. 4. 23; Rm. 2. 10; SbP. 1. 5; Vr. 2. 4.
When the 2nd and the 4th Caturmätras of an Arya are Jaganas (ISI), both preceded and followed by a long letter, it is called Capala. When this happens only in the first half, it is Mukhacapală; when only in the second, it is Jaghanacapală. Bh. 16. 161-63; Ck. 64; Jd. 4. 8-10; Jk, 5. 7-9; Kd. 2. 7; N. 19; P. 4. 24-27; Rm. 2. 11-13; SbP. 1. 5; Vr. 2. 5-7.

Page #397

-V. 18] संस्कृत-वृत्त-रूप-सूचिः।
३१७ 5 गीति
When the 2nd half of an Āryā wholly resembles the 1st, it is called Giti. Ck. 68; H. 4.6%; Jd. 4. 11; Jk. 5. 10; Jns. -5.40; Kd. 2.9; P. 4. 28; Rm. 2.143; SbP.
1.3; Vjs. 4.13; Vr.2.8. 6 उपगीति When the 1st half of an Arya wholly resembles the
2nd, it is called Upagiti. Ck. 69; H. 4.73; Jd. 4. 12; Jk. 5. 11; Kd. 2.9; P.4.29; SbP. 1.4; Vis.4.14; Vr.
2.9; वामनिका Jns. 5.39. 7 उद्गीति When the two halves of an Aryā exchange their
places, it is called Udgiti. H. 4. 8; Jd. 4. 13; Jk. 5.
- 12; Kd. 2.9; P. 4.30; SbP.1.4; Vr. 2. 10; विगाथा Ck. 67. 8 आर्यागीति or स्कन्धक When each half of an Arya contains 8 Caturmātras,
it is called Aryāgiti or Skandhaka. According to some writers like Sulhaņa, it is an Aryā extended by 2 Mātrās in each half; so that its two halves have respectively 32 and 29 Mātrās in them. Bh. 16. 167; H. 4. 13; Jd. 4. 14; Jk. 5. 13-183; Jns. 5.44; Kd. 2.9%B
P. 4.31; Rm. 2. 15; Sb P. 1.3; Vjs. 4.9; Vr. 2. 11. 8A गाथिनी (30; 32) Ck. 70. 8B गीत्यार्या (32 ल; 32 ल) Jns. 5.23. - 9 शिखा (28 ल+ग; 30 ल+ग) H. 3. 30; Vr. 2. 39; चूलिका P. 4.
52; Rm. 3. 19. 10 खा
(30 ल + ग; 28 ल + ग) H. 3. 30; Vr. 2. 40. 11 अतिरुचिरा (27 ल + ग; 29 ल + ग) Jd. 4. 31; Jk. 5. 34; H. 3. 31:
Vr. 2. 42; चूलिका P. 4. 52 (cf. Jd. 4. 31 ). 12. अतिरुचिरा (27 ल + ग; 28 ल + ग) H. 3. 32; चूलिका P. 4. 52. ' 13 अनङ्गक्रीडा (16 ग; 32 ल) H. 3. 51; Jd. 4.30; Jk. 5.33; Vr. 2. 41;
सौम्या शिखा P. 4. 51; विशिखा Rm. 3. 19; शिखा Jns. 5. 24. 14 अनङ्गक्रीडा ( 32 ल + 16 ग) H. 3. 52; Jd. 4. 30; ( He. 3. 52 ); ज्योतिः
शिखा P. 4. 50. 15 चूलिका
( 27 ल + ग; 27 ल + ग) Jns. 5. 25. 16 तारा
(28 ल + ग; 28 ल + ग) Jns. 5. 26. 17 ध्रुवा
(30; 30; y. 16 ) Jns. 5. 41. 18 गीतिका
( A गीति. No. 5 above, with an additional Matra in the 3rd, 5th or 7th Gana) Jns. 5. 42-43.

Page #398

Section VI
मात्रावृत्तः चतुष्पदी These are divided into two groups i. e., the Vaitāliya (Nos. 1-12) and the Mātrāsamaka (Nos. 13-18). Metres in the second group are all of them of the Sama Vrtta type, while those in the first are usually of the Ardhasama Vrtta type with a few exceptions. Nos. 19-28 form a miscellaneous group of metres of four lines. Figures within brackets indicate the number of Mātrās. In the blocks of 6, 8 or 10 Mātrās in Nos. 1-5 and 10, a Mātrā in an even place must not be combined into a long letter with the following one.
i datter (6 + TEST; 8+ TEST) H. 3.53; Jd. 4. 15; Jk. 6.2; Jns. 5. 2; Kd.
5. 1; P. 4. 32; Rm. 3. 2; Vjs. 4. 48; Vr. 2.12; 595 ft Jns.
5. 7. Har Jk. 6.5. aquat. Jk, 6. 6. 2 3119oggi (6+77; 8+79) H. 3.54; Jd. 4.16; Jk. 6.3; Jns. 5.5; Kd. 5.
2; P. 4.33; Rm. 3. 4; Vjs. 4.49; Vr. 2.13; 3451fa Jns. 5. 7;
Fear As, 15. 1923. Jk. 6. 7. faqa1973. Jk. 6.8. 3 34TA (6+ HTT; 8+ FT) H. 3.55; Jd. 4.17; Jk. 6.4; Jns.5.6; Kd.
5. 3; P. 4. 34; Rm. 3. 3; Vjs. 4. 50; Vr. 2.14. 1970 Jk. 6.
9. QH19TO Jk.6.10. 4 ouefa (6+7551; 3+1+3+ ) H. 3. 56; Jd. 4. 18; Jk. 6. 11;
Jns, 5. 10; 14; P. 4. 37; Rm. 3.7; Vr. 2. 17; Kd. 5. 4. Also cf. Hc. 3. 56; Jk. 6. 16; 21 for two more varieties
based on Nos. 2 and 3. 5 storefa (3+7+3+ 7; 8 +57) H. 3. 57; Jd. 4.19; Jk. 6. 12; Jns. 5.
10; 14; P. 4, 38; Rm. 3. 8; Vr. 2. 16; Efez Kd, 5. 5. Also cf. Hc. 3. 57; Jk. 6. 17; 22 for two more varieties
based on Nos. 2 and 3. 6 TE (3+1+3+TEST; 3+7+3+) H. 3. 58; Jd. 4. 20; Jk. 6.
13; Kd. 5. 6; P. 4. 39; Rm. 3. 9; Vr. 2 18; T27 Jns. 5. 14. Also cf. Hc. 3. 58; Jk. 6. 18; 23 for two more varieties
based on Nos. 2 and 3. 7 37TC It is of 6 kinds according as its four lines are respectively
composed of the even Pādas of Nos. 1-4 above. As. 34; H. 3. 59; Jk. 6. 14; 19; 24; Kd. 5. 7; the first 2 varieties
1 As a वर्णवृत्त this becomes वियोगिनी (III.14 ) or अपरवक्त्र (III. 21). 2 As a वर्णवृत्त this becomes HISSHIRT (III. 23). See f. n. on III, 14; 1

Page #399

-VI. 16]
8 raft It is of 6 kinds according as its four lines are respectively composed of the uneven Padas of Nos. 1-3 and 5 above. H. 3. 60; Jk. 6. 15; 20; 25; Kd. 5. 8; but Jd. 4. 22; P. 4. 40 and Vr. 2. 20 recognize only one variety based on No. 5. It is also called aufer by some. Ho. 3, 60. 1 and 2.
9 auf When the 2nd and the 3rd Mātrās are combined into a long letter in every Pada, we get Daksipäntikā from every one of the above-mentioned metres under Nos. 1. to 3. H. 3. 61; Jns. 5. 13; 14; Kd. 5. 9; Vr. 2.15. (8++2++; 10++++) As. 4; H. 3. 62; Jk.
10 मागधी
6. 26.
11 पश्चिमान्तिका The four lines of this metre are made with the odd lines of No. 10. H, 3, 63.
12 उपहासिनी The four lines of this metre are made with the even lines of No. 10. H. 3. 64.
13 मात्रासमक
संस्कृत-वृत्त-रूप-सूचिः ।
३१९
are sometimes called दक्षिणाग्तिका, the 3rd नलिन and the 6th a. Ho. 3.59. But Jd. 4.9; P. 4. 41; and Vr. 2. 19 recognize only one variety of this metre based on No. 4. According to Jns. 5. 11 Vaitaliya gets this name when its 4 th and 5th Matras form a long letter in each Päda.
14 उपचित्रा
15 विलोक
16 चित्रा

Each of its four lines consists of four Caturmatras, the first of which must not be a Jagana. A short letter must stand for the 9th Mäträ, H. 3. 65; Jd. 4. 24; Jk. 5. 26; Jns. 5. 15, Kd. 2. 19; P. 4, 42; Rm. 3; 10; SbP. 5. 2; Vr. 2. 32.
The composition of the lines is as in No. 13; but the 9th and 10th Matras together are represented by a long. letter. H. 3. 66; Jd. 4. 25; Jk. 5. 27; Jns. 5. 21; Kd. 2. 20; P. 4. 46; Rm. 3. 13; SbP. 5. 6; Vr. 2. 36.
The composition of the lines as in No. 13; but the 5th and 8th Mātrās must be represented by short letters. H. 3. 67; Jd. 4. 26; Jk, 5. 28; Jns, 5. 19; Kd. 2. 19; P. 4. 44; Rm. 3. 15; SbP. 5. 4; Vr. 2.33.
The composition of lines as in No. 13; but Mātrās 5, 8 and 9 must be represented by short letters; H. 3. 68; Jd. 4, 28; Jk. 5. 30; Jns, 5, 20; Kd. 2. 20; P. 4, 45; Rm, 3, 16; SbP. 5. 5; Vr. 2. 35.

Page #400

३२०
17 aige
18 qiçte
19 gegru
20 Tema
21 Bracera
. .
छन्दोऽनुशासनम् ।
(VI. 19The composition of lines as in No. 13; but Mātrās 9 and 12 must be represented by short letters. As. 33; Bh. 16. 146; H. 3. 69; Jd. 4. 27; Jk. 5. 59; Jns. 5. 18; Kd. 2. 20; P. 4. 43; Rm. 3. 14; SbP. 5. 3; Vr. 2. 34. A stanza of this metre consists of lines of any of the metres mentioned in Nos. 13-17. H. 3. 70; Jd. 4. 29; Jk. 5. 31; Jns. 5. 22; Kd. 2. 20; P. 4. 47; Rm. 3. 16: SbP. 5. 1; Vr. 2. 37. A line contains one Caturmātra of any kind, followed by four long letters. The Yati is after the 8th Mātrā. H. 3. 71; Rm. 3. 24-27. A line contains two Caturmātras, two long letters, one Caturmātra and two long letters, occurring in succession. The Caturmātras may be of any kind. H. 3. 72; Rm. 3. 20-23. Each of the lines contains 16 short letters only. This is called sterf by Pingala. This is generally regarded as & Mātrā Vrtta and mentioned at the beginning of the Mātrāsamaka group. From another point of view it is a Varņavrtta and for references, cf. I. 16. 8. In each of its four lines, we have 4 Caturmātras; those in the odd places must not be Jagaņas, while the last one must be a Jagaņa or a Sarvalaghu. This is really the favourite metre of the Apabhramśa poets; but now and then Jain poets composed Sanskrit stanzas in this metre as H. 3. 73 suggests. Each line has 6 Mātrās followed by 5 Caturmātras with a long letter at the end. A Jagaņa or a Sarvalaghu must be used for the 2nd and the 6th places, i. e., for the 1st and the 5th Caturmātras. A Jagaņa must not be used anywhere else. When a Sarvalaghu is used as said above, the Yati must occur after the first short letter, i, e., a new word must begin with the 2nd short letter. Jk, 6. 28 regards this and the next two as Sanskrit metres, but H. 4. 64-67 considers these as Prākrit metres, A line of this metre is obtained by adding a long letter at the end of a line of a Dvipadī. Jk, 6. 29. This is called 315 by H. 4. 66. See on 23 above.
22 refa
23 fayet
24 statates

Page #401

-VI. 24 ] 25 bilhament
26 TOT
27 Patent
संस्कृत-वृत्त-रूप-सूचिः।
३२१ When the penultimate short letter in the lines of a Dvipadi (No. 23 ) is dropped, we get a line of Kāmalekhā. Jk. 6. 30; H. 4. 67. See on 23 above. A line of this metre contains 3 Caturmātras of any kind except the Jagaņa, but at the end of the 3rd line, a couple of short letters must always be added. Jk. 6. 27. This is an Ardhasama Catuşpadi obtained by doubling the metre of the same name under Ardhasama Dvipadi Mātrā Vrtta (see V. 9). H. 3. 28; Jns, 3. 14; P. 5. 43; Rm. 2. 28; Sb. 2. 13. This is similarly obtained by doubling the metre mentioned above under V. 10. H. 3. 29; Jns. 3. 15; P. 5. 44; Sb. 2. 13. This is a Catușpadī; a Pāda contains 5, 4, ISI or 5, S. Vjs. 4. 23.
28 at
29 IRIT
79 sento

Page #402

B. संस्कृत-वृत्त-नाम-सूचिः। ( Alphabetical Index of the Names of Sanskrit Metres)
N. B. Here all the names of metres occurring in the Vrtta-RupaSūci are alphabetically arranged (except the Dandkas). The references are to the sections and the serial numbers under them, except in the case of section I, where an additional reference (in Italics) to the head under that section is given. अक्षरपति I.5.6
अभ्रवंशा I. 12. 1 अक्षरोपपदा I.5.6
अमृतगति I. 10.6 अक्षि I.9.28
अमृतधारा IV. 17 अङ्गरुचि I. 13. 28
अरविन्दक I. 15.4 अचल I. 13.7
अलोला I. 14.34 अचलपति I. 16.8; VI. 21
अवितथ I. 17.4 अच्युत I. 11. 40
अशोका I. 11.23 अतिच्छन्दस् I.3.4.2
अश्वगति I. 16. 12; 18. 14 . अतिपदरुचि s. प्रत्यापीड
अश्वललित I.22.2;23.4;5 अतिरुचिरा I. 13.23; V. 11; 12
अश्वाकान्ता I. 16. 12 अतिरेखा I. 15.29
असंबाधा I.14.25 अतिशायिनी I.17.20
असुविलास I. 11. 14 अद्वितनया I.23.5
आख्यानकी III. 19 अनङ्गक्रीडा V. 13; 14
आन्दोलिका I. 10.3 अनङ्गलेखा I. 18. 12
आपातलिका VI.3 अनवसिता I. 11.21
आपीड I. 26.6; IV. 12 अनुकूल I. 6.15
आमलकी III. 29 अनुकूला I. 11. 24
आरनाल VI.24 अनुपदरुचि . प्रत्यापीड
आर्या V.1 अनुष्टुभ् I. 8. 4; 26; 31
आर्यागीति V.83; s. स्कन्धक अपरवक्त्र I. 11. 18; III. 14; 21
आवृषभ IV. 25 अपरा III. 48
आशीस् I. 2. 1 अपराजिता I. 14. 12
इन्दुमुखी I. 14.3; 16.5 अपरान्तिका I. 11.42; VI.7
इन्दुवदना I. 14. 19; 20 अपवाह I. 26.7
इन्द्रमाला S. उपजाति IV. 28 अप्रमेया I. 12.48
इन्द्रवंशा I. 12.9 अजनाल VI. 24
इन्द्रवज्रा I. 11.8 अलविचित्रा I. 12. 14
इला III.6 भभिमुखी I. 5.4
उज्वल I.18.33; 20.5 अभिहिता I. 11. 10
उज्वला 1.12.23 अभ्रक I. 13.4
। उत्तरान्तिका VI.8

Page #403

उत्थापनी I. 11. 12 उत्पलमालिका I. 20. 8 उत्सर I. 15, 24 उत्पातलिका VI. 7
उत्सव or उत्साह I. 15. 23 उत्सुक I. 9. 13
उदय I. 9. 12
उदीच्यवृत्ति VI. 5
उगता I. 16. 27; VI. 18
उद्रीति V. 7
I. 10.25
उद्धता I. 7. 22 10 25 उद्धर्षिणी I. 148
उद्यत I. 11. 11
उद्यता I. 7. 22
उपगीति V. 6
उपचित्र I. 17. 44 14. 9 III. 20
उपचित्रा VI. 14
उपच्युत I. 97
उपजाति IV. 28; 29; VI. 1; 2
उपमालिनी I. 15. 6
उपस्थित I. 11. 3; 13. 3
उपस्थितप्रचुपित IV. 23 उपस्थिता I. 10. 2 11. 6 उपहासिनी VI. 12
उपेन्द्रवज्रा I. 111
उरुगी III. 48 उरुतरंगमालिका I. 23.10
उर्वशी I. 13 11
उषिता I. 10. 1 उहि I 7.20
ऊर्जित I. 19. 23 ऊर्मिमाला I. 11. 30 ऋद्धि I. 4. 18 ऋषभ I. 1531
ऋषभगजविलसित I. 16.14 एकरूप I. 10.34 11. 35 एला I. 15, 29
औपच्छन्दसक VI. 2 कच्छपी I. 6.18
संस्कृत-वृत्त - नाम- सचिः ।

कागति I. 21. 1 कदली I. 416
कनक I. 9. 20. कनकप्रभा I. 13. 38
कनकलता I. 6. 7; 9. 2; 19.6; 20.4
कन्द I. 13. 37
कन्या I. 4. 9
कमल I. 3. 8; 8. 16 कमलदल I. 16. 6
कमलदलाक्षी I 11, 20
कमलमुखी I. 5. 4
कमललोचना I. 12. 2018, 21
कमलविलासिनी I. 18. 17
कमला 1 9 8 10 31
कमलाक्षी I. 13. 21 करम्यजाति 8 वंशमाला IV. 30
करभ दण्डक I. 46. 1 करहञ्च I. 7. 11 करिणी III. 17 करिमकरभुजा I. 14.11 कर्णोत्पला I. 14.3 कलकण्ठ I. 25. 6
कलगीत I. 10. 38 कलभाषिणी I. 15. 4
कलहंस I. 12. 29; 1339
कलहंसी I. 14. 4
कला I. 29. 2
कलावती I. 18. 2
कलिका I. 7. 14; 10. 27; IV. 15
कलिकाललिता III. 49
कल्याण I. 12. 45
काञ्चन I. 12. 45
काञ्चनमाला I. 5.6
काञ्ची I. 18. 2.5 कान्त I. 16. 11
ar I. 14. 19; 17. 18 extefter 1, 12, 41; 44 काम I. 2. 1
कामक्रीडा I. 16. 20 कामदत्ता I. 12. 26
३२३

