Book Title: Agam 14 Upang 03 Jivabhigam Sutra Part 02 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006344/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANe namo siddhANaM, namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHRI JU SUTRA PART : 02 sil 14014 221 : ALL-02 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcArtha-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-dhAsIlAlajI-mahArAjaviracitayA prameyadyotikArakhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||shrii-jiivaabhigmsuutrm|| SANDOCOMDOCOMODDODCONDOOONAR (dvitIyo bhAgaH) niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzakaH pAlanapuranivAsi-zreSThizrI-rasikalAla maNIlAla mahetA tatputra pradatta-dravyasAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstrodvArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH vIra-saMvat vikrama saMvat IsavIsana prati 1200 2499 2029 1973 mUlyam-rU0 30-00 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnuM // zrI ma. sA.va. sthAnavAsI jenazAddhAra samiti, hai. greddiy|| 1 // 37, 2048, (saurASTra) Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India. ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naipa ytnH| utpatsya te'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlohyayaM niravadhivipulA ca pRthvI // 1 // harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tacca kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 bhUkhyaH 3. 30-00 prathama AvRtti prata 12000 vIra saMvat 249 vikrama saMvat 2029 isavIsana 1973 mudra: maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda. jIvAbhigamasUtra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAta:uSAkALa, sanyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) ulkApAta-moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (2) digdAha-koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava -vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta-AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya nA thAya. (5) vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. (6) cUpaka-zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene cUpaka kahevAya. A pramANe cUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathama 1 prahara svAdhyAya na karavo. (7) yakSAdIta-koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa-kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. (9) mahikAzveta-zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddaghAta-cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAta:kAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM ta taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jivAbhigamasUtra bhAga dUsare kI viSayAnukramaNikA a.naM. viSaya tIsarI pratipatti u. 1 1 nairayika jIvoM kA nirUpaNa 2 ratnaprabhA pRthvI ke bhedoM kA nirUpaNa 3 pratyeka pRthivI meM rahe huve narakAvAsoM kA nirUpaNa 4 ratnaprabhA pRthvIke kharakAMDa AdikA evaM anya pRthvI meM rahe huve dhanodadhyAdi ke bAhalya kA nirUpaNa 5 ratnaprabhA pRthvI ke kSetraccheda kA kathana 6 ratnaprabhA pRthvI ke saMsthAnakA nirUpaNa 47-53 7 sAtoM pRthivIyAM lokako sparzanevAlI hai yA alokako sparza karatI hai? 53-65 8 sAtoM pRthvI ke dhanodadhi dhanavAta, tanuvAta ke tiryagbAhalya kA nirUpaNa 65 - 93 9 jIvoM kI utpatti kA nirUpaNa 93-110 pRSThAGga 22 nArakoM kI sthitikAlakA nirUpaNa 23 naraka meM pRthivyAdi ke sparzAdikA nirUpaNa 10 prati pRthvIke vibhAga pUrvaka uparake evaM adhastana 110- 143 caramAnta ke antara kA kathana 11 ratnaprabhAdi pRthvIyoM ke paraspara meM agalI 2 pRthivIviyoM ko lekara pUrva pUrvakI pRthivIkA bAlya evaM vistAra setulyavAdikA nirUpaNa 143 - 151 dUsarA uddezA tIsarA uddezA 24 nairayikoM ke pudgala parimANakA nirUpaNa 1-10 11-17 17-23 172-186 12 pratyeka pRthvI meM kitane kitane narakAvAsa hone kA kathana 152-171 13 narakAvAsoM ke saMsthAna - AkAra kA nirUpaNa 14 narakAvAsoM ke varNagandha AdikA nirUpaNa 15 narakAvAsoM ke mahatva - vizAlapanekA nirUpaNa 16 narakAvAsa kiM dravyamaya yAne kisake bane hai ? 17 nAraka jIvoM kI utpatti kA nirUpaNa 18 pratyeka nAraka jIvoM ke saMhanana kA nirUpaNa 19 nAraka jIvoM ke ucchavAsa AdikA nirUpaNa 20 nArakoM ke kSudhA evaM pipAsA AdikA nirUpaNa 21 nArakoM ke narakabhava duHkha ke anubhavanakA nirUpaNa jIvAbhigamasUtra 23-31 32-47 186-198 198-207 207-211 211-242 242-252 252-270 270-286 287=327 327-341 342-358 359 - 374 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiryagyonika adhikArakA prathama uddezaka 25 tiryagyonika jIvoM kA nirUpaNa 375-399 26 pakSiyoM kI lezyA AdikA nirUpaNa 399-420 27 gaMdhAGgo kA nirUpaNa 420-430 28 svastika Adika vimAnoM kA nirUpaNa 430-445 tiryagyonika adhikArakA dUsarA uddezA 29 saMsArasamApannaka jIvoM kA nirUpaNa 445-453 30 bhedasahita pRthivI Adi ke sthityAdikA nirUpaNa 453-473 31 avizuddha evaM vizuddha lezyAvAle anagAra kA nirUpaNa 473-481 32 samyak-kriyA evaM mithyAkriyA ye do kriyA eka kAla meM eka jIva meM hone kA niSedha 481-488 tIsarA uddezA 33 bhedasahita manuSyoM ke svarUpakA nirUpaNa 489-496 34 dakSiNadizAke manuSyoM ke ekoruka dvIpakA nirUpaNa 496-502 35 ekoruka dvIpake AkAra AdikA nirUpaNa 502-538 36 ekorukadvIpa meM rahe vRkSoM kA nirUpaNa 538-565 37 ekorukadvIpa meM rahanevAle ke AkArAdirUpa AdikA nirUpaNa 565-593 38 ekorukadvIpa kI manuSya strI ke rUpa AdikA nirUpaNa 593-616 39 ekorukadvIpastha jIvoM ke AhAra Adi kA nirUpaNa 616-638 40 ekoSakadvIpa meM indramahotsava Adi mahotsava viSaya praznottara 638--662 41 ekorukadvIpa meM Diba-Damara kalaha Adi viSayakA nirUpaNa 662-681 42 AbhASika dvIpakA nirUpaNa 681-685 43 hayakarNa dvIpakA nirUpaNa 685-716 44 devoM ke svarUpakA nirUpaNa 716-739 45 uttara dizA meM rahe huve asurakumAra devoM kA nirUpaNa 739-746 46 nAgagakumAroM ke bhavanAdidvAroM kA nirUpaNa 747-771 47 vAnavyantara devoM ke bhavana AdikA nirUpaNa 771-785 48 jyotiSika devoM ke vimAna Adi kA nirUpaNa 785-789 49 dvIpa evaM samudroM kA nirUpaNa 790-804 50 jagatI ke uparake padmavaravedikA kA nirUpaNa 804-828 51 vanaSaNDa AdikA varNana 828-902 ||smaapt // jIvAbhigamasUtra Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shrii vItarAgAya nmH|| zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitAyA prameyadhotikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam hindI-gurjarabhASAnuvAdasahitam ||shrii jiivaabhigmsuutrm|| (dvitIyo bhAgaH) tRtIyA patipattiH prArabhyatedvitIyA pratipatti nirUpitA tato'vasaraprAptAM tRtIyA pratipatti nirUpayati tatra nairayikAdi caturvidhasaMsArasamApannakajIveSu prathamaM nairayikaprarUpaNAmAha'tattha NaM je te' ityaadi| mUlam-tattha NaM je te evamAhaMsu cauvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA te evamAhaMsu taM jahA-NeraiyA tirikkhajoNiyA maNussA devA / / se kiM taM jeraiyA ? NeraiyA sattavihA pannattA taM jahA-paDhama puDhavI jeraiyA doccA puDhavINeraiyA, taccA puDhavI NeraiyA, cautthI puDhavINeraiyA, paMcamIpuDhavINeraiyA, chaTrI puDhavI NeraDyA sattamI puDhavI neriyaa| paDhamANaM bhaMte ! puDhavI kiM nAmA kiM gotA pannattA ? goyamA ! NAmeNaM dhammA gotteNaM rynnppbhaa| doccA NaM bhaMte ! puDhavI kiM nAmA kiM gotA pannattA? goyamA! NAmeNaM vaMsA gotteNaM skrppbhaa| evaM eeNaM abhilAveNaM savvAsiM pucchA, NAmANi imANi selA taccA, aMjaNA cautthI riTThA paMcamI maghA chaTI mAghavaI sattamA jAva tamatamA gotteNaM pannattA // imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kevaiyA bAhalleNaM pannattA ? goyamA ! imANaM rayaNappabhA puDhavI asIuttaraM joyaNasayasahassaM bAhalle NaM pnnnnttaa| evaM eeNaM abhilAveNaM imA gAhA-aNugaMtavvA jI. 1 jIvAbhigamasUtra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 'asIyaM battIsaM aTThAvIsaM taheva vIsaM ca / aTTArasa solasagaM aTUTuttarameva hiTTimiyA // sU0 1 // chAyA - tatra khalu ye te evamAhuzcaturvidhAH saMsArasamApanakA jIvAste evamAhuH tadyathA nairayikAstiryagyonikA manuSyA devAH / atha ke te nairayikAH ? nairayikAH saptavidhAH prajJaptA stadyathA - prathamapRthivI nairayikAH dvitIya pRthivI nairayikAH tRtIya pRthivI nairayikA caturtha pRthivInairayikAH paJcamapRthivInairayikAH SaSTha pRthivI nairayikAH saptamapRthivInairayikAH / prathamA khalu bhadanta ! pRthivI kiM nAmnI kiM gotrA prajJaptA ? gautama ! nAmnA dharmA gotreNa ratnaprabhA / dvitIyA khalu bhadanta ! pRthivI kiM nAmnI ki gotrA prajJaptA ? gautama ! nAmnA vaMzA gotreNa zarkarAbhA / evam etena amilApena sarvAsAM pRcchA nAmAni imAni zailA tRtIyA, aJjanA caturthI, riSTA paJcamI madhA SaSThI mAghavatI saptamI yAvat tamastamA gotraNa prajJaptA ? iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI kiyatA bAhalyena prajJaptA ? gautama ! iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI azItyuttaraM yojanazatasahasraM bAlyena prajJaptA / evametenAbhilApena iyaM gAthA - 'azIti dvAtriMzadaSTAviMzati stathaiva viMzatizva | aSTAdaza SoDazaikamaSTottaramevAdhastanA // 1 // jIvAbhigamasUtre - TIkA- 'tattha' tatra teSu dazasu pratipattimatsu madhye 'je te' ye te AcAryAH 'evamAhaMsa' evamAhu: - evamAkhyAtavantaH kimAkhyAtavanta statrAha - ' caubvihA ' 9 tIsarI pratipatti kA prAraMbha dvitIya pratipatti kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra tRtIya pratipatti kA nirUpaNa karate haiM usameM nairayikAdi cAra prakAra ke saMsAra samApannaka jIvoM meM prathama nairayikoM kI prarUpaNA karate hai 'tattha NaM je te evamAhaMsu cauvvihA saMsArasamAvaNNamA jIvA' i0 TIkArtha - 'tattha NaM' ina daza pratipatti vAdiyoM ke bIca meM 'je te evamAhaMsa' jina AcAryoM ne 'evamAhaMsa' aisA kahA hai ki 'caubvihA trIjI pratipattinA prAra'bha-- khIjI pratipattinuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra trIjI pratipattinu nirUpaNa kare che. temAM nairayika vigere cAra prakAranA saMsAra samApannaka jIvAmAM pahelAM nairayikanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. jIvAbhigamasUtra 66 tattha NaM je te evamAhaMsu cauvvihA saMsArasamAvannagA jIvA " tyAhi. TIDArtha -- ' tattha NaM' thA izaprahAranI pratipatti vAhiyAbhAM je te evamAhaMsu' ne mAyAryo me udhu che. " cauvvihA saMsArasamAvannagA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.1 nairayikajIvanirUpaNam ityAdi, 'cauvihA' caturvidhA catuH prakArakAH, 'saMsArasamAvannagA jIvA' saMsArasamApannakA jIvAH te evamAhaMsu' te-AcAryA evam-vakSyamANaprakAreNa jIvasaMkhyAviSaye aahuH-kthitvntH| cAturvidhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'NeraiyA' nairayikAH, 'tirikkhajoNiyA' tiryagyonikAH, tathA-maNussA' manuSyAH, tathA -'devA'sa devAH, tathA ca nArakatiryamanuSyadevabhedena saMsArasamApannakA jIvAzcaturvidhAH prajJaptA iti / caturvidhajIveSu madhye prathamaM nArakaM jJAtuM prazna yannAha-'se ki te' ityAdi, 'se ki ta NeraiyA' atha ke te nairayikAH nArakANAM kiM lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati'NeraiyA sattavihA paNattA' nairayikAH saptavidhA:-saptamakArakAH prajJaptAH kathitA iti / saptavidhabhedameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA'paDhamA puDhavI jeraiyA' prathama pRthivInairayikAH prathamAyA~ ratnaprabhApRthivyAM samudubhavA nArakAH prathamapRthivInArakA ityarthaH 'doccA puDhavI neraiyA' dvitIya pRthivInairayikAH dvitIyasyA zarkarApabhApRthivyAM samudbhavA nairayikAH dvitIyasaMsArasamAvanagA jIvA' saMsAra samApanaka jIva cAra prakAra ke hai 'te evamAsu' unhoMne isa sambandha meM aisA kahA haiM-'NeraiyA tirivakhajoNiyA, maNussA, devA' nairayika (1) tiryagyonika (2) manuSya (3) aura deva (4) isa taraha nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva ke bheda se saMsArI jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiN| ___ 'se kiM taMNeraiyA' he bhadanta ! nArakoM kA kyA lakSaNa hai aura kitane unake bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'NeraiyA sattavihA panattA' he gautama ! nairayika sAta prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA-'jaise-'paDhamA puDhavI raiyA' prathama pRthivI ke nairayika-ratna prabhA nAma kI pahili pRthivI meM utpanna hue nairayika 'doccA puDhavI neraiyA' dvitIya pRthivI jIvA " sasArI 7ve yA2 prA2nA yA cha, " te evamAhaMsa " tayAra mA sadhamA sa yuM che. 'NeraiyA tirikkhajoNiyA maNussA devA' nai2yi: (1) tiyAni (2) manuSya (3) ana hevA (4) mA zata nA24, tiyaya mnussy| ane devanA bhedathI saMsArI jI cAra prakAranA kahelA che. " se kiM taM jeraiyA" hai sAvana! nAnu zurakSaNa cha 1 mA prazranA uttaramA prabhu gautamasvAmIna cha "NeraiyA sattavihA paNNattA" he gautama nI sAtArA yA cha. "ta jahA" te mApramANe cha. rema- 'paDhamA padavI jeraiyA' pahelI 2tnamA nAmanI pRthvImA utpannathayeA nyi| 1. 'doccA puDhavI jeraiyA' bhI pRthvInA naiyi ra zazamA vImA jIvAbhigamasUtra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre pRthivInairayikA ityarthaH / taccApuDhavI NeraiyA' tRtIya pRthivInairayikA stutIyasyAM pRthivyAM samudbhavA nArakA stRtIya pRthivInArakA ityarthaH 'cautthI puDhavI NeraiyA' caturtha pRthivInairayikAH catu pRthivyAM samudbhavA nArakAzcaturthapRthivI nArakA ityarthaH 'paMcamI puDhavI jeraiyA' paJcama pRthivInairayikAH paJcamyAM pRthivyAM samudbhavA nairayikAH paJcama pRthivI nairayikA ityarthaH / 'chaTThI puDhavI raiyA' SaSThapRthivI nairayikAH SaSThayAM pRthivyAM samudbhavAH nairayikAH 'sattamI puDhavI NeraiyA' saptama pRthivI nairayikAH saptamyAM pRthivyAM samudbhavA nairayikAH saptama pRthivInairayikA ityarthaH tathA ca nArakapRthivInAM saptavidhatvAttadAzritA nAraka jIvA api saptaprakArakA bhavanti AdhArabhedenAdheyabhedasyAvazyakatvAditi / samprati prati pRthivInAma gotraM vaktavyamiti tatra-nAma gotrapatipAdanArthamAhake nairayika-dvitIya zarkarA prabhA pRthivI meM utpanna hue nairayika 2, 'taccA puDhavI jeraiyA' tRtIya pRthivI nairayika-tRtIya bAlukA prabhA pRthivI meM utpanna hue nairayika 3, 'cautthI puDhavI jeraiyA' caturthI pRthivI nairayika-cauthI paGkaprabhA pRthivI meM utpanna hue nairayika 4, 'paMcamI puDhavI raiyA' pAMcavIM pRthivI ke nairayika pAMcavIM-dhUmaprabhA pRthivI meM utpanna hue nairayika 5, 'chaTThI puDhavI raiyA' chaThI pRthivI ke nairayika chaThI-tamA pRthivI meM utpanna hue nairayika 6, aura 'sattamI puDhavI jeraiyA' sAtavIM pRthivI ke nairayika sAtavIM tamatamA pRthivI meM utpanna hue nairayika, isa taraha nAraka pRthivIyoM kI sapta prakAratAse tadAzrita nAraka jIvoM meM bhI sapta prakAratA kahI gaI hai kyoMki AdhAra ke bheda se Adheya meM bhI bheda ho jAte haiM aba inameM pratyeka prathivI ke nAma aura gotra utpanna thye| nai2thi' taccA puDhavI jeraiyA' trI pRthvI 2 vAyumA nAmanI chatamA utpanna yesA nai2yi| 3, 'cautthI puDhavI NeraiyA' yAthA 54mA nAmanI pRthvImA utpanna thye| nai2thi / ' paMcamI puDhavI NeraDyA' pAMcamI pRthvI je dhUmaprabhAnAmanI pRthvI che, temAM utpanna thayelA nairayike 5, 'chadrI puDhavI NeraiyA' chIpRthvI 2 tabhAnAmanI pRthvI cha, tamA atpanna thye| naiyi 6 bhane 'sattamI puDhavI jeraiyA' sAtabhI tamastamA nAmanI pRthvImAM utpanna thayelA nairayike che, ArIte sAta prakAranI nAraka pRthvI hovAthI temAM rahevAvALA nAraka paNa sAta prakAranA kahyA che. kemake-AdhAranA bhedathI AdheyamAM paNa bheda AvI jAya che. have A pratyeka pRthvInA nAma ane tenA gotranuM kathana karavAmAM Ave jIvAbhigamasUtra Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU.1 nairayikajIvanirUpaNam 'paDhamANaM' ityAdi, ' paDhamANaM bhaMte ! puDhavI' prathamA khalu bhadanta ! pRthivI 'ki nAmA' kiM nAmnI kinanAdikAla prasiddhAnvartharahita nAmavatI 'kiM gotrA kimanvarthayuktanAmavatI 'pannattA' prajJaptA - kathiteti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NAmeNaM dhammA gotteNaM rayaNappabhA' nAmnA dharmA gotreNa ratnaprabhA tathAcAnvarthaH ratnAnAM prabhA bAhulyaM yatra sA ratnaprabhA ratnabahuletyarthaH / 'doccANaM bhaMte ! puDhavI' dvitIyA khalu bhadanta ! pRthivI 'kiM nAmA ki gottApannatA' kiM nAmnI kiM gotrA ca prajJapteti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'NAmeNaM vasA gotteNaM sakkarapabhA' nAmnA dvitIyA pRthivI vaMzA kathyate gotreNa ca zarkarAprabhA prajJaptA, zarkarANAM prabhA - bAhulyaM yatra sA zarkarAprabhA zarkarA bahuletyarthaH ' evaM eeNaM abhilAveNaM saccAsiM pucchA' evam kahate haiM- 'paDhamANaM bhaMte! puDhavI kiM nAmA kiM gottA' he bhadanta ! prathama pRthivI kisa nAma vAlI hai ? kisa gotra vAlI haiM ? kyA vaha anAdi kAla se prasiddha anvartha rahita nAma vAlI hai ? yA anvartha yukta nAma vAlI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! nAmeNaM dhammA gote rayaNappabhA' he gautama! prathama pRthivI nAma se dharmA hai aura gotra se ratnaprabhA hai kyoMki ratnoM kI prabhA arthAt bAhulya yahAM rahatA hai isaliye yaha sArthaka gotra vAlI hai 'doccANaM bhaMte puDhavI kiM nAmA kiM gotA pannattA' he bhadanta ! dvitIya pRthivI kisa nAma vAlI aura kisa gotra vAlI haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! nAmegaM vaMsA-gotterNa sakarapabhA' he gautama! dvitIya pRthivI nAma se vaMzA hai aura gotra se zarkarAprabhA hai kyoMki yahAM para zarkarA kI prabhA kA bAhulya hai 'evaM eeNaM che. 'paDhamANaM bhaMte! puDhavI kiM nAmA kiM gottA' he lagavan pahelI pRthvInu zu nAma che ? ane tenuM geAtra zu che? zuM te anAdikALathI prasiddha anva rahita-vinAnA nAmavALI che ? athavA anya cengyunAmavALI che ? A prazna nA uttaramA prabhu gautama svAmIne he che } 'goyamA ! NAmeNa ghammA gotteNaM rayaNasabhA' he gautamA pahelI pRthvItuM nAbhadharmA che, ane tenu gotra ratnaalA che. kemake ratnAnI prabhA arthAt temAM ratnAnuM adhikapaNa rahe che. tethI te sArtha gotravANI che. 'doccA NaM bhaMte! puDhavI kiM nAmA kiM gottA paNNattA' he bhagavat khIjI pRthvInuM zuMnAma che? ane tenu geAtra zu' che ? A praznanA uttaramA ahe 'goyamA ! nAmeNaM vaMsA gotteNaM sakkarappabhA' he gautama! mIjI pRthvInu nAma vazA che, ane tenu gAtra za`rAprabhA che. kemake tyAM zarAnI alAnu adhi pazu rahe' che. 'evaM eeNaM abhilAveNaM savvAsi jIvAbhigamasUtra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre uparidarzitAbhilApena prakAreNa sarvAsAM pRthivInAM pRcchA yathoktarUpeNa sarvatra praznaH karaNIya ityarthaH / tathAhi-'NAmANi imANi' nAmANi AsAM saptAnAM pRthivInAm imAni tathAhi-'selA' iti nAma tRtIyasyAH 'aMjaNA cautthI' aJjanetinAma caturtha pRthivyaaH| 'rihA paMcamI' riSTeti nAma pazcama-pRthivyAH / 'maghA chaTThI' madheti nAma SaSThI pRthivyaaH| 'mAghavatI sattamA' mAdhavatI ca saptama pRthivyAH nAma bhavati 'jAva tamatamA gotteNaM pannattA' yAvat tamastamaH prabhA gotreNa prajJaptA atra yAvatpadena prathamA gotreNa ratnaprabhA dvitIyA gotreNa zarkarApamA, tRtIyA gotreNa bAlukAmabhA caturthI gotreNa paGkaprabhAH pazcamI gotreNa dhUmaprabhA abhilAveNaM savvAsiM pucchA' isI prakAra tRtIyAdi pRthivIyoM ke sambandha meM bhI prazna karanA caahiye| __NAmANi' ityAdi inake nAma isa prakAra haiM -'selA'-yaha tRtIya pRthivI kA nAma hai 'aMjaNA' yaha caturthI pRthivI kA nAma hai 'riTThA' yaha paMcamA pRthivI kA nAma hai 'maghA' yaha chaThI pRthivI kA nAma hai 'mAgha. vatI' yaha sAtavIM pRthivI kA nAma hai 'jAva tamatamA goteNaM pannattA' yAvatpada se yahAM aisA samajhAyA gayA hai ki 'ratnaprabhA' yaha prathama pRthivI kA gotra hai 'zarkarA prabhA' yaha dvitIya pRthivI kA gotra hai 'bAlu kA prabhA' yaha tRtIya pRthivI kA gotra hai 'paGkaprabhA' yaha caturthI pRthivI kA gotra hai 'dhUma pramA' yaha paMcamI pRthivI kA gotra hai 'tamaH prabhA' yaha chaThI pRthivI kA gotra hai aura 'tamastamaH prabhA' yaha sAtavIM pRthivI kA puchA' Aja pramANe trIjI, jethI vigere pRthvInA saMbaMdhamAM paNa prazna pUchA naye. ___NAmANi' tyAhi tenA nAbhI mApramANe cha. 'selA' zrI vAtuM nAma zaitA cha. ' aMjaNA ' yAthA pRthvInu nAma mAcha. 'riSTA' pAMyabhI 5vIna nAma riTA cha. ' maghA ' 74ii pRthvInu nAma bhaghA se prabhArI cha. mAdhavatI / sAtabhI pRthvItuM nAma bhApatI che. jAva ' tamatamA gotteNaM paNNattA' yAvatpathI mahiyAM meyu sabhA ne 'ratnaprasA' ye pahalI pRthvInuM gotra che. "zarkarAmabhA" e bIjI pRthvInuM gotra che. "vAlukAprabhA" e prIla pAtra cha. '5'5' yAthI pRthvInu gotra cha. 'dhUmaprasA' e pAMcamI pRthvInuM gotra che. "tamaprabhA e chaThThI pRthvInuM gotra che. ane tamaratamaprabhA e sAtamI pRthvInuM netra che. tenA AlApake A pramANe che, jIvAbhigamasUtra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU.1 nairayikajIvanirUpaNam SaSThI gotreNa tamaH prabhA - etadanta pRthivyAH grahaNaM bhavatIti / AlApakAzcettham - 'taccANaM bhaMte ! puDhavI kiM nAmA kiM gottA ? goyamA ! nAmeNa selA, goteNa vAlaya pabhA cautthIrNa bhaMte ! puDhavI kiM nAmA kiM gottA goyamA ! nAmeNaM aMnaNA gotteNaM paMkappA |4| paMcamANaM bhaMte ! puDhavI kiMnAmA kiM gottA ? goyamA ! nANaM riTThA goteNaM dhUmadhpabhA 5 / chadvANaM bhaMte! puDhavI kiM nAmA kiM gotA ? goyamA ! nAmeNaM maghA goteNaM tamapyamA / 6 sattamANaM bhaMte ! puDhavI kiM nAmA ki gottA ? goyamA ! nAmeNaM mAghAI gotteNaM tamatamadhyabhA 7 / ' iti vyAkhyA- 'taccANaM bhaMte ! puDhavI' tRtIyA khalu bhadanta ! pRthivI 'kiM nAmA kiM gotA pannatA' kiM nAmnI kiM gotrA ca prajJaptA ? bhagavAnAha he gautama / nAmnA zailA gotreNa bAlukAprabhA, bAlukAyAH prabhA bAhulyaM yatra sA bAlukA bahuletyarthaH 'cautthI bhaMte! puDhavI' caturthI khalu bhadanta ! pRthivI 'kiM nAmA kiM gottA pannatA' kiM nAmnI kiM gotrA ca prajJaptA bhagavAnAha - he gautama! nAmnA aJjanA gotreNa paGkaprabhA paGkasya prabhA - bAhulyaM yatra sA paGkapamA paGkabahuletyarthaH 'paMcamINa bhaMte! puDhavI' paJcamI khalu bhadanta ! pRthivI 'kiM nAmA kiM gAttA pannattA' kiM gotra hai / AlApaka isa prakAra hote haiM jaise- 'taccANaM' ityAdi / 'taccANaM bhaMte! puDhavI kiM nAmA kiM gottA' he bhadanta ! tRtIya pRthivI kA kyA nAma hai aura kauna gotra hai ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA tRtIya pRthivI nAma se zelA hai aura gotra se bAlukA prabhA hai kyoMki bAlukA kI prabhA bAhulya yahAM para hai 'cautthINaM bhaMte! puDhavI kiM nAmA kiM gottA' he bhadanta ! caturthI pRthivI kisa nAma vAlI aura kisa gotra vAlI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' he gautama! caturthI pRthivI nAma se to aJjanA hai aura gotra se paGkaprabhA hai kyoMki paGka kIcaDa kA bAhulya yahAM rahatA hai 'paMcamINaM bhaMte! puDhavI' he bhadanta ! pAMcavIM prema ' taccANaM' chatyAhi 'taccANaM bhaMte ! puDhavI kiM nAmA kiM gottA ' bhagavan trIjI pRthvInuM zu' nAma che ? ane tenuM gAtra zuM che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne he che ! 'goyamA !' he gautama! trI pRthvInuM nAma zailA che. ane tenu' gAtra vAlukAprabhA' che kemake temAM vAlukAnI alAnu adhiyA raheDhuM che. 'cautthI NaM bhaMte! puDhavI kiM nAmA ki gottA' he bhagavan ceAthI pRthvInuM zuM nAma che? ane tenuM geAtra zu che ? A praznanA uttaramA anu uhe hai 'goyamA ! ' he gautama ! ceAthI pRthvInuM nAma aMjanA ' e pramANe che. ane tenuM getra ' paMkaprabhA ' che. kemake temAM 5ka eTale ke adRvatu adhiGa pAlu rahetuM che. ' paMcamINa bhaMte ! puDhavI ' he bhagavan pAMyabhI 6 jIvAbhigamasUtra Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre nAmnI kiM gotrA ca prajJaptA, bhagavAnAha-'gautama ! nAmnA riSTA gotreNa dhUmaprabhA dhUmasyeva prabhA yasyAH sA dhUmaprabhA / 'chaTThINaM bhaMte ! puDhavI' SaSThI khalu bhadanta! prathivI 'ki nAmA kiM gotA pannatA ki nAmnI kiM gotrA ca prajJaptA, bhagavAnAha-he gautama ! nAmnA maghA gotreNa tamaHprabhA tamaso'dhakArasya prabhA bAhalyaM yatra sA tamaH pramA bahaletyarthaH / 'sattamI NaM bhaMte ! puDhavI' saptamI khalu bhadanta ! pRthvI 'kiM nAmA ki gottA' kiM nAmnI kiM gotrA ca prajJaptA, bhagavAnAha-he gautama ! nAmnA mAghavatI gotreNa tamastamaH prabhA, tamastamasaH prakRSTatamasaH prabhAbAhulyaM yatra sA tamastamaH prabhA prakRSTatamo bahuletyartha tduktm-| dhammA vaMsA selA aJjaNariTTA maghAya mAghavaI / sattaSNaM puDhavINaM ee nAmA u nAyacyA // 1 // pRthivI kisa nAma vAlI aura kisa gotra vAlI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama ! pAMcavIM pRthivI nAma se riSTA hai aura gotra se dhUmaprabhA hai-kyoMki dhUma ke prabhA jaisI prabhA yahAM rahatI hai / 'chaTTeNaM bhaMte puDhavI' he bhadanta ! chaThavIM pRthivI kisa nAma vAlI aura kisa gotra vAlI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-gautama ! chaThavIM pRthivI nAma se maghA hai aura gotra se tamaH prabhA hai-kyoMki yahAM andhakAra kI prabhA kA bAhulya rahatA hai 'sattamINaM bhaMte ! puDhavI' he bhadanta ! sAtavIM pRthivI kisa nAma vAlI aura kisa gotra vAlI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! sAtavIM pRthivI nAma se mAghayatI hai aura gotra se tamastamaH prabhA-kyoMki yahAM para gADha andhakAra kA bAhulya hotA hai jaise kahA pRthvInuM zuM nAma che ? ane tenuM gotra kayuM che ? tenA uttaramAM prabhu kahe cha 'goyamA ! he gautama ! pAyabhI pRthvI nAma 2i04aa cha bhane tenu gAtra dhUmaprabhA " che. kemake dhUmADAnI prabhA jevI prabhAnuM adhikapaNe temAM rahe che 'chadrINaM bhaMte ! puDhavI' hai lagavan chI pRthvInu zu nAma cha ? bhane tenu gotra zucha ? yA prazna uttaramA prabhu cha hai 'goyamA!' hai gautama ! chaThI prathvInuM nAma maghA che. ane tenuM gotra "tamaH prabhA" che. kemake temAM aMdhakAranI prajAnuM vizeSa paNuM rahe che. 'sattamINaM bhaMte ! puDhavI' lagavan ! sAtamI pRthvI nAma cha ? ana tenu gAtra zu cha 1 tenA uttaramA prasu cha, 'goyamA !' he gautama sAtamI pRthvInuM nAma "mAghavatI !" e pramANe che. ane tenuM netra tamastama prabhA e pramANenuM che. kemake temAM gADha aMdhArAnI vizeSatA rahelI che. jema jIvAbhigamasUtra Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU.1 nairayikajIvanirUpaNam rayaNA sakkara bAluya paMkA dhUmA tamAya tamatamAya sattAhaM puDhavINaM ee gottA muNeyavvA' // 2 // 'dharmA vaMzA zailA aJjanAriSTA maghA ca mAghavati / saptAnAM pRthivInAmetAni nAmAni tu jJAtavyAni // 1 // ratnA zarkarA bAlukA paGkA dhUmA tamA ca tamastamA / saptAnAM pRthivInAmetAni gotrANi jJAtavyAni || 2 || iticchAyA | samprati prati pRthivI bAhulyadamidhAtumAha - 'imANaM bhaMte ! ityAdi, 'imANaM bhaMte ! iyaM khalu bhadanta ! ' rayaNappamA puDhavI' ratnaprabhA prathamA nArakapRthivI 'kevaiyA bAhalleNaM pannatA' kiyatA bAhalyena sthaulyena prajJapteti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'imANaM rayaNappabhA puDhavI' iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI 'asI uttaraM joyaNasaya sahassaM bAhalleNaM pannatA ' azItyuttaraM yojanazatasahasraM bAhalyena prajJaptA - kathitA, azIti yojanasahasrAdhikaikalakSayojana parimitaM ratnaprabhA pRthivyAH sthUlatvamityarthaH / ' evaM ee hai - 'ghammA vaMsA, selA' ityAdi / tAtparya yaha hai-dharmA, vaMzA, zelA, aJjanA, riSTA, maghA evaM mAghavatI ye sAta pRthivIyoM ke kramazaH 7 sAta nAma haiM, tathA rahanA, zarkarA, bAlukA, paGkA, dhUmA, tamA aura tamaye sAta pRthivIyoM ke kramazaH 7 sAta gotra haiM / stamA, aba sUtrakAra hara eka pRthivI kA bAhulya-sthUlatA - moTAi kahate haiM- 'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kevaiyA bAhalleNaM pannattA' he bhada. ta! yaha ratnaprabhA pRthivI kitanI moTAi vAlI hai ? uttara meM bhagavAn kahate haiM 'asI uttara jopaNa sayasahassaM bAhalleNaM pannattA' he gautama ! prathama pRthivI kI moTAI eka lAkha assI hajAra yojana kI hai ' evaM adhuM che } 'dhammA vaMkhA khelA' ityAhi yA gAthAnuM tAtparya me che ! dharmA vaMzA, zaisA, gannA, riSTA, bhadhA, ane bhAdhavatI, yA sAta pRthvIyonA ubhazaH sAta nAbheo che. tathA ratnA, zaza, vAluA, paMDA, dhUmA, ane tabhA, ane tamastamA A sAta pRthvIceAnA kramazaHsAta gAtra che. have sUtrakAra dareka pRthvInuM khAhulya adhikapaNuM, arthAt sthUlapaNAnuM athana 42 che. 'imANaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI kevaiyA bAhalleNaM' he bhagavan yA ratnaprabhA pRthvI keTalI vistAra vALI kahelI che ? mA praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne uhe che 'asIuttara joyaNasayasahasse bAhalleNaM pannattA' he gautama ! pahelI pRthvInA vistAra eka lAkha e sIhajAra caiAjanane che. 'a jI0 2 jIvAbhigamasUtra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___jIvAbhigamasUtre abhilAvaNaM' evaM ratnaprabhA bAhulyAbhilApena 'imA gAhA' iyaM gAthA-dvitIyAdi tattatpRthivI bAhalyapratipAdikA 'aNugaMtavvA' anugantavyA anusaraNIyA, tathAhi-'asIyaM' ityAdi, 'asIya' iti ratnaprabhA pRthivyA bAhalyaM sUtra eva kathitam 1 / dvitIya zarkarAmabhA pRthivyAH 'battIsaM' iti dvAtriMzatsahasrayojanAmyadhikaikazatasahasrayojanaparimitaM bAhalyam 2 / tRtIya bAlukAprabhA pRthivyAH 'aTThAvIsaM' iti-aSTAviMzati sahasrayojanAmyadhikaikazata sahasrayojanaparimitaM bAhamyam 3 / 'taheva' tathaiva-tenaiva prakAreNa caturtha paGkapabhA pRthivyAH 'vIsaMca' iti viMzati sahasrayojanAmyadhikaikazata sahasra parimitaM bAhalyam 4 / paJcama dhUmaprabhA pRthivyAH 'aTThArasa' iti-aSTAdaza sahasrayojanAmyadhikaikazata sahasrayojana parimitaM bAhalyam 5 / SaSThatamaH prabhA pRthivyAH 'solasagaM' poDaza sahasrayojanAmyadhikazata sahasrayojanaparimitaM bAhalyam 6 / saptama tamastamaH prabhA pRthivyAH 'aThThattarameva hiDimiyA' adhastanAyA aSTa sahasrayojanAmyadhikaikazata sahasrayojana parimitaM bAhalyamstIti / evaM sarvAsAM pRthivInAM bAhalyamavagantavyamiti // 1 // eeNaM abhilAverNa' isI taraha isa abhilApa ke anusAra 'imA gAhA aNugaMtavvA' isa gAthA kA anugamana karanA cAhiye-vaha gAthA-isa prakAra hai-'asIyaM battIsaM' ityAdi isa gAthA kA tAtparya aisA hai-prathama pRthivI kI moTAI eka lAkha assI hajAra yojana kI hai dUsarI pRthivI kI moTAI eka lAkha battIsa hajAra yojana kI hai tIsarI pRthivI kI moTAI eka lAkha aThAIsa hajAra yojana kI haicauthI pRthivI kI moTAI eka lAkha bIsa hajAra yojana kI hai pAMcavIM prathivI kI moTAI eka lAkha aThAraha hajAra yojana kI hai chaThI pRthivI kI moTAI eka lAkha solaha hajAra yojana kI hai tathA sAtavoM pRthivI kI moTAI eka lAkha ATha hajAra yojana kI hai| sU0 // 1 // eeNaM abhilAveNaM' se za ma malitA pramANe 'imA gAhA aNugaMtavvA' yA gAthAnu anugamana--manusa24 42 4. te ||thaa maprabhAainI cha. 'asIyaM battIsaM' tyAhi thAtuM tA5ya se che , pahesI pRthvInA vistAra eka lAkha eMsI hajAra jana paryaratane che. bIjI pRthvIne vistAra ekalAkha batrIsa hajAra ejanane che. trIjI pRthvIne vistAra eka lAkha aThyAvIsa hajArajanane che. jethI pRthvIne vistAra ekalAkha vIsa hajAra janane che. pAMcamI pRthvIne vistAra eka lAkha aDhAra hajAra yojana che. chaThI pRthvIne vistAra eka lAkha soLa hajAra yojana che. tathA sAtamI pRthvIne vistAra ekalAkha ATha hajAra janane che. te sU. 1 che jIvAbhigamasUtra Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU.2 ratnaprabhApRthivyAH bhedanirUpaNam 11 mUlam-imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kaivihA pannattA, goyamA! tivihA pannattA taM jahA-kharakaMDe paMkabahule kaMDe Ababahule kaMDe imIse NaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavIe kharakaMDe kaivihe pannatte goyamA! solasavihe pannatte taM jahA-rayaNakaMDevairera, verUlie3, lohiyakkhakaMDe4, masAragalle 5, haMsagabbheda, pulae7, sogaMdhie8 jotirase 9 aMjaNe10 aMjaNapulae11, rayae12, jAyarUve13, aMke 14, phalihe15, riTekaMDe16, imIseNaM bhaMte !rayaNappabhAe puDhavIe rayaNakaMDe kaivihe paNNatte goyamA egAgAre pannatte evaM jAva riTTe / imIseNaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavIe paMkabahule kaMDe kaivihe pannatte ? goyamA egAgAre pannatte / evaM Ababahule kaMDe kai. vihe pannatte ? goyamA! egAgAre pannatte / sakkarappabhANaM bhaMte ! puDhavI kaivihA pannattA ? goyamA ! egAgArA pannattA evaM jAva ahe sattamA ||suu02|| chAyA-iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI katividhA prajJaptA ? gautama ! trividhA prajJaptA tadyathA-kharakANDam 1, patabahulaM kANDam 2, abbahulaM kANDam 3, asyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhApRthivyAM kharakANDa katividhaM prajJaptam ? gautama ! SoDazavidhaM prajJaptam / tadyathA-ratna kANDam 1, vajram 2, vaiDUryam 3, lohitAkSam 4, masAragallam 5, haMsagarbham 6, pulakam 7, saugandhikam , 8, jyotIrasam 9, ajanam 10, aJjanapulAkam 11, rajatam 12, jAtarUpam 13, aGkam 14, sphaTikam 15, riSTaMkANDam 16, etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivyAM ratnakANDa katividhaM prajJaptam ? gautama ! ekAkAraM prajJaptam / evaM yAvadriSTam / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivyAM paGkabahulaM kANDa katividhaM prajJaptam ? gautama ! ekAkAraM prajJaptam / evamabbahulaM kANDa katividhaM prajJaptam ? gautama ! ekAkAraM prajJaptam / zarkarAmabhA khalu bhadantaH pRthivI katividhA prajJaptA? gautama ! ekAkArA prajJaptA evaM yAvadadhaH saptamI ||suu02|| jIvAbhigamasUtrA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ___ TIkA-'imA NaM bhaMte !" iyaM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhA puDhavI' ratnaprabhA pRthivI 'kaivihA pannattA' katividhA-katiprakArakA prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tivihA pannattA' trividhAtriprakArikA prajJaptA-kathitA, prakAratrayaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'kharakaMDe' kharakANDam - kANDaM nAmaviziSTo bhUbhAgaH kharaM kaThinam tathA ca kaThino bhUbhAgaH kharakANDam / 'paGkabahule kaMDe' paGkabahulaM kANDa dvitIyam, paGkasya kardamasya bahulatA-AdhikyaM vidyate yatra tAdRzaM kANDaM paGkabahulaM kANDamiti / 'Ababahule kaMDe' abbahulaM kANDam apo jalasya bAhulya mAdhikyaM vidyate yatra tAdRzaM kANDamabahulaM kANDam tattRtIyamiti, tadevaM kharakANDa paGkabahulakANDA aba sUtrakAra ratnaprabhA Adi pRthivI sambandhI bhedoM ke prakAra kahate haiM - 'imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kai vihA pannattA'-ityAdi / TokArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kaivihA pannattA 'he bhadanta ! yaha ratnaprabhA pRthivI kitane prakAra kI kahI gaI haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tivihA pannattA' 'he gautama! ratnaprabhA pRthivI tIna prakAra kI kahI gaI hai 'taM jahA' jaise'kharakaMDe' kharakANDa viziSTa bhUbhAga kA nAma kANDa hai kaThina kA nAma khara hai tathAca-kaThina jo bhUbhAga hai vaha kharakANDa hai 'paMka bahule kaMDe' isa kANDa meM paGka-kIcar3a-kI bahulatA hai isaliye isa kANDa kA nAma 'paGka bahulakANDa' aisA kahA hai avabahule kaMDe' isa kANDa meM pAnI kI adhikatA hai isaliye ise AbahulakANDa kahA hai isa taraha khara have sUtrakAra ratnaprabhA vigere pRthvInA bhedanuM kathana kare che - 'imANaM bhaMte rayaNappabhA puDhavI kaivihA paNNattA' ityAdi sAtha-gItamasvAmI prabhu sevA prazna pUchayA cha 'imA gaM bhaMte ! raya. NapabhA puDhavI kaivihA paNNattA' he bhagavan // 29namA pRthvI DeTA prA2 nI 4DI cha? yA prazna uttaramA prasu cha , 'goyamA ! tivihA paNNattA' he gautama! 2namA pRthvI RNa prA2nI hI che. 'taM jahA' tatra praa| 'kharakaMDe' 42 is viziSTa bhUbhAganu nAma cha. mane 446554Anu nAma para che. tethI kaThaNa e je bhUbhAga-pRthvIne pradeza hoya te barakAMDa havAya che. 'paMkabahale kaMDe' 2 mAM 5 41 vizeSayamA hAya tane paMka bahula koDa" kahe che. tethI A kAMDanuM nAma "paMka bahula kAMDa e pramANe yuche.' 'Avabahule kaMDe' 2 ismAM pAtuM adhi45. hAya tavA isne "ambahulakAMDa' kahela che. A ja rIte barakAMDa, paMkakAMDa, ane akhalakAMDanA jIvAbhigamasUtra Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU.2 ratnaprabhApRthivyAH bheda nirUpaNam 13 bahukANDabhedena ratnamamA pRthivI trividhA bhavatIti / 'imIseNaM bhaMte' etasyA khalu bhadanta ! 'rayaNappabhA puDhavIe' ratnaprabhA pRthivyAm 'kharakaMDe kaivihe pannatte' kharakANDa katividhaM katiprakArakaM prajJaptaM kathitamiti praznA, bhagavAnAha'goSamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'solasavihe pannatte' poDazavidhaM SoDaza prakArakaM prajJaptaM kathitam ? SoDazavidha bhedaM darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'rayaNakaMDe' ratnakANDam. ratnAni-markatAdIni tatpradhAna kANDaM ratnakANDa prathamam 1 // 'vaire' vajram-kANDapadasya pratyekasmin anvayastena vajrakANDa mityarthaH vajramiti hIrakam vajrapAna kANDaM vannakANDaM dvitIyam 2 / 'verulie' vaiDUryakANDaM vaiDUryaratnapradhAnakaM kANDaM vaiDUryakANDaM tRtIyat 3 / 'lohiyakkhe' lohitAkSa kANDam-lohitAkSaratnapradhAna kANDaM lohitAkSakANDaM caturtham 4 'masAragalle' kANDa, paGkakANDa, aura abbahulakANDa ke bheda se ratnaprabhA pRthivI tIna prakAra kI hotI hai 'imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavIe kharakaMDe kaivihe pannatte' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo kharakANDa hai vaha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM -'goyamA ! solasavihe pannatte' he gautama ! kharakANDa solaha prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' jaise-'rayaNakaMDe' ratnakANDa yaha ratnakaNDa marakata Adi ratnoM kI pradhAnatA vAlA hai / 'vaire' vaz2akANDa kANDa padakA pratyeka ke sAtha anvaya hai ataH yahAM vaz2a zabda ke sAtha kANDa zabda kA yoga kara lenA cAhiye isa taraha vaz2akANDa vaja-hIre kA nAma hai vaz2a kI pradhA. natAvAlA kANDa vajakANDa dasarA kANDa hai| 'verUlie' vaiDUryakANDa-isa kANDa meM vaiDUrya ratnoM kI pradhAnatA hai 'lohiyakkhakaMDe' lohitAkSakANDa methI 2tnaprabhAvI 1 2nI thAya che. 'imIse NaM rayaNappabhApuDhavIe khara kaMDe kaivihe pannatte' he bhagavan ! 2tnaprabhA pRthvInA 2 pa2 cha ta keTalA prakArane kahevAmAM Avela che. A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke 'goyamA! selasavihe paNNatte' 3 gautama! 424i3 saNa prAranA Dasa . 'taM jahA' ta se! 412 mA prabhArI cha. 'rayaNakaMDe' 2tnaDa, mAnais bha24 vigere 2tnAnI pradhAnatApANI che. 'vaire' qonsis, sis pahane hanI sAthe saMbaMdha rahela che. tethI ahiyAM vajI zabdanI sAthe kAMDa zabdane vega karavAthI vajIkAMDa e pramANe kahevAya che. vajI e hIrAnuM nAma che, vajInI pradhAnatA vALA pradezanuM nAma vajA kAMDa kahevAya che. vAkAMDa e bIjo kAMDa che, 'verulie' vaiDUya 4is-40 umA vaiDUya 2snAnu, pradhAnapA 2hecha, 'lohiya jIvAbhigamasUtra Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jIvAbhigamasUtre masAragallakANDaM pazcamam 5, 'haMsaganbhe' haMsagarbha kANDaM SaSTham 6 / 'pulae' pulaka kANDam, saptamam 7 'sogaMdhie' saugandhika kANDamaSTamam 8 'jotirase' jyotIrasakANDa nAmam 9 'aMjaNe' aJjanakANDaM dazamam 10 'aMjaNapulae' aJjanapulAkakANDamekAdazam 11 'rayate' rajatakANDaM dvAdazam 12 'jAyarUve' jAtarUpa kANDaM trayodazam 13 'aMke' aGkakANDaM caturdazam 14 'phalihe' sphaTikakANDa paJcadazama 15 'riTe kaMDe' riSTaratnakANDaM SoDazam 16 etAni sarvANi svasvanA. makhyAtAni ratnAnyeva, tadetat SoDaza makAraka kharakANDaM bhavatIti / 'imIseNaM isa kANDa meM lohitAkSa nAma ke ratnoM kI pradhAnatA hai 'masAragalle' masAragalla kANDa-isa kANDa meM masAra gallaratnoM kI pradhAnatA hai| 'haMsagabbhe' haMsagarbhakANDa-yaha haMsagarbha ratna kI pradhAnatA vAlA chaThavA kANDa hai 'pulae' pulakakANDa yaha sAtavAM kANDa hai 'sogaM. dhie' sogandhikakANDa-yaha AThavAM kANDa hai 'jotirase' jyotirama. kANDa-yaha nIvAM kANDa hai aMjaNe' aJjana kANDa, yaha dazavAM kANDa hai 'aMjaNa pulAe' aMjanapulAkakANDa yaha gyArahavAM kANDa hai 'rayae' rajatakANDa -yaha bArahavAM kANDa hai 'jAyarUve' jAtarUpa kANDa yaha terahavAM kANDa hai 'aMke' aGkakANDa-yaha caudahavAM kANDa hai 'phalihe' sphaTikakANDa-yaha pandrahavAM kANDa hai aura 'riTe kaMDe' riSTakANDa yaha solahavAM kANDa hai ye saba apane nAma se prasiddha ratna hai / isa prakAra kkhakaMDe' vAhitA xis An xisi alstAkSa nAmanA 2tnAnu pradhAnapA 2 . 'masAragalle' masAranais-241 iti bhasA26 snAnu pradhAna yAya 2 cha. 'haMsagambhe' samai3-241 visi sana 2tnAnu bhapi. paNuM raheluM che. A hiMsagarbhanI pradhAnatA vALA chaThA kAMDanuM nAma che. 'e' mA xis mA sAta che. 'sogaMdhie' mA saugaghi is nAmanA ma. is cha. 'jotirase' na18i xisi nAma tirasa 4is se pramANe se aMjaNe' An4is mA shme| is cha. 'aMjaNa pulae' mAyAramA 4is nAma ' ma TA ' cha. 'rayae' mAramA isnAma '204is, me pramANe tu cha. 'jAyAve' teramA ununAma ta35 se prabhArI che. 'aMke' yohamA unu nAma ma' ko pramANenu cha. 'phalihe' 542mA 4iunu nAma Tisis se prabhArI che. 'riTe kaMDe' sauma sisi nAma viSTasis' se prabhArInu cha. A saghaLA kAMDa pitA potAnA nAmathI prasiddha ratna che. A rIte A khara kAMDa saLa prakArane kahela che. jIvAbhigamasUtra Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.2 ratnaprabhApRthivyAH bhedanirUpaNam bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappamA puDhavIe' rasnamamA pRthivyAm 'rayaNakaMDe' ratnakANDam 'kaivihe pannatte' katividham-kati makAraka prajJaptaM kathitamiti prazna: bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egAgAre pannatte' ekAkAraM ratnakANDaM prajJaptaM kathitam / 'evaM jAva riDe' evaM ratnakANDavadeva yAvad vajraratnAdArabhya riSTa ratnakANDaparyantamapi ekAkArameva bhavati yAvatpadena vajrakANDAdArabhya sphaTikakANDaparyantasya saMgraho bhavati tathA ca-sarvameva ratna. kANDAdArasya riSTaratnakANDaparyanta kANDamekapakArameva bhavatIti bhAvaH // 1 // 'imIse NaM bhaMte ! etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhA puDhavIe' ratnaprabhApRthivyAm 'paGkabahule kaMDe kaivihe pannatte' paGkabahulaM kANDaM katividhaM kati prakArakaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' se kharakANDa solaha 16 prakAra kA hai| 'imIseNaM bhaMte' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthivI meM jo 'rayaNakaMDe' ratnakANDa hai vaha 'kaivihe paNNatte' kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate hai-'goyamA' he gautama ! 'egAgAre pannatte' ratnakANDaeka prakAra kA hI kahA gayA hai / 'evaM jAva riTe' isI prakAra se yAvat riSTakANDa bhI eka prakAra kA hI kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye yahAM yAvatpada se 'vajrakANDa se lekara sphaTikakANDa-taka ke caudaha 14 kANDoM kA saMgraha huA hai / tathA ca-ratnakANDa se lekara riSTakANDa taka ke samasta hI kANDa eka prakAra ke hI hai / 'imIse NaM bhaMte!' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhA puDhavIe' ratnaprabhA pRthivI meM 'paMkabahule kaMDe kaivihe pannatte' jo dUsarA paGkabahulakANDa hai-vaha kitane prakAra kA kahA gayA _ 'imIse NaM bhaMte' he sAvana mA 'rayaNappabhAe puDhavIe' 2(namA vImA re 'rayaNa kaMDe' 2tnais che, te 'kaivihe paNNatte' 2 prazna hA che. mA prazna uttaramA prabhu 49 cha hai 'goyamA!' he gautama! 'egAgAre pannatte' '2isis me or Desa che. 'evaM jAva riTTe' me pramANe yAvat Pioexis paNa eka ja prakArane kahela che. tema samajavuM ahiyAM yAvatpadathI vAkAMDathI laIne sphaTikakAMDa sudhInA cauda 14 kAMDene saMgraha thayo che. tathA ratnakAMDathI sana viei sudhAnA sadhA 131 30 prA2nA che. 'imIse NaM bhaMte !' he bhagavan 'rayaNappabhA puDhavIe' 2tnamA pRthvImA 'paMkavahule kaMDe kaivihe paNNatte' bIje je paMka bahulakAMDa che. te keTalA prakArane kahyo che? A praznanA uttaramAM prabhu 4 cha hai 'goyamA !' he gautama! 54 magaris 'egAgAre paNNatte' me jIvAbhigamasUtra Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre he gautama ! 'egAgAre pannatte' ekAkArameka prakArameva paGkabahulaM kANDa prajJaptaM kathitamiti / 'evaM Ababahule kaMDe' evaM he bhadanta ! etasyAM ratnaprabhApRthivyA mabahulaM kANDam 'kaivihe pannatte' katividhaM kati makArakaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egAgAre pannatte' ekAkArama-ekapakArakameva abbahalaM kANDaM prajJaptaM kathitamiti / 'sakkarappabhANaM bhaMte ! puDhavI' zarkarAprabhA khalu bhadanta ! pRthivI 'kAvihA pannattA' katividhAkatiprakArakA prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'egA. gArA pannattA' zarkarAmamA pRthivI ekAkArA-ekaprakArikA prajJaptA-kathiteti / 'evaM jAva ahe sattamA' evaM zarkarApabhAvadeva yAvad bAlukA-paGka-dhRva-tamaH mamA pRthivI, tathA'dhaH saptamyapi ekAkArA jJAtavyAH sarvatra praznaH uttarazca svayamevohanIyam tathAhi-bAlukAprabhA khalu bhadanta ! pRthivI katiprakArakA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate hai-'goyamA' he gautama ! paMkabahakANDa 'egAgAre pannaprabhuzrI prakAra kA hI kahA gayA hai| 'evaM abbahale kaMDe' isI prakArase he gautama ! jo ratnapabhA pRthivI meM abbahulakANDa hai vaha bhI 'egAgAre pannatte' eka prakAra kA hI kahA gayA hai 'sakarappabhANaM puDhavI kaivihA pannattA' he bhadanta ! jo zarkarAprabhA pRthivI hai vaha kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhuzrI kahate hai-'goyamA ! 'gArA pannattA' he gautama! zarkarAprabhA pRthivI eka prakAra kI hI kahI gaI hai / 'evaM jAva ahe sattamA' isI prakAra se yAvat vAlukAprabhA, paGkaprabhA tamaHprabhA pRthivI aura adhaH saptamI pRthivI bhI eka prakAra kI hI kahI gaI hai| yahAM sarvatra prazna aura uttara svayaM udbhAvita karalenA cAhiye, jaise-vAlukAprabhA pRthivI he bhadanta ! kitane prakAra kI kahI gaI hai ? he gautama ! vAlukAprabhA pRthivI eka prakAra kI kahI gaI hai| ra sa cha. 'sakarappabhANaM puDhavI kaivihA paNNattA' he mAna sh2|| prabhA pRthvI keTalA prakAranI kahI che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAbhA cha hai 'goyamA! egAgArA paNNattA' he gautama ! zazamA pRthvI se prAranA hI cha. 'evaM jAva ahe sattamA' mA pramANe yAvat vasu pRthvI, paMka prabhA pRthvI ane adhaH saptamI pRthvI paNa eka ja prakAranI kahI che. ahiyAM tenA saMbaMdhamAM prazna ane uttara vAkayo svayaM samajI levA. jemake he bhagavana tAlukA prabhA pRthvI keTalA prakAranI kahI che? he gautama! vAlukAprabhA pRthvI eka prakAranI ja kahI che. pharIthI gautamasvAmI pUche che ke he jIvAbhigamasUtra Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.3 pratipRthivyAH narakAvAsasaMkhyAnirUpaNam 17 prajJaptA ? gautama ! ekAkArA ekaprakArakA prajJaptA, paGkamamA khalu bhadanta ! pRthivI katiprakArA prajJaptA? gautama ! ekAkArA-ekamakArA prajJaptA ityAdi rUpeNa yAvad adhaH saptabhyAM prazna muttarazca svayameva nirmAya vijJAtavyamiti // 2 // samprati-pratipRthivI narakAvAsasaMkhyA pratipAdanAyA'ha 'imIse NaM' ityAdi, mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA pannattA ? / goyamA ! tIsaM nirayAvAsasayasahassA pannattA? evaM eeNaM abhilAveNaM savvAsiM pucchA, imA gAhA aNugaMtavvA tIsA ya paNavIsA paNNarasa daseva, tiNi ya hvNti| paMcUNa sayasahassaM paMceva aNuttarA garagA // 1 // jAva ahe sattamAe paMca aNuttarA mahaimahAlayA mahANaragA pannattA taM jahA-kAle1, mahAkAle2, rorue3, mahArorue4, apaiTTANaM5 / asthi NaM bhaMte ! imIsa rayaNappabhAe puDhavIe ahe ghaNodahIti vA ghaNavAei vA taNuvAeI vA ovAsaMtarei vA? haMtA asthi evaM jAva ahe sattamAe ||suu03|| chAyA-etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni? gautama ! triMzannirayAvAsazatasahasrANi prjnyptaani| eva metenAbhilApena sarvAsAM pRcchA, imA gAthA anugantavyA triMzaca paJcaviMzatiH paJcadaza dazaiva, prayazca bhavanti / paJconazatasahasraM pazcaivAnuttarA narakAH // 1 // yAvadadhaH saptamyAM pazcAnuttarA mahanmahAlayA mahAnarakAH prajJaptAH, tadyathApaGkaprabhA pRthivI he bhadanta! kitane prakAra kI kahI gaI hai? he gautama! paDaprabhA pRthivI eka prakAra kI hI kahI gaI hai| ityAdi rUpa se yAvata adhaH saptamI pRthivI taka svayaM hI prazna kara ke usakA uttara kara lenA cAhiye ||suu0 2 // bhagavAna paMka prabhA pRthvI keTalA prakAranI kahI che? uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! paMkaprabhA pRthvI eka prakAranI ja kahI che. ityAdi prakArathI yAvatu adhaHsaptamI pRthvI sudhI teija prazna karIne tene uttara samajI savA nase. // suu.2|| jI0 3 jIvAbhigamasUtra Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ___ jIvAbhigamasUtre kAlo 1 mahAkAlo 2 rauravo 3 mahArauravo 4 'pratiSThAnaH 5 asti khalu bhadanta ! etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyA adho dhanodadhIti vA, dhanavAta iti vA, tanuvAta iti vA avakAzAntaramiti vA ? hanta, asti / evaM yAvadadhaH saptamyA : // 3 // TIkA-'imIse NaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM nAraka pRthivyAm 'kevaiyA' kiyanti kiyatsaMkhyakAni 'nirayAvAsasayasahassA pannattA' nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni-kathitAnIti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tIsaM nIrayAvAsasayasahassA pannattA' trizanirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, ratnaprabhApRthivyAM zillakSaparimitA nairayikAvAsA bhavantItyarthaH 'evaM eeNaM abhilAveNaM' evametenAbhilApena 'saccAsiM pucchA' sarvAsAM nArakapRthivInAM pRcchA, sarvA eva aba sUtrakAra pratyeka pRthivI meM jitane narakAvAsa hai unakI saMkhyA prakaTa karate haiM 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe'-ityAdi / TIkArtha-gautama ! ne prabhuzrI se aisA pachA hai-'imIse gaM bhaMte !' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhA puDhavIe' ratnaprabhA pRthivI meM kevaiyA niraiyA vAsasayasahassA pannattA' kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! tIsaM nirayAvAsasayasahassA panattA' he gautama ! isa ratnaprabhA pRthivI meM tIsa lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM / 'evaM eeNaM abhilAveNaM savvesiM pucchA' yahAM 'jAva ahe sattamAe' isa Age AnevAle padakA yahAM saMbaMdha hai| isI prakAra se zarkarAprabhA pRthivI se lekara adhaH saptamI pRthivI paryanta samasta pRthi have sUtrakAra pratyeka pRthvImAM jeTalA narakAvAse che. tenI saMkhyA pragaTa 42 cha, 'imIse NaM bhaMte rayaNappabhAe puDhavIe' tyAdi -gautamasvAmI prabhune me pache cha hai 'imIse gaM bhaMte! 'he sagavan / 'rayaNappabhA puDhavIe' 2namA pRthvImA 'kevalaiyA nirayAvAsasayasahassA pannattA' keTalA lAkha narakAvAse kahevAmAM AvyA che. A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIna cha, 'goyamA! tIsa nirayAvAsasayasahassA paNNattA' he gautama! mA 2tnamA pRthvImA bIsa saanaa23vaase| 4aa cha. 'evaM eeNaM abhichAveNaM savvesi pucchA' maDiyA 'jAva ahe sattamAe' mA mana pAnI ahiyA saMbaMdha che. e rIte zarkarA prabhA pRthvIthI laIne adhaHsaptamI pRthvI jIvAbhigamasUtra Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.3 pratipRthivyAH narakAvAsasaMkhyAnirUpaNam 19 nAraka pRthivIradhikRtya nArakavAsaviSayaka praznaH yathA-'imIse gaM bhaMte ! sakkarappabhAe puDhavIe kevaiyA nIrayAvAsasayasahassA pannattA' etasyAM khalu bhadanta ! zarkarA prabhA pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni evameva bAlukApramA paGkamamA dhUmaprabhA tamA tamastamA pRthivyAmapi praznaH unnetavyaH uttarazca sarvatra vakSyamANagAthAnusAreNa kartavyam ataevAha-'imA gAhA aNugaMtavvA' iyaM gAthA anugantavyA 'jAva ahe sattamAe' ityagreNa saMbandhaH, eSA pRcchA zarkarAprabhAta arabhya adhaH saptamI pRthivI paryantaM kartavyeti bhAvaH tathAhi-gAthA-'tIsAya ityAdi, 'tIsAya paNNavIsA' triMzat pazcaviMzatiH 'paNNarasadaseva' pazcadaza dazeva' viyoM ke sambandha meM prazna karanA cAhiye-arthAt-ratnaprabhA pRthivI meM jisa prakAra se narakAvAsoM ke hone kA prazna kiyA gayA hai-vaisA hI zarkarA Adi pRthivIyoM meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM -aisA prazna karanA cAhiye-tathAhi-'imIseNaM bhaMte sakkarappabhAe puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA pannattA' he bhadanta ! isa zarkarAprabhA prathivI meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM isI prakAra se vAlukA prabhA meM, paGkaprabhA meM dhUmaprabhA meM, tamaHprabhA meM aura adhaH saptamI tamastamAprabhA pRthivI meM bhI kitane 2, lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? aisA prazna karanA cAhiye-aura isa prazna kA uttara isa gAthA ke anasAra kahanA cAhiye-vaha gAthA aisI hai-'tIsAya' ityAdi / isa gAthA ke anusAra prathama pRthivI meM tIsa lAkha narakAvAsa haiM dvitIya pRthivI meM pacIsalAkha narakAvAsa haiM tRtIya pRthivI meN-vaalukaapata saghaLI pRthvInA saMbaMdhamAM prazna kara joIe. arthAt ratnaprabhA pRthvImAM je pramANe narakAvAse hovAnA saMbaMdhamAM prazna karyo che, e ja pramANe ne prazna zarkarA prabhA vigere pRthvIomAM keTalA lAkha narakAvAse kahyA che? ||shtnaa prazna 42va nase. me 4 cha 'imIseNaM bhaMte ! sakkarappabhAe puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA paNNattA' hai lagavan mA za mA pRthvImAM keTalA lAkha narakAvAse kahevAmAM Avyo che ? Aja rIte vAlukAprabhAmAM, paMka prabhAmAM, dhUmaprabhAmAM, tamA:prabhAmAM, ane adha saptamI tamatamAM prabhA pRthvImAM keTalA keTalA lAkha narakAvAse kahelA che ? A pramANene prazna karavuM joIe ane A praznano uttara A nIce ApavAmAM Avela gAthA pramANe 4 . ta thA yA pramANunI che. 'tIsAya' tyAdi A gAthAmAM kahyA pramANe pahelI pRthvImAM trIsa lAkha narakAvAse che. bIjI pRthvImAM paccIsa lAkha narakAvAse che. trIjI pRthvImAM eTale ke vAlukA jIvAbhigamasUtra Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jIvAbhigamasUtre 'tiSNiya havaMti' trayo bhavanti 'paMcUNasaya sahassaM' paJconazatasahasram 'paMceva aNuttarA NaragA' pazcaivAnuttarA narakAH, tathAhi - ratnaprabhAryA triMzacchatasahasrANi narakavAsAH 1 | zarkarAmamAyAm paJcaviMzatiH zava sahasrANi nArakAvAsAH 2 / vAlukAprabhAyAM paJcadazazatasahasrANi narakAvAsAH / paGkaprabhAyAM dazazatasahasrANi nArakAvAsaH dhUmaprabhAyAM trINizata sahasrANi nArakAvAsA bhavanti 5 tamaH prabhAyAM paJcanamekaM zatasahasraM nirayAvAsA bhavanti 6 anuttarA narakAH paJcaiva bhavanti / tatrAdhaH saptamyAM pRthivyAM paJca anuttarA narakAH mahAnarakAH santi, iti gAthArthaH ' jAva ahe sattamAe' yAvadadhaH saptamyAm yAvatpadena zarkarAmabhAyAM vAlukAprabhAyAM, paGkaprabhAyAM dhUmamAyAM tamaH prabhAyAm, adhaH saptamyi, tamastamaH prabhAyAM pUrvoktagAthAnusAreNa narakAvAsA vijJeyAH / atrAdhaH saptamyAM nArakapRthivyAm, 'paMca aNuttarA mahaimahAlayA mahANaragA pannattA' paJcAnuttarA mahanmahAlayA mahAnarakAH prajJaptAH - kathitAH, 'taM jahA' tadyathA 'kAle' kAlanAmakaH prathamaH ' mahAkAle' mahAkAlanAmako dvitIyaH, 'rorue' raukha:- raurava nAmaka stRtIyaH, 'mahArorue' mahAraurava caturthaH ' appaidvANe' apratiSThAna nAmakaH prabhA meM pandraha lAkha narakAvAsa haiM caturtha paGkaprabhA pRthivI meM dazalAkha narakAvAsa haiN| paMcamI pRthivI - dhUmaprabhA pRthivI meM tInalAkha narakAvAsa haiM / chaThI - tamaHprabhA pRthivI meM pAMca nyUna ekalAkha narakAvAsa haiM / sAtavIM pRthivI meM adhaH saptama pRthivI meM anuttara naraka pAMca hI hote haiM / 'jAva ahe sattamAe' yAvat adhaH saptamI pRthivI meM pAMca anuttara mahAnarakAvAsa kahe gaye hai / ye pAMca anuttara narakAvAsa bahuta hI adhika vistAravAle haiM - inake nAma isa prakAra se haiM - 'kAle' 1 kAla, ' mahAkAle' 2 mahAkAla, 'rorue' raurava 3, 'mahArorue' 4 mahAraurava aura pAMcavAM 'appatiTThANe' apratiSThAna ye pAMca anuttara mahAnarakAvAsa sAtavI pRthivI meM hote hai / adhastana pRthivI 1 prabhA pRthvImAM paMdara lAkha narakavAseA che, pAMcamI dhUmaprabhA pRthvImAM traNa lAkha narakavAsA che. chachI tamaHprabhA nAmanI pRthvImAM pAMca kama ekalAkha narakavAse che. sAtamI adhaH saptabhI pRthvImAM pAMca anuttara narAvAse che, 'jAva 'ahe sattamAe' yAvat adhaH saptabhI pRthvImAM pAMca anuttara mahA naraDAvAsI kahelA che. A pAMca anuttara narakAvAse ghaNA vadhAre vistAra vALA che. tenA naam| AA pramANe che. 'kAle' aba 1. 'mahAkAla' mahAaNa, 2, 'rorUe' raurava 3, 'mahArorUe' bhaDArau24, mane yAMya 'appatiThANe' apratiSThAna tha, mA pAMca anuttara mahAnarakAvAsa sAtamI pRthvImAM hAya che. adhastana pRthvImAM jIvAbhigamasUtra Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.3 pratipRthivyAH narakAvAsasaMkhyAnirUpaNam 21 paJcamaH 5 / te ete mahAnarakAH tamastamAbhidhAyAmadhaH saptamyAM pRthivyAM jnyaatvyaaH| tatra adhaH saptamyAM pRthivyAM ye kAlAdayo mahAnarakAH santi teSAmapratiSThAna nAmaka mahAnarako madhye vartate tasya caturdikSu anye catvAro mahAnarakAH pUrvAdidik krameNa bhavanti / uktaJca "puvveNa hoi kAlo avareNaM appaiTTha mahAkAle / rorUdAhiNa pAse uttarapAse mahArorU // 1 // chAyA--pUrveNa bhavati kAlo'pareNApatiSThasya mahAkAlaH / rauravo dakSiNapAce uttarapArzve mahArauravaH // 1 // iticchAyA // asyA arthaH-amatiSThAnanAmakamahAnarakasya tamastamA saMbandhinaH pUrvabhAge kAla nAmako mahAnarakaH, tathA apratiSThAnasya pazcimabhAge mahAkAlanAmako mahAnarako bhavati dakSiNapArve gairavA, uttarapArve mahArauravanAmako mahAnarakaH / ___ sampati-pati pRthivI ghanodadhyAdImastitva pratipAdanArthamAha-'asthi NaM bhaMte' ityAdi, 'asthi NaM bhaMte' asti khalu bhadanta ! 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe' meM jo kAla Adi mahAnarakAvAsa haiM ve apratiSThAna nAmaka mahAnaraka ke pUrva Adi dizAoM meM haiM -taduktam 'pugveNa hoi kAlo avareNaM appaiTTha mhaakaalo| roru dAhiNapAse uttarapAse mahArorU // 1 // apratiSThAna nAma ke mahAnaraka kI pUrva dizA meM kAla nAma narakA vAsa hai / pazcima dizA meM mahAkAla nAmakA narakAvAsa hai| dakSiNadizA meM raurava nAmakA narakAvAsa hai aura uttara dizA meM mahAraurava nAmakA narakAvAsa hai // 1 // ____ aba sUtrakAra pratyeka pRthivI meM ghanodadhi Adi ke astitva kA pratipAdana karate hai-isa meM gautama ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'asthi NaM kALa vigere je mahAnArakAvAse che. te apratiSThAna nAmanA mahAnarakanI pUrva vigere dizAomAM che teja kahyuM che 'puvveNa hoI kAlo, avareNaM appaiTTamahAkAlo / / rorU dAhiNapAse, uttarapAse mahAroha // 1 // apratiSThAna nAmanA mahAnarakanI pUrva dizAmAM kALa nAmane narakAvAsa che. pazcimadizAmAM mahAkALa nAmane narakAvAsa che. dakSiNa dizAmAM raurava nAmane narakAvAsa che. ane uttara dizAmAM mahAraurava nAmane narakAvAsa che. jenA have sUtrakAra dareka pRthvImAM ghane dadhi vigerenA astitvanuM pratipAdana 2 cha. mAmA gautama svAmI prabhune me pUche che , 'asthi gaM bhaMte ! imIse jIvAbhigamasUtra Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jIvAbhigamasUtre etasyA ratnaprabhAyA pRthivyAH 'ahe' adhA-adhobhAge 'ghaNodahI vA' ghanodadhiriti vA ghana:-kaThinIbhUta udadhiH-udaka samUha iti ghanodadhiH sakimetasyAH pratyakSata upalabhyamAnAyA ratnaprabhAyAH pRthivyA adhobhAge vidyate kim ? 'ghaNavA. ei vA' ghanavAta iti vA, ghanaH piNDIbhUto vAyuriti ghanavAtaH sa cAsyAdho vidyate kim ? 'taNuvAei vA' tanuvAta iti vA 'ovAsaMttarei vA' avakAzAntaramiti avakAzAntaraM zuddha gaganaM tadasyA adho-vidyate kimiti prazna: bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'haMtA atthi' hanta asti he gautama ! ratnaprabhAyA adhobhAge ghanodadhirapyasti ghanavAto'pi vidyate tanuvAto'pi vidyate avakAzAntaramapi vidyate eveti bhAvaH / 'evaM jAva ahe satamAe' evaM ratnaprabhAyA adhobhAge yathA ghanodadhi prabhRtayaH santi tathaiva yAvacchakarAmamA bAlukApramA, bhaMte ! imIse rayaNappabhAe-puDhavIe ahe ghaNodahIivA ghaNavAei vA taNuvAei vA-ovAsaMtarei vA // he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke adhobhAga meM ghanodadhi, hai kyA ? ghanavAta hai kyA ? tanuvAta hai-kyA? avakAzAntara zuddha AkAza-hai kyA ? kaThIna bhUta udaka kA nAma ghanodadhi hai piNDI bhUta vAyu kA nAma ghanavAta hai / isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate hai-'goyamA ! hatA, asthi' he gautama ! isa ratnaprabhA pRthivI ke adhobhAga meM ghanodadhi bhI hai| ghanavAta bhI hai / tanuvAta bhI hai aura avakAzAntara-zuddha AkAza-bhI hai 'evaM jAva ahe sattabhAe' isI prakAra kA-ghanodadhi Adi ke astitva kA kathana pAvat tamastamaH prabhA pRthivI ke adhobhAga taka meM jAna lenA caahiye| yApada se ratnaprabhA ke adhobhAga meM ghanodadhi AdikA sadabhAva prakaTa kiyA hai usI prakAra se zarkarAprabhA ke adhobhAga meM bAlukA prabhA ke rayaNappabhAe puDhavIe ahe dhaNodahIivA, ghaNavAeivA, taNuvAeivA, ovAsaMtareivA' he bhagavana mA 2tnamA pRthvInA nAyana lArAma dhanadhI cha zuM? ghanavAta che zuM ? tanuvAta che ? avakAzAntara zuddha AkAza che ? kaThaNa banelA pANInuM nAma ghanedadhi che. piMDAkAra thayela vAyunuM nAma ghanavAta che. sA prazna uttaramA prabhu 4 cha hai 'goyamA! haMtA asthi' hai gautama! mA ratanaprabhA pRthvInI nIcenA bhAgamAM ghanadhi paNa che, ghanavAta paNa che, tanuvAta paNa , a a zAntara zuddha za554 cha. 'evaM jAva ahe satamAe' ghanedavi vigerenA astitvanuM kathana yAvat tamatamA prabhA pRthvInA nIcenA bhAga sudhImAM samajavuM. ahiyAM bhAva5dathI ratnaprabhA pRthvIne nIcenA bhAgamAM ghane dadhi vigerene sadUbhAva pragaTa karela che. e ja rIte zarkarAmabhA pRthvInA jIvAbhigamasUtra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3sU.4 svarakANDAdi ghanodadhyAderbAhalyam paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA tamastamaHmamA pRthivInAmadho mAge'pi ghanodadhyAdayaH santyeveti bhAvaH // 903 // pRthivIgata kharakANDAdInAM, zeSaikAkAra zarkarAprabhAdi SaT pRthivIgata ghano. dadhyAdInAM ca bAhalyaM pratipAdayannAha-'imIse gaM bhaMte' ityAdi, mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe kharakaMDe kevaiyaM bAhalleNaM pannate ? goyamA ! solasa joyaNasahassAI bAhalleNaM pannatte // imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe rayaNakaMDe kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA! ekaM joyaNasahassa bAhalleNaM pnntte| evaM jAva ritte| imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe paMkabahule kaMDe kevaiyaM bAhalleNaM pannatte? goyamA! caurAsIi joyaNasahassAiM bAhalleNaM pannatte ? imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe Avabahule kaMDe kevaiyaM bAhalleNaM pannatte, goyamA! asIi joyaNasahassAiM bAhalleNaM pannatte / imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahI kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA ! vIsaM joyaNasahassAI bAhalleNaM pnntte| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAe kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA! asaMkhejjAI joyaNasahasplAiM bAhalleNaM pannatte / evaM taNuvAe vi ovAsaMtare vi| sakarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe ghaNodahI kevaiyaM adhobhAga meM, paGkaprabhA ke adhobhAga meM dhUmaprabhA ke adhobhAga meM tamaH prabhA ke adhobhAga meM aura tamastamaH prabhA pRthivI ke adhobhAga meM bhI inakA sadbhAva hai sU0 // 3 // nIcenA bhAgamAM, vAlukAprabha pRthvInA nIcenA bhAgamAM, paMkaprabhA pRthvInA nIcenAbhAgamAM, dhUmaprabhA pRthvInA nIcenA bhAgamAM, tamaHprabhA pRthvInA nIcenA bhAgamAM, ane tamatamA prabhA pRthvInA nIcenA bhAgamAM paNa ghane dadhi vigere nA sahamA samAvA. // sU. 3 // jIvAbhigamasUtra Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jIvAbhigamasUtre bAhalleNaM pannatte ? goyamA ! vIsaM joyaNasahassAI bAhalleNaM pnntte| sakarappabhAe ghaNavAe kevaiyaM bAhalleNaM pannatte ? goyamA! asaMkhejjAiM joyaNasahassAiM bAhalleNaM pannatte / evaM taNuvAe vi ovAsaMtare vi / jahA sakarappabhAe puDhavIe evaM jAva ahe sattamAe ||suu0 4 // chAyA-etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH kharakANDa kiyad bAhalyena prajJaptam ? gautama ! SoDaza yojana sahasrANi bAhalyena prjnyptm| etasyAH khalu bhadanta !ratnaprabhAyAH pRthivyA ratnakANDa kiyada bAhalyena prajJaptama? gautama! ekaM yojanasahasraM bAhalyena prajJaptam evaM yAvadriSTam / etasyAH khalu bhadanta ! ratnamabhAyAH pRthivyAH paGka-bahulaM kANDa kiyad bAhalyena prajJaptam ? gautama ! caturazIti yojanasahasrANi bAhalyena prajJaptam / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH abbahulakANDaM kiyad bAhalyena prajJaptam ? gautama ! azItiyojana sahasrANi bAhalyena prajJaptam / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH ghanodadhiH kiyAn bAhalyena prajJaptaH ? gautama ! viMzatiyojana sahasrANi bAhalyena prjnyptH| etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH dhanavAtaH kiyAn bAhalyena prajJaptaH ? gautama! asaMkhyeyAni yojanasahasrANi bAhalyena prajJaptaH / evaM tanubAto'pi, avakAzAntaramapi / zarkarAprabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyA ghanodadhiH kiyAn bAhalyena prajJaptaH ? gautama ! viMzatiyojana sahasrANi bAhalyena prajJaptaH zarkarAprabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyAH ghanavAtaH kiyAn bAhalyena prajJaptaH? gautama! asaMkhyeyAni yojana sahasrANi bAhalyena prajJaptaH / evaM tanuvAto'pi, avakAzAntaramapi / yathA-zakarAprabhAyAH pRthivyAH, evaM yAvadadhaH sptmyaaH||4|| ___ aba sUtrakAra ratnaprabhA pRthivI ke kharakANDa Adi kA tathA bAMkI kI ekAkAra zarkarA prabhA Adi chaha pRthiviyoM meM rahe hue ghanodadhi Adi kA bAhalya-moTapanA kahate haiM___'imIse NaM bhaMte ! rayappabhAe puDhavIe kharakaMDe' ityAdi have sUtrakAra vanaprabhA pRthvInA kharakAMDa vigerenuM tathA bAkInI ekAkAra zarkaraprabhA pRthvI vigere cha pRthvIyamAM rahelA ghane dadhi vigerenu bAhalya arthAt vistAranuM kathana kare che. 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe kharakaMDe' tyAha jIvAbhigamasUtra Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.4 svarakANDAdi ghanodadhyAdervAhalyam TIkA-'imIse NaM bhaMte !' etasyAH pratyakSata upalabhyamAnAyAH khalu bhadanta ! 'rayaNapamAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH sambandhi triSu kANDeSu prathamaM yat 'kharakaMDe' kharakANDaM tat 'kevaiyaM' kiyat 'bAhalaleNaM pannatte' bAhalyena sthaulyena prajJaptam kiyadvAhalyaM-kharakANDamiti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'solasa joyaNa sahassAI' SoDazayojanasahasrANi 'bAhalleNaM' paNate' bAhalyena prajJaptam ratnaprabhA sambandhi kharakANDaM SoDazayojanasahasrabAhalyena yuktaM bhavatIti bhAvaH 'imIseNaM bhaMte' etasyA khalu bhadanta ! 'rayaNappamAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH SoDazavidha kharakANDa sambandhi prathamaM yat 'rayaNa. kaMDe' ratnakANDa tat 'kevaiyaM' kiyat 'bAhalleNaM pannatte' bAhalyena prajJaptam iti prazna:, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ekkaM joyaNasahassaM' ekaM yojanasahasram 'bAhalleNaM paNNatte' bAhalyena prajJaptam-kathitamiti ? 'evaM TIkArtha-isameM gautama ne prabhuzrI se aisA pUchA hai he bhadanta ! 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe kharakaMDe' isa ratnaprabhA pRthivI ke tIna kANDo meM se pahalA jo kharakANDa hai vaha 'kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' kitanI moTAI vAlA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA !' he gautama / ratnaprabhA pRthivI kA jo kharakANDa hai vaha solaha hajAra yojana kI moTAIvAlA hai 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe rayaNakaMDe kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo kharakANDa solaha prakAra kA kahA hai usakA pahalA bheda jo ratnakANDa hai vaha kitanI moTAI vAlA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM -'goyamA ! ekkaM. joyaNasahassaM' he gautama ! ratnaprabhA pRthivI kA jo ratnakANDa hai vaha TIkArtha-A sUtra dvArA gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke he bhagavana 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe kharakaMDe' / 2tnamA pRthvInA 3 is 8 paheso 2 pa24 cha, ta 'kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' haiN| vistAranA ho cha ? / prazna uttaramA prabhu gautama svAbhAna he che 'goyamA!' he gautama! ratnaprabhA pRthvIne je kharakAMDa che, te seLa hajAra ejananA vistAra pANe yo cha. zathI gIta ma svAmI prabhune pUche che hai 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe rayaNakaMDe kevaiya bAhalleNaM pannatte' he bhagavan mA 2(nAmA pRthvIne je kharakAMDa che, te keTalI moTAI (vistAra) jADAI vALa kahyo che? mA prazna uttaramA prabhu 49 che , 'goyamA! ekka joyaNasahassa" he gautama! ratnaprabhA pRthvIne je ratnakAMDa che, te eka hajAra ejananI jADAIvistAravALo jI0 4 jIvAbhigamasUtra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre jAva riTe' evaM yAvadriSTakANDam, atra yAvatpadena, vajna 2 vaiDUrya 3 lohitAkSa4, masAragalla 5 haMsagarbha 6 pulaka 7 saugandhika 8 jyotIrasAMjanapulaka 10 rajata 11 jAtarUpAGka 12 13 spaTikAnta 14 kANDAnAM saMgraho bhavati, tathA ca yathA ratnaprabhA pRthivyAH kharakANDa sambandhi ratnakANDa yojanasahasrabAhalyena yukta kathitaM tathaiva vajakANDAdArabhya riSTa ratnakANDAnta sarvANyApi kANDAni ekaika yojanasahasraparimitabAhalyena yuktAnIti bhAvaH / 'imIse NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappamA puDhavIe' ratnaprabhA pRthivyAH saMbandhi yat dvitIyam 'paMkabahule kaMDe' paMkabahulaM kANDam tat 'kevaiyaM' kiyat 'bAhalleNaM pannatte' bAhalyena prajJaptam eka hajAra yojana kI moTAIvAlA hai ? 'evaM jAva riTe' isI prakAra se yAvat riSTakANDa taka ke jo solaha kANDa haiM ve saba bhI eka 2 hajAra yojana kI moTAIvAlA hai 16 isa prakAra kharakANDa Adi saba kANDa pUrA solaha hajAra yojana kA ho jAtA hai| yahAM yAvat zabda se 'vajrakANDa 2, vaiDUrya kANDa 3, lohitAkSakANDa 4, masAragallakANDa 5, haMsa garbhakANDa 6, pulakakANDa 7, saugaMdhikakANDa 8,jyoti rasakANDa 9, aJjanakANDa 10, aJjanapulAkakANDa 11, rajatakANDa 12, jAtarUpakANDa 13, aGkakANDa 14, aura sphaTikakANDa 15, ina kANDoM kA grahaNa huA hai aura solahavAM riSTakANDa hai 16 / ___'imIse NaM bhaMte !' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhA puDhavIe paMkabahule kaMDe' he bhagavan isa ratnaprabhA pRthivI kA jo dUsarA ekAkAra paMka bahula kANDa hai vaha 'kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' kitanI moTAI vAlA kahA gho cha. 'evaM jAva riTre' se pramANe yAvata riTa sudhIna so 4is che, te badhAja eka eka hajAra jananI jADAI vistAravALA che. 16, A pramANe barakAMDa vigere badhAja kAMDa pUrA seLa hajAra yojananA thaI jAya che. ahiMyAM yAvat zabdathI "vAkAMDAra, vaiDUryakAMDA 3, lohitAkSakAMDA, "masAra AGEi35' 'sAma'ise' 'yazzis9' 'sodhisis8' 'jyotirasaise' aMjanakAMDa 10 "aMjana pulAkakAMDa 11" "rajatakAMDa 12' "jAtarUpa kAMDa 13 aMkakAMDa 14" ane "phaTikakAMDa' A kAMDa grahaNa karAyA che. ane saLage riSNakAMDa che. tema samajavuM. imIse NaM bhaMte!' he sAvana mA 'rayaNappabhAe puDhavIe paMkavahale kaMDe' 2(nAmA pRthvInA bhI 2 44 / 2 5 maDasa cha, te kevaiyabAhalleNaM' keTalI jADAI vistAravALo karyo che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne jIvAbhigamasUtra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU. 4 kharakANDAdi ghanodadhyAderbAhalyam 27 bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'caurasIti joyaNa sahassAI bAhalleNaM pannatte' caturazIti yojana sahasrANi bAhalyena prajJaptam iti / 'imIseNaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappamAra puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH yattRtIyam 'Avabahule kaMDe' abbahulaM kANDaM tat 'kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' kiyad bAhalyena prajJaptamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'asIi joyaNasahassAI bAhalleNaM pannatte' azItiyojana sahasrANi bAhalyena prajJaptamiti / atra ratnaprabhA pRthivyAH prathama kharakANDasya bAhalyaM SoDazahasra yojanaparimitam - 16000 / dvitIya paGkavahulakANDasya bAhalyaM caturazItisahasrayojana parimitam 84000 / tRtIyAbbahulakANDasya bAhalyam azItisahasrayojanaparimitam gayA hai ? uttara meM prabhu kahate hai- 'goyamA ! caurAsIi jopaNa sahassAI bAhalleNaM pannatte 'he gautama! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo paGka bAhula kANDa hai vaha caurAsI hajAra yojana kI moTAIvAlA kahA gayA hai| 'imI se NaM bhaMte!' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthivI kA jo tIsarA 'Aba bahule kaMDe' abbahulakANDa hai - vaha 'kecaiyaM bAhalleNaM pannatte' kitanI moTAI vAlA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate hai - 'goyamA ! asIi joyaNasahassAiM bAhalleNaM pannatte' he gautama ! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo tIsarA abbahulakANDa hai vaha assI hajAra yojana kI moTAI vAlA kahA gayA hai yahAM ratnaprabhA pRthivI kA jo kharakANDa hai usakI moTAI solaha hajAra (16000) yojana kI hai| isakA dUsarA jo paGkabahula kANDa hai usakI moTAI he che } 'goyamA ! caurasIi joyaNasahassAI bAhalleNaM pannatte' he gautama! A ratnaprabhA pRthvIne je paka bahula kAMDa che, te ceAryAMzI hajAra caiAjananA vistAra- jADAIvALA kahevAmAM Avela che. 'imI se NaM bhaMte' he bhagavan ma 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthvInA trIle 'Ababahule kaMDe' sammahusa aMDa che te 'kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' DeTasA vistAra-jADAI vALA kahyo che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne 'goyamA ! asIi joyaNasahassAI bAhalleNa pannatte' he gautama! yA ratnaprabhA pRthvInA trIjo je akhkhahulakAMDa che, te e'sI hajAra ceAjananI jADAIvALA kahyo che. ahiyA ratnaprabhA pRthvInA pahelA je kharakAMDa che. tenI jADAI 16000 seALa hajAra ceAjananI che. ane tenA bIjo kAMDa je paMka bahula kAMDa che. tenI jIvAbhigamasUtra Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 80000, iti sarva saMkalanayA ratnaprabhA pRthivyA bAhalyamazIti sahasrAdhikaM lakSamamANam 180000 bhavatIti / 'imIse NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'raNabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyA adhaH 'ghaNodahI' ghanodadhiH 'kevaiyaM' kiyAna bAhalleNaM pannatte' bAhalyena prajJapta iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'bosaM joyaNasahassAI bAhalleNaM pannatte' viMzatiyojana sahasrANi bAhalyena prajJapto ghanodadhiH / 'imose NaM bhaMte!' etasyAH khalu bhadanta ! ' rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH ghanodadheradhaH 'ghaNavAe' ghaNavAtaH saH 'kevaiyaM ' kiyAn 'bAhalleNaM pannatte' bAhalyena prajJapta iti praznaH, caurAsI hajAra (84000) yojana kI hai| tIsarA jo abbahulakANDa hai usakI moTAI assI hajAra (80000) yojana kI hai isa taraha ina saba kANDoM kI moTAI ko milAkara isa ratnaprabhA pRthivI kI moTAI eka lAkha assI hajAra (180000) yojana kI hotI hai| 'imI se NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke nIce jo 'ghaNodahI' ghanoddhi hai vaha 'kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' kitanI moTAIvAlA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'godhamA ! bIsaM joyaNasahassAI bAhalleNaM pannatte' he gautama! isa ratnaprabhA pRthivI ke nIce jo ghanodadhi hai vaha bIsa hajAra yojana kI moTAIvAlA kahA gayA hai yaha ghanodadhi ratnaprabhA pRthivI ke adho bhAga meM vyavasthita hai 'imI se NaM bhaMte : rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke ghanodadhi ke nIce jo ghanavAta hai vaha 'kevaiyaM jADAi-vistAra 84000 cArthAMzIhajAra ceAjananI kahela che. trIje je a-hula kAMDa che, tenI jADAi-vistAra e.sI hajAra 80000 ceAjananI kahI che. A rIte A badhA kAMDAnI jADAi-vistAra meLavatAM A ratnaprabhA pRthvInI jADAI vistAra 180000 eka lAkha esI hajAra yeAjananI thaI jAya che. 'imI se NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhagavan yA ratnapralA pRthvInI nIce meM 'ghaNodahI' dhano'dhi che, te 'kevaiyaM kAlaM bAhalleNaM pannatte' DeTalA vistAra vALA kahyo che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che 'goyamA ! vIsa' joyaNasahassAI bAhalleNaM pannatte' he gautama! yA ratna prabhA pRthvInI nIce je ghaneAdhi che, te vIsa hajAra AjananA vistAravALA kahela che. A ghaneAdadhi ratnaprabhA pRthvInA nIcenA bhAgamAM vyavasthita che. 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAe' he bhagavan mA ratnaalA 28 jIvAbhigamasUtra Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.4 svarakANDAdi ghanodadhyAderbAhalyam bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'asaMkhejjAI joyaNasahassAI bAhalleNaM pannatte' asaMkhyeyAni yojanasahasrANi bAhalyena prajJaptaH ghano. dadheradhastAt asaMkhyeyayojanasahasraparimita bAhalyena ghanavAtaH prajJaptaH, ghanodadheradhastAta asaMkhyeyayojanasahasraparimitaH bAhalyena ghanavAtaH prajJaptaH ityrthH| evaM taNuvAe vi ovAsaMtare vi' evaM yathA-ratnaprabhA sambandhi ghanavAto ghanodadheradhastAt asaMkhyeyayojanabAhalyena vidyate tathA-ghanavAtasyApi adhodeze ratnaprabhA sambandhitanuvAto'pi asaMkhyeyayojanasahasraparimita bAhalyena prajJaptaH evaM tanuvAtasyApi adhobhAge ratnaprabhA saMbandhi avakAzAntaramasaMkhyeyayojanasahasraparimitaM bAhalyena vidyate iti bhAvaH / __ ratnaprabhApRthivI sambandhi ghanodadhi ghanavAta tanuvAtAvakAzAntarANAM bAhalyaM darzayitvA zarkarAprabhA sambandhi ghanodadhyAdInAM bAhalyaM darzayitumAha-'sakkarappabAhalleNaM pannatte' kitanI moTAI vAlA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate hai 'goyamA ! asaMkhejAiM joyaNasahassAI bAhalleNaM pannatte' he gautama ! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo ghanavAta hai vaha asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAlA kahA gayA hai yaha ghanavAta ghanodadhi ke nIce hai| 'evaM taNuvAe vi ovasaMtare vi' isI taraha dhanavAta ke nIce tanuvAta hai aura yaha bhI asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAlA hai tathA-tanuvAta ke nIce avakAzAntara-zuddha AkAza hai vaha bhI asaM. khyAta hajAra yojana kI moTAI vAlA hai| isa prakAra se ratnaprabhA sambandhI ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta, aura avakAzAntara inakI moTAI dikhAkara aba sUtrakAra zarkarA prabhA sambandhI ghanodadhi Adi ko kI moTAI dikhalAte hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'sakarappapRthvInA bodhinI nAya 2 dhanapAta cha ta kevaiyaM bAhalleNa pannatte' mA vistAravANI he che. // prazna uttaramA pramuche te 'goyamA! asaMkhejAI joyaNasahassAI bAlleNa pannatte' he gautama! / 2tnaprabhA pRthvInAra ghanavAta che. te asaMkhyAta hajAra ejananA vistAra vALa kahyo che. A dhanavAta dhanAdhinI nIye che. 'evaM taNuvAevi, ovasatare vi' se prabhAra ghanavAtanI nIce tanuvAta che ane te paNa asaMkhyAta hajAra ejananA vistAra vALe che. tathA tanuvAtanI nIce avakAzAntara zuddha AkAza che. A pramANe ratnaprabhA saMbaMdhI ghane dadhi, ghanavAta, tanuvAta, ane avakAzAntara, ene vistAra batAvIne have sUtrakAra zarkarAmabhA pRthvI saMbaMdhI ghanedadhi vigere ne vistAra batAve che. AmAM gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke jIvAbhigamasUtra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jIvAbhigamasUtre , bhANaM bhaMte' ityAdi, 'sakkarappabhASaNaM bhaMte ! puDhavIe' zarkarAprabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyAH ' ghaNodahI kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' ghanodadhiH kiyAn bAhalyena prajJapta iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyanA' he gautama! 'vIsaM joyaNasahassA I' viMzatiryojana sahasrANi 'bAhalleNaM paNNatte' bAhalyena prajJapto ghanodadhiriti / 'sakkaraSpabhAraNaM bhaMte ! puDhavIe' zarkarAprabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyAH 'ghanavAte kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' ghanavAtaH kiyAn bAhalyena prajJaptaH iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'asaMkhejjAI joyaNa sahassAI' asaMkhyeyAniyojana sahasrANi 'bAhalleNaM pannatte' bAhalyena prajJaptaH, zarkarAbhA sambandhi ghanavAto'saMkhyeyayojanasahasraparimita bAlyato ghaNodadheradhodeze vidyate ityarthaH / ' evaM taNuvAe vi ovAsaMtare vi' bhAe NaM bhate ! puDhavIe' he bhadanta ! zarkarAprabhA pRthivI kA jo 'ghaNodahI' ghanodadhi hai vaha 'kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte' kitanI moTAI vAlA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate hai - 'goyamA ! vIsa joyaNasahasAI bAhalleNaM pannatte' he gautama! zarkarA prabhA pRthivI kA jo ghano. dadhi hai vaha 'bIsaM joyaNa sahassAI' bIsa hajAra yojana kI moTAI vAlA kahA gayA hai / 'sakkarappabhAeNaM bhaMte! puDhavIe' he bhadanta ! zarkarA prabhA pRthivI kA jo 'ghana vAte' ghanavAta hai vaha 'kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' kitanI moTAI vAlA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate hai'goyamA ! 'asaMkhejjAI joyaNasahassAI bAhalleNaM pannatte' he gautama! zarkarAprabhA pRthivI kA jo ghanavAta hai vaha asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAlA kahA gayA hai yaha ghanavAta ghanodadhi ke nIce ke bhAga meM 'sakkara pabhAe NaM bhaMte! puDhavIe' De bhagavan zarAyalA pRthvIno ne 'ghaNodahI' dhanAdadhi che, te 'kevaiyaM bAhalleNa' pannatte' yA vistAra vANI udyo che? mA praznamA uttaramAM alugautama svAmIne he che ! 'goyamA ! vIsaM joyaNasahassAi bAhalleNa' pannatte' he gautama! zarDarAyalA pRthvInAne dhanAdhi che, te vIsa intara yAjananA vistAra-jADAi vALA kahela che. pharIthI gautamasvAmI prabhune pUche che 'sakkara pAe NaM bhaMte ! puDhavIe' he lagavAn zaralA pRthvIno ne 'ghanavAte ' dhanavAta che. te 'kevaiyaM bAhalleNa' paNNatte' DeTA vistAranA uhyo che ? bhA praznanA uttaramAM alu Ahe che ! 'goyamA ! asaMkhejjAI joyaNasahassAI bAhalleNa pannatte' he gautama! zazalA pRthvIno ne dhanavAta che, asakhyAta hajAra ceAjananA vistAravALA kahyo che. A ghanavAta, ghanASinI nIcenA bhAgamAM che, jIvAbhigamasUtra Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU.4 svarakANDAdi ghanodadhyAderbAhalyam 31 evaM dhanavAtavadeva tanuvAto'pi dhanavAtasyAdhodeze'saMkhyeyayojanasahasrabAhalyena vidyate tathA-tanuvAtasyApi adhodeze'vakAzAntaramasaMkhyeya yojana bAhalyena prajJaptam 'jahA sakkarapabhA puDhavIe evaM jAva ahe sattamAe' yathA zarkarAmamAyA evamadhaH saptamI pRthivI paryantaM dhanodadhi dhanavAta tanuvAtAvakAzAntarANAM tattadadhodeze tena tena bAhalyena yuktaM jJAtavyamiti // 4 // mUlam-imIse gaMbhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe asIi uttara joyaNasayasahassA bAhallAe khettaccheeNaM chijamANIe asthi haiM 'evaM taNuvAe vi ovAsaMtare vi' ghanavAta kI taraha tanuvAta bhI jAnanA cAhiye aura avakAzAntara bhI jAnanA cAhiye isI taraha ghanavAta ke adhobhAga meM yaha tanuvAta hai aura vaha asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAlA hai tathA-tanuvAta ke adhobhAga meM avakA zAntara hai aura yaha bhI asaMkhyAta yojana kI moTAI vAlA hai 'jahA sakarappabhA puDhavIe evaM jAva ahe sattamAe' jisa prakAra se zarkarA prabhA pRthivI ke ghanodadhi Adi kI moTAI aura avakAzAntara kI moTAI kahI gaI hai usI prakAra se yAvat-adhaH saptamI pRthivI taka kI pRthiviyoM ke ghanodadhi Adi kI aura avakAzAntaroM kI moTAI jAnanI cAhiye ghanodadhi apanI 2, pRthivIyoM ke adhobhAga meM hai dhanavAta ghanodadhi ke adhobhAga meM haiM aura tanuvAta ghanavAta ke adhobhAga meM haiM avakAzAntara tanuvAta ke adhobhAga meM haiN| ||suu04|| 'evaM taNuvAevi ovAsatare vi' dhanavAta prabhArI tanupAta 54 cha tama smjavuM ane avakAzAtara paNa eja pramANe eTale ke ghanavAtanA kathana pramANe 1 che, sabhA A rIte ghavAtanI nIcenA bhAgamAM A tanuvAta che, ane A asaMkhyAta hajAra ejananA vistAravALe che. tathA tanuvAtanI nIcenA bhAgamAM mAntara cha, bhane te 55] asaNyAta yenA vistAravANu cha. 'jahA sakkarappabhA puDhavIe evaM jAva ahe sattamAe' le pramANe pramA pRthvInA ghanodadhi vigere vistAra ane avakAzAstarane vistAra kahela che. eja pramANe yAvat adhaHsaptamI pRthvI sudhInI pRthvInA ghanodadhi vigerene ane avakAzAntarano vistAra samajIle. ghanedadhi pitApitAnI pRthvInA abhAgamAM che, ghanavAta, ghodadhinI nIcenA bhAgamAM che. ane tanuvAta ghanavAta nI nIcenA bhAga mAM che. ane avakAzAntara tanuvAtanI nIcenAbhAgamAM che. sU. 4 jIvAbhigamasUtra Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jIvAbhigamasUtre davvAI vaNNao kAlanIlalohiyahAliddasukillAI, gaMdhao surabhigaMdhAI, rasao tittakaDuyaka sAtha aMbilamahurAI, phAsao kakkhaDamauyagaruyala huyasIyausiNaNilukkhAI, saMThANao parimaMDalavataMsa cauraMsa AyayasaMThANapariNayAiM annamannavadvAI aNNamaNNapuTThAI annamanna ogADhAI aNNamaNNa siNeha paDibAI aNNamaNNa ghaDattAe ciTThati ? haMtA asthi // imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe kharakaMDassa solasa joyaNasahassa bAhallassa khettaccheeNaM chijamANassa asthi davvAI vaNNao kAla jAva ghaDattAe ciTThati ? haMtA asthi / imIse paNaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe rayaNanAmagassa kaMDassa joyaNasahassa bAhallassa khettacche eNaM chijamANassa taM caiva jAva haMtA asthi / evaM jAva riTussa // imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe paMkabahulassa kaMDassa caurAsIi joyaNasahassa bAhallassa khetta0 taM caiva, evaM Avabahulassa vi asIi joyaNasahassa bAhallassa khettaccheeNaM taheva // imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahissa vIsaM joyaNasahassa bAhallassa khettaccheeNaM taheva / evaM ghaNavAyassa asaMkhejjajoyaNasahassa bAhallassa taheva / ovAsaMtassa vitaM caiva // sakkarapabhAe NaM bhaMte! puDhavIe battIsuttaraM joyaNasaya sahassa bAhallAe khettaccheeNaM chinamANIe asthi davvAI vaNNao jAva ghaDattAe ciTThati ? haMtA asthi / evaM ghaNodahissa vIsa joyaNasahassa bAhallassa, ghaNavAtassa asaMkhejjajoyaNasahassa bAhallassa, evaM jAva ovAsaMtarassa, jahA sakkarappabhAe evaM jAva ahe sattamA // sU0 5 // jIvAbhigamasUtra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.5 ratnaprabhApRthivyAH kSetracchedaH chAyA-etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyA azItyuttarayojanazatasahasrabAhalyAyA kSetracchedena chidyamAnAyAH santi dravyANi varNataH kAlanIlalohitahAridrazuklAni, gandhataH surabhigandhAni durabhigandhAni, rasataH tiktakaTuka kaSAyAmlamadhurANi, sparzataH karkazamRdukagurukalaghukazItoSNasnigdharUkSANi, saMsthAnataH parimaNDala vRttavyatra vaturasrAyata saMsthAnapariNatAni, anyonyavaddhAni, anyonyaspRSTAni, anyonyAvagADhAni, anyonyasnigdha pratibaddhAni, anyonyaghaTatayA tiSThanti ? hanta santi / etasyAH khalu bhadanta ! ratnapabhAyAH pRthivyAH kharakANDasya SoDazayojanasahasra bAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dracyANi varNataH kAlayAvat ghaTatayA tiSThanti ? hanta santi / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH ratnanAmakasya kANDasya yojanasahasrabAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya tadeva yAvat hanta santi ? evaM yAvadriSTasya / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH paGkabahulasya kANDasya caturazItiyojanasahasra. bAhalyasya kSetra0 tadeva / evamabbaDulasyApi azItiyojanasahasrabAhalyasya / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH ghanodadheviMzatiyojanasahasrabAhalyasya kSetracchedena tathaiva / evaM dhanavAtasyAsaMkhyeyayojanasahasrabAhalyasya tathaiva, avakAzAntarasyApi tadeva / zarkarAprabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyAH dvAtriMzaduttarazatasahasrabAhalyAyAH kSetracchedena chidyamAnAyAH santi dravyANi varNato yAvat ghaTatayA tiSThanti ? hanta, santi / evaM ghanodadheviMzati yojanasahasrabAhalyasya, ghanavAtasyAsaMkhyeyayojanasahasrabAhalyasya, evaM yAvadavakAzAntarasya / yathA zarkarAprabhAyAmevaM yAvadadhaH saptabhyAm ||suu0 5 / / TIkA-'imIse NaM' bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH 'asIi uttarajoyaNasayasahassa bAhallAe' azItyuttara yojanazatasahastra. imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe asIiuttara joyaNa' ityaadi| sU0 // 5 // TokArtha-gautama ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke jo ki 'asIi uttara joyaNasayasahassabAhallAe' eka lAkha assI 'imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe asIiuttara joyaNa' tyA TahAtha-gautamasvAmIya sA sUtradvArA prabhuneme pUchyu cha , 'imIse Na bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhagavan mA 2namA pRthvInAre 'asIi uttara joyaNasayasahassabAhallAe' sAsa meM sI2 180000 yojanA jI05 jIvAbhigamasUtra Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jIvAbhigamasUtre bAhalyAyAH, azItisahasra yojanottaraikalakSabAhalyAyAH 'khettaccheeNaM' kSetracchedena kevalibuddhayA pratarakANDavibhAgena 'chijjamANIe' chiyamAnAyA-vibhajyamAnAyAH 'asthi' santi astIti nipAto'tra bahuvacanArthagarbhaH, 'dacvAI' dravyANi santi / 'vaSNao' varNataH 'kAlanIlalohiyahAlihasukkilAI kAlanIla lohita hAridrazuklAni tAni dravyANi varNataH kAlAni-kAlaguNopetAni-evaM nIlAdiSvapi jJAtavyam nIlAni lohitAni hAridrANi zuklAni 'gaMdhao surabhigandhAni durabhigandhAni 'raso tittakaDuyakasAyaaMbilamahurAI' rasataH tiktarasAni kaTukAni kaSAyANi amlAni madhurANi 'phAmao' sparzataH 'kakkhaDamauyagaruyalahuyasIyausiNaNiddhalukkhAI' karka zAni mRdUni gurukANi laghukAni zItAni uSNAni snigdhAni rUkSANi, 'saMThANao parimaMDalavataMsa cauraMsa Ayaya saMThANapariNayAI' saMsthAnataH parimaNDalAni vRttAni vyatrANi hajAra (180000) yojana ke piNDa ho 'khettacche eNaM chijjamANIe' kevala jJAnI kI buddhi se jaba hama pratara kANDa rUpa se vibhAga-khaNDa khaNDa karate haiM to inake 'davvAI' dravya 'vaNNao' varNa kI apekSA 'kAlanIla lohiya hAlihasukillAiM atthi' kyA kRSNa varNa vAle, nIle varNa vAle, lAla varNa vAle, pIle varNa vAle aura zukla varNa vAle hote haiM ? 'gaMdhao' gaMdha kI apekSA 'subbhigaMdhAI duvibhagaMdhAI' kyA ve surabhigaMdha vAle aura durabhigaMdha vAle hote haiM ? 'rasao' rasa kI apekSA kyA ve 'titta kaDuyakasAyaaMbilamahurAI' tikta, kaTuka, kaSAya, amla aura madhura rasa vAle hote haiM ? 'phAso kakkhaDa, mauya, garuya, laya, mIya-usiNa-Niddha-lukkhAi' sparza kI apekSA kyA ve karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparza vAle hote haiM ? piche, 'khettacchee NaM chijjamANIe' vijJAnInI muddhithA nyAre te pratara is pAthI vibhAga meTale hai , ma 42vAmAM Ave che, te 'davvAi dravya 'vaNNao' panI apekSAthI 'kAla nIla lohiya hAlidda sukillAI atthi' "zuM kRSNa kALAvarNavALuM nIlavarNavALuM lAlavarNavALuM pILAvarNa vALuM ane zukala hetai saMvA vA hAya che? gaMdhao' dhanI apekSAthI 'subbhigaMdhAI, dubbhigaMdhAI' zute surakSI nAma sugavANu DAya cha ? 2minAma duvANu DAya cha ? 'rasao' 2sanI apekSAthI zute 'tittakaDuyakasAyabilamahurAI' tita, 44, pAya, turA APK mAMTA mane madhura bhii| 2sapANu DAya cha 1 'phAsao kakkhaDa mauya garuya, lahuya, sIya usiNa Niddha lukkhAi' 15zI apekSAthI zu 44degza, bhR, 23, sadhu, zIta, Sue] ni05 bhane 36 55 pANu jIvAbhigamasUtra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU. 5 ratnaprabhApRthivyAH kSetracchedaH caturasrANi AyatAni, etAvatsaMsthAnapariNatAni-kathaMbhUtAni etAni sarvANi tatrAha-'annamanna' ityAdi, 'annamanna baddhAi' anyo'nyaM saMbaddhAni 'aNNamaNNa puTThAI' anyo'nyaM spRSTAni, anyonyaM parasparaM spRSTAni-sparzayuktAni, tathA'aNNamaNNa ogADhAI' anyonyAvagADhAni anyo'nyaM parasparamavagADhAni, yatraika dravyamavagADhaM tatra anyadapi dravyaM dezataH kvacit sarvato'vagADha mityarthaH ? 'aNNamaNNasiNehapaDibaddhAi' anyo'nya snehapatibaddhAni anyonyaM parasparaM snehena cikkaNatvena pratibaddhAni-militAni yenaikasmin cAlyamAne gRhyamANe vA'paramapi calanAdi kriyopetaM bhavati / tathA-'aNNamaNNa ghaDatAe ciTThati' anyonya ghaTatayA tiSThanti, anyonyaM parasparaM ghaTante saMbadhnanti dravyANi yatra tat anyonya'saMThANao-parimaMDala- vaha-taMse-cauraMsa- Ayata-saMThANa pariNayAI' saMsthAna kI apekSA kyA ve parimaMDala saMsthAna vAle, vRtta saMsthAna vAle, tryastra saMsthAna vAle, caturastra saMsthAna vAle aura Ayata saMsthAna vAle hote haiM ? 'anna manna badadhAI' ye saba dravya Apasa Apasa meM eka dUsare se sambaddha hai kyoMki ye saba dravya eka hI sthAna para rahate haiM 'anna mana puTThAI' tathA Apasa meM ye eka dUsare ke sAtha spRSTa haiM 'aNNa maNNa ogADhAi jahAM eka dravya avagADha hai vahIM para dUsarA dravya kahIM eka deza se aura kahIM sarvadeza se avagADha hotA hai 'aNNa maNNasiNeha paDibadhAI' ye Apasa meM sneha guNa ko lekara pratibaddha rahate haiN| mile hue rahate haiM isI kAraNa eka ke calAyamAna hone para athavA gRhIta hone para dUsarA dravya bhI calanAdi kriyopeta hotA hai 'aNNa maNNaghaDatAe ciTThati ye saba dravya eka dUsare meM samudAya rUpa se DAya cha ? 'saMThANao parimaMDalavadvata sacauraMsa Ayaya saMThANa pariNayAI saMsthAnanI apekSAthI zuM te parimaMDala saMsthAnavALuM, vRttasaMsthAnavALuM, vyastra traNa saMsthAnavALuM, caturastra saMsthAnavALuM, ane Ayata saMsthAnavALuM hoya che? 'annamanna pudvAI' tathA 52252mAM ye se bhIlanI sAthe spRSTa bhaNe che. 'aNNamaNNa ogADhAI' bhyAM me dravya avADha thaya che, tyAMga bhI dravya 56 yais se dezathI bhane 4yAM sazathI A416 thane 23 cha, 'aNNa maNNa siNeha paDivaddhAi' se 52252mA sne gue pazAta mAyesa 23 cha, arthAt maLela thaIne rahe che. e ja kAraNathI ekanA calAyamAna thavAthI athavA a5 pAthI bhI, dravya 55 yadAna vigere jiyA pANu thAya che. 'aNNa maNNaghaDatAe ciTuMti' mA pA dravyo meM mAnanI sAthe samuhAya pAthI jIvAbhigamasUtra Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 jIvAbhigamasUtre ghaTama, athavA anyonyaM parasparaM ghaTAH samudAyaracanA yatra tat anyonyaghaTama, tasya bhAvo'nyonyaghaTatA tayA anyo'nyaghaTatayA parasparasamudAyatayA tiSThati kimiti praznaH, bhagavAnAha 'haMtA atthi' hanta, iti svIkAre tathA ca he gautama ! santyeva yathA tvayA pRSTAni tAni tathaiva santItyarthaH 'imIseNaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'kharakaMDassa' kharanAmakANDasya 'solasa joyaNasahassa bAhallassa' SoDaza yojanasahasrabAhallassa 'khetta. cheeNa chijjamANassa' kSetracchedena kevali buddhayA prataravibhAgena chidyamAnasya milakara kSIra nIra kI taraha avibhakta hokara samAe rahate haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, atthi' hAM gautama ! isa eka lAkha assI hajAra yojana kImoTAI vAlI ratnaprabhA pRthivI ke jaba kevalI ke jJAnA se kSetraccheda ke rUpa meM vibhAga karate haiM to una 2, vibhAgoM ke Azrita dravya varNa kI apekSA pAMca varNa vAle hote haiM, gaMdha kI apekSA surabhi durabhigaMdha vAle hote hai rasakI apekSA pAMcoM rasoM vAle hote haiM sparza kI apekSA AThoM sparzoM vAle hote haiM saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi pAMcoM saMsthAna vAle hote haiM aura anyonya sambaddha Adi vizeSaNa vAle hote haiM aura paraspara samudAya rUpa se rahate haiM / ___ 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo solaha hajAra moTAI vAlA khara kANDa hai usake 'khettmaLIne kSIra nIranI mAphaka avibhakta thaIne arthAt judA paDayA vinAnA eka rUpa thaIne samAI rahe che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che / 'haMtA atthi' gautama! ! 15 mesI 12 yojanA vistAra vALI ratnaprabhA pRthvInA jyAre kevalInA jJAnathI kSetra chedapaNAthI vibhAga karavAmAM Ave che. te te te vibhAgonA Azrita dravya varNanI apekSAthI pAMca varNavALA hoya che. gaMdhanI apekSAthI surabhi durabhi arthAta sugaMdha ane durgadha vALA hoya che. rasanI apekSAthI pAMca prakAranA rasavALA hoya che. sparzanI apekSAthI karkaza vigere ATha prakAranA sparzIvALA hoya che. saMsthAna nI apekSAthI parimaMDala vigere pAMce saMsthAna vALA hoya che. ane anya anya saMbaMdha vigere vizeSaNovALA hoya che. ane paraspara samudAya paNathI rahe che, 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappasAe puDhavIe' hai sAvan / 2tnaprabhA pRthvInAre so 2 yojanA vistAravANI ma24is nAmanA .tana 'khettaccheeNa jIvAbhigamasUtra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.5 ratnaprabhApRthivyAH kSetracchedaH 37 'asthi davAI' santi dravyANi 'vaNNao' varNataH 'kAla jAva ghaDatAe ciTThati' kAla yAvat ghaTatayA tiSThanti, varNataH kAlAni nIlAni lohitAni hAridrANi zuklAni, gandhataH surabhigandhAni durabhigandhAnIti, rasatastiktarasAni kaTu kAni kaSAyANi amlAni madhurANi, sparzataH karkazAni mRdani gurukANi laghuni zItAni uSNAni snigdhAni rUkSANi, saMsthAnataH parimaNDalAni vRttAni vyatrANi caturasrANi AyatAni etAvatsaMsthAnapariNatAni yAvad ghaTatayA tiSThanti kimiti yAvatpadaghaTita praznaH, bhagavAnAha-'haMtA atthi' hanta santIti / 'imIse NaM bhaMte ! etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'rayaNaNAmagassa kaMDassa' ratnanAmakasya kANDasya 'joyaNasahassabAhallassa' yojanasahasrabAhaccheeNa chijamANassa' kevalI kI buddhi se pratara bhAga ke rUpa meMkhaNDa karane para jo usake Azrita dravya haiM ve kyA 'vaNNao kAla. jAva ghar3attAe ciTuMti' varNa kI apekSA kRSNa Adi varNa vAle hote haiM gandha kI apekSA-surabhi durabhigaMdha vAle hote haiM kyA ? rasa kI apekSA tiktarasa Adi vAle hote haiM kyA ? sparza kI apekSA karkaza Adi sparzoM vAle hote haiM kyA? tathA-saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi saMsthAna vAle hote haiM kyA? paraspara sambandha Adi rUpa hokara paraspara samudAya rUpa se rahate haiM kyA? isa taraha se pUrvokta jaisA yaha prazna hai isake uttara meM prabhu kahate haiM -'haMtA, atthi' hAM gautama ! ve dravya pUrvokta kathanAnusAra hote haiM / 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe rayaNa NAmagassa kaMDassa' he chijjamANassa' upajInI yuddhithI pratara vibhAganA 35 5 42vAyA tanA mAzrayathA 2 re dravya cha, te zu 'vaNNao kAla, jAva, ghaDatAe cidaMti' varNanI apekSAthI kRSNa-kALA vigere varNa vALA hoya che.? gaMdhanI apekSAthI surabhi, surabhi, sugaMdha ane dudhavALA hoya che? rasanI apekSAthI tikatarasa vigere rasavALA hoya che? sparzanI apekSAthI karkaza vigere sparzavALA hoya che? tathA saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigera saMsthAnavALA hoya che ? parasparamAM saMbaddha vigere paNAthI parasparamAM samudAya paNAthI rahe che? A pramANe pahelAMnI mAphaka A prazna pUchela che. A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIna 4 cha ? 'haMtA asthi' / gautama! te dravya pUrvAta prazna yA kathana pramANenuM hoya che. 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe rayaNaNAmagassa kaMDassa' lagavan ! jIvAbhigamasUtra Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre lyasya 'khettaccheeNaM chijjamANassa taM ceva jAva' kSetracchedena chidyamAnasya tadeva yAvat chidyamAnasya dravyANi kiM varNataH kAlAdi pazcavarNopetAni, gandhataH surabhidurabhigandhayuktAni, rasatastiktAdi pazcarasopetAni, sparzataH karkazAyaSTasparzayuktAni, saMsthAnaraH parimaNDalAdi paJcasaMsthAnai pariNatAnIti praznaH, bhagavAnAha'haMtA atthi' hanta santIti / 'evaM jAva riTThassa' evaM yAvadriSTasya ratnaprabhAyAM ratnakANDasya yathA-varNAdinA pariNAmo darzitastathaiva vajrakANDAdArabhya riSkANDaparyanta sthitakANDadravyANAM varNAdinA tathA pariNAmattvaM jJAtavyamiti / 'imIse bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo ratna nAma kA kANDa haiM ki jisakI moTAI 'joyaNasahassa bAhallassa' eka hajAra yojana kI haiM usake kSetra ccheda se pratara vibhAga ke rUpa meM khaNDa 2, karane para jo isake Azrita dravya haiM ve kyA varNa kI apekSA kAlAdivarNa vAle hote haiM ? gandha kI apekSA surabhi gandha vAle hote haiM kyA? rasa kI apekSA-tikta Adi rasa vAle hote haiM kyA? sparza kI apekSA-karkazAdi sparza vAle hote haiM kyA? aura saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi saMsthAna vAle hote haiM kyA? paraspara saMbaMdha Adi hote hue paraspara samudAya rUpa se rahate haiM kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, atthi' hAM gautama usake Azrita dravya, rUpa, gandha, sparza aura saMsthAna vAle Adi pUrvoktAnu. sAra hote haiN| 'evaM jAva rihassa' ratnaprabhA ke ratnakANDa ke dravya ke rUpa, gaMdha, rasa Adi se yukta hone ke kathana kI taraha vajrakANDa riSThakANDa taka ke dravyoM kA varNa gaMdha, rasa, sparza saMsthAna rUpa se pariNAma mA ratnaprabhA pRthvInA 2 2ii nAmanI cha, na vistAra 'joyaNa sahassa bAhallassa' me 12 yonI che. tanA kSetrachethI prativimA pAthI khaMDa khaMDa karavAthI tenA azrita je dravya che te zuM varNathI kALA vigere varNavALuM hoya che ? gadhanI apekSAthI surabhigaMdhavALuM ke durabhigaMdhavALuM hoya che ? rasanI apekSAthI tita vigere rasavALuM hoya che? sparzanI apekSAthI karkaza vigere sparzavALuM hoya che? ane saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigere saMsthAnavALuM hoya che? paraspara maLIne paraspara samudAya paNAthI rahe cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautamasvAmIne 49 cha 'haMtA asthi' / gautama! tenA AzrayathI rahela dravya rU5, gaMdha, rasa, speza ane saMsthAna vigere pUrita 4thana pramANenu DAya che. 'evaM jAva riTussa' 2tnaprabhA pRthvInA ratnakAMDanA dravya rUpa, rasa, gaMdha, vigerethI yukata hovAnA kathana pramANe vaja kAMDa, rijhakAMDa' sudhinA dravya varNa, gaMdha, rasa, sparza saMsthAna paNAthI jIvAbhigamasUtra Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU. 5 ratnaprabhApRthivyAH kSetracchedaH 39 NaM bhaMte !' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNaSpabhAra puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'paMkabahulassa kaMDassa' paGkabahulanAmakasya kANDasya 'caurAsIi joyaNasahassa bAhallassa' caturazItiyojana sahasrabAhalyasya 'khettaccheeNa taM ceva' kSetracchedena cchidyamAnasya dravyANi varNataH kAlAdinA, gandhataH surabhyAdinA, rasavastiktAdinA, sparzataH karkazAdinA, saMsthAnataH parimaNDalAdinA pariNatAni bhavanti kimiti praznaH hanta santIti pUrvavadevottaram ' evaM Avabahulassa vi asoi joyaNasahasavAhalassa' evaM paGkabahulakANDavadeva ratnaprabhAyAM pRthivyAM vidyamAnasyAcbahulasyApi azItiyojanasalasrabAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya dravyANi varNataH hAtA hai ityAdi kathana jAnanA cAhiye / 'imI se NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe paMka bahulakaNDassa caurAsI yojaNasahassa bAhalassa' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke paGkabahulakANDa ke jo ki caurAsI hajAra yojana kI moTAI vAlA hai 'khettaccheeNa ta ceva' jaba kevalI kI buddhi se kSetraccheda ke rUpa meM vibhAga karate haiM to unake dravyoM kA pariNAma varNa kI apekSA kAlAdi rUpa se, gaMdha kI apekSA surabhi Adi rUpa se, rasa kI apekSA tiktAdi rUpa se, sparza kI apekSA karkazAdi rUpa se aura saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi rUpa se hotA hai kyA ? tathA paraspara saMbaMdha Adi hote hue rahate hai kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'haMtA, asthi' hAM gautama ! hotA haiM ' evaM' Ava bahulassa vi asIi joyaNasahassa bAhalassa' isI prakAra se assI hajAra yojana kI moTAI vAle abbahula pariNAmavALA hoya che. vigere prakAranu` kathana samajavuM. 'imIse NaM bhaMte! rayaNatpabhApa puDhavIe paMkabahulakaMDassa caurAsI joyaNasahaisa bAhallassa' he bhagavan yA ratnaprabhA pRthvInA paMhusAMDa ne yAryAzI hamara yojananI laDAI vANI che. 'khetaccheeNa taM ceva' ThevatrInI muddhithI jyAre kSetracchedanA rUpamAM vibhAga karavAmAM Ave te tenA dravyAnuM pariNAma vaNu nI apekSAthI kAlAdipaNAthI, goMdhanI apekSAthI surabhi vagere paNAthI rasanI apekSAthI tiktAdi paNAthI sparzInI apekSAthI kazAdi paNAthI ane saMsthAnanI apekSAthI parimaDala vigere rUpathI hAya che ? AA praznanA uttaramAM alu gautamasvAmIne he che ! 'haMtA asthi' | L gautama ! te pramANe hoya che. 'eva' Ava bahulassavi asIi joyaNasahassa baahphala' A pramANe esI hajAra yeAjananI jADAIvALA abbahulakAMDanA kSetra jIvAbhigamasUtra Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre kAlAdinA gandhataH surabhyAdinA, rasataH tiktAdinA, sparzataH karkazAdInA, saMsthAnataH parimaNDalAdinA, pariNatAni bhavanti kimiti pazne hanta santItyuttaraM jJAtavyamiti / 'imose NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'ghaNodahissa vIsaM joyaNasahassa bAhallassa' ghaNodadhevizatiyojanasahasrabAhalyasya 'khettaccheeNa taheva' kSetracchedena tathaiveti kSetracchedena chiyamAnasya santi dravyANi tAni varNataH kAlAdinA, gandhataH surabhyAdinA, rasatastiktAdinA, sparzataH karkazAdinA, saMsthAnataH parimaNDalAdinA, pariNatAni kANDa ke kSetraccheda se vibhAga karane para unake Azrita dravya varNa kI apekSA kAlAdi rUpa se, gaMdha kI apekSA surabhi-durabhi Adi rUpa se, rasa kI apekSA tiktAdi rUpa se aura sparza kI apekSA karkazAdi rUpa se tathA saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi rUpa se pariNata hote haiM aura paraspara saMbaMdha Adi hote hue samudAya rUpa se rahate haiM 'imIse NaM bhaMte' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthivI ke nIce 'ghaNodahissa vIsaM joyaNasahassa bAhallassa' jo ghanodadhi hai ki jimakI moTAI 20, bIsa hajAra yojana kI hai usake jaba kevalI kI buddhi se kSetraccheda ke rUpa meM vibhAga karate haiM to ve usake dravya varNa kI apekSA kAlAdi rUpa meM, gandha kI apekSA surabhi durabhi gaMdha ke rUpa meM, rasa kI apekSA tiktAdi rUpa meM sparza kI apekSA karkaza Adi rUpa meM aura saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi rUpa meM pariNata hote haiM kyA ? tathA paraspara saMbaMdha Adi hote rahate haiM kyA? to uttara meM prabhu kahate haiM-hAM gautama ! ve usa usa rUpa meM pariNata hote hue paraspara saMbaMdha 2chedathI vibhAga karavAmAM Avete tenA AzrayathI rahela dravya varNanI apekSAthI kALA vigere paNAthI gaMdhanI apekSAe surabhi, durabhipaNAthI rasanI apekSAe tIkhA, kaDavA vigere rUpathI ane sparzanI apekSAthI karkaza vigere rUpathI tathA saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigere rUpathI pariNata thAya che. ane paraspara saMbaddha vigere thaI samudAyapaNAthI rahe che. 'imIse NaM bhaMte !' he mana mA 'ghaNodahissa vIsaM joyaNasahassa bAhallassa' 2 ghanadhi cha, na viratA2 2012 yojanA cha, tenA jyAre kevalInI buddhithI kSetrachedanapaNAthI vibhAga karavAmAM Ave te tenA dravyo varNanI apekSA kALAdi rUpathI gaMdhanI apekSAthI surabhi durabhi gaMdhapaNAthI rasanI apekSAthI tIkhA vagere rUpe, sparzanI apekSAthI karkaza vigere rUpathI jIvAbhigamasUtra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.5 ratnaprabhApRthivyAH kSetracchedaH kimiti praznasya hanta santIti pUrvavadevottaramiti / 'evaM ghaNavAyassa asaMkhejjajoyaNabAhallassa taheva' evaM ghanodadhivadeva ratnaprabhAyAM ghanodaderagho vidyamAnasya ghanavAtasyAsaMkhyeyayojanasahasrabAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi varNataH kAlAdinA, gandhataH surabhyAdinA, rasatastiktAdinA, sparzataH karkazAdinA, saMsthAnataH parimaNDalAdinA pariNatAni kimati praznasya hanta santItyuttaraM pUrvavadeva jJAtavyamiti, evaM tanuvAtasyApi dhanavAtAdho vidyamAnasyA saMkhyeya yojanasahasrabAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi tAni Adi hokara rahate haiM evaM ghagabAyassa asaMkhena joyaNa bAhallassa taheva' isI taraha ghanodadhi ke nIce vidyamAna jo ghanavAta haiM ki jisakI moTAI asaMkhyAta hajAra yojana kI hai usake jaba kSetraccheda ke rUpa meM vibhAga karate haiM to usake dravya varNa kI apekSA kAlAdi rUpa meM gaMdha kI apekSA surabhi Adi ke rUpa meM, rasa kI apekSA tiktAdi ke rUpa meM aura sparza kI apekSA karkaza Adi sparza ke rUpa meM tathA saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi meM pariNata hue paraspara saMbaMdha Adi hokara rahate haiN| isI taraha se ghanavAta ke nIce vidyamAna asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAle tanuvAta ke kSetraccheda ke rUpa meM vibhAga karane para bhI ve usake dravya pA~ca varNarUpa meM, do gaMdharUpa meM, pAMca rasa ane saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigere paNumAM pariName che. ? tathA paraspara saMbaddha vigere thaIne rahe che ? e ja pramANe ghane dadhinI nIce vidyamAna che ghanavAta che, ke jenI pahoLAI jADAI asaMkhyAta hajAra jananI che, tenA jayAre kSetrachedanA rUpamAM vibhAga karavAmAM Ave to tenuM dravya varNanI apekSA thI kALA vigere rUpathI gaMdhanI apekSAthI, surabhi, durabhirUpathI, rasanI apekSA thI karkaza vigere prakArathI tathA saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigeremAM pariNata thaIne paraspara saMbaddha Adi thaIne rahe che. e ja rIte ghanavAtanI nIce vidyamAna asaMkhyAta hajAra ejananI pahoLAI jADAI vALA tanuvAtanA kSetracchedathI vibhAga karavAmAM Ave to paNa temAM rahela dravya pAMca vaNa 35 thI e gaMdhapaNAthI, pAMcarasapaNAthI, AThasparza paNAthI ane parimaMDala vigere pAMca saMsthAna paNAthI pariName che. e ja pramANe ratnaprabhAmAM tanuvAtanI nIce jI06 jIvAbhigamasUtra Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jIvAbhigamasUtre varNataH kAlAdinA gandhataH suramyadinA, rasatastikA dinA, sparzataH karkazAdinA saMsthAnataH parimaNDalAdinA pariNatAni kimati praznasya hanta santIti pUrvavadeva uttaramiti / 'ovAsaMtarassa vitaM caiva' avakAzAntarasyApi tadeva, ratnaprabhAyAM tanuvAto vidyamAnasyAsaMkhyeyayojana sahasrabAhalyasyAvakAzAntarasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi tAni varNataH kAlAdinA, gandhataH surabhyAdinA, rasavastiktA dinA, sparzataH karkazAdinA, saMsthAnataH parimaNDalAdinA pariNatAnIti praznasya hanta santIti pUrvavadeva uttaramiti / 'sakkarapabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe' zarkarAprabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyAH 'battIsuttarajoyaNasayasa hassabAhallAe' dvAtriMzottara yojanazata sahasrabAhalyAyAH 'khettaccheeNa chijjamANIe' rUpa meM, ATha sparza rUpa meM aura parimaMDala Adi pAMca saMsthAna rUpa meM pariNata hote haiM / isI taraha se ratnaprabhA meM tanuvAta ke nIce vidyamAna aura asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAle avakAzAntara ke Adi pahale kI taraha jAna lenA cAhiye, kSetraccheda ke rUpa meM jaba kevalI kI buddhi se vibhAga karate haiM to usake dravya varNa kI apekSA kAlAdi rUpa se, gandha apekSA kI surabhi Adi rUpa se, rasa kI apekSA tiktAdi rUpa se, sparza kI apekSA karkaza Adi rUpa se aura saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi rUpa se pariNata hote haiM Adi saba hI kathana pUrvokta jaisA jananA cAhiye 'sakarappabhAeNaM bhaMte! puDhavIe' he bhadanta ! zarkarA prabhA pRthivI ke jo 'battIsuttara joyaNa sahassabAhallassa' eka lAkha battIsa hajAra yojana kI moTAI vAlI hai usakA 'khettaccheeNa chijja - rahela ane asaMkhyAta hajArayeAjananI paheALAI vALA avakAzAntara vigerenA kSetracchedathI vibhAga karavAmAM Ave vigere pahelA kahyA pramANe samajI levuM joIe. arthAt kSetracchedapaNAthI jyAre kevaLInI buddhithI vibhAga karavAmAM Ave,te te enuM dravya varNanI apekSAthI kALAdipaNAthI gadhanI apekSAthI surabhi vigere prakArathI, rasanI apekSAthI tIkhA, kaDavA, vigere prakArathI spenI apekSAthI karkaza vigere rUpe ane sasthAnanI apekSAthI parimaMDala vigere prakArathI thAya che. vigere madhuna udhana paDelA udyA prabhASenu samanvu' 'sakkarappabhAe NaM bhaMte! puDhavIe' he bhagavana zarma2yalA pRthvInA hai ? 'vattIsuttarajoyaNasayasahassabAhallassa' me sAja matrIsa hunnara yogananI hojAdha vANI che, tenA 'khetaccheeNaM chijjamANIe' kSetra 2 chepaNAthI nyAre vibhAga uravAmAM jIvAbhigamasUtra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.5 ratnaprabhApRthivyAH kSetracchedaH kSetracchedena chidyamAnAyAH 'asthivvAI" santi dravyANi 'vaNNao jAva ghaDattAe ciTaMti' varNataH kAlAni nIlAni lohitAni hAridrANi zuklAni, gandhataH surabhigandhAni durabhigandhAni, rasatastiktAni kaTukAni kapAyANi amlAni madhurANi, sparzataH karkazAni mRdUni gurukANi laghukAni zItAni uSNAni snigdhAni rUkSANi, saMsthAnataH parimaNDalAni vRttAni vyasrANi caturasrANi AyatAni, taiH pariNatAni anyonya baddhAni anyonya spRSTAni anyo'nyAvagADhAni anyo'nyasnehabaddhAni anyo'nya ghaTata yA tiSThanti, iti praznA, bhagavAnAha-'haMtA atthi' hanta gautama ! zarkarAprabhAzritAni tAni dravyANi yathoktavizeSaNayuktAni bhavantyevetyuttaram / 'evaM ghaNodahissa vIsaM joyaNasahassavAhallassa' maNIe' kSetraccheda ke rUpa meM jo vibhAga karate haiM to usake dravya kyA 'vaNNao jAva ghaDattAe ciTuMti' varNa kI apekSA kAla, nIla, lohita, hAridra aura zukla rUpa se, gaMdha kI apekSA surabhi durabhi gaMdha rUpa se, rasa kI apekSA, tikta, kaTuka kaSAya, amla evaM madhura rasa rUpa se sparza kI apekSA karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rukSa rUpa se tathA saMsthAna kI apekSA parimaMDala, vRtta, vyasra, caturasra, aura Ayata lambe rUpa se pariNata hote haiM kyA? kyoMki ye dravya anyonya baddha hote haiM, anyonya spRSTa hote haiM, anyonya avagADha hote haiM, anyonya sneha guNa se baddha hote haiM tathA paraspara meM avibhakta hokara mile rahate haiN| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-hAM gautama ! zarkarA prabhA pRthivI ke Azrita ve dravya yathokta vizeSaNoM se yukta hote hI haiN| 'evaM ghaNodahissa vIsaM joyaNa sahassabAhallassa' isI prakAra bhAve, to tanA dravyanA 'vaNNao jAva ghaDattAe ciTraMti' panI makSAthI nIla, lehita, hAridra, ane zukala sapheda paNAthI gaMdhanI apekSAthI surabhi durabhi gaMdhapaNAthI rasanI apekSAthI tIkhA, kaDavA, kaSAya turA amla, khATA ane madhura mIThA rasathI 25zanI apekSAthI karkaza, mRdu gurU, laghu, zIta snigdha, ane rUkSapaNAthI tathA saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala, vRtta, vyasa caturastra, ane Ayata lAMbApaNAthI pariNata thAya che ? kemake A dravyo paraspara baddha hoya che. paraspara avagADha hoya che. paraspara sneha guNathI baddha hoya che. tathA parasparamAM avibhakta thaIne maLIne rahe che. 2 A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke hA gautama ! zarkarA prabhA pRthvIne Azrita thaI rahelA te dro yakata vizeSaNothI yukata hoyaja che. 'evaM ghaNodahissa vIsaM joyaNa sahassabAhallassa' me pramANe za625mA pRthvInI jIvAbhigamasUtra Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jIvAbhigamasUtre evaM zarkarAmabhAvadeva zarkarAprabhAto'dho vidyamAnasya ghanodaverviMzati yojanasahasrabAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi yAni varNataH kAlAdinA, gandhataH surabhyAdinA, rasavastiktAdinA, sparzataH karkazAdinA, saMsthAnataH parimaNDalAdinA pariNatAni anyonyavaddhAdi vizeSaNaviziSTAni anyonya ghaTatayA tiSThantIti praznasya pUrvavadeva hanta santIti bhagavata uttaraM jJAtavyam iti / ' evaM ghaNavAtassa asaMkhejjajoyaNa sahassabA hallassa' evaM ghanodadhivadeva ghanoda dheradhobhAge vidyamAnasya ghanavAtasyAsaMkhye yayojanasaha sravAhalyasya kSetrazarkarA prabhA ke nIce vidyamAna ghanodadhi ke jo bIsa hajAra yojana kI moTAI vAlI hai kSetraccheda ke rUpa meM jo vibhAga karate haiM to vahAM jo dravya haiM ve varNa kI apekSA kAlAdi rUpa se gaMdha kI apekSA surabhi Adi rUpa se, rasa kI apekSA tikta Adi rUpa se, sparza kI apekSA karkaza Adi rUpa se aura saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi rUpa se kyA pariNamita hote haiM kyA ? kyoMki tadgata dravya anyonya baddha Adi vizeSaNoM vAle hote haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM hAM gautama ! zarkarA prabhA ke ghanodadhi ke Azrita dravya-varNa, gaMdha, rasa, sparza aura saMsthAna rUpa se pariNata hote haiM / aura anyonya saMbaMdha Adi vizeSaNoM vAle hote haiM / 'evaM ghaNavAyarasa asaMkhejja joyaNa sahassabAhalassa' isI taraha se zarkarA prabhA ke ghanodadhi ke nIce rahe hue ghanavAta ke jo asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI- -vAlA hai kSetraccheda ke nIce rahela ghanAdhanA ke je vIsa hajAra ceAjananI paheALAi vALe che, tenA kSetraccheda paNAthI jyAre vibhAga karavAmAM Ave, te zu tyAM je dravya che, te vaNa'nI apekSAthI kALA vigere rUpe gaMdhanI apekSAthI surabhi. durabhigaMdhapaNAthI, rasanI apekSAthI tIkhA kaDavA vigere paNAthI spazanI apekSAthI kaza vigere paNAthI ane saMsthAnanI apekSAthI parima`Dala vigere paNAthI zuM pariNata thAya che? kemake temAM rahela dravya anyAnya addha vigere vizeSaNA vALuM hAya che. A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke hA gautama! zakarAprabhAnA dhanohadhinA Azraye rahesa dravya, vAyu, gaMdha, rasa, sparza, bhane saMsthAna pAzAthI pariNata thAya che. ane anyAnya samRddha vigere vizeSaNAvALuM hAya che. 'eva' ghaNavAyarasa, asa khejja joyaNasahassabAhallassa' mena prabhAze zakarAprabhAnA ghaneAdhinI nIce rahelA ghanavAta ke je asaMkhyAta hajAra ceAjananI paheALAi vALA che, tenA kSetracchedapaNAthI vibhAga karavAmAM Ave te temAM jIvAbhigamasUtra Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.5 ratnaprabhApRthivyAH kSetracchedaH cchedena chidyamAnasya santi dravyANi yAni varNataH kAlA dinA gandhataH suramyAdinA, rasatastiktAdinA, sparzataH karkazAdinA saMsthAnataH parimaNDalAdinA pariNatAni bhavantIti praznasya hanta gautama ! santIti bhagavata uttaraM jJAtavyamiti / 'evaM jAva obAsaMtarassa' evaM yAvadavakAzAntarasya, he bhadanta ! yAvatpadena ghanavAtasyAdho vidyamAnasyAsaMkhyeyayojanasahasrabAhalyasya tanuvAtasya kSetracche dena chidyamAnasya santi dravyANi varNataH kAlAdinA yAvat saMsthAnataH parimaNDalAdinA pariNatAni anyonya baddhAni vizeSaNa viziSTAni anyonya ghaTatayA tiSThantIti praznasya hanta gautama ! santIti bhagavata uttaraM rUpa meM vibhAga karane para tadgata dravya kyA varNa kI apekSA kAlAdi rUpa se, gaMdha kI apekSA surabhi Adi rUpa se, rasa kI apekSA tikta. rasa Adi rUpa se, sparza kI apekSA karkaza Adi rUpa se aura saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi se pariNata hote haiM kyA aura anyonya saMbaMdha Adi vizeSaNoM vAle hote hue rahate haiM kyA? isake uttara meM prabhu kahate haiM - hAM gautama ! ve tadgata dravya varNa, gaMdha rasa, sparza aura saMsthAna Adi se pariNata Adi pUrvavata hote haiM / isI taraha zarkarA prabhA ke ghanavAta ke nIce sthita tanuvAta ke jo kI asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAlA hai kevalI kI buddhi se kSetraccheda ke rUpa meM vibhAga karane para tadgata dravya kyA varNa kI apekSA kAlAdi rUpa se, gaMdha kI apekSA surabhi Adi rUpa se, rasa kI apekSA karkaza Adi rahela dravya zuM varNanI apekSAthI kALA vigere paNAthI, gaMdhanI apekSAthI surabhi vigere rUpathI rasanI apekSAthI tIkhA kaDavA rasa vigere prakArathI sparzanI apekSAthI karkaza vigere rUpathI ane saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigere paNAthI pariNata thAya che. ane anyonya saMbaddha vigere vizeSaNovALo thaIne rahe che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke hA gautama! teo temAM rahela dravya, varNa, gaMdha, rasa, sparza, ane saMsthAna vigerethI pariNata vigere pUrvavat hoya che. e ja pramANe zarkarA prabhAnA ghanavAtanI nIce rahela tanuvAta, ke je asaMkhyAta hajAra ejananI paheLAI vALe che, tene kevaLInI buddhithI kSetrachedathI vibhAga karavAmAM Ave che temAM rahela dravya, zuM varNanI apekSAthI kALAdi paNAthI gaMdhanI apekSAe surabhi vigere rUpathI rasanI apekSAthI tIkhA vigere rUpathI sparzanI apekSAthI karkaza vigere paNAthI ane saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigere rUpe pariName che. vigere pUrvavata kathana samajI levuM. jIvAbhigamasUtra Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre pratipattavyam / evaM tanuvAtasyAdhobhAge vidyamAnasyAvakAzAntarasyAsaMkhyeyayojanasahasrabAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi yAni varNata: kAlAdinA yAvatsaMsthAnataH parimaNDalAdinA pariNatAni dravyANi varNagandharasa. sparzasaMsthAnayuktAni anyonya baddhAni vizeSaNayuktAni anyonya ghaTatayA tiSThanti kimiti praznasya hanta gautama ! bhavantyeva tAni dravyAni tathAvidhAnItyuttaraM jJeyam 'jahA sakkarappabhAe evaM jAva ahe sattamAe' yathA zarkarAprabhAyAM ghaNodadhi ghanavAta tanuvAtAvakAzAntarANAM kSetracchedena chidyamAnAnAM yAni tadgata dravyANi varNataH kAlAdinA yAvatsaMsthAnataH parimaNDalAdi pariNatAni anyonya baddhAdi rUpa se aura saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi rUpa se pariNata Adi pUrvavat hokara rahate haiM, aisA kathana pUrvavat jAna lenA / isI prakAra asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAle avakAzAntara ke jo ki tanuvAta ke nIce sthita hai kSetraccheda ke rUpa meM vibhAga karane para tadgata jo dravya haiM ve varNa kI apekSA kAlAdi rUpa se, gaMdha kI apekSA surabhi durabhi gaMdha rUpa se, rasa kI apekSA tikta Adi rasa rUpa se, sparza kI apekSA karkaza Adi rUpa se aura saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi rUpa se pariNamita hokara Adi pUrvavata rahate haiM aisA jAnanA cAhiye 'jahA sakkarappabhAe evaM jAva ahe sattamAe' jisa prakAra zarkarA prabhA ke ghanodadhi, ghanavAta aura tanuvAta aura avakAzAntara hai, ina saba ke kSetracchedaka rUpa meM vibhAga karane para tadantargata dravyoM kA varNa kI apekSA kAlAdi rUpa se, yAvat saMsthAna kI apekSA parimaMDala eja pramANe asaMkhyAta hajAra jananI paheLAI vALe avakAzAntara ke je tanuvAtanI nIce che. tenA kSetra cheda paNAthI vibhAga karavAthI temAM rahelA 2 dravya che. te varNanI apekSAthI kALA vagere rUpe gaMdhanI apekSAthI surabhi darabhi gaMdhapaNAthI. rasanI apekSAthI tIkhA, kaDavA, vigere paNAthI sparzanI apekSAthI karkaza vigere prakArathI ane saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigere rUpe parimita thaIne vigere pahelA kahela prakArathI rahe che, tema samajavuM 'jahA sakkappabhAe eva jAva ahe sattamAe' 2 prabhArI sh62| prabhAmA ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta ane avakAzAntara che e badhAnA kSetracheda paNAthI vibhAga karavAthI temAM rahela dravyanuM varNanI apekSAthI kAlAdi rUpe yAvatA saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigere paNAthI pariNata thavAnA saMbaMdhamAM jIvAbhigamasUtra Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.6 ratnaprabhApRzyAH saMsthAnanirUpaNam vizeSaNAni anyonya ghaTatayA tiSThanti teSAmavasthAnaM vyAkhyAtaM tathaiva bAlukA. prabhA paGkapamA dhUmapabhA tamAmamA tamastamaH prabhAsvapi ghanodadhi dhanavAta tanuvA. tAvakAzAntara sambandhi dravya viSaye'pi praznottareNa vyakhyAtavyamiti / prakArastu sarvatra pUrvavadeva jJatavya iti saMkSepaH // 5 // ___ samprati ratnaprabhA pRthivInAM saMsthAna pratipAdanArthamAha-'imANaM bhaMte' ityaadi| mUlam-imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM saMThiyA pannattA? goyamA! jhallarI saMThiyA pannattA / imIse NaM bhaMte ! rayaNappa. bhAe puDhavIe kharakaMDe kiM saMThie pannatte ? goyamA ! jhallarI saMThie pannatte / imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe rayaNa. kaMDe kiM saMThie pannatte ? goyamA ! jhallarI saMThie pnntte| evaM jAva ritthe| evaM paMkabahule vi, evaM Ababahule vi, ghaNodahI vi, ghaNavAe vi, taNuvAe vi, ovAsaMtare vi savve jhallarI saMThie pannatte / sakarappabhA NaM bhaMte ! puDhavI kiM saMThiyA pannattA? goyamA ! jhallarI saMThiyA pnnttaa| sakarappabhAe puDhavIe ghaNodahI kiM saMThie pannatte ? goyamA! jhallarI saMThie pannatte, Adi rUpa se pariNamita honA Adi kahA gayA hai usI prakAra se bAlukA prabhA, paGka prabhA, dhUma prabhA, tamaH prabhA aura tamastamaH prabhA, ina pRthivIyoM meM bhI vartamAna ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta aura ava. kAzAntara sambandhI dravyoM kA varNa kI apekSA kAlAdi rUpa se, yAvat saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi rUpa se, pariNamana Adi hotA hai, aisA jAnanA cAhiye isa sambandha meM AlApa prakAra sarvatra pahile ke jaisA hI banAnA caahiye| sU0 // 5 // kathana karyuM che. e ja pramANe vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tama prabhA ane tamatamaprabhA A pRthvImAM rahelA ghanodadhi, ghanavAta. tanuvAta, ane avakAzAntara saMbaMdhI dravyonuM varNanI apekSAthI kALAdi rUpathI, yAvat saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigere paNAthI pariNamana vigere thAya che. tema samajavuM A saMbaMdhamAM AlApakane prakAra badheja pahelAM kahyA pramANe samajI levo. sUpa jIvAbhigamasUtra Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jIvAbhigamasUtre evaM jAva ovAsaMtare, jahA sakarappabhAe vattavvayA evaM jAva ahe sattamAe vi ||suu06|| ___ chAyA-iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI kiM saMsthitA prajJaptA ? gautama ! jhallarI saMsthitA prajJaptA / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH khara. kANDa kiM saMsthitaM prajJaptam ? gautama ! jhallarI saMsthitaM prajJaptam / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH ratnakANDa kiM saMsthitam prajJaptam ? gautama ! jhallarIsaMsthitaM prajJaptam, evaM yAvadriSTam / evaM paMkabahulamapi, evamabbahulamapi, ghanodadhirapi, ghanavAtI'pi tanuvAto'pi, avakAzAntaramapi, sarvaH jhallarI saMsthitaH prjnyptH| zarkarAprabhA khalu bhadanta ! pRthivI kiM saMsthitA prajJaptA ? gautama ! jhallarI saMsthitA prajJaptA zarkarAprabhAyAH pRthivyAH ghanodadhiH kiM saMsthitaH prajJaptaH ? gautama ! jhallarI saMsthitaH prjnyptH| evaM yAvadadhaH saptamyA api ||suu06|| TIkA-'imANaM bhaMte' iyaM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhA puDhavI' ratnaprabhA pRthivI 'kiM saMThiyA' kiM saMsthitA kIdRzena saMsthAnena saMsthitA iti kiM saMsthitA kIdRze saMsthAnena saMsthAnavatI 'panattA' prajJaptA kathiteti praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jhallarIsaMThiyA pannattA' jhallarI saMsthitA prajJaptA kathitA jhallarIva saMsthitA vistIrNavalayAkAratvAt / evamasyA eva ratnaprabhAyAH yat kharakANDa tasya saMsthAna 'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM saMThiyA pannattA'-ityAdi / TIkArtha- gautama ne yahAM prabhu se aisA pUchA hai-'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM saMThiyA' he bhadanta ! yaha jo ratnaprabhA prathivI hai vaha kisa prakAra ke sthAna vAlI kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM -'goyamA! jhallarIsaMThiyA panattA' he gautama! yaha ratnaprabhA pRthivI jhallarI-jhAlara-ke jaise-golAkAra saMsthAna vAlI kahI gaI hai kyoMki yaha vistIrNa valaya ke AkAra vAlI hai 'imANa bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI ki saMThiyA pannattA' tyA 14-gautama svAmI yA suutraa| prabhune se pUcheda cha hai 'imANa bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM saMThiyA' hai bhagavan 2 mA 29namA pRthvI che, te kevA prakAranA saMsthAna vALI kahela che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIna 49 cha ? 'goyamA! jhallarI saMThiyA paNNattA' hai gautama! mA ratanaprabhA pRthvInA jhalarI jhAlaranA AkAra jevI arthAt goLAkAra saMsthAnavALI kahevAmAM AvI che kemake A vistAravALA, valaya-bayAnA AkAra jevI che, jIvAbhigamasUtra Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU. 6 ratnaprabhA pRthyAH saMsthAnanirUpaNam pRcchati - 'imI se NaM' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte' asyAH khalu bhadanta ! ' rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'kharakaMDe' kharakANDam 'kiM saMThie paNNatte' kiM saMsthAnaM kIdRzasaMsthAnayuktaM prajJaptam ? 'goyamA !' he gautama | 'jhallarI saMThie paNNatte' jhallarI saMsthAnaM jhallaryAkAraM prajJaptam / 'imIse NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'raNabhAra puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'rayaNakaMDe' ratnakANDam, 'ki saMThie pannatte' tat ratnakANDaM kiM saMsthitaM kIdRk saMsthAnayuktaM prajJaptaM kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA " ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jhallarIsaMThie patte' jhallarI saMsthitaM ratnakANDasyApi vistIrNavalayAkAratvAdeveti 1 / ' evaM jAva riTThe' evaM ratnakANDa' yathA jhallarI saMsthitam, tathaiva vajrakANDAdArabhya yAvadriSTakANDamiti vajrakANDam 2, vaiDUryakANDam 3, lohitAkSa 49 'imI seNaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe kharakaMDe kiM saMThie paNNatte' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM jo kharakANDa hai vaha 'kiM saMTie pannatte' kisa saMsthAna vAlA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'godhamA ! jhallarI saMThie pannatte' he gautama! isa ratna prabhA pRthivI meM jo kharakANDa hai vaha jhallarI ke jaisA AkAra vAlA kahA gayA hai kyoMki yaha bhI vistIrNa valaya ke AkAra jaisI hai 'imIse NaM bhaMte ! rayaNabhAra puDhavIe rayaNakaMDe kiM saMThie patte ? ' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM jo ratnakANDa hai vaha kaise AkAra vAlA kahA gayA hai ? 'goyamA ! jhallarI saMThie pannatte' he gautama! vaha jhAlara ke jaise AkAra vAlA kahA gayA hai 'evaM jAva riTTe' ratnakANDa kI taraha yAvat riSTakANDa bhI jhallarI ke AkAra jaisA hI kahA gayA hai yahAM "imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe kharakaMDe kiM saMThie paNNatte' he bhagavan yA ratnaprabhA pRthvImAM ne rAMDa che, te 'kiM saMThie pannatte' yA saMsthAna vAjo usa che ? yA praznatA uttaramA prabhugautamasvAmIne he che ! 'goyamA ! jhallarI saMThie pannatte' he gautama! bhA ratnalA pRthvImAM ne rAMDa che, te jhAlarI-jhAlaranA jevA gALa AkAravALo kahyo che. kemake A paNa vistRta hai soyAnA mAra va usa che. 'imIseNaM bhAte ! rayaNagpabhAe puDhavIe rayaNakaMr3e kiM saThie pannatte 1' he bhagavan yA ratnaprabhA pRthvImAM ne ratnaaMDa che, te kevA AkAravALo kahela che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke 'gomA ! jhallI saThi pannatte' he gautama! te jAsaranA bhAra nevA goja mAravAjo uDela che? ' evaM' jAva riTTe' ratnAMDanA uthana prabhAge yAvat riSTa kAMDapaNa jhAlaranA AkAra jevAja AkAravALo kahela che, ahiyAM yAvat zabdathI jI0 7 jIvAbhigamasUtra Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 jIvAbhigamasUtre kANDam 4, masAragallakANDam 5, haMsagarbhakANDam 6, pulakakANDam 7, saugandhikakANDam 8, jyotIrasakANDam 9, aJjanakANDam 10, aJjanapulakakANDam 11, rajatakANDam 12, jAtarUpakANDam 13, aMkakANDam 14, sphaTikakANDam 15, evaM riSTakANDa ceti sarvANi SoDazApi kANDAni jhallarI saMsthAna saMsthitAnyeveti jJAtavyam | 'evaM paMkabahule vi' evaM kharakANDAdivadeva ratnaprabhA pRthivyAH yad dvitIyaM paMkabahulaM kANDa tadapi jhallarI saMsthAnasaMsthitamiti jJAtavyam | 'evaM Avabahule vi' evamabbahulamapi paMkabahulakANDavadeva ratnaprabhA pRthivyAM vidyamAnamakANDaM tRtIyamapi jhallarI saMsthAna saMsthitamiti jJAtavyam / 'ghaNodast fa' ghaNodadhirapi ratnaprabhAyA adhobhAge vartamAno ghaNodadhirapi jhallarI saMsthAnasaMsthita eveti jJAtavyam | 'ghaNavAe vi' ghanavAto'pi ghaNodadheradhastAdvidyayAvat zabda se vajrakANDa 2, vaiDUryakANDa 3, lohitAkSakANDa 4, masAragallakANDa5, haMsagarbhakANDa6, pulAkakANDa 7, saugandhikakANDa 8, jyotirasa kANDa 9, aJjana kANDa 10, aJjana pulAka 11, rajata kANDa12, jAtarUpa kANDa 13, aGka kANDa 14, sphaTikakANDa 15, aura riSTa kANDa 16, ye saba solaha hI kANDa jhallarI ke jaise AkAra vAle kahe gaye haiM / 'evaM paMkabahule vi' kharakANDa Adi kI taraha hI ratnaprabhA pRthivI meM jo dUsarA bahula kANDa hai vaha bhI jhallarI ke jaise hI AkAra vAlA hI kahA gayA hai 'evaM Avabahule vi' isI prakAra se ratnaprabhA pRthivI meM jo abbahula bhAga hai vaha bhI jhallarI ke jaise AkAra vAlA kahA gayA hai 'ghaNodadhi vi' ratnaprabhA pRthivI ke adhobhAga meM varttamAna ghanodadhi bhI jhallarI ke jaise hI AkAra vAlA vajrAkAMDa 2, vaiGU"kAMDa 3, leAhitAkSakAMDa 4, masAragallakAMDa 5, huM sagabha kAMDa 6, bujhAuaMDa 7, sauga dhiAMDe 8, lyotirasAMDa, aeNknakAMDe 10, abhana pulAkakAMDa 11, rajatakAMDa 12, jAtarUpakAMDa 13, aMkakAMDa 14, sphaTikakAMDa 15, ane STikAMDa 16, A badhAja sALe kAMDA jhAlaranA AkAra jevA AkAra vALAja kahelA che. 'eva paMkabahule vi' rAMDa vigerenA athana prabhA 4 ratnaprabhA pRthvIbhAM khIjo je pa'kabahulakAMDa che, te paNa jhAlaranA jevA AkAravALeAja kahevAmAM Ave che. 'evaM abbahule vi' na pramANe ratnaprabhA pRthvIbhAM maNDusAMDa che te pazu varanA bhAra vA AgaravANI he che. 'ghaNodahi vi' ratna prabhA pRthvInI nIcenA bhAgamAM rahela ghaneAdhi paNa jhAlaranA jevA AkAra vANona uDela che. 'ghaNavAevi' dhano'dhinI nAthenA lAgamAM dhanavAtayAzu me jIvAbhigamasUtra Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3sU.6 ratnaprabhApRthavyAH saMsthAnanirUpaNam mAno ghanavAto'pi jhallarI saMsthita eva / 'taNuvAe vi' tanuvAto'pi dhanavAta. syAdhastAd vidyamAnastanuvAto'pi jhallarI saMsthita eveti ? 'ovAsaMtare vi' avakAzAntaramapi ratnamamAyAmeva tanuvAtAdadho vidyamAnamavakAzAntaramapi jhallarIsaMsthitamityavagantavyamiti, kiMbahunA 'savve vijhallarI saMThie pannatte' sarve'pi paMkabahulAdArabhyAvakAzAntaraparyantaH prastAvaH jhallarI saMsthitaH prajJaptaH / 'sakkarappamANaM bhaMte ! zarkarAprabhA khalu bhadanta ! 'puDhavI' pRthivI 'kiM saMThiyA pannattA' ki saMsthitA kIdRza saMsthAnayuktA prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jhallarI saMThiyA pannattA' jhallarI saMsthitA prajJaptA vistIrNa valayAkAratvAditi / zarkarAprabhAyAH saMsthAna pradarya zarkarApamAyA adhokahA gayA hai / 'ghaNavAe vi' ghanodadhi ke adhobhAga meM vartamAna ghanavAta bhI isI prakAra ke AkAra vAlA kahA gayA hai| 'taNuvAe vi' ghanavAta ke adhobhAga meM vartamAna tanuvAta bhI jhallarI ke jaise hI AkAra vAlA kahA gayA hai| 'ovAsaMtare vi' tanuvAta valaya ke adho. bhAga meM vartamAna avakAzAntara bhI jhallarI ke jaise hI AkAra vAlA kahA gayA hai / 'savve vi jhallarI saMThie pannatte' isa viSaya meM adhika kyA kahA jAve paMkabahula kANDa se lekara avakAzAntara paryanta saba hI jhallarI ke jaise hI AkAra vAle kahe gae haiM / 'sakarappabhANaM bhaMte ! puDhavI' he bhadanta ! zarkarAprabhA nAma kI jo pRthivI hai vaha 'kiM saMThiyA' kaise AkAra vAlI haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jhallarI saMThiyA panattA' he gautama ! zarkarA prabhA nAma kI jo pRthivI hai vaha bhI jhallarI ke jaise hI AkAra vAlI hai| kyoM pramANe saranA bhA2 21 // mArane se che. 'taNuvAe vi' dhanapAtanI nIcenA bhAgamAM rahela je tanuvAta che, te paNa jhAlaranA AkAra je kahela cha, 'ovAsatare vi' tanupAta 1sayana niiyn| mAmA 278 azAntara paNa saranA 24 242 vANu vAmAM mAvesa che. 'savve vi jhallarI saMThie pannate' mA sayamA vizeSa zuM 4upAya ? 5gesisthI sana avakAzAntara paryanta badhAja kAMDe jhAlaranA AkAra jevA AkAravALA kahyA che. 'sakkarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavI' hai sAvan zarAmabhAnAmanI 2 pRthvI cha, ta ki saMThiyA' ! mAravANI cha ? yA prazna uttaramA prA De cha hai 'goyamA ! jhallarI saMThiyA pannattA' he gautama ! zarAlA pRthvI para jIvAbhigamasUtra Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre vidyamAnasya dhanodadheH saMsthAna darzayitumAha-sakkarappabhAe' 'ityAdi, 'sakarappabhAe puDhavIe' zarkarAprabhAyAH pRthivyAH 'ghaNodahI kiM saMsthitaH prajJapta:-kathita iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jhallarI saMThie pannatte' zarkarAmabhAyAH dhanodadhiH jhallarI saMsthAnasaMsthita eva prajJaptaH vistIrNa valayAkAratvAdeveti / evaM jAva ovAsaMtare' evaM yAvadavakAzAntaram, yAvatpadena ghanavAta tanuvAtayoH saMgrahaH tathA ca zarkarAprabhA'dhovidyamAnadhanavAtatanuvAtA. vakAzAntarametat sarva jhallarI saMsthitameveti jJeyam / 'jahA sakarappabhAe vattavvayA ki yaha bhI vistIrNa valaya ke jaisI-hai 'sakarappabhAe puDhavIe ghaNo. dahI kiM saMThiyA' he bhadanta ! zarkarA prabhA pRthivI ke adhobhAga meM jo ghanodadhivAta valaya hai vaha kaise AkAra vAlA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM goyamA 'he gautama ! 'jhallarI saMThie pannatte' zarkarAprabhA pRthivI ke adho bhAga meM avasthita jo ghanodadhi vAtavalaya hai vaha bhI jhallarI ke jaise hI AkAra vAlA hai| kyoMki isakA jo AkAra hai vaha vistIrNa valaya ke jesA hI hai| 'evaM jAva ovAsaMtare' isI taraha se yAvat avakAzAntara taka kathana jAnanA cAhiye jaise-zarkarA prabhA gata jo ghanodadhi vAtavalaya hai-so usa ghanodadhi vAtavalaya ke nIce vartamAna jo ghanavAta valaya hai vaha, aura isa ghanavAta valaya ke nIce vartamAna jo tanuvAta valaya hai vaha evaM isa vAtavalaya ke nIce vartamAna jo avakAzAntara hai vaha saba jhallarI ke jaise hI AkAra vAle haiM aisA jAnanA cAhiye jahA sakarappabhAe vattaccayA evaM jAva ahe AsAranA maa||2 214 ||2vaajii hI che. 'sakkarappabhAe puDhavIe ghaNodahI ki saMThiyA' he sagavan 2mA pRthvInA nIyanamAmA 23 re ghanAtha vAtavalaya che. te kevA AkAra vALe che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke 'goyamA !' hai gautama 'jhalarI saMThie pannatte' zazamA pRthvInI nAyanA bhAgamAM rahela je ghanedadhi vAtavalaya che, te paNa jhAlaranA jevAja AkAra pAmA cha. ubha tana maa|2 vistRta mAyAnA vA che. 'eva jAva ovA saMtare' meM pramANe yAvat azAnta2 sudhinu 4thana samAraMbha zarkarAmabhAmAM rahela je ghodadhi vAtalaya che, te ghane dadhi vAta valayanI nIce rahela je ghanavAta valaya che, te ane e ghanavAta valayanI nIce rahela je tanuvAta valaya che, te ane e tanuvAta valayanI nIce rahela je avakAzAntara che. te badhA jhAlaranA AkAra jevAja goLa AkAravALA che. tema samajavuM. jIvAbhigamasUtra Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _____53 prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.6 ratnaprabhApRthnyAH saMsthAnanirUpaNam evaM jAva ahe sattamAe vi' yathA zarkarAmabhAyAH saMsthAnaviSaye vaktavyatA tathaiva bAlukApamA paMkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaHpramANAmapi pRthivInAM saMsthAna viSaye vaktavyatA jJeyA, sarvA'pi nArakapRthivI jhallarI saMsthitaiveti / evaM vAlukAmamAta Arabhya tamastamA pRthivI paryantAH sarvA api pRthivyaH jhallarI saMsthitAH, tathA tatsambandhi ghanodadhi dhanavAta tanuvAtAvakAzAntarANyapi jhallarI saMsthitAnyeveti jJAtavyamiti // 6 // nanu saptA'pi etAH pRthivyaH sarvAsu kimalokasparzinyo nave ? ti ucyatenAlokasparzinyaH kintu lokasparzinya eva uktazca-- naviya phusaMti alogaM causu vi disAsu savva puDhavIo' iti nApi ca spRzanti alokam, catumuSvapi dikSu sarva pRthivyaH, iticchAyA etadeva darzayati-'imIse gaM' ityAdi, mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe purasthimillAo carimaMtAo kevaiyAe abAhAe loyaMte paNNatte ? goyamA! duvAlasaehiM joyaNehiM abAhAe loyaMte pannatte, evaM sattamAe vi' jisa prakAra kI yaha saMsthAna viSayaka vaktavyatA zarkarA prabhA ke sambandha meM kahI gaI hai usI taraha kI vaktavyatA bAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, aura tamastamaHprabhA ke bhI saMsthAna ke sambandha meM hai aisA jAnanA cAhiye kyoMki ye saba pRthivIyAM jhallarI ke jaise hI AkAra vAlI haiN| isI prakAra bAlukA prabhA se lekara tamastamA pRthivI taka ke jo ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta evaM avakAzAntara haiM ve saba bhI jhallarI ke jaise hI AkAra vAle hai yaha bhI svataH samajha lenA cAhiye sU0 // 6 / / 'jahA sakkarappabhAe vattavvayA evaM jAva ahesattamAe vi' ke pra2rnu A saMsthAna saMbaMdhI kathana zarkarAmabhA pRthvInA saMbaMdhamAM kahela che, e ja pramANenuM kathana vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, ane tamastamA prabhAnA saMsthAnanA saMbaMdhamAM paNa samajavuM kemake A badhI pRthvI jhAlaranA AkAra jevAja AkAravALI che. e ja pramANe vAlukAprabhA pRthvIthI laIne tamastamAM pRthvI sudhInA je ghanedadhi, ghanavAta, tanuvAta ane avakAzAntara che te badhA paNa jhAlaranA AkAra jevAja La AkAravALA che. tema svataHsamaya: / / sU. 6 // jIvAbhigamasUtra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre dAhiNillAo paJcasthimillAo uttrillaao| sakarappabhAe puDhavIe purathimillAo carimaMtAo kevaiyAe abAhAe loyaMte pannatte ? goyamA! tibhAgUNehiM terasahiM joyaNehiM abAhAe loyaMte pannatte, evaM caudisi pi / bAluyappabhAe puDhavIe purathimillAo pucchA, goyamA! satibhAgehiM terasahiM joyaNehiM abAhAe loyaMte pannatte evaM caudisi pi / evaM savvAsiM ca usu vi disAsu pucchiyatvaM / paMkappabhAe puDhavIe codasahiM joyaNehiM abAhAe loyaMte pnntte| paMcamAe tibhAgUNehiM pannarasahiM joyaNehiM avAhAe loyaMte pannatte / chaTrIe satibhAgehiM pannarasahiM joyaNehiM abAhAe loyaMte pannatte / sattamIe solasahiM joyaNehiM abAhAe loyaMte pnntte| evaM jAva uttarillAo // imIse NaM bhaMte ! rayaNappAe puDhavIe purathimille carimaMte kaivihe pannatte ? goyamA! tivihe pannatte taM jahA ghaNodahivalae ghaNavAyavalae taNuvAyavalae // imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe dAhiNille carimaMte kaivihe pannatte ? goyamA ! tivihe pannatte taM jahA-evaM jAva uttarille, evaM savvAsiM jAva ahe sattamAe uttarille |su07| chAyA- etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH paurastyAt cara* mAntAt kiyatyA abAdhayA lokAntaH prajJaptaH ? gautama ! dvAdazabhiryojanaikhAdhayA lokAntaH prajJaptaH evaM dAkSiNAtyAt pAzcAtyAdauttarAt / zarkarAprabhAyAH pRthivyAH paurastyAt caramAntAt kiyatyA'bAdhayA lokAntaH prajJaptaH ? gautama ! vibhAgonai strayodazabhiyojanairavAdhayA lokAntaH prajJaptaH, evaM caturdikSvapi / bAlukAprabhAyAH pRthivyAH paurastyAt pRcchA, gautama ! satribhAgai strayodazabhiryojanairabAdhayA lokAntaH prajJaptaH, evaM caturdikSvapi, evaM sarvAsAM catasRSvapi dizAmu praSTavyam / paGkaprabhAyAH pRthivyAH caturdazamiH yojanairabAdhayA lokAntaH prajJaptaH / paJcamyA vibhAgonaiH paJcadazami yojanairavAdhayA lokAntaH prajJaptaH / SaSThayAH jIvAbhigamasUtra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU. 7 saptApi pRthivya : lokaspazinyo naveti satribhAgaiH paJcadazabhi yajanairabAdhayA lokAntaH prajJaptaH / saptamyAH SoDazabhi bAdhayA lokAntaH prajJaptaH / evaM yAvadauttarAt / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH paurastyaH caramAntaH katividhaH prajJaptaH ? gautama ! trividhaH tadyathA - ghanodadhivalayaH ghanavAtavalayaH tanuvAtavalayaH / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH dAkSiNAtyazvaramAntaH katividhaH prajJaptaH ? gautama trividhaH prajJaptaH tadyathA - evaM yAvadauttaraM, evaM sarvAsAM yAvadadhaH saptamyA auttaraH ||07 // 4/ TIkA- 'imIse NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! ' rayaNappamAe puDhavIe' ratnamabhAyAH pRthivyAH 'purathimillAo' paurastyAt pUrvadigbhAvinaH 'carimaM tAo' caramAntAt - antimabhAgAt 'kevaiyAe' kiyatyA kiyatparimitayA 'abAhAe' abAdhayA - apAntarAlarUpayA 'loyaMte' lokAnto'lokAvadhi paricchinnaH 'pannate' prajJaptaH ? iti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! zaMkA- ye sAtoM hI pRthivIyAM kyA samasta dizAoM meM aloka kA sparza karatI haiM yA nahIM karatI haiM ? uttara - ye sAtoM hI pRthivIyAM samasta dizAoM meM aloka kA sparza nahIM karatI haiM- jaise kahA hai- 'naviya phusaMti alogaM, causuvi disAsu savva puDhavIo ityAdi / kintu loka kA hI sparza karatI hai isI bAta ko aba sUtrakAra prakaTa karate haiM- 'imI se NaM bhaMte' ityAdi / TIkArtha- 'imINa bhaMte / rayaNappabhAe puDhavIe purathimillAo carimaMtAo kevaie abAdhAe loyaMte paNNatte' he bhadanta ! jo yaha ratnaprabhA nAma kI pRthivI hai usa pRthivI ke pUrva dizAvartI caramAnta se kitanI dUra para lokAnta-loka kA anta bhAga kahA gayA hai ? uttara meM prabhu zaMkA-A sAte pRthvIyeA saghaLI dizAemAM alAkanA sparza kare che ? ke nathI karatI ? B uttara sAteya pRthvIyA saghaLI dizAemAM aleAkanA spa karatI nathI. nemake mudhu che ! 