Page #404

३२४
कामलता I. 20. 8
कामलतिका (° ललिता ) I. 6.10 कामलेखा VI. 25
कामावतार I. 6. 2; 12. 10
कामिनी I. 7. 20; 9.22; III. 1 कामिनीमोहन I 12.52 कामुकी I. 16, 22; 31 किरीट I. 24.7 कीर्ति IV. 21 कुटक I. 17.4 कुटज I. 1989 कुटजगति I. 13, 8 कुटिल I. 14. 1; 39 कुटिलगति I. 18. 8; 12 कुटिला I. 14. 28. कुडलदन्ती I. 11. 25 कुन्तलम्बी I. 5.6 कुपुरुषजनिता I. 11. 17 कुमारललिता ( ० ) I. 7.2
Co
कुमारी I. 14.5 कुमुद I. 6.24 कुमुदनिभा I. 12.35 कुमुदवती I. 7.9 कुमुदिनी I 1019; 12, 51
कुरङ्गिका I. 18 17 कुलटा I. 10. 6 कुलालचक्र s. वंशमाला IV. 30
कुवलयमाला 1. 10. 22
कुसुम I. 8 128 सुविकलितकुसुम
कुसुमलता VI. 2
कुसुमवती I. 7 9; 14. 26
कुसुमविचित्रा I. 12. 34 कुसुमसमुदिता I. 10. 19 कुसुमितलताहिता I. 18 18
कुसुमिता I. 4. 5
hara I. 12. 24
केतन I 15. 19
केतुमती III. 13 केतुमाला I. 8.5 केशर S. केसर
छन्दोऽनुशासनम् ।

केशा I. 3. 6
केसर I. 18. 22 कोकिलक I. 17. 5 कोडम्भ I. 13.30 कोमललता I. 16. 19 कोल I. 12. 8
कौमुदी I 13, 11; III. 34
क्रीडा I. 18.30
क्रीडाचक्र I. 18. 31
क्रौञ्चपदा I. 25.4
I. 88.6
क्षमा I 8. 23; 13. 12; 13 शान्ति III. 28
क्षिप्तक I. 11. 39 क्ष्मा I. 13. 18 खञ्जा V. 10; VI. 28 सेटक I. 17. 20 जगति 1. 8 13
जगविलसित I. 16. 14 गजललित I. 12, 84 गजवरविलसित I. 16.14 गण्डका I. 20. 13 गतविशोका s. अशोका गरुडरुत I. 16. 3 गाथ I. 8. 28
गाथा I. 9. 20; IV. 35 गाथिनी V. 8 A
गान्धर्वी I. 7 17 गिरा I. 6.8 after I. 20. 16
affa I, 4, 9; V. 5 गीतिका V. 18
aftenaf I. 16. 8; V. 8 B
गुण VI. 26
गुणलयनी I. 8. 15
गुरुमध्या I. 6. 21 गुर्वी I 911
•
गोमिनी I 720
गौ I. 1. 1; 15.11
ith I 12. 27; 13. 15; 17, 20
.

Page #405

संस्कृत-वृत्त नाम सूचिः। घनपक्षिI.5.13
चित्रक I. 23. 9A; 10 घनमयूर I. 17.9
चित्रगति I. 10. 12 घोटक I.24.12
चित्रपदा I. 8. 19 चकिता I. 16. 18
चित्रमाला I. 20.10 चक्रI.33.1
चित्रलता I. 21.3 चक्रपद I. 1.4.21
चित्रलय I. 3.4.1. चञ्चरीकावली I. 13. 36
चित्रलेखा I. 17. 20; 18. 18.-20 चञ्चला I. 3.7; 16.25
चित्रशोभा I. 16.25 चञ्चलाक्षी I. 12.27
चित्रा I. 11. 19; 15.21; VI. 16 चण्डी I.13.21
चिन्तामणि I. 16.5 चतुरंशा I. 6.7.
चुक्षा III. 29 चन्दनप्रकृति I. 21. 10
चूडा III. 28 चन्द्रकान्ता I. 12. 47; 15. 26; 27; 19. 21. चूडामणि I.7.4; III. 26 चन्द्रबिम्ब I. 19. 10
चूलिका V.9; 11; 12; 15 चन्द्रमाला I. 18.5; 19. 5
चेटीगति I. 26. 11 चन्द्रलेखा I. 12. 47; 13.25; 15.22; 25%; छाया I. 19. 19-20
- 27; 28; 16.3; 18. 18; 21A | छित्तक I. 12.55 चन्द्रवर्म I 12. 50; 15.7
जतु I. 4.8 चन्द्रशाला I. 14. 17; 30
जत्रु I. 2.2 चन्द्रावर्ता I. 15.7
जपा I. 4.2 चन्द्रिका I. 11. 18; 13. 12; 14; 19. 36 जया I. 4. 1;5. 10; 13. 38; 14.32 चन्द्रिणी I. 13.36
जयानन्द I. 16.23 चन्द्रोड्योत I. 15. 13
जलद दण्डक I.30.2 चन्द्रौरस I. 14. 29
जलधरमाला I. 12.44 चपल I.25.2
जलमाला I. 12.39 चपलगति I. 23.8
जला I. 6.4 चपला I. 7.7; 13. 16
जलोद्धतगति I. 12.7 चपला आर्या V.4
ज्योतिस् I. 15. 20 चपला वक्त्र IV.9
ज्योतिःशिखा V. 14 चम्पकमाला I. 10. 17
ज्योत्स्ना I. 14.31 चम्पकमालिका I.21.3
तटी 1.6.13-14 चर्चरी I. 18.33
तडित् I. 3.7 चल I.18.21
तत I. 12.25 चलति I. 16.7
तति I. 12. 18 चलनेत्रिका I.12.23
तनुमध्या I: 6.3 चलमध्या III. 22
तन्वी I.24.5 चामर I. 15.23
तरंग I.21.11 चारुहासिनी I. 9. 1; VI.8
तरंगक I. 14.21A चित्तविलासित I. 8.9
तरंगमालिका I.21. 11 चित्र I.1. 13; 16.24:20. 13
तरंगवती I.9.22

Page #406

३२६
तरल I. 19. 9
तरलनयना I 12, 21 तरुणीवदनेन्दु I 19 25 वामरस I. 12, 17 सार 1929
तारक I. 13.43
वारका I. 18, 8
तारा I. 4. 8; V. 16
ताल I. 11. 36
ताली I. 3. 5
तिल्ल ( तिल्लक ) I. 6. 24
तिष्ठ I. 6.2
तीर्णा I. 4. 9 I. 8. 11 तृणक I. 15. 23 तोटक I. 12.55
तोक S. तूणक
तोमर I. 9. 27 ay I. 4. 4
त्रिपदललित I. 27.1 त्रिभट्टी I 27, 2
त्वरितगति I. 10. 6; 13. 16
दक्षिणान्तिका VI. 7; 9
दण्डक II. 1-97
दमनक I. 6 6 11, 15-16
aft I. 4. 6
दरक I. 14.22
दामावारा S. आपीड
दीपक I. 11. 88
दीपकमाला I. 10. 14-15
दीपार्चिः I. 22.9
दीपिकाशिखा I. 20.6 दीप्ता I 7,24 दुःख I. 2. 2
gifter I. 24. 12
I. 3. 3
हक्
देवगीति III. 43A
दोधक I. 11. 27; 12. 38
हुत I. 6.17 द्रुत बुवगति I. 7.7.

छन्दोऽनुशासनम् ।
gar I. 12. 29; 32 तपदा I. 12.30 तपादगति I. 11. 13 हुतमध्या III. 22
लघुपदगति I. 24.6 द्रुतविलम्बित I. 12 33 द्रुता gar I. 17, 20 द्विपदी VI. 23 द्वियोधा I. 6.20 धवल I, 197
धारी I. 4. 14
धीरललिता I. 16. 16
yeft I. 7. 12
श्री I. 21. 3
धृति I. 3. 6; 5.4; 12; 14.6
भुवा V. 17
नगस्वरूपिणी I. 8. 3
नगानिता ( ०णिका) I. 4. 1 नटचरण VI. 19
नदी I. 6. 14; 8.18; 14.7
नन्दक I. 20.7
नन्दन I. 18. 3
नन्दा I. 5.3
नन्दितक I. 2. 25
afa I, 12, 55; 13. 38-39; 14. 38;
III. 32 नन्दीमुखी I. 14. 8
नरेन्द्र I. 21. 6
नर्कुटक I. 17. 4 नर्तकी I. 13. 12
र्दक I. 17.4
नलिन VI. 7
नलिनी I. 6. 24; 15. 32
नवनन्दिनी I. 1339
नवमालिनी ( ० लिका) I. 12. 19
नागरक I. 8. 20
नान्दीमुखी I. 15. 12
नाराच ( चक) I. 8. 3; 7; 16. 1; 18.7;
20. 1
नारी I. 3. 5

Page #407

३२७
संस्कृत-वृत्त नाम सूचिः। निःश्रेणिका I. 11. 36
| पिपीलिका I.30.2 निचित दण्डक I. 54.1
पिपीलिकाकरभ I.35.1 नितम्बिनी III. 3
पिपीलिका दण्डक I. 38.2 निलया I.10.8
पिपीलिकापणव I. 40.1 निशा I.18.7-8
पिपीलिकामाला I. 45.1 निशिपाल I. 15. 16
पीनश्रोणि I. 11.33 नील I.16. 12
पुट I. 12.24 नीलतोया I. 6. 19
पुटभेद I. 20 15. नृत्तगति VI. 20
पुण्डरीक I. 12.43 नृत्तललित I. 30.1
पुण्य I. 4. 13 नौ I.2.1 .
पुष्प I.2.4; 4. 13 पङ्कजमुक्ता I. 18. 10
पुष्पदाम I. 19. 11 पङ्कजवक्रा I. 18. 10
पुष्पविचित्रा I. 12. 14 पङ्कावली I. 13. 26
पुष्पसमृद्धा I. 10. 17; 23.7 पति I.5.6%; 6. 15
पुष्पिताग्रा III. 36 पलिका I. 10. 28
पृथ्वी I. 17.1 पञ्चकावली I. 214.
प्रकाशिता I.7. 10 पञ्चचामर I. 12.3;53; 16. 1; 19.8 प्रकीर्णक IV. 32 पञ्चमगति I. 7. 12
प्रत्यवबोध I. 11.24 पञ्चालI.3.2
प्रत्यापीड IV. 13; 14 पणला I. 10. 20
प्रथिता I. 14.37 पणव I. 10. 183; 20
प्रबोधिता I. 13.38; III. 14 पणव दण्डक I.42.1
प्रभद्रक I. 15.5; 22.5 पतिता I. 11.21
प्रभा I. 12. 28 पथ्या I. 14. 37; IV. 5
प्रभावती I. 13.2; 5; 6 पथ्या मार्या V.2
प्रमदा I. 14. 6; 16.28 पथ्यावक्र IV.5%B6
प्रमदानन I.20.16 पथ्यावृत्त IV.7
प्रमाण I. 12.5 पदचतुरूर्व IV. 11
प्रमाणिका 1.8.3 पदरुचि s. आपीड
प्रमिता I. 10.32 पद्धति VI. 22
प्रमिताक्षरा I.12.53 पद्म I.21; 17. 12
प्रमुदितवदना I. 12.27 पानिधि III. 32
प्रमुदिता I. 16. 26 पद्ममाला I. 8.27
प्रमोदमहोदय I.29. 4. पद्ममुखी I. 16. 12
प्रवर I. 3.8 पद्मसम I.21.12
प्रवरललित I. 16.23 पद्मिनी I.8.27; 12.52
प्रवर्तक III. 8 पवित्रा I.9.18
प्रवृत्तक VI. 6 पश्चिमान्तिका VI. 11
प्रसक्तक VI. 6 पादाकुलक VI. 18
प्रसन्ना III. 16

Page #408

३२८
छन्दोऽनुशासनम् । प्रसभ I. 11. 18
भ्रमर I. 13. 39 प्रहरणकलिका कलिता गलिता I. 14. 10 भ्रमरपद I. 18. 16 प्रहर्षिणी I. 13. 31
भ्रमरमाला I.7.5 प्लव दण्डक II.31
भ्रमरविलसित I. 11.31 प्राच्यवृत्ति VI. 4
भ्रमरावलि I. 15.32 प्रियंवदा I. 12.3; 31
भ्रमरी I.4.15; 13.39 प्रिया I. 3.7; 5. 14; 18. 8; III. 23 मकरन्द I.26.4 प्रीति I.5.11
मकरन्दिका I. 19. 18 बन्धु I. 11.27
मकरलता I. 9.2; 17 बन्धूक I. 10, 11; 13
मकरशीर्षा I. 6.7 बहुल I.9.5A
मकरावली III. 39 बालगर्भिणी I. 8.3
मङ्गलमङ्गना I. 16.9 बिम्ब I.9.11; 19. 10
मञ्जरी I. 14. 37; IV. 15 बुद्बुद I. 9.5; 18.35
मञ्जीरा I. 18. 24 बुहुदक I. 13.40
मञ्जुभाषिणी I. 13. 1; 10. 38 बृहतिका I.9. 10
मझुवादिनी I. 13. 1 बृहत्य I.9.21
मञ्जसौरभ III. 35 ब्रह्म I.16.22
मञ्जुहासिनी I. 13.1 भङ्गि I. 18. 13
मणि I. 11. 35 भद्रपद I. 11.25
मणिकटिक I. 14.6 भविराट् III. 12
मणिकल्पलता I. 16.5 भद्रा I. 13. 32
मणिकिरण I.29.3 भद्रिका I.9.23; 11. 18
मणिकुण्डल I. 13.42 भामा III. 33
मणिगुणनिकर I. 15.9 भामिनी I.5.12; 12. 38; 16. 15; III. 11
मणिबन्ध I. 9. 15 भाराक्रान्ता I. 17. 16A
मणिभूषण I. 15.24 भावाकान्ता S. भाराकान्ता
मणिमध्या I.9. 15 भाविनी I.9.22
मणिमञ्जरी I. 19. 16 भासुर I. 20.7
मणिमाला I. 12. 14; 15%; 18. 15 भित्तक I. 11.27
मणिराग (रङ्ग) I. 10.30 'भुजगशिशुभृता (°सृता)I.9.6
मणिरुचि I. 6.8 भुजगेरित I. 26. 10
मण्डूकी I. 15.21 भुजंगप्रयात I. 12. 48
मत्तकोकिल I. 12.31 भुजंगविजम्भित I. 26.8.
मत्तक्रीडा I. 21.8 भुजंगसंगता I. 9. 26
मत्तगजविलसित I. 16. 14 भुजंगेरित I. 36.9
मत्तचेष्टित I. 8.3 भूतलतन्वी I. 5.6; 14. 26; 15. 18 मत्तमयूर I. 18. 29 भृङ्गाब्जनीलालका I.24.2
मत्तविलासिनी I. 21.5 भोगवती I.7.14
मत्ता I. 10.23 भोगिती I. 15. 14
| मत्ताक्रीडा I.23.9

Page #409

मत्तेभ I.22.1 मत्तेभविक्रीडित I.20.17. मद I.2.4 मदकलनी I.20.3 मदकलिता I. 13.9 मदन I. 3.8 मदनललिता I.16.21 मदनसायक I.22.3 मदनाकुल I. 12. 10 मदललिता I. 13.9 मदलेखा I.7.15%; 18 मदिरा I.22.4 मदिराक्षी I.10.5 मद्रक I.22.5 मधु I.2.4; 4.5 मधुकरसदृशा I. 8. 11 मधुकरिका I.1.339.6 मधुमति I.7.7 मधुमती I. 7.8 मधुमाधवी I. 14.3 मध्यक्षामा I.14.28 मनोज्ञ I. 3.6 मनोज्ञा I. 7. 10 मनोरमा I. 10.9 मनोवती I. 13.38 मनोहंस I. 15.30 मन्तेभ I.25.5 मन्थान I. 6.2 मन्दक्रीडा I. 23.9 मन्दभाषिणी I. 13.1 मन्दर I. 3.4 मन्दा I. 5.3 मन्दाकिनी I. 12.27; 16.2 मन्दाक्रान्ता I.17.16 मन्दारमाला I. 18.36 . मयूरगति I.23.6 मयूरपिच्छ I. 13. 31 मयूरललित I. 15. 1 मयूरसारिणी I. 10.26 मरालिका I. 10.28 महातरुणीदयित I. 23.3
संस्कृत-वृत्त-नाम-सूचिः।
महामदनसायक I. 24.3 महामालिका I. 18.7 महालक्ष्मी I.9.25 महास्नग्धरा I.22.11; 12 महिता I. 14. 19 महिषी I. 16. 16 मही I.2.33; 8.16.31 महेन्द्रवज्रा I. 12.54 महोत्सव I.15.23; 16.1 मागधी VI. 10 माणवक or (क्रीडितक) I. 8. 17 माणिक्यमाला I.11.20 मात्रासमक VI. 13 माधवीलता I. 19. 18 मानिनी I. 8. 24; III. 46-47 माया I. 13.29 मालती I. 11.34; 12. 18 मालभारिणी III. 23 मालव I. 20.14 माला I. 10. 32; 15.8 मालाचित्र I.27.3 मालाधर I. 17. 11 मालावृत्त I. 27.35 मालिकोत्तरमालिका I. 18.33 मालिनी I.6.11; 19; 8.24; 15. 12 मितभाषिणी III. 41 मित्र I.15.20 मिश्रा IV. 28 मुकुल I. 6. 15 मुकुलिता I.6.7 मुक्तागुम्फ I.7.17 मुक्कामाला I. 18.30 मुखचपला I. 11. 10 मुग्धक I. 19. 17 मुदिता I.7.19 मुद्रा I.20.5 मुरली III. 14 मृगचपला I.5.4; 10. 10 . मृगवधू I. 4.5 मृगाकमुखी III.7 । मृगी I. 3.7