'navi ya phusati alaga, causu disAsuvi savva goatant' calle. paraMtu leAkanAja spa`kare che. eja vAtane have sUtrakAra pragaTa kare che. 'imIse Na bha'te !' ityAdi. TIartha - 'imI se Na' bha'te rayaNappabhAe puDhavIe puratthimillAo carimaMtAo hare abAdhAe loyaMte paNNatte' he bhagavan zrA ratnalA nAmanI ne pRthvI che. e pRthvInI pUrvadizAnA caramAMtathI keTale dUra leAkAnta-leAkane aMta jIvAbhigamasUtra Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 'duvAlasaehiM joyaNehi' dvAdazami yojanaiH-dvAdazayojanaparimitayA 'avAhAe' avAdhayA 'loyate' lokAnto'lokAntAdarvAgbhAgaH 'pannatte' prajJaptaH-kathitaH, ayaM bhAvA-ratnaprabhAyAH pRthivyAH pUrvasyAM dizi caramaparyantAt parataH alokAdarzaka apAntarAlaM dvAdazayojanAni, 'evaM dAhaNillAo, paJcathimillAo uttarillAo' evam dakSiNasyAmapi dvAdazayojanAni apAntarAlam pazcimadigbhAge'pi dvAdazayojanAni apAntarAlam, evamuttaradira vibhAge'pi dvAdazayojanAni apAntarAlam / digUgrahaNamupalakSaNam. tena vidikSvapi dvAdazayojanAni apAntarAla jJAtavyamiti / zeSANAM zarkarA pramAditamastamaH pramAparyantAnAM pRthivInAM sarvAsudikSu vidikSu ca kahate haiM-'goyamA ! duvAlasaehiM joyaNehiM abAdhAe loyaMte paNNatte' he gautama ! ratnaprabhA nAmakI pahalI pRthivI ke pUrva dizAvartI caramAnta se bAraha yojana ke bAda loka kA anta-aloka-kahA gayA hai tAtparya isakA aisA hai ki-ratnaprabhA pRthivI kI pUrva dizA meM jo caramAnta hai-- usase Age aura aloka ke pahile bAraha yojana pramANa apAntarAla haiM yahIM se aloka prArambha hotA hai aloka kI maryAdA kA prArambha honA hI loka kA anta hai| evaM dAhiNillAo, paJcasthimillAo, uttarillAo' isI prakAra dakSiNa pazcima aura uttara dizA meM bhI bAraha bAraha yojana kA apAntarAla hai| yaha dizA sambandhI apAntarAla kathana upalakSaNa rUpa hai isase yaha bhI jAnanA cAhiye ki vidizAoM meM bhI itanA hI apAntarAla haiM vidizAoM meM bhI isa apAntarAla dUrI ke bAda hI alokAkAza kA prAraMbha hotA hai isa ratnaprabhA ho cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 49 cha hai 'goyabhA! duvAlasaehi joya Nehi abAdhAe loyaMte paNNatte' he gautama ! 2tnaprabhA pRthvInI pUrva dizAmA rahela caramAMtathI bAra ejana pachI lekane aMta alaka kahyo che. kahevAnuM tAtparya e che ke ratnaprabhA pRthvInI pUrva dizAmAM je caramAna che, tenAthI pachI ane alekanI pahelAM bAra yojana pramANu apAtarAla che. tyAMthI ja alakane prAraMbha thAya che alakanI maryAdAnuM prAraMbha thavuM eja lekane mata cha 'eva' dAhiNillAo, paccasthimillAso, uttarillAo' se prabhArI dakSiNa dizAmAM pazcima dizAmAM ane uttara dizAmAM paNa bAra bAra ejanane apAtarAla che. A dizA saMbaMdhi apAtarAlanuM kathana upalakSaNathI kahela che. tethI ema paNa samajavuM ke vidizAomAM paNa eTaluM ja apAtarAla che. jIvAbhigamasUtra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA pra. 3 sU. 7 saptApi pRthivyaH lokaspazinyo naveti 57 pUrvAdidika caramaparyantAllokAntaH krameNAgho'dhAritramAgonena, tribhAga iti tRtIyo bhAga tribhAgaH / ekasya yojanasya trayobhAgAH kalpitavyAH teSu bhAgeSu eka tRtIyo bhAga stRtIyo'zastribhAga ucyate, tena tRtIya, bhAganyUnena ekena yojanena yojanasya bhAgatrayamadhyAd bhAgadvayenA'dhikairadhikaiyajane jJAtavyaH, tathAhi - zarkarApramA pRthivyAH sarvAsu dikSu vidikSu ca caramaparyantAllokAntasya antarAla, tribhAgonAni trayodaza yojanAni, yojanasya bhAga-traya madhyAdbhAga dvayasahita dvAdazayojanAnityarthaH / bAlukA prabhAyAH pRthivyAH satribhAgAni trayodazayojanAni / pUrvokteSu bhAgadvayasahitadvAdazayojaneSu bhAgadvayasaMmelanena tRtIyabhAgasahitAni paGkaprabhAyAH paripUrNAni caturdazayojanAni evaM dhUmapRthivI ke atirikta zeSa zarkarAprabhA se lekara adhaH saptamI paryanta saba pRthivIyoM kI saba dizAoM meM aura saba vidizAoM meM pUrva Adi dizAoM ke carama paryanta bhAga se lokAnta kramase nIce nIce tribhAga arthAt eka yojana ke tIna bhAga kiye jAve, una tIna bhAgoM meM eka jo tRtIya - tIsarA bhAga arthAt- tIsarA aMza hai vaha tribhAga kahalAtA hai aise vibhAga nyUna eka yojana se arthAt yojana ke tIna bhAga meM se do bhAga se adhika yojanoM se jAna lenA cAhiye, jaiseratnaprabhA pRthivI se lokAnta kA apAntarAla bAraha yojana kA hotA hai usake nIce zarkarA prabhA pRthivI kI saba dizA vidizAoM meM pUrva Adi ke carama paryanta bhAga se lokAnta kA apAntarAla tRtIya bhAga nyUna teraha yojana kA arthAt bAraha yojana ke Upara yojana ke vidizAomAM paNa A apAntarAla jeTalA dUra pachI ja aleAkAkAzanA prArabha thAya che. A ratnaprabhA pRthvI zivAya khAkInI zAprabhA pRthvIthI laIne adhaHsaptamI pRthvI sudhI badhIja pRthvIyAnI badhI dizAomAM ane vidizAomAM pU vigere dizAonA carama sudhinA bhAgathI leAkAnta kramathI nIce nIce tribhAga arthAt eka cAjananA traNa bhAga karavAmAM Ave, e traNa bhAgA paikI je trIjo bhAga arthAt trIjo aMza che, te tribhAga kahevAya che. evA tribhAgathI nyUna eka ceAjanathI arthAt ceAjananA traNa bhAgomAMthI e bhAgothI vadhAre caiAjanavALo samajavA. jemake ratnaprabhA pRthvIthI leAkAntanA aMtarAla khAra ceAjananeA heAya che. tenI nIce zakaraprabhA pRthvI badhIja dizA ane vidizAomAM pUrva dizA vigerenA caramAnta sudhInA bhAgathI leAkAntanA apAntarAla trIjA bhAgathI nyUna taira caiAjananA che. arthAt khAra ceAjana jI0 8 jIvAbhigamasUtra Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre prabhAyA tribhAgonAni paJcadazayojanAni, tamaHprabhAyAH satribhAgonAni paJcadazayojanAni adhaH saptama pRthivyAH paripUrNAni SoDazayojanAni / tadevAha - sUtrakAraH 'sakarappabhAeNaM' ityAdi, 'sakarapabhAeNaM bhaMte ! puDhavIe' zarkarA prabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyAH dvitIyanAraka pRthivyAH, 'purasthi - millAo carimaMtAo' paurastyAt pUrvadigbhAvinazvaramAntAt 'kevaiyAe career' kiyatyA abAdhayA apAntarAlalakSaNayA 'loyaMte paNNatte' lokAntabhAgaH do bhAga baDhakara zarkarA prabhA pRthivI meM lokAnta kA apAntarAla yojana ke do bhAga sahita bAraha yojana kA ho jAtA hai |2| isI prakAra bAlukAprabhA pRthivI kI saba dizA vidizAoM meM lokAnta kA, apAntarAla tRtIya bhAga sahita arthAt pUrvokta do bhAgoM se sahita bAraha yojana meM do bhAga milAne para tIsare bhAga sahita teraha yojanoM kA ho jAtA hai | 3| isI rIti se paGkaprabhA pRthivI ke pUre caudaha yojana kA apAntarAla ho jAtA hai |4| dhUmaprabhA pRthivI meM tRtIya bhAga nyUna pandraha yojana kA apAntarAla ho jAtA hai | 5| tamAprabhA pRthivI meM tRtIya bhAga sahita pandraha yojana kA ho jAtA hai / 6 / evaM adhaH saptamI pRthivI meM jAkara lokAnta kA apAntarAla pUre solaha yojanoM kA ho jAtA hai | 7| 58 aba isI bAta ko sUtrakAra spaSTa karate hai - ' sakarappabhASaNaM' ityAdi / 'sakkarapabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe purathimillAo carimaMtAo kevaie abAhAe loyaMte paNNatte' he bhadanta / zarkarA pRthivI ke pUrva digbhAgavata caramAnta se kitanI dUra paraloka kA anta kahA gayA hai ? upara teramA ceAjananA be bhAgathI vadhAre zarkarAprabhA pRthvImAM leAkAntane apAntarAla ceAjananA be bhAga sAthe khAra cAjananA thAya che. 2, eja pramANe vAlukAprabhA pRthvI badhI dizA vidizAomAM leAkAntanA apAntarAla trIjA bhAga sahita arthAt pUrvokta teramAM ceAjananA be bhAga khAra caiAjanamAM meLa vavAthI trIjA bhAga sahita tera ceAjananA thaI jAya che. 3, eja pramANe paMka prabhA pRthvImAM pUrA cauda ceAjananA apAntarAla thaI jAya che. 4. dhUmaprabhA pRthvImAM trIjA bhAgathI nyUna para ceAjanane apAntarAla thaI jAya che. 5, tamaHprabhA pRthvImAM trIjA bhAga sahita pa`dara caiAjananA thaI jAya che. 6, ane adha: saptamI pRthvImAM jaine le kAntaneA apAntarAla pUrA seALa ceAjananA thaI jAya che. have A uparAkta kathanane ja sUtrakAra vizeSa spaSTatAthI kahe che, 'sakkara pabhAe NaM' ityAhi 'sakkara pabhAeNaM bhate puDhavIe purathimillAo carimatAo kevaie AbAhAe loya te paNNatte' he bhagavan zaralA pRthvInA pUrva higbhAgavata yarabhAMtathI DeTo jIvAbhigamasUtra Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU. 7 saptApi pRthivyaH lokasparzinyo naveti 59 prajJaptaH-kathitaH, zarkarAprabhA pRthivyAH pUrvabhAge kiyaTUre lokAnto bhavati, iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tibhAgaNehiM terasa joyaNehi' tribhAganyUnatrayodazabhiyojanaiH 'abAhAe' abAdhayA 'loyate panatte' lokAntaH prajJapta:-kathitaH zarkarAprabhAyAH pUrvadizi alokAtpUrvaM tribhAgonatrayo. dazayojanasya vyavadhAna bhavati tribhAgonatrayodazayojanAntaramalokasya sthiti. rityarthaH / evaM caudisipi' evaM pUrvadigrabhAge yAvatkamantaraM kathitaM tAvatkamevAntaraM dakSiNadizi pazcimadizi uttaradizi sarvAsu vidikSvapi tribhAgona trayo. daza yojanasyaiva vyavadhAnam tribhAgona trayodazayojanAddUre alokAkAzo bhavatIti bhAvaH / 'bAluyappabhAe puDhavIe' bAlukAprabhAyAH pRthivyAH 'purasthi. millAo pucchA' paurastyAt pRcchA, he bhadanta ! bAlukAprabhAyAH pRthivyAH paurastyAta caramAntAta kiyatyA'bAdhayA lokAntaH prajJapta iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'satibhAgehiM terasahiM joyaNehi isake uttara meM prabhu kahate haiM-'tibhAgUNehi terasa joyaNehiM abAdhAe loyate paNNatte' he gautama ! tRtIya bhAga kama teraha yojana kI dUrI para do bhAga sahita bAraha yojana kI dUrI para-loka kA anta kahA gayA hai| 'evaM cauddisi vi' zarkarAprabhA ke pUrva digbhAga meM jitanA yaha antara kahA gayA hai-itanA hI antara zarkarAprabhA ke dakSiNa digbhAga meM aura uttara digbhAga meM tathA vidizAoM meM bhI jAnanA cAhiye 'bAluppabhAe puDhavIe purathimillAo pucchA' he bhadanta ! bAlukA prabhA ke pUrva digbhAvI caramAnta se kitanI dUra para loka kA anta kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA! satibhAgehiM terasahiM 62 sAnAmata 49 cha ? 2mA praznanA uttaramA prabhu 4 cha, 'tibhAgUNehiM terasajoyaNehi abAdhAe loyaMte paNNatte' he gautama ! zrImAthI ma tara yo| 2 me mA sahita mA2 yauna 62 ne mata 49 cha. 'evaM cauhisi vi' 242mA pRthvInI pUrva hizAmA 289 mA mata2 . cha. eTaluM ja aMtara zarkaraprabhA pRthvInI dakSiNa dizAmAM, pazcima dizAmAM ane uttaradizAmAM tathA vidizAomAM paNa samajavuM. 'bAluyappabhAe puDhavIe puristhimillAo pucchA, isamapan pArAmAnI pUrva dizAmAM AvelA aramAnDathI keTale dUra lekane aMta kahyo che ? A prazna uttaramA prabhu gautamasvAmIna 4 cha / 'goyamA! satibhAgehi tessahiM jIvAbhigamasUtra Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jIvAbhigamasUtre satribhAge 'trayodazabhiryojanaiH 'abAhAe' abAdhayA 'loyaMte' lokAntaH 'pannatte' prajJaptaH kathita iti / ' evaM cauddirsipi' evaM yathA bAlukA prabhAyAH pUrve caramAnte satribhAga trayodazayojanAni ASAntarAlam tathaiva caturdikSvapi tAvatyamANenaiva apAntarAlaM jJAtavyam bAlukAprabhAyA dakSiNasyAM dizi, pazcimAyA muttarasyAM dizi ca satribhAga trayodazayojanAt dUre'lokAkAzo bhavatIti bhAvaH / ' evaM sacvAsiM causuvidisAsu pucchiyacvaM' evaM yathA bAlukA prabhA pRthivyA vyavadhAnaviSayakaH praznaH kRta stenaiva rUpeNa sarvAsAM pRthivInAM paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaH prabhAtamastamaH pramANAM catasRSvapi dikSu vidikSu ca praznaH kartavya iti / atha bhagavAn SaGkamamAdi pRthivInAM viSaye'pAntarAlaM darzayati-paMkappabhAe' ityAdi, 'paMkappabhAe' pa joyaNehiM abAdhAe loyaMte paNNatte' he gautama! bAlukAprabhA ke pUrva digbhAvI caramAnta se tRtIya bhAga sahita teraha yojana ke bAda loka kA anta kahA gayA hai 'evaM cauddisiMvi' isI taraha kA antara bAlukA prabhA ke dakSiNa digbhAga meM, pazcima digbhAga meM aura uttara digbhAga meM haiM aisA samajhanA cAhiye ' evaM ' savvAsi causu vidisAsu pucchiyavvaM' jaisA yaha prazna bAlukA prabhA pRthivI ke cAroM dizAoM meM aloka ke vyavadhAna ke sambandha meM kiyA gayA hai vaisA hI prazna zeSa pRthiviyoM kI cAroM dizAo meM bhI aloka ke vyavadhAna meM dUrI meM kara lenA cAhiye tathA ca paMkaprabhA aura tamastamaHprabhA kI cAroM dizAoM meM aisA prazna karanA cAhiye isI prazna ko lekara bhagavAn paGkaprabhA Adi pRthiviyoM kA apAntarAla dikhalAte haiM- 'paMkappabhAe' ityAdi / he bhadanta ! paGkaprabhA, dhUmajoyaNehiM abAdhAe loya te paNNatteM' he gautama ! vAsupralAnI pUrva dizAbhAM AvelA caramAMtathI trIjA bhAga sahita tera ceAjana pachI lekanA aMta kahela che. 'eva' cauddisi'vi' mA prabhAnu tara vAsupralA pRthvInI dakSiNa dizAmAM, pazcima dizAmAM ane uttara dizAmAM che tema samajavuM, ' evaM ' savvAsi causu vi disAsu pucchiyavva" vAyupralA pRthvInI yAre dizAomAM alAkanA vyavadhAnanA sabaMdhamAM je pramANe A prazna karyAM che. eja pramANenA prazna khAkInI pRthvIcenI cAre dizAomAM alAkanA vyava dhAnanA saMbaMdhamAM karI levA joie. pa'kaprabhA ane tamastamA prabhAnI cAre dizAonA sabaMdhamAM eja pramANenA prazna karavA joie. eja praznane laine bhagavat paMkaprabhA jIvAbhigamasUtra Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU. 7 saptApi pRthivyAH lokaspazinyo naveti 61 prabhAyAH pRthivyAH pUrvAdi caturdiguvartti caramAntAt 'cauddasarhi joyaNehiM' catudazabhiryojanaiH 'abAhAe loyaMte pannatte' abAdhayA lokAntaH prajJaptaH caturdazayoja - nAt parato lokAkAzo bhavatIti bhAva: / 'paMcamAe' paJcamyAH dhUmaprabhAyAH pRthi vyAH pUrvAdi caturdigvarticaramAntAt 'tibhAgUNehiM pannarasahiM joyaNehiM' tribhAgonai stRtIya bhAgahInaiH paJcadazabhiH yojanaiH 'abAhAe' abAdhayA 'loyaMte' lokAntaH 'pannatte' prajJaptaH 'chaTTIe satibhAgehiM pannarasahiM joyaNehiM' SaSThayAH prabhA, tamaHprabhA aura tamastamaH prabhA kI pUrva dizA ke caramAnta se kitanI dUra loka kA anta rUpa - aloka hai ? to isake uttara meM kramazaH aisA AlApaka kahanA cAhiye - he gautama! 'paMkappabhAe cauddasahiM joya. hiM abAhAe loyaMte paNNatte' paGkaprabhA kI pUrva dizA ke caramAnta se caudaha yojana se Age loka kA anta hai isI prakAra se zeSa dakSiNa pazcima uttara dizAoM ke caramAnta se caudaha yojana Age loka kA anta hai aisA jAnanA cAhiye | 'paMcamAe' pAMcavI pRthivI jo dhUmaprabhA hai usake pUrva digbhAgavata caramAnta se kitanI dUra para loka kA anta haiM ? to isake uttara meM prabhu kahate hai- he gautama ! 'tibhAgUNehiM pannarasahiM joyaNe hi abAdhAe loyaMte pannatte' pAMcavI pRthivI jo dhUmaprabhA hai usake pUrva digbhAgavartI evaM dakSiNa pazcima uttara digvartI caramAnta me tIsarA bhAga kama pandraha yojanoM ke Age loka kA anta hotA hai| 'chaDIe satibhAgehiM panarasahiM joyaNehiM abAdhAe loyaMte pannatte' chaThI vigere pRthvIyonu ayAntarAsa satAve che. 'paMkappabhAe' ityAhi he bhagavan pakaprabhA, dhUmaprabhA, ane tamastamaprabhAnI pUrva dizAnA caramAMtathI keTale dUra lAkanA anta rUpa aleAka che ? A praznanA uttaramAM kramaza evA alApaka vo ho he gautama! 'paMkalpabhAe cauddasahi' joyaNehi abAhAe loyate vaLatte' pa'kaprabhAnI pUrvadizAnA caramAntathI cauda cAjana pachI leAkane aMta che. eja pramANe bAkInI dakSiNa, pazcima uttara dizAenA caramAntathI cauda yojana pachI son| aMta che. te samabhavu' 'paMcamAe' pAMyabhI ne dhUmaalA pRthvI che, tenI pUrvAMgdizAmAM rahela caramAntathI keTale dUra lekanA aMta kahyo che? yA praznatA uttaramA prabhu he che! he gautama! 'tibhAgUNehiM pannarasahi joyaNehiM abAdhAe loyaMte pannatte' pAMyamI ne dhUmaalA pRthvI che, tenA pUrva dizAmAM rahela ane dakSiNa, pazcima, uttara vigere dizAmAM Avela caramAnta thI trIjA bhAgakama padara ceAjana pachI leAkanA ata kahyo che. jIvAbhigamasUtra Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre pRthivyA stamaH prabhAyAH pUrvAdi caturdigavarticaramAntAt satribhAgaiH paJcadaza bhiryojanaiH 'abAhAe' abAdhayA 'loyaMte panatte' lokAntaH prajJaptaH-kathita iti / 'sattamIe' saptamyA:-tamastamaHprabhAyAH pRthivyAH paurastyAta caramAntAta 'solasahiM joyaNehi' SoDazabhiryojanaiH 'abAhAe loyaMte pannatte' abAdhayA lokAntaH prajJaptaH kathita iti 'evaM jAva uttarillAo' evaM yAvaduttaratA, yathA saptama pRthivyAH paurastyAt caramAntAt SoDazayojanadUre lokAnto bhavati tathaiva dakSiNapazcimottaracaramAntebhyaH SoDazayojanadUre lokAnto bhavatIti / athaitAni ratnaprabhAditamastamAnta prathivInAM dvAdazAdi yojana pramANAnya. pAntarAlAni tAni kimAkAzarUpANi ghanodadhyAdi vyAptAni vA tatrocyate dhano pRthivI ke pUrva digbhAgavatI caramAnta se, dakSiNa digbhAgavatI caramAnta se pazcima digbhAgavatI caramAnta se aura uttara digbhAgavatI evaM vidizAoM ke caramAnta se tRtIya bhAga sahita pandraha yojana ke Age loka kA anta hai 'sattamIe solasaehiM joyaNehiM abAdhAe loyaMte pannatte evaM jAva uttarillAo' isI taraha sAtavIM pRthivI ke pUrva digbhAgavatI caramAnta se, dakSiNa digbhAgavatI caramAnta se, pazcima digbhAgavatI caramAnta se aura uttara digbhAgavatI caramAnta se evaM vidizAoM ke caramAnta se pUre solaha yojana ke bAda loka kA anta hai __ aba sUtrakAra isa bAta ko prakaTa karate haiM ki-ratnaprabhA pRthivI se lekara tamastamAnta pRthiviyoM kA jo aloka taka bAraha Adi yojanoM kA antarAla kahA gayA hai vaha kyA AkAza rUpa hai yA ghano chadIe sAtibhAgehi pannarasahiM joyaNehiM abAdhAe loyate paNNatte' chaTTI pRthvInI pUrva dizAmAM Avela caramAtathI, dakSiNa dizAmAM Avela caramAtathI pazcima dizAmAM Avela caramAntathI ane uttara dizAmAM Avela caramAntathI ane vidizAonA caramAntathI trIjA bhAga sahita paMdara yojana pachI lekane mata cha. 'sattamIe solasaehi, joyaNehiM , abAdhAe loya te pannatte evaM bAta uttarillAo' yA pramANe sAtamI zvAnI pUq zAma mAvata caramAtathI, dakSiNa dizAmAM AvelA caramAMtathI, pazcima dizAmAM Avela caramAntathI ane uttara dizAmAM Avela caramAMtathI ane vidizAonA caramAntathI pUrA soLa yojana pachI lekane aMta kahyo che. have sUtrakAra e vAta pragaTa kare che ke ratnaprabhA pRthvIthI laIne tamastamAM sudhInI pRthvInuM je alAka sudhI bAra vigere janenuM aMtarAla kahyuM che, te zuM AkAzarUpa che ? athavA ghanAdadhi vigerethI vyApta che ? A praznanA jIvAbhigamasUtra Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU. 7 saptApi pRthivyaH lokasparzinyo naveti 63 dadhyAdivyAptAni tatra kasmin apAntarAle kiyAn ghanodadhyAdiriti pratipAda nArthamAha-'imIse gaM' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNapabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'purasthibhille carimaMte' paurastyaH pUrvadigU bhAvIcaramAnto'pAntarAlalakSaNaH saH 'kaivihe pannatte' katividhaH-kati prakArakA prajJaptaH-kathita iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi' 'goyamA' he gautama ! 'tivihe pannatte' trividha tripakArakaH prajJapta-kathitaH 'taM jahA' tadyathA-'ghaNodahivalae' ghanodadhivalayaH-valayAkAra ghanodadhirUpaH 'dhaNavAyavalae' ghanavAtavalayaH valayAkAra ghanavAtarUpa ityarthaH 'taNuvAyavalae' tanuvAtavalayaH valayAkAra tanudadhi Adi se vyApta hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai ki vaha antarAla ghanodadhi Adi se vyApta hai isa viSaya meM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA pUrva digbhAgavartI jo caramAnta hai so vahAM taka aura aloka se pahile jo apAntarAla hai vaha 'kaivihe pannatte' kitane prakAra kA kahA gayA hai ? ratnaprabhA pRthivI se pUrva dizA kI ora bAraha yojana Age jAne para ThIka yahIM se aloka kA prArambha ho jAtA hai isI taraha se anyatra bhI aisA hI samajhanA cAhiye so yaha jo ratna prabhA pRthivI se aloka prArambha hone ke pahile 2, bIca kA jo vyavadhAna sthAna hai usameM kyA hai ? aisA isa prazna kA bhAva hai isa prazna kA uttara diyA gayA hai ki 'goyamA! tivihe pannatte' he gautama ! vaha apAntarAla tIna prakAra kA kahA gayA hai-'ghaNodahivalae' valayAkAra uttaramAM prabhu kahe che ke te aMtarAla ghane dadhi vigerethI vyApta che. te saMbaMdhamAM gautamasvAmI prabhune me pUchyu cha , 'imIse Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' hai sAvana mA 2tnamA pRthvInI pUrI hazA mAvasa 2 ya2mAnta cha, tyo sudhI bhane mAnI pahesa AvitarA che te 'kaivihe paNNatte' keTalA prakArane kahela che? ratnaprabhA pRthvIthI pUrva dizA tarapha bAra ejana AgaLa jatAM babara tyAMthIja alakane prAraMbha thAya che. e ja pramANe anyatra paNa eja pramANenuM kathana samajavuM. te A ratnaprabhA pRthvIthI alakane prAraMbha thatAM pahelAM vaccenuM je vyavadhAna sthAna che, temAM zuM che? A pramANeno A prazna pUchavAne heta cha. bhAnA uttaramA prabhu 4 cha hai 'goyamA ! tivihe paNNatte' he gautama / se sapAntarAsa tra prAnu Dara cha 'ghaNodahivalae' pasayA2 ghanadhi, jIvAbhigamasUtra Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre vAtarUpa ityarthaH / 'imose NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'dAhiNille' carimaMte' dAkSiNAtya:-dakSiNadizi vidyamAnaH caramAnto'pAntarAlalakSaNaH, 'kaivihe pannatte' katividhA-kati. prakArakaH prajJaptaH-kathita iti prazna:, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi' 'goyamA' he gautama ! 'tivihe pannatte' trividha tripakArakaH prajJaptaH 'taM jahA jAva uttarille' tadyathA yAvadauttara:-uttara digbhAvI, yAvatpadena ghaNodadhivalayarUpo ghanavAtavalayarUpa stanuvAtavalayarUpazceti, he bhadanta ! ratnaprabhAyAH pAzcAtyazvaramAntaH katividhaH prajJaptaH he gautama ! trividhaH prajJapta stathA ghanodadhivalayarUpo ghanavAtavalaya rUpa stanavAta valayarUpazca / he bhadanta ! ratnamabhAyA uttaradigU vibhAga caramAntaH katividhaH prajJaptaH he gautama ! trividhaH prajJaptaH tadyathA-ghanodadhi valayarUpo ghanodadhi 'dhanavAyavalae' valayAkAra ghanavAta 'taNuvAyavalae' aura vala. yAkAra tanuvAta arthAt isa apAntarAla sthAna meM ye tIna vAta valaya haiM anyatra bhI aisA hI bhAva jAnanA caahiye| 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavIe dAhiNille carimaMte kaivihe paNNatte' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA dakSiNa caramAnta rUpa apAntarAla kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA tivihe pannatte' he gautama! vaha tIna prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahAM tadyathA-ghanodadhi rUpa, ghanavAta rUpa aura tanuvAta rUpa evaM jAva uttarille' isI taraha ratnaprabhA pRthivI kA jo pazcima digvatI apAntarAla hai vaha bhI inhIM tIna vAta valaya rUpa hai-tathA uttara dig 'ghaNavAyavalae' layA2 dhanavAta 'taNuvAyavalae' tathA 1sayAra tanuvAta arthAta A apAntarAla rUpe sthAnamAM A traNa vAtavalaya AvelA che. anyatra paNa eja pramANene bhAva samaja. 'imose Na' bhaMte ! rayaNappabhA puDhavIe dAhiNille carima'te kaivihe paNNatte' he bhagavana A ratnaprabhA pRthvIne dakSiNa cara"Ata rUpa apAntarAla keTalA rana heda cha ? bhA prazna uttaramA prabhu 43 che 'goyamA ! tivihe pannatte' he gautama! te tra prazna he che. 'ta jahA' te mA pramANe cha. dhanAdhi35, dhanavAta35mane tanuvAta35 'evaM jAva uttarille' me pramANe ratnaprabhA pRthvInI je pazcima dizAmAM Avela apAntarAla che te paNa A traNa vAta valaya rUpa che. tathA uttara dizAmAM Avela je apAntarAla che, te paNa jIvAbhigamasUtra Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU.8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagvAhalyam 65 ghanavAtavalayarUpa stanuvAtavalayarUpazceti / 'evaM savvAsiM jAva ahe sattamAe uttarille' evaM ratnaprabhAyAzcaturpu digbhAgeSu yathA trayazvaramAntAH ghanodadhi dhanavAta tanuvAtarUpAH kathitA stenaiva prakAreNa zarkarAmabhAvAlukAmamA paGkaprabhAdhUmaprabhA tamaprabhA adhaH saptamyAH caturpu dinavibhAgeSu pratyekaM trayaH trayaH ghanodadhidhana vAta tanuvAtarUpAzvaramAntAstriprakArakA vaktavyA iti ||suu07|| sampati ratnaprabhAdita Arabhya tamastamaHmamA paryantAnAM pRthivInAM ghanodadhi dhanavAtatanuvAtAnA tiryag bAhalyaM pratipAdayitukAmaH prathamaM ratnaprabhA pRthivyAH ghanodadhivayalasya tiryaga bAhalyamAnamAha-'imI se gaM' ityAdi, mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahivalae kevaie bAhalleNaM paNNatte, goyamA! cha joyaNAI bAhalleNaM pannatte / sakarappabhAe puDhavIe ghaNodahivalae kevaie bAhalleNaM pannatte ? goyamA ! sati bhAgAiM cha joyaNAiM bAhalleNaM pannatte / bAluyappabhAe pucchA, goyamA! tibhAgUNAI sattajoyaNAiM bAhalleNaM pannate / evaM eeNaM abhilAveNaM paMkappabhAe sattajoyaNAI bAhalleNaM pannatte / dhUmappabhAe satibhAgAiM sattajoyaNAI bAhalleNaM pannatte / tamappabhAe tibhAgUvatI jo apAntarAla hai vaha bhI inhIM tIna vAta valaya rUpa hai 'evaM savvAsi jAva ahe sattamAe uttarille' jisa prakAra se ratnaprabhA pRthivI ke cAroM digbhAgoM ke 4 apAntarAla tIna tIna vAtavalaya rUpa kahe gaye haiM usI prakAra se zarkarAprabhA ke bAlukApamA ke, paGkaprabhA ke, dhUmaprabhA ke tamaHprabhA ke aura aghAsaptamI pRthivI ke cAroM dizAoM meM jo apAntarAla prakaTa kiye gaye haiM-ve saba bhI tIna 2, vAtavalaya rUpa hai aisA jAnanA cAhiye / suu0--||7|| mAtra pAta saya 35 che. 'eva savvAsi jAva ahesattamAe uttarille' 2 pramANe ratnaprabhA pRthvInI cAre dizAnA 4 apAntarAla traNa traNa vAtalaya rUpa kahyA che. e ja pramANe zarkarAmabhA pRthvInA, vAlukAprabhA pRthvInA, paMkaprabhA pRthvInA dhUmaprabhA pRthvInA tamaprabhA pRthvInA, vAlukAprabhA pRthvInA sAtamI pRthvInI cAre dizAomAM je cAra apAntarAlo kahyA che, e saghaLA traNa traNa pAtasaya 35 che. tama samana: / / sU. 7 // jI. 9 jIvAbhigamasUtra Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre gAiM ajoynnaaii| tamatamappabhAe ajoyaNAI // imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe dhaNavAyavalae kevaie bAhalleNaM pannatte? goyamA! addhapaMcamAiM joyaNAI bAhalleNaM pannatte / sakarappabhAe pucchA, goyamA ! kosUNAI paMcajoyaNAI bAhalleNaM pannatte / evaM eeNaM abhilAveNaM bAluyappabhAe paMcajoyaNAI bAhalleNaM pannatte / paMkappabhAe sakosAiM paMcajoyaNAI bAhalleNaM pnntte| dhUmappabhAe addhachahAI joyaNAI bAhalleNaM pnntte| tamappabhAe kosUNAI cha joyaNAI bAhalleNaM paNNatte / ahe sattamAe chajoyaNAI bAhalleNaM pannatte // imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe taNuvAyavalae kevaie bAhalleNaM pannatte? goyamA! chakose bAhalleNaM pannatte / evaM eeNaM abhilAveNaM sakarappabhAe satibhAge chakkose bAhalleNaM pannatte / bAlayappabhAe tibhAgUNe sattakose bAhalleNaM pannatte / paMkappabhAe puDhavIe sattakose bAhalleNaM pannatte / dhUmappabhAe satibhAge sttkose| tamappabhAe tibhAgUNe ahakose bAhalleNaM pannatte / ahe sattamAe puDhavIe aTrakose bAhalleNaM pnntte|| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahivalayassa cha joyaNabAhallassa khettaccheeNaM chijjamANassa asthi vvAiM vaNNao kAla jAva haMtA asthi / sakkarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe ghaNodahi valayassa satibhAga cha joyaNabAhalassa khettaccheeNaM chijjamANassa jAva haMtA asthi / evaM jAva ahe sattamAe jaM jassa bAhallaM // imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAyavalayassa addhapaMcamajoyaNabAhallassa khettaccheeNaM chijjamANassa jAva haMtA asthi // evaM jAva jIvAbhigamasUtra Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU. 8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagbAhalyam ahe sattamAe jaM jassa bAhalaM / evaM taNuvAyavalayassa vi jAva ahe sattamAe jaM jassa bAhalaM / imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavI ghaNodahivalae ki saMThie pannatte ? goyamA ! vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie pannatte / jeNaM imaM rayaNappabhaM puDhaviM savvao samaMtA saMparikkhittANaM ciTTai evaM jAva Ahe sattamAe puDhavIe ghaNodahivalae, NavaraM appaNappaNaM puDhaviM saMparikkhivittANaM ciTUi / imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAyavalae kiM saMThie pannatte ? goyamA ! vaTTe valayAgAre taheva jAva jeNaM imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahivalayaM savvao samaMtA saMparikkhittANaM ci / evaM jAva ahe sattamAe ghaNavAyavalae // imIseNaM rayaNappabhAe puDhavIe taNuvAyavalae kiM saMThie pannatte ? goyamA ! vaTTe valayagArasaMThANasaMThie jAva jeNaM imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAyavalayaM savvao samaMtA saMparikkhitANaM ciTU, 'evaM jAva Ahe sattamAe taNuvAyavalae // imANaM bhaMte! rayaNappA puDhavI kevaiyA AyAmavikkhaMbheNaM paNNattA ? goyamA ! asaMkhejjAI joyaNasahassAI AyAmavikkhaMbheNaM, asaMkhejAI joyaNasahassAiM parivakheveNaM paNNattA / evaM jAva ahe sattamA, imANaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI aMte ya majjhe ya savvastha samA bAhalleNaM pannattA / evaM jAva Ahe sattamA // sU0 8 // chAyA - etasyAHkhalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyA ghanodadhivalayaH kiyAn bAhalyena prajJaptaH ? gautama ! SaDyojanAni bAhalyena prajJaptaH / zarkarAprabhAyAH pRthivyAH ghanodadhivalayaH kiyAn bAhalyena prajJaptaH 1 gautama ! satribhAgAni SaDyojanAni bAhalyena prajJaptaH / bAlukAprabhAyAH pRcchA, gautama ! tribhAgonAni saptayojanAni bAhalyena prajJaptaH / evametenAbhilApena paMkapramAyAH saptayojanAni bAhalyena prajJaptaH / dhUmaprabhAyAH satribhAgAni saptayojanAni bAhalyena prajJaptaH tamaH prabhAyAH tribhAgonAni aSTayojanAni / tamastamaH prabhAyA aSTayojanAni / jIvAbhigamasUtra Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jIvAbhigamasUtre etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH ghanavAtavalayaH kiyAn bAhalyena prajJaptaH ? gautama ! apaJcamAni yojanAni bAhalyena prajJaptaH / zakarAmabhAyA: pacchA, gautama ! krozonAni paJcayojanAni bAhalyena prajJaptaH / evametena abhilApena bAlukApabhAyAH paJcayojanAni bAhalyena prajJaptaH / paGkamamAyAH sakrozAni paJcayojanAni bAhalyena prajJaptaH / dhUmapramAyAH arddhaSaSThAni yojanAni bAhalyena prjnyptH| tamaHprabhAyAHkrozonAni SaTyojanAni bAhalyena prajJaptAni / adhaH saptamyAH Sar3ayojanAnibAhalyena prajJaptaH / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH tanuvAtavalayaH kiyAn bAhalyena prajJaptaH? gautama ! SaTkozAca bAhalyena prajJaptaH / evametena abhilApena zarkarApramAyAH satribhAgAn SaTkozAn bAhalyena prjnyptH| bAlukAmamAyAH tribhAgonAn saptakozAn bAhalyena prajJaptaH paGkaprabhAyAH saptakrozAn bAhalyena prajJaptaH / dhUmamabhAyAH satribhAgAn saptakrozAn tamAmabhAyAH tribhAgonAn aSTakrozAn bAhalyena prajJaptaH adhaH saptamyAH pRthivyA aSTakrozAn bAhalyena prjnyptH| etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM prathivyAM ghanodadhivalayasya Saiyojana bAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi varNataH kAla yAvata hanta santi / zarkarAmabhAyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM ghanodadhivalayasya satribhAgaSar3ayojana bAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya yAvad hanta santi / evaM yAvaddhaH saptamyAH yad yasya bAhalyam / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhApRthivyAM ghanavAtavalayasyAdvaipaJcamayojanabAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya yAvad hanta santi / evaM yAvadadhaH saptamyA yadU yasya bAhalyam / evaM tanuvAtavalayasyApi yAvadadhaH saptamyAM yadyasya bAhalyam / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyA dhanodadhivalayaH kiM saMsthitaH prajJaptaH ? gautamaH ! vrataH valayAkArasaMsthAnasasthitaH prajJaptaH / yaH khalu imAM ratnaprabhA pRthivIM sarvataH samantAt saMparikSipya khalu tiSThati / evaM yAvadadhaH saptamyAH pRthivyA ghanodadhi valayaH navaram AtmIyAtmIyAM pRthivI saMparikSipya khalu tiSThati / etasyAH khalu bhadanta ! ratnapabhAyAH pRthivyAH ghanavAtavalayaH kiM saMsthitaH prajJaptaH ? gautama ! vRtaH valayAkAra tathaiva yAvad khalu etasyA ratnamabhAyAH pRthivyA ghanodadhivalayaM sarvataH samantAt saMparikSipya khalu tiSThati / evaM yAvadadhaH saptamyA ghanavAtavalayaH / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAsta nuvAtavalayaH kiM saMsthitaH prajJaptaH ? gautama! vRtaH valayAkArasaMsthAnasaMsthitaH yAvad yaH khalu etasyA ratnaprabhA pRthivyAH dhanavAtavalayaM sarvataH samantAt saMparikSipya khalu tiSThati / evaM yAvadadhaH jIvAbhigamasUtra Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagbAhalyam saptamyAstanuvAtavalayaH / iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI kiyatI AyAmaviSkambheNa prajJaptA ? gautama ! asaMkhyeyAni yojanasahasrANi AyAmaviSkambheNa asaMkhyeyAni yojanasahasrANi parikSepeNa prajJaptA / evaM yAvadadhaH saptamI / iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI ante ca madhye ca sarvatra samA bAhalyena prajJaptA ? hanta gautama ! iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI ante ca madhye ca sarvatra samA bAhalyena prajJaptA / evaM yAvadadhaH saptamI // 8 // TIkA-'imIse gaM bhaMte !' etasyAH khalu bhadanta ! 'syaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'ghaNodahivalae' ghanodadhivalayaH ratnaprabhA pRthivyAH dikSu vidikSu ca caramAnte ghaNodadhivalaya ityarthaH 'kevaie' bAhalleNaM pannatte' kiyAn kiyatparimitaH bAhalyena prajJapta-kathita iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'cha joyaNANi bAhalleNaM patratte' SaDyojanAni SaDyojanaparamitaH bAhalyena dhanodadhivalayaH prajJapta:-kathita iti / 'sakarappamAe puDhavIe' zarkarAprabhAyAH pRthivyAH ghaNodadhivalae' ghanodadhivalayaH 'kevaie / 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe'-ityAdi / TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA 'ghanodahivalae' ghano. dadhi valaya-ratnaprabhA pRthivI kI samasta dizAoM aura vidizAoM ke caramAnta meM jo ghanodadhi valaya hai-vaha 'kevaie bAhalleNaM pannatte' tiryag bAhalya kI apekSA kitanA moTA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! cha joyaNANi bAhalleNaM paNNatte' he gautama ! vaha tiryagbAhalya kI apekSA chaha yojana kA moTA kahA gayA hai'sakarappabhAe puDhavIe ghanodadhi valae kevaie bAhalleNaM pannatte' he bhadanta ! zarkarA pRthivI kA ghanodadhi valaya tiryagbAhalya kI apekSA 'imIse Na' bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' tyAha TI --gItamasvAmI prabhune me 57yu cha ? 'imIse Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' saman mA 2namA pRthvInA 'ghaNodahivalae' ghane dadhivalaya ratnaprabhA pRthvInI saghaLI dizAo ane vidizAonA caramAntamAM 2 dhanAdhipataya cha, te kevaie bAhalleNaM pannatte' tiyAyanI apekSA sA moTA Dasa cha ? 'goyamA! cha joyaNANi bAhalleNaM pannatte' he gautama ! tiyAyanI apekSAthI cha yojananI moTApANe 4Dasa cha. 'sakkara pabhAe puDhavIe ghaNodadhivalae kevaie bAhalleNa pannatte' he sAvana rAnA jIvAbhigamasUtra Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre bAhalleNaM pannatte' kiyAn tiryagvAhalyena prajJapta:-kathita iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'satibhAgAiM cha joyaNAI' satribhAgAni-tRtIyabhAgena sahitAni Sar3ayojanAni 'bAhalleNaM' tiryag bAhalyena pannatte' prajJapta:-kathita iti / 'bAluyappabhAe pucchA' bAlukAprabhAyAH pRcchA, he bhadanta ! bAlakAmabhAyAH pRthivyA ghanodadhivalayaH kiyAn tiryambAhalyena prajJapta iti pRcchA-praznaH saMgRhyate bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tibhAgUNAI sattajoyaNAI bAhalleNaM pannatte' tribhAgonAni-tRtIyabhAgena hInAni saptayojanAni tiryag bAhalyena prajJapta:-kathito bAlakAmamAyA ghodadhivalaya iti / 'evaM eeNaM abhilAveNaM' paMkappabhAe sattajoyaNAI bAhalleNaM paNNatte' evaM yathoktena abhilApena prakAreNa paGkaprabhAyAH ghaNodadhiH saptayojanAni tiryagabAhalyena prajJaptaH, he bhadanta ! paGkaprabhAyAH pRthivyAH ghanodadhivalayaH kiyAn tiryagravAhalyena prajJaptaH ? he gautama ! paGkaprabhAyAH ghanodadhivalayaH saptayojanAni kitanA moTA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! satibhAgAiM cha joyaNAI' vaha yojana ke tRtIya bhAga sahita chaha yojana kA kahA gayA hai 'bAluyappabhAe pucchA' he bhadanta ! bAlukA prabhA pRthivI kA ghanodadhi valaya tiryaga bAhalya kA apekSA kitanA moTA kahA gayA hai? uttara meM prabhu karate haiM-'goyamA ! tibhAgUNAI sattajoyaNAI bAhalleNaM patratte' he gautama! vaha yojana ke tRtIya bhAga kama sAta yojana kA moTA kahA gayA hai-arthAt yojana ke do bhAga sahita chaha yojana kA moTA tiryag bAhalya kI apekSA kahA gayA hai evaM eeNaM abhilAveNaM paMkappabhAe sattajoyaNAiM bAhalleNaM patratte' isI prakAra se paprabhA kA jo ghanodadhi valaya hai-vaha bhI tiryag bAhalya kI apekSA sAta pRthvIne ghodadhivalaya tiryabAhalyanI apekSAthI keTalA mATe kahela che ? prazana uttaramA prabhu gautabhAbhIne 49 cha 'goyamA! satibhogAI cha joyaNAI' yojana! zrI nA sakhita cha yonane 4 cha. 'bAlayappabhAe pucchA' hai lagavana pAtumA pRthvInA dhanApi tiyAyanI apekSA bhoTo DeTa cha 1 mA prazna uttaramA pramu 4 cha goyamA! tibhAgUNAI sattajoyaNAI bAhalleNaM pannatte' he gautama ! mAyAnanA zrI bhAgathI ochA sAta jananI moTAIvALo kahela che. arthAta jananA be. mAga sahita cha yonI bhoTa ti mAyanI apekSAthI 4 cha. 'evaM eeNaM abhilAveNa paMkappabhAe sattajoyaNAI bAhalleNaM pannatte' ra pramANe paMkakhabhA pRthvIne je ghanedadhivalaya che. te paNa tiryambAhalyanI apekSAthI jIvAbhigamasUtra Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagbAhalyam 71 tiryagbAhalyena prajJapta iti bhAvaH / 'dhUmappabhAe satibhAgAI sattajoyaNAI panatte' dhUmaprabhAyAH satribhAgAni tRtIyabhAgena sahitAni saptayojanAni prajJaptaH, he bhadanta ! dhUmamabhAyAH pRthivyAH ghanodadhivalayaH kiyAn tiryagvAhalyena prajJaptaH ? he gautama! dhUmaprabhAyAH ghanodadhivalayaH satribhAgAni saptayojanAni prajJapta iti bhAvaH / 'tamappabhAe tibhAgUNAI aTThajoyaNAI' tamaHpramAyA tribhAgoni aSTayojanAni, he bhadanta ! tamaHprabhAyAH SaSTha pRthivyAH ghanodadhivalayaH kiyAna tiryagvAhalyena prajJaptaH 1 he gautama ! tamaHprabhAyAH pRthivyAH ghaNodadhivalayaH tribhAgonAni tRtIya bhAgahInAni aSTayojanAni tiryagbAhalyena prajJapta iti / 'tamatamappabhAe ajoyaNAI' tamastamAHprabhAyA aSTayojanAni, he bhadanta ! tamastamamamAyAH pRthivyAH ghanodadhivalayaH kiyAn tiryagbAhalyena prajJaptaH ? gautama ! tamastama: yojana kA moTA kahA gayA hai 'dhUmappabhAe mati bhAgAiMsatta joyaNAI panatte' dhUmaprabhA pRthivI kA jo ghanodadhi vAtavalaya hai vaha tiryagbAhalya kI apekSA kitanA moTA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'he gautama! dhUmaprabhA pRthivI kA jo ghanodadhi valaya hai vaha tRtIya bhAga sahita sAta yojana kA kahA gayA hai 'tamappabhAe tibhAgUNAI aTThajoyaNAI' he bhadanta ! chaThI tamaHprabhA pRthivI kA jo ghanodadhi valaya hai vaha tiryaga bAhalya kI apekSA kitanA moTA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautm| tamaHprabhA pRthivI kA jo ghanodadhi valaya hai vaha yojana kA tRtIya bhAga kama ATha yojana kA tiryagbAhalya kI apekSA moTA kahA gayA hai 'tamatamappabhAe aTTayojaNAI' he bhadanta ! sAtavIM pRthivI jo tamastamaH prabhA hai usakA ghano. dadhivalaya tiryagbAhalya kI apekSA kitanAmoTA kahA gayA hai ? uttara meM sAta yonanI bhoTa pANI hyo cha. 'dhUmappabhAe satibhAgAI satta joyaNAI pannatte' dhUmapramA pRthvInA re ghanadhi pAtasaya cha, ta tiryavsAhatyanI apekSAthI keTalo vizALa kahela che. A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke he gautama! trIjA bhAga sahita sAta janane 49 cha 'tamappabhAe tibhAgUNAI aTU joyaNAI' he lagavan 28 tamAmA pRthvIne je ghanedadhi valaya che te tiryabAhalyanI apekSA keTale vizALa kahela che? uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! tama:prabhA pRthvIne je ghanedadhivalaya che te ejananA trIjA bhAga kama ATha janano tiryakhAhatyanI mapekSAthI vistAra pANI he che. 'tamatamappabhAe adujoyaNAI' lagapan sAtamI pRthvI ke je tamastamA nAmanI che, tene ghane dadhivalaya tiryammAhatyanI jIvAbhigamasUtra Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jIvAbhigamasUtre prabhAyAH pRthivyA ghanodadhivalayo'STayojanAni tiryagvAhalyena prajJapta iti bhAvaH / atha ratnaprabhAdi pRthivInAM dhanavAtasya bAhalyamAha-'imIse gaM' ityAdi, 'imIse gaMbhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappamAe puDhavIe' ratnamabhAyAH pRthivyAH ghaNavAyavalae' ghanavAtavalayaH 'kevaiyaM bAhalleNaM pannatte' kiyAn tiryagbAhalyena prajJapta iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'addhapaMcamAI' arddhapaMcamAni sArdAni catvAri ityarthaH 'joyaNAI' yojanAni 'bAhalleNaM' bAhalyena tiryagvAhalyena prajJapta iti / sakkarappabhAe pucchA' zarkarAmamAyAH pRcchA, he bhadanta ! etasyAH zarkarA prabhAyAH pRthivyA ghanavAtavalayaHkiyAn tiryagvAhalyena prajJaptaH ? iti praznaH pRcchayA saMgRhyate bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, ' goyamA' he gautama ! prabhu kahate haiM-he gautama! tamastamaHprabhA pRthivI kA jo ghanodadhi valaya hai vaha tiryagbAhalya kI apekSA ATha yojana kA kahA gayA hai| __ aba ratnaprabhA pRthiviyoM ke ghana vAta kA bAhalya kahate haiM-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghanavAyavalae kevaiyaM bAhalleNaM panatte' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo ghanavAtavalaya hai vaha tiryagbAhalya kI apekSA kitanA moTA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! addha paMcamAI joyaNAI bAhalleNaM pannatte' he gautama ! vaha arddha paJcama arthAt sADhe cAra yojana kA tiryagbAhalya kI apekSA moTA kahA gayA hai| 'sakarappabhAe pucchA' he bhadanta ! isa zarkarAprabhA pRthivI kA ghanavAtavalaya tiryagbAhalyakI apekSA kitanA moTA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! kosUNAI paMcajoyaNAI bAhalleNaM panatte' he apekSAthI keTaluM vizALa kahela che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke he gautama! tamastamaprabhA pRthvIne je ghodadhivAtavalaya che, te tiryabAhalyanI apekSAthI ATha janane kahyo che. have ratnaprabhA vigere pRthvInA ghanavAtanA bAhalyanuM kathana kare che. 'imIse Na bhaMte ! rayaNappAbhAe puDhavIe ghaNavAyavalae kevaiya bAhalleNaM pannatte' he bhagavan A ratnaprabhA pRthvIne je ghanavAtavalaya che, te tiryabAhalyanI apekSAthI keTalo vizALa kahyo che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne 4 cha, 'goyamA ! addha paMcamAI joyaNAI bAhalleNaM pannatte' hai gautama ! te ardha paMcama arthAta sADAcAra ejanane tiryabAhalyanI apekSAthI vizALa hyo che. sakkarappabhAe pucchA' hai lagavan / zazaprabhA pAnA 2 ghanavAta valaya che, te tiryabAhalyanI apekSAthI keTale vizALa kahela che ? uttaramA prabhu 43 cha 'goyamA ! kosUNAi paMcajoyaNAI bAhalleNaM pannatte' hai jIvAbhigamasUtra Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagvAhalyam 'kosUNAI paMcajoyaNAI bAhalleNaM pannatte'krozonAni krozaikena hInAni paJcayojanAni zarkarApramAyA ghanavAtavalaya stiryagvAhalyena prajJapta iti / 'evaM eeNaM abhilAveNaM' evam etena pUrvoktena abhilApena-AlApakamakAreNa 'bAluyappabhAe paMcajoyaNAI bAhalleNaM pannatte' bAlukAmabhAyAH paJcayojanAni bAhalyena prajJaptA, he bhadanta ! etasyA vAlukAmabhAyA ghanavAtavalayaH kiyAn tiryagbAhalyena prajJaptaH 1 bhagavAn Aha-he gautama! bAlukAprabhAyA ghanavAtavalayaH paJcayojanAni tiryagvAhalyena prajJaptaH, iti bhAvaH / 'paMkappabhAe sakkosAI paMcajoyaNAI bAhalleNaM paNNatte' paGkaprabhAyAH sakrozAni krozasahitAni paJcayojanAni bAhalyena prajJaptA, he bhadanta ! etasyAH paGkaprabhAyAH pRthivyAH ghanavAtavalayaH kiyAn tiryagvAhalyena prajJapta iti praznaH, bhagavAnAha- he gautama ! paGkaprabhAyAH pRthivyAH ghanavAtavalayaH krozaikAdhika paJcayojanAni tiryagbAhalyena prajJapta itibhaavH| 'dhUmappabhAe addhagautama! zarkarAprabhA kA dhanavAtavalaya tiryagbAhalya kI apekSA eka koza kama pAMca yojana kA moTA kahA gayA hai 'evaM eeNAbhilAveNaM' isI AlApaka prakAra se aisA bhI prazna karanA cAhiye-he bhadanta ! bAlukAprabhA kA jo vAtavalaya hai vaha tiryagbAhalya kI apekSA kitanA moTA kahA gayA hai uttara meM prabhu kahate haiM- gautama ! 'vAluyappabhAe paMcajoyaNAI bAhalleNaM paNNatte' bAlukAprabhA kA ghanavAtavalaya tiryagbAhalya kI apekSA pAMca yojana kA moTA kahA gayA hai 'paMkappabhAe sakosAipaMcajoyaNAI bAhalleNaM panatte' he bhadanta ! paMkaprabhA pRthivI ke ghanavAtavalaya tiryagbAhalya kI apekSA kitanA moTA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - paGkaprabhA kA ghanavAtavalaya eka koza adhika pAMca yojana kA moTA tiryagbAhalya kI apekSA kahA gayA hai 'dhUmmappa. bhAe addha chaTThAI joyaNAI bAhalleNaM panatte' dhUmaprabhA pRthivI kA ghanavAta valaya // 5 // arddhaSaSTha arthAt sADhe pAMca yojana kA moTA tirygautama! zarkaraprabhAne ghanavAtavalaya tiryabAhalyanI apekSAthI eka kesa kama pAMya yAnI Desa che. 'evaM eeNAbhilAveNa" me pramANe mAmAsAna prakArathI e paNa prazna kare joIe ke he bhagavad vAlukAprabhA pRthvIne je ghanavAtavalaya che, te tiryAmbAhalyanI apekSA keTale vizALa kahela che ? A prazana uttaramA prabhu 4 he gautama ! 'vAluyappabhAe paMcajoyaNAI bahalleNa' pamnatte' vAmanAnA dhanavAta saya cha, te tiyAyanI apekSAthI pAMya yojanA 48 cha 'paMkappabhAe sakkosAI paMcajoyaNAIbAhalleNaM pannatte' he bhagavana paMkaprabhA pRthvIne ghanavAtavalaya tiryaMmbAhulyanI apekSAe keTale jI. 10 jIvAbhigamasUtra Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jIvAbhigamasUtre chaTAI joyaNAI bAhalleNaM pannatte' dhUmaprabhAyAH pRthivyA ghanavAtavalayo'ddhaSaSThAni-sArdAni paJcayojanAni bAhalyena prjnyptH| 'tamappabhAe kosUNAI cha joyaNAI bAhalleNaM pannatte' etasyAH tamaHprabhAyAH pRthivyA dhanavAtavalayaH krozonAni SaiyojanAni bAhalyena prajJaptaH / 'ahe sattamAe cha joyaNAI bAhalleNaM pannatte' etasyA edhaH saptamyAH pRthivyAH ghanavAtavalayaH Saiyojanaparimito bAhalyena prajJapta iti // sammati-ratnaprabhAdi pRthivInAM tanuvAtavalayasya tiryag bAhalyaparimANapratipAdanArthamAha-'imIse gaM' ityAdi, 'imIse gaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'taNuvAyavalae' tanuvAtavalaya: 'kevaie bAhalleNaM pannatte' kiyAn tiryag bAhalyena prajJapta:-kathita iti gbAhalya kI apekSA kahA gayA hai / 'tamappabhAe kosaNAI cha joyaNAI bAhalleNaM panatte' tamAprabhA pRthivI kA ghanavAta valaya tiryagbAhalya kI apekSA eka koza kama chaha yojana kA moTA kahA gayA hai| 'ahe sattamae chajoyaNAI bAhalleNaM paNNatte' adhaH saptamI pRthivI kA ghanavAta valaya tiryagbAhalya kI apekSA chaha yojana kA moTA kahA gayA hai aba ratnaprabhA Adi pRthiviyoM ke tanuvAta ke bAhalya kA pramANa kahate haiM-'imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe taNuvAyavalae kevaie bAhalleNaM panatte' he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI meM jo tanuvAtavalaya hai vizALa kahyo che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke paMkaprabhAne ghanavAtavalaya eka kesa adhika pAMca yojanAne tiryabAhalyanI apekSAthI usa cha. 'dhUmappabhAe addha chaTAI joyaNAI bAhalleNaM pannatte' dhUmaprabhA pRthvIne ghanavAtavalaya pAse ardha SaSTha arthAt sADA pAMca yojanAne vitiya mAyanI apekSAthI 4Amo sAsa cha. 'tamappabhAe kosUNAI cha joyaNAI bAhalleNaM pannatte' tabhamA pRthvInA dhanapAtasaya tiya mAyanI apekSAthI me 10 4bha cha yonI viza 4 che. 'ahe sattamAe cha joyaNAI bAhalleNaM pannatte' asAmI pRthvInA dhanavAtasaya tiyAyanI apekSAthI cha janane vizALa kahyo che. have ratnaprabhA vigere pRthvInA tanuvAtanA bAhalyanuM pramANa kahe che 'imoseNa bhate / rayaNappabhAe puDhavIe taNuvAyavalae kevaie bAhalleNaM pannatte' jIvAbhigamasUtra Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagbAhalyam __75 praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'chakkose bAhalleNaM pannatte' pakrozAn bAhalyena prajJapta stanuvAtavalaya iti / iti 'evaM eeNaM abhilAvaNaM' evametena abhilApena AlApaka prakAreNa 'sakkarappabhAe satibhAge chakkose. bAhalleNaM pannatte' zarkarAprabhAyAH pRthivyA stanuvAtavalayaH satribhAgAn krozasya tRtIyabhAgasahitAn SaTkrozAn bAhalyena prajJapta iti / 'bAluyappabhAe timAgaNe sattakose bAhalleNaM paNNatte' bAlukAprabhAyAH pRthivyA stanuvAtavalayaH tribhAgonAn krozasya tRtIyabhAgahInAn saptakozAn bAhalyena prajJaptaH / 'paMkappabhAe puDhavIe satta kose bAhalleNaM panatte' paGkaprabhAyAH pRthivyA stanuvAtavalaya: saptakrozAna bAhalyena prajJapta iti / 'dhUpappabhAe satibhAge sattakose' dhUmaprabhAyAH pRthivyA stanuvAtavalayaH satribhAgAn saptakozAn bAhalyena prajJapta iti / 'tamappa. bhAe puDhavIe vibhAgUNe aTThakose bAhalleNaM pannatte' tamaHprabhAyA stanuvAtavalayaH stribhAgonAn aSTakrozAn bAhalyena prajJapta iti / 'aha sattamAe puDhavIe vaha tiryag bAhalya kI apekSA kitanA moTA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! chakkose bAhalleNaM pannatte' he gautama! ratnaprabhA pRthivI meM jo tanuvAtavalaya hai vaha tiryagbAhalya kI apekSA chaha koza kA moTA kahA gayA hai| 'evaM eeNaM abhilAveNaM' isI abhilApa prakAra se zarkarAprabhA kA tanu vAta valaya tiryagbAhalya kI apekSA koza ke tRtIya bhAga sahita chaha koza kA moTA kahA gayA hai bAlukA prabhA meM tanuvAta valaya tiryagbAhalya kI apekSA koza ke tRtIya bhAga kama sAta koza kA moTA kahA gayA hai 'paMkappabhAe puDhavIe sattakose bAhalle pannatte paGkaprabhA pRthivI kA tanuvAta valaya tiryagbAhalya kI apekSA sAta koza kA moTA kahA gayA hai 'dhUmmappabhApa sAtibhAge he bhagavana ratnaprabhA pRthvImAM je tanuvAtavalaya che, te tiryabAhalyanI apekSAthI keTalI vizALatAvALe kahyo che? sA prazna uttaramA prabhu gautamakAbhAna cha 'goyamA ! chakkose bAhalleNaM pannatte' he gautama ! 2tnamA pRthvImA 2 tanupAtasaya cha, te tiyAyanI apekSAthI 7 sanI vizANatANo 4sa che. 'eva eeNa abhilAvaNa' me pramANe mA manisAthI zarAlA pRthvInA tanuvAtasaya tiryambAhalyanI apekSAthI kesanA trIjA bhAga sahita cha kesanI vizALatA vALo kahyo che. vAlukAprabhAmAM tanuvAtavalaya tiryabAhalyanI apekSAthI kezanA alon mAthI ma sAta AsanI viand joDesa cha. 'paMkappabhAe puDhavIe sattakose bAhalleNaM pannatte' 55mA pRthvIna tanupAtasaya tiya mAyanI apekSAyI sAta AsanI viNatA pANI 4 che. 'dhUmappabhAe satibhAge jIvAbhigamasUtra Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jIvAbhigamasUtre aTThakose bAhalleNaM pannatte' adhaH saptamyAH pRthivyA stanuvAtavalayaH paripUrNAn aSTakrozAn bAhalyena prajJapta iti / uktazca 'chacceva1addhapaMcamarajoyaNa saDhe 3 ca hoi rynnaae| udahI1 ghaNa2 taNuvAyA3 jahAsaMkheNa niddiTTA // 1 // satibhAga1 gAuyaM2 ca vibhAgo gAuyassa3 boddhcco| Aidhuve pakkhevo aho aho jAva sattamiyA // 2 // 'SaDevArddha paJcamayojanaM sAdai ca bhavati rtnaayaaH| udadhi dhana tanuvAtA yathAsaMkhyena nirdiSTAH // 1 // satribhAgagavyUtaJca tribhAgo gavyUtasya boddhavyaH / Adi dhruve prakSepo'dho'dho yAvat saptamyAH // 2 // iticchaayaa| asya gAthAdvayasyAyaM bhAva:-'chacceva' ityAdi / SaT 1, arddha paJcamAni 2, sAIyojanaM 3 ceti kramazo ratnaprabhA pRthivyAM ghanodadheH1, ghanavAtasyara, tanuH sattakose' dhUmaprabhA pRthivI kA tanuvAtavalaya tRtIya bhAga sahita sAta koza kA tiryagbAhalya kI apekSA moTA kahA gayA hai| 'tamappabhAe puDhavIe aTThakose bAhalleNaM pannatte' tamAtamA pRthivI kA tanuvAta valaya koza ke tRtIya bhAga kama ATha koza kA tiryagbAhalya kI apekSA moTA kahA gayA hai 'ahe sattamAe puDhavIe aTTha. kose bAhalleNaM pannatte' sAtavIM pRthivI kA tanuvAtavalaya tiryagbAhalya kI apekSA ATha koza kA moTA kahA gayA hai| jaise anyatra kahA hai'chacceva' ityAdi gAthA // 2 // ina do gAthAoM kA bhAvArtha isa prakAra hai-'chacceva' ityAdi / ratnaprabhA ke ghanodadhi pRthivI ke bAhalya kA pramANa 'chacceva' chaha sattakose' dhUmamA pRthvIna tanupAtapasya zrI HION sahita sAta Asana vizatiyAyanI apekSAthI Desa che. 'tamappabhAe puDhavIe aDhakAse bAhalle NaM pannatte tamapramA pRthvIna tanupAtasaya rasa 18 zrI sAthI ma 418 netiyAyanI apekSA na cha. 'ahe sattamAe puDhavIe aThThakose bAhalleNaM pannatte' sAtamI pRthvInA tanupAtamaya tiyAyanI apekSAthI ATha koSanI vizALatA vALa kahela che. jemake bIje kahyuM che ke 'chacceva' tyAhi // 2 mA megAthAnA artha mA prabhArI cha 'chacceva' tyAha 2tnamA pRthvInA dhnaadhin| mAnyanu pramANu 'chacceva' cha yonak jIvAbhigamasUtra Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU. 8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagbAhalyam 77 vAtasya3 ca bAhalyApramANaM bhavati, tathAhi ratnaprabhApRthivyAM ghanodadhe bAhalyam 'chacceva' SaDyojanAni 1, ghanavAtasya 'addha paMcama' arddhapaJcamAni - sArddha caturyo. janAni bAlyam 2, tanuvAtasya bAhalyam 'joyaNasa' arddhayojanena sahita mekaM yojanam - SaTkozA nityarthaH, etadratnaprabhA pRthivIgata ghanodadhighanavAta-tanuvAdabAhalyAnAM tattatpramANamAdidhruvaM parikalyAgre'dho'dhaH zarkarApramAdi sarvapRthivInAM pUrva pUrva pRthivIgata ghanodadhyAdi bAhalyApramANe'trAmasthita gAthoktapramANaM kramazaH pakSiyA sthita pRthivIgata ghanodadhyAdi bAhalyApramANaM karttavyam ||1|| tadeva prakSepya pramANaM dvitIyagAthayA pradarzayati- 'sati bhAga' ityAdi, ratnaprabhA pRthivIgata ghanodadhi bAhalyApramANe 'satibhAga' satribhAgamiti yojanasya tRtIyaM - yojana kA hai ? ghanavAta ke bAhalya kA pramANa 'addhapaMcama' sADhe cAra yojana kA hai |2| aura tanuvAta kA pramANa 'joyaNasaDDe' DeDha yojana arthAt chaha koza kA hai / 3 / ina ghanodadhi - ghanavAta-tanuvAta ke bAhalya kA jo pramANa hai usako Adi dhruva- mukhya-mAnakara Age Age nIce nIce kI zarkarA prabhA Adi adhaH saptamI paryanta pRthiviyoM meM pUrva pUrva pRthivI gata ghanodadhi Adi ke bAhalya pramANa meM isa Age kahe jAne vAlI gAthA meM kahe hue pramANa ko krama se ghanodadhi Adi ke bAhalya pramANa meM milA milAkara Age Age kI pRthivI sthita ghanodadhi Adi kA bAhalya pramANa kara lenA cAhiye || 1 || aba dUsarI gAthA se vahI milAne yogya pramANa ko dikhalAte haiM - 'satibhAga' ityAdi / ratna prabhA pRthivI ke ghanodadhi bAlya ke pramANa meM 'satibhAga ' udhu udhu che. dhanavAtanA mAhetyanu' pramANa 'addhapaMcama' sADA yAra tholna che, 2, mane tanuvAtanuM prabhANu 'joyaNasaDDhe' DeDha yonnanu arthAt chAunu che. A ghaneAdidha ghanavAta, tanuvAtanA mAhatyanuM je pramANa che tene Adi dhruvamukhya mAnIne AgaLa AgaLa nIce nIcenI zarkarAprabhA pRthvI vigere adhaH saptamI pRthvI pantanI pRthvIceAmAM pahelI pahelI pRthvImAM rahela ghaneAdhi vigerenA khahalyanA pramANamAM A AgaLa kahevAmAM AvanArI gAthAmAM kahevAmAM Avela pramANane kramathI ghanAdadhi vagerenA mAhatya pramANamAM meLavIne pachI pachInI pRthvImAM rahela dhanedadhi vigerenA mAhatyanu pramANa hevu leIye // 1 // have mI gAthAmAMthI se bhejavA sAya prabhAza matAve che. 'satibhAga ' ityAdi ratnaprabhA pRthvInA ghanASi mAidayanA prabhAzubhAM 'satibhAga' jIvAbhigamasUtra Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jIvAbhigamasUtre bhAgaM prakSipya prakSipya kramazo'gre'gre zarkarAprabhAdi sarvapRthivIgataghanodadhi bAhalyapramANaM jJAtavyam ||1|| 'evam ' gAuyaM' iti gavyUtam - ekaM krozaM ratnaprabhA pRthivIgata ghanavAtabAhalye prakSipya prakSipya kramazo'gre'gre zarkarAprabhAdi sarva pRthivIgata ghanavAta bAhalyapramANaM jJAtavyam 2 / evameva 'tibhAgo gAuyassa' iti tribhAgo gavyUtasya iti gavyUtasya krozasya tribhAgaH tRtIyo bhAgaH prakSepaNIya iti ratnaprabhA pRthivIgata tanuvAta bAhalye krozasya tRtIyaM bhAgaM prakSipya prakSipya kramazo'gre'gre zarkarA prabhAdi sarva pRthivIgata tanuvAtabAhalya pramANaM 3 jJAtavyamiti gAthAdvaya bhAvArtha iti / samprati eteSu dhana dadhyAdivalayeSu varNAdyupeta dravyAstitvapratipAdanArthamAha - 'imI se NaM bhaMte ! etasyAH khalu bhadanta ! ' rayaNappabhAe puDhavIe' ratnayojana ke tIna bhAga karake unameM kA tIsarA bhAga milAve, isa prakAra yojana kA tIsarA bhAga milAkara kramazaH Age Age kI zarkarA prabhAdi saba pRthiviyoM kA ghanodadhi pramANa jAna lenA cAhiye / 1 / isI prakAra 'gAu' iti gavyUta- eka koza ratnaprabhA pRthivI ke bAhalya pramANa meM milAkara kramaza: Age Age kI zarkarA prabhAdi saba pRthiviyoM ke ghanavAta ke bAhalya kA pramANa jAna lenA cAhiye |2| isI prakAra 'tibhAgo gAuyassa' ratnaprabhA pRthivI gata tanuvAta ke bAlya pramANa meM koza kA tIsarA bhAga milAkara krama se Age Age kI zarkarA prabhAdi saba pRthiviyoM kA tanuvAta bAhalya pramANa jAna lenA cAhiye | 3| yaha donoM gAthAoM kA bhAvArtha huA / aba sUtrakAra ina ghanodadhi Adi vAta valaya meM kRSNavarNAdi vAle caiAjananA traNa bhAga karIne te paikInA khIjo bhAga meLavavA. A rIte ceAjananA trIjo bhAga meLavIne kramazaH AgaLa AgaLanI zarkarAprabhA vigere sadhaNI pRthvIyo dhano'dhinu pramANa sama sevu 1, 4 pramANe 'gAuya" iti gadyUta eka gAu. ratnaprabhA pRthvInA mAhatya pramANamAM meLavIne kramaza pachI pachInI zAprabhA vigere saghaLI pRthvIyAnA ghanavAtanA bAhulyanuM pramANa samaya se leho, 2, khela pramANe 'tibhAgo gAuyassa' ratnapralA pRthvImAM rahela tanuvAtanA mAhatya pramANamAM gAune trIjo bhAga meLavavAthI kramathI pachI pachInI zarkarAprabhA vigere saghaLI pRthvIyAnA tanuvAtanA mAhalyanuM pramANa samajI levuM (3) A rIte A anne gAthAonA bhAvAtha che. have sUtrakAra ghaneAdadhi vigere vAtavalayamAM kRSNa va vigere vALuM dravya che. 1 me bAta pragaTa 1re che. 'imIse Na' bhaMte' ityAha he bhagavan ya ratnaprabhA pRthvInA ne dhanAdRdhi jIvAbhigamasUtra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagbAhalyam 79 prabhAyAH pRthivyAH 'ghanodadhivalayassa' cha joyaNabAhallassa' paiyojana bAhalyasya 'khettaccheeNa chijjamANassa' kSetra chedena chidyamAnasya 'asthi davAI' santi dravyANi 'vaNNao kAla jAva' varNataH kAla yAvat varNataH kAlanIlalohita hAridra. zuklAni, gandhataH surabhigandhAni durabhigandhAni, rasataHla tiktakaTukaSAyAmla madhurANi, sparzataH karkaza mRdukagurukalaghuka zItoSNasnigdharUkSANi, saMsthAnataH parimaNDalavRttavyasra caturasrAyAtasaMsthAnapariNatAni anyonyabaddhAni anyonya spRSTAni anyonyAvagADhAni anyonyasnehapratibaddhAni, anyonya ghaTatayA dravya hai yaha bAta prakaTa karate haiM-'imIse NaM bhaMte !' ityAdi / he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo ghanodadhi valaya hai ki jisakI chajoyaNa bAhallassa' cha yojana kI moTAI hai kSetraccheda se vibhAga karane para tadgata dravya 'vaNNao kAla jAva' kyA varNa kI apekSA kRSNa varNa vAle nIla varNa vAle, lohita-lAla varNa vAle, pIle varNa vAle aura zukla varNa vAle hote haiM ? gandha kI apekSA ve surabhi durabhigandha vAle hote haiM ? rasa kI apekSA tikta, kaDu, kaSAya, amla evaM madhura rasa vAle hote haiM ? sparza kI apekSA ve karkaza, mRduka, guruka, laghuka, zIta, uSNa, snigdha, aura rUkSa sparza vAle hote haiM kyA ? tathA saMsthAna kI apekSA ve parimaMDala vRtta vyasra caturasra Ayata saMsthAna vAle hote haiM kyA ? ye dravya anyonya baddha hote haiM kyA ? anyonya spRSTa hote haiM kyA ? anyonya avagADha hote haiM ? sneha guNa se anyonya baddha hote haiM kyA ? tathA ve avibhakta hokara ye anyonya ghana-samudAya rUpa Raya cha, 2 'chajoyaNa bAhallasa' cha yaaraann| vizANa cha. tenA kSetra chathI vimA 32vAmAM Ave to tamA he dravya 'vaNNao kAla jAva' varNanI apekSAthI kRSNavarNavALuM pILAvarNavALuM ane zukalanAma sapheda varNavALuM hoya che ? gaMdhanI apekSAthI surabhi durabhi gaMdhavALuM hoya che ? rasanI apekSAthI te tIkhu, kaDavuM turU, khATuM, ane mIThArasavALuM hoya che? sparzanI apekSAthI te karkaza, mRdu, gurU, laghu, zIta uSNa, snigdha ane rUkSa sparzavALuM heya che ? tathA saMsthAnanI apekSAthI te parimaMDala goLa jhAlarAkAra vyastra caturastra, Ayata saMsthAnavALuM hoya che? A dravya anya baddha hoya che ? anya pRSTa hoya che? anyUnya avagADha vALuM hoya che ? sanehaguNathI anya baddha hoya che? tathA parasparamAM avibhakta thaIne A anya ghana samudAyapaNAthI maLeluM rahe che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne jIvAbhigamasUtra Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre tiSThanti kimiti praznaH, bhagavAnAha-he gautama! 'haMtA asthi' hanta santi yathA tvayA pRSTAni tathaiva tAdRzAni tAni dravyANi tiSThanti, iti / sakkarappabhAeNaM bhaMte ! puDhavIe' zarkarAprabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyAH 'ghagodahivalayassa satibhAga chajoyaNabAhallassa' ghanodadhivalayasya satribhAga SaDyojanabAhalyasya 'khetaccheeNa chijjamANassa jAva' kSetracchedena chidyamAnamya santi dravyANi, varNataH kAlAdIni, gandhataH surabhidurabhigandhAni, rasata:-tiktAdIni, sparzataH karkazAdIni, saMsthAnataH parimaNDalasaMsthAnapariNatAni, anyonyabaddhAdivizeSaNayuktAni anyonyasamudAyarUpeNa tiSThanti kim ? bhagavAnAha-he gautama ! 'haMtA atthi' se mile rahate haiM kyA ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'haMtA, asthi' hAM gautama! tagata dravya tUne jaisA pUchA hai usI prakAra se ina pUrvokta vizeSaNoM vAle hote haiN| 'sakarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe ghaNodadhi valayassa satibhAga cha joyaNabAhallassa khettaccheeNa chijjamANasta jAva' he bhadanta ! zarkarA prabhA pRthivI kA jo ghanodadhi vAta valaya hai ki jisakI yojana ke tRtIya bhAga sahita 6 yojana kI moTAI hai usake kSetraccheda se vibhAga karane para tadgata dravya varNa kI apekSA kyA kRSNa Adi varNa se pariNata hote haiM kyA? gaMdha kI apekSA surabhi durabhi gaMdha se pariNata hote haiM kyA ? rasa kI apekSA tiktAdi rasa rUpa se pariNata hote haiM kyA ? sparza kI apekSA karkazAdi sparza se pariNata hote haiM kyA? tathA saMsthAna kI apekSA ve parimaMDala Adi saMsthAna cha'hatA atthi' chA gautama! tabhA 23 dravya tame 2 zata prazna karela che, e ja prakAranuM eTale ke A pUrvokta vizeSaNavALuM hoya che. 'sakkarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe ghaNodadhivalayassa satibhAga cha joyaNabAhallassa khettaccheeNaM chijjamANassa jAva' mApana zazamA pRthvInAra ghane dadhi vAta valaya che, ke jenI vizALatA yojanAnA trIjA bhAga sahita 6 cha jananI che tenA kSetrachedathI vibhAga karavAmAM Ave temAM rahela dravya varNanI apekSAthI zuM kRSNa vigere varNavALuM hoya che? gaMdhanI apekSAthI surabhi, durabhi gaMdhathI pariNata hoya che? rasanI apekSAthI tIkhA, kaDavA rAvALuM hoya che? parzanI apekSAthI karkaza vigere sparzathI pariNata hoya che? tathA saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigere saMsthAnapaNAthI pariNata thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke he gautama ! 'hatA atthi' pUrita vizeSa vANu hAya che. jIvAbhigamasUtra Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU. 8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagbAhalyam 81 " hanta sanvita thAvidhAni dravyANi iti / evaM jAva ahe satamAe jaM jassa bAhallaM' evaM yAvadadhaH saptamyAH yadyasya bAhalyam he bhadanta ! bAlukAprabhAyAH tRtIya pRthi ghanodadhivalayasya tribhAgonasaptayojana bAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi varNataH kAlAdi paJcavarNa dvigandha paJcarasASTasparzayuktAni paJcasaMsthAnapariNatAni anyonya saMbaddhAdi vizeSaNayuktAni parasparaM samudAyarUpeNa tiSThanti kim ? iti praznaH bhagavAnAha he gautama! santi tAni dravyANi tathAvidhAnIti / paGkaprabhAyA pRthivyAH khalu bhadanta ! ghanodadhivalayasya saptarUpa se pariNata hote haiM kyA ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM'he gautama! ve 'haMtA, asthi' pUrvokta vizeSaNoM vAle hote haiM / 'evaM jAva ahe sattamAe jaM jassa bAhallaM' isI taraha se Age bhI aisA hI pUchanA aura prabhu kI ora se diyA gayA uttara aisA hI jAnanA-jaisehe bhadanta ! bAlukAprabhA pRthivI kA jo ghanodadhi vAta valaya hai ki jisakI moTAI yojana ke tRtIya bhAga kama sAta yojana kI hai usake kSetraccheda se vibhAga karane para tadvata dravya kyA varNa kI apekSA kAlAdi rUpa se gaMdha kI apekSA surabhi durabhi gandha rUpa se rasa kI apekSA tikta Adi rasa rUpa se sparza kI apekSA karkaza Adi sparza se tathA - saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi saMsthAna rUpa se pariNata evaM anyonya saMbaddha Adi vizeSaNoM vAle hokara paraspara samudAya rUpa se rahate haiM kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - hAM gautama ! tadgata dravya pUrvokta vizeSaNoM ke rUpa meM pariNata hote haiM / he bhadanta ! paGkaprabhA ' evaM ' jAva asattamAe jaM jassa bAhalla" mena pramANe mahinA viSaya sabaMdhamAM paNa evAja prazno pUchavA joie ane tenA uttaro paNa eja pramANe samajavA. jemake he bhagavana vAlukAprabhA pRthvInA je ghanedadhivAta valaya che, ke jenI vizALatA ceAjananA trIjA bhAga kama sAta yAjananI che, tenA kSetra racchedathI vibhAga karavAmAM Ave temAM rahela dravya varNanI apekSAthI kALA vigere vaNa paNAthI, gaMdhanI apekSAthI surabhi, durabhi gaMdha paNAthI rasanI apekSAthI tIkhAkaDavA vigere rasa rUpe, spazanI apekSAthI karkaza vigere sparzIthI tathA sasthAnanI apekSAthI parima`Dala vigere sa'sthAna paNAthI pariNata thAya che ? tathA anyAnya baddha vigere vizeSaNA vALu' thaine paraspara samudAya paNAthI rahe che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che. hA gautama ! temAM rahela dravya, pUrvaktivizeSaNeAthI pariNata thAya che. he bhagavan pa kaprabhA pRthvInuM je jI0 11 jIvAbhigamasUtra Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 jIvAbhigamasUtre yojanabAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi pUrvoktasvarUpANi kim he gautama ! santi / dhUmaprabhAyAH ghanodadhivalayasya satribhAgasaptayojanabAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi pUrvavat kim ? hanta gautama ! santi tAdRzAni tAni / tamaHprabhAyAH ghanodadhivalayasya vibhAgonASTayojana bAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi pUrvavat kim ? hanta gautama ! pRthivI kA jo ghanodadhi valaya hai ki jisakI moTAI tiryagbAhalya kI apekSA pUre sAta yojana kI hai usake kSetraccheda se vibhAga karane para tadgata dravya kyA pUrvokta rUpa vAle arthAt varNa kI apekSA kRSNAdi varNa rUpa se gaMdha kI apekSA surabhi durabhi gandha rUpa se rasa kI apekSA tikta Adi rasa rUpa se sparza kI apekSA karkaza Adi sparza rUpa se, evaM saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi saMsthAna rUpa se pariNata tathA anyonya saMbaddhAdi vizeSaNoM se yukta hote haiM kyA ? uttara meM prabhu kahate haiM-hAM gautama ! ve pUrvokta vizeSaNoM vAle hote haiN| he bhadanta ! dhUmaprabhA pRthivI kA jo ghanodadhi vAtavalaya hai ki jisakI moTAI tiryagbAhalya kI apekSA yojana ke tRtIya bhAga sahita sAta yojana kI hai usake kSetraccheda se vibhAga karane para tadgata dravya kyA pUrvokta vizeSaNoM vAle hote haiM kyA ? uttara meM prabhu kahate haiM- hAM gautama ! ve pUrvAkta vizeSaNoM vAle hote haiN| he bhadanta ! tamaHprabhA pRthivI kA jo ghanodadhi vAta valaya hai ki jisakI moTAI tiryagbAhalya kI apekSA yojana ke tRtIya bhAga kama ATha yojana kI hai usake kSetraccheda se ghanodadhi valaya che, ke jenI vizALatA tiryabAhalyanI apekSAthI pUrA sAta vejananI che. tenA kSetra chedathI vibhAga karavAthI temAM rahela dravya, pUrvokta prakAravALuM arthAt varNanI apekSAthI kALA vigere varNarUpe, gaMdhanI apekSAthI surabhi, durabhi gaMdhapaNAthI, rasanI apekSAthI tIkhA vigere rasa paNAthI, sparzanI apekSAthI karkaza vigere sparza paNAthI ane saMsthAnanI apekSAthI pariNuta Adi saMsthAna paNathI yukta hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke hA gautama! e pUrvokta vizeSaNovALuM hoya che. he bhagavana dhUmaprabhA pRthvIne je ghane dadhivAta valaya che. ke jenI vizALatA tiryabAhalyanI apekSAthI jananA trIjA bhAga sahita sAta jananI che, tenA kSetrachedathI vibhAga karavAthI temAM rahela dravya, zuM pUrvokata vizeSaNavALuM hoya che? he bhagavAna tamaprabhA pRthvIne je ghane dadhivAtavalaya che, ke jenI vizALatA tiryabAhalyanI jIvAbhigamasUtra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU. 8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagbAhalyam 83 santi / tamastamaH prabhAyAH ghanodadhivayasyASTa yojanabAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi pUrvavat kim ? hanta gautama ! santi tAni tAdRzAnIti / atha ghanavAtasya svarUpamAha - 'imIseNa' bhaMte !' etasyAH khalu 'rayaNappabhAe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm' ghaNavAyavalayasya' ghanavAtavalayasya 'addha paMcamajoyaNa bAhalassa' arddhapaJcama] yojanabAhalyasya sArddha catuyojanabAhalyasya 'khettaccheeNa chijja mANassa jAva' kSetracchedena chidyamAnasya santi dravyANi, sarva varNagandharasasparzasaMsthAna pariNatAni tathA anyonya saMbaddhAdivizeSaNayuktAni paraspara samudAyarUpeNa tiSThanti vibhAga karane para tadgata dravya pUrvokta vizeSaNoM vAle hote haiM kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- hAM gautama ! ve pUrvokta vizeSaNoM vAle hote haiM / he bhadanta ! tamastamaH prabhA pRthivI meM jo ghanodadhivalaya hai ki jisakI moTAI tiryagbAhalya rUpa se pare ATha yojana kI hai usake kSetraccheda se vibhAga karane para tadAzrita dravya kyA pUrvavat vizeSaNoM se yukta hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- hAM gautama ! ve pUrvokta vizebaNoM vAle hote haiM aba ghanavAta kA svarUpa kahate haiM - 'imI se NaM bhaMte ! rayaNabhAra puDhavIe ghaNavAyavalayassa' he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI meM jo ghanavAta valaya hai ki jisakI moTAI 4 ||) yojana kI hai usake kSetraccheda se vibhAga karane para tagata dravya kyA saba prakAra ke varNa gaMdha rasa sparza se yukta parimaMDalAdi saMsthAnoM se pariNata tathA anyonya saMbaddhAdi vizeSaNoM se yukta hokara paraspara samudAya rUpa se rahate haiM kyA ? isake apekSAthI ceAjananA trIjA bhAgathI kama ATha ceAjananI che, tenA kSetracchedathI vibhAga karavAthI temAM rahela dravya zuM pUrvakita vizeSaNAvALu' hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke hA gautama ! te pUrvokta vizeSaNAvALu hAya che. he bhagavan tamatamaprabhA pRthvImAM je ghaneAdhi valaya che, ke jenI vizALatA tiya gmAhatya paNAthI pUra ATha ceAjananI che, tenA kSetracchedathI vibhAga karavAthI temAM rahela dravya, pUrvakita vizeSaNAvALu' hAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke hA gautama ! te pUrvakti vizeSaNAvALu' hAya che. have dhanavAtanuM sva35 sUtrAara pragaTa 1re che. 'imIseNa' bha'te ! raNaNappabhAe puDhavIe ghaNavAyavalayassa' he bhagavan yA ratnaprabhA pRthvImAM ne dhanavAtavalaya che, jenI vizALatA 4aa sADA cAra ceAjananI che, tenA kSetracchedrathI vibhAga karavAmAM AvetA temAM rahela dravya, badhA prakArathI vaNa, ga dha, rasa, sparzathI yukta parima`Dala vigere saMsthAnAthI pariNata tathA anyAnya sabaddha vigere vizeSaNA jIvAbhigamasUtra Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jIvAbhigamasUtre kim ? iti praznaH, bhagavAnAha-he gautama! 'haMtA asthi' hanta santi, 'evaM jAva ahe satcamAe jaM jassa bAhallaM' evaM yathA ratnaprabhAzrita dhanavAtasya arddha paJcamayojana pramANabAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya varNAdyupeta dravyAstitvaM pratipAditam evameva zarkarAprabhAta ArabhyAdhaH saptamIpRthivI paryantAzrita ghanavAtavalayasya yasyAM pRthivyAM yad yasya ghanavAtasya bAhalyaM bhavati tattadviSaye tadanusAreNa prazna uttaraM ca bodhyam / tathAhi-dvitIya zarkarAprabhA pRthivyAH krozona pazcayojana bAhalyasya, tRtIyAyA vAlukAmamA pRthivyAH paJcayojanabAhalyasya, caturthyAH paMkaprabhApRthivyAH sakroza paJcayojana bAhalyasya, paJcamyAH dhUmaprabhA pRthivyAH sArddha paJcayojana bAhalyasya, SaSTayAstamaHprabhA pRthivyAH krozona SaDyojana bAhalyasya, saptamyAH paripUrNa SaDyojana bAhalyasya kSetracchedena chidyamAnasya uttara meM prabhu kahate haiM - 'haMtA, atthi' hAM gautama! ve pUrvokta vizeSaNoM se yukta hote haiN| 'evaM jAva ahe sattamAe jaM jassa bAhallaM' isI prakAra zarkarAprabhA se lekara adhaH saptamI pRthivI paryanta Azrita jo ghanavAta valaya hai ki jisakI tiryagbAhalya kI apekSA jitanI moTAI ho vaha samajha lenA cAhiye jaise zarkarAprabhA pRthivI meM eka koza kama pAMca yojana kI moTAI hai, bAlukAmabhA meM pAMca yojana kI moTAI hai, paGkaprabhA meM eka koza adhika pAMca yojana kI moTAI hai, dhUma prabhA meM 5 // sADe pAMca yojana kI moTAI hai, tamaHprabhA meM eka koza kama chaha yojana kI hai aura tamastamaH prabhA meM pUre chaha yojana kI moTAI hai usake kSetraccheda se vibhAga karane para usa usameM rahe hue dravya sarva prakAra ke varNa gaMdha rasa aura sparzoM se yukta, tathA parimaMDalAdi saMsthAnoM se priyukata thaIne paraspara samudAya paNuthI rahe che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIna 4 cha / 'hatA atthi' hA gautama ! tasA se pUrveti vizeSa pAya che. "evaM jAva ahe sattamAe jaM jassa bAhalla' me pramANe za621 prabhA pRthvIthI laIne adhaHsaptamI pRthvI paryanta tenA Azrita je ghanavAta valaya che, ke jenI tiryaglAhalyanI apekSAthI jeTalI vizALatA hoya teTalI samajI levI. jemake zarkaraprabhA pRthvImAM eka gAu ochA pAMca yojananI che vAlakAprabhA pRthvImAM pAMca jananI vizALatA che. paMkaprabhA pRthvImAM eka gAu adhika pAMca jananI che. dhUmaprabhA pRthvImAM sADA pAMca jananI che. tamaH prabhA pRthvImAM eka gAu kama cha jananI che. ane tamastamaprabhAmAM pUrA cha 6 jananI vizALatA che. tenA kSetracchedathI vibhAga karavAthI temAM temAM rahelA dravya badhA prakAranA varNa. gaMdha, rasa, ane sparzIthI cukata tathA jIvAbhigamasUtra Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.8 saptapR. dhanodadhyAdInAM tiryagvAhalyam ___ 85 kAlavarNAdyupeta dravyAstitvaM jJAtavyam, ayameva bhAvaH 'evaM jAva ahe satnamAe jaM jassa bAhallaM' iti prakaraNasyeti / evaM taNuvAyavalayassa vi jAva ahe sattamAe jaM jassa bAhallaM' evaM tanuvAtavalayasyApi yAvadadhaH saptamyAH yad yasya bAhalyam, ayaM bhAvA-yathA ratnaprabhAta Arabhya saptamapRthivI paryanta ghaNodadhi dhanavAtavalayasya tattadvAhalyayuktasya kSetracchedena chidyamAnasya varNAdyupetadravyAstitvam anyonya saMbaddhAditvaM ca nirUpitam, evameva ratnaprabhAta Arabhya yAvadadhaH saptamI pRthivI paryanta pRthivIgata tanuvAtavalayasyApi tattadvAhalyopetasya kSetracchedena chidyamAnasya varNAdyupeta dravyAstitvAdi patipAdanIyam tathAhi bAhalpapramANam-ratnapramAyA stanuvAtavalayasya SaTkrozaM bAhalyam 1, zarkarAprabhAyAH satribhAga SaTkrozaM krozasya tRtIyabhAga sahita SaTkrozaM bAhalyam 2, Nata, evaM anyonya saMbaddhAdi vizeSaNoM se yukta paraspara samudAya rUpa se rahate haiM, aisA jAnanA caahiye| 'evaM taNuvAyavalayassa vi jAva ahesattamAe jaM jassa bAhallaM' jisa prakAra se ratna prabhA se lekara sAtavIM tamastamaH prabhA pRthivI taka meM Azrita dhanodadhi aura ghanavAta jo apane apane bAhalya se yukta haiM unake kSetraccheda se vibhAga karane para una una meM rahe hue dravya kA varNAdi yukta honA kahA gayA hai usI prakAra ratnaprabhA pRthivI se lekara sAtavIM tamastamaHprabhA pRthivI paryanta apane apane bAhalya se yukta unake kSetraccheda se vibhakta tanuvAta valaya meM rahe hue dravyoM kA bhI varNAdi vAlA honA jAna lenA caahiye| jaise tanuvAta kI moTAI prathama pRthivI meM chaha koza kI kahI gaI hai dvitIya zarkarA pRthivI meM eka koza ke tRtIya bhAga sahita chaha parimaMDala vigere saMsthAnethI pariNata ane anya saMbaddhAdi vizeSaNothI yukata parasparamAM samudAya paNAthI rahe che. tema samajavuM. 'evaM taNuvAyavalayassa vi jAva ahe sattamAe jauM jassa bAhAlla' 2 pramANe ratnaprabhA pRthvIthI laIne sAtamI tamastamaprabhA pRthvI sudhImAM te te pRthvInA Azrita ghanedadhi ane ghanavAta ke je pota potAnA bAhalyathI yukta che. tenA kSetra chedathI vibhAga karavAthI temAM rahelA dravyane varNAdithI yukata hovAnuM kahela che. e ja pramANe ratnaprabhA pRthvIthI laIne sAtamI tamastamA prabhA pRthvI paryanta pitA potAnA bAhalyathI yukta tenA kSetrachedathI vibhAga karelA tanuvAta valayamAM rahelA dravyonuM paNa varNAdivALA hovAnuM samajavuM jema tanuvAtanI vizALatA pahelI pRthvImAM cha gAunI kahI che, bIjI zarkarA prabhA pRthvImAM eka gAunA trIjA bhAga sahita cha gAunI kahela che. jIvAbhigamasUtra Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre bAlukApramAyA vibhAgona saptakozaM bAhalyam 3, paGkaprabhAyAH paripUrNasaptakozaMbAhalyam 4, dhUmaprabhAyAH satribhAgasaptakozaM bAhalyam 5, tamaHprabhAyA stribhAgonASTakrozaM bAhalyam 6, adhaH saptamyAH pRthivyAstanuvAtavalayasya paripUrNASTa kroze bAhalyam 7, evaM yad yasyAH pRthivyAsta nuvAtavalayasya bAhalyaM tasya kSetracchedena chidyamAnasya dravyeSu sarva varNa gandharasasparzasaMsthAnAstitva manyonyasaMbaddhAditvaM ca bodhyam iti / ___sammati-ghanodadhyAdInAM saMsthAnapratipAdanArthamAha-'imIse gaM' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnamabhAyAH koza kI kahI gaI hai bAlukA prabhA meM koza ke tRtIya bhAga kama sAta koza kI kahI gaI hai , paMka prabhA meM sAta koza kI kahI gaI hai, dhUma prabhA meM koza ke tRtIya bhAga sahita sAta koza kI kahI gaI hai. tamaH prabhA pRthivI meM koza ke tRtIya bhAga kama ATha koza kI kahI gaI hai aura adhaH saptamI meM pUre ATha koza kI kahI gaI hai una unako kSetraccheda se vibhAga karane para tadgata dravya varNa kI apekSA kRSNAdi pAMca vargoM se yukta gaMdha kI apekSA surabhi darabhi gandha yukta rasa kI apekSA tikta Adi pAcoM rasoM se yukta sparza kI apekSA karkaza Adi AThoM spazoM se yukta aura saMsthAna kI apekSA parimaMDala Adi saMsthAna rUpa se pariNata haiM, tathA anyonya saMbaddhAdi vizeSaNoM se yukta hokara paraspara samudAya rUpa se rahate haiM, aisA jAnanA caahiye| vAlukAprabhA pRthvImAM gAunA trIjA bhAgathI kama sAta gAunI kahI che. paMka prabhA pRthvImAM sAta gAunI kahI che. dhUmaprabhA pRthvImAM gAunA trIjA bhAga sahita sAta gAunI kahI che. tame prabhA pRthvImAM kezanA trIjA bhAgathI kama ATha gAunI kahI che. ane adhaHsaptamI pRthvImAM pUra ATha, gAunI kahI che. tenA tenA kSetrachedathI vibhAga karavAthI temAM rahela dravya varNanI apekSAthI kALA vagere pAMca varSathI yukta, gaMdhanI apekSA surabhi durabhi gaMdhathI yukata, rasanI apekSAthI tIkhA vigere rasothI yukata, sparzanI apekSA karkaza vigere ATha sparzathI yukata ane saMsthAnanI apekSAthI parimaMDala vigere vizeSaNothI pariNata thAya che. tathA parasparamAM saMbaddha vigere vizeSaNothI yukata thaIne paraspara samudAyapaNathI rahe che. tema samajavuM. jIvAbhigamasUtra Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___87 prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagbAhalyam pRthivyAH 'ghaNodahivalae ki saMThie pannatte' ghanodadhivalayaH kiM saMsthitaH kIdRza saMsthAnavAn prajJapta:-kathita iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'vaTTe' vRttaH 'valayAgArasaMThANasaMThie pannatte' valayAkArasaMsthAnasaMsthitaH prajJaptaH, vRttaH-cakrAkAravartulo yasya-madhyazuSirasya vRttavizeSasyAkAra AkRti valayAkAraH sa iva saMsthAnamiti valayAkArasaMsthAnaM tena saMsthAnena saMsthitaH, iti valayAkArasaMsthAna saMsthita iti / kathaM punaridaM jJAyate yadayaM ghanodadhi valayo valayAkArasaMsthAnasaMsthita iti tatrAha-'je gaM' ityAdi, 'je NaM imaM rayaNappamaM puDhavi' yena khalu kAraNena imAM ratnaprabhA pRthivIma 'savvao samaMtA' sarvataH samantAt sarvAsu dikSu vidikSu ca 'saMparikkhittANaM' saMparikSipya aba sUtrakAra ghanodadhi AdikoM ke saMsthAna ko pratipAdana karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahivalae kiM saMThie panatte' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo ghanodadhi valaya hai usakA saMsthAna kaisA kahA gayA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie panatte' he gautama! ratnaprabhA pRthivI ke ghanodadhi valaya kA saMsthAna valaya ke AkAra jaisA gola madhya bhAga meM khAlI aisA kahA gayA hai he bhadanta ! yaha kaise jJAta hotA hai ki dhanodadhi valaya kA AkAra valaya jaisA gola madhya bhAga meM khAlI aisA AkAra jaisA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'je NaM imaM rayaNappabhaM puDhavIM savvao samaMtA' he gautama! jisa kAraNa se isa ratnaprabhA pRthivI ko yaha ghanodadhi valaya cAroM dizAoM meM evaM vidizAoM meM maMparikkhittA' - have sUtrakAra ghanedadhi vigerenA saMsthAnuM pratipAdana kare che. temAM gautamasvAmI prabhu se pUchyu cha'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahIvalae kiM saThie pannatte' he bhagavan ! // 2(na5mA pAnI je ghodadhivalaya che, tenuM saMsthAna kevuM kahyuM che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne 4 cha'goyamA ! vaTTe valayAgArasaMThie pannatte' he gautama ! ratna prabhA pRthvIne ghanodadhivalayanuM saMsthAna valaya bayAnA AkAra je goLa paNa madhyabhAgamAM khAlI e kahela che. he bhagavad ghanodadhine AkAra baleyA je goLa ane madhyabhAgamAM khAlI e che, te kevI rIte jANa zAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautamasvAmIna 4 cha, 'je Na ima rayaNappabha puThavi savvaoM samaMtA' hai gautama ! sAnamA pRthvI2 mA jIvAbhigamasUtra Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jIvAbhigamasUtre sAmastyena veSTayitvA khalu 'ciTaI' tiSThati-vartate tena kAraNena valayAkAra. saMsthAnasaMsthito ghanodadhivalaya iti jJAyate / 'evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe ghanodadhivalae' evaM yAvadadhaH saptamyAH pRthivyAH ghanodadhivalayaH, yathA ratnaprabhA pRthivyAH ghanodadhivalayo valayAkArasaMsthAnasaMsthitaH tathaiva zarkarAprabhA vAlukA prabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHmamA tamastamaHprabhA pRthivInAmapi dhanodadhivalayovalayAkArasaMsthAnasaMsthita eva jJAtavyaH, 'navaraM appaNapaNaM puDhavi saMparikkhitANaM ciTThaI' navaramiti vizeSastvayam-yad ghanodadhivalayaH AtmIyAtmIyAM zarkarAprabhAto'dhaH saptamI paryantaM svasva sambandhinIM pRthivIM saMparikSipya khalu acchI taraha se pariveSTita karake ThaharA huA hai, isa kAraNa yaha jJAta hotA hai ki yaha ghanodadhi valaya valaya ke AkAra jaisA gola hai 'evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe ghanodahivalae' ratnaprabhA pRthivI kA ghanodadhi valaya jisa prakAra se valayAkAra ke saMsthAna se saMsthita kahA gayA hai usI taraha se zarkarAprabhA pRthivI kA paGka prabhA pRthivI kA, dhUma prabhA pRthivI kA, tamaH prabhA pRthivI kA, aura tamastamaH prabhA sAtavIM pRthivI kA ghanodadhi valaya bhI valayAkAra ke saMsthAna se saMsthita kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye 'navaraM appaNappaNaM puDhavi saMparikkhittANa ciTaI' parantu isa kathana meM aisI vizeSatA jAnanI cAhiye ki ghanodadhi apanI apanI pRthivI ko ghere hue hai jisa prakAra se ratnaprabhA pRthivI kA ghanodadhi valaya ratna prabhA pRthivI ke cAroM ora se hue haiM usI prakAra se zarkarA pRthivI kA ghanodadhi valaya ghanadhiqaya yAre mA bhane vizayAmA saparakkhittA' sArI zata vITaLAIne rahela che, te kAraNathI ema jaNAya che ke A ghodadhi valaya masoyAnA mA.2 23 gaNa cha, 'evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe praNodahI valae' namalA pRthvIna ghanadhi saya 25 mAyAnA AkAra jevA saMsthAnathI rahela kahyo che, e ja pramANe zarkarA prabhA pRthvIne, dhUmaprabhA pRthvIne, tamaprabhA pRthvIne, ane tamastamaprabhA pRthvIno ghanedadhivalaya paNa bayAnA Akara jevA saMsthAnathI yukata kahela che. tema sama'. 'navara appaNappaNa puDhavi saMparikkhittANa cii' 52'tumA thanamA evuM vizeSa paNe samajavuM joIe ke te badhA ghanodadhi pitApitAnI pRthvIne gherIne rahelA che. jema ratanaprabhA pRthvIne ghane dadhi valaya ratnaprabhA pRthvIne cAre taraphathI gherIne rahela che, e ja pramANe zarkarAmabhA pRthvIne ghane dadhi jIvAbhigamasUtra Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagvAhalyam 89 tiSThati / yathA-valayAkArasaMsthAnapratipAdanasamaye zarkarAmamAyAH pRthivyA ghanodadhivalayaH zarkarA pRthivIM sarvataH samantAt saMparikSipya tiSThatIti vaktavyaM tathA bAlukApabhAyA ghanodadhivalayo bAlukAmamA pRthivI saMparikSipya tiSThatItyAdi rUpeNa yAvat tamastamaHmamA pRthivIgata dhanodadhivalayaH saptamI tamastama: prabhA pRthivIM saMparikSipya tiSThatIti vaktavyamiti / 'imIse NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyA: 'ghaNavAyavalae' ghanavAtavalayo ghanodadheradhastAdvidyamAnaH 'ki saMThie pannatte' kiM saMsthitaH kIdRza saMsthAnasaMsthitaH prajJapta:-kathita iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'vaDhe valayAgAre' vRtto valayAkAraH saMsthAnasaMsthitaH prajJaptaH kathaM jJAyate yadayaM dhanavAtavalayo valayAkArasaMsthAnasaMsthita iti, tatrAha-'taheva' zarkarAprabhA pRthivI ko cAroM ora ghere hue haiM, bAlukAprabhA pRthivI kA ghanodadhi valaya bAlukAprabhA pRthivI ko cAroM ora se ghere hue haiM, ityAdi rUpa se apanI apanI pRthivI ko ghere hue sAtavIM pRthivI taka ke ghanodadhi taka jAnanA caahiye| ___ 'imIse NaM bhaMte !' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhAe puDhavIe ghanavAya valae kiM saMThie pannatte' ratnaprabhA pRthivI kA jo dhanavAta valaya hai usakA saMsthAna-AkAra kaisA hai ? uttara meM prabhu kahate haiN-'goymaa|" he gautama! vaha 'vaDhe valayAgArasaMThANasaMThie' valaya ke madhya ke AkAra (bhItara ke) jaisA gola AkAra vAlA kahA gayA hai / he bhadanta ! yaha kaise jJAta hotA hai ki ratnaprabhA pRthivI kA dhanavAtavalaya valaya ke madhya ke AkAra jaisA gola AkAra vAlA kahA gayA hai ? to isake uttara valaya zarkarA prabhA pRthvIne cAre taraphathI gherIne rahelA che. vAlukAprabhA pRthvIne ghanedadhivalaya vAlukAprabha pRthvIne cAre taraphathI gherIne rahela che. ItyAdi prakAranuM kathana pitApitAnI pRthvIne gherIne sAtamI pRthvI sudhInA ghanedadhi paryanta samajavuM ___'imIse Na bhaMte ! magavan mA 'rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAyavalae ki saMThie pannatte' 2tnaprabhA pRthvInA 2 dhanavAtasaya che. tenu sasthAna arthAt mA cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 43 cha 'goyamA hai gautama! vaTe valayAgArasa ThANasaThie' masAyAnA madhyabhAganI kyamAnI mAra je gALa AkAravALe kahela che. he bhagavan e kevI rIte jANI zakAya ke ratnaprabhA pRthvIne ghanavAtavalaya baloyAnA madhya bhAganA AkAra jevA goLa mArana hesa cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 43 che , 'taheva' hai gautama! jI0 12 jIvAbhigamasUtra Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ityAdi, taheva jAva je NaM imIse NaM rayaNappamAe puDhavIe ghaNodahivalae' tathaiva yAvad yena etasyAH khalu ratnaprabhAyAH pRthivyAH sambandhi ghanodadhivalayam 'savao samaMtA' sarvataH samantAt sarvAsu dikSu vidikSu ca 'saMparikkhittANaM ciTai' saMparikSipya khalu sAmastyena veSTayitvA khalu tiSThati tasmAjjJAyate yadayaM ghanavAto valayAkArasaMsthAnasaMsthita iti / 'evaM jAva ahe sattamAe dhaNavAyavalae' evaM ratnaprabhA ghanavAtavadeva zarkarApamA bAlukAprabhA dhUmaprabhA tamaHmamA tamastamA prabhA sambandhino ghanavAtavalayA api tattad ghaNodadhi sAmastyena pariveSTaya sthitA ato valayAkArasaMsthitA eveti bhAvaH / 'imIse NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'taNuvAyavalae ki saMThie panate' tanuvAtavalayaH kIdRza saMsthAnena saMsthitaH prajJapta iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA meM prabhu kahate haiM 'taheva.' he gautama ! yaha dhanavAta valaya ratna prabhA sambandhI ghanodadhivalaya ko cAroM ora se veSTita karake rahA huA hai ataH jJAta hotA hai ki yaha valaya ke madhya ke AkAra jaisA gola AkAra vAlA hai 'evaM jAva ahe sattamAe ghaNavAyavalae' isI taraha AkAra kathana zarkarA prabhA ke bAlukA prabhA ke, paGkaprabhA ke, tamaHprabhA ke aura tamastamaHprabhA ke dhanavAta valayoM kA bhI kara lenA cAhiye ye saba dhanavAta valaya apanI 2 pRthivI ke ghanodadhi valaya ko cAroM ora se pariveSTita karake rahe hue haiN| ataH jJAta hotA hai ki ye saba dhanavAtavalaya valayAkAra saMsthAna se saMsthita hai| 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe taNuvAyavalaya kiM saMThie pannatte' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo tanuvAta valaya hai vaha kaise A ghanavAtavalaya ratnaprabhA pRthvI saMbaMdhI ghodadhivalayane cAre taraphathI vIMTaLAIne rahela che. tethI ema jANI zakAya che ke A baloyAnA madhyabhAga na mA2 2 maarne| che. 'evaM jAva ahe sattamAe ghaNavAyavalae' eja pramANenA AkAra saMbaMdhInuM kathana zarkarA prabhAnA, vAlukAprabhAnA, paMkaprabhAnA, dhUmaprabhAnA, tamaHprabhAnA, ane tamAratamaprabhA pRthvInA ghanavAtavalaye saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. A saghaLA ghanavAtavalaye potapotAnI pRthvInA ghane dadhi valayane cAretaraphathI vIMTaLAIne rahelA che. tethI ema jaNAya che ke A badhA ja ghanavAtavalaya bayAnA AkAra jevA saMsthAnathI rahelA che. 'imIse Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe taNuvAyavalae kiM saMThie pannatte' he bhagavan A ratnaprabhA pRthvIno je tanuvAtavalaya che, te kevA AkAravALe jIvAbhigamasUtra Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU. 8 saptapR. ghanodadhyAdInAM tiryagbAhalyam ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie' vRtto valayAkArasaMsthAnasaMsthitaH prajJaptaH / kathaM jJAyate tatrAha - ' jeNaM imI se rayaNappabhAe puDhavI ' yena karaNena etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'ghaNavAyavalayaM savvao samaMtA' ghanavAdavalayaM sarvataH samantAt sarvAsu dikSu vidikSu ca 'saMparikkhittANaM cihna ' saMparikSipya sAmastyena veSTayitvA tiSThati tasmAdayaM tanuvAtavalayo valayAkArasaMsthita iti / 'evaM jAva ahe sattamAe taNuvAyavalae' evaM ratnaprabhA tanuvAtavalayavadeva zarkarA prabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaH prabhA sambandhino'pi tanuvAtavalayA valayakAra saMsthAnasaMsthitAH svIyAni svIyAni ghanavAtavalayAni sarvataH samantAt saMparikSipya tiSThantIti jJAtavyam iti // AkAra vAlA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! vaTTe valayAkAra saMThANasaMThie pannatte' he gautama! ratnaprabhA pRthivI kA jo tanuvAta valaya hai vaha valaya ke madhya kA bhItara kA jaisA AkAra gola hotA hai - vaise hI gola AkAra vAlA kahA gayA hai 'je NaM' kyoM ki vaha 'imI serayaNa pabhApuDhavIe ghaNavAdyavalayaM savvao samaMtA saMparikvittANaM ciTTha' ratnaprabhA pRthivI ke ghanavAtavalaya ko cAroM ora se pariveSTita karake rahA huA hai isa sthiti meM isakA pUrvokta valayAkAra jaisA hI AkAra ho jAtA hai 'evaM' jAva ahe sattamAe taNuvAtavalae' isI taraha ke AkAra vAle zarkarA prabhA ke, bAlukA prabhA ke, paGkaprabhA ke, dhUmaprabhA ke, tamaH prabhA ke aura tamastamaHprabhA ke jo tanuvAtavalaya haiM ve bhI valayAkAra saMsthAna se saMsthita hai aisA jAnanA cAhiye / - che ? yA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIne he che ! 'goyamA ! baTTe valayAkAraThANa saMThie pannatte' he gautama! ratnapralA pRthvInA ne tanuvAsavasaya che, te khaleAcAnA madhyabhAganA AkAra jevA geALa che. eTale ke aMdaranA ghosAlu bAjA lAganA va goNa che. 'je ' Dema te 'imIse rayaNappabhA puDhavI ghaNavAyavalae savvaoM samaMtA saMparikkhittANa' ciTThaI' mA ratnapralA pRthvInA ghanavAtavalayane cAre taraphathI vIMTaLAine rahela che. A sthitimAM tenA pUrveDita jasoyAnA Ara vana ra tha laya che. 'evaM jAva ahe sattamAe taNuvAyavalae' me4 pramANenA yAaravAjo zarAyalA pRthvInA vAlukAprabhA pRthvIne pakaprabhA pRthvInA dhUmaprabhA pRthvInA, tamaHprabhA pRthvInA ane tamastamA pRthvInA je tanuvAtavalaya che, te paNa maleAyAnA AkAra jeve sasthAnathI yukata che tema samajavuM. jIvAbhigamasUtra Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre atha ratnaprabhAdi pRthivInAmAyAmaviSkambhaparimANamAha-'imA NaM bhaMte' ityAdi, 'imA NaM bhaMte ! rayaNappamA puDhavI' iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI 'kevaiyA AyAmavikkhaMbheNaM paNNatA' kiyatA AyAmaviSkambheNa-AyAmadhye viSkambhaH vistAra, tAbhyAmAyAmaviSkambhAbhyAM prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'asaMkhejjAI joyaNasahassAI AyAmavikkhaMbheNaM' asaMkhyeyAni yojanasahasrANi AyAmena dairyeNa tathA viSkambheNa vistAreNa asaMkhyAni yojanasahasrANi ratnaprabhA prajJaptA / 'asaMkhejjA joyasahassAI parikkheveNaM' asaMkhyAni yojanasahasrANi parikSepeNa paridhinA 'pannattA' prajJaptA-kathitA iti / evaM jAva ahe sattamA' evaM yAvadadhaH saptamA, zarkarAprabhAta Arabhya tamastamaHprabhA paryantAH pRyivyaH asaMkhyeyAni yojanasaha 'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kevaiyA vikkhaMbheNaM pannattA' he bhadanta ! yaha ratnaprabhA pRthivI AyAma-lambAI viSkambha-caur3AI meM kitanI kahI gaI haiM ? arthAt-kitanI lambAI caur3AI vAlI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! asaMkkhejAI joyaNa sahassAI AyAmavikkhaMbheNaM' he gautama ! yaha ratnaprabhA pRthivI asaMkhyAta hajAra yojanoM kI lambI caur3I kahI gaI hai| lambAI meM bhI asaMkhyAta hajAra yojana kI kahI gaI hai aura caur3AI meM bhI asaMkhyAta hajAra yojana kI kahI gaI hai| tathA 'asaMkkhejjAI joyaNa sahassAI parikkheveNaM pannattA' isakI paridhi bhI asaMkhyAta hajAra yojana kI kahI gaI hai| 'evaM jAva ahe sattamA' isI taraha zarkarAprabhA pRthivI se lekara 'imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kevaiyA vikkhaMbheNaM pannattA' hai bhagavad A ratnaprabhA pRthvI AyAma laMbAI-viSkabha-pahoLAImAM keTalI kahevAmAM AvI che? arthAta keTalI laMbAI pahoLAI vALI kahevAmAM AvI che? mA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIna 4 cha , 'goyamA! asaMkhejjAI joyaNasahassAI AyAmavisaMbheNaM' hA gautama ! ratnaprabhA pRthvI masayAta hajAra ejanathI laMbAI pahoLAI vALI kahela che. laMbAImAM paNa asaMkhyAta hajAra jananI kahI che ane pahoLAImAM paNa asaMkhyAta hajAra ejananI hecha. tathA 'asaMkhejjAI joyaNasahassAI parikkheveNaM paNNattA' mAnI paridhi 55 masabhyAta 12 yApananA Dasa cha. 'evaM jAva ahesattamA' eja pramANe zarkarA prabhA, pRthvIthI laIne sAtamI pRthvI paryaratanI badhI pRthvInI laMbAI pahoLAI ane paridhinuM pramANa samajavuM. jIvAbhigamasUtra Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU. 9 jIvotpattiviSayanirUpaNam srANi AyAmaviSkambheNa tathA parikSepeNa prajJaptA iti bhAvaH / 'imANaM bhaMte rayaNappabhA puDhavI' iyaM khalu bhadanta ! ratnapabhA pRthivI 'aMte ya majjheya savatya' ante ca madhye ca sarvatra 'samA bAhalleNaM pannattA' samA-tulyA ekarUpetyarthaH bAhalyena piNDa bhAvena prajJaptA-kathiteti praznaH bhagavAnAha -'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'imA NaM rayaNappabhA puDhavI' iyaM khalu ratnapabhA pRthivI, 'aMte majjhe savvastha samAbAhalleNaM' ante madhye sarvatra samA tulyaiva bAhalyeneti / 'evaM jAva ahe sattamA' evaM ratnaprabhAvadeva zarkarAprabhAta Arabhya yAvat adhaH saptamI tamastamA pRthivI antemadhye ca sarvatra bAhalyena samaiva vijJeyeti // 8 // mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavIe savvajIvA uvavaNNapuvvA savvajIvA uvavaNNA ? goyamA! imIse gaM rayaNappabhAe puDhavIe savvajIvA uvavaNNapuvvA no ceva NaM sAtavIM pRthivI taka kI pRthiviyoM kI lambAI caur3AI aura paridhi kA pramANa jAnanA caahiye| 'imANa bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI aMteya majjheya savvatya samA bAhalleNa pannattA' he bhadanta ! yaha ratnaprabhA pRthivI kyA anta meM aura madhya meM sarvatra piNDa bhAva kI apekSA samAna-barAbara-eka sI-kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA goyamA!' hAM gautama! yaha ratnaprabhA pRthivI anta meM, sarvatra moTAI kI apekSA ekasI kahI gaI hai 'eva jAva ahe sattamA' ratnaprabhA kI taraha zarkarAprabhA se lekara adhaH saptamI bhI tamastamaHprabhA taka kI pRthiviyAM anta meM aura madhya meM sarvatra bAhalya kI apekSA apane 2 meM ekasI kahI gaI hai aisA jAnanA caahiye| sU0 // 8 // 'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI aMteya majjhe ya savvattha samA bAhalle NaM pannatA' he sagan mA 2tnaprabhA pRthvI santamA bhane madhyamA madhe piMDabhAvanI apekSAthI sarakhI barAbara eka sarakhI kahI che? A praznanA uttaramAM prabhu 49 cha'hatA 'goyamA!' hai| gautama ! mA 2namA pRthvI atabhA, madhyamA bhane madhe vistAranI apekSAthI se sabhI Dasa cha. 'eva jAva ahesattamA' mA 2tnamA pRthvInI ma sh62||prbhaa pRthvIthIna madhAsasabhI tamastamAM pRthvI sudhInI pRthvI antamAM ane madhyamAM badheja bAhalyanI apekSAthI pitatAnAmAM eka sarakhI kahevAmAM Avela che. tema samajI levuM sU. 8 jIvAbhigamasUtra Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre savvajIvA uvavaNNA, evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe // imA. NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI savvajIvehiM vijaDha putvA, savvajIvehiM vijaDhA ? goyamA ! imANaM rayaNappabhA puDhavI savvajIvehiM vijaDhapuvA no ceva NaM savvajIvavijaDhA, evaM jAva ahe sattamA / imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe savvapoggalA paviTapuTavA savvapoggalA paviTA ? goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe savvapoggalA paviTrApuTavA No ceva NaM savvapoggalA paviTA, evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe imANaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI savvapoggalehiM vijaDha putvA savva. poggalA vijaDhA ? goyamA ! imA NaM rayaNappabhA puDhavI savvapoggalehiM vijaDha puvA no ceva NaM savvapoggalehiM vijaDhA, evaM jAva ahe sattamA // imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM sAsayA asAsayA ? goyamA ! siya sAsayA, siya asaasyaa|| se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai siya sAsayA siya asAsayA ? goyamA! davvaTTayAe sAsayA vaNNapajavehiM gaMdhapajjavehi rasapajjavehiM phAsapajavehiM asAsayA se teNaTreNaM goyamA ! evaM vuccai taM ceva jAva siya sAsayA siya asAsayA evaM jAva ahe sattamA / imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA! Na kayAi Na AsI Na kayAi asthi, Na kayAi Na bhavissaha // bhuviM ca bhavaiya bhavissai ya dhuvA NiyayA sAsayA akkhayA avvayA avaTriyA NiccA, evaM jAva ahe sattamA |suu09| chAyA-etasyAM khalu bhadanta! ratnaprabhAyAM pRthivyAM sarve jIvA utpannapUrvAH, sarve jIvA utpannAH 1 gautama ! etasyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM sarve jIvA utpannapUrvAH no caiva khalu sarvajIvA utpnnaaH| evaM yAvadadhaH saptamyAM pRthivyAMm / jIvAbhigamasUtra Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.9 jIvotpattiviSayanirUpaNam iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhApRthivI sarvajIvaiH parityaktapUrvA, sarvajIvaiH parityaktA ? gautama ! iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI sarvajIvaiH parityaktapUrvA, no caiva khalu sarvajIva parityaktAH, evaM yAvadadhaH saptamI / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM sarvapudgalAH praviSTapUrvAH sarvapudgalAH praviSTAH ? gautama ! etasyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM sarvapudgalAH praviSTapUrvAH no caiva sarva pudgalAH paviSTAH, evaM yAvadadhaH saptamyAm / iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhApRthivI sarvapudalaiH parityaktapUrvAHsarvapadalAH parityaktAH ? gautama ! iyaM khalu ratnaprabhApathivI sarvapudgalaiH parityaktapUrvA, no caiva khalu sarvapudgalaiH parityaktA, / evaM yAvadadhaH saptamI / iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA prathivI kiM zAzvatI azAzvatI ? gautama ! syAt zAzvatI syAdazAzvatI / tatkenArthena bhadanta ! eva mucyate-syAt zAzvatI sthAdazAzvatI ? gautama ! dravyArthatayA zAzvatI varNaparyAyai gandhaparyAyaiH rasaparyAyaiH sparzaparyAyairazAzvatI tattenArthena gautama ! eva mucyate tadeva yAvat syAt zAzvatI syAt azAzvatI / evaM yAvadadhaH saptamI / iyaM khalu bhadanta ! ratnamamApRthivI kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! na kadApi nAsIt na kadApi nAsti na kadApi na bhaviSyati, abhavacca bhavati ca bhaviSyati ca dhruvA niyatA zAzvatI akSayA avyayA avasthitA nityA, evaM yAvadadhaH saptamI / / 09 // TIkA- 'imIse NaM bhaMte ' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'savvajIvA' sarvajIvAH sAmastyena 'uvavaNNapuvvA' utpanna pUrvAH pUrvamutpannA iti utpannapUrvAH kAlakrameNa, tathA-'savvajIvA uvavaNNA' sarve jIvA utpannA yugapadasyAM ratnaprabhAyAmiti prazna: bhagavAnAha- 'goyamA' ___ 'imIseNaM bhaMte !' rayaNappabhAe puDhavIe savva jIvA uvavaNNapuvvA ityAdi |suu0||9|| __TIkArtha-gautama ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-'imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe savvajIvA uvavaNNapuvvA, savva jIvA uvavaNNA' he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI meM kyA krama 2 se-samaya 2 para-pahile samasta jIva utpanna hue haiM yA yugapat samasta jIva utpanna 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe savva jIvA uvavaNNa puvvA' tyAdi TIkArca-gautamasvAmI A sUtra dvArA prabhune evuM pUche che ke 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe savvajIvA uvavaNNapuvvA, savva jIvA uvavaNNA' sAvana mA2namA pRthvImA bhapUrva arthAt samaye sabhaye 53i saghaLA jI utpanna thayA che ? athavA eka sAthe saghaLA jI utpanna thayA che? arthAt bhUtakALamAM saghaLA che tyAM ratnaprabhA pRthvImAM nArakapaNAthI utpanna thAya che ke nathI thayA ? jIvAbhigamasUtra Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ityAdi, goyamA' he gautama ! 'isIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'saca jIvA' sarvajIvAH pAyo vRtimAzritya sAmAnyena 'uvavannapuvA' utpannapUrvAH kAlakrameNa saMsArasya anAditvAt 'No ceva NaM' no caiva khalu-na punaH 'savvajIvA uvavannA utpannAH yugapat sakala jIvAnA mekakAlaM ratnaprabhAyAmeva narAmaranArakAdi bhedAbhAcaprasaMgAta, na caivaM saMbhavati jagatsvamAvasya tathAvidhatvAt iti / 'evaM jAva Ahe sattamAe puDhavIeM' evaM ratnaprabhAvadeva yAvadadhaH saptamyAM pRthivyAM patipattavyam / evaM paGkamabhAta Arabhya tamastamA paryanta pRthivyAM jIvAnA mutpAda pakArastaniSedha prakArazca svayameva jJAtavya hue haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! imIseNaM rayaNappabhAe puDhavIe saca jIvA uvavannapuvvA, No ceva NaM savvajIvA uvavaNNA' he gautama! isa ratnaprabhA pRthivI meM samasta jIva prAyaH karake krama 2 kara utpanna ho cuke haiM, parantu eka sAtha saba jIva utpanna nahIM hue haiN| kyoM ki eka sAtha-eka kAla meM samasta jIvoM kA utpAda yadi ratnaprabhA pRthivI meM huA mAna liyA jAve to nara, amara, nAraka aura tiryazca rUpa meda kA abhAva mAnanA paDegA parantu aisA to sambhavita hotA nahIM hai kyoM ki jagata kA svabhAva vicitra hai 'evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe' isI taraha se yAvat adhaH saptamI pRthivI taka kI samasta pRthiviyoM meM bhI samasta jIva kAlakrama se hI utpanna hote hai yugapat saba jIva vahAM utpanna nahIM hue haiM aisA jAnanA cAhiye isa viSaya meM AlApaka isa prakAra karanA cAhiye-he bhadanta ! zarkarAprabhA pRthivI ___ prazna uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 cha hai 'goyamA ! imIse gaM rayaNappabhAe puDhavIe savvajIvA uvavannapuvvA, No ceva NaM sadhvajIvA uvavaNNA' he gautama! A ranapabhA pRthvImAM saghaLA je prAyaH krame karIne utpanna thayA che paraMtu ekI sAthe sarva jI utpanna thayA nathI. kemake ekIsAthe eka kALamAM saghaLA ne utpAda-utpattI je ratanaprabhA pRthvImAM thayo che. tema mAnI levAmAM Ave, te nara, amara, nAraka, ane tiryaMca rU5 bhedane abhAva mAnave paDaze. paraMtu evuM te saMbhavatu nathI, kemake jagatane savabhAva vayitra cha evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe' se prabhArI madhAsasabhI pRthvI parvatanI saghaLI pRthvImAM paNa saghaLA jI kALa kramathIja utpanna thAya che, yugapata sau jIve tyAM utpanna thayA nathI. tema samajavuM A viSayamAM AlApake A nIce pramANe karavA joIe che bhagavAna A zarkarAmabhA pRthvImAM zuM saghaLA jI kAlakramathI utpanna thayA che? athavA jIvAbhigamasUtra Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.9 jIvotpattiviSayanirUpaNam iti / 'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI' iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI 'savva jIvehi' sarvajIvaiH sAMvyAvahArikaiH 'vijahapuvvA' kAlakrameNa parityaktapUrvA, tathA-'savva jIvehi' sarvajIvaiH yugapat 'vijaDhA' parityaktA kimiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'imANaM rayaNappamApuDhavI' iyaM khalu ratnaprabhA pRthivIprAyo vRttimAzritya 'savvajovehi' sarvajIvaiH kAlakrameNa 'vijaDhapucyA' parityaktapUrvA 'No ceva NaM savvajIvavijaDhA' no caiva khalu na tu meM kyA samasta jIva kAlakrama se utpanna hue haiM yA yugapad utpanna hue haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! kAlakrama se hI prAyaH karake samasta jIva zarkarAprabhA pRthivI meM utpanna ho cuke haiM-eka sAtha samasta jIva utpanna nahIM hue haiM-kyoMki isa mAnyatA meM nara amara (devatA) Adi rupa jo bheda haiM vaha bana nahIM sakatA hai isI taraha se bAlukAprabhA meM bhI samasta jIva kAlakrama se prAyaH karake utpanna hue haiM, yugapat samasta jIva vahAM utpanna nahIM hue haiM aisA jAnanA cAhiye isI taraha kA prazna aura usakA uttara rUpa kathana paMkaprabhA se lekara tamastamaprabhA paryanta zeSa pRthiviyoM meM bhI utpAda prakAra aura niSedha prakAra jAna lenA cAhiye 'imA bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI savvajIvehiM vijaDha puvvA' he bhadanta ! yaha ratnaprabhA pRthivI kyA kAlakrama se sarva jIvoM ne pahale choDI hai yA yugapat sarva jIvoM ne chor3I hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! imA Na rayaNappabhA puDhavI savvajIvehi vijaDha puvvA No cevaNa savvajIva vijaDhA' he gautama ! yaha ratnaprabhA pRthivI yugapatuM ekI sAthe utpanna thayA che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! kALa kramathIja ghaNukarIne zarkarA prabhA pRthvImAM saghaLA jI. utpanna thayA che. kemake A mAnyatAmAM nara, amara (deva) vigere je bhede che. eja pramANe vAlukAprabhA pRthavImAM paNa saghaLA jI kALakamathI prAyaHutpanna thayA che. yuga5t ekI sAthe saghaLA che tyAM utpanna thayA nathI tema samajavuM. eja pramANene prazna ane tenA uttara rU5 kathana paMkaprabhA pRthvIthI laIne tamaratamaprabhA pRthvI paryatanI bAkInI pRthvImAM paNa utpAda utpattIne prakAra bhane niSedha prA2 sabhaA . 'imA Na bhate ! rayaNa ppabhA puDhavI savva jIvehi vija DhapuvvA' sAvana mA 2(nayamAthI bhathA mA vAse pahelAM choDI che? athavA yugapatu ekI sAthe badhA chae cheDI che? A prazna uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 cha 'goyamA ! imANaM rayaNappabhA jI0 13 jIvAbhigamasUtra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 jIvAbhigamasUtre yugapat sarvajIvaiH parityaktA sarvajIvairekakAlaparityAgasyA saMbhavAt, tathAvidhanimittAbhAvAditi / 'evaM jAva ahesattamA' evaM ratnaprabhAvadeva yAvadadhaH saptamyAmapi sarvajIva parityaktatvAtyaktatve jJAtavye AlApaprakArazca svayameva UhanIya iti / 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappamA puDhavIe' etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'savvapoggalA paviThThapuvvA' sarve pudgalA lokAkAzodaravartinaH kAlakrameNa praviSTapUrvAH tadbhAvena pariNatapUrvAH kim tathA-'savvapoggalA paviThThapuvA' prAyaH karake samasta jIvoM ne kramazaH hI choDI hai samasta jIvoM ne yugapat nahIM choDI hai kyoMki tathA prakAra ke nimita ke abhAva se eka kAla meM samasta jIvoM dvArA usa-pRthivI kA parityAga karanA nahIM ho sakatA hai evaM jAva ahe sattamA' jisa prakAra se ratnaprabhA pRthivI samasta jIvoM ne kramazaH hI choDI hai yugapat nahIM choDI hai usI prakAra se zakarA pRthivI, bAlukAprabhA pRthivI, paGkaprabhA pRthivI, dhUmaprabhA pRthivI, tamaHprabhA pRthivI, aura tamastamaHprabhA pRthivI bhI saba jIvoM ne kAlakrama se hI choDI hai-yugapat nahIM choDI hai aisA jAnanA cAhiye isa sambandha meM AlApa prakAra svayaM hI udbhAvita kara lenA caahiye| _ 'imIse Na rayaNappabhAe puDhavIe savva poggalA paviThThapuvvA' he bhdnt| isa ratnaprabhA pRthivI meM kyA samasta pudgala-lokAkAzavartI samasta pudgala kAlakrama se praviSTa hue haiM ? tadbhava se- ratnaprabhA rUpa puDhavI savvajIcehi vijaDhapuvvA No ceva NaM savvajIvA vijaDhA' hai gautama ! A ratnaprabhA pRthvI prAyaH karIne saghaLA e kamazaH cheDI che. saghaLA jIe ekI sAthe choDI nathI. kemake tathA prakAra nimittanA abhAvathI eka kALa mAM saghaLA jIve dvArA e pRthvIne tyAga karavo te banI zakatuM nathI. 'pavaM jAva ahe sattamA! re prabhArI ratnamA pRthvI sA vAme ubha pUrvaka cheDI che, ekI sAthe badhAja e choDI nathI. e ja pramANe zarkarA prabhA pRthvI, vAlukAprabhA pRthvI. paMkaprabhA pRthvI, dhUmaprabhA pRthvI, tama prabhA pRthvI ane tamastamAM pRthvI paNa badhA jIe kALa kamathIja cheDI che, ekI sAthe cheDI nathI. tema samajavuM. A viSayamAM AlApane prakAra svayaM banAvIne samajI le. 'imIse Na rayaNappabhA puDhavIe savva poggalA pavidrapuvvA' he sAvana A ratnaprabhA pRthvImAM saghaLA pudgale-le kAkAzamAM rahelA saghaLA pudagale kALa kramathI pravezyA che? ke tadabhAvathI A ratnaprabhA pRthvI paNAthI pariNata thayA che? athavA ekI sAthe pravezyA che? jIvAbhigamasUtra Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.9 jIvotpattiviSayanirUpaNam sarvapudgalAH ekakAlaM tadbhAvena praviSTapUrvAH kimiti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'imIse gaM rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'savvapoggalA paviThThapuvA' lokodaravartinaH sarve pudralA praviSTapUrvAH tadabhAvena pariNatapUrvAH saMsArasyAnAditvAt 'yo ceva NaM savvapoggalA paviTThA' naiva khalu na punarekakAlaM sarvapudgalAH praviSTA stadbhAvena pariNatA, sarva. pudgalAnAM tadabhAvena pariNato ratnaprabhAvyatirekeNAnyatra sarvatra pudgalAbhAvaprasaGgAt na caivaM saMbhavati tathA jagatsvAbhAvyAditi / evaM jAva ahe sattamA' evaM yAvadadhaH saptamyAm evaM ratnaprabhA pRthivIvadeva sarvAsu zarkarAdi pRthivISu se-pariNata hue haiM ? yA yugapat praviSTa hue haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! imIseNaM rayaNappabhAe puDhavIe savva poggalA paviha puvvA' he gautama! isa ratnaprabhA pRthivI meM samasta lokavartI pudgala kramazaH praviSTa hue haiM 'no ceva savva poggalA paviThThA' ve eka sAtha sabhI pudgala vahAM praviSTa nahIM hue haiM kyoMki yadi eka hI sAtha samasta pudgala ratna. prabhA pRthivI meM praviSTa hue haiM aisI bAta mAna lI jAve to phira zarkarA. prabhA Adi pRthiviyoM meM pudgaloM kA praveza huA nahIM mAnA jA sakatA hai ataH yahI mAnanA cAhie kI samasta pudgaloM kA praveza ratnaprabhAdi pRthiviyoM meM kramazaH hI huA hai-arthAt krama 2 se hI samasta pudgala jagata ke svabhAva kI vicitratA hone se ratnaprabhA Adi rUpa se pariNata hue haiM 'evaM jAva ahe sattamA' ratnaprabhA pRthivI ke viSaya meM jaise kahA gayA hai-vaise hI zarkarAprabhA pRthivI se lekara sAtavIM mA praznamA uttaramA pramu gItamasvAmIna cha, 'goyamA ! imIseNa rayaNappabhAe puDhavIe savva poggalA paviThThapuvA' he gautama ! mA 2namA YImA saghan aati sa bha pU4 pravezamA cha. 'no ceva savva pogalA pavidrA' tyA tamAsA sahIsAthe pravezatA nayI bha ne sAtha saghaLA pudgalo ratnaprabhA pRthvImAM pravezelA che, e vAta mAnI levAmAM Ave pachI zarkarA prabhA vigere pRthvImAM pudgalene praveza thaze tema mAnI zakAya tema nathI. tethI emaja mAnavuM joIe ke badhAja pudgalene praveza ratnaprabhA vigere pRthvIyamAM kamathI ja thayela che. arthAt kamakamathIja saghaLA pagale jagatanA svabhAvanI vicitrapaNAthI ratnaprabhA vigerepaNAthI pariNata thayela che. 'evaM jAva ahe sattamA' 2namA pRthvInA madhamA pramANe nu thana jIvAbhigamasUtra Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jIvAbhigamasUtre krameNa vaktavyaM yAvadadhaH saptamyAm evaM ratnaprabhA pRthivIvadeva sarvAsu zarkarAdi pRthivISu krameNa vaktavyaM yAvadadhaH saptamyAM pRthivyAm AlApaprakAraH svayamevoha - nIyaH / 'imArNa bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI' iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI 'savvapoggalehiM vijaDhapuvvA' sarvapulaiH lokodaravartibhiH kAlakrameNa parityaktapUrvA, tathA - 'sabvapoggalehiM bijaDhapuvvA' sarvapulairekakAlaM parityaktA kimiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'imANaM rayaNappabhApuDhavI' iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI kAlakrameNa sarvapudgalaiH parityaktapUrvA saMsArasthAnAditvAt 'No ceva NaM savvapoggalehiM vijaDhA' na tu sarvapudgalairekakAlaM parityaktA, sarvapudgalai rekakAlaparityAge tasyA ratnamabhAyAH sarvathA svarUpAbhAvaprasakteH, na caitatsaMbhavati pRthivI taka meM hI samasta pugaloM kA praveza-unakA usa 2 rUpa se pariNamana - kramazaH hI huA hai yugapat nahIM huA hai aisA kaha lenA cAhiye yahAM AlApa prakAra svayaM hI udbhAvitaka lenA cAhiye 'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI savva poggallehiM vijaDhapunvA' he bhadanta ! yaha ratna - prabhA pRthivI samasta pugaloM ne kAlakrama se choDI hai ? yA yugapat - eka hI kAla meM saba pugaloM ne choDI haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! 'mANa' rayaNappA puDhavI0' he gautama ! yaha ratnaprabhA pRthivI kAla krama se hI samasta pudgaloM ne choDI hai - yugapat nahIM choDI hai kyoMki eka hI kAla meM samasta puloM ne ise choDA hai aisA mAna liyA jAve to phira ratnaprabhA pRthivI ke svarUpa kA abhAva prasakta hotA hai parantu aisA to hai nahIM kyoMki jagat kA svabhAva zAzvata hai isa bAta ko karavAmAM Avela che, eja pramANe zarAprabhA pRthvIthI laIne sAtamI pRthvI pantamAM paNa saghaLA pudgalone praveza teone te te paNAthI pariNamana kramathIja thayela che. yugapat thayela nathI. tema samajavu' A saMbaMdhamAM alApa prahAra svayaM manAvI samartha sevA lehaye 'imANaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI savva poggalehiM vijaDhapuvvA' he bhagavan ! yA ratnalA pRthvI madhA yuga me kAlakramathI cheDI che ? ke yugapat ekI sAthe cheDI che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne uDe che - 'goyamA ! imANaM rayaNappabhA puDhavI.' De gautama A ratnaprabhA pRthvI kALakramathIja adhA pudgalAe cheDI che. ekI sAthe cheDI nathI. kemake ekaja kALamAM khavAja puAgalee A pRthvIne cheDI che, tema mAnavAmAM Ave te pachI ratnaprabhA pRthvInA svarUpanA abhAva prApta thAya che. paraMtu evuM teA che ja nahIM. kemake jagatanA svabhAva zAzvata che, A vAta svaya' sUtrakAra have pachI kahevAnA che. jIvAbhigamasUtra Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU. 9 jIvotpattiviSayanirUpaNam tathA jagatsvAbhAvyataH zAzvatatvasya vakSyamANatvAditi / 'evaM jAva ahesattamA' evaM yAvadadhaH saptamI, evaM ratnaprabhAvadeva ekaikA zarkarAprabhAdirUpA krameNa vaktacyA yAvadadhaH saptamI pRthivIti / 'imANaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI' iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI, 'kiM sAsayA asAsayA' kiM zAzvatI athavA azAzvatIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'siya sAsayA' syAt kasyacinnayasya abhiprAyeNa zAzvatI iyaM ratnaprabhA 'siya asAsayA' syAt kasyacinnayasyAbhipAyeNa azAzvatIyaM ratnaprabhApRthivIti / na nu zAzvatatvamazAzvatatvaM viruddhadharma: sa ca kathamekatra saMbhave dityAzayena zaGkate-'se keNaTeNaM' ityAdi, 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaI' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate yat 'siya sAsayA siya asAsayA' syAt zAzvatI syAdazAzvatI ceti avAntarapraznaH, bhagavAnAha svayaM sUtrakAra Age kahane vAle haiN| 'evaM jAva ahe sattamA' isI taraha kA samasta pudgaloM dvArA choDane kA yaha kathana zarkarA Adi chaha pRthiviyoM meM bhI jAna lenA caahiye| _ 'imANa bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM sAsayA asAsayA' he bhadanta ! yaha ratnaprabhA pRthivI kyA zAzvata hai? yA azAzvata hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA siya sAsayA siya asAsayA' he gautama ! yaha ratnaprabhA pRthivI kisI apekSA zAzvata hai aura kisI apekSA azAzvata hai jaba zAzvata dharma aura azAzvata dharma paraspara meM vizuddha haiM-to phira yahAM Apa ina donoM dharmoM ko yugapat kaise pratipAdita karate ho? isI abhipAya ko lekara gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-siya sAsayA siya asAsayA' he bhadanta ! aisA evaM jAva ahe sattamA' yA pramANe saghaNA pugasa dA pAnI A kathana zarkarA prabhA vigere chae pRthvImAM paNa samajavuM joIe. 'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM sAsayA asAsayA' he bhagavan mA ratnaprabhA pRthvI zuM zAzvata che ? ke azAzvata che? yA prazna uttaramA prabhu gautamasvAmIna 43 cha, 'goyamA ! siya sAsayA siya asAsayA' he gautama ! mA 2tnaprabhA pRthvI apekSA zAzvata che ane koI apekSAthI azAzvata che. jyAre zAzvatadharma ane azAzvata dharma paraspara virUddha che, te pachI ahiyAM Apa A banne dharmonuM ekI sAthe kevI rIte pratipAdana kare che ? A abhiprAyane laIne gautamasvAmIe prabhune se pUchayu cha 'se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai siya sAsayA siya asAsayA' jIvAbhigamasUtra Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'dacaTTayAe sAsayA' dravyArthatayA. zAzvatI, tatra dravyaM sarvatrApi sAmAnya mucyate dravati-gacchati tAn tAn paryAyAna vizeSAniti dravyam iti dravyapada vyutpatte dravyameva arthastAvikA padArthoM yasya na tu paryAyaH sa dravyArthaH dravyamAnAstitvapratipAdako naya vizeSastasya bhAvo dravyArthatA tayA dravyamAnAstitva pratipAdakanayAbhimAyeNa ratnaprabhA zAzvatI dravyAthikanayamataparyAlocanAyAmevaMvidhAkArasya ratnaprabhAyAH sarvadAmAvAditi // Apakisa prakAra kahate haiM ki ratnaprabhA pRthivI-kisI naya ke abhiprAya kI mAnyatA ke anusAra-zAzvata hai aura kisI apekSA-kisI naya ke abhiprAya ke anusAra azAzvata hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA! vvaTThayAe sAsayA' he gautama! ratnaprabhA prathivI dravyArthika naya kI apekSA zAzvatI hai-kyoMki isa naya kA viSaya kevala zuddha dravya hI hotA hai-dravya kA hI nAma sAmAnya hai jo una 2 paryAyoM ko prApta karatA hai-una paryAyoM meM jAtA hai-usI kA nAma dravya hai aisI dravya zabda kI vyutpatti hai yaha dravya hI jisakA viSaya hotA hai vaha dravyAdhika hai isa taraha dravya mAtra ke astitva kA pratipAdaka jo naya hai yaha naya kevala eka dravya ko hI tAtvika padArtha mAnatA hai paryAya ko nahIM ataH isa naya ke abhiprAya ke anusAra ratnaprabhA pRthivI zAzvata hai kyoMki ratnaprabhA pRthivI kA aisA bhagavana Apa evuM zA kAraNathI kaho che ke ratnaprabhA pRthvI keI apekSA arthAta kaI eka nayanI mAnyatA pramANe zAzvata ane keI apekSA eTaleke kaI nayanA abhiprAyanI mAnyatA pramANe azAzvata che? A praznanA uttaramAM prala goyamA ! vvadvayAe sAsayA' he gautama! ratnaprabhA pRthvI vyAkinayanI mAnyatA pramANe zAzvatI che. kemake A nayane viSaya kevaLa zuddha dravya ja hoya che. dravyanuM ja nAma sAmAnya che. je te te paryAne prApta kare che te te paryAmAM jAya che. tenuM ja nAma dravya che. A pramANe nI dravya zabdanI vyutpattI che. A dravyaja jene viSaya hoya che, te dravyArthika kahevAya che. A pramANe dravya mAtranA astitvanuM pratipAdana karavAvALe je naya che. te dvavyArthika naya kahevAya che. A naya kevaLa dravyane ja tAvika padArtha mAne che. paryAyane nahIM tethI A nayanI mAnyatA pramANe ratnaprabhA pRthvI zAzvata che. kemake ratnaprabhA pRthvIne e AkAra hamezAM vidyamAna jIvAbhigamasUtra Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.9 jIvotpattiviSayanirUpaNam 103 ratnamamAyAH zAzvatatve kAraNamabhidhAya tasyA azAzvatatve kAraNaM darzayati'vaNNapajjavehi' varNaparthAyaiH kAlanIlalohitapItazuklai', 'rasapajjavehi' rasaparyAyaistiktakaTukaSAyAmlamadhuraiH 'gaMdhapaz2javehi' gandhaparyAyaiH surabhidurabhi bhedabhinnaiH 'phAsapajjavehi' sparzaparyAyaiH karkazamRdugurulaghu zItoSNa snigdharUpaiH 'asAsayA' azAzvatI anityetyarthaH teSAM varNagandharasasparzaparyAyANAM pratikSaNaM kiyatkAlAntaraM vA anyathA bhavanAt atAdavasyasyaiva cAnityatvAt / na caivaM dravyAvacchedena nityetvasya paryAyAvacchedena cAnityatvasya svIkAre vibhinnAdhikaraNe dvayoH samAvezAta kathaM nityetvA nityetvayorekatrAdhikaraNe samanvayaH nityatvAvaAkAra sarvadA vidyamAna rahatA hai tathA-'vaNa pajjavehi' kRSNa, nIla, lohita, pIta, aura zukla rUpa varNa paryAyoM kI apekSA 'rasa pajjavehiM' tikta, kaTuka, kaSAya, amla evaM madhura rUpa rasa paryAyoM kI apekSA, 'gaMdha pajjavehi' surabhi evaM durabhi rUpa gaMdha paryAyoM kI apekSA tathA-'phAsa pajjavehi' karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha evaM rUkSa rUpa sparza paryAyoM kI apekSA yaha ratnaprabhA pRthivI 'asAsayA' azAzvata hai-anitya hai kyoMki varNa gandha rasa aura sparza kI paryAyeM haraeka kSaNa meM athavA kitaneka samaya bAda anya 2 rUpa se badalatI rahatI hai| isa taraha kA parivartana honA hI anitya hai __zaMkA-nityatA dravya ke Azraya se hai aura anityatA paryAya ke Azraya se hai ataH nityatA aura anityatA ke adhikaraNa jaba bhinna 2, haiM to phira inameM ekAdhikaraNatA kaise A sakatI hai ? 23 cha. tathA-'vaSNapajjavehi go, nAma, sAhita, dAsa, pIya bhane saha 35 1 paryAyAnI apekSAthI 'rasapaz2javehiM' tAmA, 471 // tusa, mATA mana bhI mevA 2sanA paryAyAnI apekSAthI 'gadha pajjavehiM' surali mane duni 35 dhana pAyAnI apekSAthI tathA 'phAsa pajjavehiM' za, , 43' sadhu, zIta, uSNa, snigdha ane rUkSa rUpa sparzanA paryAnI apekSAthI A ratna pramA pRthvI, 'asAsayA' azAvata arthAt manitya cha. bhopa, madha, 2sa, ane sparzanA paryAye dareka kSaNe athavA keTalAka samaya pachI bIjA bIjA rU5 thI badalAyA kare che. A pramANenuM parivartana thavuM tenuM nAma ja anitya paNuM che. zakA-nityapaNuM dravyanA AzayathI che, ane anityapaNuM paryAyanA AzayathI che. tethI nityapaNuM ane anityapaNAnuM adhikaraNa jyAre judu judu che. te pachI temAM eka adhikaraNapaNuM kevI rIte AvI zake che? jIvAbhigamasUtra Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jIvAbhigamasUtre cchedeka dravyasyaiva nityatvAdhikaraNatvAttathA anityatvAvacchedaka varNAdi paryAyasyaiva cAnityatvAdhikaraNatvAditi vAcyaM, dravyaparyAyayorekAntabhedasyAnabhyupagamena kathaMcid bhedAbhedayorevAbhyupagamAditi / anyathA dravyaparyAyayorekAntabhede ubhayorapi asatyApAtAt, tathAhi-paraparikalpitaM dravyamasat paryAyarahitatvAta, navapurANatvaparyAyazUnyagaganakusumavat. bAlatvAdi paryAya zUnya vadhyAsutavadvA tathA paraparikalpitAH paryAyA asantaH dravyavyatiriktatvAt vadhyAsutagatavAlatvAdi paryAyavaditi, taduktam 'dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA drvyvrjitaaH| kva kadA kena kiM rUpAH dRSTA mAnena kena vA // 1 // iti / uttara-aisI AzaMkA isaliye ucita nahIM hai ki dravya aura paryAya ye jude 2, nahIM mAne gaye haiM kyoMki siddhAntakAroM ne inameM kathaMcit bhedAbhedAtmakatA svIkAra kI haiM yadi yaha siddhAnta svIkAra nahIM kiyA jAya aura ekAnta rUpa se sarvathA rUpa se inameM-bheda hI svIkAra kiyA jAya to na dravya kI sattA siddha ho sakatI hai aura na paryAya kI hI jo isa bAta ko mAnatA hai ki dravya paryAya se bhinna hai to usake yaha dravya kI sattA isaliye nahIM banatI hai ki vaha nava purANa Adi paryAyoM se zUnya gagana kusuma kI taraha paryAyoM se rahita hone ke kAraNa asat ho jAtA hai athavA-bAlatva Adi paryAyoM se zUnya bandhyAsuta kI taraha vaha ho jAtA hai isI taraha dravya se bhinna hone ke kAraNa bandhyAsutagata bAlatva Adi paryAyoM kI taraha paryAya bhI asat rUpa ho jAtI hai / taduktam uttara-AvI zake e mATe yogya nathI ke dravya ane paryAya A judA judA mAnyAnathI kemake siddhAMtakAree AmAM kathaMcita bheda ane abhedAtmakapaNane svIkAra karyo che, je A siddhAMta svIkAravAmAM na Ave ane ekAnta paNathI arthAta nizcitapaNAthI sarva prakArathI temAM bheda ja mAnavAmAM Ave te dravyanI ke paryAyanI sattA siddha thaI zakatI nathI je A vAtane mAne che, ke dravya paryAyathI judu che, te tenA A dravyanI sattA e mATe banatI nathI ke te navA purANA vigere paryAyothI zUnya AkAza 55nI jema paryAthI rahita hovAnA kAraNe asat thaI jAya che athavA bAlapaNuM vigere paryAyAthI zUnya vadhyAsutanI mAphaka te thaI jAya che e ja pramANe dravyathI bhinna hovAnA kAraNe vaMdhyAsutamAM rahela bAla paNa vigere paryAnI mAphaka paryAyapaNa asat rUpa thaI jAya che. eja kahyuM che jIvAbhigamasUtra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.9 jIvotpattiviSayanirUpaNam upasaMharanAha-'se teNaTeNaM' ityAdi, 'setegaTeNaM goyamA ! evaM buccai' tattenArthena-tena kAraNena gautama ! eva mucyate-'ta ceva jAva siya sAsayA siya asAsayA' yat syAt-kadAcit ratnaprabhA zAzvatIsyA dazAzvatI iti / evaM jAva ahe sattamA evaM ratnapabhAyAM yathA zAzvatatvamazAzvatatvamubhayamapi dravya. paryAyabhedena kathitaM tathaiva zarkarAprabhAta ArabhyAdhaHsaptamI pRthivI paryantaM zAzvatatvamazAzvatatvamubhayamapi vyavasthApanIyam AlApaprakArazca sarvatra svayamevohanIya iti // 'dravyaM paryAyaviyutaM paryAyAH drvyvrjitaa| ka kadA kena kiM rUpA:-dRSTA mAnena kena vA // 1 // arthAt-paryAya rahita dravya aura dravya rahita paryAya kyA kahIM kabhI-kisI ne kisI pramANa se dekhe haiM kyaa?|| upasaMhAra karate haiM'se teNadveNa goyamA! evaM vuccai' isa kAraNa he gautama! maiMne aisA kahA hai ki 'taM ceva jAva siya asAsayA' ratnaprabhA pRthivI kathaMcit zAzvata hai aura eka kathaMcit azAzvata hai 'evaM jAva ahe sattamA' jisa prakAra se naya vivikSA ko lekara ratnaprabhA pRthivI ko zAzvata aura azAzvata kahA gayA hai isI prakAra se zarkarAprabhA se lekara sAtavIM pRthivI taka kI pRthiviyoM ko bhI zAzvata aura azAzvata naya vivikSA ke anusAra kaha lenA cAhiye isa saMbaMdha meM AlApa prakAra svayaM hI udbhAvita kara lenA cAhiye 'dravya paryAyaviyuta, paryAyAH dravyavajitAH kva kadA kena kiM rUpA, draSTA mAnena kena vA // 1 // arthAta paryAya rahita dravya ane dravya rahita paryAya kyAMI paNa keIe kyAreya paNa kaI paNa pramANathI dekhyA che? | 1 have maathn| 75 7.2 42di sUtra42 4 cha hai 'se teNaTeNaM goyamA evaM vuccaI' mA 4 / 26 thI 3 gautama ! chu ta ceva jAva siya asAsayA' 2tnaprabhA pRthvI thAyit zAzvata cha bhane 45thita a||shvt che. 'evaM jAva ahe sattamA' / 2 prabhArInA nayanI vipakSa ne vIra zana ratnaprabhA pRthvIne zAzvata azAzvata kahevAmAM Avela che, e ja pramANe zarkarA prabhA pRthvIthI laIne sAtamI pRthvI parvatanI saghaLI pazvIyone paNa zAzvata ane azAzvata niyavivaphA pramANe kahevI joIe. A saMbaMdhamAM tenA AlApane prakAra svayaM banAvIne samajI levuM joIe. jI0 14 jIvAbhigamasUtra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jIvAbhigamasUtre iha khalu yadvastu yAvatsaMbhavAspadaM taccaitAvantaM kAlaM zAzvadbhavati tadA tadapi zAzvata mucyate yathA zAstrAntareSu 'AkappaTThAI puDhavI sAsayA' AkalpasthAyinI pRthivI zAzvatI, ityAdi, tadiha saMzayo jAyate-kimiyaM ratnaprabhAdi pRthivI ki sakalakAlAvasthAyitayA zAzvatI athavA yatkiJcitkAlAvasthAyitayA zAzvatI yathA zAstrAntarIyaiH kathyate-AkalpasthAyinI pRthivI zAzvatI iti, etAdRzaM saMzayamapAka praznayanAha-'imA NaM' ityAdi, 'imA NaM bhaMte ! rayaNappamA puDhavI' iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI 'kAlao kevaJciraM hoi' kAlata: kiyaciraM bhavati-kiyatkAlaM tiSThatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'na kayAi Na AsI' na kadApi na AsIt nay dvayaM prakRtamartha brUte' zaMkA-he bhadanta ! jo vastu jitane samaya taka rahatI hai-vaha utane samaya ke anusAra zAzvata kahalAtI hai-jaise-anya siddhAnta. kAroM ne Akalpa sthAyI pRthivI ko zAzvata kahA hai-to isameM yaha saMzaya hotA hai ki yaha ratnaprabhA pRthivI sakala kAloM meM avasthAyI hone se zAzvata hai yA anya siddhAntakAroM kI taraha kucha kAla taka sthAyI hone se zAzvata hai ? ataH isI AzaMkA ko hRdaya meM dhAraNa kara gautama ne prabhu se pUchA hai-'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kAlao kevacciraM hoI' he bhadanta ! yaha ratnaprabhA pRthivI kAla kI apekSA kitane kAla taka sthAyI rahatI hai? to isa AzaMkA ke uttara meM pramu kahate hai-'goyamA! na kayAi Na AsI' he gautama ! yaha ratnaprabhA pRthivI kabhI nahIM thI-aisI bAta nahIM hai-yahAM ye do naJ prakRna artha zaMkA-he bhagavana je vastu jeTalA samaya paryanta rahe che, te eTalA samaya mATe zAzvata kahevAya che. jemake bIjA siddhAMtoe Aka9pa sthAyI pRthvIne zAzvata kahI che. to AmAM e saMzapa thAya che ke ratnaprabhA pRthvI badhAja kALomAM rahenArI hovAthI zAzvata che, athavA anya siddhAMtakAnA kathana pramANe kaMIka kAla sudhI sthAyI hovAthI zAzvata che? tethI A zaMkAne bhanamA pA23 OMzana gautabhasvAmI prasune saj 57yu cha, 'imANaM bhaMte rayaNappabhA puDhavI kAla o kevaccira hoI' he bhagavan / 2namA yI kALanI apekSAethI keTala kALa sudhI sthAyIpaNAthI rahe che? A zaMkAnA uttaramA prabhu gautama svAmI 4 cha, 'goyamA ! na kayAi Na AsI' he gaumama! A ratnaprabhA pRthvI kayAre paNa na hatI evI vAta nathI ahiyA A vAkyamAM AvelA niSedhArthaka be nagna prakRta artha pragaTa karavA mATe ApyA jIvAbhigamasUtra Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU. 9 jIvotpattiviSayanirUpaNam iti niyamAva abhAvAbhAvasya prakRta pratiyogirUpArthabodhakatayA na kadapi nA sIt ratnaprabhA, apitu sarvadaivAsIt ityarthaH, etAvatA atItakAlika sattvaM ratnapramAyA Aveditam anAditvAt / yadi kadAcit pUrvakAle asattvaM bhavettadA anAditvameva na syAt / na vidyate AdiH kAraNaM yasya so'nAdiriti nirvacanAt pUrvakAlika sattvamAveditaM bhavatIti / 'Na kayAi Natthi' na kadApi nAsti sarvathaiva vartamAnakAlacintAyAM bhavatyeveti bhAvaH sadA bhAvAt astyeveti / 'Na kayAi Na bhavissaI' na kadApi na bhaviSyati apitu bhaviSyaccintAyAM sarvadaiva bhaviSyati anantatvAt / nAsti anto vinAzo yasya so'nanta iti vyAkhyAnena sarvadA avasthAnAt ityevaM rUpeNa kAlatraye'pi niSedha dvAreNa ratnaprabhAyAH sattvaM pradarza ko prakaTa karane ke liye prayukta hue haiM-kyoMki yaha niyama hai ki gata do naJ-'na'-prakRta artha kA kathana karate haiM-ataH isa kathana ke anusAra yaha ratnaprabhA pRthivI sarvadA hI thI aisA samarthita hotA hai isase bhUtakAla meM isa ratnaprabhA pRthivI kI sattA samarthita ho jAtI hai kyoM ki yaha ratnaprabhA pRthivI anAdi kAla se hai yadi bhUtakAla meM isameM asattva mAnA jAve to phira isameM anAditA nahIM bana sakatI hai jisakA Adi kAraNa-nahIM hotA hai-use hI anAdi kahA jAtA hai 'Na kayAi gasthi' tathA-yaha ratnaprabhA pRthivI vartamAna kAla meM nahIM haikintu yaha vartamAna kAla meM bhI hai kyoMki isakA sadAkAla sadbhAva kahA gayA hai| 'Na kayAi Na bhavissai' tathA-yaha ratnaprabhA pRthivI bhaviSyatkAla meM nahIM hogI-aisI bhI nahIM hai-kintu bhaviSyat kAla meM bhI rahegI kyoMki yaha ananta hai-jisakA anta-vinAza- nahIM che kemake e niyama che ke vAkayamAM Avela be nagna "na" prakRti cAluM arthane pragaTa kare che tethI A kathana pramANe A ratnaprabhA pRthvI sarvadA hatI evuM samarthana thAya che. tethI bhUtakALamAM A ratnaprabhA pRthvInI sattAnuM samarthana thaI jAya che temane A ratnaprabhA pRthvI anAdi kALathI vidyamAna che. je bhUtakALamAM tenuM asava mAnavAmAM Ave, te pachI temAM anAdipaNuM AvI zakatuM nathI numA 4 / 29 DAtunathI ta manAhi vAya che. 'Na kayAi Nasthi' tathA ! ratnaprabhA pRthvI vartamAna kALamAM nathI. tema nathI paraMtu A vartamAna kALamAM paNa cha. 'Na kayAvi Na bhavissai' tathA mA 2tnaprabhAvI bhaviSya bhI nahIM hoya tema paNa nathI. paraMtu bhaviSya kALamAM paNa te raheze. kemake A anaMta aMta vinAnI che, jene aMta vinAza na hoya teja anaMta kahevAya che A jIvAbhigamasUtra Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jIvAbhigamasUtre yatA sArvakAlika sattvakathanAt zAzvatatvaM pradarzitamiti / nAstitvamatiSedha dvAreNa zAzvatatvaM vidhAya samprati-vidhimukhena astitvaM pradarzayati-'bhuvi ca' ityAdi, 'bhuvi ca bhavaiya bhavissaiya' abhUt pUrvakAle ratnapamA bhavati ca vartamAnakAle api vidyate, bhaviSyati cAnAgatakAle'pi sthAsyatIti ceti / evaM bhUta vartamAna bhaviSyadrUpa trikAlavartitvAt 'dhuvA' ghuvA iyaM ratnaprabhA / yata eva dhruvA ataeva 'NiyayA' niyatA niyatAvasthAnA, dharmAstikAyAdivat kadApi svAvasthAnAt na pracyavati / niyatatvAdeva ca 'sAsayA' zAzvatI pralayAbhAvAd asyAH zazvadbhAvaH / zAzvatatvAdeva cAnavaratagaGgA sindhu pavAha pravRttAvapi payapauNDarIkahUda ivAntara pudgalApacaye'pi anyatara pudgalopacayAbhAvAda 'akkhayA' hotA hai-vahI ananta kahA jAtA hai isa taraha yaha ratnaprabhA pRthivI trikAlAvasthAyI hai-ataH isameM zAzvatatA hai isa prakAra niSedha mukha se ratnaprabhA meM trikAlavartI sattva kA kathana kara zAzvatatA dikhalAI aba vidhimukha se ve isameM astitva kA kathana karate haiM-'bhuvi ca bhavai ca, bhavissaiya' yaha ratnaprabhA pRthivI pUrvakAla meM thI, vartamAna kAla meM hai, aura bhaviSyat kAla meM rahegI isa rIti se yaha bhUta, vartamAna aura bhaviSyat kAla meM astitva viziSTa hone se 'dhuvA' dhruva hai, ghuva hone se yaha 'NiyayA' dharmAstikAyAdi dravyoM kI taraha kabhI bhI apane sthAna se calita nahIM hotI hai niyata hone se yaha 'sAsayA' zAzvata hai kyoMki isakA pralaya nahIM hotA hai / zAzvata hone se hI yaha akSaya-vinAza rahita hai-jaise padmahUda aura puNDarIka hUda gNgaarIte A ratnaprabhA pRthvI traNe kALamAM rahevAvALI che. tethI temAM zAzvatapaNuM che A prakAranA niSedha mukhathI ratnaprabhA pRthvImAM trikAlavatti satva batAvIne zAzvatatA batAvavAmAM Avela che. ve vidhibhumayI to mAmA mastitvanu 4thana 73 cha. 'bhuviMca, bhavai ya, bhavissai ya' mA 29nalA pRthvI 5i hatI, pata mAnabhA cha, ane bhaviSyakALamAM raheze. A rIte A bhUta, vartamAna, ane bhaviSyakALamAM stitvavANI pAthI 'dhuva' dhruva che. ane dhrupa pAthI niyayA' mAstiya vigere dravyanI jema kaI paNa vakhate te pitAnA sthAnathI calAyamAna thatI nayI. ane nizcita DApAyI ta 'sAsayA' zAzvata cha ma ta pratya thato nathI. zAzvata hovAthI te akSaya avinAzI che. jema para kamaLa sarevara ane puMDarIka sarovara gaMgA ane siMdhu nadInA pravAhamAM pravRtti jIvAbhigamasUtra Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.9 jIvotpattiviSayanirUpaNam akSayA kSayo nAzastadrahitA / akSayatvAdeva ca 'avvayA' avyayA vyayo vinAzastadrahitA mAnuSottarAdvahiH samudravat / adhyayatvAdeva 'avaTTiyA' avasthitA sva pramANAvasthitA sUryamaNDalAdivat / evaM sadA'vasthAnena cintyamAnA 'NiccA' nityA apacyAtAnutpannasthiraikarUpAjIvasvarUpavat athavA dhuvAdayaH zabdA indrazakAdivat paryAya zabdAH nAnAdezajAvineyAnugrahArthamupanyastA iti na paunaruktyamiti / sindhu nadiyoM ke pravAha meM pravRtti vAle haiM-phira bhI akSaya hai-kyoMki unameM se anyatara pudgaloM ke vighaTana hone para bhI anyatara pudgaloM dvArA unakA upacapa hotA rahatA haiM isI prakAra ratnaprabhA pRthivI meM se aneka pudgaloM kA vighaTana hotA rahatA hai aura aneka pudgaloM dvArA usakA upacaya hotA rahatA hai / akSaya hone se hI yaha 'avvayA' mAnu Sottara se bAhara meM samudroM kI taraha avyaya hai arthAta vinAza se rahita hai| aura avyaya hone se hI yaha 'avaDiyA' avasthita hai-sUrya maNDalAdi kI taraha yaha apane pramANa meM sadA sthita hai aura apane pramANa meM sadA sthita hone se hI yaha 'NiccA' jIva svarUpa kI taraha apracyuta, anutpanna sthira eka rUpa hai athavA-dhruvAdika ye saba zabdaindra, zaka, purandara Adi zabdoM kI taraha paryAya zabda hai / inakA jo yahAM upanyAsa kiyA gayA hai so vaha aneka dezoM ke-bhinna 2, dezoM ke-vineyoM ko samajhAne ke nimitta se kiyA gayA hai ataH inake kathana meM punarukti doSa nahIM AtA hai| vALA che, te paNa akSaya che. kemake temAMthI anyatara pudgale nA vighaTana thavA chatA paNa anyatara pudgala dvArA tene upacaya thata rahe che. e ja pramANe ratnaprabhA pRthvImAMthI anyatara pudgalenuM vighaTana thatuM rahe che. ane aneka pudgala dvArA tene upacaya thatuM rahe che. mAya bAthI mA 'avvayA' mAnuSottarathI mAranA samudronI rama bhavyaya cha. arthAt vinAza 2hita che. ane avyaya pAthI 4 mA 'avaDhiyA' avasthita che. sUrya maMDala vigerenI jema te potAnA pramANamAM sadA sthita 2pAthI 'NiccA' 71 2135nI 2ma mapratyuta, anutpanna sthi2 me rUpa che. athavA dhuvAdika A badhA zabda Indra, zaka, puraMdara vigere zabdonI mAphaka paryAya zabda che. tene je A upanyAsa-kathana karavAmAM AvyuM che te A aneka dezonA arthAt judA judA dezanA vine nAma ziSyone samajAvavA mATe ja karavAmAM AvyuM che. tethI teonA kathanamAM punarUktidoSa jIvAbhigamasUtra Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jIvAbhigamasUtre 'evaM jAva ahe sattamA' evaM yAvadadhaH saptamI / tathAhi - zarkarAprabhA khalu bhadanta ! kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! na kadApi nAbhUt, na kadApi na bhavati, na kadApi na bhaviSyati, apitu pUrvamapi abhUt vartamAne'pi bhavati / anAgate'pi bhaviSyatyeva dhruvA niyatA zAzvatI akSayA avyayA avasthitA nityA, ityevaM rUpeNa zarkarAprabhAta Arabhya bAlukAprabhA dhUmamabhA paGkaprabhA tamaHprabhA tamastamaH prabhAsu zAzvatattvAdikaM pradarzanIyam iti sU0 ||9|| samprati pratipRthivi vibhAga uparyadhastanacaramAntayorantaraM pratipAdayitumAha - 'imI se NaM' ityAdi, mUlam - imI se NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo heThille carimaMte eeNaM kevaiyaM abAdhAe aMtare pannatte ? goyamA ! asIuttaraM joyaNasayasahassaM abAdhAe aMtare pannatte / imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo kharassa kaMDassa heThille carimaMte eeNaM kevaiyaM abAdhAe aMtare pannatte ? goyamA ! solasa joyaNasahassAI abAdhAe aMtare pannatte / imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe ' evaM ' jAva Ahe - sattamA' isI taraha kA kathana yAvat adhaH saptamI pRthivI meM kara lenA cAhiye jaise - he bhadanta ! kAla kI apekSA zarkarA - prabhA pRthivI zAzvata hai yA azAzvata hai ? uttara meM prabhu kahate haiM hai gautama ! zarkarAprabhA pRthivI kisI apekSA zAzvata hai, aura kisI apekSA azAzvata hai ityAdi - rUpa se jaisA kathana ratnaprabhA pRthivI ke prakaraNa meM kiyA gayA hai vaisA hI vaha saba kathana yahAM para bhI kaha lenA cAhiye aura aisA hI yaha kathana sAtavIM pRthivI taka kahate jAnA cAhiye | sU0 ||8|| bhAvatI nathI. 'evaM jAva ahe sattamA' mA prabhAnu sthana yAvat adhaH saptabhI pRthvI paryanta karavuM joIe. jemake he bhagavan kALanI apekSAthI zAprabhA pRthvI zAzvata che ke azAzvata che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke hai gautama ! zarAprabhA pRthvI kAI eka apekSAthI zAzvata che ane kai apekSAthI azAzvata che. ItyAdi prakArathI je pramANenuM kathana ratna prabhA pRthvInA prakaraNamAM karavAmAM AvyuM che, eja pramANenuM kathana ahiyAM paNa kahevuM joie ane eja pramANenu kathana sAtamI pRthvI paryanta kahevuM joIe 1Asa lA jIvAbhigamasUtra Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 111 urillAo carimaMtAo rayaNassa kaMDassa heThille carimaMte eeNaM kevaiyaM abAdhAe aMtare pannatte ? goyamA! ekajoyaNa. sahassaM abAdhAe aMtare pannatte / imIse bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo vairassa kaMDassa uvarille carimaMte esaNaM kevaiyaM abAdhAe aMtare pannatte? goymaa| evaM joyaNasahassaM abAdhAe aMtare pannatte / imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo vairassa kaMDassa heThille carimaMte eeNaM kevaiyaM abAdhAe aMtare pannatte? goyamA ! do joyaNasahassAiM abAdhAe aMtare pnntte| evaM jAva riTrassa uvarille carimaMte pannarasa joyaNasahassAI, heThille carimaMte solasa joynnshssaaii| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo paMkabahulassa kaMDassa urille carimaMte esaNaM abAdhAe kevaiyaM aMtare pannatte? goyamA! solasa joyaNasahassAI abAdhAe aMtare pnntte| heThille carimaMte ekaM joyaNasahassaM // Avabahulassa uvarille carimaMte eka joyaNasayasahassaM hiThille carimaMte asI uttaraM joyaNasayasahastaM // ghaNodahissa uvarille carimaMte asI uttara joyaNasayasahassaM, heThille carimaMte do joynnsyshssaaii| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo ghaNavAyassa uvarille carimaMte do joyaNasahassAI heThille carimaMte asaMkhejjAiM joynnsyshssaaiN| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo taNuvAyasta uvarille carimaMte asaMkhejAiM joyaNasayasahassAiM abAhAe aMtare, heThille vi asaMkhejAiM joyaNasayasahassAiM / evaM ovAsaMtare vi / jIvAbhigamasUtra Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 992 jIvAbhigamasUtre doccAe NaM bhaMte ! puDhavIe uvarillAo carimaMtAo heThille carimaMte esa NaM kevaiyaM abAdhAe aMtare pannatte ? goyamA! battIsuttaraM joyaNasayasahassaM abAhAe aMtare pannatte / sakarappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo ghaNodahissa heThille carimaMte bAvaNNuttaraM joyaNasayasahassaM abaahaae| ghaNavAyassa asaMkhejAI joyaNasayasahassAiM pnnttaaii| evaM jAva ovAsaMtarassa vi, jAva ahe sattamAe, navaraM jIse jaM bAhallaM teNa ghaNodahI saMbaMdheyavo buddhIe / sakarappabhAe aNusAreNaM ghaNo. dahi sahitANaM imaM pamANaM / vAluyappabhAe aDayAlIsuttaraM joyaNasayasahassaM / paMkappabhAe puDhavIe cattAlIsuttaraM joynnsyshssN| dhUmappabhAe puDhavIe akRtIsuttaraM joynnsyshssN| tamAe puDhavIe chattIsuttaraM joyaNasayasahassaM / ahe sattamAe puDhavIe aTThAvIsuttaraM joyaNasayasahassaM jAva ahe sattamAe Na bhaMte ! puDhavIe uvarillAo carimaMtAo uvAsaMtassa heThille carimaMte kevaiyaM abAhAe aMtare pannatte ? goyamA! asaMkhejAiM joyaNasayasahassAiM abAhAe aMtare pannatte ||suu0 10 // chAyA-etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyA uparitanAccaramAntAt adhastanazvaramAntaH etat khalu kiyada abAdhayA antaraM prajJaptam ? gautama ! azItyuttara yojanazatasahasram abAdhayA antaraM prajJaptam / etasyAH khalu bhadanta ! naprabhAyAH pRthivyA uparitanAt caramAntAt kharasya kANDasyAdhastanazcaramAntaH, etata khalu kiyatyA abAdhayA antaraM prajJaptam / tasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyA: pRthivyA uparitanAt caramAntAt ratnasya kANDasyAdhastanazcaramAntaH, etat khalu kiyat abAdhayA antaraM prajJaptam ? gautama ! ekaM yojanasahasramabAdhayA antaraM prajJaptam / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyA uparitanAt caramAntAt vajrasya kANDasyoparitanazvaramAntaH, etatkhalu kiyat abAdhayA antaraM prajJaptam ? gautama ! eka yojanasahasram abAdhayA antaraM prajJaptam / etasyAH khalu bhadanta ! jIvAbhigamasUtra Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 113 ratnaprabhAyAH pRthivyA uparitanAt caramAntAt vajrasya kANDasyAdhastanazvaramAntaH etatkhalu abAdhayA antaraM prajJaptam ? gautama ! dve yojanasahasre abAdhayA antaraM prajJaptam / eva yAvadviSTasyoparitanazvaramAntaH paJcadazayojanasahasrANi, adhastanazvaramAntaH SoDaza yojanasahasrANi / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH uparitanAt caramAntAt paGkabahulasya kANDasyoparitanazvaramAntaH etat khalu kiyad abAdhayA antaraM prajJaptam ? gautama ! SoDazayojanasahasrANi abAdhayA antaraM prajJaptam | adhastanazvaramAnta ekaM yojanazatasahasram | abbahulasyoparitanazvaramAnta ekaM yojanazatasahasram adhastanazcaramAntaH azItyuttaraM yojanazatasahasram / ghanodagheruparitanazcaramAntaH, azItyuttarayojanasahasram aghastanazvaramAnto dve yojana zatasahasra / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyA uparitanAccaramAntAt ghanavAtasyoparitanazcaramAnto dve yojanazatasahasre, adhastanazvaramAntaH asaMkhyeyAni yojanazatasahasrANi / etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyA pRthivyA uparitanAccaramAntAt tanuvAtasya uparitanazcaramAntaH asaMkhyeyAni yojanazatasahasrANi / abAdhayA antaram, adhastano'pi asaMkhyeyAni yojanasahasrANi evamavakAzAntaramapi / dvitIyAyAH khalu bhadanta ! pRthivyA uparitanAt caramAntAt adhastanazvaramAntaH, etat khalu kiyadabAdhayA antaraM prajJaptam ? gautama ! dvAtriMzaduttaraM yojanazatasahasram abAdhayA antaraM prajJaptam / zarkarAprabhAyAH pRthivyA uparitanAccaramAntAt ghanoda dheradhastanazvaramAnto dvipaJcAzaduttaraM yojanazatasahasramabAdhayA ghanavAtasyAsaMkhyeyAni yojanazatasahasrANi prajJaptAni evaM yAvadavakAzAntarasyApi yAvadadhaH saptamyAH | navaraM yasyAH yad bAhalyaM tena ghanodadhiH saMbandhayitavyo buddhayA / zarkarAprabhAyA anusAreNa ghanodadhi sahitAnAmidaM pramANam / bAlukA prabhAyA aSTacatvAriMzaduttaraM yojanazatasahasram 3 SaGkaprabhAyAH pRthivyA zratvAriMzadutaraM yojanazatasahasram 4, dhUmaprabhAyAH pRthivyA aSTatriMzaduttaraM yojanasahasram 5 tamaH prabhAyAH pRthivyAH SaTtriMzaduttaraM yojanazatasahasram 6 adhaH saptamyAH pRthivyA aSTAviMzatyuttaraM yojanazatasahasram 7 / yAvadadhaH saptamyAH khalu bhadanta ! pRthivyA uparitanAccaramAntAt avakAzA ntarasyAdhastanazvaramAntaH kiyad abAdhayA antaraM prajJaptam ? gautama ! asaMkhyeyAni yojanazatasahasrANi abAdhayA antaraM prajJaptam ||10 // aba sUtrakAra pratyeka pRthivI ke vibhAga se uparitana adhastana caramAnta kA antara pratipAdana karate haiM have sUtrakAra dareka pRthvInA vibhAga pUrvaka uparitana-uparanA adhastana ane caramAntanA a'taranu' pratipAdana kare che jI0 15 jIvAbhigamasUtra Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jIvAbhigamasUtre TIkA--'imIse NaM bhaMte !' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'uvarillAo carimaMtAo' uparitanAt caramAntAt / UrdhvadezAvasthitabhAgAt-ratnaprabhAyA pArambhamAgAdityarthaH 'he Thille carimaMte' adhastanaH adhobhAgavidyamAna varamAntaH rasnamabhAyA antimo bhAga ityarthaH 'ee NaM' etat khalu etayo dvayozcaramAntayormadhyakSetrarUpam, etaditi antarasya vizeSam ataH puMstva nirdiSTasyApi napuMsakatvena vipariNAmaH sUtre tu ArSatvAt puliGganirdezaH 'kevaiyaM abAhAe' kiyat abAdhayA antaratva vyAghAtarUpayA 'aMtare pannatte' antaraM vyavadhAnaM prajJaptam kathitam ratnaprabhAyA Adi bhAgA dantabhAgaH kiyare bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'asI uttara joyaNasayasahassaM' azItyuttaraM yojanazatasahasraM-azIti sahasrAdhika lakSayojanam (180000) abAdhayA 'aMtare' antaram AdyantabhAgayoTyavadhAnam 'pannatte' prajJaptam kathitam / sAmAnyato ratnamabhAyAmuparitanAdhastanacaramAntayo. madhye'ntaraM pradazya vizeSato'syAH kANDatrayasyA'ntaraM darzayitumAha-'imIseNaM 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puddhviie'-ityaadi| TIkArtha-gautama ne isameM prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se nIce kA jo caramAnta hai vaha kitanA dUra hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! asI uttara joyaNa sayasahassaM abAdhAe aMtare pannatte' he gautama ! ratnaprabhA pRthivI ke uparita caramAnta se nIce kA jo caramAnta hai vaha eka lAkha assI hajAra yojana dUra hai arthAt eka lAkha assI hajAra yojana kA bAhalya piNDa hai / isa prakAra se sAmAnya rUpa meM ratnaprabhA ke uparitana aura adhastana caramAntoM meM antara prakaTa kara aba vizeSa rUpa se isake 'imIse NaM te! rayaNappabhAe puDhavIe' tyA TIkArya-gautamasvAmIe A sUtra dvArA prabhune evuM pUchyuM che ke he bhagavad A ratnaprabhA pRthvInA uparitana caramAntathI nIceno je aramAnta che te keTale vizA cha ? yA prazna uttaramA prabhu gautamasvAmIne 49 che , 'goyamA ! asI uttara joyaNasayasahassaM abAdhAe aMtare paNNatte' he gautama !namA pRthvInA uparanA caramAnDathI nIcene je caramAnta che, te eka lAkha eMsI hajAra jananI vizALatAvALe che. arthAt eka lAkha eMsI hajArane te bAhalya piMDa che. A pramANe sAmAnya paNAthI ratnaprabhAnA uparitana ane astana caramAntonuM aMtara batAvI ne have vizeSa prakAra thI tenA traNa kAMDenuM aMtara pragaTa kare che. AmAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke jIvAbhigamasUtra Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 115 bhaMte' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte' etasyAH khalu 'rayaNappabhAe' ratnaprabhAyAH 'uvarillAo carimaMtAo' uparitanAt caramAntAt 'kharassa kaMDassa heThille carimaMte' kharasya kANDasyAdhastanazvaramAntaH 'esa NaM' etatkhalU 'kevaiyaM abAhAe aMtare pannatte' / kiyat abAdhayA antaraM--vyavadhAnaM prajJaptam ? iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'solasa joyaNasahassAI aMtare pannate' SoDazayojanasahasrANi antaraM prajJaptam- kathitam, kharakANDasya pratyeka mekaika sahasrayojana pramita tabhedarUpa ratnakANDAdi SoDazaprakArakAtmakatvAt / "imIse NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH "uvarillAo carimatAo' uparitanAt caramAntAt 'syaNassa kaMDassa' kharakANDaprabhedarUpasya ratnanAmaka prathamakANDasya yaH 'he Thille carimaMte' adhastano'dhaH tIna kANDoM kA antara prakaTa karate haiM-isameM gautama ne prabhuse aisA puuch| haiM-'imIse bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo kharassa kaMDassa heThille carimaMte esa NaM kevaiyaM abAdhAe aMtare pannatte' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se khara. kANDa kA adhastana caramAnta abAdhAse arthAt vibhAga pUrvaka pratyeka kA kitanA antara hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! solasajoyaNa sahassAiM aMtare pannatte' he gautama ! ratnaprabhA pRthivI ke Upara ke caramAnta se kharakANDa ke adhastana caramAnta taka solaha hajAra yojana kA antara hai kyoMki apane vibhAga rUpa pratyeka eka eka hajAra yojana ke ratnakANDa Adi solaha kANDa vAlA hai 'imIseNa bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se rayaNassa kaMDassa' ratnakANDa ke 'heThille 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimatAI , kharassa he Thille caribhaMte eeNaM kevaiyaM abAdhAe aMtare pannatte' bhagavan mA 2namA pRthvInA uparitana caramAntathI kharakAMDanA adhastana-nIcenA caramAnta sudhImAM vibhAgapUrvaka darekanuM keTaluM aMtara kaheluM che? A praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIna cha, 'goyamA ! solasa joyaNasahassAiM aMtare pannatte' he gautama ! 2namA pRthvInA 52nA 22mAntathI kharakAMDanA adhatanacaramAnta paryata soLa hajAra ejananuM aMtara kaheluM che. kemake te pitAnA vibhAga rUpe dareka eka eka hajAra yojananA ratnakAMDa vigere se vaanne| cha. 'imIse NaM bhaMte !rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimatAo sAvana mA 2tnAlA pRthvInA 52 yaramAntathI 'rayaNassa' kaMDarasa' jIvAbhigamasUtra Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jIvAbhigama pradeza varttI caramAntaH- caramaparyantaH 'esa NaM' etat khalu 'kevaiyaM abAhAe' kiyat abAdhayA kiyad yojanApramANaM antaram abAdhayA antaratva vyAdhAtarUpayA 'aMtare panate' prajJaptaM kathiyam ratnaprabhA pRthivyAH kharakANDasya vibhAgarUpaM ratnakANDanAmakaM yat prathamaM kANDaM tasya ya uparitana caramAntastadapekSayA etasya adhastanazvaramAnta etayorantaraM kiyad yojanApramANamabAdhayA kathitamiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'eka joyaNasahassaM abAdhAeM aMtare panate' ekaM yojanasahasramabAdhayA antaraM prajJaptam, kharakANDa vibhAga bhUtAnAM carimaMte' nIce ke caramAnta taka 'esa NaM kevaithaM abAhAe aMtare paNNatte' kitanA antara kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! ekkaM jopaNasahassaMabAhAe aMtare paNNatte' he gautama! ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se ratnakANDa ke nIce ke caramAnta taka eka hajAra yojana kA antara kahA gayA hai kyoMki kharakANDa ke vibhAga bhUta ratnakANDAdi solahoM kANDa pratyeka eka eka hajAra kA hotA hai / 'imI se Na bhaMte! raNappA puDhavIe uvarillAo carimaMtAo vairassa kaMDarasa uvarille carimaMte esaNaM kevaiyaM abAdhAeM aMtare paNNatte' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI kA jo uparitana caramAnta hai usase dvitIya vajrakANDa ke uparitana caramAnta taka kitanA antara kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! ekaM joyaNasahassaM abAdhAe aMtare paNNatte' he gautama! ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se ratnAMnA 'heThille carima'te' nIyenA thArabhAMta sudhI 'esaNaM kevaiyAM abAhAe aMtare paNNatte' DeTa ma Mtara vAmAM Ave che ? yA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIne he cheDe 'goyamA ! ekka joyaNasahassa abAhAe aMtare jaLanne' hai gautama ! ratnaprabhA pRthvInA uparanA caramAntathI ratnakAMDanI nIcenA caramAnta sudhImAM eka hajAra ceAjananuM aMtara kahevAmAM Avela che. kemake kharakAMDanA vibhAga rUpa ratnakAMDa vigere 16 sALe kAMDA ke je dareka eka eka hajAra caiAjananA hAya che. 'imIse NaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavIe uvarillAo carimaMtAo vairassa kaMDassa uvarille carite esaNaM kevaiyAM abAdhAeM aMtare pannatte' he bhagavan ! ratnayalA pRthvInA je uparitana caramAMta che. tenAthI bIjA vAkAMDanA uparitana caramAMta sudhI keTalu aMtara kahevAmAM Avela che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke 'goyamA ! evaM joyaNasahassa abAdhAe aMtare paNNatte' he gautama! ratnapralA pRthvInA jIvAbhigamasUtra Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 prati pRthivyAH uparyadhastanaca ramAntayorantaram 117 ratnakANDAdInAM SoDazAnAmapi pratyekamekasahastrayojanamamANatvAt / 'imI se NaM bhaMte' etasthAH khalu bhadanta ! ' rayaNappabhAe puDhavIe ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'uvarillAo carimaMtAo' uparitanAt caramAnvAt 'vairassa kaMDassa' vajrasya - vajranAmaka dvitIyakANDasya 'urille carimaMte' uparitana zvaramAntaH 'esa NaM' eva tkhalu 'kevaiyaM abAhAe' kiyad abAdhayA 'aMtare pannatte' antaraM vyavadhAnaM prajJa tam, ratnaprabhA pRthivyA ratnakANDasya prathamasya ya uparitana caramAntastadapekSayA etasyA eva pRthivyA dvitIyasya vajrakANDasya ya uparitano mAgaH etayoH kiyad antaramiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! ekkejoyaNasahasse abAhAe aMtare pannatte' ekaM yojanasahasramabAdhayA antaraM prajJaptamiti, ratnakANDAdhastanacaramAntasya vajrakANDoparitanacaramAntasya ca paraspara saMlagnatayA ubhayatrApi tulyapramANatvAditi / 'imI se NaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavIe' etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'uparillAo carimaMtAo' uparitanAt caramAntAt 'vairassa kaMDassa heThille carimaMte' vajrakANDasyAdhastana varamAntaH 'esa NaM' etatkhalu 'kevaiyaM abAhAe aMtare patte kiyat abAdhayA antaraM prajJaptam ratnakANDasyoparitanazcaramAnta vajrakANDasyAdhastanazcaramAntayorantarAle kiyad yojanApramANamantaraM vidyate iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama! 'do joyaNasahassAiM abAhAe aMtare pannatte' dve yojana sahasre abAdhayA antaraM prajJaptam ratnakANDasyoparitanacaramAntAt vajrakANDadvitIyavajrakANDa ke uparitana taka eka hajAra yojana kA antara kahA gayA hai / 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke 'uvarillAo carimaMtAo' uparitana caramAnta se 'vairassa kaMDassa heThille carimaMte' vajrakANDa kA jo adhastana caramAnta hai vahAM taka kitanA antara kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! do joyaNasahassAiM abAdhAe aMtare pannatte' he gautama! ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se vajrakANDa ke adhastana caramAnta uparanA caramAnta sudhImAM eka hajAra ceAjananuM aMtara kahevAmAM Avela che. 'imIse NaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavIe' he bhagavan yA ratnalA pRthvInA 'uvarillAo carimaMtAo' uparanA tharamAMta thI 'vairassa heTThille carimaMte, aMDA ke adhastana caramAnta che, tyA sudhImAM keTalu 'tara kahevAmAM Avela che. A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne he che 'goyamA ! do joyaNasahassAI abAdhAe aMtare pannatte' he gautama !ratnaprabhA pRthvInAM uparanA cararmAtathI vajrakAMDanA nIcenA cararmAta sudhImAM jIvAbhigamasUtra Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jIvAbhigamasUtre syAdhastanacaramAntayomadhye dvisahasrayojanasyAntaraM bhavati, pratyekakANDasyaikasahasrayojanapramANatvena dvayoH kANDayodvisahastrayojana sadbhAvAt / evaM pratikANDe dvau-dvau AlApako vaktavyau, kANDasyAdhastanacaramAnte cintyamAne pratyekasmin yojanasahasra vRddhiH karaNIyA, yAvadiktakANDasyAdhastanacaramAnte cintyamAne SoDazayojanasahasrANi abAdhayA'ntaraMprajJaptamiti svayameva sUtrakAro vakSyati, tadeva darzayati-'evaM jAva rihassa uvarille carimaMte pannarasajoyaNasahassAI' evaM yAvadriSTakA NDasyoparitane caramAnte ratnakANDasyoparitanAt caramAntAt ratnakANDasyoparitanAva taka do hajAra yojana kA antara kahA gayA hai| arthAt ratnakANDa ke uparitana caramAnta se vajra kANDa ke adhastana taka bIca meM do hajAra yojana kA antara hai| kyoMki pratyeka kANDa kA eka eka hajAra yojana kA pramANa hone se do kANDoM kA do hajAra yojana ho jAte haiM isa taraha hara eka kANDa meM do do AlApaka kaha lenA cAhiye jaba kANDa ke adhastana caramAnta kA vicAra ho to vahAM eka eka hajAra yojana kI vRddhi kara lenI cAhiye isa taraha antima jo solahavAM riSTakANDa hai usake adhastana caramAnta kA jaba vicAra AtA hai to vahAM solaha hajAra yojana kI vRddhi karane meM A jAtI hai, ataH jaba riSTakANDa kA adhastana caramAnta kA vicAra hotA hai to vahAM para solaha hajAra yojana kA antara A jAtA hai| isa bAta ko sUtrakAra svayaM spaSTa karate haiM-'eva jAva rihassa uvarille carimaMte pannarasa joyaNasahassAI' isI taraha ratnakANDa ke uparitana caramAnta se rissttvacamAM be hajAra yojanAnuM aMtara kahela che. kemake dareka kAMDa eka eka hajAra jana pramANa hovAthI be kAMDenuM aMtara be hajAra jananuM thaI jAya che. A rIte dareka kAMDenuM aMtara be hajAra ejananuM thaI jAya che. A rIte dareka kAMDamAM babbe AlApake kahevA joIe. jyAre kAMDanA adhastana caramAMtane vicAra karavAno hoya to tyAM eka eka hajAra rojananI vRddhi karI levI joie. A rIte chelle je seLa rijhakAMDa che, tenA adhastana caramAMtano jyAre vicAra karavAmAM Ave che. te tyAM soLa hajAra ejananI vRddhi karavAmAM Ave che. tethI jyAre riSThakAMDanA adhastana caramatane vicAra karavAmAM Ave tyAre tyAM soLa hajAra jananuM aMtara AvI jAya che. A vAta svayaM sAra 2508 42 che. 'evaM jAva riTussa uvarille carimaMte pannarasajoyaNa sahassAI' mA zata Resis R / yaramAMtathI 4iisnA 52 yarabhAta jIvAbhigamasUtra Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 119 caramAntAt paJcadazayojanasahasrANi antaraM bhavati, 'heThille carimaMte solasajoyaNa sahassAI' ratnakANDasyoparitanacaramAntAt riSTakANDasya yo'dhastanazvaramAntastayomadhye SoDazayojanasahasramantaraM bhavatIti / ayaM bhAvaH ratnaprabhAyAM trINi kharakANDa paGkabahulakANDApUkANDAni kathitAni tatra prathame kharakANDe SoDazAvAntarakANDAni ratna 1 vaz2a 2 vaiDUrya 3 lohitAkSa 4 masAragalla 5 haMsagarbha6 pulaka7 saugandhika 8 jyotIrasA 9 janA 10 anapulaka 11 rajata 12 jAta 13 rUpAGka 14 sphaTika 15 riSTa 16 ratnanAmakAni kathitAni, tatra ratnapa. mAyA: kharakANDasyoparitanacaramAntAt ratnakANDasyAdhastanacaramAnte vajrakANDakANDa kA uparitana caramAnta taka pandraha hajAra yojana kA antara hotA hai 'heTrille carimate solasa joyaNasahassAI' aura ratnakANDa ke uparitana caramAnta se riSTakANDa kA jo adhastana caramAnta hai vahAM taka solaha hajAra yojana kA antara ho jAtA hai| tAtparya yaha hairatnaprabhA pRthivI meM tIna kANDa haiM-(1) kharakANDa (2) paGkabahulakANDa aura (3) abbahulakANDa-jalakANDa pahile kharakANDa meM solaha avAntara kANDa haiM-inake nAma ye haiM-ratnakANDa 1, vajrakANDa 2, vaiDUryakANDa 3, lohitAkSakANDa 4, masAra-gallakANDa 5, haMsagarbhakANDa 6, pulakakANDa 7, saugandhikakANDa 8, jyotirasakANDa 9, aJjanakANDa 10, pulakakANDa 11, rajatakANDa 12, jAtarUpakANDa 13, aGka kANDa 14, sphaTikakANDa 15, aura solahavAM riSTakANDa 16 / inameM ratnaprabhA ke kharakANDa ke uparitana caramAnta se ratnakANDa ke adhastana caramAnta sudhI 542 12 yoganatuM mata2 thAya che. 'hedille carimate solasa joyaNasahassAI' bhane 2tna i3nA 52 // yamAtathI (2Ta unI 24 adhastana niiyn| caramAMta che, tyAM sudhImAM soLa hajAra jananuM aMtara thaI jAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke ratna prabhA pRthvImAM traNa kAMDe AvelA che. barakAMDa (1) paMkabahulakAMDa (2) ambahulakAMDa (3) pahelA kharakAMDamAM bIjA soLa avAMtara kaDe AvelA che. tenA nAme A nIce pramANe che ratnakAMDa (1) qoaxis (2) vaiDUya 4i3 (3) sAhitaasis (4) masARicaxis (5) iMsa gala is (6) yasi (7) saughiesis (8) yAtIrasais (e) Auntis (10) ya i3 (11) 2ai (12)3543 (23) Axis (14) 25Ti4 kAMDa (15) ane saLage riTakAMDa (16) AmAM ratanaprabhA pRthvInA kharakAMDanA uparitana arthAt uparanA caramAnathI ratnakAMDanA adhastana caramAntamAM ane jIvAbhigamasUtra Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jIvAbhigamasUtre syoparitanacaramAnte ca ekayojana sahasrasyAntaraM bhavati, ratnaprabhAyA uparitana caramAntAt dvitIyasya vajrakANDasyAdhastanacaramAnte yojanasahasradvayasyAntaraM bhavati, tato ratnaprabhAyA uparitana caramAntAt vaiDUrya nAmaka tRtIya kANDasyAdhastanacaramAnte triyojanasahasrAntaraM bhavati, evaM pratyekasmin kANDe adho'dha. zvaramAnte vartamAne ekaikasya yojanasahasrasya vRddhi kartavyA, tatazca tRtIyakANDasyA dhastane caramAnte ratnapabhAyA uparitanacaramAntAt yojanasahasratrayasyAntaraM caturthalohitAkSakANDasya adhastane caramAnte yojanasahasra catuSTayasyAntaraM bhavati evaM krameNa ekaikavRddhayA antime SoDaze riSTakANDe uparicaramAnte pazcadazayojanasahasrasyAdhastanacaramAnte ca SoDazayojanasahasrasyAntaraM bhavati / eSAM kharakANDa vibhAgarUpANAM ratnAdiriSTa paryantAnAM SoDazAnAmapi kANDAnAM pratyekasyaikaika aura vajra kANDa ke uparitana caramAnta meM eka hajAra yojana kA antara hai, ratnaprabhA ke uparitana caramAnta se dvitIya vajra kANDa ke adhastana caramAnta meM do hajAra yojana kA antara hai ratnaprabhA ke uparitana caramAnta se vaiDUrya nAmake tRtIya kANDa ke adhastana caramAnta meM tIna hajAra yojana kA antara hai isa taraha nIce nIce rahe hue pratyeka kANDa meM eka 2, hajAra yojana kI vRddhi karanI cAhiye tRtIyakANDa ke adha stana caramAnta meM ratnaprabhA ke uparitana caramAnta se tIna hajAra yojana kA antara hai| caturtha lohitAkSakANDa ke adhastana caramAnta meM cAra hajAra yojana kA antara hai isa krama se eka 2, kI vRddhi karate 2, antima riSTakANDa ke uparitana caramAnta meM pandraha hajAra yojana kA antara A jAtA hai aura isake adhastana caramAnta meM solaha hajAra kA antara A jAtA hai| kyoMki ina kharakANDa ke vibhAga rUpa ratnakANDa vAkAMDanA uparanA caramatamAM eka hajAra ejananuM aMtara che. ratnaprabhA pRthvInA uparitana nAma uparanA caramAMtathI vaiDUryanAmanA trIjA kAMDanA adhatana caramatamAM traNa hajAra yojanAnuM aMtara kahyuM che. A rIte nIce nIce rahelA dareka kAMDamAM eka eka hajAra ejananI vRddhI karavI joIe. trIjA kAMDanAM adhatana caramatamAM ratnaprabhAnA uparitana caramAMthI traNa hajAra ejananuM aMtara che. cothA lehitAkSakAMDanA adhastana caramatamAM cAra hajAra ejananuM aMtara che. A kamathI eka ekane vadhAratA vadhAratA chelA riSNakAMDanA uparanA nIcenA caramAMtamAM paMdara hajAra ejananuM aMtara AvI jAya che ane tenI nIcenA caramAMtamAM soLa hajAranuM aMtara AvI jAya che. kemake A kharakAMDanA vibhAga jIvAbhigamasUtra Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 121 sahasrayojanapramANatvAt / tadeva ratnaprabhAyAH pRthivyAH prathamasya kharakANDasya ratna kANDAdi riSTakANDAnta SoDaza vibhAgayutasya parasparamantaraM darzayitvA ratnaprabhA pRthivyA upa. ritanacaramAntAt tadIya dvitIya paGkabahulakANDasya antaraM darzayitumAha-'imIse NaM' ityAdi, 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAH khalu bhadanta | ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'uvarillAmo carimaMtAo' uparitanAt caramAntAt 'paMkabahulassa kaMDassa' paGkabahulanAmaka dvitIyakANDasya 'uvarille carimaMte' uparitane caramAnte 'esaNaM kevaiyaM abAhAe aMtare pannatte' etatkhalu kiyat abAdhayA antaraM prajJaptam ratnaprabhAyA uparitanazvaramAntaH evaM paGkabahulakANDasya uparitanazvaramAntaH etayomadhye kiyad yojanakamantaraM bhavatIti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, se riSTakANDa paryanta solahoM kANDoM meM pratyeka kANDa eka eka hajAra yojana kA hotA hai| isa prakAra ratnaprabhA prathivI kA jo kharakANDa hai jisake ratnakANDa Adi ke bheda se solaha avAntara bheda haiM unakA Apasa meM yaha antara prakaTa kiyA aba ratnaprabhA pRthivI kA jo dvitIya kANDa paGkabahulakANDa hai usakA antara prakaTa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai'imIse gaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo paMkabahullassa kaMDassa uvarille carimaMte esaNaM kevaie abAhAe aMtare patratte' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se paGkabahulakANDa kA jo uparitana caramAnta hai unameM kitanA antara hai? rUpa ratnakAMDathI riSTa kAMDa paryanta soLe kAMDamAM dareka kaDo eka eka hajAra yojanA cha. A rIte ratnaprabhA pRthvIne je barakAMDa che, ke jenA ratnakAMDa vigere bhedathI seLa avAntara bhede che. teonuM parasparamAM A aMtara pragaTa karIne have ratanaprabhA pRthvIne je "pakabahula" nAmane bIje kAMDa che, tenuM aMtara pragaTa kare che. A saMbaMdhamAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimatAo paMkabahulassa uvarille carimate esa NaM kevaie abAhAe aMtare pannatte' hai sAvan mA ratanaprabhA pRthvIne uparitana nAma uparanA caramAMtathI paMka bahulakAMDanI uparano je caramAMta che, temAM keTaluM aMtara kahyuM che? A beunI vacamAM keTaluM aMtara AveluM che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke jI0 16 jIvAbhigamasUtra Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jIvAbhigamasUtre 'goyamA' he gautama ! 'solasa joyaNa sahassAI abAhAe aMtare pannatte' SoDazayojanasahasrANi abAdhayA antaraM vyavadhAnaM prajJaptam / kharakANDasyAntimaM vibhAgakANDaM riSTa ratnakANDaM tasyAdhastanacaramAnta ratnapabhoparitana caramAntAt SoDazayojanasahasrAntareNa kathitaH riSTakANDA'dhastana caramAnta paGkabahuloparitana caramAntau parasparaM saMlagnau ata ubhayorapi tulyapramANa mevAntaraM bharatIti / 'heThille carimaMte ekkaM joyaNasayasahassaM' ratnapabhAyA uparitanAt caramAntAt paGkabahula. syAdhastanazvaramAntaH ekaM yojanazatasahasrama, ratnapabhoparicaramAntAt paGkabahula. kANDasyAdhastanacaramAnta ekayojanazatasahasramantaraM bhavatIti jJAtavyam / yato. 'goyamA! solasa joyaNasahassAiM abAhAe aMtare patte' he gautama! ina donoM ke bIca meM solaha hajAra kA antara hai| kharakANDa kA antima kANDa riSTa ratnakANDa hai isake adhastana caramAnta meM ratnaprabhA ke uparitana caramAnta se solaha hajAra yojana kA antara kahA gayA hai| kyoMki riSTa ratnakANDa kA adhastana caramAnta aura paGkabahula kA uparitana caramAnta ye donoM Apasa meM lage hue haiM-mile hue hai| isaliye donoM meM barAbara antara hai / 'heThille carimaMte ekkaM joyaNa sayasaha. saM' ratnaprabhA ke uparitana caramAnta se paGkabahula kA jo adhastana caramAnta hai vaha Traka lAkha yojana ke antara kA hai| arthAt ratnaprabhA ke uparitana caramAnta se paGkabahulakANDa kA adhastana caramAnta eka lAkha yojana ke antara vAlA hai| kyoMki ratnaprabhA pRthivI kA kharakANDa solaha hajAra 16000 yojana kA hai aura paGkabahulakANDa caurAsI 'goyamA ! solasa sahassAiM abAhAe aMtare pannatte' he gautama ! mA mananI vacamAM soLa hajAra jananuM aMtara AveluM che, kharakAMDane chele kAMDa rikTakAMDa che. tenA adhastana caramatamAM ratnaprabhA pRthvInA uparanA caramAMtathI soLa hajAra jananuM aMtara kahela che. kemake rijhakAMDanu adhastana caramAMta ane paMka bahulanuM uparitana caramAMta A beu parasparamAM lAgelA che. arthAt maLelA cha. tathA se 28bhA 1252 mata2 mAvabu cha, 'hedille carimaMte eka joyaNasayasahassaM' 2tnaprabhA pRthvInA 52yamAtathI 5 sesist je adhastana nIcenuM caramAMta che, e eka lAkha ejananA aMtaranuM che. arthata ratnaprabhAnA uparanA caramAMtathI paMka bahulakAMDanuM adhastana caramAMta eka lAkha ejananA aMtaravALuM che. kemake ratnaprabhA pRthvIne kharakAMDa 16000, jIvAbhigamasUtra Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 123 ratnaprabhA pRthivyAH kharakANDaM SoDazasahasrayojanaparimitam (1600) paGkabahula. kANDaM ca caturazItisahasra (84000 yojanaparimitamiti dvayormIlane bhavati-ekaM yojanazatasahasramiti / 'Avabahulassa uvarille carimaMte ekkaM joyaNasayasahassaM' etasyA eva ratnapabhAyAH abbahulasya tRtIyakANDasyoparitanazvaramAntaH ratnabhAyA uparitanacaramAntAt ekaM yojanazatasahasramantaraM bhavati, yataH paGkabahulakANDasyAdha. stana caramAntaH, abbahulakANDasyoparitanacaramAntazca, etau dvau caramAntau para. sparaM saMlagnau, ataeva dvau tulyapramANau vijJeyau / 'heThille carimaMte asIi uttaraM joyaNasayasahassaM' abbahulasyAdhastanacaramAntaH ratnaprabhAyA uparitanacaramAntAt azItyuttaraM yojanazatasahasram azItisahasra yojanottarameka lakSayojanamantaraM hajAra 84000 yojana kA hai, ina donoM ko milAne se eka lAkha yojana ho jAte haiN| 'Avabahulassa uvarille carimaMte ekkaM joyaNa saya sahassaM' isI ratnaprabhA ke abbahula tRtIya kANDa kA jo uparitana caramAnta hai vaha ratnaprabhA ke uparitana caramAnta se eka lAkha yojana ke antara meM haiN| isIliye abbahula tRtIya kANDa ke uparitana caramAnta se ratnaprabhA ke uparitana caramAnta taka eka lAkha yojana kA antara kahA gayA kyoMki paMkabahula kA nIce kA aura apabahula kA upara kA caramAnta paraspara saMlagna-mile hue haiM isaliye donoM tulya pramANa vAlA hai| 'he Thille carimaMte asIi uttaraM joyaNa sayasahassaM' abbahula kANDa kA jo adhastana caramAnta hai vaha ratnaprabhA ke uparitana caramAnta se eka lAkha assI hajAra yojana kA antara kahA gayA hai ratnaprabhA pRthivI seLa hajAra ejanano che. ane paMka bahulakAMDa 84000, coryAzI hajAra yonI che. mene bhejavAthI se 1 yAsana ya che. 'Ava bahulassa uvarille carimaMte eka joyaNasayasahassaM ' A 2tnamA pRthvInA akhUhalakAMDa ke je trIjo kAMDa che, tene je upara caramAMta che, te ratnaprabhA nA uparanA caramAMtathI eka lAkha yejananA aMtaramAM che tethI ja ambala nAmanA trIjA kAMDanA uparanA caramAMtathI ratnaprabhA pRthvInA uparanA caramAMta sudhI eka lAkha ejananuM aMtara kahevAmAM Avela che. kemake paMka bahulanI nIceno ane akhahalakAMDanI upara caramAMta anya maLelA hoya che. tethI tamanne samAna prabhAva cha. 'heDille carimate ! asIiuttaraM joyaNa sayasaharasaM' sasaxis 2 astana yaramAMta cha, ta ratnamA pRthvInA uparanA caramAMtathI eka lAkha eMsI hajAra jananA aMtaravALe kahela che. jIvAbhigamasUtra Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jIvAbhigamasUtre bhavati, paripUrNa ratnaprabhA pRthivyA etAvatmamANabAhalyavattvAt / ayaM bhAvaH-ratnaprabhA pRthivyAH paripUrNaH piMDa:-azItisahasra yojanottaraikazatasahasra (180000) parimito bhavati, atra ratnaprabhA pRthivyAM trINi kANDAni kharakANDaM-paGkabahulakANDam-abbahulakANDaM ceti, kANDatrayarUpA ratnaprabhA pRthivI bhavati, tatra prathamaM kharakANDam SoDazasahasrayojanaparimitam 16000 paGkabahula kANDam caturazItisahasrayojanaparimitam 84000' abbahulakANDaM caazItisahasrayojanaparimitam 80000, eSAM trayANAM mIlane-16000+ 84000+80000=180000, bhavati-azItisahasra yojanottaramekaM zatasahasraM ratnaprabhA pRthivyAH piNDa iti / etasyA eva ratnaprabhAyA uparitanacaramAntAt 'ghaNodahissa uvarille carimaMte asIi uttara joyaNasayasahassaM' ghanodadheruparitana kA piNDa eka lAkha assI hajAra yojana kA hai isIliye yahAM itanA antara prakaTa kiyA gayA hai| yahAM tAtparya aisA hai-ratnaprabhA pRthivI kA paripUrNa piNDabAhalya eka lAkha assI hajAra yojana kA hotA hai| isa ratnaprabhA pRthivI meM tIna kANDa haiM-eka kharakANDa 1 dUsarA paGkabahulakANDa 2 aura tIsarA abbahulakANDa hai 3 / arthAt ratnaprabhA pRthivI tIna kANDa rUpa hai| una tIna kANDoM meM pahalA kharakANDa hai vaha solaha hajAra 16000 yojana kA hai 1 / dUsarA paMkabahulakANDa caurAsI hajAra 84000 yojana kA hai 2 / aura tIsarA abbahula kANDa assI hajAra 80000 yojana kA hai / ina tInoM ko milAne para-1600+84000+80000=180000 eka lAkha assI hajAra ratnaprabhA pRthvIne pIMDa eka lAkha eMsI hajAra yojana che. tethI ahiyAM theTa mata2 pragaTa yu. che. A kathananuM tAtparya e che ke ratnaprabhA pRthvInuM paripUrNa piMDa bAhalya eka lAkha eMsI hajAra jananuM thAya che. A ratnaprabhA pRthvImAM traNa kAMThe AvelA che. temAM pahelo barakAMDa, 1, bIje paMka bahulakAMDa (2) ane trIjo abadula kAMDa che. (3) arthAt ratnaprabhA pRthvI traNa kAMDa rUpe che. e traNa kAMDemAM pahele je kharakAMDa che, te 16000 soLa hajAra janane kahyuM che (1) bIje paMkabahulakAMDa 84000 coryAzI hajAra janane che. (2) ane trIje je abbehula kAMDa che te 80000 eMsI hajAra yojanA na cha. (3) mA RNeyane bhagata 1600084000, yAziI M2 mane 80000 eMsI hajArane meLavatAM 180000 eka lAkha eMsI hajAranuM ratnaprabhA pRthvInuM bAhulya piMDa thaI jAya che. jIvAbhigamasUtra Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 125 zvaramAntaH, azItisahasrayojanottaraikayojanazatasahasramantaraM bhavati, abbahulakANDAdhastanacaramAntasya ghanodadhyuparitanacaramAntasya ca parasparaM saMlagnatayA ubhayatrApi tulyamamANatvAditi / 'he Thille carimaMte do joyaNasayasahassAI' ghanodadheradhastanacaramAnta:-ratnaprabhoparitanacaramAntAt dve yojanazatasahasre lakSa dvayayojanamantaraM bhavati / ghanodadheviMzatisahasrayojanapramANatvAt / ayaM bhAva:azItisahasrayojanottaraikazatasahastra (180000) yojanapramite ratnaprabhA pRthivI bAhalyaM ghanodadheviMzatisahasrayojanAnAM (20000) saMmelane bhavataH dve yojana. zatasahasra, ito ratnaprabhA pRthivyA uparitanacaramAntAt ghanodadheradhastana caramAntasya kA ratnaprabhA pRthivI kA bAhalya -piNDa ho jAtA hai| 'ghaNodahissa uvarille carimaMte asIi uttara joyaNasayasahassaM' ratnaprabhA ke uparitana caramAnta se ghanodadhi ke uparitana caramAnta bhI eka lAkha assI hajAra yojana kA antara vAlA hai kyoMki abbahulakANDa kA jo adhastana caramAnta hai vaha aura ghanodadhi kA jo uparitana caramAnta hai vaha Apasa meM mile hue hai isa kAraNa inameM Apasa meM antara AtA nahIM hai| 'heThille carimaMte do joyaNasayasahassaM ghanodadhi valaya kA jo adhastana caramAnta ratnaprabhA ke uparitana caramAnta ina donoM meM do lAkha yojana kA antara hai kyoMki ghanodadhi kA pramANa bIsa hajAra yojana kA hotA hai| tAtparya yaha hai ki-ratnaprabhA prathivI ke eka lAkha assI hajAra yojana ke bAhalya me ghanodadhi bAhalya ke bIsa hajAra yojana milAne se do lAkha yojana ho jAte hai isaliye ratnaprabhA ke uparitana caramAnta se ghanodadhi kA adhastana caramAnta do 'ghaNodahissa uvarille carimaMte asIi uttara joyaNasayasahassaM' ratnamAnI uparanuM caramAMta paNa eka lAkha eMsI hajAra ejananA aMtaravALuM che. kemake akhUhalakAMDanI nIceno je caramAMta che te ane ghanodadhinI uparane je caramAnta che. te anya maLelA che. te kAraNathI tenAmAM aMtara AvatuM nathI. 'hedille carimaMte do joyaNasayasahassaM' dhanAdhi pasayana astana nIcene caramAMta, ane ratnaprabhA pRthvInI uparanA caramAnta A bannemAM be lAkha jananuM aMtara che. kahevAnuM tAtparya e che ke ratnaprabhA pRthvIne eka lAkha eMsI hajAra ejananA bAhalyamAM ghodadhinA bAhathanA vIsa hajAra jana meLavatAM be lAkha yojana thaI jAya che. tethI ratnaprabhA pRthvInA uparanA aramAntathI jIvAbhigamasUtra Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre dvi zatasahastra (dvilakSa) yojanamantaraM kathitamiti / ghanodadhe halyaM sarva pRthivISu viMzatisahasrayojanapramitameva bhavatIti bodhyam / 'imI se NaM bhaMte ! rayaNa. ppabhAe puDhavIe' etasyA khalu ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'uvarillAo carimaMtAo' uparitanAccaramAntAt 'ghaNavAyassa uvarille carimaMte do joyaNa sahassAI' dhanavAtasyoparitane caramAnte dve yojanazatasahasramantaraM kathitam ghanodadhyadhastana caramAnta ghanavAtoparitanacaramAntayoH paraspara saMlagnatayA ubhayatrApi tulyapramANasya sadbhAvAt 'heThille carimate asaMkhejjAi joyaNasayasahassAI etasyaiva dhanavAtasyAdharatana zvaramAntaH asaMkhyeyAni yojanazatasahasrANi antaraM bhavatIti jJAtavyam / 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'uvarillAo carimaMtAo' uparitanAccaramAntAt taNuvAyassa, tanuvAtasya, 'uvarille carimaMte' uparitanazvaramAntaH 'asaMkhejjAI lAkha yojana kA kahA gayA hai / sAtoM pRthiviyoM ke ghanodadhi kA bAha. lya pramANa bIsa bIsa hajAra yojana kA hotA hai, aisA jAnanA caahiye| 'imIseNaM rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo ghaNavAyassa uvarille carimaMte do joyaNasayasahassAI' ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se ghanavAta ke uparitana caramAnta taka kA antara do lAkha yojana kA hai kyoMki ghanodadhi kA adhastana caramAnta aura ghanavAta kA uparitana caramAnta ye dono Apasa meM mile hue haiM ataH inameM koI antara nahIM hai| heThille carimaMte asaMkhenjAiM joyaNasayasahassAI tathA ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se ghanavAta valaya kA jo adhastana caramAnta hai vahAM taka asaMkhyAta lAkha yojanoM kA antara hai| 'imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAotaNuvAyassa uvarille carimaMte ghane dadhinI nIcenuM caramAMta be lAkha jananuM kahela che. sAte pRthvInA ghanedadhinuM bAhalya pramANa vIsa hajAra jananuM ja thAya che. tema samajavuM. 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimatAo ghaNayAyasa uvarille carimaMte do joyaNasayasahassAI' 2tnamA pRthvInA 52nA caramAtathI ghanavAtanA caramAMta sudhInuM aMtara be lAkha jananuM che. kemake ghanodadhinI nIcenuM caramAMta ane ghanavAtanuM uparanuM caramAMta e beu paraparamAM maLelA che. tethI temAM kaMI paNa aMtara hetuM nathI. 'heTille carimaMte! asaMkhejjAI joyaNasayasahassAI' tathA mA 2tnamA pRthvInA uparanA caramAMtathI ghanavAtanuM je nIcenuM caramAM che, tyAM sudhI asaMkhyAta lAkha yojana tara , 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo jIvAbhigamasUtra Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 127 joyaNasayasahassAI abAhAe aMtare pannatte' asaMkhyeyAni yojanazatasahasrANi abAdhayA antaraM prajJaptam 'heThille vi asaMkhejjAI joyaNasayasahassAI' tanuvAtasyAdhastana varamAnto'pi asaMkhyeyAni yojanazatasahasrANi antara prajJaptamiti 'evaM ovAsaMtare vi' evamavakAzAntaramapi ratnaprabhAyAH pRthivyA uparitanAccaramA. ntAt avakAzAntarasyoparitanazcaramAntaH, etad asaMkhyeyayojanazatasahasamantaraM bhavatIti // prathamaratnaprabhA pRthivI viSayakamantara pratipAdya samprati dvitIya zarkarAprabhAdi pRthivI viSayamantaraM darzayitumAha-'doccAe gaM' ityAdi, 'doccAeNa bhaMte' asaMkhejjAI joyaNasayasahassAI' abAdhAe aMtare pannatte' isa ratna prabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se tanuvAtavalaya kA jo uparitana caramAnta hai vahAM taka asaMkhyAta lAkha yojanoM kA antara hai 'heThille vi asaMkhejjAI joyaNasayasahassAI' isI taraha se tanavAta kA jo adhastana caramAnta hai vahAM taka bhI ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se asaMkhyAta lAkha yojanoM kA antara hai| 'evaM ovAsaMtare vi' isI taraha se ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se ratnaprabhA pRthivI sambandhI avakAzAntara kA jo uparitana caramAnta hai vahAM taka asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai tathA avakAzAntara kA jo adhastana caramAnta hai vahAM taka bhI asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai| isa taraha prathama nAraka pRthivI ke ghanodadhi AdikoM kA antara prakaTa karake aba dvitIya zarkarAprabhA pRthivI kA antara sUtrakAra prakaTa taNuvAyassa uvarille carimate asakhejjAI joyaNasayasahassAI abAdhAe aMtare pannatte' / 2tnaprabhA pRthvInA ya2mAntathI tanuvAtasayana 2052nu yaramAta cha, tyo sudhA madhyAta sAma yo nanu ata2 cha. 'heDille vi asaMkhejjAI joyaNasayasahassAI' se prabhArI tanuvAta saya 2 aratana naayn| ya2mAnta che. tyAM sudhI paNa ratnaprabhA pRthvInA uparanA caramAMtathI asaMkhyAta lAkha yojanAnu mata2 che. 'evaM ovAsatare vi' me pramANe 2tnamA pRthvInA uparanA caramAntathI ratnaprabhA saMbaMdhI avakAzAntaranuM je uparanuM caramAMta che. tyAM sudhImAM asaMkhyAta lAkha janenuM aMtara che. tathA avakAzAntaranuM je nIcenuM caramAMta che, tyAM sudhI paNa asaMkhyAta lAkha ejananuM aMtara che. A rIte pahelI nAraka pRthvInA ghane dadhi vigerenuM aMtara batAvIne have bIjI zarkaraprabhA pRthvInuM aMtara sUtrakAra pragaTa kare che. AmAM gautama jIvAbhigamasUtra Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jIvAbhigamasUtre dvitIyasyAH zarkarAprabhAyAH khalu bhadanta ! 'puDhavIe' pRthivyAH 'uvarillAo carima. tAo' uparitanAt caramAntAta 'heThille carimaMte' adhastanazvaramAntaH 'esa Na' etat khalu 'kevaiyaM abAhAe aMtare pannatte' kiyata abAdhayA antaraM prajJaptamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'battImuttara joyaNa sayasahassaM' dvAtriMzaduttara-dvAtriMzatsahasrAdhikaM yojanazatasahasra-yojanalakSam 132000 'abAhAe atare pannatta' abAdhayA antaraM prajJaptama-kathitama / zarkarA. mamA pRthivI dvAtriMzat sahasrottaraikalakSayojanaparimitA svapiNDarUpeNA'stIti bhAvaH / 'sakkarappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo' zarkarAprabhAyAH pRthivyA uparitanAccaramAntAt 'dhaNodahissa heThille carimaMte' dhanodadheradhastanazcaramAntaH 'bAvaNNuttara' dvipaJcAzata sahasrottaram, 'joyaNasayasahassaM' yojanazatasahasram karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-doccAraNa bhate ! puDhavIe uvarillAo carimaMtAo heThille carimaMte esaNa kevaiyaM aMtare paNNatte' he bhadanta ! zarkarAprabhA nAma kI jo dvitIya pRthivI hai-usake uparitana caramAnta se usake adhastana caramAnta taka kitanA antara hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! battIsuttara joyaNasayasahassaM' he gautama ! dvitIya zarkarAprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se usakA adhastana caramAnta eka lAkha battIsa hajAra yojana kA hai kyoMki zarkarAprabhA pRthivI eka lAkha battIsa hajAra yojana ke piNDa vAlI hai 'sakkarappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! zarkarAprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se ghanodadhi ke nIce ke caramAnta taka kitanA antara hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'sakkarappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo svAmI prabhune se pUche che hai 'doccAeNaM bhaMte ! puDhavIe uvarillAo carimaM - tAo hedille carimate ! esa gaM kevaie abAdhAe aMtare paNNate' bhagavan zarkarA prabhA nAmanI je bIjI pRthvI che, tenA uparanA caramAMta sudhI keTaluM mAta2 4thucha 1 mA prazna uttaramA prabhu 43 cha , 'goyamA ! battIsuttara joyaNasayasahassa' he gautama ! mI zarAmA pRthvInA 652n| yamAtathA tenI nIcenuM aramAna eka lAkha batrIsa hajAra jananuM che. kemake zarkarAprmaa pRthvI me atm matrIsa 2 yojanA pANI che. 'sakarappabhAe puDhavIe' 3 san 2425mA pRthvIna pn| yaramAMtathI dhanAdhinI nIcenA caramAMta sudhI keTaluM aMtara kahyuM che? gautamasvAmInA A praznanA uttaramA prabhu 43 cha 'sakkarappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo jIvAbhigamasUtra Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 129 'abAhAe' abAdhayA antara prajJaptam ghanodadheviMzatisahasra yojanapramANatvAt / 'ghaNavAyassa asaMkhejjAI joyaNasayasahassAI panate' zarkarAprabhoparitanAt caramAntAt ghanavAtasyAdhastana zcamAntaH asaMkhyeyayojanazatasahasramantaraM prjnyptm| 'evaM jAva uvAsaMtarassa vi' evaM yathA-ghanavAtasyAsaMkhyeyayojanazatasahasramantara tathaiva zarkarAprabhAyA uparitanAzcaramAntAt tanuvAtasthAvakAzAntarasya cAdhastana varamAnto'saMkhyeyayojanazatasahasramantara bhavatIti jJAtavyam / kiyatpRthivI paryantamityAha-'jAva' ityAdi / 'jAva ahe sattamAe' yAvadadhaH saptamyAMH adhaH saptamI pRthivyAH antrpkrnnpryntmityrthH| nanu etatsarva zarkarAprabhA ghaNodahissa heThille carimaMte bAvaNNuttaraM joyaNasayasahassaM he gautama ! zakarAprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se ghanodadhi kA jo adhastana caramAnta hai vaha eka lAkha bAvana hajAra yojana ke antara se hai-arthAt vahAM se yahAM taka eka lAkha bAvana hajAra yojana kA antara hai kyoMki ghanodadhi kA pramANa bIsa hajAra yojana kA hotA hai 'ghaNavAyassa asaMkhejjAiM joyaNasayasahassAI tathA-ratnaprabhA ke uparitana caramAnta taka asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai 'evaM jAva uvA. saMtarassa vi' isI taraha se zarkarAprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se lekara tanuvAta valaya ke adhastana caramAnta taka aura ava. kAzAntara ke adhastana caramAnta taka asaMkhyAta lAkha yojana kA antaH rAla kahanA cAhiye kitanI pRthivI taka kahanA cAhiye ? isa para kahate haiM-'jAva ahe sattamAe' jisa prakAra zarkarAprabhA ke viSaya meM antara ghaNAdahissa heTThille carimate bAvaNNuttaraM joyaNasayasahassa' he gautama ! zarkarAmabhA pRthvInA uparanA caramAMtathI ghanodadhi pRthvIne je nIceno caramAMta che, te eka lAkha bAvana hajAra jananI aMtare che arthAt tyAMthI ahiMyA sudhImAM eka lAkha bAvana hajAra jananuM aMtara che. kemake ghanodadhinuM prabhA pIsa 20 7 // 2 yonanu che. 'ghaNavAyassa asaMkhejjAI joyaNasayasahassAI' tathA 2tnapramAnA 52 // yamAnta sudhImA sabhyAta ani 24 mata2 che. 'eva jAva uvAsatarassa vi' se prabhArI zarApramA pRthvInA uparanA caramAnsathI laIne tanuvAtavalayanA nIcenA caramAnta sudhI ane avakAzAntaranI nIcenA caramata sudhI asaMkhyAta lAkha jananuM aMtarAla kahevuM joIe keTalI pRthvI sudhI te kahevuM joIe te bAbatamAM kahe che ke 'jAva ahe sattamAe' 2 pramANe zaIrAlA pRthvInA samayamA matiranu 5426 jI0 17 jIvAbhigamasUtrA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jIvAbhigamasUtre pRthivI viSayakAntaramakaraNavadeva jJAtavyam kiJcidanyathA vA ? tatrAha - 'navara" ityAdi, 'navara' jIse jaM bAhallaM teNa vaNodahI saMbaMdheyacvo buddhIe' navaraM yasyAH pRthivyAH yad bAhalyaM kathitaM tena bAhalyena ghanodadhiH saMbandhayitavyo buddhayA / yasyAH pRthivyA yAvatparimitaM bhavati tena bAhalyena saha ghanodadhi bAhalya sya sambandhaH svabuddhayA karttavyaH, yathA - yasyAH pRthivyA yad bAhalyaM bhavati tasmin bAlye ghanodadhi bAhalyaM sarva pRthivIgata ghanodadhi bAhalyasya viMzatisahakhayojana parimitatvena sarva pRthivI bAhalya ghanodadhervizatisahasrayojanakaM bAhalyai prakSepaNIyamiti bhAvaH / tadeva sUtrakAraH svayaM pradarzati- 'sakkarappabhAe' prakaraNa kahA hai usI prakAra - bAlukAprabhA se lekara adhaH saptamI pRthivI paryanta kA bhI yathokta krama se antara jAnanA cAhiye isa para prazna hotA hai ki kyA zarkarAprabhA ke jaisA hI antara kahanA cAhiye athavA kucha antara se ? isa para kahate hai- 'navaraM jIsejaM bAhallaM teNa ghaNodahI saMbaMdheyavo buddhIe' yahAM antara yaha hai ki jisa pRthivI kA jitanA bAhalya moTApana kahA gayA hai usameM ghanodadhi kA bAhalya moTApana apanI buddhi se milA denA cAhiye arthAt jisa pRthivI kA jitanA pramANa kA bAhalya hotA hai usameM ghanodadhi kA bAhalya jo saba pRthiviyoM ke ghanodadhi kA pramANa bIsa hajAra yojana kA hotA hai vaha bIsa hajAra yojana milA denA caahiye| kisa pRthivI kA ghanodadhi sahita kitanA kitanA pramANa hai ? isa bAta ko sUtrakAra kahate haiM - 'sakkarappabhAe' ityAdi / kahyu che, eja pramANe vAlukAprabhA pRthvIthI laine adhaHsaptamI pRthvI panta nuM aMtara paNa pUCkta krama pramANe samajavu. A saMbaMdhamAM prazna e upasthita thAya che ke zu' zarkarAprabhA pRthvInA aMtara pramANenuM ja atara hevAnu che ? 44 22 he ? yA saMbaMdhAM sUtraara he che 'navara' jIse jaM bAhalla' teNa ghaNodahI saMbaMdheyavvo buddhIe' yA saMdhamAM gaMtara zra e che ke je pRthvInuM jeTaluM khAtulya meTApaNa' kahela che, temAM ghane dadhinu' khAhatya mATApaNuM pAtapeAtAnI buddhIthI meLavI levu joIe. arthAt je pRthvInu jeTalA pramANenuM mAhatya thAya che, temAM ghaneAdhinuM mAhatya ke je badhI pRthvIceAnA ghanAdadhinuM pramANa vIsa hajAra caiAjananuM thAya che. te vIsa hajAra meLavI devu joie. kai pRthvInu' ghaneAdhi sahita keTaluM keTaluM pramANa che ? me saMbaMdhamAM sUtrAra svayaM u cheDe 'sakkara pabhAe' tyiAhi jIvAbhigamasUtra Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 131 ityAdi / 'sakkarappamAe aNusAreNa ghaNodahI sahitANaM imaM pamANaM' zarkarAprabhAyA pRthivyA anusAreNa ghanodadhi sahitAnAmidaM pramANamantarasya jJAtavyam / tadevAha sUtrakAra:-'bAluyappabhAe' ityAdi / 'bAluyappabhAe aDayAlIsutaraM joyaNasaya. sahassa' bAlukAprabhAyAH pRthivyA ghanodadhi sahitAyA aSTa catvAriMzatsahasrottaraM yojanazatasahasram upastinAdhastana caramAntayormadhye'ntaram tathAhi-bAlukAprabhAyAM bAhalyam-aSTAviMzati sahasrottaraM yojanazatasahasram tasmin ghanodadheviMzatisahasrayojanAnAM prakSepaNe bhavati ghanodadhi sahitAyA bAlukAprabhAyA bAhalyamaSTacatvAriMzatsahasrayojanottaraM yojanazatasahasravAlukAmabhAyA uparitanAccaramAntAd ghanodadheradhastana caramAntasyAntara pramANamiti 3 anayaiva rItyA-'paMkappa 'sakkarappabhAe aNusAreNaM' jisa prakAra zarkarAprabhA pRthivI meM kahA hai, usake anusAra 'ghaNodahi sahiyANaM' ghanodadhi ke sahita bAlukAprabhA se lekara adhaH saptamI taka kI pRthiviyoM kA 'imaM pamANaM' yaha antara pramANa hai-una bAlukAprabhAdi pRthiviyoM kA antara pramANa yahAM sUtrakAra svayaM prakaTa karate haiM-'bAluyappabhAe' ityAdi / 'bAlaya ppabhAe aDayAlIsuttaraM joyaNasayasahassaM' ghanodadhi ke bAhalya sahita tIsarI bAlukA prabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se ghano dadhi ke adhastana caramAnta kA antara eka lAkha ar3atAlIsa hajAra yojana kA hai, jaise bAlukAprabhA kA bAhalya eka lAkha aThAIsa hajAra yojana kA hai usameM ghanodadhi ke bAhalya ke bIsa hajAra yojana milAne se ghanodadhi sahita bAlukA prabhA kA eka lAkha aGatAlIsa hajAra yojana kA bAlukAprabhA ke uparitana caramAnta se ghanodadhi ke adhastana caramAnta 'sakkarappabhAe aNusAreNa' 2 pramANe pramA pRthvImA apAmA bhAva cha, ta pramANe 'ghaNodahi sahiyANa' ghodhinI sAthe pApramA pRthvIthI 42 madhAsasabhI sudhinI pRthvIyAnA 'imaM pamANaM' atanu bhA pramANa che. te vAlukAprabhA vigere pRthvInuM aMtara ahiyAM sUtrakAra svayaM pragaTa 42di 4 cha , 'vAluyappabhAe aDayAlIsuttaraM joyaNasayasahassaM' dhanAdhi nA bAhaya sahita trIjI vAlukAprabhA pRthvInI uparanA caramAMtathI ghane dadhinI nIcenA caramAntanuM aMtara eka lAkha aThayAvIsa hajAra ejananuM che temAM ghane dadhinA bAhadayanA vIsa hajAra jana meLavavAthI ghane dadhi sahita vAlukA prabhA pRthvInuM eka lAkha aDatAlIsa hajAra yojanAnuM aMtara vAlukAprabhAnI uparanA caramAMtathI ghane dadhinI nIcenA caramatanuM thaI jAya che. 3, jIvAbhigamasUtra Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jIvAbhigamasUtre " , bhAra puDhavIe cattAlIsuttaraM joyaNasayasahasse' caturthyAH paGkamamAyAH pRthivyA ghanodadhi sahitAyA uparitanAccaramAntAt ghanoda dheradhastana varamAntaH etaccatvAriMzatsahasrayojanottara' yojanazatasahasramantaraM tatra paGkaprabhAyA bAhalyaM viMzatisahasrayojanottarazatasahasrayojanapramitam tasmin ghanodadheviMzatisahasrayojana bAlyaM prakSipyate, tenAyAti ghanodadhi sahitAyAH paGkaprabhA pRthivyA uparitanAccaramAntAt ghanodagheradhastanacaramAntaparimANaM catvAriMzatsahasrayojanAntara yojanazatasahasramiti 4 / 'dhUmappabhAe puDhavIe advatImuttara joyaNasayasahassaM / dhUmapramAyAH pRthivyA ghanodadhi sahitAyA uparitanAccaramAntAt ghanodadheradhastanacaramAntaH etat aSTatriMzatsahasrayojanottara yojanazatasahasramantaraM tatra dhUmakA antara hojAtA hai 3 / isI rIti ke 'paMkappabhAe puDhavIe cattAlI suttaraM joyaNasaya sahassaM paMkaprabhApRthivI kA ghanodadhi sahita kA ina donoM ke bIca meM eka lAkha cAlIsa hajAra yojana kA antara hai, jaise paMkaprabhA pRthivI kA bAhalya ekalAkha bIsa hajAra yojana kA hai usameM ghanoddhi kA bIsa hajAra yojana milAne se paMkaprabhA ke uparitana caramAnta se ghanodadhi ke adhastana caramAnta taka kA eka lAkha cAlIsa hajAra yojana kA antara ho jAtA hai 4 / 'dhUmadhpabhAe puDhavIe aTTatIsuttaraM joyaNa saghasahassaM' ghanodadhi sahita dhUmaprabhA pRthivI kA antara pramANa aDatIsa hajAra yojana adhika eka lAkha yojana kA hai jaise dhUmaprabhA pRthivI kA bAhalya aThAraha hajAra yojana adhika eka lAkha yojana kA hai usameM ghanoddhi ke bIsa hajAra yojana milAne se dhUmaprabhApRthivI ke uparitana caramAnta se ghanoddhi ke adhastana caramAnta kA ye pramANe 'paMkalpabhAe puDhavIe cattAlIsuttaraM joyaNasayasahassaM' 54 prabhA pRthvInA ghanAdaddhi sahitanA A bannenI vacamAM eka lAkha cALIsa hajAra ceAjananuM aMtara che. jemake pakaprabhA pRthvInu' mAhatya eka lAkha vIsa hajAra ceAjananuM che. temAM dhaneAdhinA vIsa hajAra ceAjana meLavavAthI pakaprabhA nI uparanA eka lAkha cALIsa hajAra ceAjananuM aMtara thaI jAya che. (4) 'dhUma pabhA puDhavIe aTThatIsuttaraM joyaNasayasahassaM' dhano'dhi sahita ghuumprabhA pRthvInA aMtaranuM' pramANu ADatrIsa hajAra ceAjana adhika eka lAkha ceAjananu che. temAM ghaneAdhinA vIsahajAra ceAjana meLavavAthI dhUmaprabhA pRthvInA uparanA caramAntathI ghaneAdhinI nIcenA caramAMtanu aMtara ADatrIsa hajAra ceAjana adhika eka lAkha ceAjananu' thaI jAya che, / 5 / jIvAbhigamasUtra Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 133 prabhAyAH pRthivyA bAhalyam aSTAdazasahasrayojanottarazatasahasrayojana parimitam, tasmin ghanodaghe viMzatisahasrayojanabAhalyaM makSipyate tenAyAti yathokta ghanodadhi sahitAyA dhUmaprabhA - pRthivyA uparitanAccaramAntAt ghanodadheradhastana caramAntasya antarapramANamiti 5 / 'tamAe puDhavIe chattIsuttaraM joyaNasaya sahassaM tamaH prabhAyAH pRthivyA ghanodadhi sahitAyA uparitanAccaramAntAt ghanodagheradhastana zraramAntaH, etat triMzatsahasrayojanottara yojanazatasahasramantaraM / tatra tamaH prabhAyAH pRthivyA bAhalyam - SoDaza sahasrayojanottarazatasahasrayojanaparimitam tasmin ghanodadhervizati sahasrayojanabAhalyaM prakSipyate tenAyAti yathoktaM ghanodadhi sahitAyA stamaHprabhA pRthivyA uparitanacaramAntAt ghanodadheradhastanacaramAntasyAntarapramANamiti 6 / 'ahe sattamA puDhavIe aTThAvIsuttara joyaNasayasa harasaM' adhaH saptamyA stamastamaH prabhAyAH pRthivyAH ghanodadhi sahitAyA uparitanAccaramAntAt ghanodagheradhastanazcaramAntaH etat aSTAviMzati sahasrayojanottara yojanazatasahasramantaram / tatra tamastamaHprabhA pRthivyA bAhalyam aSTasahasrayojanoantara aDatIsa hajAra yojana adhika eka lAkha yojana kA ho jAtA hai | 5| 'tamA puDhavIe chattIsuttaraM joyaNasayasahassaM' ghanoddhi sahita tamaHprabhA pRthivI kA paraspara chattIsa hajAra adhika eka lAkha yojana kA antara hai, jaise tamaH prabhA pRthivI kA bAhalya solaha hajAra yojana adhika eka lAkha yojana kA hai usameM ghanodadhi ke bIsa hajAra yojana milAne se tamaHprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se ghanodadhi ke adhastana caramAnta kA chattIsa hajAra adhika eka lAkha yojana kA antara hotA hai 6 'ahe sattamAe puDhavIe aTThAvIsuttaraM joyaNa saya sahasaM' ghanodadhi sahita adhaHsaptamI pRthivI kA paraspara antara aThAIsa hajAra yojana adhika eka lAkha yojana kA hai, jaise adhaH saptamI pRthivI 'tamAe puDhavIe chattIsuttaraM joyaNasayasahassaM' dhanadRdhi sahita tamaH alA pRthvInu' aMtara paraspara chatrIsa hajAra adhika eka lAkha yeAjananuM che, jemake tama; prabhA pRthvInu bAhulya seALa hajAra yeAjana adhika eka lAkha ceAjananuM che, temAM ghaneAdidhanA vIsahajAra ceAjana meLavavAthI tamaH prabhA pRthvInA uparanA caramAntathI ghaneAdadhinI nIcenA caramAntanu' atara chatrIsa hajAra adhika eka sAtha yonnatu thAya che| hA ' ahe sattamAe puDhavIe aTThAvIsuttaraM joyaNasaya sahassa' dhanAdhi sahita adhaH sasabhI pRthvI paraspara aMtara yAvIsa hunnara ceAjana adhika eka lAkha ceAjananu' che. jemake adhaH saptamI pRthvInuM' aMtara ATha hajAra ceAjana adhika eka lAkha ceAjananuM che, temAM ghaneAdhinA vIsahajAra ceAjana jIvAbhigamasUtra Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jIvAbhigamasUtre tarazata sahasrayojana parimitam tasmin ghanodadhervizati sahasrayojana bAhalyaM prakSipyate, tenAyAti yathoktaM ghanodadhi sahitAyA stamastamaH prabhA pRthivyA uparitanAccaramAntAt ghanoda dheradhastanacaramAntasyAntaramamANamiti 7 / kitparyantamidamantaraprakaraNaM vAcyam ? tatrAha - ' jAva' iti, 'jAva' yAvat, atra yAvatpadena tRtIya bAlukAmamA pRthivIta ArabhyAdhaH saptamI paryanta pRthivInAM ghanavAta-tanuvAtAvakAzAntarasUtrANi saMgrAhyANi tAni ca uparitanAdhastanacaramAntAnAmantarANi asaMkhyeyazatasahasrayojanatvena vyAkhyeyAni eSu adhastana pRthicyA avakAzAntarasyAdhastana caramAntasUtraM sUtrakAraH svayameva pradarzayati- 'ahe sattamAe NaM bhaMte' ityAdi, 'ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe' adhaH saptamyAH khalu kA ATha hajAra yojanA adhika eka lAkha yojana kA hai usameM ghanodadhi ke bIsa hajAra milAne se adhastana pRthivI ke uparitana caramAnta se ghanodadhi ke adhastana caramAnta kA antara aTThAIsa hajAra yojana adhika eka lAkha yojana kA ho jAtA hai 7| yaha antara prakaraNa kahAM taka kahanA cAhiye ? isa para kahate haiM'jAva' iti 'jAva' yAvat yahAM yAvatpada se tIsarI bAlukAprabhA pRthivI se lekara adhaH saptamI taka kI pRthiviyoM ke ghanavAta tanuvAta aura ava kAzAntara ke sUtroM kA saMgraha karanA caahiye| una sUtroM kA 'uparitana adhastana caramAntoM kA antara asaMkhyAta zatasahasra yojanoM kA hotA hai' aisA vyAkhyAna karanA caahiye| inameM adhaH saptamI pRthivI gata avakAzAntara ke adhastana caramAnta kA antara sUtra sUtrakAra svayaM dikhalAte haiM - 'ahe sattamAe NaM bhaMte' ityAdi / gautamane prabhu se aisA meLavavAthI nIcenI pRthvInA uparanA caramAntathI ghaneAdhinA adhastana caramAntanuM aMtara aThayAvIsa hajAra ceAjana adhika eka lAkha yeAjananu thai jAya che. (1) A aMtara sabaMdhI prakaraNa kayAM sudhI kahevuM joIe ? te sabaMdhamAM sUtra42 'jAva' tyAhi sUtra dvArA uhe che. 'jAva' yAvat aDiyA yAvatpathI trIjI vAlukAprabhA pRthvIthI laIne adhaHsaptamI pRthvIyeAnA ghanavAta, tanuvAta ane avakAzAntara saMbadhI sUtreAnA saMgraha karavA joIe, te sUtreAnA uparitana, adhastana caramAntanu' aMtara asaMkhyAta zatasahasra ceAjaneAnu thAya che. e pramANe vyAkhyAna samajI levu' temAM adhaHsaptamImAM Avela avakAzAntara nA adhastana tharamAMtanu tara sUtra sUtrAra svayaM satAve che. 'ahe sattamAe NaM bhaMte !' tyAhi gautamasvAbhIya alune me pUchayuM che 'ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe' jIvAbhigamasUtra Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 135 bhadanta ! pRthivyAH 'uvarillAo carimaMtAo uparitanAt caramAntAt 'ovA. saMtarassa' avakAzAntarasya heThille carimaMte' adhastanazvaramAnta 'kevaiyaM abAhAe aMtare pannatte' kiyatyayA abAdhayA antaraM prajJaptamiti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'asaMkhejjAiM joyaNasayasahassAI' asaMkhyeyAni yojanazatasahasrANi 'abAhAe aMtare pabatte' abAdhayA antaraM prajJaptamiti / tRtIyasyAH khalu bhadanta ! bAlukAmamAyAH pRthivyA uparitana caramAntAdadhastanacaramAnta etadantara kiyad abAdhayA prajJaptam, bhagavAnAha- he gautama ! aSTAviMzatisahasrAdhikaM yojanazatasahasramabAdhayA'ntara prajJaptam / he bhadanta ! bAlukAmabhAyAH pRthivyA uparitana caramAntAt ghanodadheruparitanacaramAnta etada. pUchA hai- 'ahe sattamAe NaM bhate puDhavIe' he bhadanta ? isa adhaHsaptamI pRthivI ke 'uvarillAo carimaMtAo' uparitana caramAnta se 'uvAsaM tarassa heThille carimaMte' avakAzAnta kA adhaHstana caramAnta 'kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte' abAdhA se kitane antara para hai ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama 'asaMkhenjAiM joyaNasayasahassAI asaMkhyAta lAkha yojana abAdhA se antara kahA gayA hai ! AlApaka prakAra isa prakAra se hai tRtIya bAlukAprabhA pRthivI ke utaritana caramAnta se usI ke adhastana caramAnta taka kitanA aMtara kahA hai ? isa ke uttara meM prabhuzrIne kahA he gautama bAlukAprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se lekara usI ke adhastana caramAnta taka eka lAkha aThAIsa hajAra yojana kA antara hai kyoMki bAlukAprabhA pRthivI kI moTAI eka lAkha aThAIsa hajAra yojana 9 mApan L a5: sabhI pRthvInA -- uvarillAo carimaMtAo' 52nA yabhAntayA 'uvAsaMtarassa hedille carimaMte' azAntanu nIyanu yaramA-ta 'kevaiya abAhAe aMtare paNNatte' asAthI DeTA mata252 bhAva cha ? mA prazna uttaramA prabhu gautabhasvAmIna De cha, 'goyamA !' hai gautama ! 'asaMkhejAI joyaNasayasahassAI' asabhyAta an yona samAdhAthI bhatara kahevAmAM Avela che. tenA AlApakano prakAra A nIce pramANe che. trIjI vAlukAprabhA pRthvInA uparanA caramAntathI tenAja nIcenA caramAnta sudhImAM keTaluM aMtara kahyuM che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! vAlukAprabhA pRthvInI uparanA caramAnathI laIne tenAja nIcenA caramAnta sudhI eka lAkha aThayAvIsa hajAra jananuM aMtara kahyuM che. kemake vAlukAprabhA jIvAbhigamasUtra Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jIvAbhigamasUtre ntaraM kiyad abAdhayA prajJaptam ? bhagavAnAha - he gautama ! aSTAviMzati sahasrA dhikaM yojanazatasahasramabAdhayA'ntaraM prajJaptam bAlukAprabhAyA adhastana caramAnta ghanoda dheruparitanacaramAntayoH parasparaM saMlagnatayA tulyapramANatvabhAvAt, he bhadanta ! bAlukAprabhAyAH pRthivyA uparitanacaramAntAt ghanodadheruparitana caramAnta etadantaraM kiyad abAdhayA prajJaptam bhagavAnAha - he gautama ! aSTAviMzatihasrAdhikaM yojanazatasahasra mabAdhayA'ntaraM prajJaptam bAlukAprabhAyA adhastana caramAnta ghanoda dheruparitana caramAntayoH parasparaM saMlagnatayA tulyapramANatva bhAvAt, bhadanta ! bAlukAprabhAyA uparitana caramAntAt ghanodagheradhastana caramAnta etada - ntara kiyad abAdhayA prajJaptam ? bhagavAnAha - he gautama! aSTacatvAriMzatsahasro taraM kI kahI gaI hai / hai bhadanta ! bAlukAprabhA ke uparitana caramAnta se ghanodadhi kA uparitana caramAnta kitane antara para hai / prabhu kahate haiMyaha bhI eka lAkha aThAIsa hajAra yojana kA hai kyoMki bAlukAprabhA kA adhastana caramAnta aura ghanodadhi kA uparitana caramAnta paraspara saMlagna hone se bAlukAprabhA ke bAhalya ke tulya pramANa kahA gayA hai / gautama prabhu se pUchate haiM - he bhadanta ! bAlukAprabhA ke uparitana caramAnta se ghanodadhi kA jo adhastana caramAnta haiM / unameM kitanA antara hai ? to isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai ki hai ki he gautama ! pUrvokta niyama ke anusAra tRtIya pRthivI kI eka lAkha aThAIsa hajAra yojana kI moTAI meM ghanodadhi kI bIsa hajAra yojana kI moTAI milAkara yaha antara nikala AtA hai ki bAlukAprabhA ke uparitana caramAnta pRthvInI pahe LAi eka lAkha aThayAvIsa hajAra caiAjana kahevAmAM AvI che. he bhagavan vAlukAprabhA pRthvInA uparanA caramAntathI dhaneAdhinI uparanA caramAnta keTalA aMtara para Avela che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke A paNa eka lAkha aThayAvIsa hajAra caiAjananA aMtara para che. kemake vAlukAprabhA nI nIcene caramAnta ane ghaneAdhinI uparanA caramAMta paraspara maLelA hAvAthI vAlukAprabhAnA mAhatyanI kharAkharanuM pramANa kahela che, gautamasvAmI prabhune pUche che ke he bhagavan vAlukAprabhA pRthvInA uparanA caramAMtathI ghanedadhine nIcenA je caramAnta che, tenu keTaluM aMtara kahela che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! pUrvoktaniyama anusAra trIjI pRthvInI eka lAkha aThayAvIsa hajAra yeAjananI vizALatAmAM ghanadhinI vIsa hajAra AjananI vizALatA meLavavAthI A aMtara maLI Ave che, ke vAlukAprabhAnI u52nA jIvAbhigamasUtra Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 137 yojanazatasahasramabAdhayA'ntaraM prajJaptam , he bhadanta ! bAlukApabhAyA uparitana caramAntAt ghanavAtasyoparitanacaramAnta etadantara kiyat abAdhayA prajJaptam , he gautama ! aSTacatvAriMzatsahasrAdhikaM yojanazatasahasramantara prajJaptam he bhadanta ! ghanavAtasyAdhastanacaramAntaH tanuvAtAvakAzAntarayoruparitanAdhastanacaramAntaH, etat kiyadantaraM prajJaptam he gautama ! pratyekamasaMkhyeyayojanazatasahasrANi antaraM prajJaptamiti 3 / paGkaprabhAyAH pRthivyA uparitanacaramAntAdadhastanacaramAntaH, se ghanodadhi kA jo adhastana caramAnta hai vaha eka lAkha aDatAlIsa hajAra yojana ke antara meM hai he bhadanta ! bAlukAprabhA ke uparitana caramAnta se ghanavAta ke uparitana caramAnta taka kitanA antara hai ! uttara meM prabhu kahate haiMhe gautama ! bAlukAprabhA ke uparitana caramAnta se ghanavAta ke uparitana caramAnta taka eka lAkha aDatAlIsa hajAra yojana kA antara hai aisA kahane kA kAraNa yahI hai ki yahIM para ghanodadhi kA adhastana caramAnta samApta hotA hai / aura tanuvAta kA uparitana caramAnta prArambha hotA hai| he bhadanta ! ghanavAta kA adhastana caramAnta tanuvAta aura AkAzAntara ke uparitana adhastana caramAnta taka bAlukAprabhA ke uparitana caramAnta se kitanA antara hai! to isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiN| he gautama vahAM taka pratyeka kA asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai 3 / isI taraha se paMkaprabhA ke sambandha meM bhI usakI moTAI ko lekara uparitana caramAntathI eka ghanedadhine je nIce caramAnta che, te eka lAkha aDatAlIsa hajAra ejananA aMtara para che. he bhagavana vAlukAprabhA pRthvInA uparanA caramAntathI ghanavAnA uparanA caramAta sudhImAM keTaluM aMtara kahyuM che ! A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke he gautama! vAlukAprabhAnI uparanA caramAntathI ghanavAtanI uparanA caramAnta sudhImAM eka lAkha aDatAlIsa hajAra jananuM aMtara kahyAM che. ema kahevAnuM kAraNa e che ke tyAMja ghodadhinI nIcenuM aramAnta samApta thAya che. ane tanuvAtanI uparanA aramAnane prAraMbha thAya che, pharIthI gautamasvAmI pUche che ke he bhagavan! ghanavAtanI nIcene caramAnta ane tanuvAta ane avakAzAntaranI uparanA nIcenA caramAnta sudhI vAlukAprabhAnI uparanA caramAntathI keTaluM aMtara kahyuM che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke he gautama ! tyAMthI tyAM sudhImAM darekanuM asaMkhyAta lAkha ejananuM aMtara kahyuM che. 3 ! eja pramANe paMkaprabhA pRthvInA saMbaMdhamAM paNa enI vizALatAM jI0 18 jIvAbhigamasUtra Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbha 138 etat kiyadbAdhayA antaraM prajJaptam ? bhagavAnAha = he gautama! viMzatisahasrAdhikaM yojanazatasahasramabAdhayA'ntaraM prajJaptam, he bhadanta ! paGkaprabhAyAH pRthivyAH upari - tanacaramAntAt ghanodadheruparitana caramAnta etadantaraM kiyad abAdhayA prajJaptam 1 he gautama! viMzatisahasrottaraM yojanazatasahasramabAdhayA'ntaraM prajJaptam paGkamabhAyA adhastana caramAnta- ghanodadheruparitana caramAntayoH parasparaM saMlagnatayA tulyapramANatvabhAvAt / he bhadanta ! paGkaprabhAyA uparitanacaramAntAt ghanodagheradhastana caracaramAnta se usI ke adhastana caramAnta taka kA antara jAnanA cAhiyetathA ghanodadhi ke adhastana caramAnta taka kA antara evaM ghanavAta ke uparitana tanuvAta ke uparitana caramAnta taka kA antara, aura inake adhastana caramAnta taka kA antara tathA avakAzAntara ke uparitana adhastana caramAnta taka kA antara nikAla lenA cAhiye-jaise - he bhadanta ! paGkaprabhA ke uparitana caramAnta se usI ke adhastana caramAnta taka kitanA antara hai ? he gautama! paMkaprabhA ke uparitana caramAnta se usI ke adhastana caramAnta taka eka lAkha bIsa hajAra yojana kA antara hai kyoMki isa pRthivI kI moTAI itanI hI kahI gaI hai| he bhadanta ! paMkaprabhA ke uparitana caramAnta se ghanodadhi kA uparitana caramAnta meM kitanA antara hai ? he gautama vahI eka lAkha bIsa hajAra yojana kA hai| kyoMki paMkaprabhA kA adhastana bhAga aura ghanodadhi kA uparitana bhAga paraspara saMlagna hai / hai bhadanta ! paMkaprabhA ke uparitana caramAnta se paheALAInA sabadhamAM uparanA caramAntathI tenIja nIcenA caramAnta sudhInuM aMtara samajavuM, tathA ghanASinI nIcenA caramAnta sudhInu' aMtara ane ghanavAtanI uparanA ane tanuvAtanA uparanA carmAnta sudhInu aMtara ane tenI nIcenA caramAnta sudhInuM atara tathA avakAzAntaranI upara nA ane nIcenA caramAnta sudhInuM antarasamajI levuM joIe jemake he bhagavan! paMkaprabhA pRthvInI uparanA caramAntathI tenI nIcenA caramAnta sudhImAM keTalu' aMtara kahyuM che. ? ApraznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! paMkaprabhA nI uparanA caramAntathI tenI nIcenA caramAMta sudhImAM eka lAkha vIsa hajAra vaijananuM aMtara kahelu che. kemake A pRthvInI vizALatA eTalIja kahevAmAM AvI che. he bhagavan poMkaprabhA pRthvInI uparanA caramAnta thI ghanAdadhinI uparanA caramAnta sudhImAM keTaluM aMtara kahyuM che ? he gautama ! eja eka lAkha vIsa hajAra yeAjananuM aMtara kahyuM che. kemake paMkaprabhA pRthvInI nIcene bhAga ane ghaneAdhinI uparanA bhAga jIvAbhigamasUtra Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 139 mAntaH, etadantara kiyad abAdhayA prajJaptam ? bhagavAnAha-he gautama ! catvAriMzatsahasrottara yojanazatasahasramabAdhayA antaraM prajJaptam / ghanavAtasyoparitana caramAnto'pi catvAriMzatsahasrottara yojanazatasahasramantaraM bhavati, dvayoH paraspara saMlagnatvAt / evaM ghanavAtasyAdhastanacaramAntaH tanuvatAvAkAzAntarANAmuparitanAdhastanacaramAntaH etada asaMkhyeyayojanazatasahasramantaraM prajJaptam // 4 // ghanodadhi ke adhastana caramAnta taka kitanA antara hai ? gautama ! paMkaprabhA ke uparitana caramAnta se ghanodadhi ke adhastana caramAnta taka eka lAkha cAlIsa hajAra yojana kA antara hai yahAM ghanodadhi kI moTAI bIsa hajAra yojana kI usakI moTAI meM milAkara yaha uttara diyA gayA hai| he bhadanta ! paMkaprabhA ke uparitana caramAnta se ghanavAta ke upari. tana caramAnta taka kitanA antara hai ? he gautama eka lAkha cAlIsa yojana kA antara hai| kyoMki ghanodadhi kA adhastana caramAnta aura ghanavAta kA uparitana caramAnta paraspara saMlagna hai| he bhadanta ! paMkaprabhA ke uparitana caramAnta se ghanavAta ke adhastana caramAnta taka kitanA antara hai ? gautama ! yahAM asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai / he bhadaH nta ! paMkaprabhA ke uparitana caramAnta se tanuvAta aura avakAzAntara ke uparitana adhastana caramAnta taka kitanA antara hai ? gautama! donoM ke uttara meM vahAM se yahAM taka bhI asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai| paraspara maLelA che. he bhagavana paMkaprabhA pRthvInI uparanA caramAntathI ghane dadhinI nIcenA caramAnta sudhImAM keTaluM aMtara kahyuM che? he gautama ! paMkaprabhAne uparanA caramAntathI ghane dadhinI nIcenA caramAnta sudhImAM eka lAkha cALIsa hajAra yojanAnuM aMtara kahyuM che. ahiyAM ghodadhinI pahoLAI vIsa hajAra yojananI tenI pahoLAImAM meLavIne A uttara kahela che. he bhagavad paMkaprabhAnI uparanA caramAntathI ghanavAtanI uparanA caramAnta sudhI keTaluM aMtara kahyuM che? he gautama! eka lAkha cALIsa hajAra ejananuM aMtara kahela che, kemake ghanedadhinI nIcene caramAnta ane ghanavAtanI uparane caramAnta paraspara maLelA che. he bhagavan paMkaprabhA pRthvInI uparanA caramAntathI ghanavAtanI nIcenA caramAnta sudhImAM keTaluM aMtara kahyuM che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! A saMbaMdhamAM asaMkhyAta lAkha ejananuM aMtara kahyuM che, he bhagavana paMkaprabhA pRthvInI uparanA caramAntathI tanuvAta ane avakAzAntara nI uparanA ane nIcenA caramAnta sudhImAM keTaluM aMtara kahyuM che? uttara he gautama! A bane praznanA uttaramAM tyAMthI ahi sudhI asaMkhyAta lAkha jIvAbhigamasUtra Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jIvAbhigamasUtre dhUmaprabhAyAH pRthivyA uparitanacaramAntAt adhastanacaramAntaH kiyat abAdhayA etadantaraM prajJaptam he gautama ! aSTAdazasahasrottara yojanazatasahasramantaraM prajJaptam / he bhadanta ! dhUmaprabhAyA uparitanacaramAntaH etat kiyadantaraM prajJaptam ? he gautama ! aSTAdazasahasrottara yojanazatasahasramantaraM prajJaptam / he bhadanta ! dhUmaprabhAyAH pRthivyA uparitanacaramAntAt ghanodadheradhastanacaramAntaH etat kiyad abAdhayA antaraM prajJaptam ? he gautama ! aSTatriMzatasahasrottara yojanazatasahasramantaraM prajJaptam / asyA eva uparitanacaramAntAd ghanavAtasyoparitanacaramAnte'pi aSTatriMzatsahasrottaraM yojanazatasahasramevAntaram, ghanaudadhyadhastana. caramAnta dhanavAtoparitanacaramAntayoH parasparaM saMlagnatvAt / ghanavAtasyAdhastanahe bhadanta ! dhUmaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se usI ke adhastana caramAnta taka kA kitanA antara hai ? gautama ! yahAM eka lAkha aThAraha hajAra yojana kA antara hai| bhadanta! dhUmaprabhA ke uparitana caramAnta se ghanodadhi ke adhastana caramAnta taka kitanA antara hai ? he gautama ! yahAM antara eka lAkha ar3atIsa hajAra yojana kA hai dhUmaprabhA ke bAhalya meM ghanodadhi ke bIsa hajAra yojana milAne se itanA ho jAtA hai| he bhadanta dhUmaprabhA ke uparitana caramAnta se ghanavAta ke uparitana caramAnta taka kitanA antara hai ? gautama ! yahAM eka lAkha aDatIsa hajAra yojana kA antara hai kyoMki dhUmaprabhA ke ghanodadhi kA adhastana caramAnta aura ghanavAta kA uparitana caramAnta saMlagna hai / he bhadanta ! dhUmaprabhA ke uparitana caramAnta se ghanavAta ke adhastana caramAnta aura tanuvAta jananuM aMtara kahela che. prazna he bhagavan ! dhUmaprabhA pRthvInI uparanA caramAtathI tenI nIcenA caramAnta sudhImAM keTaluM aMtara kahela che? uttarahe gautama ! A saMbaMdhamAM eka lAkha aDhAra hajAra cojananuM aMtara kahyuM che. prazna- he bhagavan dhUmaprabhA pRthvInI uparanA aramAntathI ghane dadhinI nIcenA caramAnta sudhImAM keTaluM aMtara kahela che? uttara he gautama! AnuM aMtara eka lAkha aDatAlIsa hajAra ejananuM kahyuM che. kemake dhUmaprabhA pRthvInA bAhayamAM ghane dadhinA vIsa hajAra jana meLavavAthI A pramANa thAya che. prazna-he bhagavan dhUmaprabhA pRthvInI uparanA caramAnDathI nIcenA ghanavAtanA uparanA caramAnta sudhImAM keTaluM aMtara kahyuM che ? uttara-he gautama ! A saMbaMdhamAM eka lAkha ADatrIsa hajAra ejananuM aMtara kahyuM che, 138000 kemake dhUmaprabhA pRthvInI nIcene caramAnta ane ghanavAtanI uparanA caramAnDa maLelA che. prazna-he bhagavan dhUmaprabhA pRthvInI uparanA caramAntathI ghanavAtanI nIce jIvAbhigamasUtra Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU.10 prati pRthivyAH uparyadhastanacaramAntayorantaram 141 caramAntaH, tanuvAtAvakAzAntarayoruparitanAdhastanacaramAntaH pratyekama saMkhyeyayojanazatasahasramantaraM jJAtavyam 5 / tamaH prabhAyAH pRthivyA uparitanacaramAntAt adhastanacaramAntaH, etat kiyadantaraM prajJaptam he gautama ! SoDaza sahasrAntara' yojanazatasahasramantaraM prajJaptam etadevAntaraM tamaH prabhAyA uparitanacaramAntAt ghanodadheruparitana caramAnte'pi jJeyam ubhayoH paraspara saMgnatayA tulyapramANatvAditi / tamaHprabhAyAH uparitanacaramAntAt ghanodagheradhastanacaramAntaH, etat kiyad abAdhayA'ntaramiti praznaH / bhagavAnAha - SaTtriM sahasrayojanottara yojanazatasahasrake adhastana caramAnta taka kitanA antara hai ? yahAM donoM ke antara meM asaMkhyAta lAkha yojana kahanA cAhiye he bhadanta ! dhUmaprabhA ke uparitana caramAnta se avakAzAntara ke uparitana adhastana caramAnta taka kitanA antara hai / he gautama! yahA~ para bhI asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai / hai bhadanta / tamaH prabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se adhastana caramAnta taka kitanA antara hai ? gautama / tamaHprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se adhastana caramAnta taka antara eka lAkha solaha hajAra kA hai tathA -- yahI antara tamaHprabhA ke uparitana caramAnta se ghanodadhi ke uparitana caramAnta meM bhI eka lAkha solaha hajAra yojana kA antara hai / tamaH prabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se vahAM ke ghanodadhi kA jo adhastana caramAnta hai| vahAM taka kitanA antara hai ? gautama ! caramAnta ane tanuvAtanI nIcenA caramAnta sudhImAM keTalu` aMtara kahyuM che ? uttara-he gautama! A bannenA aMtaramAM asa`khyAta ceAjananuM a'tara kahevuM joIe. prazna-he bhagavan dhUmaprabhAnI uparanA caramAntathI avakAzAntaranA upara nIcenA caramAnta sudhImAM keTalu aMtara kahyuM che ? uttara-he gautama ! A sabadhamAM paNa asaMkhya lAkha vaijananu' atara samajavu', prazna-he bhagavan tamaHprabhA pRthvInA caramAntathI nIcenA caramAnta sudhI keTalu aMtara kahela che ? uttara-he gautama! tamaHprabhA pRthvInI uparanA caramAntathI nIcenA caramAnta sudhImAM eka lAkha soLa hajAra ceAjananuM a Mtara kahyuM che. tathA Aja pramANenuM aMtara tamaHprabhA pRthvInI uparanA caramAntathI ghaneAdhinA uparanA caramAta sudhImAM paNa eka lAkha seALa hajAra ceAjananuM aMtara samajavuM prazna-tamaHprabhA pRthvInA uparanA caramAntathI tyAMnA ghaneAdhinI nIcenA je caramAnta che. tyAM sudhImAM keTalu' aMtara kahyuM che ? jIvAbhigamasUtra Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jIvAbhigamasUtre mantaraM bhavatItyuttaram / tamaHprabhAyA uparitanacaramAntAt ghanavAtasyoparitana caramAntasyApi antarametAvadeva jJAtavyam -patriMzatsahasrottaramekaM lakSamiti / tamaH prabhAyA uparitanacaramAntAt ghanavAtasyAdhastana caramAntaH tanuvAtAvakAzAntarayoruparitanAdhastana caramAntAzca pratyekamasaMkhyeya yojanazatasahasramantaraM jJAtavyamiti 6 / he bhadanta ! adhaH saptamyAH pRthivyA uparitanacaramAntAdadhastanacaramAntaH, etat kiyadantaraM prajJaptam ? he gautama ! aSTasahasrayojanottaraM yojanazatasahasramantaraM prajJaptam, adhaH saptamyA uparitanacaramAntAt ghanodadheruparitanacaramAntaH etat aSTasahasrottaraM yojanazatasahasramantaraM bhavati / adhaH saptamapRthivyA uparitanacaramAntAt ghanodadheradhastanacaramAntaH etata tamaHprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se ghanodadhi ke adhastana caramAnta taka antara eka lAkha chattIsa hajAra yojana kA hai tama:prabhA prathivI ke uparitana caramAnta se ghanavAta ke uparitana caramAnta taka bhI itanA hI eka lAkha chattIsa hajAra yojana kA antara hai tathA tamaHprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta se ghanavAta ke adhastana caramAnta taka antara asaMkhyAta lAkha yojana kA hai| aura itanA hI antara avakAzAntara ke uparitana adhastana caramAnta taka hai / he bhadanta ! adhaHsaptamI pRthivI ke uparitana caramAnta se usake adhastana taka kitanA antara hai ? uttara meM prabhu kahate hai he gautama ! adhAsaptamI pRthivI ke uparitana caramAnta se isI ke adhastana caramAnta taka antara eka lAkha ATha hajAra yojana kA hai tathA adhaHsaptamI pRthivI ke uparitana caramAnta se uttara he gautama ! tama prabhA pRthvInI uparanA caramAntathI ghanodadhinI nIcenA caramAnata sudhImAM eka lAkha chatrIsa hajAra ejananuM aMtara kahyuM che. prazna-tama prabhA pRthvInA uparanAM caramAnDathI ghanavAnA uparanA caramata sudhImAM ATaluMja eTale ke eka lAkha chatrIsa hajAra jananuM aMtara kahyuM che. tathA tamaprabhA pRthvInA uparanA caramAnDathI ghanavAtanI nIcenA caramAnata sudhImAM asaMkhya lAkha yojanAnuM aMtara kahela che. ane eTaluM ja aMtara avakAzAntara nA upara ane nIcenA caramAnta sudhImAM kahyuM che. prazna-he bhagavad adhaHsaptamI tamatamA pRthvInI uparanA caramAnDathI enI nIcenA caramAMta sudhImAM keTaluM aMtara kahyuM che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke he gautama! adhaHsaptamI tamastamAM pRthvInI uparanA caramAntathI tenI nIcenA caramAMta sudhImAM eka lAkha ayAvIsa hajAra yojanAnuM aMtara kahela che. prazna-adhaHsaptamI tamatamAM pRthvInI uparanA caramAMtathI ghanodadhinI jIvAbhigamasUtra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 sU.10 pratipRthivyAH uparyadhastanaca ramAntayorantaram 143 kiyad abAdhayA antara prajJaptam bhagavAnAha - he gautama ! atra ghanodadheH pramANa saMmelanena aSTAviMzatisahasrayojanottara yojanazatasahasramantaraM prajJaptam / adhaHsaptamyAH pRthivyA uparitanacaramAntAt ghanavAtasyoparitanacaramAnto'pi aSTAviMzatisahasrottaramekaM lakSam / ghanodagheradhastanacaramAntasya ghanavAtasyoparitanacaramAntasya ca - dvayoH parasparaM saMlagnatvA tulyapramANatvamiti / evaM ghanavAtasyAdhastanacaramAntasya tanucAtAvakAzAntarayoruparitanAdhastanacaramAntAnAM ca pratyekama saMkhyeyayojana sahasramantaraM bhavatIti jJAtavyam // 10 // samprati-ratnaprabhAdi pRthivInAM parasparamagrAgrena pRthivImapekSya pUrvapUrva pRthivyA bAlyavistArAbhyAM tulyatvAdikaM pratipAdayannAha - imANaM bhaMte' ityAdi / mUlam - imANaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI docaM puDhaviM paNihAya bAhalleNaM kiM tullA visesAhiyA saMkhejjaguNA ? vitthareNa kiM tullA visesahINA saMkhejaguNahINA ? goyamA ! imANaM rayaNaghanodadhi kA uparitana adhastana kitane antara meM haiM ? he gautama eka lAkha ATha hajAra yojana kA hai / adhaHsaptama pRthivI ke uparitana adhastana se ghanodadhi ke adhastana caramAnta taka antara eka lAkha aThAIsa hajAra yojana kA hai adhaHsaptamI pRthivI ke uparitana adhastana taka bhI antara eka lAkha aThAIsa hajAra yojana kA hai / adhaHsaptamI pRthivI ke uparitana adhastana se ghanavAta ke adhastana caramAnta taka antara asaMkhyAta lAkha yojana kA hai| tathA itanA hI antara tanuvAta ke uparitana adhastana caramAnta taka hai isI prakAra avakAzAntara ke bhI uparitana adhastana caramAnta taka bhI asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai / aisA spaSTIkaraNa isa kathana kA hai| sUtra // 10 // uparanA caramAMta sudhImAM keTalA ceAjananuM aMtara kahela che ? uttara hai gautama! eka lAkha aThayAvIsa hajAra ceAjananuM aMtara kahela che. prazna-adhaHsaptamI tamatamA pRthvInI uparanA caramAntathI ghanASinI nIcenA caramAMta sudhImAM keTaluM aMtara kahela che ? uttara he gautama ! eka lAkha aThayAvIsa hajAra ceAjananu aMtara kahyu` che. adhaHsaptamI pRthvInI uparanA caramAnta sudhImAM paNa asakhyAta lAkha ceAjananuM aMtara kahyuM che. tathA eTaluM ja aMtara tanuvAtanI uparanA ane nIcenA caramAMta sudhImAM kahela che. Aja pramANe avakAzAntaranI uparanA ane nIcenA camAnta sudhImAM paNa asabhyalAkha caiAjananu' aMtara samajavuM. e pramANenuM A kathanathI spaSTI karaNa karela che. ! su 10 gA jIvAbhigamasUtra Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jIvAbhigamasUtre ppabhA puDhavI doccaM puDhaviM paNihAya bAhalleNaM no tullA visesAhiyA no saMkhejaguNA, vitthAreNaM no tullA visesahINA No saMkhejaguNahINA / doccA NaM bhaMte ! puDhavI taccaM puDhaviM paNihAya bAhalleNaM kiM tullA evaM ceva bhANiyavvaM / evaM taccA cautthI pNcmiichttttii| chaTTI NaM bhaMte ! puDhavI sattamaM puDhaviM paNihAya bAhalleNaM kiM tullA visesAhiyA saMkhejaguNA evaM ceva bhANi. yavvaM / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! // Neraiya uddesao paDhamo ||suu0 11 // chAyA--iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI dvitIyAM pRthivIM praNidhAya bAhalyena ki tulyA vizeSAdhikA saMkhyeyaguNA ? vistareNa ki tulyA vizeSahInAsaMkhyeyaguNahInA ? gautama ! iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI dvitIyAM pRthivIM praNidhAya bAhalyena no tulyA vizeSAdhikA no saMkhyeyaguNA, vistAreNa no tulyA vizeSahInA no saMkhye ygunnhiinaa| dvitIyA khalu bhadanta ! pRthivI tRtIyAM pRthivIM paNidhAya bAhalyena ki tulyA evameva bhaNitavyam / evaM tRtIyA caturthI paJcamI sssstthii| SaSThI khalu bhadanta ! pRthivI saptamI pRthivIM praNidhAya bAhalyena ki tulyA vizeSA dhikA saMkhyeyaguNA evameva bhaNitavyam / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! ||suu011|| TIkA-'imA NaM bhaMte ! rayaNappamA paDhavI' iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI 'doccaM puDhaviM paNihAya' dvitIyAM zarkarA pRthivI praNidhAya-Azritya dvitIya aba ratnaprabhAdi pRthiviyoM kA paraspara agalI-agalI pRthiviyoM ko lekara pUrva pUrva kI pRthivI kA bAhalya aura vistAra se tulyatvAdi pratipAdana karate haiM 'imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI doccaM puDhaviM' ityAdi ||suu011|| TIkArtha-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - 'imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI' he bhadanta ! yaha ratnaprabhA pRthivI 'doccaM puDhaviM have ratnaprabhA vigere pRthvI paraspara pachI pachInI prathvIone laIne pahelAM pahelAMnI pRthvInuM bAhalya ane vistArathI samAnapaNAnuM pratipAdana kare che, 'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI doccaM puDhavi' yA -mAmA gautamasvAmI prasuna mero 57yu cha , 'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI' bhAn ! // 2namA pRthvI 'doccaM puDhaviM paNihAya' jIvAbhigamasUtra Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.11 saptApi pRthvInAM parasparApekSayA bAhalyam 145 pRthivyApekSayetyarthaH 'bAhalle NaM' bAhalyena bahalavAyA bhAvo bAhalyaM piNDamAva stena piNDabhAvAtmakabAhalyena 'kiM tullA visesAhiyA saMkhejjaguNA' ki tulyA -sadRzI vizeSAdhikA saMkhyeyaguNAdhikA vA bhavatIti bAhalya madhikRtya prazna trayam / nanu ratnaprabhApRthivI azIti sahasrottaraika zatasahasra yojana bAhalyA, zarkarA. pRthivI ca dvAtriMzatsahastrottaraikazatasahasrayojanabAhalyeti sarvapRthivInAM bAhalyaM pUrvasUtre'nupadameva bhagavatA pradarzitamiti satyapi arthAvagame'sya bAhalyaviSayaka praznatrayasya nairarthakyameva bhavatIti satyam prazno dvividho bhavati-jJa prajJA ajJa praznazca, jJapraznaH sa pronyate, yaH svasyArthAvagame satyapi mandabuddhi vineyajanacyA mohApanodAya kriyate, ajJa praznazca saH, yaH svasyAnAMvagame sati tajijJAsAthai paNihAya' dvitIya zarkarA prabhA pRthivI ko Azrita karake 'bAhalleNaM kiM tullA visesAhiyA, saMkhejjaguNA' moTAI meM kyA barAbara hai ? yA vizeSAdhika hai ? yA saMkhyAta guNI adhika hai ? yahAM koI zaMkA karatA hai ki ratnaprabhA pRthivI eka lAkha assI hajAra yojana bAhalya vAlI hai aura zarkarAprabhA pRthivI eka lAkha battIsa hajAra yojana kI hai, isa prakAra saba pRthiviyoM kA bAhalya isI sUtrake pUrva sUtra meM bhagavAna ne batalA diyA hai to isa viSaya kA arthabodha hone para bhI ye bAhalya viSaya ke tIna prazna yahAM nirarthaka hote haiN| hAM tumhArA yaha kathana ThIka haiM parantu prazna do prakAra kA hotA hai-eka jJaprazna aura dUsarA ajJa prazna, jJaprazna vaha kahalAtA hai jo apane jAnate hue bhI samIpastha manda buddhi pIla zamA pRthvInA mAzraya zane 'bAhalleNaM kiM tullA visesAhiyA saMkhejjaguNA' paDAmA zu. parAma2 cha 1 ath| vizeSAdhi cha ? athavA saMkhyAtagaNuM vadhAre che ? A saMbaMdhamAM koI zaMkA kareke ratnaprabhA pRthvI eka lAkha eMsI hajAra jana bAhathevALI che. ane zarkarAmabhA pRthvI eka lAkha batrIsa hajAra yojana bAhadayanI che. A rIte badhI pRthvInuM bAhaya A sUtranI pahelA sUtramAM bhagavAne batAvela che. te A viSayane artha bodha thavA chatA paNa je bAhadayanA saMbaMdhamAM traNa prazna karavAmAM AvyA che te ahiyAM nirarthaka jaNAya che. uttara-hA tamAruM A kathana barebara che. paraMtu prazno be prakAranA hoya che. eka "jJa prazna ane bIje "ajJa prazna jJa prazna e kahevAya che ke je pite jANavA chatAM paNa badhA samIpamAM rahevAvALA maMda buddhivALA vinayazIla ziSyanI zaMkAnA nivAraNa mATe pUchavAmAM jI0 19 jIvAbhigamasUtra Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jIvAbhigamasUtre kiyte| atredaM praznatrayaM jJaviSakaM mandabuddhivineyajanabodhArtha gautamena kRtamiti nAtrAsya praznatrayasya nairarthakyamiti / kathametajjJAyate yadetat prazna trayaM jJaviSayakam ? iti cet svAvabodhAya tatraivAgre praznAntaropanyAsAt / / atha vistAraviSaye prazna mAha-tathAhi -'vitthareNaM' vistareNa viSkambheNa 'tRllA visesahINA saMkhejjaguNahINA' tulyA-sadRzI vizeSahInA saMkhyeyaguNahInA vA bhavatIti prazna:, / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'imA NaM rayaNappabhA puDhavI' iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI 'docca puDhavi paNihAya' dvitIyAM zarkarAprabhA pRthivI paNidhAya-Azritya tadapekSayetyarthaH / 'bAhalleNaM' vinIta ziSya kI zaMkA nivAraNa ke liye pUchA jAya / aura jo apane nahIM jAnate hue jijJAsA buddhi se pUchA jAya vaha ajJa prazna kahA jAtA hai| yahAM jo gautama svAmI ne prazna kiyA hai vaha manda buddhi vineya ziSya ke jAnane ke liye kiyA gayA hone se yaha jJa prazna hai isaliye yaha nirarthaka nahIM hai / yaha kaise jAnA jAya ki yaha jJa prazna hai ? isakA uttara yaha hai ki-apane jAnane ke liye yahIM para Age dUsarA prazna vistAra jAnane ke liye pUchA jA rahA haiM isase siddha hotA hai ki yaha jJa prazna hai / aba vistAra ke viSaya meM kahate hai- 'vitthareNaM kiM tullA, visesahINA, saMkhejja guNa hINA' tathA-vistAra kI apekSA yaha usa se tulya hai ? yA vizeSa hIna hai ? yA saMkhyAta guNahIna hai ? prabhu isa prazna ke uttara meM kahate haiM-'goyamA' imA NaM rayaNappabhA puDhavI 'he gautama ! yaha ratnaprabhA pRthivI 'docca puDhaviM paNihAya' dvitIya pRthivI kI apekSA Ave. ane je pote na jANavA thI jIjJAsA-jANavAnI IcchAthI pUchavAmAM Ave te "ajJa' prazna kahevAya che. ahiyAM gautamasvAmIe je prazna pUchela che, te maMda buddhi vinaya zIla zinI samaja mATe pUchela hovAthI A prazna '' prazna cha. tethI mA thana ni254 nathI. e kevI rIte samajI zakAya ke A "jJa prazna che ? A praznane uttara e che ke potAne samajavA mATe ahiMyAM ja AgaLa bIjo prazna vistAranA saMbaMdhamAM pUchavAmAM Avela che. tethI nizcita thAya che ke A "jJa" prazna che. va vistAranA samayamA vAmAM Ave che. 'vitthareNa kitullA ! visesahINA, saMkhejjaguNahINA' tathA vistA2nI apekSAthI se tanI parAmara che ? athavA vizeSa hIna che ? ke saMkhyAta guNathI rahita che ? A praznanA uttaramA prabhu 43 cha 'goyamA ! imANaM rayaNappabhA puDhavI' he gautama ! // 2tnaprabhA pRthvI 'docca puDhaviM paNihAya' bhI pRthvI 42di 'bAhalleNaM No tullA' jIvAbhigamasUtra Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.11 saptApi pRthvInAM parasparApekSayA bAhalyam 147 bAhalyenApi piNDabhAvena 'No tullA-sadRzI na bhavati ratnaprabhAyA azItisahasro. ttaralakSayojanamAnatvAt zarkarAprabhAyAzca dvAtriMzatsahasrottaralakSayojanamAnasvAt kintu zarkarAprabhApekSayA ratnaprabhA bAhalyena vizeSAdhikA bhavati, kintu 'no saMkhejjaguNA' saMkhyeyaguNAdhikA na bhavati ratnaprabhAyA aSTacatvAriMzatsahasrayojanamAtrasyaivAdhikyena saMkhyeyaguNatvAbhAvAt iti / 'vitthAreNaM no tullA' ratnaprabhA pRthivI zarkarA prabhApRthivyapekSayA vistAreNa viSkambhenApi na tulyA kintu'visesahINA' vizeSahInA kintu No saMkhejjaguNahINA' saMkhyeyaguNahInA na, asyA hInatve saMkhyeyaguNatvAbhAvAda, pradezAdi vRddhayA pravarddhamAne tAvatikSetre zarkarA. prabhAyA eva vRddhisaMbhavAditi 'doccA NaM bhaMte ! puDhavI' dvitIyA khalu zarkarAprabhA 'bAhalleNaM No tullA' moTAI meM barAbara nahI hai kyoMki ratna prabhA pRthivI kI moTAI eka lAkha assI hajAra yojana kI hai aura zarkarA prabhA kI moTAI eka lAkha battIsa hajAra yojana kI hai ataH Apasa meM donoM meM samAnatA nahIM hai pratyuta zarkarA prabhA kI apekSA ratnaprabhA pRthivI hI moTAI meM vizeSAdhika hai yaha ki saMkhyAta guNI adhika usakI apekSA isaliye nahIM ho sakatI hai ki zarkarAprabhA kI apekSA isakI moTAI kevala aDatAlIsa hajAra yojana hI adhika hai 'vityareNa no tullA' ratnaprabhA pRthivI zarkarAprabhA kI apekSA vistAra meM bhI barAbara nahIM haiM kintu vaha vizeSa hIna hI hai 'No saMkhejja guNahINA' isaliye vaha saMkhyAta guNa hIna nahIM hai kyoMki pradeza Adi kI vRddhi se pravardhamAna utane hI kSetra meM zarkarAprabhA kI vRddhi hotI hai / doccA NaM bhaMte ! puDhavI tacca puDhaviM paNihAya kiM bAhalleNaM tullA pahoLAithI barAbara nathI. kemake ratnaprabhA pRthvInI pahoLAI eka lAkha eMsI hajAra jananI che. ane zarkarArabha pRthvInI pahoLAI eka lAkha batrIsa hajAra jananI che. tethI parasparamAM banemAM sarakhApaNuM nathI. balake zarkarA prabhA karatAM ratnaprabhA pRthvInI pahoLAI vizeSAdhika che. A kAraNathI tenA karatAM saMkhyAta gaNI vadhAre te thaI zakatI nathI. zarkarA prabhA karatAM tenI pahoLAI 15 matAlIsa // 2 yauna dhAre cha. 'vitthareNa' no tullA' 2tnaprasA pRthvI zarkarAmabhA pRthvI karatAM vistAramAM paNa barAbara nathI. paraMtu te vizeSa Donara . No sakhejjaguNahINA' tathI ta sabhyAta guNahIna nathI. ubhaDe pradeza vigerenI vRddhithI vadhatA eTalAja kSetramAM zarkarAmabhA pRthvInI vRddhi thAya che 'doccA NaM bhaMte ! puDhavi paNihAya ki bAhalleNaM tullA evaM ceva bhANi jIvAbhigamasUtra Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jIvAbhigamasUtra pRthivI bhadanta ! 'taccaM puDhavi paNihAya' tRtIyAM bAlukAprabhA pRthivIM praNidhAyaazritya 'kiM bAhalleNaM tullA evaM ceva bhANiyavvaM' kiM bAhalyena piNDamAvena tulyA, evameva bhaNitavyam yathA dvitIyAM pRthivImAzritya prathamAyA stulyatvAdi kathanaM kRtaM tathaivAtrApi sarvaM vaktavyam tathA-he bhadanta ! tRtIyAM bAlukApabhAM pRthivImAzritya zarkarAprabhA pRthivI kiM bAhalyena tulyA vizeSAdhikA saMkhyeyaguNAdhikA vA tathA dvitIyAM pRthivI tRtIyAM pRthivImapekSya vistAreNa kiM tulyA vizeSaguNahInA saMkhyeyaguNahInA vA bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'he gautama ! iyaM dvitIyA zarkarAprabhA pRthivI tRtIyA mAzritya bAhalyena na tulyA kintu vizeSA. dhikA na tu saMkhyeyaguNAdhikA, zarkarA pRthivI bAhalyena dvAtriMzatsahasrottara lakSayojanapramANA bhavati bAlukAprabhA tu aSTAviMzatisahasrottaralakSayojana pramANA, ataH bAlukAprabhAvAhalyApekSayA zarkarAprabhA bAhalyasya na tulyatvam kintu vizeSAdhikatvameva natu saMkhyeyaguNAdhikatvamiti / tathA vistAreNApi zarkarApramA evaM ceva bhANiyadhvaM 'he bhadanta ! dvitIya zarkarAprabhA pRthivI kyA tRtIya bAlukA prabhA pRthivI kI moTAI kI apekSA meM barAbara hai ? ratnaprabhA kI taraha yahAM bhI kahanA cAhiye yA vizeSAdhika hai ? yA saMkhyAta guNI adhika hai ? to isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! tRtIya bAlukA prabhA pRthivI kI apekSA dvitIya zarkarA prabhA pRthivI barAbara nahIM haiM kintu vizeSAdhika hai dvitIya pRthivI kI moTAI tRtIya pRthivI kI apekSA saMkhyAta guNI nahIM hai isI taraha vistAra meM bhI vaha tulya nahIM hai vizeSa hIna hai etAvatA vaha saMkhyAta guNa hIna nahIM hai zarkarA prabhA kI moTAI eka lAkha battIsa hajAra yojana kI hai aura bAlukA prabhA yavaM' hai lagavana bhI zarAmA pRthvI, zuM 1 zrI vAsupranA pRthvInA pahoLAInI apekSAe barAbara che ? ratnaprabhA pRthvI pramANenuM kathana A saMbaMdhamAM paNa kahevuM joIe athavA vizeSAdhika che? ke saMkhyAta guNa adhika che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke he gautama! trIjI vAlakA prabhA pRthvI karatAM bIjI zarkarA prabhA pRthvI khabara nathI. paraMtu vizeSAdhika che. bIjI pRthvInI pahoLAI trIjI pRthvI karatAM saMkhyAta gaNuM nathI. eja pramANe vistAranA saMbaMdhamAM paNa te tulya nathI vizeSahIna che. ethI ja te saMkhyAta guNahIna nathI. zarkarAmabhA pRthvInI poLAI eka lAkha batrIsa hajAra jananI che. ane vAlukAprabha pRthvInI pahoLAI eka lAkha aThayAvIsa hajAra jananI che. tethI pahoLAInI apekSAthI zarkarA prabhA pRthvImAM vAlukA jIvAbhigamasUtra Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.11 saptApi pRthvInAM parasparApekSayA bAhalyam 149 bAlukAmabhAyA vistArApekSayA no tulyA, kintu vizeSahInA saMkhyeyaguNahInA / 'evaM taccA cautthI paMcamI chaTThI' evaM tRtIya caturthI paJcamI SaSThI, ayaM bhAvaHhe bhadanta ! tRtIyA bAlukApramApRthivI caturthI paGkaprabhA mAzritya bAhalyena kiM tulyA vizeSAdhikA saMkhyeyaguNAdhikA vA tathA vistAreNa tulyA vizeSaguNahInA saMkhyeyaguNahInAve ti praznaH, bhagavAnAha-'he gautama ! iyaM tRtIyA bAlukAprabhA pRthivI caturthI paGkaprabhAmAzritya bAhalyena na tulyA kintu vizeSAdhikA natu saMkhyeyaguNAdhikA bAlukAmamA tRtIyA pRthivI bAhalyenASTAviMzati sahasrottaralakSayojanapramANA bhavati, paGkaprabhA caturthI pRthivI tu viMzati sahasrottaralakSayojanapramANA bhavati ato na tulyA kintu vizeSAdhikA, na saMkhye yaguNAdhiketi / he bhadanta ! caturthI paGkaprabhApRthivI paJcamI dhUmamamA pRthivImAzritya bAhalyena kiM tulyA vizeSAdhikA saMkhyeyaguNAdhikA vA tathA vistAreNa tulyA vizeSaguNahInA vA ? he gautama ! iyaM caturthI paGkaprabhA pazcamI dhUmaprabhA mAzritya bAhalyena na tulyA kintu vizeSAdhikA na sNkhyeygunnaadhikaa| caturthapRthivyAH viMzatisahasrottaralakSayojanamAnatvAt paJcamyAstu aSTAdazasahasrottaralakSayojanamAnatvAt tathA vistAreNa paJcamIpRthivyapekSayA'pi caturthI paGkaprabhA na tulyA kintu vizeSahInA kI moTAI eka lAkha aThAIsa hajAra yojana kI hai isaliye moTAI kI apekSA zarkarA prabhA meM bAlukA prabhA kI apekSA vizeSAdhikatA hI AtI hai saMkhyAta guNAdhikatA yA tulyatA nahIM AtI hai / tathA-vistAra kI apekSA bhI zarkarA prabhA bAlukA prabhA kI apekSA tulya yA saMkhyAta guNa adhika nahIM hai kintu vizeSa guNAdhika hI hai| 'evaM taccA cautthI, paMcamI chaThThI' isI taraha caturthI kI apekSA tRtIya paMcamI kI apekSA caturthI chaThThI kI apekSA paMcamI, aura sAtavIM kI apekSA chaThI pRthivI vizeSA dhika haiM / tulya yA saMkhyAta guNAdhika nahIM haiN| ina pRthiviyoM kI moTAI isa prakAra se haiNprabhA pRthvI karatAM vizeSAdhika paNuM ja Ave che. saMkhyAta guNa adhika paNuM athavA tulyapaNuM, AvatuM nathI. tathA vistAranI apekSAthI paNa zarkarA prabhA pRthvI vAlukAprabhA pRthvI karatAM tulya athavA saMkhyAtaguNa adhika nathI. paraMtu vizeSa guNadhi: r che. 'eva' taccA, cautthI paMcamI chaTThI' 20 pramANe cethI pRthvI karatAM trIjI, pAMcamI pRthvI karatA cethI chaThI pRthvI karatAM pAMcamI ane sAtamI pRthvI karatAM chaThI pRthvI vizeSAdhika ja che tulya athavA saMkhyAta guNa dhika nathI. A pRthvInI pahoLAI A pramANe che. jIvAbhigamasUtra Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jIvAbhigamasUtre na saMkhyeyaguNa hInA / he bhadanta ! paJcamI dhUmaprabhA SaSThIM tamaH pramAmAzritya bAhalyena ki tulyA vizeSAdhikA saMkhyeyaguNAdhikA vA tathA vistAreNa tulyA vizeSahInA saMkhyeyaguNahInA vA he gautama! iyaM paJcamI dhUmaprabhA bAhalyena SaSThoM tamaH prabhAmAzritya na tulyA kintu vizeSAdhikA na saMkhyeyaguNAdhikA paJcamyA aSTAdazasahasrottaralakSa yo janapramANatvAt SaSThayAstu SoDazahasrottaralakSayojana mAnasvAt tathA vistAreNa na tulyA kintu vizeSahInA na saMkhyeyaguNahIneti / atha SaSTha pRthivIviSaye sUtrakAraH svayamAha - 'chaTTI NaM bhaMte' ityAdi, choNaM bhaMte ! puDhavI' SaSThI khalu bhadanta ! tamaH prabhA pRthivI 'sattamaM puDhaviM paNihAya' saptamIM tamastamaHprabhA pRthivIM praNidhAya - Azrita ' bAhalleNaM kitullA vise sAhiyA saMkhejjaguNA' bAhalyena kiM tulyA vizeSAdhikA saMkhyeyaguNA vA 'evaM caiva bhaNiyacvaM' evameva pUrvavadeva praznottarAdikaM bhaNitacyam tathAhi - vistAreNa tulyA vizeSahInA vA ? he gautama! iyaM SaSThI tamaH pramA pRthivI saptamImapekSya bAhalyena na tulayA kintu vizeSAdhikA na saMkhyeyaguNAdhikA SaSTayAH pRthivyAH ratnaprabhA pRthivI kI moTAI eka lAkha assI hajAra yojana kI hai. dvitIya pRthivI kI moTAI eka lAkha battIsa hajAra yojana kI hai. tRtIya pRthivI kI moTAI eka lAkha aThAIsa hajAra yojana kI hai. caturtha pRthivI kI moTAI eka lAkha bIsa hajAra yojana kI hai. pAMcavIM pRthivI kI moTAI eka lAkha aThAraha hajAra yojana kI hai. chaThavIM pRthivI kI moTAI eka lAkha solaha hajAra yojana kI hai. sAtavIM pRthivI kI moTAI eka lAkha ATha hajAra yojana kI hai. isa para se yaha acchI taraha se jAnA jA sakatA hai ki dvitIya pRthivI kI apekSA se prathama pRthivI vizeSAdhika hai, tRtIya kI apekSA ratnaprabhA pRthvInI paheALAI eka lAkha eMsI hajAra ceAjananI che. khIjI zarkarAprabhA pRthvInI paheALAi eka lAkha khatrIsa hajAra ceAjananI che. trIjI pRthvInI paheALAI eka lAkha aThayAvIsa hajAra ceAjananI che. ceAthI pRthvInI paheALAI eka lAkha vIsa hajAra ceAjananI che. pAMcamI pRthvInI paheALAI eka lAkha aDhAra hajAra ceAjananI che. chaThThI pRthvInI paheALAI eka lAkha soLa hajAra ceAjananI che. sAtamI pRthvInI paheALAI eka lAkha ATha hajAra ceAjananI che. AnA uparathI e sArI rIte samajI zakAya che ke bIjI pRthvI karatAM pahelI pRthvI vizeSAdhika che, trIjI pRthvI karatAM bIjI pRthvI vizeSAdhika che. jIvAbhigamasUtra Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 sU.11 saptApi pRthvInAM parasparApekSayA bAhalyam 151 SoDazasahasrottaralakSayojanamAnatvAt saptamyAstu aSTasahasrottaralakSayojanamAnatvAt tathA vistAreNa na tulyA kintu vizeSahInA na saMkhyeya guNahIneti / 'sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! ti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! ratnaprabhAdInAM pRthivInoM pramANe yad devAnupriyeNa kathitam tatsarvam evameva Aptavacanasya tathaiva satyatvAditi kathayitvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti // 11 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitasya zrI jIvAbhigamasUtrasya prameyadyotikA khyAyAM vyAkhyAyAM tRtIyapatipattau prathamoddezakaH samAptaH // dvitIya vizeSAdhika haiM-caturthI kI apekSA tRtIya vizeSAdhika hai paMcamI kI apekSA catuthIM pRthivI vizeSAdhika hai chaThI pRthivI kI apekSA, pAMcavIM pRthivI vizeSAdhika hai| evaM sAtavIM kI apekSA chaThI vizeSAdhika hai aura vistAra kI apekSA ve tulya nahIM haiM kintu vizeSa hIna haiM vaha bhI saMkhyAtaguNa hIna nahIM haiM / yahI isa sUtra kA kathana hai| sUtra // 10 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'jIvAbhigamasUtra' kI prameyadyoti kA nAmaka vyAkhyA meM // tRtIya pratipatti kA prathama uddezaka samApta // 3-1 // thI pRthvI karatAM trIjI pRthvI vizeSAdhika che. pAMcamI pRthvI karatAM jethI pRthvI vizeSAdhika che. chaThI pRthvI karatAM pAMcamI pRthvI vizeSAdhika che. ane sAtamI pRthvI karatAM chaThI pRthvI vizeSAdhika che. ane vistAranI apekSAthI tulya nathI paraMtu vizeSa hIna che. te paNa saMkhyAta guNa hIna nathI. eja A sUtranuM kathana che. je sU 11 che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrIghAsIlAlajI mahArAjakRta "jIvAbhigamasUtranI prameyotikA nAmanI vyAkhyAmAM trIjI pratipattine pahele uddeza samApta 3-1 jIvAbhigamasUtra Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jIvAbhigamasUtre atha tRtIyapratipattau dvitIyoddezakaH prArabhyatemUlam-kai NaM bhaMte ! puDhavIo pannattAo? goyamA! satta puDhavIo pannattAo taM jahA-rayaNappabhA jAva ahe sttmaa|| imIle NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe asIi uttarajoyaNasayasahasta bAhallAe uvari kevaiyaM ogAhittA hehA kevaiyaM vajittA majjhe kevaie kevaiyA nirayAvAsasayasahassA pannattA? goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe asI uttara joyaNasayasahassa bAhallAe uvari egaM joyaNasahassaM ogAhittA eTThA vi egaM joyaNasahassaM vajettA majjhe aDasattarI joyaNasayasahassaM, estha NaM rayaNappabhA puDhavI jeraiyANaM tIsaM nirayAvAsasayasahassAI bhavaMti tti makkhAyaM // teNaM garagA aMtovaTA bAhiM cauraMsA jAva asubhA Naraesu veyaNA / evaM eeNaM abhilAveNaM uvajiUNA bhANiyavvaM gaNappayAnusAreNaM, jattha jaM bAhallaM jattha jattiyA vA narayAvAsasayasahassA jAva ahe sattamAe puDhavIe / ahe sattamAe gaM0 majjhe kevaie kevaiyA aNuttarA mahai mahAlayA mahANirayA pannattA evaM pucchiyavvaM vAgareyatvaM pi taheva ||suu0 12 // chAyA--kati khalu bhadanta ! pRthivyAH prajJaptAH ? gautama ! sapta pRthivyAH prajJaptAH, tadyathA-ratnapabhAyAvadadhaH sptmii| etasyAH khalu bhadanta ! ratnapramAyAH pRthivyA azItyuttarayojanazatasahasra bAhalyAyA upari kiyad avagAha adhastAt kiyad varjayitvA madhye kiyati kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? gautama ! etasyAH khalu ratnaprabhAyAH pRthivyA azItyuttarayojanazatasahasrabAhalyAyA upari ekaM yojanasahasamavagAhya adhastAdapi ekaM yojanasahasraM varjayitvA madhye'STasaptatiyojanazatasahasre atra khalu ratnaprabhA pRthivI nairayikANAM vizannirayAvAsazatasahasrANi bhavatItyAkhyAtam / te khalu narakA anto vRttA bahizvaturasrA yAvadazubhA narakeSu vednaaH| evametenAbhilApena upayujya maNitavyam jIvAbhigamasUtra Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.12 kasyAM pRthivyAM kati narakAvAsAH sthAnapadAnusAreNa / yatra yad bAhalyaM yatra yAvanti vA narakAvAsazatasahasrANi yAvadadhaH saptamyAH pRthivyAH adhaH saptamyAH madhye kiyat kati anuttarA mahamahAlayA mahAnirayAH prajJaptAH evaM praSTavyaM vyAkarttavyamapi tathaiva // 12 // TIkA - - ' kaiNaM bhaMte!' kati - kitsaMkhyakAH khalu bhadanta ! ' puDhavIo' pRthivyAH 'pannatAo' prajJaptAH - kathitAH, yadyapi pRthivyA saMkhyA: pUrva kathitA eva tathApi etadviSaye kiJcidvizeSamabhidhAtuM punaH pravacanam, taduktam'puNvabhaNiyaM pi jaM puNa bhannai tattha kAraNa matthi / paDase hoya aNuSNA kAraNa visesovalaMbho vA' // 1 // pUrvabhaNitamapi yada puna bhavyate tatra kAraNamasti / pratiSedhonujJA kAraNa vizeSopalambhayeticchAyA || yatra pUrva pratipAditasyaiva punaH kathanaM kriyate tatra pratiSedhAnujJAkAraNa vizepANAM vA upalambhA jJAtavya iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, goyamA' dUsarA uddeze kA prAraMbha tRtIya pratipatti meM prathama uddezaka samApta huA aba sUtrakAra dvitIya uddezaka prArambha karate haiN| isameM kisa pRthivI ke kisa pradeza meM kitane narakAvAsa haiM isa viSaya kA pratipAdana karate haiM / 'kai Na bhaMte! puDhavIo pannatAo - ityAdi // 153 TIkArtha- gautamatane prabhu se aisA pUchA hai - ' kai NaM bhaMte! puDhavIo paNNattAo' he bhadanta ! pRthivIyAM kitanI kahI gaI haiM ? yadyapi pRthivi yoM kI saMkhyA ke sambandha meM kathana pahile kiyA jA cukA hai parantu yahAM jo isa viSaya meM punaH prazna kiyA gayA hai vaha inameM vizeSatA pratipAdana karane ke liye kiyA hai taduktam -' pucva bhaNiyapi ' ityAdi khIjA uddezAnA prAraMbha-- trIjI pratipattIne pahelA uddeze| samApta karIne have sUtrakAra khIjA uddezAnA prAraMbha kare che. A khIjA uddezAmAM kaI kaI pRthvInA kayA pradezamAM keTalA narakAvAse che ? A viSayanuM pratipa dana kare che. 'karaNa' bhate ! puDhavIo paNNattAo' hatyAhi TIkArtha- gautamasvAmI ane pUche che 'kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo' he bhagavan pRthvIyo TalI vAmAM bhAvI che ? le hai pRthvIyAnI sakhyAnA saMbaMdhamAM pahelA thana karavAmAM Avela che. paraMtu ahiMyAM A saMbaMdhamAM je pharIthI prazna karavAmAM Avela che, te temAM vizeSapaNAnu pratipAdana karavA mATe karela che. dhuM che 'pucva bhaNiya pi" tyAhi jo0 20 jIvAbhigamasUtra Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jIvAbhigamasUtre he gautama! 'sata puDhavIo pannattAo' saptasaMkhyakAH pRthivyaH prajJaptAH - kathitA iti, sapta-bhedAn darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'zyaNappabhA jAva Ahe sattA' ratnaprabhA yAvadadhaH saptamI yAvatpadena zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhAH tamaH prabhA tamastamaH prabhA iti bhedAt sapta narakapRthivyaH prajJaptA iti / 'imI se NaM bhaMte ! zyaNappabhAe puDhavIe' etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'asIuttara joyaNasayasahassa bAhallAe' azItisahasrocarayojanayatasahasrabAhalyopetAyAH 'uvariM' upari- uparitanabhAgAt 'kevaiyaM' kiyatpramANam 'ogAhitA' avagAhya - uparitanabhAgAt kiyadatikramyetyarthaH ' hehA' adhastAt 'kevaiyaM' kiyatpramANam ' vajjittA' varjayitvA - parityajya 'majjhe' madhye pUrva meM kahA gayA viSaya yadi duvArA pUchA jAtA to usameM koI na koI kAraNa vizeSa avazya hotA hai ataH gautama se prabhu uttara ke rUpa meM kahate haiM - 'gomA !' he gautama! 'satta puDhavIo panattAo 'pRthivIyAM sAta kahI gaI haiM / 'taM jahAM' jo isa prakAra hai- 'rayaNappabhA jAva ahe sattamA' ratnaprabhA yAvat adhaH saptamI isa taraha se 'ratnaprabhA zarkarA prabhA, bAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tamastamaHprabhA' ye sAta pRthiviyAM haiN| 'imI se NaM bhaMte / rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke jo ki 'asI uttara joyaNa saya sahassa bAhallAe' eka lAkha assI hajAra yojana kI moTI hai 'uvariM' uparitana bhAga se 'keva iyaM ogAhittA' kitanI dUra jAne para aura 'heTThA kevaiyaM vajittA' nIce kA kitanA bhAga choDakara 'majjhe kevaie 'bIca meM kitane yojana pahelAM kahevAmAM Avela viSaya ne pharIthI pUchavAmAM Ave te temAM kaMIne kaMI vizeSakAraNa jarUra hoya che tethI gautamasvAmIne prabhu uttara A patAM he che } 'goyamA !' he gautama ! 'satta puDhavIo paNNattAo' pRthvIye sAta vAmAM Ave che. 'ta' jahA~' te yA pramANe che. 'rayaNappabhA jAva ahe sattamA ' ratnaprabhA pRthvI yAvat adhaHsaptamI A pramANe ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukA prabhA, pa`kaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA ane tamastama;prabhA A sAta pRthvIyo che. 'imIse NaM bhaMte rayaNappabhAe puDhavIe' he bhagavan yA ratnaprabhA pRthvInA ne 'asIuttara joyaNa sayasahassa bAhallAe, bheDa sAtha e'sI hajAra yojana nI vizAlatA vANI che, 'uvari' uparanA lAgathI 'kevaiyaM ogAhittA' DeMTale dUra gayA yahI bhane 'heTThA kevaiyaM vajjittA' nItheneo DeTalo lAga chor3I che jIvAbhigamasUtra Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.12 kasyAM pRthivyAM kati narakAvAsAH 155 'kevaie' kiyati kiyatparimite bhAge 'kevaiyA' kiyanti 'nirayAvAsasayasahassA panattA'narakAvAsazatasahasrANi prajJaptAni-kathitAnIti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi' 'goyamA' he gautama ! 'imIse gaM rayaNappabhA puDhavIe' etasyAH khalu ratnaprabhA pRthivyAH 'asIuttara joyaNasayasahassa bAhallAe' azItisahasrocarayojanasahasrabAhalyayuktAyAH 'uri egaM joyaNasahassa' upayeM yojanasahasram 'ogAhittA' avagAhya 'heDhA vi egaM joyaNasahassaM vajjittA' adhastanAdapi eka yojanasahasrabarjayitvA 'majjhe' madhye 'aDasattari joyaNasayasahasse' aSTasaptatisahasrA. dhike yojanasahasra 'ettha NaM' atra etasmin iyatparimite kSetre khalu 'rayaNappabhA meM kevaiyA nirayAvAsasayasahassA pannattA 'kitane narakAvAsa kahe gaye haiM ? arthAt eka lAkha assI hajAra yojana kI moTAI vAlI jo prathama pRthivI kahI gaI haiM usake Upara tathA nIce ke kitane 2, hajAra yojana choDakara bAkI ke madhya bhAga meM kitane lAkha narakAvAsa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! imIseNaM rayaNappabhAe puDhavIe asI uttara joyaNasayasahassa bAhallAe' he gautama! eka lAkha assI hajAra yojana kI moTAI vAlI isa ratnaprabhA pRthivI ke 'uri egaM joyaNasahassaM ogAhittA' Upara ke eka hajAra yojana ko avagAha kara arthAt eka hajAra yojana ko choDakara evaM 'heTThA vi erga yojaNa sayasahassaM vajittA' nIce ke bhI eka hajAra yojana ko choDakara 'majjhe aDasattari joyaNa saya sahassA eka lAkha 78 aThahattara hajAra yojana meM 'rayaNappabhAe puDhavI neraiyANa' ratnaprabhA pRthivI ke nArakoM ke 'majje kevaie' kyama 29 // yonamA 'kevaiyA nirayAvAsasayasahassA pannattA keTalA narakavAse kahevAmAM AvyA che ? arthAt eka lAkha eMsI hajAra jananI pahoLAIvALI je pahelI pRthvI kahela che, tenI upara ane nIcenA bhAgamAM keTalA keTalA hajAra pejane cheDIne bAkInA madhyabhAgamAM keTalA lAkha narakavAso kahela che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke 'goyamA ! imIse Na rayaNappabhA puDhavIe asI uttara joyaNasayasahassabAhallAe' eka lAkha eMsI hajAra yojananI pahoLAIvALI A ratnaprabhA pRthvInA 'uvari ega joyaNasahassa ogAhittA' 52nA me 2 yojane aqthita zana arthAt me 12 yojane ch| bhane 'heTThA vi ega joyaNasayasahassaM vajjittA' nAyamA 59 me 2 yojanana choDI 'majjhe aDasattari joyaNasayasahassA' me ma 78 madhyAta2 2 yobhanamA 'rayaNappabhAe jIvAbhigamasUtra Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre puDhavI neraiyANaM' ratnaprabhA pRthivI nairayikANAM yogyAni 'tIsaM narakAvAsasayasahassAI' triMzannarakAvAsazatasahasrANi 'bhavaMti tti makkhAyaM' bhavantIti AkhyAtam, mayA zeSaizca tIrthakaraiH, etAvatA sarva tIrthakRtAma visaMvAdivacanatA pavediteti / kiM prakArakAste nArakAH 1 ityAha-'teNaM NaragA' te khalu narakAH 'aMto vaTTA' antaH madhyabhAge vRttAH vRttAkArAH 'bahiM cauraMsA' bahiH-bahirbhAge caturasrAH catuSkoNAH idaM pIThoparivarttinaM madhyabhAgamadhikRtya kathitam sakalapIThAdyapekSayA tu AvalikA paviSTA vRttavyasracaturasrasaMsthAnAH puSpAvakIrNAstu nAnAsaMsthAnA jJAtavyAH / etat svayamevAgre kathayiSyate, 'ahe khurappasaMThANasaMThiyA jAva asumA' adhaH kSuraprasaMsthAnasaMsthitAH yAvadazubhAH, atra yAvatpadena-'NiccadhayAra. yogya tIsa narakAvAsasayasahassAI tIsa lAkha narakAvAsa 'bhavaMti. ttimakkhAyaM maine tathA zeSa tIrthakaroM ne aisA kahA hai| isa kathana se samasta tIrthaMkaroM ke vacanoM meM avi saMvAditA prakaTa kI gaI hai ve narakAvAsa kisa prakAra ke haiM ? uttara meM kahate haiM-'teNaM NaragA aMto vahA bahiM cauraMsA' ve narakA vAsa madhya meM gola haiM aura bahirbhAga meM caikora AkAra vAle haiM yaha pITha ke Upara meM vartamAna jo madhya bhAga gola hai usako lekara kahA gayA hai tathA- sakala pIThAdi kI apekSA se to AvalikA praviSTa narakAvAsa tikoNa, caukora saMsthAna vAle kahe gaye haiM, aura jo puSpAvakIrNa narakA vAsa haiM ve aneka prakAra ke saMsthAna vAle haiN| 'jAva asubhA' yahAM yAvat pada se 'ahe khurappa puDhavI neraiyANaM' 2tnaprabhA pRthvInA nA2ne yogya 'tIsaM narakAvAsasayasahassAI' trIsa tAsa na24Asa 'bhavaM tittimakkhAyaM' thAya cha, tabha meM tathA bAkInA badhAja tIrthakaree kahela che. A kathanathI saghaLA tIrthakarenA vacanamAM avisaMvAdi paNuM pragaTa karavAmAM Avela che. arthAt eka vAkyatA batAvela che. te narakavAso kevA prakAranA che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke 'te NaM NaragA aMto vaTTA bahi caurasA' mA na24vAso madhyamA gauNa cha. bhane bahAranA bhAgamAM cAra khuNAne AkAra vALA che. pIThanA uparanA bhAgamAM rahela madhyabhAga geLa che. tene laIne kahela che tathA sakaLa pITho vigere nI apekSAthI te AvalikAmAM praviSTa narakAvAsa vikeNa, catuSkoNa, saMsthAna vALA hovAnuM kahela che, ane je pupAvakIrNa nArakAvAse che, te badhA aneka prakAranA saMsthAnavALA kahevAmAM Avela che. A vAta sUtrakAra svayaM have pachI pragaTa 42vAnA che. 'jAva asubhA' maGiyA yAvat 54thI 'ahe khurappasa'ThANa jIvAbhigamasUtra Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.12 kasyAM pRthivyAM kati narakAvAsAH 157 tamasA vagayagahacaMdasUraNakkhattajoisapahA, meyavasA pUyaruhiramaMsacikkhilla littANulepaNatalA asuI bImatthA paramadubmigaMdhA kAU agaNi vannAbhA kakkhaDa phAsA durahiyAsA' etadantamakaraNasya saMgraho bhavati / eteSAmayamarthaH-adhastale. kSuraprasyeva 'ustarA' iti prasiddhapraharaNavizeSasyeva yat saMsthAnamAkAravizeSastIkSNatA lakSaNaH tena saMsthitA iti kSuramasaMsthAnasaMsthitAH, tathAhi-teSu narakAvAseSu bhUmitale masaNatvAbhAvAt zarkarile kSetre pAdeSu nyasyamAneSu zarkarA mAtrasaMsparze'pi kSurapreNeva pAdAH kRtyante, tathA-NiccaMdhayAratamasA' nityAndhaH kAratAmasA nityAndhakArAH udyotAbhAvato yattamastena tamasA nityaM sarvakAlam andhakAro yeSu te nityAndhakAratAmasAH athavA-nityAndhakAreNa-sarvakAlAndhakAra saMThANasaMThiyA, NiccaMdhayAratamasA vavagayagahacaMdasaranakkhatta joisapahA, meyavasA pUyaruhiramaMsacikkhillalittANuleSaNatalA asui bIbhatthA paramadunbhigaMdhA kAU agaNivannAbhA kakkhaDaphAsA durahi. yAsA' isa pATha kA saMgraha huA hai| isakA artha isa prakAra se hai-'ahe-khurappasaMThANa saMThiyA' nIce ke bhAga meM ye narakAvAsa kSurA jaise-tIkSNa AkAra vAle haiM isakA tAtparya aisA hai ki ina narakAvAsoM kA jo bhUmitala hai vaha masUNa-cikanA nahIM hai kintu kaMkarIlA hai ataH jaba usa para nArakI paira rakhate haiM to unheM aisA lagatA hai ki jaise kSarA kI tIkSNa dhAra se hI unakA paira chida gayA hai| narakAvAsoM meM udyota kA abhAva rahatA hai isI se unameM sarvadA gADha andhakAra banA rahatA hai nityAndhakAra pada se sUtrakAra ne yaha sUcita kiyA hai ki jaisA saMThiyA, NiccaMdhayAratamasA vavagayagaha-cada-sUra-nakkhattajoisapahA, meyavasA pUyaruhira maMsacikkhillalittANu levaNattalA, asuibIbhatthA paramadubhigadhA kAu agaNivaNNAbhA kakkhaDaphAsA durahiyAsA' mA pAine saMgharSa yaye che. Ano artha A pramANe che. 'ahe khurappasaMThANasaMThiyA' nIyana mAma mA na2vAse kssu-72| (astarA) nA jevA tIkSaNa AkAravALA che. A kathananuM tAtparya e che ke A narakAvAsone je bhUmi bhAga che, te maRNa-cikaNe nathI paraMtu kAMkarIyAla che. tethI nArakIyo jyAre tenA para paga mUke che, tyAre teone evuM samajAya che ke aratarAnI tINuM dhArathI teonA paga kapAI gayA na hoya tema lAge che. narakAvAsamAM prakAzane abhAva rahela che tethI ja temAM hara haMmezAM gADha aMdhArUja rahyA kare che. nityAnvakAra, e padathI sUtrakAre e sUcavyuM che ke jIvAbhigamasUtra Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jIvAbhigama bhAvena tAmasAH - tamomayAH tatra yad apavarakAdiSu tamo'ndhakAro bhavet, kevalaM sa bahiH sUryaprakAze mandatamo bhavati kintu narakeSu tIrthakarajanma dIkSAdi kAlavyatirekeNAnyadA sarvakAlamapi prakAzalezasyApi abhAvato jAtyandhasyeva meghacchannakAlArddharAtraivAtIva bahulataro'ndhakAro bhavati, tata uktam- nityAndhakAra tAmasAH narakAH, tamazca tatra narake sarvadevAvasthitamudyotakAriNAM tatra abhAvAt tathAcAha - 'vavagayaggahacaMdasUraNakkhatta joisa pahA' vyapagatagrahacandrasUrya nakSatra jyautiSapathAH vyapagataH vinaSTo grahacandra sUrya nakSatrarUpANAmupalakSaNatvAttArArUpANAM ca jyotiSkANAM panthA mArge yeSu te vyapagatagrahacandra sUrya nakSatra jyotiSkapathA jahAM martyaloka meM koTharI Adi meM andherA banA rahatA hai aura sUrya ke prakAza meM vaha manda tama hotA rahatA hai - aisA andhakAra vahAM nahIM hotA vahAM to sirpha tIrthaMkara ke janma samaya meM evaM dIkSAdi ke samaya meM hI andherA kucha samaya ke liye dUra ho jAtA hai bAkI ke aura saba samayoM meM vahAM udyoga leiyAvAle padArtho ke abhAva hone se jAtyandha puruSa kI dRSTi meM jaisA gADha andherA chAyA rahatA hai aura jaisA andherA meghoM se yukta varSAkAla kI arddharAtra ke samaya meM hotA hai isI taraha kA bahalatara andhakAra vahAM narakAvAsoM meM chAyA rahatA hai arthAt vahAM nitya gADha aMdherA chAyA rahatA hai isa bAta kI puSTi karate hai ' vavagayagaha caMda sUranakkhatta joisa pahA' isakA tAtparya yahI hai ki vahAM para graha, candra sUrya, nakSatra, tArA ina jyotiSkoM kA rAstA nahIM hai ye prakAza zIla padArtha vahAM nahIM haiN| tathA vahAM kI bhUmi jema ahiyAM A mRtyuleAkamAM guphA bhoMyarA vageremAM a MdhArUM banyu rahe che ane sUryanA prakAzamAM madatama thai jAya che, evA aMdhakAra tyAM hAtA nathI. tyAM tA kevaLa tItha "karAnA janma samaye ane dIkSA vigere samaye ja thADA samaya mATe ja aMdhArU dUra thaI jAya che. mAkInA badhAja samayeAmAM prakAzaka lezyAvALA padArthonA abhAva hAvAthI jAtyadha purUSanI dRSTimAM je pramANe gADha adhakAra chavAi rahela che ane meghA-vAdaLAe vALI cAmAsAnI adhirAtrimAM jema a'dhakAra hAya che. eja pramANe mahalatara adhakAra tyAM narakavAsAmAM chavAI rahe che. arthAt tyAM harahaMmezAM gADha adhArUM ja chavAi rahe che. e vAtanI puSTi karatAM sUtrakAra he che ! 'vavagayagaha caMdasUranakkhattajoisa pahA' bhA kathananu' tAtpa eja che ke tyAM AgaLa graha, caMdra, sUrya, nakSatra, tArA A jaceAtiSTha devAne pravezavAnA rastA ja nathI. arthAt prakAza karanAra padArthAnA jIvAbhigamasUtra Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.12 kasyAM pRthivyAM kati narakAvAsAH 159 narakAH sUryAdiprakAzarahitA ityarthaH, tathA meyavasApUyaruhiramaMsacikkhillalittANulevaNatalA' svabhAvata eva sampannaH medo vasA pUtirudhiramAsaiH cikkhilla: -kardamaH tena liptamupaliptam anulepena sakRt liptasya punaH punarupalepena talaMtadgatabhUmitalaM yeSavaM te medo vasA pUtirudhiramAMsacikkhillaliptAnulepanatalA narakAH, ataeva 'asuI' azucayaH-apavitrAH 'bIbhatthA' bIbhatsAH darzane'pi atijuguptsotpatteH 'paramadubbhigaMdhA' paramadurabhigandhAH mRtagavAdivalevarebhyo'pi atIvAniSTa durabhigandhAH / 'kAU agaNi vannAbhA' kApotAgnivarNAbhAH lohe dhamyamAne yAdRkapoto bahukRSNarUpo'gnevarNaH, ayamartha:-lohe dhamyamAne yAdRzI kRSNavarNa rUpAgnijvAlA vinirgacchati tAdRzI AmA varNa svarUpaM yeSAM te kApotAgnivarNAbhAH / tathA 'kakkhaDaphAsA' karkazasparzAH karkazo'ti duHsaho'si kA tala bhAga svabhAvataH meda-vazA-cavIM pUti (rasI) pIpa-rudhira aura mAMsa janita kIcaDa se sanI rahatI hai bAra 2, upalipta hotI hai ataH vaha azuci apavitra hai isaliye vaha bIbhatsa dekhane meM baDI bhArI glAni dAyaka hotI hai usase aisI aniSTa gandha durgandha nikalatI rahatI hai ki jaisI durgandha mare hue gAya Adi jAnavaroM ke kalevara-zarIra meM se nikalatI rahatI hai una narakAvAsoM kI AbhA-kAnti-varNa-svarUpa aisI hotI hai ki jaisI lohe ko lAla karate samaya agni kI jvAlA hotI hai| lohe ko bhaTTI meM lAla karate samaya agni kI jvAlA atyanta kRSNa rUpa vAlI ho jAtI hai isaliye yahAM 'kAU agaNivannAmA' aisA vizeSaNa diyA gayA hai 'kakkhaDaphAsA' yahAM karkaza sparza asi tyAM abhAvaja che tathA tyAMnI pRthvIne talabhAga svabhAvathI ja medavazA-cabI pati, pIpa parU, lehI. ane mAMsanA kAdavathIja vyApta banI rahe che. ane vAraMvAra upalisa kharaDAyela thatI rahe che. tethI e azuci nAma apavitra che. tethI te bIbhatsa bhayAnaka bIhAmaNuM ane dekhavAmAM ghaNI ja bhAre lAnikAraka hoya che. temAMthI evI aniSTa gaMdha arthAta durgadha nIkaLatI rahe che, ke marelA gAya vigere janAvaranA kalevara-zarIramAMthI nIkaLyA kare che. te narakAvAsanI AbhA kAMti, varNa svarUpa, evI hoya che ke jevI kAMti khaMDate agnimAM tapAvavAnA samaye agninI vAlA hoya che. arthAta lekhakane bhaThImAM lAla karatI vakhate agninI jvAlA kALA varNavALI thaI jAya che. tethI ahiMyAM 'kAu agaNivaNNAbhA 'mApramANenu vizeSa mAyAmA mAvata cha 'kakkhaDa. jIvAbhigamasUtra Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre patrasyeva sparzo yeSAM te karkazasparzAH, ataeva 'durahiyAsA' duradhyAsAH duHkhena adhyAsyante-sahyante iti duradhyAsAH, 'asubhA' azubhA darzanato narakAH, tathA-gandharasasparzazabdai razubhA:-atIvAsAtarUpAH, 'garaesu veyaNA' narakeSu vedanA iti / 'evaM eeNaM abhilAveNaM uvajuMjiUNa bhANiyavvaM gANappayANusAreNaM' evametenAmilApena-AlApakaprakAreNa upayujya-samyagavivicya bhaNitavyam-vaktavyam sthAnapadAnusAreNa prajJApanAyA dvitIya sthAnapade (pR-243 -253) yathA kathitaM tadanusAreNaiva 'jastha jaM bAhallaM' yatra yasyAM pRthivyAM yat yAvatkaM bAhalyam 'jattha jattiyA vA' yatra yasyAM yAvanti vA 'narayAvAsasayapatra kI taraha atiduH saha hotA hai ata eva ve narakAvAsa 'durahiyAsA' baDe duHkha ke sAtha 2. sahana kiye-bhoge jAte haiN| ye 'asubhA' dekhane meM azubha hote haiN| tathA ina narakoM meM jo gandha hotA hai vaha, jo rasa hotA hai vaha, aura jo sparza hotA he vaha saba azubha hI hotA hai zubha nahIM hotA hai yahAM jo jIvoM ko vedanA hotI hai vaha bhI atyanta asAta rUpa hI hotI hai, 'evaM eeNaM abhilAveNaM uva jiUNa bhANiyavvaM ThANappa yANusAreNaM' isI prakAra se aura bhI bAkI samasta pRthiviyoM meM acchI taraha se vivecana karake kathana karalenA cAhiye jaisA ki isa sambandha meM kathana prajJApanA ke dvitIya sthAna pada meM kiyA gayA hai 'jastha je bAhallaM' isa taraha prajJApanA ke dvitIya sthAna pada ke anusAra jahAM jisa pRthivI meM jo jaisI bAhalya-moTAI-kahA gayA hai aura 'jattha jattiyA vA narakAvAsa phAsA' mahinA 25 prasiyana tAranA thA2 21 / 5igital jhADanI jema atyaMta duHsaha arthAt asahaya hoya che. ane tethI ja te n24paase| 'durahiyAmA atyaMta huma pUrva 4 sahana rAya che. arthAt mathI movI zaya tapA hAya che. te na24vAsa 'asubhA' nepAmA azubha ya che. tathA A narakomAM je gaMdha hoya che, te azubha ja hoya che. ane je rasa hoya che. te tathA je sparza hoya che te badhAja azubha hoya che. zubha hetA nathI. ahiMyA jI ne je vedanA thAya che, te paNa atyaMta azAtA rUpa ja hAya cha 'eeNa abhilAvaNaM ubajujiuNa bhANiyaca ThANappayANusAreNaM' mA pramANe bIjI bAkInI saghaLI pRthvInA saMbaMdhamAM sArI rIte vivecana kathana kahevuM joIe. jemake A saMbaMdhamAM prajJapanA sUtranA bIjA sthAna padamAM uthana 421mA mAvata cha. 'jattha je bAhalla' mA prabhArI prjnyaapn| sUtranA bIjA sthAna padamAM kahyA pramANe jyAM je pRthvImAM jenuM je pramANenuM bAhalya 5 vAmAM Ave che. mane 'jattha jaciyA vA narayAvAsasayasahassA' jIvAbhigamasUtra Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.12 kasyAM pRthivyAM kati narakAvAsAH 161 sahassA' narakAvAsazatasahasrANi tAni sarvANi sthAnapadAnusAreNopayujya vaktavyAni, kiyatparyantaM vaktavyAni, tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva ahe sattamAe puDhavIe' yAvadadhaH saptamyA:pRthivyA narakAvAsA varNitA stAvatparyantamityarthaH / athAdhaHsaptamyA narakAvAsAn sUtrakAraH pradarzayati-'ahe sattamAe' ityAdi, 'ahe sattamAe' ityasyAlApakamakAro yathA-ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe aThuttarasayasahassabAhallAe uvari kevaiyaM ogAhittA heTThA kevaiyaM vajjettA majjhe adhaH saptamyAH khalu bhadanta ! pRthivyA aSTottarazatasahasrabAhalyAyA upari kiyatkam avagAhya adhaH kiyatkaM varjayitvA madhye kevaie' kiyati-kiyatmamANe kSetre kevaiyA' kiyantaH 'aNuttarA' anuttarAH nottaraM yebhyarate anuttarAH sarvotkRSTA ataeva 'mahai mahAlayA' mahAtimahAlayA:- ativizAlA:, ataeva 'mahAnirayA' mahAnirayA mahAnarakAHprajJaptAH ? 'evaM pucchiyavyaM' evaM-pUrvoktasayasahassA' jahAM jitane lAkha narakAvAsa kahe gaye hai vahAM vaha saba acchI taraha vicAra karake 'jAva ahe sattamAe puDhavIe' yAvat adhaH saptamI pRthivI taka kahalenA cAhiye aba sUtrakAra adhaH saptamI pRthivI ke narakAvAsoM ko kahate hai'ahe sattamAe' ityaadi| 'ahe sattamAe' he bhadanta adhaHsaptamI pRthivI ke jisakA bAhalya eka lAkha ATha hajAra yojana kA hai usake upara ke bhAga meM kitanA avagAha karake arthAt kitanA bhAga choDakara tathA nIce kA kitanA bhAga choDakara 'majjhe' madhya ke kitane khAlI bhAga meM kitane 'aNuttarA' anuttara sarvotkRSTa atyanta vizAla jyAM jeTalA lAkha narakAvAse kahevAmAM Avela hoya, tyAM te badhA ja sArI zata viyA2 rIne 'jAva ahe sattamAe puDhavIra' yAvat avaHsabhI meTale ke tamastamA nAmanI sAtamI pRthvI sudhI kahI levuM joIe. ve sUtrA2 adhaHsabhI pRthvInA na24pAsAnu thana. 43 cha 'ahe sattamAe' tyAdi 'ahe sattamAe' he bhagavana maya:sabhI pRthvInA nu mAya se lAkha ATha hajAra ejananuM che. tenI uparanA bhAgamAM keTaluM avagAhana karIne arthAta keTale bhAga choDIne tathA nIce keTale bhAga cheDIne "anne ane yabhAna BanAdI bhAgamA Tasa 'aNuttarA' anuttara sakRiSTa atyAta vizANa / moTara sana tathA 4 'mahAnirayA' mahA na24 DasA cha ? jo0 21 jIvAbhigamasUtra Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jIvAbhigamasUtre praznAnusAreNa praSTavyam praznaH kartavyaH, 'vAgareyacvaMpi taheva' vyAkarttavyaM tathaiva ucaramapi tathaiva dAtavyam yathA-adhaH saptamyAH pRthivyA aSTasahastrottarazatasahakhayojanabAhalyataH uparyadhobhAgAt pratyekaM sArddhadvipazcAzat sahasrayojanAni muktvA madhye trisahasrayojanapramite zuSirabhAge 'kAla mahAkAlaraurava mahArauravA' pratiSThAnAbhidhAH paJca mahAnarakAvAsAH santi, ityevaM rUpeNa uttaraM dAtavyam / tadAlApakAcettham 'sakarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe battIsuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uri kevaiyaM ogAhittA hehA kevaiyaM vajjettA majjhe ceva kevaie kevaiyA nirayAbahuta baDe ataeva 'mahAnirayA' mahAnaraka kahe gaye haiM ? evaM pucchi. yavvaM isa prakAra prazna karalenA caahiye| tathA-"vAgareyavvaMpi taheva" isakA uttara bhI yahAM jitane pramANa ke madhyabhAga meM jitane narakAvAsa haiM arthAt adhaH saptamI pRthivI ke eka lAkha ATha hajAra yojana ke bAhalya meM se sADhe bAvana hajAra upara ke bhAga ko aura itane hI nIce ke bhAga ko choDakara bIca ke tIna hajAra yojana ke polANa meM pAMca mahAnarakAvAsa hai kAla 1 mahAkAla 2 raurava 3 mahAraurava 4 aura bIca meM pAMcavAM apratiSThAna naraka 5 haiM isa prakAra se kaha denA cAhiye AlApaka isa prakAra haiM-'sakkarappabhAeNaMbhaMte puDhavIe battIsuttara joyaNa sayasahassabAhallAe' he bhadanta! eka lAkha battIsa hajAra yojana kI moTI zarkarAprabhA nAma kI dvitIya pRthivI ke 'uri kevaiyaM 'evaM' pucchiyava" mA zata prala chI . tathA 'vAgareyavva' pi taheva' tatta2 514 mahiyA 24aa prabhAvAmA madhyamAmA resA narakAvAse che, arthAt adhaHsaptamI pRthvInA eka lAkha ATha hajAra ejananA bAhayamAMthI sADA bAvana hajAra uparanA bhAgane ane eTalA ja nIcenA bhAgane cheDIne vacalA traNa hajAra janana pilANamAM pAMca mahAnArakAvAsa che. te yA prabhArI cha. 3. 1, mA 2, zai21 3, mahAzairava 4, bhara kyamA pAMcamuM apratiSThAna 5 nAmanuM naraka che. A pramANe kahevuM joIe. tenA bhaalaap| mA pramANe che. 'sakkarappabhAe NaM puDhavIe battIsucarajoyaNasayasahassabAhallAe' he lagavan me sAtha matrIsa utara yogananI zitA pANI zaIrAnA nAmanI mIla pRthvInI 'uvari kevaiya' ogAhittA hevA kevaiya vajettA majjhe kevaie kevaiyA girayAvAsasayasahassA paNNattA' 52 bhane nAyanA jIvAbhigamasUtra Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.12 kasyAM pRthivyAM kati narakAvAsAH vAsayasahassA pattA ! goyamA ! sakkarappabhAe NaM puDhavIe battIsutarajoyaNasahassabAhallAe uvariM evaM joyaNasahassaM ogAhitA heTThA egaM joyaNasahassaM vajjecA majjhe tIsuttara joyaNasaya sahasse, ettha NaM sakarApuDhavI neraiyA NaM vIsA narayAvAsa saya sahassA bhavatItimakkhAyaM, te NaM NaragA aMto vaTTA jAva asumA narasu veyaNA' / 163 ogAhittA heDA kevaiyaM vajjetA majjhe kevaie kevaiyA nirayAvAsa sayasahassA paNNattA 'Upara nIce ke kitane hajAra yojana kSetra ko choDa kara bAkI ke madhya bhAga meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye hai ? 'goyamA ! sakkarappabhAeNaM puDhavIe battIsuttarajoyaNasayasahassa bAhallAe uvariM egaM jopaNasayasahassaM ogAhittA heTThA ekkaM joyaNasahassaM vajjettA majjhe tIsuttarajoyaNasaya sahasse etthaNa sakkara pabhApuDhavI NeraiyANa vIsA NarayAvAsa saya sahassA bhavatIti makkhAyeM' he gautama! eka lAkha battIsa hajAra yojana kI moTI zarkarAprabhA nAma kI dvitIya pRthivI ke Upara nIce ke eka-eka hajAra yojana pramANa kSetra ko chor3akara eka lAkha tIsa hajAra yojana parimita madhya ke kSetra meM zarkarAprabhA pRthivI ke nairayikoM ke yogya bIsa lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM / ye saba narakAvAsa madhya meM gola hai yAvat dekhane meM azubha haiM / isameM mahA asAtA rUpa vedanA haiM ityAdi saba vyAkhyAna ratnaprabhA prakaraNa ke jaisA hI sarvatra kara lenA cAhiye keTalA hajAra yojana cheDIne bAkInA madhya bhAgamAM keTalA lAkha narakAvAse kahyA che? A praznanA uttaramAM alu gautamasvAmI ne uhe che 'goyamA sakkarapabhASaNa puDhavIe battIsuttara joyaNasayasa hassabAhallAe uvariM ega joyaNasayasahassa ogAhittA heTThA ekkaM joyaNasahassa' vajjettA majjhe tisuttara joyaNasaya sahasse estha NaM sakkara pabhAe puDhavI NeraiyANa vIsA rayAbAsa sayasahassA bhavatIti makkhAya" he gautama! ye lAkha khatrIsa hajAra ceAjananI vizALatAvALI zarkarAprabhA nAmanI bIjI pRthvInI upara nIce nA eka eka hajAra ceAjana pramANa kSetrane cheDIne eka lAkha vIsa hajAra madhyanA kSetramAM zarkarAprabhA pRthvInA nairayikAne ceAgya evA vIsa lAkha narakAvAsA kahyA che. A badhAja narakAvAsA madhyamAM gALa che. yAvat jovAmAM azubha che. temAM mahA asAtA rUpa vedanA che. ItyAdi saghaLuM vyAkhyAna ratnaprabhA pRthvInA prakaraNamAM kahyA pramANenuM badheja samajI levu' jIvAbhigamasUtra Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jIvAbhigamasUtre 'bAluyappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe-aThThAvIsuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uri kevaiyaM mogAhittA hehA kevaiyaM vajjittA majjhe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA pannattA goyamA ! bAluyappabhAe puDhavIe aTThAvIsuttara joyaNasayasahassa bAhallAe uvari eghaM joyaNasahassaM ogAhittA heTThA egaM joyaNasahassaM vajjittA majhe chavvIsuttare joyaNasayasahasse,ettha NaM bAluyappabhApuDhavI neraiyA gaM paNNarasa nirayAvAsasayasahassA bhavaMti tti makkhAya, te NaM NaragAjAva asumA naraesu veyaNA' _ 'paMkappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe vIsuttara joyaNasayasahassa bAhallAe uvariM kevaiyaM ogAhittA heTThA kevaiyaM vajjittA majjJe kevaie kevaiyA nirayAvAsasayasahassA pannattA ? goyamA! paMkappabhAe NaM puDhavIe vIsuttarajoyaNasayasahassa bAluppabhAeNaM bhaMte ! aTThAvIsuttara joyaNasayasahassabAhallAe uri kevaiyaM ogAhittA heTTA kevaiyaM vajittA majjhe kevaie kevaiyaM nirayAvAsasayasahassA paNNattA-goyamA! bAluyappabhAe puDhavIe aTThAvIsuttara joyaNasayasahassabAhallAe uvari egaM joya sahassaM ogAhittA heTThA egaM joyaNasahassaM vajittA majjhe chaccI uttare joyaNasayasahasse ettha NaM bAluppabhA puDhavI neraiyANa paNNarasanirayAvAsasayasahassA bhavaMtIti makkhAyaM' he bhadanta ! bAlukAprabhA pRthivI jo ki eka lAkha aThAIsa hajAra yojana kI moTI hai usake Upara nIce ke eka 2 hajAra yojana ke kSetrako choDakara bIca ke eka lAkha chavIsa hajAra yojana pramANa madhya ke kSetra meM bAlukA prabhA pRthivI ke nairayikoM ke yogya pandraha lAkha narakAvAsa haiN| ye naraka yAvat azubha haiM ina meM atizaya asAtA rUpa vedanA haiN| 'bAluyappabhAe Na bhAte ! puDhavIe aTThAvIsuttara joyaNasayasahassa bAhallAe uvari kevaiya' ogAhittA heTTA kevaiya vajjittA majjJe kevaiyA nirayAvAsa sayasahassA paNNattA ? goyamA ! bAluyappabhAe puDhavIe aTThAvIsuttara joyaNasayasahassabAhallAe uvari egaM joyaNasayasahassa ogAhittA heTTA ega joyaNasahassa vajjittA majjJe chavvIsuttare joyaNasayasahasse etthaNaM bAluyappabhA puDhavI neraiyANaM paNNarasa nirayAvAsamayasahassA bhavaMtIti makkhAya' 3 sAla vAyusamamA pRthvI ke je eka lAkha aThayAvIsa hajAra yojananI paheLAI vALI che. tenI upara nIcenA eka eka hajAra jana kSetrane cheDIne vacamAMnA eka lAkha chavIsa hajAra jana pramANuvALA madhyanA kSetramAM vAlukAprabhA pRthvInA nairayikAne cagya paMdara lAkha narakAvAse che. A badhA narake yAvat azubha che. temAM atyaMta azAtArUpa vedanA che. jIvAbhigamasUtra Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.12 kasyAM pRthivyAM kati narakAvAsAH 165 bAhallAe uvari ega joyaNasayasahassaM ogAhittA hehAvi egaM joyaNasahassaM vajjittA majjhe aTThArasuttare joyaNasayasahasse, estha NaM paMkappamA puDhavI neraiyANaM dasa nirayAvAsasayasahassA bhavaMtIti makkhAyaM, teNaM garagA jAva ajabhA Naraesu veyaNA' ___ 'paMkappabhAeNaM bhaMte ! puDhavIe vIsuttara joyaNasayasahassabAhallAe uri kevaiyaM ogAhittA hehA kevaiyaM vajittA majjhe kevaiyA NirayAvAsasayasahassA paNNattA ? goyamA! paMkappabhAeNaM puDhavIe vIsuttara joyaNasayasahassabAhallAe uvari egaM joyaNa sayasahassaM ogAhittA hehA vi egaM joyaNasahassaM vajjittA majjhe aTThArasutare joyaNasayasahasse etthaNaM paMkappabhA puDhavI jeraiyANaM dasa nirayAvAsa. sayasahassA bhavaMtIti makkhAyaM' he bhadanta ! eka lAkha bIsa hajAra yojana kI moTI paGkaprabhA pRthivI ke Upara aura nIce kitane hajAra yojana kSetra ko choDakara bIca ke bhAga meM kitane narakAvAsa haiM ? he gautama ! eka lAkha bIsa hajAra yojana kI moTI paGkaprabhA pRthivI ke Upara nIce ke eka eka hajAra yojana ke kSetra ko choDakara bIca ke eka lAkha aThAraha hajAra yojana kSetra meM paGkaprabhA pRthivI ke nairayikAM ke dasa lAkha narakAvAsa haiN| 'teNaM jaragA jAva asuhA, Naraesu veyaNA' ye naraka yAvat azubha haiM ina narakoM meM mahA asAta rUpa vedanA hai| 'paMkappabhAe Na bhAte ! puDhavIe vIsuttara joyaNasayasahassa bAhallAe uvariM kevaiya' ogAhittA heTTA kevaiya' vajjittA majjJe kevaie kevaiyA NirayAvAsa sayasahassA paNNattA goyamA ! paMphApabhAe Na puDhavIe vIsuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uvari ega joyaNasayasahassa ogAhittA heTTA vi ega joyaNasahassa vajjittA majjhe aTThArasuttare joyaNasayasahasse ettha NaM paMkappabhA puDhavIe NeraiyANa dasa nirayAvAsasayasahassA bhavatIti makkhAya' 3 mApana eka lAkha vIsa hajAra jananI vizALatAvALI paMkaprabhA pRthvInI upara ane nIce keTalA hajAra jana kSetrane cheDIne vacalA bhAgamAM keTalA narakA vAse che? he gautama ! eka lAkha vIsa hajAra jananI vizALatAvALI paMka prabhA pRthvInI upara ane nIcenA eka eka hajAra ejananA kSetrane cheDIne vacalA eka lAkha aDhAra hajAra yojana kSetramAM paMkaprabhAnA nairayikanA dasa alu na24pAse cha. 'teNa NaragA jAva asuhA Naraesu veyaNA' / nara / thAvat azubha che. ane A narakamAM mahA azAtA rUpa vedanA rahela che. jIvAbhigamasUtra Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 'dhUmappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe aTThArasuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uri kevaiyaM ogAhettA hehA kevaiyaM vajjettA majjhe kevaie kevaiyA nirayAvAsasayasahassA pannattA, goyamA ! dhUmappabhAe NaM puDhavIe ahArasuttarajoyaNasayasahassa bAhallAe uvari egaMjoyaNasahassaM ogAhettA heTThA ega joyaNasahassaM vajjettA majjhe solasuttare joyaNasayasahasse, ettha NaM dhUmappabhA puDhavI neraiyA gaM timi neraiyAvAsasayasahassA bhavaMtIti makkhAyaM, teNaM garagA aMto vaTThA jAva asubhA naraesu veynnaa'| 'tamappabhAe NaM maMte ! puDhavIe solamuttarajoyaNasayasahassabAhallAe upari kevaiyaM ogAhettA hehA kevaiyaM vajjettA majjJe kevaie kevaiyA naragAvAsasayasahassA pannattA ? goyamA ! tamappabhAe NaM puDhavIe solasuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uvari egaM joyaNasahassaM ogAhettA hehA egaM joyaNasahassaM vajjettA majjJe coddamuttare joyaNasahasse, ettha NaM tamA puDhavI neraiyANaM ege pacUNe narayAvAsasayasahasse bhavaMtIti makkhAyaM te Na naragA aMto vahA jAva asumA naragesu veynnaa'| 'dhUmappabhAeNaM bhaMte ! puDhavIe' ityAdi / dhUmaprabhA pRthivI kI moTAI eka lAkha aThAraha hajAra yojana kI hai isa meM se Upara nIce eka-eka hajAra yojana kSetra ko choDakara bIca ke eka lAkha solaha hajAra yojana ke kSetra meM tIna lAkha narakAvAsa haiM ina meM dhUmaprabhA pRthivI ke nairayika rahate haiN| tamaHprabhA pRthivI kI moTAI eka lAkha solaha hajAra yojana kI hai isameM se eka-eka hajAra upara nIce kA choDakara bAkI ke bIca ke kSetra meM-eka lAkha caudaha hajAra yojana pramANa kSetra meM tamaHprabhA pRthivI ke nairayikAM ke pAMca kama eka lAkha narakAvAsa haiN| 'dhUmappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe' yA dhUmaprabhA pRthvInA vitA eka lAkha aDhAra hajAra jananI che. temAMthI upara nIcenA eka eka hajAra yojana kSetrane cheDIne vacalA eka lAkha soLa hajAra ejananA kSetramAM traNa lAkha naraka vAse che. temAM dhUmaprabhA pRthvInA narayika rahe che. tamaprabhA pRthvInI vizALatA eka lAkha soLa hajAra ejananI che. te paikI eka eka hajAra upara nIcenA kSetrane choDIne bAkInA vImAnA kSetramAM eka lAkha cauda hajAra yojana pramANa kSetramAM tama:prabhA pRthvInA nairayikanA pAMca kama eka lAkha narakAvAse che. jIvAbhigamasUtra Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.12 kasyAM pRthivyAM kati narakAvAsAH ____167 'ahe sattamAe NaM bhate ! puDhavIe aTThottara joyaNasayasahassabAhallAe uri kevaiyaM ogAhittA, heTThA kevaiyaM vajetA majjhe kevaie kevaiyA aNuttarA mahaimahAlayA mahAnaragAvAsA pannattA ? goyamA ! ahe sattamAe puDhavIe attara joyaNasayasahassa vAhallAe uvari addhatevaNaM joyaNasahassAI ogAhettA hehA vi addhatevaNaM joyaNasahassAI bajjitA majjhe tisu joyaNasahassesu estha NaM ahe sattama puDhavI neraiyANaM paMca aNuttarA mahaimahAlaga mahAnirayA pannatA taM jahA-kAle mahAkAle rorue mahArorue majjhe appaiTThANe, te NaM mahAnaragA aMto vahA jAva asubhA naragesu veyaNA // chAyA-zarkarAprabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyAH dvAtriMzatsahasrottarayojanazatasahasravAhalyayuktAyA uparitanabhAge kiyadavagAhya adhastAd varjayitvA madhye eva kiyatmamANaM kiyanti narakAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, bhagavAnAha- he gautama ! zarkarAprabhAyAH khalu pRthivyA dvAtriMzatsahasrottarayojanasahasrabAhalyopetAyA upari ekaM yojanasahasramavagAhyAdhamtAdekaM yojanasahasraM varjayitvA madhye triMzatsahasrottarayojanazatasahasra, atra khalu zarkarAprabhA pRthivI nairayikANAM yogyAni viMzati narakAvAsazatasahasrANi bhavantIlyAkhyAtaM tIrthaMkaraiH, te khalu narakA atamadhyabhAge vRttAkArA yAvadazubhA narakeSu vednaa| bAlukAprabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyA aSTAviMzatyuttara yojanazatasahasrabAhalyAyA uparitanabhAge kiyadavagAhAdhastAt kiyadvajaiyitA madhye kiyatpramANaM adhaHsaptamI pRthivI kI moTAI eka lAkha ATha hajAra yojana kI hai isameM se Upara nIce ke sADhebAvana-sADhebAvana 52 // ) hajAra yojana pramANa kSetra ko choDakara bIca ke tIna hajAra yojana kSetra meM pAMca mahA narakAvAsa hai| ye narakAvAsa bahuta hI adhika vizAla haiN| inake nAma kAla, mahAkAla rorava mahAraurava aura apratiSThAna haiM apratiSThAna saba ke madhya meM haiM pRthiviyoM ke bAhalya ke parimANa ko narakAvAsa ke sthAnabhUta madhya bhAga ke parimANa ko aura narakAvAsoM kI saMkhyA ko prakaTa karane vAlI ye cAra gAthAe~ haiM adhaHsaptamI pRthvInI vizALatA eka lAkha ATha hajAra jananI che. temAMthI upara nIcenA sADA bAvana sADA bAvana hajAra yojana pramANuvALA kSetrane cheDIne vacalA traNa hajAra ejananA kSetramAM pAMca mahA narakAvAso AvelA che. A narakAvAse ghaNaja vadhAre vizALa che. tenA nAme A pramANe cha. sa 1, mahAsa 2. zai21 3, bhaDArI21 4 bhane pratiSThAna 5, te paikI apratiSThAna nAmanuM narakAvAsa saunI madhyamAM che. pRthvInA bAhalyanA parimANane tathA narakAvAsanA sthAnabhUta madhyabhAganA parimANane ane narakA vAsenI saMkhyAne batAvavA vALI A nIce Apela cAra gAthAo che. jIvAbhigamasUtra Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jIvAbhigamasUtre kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? he gautama ! bAlukAprabhAyAH pRthivyA aSTAviMzatyuttara yojanazatasahasrabAhalyopetAyA upari ekaM yojanasahasramavagAhya adhastAdekaM yojanasahasra varjayitvA madhye paiviMzatisahasrottare yojanazatasahasre / atra khalu bAlukAprabhA pRthivI nArakANAM paJcadazanirayAvAsazatasahasrANi bhavantI. tyAkhyAtaM tIrthakaraiH, te khalu narakA yAvadazubhA narakeSu vedanA // paGkaprabhAyAH khalu bhadanta pRthivyAH viMzati sahasrottarayojanazatasahasrabAhalyopetAyA upari kiyadavagAhyAdhastAda kiyadvarjayitvA madhye kiyatpramANakaM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni gautama ! paGkaprabhAyAH khalu pRthivyA viMzati. sahasrottara yojanazatasahasra bAhalyayuktAyA upayekaM yojanasahasramavagAhA adhastAdapi ekaM yojanasahasraM varjayitvA madhye aSTAdazottarayojanazatasahasra, atra khalu paGkaprabhA pRthivI nairayikANAM daza nirayAvAsazatasahasrANi bhavantItyAkhyAtama te khalu narakA yAvadazumA narakeSu vedanA iti / / 'dhUmamabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyA aSTAdazasahasrottarayojanazatasahasra bAhalyayuktAyA uparitanabhAge kiyadavagAhya adhastAda varjayitvA madhye kiyat kiyanti narakAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, bhagavAnAha- he gautama ! dhUmamabhAyAH prathivyA aSTAdazasahasra ttara yojanasahasra bAhalyayuktAyA uparitanabhAge eka yojanasahasramavagAhya adhastAdapi ekaM yojanasahasra varjayitvA madhyabhAge SoDazasahasrottara yojanazatasahasre, atra khalu dhUmaprabhA nairayikANAM yogyAni trINi narakAvAsa zatasahAsrANi bhavantItyAkhyAtaM tIrthakarairiti, te khalu narakA antarbhAge vRttAkArA yAvat azubhA narakeSu vedanA iti / ___ tamaHprabhAyAH khalu bhadanta ! pRthivyAH SoDaza sahasrottarayojanazatasahasrabAhalyayuktAyA uparitanabhAge kiyadavagAhya adhastAt kiyavarjayitvA madhye kiyatmamANaM kiyanti narakAsazatasahasrANi prajJaptAnIti praznaH bhagavAnAha- he gautama ! tamaHprabhAyAH khalu pRthivyAH SoDazasahasrottara yojanazatasahastra bAhalyayuktAyA uparitanabhAge ekaM yoja'sahasramavagAhya adhastAdekaM yojanasahasra varjayitvA madhye caturdazasahasrottara yojanazatasahasre, atra khalu tamaHprabhA pRthivyAH SoDazasahasrottara yojanazatasahasrabAhalyayuktAyA uparitanabhAge ekaM yojanasahasramavaga hya . dhastAdapi eka yojanasahasra varjayitvA madhye narakAvAsa zatasahasra, atra khalu tamA prathivI narayikANAmekaM paJconanarakAvAsazatasahasraM bhavatItyAkhyAtama te khalu narakA antamadhye bhAge vRttAkArA yAvadazubhA narakeSu vedanA iti / / adhaH saptamyAH khalu bhadanta ! pRthivyA aSTottarayojanazatasahasrabAhalya yuktAyA uparitanabhAge kiyadavagAhA adhastAt kiyadvarjayitvA madhye kiyatpamANaM jIvAbhigamasUtra Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.12 kasyAM pRthivyAM kati narakAvAsAH 169 kiyantaH anuttarA mahanmahAlayA mahAnarakAvAsAH prajJaptA iti praznA bhagavAnAhahe gautama ! adhaH saptamyAH pRthivyA aSTottara yojanazatasahasrabAhalyAyA uparitanabhAge'tripaJcAzad yojanasahasrANi avagAhAdhastAdapi arddhavipazcAzad yojanasahasrANi varjayitvA madhye triSu yojanasahasreSu atra khalu adhaHsaptamI pRthivI nairayikANAM paJcAnuttarA mahanmahAlayA mahAnirayAH prajJaptAH tadyathA kAlo mahAkAlo rauravo mahArauMravo mdhye'prtisstthaannaamkH| te khalu mahAnarakA antarmadhya bhAge vRttAkArA yAvadazubhA mahAnarakeSu vedanA iti| ratnaprabhAdi pRthivInAM bAhalyaparimANa-tadata narakAvAsa yogya mAdhyamika zuSirabhAgaparimANanarakAvAsasaMkhyApAdakA imAzcatasro gAthAH santitathAhi-asIyaM vattIsaM aTThAvIsaM taheva vIsaM ca / aTThArasa solasarga aThuttarameva he himayA // 1 / aDasattaraM catIsaM chavvIsaM ceva syshssNt| aTThArasa solasagaM codasa mahiyaM tu chaTThIe // 2 // addhativaNNa sahassA uvari ahe vajaUNato bhaNiyA / majjhe tisu sahassesu hA~ti nirayA tamatamAe // 3 // tIsAya paNavIsA SaNNarasa dasa ceva saya shssaaii| tini ya paMcUNegaM paMceva aNuttarA nirayA' // 4 // azItaM dvAtriMzatamaSTAviMzataM tathaiva viMzataM ca / aSTAdazaM SoDazakamaSTottaramevAdhastanA, // 1 // anena kramazo ratnaprabhAdInAM bAhalyamAnaM kathitam tathA aSTa saptatizca triMzat SaviMzatizca zatasahasraM tu / aSTAdaza SoDazaka caturdazamadhikaM tuSaSThayAm // 2 // 'asIyaM battIsaM-ityAdi // 1 // "aDasattaraMca tIsaM' ityAdi // 2 // "addhativaNNa sahassA" ityAdi // 3 // "tIsA ya paNavIsA" // 4 // ina cAroM gAthAoM kA artha spaSTa hai unameM prathama gAthA meM sAtoM 'asIya battIsaM' tyA // 1 // 'aDusattara ca tIsa' tyA // 2 // 'addhativaNNa sahassA' tyA // 3 // 'tIsAya paNavIsA' tyAhi // 4 // A cAre gAthAone artha spaSTa ja che. temAM pahelI gaLAmAM sAte jI0 22 jIvAbhigamasUtrA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jIvAbhigamasUtre arddha tripaJcAzatsahasrANi uparyadho varjayitvA tato bhnnitaaH| madhye triSu sahasreSu bhavanti nirayA stamastamAyAm // 3 // AbhyAM gAthAdvayAbhyAM saptasu pRthivISu madhyagata zuSirabhAgaparimANaM kathitam , triMzacca paJcaviMzatiH pazcAdaza caiva zatasahasrANi / trINi ca palyonamekaM pRthiviyoM kI moTAI kahI gaI, hai-jaise- eka lAkha assI hajAra yojana kI moTI prathama pRthivI 1 / eka lAkha battIsa hajAra yojana kI dUsarI pRthivI 2 / eka lAkha aThAIsa hajAra yojana kI tRtIya pRthivI 3 / eka lAkha bIsa hajAra yojana kI caturtha pRthivI 4 / eka lAkha aThAraha hajAra yojana kI pAMcavI pRthivI 5 / eka lAkha solaha hajAra yojanakI chaThI pRthivI 6/ aura eka lAkha ATha hajAra yojana kI sAtavI pRthivI hai 7 // 1 // dUsarI aura tIsarI gAthA meM madhya kSetra kA parimANa kahA hai jaise prathama pRthivI meM eka lAkha aThahattara hajAra yojana pramANa kA madhya bhAga polANa hai 1 / dvitIya pRthivI meM eka lAkha tIsa hajAra yojana kA madhya bhAga hai / tIsarI prathivI meM eka lAkha chaccIsa hajAra yojana pramANa kA madhya bhAga hai 3 // cauthI pRthivI meM eka lAkha aThAraha hajAra yojana pramANa kA madhya bhAga hai 4) pAMcavI prathivI meM eka lAkha solaha hajAra yojana kA madhya bhAga hai 5 / chaThI pRthivI meM eka lAkha pRthvInI vizALatA batAvI che. jemake eka lAkha eMsI hajAra yojananI vizALatAvALI pahelI pRthvI che. 1, eka lAkha batrIsa hajAra yojananI vizALatA vALI bIjI pRthvI che. 2, eka lAkha aThayAvIsa hajAra yojananI vizALatA vALI trIjI pRthvI che. 3, eka lAkha vIsa hajAra ejananI vizALatA vALI cothI pRthvI che. 4, eka lAkha aDhAra hajAra jananI vizALatA vALI pAMcamI pRthvI che. 5, eka lAkha soLa hajAra yojananI vizALatA vALI chaThI pRthvI che. 6, ane eka lAkha ATha hajAra yojananI vizALatA vALI sAtamI pRthvI che. 7, 1 che bIjI ane trIjI gAthAmAM madhyakSetranuM pramANa batAvela che. jemake pahelI pRthvImAM eka lAkha aThotera hajAra jana pramANane madhya bhAga-pilANuM che. 1, bIjI pRthvImAM eka lAkha vIsa hajAra ejanane madhyabhAga che. 2, trIjI pRthvImAM eka lAkha chavvIsa hajAra yojana pramANane madhya bhAga che. 3, cothI pRthvImAM eka lAkha aDhAra hajAra pramANane madhyabhAga che. 4, pAMcamI pRthvImAM eka lAkha seLa hajAra janane madhyabhAga che. 5 chaThI pRthvImAM eka lAkha cauda hajAra jIvAbhigamasUtra Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11800 More 0 0 0 00 0 0 0 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.12 kasyAM pRthivyAM kati narakAvAsAH 171 paJcaivAnuttarA nirayAH // 4 / anena saptAnAM pRthivInAM narakAvAsasaMkhyA pratipAditA tatpadaMzaka koSThaka yathA // ratnaprabhAdi saptapRthivInAM bAhalyAdi pramANakoSThakam // saMkhyA | pRthivI nAma | bAhalyam madhyabhAgapolANa narakAvAsa saMkhyA (lAkha-hajAra) | (lAkha) ratnaprabhApRthivI 1,80000 30,00000 zarkarAprabhApRthivI 1,32000 1,30000 25,00000 bAlukAprabhApRthivI 1,28000 1,26000 paGkaprabhApRthivI 1,20000 10,00000 dhUmaprabhApRthivI 1,18000 tamaHprabhApRthivI 1,16000 99995 tamastamaHprabhApRthivI | 1, 8000 ||suu0 12 // caudaha hajAra yojana kA madhya bhAga hai / aura sAtavIM adhaHsaptamI pRthivI meM tIna hajAra yojana kAmadhya bhAga hai|||gaa02-2|| cauthI gAthA meM uparokta madhya bhAga meM rahe hue saMkhyA kahI gaI hai jaise-prathama pRthivI meM tIsa lAkha narakAvAsa hai 1 / dvitIya pRthivI meM pacIsa lAkha narakAvAsa hai 2 / tRtIya pRthivI meM pandraha lAkha narakAvAsa hai 3 / cauthI pRthivI meM dasa lAkha narakAvAsa hai 4 / pAMcavI pRthivI meM tIna lAkha narakAvAsa hai 5 / chaThI pRthivI meM pAMca kama eka lAkha narakAvAsa hai / aura sAtavIM adhaHsaptamI prathivI meM pAMca mahA narakAvAsa hai 7 / ina saba ko kahane vAlA koSThaka TIkA meM dekha lenA cAhiye / suutr-12|| janane madhyabhAga che. 6. ane sAtamI adhaH saptamI pRthvImAM traNa hajAra yojanA madhyamA cha. // . 