Page #410

oft Taraft III. 38 मृगेन्द्र I. 3.1 मृगेन्द्रमुख I. 13.7 मृदङ्ग I. 15.3 . मेघ दण्डक I. 3.4.2 मेघमाला I.2.4.2 मेघविस्फूर्जिता I. 19.21 मेघवितान I. 10.35 मेघावली I. 12.36. मोटक or (मोटनक) I.11.7. मोदक I. 12. 38. मोहप्रलाप I. 13.33 मौक्तिक I. 10.28 मौक्तिकदाम I. 12.1 मौक्तिकमाला I.11.24; 25 यमक I.5.5 यमवती III. 42 यमुना I. 12. 18 यवमती III. 37 यवानी मृगी III. 38 . यादवी I.17.20 युग्मविपुला IV. 10 रक्ता I.7.20 रचना I. 19.4; 4A रजनी I. 3.8. रजन I.26.5 रञ्जिता I. 11.37 रति I. 5. 7; 12. 37; 13. 41 रतिमाला I. 8. 11 रतिलीला I. 19.2 रथोद्धता I. 11. 39 रमण I.3.8 रमणी I. 6.24 रमणीयक I. 15. 24 रमा I.5.14; IV. 36 रम्भा I.19.21 रम्या I. 6.13 राजरमणीय I. 14.2 राजहंसी I. 11.22 रुक्मवती I. 10. 17 रुचि I. 13.6
छन्दोऽनुशासनम्।
रुचिरमुखी I. 11. 20; 17.2 . रुचिरा I.9.3; 11.25; 18, 2; 15. 10%;
21.3 रूपमाला I. 9. 19 रूप(रूम)वती I. 10. 17 रेखा I.15.29 रोचक I.11.28 रोहिणी I. 17. 13 लक्ष्मी I. 13. 6; 14. 17; 23;330; 33. लक्ष्मीधर I. 12.52 लघुगति I. 13. 16लघुमणिगुणनिकर I. 9.8 लघुमालिनी I. 6. 11 लटह I. 7.7 लता I. 18.6 लताकुसुम I. 22.5 लय I. 13. 22 लयग्राहि I. 11.9 ललना I. 12.37; 42; 16. 26 . ललित I. 12.25; 18.4; 23.5%; IV. 20 ललितगति I. 8. 10 ललित दण्डक I. 50. 1 ललितपद I. 16.6 ललितपदा I. 12. 17 ललितलता I.24.1;38. 1 ललितविक्रम I. 21.7 ललिता I. 4. 7; 12. 12; 42; 16. 16; III.
10; 14 लवली IV. 16 लहरिका I. 31.1 लालसा I. 18.9 लालित्य I. 22.8; 10 लालिनी I. 10.29. लासिनी I. 4.1 लीलाखेल I. 15. 20 लोला s. अलोला वंशदल I. 17.15 वंशपत्रपतित I. 17. 14 .... वंशमाला IV. 30
वंशस्थ I. 12.2. । | वंशस्थविल I.12.2.. .
.
15

Page #411

।
1.26.3
वक्र I.9.14 वक्र अनुष्टुप् IV. 1-3 वज्रक I. 7.5 वञ्चित I. 19. 10 वतंसिनी III. 5 वन I. 3.6 वनमञ्जरी I.21.2 वनमयूर I. 14. 19 वनलता I.14.35 वनलतिका I.26.3 वरकृन्तन I.18.34 . वरतनु I. 12. 18; 22.6 वरदा I. 18.7 वरयुवति I.16. 17 वरसुन्दरी I. 14.19. वरूथिनी I. 19.1 वर्म I.4.14 वर्धमान IV. 24 वलना I. 14.35 वलि I.2.4 वल्लकी I. 19. 22 वल्ली I.4.10 . वसन्त I. 14.8 वसन्तचत्वर I. 12.5 . वसन्तचामर I. 12.5 वसन्ततिलक I. 14.3 वसन्तमञ्जरी I. 12.2 वसन्तमालिका III. 23 वसन्ता I. 12.36 वसुधा I. 14.37:... वसुधारा I.17.8 वसुमती I. 6.5 वागुरा I.5.12 .... areraft III. 37 वाचालकाची I. 18.25 वाणिनी I. 16.3; 4; 17.3 वातोमि I. 11.30; 32 . . वातोर्मिमाला S. वातोमि वानरी III.9 वानवासिका VI. 17 वामनिका V.6 -
संस्कृत वृत्त नाम-सूचिः।
वायुवेगा I. 19.15; 154 वारुणी III.4 वासन्ती I. 1.4. 24 वाहिनी I. 12. 16 विकसितकुसुम I. 27.4 विक्रान्ता I. 6.9; 12.46 विगाथा V.7
. विचित I. 19. 10 ... विच्छित्ति I. 18. 13 वितान I. 8. 1; 19; 32; 10.35%; 12.50. विदग्धक I. 5. 12 विदुषी I. 11. 44 विद्याधर I. 12.45 विद्युत् I. 13. 24 विद्युद्धान्ता I. 5.8 विद्युन्माला I. 8. 22; 13.25%3; 23.9. विद्युन्मालिका I. 13.23 विद्युल्लेखा I. 6. 12; 8.22. विधुवक्रा I.7.15 विध्यङ्गमाला I. 11.9 ... विपरीतपथ्या IV.6; 8 विपरीतभामा III. 31 विपरीताख्यानकी III. 18. विपिनतिलक I. 15. 15 विपुलभुजा I. 10.7 विपुला आर्या V.3 विपुला वक्त्र IV. 10 विबुधप्रिया I. 18. 33 विबोधिता III. 14 विभा I. 8.6 विभावरी I. 12.5 विभूषणा I. 11. 22 विभ्रमगति I.2.4. 10 विभ्रमा I. 14. 13 विमलजला I. 8.29 विमला I. 6. 23; 7. 23; 11. 43 वियोगिनी III. 14 विलम्बितगति I. 17.1 विलम्बिता I. 7. 1; 19.68 विलसितलीला III. 25
:

Page #412

१३२
छन्दोऽनुशासनम् । विलास I. 18.29; IV. 263 27
शशिकला I.15.7 विलासिता I. 10. 23
शशिलेखा I.9.4 विलासिनी I. 4. 1; 11. 2; 14. 19; 17.6 शशिवदना I. 6.7; 21.4 विलोलासिका I. 12.27
शशी I.3.6 विशाला I.9.11
शारदी I. 7. 12 विशिखा V. 13
शाम I. 19.23 विशुद्धचरित I.22.5
शार्दूल I. 18.28 विश्लोक I. 11. 12; VI. 15
शार्दूलललित I. 18.27 वीथी I. 6. 15
शार्दूलविक्रीडित I. 19. 14 वृत्त I. 10. 12; 20. 11; 13
शालिनी I. 11.29. वृत्तललित I. 30. 1
शिखण्डित I. 11.3;5 वृत्तसमृद्धा I. 10. 16
शिखण्डी III. 27 वृत्ता (वृन्ता) I. 11. 19
शिखण्डिनी I. 6. 16 वृत्ताजी I. 11. 19
शिखरिणी I. 17. 19 वृद्धि I. 4. 11
शिखा I. 5. 1; 7. 20; V.9; VI. 27 वृन्ता 8. वृत्ता
शिखामणि III. 14 वृन्दारक I.23.1
शिखी III.2 वृषभचरित I. 17. 14
शिबिका I. 12. 54 वृषभगजविलसित I. 16. 14
शिशु I. 15.2 वृषभललित I. 17. 14
शीर्षरूपक I, 7.17 वेगवती I.26 1; III. 15
शुद्धविराट् I. 10.24; 12.2 वेल्लिता I. 16.30
शुद्धविराड् ऋषभ IV. 25 वेश्याप्रीति I.24.9
शेषराज I. 6. 12 वेश्यारत्न I. 20. IA
शैलशिखा I. 16. 15. वैतालीय VI. 1
शोभा I.20. 12 वैतिका I. 11.36
शोभावती I. 14.3 वैश्वदेवी I. 12.47
श्यामा I. 8.8 ब्रीडा I. 4. 11
श्यामाङ्गी I. 3.5 शङ्ख I.23.2
श्येनी I. 11. 36 शङ्खनारी I. 6. 17
श्री I. 1. 1; 11.24; 25%3; 15.32 शनिधि III. 30
श्रीधरा . मन्दाक्रान्ता शफरिका I. 6.8
श्रुति I. 12. 13 शम्भु I. 19.24
श्रेणि I. 11. 36; 21. 10 शम्या VI. 24
श्रेयोमाला I.13.34 शरभ I. 15.8
श्लोक I. 8.33 शरभललित I. 14. 14; 27
षट्पदा III. 45 शरभा I.14.15 .
षट्पदावली III. 40 शरमाला I. 16. 13
संयुता I. 10.31 शर्म I.5.7
,
संगत I.16.12 शलभविचलिता I.9.11.
संगतक I. 15. 17 शशाकरचित I.20.2 ..
| संगता I.11.4522.4

Page #413

सती I. 4. 55.1 सदागति I. 18.2 सन I. 4. 12 समाला I. 20. 9 सन्धिवर्षिणी I. 13. 1
समदविलासिनी I. 17. 6
समान I 12,49
समानिका I. . 20 समानी I. 8. 24; 25
समुद्रवता I. 19.3 समृद्धि I. 4. 13 संपीड 8. प्रत्यापीड सम्भ्रान्ता I. 24.4 सम्मोहा I. 5. 8
सरल I. 7.16; IV. 22
सरसी I. 218
सलिलनिधि I. 21. 3 सान्द्रपद I. 11. 25 26
सार I. 2. 2
सारंग I. 12. 10
सारंगिका I. 99
सारंगी I 16, 20
सारणी I. 11. 41 सारवती I. 10. 12 सारसिका III. 15
सारसी III. 44 सारिणी I. 11. 4 सालूर I. 29. 1
सावित्री I. 5.9; 6.12
सिंह I. 14.16
सिंहनाद I. 13.39
सिंह IV. 31
सिंहलीला I. 8. 24
सिंहलेखा I. 8. 24
सिंहविक्रीडित I. 18.7 सिंहविस्फूर्जित I. 18 28 सिंहाकान्ता I. 9.15; 18 सिंहोता (ता) 1. 14. 3 सिद्धि I. 21.3
सुकेसर I. 14.18; 15.5 सुख I. 2.3

संस्कृत-वृत-नाम- सचिः ।
सुचन्द्रप्रभा I 82
सुदती I. 5. 13 सुदन्त I. 13. 42 सुदर्शना I. 14. 36 सुधा I. 18.30 सुधा सुधाकलश. सुधी I. 3. 7
I. 26 2
सुनन्दा I. 6. 13; 14.40
सुनन्दिनी I. 13. 38; III. 30
सुन्दर I. 15, 24
सुन्दरलेखा I. 9. 16
सुन्दरी I. 12.33; 28 11; III. 14
सुपवित्र I. 14.9
सुप्रभा I 20.10 सुबोधिता III. 23
सुभह 1.24.7 सुभद्रा I. 2. 1 7. सुभद्रिका I. 11. 8 सुभाषा I. 10.17 सुमङ्गलिका I. 13. 39 सुमङ्गली I. 13. 38 सुमति I. 4. 15 सुमालती I. 6. 1; 8. 14 सुमुखी I. 4. 7; 11. 13 सुरतकलिता I. 16. 20 सुरदयिता I. 10.10 सुरनर्तकी I. 21.11
सुरभि I 1887
सुरसा I. 19. 12
सुललित I. 16. 23 सुखहिता I. 16.20 सुवंशा I. 20. 10
सुवक्त्र IV. 4
सुपत्रा I. 137 सुवदना I. 20. 11
सुवस्तु I. 3. 1
सुवास I. 2. 6 सुविकसितकुसुम I. 8. 12 सुविलासा I. 8.30
I. 1991 सुषमा I. 10. 4
२३३
.

Page #414

छन्दोऽनुशासनम् ।
सूचीमुखी I.6.22 सेना I.3.2 सेनिका I. 11.36 सैकत्रिपादा IV.28 सोपानक I. 16. 12 सोमकान्त नाराच I. 16.1 सोमकुल I. 6. 15 सोमकान्त I. 8. 22.. सोमडक I. 16.81 . सोमप्रिया I..4.3 सोमराजि I. 6. 17 सौदामिनी I.12.44 . .. सौम्या I.9.30 सौम्या शिखा V. 13 सौरभक IV. 19 स्कन्धक V. 8 स्खलित I. 14. 19; 24.6 स्खलितविक्रमा I. 16. 29 : स्त्री I.2.1 स्थिर I. 8.3 स्निग्धा I.9. 14 स्मरशरमाला S. शरमाला स्मृति I.12.4 स्रक् I. 15.8 स्रग्धरा I.21.9 . स्रग्विणी I.6.20; 12.52 स्वागता I. 11.38 . स्वैरिणीक्रीडन I. 24. 11
. . .
हंस I. 5.6 हंसक्रीडा I. 10. 22 हंसगति I.23.3 हंसपद I.2.4.8 हंसपदा I. 25.1 हंसमाला I. 6. 20; हंसरुत I. 8. 19; 21 हंसलय I. 25.3 हंसश्यामा I. 1.4.28 हंसश्येनी I. 1.4.28 हंसास्य I. 12.6 हंसिनी I. 8. 26 हंसी I. 10. 21; 22.7; III. 50 हयलीलगति I.23. 4 . हरनर्तक I. 18. 26; 33. हरनर्तन I. 18.32; 33 हरि I. 17. 10 ... हरिणप्लुत 1. 12.33; 18. 26 हरिणप्लुता III. 24 हरिणी I. 17. 14 हरिणीपद I. 18. 11 हरिणोद्धता III. 24 हरिविलसित I. 7.7 हलमुखी I.9.24 हारिणी I. 17.16 हारी I.5.2 हृद्य I.3.4 ही I.12.22

Page #415

Appendix II प्राचीनछन्दःशास्त्रोपलब्धप्राकृतवृत्तरूपाणां नानां च ।
समुच्चयसूचिः।
A. Ha-T7-c4-ef: 1 (A Classified List showing The Structure of Prakrit Metres)
The Prākṣta-Vịtta-Rūpa-Sūci is a Classified List of old Prakrit and Apabhraṁsa metres. It is divided into fourteen sections as follows :I. Sama Dvipadi; II. Vişama Dvipadi; III. Sama Catuspadi; IV. Ardhasama Catuspadi; V. Vişama Catuspadi; VI. Pañcapadi; VII. Şațpadi; VIII. Aştapadi; IX. Dvibhangī; X. Tribhangi; XI. Caturbhangi; XII. Pañcabhangi; XIII. Aştabhangi; XIV. Dvādasabhangi. In each section metres are arranged in the ascending order of the Mātrās which each Päda of the metre contains; in the case of the Ardhasama metres, the ascending order of the Mātrās in the first Pāda is followed, the Mātrās of the other Pādas constituting a half being also given. The number of the Mātrās in all the Pādas of the Vişama metres is fully indicated..
The first figure in this List refers to the serial number of the metre in that section; then follow in order, the name of the metre, the number of the Mātrās (in Italics ), the Mātrā Ganas into which they are divisible, together with the figure showing the Yati if any (in Italics ), these last two being put within brackets, and lastly, the references arranged in an alphabetical order. Short and long letters when prescribed, are shown by the older signs, namely, I and S. Only rarely have I used the usual letters to indicate the Akşara Gaņas when they are laid down..
The metres in this Sūci are collected from the following ten old and important treatises on Prākrit and Apabhraíba metres, arranged as far as possible in a chronological order:
1. Jānāšrayi of Janāśraya (Jns.): See No. 4 in the List of Works on p. 284 under Sanskrta-Vștta-Rupa-Sūci; 2. Ajitaśāntistava of Nandişcņa (As.): See No. 5 in the same; 3. Vrttajātisamuccaya
The

Page #416

छन्दोऽनुशासनम् । of Virahāňka (Vjs.): See No. 6 in the same; 4. Gathālaksana of Nanditädhya (N.): See No. 7 in the same: 5. Svayambhūchandas of Svayambhū (Sb.; and SbP. for its Pūrvārdha): See No. 9 in the same; 6.Chandahsekhara of Rājasekhara (R.): See No. 13 in the same; ". Chandonusāsana of Hemacandra (H.): See No. 14 in the same; 8. Kavidarpana of an unknown author (Kd.): See No. 15 in the same; 9. Chandańkosa of Ratnasekhara (Ck.): See No. 16 in the same; 10. Prāksto Paingoslam (PP.): See No. 17 in the same.