2-3 // cethI gAthAmAM upara kahela madhyabhAgamAM rahelA narakAvAsanI saMkhyA batAvavAmAM AvI che. jemake pahelI pRthvImAM trIsa lAkha narakAvAse che. 1, bIjI pRthvImAM paccIsa lAkha narakAvAse che. 2, trIjI pRthvImAM paMdara lAkha narakAvAse che. 3. cothI pRthvImAM dasa lAkha narakAvAsa che. 4, pAMcamI pRthvImAM traNa lAkha narakAvAsa che. 5, chaThI pRthvImAM pAMca kama eka lAkha narakAvAse che. 6, ane sAtamI je adha:saptamI nAmanI pRthvI che, temAM pAMca narakAvAse che. A badhA kathanane batAvavA vALuM koSTaka TIkAmAM ApavAmAM Avela che, te jIjJAsuoe temAMthI je vicArI levuM. che sU. 12 che jIvAbhigamasUtra Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jIvAbhigamasUtre samprati- narakAvAsa saMsthAnapratipAdanArthamAha-' imI se NaM' ityAdi, mUlam - imIse NaM bhaMte / rayaNappabhAe puDhavIe NaragA kiM saMThiyA pannatA ? goyamA ! duvihA pannattA taM jahA - AvaliyappaviTTA ya Avaliya bAhirAya, tattha NaM je te AvaliyapaviTThA te tivihA pannattA taM jahA vaTTA taMsA cauraMsA, tattha NaM je te avaliyabAhirA te nANAsaMThANasaMThiyA pannattA, taM jahAAyakohasaMThiyA piTTa payaNaga saMThiyA kaMdu saMThiyA lohI saMThiyA kaDAha saMThiyA thAlIsaMThiyA piTharagasaMThiyA (kimiyaDasaMThiyA) kinna puDagasaMThiyA uDavasaMThiyA muravasaMThiyA muyaMgasaMThiyA naMdimuyaMgasaMThiyA AliMgakasaMThiyA sughosasaMThiyA daddara ya saMThiyA paNavasaMThiyA paDahasaMThiyA bherIsaMThiyA jhallarIsaMThiyA kuTuMbakasaMThiyA, nAlisaMThiyA / evaM jAva tamAe / ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe NaragA ki saMThiyA pannatA ? goyamA ! duvihA pannattA taM jahA vaheya taMsAya / imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe ragA kevaiyaM bANaM pannatA ? goyamA ! tinni joyaNasahassAI bAhalleNaM pannattA taM jahA heTThA ghaNAsahassaM majjhejhusirA sahassaM uvariM saMkuiyA sahassaM, evaM jAva ahe sattamAe / imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe NaragA kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannattA ? goyamA ! duvihA pannattA taM jahA saMkhejjavitthaDAya asaMkhejjavitthaDAya, tattha NaM je te saMkhejjavitthaDA te NaM saMkhejjAI joyaNasahassAI AyAma vikakhaMbheNaM, saMkhejjAI joyaNasahassAiM parikkheveNaM pannattA tattha NaM je te asaMkhejjavitthaDA te NaM asaMkhejAiM joyaNasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM asaMkhejjAI joyaNasahassAiM parikkheveNaM jIvAbhigamasUtra Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.13 narakAvAsasaMsthAnanirUpaNam 173 pannattA, evaM jAva tmaae| ahe sattamAe NaM bhaMte ! pucchA goyamA! duvihA pannattA taM jahA-saMkhejjavitthaDe ya asaMkheja vitthaDA ya, tattha NaM je te saMkhejjavitthaDe se gaM eka joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM, tinni joyaNasayasahassAiM solasasahassAiM donniya sattAvIse joyaNasae tinni koseya aTrAvIsaM ca dhaNusayaM terasaya aMgulAI, addhaMgulayaM ca kiMci visesAhie parikkheveNaM pnnttaa| tattha NaM je te asaMkhejja vitthaDA te NaM asaMkhejjAiM joyaNasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM, asaM. khejjAiM joyaNasahassAI parikkheveNaM pannattA ||suu013|| chAyA-etasyAM khalu bhadanta ! ratnapabhAyAM pRthivyAM narakAH kiM saMsthitAH prajJaptAH ? gautama ! dvividhAH prajJaptA stadyathA AvalikApaviSTAzca AvalikA. bAhyAtha / tatra khalu ye te AvalikA praviSTAste trividhAH prjnyptaa-stdythaa-vRttaasnyaashctursraaH| tatra khalu ye te AvalikA bAhyAste nAnAsaMsthAnasaMsthitAH prajJaptAH, tadyathA-ayakoSTha saMsthitAH 1, piSTapacanaka saMsthitAH 2 kandusaMsthitA 3, lohI (loDI) saMsthitAH 4, kaTAha saMsthitAH 5 sthAlI saMsthitAH 6 piTharakasaMsthitAH7 kimiyaDasaMsthitA 8 kIrNapuTaka saMsthitAH 9 uTaja saMsthitA:10, murajasaMsthitAH 11 mRdaGgasaMsthitAH 12, nandImRdaGga saMsthitAH 13 AliGgaka saMsthitAH 14, sughoSasaMsthitAH 15, dadarakasaMsthitAH 16, paNavasaMsthitAH 17 paTahasaMsthitAH 18, bherIsaMsthitAH 19 jhallarIsaMsthitAH 20 kastumbakasaMsthitAH 21, nADIsaMsthitAH22 evaM yAvattamAyAm / adhaHsaptamyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM narakAH ki saMsthitA prajJaptAH gautama ! dvividhAH prajJaptAstadyathA-vattAzca vyatrAzca / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM narakAH kiyatkAH bAhalyena prajJaptAH ? gautama ! trINi yojanasahasrANi bAhalyena prajJaptAH tadyathA-adhastane ghanAH sahasram madhye zuSirAH sahasram, upari saMkucitAH sahasram / evaM yAvadadhaH sptmyaaH| etasyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH narakAH kiyakA AyAmaviSkambheNa kiyatkAH parikSepeNa prajJaptAH ? gautama ! dvividhAH prajJaptAH tadyathA-saMkhyeya vistarAvAsaMkhyeyavistarAva, tatra khalu ye te saMkhyeyavistarAste jIvAbhigamasUtra Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jIvAbhigamasUtre khalu saMkhyeyAni yojanasahasrANi AyAma-viSkambheNaH, saMkhyeyAni yojanasahasrANi parikSepeNa prajJaptAH / tatra khalu ye te asaMkhyeyavistarAste khalu asaMkhye. yAni yojanasahasrANi AyAmaviSkambheNa / asaMkhyeyAni yojanasahasrANi parikSepeNa prjnyptaaH| evaM yAvattamAyAm / adhaH saptamyAM khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! dvividhAH prajJaptAH tadyathA-saMkhyeyavistarazcAsaMkhyeyavistarAzva, tatra khalu yaH saMkhyeyavistaraH sa khalu ekaM yojanazatasahasra mAyAmaviSkambheNa trINizatasahasrANi SoDazasahasrANi dve saptaviMzatyadhike yojanazate, trayaH krozAzca aSTaviMzazca dhanuH zataM trayodazacAGgulAni, ardhAGgulazca kizci dvizeSAdhikaM parikSepeNa prajJaptam / tatra khalu ye te asaMkhyeya vistarAste khalu asaMkhyeyAni yojanasahasrANi AyAmaviSkambheNa asaMkhyeyAni yojanasahasrANi parikSepeNaprajJaptAH // 13 // TIkA-'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM-prathamanArakapRthivyAm 'NaragA ki saMThiyA pannattA' narakAH kiM saMsthitAH prajJaptAH 1 ratnaprabhA sambandhinarakANAM saMsthAna kIdRzaM bhavatIti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihA pannattA' ratnaprabhA narakAH dvividhAH-dvi prakArakAH prajJaptA-kathitAH dvaividhyaM darzayati-'taM jahA' aba sUtrakAra narakAvAsoM ke saMsthAna kA kathana karate haiM'imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe' puDhavIe-ityAdi / TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA puuch| hai-'imIse NaM bhaMte / rayaNappa. bhAe puDhavIe 'he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke naraka' kiM saMThiyA pannattA 'kaise saMsthAna vAle kahe gaye haiM ? arthAt ratnaprabhA pRthivI sambandhI jo naraka haiM unakA AkAra kaisA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA duvihA pannattA he gautama ! prathama pRthivI meM jo narakAvAsa haiM-ve do prakAra ke kahe gaye haiM-'taM jahA' jaise-'AvaliyA ve sUtra2 n27||vaasnaa saMsthAnAnu thana 42 che. 'imIse Na bhaMte rayaNappabhAe puDhavIe' dhyAha TI -gItabhasvAmI prabhune me pUchayu cha hai 'imIse Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' 3 lAn yA ratnamA pRthvInA na2 'ki saMThiyA paNNattA' kevA saMsthAnavALA kahyA che? arthAt ratnaprabhA pRthvImAM je narakAvAso che. tene AkAra kevA prakArano che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne hecha hai 'goyamA ! duvihA paNNattA' he gautama! paDedI pRthvImAna hai| cha, ta nA havAmAM bhAva cha. 'ta jahA' taye / mApramANe jIvAbhigamasUtra Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.13 narakAvAsasaMsthAnanirUpaNam _____175 ityAdi, 'taMjahA' tadyathA-AvaliyA paviTThAya' AvalikA praviSTAzca 'AvaliyA bAhirAya' AvalikA bAhyAzca, ubhayatrApi ca zabdau ubhayeSAmazubhatva tulyatA sUcakauM, tatrAvalikA praviSTA nAma aSTAsu dikSu samazreNyavasthitAH AvalikAsu zreNISu praviSTA vyavasthitA iti AvalikA praviSTAH / 'tattha Naje te AvaliyappaviTThA' tatra khalu ye te narakA AvalikA AvalikAyAM zreNyAM vyavasthitAH 'te tivihA pannattA' te AvalikA praviSTA narakAstrividhAstriprakArakA prajJaptA kathitA traividhyaM darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA- vaTTA taMsA cauraMsA' vRttAruyanAzcaturasrA catukoNAH caturvapi bhAgeSu samarUpeNAvasthitA iti / 'tattha NaM je te AvaliyA bAhirA' tatra khalu ye te narakA AvalikA bAhyAH 'te NANApaviTThAya AvaliyA bAhirAya' AvalikA praviSTa aura AvalikA bAhya yahAM jo donoM padoM ke sAtha 'ca' kA prayoga kiyA gayA hai vaha donoM meM samAna rUpa se azubhatA hai isa bAta ko sUcita karane ke liye kiyA gayA hai jo narakAvAsa ATha dizAoM meM samaNi meM avasthita haiM ve narakAvAsa AvalikA praviSTa haiM / AvalikA zabda kA artha zreNI hai| isa zreNi meM jo vyavasthita hote haiM ve AvalikA praviSTa haiN| 'tattha NaM je te AvaliyappaviTThA te tivihA pannattA' ina meM jo AvalikA praviSTa naraka haiM ve tIna prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA' jaise-'vaTTA tasA' 'vRtta-gola-jyasra-tikhUTe, aura caturasra. caukhUTe 'tattha NaM je te AvaliyA bAhirA' tathA jo AvalikA praviSTa se bhinna AvalikA bAhya narakAvAsa haiM ve 'jANAsaMThANasaMThiyA 2. 'AvaliyapavidrAya AvaliyA bAhirAya' mAvali praviSTa bhane bhApati bAhya. jyAM je be padonI sAthe "" zabdano prayoga karavAmAM AvyuM hoya te bannemAM samAnapaNathI azubhapaNuM che, e vAtane sUcavavA mATe karavAmAM Avela che. je narakAvAsa ATha dizAomAM samazreNImAM rahelA che. te narakA vAsa AvalikA praviSTa kahevAya che. AvalikA zabdano artha zreNI che. A zreNImA vyavasthita hoya che, te ApalA praviSTa upAya cha 'tattha NaM je te AvaliyappavidrA te tivihA pannattA' mA 2 bhApati praviSTa na24 cha. te 15 prAna pAma mAvesa cha. 'ta jahA' tatra / bhA prabhArI cha. 'vaTTA tasA cauraMsA' vRta- trya-triI bhane yaturasa yA bhUzAvANu 'tattha Na je te AvaliyA bAhirA' tebhA 2 mAvali praviSTathI / mero sAlist mA na24pAse che. te 'NANAsaMThANa saMThiyA pannattA' bhane prA2nA mAvANI che. 'ta jahA' te pramANe jIvAbhigamasUtra Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre saMThANasaMThiyA pannattA' te AvalikA bAhyA narakA nAnAsaMsthAna saMsthitAH prajJaptA:-kathitAH 'taM jahA' tadyathA-'ayakoTa saMThiyA' ayaH koSTha saMsthitAH ayaH koSTholohamayaH koSTastadvat saMsthitAH ityayAkoSThasaMsthitA iti 1 / / 'piTThapayaNaga saMThiyA' piSTapacanakasaMsthitAH, yatra surAnirmANAya piSTAdikaM pacyate tat piSTapacanakaM tadvat saMsthitA iti piSTapacanakasaMsthitAH 2, tathA-kaMdU saMThiyA' kandusaMsthitAH kanduH kAndavikasya miSTAnnapAkapAtram tadvat saMsthitAH 4 'kaDAha saMThiyA' kaTAhasaMsthitAH-kaTAhaH zAkAdipAcakaH pAtravizeSaH tadvat saMsthitA iti kaTAhasaMsthitAH 5 'thAlI saMThiyA' sthAlI odanAdi pAcanapAtraM tadvat saMsthitA iti sthAlI saMsthitAH 6 'piTaragasaMThiyA' piTharakaM yatra prabhUtajanayogyaM dhAnyAdikaM pacyate tadvat saMsthitA iti piTharakasaMsthitA 7 "kimiyaga saMThiyA' 'kRmikasaMsthitAH' jIvavizeSa yuktAH idaM padaM pustakAntare na labhyate panattA' aneka prakAra ke AkAroM vAle haiM-'taM jahAM' jaise-'ayakoha saMThiyA' kitaneka lohe ke koSTha ke jaise AkAra vAle haiM kitaneka 'piTTha payaNaga saMThiyA' madirA banAne ke liye jisameM piSTa Adi pakAyA jAtA hai usa vartana ke jaise AkAra vAle haiM 'kaMdu saMThiyA' kitaneka kandu-halavAI ke pAka pAtra ke jaise AkAra vAle haiM 'lohI saMThiyA' kitaneka-lohI-tabA ke jaise AkAra vAle haiM kitaneka 'kaDAha-saMThiyA' kaTAha-kaDAhI-ke jaise AkAra vAle haiM 'thAlI-saMThiyA' kitaneka thAlI-odana pakAne ke baratana ke jaise AkAra vAle haiN| kitaneka 'piTaraga saMThiyA' jisameM bahuta adhika manuSyoM ke liye bhojana Adi pakAyA jAtA hai aise piTharaka ke jaise AkAra vAle haiM kitaneka "ki miyaga saMThiyA' kRmika jaise-AkAra vAle haiM yaha pada kahIM kahIM kahIM cha 'ayakoTa saTTiyA' sAmanA 21 mAvA che. yA 'piTTa payaNaga saThijA' mahiza 3 mnaa| bhATe bhI piTa-bATa vigaire saMdhavAmAM Ave che. te pAsanA vA mA2nA hAya che. 'ka'du saThiyA' keTalAka ka6 kaMdoInA rAMdhavAnA pAtranA AkAra jevA AkAra vALA hoya che 'lohIsaMThiyA' mA dADhI-tavAnA 4 mAravA che. sA 'kaDAhA saMThiyA' yAnA vA // 21 // hAya che. 'thAlI saThiyA' haiTasA bhAta banAvavAnA vAsaNanA AkAra jevA AkAravALA hoya che, ane Beats 'piTaraga saMThiyA' mAM padhAre mAse mATe na sAbhazrI manAvI zAya tavA pi424 kA mAravANA hAya cha, TasA 'kimiyaga saThiyA' bhi:21|| mAravANAya che. mA 56 TasA athAmA mApAmA jIvAbhigamasUtra Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.13 narakAvAsasaMsthAnanirUpaNam 177 'kinnapuDagasaMThiyA' kIrNapuTakasaMsthitAH 'uDaya saMThiyA' uTajasaMsthitAH, uTajastApasAzramastadvat saMsthitAH9 / 'murayasaThiyA' murajasaMsthitAH, murajo vAdyavizeSaH tadvata saMsthitA iti murajasaMsthitAH 10 'muyaMgasaMThiyA' mRdnggsNsthitaaH| mRdaGgo'pi vAcavizeSa eva tadvat saMsthitAH 11 / 'naMdImuyaMga saMThiyA' nandImRdaGgasaMsthitAH 12 'AliyarasaMThiyA' AliMjarasaMsthitAH AliMjaro mRnmayo murajastadvat saMsthitA iti AliMjarasaMsthitAH 13 'sughosasaMThiyA' sughoSasaMsthitAH sudhoSo devalokaprasiddha ghaNTAvizeSa AtodyavizeSo vA tadvat saMsthitAH 14 'daddarayasaMThiyA' dardarakasaMsthitAH dadarovAdyavizeSa stadvat saMsthitAH 15 'paNavasaMThiyA' paNavo vAcavizeSo lokaprasiddha stadvat saMsthitA iti paNavasaMsthitAH 16 'paDaha saMThiyA' paTaha saMsthitAH paTaho vAyavizeSo lokaprasiddha hai kitaneka-' kinna puDaga saMThiyA 'kIrNa puTaka ke jaise AkAra vAle hai kitaneka 'uDaya saMThiyA' uDaja jhopar3I tApasAzrama-ke jaise AkAra vAle haiN| kitaneka 'murayasaMThiyA' muraja-vAdya vizeSa ke jaise AkAra vAle haiM kitaneka 'muyaMgasaMThiyA' mRdaGga-vAdya vizeSa-ke jaise AkAra vAle haiN| kitaneka-'naMdImuyaMgasaMThiyA' nandI mRdaMga ke samAna sthita haiN| kitaneka 'AliMjara saMThiyA' AliMjara-miTTI ke bane hue mRdaMga ke samAna AkAra vAle hai arthAt koThI ke jaise kitaneka 'sughosasaMThiyA' sughoSa-devaloka prasiddha sughoSa ghaMTA ke jaise AkAra vAle haiM kitaneka 'daddaraya saMThiyA' daIranAma ke vAdya vizeSa ke jaise AkAra vAle haiN| 'paNava saMThiyA' kitaneka paNava nAmaka vAdya vizeSa ke jaise AkAra vAle hai choTA nagArA kitaneka 'paTaha saMThiyA' paTaha (Dhola) nAma ke vAdya vizeSa mAvesa nathI. mA 'kinna puDAmaThiyA' hI YTanA mA2 pANAhAya cha / 'uDayasaThiyAM' 6200-ju5-5sAmanA 21 mA. paNa hAya che. yA 'murayasaThiyA' mRhasa-pAcavizeSanA 21mA12pANA hAya che. yA 'nadImuyaMgasaThiyA' nahI bhRganA maa||2paay che. ma. TAs 'AliMjarasaThiyA' mAli2- bhATinA manAvara mRdaMganA AkAra jevA AkAravALA che. eTale ke kaThInA AkAra 21 // cha mA 'sughosasaThiyA' sughoSa hakTomA prasi sughoSa nAmanA paTanA 21 // 21 // cha. TA 'daharayasaThiyA' 462nAmanA vAcavizeSanA vA mAvA che. 'paNavasaThiyA' TA 51 nAmanA vAcavizeSa vA mA21 hAya che. mA 'paTaha saThiyA' 5-DhAla nAmanA vAcavizeSanA 21 mAravANA hoya che. uTA 'bherIsaThiyA' merInAmanA pAvizeSanArA mA2 vANA jI0 23 jIvAbhigamasUtra Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre evaM tadvat saMsthitA iti paTahasaMsthitAH 17 'merI saMThiyA' bherI DhakA tadvat saMsthitA iti bherI saMsthitAH 18 'jhallari saMThiyA' jhallari saMsthitA: jhallari-cauvanaddhA vistIrNavalayAkArA vAdyavizeSarUpA tadvata saMsthitA iti jhallari saMsthitAH 19 'kutdhuMbaga saMThiyA' kustumbakaH-vAdyavizeSa stadvat saMsthitA iti kustumbaka-saMsthitA: 20 'nAlI saMThiyA' nADI-ghaTikA tadvat saMsthitA iti nADIsaMsthitAH 21 narakA ratnaprabhAyAmiti / atra dve saMgrahagAthe-'ayakoTa 1 piTupayaNaga-2 kaMda 3 lohI 4 kaDAha 5 saMThANA / thAlI 6 piTaraga 7 kiSNaga 8uDae 9 murave 10 muyaMge ya 11 // 1 // nadi muyaMge 12 AliMga 13 sughose 14 daddare 15 ya paNace 16 ya / paDahaga 17 merI 18 jhallari 19 kutthu baga20 nADi saMThANA' // 2 // ___ayaH koSThaka-piSTapacanaka-kandu-lauhi-kaTAha-saMsthAnAH / sthAlI-piTha raka-kIrNaka-uTajo murajo mRdaGgazca // 1 / / nandimRdaGgaH AliGgaH sughoSaH darazca paNavazca / paTahaka-bherI jhallari kutthu vaga nADIsaMsthAnAH iti // _ evaM jAva tamAe evaM' yAvata tamAmamA paryantam / evaM yathA ratnaprabhAyA narakA: kathitA stathaiva zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhAnAmapi narakA ke jaise AkAra vAle hai| kitaneka 'bherI saMThiyA' bherI nAmaka vAdya vizeSake jaise AkAra vAle haiM kitaneka 'jhallarI saMThiyA' camaDe se maDI huI vistIrNa valayAkAra jhallarI nAmaka vAdya vizeSa ke jaise AkAra vAle haiN| 'kutthuvaga saMThiyA' kitaneka kustuMvaka vAdya vizeSa ke jaise AkAra vAle haiN| kitaneka 'nADI saMThiyA' nADI -jala ghaTikA ke jaise AkAra vAle haiM 21 / yahAM do saMgraha gAthAeM haiM'ayako?' ityAdi, inakA artha upara pramANa smjhleveN|| ___ 'evaM jAva tamAe' jisa prakAra se ratnaprabhA ke naraka kahe gaye haiM usI taraha se tamA pRthivI taka kaha denA cAhiye jaise- zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA aura tamaHprabhA ke narakoM kA bhI kathana cha. 3mA 'jhallarI saThiyA yAbhAthI bhI vistRta mAyAna mAra Paa Asara nAbhanA vAcavizeSanArA 2 mA che 'kutthuvagasaThiyA' mA pustuma vAcavizeSanA 2 mA 21 // cha 'nADI saThiyA' nADI jalaghaTikAnA jevA AkAravALA che. 21 A saMbaMdhamAM be saMgraha bhAyA cha. 'ayako?' tyA mAnA gaya 52 498 prAthI sama sevA. 'evaM jAva tamAe' 2 pramANe 2tnamA pRthvInA nara DeTA che. eja pramANe tamA nAmanI pRthvI sudhI kathana karavuM joIe. arthAta- zarkarA prabhA vAlukAprabhA paMkaprabhA, dhUmaprabhA, ane tama:prabhAnA narakenuM paNa kathana jIvAbhigamasUtra Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.13 narakAvAsasaMsthAnanirUpaNam vaktavyAH , AlApaprakArastu evam-'sakkarappamAe NaM bhaMte ! puDhavIe naragA ki saMThiyA pannattA ? goyamA! duvihA pannatA, taM jahA-AvaliyappaviTThA ya Avaliya vAhirAya, tattha NaM je te AvaliyappavidyA te vivihA pannatA taM jahA vaTTA taMsA cauraMsA ? tattha NaM je te Avalie bAhirA te NaM NANAsaMThANasaMThiyA pannacA taM jahA-ayakoTTa saMThiyA' ityAdi, evaM bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA sUtrAlApakA api svymevohniiyaaH| ____ adhaH saptamI pRthivI viSayakaM sUtraM sUtrakAraH svayameva darzayati-'ahe sattamAe Na' ityAdi, 'ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe' adhaH saptamyAM khalu bhadanta ! pRthivyAm, 'NaragA ki saMThiyA pannattA' narakAH kiM saMsthitAH kimiva saMsthitA prajJaptAH ? iti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA'!' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihA pannacA' dvividhA:-dviprakArakAH prajJaptA-kathitAH 'taM jahA' tadyathA'vaTTe ya taMsAya' vRtto vRttAkArazca vyasrAzca / adhaH saptamyAM pRthivyA ye narakAH karalenA cAhiye yahAM AlApa prakAra 'sakarappabhAeNaM bhaMte puDhavIe jaragA' ityAdi svayaM karalenA cAhiye ____ adhaHsaptamI pRthivI ke narakoM ke kathana ke sambandha meM sUtrakAra svayaM hI kathana karate haiM isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'ahe sattamAeNaM bhaMte ! puDhavIe garagA kiM saMThiyA pannattA' he bhadanta ! adha:saptamI pRthivI ke naraka kisa AkAra vAle kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ? duvihA panattA' he gautama ! adhaHsaptamI pRthivI ke naraka do prakAra ke kahe gaye hai-'taM jahA' jaise 'vaDhe ya taMsAya' eka vRta-golAkAra hai aura cAra vyasra tikhUTe kyoMki adhaHsaptamI pRthivI 32 me. to mAsA5 52 mA pramANe cha.-'sakarappabhAeNaM bhaMte ! puDhavIe garagA' tyA prArathI svayaM manAvAne sabha7 vA. adhaHsaptamI pRthvInA narakanA kathana saMbaMdhamAM sUtrakAra svayaM kathana 42 che. mAmA gautamasvAmI prabhu se pUche che -'ahe sattamAeNaM bhaMte ! puDhavIe garagA kiM saMThiyA pannattA' lagavan adhaHsabhI pRthvInA nara hai| kevA AkAravALA hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmI ne kahe cha -'goyamA ! duvihA pannattA' he gautama ! adha:sabhI pRthvInA nrhe| be prakAranA kahayA che. 'taM jahA' te mA prabhArI che. 'baTTe ya taMsAya' vRtta gauNa mAsA ane cAra "vyastra' trikoNAkAra che kemake-adhA saptamI pRthvImAM je nake che jIvAbhigamasUtra Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _180 jIvAbhigamasUtra santi te AvalikA praviSTA eva na tu AvalikA bAhyAH AvalikA praviSTA api kAlamahAkAlAdayaH paJcaiva, nAdhikAH, tatra madhye apratiSThAnanAmAbhidhAno narakendro vRttAkAraH, sarveSAmapi narakendrANAM vRttAkAratvAt zeSAstu catvAraH kAlamahAkAlarauravamahArauravAH pUrvAdiSu dikSu vartamAnAste ca vyasrAH, ata. evoktaM vRttazca vyasAceti / samprati-narakAvAsAnA bAhalyapratipAdanArthamAha-'imIse gaM' ityAdi, 'imIse NaM maMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' asyAM khala bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'naragA kevaiyaM bAhalleNaM pannattA' narakAH kiyatkAH bAhalyena bahalasya bhAvo bAhalyaM piNDa bhAvaH tena bAhalyena prajJaptAH kathitAH ? iti narakabAhalyaviSayaka: praznaH, sUtre 'kevaiyaM' iti prAkRtatvAdekavacanam, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, meM jo naraka haiM ve AvalikA praviSTa hI haiM AvalikA bAhya nahIM haiN| AvalikA praviSTa hone para bhI ve pAMca hI hai adhika nahIM / inameM jA apratiSThAna nAmaka narakAvAsa hai vaha inake madhya meM hai aura yaha golAkAra vAlA hai kyoMki jitane bhI narakendra haiM ve saba gola AkAra vAle hI hote haiN| bAkI ke aura jo cAra narakAvAsa haiM-kAla, 1 mahAkAla, 2 raurava 3 aura mahA raurava 4 ye pUrva Adi cAra dizAoM meM haiN| ___aba sUtrakAra narakAvAsoM kI moTAI prakaTa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai___"imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA prathivI meM 'naragA' jo naraka haiM ve 'kevaiyaM bAhalleNaM panattA' kitanI moTAI vAle kahe gaye haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-uttara-'goyamA ! te AvalikA praviSTa ja che. AvalikA bAhya nathI AvalikA praviNa levA chatAM paNa te pAMca ja che. vadhAre nathI temAM je apratiSThAna nAmanuM narakendra che. te AnI madhyamAM che. ane te goLa AkAravALuM che. kemake-jeTalA narakendro che. te badhA goLa AkAravALA ja hoya che. bAkInA bIjA je cAra narakAvAse che jemake-kAla 1 mahAkAla 2, rIrava 3 ane mahAraurava 4 A cAre pUrva vigere cAre dizAomAM che. have sUtrakAra narakAvAsanI vizALatA pragaTa kare che.-temAM gautamasvAmI e prabhune evuM pUchayuM che ke___'imiise NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' 3 mAvan ! 241 2tna5mA pRthvImA 'naramA 2 n| che. te 'kevaiyaM bAhalleNaM pannatA' TasI vizAta pANA kahevAmAM Avela che.? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke jIvAbhigamasUtra Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU. 13 narakAvAsasaMsthAnanirUpaNam __181 'goyamA'he gautama ! tinni joyaNasahassAI bAhalleNaM pannattA' trINi yojanasahasrANi bAhalyena narakAH prajJaptA:-kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA-heDhA ghaNA sahassaM' adhastane pAdapIThe ghanAnicitAH sahasram yojanasahasram 'majjhe susirA sahassaM' madhye pIThasyopari madhyabhAge suSirAH sahasraM yojanasahasram 'upi saMkuiyA sahassaM' upari saMkucitAH zikharAkRtyA saMkocamupagatA yojanasahasram tata evaM saGkalanayA narakAvAsAnAM trINi yojanasahasrANi bAhalyato bhavantIti / 'evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhaHsaptamyAm evaM zarkarAprabhAta Arabhya saptamapRthivI paryantam / patipRthivyA narakAvAsAnAM trINi sahasrANi bAhalyena bhavantIti jJAtavyAni / tadukta manyatrApi 'heDhA ghaNAsahassa, upi saMkocato sahassaM tu / majhe sahassaM susirA, tini sahassussiyA narayA' // 1 // timi joyaNA sahassAI bAhalleNaM pannattA' he gautama ! ye naraka tIna hajAra yojana kI moTAI vAle kahe gaye haiN| 'taM jahA' jaise-'heTThA ghaNAsahassaM' ye adhastanapAdapITha meM eka hajAra yojana taka ghanarUpa se nicita hai| 'majjhe susirA sahassaM' pITha ke Upara meM madhyabhAga meM ye eka hajAra yojana taka suSira (khAlI) haiM tathA-'upi saMkuiyA sahassaM' Upara meM zikhara ke jaise eka hajAra yojana taka ye saMkucita hote gaye haiN| isa prakAra se ye moTAI meM tIna hajAra yojana ke ho jAte hai| 'evaM jAva ahe sattamAe' isI taraha se zarkarAprabhA se lekara adhaHsaptamI pRthivI taka hara eka pRthivI meM vahAM ke narakAvAsoM kI moTAI tIna 2, hajAra yojana kI hai-aisA jAnanA cAhiye, anyatra bhI aisA hI kahA gayA hai'goyamA! tinni joyaNasahassAI bAhalleNaM pannattA' he gautama! bhA na243 tara yoganI vizAlatA vA 49sA che. 'taM jahA' te mApramANe 'hedvA ghaNasahassaM te nIyanI pApI mAM 2 yona sudhI dhanapaNAthA layita-nAma 29 // cha. 'majjhe susirA sahassaM' pI81 852nA madhya bhAgamA ta me una2 yApana sudhA suSira (mAsI) cha. tathA 'uppi saMkuiyA saharasaM' uparamAM zikharanA jevA eka hajAra yojana sudhI te saMkucita thatA gayA che. // zata mA vizaNatAwia 12 yarAnA jaya che. 'evaM jAva ahe saramANa Aja pramANe zarkarA prabhAM pRthvIthI laIne adha:saptamI pRthvI sudhI dareka pRthvImAM tyAMnA narakAvAsonI vizALatA traNa hajAra yojananI che, tema samajavuM anyatrapaNa emaja kahyuM che. jIvAbhigamasUtra Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _182 jIvAbhigamasUtre 'adhastanAd ghanAH sahasramupari saMkocataH sahasraM tu / / madhye sahasraM zuSirAH trINi sahasrANi ucchritAH / iticchAyA' samprati-narakAvAsAnAmAyAmaviSkambha pratipAdanArthamAha-imIse gaM bhaMte ! ityAdi, 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'NaragA' narakAH 'kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' kiyatkA AyAma: viSkambheNa kiM pramANAAyAmaviSkambheNa, AyAmazca viSkambhazceti samAhAra stena 'kevaiyaM parikkheveNaM pannattA' kiyatkAH parikSepeNa prajJaptA:-kathitA narakA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihA pannattA' dvividhA:-dviprakArakA narakAH prajJaptA:-kathitAH 'taM jahA' tadyathA-'saMkhejja vitthaDAya' saMkhyeyavistarAzca saMkhyeyaH-saMkhyeyayojanapramANo vistAro yeSAM 'hehAghaNA sahassaM upi saMkocato sahassaM tu| majjhe sahassaM susirA tini sahassusiyA narayA // 1 // isa gAthA kA artha spaSTa hai / aba sUtrakAra narakAvAsoM kA AyAma aura viSkambhapratipAdana karate hai isa meM gautamane prabhuzrI se pUchA hai-'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM jo 'naragA' naraka haiM ve 'kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM' kitanI lambAI vAle evaM cauDAI vAle kahe gaye haiM aura 'kevaiyaM parikkheveNaM patnattA' kitanA inakA parikSepa-gherA kahA gayA haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! duvihA pannattA' he gautama ! prathama pRthivI meM do prakAra ke naraka kahe gaye heDhA ghaNAsahassaM uppiM saMkocato sahassaMtu / majjhe sahassaM susirA tinni sahassusiyA narayA // 1 // AgAthAno artha spaSTa ja che.have sUtrakAra nakAvAsonA AyAma ane viSkabhanuM pratipAdana kare che. mAmA gautama svAmI se prabhu se pUche che hai-'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' hai magavan / napalA pRthvImA 2 'naragA' ta n2| che. ta kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM' sImAvA ana mI pAi Dara cha ? ana 'kevaiyaM parikkheveNaM paNNattA' bhane tena parikSe5 dhezavATato cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 49 cha -'goyamA! duvihA paNNatA hai gautama ! paDelI pRthvImA meM prAranA na24 Desa cha. 'taM jahA' ta mApramANe jIvAbhigamasUtra Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.13 narakAvAsasaMsthAnanirUpaNam _ 183 te saMkhyeyavistArAH 'asaMkhejjavitthaDAya' asaMkhyeyavistArAzca asaMkhyeyaH asaMkhyeya yojanapramANo vistAro yeSAM te asaMkhyeyayojanavistArAH, tathA ca saMkhyeyavistRtAsaMkhyeyavitRtabhedena narakA dvividhA bhavanti / 'tastha NaM je te saMkhejjavitthaDA' tatra-tayoyormadhye ye narakAH saMkhyeyavistArAH 'te NaM saMkhejjAiMjoyaNasahassAI te khalu saMkhyeyAni yojanasahasrANi, 'AyAmavikkhabheNaM' AyAmaviSkambheNa prajJaptAH kathitA iti / 'tattha NaM je te asaMkhejavitthaDA te NaM' tatradvayomadhye khalu ye narakA asaMkhyeyavistArAste khalu 'asaMkhejjAiM joyaNasahassAI AyAmavikkhabheNaM' asaMkhyeyAni yojanasahasrANi AyAmaviSkambheNa 'asaMkhejjAI joyaNasahassAiM parikkheveNa pannattA' asaMkhyeyAni yojanasahasrANi parikSepeNa prajJaptAiti / 'evaM jAva tamAe' evaM ratnaprabhAyAM yathA AyAmaviSkambha parikSepairnara kAvAsAH pradarzitA stathaiva zarkarAprabhAta Arabhya tamaHprabhAparyanta pRthivIhaiM-'taM jahA' jaise-'saMkhejja vitthaDA ya asaMkhejja vitthaDAya' saMkhyAta yojana ke vistAra vAle aura asaMkhyAta yojana ke vistAra vAle 'tattha NaM je te saMkhejja vitthaDA' ina meM jo saMkhyAta yojana ke vistAra vAle naraka haiM ve 'saMkhejjAI joyaNasahassAI' saMkhyAta hajAra yojana ke 'AyAma vikkhaMbheNaM' lambe cauDe haiM / 'tattha NaM-je te asaMkhejja vitthaDA te NaM asaMkhejjAI joyaNasahassAI -Ayama vikkhaMbheNaM' aura jo asaMkhyAta yojana ke vistAra vAle haiM ve asaMkhyAta yojana ke lambe cauDe haiM / tathA inakI paridhi bhI asaMkhyAta hajAra yojana kI hai 'evaM jAva tamAe' jisa prakAra ratnaprabhA pRthivI meM vahAM ke narakoM kI lambAI cauDAI aura paridhi kA pramANa kahA gayA cha.-'saMkhejjavitthaDA ya asaMkhejjavitthaDA ya' yAta yojanA vistArapaNA bhane asaNyAta yArAnA vistAravANA 'tattha NaM je te saMkhejjavitthaDA' mAre sabhyAta yona vistArapA cha, n24| che mayA saMkhejjAI joyaNasayasahassAI' sadhyAta 2 yojanana 'AyAmavikkhaMbheNaM' in 5 cha. 'tattha gaM je te asaMkhejjavitthaDA teNaM asaMkhejjAI joyaNasahassAiM AyAmavikhaMbheNaM' bhane je asaMkhyAta yojanAnA vistAra vALAM che. teo asaMkhyAta yojananA laMbAI pahoLAIvALA che. tathA tenI paridhi paNa asaMkhyAta hajAra yojananI cha. 'evaM jAva tamAe' 2 pramANe 2tnamA vAma tyAMnA nAnI mA pahoLAI ane paridhinuM pramANa kahyuM che. e ja pramANe zarkarA prabhA pRthvIthI jIvAbhigamasUtra Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jIvAbhigamasUtre saMbandhinAM narakAvAsAnAmapi AyAmaviSkambhaparikSepAH vaktavyAH, AlApakaprakArastvevam-'sakkarappabhAe gaM bhaMte ! puDhavIe naragA kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM pannatA ? goyamA ! duvihA pannattA, taM jahA-saMkhejjavitthaDAya asaMkhejja vitthaDAya, tattha parikSepeNa saMkhejjavitthaDA te NaM saMkhejjAI joyaNasahassAiM AyAmavikkhabheNaM saMkhejjAiM joyaNasahassAI parikkheveNaM pannattA tattha NaM je te asaMkhejjavitthaDA te NaM asaMkhejjAiM joyaNasahassAiM AyAma vikkhabheNaM asaMkhejjAiM joyaNasahassAI parikkheveNaM pnnnnttaa'| zarkarAprabhAyAM khalu bhadanta ! pRthivyAm narakAH kiyatkA AyAmaviSkambheNa kiyatkAH parikSepeNa prajJaptAH 1 gautama ! dvividhAH prajJaptA stadyathA-saMkhye. yavistArAzcAsaMkhyeyavistArAzca / tatra ye khalu saMkhyevistArA ste khalu saMkhyeyAni yojanasahasrANi AyAmaviSkambheNa, saMkhyeyAni yojanasahasrANi parikSepeNa prajJaptAH, tatra khalu ye te asaMkhyeyavistArA ste khalu asaMkhyeyAni yojanasahahai isI taraha se zarkarAprabhA se lekara tamaHprabhA pRthivI taka ke narakA vAsoM kI lambAI cauDAI aura paridhikA bhI pramANa jAnanA cAhiye / isa sambandha meM AlApaka prakAra-'sakkarappabhAeNaM bhaMte! puDhavIe naragA' ityAdi TIkA meM dekha lenA caahiye| sUtra-pATha kA artha ratnaprabhA pRthivI ke narakAvAsoM kI lambAIcauDAI evaM paridhi ke sambandha meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI vaha artha yahAM para bhI zarkarAprabhA pRthivI ke narakoM kI lambAI cauDAI aura paridhi ke sambandha meM bhI kaha lenA caahiye| isI prakAra se bAlukA prabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, aura tamAprabhA ke narakoM kI lambAI cauDAIevaM paridhi ke pramANa ke sambandha meM bhI sUtrapATha svayaM udbhAvita kara laIne tama:prabhA pRthvI sudhInA narakAvAsonI laMbAI pahoLAI ane pari dhinuM pramANa paNa samajI levuM A saMbaMdhamAM AlApa prakAra A pramANe che - 'sakarappabhAeNaM bhaMte ! puDhavIe naragA' tyAhAra TImo mAyAmAM mAvasa che. te tyAMthI samajI levuM A sUtrapAThano artha A pramANe che- ratnaprabhA pRthvI nA nArakAvAsAnI laMbAI pahoLAI ane paridhInA saMbaMdhamAM jema kahevAmAM Avela che. eja pramANene artha ahiyAM A zarkarAmabhA pRthvInA narakenI laMbAI pahoLAI ane paridhinA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM joIe. eja pramANe vAlukAprabha paMkaprabhA dhUmaprabhA, ane tama:prabhAnA narakonI laMbAI pahoLAI ane paridhinA pramANunA saMbaMdhamAM paNa sUtrapATha svayaM banAvIne jIvAbhigamasUtra Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.13 narakAvAsa saMsthAnanirUpaNam trANi AyAmaviSkambheNa, asaMkhyeyAni yojana sahasrANi parikSepeNa prajJaptA iticchAyA / evameva bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaH prabhA sUtrANyapi svayamevohanIyAni / adhaH saptamIviSaye sUtrakAraH svayamAha - ' ahe sattamAeNaM' ityAdi, 'ahe sattamAe NaM bhaMte ! pucchA' adhaHsaptamyAM khalu bhadanta ! pRcchA he madanta ! adhaH saptamyAM pRthivyAM ye narakA ste kiyatkAH kiM pramANA AyAmaviSkambheNa kiyatkA:- kiyatparimitAH parikSepeNa adhastana iti praznaH pRcchayA saMgRhyate bhagavAnAha - ' goyamA'!' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'duvihA pannattA' adhaH saptamInarakA dvividhAH - dvimakArakAH prajJaptAH - kathitAH 'taM jahA ' tadyathA - 'saMkhe jja vitthaDeya' saMkhyeyavistRtazca 'asaMkhejjavitthaDAya' asaMkhyeyavistRtAzva 'tattha NaM je te saMkhejja vitthaDe' tatra- dvayormadhye yaH sa saMkhyeyavistRtaH 'se NaM ekkaM joyaNasayasahasse AyAmavikkhabheNaM' sa khalvekaM yojanazatasahasramAyAmaviSkambheNa 'tinni joyaNasaya saharasAI' trINi yojanazatasahasrANi 'solasasahassAI' poDazalenA cAhiye / adhaH saptamI ke viSaya meM sUtrakAra svayaM kahate haiM 'ahe sattamAe NaM bhaMte pUchA ?' he bhadanta ! adhaH saptamI pRthivI meM jo naraka haiM ve kitanI lambAI vAle, kitanI-cauDAI vAle aura kitanI paridhivAle haiM ? isake uttara meM prabhuzrIne kahA haiM 'goyamA duvihA pannatA' he gautama ! adhaH saptamI pRthivI meM jo naraka hai ve do prakAra ke haiM- 'taM jahA' jaise - saMkhejjavitthaDe ya, asaMkhejja vitthaDA ya' saMkhyAta vistAra vAlA eka aura asaMkhyAta vistAra vAle cAraM 'tattha NaM je te saMkhejjavitthaDe' ina meM jo naraka saMkhyAta vistAra vAlA hai vaha eka apratiSThAna naraka hI hai 'se NaM ekkaM joyaNa sayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM' vaha eka lAkha yojana kI lambAI cauDAI vAlA hai - tathA samajI levA, adhaH saptamInA saMbaMdhamAM sUtrakAra svayaM kahe che. 'ahe sattamA NaM bhaMte! pucchA' he bhagavan adhaH saptabhI pRthvImAM ke naraDI che, te keTalI lakhAi vALA, ane keTalI paheALAi vALA ane keTalI ridhivALA che? yA praznanA uttarabhAM prabhu he che 'goyamA ! dubihA pannattA' he gautama ! adhaH saptabhI pRthvImAM ne nara che, te me aAranA che. 'taM jahA' te bhA pramANe che. - ' saMkhejja vitthaDeya asaMkhejja vitthaDAya' saMbhyAta vistAravANu bhe bhane asaMkhyAta vistAra vAjA yAra ' tattha NaM je te saMkhejja vitthaDe' temAM na24 sakhyAta vistAravANu che. tethe apratiSThAna nara che 'seNa' eka ' joyaNasayasahassaM AyAma vikkhaMbheNaM' te the sAtha yonnanI saMbhAI pahANArdha jI0 24 jIvAbhigamasUtra Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jIvAbhigamasUtre sahasrANi 'donijoyaNasae sattAvIsAhie dve yojanazate saptaviMzatyadhike 'tinikoseya' trayaH krozAH 'aTThAvIsaM ghaNusa' aSTAviMzaM dhanuzzatam 'terasa aMgulAI ' trayodazAGgulAni 'arddhagulaMya kiMci visesAhiyaM' arddhAGgulaJca kiJcidvizeSAdhikam ' parikkheveNaM pannatte' parikSepeNa prajJaptAH kathita iti / 'tastha NaM je te asaMkhejja vitthaDA' tatra khalu ye te asaMkhyeyavistRtAH 'te NaM asaMkhejjAI joyaNasahassAI AyAmavikkhabheNaM' te khalu asaMkhyeyavistRtA narakAvAsAH asaMkhyeyAni yojana sahasrANi AyAmaviSkambheNa 'asaMkhejjAI joyaNasahassA parikkheveNaM pannattA' asaMkhyeyAni yojana sahasrANi parikSepeNa prajJaptAH - kathitAste narakAvAsA iti // sU013 // samprati narakAvAsAnAM varNagandhasparza pratipAdanArthamAha-' imIseNaM ityAdi, mUlam - imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayA vaNNeNaM pannattA ? goyamA ! kAlA kAlobhAsA gaMbhIra lomaharisA bhImA uttAsaNayA paramakiNhA vaNNeNaM pannantA, evaM jAva ahe sattamAe / imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe naragA kerisagA gaMdheNaM pannattA ? goyamA ! se jahA isakI paridhi - 'tini joyaNasayasahassAiM solasasahassAI donijoyaNasae sattAvIsAhie tinni koseya aTThAvIsaM dhaNusayaM terasa aMgulAI addhagulaM ca kiMci visesAhiyaM' tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana tIna koza, eka sau aTThAIsa dhanuSa, sAr3he teraha aMgula se kucha adhika hai tathA-'tastha NaM je te asaMkhejja joyaNa vitthaDA ' jo naraka asaMkhyAta yojana ke vistAra vAle hai- ve cAraM hai ve asaMkhyAta hajAra yojana ke lambe cauDe haiM / tathA inakI paridhi bhI asaMkhyAta hajAra yojana kI hai| sUtra // 13 // - vANuM che. tathA tenI paridhi 'tinni joyaNasaharasAI solasasahassAI donni joyaNasae sattAvIsAhie tinni koseya aTThAvIsa dhaNukhaya terasa aMgulAI ' addhagulaM ca kiMci visesAhiyaM' RNu sAtha soja hamara jaso satyAvIsa yojana traNakAsa ekaso aThayAvIsa dhanuSa sADAttera AMgaLathI kaika vadhAre che. tathA'ttth NaM je te asaMkhejjajoyaNavitthaDA' temAM ne nara asaMkhyAta yojanA vistAra vALA che. te cAra che, te asaMkhyAta vaijananI lakhAi paheALAI vAjA che. tathA tenI paridhiSaNa asaMkhyAta halara yojananI che. // sU0 - 13 // jIvAbhigamasUtra Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.14 narakAvAsAnA varNAdi nirUpaNam 187 NAmae ahimaDei vA gomaDei vA suNagamaDei vA majAramaDei maNussamaDei vA mahisamaDei vA musagamaDei vA AsamaDei vA hatthimaDei vA sIha maDei vA vagghamaDei vA vigamaDei dIviya maDei vA, mayakuhiya ciraviNaTU kuNima vAvaNNa dubbhigaMdhe asui vilINavigaya vIbhattha darisaNijje kimijAlAulasaM satte / bhave eyArUve siyA ? No iNaTre samaTe, goyamA! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe garagA etto aNi?taragA ceva akaMta taragA ceva jAva amaNAmataragA ceva gaMdheNaM pannattA, evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe // imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe NarayA kerisayA phAseNaM pannattA ? goyamA! se jahA NAmae asipattei vA khurapattei vA kalaMbacIriyA pattei vA sattaggei vA kuMtaggei vA tomaraggei vA nArAyaggei vA sUlaggei vA laulaggei vA bhiMDipAlaggei vA sUcikAlAvei vA kaviyacchvai vA viMcuya kaMTaei vA iMgAlei vA jAlei vA mummurei vA acitti vA alAei vA suddhAgaNIi vA, bhaveeyA rUve siyA ? No iNaTe samaTe, goyamA ! imIse gaM rayaNappabhAe puDhavIe NaragA etto aNiTutarA ceva jAva amaNAmataragA ceva phAseNaM pannattA / evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe ||suu014|| chAyA-etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM narakAH kIdRzA varNana prajJaptAH ? kAlAH kAlAvabhAsAH gambhIraromaharSAH bhImA uttrAsanakAH paramakRSNA varNena prjnyptaaH| evaM yAvadadhaH saptamyAm / etasyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAm / narakAH kIdRzA gandhena prajJaptAH ? gautama ! sa yathA nAmakaH ahimRta iti vAgomRta iti vA zunakamRta iti vA mArjAramRta iti vA manuSyamRta iti vA mahiSamRta iti vA mUSakamRta iti vA azvamRta iti vA hastimRta iti vA siMhamRta iti vA vyAghramRta iti vA vRkamRta iti vA dvIpikamRta iti vA mRta kuthita jIvAbhigamasUtra Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jIvAbha ciravinaSTa kuNimavyApanna durabhigandhaH, azucivilIna vigatavIbhatsa darzanIyaH kRmijAlAkulasaMsaktaH / bhaveyuretadrUpAH syAt ? nAyamarthaH samarthaH gautama / etasyAM khala ratnaprabhAyAM pRthivyAM narakA ito'niSTatarA eva akAntatarA evaM yAvadamano'matarA eva gandhena prjnyptaaH| evaM yAvadadhaH saptamyAM pRthivyAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM narakAH kIdRzAH sparzeNa prajJaptAH ? gautama ! tad yathA nAmakam 'asi patramiti vA kSurapatramiti vA kadambacIrikApatra miti vA zaktyamiti vA kuntAgramiti vA tomarAyamiti vA zUlAgramiti vA laguDAyamiti vA miNDipAlAgramiti vA sUcikalApa iti vA kapikacchuriti vA vRzcikakaNTaka iti vA aGgAra iti vA jvAleti vA mummura iti vA arciriti vA, alAvamiti yA zuddhAgniriti vA bhaveyuretadrUpAH syAt ? nAyamarthaH samarthaH, gautama / etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM narakA ito'niSTatarA eva yAvadamano'matarAeva sparzeNa prajJaptA, evaM yAvadadhaH saptamyAM pRthivyA miti // sU0 ||14|| TIkA- 'imI se NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'neraiyA kerisayA vaNNeNaM padmattA' narakAH kIdRzAH kiM rUpAH varNena prajJaptAH - kathitAH ? narakANAM varNaH kIdRzo bhavatIti praznaH bhagavAnAha - ' goyamA' !' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kAlA' kAlA:aba sUtrakAra ina narakAvAsoM ke varNagandha aura sparza kaise haiMisakA varNana karate haiM 'imI se NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe - ityAdi sU0 // 14 // TIkArtha - yahAM gautamane prabhuzrI se aisA pUchA hai - 'imI se NaM bhaMte ! raNabhA puDhavIe nerathA kerisayA vaNNeNaM pannattA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke narakAvAsa kaise varNa vAle kahe gaye haiM ? arthAt ratnaprabhA pRthivI ke narakoM kA varNa kaisA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM / have sUtrAra yA naravAsanA varSA, gaMdha, mane sparza devA che. ? tenu varzana 12 che. - 'imI se NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' chatyAhi TIDArtha - - yA sUtradvArA gautamasvAmI alune gayevu NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayA vaNNeNa A ratnaprabhA pRthvInA narakAvAsa kevA varNavALA kahelA che pUchayu che - 'imIse pannattA' he bhagavan ? arthAt ratnaprabhA pRthvInA narakAnA varNa kevA che ? A praznanA uttaramAM alu uDe che De - 'goyamA ! kAlA kAlobhAsA, gaMbhIra lomaharisA, bhImA, jIvAbhigamasUtra Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.14 narakAvAsAnA varNAdi nirUpaNam 189 kRSNavarNA narakA iti / tatra ko'pi niSpratibhatayA mandakAlo'pi AzaGyeta tatastadA vyavacchedArtha vizeSaNAntaramAha-'kAlomAsAH' kAlaH kRSNo'va. bhAsaH-pratibhAvinirgamo yebhyaste kAlAvabhAsaH kRSNaprabhAphTalopacitA ityarthaH / ataeva 'gaMbhIralomaharisA' gambhIralomaharSA:-gambhIraH atIvotkaTaH romaharSoMromodgamo bhayavazAd yebhyaste gambhIralomaharSAH, ayaM bhAvaH-evaM khalu te kRSNAva bhAsA yaddarzanamAtreNApi nArakajantUnAM bhayasaMpAdanena satataM romaharSamutpAdayantIti yata evamataH 'bhImA' bhiimaaH-atiivbhyaankaaH| yato bhImA ataeva 'uttAsaNayA' ___ 'goyamA ! kAlA, kAlobhAsA, gaMbhIra lomaharisA, bhImA, uttA saNayA, paramakiNhA, vaNNe NaM paNNattA' he gautama ! ratnaprabhA pRthivI ke naraka-narakAvAsa-kAle, kAlAvabhAsavAle, jinheM dekhate hI roma khaDe ho jAveM aise bhayaMkara, trAsa utpanna karanevAle aura paramakRSNavarNavAle kahe gaye haiN| ____ arthAt - ina narakoM kA varNa kAlA hai-isaliye inheM kRSNa kahA gayA hai varNa meM kAle hone para bhI kitaneka padArtha kRSNavarNarUpa se nahIM camakate haiM-so ye naraka aise nahIM haiM -kyoMki ye svarUpataH bhI kAle haiM aura kAlerUpa se hI ye camakate haiM-ataH bhI inheM kRSNAvabhAsa kahA gayA haiM isa se yaha samajhAyA gayA hai ki ye kRSNaprabhA samUha se upacita haiN| inheM dekhate hI nAraka jIvoM ke zarIra ke bhaya ke mAre roma 2, khaDe ho jAte haiM-aisI bhayotpAdaka inakI kRSNa prabhA hai / ye bhayAnaka haiM-isI kAraNa ye nArakajIvoM ke antaHkaraNa sadA bhayabhIta bane rahate haiN| inake Age aura bhI jitane kRSNavarNavAle padArtha haiM-ve saba uttAsaNayA, paramakiNhA vaNNeNa paNNattA' he gautama ! 2tnamA pRthvInA nrhai| narakAvAso kALA ane kAlAvabhAsavALA, jene jotAMja rUvADA ubhA thai jAya evA bhayaMkara, trAsa utpanna karavAvALA ane atyaMta kRSNavarNa vALA kahelA che. arthAta A narakone varNa kALo che. tethI tene kRSNa kahevAmAM Avela che. varNathI kALA hevA chatAM paNa keTalAka padArtho kRSNavarNapaNAthI camakatA nathI tethI tene kRSNAvabhAsa kahela che. A kathanathI ema samajAvavAmAM Avela che ke-A kRSNavarNavALI prabhAsamUhathI yukata che. Ane jotAMja nArakanA zarIranA rUvAMDAe bhayane lIdhe ubhA thaI jAya che. A rIte bhaya utpanna karavAvALI teonI kRSNavarNavALI kAMtI che. A bhayAnaka che ane teja kAraNathI A nAraka jIvenA aMtaHkaraNe hamezAM jIvAbhigamasUtra Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre utvAsanakAH ut trAsyante-bhayabhItAnta:karaNAH kriyante nArakA ebhiriti ut trAsanAH te eva uttrAsanakAH / kiMbahunA 'vaNNa parama kiNhA' varNena paramakRSNAH 'pannatA' varNamadhikRtya narakAH paramakRSNA: yataH paraM na kimapi bhayAnakaM kRSNamastItibhAvaH / evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm, ratnaprabhA vadeva zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaprabhAsvapi varNamadhikRtyAtIva bhayAnakA narakAH prtipaadniiyaaH| ataH paraM gandhamadhikRtyAha-imIse NaM bhaMte' ityAdi, 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM khalu bhadanta ! ratnamamAyAM pRthivyAm 'garagA kerisayA gaMdheNaM panattA' narakAH kIdRzA gandhena prajJaptA:-kathitA: ? narake kIdRzo gandho bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi goyamA' he phoke mAlUma paDate haiM-aise ye ati parama kRSNavarNavAle haiM / 'evaM jAva ahe sattamAe' ratnaprabhA ke narakAvAsoM ke varNa ke sambandha meM jaisA yahAMkathana kiyA gayA hai vaisA hI zarkarAprabhA, bAlukAprabhA , paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura tamastamaHprabhA ina pRthiviyoM ke narakAvAsoM ke varNa ke sambandha meM bhI kathana karalenA cAhiye ArthAt ina pRthiviyoM ke bhI narakAvAsa kAle, kAlAvabhAsavAle Adi pUrvokta vizeSaNayukta haiN| aba gandha ko lekara kathana karate haiM-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe paragA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke naraka / 'kerisayA. gaMdheNaM pannattA' kisa prakAra ke gandhavAle kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu bhayabhIta banyA rahe che. AnI AgaLa bIjA jeTalA kALA varNavALA padArtho che, te badhAja phika jaNAya che. evA A atyanta parama kALAvaNa vALA che. 'eva jAva ahe sattamAe' 2tnaprabhA pRthvInA na24pAsonA 1 nA samayamA je pramANe A kathana karavAmAM Avela che. e ja pramANenuM kathana zarkarA prabhA vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tama prabhA ane tamastamaprabhA A pRthvI thonA nArakAvAsanA varNanA saMbaMdhamAM paNa kathana kahevuM joIe arthAta A pRthvInA narakAvAsomAM paNa kALA, kAlAvalAsa vALA, vigere pUrvokta vizeSaNa vALA che. ve apanA saMyama 4thana 421mAM Ave che. 'imIseNa bhate ! rayaNappabhAe puDhavIe garagA' he lagavan // 2tnamA pRthvInA na2 'kerisayA gadheNaM pannattA' yA nA ga vA ? prazana uttaramA prabhu jIvAbhigamasUtra Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.14 narakAvAsAnA varNAdi nirUpaNam ____191 gautama ! 'se jahA nAmae' sa yathAnAmakaH 'ahimaDei vA' ahimRta iti vA ahimRtaH mRtasarpazarIra ityarthaH mRtAt sarpazarIrAt yAdRzo gandhaH mAdurbhavati tAdRzo gandho narakANAmiti, evaM sarvatrApi yojanIyam / 'gomaDei vA' gomRta iti vA, 'sugagamaDei vA' zunakamRta iti vA, 'majjAramaDei vA' mArjAramRta iti vA 'maNussa maDeivA' manuSyamRta iti vA 'mahisamaDeivA' mahiSamRta iti vA 'musagamaDei vA' mUSakamRtaiti vA 'AsamaDei vA' azvamRta iti vA 'hatthimaDei vA hastimRtaiti vA, sIhamaDei vA' siMhamRta iti vA, 'vagghamaDei vA' vyAghramRta iti vA, 'vigamaDei vA' vRkamRta iti vA, 'dIviya maDei vA' dvIpakamRta iti vA, dvIpakazcitrakaH sarvatra ahizcAsau mRtazcetyahi mRta iti rUpeNa vizeSaNa samAsaH / iha sadyomRtaM zarIrana durgandhi bhavati tabAha-'mayakuhiciraviNaTTa kahate haiM-'goyamA ! se jahAnAmae ahimaDei vA gomaDei vA suNagamaDei vA' he gautama ! jaisA sarpa kA mRtakalevara hotA hai, gAya kA mRtakalevara hotA hai, kutte kA mRta kalevara hotA hai, 'majjAramaDei vA' billI kA mRtakalevara hotA hai 'maNussamaDei vA' manuSya kA mRtakalevara hotA hai, 'mahisamaDei vA' bhaiMse kA mRtakalevara hotA haiM, 'musagamaDei vA' mUSaka kA mRtakalevara hotA hai / 'AsamaDei vA' ghoDe kA mRtakalevara hotA hai| 'hatthimaDei vA' hAthI kA mRtakalevara hotA hai, 'sIhamaDeivA' siMha kA mRtakalevara hotA hai, 'vagghamaDei vA' vyAghra kA mRtakalevara hotA hai, 'vigamaDei vA' vRka kA mRtakalevara hotA hai| 'dIviyamaDei vA' cittA kA mRtakalevara hotA hai aura ye saba mRtakalevara 'mayakuhiya ciraviNaTThaH gautama svAmI 2 4 cha / 'goyamA ! se jahAnAmae ahimaDei vA gomaDei vA suNagamaDeivA' he gautama ! bharekhA sAnure prabhArInu 12 zarIra DAya cha, marelI gAyanuM jenuM kalevara zarIra hoya che, marelA kUtarAnuM zarIra jevuM hoya che, 'majjAramaDeivA' bharatI mIsADInu 2 pramANenu zarIra hoya 'maNussa maDeivA' bharesA manuSyanu2 prabhAnu zarI2 hAya cha, 'mahisamaDeivA' bhasI meM sarnu zarIra hAya cha 'musagamaDei vA' bhare nu zarI2 2 hAya che. 'AsamaDei vA' bhare pAnu zarIra hAya cha, 'hatthimaDei vA' bharesA sAthInu . zarIra hAya cha, 'sIha maDeivA' bharekhA siMDanu zarI2 hAya che. 'vagghamaDeivA' mA vAcanu zarI2 hAya cha, 'vigamaDeivA' 14 bharekhA 13 re zarIra hAya cha, 'dIviyamaDeivA' bhare hI5nure zarIra jIvAbhigamasUtra Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre kuNimavAvaNNa dubbhigaMdhe' mRtakuthitavinaSTa kuNimavyApannadurabhigandhaH mRtaH san kuyitapUtibhAvaM samAptaH etAdRzazvocchanAvasyAmAtra gato'pi bhavati, na ca sa tathA durgandha statrAha-'cira' ityAdi, ciravinaSTaH-cirakAlamucchUnAvasthAM prApya sphuTita ityarthaH, so'pi tathA durabhigandha na bhavati tatrAha-'kuNima' ityAdi, vyApannaM vizIrNIbhUtaM zaTitaM kuNimaM mAMsaM yasya sa mRta kuthitaciravinaSTa kuNimavyApannaH / ataeva durabhigandhaH durabhi:-sarveSAmAbhimukhyena duSTo gandho yasyAsau durabhi gandhaH / 'asuivilINa vigaya bIbhattha darisaNijje' azuci vilIna vigatabIbhatsA darzanIyaH, azucirapavitrarUpaH vilIno manasaH kalimala pariNAmahetuH vigataM vinaSTaM yadabhimukhatayA prANinAM gataM gamanaM yasmin sa tathA, tathA bIbhatsayA nindayA darzanIyo draSTuM yogya iti bIbhatsA darzanIyaH tato vizeSaNa samAsA, azucivilInavigatabIbhatsA drshniiyH| 'kimijAlAulasaMsatte' kRmijAlA kulasaMsaktaH parasparasaMbaddhatayA saMsaktaH san kRmijAlA kulojAta iti kRmijAlA kuNima vAvaNNa dubhi gaMdhe' mAno dhIre 2, sUja-phUlakara sar3a gaye hoM, aura jinameM se durgandha ArahI ho aura isI kAraNa jo| 'asui vilINa vigayavIbhatthadarisaNijje' azuci chUne yogya na rahe ho mana meM atyanta glAni ke utpAdaka bane rahe ho, jinake sanmukha jAnA bhI koI nahIM cAhatA ho, athavA jinake pAsa se hokara bhI koI nikala nA nahIM cAhatA ho, jo bIbhatsA se-glAni se-dekhe jAne ke yogya bana rahe ho 'kimijAlAulasaMsatte' evaM jisa meM kIDoM kA samUha bila bilA rahA ho-isa para gautama ! pUchate haiM -'bhave eyArUve siyA' to kyA he bhadanta ! jaisI durgandha ina ahimRtaka Adi ke saDe gale kalebara kI hotI hai to kyA aisI hI durgandha una narakoM meM hotI hai ? hAya cha, bhane mAmA bharevAnA shrii| 'maya kuhiyaciraviNaTTa kuTTimavAvaNNa dabhiga dhe' bhAna dhIre dhIre sIne sahI gayesA DAya, sIne zaTarI gayA hoya, manarebhAMthA huA bhAratIya bhane me 2thI 2 'asui vilINa vigaya bIbhatthadarisaNijje azuzi-apavitra 150 421 / yogya na jAya, temaja manamAM atyaMta glAnI utpanna karAvanArA banyA hoya, ane jenI pAse javA paNa kaI IcchatA na hoya athavA jenI pAse thaIne keI nIkaLavA paNa 427tA nahAya, 2 / sAnIthI bhavAne yogya sanyA hAya 'kimijAlAulasaM satte' sana 2mA sAno samudAya mahamahI 24ye hAya 'bhave eyArUve siyA' gautama svAmI pUche che ke je pramANenI durgadha A marelA sarpa vigerenA jIvAbhigamasUtra Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.14 narakAvAsAnA varNAdi nirUpaNam ___193 kulasaMsaktaH / etAvati kathite sati gautama Aha-'bhave eyArUve siyA' bhavedetAva dUpaH rayAt-kadAcit bhaveyurendrUpAH yathoktavizeSaNaviziSTAH ahimRtAdirUpA gandhenAdhikRtA narakAH; sUtre ca bahuvacaneSu ekavacanaM prAkRtatvAdApatvAdveti / bhagavAnAha-'No iNaDhe sagaTTe' nAyamarthaH samarthaH upapanno yato'syAM ratnaprabhA pRthivyAM narakA ito yathokta vizeSaNaviziSTAhimRtAderapyadhikA aniSTatarAH, etadeva darzayati-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'imIse NaM rayaNappa. bhAe puDhavIe' etasyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'NaraNA etto aNi?taragA ceva' narakA ito'niSTatarA eva ahimRtAdito'pi adhikA narakA anisstttraaH| tatra kizcidaramyamapi kasyA'pi aniSTatara bhavati rUcInAM vaicitryAt tata Aha'akaMtataragA ceva' akAntatarA eva nrkaaH| 'jAva amaNAmatarA caiva' yAvadamano'matarA eva, yAvatpadenApiyatarA amanojJA etayorgrahaNaM bhavati / tatrAkAntamapi vastu kasmaicit piyaM bhavati yathA zUkarasyAzucivastu tatrAha-apiyatarA eva na isake uttara meM prabhu kahate haiM 'No iNaDhe samaDe' yaha artha samartha nahIM haiM kyoM ki 'goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe NaragA etto aniTTha tarakA ceva' he gautama / isase bhI anaMtagunI adhika durgandha vahAM kahI gaI hai isa ratnaprabhA pRthivI meM jo naraka haiM ve isa ahi Adi ke mRta hue saDe gale zarIra kI durgandha se bhI aniSTa tara durgandhavAle hote haiN| kisI ko aniSTa padArtha bhI ramya hotA hai| ____ ataH ye naraka aise nahIM haiM ye to ekAntataH 'akaMtatarakAceva' aramya hI haiM / 'jAva asaNAmatarAceva' yAvat mana ko rUce aise nahIM haiM akAnta hI haiM / yahAM yAvat pada se 'apriyatarA amanojJA' ina do saDelA, gaLelA, zarIranI hoya che, evI ja durgadha e narakamAM hoya che? A prazna ttaramA prabhu gautama svAmIna 4 cha -'jo iNane samaTe' mA 4thana sarAsara nathI ubha-goyamA ! imIseNaM rayaNappabhAe puDhavIe paragA etto aNiTTa tarakA ceva gautama ! ma 52 va vasa bharetA sapanA sA , gaNean mRtazarIra karatAM paNa anaMtagaNI vadhAre durgadha e narakamAM hoya che. A ratnaprabhA pRthvImAM je narake che, te badhA A marelA sarpa vigere nA salA, gaLelA, zarIranI durgadha karatAM paNa aniSTatara-kharAbamAM kharAba durgadha vALA hoya che. keIne aniSTa padArtha paNa ramya-suMdara lAge che. paNa A narake evA nathI ma na ta u 'akaMtatarakAceva' sasu2 // che. 'jAva amaNA matarAceva' yAvat bhanana game tavA hAta nathI. Asid che. maDiyAM yAvat 54thI 'apriyatarA amanojJA' mA meM paha! akhae rAya che. tethI yA jI0 25 jIvAbhigamasUtra Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jIvAbhigamasUtre kasyApi priyA iti bhAvaH / ataeva amanojJA amano'matarA : 'gaMdheNaM pannatA' gandhena itthaMbhUtA narakAprajJaptAH - kathitA iti / ' evaM jAe ahe sattamAe puDhavIe' evaM yAvadadhaH stamyAM pRthivyAm yathA ratnaprabhA narakA ahimRtAderapi adhikatarA gandhena kathitAstathaiva zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhAtamastamaHprabhA narakA api ahimRtAderapi adhikatarA gandhena jJAtavyA iti bhAvaH / sparzadhikRtyAha -' imI se NaM' ityAdi, ityAdi, 'imI se NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAm ' NaragA keripadoM kA grahaNa huA hai / isIliye ye apriyatara aura mano'nukUla nahIM haiM / apriyatara pada yaha prakaTa karane ke liye diyAgayA hai ki akAnta padArtha bhI zukara ko viSTA kI taraha priya hotA hai- to aise ye naraka nahIM haiM ye to sarvathA apriya tara hI haiM - kisI ko bhI priya nahIM haiM / 1 'gaMdheNaM pannattA' isa prakAra ke vizeSaNoM vAle ye naraka pUrvokta vizeSaNoM vAlI durgandha se bhI adhika durgandhavAle haiN| ' evaM jAva ahe sattamA puDhavIe' isI taraha se zarkarA prabhA ke, bAlukA prabhA ke, paGkaprabhA ke, dhUmaprabhA ke, tamaHprabhA ke aura tamastamaH prabhA pRthivI ke naraka ke bhI ahimRtakAdi ke kalevaroM kI durgandha se bhI adhika durgandha vAle haiM aisA kathana karalenA cAhiye / aba una narakoM ke sparza ke viSaya meM kahate haiM - 'imIse NaM bhaMte ! apriyatara-atyaMta apriya che. ane manane anukUla hAtA nathI. apriyatara e pada evAta pragaTa kare che ke-akAMta padAtha paNa sUkarane viSTA jema priya hAya che, tema keAi tevA prakAranA prANI ne te priya hAya che, paNa A narake evA eTale ke keAIne paNa priyalAge tevA heAtA nathI. A te hamezAM apriyatara ja hoya che. arthAta te koIne paNa priya hAtA nathI, 'gaMdheNa pannattA' bhAvA prakAranA vizepaNAvALA A narake e pahelAM uhesa durgandhathI yAzu vadhAre paDatI durgadha vAjA hoya che. 'evaM jAva ahe - sattamAe puDhavIe' pramANe zaza prabhA pRthvInA, vAlua alA pRthvInA, pakaprabhA pRthvInA, dhUmaprabhA pRthvInA, tamaHprabhA pRthvInA, ane tamatamA pRthvInA, narakonA zarIro marelA sarpAdinA zarIrAnI durgaMdhathI paNa vadhAre paDatI durgaMdha vALA hoya che. A pramANenuM kathana samajI levu' joI e. have sUtrAra me naranA sparzanA saMbaMdhAM uthana 12 che. 'imIse NaM jIvAbhigamasUtra Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.14 narakAvAsAnA varNAdi nirUpaNam 195 sayA phAseNaM pannatnA' narakAH kIdRzAH sparzena prajJaptA iti praznA, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'se jahANAmae' tad yathAnAmakam 'asipattei vA' asipatramiti vA asiH khaGgaM tasya patraM tadvat tIkSNam 'khurapattei vA' kSurapatramiti vA bhurapatram nApitasya kezacchedakasAdhanavizeSaH. 'kalaMbaciriyA pattei vA' kadambacIrikApatramiti vA kadambacIrikA tRNavizeSaH darbhAdapi atIvacchedakaH (sarapata) iti-lokaprasiddhaH / 'sattaggei vA' zaktyagramiti vA, zaktiH paharaNavizeSaH tadamiti vA 'kuMtaggei vA kuntAgramiti vA 'tomaraggei vA' tomarAgramiti vA kuntatomarAvapi praharaNavizeSau tadanamiti vaa| 'nArAyaggei vA' nArAcAgramiti vA, 'mUlaggei vA' zUlAgramiti vA / 'laulaggei vA' laguDA. pramiti vA 'bhiDipAlaggei vA bhiNDipAlApramiti vA bhiNDimAlaH maharaNavizeSaH tadagramiti vA 'mUcikalAvei vA' sUcikalApa iti vA sUcInAM kalApa: samUha. rayaNappabhAe puDhavIe NarayA kerisayA phAse NaM pannattA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM jo naraka haiM ve kisa prakAra ke sparzavAle haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! se jahAnAmae asipattei vA' he gautama ! jaisA asipatra talavAra kA 'khurapattei vA kSurA kI dhAra kA 'kalaMbacIriyA pattei vA' kadambacIrikA patra, yaha eka nukIlI dhAravAlA ghAsa hotA hai usakA-'sattaggei vA' zakti nAmake praharaNa vizeSa kI dhAra kA 'kuMtaggei vA' bhAlAkI dhAra kA, 'tomaraggei vA' tomara zastra vizeSa kI dhAra kA 'nArAyaggei vA' bANa ke agrabhAga kA 'sUlaggei vA' zUla ke agrabhAga kA, 'laulaggei vA' laguDa ke agrabhAga kA bhiDipAlaggeDa vA' bhiNDipAla ke agrabhAga kA, 'sUcikalAbei vA' sUIyoM ke samUha ke agrabhAga kA, 'kaviyacchUi vA' kareM. bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NaragA kerisayA phAseNaM paNNattA' i lagan / ratnaprabhA pRthvImAM je narake che. te badhA kevA prakAranAM sparzavALA hoya che ? mA prazana uttaramA pralu gautamasvAbhIra 4 cha -'goyamA ! se jahA nAmae asipattei vA' he gautama ! masipatra-tapArane va 25za hAya cha, tava tathA 'khurapatteivA' maratarAnI dhaarne| 'kalaMvacIriyApattei vA' mdhiirikA patra-eTale ke A eka tIkSaNa dhAravALA pAnavALuM ghAsa hoya cha. tara 'sattaggeivA' zatinAmanA Ayudha vizeSanI thaane| 'kutaggeivA' nAdAnI dhArane 'tomaraggeivA' tomara nAmanA zastra vizeSanI pAranA 'nArAyaggei vA' mAnA samAganI 'sUlaggei vA' zUdanA mlaashn| 'laulaggei vA' zu3-assInA malAsana bhiDipAlaggei vA' ASIAL bhanAganA 'sUcikalAvei vA' sAdhanA pUrAnA mlaamn| 'kaviyacchUi vA' jIvAbhigamasUtra Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre stadvaditi vA 'kaviyacchRti vA' kapikacchUriti vA, kapikacchra:-kaNDUjanako. vallI vizeSa: 'kavAchu iti lokamasiddhaH' 'vicchaya kaMTaeti vA' vRzcika kaNTaka iti vA 'iMgAleti vA' aGgAra iti vA, aGgAro nidhUmAgniH / 'jAlei vA jvAlA iti vA jvAlA'nalasaMbaddhA 'mummurei vA' murmura iti vA murmuraH phuphukAdau masRNNAgniH / accIti vA' aciriti vA, arciranalavicchinnA jvaalaa| 'alAei vA, alAtamiti vA, alAtamulmukam / 'suddhAgaNIi vA' zuddhAgniritivA, zuddhAgnirayaH piNDAdyanugato'gnividyutAdirvA iti zabdaH parasparasamuccaye iha kasyApi narakasya sparzaH zarIrAvayavacchedakaH, aparasya bhedako'nyasya vyathAjanako'parasya dAhakaH ityAdi sAmyapratipattyartha masipatrAdInAM nAnAvidhAnAcakA 'vicchuyakaMTae vA' vRzcika ke Daka vA, 'iMgAleti vA' nirdhUma agnikA, 'jAlei vA' jvAlA kA 'mummurei vA' mumura agni kA, 'accIti vA' anivicchinna jvAlA kA 'alAei vA' alAta jalate hue kASTa kI agni kA, 'suddhAgaNIi vA' zuddha agni-tape hue loha piNDa kI agni kA yA vidyuta Adi kA jaisA sparza hotA hai gautama ! pUchate hai ? to kyA 'bhaveyArave siyA' he bhadanta ! aisA hI sparza una narakoM kA hotA hai ? yahAM sUtra meM sarvatra iti zabda upamAbhUta vastuke sva. rUpa kI parisamApti kA sUcaka haiM -tathA 'vA' zabda paraspara meM samuccaya kA vAcaka hai isaliye yahAM kisI naraka kA sparza zarIra ke avayavoM kA chedaka hotA hai kisI naraka kA sparza zarIra ke avayavoM kA bhedaka hotA hai kisI naraka kA sparza vyathA janaka hotA hai kisI naraka kA sparza dAha yanA ( nA) 'vicchuyakaMTae vA' vAchina bhne| 'iMgAleti vA' All rAnA 5 'jAlei vA' manina arialna'mummurei vA' bhubha maanin| 'accIti vA' manivichinna manina pAnA 'alAei vA' asAtanAma mu allnI bhnin| 'suddhAgaNIi vA' zuddha mani-marthAt tapeA lekhaMDanA piMDanA agnine athavA vIjaLI vigereno je sparza hoya cha, 'bhaveeyArUve siyA' gautamapAbhI prabhu ne pUche cha hai-mApana savAra sparza A narakano hoya che? ahiyAM sUtramAM badhe Iti zabda upamAbhUta vastusvarUpanI parisamApti sUcaka che. tathA "vA" zabda parasparamAM samuccayana vAcaka che. tethI ahiyAM koI paNa narakAvAsane sparza zarIranA avayavone chedaka hoya che. keI narakAvAsane sparza zarIranA avayavono bhedaka hoya che. koI nArakAvAsane sparza vyathA janaka hoya che. koI nArakAvAsano jIvAbhigamasUtra Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.14 narakAvAsAnA varNAdi nirUpaNam ____ 197 mupAdAnamiti / etAvati ukte bhagavati gautamaH prAha-'bhaveeyArUve siyA' bhaveyuretAvadrUpAH syAt-kadAcit yathokta vizeSaNaviziSTAsipatrAdirUpAH sparzenAdhikRtA narakAH kim ? bhagavAnAha=No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samartha:-upapannA, 'goyamA' he gautama ! 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe garagA' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM narakAH 'etto aNihatarA ceva jAva amaNAmataragAva phAseNaM patnattA' ita:-asi patrAdito'pi aniSTatarA akAntatarA apriyatarA amanojJatarA amano' matarAzcaiva sparzena prajJaptAH kathitA iti / 'evaM jAva ahe sattamAe puDhavIeM' evaM yAvadadhaH saptamyAM pRthivyAm ratnaprabhA pRthivI narakavadeva zarkarAprabhA bAlukAprabhA janaka hotA hai-ityAdi rUpa se samatA dikhAne ke liye nAnA prakAra ke ina upamAnabhUta padArthoM kA yahAM grahaNa kiyA hai / ataH jaba gautama ne prabhu se pUchA ki jaisA ina upamAnabhUta asipatrAdikoM kA sparza hotA hai to kyA aisA hI sparza ina narakoM kA hotA hai ? to isake uttara meM prabhu kahate haiM 'No iNahe sama?' yaha artha samartha nahIM haiM kyoMki 'goyamA!' hegautama ! 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe NaragA' isa ratnaprabhA pRthivI ke naraka 'itoaNitarA ceva jAva amaNAmatarakA ceva phAse gaM patnattA' ina asi patrAdikoM ke agrabhAga se bhI aniSTatara akAntatara apriyatara, amanomatara, apane sparza se kahe gaye haiN| evaM jAva ahe sattamAe' ratnaprabhA pRthivI ke narakoM kI taraha hI zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura parza dAhajanaka hoya che. ItyAdi prakArathI samatA batAvavA mATe aneka prakAranA A upamArUpa banelA padArtho ahiyAM grahaNa thayela che. tethI jyAre gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM ke-A upamA rUpa asipatra vigerene je sparza hoya che, zuM evo ja sparza A nArakAvAse hoya che? gautamasvAmIna mA prazna uttaramA prabhu 43 cha hai-'No iNaTTe samaDhe' / thata sazasa2 nathI. ubhA 'goyamA'! he gautama ! 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe NaragA' mA 2tnamA pRthvInA na24pAse 'icoM aNidvatarAceva jAva amaNAma tarAceva phAse NaM paNNattA' mA masipatra vigerenA mAnA5za'2ai paNa atyaMta aniSTatara akAMtatara, apriyatara, amanamatara, e tene sparza kahela che. _ 'evaM jAva ahesattamAe puDhavIe' 2tnamA pRthvInA na2pAsanI ma ja zarkarA prabhA, vAlukAprabhA paMkaprabhA dhUmaprabhA tama prabhA, ane tamastama:prabhA pRthvInA nArakAvAsa paNa asipatra vigerenA sparza karatAM paNa aniSTa jIvAbhigamasUtra Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jIvAbhigamasUtre paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaHprabhA pRthivI narakA api patrAdito'pi adhikatarA aniSTA akAntA apiyA amanojJA amano'matarA jJAtavyAiti // 14 // sammati-narakAvAsAnAM mahattvaM kathayitumAha-imIse gaM' ityAdi, mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe narakA ke mahAliyA pannattA ? goyamA! ayaNNaM jaMbuddIve dIve savvadIva samudANabhaMtarae savvakhuDDAe vaTTe tellA pUrvasaMThANasaMThie baTTe rahacakavAlasaMThANasaMThie vaTTe pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie baTTe paDipuNNacaMdasaMThANasaMThie ekaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM jAva kiMci visesAhie parikkheveNaM, deveNaM mahaDie jAva mahANubhAge jAva iNAmeva iNAmeva tti kaTu imaM kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM tihiM accharAnivAehiM ti sattakhutto aNuparivaTTittANaM havvamAgacchejA, se NaM devetAe ukiTAe turiyAe cavalAe caMDAe sigyAe uddhRyAe javaNAe chegAe divvAe devagaIe vItivayamANe vItivayamANe jahanneNaM egAhaM vA duyAhaM vA tiAhe vA ukkoseNaM chammAsaM vItivaejjA, atthegaie vitivaejjA atthegaie no vitivaejjA e mahAlayANaM goyamA ! imIse gaM rayaNappabhAe puDhavIe NaragA pannattA / evaM jAva ahe sttmaae| navaraM ahe sattamAe atthegaiyaM naragaM vItivaejjA, atthegaie naragaM no vItivaejjA ||suu015|| chAyA- asyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM narakAH kiyanmahAntaH prajJaptAH ? gautama ! ayaM khalu jambUdvIpo dvIpaH sarvadvIpasamudrANAM sarvAbhyantaraH tamastamaHprabhA pRthivI ke naraka bhI asipatra Adi ke sparza se bhI aniSTa, akAnta, apriya, amanojJa aura amanomatara sparzavAle kahe gaye haiM aisA jAnanA cAhiye // 014 // akAMta, apriya, amaneza, ane amane matara sparza kahevAmAM Avela che. tema samajavuM sU014 jIvAbhigamasUtra Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.15 narakAvAsAnA vizAlatvanirUpaNam 199 sarvakSullako vRttastailApUpasaMsthAnasaMsthito vRto rathacakravAlasaMsthAnasaMsthitaH vRttaH puSkarakarNikA saMsthAnasaMsthito vRttaH paripUrNa candrasaMsthAnasaMsthitaH ekaM yojanazatasahasramAyAmaviSkambheNa yAvat kiJcidvizeSAdhikaH parikSepeNa, devaH khalu mahaddhiko yAvanmahAnubhAgo yAvat etadeva etadeveti kRtvA imaM kevalakalpaM jambUdvIpaM dvIpaMtribhirapsarasonipAtaiH trisaptakRtvo'nuparivartya havamAgacchet sa khaludevaH tayotkRSTayA tvaritayA capalayA caNDayA zIghrayA udhUtayA javanayA chekayA divyayA devagatyA vyativrajana vyativrajana jaghanyena ekAhaMvA dvayahaMvA vyahaM vA, utkarSeNa SaNmAsAn vyativrajet tatraikakAn vyativrajet tatraikakAn no vyativrajet, etAvanto mahAnto gautama ! etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM narakAH prajJaptAH / evaM yAvadadhaH saptamyAm / navaramadhaH saptamyAm / astyekakaM naraka vyativrajeta / astyekakAn narakAn no vyativrajet // 15 // TIkA-'imIse gaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe paDhavIe NaragA' ratnaprabhAyAM pRthivyAM narakAH 'ke mahaliyA pannattA' narakA narakAvAsAH kiyanmahAntaH kiyatmamANA mahAntaH prajJaptAH- kathitAH, pUrva hi , asaMkhyeyayojana vistRtA narakA iti kathitam, taccAsaMkhyeyatvaM nAvabuddhayate iti punarapi kRtaH prazna iti / ata eva atrottaraM bhagavAna upamayA kathayati-'goyamA' ityAdi, aba sUtrakAra narakAvAsoM ke mahattva kA kathana karate haiM 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe narakA ke mahAlayA-' ityAdi // 15 // TIkArtha-'imIseNa bhate ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM 'naragA' jo narakAvAsa haiM ve 'ke mahAlayA pannattA' kitane baDe haiM ? yadyapi pahile asaMkhyAta yojana ke vistAra vAle narakAvAsa hai aisA kaha diyA gayA hai / parantu vaha asaMkhyeyatA kyA hai isa bAta ko samajhAne ke liye hI yaha prazna kiyA gayA hai| prabhuzrI upamA dvArA have sUtrakAra narakAvAsanI moTAInuM kathana kare che- 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe narakA ke mahAlayA' yA TI - 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' 3 san ! bhAratnapralApRthvImA 'naragA' 2 na24pAsa cha, te mA 'ke mahAlayA pannattA keTalA vizALa che? je ke pahelAM asaMkhyAta jananA vistAravALA narakAvAse che, tema kahI devAmAM Avela che. paraMtu te asaMkhyaya paNuM zuM che ? e vAta samajAvavA mATe ja A prazna pUchavAmAM Avela che. jIvAbhigamasUtra Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 200 'goyamA' he gautama ! 'ayaNNaM jaMbuddIve dIve' ayaM khalu yatra vayaM saMsthitA jambUdvIpo dvIpaH, aSTayojanocchritayA ratnamayyA jambvA-jambU - sudarzanayA upalakSito dvIpo jambUdvIpaH 'saccadvIva samuddANaM' sarvadvIpasamudrANAM dhAtakIkhaNDalavaNA dInAm 'savvamaMtarae' sarvAbhyantaraH sarveSAmAdibhUtaH 'savvakhuDDAe' sarvakSullakaH sarvebhyo dvIpasamudrebhyaH kSullaka:- hrasva iti sarvakSullakaH tathAhi - sarve lavaNAdayaH samudrAH sarve dhAtakIkhaNDAdayodvIpAH asmAjjambUdvIpAdArabhya pravacanoktena krameNa dviguNA dviguNAyAmaviSkambhaparidhi mantastato'yaM jambUdvIpaH zeSasarvadvIpasamudrApekSA laghurbhavatIti / tathA - 'vaDhe ' vRttaH vRttAkAraH, yataH 'tellA pUrvasaMThANasaM Thie ' tailApUpasaMsthAnasaMsthitaH, tailena pakkA'pUpastailApUpaH tailena paripakvo'pUpaH prAyaH paripUrNavRtto bhavati na tathA ghRtena pakva iti tailavizeSaNam tailApUpavat saMsthAnamiti tailApUpasaMsthAnam tena tailApUpasaMsthAnena saMsthita iti tailApUpasaMsthAnasaMsthitaH / tathA - ' vaTTe' vRtto vRttAkAraH, yataH 'rahacakkavAlasaMThANasaMThie' rathacakravAlasaMsthAnasaMsthitaH - rathacakrasadRza vRttAkAraH tathA 'vaTTe' vRttaH yataH - ' pukkharakaNNiyA saMThANasaMThie' puSkarakarNikA saMsthAnasaMsthitaH kamalaisa prazna kA uttara dete hue kahate hai - 'goyamA ! ayaNNaM jambUddIve dIve' he gautama ! yaha jambUdvIpa nAmakA jo dvIpa hai ki jahAM hama loga rahate hai aura jo 'sacvaddIvasamuddANaM savvAnbhaMtarae' samasta dvIpa aura samudroM ke madhya meM vartamAna saba se prathama hai 'satva khuDDAe' tathA saba dvIpa samudroM se jo choTA hai 'vaTTe' golAkAra hai isIliye 'tellApUvasaMThANa saMThie' jisakA saMsthAna taila meM pake hue puye ke jaisA hai athavA yaha aisA 'vaTTe' gola hai jaisA ki 'rahacakkavAlasaMThANasaMThie' ratha kA pahiyA gola hotA hai / athavA yaha aisA 'vatta' gola hai 'pukkhara kaNNiyA saMThANa saMThie' ki jaisA puSkara-kamala karNikA ke samAna Akara upabhAdvArA ten| uttara bhApatA mahAvIrapralu uDe che - 'goyamA ! ayaNaM jaMbuddIve dIve' he gautama! bhUdvIpa nAmano ne A dvIpa che, ke tyAM khApo raDIyo chIyo gAne ke dvIpa 'savvaddIvasa muddANaM savvabbhaMtarae' saghaNAdvIpo bhane samudronI madhyamAM sauthI pahelA rahesa che. 'savva khuDDAe' tathA adhA dvIpa samudrouratAM he nAno che. 'vaTTe' goNAra . tethI 'tellApUrva saMThANasaMThie' nenuM saMsthAna tesamAM pAvasA yuvA arthAt bhAsavAnA devu che. athavA to te khevu' 'baTTe' nAma goja che De- 'rahacakka - bAlasaMThANasaMThie' rathanuM paiDu nevu goja hoya che, tevA golAaravAjA hoya che. athavA te khevu 'vartta hetAM goNa che - ' pukkharakaNNiyAsaMThANa jIvAbhigamasUtra Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.15 narakAvAsAnA vizAlatvanirUpaNam 201 kalikAvad golAkAra tathA-'vaTe' vRtto vRttAkAraH 'paripuNNa caMdasaMThANasaMThie' paripUrNacandra saMsthAnasaMsthitaH-paurNamAsI candratulyasaMsthAnena saMsthita:-aneka prakArakopamAnopameyabhAvo nAnAdezajavineyamatipattyarthaH / 'ekkaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhabheNaM' ekaM yojanazatasahasramAyAmaviSkambheNa-daiyavistArAbhyAM lakSayojanapramitam 'jAva kiMcivisesAhie parikkheveNaM' yAvat kizcidvizehotA hai athavA yaha 'vaTTe' aisA gola hai ki jaisA 'paDipuNNa caMdasaMThANasaMThie' pUrNimA kA pUrNa candra gola hotA hai 'ekka' joyaNasayasahassa AyAmavikkhaMbheNaM jAva kiMcivisesAhie parikveNa" yaha eka lAkha yojana kA lambA cauDA hai yAvat triguNa se kucha adhika paridhi se pariveSTita hai| isa jambUdvIpa kA nAma jambUdvIpa isaliye huA hai ki isake ThIka bIca meM anAdi ananta eka jambU sudarzana nAmakA vRkSa hai yaha ATha yojana taka UMcA hai aura ratnamaya hai / jambU dvIpa ke bAda lavaNasamudra aura samudra ko ghere hue dvIpa aura dvIpoM ko ghere hue samudra haiM yaha jambUdvIpa una dvIpa samudroM meM se saba se pahilA dvIpa hai aura una saba ke bIca meM hai| isakA AkAra gola hai yahAM jo taila meM pake hue pUe ke jaisA athavA ratha ke pahiye jaisA, puSkarakarNikA ke jaisA, yA paripUrNa candra ke jaisA isakA AkAra gola bhinna bhinna upamAnoM dvArA prakaTa kiyA hai vaha bhinna 2, dezoM ke vineya (ziSya) saMThie' rebha 4042-bhajanI jInA mAna 2vA mAsa2pANuhoya che. athavA ma 'vaTTe me gaNa hAya cha ?-go2-'paDhipuNNacaMda. ThANasaThie' pUNi maane| yo gaNa mA2pANI hAya che. 'eka joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM jAva kiMci visesAhie parikkheveNa' mA dIya eka lAkha jananI laMbAI pahoLAI vALo che. yAvat traNa gaNuthI kaMIka vadhAre paridhithI vIMTaLAela che. A jaMbUdvIpanuM nAma jabudvIpa e pramANe thavAnuM kAraNa e che ke tenI barAbara madhyamAM anAdi ane anaMta eka jaMbU sudarzana nAmanuM vRkSa che. te ATha jananI uMcAIvALuM che. tathA ratna maya che. jaMbudvIpa pachI lavaNa samudra che. ane samudrane gherelA dvIpa ane dvIpane gherela samudra che. A pramANe asaMkhyAta dvIpa ane samudro che. A jaMbadvIpa e dvIpa samudromAM sauthI pahelo dvIpa che. ane te badhAja dvIpanI madhyamAM che. A jaMbudviIpano AkAra gALa che. ahiMyAM je telamAM pakavelA pUvA (mAlapuvA) je tathA rathanA paiDA je tathA kamaLanI kaLInA je athavA pUrNa candramAnA jevo teno gALa AkAra che tema jadI jadI upamAo ApIne kahela che, te judA judA dezonA vineya kahetAM ziSya samudAyane sama jI0 26 jIvAbhigamasUtra Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jIvAbhigamasUtre SAdhika parikSepeNa, atra yAvatpadena jambUdvIpaparikSepavarNanaM saMgrAhyam, yathAhitrINi yojanazatasahasrANi, SoDazasahasrANi dve yojanazate saptaviMze trayaH krozAH aSTAviMzaM dhanuH zataM trayodaza aMgulAni a gulaM ca kizcidvizeSAdhika parikSepeNa jambUdvIpaH prajJapta iti / etatpramANaka sampUrNa jambUdvIpaM yo maharddhiko devaH tricappuTikAkAlamAtreNa ekaviMzativArAn paryaTitvA parAvartate, etAdRzo devaH svasya sarvotkRSTayA gatyA yadi ekadvitridivasAn yAvat utkRSTataH SaNmAMsaparyantaM teSAM narakANAmullaMghane pravRtto bhavet tathApi tasya devasya keSAzcinnarakANAmullaMghanaM bhavet keSAzcittu na vA bhavedityetAvanto narakAH santIti pramANopamAnArtha prathama janoM ko samajhAne kI apekSA se kahA gayA hai yaha jambUdvIpa ekalAkha yojana kA lambA cauDA hai isakI paridhikA pramANa yAvatpada saMgRhIta huA vaha pramANa isa prakAra haiM-tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana tInakoza eka sauaThAIsa dhanuSa sADhe teraha aMgula se kucha adhika haiM / yahAM jo tela meM tale hue pUe kI upamA golAI meM kahI hai usakA kAraNa aisA hai ki tela meM pakA huA puAbilakula gola ho jAtA hai| isa pramANa vAle jambUdvIpa kA jo maharddhikadeva tIna cuTakI bajAne kA kAla mAtra meM ikkIsavAra paryaTana karake lauTa A sake aisA zaktimAn deva apanI sarvotkRSTa gati se yadi eka do tIna dina paryanta utkRSTa se chahamAsa paryanta una narakoM kA paryaTana-ullaMghana karatArahe to bhI vaha deva kitaneka una narakAvAsoM kA ullaMghana kara sakatA hai aura kitaneka nahIM bhI kara sakatA hai, itane baDe ye naraka haiM , isa pramANa jAvavA mATe kahevAmAM Avela che. A jaMbudvIpa eka lAkha jananI laMbAI pahoLAI vALe che yAspadathI saMgrahIta thayela tenI paridhinuM pramANa A pramANenuM che, traNa lAkha seLa hajAra baso satyAvIsa jana traNa keza) gAu ekaso aThayAvIsa dhanuSa sADA tera AgaLathI kaMIka vadhAre che. A kathanamAM gaLAkAra batAvavA telamAM taLelA mAlapuvAnI upamA batAvI che, tenuM kAraNa e che ke telamAM pakAvavAthI te eka dama goLa banI jAya che. - A upara batAvelA pramANavALA jaMbudvIpanuM je maharSika deva che te traNa capaTi vagADe teTalA kALamAtramAM ekavIsavAra parikramaNa karIne pAchA AvI jAya evI zaktivALo deva pitAnI sarvotkRSTa gatithI je eka athavA be athavA traNa divasa paryanta ane utkRSTathI cha mAsa paryanta te narakAvAsanuM ulaMghana karatA rahe te paNa te deva keTalAka nArakAvAsanuM ulaMghana karI zake jIvAbhigamasUtra Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.15 narakAvAsAnA vizAlatvanirUpaNam 203 jambUdvIpasya pramANaM saMgRhItam etadeva pradarzayati-'deve gaM' ityAdi, deve NaM' devaH khalu kalpitaH 'mahiDie jAva mahANubhAge' mahaddhiko yAvanmahAnubhAgaH tatra mahatI. RddhiH vimAnaparivArAdikA vidyate yasya sa maharddhikaH, tathA-mahAdhuti zarIrA. bharaNaviSayA yasya sa mahAdyutikaH tathA mahAbala:-mahad balaM zarIra prANo yasya sa mahAbalaH, tathA-mahAyazAH mahad yazaH-khyAtirvidyate yasya sa mahAyazAH tathA 'mahesakkhe' maheza:-mahAnaIzaH Izvara ityAkhyA yasya sa mahezAkhyaH athavA Izana mIzaH bhAve dhaJ pratyaye aizvaryamityarthaH tataH Izana maizvaryam AtmanaH khyAti antamuMtaNyarthatayA khyApayati prathayati sa IzAkhyA mahAMzvAsau IzAkhyazceti mahezAkhyaH athavA-'mahAsokkhe' mahAsaukhyaH, mahatsaukhyaM yasya prabhUtodayavazAt sa mahAsaukhyaH tathA-'mahANubhAge' mahAnubhAga:-mahAn anubhAgo viziSTa-vaikriyAdikaraNa. ke upamita karane ke liye yahAM pahale jambUdvIpa ke pramANa saMgraha kiyA gayA hai / isI bAta ko sUtrakAra prakaTa karate hai-'deveNaM' ityaadi| ___'deveNa mahaDie jAva mahANubhAve jAva iNAmevatti kaTTu imaM kevalakappaM jambUddIvaM dIvaM tihiM accharAnivAehiM tisattakhutto aNupariyaTTittANaM havamAgacchejjA / aise isa jambUdvIpa ko koI vimAna parivAra Adi mahatI RddhivAlA zarIra AbharaNa kI mahAdyutivAlA bahuta adhika zArIrika balavAlA, bahuta baDI khyAtivAlA, tathA-'mahAsakkhe' evaM jisakI khyAti 'yaha bahuta baDA aizvaryavAlA hai aisI ho rahI hai athavA 'mahAsokkhe' mahAsukha vAlA 'mahANubhAge' viziSTa vaikriyAdi karane kI acintya zaktivAlA, aisA deva yAvat tIna cuTakI che. ane keTalAka nArakAvAsanuM ulaMghana nathI paNa karI zakatA. eTalA moTA te narakAvAse che. A pramANane pahelAM upamita (ghaTAvavA) karavA mATe pahelAM ahiMyAM jabUdvIpanA pramANuno saMgraha karela che. have sUtrakAra eja vAta 'deveNa' tyA sUtrapA dvArA prasTa 42 cha. 'deveNa' mahaiDhie jAva mahANubhAve jAva iNAmeva iNAmevatti kaTu ima kevalakappa naMbUddIvaM dIvaM tihiM accharAnivAehiM tisattakkhutto aNupariyadrittANaM samAgacchejjA' sevA / dIpane 7 vimAna 5.21 / 2 vigere bhATi addhivALo, zarIra abhUSaNanI mahAvRtivALe, atyaMta vadhAre zArIrika baLa pANI, satyata mAriyAtivANI, tathA 'mahAsakkhe' nI bhyAti // 5 // moTA auzvayavANI che. mevI DAya athavA 'mahAsokkhe' mahAsubhANe'mahANubhAge' jIvAbhigamasUtra Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jIvAbhigamasUtre viSayA'cintyA zaktiH vidyate yasya sa mahAnubhAgaH etAni-maharddhika ityAdIni nAnAvizeSaNAni devasya sAmarthyAtizayapratipAdakAni etAdRzo devaH 'jAva' yAvata, iti cappuTikAtrayakaraNaM kAlAvadhi pradarzanaparam 'iNAmeva iNAmevatti kaTu' evameva evameveti kRtvA, iti kRtveti vizeSaNaM hastadarzita cappuTikA trayakaraNa sUcakam / 'imaM kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM' imaM kevalakalpaM paripUrNa jambUdvIpaM dvIpam 'tihiM accharAnivAehi tribhirapsaro nipAtaH, apsarA nipAto nAma cApuTikA tatazca tisRbhizvappuTikAbhirityarthaH cappuTikAzca kAlopalakSaNam, tato yAvatAkAlena-tisrazcappuTikAH pUryante tAvatkAlamadhye ityarthaH 'tisattakkhutto' trisaptakRtvaH ekaviMzativArAn 'aNuparivaTTittANaM' anuparivartya-sAmastyena paribhramya khalu 'havvabhAgacchejjA' havvaM zIghramAgacchet 'se NaM deve' sa khalu devaH sa etAdRzagamanazaktiyogyo devaH 'tAe' tayA devajanaprasiddhayA 'ukkiTThAe' utkRSTayA prazastayA 'turiyAe' tvaritayA-zIghrasaMcaraNAt tvaritayA, tvarAsaJjAtA asyAmiti tvaritA tayA tvarita yA zIghratarameva tayA pradezAntarAkramaNaM bhavatIti 'cavalAe' capalayA capaleva vidyudiva capalA tayA 'caMDAe' caNDayA krodhAviSTasyeva zramAsaMvedanAt caNDeva caNDA tayA caNDayA, 'sigghAe' zIghrayA nirantaraM zIghratvaguNayogAt zIghrayA 'uddhRyAeM uddhatayA vAtacAlitasya rajaso digantavyApiteva yAM gatiH sA uddhRtA tayA uddhRtayA athavA uddhRtayA-datizayenetyarthaH 'javabajAne meM jitanA samaya lagatA hai-itane samaya meM 'imaM kevalakappaM jabuddIvaM dIvaM' isa kevalakalpa-sampUrNa-jambUdvIpa ko 'ti sattakkhutto' 'ikkIsa bAra 'aNupariyaTTittA gaM' paribhramaNa karake zIghratA se A jAte haiM 'se NaM deve'cosI usa gamanazakti se yukta vaha deva 'tAe' usa deva javana prasiddha 'kkiTThAe' utkRSTa-prazasta-turiyAe' vegavatI 'cavalAe' capala 'caMDAe' caNDa kodha se yukta hue puruSa ke jaisI pracaNDa 'sigghAe' zIghra 'uddhRtAe' uddhRta-calate samaya jisake dvArA dhUli uTha 2 kara viziSTa vaikiya vigere karavAnI aciMtya zaktivALe e deva yAvat traNa paTi mATo samaya lAge cha. saTasA samayamA 'ima kevalakappa jabUddIva dIva' // // 485 arthAta sapU bhUdAyane 'tisattakkhutto' se pIsa pAra 'aNupariyaTTittANaM' paribhramaNa uzane zIghragatithI mAvI taya cha 'se gaM deve' sevA zamana zativANA mevAta he 'tAe' te devarAna prasiddha 'ukkiTTAe' kRSTa prazasta 'turiyAe' vezavAjI 'cavalAe' ya56 'caMDAe' bharyAt dhaa|| 53panA vI praya simpAe' | 'uddhRtAe' dhUta arthAt jenA cAlavAnA samaye dhULa uDe evI athavA je gatimAM cAlavAnuM abhimAna jIvAbhigamasUtra Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU. 15 narakAvAsAnA vizAlatva nirUpaNam 205 te' javanayA paramotkRSTa vegapariNAmopetA javanA tayA javanayA - athavA 'jaiNa yAe' jitayA vipakSajetRtveneti / 'chegAe' chekayA nipuNayA 'divvAe' divyayAdivi devaloke bhavA divyA tayA divyayA 'devagaIe' devagalyA devasambandhinyAgatyA 'vitIyamANe vitIvayamANe' vyativrajana 2 tAn narakAn ullaMghayan 2 'jahanneNaM' jaghanyena 'egAhaM vA duyAhaM vA tiyAhaM vA' ekAhaM vA ekam aharyAvat dvayahaM vA tryahaM vA - dvitridinaparyantaM yAvat 'ukko seNaM' utkarSeNa 'chammAse' SaNmAsAn yAvat narakAn 'vIiva ejjA' vyativrajet - ullaMghayet tathApi teSu narakeSu madhye 'atthegaie vIivaejjA' astyekakAn kAMcananarakAn 'vIiva ejjA' vyativrajet - ullaMghaya parato gacchet 'atthegaie no vIivaejjA' tathA astyekakAna yat uparoktayA'pi gatyA SaNmAsAnapi yAvannirantaraM gacchan ekakAn kAMcananarakAn no vyativrajet no llaMghaya parato gacchet atiprabhUtAyAmatayA teSAM narauDe aisI athavA jisa gati meM calane kA abhimAna bharAho aisI 'javaNAe' paramotkRSTa vegazAlinI - athavA 'jaiNAe' vipakSajanoM kI gati ko bhI parAsta karanevAlI 'chegAe' cheka - nipuNa - 'divvAe' divyadevaloka sambandhinI 'devagaie' devagati se 'vizvayamANe 2' bAra 2 atikramaNa karatA huA jahanneNaM' kama se kama 'egAhaM vA duyAhaM vA tiyAhaM vA' eka dina, do dina aura tIna taka aura 'ukkoseNaM' adhika se adhika 'chammAse' chaha mahine taka 'vizvaejjA' ve nirantara ullaMghana karatA rahe to 'atthegaie viivaejjA' ho sakatA hai ki vaha kitaneka narakAvAsoM ko pAra karasake aura 'atthegaie no vizvaejjA' kitaneka narakAvAsoM ko pAra nahIM bhI kara sake / kyoMki una narakAvAsoM kI lambAI bahuta hI adhika baDI hai ataH laya hoya, zevI 'javaNAe' paramotsRSTavegavANI athavA 'jaiNAe' zatrupakSanI jatine pazu parAbhUta uravAvAjI 'chegAe' cheu nipuNu 'divvAe' hivya devaseoDa sa MdhinI 'devagaie' devagatithI 'viiyavayamANe vizvayamANe vAraMvAra ulladhana 2tAM ratAM 'jahaneNaM' ochAbhAM gochA 'egAha' vA duyAhaM vA. tiyAhaM vA ' ye hivasa me hivasa, ane RNu divasa sudhI mane 'ukkoseNaM' vadhAremA vadhAre 'chammAse' cha bhahInA sudhI 'vIivaejjA' tethe niraMtara uttadhana uratA rahe te 'atthegaie vIivaejjA' bhanI zaDe te TalA naravAsAne pAra A. bhane 'atthegaie no vIivaejjA' DeTalA narazvAsAne pAra na pAzu merI zaDe kemake e narakAvAseAnI lakhkhAI ghaNI vadhAre mATI che, tethI tenA pAra jIvAbhigamasUtra Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jIvAbhigamasUtre kANAmantasya prAptumazakyatvAditi / 'e mahAlayANaM goyamA' etAvantaH pUrvoktopamAnena upamitA mahAnto he gautama ! 'imI se NaM rayaNapabhAe puDhavIe' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm ' NaragA paNNattA' narakAH prajJaptAH / ' evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm-yathA ratnaprabhAyAM narakA: mahatvena pratipAditAstathaiva zarkarAprabhAta Arabhya yAvatsaptamI pRthivI paryanta narakA api mahatvena jJAtavyAH / ' NavaraM ahe sattamAe' navarametAvadvailakSaNyam yad adhaH saptamyAm 'atthe gaiyaM naragaM vIivaejjA' astyekakana rakamapratiSThAnAkhyaM vyativrajet apratiSThAnanAmaka narakasya lakSayojanAyAmaviSkambhatayA tadantasya prAptuM zakyasvAt 'atthe - gae narage no vIivaejjA' astyekakAn narakAn apratiSThAnAditarAn no unakA anta pAnA use chaha mahinA taka bhI nirantara uparokta devagati se lAMgha vAle deva ko bhI azakya hai / 'e mahAlAyA NaM goyamA ! imI seNaM rayaNappabhAe puDhavIe NaragA paNNattA' ataH he gautama | aisI upamAvAle itane baDe vistAravAle naraka isa ratnaprabhA pRthivI meM kahe gaye haiM / 'evaM jAva ahe sattamAe' ratnaprabhA pRthivI meM jaise ye narakAvAsa bahuta baDe vistAravAle kahe gaye haiM- usI prakAra se zarkarAprabhA se lekara adhaH saptamI pRthivI taka jo narakAvAsa hai - ve bhI aise hI mahAvistAravAle kahe gaye haiM / 'navaraM' adhaH saptamI meM jo vizeSatA haivaha isa prakAra - 'ahe sattamAe atthegaiyaM naragaM viivaejjA atthegaie narage no vizvaejjA' adhaH saptamI pRthivI meM jo eka lAkha yojana kA lambA cauDA apratiSThAna nAmakA narakAvAsa hai usakA to vaha ullaMghana pAmave te cha mAsa paryanta niratara upara kahevAmAM Avela deva gatithI udasauMdhana zvAvASANA hevane pazu rAjya che. 'e mahAlayANaM goyamA ! imIseNa raNabhAra puDhavI jaragA paNNattA' tethI he gautama! sevI upabhASAmA bhane peTalA bhoTA vistAravANA naraDAvAsI yA ratnaalA pRthvImAM hyA che. ' evaM ' jAva ahe sattamA 2tnaprabhA pRthvImAM yA naramvAsI prema dhAyA vizANa udyA che, eja pramANe zarkarAprabhA pRthvIthI laIne adhaHsaptamI pRthvI sudhImAM je narakAvAse che, te badhA paNa evAja prakAranI mahAvizALatAvALA kahyA che, 'navara" adhaH saptabhI pRthvImAM ke vizeSatA che, te yA pramANe che, 'ahe sattamA atthegaiyaM naragaM vIivaejjA atyegaie narage nA vIivaejjA' adha:saptamI pRthvImAM eka lAkha ceAjananI laMbAi paheALAi vALuM je pratiSThAna nAmanu' narakAvAsa che. tenu ullaghanatA te karI zake che, paraMtu masa`khyAta jIvAbhigamasUtra Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.16 ki dravyamayA narakA iti nirUpaNam 207 vyativrajet teSAmapratiSThAnetarANAM kAlamahAkAlarauravakamahArauravakANAM caturNAnArakANAm atiprabhUtA'saMkhyeyayojana koTi koTI pamANatvenAntasya prAptumazakyatvAditi // 15 // samprati-kiM dravyamayA narakA iti prarUpaNArthamAha-'imIse gaM' ityAdi, mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NaragA ki mayA paNNAttA ? goyamA! savvavairA mayA pnnttaa| tattha NaM naraesu bahave jIvA ya poggalA ya avakamaMti biukamaMti cavaMti uvabajaMti, sAsayANaM te NaragA davaTTayAe, vaNNapajavehiM gaMdha. pajavehiM rasapanavehiM phAsapajavehiM asAsayA evaM jAva ahe sattamAe ||suu016|| chAyA-etasyAM khalu bhadanta ! ratnapabhAyAM pRthivyAM narakAH kiM mayAH prajJaptAH? gautama ! sarve vajramayAH prajJaptAH tatra khalu narakeSu bahavo jIvAzca pudgalAzca avakrAmanti vyutkrAmanti cyabante utpadyante, zAzvatAH khalu te narakAH dravyArthatayA, varNaparyAyairgandhaparyAyaiH rasaparyAyaiH sparzaparyAyairazAzvatAH / evaM yAvadadhaH saptamyAm // 16 // TIkA-'imIse NaM bhaMte !' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' kara sakatA hai para jo asaMkhyAta koDA koDe yojana ke vistAravAle anya cAra narakAvAsa haiM unakA vaha deva ullaMghana nahIM kara sakatA hai ve cAra narakAvAsa kAla, mahAkala raurava aura mahAraurava haiM // 15 // ye narakAvAsa kisa vastumaya-kisake bane hue haiM-aisA sUtrakAra pratipAdana karate haiM 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe garagA-ityAdi // 16 // TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'imIse NaM bhaMte ! rynnkeDA keDi ejananA vistAravALA, bIjA je cAra narakAvAse che. tenuM ullaMghana te deva karI zakatA nathI. te cAra narakAvAsonA nAma A pramANe che. sa 1, bhADA 2, zai21 3. ane mahArau21 4. // sU. 15 // A nArakAvAse kaI vastumaya arthAt zenA banelA che? sUtrakAra have se satAve che 'imIseNaM bhate rayaNappabhAe puDhavIe NaragA' tyAdi TI -gItamasvAmI prabhune zavu 57yu cha hai imIse gaM bhaMte ! jIvAbhigamasUtra Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jIvAbhigamasUtre ratnaprabhAyAM prathamanAraka pRthivyAm 'naragA kiM mayA pannattA' narakAH kiM mayA kiM dravyamayA: prajJaptA:-kathitA iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savvavairAmayA panattA' sarva vanamayA:-sarvAtmanA vajramayAH vajradravyamayAM prajJaptA:-kathitAH vajravadati kaThinA narakA bhavantIti / 'tattha NaM naraesu' tatra khalu teSu ratnapabhAnarakeSu 'vaha ve jIvA ya poggalA ya' bahavo vividha prakArAH jIvAzca svarabAdara pRthivIkAyikarUpAH pudgalAzca 'avakamaMti viukkamaMti' apakrAmanti-cyavante vyutkrAmanti samutpadyante-etadeva zabdadvayaM yathAkrama paryAyadvayena vivRNute-'cayaMti uvavajjati' cyavante utpadyante / ayaM bhAvaH-eke jIvAH pudgalAzca yathAyogaM narakAd gacchanti tathA apare jIvAH yathAkrama nara. keSu Agacchanti / yastu pratiniyatasaMsthAnAdirUpa AkAraH sa tu tadabasya eva bhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM jo 'NaragA' narakA. vAsa hai ve 'kiM mayA' kisa vastumaya haiM ? kisa vastu ke bane hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! savvavairAmayA pannattA' he gautama ! ratnaprabhA pRthivI ke naraka sarvAtmanA vajramaya haiM- vajra ke bane hue haiM vajra ke jaise ati kaThina haiM 'tattha Na naraeplu bahave jIvAya poggalAya avakkamati viukkamaMti' una narako meM aneka kharavinazvara bAdara pRthivIkAyika jIva aura pudgala 'avakkamaMti viukkamaMti' Ate jAte rahate haiM, 'cayaMti uvavajjati' yahI bAta ina do padoM dvArA prakaTa kI gaI hai isase yaha samajhAyA gayA hai-ki aneka jIva vahAM se bAhara nikalate rahate haiM aura aneka jIva vahAM Akara ke utpanna hote rahate haiM isI taraha se aneka pudgala vahAM se bichuDakara bAhara A jAte haiM aura rayaNappabhAe puDhavIe' he lagavan mA 2tnaprabhA pRthvImA 2 'NaragA' na24pAsa cha, tathA ki mayA' / 12tumaya cha ? arthAta 44 12tuthI maneA cha ? mA prazranA uttaramA prabhu gautamapAmIra cha 'goyamA ! savva vairAmayA pannattA' he gautama ! 2tnaprabhA pRthvInA na24vAse sarvAtmanA arthAta saba prakArathI vajAya che. arthAt vajInA banelA che. ane vaja jevA atyaMta 34 cha, 'tattha NaM naraesu bahave jIvA ya poggalA ya avakkamati viukkamati' se naramA bhane 12-vinazya2 mA42 pRthvIyi 71 ane 56sa 'avakka maMti viukkamaMti' bhAratAta he cha. 'cayaMti uvavajjati' mena pAtamA be kriyApade dvArA pragaTa karavAmAM AvI che. A kathanathI ema samajAvavAmAM Avela che ke aneka jIve tyAM AvIne utpanna thatA rahe che. e ja pramANe aneka pudgale tyAMthI vachUTine nIkaLIne bahAra AvI jAya che. ane bahAranA jIvAbhigamasUtra Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.16 kiM dravyamayA narakA iti nirUpaNam 209 bhavati / 'etadAzayenaivAha-'sAsayANaM te naragA davaTTayAe' zAzvatA nityAH khalu te ratnaprabhAnarakA dravyArthatayA pratiniyata tathAvidhasaMsthAnAdirUpatayA / kintu 'vaNNapajjave hiM' varNaparyAyaiH kAlanIlalohitapItazuklaparyAyarityarthaH tathA-'gaMdhapajjavehi' gandhaparyAyaiH surabhi durabhi gandhaparyAyarityarthaH 'rasapajjavehi' rasaparyAya tiktakaTukaSAyAmlamadhuraparyAyairityarthaH, tathA- phAsapajja vehi' karkazamRdukagurukalaghukazItoSNa snigdharUkSasparzaparyAyaiH punarete narakAH 'asAsayA' azAzvatAH bAhirI aneka pudgala vahAM pahuMca jAte haiM / kyoMki jIva aura pudgala ye do hI dravya gati kriyA aura sthiti kriyAzIla haiN| parantu-'sAsayANaM te NaragA davvaTThayAe' ve naraka dravyArtha dRSTi se zAzvata hai-kyoMki unake saMsthAna Adi koI parivartana nahIM hotA hai / yaha to unakA pratiniyata hI banA rahatA hai 'varuNapajjavehiM gaMdha pajjavehiM rasapaja. vehiM phAsapajjavehiM asAsayA' dravyArtha dRSTi se ye zAzvata haiM aisA yaha kathana ekAntarUpa se nahIM hai kisI apekSA ye azAzvata bhI haiM-yahI bAta isa sUtrapATha dvArA spaSTa kI gaI hai| kRSNa, nIla, lohita pIta aura zukla ina rUpa paryAyoM se gandha paryAyoM se, rasa paryAyoM se aura sparza paryAyoM se ye azAzvata bhI haiN| kRSNa zukla Adi rasa kI paryAyeM haiM surabhigandha aura durabhigandha ye gandha kI paryAye haiM tikta, kaTu, kaSAya, Amla aura madhura ye rasa kI paryAyeM haiM aura karkaza, mRduka, guruka, laghuka zIta, uSNa, snigdha, rUkSa ye sparza kI paryAye hai| aneka pudgale tyAM pahoMcI jAya che. kemake jIva ane pudgala A be ja draya gati liyA bhane sthiti chiyAzI che. paraMtu 'sAsayANaM te NaragA vva yAe' te navAse! dravyAtha thI zAzvata cha. ma temAnI saMsthAna vigeremAM kaMI paNa parivartana thatuM nathI. te te tenI pratye niyataja banyA rahe che. 'vaNNapajjavehi gaMdhapajjavehi rasapajjavehi phAsapajjavehi asAsayA' dravyartha daSTithI te zAzvata paNa che. e pramANenuM A kathana ekAntarIte nathI. keI apekSAthI e azAzvata paNa che. eja vAta A sUtrapATha dvArA spaSTa karavAmAM AvI che. kRSNa, nIla, lehita lAla pIta-paLe ane zukala kahetAM zveta sapheda A varNa rUpI paryAthI A badhA azAzvata paNa che, kRSNa, zukala vigere rasanA paryA che. surabhigaMdha ane durabhigaMdha A gadhanA paryAya che. tIkhA, kaDavA, kaSAya- turA, amla-khATA ane madhura kahetAM mIThA A rasanA paryAya che. tathA karkaza, mRdu, gurU, laghu, zIta, uSNa niSpa ane rUkSa A sparzanA paryAya che. jI0 27 jIvAbhigamasUtra Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jIvAbhigamasUtra anityAH,narakagatavarNAdInAmutpAdavinAze'pi narakA na ekAnto'nityAH sarvadAsthAsnusvabhAvasya dravyasya vidyamAnatvAt nApi sarvathA nityA eva vinazvara svabhAvAnAM varNagandharasasparzAnAmapagamAt kintu kathaJcit svadravyarUpeNa nityaH, tathA kathazcit varNagandharasaspazaiparyAyarUpeNAnitya iti nityAnityatvarUpAmyAMsaMmilitatvAtpravAharUpeNa nityA eva narakAH // 'evaM jAva ahe sattamAe' evaM ratnaprabhAvadeva zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaprabhAsvapi nArakANAM vajramayatvaM tatra jIvAnAM pudgalAnAM cotpAdavinAzau dravyarUpeNa nityatvaM paryAyarUpeNAnityatvaM jJAtavyamiti / narakagata varNAdikoM kA utpAda vinAza hone para bhI naraka ekAnta se anitya nahIM hai kyoMki sarvadA sthira svabhAvavAlA dravya vidyamAna rahatA hai aura tadvata vinazvara svabhAvavAle varNa, gandha, rasa, aura sparza inake pariNamana hone se ve ekAntataH nitya bhI nahIM haiM ataH isa kathana se una meM kathaMcit nityatA aura anityatA prakaTa kI gaI hai| arthAt dravyArthikanaya se nitya haiM aura paryAyArthikanaya se ye anitya hai| 'evaM jAva ahe sattamAe' isI taraha se zarkarAprabhA ke bAlukAprabhA ke, paGkaprabhA ke, dhUmaprabhA ke, tamaHprabhA ke aura tamastamaHprabhA ke naraka bhI vajramaya haiM vahAM jIvoM kA aura punaloM kA AnA jAnA banA rahatA hai| aura ve naraka saba dravyArtha dRSTi se nitya hai aura paryAya dRSTi se anitya haiM ye na sarvathA nitya haiM aura na sarvathA anitya hI haiM / AlApa prakAra prathama prathivI ke naraka prakaraNa meM kahe gaye anusAra hI tamastamA narakamAM Avela varNa AdikanI utpatti ane vinAza thavA chatAM paNa narakAvAsa ekAnta anitya nathI. kemake sarvadA sthira svabhAvavALuM dravya vidyamAna rahe che. ane taddagata temAM rahela vinazvara svabhAvavALA. varNa, gaMdha, rasa, ane sparzanA pariNamana thavAthI te badhA ekAntatakanitya paNa nathI. tethI A kathanathI teeAmAM kathaMcit nityapaNuM ane kathaMcit anityapaNuM pragaTa karavAmAM Avela che. arthAt dravyArthikanayanA matathI nitya che. ane paryAyArthikanayanA bhatathI anitya cha 'evaM jAva ahe sattamAe' mA prabhArI zarApamA pRthvInA vAlukAprabhA pRthvInA, paMkaprabhA pRthvInA, dhUmaprabhA pRthvInA, tama:prabhA pRthvInA ane tamastamaprabhA pRthvInA narakAvAse paNa vAmaya che. tyAM enuM ane pudgalenuM AvavuM javuM banyuM rahe che. ane e badhA narake dravyartha daSTithI nitya che. ane paryAya daSTithI anitya ja che. tenA AlApakena prakAra pahelI jIvAbhigamasUtra Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam AlApaprakArastu 'imI se NaM bhaMte ! sakkarappabhAe puDhavIe naragA ki mayA pannattA' ityAdi, evaM krameNa tamastamAntapRthivyAmAlApaprakAraH svayamevohanIya iti / 16 / samprati-nArakajIvAnAmupapAtaM darzayitumAha-'imIse gaM' ityAdi, mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kaohiMto uvavajjati kiM asaNNIhiMto uvavajjati sarIsivehiMto uvavajjati pakkhIhiMto uvavajjati cauppaehiMto uvava. jjati uragehiMto uvavajjaMti isthiyAhiMto uvavajjaMti macchamaNuehito uvavajjati? goyamA asaNNIhiMto uvavajjaMtijAva macchamaNuehiMto uvavajjaMti sesAsu imAe gAhAe aNugaMtavA asaNNI khalu paDhama, doccaM ca sarIsavA taiya pkkhii| sIhA jaMti cautthi, uragA puNa paMcami jaMti // 1 // chaTTiM ca itthiyAo macchA maNuyAya sattami jaMti / jAva ahe sattamAe puDhavIe neraiyA No asaNNIhiMto uvavajjaMti jAva No itthiyAhiMto uvavajjati macchamaNussehiMto uvavajjaMti // imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyA eka samaeNaM kevaiyA uvavajjaMti ? goyamA ! jahanneNaM eka vA do vA tini vA ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uvavajjaMti / evaM jAva ahe sattamAe / imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA samae samae avahIramANA avahIramANA kevaiyaM kAleNaM avahiyA siyA ? goyamA ! teNaM asaMparyanta pRthiviyoM ke AlApaka svayaM udbhAvita kara lenA cAhiye jaise'imIse gaM bhaMte ! sakkarappabhAe puDhavIe naragA ki mayA paNNattA ityAdi sUtra // 16 // pRthvInA nArakAvAsanA prakaraNamAM kahyA pramANe ja tamastamAM pRthvI paryAnI pRthvIyAnA maataa5|| 215 manApIne sama0 na . 2 'imIse gaM bhaMte ! sakarappabhAe puDhavIe naragA kimayA paNNattA' tyA // sU. 16 // jIvAbhigamasUtra Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 jIvAbhigamasUtre khejjAsamae samae avahIramANA avahIramANA asaMkhejjAhiM ussappiNI osappiNIhiM avahIraMti no ceva NaM avahiyA siyA jAva ahe sattamA // imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA! duvihA sarIrogAhaNA pannattA taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyAya tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM sattadhaNUiM tinni ya rayaNIo chacca aMgulAI, tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paNNarasadhaNUI aDDAijjAo rynniio| doccAe bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgulAsaMkhejabhAgaM ukkoseNaM paNNarasadhaNU aDDhAijjAo rayaNIo, uttaraveubviyA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM ekatIsaM dhaNUiM ekA rayaNI / taccAe bhavadhAraNijjA ekatIsaM dhaNUiM ekA rayaNI, uttaraveuvviyA vAsahi dhaNUiM donni rynniio| cautthIe bhavadhAraNijjA vAsaddhiM dhaNUiM doSiNaya rynniio| uttaraveuvviyA paNavIsaM dhaNusayaM paMcamIe bhavadhAraNijjA paNavIsaM dhaNusayaM uttaraveubviyA aDDAijjAI dhnnusyaaii| chaTTIe bhavadhAraNijjA aDDAijjAiMdhaNusayAI uttaraveuvviyA paMcadhaNusayAiM / sattamAe bhavadhAraNijjA paMcadhaNusayAiM uttaraveuviyA dhaNusahassaM ||suu0 17 // chAyA-etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAm nairayikAH kuta utpadyante kimasaMjJimya utpadyante sarIsRpebhya utpadyante pakSibhya utpadyante catuSpadebhya utpadyante uragebhya utpayante strIbhya utpadyante matsyamanujebhya utpadyante? gautama ! asaMjJibhya utpadyante matsyamanujebhya utpadyante zeSAsu anayA gAthayA anugntvyaaH| jIvAbhigamasUtra Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam 'asaMjJinaH khalu prathamA, dvitIyAM ca sarIsRpAH, tRtIyAM pakSiNaH, siMhA yAnti caturthImuragAH punaH pazcamI yAnti // 1 / SaSThIM ca striyo matsyA manujAzca saptamI yaanti'|| yAvadadhaH saptamyAM pRthivyAM nairayikA no asaMjJibhya utpante yAvad no strIbhya utpadyante matsyamanujebhya utpadyante / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikA ekasamayena kiyanta utpadyante ? gautama ! jaghanyenaiko vAdvau vA-trayo vA utkarSeNa saMkhyeyA vA-asaMkhye yA votpadyante / evaM yAvadadhaH saptamyAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH samayaM samayam apahiyamANA apahiyamANAH kiyatkAlenApahRtAH syuH ? gautama ! te khalu asaMkhyeyAH samaye samaye apahiyamANA apahiyamANA asaMkhyeyAbhi rutsarpiNyavasarpiNIbhirapahiyante naiva khalu apahRtAH syuH, yAvadadhaH saptamI / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikANAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA, gautama ! dvividhA zarIrAvagAhanA prajJaptA, tadyathA-bhavadhAraNIyA uttaravaikriyA ca, tatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSaNa saptadhaSi tisrazca ratnayaH SaTcAGgulasya saMkhyeyabhAgam utkarSeNa paJcadaza dhanUMSi sAdviratnI / dvitIyasyAM bhavadhAraNIyA jaghanyenAmulAsaMkhyeyabhAga mutkarSaNa paJcadaza dhanUMSi sArddha dviraniH, uttaravaikriyA jaghanyenAGgulasyA'saMkhyeyabhAgamu. skarSeNaikatriMzaddhanUMSi ekAraniH, tRtIyasyAM bhavadhAraNIyA ekatriMzaddhaSi ekA raniH, uttaravaikriyA dvApaSTi dhaSi dve ratnI / caturthA bhavadhAraNIyA dvASaSTirdhanUSi dve ca ratnI-uttaravaikriyA paJcaviMzati dhanuH zatam / paJcamyAM bhavadhAraNIyA paJcavizati dhanuH zatam uttaravaikriyA sArddhadvidhanuH zatAni / SaSThayAM bhavadhAraNIyA sAI dve dhanuH zate, uttaravaikriyA paJca dhanuH zatAni / saptamyAM bhavadhAraNIyA paJca dhanaH zatAni uttaravaikriyA dhanuH sahasram ||suu017|| TIka-'imIse NaM bhaMte ! etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAMm 'neraiyA' nairayikAH, kaohito uvavajjati' kutaH-kasmA aba sUtrakAra nAraka jIvoM kA upapAta dikhAte haiM - 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe-ityAdi // 17 // TIkArtha-gautama ! ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'imIse NaM bhaMte ! have sUtrakAra nArakone upapata-utpattI batAve che. 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' tyA -gautabhasvAbhIme prabhune me 57yu cha ? 'imIse gaM bhaMte ! jIvAbhigamasUtra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jIvAbhigamasUtre sthAnAdAgatya atra-narakAvAse samutpadyante 'kiM asaNNIhiMto uvavajjaMti' kimasaMjJibhya Agatya Agatyotpadyante, athavA-'sarIsivehiMto uvavajjati' sarIsRpebhya Agatyotpadyante, athavA 'pakkhIhito uvavajjati pakSibhya Agatyotpamante athavA --'cauppaehito uvavajjaMti' catuSpadebhya Agatya utpadyante, athavA-'uragehito uvavajjati' uragebhyaH sabhya agatyotpadyante, athavA-'itthiyAhiMto uvavajjati' strIbhya Agatyotpadyante, athavA-'macchamaNuehito uvavajjaMti' matsyamanuSyebhya Agatyotpadyante narakAvAse narakAH? iti paznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'asaNNIhito uvavajjaMti' asaMjJibhyaH saMmacchima paJcendriyebhya AgatyAtra-prathama pRthicyA mutpadyante nArakAH, 'jAva macchamaNuehito vi rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke narakAvAsoM meM nairayika jIva 'kaohiMto uvavajjati' kisa sthAna se kisa gati se A kara ke utpanna hote haiM ? 'kiM asaNNIhito uvavajjati' kyA asaMjJiyoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? 'sarIsiveMhito uvavajjati' yA sarIsRpoM-bhujA se sarakakara calanevAle goha,nevalA Adi meM se A kara ke utpanna hote haiM ? yA 'pakkhohiMto uvavajjati' catupadoM meM se A kara ke utpanna hote haiM ? yA 'uragehiMto uvavajjati' soM meM se A kara ke utpanna hote haiM ! yA 'itthiyAhiMto uvavajjati' striyoM meM se A karake utpanna hote haiM ? yA 'macchamaNuehito uvavajjati matsya evaM manuSyoM meM se A karake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! asaNNIhito uvavajjati jAva maccha. maNuehito vi uvavajjati' he gautama ! ratnaprabhA pRthivI ke narakAvAsoM rayaNappabhAe puDhavIe nerahayA' hai lagavan ! . 2tnaprabhA pRthvInA naravAsamA nAyiH 'kaohiMto uvavajjati' 4yA sthAnamAthA bhane 4/ gatimAthI AvIna satpanna yAya cha? 'ki asaNNIhitA uvavajjati' zu masajIyA bhAthI bhAvIne utpanna thAya cha ? 'sarIsivehito uvavajjati' athavA sriisRp| bhUjAothI cAlavAvALA ghe, neLIyA vigeremAMthI AvIne utpanna thAya che? yA 'pakkhIhito uvavajati' yo5|| prAyomAMthA bhAvIna satpanna yAya cha1 mth| 'uragehito uvavajjati' samAthI mAvI2 satpanna thAya cha? athavA 'itthiyAhitA uvavajjati' khiyAmAthI mAvInapanna thAya che? athavA macchamaNaehito uvavajjati' bhattya bhane manuSyAmAthI bhAvAna hatpanna yAya cha ? mA praznanA uttaramA prabhuzrI 4 cha, 'goyamA ! asaNNIhito uvavajjati' jAtra macchamaNuehito vi uvavajaMti' he gautama! ratnapramA pRthvIne narakAvAsamAM narayika jI asaMjJIyAmAMthI paNa AvIne jIvAbhigamasUtra Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam uvavajjati' sarIsRpebhyo'pi Agatya ratnaprabhAyAmutpadyante nArakAH pakSibhyo'pi Agatyotpadyante catuSpadebhyo'pi Agatyotpadyante uragebhyo'pi Agatyotpadyante, strIbhyo'pi Agatyotpadyante, matsyamanuSyebhyo'pi Agatya ratnaprabhAyAM nArakAH samutpadyante iti / 'sesAsu imAe gAhAe aNugaMtavyA' zeSAsu-zarkarAprabhA prabhR. tiSu pRthivISu anayA gAthayA-vakSyamANa sArddhagAthayA nArakANAM samutpadyamAnatA anugantavyA-anusaraNIyA 'asannI khalu paDhamaM' ityAdi, 'asaNNI khalu paDhama' asaMjJinaH khalu samUcchima paJcendriyAH khalu prathamAM narakapRthivIm gacchanti 1, meM nairayika jIva asaMjJiyoM meM se bhI A kara ke utpanna hote haiM aura yAvat matsyoM aura manuSyoM meM se A kara ke bhI utpanna hote haiM, eke. ndriya se lekara asaMjJI paJcendriya taka ke samasta jIva samUcchima hI hote haiM isaliye sAmAnyarUpa se yaha aisA kaha diyA gayA hai ki asaMjJI jIva narakoM meM prathama naraka ke narakAvAsoM meM-utpanna hote haiM isI taraha se sarIsRpoM- sarakakara calanevAloM meM se bhI A kara ke jIva prathama naraka ke narakAvAsoM meM nAraka rUpa se utpanna hote haiM pakSiyoM meM se, catuSpadoM meM se, uragoM meM se, striyoM meM se, aura matsyoM evaM manuSyoM meM se, A kara ke jIva yahAM prathama naraka ke narakAvAsoM meM utpanna hote haiM / bAkI kI pRthiviyoM ke narakAvAsoM meM utpanna hone ke sambandha meM yaha DeDha gAthA hai-vaha isa prakAra hai 'asaNNI khalu paDhamaM' ityAdi / jo asaMjJI pazcendriya jIva hai ve to prathama pRthivI ke hI narakAvAsoM meM nAraka rUpa se utpanna hote haiM Age kI pRthiviyoM ke narakA utpanna thAya che. ane yAvata ma ane manuSyamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. eka IdriyavALA jIthI laIne asaMjJI paMcendriya sudhInA saghaLA jIva saMmUrNimaja hoya che. tethI sAmAnya paNAthI ahiyAM e pramANe kahevAmAM Avela che. ke asaMjJIjo narakAvAsamAM eTale ke pahelA narakanA narakAvAsamAM nArakapaNAthI utpanna thAya che. parikSAmAMthI, pagA prANImAMthI, sarpomAMthI, striomAMthI ane mAchalIomAMthI tathA manuSyomAMthI AvelA jIva A pahelI narakanA nArakAvAsomAM utpanna thavAnA saMbaMdhamAM A deDha gAthA 3DI che. te / prabhAre cha. 'asannI khalu paDhama' tyAha. eTale ke je asaMjJI paMcendriya jIve che, teo te pahelI pRthvInA narakAvAsamAM ja nArakapaNAthI utpanna thAya che. te pachInI pRthvInA narakA jIvAbhigamasUtra Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jIvAbhigamasUtre khalu zabdo'vadhAraNe, tathA ca-yadi asaMjJino narake gacchanti tadA prathamAmeva narakapRthivIM gacchanti na tu parata iti na tu te saMmUJchima paJcendriyA eva prathamAmiti garbhajasarIsRpAdInAmapi uttara SaTkapRthivI gAminAmapi tatra gamanAditievamuttara pRthivyAdAvapi avadhAraNaM bhAvanIyamiti / 'doccaM ca sarIsivA' dvitIyAmeva zarkarAprabhAkhyAM pRthivIM yAvadgacchanti sarIsRpA godhAnakulasadiyo garbhavyukAntA na parata iti / 'taiyapakkho' tRtIyAM bAlakAprabhAkhyAM pRthivIM yAvat prathamapRthivIta Arabhya tRtIya pRthivIparyanta pakSiNo gRdhrAdayo gacchantIti / 'sIhA jaMti cautthi' caturthImeva pRthivIM yAvat paGkaprabhAkhyAM pRthivI yAvat siMhA vAsoM meM ve utpanna nahIM hote haiM aisA avadhAraNa yahAM gAthA meM rahe hue khalu pada se kiyA gayA hai isase yaha niSedha nahIM samajhanA cAhiye ki sarIsRpa Adi Age kI chahoM pRthiviyoM meM jAne vAle prathama pRthivI ke narakAvAsoM meM utpanna nahIM hote haiM ye sarIsRpa Adi yahAM para bhI utpanna ho sakate haiM __yahI viSaya isa gAthA dvArA samajhAyA gayA hai-'doccaM ca sarIsivA' sarIsRpa-godhA nakula Adi garbhaja paJcendriya jIva zarkarAprabhA pRthivI taka ke hI narakAvAsoM meM nAraka rUpa se utpanna hote hai| isase Age kI pRthiviyoM ke narakAvAsoM meM ye nAraka rUpa se utpanna nahIM hote haiN| 'taIya pakkhI' bAlukAprabhA pRthivI taka ke hI narakAvAsoM meM pakSI gRddha Adi paJcendriya garbhaja pakSi nAraka rUpa se utpanna hote haiM isase Age kI pRthiviyoM ke narakAvAsoM meM ye nAraka rUpa se utpanna nahIM hote / 'sIhA jaMti cautthI' cauthI jo paGkaprabhA nAma kI pRthivI hai vAsamAM teo utpanna thatA nathI. A pramANeno artha A gAthAmAM Apela 'khala' 54thI 42vAmAM Ave che. tethI mevA niSadha sabhAva nahIM sarIsR5 vigere pachInI chae pRthvImAM javAvALI pahelI pRthvInA narakAvAsomAM utpanna thatA nathI. A sarIsRpa vigere temAM paNa utpanna thaI zake che. eja viSaya A nIce ApavAmAM Avela gAthA dvArA samajAvavAmAM Avela che. 'docca ca sarIsivA' sarIsa5o, nANIyA vireza pAyadriyAvANA cha zarkaraprabhA pRthvI sudhInA narakavAsamAM ja nArakapaNAthI utpanna thAya che. te pachInI prathvInA nArakAvAsamAM teo nArakapaNAthI utpanna thatA nathI. 'taIya pakkhI' vAbuAmamA pRthvI sudhInA na24pAsomA pakSI sAdha vigere pAMca IndriyavALA garbhaja pakSI nArakApaNathI utpanna thAya che. te pachInI pRthvIyAnA nA2pAsomA tamo nA2454AthI utpanna yatA nathI. 'sIhA jaMti jIvAbhigamasUtra Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam 217 yAntIti / 'uragA puNa paMcami jaMti' paJcamI dhUmaprabhAkhyAM pRthivImeva yAvad uragA yAnti iti / 'chaTTi ca itthiyAo' SaSThI tamaHprabhAkhyAM pRthivImeva yAvada striyaH strIratnAdyA mahAkrUrAdhyavasAyinyo gacchantIti / 'macchAmaNuyAya sattami jati' saptamI tamastamAM pRthivIM yAvad matsyA manujA ati krUrAdhyavasA. yino mahApApakAriNo yAnti- gacchantIti gAthArthaH / 'jAva' iti yAvat, yAvatpadena SaSThI pRthivIparyantaM ratnaprabhA pRthivIvadevAlApakAH karttavyAH, adhaH saptamyA AlApakaM tu sUtrakAraH svayameva vakSyati / tathAhi-'sakkarappabhAe NaM bhaMte ! paDhavIe neraiyA ki asaNNIhito uvavajjati jAva macchamaNuehito uvavajjati goyamA! no asannIhito uvavajjatisarIsi vehito uvavajjati jAva macchamaNuehiMto uvavajjaMti' vahIM taka ke narakAvAsoM meM siMha marakara nAraka rUpa se utpanna hotA haiM 'uragA puNa paMcami jati' sarpa pAMcavI pRthivI taka ke hIna narakAvAsoM meM nAraka rUpa se utpanna hotA haiM // 1 // ___ 'chaTTica itthiyAo' chaThI pRthivI taka hI strI nAraka rUpa se utpanna hotI hai aura 'macchA maNuyA ya satami jaMti' mahA zubha adhyavasAya vAle matsya aura manuSya sAtavIM pRthivI taka jAte hai| yaha gAthA kA artha huA // 1 // isI kathana ke anusAra 'jAva' yAvatpada se chaThI pRthivI taka ratnaprabhA pRthivI kI taraha AlApaka banA lenA cAhiye / adhAsaptamI ke viSaya meM sUtrakAra svayaM Age kheNge| AlApaka isa prakAra 'sakarappa bhAeNaM bhaMte ! puDhavIe NeraiyA ki asaNNIhito uvavajjaMti, jAva macchamaNuehito uvavajjaMti' he bhadanta ! zarkarAprabhA pRthivI ke narakA cautthI' 54mA nAmanI 2 yothI pRthvI cha tyo sudhIna 4 na24pAsamA siMha bharIta nA24AthI utpanna thAya che. 'urUgA puNa paMcami jaMti' sapa pAMcamI pRthvI sudhInA narakAvAsamAM ja nArakapaNAthI utpanna thAya che. je 1 che 'chadrica itthiyAo' 74ii pRthvI sudhI / strI nA2456AthI pani yAya cha bhane 'macchA maNuyA ya sattami jaMti' mA azubha madhyavasAya vA masyo ane manuSya sAtamI pRthvI sudhI jAya che. A gAthAne arthe thaye | 1 | A kathana pramANe ja "nAva' yAvatpadathI chaThI pRthvI sudhI ratnaprabhA pRthvInI jema AlApako samajI levA. adhasaptamI pRthvInA saMbaMdhamAM sUtrakAra svayaM have pachI kathana karaze. tenA AlApakena prakAra A pramANe che 'sakarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe NeraiyA ki asaNNIhiMto uvavajjati jAva maccha jI0 28 jIvAbhigamasUtra Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jIvAbhigamasUtre (zarkarAprabhAyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM nairayikAH kimasaMjJibhya utpadyante yAvanmatsya manuSyebhya utpadyante ? gautama ! no asaMjJibhya utpadyante kintu sarIsRpegya utpadyante yAvanmatsyamanuSyebhya utpadyante iti / ) 'bAluyappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe neraiyA ki asaNNIhito uvavajjaMti jAva macchamaNuehito uvavajjati ? goyamA / no 'saNNIhito uvavajjati no sarIsi vehiMto uvavajjati pakkhIhito uvavajjaMti, jAva macchamaNuehito uvavajjati' 'bAlukAprabhAyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM nairayikAH kimasaMjJibhya utpadyante yAvanmatsyamanuSyebhya utpadyante gautama ! no vAsoM meM nairayika kyA asaMjJI jIvoM meM se A kara ke utpanna hote haiM yA yAvat matsya evaM manuSyoM meM se A kara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM -'goyamA No asannIhito uvavajjati sarIsivehito uvavajjati jAva macchamaNuehito uvavajjati' he gautama ! zarkarAprabhA prathivI ke narakAvAsoM meM nAraka jIva asaMjJiyoM meM A kara ke utpanna nahIM hote haiM-kintu saMjJI sarIsRpoM meM se A kara ke utpanna hote haiM aura yAvat matsya evaM manuSyoM meM se A kara ke utpanna hote haiN| 'bAluyappabhAeNaM bhaMte ! puDhavIe NeraiyA ki asaNIhiMto uvavajjaMti, jAva macchamaNuehito uvavajjati' he bhadanta ! bAlukAprabhA pRthivI ke narakAvAsoM meM nairapika kyA asaMjJI jIvoM meM se A kara ke utpanna hote haiM ? yA yAvat matsya yA manuSyoM meM se A kara ke utpanna hote haiM ? maNaehitA uvavajaMti' bhagavana zarApamA pRthvInA napAsomA nai2thi| zu asaMjJI mAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA yAvata matsya ane manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne 4 cha hai 'goyamA! No asannIhito uvavajjati sarIsivehitA uvavajati jAva macchamaNuehiM to uvavajjati' he gautama ! zarAmA pAnI n24vAsamAM nAraka che asaMzimAMthI AvIne utpanna thatA nathI. paraMtu saMzI arthAt sarIsRpamAMthI AvIne utpanna thAya che. ane yAvata matsya ane manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che. 'bAluyappabhAe gaM bhaMte ! puDhavIe NeraiyA ki' asaNNIhito uvavajati jAva macchamaNuehito uvavajjati' he lApana vAyupramA pRthvInA na27pAsomA utpanna thavAvALA nairayike zuM asaMjJI chamAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA yAvat matsya athavA manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke he gautama ! vAlukAprabhA jIvAbhigamasUtra Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam 219 asaMjJibhya utpadyante no sarIsRpebhya utpadyante kintu pakSibhya utpadyante yAvanmatsya manuSyebhya utpadyante' 'paMkappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe neraiyA, kiM asaNNIhito uvavajjati jAva macchamaNuehiMto uvavajjati? goyamA ! no asannIhito uvava jjaMti, no sarIsi vehiMto uvavajjati, no pakkhIhito uvavajjaMti, cauppaehito uvavajjati / 'paGkaprabhAyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM nairayikAH kim asaMjJibhya utpadyante yAvanmatsyamanuSyebhya utpadyante, gautama no asaMjJibhya utpadyante no sarIsapebhya utpadyante no pakSimya utpadyante kintu catuSpadebhya utpadyante // evamuttarocara uttara prabhu kahate haiM he gautama! bAlukAprabhA pRthivI ke narakAvAsoM meM nairayika 'no asaNNIhito uvavajjati sarIsiveMhiMto uvavajjati' asaMjJI jIvoM meM se Akara ke utpanna nahIM hote haiM, aura na sarIsRpoM meM se Akara ke utpanna hote haiM kintu 'pakkhIhiMto uvavajjaMti, saMjJI pakSiyoM meM se Akara ke utpanna hote haiN| 'jAva macchamaNuehito uvavajjati' yAvat matsya aura manuSyoM meM se Akara ke utpanna hote haiN| 'paMkappabhAeNaM bhaMte ! puDhavIe neraiyA kiM asaNNIhito uvavajjati jAva macchamaNuehito uvavajjaMti' he bhadanta ! paGkaprabhA pRthivI ke narakAvAsoM meM nairayika kyA asaMjJI jIvoM meM se Akara ke utpanna hote haiM? yA yAvat matsya meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA manuSyoM meM se A kara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! paGaprabhA pRthivI ke narakAvAsoM meM nairayika asaMjJI jIvoM meM se Akara ke utpanna nahIM hote haiM sarIsRpoM meM se pRthvInA na27pAsomA naayi| 'no asaNNIhito uvavajjati no sarIsivehiMto uvavajaMti' asazI vAmAMthI mApIra panna yatA nathI. tabhanna sazasayAmAthI bhAvI2 55 5-na yatA nathI. 52'tu 'pakkhIhito ! uvava. jati' sajJI pakSiyomAthI bhAvIna pannAya che 'jAva macchamaNuehito uvava. jaMti' yAvat bhasya ane manuSyAmAthI mAvIne apanna thAya che. 'paMkappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe neraiyA kiM asaNNIhito uvavajjati jAva macchamaNuehito uvavajjaMti' he mAn! 54mA pRthvInA nApAsAmA utpanna vAvA nyi| zuM asaMsI chamAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che ? gautamasvAmInA A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! paMkaprabhA pRthvInA narakAvAsamAM utpanna thavAvALA narayike asaMjJI jamAMthI AvIne utpanna thatA nathI. temaja sarIsRpomAMthI AvIne paNa utpana thatA nathI. paraMtu copagAM sihomAMthI AvIne utpanna thAya che, yAvat jIvAbhigamasUtra Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jIvAbhigamasUtre pRthivyAM pUrva pUrva jIva pratiSedhasahitottara pRthivI pratiSedhastAvadvaktavyaH yAvat paTTayAM pRthivyAM strIbhya Agatya nArakA utpadyante natvadhaH saptamyAm iti, strINAmadhaH saptamI pRthivIgamananiSedha iti / adhaH saptamI sUtraM tu evam - ' ahe sattamAeNaM bhaMte ! puDhavIe' adhaHsaptabhyAM khalu bhadanta ! pRthivyAm 'neraiyA kiM asaNNIhiMto uvavajjaMti jAva macchamaNuserhito uvavajjaMti' nArakAH kim asaMjJibhya utpadyante sarIsRpebhya utpadyante, pakSibhya utpadyante catuSpadebhya utpadyante, athavA strIbhya utpadyante - matsya manuvyebhyo votpadyante iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he Akara ke utpanna nahIM hote haiM pakSiyoM meM se Akara ke utpanna nahIM hote haiM kintu catuSpada - siMho meM se Akara ke utpanna hote haiM yAvat matsyo meM se Akara ke utpanna hote haiN| isa taraha Age 2, kI pRthiviyoM ke narakAvAsoM meM pUrva pUrva ke jIvoM kA pratiSedha sahita uttara kI pRthivI kA pratiSedha vahAM taka karanA cAhiye ki jahAM chaThI pRthivI ke narakAvAsoM meM striyoM meM se A kara ke jIva nAraka rUpa se utpanna hote haiM, kintu adhaH saptamI meM nahIM, aisA striyoM kA adhaH saptamI meM jAne kA prativedha A jAtA hai / adhaH mI pRthivI kA sUtra isa prakAra se hai - 'ahe sattamAeNaM bhaMte! puDhavIe neraiyA kiM asaNNIhiMto uvavajjaMti, jAva macchamaNue hiMto uvavajjaMti' he bhadanta ! adhaH saptamI pRthivI ke narakAvAsoM meM nairayika kyA asaMjJI jIvoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA yAvat matsyoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA manuSyoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yahAM matsyAmAMthI AvIne utpanna thAya che. ane manuSyAmAMthI AvIne utpanna thAya che. A pramANe pachI pachInI pRthvIyAnA narakAvAseAmAM pUrva pUnA niSedha sahita pachInI pRthvInA pratiSadha tyAM sudhI karavA ke jyAM sudhI chaThThI pRthvInA narakAvAsAmAM srircAmAMthI AvIne jIva nArakapaNAthI utpanna thAya che. paraMtu adha:saptamI pRthvImAM thatA nathI. A pramANenA pratiSedha striyAne sAtamI adhaHsaptamI pRthvImA utpanna thavAnA saMbaMdhamAM niSedha AvI jAya che. adhaHsaptamI pRthvInA saMbaMdhabhAM yA nIce pramANena sUtrapATha uDe che. 'ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe neraiyA ki asaNNIhiMtA uvavajjaMti jAva macchamaNuehiMto uvavajjaMti' he bhagavan adhaHsaptamI pRthvInA narakAvAsAmAM utpanna thavAvALA nairiyakA zuM? asa'nI jIveAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA yAvat matsyAmAMthI mAvIne utpanna thAya che ? athavA manuScAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? jIvAbhigamasUtra Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam gautama ! 'no asaNNIhito uvavajjati, jAva no itthiyAhiMto uvavajjati macchamaNussehito uvavajjati' no asaMjJibhya utpadyante na vA sarIsRpebhya utpadyante, na vA pakSibhya utpadyante na vA catuSpadebhya Agatya utpadyante, na vA uragebhya Aga. tyotpadyante, na vA strIbhya Agatyotpadyante kintu saptamI pRthivyAM nArakAH matsya manuSyebhya Agatya samutpadyante iti // ___sampati-ekasmin samaye kiyanto nArakAH asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAyAvat zabda se aisA pATha gRhIta havA hai-'yA sarIsRpoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA pakSiyoM meM se A kara ke utpanna hote ? yA catuSpadoM meM se Akara ke utpanna hote haiM yA uragoM meM se Akara ke utpanna hote haiM yA striyoM meM se A kara ke utpanna hote haiM ? yA matsyoM meM se A kara ke utpanna hote haiM? yA manuSyoM meM se A kara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM -'goyamA! No asaNNIhito uvavajjati' adhaHsaptamI pRthivI ke narakoM meM nairayika jIva asaMjJI jIvoM meM se Akara ke utpanna nahIM hote haiM, na sarIsRpoM meM se Akara ke utpanna hote haiM na pakSiyoM meM se A kara ke utpanna hote haiM na catupadoM meM se Akara ke utpanna hote haiM na sarpo meM se Akara ke utpanna hote haiM ? na striyoM meM se Akara ke utpanna hote haiM kintu matsyoM meM se aura manuSyoM se A kara ke utpanna hote haiN| ahiyAM yAvat zabdathI A pramANene pATha grahaNa karAya che. "sarIsRpomAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA pakSiyamAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA copage prANiyomAMthI AvIne utpanna thAya che? ke sarpomAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA striomAMthI AvIne utpanna thAya che, athavA matsyamAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che? gautmsvaamiin| ma prazana uttaramA prabhu 4 cha hai 'goyamA! No asaNNIhi to uvavajjati' adhaHsabhI pRthvInA navAsAmA nai254 wa asaMjJI mAMthI AvIne utpanna thatA nathI. temaja sarIsRpomAMthI AvIne paNa utpanna thatA nathI ke pazcimathI AvIne utpanna thatA nathI. athavA copagAM prANiyomAMthI AvIne paNa utpanna thatA nathI. athavA sarpomAMthI AvIne paNa utpanna thatA nathI. ke strimAMthI AvIne utpanna thatA nathI, paNa matsya-mAchalAomAMthI ane manuSyomAMthI AvIne utpanna thAya che, jIvAbhigamasUtra Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jIvAbhigama sUtre mutpadyante iti nirUpaNArthamAha- 'imI seNaM' ityAdi, 'imI seNaM bhaMte / etasyAM khalu bhadanta ! 'zyaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyA pRthivyAm 'neraiyA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjaMti' nairayikA ekasamaye kiyanta utpadyante ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM ekko vA do vA tibhi vA' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA ekasamaye'syAM ratnaprabhAyAM nArakAH samutpadyante 'ukko seNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uvavajjaMti' utkarSeNa saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA utpadyante ekasamayenAsyAM ratnaprabhA pRthivyAM nArakA iti / ' evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm atrAlApakaprakAracettham - zarkarAprabhAyA khalu bhadanta / pRthivyAM nArakA ekasamaye kiyanta utpadyante he gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA ekasamaye aba sUtrakAra eka samaya meM isa ratnaprabhA pRthivI meM kitane nAraka utpanna hote he isakA nirUpaNa karate haiM- 'imI se NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM nairayika 'egasamaraNaM kevaiyA uvavajjaMti' eka samaya meM kitane utpanna hote haiM, uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! jahanneNaM ekko vA do vA tinnivA' he gautama! ratnaprabhA pRthivI meM nairayika eka samaya meM kama se kama eka, athavA do athavA tIna taka utpanna hote haiM aura 'ukko seNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uvavajjaMti' adhika se adhika saMkhyAta bhI utpanna hote haiM aura asaMkhyAta bhI utpanna hote haiM / 'evaM jAva ahe sattamAe' isI taraha kA eka samaya meM utpatti viSayaka kathana zarkarAprabhA se lekara adhaH saptamI pRthivI taka kara lenA cAhiye arthAt zarkarAprabhA pRthivI have sUtrakAra eka samayamAM A ratnaprabhA pRthvImAM keTalA nAraka jIvA utyanna thAya che ? me vAtanuM ni3pazu re che. 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA' he bhagavan mA ratnapralA pRthvIbhAM nairthi| 'egasamaeNa' kevaiyA uvavajjaMti' me samayamAM DeMTalA utyanna thAya che ? yA praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne he che 'goyamA, ! jahaNeNaM ekko vA do vA tinni vA ' he gautama ! ratnaprabhA pRthvImAM nAraka jIvA eka samayamAM echAmAM ochA ye athavA me athavA RNu sudhI utpanna thAya che bhane 'ukkoseNaM sakhejjA vA asaMkhejjA vA uvavajjaMti' vadhAremA vadhAre sabhyAtapaNa utpanna thAya che mane asabhyAtapazu utpanna thAya che. 'evaM jAva ahe sattamAe' bhAga prabhASenuM eTale ke eka samayamAM utpanna thavA saMbaMdhanuM kathana zarkarAprabhA pRthvIthI laIne adhaHsaptamI pRthvI pantamAM paNa karI levuM joie, arthAt zarkarAprabhA jIvAbhigamasUtra Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam samutpadyante utkarSeNa saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA samutpadyante / bAlukAprabhAryA khalu bhadanta ! pRthivyAmeka samaye nArakAH kiyanta utpadyante he gautama ! jaghanyenaiko vA dvau vA trayo vA samutpadyante utkarSeNa saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA ekasamaye nArakAH samutpadyante / he madanta / paGkaprabhAyAM caturtha pRthivyAmekasamaye nArakAH kiyanta utpadyante ? he gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA samutpadyante utkarSeNa saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA ekasamayena nArakAH samutpadyante, evaM dhUmaprabhA tamaH prabhA tamastamaH prabhA pRthivISvapi jaghanyotkarSAbhyAmekasamaye nArakoNAM samutpAdo jJAtavyaH, etadAzayenaiva kathitam - 'evaM jAva ahe sattamAe iti / sAmprata pratisamaya me kaikanArakApahAreNa sakalanArakApahArakAlamAnaM vicintayannAha - imI se NaM bhaMte' ityAdi 223 'imI se NaM bhaMte ! etasyAM khalu bhadanta ! ' zyaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'neraiyA' nairayikAH 'samae samae' samaye samaye prati samayamityarthaH 'avahI ramANA avahIramANA' apahriyamANA apahriyamANAH, 'ke vaiyakAleNaM meM bhI eka samaya meM kama se kama nAraka eka yA do yA tIna taka utpanna hote haiM aura adhika se saMkhyAta bhI utpanna hote haiM aura asaMkhyAta bhI utpanna hote haiN| isI taraha se bAlukAprabhA Adi pRthiviyoM meM bhI samajha lenA cAhiye isI Azaya ko lekara sUtrakAra ne 'evaM jAva Ahe sattamAe' aisA kahA hai| aba prati samaya eka eka nAraka ke nikAle jAne para samastanArakoM kA apaharaNa kAla kA vicAra karate hue kahate haiM - 'imI seNaM ityAdi' 'imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAra puDhavIe neraiyA samae - samaya' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM se yadi nAraka jIva prati samaya 'ava pRthvImAM paNa eka samayamAM ochAmAM ochA eka athavA be athavA traNa nAraka sudhI utpanna thAya che ane vadhAremAM vadhAre asakhyAta paNa utpanna thAya che yA abhiprAyane bahane sUtrAre ' evaM jAva ahe sattamAe' bhA pramANe sUtrapATha udyo che. have pratisamaye eka eka nArakane bahAra kahADavAmAM Ave teA saghaLA nArakAne bahAra kahADavAmAM keTalA samaya lAge ? te apaharaNa kALanA vicAra rata sUtrakAra he che e 'imIse NaM' ityAdi 'imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA samae samae' he bhagavan bhA ratnaprabhA pRthvImAMthI ne nAra bane pratisamaye 'avahIramANA avahIramANA' tebhAMthI mahAra uhADavAmAM Ave to te adhA tyAMthI 'kevaiyakAleNaM avahiyA jIvAbhigamasUtra Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 224 avahiyA siyA' kiyatA kAlena apahRtAH syuriti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' teNaM asaMkhejjA samae samae avahIramANA avahIramANA' te khalu nArakA asaMkhyeyAH samaye samaye pratisamayam apahriyamANA pahiyamANAH 'asaMkhejjAhiM ussappiNI osappiNIhi avahIrati' asaMkhyeyAbhirutsarpiNyavasarpiNIbhirapahiyante 'No cevaNaM avahiyAsiyA' naiva khalu apahRtAH syuH yadi pratisamaya saMkhyAta saMkhyayA asaMkhyeyotsarpiNyavasarpiNI kAlaisteSAmapaharaNaM hIramANA avahIramANA' nikAle jAve to ve saba vahAM se 'kevaiya kAleNaM avahiyA siyA' kitane kAla ke bAda kitane kAla meM pUre nikAle jA sakate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiN| 'goyamA ! teNaM asaM khejjA samae samae avahIramANA avahIramANA asaMkhejjAhiM ussappiNI osappiNIhiM avahIraMti' he gautama! prathama pRthivI ke nArakiyoM meM se yadi eka eka samaya meM asaMkhyAta 2 nArakI nikAlA jAve to isa taraha karate 2 asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI kAla bhale hI samApta ho jAte para vahAM se pUre nArakI nahIM nikAle jA sakate hai arthAt prati samaya ve asaMkhyAta 2 kI saMkhyA meM vahAM se nikAle jAva aura yaha nikAlane kA kAma asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI taka bhI cAlU rahe to bhI ve vahAM se pUre nahIM nikAla sakate haiN| 'No ceva NaM avahiyA sipA' isa taraha se unakA vahAM se nikAlanA huA nahIM hai aura na bhaviSya meM bhI aisA - kriyA' keTalA kALa pachI arthAt keTalA kALamAM pUrepUrA bahAra kahADI zakAya yA praznanAM uttaramAM prabhu gautamasvAmIne uDe che ! 'goyamA ! teNaM asaMkhejjA samae samae avahIramANA avahIramANA asa khejjAhiM ussappiNI osappiNIhiM avahIraMti' he gautama! pahelI pRthvInA nairayimAthI le ye the! samayabhAM asa`khyAta asa khyAta utsarpiNI ane asaMkhyAta asa khyAta avasarpiNI kALa bhale pUrA thaI jAya te paNa te tyAMthI pUrepUrA nArakIyA bahAra kahADI zakAtA nathI. arthAt pratisamaye teone asaMkhyAta asa khyAtanI sakhyAmAM tyAMthI mahAra kahADavAmAM Ave ane A rIte mahAra kahADavAnuM kAma asa khyAta utsarpiNI ane asakhyAta avasarpiNI kAla paryaMnta te rIte bahAra kahADavAnu cAlu ja rahe te paNa teo tyAMthI pUrepUrA bahAra kahADI zakAtA nathI. no ceva NaM avahiyA~ siyA' yA rIte tethene tyAMthI mahAra hADavA thayuM nathI. ane bhaviSyamAM paNa tema thaze paNa nahIM ane vartamAnamAM paNa te rIte thatuM jIvAbhigamasUtra Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam kuryAt tadA te sarve nArakA narakAd novRttA bhveyuritibhaavH| 'jAva ahe sattamAe' yAvadhaH saptamyAm, evaM ratnaprabhAvadeva zarkarAprabhA bAlukAprabhA, paGkaprabhA dhUmaprabhAH tamaHprabhA tamastamaHprabhA pRthivISvapi yadi pratisamayamasaMkhyAtA nArakA apahRtA bhaveyustadA asaMkhyAtotsarpiNyavasarpiNI kAlenApi nArakANAM tato nissAraNaM na saMbhavatIti jJAtavyamiti // sammati nArakANAM zarIraparimANapratipAdanArthamAha-'imIse NaM bhaMte !' ityAdi, 'imI seNaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratna prabhAyAM pRthivyAm 'neraiyANa ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA' nairayikANAM kiyanmahatIzarIrAvagAhanA prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi hogA-vartamAna meM bhI aisA hotA nahIM hai- parantu aisA jo kahA gayA hai vaha unakI asaMkhyAta saMkhyA ko puSTa karane ke liye hI kahA gayA hai 'jAva ahe sattamAe' ratnaprabhA ke nArakoM kI taraha hI zarkarAprabhA bAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, aura tamastamaHprabhA pRthiviyoM meM se bhI yadi pratyeka samaya meM asaMkhyAta utsarpiNI kAla aura asaMkhyAta avasarpiNI kAla bhI samApta ho jAve-para ve jIva vahAM se kabhI bhI pUre nahIM nikAle jA sakate haiN| ___ aba nArakajIvoM ke zarIra kA parimANa pratipAdana karate haiMimIse gaM bhaMte !' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthivI meM 'neraiyANaM ke mahAliyA sarIrogahaNA pannattA' nairayika jIvoM kI zarIravagAhanA kitanI baDI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiNnathI. paraMtu A je kathana karela che, te teonI asaMkhyAta saMkhyAne puSTa 4211 mATe 4 41 che. 'jAva ahesattamAe' ratnaprabha pRthvInA nArakanA kathana pramANe ja zarkarA prabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhumaprabhA, tama prabhA ane tamastamaprabhA pRthvIyomAM paNa je pratyeka samayamAM asaMkhyAta asaMkhyAta nAraka jIvone bahAra kaDhADavAmAM Ave che tevI rIte bahAra kahADatAM kahADatAM bhale asaMkhyAta utsarpiNI kALa ane asaMkhyAta avasarpiNI kALa paNa samApta thaI jAya paraMtu te jIve tyAMthI kayAreya paNa pUrA bahAra kahADI zakatA nathI. have nAraka jInA zarIranAM parimANu pramANanuM pratipAdana karavAmAM bhAva cha. 'imIse Na bhate !' hai bhagavan 2mA 2namA pRthavImA 'neraiyANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA' sapana naiyi vAnA zarIzanI avagAhanA keTalI moTI kahela che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne jI. 29 jIvAbhigamasUtra Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jIvAbhigamasUtre 'goyamA' he gautama ! 'duvihA sarIrogAhaNA pannatA' dvividhA-dvi prakArakA nArakajIvAnAM zarIrAvagAhanA prajJaptA kathitA dvaividhyaM darzayati-'taM jahA' ityAdi 'taM jahA' tadyathA-'bhavadhAraNijjAya uttaraveuviyAya' bhavadhAraNIyA cottara vaikriyA ca tattha paMjA sA bhavadhAraNijjA' tatra tayordvayoravagAhanayormadhye yA sA bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA nArakANAm 'sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAga' sA zarIrAvagAhanA aMgulasyAsaMkhyeyabhAgapramANA bhavati / 'ukkose NaM sattadhaNUiM tinni rayayaNIo chacca aMgulAI utkarSeNa bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA saptadhanUMSi tisro ratnayaH SaD aMgulAni saptadhaSi, tisro ratnayA-trayo hastA ityarthaH SaTparipUrNAni aMgulAni etAvatpramANA bhavatIti / 'tattha paMjA sA uttaraveubviyA' tatra tayormadhye khalu yAsA uttaravaikriyA 'sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjai bhArga' sA jaghanyena aMgulasya saMkhyeyabhAgapramANA bhavati, 'ukkose NaM pannarasa'goyamA! duvihA sarIrogahaNA pannattA' he gautama ! nairayika jIvoM kI zarIrAvagAhanA do prakAra kI kahI gaI hai-'taM jahA jaise- 'bhavadhA raNijjA ya uttaraveuviyA ya' bhavadhAraNIyA aura uttara vaikriyA 'tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA' ina meM jo bhavadhAraNIyA zarIrAva gAhanA hai vaha 'jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hotI hai 'ukkoseNaM sattadhaNUI tini ya rayaNI chacca aMgulAI' aura utkRSTa se vaha sAta dhanuSa tIna hAtha pUre cha aMgula pramANa hotI hai| 'tattha NaM je se uttaraveucciyA' tathA-jo uttara vaikriyA rUpa zarIrAva gAhanA hai vaha 'jahanneNaM aMgulassa saMkhejjai bhAgaM' jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgarUpa hai aura 'ukoseNaM' 'goyamA ! duvihA sarIrogAhaNA pannatA' he gautama ! narayi javAnA zarIrAnI agAunA me prAranI Dara cha. 'ta jahA' te 2 mA prabhArI cha, 'bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya' avadhAraNIya se sane bhI uttaravaiThiya avasAnA cha. 'tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA' mA 2 sadhAraNIya zarImAna cha, ta 'jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga' anyathI maga asaMdhyAtamA mA 35 hAya cha 'ukkoseNaM sattadhaNUiM tinni ya rayaNIyo chacca aMgulAI' bhane kRSthI te sAta dhanuSa tra ya bhane 52 / cha winn prabhAnI hAya che. 'tattha NaM je se uttaraveubviyA' tabhA uttara vaiThiya35 zarIrAnA che, te 'jahaNNeNaM aMgulassa saMkhenjaibhAga' dhanyathA mAMnA sadhyAtamA lAsa 35 che. ane, 'ukkoseNaM' haSTathI 'pannarasa jIvAbhigamasUtra Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam 227 dhaNUI aDrAijjAo rayaNIo' utkarSeNa paJcadaza dhanUMSi sADhe dve ratnI paJcadazadhanu dvauM hastA ekA vitastiretAvatyamANA bhavatIti / 'doccAe' dvitIyAyAM zarkarAprabhA pRthivyAM ye nArakAsteSAM zarIrAvagAhanA bhavadhAraNijjA jahannao aMgulAsaMkhejjaimArga' yA bhavadhAraNIyA sA jaghanyato aMgulAsaMkhyeyabhAgapramANA bhavati 'ukkoseNaM paNNarasadhaNaI aDAijjAo rayaNIo' utkarSeNa paJcadazadhanUMSi sArdai dve ratnI, 'uttara veuvviyA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM' uttaravaikriyAzarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulasya saMkhyeyabhAgamamANA bhavati, 'ukkoseNaM ekkatIsaM dhaNUI ekkArayaNI' utkarSeNa ekatriMzaddhanUMSi ekA raniH,etAvatpramANA bhavatIti / 'taccAe' tRtIyasyAM bAlukAprabhA pRthivyAM ye nArakAsteSAM zarIrAvagAhanA-bhavadhAraNijjA ekatIsaM dhaNUI ekkA rayaNI' bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA jaghanyenAlAsaMkhyeyabhAgapramANAH utkarSeNakatriMzad dhanUMSi ekA ratni: 'uttaraveubviyA vAsaddhi dhaNUiM donni rayaNIyo' uttarakriyA zarIrAvagAhanA jagha. utkRSTa se 'pannarasadhaNUI aDDAijjAo rayaNIo' vaha pandraha dhanuSa DhAI hAtha pramANa 'doccAe' dvitIya zarkarAprabhA pRthivI meM jo nAraka haiM unakI bhavadhAraNIyazarIrAvagAhanA jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hai aura utkRSTa se 'paNNarasadhaNUiM aDAijjAo rayaNIo' pandraha dhanuSa DhAI hAtha kI hai. tathA-yahAM jo uttaravaikriyA rUpa zarIrAvagAhanA hai vaha 'jahanneNaM' jaghanya se to aMgula ke saMkhyAta ve bhAga hai aura ' ukkoseNaM' utkRSTa se 'ekkatIsaM dhaNUiM ekA rayaNI' ika tIsa ghanuSa eka hAtha hai 'tacAe' tRtIya pRthivI jo bAlukAprabhA hai usameM nArakoM kI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA vaha jaghanya se to agula ke asaMkhyAta veM bhAgarUpa hai aura utkRSTa se ikatIsa ghanuSa eka hAtha dhaNUI aDDhAijjAo rayaNIo' te 542 dhanuSa maDhI khAya pramANanI cha. 'doccAe' bhI zaprabhA vImA 2 naa2| cha, tanI sadhAraNIya shriiraavagAhanA jaghanyathI te AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga rUpa che. ane utkRSTathI 'paNNarasa dhaNUI aDDhAijjAo rayaNIo' 542 dhanuSa mane maDhI lAyanI cha. tathA uttara yi nAmanI zarIrAvAnA cha, te 'jahanneNaM' nyathIta HinmnA sadhyAmA mA 35 cha, bhane 'ukkoseNa' geyI 'ekkatIsa dhaNUI ekkA rayaNI' metrIsa dhanuSa sane me DAyanI che. 