Page #417

Section 1
समद्विपदी 1 विजया
H.7. 58; R. 227; Sb. 7. 3. 2 रेवका 5
H.7.59; R. 228; Sb. 7. 4. 3 गणद्विपदी 6 H. 7.60. R. 229; Sb. 7. 5. 4 स्वरद्विपदी 7 (4,3) H. 7. 61; R. 230; Sb. 7.6. 5 अप्सरा 7 (5, 2) H. 7.62; R. 231; Sb. 7.7. 6 वसुद्विपदी 8 H.7.63; R. 232. 7 करिमकरभुजा (4, 4) H. 7. 64; R. 233; Sb. 7.9. 8 चन्द्रलेखा 8 (4,1,2,1) H. 7. 65.
9 मदनविलसिता 8 (5,3) H. 7. 66; R. 234; मङ्गलावती Sb. 7.8. 10 मलयविकसिता 8 (6,2) Sb. 7. 10. 11 जंभेदिका .9 (4,5) H. 7.67; R.2353; Sb. 7. 11. 12 लवली9 (5,4) H.7.68; R. 236. 13 अमरपुरसुन्दरी 10 (7,2,1) H. 7. 69. 14 काश्चनलेवा 10 (6, 4) H.7.70. 15 चारु
10 (5,5) H.7.71 = ललतक Sb.7. 12. 16 पुष्पमाला 12 (3,6,3) H.7.72. 17 विच्छित्ति 22 (2,4x5; जगण avoided) Vis. 4. 91.
18 उत्फुल्लक 2 4 (4x5, ss) Vjs. 4. 63.. : - 19 द्विपथक 26 (4x3, , 4x2, ss) Vjs. 4. 27; see दोहक IV. 90. . 20 उपगीति 27 (12) Ck. 69; Kd. 2.9; H. 4.7; Vjs. 4. 14; गाथ N.4;
Pp. 1. 52; SbP. 1. 4; वामनिका Jns. 5. 39. 21 कुलम (उल्लाल)27 (15) Ck. 12, 29; Kd. 2.2,3; H. 7.3. • 22 कर्पर (उल्लाल)28 (15) Ck. 12, 29; Kd. 2.2, 3:H.7.2: Pp. 1. 8.
28 (4x7) H. 7.4; R. 176; Sb. 6. 132. 24 भ्रमरपद 28 (4x7; 10, 8) H.7.5; R. 177; Sb. 6. 133. 25 उपभ्रमरपद 28 (6,4x5,2; 10, 8) H.7.6; R. 1783; Sb.6. 26 उपस्कन्धक 29 (12, 17) H. 4. 14; Kd. 2.9. 27 गरुडपद 29 (4x6,5) H. 7.7; R. 179; Sb. 6. 135 28 उपगरुडपद 29 (6,4X6,3) 29 (6,4x5,3) H. 7.8; R. 180%; Sb.6.
. 29 हरिणीकुल 30 गीति 30 (4x7,2; 12) Ck. 68; H. 4. 6:52, 66.
SbP. 1. 3; Pp. 1. 68; उ०b. 6. 137. 31 गीतिसम 30 (4x7, 2; 10, 8) H. 7. 10; R 31A ध्रुवा 30 (4x7,2;16) Jns. 5. 41. 3b.6.120 32 भ्रमररुत 30 (6x5; 10,8) H. 7. 11; 782; St. 6. 120 33 हरिणीपद 30 (6, 4x6; 12,8) H. 7. Sb. 6. 140
34 कमलाकर 31 (6x4, 4, 3) 6.7.15db. 6. 141 . 35 कुङ्कुमतिलकावली1 (4x7,3) H. 7.'
४३ छन्दो.
23 लय
9. R. 182.
5.40; Kd. 2.9%3B

Page #418

३३८ छन्दोऽनुशासनम् ।
[I. 36 to 36 रत्नकण्ठिका 31 (4x7,3; 12, 8) H. 7. 15; R. 186; Sb. 6. 142. 37 शिखा 31 (6,4x5, 5; 12, 8) H. 7. 16; R. 186. 38 छडणिका 31 (4x7,3; 10, 8) H. 7. 17. 39 रिपुच्छन्दस् 31 (12) H. 4. 9; Kd. 2. 10; गीतिका Jns. 5. 42. 40 ललिता 31 (13) H. 4. 10; Ad. 2. 11. 41 घत्ता 31 (10, 8) Pp. 1. 99. 42 घत्तानन्द 31 (10,1) Pp. 1. 102. 43 भद्रिका 32 (13) H. 4. 11; Kd. 2. 10.
____ = गीतिका Jns. 5.43; Vjs. 2.2-3. . 44 स्कन्धक 32 (12) H. 4. 13; Kd. 2. 9; N. 49; Pp. 1. 73; SbP.
1. 3; Vjs. 4.9; आर्यागीति Jns. 5. 44. 45 स्कन्धकसम 32 (4x8; 10, 8) H. 7. 18; R. 187; Sb. 6. 143. 46 स्कन्धकसमा 32 (6, 4 x 6, 2; 10, 8) H. 7. 21; R. 190; Sb. 6. 146.
3214x8; 12, 8) H. 7. 19; Kd. 2.3: R. 188: Sb. 6. 144. 48 मौक्तिकदाम्नी 32 (6, 4 x 6, 2; 12, 8) H. 7. 21; R. 190; Sb. 6. 146. 49 नवकदलीपत्र 32 (4 x 8; 14, 8) H. 7. 20; R. 189; Sb. 6. 145. 50 नवकदलीपत्रा 32 (6,4x6, 2; 14, 8) H. 7. 21; R. 190; Sb: 6. 146. . 51 आयामक 33 (4x7, 5) H. 7. 22; R.191; Sb. 6. 147. 52 उपायामक
33(6,4x6,3) H.7.26%; R. 195%; Sb. 6. 151. 53 काञ्चीदाम 33 (4x7, 5; 10, 8) H. 7. 23; R. 192; Sb. 6. 148. 154 उपकाचीदाम 33 (6,4x6,3; 10,8)H.7.26; R. 195%; Sb. 6. 151. 15 रसनादाम 33 (4x7, 5, 12, 8) H. 7. 24; R. 194; Sb. 6. 149.
(4X1,06° 50 उपरसनादाम 33 (6,4x6,3; 12, 8) H. 7. 26; R. 195; Sb. 6. 151. 56A मालागलितक 33 (4, 5, 4x2, 5, 4x 2, Is) Vjs. 4. 105. 568 गीतिका 33 (4 x 2, 5, 4, 5, 4, 5, 2) Jns. 5. 43. 57 चूडामणि 33 (4x7, 5; 14, 8) H. 7. 25; R. 193; Sb. 6. 150. 58 उपचडामणि 33 (6, 4 x 6, 3; 14, 8) H. 7. 26; R. 195%; Sb. 6. 151. 59 स्वप्नक 3 4 (4x 8, 2) H. 7. 27; R. 196%; Sb. 6. 152. 60 अप्सराकुसुम 3.4 (4x 8, 2; 10, 8) R. 197; Sb. 6.153. 61 भुजंगविक्रान्त 34 (4 x 8, 2; 12, 8) H. 7. 28; R. 198; Sb. 6. 154. 62 ताराध्रुवक 34 (4x8,2; 14, 8) H. 7. 29; R. 200. 624 ताराधुवक 34 (6,4x2,6,4x3,23; 14,8) Sb. 6. 155. 63 नवरङक 3 4(4x8,2; 16,8) H. 7.30; R.202; Sb. 6. 156. 64 पवनध्रुवक 34(6,4x4, 6, 4, 2; 14, 8) H. 7. 33, R. 201; Sb. 6. 156. 65 स्थविरासनक 34 (6x3, 4x4; 16, 8) H.7.31; R. 203. 66 सुपर
34 (447,6,16,85.1.32,R.204. 67 कुमुद 34 (0, 4x2, 6, 4x3, 2; 10, 8)H. 7. 34. 67A कुमुद 3.4 (4,6, 4, 6, 4x3, 2; 10,8)R. 197. 68 भाराक्रान्त 34 (6,4x2, 6, 4x3, 2; 12, 8) H.7.535; R. 199. 69 तीर्थानन 5 (4x 8, 3) Sb. 7. 157; कन्दोड H. 7. 36; R. 205.

Page #419

I. 96]
प्राकृत-वृत्त-रूप-सूचिः। 70 भ्रमरद्रुत 35 (6x2; 4x5,3; 10,8) H. 7. 37; R. 206; Sb. 6. 159. 71 सुरक्रीडित 35 (6x 2, 4x5,3; 12, 8) H.7.38; R. 207; Sb. 6. 160. 72 सिंहविक्रान्त 35 (6x2, 4x5,3; 14, 8) H. 7. 39; R. 208. 73 कुङ्कमकेसर 35 (6x 2, 4x5,3; 16, 8) H. 7. 40; R. 209. 73A प्रसृता 35 (10, 4, ज, 4, ज, 4, य) Vjs. 4. 92. 74 बालभुजंगमललित 36 (4x9) H. 7. 41; R. 210. 75 उपगन्धर्व 36 (6x3, 4x4, 2; 12,8) H. 7.42; R. 211. 76 संगीत 36 (6x3, 4x4, 2; 1.4, 8) H. 7. 43; R. 212; Sb. 6. 161. 77 उपसंगीत 36 (6x3, 4x4,2; 16,8) H.7.44; R. 213; Sb. 6. 162. 78 गोन्दल 37 (4x8, 5) H. 7.45; R. 214; Sb. 6. 163. 79 रथ्यावर्णक 37 (6, 4x7, 3; 12,8) H. 7. 46; R. 215; Sb. 6. 164. 80 चञ्चरी 37 (6,4x7,3; 14,8) H. 7. 47; R. 216; Sb. 6. 165. 81 अभिनव 37 (6,4x7,3; 16,8) H. 7. 48; R. 217; Sb. 6. 166. 82 चपल 37 (4x6,6, 4,3; 16, 8) H.7. 49, R. 217. 83 चपल 37 (6, 4x7,3; 16, 8) Sb. 6. 166. 84 झुल्लणा 37 (10, 10) Pp. 1. 156. 85 अमृत 38 (4x6, 6,4x2) H.7. 50; R.220; Sb.6.169. 86 सिंहपद
38 (4x9,2; 16,8) H.7. 51; R.220, Sb. 6. 169. 87 दीर्घक 38 (4x9,2; 14,8) H. 7. 52; R. 218; रतिरमणप्रिय Sb. 6. 167. 88 कलकण्ठीरुत 38 (6, 4x 8; 1.4, 8) H. 7. 53, R. 219; Sb. 6. 168. 89 शतपत्र 38 (6x2, 4x6, 2; 14,8) H.7.54; R. 220; Sb. 6. 168. 90 अतिदीर्घक 39 (4x9,3; 14,8) H. 7. 55; R. 221; Sb. 6. 170. 91 मत्तमा
39 (6x 2, 4x6,3; 14,8) H.7.56; मत्तमातङ्ग-ङ्गिका
R. 222; Sb. 6. 171. 92 मालाध्रुवक 40H.7.57; R. 223; Sb. 6. 172. 93 मालाध्रुवक 41 H. 7. 57; R. 223; Sb. 6. 172. 94 खञ्जा
41 (4x9, र) Pp. 1. 158. 95 मालाधुवक 42H.7.57: R. 223. Sb. 6. 172. 96 विशाला' 46 (2, 4x11) Vjs. 4. 90.
1. I. 96: The Caturmātras in the odd places of Viśālā should always contain two short letters in them, while those in the even places should either be Jaganas or contain all short letters,

Page #420

Section II
विषमद्विपदी 1 उद्गीति 27-30 H. 4. 8; Kd. 2. 9; N. 27; SbP. 1. 4; विगाथा Ck. 67;
N. 64; Pp. 1. 66. 2 शिखा 28-32 Pp. 1.161-162. 3 उत्स्कन्धक 29-32 H. 4. 15; Kd. 2.9 com.. 4 गाथा
30-27 Ck. 51-61; H. 4. 1-53; Kd. 2. 4-5; N. 6 ff; Pp.
1. 54 ff.; SbP. 1. 4-5; Vjs. 2.2-8; ढोसा Vjs. 4. 35-36. 5 संकीर्णस्कन्धक 30-32 H. 4. 17; Kd. 2.9 com.; SbP. 1. 3; गाथिनी Ck. 70;
___ N. 65; Pp. 1.70. 6 अवस्कन्धक 32-29 H. 4. 16; Kd. 2.9 com. 7 संकीर्णस्कन्धक 32-30 H. 4. 17; Kd. 2.9 com.; SbP. 1. 33; सिंहिनी Pp. 1. 70. 8 जातीफल 34-27 H. 4. 18; Kd. 2. 11 com. 9 गाथ
38-27 H. 4. 19; Kd. 2. 12; SbP. 1. 8. 10 दाम
42-27 H. 4. 23; Kd. 2. 13 com. 11 माला 45-27 Pp. 1. 164. 12 उद्गाथ 46-27 H. 4. 20; Kd. 2. 12; SbP. 1. 8. 12Aसमशीर्षक 17 (55,6371, etc.)-21 H.4.2; R. 4. 13 उद्दाम 50-27 H. 4. 23; Kd. 2. 13 com. 14 विगाथ 5.4-27 H. 4. 20; Kd. 2. 12; SbP. 1. 8. 15 विदाम 58-21 H.4.23; Kd. 2. 13 com. 16 अवगाथ 62-27 H. 4.20; Kd. 2.12; SbP. 1.8. 17 अवदाम 66-27H. 4. 23; Kd. 2. 13 com. 18 संगाथ 70-27 H. 4. 20; Kd. 2. 12; SbP. 1. 8. 19 संदाम
74-27 H. 4.23; Kd. 2. 13 com. . 20 उपगाथ 78-27 H. 4. 20; Kd. 2. 13; SbP. 1. 8. 21 उपदाम
82-27 H. 4. 23; Kd. 2. 13 com. 22 गाथिनी 86-27 H. 4. 21; Kd. 2. 13. 23 दामिनी 90-27 H. 4. 23; Kd. 2. 13 com.; SbP. 1.8. 24 मालागाथ 94 (102, 110 etc.)-27 H. 4. 22; Kd. 2. 13 com. 25 मालादाम 98 (106,114 etc.)-27 H. 4.23; Kd. 2. 13 com.
2. II. 4: A Gäthä contains two halves, both of which are divided into two parts each. The first part in each half contains 12 Mātrās; the second part of the first half contains 18, while the second part of the second half contains only 15 Mātrās. The 12 Mātrās in the first part are made up of three Caturmätras of any kind. But a long letter must not be used at the junction of the Caturmātras, combining Mātrās from the earlier and the later ones. The second part of the first half is made up of four Caturmätras of which the third must either be a Jagana or contain all short letters, the others may be of any kind followed by a long letter at the end. In the second part of the second half, we have in succession two Caturmäträs of any kind, a short letter, one Caturmätra of any kind and a long letter at the end. A Jagana must, however, never be employed for a Caturmātra in the odd places of a Gäthä.
3. II. 11: In the first half of Mala we have 36 short letters followed by a Ragana and two long letters at the end. The second half of Mālā is identical with that of Gatha,

Page #421

1 विजयक
8 Ck. 19.
1विद्युद्विलसित 8 (सस) As. 21.
2 मधुभार 3 ध्रुवक
4 अवलम्बक
बहुल
5 एकावली
6 दीपक
7 शशिवदना
8 आभीर 9 मारकृति
10 रक्ता
11 मनोवती
Section III
समचतुष्प
264 सुमह 268. कबू 27 aralar
8 ( 4, ज ) Pp. 1. 175.
9 (5, 4) H. 6. 24; Sb. 8. 3.
9 (4, र) Vjs. 4. 68; see Nos. 17, 22, 29.
9 Ck. 8.

10 (5 x 2) Ck. 47.
10 (4, 5, 1) Pp. 1. 181.
10 (4 x 2, 2) H. 6. 25; Sh. 6. 123; शशाङ्कवदना R. 165.
11 (7, ज ) Pp. 1. 177.
11 (4, 5, 2 or 4 x 2, 3) H. 6. 26; R. 166; Sb. 6. 124.
11 ( र, ज, 8 ) Vjs. 3. 7; खेटक Vjs. 4. 76.
s
11 (4, 5, 8 ) Vjs. 3. 4.
=
12 महानुभावा
13 प्रगीता
13A नटचरण
14 नाराचक
15 घत्ता
16 अप्सरोविलसित 13 (6, 4, 3, or 4, 45 ) H 6.28; R.168; Sb. 6. 126.
17 खण्डं ( अवलम्बक ) 13 (4, 4, 5 ) H. 4.53; SbP. 3. 3.
18 संगलितक
13 (4, 4, 5) H. 4. 29.
19 पदगलिता
13 (4, 4, 5) Vjs. 4. 102.
20 सुन्दरा गलितक 13 (5,5,3) H 4. 36.
21 ज्योत्स्ना
13 (5, 5, 1s) Vjs. 3. 3.
22 उपखण्ड ( अवलम्बक ) 13 (6, 4, 3 ) H. 4.54; Kd. 2. 22 com.
29 उद्दोहक
13 Kd. 2. 17.
13 Vjs. 4. 72.
24 हंसिनी 25 मानिनी
13 (र, ज, ss) Vjs. 3. 8.
26 गाथ
18 (र, स, 88 ) Vjs. 4. 57.
13 As, 20.
12 (6, 4, 2 or 4 × 3; 6 × 2 ) H. 6. 27; R. 167; Sb. 6. 125. 12 (4, 4, 8s ) Vjs. 3. 6; अवलम्बन Jns. 5. 70-71.
12 (4, 4, s; 8) H. 3. 71.
12 (ज, र, Is ) Vjs. 4. 58.
12 Sb. 8. 13.
18 or 14 Vjs. 3. 45.
14 (6, 4, 4 or 4 x 3, 2) H. 6. 29; R. 1. 169; Sb. 6. 127; झम्बटक in a song H. 5. 42.
28 हाकलि
14 Pp. 1. 172.
29 खण्डिता ( अवलम्बक ) 14 ( 6, 4, 4 ) H. 4.55; Kd. 2. 22 com.
4. III. 28 : To make up the 14 Mātrās in the lines of Hakali, Caturmātras of Sagana or Bhagana type or those that contain two short letters should be employed.

Page #422

३४२
30 निध्यायिका 31 कौमुदी
32 तारा
33 सुमना 334 बिदारी 34 लघुचतुष्पदी
35 पारणक
36 आनन्दित 37 पद्मिनी
37 Aशम्या - साम्या
37B fafa
5
38 पादाकुलक 39 संकुलक 40 पद्धडिका
2
41 मालती
42 सिंहावलोक
43 मात्रासमक 44 विश्लोक 45 चित्रा
46 agenten 51 अप्सरा
52 चन्द्रिका 53 नन्दिनी
54 भित्तक 55 विलासिनी
छन्दोऽनुशासनम् ।
14 (5, 3 x3) H. 4. 76; see also Nos. 73, 78. 14 (5, 5, ) Vjs. 3. 5.
14 (4, 4,
, s) Vjs. 3. 2.
14 (4 x 3, s) Vjs. 3. 1.
14 (8, , s) Jns. 5. 66-68.
15 Ck..40.

15 (4 x 3, 3 or 6, 4, 5) H. 6. 30; R. 170; Sb. 6. 128.
15 (4 x 3, Is) Vjs. 4. 20.
15 (4, 4, 5, s) Vjs. 3. 10.
15 or 16 Vjs. 4. 23.
15 to 18 Vjs. 3. 41.
16 H. 3. 70; Pp. 1. 129; R. 171; Sb. 6. 129; SbP. 1. 5. 1.
16 (6, 4, 4, 2) H. 5. 28 com; R. 172; Sb. 6. 129.
16 (4x4) Ck. 36;
Pp. 1. 125; R. 173; Sb. 6. 129; 8. 15.
[III. 30 to
H. 3. 73; 6. 31; Kd. 2. 22, N, 74;
16 (Ganas of 1, 3, 5 Mäträs only) Ck. 49. 16 (all short or 4) Pp. 1. 183.
16 (9th short) H. 3. 65; Kd. 2. 19; SbP. 5. 2. 16 (5th, 8th short) H. 3. 67; Kd. 2. 19; SbP. 5. 4.
16 (5th, 8th, 9th short) H. 3. 68; Kd. 2. 20; R. 5; SbP. 5. 5.
16 (9th, 12th short) As. 33; H. 3. 69; Kd. 2. 20; 16 (5, 5, 3, 7 vj. u..
16 (5, 5, 4, s) Vjs. 3. 17.
16 (4) Vjs. 3. 20; fo Vjs. 4. 54.
16 (3, ss) Vjs. 4. 55.
16 (3, 3, 4, 3, 3) H. 4. 60.
5. III. 33:
two long letters.
6. III. 40: According to CK. and PP., the last Caturmätra must be a ; far the ar Sanskrit Paddhatika, compare H. 3.73.
55 विलासिनी 16 (3, 3, 4, 3, 3) H. 4. 60.
In Sumana the third Caturmatra is never a Sagana nor contains
1J danobrit Mātrā Vrttas by other
5. III. 33: In Sumana the third Caturmätra is never a Sagana nor contains
two long letters.
6. III. 40: According to CK. and PP., the last Caturmatra must be a ; for the Sanskrit Paddhatika, compare H. 3.73.
7. III. 43-47: All the five metres are treated as Sanskrit Mäträ Vṛttas by other metricians. In all the five the first Caturmatra may be of any kind except the Jagana, and the last two Matras should always be represented by a long letter. Otherwise, the 9th Matrā in Matrasamaka, 5th and 8th in Visloka, 5th, 8th and 9th in Ultra, Ju the renresented by short letters, while the 9th and 10th Matras of Upacitra must be together represented by a

Page #423

III. 88]
56 विलासिनी 57 परिनन्दित
58 भूषणा गलितक 16 (5,5, 3, 3) H. 4. 37.
59 विभूषणा
71 चन्द्रकान्ता 72 निर्वापिता 73 निध्यायिका
प्राकृत- वृत्त-रूप-सूचिः ।
60 घत्ता
61 अडिला
62 मडिला
63 बाणासिका
64 उपवदन
65 रगडावक 66 उत्थक्क = अवस्थितक 17 ( 5 x 3, 2 ) H. 5.31; Sb. 8. 1.
67 कुसुम ( रासक ) 17 (4, 5, ज, 88 ) H.5.15,
68 विद्युत् 69 सरस्वती 70 fagfor
77 सुमङ्गला 78 निध्यायिका
79 रतिवल्लभ
80 प्रभावती 81 वीथी 81धारी
16 (5, 5, ज, s ) Vjs. 4. 15. 16 ( र, न, भ, ss ) Vjs. 4. 19.
86 शुभा or सुधा 87 कुमुदक 88 हंसी
16 (2, ज, त, र) Vjs. 4. 94.
16 (4) Sb. 8. 14.
10 (with one Yamaka ) Ck. 41; H530; Kd 2 21 Pp. 1. 127; R. 20; Sb. 4. 12; Vjs. 4. 33.
16 (with 2 Yamakas) Ck. 41; H. 5. 30; Kd. 2. 21; R, 20 Sb. 4. 12.
74. घृन्तलक
75 विभ्रम ( रासक ) 18 ( त, र, य, Is ) H. 5. 14.
76 मनोरमा

16 (4 × 4 ) Vjs. 4. 17.
17 (6, 4, 4, 3) H. 5. 29; R. 17, 174; Sb. 4. 12; 6. 130.
17 (4 x 3, 5; or 6, 4, 4, 3) H. 6. 32; R. 174.
18 (4 × 3, ज, s ) Vjs. 4. 82; विजया Vjs. 3. 18.
18 (4 x 4, 2) H. 4. 52; Vjs. 3. 16.
19 (5, 5, 3 x3) H. 4. 76.
19 (5 x 3, 4) H. 4. 47.
19 (ज, 4, ज, 4, Is ) Vjs. 3. 19.
19 (4 × 3, र, s ) Vjs. 4. 67.
17, 18 or 19 (4 or 5, 4 or 5, ISI or IIII, 5) Vjs. 3. 43. 82 मदनावतार 20 (5 x 4 ) H. 4. 83; Kd. 2. 22; N. 78; Sb. 8. 2; चन्द्रानन N. 78. 83 कामिनीमोहन 20 (4) Ck. 10.
17 (4, 5, 4, 4; or 4 × 3, 5 ) Vjs. 3. 11.
17 (4, 5, 5, 1s) Vjs. 3. 13.
17 (4, ज, 4, 5 ) Vjs. 3. 15.
17 ( 4, 5, 4, स ) Vjs. 3. 22.
17 (4, 4, ज or IIII, 5 ) Vjs. 4.16; निर्धायिका Jns. 5.46-48.
17 (4, 4, 3 x3) H. 4. 76.
17 (4, 5, ज, SS ) Vjs. 4. 71,
84 पथ्या (चतुष्पदी) 20 (4 x 3, 5, 18 ) Vjs. 3. 24; शालभञ्जिका Vjs. 4. 79.
85 क्रीडनक
३४३
20 (4 × 3, 5, 3 ) H. 4. 69; Vjs. 4. 21. 20 (2, 4, ज, 4, ज, 2 ) Vjs. 4. 97. 20 ( 4, 5, 5, भ,s ) Vjs. 4. 62. 20 (4, 5, 4, 5, 8) Vjs. 3. 23.
Both the Pañcamātras must be Antyaguru in Viläsinī.
8. III. 56: 9. III. 63:
In Banasika the 3rd Caturmätra is either a Jagana or must contain all short letters. The 4th must have a long letter at the end.
10. III. 85: The Pañcamātra is either sis or IIrs and the Trimātra is 1s according to Vjs.
.

Page #424

३४४ छन्दोऽनुशासनम् ।
[III. 89 to . 89 सुप्रभा 20 (4, 5, 4, 4, Is) Vjs. 3. 14. 90 श्री
20 (5स) Vjs. 3.21; भ्रमरावलि Vjs. 4.61. 91 तरंगक
20 (4 भ, ss) Vjs. 4. 22. 92 शुभगतिक 20 (6,3x4,s) H. 4. 30. 93 हीरावली 20 (5,5, 4, 6)H. 4. 48. 94 अरविन्दक
20 (6, 5, 4, 3, 2) H. 4. 70; SbP. 1. 2. 1. 95 आवली 20 (6,4x3, 2) H. 4. 58. 95Aनृत्तगति 20 (4, 4, ss, 4,ss) H. 3.72. 95Bसंगतक
20 (भभभसस) Vjs. 4. 64-65. 96 प्वंगम 21 (6x3, IS) Pp. 1. 186-188. 97 आभाणक 21 (4x5, 1) Ck. 17. 98 दर्दुर (रासक) 21 (4, 5, 5, 4, Is) H. 5. 10. 99 आमोद (रासक)21 (4, र, ज, म,s) H. 5. 11. 100रासावलय 21 (6, 4 ex. ज, 6, 5) H. 5. 26; Kd. 2. 25; चतुष्पदी or वस्तुक .
H.5.26 com. 101 रासक 21 (18, न; 14) H. 5.3; Sb. 8.25. 102 सौम्या 21 (5,5, 4, 4, IS) Vjs. 3.27रमणीयक Vjs. 4. 26; संपिण्डिता
गलिता Vjs. 4. 89. 103 गलितक 2 1 (5, 5, 4, 4, 3) As. 32; H. 4. 25%; Kd. 2.23; SbP. 2. 4. 104 उपगलितक 21 (5,5, 4, 4,3; 3rd & 6th short) H.4.26. 105 अन्तरगलितक21 (5,5, 4, 4, 3; rhyme ae; bd) H. 4. 27. 106 मञ्जरी 2 1 (3,3,4x3,3) H. 4. 61; Kd. 2. 22 com. 107 तरंगकर 21 (6,1, 2, 1, 4,2.s, 3) H. 4.74; SbP.3.8. 107A उद्गीतक 21 (4 x 4, SIS = विषम; 4, 5, 5, IIS, IS = सम) Vjs. 4. 81. 108 अवतंसक (रासक) 22 (4, 5, ज, ज, य) H. 5. 5. 109 कुन्द (रासक)22 (4, 5, 5, ज, SS) H. 5. 6. 110 अश्वाकान्ता 22 (5 भ,s) Vis. 3. 32-333; सोपानक As. 8. See IX.2. 111 वनराजि 22 (4, 5, 5, ज, ss) Vjs. 3. 37. 112 रत्नमाला 22 (4,5,5, 4, स) Vjs. 3. 39. 113 ललिता 22 (4x5,s) Vjs. 4. 60; गलितक Jns. 5. 45. 114 अन्तुल्लक 22 (4, ज, 4x3,s) Vjs. 4. 83. 115 कुमुदिनी 22 (4x3, ज, 4,s) Vjs. 4. 98. 116 लम्बिता 22 (2, 4, ज, 4, ज, 4) Vjs. 4. 96. 117 लम्बिता गलितक 22 (4x5, 2; No. ज in odd places) H. 4. 42. 118 नर्कुटक 22 (6, 1, 2, 1, 4, 2, 5, स) H. 4. 72; SbP. 3. 6. 119 नर्कटका 2 2 (4, 5, 5, 4, SS) Jns. 5.49-51; Vjs. 4. 25.
11. III. 95: Avali is identical with Helā (III. 122 ), but with 2 Mātrās less at the end.
12. III. 107: Each of Nos. 119-121 is called Tarangaka, when the last Caturmātra is substituted by a Trimātra in it.
13. III. 119: The two Palicamātras must always contain a long letter at the end, and each Päda must end in de according to V js.

Page #425

III. 144]
120
121 122 हेला"
प्राकृत-वृत्त-रूप-सूचिः ।
22 (6,, 3) H. 4. 73; SbP. 3. 7.
&
22 (6, 1, 2, 1, 4, 2, s, ss) H. 4. 71; SbP. 3. 5. 22 (6, 4x4) H. 4. 57; Sb. 4. 206.
123 feftaar af 22 (6, 4 x 4 with one Yamaka) H. 4. 39.
15
124 हीर
23 (6 x 3, t) Pp. 1. 199.
125 विगलितक
23 (5, 5, 4, 4, 5) H. 4. 28.
126 रासक
23 (4 x 5, Is; 14) H. 5. 4; Kd. 2. 23.
23 (5, 5, 4, 4, IIS) Vjs. 3. 28.
23 (5, 4, 5, 4, 5) H. 4. 51.
23 (3, 3, 4 x 3, 3, s) H. 4. 50; Kd. 2. 23; SbP. 3. 2.
23 (6, 1, 2, 1, 4, 2, 8, IS, 8) H. 4. 75.
23 (21, s) Jns. 5. 69.
127 श्यामा 128 महातोणक
129 खक्षक 130 पवनोद्भुत
180 भङ्गुरासक
16
131 काव्य"
132 रोला
वस्तुवदन
133 उत्साह" 134 aeg 135 करभक ( रासक ) 24 (5, 5, 4, 4, ज, s) H. 5. 7. 136 इन्द्रगोप ( रासक ) 24 ( 4, 5, 5, 4, 4, s) H. 5. 8. 24 (4, 4, 5, 4, 5, 2) H. 4. 44. 24 (4, 4, 7, 4, 7, s) Vjs. 4. 93. 24 (4, 4, 5, 4, 3, 4) Vjs. 3. 36. 24 (4, 5 x 3, 188) Vjs. 3. 30.
187 ललिता 138 ललिता
139 द्रुता 140 लक्ष्मी 141 चन्द्रलेखा 142 refer 142(a) 24 (18 repeated 8 times) Ck. 14, 46.
24 (6, 4 x 4, 2) H. 4. 68; Kd. 2. 24. 24 (3, 3, 4 x 3, 3, 3) H. 4. 62.
1420 आलिङ्गनक
24 (6 स ) As.6.
1420 ललिता
18
24 (6,4 x 3, 6) Ck. 31, 38; Pp. 1. 109; Ck. 13; N. 80; Ck, 13.
Pp. 1. 114;
24 Pp. 1. 91.
24 (4x6) H. 5. 2; Kd. 2. 26; R. 8; Sb. 4. 4.
24 (6,4 x 3, 6) H. 5. 25; Kd. 2. 25; R. 18.
24 or 25 Vjs. 3. 46.
25 (4, 4, SI, SI, 4, 4, 3) H. 5. 24.
- 143 वस्तुक 144 कोकिल ( रासक) 25 ( 4, 5, 5, 4, 4, īs) H. 5. 9.

३४५
14. III. 122: In Hela the 1st and the 3rd Caturmatras must either be a Jagana or contain all short letters.
15. III. 124: In Hira each of the three Saņmātras must consist of a long letter followed by 4 short letters.
16. III. 131: The 2nd of the three Caturmatras in a Kavya must either be a Jagana or contain all short letters.
17. III. 133: Out of the 6 Caturmatras in Utsäha, the 3rd and the 5th must either be a Jagana or contain all short letters. In other places any one excepting the Jagana may be used.
18. III. 134: Of the three Caturmätras in Vastuvadana, 1st and 3rd must not be a Jagana; the 2nd must either be a Jagana or contain all short letters.
४४ छन्दो०

Page #426

૪૬
छन्दोऽनुशासनम् ।
145 समगलितक 25 ( 4, 5, 5, 4, 4, 3 ) H. 4. 31. 146 नलिनी 25 (4, 5, 5, 3, 4, IS) Vjs. 4. 99. 147 विच्छित्ति गलितक 25 (5, 4, 5, 4, 5, 2 ) H 4. 43. 148 कुसुमिता 25 (4, 3, 3, 4, 4, 4, 3) H. 4. 63. 149 मधुकरी 150 मेघा 151 af
25 (5x5) H. 4. 83; Kd. 2. 22 com.
25 (4 x 5, ISS) Vjs. 3. 31.
19
25 (4x5, 5) H. 4. 77; Jns. 5. 52-53; Kd. 2. 22 com.; Vjs. 4. 24.
25 (4, 18, 18) Pp. 1. 149.
25 or 26 Vjs. 3. 40.
20
152 गगनाङ्ग 1524 चित्रा 153 मुग्धिका" 154 चित्रलेखा
21
154A भद्रा 155 कामलेखा"
27 (6, 4 x 4, 3, s) H. 4. 67; SbP. 3. 4.
27 (5, 5, 4x 3, 5) H. 4. 80; SbP. 3. 10.
156 मल्लिका 157 मालती 1574 किसलयमाला 27 (4x5, 181, 18) As. 19.
27 (4x 5, 5, 8) Vjs. 3. 35.
158 द्विपदी"
26 (4 x 3, 5, 4, 5) H. 4. 78.
26 (5, 4x4, 5) H. 4. 79; SbP. 3. 9; afer Jns. 5. 56.
26 or 27 Vjs. 3. 42.

159 गीत 160 रचिता I 161 रचिता " II (or रतिका) 28- द्विपरी H. 4. 65.
23
162 कोदुम्भक 163 दीपिका 164 लक्ष्मिका
[ III, 145 to
28 (6, 4 x 5, s) Ck. 35; H. 4. 64; Kd. 2. 24; N. 78-79; Pp. 1. 152-153.
28 (5, 6, 5 x 3, s) Ck. 18; affa Pp. 1. 191. 28 (4, 5, 5,,,, s) Vjs. 3. 25.
28 ( or ss, 7, 5, A, A, A, s) Vjs. 4. 53.
28 (5, 5, 4, 5, 4,5) H. 4. 81; SbP. 3. 11.
28 (mix. of lines of 25-28 Mäträs) H. 4. 82; SbP. 3. 12.
19. III. 151: In Adhikakṣara, out of the 5 Caturmatras, the 2nd and the 4th must never be a Jagana.
20. III. 152: In Gagananga a line contains 25 Mātrās spread over 20 letters. The 1st must be a Caturmatra group of any kind; then follow 18 Matras followed by a short and a long letter at the end. The restriction about letters means that the line must have 5 long and 15 short letters of which I short and 1 long must be at the end and a long letter must not be used so as to combine the 4th and the 5th Mātrās.
21. III. 153: Mugdhika is identical with Adhikākṣarā, but with 1 Mātrā added
after the 16th.
22. III. 155; 158: Kamalekha is identical with Dvipadi, but has 1 Mātrā less in the last Caturmatra. In a Dvipadi, the 1st and the last of the 5 Caturmatras must either be Jaganas or contain all short letters.
23. III. 161: Racita II is identical with Dvipadi (III. 158); but the 1st Caturmatra in it must contain all short letters. The Yati in Racita is after the 7th letter, while there is no definite Yati in Dvipadi.
24. III. 164: A stanza made of mixed lines of Adhikākṣarā, Mugdhikā, Citralekhā, Mallika and Dipika (III. 151, 153, 154, 156, 163) is the stanza in the Lakṣmikā metre.