'taccAe' zrI vAlukA prabhA nAmanI je pRthvI che, temAM nArakanI bhavadhAraNIya zarIravagAha nA jaghanyathI te AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga rUpe che. ane utkRSTathI eka jIvAbhigamasUtra Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jIvAbhigamasUtre nyato'Ggulasya saMkhyeyabhAgapramANA, utkarSeNa dvASaSTirdhanUMSi dve ratnI etA. vatmamANA bhavatIti / 'cautthIe' caturthyAM paGkaprabhAyAM pRthivyAM ye nArakAsteSAM zarIrAvagAhanA - 'bhavadhAraNijjA bAsahidhaNuI donni ya rayaNIo' bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA jaghanyato'GgulAsa' khyeya bhAga mamANA utkarSeNa dvApaSTirdhanUMSi dve ca ratnI / 'uttaraveubviyA paNavIsaM dhaNusayaM' uttaravaikriyA jaghagyato'Ggulasya saMkhyeyabhAgapramANA utkarSeNa paJcaviMzatyadhikaM dhanuHzatamiti / 'paMcamIe' paJcamyAM dhUmaprabhAyA ye nArakAsteSAM zarIrAvagAhanA 'bhavadhAraNijjA paNavIsaM dhaNusa' bhavadhAraNIyA jaghanyato'GgulasyAsaMkhyeya bhAgapramANA bhavatI, utkarSeNa paJcaviMzatyadhikadhanuH zatam ' uttaraveubviyA aDDAijjAI rUpa hai tathA yahAM uttara vaikriya rUpa jo zarIrAvagAhanA hai vaha jaghanya se to aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgarUpa hai aura utkRSTa se bAsaTha dhanuSa aura do hAtha arthAt sADhe bAsaTha 62|| dhanuSa hai / 'cautthIe' caturtha paGkaprabhA pRthivI meM jo nAraka haiM unake zarIra kI bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hai aura utkRSTa se vaha 62 bAsaTha dhanuSa do hAtha kI haiM tathA - uttara vaikriya rUpa jo zarIrAvagAhanA hai vaha jaghanya se to aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga rUpa hai aura utkRSTa se vaha 125 eka sau paccIsa dhanuSa kI hai 'paMcamIe' pAMcavI jo dhUmaprabhA pRthivI hai usameM rahane vAle nArakoM kI bhavadhAraNIya rUpa zarIrAvagAhanA jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hai aura utkRSTa se vaha 125 eka sau pacIsa dhanuSa pramANa hai tathA uttara vaikriya rUpa zarIrAvagAhanA jaghanya trIsa dhanuSa ane eka hAtha pramANanI che. tathA ahiyAM je uttara vaikriyarUpa zarIrAvagAhanA che, te jaghanyathI te AMgaLanA sakhyAtamA bhAga rUpa che ane ane utkRSTathI khAsaTha dhanuSa ane be hAtha arthAt sADA khAsaTha dhanuSanI che. 'cautthIe' thothI paDalA pRthvImAM ne nAro che, tekhAnA zarIranI avdhaarNIya avagAhanA jaghanyathI 62 khAsaTha dhanuSa ane e hAthanI che. ane uttara vaikriyarUpa je avagAhanA che, te jaghanyathI te AMgaLanA sakhyAtamAM bhAga rUpa che. ane utkRSTathI te 125 ekaseApaccIsa dhanuSanI che, 'paMcamIe' pAMyamI ke ghUmapralA nAmanI pRthvI che, temAM rahevAvAjA nArAnI bhavadhAraNIyarUpa zarIrAvagAhanA jaghanyathI te eka AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAga rUpa che. ane utkRSTathI te 125, ekaseA paccIsa dhanuSa pramANanI che. tathA uttara vaikriyarUpa zarIrAvagAhanA jaghanyathI eka AMgaLanA sakhyAtamAMbhAga rUpa che ane utkRSTathI te aDhIsA dhanuSa che. 'chaThThI' chaThThI tamaHprabhA nAmanI pRthvImAM jIvAbhigamasUtra Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam 229 dhaNusayAI' uttaravaikriyA jaghanyato'GgulasyA'saMkhyeyabhAgapramANA utkarSataH sArddhatRtIyAni dhanuHzatAnIti / 'chaTThIe bhavadhAraNijjA aDrAijjAI dhaNusayAI SaSThayAM nArakapRthivyAM nArakANAM bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulAsaMkhyeyabhAgapramANA, utkarSeNa sArddha dvitIyAni dhanuH zatAnIti // 'uttara ve ubviyA paMcadhaNusayAI uttara vaikriyA jaghanyenAgulasya saMkhyeyayabhAgamamANA, utkarSeNa paJca dhanuH zatAnIti / 'sattamAe bhavadhAraNijjA paMcadhaNusayAI' saptamyAM tamastamA pRthivyAM nArakANAM bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA jaghanyato'gulasyAsaMkhyeyabhAga pramANA, utkarSeNa paJcadhanuH zatAni 'uttaraveuviyA dhaNusahassa' uttaravaikriyA jaghanyato'Ggulasya saMkhyeyabhAgapramANA, utkarSato dhanuH sahasraM bhavatIti / / se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga rUpa hai aura utkRSTa se vaha sArddha tRtIya dhanuHzata-DhAi sau ghanuSa rUpa hai. 'chaTThIe' tamAprabhA pRthivI meM nAraka jIvoM kI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgarUpa hai aura utkRSTa se vaha 250 DhAi sau dhanuSa hai tathA uttara vaikriya rUpa zarIrAvagAhanA jaghanya se to aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga rUpa hai aura utkRSTa se 500 pAMca sau ghanuSa pramANa hai 'sattamAe bhavadhAraNijjA paMcadhaNusayAI' sAtavIM pRthivI meM bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hai aura utkRSTa se vaha 500 pAMca sau ghanuSa rUpa hai. tathA-'uttaraveudhviyA' uttara vaikriya rUpa zarIrAvagAhanA jaghanya se to aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga rUpa hai aura utkRSTa se eka hajAra ghanuSa rUpa hai. nArakIya jIvanI bhavadhAraNIyarUpa zarIravagAhanA jaghanyathI te eka AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAga rUpa che. ane utkRSTathI te 250 baso pacAsa dhanuSa pramANanI che. tathA uttara vaikriyarUpa zarIrAvagAhanA jaghanyathI te eka AMgaLanA saMkhyAmAM bhAga rUpe che. ane utkRSTa avagAhanA 500 pAMcaso dhanuSa prabhAnI che. 'sattamAe bhavadhAraNijjA paMca dhaNusayAI' sAtamI pRthvImA sapa dhAraNIya zarIravagAhanA jaghanyathI eka AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAga rUpa che. bhane yI te 500 paaNyse| dhanuSa pramANunI che. tayA 'uttaraveubviyA' uttara kriya rU5 zarIravagAhanA jaghanyathI te eka AMgaLanA saMkhyAta bhAga rUpa che. ane utkRSTathI eka hajAra dhanuSarUpa che. jIvAbhigamasUtra Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ___ jIvAbhigamasUtre atra ratnaprabhAdi pRthivIgata nArakANAM pratiprataraM bhavadhAraNIyazarIrasyotkRSTA. vagAhanApramANapratipAdakaM gAthAdazakaM yathA 'rayaNAe paDhamapayare, hatthatiyaM deha ussae bhaNiyaM / chappannaMgula saTTA, payare payare havai vuDDI // 1 // so ceva ya vIyAe, paDhame payaraMmi hoi usseho ? hatthatiya tinni aMgula, payare payare ya vuDIya // 2 // ekkArasame payare, paNNarasa dhaNi doNi rynniio| bArasa ya aMgulAI, dehapamANaM tu vinneyaM // 3 // so ceva ya taiyAe, paDhame payarammi hoi usseho / sattaya rayaNI aMgula guNavIsaMsaddhRvuDDIya // 4 // payare payare ya tahA navame payaraMmi hoi usseho / dhaNuyANi egatIsaM, ekkA rayaNIya NAyacA // 5 // so ceva cautthIe, paDhame payarammi hoi usseho / paMcadhaNu vIsa aMgula, payare payare ya vuDIya / 6 // jAva sattamae payare, neraiyANaM tu hoi usseho| vAsaTThI dhaNuyAI, doNNi ya rayaNIya boddhavvA // 7 // so ceva paMcamIe paDhame payarammi hoi usseho / paNNarasa dhaNi dohattha saDU payaresu vuDDIya // 8 // taha paMcamae payare, usseho dhaNusayaMtu paNavIsaM / so ceva ya chaTThIe, paDhame payarammi hoi usseho / 9 / vAsaDhi dhaNu ya sar3A, payare payare ya vuDDIya / chaTThIe taiyapayare, do saya paNNAsayA hoti // 10 // chAyA- ratnAyAH prathamepratare, hastatrika dehocchrAye bhaNitam / SaT paJcAzadaGlAni sArdAni, pratare pratare bhavati vRddhiH // 1 // sa eva ca dvitIyAyAH prathame pratare bhavati utsedhaH / hastatrikaM trINi aMgulAni, pratare pratare ca vaddhizca / 2 / / ekAdaze pratare pazcadaza dhanUMSi dve rtnii| dvAdaza cAGgulAni dehamamANaM tu vijJeyam // 3 // sa eva ca tRtIyAyA prathame pratare bhavati utsedhaH / sapta ca ratnayaH, aGgulAni ekonaviMzatiH sArddhA vRddhizca / / 4 // pratare pratare ca tathA, navame pratare bhavati utsedhH| dhanuSkANi ekatriMzat, ke| ratnizca jJAtavyA // 5 // jIvAbhigamasUtra Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam 231 sa eva caturthyAH, prathame pratare bhavati utsedhaH / paJca dhaSi viMzatiragulAni pratare pratare ca vRddhizca / 6 / yAvatsaptame pratare nairayikANAM tu bhavati utsedhaH / dvASaSTidhanuSkANi, dve ca ratnI ca boddhavye // 7 // sa eva paJcamyA:, pratare bhavati utsedhaH / paJcadaza dhaSi, dvau hastau sAddhauM pratareSu vRddhizca / / 8 // tathA paJcama ke pratare, utsedho dhanuH zataM tu paJcaviMzam / sa eva ca SaSThayAH, prathame pratare bhavati utsedhaH // 9 / dvASaSTiH dhanUMSi ca sArdA, pratare pratare ya vRddhizca / SaSThayA stRtIyapratare, dve zate pazcAzate bhavataH // 10|| pratyeka pRthivyAH pratarasaMkhyA yathA-1 ratnaprabhAyA trayodazapratarAH 13, 2 zarkarAprabhAyAmekAdaza pratarAH 11, 3 bAlukAprabhAyAM navapatarAH 94 paGkaprabhAyAM saptapratarAH 7,5-dhUmaprabhAyAM paJcamatarAH 5, 6-tamaHprabhAyAM trayaH pratarA: ____ yahAM ratnaprabhA Adi pRthiviyoM meM rahe hue nArakoM kI pratyeka pratara kI bhavadhAraNIya jaghanya madhyama utkRSTa avagAhanA ke pramANa ko kahane vAlI daza gAthAeM hai jo TIkA meM dI gaI haiM 'rayaNAe paDhamapayare' ityAdi pratyeka pRthivI kI pratarasaMkhyA isa prakAra haiM - ratnaprabhA meM 13 teraha pratara haiM 1, zakarAprabhA meM 11 gyAraha pratara haiM 2, bAlukAprabhA meM 9 nau pratara haiM 3, paMkaprabhA meM 7 sAta pratara haiM 4, dhUmaprabhA meM 5 pAMca pratara haiM 5, tamaHprabhA meM 3 tIna pratara haiM 6, aura sAtavIM tamastamaHprabhA meM eka hI pratara haiM 7 / ina sAtoM pRthiviyoM ke nArakoM kI avagAhanA ahiyAM ratnaprabhA vigere pRthvImAM rahelA nArakenI dareka prataranI bhavadhAraNIya jaghanya, madhyama, ane utkRSTa avagAhano nA pramANane batAvavA vALI dasa gAthAo che. ke je gAthAo TIkAmAM ApavAmAM Avela che. 'syaNAe paDhamapayare' dhyA dareka pRthvInA prataranI saMkhyA A pramANe che - pahelI ratnaprabhA pRthvImAM tera prasare che. 1, zarkarA prabhA pRthvImAM agIyAra pratare che. 2, vAlukAprabhA pRthvImAM 9 nava pratare che 3, paMkaprabhA pRthvImAM sAta pratiro che. 4, dhUma prabhA pRthvImAM pAMca pratiro che. 5, tamaHprabhA pRthvImAM 3 traNa pratare che , ane sAtamI tamatamA nAmanI pRthvImAM eka ja pratara che. 7, A sAte jIvAbhigamasUtra Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jIvAbhigamasUtre 1 3, 7 - tamastamaH prabhAyAmekaH prataraH 1 iti / sarva pRthivIgatanArakANAmavagAhanA dvividhA bhavati bhavadhAraNIyA uttaravaikriyA ca tatra bhavadhAraNIyA'vagAhanA jaghanyato'GgulasyAsaMkhyeyabhAgamamANA uttaravaikriyA'vagAhanA ca jaghanyato'GgulakSya saMkhyeyabhAgapramANeti vizeSaH / bhavadhAraNIyA uttaravaikriyA ceti dve api avagAhane utkRSTataH sarva pRthivIgata nArakANAM pUrva pUrva pRthivI gatAvagAhanAta utta rottara pRthivISu svasvApekSayA dvi guNA dviguNA'vagantavyeti / atrotkRSTato bhavadhAraNIyAvagAhanAmozritya pratiprataragata nArakAvagAhanA pratipAdikAnAM pUrvokta gAthAnAmayaM bhAvaH --- do prakAra kI hotI hai- eka bhavadhAraNIya dUsarI uttara vaikriya / ina meM jo bhavadhAraNIya avagAhanA hai vaha saboM kI jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kI hotI hai aura jo uttara vaikriya avagAhanA hai vaha sabokI jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa kI hotI hai yaha ina doMno meM vizeSa hai saba pRthivIyoM ke nArakoM kI bhavadhAraNIya aura uttara vaikriya ye donoM avagAhanAeM pUrva pUrva kI pRthivI ke nArakoM kI avagAhanA se Age Age kI pRthiviyoM meM apanI apanI, apekSA se duguNI, duguNI hotI calI jAtI hai, aisA samajhalenA cAhiye / aba yahAM utkRSTa se bhavadhAraNIya avagAhanA ko lekara pratyeka pratara ke nArakoM kI avagAhanA kA pratipAdana karane vAlI jo daza gAthAeM hai unakA bhAva isa prakAra hai 'rayaNAe' ityAdi / pRthvIceAnA nArakonI avagAhanA e prakAranI hAya che eka bhavadhAraNIya ane bIjI uttara vaikriya. temAM je bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA che, te badhAnI jaghanyathI eka AMgaLanA asa`khyAtamA bhAga pramANanI hAya che, ane je uttara vaikriya zarIrAvagAhanA che. te badhAnI jadhanyathI AMgaLanA saMkhyAtamA bhAga pramANanI hAya che. A bannemAM vizeSatA che. badhI pRthvIyeAnA nArakIcAnI bhavadhAraNIya ane uttaravaikriya A beu avagAhanAthI pachI pachInI pRthvIcaiAmAM peta peAtAnI apekSAthI khamaNI khamaNI thatI jAya che. tema samajavu, have ahiyAM utkRSTathI bhavadhAraNIya avagAhanAne laIne dareka pratAnA nArakonI avagAhanAnuM pratipAdana karavAvALI je dasa gAthAo che. tenA bhAva tAvavAmAM Ave che. bhaDe 'rayaNAe' ityAhi jIvAbhigamasUtra Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU. 17 nArakajIvotpAtanirUpaNam 233 ratnaprabhAyAH prathama pratare nArakANAmavagAhanA hastatrayapramANA, ita Arabhya pratare pratare 'chappannaMgula saDDA' sArddha SaD paJcAzadaGgulAni saMvardhya saMvardhya trayodazasvapi pratareSu nArakANAmavagAhanA jJAtacyA / evaM krameNa saMvarddhanenAntime trayodazatame patare saptadhanUMSitrayo hastAH SaTcAGgulAni samAyAnti | 1 | evaM 'so caiva ratnaprabhA pRthivI ke pahale pratara meM nArakoM kI avagAhanA tIna hAtha kI hotI hai| isase Age ke bAraha prataroM meM pratyeka pratara meM 'chappanaMgulasaDDA' sADhe chappana (56||) aMgula baDhA baDhA kara bArahoM prataroM kI avagAhanA kara lenI caahiye| aise karate karate antima terahaveM pratara meM jAkara utkRSTa avagAhanA sAta dhanuSa tIna hAtha aura chaha aMgula kI A jAtI hai vaha isa prakAra hai - ratnaprabhA ke prathama pratara meM tIna hAtha kI avagAhanA hotI hai 1, dUsare pratara meM eka dhanuSa eka hAtha aura sADhe ATha aMgulakI 2, tIsare pratara meM eka dhanuSa tIna hAtha sataraha aMgula kI 3, cauthe pratara meM do dhanuSa do hAtha aura DeDha aMgula kI 4, pAMcaveM pratara meM tIna dhanuSa aura daza aMgulakI 5, chaThe pratara meM tIna dhanuSa do hAtha aura sADhe aThAraha aMgula kI 6, sAtaveM pratara meM cAra dhanuSa eka hAtha aura tIna aMgulakI 7, AThaveM pratara meM cAra dhanuSa tIna hAtha aura sAr3he gyAraha aMgulakI 8, nauveM pratara meM pAMca dhanuSa eka hAtha aura bIsa aMgulakI 9, dazaveM pratara meM chaha dhanuSa aura sAr3he cAra aMgulakI 10, ratnaprabhA pRthvInA pahelA prataramAM nArakeAnI avagAhanA traNa hAthanI hoya che, te pachInA khAra pratarobhAM hare prata|bhAM 'chappannaM gulasaDDhA' 56 // sADI chappana AMgaLa vadhArIne khare pratarAnI avagAhanA alaga alaga samajI levI. tema karatAM karatAM chellA teramA prataramAM jaine utkRSTa avagAhanA sAta dhanuSa traNa hAtha ane cha AMgaLanI thaI jAya che. te A pramANe che. ratnaprabhA pRthvInA pahelA prataramAM traNa hAthanI avagAhanA hAya che. 1 bIjA prataramAM eka dhanuSa eka hAtha ane sADA ATha AMgaLanI che. 2' trIjA prataramAM eka dhanuSa traNa hAtha ane sattara AMgaLanI che. 3, ceAthA prataramAM e dhanuSa ane e hAtha ane dADha AMgaLanI che. 4, pAMcamA prataramAM traNa dhanuSa ane dasa AMgaLanI che. pa, chaThThA prataramAM traNa dhanuSa be hAtha ane sADA aDhAra AMgaLanI che, 6, sAtamAM prataramAM cAra dhanuSa eka hAtha ane traNa AMgaLanI che. 7, AThamA prataramAM cAra dhanuSa traNa hAtha ane sADA agyAra AMgaLanI che. navamA prataramAM pAMca dhanuSa eka hAtha ane vIsa AMgaLanI che. 9, dasamA prataramAM cha dhanuSa ane sADA cAra AMgaLanI che. 10, agIyAramA prataramAM 6, jI0 30 jIvAbhigamasUtra Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jIvAbhigamasUtre ya bIyAe' ityAdi, ratnaprabhAyAtrayodazatamapratarapramANaiva, zarkarAprabhAyAH prathame pratare'vagAhanA SaDaGgulAdhika trihastottarANi saptadhaSi ityevaM pramANA bhavati, tata ita ArabhyAsyAmavagAhanAyAm pratipataram 'hatthatiya tinni aMgulA hastatrayaM-trayo hastAH trINi aMgulAni prakSipyante / 2 / tenAsya antime ekAdaze pratare pazcadaza dhanUMSi dvau hastau dvAdazagulAni, ityevaM pramANA'vagAhanA bhavati / gyArahaveM pratara meM chaha dhanuSa do hAtha aura teraha aMgulakI 11, bAraha ve pratara meM sAta dhanuSa aura sADhe ikkIsa aMgulakI 12, aura antima ke terahaveM pratara meM jAkara sUtrokta sAta dhanuSa tIna hAtha aura re chaha aMgulakI ratnaprabhA pRthivI ke nArakoM kI bhavadhAraNIya avagAhanA utkRSTa se hotI hai| yaha ratnaprabhA ke nArakoM kI utkRSTa avagAhanA kahI gaI hai // 1 // aba zarkarAprabhA pRthivI ke viSaya meM kahate haiM 'so ceva ya bIyAe' ityaadi| ___ jo ratnaprabhA meM terahaveM pratara meM jitane pramANa kI avagAhanA kahI hai vahI avagAhanA-sAta dhanuSa tIna hAtha chaha aMgula-zarkarAprabhA pRthivI ke prathama pratara meM hogI, phira isa avagAhanA ke pramANa meM 'hatthatiya tinni aMgula' tIna hAtha aura tIna aMgula Age Age ke dhanuSa be hAthane tera AgaLanI che. 11, bAramA prataramAM sAta dhanuSa ane sADAekavIsa AMgaLanI che. 12, ane chelalA teramA prataramAM sUtrokta sAtadhanuSa traNa hAtha ane pUrA cha AMgaLanI ratnaprabhA pRthvInA nArakanI bhavadhAraNIya avagAhanA utkRSTathI thAya che. A rIte ratnaprabhA pRthvInA nArakanI utkRSTa avagAhanA kahI che. have zarkarAmabhA pRthvInA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM Ave che. -'so ceva ya bIyAe' tyAdi ratnaprabhA pRthvInA teramA prataramAM jeTalAM pramANanI avagAhanA kahevAmAM AvI che. te ja pramANenI avagAhanA sAta dhanuSa traNa hAtha ane cha AMgaLanI zarkarA prabhA pRthvInA pahelA prataramAM thAya che. pachI A avagAhanAnA prabhAbhA 'hatthatiya tinni aMgulaM' 3 hAtha bhane 3 mAMsa pachI 5chInA dareka prataramAM meLavatA javuM joIe. merA A rIte meLavavAthI chelalA agIyAramA prataramAM paMdara dhanuSa be jIvAbhigamasUtra Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam pratyeka pratara meM milAte jAnA cAhiye // 2 // aise milAne se antima gyArahaveM pratara meM pandraha dhanuSa do hAtha aura bAraha aMgula arthAt eka vitasti-kyoMki bAraha aMgulakI eka vitasti-veMta hotI hai| vaha prati pratara kI avagAhanA isa prakAra hai dUsarI zarkarAprabhA pRthivI ke prathama pratara me sAta dhanuSa tIna hAtha chaha aMgulakI, avagAhanA hotI hai 1, dUsare pratara meM ATha dhanuSa do hAtha aura nau aMgulakI 2, tIsare pratara meM nau dhanuSa eka hAtha aura bAraha aMgulakI 3 cauthe pratara meM dasa dhanuSa aura pandraha aMgulakI 4, pAMcaveM pratara meM dasa dhanuSa tIna hAtha aura aThAraha aMgulakI 5, chaThe pratara meM gyAraha dhanuSa do hAtha aura ikkIsa aMgulakI 6, sAtaveM pratara meM bAraha dhanuSa aura do hAtha kI 7, AThaveM pratara meM teraha dhanuSa eka hAtha aura tIna aMgulakI 8, nauveM pratara meM caudaha dhanuSa aura chaha aMgula kI 9, dasaveM pratara meM caudaha dhanuSa tIna hAtha aura nau aMgula kI 10, evaM anta ke gyArahaveM pratara meM sUtrokta pandraha dhanuSa do hAtha aura bAraha aMgula arthAt eka vitasti kI hotI hai 11 // yaha dUsarI zarkarAprabhA pRthivI ke nArakoM kI utkRSTa avagAhanA kahI gaI hai 2||gaa03|| hAtha ane bAra AMgaLa arthAt eka vitasti (vaMta) kemake bAra AMga|LanI eka vitastinAma veMta thAya che. te dareka prataranI avagAhanA A pramANe thAya che. -zarkarAmabhA pRthvInA pahelA prataramAM sAta dhanuSa traNa hAtha ane cha AMgaLanI, avagAhanA thAya che. 1, bIjA prataramAM ATha dhanuSa be hAtha ane nava AMgaLanI 2, trIjA prataramAM nava dhanuSa eka hAtha, ane bAra AMgaLanI 3, cethA prataramAM dasa dhanuSa ane paMdara AMgaLanI , pAMcamA prataramAM dasa dhanuSa traNa hAtha ane aDhAra AMgaLanI 6, sAtamA prataramAM bAra dhanuSa ane be hAthanI 7, AThamA prataramAM tera dhanuSa eka hAtha ane traNa AMgaLanI 8, navamA prataramAM cauda dhanuSa ane che AMgaLanI 9, dasamA prataramAM cauda dhanuSa traNa hAtha ane nava AMgaLanI, 10, ane chellA agIyAramA prataramAM sUtramAM kahyA pramANe paMdara dhanuSa be hAtha ane bAra AMgaLa arthAt ekavitasti nAma vetanI heya che. 11, A avagAhanA bIjI zarkarA prabhA pRthvInA nArakanI utkRSTathI kahevAmAM mAvata cha. 2 // // 3 // jIvAbhigamasUtra Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jIvAbhigamasUtre 2 // gA. 3 // 'so ceva ya taiyAe' ityAdi / sa eva dvitIyA pRthivyA antimaikAdazatamamataramarUpitA'vagAhanA pramANa utsedhaH tRtIya pRthivyA bAlukAprabhAyAH prathame pratare bhavati, asmin pramANe 'satta ya rayaNI aMgulaguNavIsasavuDrIya' sapta ca ratnayaH sArdAniekonaviMzatyagulAni pratiprataraM saMvardhyante / 4 / tenAntime navame pratare ekatriMzad dhanUMSi eko hastaH, ityevaM pramANA'vagAhanA jAyate / ___ aba tIsarI bAlukAprabhA pRthivI ke viSaya meM kahate haiM-'so ceva ya. taiyAe' ityAdi jo dvitIya pRthivI ke antima gyArahaveM pratara meM jitanA avagAhanA kA pramANa batAyA hai pandraha dhanuSa do hAtha bAraha aMgula-vahI pramANa tIsarI bAlukAprabhA pRthivI ke prathama pratara meM hotI hai, isa pramANa 'satta ya rayaNI aMgula guNavIsaM saDa' sAta hAtha sADhe unnIsa aMgula Age Age ke prati pratara meM milAte jAnA cAhiye ||gaa04|| aise milAte jAne se antake nauveM pratara meM ikatIsa dhanuSa eka hAtha kI avagAhanA ho jAtI hai 3 // vaha prati pratara kI ava. gAhanA isa prakAra hai-isake prathama pratara meM pUrvokta pandraha dhanuSa do hAtha aura bAraha aMgulakI avagAhanA hotI hai 1, isake bAda dUsare pratara meM satraha dhanuSado hAtha aura sADhe sAta aMgulakI 2, tIsare pratara meM unnIsa dhanuSa do hAtha aura tIna aMgulakI 3, cauthe pratara meM ikkIsa dhanuSa eka hAtha aura sADhe bAIsa aMgulakI 4, pAcaveM pratara meM teisa dhanuSa eka hAtha aura aThAraha aMgulakI 5, chaThe pratara meM pacIsa dhanuSa have trIjI vAlukAprabha pRthvInA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM Ave che. "jo ceva ya taiyAe' tyA bhI pRthvIye nA ched| mazIyAramA prata2mA 28 avagAhanA nuM pramANu batAvavAmAM Avela che, eTale ke paMdara dhanuSa be hAtha ane bAra AMgaLa kahyuM che. e ja pramANu trIjI vAlukAprabhA pRthvInA pahelA prataramAM thAya che. mA prabhAe 'sata ya rayaNI aMgulaguNavIsaM saDUDhaM' sAta lAtha sa. 2211NIsa 1 AMgaLa pachI pachInA dareka prataramAM maLatA ja javuM joIe. gA.4 A pramANe meLavatA jatAM chellA nava prataramAM ekatrIsa dhanuSa eka hAthanI avagAhanA thaI jAya che. 3 che e dareka prataranI avagAhanA A pramANe che. tenA pahelAM prataramAM pahelAM kahyA pramANe paMdara dhanuSa be hAtha ane bAra AgaLanI avagAhanA thaI jAya che. 1, te pachI bIjA prataramAM sattara dhanuSa be hAthe ane sADA sAta AgaLanI 2, trIjA prataramAM 19 ogaNasa dhanuSa be hAtha ane traNa AMgaLanI, 3, cethA prataramAM ekavIsa dhanuSa eka hAtha ane sADA bAvIsa jIvAbhigamasUtra Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam 237 gA. 5 / 'so ceva cautthIe' ityAdi / sa eva tRtIya pRthivyA antima navamapratara pradarzita utsedhazcaturthyA, paGkaprabhAyAH prathame pratare bhavati tato'smin pramANe 'paMcadhaNuvIsa aMgula' paJcadhaSi vizatiraGgulAni pratiprataraM varddhayet |gaa. 6 / evaM krameNa varddhite sati saptame'ntime pratare dvApaSTirdhaSi dvau hastau, ityevaM pramANA'vagAhanA paGkaprabhAnArakANAM samAyAti 4 / gA. 7 / 'so ceva paMcamIe' ityAdi, eka hAtha aura sADhe teraha aMgulakI 6, sAtaveM pratara meM satAIsa dhanuSa eka hAtha aura nau aMgulakI 7, AThaveM pratara meM UnatIsa dhanuSa eka hAtha aura sADhe cAra aMgulakI 8, aise antake nauveM pratara meM ikatIsa dhanuSa aura eka hAtha kI sUtrokta utkRSTa bhavadhAraNIya avagAhanA tIsarI bAlukAprabhApRthivI ke nArakoM kI hotI hai ||3||gaa05|| aba cauthI paMkaprabhA pRthivI ke viSaya meM kahate haiM-'so ceva cautthIe' ityaadi| jo isake antima nauve pratara meM jitanA avagAhanA kA pramANa kahA gayA hai-ikatIsa dhanuSa eka hAtha-vahI pramANa cauthI paMkaprabhA ke pratara meM hotA hai, isameM pratyeka pratara ko lekara Age Age ke pratara meM-'paMca. dhaNu vIsa aMgula' pAMca dhanuSa bIsa aMgula milAte jAnA cAhiye. ||g06|| aise krama se milAne para antake sAtaveM pratara meM-bAsaTha dhanuSa do hAtha kI avagAhanA ho jAtI hai, vaha isa prakAra paMkaprabhA ke prathama 22 AMgaLanI 4, pAMcamA prataramAM trevIza dhanuSa eka hAtha ane aDhAra AMgaLanI pa, chaThA prataramAM pacIsa dhanuSa eka hAtha ane sADA tera 13 AMgaLanI 6, sAtamA prataramAM satyAvIsa dhanuSa eka hAtha ane nava 9 AMgaLanI 7, AThamA prataramAM ogaNatrIsa dhanuSa, eka hAtha ane sADA cAra AMgaLanI 8, chelalA navamA prataramAM ekatrIsa dhanuSa ane eka hAthanI sUtrokta utkRSTa bhavadhAraNIya avagAhane trIjI vAlukAprabhA pRthvInA nArakonI hoya che. 3 e gA. 5 che va yAthI paMdhalA pRthvInA saMmaMdhamA vAmAM mAre . 'so cevacautthIe' tyA AnA chelA navamAM prataramAM jeTalA aMtaranuM pramANa kahyuM che, eTale ke ekatrIsa dhanuSa eka hAthanuM eja pramANe ceAthI paMkaprabha pRthvInA pahelA prataramAM thAya che. temAM dareka pratarane laIne pachI pachInA prataramAM 'paMca ghaNuvIsa aMgula' pAya dhanuSa pIsa mA bhagavatA . . 6 che A kramathI meLavatAM chelalA sAtamA prataramAM bAsaTha dhanuSa be hAthanI avagAhanA thaI jAya che. te A pramANe che. paMkaprabhA pRthvInA pahelA prataramAM jIvAbhigamasUtra Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jIvAbhigamasUtre sa eva caturtha pRthivyA antima saptama pratarapradarzita evaM utsedhaH paJcamyAH dhUmaprabhA pRthivyAH prathame pratare bhavati tato'smin pramANe 'paNNarasa ghaNUNi do hattha saDDU' paJcadazadhanUMSi sArdo dvau hastau pratiprataraM saMvarddhayet / gA. 8 evaM vRddhayA'ntime paJcame pratare paJcaviMzatyadhikaM dhanuH zataM dhUmaprabhA pRthivInArakANAmavagApratara meM ikatIsa dhanuSa eka hAtha kI avagAhanA hotI hai 1 dUsare pratara meM chatIsa dhanuSa eka hAtha aura bIsa aMgula kI 2, tIsare pratara meM ikatAlIsa dhanuSa do hAtha aura solaha aMgula kI 3, cauthe pratara meM chIyAlIsa dhanuSa tIna hAtha aura bAraha aMgula kI 4, pAMcaveM pratara meM bAvana dhanuSa aura ATha aMgulakI 5, chaThe pratara meM satAvana dhanuSa eka hAtha aura cAra aMgula kI 6, aura antake sAtaveM pratara meM sUtrokta bAsaTha dhanuSa aura do hAtha kI utkRSTa avagAhanA ho jAtI hai 7 // 07|| aba pAMcavIM dhUmaprabhA pRthivI ke viSaya meM kahate haiM- 'soceva paMcamIe' ityAdi / cauthI paMkaprabhA pRthivI ke antima ke sAtaveM pratara meM jo avagAhanA kA pramANa kahA gayA hai- bAsaTha dhanuSa aura do hAtha vahI pramANa pAMcavIM dhUmaprabhA pRthivI ke prathama pratara meM hotA hai isa ke Age Age ke pratyeka pratara meM 'paNNarasa dharNANi do hatthasaDDU' prandraha dhanuSa aura aDhAI hAtha milAte jAnA cAhiye | gA08 || aise milAte jAne para dhUmaprabhA ke ekatrIsa dhanuSa eka hAthanI avagAhanA hAya che. 1, khIjA prataramAM chatrIsa dhanuSa eka hAtha ane vIsa AMgaLanI. 2, trIjA prataramAM ekatALIsa dhanuSa e hAtha ane seALa AMgaLanI. 3, cethA prataramAM cheMtAlIsa dhanuSa traNa hAtha ane khAra AMgaLanI, 4, pAMcamA prataramAM Avana dhanuSa ane ATha AMgaLanI 5, chaTThA prataramAM sattAvana dhanuSa eka hAtha ane cAra AMgaLanI 6, ane chellA sAtamA prataramAM sUtramAM kahyA pramANe khAsaTha dhanuSa ane e hAthanI utsRSTa avagAhanA tha laya che. 7 // // 7 // have pAMcamI dhUmaprabhA pRthvInA saMbaMdhamAM kathana karavAmA Ave che. 'so ceva paMcamIe' ityAhi ceAthI paMkaprabhA pRthvInA chellA sAtamA prataramAM jeavagAhanAnu` pramANa kahela che. jemake 62 khAsaDa dhanuSa ane be hAtha, e ja pramANe pAMcamI dhUmaprabhA pRthvInA pahelA prataramAM thAya che. tenAthI pachI pachInA dareka prataramAM 'paNNarasa dhaNUNi do hattha saGDha' paMdhara dhanuSa bhane maDhI hAtha bhejavatA bhavu joIe. 5 gA. 8 // AvI rIte meLavatA jatAM dhUmaprabhAnA chellA pAMcamA jIvAbhigamasUtra Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam 239 hanA pramANaM samAgacchati // 'so ceva ya chaTThIe' ityAdi, sa eva-etAvatpramANa evotsedhaH SaSThayA stamaHprabhA pRthivyAH prathame pratare bhavati tato'smin pramANe 'bAsadvidhaNuya saTTA' sArdAni dvApaSTi dhaSi pratipataraM saMvardhyante tataH samAyAti anta ke pAMcaveM pratara meM nArakoM kI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA eka sau pacIsa dhanuSa kI ho jAtI hai| vaha prati pratara kI avagAhanA isa prakAra hai dhUmaprabhA ke prathama pratara meM pUrvokta bAsaTha dhanuSa aura do hAtha kI hotI hai' isa ke Age dUsare pratara meM aThahattara dhanuSa aura eka vitasti arthAt bAraha aMgula kI 2, tIsare pratara meM tirAnave 93 dhanuSa aura tIna hAtha kI 3, cauthe pratara meM eka sau nau dhanuSa eka hAtha aura eka vitarita arthAt bAraha aMgula kI 4, aura anta ke pAMcaveM pratara meM dhUmaprabhA pRthivI ke nArakoM kI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA eka sau pacIsa dhanuSa kI ho jAtI hai| ____aba chaThI tamaHprabhApRthivI ke viSaya meM kahate haiM-'soceva ya chaTThIe' ityaadi| pAMcavIM dhUmaprabhA pRthivI ke anta ke pAMcave pratara meM jo avagAhanA kA pramANa-eka sau pacIsa dhanuSa hai vahI pramANa chaThI tamaHprabhA pRthivI ke prathama pratara meM hotA hai ||gaa09|| isameM 'bAsahidhaNuyasaDA' sADhe prataramAM nArakonI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA eka paccIsa 125, dhanuSanI thaI jAya che. te dareka prataranI avagAhanA A pramANe che. dhUmaprabhA pRthvInA pahelA prataramAM pUrvokta 62 bAsaTha dhanuSa ane be hAthanI thAya che. 1, te pachI bIjA prataramAM aThatera dhanuSa ane eka vitasti (vaMta) arthAt bAra AMgaLanI. 2, trIjA prataramAM 93 trAMNa dhanuSa ane traNa hAthanI 3, cethA prataramAM 109 ekase nava dhanuSa eka hAtha ane eka vitasti arthAta bAra AMgaLanI 4, ane chellA pAMcamAM prataramAM dhUmaprabhA pRthvInA nArakanI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA 125 ekase pacIsa dhanuSanI thaI jAya che. 5, hachI tamAmA pRthvInA sa'thana 42pAmA Ave che. 'soceva chadroe' tyAdi pAMcamI dhUmaprabhA pRthvInA chellA prataramAM je avagAhanAnuM pramANa 125 ekaso paccIsa dhanuSa che eja pramANa chaThI tamaHprabhA pRthvInA pahelA prataramA thAya che. // // 8 // jIvAbhigamasUtra Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jIvAbhigamasUtre tamaH prabhA pRthivyA antime tRtIyapratare nArakANAmavagAhanA paJcAzadadhike dve zate dhanuSAm, ityevaM pramANA bhavati 6 / iti gAthAdazakasya bhAvArthaH // gA. 10 // saptamyAmadhaHsaptamyAM tamastamaH prabhA pRthivyA meka eva pratara iti SaSTha pRthivI gatAvagAhanApramANato dviguNA'tratyAnAM nArakANAmavagAhanA bhavatIti samAyAti paJcadhanuH zata pramANA saptama pRthivI nArakANAmavagAhaneti / bAsaTha (62|| ) dhanuSa Age Aga ke pratyeka pratara meM milAte jAnA cAhiye, aise milAne para antake tIsare pratara meM tamaHprabhA pRthivI ke nArakoM kI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA do sau pacAsa arthAt DhAI sau dhanuSa kI ho jAtI hai| prati pratara kI avagAhanA isa prakAra hai - tamaH prabhA pRthivI ke prathama pratara meM avagAhanA eka sau pacIsa dhanuSa kI hotI hai, 1, evaM dUsare pratara meM eka sau sADhe satAsI (187 // ) dhanuSa kI hotI hai 2, antima ke tIsare pratara meM do sau pacAsa 250 ) arthAt DhAI sau dhanuSa kI ho jAtI hai 3, ' yaha daza gAthAoM kA bhAvArtha huA // ga010 / Age sAtavIM tamastamaH prabhA pRthivI meM eka hI pratara hotA hai usameM rahe hue nArakoM kI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA chaThI pRthivI ke nArakoM kI utkRSTa avagAhanA se dUnI arthAt pAMcasau dhanuSa kI hotI hai aisA jAna lenA cAhiye 'sAtoM pRthiviyoM ke nArakoM kI pratyeka mAM 'bAghaNusaDUDhA' sADI mAsa (12||) dhanuSa pachI pachInA dareka prataramAM meLavatA javu' joIe. evI rIte meLavatA chellA trIjA prataramAM tamaHprabhA pRthvInA nArakeAnI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA khaseA pacAsa 250 arthAt aDhIsA dhanuSanI thaI jAya che. dareka prataranI avagAhanA A pramANe che. tamaHprabhA pRthvInA pahelA prataramAM 125 ekase pacIsa dhanuSanI avagAhanA thai jAya che. 1, ane khIjA prataramAM 187NA ekase sADI satyAsI dhanuSanI thAya che. ra, ane chellA trIjA prataramAM 250 khaseA pacAsa arthAt aDhIse dhanuSanI thaI jAya che. 3, A pramANe dasa gAthAoneA bhAvA thAya che !! thA. 10 // sAtamI tamastamAprabhA pRthvImAM ekaja pratara hAya che. temAM rahelA nArakAnI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA chaThI pRthvInA nArakonI utkRTa avagAhanAthI bamaNI arthAt pAMcaseA dhanuSanI hAya che. tema samajavuM. 'sAte pRthvIyAnA nArakonI dareka pRthvInA dareka prataranI bhavadhAraNIya utkRSTa avagA jIvAbhigamasUtra Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.17 nArakajIvotpAtanirUpaNam (1) ratnaprabhApRthivI nArakANAM pratipratarAvagAhanA koSThakam pratara saM. 1 2 3 4 5 6 7 8 | 9/10 11 12 13 dhaSi 0 1] 1/23| 3 |4| 4 | 5/6/6/7 | 7 hastAH3 13/2/ 0| 2 |1| 3 | 1 0 2 0 3 aMgulAni 08 // 17 // 1018 // 3/11 // 204 // 13/21 // 6 (2) zarkarAprabhApRthivI nArakANAM pratipratarAvagAhanA koSThakam pratara saM. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 / dhaSi |78 9/10/10/11/12/13/14/14 15 hastAH aMgulAni |6/9/12/15/18/21/ 03/6/ 912 vitarita 000 www mom (3) bAlukAprabhApRthivI nArakANAM pratipratarAvagAhanA koSThakam pratara saM. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 dhanUMSi 15/17 19/21 |23|25 27/2931 hastAH aMgulAni 127 // 322 // 1813 // 9 // . (4) paGkaprabhApRthivI nArakANAM pratipratarAvagAhanA koSThakam pratara saM. dhanUMSi |3136414652/57/62 hastA : aMgulAni | 02016 12 84 (5) dhUmaprabhA pRthivI nArakANAM pratipratarAvagAhanA koSThakam pratara saM. dhanUMSi hastAH aMgulAni 012 vitasti / 12 vitasti . pRthivI ke pratyeka pratara kI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA batAne vAle koSThakoM ko TIkA meM dekha lenA cAhiye' hanA banAvavA vALuM keSTaka saMskRta TIkAmAM ApavAmAM Avela che te tyAMthI joIne samajI levuM. jI0 31 jIvAbhigamasUtra Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 (6) tamaH prabhA pRthivI nArakANAM pratipratarAvagAhanA koSThakam pratara saM. dhanUMSi hastAH aMgulA 1 2 3 125 187 // 250 0 0 1 500 jIvAbhigamasUtre 0 (7) tamastamaH prabhA pRthivI nArakANAM mekasmin pratare'vagAhanA koSThakam pratara saM. dhanUMSi hastAH aMgulAni 0 jIvAbhigamasUtra eSA bhavadhAraNIya zarIrApekSayA utkRSTA'vagAhanA, uttarakriyA tu sarvatra bhavadhAraNIyotkRSTAvagAhanA'pekSayA dviguNapramANA sarvatra jJAtavyA tena ratnaprabhA pRthi vIta Arabhya dviguNa dviguNIkaraNena bhavati saptamyAM tamastamaH prabhAyAM pRthivyAM nArakANAmuttaravekiyotkRSTA'vagAhanA dhanuHsahasramamANeti / ityavagAhanA prakaraNam // sU0 17 // samprati-nArakajIvAnAM saMhanana pratipAdanArthamAha-' imIse NaM' ityAdi, mUlam - imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM sarIrayA kiM saMghayaNI pannattA, goyamA ! chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI, vaTTI va chirA Navi pahArU Neva saMghayaNaM matthi, yaha bhavadhAraNIya zarIra kI apekSA utkRSTa avagAhanA kahI gaI hai, uttara vaikriya zarIra kI utkRSTa avagAhanA bhavadhAraNIya zarIra kI utkRSTa avagAhanA se duguNI duguNI saba pRthiviyoM meM samajha lenI cAhiye / aise dviguNa dviguNa-dUnI 2, hote hue sAtavIM tamastamaHprabhA pRthivI ke nArakoM kI uttara vaikriya utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI ho jAtI hai | sUtra 17 // A bhavadhAraNIya zarIranI apekSAe utkRSTa avagAhanA kahevAmAM AvI che. uttara vaikriya zarIranI utkRSTa avagAhanAthI khamaNI, khamaNI badhI pRthvIyAmAM samajI levI joie. e pramANe khamaNI khamaNI thatAM thatAM sAtamI tamastamA prabhA pRthvInA nArakAnI uttara vaikriya utkRSTa avagAhanA eka hajAra ceAjananI yaha laya che // 17 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.18 nArakajIvAnAM saMhanananirUpaNam 243 je poggalA aNiTA jAva amaNAmA te tesiM sarIrasaMghAyattAe pariNamaMti, evaM jAva ahe sattamAe / imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM sarIrA kiM saMThiyA pannattA ? goyamA! davihA pannattAtaM jahA bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya, tattha je te bhavadhAraNijAte haMDasaMThiyA pannattA, tattha NaM je te uttaraveuviyA te haMDasaMThiyA pannattA, evaM jAva ahe sattamAe // imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM sarIragA kerisayA vaNNeNaM pannattA ? goyamA! kAlA kAlobhAsA jAva parama kiNhA vaNNeNaM pannattA, evaM jAva ahe sattamAe ||imiisennN bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM sarIrayA kerisayA gaMdheNaM pannattA ? goyamA ! se jahA NAmae ahimaDei vA taM ceva jAva ahe sattamAe // imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM sarIrayA kerisayA phAseNaM pannattA, goyamA! phuDitacchavi vicchavayA khara pharusa jhAma jhuAserA phAseNaM pannattA evaM jAva ahe sattamAe ||suu018|| ___ chAyA- etasyAM khalu bhadanta ! ratnapabhAyAM pRthivyAM nairayikANAM zarIrANi ki saMhananAni prajJaptAni ? gautama ! SaNNAM saMhananA masaMhananAni, naivAsthi, naivazirAH nApi snAyavaH, naiva saMhananamasti, ye pudgalA aniSTA yAvadamano'mAH te teSAM zarIrasaMghAta tayA pariNamanti / evaM yAvadadhaH saptamyAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikANAM zarIrANi kiM saMsthitAni prajJaptAni, gautama ! dvividhAni tadyathA-bhavadhAraNIyAni cottaravaikriyANi ca, tatra khalu. yAni tAni bhavadhAraNIyAni tAni huNDasaMsthitAni prajJaptAni, tatra khalu yAni tAni uttaravaikriyANi tAnyapi huNDasaMsthitAni prajJaptAni evaM yAvadadhaH saptamyAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyA nairayikANAM zarIrANi kIdRzAni varNena prajJaptAni ! gautama ! kAlAni kAlAvabhAsAni yAvat paramakRSNAni varNana prajJaptAni / evaM yAvadadhaHsaptamyAm / etasyAM khalu bhadanta ! jIvAbhigamasUtra Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jIvAbhigamasUtre ratnaprabhAyAM pRthivyA nairayikANAM zarIrANi kIdRzAni gandhena prajJaptAni ? gautama sa yathAnAmakaH ahimRta iti vA, tadeva yAvadadhaH saptamyAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnapabhAyAM pRthivyAM nairayikANAM zarIrANi kIdRzAni sparzena prajJaptAni? gautama ! sphaTitacchavi vicchavayaH kharaparuSamAmasuSirANi sparzena prajJaptAni / evaM yAvadadhaH saptamyAm ||suu0 18 // TIkA--'imIse NaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'neraiyANaM' nairayikANAm 'sarIrayA kiM saMghayaNI pannattA' zarIrANi kiM saMhananAni-kIdRzasaMhananayuktAni bhavaMtIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, goyamA ! he gautama ! 'chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNA' SaNNAMsaMhananAnAmasaMhananAni nArakazarIrANi bhavaMtIti / nArakazarIrANi kutaH saMhananavanti na bhavanti tatrAha-'NevaTThI' ityAdi, 'NevaTThI' naivAsthi, nArakazarIre aba sUtrakAra nAraka jIvoM kA saMhanana prakaTa kahate haiM 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANa sarIrayA kiM saMghayaNI' ityAdi sUtra-18 TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUche hai-'imIse NaM bhaMte !' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthivI meM 'sarIrayA' nairakiyoM ke zarIra 'kiM saMghayaNI panattA' kisa saMhanana vAle kahe gaye haiM ? 'goyamA chaha saMghayaNANaM asaMghayaNA' uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! nArakoM ke zarIra chaha saMhananoM ke bIca meM se kisI bhI eka saMhanana vAle nahI kahe gaye haiN| kyoMki nArakoM ke zarIra saMhanana se hIna hote haiN| ye saMhanana se hIna kyoM hote haiM ? isakA kAraNa kA kathana karate hue sUtrakAra kahate haiM-'NevaTThI' nAraka ke zarIra meM haDDiyAM nahIM haiM 'Neva chirA' 7ve suutr||2 nA24 vaan| saMhanana ni35 42 cha. 'imIse NaM bhate ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM sarIrayA kiM saMghayaNI' tyA TI -gItamasvAmI prasuna se pUchayu cha hai 'imIse NaM bhaMte ! he mahanta ! mA 'rayaNappabhAe puDhavIe' 2tnamA pRthvImA 'sarIrayA' naiyinI zarI'ki saMghayaNI paNNattA' yA saMhananA 4aa cha ? 'goyamA ! chaNha saMdhayaNANaM asaghayaNA' mA prazna uttaramA prabhu 4 cha hai gautama ! nArakonA zarIre che saMhanane paikI kaI paNa eka saMtananavALA hotA nathI. kemake nArakenA zarIre saMhanana vinAnA hoya che. teo saMhanana vinAnA ma hAya che. se saMbaMdhamA tenu 426 matAtai sUtra2 4 cha NevadI' jIvAbhigamasUtra Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU. 18 nArakajIvAnAM saMhanananirUpaNam 245 asthIni na bhavanti 'Neva chirA' naiva zirA bhavanti 'Navi hArU' nApi snAyavo bhavanti 'va saMghayaNamatthi' naiva saMhananamasti yatraiva zarIre asthyAdIni bhavanti tatraiva saMhananamapi bhavati nArakazarIre asthyAdyabhAvAt saMhananAbhAvo bhavatIti / saMhananAbhAve teSAM zarIrANyeva kathamityAzaGkAyAmAha - 'je poggalA' ityAdi, 'je poggalA aNiTThA jAva amaNAmA' ye pudgalA aniSTA yAvadamano'mAH, yAvatpadenAkAntA apriyA amanojJAH eSAM vizeSaNAnAM saMgraho bhavatIti / ' te tesi saMghAyattAe pariNamaMti' te pudgalA aniSTAdi vizeSayuktAH teSAM nArakANAM zarIrasaMghAta tayA zarIrAkAreNa pariNamanti aniSTAdivizeSaNayuktAH pudgalAH nArakANAM zarIrAkAreNa pariNamanti kintu tatra zarIre asthyAdInAmabhAvena saMhanana zirAe~ nahIM hotI hai / Navi pahAru' snAyueM nahIM hotI haiM / 'Neva saMghayaNa masthi' isaliye nArakoM kA zarIra saMhanana se hIna kahA gayA hai- kyoMki jisa zarIra meM asthi Adi hote hai vahIM para saMhanana hotA hai. nArakoM ke zarIra meM asthi Adi haiM nahIM isa kAraNa vahAM saMhanana kA abhAva haizaMkA- yadi nArakoM ke zarIra saMhanana se hIna haiM to phira ve zarIra padavAcya kaise ho sakate haiM ? - isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'je poggalA aNiTThA, jAva amaNAmA' he gautama! jo pugala aniSTa yAvat amano Sma hote haiM ve 'tesiM zarIra saMghayattAe pariNamaMti' unake zarIra rUpa se pariNamate haiN| yahAM yAvatpada se 'akAnta, apriya, amanojJa' ina padoM kA saMgraha huA hai. tAtparya kahane kA yahI hai ki yadyapi nArakoM kA nAronA zarIromAM hAubhA hotA nathI. 'Neva chirA' zirAo / hotI nathI. 'Navi hArU' snAyuyo hotA nathI. 'Nevasa' ghayaNamatthi' tethI naar| nA zIza saMhanana vinAnA kahevAmAM Avela che, kemake je zarIramAM hADakA vigere hAya che, tyAMja saMhanana hoya che nArakAnA zarIramAM hADakA vigere hAtAja nathI te kAraNathI teone saMhananA abhAva kahela che. zakA-jo nArakonA zarIra saMhanana vinAnA che, teA pachI te 'zarIra' e padathI yukata kevI rIte hoi zake ? yA praznanA uttaramA prabhu che 'je poggalA aNiTThA jAva amaNAmA ' he gautama! yugaseo aniSTa yAvat samanAma hoya che, tethe 'tesiM' sarasa ghAyattAe pariNamaMti' teyonA zarIra 3ye parizu me che. maDiyAM yAvatya thI 'akAnta, apriya, amanojJa' mA tra honA saMgraha thayo che. kahevAnu tAtparya e che ke jo ke nArAnA zarIra saMhanana nAma kama nA udayanA abhAvamAM hADakA vigerenA abhAvamAM saMhanana vALA hAtA nathI. jIvAbhigamasUtra Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jIvAbhigamasUtre vajra RpabhAdiSvanyatamamapi na bhavati iti / ' evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvad adhaH saptamyAm yathA ratnaprabhA nArakANAM zarIrANi saMhananavanti na bhavanti tathaiva zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaH prabhA tamastamaHprabhA nArakANAmapi zarIrANi saMhananaviziSTAni na bhavanti asthyAdInAmabhAvAditi / zarIra saMhanana nAmakarma ke udaya ke abhAva se asthi AdikoM ke abhAva meM saMhanana vAlA nahIM hotA hai parantu phira bhI unake vaikriya zarIra hotA hai, kyoMki nArakoM ke zarIra rUpa se jitane aniSTa Adi vizeSaNa vAle pudgala haiM ve saba pariNamate rahate hai / aisI vyApti nahIM hai ki jahAM 2, zarIra hotA hai vahAM 2, saMhanana hotA hai kyoMki devoM ke zarIra hone para bhI saMhanana nahIM hotA hai saMhanana kA sambandha saMhanana nAma karma ke udadyAdhIna hai aura zarIra kA sambandha zarIra nAma karma ke udayAdhIna hai- zarIra pAMca hote haiM aura saMhanana chaha hote haiM vajra RSabhanArAca Adi inake bheda haiM / inameM se eka bhI saMhanana inake nahIM hotA hai / 'evaM jAva asattamAe' jisa prakAra se ratnaprabhA pRthivI ke narakAvAsoM meM rahane vAle nArakajIvoM kA zarIra saMhanana rahita hotA hai usI prakAra se zarkarAprabhA, bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA aura tamastamaH prabhA ke narakAvAsoM meM rahane vAle nAraka jIvoM kA bhI zarIra saMhanana se hIna hotA hai aisA jAnanA cAhiye isa taraha samasta pRthiviyoM ke nArakoM kA zarIra saMhanana vAlA nahIM hotA chatAM paNa teone vaikriya zarIrA hAya che. kemake nArakeAnA zarIra paNAthI je keAI aniSTa vigere vizeSaNeA vALA pudgaleA hAya che, te badhA teonA zarIra rUpe pariNamatA rahe che. evI vyApti nathI ke jyAM jyAM zarIra hAya tyAM tyAM saMhanana hoya che. kemake devene zarIra hAvA chatAM paNu sahanana hetA nathI. saMhanananA samadha saMhanana nAma karmone udayAdhIna che. zarIrA pAMca prakAranA hAya che. ane saMhanana cha prakAranA hAya che. vA, RSabha, nArAca, vigere tenA bhedo che. A saMhanananA paikI eka paNa saMhanana nArakone hotu' nathI. 'evaM jAva asattamAe' ke pramANe ratnapralA pRthvInA narAvAsIbhAM rahevAvALA nAraka jIvAnA zarIro sahanana vinAnA hAya che, e ja pramANe zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA tamaHprabhA ane tamastamaH prabhAnA narakAvAsemAM rahevAvALA nAraka jIvAnA zarIre paNa saMhanana vinAnA hAya che. tema samajavuM. A rIte saghaLI pRthvIyAnA nAkAnA zarI| saMhanana jIvAbhigamasUtra Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.18 nArakajIvAnAM saMhanananirUpaNam ____247 samprati-nArakANAM saMsthAnapratipAdanArthamAha-'imIse NaM' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM prathivyAma 'neraiyANaM sarIrA ki saMThiyA pannattA' nairayikANAM zarIrANi kiM saMsthitAnikIzasaMsthAnayuktAni prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'duvihA patrattA' nArakANAM zarIrANi dvividhAni dviprakArakANi prajJaptAni kathitAni taM jahA' tadyathA 'bhavadhAraNijjAya' bhavadhAraNIyAni ca 'uttara veuvviyA ya' uttaravaikriyANi ca 'tattha NaM je te bhavadhAraNijjA' tatratayomadhye yAni tAni zarIrANi bhavadhAraNIyAni 'te huNDasaMThiyA pannatA tAni huNDasasthitAni-huNDasasthAnayuktAni prajJaptAni bhavadhAraNIyAninArakabhavasvAbhAhai cAhe vaha bhavadhAraNIya zarIra ho, cAhe uttara vaikriya rUpa zarIra ho| ___ aba sUtrakAra nAraka jIvoM kA zarIra kisa saMsthAna vAlA hotA hai-isa bAta kA kathana karate haiM isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai. 'imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta! isa ratnaprabhA prathivI ke narakAvAsoM ke nairayikoM ke zarIra kisa saMsthAna vAle hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! duvihA pannattA' he gautama / nArakoM ke zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM-'taM jahA' jaise bhavadhAraNijjA ya uttara veubviyAya' eka bhavadhAraNIya zarIra aura dUsarA uttara vaikriya zarIra 'tattha NaM je te bhavadhAraNijjA' inameM jo nAraka jIvoM ke bhavadhAraNIya zarIra haiM ve 'huMDa saMThiyA pannattA' huNDaka saMsthAna vAle hote haiMjo zarIra nAraka bhava kI prApti hote hI prApta hotA haiM vaha zarIra bhava. dhAraNIya zarIra hai aura yaha vaikriya zarIra hI hai nAraka jIvoM ke huNDaka vALA hotA nathI, cAhe te bhavadhAraNIya hoya ke cAhate uttara kriya rUpa zarIra hoya ? have sUtrakAra nArakanA zarIre kayA saMsthAna vALA hoya che, e vAtanuM kathana kare che. A saMbaMdhamAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM ke 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhagavan 2tnapramA pRthvInA n24|vAsenA narayikonA zarIre kayA saMsthAna vALA hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIna 43 cha , 'goyamA ! duvihA paNNattA' gautama! nA24 vAnA shrii| ye 42n| vAmAM bhAva . 'taM jahA' te 2 2 mA prabhArI che. 'bhavadhAraNijjAya uttara veuvviyAya' me avadhAraNIya zarI2 sana bhI utta2 vaizyi zarIra 'tattha Naje te bhavadhAraNijjA' te paiDI nA24 vA dhAraNIya zazaza cha, tes| 'huMDasaThiyA pannattA' hu44 saMsthAnavANA hoya che je zarIra nArakabhavanI prApti thatAM ja prApta thAya che, te zarIrane jIvAbhigamasUtra Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jIvAbhigamasUtre vyAdavazyaM huNDanAmakarmoda yAd huNDasaMsthAnAni bhavantIti / 'tatthaNaM je te uttaraveuvviyA te vi huNDasaMThiyA pannacA' tatra khalu yAni uttaravaikriyANi zarIrANi tAnyapi yadyapi 'zubhamahaM vaikriya karISyAmIti' cintayanti tathApi tathAbhavasvAbhAvyato huNDasaMsthAnanAmakarmodayataH utpATita sakalalomapicchakapotapakSiNa iva haNDasaMsthAnAnyeva bhavaMtIti / 'evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm yathA ratnaprabhAnArakANAM dvividhAnyapi zarIrANi huNDasaMsthitAni tathaiva zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaHprabhAnArakANAM bhavadhAraNI. yAni uttaravaikriyazarIrANi huNDasaMsthAnAni bhavaMtIti jJAtavyam iti / saMsthAna nAmakarma ke udaya se yaha bhavadhAraNIya zarIra huNDaka saMsthAna vAlA hI hotA hai 'tattha NaM je te uttara veubviyAte vihuMDasaMThiyA pannattA' tathA-jo uttara vaikriya rUpa zarIra hotA hai vaha bhI 'huMDasaMThiyA pannattA' huNDaka saMsthAna vAlA hI hotA hai isa kAraNa ve nAraka jIva 'hama'zubha vikriyA kareM 'aisA vicAra to karate haiM-parantu unake dvArA huMDa saMsthAna nAma karma ke udaya ke kAraNa azubha vikriyA hI kI jAtI haiM-isameM unakA vaha uttara vaikriya rUpa jisa ke zarIra se samasta roma aura paMkha ukhADa diye gaye ho aise kabUtara ke jaisA huMDaka saMsthAna vAlA hI hotA hai| 'evaM jAva ahe sattamAe' jisa prakAra se ratnaprabhA ke nArakoM ke donoM prakAra ke zarIra huNDaka saMsthAna vAle hote haiM usI prakAra se zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura tamastamaH bhavadhAraNIya zarIra kahevAya che. ane te vaikiya zarIra ja che. nAraka jIvane haMDaka saMsthAna nAma karmanA udayathI A bhavadhAraNIya zarIra haMDaka saMsthAna pANu hAya che. 'tattha NaM je te uttaraveuvviyA te vi huMDa saMThiyA paNNattA' tathA uttara vaiThiya 35 zarIra hAya cha, te 55 'huMDa saMThiyA paNNattA' haMDaka saMsthAna vALuM ja hoya che. A kAraNathI te nAraka che "ame zubha vikriyA karIe 1 e vicAra to kare che, paraMtu teo dvArA haDasaMsthAna nAma karmanA udaya thavAne kAraNe azubha vikriyA ja karI zakAya che. temAM teonA te uttarakriyazarIra ke je zarIramAMthI saghaLA rUMvADA ane pAMkha ukhADI devAmAM mAvA hAya sevA bhUtanA pAhu74 saMsthAna va DAya che. 'eva jAva ahesattamAe' re pramANe 2tnamA pRthvInA nA nA bhanne prazna zarIre huDaka saMsthAna vALA hoya che, e ja pramANe zarkaraprabhA vAlukAprabhA paMkaprabhA dhUmaprabhA tama prabhA ane tamastamaprabhA, pRthvInA nArakane paNa baMne prakAranA jIvAbhigamasUtra Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.18 nArakajIvAnAM saMhanananirUpaNam ___249 sammati-nArakANAM zarIreSu varNapratipAdanArthamAha-'imIse gaM' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnapabhAyAM pRthivyAm 'neraiyANaM' nairayikANAm 'sarIrayA kerisayA vaNNeNaM pannattA' zarIrANi kIdRzAni varNena prajJaptAni-kathitAnIti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kAlAkAlobhAsA jAva paramakiNhA vaNNeNaM pannattA' kAlAni kAlAvabhAsAni yAvat gambhIralomaharSANi bhImAni utrAsanakAni paramakRSNAni nArakANAM zarIrANi varNena prajJaptAni evaM jAva ahe sattamAeM' evaM yAvadadhaH sapta prabhA pRthivI ke nArakoM ke bhI donoM prakAra ke zarIra huNDaka saMsthAna vAle hote haiM- aisA jAnanA cAhiye. aba nArakoM ke zarIra ke varNa kaise hote haiM-isakA kathana sUtrakAra karate haiM isameM gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke narakAvAsoM ke 'neraiyANaM sarIrA kerisayA vaNNeNaM paNNattA' nerayikoM ke zarIra varNa se kaise hote haiM-arthAt kaise varNa vAle hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! kAlA, kAlobhAsA, jAva paramakiNhA vaNNeNaM pannattA' he gautama! prathama pRthivI ke narakAvAsoM ke nArakajIvoM ke zarIra varNa kI apekSA kAle kRSNaprabhA vAle dekhate hI zarIra meM rogaTe khar3e kara dene vAle, bhayajanaka aura parama kRSNa hote haiM / 'evaM jAva ahe sattamAe' isI zarIre huMDaka saMsthAnavALA hoya che. tema samajI levuM have nArakonA zarIrane varNa ke heya che? e saMbaMdhamAM sUtrakAra thana re che. mA saMghamA gautabhAbhI se prabhune me pUchyu cha ? 'imIseNa bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' hai lagavan 22tnaprabhA pRthvInA napAsomA hevAvANA 'neraiyA Na sarIrA kerisayA vaNNeNaM paNNattA' nairathinA shrii| pApa vALA hoya che? eTale ke tenA zarIrane varNa kehoya che? A praznanA uttaramA prabhu 43 cha hai 'goyamA ! kAlA kAlobhAsA, jAva paramakiNhA vaNNe NaM paNNattA' he gautama ! pahelI pRthvInA na24pAsomA hevAvA nA24 / nA zarIrane varNa kALo, kALI kAMtI vALe ke jene jevAthI ja zarIranA rUMvADA ubhA thaI jAya evA ane bhayakAraka atyaMta kRSNa kALA hoya che. 'evaM jAva ahe sattamAe' mA pramANe mI pRthvIthI sana adhaHsabhI jI0 32 jIvAbhigamasUtra Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jIvAbhigamasUtre myAm yathA ratnaprabhAnArakazarIrANi varNena kAlAkAlAbhAsAdi vizeSaNayuktAni tathaiva zarkarA prabhAta Arabhya tamastamA pRthivInArakazarIrANyapi kAlAdi varNayuktAni jJAtavyAnIti / 'imIse NaM' bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! ' zyaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthivyAm 'neraiyANa' sarIrayA kerisayA gaMdheNaM pannattA' naira kANAM zarIrANi kIdRzAni gandhena prajJaptAni, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! ' se jahANAmae ahimaDeivA taM caiva jAva ahe sattamA ' sa yathA nAmako'himRta iti vA tadeva yAvadadhaH saptamI, ahimRtAdito'pi adhikatara durgandhayuktAni nArakazarIrANi evameva yAvadadhaH saptamI nArakazarIrANyapi durgandhayuktAni jJAtavyAni / taraha ke dvitIya pRthivI se lekara adhaH saptamI pRthivI taka ke narakAvAsoM meM rahane vAle nAraka jIvoM ke zarIra hote hai aisA jAnanA cAhiye 'imI se NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM sarIrayA kerisayA gaMdheNaM pannattA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke nairathiko ke zarIra gaMdhakI apekSA kaise hote haiM ? arthAt prathama pRthivI ke nairathiko ke zarIra kaisI gandhavAle hote haiM ? aisA isa prazna kA sArAMza hai - isa para gautama se prabhu kahate haiM - 'goyamA ! se jahAnAmae ahimaDeivA taM caiva jAva ahe sattamA ' he gautama! jaisA pahile kahA jA cukA hai ki ahi-sarpa Adi ke mRtaka kalevara se jisa prakAra kI durgandha AtI hai usase bhI adhika aniSTatara Adi vizeSaNoM vAlI durgandha ina nArakoM ke zarIra se AtI hai isI prakAra kA kathana durgandha ke sambandha meM yahAM para bhI samajha lenA cAhiye pRthvI sudhInA narakAvAsamAM rahevAvALA nAraka jIveAnA zarIra hAya che. tema samabhavu' 'imIse NaM rayaNappabhAra puDhavIe neraiyA NaM sarIrayA kerisayA gaMgheNaM vaLattA' he bhagavan ! A ratnaprabhA pRthvInA nairayikAnA zarIra gadhanI apekSAthI kevA hAya che? arthAt pahelI pRthvInA naiyikAnA zarIra kevA gadha vALA hAya che. ? A pramANenA A praznanA uttaramAM gautamasvAmIne prabhu kahe che 'goyamA ! se jahAnAmae ahimaDei vA ta ceva jAva ahesattamA' he gautama! je pramANe pahelAM kahevAmAM Avela che ke-ahi-arthAt marelA sApa vigerenA zarIramAMthI jevA prakAranI durgaMdha Ave che, tenAthI paNa vadhAre aniSTa tara vigere vizeSaNeA vALI durgaMdha A nAraka jIvAnA zarIromAMthI Ave che. eja pramANenuM dudha viSayanuM te kathana A prakaraNamAM paNa samajI levuM. jIvAbhigamasUtra Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.18 nArakajIvAnAM saMhanananirUpaNam __251 _ 'imIse Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIeM' etasyAM khalu bhadanta / ratnaprabhA pRthivyAm 'neraiyANaM sarIrayA' nairayikANAM zarIrANi kerisayA phAseNaM pannattA' kIdRzAni sparzena prajJaptAni, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'phuDiyacchavivicchavayA' sphuTitacchavi vicchavayaH' prathamacchavi zabdastvagUvAcI dvitIyazcchAyAvAcI, tathA ca sphuTitayA rAjizatasaMkulayA tvacA vicchavayo vigatacchAyA iti sphuTitacchavivicchavayaH / 'kharapharusajhAmajhusirA' kharaparuSamAma zuSirANi kharANi ataeva atizayena paruSANi dhmAmAni dagdhacchAyAni zuSirANi-zuSirazata kalitAni tataH padadvayasya padadvayena vizeSaNasamAsaH supakve. ___ tathA isI prakAra kI aniSTatara Adi pUrvokta vizeSaNoM vAlI durgandha dvitIya pRthivI ke nairapiko se lekara adhaHsaptamI pRthivI ke nArakoM ke zarIra se AtI hai aisA jAnanA cAhiye. ____ 'imIse gaMbhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM sarIrayA kerisayA phAseNaM paNNattA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke nairayiko ke zarIra sparza se kaise hote haiM ? arthAt prathama pRthivI nairayiko ke zarIra kA sparza kaisA hotA haiM ! uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! phuDicchavi vicchavayA' he gautama ! prathama pRthivI ke nairayiko ke zarIra jisakI tvacA ke Upara saikar3oM jhurriyAM par3a rahI hai aura isI se jo chAyAkAnti se rahita ho rahA hai. tathA-'kharapharusa' jisakA sparza paruSa kaThora hai saikar3oM jisame cheda ho rahe haiM aura jisakI chAyA-kAnti jalI huI vastu kI jaisI hai-isa prakAra ke sparza-kaThora sparza vAle hote haiM / tathA AvAja prakAranI aniSTatara vigere pUrvokta vizeSaNe vALI durgadha bIjI pRthvIne nairayikothI laIne adhasaptamI pRthvInA nAkajInA zarIramAMthI Ave che. tema samajavuM, 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA NaM sarIrayA kerisayA phAseNa paNNatA' hai lagavan mA 2tnapA pRthvInA nai2yihAnA shrii||25shyaa kevA hoya che ? arthAta pahelI pRthvInA nairayikenA zarIrano sparza kevo hoya che? / prazana uttaramA prabhu gautabhasvAmIna 49 cha hai 'goyamA ! phuDiya cchavivicchaviyA' he gautama ! paDelI pRthvInA nai2thi chAnA zarIza rezAnI cAmaDI upara seMkaDe jhariyA-ujharaDAM karacalI paDelI hoya ane tethI ja jeo tivinAnA DAya cha, tathA 'sara pharUsa' ren| 25535 ThAra cha. manarebhA seMkaDo cheda thaI rahyA hoya che, ane jenI chAyA-kAMti baLelI vastunA jevI hoya jIvAbhigamasUtra Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jIvAbhigamasUtre STakA saMtapta mAmatulyAni iti bhAvaH 'phAseNaM patnattA' sparzena prajJaptAni ' evaM jAva ahe sattAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm ratnaprabhAva deva zarkarAprabhAta Arabhya tamastama paryanta nArakANAM zarIrANi pUrvavadeva sparzena jJAtavyAnItibhAvaH // 18 // samprati-nArakANAmucchvAsAdi pratipAdanArthamAha- 'imIse Na N bhaMte / rayaNappa bhA' ityAdi, mUlam - imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM kerisayA poggalA UsAsattAe pariNamaMti ? goyamA ! je poggalA aNiTTA jAva amaNAmA te tesiM UsAsattAe pariNamaMti, evaM jAva ahe sattamAe evaM AhArassa vi sattasu vi / imIse NaM rayaNappabhASa puDhavIe neraiyANaM kai lessAo pannatAo ? goyamA ! ekkA kAulessA pannattA / evaM sakkarappabhAe vi / vAluyappabhAe pucchA, goyamA ! do lessAo pannatAo, taM jahA - nIlalessA kApoyalessA ya, tattha je kApoyalessA te bahutarA je nIlalessA te thovA | paMkappabhAe pucchA, ekkA nIlalessA pannattA / dhUmappabhAe pucchA goyamA ! do lessAo pannattAo taM jahA - kiNhalessA ya nIlalessA ya te bahutaragA je nIlalessA te thovataragA je kaNhalessA / tamAe pucchA, goyamA ! ekkA kaNhalessA, ahe sattamAe ekkA parama kaNhalessA // imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kiM sammaddiTThI micchAdiTThI sammAmicchAdiTThI ? goyamA ! sammaddiTThI ' evaM jAva ahe sattamAe' isI taraha ke kaThora sparza vAle dvitIya pRthivI se lekara adhaH saptamI pRthivI taka ke nArakoM ke zarIra haiM aisA jAnanA cAhiye // // sUtra // 18 // che, bhAvA prAznA sparzavANA arthAt uThora sparzavANA hoya che. ' evaM ' jAva ahe sattamAe~' bhASA prahAranA uThora sparza vANA jI pRthvI thI sardhane adhaH saptabhI pRthvI sudhInA nArakAnA zarIrA heAya che. tema samajavuM. // sU. 18 5 jIvAbhigamasUtra Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __253 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.19 nArakANAmucchavAsAdinirUpaNam micchAdiTTIvisammAmicchAdiTThI vievaM jAva ahe sattamAe / imIse gaMbhaMte!rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA ki nANIannANI? goyamANANi viannANI vije nANI teniyamA tiNNANI taM jahA-AbhiNibohiyanANI suyaNANI ohiNANi je annANIte asthagaiyA du annANIatthegaiyA ti annANI je du annANI te niyamA maiannANI ya suyaannANI ya, je ti annANI te niyamA mai annANI suya annANI vibhaMganANI vi / sesANaM NANI vi annANI vi tiNNi, evaM jAva ahe sattamAe // imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA ki maNajogI vaijogI kAyajogI? goyamA! tiNi vi evaM jAva ahe satta maae||imiise gaMbhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kiM sAgArovauttA aNAgArovauttA? goyamA! sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi evaM jAva ahe sattamAe imIse gaMbhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA ohiNA kevaiyaM khettaM jANaMti pAsaMti ? goyamA? jahanneNaM adbhuTTagAuyAiM ukkoseNaM cattAri gaauyaaii| sakarappabhAe puDhavIe neraiyA jahanneNaM tinni gAuyAI ukkoseNaM aTThAI, evaM addhaddhagAuyaM parihAyai jAva ahe sattamAe jahanneNaM addhagAuyaM ukkoseNaM gAuyaM // imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM kai samugghAyA pannattA? goyamA! cattAri samugghAyA pannattA, taM jahA-veyaNA samugghAe, kasAyasamugghAe, mAraNAMtiya samugghAe / evaM jAva ahe sattamAe ||suu019|| jIvAbhigamasUtra Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jIvAbhigamasUtre chAyA-etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikANAM kIdRzA : pudgalA ucchvAsatayA pariNamanti ? gautama ! ye pudgalA aniSTA yAvadamano'mArate teSAmucchvAsatayA pariNamanti evaM yAvadadhaH saptamyAm / evamAhArasyApi sapta. svapi etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikANAM katilezyAH prajJaptAH gautama ! ekA kApotalezyA prjnyptaa| evaM zarkarAprabhAyAmapi, bAlukAprabhAyAM pRcchA gautama ! dve lezye prajJapte tadyathA-nIlalezyA kApotalezyA ca / tatra ye kApotalezyAste bahutarAH yenIlalezyAste stokAH paGkaprabhAyAM pRcchA gautama ! ekA nIlalezyA prjnyptaa| dhUmaprabhAyAM pRcchA gautama ! dve lezye prajJapte, tadyathA-kRSNalezyA ca nIlalezyA ca, te bahutarAH ye nIlalezyAH, te stokatarAH ye kRSNa leshyaaH| tamAyAM pRcchA, gautama ! ekA kRSNalezyA / adhaH saptamyAmekA parama kRSNalezyA / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH kiM samyagdRSTayo mithyAdRSTayaH samyagramithyAdRSTayaH ? gautama ! samyagdRSTayo'pi mithyAdRSTayo'pi samyagramithyAdRSTayo'pi, evaM yAvadadhaH saptamyAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM prathivyAM nairayikAH kiM jJAnino'jJAninaH ? gautama | jJAnino'pi ajJAnino'pi ye jJAninaste niyamata strijJAninaH tadyathA-Abhinibodhika jJAninaH zrutajJAnino'vadhijJAninA, ye ajJAninaste santyekake dvayajJAninaH santyekake yajJAninaH ye dvayajJAninaste niyamAva matyajJAninazca zrutAjJAninazca, ye vyajJAninaste niyamAt matyajJAnino zrutAjJAnino vibhaGgajJAnino'pi, zeSAH khalu jJAnino'pi ajJAnino'pi, trayo yAvadadhaH saptamyAm // etasyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH kiM manoyogino vacoyoginaH kAyayoginaH ? gautama ! trayo'pi, evaM yAvadadhaH saptamyAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH kiM sAkAropayuktA anAkAropayuktAH ? gautama ! sAkAropayuktA api, anAkAropayuktAapi evaM yAvadadhaH saptamyAm / etasyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikA avadhinA kiyata kSetraM jAnanti pazyanti ? gautama ! jaghanyena arddha caturthagavyUtAni utkarSeNa catvArigavyutAni / zarkarAprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH jaghanyena trINi gavyUtAni utkarSeNArddha caturthAni evamagivyUtaM parihIyate yAvadadhaH saptamyAM jaghanyenAcagavyUta matkarSeNa gavyUtam / etasyAM khalu bhadanta ! ratnapabhAyAM pRthivyAM nairayikANAM kati samudghAtA: prajJaptAH? gautama / catvAraHsamudghAtAH prajJaptAH tadyathA-vedanA samudghAtaH kaSAya samudghAto, mAraNAntika samudghAto, vaikriyasamudghAtaH evaM yAvadadhaH saptamyAm ||suu019|| jIvAbhigamasUtra Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.19 nArakANAmucchvAsAdinirUpaNam 255 TIkA--'imI se NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAm, 'neraiyANaM nairayikANAm 'kerisayA poggalA' kIdRzAH pudgalA 'ussAsattAe pariNamaMti' ucchvAsatayA-zvAsocchvAsarUpeNa pariNamanti-pariNAmaM prApnuvanti ? iti paznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he he gautama ! 'je poggalA aNiTThA jAva amaNAmA' ye pudgalA aniSTA yAvatAkAntA apriyA azubhA amanojJA amano'mAH, tatra na iSTAH na abhilaSitA ityaniSTAH tatrAniSTamapi kiJcit sarvasmai aniSTaM na bha ti rucivaicitrya dataH aba sUtrakAra nArakajIvoM ke ucchvAsa Adi kA kathana kahate haiM 'imIsa NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyANaM kerisayA poggalA' ityAdi sUtra 19 / TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'imIse NaM bhaMte !rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke neraiyANaM' nerayikoM ke 'kerisayA poggalA' kaise pudgala 'ussAsatayA pariNamaMti' ucchravAsa rUpa se zvAsocchvAsa rUpa se pariNata hote haiM ? arthAt kisa prakAra ke pudgala nAraka jIvoM ke zvAsocchvAsa rUpa se pariNamate haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! je poggalA aNiTTA jAva amaNAmA' he gautama ! jo pudgala aniSTa yAvat-akAnta apriya, azubha, ama. nojJa aura amano'ma, jinheM grahaNa karane kI mana se bhI icchA nahI hotI haiM-aise pudgala hI nAraka jIvoM ke zvAsocchvAsa rUpa se pariNamate have sUtrakAra nAraka jIvana ucchavAsa vigerenuM kathana kare che. 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyANaM kerisayA poggalA tyAle -gautabhasvAbhIme pramuzrIna se pUchayu 'imIse Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' lagavan mA 2tnamA pRthvInA 'raiyA o" naithikAna 'kerisayA poggalA' upa prA2na pazavo 'ussAsatayA pariNamaMti' 69vAsa paNathI eTale ke zvAsocchavAsa rUpe pariName che? arthAta kevA prakAranA pudgale nArakajInA zvAsocchavAsa paNAthI pariName che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautabhasvAbhAna cha hai 'goyamA ! je poggalA aNiTTA jAva amaNAmA' he gautama! je pudgale aniSTa yAvat akAMta, apriya, azubha, amane jJa ane amaneDama ke jene grahaNa karavAnI IcchA manamAM paNa hotI nathI. evA pagaleja nAraka jInA zvAsocchavAsa rUpe pariName che. je ISTa nahoya jIvAbhigamasUtra Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jIvAbhigamasUtre AkAntAH, tatrAkAntamapi kizcit kasmaicidrocate yathA zukarasya viSTA, tatrAhaapriyA azubhAH ata evAmanojJAH amano'mAH manasApi pAraM grahItumayogyAH, yadyapi samAnArthakAH prAya ete zabdA stathApi bahudezaja vineya bodhanAya pArthakyena haiN| jo iSTa nahI hote haiM ve pudgala aniSTa hai ve aniSTa bhI saba ko aniSTa hI ho so yaha bAta to banatI nahIM hai kyoMki rUci kI vici. tratA se aniSTa vastu bhI iSTa hotI huI dekhI jAtI hai-ata: ve pudgala aise nahI haiM isa bAta kI spaSTa karane ke liye 'akAnta' yaha pada diyA gayA hai ve pudala jo nAraka jIvoM ke zvAsocchvAsa rUpa se pariNamate haiM ve aise aniSTa nahIM hai ki kinhIM nAraka jIvoM ko iSTa abhilaSita bhI ho kyoMki ve sarvathA akAnta hote haiM isaliye ve aniSTa hI hote haiM / yadi phira bhI isa para yo kahA jAya ki jo koI padArtha akAnta bhI hotA hai vaha bhI kinhIM 2, jIvoM ko rUcatA huA dekhane meM AtA hai jaise zUkara ko akAnta viSTA rUcatI hai so aisI kalpanA koI yahAM karaleM isa bAta ko spaSTa karane ke liye 'apriya yaha pada diyA hai isa prakAra ke ye azubha yAvat amanoma padagala nAraka jIvoM ke zvAsocchvAsa rUpa se pariNamate hai / yadyapi ye saba zabda samAna artha vAle haiM-taba bhI inakA jo yahAM svataMtra rUpa se prayoga karane meM AyA hai usakA kAraNa bhinna 2, dezoM ke vineyajanoM ko smjhaatevA pudgale aniSTa kahevAya che. ane te aniSTa paNa badhAneja aniSTa hoya tema banatuM nathI kemake rUcinI vicitratAthI aniSTa vastu paNa keTalAkane iSTa hoya tema dekhavAmAM Ave che. jethI te pudgala evA detA nathI e vAta 2508 421 // bhATa 'akAnta' mA pahanA prayoga 42vAmAM Ave che. te pusa ke je nAraka jInA zvAsocchavAsa paNAthI pariName che. te evA aniSTa hotA nathI ke kaI kaI nAraka jane ISTa abhilaSita paNa hoya, kemake te sarvathA akAMta hoya che. tethI te pugalo aniSTa ja hoya che. te paNa je AnA para ema kahevAmAM Ave ke je koI padArtha akAnta paNa hoya che, te paNa kaI kaI jIvone rUcA hoya tema jovAmAM Ave che jemake zUkarane akAnta evI viSTA rUcikara hoya che. te keI ahiyAM evI kalpanA na karIle eTalA bhATa 'apriya' se phne| prayAsa 42vAmAM Ave che. yA prAranA mA azubha, thAvat amaneDama evA pudgale nArakonA zvAsocchavAsa paNAthI pariName che. jo ke A badhA zabda samAna artha vALA che, te paNa tene svataMtra paNAthI ahiMyAM je prayoga karavAmAM AvyA che, tenuM kAraNa judA judA dezonA jIvAbhigamasUtra Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.19 nArakANAmucchavAsAdinirUpaNam ____257 upAttAH athavA nArakai rucchvAsatayA parigRhIta pudgalAnAmatyantaduSTatva jJApanAyeti / 'te tesiM usAsattAe pariNamaMti' te upari darzitA aniSTatvAdi vizeSaNayuktAH pudgalA steSAM nArakANAm ucchvAsatayA ucchvAsaniHzvAsarUpeNa pariNamanti-pariNAma prApnuvantIti / evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm ratnaprabhAnArakavadeva zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaH mabhAnArakANAmapi zvAsocchvAsatayA parigRhyamANAH pudgalA aniSTA apriyA azubhA amanojJA amano'mA eveti jJAtavyAH / 'evaM AhArassa vi sattasu vi' evameva zvAsatayA pariNata pudgalavadeva AhAratayA pariNatAH pudgalA api aniSTanA hai athavA-nArakajIvoM dvArA zvAsocchvAsa rUpa se gRhItahue pudgala atyanta duSTa-bure hI hote haiM-kisI bhI prakAra se inameM aduSTatA nahIM hai isa bAta ko samajhAne ke liye ina samAnArthaka zabdoM ko kahA gayA hai 'te tesiM usAsatta e pariNamaMti' aise ye pUrvokta bizeSaNoM vAle pudgala nAraka jIvoM ke ucchvAsa niHzvAsa rUpa se pariNata hote haiM / 'evaM jAva ahe sattamAe' ratnaprabhA pRthivI ke nArakoM ke jaise zarkarAprabhA bAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA tamaHprabhA aura tamastamaHprabhA pRthivI ke nArako ke bhI zvAsocchvAsa rUpa se gRhIta hue pudgala pUrvokta vizeSaNoM vAle hI hote haiM aisA jAnanA cAhiye 'evaM AhArassa vi sattasu vi' jisa prakAra se zvAso. cchvAsa rUpa se pariNata hue pudgalapUrvokta aniSTAdi vizeSaNoM vAle hote haiM usI prakAra se prathama ratnaprabhA pRthivI se lekara sAtavIM tama. ziSya janane samajAvavA mATe kahelA che. athavA nAraka che dvArA zvAso chavAsa rUpe grahaNa karAyelA pudgale atyaMta duSTa-kharAba ja hoya che. koI paNa prakArathI temAM AduSTa paNuM AvatuM nathI e vAta samajAvavA mATe A samAna athavA ! 4aa cha. 'te tesiM usAsattAe pariNamaMti' vA // pUrvokta vizeSaNovALA pudgale nAraka nA ucchazvAsa ane ni:zvAsa rUpathI pariNata thAya che. 'eva jAva ahe sattamAe' 2tnaprabhA pRthvInA nAnA 4thana prabhArI zarAmA, pAlA , paMpramA, dhUmaprasA, tama:, mana tamatamaH prabhA pRthvInA nArakonA zvAsocchavAsathI grahaNa karAyelA pudgale paNa pUkti vizeSa sahAya che. tebha samA. 'evaM AhArassa vi sattasu vi' je pramANe zvAsocchavAsa paNAthI pariNamelA pudgale kahelA kahelA aniSTa vigere vizeSaNa vALA hoya che, e ja pramANe pahelI ratnaprabhA pRthvIthI laI jI0 33 jIvAbhigamasUtra Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jIvAbhigamasUtre tvAdiyutA eva ratnaprabhAta Arabhya tamastamA pRthivI paryantamiti / AlApaprakArazvettham-he bhadanta / ratnaprabhA nairayikANAM kIdRzAH pudgalA AhAratayA pariNatA bhavanti ? he gautama ! ye pudgalA aniSTA akAntA apriyA azubhA amanojJA amano'. mAste teSAmAhAratayA pariNatA bhavanti, evameva zarkarAprabhAta Arabhya yAvat saptama pRthivI nArakANAmapi AhAraya''hRtAH pudgalA akAntA apriyA azubhA amanojJA amano'mA jJAtavyA iti sarvatrAlApaprakAraH svymevohniiyH| sampati lezyA pratipAdanArthamAha- 'imIse NaM' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte !" etamyAM khalu bhadanta } 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'neraiyANaM stamaHprabhA pRthivI taka ke jIvoM ke AhAra rUpa se jo pudgala pariNata hote haiM ve bhI aniSTa Adi pUrvokta vizeSaNoM vAle hI hote haiN| yahAM AlApa prakAra aisA hai-he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI ke nairayikoM ke kaise pudgala AhAra rUpa se pariNamita hote haiM ? uttara meM prabhu ne aisA hI kahA hai ki he gautama ! jo pudgala aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa aura amano'ma hote haiM ve hI pudgala unake AhAra rUpa se pariNata hote haiN| isI taraha se AhArUpa se pariNata hue pudgala dvitIya pRthivI se lekara sAtavIM pRthivI taka ke nArakoM ke hote haiM aisA jAnanA cAhiye rasa sambandha meM AlApa prakAra sarvatra svayaM hI udbhA. vita kara lenA caahiye| aba lezyA kA pratipAdana kiyA jAtA hai--'imIse NaM bhNte| rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM kailessAo pannattAo' he bhadanta ! ne sAtamI tamastamaprabhA pRthvInA kathana sudhInA nAraka jIne AhArapaNAthI je pudgale pariNata thAya che, te badhA paNa aniSTa vigere pUrvokta vizeSaNo vALA ja hoya che. tenA AlApakone prakAra A pramANe che. he bhadanta! ratna prabhA pUthvInA nairayikane kevA pudgale AhAra paNAthI pariNata thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! je pudgale aniSTa, akAnta apriya, azubha, amaneza, ane amaneDama hoya che. teja pudgale temanA AhAra paNAthI pariName che. eja pramANe AhAra rUpe pariNamelA pudgale bIjI pRthvIthI laIne sAtamI pRthvI sudhInA nArakone hoya che. tema samajavuM. A saMbaMdhamAM A lApakano prakAra badheja svayaM banAvIne samajI levuM. have vezyAnA saMbaMdhamAM pratipAdana karavAmAM Ave che. A saMbaMdhamAM gItamasvAmI prabhune pUche che , 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe 'neraiyA jIvAbhigamasUtra Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2sU. 19 nArakANAmucchvAsAdinirUpaNam 259 kailessAo pannattAo' nairayikANAM kati-kiyatsaMkhyakAH lezyAH prajJaptAHkathitAH ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ekkA kAulessa pannattA' ekA ekaiva kApotalezyA prajJaptA ratnaprabhA nAraka jIvAnAmekA kApota lezyA bhavatIti / ' evaM sakarappabhAe vi' evaM zarkarA prabhAyA mapi yathA ratnaprabhA nArakAH kApotalezyAvantastathaiva zarkarAprabhA nArakA api kApotale zyAvanto bhavantIti / 'bAluyappabhAe pucchA' bAlukAprabhAyAM pRcchAhe bhadanta ! bAlukAprabhAyAM tRtIyanaraka pRthivyAM nArakANAM katilezyA bhavatIti pRcchayA saMgRhyate praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! do lessAo pannatAo' bAlukAprabhA nArakANAM dve leiye bhavataH 'taM jahA ' tadyathA'nIlalessA kAulessAya' nIlalezyA kApotalezyA ca 'tastha je kAulessA te bahutaragA' tatra - tayordvayormadhye ye kApotalezyAste bahutarA adhikA uparitana isa ratnaprabhA pRthivI ke nerayikoM ko kitanI lezyAeM kahI gaI hai ! uttara maiM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! ekkA kAulessA pannattA' he gautama! ratnaprabhA pRthivI ke nerayikoM ke kevala eka hI kApota lezyA kahI gaI hai - ' evaM sakkarappabhAe vi' IsI prakAra se zarkarAprabhA ke nArakajIvoM ke bhI kevala eka kApota lezyA hI hotI haiM 'bAluyapabhAe pucchA' he bhadanta ! bAlukAprabhA ke nerayikoM ke kitanI lezyAeM hotI haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! do lessAo pannattAo' ' he gautama ! bAlukAprabhA ke nerayikoM ke do lezyAeM hotI haiM - ' taM jahA' jaise- 'nIla lessA kAulessA ya' 'nIlalessA aura kApota lezyA' 'tattha je kAulessA te bahutarA' inameM jo kApota lezyA vAle haiM ve adhika haiM-kyoMki uparitana prastaTavartI nArakoM ko Na' kai lessAo pannattAo' he bhagavan mA ratnapralA pRthvInA nairayiAne keTalI lezyAe kahI che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke 'goyamA ! ekkA kADallessA paNNattA' he gautama ! ratnaprabhA pRthvInA nairathine jevaNa goDa ayota bezyA hI che 'eva' sakkara pabhAe vi' yo 4 pramANe zarkarAprabhA pRthvInA nAraka jIveAne paNa kevaLa eka kApeAta lezyAja hoya che. 'bAluyappabhAe pucchA' he lahanta / vAsupralA pRthvInA nairathine DeMTalI seshyaaye| hoya che ? yA praznanA uttarabhAM alu che 'goyamA ! do lessA o pannattAo' he gautama ! vAlukAprabhA pRthvInA naiyikAne e lezyAe hoya che. 'taM jahA ' te yA pramANe che. 'nIlalessA kA ullessA ya' nIsasezyA mane ayotasezyA, ' tattha je kAullessA te bahutarA' mAbhAM bheo yata jIvAbhigamasUtra Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jIvAbhigamasUtre prastaTavartinAM nArakANAM kApotalezyAkatvAt teSAM cAtibhUyaskatvAditi / 'je nIlalessA to pannattA te thovA' ye nIlalessAvantaH prajJaptAste stokAH kApotale. zyApekSayA nyUnA iti / 'paMkappabhAe pucchA' paGkaprabhAyAM pRcchA he bhadanta ! paGkaprabhA pRthivI nArakANAM katilezyA bhavantIti pRcchayA saMgRhyate iti praznA, bhagavAnAha'goyamA' he gautama ! 'ekkA nIlalessA pannattA' ekA nIlalezyA paGkaprabhA nArakANAM bhavati, sA ca tRtIya pRthivIgata nIlalezyApekSayA avizuddhatarA bhavatIti / 'dhUmappabhAe pucchA' dhUmaprabhAyAM pRcchA he bhadanta ! dhUmaprabhA nArakANAM katilezyA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'do lessAo panattAo' dve lezye prajJapte 'taM jahA' tadyathA-'kiNhalessAya nIla. lessAya' kRSNalezyA ca nIlalezyA ca 'te bahutaragA je nIlalessA' te bahutarA kApota lezyA hotI haiM aura ye uparitana prastaTavartI nAraka adhika haiN| tathA 'ye nIlalezyAvantaH' jo nAraka yahAM nIlalezyA vAle haiM ve kApota lezyAvAloM kI apekSA nyUna-kama haiM- paMkappabhAe pucchA' he bhadanta ! paGkaprabhA pRthivI ke nArakoM ke kitanIlezyAeM hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ekkA nIlalezyApannattA 'he gautama paGkaprabhA ke nArakoM ke kevala eka nIla lezyA hI hotI haiM / vaha tIsarI pRthivI kI nIlalezyA kI apekSA avizuddha hotI hai ! 'dhUmappabhAe pucchA' he bhadanta ! dhUmaprabhA ke nairayikoM ke kitanI lezyAeM hotI haiM ? 'goyamA' he gautm| dhUmaprabhA ke nairayikoM ke 'do lessAo pannAttAoM' 'do lezyAeM hotI haiN| 'taM jahA' jaise 'kiNhalessAya nIlalezyA ya' kRSNa lezyAvALA hoya che, teo vadhAre che, kemake uparanA prastaTamAM rahevAvALA nArakene kApAta lezyAja hoya che. ane tevA A uparanA prastaTamAM rahevAvALA naa| madhiH cha. tathA 'ye nIlalezyAvantaH' re naa2| nara sezyAvA hoya che, teo kAtilezyAvALA nArakanI apekSAe nyUna-DA che. 'paMkappabhAe pucchA' he sagavan 545mA pRthvInA nA hone kI sshyaame| hAya che ? ma prazna uttaramA prabhu 4 cha 'goyamA! ekkA nIla lessA pannattA' hai gautama ! 54mA pRthvInA nArIne vaNa se nIsa vezyA hoya che. ane te trIjI pRthvInI nIla glezyAnI apekSAe avizuddha hoya che. 'dhUmappabhAe pucchA' hai bhagavan mapramA pRthvInA nairathine DeTahI sezyAma hoya che ? uttaramA prabhu 4 cha , 'goyamA hai gautama! dhUmapramA pRthvInA naiyiAne 'do lessAo paNNattAo' me shyaame| hI che. 'tajahA' ta me sezyAma mA prabhArI che. 'kiNhalessA ya nIlalessA ya' se lezyA bhane jIvAbhigamasUtra Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _____261 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.19 nArakANAmucchavAsAdinirUpaNam ye nIlalezyAH dhUmaprabhAyaM nIlalezyA nArakA adhikAH santi 'te thovataragA je kaNhalessA' te stokatarAH santi ye kRSNa lezyAH bhAvanA prAgvadeva, 'tamAe pRcchA' tamAyAM pRcchA he bhadanta ! tamaHprabhA nArakANAM katilezyA bhavantIti pRcchayA saMgRhyate praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ekkA kiNhalessA' ekA kRSNalezyA bhavati tamaHprabhA nArakANAm, sAca dhUmaprabhA pRthivIgata kRSNalezyApekSayA avizuddhatarA bhavati 'ahe sattamAe ekA paramakiNhalezyA' he bhadanta adhaHsaptamI nArakANAM katilezyA bhavanti he gautama ! adhaHsaptamI nArakANAMmekA parama kRSNalezyA bhavati taduktam 'kAU dosu taiyAe mIsiyA nIliyA cautthIe / paMcamiyAe mIsA kaNhA tatto parama kaNhA' // 1 // kApotI dvayo stRtIyasyAM mizrA nIlA ca caturthyAm / paJcamyA mizrA kRSNA tataH parama kRSNA // 1 // iticchAyA / lezyA aura nIlalezyA 'te bahutarakA je nIlalezyA' inameM se dhUmaprabhA pRthivI meM nIlalezyA vAle nAraka adhika haiM aura 'te thovatarakA je kaNhalessA 'kRSNa lezyA vAle jIva kama hai| bhAvanA pUrvavat samajha lenA caahiye| 'tamAe pucchA' 'he bhadanta ! tamaHprabhA pRthivI ke nairayikoM ke kitanI lezyAeM hotI haiM ? 'goyamA : ekkA kiNha lessA' eka kRSNa lezyAhI hotI hai aura yaha kRSNalezyA dhUmaprabhA gata kRSNalezyA kI apekSA avizuddhatara hotI hai| 'ahe sattamAe ekkA parama kiNhalessA' he bhadanta ! adhaHsaptamI pRthivI ke nArakoM ke kitanI lezyAeM hotI hai ? he gautama ! adhaHsaptamI pRthivI ke nArakoM ke kevala eka parama kRSNa lezyA hI hotI hai| taduktam-'kaUdosu0' ityAdi arthAt ratnaprabhA aura zarkarAprabhA, ina donoM pRthiviyoM meM kApota lezyA hotI hai, pIla nAsozyA 'te bahatarakA je nIlalessA' tamAthI ghUmamA pRthvImA nAma sezyAvA nA dhAre hAya che. ane 'te thovatarakA je kaNhalessA' go azyA vALA nAraka che ochA hoya che. AnI bhAvanA pahelA kahyA pramANe samajavI. 'tamAe pucchA' he bhagavan tama:prabhA pRthvInA nai2thi| usI sazyAvANA hAya cha 1 'goyamA ekkA kiNhalessA' he gautama ! 24 40 sezyA / temane hoya che. ane A kRSNa lethA dhUmaprabhA pRthvImAM kahelI kRSNalezyAnI apekSA avizuddhatara hAya che. 'ahe sattamAe ekkA paramakiNhalessA' he bhagavad adhaHsaptamI pRthvInA nArakane kevaLa eka parama kRSNa lezyAja hoya jIvAbhigamasUtra Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jIvAbhigamasUtre samprati-nArakANAM samyagdRSTivAdi vizeSapratipAdanArthamAha-'imIse Na' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm neraiyA' nairayikAH 'kiM sammAdiTThI micchAdiTThI sammAmicchAdiTThI' kiM samyagdRSTayo mithyAdRSTayo vA samyamithyA (mizra) dRSTayo vA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sammadiTThI vi micchAdiTThI vi sammAmicchAdiTThIvi' ratnaprabhAnArakAH samyagdRSTa yo'pi bhavanti mithyAdRSTa yo'pi bhavanti, samyamithyAdRSTayo'pi bhvntiiti| 'evaM jAva ahe sattamAe' evaM tIsarI bAlukAprabhA meM mizra nIla aura kApota ye do lezyAeM hote haiN| cauthe paMkaprabhA pRthivI meM nIla hotI hai| pAMcavI dhUmaprabhA pRthivI meM mizra-kRSNa lezyA aura nIlezyA ye do lezyAeM hotI haiM / chaThI tamaH prabhA pRthivI meM kRSNa lezyA aura sAtavIM meM paramakRSNa lezyA hotI haiN|1| aba nArakoM kI dRSTi viSaya ke meM kahate haiM-'imIse NaM bhaMte !' he bhadanta! isa 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthivI meM rahane vAle 'neraiyA' nairayika kiM sammAdiTTI, micchAdiTThI sammAmicchAdiTThI' kyA samyagdRSTi hote haiM ! yA mithyAdRSTi hote haiM ? yA mizradRSTi hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! sammadiTThI vi micchAdiTThI vi' he gautama ! prathama pRthivI gata nairayika samyagdRSTi hote haiM mithyA dRSTi bhI hote haiM aura mizradRSTi bhI hote haiM 'evaM jAva ahe sattamAe' isI taraha cha taduktam 'kAudosu0' tyA maryAta 2tnapramA, mane zarAmA sAme pRthvImAM kApata lezyA hoya che. ane trIjI vAlukAprabhA pRthvImAM mizra rIte nIla ane kApata e be vezyAo hoya che. cothI paMkaprabhA pRthvImAM nIla glezyA hoya che. pAMcamI dhUmaprabhA pRthvImAM mizra eTale ke kRSNa lezyA ane nIla glezyAo be lezyAo hoya che. chaThI ta:prabhA pRthvImAM kRSNa lezyA ane sAtamI tamatamA nAmanI pRthvImAM parama kRSNa lezyA hoya che. 1 / nAnI haTinA sabhA 4thana 42vAmAM mA che. 'imIse Na bhaMte ! he bhagavan / 'rayaNappabhAe puDhavIe' 2tnaprabhA pRthvImA 29vAvANA neNDayA' nairpi| 'ki sammAdiTrI, micchAdiTThI sammAmicchAdidI' zu. sabhya daSTi vALA hoya che ? ke mithyA daSTi vALA hoya che? athavA samyaga mithyA dRSTivALA eTale ke mizra daSTivALA hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu 41 cha 'goyamA De sammaddiTThI, vi micchAdiTThI vi, sammAmicchAdidI vi' he gautama! pahelI pRthvImAM rahelA narayike samyagra daSTivALA paNa hoya che, mithyA TivANA 56 hAya cha, mana mizraSTA 54 hAya che. 'evaM jIvAbhigamasUtra Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___263 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.19 nArakANAmucchavAsAdinirUpaNam yAvadadhaH saptamyam ratnaprabhAnArakavadeva zarkarAprabhA bAlukA prabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaHprabhA nArakAH samyagdRSTayo'pi bhavanti mithyAdRSTayo'pi bhavanti / samyagamithyA (mizra) dRSTayo'pi bhavantIti bhAvaH / / samprati-jJAnitvAjJAnitvaM darzayati-'imIse the' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte !' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'neraiyA kiM nANI annANI' nairayikAH kiM jJAnino bhavanti ajJAnino vA bhavantiti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NANI vi annANI vi' jJAnino'pi bhavanti ajJAnino'pi bhavanti ratnaprabhA nArakA iti / 'je nANI te niyamA tinnANI' tatra ye jJAninaste niyamatastrijJAninaH, 'taM jahA' tadyathA'AbhiNibohiyanANI' Abhinibodhika jJAninaH 'suyanANI' zrutajJAninaH 'ohinAkA kathana dvitIya pRthivI se lekara adhaH saptamI pRthivI taka ke nArakoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye arthAt dvitIya pRthivI ke nairayikoM se lekara sAtavIM pRthivI taka ke nairayika samyagdRSTi bhI hote haiM mithyA dRSTi bhI hote haiM aura mizradRSTi bhI hote haiM / __ aba naiyiko kA jJAna ajJAna dvAra kahate haiM-'imIse NaM bhaMte rayaNa. ppabhAe puDhavIe neraiyA ki nANI annANI' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke nairayika kyA jJAnI hote haiM ? yA ajJAnI hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! NANI vi annANI vi' he gautama ! isa ratnaprabhA pRthivI ke nairayika jJAnI bhI hote hai aura ajJAnI bhI hote haiN| 'je nANI te niyamA tinnANI' jo jJAnI hote haiM ve niyama se tIna jJAna jAba ahe sattamAha' mA pramANenu 4thana mI vIthI saIne sayAsatamA pRthvI sudhInA nArakanA saMbaMdhamAM paNa samajavuM athAt bIjI pRthvInA narayikothI laIne sAtamI pRthvI sudhInA nairayike samyaga daSTi vALA paNa hoya che. mithyAdaSTi vALA paNa hoya che ane mizra daSTi vALA paNa hoya che. have nairayikonA jJAna ane ajJAna dvAranA saMbaMdhamAM kathana karavA mAM Ave che. yA saMmaMdhamA gautamasvAmI prasuna pUche haiM 'iMmIse NaM bhate ! rayaNappabhAe puDhavIe meraiyA ki nANI annANI' 3 sAvana mA 2tnamA pRthvInA naiyi| jJAnI hoya che? ke ajJAnI hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne 49 cha, 'goyamA ! NANI vi aNNANI vi' he gautama ! aAnalA pRthvInA nai2thi| jJAnI pA hAya cha, bhane ajJAnI 59 hAya che. 'je nANI te niyamA tinnANI' he gautama ! 2 jJAnI hAya cha, tasA niyamathI. 3 zAna hoya che. 'ta jahA' te tra jJAna mA prabhArI cha. remo 'Abhi jIvAbhigamasUtra Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jIvAbhigamasUtre NIya' avadhijJAninazca 'je annANI' yetvajJAninaH, 'atthe gaiyA duannANI ' santyehi dvayajJAninaH 'atthe gaiyA ti annANI' santyeka ke vyajJAninaH 'je duannANI niyamA mai annANI ya suya annANIya' tatra ye dvayajJAninaste niyamato matya jJAninaH zrutAjJAninazca ye asaMjJipaJcendriyebhya utpadyante te aparyAptAvasthAyAM dvaya jJAninaH zeSa kAle tu teSAmapi vyajJAnitA 'je ti annANI vibhaMganANI vi' ye tu vyajJAninaH te niyamA mai annANI suya annANI te niyamato matyajJAnonaH zrutAjJAnino vibhaGga jJAnino'pi bhavantiti / sesA NaM vAle hote haiM - 'taM jahA' jaise- 'AbhiNiyo hiyanANI, suyanANI, ohinANI' matijJAna vAle hote haiM zrutajJAna vAle hote haiM aura avadhi jJAna vAle hote hai / je annANI' aura jo ajJAnI hote haiM ve 'atthegaiyA duannANI ' kitaneka to do ajJAna vAle hote hai ' atthegaiyA ti annANI' aura kitaneka tIna ajJAna vAle hote haiM / 'je duannANI' jo nAraka do ajJAna vAle hote haiM - ve 'niyamA mai annANI ya suya anANI ya' niyama se eka matiajJAnavAle aura dusare zruta ajJAnavAle hote haiM tathA - 'je ti annANI te niyamA-mai annANI, suya annANI vibhaMgAnANI vi'jo nArako tIna ajJAna vAle hote haiM ve niyama se mati ajJAna vAle hote haiM, zruta ajJAna vAle hote haiM, aura vibhaMgajJAna vAle hote haiM / jo jIva asaMjJI paJcendriyoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ve aparyAptAvasthA meM hI do ajJAna vAle hote hai aura pIche ke samaya meM to ve bhI tIna ajJAna vAle ho jAte haiM / isIliye kitaneka nArakI do ajJAna vAle hote haiM aisA kahA gayA hai / 'sesANa biyi nANI, suyanANI, ohinANI' bhatijJAna vAjA hoya che. zrutajJAna bAjA hoya che, bhane avadhijJAnI vAjA hoya che, 'je annANI' bhane / ajJAnI hoya che, tethe niyamathI 'atthe gaiyA ti annANI' bhane DeMTalA tra jJAnavANa hoya che, 'je du aNNANI' ne nAro me ajJAna vAjA hoya che, tethe| 'niyamA mai annANI ya suya annANIya' niyamathI nabhati ajJa navAjA bhane zruta ajJAna bAjA che. 'je ti annANI te niyamA mai annANI suya aNNANI vibhaMga nANI' ne nAraDIyo trAzu ajJAna vAjA hoya che. tethyo niyamathI bhati ajJAna vALA hAya che, zveta ajJAna vALA hoya che ane vibhagajJAna vALA hAya che. je jIvA asa'nI paMcendriyAmAMthI AvIne utpanna thAya che, te aparyApta avasthAmAM ja e ajJAna vALA hoya che, ane pachInA samayamAM te te paNa traNa ajJAnavALA thaI jAya che. tethI ja keTalAka nArakIceA e ajJAnavALA hAya che, tema kahevAmAM AvyuM che. jIvAbhigamasUtra Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.19 nArakANAmucchvAsAdinirUpaNam _____265 NANI vi annANI vi tini jAva ahe sattamAe' zeSaH khalu jJAnino'pi ajJA. nino'pi trINi yAvadadhaH saptamyAm iti, zeSAH zarkarAprabhAta Arabhya adhaHsaptamI paryanta SaT pRthivIsthitanArakA jJAnino'pi santi ajJAnino'pi santi, tatra 'tinni' iti teSAM jJAnAni niyamAta trINi bhavanti tathaiva ajJAnAnyapi ca teSAM niyamAt trINyeva 'atthegaiyA duannANI' iti praktavyam iti vizeSaH / tathAhizarkarApRthivI bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaHprabhA nArakAH niyamAt trijJAnino'pi vyajJAnino'pi bhavanti AlApaprakArazcettham / tathAhizarkarAprabhA pRthivI nArakA khalu bhadanta ! kiM jJAnino'jJAninaH, bhagavAnAha gautama ! jJAnino'pi ajJAnino'pi zarkarAprabhAyAmapi samyagdRzAM mithyAzAM ca bhAvAt tatra ye jJAninaste niyamAt trijJAninaH tadyathA-AbhinibodhikajJAnina : zrutajJAnino'vadhijJAninazca, ye ajJAninaste niyamAt vyajJAnino matyajJAninaH zrutAjJAnino NANI vi, annANI vitini jAva ahe sattamAe' isI prakAra se zarkarA prabhA ke, bAlukAprabhA ke paMkaprabhA ke, dhUmaprabhA ke tamaHprabhA ke aura tamastamaHprabhA pRthivI ke nAraka jIva bhI jJAnI aura ajJAnI donoM hote haiM yadi ve jJAnI hote haiM to niyama se tIna jJAna vAle hote haiM aura yadi ajJAnI hote haiM to tIna ajJAna vAle hote| isa sambandha meM AlApa prakAra prathama pRthivI meM jaisA AlApa prakAra kahA gayA hai vaisA dvitIya pRthivI Adi zabda lagAkara svayaM udbhAvita kara lenA cAhiye parantu dvitIya zarkarAprabhA pRthivI se lagAkara saptamI pRthivI taka ke nArakoM meM 'inameM kitaneka do ajJAna vAle hote haiM 'aisA kathana nahIM karanA cAhiye kyoMki yaha kathana asaMjJI jIvoM se Akara jo jIva nAraka paryAya se utpanna hotA hai usakI apekSA se kiyA gayA 'sesANaM nANI vi aNNANi vi tinni jAva ahe sattamAe' mA pramANe zarkarAmabhAnA, vAlukAprabhAnA, paMkaprabhAnA, dhUmaprabhAnA, tama:prabhAnA ane tama tamaprabhA pRthvInA nAraka che paNa jJAnI ane ajJAnI hoya che. je teo jJAnI hoya che, te teo niyamathI traNa jJAnavALA hoya che. ane je ajJAnI hoya che, te traNa ajJAnavALA hoya che. A saMbaMdhamAM AlApakane prakAra pahelI pRthvImAM je pramANe kahevAmAM Avela che, te ja pramANe bIjI pRthvI, ane trIjI pRthvI vigere zabda lagAvIne svayaM samajI levA joIe paraMtu bIjI zarkarA prabhA pRthvIthI laIne sAtamI pRthvI sudhInA nArakamAM "teeAmAM keTalAka be ajJAna vALA hoya che. A pramANenuM kathana karavuM na joIe. kemake A kathana asaMjJI jamAMthI AvIne je cha nArakaparyAyathI utpanna thAya che, tenI apekSAthI jI0 34 jIvAbhigamasUtra Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jIvAbhigamasUtre vibhaGgajJAninazca saMjJipaJcendriyebhya evAgatya zarkarAprabhAyAmutpAdAt ? evaM bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaH prabhA pRthivISvapi nArakANAM niyamAttrijJAnitvaM niyamAt tryajJAnitvaM ca jJAtavyam, sarvatra saMjJipaJcendriyebhya evAgatyotpAdabhAvAt / tamastamaH prabhA pRthivI nArakAH khalu bhadanta ! kiM jJAnino'jJAnino vA gautama ! jJAnino'pi ajJAnino'pi saptamyAmapi saMjJipaJcendriyebhya evAgatya utpAdAt tatra ye jJAninaste niyamAt trijJAninaH AbhinibodhikajJAninaH zrutajJAnino'vadhijJAninazceti ye tvajJAninaste niyamAt tryajJAninoH tadyathA - matyajJAninaH zrutAjJAninaH vibhaGgajJAninazveti / samprati-- yogapratipAdanArthamAha - 'imI se NaM' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte!' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'kiM maNahai parantu dvitIyAdika pRthivI se lekara sAtavIM pRthivI taka ke nAraka saMjJI paJcendriyoM meM se hI Akara ke utpanna hote haiM, ataH ina samasta pRthiviyoM ke nAraka jJAnI aura ajJAnI bhI hote haiM 'aisA jaba kahA jAtA hai to isa avasthA meM ye niyama se tIna mati zruta avadhijJAna vAle hote haiM jo jJAnI hote haiM ve niyama se matiajJAnI ajJAnI aura vibhaMgajJAnI hote haiM aisA hI kahanA cAhiye kintu 'atthe gaiyA duannANI' kitaneka do ajJAna vAle hote hai 'aisA nahIM kahanA cAhiye kyoMki ratnaprabhA ke sivAya kI saba pRthiviyoM meM nAraka tIna ajJAna vAle hote haiM / aba yoga kA pratipAdana karate hai - 'imI se NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke 'neraiyA' nairayika 'kiM karavAmAM Avela che. paraMtu bIjI pRthvIthI laine sAtamI pRthvI sudhInA nArakajIvA sa'nI pacendriyAmAMthI ja AvIne utpanna thAya che. tethI A saghaLI pRthvIcenA nAraka! jJAnI ane AjJAnI hAya che, 'ema jyAre kahevAmAM Ave che, te A avasthAmAM A niyamathI matijJAna zrutajJAna ane avadhijJAna e traNa jJAnavALA hAya che. ane jee ajJAnI hAya che tee niyamathI mati ajJAnavALA, zruta ajJAna vALA, ane vibha'gajJAnavALA hAya che. zobha 4 uhevu leIye. paraMtu 'atthe gaiyA duannANI' DeTalA ye ajJAna vALA hoya che. tema kahevuM na joIe kemake ratnaprabhA pRthvI sivAyanI badhIja pRthvIyeAmAM nAraka traNa ajJAnavALA hoya che have yojanA saMdhamAM pratipAdana zvAmAM Ave che 'imIse NaM bhaMte ! raNamA puDhavIe' he bhagavan A ratnaprabhA pRthvInA 'neraiyA' nairayi / jIvAbhigamasUtra Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.19 nArakANAmucchvAsAdinirUpaNam 267 jogI vaijogI kAyajogI' kiM manoyogino vacoyoginaH kAyayogino veti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'tiSNi vi' trayo'pi he gautama! ratnaprabhAnArakA manoyogino bhavanti vacoyogino'pi bhavanti kAyayogino'pi bhavantIti / 'evaM jAva ahesattamAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm ratnaprabhA nArakavadeva zarkarApabhAta Arabhya tamastamAparyanta nArakA manoyogino'pi bhavanti ca yogino'pi bhavanti kAyayogino'pi bhavantIti jJAtavyamiti / samprati-- sAkArAnAkAropayogaM darzayitumAha - 'imIse NaM bhaMte!' etasyAM khalu bhadanta ! ' rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA' ratnapramAyAM pRthivyAM nairayikAH 'kiM sAgArovauttA aNAgArovauttA' kiM sAkAropayogayuktA bhavanti anAkAropayogayuktA vA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'sAgArovauttAvi anAgArovauttAvi' sAkAropayogayuktA api bhavanti ratnaprabhAnArakA stathA anAkAropayuktAapi bhavantIti / evaM jAva ahesattamAeM' evaM yAva maNajogI, vaijogI kAyajogI' kyA manoyogI hote hai ? yA vacanayogI hote haiM yA kAyayogI hote hai ? uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA ! tiNi vi' he gautama! prathama pRthivI ke nairayika tInoM yoga vAle hote haiM / 'evaM jAva ahe samattamAe' isI taraha se dvitIya pRthivI ke nairayikoM se lekara sAtavIM pRthivI taka ke nairayika bhI tInoM yoga vAle hote hai / aba sUtrakAra upayoga dvAra kA kathana karate haiM / ratnaprabhA pRthivI ke nairaki 'kiM sAgArovauttA aNAgarovauttA' kyA sAkAropayoga vAle hote haiM ? yA anAkAropayoga vAle hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! sAgarottA va anAgArova uttA vi' he gautama! ratnaprabhA pRthivI ke jIva sAgAropayoga vAle bhI hote haiM aura anAkAropayoga vAle bhI hote haiM / 'evaM jAva ahe sattamAe' isI taraha se yAvat adhaHsaptamI 'kiM maNajogI, vaijogI, kAyajogI' zuM manayogavANA hoya che 1 athavA vacana caiAgavALI hoya che ? ke kAya ceAgavALA hAya che? A praznanA uttaramAM prabhu !he che } 'goyamA ! tiSNi vi' he gautama! pahelI pRthvInA nairayi / trAze yogavAjA hoya che. 'evaM jAba ahe sattamAe' yA prabhArI bIjI pRthvInA naiyikAthI laine sAtamI pRthvI sudhInA naiyikA paNa traNe prakAranAM ceAgavALA hAya che. ratnaprabhA pRthvInA nairathi / 'kiM sAgarAvauttA aNAgArovauttA' sAra upayAgavALA hoya che ? ke anAkAra upayoga vALA hoya che. A praznanA uttaramAM aluzrI uhe che ! - 'goyamA ! sAgarovauttA vi anAgArovauttA vi' he gautama! ratnaprabhA pRthvInA nAraka jIvA sAkAra upayogavALA paNa hoya che, ane anAkAra upayAgavALA hoya che. 'eva' jAva ahe sattamAe yA pramANe yAvat jIvAbhigamasUtra Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 jIvAbhigamasUtre dadhaH saptamyAm ratnamabhAnArakavadeva zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tama: prabhA tamastamaHprabhA nArakA api sAkAropayogayuktA bhavanti anAkAropayogayuktA api jJAnApekSayA sAkAropayuktA darzanApekSayA anAkAropayuktA bhavantIti bhaavH| nairayikAH kiyatparimitaM kSetra jAnanti pazyantItyAha-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA' etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH 'ohiNA kevaiyaM khettaM jANaMti pAsaMti' avadhijJAnena kiyat kSetraM jAnantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanne NaM addhaTThagAuyAI' arddha caturthAni sArdAni trINi gavyUtAni 'ukoseNaM cattAri gAuyAI' utkarSeNa catvAri gavyUtAni jAnanti pazyantIti ceti / 'sakkarappabhAe pRthivI taka ke nAraka jIva bhI donoM prakAra ke upayoga vAle hote haiMaisA jAnanA cAhiye arthAt dvitIya pRthivI ke nairayikoM se lekara saptamI pRthivI ke nairayika bhI donoM prakAra ke upayoga vAle sAkAro payoga vAle aura nirAkAropayoga vAle-hote haiN| jJAna kI apekSA sAkAropayoga vAle hote haiM aura darzana kI apekSA anAkAropayoga vAle nAraka hote haiN| aba nairayikoM ke jJAna ke viSaya meM kahate haiM-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhIe neraiyA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM nairayika 'ohiNA' avadhijJAna se 'kevaiyaM khettaM jANaMti pAsaMti' kitane kSetra ko jAnate haiM aura kitane kSetra ko dekhate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA! jahanneNaM addhaTTagAuyAiM ukkoseNaM cattAri gAuyAIhe gautama ! ratnaprabhA prathivI meM nairayika kama se kama avadhijJAna se sADhe tIna 3 // koza taka ke padArthoM ko jAnate haiM aura utkRSTa se cAra koza taka adhA saptamI sudhInA nAraka jIva paNa banne prakAranA upayoga vALA eTale ke bIjI pRthvInA nairayikothI laIne sAtamI pRthvI sudhInA narayike sAkAra upayogavALA paNa hoya che. ane anAkAra upagavALA paNa hoya che. hayA che. jJAnanI apekSAe sAkAre paga vALA hoya che. ane darzananI apekSAe anAkArapagavALA hoya che. va nai2thionA jJAnanA saMmaMdhamA 4thana 42vAmAbhAva cha 'imIse NaM bhaMte rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA' magan / ratnapamA pRthvImA nai2thi| 'ohiNA' avadhi jJAnayI 'kevaiya khetta jANaMti pAsaMti' hai| kSetrane nANe che, ane keTalA kSetrane dekhe che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne cha 'goyamA! jahaNNeNaM addhaTU gAuyAI ukkAseNa cattAri gAuyAI' jIvAbhigamasUtra Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.19 nArakANAmucchvAsAdinirUpaNam 269 puDhavIe' zarkarAprabhAyAM pRthivyAm 'jahanneNaM tinni gAuyAI jaghanyena trINi gavyUtAni, 'ukkoseNaM addhaTThAI utkarSeNa arddha caturthAni 'evaM addhaddhagAuyaM parihAyA' evamardhAdhaMgavyUtaM parihIyate pariharaNIyamityarthaH 'jAva ahesattamAe' yAvadadhaH saptamyAm / / tathAhi-3 bAlukAprabhAyAM jaghanyena-sAIyojanadvayam utkarSeNa trINiyojanAni, 4 paGkaprabhAyAM jaghanyema dve yojane, utkarSeNa sAr3he dve yojane, 5-dhUma prabhAyAM jaghanyena sAddha yojanamekam utkarSeNa dve yojane, 6-tamaHprabhAyAM nArakA jaghanyena ekaM yojanam utkarSeNa sArddha mekaM yojanaM yAvat avadhijJAnena jAnanti pazyanti ca / adhaH saptama prathivyAM nArakAH 'jahanneNaM addhagAuyaM' jaghanyenArddhagavyUtam 'ukoseNaM gAuyaM' utkarSeNa gavyUtamiti / / ___samprati-nArakANAM samuddhAtaM darzayitumAha-'imIse gaM' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANa' etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM ke padArthoM ko jAnate haiM / 'sakkarappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! zarkarA. prabhA prathivI ke nairayika avadhijJAna se kitane kSetra ko jAnate hai aura dekhate haiM ? 'goyamA! jahanneNaM tini gAuyAiM ukkose NaM adhaTThAI he gautama! zarkarAprabhA ke nairayika avadhijJAna se kama se kama tIna koza taka ke padArthoM ko jAnate haiM aura utkRSTa se sADhe tIna koza taka ke padArthoM ko jAnate haiM / 'evaM addhaddhagAuyaM parihAyati' isa taraha adhaH saptamI pRthivI taka AdhA AdhA koza kama karate jAnA cAhiye. isa prakAra se saptamI pRthivI ke nairayika jaghanyase Adhe koza taka ke aura utkRSTa se eka koza taka ke padArthoM ko apane avadhijJAna dvArA jAnate haiN| aba samudghAta kA kathana karate haiM-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe gautama ! ratnaprabhA pRthvImAM nairayiko ochAmAM ochA 3aa sADA traNa gAu sudhInA padArthone avadhijJAna thI jANe che. ane utkRSTathI cAra gAu sudhInA mahAna and che. 'sakkarappabhAe puDhavIe' he lagavan zarAmA pRthvInA nevi madhijJAnathI Tara kSetrane che 1 sane hame cha 1 goyamA ! jahaNNeNa tinni gAuyAI ukkAseNa addha chAI he gautama zarAmA pRthvInA narayike avadhijJAnathI ochAmAM ochA traNa gAu sudhInA padArthone jANe che. bhane yI saa| 18 sudhiin| 5hAna ta cha. 'evaM addhaddhagAuya parihAyati' mA pramANe adha:sabhI pRthvI sudhA ardhA ardhA 18 ch| utA javuM joIe. e rIte sAtamI pRthvInA nairayike jaghanyathI ardha gAu sudhI ane utkRSTathI eka gAu sudhInA padArthone pitAnA avadhijJAna thI jANe che. ve samudadhAtadAra thana 42vAmAM Ave che. 'imIse gaM bhaMte ! rayaNa jIvAbhigamasUtra Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre pRthivyAM narayikANAm 'kai samugghAyA pannattA' kati samuddhAtA: prajJaptA iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! cattAri samugghAyA panattA' catvAraH samudghAtA: prajJaptA:-kathitAH 'taM jahA' tadyathA-'veyaNA samu gyAe' vedanA samudghAtaH 'kasAyasamugdhAe' kaSAya samudghAtaH 'mAraNaMtiyasamu. mugghAe' mAraNAntikasamudaghAta : 'veubviyasamugghAe' vaikriyasamudaghAtazceti / evaM jAva ahesattamAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm ratnaprabhAnArakavadeva zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaHprabhA nArakANAmapi vedanAkaSAya mAraNAntika vaikriyAkhyAzcatvAraH samudghAtA bhavantIti ||suu0 19 // samprati--ratnaprabhAdinArakANAM kSupipAsAdi svarUpaM darzayitumAha-'imIse NaM bhaMte' ityAdi / ____ mUlam-imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayaM khuhappivAsaM paJcaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA ! egameNassa NaM rayaNappabhA puDhavI neraiyassa asabbhAvapaTUpuDhavIe neraiyA NaM' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM nairayikoM ke 'kai samugghAyA panattA' kitane samuddhAta kahe haiM ! uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! cattAri samugghayA paNNattA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke nairayikoM ke cAra samuddhAta kahe gaye haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se hai'veyaNA samugdhAe, kasAyasamugdhAe mAraNaMtiya samugghAe, veubviyasamugyAe' vedanA samuddhAta, kaSAya samuddhAta mAraNAntika samuddhAta, aura vaikriya samuddhAta 'evaM jAva ahe sattamAe' isa prakAra se yAvat zarkarAprabhA ke, bAlukAprabhA ke, paMkaprabhA ke, dhUmaprabhA ke, tamaHprabhA ke aura tamastamaHprabhA ke nAraka jIvoM ke bhI Adi ye cAra samuddhAta hote haiM / 19 / ppabhAe puDhavIe neraiyANaM' he mApana mA 2nAmA pRthvImA naiyiAne 'kai samugdhAyA paNNattA' 38 // samuddhAta 4AmA bhAcyA cha ? yA prazna uttaramA prabhu 43 cha , 'goyamA ! cattAri samugdhAyA paNNa vA' he gautama ! // 2tna prabhA pRthvInA nayiAne yA smuddhaate| mAM mAcyA cha. 'ta jahA' te mA pramANe cha. 'veyaNAsamugdhAe, kasAyasamugyAe, mAraNa tiyasamugdhAe, veu vviyasamugghAe' vana samudadhAta, pAya samudyAta, bhA2zAnti samuddhAta bhane yi samuddhAta. eva jAva ahe sattamAe' mA pramANe yAvat 22 pramAnA, vAmanAnA, nAnA, dhUmapramAnA, tabha:pramA, tamatamAmAnA nAraka che te paNa pahelAnA A cAra samudraghAte hoya che. je sU. 19 che jIvAbhigamasUtra Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.20 nArakANAM kSutpipAsAsvarUpam 271 baNAe savyapoggale vA savvodahI vA AsayaMsi pakkhivejjA No ceva NaM se rayaNappabhA puDhavI neraie titte vA siyA vitaNhe vA siyA erisayA NaM goyamA ! rayaNappabhAe neraiyA khuhappivAsaM paccaNubbhavamANA biharaMti, evaM jAva ahe sattabhAe // imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kiM egattaM pabhU viuvvittae puhuttaM pi pabhU viuvittae ? goyamA ! egattaM pi pabhU puhuttaM pi pabhU viuvittae egattaM viuvvemANA egaM mahaM moggararUvaM vA evaM musuMDhi karavatta asi sattI halagadAmusala. cakkaNArAya kuMtatomarasUlalauDabhiMDamAlAya jAva bhiMDamAlarUvaM vA, puhattaM viuvvemANA moggararUvANi vA jAva bhiMDamAlarUvANi vA tAI saMkhejjAiM No asaMkhejAiM, saMbadghAI no asaMbaddhAI, sarisAiM no asarisAiM viubaMti, viuvittA aNNamaNNassa kAyaM abhihaNamANA abhihaNamANA veyaNaM udIreMti, ujjalaM viulaM pagADhaM kakkasaM kaDuyaM pharusaM niThuraM caMDaM tivvaM dukkhaM dugga durahiyAsaM, evaM jAva dhUmappabhAe puDhavIe / chaTuM sattamAsu NaM puDhavIsu neraiyA bahumahaMtAI lohiya kuMthu ruvAiM vairAmaituM. DAiM gomaya kIDasamANAI viuvvaMti, viubittA annamannassa kAyaM samaturaMgemANA khAyamANA khAyamANA sayaporAga kimiyA viva cAlemANA cAlemANA aMto aMto aNuppavisamANA aNuppavisamANA veyaNaM udIreMti ujjalaM jAva durhiyaasN|| imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA ki sIyaM veyaNaM vedeti usiNaM veyaNaM vedeti sIyausiNaM veyaNaM vedeti ? goyamA ! No sIyaM veyaNaM vedeti usiNaM veyaNaM vedeti no sItosiNaM vedeti, vedeti, te appayarA upahajoNiyA evaM jAva bAlaya jIvAbhigamasUtra Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jIvAbhigamasUtre ppabhAe, paMkappabhAe pucchA goyamA! sIyaM pi veyaNaM vedeti usiNaM pi veyaNaM vedeti No sIosiNaM veyaNaM vedeti te bahutaragA je usiNaM veyaNaM vedeti, te thovataragA je sIyaveyaNaM vedeti / dhUmappabhAe pucchA goyamA! sIyaMpi veyaNaM vedeti usiNaM pi veyaNaM vedeti No sIosiNaM veyaNaM vedeti te bahutaragA je sIyaM veyaNaM vedeti te thovataragA je usiNaM veyaNaM vedeti / tamAe pucchA goyamA! sIyaM veyaNaM vedeti no usiNaM veyaNaM vedeti no sIosiNaM veyaNaM vedeti evaM ahe sattamAe NavaraM paramasIyaM suu020|| ___ chAyA- etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH kIdRzaM kSutpipAsa pratyanubhavanto viharanti ? gautama ! ekaikasya khalu ratnaprabhA pRthivI nairayikasyAsadbhAvaprasthApanayA sarvapudgalAn vA sarvodadhIn vA Asyake prakSipet naiva khalu ratnaprabhA pRthivI nairayikastRpto vA syAt vitRSNo vA syAt IdRzaM khalu gautama ! ratnaprabhAyAM nairayikA kSutpipAsaM pratyanubhavanto viharanti / evaM yAva. dadhaH saptamyAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH kime katvaM prabhavo vikurvitum pRthaktvamapi prabhavo vikurvitum ? gautama ! ekatvamapi prabhavaH pRthaktvamapi prabhavo vikurvitum ekatvaM vikurvantaM ekaM mahamudgararUpaM vA evaM muSaNDhikarapatrAsi zakti halagadamuzalacakranArAca kuntatomarazUlalaguDa bhiNDamAlAni ca yAvata bhiNDamAlarUpaM vA pRthaktvaM vikurvanto mudgalarUpANi vA yAvad bhiNDamAlarUpANi vA tAni saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni, saMbaddhAni no asaMbaddhAni sahazAni no asahazAni. vikurvanti, vikurvitvA anyo'nyasya kAyamabhighnanto'bhighnanto vedanAmudIrayanti, ujvalAM vipulAM pragADhAM karkazAM kaTukAM paruSAM niSThurAM caNDAM tIvrAM duHkhAM durgA duradhisahyAm / evaM yAvada dhUmaprabhAyAM pRthivyAm / paSThI saptamyoH khalu pRthivyAH nairayikAH bahuni mahAnti lohita kunthurUpANi vajramayatuNDAni gomayakoTasamAnAni vikurvanti, vikurvitvA anyo'nyasya kAyaM samaturaGgAyamANAHkhAdayantaH zataparvakRmaya iva calanta calanto'ntaranta: anupravizanto vedanAmudIrayanti, ujjvalA yAvad duradhisahyAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyA pRthivyA nairayikAH kiM zItAM vedanAM vedayanti uSNAM vedanAM vedayanti zItoSNAM vedanAM vedayanti ? gautama ! no zItAM vedanAM vedayanti uSNAM vedanAM vedayanti no zItoSNAM vedanAM vedayanti / (te alpatarA uSNa yonikA) jIvAbhigamasUtra Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____273 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.20 nArakANAM kSutpipAsAsvarUpam vedayanti evaM yAvad bAlukAprabhAyAm ? paGkaprabhAyAM pRcchA gautama ! zItAmapi vedanAM vedayanti uSNAmapi vedanAM vedayanti no zItoSNAM vedanAM vedayanti / te bahutarakAH ye uSNAM vedanAM vedayanti te stokatarakAH ye zItAM vedanAM vedayanti dhUmaprabhAyAM pRcchA gautama ! zItAmapi vedanAM vedayanti uSNAmapi vedanAM veda yanti no zItoSNAM vedanAM vedayanti te bahutarakAH ye zIta vedanAM vedayanti te stokatarakAH ye uSNa vedanAM vedayanti / tamAyAM pRcchA gautama ! zItAM vedanAM vedayanti no uSNAM vedanAM vedayanti , evamadhaHsaptamyAm navaraM paramazItAm // 20 // TIkA-'imIse NaM bhaMte !' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'neraiyA' nairayikAH 'kerisayaM' kIdRzIm-kimA kArikAm 'khuhappivAsaM' kSut pipAsAm-kSudhAM bhojanecchAm pipAsA-jalecchAm 'paccaNu. bbhavamANA' pratyanubhavantaH pratyeka kSurdhA pipAsA ca vedayamAnAH 'viharaMti' viharanti-tiSThantIti praznaH, bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egamegassa NaM rayaNappabhA puDhavIe neraiyassa' ekaikasya khalu ratnaprabhA pRthivI nairayikasya 'asabbhAvapaTTavaNAe' asadbhAvaprasthApanayA-asadbhAva. kalpanayA ye kecana pudgalA vA udadhayo vA iti zeSaH, 'savva poggale vA savvo___ aba nArakoM kI kSudhA aura pipAsA Adi ke svarUpa kA sUtrakAra kathana karate haiM 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayaM khuhappivAya' 'ityaadi| sUtra // 20 // TIkArtha-gautama!ne prabhu se aisA pUchA hai-'imI se NaM bhaMte !rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM nairayika kaisI kSudhA aura pyAsa kA anubhava kahate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM -goyamA! egamega ssaNaM rayaNappabhA puDhavI neraiyassa' he gautama ! eka ratnaprabhA pRthivI ke nairayika ke 'asambhAvapaTTavaNAe' asat kalpanA karake 'savvapoggale have nAraka nI sudhA ane pipAsA tarasa vigerenA svarUpanuM sUtrakAra ithana che. 'imIse gaM bhaMte rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisaya khuhappivAya 40 TI -gautamasvAmI prasuna se pUche che 'imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he sApa mA ratnaprabhA pRthvImA nai2yio l prAranI bhUma bhane tarasanA anubhava 42 cha 1 // prazna uttaramA prabhu cha , 'goyamA ! egamegassa NaM rayaNappabhA puDhavI neraiyassa' hai gautama ! 4 2tnaprabhA pRthvInA nathisanI 'asambhAvapaTTavaNAe' asat 585narIne 'savvapoggalevA savvodahI vA' jI0 35 jIvAbhigamasUtra Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jIvAbhigamasUtre dahIvA' sarva-pudgalAn vA sarvodadhIn vA 'AsayaMsi' Asyake-mukhe 'pakkhivejjA' prakSipet-nikSipet dadyAditi yAvat-tathApi 'No cevaNaM se rayaNappabhA puDhavI neraie' naiva khalu sa ratnaprabhA pRthivI nairayikaH 'titte vA siyA' tRptIvA-vigatakSudhaH syAt 'vitaNhe vA siyA' vitRSNo vigatapipAsA vA syAt sarvAn vA pudgalAn savaunapi samudrAn yadi ekaikasya nArakajIvasya mukhe prakSipet tathApi nArakasya kSudhA pipAsA vA na vinaSTA bhavati, yathA bhasmaka doSadRSitodarasya bahubhakSaNenApi tRptine bhavati etasmAdapi anantaguNA nArakANAM kSudhApipAsA ca bhavatItibhAvaH / 'erisayANaM goyamA' etAdRzIM khalu gautama ! 'rayaNappabhAe NeraiyA' ratnaprabhAyAM nairayikAH 'khuhapipAsaM paccaNubhavamANA viharaMti' kSut pipAsAM vA savvAdahIvA' samasta pudgalo ko aura samasta samudroM ko 'AsayaMsi' mukha meM 'pakkhivejjA' yadi DAla diyA jAve to bhI 'Noceva NaM se rayaNappabhA puDhavI jeraie' ratnaprabhA pRthivI kA nairayika tatte vAsiyA' tRpta kSudhA rahita nahIM ho sakatA hai 'vitaNhe vA siyA' vitRSNa-pyAsa rahita nahIM ho sakatA hai tAtparya isa kathana kA aisA hai ki naraka meM nAraka jIvoM ko itanI adhika bhUkha va pyAsa lagatI hai ki unake mukha meM jitanI pudgala haiM ve saba DAla diye jAveM aura jitane samudra hai ve saba uDela diye jAve to bhI unakI bhUkha va pyAsa nahIM bujha sakatI hai jisa prakAra bhasmaka vyAdhi se yukta puruSoM ko bahuta anna bhakSaNa kara jAne para bhI tRpti nahIM hotI hai nAraka jIvoM ko to isase bhI ananta guNI adhika bhUkha aura pyAsa hotI hai 'erisayANaM goyamA' he gautama ! isa prakAra kI 'rayaNappabhAe neraiyA' ratnaprabhA ke nairayika sadhA pugatAna bhane sapA samudrIna 'AsayaMsI' bhumamA 'pavikhavejjA' ne nAmAmA bhAva ta 555 No ceva NaM se rayaNappabhA puDhavI Neraie' 2tnayA pRthvInA nai2thi| 'titte vA siyA' tRH yatA nathI 'vitaNhe vA siyA viNa tarasa-rahita paNa thatA nathI. A kathananuM tAtparya e che ke narakamAM nAraka jIvane eTalI vadhAre bhUkha ane tarasa lAge che. ke teonA mukhamAM jeTalA pudgale hoya che. te badhAja nAkhavAmAM Ave ane jeTalA samudro hoya che te badhA ThAlavavAmAM Ave te paNa teonI bhUkha ane tarasa zAMta thatA nathI. jema bhasmaka vyAdhivALA purUSane ghaNuMja anna khAI javA chatAM paNa tRpti thatI nathI. nAraka jIne te tenAthI paNa ananta gaNI vadhAre bhUkha ane tarasa hoya cha. 'erisayANa goyamA! he gautama ! AL prA2nI 'rayaNappabhAe geraiyA' ratna prama vInA nrthi| 'khuhasappivAsaM' paccaNubbhavamANA viharaMti' bhUma bhane tarasanA manusa 42 23 cha. 'eva jAva ahesattamAe' mA prabhAe bhUma bhane jIvAbhigamasUtra Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.20 nArakANAM kSutpipAsAsvarUpam pratyanubhavanto viharanti-tiSThantIti / evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm, ratnaprabhA pRthivI nArakavadeva zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaHprabhA pRthivInArakANAM pratyekaikasya mukhe yadi sarvAn samudrAna sarvAzca pudgalAn prakSipettadA teSAM kSutpipAse nopazAmyata itibhAvaH AlApakasUtrANi sarva pRthivyAM svymevohniiyaani|| samprati nArakANAM vaikriyazakti darzayitumAha-'imI se NaM' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'zyaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'neraiyA' nairayikAH pratyekaM kim 'egattaM' pabhU viuvittae' ekatvaM prabhavo vikurvitum ekaM rUpaM vikuktuiM prabhavaH kim athavA-'puhuttapi pabhU viuvittae' pRthaktva. mapi prabhavo vikurvitum, atra pRthaktva zabdo nAnAvAcI tathA ca-prabhUtAni anekA 'khuhappivAsaM paccaNubhavamANA viharaMti' bhUkha pyAsa kA anubhava karate hue rahate haiM / 'evaM jAva ahe sattamAe' isI prakAra kA kathana bhUkha aura pyAsa ke lagane ke sambandha meM ratnaprabhA pRthivI ke nArakoM kI taraha dvitIya pRthivI ke nairayikoM se lekara saptamI pRthivI ke nairayikoM taka meM kara lenA cAhiye isa prakAra se 'he gautama ! nArakoM meM nAraka jIva aisI bhUkha va pyAsa kI vedanA kA anubhavana karate haiM / isa sambandha meM samasta pRthivIyoM ke-bhinna 2 pRthivIyoM ke nairayikoM ke bhUkha aura pyAsa kI vedanA ke anuvana karane meM-AlApa prakAra svayaM hI udabhAvita kara lenA caahiye| aba nArakoM kI vaikriya zakti kA varNana karate haiM -'imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke nairayika kyA 'egattaM pabhU viuvittae' ekarUpa kI vikurvaNA karane meM samartha haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM -'goyamA ! egattaMpi pabhU tarasa lAgavAnA saMbaMdhanuM kathana ratnaprabhA pRthvInA nArakonI jema bIjI pRthvInA nairayikethI laIne sAtamI pRthvI sudhInA nairayikanA saMbaMdhamAM samajI levuM A pramANe che gautama ! nAraka jIvo narakamAM AvA prakAranI bhUkha ane tarasanI vedanAne anubhava kare che A saMbaMdhamAM saghaLI pRthvI nA eTale ke judI judI pRthvIyomAM nairayikenI bhUkha ane tarasanI vedanAne. anubhava karavAmAM tenA AlApakano prakAra svayaM banAvIne samajI levuM joIe. have nAnI vaizya zatinu varNana 42vAmAM mAve che. 'isIse gaM rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA' hai magavan ! mA 2namA pRthvInA nairpi| 'egattaM pabhU / viuvvittae' 3 35nI vig / 2vAmI samartha cha 1 mA pranA jIvAbhigamasUtra Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jIvAbhigamasUtre nyapi rUpANi vikuktuiM prabhavaH kimiti prazna:- bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egataM pi pabhU puhuttaM pi pabhU viuvittae' ekatvamapi ekamapi rUpaM vikurvitu prabhavaste nArakAstathA prathaktvamapi-nAnArUpANyapi vikurvituM prabhavaH-samarthAste nArakA bhavantIti / tatra-'egattaM viuvvemANA' ekatvamekaM rUpaM vikurvantaH 'egaM mahaM moggararUpaM vA' eka mahanmudgararUpaM vA-mudgaro lokamasiddhaeva 'evaM masuDhi' muSaNDhi rUpaM vA, muSaNDiH zastravizeSaH, 'karavatta' karapatra rUpaM vA 'asi' asi patrarUpaM vA 'sattI' zaktirUpaM vA 'hala' halarUpaM vA 'gadA' gadArUpaM vA 'musala' muzalarUpaM vA 'cakka' cakrarUpaM vA 'NArAya' nArAcarUpaM vA vANarUpamityarthaH 'kuMta' kuntarUpaM vA 'tomara' tomararUpaM vA, 'mUla' zUlarUpaM vA 'lauDa' laguDarUpaM vA 'bhiMDamAlAya' bhiNDamAlAni vA 'jAva miMDamAlarUvaM vA' yAvad puhuttapi pabhU' he gautama! ratnaprabhA ke pratyeka nerayika eka rUpakI bhI vikurvaNA karane meM samartha haiM aura aneka rUpoM kI bhI vikurvaNA karane meM samartha haiM / yahAM pRthaktva zabda 'aneka' kA vAcaka hai / 'egattaM viuvvemANA' jaba ve nAraka eka rUpakI vikurvaNA karate haiM taba 'egaM mahaM moggararUvaM vA' ve eka vizAla mugara kI bhI vikurvaNA kara sakane meM samartha hote haiM 'evaM musuMDhi' yavaM muSaNDhi musala rUpa zastra vizeSa kI bhI vikurvaNA kara sakane meM samartha hote haiM 'karavatta' karapatra-karota kI bhI vikurvaNA kara sakane meM samartha hote haiM 'asipatra rUvaM vA' asipatra -talavAra-kI bhI vikurvaNA kara sakane meM samartha hote haiM 'sattI' zakti rUpa zastra vizeSakI bhI vikurvaNA sakane meM samartha hote haiM 'cakka-nArA ya-kuMta-tomara-sUla-lauDa bhiDimAlA ya' cakra kI nArAca-bANa kI uttaramA prabhu zrI 4 cha -'goyamA! egattaMpi pabhU puhuttaMpi pabhU' he gautama! ratnaprabhA nA dareka narayika eka rUpanI vidurvaNA karavAmAM samartha che. ane aneka rUpanI vimurvaNA karavAmAM samartha che. ahiMyA "pRthakatva zabda "aneka na paavaa| che. 'egattaM viuvvemANA' nyAre nAme 35nI vie| 42 che, tyAre 'ega maha mogararUva vA' tesA me viza bhuigaranI pazu vidu / 43 24AmA samartha hAya che. 'eva musaDhi' se prabhArI bhusudi bhusakha 35 zastra vizeSanI 56 vizu za 4AmA samaya hAya cha 'karavata' karapatra eTale ke karavatanI paNa vimurvaNa karI zakavAmAM samartha hoya che 'sattI' zati35 za vizeSanI vi / 2vAmA 5 samartha hAya che. 'cakka nArAya kuMta-tomara-sUla-laur3a-bhiMDimAlAya' yAnI, nArAya mAnI. duta jIvAbhigamasUtra Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.20 nArakANAM kSutpipAsAsvarUpam bhiNDamAlarUpaM vA bhiNDamAlA zakhajAtivizeSaH, yAvatpadena musaNDipadAdArabhya bhiNDimAlaparyantaM rUpaM vA iti padaM saMyojanIyam tacca saMyojya pradarzitameva / mudrAdi bhiNDamAlAntarUpaM vikurvituM samarthA bhavanti nArakA iti / atra mudrAdi zastranAmasaMgrAhikA gAthA 'muggara musuDhi karavatta asi satti hala gayA musala ckkaa| nArAya kuMtatomara mUlalauDabhiDamAlAya' // 1 // mudgaramuSaNDhi karapatrAsi zakti halagadA muzala ckraanni| nArAca kuntatomara zUla laguDa bhiNDimAlAni ca // 1 // iticchAyA 'puhattaM viuvvemANA' pRthaktvam-anekarUpANi vikurvantaH 'moggararUvANi vA jAva bhiDimAlarUvANi vA' mudrarUpANi vA karapatrarUpANi vA asirUpANivA, zaktirUpANi vA, halarUpANi vA gadArUpANi vA muzalacakranArAca kuntatomara zUlalaguDa bhiNDimAlarUpANi vA 'tAI' tAni mudrAdi bhiNDimAlAntarUpANi 'saMkhejjAiM no asaMkhejjAI' saMkhyeyAni no na tu asaMkhyeyAni saMkhyA-kunta-bhAle tomara kI, zUla kI lakuTa-lAThI kI aura bhiNDimAla nAmaka zastra vizeSa kI 'jAva bhiMDamAla rUpaM vA' yAvat bhiNDimAla rUpa kI-yAvat-musuNDhi pada se lekara bhiNDimAla taka saba zastroM ke rUpakI vikurvaNA kara sakane meM samartha hote haiN| 'puhuttaM viudhvemANA' jaba ve nAraka aneka rUpoM kI vikurvaNA karate haiM-taba ve 'moggararUvANi vA jAva bhiNDimAlarUvANi vA' aneka mudgara rUpoM kI yAvat-aneka muSuNDhi rUpoM kI aneka karapatra rUpoM kI aneka asirUpoM kI aneka zakti rUpoM kI, aneka hala rUpoM kI aneka gadA rUpoM kI, aneka musala, cakra, nArAca, kunta, tomara eka prakAra kA bANa zUlalaguDa aura bhiNDimAla rUpoM kI vikurvaNA kara sakane bhAlA. temara, nI. zUlanI, lakuTa kahetAM lAkaDInI ane biMdipAla nAmanA zakha vizeSanI 'jAva bhiMDimAlarUvaM vA' yAvat nibhAsa 35nI yAvat bhusuMDhI padathI laIne biMdipAla sudhInA badhAja zAstronA rUpanI vikurvaNA karI zakavAmAM samartha hoya che. ____ 'puhuttaM viuvvemANA' nyAre te nA ane 3pAnI vitu / 2 che. sAre tasA 'moggararUvANi vA jAva bhiNDimAlarUvANi vA' bhane bhugara 3vAnI thAvata aneka mukuMDhi rUpanI aneka karavatAnA rUponI aneka talavAranI aneka zaktinI aneka haLanI aneka gadAonI aneka musala, caka, nArAca, kaMta tema eTale ke eka prakAranA bANanI zUla, lAkaDI ane bhiDipAnI vika jIvAbhigamasUtra Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 278 tItAni visadRzakaraNe asaMkhyeyakaraNe vA tAdRzazakterabhAvAditi tAni punaH -saMbadAi no asaMbaddhAi, saMbaddhAni svAtmanaH zarIrasaMlagnAni na asaMbaddhAni svazarIrAt pRthagbhUtAni svazarIrAt pRthagbhUtakaraNe sAmarthyAbhAvAditi 'sarisAI no asarasAi" sahazAni-svazarIra tulyAni no asadRzAni virUpANi virUpakaraNe sAmarthyAbhAvAt 'viuvvaMti' vikurvanti 'viuccittA' vikurvitvA 'aNNa maSNassa' anyo'nyasya ' kArya abhihaNamANA abhihaNamANA' kArya- zarIram abhinanto'meM samartha hote haiM 'tAI saMkhejjAI no asaMkhejjAI' ye mudgarAdi rUpoM se lekara bhiNDimAla taka ke rUpoM kI jo nAraka vikurvaNA karate haiM ve saMkhyAta rUpoM kI vikurvaNA karate haiM asaMkhyAta rUpoM kI vikurvaNA nahIM karate haiM - arthAt nAraka ke aneka rUpoM kI jo nAraka vikurvaNA karate haiM ve unake vikurvita rUpa saMkhyAta hI ho sakate hai- asaMkhyAta nahIM hote 1 kyoMki asaMkhyAta rUpoM ko vikurvita karane kI unameM zakti nahIM hotI haiM 'saMbaddhAI no asaMbaddhAI' ye vikurvita hue rUpa una nAraka jIvoM ke zarIra se saMbaddha hote haiM 'no asaMbaddhAI' asaMbaddha nahIM hote haiM / arthAt zarIra se alaga nahIM hote haiN| kyoMki zarIra se pRthak bhUta karane meM unameM sAmarthya kA abhAva rahatA haiM- 'sarisAiM no asarisAI' ye unake dvArA vikurvita kiye rUpa unake hI hotI zarIra ke tulya hote haiM asadRza - virUpa nahIM hote haiM kyoMki virUpa karane kI unameM zakti kA abhAva hai ' vivvittA aNNamaNNassa kArya abhihaNamANA abhihaNamANA veyaNaM vRNA DerI zahuvAmAM samartha hoya che. 'tAI saMkhejjAI no asaMkhejjaiM' mA mudUgara vigerethI laIne bhi'DipAla sudhInA rUpAnI je nArakA vidhruva NA karI zakavAmAM samatha hoya che, teo sakhyAta rUpAnI viSuvaCNA kare che, asaMkhyAta rUpAnI vikuNA karatA nathI. arthAt je nAraka aneka rUpAnI vikuNA kare che. te teoe vikruti karelA rUpe sakhyAta ja heAya che. asaMkhyAta hatA nathI kemake asa MkhyAta rUpAnI vik`NA karavAnI teomAM zakatI ja hAtI nathI. 'saMbaddhAI no asaMbaddhAI' mA vibhurvita vAmAM AvelA 3the| the nAra vonA zarIrathI saMsaddha hoya che. 'no asaMbaddhAI' asaddha hotA nathI. arthAt zarIrathI judA hAtA nathI. kemake zarIrathI judA karavAmAM teomAM sAbhArthyAMnA malAva rahe che. 'sarisAi' no asarisAi" yA tethe dvArA vibhurvita karavAmAM AvelA rUpe temanAja peAtAnA zarIrAnI kharAkhara hAya che. asadRza vijJeya hotA nathI. DebhaDe viparavAnI tethe mAM zaktino alAva che. 'viuccittA jIvAbhigamasUtra Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____279 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.20 nArakANAM kSutpipAsAsvarUpam minantaH 'veyaNaM udIreMti' vedanAmudIrayanti, kIdRzIM vedanAmudIrayanti tatrAha'ujjalaM' ityAdi, 'ujjalaM' ujjavalAm-duHkharUpatayA jAjvalyamAnAm mukhalezenApi varjitAmityarthaH punaH kiM bhUtAM tatrAha-'pagADhAM' pragADhAm prakarSaNa marmapradeza vyapitayA atIva samavagADhAm 'karkazAm karkazAmiva karkazAm-kaThorAm, ayaM bhAvaH-yathA karkazaH pASANasaMgharSaH zarIrasya khaNDAni troTayanti evamAtmapradezAn troTayantIva vedanA saMjAyate sA karkazA tAM karkazAm 'kaDuyaM' kaTukAm kaTukAmiva kaTukAm , pittaprakopa parikalitavapuSo rohiNI kaTukadravyamivopabhujyamAnAm atizayenAprItijanikAmiti / 'pharusaM' eruSAM manaso'tIva rUkSatAjaniudIreMti' eka aneka rUpoM kI vikurvaNA karake ye Apasa meM ekadUsare ke rUpoM ke sAtha use lar3Akara zarIra meM coTa pahuMcA kara vedanA utpanna karate haiM vaha vedanA 'ujalaM' sukha ke leza se bhI varjita hone ke kAraNa atyanta duHkha rUpa se unhe jalAtI rahatI hai 'pagADho marma pradezoM meM praveza karake samasta zarIra meM vyApaka ho jAtI hai ataH vaha pratyeka pradeza meM samavagADha hotI hai 'kakkasaM bahuta adhika kaThora hotI haijaise karkazapASANakhaNDa kA saMgharSa zarIra ke avayavoM ko toDa detA hai-usI taraha se vaha vedanA bhI Atma pradezoM ko toDa sI detI hai, ataH use yahAM karkaza kahA gayA hai| 'kaDuyaM' kaTuka vaha vedanA isaliye kahI gaI hai ki vaha pitta prakopa vAle vyakti ko jaise khAI gaI rohiNI -auSadhi vizeSa-aprIti janaka hotI hai usI prakAra se vaha vedanA aprIti janaka hotI hai 'pharusaM' vaha nArakoM ke mana meM atIva rUkSatA kI aNNamaNNassa kArya abhihaNamANA abhihaNamANA veyaNa udIre'ti' ane4 3thAnI vikurvaNu karIne teo parasparamAM eka bIjAnA rUpanI sAthe tene sAvIna zarIramA 4 pahADIne vahana utpanna 42 che. te vahanA 'ujjalaM' sukhanAlezathI paNa rahita hovAnA kAraNe atyaMta duHkha rUpe tene bhAgatI rahe cha. 'pagADhAM' bha pradezamA praveza zane samasta zarIramA vyAsa tha laya che. 'kakkasa' padhAre 2 hAya cha. ma za patthanA 14AnA saMgharSa zarIranA avayavane toDI nAkhe che, eja pramANe te vedanA paNa mAtmazAna to nA cha. tathA mahiyAM tena za sa cha. 'kaiyaM' te vedanAne kaTu e mATe kahI che ke te pittaprakopa vALI vyaktine khAvAmAM Avela rohiNI (vanaspati vizeSa) amItikAraka hoya che, evI ja te vedanA maprIti 24 hAya che. 'pharusa' te nAnA bhanamA satyata 3kSatA nahAya jIvAbhigamasUtra Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre kAm / 'niThuraM' niSThurAm-azakyapratIkArAm / 'caDaM' caNDAm raudrAdhyavasAya. hetutvAt rudrAm 'tivvaM' tIvrAm-atizAyinIm dukkhaM' duHkhAm duHkharUpAm dugga' durgAm-durladhyAm ataeva 'durahiyAsaM' duradhisahyAm-duHkhena soDhuM yogyAm etAzI vedanAM te nArakA anubhavantIti pUrveNAnvayaH 'evaM jAva dhUmappabhAe' evaM yAvad dhUmaprabhAyAM pRthivyAm, evaM ratnaprabhAvadeva zarkarAprabhA bAlukAprabhA janaka hotI hai usakA ilAja-pratikAra-nahIM ho sakatA hai-isaliye yaha niSThura hotI hai isake hone para nAraka jIvoM ke pariNAmoM meM atyanta rudratAAjAtI hai isa kAraNa yaha caNDa hotI hai 'tivvaM' isa vedanA se adhika aura koI vedanA nahIM haiM-yaha vedanA kI parAkASThA rUpa hotI haiM-isaliye ise tIvra kahA gayA hai 'dukkha' yaha vedanA sukha ke leza se bhI varjita hotI hai-isameM kevala duHkha kA hI sAmrAjya atyanta duHkha bharA rahatA hai, athavA yaha svayaM duHkha rUpa hotI hai isaliye ise duHkha kahA gayA hai 'duggaM' isase jaba taka jIva naraka meM rahatA hai taba taka chUTa nahIM sakatA hai ata: ise durga durladhya kahA gayA hai, 'durahiyAsaM' ise nAraka jIva prasanna citta se nahIM bhogate haiM kintu baDI kaThinatA ke sAtha duradhyavasAya pUrvaka bhogate haiM ataHyaha duHkha se sahana karane yogya hone se duradhisahya hai aise vizeSaNoM vAlI vedanA ko ve nAraka jIva Ayu paryanta vahAM sahana karate rahate haiM evaM jAva dhUmappabhAe' che. tene upAya arthAt pratIkAra thaI zakatuM nathI. tethI te niSphara hoya che. te hovAthI nAraka jIvonA pariNAmamAM atyaMta rUdratA AvI jAya che tethI tethaDa hevAya che. 'tivva' mA vahanAthI bhauTI cha vahanA hAtI nathI. arthAt mA vahanAnI 52 / 41081 35 hAya che. tathA tene tIvahI cha. 'dukkhaM" A vedanA sukhanA lezathI paNa vajIta hoya che. AmAM kevaLa duHkhanuM ja sAmrAjya bharyuM hoya che. athavA A vedanA svayaM duHkha rUpa hoya che. tethI tanama se pramANe he cha 'duggaM' tathA nyo sudhA 01 124bhA 2 cha, tyAM sudhI chUTI zakatA nathI. tethI tene durga arthAta durlaya kahela che 'durahiyAsa' nA24 / prasanna vittathA tena sAtA nathI. paraMtu dhI kaThaNAIthI duradhyavasAya pUrvaka bhagave che. tethI te duHkhathI sahana karavA yogya hovAthI "duradhisahaya che. AvA vizeSaNovALI vedanAne e nAraka cha AyuSya samApta thatAM sudhI tyAM rahIne sahana karatA rahe che. 'evaM jAva dhUmappabhAe' mA pramANe nA24 vA, zarAlA, jIvAbhigamasUtra Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.20 nArakANAM kSutpipAsAsvarUpam 281 paGkaprabhA paJcamI dhUmaprabhA pRthivISvapi nArakANAmatiyitavedanA vedakatvaM jJAtavyamiti bhAvaH / 'cha? satcamAsu NaM puDhavIsu' SaSTha saptamyAM punaH pRthivyoH tama:prabhA tamastamaHprabhayoH 'neraiyA' nairayikA: 'bahumahaMtAI' bahuni-anekAni mahAnti 'lohiya kuMthurUvAI" lohita kunthurUpANi raktavarNAni kunthujAtika jIvAni 'vairAmayatuMDAI' vannamaya tuNDAni-vajravatkaThora tIkSNa mukhAni 'gomaya kIDasamANAI' gomaya kITasamAnAni nArakAH 'viuvvaMti' vikurvanti- vaikriya kriyayA niSpAdayanti 'viuvittA' vikurvitvA 'annamannassa' anyo'nyasya-parasparasya 'kArya' kArya-zarIram 'samaturaMgemANA' samaturaGgAyamANA:-turaGgA iva Aca rantaH-azvA ivAnyonya mArohanta iva ityarthaH 'khAyamANA khAyamANA' khAdayantaH khAdayanta eke'nyAn 'sayaporAga kimiyAviva' zataparvakumaya iva vaMza kRmaya iva isI taraha nAraka jIva zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA aura dhUmaprabhA meM bhI atizayita vedanA ko bhogate haiM / 'chaTTasattamAsu NaM puDhavIlu' chaThI aura sAtavIM pRthavI meM neraiyA' nairayika jIva 'bahumahaM tAI lohiya kuMthurUvAiM vayarAmaya tuMDAI' aneka baDe 2, raktavarNavAle kundhu jIvoM ke rUpoM ke jaise-lAlavarNa ke aura 'vayAramayatuMDAI' jinakA mukha vajra kA hI mAnoM banA huA sA hai aise zarIroM kI ki jo 'gomaya kIDasamANAI' gAya ke gobara ke kIDe ke jaise hote haiM vikurvaNA karate haiM viuvittA' zarIroM kI vikurvaNA karake annamannassa kAyaM' phira paraspara meM eka dUsare ke zarIra para 'samaturagemANA' ghoDe kI taraha savAra hokara arthAt caDhakara khAyamANA 2' use paraspara meM bAraMbAra kATate haiM-vaTakA bharate haiM 'sayaporAgakimiyAiva' evaM zata. vAlukAprabhA, paMkaprabhA, ane dhUmaprabhA pRthvImAM paNa atyaMta vedanA bhegavatA rahecha. 'chadrasattamAsu NaM puDhavIsu' 72 ana sAtamI pRthvImA 'neraiyA' naiyi ch| 'bahumahaM tAI lohiyakuMthurUvAI vayarAmayatuMDAI bhane moTA moTA rAtA nAthU nAbhanA vaan| 3 / 21 sAsa nAma 'vayarAmayatuMDAI bhAna renu bhu5 1001 mane cha, sevA zarIrAnI re 'gomayakIDasamANAI' gAyanA chANanA kIDA jevA hoya che. tevA jInI vikurvaNa kare che, 'viuvittA' tavA zarIzanI viq / rIne 'anna mannassa kAyaM' pachI 52 252mAM se mInA zarI2 52 'samaturaMgemANA' ghoDAnI rebha sapA2 thAne arthAt yaDhIne 'khAyamANA khAyamANA' 52252 tene pAra pA2 423 cha. arthAt ma mare che. 'sayaporAgakimiyAiva' mana se hI pANI zabInA aDAnI mA. 'cAlemANA cAlemANA' ma42 2 2 sanasanATa 42tA thA aisI jaya jI0 36 jIvAbhigamasUtra Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jIvAbhigamasUtre athavA zata parva: ikSu stathA cekSu kRmaya iva 'cAlemANA cAlemANA aMto aMto' antarantaH zarIrasya madhyabhAgena saMcarantaH saMcarantaH ekasya zarIradeze'nupravizantaste nArakAH veyaNaM udIrayaMti ujjalaM jAva durahiyAsaM' vedanAM mudIrayanti ujvalAM yAvat-vipulAM pragADhAM karkazAM kaTukAM paruSAM caNDAM niSThurAM tIvrAM durgA duradhisahyAmiti, etAdRzI vedanAmudIrayanti-prakaTayanti SaSTha saptama pRthivI nArakA iti / samprati-kSetrasya bhAvajAM vedanAM pratipAdayati-'imI se NaM ityAdi, 'imIse NaM bhaMte !' rayaNappabhAe puDhavIe etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'neraiyA' nairayikAH 'kiM sIyaM veyaNaM vedeti' kiM zItAM vedanAM vedayanti athavA 'usiNa veyaNaM vedeti' uSNa vedanAM vedayanti,athavA-'sIya usiNa veyaNaM vedeM ti' zItASNavedanAM vedayantIti praznaH bhagavAnAha- goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'No sIyaM veyaNaM vedeti' no zItAM vedanAM vedayanti, kintu 'usiNaM parvavAlI ikSu ke kiDekI taraha 'cAlemANA 2' bhItara hI bhItara sana. sanAhaTa karate hue ghusa jAte haiM isase ve 'veyaNa udIrayaMti' ujjala Adi pUrvokta vizeSaNoM vAlI vedanA ko use utpanna karate haiM yahI vAta 'ujjalaM jAva durahiyAsaM' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI haiN| aba sUtrakAra kSetra svabhAvaja vedanA kA kathana karate haiM imIse Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke nairayika 'ki sIyaM veyaNaM vedeti usiNaveyaNaM vedeti' kyA zItavedanA ko bhogate haiM ? yA uSNa vedanA ko bhogate haiM ? yA 'sIya usiNaveyaNaM vedeti' zItoSNa vedanA ko bhogate haiM ? isa prakAra ke gautama ke prazna kA uttara dete hue bhagavAna kahate haiM 'goyamA! No sIya vedhaNaM vedeti' he gautama! ve nAraka jIva zItavedanA kA vedana cha. tathA tme| 'veyaNaM udIrayAMti' Gorrqa vi3 paDeaisa vizeSavANI vahanA 2 pana zava cha. 08 pAta 'ujjalaM jAva durahiyAsa' yA sUtra dvArA pragaTa karavAmAM AvI che. ve sUtra kSetra 21lAvaNI vanAnA samayamA 4thana 42 cha. 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA' hai bhagavan mA 2namA pRthvInA nyi| 'ki sIyaveyaNaM vedeti usiNaveyaNa vedeti" zuzIta vahanAtuM vahana cha, hanA lAgavacha 1 athavA 'sIya usiNaveyaNaM vedeti'zItA vahanAna lAgave cha 1 gautabharapAbhInA mA prazna uttara bhArata prabhu cha, 'goyamA ! No sIyaM veyaNaM vedeti' he gautama! te naa2| zIta vahanAnu 34na 42tA nathI. jIvAbhigamasUtra Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.20 nArakANAM kSutpipAsAsvarUpam 283 veyaNaM vedeti' uSNAM vedanAM vedayanti te hi nArakAH zItayonikAH yonisthAnAnAM kebalahimapuJjasadRza zItapradezAtmakatvAt yonisthAnavyatirekeNa cAnyatsarvamapi bhUmyAdi khadirAGgArAdapi mahAprataptam ataste uSNAmeva vedanAmanubhavantIti / 'no sIosiNaM veyaNaM vedeti' nApi zItoSNavedanAM vedayanti zItoSNa svabhA. vatayA narakeSu mUlato'pi asaMbhavAditi / 'evaM jAva bAluyappabhAe' evaM yAvad bAlukAprabhAyAm ratnaprabhAnArakavadeva zarkarAprabhA bAlukAprabhA nArakA api na zIta vedanAM vedayanti kintu uSNAmeva vedanAM vedayanti, nApi zItoSNavedanAM vedayantIti // ___ 'paMkappabhAe pucchA' paGkaprabhAyAM pRcchA he bhadanta ! paGkaprabhA caturtha pRthivI nArakAH kiM zIta vedanAM vedayanti kiM vA uSNa vedanAM vedayantIti pRcchayA saMgRhyate praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'siyaM veyaNaM vedeti usiNaMpi veyaNaM vedeti' zItAmapi vedanAM vedayanti nahIM karate haiM kintu 'usiNaveyaNaM vedeti' ve uSNavedanA kA vedana karate haiM ye nAraka yadyapi zItayonika hote haiM kyoM kI inake utpatti sthAna kevala himAnI-himasaMtati ke tulya zIta pradezAtmaka hote haiM parantu ina se vyatirikta jo aura saba sthAna Adi hai ve saba khaira ke aGgAra se bhI adhika uSNa hote haiM -ataHve kevala eka uSNa vedanA ko hI bhogate haiM / zIta yA 'no sIyosi NaM vedeti' zItoSNa vedanA ko nahIM bhogate haiM / 'paMkappabhAe pucchA' he bhadanta ! paGkaprabhA nAma kI jo caturtha pRthivI hai usake nAraka kyA zIta vedanA kA anubhavana karate haiM ? yA uSNavedanA kA anubhavana karate haiM ? yA zItoSNarUpa se milI huI vedanA kA anubhavana karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 52 'usiNaveyaNaM vedeti' tame vahanAnu vahana cha. me nAnne ke zItayoni vALA hoya che. kemake teonuM utpattirathAna himAnI himasaMhati jevA zIta pradezAtmaka hoya che. paraMtu tenA sivAyanA je bIjA sthAna che. te badhA kheranA aMgArAthI paNa vadhAre uSNa hoya che. tethI teo kevaLa eka SY vahanAmA mAga cha. AthavA 'sIyosiNaM No vedeti' zIta vhn| somavatA nathI. 'paMkappabhAe pucchA' hai sAvan 54mA nAmanI 2 yAthA pRthvI che, temAM rahevAvALA nArake zuM zIta vedanAne anubhava kare che ? ke uSNa vedanAno anubhava kare che ? athavA zItaNa vedanAno anubhava kare che? mA prazana uttaramA prabhu gautamapAbhIra 4 cha 'goyamA ! sIyaM viveyaNaM jIvAbhigamasUtra Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jIvAbhigamasUtre narakAvAsabhedena paGkaprabhA nArakAH tathoSNAmapi vedanAM vedayanti, narakAvAsa bhedenaiva kintu 'no sIosiNaveyaNaM vedeti' no naiva zItoSNa vedanAM vedayanti / 'te bahutaragA je usiNaM ve yaNaM vedeti' tatra te bahutarakA ye uSNAM vedanAM vedayanti prabhUtatarANAM zItayonitvAt / 'te thovataragA je sIyaM veyaNaM vedeti' te stokatarA ye zIta vedanAM vedayanti alpatarANAmuSNayonitvAditi / dhUmappabhAe pucchA' dhUmaprabhAyA~ pRcchA he bhadanta ! dhUmaprabhA nArakAH kiM zIta vedanAM vedayanti uSNavedanAM vA, zItoSNavedanAM vA vedayanti iti prazna:, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'sIyapi veyaNaM vedeti' zItAmapi vedanAM vedayanti -'goyamA!sIyaMpi veSaNaM vedeti usiNaMpi veyaNaM vedeti' he gautama ! ve nAraka narakAvAsa ke bheda se zIta vedanA kA bhI anubhavana karate hai aura usI prakAra narakAvAsa ke bheda se hI uSNavedanA kA bhI anubhavana karate haiM - para 'No sItosiNaM veyaNaM vedeti' zItoSNa vedanA kA anubhavana nahIM karate haiM / 'te bahutaragA je usiNaM veyaNaM vedeti' aise nAraka jIva vahAM adhika haiM jo uSNavedanA kA anubhavana karate haiM kyoMki prabhUtatara nAraka jIvoM kI yoni zIta hotI haiM / tathA 'te thovataragA je sIyaM veyaNaM vedeti' jo nAraka jIva zItavedanA kA anubhavana karate haiM ve stoka tara-bahuta thodde-hai| kyoMki yahAM alpataroM kI uSNayoni hotI hai| 'dhUmappabhAe pucchA' he bhadanta ! dhUmaprabhA ke nAraka kyA zItavedanA kA anubhavana karate hai yA uSNavedanA kA anubhavana karate haiM ? yA zItoSNarUpa mizra vedanA kA anubhavana karate haiM ? vedeti usiNapi veyaNaM vedeti', gautama ! te naar| na201AsanA thI zIta vedanAne paNa anubhava kare che. ane eja pramANe narakAvAsanA bhedathI ja SY vahanAmA 59 anubhava 42 che. 52'tu No sIyosiNaM veyaNaM vedeti' zIta vahanAnI anubhava 42tA nathI. 'te bahutaragA je usiNaveyaNaM vedeti' evA nAraka che tyAM vadhAre che ke jeo uSNa vedanAne anubhava kare cha. bha prabhUtatara nA24 vAnI yonI zIta ya cha, tathA 'te thovataragA je sIyaM veyaNa vedeti' ne nA24 0 zIta vahanAnA anubhava 42 che. tasA stakatara arthAt ghaNA thaDA hoya che. kemake ahiMyA a9patAnI uNonI hoya che. 'dhUmappabhAe pucchA' he bhagavan dhUmapramA pRthvInA nA24 7 zuzIta vedanAno anubhava kare che? athavA uNa vedanAne anubhava kare che? zIzna rUpa mizra vedanAne anubhava kare che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke jIvAbhigamasUtra Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.20 nArakANAM kSutpipAsAsvarUpam 285 "usiNaMpi veyaNaM vedeti' uSNAmapi vedanAM vedayanti 'no sItosiNaM veyaNaM vedeti' no zItoSNa vedanAM vedayanti, 'te bahutaragA je sIyaveyaNaM vedeti' te bahutarakA ye zIta vedanAM vedayanti bahUnAmuSNayonitvAt 'te thovataragA je usiNaveyaNaM vedeti' te stokatarA ye uSNavedanAM vedayanti alpatarANAM zItayonitvAt / 'tamAe pucchA' tamaHprabhAyAM pRcchA he bhadanta ! tamaHprabhAnArakAH kiM zIta vedanAM vedayanti uSNavedanAM vA vedayanti zItoSNAM vA vedanAM vedayantIti praznA, bhaga. vAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama !! 'sIyaM veyaNaM vedeti' zItAM uttara meM prabhu kahate haiM-'goSamA! sItaMpi veyaNaM vedeti, usiNaMpi veyaNaM vedeti' he gautama ! dhUmaprabhA ke nAraka zItavedanA kA bhI anubha vana karate haiM, uSNavedanA kA bhI anubhavana karate haiM parantu 'No sItosi NaM veyaNaM vedeti' zItoSNarUpa mizravedanAkA anubhavana nahIM karate haiM 'te bahutaragAjesIyaveyaNaM vedeti' jo zItavedanA kA anubhavana karate haiM ? aise nAraka jIva bahutaraka hai kyoMki yahAM bahuta nAraka jIvoM kI yonI uSNa hotI hai, tathA 'te thovataragA je usiNavedaNaM vedeti' jo uSNa vedanA kA anubhavana karate haiM ve stokatara hai kyoMki yahAM alpatara nAraka jIvoM kI yoni zIta hotI hai 'tamAe pucchA' he bhadanta ! tamaHprabhA pRthivI ke nairayika kyA zIta vedanA kA anubhavana karate haiM ? yA uSNavedanA kA anubhavana karate haiM ? yA zItoSNavedanA kA anubhavana karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA'! sIyaM veyaNaM 'goyamA! sItaMpi veyaNaM vedeti, usiNaMpi veyaNa vedeti' he gautama ! dhUmapramA pRthvInA nArake zIta vedanAne paNa anubhava kare che, uSNa vedanAne paNa anubhava 42 cha, 52tu No sotosiNaM veyaNaM vedeti' zIta 35 vanAnA anubhava 42tA nathI. 'te bahutaragA je sIyaveyaNaM vedeti' yA zIta vahana ne anubhava kare che, evA nAraka che bahutaraka che. kemake ahiMyA bahataraka lavAnI yAnI hAya che. tathA 'te thovataragA je usiNaveyaNa vedeti' jeo uSNavedanAne anubhava kare che. teo oNkatara che. kemake ahiyAM alpatara nAraka jIvonI ni zIta hoya che. ___ 'tamAe pucchA' he bhagavan tama:pramA pRthvInA nairAyao zuzIta vahanAnA anubhava kare che? uSNavedanAne anubhava kare che ke zItaLu vedanAne anubhava kare cha 1 mA prazana utta2 mA prabhu gautamasvAmIna 49 cha 'goyamA / sIyaM veyaNaM jIvAbhigamasUtra Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jIvAbhigamasUtre vedanAM vedayanti, tamaH prabhAnArakAH / 'no usiNaM veyaNaM vedeMti' no uSNAM vedanAM vedayanti 'no sIyosiNaM veyaNaM vedeti' no zItoSNAM vedanAM vedayanti, tamaHprabhA nArakANAM sarveSAmuSNayonitvAt yonisthAna vyatirekeNa cAnyasya sarvasyApi naraka bhUmyAdermahAhimAnI tulyatvAditi / ' evaM ahe sattamAe navaraM paramasIya ' evaM tamaH - prabhAnArakara deva adhaHsaptamInArakA api zItAmeva vedanAM vedayanti na tu uSNAM vedanAM na vA zItoSNAm navaraM zItAmapi paramazItAm tamApRthivIta stamastamApRthivyAM zItavedanAyA atiprabalatvAditi // 20 // vedeti' he gautama yahAM ke nAraka zIta vedanA kA anubhavana karate haiM 'No usiNaM veyaNaM vedeMti' uSNavedanA kA anubhavana nahIM karate hai aura 'No sItosiNaM veyaNaM vedeM ti' na zItoSNarUpa mizra vedanA kA anubhavana nahIM karate haiN| kyoMki tamaHprabhA pRthivI ke samasta nArakoM kI uSNa yoni hotI hai yahAM yonisthAna ke sivAya anya aura saba naraka bhUmi Adi mahAhima ke tulya hote hai / 'evaM ahe sattamAe navaraM paramasIyaM tamaHprabhA nAraka kI taraha hI adhaH saptamI pRthivI ke nAraka bhI kevala eka zIta vedanA kA hI vedana karate hai / uSNavedanA kA nahIM / aura na zItoSNarUpa mizravedanA kA hI / yahA~ vizeSa itanA hai kisaptama pRthivI ke nArako ko jo zItavedanA kA anubhavana hotA hai so yaha zIta tamaHprabhA pRthivI meM jo zIta hai usakI apekSA bahuta adhika hotI isa pRthivI meM vahAM kI apekSA zItavedanA ati pravala hai / sU020 || vede 'ti'he gautama! tyAM nA nArabhe zIta behanAno anubhava re che. 