Page #427

IIL, 1873
ma-qa-64-E : 1 165 Pagh (277%) 28 (A, T, is, 5, 5, #) H. 5. 12. 166
29 (6, 4 x 5. Sı; 10,8) Pp. 1. 208. 167 #(2759) 29 (, 4 h) H. 5. 13. 167A fa 29. (4 x 6,5) Jns. 5. 58. 168 a t 30 (4 x 7, 2) Ck. 37; Pp. 1. 97; cf. No. 176. 169 +225 30 (4, 5, 5, 4 x 3, ss) Vjs. 4. 56. 170 sgar tsara 30 (4, 5, 5, 4 x 4) Vjs. 4. 52, 95. 171 a 30 (7 77, ) Vjs. 3. 34. 172 TETT 30 (4, 5, 5, 7, 4, 4, ) Vjs 3. 38. 173 Tahlen 30 (5 x 6 ) H. 4. 83; Kd. 2. 22 com. 174 BTICI 30 (6, 4 x 5, ss) H. 4. 66; Kd. 2. 24 com. 175 34
30 (6, 4 x 5, ss; y avoided in odd places ) H. 4, 35;
SbP. 2. 3. 176 g . 30 (18) Ck. 45. 176A HITE (T HC) 30 (is repeated 10 times) Ck. 15. 176B Ral 30 to 37 Vjs. 3. 44. 177 PaT I 31 (4 6, 5, s) H. 4. 59; facerat Vjs. 3. 29. 178 farar II 31 (4, 5, 4, 7, 4, 5, 5, 8) Vjs. 3, 12. 178A facciferat 31 (4 x 6,5, s) Vjs. 3. 29. 179 205 32 (4 x 8) Ck. 30. 180 que 32 (4 x 4, 6, 4, 4, 8) Pp. 1. 179. 181 Taradt 32 (4 x 8; ma avoided) Ck. 50; Pp. 1. 144; ICT As. 23. 182 fferaat 32 ( 4 x7, 7) Pp. 1. 189. 183 Fruit 32 (4 x 7,2, ; avoided; 10, 8, 8) Pp. 1. 194. 184 HOT 32 (4 x 8; 10, 8) Ck. 16; Pp. 1. 196-197. 185 FOTOT 32 (30 short, s; 10, 8) Pp. 1. 202. 185A HEMA 32 (All long letters except 7th in last two Pādas) Ck. 44, 186 floripar 33 (4, 5, 4, 4, 5, 4, 4, IS) H. 4. 38. 186A ETGT 33 (4 x 7,5) Jns. 5. 58. 187 quis 34 (4, 5, 4 x 5, 5) H. 4. 40.
25. III, 169-170: In Sāmudgakā the Caturmätras in the 4th and the 6th places should preferably be Jaganas. When Samudgakā is characterized by Yamaka it is called Udgată Galitaka. Generally the Pañcamātra in the 3rd place in both should be a Yagana.
26. III. 175: In Ugra Galitaka, the Caturmātras in the odd places must not ba Jaganas, while those in the even places must either be Jagaņas or contain all short letters.
27. III. 184: According to Ck. a line of Drumilā must contain all Sagaņas in it; but Pp. recommends the use of 2 long letters for the Caturmätras in the odd places now and then. This would change the rhythm entirely. : 28. III. 187: In Khandodgata the initial Caturmātra must end in a long letter, while those in the even places may either be Jagangs or contain all short letters,

Page #428

oc छन्दोऽनुशासनम्।
[III. 188 to 188 TEA 3 5 (4, 5, 5, 4 x 4, 5) H. 4. 41. 189 Best 35 (5x7) H. 4. 83; Kd. 2. 22. com, 189A FACA 37 (4x8, 5) Jns. 5. 58. 190 reol 38 (6, 4 x 7, 2, s H. 4, 34; SbP. 2. 2. 191 gata 40 (5 x 8) H. 4. 83; Kd. 2. 22 com. 192 HPATET 40 (2, 4 x 9, s; prato avoided) Pp. 1. 205. 1924 a 41 (4 x 9, 5) Jns. 5. 58. 193 gratare 45 (5 x 9) H. 4. 83; Kd. 2. 22 com. 193AR 45 (4x10,5) Jns. 5. 58. 194 HET TOT 46 (6, 4 x 10) H. 4. 33. 195 efter 30 47 (55, 63 etc.) H. 4. 90; R. 4: SbP. 4. 3. 1. 196 Alstaf. 49 (4 x 11,5) Vjs. 4. 39; great Jns. 5. 58. 197 HT 53 (4x12, 5) Jns. 5. 58. 198 faqazileti 54 (62, 70 etc.) H. 4. 91; R. 5; SbP. 4. 4.
29. III. 194: In Mālā Galitaka the Caturmātras in odd places must not be Jaganas, but those in the even places must either be Jaganas or contain all short letters.
30. III, 195: When in the first half of a Gātha (II. 9) any even number of Caturmätras is added before the final long letter, and when this long letter is substituted by a Trimātra, it becomes the line of the Sama Sirşaka. Among these added Caturmätras those in the even places except the last one, must either be Jaganas or contain all short letters. The last Caturmātra in the even place which is also the penultimate Caturmātra in the line, must not be a Jagana or a Sarvalaghu.
31. III. 198: When any odd number of pairs of Caturmätras is added at the end of each line in Mālā Galitaka (III. 194), observing the same rule about their employment as in that metre, it becomes & Vişama Sirsaka,

Page #429

1 चम्पककुसुम
2 सामुद्रक
3 मल्हणक
7-8 H. 6. 19. 1; 21. 1; R. 37; Sb. 6. 2. 7-9 H. 6. 19. 2; R. 39; Sb. 6. 5. 7-10 H. 6. 19, 3; R. 41; Sb. 6, 7. 7-11 H. 6. 19. 4; R. 43; Sb. 6. 9. 7-12 H. 6. 19. 5; R. 45; Sb. 6. 11. 7-13 H. 5. 16;
6 रास
H. 6. 19. 6; R. 47; Sb. 6. 13; 8. 28. 7 feefagfora 7-14 H. 6. 19, 7; R. 49; Sb. 6, 15. 8 मकरन्दिका 7-15 H, 6. 19. 8; R. 51; Sb. 6. 17.
-
4 gerndarer
5 केसर
9 #gurasfera 7-16 H. 6. 19. 9; R, 53; Sb. 6. 19. 107-17 H. 6. 19. 10; R, 55; Sb. 6. 21.
32
11 मुखगलितक 725, (33, 41, 49, 67 ) H. 4. 92; मुखगलिता Vjs. 4. 100-101.
11Aखण्डोद्गत
12 सुमनोरमा
13 मणिरत्नप्रभा
Section IV.
. अर्धसमचतुष्पदी
(Divisible into two equal halves)
7-57 Vjs. 4. 47.
8-7 H. 6. 20. 1; R. 38; Sb. 6. 3. 8-9 H. 6, 19. 11; R, 59; Sb. 6. 23. 8-10 H. 6. 19. 12; R. 61; Sb. 6. 25. 8-10 Sb. 8. 10.
8-11 H. 6, 19. 13; R. 63; Sb. 6. 27. 17 क्रीडनक 8-12 H, 6. 19, 14; R. 65; Sb. 6, 29. 18 बकुलामोद 8-13 H. 6. 19. 15; R. 67; Sb. 6. 31. 19 मन्मथतिलक 8-14 H. 6. 19. 16; R. 69; Sb, 6. 33. 20 rufaa 8-15 H. 6. 19. 17; R. 71; Sb. 6. 35. 21 पुण्यामलंक 8-16 H. 6. 19. 18; R. 73; Sb. 6. 37. 22 नवकुसुमितपलब 8-17 H 6 19 19; R. 75; केहिनयपाल Sb. 6. 39. 23 पज 9-7 H. 6. 20. 2; R. 40; Sb. 6. 4. 9-8 H. 6. 20. 11; R. 60; Sb. 6. 24.
24 चन्द्रहास
14 कुङ्कुमतिलक
15 og forest 16 चम्पकशेखर
32. IV. 11: This is another Mukhagalita. It is said to be of four kinds according as it contains 5 or 7 or 9 or 11 Caturmatras in its 2nd and 4th lines. The odd lines of all Mukhagalitas contain only 7 Matras. The even lines on the other hand contain 1 Caturmatra followed by 2 Pañcamātras and then by 4, or 6, or 8, or 10 Caturmatras with a Trimatra at the end of all. The even lines should resemble a Dandaka at their beginning, i. e., there should be six short letters at the beginning, and should rhyme with each other. The commentator records another opinion that like Dandaka the Caturmatras should be of the same type.

33. IV. 11A: This is another Khandodgata with 7 Matras in the odd lines and 57 Mātrās in the even ones. This is identical with the fourth kind of the above-mentioned Mukhagalită; but this does not resemble a Dandaka. The formation of its even lines is, however, the same.

Page #430

३५० छन्दोऽनुशासनम् ।
[IV. 25 to 25 मलयमारुत 9-10 H. 6. 19. 20; R. 79; Sb.6. 42. 26 मदनावास 9-116.6. 19.21; R. 81; Sb.6. 44. 27 खञ्जक 9-11 (4,र; 4,2,र) Vjs. 4. 18. 28 माङ्गलिका 9-12 म. 6. 19. 22; R. 83; कुङ्कमकला Sb. 6. 46. 29 अभिसारिका 9-13 H. 6. 19.23; R. 85%; Sb. 6. 48. 30 विपुला 9-13 (स, य; 4, स, य) Vjs. 3. 47. 31 कुसुमनिरन्तर 9-14 . 6. 19.24; R. 87; Sb. 6. 50; घत्ता Sb. 8. 12. 32 मदनोदक 9-15 H. 6. 19.25%; R.89; Sb. 6.52. 33 चन्द्रोदद्योत 9-16 H. 6. 19. 26; R. 91; Sb. 6. 54. 34 रत्नावली 9-17 H. 6. 19.27; R. 93; Sb. 6. 56. 35 कुञ्जर
10-7 H. 6. 20.3; R. 42; Sb. 6. 6. 36 गोरोचना 10-8 H. 6. 20. 12; R.62; तारागणा Sb. 6. 26. 37 मधकरीसंलाप 10-96.6.20.20; R. 80; मार्गविश्राय Sb.6.43. 38 भ्रूवंक्रणक 10-11 H. 6. 19.283; R.97; Sb. 6. 61. 39 मुक्ताफलमाला 10-12 H. 6. 19. 29; R. 99. 40 चपला 10-12 (4, ज, s; 4, 5, Is) Vjs. 3. 48. 41 कोकिलावली 10-13 6. 6. 19. 30; R. 101; कोकिलरिञ्छोलि Sb. 6. 63%3B
छड्डुणिका Sb. 8.6. 42 सुमुखी 10-13 (4,4,5; 4, 4, ISS) Vjs. 3. 49. 43 मधुकरवृन्द 10-14 H. 6. 19.31; R. 103; Sb. 6.65. 44 केतकीकुसुम 10-15 H. 6. 19. 32; R. 105; Sb. 6. 67. 45 नवविद्यन्माला 10-16 H. 6. 19.33; R. 107; Sb. 6.69. 46 त्रिवलीतरंगक 10-17 H. 6. 19. 34; R. 109%; Sb.6.71. 47 मदनातुर 11-7 H. 6.20.4; R. 44; Sb.6.9. 48 कुसुमबाण
11-8H. 6. 20. 133; R. 64; Sb.6.28. 49 सुखावास
11-96.6.20.21; R. 82; Sb. 6. 45. 50 विद्युल्लता 11-10 H. 6. 20. 28; R. 98; Sb. 6.62. 51 अरविन्दक 11-12 म. 6. 19.35; R. 113; Sb. 6. 74. 52 विभ्रमविलसितवदन 11-13 H. 6. 19. 36; R. 115; Sb. 6.76. . 53 अवदोहक 11-13 Kd. 2. 15; R. 128; Sb. 4.7; 6.89..
=सोरतु Ck. 25; Pp. 1. 170. 54 नवपुष्पंधय 11-14 H. 6. 19. 37; R. 117; वनफुलंधुय Sb. 6. 78. . 55 किंनरमिथुनविलास 11-15 H. 6. 19. 38;
किंनरमधुरविलास R. 119; Sb. 6. 80. 56 विद्याधरलीला 11-16 H. 6. 19. 39;
विद्याधरललिता R. 120; Sb. 6. 82. 57 सारंग 11-17 H. 6. 19. 40; R. 122; Sb. 6.84. 58 भ्रमरावली 12-7 H. 6. 20. 5; R. 46; भ्रमररिञ्छोलि Sb. 6. 11. 59 मालतीकुसुम 12-8H. 6. 20. 14; R. 66; Sb. 6. 30. 60 कङ्कमलेखा 12-96, 6, 20. 22; R, 84; Sb. 6.47; छडुणिका Sb. 8.8.

Page #431

IV. 98]
प्राकृत-वृत्त-रूप-सूचिः।
61
for 12-10 H. 6. 20. 29; Kd. 2. 14; R. 100.
63 कामिनीहास 64 अपदोहक 65 श्वेता 66 भामिनी 67 arqalan 68 प्रेमविलास
62 मकरध्वजहास 12-11 H. 6. 20.35; R. 114; Sb. 6. 75; उपदोहक Kd. 2. 16. 12-13 H. 6. 19. 41; R. 126; Sb. 6. 87. 12-14 H. 6. 19. 42; R. 10, 127; Sb. 6. 89. 12-14 (4, 5, Is; 4, 4, , s) Vjs. 3. 54. 12-14 (3स; 3 भ, Vjs. 3. 51. 12-14 (4 x 3; 4 x 3, s) Vjs. 4. 84.
12-15 H. 6. 19. 43; R. 129; Sb. 6. 91.
69 काञ्चनमाला
12-16 H. 6. 19. 44; R. 132; Sb. 6. 93.
70 agerfacfta 12-17 H. 6. 19. 45; R. 134; Sb. 6. 95.
71 पङ्कजश्री
72 amer
13-7 H. 6. 20. 6; R. 48; Sb. 6. 12.
13-8 H. 6. 20, 15; R. 68; Sb. 6. 32. 13-9 H. 6. 20. 23; R. 86; Sb. 6. 49. 13-10 H. 6. 20. 30; R. 102; Sb. 6. 64. 13-10 (6, 4, 3; 6; 4) H. 5. 37; R. 25; Sb. 4, 19. 13-11 Ck. 21; Kd. 2. 15; Pp. 1. 78;
H. 6. 20,36; R. 116; Sb. 6. 77. 13-12 H. 6. 20. 41; R, 11, 127; Sb. 4. 6; 6. 88. 13-14 H. 6. 19. 46; R. 137; Sb. 6. 98. 13-14 (6, 4, 3; 6, 4, 4) H. 5. 38.
13-15 H. 6. 19. 47; R. 140; Sb. 6. 100.
13-15 (4, 5, 4; 4, 4, 1, 18) Vjs. 3. 53.
82 कामिनी क्रीडनक 13-16 H 6 19.48; R. 142; Sb. 6. 102; चूलिका Ck. 26; Pp.
1. 167; चूडालदोहक Kd. 2. 17.
13-17 H. 6. 19. 49; R. 144; Sb. 6. 104. 13-21 Ck. 27.
14-7 H. 6. 20. 7; R. 50; Sb. 6. 14. 14-8 H. 6. 20. 16; R. 70; Sb. 6. 34.
14-9 H. 6. 20. 24; R. 88; Sb. 6. 51.
73 कुवलयदाम 74 मरकतमाला 75 भ्रमरधवल 76 दोहक
77 उपदोहक 78 af
79 अमरधवल 80 ACHCHYĦĦ
81 नन्दा
83
84 उपचूलिका
85 fans oft
86
87 कलहंस
88 after14-10 H. 6. 20. 31; R. 104; Sb. 6. 66.
14-11 H. 6. 20. 37; R. 117; Sb. 6. 79.
14-12 H. 6. 20. 42; R. 9, 129; Sb. 4. 5; 6, 90. 14-12 (4 x 3, s; 4, 4, ss) Vjs. 4, 27. 14-12 Sb. 8. 5.
89 भ्रमर विलास
90 दोहक
91 द्विपथक
92 fuent
93 gga
14-13 H. 6. 20. 47; R. 139; Sb. 6. 99.
94 मुखपालन तिलक 14-15 H. 6. 19. 50; R. 147; वरतिलक Sb. 6. 107.
95 वसन्तलेखा
14-16 H. 6. 19. 51; R. 149; Sb. 6. 109.
96 गुणधवल 97 प्रसन्ना 98 मागधिका

३५१
14-16 (6, 4, 4; 6, 4, 4, 2) H. 5. 36.
14-16 (3, s; 4) Vjs. 3. 52.
14-16 (6, , Is; 8, 7, Is) As. 5; Kd. 2. 18; Vjs. 4. 48; वैतालीय H. 3. 53; Kd, 5. 1.

Page #432

छन्दोऽनुशासनम् ।
[IV.99 to 99 आपातलिका 14-16 (6, भ, ss; 8, भ, ss)H.3.55; Kd. 5.3;-Vjs. 4.50. 100 सारसिका 14-16 (3 स, ; 3 भ, ss) Vjs. 3. 50. 101 बिन्दुतिलक 14-16 (4x3,8; 4, 4, 5, Is) Vjs. 4. 66. 102 विषमगलिता 14-16 (4, ज, 4,8; 4,5,5,s) Vjs. 4. 104. 102A मङ्गल 14-16 (ab=14; cd=16) Sb.4.20. 103 मधुरालापिनीहस्त 14-17 H. 6. 19. 523; R. 151; Sb. 6. 111. 104 गुणधवल 14-17 (6,4,4; 6, 4, 4,3) H. 5.36%B R.24. 105 कुङ्कमलता 15-7 H.6.20. 8; R.52; Sb. 6. 16.
15-7 H. 106 विद्याधर 15-8H. 6. 20. 17; R. 72; Sb. 6. 36. 107 सन्ध्यावली 15-96.6.20.25%; R.90; Sb. 6. 53. 108 मनोहरा 15-10 H. 6. 20. 32; R. 106; Sb. 6. 68. 109 मदनविलास 15-11 H.6.20.38; R. 120; Sb. 6.81; संदोहक Kd. 2. 16%;
उद्गाथक Ck. 28. 110 चन्द्रलेखिका 15-12 H. 6. 20. 44; R. 131; Sb. 6. 92. 111 कुञ्जरविलसित 15-13 H. 6. 20.48; R. 141, Sb. 6. 101. 112 अनकललिता 15-1.4 H.6.20.51; R.148; Sb 6. 108. 113 मखपडि 15-16 H. 6. 19.53; 21.2; R. 154; Sb.6. 114. 114 कुसुमलतागृह 15-17 H. 6. 19. 54; R. 156; Sb. 6. 115. 115 शशिशेखर 16-7 H. 6. 20.9; R. 54; Sb. 6. 18. 116 कुब्जककुसुम 16-86.6.20. 18; R.74; Sb. 6. 38. 117 कुञ्जरललिता 16-9 H. 6. 20. 26; R. 92; अङ्गदललिता Sb. 6.55. 118 छडुणिका 16-9 (4x4; 4 x 2, 1) Sb. 8.7. 119 आक्षिप्तिका 16-10 H. 6. 20. 33; R. 108; Sb. 6. 70. 120 विद्याधरहास 16-11 H.6.20. 39; R. 122; Sb. 6. 83. 121 सुतालिङ्कन 16-12 H. 6. 20. 45; R. 132; Sb. 6. 94. 122 राजहंस 16-13 H. 6. 20. 49; R. 143; Sb. 6. 103. 123 मन्मथविलसित16-14 H. 6. 20. 52; R. 150; Sb. 6. 110; चउबोला Pp. 1. 131. 124 कज्जललेखा 16-15 H. 6. 20. 54; R. 155; Sb. 6. 114. 124Aबेसर 16-15 (ab= 16; cd = 15) Ck. 20. 125 रत्नमाला 16-17 H.6. 19. 55; R. 160; Sb. 6. 117. 126 औपच्छन्दसक 16-18 (6, र, य; 8, र, य) H. 3. 54; Kd. 5. 2; Vjs. 4. 49. 127 कदम्बशिरस् 17-7 Sb. 6. 20; लीलालय H. 6. 20. 10; R. 56. 128 कुसुमास्तरण 17-8 H. 6. 20. 19; R. 76; Sb. 6. 40. 129 कुसुमावली 17-9 H. 6. 20. 27; R. 94; Sb. 6. 57. 130 किन्नरलीला 17-10 H. 6. 20.34; R. 110; Sb.72. 131 कुसुमायुधशेखर 17-11 H.6.20. 40; R. 123; Sb. 6. 85. 132 कङ्केल्लिलता .17-12 R. 135; कङ्केल्लिलताभवन H.6.20.46; कङ्केल्लिलताभरण Sb. 6.96. 133 अशोकपल्लवच्छाया 17-13 H. 6. 20. 50; R. 145; Sb.6.105. 134 ओहुल्लणक-वारंगडी17-14 H. 6. 20. 53; R. 152; Sb. 6. 112.

Page #433

VI. 13]
प्राकृत-वृत्त-रूप-सूचिः। 135 किलिकिश्चित 17-15 H. 6.20. 55%; R. 157; Sb. 6. 115. 136 शशिबिम्बित 17-16 H. 6.20. 56; R. 161; Sb. 6. 117. 137 घत्ता 18-18 Ck. 43. 138 चित्राक्षरा 24-26 As. 27. 139 विषमा गलितक24-25 H. 4. 45. 140 विषमा गलितक25-24 H. 4. 45.
.1 रासालुब्धक 2 छाणिका 3 रासानन्दित 4 चूडामणि 5 वेरालु 6 भङ्गद्विपदी .7 चतुष्पथ 8 ललितक
Section V
विषमचतुष्पदी 11, 15, 12, 15 As. 10. 12, 12, 12, 13 Sb. 8.9. 12, 12, 11, 10 As. 12. 13, 11, 12,15 Ck. 48. 13, 11, 13, 15 Ck. 33. (4 or 5)x(3 to7)Jns. 5. 60-63. 14, 10, 20,20 Vjs. 4. 69. 19, 19, 19,20 As. 18. 20 or 21,20 or 21,) . 22 or 23,22 or 23,
H. 5. 39; R. 26; Sb. 4.20. 22,22,22,25 As. 7. 26,26, 30,27 As. 13.
9 मङ्गल
10 संगतक 11 चित्ररेखा
Section VI
पश्चपदी 1 करही मात्रा 13, 11, 13, 11, 13 Pp. 1. 137; Vjs. 4. 30. 2 नन्दा मात्रा 14, 11, 14, 11, 14 Pp. 1. 138. 3 मोदनिका मात्रा 14, 12, 14, 12, 14 Vjs. 4. 30. 4 चारुसेनी मात्रा 15, 11, 15, 11, 15 Pp. 1. 140. 5 भद्रा मात्रा 15, 12, 15, 12, 15 Pp. 1. 141. 6 राजसेना मात्रा 15, 12, 15, 11, 15 Pp. 1. 142 (See also Pp. 1. 133). 7 चारुनेत्री मात्रा 15, 13, 15, 13, 15 Vjs. 4. 30. 8 तालकिनी मात्रा 16, 12, 16, 11, 16 Pp. 1. 143. 9 मात्रा
16, 12, 16, 12, 16 H. 5. 17; R. 12; Sb. 4.8%3B
=राढक Ck. 34. 10 मत्तमधुकरी 16, 11 or 12, 16, 11 or 12, 16 H. 5. 19; Kd. 2. 28 com.;
R. 13; Sb. 4.9. 11 मत्तबालिका 16, 12 or 18, 16, 13 or 13, 16 H. 5. 18; Kd. 2. 28 com.;
___R. 13; Sb. 4.9. . 12 राहुसेनी 16, 14, 16, 14, 16 Vjs. 4. 30. 13 मत्तविलासिनी 16, 12, 14 or 16, 12, 14 or 16; H. 5. 20; Kd. 2. 28 com.;
. R. 14; Sb. 4. 10. ४५ छ दो.

Page #434

३५४ 14 मत्तकरिणी 15 मोहिनी 16 बहुरूपा
छन्दोऽनुशासनम् ।
[NI,M 16, 12, 16 or 17, 12, 16 or 17; H. 5. 21; Kd. 2. 28 com.;
R. 14; Sb. 4. 10. 19, 11, 19, 11, 19 Pp. 1. 139. Mixture of different lines among these. H. 5. 22; Kd. 2.28 com.; R. 15%; Sb. 4. 11.
1-8 षट्पदजाति 9-16 उपजाति 17-24 अवजाति 25 घत्ता 26 घत्ता 26A घत्ता 27 घत्ता 27A घत्ता 27B घत्ता 28 झुल्लणा 29 रसिका 30 घत्ता 31 पत्ता 32 घत्ता 33 कीर्तिधवल 34 षट्पद धवल
Section VII
षट्पदी (Divisible into two similar halves) 7,7,10-17 H.6.1 5%; Kd. 2. 29 com; R.30-32; Sb.5.3.4.. 8, 8, 10-17 H. 6. 16; Kd. 2. 29 com; R. 30-32; Sb. 5. 5. 9,9,10-17 H. 6. 17; Kd. 2. 29 com; R.30-32; Sb. 5. 6. 8,8, 11 Kd. 2. 29 com. 10, 8, 11 Kd. 2.29; ef. III. 166 above. 10,8,12 See above III. 168, 176... 10, 8, 18 Ck. 43; Kd. 2. 29; Pp. 1. 99; छाणिका Sb.8. 11. 10, 8, 14 See above III. 180-185. : 10,8,22, (14) See above III. 192. 10, 10, 17 Pp. 1. 156. 11, 11, 11 Pp. 1. 86. 12,8, 11 Kd. 2. 30. 12,8, 12 Kd. 2. 30; Sb. 8. 11.3. 12, 8, 13 Kd. 2.29; Sb. 8. 11. 2. 14, 8, 16 or 17 H. 5. 35; Kd. 2. 32; R. 23. 18, 12, 12 R. 23; Sb. 4. 18.
1 श्रीधवल 2 यशोधवल 3 यशोधवल
Section VIII
अष्टपदी (14, 8, 14, 8)x2 H. 5. 33; Kd. 2. 34. 14, 12, 14, 12, 11, 10, 11, 10 H. 5. 34; R. 22. 14,12,14,12,11, 12, 11, 126.5.34.
Section IX
द्विभङ्गी
(Stropic Couplets) 1 अधिकाक्षरा (III. 151) + गीतिका (I. 43)= अधिकाक्षराशीर्षक Jns. 5. 57;
Vis. 4. 41-42. 2 अश्वाक्रान्ता (III. 110) + गाथा (II. 4)= सोपानक Vjs. 4.77-78.

Page #435

IX. 32]
प्राकृत-वृत्त-रूप-सूचिः। 3 भाभाणक (III. 97) + उल्लाल (I. 21-22)= रासाकुल Ck. 29. 4 काम्य (III. 131) + उल्लाल (I. 21-22)= षट्पद Ck. 12; Pp. I. 105. 5 कुअर (III. 193A) + गीतिका (I.43)= कुअरशीर्षक Jns. 5. 58. 6 गाथा (II. 4) + कामिनीमोहन (III. 83)= चन्द्रायणी Ck. 39. 7 गाथा (II. 4) + काव्य (III.131) = कुण्डलिनी Ck. 38. ... 8 गाथा (II. 4) + विकलक (X. 4)= तल Vjs. 4. 80; ef. XI. 1. 9 गाथा (II. 4) + भद्रिका (I. 43)= द्विभङ्गी H. 4. 87. .. 10 घत्ता (VII. 27) + पत्ता (VII. 27)= द्विभङ्गी Kd. 2. 36. 11 दोहा (IV. 76) + कामिनीमोहन (III. 83)= चन्द्रायण Ck. 32. 12 दोहा (IV. 76) + काव्य (III. 131)= कुण्डलिक Ck. 31; Pp. 1. 146. 13 दोहा (IV.76) + घत्ता (VII. 27)= द्विभङ्गी Kd. 2. 36. 14 दोहा (IV.76) + वस्तुवदन (III. 134)= द्विभनी Kd. 2. 35. 15 दोहा (IV. 76) + संदोहक (IV. 109)= तरल Kd. 2. 34. , 16 द्विपदी (III. 158) + गीति (I. 30)= द्विभङ्गी H. 4. 86;
Kd. 2. 35%; R. 2; SbP. 4. 2. 17 पुष्पदन्त (III. 196) + गीतिका (I. 43)= पुष्पदन्तशीर्षक Jns. 5. 58;= मालाशीर्षक
Vjs. 4. 39-40. 18 भङ्गद्विपदी (V. 6) + गीतिका (I. 43)= द्विपदी Jns. 5. 64. 19 भारासक (III. 130A) + अवलम्बन (III. 13)-रासक Jns. 5.72...:.. 20 भ्रमरावलि (III. 90) + गाथा (II. 4)= खडहडक Vjs. 4. 73-75... 21 मात्रा (VI.9) + दोहा (IV.76)= रड्डा or वस्तु Ck. 34; H. 5.23; Kd. 2.35%3B
- Pp. 1. 133-143; R. 15; Sb. 4. 11; Vjs. 4. 31. 22 माला (III. 197) + गीतिका (I. 43)=मालाशीर्षक Jns. 5. 58. 23 मात्रा (VI.9) + उल्लाल (I. 22)= फुल्ल Kd. 2. 33. 24 रासावलय (III. 100) + उल्लाल (I. 22)= द्विभङ्गी H. 4. 87. 25 ललित (III. 167A) + गीतिका (I. 43)= ललितशीर्षक Jns. 5. 58. 26 वंशपत्र (III. 192A) + गीतिका (I. 43)= वंशपनशीर्षक Jns. 5. 58.. . 27 वस्तुवदन (III. 134)+दोहा (IV.76)= द्विभङ्गी Kd. 2. 35. 28 वस्तुवदन (III. 134)+ उल्लाल (I. 22)= काव्य or षट्पद or सार्धच्छन्दसू
H. 4.79 com; Kd. 2.33; Pp. 1. 120ff. 29 विद्वम (III. 189A)+गीतिका (I. 43)= विद्रमशीर्षक Jns. 5.58. 30 संगतक (III. 95B)+गाथा (II. 4)= संगतक Vjs. 4. 64-65. 31 सुभद्रा (III. 186A)+गीतिका (I. 43)= सुभद्राशीर्षक Jns. 5. 58. 32 संदानितक a group of any two metres. Vjs. 4.86.
[The following is an Alphabetical List of these Strophes :] अधिकाक्षराशीर्षक 1; काव्य s. षट्पद 28; कुण्डलिक 12; कुण्डलिनी 7; कुअरशीर्षक 5%; खडहडक 20; चन्द्रायण 11; चन्द्रायणी 6; तरल 15; तल 8; द्विपदी 18; द्विभङ्गी 9, 10, 13, 14, 16, 24, 27; पुष्पदन्तशीर्षक 17; फुल्ल 23; मालाशीर्षक-पुष्पदन्तशीर्षक 17, 22; रडा 21; रासक 19; रासाकुल 3; ललितशीर्षक 25; वंशपत्रशीर्षक 26; वस्तु = रड्डा 21; विद्रुमशीर्षक 29%; षट्पद 4, 283; संगतक 30; सार्धच्छन्दस् = षट्पद 28; सुभद्राशीर्षक 31; सोपानक 2.

Page #436

Section
X
त्रिभङ्गी
. (Strophic Triplets) 1 खण्ड (III. 17)+खण्ड+गीति (I. 30)
=द्विपदीखण्ड H. 4. 85; Kd. 2.36%3; R.1; SbP.4.1. 2 मात्रा (VI.9)+दोहा (IV.76)+ उल्लाल = त्रिभनी Kd. 2. 36. 3 द्विपदी (III. 158)+खण्ड (III. 17)+गीति (I. 30)= त्रिभङ्गी Kd. 2. 37; R. 3. 4 अधिकाक्षरा (III. 151;)+ निर्वापिता (III. 72)+गीतिका (I. 43)
___= निकलक Jns. 5. 59; Vjs. 4. 43-45 = निर्वापिताशीर्षक Vjs. 4. 45 com. 5 द्विपदी (III. 158)+अवलम्बक (III. 4)+गीति = त्रिभङ्गी H. 4. 88; R. 3. 6 मारी (III. 106)+खण्डिता (III. 29)+गीतिका (I. 43)= त्रिभङ्गी H. 4. 89 com.. 7 भङ्गद्विपदी (V. 6)+विदारी (III. 33A)+गीतिका (I. 43)= द्विपदी Jns. 5.55.
Section XI
चतुर्भङ्गी 1 गाथा (II. 4)+विकलक (X. 4)= तल Vjs. 4. 80. 2 पदाडिका (III. 40)x4 = कडवक H. 6. 1 com; Kd. 2.37; Sb. 8. 15. 3 चक्कलक A group of 4 stanzas Sb. 8. 23.
Section XII
पञ्चभङ्गी 1 गाथा (II. 4)+निकलक (X. 4)+ गाथा (II. 4)= तालवृन्त Vjs. 4 .80.
Section XIII
अष्टभङ्गी 1 वस्तुक (Vjs. 2. 1.)+ गीतिका (I. 43)
repeated 4 times = द्विपदी Vjs. 2. 1.
Section XIV
द्वादशभङ्गी : 1 वस्तुक (Vjs. 2. 1)+ विदारी (Vjs. 2. 5)+गीतिका (L. 43)
repeated four times = द्विपदी Vjs. 2.4.

Page #437

B. प्राकृत-वृत्त-नाम-सूचिः। ....( B. Alphabetical Index)
बादललिता IV. 117 अडिला III. 61 भतिदीर्ष I.90 अधिकाक्षरा III. 151. . अधिकाक्षराशीर्षक IX. 1 अनङ्गललिता IV. 112 अन्तरगलितक III. 105 भन्तुल्लक III. 114 अपदोहक IV.64 भपरपथ्या . गाथा अप्सरःकुसुम I.60 अप्सरा I.5%3B III. 51 . अप्सरोविलसित III. 16 अभिनव I. 81 अभिनवमृगाङ्कलेखा IV.78 भमिनववसन्तश्री IV. 88 अभिसारिका IV. 29 अमरधवल IV.79 अमरपुरसुन्दरी I. 13 अमृत 1.85 अरविन्दक III. 94; IV. 51 भवगाथ II. 16 अवजाति VII. 17-24 अवतंसक III. 108 अवदाम II. 17 अवदोहक IV.53 अवलम्बक III. 4, 17, 22, 29 भबस्कन्धक II.6 अवस्थितक = उत्थक्क III. 65 - अशोकपल्लवच्छाया IV. 133 अचाक्रान्ता III. 110 माक्षिप्तिका IV. 119 मानन्दित III. 36 आपातलिका IV.99 भाभाणक III. 97... भाभीर III.8 STATT III. 99
मायामक I. 51 भारनाल III. 174 आलिङ्गनक III. 141 B मावली III.95 इन्द्रगोप III. 136 उप्रगलितक III. 175 उत्थक्क III.66 उत्फुल्लक I. 18 उत्साह III. 133 उत्स्कन्धक II. 3 उद्गता गलितक III. 170 उद्गाथ = गीति. I. 30; II. 12; IV. 109 उद्गाथक IV. 109 उद्गीतक III. 107A उद्गीति II. 1 उद्दाम II. 13 उद्दोहक IV. 23 . उपकाचीदाम 1. 54 उपखण्ड III. 22 उपगन्धर्व I.75 उपगरुडपद I. 28 उपगलितक III. 104 उपगाथ II. 20 उपगीति I. 20 उपचित्रा III. 47 उपचूडामणि I. 58 उपचूलिका IV. 84 उपजाति VII. 9-16 उपदाम II. 21 उपदोहक IV. 62,77 उपभ्रमरपद I. 25 उपरसनादाम I. 56 उपवदन III. 64 उपसंगीत I.77 उपस्कन्धक I. 26 उपायामक I. 52 उल्लाल I. 21-22