'No usiNaM veyaNaM vedeti' uSNu vehanAnA anubhava uratA nathI. bhane 'jo sIyosiNaM veyaNaM vedeMti' zItANu rUpa mizra vedanAnA anubhava paNa karatA nathI, kemake tamaHprabhA pRthvInA saghaLA nArakonI uSNuyenI hAya che. ahiyAM dhAnisthAnazivAya khIju badhu ja kathana eTale ke nAraka bhUmi saMbaMdhI kathana mahAhimAnI pramANe hoya che. vaM ahe satamAe navaraM paramasIyaM' tamaH pralA pRthvInA nA24 va pramA adha:saptamI pRthvInA nAraka jIvA paNa kevaLa eka zIta vedanAnuM ja vedana kare che. uSNu vedanAneA anubhava karatA nathI ane zIte rUpa mizravedanAnuM paNa vedana karatA nathI. ahiyAM e ja vizeSatA che ke sAtamI pRthvInA nArakone je zIta vedanAneA anubhava thAya che te te zIta vedanA tamaHprabhA pRthvImAM je zIta vedanA che, tenI apekSAe ghaNI vadhAre hAya che, A pRthvImAM tamaHprabhA pRthvI uratA zIta vehanA ghaNI bhramaNa hoya che. // su. 20 // jIvAbhigamasUtra Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 287 samprati-nArakANAM nArakabhavAnubhavapratipAdanArthamAha 'imIse the' ityAdi, mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayaM NirayabhavaM paJcaNubhavamANA viharaMti ? goyamA ! teNaM tattha NicaM bhIyA, NicaM tasiyA, NicaM chahiyA, NicaM ubiggA, NiccaM upappuA, NiccaM bahiyA, NiccaM paramamasubhamaulamaNubaddhaM nirayabhavaM paccaNubhavamANA viharAMti evaM jAva ahe sattamAeNaM puDhavIe paMca aNuttarA mahaimahAlayA mahANaragA pannattA taM jahA-kAle1 mahAkAle2, rorue3, mahArorue4, appaiTrANe5, tattha ime paMca mahApurisA aNuttarehiM daMDasamAdANehiM kAlamAse kAlaM kiccA appaiTANe Narae jeraiyattAe uvavaNNA, taM jahA-rAme jamadaggiputte1, daDhAUlacchaiputte2, vasUuvaricare3, subhUme korave4, baMbhadatte culnnisue5,| te NaM tattha NeraiyA jAyA kAlA kAlobhAsA jAva paramakiNhA vaNNeNaM pannattA, taM jahA-tattha veyaNaM veeMti ujjalaM viulaM jAva durahiyAsaM / usiNaveyaNijesu NaM bhaMte ! Niraesu neraiyA keri. sayaM usiNaveyaNaM paccaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA ! se jahA nAmae kammAradArae siyA taruNe balavaM jugavaM appAyake thiraggahatthe daDhapANipAyapAsapiTuMtarorusaMghAyapariNae laMghaNapavaNajavaNavaggaNapamaddaNasamatthe talajamalajuyalaphalihaNibhabAha, ghaNaNiciya valiyavadRkhaMdhe cammedRgaduhaNamuTriya samAhaya Niciyagattagatte urassabalasamaNNAgae chee dakkhe kusale NiuNe mehAvI NiuNasippovagae egaM mahaM ayapiMDaM udagabArasamANaM gahAya taM tAviya tAviya koTTiya koTTiya ubhidiya ubhidiya cuNNiya cuNNiya jAva egAhaM vA duyAhaM vA tiyAhaM vA ukko jIvAbhigamasUtra Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jIvAbhigamasUtre seNaM addhamAsaM vA saMhaNejA se NaM taM sIyaM sIIbhuyaM aomaeNaM saMdaMsaeNaM gahAya asambhAvapaTavaNAe usiNavedaNijesu garaesu pakkhivejA, se NaM taM ummisiya NimisiyaMtareNaM puNaravi paccuddharissAmi tikaTu pavirAyameva pAsejA pavilINameva pAsejA paviddhatthameva pAsejjA No ceva NaM saMcAei avirayaM vA avilINaM vA aviddhatthaM vA puNaravi pccuddhritte| se jahAvA mattamAyaMge divae kuMjare saTrihAyaNe paDhamasaraya kAlasamayaMsi vA caramanidAdha kAlasamayaMsi vA uNhAbhihae taNhAbhihae davaggijAlAbhihae Aure susie pipAsie dubbale kilaMte eka mahaM pukkhariNiM pAsejA cAukoNaM samatIraM aNupuTavasujAya vappagaMbhIra sIyalajalaM saMghaNNa pattabhisamuNAlaM bahuuppalakumuya liNa subhagasogaMdhiya puMDarIya mahApuMDarIya sayapatta sahassapatta kesaraphullovaciyaM chappaya paribhujamANakamala acchavimalasalilapuNNaM paDihatthagabhamaMtamacchakacchabhaM aNegasauNagaNamihuNayavi raiya sadunnaiya maharasaranAiyaM taM pAsai, pAsittA taM ogAhai ogAhittA se NaM tattha uNhaM pi paviNejA taNhaM pi paviNejA, khuhaM pi paviNejA jaraM pi paviNejA dAhaM pi paviNejA NidAeja vA payalAeja vA saI vA raI vA dhiI vA maiM vA uklabhejjA, sIe sIyabhue saMkamamANe sAyA sokkha bahuleyA vi viharijA, evAmeva goyamA ! asambhAvapaTTavaNAe usiNaveyaNijjehito garaehito raie ubaTTie samANe jAiM imAI maNussaloyaMsi bhavaMti goliyAliMchANi vA soMDiyAliMchANivAliMDiyAliMchANi vA ayAgarANi vA taMvAgarANi vA tauyAgarANi vA sIsAgarANi vA rUppAgarANi vA suvannAgANi vA hiraNNAgarANi jIvAbhigamasUtra Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAgaNAra sAgaNAnimaya prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 289 vA kuMbhArAgaNIi vA musAgaNIi vAiyAgaNIi vA kavelluyAgaNIi vA lohAraMbarIsei vA jaMtavADacullIi vA goliyAliMchAgaNIi vA soDiyAliMchAgaNIi vA liMDiyAliMchAgaNIi vA lAgaNAi vA tilAgaNIi vA tusAgaNIi vA tattAI samajoibhuyAI phullakiMsuyasamANAI ukAsahassAI vi Nimmuya. mANAI jAlAsahassAI pamuccamANAiM iMgAlasahassAI pakkhiramANAiM aMto aMto huhuyamANAI ciTuMti, tAI pAsai, tAI pAsittA tAI ogAhei, ogAhitA se NaM tattha uNhaMpi paviNejjA taNhaM pi paviNejjA khuhaM pi paviNejjA jaraMpi paviNejjA dAhaMpi paviNejjA NihAejja vA payalAejja vA saI vA raI vA ghiI vA maI vA uvalamejjA, sIe sIyabhue saMkamamANe saMkamamANe sAyAsokkhabahule yAvi viharejjA, bhaveyArUvA siyA ? No iNaTe samaThe goyamA ! usiNa veyaNijjesu Neraesu neraiyA etto aNitariyaM ceva usiNaveyaNaM paccaNubhavamANA viharaMti // sIyaveyaNijjesu NaM bhaMte ! Niraesu neraiyA kerisayA sIyaveyaNaM paccaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA ! se jahA NAmae kammAradArae siyA taruNe jugavaM balavaM jAva sippovagae egaM mahaM ayapiMDaM dagavAra samANaM gahAya tAviya tAviya koTTiya koTiya jahanneNaM egAhaM vA duyAhaM vA tiyAhaM vA ukkoseNaM mAsaM vA haNejA se NaM usiNaM usi. NabhuyaM ayomaeNaM saMdasaeNaM gahAya asabbhAvapaTavaNAe sIyaveyaNijjesu naraesu pakkhivejjA, se taM ummisiya nimisiyaMtareNa puNaravi paccuddharissAmI tikaTTha pavirAyameva pAsejjA, taM ceva NaM jAva No ceva NaM saMcAejjA, puNaravi paccuddharittae, jI. 37 jIvAbhigamasUtra Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre se NaM se jahANAmae mattamAyaMge taheva jAva sokkhabahule yAvi viharejjA, evAmeva goyamA! asambhAvapaTTavaNAe sIyaveyaNehito raehito neraie udhvaTTie samANe jAI ihaM mANussaloe havaMti, taM jahA-himANiM vA himapuMjANi vA himapaDalANi vA himapaDalapuMjANi vA tusArANi vA tusArapuMjANivAhimakuMDANi vA himakuMDapujANi vA sIyANi vA tAI pAsai pAsittA tAI ogAhai ogAhittA se NaM tattha sIya pi paviNejjA, taNhaMpi paviNejjA, khuhaMpi paviNejA jaraMpi paviNejjA dApi paviNejjA nidAejja payalAejja vA jAva usiNe usiNabhue saMkamamANe saMkamamANe sAyA sokkhabahale yAvi harejjA, bhaveyA rUvA siyA? No iNaDhe samaDhe, goyamA! sIyaveyaNijjesu naraesu neraiyA etto aNi?tariyaM cevasIya veyaNaM pnycnnubhvmaannaavihrNti|suu. 21 // chAyA-etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyA nairayikAH kIdRzaM nirayabhavaM pratyanubhavanto viharanti gautama ! te tatra nityaM bhItAH nityaM prastAH nityaM kSudhitAH nityamudvignAH nityamuplutAH nityaM vadhikAH nityaM paramamazubhamatulamanuvaddhaM nirayabhavaM pratyanubhavanto viharanti / evaM yAvadadhaHsaptamyAM khalu pRthivyAM paJcAnuttarA mahanmahAlayA mahAnarakAH prajJaptAH, tadyathA-kAlo mahAkAlo rauravo mhaaraurvo'ptisstthaanH| tatreme paJcahApuruSA anuttarairdaNDasamAdAnaH kAlamAse kAlaM kRtvA'pratiSThAne narake nairayikatayA utpannAH, tadyathA-rAmo jadagniputraH1, dRDhAyuH lacchakiputraH 2, vasuH uparicaraH 3, subhUmaH kauravyaH 4, brahmadattazculanI sutaH 5, te khalu tatra nairayikAH jAtA: kAlAH kAlAvabhAsA yAvat paramakRSNA varNena prajJaptAH, tayathA-te khalu tatra vedanAM vedayanti ujjvalA vipulAM yAvad duradhisahyAm / uSNa vedanIyeSu khalu bhadanta ! narakeSu nairayikAH kIdRzImuSNa vedanAM pratyanubhavanto viharanti ? gautama ! sa yathAnAmakaH karmakAradArakaH syAt taruNo valavAn yugavAn alpAtaGkA sthirAgrahastaH dRDhapANipAdapArzva pRSThAntarorUsaMghAtapariNataH lavana plavanajavanavargaNapramardanasamathaH, talayamalayugala parighanibhavA. huH ghananicita balitavRtaskandhaH, carmeSTakadrughaNamuSTikA samAhatanicitagAtragAtrA, jIvAbhigamasUtra Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 291 aurasabalasamanvAganaH cheko dakSaH praSThaH kuzalo nipuNaH medhAvI nipuNazilpopagataH, ekaM mahadayaHpiNDamudakavAraka sanAnaM gRhItvA taM tApayitvA tApayitvA kuTTayitvA kuTTayitvA udbhidyodbhidya cUrNayitvA cUrNayitvA yAvadekAhaM vA dvayahaM vA vyahaM vA utkarSeNa arddhamAsaM vA saMhanyAt, atha khalu taM zItaM zItIbhUtamayomayena saMdazakena gRhItvA asadbhAva prasthApanayA uSNavedanIyeSu narakeSu prakSipet, sa khalu tam unmipita nimiSitAntareNa punarapi pratyuddhariSyAmItikRtvA pravitarameva pazyet, dRSTvA pravilInameva pazyet pravidhvastameva pazyet, naiva khalu zaknuyAta, avitaraM vA avilInaM vA, avidhvastaM vA punarapi pratyuddhartum / sa yathA vA mattamAtaGgaH dvipakaH kuJjaraH paSTihAyanaH prathamazaratkAlasamaye vA, caramanidAghakAlasamaye vA, uSNAbhihataH tRSAmihato dAvAgnijvAlAbhihataH AturaH zuSitaH pipAsito durvala klAntA, ekA mahatIM puSkariNI pazyet catuSkoNAM samatIrA mAnupUrvya sujAtavapragambhIrazItalajalAm saMchanna patravisamRNAlAm, bahUtpalakumudanalinasubhaga saugandhikapuNDarIka mahApuNDarIka zatapatrasahasrapatrakesaraphullopacitAm SaTpadaparibhujyamAnakamalAm acchavimalasalilapUrNAm paDihatthabhramanmatsyakacchapAm aneka zakunagaNamithuna kaviracita zabdonnatika madhurasvaranAditAm, tAM pazyati tAM dRSTvA tAmavagAheta, avagAhya sa khalu tatroSNamapi pravinayet tRSAmapi pravinayet kSudhAmapi pravinayet jvaramapi pravinayet dAhamapi pravinayet nidrAyeta vA pracalAyeta vA smRti vA rati vA dhRti vA mati vA upalabheta, zItaH zItIbhUtaH saMkrAman saMkrAman sAtAsaukhyabahulazcApi viharet, evameva gautama ! asadbhAva prasthApanayA uSNa vedanIyebhyo narakebhyo nairayika udvRttaH san yAni imAni manuSyaloke bhavanti gauDikAliMchAni vA zauMDikAliMchAnivA, liNDikAliMchAni vA, aya AkarA iti vA, tAmrAkarA iti vA, pukAkarA iti vA, sIsakAkarA iti vA, rUpyAkarA iti vA suvarNAkarA iti vA hiraNyAkarA iti vA kArAgniritivA, muSAgniriti vA-iSTakAgniriti vA kavellukAniriti vA lohakArAmbarISa iti vA. yantrapAkaculloriti vA, gauDikAliMchAgniriti vA kSauNDikaliMchAgniriti vA, liNDikAliMchAgniriti vA nalAgniriti vA, tilAgniriti vA, tuSAgniriti vA. taptAni samajyotirbhUtAni phullakiMzukasamAnAni ulkAsahasrANi vimucyamAnAni jvAlAsahasrANi pramucyamAnAni aGgAra sahasrANi pavikSaranti antarantahahayamAnAni tiSThanti tAni pazyanti / tAni dRSTavA tAni avagAheta tAni avagAhya sa khalu tatroSNamapi pravinayet kSudhAmapi pravina - yet jvaramapi pravinayena dAhama pipravinayet, nidrAyeta vA, pracalAyeta vA smRti vA rati vA dhRti vA matiM vA upalabheta zItaH zItIbhUtaH saMkrAman saMkrAman sAtA. jIvAbhigamasUtra Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jIvAbhigamasUtre saukhyabahulazcApi viharet / bhavedetadrUpA syAt ? nAyamarthaH samarthaH gautama ! uSNavedanIyeSu narakeSu nairayikA ito'pi aniSTatarAmeva uSNavedanAM pratyanubhavanto viharanti zIta vedanIyeSu khalu bhadanta ! nirayeSu nairayikAH kIdRzIM zItavedanAM pratyanubhavanto viharanti ? gautama ! sa yathAnAmakaH karmakAradArakaH syAt taruNo yugavAn valavAn yAvat zilpopagataH, ekmhaantmyH| piNDa dakavAra samAnaM gRhItvA tApayitvA tApayitvA kudRyitvA kuTTayitvA jaghanyena ekAhaM vA dvayahaM vA vyahaM vA utkarSaNa mAsaM vA hanyAt sa khalu tam uSNamuSNIbhUtamayomayena saMdaMzakena gRhItvA asadbhAva prasthApanayA zIta vedanIyeSu narakeSu pakSipet sa tamunmiSitanimiSitAntareNa punarapi pratyuddhariSyAmIti kRtvA pravitarameva pazyet tameva khalu yAvat naiva khalu zaknuyAt punarapi pratyudartum sa khalu sa yathA nAmako mattamAtaGgaH tathaiva yAvat saukhya bahuvApi viharet / evameva gautama ! asadbhAva prasthApanayA zIta vedanIyebhyo narake. bhyo nairayika udvRttaH san yAnImAni ihamanuSya lokeSu bhavanti tadyathA himAni vA-himapuJjAni vA himapaTalAni vA himapaTalapuJjAni vA tuSArANi vA tuSArapuJAni vA himakuNDAni vA himakuNDa puJjAni tAni zItAni vA tAni pazyati dRSTvA tAni avagAhate avagAhya sa khalu tatra zItamapi pavinayet tRSAmapi pravinayet kSudhAmapi pravinayet jvaramapi pravinayet dAhamapi pavinayet nidrAyetavA pacalAyeta vA yAvat uSNaH uSNabhUtaH saMkraman zAtAsaukhyabahulazcApi viharet / bhavedetadrUpAsyAt 1 nAyamarthaH smrthH| gautama ! zIta vedanIyeSu narakeSu nairayikA ito'pi aniSTatarAmeva zIta vedanAM pratyanubhavanto viharanti ||suu0 21 // TIkA-'imIse NaM bhaMte !' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'neraiyA' nairayika jIvAH kerisayaM NisyabhavaM' kIdRzaMkimAkArakaM nairayikabhavam 'paccaNubbhavamANA' pratyanubhavantaH pratyekaM vedayamAnAH aba sUtrakAra nAraka jIvoM ke nArakabhava kA anubhava pratipAdana karate hai 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayaM' ityAdi 21 TIkArtha-gautama ne prabhuzrI aisA pUchA hai-'imIse NaM bhaMte !' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM nairayika jIva 'kerisayaM NirayabhavaM' have sUtrakAra nAraka jInA nArakabhavanA anubhavanuM pratipAdana kare che 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisaya' tyA artha-gautabhAbhIya prabhune me pUchayu che , 'imIseNa bhaMte !' he bhagavan mA 2tnaprabhA pRthvImA nai24 / 'kerisaya Nirayabhava' upa jIvAbhigamasUtra Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 293 viharantIti-tiSThantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'teNaM tattha Nicce bhItA' te khalu nArakA statra-ratnaprabhA narake nityamsarvakAle kSetrasvabhAvaja mahAniviDAndhakAradarzanato bhItAH sarvataH samupajAta zaGkatvAt / tathA-'Nicca tasiyA' nityaM trastAH nityam-sarvakAlaM kSetrasvabhAvaja mahAniviDAndhakAradarzanatastrastA:-atizayena bhayabhItAH-paramAdhArmikadeva parasparodIrita duHkhasaMpAtabhayAt trAsamutpannAH / tathA-'NiccaM chuhiyA' nityaM sarvakAlaM kSudhitA:-kSudhayA vyaaptaaH| tathA-'NiccaM uvvigA' nityaM sarvakAlamudvignAH paramAdhArmikadeva parasparodIrita duHkhAnubhavataH tadgatAvAsaparAGmukhacittAH tathA-'NicaM upappuA' nityaM-sarvakAlam upaplutA upaplavenopetAH kisa prakAra ke hokara nairayika bhava kA 'paccaNubhavamANA viharaMti' anubhava karate hai ? uttara meM prabhuzrI karate hai 'goyamA! teNaM tattha NiccaM bhItA' he gautama ! ve nAraka vahAM naraka meM sarvadA bhayabhIta hokara kSetra svabhAva se janya mahAgADha andhakAra ke dekhane se cAroM aura zaGkA yukta hokara-tathA-NiccaMtasitA' sarvadA kSetra svabhAva se janya andhakAra ke dekhane se dhavaDAye hue hokara athavA-paramAdhArmika devoM ke dvArA Apasa meM eka dUsare ke pUrvabhavIya vairo ko prakaTa karane ke kAraNa badalA lene rUpa kaSTo ke Ane se duHkhita hokara tathA-'NiccaM chuhiyA' sarvadA bhUkha se pIDita hokara 'NiccaM uvviggA' sarvadA udvigna hokara-kheda khinna hokara-paramAdhArmika devoM dvArA Apasa meM yAda karAye gaye pUrvabhavoM ke vairoM ke kAraNa eka dUsare ke AvAsa se parADramukhacitta hokara nitya 'upappuA' upadrava yukta hokara usa 'NiccaM 2nA yana nayi sbne| 'paccaNubhavamANA viharaMti' anumapa 42 cha, mA prazana uttama prabhu gautamatvAmIna 49 cha, 'goyamA ! te NaM tattha NiccaM bhItA' he gautama! nA tyA nasabhA sahA bhayabhIta yachana kSetramAthI thavA vALA mahA gADha aMdhakArane jovAthI cAre bAjunI zaMkA yukata thaI ne tathA 'NiccaM tasitA' sahA kSetramAthI yAmadhArA nepAthI mana. rAyelA thaIne athavA paramAdhArmika deve dvArA paraspara eka bIjAnA pUrvabhava nA vairene pragaTa karavAnA kAraNe badale levA rUpa du;kho AvavAthI duHkhita thA tathA NiccaM chahiyA' mezA bhUmathA pI5 NiccaM uThivaggA' sapA udvigna thaIne arthAta kheda khinna thaIne paramadhAmika deve dvArA paraspara yAda karAvavAmAM Avela pUrvabhavanA veranA kAraNe eka bIjAnI raheThANathI parAka bhuma sittA yana nitya 'upappuA 85 dhana "NiccaM paramama jIvAbhigamasUtra Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jIvAbhigamasUtre na tu ISadapi sukhamAsAdayanti / tathA- NiccaM bahiyA' nityaM vadhikAH, tathA'Nicca paramamamubhamaulamaNubaddhaM nityaM-sarvakAlam paramamazubhamatulam-azubhatvena ananyasadRzamasAdhAraNam anubaddham azubhatvena nirantaramupacitam etAdRzam 'nirayabhavaM' nArakabhavam 'paccanubhavamANA' pratyanubhavantaH-pratyekaM vedayamAnA: 'viharaMti' viharanti-tiSThanti / 'evaM jAva' evaM yAvat yAtpadena zarkarAprabhAta Arabhya saptama narakaparyantameva duHkhaM pratyanubhavanto nArakAstiSThanti adhaH saptamyAM ca karakarmANaH puruSA utpadyante nAnye utpadyante tadeva darzayati-'ahe sattamAe NaM puDhavIe' adhaHsaptamyAM pRthivyAm 'paMca aNuttarA' pazcAnuttarA atIvaduHkhAnubhave utkRSTAH 'mahati mahAlayA mahANaragA pannattA' mahanmahAlayA mahAnarakAH prajJaptAH paramamasubhama ulamaNubaddham' hamezA parama azubharUpa evaM jisakI tulanA nahIM ho sakatI aise anubaddha-nirantara paramparA se hI azubha rUpa se cale Aye hue 'nirayabhava' nAraka ke bhavako 'paccaNubhava mANA viharaMti' bhogate haiM / 'evaM jAva ahe sattamAe NaM puDhavIe' isI prakAra se nAraka jIva dvitIya pRthivI se lekara saptama pRthivI taka ke narakAvAsoM meM nAraka ke bhava ko bhogate haiN| adhaH saptamI pRthivI meM jo manuSya sarvo skRSTa prakarSa prApta kara karma karate haiM ve hI utpanna hote haiM anya jIva nhiiN| yahI bAta sUtrakAra ne 'ahe sattamAe NaM puDhavIe paMca aNuttarA mahati. mahAlayA mahANaragA pannattA' isa sUtrapATha dvArA spaSTa kI hai adha: saptamI pRthivI meM pAMcahI anuttara mahAnaraka hai ye bahuta hI vizAla haiN| yahAM para nAraka jIva bahuta hI adhika duHkhoM kA anubhava karate haiN| subhamaulamaNubaddham' imezA 52ma azula 35 are nI tulanA yazatI nathI evA anubaddha niraMtara paramparAthI ja azubha paNAthI AvelA 'nirayabhava" nA24 sapane 'paccaNubhavamANA viharaMti' mAga cha, 'eva jAva 'ahe sattamAe gaM puDhavIe' mA pramANe nA24 / mIla pRthvIthA dhana sAtamI pRthvI sudhInA nArakAvAsomAM nArakanA bhavane bhogave che. adha: saptamI pRthvImAM je manuSya sarvotkRSTa prakarSa prApta phUra karma kare che, e ja utpanna thAya che. bIjA che tyAM utpanna thatA nathI. e ja vAta sUtra 'ahe sattamAe NaM puDhavIe paMca aNuttarA mahatimahAlayA mahANaragA pannattA' A sUtrapATha dvArA spaSTa karela che. adhaHsaptamI pRthvImAM pAMca ja anuttara mahAnaraka che, te ghaNAja vizALa che. tyAM nAraka jIvo ghaNA moTA duHkhone manula 42 cha, te anuttara mahAnanA nAmI 24 // prabhArI cha. 'kAle' 1 jIvAbhigamasUtra Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 295 kathitAH, 'taM jahAM tadyathA-'kAle' kAla:-kAla nAmako mahAnarakaH, 'mahAkAle' mahAkAlanAmako mahAnarakaH, 'rurue' rauravanAmakaH 'mahArurue' mahArauravanAmakaH, ime catvAro narakA: tamastamaHprabhAyAH saptamyAzcaturdikSu vartante, madhyetu 'appati. hANe' apratiSThAnanAmako mahAnarako vidyate / 'tattha' tatra-apratiSThAnanAma ke mahAnarake 'ime vakSyamANasvarUpA vakSyamANanAmadheyAca 'paMcamahApurisA' paJcamahApuruSa : 'aNuttarehi' anuttaraiH sarvotkRSTa prakarSaprAptaH 'daMDasamAdANehi' dnnddsmaadaan| samAdIyate karma ebhiriti samAdAni karmopAdAnahetavaH daNDAeva-manodaNDAdayaH prANavyaparopaNAdhyavasAyarUpAH samAdAni iti daNDasamAdAni, tairdaNDasamAdAna: 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlamAse kAlaM kRtvA 'tastha appatiTThANe narae aprati. nanAmake narake 'neraiyatAe' nairayikatayA utpnnaaH| ke te pazcotpannAstatrAhainake nAma haiM 'kAle 1, kAla 2, 'mahAkAle' mahAkAla 'rorue 3, raurava 'mahArorue' 4, mahA raurava aura 'appaiTANe' 5, apratiSThAna' inameM yaha apratiSThAna naraka sAtavI pRthivI ke madhya meM hai aura kAla Adi cAra mahAnaraka usakI cAroM dizAoM meM haiM / sAtavI meM ye vakSyamANa svarupa vAle 'paMcamahApurisA'pAMca mahA puruSa 'aNuttare' anuttara-jina se adhika aura daNDa samAdAna nahIM ho sakate haiM aise 'daMDasamAdANehi' 'daMDasamA dAnaiH' una daNDa samAdAnoM ke prabhAva se arthAt karmoM kI sarvotkRSTa sthiti aura savotkRSTa anubhAgabaMdha karAne vAle prANi hiMsA Adi ke adhyavasAya rUpa kAraNoM ke prabhAva se 'kAlamAse kAlaM kiccA' mRtyu ke avasara para maraNa karake 'tatya appatihANe' usa apratiSThAna nAma ke narakAvAsa meM utpanna hue haiM / tAtparya kahane kA yahI hai ki sAtavI pRthi sa, 'mahAkAle' 2 bhADA rohae' 3 zai21 'mahArorue' 4 bhaDArI25 'apaiTThANe'5 maprati na mAmA ma mapratihAna na24 sAtamI pRthvInA madhyamAM che. ane kAla vigere cAra mahA narake tenI cAre dizAomAM che. sAtamI pRthvImA mA apAmA bhAvanA2 2135 vA 'pacamahA purisA' pAMya mh| 535 'aNuttare' anuttara sarale nAtha padhAre bIne nahAya mevA 'daMDasamAdANehi' daMDasamAdAnaiH' te ' samAnAnA pramAthI arthAt kamenI sarvotkRSTa sthiti ane sarvotkRSTa anubhAgabaMdha karAvavAvALA prANihiMsA vigerenA adhyavasAya 35 raNanA prabhAvI 'kAlamAse kAla kiccA' bhRtya nA avasare maraNa pAmIne taraNa agharudrA' te apratiSThAna nAmanA narakAvAsa mAM utpanna thayA che. A kathananuM tAtparya e che ke sAtamI pRthvInA A apratiSThAna nAma jIvAbhigamasUtra Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra 'taM jahA' tadyathA-'rAme jamadaggiputte' rAmojamadagniputraH parazurAma ityarthaH 'dadA ulacchaiputte' dAyuH lacchAtiputraH vasuuvaricare' vasu:-vasurAjA uparicaraH vasurAjAhi devatAdhiSThitAkAzasphaTikasiMhAsanopaviSTaH sana AkAzaSphaTikamayasya siMhAsanasyAdarzanato lokeSvevaM prasiddhimagamat-satyavAdI khalveSa vasurAjA prANAtyaye'pi alIkaM na bhASate tataH satyAvarjitadevA kRta prAtihAryaH evasupariAkAze caratIti sa ca kadAcit kAlAntare hiMsra vedArthaprarUpakasya parvatasya pakSamabI ke isa apratiSThAna nAma ke narakAvAsa meM hI manuSya jAte haiM ki jinake mana vacana aura kAya kI pravRtti rAta dina saMkliSTha banI rahatI hai prANiyoM ke prANa lene Adi kukRtyoM meM jo rAta dina triyoga trikaraNa dvArA nirata rahate haiM aise manuSyoM ko hI unake ve kartavya karmoM kI utkRSTa sthiti kA aura anubhAgabandha kA bandha karAte haiM phira ve maraNa kara nAraka rUpa se utpanna hote haiM / apratiSThAna mahAnaraka meM jo pAMca mahApuruSa utpanna hote haiM unake nAma isa prakAra se haiM-'rAme jamadaggiputte' jamadagni kA putra rAma-parazurAma 'daDhAU lacchaiputte' lacchAti putra dRDhAyu 'vasu uvaricare' uparicara vasurAja 'subhUme kaurave' kauravya subhUma aura 'baMbhadatte culaNI sute' culanI kA putra brahmadatta vasurAjA ke viSaya meM aisA kathAnaka haiM ki vasurAjA jisa sphaTika ke siMhAsana para baiThatA thA vaha AkAza ke jaisA bilakula zubhra thA aura devatAdhiSThita thA ataH dekhane vAloM ko aisA lagatA thA ki vaha vasurAja satya ke pabhAva se nA narakAvAsamAM e ja manuSyo jAya che. ke jenA mana, vacana ane kAyAnI pravRtti rAtadivasa saMkilaSTa banI rahe che. prANiyanA prANa levA vigere kukamAM jeo rAta divasa traNa vega ane traNa karaNa dvArA pravRtta rahe che evA manuSyane ja teonA te kartavya karmonI utkRSTa sthitine ane anubhAga baMdhane baMdha karAve che te pachI teo marIne nArakapaNAthI utpanna thAya che, apratiSThAna nAmanA mahAnarakamAM je pAMca mahA purUSa utpanna thAya che. teo nA nAmI pramANe cha. 'rAme jamadaggiputte' manina putra rAma-52 zurAma 'dRDhAu lacchaiputte' 12chAtinA putra haTAyu. 'vasu uvaricare' pariyara vasurAla 'subhUme kauravve' au2vya sulabha bhane baMbhadatte culaNI sute' yusnaan| putra bahAdatta. vasurAjAnA saMbaMdhamAM evI kathA che ke vasurAjA je sphaTikanA siMhAsana para besatA hatA te AkAzanA jevuM ekadama sapheda hatuM. ane devatAothI yukta hatuM jethI jevAvALAone evuM lAgatuM hatuM ke te vasurAjA jIvAbhigamasUtra Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 297 bhigRhya samyagdaSTe radasya pakSamanabhigRhNan alIkavAditvAt prakupitadevatAcapeTAhatA siMhAsanAt paribhraSTo raudradhyAnamabhirUDhaH saptama pRthivyAmapratiSThAnanAmakanarakaM prAptavAn iti / 'subhUmeM kauravve' subhUmaH kauravyA 'baMbhadatte culaNI sue' brhmdtshcuulniisutH| teNaM tattha NeraiyA jAyA' te khalu parazurAmAdayaH tatrAprati. pThAnanAmake narake nairayikA jAtAH, 'kAlA kAlobhAsA jAva paramakiNhA vaNNeNaM AkAza meM adhara baiThA hai kyoMki yaha janatA meM satya vAdIrUpa se prasiddha thA janatA ise aisA hI samajhatI thI ki yaha prANa bhale hI cale jAveM para asatya nahIM bolatA haiM isane apane satya ke prabhAva se devatAoM ko bhI jIta liyA haiM isaliye inake siMhAsana AkAza meM adhara rahate the| eka samaya kI bAta hai ki parvata aura nArada meM aja zabda ko lekara vivAda chiDa gayA parvata aja zabda kA artha bakarA karatA thA aura nArada aja zabda kA artha tIna varSa kA purAnA dhAnya karatA thaa| jaba usake pAsa aja zabda ke artha kA nirNaya karAne ke liye donoM pahuMce taba vasune bhI aja zabda kA artha bakarA rUpa parvata ke pakSakA hI samarthana kiyA evaM samyagdRSTi nArada ke pakSakA tiraskAra kiyA parvata kA asatpakSa grahaNa karane ke kAraNe devatA ne use asatya vAdI jAnakara thappaDoM se pITA aura siMhAsana se nIce paTaka diyA so vaha raudra dhyAna se marakara sAtavIM pRthivI ke apratiSThAna nAma ke naraka meM nArakI ko paryAya se utpanna satyanA prabhAvathI AkAzamAM addhara beThelA che. kemake te vasurAjA lekamAM satyavAdI tarIke prasiddha hato. le ke tene emaja samajatA hatA ke prANa javA chatAM paNa A vasurAjA jUThuM bolatA nathI. teNe potAnA satyanA pratApathI devane paNa jItI lIdhA hatA. tethI teo A vasurAjAnA siMhAsana ne AkAzamAM addharaja rAkhatA hatA. eka vakhate parvata ane nArada e baMnene aja' zabdanI bAbatamAM vivAda jhaghaDo utpanna thaye, parvata aja zabdano artha bakare e pramANe karato hato, ane nArada "aja' zabdano artha traNa varSanuM junuM dhAnya nAma anAja e pramANe karatA hatA jayAre A banne "ajA" zabdanA arthane nirNaya karAvavA mATe vasurAjA pAse AvyA tyAre vasurAjAe paNa "aja' zabdano artha bakarA rUpa parvatanA pakSanuM samarthana karyuM ane samyagdaSTi evA nAradanA kathanane tiraskAra karyo. parvatanA asatpakSa grahaNa karavAnA kAraNe devoe tene asatyavAdI samajIne thappaDa mArI ane siMhAsananI nIce pheMkI dIdho tethI te raudradhyAnathI marIne sAtamI pRthvInA apratiSThAna nAmanA narakamAM nArakInA paryAyathI utpanna thaye. A badhA jI0 38 jIvAbhigamasUtra Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 298 pannattA' kAlaH kAlAvabhAsA yAvat paramakRSNA varNena prajJaptAH - kathitAH, atra yAvatpadena 'gaMbhIra lomaharisajaNaNA, bhImA, uttAsaNayA' ityeSAM saMgrahaH / gambhIra lomaharSajanakAH, bhImAH, uttrAsanakAH iticchAyA / kAlAH, kRSNAH, kAlA api kecit pUrNatayA kAlA na bhavantItyata Aha - kAlAvabhAsAH - kRSNakAnti kalitAH, gambhIralomaharSajanAH gambhIrAzca te bhISaNatvAda romaharSajananAH romAvotpAdakAceti lomaharSajananAH, tatra hetumAha - bhImAH bhayaGkarAH, ataeva uttrAsanakAH uttrAsajanakA iti / 'taM jahAM' tadyathA - tannarakagata vedanAsvarUpaM yathA - 'teNaM tattha' te parazurAmAdayaH tatrApratiSThAnanAma ke narake 'veyaNaM vedeMti' vedanAM vedayanti, kIdRzIM vedanAM vedayanti tatrAha - 'ujjalaM ' ityAdi, 'ujjalaM' ujjvalAM duHkharUpatayA jAjvalyamAnAm 'vipula' vipulAM sakalazarIravyApitayA vistIrNAm ho gayA ye saba nAraka jIva vahAM kRSNa varNa vAle utpanna hue yahAM 'kAle kAlobhAse jAva paramakivhA vaNNeNaM paNNattA' yahAM yAvatpada se 'gaMbhIra lomahari sajaNaNA bhImA uttAsaNiyA' ina pado kA grahaNa hotA hai arthAt ke varNa se kAle hote haiM ve mAtra kAle hI nahIM unakI kAMti bhI kAlI hotI hai bhISaNa hone se unako dekhate hI zarIra meM romAJca khaDe hone lagate haiM kyoMki ve bar3e bhIma bhayajanaka hote haiM isI se ve dekhane vAloM ko uttrAsa utpanna karane vAle hote haiN| ve varNa se parama atyanta kRSNa varNa vAle kahe gaye haiM / 'tadyathA' vahAM kI vedanA isa prakAra kI hotI hai- una parazurAma Adiko ne ujjvala Adi vakSyamANa vizeSaNoM vAlI vedanA kA anubhavana karanA hotA haiN| isa ujjvala, vipula, pragADha Adi vedanA ke vizeSaNoM kA artha pahile isI prakaraNa meM spaSTa likha diyA gayA hai - jaise- ujjvala - duHkha rUpa se jAjvalyamAna, nA24 bhayo tyAM ajA varSAvAmA utpanna thayA. ' kAle kAlobhAse paramakinhA vaNNeNaM paNNattA' mahiyA yAvatpathI 'gaMbhIraloma harisajaNaNA bhImA uttAsajiyA' mA honA saMgraha thye| che. arthAt tethe varSAthI aNA hoya che. tethe phakta kALA ja hAya che, tema nahIM paNa teonI kAMtI paNa kALI ja hAya che. teo bhISaNa hAvAthI teone jotAMja zarIramAM romAMca ubhA thaI jAya che. kemake teo ekadama bhayaMkara bhaya utpanna thAya tevA hAya che. teo varSoMthI parama kahetAM atyaMta kALA varNavALA hovAnuM kahyu che. 'tadyathA' te A pramANe tyAMnI vedanA AvA prakAranI hoya che. te parazurAma vigere e ujjavala vigere vakSyamANa vizeSaNAvALI vedanAnA anubhava kare che. arthAt bhAgave che. A ujjavala, vipula, pragADha vigere vedanAnA vizeSaNAnA a pahelA Aja prakaraNamAM spaSTa karavAmAM Avela che. jemake ujjavala duHkha rUpe jAjavalyamAna, jIvAbhigamasUtra Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 299 pragADhAm-prakarSaNa marmapradeza vyApitayA'tIva samavagADhAm karkazAmiva karkazAm yathA-karkazaH pASANasaGgharSaH zarIrasya khaNDAni troTayati evamAtmapradezAm troTayatIva yA vedanayA jAyate sA karkazA tAm, kaTukAmi kaTukAm-pittaprakopa parikalitazarIrasya rohiNIm vaTudravyamiva upabhujyamAnAm atizayenAprItijanikAm paruSAM manaso'tIva raukSyajanikAm niSThumam azakyapratIkAratayA durmedyA, caNDAM rudrAdhyavasAyakAraNatvAt tIvrAm-atizAyinIm duHkhAM duHkharUpAm durgA durladhyAm duradhisahyAmetAdRzI vedanAmapratiSThAnanarake parazurAmAdayo vedayantIti / samprati-narakeSu uSNavedanAyAH svarUpamabhidhAtumAha-'usiNaveyaNijjesu' ityAdi, 'usiNa veyaNijjesu NaM bhaMte ! Niraesu' uSNavedanIyeSu khalu bhadanta ! vipula-sakala zarIra vyApI hone se vistIrNa, pragADha marma deza vyApI hone se atyanta samavagADha, karkaza-jaise-karkaza pASANa ke saMgharSaNa se zarIra ke TukaDe ho jAte haiM usI prakAra Atma pradezoM ko toDane jaisI kaTuka-pitta prakopa vAle zarIra vAle ko rohiNI vanaspati jo atyanta kada hotI hai usI prakAra aprIti janaka, puruSa-mana meM rUkSatA utpanna karane vAlI niSThura usakA pratIkAra na hone se durbhedya caNDa raudra adhyavasAya utpanna karanevAlI tIvra-atizaya vAlI duHkha duHkharUpa durga durlavanya, duradhisahya-sahane meM kaThina isa prakAra kI vedanA ko aprati. SThAna naraka meM parazurAma Adi anubhava karate haiN| sUtrakAra aba narakoM meM uSNavedanA kA svarUpa prakaTa karane ke liye kahate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'usiNaveyaNijjesa vipula, sakaLa zarIramAM vyApta rahevAvALuM, eTale ja viratIrNa pragADha, marma dezamAM vyApta thayela hovAthI atyaMta samayagADha, karkaza jema karkaza evA pattharanA saMgharSaNathI zarIranA TukaDA thaI jAya che, eja pramANe Atmapradezane teDavA jevI, kaTuka, pittanA prakopa vALAnA zarIrane rohiNI nAmanI vanaspati ke je atyaMta kaDavI hoya che. ane tethI te jema apriya lAge che, tevI ja rIte aprItikAraka ane purUSanA manamAM rUkSatA utpanna karavAvALI, niSphara tene pratIkAra sAmane thAya tevI na hovAthI durbhedya, canDa raudra adhyavasAya utpanna karAvavAvALI, tIva atizaya duHkha rUpa, durga durlaya, duradhisahaya sahana karavAmAM atyaMta kaThaNa AvA prakAranI vedanAne parazurAma vigere apratiSThAna nAmanA narakamAM anubhava kare che. have sUtrakAra narakamAM uSNavedanAnuM svarUpa batAvavA mATe kathana kare che. mAmA gautamasvAmI prabhune meyu 57yu cha , 'usiNaveyaNijjesu NaM bhaMte ! jIvAbhigamasUtra Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jIvAbhigamasUtre nirayeSu 'neraiyA kerisayaM usiNaveyaNaM' nairayikAH kIdRzImuSNavedanAm 'paccaNuvbhavamANA viharaMti' pratyanubhavantaH pratyekaM vedayamAnAH viharanti - tiSThantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! ' se jahA NAmae' sa yathAnAmaka - anirdiSTanAmakaH kazcit 'kammAradArae siyA' kamaradArakolohakAradArakaH - lohakAraputraH syAt kIdRzaH saH ? iti dArakasya vizeSaNAnyAha - 'taruNe' taruNaH - pravarddhamAnavayAH / 'balavaM' balavAn balaM - zArIrikaM sAmarthya tadasyAstIti balavAn zArIrika balaviziSTa ityarthaH 'jugavaM ' yugavAn yugaM suSamaduHSamAdikAlaH sa svena rUpeNa vidyate yasya na doSaduSTaH sa yugavAn ayaM bhAvaH- kAlopadravo'pi sAmarthya vighnaheturbhavati sa cAsya nAstIti pratipattyarthaM yugavAniti vizeSaNam 'appAyaMke' alpAtaGkaH apAtaGko vA alpazabdo'trAbhAvavAcakaH tataNaM bhaMte! Neraiesa' he bhadanta ! jina narakoM meM uSNa vedanA kA anubha vana hotA hai una narakoM meM 'neraiyA kerisayaM usiNaveyaNaM paccaNubhava mANA viharaMti' nairayika jIva kaisI uSNavedanA kA anubhavana karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! se jahANAmae kammAradArae siyA' he gautama ! jaise koI luhAra kA putra ho aura vaha 'taruNe' javAna ho 'balavaM' zArIrika sAmarthya se yukta ho 'jugavaM ' suSamaduHSama Adi kAla meM utpanna huA ho 'yugavAn' aisA kahane kA tAtparya yaha hai ki isakAla meM koI upadrava nahIM hotA hai ataH upadrabAbhAva se zArIrika sAmarthya kA vikAsa hI hotA hai sopadravakAla meM zArIrika sAmarthya kA vikAsa nahIM hotA pratyuta vaha sAmarthya ke vikAsa vighna kA hetu hA hotA haiM / 'apAyaMke' alpa AtaGka vAlA ho arthAt jvarAdi roga se sarvathA nebhu' he bhagavat je narakAmAM uSNavedanAnA anubhava thAya che, te narakAmAM 'neraiyA kerisa' uNiveyaNaM paccaNubhavamANA viharaMti, nairayi bhaveo vI uSNa vedanAnA anubhava kare che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne he che ! 'goyamA ! se jahA nAmae kammAradArae siyA' he gautama! prema adha savAranA putra hoya bhane te 'tarUNe' yuvAna hoya 'balavaM' zArIriGa sAmarthyathI yukta hoya, 'jugava', suSabha suSabha vigere aNamAM utpanna thayesa hoya, 'yugavAn' ema kahevAnuM kAraNae che ke te kALamAM koI paNa upadrava thatA nathI. tethI upadravanA abhAvamAM zArIrika sAmarthyanA vikAsaja thAya che. upadravavALA samayamAM zArIrika sAmarthyanA vikAsa thatA nathI. para Mtu te sAmarthyanA vikAsamAM vidhanA araNa 35 hoya che 'appAyaMke' madhya yAtaM vANo hoya arthAt tAva jIvAbhigamasUtra Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 301 vAlpaH sarvathA avidyamAna AtaGko jvarAdiryasya asau alpAtaGkaH athavA - apaapagata AtaGko rogo yasmAt so'pAtaGkaH 'thiraggahasthe' sthirau agrahastau yasya sa sthirAgrahastaH 'daDhapANipAya pAsa pidvaMtarorupariNae' dRDhapANipAdapArzva pRSThAntarorupariNataH dRDhAni atiniviDacayApannAni pANipAdapArzvatapRSThAntarorUNi paritAni yasya sa dRDhapANipArzva pRSThAntarorupariNataH tathA-'laMghaNapavaNajavaNavaggaNa pamaddaNa samatthe' laGghana plavanajavanamamardanasamarthaH, tatra laMghane- atikramaNe plavane- manAk pRthutara vikramagati gamane kUrdane vA, javane - atizIghragatau pramadane - kaThinasya vastunacUrNIkaraNe samarthaH iti laMghana plavanajavana mardanasamarthaH / 'talajamala jugala bahuphalihaNibhavAhU' talayamalayugala parighanibhabAhuH taletitalau - tAlavRkSau tayoryamalayoH samakakSayoH yugalaM- yugmam tathA paridhaH - argalA - lohasaMbaddhaha rahA pramANo vizAlAkAro laguDa vizeSo vA, tinnibhau tattulyau kaThinau bAhU - bhujau yasya sa tathA Ayata vizAla baliSTha bAhurityarthaH 'ghaNaNiciya baliyavakhaMve' ghananicita balitavattaskandhaH ghanamatizayena nicitau - niviDatarayamApana valitAviva calitau vRttau golAkAroM skandhau yasya sa dhananicitavalita rahita ho, yahAM alpa zabda abhAvakA vAcaka hai 'thiraggahatthe ' jisake donoM hAtha dRDhayAne sthira hoM kaMpate na ho' 'daDapANipAdapA sapitarorupariNae' jisake pANipAda donoM pArzvabhAga aura pRSThAntara evaM donoM jAMghe khUba2 majabUta ho, 'laMghaNapavaNajavaNavaggaNa pamaddaNa samatthe jo lAMghane meM catura hoM kUdane meM hoziyAra hoM, jaldI 2, calane meM majabUta ho, kaThina se kaThina vastu ko bhI jo cUrNa 2, kara detA ho 'talajamalajugala bahu phalihaNibhabAhU' do tAla vRkSa ke jaise sarala lambe puSTa hAthoM vAlA ho 'gharNANicidyavaliyavaTTakhaM ghe' donoM kaMdhe jisake puSTa aura gola hoM vigere rAgathI sarvathA rahita hAya eTale ke hamezAM nirogI rahyo hAya ahiyAM madhya zabda mlaavne| vAya che. 'thiraggahatthe' bhenA bhanne hAtho sthira hoya arthAt upAyamAna thatA na hoya 'daDhapANipAdapAsa piTThatarorupariNae' lenA thAlI kahetAM hAtha pAda nAma paga ane paDakhAM ane pRSTha bhAga tathA banne jAdhA bhUjanamabhyUta hoya, 'laMghaNapavaNajavaNatra gaNapamaddaNa samatye' ne sauMdhana hetAM kUdavAmAM samatha hAya, utAvaLathI cAlavAmAM majabUta hAya kaThaNa vastune paNa je yUreyUrA rI nAmatA hoya, 'talajamalajugala bahuphalihaNibhabAhU' me tADanA jhADa nevA saraNa yAne sAMgA tathA yuSTa hAtheovANA hoya 'ghaNaNiciyavaliyavaTTa khaMdhe ' nenA panne palAyo yuSTa yAne goja hoya 'cammeTTagaduhaNamuTThiya samAya jIvAbhigamasUtra Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jIvAbhigamasUtre vRttaskandhaH tathA-'cammedRgaduhaNamuTThiya samAhayaNiciyagattagatte' carmeSTaka duvaNamauSTika samAhavanicitagAtragAtraH, tatra carmeSTakam - iSTakAkhaNDAdi pUrNacarma kutupaH dudhaNa: - mudgaraH, mauSTika = muSTiparimitaM carmarajjuprotaM pASANa golakAdi, taiH carmeSTa kadrughaNa mauSTikaiH samAhatAni samyagAhatAni vyAyAmasamaye tADitAni ataeva nicitAni niviDAni dRDhANi gatrANi - aGgAni yatra tAdRzaM gAtraM - zarIraM yasya sa sa caSTaka dudhaNa mauSTika samAhatanicitagAtra gAtraH / tathA - ' urassabalasamaNNAgae' aurasavalasamanvAgataH, - urasi bhavamaurasam AntaraM yabalaM - sAmarthyAtizayaH, tena samanvAgataH - samanuprApta iti Antara sAmarthyayukta ityarthaH / 'chee' aat dvAsaptati kalAsu paNDitaH ' dakkhe' dakSaH - kAryANAmavilambitakArI / 'paTTe' praSThaH - vAgmI hitamitabhASItyarthaH / 'kusale' kuzalaH - samyak kriyAparijJAnavAn / 'NiuNe' nipuNaH - caturaH / 'medhAvI' medhAvI - parasparAvyAhata pUrvAparAnusandhAna dakSaH, ataeva 'niuNasippovagae' nipuNazilyopagataH nipuNaM yathA bhavati evaM zilpaM kriyAsu kauzalamupagataH prApto nipuNazilpopagataH / etAdRzaviziSTaH yadi 'camega duhaNamuTThiya samAhayaNiciyagatta gatte 'jisakA zarIra camaDe kI vartta ke prahAroM se mudgaroM ke prahAroM se evaM muSTi ke prahAroM se khUba paripuSTa ho gayA ho aise pahalavAna manuSya kI taraha jisakA zarIra puSTa hoM 'urassabalasamaNNAgae' jo Antarika utsAha aura vaya se yukta ho 'chee' 72 kalAoM meM nipuNa hoM, ' dakkhe' kAryoM kA avilambakArI ho 'paTTe' pRSTha vAgmI hitamita bhASI ho 'kusale' karttavya kAryo kA jise samIcIna rUpa se jJAna ho 'NiuNe' nipuNa ho 'mehAvI' paraspara meM avyAhata aise pUrvApara ke anusandhAna karane meM dakSa ho 'NiuNasippo gae' acchI taraha se jise hara eka kriyAoM meM pUrNa rUpa se kuzalatA prApta ho cukI ho aisA vaha luhAra kA dAraka Niciyagattagatte' nenuM zarIra cAmaDAnA cAbukanA prahArAthI, mudrAnA prahArothI ane muSTikAonA prahArAthI khUbaja paripuSTa thayela hAya evA pahelavAna manuSyanI prema nenuM zarIra puSTa hoya, 'urassabalasamaNNAgae' ne Antarika utsAha ane vIya thI yukata hAya, 'che' etera 72 kaLAomAM nipuNa hoya 'dakkhe' artha' azravAmAM vRkSa catura hoya, 'paTTe' vAgbhI hita bhane mita bhASI hoya, 'kusale' utavya anu ne sArIrIte jJAna hoya, 'NiuNe' nipuNu hoya, 'mehAvI' parasparamAM gaNAdha mevA pUrvAparanuM anusaMdhAna azvAmAM dRkSa hoya. 'NiuNasippo gae' lene hare: ayamAM pUrNa paNAthI duzaNatA prApta tha yUDI hoya, mevA te suhArA putra 'egaM maha athapiMDaM' the dhA jIvAbhigamasUtra Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 303 'egaM mahaM ayapiDa' eka mahAntamayaH piNDam kiyatparimitamityAha-'udagavAra samANaM gahAya' udakavArakasamAnaM jalapUrNa laghughaTaparimitaM gRhItvA-samAdAya 'ta' tam ayaH piNDam 'tAviya tAviya' tApayitvA tApayitvA 'kohiya koTTiya' tato ghanena kuTTayitvA kuTTayitvA 'ubhidiya ubhidiya' udbhidya udbhidya dvidhA dvidhA kRtvA 'cuNNiya cuNNiya' cUrNayitvA cUrNayitvA-tasya sUkSma sUkSmataracUrNa kRtvA 'jahanneNaM egAhaM vA, duyAhaM vA, tiyAhaM vA' jaghanyena ekAhaM vA, vyahaM vA, jyahaM vA, 'ukkoseNaM addhabhAsaM' utkarSeNArddhamAsaM-paJcadazadinAni yAvat 'saMhaNejjA' 'ega mahaM ayapiMDaM' eka baDe bhArI lohe ke gole ko 'udagavAra samANa gahAya' jala se bhare hue choTe se ghoDe ke samAna lekara 'taM tAviya 2 use bAra 2, agni meM tapAve tapAkara phira vaha use 'koTTiya koTTiya' bAra 2, hathoDe se kUTe-kUTakUTakara 'ubhidiya 2' jaba yaha cauDA ho jAye taba use kATe-kATakara 'cuNNiya' 2, usakA cUrNa kareM-cUrNakara 'jahanneNaM egAhaMvA duyAhavA tiyAhavA' kama se kama eka dina do dina aura tIna dina 'ukkoseNaM' aura adhika se adhika 'addhamAsaM pandraha dina taka 'saMhaNejA' isI taraha se vaha karatA rahe-arthAt usa gole ko vaha agni meM tapAve kuTe, cauDA kare, cUrNa kare aura phira usakA golA banAve-isa taraha karane se vaha eka bahuta hI adhika majabUta lohe kA golA bana jAvegA bAda meM use kama se kama tIna dina taka aura adhika se adhika pandraha dina taka ThaNDA hone ke liye rakhA sAre savA sAmanA sAmAna 'udagavArasamANaM gahAya' pANIthA m2|| OM nAnA pAnI mA chana 'taM tAviya 2'tene pAra pA2 manimA tapAva tAvAna pachI ta 'koTriya koTTiya' pAra pA2 yAthI chUTe bhane tevI zataTIna 'ubhidiyara' lyAre te pANu thA laya tyA2 tene the bhane pAna 'caNiyara' tenu yU manAve yU manAvIna 'jahaNNeNa egAhavA duyAhavA tiyA. havA' yachamA ch| hisa meM hisa, bhane pahisa sudhI. ukkoseNaM' bhane jathA meTa vAremA thAre 'addhamAsa' 542 hisa sudhI 'saMhaNejjA' mA pramANe 42te| 29 arthAt te gAvAne te dukhaarn| putra agnimAM tapAve, kUTe, tene pahoLuM banAve cUkare ane te pachI pAche teno goLa banAve A pramANe karavAthI te eka ghaNe mATe ane majabUta lokhaMDane goLa banI jaze. te pachI ochAmAM ochA traNa divasa sudhI ane vadhAremAM vadhAre 15 paMdara divasa sudhI tene ThaMDuM pADavA rAkhI mUkavAmAM Ave. A jIvAbhigamasUtra Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jIvAbhigamasUtre saMhanyAt-saMhataM kuryAt punaH piNDitaM kuryAt 'se NaM taM' sa khalu tam ayaH piNDam 'sIta' zItam sa ca piNDo bahiniSkAsanamAtreNApi saMbhavedata Aha-'sItIbhUtaM' zItibhUtaM sarvAtmanA zItatvena pariNatam 'ayomaeNaM saMdaMsaeNaM gahAya' ayomayena lauhanirmite na saMdaMzakena tamayaH piNDaM gRhItvA 'asambhAvapaTTavaNAe' asadbhAva' prasthApanayA asadbhAvakalpanayA naitadabhUt na bhavati na bhaviSyati vA kevala masa. dbhUtameva kalpyate iti 'usiNaM veyaNijjesu naraesu pakkhivejjA' uSNavedanIyeSu narakeSu tamayApiNDaM prakSipet / 'se gaM taM' sa khalu tamayApiNDam 'ummisiyaNimisiyaMtareNa' unmipita nimiSitAntareNa 'puNaravi paccuddharissAmIti kaTu' punarapi pratyuddhariSyAmi patitaM narake ayaHpiNDaM punarapi niHsArayiSyAmIti kRtvA yAvatA antareNa yAvatA vyavadhAnena nimeSonmeSau kriyete tAvadantaramamArahane deve-isa taraha vaha bilakula ThaNDA ho jAyegA-ThaMDA ho jAne para phira vaha usa gole ko 'ayomaeNa saMdaMsaraNa gahAya' lohe kI sADasI se pakaDakara 'asambhAvapaTTavaNAe' asatkalpanA se-yadi aisA kabhI nahIM huA hai na hogA na hotA hai-parantu apane mana kI kalpanA se aisI kalpanA kara lenA cAhiye-aura usa kalpanA ke anusAra saMDAsI dvArA pakaDe hue, usa lohe ke gole ko vaha 'usiNavedaNijjesu naraesu pakkhivejjA' uSNa vedanA vAle narakoM meM rakha deve se NaM taM ummisiya NimisiyaMtareNa' rakhate samaya vaha aisA vicAra kara leve ki maiM ise abhI 2, palaka mArakara ughADate hI 'puNaravi paccuddharissAmIti. kaTTa' uThA lauMgA-isa vicAra se vaha use vahAM rakha detA hai parantu nimiSonmeSa karane ke bAda hI jyoM hI vaha use nikAlane ke liye pramANe te mige 31 5 naya tyA2 570 3 te gANAne 'ayomae NaM saMdasaeNaM gahAya' vAmanI sAMusIthI 54Ine 'asambhAvapaTTavaNAe' sapanAthI jo ke A pramANe kaI vakhata thayuM nathI. ane thaze nahIM temaja thatuM paNa nathI. paraMtu pitAnA mananI kalpanAthI evI kalpanA karI levI joIe ane a465nA prabhAra sAMDasIthI 54 somanI gANe te 'usiNa vedaNi jjesu naraesu pakkhivejjA' 04 vhnaavaa|| nAmAM rAmapAmA bhAve 'seNaM ta ummisiya NimisiyaMtareNa' bhane tavI zate rAmatI 15 te zevA viyA2 33 mAne bha ma bhA3 tesmAmA 8 'puNaravi paccu dgharissAmItikaTu' va za se viyAthI te jAne tyAM bhUDI hai che. paraMtu nimeSe meSa karyA pachI ja jyAre te e gALAne bahAra kahADavA jIvAbhigamasUtra Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 305 Nena kAlenAtikrAntena punarapi narakAdayaHpiNDaM niHsArayiSyAmIti kRtvA yAvadRSTuM pravartate tAvat 'pavirAyameva pAsejjA' pravitaraM prasphuTitamevAyaHpiNDaM pazyet / yadi vA 'pavilINameva pAsejjA' pravilInameva navanItAdivat sarvathA galitameva pazyet yadi vA 'paviddhasthameva pAsejjA' pravidhvastameva sarvathA bhasmasAdbhUtameva pazyet 'No ceva NaM saMcAeMti' naiva khalu zaknuyAtU-samarthoM bhavet tamayApiNDaM narakAtsamuddhartum acirAttam 'avirAyaM vA' avitaram, aprasphuTitaM vA, 'avilINaM' vA' avalInaM vA 'aviddhatthaM vA' avidhvastaM vA 'puNaravi paccaddharittae' punarapi pratyuddhatuma, tatra so'yaHpiNDa unmeSanimeSa mAtrakAle naiva tadgatoSNaprabhAvAnnavanItamiva vilInaM bhavati, etAdRzI khalu uSNavedanIyeSu narakeSu uSNavedanA bhavatIti / dekhatA hai ki itane hI meM vaha golA vahAM 'pavirAyameva pAsejjA' vahAM TukaDe 2, rUpa meM hotA huA use dikhAI par3atA hai athavA- vaha navanIta makkhana Adi kI taraha sarvathA galatA pighalatA huA pratIta hotA hai 'paviddhameva pAsejjA' athavA-bhasmarUpa avasthA ko prApta huA vaha use dikhAI detA hai ataH vaha luhAra dAraka 'No ceva Na saMcAeMti' usa ayaHpiNDa loha piNDa ko vahAM se nikAlane meM asamartha ho jAtA hai'avirAyavA'jaldI se athavA aprasphuTitarUpa se 'avilINavA' avilIna rUpa se akhaMDa rUpa se-jaisA vaha golA thA usa rUpa se-'aviddhatthaMvA evaM sAbitarUpa se 'paccuddharittae' punaH nikAlane ke liye usa goleko| aisI uSNavedanA uSNatA vAle narakoM meM hai| tAtparya yaha hai ki vaha luhAra dAraka jaba usa lohe ke gole ko uSNa vedanA vAle narakoM meM nimeSo. bhATa viyAre cha, tarasAmaior te gANe tyo 'pavirAyameva pAsejjA' tyo 44 kakaDAnA rUpamAM thayele tene najaramAM Ave che. athavA te navanIta kahetAM mAma virenI ma sarvathA to pAta mAya che. 'paviddha meva pAsejjA athavA to bharUma rUpa avasthAne prApta thayela che tenI najaramAM Ave che. tethI te buhArane putra 'No ceva NaM saMcAeMti' to nA ni tyAMthI 4AvAmA asama 24 laya che. 'avirAyavA' hIthI athavA maTita 35thI 'avilINa vA' bhavidIna pAthI arthAt 55 35thI vo ta gANI to te 54ArathI 'avidvatthaMvA' bhane s2|| 5||thii 'paccuddharittae' pharIthI te geLAne kahADavAmAM asamartha thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke te luhArano chokare jyAre te lokhaMDanA geLAne uNa vedanAvALA nArakamAM nimenmeSa mAtra kALa sudhInA kALa mATe paNa mUke che, ane teTale kALa jI0 39 jIvAbhigamasUtra Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jIvAbhigamasUtre asyaivArthasya spaSTatarabhAvanArtha dRSTAntAntaramAha- se jahAvA' ityAdi se jahA vA mattamAtaMge' sa yathA vA mattamAtaGgaH, atra 'se' zabdaH sakalajanasiddhaH yatheti dRSTAntatvopadarzane, vA zabdo vikalpate ayaM-vA dRSTAnto vivakSitArthaprati pattaye jJAtavya iti vikalpabhAvanA mattamAtaGga ityatra matta iti madakalita ityarthaH mAtaGgo hastI / atra mAtaGgo'ntyajo'pi saMbhavati tatastadA zaMkAvyudAsAtha nAnAdezajavineyajanAnugrahAya vA''-'divae' dvipakaH-dvAbhyAM mukhena kareNa ca piva. tIti dvipakaH 'mUlavibhujAdayaH' itika pratyayaH / etAdRzaH 'kuMjare' kuJjaraH ko pRthivyAM jIryatIti kuJjara:-athavA-kuThe-vane ramate iti kuJjaraH 'sahihAyaNe' paSTihAyanaH SaSTiH-paSTisaMkhyakA hAyanA varSANi vidyante yasya sa SaSTihAyanaH SaSTi varSAyuSkaH 'paDhamasarayakAlasamayasi vA prathamazaratkAlaptamaye vA zaratkAlasya nmeSamAtra kAla taka ke liye bhI rakha detA hai-aura yaha usa kAla ke nirgata ho jAne para jaba use usI rUpa meM punaH nikAlane ko taiyAra hotA hai to vaha usa gole ko usI rUpa meM vahAM se nahIM nikAla sakatA hai kyoMki vaha vahAM rakhate hI makkhana ke jaisA gala jAtA hai aura pighala jAtA hai itanI adhika uSNatA una uSNa vedanA vAle narakoM meM hai isI dRSTAnta ko samartha karane ke liye yaha dUsarA dRSTAnta-aisA hai-'se jahA NAmae vA mattamAtaMge' jaise koI madonmatta hastI homAtA se yahA~ cANDAla nahIM lenA cAhiye kintu-'kuMjare' kuMjara-gajahAthI hI lenA cAhiye-isI bAta ko prakaTa karane ke liye 'kuMjara' zabda kA prayoga kiyA gayA hai- kyoMki mAtaMga nAma cANDAla kA bhI hai aura vaha matta mAtaGga 'sahihAyaNe' 60 sATha varSa kA ho aura jaba vaha 'paDhamasarayakAla samayaMsivA' prathama zaratkAla ke samaya meM arthAta pUre thatAM jyAre te tene e rUpe ja bahAra kahADavA taiyAra thAya che, te te e geLAne e rUpe tyAMthI kahADI zakatA nathI. kemake te tyAM mUkatAMja mAkhaNanI jema gaLI jAya che, ane pIgaLI jAya che. evI adhika uSNatA te uSNavedanAvALA nArakemAM che. A dRSTAMtane puSTa karavA mATe bIjuM daSTAnta pitA sUtra2 43 che , 'se jahA nAmae vA mattamAtaMge' ma / madonmatta hAthI hoya, mAtaMga zabdathI ahiyA caMDAla grahaNa karavAne nathI. paraMtu 'kuMjare' 2 49i hAthI grahaNa 42||y che. mevAta mtaav| mATe ja kuMjara zabdano prayoga karavAmAM Avela che. kemake mAtaMga cAMDALane 5 4AmA mAve che. ane ta bhatta bhAta 'saMhihAyaNe' 10 saaun| hAya mane kyAre te 'paDhama saraya kAlasamayasi vA' paDasA za26 / samayamA jIvAbhigamasUtra Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 307 prathame samaye AzvinamAse ityarthaH iha RtavaH sUryaRtavo gRhyante te ca dviddhi. mAsapramANA bhavanti, yata uktam-'egaMtariyA mAsA' ekAntarito mAsau ekaM mAsamantare muktvA dvitIye mAse RtuH samAptimupaiti / tathAhi-prathamaH prATa Rturbhavati, sa ca ekaM jyeSThamAsamantare muktvA dvitIye ASADhamAse prAvRDU RtuH samAptimupaiti / tathAhi-prathamaH prAvRTU, jyeSThASADharUpaH dvitIyo varSA rAtraH zrAvaNabhAdrapadarUpaH, tRtIyaH zaratu, Azvina kArtikarUpaH caturthoM hemantaH mAgazIrSapauSarUpaH paJcamo vasantaH-mAghaphAlgunarUpA SaSTho griissmH-caitrvaishaakhruupH| taduktam-'pAusa vAsAratto sarao hemaMtavasaMtagimho ya / ee khalu chappi riU jiNavara diTThAmae siTTA' 'prAvRDU varSA rAtra: zarad hemanto vasanto grISmazca / ete khalu SaD Rtavo jinavara diSTA mayA ziSTAH' iticchAyA' 'caramanidAghakAlasamayaMsi vA' caramanidAghakAlasamaye vA, caramanidAghakAlasamayo grISma RtorantimamAsa:-ASADhamAsastasmin caramanidAghakAlasamaye AzvinamAsa meM yahAM Rtu zabda se sUrya Rtu kA grahaNa hotA hai| ve do do mAso kI hotI hai-jaise kahA hai-'egaMtariyA mAsAM eka mAsa ke antara se dUsare mAsa meM Rtu samApta hotI hai| yahAM pahalI Rtu prAvRT mAnA gayA hai, vaha eka jyeSTha mAsa ko choDakara dUsare ASADha mAsa meM samApta hotA hai arthAt pahelA jyeSTha ASADha kA prAvRT Rtu dusarA zrAvaNa bhAdravada varSA Rtu, tIsarA Azvina kArtika zarat Rtu cauthA mArgazIrSa pauSa hemanta, pAMcavAM mAdha phAlguna vasanta aura chaThA caitra vaizAkha grISma Rtu hotA hai kahA bhI hai-'pAusavAsAratto' athavA 'carama nidAghakAlasamayaMsi vA' nidAgha-grISma Rtu ke carama antima arthAt A mahinAmAM ahiyAM Rtu zabdathI sUrya Rtu grahaNa thAya che. ana te sUrya *tu me bhAsanI DAya cha. ma 'ega tariyA mAsA' 4 mAsanA aMtarathI bIjA mahInAmAM eka Rtu pUrI thAya che. ahiMyA prAvRt Rtune pahelI mAnavAmAM Avela che. te prAvRt tu eka jeTha mAsane choDIne bIjA aSADha mAsamAM pUrI thAya che. arthAt jeTha ane aSADha be mAsanI prAvRdra Rtu, bIjI zrAvaNa ane bhAdaravAmAM varSARtu, trIjI Ase ane kArtika e be mAsamAM zaradU Rtu, cethI mAgazara ane piSa mAsamAM hemanta Rta, pAMcamI mahA ane phAgaNa mAsamAM vasanta Rtu, ane chaThI caitra vaizAkha bhAsamA zrIbha Rtu hAya che. 4{ 55 cha / 'pAusavAsArattoM' athavA 'carama nidAdhakAlasamayaMsivA' nihAya zrIbha RtunA 52ma 4di mantima samaya jIvAbhigamasUtra Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jIvAbhigamasUtre ' uNhAbhihae' uSNAbhihataH - sUryakhara kiraNapratApaparibhUtaH, ata evoSNaiH sUryakiraNaiH prataptAGgatayA zoSaNabhAvataH 'taNhAbhihae' tRSAbhihataH tatrApi pAnIyagaveSaNArthamitastataH svecchAyA paribhramataH kathaJciddAvAgnipratyAsattau gamanataH 'davAgnijvAlAbhihataH ataeva 'Aure' AturaH kvacidapi svAsthyamalabhamAnaH san Akula: 'susie' zuSitaH sarvAGgaparitApa saMbhavena galatAluzoSaNabhAvAt zuSitaH / 'pivAsie' pipAsitaH asAdhAraNatRpA vedanA samucchalanAt pipAsitaH, ata eva 'dubbale' durbalaH zArIramAnasAvaSTambharahitatvAd balahInaH, ataeva 'kilaM te ' klAntaH - glAnimupagataH etAdRzaH kuJjaraH 'egaM mahaM pukkharaNi' ekAM mahatIM puSkaraNIm punarapi kiM viziSTA tatrAha - ' cAukoNaM' catuH koNAm catvAraH - samaya meM arthAt jyeSTha mAsa meM 'uNhAbhihae' dhUpase tapta hokara - sUrya kI tIkSNa pratApa se paribhUta hokara 'taNhAbhihae' 'pyAsa se Akula vyAkula ho jAtA hai-taba vaha apanI icchAse pAnI kI gaveSaNa karatA huA idhara se udhara phirane lagatA hai idhara-udhara phiratA huA vaha hAthI jo jaMgala meM lagI huI agni se paritapta ho cukA hai, pIDita ho cukA hai - kisI bhI taraha se jise caina nahIM paDa rahI hai jisake 'susie' kaNTha aura tAlu donoM sUkha gaye hai 'pivAsie' asAdhAraNa tRSA vedanA se jo bAra bAra taDaphaDA rahA haiM 'duvvale' zArIrika sthiratA aura mAnasika sthiratA se jo eka taraha se rahita sA ho cukA hai aura isI se jisakA zarIra 'kilaMte' apane zarIra ke bhAra ko vahana karane meM glAnikA anu bhava karane lagA hai jaba 'egaM mahaM pukkharaNiM' eka vizAla puSkariNI ko 'pAsa' dekhatA hai ki jisake 'cAukoNaM' cAra koNeM haiM 'samatIraM' jisakA arthAt 2 mahinAmAM 'uNhAbhihae' tApathI tathIne sUryanA tIkSaNa taDaathI parAbhava bhAbhIne 'tahAbhihae' tarazathI vyAja ya laya che. tyAre te potAnI IcchAthI pANInI zeAdha karatAM karatAM Ama tema pharavA maMDe che. Ama tema pharatAM pharatAM, te hAthI ke je jaMgalamAM lAgela Agane lIdhe khUbaja tapAya mAna thayela che, pIDA pAmyA che, jene kAI paNa prakAre cena paDatuM nathI bhenA 'susie' gaNu ne tAvu janne sUardha gayA hoya, mane 'pivAsie ' asAdhAraNa tarasanI vehanAthI ne vAraMvAra tauDato rahe che, 'dubbale' zArIri sthiratA ane mAnasika sthiratA vinAnA banI gaye| hAya, ane tethIja jenuM zarIra 'kilaMte ' potAnA lArane vahana zvAmAM glAnIno anubhava uravA sAbhyu' hoya, te vyavasthAmAM nyAre 'ega mahaM pukkharaNi' me4 bhoTI puNDarizIne arthAt sarovarane 'pAsa' heye che, u bhenA 'caukkoNaM' yAra bhUlAmo che. 'samatIraM ' jIvAbhigamasUtra Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 309 koNAH yasyA stAm catuSkoNAm 'samatIraM' samatIram sama-viSamonnativarjita su vAvatAraM tIra-taTaM vidyate yasyAM puSkariNyAM tAM samatIrAm-'ANupuvva sujAyavappagaMbhIrasItalajalaM' AnupUrya sujAtavapragambhIrazItalajalAm-AnupUryeNa nIce nIcaistarabhAvarUpeNa na tu ekahelayaiva kacidgartarUpA kacidunnatirUpA ityarthaH, suSTu atizayena yo jAto vapraH-kedAro jalasthAnaM tatra gambhIram ataeva zItalaM jalaM yasyAM sA AnupUrvyasujAtavapragambhIrazItalajalA tAm / 'saMchaNNapattabhisamuNAlaM' saMchannapatrabisamRNAlAm tatra-saMchanAni-jalopari AstRtAni patra bisamRNAlAni yatra sA tAm, iha bisamRNAlasAhacaryAt patrANi-padminI patrANi jJAtavyAni, tatrabisAni-kandAH mRNAlAni-padmanAlAH / tathA-'bahu uppalakumudaNaliNa subhagasogaMdhiyapuMDarIyamahApuMDarIyasayapattasahassapatta kezaraphullovaciya' bahUtpalakumudana. linasubhagasaugandhikapuNDarIkamahApuNDarIkazatapatrasahasrapatraiH kesarai:- kezarapradhAnaH phullai vikazitai rupacitA iti bahUtpalakumudanalinasubhagasaugandhikapuNDarIka mahApuNDarIkazatapatrasahasrapatra kezaraphullopacitA tAM puSkariNIm tathA-'chappayaparibhujjamANakamalaM' SaT padaparibhujyamAna kamalAm SaT padairdhamaraiH paribhujyamAnAni tIra viSama unnata pradezAM se vihIna hai sukha pUrvaka jisase hokara usa puSkariNI (vAvaDI) meM praveza kiyA jAsakatA hai 'ANupuvvasujAyavappa. gaMbhIrasItalajalaM kramazaH jo gaharI hotI gaI hai jalasthAna jisakA bahuta gaMbhIra hai ata esa jisakA jala bahuta hI ThaMDA ho rahA hai, 'saMchaNNapattabhisamuNAlaM' jisameM kamala patra aura mRNAla se jala DhakA huA hai 'bahu utpalakumudaNaliNasubhagasogaMdhiyapuMDarIya sayapattasahassapattakesaraphullovaciyaM' jo vikasita aneka utpaloM se aneka kumudoM se aneka nalinoM se sundara aura sugandhita aneka puNDarIkoM se, aneka mahApuNDarIkoM se aura zatapatrasahasrapatroM ke praphullita kezaroM se yukta ho jenA kinArAo unnata pradeza vinAnA arthAt sama sarakhA hoya, ke je puSkariNI (pAca)nI maha2 praveza 421 // sUpa pU:47 zAya, tapAiya tamakA 'ANapuvasujAyavappagaMbhIrasItalajalaM' maza: 2 61 yatI AI hAya mane - sthAna jenuM ghaNuM ja gaMbhIra arthAta uMDu che, ane tethI ja jenuM pANI ghaNuM 1 23tu Deya, 'saMchaNNapattabhisamuNAla' renI manu pANI bharA patra bhane bhRNAsI A5 2chu hoya, 'bahu uppalakumudaliNasubhagasogaMdhiyapuMDarIya mahApuDarIya sayapattasahassapattakesaraphullovaciyaM' re bhAsatA mane bhAthI, aneka kumudethI, aneka nalInAthI, suMdara ane sugaMdhita aneka puMDarIkethI aneka mahA puMDarIkethI ane khIlelA zatapatra ane sahastrapatranA kezarethI jIvAbhigamasUtra Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jIvAbhigamasUtre kamalAni upalakSaNa tvAtkumudAdIni yasyAM puSkariNyAM-vApikAyAM sA SaTpadaparibhujyamAnakamalA tAm, tathA-'parihattha bhamaMtamacchakacchabhaM' parihatya bhramanmatsyakacchapAm parihattho'tirekatA:-atipabhUtAH bhramanto matsyakacchapA yasyAM sA tathA tAm, 'acchavimalasalilapuNNa' acchavimalasalilapUrNAm acchena svarUpataH sphaTikavat zuddhena vimalena Agantukamalarahitena salilena jalena pUrNA iti acchavimalasalilapUrNA tAm tathA-'aNega sauNigaNamihuNa ya viraiya sadunnaiya maharasaranAiyaM' anekazakunigaNamithunaka viracita zabdonnatika madhurasvaranAditAm anekaiH zakunigaNamithunakaiviracitai ritastataH svecchayA pavataiH zabdonatikam unnatazabdaM madhurasvaraM nAditaM yasyAM sA tathA tAm, 'taM' tAm-etAdRzavizeSaNayuktAm puSkariNIma 'pAsai' pazyati 'taM pAsittA taM ogAhai' tAM puSkariNIM dRSTvAtAmavagAhate 'ogAhittA' avagAhya tAM puSkariNIm 'se NaM tattha uhaM pi paviNejjA' sa khalu mattamAtaGgaH tatra puSkariNyA mavagAhanena zarIrasya uSNaM paridAhamapi pravinayet-prakarSeNa sarvAtmanA apanayet tathA'tihaMpi paviNejjA' tRSAmapi pravinayet jalapAnena, tathA-'khuhaMpi paviNejjA' rahI hai tathA 'chappayaparibhujjamANakamalaM' jisa puSkariNI-vAvaDIke kamaloM ke Upara bhramara gujAra kara rahe haiM 'parihatyabhamaMtamacchakacchabhaM' jisameM adhika rUpa se matsya aura kacchapa idhara se udhara ghUma rahe haiM 'acchavimalasalilapuNNaM'! svaccha aura nirmala pAnI jisameM bharA huA hai 'aNegasauNigaNa mihugapaviraiya, sadunnai yamahurasaranAiyaM' jo aneka joDA yukta pakSiyoM ke samUha ke madhura svara caha cahAne se kiye gaye jora 2, ke zabdoM se zabdAyamAna ho rahI hai usako 'pAsaI' dekhatA hai 'pAsittA' aise vizeSaNoM vAlI usa puSkariNI ko dekhakara vaha matta hAthI 'taM ogAhaI usameM praveza karatA hai 'ogAhittA' aura praveza karake 'se NaM tattha uNhaMpi paviNejja' usase yuta manasAya, tathA 'chappayaparibhujjamANakamala' 25 rizI-pApaDInA 2bhIya bhAnI 752 mm| Y121 3rI 26 DAya, 'parihatthamabhaM tamacchakacchabhaM' jemAM vadhAre pramANamAM mAMchalAo ane kAcabAo Ama tema pharatA hoya, 'accha vimalasalilapuNNaM' 2127 bhane ni pANI bhI marecha, 'aNega sauNigaNamiNapaviraiya sadunnaiyamahurasaranAiyaM mAM pakSiyonI sana 1enA samUha hoya ane teonA madhura svarenA ivanithI zabdAyamAna banela hAya sevA sa12ne 'pAsaI' nuvai bhane te 'pAsittA' mAvA vizeSaNAta sarovarane na ta bhatta me hAthI 'taM ogAhaI' tamA praveza 2 cha bhane jIvAbhigamasUtra Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 311 kSuSAmapi pavinayet pratyAsanna taTavartizallakyAdi kizalayabhakSaNAva tathA-'jaraMpi paviNejjA' jvaraM paritApajanitamapi pravinayet-apanayet / 'dAhapi paviNejjA' dAhamapi pravinayet paridAhakSutpipAsAvagamAt / 'nidAejja vA payalAejjavA' evaM sakala kSudhAdi doSApagamataH sukhAdimAvena nidrAyeta vA pracalAyeta vA, tatrA'nidrAvAn nidrAvAn iva bhavatIti kviSpratyayArthavivakSAyAM nidrAdibhyaH karmaNi kayamatyayaH, evaM pracalAzabdAdapi nidrAderAkRtigaNatvAditi / tatra sukha prabodhA svApAvasthA nidrA, UrcesthitasyApi yA punazcaitanyamasphuTIkurvatI nidrA samupajAyate sA pacaleti / evaM ca kSaNamAtra nidrAlAmataH ati svasthI bhUtaH 'saiMvA' smRti vA-pUrvAnubhUtasmaraNam 'raI vA' rati vA tadavasthA''saktirUpAm 'dhiI vA' vaha apanI garmI ko acchI taraha se zAnta kara letA hai aura 'tiNhaMpi paviNejjA' tRSA ko bujhA letA hai tathA 'khuhaMpi paviNejjA' taTake pAsa ke zallakI tRNajAtivizeSa Adi ke kisalayoM (paloM) ke bhakSaNa se kSudhA ko bhI dUra kara detA hai 'jaraMpi paviNejjA' evaM paritApa janita jvara ko bhI naSTakara detA hai 'dAhaMpi paviNejjA' aura paridAha, kSudhA, pipAsA ke zAnta ho jAne se vaha zarIra meM vyApta huI garmI ko dUra kara detA hai 'nidAejja vA payalAejjavA 'isa taraha se jaba usake zarIra meM zItalatA kA anubhavana hone lagatA hai to vaha vahIM para nidrA lene laga jAtA hai arddha nimI litanetroM se pracalA vAlA bana jAtA hai jisameM ceta rahe aura sukha pUrvaka nidrA bhI AjAve usa avasthAkA nAma nidrA hai aura khaDe 2 puruSa ke caitanya ko AcchAdita karatI huI nidrA jaisI ghUrNatA AtI hai vaha pracalA 'ogAhitA' tamA praveza 4zana se gaM tattha uNha pi paviNejjA' tanAtha se DAthI potAnI bhI ne sArI zata zata rI cha. tathA 'khuhaMpi paviNejjA' kinArAnI pAsenA zatsakI eka jAtanuM ghAsa vigerenA kisala (upaLo)ne khAIne potAnI bhUma 5 2 41 he che. 'jaraM pi paviNejjA' mA paritApathI yayesa ranI 55 nAza 43 he che. 'dAha pi paviNejjA' bhane parihAI, sUpa, tarasanA, zAna thaI javAthI te zarIramAM vyApta thayela gamane paNa dUra karI de che. 'nihAejjavA payalAejjavA' nyAre tenA zarIramAM ne anumAna thavA mAMDe che, tyAre te tyAMja nidrA levA mAMDe che. arthAta UMghI jAya che, tathA ardha macelI AMkhothI pracalA yukata banI jAya che. jemAM jAgratA rahe ane sUkha pUrvaka nidrA paNa AvI jAya te avasthAnuM nAma nidrA che, ane ubhA ubhA purUSanA caitanyane AcchAdita karatI thakI nidrA jevI AMkho gherAya che tene pracalA kahe che. A rIte kSaNa mAtra nidrA prAptithI svastha thayela jIvAbhigamasUtra Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jIvAbhigamasUtre dhRtiM vA cittasvAsthyam ' maI vA' mati vA samyagIhApoharUpAm uvalabhejjA' upalabheta prApnuyAt tataH 'sIe' zItaH bAhya zarIrazatI bhAvAt 'sIIbhU' zItIbhUtaH zarIrAntarapi nirvRtIbhUtaH san 'saMkamamANe' sam - ekIbhAvena kraman - gacchan 'sAyAsokkhabahule yAni biharijjA' sAtAsaukhyabahulathApi sAta mAhAda statpradhAnaM saukhyaM na tu abhimAnajanita mAhUlAdavirahitam sAtasaukhyabahulavApi virahet - svecchayA paribhramediti / ' evAmeva goyamA " evam anena pUrvakathitadRSTAntaprakAreNa he gautama! 'asambhAvapaTUvaNA e' asadabhAva prasthApanayA - asadbhAvakalpanayA nedaM yakSyaNANamabhUt kevalaM narakagatoSNa vedanAyAH yAthArthya pratipattaye asatkalpyane ityarthaH, 'usiNa hai / isa taraha kSaNa mAtrakI nidrA ke lAbha se svastha huA vaha hAthI 'saIvA' apanI smaraNa zakti ko 'ratiMvA' Ananda ko 'dhivA' dhairya ko citta kI svasthatA ko - 'uvala bhejjA' pA letA hai jaba garmI se hAthI Akula vyAkula ho rahA thA to usa sthiti meM usakI smRti rati Adi saba manda paDa gaye the aba jaba use caina prApta huA to bAteM use yadi Ane lagI citta meM praphullatA A gaI aura mana meM dhairya jaga gayA isa taraha zarIra meM zItalatA ke prabhAva se 'sIyabhUe' svayaM zItI bhUta huA vaha gajarAja 'saMkapramANe 2, 'aba vahAM se cala denA hai aura 'sAyA sokkhAbahuyAvi viharijjA' citta meM jagI huI eka prakAra kI AhalAda rUpa prasannatA rUpa sukha pariNati se apane Apako Ananda vibhora mAnane lagatA hai aura iThalAtA huA idhara udhara ghUmane lagatA hai 'evAmeva goyamA !' isI taraha se he gautama! 'asambhAva paTTavaNAe ' - te hAthI 'saivA' potAnI smaraNa zaktine 'ratiM vA' mAnaM hane 'ghiraM vA' dhairyane vittanI svasthatAne 'uvala bhejjA' yA he, nyAre garmI thI te hAthI Aja vyAkuLa thayeA hatA tyAre e sthitimAM tenI smRti rati vigere maMda thai gayA hatA ane jyAre tene A rIte cetana prApta thayuM tyAre tene aneka vAte yAda AvavA lAgI. cittamAM praphulla paNuM AvI gayuM ane manamAM dhairya ghyAvI yu. AA rIte mAhya zarIramA TheunA pralAvadhI 'sIyabhUe' pote zItI lUta thayesa te rAna 'saMkamamANe, saMkamamANe' te tyAMthI nyAvA lAge che. ne 'sAyAsokakha bahuleyA vi viharijjA' zittamAM lagesI yeU aAranI AhalAda rUpa prasannatA rUpa sukha pariNatIthI pAte pAtAne AnaMda rUpa mAnavA lAge che. yAne uDate te yAma tema 32vA lAge che. 'evAmeva goyamA / ' yena pramANe he gautama! 'asambhAvapaTuvaNAe' asa lAva apanAne sahane jIvAbhigamasUtra Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 313 vaiyaNijjehiMto Naraehito' uSNaM vedanIyebhya narakebhyaH, 'Neraie umvahie samANe' nairayiko'nantaramurtito vinirgataH san 'jAI imAI maNussalogasi bhavaMti' yAnImAni, iha manuSyaloke sthAnAni bhavanti tadyathA-'goliyAlichANi vA soMDiyA liMchANi vA liMDiyA liMchANi vA' gaulikAliMchAni vA sauNDikA liMchAni vA-liNDikA liMchAni vA 'liMcha' zabdo'tradezIyaH agnisthAnavAcakaH, tena gaulikA liMchAni guDapAkasthAnAni, zauNDikAliMchAni-madyapAkasthAnAni, liNDikAliMchAni-liNDikA-ajApurISaM tatsambandhi vahni sthAnAni 'ayAgarANi vA' aya AkarA iti vA yatra gAlanArtha maya utkAlyate te aya AkarAH, evameva tAmrAkarAdInAmapi svarUpaM jJAtavyam / 'taMbAgarANi vA' tAmrAkarA iti vA 'tauyAgarANi vA' pvAkarA iti vA 'sIsAgarANi vA sIsakAkarA iti vA 'ruppAgarANi vA' rupyAkarA iti vA, asadabhAva kalpanA ko lekara 'usiNaveyaNijjehiMto Naraehito' uSNa vedanA vAle narakoM se 'neraie uvvahie samANe' nikalA huA nairayika 'jAiM imAiM maNussalogaMsi bhavaMti' jo ye manuSya loka meM ati uSNatA ke sthAna haiM-jaise-'goliMyA liMchANi vA soDiyA liMchANi vA liDiyA liMchANi vA' gauDikA liMcha zauNDikA liJcha, liNDikA liMcha arthAt-guDa pakAne kI bhaTTI, madya pakAne kI bhaTTI bakarI kI leMDI kI agnikA sthAna aise sthAnoM meM uSNatA bahuta adhika hotI hai. 'ayAgarANivA' lohe ko galAne ke bhaTTe 'taMbAgarANi vA 'athavA tAmbe ko galAne ke bhaTTe 'tauyAgarANivA' rAMge ko galAne ke bhaTTe 'sIsAgarANivA' zIze ko galAne ke bhaTTe 'ruppAgarANivA' cAMdI ko galAne ke bhaTTe 'suvannA garANi vA sone ko galAne ke bhaTTe 'hiraNNAgarANi vA' hiraNya kacce 'usiNaveyaNijjehito Naraehito' 6 vahanA pAnImAthA 'neraie uvvaTTie samA'Ne nATo naiDi 'jAI imAI maNussalogaMsi bhavaMti' mA manuSya bhA satyatatAnA sthAna che ma 'goliyA liMchANi vA soMDiyA lichANivA liMDiyA liMchANivA' issile, dile, Mille cha, arthAta geLa banAvavAnI bhaThI, madya banAvavAnI bhaThI, bakarInI lIMDInA bhaninusthAna, vA sthAnamA ma padhAre ||2bhii DAya cha' 'ayAgarANi vA' dAmana pAnI nahI 'ta'bAgarANi vA' taimAna vAnI hI 'tauyAgarANi vA' saMgane mAgavAnI bhI 'sIsAgarANi vA' sIsAne somavAnA mI 'lappAgarANi vA' yahIna sAgavAnI bhI 'suvaNNAgarA Ni vA' sonAna vAnI hI 'hiraNNAgarANi vA' khi25ya hetai AyA sonAne jI040 jIvAbhigamasUtra Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jIvAbhigamasUtre 'suvanAgarANi vA' suvarNAkarA iti vA 'hiraNNAgarANi vA' hiraNyAkarA iti vA, agnisthAnAni nirUpya agnisvarUpaM nirUpayati-'kuMbhArAgaNIi vA' kumbhakArAgniriti vA kumbhakArasya bhANDapAkAgnivI 'musAgaNIi vA' mUSAgniriti vA 'mUSA' iti dhAtugAlanapAtraM tadgatAgnirvA 'iTThayAgaNIi vA' iSTakAgniriti vAiSTakApAkAgnirvA 'kavelluyAgaNIi vA' kavellukAgniriti vA-kavellukapAkAgnirvA 'lohAMbarIsei vA' lohakArAmbarISa iti vA ambarISaH koSThaka: 'bhaTTI' iti prasiddhaH 'jaMtavADacullIivA' yantra pATaka culhI iti vA yantram-ikSupIDanayantram tatpradhAnaH pATakaH yatra culhI yatra ikSurasaH pacyate 'goliyAliMchAgaNIi vA' gauNDikAliMchAgniritivA- guDapAka sthAnAgnirvA 'soDiyAliMchAgaNIi vA' zauNDikaliMchAgniriti vA, madyapAkasthAnAgni vA 'liMDiyA liMchAgaNIi vA' liNDikAliMchAgniriti vA ajApuriSasthAnagatAgni vA 'NaDAgaNIi vA naDAgniriti vA naDa:-antarvivara naDavaMzaH tasyAgni vA 'tilAgaNIi vA tilAgni sone ko galAne ke bhaTTe, agni ke sthAnoM ko kaha kara aba agni kA svarUpa kahate haiM 'kubhAgArANiivA 'kuMbha-vartana-ke bhaTTe kI agni 'musAgaNI ivA' 'mUSA'-dhAtu galAne kA pAtra usakI agni 'iTayAgaNI. ivA' IToM ko pakAne vAle bhaTTe kI agni' 'kavelluyA gaNIivA' 'kabe. llu-khaparA ko pakAne ke AvA kI agni 'lohAMbarIseivA' lohe ko galAne vAle luhAra ke bhaTTI kI agni' 'jaMtavADa cullIi vA' IkSu-ganne ke-rasako pakAne kI agni 'goliyA liMchAgaNIi vA guDa pakAne ke sthAna kI agni 'soDiyA liMchAgaNIivA 'zauDika agni madya pakAne kI agni liMDiyA liMchAgaNIivA' bakarI kI liMDI kI agni' NaDAgaNIivA 'naDAgni naDavaMza kI agni 'tilAgaNIivA 'tila kI agni gALavAnI bhaThI, A rIte agninA sthAne kahIne have agninA svarUpanuM kathana 12 cha. 'kuMbhAgArANi vA' asa meTale saguna 541vAnI lInA mani 'musAgaNIi vA' bhUSA me dhAtune pAna mahAna mani 'iTTiyAgaNIivA' 2Ine 5411 // mAna mani 'kavelluyAgaNIi vA' vedana najIyA 54vAnI mahInA malina 'lohAMbarIsei vA somauna gaapaasvaan| ani 'jatavAla cullIi vA' kSu shrddiin| san 54vAnI ani 'goliyA lichAgaNIi vA' gaNa manApAnI bhInI bhani, 'soDithA lichAgaNIi vA' dist zani arthAta ma manApAnI lhaan| ani 'liDiyA lichAgaNIi vA' marInA sIna RS 'jaDAgaNIi vA' nani arthAt zanI manina 'tilA jIvAbhigamasUtrA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 315 riti vA 'tusAgaNIi vA tuSAgniriti vA 'tattAI' itthaMbhUtAni yAni sthAnAni manuSyaloke tAni taptAni vahni saMparkata staptIbhUtAni tAni ca kAnicit aya Akara prabhRtIni kadAciduSNa sparzamAtrANyapi saMbhavanti tato vizeSa pratipAdanArthamAha-'samajoibhUyAI' jyotiH samabhUtAni prakharavahnisaMparkAt sAkSAdagnivarNAni jAtAni, etadeva sAdRzyena darzayati-'phullakiMsuyasamANAI' phullaki zukasamAnAni praphullapalAzakusumatulyAni 'ukkAsahassAI viNimmuyamANAI' ulkAsahasrANi vinirmucyamAnAni ye mUlAgnito vitruTaya agnikaNAH prasarpanti te ulkA iti kathyante tAsAM sAhasrANi pramuzcanti, 'jAlAsahassAI pamuccamANAI' jvAlAsahasrANi pramucyamAnAni 'iMgAlasassAI pavikkharamANAI aGgAra 'tusAgaNIivA' tuSakI agni ityAdi' 'tattAI ye saba sthAna manuSya loka meM bahni ke saMparka se saMtaptabane hue rahate haiM, inameM kitaneka lohe ke galAne ke bhaTTe Adi rUpa sthAna-uSNa sparza mAtra vAle bhI hote haiM, ata: inakI vizeSatA dikhalAte haiM ve sthAna aura ve agni kisa prakAra ke hote haiM ? so kahate haiM-'samajoibhUyAI' ye sAkSAt agni ke hI sthAnApanna ho rahe hai| inakA jo varNa haiM vaha 'phullakiMsuyasamANAI' phUle hue kiMzuka palAsa ke phUla jaise lAla 2 pratIta hotA haiM 'ukkA sahassAI viNimmuyamANAI' jo hajAroM ulkAoM (mUla agni se TUTa TUTa kara sphuliMga ko nikAla rahe) 'jAlA sahassAI pamuccamANAI ye sthAna hajAroM jvAlAoM kA hI mAnoM vamana kara rahe haiM 'iMgAla sahassAiM pavikkharamANAI' hajAroM aMgAroM ko hI apane gaNIi vA tanI manina 'tusAgaNIi vA panI bhanityAhi 'tattAI // badhA sthAne manuSyalakamAM agninA saMparkathI tapelA rahe che. AmAM keTalAka leDhAne ogALavAnA bhaThA vigere rUpa sthAne uSNa sparza mAtra vALA paNa hoya che. tethI tenI vizeSatA batAvatAM tevA sthAne ane tevI agni kevA prAranA hAya che! te matAva che. 'samajoibhUyAI tatyAne sAkSAt bhaninA sthAnApanna hAya che. tanA ra 1 cha, te 'phullakisuyasamANAI" khesA kiMzuka-palAzanA phUle jevA arthAt kesuDAnA jevA lAla lAla dekhAya che, 'ukkAsahassAI biNi muyamANAI 2 | Gesta (bhU maniyA chUTesA lina) bhanine mahA2 463 che. 'jAlAsahassAI pamuccamANAI' A sthAne hajAre vAlAone ja jANe vamana karatA na hoya tevA hoya che. 'iMgAlasahassAI pavikkharamANAI' | ||raavyaane pAtAnI 42thI jIvAbhigamasUtra Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jIvAbhigamasUtre sahasrANi pravikSaraMti 'aMto aMto hUhUyamANAI' antarantahahUyamAnAni atizayena jAjvalyamAnani 'ciTThati' tiSThati 'tAI pAsaI' tAni-uparyuktavizeSaNaviziSTasthAnAni pazyet sa nArakaH, 'tAI pAsittA tAI ogAhai' tAni sthAnAni dRSTvA tAni sthAnAni avagAhate 'tAI ogAhittA' tAni sthAnAni avagAhya 'se NaM tattha uNhaMpi paviNejjA' sa khalu nAraka statra sthAneSu uSNamapi narakoSNa vedanA janitaM bahiHzarIrasya paritApamapi prvinyet-vinaashyediti| 'taNDaMpi paviNejjA' tRSNAmapi pravinayet 'khuhaMpi paviNejjA' kSudhAmapi pravinayet 'jaraMpi paviNejjA' jvaraM zarIrAntaH paritApamapi pravinayet 'dAhaMpi paviNejjA' dAhamapi bhItara se nikAla rahe haiM 'aMtoaMto hU hUyamANAI' bhItara hI bhItara mAnoM ye hU hU zabda karate hue jala rahe haiM-'tAI pAsai' aise vikaTa garmI kI dAha rUpa vedanA ko utpanna karane vAle ina sthAnoM ko yadi uSNa vedanA vAle nArakoM kA nArakI dekha letA hai aura 'pAsittA' dekhakara vaha 'tAI ogAhaI' unameM se kisI eka sthAna meM praveza kara jAtA hai 'tAI ogAhitA' vahAM pravezakara ke 'se gaM tattha uNhaMpi paviNejA' vaha nArakI vahAM para bhI apanI naraka janya uSNa vedanA ko dUra kara sakatA hai arthAt ina sthAnoM meM bhI use usa uSNa vedanA ke Age zIta kA hI anubhava hotA hai naraka janya uSNa vedanA kA bAhya zarIra meM paritApa nahIM hotA hai, vaha vahAM 'taNhaM pi paviNejjA' tRSA-pyAsa ko bhI naSTa kara detA hai, 'khuhaMpi paviNejjA' apanI kSudhA ko bhI zAnta kara letA hai. 'jaraMpi paviNejA' apane zarIra ke bhItara rahe hue paritApa rUpa jvara ko bhI maDAra 46 // ii 2vA hAya, 'aMto aMto hUhUyamANAI' bharane mara gaye tasA shhe| 42tA 12tA maNI 2 hAya 'tAI pAsaI' sevA viTa agninA dAha rUpa vedanAne utpanna karavAvALA A sthAnene je uNa vedanA pA na2nA nAhIye. nase bhane 'pAsittA' banate 'tAI ogAhaI' tamAthI cha meM sthAnamA praveza zaya che. 'tAI ogAhittA' tyA praveza zana se NaM tattha uNhaMpi paviNejjA' te nAhI tyAM 55 pAtAnI na2404 nya uSNa vedanAne dUra karI zake che. arthAt A sthAnamAM paNa tene te uNa vedanAnI AgaLa zIta vedanAne ja anubhava thAya che. naraka janya uSNavedanAne paritA5 mA zarIramA thatI nathI. te tyA 'taNhapi paviNejjA' tarasane 55 nAza 4rI cha. 'khuhaM pi paviNejjA' pAtAnI sUmane 55 zAMta zo cha. 'jaraMpi paviNejjA' pAtAnA zarIranI 42 24 paritA5 35 412ne 55 jIvAbhigamasUtra Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 317 pavinayet / narakagatoSNasparzAn aya AkarAdi gatoSNa sparzasyAtIva mandatvena tadapekSayAtra zarIraparitApApanodaH saMbhavatyeveti tatazca 'nihAejja vA payalAejja vA' sa nArako nidrAyeta vA pracalAyeta vA tRSAdi doSApagamena nidrAdInAM saMbhavAt tatazca-'saI vA raI vA dhiI vA maI vA upalabhejjA' smRti vA rati vA dUra kara letA hai, 'dAhaMpi paviNejjA' aura dAha ko bhI zAnta kara letA hai yadyapi aisA hotA nahIM hai na kabhI huA hI hai aura na kabhI Age hogA bhI parantu narakoM meM nAraka jIva ko kitanI adhika utkRSTa uSNa vedanA kA anubhavana hotA hai aura vaha uSNatA vahAM kitanI hai yaha bAta isa kathana se pratIti patha meM A jAtI hai ataH sUtrakAra ne isaliye yaha bAta yahAM asatkalpanA karake samajhAI hai / isI ko spaSTa karane ke liye unhoMne 'asambhAva paTTavaNAe' aisA saba se pahile sUtra meM pada rakhA hai| tAtparya isa kathana kA kevala yahI hai ki aya Akara (lohA garama karane kI bhaTThI) Adi gata jo uSNa sparza hai, vaha usa naraka kI uSNatA ke Age atyalpa hai-manda hai isI liye zarIra paritApa Adi naSTa ho sakatA hai jaba usa nArakI ko ina sthAnoM meM bhI usa mAtaGga ke jaisI zItalatA kA anubhavana hotA hai to vaha 'NiddAejja vA' kSaNika nidrAkA bhI sukha prApta kara letA hai 'payalAejja vA' athavA khaDe 2 vahIM para U~dha bhI letA hai| isa taraha kI avasthA ho jAne para phira vaha 'saI vA raiM vA dhiIvA maIvA upala62 rI cha. 'dAhaMpi paviNejjA' bhane hAine 55 zAMta hai 2. ne Ama thatuM nathI. tema kayAre paNa tema thayuM nathI. tema have pachI tema thaze paNa nahIM paraMtu narakamAM nAraka jIvane keTalI vadhAre utkRSTa uSNavedanAne anubhava thAya che. ane te uSNapaNe tyAM keTaluM che ? e vAta A kathanathI jANavAmAM AvI jAya che. tethI sUtrakAre A vAta asatka9panA karIne sama vI. tara 25Ta zata mtaa| bhATe tamAme 'asambhAvapaTuvaNAe' mA pramANeno pATha sauthI pahelAM sUtramAM kahyo che. A kathananuM tAtparya kevaLa e ja che ke aya Akara (khaMDane garama karavAnI bhaThI) vigeremAM rahela je uSNa sparza che, te e narakanIuSNutA AgaLa atyaMta alpa hoya che. arthAta maMda che. tethI zarIranA paritApa vigere nAza pAmI jAya che. jyAre e nArakIne A sthAnamAM paNa e mAtaMganA jevI zItaLatAne anubhava thAya che, tyAre te 'NidAejja vA, kSaNa nidrAnA paNa manula pAsa zanidrA3pI suma ava ch.bhaav| 2nI avasthA tha ya tyAre te 'saI vA raI vA ghiI vA jIvAbhigamasUtra Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jIvAbhigamasUtre dhRti vA matiM vA upalabheta sa nArakaH, tata:-'sIe' zItaH 'sII bhRe' zItI bhUto'tizayena zAntaH 'saMkamamANe saMkamamANe' saMkrAman saMkrAman 'sAyA sokkha bahuleyAvi' sAtAsaukhya bahulazcApi 'viharejjA' viharedita stataH paribhramediti / etAvat kathite bhagavati gautamaH pRcchati-'bhaveyArUvA siyA' bhavedetadrUpA vedanA syAt saMbhAvyate etad yathA bhaved uSNavedanIyeSu narakeSu etadrUpA uSNavedane ti / bhagavAnAha-'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH 'goyamA' he gautama ! ko'rthoM na samarthaH statrAha-'usiNaveyaNijjesu naraesu' uSNa vedanIyeSu narakeSu sthitA ye 'neraiyA' nairayikAste 'etto aNitariyaM ceva usiNaveyaNaM paccaNubhavamANA viharaMti' ito'niSTatarikAmeva uSNavedanAM pratyanubhavanto viharanti ito'nantaraM pratipAditAyA bhejjA' apanI bhUlA huI smRti ko, thoDI bahuta zAnti ko citta kI svasthatA rUpa dhRti ko evaM mati ko, bhI pA letA hai ataH 'sIe sItI bhUe' zIta rUpa huA aura zItIbhUta huA-apane Apa meM zAnti kA atizaya rUpa se anubhava karatA huA-vaha nAraka 'saMkamamANe saMkamamANe' vahAM se haTa kara 'sAyAsokkha bahule yAvi viharejjA' sAtA aura sukha bahula sthiti vAlA bana jAtA hai prabhu ke isa prakAra ke kahane para gautama ne prabhu se aisA puuch| he bhadanta ! 'bhaveyArUve siyA' to kyA una uSNa vedanIya narakoM meM isa prakAra kI uSNa vedanA hai? uttara meM prabhu kahate haiM-'No iNahe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai kyoMki 'usiNaveyaNijjesu naraesu neraiyA' uSNa vedanA vAle narakoM meM sthita nerayika 'etto aNitariyaM ceva usiNaveyaNaM paccaNubhavamANA maI vA upalabhejA' pAtAnI sUkhI smRtine thoDI zAMtI yittanI 212yatA 35 tina mana bhatine 595 pAme che. tethI 'sIe sItIbhUe' zIta 35 thayesa ane zItabhUta thayela pite pitAnAmAM zAMtine atizayapaNAthI anubhava karate mInA 94 saMkamamANe saMkamamANe tyAMcI TIna 'sAyAsokkhabahale yAvi viharejjA' sAtA bhane suma mahula sthitivANI manI naya che. ase A pramANe kahevAthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke he bhagavana 'bhaveyArUvesiyA' to zubha venA va nAbhA mA prAranI ! vanA cha 1 mA prazna uttaramA prabhu cha 'No iNaTre samaTe' he gautm| sAmatha pazaSa2 nathI. bho 'usiNaveyaNijjesu narae neraiyA' vanA pAnamA 29 sA naichi| 'etto aNitariya ceva usiNaveyaNa pacca. NubhavamANA viharaMti' pUrvAta vehanAthI 5 vA manisTara sI nAnA jIvAbhigamasUtra Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 319 aya AkarAdirUpAyA uSNavedanAyA aniSTantarikAmeva apriyatarikAmeva amanojJatarikAmeva amano'mata rikAmeva uSNavedanAM pratyanubhavantaH - pratyekaM vedayamAnAtiSThantIti he gautama ! dRSTAntamAtramaya AkarAdikaM pradarzitam natu tatsadRzImevavedanAM vedayanti kintu tato'pi adhikatarAmiti bhAvaH / -- samprati - zItavedanIyeSu narakeSu zItavedanA svarUpaM pratipAdayati- 'sIyaveyaNijjesu' ityAdi, 'sIyaveyaNijjesu NaM bhaMte ! narapasu' zItavedanI yeSu khalu bhadanta ! narakeSu 'neraiyA' nairayikAH 'kerisayaM sIyaveyaNaM' kIdRzIM - kimA viharaMti' isa pUrvokta vedanA se adhika aniSTatara uSNa vedanA ko bhogate hai / arthAt Upara meM jo aya AkArAdi anya arthAt lohe Adi kI bhaTTI se utpanna huI uSNa vedanA kA pratipAdana kiyA gayA hai usase atyanta aniSTa apriya amanojJa aura amano'ma aisI uSNa vedanA ko pratyeka nAraka bhogatA hai / yaha jo abhI he gautama ! aya AkarAdi janya vedanA pradarzita kI gaI hai vaha to eka dRSTAntamAtra hai / ataH aya AkarAdi jaisI hI vedanA kA anubhavana nahI karate haiM kintu isase bhI adhikatara uSNa vedanA kA ve anubhavana karate haiM / ataH pUrvokta uSNa vedanA ko ve ThaMDaka ke rUpa meM hI mAnegeM / aba sUtrakAra zIta vedanA vAle narakoM meM zIta vedanA kaisI hotI hai - isakA pratipAdana karate haiM- isameM gautama ! ne prabhu se pUchA hai kIhe bhadanta ! 'sItavedaNijjesu NaM bhaMte ! naraesu neraiyA kerisayaM zIta veNaM' zIta vedanA vAle narako meM nAraka kaisI zIta vedanA kA 'pccanubhava kare che. arthAt upara je aya Akara vigerethI thavAvALA arthAt lekhaDanA bhaTThI vigerethI utpanna thayela uSNa vaidyanAnuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, tenAthI paNa atyaMta aniSTa, apriya, amanojJa, ane amaneIma evI uSNavedanA dareka nArakA Agave che. he gautama! je A hamaNAM aya Akara vigerethI thavAvALI vedanA varNavI che, te teA eka dRSTAnta mAtra che. tethI aya Akara vigerenA jevIja te vedanAne anubhava karatA nathI. paraMtu tenAthI paNa vadhAre evI uSNavedanAne tee anubhava kare che, tethI pUrvokta uSNa vedanAne tee ThaM'Daka jevIja mAnaze. have sUtrakAra zItavedanA vALA nArakeAmAM zItavedanA daivI hAya che? te saMbadhamAM kathana kare che. zIta vedanAnA sabaMdhamAM gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ! he bhagavan 'sItavedaNijjesu NaM bhaMte! naraesa neraiyA kerisayauM sIta veyaNa' zItavehanAvANA naromAM naar| devI zItavehanAnA 'paccaNubhavamANA jIvAbhigamasUtra Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre kArikAM zItavedanAm 'paccaNubbhavamANA' pratyanubhavantaH-pratyekaM vedayamAnAH viharanti-tiSThanti iti zItavedanAviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'se jahANAmae' ityAdi, 'se jahANAmae' sa yathA nAmakaH-anirdiSTanAmakaH kazcit 'kammAradArae' karmakAradArakaH-zilpidArakaH 'siyA' syAt kathaM bhUtaH karmakAradArakaiti tavizeSaNAni kathayati-'taruNe' taruNaH-pravarddhamAnavayAH, 'jugava' yugavAn yugasuSamaduSSamAdikAlaH sa svena rUpeNa yasyAsti na doSaduSTaH sa yugavAn 'balavaM' balavAna balaM sAmarthyaM tadvAn 'jAva sippovagae' yAvad zilpopagatA, atra yAvatpadena uSNavedanIyanaraka prakaraNoktAni sarvANi vizeSaNAni saMgrAhyANi, tathAhialpAtaGkaH sthirAgrahastaH dRDhapANipAdapArzvapRSThAntarorupariNataH, laGghanaplavana javanavagaMNamardanasamarthaH, tala yamalayugalaparighanibhabAhu ghananicitavalita vRtta skandhaH carmeSTakadrughaNamauSTika samAhatanicitagAtragAtraH aurasabalasamanvAgataH chakaH dakSaH praSThaH kuzalaH nipuNaH nipuNazilpopagata iti / eSAM padAnAmartha uSNavedanIyanarakavedanAprakaraNe vilokanIyaH, etAdRzaH sa karmakAradArakA 'egaM gubhavamANA viharaMti' anubhavana karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-se jahANAmae kammAradArae siyA' he gautama ! jaise koI luhAra kA lar3akA ho aura vaha pUrvokta jaise vizeSaNoM vAlA ho arthAt 'taruNe' taruNa ho 'jugavaM' suSamaduSamAdi kAla meM utpanna huA ho 'balavaMbala. zAlI ho AtaGka vihIna ho jisake hAthoM ke agrabhAga sthira ho kampana zIla na ho hAtha aura paira tathA donoM pArzvabhAga evaM pRSTha tathA uru jisake khUba puSTa ho, ityAdi rUpa se jaisA isakA varNana pahile uSNa vedanIya naraka ke prakaraNa meM kiyA jA cukA hai-vaisA yaha luhAra kA lar3akA ho aba vaha eka bahuta baDe lohe ke piNDa ko pAnI ke kalaza ke viharati' anubhava re cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu cha, 'se jahAnAmae kammAradArae siyA' he gautama ! ma / savArI ch|4| DAya, bhane ta pdde| varSAcyA prabhArI vizeSaNe pANI hAya arthAt 'tarUNe ta35 hoya 'jugavaM' suSama hupamA mA utpanna ye hAya 'balava' masAn hoya AtaMkavagara nirogI hoya ane jenA hAthanA agrabhAga sthira hoya kAMpatA na hoya, hAtha, paga ane banane paDakhA tathA pRSThabhAga ane urU jenA khUba puSTa heya ItyAdi prakArathI je pramANenuM A saMbaMdhanuM varNana pahelAM uNa vedanIya narakanA prakaraNamAM karyuM che, eja pramANenA varNana pramANeno lavArane chokaro hoya, ane te eka ghaNA moTA lokhaMDanA piMDane pANInA jIvAbhigamasUtra Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 321 mahaM ayapiMDaM' ekaM mahadayaH piNDam 'dagavArasamANaM' udakavArasamAnam laghupAnIya ghaTasamAnam 'gahAya' gRhItvA anAyAsena 'tAviya tAviya' tApayitvA tApayitvA 'koTTiya koTTiya' kuTTayitvA kuTTayitvA 'jahaNaNaM egAhaM vA duyAhaM vA tiyA vA' jaghanyena ekA vA dvayahaM vA tryahaM vA yAvat kuTTayet tamayaHpiNDam 'uko seNaM mAsaM haNejjA' utkarSeNa mAsaparyantaM hanyAt tataH 'se NaM taM usiNaM usiNa bhUyaM ' sakarmakAradArakaH khalu tamayaHpiNDam uSNam sa cAyaH piNDaH uSNo bAhyapradezamAtrApekSayApi syAdata Aha- 'usiNabhUyaM' uSNIbhUtaM sarvAtmanA'gnivarNa bhUtam ' ayomaraNa saMsaeNa gahAya' ayomayena - lohanirmitina saMdaMzakena gRhItvA 'asabhAvapaTavaNAe' asadbhAvamasthApanayA - asad mAvakalpanayA 'sIyaveyaNijjesu naraesa pakkhivejjA' zItavedanIyeSu narakeSu prakSipet atyuSNalohapiNDam 'setaM ummisi nimisiyamaMtareNaM' sa karmakAradArakaH taM taptamayaH piNDaM narake prakSipta jaisA lekara eka baDI bhArI lohe kI bhaTTImeM bAra 2 tapAve, aura tapA tapA kara phira use bAra 2, kUTe isa taraha vaha kama se kama eka dina taka, do dina taka tIna dina taka aura adhika se adhika eka mahInA taka karatA rahe isa taraha bhItara bAhara donoM rUpa se uSNa huA vaha ayaH piNDa aisA dikhane lage ki mAnoM yaha eka agni kA golA hI hai taba use vaha 'ayomaraNa saMdaMsaeNaM gahAya' lohe kI saMDAsI se pakaDakara mAnalo 'sIyaveyaNijjesu naraesa pakkhivejA' zIta vedanA vAle narakoM meM DAla de, DAlate hI vaha phira aisA vicAra kare ki maiM ise 'ummisiya nimisiyamaMtareNa puNaravi paccaddharissAmi' vahAM se abhI abhI netra kI palaka ke jhapane meM aura ughaDane meM jitanA samaya lagatA hai itane kAla kalazanI mAphaka upADIne eka ghaNI moTI leADhAnI bhiTTamAM tene vAravAra tapAve ane tapAvI tapAvIne te pachI tene vAravAra phUTe A rIte ochAmAM ochA eka divasa sudhI athavA traNa divasa sudhI athavA vadhAremAM vadhAre eka mahInA sudhI te pramANe karatA rahe A pramANe aMdara ane bahAra banne bAju garama thayela te lekhaDanA piMDa evA dekhAya ke jANe A eka agninA ja goNI che. tyAre tene te buhAra ' ayomaraNa saMdaMsaeNaM gahAya' somaunI sAMDasIthI paDIne bhAno ! 'sIyaveyaNijjesu naraesu pakkhivejjA' zIta vedanA vALA nAromAM nAde ane tene nAkhatAMja pAche evA vicAra kare OM hu' mAne 'ummiliya nimisiya maMtareNa puNaravi paccuddha rissAmi' khAne hamaNAMja AMkhanuM maTaku mAre teTalAmAM ja eTale ke AMkha mIcIne ughADe jI0 41 jIvAbhigamasUtra Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jIvAbhigamasUtre munmeSanimeSAntareNaiva yAvatA kAlena nimeSonmeSa stAvatA kAlenaivAya:piNDam 'puNaravi' punarapi paccaddharissAmitti kaTu' pratyuddhariSyAmi nArakAt jhaTityeva niSkAsayiSyAmIti kRtvA pazyati tAvat 'pavirAyameva pAsejjA' prabitaraM prasphu. Titameva pazyet 'taM ceva NaM jAva No cevaNaM saMcAejjA paccaddharittae' tadeva khalu yAvat atra yAvatpadena-'pavilINameva pAsejjA paviddhatthameva pAsejjA' iti padayoH saMgraho jJAtavyaH, tatra-pavilInameva galitameva pazyet pravidhvastameva pazyet naiva khalu zaknuyAt-samarthoM bhavet tamayaM piNDaM narakAtmatyuddhartum / punarapi dRSTAntamAha-'se NaM' ityAdi, 'se NaM se jahANAmae mattamAyaMge' yathA vA sa khalu sa yathA nAmako mattamAtaGgaH kazcitkuJjaraH 'taheva jAva sokkhabahale yAvi viharejjA' tathaiva yathA uSNavedanIyanarakavedanAprakaraNe kuJjara vizeSaNAni proktAni tAnyeva vizeSaNAni atrApi grAhyANi, kiyatparyanta mityAha 'jAva' yAvat sa kuJjaraH saukhyabahulazcApi vihareta, tathAhi 'saTTihAyaNe paDhamasarayakAlasamayaMsi caramaNidAghasamayaMsi uNhAbhihae taNhAbhihae davAggijAlAbhihae Aure susie pivAsie dubale kilaMte egaM mahaI ke bAda nikAla letA hUM to itane kAla meM hI vaha zIta vedanA vAle narakoM meM DAlA gayA saMtapta lohe kA golA vahAM pighalane aura galane lagA hai aisA sAkSAt dikhalAI de sakatA hai isa taraha vaha luhAra kA lar3akA aba 'taM ceva NaM jAva No ceva NaM saMcAe paccuddharittae' usa gole ko vahAM se puna: bAhara nikAlane meM samartha nahIM ho sakatA hai isa taraha se-yaha bhI aura dUsarA eka dRSTAnta isI viSaya ko poSaNa karane ke liye aisA hai ki-'se NaM se jahANAmae mattamAtaMge kuMjare jaise-koI eka madonmatta gajarAja ho aura vaha 60 sATha varSa kA ho zaratkAla ke prathama samaya meM-azvina mAsa meM yA carama nidAghakAla ke samaya meM jeTha teTalAmAM ja Ane kahADI lauM chuM te eTalA kALamAMja te zItavedanAvALA narakamAM nAkhela tapelo lokhaMDane paDa tyAM ogaLavA ane gaLavA mAMDe che. temAM tene sAkSAt dekhAya che. A rIte lavArane kare te pachI "R ceva NaM jAva No ceva NaM saMcAe paccuddharittai' ko gAjAne tyAMthI paach| pahAra kahADavAne zaktimAna thatuM nathI. eja pramANe A eka bIjI eka daSTAMta A viSayane ja samarthana karavA mATe batAvavAmAM Ave che. te A pramANe che. 'se gaM se jahAnAmae mattamAtaMge kuMjare' ma se mahA-bhatta / hoya, ane te 60 sAITha varSanA hoya, te zaratuM kALanA prathama samayamAM arthAta Aso mahinAmAM athavA chele nidAgha kALanA samayamAM arthAt jeTha. jIvAbhigamasUtra Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 323 pukkhariNIM pAsejjA caukkoNaM samatIraM ANupuTiva sujAyavappagaMbhIrasIyalajalaM saMchaNNapatcabhisamiNAlaM bahuppalakumuyaNaliNa subhaga sogaMdha puMDarIya mahApuMDarIya sayapatta sahassapatta kesara phullovaciyaM chappayaparibhujjamANakamalaM acchavimala salilapuNaM parihatthabhamaMtamacchakacchabhaM aNegasauNigaNamihuNagavirai yasadunnaiyamahura saranAiyaM taM pAsai, pAsittA taM ogAhai ogAhitA se NaM tastha uhaMpi paviNejjA khuhaM pi paviNejjA jaraMpi paviNejjA dAhaMpi paviNejjA, nidAejjavA payalAejjavA saI vA raI vA dhiI vA uvalamejjA, sIe sII bhUe saMkamamANe saMkamamANe sAyAsokkhabahule yAvi viharijjA' paSTihAyanaH prathamazaratkAlasamaye (AzvinamAse) caramanidAghakAlasamaye vA (ASADhamAse) uSNAbhihataH tRSAmihato dAvAgnijvAlAbhihataH AturaH zuSitaH pipAsito durbalaH valAntaH ekAM mahatIM puSkariNI pazyet catuSkoNAM samatIrAm ASADha ke samaya meM-jaba vaha garmI se atyanta saMtapta ho jAne ke kAraNa pipAsA se Akula vyAkula ho kara pAnI kI talAza meM idhara se udhara cakkara kATane lage cakkara kATate mAna lo vaha jaMgala meM lagI hui agni ke pAsa acAnaka pahuMca jAve-aisI sthiti meM garmI kI vedanA se aura pyAsa kI vedanA se Akula bane hue usa hAthI ko usa agni kI dAha se saMtapta hone ke kAraNa aura kyA avasthA ho sakatI hai-to vaha usa samaya aura adhika ghavar3A jAtA hai, usake kaNTha aura tAlu tathA oSTha bilakula sUkha jAte hai pahile se bhI adhika vaha pipAsA se bAdhita ho jAtA hai zArIrika dhairya aura mAnasika bala usa. kA bilakula DhIlA par3a jAtA hai aura eka taraha se utpanna rUgNa, huI jaisI usakI paristhiti bana jAtI hai isa hAlata meM par3A huA vaha hAthI aSADha mahinAmAM jyAre te garamIthI atyaMta tapAyamAna thavAnA kAraNe tarazathI AkuLa vyAkuLa thaIne pANInI tapAsamAM Ama tema pharavA maMDe ane pharatAM karatAM mAnAke te jaMgalamAM lAgela AganI pAse acAnaka pahoMcI jAya, AvI paristhitimAM garamInI vedanAthI ane tarasanI vedanAthI AkuLa vyAkuLa banelA te hAthInI te agninA dAhathI kevI avasthA thaI zake? arthAta te samaye e hAthI vadhAre gabharAI jAya che. tenuM gaLuM ane tALavuM ane hoTha ekadama sukAI jAya che, pahelAM karatAM paNa vadhAre paDatI tarasathI vyAkuLa bane che. zArIrika dhIraja ane tenuM mAnasika baLa eka dama narama paDI jAya che. eka taraphathI thayela rUNAvasthAnI jema tenI paristhiti banI jAya che. A jIvAbhigamasUtra Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jIvAbhigamasUtre AnupUrvyasujAtavamagambhIrazItalajalAm saMchannapattavisamRNAlAM bahUtpalakumudanalinasubhagasaugandhikapuNDarIkamahApuNDarIkazatapatrasahasrapatrakesaraphullopacitAm SaTpadaparibhujyamAnakamalAm acchavimalasalilapUrNA parihatthabhramanmatsya kacchapAm anekazakunigaNamithunakaviracitazabdonnatikamadhurasvaranAditAm tAM (puSkariNI) pazyati dRSTvA tAmavagAhate'vagAhya sa khalu tatroSNamapi pravinayet tRSAmapi pravinayet kSudhAmapi pravinayet jvaramapi pravinayet dAhamapi pravinayet nidrAyeta vA pracalAyeta vA smRti vA rati vA dhRti vA mati vA upalabheta, zItaH zItIbhUtaH saMkrAman saMkrAman 'sAyA sokkhabahule yAvi viharejjA' sAtA saukhyabahulaH samadhigata paramAnandazcApi viharet 'evAmeva goyamA' jaba eka bar3I bhArI puSkariNI ko ki jisakA varNana abhI abhI catu. koNa Adi vizeSaNoM se kiyA jA cukA hai dekhatA hai aura dekhakara vaha usameM praveza kara jAtA hai| praveza karake vaha vahAM apanI gamIko zAnta karatA hai pyAsa ko bujhAtA hai evaM pAsa meM lage hue zallakI Adi ke pattoM ko khAkara unase apanI bhUkhako bhI zAnta kara letA hai| isa taraha garmI janya jvara se rahita ho jAne ke kAraNa bhItara bAhara meM zAnti ke A jAne se vaha vahIM para kSaNa bhara ke liye nidrA bhI le letA hai athavA pracalA nAma kI nidrA ke AdhIna ho jAtA hai UMgha jAtA hai isa prakAra se bhItara bAhara meM zAnti ke mila jAne ke kAraNa ghavaDA jAne se guMmI huI smaraNa zakti ko harSollAsa rUparati ko, dhRti ko aura mati ko vaha gajarAja prApta kara letA hai| aura zItalatA svarUpa paristhitimAM paDele te hAthI jyAre eka moTA sarovarane dekhe ke jenuM varNana pahelAM cAra khUNA vALA vigere vizeSaNe ApIne karavAmAM Avela che. evA savarane dekhIne te e sarevaramAM praveza kare che. praveza karIne te pitAnI garamIne tyAM zAMta kare che. ane tarasane paNa bajAve che. temaja sarovaranI pAse lAgelAM zahalakI vigere vanaspatinA pAMdaDAne khAIne tenAthI pitAnI bhUkhane paNa zAMta kare che. A rIte garamIthI thayela pIDAthI mukta thavAnA kAraNe ane aMdara temaja bahAra zAMtI AvI javAthI ekAda kSaNane mATe tyAMja uMdhI paNa jAya che. athavA pracalA nAmanI nidrAne AdhIna banI jAya che. arthAt udhI jAya che. A pramANe aMdara ane bahAra zAMtI maLavAnA kAraNe pahelAM gabharAI javAnA kAraNe gayelI maraNa zaktine temaja harSollAsa rUpa ratine paiyane, ane matine te gajarAja pharIthI prApta karI le jIvAbhigamasUtra Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 325 evameva anenaiva adhikRta dRSTAntoktena prakAreNa gautama ! 'asabbhAvapaTavaNAe' asadbhAva prasthApanayA-asadbhAvakalpanayA 'sIyaveyaNiehito naraehito' zIta. vedanIyebhyo narakebhya 'neraie uvvaTie samANe' nairayiko narakAd uddhRttaH san 'jAI imAI ihaM maNussaloe havaMti' yAnImAni iha manuSyaloke bhavanti zItapradhAnAni sthAnAni, 'taM jahA tadyathA-'himANi vA himapuMjANi vA' himA. nivA himapuJjAni vA 'himapaDalANi vA himapaDalapuMjANi vA' himapaTalAni vA himapaTalapuJjAni vA 'tusArANi vA tusArapuMjANi vA' tuSArANi vA tuSArapuJjAni vA 'himakuMDANi vA himakuMDapuMjANi vA' himakuNDAni vA himakuNDapuJjAni vA 'sIyANi vA sIyapuMjANi vA' zItAni vA zItapuJjAni vA 'tAI pAsaI' tAnI huA vaha apane sthAna para masta cAla se calakara pahuMca jAtA hai-evaM vahAM sAtA saukhya maya hokara zeSa jIvana ko sukhamaya nikAla detA hai 'evAmeva goyamA!' isI taraha se he gautama ! yaha bhI asat kalpanA se samajha lenA cAhiye ki 'sIyaveyaNiehito naraehito' zIta vedanAvAle narakoM se neraie uvahie' koI nerayika uvRta huA aura uddhRta hokara (nikalakara) vaha 'jAiM imAiM ihaM maNussaloe havaMti' jo ye manuSya loka meM zIta pradhAna sthAna haiM-jaise ki 'himANi vA hima puMjANi vA' hima hima puja, 'hima paDalANi vA himapaDala puMjANivA' hima paTala, hima paTala puja, 'tusArANi vA tusAra puMjANi vA' tuSAra tuSAra, puMja 'hima kuMDANi vA himakuMDapuMjANi vA' himakuNDa hima kuNDa puMja 'sIyANi vA sIya puMjANi' zIta athavA zIta puMja vagairaha 'tAI savvAI pAsai una saba sthAnoM ko vaha dekhe-'pAsittA' aura dekhakara 'tAI ogAhaI' unameM abche. ane zItala svarUpa bane te gajarAja potAnA sthAna para masta cAlathI cAlIne pahoMcI jAya che. ane tyAM zAtA ane sukhamaya banIne bAkInA banane suma pUrva vAtAva cha. 'evAmeva goyamA !' mA pramANe he gautm| mA 56 misana sabhAvI nasa 'sIyaveyaNiehito naraehito' zIta vanA pAyA namAthI 'neraie uvaTTie' I nai2yi mahA2 nAya hAya, mana mahA2 najIra ta 'jAI' imAI iha maNussaloe havaMti' 2 mA bhanuSyasabhA zItapradhAna sthAna cha, ma 'himANi vA himapuMjANi vA' libha khima 'himapaDalANivA himapaDala puMjANivA' bhi581 pa25 gANI lima 58 4 523nagojAnA gale 'himakuMDANivA, himakuMDapuMjANivA' lima hima 'sIyANivA sIyapuMjANi vA' zIta athavA zItana vigaire 'tAI savvAI' pAsaI' se mayA sthAnAnate he cha, 'pAsittA' mana bhAna jIvAbhigamasUtra Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jIvAbhigamasUtre mAni loke zItasthAnAni pazyati 'pAsittA' dRSTvA 'tAI ogAhai' tAni sthAnAni avagAhate 'ogAhittA se NaM tattha sIyaMpi paviNejjA' tAni sthAnAni avagAhya sa khalu nArakA tatra sthAne zItaM nArakazItamapi pravinayeta-vinAzayeta 'taNhaMpi paviNejjA' tRSAmaNi pavinayet 'khuhaMpi paviNejjA' kSudhAmapi pravinayet 'jaraMpi paviNejjA' jvaramapi pravinayet 'dAhaMpi paviNejjA' dAhamapi pravinayet narakavedanIya narakasaMparkasamutthitaM dAhamapi pariharedityarthaH, tataH zItatvAdidoSA pagamato'nuttaraM sukha lamamAnaH 'nidAejja vA payalAejja vA jAva usiNe usiNa bhae nidrAyeta vA pracalAyeta vA smRti vA rati vA dhRti vA matiM vA labheta tato narakagata jADayApagamAt uSNaH, sa ca bAhya pradezamAtrato'pi syAta tata gAhana kare 'ogAhittA' avagA hana kara se NaM tattha sIyaM pipaviNejjA' vaha unake saMparka se apanI naraka janya zIta kI nivRtti karale 'taNhaM pi paviNejjA' tRSA kI bhI nivRtti karaletA hai 'khuhaM pi paviNejjA' adhA kI bhI niti karale 'jaraMpi paviNejjA' zItajanya jvara kI bhI nivRtti karale, 'dAhaM pi paviNejjA' aura jo usake zarIra meM zIta vedanIya naraka ke saMparka se zItajanya dAha ho rahi thI usakI bhI nivRtti karale, isa taraha zItatA Adi doSoM ke naSTa ho jAne se anuttara sukha ko prApta huA vaha nAraka jIva vahAM para thoDI dera ke liye nidrA bhI le leve aura pracalA jhIma-bhI le leve (calate yA baiThe baiThe Ane vAlI nidrA) tathA-smRti rati-ghRti aura mati inheM bhI prApta kara leve-isa taraha naraka gata jaDatA ke dUra ho jAne se bhItara se uSNIbhUta huA vaha nArakI utsAha saMpanna banatAI gAhahatamA sAuna 3 cha. arthAt mI bhAre cha. 'ogAhittA' samAna za2 'se tattha sIya pi paviNejjA' ta tenA saMpathI nara nya yAtAnA zItanI nivRtti 30 cha. 'tavha pi paviNejjA' tarasa zAMta so. 'khahapi paviNejjA' sUmane 59 zAMta cha. 'jara' pi paviNejjA ' zItanya 122 55 zAta rAkSa cha. 'dAhapi paviNejjA' sanatanA zarIramA kazIta vedanIya narakanA saMparkathI je zIta janya dAha thaI rahela hoya tenI paNa nivRtti karI le che. A pramANe zItalatA vigere dezone nAza thavAthI atattara sakhane prApta karela te nAraka jIva thoDIvAra mATe tyAMja uMghI paNa jAya ane pracalA athot cAlatA cAlatA ke beThA beThA AvanArI UMgha paNa laIle che. A rIte narakamAM rahela jaDatA dUra thaI javAthI aMdarathI uSNa rUpa banela A nArakI utsAha yukata banIne dhIre dhIre AnaMda jIvAbhigamasUtra Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.21 nArakANAM narakabhavAnubhavananirUpaNam 327 uSNa bhUto'ntaramapi narakagata jADayApagamAt jAtotsAhaH 'saMkamamANe saMkamamANe' evaM bhUtaH san yathA sukhaM saMkrAman saMkrAman 'sAyAsokkha bahule yAvi viharejjA' sAtA saukhyabahulacApi viharet / etAvati pratipAdite gautamaH prAha - he bhadanta ! etAvatpramANA narake zItavedanA bhavet bhagavAnAha - he gautama ! nAyamarthaH samarthaH 'sIyaveyaNijjesu naraesa neraiyA' zItavedanIyeSu narakeSu nairayikAH 'eto aNiTTha tariyaM caiva sIyaveyaNaM' ito'pi aniSTatarikA makAntatarikA mapriyatarikA mamanojJa tarikA mamano'matarikAM zIta vedanAm ' paccaNubhavamANA viharaMti' pratyanubhavantaH pratyekaM vedayamAnA viharanti - tiSThantIti // sU021 // samprati nArakANAM sthiti pratipAdanArthamAha-' imIseNaM' ityAdi, mUlam - imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA, goyamA ! jahanneNa vi ukkoseNa vi ThiI bhANiyavvA jAva ahe sattamAe // imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA anaMtaraM uvaTTiya kahiM gacchati kahi uvavajaMti, kiM neraiesu uvavajaMti kiM tirikkhajoNiesu kara dhIre 2 vahAM se Ananda magna hokara cala deve aura isa taraha se vaha sAtA sukha bahula bhI ho jAve / isa prakAra prabhu ke kahane para punaH gautamasvAmI ne unase pUchA- to kyA aisI zIta vedanA naraka meM hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai - he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMki 'sIyaveNijjesu naraesa neraiyA ettoaNi tariyaM caiva sIyaveNaM paccaNubhavamANA viharaMti' zIta vedanA vAle narakoM meM nairayika isase bhI aniSTatara, akAntara apriyatara amanojJatara evaM amano'matara zIta vedanA ko bhogate hai / ataH unako yahAM kI zItatA uSNatA rUpa meM pratIta hogii| sUtra // 21 // magna thaIne tyAMthI cAlatA thAya che, ane A pramANe te sAtA ane sukha pUNa paNa khanI jAya che, A rIte prabhunA kahevAthI gautamasvAmIe pharIthI prabhune pUchyuM ke te zu' ? evI zIta vedanA narakamAM hAya che ? A praznanA uttaramAM alu he cheDe he gautama ! yA artha aromara nathI. ubhaDe 'sIyaveyaNijjesu narae paccaNubbhavamANA viharaMti' zIta vehanAvANA narobhAM nairyi| mAnAtha paNa aniSTatara, akAntatara, apriyatara, ane amaneADamatara, zIta vedanAne bhAgave che. tethI tene ahinI zItaLatA, uSNatApaNAthI jaNAze, 5 su. 21 // jIvAbhigamasUtra Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jIvAbhigamasUtre uvavajaMti, evaM uvvaTaNA bhANiyatvA jahA vakaMtIe tahA iha vi jAva ahe sattamAe ||suu0 22 // chAyA- etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivyAM nairayikANAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyenApi utkarSeNApi sthitibhaNitavyA yAvadadhaH saptamyAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikA anantaramuvRtya kutra gacchanti, kutrotpadyante, kiM nairayike pUtpadyante kiM tiryagyonikaSUtpadyante / evamudvarttanA bhaNitavyA yathA vyutkrAntau tathA ihApi yAvadadhaH saptamyAm ||su021|| TIkA-'imIse NaM bhaMte !' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'neraiyANaM' nairayikANAm 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti nairayika sthiti viSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNa vi ukkoseNavi' jaghanyenApi utkarSeNApi 'ThiI bhANiyacyA jAca ahe sattamAe' sthitirbhaNitavyA yAvadadhaH saptamyAm sarvasyAmeva nAraka pRthivyAM nArakANAM sthitirvaktavyA, tathAhi aba sUtrakAra narakoM kI sthiti kA pratipAdana karane ke liye sUtra kahate haiM - 'imI se NaM bhaMte ! rynnppbhaae-ityaadi|| TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-'imI se NaM bhaMte!' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthivI meM 'neraiyANaM' nairayikoM kI 'kevahayaM kAlaM ThiI pannattA' kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA!' he gautama! yahAM nArakoM kI jaghanya sthiti aura utkRSTa sthiti donoM prakAra kI sthiti hotI hai ataH donoM prakAra kI sthiti yahAM para kaha lenI cAhiye isa taraha prathama have sUtrakAra narakenI sthitinuM pratipAdana karavA mATe kathana kare che. 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe' tyAhi TI -gautamasvAmI prabhune me 57yu 'imIse NaM bhaMte ! hai lApana bhI 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnapA pRthvImA 'neraiyANa' naiyinI 'kevaiya kAla ThiI paNNattA' DeTA AnI sthiti 4ii cha 1 mA prazranA uttaramA prabhu gautamasvAmIna 4 cha OM goyamA !' hai gautama! mADiyAM nArakanI jaghanya sthiti ane utkRSTa sthiti ema banne prakAranI sthiti hoya che. tethI ahiMyAM banne prakAranI sthitinuM kathana karavuM joIe. A pramANe pahelI pRthvInA nArakonI jaghanya sthiti dasa hajAra varSanI che. ane jIvAbhigamasUtra Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.22 nArakasthitinirUpaNam ratnaprabhA pRthivI nArakANAM jaghanyena dazavarSasahasrANi utkarSeNa sAgaropamam / zarkarAprabhA pRthivI nairayikANAM jaghanyata ekaM sAgaropamam utkarSata strINi sAgaropamANi, bAlukAprabhA pRthivI nairayikANAM jaghanyena trINi sAgaropamANi utkarSataH sApta sAgaropamANi / paGkaprabhA pRthivInairayikANAM jaghanyataH sapta sAgaropamANi utkarSato dazasAgaropamANi, dhUmaprabhA pRthivInairayikANAM jaghanyato dazasAgaropamANi utkarSataH saptadazasAgaropamANi, tamaHprabhA pRthivI nairayikANAMjaghanyataH saptadazasAgaropamANi utkarSato dvAviMzati sAgaropamANi tamastamaHprabhA pRthivyAM nairayikANAM jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi utkarSataH trystriNshtsaagropmaanni| pRthivI ke nArakoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI hai zarkarAprabhA prathivI meM jaghanya sthiti eka sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti tIna sAgaropama kI hai bAlukAprabhA ke nArakoM kI jaghanya sthiti tIna sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kI hai paGkaprabhA pRthivI ke nArakoM kI sthiti jaghanya se sAta sAgaropama kI hai aura utkRSTa se vaha dasa sAgaropama kI hai| dhUmaprabhA ke nArakoM kI jaghanya sthiti dasa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti satraha sAgaropama kI hai-tamaHprabhA pRthivI ke nAra. koM kI jaghanya sthiti satraha sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropama kI hai tathA adhaH saptamI pRthivI ke nairayikoM kI jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai| isa taraha se yaha sAmAnya rUpa se prati prathivI meM nArakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA kathana kiyA hai aba hara utkRSTa sthiti eka sAgarepamanI che. zarkaraprabhA pRthvImAM jaghanya sthiti eka sAgaropamanI che. ane utkRSTa sthiti traNa sAgaropamanI che. vAlukAprabhA pRthvInA nArakenI jaghanya sthiti traNa sAgarepamanI che. ane utkRSTa sthiti sAta sAgarepanI che. paMkaprabhA pRthvImAM nArakanI jaghanya sthiti sAta sAgarepamanI che, ane utkRSTathI dasa sAgare5manI che. dhumaprabhA pRthvInA nArakenI jaghanya sthiti dasa sAgarepanI che. ane utkRSTa sthiti sattara sAgarepamanI che tama prabhA pRthvInA nArakenI jaghanya sthiti sattara sAgarepamanI che. ane utkRSTa sthiti 22 bAvIsa sAgaropamanI che. tathA adhasaptamI pRthvInA nairayikanI jaghanya sthiti bAvIsa sAgarepamanI che, ane utkRSTa sthiti tetrIsa sAgarepanI che. A pramANe sAmAnya paNAthI dareka pRthvImAM rahelA nArakenI jaghanya ane utkRSTa sthitinuM kathana karavAmAM Avela che. jI0 42 jIvAbhigamasUtra Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre tadevaM sAmAnyataH prati pRthivIsthitiparimANaM kathitaM yadyetatpratiprasvaTaM sthitiparimANaM vicAryate tadA evaM jJAtavyam ratnaprabhA pRthivyAM prathame prastaTe jaghanyA sthitiH dazavarSasahasrANi utkRSTA tu navatirvarSasahasrANi ratnaprabhA dvitIya prastaTe jaghanyA dazavarSakSA sthiti rutkRSTA navatirvarSalakSA, ratnaprabhA tRtIya prastaTe jaghanyato navatirvarSalakSA, utkRSTataH pUrvakoTI, ratnaprabhA pRthivyAH caturthamasta Te jaghanyA pUrvakoTI utkRSTA sAgaropamasya dazamo bhAgaH, ratnaprabhA paJcamastaTe jaghanyA sAgaropamasyaiko dazabhAgaH utkRSTA dvau dazabhAgoM, ratnaprabhA pRthivyAH SaSTha prastaTe jaghanyA sAgaropamasya dvau dazabhAgau utkRSTA trayodazabhAgAH ratnaprabhA saptame prastaTe jaghanyA strayaH sAgaropamasya dazabhAgAH utkRSTAzcatvAro dazaeka prastara meM sthiti ke pramANa kA kathana kiyA jAtA hai- so vaha isa prakAra se hai - ratnaprabhA meM prathama prastaTa meM jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai utkRSTa sthiti nabbe (90) hajAra varSa kI hai / ratnaprabhA ke dvitIya prastaTa meM jaghanya sthiti dasa lAkha varSa kI hai aura utkRSTa sthiti nabbe lAkha varSa kI hai ratnaprabhA ke tIsare prastara meM jaghanya sthiti nabbe lAkha varSa kI hai aura utkRSTa sthiti eka pUrva koTI kI hai ratnaprabhA ke caturtha prastaTa meM jaghanya sthiti eka pUrva koTI kI aura utkRSTa sthiti eka sAgara ke dasa ve bhAga pramANa hai ratnaprabhA ke pAMcaveM prastaTa meM jaghanya sthiti sAgaropama ke dasa vibhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti do daza bhAga pramANa hai / ratnaprabhA ke chaThe prastaTa meM jaghanya sthiti sAgaropama ke do daza bhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti trayodaza bhAga pramANa hai ratnaprabhAke saptama prastaTa meM jaghanya sthiti 330 have dareka prastaTamAM sthitinA pramANanuM kathana karavAmAM Ave che. te A pramANe che. ratnaprabhA pRthvInA pahelA prastaTamA jaghanya sthiti dasa hajAra vanI che. ane utkRSTa sthiti 90 nevuM hajAra varSoMnI che, ratnaprabhA pRthvInA khIjA prastaramAM jaghanya sthiti dasa lAkha varSanI che. ane utkRSTa sthiti tevu lAkha varSoMnI che. ratnaprabhA pRthvInA trIjA prastaTamAM jadhanya sthiti nevuM lAkha varSoMnI che. ane utkRSTa sthiti eka pUrva koTinI che. ratnaprabhA pRthvInA cAthA prastaTamAM jaghanya sthiti eka pUrva kATinI ane utkRSTa sthiti eka sAgaranA dasamA bhAga pramANano che. ratnaprabhA pRthvInA pAMcamA prastaTamAM jaghanya sthiti sAgaropamanA dasamA pramANanI che. ane utkRSTa sthiti e dasamA bhAga pramANunI che. ratnaprabhAM pRthvInA chaThThA prastaTamAM jaghanya sthiti sAgaropamanA e dasamA bhAga pramANanI che. ane utkRSTa sthiti teramA bhAga rUpa che. ratnaprabhA pRthvInA sAtamA bhAga jIvAbhigamasUtra Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.22 nArakasthitinirUpaNam bhAgAH, ratnaprabhA pRthivyAH aSTame prastaTe jaghanyAzcatvAraH sAgaropamasya dazabhAgA utkRSTAH paJcadazabhAgAH, ratnaprabhA navame prastaTe jaghanyA pazca-sAgaropamasya daza* bhAgAH pRthivyAH utkRSTA SaT, ratnaprabhA dazame prastaTe jaghanyA SaT sAgaropamasya dazabhAgAH utkRSTA sapta, ratnaprabhAyA ekAdaze prastaTe jaghanyAH sapta sAgaropamasya dazabhAgAH, utkRSTA aSTau, ratnaprabhAdvAdazaprastaTe jaghanyA aSTau sAgaropamasya dazabhAgA utkRSTA nava, ratnaprabhA trayodazaprastaTe jaghanyA navasAgaropamasya dazabhAgA utkRSTAdaza, tadevaM paripUrNamekaM sAgaropamaM bhavati ratnaprabhA nArakANAM sthitiriti / eka sAgaropama ke trayo daza bhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti cAra daza bhAga rUpa hai ratnaprabhA ke AThaveM prastaTa meM jaghanya sthiti sAgaropama ke cAra daza bhAga rUpa hai aura utkRSTa sthiti pAMca daza bhAga rUpa hai ratnaprabhA ke nauveM prastaTa meM jaghanya sthiti sAgaropama ke pAMca daza bhAga hai aura utkRSTa sthiti sAgaropama ke chaha daza bhAga rUpa hai ratnaprabhA ke dasaveM prastaTa meM jaghanya sthiti sAgaropama ke chaha daza bhAga rUpa hai aura utkRSTa sthiti sAgaropama ke sAta daza bhAga rUpa hai ratnaprabhA ke gyAraha veM prastaTa meM jaghanya sthiti sAgaropama ke sAta daza bhAgarUpa hai aura utkRSTa sthiti sAgaropama ke ATha daza bhAga rUpa hai ratnaprabhA ke bAraha veM prastaTa meM jaghanya sthiti sAgaropama ke ATha daza bhAga rUpa hai aura utkRSTa sthiti sAgaropama ke nau dazabhAga rUpa hai tathA ratnaprabhA ke teraha veM prastaTa meM jaghanya sthiti sAgaropama ke nau prastaTamAM jaghanya sthiti sAgaropamanA teramA bhAga pramANanI che. ane utkRSTa sthiti cAra dasa bhAga rUpa che. ratnaprabhAnA AThamA prastaTamA jaghanya sthiti sAgaropamanA cAra dasamAM bhAga rUpa che. ane utkRSTa sthiti pAMca dasa bhAga rUpa che. ratnaprabhAnA navamAM prastaTamAM jaghanya sthiti sAgaropamanA pAMca dasa bhAga rUpa che. ane utkRSTa sthiti sAgaropamanA cha dasa bhAga rUpa che. ratnaprabhA pRthvInA dasamA prastaTamAM jaghanya sthiti sAgaropamanA cha dasa bhAga rUpe che. ane utkRSTa sthiti sAgaropamanA sAta dasa bhAga rUpa che. ratnaprabhA pRthvInA agIyAramAM prastaTamAM jaghanya sthiti sAgarepamanA sAta dasa bhAga rUpe che. ane utkRSTa sthiti sAgaropamanA ATha dasa bhAga rUpa che. raprabhA pRthvInA bAramAM prastaTamAM jaghanya rithati sAgarepamanA ATha dasa bhAga che, ane utkRSTa sthiti sAgaropamanA nava dasa bhAga rUpa che. tathA ratnaprabhA pRthvInA teramAM prastaTamAM jaghanya sthiti sAgaropamanA nava bhAga jIvAbhigamasUtra Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre (2) zarkarAprabhAyA prathame prastaTe jaghanyA sthitirekaM sAgaropamam utkRSTA ekaM sAgaropama dvau ca sAgaropamasyaikAdazabhAgau, dvitIyaprastaTe jaghanyA ekaM sAgaropamam dvau ca sAgaropamasyaikAdazabhAgau, utkRSTA ekaM sAgaropamaM catvAraH sAgaropamasyaikAdazabhAgAH, tRtIyaprastaTe jaghanyA ekaM sAgaropamaM catvAraH sAgaropamasyaikAdazabhAgAH utkRSTA ekaM sAgaropamaM SaT sAgaropamasyaikAdazabhAgAH, caturthaprastaTe jaghanyA ekaM sAgaropamaM SaT sAgaropamasyaikAdazabhAgAH, utkRSTA ekaM sAgaropamamaSTau sAgaropamasyaikAdazabhAgAH, paJcame mastaTe jaghanyA ekaM sAgaropamam aSTau sAgaropamasyaikAdazabhAgAH, utkRSTA ekaM sAgaropamaM dazadasa bhAga rUpa hai aura utkRSTa sthiti sAgaropama ke dasa bhAga rUpa hai isa taraha se yahAM eka paripUrNa sAgara kI utkRSTa sthiti AjAtI hai| 2 zarkarAprabhA ke prathama prastaTa meM jaghanya sthiti eka sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke do gyAraha bhAga rUpa hai dvitIya prastaTa meM jaghanya sthiti eka sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke do gyAraha bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti pUre eka sAgara kI aura sAgaropama ke cAra gyAraha bhAga rUpa hai|tRtiiy prastaTa-meM jaghanya eka sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke cAra gyAraha bhAga rUpa hai aura utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI hai aura eka sAgaropama ke gyAraha bhAga rUpa hai cauthe prastaTa meM jaghanya sthiti eka sAgaropama ke chaha gyAraha bhAga rUpa hai evaM utkRSTa sthiti eka saagrorUpa che. ane utkRSTa sthiti sAgaropamanA dasa bhAga rUpe che. A pramANe ahiyA eka paripUrNa sAgaranI utkRSTa sthiti AvI jAya che. (2) zarkarA prabhA pRthvInA pahelA prastaTamAM jaghanya sthiti eka sAgarapamanI che. ane utkRSTa sthiti eka sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA be agIyAranA bhAga rUpa che. bIjA prastaTamAM jaghanya sthiti eka sAgarepamanI ane eka sAgarepamanA be agIyAramA bhAga pramANanI che. tathA utkRSTa sthiti pUrA eka sAgaranI ane sAgarepamanA cAra agIyAramA bhAga pramANanI che. trIjA prastaTamAM jaghanya sthiti eka sAgarepanI ane eka sAgarapamanA cAra agIyAramA bhAga pramANanI che. ane utkRSTa sthiti eka sAgarepamanI tathA eka sAgaropamanA cha agIyAramA bhAga rUpa che. cothA prastaTamAM jaghanya sthiti eka sAgaropamanI ane eka sAgarapamanA che agIyAramA bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti eka sAgaropamanI che. ane eka sAgaropamanA ATha agIyAramA bhAga rUpa che. jIvAbhigamasUtra Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU. 22 nAraka sthiti nirUpaNam sAgaropamasyaikAdazabhAgAH, SaSThe prastaTe jaghanyA ekaM sAgaropamaM dazasAgaropamasyaikAdazabhAgAH, utkRSTA dve sAgaropame, ekaH sAgaropamasyaikAdazabhAgAH, saptame prastaTejaghanyA dve sAgaropamasyaikAdazo bhAgaH, utkRSTA dve sAgaropame trayaH sAgaropamasyaikAdazabhAgAH, aSTame prastaTe jaghanyA dve sAgaropame trayaH sAgaropamasyA ekAdazabhAgAH, utkRSTA dve sAgaropame paJcasAgaropamasyaikAdazabhAgAH / navame prastaTe jaghanyA dve sAgaropame paJca sAgaropamasyaikAdazabhAgAH, utkRSTA dve sAgaropame sapta sAgaropamasyaikAdazabhAgAH, dazame prastaTe jaghanyA dve sAgaropame pama kI hai aura eka sAgaropama ke ATha gyAraha bhAga rUpa hai pAMcaveprastaTa meM jaghanya sthiti eka sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke ATha gyAraha bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI aura sAgaropama ke daza gyAraha bhAga rUpa hai chaThe prastaTa meM jaghanya sthiti eka sAgaropama kI aura sAgaropama ke dasa gyAraha bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti do sAgaropama kI aura sAgaropama kA eka gyAraha bhAga rUpa hai - sAtaveM prastaTa meM jaghanya sthiti do sAgaropama kI hai aura sAgaropama kA eka gyAraha bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti do sAgaropama kI hai aura eka sAgaropama ke tIna gyAraha bhAga rUpa hai AThave prastara meM jaghanya sthiti do sAgaropama kI hai aura eka sAgaropama ke tIna gyAraha bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti do sAgaropama kI hai aura eka sAgaropama ke pAMca gyAraha bhAga rUpa hai nauveM prastaTa meM jaghanya 333 - pAMcamA prastaTamAM jaghanya sthiti eka sAgaropamanI ane eka sAgarIpamanA mATe agIyAramA bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti eka sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA dasa agIyAramA bhAga rUpa che, chadrA prastaTamAM jaghanya sthiti eka sAgaropamanI ane sAgaropamanA dasa agIyAramA bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti e sAgaropamanI ane sAgaropamanA eka agIyAramA bhAga rUpa che. jIvAbhigamasUtra sAtamAM prastaTamAM jaghanya sthiti e sAgaropamanI ane sAgaropamanA eka agIyAramAM bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti e sAgaropamanI ane eka sAgarApamanA traNa agIyAramA bhAga rUpa che. AThamAM prastaTamAM jaghanya sthiti e sAgaropamanI ane eka sAgarI pamanA traNa agIyAramAM bhAga rUpa che. temaja utkRSTa sthiti e sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA pAMca agIyAramA bhAga rUpa che, Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 334 sapta sAgaropamasyaikAdazabhAgAH, utkRSTA dve sAgaropame navasAgaropamasyaikA daza bhAgAH / ekAdaze prastaTe jaghanyA dve sAgaropame nava sAgaropamasyaikAdazAbhAgAH, utkRSTA trINi sAgaropamANi / (3) bAlukAprabhAyAM prathama prastaTe jaghanyA sthiti strINi sAgaropamANi utkRSTA trINi sAgaropamANi catvAraH sAgaropamasya navabhAgAH / dvitIya prastaTe jaghanyA trINi sAgaropamANi catvAraH sAgaropamasya navabhAgAH, utkRSTA trINi sAgaropasthiti do sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke sAta gyAraha bhAga rUpa hai dazaveM prastaTa - meM jaghanya sthiti do sAgaropama kI hai aura eka sAgaropama ke sAta gyAraha bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti do sAgaropama kI hai aura eka sAgaropama ke nau gyAraha bhAga rUpa hai tathA - gyArahaveM prastaTa meM jaghanya sthiti do sAgaropama kI hai aura eka sAgaropama ke nau gyAraha bhAga rUpa hai aura utkRSTa sthiti tIna sAgaropama kI hai / yahAM gyAraha prastara hai ataH unameM rahane vAle nAraka jIvoM kI yaha sthiti kahI gaI hai. 3 bAlukAprabhA meM prathama - prastaTa meM jaghanya sthiti tIna sAgaropama kI aura sAgaropama ke cAra nau bhAga rUpa hai dvitIya prastaTa meM - jaghanya sthiti tIna sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke cAra nau bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti tIna sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke ATha navamAM prastaTamAM jaghanya sthiti e sAgaropamanI ane eka sAgara!- pamanA sAta agIyAramAM bhAga rUpa che, dasamAM prastaTamAM jaghanya sthiti e sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA sAta agIyAramAM bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti e sAgarApamanI ane eka sAgaropamanA nava agIyAramAM bhAga rUpa che. agIyAramAM prastaTamAM jaghanya sthiti e sAgarApamanI ane eka sAgaropamanA nava agIyAramAM bhAga rUpa che. ane utkRSTa sthiti traNa sAgaropamanI che. A zarkarAprabhA pRthvImAM agIyAra prastaTo che temAM rahevAvALA nAraka jIvAnI A sthiti kahevAmAM AvI che. 3--trIjI vAlukAprabhA pRthvInA pahelA prastaTamAM jaghanya sthiti traNa sAga2ApamanI che. ane utkRSTa sthiti traNa sAgaropamanI ane sAgaro pamanA cAra nava bhAga pramANanI che. khIjA prastaTamAM jaghanya sthiti traNa sAgaropamanI ane eka sAgarapamanA cAra nava bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti traNa sAgaropamanI ane eka sAgarApamanA ATha bhAga pramANanI che. - jIvAbhigamasUtra Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.22 nArakasthitinirUpaNam 335 mANi aSTau sAgaropamasya nvbhaagaaH| tRtIya prastaTe jaghanyA trINi sAgaropamANi aSTau sAgaropamasya navabhAgAH, utkRSTA catvAri sAgaropamANi trayaH sAgaropamasya navabhAgAH / caturthe prastaTe jaghanyA catvAri sAgaropamANi trayaH sAgaropamasya navabhAgAH, utkRSTA catvAri sAgaropamANi saptasAgaropamasya nvbhaagaaH| paJcame jaghanyA catvAri sAgaropamANi saptasAgaropamasya navabhAgAH, utkRSTA paJcasAgaropamANi dvau sAgaropamasya navabhAgau / SaSThe prastaTe jaghanyena paJcasAgaropamANi dvau sAgaropamasya navabhAgau utkRSTA paJcasAgaropamANi SaT sAgaropamasya nava bhAgAH / saptame jaghanyA paJca sAgaropamANi SaT sAgaropamasya navabhAgAH, utkRnau bhAga rUpa hai tRtIya prastaTa meM- utkRSTa sthiti tIna sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke ATha nau bhAga rUpa hai. tathA utkRSTa sthiti cAra sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke tIna nau bhAga rUpa hai| caturtha prastaTa-meM jaghanya sthiti cAra sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke tIna nau bhAga rUpa hai-aura utkRSTa sthiti cAra sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke sAta nau bhAga hai| paJcama prastaTa-meM jaghanya sthiti cAra sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke sAta nau bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti pAMca sAgaropama kI hai aura sAgaropama ke do nau bhAga rUpa hai| chaThe prastaTa-meM jaghanya sthiti pAMca sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke do nau bhAga rUpa hai aura utkRSTa sthiti pAMca sAgaropama kI evaM eka sAgaropama ke chaha nau bhAga rUpa hai| sAtaveM prastaTa-meM jagha trIjA prastaTamAM jaghanya sthiti traNa sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA ATha nava bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti cAra sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA traNa nava bhAga rUpa che. cothA prastaTamAM jaghanya sthiti cAra sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA paNa navabhAga rUpa che. ane utkRSTa sthiti cAra sAgaropamanI ane eka sAgarepamanA sAta nava bhAga rUpa che. pAMcamAM prastaTamAM jaghanya sthiti cAra sAgaropamanI ane eka sAgarepamanA sAta nava bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti pAMca sAgaropamanI ane sAgaropamanA be nava bhAga rUpe che chaThA prastaTamAM jaghanya sthiti pAMca sAgarepamanI ane eka sAgaropamanA be nava bhAga rUpe che. ane utkRSTa sthiti pAMca sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA cha nava bhAga rUpe che. sAtamAM prastaTamAM jaghanya sthiti pAMca jIvAbhigamasUtra Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 jIvAbhigamasUtre STA SaT sAgaropamANi ekaH sAgaropamasya navabhAgAH / aSTame prastaTe jaghanyA SaT sAgaropamANi ekaH sAgaropamasya navamo bhAgaH, utkRSTA SaT sAgaropamANi pazca sAgaropamasya navabhAgAH / navame prastaTe jaghanyA SaTU sAgaropamANi paJcasAgaro. pamasya nava bhAgAH, utkRSTA paripUrNAni sapta sAgaropamANi // (4) paGkaprabhAyAM prathame prastaTe jaghanyA sthitiH sapta sAgaropamANi utkRSTA sapta sAgaropamANi trayaH sAgaropamasya sapta bhaagaaH| dvitIye prastaTe jaghanyA sapta sAgaropamANi trayaH sAgaropamasya saptabhAgAH, utkRSTA sapta sAgaropamANi nya sthiti pAMca sAgaropama kI hai aura eka sAgara ke chaha nau bhAga rUpa hai aura utkRSTa sthiti chaha sAgaropama kI tathA eka sAgaropama ke eka nauveM bhAga rUpa hai, AThaveM prastaTa-meM jaghanya sthiti chaha sAgaropama kI hai aura eka sAgaropama ke eka nauveM bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti chaha sAgaropama aura eka sAgaropama ke pAMca nau bhAga rUpa hai, aura nauveM prastaTa-meM jaghanya sthiti chaha sAgaropama kI hai aura eka sAgaropama ke pAMca nau bhAga rUpa haiN| aura utkRSTa sthiti pUre sAta sAgaropama kI hai| yahAM nau hI prastaTa haiM ataH unakI yaha jaghanya aura utkRSTa sthiti kahI gaI hai| 4-paGkaprabhA ke prathama prastaTa-meM jaghanya sthiti sAta sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke tIna sAta bhAga rUpa hai / dvitIya prastaTa meM jaghanya sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA cha navabhAga rUpa che. ane utkRSTa sthiti cha sAgaropamanI tathA eka sAgaropamanA eka nava bhAga rUpa che. AThamA prastaTamAM jaghanya sthiti cha sAgaropamanI ane eka sAgarepamanA eka navamA bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti cha sAgarepama ane eka sAgaropamanA pAMca nava bhAga rUpa che. navamA prastaTamAM jaghanya sthiti cha sAgaropamanI ane eka sAgare5manA pAMca nava bhAga rUpa che. ane utkRSTa sthiti pUrA sAta sAgarepamanI che. ahiyAM nava ja prasto che. tenI A jaghanya ane utkRSTa sthiti batAvavAmAM AvI che. 4 paMkawbhA pRthvInA pahelA prastaTamAM jaghanya sthiti sAta sAgarepamanI ane utkRSTa sthiti sAta sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA traNa bhAga rU5 che. bIjA prastaTamAM jaghanya sthiti sAta sAgaropamanI ane eka sAgare jIvAbhigamasUtra Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.22 nArakasthitinirUpaNam SaT sAgaropamasya sptbhaagaaH| tRtIyaprastaTe jaghanyA saptasAgaropamANi pada sAgaropamasya saptabhAgAH, utkRSTA aSTau sAgaropamANi dvau sAgaropamasya sapta bhAgau / caturtha prastaTe jaghanyA aSTau sAgaropamANi dvau sAgaropamasya saptabhAgI utkRSTA aSTau sAgaropamANi paJca sAgaropamasya saptabhAgAH / paJcame prastaTe jaghanyA aSTau sAgaropamANi pazcasAgaropamasya saptabhAgAH, utkRSTA nava sAgaropamANi ekA sAgaropamasya saptabhAgA / SaSTha prastaTe jaghanyA nava sAgaropamANi ekA sAgaropamasya saptabhAgAH, utkRSTA nava sAgaropamANi catvAraH sAgaropamasya sthiti sAta sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke tIna bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke chaha sAta bhAga rUpa hai| tRtIya-prastaTa meM-jaghanya sthiti sAta sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke chaha sAta bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti ATha sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke do sAta bhAga rUpa hai| caturthaprastaTa meM jaghanya sthiti ATha sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke do sAta bhAga rUpa hai. tathA utkRSTa sthiti ATha sAgaropama kI hai aura eka sAgaropama ke pAMca sAta bhAga rUpa hai paMcama-prastaTa meM jaghanya sthiti ATha sAgaropama aura eka sAgaropama ke pAMca sAta bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti nau sAgaropama aura eka sAgaropama ke eka sAta bhAga rUpa hai-chaThe-prastaTa meM jaghanya sthiti nau sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke eka sAta bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti nau sAgaropama kI pamanA traNa sAta bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti sAta sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA cha sAta bhAga rUpa che. trIjA prastaTamAM jaghanya sthiti sAgarepamanI ane eka sAgaropamanA cha sAta bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti ATha sAgaropamanI ane eka sAgarepamanA be sAta bhAga rUpa che. cethA prastaTamAM jaghanya sthiti ATha sAgaropamanI ane eka sAgare 5manA be sAta bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti ATha sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA pAMca sAta bhAga rUpa che. pAMcamA prastaTamAM jaghanya sthiti ATha sAgaropama ane eka sAgare. pamanA pAMca sAta bhAga rUpe che. tathA utkRSTa sthiti nava sAgaropamanA eka sAta bhAga rUpa che. chaThA prataTamAM jaghanya sthiti nava sAgaropamanI ane eka sAgaropajii0 43 jIvAbhigamasUtra Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 jIvAbhigamasUtre saptabhAgAH / saptame jaghanyA nava sAgaropamANi catvAraH sAgaropamasya saptabhAgAH, utkRSTA paripUrNANi daza sAgaropamANi // (5)dhamaprabhAyAH prathame prastaTe jaghanyA sthiti daza sAgaropamANi utkRSTA ekAdaza sAgaropamANi dvau sAgaropamasya pnycbhaagau| dvitIya prastaTe jaghanyA ekAdaza sAgaropamANi dvau sAgaropamasya paJcabhAgo utkRSTA dvAdazasAgaropamANi catvAraH sAgaropamasya paJcabhAgaH / tRtIya prastaTe jaghanyA dvAdaza sAgaropamANi catvAraH sAgaropamasya paJcabhAgAH, utkRSTA catudaza sAgaropamANi ekaH sAga aura eka sAgaropama ke cAra sAta bhAga rUpa hai| saptama-prastaTa meM jaghanya sthiti nau sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke 4 cAra sAta bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti pUre daza sAgaropama kI hai isameM sAta prastaTa hai| 5 dhUmaprabhA ke-prathama prastaTa meM jaghanya sthiti daza sAgaropama kI hai utkRSTa sthiti gyAraha sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke do pAMca bhAga rUpa hai dvitIya prastaTa-meM jaghanya sthiti gyAraha sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke do pAMca bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti bAraha sAgaropama aura eka sAgaropama ke cAra pAMca bhAga rUpa hai| tRtIya prastaTa-meM jaghanya sthiti bAraha sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke cAra pAMca bhAga rUpa hai aura utkRSTa sthiti caudaha sAgaropama kI evaM eka sAgaropama ke eka pAMca bhAga rUpa hai / caturtha-prastaTa meM jaghanya manA eka sAta bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti nava sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA cAra sAta bhAga rUpa che. sAtamAM prastaTamAM jaghanya sthiti nava sAgaropamanI ane eka sAgarapamanA 4 cAra sAta bhAga rUpe che. ane utkRSTa sthiti pUrA dasa sAgarepapamanI che. AmAM sAta ja prasto che. (5) dhUmaprabhA pRthvImAM pahelA prastaTamAM jaghanya sthiti dasa sAgarepamanI ane utkRSTa sthiti agIyAra sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA be pAMca bhAga rU5 che. bIjA prastaTamAM jaghanya sthiti agIyAra sAgaropamanI ane eka sAgarepamanA be pAMca bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti bAra sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA cAra pAMca bhAga rUpa che. trIjA prastaTamAM jaghanya sthiti bAra sAgaropamanI ane eka sAgarepamanA cAra pAMca bhAga rUpe che. ane utkRSTa sthiti cauda sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA eka pAMcamAM bhAga rUpa che. jIvAbhigamasUtra Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2sU. 22 nAraka sthiti nirUpaNam 339 ropamasya paJcabhAgAH / caturtha mastaTe jaghanyA caturdaza sAgaropamANi ekaH sAgaropamasya paJcabhAgAH, utkRSTA paJcadaza sAgaropamANi trayaH sAgaropamasya paJca. bhAgAH / paJcama mastaTe jaghanyA paJcadaza sAgaropamANi trayaH sAgaropamasya paJcabhAgAH, utkRSTA paripUrNAni saptadaza sAgaropamANi // (6) tamaH prabhAyA SaSTha pRthivyAM prathamaprastaTe jaghanyA sthitiH saptadazasAgaropamANi utkRSTA aSTAdaza sAgaropamANi dvauca sAgaropamasya tribhAgau // dvitIya mastaTe jaghanyA aSTAdaza sAgaropamANi dvauca sAgaropamasya tribhAgau, utkRSTA viMzatiH sAgaropamANi ekaH sAgaropamasya tribhAgaH / tRtIyamastaTe jaghanyA viMzatiH sthiti caudaha sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke eka pAMca bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti pandraha sAgaropama aura eka sAgaropama ke tIna pAMca bhAga rUpa hai / paJcama prastaTa meM jaghanya sthiti pandraha sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke tIna pAMca bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti pUre satraha sAgaropama kI hai| yahAM pAMca prastaTa hai / (6) tamaH prabhA ke - - prathama prastaTa meM jaghanya sthiti satraha sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti aThAraha sAgaropama kI evaM sAgaropama ke do tIna bhAga rUpa hai / dvitIya prastaTa meM jaghanya sthiti aThAraha sAgaropama aura eka sAgaropama ke do tIna bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti bIsa sAgaropama kI aura eka sAgaropama ke eka tIna bhAga rUpa hai / tRtIya prastaTa meM jaghanya sthiti bIsa sAgaropama kI aura eka sAgaropama ceAthA prasTatamAM jaghanya sthiti cauda sAgaropamanI ane eka sAgarapamanA eka pAMca bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti para sAgaropama ane eka sAgaropamanA traNa pAMca bhAga rUpa che. pAMcamAM prastRtamAM jaghanya sthiti para sAgaropamanI ane eka sA garopamanA traNa pAMca bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti pUrA sattara sAgaropamanI che. AmAM pAMca ja prastaTe che. (6) tamaHprabhA pRthvInA pahelA prasTatamAM jaghanya sthiti sattara sAgaro pamanI che. ane utkRSTa sthiti aDhAra sAgaropamanI ane sAgaropamanA e traNa bhAga rUpa che. khIjA pratamAM jaghanya sthiti aDhAra sAgaropamanI ane eka sAgapamanA be traNa bhAga rUpa che, tathA utkRSTa sthiti vIsa sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA traNa bhAga rUpa che. trIjA prasTatamAM jaghanya sthiti vIsa sAgaropamanI ane eka sAgaropamanA eka jIvAbhigamasUtra Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 340 sAgaropamANi // (7) saptamyAM pRthivyAM tu eka eva prastaTo'tra jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi utkarSatastrayastritsAgaropamANi sthiti bhavati nArakANAmiti // samprati-nairayikANA mudvartanAmAha - ' imI se NaM' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte ' etasyAM khalu bhadanta ! 'zyaNappabhAe puDhavIe NeraiyA' ratnaprabhApRthivyAM nairayikA: 'anaMtaraM uccaTTiya kahiM gacchati' anantaramuddhRtya - ratnaprabhAto vinirgatya tadanantaraM kutra gacchanti, 'kahiM ubavajjaMti' kutra - kasmin sthAne utpadyante 'ki raiesa uvavajjaMti kiM tirikkhajoNiesa uvavajjaMti' kiM nairayikeSUtpadyante kiMvA tiryagyonikeSu utpadyante nArakAH narakAduduvRtAH kiM puna narakagatAveva utpadyante devagatau votpadyante iti praznaH, atidezadvAreNa uttarayati - ' evaM uccake eka tIna bhAga rUpa hai tathA utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropama kI hai / yahAM tIna prastaTa haiM / 7 - sAtavIM pRthivI meM eka hI prastada hai isaliye yahAM jaghanya sthiti bAIsa (22) sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti tetIsa 33 sAgaropama kI hai / aba nairayikoM kI udvarttanA kA kathana karate hai - 'imIse NaM' ityAdi 'imI se NaM bhaMte !' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthivI se 'raiyA' nairayika 'aNaMtaraM uccaTTiya kahiM gacchati' sIdhe nikalakara kahAM jAte haiM 'kahiM uvavajjaMti' kahAM utpanna hote haiM ?' kiM Nera - esa uvavajjaMti kiM tirikkhajogiesu uvavajjaMti 'kyA ve nairayikoM meM hI utpanna hote haiM ? yA tiryagyonikoM meM utpanna hote haiM ? yA manuSya gati meM hI utpanna hote haiM ? deva gati meM utpanna hote haiM ? ati traNa bhAga rUpa che. tathA utkRSTa sthiti khAvIsasAgaropamanI che. AmAM traNa ja prasto che. (7) sAtamI pRthvImAM eka ja prastaTa che. tethI ahiyAM jaghanya sthiti khAvIsa sAgaropamanI che. ane utkRSTa sthiti tetrIsa sAgaropamanI che. Dave nairayinI udvarttanAnA saMbaMdhabhAM athana ravAmAM Ave che 'imIse Na" chatyAhi 'imIse NaM bhaMte !' he bhagavan mA 'rayaNappabhAe puDhavIe' 2tnaprabhA pRthvInA 'NeraiyA' nairayi / tyAMthI 'anaMtaraM ubvaTTiya kahiM gacchati' sIdhA nImjIne jyAM yache ? 'kahiM uvavajjaMti' jyAM utpanna thAya che ? 'kiM Neraiesa uvavajjaMti kiM tirikkhajoNiesu uvavajjaMti' zuddha tethe nairayi amAM utpanna thAya che ? tiya caiAnikamAM utpanna thAya che ? athavA manuSyamAM utpanna thAya che ? athavA devagatimAM utpanna thAya che? atideza dvArA A praznane uttara ApatAM prabhu he che ! ' evaM ' ubaTTaNA bhANiyavvA jahA vakkaMtIe taha iha vi jAva Ahesa jIvAbhigamasUtra Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU. 22 nAraka sthiti nirUpaNam 341 ghRNA' ityAdi, 'uvavaTTaNA bhANiyavvA jahA vakkaMtIe tahA iha vi jAva ahe sattamAe' evamudvartanA, nArakajIvAnAM narakAduvRttAnAM bhaNitavyA / yathA vyukrAntipade tathehApi yAvadadhaH saptamyAm prajJApanAyA vyutkrAntipade yena prakA reNodvartanA kathitA tathaivAtrApi jJAtavyA, prajJApanAyA dvitIya vyutkrAnti padamati vistRtaM vidyate ataH pAThakaiH svayameva tatprakaraNaM draSTavyam saMkSepatastu ittham - ratnaprabhAta Arabhya yAvat tamaHprabhA pRthivI nairayikAH AbhyaH pRthivIbhya uddhRtya nairayika devai kendriya vikalendriya saMmUcchima paJcendriyA saMkhye yavarSAyuSkavarjeSu zeSeSu utpadyante, tamastamA pRthivInArakAstu anantaramuvRttAH santo garbhajatiryaka paJcendriyeSveva utpadyante na zeSatiryakSu na vA deveSu na vA manuSyeSu iti / sU0 22 // deza dvArA isa prazna kA uttara dete hue prabhu gautamasvAmI se kahate haiM'evaM uvavaTTaNAbhANiyavvA jahA vakkaMtIe taha iha vi jAva ahe sattamAe' he gautama ! jaisA nArakoM kI udvarttanA ke sambandha meM prajJApanA ke chaThe vyutkrAnti pada meM kathana kiyA gayA hai vaisA hI kathana yahAM para bhI kara lenA cAhiye prajJApanA kA vaha vyutkAnti nAma kA chaThA pad bahuta vistRta hai ataH jijJAsuoM ko vaha prajJApanA meM dekhanA cAhiye saMkSepataH usakA kathana isa prakAra se hai - ratnaprabhA se lekara tamaHprabhA taka se nikalA huA nairayika deva ekendriya, vikalendri, saMmUcchima paJcendriya, aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle jIvoM meM utpanna nahIM hote haiN| bAkI ke tirtha manuSyoM meM utpanna hote haiM tathA adhaH saptamI pRthivI se nikalA huA nairayika jIva sIdhA garbhaja tiryak paJcendriyoM meM ho utpanna hotA hai zeSa tiryaJcoM meM, devoM meM aura manuSyoM meM utpanna nahIM hotA hai | sUtra // 22 // tamAe' he gautama! nAranI udvartanAnA saMbaMdhAM ne pramANe ajJApanA sUtranA chaThThA vyutkrAMti padamAM je pramANe kathana karavAmAM Avela che. eja pramANenu kathana ahiyAM paNa kahevuM joie. prajJApanA sUtranu' te vyutkrAnti nAmanu chu padma ghaNuM mATuM che. tethI jIjJAsuoe te prajJApanA sUtramAM joi levuM. saMkSepathI tenuM kathana A pramANe che. ratnaprabhA pRthvIthI laine tamaHprabhA pRthvImAMthI nIkaLelA naiyika jIvA sIdhA naiyika, deva, ekendriya, vikalendriya, sa'mU`ima pAMcendriya ane asakhyAta vaSa~nI AyuSyavALA jIve mAM utpanna thatA nathI. te zivAyanA tiyaMg, manuScAmAM utpanna thAya che. tathA adhaHsaptamI pRthvImAMthI nIkaLelA naiyika jIvA sIdhA gaja tiyak paMcendriyAmAM ja utpanna thAya che. bAkInA tiya cAmAM, devAmAM ane manuSyAmAM utpanna thatA nathI. AsU. 22aa jIvAbhigamasUtra Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jIvAbhigamasUtre samprati-narakeSu pRthivyAdi sparzasvarUpa pratipAdanArthamAha-'imI se gaM' ityaadi| mUlam-imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayaM puDhavIphAsaM paccaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA ! aNiTuM jAva amaNAmaM, evaM jAva ahe sttmaae| imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayaM AuphAsaM paccaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA! aNi, jAva amaNAmaM, evaM jAva ahe sattamAe, evaM jAva vaNNapphai phAsaM ahe sattamAe puDhavIe / imANaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavI docca puDhaviM paNihAya savvamahaMtiyA bAhalleNaM savvakhuDiyA savvaMtesu ? haMtA, goyamA! imANaM rayaNappabhA puDhavI docca puDhavI paNihAya jAva khuDDiyA savvaMtesu / doccA NaM bhaMte ! puDhavI taccaM puDhaviM paNihAya savvamahaMtiyA bAhalleNaM pucchA, hatA, goyamA ! doccANaM puDhavI jAva savva khuDDiyA savvaM tesu| evaM eeNaM abhilAvaNaM jAva chaTThiyA puDhavI ahe sattamaM puDhaviM paNihAya jAva savvakhuDDiyA savaMtesu // imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe narayAvAsasayasahassesu ikamikasi nirayAvAsaMsi savve pANA savebhUyA savvajIvA satvesattA puDhavIkAiyattAe jAva vaNassaikAiyatAe neraiyattAe uvavannapuvvA ? haMtA, goyamA ! asaI ahavA aNaMtakhutto, evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe navaraM jattha jattiyA nnryaa| imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe nirayaparisAmaMtesu je puDhavIkAiyA jAva vaNassaikAiyA te gaM bhaMte jIvA mahAkammatarA ceva mahAkiriyatarA ceva mahAAsavatarA ceva mahAveyaNatarA ceva? haMtA, jIvAbhigamasUtra Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.23 narakeSu pRthivyAdi sparzasvarUpam goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe nirayaparisAmaMtesu taM caiva jAva mahAveyaNatarA ceva, evaM jAva ahe sattamA || puDhaviM ogAhittA paragA saMThANa meva bAhallaM / vikkhaMbhaparikkheve vaNNo gaMdho ya phAso ya // 1 // tesi mahAlayA uvamA deveNa hoi kAyacvA | jIvA ya poggalA vakkamaMti taha sAsayA nirayA // 2 // uvavAyaM parimANaM avahAruccattameva saMghayaNaM / saMThANa vaNNagaMdhA phAsAUsAsamAhAre // 3 // lessAdiTTI nANe joguvaoge tahA samugdhAyA / tatto khuTTA pivAsA viuvvaNA veyaNA ya bhae // 4 // uvavAo purisANaM ovammaM veyaNAe duvihAe / uvvaTTaNaM puDhavIu uvavAo savvajIvANaM // 5 // eyAo saMgahaNi gAhAo ||suu0 23 // // bIo uddeso samatto // chAyA - etasyAM khalu bhadanta / ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH kIdRzaM pRthivI sparza pratyanubhavanto viharanti ? gautama | aniSTaM yAvadamano'mam ! evaM yAvadadhaH saptamyAm / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH kIdRzam apasparza pratyanubhavanto viharanti ? gautama | aniSTaM yAvadamano'mam / evaM yAvadadhaH saptamyAm evaM yAvadvanaspati sparzam adhaH saptamyAM pRthivyAm / iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI dvitIyAM pRthivIM praNidhAya sarvamahatI bAhalyena sarvakSullikA sarvAnteSu ? hanta gautama ! iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI dvitIyAM pRthivI praNidhAya yAvat sarvakSullikA sarvAnteSu / dvitIyA khalu bhadanta ! pRthivI tRtIya pRthivIM praNidhAya sarvamahatI bAhalyena pRcchA hanta, gautama ! dvitIyA khalu pRthivI yAvat sarvakSullikA sarvAnteSu evametenAbhilApena yAvat SaSThI pRthivI adhaH saptamIM pRthivIM praNidhAya yAvat sarvakSullikA sarvAnteSu / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati narakAvA sazatasahasreSu ekaikasmin narakAvAse sarve prANAH sarve bhUtAH sarve jIvAH sarve saccAH pRthivI kAyikatayA yAvadvanaspati kAyikatayA nairayikatayA utpanna pUrvAH ? he gautama ! asakRt athavA ananta jIvAbhigamasUtra 343 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 jIvAbhigamasUtre kRtvaH / evaM yAvadadhaH saptamyAM pRthivyAm navaraM yatra yAvanto nrkaaH| etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nirayaparisAmanteSu ye pRthivIkAyikA yAva dvanaspatikAyikA ste khalu bhadanta ! jIvA mahAkarmatarA eva mahAkriyatarA eva mahAzravatarA eva mahAvedanatarA eva ? hanta, gautama ! etasyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM narakaparisAmanteSu tadeva yAvad mahAvedanatarA eva, evaM yAvadadhaH saptamyAm / pRthivImavagAhya narakAH saMsthAnameva bAhalyam / viSkambhaparikSepau varNo gandhazca sparzazca // 1 // teSAM mahattAyAmupamAdevena bhavati kartavyA / jIvAzca pudgalAH vyutkrAmanti tathA zAzvatAH nirayAH // 2 // upapAtaH parimANa mapahAroccatvameva saMhananam / saMsthAnavarNagandhAH sparzA ucchvAsa AhAraH // 3 // lezyA dRSTiniM yogopayogI tathA samudghAtAH / tataH kSudhA pipAsA vikurvaNAvedanA ca bhayam // 4 // upapAta: puruSANA maupamyaM vedanAyAM dvividhaayaaH| udvartanA pRthivItu upapAtaH sarvajIvAnAm // 5 // etAH saMgrahiNIgAthA ||suu023|| // tRtIyapratipattau dvitIyoddezakaH samAptaH / / TIkA-'imIse NaM bhaMte !' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'neraiyA' nairayikAH-nArakajIvAH kerisayaM' kIdRzaMkimAkArakam 'puDhavIphAsaM' pRthivIsparza karkazamRdutvAdikam, 'paccaNubbhavamANA' pratyanubhavantaH vedayamAnAH 'viharati' viharanti-tiSThantIti praznaH, bhagavAnAha aba narakoM meM pRthivyAdi ke sparza kA kathana karate haiM'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puddhviie-ityaadi| TIkArtha-'imIse NaM bhaMte' he bhadanta ! isa 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhA pRthivI meM nairayika jIva 'keriyaM puDhavI phAsa' kaisI pRthivI sparzakA 'paccaNubhavamANA viharati' anubhava karate hai ? uttara meM prabhu va nAmAM pRthivyAhinA 25zanu 4thana 42vAmA bhAve cha. 'imIseNaM bhaMte rayaNappabhAe puDhavIe' tyAha --' imIse Na bhaMte' he mAvan mA 'rayaNappabhAe puDhavIe' mA ratnamA vImA nai2thi: w 'kerisaya puDhavIphAsa' vI vInA 25shn| 'paccaNubhavamANA viharaMti' anumapa 42 cha ? yA prazna ttaramA jIvAbhigamasUtra Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.23 narakeSu pRthivyAdi sparzasvarUpam 345 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aNiDhe jAva amaNAma' aniSTaM yAvat -akAntamamiyamamanojJamamano'maM pRthivIsparza vedayamAnAH tiSThanti, ratnaprabhAnArakA aniSTatvAdiguNopetAneva pRthivIsparzAn pratyanubhavanti na tu svalpamapi sukhakAraNaM pRthivIsparza saMvedayantIti 'evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm / evam-anenaiva prakAreNa zarkarAprabhAta Arabhya adhaH saptamIparyantaM nArakAstatra tatra pRthivyA maniSTAdi rUpameva pRthivIspazai manubhavanti / tathAhi-he bhadanta ! zarkarAprabhAyAM pRthivyAM nArakAH kIdRzaM pRthivIsparzamanubhavanti, he gautama / aniSTamakAntamapriya amanojJa amano'maM pRthivIsparzamanu bhvnti| evaM bAlukAprabhA-paGkaprabhA-dhUmaprabhA-tamaHprabhA - tamastamaHprabhA - pRthivI dhvapi kahate haiM-'goyamA ! ajiTuM jAva amaNAma' he gautama ! vahAM nAraka jIva aniSTa yAvat- akAnta apriya, amanojJa aura amano'ma rUpa pRthivI sparza kA anubhavana karate haiM / tAtparya kahane kA yahI haiM ki nAraka jIvoM kA svayaM sparza hI jaba aniSTatvAdi guNoM vAlA hotA hai to phira bhUkha ke kAraNabhUta pRthivI sparza kA ve anubhavana kaise kara sakatA hai ? bhataH unako thoDe se bhI sukha ke kAraNabhUta sparza kA saMvedanA nahIM hotI hai 'evaM jAva ahe sattamAe' isI taraha zarkarAprabhA pRthivI se lekara adhaHsaptamI pRthivI taka ke nAraka bhI sukha ke kAraNamUta prathivI sparza kA anubhavana nahIM karate haiM / arthAt ve saba bhI aniSTa, akAnta, apriya, amanojJa evaM amano'ma pRthivI sparza kA anubhavana karate haiM / isa taraha se pRthivI sparza ke sambandha meM zarkarAprabhA se adhaH saptamI prabhu gautamasvAmIna 49 'goyamA ! aNiDhe jAva amaNAma' he gautama! tyAM nAraka jIve aniSTa yAvat akAnta, apriya, amaneza, ane amaneDama rUpa pRthvInA sparzane anubhava kare che. A kathananuM tAtparya e che ke nAraka ane svayaM sparza ja jyAre aniSTavAdi guNo vALo hoya che, te pachI sukhanA kAraNabhUta pRthvInA sparzane anubhava teo kevI rIte karI zake? tethI teone thoDA evA sumn|| 4 // 29 // 35 25rzana savehana yatu nathI. 'evaM jAva ahe sattamAe' se pramANe yAvat zarkarAbhA pRthvIthI laIne adhaHsaptamI pRthvI sudhInA nAraka paNa sukhanA kAraNarUpa evA pRthvI sparzane anubhava karatA nathI. arthAt teo badhAja aniSTa, akAnta, apriya, amaneza, ane amanema pRthvI sparzane anubhava kare che. A pramANe pRthvInA saMbaMdhamAM zarkarAmabhA pRthvIthI adhaHsaptamI pRthvI paryantanA sUtronA AlApakone prakAra svayaM banAvIne samajI le. jI0 44 jIvAbhigamasUtra Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jIvAbhigamasUtre vivicya sUtrANi svayamevohanIyAnIti / 'imIse Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA' etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nArakAH, 'kerisayaM AupphAsaM paccaNubbhavamANA viharaMti' kIdRzaM kimAkArakam apUsparza-jalasparza pratyanu bhadantaH vedayamAnA viharanti tiSThantIti praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aNiDhe jAva amaNAma' aniSTam yAvad akAntam apiyam amanojJam amano'mam aprasparzamanubhavanto'vatiSThante iti / 'evaM jAva ahesattamAe' evaM yAvat zarkarAprabhA pRthivIta Arabhya tamastamApRthivI paryantaM nArakANAmapU sparzo'niSTatvAdiguNopeto jJAtavya iti / 'evaM jAva vaNassaiphAsaM ahesattamAe puDhavIe' evaM yAvadvanaspati sparza madhAsaptamyAM pRthivyAm iti / evam-evameva paryanta ke sUtroM kA AlApa prakAra svayaM hI udbhAvittakara lenA cAhiye aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavIe neraiyA'he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM nairayika kerisayaM AuphphAsaM paccagurubhavamANA' jala sparza kaisA anubhavate haiM ? arthAt ratnaprabhApRthivI ke nairayikoM ko jala kA sparza kisa prakAra pratIta hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! aNiTuMjAva amaNAma' ratnaprabhA ke nairayikoM kojalakA sparza aniSTa yAvat amano'ma hotA hai 'evaM jAva ahe sattamAe' isI taraha se dvitIya pRthivI ke nairapikoM se lekara adhaHsaptamI pRthivI taka ke jo nairayika hai unheM bhI jalakA sparza aniSTa yAvat amano'ma hI hotA hai 'evaM jAva vaNassaiphAsaM ahe sattamAe puDhavIe' isI prakAra se yAvat teja kA sparza, aura vAyu kA sparza bhI unhe aniSTa yAvat amano'ma va gautabhasvAmI prabhune mevaM pUche che / 'imIse Na bhaMte ! rayaNappabhA puDhavIe neraiyA' hai sAvana mA 2tnaprabhA pRthvImA nairpi| 'kerisaya jAu. phAsa paccaNubbhavamANA' upAsanA 25 anumapa 42 cha ? arthAt 2tnapramA pRthvInA nairayikAne jalane sparza kevA prakArathI jaNAya che? A praznanA uttaramAM pramuzrI gautabhasvAmIna 4 cha, 'goyamA ! aNidraM jAva amaNAma' 2tnapramA pRthvInA naiyina sana 25za maniSTa yAvat samanA'bha hAya che. 'evaM jAva ahe sattamAe' mA pramANe mI pRthvInA naiyiAthI dhana adhaHsabhI pRthvI sudhInA jenAraka che. temane paNa jalane sparza aniSTayAvata amaneDama hAya che. evaM jAva vaNassaiphAsa ahe sattamAe puDhavIe' kA pramANe yAvat ten| sparza ane vAyune sparza paNa teone aniSTa yAvat amaneDama hoya che. jIvAbhigamasUtra Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.23 narakeSu pRthivyAdi sparzasvarUpam 347 ratnaprabhA pRthivIgatApasparzavadeva zarkarAprabhA pRthivInArakAH bAlukAprabhA pRthivInArakAH, paGkaprabhA pRthivInArakAH, dhUmaprabhA pRthivI nArakAH, tamaHprabhA pRthivI nArakAH, adhaHsaptamI pRthivInArakAceti sarve'pi nArakA statra tatra pRthivyAm apasparza tejaH sparza vAyusparza vanaspatisparza cAniSTAdirUpameva pratyanubhavanto viharantIti yAvacchabdagrAhyo bhAvaH / atra sUtrANi svayamevohanIyAni / navaraM tatra tejaH sparzastu uSNatApariNata narakakuDayAdi sparzaH parodIrita vaikriyarUpo vA tejaH sparzo jJAtavyo natu sAkSAd bAdarAgnikAyasparzaH,nArakapRthivISu bAdarA. gnikAyasyA'bhAvAt narakANA matyugrAndhakAravyAptatvena tejaH sparzA saMbhavAditi / hotA hai tathA vanaspati kAyika kA bhI sparza unheM isI taraha kA aniSTa yAvat amano'ma hotA hai aisA yaha kathana zarkarAprabhA pRthivI ke nairapikoM se lekara sAtavIM tamastamA prathivI taka ke nairayikoM ke sambandha meM bhI sama. jhanA cAhiye arthAt zarkarAprabhA ke nairapikoM ko bAlukAprabhA ke nairayikoM ko paGkaprabhA ke nairayikoM ko dhUmaprabhA ke nairayikoM ko tamaHprabhA ke naira. yikoM ko aura tamastamaHprabhA ke nairayikoM ko teja kA sparza, vAyu kA. yika kA sparza aura vanaspati kAyika kA sparza aniSTa, akAnta, apriya amanojJa evaM amano'mahI hotA hai| parantu yahAM itanI vizeSatA jAnanI cAhiye-ki bAdAgni kAya to vahAM hotA nahIM hai isaliye jo yahAM tejaH sparza kahA gayA hai vaha uSNatA pariNata naraka kuDaya-bhittiAdi kA sparza yA dUsaroM ke dvArA kiye vaikriya rUpa kA sparza jAnanA temaja vanaspati kAyikane sparza paNa teone Aja pramANe aniSTa thAvata amanokhama hoya che. A pramANenuM A kathana zarkarAmabhA pRthvIthI laIne sAtamI tamastamAM pRthvI sudhInA nairayikanA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. ' arthAta zarkarAmabhA pRthvInA nairayikene vAlukA prabhA pRthvInA nairayikene, paMkaprabhA pRthvInA narayikene, dhUmaprabhA pRthvInA nairathikane, tamaprabhA pRthvInA rayikAne, ane tamastamaprabhA pRthvInA nairayikane, tejane sparza, vAyukAyikano sparza ane vanaspatikAyikane sparza aniSTa, akAnta, apriya, amaneza, ane amalama ja hoya che. paraMtu ahiyAM e vizeSatA samajavI ke tyAM bAdarAgni kAyate hetA nathI. tethI ahiyAM je tejane sparza kahyo che, te uSNatA pariNata naraka kuDaya bhitti vigerene sparza athavA bijAonI mAphaka karavA mAM Avela vaikriya rUpano samaje. kemake nArakanA nivAsasthAne atyaMta ugra evA aMdhakArathI vyApta rahe che. tethI tyAM tejanA sparzano sana hAta nathI. jIvAbhigamasUtra Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 348 'imANaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI' iyaM khalu bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI 'doccaM puDhavi paNihAya' dvitIyAM zarkarApramApRthivIM paNidhAya - pratItya 'savvamarhatiyA bAhalleNaM' sarvabhahatI bAhalyena 'savvakkhuDiyA savaMtesu' sarvakSudrikA sarvAnteSu dvitIya pRthivyapekSayA prathamA ratnaprabhA pRthivIbAhalyena sarvamahatI sarvAnteSu sarvakSudrAkimiti praznaH, bhagavAnAha - ' goyamA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta he gautama ! 'imANaM rayaNappabhA puDhavI' iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI 'doccaM puDhavi paNihAya jAva savvakhuDiyA savvaMtesu' dvitIyAM pRthivI praNidhAya apekSya sarvamahatI bAlna, sarvataH kSudrikA sarvAnteSu iti / yataH - - ratnaprabhA pRthivyA bAhalyam azItisahasrAdhika lakSayojanapramitam zarkarApramAyAstu dvAtriMzatsahasrAdhikalakSayojanapramitameva tato dvitIya pRthivya - pekSayA prathamA pRthivI sarvamahatItyuktam / AyAmaviSkambhApekSayA prathamA sarvakSullikA yataH zarkarAprabhA dvirajjupramANA iyaM ratnaprabhAtu ekarajju pramitaiva cAhiye kyoMki nArakoM ke nivAsa sthAna atyugra andhakAra se vyApta rahate haiM ataH vahAM teja sparza kI asaMbhavatA hai / 'imA NaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI doccaM puDhaviM paNihAya' he bhadanta ! yaha ratnaprabhA pRthivI dvitIya zarkarAprabhA pRthivI kI apekSA kyA moTAI meM bar3I hai aura saba antarbhAgoM meM arthAt lambAI cauDAI meM kyA choTI hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA goyamA ! hAM gautama ! aisA hI hai kyoMki imANaM rayaNappabhA puDhavI doccaM puDhaviM paNihAya jAva savva khuDDiyA savvaMtesu 'isa ratnaprabhA pRthivI kI moTAI eka lAkha assI hajAra yojana kI hai aura zarkarAprabhA pRthivI kI moTAI eka lAkha battIsa hajAra yojana kI hai tathA ratnaprabhA pRthivI kI laMbAI cauDAI eka rAjU kI hai aura zarkarAprabhA pRthivI kI lambAI caur3AI do rAjU kI hai 'doccANaM bhaMte puDhavI' he bhadanta / dvitIya zarkarAprabhA pRthivI 'imANa' bhaMte! rayaNappabhA puDhavI docca puDhavi paNihAya' he bhagavan mA ratnaprabhA pRthvI khIjI zarkarAprabhA pRthvInI apekSAe zuM vadhAre mATI che? ane khadhA aMtarvAMgAmAM arthAt laMbAi paheALAimAM zu' nAnI che? gautamasvAmI nA yA praznanA uttaramAM prabhuzrI he che ! 'imANa' rayaNappabhA puDhavI docya puDhavi paNihAya jAva savva khuTTiyA savvaMtesu' mA ratnapralA pRthvInI moTAI (vizALatA) eka lAkha eMsI hajAra ceAjananI che. tathA ratnaprabhA pRthvInI lakhAI paheALAI eka rAjunI che, ane zarkarAprabhA pRthvInI laMbAI paheALAI me zanunI che. 'doccANaM bhaMte ! puDhavI' he bhagavan mI zarDarAyalA pRthvI jIvAbhigamasUtra Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2sU.23 narakeSu pRthivyAdi sparzasvarUpam 349 AyAmaviSkambhAbhyAM mato dvitIya pRthivyapekSayA pathamA sarvakSudrikA sarvAntabhAgeSu iti proktam / evaM sarvapRthivI prakaraNe agrAgretana pRthivyapekSayA tattatpRthivyA aktinA pRthivI bAhalyena mahatI, AyAmaviSkamyAbhyAM kSudriketi vAcyam / uktazca kramazo bAhalyaviSayeSaye-'asIyaM bacIsaM aTThAvIsaM taheva vIsaM ca / __aTThArasa solasagaM, achuttarameva hehimayA' // 1 // chAyA-azItiH 80 dvAtriMzat 32, aSTaviMzatiH 28, tathaiva viMzatizca / aSTAdaza 18, SoDaza 16, aSTottarameva adhaHsaptamikA // 1 // 'tacca puDhavi paNihAya' tRtIya pRthivI bAlukAprabhA kI apekSA kyA 'savvamahaMtiyA bAhalleNaM pucchA' moTAI meM baDI hai ? aura lambAI meM choTI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! doccANaM puDhavI jAva sabva khuDiyA savcaMtesu' he gautama ! dvitIya pRthivI kI apekSA moTAI meM baDI hai aura laMbAI cauDAI meM kama hai 'evaM eeNaM abhilAveNaM jAva chaTThiyA puDhavI' isa abhilApa ke anusAra yAvat chaThI pRthivI saptamI pRthivI kI apekSA laMbAI cauDAI meM kama hai aisA jAnanA cAhiye / isa viSaya meM kahA bhI hai-'asIyaM vattIsaM' ityAdi / arthAt ratnaprabhA pRthivI kI moTAI eka lAkha assI hajAra kI hai 1, evaM zarkarAprabhA kI moTAI eka lAkha battIsa hajAra 2, bAlukAprabhA kI eka lAkha aTThA Isa hajAra 3, paMkaprabhA kI eka lAkha bIsa hajAra 4, dhUmaprabhA kI eka lAkha aThAraha hajAra 6, tamaHprabhA kI eka lAkha solaha hajAra 6, aura 'tacca puDhavi paNihAya' zrI vAsuAmamA pRthvI 42tAM 'savvamahatiyA bAhalleNa pucchA' vizANAmAM zumArI cha ? 41 prazana uttaramA prabhuzrI 4 cha 'goyamA ! doccANaM puDhavI jAva savva khuTTiyA savvaMtesu' hai gautama ! bIjI pRthvI trIjI pRthvI karatAM vizALatAmAM moTI che. ane laMbAI pahoLAI bhA sAchI che. 'evaM eeNa abhilAveNaM jAva chaTriyA puDhavI' mA manisAya pramANe yAvat chaThThI pRthvI sAtamI pRthvI karatAM laMbAI pahoLAImAM ochI cha tama samana. ma. saMmaMdhamA yu 5 cha'asIya battIsa' yA arthAt ratnaprabhA pRthvInI meTAI eka lAkha eMsI hajAra jananI che. 1 ane zarkarAmabhA pRthvInI moTAI eka lAkha batrIsa hajAra jananI che. 2 vAlukAprabhA pRthvInI moTAI eka lAkha aThayAvIsa hajAra ejananI che. 3, paMkaprabhA pRthvInI moTAI eka lAkha vIsa hajAra jananI che, 4, dhUmaprabhA pRthvInI moTAI eka lAkha aDhAra hajAra jananI che. pa, tama prabhA pRthvInI jIvAbhigamasUtra Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 jIvAbhigamasUtre atra gAyokta sahasrayojanasaMkhyA lakSayojanopari vijJeyA / nAraka pRthivInAmAyAmaviSkambhapramANaM ratnaprabhA pRthivIta ArabhyAne -'gre pratyeka pRthivyAH pramANamekaikarajjurUpamadhikamadhikaM bhavati yAvad adhaH saptamI yathA prathamA ratnaprabhA pRthivI AyAmaviSkambhAbhyAmeka rajjupamANA, dvitIyA dvirajjupramANA, tRtIyA trirajjupamANA, caturthI catUrajjupramANA, paJcamI paJcarajjupramANA, SaSThI SaDU rajjupramANA, saptamI sptrjjupmaannaa| rajjuzca asaM. khyAtasahasrayojanapramANo bhavati, ato'traiva tRtIyapratipattau pUrvamuktam-'imANaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kevaiyA AyAmavikkhaMbheNaM paNNatA ? goyamA / asaM. khejjAI joyaNasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM / asaMkhejjAiM joyaNasahassAiM parikkheveNa paNNattA, evaM jAva ahesattamA' iti / ata eva pUrvA pUrvA pRthivI agrA. gretana pRthivyapekSayA sarva kSudrikA, ityuktam / ___'doccA NaM bhaMte ! puDhavI' dvitIyA khalu bhadanta ! pRthivI 'taccaM puDhavi paNihAya' tRtIyAM pRthivI praNidhAya-pratItya 'savvamahaMtiyA bAhalleNaM pucchA' adhAsaptamItamastamA pRthivI kI moTAI eka lAkha ATha hajAra kI hai| isa prakAra Age Age kI pRthivI kI moTAI kama kama hotI jAtI hai isaliye Age Age kI pRthivI kI apekSA pIche pIche kI pRthivI kI moTAI adhika hotI hai isaliye 'sarvamahatI bAhalye' aisA kahA hai / aura lambAI cauDAI Age Age kI pRthivI kI bar3hatI calI jAtI hai isaliye Age Age kI pRthivI kI apekSA pIche pIche kI pRthivI kI lambAI cauDAI kama hotI hai isaliye 'sarva kSullikA sarvAnteSu' aisA kahA hai / pratyeka pRthivI kI lambAI cauDAI Age Age pRthivI meM eka eka rAjU baDhatA jAtA hai aise sAtavIM adhaH saptamI tamastamA pRthivI kI laMbAI cauDAI sAta rAjU kI ho jAtI moTA eka lAkha soLa hajAra jananI che. 6, ane adha:saptamI tamasta mA pRthvInI moTAI eka lAkha ATha hajAra vajananI che. 7, A pramANe pachI pachInI pRthvInI moTAI ochI ochI thatI jAya che. tethI pachI pachInI pRthvI karatAM pAsei paDasAnI pRthvInI moTA dhAre hAya che. tayA 'sarva mahatI bAhalyena' e pramANenuM kathana karavAmAM Avela che. ane laMbAI pahoLAI pachI pachInI pRthvInI vadhatI jAya che. tethI pachI pachInI pRthvI karatAM pahelAM pahelAnI pRthvInI pA pAchI mAchI thAya che. tethI 'sarvakSallikA sarvAnteSu' se prabhArInu 4thana 42vAmA Ave che. 424 pRthvInI saMmA pahANA pachI pachInI pRthvImAM eka eka rAju vadhatI jAya che. e rIte sAtamI adhaH saptamI tamastamAM pRthvInI laMbAI pahoLAI sAta rAjunI thaI jAya che. eka rAjanuM jIvAbhigamasUtra Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.23 narakeSu pRthivyAdi sparzasvarUpam 351 sarvamahatI bAhalyena sarva kSullikA sarvAnteSu kimiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'doccANaM puDhavI jAva savvakkhuiDiyA savaMtesu' dvitIyA khalu pRthivI yAvata tRtIyAM pRthivIM pratItya sarvamahatI bAhalyena sarva kSullikaiva bhavati sarvAnteSu iti / 'evaM eeNaM amilAveNaM jAva' evam etenAbhilApena-pUrvakathitapakAreNa, yAvat-iti SaSTha pRthivyAH prazna paryantaM vAcyam / SaSTha pRthivI prazno yathA-'chaDiyA NaM bhaMte ! puDhavI ahe sattamaM puDhavi paNihAya savvamahaM tiyA bAhalleNaM savvakkhuiDiyA savvatesu ?' chAyA-SaSThI khalu bhadanta ! pRthivI adhaHsaptamI pRthivIM praNidhAya sarvamahatI bAhalyena sarvakSudrikA sarvAnteSu ? iti praznavAkyaparyantaM yAvatpadena saMgrAhyam / bhagavAnuttaramAha-'chaTThiyA puDhavI' ityAdi, 'chaTThiyA puDhavI ahe sattamaM puDhavi paNihAya jAva savvakkhuiDiyA savvaMtesu' SaSThI- tamaH prabhA pRthivI adhaHsaptamI pRthivIM praNidhAya-pratItya yAvat sarvamahatIbAhalyena sarvakSudrikA sarvAnteSu bhavatIti / / ____ 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'tIsAe NarayAvAsasayasahassemu' triMzati narakAvAsazatasahasreSu 'ikamikasi nirayavAsaMsi' ekaikasmin narakAvAse pratinarake ityarthaH 'savve pANAH' sarve prANAH dvIndriyatrIndriyacaturindriyA: 'savve bhUyA' sarve bhRtAH vanaspatikAyikA:, 'satve jIvA' sarve jIvAH paJcendriyAH 'savve sattA sarve sattvAH pRthivIkAyikAdayaH, / hai ekarAja asaMkhyAta sahasra yojana kA hotA hai isI bAta ko bhagavAna ne isI sUtra kI isI tIsarI pratipatti meM pahale kaha cuke haiM vaha pATha TIkA meM dekhalenA caahiye| 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM jo 'tIsAe NarayAvAsasayasaha. ssesu' tIsa lAkha narakAvAsa hai unameM 'ikkamikasi nirayA vAsaMsi eka 2 narakAvAsa meM 'savve pANA savvebhUyA' samasta prANI dvIndriyateindriya aura cauIndriya prANI samasta vanaspatikAyika bhUta 'sacca jIvA' samasta jIva-paMcendriya 'savve sattA' evaM samasta pRthivI kAyika pramANa asaMkhyAta sahastra jananuM hoya che. eja vAtane bhagavAne A sUtra nI A trIjI pratipattImAM pahelAM kahela che. e pATha saMskRta TIkamAM joI le. 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' imApana ! bhAnamA pRthvImA 2 'tIsAe narayAvAsasayasahassesu' trIsa manavAsa cha tamA ikkamikkaMsi nirayAvAsaMsi' me se na24vAsamA 'savve pANA savvebhUyA' saapraanniy| eTale ke dvIndriya, teIndriya,ane cauIndriya prANI saghaLA vanaspati kAMyika bhuut| 'savvajIvA' sApayandriya ch| 'savve sattA' mana saghaNA pRthvI jIvAbhigamasUtra Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jIvAbhigamasUtre yaduktam - prANAH dvitricatuH proktAH bhUtAzca taravaH smRtAH / jIvAH paJcendriyA jJeyAH zeSAH sattvA udIritAH // 1 // prANAdayaH 'puDhavIkAiyattAe' pRthivI kAyikatayA 'jAva vaNassa ikAiyattAe' yAvat-akAyikatayA tejaskAyikatayA vAyukAyikatayA vanaspatikAyikatathA 'neraiyattAe' nairayikatayA 'uvavanna puthvA' utpanna pUrvAH pUrvamutpannA ete prANAdayaH pRthivyAditayA nairayikatayA vA ? iti prazna, bhagavAnAha - 'haMtA ' ityAdi, 'haMtA goyamA !' hanta, gautama ! 'asaI aduvA aNatakhutto' asakRt - anekavAram athavA anantakRtvo'nantAn vArAn pRthivyAdi kAyikatayA nairayikatayA ca sarve prANAdayaH samutpanna pUrvAH saMsArasyAnAditvAt / ' evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm zarkarAprabhAta Arabhya saptama naraka pRthivIsatva 'prANA dvitricatuH proktA bhUtAzvataravaH smRtA jIvA paJcendri yAjJeyA zeSAH satvA udIratAH 'puDhavikAiyattAe jAva vaNassa ikAiyattAe neraiya'tAe uvavanna puvvA' pRthivI kAyika rUpa se, yAvat aSkAyika rUpa se, tejaskAyika rUpa se, vAyukAyika rUpa se aura vanaspatikAyika rUpa se tathA nairayika rUpa se pahile utpanna ho cuke hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'haMtA goyamA ! asaI aduvA anaMtakhutto' hAM gautama | ye saba prANAdika jIvA aneka vAra athavA ananta vAra pRthivI kAyika Adi rUpa se pahile ratnaprabhA pRthivI ke pratyeka narakAvAsa meM utpanna ho cuke haiN| kyoM ki saMsAra anAdi rUpa hai 'evaM jAva ahe sattamAe' isI taraha se zarkarAprabhA se lekara adhaH saptamI tamastamA pRthivI taka ke narakoM ke narakAvAsa meM samasta prANI Adi pRthivI kAyika Adi rUpa se evaM nairayika rUpa ayi satve 'prANA dvitricatuH prokA bhUtAca taravaH smRttAH, jIvA paccendriyA jJeyA, zeSAH satvA udIritAH, 'puDhavikkAiyattAe jAva vaNassai kAiyattAe neraiyattAe uvavanna puvvA' pRthvI ayi paNAthI, yAvat abhUAyika pAzAthI, vAyuayi paNAthI, ane vanaspati kAyikapaNAthI, tathA naiyika paNAthI, pahelAM utpanna th| yUmyAM che ? yA praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne he che ! 'ha'tAgomayA ! asaI aduvA aNaMtakhutto' hA gautama! yA sadhanA ANu vigere jIvA anekavAra athavA anaMtavAra pRthvIkAyika vigere paNAthI pahelAM ratna prabhA pRthvInA dareka narakAvAsemAM utpanna thai cUkayA che, kemake sa`sAra anAdi 35 che. ' evaM ' jAva ahe sattamAe' A4 pramANe zarAalA pRthvI thI sahane adha:saptamI tamastamA pRthvI sudhInA narakAnA narakAvAseAmAM saghaLA prANI vigere jIvAbhigamasUtra Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.2 sU.23 narakeSu pRthivyAdi sparzasvarUpam ___353 paryanteSu narakeSu sarve prANAdayaH pRthivyAdi kAyikatayA nairayikatayA ca asat anantakRtvA samutpannAH, prati pRthivI sUtrANi svayamevohanIyAni / 'NavaraM jattha jattiyA NaragA' navaraM yatra yAvatsaMkhyakA narakAvAsA statra pRthivyAM tAvatsaMkhyakAH narakAvAsAH vaktavyA iti / ___ 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'nirayaparisAmaMtesu' narakAH parisAmanteSu narakAvAsaparyantavattiSu pradezeSu 'je puDhavIkAiyA' ye bAdarapRthivIkAyikAH 'jAva vaNassakAiyA' yAvat bAdarakAyikAH, bAdaratejaskAyikA:, bAdara vAyukAyikAH, bAdaravanaspatikAyikA jIvAH 'te NaM bhaMte ! jIvAH te khalu pRthivIkAyi. kAdayaH jIvA: 'mahAkammatarAceva' mahAkarmatarA eva mahatmabhUtam-asAtA. vaidanIyaM karma yeSAM teSAM te mahAkarmANaH, atizayena mahAkarmANo mahAkarmatarAH cevetyavadhAraNe tathA ca mahAkarmANaH, atizayena mahAkarmANo mahAkarmatarAH ceve. se aneka bAra athavA anantavAra utpanna ho cuke haiM aisA jAnanA cAhiye isa sambandha meM zarkarAdi chahoM pRthiviyoM ke AlApaka sUtroM kA apane Apa kara lenA cAhiye / 'NavaraM jattha jattiyA paragA' vizeSatA kevala itanI sI hI hai ki jahAM jitane narakAvAsa haiM vahAM ve utane hI kahanA caahiye| 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' he bhadanta ! isa ratnaprabhA prathivI meM 'niraya parisAmaMtesu narakAvAsa ke anta taka ke pradezoM meM 'je puDhavI kAiyA jAva vaNassaikAiyA' jo bAdara pRthivI kAyika yAvat bAdara apkAyika bAdara tejaskAyika, bAdara vAyu kAyika bAdara vanaspatikAyika jIva hai 'te NaM bhaMte !' he bhadanta! ve pRthivI kAyika dijIva 'mahAkammatarA ceva' kyA mahAkarmatara vAle-atizaya asAtA pRthvIkAyika vigere pRthvI vigere paNAthI ane nairayikapaNAthI aneka vAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cUkyA che. tema samajavuM A saMbaMdhamAM zarkarA pRthvI vigere 72 pRthvIyAnA maasaa5| pAte anAvI sabha7 vA. 'Navara jattha jattiyA garagA' vizeSatA TasI , yA 28 // navAse cha, tyAM te eTalAja kahevA joIe, ___ 'imIse NaM bhate ! rayaNappabhAe puDhavIe' 3 lagavan mA 2tnaprabhA pRthvImA 'nirayaparisAmatesu' na27pAsanA mata sudhiin| pradezamA 'je puDhavI kAiyA jAva vaNassai kAiyA' 2 mA12 pRthvii14| yAvat mAha mayi mAhara vanaspati yi cha, 'te NaM bhaMte ! jIvA' he nAva te pRthvIya / 'mahA kammatarAceva' zuM mahA mata2 pApa merale bhatizaya masAjI0 45 jIvAbhigamasUtra Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jIvAbhigamasUtre tyavadhAraNe tathA ca mahAkarmatarA eva / kuto mahAkarmatarA evetyata Aha-yataste 'mahAkiriyatarAceva' mahAkriyatarA eva mahatI kriyA prANAtipAdikA AsIt pUrvajanmani tadbhaveSvapi tadadhyavasAyA, nivRttyA yeSAM te mahAkriyAH, atizayena mahAkriyA iti mahAkriyatarAH / mahAkriyataratvaM kutaH ? tatrAha-'mahA AsavatarA ceva' mahAzravatarA eva, mahAnta AzravA pApopAdAnahetavaH ArambhAdayaH pUrva janmani yeSA mAsIt te mahAzravAH mahAzravA eva mahAzravatarAeva tadevaM yato mahAkarmatarA eva tataH 'mahAveyaNatarAceva' mahAvedanatarAeva narakeSu kSetra vedanIya karma udaya vAle haiM ? 'mahA kiriyatarA ceva' atizaya mahA kriyA vAle haiM ? 'mahA AsavatarA ceva' atizaya mahA Asrava vAle haiM ? yahAM jo aisA prazna kiyA gayA hai usa kA tAtparya aisA hai ki narakoM meM pRthivI kAyikAdi jIva kI paryAya se vahI jIva utpanna hotA hai ki jisane pUrva janma meM prANAtipAta Adi kriyAoM ke karane meM hI apanA jIvana vyatIta kiyA hotA hai tathA vahAM pahuMca kara bhI vaha jIva rAtadina inheM prANAtipAta Adi kriyAoM ke karane vAle pariNAmoM vAlA banA rahatA hai-isaliye usake ina kriyAoM ke kAraNa atizaya mahA asAtA vedanIya Adi karmoM kA bandha hokara usameM sthiti aura anubhAga prakRSTatara paDa jAtA hai| pApopAdAna ke hetubhUta Arambha Adi ina jIvoM ke pUrva bhava meM hue hai ataH inheM mahAkriyA vAlA kahA gayA hai / ataH yahI hetu hetu. madbhAvapradarzita karane ke liye gautama ne prabhu se aisA prazna kiyA hai. jaba ve pRthivIkAyika Adi jIva pUrva bhava meM aise the aura vartamAna meM tAvanIya bhanA yA cha 1 'mahA AsavatarAceva' satyata bhaDa! maaavavALA che? ke jeoe pUrva janmamAM prANAtipAta vigere kriyAo karavAmAMja pitAnuM samagra jIvana vItAveluM hoya che. tathA tyAM pahoMcIne te rAta divasa e ja prANAtipAta vigere kriyAo karavAvALA pariNAmo vALA banI jAya che. tethI prANAtipAta vigere karavAvALAne A kriyAo karavAnA kAraNe atyaMta mahA asAtA vedanIya vigere kamene baMdha thaIne temAM sthiti ane anubhAga prakRSTa rIte paDI jAya che. pApa karavAnA kAraNabhUta Arahma vigere A jIne pUrvabhavamAM thayA che. tethI teone mahAkiyAvALA kahevAmAM Ave che. tethI Aja hetu hetumabhAva batAvavA mATe zrIgautama svAmIe prabhune A pramANene prazna pUche che. ke jyAre te pRthvIkAyika vigere jIve pUrvabhavamAM evA hatA ane vartamAnamAM paNa teo A ja jIvAbhigamasUtra Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.23 narakeSu pRthivyAdi sparzasvarUpam svabhAvajAyA api vedanAyAH ati duHsahatvAditi praznaH, bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'imI se NaM bhaMte ! rayaNadhvamAe puDhavIe' etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'nirayaparisAmaMtesu' narakapari sAmaMtesu' narakaparisAmanteSu narakAvAsaparyantavarttiSu pradezeSu 'taM caiva jAva mahAveNataragA caiva' bAdara pRthivIkAyikAH, bAdarA kAyikAH, bAdaratejaskAyikAH bAdara vanaspatikAyikA jIvAH mahAkarmatarA mahAkriyatarA mahAzravatarA mahAvedanatarA eveti / ' evaM jAva ahe sattamAe' evam anenaiva prakAreNa yAvad adhaH saptamyAm zarkarAprabhAta Arabhya adhaH saptamyA mapi sarve vijJeyam / bhI veM isI prakAra ke jIvana se jIte hai to kyA ve una narakoM ke mahA vedanatara kSetra svabhAva janya vedanA ke bhoktA hote haiM ? isake uttara me prabhu gautama se kahate haiM- 'haMtA goyamA !' hAM gautama ! 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' isa ratnaprabhA pRthivI meM jo 'nirayaparisAmaMtesu' narakAvAsa taka ke pradezoM meM pRthivIkAyika Adi jIva hai ve 'taM caiva jAva mahA veyaNatarakA ceva' usI prakAra ke hai - jaisA ki prazna meM pUchA gayA hai - arthAt mahA karma tara haiM-kyoMki ve pUrva meM mahA kriyA tara the, mahAsravatara the aura vahA~ pahuMca kara bhI ve aise hI haiM-ataH ve vartamAna meM vahA~ mahA vedanA vAle hI haiM / aba sUtrakAra isa tRtIya pratipatti ke isa dvitIya uddezaka meM jitane padArtha - jitanA vaSaya kahe gaye haiM una saba ko saMgraha karake prakaTa karane vAlI ye gAthAeM kahate haiM pramANenA jIvanathI jIve che. tA zu teo e narakAmAM mahAvedanatara kSetranA svabhAvathI thavA vALI vedanAne bhAgavavA vALA mane che ? yA praznanA uttaramAM anuzrI gautamasvAmIne uhe che 'haMtA goyamA / ' gautama ! 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAra puDhavIe' mA ratnapralAbhAM ne 'nirayaparisAma tesu' narAvAsa sudhInA pradezamAM pRthvImAthi vigere ko che, tethe 'taM' ceva jAva mahA veyaNatarakA ceva' sevA ajharanA chepramANe prazna sUtramAM kahyA che. arthAt mahAkatara che. kemake tee pUmAM mahAkriyAvALA hatA. mahA AsavavALA hatA, ane tyAM pahoMcIne paNa te evAja che. tethI tee vamAnamAM tyAM mahAvedanA vALAja che. have sUtrakAra A trIjI pratipattinA A bIjA uddezAmAM jeTalA padArthoM arthAt je je viSaye kahyA che, te badhAne saMgraha karIne khatAvavA vALI A gathAo he che. 'puDhavI ogAhittA' ityAhi jIvAbhigamasUtra Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jIvAbhigamasUtre samprati-tRtIyapatipatte dvitIyoddeze yAvantaH padArthAH kathitA steSAM saMgrahaNIgAthA imA, 'puDhavI ogAhittA' ityAdi, prathamam 'puDhavIo' nArakapRthivyaH kati bhavantIti kathanam tadyathA-'kai NaM bhaMte ! puDhavIo pannattAoM' 'goyamA / ' he gautama ! 'satapuDhavIo pannattAo' ityAdi, tadanantaram 'ogA. hittA paragA' ityAdi, yasyAM pRthivyAM yadavagAhA yAdRzAzca narakA stadabhidheyam yathA-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe asI uttara joyaNasahassa bAhallAe uvari kevaiyaM ogAhittA' ityAdi, 'saMThANa meva bAhallaM' tataH saMsthAnaM bAhalyaM ca, pratipAditam / 'vikkhaMbha parikkheve' tato viSkambhaparikSepau / ___ 'puDhavI ogAhittA-ityAdi-saba se pahile isa tRtIya pratipatti ke dvitIya uddezaka meM gautama ne prabhu se pRthiviyAM kitanI hai ? aisA prazna pUchA hai-isake uttara meM prabhu ne 'pRthiviyAM sAta hai' aisA uttara diyA hai, dvitIya prazna gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki isa ratnaprabhA pRthivI jo ki eka lAkha assI hajAra yojana kI moTI hai usameM kitane yojana ke Upara nIce ke pradeza ko choDakara narakAvAsa haiM ? prabhu ne isa kA Uttara aisA diyA hai ki he gautama ! eka hajAra yojana kA Upara kA eka hajAra yojana kA nIce kA pradeza choDakara bAkI ke eka lAkha aThahattara 78 / hajAra yojana kI bhUmi meM narakAvAsa haiM 2 / tRtIya prazna gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! naraka kA saMsthAna kaisA hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai ki he gautama ! naraka kA saMsthAna mRdaGga Adi ke AkAra jaisA hai, isI taraha se naraka kI moTAI kitanI hai yaha bAta sauthI pahelA A trIjI pratipattInA A bIjA uddezAmAM gautamasvAmIe prabhune pRthivIye keTalI che? e pramANene prazna pUche che. A praznanA uttaramAM prabhue gautamasvAmIne "sAta pRthivi che e pramANe kahyuM che. pharIthI gautamasvAmIe prabhune pUchayuM ke he bhagavan A ratnaprabhA nAmanI pahelI pRthvI ke je eka lAkha eMsI hajAra ejananA vistAravALI che. temAM keTalAka ejananA upara nIce pradeza cheDIne narakAvAse AvelA che ? A praznanA uttaramAM prabhue evuM kahyuM ke he gautama! eka hajAra jana upara ane eka hajAra yojana nIce pradeza choDIne bAkInA eka lAkha aThatera hajAra jananI bhUmImAM narakAvAse che. 2. gautamasvAmIe trIjo prazna pUchAtAM prabhune kahyuM ke he bhagavan narakanuM saMsthAna kevuM che? AnA uttaramAM prabhue kahyuM ke he gautama ! narakanuM saMsthAna mRdaMga vigerenA AkAra jevuM che. e ja pramANe narakanI vizALatA keTalI che? jIvAbhigamasUtra Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 2 sU.23 narakeSu pRthivyAdi sparzasvarUpam 'vaNNogaMdhoyaphAsoya' tato varNo gandhazva sparzazca / 'tesi mahAlayAe uvamAdeveNa hoi kAyaccA' tataH - tadanantaraM teSAM nArakANAM mahattAyAM devena upamA - sAddazyaM karttavyA bhavati / 'jIvAya puggalAya' tato jIvAH pudgalAzca narakeSu vyutkrAmantIti vaktavyam | 'taha sAsayA nirayA' tathA zAzvatA'zAzvatA-narakA iti vaktavyam / 'uvavAoM' tata upapAto nArakANAM vaktavyaH tadyathA - 'imI se NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kao uvavajjaMti' ityAdi, 'parimANaM' tata ekasamayenotpadyamAnAnAM nArakANAM parimANaM vaktavyam 'avahAruccatta meva saMghayaNaM' tato'pahAro narakAdudvarttanaM vaktavyo nArakajIvAnAm, tata uccatvaM tataH saMhananaM vaktavyam / 'ThANavaNNagaMdhA phAsA usAsamAhAre' tadanantaraM nArakajIvAnAM saMsthAnaM vaktavyaM, tadanantaraM varNagandhasparzAH vaktavyAH, tata ucchravAsaniHzvAsau vaktavyau tadanantara mAhAro vaktavyaH / 'lessAdiTThInANe' tadanantaraM lezyAvaktacyA, tadanantaraM dRSTirvakahI hai isake bAda 'vikvaM parikkhe ve' narakoM kA viSkaMbha- cauDAIaura paridhikA pramANa kyA hai ? yaha kahA gayA hai 'vaNNoM0' naraka ke varNa gaMdha aura sparza ke sambandha meM kathana kiyA gayA hai 'tesiM mahAlayAe uvamA deveNa hoi kAyavvA' naraka kitane bar3e haiM yaha deva kA dRSTAnta dekara samajhAyA gayA hai / 'jIvAgha puggalAya' jIva pudgala naraka meM jAte haiM, sAsayA nirayA' ye naraka zAzvata haiM 'uvavAo' eka samaya meM kitane nArakI vahA~ utpanna hone haiM aura vahAM se kitane udvartita hote hai narakAvAsa kitane UMce haiM-nAraka jIvoM ke saMhanana hotA hai yA nahIM ? inake saMsthAna kaunasA hotA hai ? inake zarIra kA varNa, gaMdha rasa va sparza kaisA hotA hai ? inako zvAsocchvAsa kaisA hotA hai ? yaha kathana me saMbaMdhabhAM pazu uthana yu che. te pachI 'vikkhaMbhaparikkheve' nAronA viSNubha paheALAI ane paridhinuM pramANa zu che? te saMbaMdhamAM paNa kathana N che. 'vaNNo' na24nA varNa, gaMdha, mane sparzanA saMbaMdhAM uthana zvAmAM mAyu N che. 'tesi' mahAlayAe uvamA deveNa hoi kAyavvA' na24 DeTalA bhoTA he ? ye saMbaMdhabhAM devanu dRSTAMta gyAyIne sabhalavavAmAM Avyu N che. 'jIvAya puggalAya ' lava yuddagateo narambhAM laya che ? 'sAsayA nirayA' mA nrhe| zAzvata che. ? 'uvavAo' me samayamA meTalA naarddiiye| tyAM utpanna thAya che ? mane tyAMthI keTalA nArakA bahAra nIkaLe che ? narakAvAsa keTalA uMcA che ? nArakajIvAne saMhanana hoya che? ke nathI hAtu? teonA saMsthAneA kayA kayA che ? tenA zarIranA varNa, gaMdha, rasa ane sparzI kevA hoya che? teenA zvAseAcchavAsa kevA hAya che? A saMbaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che, te pachI mAhAra, jIvAbhigamasUtra Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 jIvAbhigamasUtre ktavyAtadanantaraM jJAnaM vaktavyam / 'joguvajoge tahA samugdhAyA' tadanantaraM yoga:manovAkAyAdivaktavyaH, tadanantaraM sAkArAnAkAropayogo vaktavyaH, tadanantaraM samaghAtA vrnnniiyaaH| 'tatto khuhapivAsA' tadanantaraM kSudhA vaktavyA, tadanantaraM pipAsA vaktavyA 'viuvvaNA' tato nArakANAM vikurvaNA vaktavyA, tadyathA-'rayaNapabhAe puDhavIe neraiyANaM bhaMte ! kiM egattaM pabhU viuvittae' ityAdi, 'veyaNA' tadanantaraM nArakaraNAM kIdRzIvedanA bhavatIti vaktavyam 'bhayaM' tadanantaraM bhym| 'uvavAo purisANaM' tadanantaraM viMzatitamasUtroktAnAM jamadagniputrarAmAdInAM paJcAnAM puruSANA madhaH saptamyAmupapAto vaktavyaH / 'ovammaM veyaNAe duvihAe' tata aupamyaM dvividhAyA vedanAyA:- uSNavedanAyA: zItavedanA yAzca / tataH sthitiveMktavyA / 'uvvaTThaNA' tata udvartanA vaktavyA 'puDhavIu' tataH sparza:-pRthivyAdispoM vaktavyaH / tataH 'uvavAo savvajIvANaM' tataH sarva jIvAnA mupapAto vaktavyA, tadyathA-'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIetIsAe narayAvAsasayasahassemu egamegasi nirayAvAsaMsi savve pANA savve bhUyA' ityAdi, 'eyAo saMgahaNigAhAo' etAH paJca saMgrahaNI gAthAH kathitA iti||su022|| tRtIyapratipattau dvitIyo nArakoddezakaH samAptaH // 2 // kiyA gayA hai / bAda meM AhAra lezyA dRSTi jJAna yoga, upayoga, samu. ddhAta, kSudhA, tRSA, vikurvaNA vedanA bhaya jamadagni putra rAma Adi pAMca puruSa sAtavIM pRthivI ke apratiSThAna nAmake narakAvAsa meM utpanna hae hai yahAM yaha saba kahA gayA hai| bAda meM vedanA prakAra sthiti, udvartanA, vahAM ke sparza kA kathana tathA pRthivyAdika rUpa se jIvoM kA utpanna honA yaha saba viSaya isa uddezaka meM kahA gayA hai| suutr-||22|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'jIvAbhigamasUtra' kI prameyadyotikA nAmaka vyAkhyA meM // tRtIya pratipatti kA dvitIya uddezaka samApta // 3-2 // zyA, halTa, jJAna, yoga, upayoga, samuddhAta, kSudhA, tRSA, vi , vedanA bhaya, jamadagni putra rAma vigere pAMca purUSe sAtamI pRthvInA apratiSThAna nAmanA narakAvAsamAM utpanna thayA che. e saMbaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che te pachI vedanA prakAra, sthiti. udvartanA tyAnA parzanuM kathana tathA prathivyAdika paNAthI jInuM utpanna thavuM A tamAma viSaya A uddezAmAM vAmAM Ave che. // sU. 23 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrIghAsIlAlajI mahArAjakRta "jIvAbhigamasUtranI prameyotikA nAmanI vyAkhyAmAM trIjI pratipattine bIjo udeze samApta - jIvAbhigamasUtra Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.24 nairayikANAM pudgalaparimANAdikam 359 atha tRtIyoddezakaH samprati-tRtIyapratipattau tRtIyodezaka Arabhyate tatredamAdimaM sUtram-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe' ityAdi, ___ mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayaM pogalapariNAmaM paccaNubbhavamANA viharati ! goymaa| aNiTuM jAva amaNAmaM, evaM jAva ahe sattamAe / evaM yavaM / gAhA-poggalapariNAme veyaNA ya2 lessA ya3 nAma 4 goe y5| araI 6 bhae ya7 sogeTa, khuhA9 pivAsA ya10 vAhI ya 11 // 1 // UsAse12 aNutAve13 kohe14 mANe ya15 mAya-lobhe ya16 17 cattAri ya saNNAo 21 neraiyANaM tu pariNAmA // 2 // ettha kira aivayaMti, naravasahA kesavA jalayarAya / maMDaliyA rAyANo je ya mahAraMbha koDaMbI // 1 // bhinnamuhutto naraesu hoi tiriya maNuesu cattAri / devesu addhamAso ukkosa viuvaNA bhaNiyA // 2 // je poggalA aNiTrA niyamA so tesiM hoi AhAro saMThANaM tu jahaNNaM niyamA huMDaM tu nAyavvaM // 3 // asubhA viubvaNA khalu neraiyANaM tu hoi savvesiM / veuThivayaM sarIraM asaM. ghayaNa huMDasaMThANaM 4 // assAo ukvaNNo assAo ceva cayai nirybhvN| savva puDhavIsu jIvo sabvesu Thii visesesu|5| uvavAeNaM va sAyaM neraio deva kammuNA vA vi / ajjhavasANa nimittaM ahavA kammANubhAveNaM // 6 // neraiyANuppAo ukkosaM pNcjoynnsyaaii| dukkheNAbhiyANaM veynnsysNpgaaddhaannN|7| acchinimIliyamattaM nasthi suhaM dukkhameva paDibaddhaM / narae neraiyANaM ahonisaM paccamANANaM // 8 // teyA kammasarIrA suhamasarIrAya je appajjattA, jIveNa mukkamettA vaccaMti sahassaso bheyaM // 9 // aisIyaM aiuNhaM aitaNhA aikhuhA aibhayaM vaa| nirae neraiyANaM dukkhasayAiM avissANaM // 10 // ettha ya bhinna jIvAbhigamasUtra Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jIvAbhigamasUtre muhutto poggala asahAya hoi assAo / uvavAo appAo acchisarIrA u boddhavA // 11 // se taM neraiyA // sU0 24 // // nAraya uddesao taio // chAyA - etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH kIdRzaM pudgala pariNAmaM pratyanubhavanto viharanti ? gautama ! aniSTaM yAvadamano'mam, evaM yAvadadhaH saptamyAm / evaM jJAtavyam, gAthA: - pudgalapariNAmaH 1 vedanA2 ca lezyA 3 ca nAma 4 gotre 5 ca / arati : 6 bhayaM 7 ca zokaH 8, kSudhA 9 pipAsA 10 ca vyAdhizva 11 // 1, ucchvAsaH 12 anutApaH 13, krodhte 14 mAnaca 15 mAyA 16 lobhazca 17 catastrazca saMjJAH 18-21 nairayikANAM tu pariNAmAH // 2 // atra kilAtilabrajanti, naravRSabhAH kezavA jalacarAzca / mANDalikA rAjAno ye ca mahArambhakuTumbinaH // 1 // bhinnamuhUrtI narakeSu bhavati tiryaGmanujeSu catvAri / deveSvarddhamAsa utkRSTa viNA bhaNitA ||2|| ye pudgalA aniSTA niyamAt sa teSAM bhavatyAhAraH / saMsthAnaM tu jaghanyaM niyamAd huNDaM tu jJAtavyam ||3|| azubhA viku for khalu nairayikANAM bhavati sarveSAm / vaikriyaM zarIramasaMhananaM huNDasaMsthAnam // 4 // asAta upapanno'sAta eva tyajati nirayabhavam / sarva pRthivISu jIvaH sarveSu sthitivizeSeSu // 5 // upapAtena vA sAtaM nairayiko devakarmaNA vA'pi / adhyavasAnanimitta mathavA karmAnubhAvena 6 / nairayikAnupapAta utkarSeNa paJca yojanazatAni / duHkhenAbhidrutAnAM vedanA zatasaMpragADhAnAm // 7 // akSinimIlana mAtraM nAsti sukhaM duHkhameva pratibaddham / narake nairayikANA maharnizaM pacyamAnAnAm ||8|| taijasa karmazarIrANi sUkSmazarIrANi ca yAnyaparyAptAni / jIvena muktamAtrANi vrajanti sahasrazo bhedam ||9|| atizIta matyuSNa matitRSNA'ti kSudhASti bhayaM vA / narake nairayikANAM duHkha zatAni avizrAmam // 10 // atra ca bhinna muhUrta: pudgala zubhAya bhavati uzvAsa upapAtaH upapAto'sti zarIrANi tu boddhavyAni nArakoddezaka stRtIyaH / te ete nairayikAH / / sU0 24 // I 1 TIkA - 'imI se NaM bhaMte / syaNappabhAe puDhavIe etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyA pRthivyAm 'neraiyA' nairayikAH 'kerisayaM' kI dazam - kimA* tRtIya pratipattikA tRtIya uddezaka 'imI se NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyA' - ityAdi / trIjI pratipattinA trIjA udezAnA prAraMbha 'imI se NaM bhaMte / rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyA' ityAhi jIvAbhigamasUtra Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.24 nairayikANAM pudgalaparimANAdikam 361 kArakam 'poggala pariNAma' pudgalapariNAmam-AhAra pudgalAdi vipAkam 'paccaNubbhavamANA' pratyanubhavantaH-vedayamAnA viharati' viharanti-avatiSThante iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aNi] jAva amaNAma' aniSTaM yAvat-akAntam apriyam amanojJam amano'maM pudgalapariNAma vedayamAnA viharantIti / 'evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhaH saptamyAm, evaM zarkarAprabhApRthivItaH Arabhya tamastamA pRthivI paryanta nArakA api aniSTa makAntamapriyamamanojJa mamano'maM pudgalapariNAmaM vedymaanaastisstthntiiti| 'evaM neyavaM' evaMm-anena prakAreNa pudgalapariNAmamadhikRtya maithuna saMjJAparyantameka TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'imIse gaM bhaMte / rayaNappa bhAe puDhavIe' he bhadanta! isa ratnaprabhA pRthivI meM 'NeraiyA' nairayika 'kerisayaM poggalapariNAmaM paccaNubhavamANA viharaMti' kaise pudgala pariNAma ko-AhArAdi pudgala vipAka ko bhogate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! aNi8 jAva amaNAma' he gautama ! ratnaprabhA pRthivI meM nairayika aniSTa yAvat-akAnta, apriya, amanojJa-aura amanoma pudgala pariNAma rUpa AhAra Adi kA anubhava karate haiM-bhogate haiM evaM jAva ahe sattamAe' isI taraha se nAraka jIva dvitIya zarkarAprabhA prathivI se lekara adhaH saptamI tamastamA pRthivI 'taka AhArAdi kA anubhava karate haiM evaM neyavvaM' isI taraha vedanA 1, lezyA 2, nAma 3, gotra 4, arati 5, bhaya6, zoka 7, kSudhA 8, pipAsA 9, vyAdhi, 10 ucchavAsa, 11 anutApa 12 krodha, 13 mAna 14 mAyA, 15 lobha 16 A Aya-zrIgautamasvAmI prasuna 57yu 'imIse gaM bhave rayaNappabhAe puDhavIe' lagavan mA 2tnaprabhA pRthvImA 'neraiyA' naithi| 'kerisaya poggala pariNAma paccaNubhavamANA viharati' vA pugata pariNAmane mero AhAra vigere muddagavipAkane bhegave che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che 'goyamA ! aNiTuM jAva amaNAma' hai gautama ! ratnaprabhA pRthvImA nairpi| aniSTa yAvat akAMta, apriya, amaneNa, ane amanema pudagala pariNAma 35 mAra vigairenI anubhava 42 cha. arthAta sAgave che. 'evaM jAva ahesattamAe' mA pramANe yAvat nA247 mI zarAmA pRthvIthI sAdhana madhAsatabhI tabhastamA pRthvI sudhIra mAhAra viviAna manula 43 che. 'evaM neyavvaM' me prabhArI vahanA 1, azyA 2, nAma 3, gotra 4, 02ti 5, laya 6, yo 7, lUma 8, tarasa, vyAdhi 10, 21||s 11, anutA5 12, 1513, bhAna 14, bhaay| 15, sAsa 16, mA2 17, laya 18, bhaithuna 16, pariva 20, jI. 46 jIvAbhigamasUtra Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 jIvAbhigamasUtre vizatidvArANi jJAtavyAni / 'gAhA atra viSaye saMgrahagAthAdayaM vartate , tathAhi'poggalapariNAme' ityAdi / tatra pudgalapariNAmasUtraM sUtrakAreNaiva pratipAditam, zeSANi-vedanA 1 lezyA 2 nAma 3 gotrA 4 'rati 5 bhaya 6 zoka 7 kSudhA 8 pipAsA 9 vyAdhyu 10 cchvAsAnu 11 tApa 12 krodha 13 mAna 14 mAyA 15 lomA 16 hAra 17 bhaya 18 maithuna 19 parigraha 20 saMjJA viSayANi vizatiH sUtrANyapi vaktavyAni tathAhi-he bhadanta / ratnaprabhA nArakAH kIdRzIM vedanA pratyanubhavantastiSThantIti he gautama !aniSTatarAM yAvadamano'matarAM vedanA pratyanubhavanta stiSThanti, evaM zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaH prabhA prathivI nArakA api aniSTatarAM yAvadamano'matarAM vedanAMmana bhavanta stiSThantIti evameva pratipRthivivyAdi sUtrANyapi svayameva UhanIyAni / atraitAni pudgalapariNAmAdi dvArANi samadhikRtya parigraha saMjJApariNAma vaktavyatAyAM caramasUtraM saptamanaraka pRthivIviSayaM bhavati, tadanantaram 'ethakira' hAra 17, bhaya 18, maithuna 19, parigraha 20, saMjJAviSayaka ina vedanA pariNAmase lekara parigraha saMjJA pariNAma takake zeSa unnIsa dvAroM ke sambandha meM bhI sUtroM kA kathana kara lenA cAhiye jaise-he bhadanta ! ratnaprabhA nairayika kaisI vedanA kA anubhavana karate haiM ? he gautama ! ve aniSTa tara yAvat amanomatara vedanA kA anubhavana karate haiN| isI taraha se hara eka pRthivI meM lezyAdi sambandhI sUtra bhI apane Apa udbhAvita kara lenA cAhiye yahAM isa viSaya meM do saMgraha gAthAeM haiM-'poggala pariNAmeM ityaadi| yahAM isa pudgala pariNAma ko adhikRta karake parigraha saMjJA pariNAma paryanta ke bIsa dvAroM kI vaktavyatA me antima sUtra saptama naraka pRthivI saMjJA saMbaMdhI A vedanA pariNAmathI laIne parigraha saMjJA pariNAma sudhInA bAkInA ogaNIsa dvArenA saMbaMdhamAM paNa sUtronuM kathana samajI levuM. jemake he bhagavad ratnaprabhA pRthvInA nairayike kevI vedanAne anubhava kare che, he gautama! teo aniSTatara yAvatuM amaneDakatara vedanAne anubhava kare che. e ja pramANe dareka pRthvImAM lezyA vigerenA saMbaMdhamAM paNa sUtrapATha pite banAvIne samajI le. ahiMyAM A saMbaMdhamAM be gAthAo kahI che. je A pramANe che. 'poggalapariNAme veyaNA ya lessAya nAma goe ya, arai bhaeya soge khuhApivAsA ya vAhI ya // 1 // ussAse aNutAve, kohe mANe ya mAya lobheya, cattAri ya saNNAo, neraiyA NaM tu pariNAme // 2 // ahiMyAM A pudgala pariNAma vigere dvArene adhikRta karIne parigrahasaMjJA pariNAmanI vaktavyatAmAM chelluM sUtra sAtamI naraka pRthvImAM che te pachI jIvAbhigamasUtra Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3. u. 3 sU. 24 nairayikANAM pugalaparimANAdikam 363 iti gAthA vaktavyA / atha caramasUtrokta saptamanaraka pRthivIprasaGgAt tatra ye gacchanti tAn pratipAdayati- 'ettha kira' ityAdi, 'ettha' atrAdhaH saptamanarakapRthivyAm 'kira' kileti padam Aptavaca metad yadagre kathyate - ' ativrajanti saptamanaraka pRthivyAmaye vakSyamANAH puruSA gacchantIti-ke te puruSAH ye saptama naraka pRthivyAM gacchanti tatrAha - ' naravasabhA' ityAdi, 'naravasabhA' naravRSabhA:nareSu vRSabhatulyAH kAlabhogAdau atyAsaktatvAt mahAmahimabalazAlitvAdvA ke te 1 ityAha--' ke savA' kezavAH vAsudevAH 'jalacayarAya' jalarAzca tandulamatsya prabhatayaH 'maMDaliyA ' mANDalikA vasuprabhRtayaH, 'rAyANI' rAjAnazcakravarttinaH subhUmAdayaH 'je ya mahAraMbhakoDaMbI' ye ca mahArambhakuTumbinaH kAlasaukarikAdayaH ete tathA etatsadRzAca ye'nye'tyantakrUrakarmakAriNaste saptamanaraka pRthivyAM bAhalyena ke viSaya kA hai, usake bAda 'ettha kira' yaha gAthA kahanI cAhiye / aba carama sUtrokta saptama naraka pRthivI prasaMga se isa saptama naraka pRthivI meM jAne vAloM ko kahate haiM- 'ettha kira' ityAdi / 'ettha' yahAM adhaH saptamI pRthivI meM 'ativaryati' ye manuSya jAte haiM-jo 'naravasabhA' naravRSabha hote haiM - manuSyoM meM vRSabha ke tulya hote haiM-bho gAdi ko meM atyAsakta hote haiM - athavA-baDI bhArI mahimA vAle bala ke dhArI hote haiM / unake nAma isa prakAra se haiM- 'kesavA' vAsudeva 'jalayarAya' tandulamatsya Adi 'maMDaliyA ' mANDalika vasu Adi 'rAyANo' rAjA - cakravartI subhUma Adi 'je mahAraMbhe koDuMvI' tathA jo kAla saukarika Adi ke jaise mahArambhavAle kuTumbI - gRhasthajana ye saba saptama pRthivI meM jAte haiM tathA isI 'ettha kira' mA gathA uhevI le the. have carama sUtramAM kahela sAtamI naraka pRthvInA prasaMgathI A sAtamI naraka pRthvImAM javAvALAnA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM Ave che. 'ettha kira' ityAdi. 'ettha' maDiyAM mA adhaH sasabhI pRthvImAM 'jati vayaMti' yA manuSyo laya che the| 'naravasabhA' na2 vRSala hoya che. arthAt manuScAmAM vRSabha sarakhA hoya che. eTale ke bhegAdikAmAM atyaMta Asakta hoya che athavA atyaMta meTA mahimAvALA maLane dhAraNa karavA vAjA hoya che. temonA nAbhI bhI prabhA che. 'kesavA' vAsudeva 'jalayarAya' taMdusabhatsya vigere 'maMDaliyA ' bhAMDasi vasu vigere 'rAyANa' zabda yavartI, sulUbha vigere 'je mahAraMbhe koDuMbI' tathA bhemo DAla so'ri vigerenI levA mahA mArabhavALA kuTumbI gRhasthajana A badhA sAtamI pRthvImAM jAya che, jIvAbhigamasUtra Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jIvAbhigamasUtre gacchantIti / samprati narakeSu tathA prastAvAt tiryagAdiSu ca uttarabaikriyAvasthAnakAlamAha - 'bhinnamuhuto narapasu hoi' bhinnamuhUrtto narakeSu bhavati - bhinnaH - khaNDo muhUrta iti bhinnamuhUrta:, antarmuhUrta mityarthaH tathA ca narake pUtkarSato vikurvaNA sthitikAlo nAraka'NAmantamuhUrta bhavatIti / 'tiriyamaNuesu cattAri' tiryaG - manuSyeSu catvAri tiryaG manuSyeSUtkarSato vikurvaNA sthitikAlaJcatvAri anta - muhUrtAni, 'deve addhamAso' deveSUtkarSato vikurvaNAsthitikAlo'rddhamAsaM yAvadbhavati 'ukkosa vikuvvaNA bhaNiyA' utkRSTa vikurvaNA tIrthakarairbhaNitA iti / samprati narakeSu AhArAdi svarUpamAha - 'je poggalA' ityAdi, 'je poggalA aNiTThA niyamA so tesiM hoI AhAro' ye pudgalA aniSTA akAntA apriyA amanojJA taraha jo aura bhI atyanta krUrakarma karane vAle manuSya hai ve bhI prAyaH karake saptama naraka-tamastamA pRthivI meM jAte hai / aba narakoM meM aura prasaMgavaza tiryagAdikoM meM uttara vaikriya ke avasthAnakAla kA sUtrakAra kathana karate haiM - 'bhinnamuhutto naraesa hoI' narakoM meM nAraka jIva kI uttara vikurvaNA kI sthiti kA kAla utkRSTa se bhinna arthAt eka antarmuhUrta kA hai 'tiriyamaNussesu cattAri ' tiryaJca aura manuSyoM meM vikurvaNA kA sthiti kAla cAra antarmuhartta kA hai ' deve addhamAso' devoM meM vikurvaNA kA sthiti kAla utkRSTa se ardhamAsa taka kA hai / 'ukkosavikuvvaNA bhaNiyA' isa taraha kA yaha vikurvaNA kA utkRSTa se sthiti kAla tIrthakaroM ne kahA hai / aba sUtrakAra narako meM AhAra Adi ke svarUpa kA kathana karate hai- 'je poggalA aNi * tathA eja pramANe khIjA paNa je atyaMtakrUra kama karavAvALA manuSyeA che, teo paNa ghaNA bhAge sAtamI naraka-tamastamA nAmanI pRthvImAM jAya che. have sUtrakAra narakAmAM ane prasaMgavazAt tiya gU vigeremAM uttara vaikriya nA vyavasthAna ajanuM sthana ure che. 'bhinna muhurto narapasu hoI' narobhA nAra jIvanI uttaravikuCNAnI sthitineA kALa utkRSTanI bhinna muhUta arthAt eka tamuhUrta nA che. 'tiriya maNussesu cattAri' tiryaya bhane manuSyAmAM vidhuzAno sthitibhraNa yAra aMtarmuhUrta'no che. 'devesu addhamAso' deveobhAM vidhuzAno sthitija utsRSTathI ardhA bhAsa sudhInA che. 'ukkosa vikuvvaNA bhaNiyA' yA prabhAai yA utkRSTathI vivAna sthitiANa tIrtha are usa che. have sUtrakAra narakAmAM AhAra vigerenA svarUpanuM kathana kare che. poggalA aNiTThA niyamA so tesiM hoI AhAro' he gautama! naromAM ne jIvAbhigamasUtra Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.24 nairayikANAM pudgalaparimANAdikam 365 amano'mAste eva pudgalA nArakANAmAhArAya bhavantIti / 'saMThANaM tu jahaNNa niyamA huDaMtu nAyavvaM saMsthAnaM tu punasteSAM nArakANAM huNDaM bhavati tadapi huNDa saMsthAnaM jadhanyamati nikRSTaM niyamato bhavatIti jJAtavyam, etacca saMsthAnaM bhavadhAraNIyazarIramadhikRtya jJAtavyam uttaravaikriyasaMsthAnasyAgre vakSyamANatvAditi / samprati vikurvaNA svarUpamAha-'asubhA' 'ityAdi 'asubhA viuvvaNA khalu neraiyANaM hoi savvesi' asubhA vikurvaNA khalu nairayikANAM tu bhavati sarveSAma sarveSAmapi nArakajIvAnA mazubhaiva vikurvaNA bhavati natu kadAcidapi subhA, yadhapi zubhaM vikurvivyAma ityevaM te nArakAzcintayanti, tathApi tathAvidhapratikUla hA niyamA so tesiM hoi AhAro' he gautama ! narakoM meM jo pudgala aniSTa akAnta, apriya aura amanojJa tathA amano'ma hote haiM-aise pudala hI nAraka jIvoM ke AhAra ke liye hote haiM / 'saMThANaM tu jahaNaM niyamA huDaMtu nAyavvaM' nAraka jIvoM kA saMsthAna niyama se huMDa hI hotA hai| yaha saMsthAna bhI niyamataH atyanta jaghanya hotA hai arthAt nikRSTa hotA hai yaha saMsthAna bhavadhAraNIya zarIra ko lekara hI kahA gayA haikyoMki uttara vaikriya kA saMsthAna Age kahA jaaygaa| vikurvaNA kA svarUpa kathana'amubhA viuvaNA khalu NeraiyANaM hoi samvesiM' jitane bhI nAraka jIva haiM-una sabake azubha hI vikurvaNA hotI hai / zubha vikurvaNA kabhI bhI nahI hotI hai| yadyapi ye nArakI aisA vicAra to karate haiM ki hama zubha vikurvaNA kareM-parantu tathAvidha pratikUla karma ke udaya pagale aniSTa, akAnta, apriya, ane amanesa tathA amanema hoya che. sevA sahA nA24 vAnI bhADA2 bhATe DAya che. 'saMThANaM tu jahaNaM niyamA huDaMtu nAyavvaM' nA24 vAtuM saMsthAna niyamayI huna DAya che. A haMDa-beDoLa saMsthAna paNa niyamita atyaMta ja ghanya hoya che arthAta nikRSTa hoya che. A saMsthAna bhavadhAraNIya zarIrane laIne ja kahela che. kemake uttara vaikriyanuM sasthAna have pachI kahevAmAM Avaze. vivAnA 2135nu 4thana 'asubhA viuvvaNA khalu NeraiyANaM hoI savvesi' jeTalA nAraka jIve che, te badhAne azubha vikuNA ja hoya che. kayAreya paNa teone zubha vikRNa hotI nathI. jo ke A nArakIye e vicArate kare che. ke ame zubha vikRNA karIe paraMtu tevA prakAranA pratikULa karmanA jIvAbhigamasUtra Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 jIvAbhigamasUtre karmodayataH teSAM nArakANA maniSTaiva vikurvaNA bhavatIti / 'veuvviyaM zarIra' vaikriyaM zarIraM bhavati nArakANAm tadapi vaikriya muttaravaikriyam 'asaMghayaNaM' asaMhananam asthyabhAvena saMhananAbhAvAt upalakSaNametat bhavadhAraNIyamapi vaikriya zarIraM saMhananavarjitamepa bhavati tathA-'huMDa saMThANaM' huNDasaMsthAnaM tat uttara vaikriya zarIra bhavati, huNDasaMsthAnanAmna eva bhavapratyayata udayabhAvAt / 'jIvo' kazcijjIva: 'savvapuDhavIsu' sarvAsu ratnaprabhAdinarakapRthivISu savvesu Thiivise sesu' sarveSvapi ca sthitivizeSeSu jaghanyAdi rUpeSu 'assAo uvavaNNo' asAta:-asAtodayapa. rikalitaupapannaH utpattisamaye'pi pUrvabhavamaraNakAlAnubhUtamahAduHkhasyAnuvRtti bhAvAt utpatyanantaramapi 'assAoceva' asAta eva-asAtodayakalita eva sakalamapi 'nirayabhavaM cayai' nirayabhavaM tyajati kSapayati na tu kadAcidapi sukhaleza. se una nArakoM ke aniSTa hI vikurvaNA hotI hai| 'veumviyaM zarIraM' nAraka jIvoM ke jo zarIra hotA hai vaha vaikriya hI hotA hai aura vaha vaikriya bhI uttara vaikriya hotA hai / 'asaMghayaNaM' yaha uttara vaikriya zarIra vinA saMhananakA asthi Adi se zanya-isI taraha bhavadhAraNIya vaikriya zarIra bhI saMhanana vinA kA hI hotA hai| narako meM vaha uttara vaikriya zarIra huMDa saMsthAna veDhaba avayava vAlA hotA hai kyoMki vahAM janma lene se hI inake huNDa saMsthAna nAma karma kA udaya rahatA hai| 'jIvo savva puDhavI su-savvesu Thii visesesu assAo uvavaNNo' koI jIva samastapRthiviyoM meM aura jaghanyAdi rUpa sthiti vizeSoM meM asAtodaya yukta utpanna huA, utpatti kAla meM bhI vaha pUrva bhava meM maraNa kAla meM anabhata mahA duHkho kI anuvRtti ke prabhAva se utpatti ke anantara bhI asAtA vedanIya ke udya se yukta huA ho sampUrNa nirayabhava ko samA. yI nAra maniSTa vizAla hAya che. 'veuvviyaM sarIra' nA24 ne je zarIra hoya che, te vaikriya zarIraja hoya che. ane vaikriyamAM paNa tamAna uttara vaizyi zarI204 jAya che. asaMghayaNaM' mA uttara vaizya zarI2 saMhananA hADakA vinAnA hoya che. e ja pramANe bhavadhAraNIya vaikriyA zarIra haDa saMsthAna arthAt beDhaba avaya vALuM hoya che. kemake tyAM janma devAyI tamAna saMsthAna nAma bhanI haya 23 cha. 'jIvo savva paDhavIsa savvesu Thii visesesu assAo uvavaNNo 1 sadhaNI pRthvIyAmA ane jaghanya vigere rUpe sthiti vizeSamAM asAteAdaya yukta utpanna thaye hoya, ane utpatti kALamAM paNa pUrvabhavamAM maraNa samaye anubhavela mahA dukhenI jIvAbhigamasUtra Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.24 nairayikANAM pudgalaparimANAdikam 367 mAsvAdayati iti / nanu ki kadAcit-sAtodayo'pi bhavati yenedamucyate ut asAtodayaparikalita evopapanno'sAtodayakalita eva nirayabhavaM tyajati ityata Aha-'uvavAeNa' ityAdi, 'uvavAeNa va sAyaM' upapAtena sAtaM labhate, upapAtena ityatra saptamyarthe tRtIyA-tathA copapAtakAle 'sAyaM' sAtaM sukhaM sAtAvedanIya sa karatA hai kabhI sukha ke leza mAtra kA bhI AsvAdana nahIM kara pAtA hai tAtparya aisA hai ki kitaneka jIva aise hote haiM jo samasta nirayAdi pRthiviyoM meM aura samasta sthitiyoM meM asAtA vedanIya ke udaya janya duHkha ko hI bhogA karate hai aura duHkha bhogate 2 hI jIvana samAsa kara dete haiN| aisA kyoM hotA hai ? to isakA kAraNa yahAM aisA kahA gayA hai ki ve duHkha bhogate 2, hI marate haiM aura vahI saMskAra unake sAtha jahAM ve utpanna jisa sthiti meM hote haiM vahAM para bhI jAtA hai ataH aise jIva narakAdi bhavoM ko prApta karake vahAM para bhI duHkha bhogate 2, hI apanA jIvana pUrNa kara dete hai-vahAM unheM eka kSaNa bhI sukha kA leza prApta nahIM hotA hai to kyA naraka pRthiviyoM meM sukhakA leza bhI hai ki jise lekara Apa aisA kaha rahe haiM? to isakA uttara aisA hai ki hAM vahAM para bhI sukha kA vedana sAtodaya se koI 2, jIva karatA hai-yahI bAta "uvavAeNa va sAyaM" isa sUtra pATha dvArA samajhAI gaI hai-'uppaatennivRtti na thavAnA prabhAvathI yukta thaIne ja samagra narayika bhavane samAsa kare che. kayAreya paNa lezamAtra sukhano paNa svAda laI zakatA nathI. A kathananuM tAtparya e che ke keTalAka jI evA hoya che ke je saghaLI nirayika pRthiviyomAM ane saghaLI sthitimAM asAtA vedanIyanA udayathI thavAvALA duHkhane ja bhagavyA kare che. ane duHkha bhogavatAM ja potAnuM jIvana purUM karIde cheevuM kema thAya che? tenuM kAraNa ahiyAM evuM batAvela che. ke teo duHkha bhogavatAM bhogavatAM ja mare che. ane eja saMskAra teonI sAthe jyAM ane je sthitimAM teo utpanna thAya che, tyAM paNa jAya che. tethI evA ja narakAdi bhavene prApta karIne tyAM paNa duHkha bhogavatAM bhogavatAM ja pitAnuM samagra jIvana purU karI de che. teone tyAM ekakSaNa paNa sukhane ekaleza paNa prApta thatuM nathI. arthAt lezamAtra sukha paNa teone tyo bhAta nathI. te zuM naraka pRthivicAmAM lezamAtra paNa sukha che.? ke jethI A5 A pramANe kahe che ? te tene uttara e che ke hA tyAM paNa sAtedayathI kaI AI va sumanu vahana 73 cha. mevAta 'uvavAeNa sAyaM' 55Ata hetai jIvAbhigamasUtra Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jIvAbhigamasUtre karmodayaM kazcidvetayate yaH prAgbhave dAhacchedAdivyatirekeNa maraNamupagato'nati saMkliSTAdhyavasAyI samutpadyate tadAnIM na tasya prAgabhavAnuviddhamAdhirUpaM duHkhaM nApi kSetrasvabhAvajaM nApi paramAdhArmikakRtaM nApi parasparodIritaMduHkhaM tata evaM vidhaduHkhA bhAvAdasau sAtodayaM kazcidvedayate iti kathyate, 'deva kammuNAcAvi' devakarmaNA pUrvasAgatikadeva prayuktayA kriyayA tathAhi-gacchati pUrvasAGgatiko devaH uvavAeNa'-upapAta kAla meM koI 2, nAraka sAtA vedanIya karma ke udaya janya sukha kA vedana bhI karatA hai parantu aisA jIva kaisA hotA hai-isake liye kahA gayA hai ki aisA jIva pUrvabhava meM dAha Adi nimitta ke cheda Adi nimitta ke vinA-akAla maraNa ke sAdhana juTAye vinA maraNa ko prApta hotA hai isa sthiti meM vaha marate samaya atizaya saMkleza pariNAmo vAlA nahIM hotA hai ataH ati saMkliSTa pariNAmoM vAlA nahIM hone se vaha jIva jaba naraka meM utpanna hotA hai to usake pUrvabhava ke tyAgane meM mAnasika duHkha kA abhAva rahatA hai, tathA naraka rUpa kSetra ke svabhAva se janya duHkha bhI use nahIM hotA hai, paramAdhArmika devoM dvArA kiyA gayA duHkha bhI use nahIM hotA hai aura na Apasa meM udIrita duHkha bhI use hotA hai isa taraha ke duHkha ke abhAva se koI 2, jIva vahAM naraka meM bhI sAtA ke udaya ko bhogatA hai aisA kahA jAtA hai 'devakammuNA vA vi' tathA-koI pUrva bhava kA paricita jIva ho gayA ho aura vaha apane utpattInA samaye kaI kaI nAraka jIva sAtA vedanIya karmanA udayathI thavA vALA sukhanuM paNa vedana kare che. paraMtuM tevA ja kevA hoya che, te saMbaMdhamAM kahyuM che ke e jIva parabhavamAM dAha vigere nimitta vagara, cheda vigere nimittavinA, akAla maraNanA sAdhana chUTavAM vinA maraNa pAme che. AvI sthitimAM te maraNa vakhate atyaMta saMkaleza pariNAme vALA hote nathI. ati saMkilaSTa pariNAmevALe na hovAthI te jIva jyAre narakamAM utpanna thAya che, te tenA pUrvabhavane tyAgavAmAM mAnasika duHkhane abhAva rahe che. tathA naraka rUpa kSetranA svabhAvathI thavAvALuM duHkha paNa tene hetuM nathI. paramAdhArmika deve dvArA karavAmAM Avela duHkha paNa tene hotuM nathI temaja paraparamAM Apela duHkha paNa tene hotuM nathI. A rItanA dukhanA abhAvathI kaI kaI jIve tyAM narakamAM paNa sAtA vedanIya karmanA udayane bhegave che. tema 4Ama bhAva 'devakammuNAvA vi' tama cha pUlanA paricita jIva deva thaI gayo che, ane te pitAnA avadhijJAnathI pitAnA jIvAbhigamasUtra Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.24 nairayikANAM pudgalaparimANAdikam 369 pUrvaparicitasya nairayikasya vedanopazamanArtham / sa ca vedanopazamo devakRto manAkkAlamAtre eva bhavati tata Urdhva niyamAt kSetrasvabhAvajA anyonyA vA vedanA pravarttate tathA svAbhAvyAditi / 'ajjhavasAnimittaM' adhyavasAnanimittaM samya. ktvotpAdakAle tata UdhrvaMkadAcittathAvidhaviziSTa zubhAdhyavasAyapratyayaM kazcinnairayiko bAhyakSetrasvabhAvajavedanA sabhAve'pi sAtodayamevAnubhavati, samyaktvasyotpAdakAkehi jAtyandhasya cakSu lAbhaiva mahAn pramodo jAyate taduttaraavadhijJAna se apane paricita ko naraka meM utpanna huA jAne to usa samaya meM vaha deva naraka meM apanI vikriyA dvArA pahuMcakara usa nAraka kI vedanA ko upazamAne ke nimitta use upadeza detA hai to isase bhI usa nAraka ke liye thoDI bahuta kucha samaya ke liye zAtA mila jAtI hai yaha devakRta vedanopazamarUpa zAtA usa jIva ko cirasthAyI rUpa se prApta nahIM hotI hai kintu thoDe se samaya ke liye hI hotI hai isake bAda niyama se use kSetra svabhAva janya athavA dUsare ke dvArA kRta vedanA hone lagatI hai| kyoMki vahAM kI hAlata hI aisI hai 'ajjhavasANa nimittaM' jaba kisI nAraka ko samyaktva-utpanna ho jAtA hai| to usake kAraNa usa nAraka jIva ko tathAvidha viziSTa zubha adhya. vasAya nimittaka sAtodaya kA hI vahAM anubhava hotA hai yadyapi isake bAhya kSetra ke svabhAva se janya vedanA kA sadbhAva rahatA hai taba usake bhItara meM sAtA kA udaya hI pratIta hotA hai jisa prakAra jAtyandha puruSa ko cakSu ke lAbha se parama pramoda hotA hai usI prakAra se isa nAraka paricitane narakamAM utpanna thayela jANe to te samaye te deva tyA narakamAM pitAnI vikriyA dvArA pahoMcIne te narakanI vedanAne zamAvavA mATe tene upadeza Ape te tenAthI paNa te nAraka jIvane thoDA samaya mATe paNa thoDI ghaNI kaIka zAtA maLI jAya che A devakRta vedanapazamarUpa zAtA te jIvane cirasthAyI paNAthI prApta thatI nathI. paraMtu thoDA samaya mATe ja hoya che. te pachI niyamathI tene kSetra svabhAvajanya athavA eka bIjA dvArA karavAmAM mAvata vahanA thavA vA che. bha. tyAnI DAsata mevI hAya che. 'ajjhavasA Nanimitta nyAre nA24ne sabhya japanna 20 tAraNathI se nAraka jIvane tevA prakAranuM viziSTa zubha adhyavasAya nimittaka sAtedaneja tyAM anubhava thAya che. jo ke tenA bAhyakSetranA svabhAvathI thavAvALI vedanAne sadUbhAva rahe che, tyAre tenI aMdara sAtAne udaya ja pratIta thAya che. jema kaI janmAzva purUSane netrane lAbha thavAthI atyaMta AnaMda thAya che eja jI0 47 jIvAbhigamasUtra Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 jIvAbhigamasUtre kAlamapi kadAcit tIrthaGkarAdiguNAnumodanAyanugatAM viziSTAM bhAvanAM bhAvayatA, tato bAhyakSetra svabhAvajavedanA sadbhAve'pi antaH sAtodayo bhavatyeveti / 'ahavA kammANubhAveNaM' athavA karmAnubhAvena karmaNaH-bAhyatIrthakarajanmadIkSA kevala jJAnApavarga kalyANasaMbhRtilakSaNabAhyanimittamadhikRtya tathAvidhasya sAtAveda. nIyasya karmaNo'nubhAvena vipAkodayena kazcitsAtaM vedayate iti 6 / 'veyaNasayasaMpagADhANaM' vedanAzatasaMpragADhAnAm vedanAzatAni aparimitA vedanAH saMpragADhAni avagADhAni yeSAM te vedanAzatasaMpragADhAH yato vedanazata saMpragADhAstataH 'dukkheNAbhiduyANaM' duHkhenAbhidrutAnAm yato vedanAzatasaMpragADhA ato duHkhenAbhidrutA steSAm 'neraiyANaM' nairayikANAm-nairayikajIvAnAm 'uppAo ukkosaM paMca joyaNasayAI utpAtaH, utpAto nAma kumbhyAdiSu pacyamAnAnAM kuntAdibhirbhidyamAjIva ko bhI samyaktva ke lAbha meM parama harSa hotA hai isake bAda bhI usake kabhI 2, tIrthakara Adi ke guNoM kI anumodanA karane rUpa viziSTa adhyavasAya vAlI bhAvanA ke citavana karate samaya bAhya kSetra svAbhAvika vedanA ke sadabhAva meM bhI bhItara meM sAtA kA udaya ho hI jAtA hai 'ahavA kammANubhAveNaM' koI 2, nAraka tIrthaGkara ke janma, dIkSA, kevala jhAna aura mokSa kalyANa ke samayarUpa bAhya nimitta ko lekara tathAvidha sAtA vedanIya karma ke vipAkodaya se sAtA kA vedana karatA hai // 6 // 'veyaNa sayasaMpagADhANaM' aparimita vedanAoM se yukta hue ataeva duHkhoM se pare gaye una 'neraiyANuppAmo' nairayikoM kA kuMbhI Adi meM pacAne se kanta-bhAlA Adi se bhede jAne se bhayatrasta hokara Upara uchalanA kama se pramANe A nAraka jIvane paNa samyaktvanA lAbhamAM parama harSa thAya che. te pachI paNa tene kayAreka kayAreka tIrthakara vigerenA guNonuM anumodana karavA rUpa vizeSa prakAranA adhyavasAya vALI bhAvanAnuM ciMtvana karatI vakhate bAhya kSetranI svAbhAvika vedanAnA sadubhAvamAM paNa aMdara sAtAne udaya thaI ja jAya cha. 'ahavA kammANubhAveNaM' nA24 tiirth42n| sanma, dIkSA, vijJAna ane mokSa kalyANanA samaya rUpa bAhya nimittane laIne tevA prakAranA sAta vedanIya karmanA vipAkedayathI sAtAnuM vedana kare che 6 che 'veyaNasayasaMpagADhA Na' aparimita vahanAmAthI yuta thayesa matamothI 52 gayesAta 'neraiyANuppAo' naiyinalI vizezmA pAthI, huta -bhAlA vigerethI bhedAI javAthI, bhayathI vihavaLathaIne upara uchaLavAnuM ochAmAM jIvAbhigamasUtra Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.24 nairayikANAM pudgalaparimANAdikam 371 nAnAM bhayottrastAnAM tathAvidhaprayatnavazAd Urdhvamutplavanam sa jaghanyena gadhyUtamAtram utkarSeNa tu pazcayojanazatAni bhavatIti 7 / duHkhenAbhidrutAnAmiti, duHkhameva nirUpayati-'narae neraiyANaM' narake nArakANAmuSNavedanayA zItavedanayA vA 'ahoNisaM paccamANANaM' aharnizaM pacyamAnAnAm 'acchinimIliyamettaM nathi suhaM' akSinimIlanamAtramapi sukhaM na bhavati kintu 'dukkhameva paDibaddhaM' kevalaM duHkhameva patibaddham anubaddhaM sadAnugatamiti bhAvaH / narake vasatAM nArakANAM rAtriMdivam duHkhameva bhavati natu svalyamapi sukhaM bhavatIti bhAvaH 8 / atha yat teSAM teSAM nArakANAM vaikriya zarIraM tat narakANAM maraNakAle kathaM bhavati tatrAha-'teyAkamma' ityAdi, 'teyAkammasarIrA' taijasakAmaNazarIrANi tiSThanti 'suhamasarorAya' sUkSmazarIrANi ca sUkSmanAmakarmodayavatAM paryAptAnA maparyAptAnAM ca audArikakama eka koza taka aura 'ukkoseNaM' adhika se adhika pAMca sau yojana taka hotA hai naraka meM nAraka jIvoM ke duHkhoM kA kathana isa prakAra se hai-nAraka jIvoM ko narakoM meM uSNavedanA aura zItavedanA janya duHkha rAta dina-cauvIsa ghanTe rahatA hai isI se ve vahAM duHkhoM se otaprota bane rahate haiM ataH netra ke TimakAre mAtra bhI vahAM sukha nahIM hai kyoMki 'dukkhameva paDibaddha' duHkha hI vahAM sadA se anugata hai isI kAraNa 'narae neraiyANaM ahonisaM0' naraka meM nAraka jIvoM kA paccamANANa" vahAM rahate 2, rAta dina duHkha hI bhoganA paDatA hai / 8 / 'teyA kamma sarIrA' ityAdi, nAraka jIvoM ke mRtyu kAla ke taijasa aura kArmaNa zarIra rahatA hai inake sivAya vaikriya zarIra vikhara jAtA hai-tAtparya yahI hai ki-sUkSmanAmakarma ke udaya vAle jo paryApta aura aparyApta jIva mAchA me sudhI bhane dhArebhA padhAre 'ukkoseNaM' pAyasa yojana sudhA thAya che. narakamAM nAraka jInA duHkhanuM kathana A pramANe che. nAraka jIvane narakamAM uSNa vedanA ane zIta vedanAthI thavAvALuM duHkha rAta divasa covIse kalAka rahe che. tethI ja tyAM nArakajI duHkhathI otaprota banIne rahe che. tethI HimanA pasabhA 59 temAne tyo subha mAtunathI. bha. 'duHkhameva paDi baddhaM' tyA sahA ma04 23 cha. tethI 'narae neraiyANa ahonisaM' naramA n||24 vAna 'paccamANA gaM' tyA 24tA 23i rAta sima loga paI cha. // 8 // 'teyA kamma sarIrA' tyAhi nA24 vAna mRtyu bhAM taijasa ane kAzmaNa zarIra rahe che. te sivAya vaikriya zarIra vikharAI jAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke sUma nAma karmanA udaya vALA je paryApta jIvAbhigamasUtra Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 jIvAbhigamasUtre zarIrANi vaikiyAhArakazarIrANi ca teSAmapi prAyo mAMsacakSurabrAhmatayA sUkSmatvAt tathA 'je apajjatA' yAni aparyAptAni - aparyAptazarIrANi tAni sarvANyapi zarIrANi 'jIveNa mukkamettA vacceti sahastaso bheyaM' jIvena muktamAtrANi santi saha * zobhedaM vrajanti viMzakalitAstatparamANu saMghAtA bhavantItyarthaH 9 / 'ai sIyaM ai unheM' atizItamatyuSNam 'aitavhA aikhuhA ai bhayaM vA' ati tRSNA ati kSudhA ati bhayaM vA 'nirae' narake 'neraiyANaM' nairayikANAm ' dukkhasayAI avissA meM ' duHkhazatAnyavizrAmam, narake nArakajIvAnAM sarvadeva zItoSNa tRSNA kSudhA bhayAdi rUpa mati duHkhaha duHkha maharnizaM vizrAmarahita meva bhavatIti bhAvaH // 10 // atha sUtrakAra upasaMharan etAsAmeva gAthAnAmarthasaMgrAhikAM gAthAmAha'ettha ya' ityAdi, 'ettha' anena padena prathamAM gAthAM smArayati atra - narakAvA se haiM unake audArika zarIra evaM vaikriya AhAraka zarIra sUkSma hote haiM kyoMki prAyaH karake carmacakSuoM dvArA ye agrAhya hote haiM aura apayAMsazarIra ye saba zarIra vAle jIva una jIvoM dvArA mukta ho cukate haiM to hajAroM prakAra ke TukaDoM ke rUpa meM banakara bikhara jAte haiM ||9|| 'ai sIyaM ati uNhaM0' ityAdi-naraka meM nAraka jIvoM ko ati zIta, ati uSNatA ati tRSA ati kSudhA, atibhaya ye saba prakAra ke duHkha sadA hI bane rahate haiM // 10 // aba sUtrakAra upasaMhAra karate hue ina gAthAoM kA artha saMgraha karane vAlI eka saMgraha gAthA kahate hai - 'estha' ityAdi - 'ettha' isa prathama gAthA se yaha samajhAyA hai ki ina narakoM meM naravRSabha utpanna hote hai ? dvitIya gAthA dvArA yaha samajhAyA ane aparyApta jIvA che, teone audArika zarIra ane vaiSkriya, AhAraka zarIra sUkSma hAya che. kemake prAyaH-ghaNe bhAge cacakSue dvArA te joi zakAtA nathI. ane aparyAsa vigere zarIra dhArI jIvA te jIvA dvArA mukta thaI jAya teA hajAro prakAranA TukaDAonA rUpamAM banIne vikharAI jAya che !! huM 'ai sIyaM ati unheM' ityAdi nazubhAM nAvAne atyaMta zIta, atyaMta uSNatA, atyaMta tarasa, atyaMta bhUkha atyaMta bhaya AvA prakAranA duHkhA sadAkALa anyAja rahe che. ! 10 // have sUtrakAra upasa'hAra karatA thakA A gAthAonA ane batAvavA vALI eka saMgraha gAthA kahe che. 'ettha ityAdi 'ettha' mA pahelI gAthAmAM me samanvyu narakAmAM uttara vidhruNAnI sthiti utkRSTathI eka aMtarmuhUtanI hAya che. jIvAbhigamasUtra Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.24 nairayikANAM pudgalaparimANAdikam 373 naravRSabhAH samutpadyante ityAdyarthikA / 'bhinnamuhutte' anena pradena dvitIyagAthA gRhyate bhinna muhUrtamanta muhUrtA dikAlaM narakAdiSUtkRSTA vikurvaNA bhavatIti 'poggalAya' ityanena aniSTAdipudgalA steSAmAhArAya bhavatIti / azubhA' iti padena nairayikANA azubhA vikurvaNA bhavatIti caturthagAthokto'yoM nirUpitaH / 'assAo' anena sarva pRthivISu asAta eva bhavatIti paJcamIgAthA kathitA 'uvavAo' anena devAdikarmaNopapAtakAle sAtaM bhavatIti SaSThI gAthayA kathitam / 'uppAo' anena duHkhAbhidrutAnAM nArakANAm utkarSeNa paJcayojanazatAni utpAto bhavatIti saptamagAthayA pradarzitam 'acchi' ityanena akSinimIlamAtramapi sukhaM na bhavati gayA hai ki narakoM meM uttara vikurvaNA kI sthiti utkRSTa se eka antamuhUrta kI hotI hai 'poggalAya' Adi tRtIya gAthA dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki nArakoM kA AhAra aniSTAdi vizeSaNoM vAle pugaloM kA hotA hai 3 // 'asubhA' Adi caturtha gAthA se yaha samajhAyA gayA hai ki nairayika jIvoM kI vikurvaNA azubha hI hai 4 // 'assAo' yaha pAMcavI gAthA yaha samajhAtI hai ki nAraka jIvoM ko samasta pRthiviyoM meM asAtA kA hI udaya rahatA hai 5 // 'uvavAo' chaThI gAthA dvArA yaha kahA gayA hai ki nAraka jIvoM ko pUrva saMgatika deva kI sahAyatA Adi kA. raNoM se sAtA kA bhI udaya ho jAtA hai 6 // 'uppAo' isa sAtavIM gAthA dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki nAraka jIvoM kA narakAvAsa kI kuMbhI pAka Adi se itanI vedanA hotI hai ki ve kama se kama eka koza taka aura adhika se adhika pAMca sau yojana taka uchala par3ate haiM / 'acchi' isa AThavIM gAthA dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki nArakajIvoM 'poggalAya' vigaire trI mAthA dvArA se samapAmA mAthyu cha nAnI bhADA2 aniSTa vigere vizeSa pugatAna DAya che. // 3 // 'asubhA' vigere jethI gAthAthI e samajAvyuM che ke narayika jIvenI vimurvaNA azubhaja hAya cha. // 4 // 'assAo' mA pAMyamI gAthA ye matAva chenA24 vAne sapaNI pRthvIyAmA matAne haya 29 che. // 5 // 'uvavAo' mA cha81 gAthA dvArA e kahevAmAM AvyuM che ke nAraka jIne pUrva saMgatavALA devanI sahAya vigaire 42 thI shaataane| jaya 55 54 che. // 6 // 'uppAo' A sAtamI gAthA dvArA e vAta pragaTa karavAmAM AvI che ke nAraka jIvane narakAvAsanI kuMbhIpAka vigerethI eTalI badhI vedanA thAya che ke te ochAmAM ochA eka gAu sudhI ane vadhAremAM vadhAre pAMcase jana sudhI uchaLe che. // 7 // 'acchi' mA mAmI gAthA dvArA samAtyu cha nA24 vAne jIvAbhigamasUtra Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 jIvAbhigamasUtra nArakANA mityaSTamagAthayA''veditam / 'sarIrAya' ityanena taijasakArmaNAdi zarIrANi navamagAthayA darzitAnIti tadevaM navAnAM gAthAnAM saMkSipyamANo'rtho'nayA'nti mayA saMgrahaNIgAthayA nirUpita iti / 'setaM neraiyA' te ete nArakAH kathitA iti ||suu023|| iti zrI- vizvavikhyAtajagadvallabhAdipadabhUSitabAlabrahmacAri - 'jainAcArya' pUjyazrI-ghAsIlAlabativiracitAyAM 'zrI jIvabhigamasUtrasya' prameyacadyotikA khyAyAM vyAkhyAyAM tRtIyamAtapattau tRtIyodezakaH samAptaH // 3-3 // ko narakAvAsa meM AMkha ke jhapakAne ke kAla barAbara bhI sukha nahIM hai 8 // 'sarIrAya' isa nauMvI gAthA se yaha samajhAyA hai ki taijasa kArmaNa zarIra ke sivAya sUkSma nAma karma ke udaya vAle paryApta aura aparyAptoM jIvoM kA audArika zarIra vaikriya zarIra aura AhAraka zarIra saba vikhara jAte haiM-taijasa aura kAmeNa zarIra jaba taka karmoM kA sambandha hai taba taka nahIM vikharate haiM-ve to jIva ke sAtha cAroM gatiyoM meM rahate hai| pUrvokta navo gAthAoM kA saMkSipta artha isa dasavIM antima saMgraha gAthA se dikhalA diyA gayA hai| sUtra // 24 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'jIvAbhigamasUtra' kI prameyadyotikA nAmaka vyAkhyA meM tRtIya pratipatti meM tIsarA uddezaka samApta // 3-3 // narakAvAsamAM AMkhanuM maTakuM mAre eTalA kALa sudhI paNa sukha prApta thatuM nathI. / / 8 / / 'sarIrA' mA navamI gAthAbhA se samanyu tesa bhane kAmaNa zarIra sivAya sUmanAma karmanA udayavALA paryApta ane aparyAptone dArika zarIra, vaikiyazarIra, ane AhAraka zarIra e badhA zarIro vikharAI jAya che. taijasa ane kArmaNa zarIra tyAM sudhI viparAtA nathI. te te jIvanI sAthe cAra gatimAM rahe che. pUrvokata na gAthAone artha A dasamI chellI saMgraha gAthAthI batAvavAmAM Avela che. je sU 24 che jaiinAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrIghAsIlAlajI mahArAjakRta "jIvAbhigamasUtra'nI prameyotikA nAmanI vyAkhyAmAM trIjI pratipattine trIje uddeze samApta 3-3 jIvAbhigamasUtra Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam 375 ___ ukto nArakAdhikAra sampati-tiryagadhikAro vaktavyastatra cedamAdikaM sUtram'se kiM taM tirikkhajoNiyA' ityAdi, ___ mUlam-se kiM taM tirikkhajoNiyA? tirikkhajoNiyA paMcavihA pannattA, taM jahA-egidiyatirikkhajoNiyA beidiyatirikkhajoNiyA teidiyatirikkhajoNiyA cauridiyatirikkhajoNiyA paMciMdiyatirikkhajoNiyA y| se kiM taM egidiyatirikkhajoNiyA? egidiyatirikkhajoNiyA paMcavihA pannattA taM jahA-puDhavIkAiya egidiyatirikkhajoNiyAjAva vaNassai. kAiya egidiya tirikkhjonniyaa| se kiM taM puDhavIkAiya egidiyatirikkhajoNiyA puDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-suhumapuDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA bAyarapuDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA y| se kiM taM suhamapuDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA suhamapuDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-pajjattasuhamapuDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA, apajjattasuhumapuDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA, se ttaM suhamapuDhavIkAiya egidiya tirikkhjonniyaa| se kiM taM bAyarapuDhavIkAiya egiMdiya tirikkhajoNiyA ? bAyarapuDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-pajattabAyarapuDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA apajattavAyarapuDhavIkAiya egidiya tirikkhjonniyaa| se taM bAyarapuDhavIkAiya egidiya tirikkhjonniyaa| se taM puDhavI. kAiya egidiya tirikkhjonniyaa| se kiM taM AukAiya egidiya tirikkhajoNiyA ? AukAiya egidiya tirikkha jIvAbhigamasUtra Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre joNiyA duvihA pannattA evaM jaheva puDhavIkAiyANaM taheva AukAya bhedo evaM jAva vaNassaikAiyA se taM vaNassaikAiya egidiya tirikkhajoNiyA / se kiM taM beiMdiya tirikkhajoNiyA ? beiMdiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-pajattabeiMdiya tirikkhajoNiyA apajattabeiMdiya tirikkhajoNiyA, se taM beI. tirikkhjonniyaa| evaM jAva cauridiya / se kiM taM paMciMdiya tirikkhajoNiyA ? paMciMdiya tirikkhajoNiyA tivihA pannattA, taM jahA-jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA khhyrpNciNdiytirikkhjonniyaa| se kiM taM jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA? jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-saMmucchimajalayarapaMciMdiya. tirikkhajoNiyA gabbhavatiyajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA y| se kiM taM saMmucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ? saMmucchimajalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-pajattaga saMmucchimajalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA apajattaga saMmucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ya / se taM samucchimajalayarapaMciMdiya tirikkhjonniyaa| se kiM taM gabbhavatiya jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA? gabbhavaRtiya jalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-pajjattagagabbhavatiya jalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA apajjattagagabbhavatiya jlyrpNciNdiytirikkhjonniyaa| se taM gabbhavatiya paMciMdiya tirikkhajoNiyA se ki taM thalayara paMciMdiyatirikkhajoNiyA ? thalayara paMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-cauppayathalayara jIvAbhigamasUtra Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam 377 paMciMdiyatirikkhajoNiyA parisappathalayarapaMciMdiyatirikkha. joNiyA y| se kiM taM cauppayathalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA? cauppayathalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-saMmucchima ca uppaya thalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA gabbhavatiyaca uppaya thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ya / jaheva jalayarANaM taheva caukao bhedo se taM cauppada thalayarapaMciMdiya tirikkhjonniyaa| se kiM taM parisappa thalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA ? parisappa thalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA ta jahA-uraparisappa thalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA bhuyaparisappa thalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA ya / se kiM taM uraparisappa thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ? uraparisappa thalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-jaheva jalayarANaM taheva caukao bhedo evaM bhuyaparisappANaM vi bhANiyatvaM / se taM bhuyaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA / se taM thalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA / se kiM taM khahayara paMciMdiyatirikkhajoNiyA? khahayapaMciMdiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-samucchima khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA gambhavakkaMtiya khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA ya / se kiM taM saMmucchima khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA? saMmucchima khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattAtaM jahA-pajattagasaMmucchima khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA apajattagasaMmucchima khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ya / evaM gabbhavatiyA vi jAva pajjattagagabbhavatiyAvi apajjattaga gabbhavatiyA vi / ___ jI048 jIvAbhigamasUtra Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre " khahayarapaMcidiya tirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kaivihe joNisaMga pannatte ? goyamA ! tivihe joNisaMgahe pannatte taM jahA- aMDayA poyayA saMmucchimA / aMDayA tivihA pannattA taM jahA - itthIpurisA nnpuNsgaa| poyayA tivihA pannattA taM jahA - itthipurisA NapuMsagA / tattha NaM je te saMmucchimA te savve NapuMsagA // sU0 25 // 378 chAyA -- atha ke te tiryagyonikA ? tiryagyonikAH pazvavidhAH prajJaptAH, tadyathA - ekendriya tiryagyonikAH dvIndriya tiryagyonikA strIndriya tiryagyonikA zraturindriyatiryagyonikAH paJcendriya tiryagyonikAzca / atha ke te ekendriya tiryagyonikAH ? ekendriya tiryagyonikAH paJcavidhAH prajJaptAH, tadyathA - pRthivi kAyike ke ndriyatiryagyonikAH yAvada vanaspati kAyikekendriyatiryagyonikAH / atha ke te pRthivIkAyi ke kendriyatiryagyonikAH ? pRthivI kAyikai kendriya tiryagyonikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA - sUkSmapRthivIkAyike ke ndriyatiryagyonikAH, bAdara pRthivIkAyi ke kendriyatiryagyonikAca / atha ke te sUkSmapRthivIkAyi ke kendri yatiryagyonikA H 1 sUkSma pRthivIkAryi ke kendriya tiryagyonikAH dvividhAH prajJaptA stayathA - paryApta sUkSmapRthivIkAyi ke ke ndriya tiryagyonikAH, aparyAptaka sUkSmapRthivIkAyi ke kendriya tiryagyonikAca / te ete sUkSmapRthivIkAyike ke ndriyatiryagyonikAH / atha ke te bAdarapRthivIkAyikai kendriyatiryagyonikA : ? bAdarapRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikAH dvividhAH prajJaptA stadyathA-paryAptavAdarapRthivikA yi ke kendriyatiryagyonikA, aparyAptavAda ra pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikAtha, te ete bAdarapRthivI kAyikai kendriya tiryagyonikAH / te ete pRthivIkAyikai kendriyatiryagyonikAH / atha ke te aSkAyikai kendriyatiryagyonikAH ? aSkAyikai kendriya tiryagyopRthivIkAyikedhAH evaM yathaiva pRthivikAyikAnAM tathaiva aSkAyika bhedaH, evaM yAvadvaspatikAyikAH / te ete vanaspati kAyikai kendriya tiryagyonikAH 1 atha ke te dvIndriyatiryagyonikA ? dvIndriya tiryagyonikA dvividhAH prajJaptAH tadyathA paryAptadvIndriya tiryagyonikA aparyAptadvIndriyatiryagyonikAH / te ete dvIndriyatiryagyonikA: / evaM yAvaccaturindriya tiryagyonikAH / atha ke te paJcendri tiryagyonikA ? paJcendriyatiryagyonikAstrividhAH prajJaptAH, tadyathA - jalacarapacendriyatiryagyonikA, sthalacarapaJcendriya tiryagyonikAH, khecarapaJcendriyatiryagyonikAH / atha ke te jalacarapaJcendriya tiryagyonikAH ? jalacarapaJcendriyatiryagyonikAH dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-saMmUcchimajalacarapaJcendriya tiryagyonikA garbhavyutkrA jIvAbhigamasUtra Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam _ 379 ntikajalacarapaJcandriyatiryagyonikAzca / atha ke te samucchimajalacarapazcendriyatiyaMgyonikAH ? saMmUcchimajalacarapaJcendriyatiryagyonikAH dvividhiAH prajJaptAH, tadyathA-paryAptakasamUcchimajalacarapaJcendriyatiryagyonikAH aparyAptakasaMmUchimajalacarapaJcendriya tirygyonikaac| te ete saMmUcchima jalacarapaJcendriyatiryagyonikAH / atha ke te garbhavyutkrAntika jalacarapaJcandriyatiryagyonikAH ? garbhavyutkrAntikajala. carapazcendriyatiryagyonikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-paryAptakagarbhavyutkrAntikajalacarapaJcendriyatiryagyonikAH aparyAptakagarbhavyutkrAntikajalacarapaJcendriyatiryagyonikAzca, te ete garbhavyutkrAntika jalacarapaJcendriyatiryagyonikAH, te ete jalaca. rpnycendriytirygyonikaaH| atha ke te sthalacarapaJcendriyatiryagyonikAH ? sthalacarapazcendriyatiyagyonikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA catuSpada sthalacarapaJcendriyatiyaMgyonikAH, parisarpa sthalacarapaJcendriyatiryagyonikAzca / atha ke te catuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikA ? catuSpada sthalacarapaJcendriyatiryagyonikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-saMmUchima catuSpada sthalacara pazcandriyatiryagyonikAH, garbhavyutkrAntika catuSpada sthalacarapaJcendriyatiryagyonikAca, yathaiva jalacArANAM tathaiva catuSko bhedaH, te ete ctusspdsthlcrpnycndriytirygyonikaaH| atha ke te parisarpa sthalacarapaJcendriyatiyegyonikA ? parisapesthalacarapaJcandriyatiyagyonikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-uraHparisarpa sthalacarapazcendriya tiryagyonikAH, bhujaparisarpasthala. carapazcendriyatiryagyonikAzca / atha ke te uraHparisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAH ? ura parisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAH dvividhAH prajJaptA stadyathA-yathaiva jalacarANAM tathaiva catuSko bhedaH, evaM bhujaparisaNAmapi bhaNitavyam / te ete bhujprisrpsthlcrpshcendriytirygyonikaaH| te ete sthalacarapazcendriyatiryagyo. nikaaH| atha ke te khecarapaJcendriyatiyagyonikAH ? khecarapazcandriyatiryagyonikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-saMmUcchima khecarapazcendriyatiryagyonikAH, garbhavyutkrA. ntika khecarapaJcendriyatiryagyonikAya / atha ke te saMmUchima khecarapaJcendriyatiryagyonikAH ? saMmUcchima khecarapaJcendriyatiryagyonikAH dvividhAH prajJaptA stadyathAparyAptaka saMcchima khecarapaJcendriyatiryagyonikAH, aparyAptakasamUcchimapaJcandri. yatiryagyonikAzca / evaM garbhavyutkrAntikA api yAvat paryAptagarbhavyutkrAntikA api aparyAptagarbhavyutkrAntikA api / khecarapaJcendriyatiryagyonikAnAM bhadanta ! kati. vidho yonisaMgrahaH prajJaptaH ? gautama ! trividho yonisaMgrahaH prajJaptaH, tadyathAaNDajAH pota jAH sNmuucchimaaH| aNDajA vividhAH prajJaptAH, tadyathA-striyaH puruSAH npuskaaH| potajA trivadhAH prajJaptAH, tadyathA-striyaH puruSAH nskaa| tatra khalu ye te saMchimAste sarve napusakAH ||iti // sU0 24 // jIvAbhigamasUtra Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 jIvAbhigamasUtre TIkA-'se kiM taM tirikkhajoNiyA' atra 'se' zabdo'thArthakaH kiMzabdaH prazne tathAca-atha ke te tiryagyotikAH, tiryagyotikAnAM kiyanto bhedA iti praznaH bhagavAnAha -'tirikkhajoNiyA paMcavihA pannatA' tiryagyotikAH paJcavidhAH prajJaptAH, 'taM jahA~' tadyathA 'egidriyatirikkhajoNiyA' ekendriya tirygyotikaaH| 'beiM. diyatirikkhajoNiyA' dvIndriyatiryagyotikA / teiMdiyatirikkhajoNiyA' trIndriyatiryagyotikA / 'cauridiyatirikkhajoNiyA' caturindriyatiryagyo. nikAH 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA' ya' paJcendriya tiryagyotikAca, tathAca-eke. ndriya dvIndriya trIndriya caturindriya paJcendriya bhedAt tiryagyotikAH paJca. prakArakA bhavantIti / ekendriya tiryagyotikAH kiyanta iti jJAtuM paznayabAha'se ki taM' ityAdi, 'se ki taM egidriyatirikkhajoNiyA' atha ke te ekendri narakAdhikAra kaha kara aba sUtrakAra tiryagAdhikAra kA kathana karate haiM'se kiMtaM tirikkhajoNiyA'-ityAdi / sUtra // 24 // TIkArtha-yahAM 'se' yaha zabda 'artha' 'artha' meM prayukta huA hai isa taraha gautama ne prabhu se aisA pUchA hai he bhadanta 'se kiM taM tirikkhajoNiyA' tiryagyonikoM ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu ne kahA hai-'tirikkhajoNiyA paMcavihA paNNattA' he gautama! tiryagyonikoM ke pAMca bheda kahe gaye haiM 'taM jahA' jaise-'egidiyatikkhajoNiyA, beiMdiya tirikkhajoNiyA' ekendriya tiryagyonika do indriya tiryagyonika, 'te iMdiya tirikkha.' teindriya tiryagyonika'cariMdiyatiri0' cauindriya tiryagyonika 'paMciMdiyati0' aura paJcendriya tiryagyonika, 'se ki taM egidiyati0' he cothA udezAne prAraMbhanarakAdhikAra kahIne have sUtrakAra A tiya"canA adhikAranuM kathana kare che, 'se ki ta tirikkhajoNiyA' tyAha TI----maDiyA se' za74 'atha' 4 bhAM prayuta pye cha. mA zata gautamasvAmI prabhune sayu 5 yu cha hai bhagavan 'sekiM taM tirikkha - joNiyA' tiya-yonina 21 he! 3aa che ? 5 // prazana uttaramA prabhuzrI gautamatvAmIne 4 cha, 'tirikkhajoNiyA, paMcavihA paNNattA' hai gautama tiya ya yoniona yAMya leha cha. 'ta jahA' te 40 pramANe che. 'egiM diyatirikkhajoNiyA, beiMdiyatirikkhajoNiyA' driyANA tiyy| ni bhane medriyANA tiyayoni 'teI diyatiri.' driyAvA tiya-yAni 'cauri diyatiri.' yA2 driyovAya tiya yoni 'paMciMdiya ti0' ane pAMca IdrivALA tiryanika. jIvAbhigamasUtra Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam 381 yatiryagyonikAH, ekendriyatirazcAM kiyanto bhedA itimaznA, uttarayati-'egiditirikkhajoNiyA paMcavihA pannatA' ekendriya tiryagyonikAH paJcavidhA:paJcamakArakAH prajJaptA:-kathitA iti / paJcabhedAna darzayati-taM jahA' tadyathA'puDhavIkAiyaegidiya tirikkhajoNiyA pRthivIkAyikaikendriya tiryagyonikAH 'jAva vaNassaikAiya egidiya tirikkhajoNiyA' yAvadvanaspati kAyikaikendriyati. ryagyonikAH, yAvatpadena akAyikaikendriya tiryagyonikA, tejaskAyikaikendriyatiryagyonikAH, vAyukAyikaikendriya tiryagyonikAceti saMgraho bhavati, tathA ca pRthivyaptejovAyuvanaspati kAyikabhedAt ekendriya tiryagyonikAH paJcaprakA. rakA bhavantIti / tatra prathamopAta pRthivIkAyikAnAM bhedaM jJAtuM prazna yamAha-'se kiM taM' ityAdi, 'se ki taM' puDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA' atha ke te pRthivIkAyikaikendriya tirygyonikaaH| pRthivIkAyikaikendriya tiryagyonika jIvAnAM kiyanto bhedA itimaznaH, uttarayati-puDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA duvihA pannatA' pRthivIkAyikaikendriya tiryagyonikA jIvAH dvividhAHbhadanta! egendriya tiryaJca kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM'egidiyati0 paMcavihA pannattA' he gautama ! ekandriya tiryazca pAMca prakAra ke hote haiM 'taM jahA' jaise 'puDhavIkAiyae' pRthivIkAyika ekendriya tiryazca 'jAva vaNassaikAiyaegi0' yAvat vanaspatikAyika ekendriya tiryazca yahAM yAvatpada se 'apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika' ina ekendriya tiryaJcoM kA grahaNa huA hai 'se kiMtaM puDhavIkAiya egidiya0' he bhadanta / pRthivI kAyika ekendriya tiryak yonika kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'puDhavIkAiya egidiyati duvihA paNNattA' he gautama ! 'se ki ta egidiya tirikkha' he sagavan medriyavAtiya yayAni jIvo keTalA prakAranA hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che 'egi diyati. paMcavihA paNNattA' he gautama ! 3 diyA tiya yoni lava pAya 2nA hAya cha, 'ta jahA' te // pramANe cha. 'puDhavIkAiya egi.' vIyi medriyANA tiryaya 'jAva vaNassai kAiya egi.' yAvat vanaspati kAyika eka IndriyavALA tiryaca, ahiyAM yAvatpadathI "aSkAyika, tejaskAyika, ane vAyukAyika, A eka IdriyavALA tiryaMca ja grahaNa 42raay|| che. 'se ki ta puDhavIkAiya egidiya.' i labhavan pRthavIyi se IdriyavALA tiryonika keTalA prakAranA hoya che ? A praznanA uttaramAM prasuzrI 46 cha 'puDhavIkAiya egidiya ti, duvihA paNNattA' hai gautama ! jIvAbhigamasUtra Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 382 dviprakArakAH prajJaptAH - kathitA iti / bhedadvayaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'suhuma puDhavIkAiya ergidiya tirikkhajoNiyA sUkSmapRthivIkA yi kaikendriya tiryagyonikAH sUkSmatvaM sUkSmanAmakarmodayAt / 'bAyara puDhavIkAiya ejidiya tirikkhajoNiyA ya' bAdara pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikAtha, tathA casUkSmabAdarabhedena pRthivIkAyikAH dvividhA bhavantIti / 'se kiM taM suhuma puDhavIkAiya ergidiya tirikkhajoNiyA' atha ke te sUkSma pRthivIkAyikai kendriyatiryagyonikA ? sUkSmapRthivIkAyikAnAM kiyanto bhedAH ! iti praznaH, uttarayati - 'suhuma puDhavIkAiya ergidiya tirikkhajoNiyA dubihA paNNattA' sUkSma pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikA jIvAH dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptAH kathitA iti / 'taM jahA' tathA 'pajjata suhamapuDhavIkAiya egiMdiya tirikkhajoNiyA ' paryApta sUkSma pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikAH 'apapRthivI kAyika ekendriya tiryaJca jIva do prakAra ke hote haiM - 'taM jahA ' jaise 'suma pu0 egidiya0' sUkSma pRthivI kAyika ekendriyatiryazca aura 'bAyara puDhavIkAiyae0 ti0' 0' bAdara pRthivI kAyika ekendriya taryazca sUkSma nAma karma ke udaya vAle sUkSma pRthivI kAyika ekendriya jIva hote haiM aura bAdara nAma karma ke udaya vAle bAdara pRthivI kAyika ekendriya jIva hote haiM / 'se kiM taM sumapu0 'he bhadanta ! sUkSma pRthivI kAyika ekendriya jIva kitane prakAra ke hote haiM- - uttara meM prabhu kahate haiM - 'suhumapu0 egiMdiya tirikkhajo0 duvihA panattA' sUkSma pRthivI kAyika ekendriya jIva do prakAra ke hote haiM 'taM jahA' - jaise- 'pajjattasudumapu0' paryApta sUkSmapRthivI kAyika ekendriya tiryagyonika aura 'apajjata suhuma pu0' 'aparyApta sUkSma pRthivI kAyika ekendriya tiryagyonika se taM suhuma 0' isa pRthvI ayi me 4driyavANA tiryaya vo me prAranA hoya che, 'ta' jahA ' te the prakAza yA prabhA che. 'suhuma pu, egiM diya' sUkSma pRthvI ayi 5 driyavAjA tiryaya mane 'bAyara puDhavIkAiya e. ti.' mahara pRthvI ayi zo indriyavALAtiya iMca sama nAmakamanA udayavALA sUkSma pRthvIkAyika eka IndriyavALA jIvA hAya che. ane mAdara nAmakarmanA udayavALA khAdara pRthvIkAyika eka iMdriyavALA jIvA hoya che. 'se kiM ta' suhumapu.' he bhagavan sUkSma pRthvI ayi me driyavAjA vo DeMTalA prabhAranA hoya che ? yA praznanA uttaramA prabhuzrI he che 'suhuma pu. egidiyatirikkha jo duvihA paNNattA' sUkSma pRthvI ayi ye hai driya vAjA the| ye prAranA hoya che. 'ta' jahA' prema 'pajjata suhuma pu. ' paryAsa jIvAbhigamasUtra Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3. sU. 25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam 383 9 jjatasuhuma puDhavIkAiya ergidiyatirikkhajoNiyA' aparyApta sUkSma pRthivIkAyikaikendriya tiryagyonikAH tathA ca paryAptAparyAptabhedena sUkSma pRthivIkAyikai kendriyatiryagyotikA dvividhA bhavantIti / 'se taM suhamapuDhavIkAiya egidiyatirikkhajoNiyA ' te ete sUkSma pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikAH sabhedaM nirUpitA iti / sUkSma pRthivIkAyikaikAn nirUpya bAdarapRthivIkAyikAn nirUpayituM praznayannAha - 'se kiM' ityAdi' se kiM taM bAdara puDhavIkAiya ergidiya tirikkhajoNiyA ' atha ke bAdara pRthivI kAyikai kendriya tiryagyonikA, bAdara pRthivIkAyikai kendriya tiryagyo nikAnAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttarayati - ' bAyara puDhavIkAiya ergidiya tirikkhajoNiyA dubihA pannattA' bAdara pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikA : dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptA - kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA - 'pajjata bAyarapuDhavIkAiya ergidiya tirikkhajoNiyA paryAptabAdara pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikAH, tathA 'apajjata bAyara puDhavIkAiya ergidiya tikkhijoNiyA ' aparyApta prakAra se sUkSya pRthivI kAyika ekendriya tiryagyonika jIvoM ke sambandha meM sUtrakAra ne kathana kiyA hai / aba bAdara pRthivI kAyikoM kA kathana karate haiM - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - 'se kiM taM bAyara puDhavIkAiya egiMdiya tirikkhajoNiyA ' he bhadanta ! bAdara pRthivIkAdhika ekendriya jIva kitane prakAra ke haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'bAyara puDhavI kAiya egiMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pattA 'he gautama! bAdara pRthivI kAyika ekendriya tiryagyonika jIva bhI do prakAra ke kahe gaye haiM- 'taM jahA' - jaise- 'pattavAyara puDhavI kAiya egiMdiya tirikkhajoNiyA pAryApta bAdara pRthivIkAyika ekesUkSma pRthvI DAyika yeU iMdriyavANA tiryaga yoniGa ane 'apajjata suma 0. ' aparyApta sUkSma pRthvI ayi me driyavAjA tiryagyoni 'se ta' suhuma 0 ' A pramANe sUkSma pRthvIkAyika eka IMdriyavALA tiya caiAnika jIvAnA saMbaMdhamAM sUtrakAre kathana karyu che. have bAdara pRthvIkAyikAnuM kathana karavAmAM Ave che. AmAM zrIgautama svAmI anuzrIne vu' pUchayu che. he 'se kiM tta' bAyarapuDhavIkAiya egiMdiya tirikkhajINiyA' jAhara pRthvIDo iMdriyavAjA ko DeMTalA akAranA che ? yA praznanA uttaramA prabhuzrI he che 'vAyara puDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA' he gautama! mahara pRthvI ayi me driyavAjA tiryagyoniH bhaveo yazu me prAznA vAmAM AyA hai. 'ta' jahA' te me hA bhApramANe che. 'pajjata bAyara puDhavIkAiya egi diyatirikkhajoNiyA ' paryAsa jIvAbhigamasUtra Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 jIvAbhigamasUtre bAdara pRthivIkAyikaikendriya tiryagyonikAH, tathAca-paryAptAparyAptabhedena bAdara pRthivIkAyikaikendriya tiryagyonikAH dvividhA bhvntiiti| 'se taM bAyarapRthivIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA' te ete bAdarapRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikA nirUpitAH / 'se taM puDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA' te ete pRthivIkAyikaindriya tiryagyonikAH bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti / pRthivIkAyikaikendriya tiryagyonikAna bhedaprabhedAbhyAM nirUpya akAyikAn nirUpayituM praznayannAha-'se kiM taM AukAiya0' ityAdi 'se kiM taM AukAiya egidiya tirikkhajoNiyA' atha ke te apkAyikaikaindriya tiryagyonikAH ? apkAyikAnAM kiyanto bhedA bhavantIti praznaH, uttarayati-'AukAiya egidiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA' akAyikaikendriya tiryagyonikA dvividhAHdviprakArakAH prajJaptA- kathitAH, 'evaM jaheva puDhavIkAiyANaM taheva AukAiya bheo' evaM yathaiva pRthivIkAyikAnAM bhedaH-kathita stayaiva-tenaiva rUpeNa akAyikAnAndriya tiryagyonika jIva aura 'apajjattabAyarapuDhavI0' aparyApta bAdara pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonika jIva 'settaM bAyara puDhavIkAiya egidiyarikkhajoNiyA' isa prakAra se bheda prabheda sahita bAdara pRthivI kAyika ekendriya tiryagyonika jIva kahe gaye haiN| ____ akAyika jIvoM kA nirUpaNa-'se kiM taM AukkAiya egidiyati rikkhajoNiyA' he bhadanta ! apkAyika ekendriya tiryak yonika jIva kitane prakAra ke haiM !-'AukkAiyaegidiya0' he gautama ! apkAyika eke. ndriya tiryagyonika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM-'evaM jaheva puDhavIkAi. yANaM taheva AukkAiyabheo' he gautama ! isa sambandha meM jaise-cAra bheda pRthivIkAyika jIvoM ke kahe gaye haiM- vaise ve bheda yahAM para bhI kaha mAha 241yika sandriya tiyayAni 1 ana 'apajjatta bAyarapuDhavI.' sapAsa mA2 pRthvii|yi mendriya tiyayAni 24 se ta' bAyara puDhavIkAiya egidiya tirikkhajoNiyA' // pramANe yA leha se sahita mAra pRthvIkAyika ekendriya tiryonika ivenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, ve a54Ayi: venu ni3555 42vAmAM Ave che. 'se ki ta A ukkAiya egidiya tirikkhajINiyA' hai bhagavana 205 yi mendriya tiya. genika jIva keTalA prakAranA kahyA che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautama svAmI 4 cha 'AukkAiya egi diya.' hai gautama ! gAyi4 me. dhadriyAtiya yoni meM prAranA avAmA mAlyA cha. 'eva' jaheva puDhavIkAiyANaM taheva AukkAiya bheo' he gautama ! yA saMmaMdhamA 2 pramANe ne cAra bheda pRthvIkAyika jIvonA kahyA che, e ja pramANenA te cAra bhede jIvAbhigamasUtra Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam 385 mapi catuSko bhedo baktavyaH, tadyathA-apkAyikA dvividhAH prajJaptAH sUkSmA apkA. yikAH, bAdarA apkAyikAzca / sUkSmA apkAyikAH kiyanto bhavanti ? sUkSmA akAyikA dvipakArakA bhavanti tadyathA-paryAptasUkSmASkAyikA aparyAptasUkSmAkAyikAzca, te ete suukssmaapkaayikaaH| bAdarAkAyikAH kiyanto bhavanti ? bAda. rApkAyikA dvividhA bhavanti tadyathA-paryAptA bAdarAkAyikAH, aparyAptA bAdarApkAyikAH te ete bAdarApkAyikAH te ete bAdarApkAyikAH bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA', 'evaM jAva vaNassaikAiyA' evaM yAvadvanaspatikAyikAH tejaskAyikAH katividhAH prajJaptAH 1 tejaskAyikA dvividhAH prajJaptAH tadyathAsUkSmAzca, bAdarAtha, tatra sUkSmA api dvividhA bhavanti tadyathA-paryAptAzcAparyA ptAzca, te ete sUkSmatejaskAyikAH / bAdarA api tejaskAyikA dvividhAH prajJaptAH paryaptAzcAparyAptAzca te ete bAdaratejaskAyikAH, te ete tejskaayikaaH| vAyukA. yikaikendriya tiryagyonikA : katividhAH prajJaptAH vAyukAyikA dvividhAH prajJaptAHlenA cAhiye jaise-apkAyika sUkSma apkAyika aura bAdara akAyika ke bheda se do prakAra ke hote haiM vaise hI ye sUkSma apkAyika bhI paryApta sUkSma apkAyika aura aparyApta sUkSma apkAyika ke bheda se do prakAra ke hote haiM isI prakAra bAdara apkAyika bhI paryApta aura aparyApta ke bheda se do bheda vAle hote haiM 'evaM jAva vaNassaikAiyA' isI taraha se bheda aura prabhedoM kA kathana tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatika kAyika jIvoM ke sambandha meM bhI kara lenA cAhiye arthAt ye saba ekendriya jIva sUkSmabAdara ke bheda se do prakAra ke hote haiM aura paryApta evaM aparyApta ke bheda se sUkSmabAdara bhI do do prakAra ke hote haiM isa taraha ekendriya jIvoM ke kula bheda isa prakAra se bIsa ho jAte haiN| ahiMyA paNa samajI levA joIe. jemake aprakAyikanA sUkSama aprakAyika ane bAdara apakAyika e rIte be prakAra hoya che. e ja pramANe sUma aprakAyika paNa paryAptaka sahama ApakAyika ane aparyApta sUkSma aprakAyikanA bhedathI be prakAranA hoya che, e ja pramANe bAdara apUkAyike paNa paryApta ane aparyAptanA methI se nahAya che. 'evaM jAva vaNassaikAiyA' se prabhArI teza skAyika, vAyukAyika, ane vanaspatikAyika jInA saMbaMdhamAM paNa bheda prabhede sahitanuM kathana samajI levuM arthAt A badhA ekedriyajI sUkSama ane bAdaranA bhedathI be prakAranA hoya che ane paryApta ane aparyAptanA bhedathI sUma bAdara paNa babbe prakAranA hoya che. A rIte eka IdriyavALA ja nA badhA maLIne kula vIsa bheda thAya che. jI049 jIvAbhigamasUtra Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 jIvAbhigamasUtre tadyathA-sUkSma vAyukAyikAzca, bAdarAvAyukAyikAca, sUkSmAH punardividhA bhavanti paryAptAzcAparyAptAzca, te ete sUkSma vAyukAyikA / bAdarA api dvividhA bhavanti paryAptAzcAparyAptAzca, te ete bAdaravAyukAyikAH, te ete vAyukAyikAH / vanaspatikAyikaikendriya tiryagyotikA: katividhAH prajJaptA ? vanaspatikAyikA dvividhAH prajJaptA stadyathA-sUkSmAzca, bAdarAzca / atha sUkSmavanaspatikAyikAH katividhAH prajJaptAH ? sUkSmavanaspatikAyikAH dvividhAH prajJaptA stadyathA-paryA ptAzcAparyAptAzca, te ete sUkSmavanaspatikAyikAH, atha ke te bAdaravanaspatikA yikAH ? bAdaravanaspatikAyikA dvividhAH prajJaptAH tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca, te ete bAdaravanaspatikAyikAH, 'se taM vaNassaikAiya egidiya tirikkhajoNiyA' te ete vanaspatikAyikaikendriya tiryagyotikAH // __pRthivyAdito vanaspatikAyikAntAnekendriyatiryagyotikAna bhedamabhedAbhyAM nirUpya dvIndriya tiryagyotikAna nirUpayituM paznayannAha-'se kiM taM beiMdiya tirikkhajoNiyA' atha ke te dvIndriyatiryagyotikAH dvIndriyANAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttarayati-'beiMdiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA' dvIndriyatiryagyo. nikA dvividhA:-dvimakArakAH prajJaptA:-kathitA iti ! 'taM jahA' tadyathA-pajjatta. beiMdiya tirikkhajoNiyA' paryAptakAH-paryAptatA guNaviziSTAH dvIndriyatiryagyotikAH, tathA-'apajjatta beiMdiya tirikkhajoNiyA' aparyAptaka dvIndriyati dvIndriyatiryagyonikoM kA nirUpaNa-'se kiM taM beiMdiyatirikkha. joNiyA' he bhadanta ! do indriyatiyagyonikoM ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'beiMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA' he gautama ! do indriyatiryagyonika jIva do prakAra ke hote haiM-'taM jahA' jaise-'pajjattagaveiM diyarikkhajoNiyA' paryAptaka do indriyatiryagyonika aura 'apajattagabe iMdiya tiri0' aparyAptaka doindriya tiryagyonika yahAM jaise ekendri have be IdriyavALA tiryanika jIvanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. ma saMghamA zrIgItabhasvAmI prabhuzrI2 pUche che 'se ki ta beiMdi. 'yatirikkhajoNiyA' he bhagavan medriyANA tiyayoni vAnA vA hA hAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhuzrI 4 cha ? 'beidiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA' he gautama ! medriyAsa tiyayAni vA meM prAranA / che. 'ta jahA' sabhaDe 'pajjattaga beiMdiya tirikkhajoNiyA' pati ne diyA tiyayAni bhane 'apajjattagabeidiya tiri.' a5ryAptaka be IdriyavALA tiryanika. je pramANe eka IdriyavALA pRthvikAyika jIvAbhigamasUtra Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam 387 yaMgyonikA, atra pRthivIkAyikAdivat sUkSmavAdarabhedo na bhavati, dvIndriyAdinAM sarveSAmapi niyamato bAdaranAmakarmodayasyaiva sadbhAvena sUkSmatvAbhAvena niyamato bAdaratvAdeveti / 'se taM beiMdiya tirikkhajoNiyA' te ete dvIndriyatiryagyotikA bhedena nirUpitA iti / 'evaM jAya cauridiyA' evaM yAvata caturindriyAH, evaM dvIndriyatiryagyotikA iva trIndriyatiryagyotikA zcaturindriyatiryagyotikAzca paryAptakAparyAptabhedena dvi dvi prakArakA jJAtavyAH, tathAhi-atha ke te trIndriyati - yegyotikAH ? trIndriyatiryagyotikA dvividhAH prajJaptAH tadyathA-paryAptatIndriyatiryagyotikAzcAparyAptaka trIndriyatiryagyotikAzca. te ete trIndriyatiryagyotikA bhedena nirUpitAH / atha ke te caturindriyatiryagyotikA : ? caturindriya tiryagyo. nikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-paryAptacaturindriyatiryagyonikAca aparyAptakacata. rindriyatiryagyotikAzca te ete caturindriyatiryagyotikA bhedena nirUpitA iti / / pRthivyAdiko meM sUkSma bAdara bheda kahe hai, vaisA bheda yahAM nahIM hotA hai kyoki dvIndriyAdi jIvoM ke sUkSma nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai yahAM to bAdara nAmakarma kA hI udaya rahatA hai / 'se ttaM beiMdiyati' isa prakAra se paryApta evaM aparyApta bhedoM dvArA dvIndriya tiryagyonikoM ke sambandha meM pratipAdana karake sUtrakAra 'evaM jAva caridiyA' isa sUtra dvArA yaha samajhAte haiM ki teindriya aura cauindriya jIvoM ke bhI paryApta aura aparyApta aise ye do hI bheda hote haiM-isa taraha paryApta teindriya tiyagyonika aura aparyApta teindriya tiyagyonika, paryApta cauindriya tiryagyonika aura aparyApta cauindriya tiryagyonika isa prakAra ke bhedoM vAle teindriya tiryagyonika aura cauindriya tiryagyonika jIva prakaTa kiye gaye haiN| vigeremAM sUkSama ane bAdara ema be prakAranA bheda batAvavAmAM AvelA che. e pramANenA bhede ahiyAM thatA nathI. kemake be Idriya vigere jene sUma nAma karmane udaya hoto nathI. ahiyAM te bAdara nAma kamaja udaya rahe cha. 'se tabeiMdiya ti.' mA pramANe paryAta ana aryAtanA yAdIndraya tiyaanin| saMghamA 4thana 4zane va sUtrA2 'evaM jAva cauridiyA' mA sUtradvAra e samajAve che ke traNa IdrivALA che ane cAra IdrivALA jIne paNa paryApta ane aparyApta e pramANenA be ja bhede hoya che. A rIte paryApta traNa IdriyavALA tiryanika ane aparyApaka traNa IdrivALA tiryanika paryAptaka cAra IddhivALA tiryanika ane aparyAptaka cAra IdivALA tiryagenika A pramANenA bhedevALA traNa IdriyavALAtiryanika ane cAra IdvivALA tiryanika jIvenuM kathana karavAmAM AvyuM che. jIvAbhigamasUtra Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jIvAbhigamasUtre caturindriyA-tatiryagyonikAn bhedAbhedAbhyAM nirUpya paJcendriya tiryagyonikAn nirUpayituM praznayanAha-'se kiM taM paMcidiya tirikkhajoNiyA' atha ke te paJcendriya tiryagyonikAH paJcandriya tiryagyonikAnAM kiyanto bhedA iti prazna:, uttarayati-'paMciMdiyatirikkhajoNiyA tivihA pannattA' paJcandriya tiryagyonikA strividhA:-triprakArakAH prajJaptAH-kathitAH, 'taM jahA' tadyathA-'jalayarapaMciMdiya. tirikkhajoNiyA' jalacara paJcendriya tiryagyonikAH, jale caranti-gacchanti tiSThanti vA ye te jalacarAH jalacarAzca te paJcendriya tiryagyonikAzceti jalacarapaJcendriya tiryagyonikA iti / tathA-'thalayarapaMrvidiyatirikkhajoNiyA' sthalacarapaJcendriya tiryagyonikAH, sthale caranti-gacchanti tiSThanti vA ye te sthalacarA, sthalacarAzca te paJcendriya tiryagyonikA ceti sthalacara paJcendriya tiryagyonikAH, 'khahayara paMcendriya tiryagyonikoM kA nirUpaNa-se kiM taM paMciMdiyatirikkha joNiyA.' he bhadanta ! paMcendriya tiryagyonikoM ke kitane bheda haiM ? 'paMcidiyatirikkha joNiyA tivihA' he gautama ! paJcendriya tiryagyonika jIva tIna prakAra ke hote haiM-'taM jahA' jaise-'jalayara paMciMdiya tirikkha joNiyA, thalayara paMciMdiyati0 khahayara paMciMdiyati0' jalacara paJcendriya tiryagyonika, sthalacara pazcendriya tiryagyonika aura khecara paMcendriya tiryagyonika, matsya kacchapa Adijiva jalacara paJcendriya tiyagyonika haiM-kyoMki inakA nivAsasthAna jala hI hai-jala se atirikta sthAna meM na ye raha sakate haiM aura na Thahara sakate haiM jo jIva sthala-jamIna-para calate phirate haiM-ve sthalacara haiM tathA jo jIva AkAza meM calate phirate haiM have pAMca IdrivALA tiryanika jIvanuM nirUpaNa karavAmAM Ave cha. 'se ki ta paMciMdiya tirikkhajoNiyA.' hai mApana payandriya tiya yoni che keTalA prakAranA hoya che. A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne che 'paMci diyatirikkhajoNiyA tivihA' pathendriyatiya zyani / RNa prA2na sA che. 'taM jahA' te 1 2 mA pramANe cha. 'jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA, thalayarapaMci diyati0 khahayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA' saya2 5yendriya tiya-yoni 25152 pathandriyatiyacyA. nika ane khecara pacendriya tiryanika. matsya karachapa vigere cha jalacara pacendriya tiryanika che. kemake teonuM nivAsasthAna jalaja che. jala zivAyanA sthAnamAM teo rahi zakatA nathI. tema sthira paNa thaI zakatA nathI. je ja sthala kahetAM jamIna para cAle che, phare che, teo sthalacara jIvo kahevAya jIvAbhigamasUtra Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam paMciMdiyatirikkhajoNiyA' khecarapaJcendriya tiryagyonikAH, khe-AkAze carantigacchanti ye te khecarAHkhecarAzca te paJcendriya tiryagyonikAzceti khecarapaJcendriyatiryagyonikAH, tathAca-jalacarasthalacarakhevarabhedAt pazcendriya tiryagyonikAH triprakArakA bhavantIti bhAvaH / 'se kiM taM jalacarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' atha ke te jalacarapaJcendriya tiryagyonikA ? jalacarapaJcendriya tiryagUyonikAnAM kiyanto bhedA bhavantIti prazna, uttarayati-'jalacarapaMvidiyatirikkhajo. NiyA duvihA panattA' jalacarapaJcandriyatiryagyonikAH dvividhAH-dvipakArakAH prajJaptAH-kathitAH, 'taM jahA' tadyathA- saMmUchimajalacarapaMciMdiyatirikkhajo NiyAya' saMmRcchimajalacarapazcendriya tiryagUyonikAzca tathA-'gabbhavatiyajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' ya' garbhavyutkrAntika jalacarapaJcendriya tiryagUyonikAzca tathAca-samUcchimagarbhajabhedena jalacarapaJcendriya tiryagyonikA dviprakArakA bhavantIti / 'se kiM taM saMmUchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' atha ke te saMmUcchimajalacarapaJcendriya tiryagUyonikAH, saMmRzchimajalacarANAM kiyanto bhedo ve khecara paJcendriya tiryaka haiN| 'se kiM taM jalacarapaMciMdiyati' he bhadanta ! jalacara paMcendriya tiryagyonika jIva kitane prakAra ke hote haiM ? 'jalacara paMciMdiya tirikkha joNiyA duvihA pannattA' he gautama ! jalacara paJcendriya tiryagyonika jIva do prakAra ke hote haiM-jaise-'saMmucchimajalacara' saMmUcchima jalacara paMcendriya tiyagyonika aura 'gabhavati.' garbhaja jalacara pazcendriya tiryagyonika jIva tathA ca saMmUcchima evaM garbhaja tiryagyonika ke bheda se jalacara paJcendriyatiryagyonika jIva do prakAra hai 'se kiM samucchimajalacarapaMciMdiya0' he bhadanta ! samUcchima che. tathA je cha AkAzamAM cAle che, ane phare che. teo khecara paMcendriya tiryaMcenika che. _ 'se ki ta jalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA' hai bhagavan sayara paMcendriya tiryanika jIve keTalA prakAranA hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne he cha meM 'jalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA duvihA paNNattA' hai gautama! seyara paMthendriya tiya yoni vA meM nA yA cha. rebha 'saMmucchima jalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA' sa bhUmi saya paMthandriya tiya yoni mane 'gabbhavatiyajalayarapaMciMdiya tirikkha joNiyA' ma ya2 5'yandriya tiya yoni tathA bhUmi sayara tiyaMgenika nA bhedathI jalacara paMcendriya tiryanika cha be prakAranA BAyA cha. 'se ki ta samucchimajalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA 'he sAvana jIvAbhigamasUtra Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 jIvAbhima iti praznaH, uttarayati - saMmRcchima jalayarapaMcidiya nirikkhajoNiyA duvihA patratA' saMmRcchimajalacarapaJcendriya tiryagyonikAH dvividhAH- dviprakArakAH prajJaptAHkathitAH 'taM jahA ' tadyathA - 'pajjattagasaMmUcchimajalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyA ' paryApta kasaM mUcchima jalacara paJcendriya tiryagyonikA 'apajjata saMmucchima jalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyA ya' aparyAptakasaMmUcchima jalacara paJcendriya tiryagrayonikAzca tathAca - paryAptakAparyAptakabhedena saMmRcchimajalacarAH dvimakArakA bhavantIti bhAvaH / ' se taM saMmUcchimajalayara paMciMdiyatirikkhajoyaNiyA' te ete paryA tAparyAtAdibhedabhinnAH dviprakArakAH saMmUcchima jalacara paJcendriya tiryagyonikA nirUpitA iti || ' se kiM taM gabbhavakkaMtiya jalacarapaMcidiyatirikkhajoNiyA ' atha ke te garbhavyutkrAntikajalacara paJcendriya tiryagyonikAH, garbhajajalacarANAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttarayati - 'gabbhavakkaMtiya jalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyA dubihA panattA' garbhavyutkrAntikajalacara paJcendriya tiryagyonikA jalacara paJcendriya tiryagyonika jIva kitane prakAra ke hote haiM ? 'saMmucchima jalaghara paMciMdi0' he gautama! saMmUcchimajalacara paJcendriya tiryagyonika jIva do prakAra ke hote haiM- jaise - ' pajjattaga samucchima jalacara paMcendriya0' paryApta saMmacchima jalacara paJcendriya tiryagyonika jIva aura 'apajjattaga saMmucchima jalacara0' aparyAptaka saMmUcchima jalacara paJcendriya tiryagyonika jIva 'se kiM taM gabbhavakkaMtiya jalacara0' he bhadanta ! garbhaja jalacara paJcendriya tiryagyonika jIva kitane prakAra ke hote hai ? 'gabbhavakkatiya jalacara paMciMdiya0' he gautama ! garbhaja jalacara paJcendriya tiryagyonika jIva do prakAra ke hote haiM-'taM jahA' jaise sa'sUcchima jalacara pa'cendriya tiyaMgyAnika jIva keTalA prakAranA kahyA che ? uttarabhAM aluzrI 4he che ! 'samucchimajalayara paMciMdiya0' he gautama! sabhUrcchima nAyara yayendriya tiryagyoni vo me abharanA hyA che, ma 'pajjattaga saMmucchima jalayara paMciMdiya tirikkha joNiyA paryApta sabhUrcchima 4sayara yathendriya tiryagyoni bhava bhane 'agajjattagasa mucchijalayarapaM ciMdiya tirikukha joNiyA' aryApta sabhUmi sayara payendriya tiryagyoniGa 'se kiM taM gavbhavakaMtiyajalayara paMcidiya tirikkhajoNiyA' he lagavan gaja jalacara pacendriya tiya cainika jIvA keTalA prakAranA hAya che? uttarabhAM anuzrI uDe cheDe 'gabbhavaka tiyajalayarapaMcidiya tirikkhajoNiyA dubihA paNNattA' he gautama! garla yara yathendriya tiryagyoni ve jIvAbhigamasUtra Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptAH - kathitA iti / 'taM jahA ' tadyathA-'pajjattagagabha vakkaMtiya jalacarapaMcidiyatirikkhajoNiyA paryApta kagarbhavyutkrAntikajalayara paJce ndriyatiryagyonikA : 'apajjattagagabbhavakkatiya jalayarapapaMciMdiyatiriva khajoNiyA ' aparyAptagarbhacyutkrAntika jalacarapaJcendriya tiryagyokAH tathA ca paryAptakAparyAptakabhedena garbhajajalacarA dvividhA bhavantIti / ' se taM gavbhavakkatiya jalayarapaMcidiyatirivakhajoNiyA' te ete garbhavyutkrAntikajalacarapaJcendriya tiryagyonikA nirUpitA: / ' se taM jalacara paMcidiyatirikkhajo piyA' te ete jalayarapaJcendriya tiryagyonikA jIvAH bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti / jalacarAnnirUpya sthalacarAn nirUpayituM praznayannAha - 'se kiM taM thalayara' ityAdi, 'se kiM taM thalayarapa' cidiyatirikkhajoNiyA' atha ke te sthalacarapaJce ndriyatiryagyonikAH 1 sthalacarapaJcendriyatirathAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttarayati - 'thalayara paMcidiyatirikkhajoNiyA' duvihA panacA' sthalacarapaJcendriya'pajjattaga gabbhavakkaMtiya jalayara tirikkha joNiyA' paryAptaka garbhaja jalacara paMcendriya tiryagyonika aura 'apajjattaga gabbhavakkaMtiya tirikkhajogiyA' aparyAptaka garbhaja jalacara paJcendriya tiryagyonika 'se taM ganbhavakkaMtiya jalayara paMci0' isa prakAra se garbhaja jalacara paMcendriya tiryagyonika jIva do prakAra ke kahe haiM / 391 aba sUtrakAra sthalacara paJcendriya tiryagyoni jIvoM kA varNana karate haiM - 'se kiM taM thalacara paMciMdiya tirikkhajoNiyA ' he bhadanta ! sthalacara paJcendriya tiryagyonika jIva kitane prakAra ke hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - ' thalacara paMciMdiya tirikkhajoNiyA duvihA paNNattA' he gautama! sthalacara paJcendriya tiryagyonika jIva do prakAra ke hai- 'taM jahA' jaise ye prAranA hoya che. ta' jahA' te me prakAra prabhA che. 'pajjattagaganbhava va kaMtiya jalayara paMcidiya tirikkhajoNiyA paryApta garla sayara pathendriya tiryagyoniH mane 'apajjatta gabhavakkaMtiya tirikkhajoNiyA' aryAta garla sayara pAye ndriya tiryagyoni ' se ttaM gavbhavakkaMtiya jalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA ' mA pramANe A garbhaja jalacara 5 cendriya tiya cainika jIve e prakAranA kahyA che. have sUtrakAra sthalacara pacendriya tiya cainika jIvAnuM varNana kare che. temAM gautamasvAmI prabhune pUche che 'se ki' taM thalayara paMcidiya tirikkhajoNiyA' he bhagavan sthalayara payendriya tiryagyoni vA DeTA prAranA udyA he ? yA praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne he che } 'thalayara paMcidiya tirikkhajoNiyA duvihA paNNattA' he gautama ! sthalayara pathendriya jIvAbhigamasUtra Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 jIvAbhigamasUtre tiryagyonikA dvividhAH-dvipakArakAH prajJaptA:-kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA'caupayathalayarapaMcidiyatirikvajoNiyA' catuSpadasthalacarapaJcandriyatiryagyonikAH, tathA-'parisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' parisarpasthalacarapaJcandriyatiyajyonikA, tathA ca-catuSpadaparisapabhedena sthalacarapaJcendriyA dviprakArakA bhavantIti / 'se ki ta cauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' atha ke te catupadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAH catuSpadasthalacarANAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttarayati-'caupayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA' catuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikA dvividhAH-dvimakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / taM jahA~ tadyathA-'saMmUrchima cauppaya thalacarapaciMdiyatirikvajoNiyA' samUcchima catuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikA: tathA-'gabbhavakkaMtiya cauppaya thalayarapaMciMdiyatirivakhajoNiyA ya' garbhavyUtkrAntikacatuSpadasthalacarapaJcendriya tiryagyonikAzca tathA ca saMmUcchima garbhajabhedena sthalacaracatuSpadA dvimakArakA bhvntiiti| 'cauppayathalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA' catuSpada sthalacara paJcendriya tiryagyonika aura 'parisappathalacarapaMciMdiya tiri0' parisarpasthalacara paJcendriya tiryagyonika 'se kiM taM cauppaya thalacara paMciMdiya tirikkha0' he bhadanta ! catuSpada sthalacara paJcendriya tiryagyonika jIvoM ke kitane bheda haiM ? 'cauppaya thalacara paMciMdiya tiri0' he gautama !catuSpadasthalacara paJcendriya tiryagyonika do prakAra ke hai-jaise-'samucchima caupayathala. para paM0' saMmUcchima catuSpadasthalacara paJcendriya tiyagyonika aura 'gabhavakkaMtiya cauppayathalacara0' garbhaja catuSpada sthalacara paJcendriya tiryagyo tiya yoni meM pradhAnA vA che. 'taMjahA' ma 'cauppaya thalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA' yatuSpa (yA2 yAvA) sthasa-ya2 5yendriya tiya yAni ma 'parisappa thalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA, parisa sthAya2 5'yandriya tiyAna, izathI zrIgautamasvAbhI pUche che se kiM taM cauppayathalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA' he sAvan yatu54 sthasayara paMcendriya tiryanika jInA keTalA bheda kahevAmAM AvyA che? uttaramAM asuzrI gautamasvAmIna 43 cha, 'cauppayathalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyAduvihA paNNattA' gautama ! yatuSpa4 sthasaya2 5'yandriya tiya yAni / me 2 // 4 // cha. ma 'saMmucchimacautpayathalayara paMciMdiyatirikkha. joNiyA' sa bhUri yatu56 sthalayara pandriya tiya yoni mane 'gambhavakkatiya cauppaya thalayara paMciMdiya tirikkha joNiyA' ma yatu54 2thasa jIvAbhigamasUtra Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam 393 'jaheva jalaparANaM taheva cauko bhedo' yathaiva jalacarANAM catuSko bhedaH kathita stathaiva-tenaiva rUpeNa sthalacarANAmapi catuSko bhedo jJAtavyA, tathAhi-prathamatazcatuSpadAH samUcchimagarbhajabhedena dvividhA vaktavyAH, tataHsaMmRcchimAzcatuSpadA paryAptA api bhavanti, aparyAptA api bhavanti, tato garbhajacatuSpadA api paryAptAaparyAptAzcApi bhavanti, tatazca samUcchimagarbhajabhedena paryAptAparyAptabhedena ca catuSpada sthalacarAzcatuHprakArA bhavantIti / 'se taM cauppaya thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' te ete catuSpada sthalacara paJcendriyatiryagyonikAH bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti // catuSpada sthalacarAn nirUpya parisarpa sthalacarAn nirUpayituM praznayanAha'se kiM taM parisappa thalayarapaMvidiyatirikkhajoNiyA' atha ke te parisarpa sthalanika 'jaheva jalayarANaM taheva caukkao bheo' jisa prakAra se jalacara jIvoM ke cAra bheda kahe gaye haiM-usI prakAra sthalacara jIvoM ke bhI cAra bheda kaha lenA cAhiye jaise-sthalacara catuSpada jIvoM ke mUla bhedoM se do prakAra ke hote haiM eka saMmUcchima aura dUsare garbhaja, catuSpada haiM ve paryApta bhI hote haiM aura aparyApta bhI hote haiN| isI taraha saMmUcchima catuSpada bhI paryApta aura aparyApta donoM prakAra ke hote haiN| ataH saMmRcchima aura garbhaja ke bheda se tathA inake paryApta aura aparyApta ke bheda se catuSpadasthalacara jIva cAra prakAra ke ho jAte haiN| 'settaM caupyayathalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA' isa taraha se ye catuSpada sthalacara pazcendriya tiryagyonika jIva apane bheda prabhedoM se nirUpita hue haiN| parisarpasthalacara nirUpaNa-se ki ta parisappathalayara paMcidiyaritiya2 payandriya tiya yoni. 'jaheva jalayarANaM taheva caukkao bheo' ra pramANe jalacara jIvonA cAra bhedo kahyA che. e ja pramANe sthalacara inA paNa cAra bheda kahevA joIe. jemake sthalacara catuSpada jIve nA mUla be bheda thAya che. jemake eka saMmUcchimacatuSpada ane bIje garbha jacatuSpada che. teo paryApta paNa hoya che. ane aparyApta paNa hoya che, e ja pramANe saMmUri7ma catuSpada paNa paryApta ane aparyApta ema banne prakAranA hoya che. tethI saMmaSThima ane garbhajanA bhedathI tathA tenA paryAptaka ane aparyAptakanAmhthii yatupayalaya2 / yAra na ya ya che. 'se taM cauppaya thalayara paMciMdiya tirikkha joNiyA' mA pramANe mA yatu54 sthAyara pathandriya tiyaMgenika jIvanuM temanA bhedo ane prabhedathI nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. have parisarSa sthalacara jIvonuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. A saMbaM. wi zrIgautamasvAmI prasuzrIna pUche che hai 'se ki ta parisappathalayara paMciMdiya jI0 50 jIvAbhigamasUtra Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 jIvAbhigamasUtre carapaJcendriyatiryagyonikAH, parisarpasthalacarANAM kiyanto bhedA iti praznA, utta rayati-'parisappathalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA' parisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikA dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptA:-kathitA iti / 'taM jahA' ta yathA 'uraparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' uraH parisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAH, urasA-vakSaHsthalena parisarpanti-gacchantIti uraH parisa:sarpAdayastAdRzAzca te sthalacarapazcendriyatiryagyonikAzceti te tathA, 'bhuyaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' bhujaparisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAH, bhujAbhyAM parisarpanti-calanti iti bhujaparisAH godhAnakulAdayaH, tAdRzAzca te sthalacarapazcendriyatiryagyonikAste tathA, tathA ca-ura parisarpabhujaparisarpa bhedena parisarpa sthalacarA dvividhA bhavantIti / 'se kiM taM uraparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' atha ke te ura parisarpasthalacarapazcendriyatiryagyonikAH, ura:parisarpasthalacarANAM kiyanto bhedA iti praznA, uttarayati-'uraparisappathalayarapaMciM kkhajoNiyA' he bhadanta ! parisarpasthalacaroM ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'parisappathalayarapaMcidiyati0' he gautama! parisapasthalacaroM ke do prakAra haiN| 'taM jahA' jaise-uraparisappa thalacara0 bhuja parisappayala0' usaparisarpasthalacara paJcendriya tiryagyonika aura bhuja parisarpa sthalacara pazcendriya tiryagyonika jo sthalacara paJcendriya tiryaJca jAtI ke sahAre calate haiM-jaise-sarpa Adi ve sthalacara pazcendriya uraHpari sarpa hai aura apanI bhujAoM ke bala se calate haiM ve godhA nakula Adi bhuja parisarpasthalacara haiN| 'se kiM taM uraparisappathalayara paMciM0' he bhadanta ! uraHparisarpa sthalacara paJcendriya tiryagyonika jIvo ke kitane bheda haiM ? tirikkha joNiyA' he samapan! parisa5 2sayaronA sA ho yA cha ? mA prazana uttaramA pramuzrI gautamasvAbhAna 4 cha / 'parisappa thalayara paMci diya tirikkhajoNiyA duvihA paNNattA' he gautama ! parisapathasayaronA me le hA cha. 'taM jahA' te / prabhAra cha. rebha. 'uraHparisappa thalayara0, bhujaparisappa thalayara.' 72:5risa5 sthAya2 payandriya tiya yoni mane mujha parisa5 sthalacara paMcendriya tiryonika, je thalacara paMcendriya tiryonika chAtInA baLathI cAle che. jemake sApa vigere tevA rasthalacara paMcendriya uraH parisarpa che, ane jeo pitAnI bhujAonA baLathI cAle che, jemake ghe, noLI vigere teo bhuja parisarpa sthalacara che. ___'se ki ta uraparisappa thalayara paMciM diya tirikkha joNiyA' i mApana uraH parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcenika jIvonA keTalA bhede kahyA che? jIvAbhigamasUtra Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam 395 diyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA' ura parisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikA dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptA:-kathitA iti, 'taM jahA' tadyathA-'jaheva jalacarANaM taheva caukko bhedo' yathaiva jalacarANAM samUcchimagarbhajaparyAptAparyAptA iti catu. ko bhedaH kathitaH, tathaiva-tenaiva rUpeNa uraHparisarpasthalacarANAmapi saMmUcchimagarbha: japaryAptAparyApteti catuSko bhedo jJAtavyaH, uramparisarpAH dvividhA bhavanti samUcchimA garbhajAzva tatra saMmUcchimA api paryAptAparyAptabhedena dvividhA bhavanti, tathA-garbhajA api paryAptA paryAptabhedena dvividhA bhavanti tadevaM catuSko bhedo bhavatIti bhaavH| 'se taM bhunaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' te ete bhujaparisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAH bhedamabhedAbhyAM nirUpitA iti / 'se taM thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' te ete sthalacarapaJcendriyatiryagyonikAH bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti // uttara meM kahate haiM-'uraparisappathalayara paMciMdiya' he gautama ! ura parisarpa sthalacara paJcendriya tiryagyonika jIva do prakAra ke haiM-'taM jahA' jaise'jaheva jalayarANaM' jalacara jIvoM ke saMmUcchima aura garbhaja ke bheda se do prakAra batalAye gaye haiM aura ina saMmUcchima garbhaja ke paryApta aura aparyApta aise do do bheda aura kahe gaye haiM-isI taraha se uraH parisoM ke bhI mUla meM saMmRcchima aura garbhaja aise do bheda hote haiM aura inake paryApta aura aparyApta ke bheda se do do bheda aura ho jAte hai-isa prakAra ura:parisarpasthalacaratiyaMgyonikoM ke cAra bheda ho jAte haiM / isI prakAra se bhujaparisoM ke bhI saMmUcchima aura garbhaja ke bheda se do bheda haiM, aura ina bhedoM ke bhI pratyeka ke paryApta aura aparyApta aise do bheTa aura haiM / aise cAra bheda ho jAte haiN| uttaramA zrI he cha, 'uraparisappa thalayara paMciMdiya' he gautama ! 12:5. risapazyasayara 5 thandriya tiya yoni meM jAnA // cha. 'tajahA te mA pramANe cha. ma 'jaheva jalayarANa' saya2 7ve sabhUribha se rIte be prakAranA kahyA che. ane A saMmUrNima ane garbhajanA paryApta ane aparyApta e pramANenA banne bhede bIjA kahyA che. e ja pramANe ura parisarSanA paNa saMmUrNima ane garbhaja e pramANenA mUla be ja bheda hoya che. ane teonA paryApta ane aparyAptanA be bhedathI bIjA babbe bheda thaI jAya che. e rIte ura parisarpa sthalacara tiryAnikonA cAra bheda thaI jAya che. e ja pramANe bhuja parisarponA paNa saMmUrchAima ane garbhajanA bhedathI be bheda thAya che. ane e dareka bhedemAM paryApta ane aparyApta pramANenA bIjA be bhede thAya che. A rIte kula cAra bhede thaI jAya che. jIvAbhigamasUtra Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 jIvAbhigamasUtre jalacara sthalacarAnnirUpya khecarapaJcendriyatiryagyonikAn nirUpayituM praznayan Aha-'se kiM taM khahayara' ityAdi, 'se ki taM khahayarapaMcidiyatirikkhajo. NiyA' atha ke te khecarapaJcendriyatiyagyonikAH, khecarANAM kiyanto bhedA bhava. ntIti praznaH, uttarayati-'khahayarayacidiyatirikkhajoNiyA duvihA panattA' khecarapaJcendriyatiryagyonikAH dvividhA:-dviprakArakAH prajJaptA:-kathitA iti, 'taM jahA' tadyathA-samUcchimakhahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' saMmUchimakhecarapaJcendriyatiryagyonikAH, tathA-'gabbhavakkaMtiyakhahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ya' garbhavyutkrAntikakhecarapaJcandriyatiryagayonikAzca, tathA ca-garbhajasaMmUcchimabhedena khecarA dviprakArakA bhavantIti / 'se kiM taM saMmRcchima khahayarapaMcidiyatirikkhajoNiyA' atha ke te saMmUchima khecarapazcandriyatiyagyonikAH saMmRcchimakhecarANAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttarayati-'saMmUcchimakhahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ___ jalacara aura sthalacaroM ke bheda prabheda kahakara aba sUtrakAra khecara pazcendriya tiryagyonikoM kA kathana karate haiM-'se kiM taM khahayara paMciM. diyati ' he bhadanta ! khecara paJcendriya tiryagyonika kitane prakAra ke kahe gaye haiM ! 'khahayara paMciMdiyatirikkhajogiyA duvihA pannattA' uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! khecara paJcendriya tiryagyonikoM ke do bheda haiM'jaise-'saMmucchimakhahayarapaMciM diyati.' saMmUcchima pazcendriya tiryagyonika aura 'gambhavakkaM tiya khahayara paMciMdiya0' garbhaja khecara paJcendriya tiryagyonika aura 'se kiM taM samucchima khahayara paMciMdiya tiri0' he bhadanta ! saMmRchima khecara paJcendriya tiryagyonika kitane prakAra ke haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'saMmucchima khahayara paMciMdiya tirikkha joNiyA jalacara ane sthalacaranA bhede ane prabhedo batAvIne have sUtrakAra becara paMcendriya tiryAnikonuM kathana kare che. AmAM zrIgautamasvAmI prabhune se pUche cha, 'se kiM ta khahayara paMciMdiyatirikkhajoNiyA' he sAvana ecara paMcendriya tiryAnike keTalA prakAranA hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu zrIgItabhAbhI2 4 cha : 'khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA duvihA paNNattA' he gautama ! ya2 payandriya tiya yoninA me meho thAya che. bho 'saMmucchima khahacara paMciMdiyatirikkhajoNiyA' sa bhUmi paMthendriya tiyayoni bhane 'gabbhavatiya khahayara paMciMdiyatirikkhajoNiyA' for meyara pathendriya tiya yoni. zathI gautama 21||bhii pUche che , 'se kiM taM saMmucchimakhahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA' hai magana sabhUmi meyara paMcendriya tiryanika jIve keTalA prakAranA hoya che? A praznanA uttaramAM jIvAbhigamasUtra Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3. u. 3 sU. 25 tiryagyonisvarUpanirUpaNam 397 , duvihA pannattA' saMmUcchima khecarapaJcendriyatiryagyonikA : dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptAH - kathitA iti / 'taM jahA ' tadyathA - 'pajjattaga samucchimakhahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA paryAptakasaMmUcchima khecarapaJcendriya tiryagyonikAstathA-'apajjatagasaMmucchima khahapahapa ciMdiyatirikkhajoNiyAya' aparyAptakasaMmUcchima khecapaJcendriyatiryagyonikAzca tathA ca paryAptAparyApta medena saMmUcchima khecarA dvividhA bhavantIti / te ete saMmUcchima khecarA bhedopabhedAbhyAM nirUpitA iti / ' evaM gambhavakkaMtiyAvi' evaM saMmUcchima khecaravadeva garbhavyutkrAntika khecarapaJcendriyatiryagyonikA api jJAtavyAH / kiyatparyantaM saMmUcchimamakaraNamatra jJAtavyaM tatrAha'jAva' ityAdi, 'jAva pajjattagaganbhavakkaMtiyAvi apajjattagagabbhavakkaMtiyAvi' yAvatparyApta kagarbhavyutkrAntikA api aparyAptakagarbhavyutkrAntikA api / ayaM - bhAva:- he bhadanta ! garbhaja khecarapaJcendriyatiryagyonikAH katividhA bhavanti, he gautama ! garbhajA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA - paryAptagarbhajakhecarAH aparyAptagarbhajakhecarAzceti / te ete garbhaja khecarA nirUpitAH / te ete khecarapaJcendriya tiryagyonikA nirUpitA iti / samprati- khecarANAM prakArAntareNa bhedapratipAdanArthamAha- 'khahayara' ityAdi, duvihA' he gautama! saMmUcchima khecara paJcendriya tiryakyonika do prakAra ke hai- 'taM jahA ' 'jaise- 'pajjattaga saMmucchima khahayara 0 ' paryAptaka saMmUcchima khecara paJcendriya tiryagyonika aura 'apajjattaga saMmucchima khahayara 0 ' aparyApta saMmUcchima khecara paJcendriya tiryagyonika evaM ganbhavatiyA vi' isI prakAra se garbhaja khecara paJcendriya tiryagyonika jIva bhI paryAptaka aura aparyAptaka hote haiM aisA jAnanA cAhiye aba khecara jIvoM ke dUsarI taraha se bhedoM kA pratipAdana kiyA aluzrI gautamasvAmIne he cheDe 'saMmucchima khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA dubihA paNNattA' he gautama! saMbhUrcchi meyara pathendriya tiryagyoni bhave the ahAratA hoya che. 'ta' jahA' prema 'pajjattaga saMmucchima khahayara' paryApta saMbhUmi meyara paMthendriya tiryagyoni ne 'apajjAttaga saMmucchima khahayara, ' aparyAptaka sa'sUcchi`ma khecara paMcendriya tiya gyeAnika, 'evaM gavbhavakkaMtiyA vi' me 4 pramANe garbha meyara yathendriya tiya cainika jIva paNa paryAptaka ane aparyAptakanA bhedathI e prakAranA hoya che. tebha samanvu. have khecara jIveAnA bhedonu pratipAdana khIjA prakArathI karavAmAM Ave che. jIvAbhigamasUtra Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 'khahayara paMcidiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte / khevarapaJcendriyatiryagyonikAnAM bhada nta ! 'kaivihe joNisaMga he pannatte' katividhaH - katiprakArakaH yonisaMgrahaH yonyAH saMgrahaNaM yonisaMgraha yonyupalakSitaMgrahaNamityarthaH prajJaptaH - kathita iti / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tivihe joNisaMga he pannatte' trividha tripakArako yonisaMgrahaH prajJaptaH / 'taM jahA ' tadyathA - aMDayA poyayA saMmucchimA ' aNDajAH - aNDAjjAtA mayUrAdayaH, potajAH - vAgulyAdayaH, saMmucchimAH-khaJjarITAdayaH / ' aMDayA tivihA pannattA' aNDajA strividhAH prajJaptAH - kathitAH 'taM jahA' tadyathA - itthI purisA napuMsagA' striyaH puruSAH napuMsakAH ! 'potayA tivihA jAtA hai- 'khahayara paMciMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte !' he bhadanta ! khecara paMcendriya tiryagyonika jIvoM kA 'kaivihe joNisaMgahe paNNatte' yoni saMgrahayoni rUpa se saMgraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA ! tivihe joNisaMga he patnatte' he gautama! khecara paJcendriya tiryagyonika jIvoM kA yonisaMgraha tIna prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' jaise- 'aMDayA, poyayA, saMmucchimA' aNDaja, potaja, aura, saMmUcchima ina meM jo aNDe se utpanna hote haiM ve mayUra Adika aNDaja haiM jo garbha se nikalate hI daur3ane lagate haiM ve bAgulI - camagAdaDa Adi potaja haiM aura jo mAtA pitA ke saMyoga vinA hI utpanna hote haiM ve khaJjarITa pakSivizeSa Adi saMmUcchima haiN| 'aMDajA tivihA 'ina meM bhI jo aNDaja haiM- ve tIna prakAra ke hote haiM- 'taM jahA' jaise -' itthI, purisA NapuMsagA' jIvAbhigamasUtre zrIgautamasvAmI alune pUche che ! 'khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA NaM bhaMte !" he lagavan / meyara pathendriya tiryagyoni bhavAnI 'kaivihe joNisaMgahe paNNatte' ceAnisa`graha keTalA prakAranA kahevAmAM Avela che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne he che ! 'goyamA ! tivihe joNisaMgahe pannatte' he gautama! meyara pacendriya tiya gyeAnika jIvAnA ceAnisaMgraha traNa prakAranA kahevAmAM Avela che. 'taM' jahA' te tra prahAra yA pramANe he 'aMDayA, poyayA, samucchimA 204 peAtaja ane sa'sUcchi`ma AmAM jee iDAomAMthI utpanna thAyachete e aDaja kahevAya che. jemake mAra vagere jee garbhamAMthI bahAra AvatAja doDavA ma'De che. tevA vAgeALa vigere pAtaja kahevAya che.ane mAtApitAnA saMcega vagara ja utpanna thAya che. tevA khaMjarITa-pakSivizeSa jIveA samUmi kahevAya che. ' aMDajA tivihA' sabhAM pazu memo maDa aAranA hoya che. 'taM jahA' prema 'itthI purisA hoya che, tethyo trazu ngam' al, ysi, 42 jIvAbhigamasUtra Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.26 pakSINAM lezyAdinirUpaNam 399 pannattA' potajA strividhAH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA-itthI purisANapuMsagA' striyaH puruSA napusakAzca / 'tatya NaM je te samucchimA te savve NapuMsagA' tatra-teSu trividhakhecareSu madhye ye te saMmucchimAH pakSiNaste sarve'pi napuMsakA eva bhavaH nti samucchimAnA mavazyaM napuMsaka vedodaya bhAvAditi // sU0 25 // pakSINAM lezyAdikaM darzayituM praznayannAha- 'eesi Ne' ityAdi, mUlam-eesiNaM bhaMte! jIvANaM kailessAo pannattAo? goyamA! challessAo pannatAo, taM jahA-kaNhalessA jAva sukklessaa| te NaM bhaMte ! jIvA kiM sammaddiTTI micchAdiTrI sammAmicchAdiTThI ? goyamA ! sammaTTiI vi micchAdiTrI vi sammAmicchAdiTThI vi / te NaM bhaMte jIvA kiMNANi aNNANi? goyamA ! NANi vi aNNANI vi tiNi NANAI tiNi aNNANAiM bhynnaae| teNaM jIvA kiM maNajogI vayajogI kAyajogI ? goyamA ! tivihA vi| te NaM bhaMte ! jIvA kiM sAgArovauttA aNAgArovauttA? goyamA! sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi| te NaM bhaMte ! jIvA kao uvavajjaMti kiM neraiehiMto uvavajaMti tirikkhajoNiehito uvavajaMti pucchA ? goyamA! asaMkhejavAsAuya akammabhUmiga aMtaradIvagavajehiMto uvavati / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goymaa| jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM paliovamassa asNkhejjibhaagN| strI, puruSa aura napuMsaka potayA tivihA pa0' potaja bhI tIna prakAra ke hote haiM-'taM jahA' jaise 'itthI purisA NapuMsagA' strI, puruSa aura napuMsaka 'tattha NaM jete saMmucchimA te savve NapuMsagA' tathA ina meM jo saMmUcchima khecara jIva haiM-ve sabaniyama se napuMsaka hI hote haiM ||suu0 25 // nayamA potayA tivihA paNNattA' pAta ! 55 trae prA2nA hAya che. 