Page #438

३५८
छन्दोऽनुशासनम्। एकक Vjs. 2. 4
कुअर IV. 35, 193A एकावली III.5
कुअरललिता IV. 117 ओहुल्लणक-वारंगडी IV. 134
कुअरविलसित IV. 111 औपच्छन्दसक IV. 126
कुअरशीर्षक IX.5 कङ्केल्लिनवपल्लव IV. 22
कुण्डलिक IX. 12 कङ्केल्लिलताभवन IV. 132
कुण्डलिनी IX.7 कज्जललेखा IV. 124.. . '
कुन्द III. 109 कडवक XI.2
कुपितरुष्ट रासक H. V. 15 com. कदम्बशिरस् = लीलालय IV. 127.
कुखककुसुम IV. 116 कद्रू III. 26. B
कुमुद I. 67; 67A कन्दो-तीर्थानन I. 69
कुमुदक III.87 कमलाकर I. 34
कुमुदिनी III. 115 करभक III. 135
कुरवकदाम-कुवलयदाम करही मात्रा VI. 1
कुरर रासक H. V. 15 com.
कुलक XII. 1; see Sb. 8. 23 करिमकरभुजा I.7 कर्पूर (उल्लाल) I. 22
कुवलयदाम-कुरवकदाम. IV.73
कुसुम III. 67 कलकण्ठीरुत I.88
कुसुमनिरन्तर IV. 31. कलहंस IV.87
कुसुमबाण IV. 48 काञ्चनमाला IV.69
कुसुमलतागृह IV. 114 - काञ्चनलेखा I. 14
कुसुमाकुलमधुकर IV.76 काञ्चीदाम 1. 53
कुसुमायुधशेखर IV. 131 कामलीला III. 189
कुसुमावली IV. 129 कामलेखा III. 155
कुसुमास्तरण IV. 128 . कामिनीकङ्कणहस्तक IV.83
कुसुमितकेतकीहस्त IV. 93 कामिनीक्रीडनक IV. 82
कुसुमिता III. 148 कामिनीमोहन III. 83
कृष्णसित रासक H. V. 15 com. कामिनीहास IV. 63
केतकीकुसुम IV. 44 . काव्य III. 131, 132; 134; IX. 28
केसर IV.5 किङ्किणी IV. 85
कोकिल III. 144 किन्नरमिथुनविलास IV. 55
कोकिलरिञ्छोली IV. 41 .. किन्नरलीला IV. 130
कोकिलावली IV. 41 किलिकिञ्चित IV. 135
कोहुम्भक III. 162 किसलयमाला III. 157A
कौमुदी III. 31 कीर्तिधवल VII. 33. .
क्रीडनक III. 85; IV. 17 कुङ्कुम (उल्लाल) I. 21
क्षिप्तक-अडिला As. 24,26
क्षिप्तक S. रथोद्धता (Sk.) कुङ्कुमकला IV.28
क्षिप्तिका = आक्षिप्तिका IV. 119 कुङ्कुमकेसर I.73
खञ्जक III. 129%; IV. 27: H. IV. कुङ्कुमतिलक IV. 14
41-75; SbP. III. 1 कुङ्कुमतिलकावली I. 35
खाकान्त रासक H. V.15 com. कुङ्कुमलता IV. 105
खना I.94 कुडमलेखा IV.60 . . .
खडहडक IX. 20

Page #439

प्राकृत-वृत्त-नाम-सूचिः।
खण्ड III. 17
| चन्द्रोद्योत IV. 33 खण्डोदत III. 187; IV. 11A.
चन्द्रोद्योतक IV.67 खण्डिता III. 29
चन्द्रिका III. 52 खिधितक S. वंशपत्रपतित (Sk.)
चपल I.82-83 . . खेटक III. 10
चपला see under गाथा and IV. 40 गगनाङ्क III. 152
चम्पककुसुम IV.1 गणद्विपदी I. 3.
चम्पककुसुमावर्त IV. 10. गन्धारी III. 81A
चम्पकशेखर IV. 16 गन्धोदकधारा III. 27
चलतनु रासक H. V. 15 com. गरुडपद I. 27
चारु I. 15 गलितक III. 103; 113; H. 4.29-40; चारुनेत्री (मात्रा) VI. 7 SbP. 2.4
चारुसेनी V. 4 गलिता Vjs. 4. 89-105
चित्ररेखा V. 11 गाथ I.20; II.9; III. 26
चित्रलेखा III. 154 TOT II. 4; also a general term for AC TIT. 45: 152A any metre, cf H. 7. 33; Jns. 5.
चित्राक्षरा IV. 138 73-75, Kd. 5. 10 गाथिनी II. 5,22
चूडामणि I. 57; V. 4 गीत III. 159
चूडालदोहक IV.82 गीति I.30
चूलिका IV. 82 गीतिका I. 39, 43; 56B.
छणिका I. 38; IV. 15, 41, 60, 92,
... 118; V.2; VII. 25, 26, 27 गीतिसम I.31 गुणधवल IV.96,104
छित्तक III.53 गोन्दल I. 78
जम्भेदिका 1.11 गोरोचना IV.36
जलधरविलसित IV. 70 घत्ता I. 41; III. 15, 60; IV. 31, 137;
जलहरण III. 185 VII. 25-278; 30-32
जातीफल II. 8 घत्तानन्द I. 42
जुल्हणा I. 84 चालक XI.3
ज्योत्स्ना III. 21 चच्चरी I.80
झम्बटक III. 27 चञ्चल रासक H. V. 15 com.
झुल्लणा VII. 28 चतुष्पथ V.7.
डुमिला s. दुमिला चतुष्पदी III. 100, 168, 176
ढोसा =गाथा II. 4 चतुर्बोला IV. 123
तरकङ्ग III. 91, 107 चन्द्रक रासक H. V. 15 com.
तरल IA. 15 चन्द्रलेखा I. 83; III. 141
तल IX.83;XI.1 चन्द्रलेखिका IV. 110.
तारा III. 32 चन्द्रहास IV. 24 . .
तारागणा IV.36 चन्द्राक्रान्ता III.71
ताराध्रुवक I. 62,62A चन्द्रानन मदनावतार III. 82
तालकिनी (मात्रा) VI.8 चन्द्रायण IX. 11
तालवृन्त XII.1 चन्द्रायणी IX.6
| तिलक III. 74.

Page #440

३६०
छन्दोऽनुशासनम्। तीर्थानन I.69
नृत्तगति III. 95A विकलकX. 4
पङ्कज IV. 23 त्रिभङ्गी III. 183;X. 2-3, 5-6
पङ्कजश्री IV.71 त्रिवलीतरङ्गक IV. 46
पति IV. 113 दण्डक III. 179
पञ्चचामर नाराच 8. नाराच दण्डकल III. 180
पञ्चाननललिता IV. 61 दर्दुर III. 98
पथ्या III. 84 दाम II. 10
पथ्या गाथा S. गाथा दामिनी II. 23
पदगलिता III. 19; s. विभूषणा दीपक III. 6
पद्धडिका III. 40 दीपिका III. 163
पद्मावती III. 181 दीर्घक I.87
पद्मिनी III. 37 दोहक IV. 76, 90
परिनन्दित III. 57 दोहा = दोहक
पवनध्रुवक I.64 द्रुता III. 139
पवनोद्भुत III. 130 द्रुमिला III. 184
पादाकुलक III. 38 द्विपथक I. 19; IV. 91
पारणक III. 35 द्विपदी III. 158; IX. 18; X.73;
पुण्यामलक IV.21 XIII. 1; XIV. 1
पुष्पदन्त IV. 196 द्विपदीखण्ड X.1
पुष्पदन्त शीर्षक IX. 17 द्विभङ्गी IX. 9, 10, 13, 14, 16, 24, 27
पुष्पमाला I. 16 धनद रासक H. V. 15 com.
प्रगीता III. 13 धवल H. V. 40; R. 28; SB. 4.41
प्रज्ञामूल S. पुण्यामलक धवला IV. 40
प्रभावती III. 80 ध्रुवक III.3
प्रसन्ना IV.97 ध्रुवा H. VI. 1; Vjs. 2.7; Sb. 5.1 नटचरण III. 13A
प्रसृता I. 73A; III. 188 नन्दा IV. 81; VI. 2
प्रहेलिका R.21; Sb.4.14 नन्दिनी III. 53
प्रेमविलास IV.68 नकुंटक III. 118-119
प्लवंगम III.96 नलिनी III. 146
F* IX. 23 नवकदलीपत्र I. 49; °पत्रा I. 50
फुल्लडक H. 5, 41; Sb. 8. 29 नवकुसुमितपल्लव IV. 22
बकुलामोद IV. 18 नवकोकिल III. 173
बहुरूपा मात्रा VI. 16 नवचम्पकमाला IV. 86
बहुल III. 4 A. नवपुष्पंधय IV.54
बाणासिका III. 63 नवरङ्गक I. 63
बालभुजङ्गाविजृम्भित I.74. नवविद्युन्माला IV. 45.
बिन्दुतिलक IV. 101. नागकेसर IV.72
बेसर IV. 124 A नाराच III. 14; 142A; 176A
भङ्गद्विपदी V.6 निध्यायिका III. 30; 73; 78.
भगुरासक III. 130A निर्वापिता III. 72; शीर्षक X.4 | भद्रा (मात्रा) VI.5

Page #441

प्राकृत-वृत्त नाम सूचिः। भद्रा (चतुष्पदी) III. 154 A .
मधुभार III.2 भद्रिका I. 43
मधुरालापिनीहस्त IV. 103 भामिनी IV.66
मनोरमा III. 76 भाराकान्त I. 68
मनोवती III. 11 भासुरक As. 30
मनोहरा IV. 108 भित्तक III. 54
मन्मथतिलक IV. 19 भुजङ्गविक्रान्त I. 61: ।
मन्मथविलसित IV. 123 भूषणां गल्तिक III. 58
मरकतमाला IV.74 भ्रमरद्रुत I. 70
मरहट्टा III. 166 भ्रमरधवल IV.75 . .
मलयमारुत IV. 25 भ्रमरपद I. 24
मलयविकसिता I. 10 भ्रमररिम्छोली IV.58
मल्लिका III. 156 भ्रमररुत L32
मल्हणक IV.3 भ्रमरविलास IV. 89
महातोणक III. 128 भ्रमरावली = (श्री III. 90 ); IV. 58. महानुभावा III. 12 भ्रवक्रणक IV, 38 .
मागधनकुटी III. 121 मकरध्वजहास IV.62
मागधिका IV.98 मकरन्दिका IV. 8
माङ्गलिका IV. 28 मङ्गल IV. 102A%; V.9; s. also H. 5.40; HIIT VI. 9; also cf. VI. 1-16 R.27; SbP. 4.41
मात्रासमक III. 43 · मङ्गलावती I.9
मानिनी III. 25 मञ्जरी III. 106
मारकृति III.9 मडिला III.62
मार्गसंलाप IV. 37 मणिरत्नप्रभा IV. 1s...
मालती III. 41, 157 मत्तकरिणी VI. 14
मालतीकुसुम IV. 59 मत्तबालिका VI. 11
माला II. 11; IV. 198 मत्तमधुकरी VI. 10
मालागलितक I. 56 A; III. 194 मत्तमातङ्गविज़ाम्भित I.91
मालागलिता III. 186 मत्तविलासिनी VI. 13 .
मालागाथ II. 24 मदनगृहा III. 192
मालादाम II. 25 मदनविलसिता I.9 .
मालाधुवक I.92-93.95 मदनविलास IV. 109 ...
मालाविलसित IV. 20 मदनातुर IV. 47
मालाशीर्षक IX. 17, 22 मदनावतार III. 82 ...
मालिनी III. 1768 मदनावास IV. 26
मुक्ताफलमाला IV. 39 मदनोदक IV. 32.
मुक्तावलिका III. 48 मधुकरविलसित IV.9
मुक्तावली गलितक S. मुक्कावलिका मधुकरवृन्द IV. 43
मुखगलितकs. मुखगलिता मधुकरी III. 149 ...
मुखगलिता IV. 11 मधुकरीसंलाप IV. 37........ । मुखपति IV. 113
४६ छन्दो.

Page #442

३६२
मुखपाठनतिलक IV. 94 मुग्धगलितक III. 190 मुग्धिका III. 153
मेघ III. 167
मेघा III. 150
मेहाणी III. 1854 मोनिका (मात्रा) VI. 3 मोहिनी (मात्रा) VI. 15 मौक्तिकदाम I. 47; ०दाम्नी I. 48 यशोधवल VIII. 2-3 रक्ता III. 10
रगडाध्रुवक III. 65
रचिता III. 160 161 रड्डा = वस्तु IX. 21
रतिरमणप्रिय 8. दीर्घक I. 87 रतिवल्लभ III. 79
रनकण्ठिका I. 36
रखमाला III. 112: IV. 125 खाली IV. 34
रथ्यावर्णक I. 79 रमणीयक III. 102
रसनादाम I 55
रसिका VII 29
राजसेना (मात्रा) VI. 6
राजहंस IV. 128 राढक = मात्रा VI. 9 रावण (मस्तक IV. 6 रास III. 50; IV. 6 रासक III. 101, 126;
5.
IX. 19; general term; 8. H. Vjs. 4. 37-38 रासाकुल IX. 3
रासानन्दित V. 3 रासावलय III. 100
राखालुब्धक V. 1
राहुसेनी (मात्रा) VI. 12
रिपुच्छन्दस् I. 39 रेवा I. 2
रोडक - काव्य III. 131
रोला III 132 लक्ष्मिका III 164

सुशासनम् ।
also a 3-15;
लक्ष्मी III. 140 लघुचतुष्पदी III. 34 लम्बिता III. 116-17 लब I 28
ललतक I. 15
ललित शीर्षक IX. 25
ललितक III. 113; V. 7
खलिता I. 40. III. 118 137-88 1490
लवली I, 12
लीलालय IV. 127
लीलावती III. 182.
वंशपत्र IV. 192 वंशपत्र शीर्षक IX 26
वंशस्था III. 172
वदनक III 49; (common name R. 19; Sb. 4, 33)
वनय IV 54
वनराज III 111
वरतिलक IV. 94
बसन्तलेखा IV. 95 वसन्तोत्सव III. 198 वसुद्विपदी I. 6
वस्तु IX. 21 = रड्डा
वस्तुक III. 100, 131, 143
वस्तुवदन III. 134
वानवासिका III. 46 वामनिका I. 20
वारंगडी IV. 133 बिगलितक III. 125 विगाथ II. 14
विगाथा - उद्ङ्गीति II. 1
=
विच्छिति I. 17 III. 147
विजयक III. 1
विजया I. 1; III. 76 विदाम II, 15
विदारी III. 334; also of Vja 2.5;
Sb. 8.99
विद्याधर IV. 106 विद्याधरलीला IV. 56 विद्याधरास IV. 120
.

Page #443

प्राहसपुर-ग्राम-सूचिः।
विद्युत् III. 68
विद्युल्लता IV.50 विद्युद्विलसित III. 1A विद्रुम III. 165%; IV. 189A विदुम शीर्षक IX. 29 विनता III. 177, 178 विपुला IV. 30 विपुला गाथा S. गाथा विभूति III.70 विभूषणा III. 59 विभ्रम III.75 विभ्रमविलसितवदन IV. 52 विलम्बिता गलितक III. 123 विलासिनी III. 55-56%; 178A विशाला I. 96. . विश्लोक III. 44 विषमगलिता IV. 102 विषम शीर्षक III. 196 विषमा गलितक IV. 139, 140 aftet III. 81 वीरप्रिय रासक H. 5.15 com. वृन्तलक III.74 वेरालु V.5 वैतालीय IV.98 शतपत्र I. 89 TRAT III. 37A शशाङ्कवदना III.7 शशिबिम्बित IV. 136 शशिवदना III.7 शशिशेखर IV. 115 शालभञ्जिका पथ्या III. 84 शिखा I.373; II.2 शिव रासक H. 5.15 com. शीर्षक म. 4.76-833; R. 6 शुभगलित III.92 शुभा III. 86 श्यामा III. 127 sft III. 90 श्रीधवल VIII. 1 श्वेता IV.65 षट्पद IX. 4,28
। षट्पदजाति VII.1-8 षट्पद धवल VII.34 संकीर्ण H. 4. 27 संकीर्णस्कन्धक II. 5, 7. संकीर्णा H. 6.22 संकुलक III. 39 संगतक V. 10; IX.30 संगता III. 171 संगलितक III. 18.. संगाथ II. 18 संगीत I. 76 संदानितक IX.32 संदाम II. 19 संदोहक IV. 109 सन्ध्यावली IV.108 समगलितक III. 145 समनकुंटक III. 120 समशीर्षक II. 12A; III. 195 संपिण्डिता गलिता III. 102 सरस्वती III. 69. सहकारकुसुममञ्जरी IV. 80 सामुद्गक IV.2 सामुद्द्रका III. 169 साम्या 8. शम्या सारङ्ग IV.57 सारसिका IV. 100 सार्धच्छन्दस् IX.28 सालभञ्जिका III. 142 सिंहपद I. 86 सिंहविक्रान्त I. 72 सिंहविजृम्भित IV. 7. सिंहावलोक III. 42 सिंहिनी II.7 सिद्धि III. 37b सुखावास IV. 49. सुतारा III. 191 सुतालिङ्गन IV. 121 सुधा S. शुभा. सुन्दरागलितक III. 20 सुप्रभा III.89

Page #444
सुभग I. 66 सुभगविलास JV. 4 सुभद्रा IV. 186A सुभद्रा शीर्षक IX.31 सुमङ्गला III. 77 सुमना III. 33 सुमनोरमा IV. 12 सुमह III. 26A सुमुखी IV. 42 सुरक्रीडित I. 71 सोपानक III. 10; IX.2 सोमकान्त नाराच III. 142 A सोरठ्ठ = अवदोहक IV.53 सौम्या III. 102 स्कन्धक I. 44 छन्दोऽनुशासनम् / | स्कन्धकसम I. 45; समा I.46 स्थविरासनक I. 65 स्वमक I.59 स्वरद्विपदी I. 4 . हंसिनी III. 24 हंसी III. 88 हक्का III. 176 / हरिगीत = गीत III 159 हरिणीकुल I. 29 हरिणीपद I. 33 हाकलि III. 28 हीर III. 124 हीरावली III.93 हृदयालिका R. 5.21; SB. 4.15. हेला III. 122 For Personal & Private Use Only