'taM jahA bho 'itthI purisA NapuMsagA' svI, 535, bhane napuMsa, 'tattha NaM je te saMmucchimA te savve NapuMsagA' tathA AmA so sabhUmi meyara vo che. te badhAja niyamathI napuMsaka ja hoya che. e sU. 25 jIvAbhigamasUtra Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jIvAbhigamasUtre tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai samugghAyA pannattA ? goyamA ! paMca samugghAyA pannattA taM jahA-veyaNAsamugghAe jAva teyA samugghAe / te NaM bhaMte ! jIvA mAraNaMtiyasamugghAeNa kiM samohayA maraMti asamohayA maraMti ? goyamA ! samohayA vi maraMti, asamohayA vi maraMti // te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM udhvahitA kahiM gacchaMti kahiM uvavajati ? kiM neraiesu uvavajaMti tirikkhajoNiesa uvavajati ? pucchA, goyamA! evaM uvavaTTaNAvabhANiyavvA jahA vakratIe taheva / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai jAi kulakoDIjoNipamuhasayasahassA pannattA ? goyamA ! bArasa jAi kulakoDIjoNipamuhasayasahassA pnnttaa|| bhuyaparisappa thalayarapaMciMditirivakhajoNiyANaM bhaMte ! kai. vihe jANisaMgahe pannatte ? goyamA ! tivihe joNisaMgahe pannatte taM jahA-aMDayA poyayA saMmucchimA evaM jahA-khahayarANaM taheva NANattaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvakAMDI udhvaTTittA doccaM puDhavi gacchati, Naba jAi kulakoDI joNIpamuhasayasahassA bhavaMtIti makkhAyaM, sesaM taheva / / uraparisappa thalayarapaMciM. diyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! pucchA jaheva bhujaparisappANaM taheva, NavaraM ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvakoDI, udhvaTTittA jAva paMcami puDhaviM gacchati dasajAi kulkoddii0|| cauppaya thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA ! duvihe pannatte taM jahA-jarAuyA, saMmucchimAya / se kiM taM jarAuyA ? jarAuyA tivihA pannattA, taM jahA- itthIpurisA NapuMsagA, tattha NaM je te saMmucchimA te savve nnpuNsgaa| tesiM jIvAbhigamasUtrA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.26 pakSINAM lezyAdinirUpaNam NaM bhaMte ! jIvANaM kai lessAo pannattAo, se jahA-pakkhINaM NANattaM ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinni paliovamAI, uvvaTTittA cautthi puDhaviM gacchaMti dasajAi kulakoDI / jalayara paMciMdiyatirikkhoNiyANaM pucchA jahA-bhujaparisappA NaM, NavaraM uvvaTTittA jAva ahe sattami puDhaviM, addhaterasa jAi kulakoDI joNIpamuhasayasahassA pnnttaa| cauriMdiyANaM bhaMte ! kai jAi kulakoDI joNimuhasayasahassA pannattA ? goyamA ! navajAi kulakoDI joNIpamuhasayasahassA bhavaMtIti smkkhaayaa| teiMdiyANaM pucchA goyamA! aTUjAikula0 jAva smkkhaayaa| beiMdiyANaM bhaMte ! kai jAi kulakoDIpamuhasayasahassA pannattA? goyamA ! sattajAi kulakoDI joNIpamuhasayasahassA bhavaMtIti samakkhAyA ||suu026|| chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM katilezyA prajJaptAH ? gautama ! SaD lezyA: prajJaptAH, tadyathA-kRSNalezyA yAvacchuklalezyAH / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM samyagUdRSTayo mithyA dRSTayaH samyagU mithyAdRSTayaH ? gautama ! samyagdRSTayo'pi mithyAdRSTayo'pi samyagabhithyAdRSTayo'pi / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM jJAnino'jJAninA ? jJAnino'pi ajJAnino'pi trINi jJAnAni-trINi ajJAnAni bhjnyaa| te khalu bhadanta ! jIvAH kiM manoyogino vacoyoginaH kAyayogino vA ? gautama ! trividhA api / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM sAkAropayuktAH, anAkAropayuktAH ? gautama ! sAkAropayuktA api anAkAropayuktAH, api / te khalu bhadanta ! jIvAH kuta utpadyante ki nairayikebhya utpadyante tiryagyonikebhya utpadyante ? pRcchA gautama ! asaMkhyeyavarSAyuSkAkarmabhUmikAntaradvIpakavarjebhya utpadyante / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama / jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kai samudghAtAH prajJaptA ? gautama ! paJca samudghAtAH prajJaptAH, tadyathA-vedanAsamudghAto yAvattejaH smudghaatH| te khalu bhadanta ! jIvAH mAraNAntikasamudghAtena kiM samavahatA niyante asamavahatA mriyante ? gautama ! samahatA api niyante asama jI0 51 jIvAbhigamasUtra Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 jIvAbhigamasUtre vahatA api niyante / te khalu bhadanta ! jIvAH anantaramuddhRtya kutra gacchanti, kutrotpadyante kiM nairayikeSu utpadyante tiryagyonikeNUtpadyante ! pRcchA, gautama! eva mudvartanA bhaNitacyA yathA vyutkrAntI tathaiva / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM katijAtikulakoTiyonipramukhazatasahasrANi prajJaptAni ? gautama ! dvAdaza jAti kula koTi yoni pramukhazatasahasrANi prajJaptAni / bhujaparisarpasthalacara paJcendriyatiryagRyonikAnAM bhadanta ! katividhau yonisaMgrahaH prajJaptAH ? gautama ! trividhI yonisaMgrahaH prajJaptaH tadyathA-aNDajAH potajAH saMmUcchimAH, evaM yathA khecarANAM tathaiva, nAnAtvaM jaghanye nAntarmuharttamutkarSeNa pUrvakoTiH, uddhRtya dvitIyAM pRthivIM gacchanti, nava jAti kulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi bhavantItyAkhyAtam zeSa tathaiva / uraH parisarpasthalacarapaJcandriyatiryagayonikAnAM bhadanta ! pRcchA, yathaiva bhujasaNAM tathaiva navaraM sthitijaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa puurvkottiH|| udvRttya yAvat pazcamIM pRthivIM gacchanti, 'dasa jAikulakoDi.' catuSpada sthala. carapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA gautama! dvividhaH prajJaptAH tadyathA-jarAyujAH saMmRcchimAzca / atha ke te jarAyujAH prajJaptAH ? jarAyujAH trividhAHprajJaptA: tadyathA-khiyaH puruSAH napuMsakAH, tatra khalu ye te saMmUcchimAH te sarve napuMsakAH / teSAM khalu bhadanta / jIvAnAM kati lezyAH prajJaptAH ? zeSaM yathA pakSiNAm nAnAtvaM sthitirjaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa trINi palyopamAni udatya caturthI pRthivIM gacchanti dshjaatikulkotti0| jalacarapaJcai ndriyatiryagyonikAnAM pRcchA yathA bhujaparisANAm navaramudavRtya yAvadadhaH saptamI pRthivIm arddha trayodazajAtikulakoTiyonipramukhazatasahasrANi prjnyptaani| caturindriyANAM bhadanta ! katijAtikulakoTiyonimamukhazatasahasrANi ? gautama ! navajAtikulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi bhavantIti samAkhyAtAni / trIndriyANAM pRcchA, gautama? aSTajAtikula0 yAvat smaakhyaataani| dvIndriyANAM bhadanta ! katijAtikulakoTi zatasahasrANi prajJaptAni ? gautama! saptajAtikulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi bhavantIti samAkhyAtAni ||suu0 25 // TIkA-'eesiNaM bhaMte eteSAM pakSiNAM khalu bhadanta ! 'jivANaM kailessAo pannatAoM' jIvAnAM katilezyA:-kiyatsaMkhyakA lezyAH prajJaptA:-kathitA iti pakSiyoM kI lezyAdi kA kathana 'eesiNaM bhaMte ! jIvANaM kailessA o-ityAdi |suu0 25 / TIkArtha-gautama ne yahA aisA pUchA hai-'eesi NaM bhaMte ! jIvANaM va pakSisAnI sazyAnA samAM thana 42vAmA bhAva cha. 'eesiNa bhate ! jIvANaM kai lessAo paNNatAo' tyAha TIkArtha-zrIgautamasvAmIe A saMbaMdhamAM prabhune evuM pUchayuM che ke jIvAbhigamasUtra Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 26 pakSINAM lezyAdinirUpaNam 403 praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! ' challessAo pannattAo' SaDlezyAH prajJaptAH - kathitAH 'taM jahA' tadyathA - kaNhalessA jAva sukkalessA' kRSNalezyAyAvacchuklalezyAH, atra yAvatpadena nIlakApotataijasapadmalezyAnAM saMgraho bhavati, pakSiNAM dravyato bhAvato vA sarvA api lezyA bhavanti, tathAvidhapariNAmasaMbhavAditi / 'te NaM bhaMte! jIvA' te khalu bhadanta / pakSiNo jIvAH 'kiM sammadiTTi micchAdiTTi sammAmicchAdiTTi' kiM samyagdRSTayo bhavanti, athavA mithyAdRSTayo bhavanti yadvA samyagmithyAdRSTayaH (mizradRSTayaH) bhavantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'sammaddiTThI vi' pakSiNaH samyagdRSTayo'pi bhavanti 'micchAdiTThIvi' mithyAdRSTayo'pi bhavanti, 'sammAmicchAdiTThIvi' samyagmithyA : 'mazradRSTo'pi bhavantIti' 'te NaM bhaMte ! jIvA' te pakSiNaH khalu bhadanta ! kailessAo pannattAo' he bhadanta ! ina pakSiyoM ke kitanI lezyAeM kahI gaI ? uttara meM prabhuzrI kahate hai bhAva kI apekSA 'goyamA ! cha lessAo panattAo' he gautama ! ina pakSiyo ke chaha lezyAeM kahI gaI haiM / 'taM jahA' jaise - 'kaNha lessA jAva sukkalessA' kRSNa lezyA, yAvat nIlalezyA, kApotaleiyA, taijasa lezyA, padmalezyA aura zuklalezyA isa prakAra se pakSiyoM ke dravya kI apekSA aura bhAva kI apekSA sabhI leiyAeM hotI haiN| kyoMki inake isa prakAra ke pariNAmoM kI saMbhavatA haiN| 'te NaM bhaMte! jIvA kiM sammadiTTI, micchAdiTThI' he bhadanta ! ve jIva kyA samyagdRSTi hote hai ? yA mithyAdRSTi hote haiM ? yA 'sammAmicchAdiTThI' mizra dRSTi hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! sammAddiTThI vi' ve samyagdRSTi bhI hote haiM 'micchAdiTTI vi' mithyA'eesi NaM bhaMte! jIvANaM kai lessAo paNNattAoM' he bhagavan mA pakSiyo keTalI lezyAe kahevAmAM AvI che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne he che 'goyamA ! cha lessAo paNNattAo' he gautama! yA pakSimane cha beshyaao| hevAmAM bhAvI hai. 'taM jahA ' ma ' kaNhalessA jAva sukkale ssA' kRSNaNusezyA' nIsasezyA, apotozyA, tensasezyA padmalezyA, mane zubhsasezyA. A pramANe pakSione dravyanI apekSAthI ane bhAvanI apekSAthI paNa leyA hoya che. 'te NaM bhaMte ! jIvA kiM sammadiTTi' micchAdiTThI' he lagavan te kava zuM samyak dRSTi vALA hAya che ? ke mithyA dRSTivALA hoya che ? athavA 'sammAmicchAdiTThI' bhizradRSTivANA hoya che ? yA praznanA uttaramAM aluzrI huhe che ' 'goyamA ! sammaddhiTThI vi' tethe sabhyagRhaSTivAnA pazu hoya che. 'micchA di jIvAbhigamasUtra Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 jIvAbhigamasUtre jIvAH 'kiM NANI aNNANI' kiM jJAnino bhavanti, athavA ajJAnino bhavantIti jJAnadvAre praznA, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'nANI vi annANI vi' te pakSiNo jIvA jJAnino'pi bhavanti tathA-ajJAnino'pi bhavanti, tiNi nANAI tiNNi aNNANAI bhayaNAe' tatra ye jJAnina steSAM trINi jJAnAni bhavanti, tadyathA-matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnazca, tatra ye ajJAnino bhavanti teSAM trINi ajJAnAni bhavanti matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhajJAnazcabhajanayA-vikalpeneti / tathAhi-ye jJAninaste dvijJAnina strijJAnino vaa| yecAjJAninaste'pi dvayajJAnina yajJAninoveti bhjnaa| yogadvAre praznamAha-'teNaM bhaMte' ityAdi, te NaM bhaMte ! jIvA' te pakSiNa:khalu bhadanta ! jIvAH kiM maNajogI, vaijogI kAyajogI' kiM manoyogino bhavanti vacoyogino dRSTi bhI hote hai aura 'sammAmi0' mizradRSTi bhI hote haiM / 'teNaM bhaMte ! jIvA kiMNANI aNNANI' he bhadanta ! ve jIva kyA jJAnI hote haiM ? yA ajJAnI hote haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA' he gautama! ve jIva 'nANI vi annANI vi' jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiM / 'tinni NANAI tinni annANAI bhayaNAe' inameM jo jJAnI hote hai unake tIna jJAna hote haiM-matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna aura jo ajJAnI hote haiM unake tIna ajJAna hote haiM matiajJAna, zrutaajJAna aura vibhaMgajJAna ye jJAna aura ajJAna inameM bhajanA se hote kahe gaye haiN| arthAt-jo jJAnI hote haiM unake do jJAna athavA tIna jJAna hote haiN| jo ajJAnI hote haiM unake do ajJAna athavA tIna ajJAna hote haiM yaha bhajanA hai| teNaM bhaMte ! jIvA kiM maNajogI vaijogI, kAyajogI' dIvi' bhithyAdRSTavANA 55 DAya che. sana 'sammAmicchAdiTThI vi' mizra dRSTiA 55 DAya che. 'te NaM bhate jIvA ki' NANI aNNANI' lApana te jIva zuM jJAnI hoya che? ke ajJAnI hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu he cha meM 'goyamA' hai gautama! tavA ve 'nANI vi aNNANI vi' jJAnI 55 DAya che, mana majJAnI paDAya che. 'tinni nANAI tinni annANAI bhayaNAe' mAmA 2 // jJAnI DAya cha, tavyAne bhatijJAna, zrutajJAna ane avadhijJAna e traNa jJAna hoya che. ane jeo ajJAnI hoya che, teone matiajJAna, zrutajJAna ane virbhAgajJAna e traNa ajJAna hoya che A rIte jJAna ane ajJAna teone bhajanAthI hoya che tema samajavuM. arthAta jeo jJAnI hoya che, teone be jJAna athavA traNa jJAna hoya che, ane jeo ajJAnI hoya che, teone be ajJAna athavA traNa ajJAna hoya che. A rIte manAnA che. 'te NaM bha'te! jIvA ki' maNajogI vaijogI kAyajogI' lavana jIvAbhigamasUtra Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.26 pakSINAM lezyAdinirUpaNam 405 bhavanti kAyayogino vA bhavantIti prazna:, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tivihA vi' trividhA api bhavanti, te pakSiNo manoyo. gino'pi bhavanti vacoyogino'pi bhavanti tathA kAyayogino'pi bhavantItyutta ram / upayogadvAre praznamAha-'te NaM' ityAdi, 'te gaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! pakSiNo jIvAH 'ki sAgArovauttA anAgArovauttA' kiM sAkAropayuktA anAkAropayuktA vA bhavantIti prazna:, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sAgArovauttAvi anAgArovauttA vi' sAkAropayuktA api bhavanti te pakSiNo jIvAstathA-anAkAropayuktA api bhavantIti / utpAdadvAre Aha-'te gaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! pakSiNo jIvAH 'kao uvavajjati' kuta:-kasmAsthAnAdAgatya atra-pakSiyonau samutpadyante, 'kiM neraiehito uvavajjati' ki nairahe bhadanta ! ve jIva pakSI kyA manayogI hote haiM ? yA vacana yogI hote haiM ? yA kAyayogI hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM -'goyamA! tivihA vi' he gautama ! ye tIno yogavAle hote haiM / manoyoga vAle bhI hote haiM vacana yoga vAle bhI hote haiM aura kAyayoga vAle bhI hote haiM 'te NaM bhaMte ! jIvA kiM sAgArovauttA anAgArovauttA' he bhadanta ! ve jIva kyA sAkAropayoga vAle hote haiM yA anAkAropayoga vAle hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! sAgArovauttA vi anAgArovauttA vi' he gautama ! ve jIva sAkAropayoga vAle bhI hote haiM aura anAkAropayoga vAle bhI hote haiM / teNaM bhaMte ! jIvA kaA uva. vajjati' ye bhadanta ! kisa yoni meM se Akara ke yahAM jIva pakSirUpa se utpanna hote haiM ? 'kiM neraiehito uva0' kyA nairayikoM meM se te jIve-pakSiye zuM mAgavALA heya che? ke vacana gavALA hoya che? athavA kAyayogavALA hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasavAmIne he cha ? 'goyamA ! tivihA vi' hai gautama! te prAranA yAgANA hoya che. arthAt mAgavALA paNa hoya che, vacanagavALA paNa hoya che. bhane ayAgANA 56 hAya che. zathI. gautamasvAmI pUche che haiM 'te gaM bhate jIvA ki sAgArovauttA anAgArovauttA' he sagavan ! zu sArA5yAsa vA hAya cha ? hai manAzapayANA hAya che. 'te Na bhaMte jIvA ko uvavajjati' he bhagavan ! te 4 yonimAthI bhAvAne mahiyAM pakSi pAthI utpanna thAya cha ? 'ki neraiehiM to uvavajjati' | narayikomAMthI AvIne te pakSi paNAthI utpanna thAya che ? athavA jIvAbhigamasUtra Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 jIvAbhigamasUtre yikebhya Agatyotpadyante 'tirikkhajoNiehito uvavajjati' tiryagyonikebhya Agatyotpadyante ? 'pucchA' pRcchA-praznA, ki manuSyebhya Agatyotpadyante athavA -devagatibhya Agatyotpadyante iti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'asaMkhejavAsAuyaakammabhUmiga aMtaradivagavajjehito uvavajjati' asaMkhyeyavarSAyuSkA'karmabhUmikAntara dvIpakavarjebhyazcaturgatibhya utpadyante, ayaM bhAva:khecarapazcendriyatiryagyonikAH nairayikebhya Agatya utpadyante, tiryayonikebhyaAgatyotpadyante manuSyebhya Agatyotpadyante devebhya Agatyotpadyante kintu asaMkhyeyavarSAyuSkAkarmabhUmikAntaradvIpakamanuSyatiryagbhya Agatya pakSiSu na samutpadyante teSAM kevala devagatiprApakatvAt iti // sthitidvAre praznamAha-'tesiM gaM bhaMte ! ityAdi, 'tesiNaM bhaMte ! jIvANaM' taSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM pakSiNAm 'kevaiyaM kAlaM ThiI Akara ke jIva pakSirUpa se utpanna hote haiM ? 'tirikkhajoNiehito uva0 tiryagyoni meM se Akara ke jIva pakSirUpa se utpanna hote haiM ? yA manuSyoM meM se Akara ke jIva pakSirUpa se utpanna hote hai ! yA devoM meM se Akara ke jIva pakSirUpa se utpanna hote hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama ! se kahate haiM -'goyamA ! asaMkhejjavAsAuyaakammabhUmigaaMtara dIvagavajjehiMtouva.' he gautama ! asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle akarmabhUmika jIvoM ko aura antara dvIpaja manuSya tiryazcoM ko choDakara bAkI nairayika tiryazca manuSya aura devoM meM se Aye jIva pakSIrUpa se utpanna hote haiM kevala asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle akarmabhUmija jIvoM se aura aMtaradvIpaja manuSya tiryazcoM se Akara pakSiyoM meM utpanna nahIM hote haiM kyoMki ve eka deva gati meM hI jAne vAle hote haiM tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he bhadanta ! una tirikkha joNiehiMto uvavajaMti' tiya yonimAthI mAvIna pakSi pAthI utpanna thAya che ? ke dezamAMthI AvIne jIva pakSi paNuthI utpanna thAya che ? // prazana uttaramA prabhu gautamasvAmI 4 cha / 'goyamA ! asa khejja vAsAuya akammabhUmiga aMtaradIvaga vajjehiM to uvavajjati' hai gautama ! asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA akarmabhUminA ane ane aMtara dvIpa ja manuSya ane tiryaMcone choDIne bAkInA tairayika tiryaMca ane dezamAMthI AvelA ja pakSI paNAthI utpanna thAya che. kevala asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA akarmabhUminA jIvamAMthI ane aMtaradvIpaja manuSya ane tiryomAMthI AvelA jIvo pakSiomAM utpanna thatA nathI. kemake teo deva gatimAMja jAya che. 'tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kevaiya' kAla ThaI paNNattA' he zan ! te jIvAbhigamasUtra Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.26 pakSINAM lezyAdinirUpaNam 407 pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtamAnaM rithatibhavati pakSiNAm 'ukoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM' utkarSeNa palyopamasyA saMkhyeyabhAgam / samudghAtadvAre Aha-'tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM' teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAm 'kai samugghAyA panattA' kati samudghAtAH prajJaptA:-kathitA iti praznA, bhagavAnAha-paMca samugghAyA panattA' paJca samudghAtAH prajJaptAH, 'taM jahA' tadyathA'veyaNAsamugyAe jAva teyAsamugghAe' vedanA samudghAto yAvattejaHsamudaghAtaH atra yAvatpadena-kaSAyamAraNAntika vaikriyasamudghAtAnAM grahaNaM bhavati tathA ca-vedanA. kaSAyamAraNAntikavaikriyataijasAkhyAH pazca samudghAtA bhavantIti / 'te NaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! jIvAH pakSiNaH 'mAraNAMtikasamugghAeNaM kiM samohayA maraMti asamohayA maraMti' mAraNAntikasamudghAtena samavahatAH santaH mriyante pakSijIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'goyamA! jahanneNaM aMtormuhUrtta ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejai bhAgaM' he gautama ! una pakSijIvoM kI sthiti kama se kama eka antamuharta kI aura utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI kahI gaI hai 'tesi NaM bhaMte / jIvANaM kai samugghAyA pannattA' he bhadanta ! una jIvoM ke kitane samudghAta kahe gaye hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-goya. mA! paMca samugghAyA pannattA' he gautama | ina jIvo ke pAMca samudaghAta kahe gaye haiM / taM jahA jaise-'dheyaNAsamugghAe jAva teyA samugghAe' vedanA samudghAta yAvat taijasa samudaghAta yahAM yAvatpada se kaSAya samudghAta, mAraNAntika samudghAta aura vaikriya samudghAta ina tIna samudghAtoM kA grahaNa huA hai 'te NaM bhate ! jIvA mAraNaMtiya samugghA. pakSionI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI 43 cha , 'goyamA ! jahanneNa aMtomuhutta ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejA bhAga', gautama ! pakSivAnI sthiti yauchAmA pAchI the| ata itanI ma utkRSTayA pakSyA5manA asabhyAtamA lAganI cha. 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai samugghAyA pannattA' lagavan ! talavAne yA samuddhAto hyA cha ? uttara pramuzrI gautamasvAmIna 49 cha 'goyamA ! paMcasamugghAyA' paNNattA' 3 gautama ! mA vAna pAMya samuddhAta pAmA bhAcyA cha. ta jahA' ta yA pramANe cha. 'veyaNA samugghAe jAva teyAsamugyAe' vahanA samuddhAta yAvata tesa samuddhAta, mADiyAM yAtpathI kaSAya samuddaghAta, mAraNAntika, samuddaghAta ane vaikiya samuddaghAta A traNa jIvAbhigamasUtra Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 jIvAbhigamasUtre asamavahatA vA niyante iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'samohayAvi maraMti asamohayA vi maraMti' te pakSiNo mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api mriyante asamavahatA api niyante iti / udvartanAdvAre Aha-'te NaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! pakSiNo jIvAH 'aNaMtaraM uvvaTittA' anantaraM pakSibhavaparityAgAt pazcAdvRtya 'kahi gacchaMti kahi uvavajjati' kutra gacchanti kutrotpadyante 'kiM neraiesu uvavajjati tirikkhajoNiesu pucchA' kiM nairayi ke pUtpadyante tiryagyo. nikeSu vA samutpadyante manuSyagatau vA samutpadyante deveSu vA samutpadyante iti praznaH, bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'evaM ucaTTaNA bhANi. yacyA jahA vakkaMtIe taheva' evamudvartanAbhANitavyA yathA vyutkrAntau prajJApanAyAH eNa kiM samohayA maraMti, asamohayA maraMti' he bhadanta ! ve jIva kyA mAraNantika samudghAta karake marate haiM ? yA vinA mAraNAntika samudaghAta ke marate haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM -'goyamA ! samohayA vi maraMti, asamohayA vi maraMti' he gautama ? ve jIva mAraNAntika samudaghAta karake bhI marate haiM aura vinA mAraNAntika samudghAta ke bhI marate haiM 'te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM uccaTTittA kahiM gacchaMti kahiM uvavajjati' he bhadanta ! ve jIva marakara sIdhe kahA jAte haiM ? kahAM utpanna hote haiM ? 'kiM neraiesuu0. tirikkha joNiepsuu0' kyA nairayikoM meM utpanna hote haiM yA tiryagyonikoM meM utpanna hote haiM ? athavA 'maNussesu' manuSyoM meM utpanna hote haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM - goyamA! evaM ucvaTTaNA bhANiyavvA jahA vakkaMtIe taheva' he gautama! jisa prakAra se prajJApanA ke chaThe vyutkrAnti pada meM sbhudhaat| ahae 42 // 4 // cha. 'te Na bhaMte jIvA mAraNaMtiyasamugghAeNaM ki samAhayA maraMti, asamohayA maraMti hai sAvante / zubhArati samRdughAta karIne mAre che? athavA mAraNAnika samudughAta karyA vinA mAre cha 1 mA prazna uttaramA prabhuzrI 4 cha 'goyamA! samohayA vi maraMti, asamohayA vi mara'ti' he gautama! te ve bhArAnti samuddhAta karIne paNa mare che, ane mAraNatika samudughAta karyA vinA paNa mare che, cha. te bhaMte ! jIvA aNaMtara uccaTTittA kahiM gacchati kaI uvavajjati' he bhagavana ! te cha marIne sIdhA kyAM jAya che ? ane kyAM utpanna thAya cha ? 'ki neraiesu uvavajaMti, tirikkhajANiesu uvavajAMti' zunarapiDImA tpanna thAya cha ? , tiya yAni bhaGA4na thAya cha ? athavA 'maNussesu0' manuSyamAM utpanna thAya che ? A praznanA uttarArmA prabhuzrI gautamasvAmIne kahe cha / 'goyamA / eva uvvaTTaNA bhANiyavvA jahA vakkatIe taheva' he gautama 2 jIvAbhigamasUtra Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 26 pakSINAM lezyAdinirUpaNam 409 " SaSThe vyutkrAntikapade kathitA tathaiva tenaiva prakAreNa ihApi vaktavyA, ayaM bhAvaHpakSibhya udvRttA jIvAH catasRSvapi gatiSu samutpadyante, tathAhi - yadi nairayikepRtpayante tadA saptasvapi pRthivIpRtpadyante / yadi tiryagyonikeSUtpadyante tadA ekendri yatiryagyonikAdArabhya paJcendriya tiryagyonikeSu asaMkhyeyavarSAyuSkeSvapi utpadyante yadi manuSyeSUtpadyante tadA sarveSu manuSyeSUtpadyante tatra akarma bhUmikAntadrapaka garbhavyutkrAntikA saMkhye varSAyuSkeSvapi samutpadyante iti // utpAdaprakaraNAdatrodvartanAyAmayaM vizeSaH - pakSiNAmutpAdaH asaMkhyeyavarSAyuSkebhyo manuSyatiryagbhyo na bhavati - udvartanAtu asaMkhyeyavarSAyuSkeSu manuSyatiryakSu api bhavati, pakSiNohi pakSibhavAduvRttya asaMkhyeyavarSAyuSkeSu manuSyatiryakSu samutpadyante natu tata Agatya pakSiSu samutpadyante iti bhAvaH / ' tesi NaM bhaMte !" teSAM khalu bhadanta ! 'jIvANaM ' jIvAnAM pakSiNAm 'kai jAikulakoDI joNIpamuhasayasahassA pattA ' katijAti kahI gaI hai vaisI hI yahAM para bhI kahalenI cAhiye tathA ca pakSiyoM meM se marA huA jIva cAroM gatithoM meM bhI utpanna ho sakatA hai - yadi vaha nairayikoM meM utpanna hotA hai to tIsarI pRthivI taka meM utpanna ho sakatA hai, yadi vaha tiryaggati meM utpanna hotA hai to vaha ekendriyatiryagyonikoM se lekara paJcendriya tiryagyonikoM meM unameM bhI asaMkhyeya varSAyuSya vAle tiryo meM bhI utpanna ho sakatA hai yadi vaha manuSyoM meM utpanna hotA hai arthAt asaMkhyAta varSa kI AyuvAle bhoga bhUmi ke manuSyoM meM aura antara dvIpa ke garbhaja manuSyoM meM bhI utpanna hotA hai 'tesiM NaM bhaMte !' he bhadanta ! una pakSirUpa 'jIvANaM' jIvoM kI 'kati jAtikulakoDI joNIpamuhasayasahassA pannattA' kitane lAkha jAti pramANe prajJApanA sUtranA chaThThA vyutkrAMti padamAM udgatanA kahevAmAM AvI che, e ja pramANe ahiyAM paNa uddatanA samajI levI. te A pramANenI che. pakSIyAmAMthI maLelA jIvA cAre gatiyAmAM utpanna thai zake che. jo teo nairiyakomAM utpanna thAya teA trIjI pRthvI sudhI mAM utpanna thaI zake che. ane jo tee tiya gatimAM utpanna thAya teA te eka IdriyavALA tiya gyeAnikothI laIne paMcendriya tiya caiAnike mAM ane tee mAM paNa asa MkhyAta varSanI AyuSyavALA tiyacAmAM paNa utpanna thai zake che. jo te manuSyamAM utpanna thAyatA te badhAja manuSyeAmAM utpanna thAya che. arthAt asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA bhAgabhUminA manuSyamAM ane aMtara dvIpanA gaja bhanuSyAyAM pazu utpanna thAya che. 'tesi NaM aMte' he lagavan te pakSi 35 'jIvANaM' bhavAnI 'kati jAti kulAkoDI joNI pamuhasyasaharasA paNNattA' jI0 52 jIvAbhigamasUtra Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jIvAbhigamasUtre kulakoTiyoni pramukha zatasahasrANi prajJatAni, kati kiM pramANakAni jAti kulakoTinAM yonipramukhAni-yonipravAhAni zatasahasrANi yonipramukhazatasahasrANi jAti kulakoTiyonipramukhazatasahasrANi bhavantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'bArasa jAikula koDI joNI pamuhasayasahassA pannattA' dvAdaza jAti kulakoTi yonipramukhazatasahasrANi prajJaptAni, tatra jAti kula koTi yoninAmayamartha:-jAtiriti tiryagjAtistasyAH kulAni kRmikITavRzcikAdini imAni ca kulAni yonipramukhANi-tathAhi-ekasyAmeva yonau anekAni kulAni bhavanti tathAhi-chagaNayonau kRmikulaM kITakulaM vRzcikakula mityAdi, athavA-jAtikulamityekapadaM-jAtikulayonyozca parasparaM vizeSaH, ekasyAmeva yonau kulakoDI yoni kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! bArasa jAi kulakoDI joNI pamuhasayasahassA pannattA 'he gautama! unakI bAraha lAkha yonipramukha kulakoDI kahI gaI haiN| jAti kula koTi yoniyo kA artha isa prakAra se hai-jAti se yahAM tiryag Adi jAti lI gaI hai aura isa jAti ke jo kRmi kITa vRzcika Adi jIva haiM ve kula zabda se liye gaye haiN| tathA inakI jo yoni-utpatti sthAna haiM ve yoni zabda se liye gaye haiM / eka hI yoni meM aneka kula hote haiM / jaise-chagaNa-gobara-rUpa yoni meM kRmikula, kITa kula evaM vRzcika kula Adi hote dekhane meM Ate haiM / athavA-jAtikula yaha jaba eka pada liyA jAtA hai aura yoni alaga pada liyA jAtA hai taba jAti kula aura yoni isameM bhinnatA AjAtI hai kyoMki eka hI yoni meM keTalA lAkha jAtI kulakaTInI kahI che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che 'goyamA! bArasa jAi kulakoDI joNI pamuhasayasahassA pannattA' he gautama ! teonI bAra lAkha yonipramukha kulakaTI kahevAmAM AvI che. jAtI kula keTIne artha A pramANe che. jAtI zabdathI ahiyAM tiryaMm vigere jAtI grahaNa karavAmAM AvI che. ane jAtInA je kRmI, kIDA, vRzcika vIchI. vigere jIve che, teo kula zabdathI grahaNa karavAmAM AvyA che. tathA teonI je ni utpattisthAna che, te ni zabdathI grahaNa karela che. ekaja yonImAM aneka kula hoya che. jemake chANa, rUpa nimAM kRmikula kITakula, ane vRzcika kula vigere utpanna thatA jovAmAM Ave che. athavA jAtila e eka pada jyAre grahaNa karavAmAM Ave che, ane yoni, judA pada rUpe grahaNa karavAmAM Ave che, tyAre jAti kula ane yoni emAM jUdAI AvI jAya che. kemake eka ja nimAM aneka jAti kulene saMbhava hoya che. jemake ekaja jIvAbhigamasUtra Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.26 pakSINAM lezyAdinirUpaNam 411 aneka jAtikulasaMbhavAt tadyathA-ekaspAmeva chagaNayonau kRtijAtikulaM kITajAtikula vRzcikajAtikulamityAdi, evaM caikasyAmeva yonau avAntara jAti bhedabhAvAdanekAni yoni pravAhANi jAtikulAni saMbhavantI tyutpadyante khecarapaJcendriyatiryagyonijAnAM dvAdazajAtikulakoTiyoni prmukhshtshsraanni| atra bhavati saMgrahaNI gAthA 'joNI saMgraha lessA diTThI nANe ya joga uvoge| uvavAya ThiI samugdhAya cayaNaM jAI kula vihIu' // 1 // yonisaMgraha lezyA dRSTayo jJAnaM ca yogopyogau| upapAtasthitisamughAtAzcayavanaM jAtikula vidhistu ||iti cchaayaa,|| asyA artha:-khecarapaJcendriyatiryagUyonikAnAM prathamayonisaMgrahadvAraM tato aneka jAtikuloM kA saMbhava hotA hai| jaise-eka hI chagaNa (gobara) rUpa yoni meM kRmi jAti kula, kITa jAti kula, vRzcika jAti kula Adi pratyakSa dekhane meM Ate haiN| isI taraha eka hI yoni meM avAntara jAti bheda ke sadabhAva se aneka yoni pravAha vAle jAtikula hote haiN| isa taraha se khecara paJcendriya tiryagyoni ke jIvoM kI bAraha lAkha jAti kula koTi hai| ina dvAroM ke viSaya meM saMgrahaNI gAthA aisI hai 'joNI-saMgaha lessA-diTThI nANeya joga uvaoge, uvavAThiI samugdhAya cayaNaM jAI kula vihIu // 1 // isa gAthA kA bhAva aisA hai-khecara paJcendriyoM kA prathama yoni saMgraha dvAra, phira lezyA dvAra, phira dRSTi dvAra phira jJAna dvAra phira yoga dvAra, phira upayoga dvAra phira upapAta dvAra phira sthiti dvAra, phira samu. chANa rUpa yonimAM kRmijAtikula, kITajAtikula, vazcika jAtikula, vigere vigere pratyakSa dekhavAmAM Ave che. e ja pramANe eka ja penImAM avAnara jAti bhedanA sadUbhAvathI ane eninA pravAhavALA jAtikula hoya che. A rIte becara paMcendriyatiyaMgenika jIvanI bAra lAkha jAtikula keTa che. A dvAranA viSayane saMgraha karavAvALI gAthA A pramANe che. 'joNI saMgahalessA diTThI nANe ya joga uvaoge 'uvavAya ThiI samugghAya, cayaNaM jAI kula vihIu' // 1 // A gAthAne bhAva e che ke khecara pacendriyonuM paheluM penisaMgraha dvAra, te pachI lezyA dvAra, te pachI daSTidvAra, te pachI jJAna dvAra, te pachI cagadvAra, te pachI upagadvAra, te pachI upapAtadvAra te pachI rithatihAra, jIvAbhigamasUtra Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 jIvAbhigamasUtre leNyAdvAraM tato dRSTidvAra tato jJAnadvAraM tato yogadvAraM tata upayogadvAraM tataupapAtadvAraM, tataH sthitidvAraM tataH samudghAtadvAraM tatazcyavanadvAraM tato jAtikulakoTidvAram / _ 'bhuyaparisappathalayarapaMciMdiya tirikkha joNiyANaM bhaMte' bhujaparisarpasthalacara paJcendriyatiryagyonikAnAM khalu bhadanta ! 'kaivihe joNi saMgahe pannatte' kati vidhaH -katiprakArako yonisaMgrahaH prajJaptaH-kathitaH, iti praznA, bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tivihe joNisaMgahe panatte' bhujaparisaNAM trividha:-triprakArako yonisaMgrahaH prajJapta:-kathitaH, 'taM jahA' tadyathA-'aMDayA poyayA samucchimA' aNDajAH potajAH saMmUchimAzca / 'evaM jahA khahayarANaM taheva' evaM yathA khecarANAM pakSiNAM lezyAdikaM kathitaM tathaiva niravazeSa bhujaparisarpasthalacarANAmapi vaktavyam / kevalaM sthityudvartanAkulakoTiSu nAnAtvaM vaktavyam, taheva darzayati-'NANatta' ityAdi, 'NANatte' nAnAtvaM pUrvApekSayA bhedaH, tatra sthitiH dghAta dvAra, phira cyavana dvAra aura phira jAti kula koTi dvAra haiarthAt khecara pazcendriya tiryagyonika jIvoM kA ina dvAroM ke dvArA varNana kiyA gayA haiN| ____ 'bhuya parisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaMbhaMte ! 'he bhadanta ! bhujaparisarpasthalacara pazcendriya tiryagyoniko kA 'kaivihe joNisaMgahe pannatte' kitane prakArakA yonisaMgraha kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! tivihe joNisaMgahe pannatte' inakA yonisaMgraha tIna prakAra kA kahA gayA hai| 'taMjahA' jaise-'aMDayA poyayA. saMmacchimA' aMDaja, potaja aura saMmRcchima 'evaM jahA khahayarANaM taheva' jisa prakAra se khecara pakSiyoM ke sambandha meM lezyAdika dvAra kA kathana te pachI samudraghAta dvArA ane te pachI jAti kula keTI dvAra chearthAta khecara paMcendriya utaryanikanuM varNana A gAthA dvArA karavAmAM Avela che. 'bhuyaparisappa thalayarapaMciMdiya tirikhajoNiyANaM bhaMte' sapan 404 parisa5 zyaya2 paMthendriya tirthayAnina 'kaivihe joNisaMgahe paNNatte' yonisaMyaDa DeTA prshn| 49 cha 1 mA prazna uttaramA pramuzrI gItabhasvAmI 4 cha 'goyamA ! tivihe joNisaMgahe paNNatte' he gautama ! tamAna yonisaMyaDa 1 rn| pAma cha. 'taM jahA' bho 'aMDayA, poyayA, saMmucchimA' bha31, pAtA, mana sabhUrabha 'evaM jahA khahayarANaM taheva' 2 pramANe meyara pkssiyon| samayamA sezyA vara dvArenuM kathana karavAmAM Avela che, e ja pramANe te saghaLA dvArenuM kathana jIvAbhigamasUtra Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 26 pakSINAM lezyAdinirUpaNam 413 'jahanneNaM aMtomuhuttaM ukko seNaM puthvakoDI' bhujaparisarpANAM sthitirjaghanye nAntarmuhUrta m utkarSeNa pUrva koTipramANA bhavatAti / udvarttanA - 'uvahittA doccaM puDharvi gacchati' udghRtya bhujaparisarpAt nirgatya dvitIyAM zarkarA prabhAM pRthivIM gacchanti upari yAvat sahasrArakalpaM gacchantIti / 'NavajAikulakADI joNIpamuhasayasahassA bhavatIti makvAyaM teSAM bhujaparisarpANAM navajAtikulakATiyonipramukhazatasahasrANi bhavanti, ityevamAkhyAtam 'sesaM taheva' zeSaM navaramityAdinA yatkathitaM tadatiriktaM lezyAdi dvArajAtaM tathaiva - pakSivadeva bhujaparisarpANAmapi jJatavyAmAta / 'uraparisappathalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyANaM bhate ! pucchA' uraH parisarpasthalacarapaJcendriya tiryagyonikAnAM khalu bhadanta ! katividho yonisaMgrahaH prajJaptaH 1 kahA gayA hai vaisA hI vaha saba yahAM para bhI kahalenA cAhiye NANattaM' kevala sthiti meM cyavana udvartanA meM aura kula koTi meM ina dvAroM meM bhinnatA hai so aba sUtrakAra isI bAta ko prakaTa karate hai- 'jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puyvakoDI' bhujaparisarpa tiryagyonikoM kI sthiti jagha nya to antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa pUrvakoTi kI hai, 'uccaTTittA docca puDhaviM gacchati' bhujaparisarpa kI paryAya se cyuta hokara ye nIce ko sIdhe dvitIya zarkarA pRthivI taka jAte haiN| aura Upara meM sahasrAra devaloka taka jAte haiM 'NavajAtikulakoDIjoNIpamuha sayasahassA bhavatItisamakkhAyA' ina bhuja parisarpoM kI kula koTiyAM nau 9 lAkha hotI hai / 'sesaM taheva' bAkI kA aura saba lezyAdi dvAroM kA kathana ina mujaparisarpoM ke sambandha kA pakSiyoM ke kathana ke jaisA hI hai / 'uraparisappathalayara paMcidiya tirikkhajoNiyA NaM bhaMte! pucchA' he bhadanta ! mahiyA pazu samala bevu. 'nANattaM' jevaNa sthitidvAra, yavanadvAra, udvartanA dvAra, ane kulakeDhi dvAramAM bhinnapaNu Ave che. jethI have sUtrakAra e ja vAta pragaTa pure che. 'jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI' parisarpa tiya caiAnikAnI sthiti jadhanyathIteA aMtarmuhUrtanI che, ane utkRSTathI pUrva aTInI che. 'uccaTTittA dAcca puDhavi gacchati' parisarpanI paryAyathA vyavIne teo sIdhA nIcenI bIjI zarkarAprabhA pRthvI sudhI jAya che. ane uparamAM sahastrAra hevalo! sudhI laya che. 'Nava jAtikula kADI joNI pamuhasaya sahassA bhavatItimavakhAyA' mA luka parisarpAnI Dusa Adi nava-sAtha hoya che. 'sesa' taheba' mADInA bezyA dvAra vigere saghaNA dvArA saMbaMdha sthanamA bhuja parisarponA saMbaMdhanA kathana pramANe ja che. 'ura parisappathalayara paMciM jIvAbhigamasUtra Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 ___ jIvAbhigamasUtre iti praznaH, uttarayati-'jaheva bhuyaparisappANaM taheva' yathaiva bhujaparisarpANAM lezyAdikaM kathitaM tathaiva-tenaiva rUpeNa uraHparisarpasthalacarapazcendriyANAmapi jJAtavyam / tathAhi-trividho yonisaMgrahaH prajJaptaH, tadyathA-aNDajAH, potajAma, saMmUrchimAzca / zeSadvArANyapi bhujaparisarpavadeva vyAkhyeyAni / / ____yatra vizeSa stamAha-'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM ThiI jahanneNaM aMtormuhUtaM ukkoseNaM puDhacakoDI' navaraM-vizeSastvayam-ura-parisaNAM sthitirjaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa pUrvakoTipramANA bhavatIti / 'uccaTTittA jAva paMcami puDhavi gacchaMti' uH parisarpajIvA uraHparisarpebhya uddhRtya pazcamI dhUmaprabhApRthivIM gacchanti, iti,| 'dasajAikulakoDI' ura:-parisarpajIvAnAM dazajAtikulakoTiyonipramukhazatauraHparisarpa sthalacara paJcendriya tiryak yonika jIvoM kA yoni saMgraha kitane prakAra kA haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM -'jaheva bhuyaparisappA NaM taheva' he gautama ! jaisA yoni saMgraha bhujaparisaryoM kA kahA gayA haiM vaisA hI vaha yahAM para bhI hai arthAt yahAM vahAM kI taraha yoni saMgraha tIna prakAra kA kahA gayA haiM aura vaha aMDaja, potaja aura saMmUcchima rUpa hai / zeSa saba dvAra bhI bhujaparisoM ke jaise kahalenA cAhiye jina dvAroM meM bhinnatA hai una dvAroM ko kahate haiM -'navaraM' ityAdi, 'navaraM ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI' yahAM uraHparisarpo kI sthiti jaghanya se eka antarmuhurta kI aura utkRSTa se pUrva koTi pramANa hai 'uccaTTittA jAva paMcami puDhaviM gacchaMti' ye marakara ke pAMcavI naraka pRthivI taka jAte haiM -'dasajAtI kulakoDI' inakI kula koTiyA~ diya tirikkhajoNiyANaM bhaMte ! pucchA' he mamapan ! 72:5risa50 25sayara paMcendriya tiryaMcenika jIne yonisaMgraha keTalA prakArano che? A praznanA uttaramA prazuzrI che 'jahe va bhuyaparisappANaM taheva' gautama ! suparisani nisaMgraha je pramANe kahela che, e ja pramANe te ahiMyAM paNa samaja arthAt tyAMnI mAphaka ahiMyA yoni saMgraha aMDaja, pitaja, ane saMmUcchima e rIte traNa prakArano kahela che. tathA bAkInA saghaLA dvAre paNa bhuja pari sAMnI 20 sama sevA. 2 dAromA hA bhAva cha, te vA 'navara' yA sUtrA: / 43 cha 'navara ThiI jahaNNeNaM aMtemuhattaM ukkoseNa puvakoDI' maDiyA 72:5risAnI sthiti sadhanyathA ye mata itanI SethI pUTi prabhAnI cha. 'uvvaTTittA jAva paMcami puDhavi gacchati' te bharIne pAMyamI 24 cI sudhIya cha. 'dasa jAtI kulakoDI.' tamAnI jIvAbhigamasUtra Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 26 pakSINAM leiyAdinirUpaNam 415 sahasrANi bhavantIti / 'cauppayathalayara paMcidiyatirikkhajochiyANaM pucchA' catuSpada sthalacarapaJcendriya tiryagyonikAnAM bhadanta ! katividho yonisaMgrahaH prajJapta iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! 'duvihe patte' dvividho-dvi prakArako yonisaMgrahaH prajJaptaH - kathita iti, 'taM jahA ' tadyathA - 'jarAuyA saMmucchimAya' jarAyujAH mucchimAra, atra aNDajavyatiriktA garbhavyutkrAntikAste sarve jarAyujA iti / atra jarAyujapotajayo rutpattisthAnasya samAnatvAt jarAyujAnAM bAhalyAca ekaeva gRhItaH potajo'vAntargata iti na vivakSita iti / 'se kiM taM jarAuyA, dasa lAkha haiM / 'cauppayathalayara paMcidiya tirikkhajoNiyANaM pucchA' he bhadanta ! catuSpadasthalacara paJcendriya tiryagyonikoM kA yoni saMgraha kitane prakAra kA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! duvihe pannatte' he gautama ! inakA yonisaMgraha do prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' jaise'jarAuyAya samucchimAya' jarAyuja aura saMmUcchima yahAM aNDaja se bhinna jitane bhI garbhaja haiM ve yA to jarAyuja hote haiM yA potaja hote hai| catuSpadasthalacara paJcendriya tiryagyonika jIva aNDaja nahI hote hai khecara paJcendriya tiryagyonika jIva hI aNDaja hote haiN| isaliye catuSpa - dasthalacara paJcendriya tiryazca jIva yA to garbhaja hoMge yA potaja hoMge yA saMmUcchima hoMge para yahA jo do prakAra kA yoni saMgraha kahA gayA hai vaha jarAyuja aura potajoM kA utpatti sthAna samAna hone se tathA jarAyujoM kI bAhalyatA ko lekara eka jarAyuja nAma kA bheda hI grahaNa Dusa DoTI isa sAkhanI che. 'cauppayathalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyANaM pucchA' he bhagavan catuSpada sthalayara 5cendriya tiryaMnyeAnikonA ceAni saMgraha keTalA prakAranaa he ? yA praznanA uttaramA prabhu Ahe che 'goyamA ! duvihe paNNatte' he gautama / tethe/no yonisaMgraha me aAranA hevAmAM Ave che. 'ta' jahA' bha 'jarAjyAya sa MmucchimAya' bharAyuna bhane saMbhUrcchibha sahiyAM maMDalathI bhUhA jeTalA garbhaja jIvA che, tee yAte! jarAyuja hAya che, athavA peAtaja hAya che. catuSpada sthalacara 5'cendriya tigyAnika jIvA aMDaja hotA nathI. khecara 5'cendriya tiya caiAnika jIveAja aMDaja hoya che. tethI catuSpada sthalacara kheMcendriya tiya caiAnika jIve gaja hoya che, athavA peAtaja hoya ke samUmi hoya che. paraMtu ahiyAM je e prakAraneA ceAnisaMgraha kahela che, te jarAyuja ane peAtonA utpatti sthAnanI sarakhA heAvAthI tathA jarAyujonA bahulapaNAne laIne eka jarAyuja nAmanA bheda ja grahaNa karela jIvAbhigamasUtra Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 jIvAbhigamasUtre atha ke te jarAyujAH, jarAyunAnAM kiyanto bhedA iti prazyaH, bhagavAnAha'goyamA' he gautama ! 'jarAuyA tivihA pannattA' jarAyujAstrividhA:-triprakArakAH prajJaptA:-kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA-'itthIpurisA NapuMsagA' striyaH puruSA napu. sakAzca / 'tattha NaM je te saMmucchimA te savve NapuMsagA eva' tatra khalu ye te saMm cchimAste sarve'pi napuMsakA eva bhavanti natu striyaH puruSAveti niyamata steSAM napuMsakavedodayAditi / 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai lessAo pannattAo' teSAM khalu madanta / catuSpadasthalacarajIvAnAM katilezyAH-kiyatsaMkhyakAH lezyAH prajJaptA:kathitA iti praznaH utarayati-'sesaM jahA pakkhINa' zeSa yathA pakSiNAmkiyA gayA hai| potaja bheda isake antargata ho hI jAtA hai isaliye yahAM usakI vivakSA nahIM kI hai| isIliye yahAM se kiM taM jarAuyA' jarAyujoM ke kitane prakAra haiM aisA prazna gautama ne kiyA hai ! uttara meM prabhu kahate haiM-'jarAuyA tivihA pannattA' jarAyuja tIna prakAra ke kahe gaye haiM taM jahA' jaise-'itthI, purisA, NapuMsagA' strI, puruSa aura napuMsaka jarAyuja yA to strI veda vAle hote haiM yA puruSa veda vAle hote haiM yA napuMsaka vedavAle hote hai- isataraha se jarAyuja jIva tIna prakAra ke kahe gaye hai| 'tattha NaM je te samucchimA te savve NapuMsagA eva' unameM jo saMmUcchima jIva hote hai ve niyama se napuMsaka hI hote strIveda vAle yA puruSaveda vAle nahIM hote hai / 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaha lessAo pannattAo' he bhadanta ! una catuSpada sthalacara jIvoM ke kitanI lezyAeM hotI haiM ? uttara meM prabhu kahate hai -'sesaM jahA pakkhI che. pitaja rUpI bheda tenI aMtargata thaI jAya che. tethI tenI vivakSA ahIM aresa nathI. tathA mahiyAM se kiM ta jarAyuuyA' yunnATA 1249yA che? A pramANene prazna zrIgautamasvAmIe pUchela che A praznanA uttaramAM prabhuzrI cha ? 'jarAuyA tivihA paNNattA' he gautama 42rAyu 3 mAranA hoya che. 'ta' jahA' ma 'itthI, purisA, NapusagA' strI, 35 bhane nasa jarAyuja kAMte strIveda vALA hoya che, athavA purUSadavALA hoya che, athavA napuMsaka vedavALA hoya che, A rIte jarAyuja jIve traNa prakAranA kahevAmAM mAcyA che. 'tattha NaM je te samucchimA te savve NapuMsagA eva' tamA 2 // saMmaIima hoya che, teo niyamathI napuMsakaja hoya che. strI udavALA athavA 35vahANA hotA nathI 'tesiNaM bhate jIvANaM kaI lesAo paNNattAoM' he bhagavan! te catuSapada sthalacara jIvone keTalI lezyAo hoya che? A prazna uttaramA prabhuzrI gautamatvAmIna hai cha : 'sesa jahA pakkhINa' he jIvAbhigamasUtra Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.26 pakSINAM lezyAdinirUpaNam 417 catuSpada sthalacarajIvAnAM kRSNanIlAdikAH SaDapi lezyA bhavanti dRSTayAdi dvArANi pakSivadeva catuSpadasthalacarajIvAnAmapi jJAtavyAnIti / khecarApekSayA catuSpadasthalacarANAM yadvailakSaNyaM tat svayameva darzayati- 'NANattaM' ityAdi, 'NANattaM' nAnAtvaM bhedA, iyam-'ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI' catuSpadasthalacarapaJcendriyatibagyonikAnAM sthitirjaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa trINi palyopamAni / 'uvvaTTittA cautthi puDhavi gacchati' ime catuSpadasthala carajIvAH udRtya caturthI paGkamabhApRthivI paryantaM gacchantIti tataH paratarapRthivyAM teSAM gamanAbhAvAditi // 'dasajAikulakoDI' dasajAtikulakoTiyoni pramukhazatasahagaM' hai gautama ! catuSpadasthalacara jIvoM ke kRSNa lezyAeM hotI haiN| dRSTi Adi dvAroM sambandhI kathana yahAM pakSi prakaraNa ke jaise hI samajhanA cAhiye para khecaroM kI apekSA jo catuSpadasthalacara ke sthiti utanA aura yonisaMgraha ina dvAroM meM bhinnatA hai-vaha isa prakAra se hai-'NANa taM' isa sUtra dvArA yahI bAta samajhAI jA rahI hai-'ThiI jahanne NaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tini paliovamAI' yahAM sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se tIna palyopama kI hai ye 'udhvaTTittA cautthI puDhavIM gacchaMti' marakara nIce ko sIdhe caturtha dhUmaprabhA pRthivI taka jAte hai Age pRthiviyoM meM nahIM jAte haiM / kyoMki vahAM taka jAne ke liye inameM gamana zakti kA abhAva hai / 'dasajAtI kula koDI' inake kula koDI gautama! catuSpada sthalacara jIvone kRSNalezyA hoya che. ahiMyAM daSTidvAra vigere dvArenuM kathana pakSionA prakaraNanA kathana pramANe ja samajI levuM paraMtu khecanI apekSAe catuSpada sthalacanuM sthitihAra ane uddhanA dvAranA 4thanamA pAsa cha. te hApA pramANe samA 'NANatta' se sUtra // OM pAtanu 4thana 428 che. 'ThiI jahaNNeNa aMtomuhuttaM ukoseNaM tinni paliovamAI" mayi tayAnI sthiti dhanyathA ye mata itanI 44ii cha. ane TayA 3 pakSyAyamAnI che. tamA 'udhvaTTittAM cautthi puDhavIM gacchati' bharIne sIdhA nAya yAthI dhUmamA pRthvI sudhA taya che. tenAthI AgaLanI pRthvImAM jaI zakatA nathI. kemake tyAMthI AgaLa javA mATe tamAma manazatinA mA che. 'dasa jAtI kulakoDI' tayAnI sITI jI0 53 jIvAbhigamasUtra Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 jIvAbhigamasUtre tiANi prajJaptAnIti // jalacarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA' jalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM bhadanta ! katiyonisaMgrahaH prajJapta iti prazna:, uttarayati-'jahA~' ityAdi, 'jahAbhuyaparisappANaM' yathA bhujaparisarpasthalacarANAM yonisaMgrahastathA khecarAtidezena lezyAdikaMca kathita tathaiva jalacarapaJcendriyatiryagyonikA. nAmapi jJAtavyam, tathAhi-jalacarapaJcendriyANAM trividho yonisaMgraha prajJaptaH stadyathA - aNDajAH potajAH samucchimAzca, aNDajAH potajAzca pratyekaM trividhA bhavanti tadyathA-triyaH puruSAH napuMsakAca, tatra ye te saMmUcchimAste sarve'pi napuMsakA eveti / lezyAdidvArajAtaM sarvamapi khecarAtidezena bhujaparisapevadeva jJAtavyam / bhujaparisapekSayA idaM vailakSaNyam-'NavaraM' navaraM-sthityudvartanAjAtikulakoTiSu nAnAtvamasti tathAhi-sthitirjaghanyenAntamuhUrtam utkarSataH pUrvakoTiH / udvarttanA-'uccaTTittA jAva ahe sattami puDaviM' dazalAkha haiM / 'jalayara paMciMdiyatirikkhajogiyA NaM pucchA' he bhadanta ! jalacara pazcendriya tiryagyonika jIvoM ke kitane prakAra kA yonisaMgraha kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM -'jahA bhuyaparisappA NaM' he gautama! jaisA yoni saMgraha bhujaparisarpasthalacara tiryak paMcendriyoM ke kahA gayA hai vaisA hI yonisaMgraha yahAM para bhI kahA gayA hai isa taraha jalacara paMcendriyoM ke 'aNDaja, potaja, aura saMmUcchima' aisA tIna prakAra kA yoni saMgraha haiM-inameM jo saMmUcchima hote haiM ve saba niyama se napuMsaka hI hote haiN| yahAM lezyAdi dvAra saba pakSiyoM kI sadRzatA se bhujaparisarpa ke jaise hI hai parantu bhujaparisarpa ke kathana kI apekSA yahAM antara aisA hai 'NavaraM uccaTTittA jAva ahe sattami puDhaviM' ki jalacaroM se udisa sAma cha. 'jalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA Na pucchA' hai lagan jalacara paMcendriya tiryAnika ane nisaMgraha keTalA prakArane kahevAmAM mAvasa cha 1 mA prazna uttaramA prasuzrI gautamapAmIra 4 cha 'jahA bhuya parisappANa' : gautama! suparisa5 sthasaya2 pathandriya tiyyaanin| nisaMgraha je pramANe kahela che, e ja pramANene nisaMgraha ahiMyA paNa samajI levuM joIe. A rIte jalacara paMcendriyone aMDaja, pitaja, ane saMmUrNima e rIte traNa prakArane yonisaMgraha hoya che. temAM jeo saMmUIima hoya che, te badhA niyamathI napuMsakaja hoya te. ahiyAM badhA pakSionA samAnapaNAne laIne vezyA vigere dvAre bhuja parisarponI jemaja che. paraMtu bhuja parisarpanA kathana karatAM ahiyAM je judApaNuM batAvela chete nIcenA sUtra jIvAbhigamasUtra Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.26 pakSINAM lezyAdinirUpaNam jalacara pazcendriya jIvA jalacara paJcendriyebhya uddhRtya yAvadadhaH saptamyAM gamanasya zrutatvAt, Urdhva yAvat sahasrArakalpamiti jAti kulakoTi:-'addhaterasajAtikulakoDI joNipamuhasayasahassA pannattA' arddha trayodazajAtikulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi prajJaptAni, jalacara paJcendriya jIvAnAmiti 'cauridiyA NaM bhaMte!' caturindriyANAM jIvAnAM bhadanta ! 'kai jAikulakoDI joNIpamuhasayasahassA pannattA' kati-ki pramANakAni jAti kulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi prajJaptAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'navajAi kulakoDI joNIpamuhasayasahassA bhavaMtIti samakkhAyA' nava jAti kulakoTi yoni pramukhazatasahasrANi-navalakSANi samAkhyAtAni / 'teiMdiyANaM pucchA' trIndriyANAM jIvAnAM bhadanta ! katijAtikulakoTiyonipramukhazatasahasrANi, prajJaptAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aTTha jAikula jAva samakkhAyA' aSTa jAti kulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi samAkhyAtAnIti / 'beiMdiyA NaM bhaMte ! kai jAI pucchA' dvIndriyajIvAnAM bhadanta ! kati jAti kula koTiyoni vRta huA jIva sAtavIM pRthavI taka jAtA hai kyoMki tandulamatsya jo ki mahAmatsya kI bhRkuTI ke vAlo meM rahatA hai marakara sAtavIM pRthavI meM jAtA hai aisA zAstroM meM sunA jAtA hai / 'addhaterasajAti kula koDI yoNi pamuhasayasahassA pannattA' jalacara jIvoM kI kulakoDI sADhe bAraha 12 // lAkha haiM 'cauriyA NaM bhaMte ! he bhadanta ! cauindriya jIvoM kI kitanI lAkha kula koDiyAM haiM ? uttara meM prabhu kahate haiN-'goymaa| nava jADa kula koDI joNI' he bhadanta ! teindriya jIvoM kI kitanI lAkha kulakoDI haiM ? 'goyamA ! aTTa jAi kula jAva makkhAyA' he gautama! tei54 dvArA he cha. 'NavaraM uccaTTittA jAva ahe sattami puDhavi' yasamAthA nIkaLelA jIva sAtamI tamatamA pRthvI sudhI jAya che, kemake taMdulamajya ke je mahA mAsyanI bhamarAnA vALamAM rahe che. te marIne sAtamI pRthvImAM jAya che. e prabhAnu thana 42pAmA mA che. 'addhaterasa jAtikula koDI joNipamuhasayasahassA paNNattA' AyazanI saTa 12 // sA mA2 mana che. cauri diyANa bhate !' bhagavan ! yAra |driyaavaannaa vAnI sATamA sAmanA cha? yA prazna uttaramA prabhu 46 cha / 'goyamA ! nava jAi kula koDI joNo.' he gautama ! yA2driyo vA vAnI nAma roTarI DAya che. 'teiMdiyANaM pucchA' he lApana diyApAsavAnI sITI TA sAmanI Desa cha ? uttaramA prabhuzrI he cha 'goyamA ! adujAi kula jAva makkhayA' he gautama ! 1 diyaa| vAnI Als ari . jIvAbhigamasUtra Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 jIvAbhigamasUtre pramukhazatasahasrANi prajJaptAnIti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sattajAtikulakoDI joNIpamuhasayasahassA bhavaMtIti samakkhAyA' saptajAti kulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi bhavantIti samAkhyAtAni // 026 // ihajAtikulakoTayo yonijAtiyA stato bhinnajAtiyAbhidhAnaprasaGgato gandhAGgAni bhinnajAtiyatvAt marUpayati-'kai NaM bhaMte' ityAdi, mUlam-kai NaM bhaMte ! gaMdhA pannattA ? kaiNaM bhaMte! gaMdhasayA pannattA ? goyamA! sattagaMdhA pannattA sattagaMdhasayA pnnttaa| kaiNaMbhaMte! puppha jAi kulakoDIjoNIpamuhasayasahassA pannattA? goyamA ! solasa pupphajAtI kulakoDI joNIpamuhasayasahassA pannattA taM jahA-cattAri jalayarANaM cattAri mahArukkhiyANaM cattAri mhaagummiyaannN| kai NaM bhaMte! vallIo, kai vallisayA pannattA ? goyamA ! cattAri vallIo, cattAri vallIsayA pnnttaa| kai NaM bhaMte ! latAo, kai layAsayA pannattA ? goyamA ! aTThalayAo, aTralayAsayA pannattA / kai NaM bhaMte ! hariyakAyA hariyakAyasayA pannattA ? goyamA! tao hariyakAyA tao hariyakAyasayA pannattA, phalasahassaM ca biMTabaddhANaM phalasahassaM ca NAlabaddhANaM te savve vi hariyakAyameva samoyaraMti, te evaM samaNugammamANA, evaM samaNugAhijjamANA ndriya jIvoM kI ATha lAkha kula koTiyAM haiN| 'beiMdiyA NaM bhaMte ! kai jAi0pucchA' he bhadanta !do indriya jIvoM kI kitanI lAkha kulakoTiyAM haiN| 'goyamA! satta jAti kulakoDIjoNI pamuhasayasahassA' he gautama! do indriya jIvo kI sAta lAkha kulakoTI haiM 'iti makkhAyA' aisA tIrthakaroM ne kahA hai ||suu0 26 / / 'beiMdiyANaM bhate ! kaijAi, pucchA' he bhagavan me driyaavaa| tIya yAni vAnI khoTI mA sAmahI cha ? uttaramA pramuzrI 43 cha'goyamA! sattajAti kulakoDI jANIpamuhasayasahassA' he gautama ! medriyAvANA vAnI sAta sAmasoTI cha. 'isi samakkhAyA' mA pramANe tI roye huMcha / sU. 26 / jIvAbhigamasUtra Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.27 gandhAGgasvarUpanirUpaNam samaNugAhijjamANA, evaM samaNupehijjamANA samaNupehijjamAnA, evaM samaNuciMtijjamANA samaNuciMtijjamANA, eesu ceva dosu kAsu samoyaraMti taM jahA - tasakAe ceva thAvarakAe ceva, evameva sapuvvAvareNaM AjIvadihaMteNaM caurAsIti jAtikula koDI joNIpamuhasaya sahassA bhavatIti makkhAyA ||suu0 27 // chAyA -kati khalu bhadanta / gandhAH prajJaptAH ? kati khalu bhadanta / gandhazatAniprajJaptAni ? gautama ! saptagandhAH prajJaptAH saptagandhazatAni prajJaptAni / kati khalu bhadanta ! puSyajAti kulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi prajJaptAni ? gautama ! SoDaza puSyajAtikula koTiyoni pramukhazatasahasrANi prajJaptAni tadyathA - catvAri jalacarANAM catvAri sthalacarANAm, catvAri mahAvRkSANAm catvAri mahAgulmikAnAm / kati khalu bhadanta ! vallayaH kati vallIzatAni prajJaptAni ? gautama ! catasro vallayaH, catvAri vallIzatAni prajJaptAni / kati khalu bhadanta ! latAH katilatAzatAni prajJaptAni ? gautama ! aSTau latAH, aSTau latAzatAni prajJaptAni / kati khalu bhadanta ! haritakAyAH, haritakAyazatAni prajJaptAni ? gautama ! trayo haritakAyAH trINi harita kAyazatAni prajJaptAni, phalasahasraMca bRntabaddhAnAM phalasahasraM ca nAlabaddhAnAm te sarve'pi haritakAyameva samavataranti te evaM samanugamyamAnAH samanugamyamAnAH, evaM samanugrAhyamANAH samanugrAhyamANAH evaM samanuprekSyamANAH samanuprekSyamANAH, evaM samanucintyamAnAH samanucintyamAnAH, etayoreva dvayoH kAyayAH samavataranti tadyathA - trasakAye eva, sthAvarakAye eva, evameva sapUrvApareNa ajIba dRSTAntena caturazIti jAtikulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi bhavantItyAkhyAtAna || sU0 27|| 421 TIkA - ' kaiNaM bhaMte! gaMdhA pannatA' kati GgAni prajJaptAH - kathitAH, yadyapi gandhA ityevaM yoni jAtIya ye jAti kula koTiyAM so ina se bhinna jAti vAloM ke abhidhAna ke prasaGga ko lekara aba sUtrakAra bhinna jAtiya hone se gandhAGgoM kI prarUpaNA karate haiM haiM khalu madanta / gandhAH - gandhAmule pAThastathApi gandhA ityatra 'kai NaM bhaMte ! gaMdhA pannattA' - ityAdi / TIkArtha - yahAM zrIgautama ne prabhuzrI se aisA pUchA hai- ' kai NaM bhaMte! gaMdhA jIvAbhigamasUtra ceAnI jAtIya A jAtIkula keATiyA kDI che. tenAthI judI jAtavALA abhidhAnanA prasagane laIne have sUtrakAra bhinna jAtivALA hovAthI gadhAMgAnI a3pa 32 che. 'kaiNaM bhaMte! gaMdhA paNNattA' chatyAhi Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 jIvAbhigamasUtre padaikadeze padasamudAyopacArAd gandhAGgAnIti draSTatyAni / 'kai NaM bhaMte ! gaMdhasayA patnattA' kati khalu bhadanta ! gandhazatAni-gandhAGgazatAni prajJaptAni iti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sattagaMdhA sattagaMdhasayA pannattA' saptagandhAGgAnI saptagandhAGgazatAni prajJaptAni tatra paristhUlajAtibhedAdimAni saptagandhAGgAnI yathA-mUlaM 1, svakU 2, kASTham 3, niryAsaH 4, patram 5, puSpaM 3, phalaMceti / tatramUlaM mustA vAlukozIrAdiH 1, tvakU-suvarNachallItvacAprabhRtiH 2, kASThacaMndanAguru prabhRtiH 3, niryAsaH karpUrAdiH 4, patraM-jAtipattA' he bhadanta ! gandha-gandhAGga- kai panattA' kitane kahe gaye hai ? yadyapi yahAM para mUla meM pATha 'gandha' aisA hai-phira jo yahAM gandhAGga rUpa artha liyA gayA hai vaha pada meM pada samudAya se upacAra karane se liyA gayA hai ? aisA yaha prathama prazna hai aura dUsarA 'kai NaM bhaMte ! gaMdhasayA paNNattA' he bhadanta ! gandhazata-gandhAGgazata-kitane kahe gaye haiM ? yaha dasarA prazna hai| uttara meM prabhuzrI kahate haiM - goyamA! satta gaMdhA, aura satta gaMdhasayA paNNattA' he gautama ! gandhAGga sAta kahe gaye haiM, gandhAGgazata sAta kahe gaye haiM arthAt sAta sau kahe gaye haiM / jaise-mUla 1, tvaka-chAla-2, kASTha 3, niryAsa-4, patra-5, puSpa-6, aura phala 7. ina meM mustA, vAlukA, uzIra, Adi ye mUla zabda se gRhIta hue haiM suvarNa chAla Adi tvak zabda se gRhIta hue haiM 2 candana aguru Adi TIAya-mAmA zrIgautamasvAmI prasuzrIna se pUchayu cha , 'kaha gaM bhAte ! gaMdhA paNNattA' he samapan gadha dhain sADepAmA mAvata cha ? ne ke ahiyAM mULamA badhA e pramANene pATha che, paNa ahiyAM gaMdha zabdathI gadhAga e pramANeno artha levAmAM Avela che, te padamAM padasamudAyane upacAra karavAthI levAmAM Avela che? A pramANene A prazna che. ane bIje prazna 'kai NaM bhaMte ! gaMdhasayA paNNattA' bhagavan ! gaMdhazata gaMdhAMgatA kahevAmAM Avela che? A pramANene A prazna che. A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIna cha'goyamA ! satta gaMdhA sattagaMdhasayA paNNattA' gautama! gadhAMga sAta prakAranAM kahevAmAM Avela che. ane gaMdhAMgazata paNa sAta ja kahelA che. arthAta sAtaso kahelA che. jemake mUla, 1 - chAla 2, kASTha 3. niyasa 4, patra 5, puSpa 6, ane phaLa 7, AmAM mustA. vALukA. uzIra, vigere mULa zabdathI grahaNa karelA che. suvarNa kALa, vigere - zabdathI grahaNa karela che. 2 caMdana agara vigere kASTha zabdathI grahaNa thayela che. 3, kapUra vigere jIvAbhigamasUtra Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.27 gandhAGgasvarUpanirUpaNam patratamAlapatrAdiH 5, puSpa priyaGgunAgara puSpAdiH 6, phalaM jAtiphala karkolakailAlabaMga prbhRtiH| ete ca mUlAdayaH pratyekaM kRSNanIlAdi bhedAta paJca paJca bhedA bhavantIti, varNapaJcakena guNitAH santaH paJcatriMzadU (35) bhavanti gandhamadhikRtyaite surabhigandhavanta evetye kena guNitAH paJcatriMzadeva (35)za tatrApi ekaikasmin varNabhede rasapaJcakadravyabhedena viviktaM prApyate iti sA paJcatriMzat saMkhyA rasapaJcakena guNitA satI paJcasaptatyuttarazataM (175) bhavanti, sparzAzca yadyapi aSTau bhavanti tathApi gandhAGgeSu yathoktarUpeSu prazasyAH sparzAH vyavahAratazcatvAra eva mRdulaghuzItoSNarUpAH, tataH paJcasaptatyuttarazata sparzacatuSTayena guNyate tadA jAtAni saptazatAni (700) / taduktamkASTha zabda se gRhIta hue haiM 3, kapUra Adi niryAsa zabda se gRhIta hae hai 4, jAti patra, tamAla patra Adi patra zabda se gRhIta hue haiM 5, priyaGgu nAgara puSpa Adi puSpa zabda se gRhIta hue hai 6, jAti phala elAphala-kaoNlaka, ailA-ilAyacI-aura lavaGga Adi puSpa zabda se gRhIta hue hai ye sAtoM hI pratyeka kRSNa, nIla Adi pAMca voM ke bheda se pAMca 2 bheda vAle hote haiM isa taraha eka eka ke pAMca vargoM kI apekSA lekara pAMca pAMca bheda ho jAne ke kAraNa ye mUla Adi gandhAGga paitIsa ho jAte haiM / gandha ina meM eka surabhi hI rahatA hai, ataH isakI apekSA ye paitIsa hI rahate haiM 35 pAMca varNoM kI apekSA jisa prakAra se sAta gandhAGgoM se paiMtIsa bheda ye kahe gaye haiM usI prakAra se inameM pAMca rasa bhI pAye jAte haiM ataH paiMtIsa ko pAMca se guNA karane para eka sau pacahattara 175, ye ho jAte haiM / tathA sparza ATha hote haiM kintu ATha sparzo meM se ina gandhAGgoM meM cAra prazasya niyaMsa zabdathI grahaNa thayela che. 4, jAtIpatra, tamAlapatra, vigere patra zabdathI grahaNa karela che. 5, priyaMgu nAgara puSpa vigere pu5 zabdathI grahaNa thayA che. 6, jAtiphaLa arthAt jAyaphaLa karmolaka, elA kahetAM IlAyacI. ane laviMga vigere puSpazabdathI grahaNa karAyela che. A sAte kRSNa, nIla, vigere pAMca varNonA bhedathI pAMca pAMca bheTavALA hoya che. A rIte eka ekanA pAMca varNanI apekSAthI pAMca pAMca bheda thavAnA kAraNe A mULa vigere gaMdhAMganA pAMtrIsa bheda thaI jAya che. AmAM gaMdha eka surabhi gaMdha ja hoya che. tethI gaMdhanI apekSAthI A pAMtrIsa ja hoya che. pAMca varNonI apekSAthI jema sAta gaMdhAMgonA A upara 35 pAMtrIsa bhede kahelA che. e ja pramANe AmAM pAMca rasa paNa maLe che. tethI pAMtrIsane pAMcathI guNavAthI 175 eka patera bheda thaI jAya che. tathA spaze ATha hoya che. paraMtu ATha sparzamAMthI A baMdhAmAM cAra jIvAbhigamasUtra Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 jIvAbhigamasUtre 'mUla 1 taya2 kaTTha3 nijjAsa4 patta5 puSpha6 phala7 meyaM gNdhNgaa| 'vaNNAduttarabheyA gaMdhAMgasayA muNeyavyA' 1 // mUla1 tvakUra kASTha3 niryAsa5 patra5 puSpa6 phala7 mete gndhaanggaaH| varNAduttara bhedAni gandhAGgazatAni jJAtavyAnIticchAyA // asya vyAkhyAnarUpa gAthAdvayam - 'mutthA1 suvaNNachalla2 aguru3 vAlA4 tamAlapattaM5 ca / tahaya piyaMgU6 jAiphalaM7 ca jAie gaMdhaMgA // 1 // guNaNAe sattasayA paMcahiM vaNNehiM suramigaMdheNaM / rasapaNapaNaM taha phAsehiya cauhi mittehiM" 2 // mustA1 suvarNachallI2 aguru3 vAlA4 tamAlapatraM 5 ca // tathA ca priyaGgha 6jAtiphalaM7 ca jAtyA gandhAGgAni // 1 // guNanayA saptazatAni paJcaprirvarNaiH surabhigandhena ca / rasapaJcakena tathA spazaizca caturbhimitraiH // 2 // iticchAyA mitrairiti mitrabhUtaiH prshstairityrthH|| sparza hI rahate haiM ataH eka sau pacahattara ko cAra se guNA karane para sAta saugandhAGgoM ke bheda niSpanna ho jAte haiM / taduktam-mUlataya-kaTTha-nijAsapatta-puppha-phalameyaM gNdhNgaa| vaNNAduttara bheyA gaMdhaMgasayA muNeyacvA, mutthA-suvaNNa-challI aguruvAlA tmaalpttNc| taha ya piyaMgU jAI phalaMca jAIe gaMdhaMgA // 1 // guNaNAe sattasayA paMcahiM vaNNehiM surabhi gaMdheNaM, rasapapaNaeNaM taha phAsehi cauhi mitte (pasatthe) hiM // 2 // prakAranA prazarata sparza ja rahe che. tethI eka so pacetera 175 ne cAra thI guNavAthI gaMdhAMgonA sAtaso bhede banI jAya che. e ja vAta nIcenI gAthA dvArA kahevAmAM Ave che. mUlataya kaTTa nijjAsapatta puSphaphalameyaM gaMdhaMgA vaNNA duttarameyA gaMdhaMgasayA muNeyavvA, mutthA suvaNNachallI aguruvAlA tamAlapattaMca taha va piyaMgU jAI phalaM ca jAIe gaMdhaMgA // 1 // guNaNAe sattasayA paMcahiM vaNNehi surabhigadheNaM, rasa paNNaeNaM taha phAsehiM cauhi mitte (pasatthe) hiM // 2 // jIvAbhigamasUtra Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.27 gandhAGgasvarUpanirUpaNam ___425 'kai NaM bhaMte ! pupphajAikulakoDI joNI pamuhasayasahassA panattA' kati khalu bhadanta ! puSyajAtikulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'solasapuSphajAi kulakoDI joNIpamuhasa yasahassA pannattA' SoDazapuSpajAtikulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi prajJaptAni-kathitAni / tAnyeva darzayati-tauM jahA' ityAdi, 'tajahA' tadyathA-'catAri jalayarANaM' catvAri kulakoTiyonipramukhazatasahasrANi jalacarANAM jalajAnAM kamalAdInAM jAtibhedena bhavanti, tathA-'cattAri thalayarANaM' catvAri kulakoTiyonipramukhazatasahasrANi sthalacarANAM sthalajAtAnAM koraNDakAdInAM jAtibhedena, tathA 'cattAri mahArukkhiyANaM' catvAri kulakoTiyoni pramukhazatasahasrANi mahAvRkSANAM madhukAdInAMm, 'cattAri mahAgummiyANa' catvAri kula koTiyonipramukhazatasahasrANi mahAgulmikAnAM jAtyAdInAM jAtibhedena bhavantIti / ina saba gAthAoM kA artha tathA gaNita pahale kaha cuke haiN| 'kai gaM bhaMte ! puppha jAi kulakoDI joNI pamuha sayasahassA pannattA' he bhadanta ! puSpoM kI kitanI lAkha kulakoDIyAM kahI gaI hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM -'goyamA ! solasa puSphajAi kulakoDI joNI pamuhasayasahassA pannattA' he gautama ! puSpoM kI solaha lAkha kula koTiyAM kahI gaI haiM / jo isa prakAra se haiM -'cattAri jalayarANa' cAra lAkha jala meM utpanna hone vAle kamaloM kI 'cattAri thalayA Na' cAra lAkha sthala meM utpanna hone vAle koraNTa Adi ke puSpoM kI 'cattAri mahA gummiyANaM' aura cAra lAkha mahA gulmika Adi ke puSpoM kI kula koTiyAM hotI hai ye kula koTiyAM jAti ke bheda se hotI hai| A bane gAthAone artha tathA gaNita pahelAM upara kahevAmAM AvI gayela che. zrIgautamasvAmI bhagavAna zrImahAvIra prasuna pUche che 'kahi NaM bhaMte ! pupphajAI kulakoDI joNIpamuhasayasahassA paNNattA' hai bhagavan yAnI isa koTi keTalA lAkhanI kahevAmAM Avela che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamapAbhIne he cha 'goyamA ! solasa pupphajAI kulakoDI joNIpamuhasaya sahassA paNNattA' he gautama ! dhyAnI saNa sAma da jITIyo hevAmA bhAvI cha. 2 mA pramANe cha 'cattAri jalayarANaM' nasabhA panta thavAvANA ubhagAnI 2 vAma 'cattAri thalayarANaM' sthApana yAvA / 28 vigaire dhyAnI yArAma sITiyA. tathA 'cattAri mahA gummiyANaM' yAra sAma mh| gulmika vigerenA puSponI kula koTI jAtinA bhedathI hoya che, jI0 54 jIvAbhigamasUtra Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 jIvAbhigamasUtre 'kai gaM bhate ? vallIbho kaiNaM vallIsayA patnattA' kati khalu bhadanta ! vallayaH? kativallIzatAni prajJaptAni ? bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'cattAri vallIo' cattasro vallayaH puSpAdimUlabhedaiH jJAtavyAH 'catAri vallIsayA panavA' catvAri vallIzatAni avAntarajAtibhedena prajJaptAni-kathitAnIti / 'kai gaM bhaMte! layAo pannattAo' kati -kiyasaMkhayakAH khalu bhadanta ! latAH prajJaptAH, tathA-'kai layAsayA pannattA' kati latA zatAni prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'aTThalayA' aSTau latA mUlabhedaiH prajJaptAH, tathA-'aTThalayA sayA pannattA' aSTau latAzatAni avAntarajAtibhedena ___'kai NaM bhaMte ! vallIo kaiNaM vallIsayAo pannattA' he bhadanta ! vallIyAM-eka prakAra kI latAeM-kitanI kahI gaI hai / aura vallIzata kitane kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cattAri vallIo' he gautama! cAra vallIyAM kahI gaI hai jo ki puSpAdi ke mUla bhedoM se kahI gaI hai aura avAntara jAti ke bheda se vallIzata cAra kahe gaye haiM arthAt cAra sau vallIyo ke avAntara jAti ke bheda kahe gaye haiM tAtparya kahane kA yahI hai ki mUla meM vallIyoM ke bheda to cAra hai para eka eka vallI ke bheda avAntara jAti kI apekSA se 100 sau sau aura hai 'kai latAo panattAo he bhadanta ! latAeM kitanI kahI gaI hai aura 'kai latAsayA panattA' latAzata kitane kahe gaye haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! aTTa latA' he gautama ! mUla meM to latAeM ATha kahI gaI haiM aura 'aTThalatAsayApa0' eka eka latA ke sau sau zathI zrIgautabhAbhI prabhuzrIna pUche cha / 'kai NaM bhaMte ! vallIo kaiNaM vallIsayAo paNNattAoM' he bhagavan vA arthAt 4 prAranI satAyoDeTA prakAranI kahI che? ane valIzata keTalA kahyA che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamapAbhIne he cha 3 'goyamA ! cattAri vallIo' : gautama! al puSpa vigerenA mULa bhedothI cAra prakAranI kahevAmAM AvI che. ane avAstara jAtInA bhedathI vallita cAra kahelA che. kahevAnuM tAtparya e che ke mULa vali-velenA bhedote cAra ja che. paNa eka eka velanA avAntara bheda jAtInI apekSA se me se mIla 5 thAya che. 'kailatAo paNNattAo' hai sagavanasatAyApradhAnI avAma mAvI cha ? bhane 'kailatA sayA paNNattA' latAzata keTalA kahyA che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe cha, 'goyamA ! aTTalatA' he gautama bhUsatAnA mA se dyA cha. ane 'aTU layAsayA paNNattA' he gautama ! 4 me satAnA se se leho bhavAntara jIvAbhigamasUtra Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.27 gandhAGgasvarUpanirUpaNam prajJaptAnIti / 'kai NaM bhaMte ! hariyakAyA' kati khalu bhadanta ! haritakAyA prajJaptAH-kathitAH, tathA-'hariyakAyasayA pannattA' kati haritakAyazatAni prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'tao haritakAyA' trayo haritakAyAH, jalajAH sthalajAH ubhayajAzca, ekaikasmin zatamavAntarabhedA bhavantIti 'tao hariyakAyasayA pannattA' trINi haritakAyazatAni avAntarabhedaiH prajJaptAni kathitAnIti / 'phalasahassaM ca viTa baddhANaM' phalasahasraM ca vRntabaddhA. nAm vRntAkaprabhRtInAM phalasahasraM bhavantIti / 'phalasahasraM ca nAlabaddhANaM' phalasahasraM ca nAlabaddhAnAm nAlaM-kandoparivAvayava vizeSaH, tatra baddhAni-saMlagnAni nAlabaddhAni tAdRzAni phalAni teSAm 'te savve haritakAyameva samoyaraMti' te sarve'pi bhedAH tadanye'pi tathAvidhAH haritakAyameva samavataranti haritakAye bheda aura avAntara jAti kI apekSA se kahe gaye haiM / 'kai NaM bhaMte ! haritakAyA pa0' he bhadanta ! harita kAya kitane kahe gaye haiM ! uttara meM prabhuzrI kahate haiM -'goyamA ! tao haritakAyA' he gautama! haritakAya tIna kahe gaye haiM -jaise-jalaja, sthalaja aura ubhayaja tathA-'tao hari. kAyasayA paNNattA' haritakAyazata avAntara bhedoM kI apekSA se tIna kahe gaye haiM -arthAt eka eka haritakAya ke sau sau aura avAntara bheda kahe gaye haiM isa taraha haritakAya ke tIna sau bheda ho jAte haiN| phalasahassaM viMTabaddhA NaM' vRntAka Adi jo phala haiM ve sahana- eka hajAra prakAra ke kahe gaye hai 'phala sahassaM ca nAlabaddhA NaM' isI taraha jo nAlabaddha phala haiM ve bhI eka hajAra prakAra ke kahe gaye hai / 'te savve harikAyameva samoyaraMti' ye saba bheda tathA isI prakAra ke jo aura bhI hari tIna seyI vAmAM AkhyA cha. 'kai NaM bhate ! hariyakAyA paNNattA' he bhagavana haritakAyazata keTalA kahyA che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne hecha / 'goyamA ! tao hariyakAyA paNNattA' he gautama ! taya a l cha. samasa , 25, ma laya tathA 'tao hariyakAyasayA paNNattA' haritakAyazata avAnara bhedone laIne traNa kahevAmAM AvyA che. arthAt eka eka haritakAyanA se se avAntara bheda kahevAmAM AvyA che. A rIte hari tayana se le 24 01ya che. 'phalasahassaM viTavaddhANaM' patA vijerere / cha, te 4 254|2hepaamaa mAvale che. 'phalasahassaMca nAlabadghANaM' A pramANe je nAla baddha phaLa che, te paNa eka hajAra prakAranA kahevAmAM mAcyA cha. 'te savve harikAya meva samoyaraMti' mA mayA ho bhane mAnA jevAje haritakAyanA bIjA bheda che, te badhAja haritakAmAM gaNavAmAM AvelA jIvAbhigamasUtra Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 jIvAbhigamasUtre evAntarbhavanti haritakAyo'pi vanaspatau antarbhavati vanaspatirapi sthAvareSu antarbhavati, sthAvarA api jIvatvena jIveSu antarbhavanti tataH 'te evaM samanugammamANA samanugamyamANA' te evaM te haritakAyAdayaH samanugamyamAnAH samaNugamyamAnAH, jAtyantarbhAvena svataeva sUtrataH, tathA - ' evaM samaNugAhijjamANA samaNugAhijjamANA' samanugrAhyamANAH samanugrAhyamANAH pareNa sUtrata, eva, tathA'samaNupe hijjamAnA samaNupehijjamANA' samanuprekSyamANAH samanuprekSyamANAH, anuprekSayA arthAlocanarUpayA tathA - 'samaNucitijjamAnA samaNucitijjamANA samanucintyamAnAH samanucintyamAnAH zAstrayuktibhiH jIvatvena samyagRvicAryamANAH santaH 'eesu dosu kAesa samoyaraMti' te haritakAyAdayo jIvAH etayo reva vakSyamANayordvayoH kAyayoH samavataranti - samAviSTA bhavanti, 'taM jahA ' tadyathA - 'tasakAe caiva thAvarakAe ceva' trasakAye ce sthAvarakAyeceti / ' evameva ' kAya ke bheda haiM ve bhI saba haritakAya meM parigaNita hue haiM tathA haritakAya jo hai vaha vanaspati meM parigaNita huA hai vanaspatikAya sthAvara jIvoM meM parigaNita huA hai sthAvara jIva jIvasAmAnya meM antarbhUta huA hai isa prakAra se ve haritakAyAdika saba 'samaNu gamma mANA 2' svataH hI sUtra ke anusAra samajhe jAkara tathA 'samaNugAhijjamANA 2' para ke dvArA sUtra ke anusAra samajhe jAkara 'samaNupehijjamANA 2' bAra bAra arthAlocana rUpa anuprekSA dvArA vicAra kiye jAne para 'samaNu ciMtijjamAnA 2' yukti prayuktiyoM dvArA acchI taraha se bhAvita kiye jAne para unake sambandha meM yahI pratIta ho jAtA hai - nizcaya ho jAtA hai ki ye haritakayAdika jIva 'etesu dosu kAsu samoyaraMti' ina do hI kAyoM meM - sthAvara kAya meM evaM trasa kAya meM hI - antarbhUta hue haiM / yahI bAta 'tasakAe ceva thAvarakAe ceva' isa sUtra pATha se prakaTa kI che. tathA haritakAyane vanaspatimAM gaNavAmAM AvelA che. vanaspatikAya sthAvara jIvAmAM gaNavAmAM AvelA che. sthAvara jIvA jIva sAmAnyamAM aMtarbhUta thayA che. yA pramANe te haritAya vigere madhA 'samaNugammamANA samaNugamma mANA' vAraMvAra arthanA modha sAthai viyAra 42tAM astAM tathA 'samaNugAhijjamANA 2' miilye| dvArA sUtra pramANe samane 'samaNupe hijjamANA 2' vAraM vAra arthAsAyana 35 anuprekSA dvArA vicAra uratAM tAM 'samaNuciMtijjamANA' 'samaNuciMtijjamANA' yukti ayuktiyoM dvArA sArI zete lakti vAmAM AvyethI temenA saMbadhamAM emaja jaNAya che, arthAt nizcaya thaI jAya che mA haritAya vigere bhve| 'etesu dosu kApasu samoyaraMti' sthAvara bhAya, jIvAbhigamasUtra Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.27 gandhAGgasvarUpanirUpaNam 429 evameva-uktaprakAreNaiva sasthAvarajIvAdhikArarUpaprakAreNaiva 'sapuccAvareNa' 'sapUrvApareNa pUrvacAparaM ceti pUrvAparam pUrvApareNa sahitaM sapUrvAparaM tena, pUrvAparokta samasta jIva paryAlocanayA ityarthaH / 'AjIvadiTuMteNaM' AjIvadRSTAntena. A-sAmastyena jIvaDaajIvA sakalalokAbhivyAptyA sthitA trasa sthAvararUpA jIvAH, teSAM dRSTAntena samastalokavyApi jIvanidarzanena, tatra prasA:-dvitri-catustiyapaJcentiya -nAraka-deva-manuSyAH svasvApekSayA anukrameNa pratyeka dvi-dvi-dvi-catu-catu-zcatu-caturdazalakSasaMkhyAmAzritya dvAtriMzallakSasaMkhyakAH (32) sthAvarA:-pRthivI-jala-tejo-vAyu-vanaspatayaH svasvApekSayA'nukrameNapratyeka sapta-sapta-sapta-sapta-sapta-catuvizati lakSasaMkhyAmAzritya dvipaJcAgaI hai-isa taraha ke kathana se-trasa aura sthAvara kI yoniyoM kI pUrvA para parigaNanA se samasta loka ke jIvo kI caurAsI lAkha yoniyAM ho jAtI hai. yahI bAta 'evameva sapuvAvareNa ajIvidihate NaM caurasIi jAi kula koDI joNI pamuhasayasahassA bhavaMtI ti samakkhAyA' isa sUtrapATha dvArA samajhAI gaI haiM-yahAM AjIva dRSTAnta se arthAt samasta loka sthita jIvoM kI apekSA se caurAsI lAkha jAti kula koTiyAM kahI hai vaha isa prakAra-trasa jIva battIsa lAkha hote haiM jaise do lAkha beindriya, do lAkha teindriya, do lAkha caturindriya, cAra lAkha tiryakU pacandriya, cAra lAkha nArakI cAra lAkha deva aura caudaha lAkha manuSya jAtiyAM, aise battIsa lAkha trasa jIva hai (32) evaM sthAvara jIva 52 bAvana lAkha hote haiM jaise-sAta lAkha pRthivI kAya 7. sAta lAkha bhane saya 2 me 24 4yAmA matabhUti tha ya che. me pAta 'tasakAe ceva thAvarakAe ceva' mA sUtrAthI pragaTa 42vAmAM Avesa che. saamaan| kathanathI trasa ane sthAvaranI ninI pUrvApara gaNatA karavAthI saghaLA jInI yoni 8400000 yAryAzAsAma yoniyo ya ya che. me pAta 'evameva sapuvAvareNa AjIvididruteNaM caurAsIi jAi kulakoDI jANIpamuhasayasahassA bhavaMtIti samakkhAyA' mA sUtrA dvArA samAnAmA mApI che. ahIMyAM ajIva daSTAMtathI arthAt samasta lekasthita jIvonI apekSAthI coryAzIlAkha jAtikuloTiye kahela che te A pramANe che. trasajIva batrIsa lAkha thAya che. jemake be lAkha be IdriyavALA, be lAkha traNa IdriyavALA be lAkha cAra iMdriyavALA, cAra lAkha tiryaka, paMcendriya cAra lAkha nArakI cAra lAkha deva ane cauda lAkha manuSyanI jAtiye A rIte batrIsa lAkha trasa jIve che. temaja sthAvara jIve paNa bAvana lAkha thAya che. jemake sAta lAkha pRthvIkAya 7 jIvAbhigamasUtra Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 jIvAbhigamasUtre zallakSasaMkhyakAH (32-52-84) ityevaM samastajIva dRSTAntena sarve jIvAH 'caurAsIi jAi kula koDI joNa pamuhasayasahassA bhavaMtIti makkhAyA' caturazIti jAti kula koTi yoni pramukha zatasahasrANi caturazItilakSasaMkhyakA samasta. jIvAnAM yonayaH bhavantIti AkhyAtaM mayA anyaizca RSabhAditIrthaka rairiti |suu027| kulakoTi vicAraNe vizeSAdhikArAt vimAnAnyapi adhikRtya vizeSa praznamAha-asthiNaM maMte ! vimANAI' ityAdi, mamUla-atthi NaM bhaMte ! vimANAI sotthiyANi vA sosthiyAvattAiM sotthiyappabhAI sotthiya kaMtAI sotthiya vannAI sotthiyalessAiM sotthiyajjhayAiM sotthiyasiMgArAiM sotthiyakUDAI sotthiyasiTAiM sosthiyauttaravaDiMsagAI ? haMtA asthi / teNaM bhaMte ! vimANA ke mahAlayA pannattA ? goyamA! jAvaieNaM sUrie udei, jAvaieNaM ca sUrie asthamai evaiyA tiNNovAsaMtarAiM atthegaiyassa devassa ege vikkame siyA seNaM deve tAe ukkiTAe turiyAe jAva dibAe devagaie vIivayamANe vIivayamANe jAva egAhaM vA duyAhaM vA ukkoseNaM chammAsA viIvaejjA, atthegaiyaM vimANaM viIvaejA atthegaiyaM vimANaMNo vIIvaejjA, e mahAlayANaM goyamA ! te vimANA pnnttaa| asthi gaM bhaMte ! vimANAiM acINi acirAvattAI taheva jAva accuttaravarDisagAI ? haMtA asthi, te vimANA ke mahAlayA pannattA? akAya 7, sAta lAkha tejaskAya 7, sAta lAkha vAyukAya 7, coIsa lAkha vanaspati kAya 24, aise bAvana lAkha sthAvara kAya jIva hote haiM 52 / isa prakAra battIsa aura bAvana milAkara samasta loka gata jIvoM kI caurAsI lAkha jAtiyAM haiM (8400000) aisA maine aura bhagavAna RSabha Adi anya sarva tIrthaMkaroM ne kahA hai| suutr-27| lAkha aSkAya sAta lAkha tejasakAya sAta lAkha vAyukAya 24 lAkha vanaspatikAya e rIte pa2 lAkha sthAvarakAya jIve thAya che. A rIte 32 batrIsa ane para meLavavAthI saghaLA lekasthita jIvanI yazI lAkha jAti thAya che. A pramANe meM tathA bhagavAnazrI RSabha vigere sarve tIrthakaree kahyuM che. mArA jIvAbhigamasUtra Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 28 svastikAdi vimAnanirUpaNam 431 goyamA ! evaM jahA sotthiyAINi NavaraM evaiyAiM paMcaovAsaMtarAI, atthegaiyassa devassa ege vikkame siyA, sesaM taM caiva // asthi NaM bhaMte! vimANAI kAmAI kAmAvattAI jAva kAmuttaravasiyAI ? haMtA asthi / te NaM bhaMte! vimANA ke mahAlayA pannatA ? goyamA ! jahA satthINi, NavaraM sattaovAsaMtarAI se saM taM caiva / asthi NaM bhaMte! vimANAI vijayAI vaijayaMtAI jayaM tAI aparAjitAiM ? haMtA asthi / te NaM bhaMte! vimANA ke mahAlayA pannattA ? goyamA ! jAvaie sUrie udei evaiyAI navaovAsaMtarAI, sesaM taM ceva / No cevaNaM taM vimANe vII vajA emahAlayA NaM vimANA pannattA samaNAuso || sU0 28 // tirikkhajoNiya uddesao paDhamo // chAyA - santi khalu madanta ! vimAnAni svastikAni svastikAvarttAni svastikaprabhANi svastikakAntAni svastikavarNAni svastikalezyAni svastikadhvajAni svastikazRGgArANi svastika kUTAni svastika ziSTAni svastikottarAvataMsakAni 10, hanta santi / tAni khalu bhadanta / vimAnAni kiyanmahAnti prajJaptAni ? gautama ! yAvatke khalu sUrya udeti yAvatkeca sUryo'stameti etAvanti trINi avakAzAntarANi, astyekakasya devasyaiko vikramaH syAt sa khalu deva stayA utkRSTayA tvaritayA yAvad divyayA devagatyA vyativrajan yAvadekAhaM vA dvayahaM vA utkarSeNa SaNmAsAn vyativrajet astyekakaM vimAnaM vyativrajet, astyekakaM vimAnaM no vyativrajet etanmahAnti khalu gautama ! tAni vimAnAni prajJaptAni / santi khalu bhadanta ! vimAnAni arcI pi arcirAvarttAni tathaiva yAvat acirutta rAvataMsakAni ? hanta santi / tAni vimAnAni kiyanmahAnti prajJaptAni ? itaa ! evaM yathA svastikAdIni navara metAvanti paJcAvakAzAntarANi astyekakasya devasyaiko vikramaH syAt zeSaM tadeva / santi khalu bhadanta ! vimAnAni kAmAni kAmAvarttAni yAvatkAmottarAvataMsakAni ? hanta santi, tAni khalu vimAnAni kiyanmahAnti prajJaptAni ? gautama ! yathA svastikAni navaraM saptAvakAzAntarANi zeSaM tathaiva santi khalu bhadanta ! vimAnAni vijayAni vaijayantAni jayantAni aparAjitAni ? hanta santi, tAni khalu bhadanta ! vimAnAni kiyanmahAnti prajJaptAni ? gautama ! yAvatke sUrya udeti evametAni nava avakAzA jIvAbhigamasUtra Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 ___ jIvAbhigamasUtre ntarANi zeSaM tadeva naiva khalu tAni vimAnAni vyativrajet etanmahAnti khalu vimAnAni prajJaptAni zramaNAyuSman ! ||muu0 27 // ||tirygyonikoddeshkH prathamaH // ____TokA-'asthi NaM bhaMte ! vimANANi' atrAstIti avyayapadaM bahathe, tathA ca santi-vidyante khalu bhadanta ! vinAnAni-vizeSataH puNyaprANibhimanyantetagata saukhyAnubhavanena anubhUyate iti vimAnAni 'sosthiyANi' svastikAni 'sotthiyAvattAI' svastikAvartAni 'sosthiyapabhAI' svastikaprabhANi 'sosthiyakatAI svastikakAntAni 'sotthiyavanAI' svastikavarNAni 'sosthiyalessAI' sva stikalezyAni 'sotthiyajjhayAI' syastikadhvajAni 'sotthiyasiMgArAI' svastikazTaGgArANi 'sotthiyakUDAI' svastikakUTAni 'sotthiyasiTThAI' svastika___ kula koTi ke vicAra meM vizeSAdhikAra ko lekara gautama! vimAnoM ke astitva ko lakSya karake aisA pUcha rahe haiM 'asthi NaM bhaMte ! vimANAI sosthiyaanni'-ityaadi| sUtra 27 TIkArtha-yahAM 'asthi' yaha avyaya pada hai aura yaha bahu artha meM prayukta huA hai jo puNyAtmAoM dvArA vizeSa rUpa se-arthAt tadgata saukhya ke anubhavana se-acche mAne jAte haiM ve vimAna hai yahAM gautama ne prabhu se aisA prazna kiyA hai 'asthi NaM bhaMte ! sotthiyANi sotthiyA vattAI' he bhadanta ! kyA svastika svastikAvartta, 'sosthiyapabhAI' sva. stikaprabhA 'sotthiya kaMtAI' svastika kAnta 'sotthiyavanAI' svastikavarNa 'sotthiyalessAI' svastika lezyA, 'sosthiyajjhayAI svastikadhvaja 'sosthiya siMgArAI' svastika zrRGgAra 'sosthiyakUDAI svastika kUTa kulakeTiyone vicAra karatAM vizeSAdhikArane laIne vimAnanA astitvane uddezAne zrIgautabhAbhI se pUche che , 'asthi NaM bhaMte ! vimANAI sosthi yANi' tyAdi -maDiyA 'atthi' meM adhyaya yaha cha. ana se masa sabhA prayukta thayela che. je puNyAtmAo dvArA vizeSapaNAthI arthAta taddagata sukhanA anubhavanathI sArA mAnavAmAM Ave tene vimAna kahevAmAM Ave che. A saMmaMdhamA zrIgautamasvAmI prasuzrIna me pUchayu cha meM 'asthi NaM bhaMte ! sotthiyANi sotthiyAvattAI' hai sAvan / zuM svasti, svastivata 'sosthiya pabhAI' svasti pramA 'sosthiya kaMtAI vasti id 'sotthiya vannAi' svara varNa 'sotthiya lessAI" svasti vezyA, 'sotthiyajjhayAi" sastiya 1 'sotthiyasiMgArAI' svasti: // 2 'sosthiyakUDAI" jIvAbhigamasUtra Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.28 svastikAdi vimAnanirUpaNam ___433 ziSTAni 'sotthuttaravADisagAI' svastikAvataMsakAni etanAmakAni vimAnAni santi kimiti bhagavato gautamasya vimAnaviSaye prazna:, bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA asthi' he gautama ! hanta santi yAni vimAnAni tvayA pRSTAni ekAdazanAmakAni tAni tathAvidhAnyeva santIti / purnagautamaH prazna yannAha-'teNaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM maMte ! vimANA ke mahAlayA pannattA' tAni uparyukta nAma kAni vimAnAni kiyanmahAnti-kiyatpramANamahattvAni tAni vimAnAni santIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jAvaieNaM surie udei jAvaieNaM mUrie asthamei evaiyA tiNNovAsaMtarAI' yAvati kSetre khalu sUrya udeti yAvati kSetre khalu sUryo'stameti etAvanti udayakSetrAstakSetrayamitAni pratyekaM trINi avakAzAntarANi santi jambUdvIpe sarvotkRSTa divase sarvobhyantare 'sotthiyasiTThAI' svastikaziSTa aura 'sotthuttaravaDiMsagAI svastiko ttarAvataMsaka isa nAmoM vAle vimAna haiM kyA? yA isake uttara meM prabhuzrI gautama se kahate haiM-'haMtA, asthi' hAM, gautama ina nAmoM vAle ye devoM ke vimAna haiM 'te Na bhaMte ! vimANA ke mahAlayA pannattA' he bhadanta ! ye vimAna kitane bar3e haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jAvaieNaM sUrie udei jAvaieNaM sarie asthamai evaiyA tiNNovAsaMtarAI' he gautama ! sarvoskRSTa dina meM jitane kSetra meM sUrya udita hotA hai aura jitane kSetra meM vahaasta hotA hai itane udaya kSetra aura asta kSetra pratyeka kSetra ko yahAM tIna avakAzAntara hone se tigunA karane para jitanA pramANa usa kSetra kA AtA hai 'atthegaiyassa devassa ege vikkame siyA' utanA kisI deva kA eka vikrama ekavAra meM dhUma ne kA mArga hotA hai jaise-jambUdvIpa meM svastika 'sotthiya sidAI' svasti ziSTa bhane 'sotthuttaravaDiM sgaaiipstikettarAvartAsaka A nAmevALA vimAne che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautama svAmI che, 'hatA atthi' gautama ! ye pramANunA nAmAvANI mAvAnAM vibhAna cha. 'te Na bhaMte / vimANA ke mahAlayA pannattA'lagavan ! yA vimAnA TamATAcha ? // zranA uttama prabhuzrI 43cha goyamA ! jAvaieNaM sUrie udei jAvaieNaM sUrie atthamai evaiyA tiNNAvAsa tarAI' he gautama saSTi hinamA sauthI moTA divasamAM jeTalAkSetramAM sUrya uge che, ane jeTalA kSetramAM sUrya arata thAya che, eTalA udayakSetra ane astakSetramAM dareka kSetrane ahiyAM traNa avakAzAnta hovAthI traNagaNuM karavAthI te kSetranuM jeTaluM pramANa Ave che, 'atthegaiyassa devassa ege vikkame siyA' 7 varnu satuM vibhekavAramAM ghUmavAne mArga thAya che. jema jaMbudvIpamAM sauthI uttama divasa jI055 jIvAbhigamasUtra Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 jIvAbhigamasUtre maNDale varttamAnaH sUryo yAvati kSetre udeti yAvati ca kSetre'stamupayAtIti, udayakSetramastakSetraM cAdhikRtya yAvatparimitaM kSetra bhavati etAvatpramANaM kSetra mekasyAvakAzAntarasya jAyate pratyeka metAvatpramANamadhikRtya trINi avakAzAntarANi santi ata udayakSetramastamitakSetra cAdhikRtaM kSetradvayaM pratyekamavakAzAntarANAM trikatvena triguNaM karttavyamiti bhAvaH / tataH kimityAha - ' atthe gaiyassa devassa ege vikame siyA' astyekakasya devasyaiko vikramaH - ' kramuNadavikSepe' itidhAtoH kramaNaM kramaH, vizeSeNa kramaH vikramaH - paribhramaNacakraM triguNIkRta sUryodayAstamita kSetrapramANamArgaparibhramaNarUpaH syAt astyetad buddhayA paribhAvanIyametad-yathaikasya vivakSitasya devasyaikaH pUrvoktaprakArako vikramo bhavet / tatra jambUdvIpe sarvotkRSTe divase etAvat parimite kSetre sUrya udeti, tathAhi - saptacatvArizatsahasrANi dvezate triSaSTyadhike yojanAnA mekasya ca yojanasya ekaviMzatiH SaSTibhAgAH (47263 - he!) taduktam 'sIyAlIsa sahassA doNisayA joyaNANa tevaDI | igavIsadvi bhAgA kakkaDamAsaMmi pecchanarA // 1 // saptacatvArizatsahasrANi dvezate yojanAni triSaSTiH / ekavizatiH SaSTibhAgAH karkaTamAse prekSante narAH || 1 || iticchAyA sarvotkRSTa dina meM karka saMkrAnti ke prathama dina meM saiMtAlIsa hajAra do sau tesaTha yojana aura eka yojana ke ikkIsa sAtiyA bhAga (4726313) yojana dUra se sUrya dikhatA hai jaise kahA hai 'sIyAlIsa sahassA doNisayA joyaNANa tevaDI' igavIsa saTTibhAgA kakkaDamAsaMmi pecchanarA // 1 // aba saitAlIsa hajAra do sau teMsaTha yojana aura eka yojana aura eka yojana ke ikkIsa sAThiyA bhAga (472631 2 ) itane yojana parimita kSetra ko sUrya ke udaya kSetra aura asta kSetra aisA do kSetra hone se dUnA mAM arthAt ka sa krAntinA pahelA divase 4726321 suDatAlIsa hajAra khase tresaTha ceAjana ane eka ceAjananA eka vIsa sAtiyA bhAga caiAjana dUrathI sUrya dekhAya che. jema kahyu che ke-- 'sIyAlIsa sahassA dANNisayA joyaNANa tevaTThi" 'igavIsA saTTibhAgA kakkaDamAsaMmi pecchanarA // 1 // suDatAlIsa hajAra khaseA tresaTha yojana ane eka yojana tathA eka yojana eka vIsa sAThiyA bhAga 472631 ATalA yojananA kSetrane sUryanuM jIvAbhigamasUtra Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 28 svastikAdi vimAnanirUpaNam 435 etAvatparimite kSetre eva tasmin sarvotkRSTe divase'stamupayAti sUryaH, tata etatkSetram udayAstamitakSetrayordikatveva dviguNI kRtamudayAstamayAntaralipramANaM bhavati, taccaitAvat - caturnavatiH sahasrANi pazcazatAni SaDaviMzatyadhikAni yojanAnA mekasya ca yojanasya dvAcatvAriMzat SaSTibhAgAH (94526 - 10) iti / etAvat kSetram avakAzAntarANAM trikatvena triguNIkRtam jAyate lakSe tryazItiH sahasrANi paJcazatAni azItyadhikAni yojanAnAm, ekasya yojanasya ca SaTSaSTi bhAgAH ( 28358060) iti etAvatparimitaM devasyaikaM paribhramaNa kSetra' bhavet / 'se gaM deve' saH- - pUrvokta kSetraparibhramaNazaktisaMpanno vivakSito devaH 'tAe' tayAsakaladevajanaprasiddhayA 'ukkiTThAe' utkRSTayA 'turiyAe' tvarayA 'jAva divvAe' capalayA caNDayA zIghrayA uddhatayA javanayA chekayA divyayA 'devagaIe' devagatyA 'vItIyamANe vItIyamANe' vyativrajan vyativrajan - gacchan gacchan 'jAva egA haM karane para caurAnave hajAra pAMca sau chabbIsa yojana aura eka yojana ke bayAlIsa sAThiyA bhAga (94526 3) itane yojana kSetra kA parimANa ho jAtA hai / yaha eka avakAzAntara parimANa hai, aise yahAM tIna avakAzAntara hone se isa kSetra parimANa ko tiguNA karane para aDDA Isa lAkha tIna hajAra pAMca sau assI yojana aura eka yojana ke chaha saThiyA bhAga (28358060) yojana kSetra jo ho jAtA hai vaha eka devakA eka eka vikrama-bhramaNa hotA hai 'se NaM deve' vaha deva eka bAra meM itane kSetra taka paribhramaNa karane ke sAmarthya vAlA koI eka deva 'tAe ukkiTThAe turiyAe jAva divvAe' apanI usa sakala deva prasiddha utkRSTa tvarAyukta capala, caMDa, zIghra, uddhata, javana, cheka aura divya 'deva gaIe' deva gati udaya kSetra ane astakSetra ema e kSetra hAvAthI khamaNu karavAthI cArANu hajAra pAMcase| chavvIsa yojana ane eka yojananA betAlIsa sAThiyA bhAga (9452642) ATalA yojana kSetranuM pramANu thaI jAya che. A avakAzAntara pramANa che. ahiMyA evA traNa avakAzAntara heAvAthI A kSetra pariNAmane traNa gaNA karavAthI aThayAvIsa lAkha traNa hajAra pAMcase cAjana ane eka yonananA cha sAhiyA lAga (28358060) yojana kSetra ne thAya che, te hevana! thoDa vidruma arthAt bhramaNa thAya che. 'se Na' deve' te bhe vArabhA ATalA kSetra sudhI paribhramaNa karavAnA sAmarthya vALA kAI eka deva tAlu ukkiTThA turiyAe jAva divvAe' potAnI te samsaheva prasiddha utkRSTa va yukta, vyapasa, thaMDa zIghra uddhata 'bhavana, cheu bhane hivya 'devagaIe' hevagatithI jIvAbhigamasUtra Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 jIvAbhigamasUtre vA duyahaM vA' jaghanyata gAhaM vA dvayAhaM vA yAvat, 'ukko seNaM chammAsA vItIvarajA' utkarSeNa SaNmAsAn thAvat vyativrajet - gacched / tatraivaM gamane saH 'atthegaiyaM vimANaM vItIvaejjA' astyekakaM kizcana vimAnaM pUrvokta vimAnAnAM madhye vyativrajetU ullaMghya parato'tikrAmet, tasya vimAnasya pAraM labheta tathA - ' atthe gaiyaM vimANaM no vItIvaejjA' astyekakaM pUrvokta vimAnAnAM madhye kiJcanavimAnaM no vyativrajet-no atikrAmet no ullaMghya pAraM gacchet / ayaM bhAvaH- ukta pramANenApi vikrameNa paribhramaNarUpeNa yathoktarUpayApi ca gatyA SaNmAsAnapi yAvadadhikato devo gacchati tathApi saH teSAM vimAnAnAM madhye kasyacidvimAnasya pAraM labhate kasyacid vimAnasya pAraM na labhate iti / se 'vIvayamANe 2' calatA calatA kama se kama eka dina taka do dina taka aura utkRSTa se chaha mAsa taka lagAtAra calatA hai to aisI sthiti meM bhI 'atthegaiya' vimANaM vItIvaejjA' vaha deva una vimAnoM meM se kisI eka vimAna ko pAra kara sakatA hai-use lAMghakara vaha Age bhI nikala jAtA hai aura kisI eka vimAna ko vaha lAMghakara pAra nahIM jA sakatA hai tAtparya kahane kA yahI hai ki ukta vikrama 'bala' vAlA koI eka deva apanI deva prasiddha gati se chaha mAsa taka bhI lagAtAra calatA rahe taba bhI vaha kisI 2, vimAna ke hI pAra jA sakatA hai saba vimAnoM ke pAra nahIM jA sakatA hai 'e mahAlayA NaM te vimANa goyamA ! paNNattA' he gautama! itane bar3e ve vimAna kahe gaye haiM / 'bIyamANe vIivayamANe' yAsatA yAsatA mochAmAM mochA goDa hivasa sudhI be divasa sudhI, ane utkRSTathI cha mAsa sudhI lAgaDha cAlatA rahe te mevI sthitiyAM pazu 'atthegaiya' vimANa' vItIvaejjA' te heva me vibhAnAmAM thI kei eka vimAnane pAra karI zake che. tene ullaMghIne te AgaLa paNa nIkaLI jAya che, ane koi eka vimAnane te pAra karI zakatA nathI. kahevAnu tApaya e che ke AvA prakAranA vikrama-khaLa vALA koi eka deva peAtAnI daiva prasiddha gatithI lAgaDha cha mAsa sudhI cAlatA rahe te paNa te kAI phAi vimAnaneja pAra karI zake che. madhA vimAnAnI pAra jaI zakatA nathI. 'e mahAlayA NaM bhate vimANA goyamA ! paNNattA' he gautama! te vibhAnA ATalA meTA hovAnuM kahela che, jIvAbhigamasUtra Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.28 svastikAdi vimAnanirUpaNam ___437 'e mahAlayANaM goyamA ! te vimANA pannatA' etAvanmahAnti khalu gautama ! tAni vimAnAni prajJaptAni-kathitAni iti / 'asthi NaM bhaMte ! vimANAI' santi khalu bhadanta ! tAni vimAnAni 'acINi' aciSi-acirnAmAni tathA-'accirAvacAi' acirAvAni 'taheva jAva accu taravaLisagAI' acittarAvataMsakAni kim ? atra yAvatpadena acipramANi, aciHkAntAni, arvirNAni, acilezyAni, arci rvajAni, aciHzrRGgArANi, aciHkUTAni aciMziSTAni, ityeteSAM grahaNaM bhava. tIti / bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'atthi' santi he gautama ! acirAdinAmakAni vimAnAni yathoktanAmaguNaviziSTAni vidyante iti / ____ 'te vimANA ke mahAlayA panattA' tAni acirnAmakAdIni vimAnAni kiya mahanti-kiyatpramANakamahattvayuktAni prajJaptAni kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha'evaM jahA' ityAdi, 'evaM jahA sotthiyAINi' evaM yathA svastikAdIni sUryoda. 'asthi NaM bhaMte ! vimANAI' he bhadanta ! kyA ye vimAna hai 'accI. Ni' aci 'accirAvattAI' acirAvarta 'taheva jAva accuttarAvaDiMsagAI' usI prakAra yAvat arciH prabha, arci kAnta, acirvarNa, arcilezya acirdhvaja aciH zrRMga, aura aciH kUTa arciziSTa, aciruttarAvataMsaka, ye vimAna hai kyA? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA goyamA! atthi' hAM gautama ! ye vimAna hai 'te vimANA ke mahAlayA paNNattA' he bhadanta ! ye aci acirAvarta Adi vimAna kitane baDe kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA sosthiyANi' he gautama ! jaisA kathana svastika Adi vimAnoM kI mahattA ke sambandha meM kiyA gayA hai, vesA zrIgotamasvAmI prabhuzrIne pUche che / 'asthi Na bhate ! vimANAi" he samapan yA vimAnA cha ? 'accINi' marthi jaccirAvacAI' mazita 'taheva jAva accuttaravaLisagAI' me pramANe yAvat mathi:prasa, marthita mayi, mAsezya, maqi , mAya:zRpa, mane mayi :Ta, mAya:ziSTa, arcittarAvaMtasa A vimAne che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke 'hatA goyamA ! atthi' gautama ! mA vimAna che. 'te vimANA ke mahAlayA paNNattA' he bhagavana mA maNimayi rAvata vigere vimAna 20 mArA ? na ttaramA prabhu he cha 'eva jahA sotthiyANi' he gautama ! 21sti jIvAbhigamasUtra Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 jIvAbhigamasUtre yAstamitakSetrapramANamadhikRtya yAvatpramANena mahAnti kathitAni tAvatpramANAnyeva arcI Si, ityAdi vimAnAnyapi mahAnti vAcyAni / 'NavaraM evatiyAI paMca ovAsaMtarAI' navaraM-kevalam, atrAyaM vizeSaH / etAvatkAni-atra etAvatapramANAni pazcAvakAzAntarANi santi, svastikA divimAnamUtretu trINi avakAzAntarANi proktAni / 'atthegaiyassa devassa ege vikkame siyA' astyekakasya devasyaiko vikramaH-paribhramaNaM syAt sesaM taM ceva' zeSaM tadeva, zeSaM zeSasUtraM tadeva-pUrvasUtravadeva vyAkhyeyaM yAvat 'emahAlayANaM goyamA ! te vimANA pannattA' etAvatpramANakAni gautama ! vimAnAni prajJaptAnIti paryantam / hI kathana ina vimAnoM kI mahattA ke sambandha meM bhI kara lenA cAhiye, paranta antara itanA hai ki 'evatiyAiM paMca ovAsaMtarAI' yahAM pUrvokta pramANa vAle pAMca avakAzAntara hone se jitanA kSetra rUpa vikkama grahaNa kiyA gayA hai utane kSetra ko pAMca guNA karane para 'atthe gaiyassa devassa ege vikkame isa taraha kA itanA kSetra kisI eka deva kA eka vikkama rUpa hotA hai 'sesaM taM ceva' bAkI saba pUrva kI taraha vyAkhyAta kara lenA cAhiye arthAt eka bAra meM pUrvokta pramANa kSetra taka ghUmane kI zakti vAlA koI eka deva apanI utkRSTa Adi pUrvokta vizeSaNoM vAlI gati se nirantara kama se kama eka dina taka do dina taka aura adhika se adhika chaha mAsa taka calatA rahe, taba bhI vaha deva arciH Adi vimAnoM meM se kisI eka vimAna ko ullaGghana kara usake pAra jA vigere vimAnI mahattAnA saMbaMdhamAM je pramANenuM kathana karavAmAM Avela che, eja pramANenuM kathana A vimAnanI mahattAnA saMbaMdhamAM paNa karI se naye. paraMtu se mannemA sarajan maMta2 cha 'evatiyAI paMca ovAsaMtarAi" mahiyAM pUrita prabhAvamA pAMya ma ta2 pAthI raTalA kSetrarUpe vikrama grahaNa karela che. eTalA kSetrane pAMca gaNu karavAthI 'atthe gaiyassa devassa puge vikame' mA prabhAtuM mAra kSetro me hai nA se vibhAti35 hAya che. 'sesa ta ceva' mADInu saghaNu thana pahemA pramANe kahI levuM joIe. arthAt eka vAramAM pUrvokta pramaNanA kSetra sudhI oLaMgavAnI zakti vALe ke I deva pitAnI e utkRSTa Adi pUkti vizeSaNavALI gatithI dararoja ochAmAM ochA eka divasa sudhI athavA be divasa sudhI ane vadhAremAM vadhAre cha mAsa sudhI cAlyA kare che paNa te deva arci vigere vimAne paikI koI eka vimAnane oLaMgIne tene pAra jIvAbhigamasUtra Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.28 svastikAdi vimAnanirUpaNam 439 'asthi NaM bhaMte ! vimANAI' santi khalu bhadanta ! vimAnAni 'kAmAI' kAmAni-kAmanAmakAni 'kAmAvattAI' kAmAvartAni 'jAva kAmuttaravaDisayAi' yAvatkAmottarAvataMsakAni atra yAvatpadena kAmaprabhANi kAmakAntAni kAmavarNAni kAmalezyAni kAmadhvanAni kAmazRMgArANi kAmakUTAni kAmaziSTAni, ityeSAM saMgraho bhavati tathA pa he bhadanta ! kAmAdinAmakAni vimAnAni kiM santi, iti praznaH, bhagavAnAha-'haMtA asthi' hanta gautama ! kAmAdinAmaka ni vimAnAni santIti / 'te NaM bhaMte ! vimANA ke mahAlayA pannattA' tAni kAmAdinAmakAni vimAnAni khalu bhadanta ! kiyanmahAnti prajJaptAnIti praznaH, bhaga vAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahA sosthiyAI' yathA svati sakatA hai. kisI ke pAra nahIM bhI jA sakatA hai arthAt saba vimAnoM ko ullaMghana kara pAra nahIM jA sakatA hai| aisI vizAlatA vAle ve aci Adi vimAna haiN| 'atthi NaM bhaMte vimANAI kAmAI' kAmAvattAI jAva kAmuttaravaDiMsayAI' he gautama! kyA kAma, kAma varta, yAvat kAmotarAvataMsaka vimAnahai ? uttara meM prabhuzrI kahate hai-haMtA asthi' hAM gautama! kAma kAmAvarta yAvat kAmaprabha, kAmakAnta, kAmavarNa, kAmalezya, kAmadhvaja, kAmazaMga, kAmakUTa, kAma ziSTa aura kAmottarAvataMsaka, ye vimAna haiM / 'te NaM bhaMte! vimANA ke mahAlayA pannattA' he bhadanta ! kAma kAmAvata Adi vimAna kitane baDe kahe gaye ? uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA jahA sotthiyAI / he gautama! jaise-svastika Adi vimAna bar3I bhArI vizAlatA vAle kahe gaye haiM-vaise hI ye bhI bahuta bar3I vizAlatA vAle kahe gaye haiM / karI zake che, ane keTalAkane pAra na paNa karI zake. arthAta badhA vimAnone oLaMgIne pAra karI zakatA nathI. ATalI vizALatAvALA A aci vigere vimAne che. 'asthi NaM bhaMte vimANAI kAmAi kAmAvattAI jAva kAmutaravaDisayAi' hai bhagavad zu kAma, kAmAvartI, yAvat kAmottarAvataMsaka vimAna che? A praznanA uttaramA prabhu he cha hai 'haMtA asthi' DA gautama ! Ama, bhAvata', yAvat kAmaprabha, kAmakAMta, kAmavarNa kamalezya, kAmadhvaja, kAmazRMga, kAmakUTa, kAmaziSTa bhane amattazatasa mA vibhaan| che. 'te NaM mate ! vimANA ke mahAlayA pannattA' hai mapan ! 4Ama, mAvarta, vagere vimAna 32 // moTA hA cha ? // prazna uttaramA prabhu 4 cha 'goyamA ! jahA seotthiyAI hai gautama ! je pramANe svastika vigere vimAne ghaNuM meTi vizALatAvALA jIvAbhigamasUtra Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama kAdinAmakAni vimAnAni santi tathaiva kAmAdinAmakAnyapi vimAnAni santI tyuttaram | 'NavaraM sattaovAsaMtarAI sesaM taheva' navaramatra saptAvakAzAntarANi zeSaM - zeSasutra tathaiva arcirAdi sUtravadeva vyAkhyeyam / sa khalu devatAni vimAnAni pUrvoktayA divyayA devagatyA kazcit vyativrajet kazvidevaH kizcana vimAnaM vyatikramet kiJcana vimAnaM no vyatikramedityAdikaM sarva pUrvavadeva jJatavyamiti bhAvaH / 440 'asthi NaM bhaMte / vimANAI' santi khalu bhadanta ! vimAnAni 'vijayAI ' vijayAni - vijayanAmakAni vijayaMtAI' vaijayantAni 'jayaMtAI' jayantAni 'aparAjiyAI aparAjitAni iti praznaH, bhagavAnAha - 'haMtA asthi' hanta gautama ! parantu yahAM inakI vizAlatA jAnane ke liye 'navaraM sattaovA satarAi vikkame se taheva' yahAM sAta avakAzAntara kahanA cAhiye isa taraha itane avakAzAntara eka vAra meM ghUmane kI zaktivAle deva kama se kama eka dina taka yA do dina taka adhika se adhika chaha mAsa taka calatA huA koI eka deva una kAmAdi vimAnoM meM se kisI eka vimAna ko hI ullaGgha sakatA hai tathA kisI ko nahIM bhI ullaghana kara sakatA hai, aisI bar3I bhArI vizAlatA una vimAnoM kI hai ityAdi rUpa se saba kathana pUrvokta jaisA hI yahAM samajha lenA cAhiye, 'asthi NaM bhaMte ! vijayAI vimANAI' he bhadanta ! kyA vijaya nAmake vimAna hai ? 'vaijayaMtAI" vaijayanta nAma ke vimAna haiM 'jayaMtAI' jayanta nAma ke vimAna haiM 'aparAjiyAI' aparAjita nAma ke vimAna hai ? uhyA che. pazu mahiyA yA vimAnAnI vizAjatA bhaguvA bhATe 'Navara' satta AvAsa tarAi vikkame sesaM taheva' ahiyAM sAta bhAva azAnta hevA lekhe. A rIte ATalA avakAzAntarA eka vAramAM ALagavAnI zaktivALA deva echAmAM ochA eka divasa sudhI athavA be divasa sudhI ane vadhAremAM vadhAre cha mahInA sudhI cAlatA keAI deva e kAma vigere vimAnA paikI kAikaja ekAda vimAnaneja eLagI zake che. tathA keAIne ALa'gI na paNa zake. arthAt kAIka ja vimAnane pAra karI zake che, ane koIkane pAra na paNa karI zake. AvI ghaNI meATI vizALatA A vimAnAnI che. ityAdi prakAranuM saghaLu` kathana pahelA kahyA pramANenu' samajIlevu'. 'asthi ' bhate ! vijayAI vimANAi" he bhagavan zuM vinya nAmanu vibhAna che ? 'vejaya'tAI' vaizyanta nAmanuM vimAna che ? 'jayaMtAI" bhayaMta nAbhanu vibhAna che ? ' aparAjiyAI' aparAbhUta nAmanu vimAna che ? yA jIvAbhigamasUtra Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.28 svastikAdi vimAnanirUpaNam 441 santi vijayAdIni vimAnAniti / 'te NaM bhaMte ! vimANA ke mahAlayA pannattA' tAni khalu bhadanta ! vimAnAni-vijayAdinAmakAni kiyanmahAnti bhavantIti prazna:, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! jAvaie marie udei' yAvatke kSetre sUrya udeti ityAdi sUtre taM yAvatparimataM kSetraM bhavet 'evaiyANa nava ovAsaMtarAI' etAvanti- etAtpramANakAni atra nava avakAzAntarANi santi 'sesaM taM ceva' zeSaM tadeva-pUrvoktameva, tavatke kSetre kazcanadevaH devagatyA utkRSTAdidivyadevagatyA vyativrajet 'no ceva NaM te vimANe vIivaejjA' naiva khalu sa devaH tAni vijayAdIni vimAnAni vyativrajet, pUrvoktavizeSaNaviziSTo'pi devaH __ uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'haMtA asthi' hAM gautama ! vijaya Adika vimAna haiN| 'teNaM bhaMte ! vimANA ke mahAlayA pannattA' he bhadanta ye vijaya. vaijayaMtAdika vimAna kitane baDe arthAt vizAla kahe gaye haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA !jAvaie sUrie udeI' he gautama ! jitane pramANa kSetra meM sUrya kA udaya hotA hai aura jitane pramANa kSetra meM vaha asta hotA hai 'evaiyAiM nava ovAsaMtarAi' itane pramANa ke yahAM nau avakAzAntara hone se utane pramANa kSetra ko nau guNA karanA cAhiye, itane pramANa vAle kSetra meM ghUmane kI zakti vAlA koI eka deva apanI usa utkRSTa Adi vizeSaNoM vAlI divya deva gati se kama se kama eka dina athavA do dina adhika se adhika chaha mAsa taka calatA rahe taba bhI vaha deva 'no ceva NaM te vimANe vIIvaejA' ina vijayAdi vimAnoM meM se eka bhI vimAna ko lAMgha nahIM sakatA hai| yahAM tAtparya yaha hai ki pUrvokta prazna uttaramA prabhuzrI gautamasvAmIna 4 cha hai 'haMtA asthi, DA gautama ! vinaya vailyata vigaire vibhAnA cha. 'te Na bhaMte vimANA ke mahAlayA pannattA' he bhagavana A vijaya vigere vimAne keTalI vizALatAM vALA kahevAmAM Avela che? mA prazna uttaramA pramuzrI gautamasvAmIne 43 cha / 'goyamA ! jAvatie sUrie udeI' hai gautama ! 28 pramANa kSetramA sUrya nA taya thAya cha, bhane 28sA prabhAe kSetramA ta 202ta thAya cha, 'evaiyAiM nava ovAsatarAi" eTalA pramANanA ahiyAM nava avakAzAntara hovAthI eTalA pramANa kSetrane navagaNa karavuM joIe. ATalA pramANavALA kSetramAM pharavAnI zakti vaLe kaI eka deva pitAnI e utkRSTa vigere vizeSaNo vALI divyadevagatithI ochAmAM e che eka divasa athavA be divasa ane vadhAremAM vadhAre cha mAsa sudhI yAsata 24 to 5 te 'no ceva NaM te vimANe voIvaejjA' mA vijaya vigere vimAne paikI eka paNa vimAnane ullaMghI zaktAnathI. A kathananuM jI0 56 jIvAbhigamasUtra Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre utkRSTAdirUpayA divyayA devagatyA vyativrajet svastikArciH kAmAbhidhAnAnAM trividhAnAM vimAnAnAM madhye kizcidvimAnaM vyativrajedapi kintu vijayAdIni vivakSito devaH kadApi no vyatitrajet, vijayAdi vimAnAni ullaGghayituM kospi devo na samarthobhavitumarhatIti bhAvaH / 'e mahAlayANaM vimANA pannattA' etAvanmahAnti tAni vimAnAni prajJaptAni 'samaNAuso' he zramaNa ! he AyuSmanniti / atraviSaye catasraH saMgrahagAthAH santi, tathAhi- 'jAvaI udeha sUro, jAvai so atthamei avareNaM / tiyapaNasattanavaguNaM, kAuM patteya patteyaM // 1 // sIyAlIsa saharasA, doyasayA joyaNANa tevaTThA / igavIsa saTTI bhAgA kakkaDamAimmi pecchanarA // 2 // eyaM duguNaM kAuM, guNijjara tipaNasattamAIhiM / AgayaphalaM ca jaMtaM, kamaparimANaM viyANAhi // 3 // cattAri vi sammerhi, caMDAIgaIrhi jaMti chammAsaM / tahavi ya na jaMti pAraM ke sici surA vimANANaM // 4 // yAvati dUre kSetre sUrya udeti yAvati ca dUre kSetre sa sUryo'paradizi pazcimAyAmastameti tAvatparimitakSetraM pratyekaM pratyekam 'tiyapaNasattanavaguNaM' tri-paJca 442 paribhramaNa kI zakti vAlA deva apanI utkRSTAdi gati se calatA huA svastika arci kAma ina tIna prakAra ke vimAnoM meM se kisI eka kA laMghana kara bhI sakatA hai kintu vijayAdi vimAnoM meM se kisI eka vimAna kA bhI ullaMghana karane meM samarthana nahIM ho sakatA hai, yahI yahAM vizeSatA hai / 'e mahAlayA NaM vimANA pannattA' aisI vizAlatA vAle ve vijayAdika vimAna kahe gaye haiM 'samaNA uso he zramaNa AyuSman / yahAM vimAnoM ke pramANa ke viSaya meM cAra saMgraha gAthAe haiM ve isa prakAra 'jAvaI udei sUro' ityAdi 1 - 4 // tAtpa e che ke pUrvokta paribhramaNanI zakti vALA deva pAtAnI utkRSTa vigere gatithI cAlIne svastika, arci ane kAma A traNa prakAranA vimAne paikI koI ekAda vimAnanuM ullaMghana karI paNa zake che, para`tu vijaya vigere vimAne paikI koI ekAda vimAnanuM ullaMghana karavAne samartha thatA nathI ye mahiyAM vizeSa pazu che. 'e mahAlayA NaM vimANA pannattA' AvA prakAranI vizALatAvALA e vijaya vigera vimAnA kahyA che. 'samaNAuso' he zramagu AyuSman ! mahiyAM vibhAnonA prabhANunA saMbaMdhabhAM yAra saMgraha gaathaao| IDI che, te yA pramAonI che. 'jAvaI udei sUro' tyAhi jIvAbhigamasUtra Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.28 svastikAdi vimAnanirUpaNam 443 sapta-nava-nava-guNaM krameNa kartavyam, iti / pUrvoktaM kSetra kiyatparimitaM bhavedityAha'sIyAlIsasahassA' ityAdi, sapta-catvAriMzatsahasrANi, dvezate, yojanAni ekasya yojanasyaikavizati striSaSTibhAgAH (4726333) iyatparimitaM bhavati , tattu kadA bhavatItyAha-'kakkaDamAimmi' karkaTAdau karkasaMkrAnte rAdau prathamadine bhavati jambUdvIpe sarvAbhyantaramaNDale gate sUrye sarvotkRSTa divase 'pecchanarA' manuSyAH sUryaprekSante 'eyaM duguNaM kAu' etat kSetraM dviguNaM kRtvA udaya-kSetra mastakSetra ceti dvayamAzritya pratyekAvakAzAntarApekSayA kramazaH 'tipaNa sattamAIhi' tri-pazca jitane dUra kSetra meM pUrva dizA meM sUrya ugatA hai aura jitane dara kSetra meM pazcimadizA meM sUrya asta hotA hai utane pramANa ke donoM kSetroM meM pratyeka kSetra ko 'tipaNa sattanava guNaM' arthAt krama se tIna pAMca sAta aura nava se gunAnA cAhiye, vaha pUrvokta sUryodaya aura sUryAsta ke antarAlakA kSetra kitanA hotA hai jisakI tIna Adi se gunAyA jAya usa kSetra kA pramANa isa prakAra hai 'sIyAlIsasahassA' ityAdi, seMtAlIsa hajAra do sau tesaTha yojana aura eka yojana ke ikkIsa sAThiyA bhAga (4726311) eka sUryodaya aura sUryAsta meM eka kSetra kA pramANa huaa| yaha pramANa kaba hotA hai usake liye kahate hai-'kakkaDamAimmi' karka, saMkrAnti ke Adi prathama dina meM sUrya jaba sarvAbhyantara maNDala meM praveza karatA hai usa samaya sarvotkRSTa-saba se baDA dina hotA hai usa dina sUryodaya sUryAsta ke kSetra kA itanA pramANa hotA hai / 'eyaM duguNaM kAu' arthAt isa udaya kSetra aura asta kSetra ye do hone se uparyukta kSetra ko jeTale dUranA kSetramAM pUrva dizAmAM sUrya uge che. ane jeTalA dUranA kSetramAM pazcima dizAmAM sUrya Athame che. eTalA pramANanA banne kSetramAM dareka kSetra 'tipaNasattanava guNaM' arthAt mathA , pAya, sAta, bhane nayA guNavA joIe A pUrvokta sUryodaya ane sUryAstanA aMtarAlanuM kSetra keTaluM hoya che? jene traNa vigerethI gaNavAmAM Ave e kSetranuM pramANa A pramANe che. 'sIyAlIsasahassA' tyAta sutAvAsa 2 pase presa yAna bhane eka yojananA ekavIsa sAThiyA bhAga (472632) eka sUryodaya ane sUryAstamAM eka kSetranuM pramANa thayuM. A pramANe kayAre thAya che? te saMbaMdhamAM ihe cha 'kakkar3amAimmi' 44, saMntinA paDa hivase sUya nyAre sAlyAtara maMDalamAM praveza kare che, te vakhate sarvotkRSTa arthAt sauthI moTo divasa hoya 2. se sUhiya sUryAstanA kSetranu sarayu pramANa cha 'eya' duguNa kAu' arthAta A udayakSetra ane astakSetra A be hovAthI uparakta kSetrane bamaNuM jIvAbhigamasUtra Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 jIvAbhigamasUtre saptAdibhiH-tripazca saptanavabhiH 'guNijjai' guNyate, evaM guNanena 'AgayaM phalaM ca jaM taM' yat AgataM tat 'kamaparimANaM' kramaparimANaM devasya pratyekavimAnazreNyAM krameNa vikrameNa vikramaparimANaM paribhramaNakSetra pramANam, "viyANAhi' vijAnIhi / 3 // cattAri vi' catvAryapi svastikAciH kAmavijayAdIni vimAnAni 'saMkamehi dugunA karanA cAhiye vaha dugunA kiyA huA kSetra itanA hotA hai-caurAnave hajAra pAMcasau chabbIsa yojana aura eka yojana ke bayAlIsa sAThiyA bhAga (94526-42) yaha pramANa eka avakAzAntara kA huA aisepratyeka vimAna zreNi meM krama se kitane kitane avakAzAntara hote haiM so batAte haiM-'tipaNasattamAIhiM' tIna pAMca sAta aura nava, ye krama se hote haiM / pUrvokta dugune kiye hue sUryodaya sUryAsta kSetra ko pratyeka vimAna zreNi ke avakAzAntara se gunAnA cAhiye, jaise-pUrvokta sUryodaya sUryAsta kSetra ko svastikAdi vimAna zreNi meM tIna se, acirAdi vimAna zreNi meM pAMca se kAmAdi vimAna zreNi meM sAta se aura vijayAdi vimAna zreNi meM nause gunAnA cAhiye sArAMza yaha hai ki pUrvokta sUryAdayAsta kSetra (94526-12)ko tIna se gunane para jo phala AtA hai vaha svastikAdi vimAna zreNi ke prakaraNa meM eka deva kA vikrama kahanA cAhiye isI prakAra pUrvokta sUryAdayAsta kSetra ko pAMca se gunA karane para jo phala AtA hai vaha acirAdi vimAna zreNi prakaraNa meM eka deva kA vikrama kahanA karavuM joIe. e pramANe bamaNuM karavAmAM Avela kSetra eTaluM hoya che. corANuM hajAra, pAMcase chavvIsa ejana ane eka jananA 42 betAsiis sADiyAmA (8452642) yA pramANa meM azAntanu yayu. AvI dareka vimAna zreNImAM kramathI keTalA keTalA avakAzAntara hoya che. te matA cha, 'tipaNasattamAIhiM' , pAya, sAta mana na1 mA bhI thAya che. pUrvokta bamaNA karavAmAM Avela sUryodaya ane sUryAstanA kSetrane dareka vimAna zreNInA avakAzAntarathI guNavA joIe. jema pUrvokta sUryodaya ane sUryAsta kSetrane svastika vigere vimAna zreNImAM traNathI arci vigere vimAna zreNImAM pAMcathI, kAma vigere vimAna zreNImAM sAtathI ane vijyAdi vimAna zreNimAM navathI, guNavA joIe. kahevAno sArAMza e che ke pUrvokata sUryodaya ane sUryAsta kSetra (945263) ne traNa thI guNavAthI je guNAMka Ave te svastika vigere vimAna zreNInA prakaraNamAM eka devanuM vikrama-bala kahevuM joIe. eja pramANe pUrvokta sUryodaya ane saryAsta kSetrane pAMcathI guNavAthI je phala Ave te arci vigere vimAna zreNInA prakaraNamAM eka devanuM vikama samajavuM ane eja sUryodaya ane jIvAbhigamasUtra Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.28 svastikAdi vimAnanirUpaNam ___445 cNddaaigiihi| caMDAdigatibhiH svakramaiH-svavikramaiH svaparibhramaNacakraH 'jaMti chammAsa' paNmAsAna yAvat yAnti gacchanti 'tahavi ya na jaMti pAraM kesiMci surAvimANANaM' tathApi ca surA devAH keSAzcid vimAnAnAM vijayAdInAM tu pAraM na yAntIti saMgrahagAthA catuSTayasya saMkSepArthaH / sU0 28 // tRtIya pratipattau tiryagyonikAbhidhaH prathamoddezakaH smaaptH| kathitaH prathamoddezakaH idAnI dvitIyoddezakasyAvasaraH tatredaM prathama sUtram, 'kaivihANaM bhaMte' ityAdi mUlam-kaivihA gaM bhaMte ! saMsArasamApannagA jIvA pannattA? goyamA! chavihA pannattA, taM jahA puDhavIkAiyA jAva tasakAiyA / se kiM taM puDhavIkAiyA puDhavIkAiyA duvihA pannattA taM jahA-suhumapuDhavIkAiyA baadrpuddhviikaaiyaa| se kiM taM suhamapuDhavIkAiyA? suhumapuDhavIkAiyA duvihA pannattA taM jahApajattagA ya apajjattagA ya se ta suhumpuddhviikaaiyaa| se kiM taM caahiye| evaM usI sUryAdayAsta kSetra ko sAta se gunA karane para jo phala AtA hai vaha kAmAdi vimAna zreNi prakaraNa meM eka deva kA vikrama kahanA caahiye| tathA usI taraha sUryAdayAsta kSetra ko nau se guNane para jo phala AtA hai vaha vijayAdi vimAnazreNi prakaraNa meM eka deva kA vikrama hotA hai| ye vijayAdi vimAna saba se bar3e haiM isaliye svastika aci aura kAma Adi vimAno meM to vaha deva kisI kisI vimAna ko pAra bhI kara sakatA hai kintu vaha deva vijayAdi vimAnoM meM se kisI ko bhI pAra nahIM kara pAtA hai / yaha cAra saMgraha gAthAoM kA artha hotA hai ||suu0 28 // tRtIya pratipatti meM tiryagyonika adhikAra kA prathama uddezaka samApta sUryAsta kSetrane sAtathI gaNavAmAM Ave tenuM je phaLa Ave te kAma vigere vimANa zreNuM prakaraNamAM eka devanuM vikrama samajavuM. joIe ane eja pramANe sUryodaya ane sUryAsta kSetrane navathI guNatAM je guNAkAra Ave te vijaya vigere vimAna zreNI prakaraNamAM eka devanuM vikama thAya che. A vijaya vigere vimAno sauthI moTA hoya che. tethI svastika, aci ane kAma vigere vimAnomAM te te deva kaI kaI vimAnane oLaMgI paNa zake che, paraMtu te deva vijaya vigere vimAna paikI kaI paNa vimAnane oLaMgI zakatA nathI. A pramANe A cAra saMgraha gAthAone artha thAya che. sU. 28 | trIjI pratipattImAM tiryonika adhikArano pahele uddeza samApta 3-4 jIvAbhigamasUtra Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre bAyarapuDhavIkAiyA? bAyara puDhavIkAiyA duvihA pannattA taM jahA pajattagAya apajattagAya, evaM jahA paNNavaNApade saNhA sattavihA pannattA, kharA aNegavihA pannatA jAva asaMkhejjA se taM vAyara puDhavIkAiyA se taM puDhavIkAiyA / evaM caiva jahA paNNavaNApade tava niravasesaM bhANiyavvaM jAva vaNapphaikAiyA / evaM jAva jatthego tattha siya saMkhejjA siya asaMkhejjA siya anaMtA, se taM bAyaravaNaphaikAiyA / se ttaM vaNassaikAiyA // se kiM taM tasakAiyA, tasakAiyA cauvvihA pannattA taM jahAbeiMdiyA, teiMdiyA, cauriMdiyA, paMceMdiyA / se kiM taM beIdiyA ? beiM diyA aNegavihA pannattA, evaM jaM caiva paNNavaNApade taM caiva niravasesaM bhANiyavvaM jAva savvaTTasiddhagadevA se taM aNutarovavAiyA, se taM devA se taM paMceMdiyA, se taM tasakAiyA // 29 // chAyA - katividhAH khalu bhadanta ! saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH gautama 1 SaDUvidhAH prajJaptAH tadyathA - pRthivIkAyikAH, yAvat sakAyikAH / atha ke te pRthivIkAyikAH ? pRthivIkAyikA dvividhAH prajJaptAH tadyathA sUkSmapRthivIkAyikAH, bAdarapRthivIkAyikAztha, atha ke te sUkSmapRthivIkAyikAH ? sUkSmapRthivIkAyikA dvividhAH prajJaptAH tadyathA- paryAptakAzcAparyAptakAzca te ete sUkSmapRthivIkAyikAH atha ke te bAdarapRthivIkAyikAH ? bAdara pRthivIkAyikA dvividhAH prajJaptAH tadyathA - paryAptakAzcAparyAptakAzca / evaM yathA prajJApanAyade, snigdhAH saptavidhAH prajJaptAH, kharA anekavidhAH prajJaptAH yAvadasaMkhyAH, te ete bAdarapRthivIkAyikAH, te ete pRthivIkAyikAH / evameva yathA prajJApanApade tathaiva niravazeSaM bhaNitacyaM yAvadvanaspatikAyikAH, evaM yAvat yatraka statra syuH saMkhyeyAH syuH asaMkhyeyAH syuranantAH, te ete bAdaravanaspatikAyikAH, te ete vanaspatikAyikAH / atha ke te sakAyikAH ? sakAyikAzcaturvidhAH prajJaptAH tadyathAbIndriyAtrIndriyAzcaturindriyAH paJcendriyAH / atha ke te dvIndriyAH dvIndriyA anekavidhAH prajJaptAH, evaM yadeva prajJApade tadeva niravazeSaM bhaNitacyaM yAvat sarvArtha siddhakadevAH / te ete anuttaropapAtikAH, te ete devAH, te ete paJcendriyAH, te te kAyakAH ||suu0 29 // 446 jIvAbhigamasUtra Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.29 sasArasamApannakajIvanirUpaNam TIkA- 'kAvihANaM bhaMte ! kati vidhAH khalu bhadanta ! saMsAra samAvannagA jIvA pannattA' saMsArasamApannakAH cAturgatikasaMsAre vidyamAnA jIvAH prANinaH prajJaptA:-kathitA iti prazna:, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi. 'goyamA' he gautama ! 'chavihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' saMsAra samApannakA jIvAH SavidhA:SaT prakArakAH prajJaptA:-kathitAH 'taM jahA' tadyathA-'puDhavIkAiyA jAva tasakAiyA' pRthivIkAyikA yAvat trasakAyikAH atra yAvatpadenAkAyika-tejaskAyikavAyukAyikA-vanaspati kAyikAnAM jIvAnAM saMgraho bhavati tathA ca-pRthivyaptejo. vAyuvanaspati trasakAyabhedAt saMsArasamApannakA jIvAH SaividhAH prajJaptA iti / 'se ki taM puDhavIkAiyA' atha ke te pRthivIkAikAH pRthivIkAyika jIvAnAM kiyanto bhedA iti praznaH 'kai vihANaM bhaMte ! saMsArasamApannagA jIvA' ityAdi TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA puuch| hai-'kai vihANaM bhaMte! saMsArasamAvanagA jIvA panattA' he bhadanta ! saMsArI jIva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! chavihA saMsArasamAvanagA jIvA paNNattA' he gautama! saMsArI jIva chaha prakAra ke kahe gaye haiM-'taM jahA' jaisA 'puDhavIkAiyA jAva tasakAiyA' pRthivIkAyika yAvat sa kayika yahAM yAvatpada se apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika ina jIvoM kA saMgraha huA hai, tathA ca pRthivIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika ke bheda se saMsAra samApatraka jIva chaha prakAra ke kahe gaye haiN| 'se ki taM puDhavIkAiyA' he bhadanta ! pRthivIkAyika jIvoM ke kitane bheda haiM ? isake uttara meM prabhuzrI 'kai vihANa bhaMte ! saMsArasamAvaNNagA jIvA' tyAdi TI -'zrIgItabharapAbhI prabhuzrI se pUche che 'kaivihANaM bhate ! saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA' lagavan saMsArI vArasA prAyana kahevAmAM AvyA che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke 'goyamA ! chavvihA saMsArasamAvannagA jIvA paNNattA' gautama! saMsArI cha 52 havAmA mAyA che. 'ta' jahA' ma 'puDhavIkAiyA jAva tasa kAiyA' pRthvIkAyika yAvat trasakAyika, ahiyAM yAvatpadathI apakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika vanaspatikAyika, ane trasakAyikanA bhedathI saMsArasamApannaka jIve cha prakArane kahevAmAM AvyA che. se ki ta puDhavIkAiyA' hai samapana! pRthvIyi vAna TA seho 4aa cha / prazna uttaramA prabhuzrI gautabhasvAmIna cha / 'goyamA! jIvAbhigamasUtra Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre bhagavAnAha- 'goyamA' he gautama ! 'puDhavIkAiyA duvihA panvattA' pRthivIkAyikAH jIvAH dvividhA:-dvi prakArakAH prajJaptA-kathitAH / bhedadvayaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'suhumapuDhavIkAiyA' sUkSmapRthivIkAyikA jIvAH, tatra sUkSmatvaM sUkSmanAmakarmodayAt na tu sUkSmatvam alpatvam / 'bAyarapuDhavIkAiyAya' bAdarapRthivIkAyikAca, tatra bAdaratvaM bAdaranAma karmodayAt natu bAdaratvaM sthUlatvamiti / 'se ki taM suhumapuDhavIkAiyA' atha ke te suhumapuDhavIkAyikAH, sUkSmapRthivIkAyikAjIvAnAM kiyanto bhedA iti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'muhumapuDhavIkAiyA duvihA pannattA' sUkSmapRthivIkAyikA jIvAH dvividhA:-dvikahate haiM-'goyamA! puDhavIkAiyA duvih| pannattA' he gautama! pRthivI kAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM-'taM jahA' jaise-'suhuma puDhavI kAiyA' eka sUkSma pRthivIkAyika jIva aura dUsare 'bAyarapRthivIkAiyA ya' bAdara pRthivIkAyika jIva jina pRthivI kAyika jIvoM ke sUkSma nAma karma kA udaya hotA hai unheM sUkSma pRthivI kAyika jIva kahA gayA hai aura jina pRthivIkAyika jIvoM ke bAdara nAma karma kA udaya hotA hai unheM bAdara pRthivIkAyika jIva kahA gayA hai / sUkSma nAma alpasva kA bhI hai aura bAdara nAma sthUlatva kA bhI hai so isa alpatva se aura bAdaratva se yukta jo pRthivIkAyika jIva haiM unheM sUkSma pRthivIkAyika aura bAdara pRthivIkAyika rUpa nahIM kahA gayA hai 'se kiM taM suhuma puDhavIkAiyA' he bhadanta ! sUkSma pRthivIkAyika jIvoM ke kitane bheda haiM uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! suhuma puDhavIkAiyA duvihApaNNattA' puDhavIkAiyA duvihA paNattA' he gautama ! pRthvii|yi 73 me prA2nA vAma mAcyA cha. 'taM jahA' ma 'suhuma puDhavIkAiyA' me sUkSma pRthvI yi 71 bhane mIta 'bAyara puDhavIkAiyA' mA62 pRthvI yi 12 pRthvIkAyika jIvene sUkamanAma karmane udaya hoya che, teone sUkama pRthvI kAyika jIve kahevAmAM Ave che. ane je pRthvIkAyika jIvone bAdara nAma karmane udaya hoya che, temane bAdara pRthvIkAyika jIvo kahevAmAM Ave che. sUkSma nAma atyaMta alpa tvanuM paNa che. ane bAdara nAma zUlapaNAnu paNa che te A a9pa paNAthI ane bAdara paNAthI yukata je pRthvIkAyika jIve che, tayAne sUkSma pRthvI4s ana mAraYvIyi 5thI sal nathI. 'se ki ta suhumapuDhavIkAiyA' he sagavan sUkSma vIyi vana sA maho Fan cha ? / prazna uttaramA pramuzrI gautamasvAmIna 44 cha hai 'goyamA ! jIvAbhigamasUtra Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.29 sasArasamApannakajIvanirUpaNam prakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA- pajjattagA ya apajjattagA ya' paryAptAzca aparyAptAzca tathA ca paryAptAparyApta bhedena sUkSmapRthivIkAyikA dvividhA bhavantIti bhAvaH / sUkSmapRthivIkAyikAn upasaMharannAha-'settaM' ityAdi 'settaM suhumapuDhavIkAiyA' te ete suhumapRthivIkAyikAH sabhedA nirUpitA iti / sUkSmapRthivIkAyikAn nirUmya 'bAdarapRthivIkAyikAn nirUpayitumAha-se kiM taM bAyara' ityAdi, 'se kiM taM bAyarapuDhavIkAiyA' atha ke te bAdarapRthivIkAyikAH, bAdaratvaM bAdarakarmodayAt bAdarapuDhavIkAiyAkAnAM kiyanto bhedA iti praznaH, bhagavAnAha-he gautama ! 'bAyarapuDhavIkAiyA duvihA pannattA' bAdarapRthivI. kAyikA dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA'pajjattagA ya apajjattagA ya' paryAptakAzcA' paryAptakAzca tatra paryAptatAguNaviziSTA he gautama ! sUkSma pRthivIkAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM-'taM jahA' kaise-'pajjattagAya apajjattagAya' eka paryAptaka sUkSma pRthivIkAyika aura dUsare aparyAptaka sUkSma pRthivIkAyika 'settaM suhuma puDhavIkAiyA' isa prakAra se sUkSma pRthivIkAyikoM ke sambandha meM yaha vivecana kiyA gayA hai, aba bAdara pRthivIkAyikoM kA nirUpaNa karate haiM-'se kiM taM bAyara puDhavIkAiyA' he bhadanta ! bAdara pRthivIkAyika jIva kitane prakAra ke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-gautama! bAyara puDhavI kAiyA duvihA pa.' bAdara pRthivIkAyika jIva do prakAra ke haiM 'taM jahA' jaise-'pajjattagAya apajjattagAya' paryAptaka bAdara pRthivIkAyika aura aparyAptaka bAdara suhamapuDhavIkAiyA duvihA paNNattA' he gautama ! sUkSma pRthvIyi 1 me rana vAmAM AvyA cha. 'ta jahA' ma 'pajjattagA ya apajjattagA ya' eka paryAptakarma pRthvIkAyika ane bIjA aparyAptaka sUkSama pRthvIkAyika "re taM suhumapuDhavIkAiyA' mA pramANe sUkSma vIthina saMbaMdhI mA uparoktakathana karavAmAM Avela che. have bAdara pRthvI kAyikenuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. A saMbaMdhamAM zrIgotabharapAbhI pramuzrI 2 pUche che / 'se ki ta bAyarapuDhavIkAiyA' lApana bAdara pRthvIkAyika jIve keTalA prakAranA kahevAmAM AvyA che? A praznanA uttaramA prabhuzrI gautamatvAmAna cha hai 'goyamA ! bAyara puDhavIkAiyA duvihA paNNattA' he gautama ! 42 pR2vIyi / me 542nA hevAmA mAyA cha. 'tauM jahA' ma 'pajjattagA ya apajjattagA ya' meM paryApta mA2 pRthvIya ane bIjA aparyAptaka bAdara pRthvIkAyika jemane paryApti nAmakarmano udaya hoya jI057 jIvAbhigamasUtra Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 450 paryAptAH, aparyAptatAguNaviziSTAstu aparyAptA iti / ' evaM jahA - paNNavaNApade' evamuktakrameNa yathA prajJApanApade pRthivI bhedo varNita stathaiva atrApi vijJeyaH tadeva prajJApanA prathamapadaM darzayati = 'sanhA sattavihA pannattA' snigdhAH saptavidhAH prajJaptAH pRthivyo dvividhAH snigdhAzva kharAzva / tatra snigdhAH saptavidhAH prajJaptAH kharA aNegavihA pannattA' kharAH pRthivyo'nekavidhAH prajJaptAH 'java asaMkhejjA' yAvada saMkhyeyAH pRthivya iti bAdarapRthivIkAyikAn upasaMharannAha - ' se taM bAyarapuDhavIkAiyA' te ete bAdarapRthivIkAyikA nirUpitAH / ' evaM caiva jahA paNNavaNApade pRthivIkAyika jinako paryApta nAma karma kA udaya hotA hai ve paryAptaka haiM aura jitake paryApta nAma karma kA udaya nahIM hotA hai ve aparyAptaka haiM / ' evaM jahA paNNavaNApade' prajJApanA ke prathama pada meM jisa prakAra se pRthivI bhedo kA varNana kiyA gayA hai usI taraha se vaha varNana yahAM para bhI kara lenA cAhiye prajJApanA ke prathadha pada meM isa sambandha meM aisA varNana hai - 'saNhA sattavihA paNNattA' zlakSNa pRthivI sAta prakAra kI kahI gaI hai arthAt zlakSNA aura khara pRthivI ke bheda se pRthivI do prakAra kI hotI hai inameM zlakSNA pRthivI sAta prakAra kI hai aura 'kharA aNegavihA' khara pRthivI aneka prakAra kI hai yAvat 'asaMkhejjA' asaMkhyAta prakAra kI haiM 'setaM bAyara puDhavIkAiyA isa taraha se bAdara pRthivI kAyika jIvoM ke sambandha meM yaha varNana kiyA gayA hai 'evaM ceva jahA che, te paryApta kahevAya che ane jemane paryApta nAma karmAMnA udaya thatA nathI tethyo paryA che. 'evaM jahA paNNavaNApade' prajJApanA sUtranA pahelA padamAM je pramANe pRthvIkAyakenA bhedonuM varNana karavAmAM Avela che. e ja pramANenu' te varNana ahiyAM paNa samajI levuM, prajJApanA sUtranA pahelA padamAM pRthvIkAyikeAnA bhedonuM varNana karavAmAM Avela che. eja pramANenu' te varNana ahiyAM paNa samajI levuM, prajJApanA sUtranA pahelA padamAM A saMbaMdhamAM evu vana che 'sanhA sattavihA paNNattA' 5 pRthvI sAta prahAranI uhI che. arthAt lakSNa ane bara pRthvInA bhedathI pRthvI e prakAranI hoya che. temAM zrasakSaNa pRthvI sAta prahAranI hevAmAM bhAvI che bhane 'kharA aNegavihA paNNattA' ra pRthvI ne prAranI uhI che yAvat 'asaM' khejjA' asaMkhyAta prahAranI che. 'se ttaM bAyara puDhavIkAiyA' yA pramANe jAhara pRthvIbhayiSThAyika bhavAnA saMbaMdhAMma varzana karavAmAM Ave che 'evaM ceva jahA paNNavaNA jIvAbhigamasUtra Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.29 sasArasamApannakajIvanirUpaNam 451 taheva nirava sesaM bhANiyadhvaM' evameva yathA prajJApanA pade kathitaM tathaiva niravazeSa bhaNitavyam, samagramapi prajJApanA sUtrasya prathama prajJApanAkhyaM padaM vaktavyamiti / kiyatparyantaM prajJApanAprakaraNaM vaktavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva vaNaNphaikAiyA' yAvadvanaspatikAyikAH pRthivIkAyikAdArabhya vanaspatikAyikAntajIvAnAM bhedo nirUpaNIya iti / evaM jAva jattheko tattha siya saMkhejjA' evaM yatrako jIva statra. syuH saMkhyeyAH jIvA bhavanti, 'siya asaMkhejjA' yatraiko jIva statra syurasaMkhyeyAH, 'siya aNaMtA' syuranantA jIvA statra vanaspatikAyApekSayeti / 'setaM vaNassaikAiyA' te ete vanaspatikAyikA iti / sthAvarakAyikAn pazcavidhAna nirUpya trasakAyikAn nirUpayati-'se ki taM tasakAiyA' atha ke te trasakAyikA, paNNavaNA pade taheva niravase saM bhAgiyadhvaM' aisA hI varNana prajJApanA ke prathama pada meM kiyA gayA hai| vaisA hI saba varNana yahAM para bhI kara lenA cAhiye yaha varNana vahAM para 'jAva vaNaphaikAiyA' vanaspatikAyika taka kiyA gayA hai ataH vahAM taka kA yaha varNana yahAM para karane ko kahA gayA hai 'evaM jAva jatthego tattha siya saMkhejjA' jahAM para eka jIva hotA hai-vahAM para saMkhyAta jIva bhI ho sakate haiM / tathA 'siya asaM. khejjA' asaMkhyAta jIva bhI ho sakate haiN| tathA 'siya aNaMtA' ananta jIvoM ke hone kA kathana vanaspatikAyika jIvoM kI apekSA se kiyA gayA jAnanA cAhiye 'se ttaM vaNapphaikAiyA yaha vanaspati kAyika jIva kA nirUpaNa huaa| sthAvara kAyika jIvoM kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra trasakAyika jIvoM kA nirUpaNa karate haiM isameM zrIgautama ne prabhuzrI se aisA pUchA haipade taheva nivarasesaM bhANiyava me prabhAnu pani maDiyAM 55] sama yeg, mA pani tyo 'jAva vaNapphaikAiyA' vanaspati yinA 4thana panta karavAmAM Avela che. tethI tyAM sudhInuM A varNana ahiyAM paNa samajI levuM tabha cha. 'evaM jAva jatthego tattha siya sakhejjA' yAM ye hAya cha. tyA saMdhyAta va pAza che. tathA 'siya aNaMtA' manatavA paNa hoI zake che. A saMkhyAta asaMkhyAta ane anaMta jIve hovAnA saMbaMdhanuM kathana vanaspatikAyika jIvanI apekSAthI kahyuM che tema samajavu. ___'settaM vaNapphaikAiyA' mA pramANe panapati yi khAnu ni355 karavAmAM Avela che. vanaspatikAyika nuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra trasakAyika jIvonuM ni35 43 cha. bhAbhA zrIgautamakAmA prabhuzrI ne me pUche che hai 'se ki ta jIvAbhigamasUtra Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 jIvAbhigamasUtre trasakAyikAnAM kiyanto bhedA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'tasakAiyA cauvvihA pannattA' trasakAyikAzcaturvidhAzcatuH prakArakA prajJaptAH -kathitA iti / 'taM jahA' tadyathAH- 'beiMdiyA teiMdiyA cauridiyA paMceMdiyA' dvIndriyAstrIndriyAzcaturindriyAH paJcendriyA iti / 'se kiM taM beiMdiyA' atha ke te dvIndriyAH dvIndriyajIvAnAM kiyanto bhedA iti praznaH, bhagavAnAha he gautama ! 'beiMdiyA aNegavihA pannattA' dvIndriyajIvA anekavidhA:-anekaprakArakAH prajJaptA:-kathitA iti / 'evaM ceva paNNavaNApade taM ceva nirava sesaM bhaNiyadhvaM jAva savvaTThasiddhapadevA' evameva prajJApanA prathame pade kathitaM tathaiva niravazeSa-samagramapi bhaNitavyaM vaktavyam yAvat sarvArtha siddhadevAH, dvIndriyAdArabhya sarvArthasiddhadeva paryantAnAM bhedopabhedayuktAnAM prajJApanAprakaraNavadeva jJAtavyamiti / 'setaM aNu ttarovavAiyA' te ete anuttaropapAtikA devA nirUpitAH / 'se taM devA' te ete 'se kiM taM tasakAiyA' he bhadanta !trasakAyika jIvoM ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM -he gautama ! 'tasakAiyA cauvvihA paNNattA' trasakAyika jIva cAra prakAra ke haiM-'taM jahA' jaise-'beiMdiyA, teiMdiyA, cauridiyA, paMceMdiyA' doindriya teindriya, cauindriya, aura paJcendriya 'se kiM taM beiMdiyA' he bhadanta ! do indriya jIvoM ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-he gautama! 'beiMdiyA aNegavihA paNNattA' do indriya jIvoM ke aneka bheda haiM 'evaM ceva paNNavaNA pade taM ceva niravasesaM bhANiyavvaM jAva savaThThasiddhagadevA' ina saba kA varNana prajJApanA sUtra ke prathama pada meM kiyA gayA hai ataH yaha saba varNana dvIndriya jIvoM ke varNana se lekara sarvArtha siddha ke devoM ke varNana taka kA yahAM para prajJApanA se lekara kara lenA cAhiye vahAM inakA varNana bheda prabhedoM tasakAiyA' he bhagavan sAthi vAna DeTA ho yA cha. mA praznA uttaramA prabhuzrI gautamasvAmIna cha 'goyamA ! tasakAiyA cauvvihA paNNattA' he gautama ! sAyi / yA2 prAranA 4aa che. ta jahA' ma 'beiMhiyA, tei diyA, cauridiyA, paMceMdiyA' meM driyAvA , Rdriya vALA jI, cAra Idriya vALA jI ane pAMca Idriya vALA ja sekita beiMdiyA hai sAvana medriya vANA vAnA mehA udyA cha1 mA prazna uttaramA prabhuzrI gautamasvAmIne 49 cha / 'goyamA ! beiMdiyA aNegavihA paNNattA' hai gautama ! medriyANA bhane 52 4aa che. evaM ceva paNNavaNA pade ta ceva niravasesa bhANiyavva jAva savvada siddhagadevA' A badhA jInuM varNana prajJApanA sUtramAMthI laIne kahI levuM joIe. tyAM teonuM varNana bheda prabhede sahita ghaNAja vistAra pUrvaka karavAmAM Avela che. jIvAbhigamasUtra Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 29 sasArasamApannakajIva nirUpaNam devA nirUpitA iti / 'settaM paMcidiyA' te ete paJcendriyA jIvA nirUpitA iti / 'settaM tasakAiyA' te ete trasakAyikA jIvA nirUpitA iti / sU0 29 // pRthivIkAyikasUtramAha - 'kahavihANaM sampati vizeSAbhidhAnAya punarapi bhaMte! puDhavI pannattA' ityAdi, mUlam -kaivihA NaM bhaMte! puDhavI pannatA ? goyamA ! chavihA puDhavI pannattA taM jahA - saNhA puDhavI 1, suddha puDhavIra, bAluyApuDhavI3, maNosilA puDhavI4, sakkarApuDhavI 5, kharapuDhavI6 / sahApuDhavINaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuddattaM ukkoseNaM egaM vAsasahassaM / suddhapuDhavINaM pucchA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vArasavAsasahassAI / bAluyApuDhavINaM pucchA goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM codasavAsasahassAI maNosilA puDhavINaM pucchA goyamA ! jahanneNaM aMto muddattaM ukkoseNaM solasavAsasahassAI / sakkarA puDhavINaM pucchA goyamA ! jahanneNaM aMtomuddattaM ukkoseNaM aTThArasavAsasahassAiM / kharapuDhavINaM pucchA goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutaM ukkoseNaM bAvIsa vAsasahassAI / neraiyANaM bhaMte ! sahita bahuta vistAra pUrvaka kiyA gayA hai / 'settaM anuttarovavAiyA' yaha anuttaropapAtika devoM kA varNana huaa| isa taraha se inakA varNana ho jAne para deva varNana kA prakaraNa samApta ho jAtA hai aura isa prakaraNa kI samApti meM 'settaM paMceMdiyA' isa sUtra ke anusAra paMcendriya jIvoM kA bhI nirUpaNa pUrNa ho jAtA hai isakI pUrNatA meM 'settaM tasakAiyA' kAyika jIvoM kA varNana bhI samApta ho jAtA hai || sU0 29 // 'se taM aNuttarovavAiyA' A rIte mA anuttaropayAti devAnu vArzana karavAmAM AvyuM che. A anuttara papAtikaavAnuM varNana purU thatAM deva varNana tuM prakaraNa samApta thaI jAya che. temaja A prakaraNanI samAptimAM te saM tasakAiyA' yA abhANe sUtrapATha udyo che ! sAmayika bhavanu nizyA sabhApta thAya che, // su. 28 // jIvAbhigamasUtra Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 jIvAbhigamasUtre kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM tetIsaM sAgarovamAiM tthiii| evaM savvaM bhANiyavvaM jAva savva siddha devetti| jIveNaM bhaMte ! jIva tti kAlao kevacciraM hoI ? goyamA! savvaddhaM / puDhavIkAieNaM bhaMte ! puDhavIkAiyatti kAlao kevaciraM hoI ? goyamA ! savvaddhaM evaM jAva tskaaie|| paDupanna puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kevaiya kAlassa gille vA siyA? goyamA jahaNNapade asaMkhejjAhiM ussappiNIosappiNIhi, ukkosapade asaMkhejjAhiM ussappiNIhiM / jahannapadAo ukkosapade asaMkhejjaguNA / evaM jAva paDupanna vAukAiyA / paDupanna vaNapphaikAiyANaM bhaMte! kevaiya kAlassa nillevA siyA ? goyamA ! paDupannavaNapphaikAiyA jahannapade apadA ukkosapade apadA, paDupanna vaNapphaikAiyANaM gasthi jillevnnaa| paDupannatasakAiyANaM pucchA, jahaNNapade sAgarobamasayapuhattassa ukkosapade sAgarovamasaya puhattassa jahaNNapadA ukkosapade visesAhiyA ||suu030|| chAyA-katividhAH khalu bhadanta ! pRthivI prajJaptA ? gautama ! SaividhA pRthivI prajJaptAH tadyathA-lakSNapRthivI zuddhapRthivI bAlukApRthivI mana:-zilA prathivI zarkarApRthivI kharapRthivI / ilakSNapRthivInAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ? jaghanyena antarmuhUrtam utkarSeNaikaM varSasahasram / zuddha pRthivI nAM pUcchA, gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa dvAdazavarSasahasrANi, bAlukA pRthivInAM pUcchA gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa caturdazavarSasahasrANi / manaH zilApRthivInAM pUchA gautama : jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa SoDazavarSasahasrANi / zarkarApRthivInAM pUcchA ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNASTAdazavarSasahasrANi / kharapRthivInAM pUchA gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNA dvAvizatiH varSa sahasrANi nairayikANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, gautama ! jaghanyena jIvAbhigamasUtra Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 30 sabhedapRthivyAH sthityAdinirUpaNam dazavarSasahasrANi utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamANi sthitiH / evaM sarva bhaNitavyaM yAvatsarvArthasiddhadeva iti / jIvaH khalu bhadanta ! jIva iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! sarvAddhAm / pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! pRthivIkAika iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! sarvAdvAm / evaM yAvat sa kAyika iti / pratyutpanna pRthivIkAyikAH khalu bhadanta ! kiyatA kAlena / nirlepAH syuH ? gautama ! jaghanyapade asaMkhyAtAbhi tsarpiNyavasarpiNIbhiH, utkRSTapade asaMkhAtabhirutsarpiNyavasarpiNIbhiH jaghanyapadAdutkRSTapade asaMkhyeyaguNAH / evaM yAvat pratyutpannavAyukAyikAH / pratyutpanna vanaspatikAyikA : khalu bhadanta ! kiyatA kAlena nirlepAH syuH ? gautama ! pratyutpanna vanaspatikAyikA jaghanyapade apadAH, utkRSTapade apadAH pratyutpannavanaspatikAyikAnAM nAsti nirlepanA pratyutpannatra sakAyikAnAM pRcchA jaghanyapade sAgaropamazatapRthaktvena, utkRSTapade sAgaropamazatapRthaktvena jaghanyapadAdutkRSTapade vizeSAdhikAH // sU030 // 1 TokA - 'kaivihA NaM bhaMte !' katividhA khalu bhadanta ! ' puDhavI pannattA' pRthivI prajJaptA - kathitA ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama! 'chavihA puDhavI pannattA' SaDvidhA-paTprakArakA pRthivI prajJaptAkathitA iti SaT prakAraka bhedameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'ta jahA ' tadyathA'sanhA puDhavI' zlakSNA pRthivI zlakSNA cUrNitaloSTa tulyA yA pRthivI sA ilakSNA vizeSa kathana ke nimitta punaH sUtrakAra pRthivI sUtra kA kathana karate haiM 'kai vihANaM bhaMte! puDhavI paNNattA- ityAdi // sUtra- 29 // TIkArtha - isa sUtra dvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai - 'kai vihANaM bhaMte! puDhavI pa0' he bhadanta ! pRthivI kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA ! chavvihA puDhavI pa0' he gautama! pRthivI chaha prakAra kI kahI gaI hai 'taM jahA' jaise - 'saNhA puDhavI' lakSNa pRthivI yaha pRthivI cUrNarUpa meM hotI hai jaisA ki rUnI (luNA) lagA - vizeSa kathana karavA mATe sUtrakAra have pRthvI sUtranu` kathana kare che. 'kavihANaM bhate ! puDhavI paNNattA' ityAhi TIkAryaM -A sUtradvArA. zrIgautamasvAmIe prabhuzrI ne evuM pUchyuM che ke 'kavihANaM bhate ! puDhavI paNNattA' he lagavan pRthvI DeTA prahAranI hevAmAM bhAvI che ? yA praznamA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne he che ! 'goyamA ! chavivahA paNNattA' he gautama ! pRthvI cha aAranI hevAmAM bhAvI che. 'ta' jahA' bhaje 'saNhA puDhavI' sakSaNa pRthvI, mA pRthvI yUrA 35 hoya che. nema jIvAbhigamasUtra Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 jIvAbhigamasUtre pRthivIti kathyate / 'zuddhapuTavI' zuddhapRthivI parvatAdimadhye vidhamAnA dvitIyA zuddha pRthivIti kathyate / 'bAluyA puTavI' bAlukA pRthivI sikatArUpA pRthivI, 'maNosilA puTavI' manaHzilA lokaprasiddhA caturthI pRthivI 'sakkarA puDhavI' zarkarA pRthivI zarkarAmuraDarUpA laghupASANakhaNDakarUpA pRthivI paJcamI / 'kharapuTavI' kharapRthivI kharA pASANAdirUpA SaSThI evaM ca zlakSNa bAlukA manaH zilAzakaMrA kharA itibhedAt padaprakArA pRthivI bhavatIti bhAvaH / adhunA zlakSNAdi pRthivInAM sthitinirUpaNArthamAha-sahA puDhavI NaM bhaMte' zlakSNapRthivInA-zlakSNapRthivI jIvAnAM khalu bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM kiyatkAla paryantaM sthitiH prajJaptA-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrta yAvata zlakSNa huA khAye hue patthara meM se svataH bAlukA kA cUrNa hotA hai 'suddha puDhavI yaha pRthivI parvata Adi ke madhya meM vidyamAna rahatI hai 'bAluyA puDhavI' bAlukA pRthivI-yaha svabhAvataH bAlukA ke rUpa meM hotI hai 'maNosilA puDhavI' manaH zilA pRthivI 'kharapuDhavI' kharapRthivI-yaha pRthivI pASANa Adi rUpa hotI haiN| isa taraha lakSaNa, zuddha bAlukA, manaH zilA, zarkarA aura khara ina chaha bhedoM vAlI pRthivI hotI haiN| aba sUtrakAra lakSaNa Adi pRthivIyoM kI sthiti Adi kA nirUpaNa karate haiM isameM gautama ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'saNhA puDhavI gaM bhaMte ! kevaiya kAla ThiIpaNNattA' he bhadanta ! lakSaNa pRthivI kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ! jahanne NaM aMto muhUttaM ukkoseNaM egaM vAsasahassa' he gautama zlakSNa pRthivI mAge pattharamAthA cAtAnI bheNe tIna yUrI - yuu| thAya che. 'suddhapuDhavI' zuddha pRthvI, parvata vigairenI madhyamA vidyamAna rahe cha. 'vAluyA puDhavI' vAyu pRthvI, mA pRthvI svAlAvi pAdu2tIna 35mA hAya cha 'maNosilA puDhavIM mana:zisa pRthvI 'kharapuDhavI' 52 pRthvI. mA pRthvI pASANa patthara rUpa hoya che. A pramANe laNa, zuddha, vAlukA, mana zilA, zarkarA ane khara A cha devALI pRthvI hoya che. - have sUtrakAra kalarNa vigere pRthvInI sthiti AdinuM varNana kare che. A saMmaMdhamA zrIgautamasvAmI prabhuzrI 2 sayuM pUche cha, 'saNhA puDhavI NaM bhaMte / kevaiya kAla ThiI paNNattA' he bhagavan sa pRthvInI sthiti DeTA aNa nI kahevAmAM AvI che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke 'goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM egaM vAsasaharasa' he gautamA, sakSaNa jIvAbhigamasUtra Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.30 sabhedapRthivyAH sthityAdinirUpaNam 457 pRthivInAM sthitirbhavatIti / 'ukkoseNaM egaM vAsasahassaM' utkarSaNaikaM varSasahasram varSasahasraparyantA utkRSTA sthiti ilakSaNa pRthivInAmiti / 'zuddhapuDhavI pRcchA' zuddha pRthivInAM pRcchA, he bhadanta ! zuddha pRthivInAM zuddha pRthivIjIvAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA iti prazna:, bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrta yAvat sthitirbhavati, 'ukkose NaM bArasavAsasahassAI' utkarSaNa dvAdazavarSasahasrANi yAvat sthitirbhavati zuddha pRthivInAmiti / 'bAluyA puDhavINaM pRcchA' bAlukA pRthivInAM pRcchA bAlukApRthivInAM bAlukApRthivI jIvAnAM kiyantaM kAlaM sthitirbhavatIti praznaH, bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMto muhuttaM' jaghanyena antarmuhUrta yAvat sthitirbhavati, 'ukoseNaM coddasavAsasahassaM' utkarSaNa caturdazavarSasahasrANi yAvatsthitirbhavatIti / 'maNosilA puDhavINaM pRcchA kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI kahI gaI hai aura utkRSTa se vaha eka hajAra varSa kI kahI gaI hai. 'zuddha puDhavI NaM pucchA' he bhadanta ! zuddha pRthivI kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA! jahanneNaM aMtomuhUrta' he gautama! zuddha pRthivI kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI kahI gaI aura 'ukkoseNaM bArasavAsasahassAI' utkRSTa se vaha bAraha hajAra varSa kI kahI gaI hai 'bAluyA puDhavINaM pucchA 'he bhadanta ! bAlukA pRthivI ke jIvoM kI sthiti kitane kAlavI kahI gaI hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM -goyamA! jahanneNaM aMtormuhUrta' he gautama ! bAlukA pRthivI ke jIvoM kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se 'codasavAsasahassAI' pRthvInI sthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI kahI che ane utkRSTathI te me 12 vaSanI vAma mAvI cha. 'suddha puDhavINaM pucchA' hai bhagavana zuddha pRthvInI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI 54 cha OM 'goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM' he gautama ! zuddha pAnI sthiti nyathA se aMtabhutanA hI che. mane 'ukkoseNa bArasavAsa sahassAI' GrvthI pA2 2 vaSanI 43 cha. 'bAluyA puDhavINa pucch|' he bhagavad vAlukAprabha pRthvInA jIvanI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM bhAvI cha 1 mA prazna uttaramA prabhuzrI 43 cha / 'goyamA ! jahaNNeNaM aMtomahattaM' he gautama ! vAsupramA pRthvIna vAnI sthiti dhanyathI maMta bhuitanI mana utkRSTathI 'coddasavAsasahassAI' yo hAra panI ta cha. jI0 58 jIvAbhigamasUtra Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 jIvAbhigamasUtre manaH zilA pRthivInAM pRcchA, he bhadanta / manaHzilA pRthivInAM manaHzilA pRthivI jIvAnAM kiyantaM kAlaM sthiti bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' jahanneNaM aMtomuttaM' jaghanyenAntarmuhUrta sthiti bhavatIti, 'ukkoseNaM solasavAsa sahassAI utkarSaNa SoDazavarSasahasrANi yAvat sthiti bhavati manaHzilA pRthivIjIvAnAmiti / sakarA puDhavINaM pucch|' zarkarApRthivInAM pRcchA, he bhadanta ! zarkarApRthivInAM zarkarApRthivIjIvAnAM kiyantaM kAlaM sthitibhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! ' jahanneNaM aMtomuhUrta ukkoseNaM aTThArasavAsasaharusAI' jaghanyenAntarmuhUrta yAvatsthiti rbhavati tathA utkarSaNa aSTAdazavarSasahasrANi sthitirbhavatIti / 'kharapuDhavINaM pucchA' kharacaudaha hajAra varSa kI kahI gaI hai| 'maNosilA puDhavINaM pucchA' he bhadanta ! manaHzilA pRthivI ke jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM- he gautama ! manaH zilA pRthivI ke jIvoM kI sthiti 'jahaneNaM aMtormuhartta 'ukkoseNaM solasavAsasahassAI jaghanya se eka antarmuhUrtta kI kahI gaI hai aura utkRSTa se vaha solaha hajAra varSa kI kahI gaI hai 'sakkarA puDhavI NaM pucchA' he bhadanta ! zarkarA pRthivI ke jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM 'jaha neNaM aMtormuhUrtta ukko seNaM aTThArasavAsasahassAI he gautama! zarkarA pRthivI ke jIvoM kI sthiti jaghanya se eka antamuhUrtta kI kahI gaI hai aura utkRSTa se aThAraha hajAra varSa kI kahI gaI hai 'khara puDhavINaM pucchA' he bhadanta ! khara pRthivI ke jIvoM kI sthiti kAla kI apekSA kitanI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'maNosilA puDhavINaM pucchA' he bhagavan manaH zilApRthvInA jIvAnI sthiti DeTA ajanI Ahesa che ? yA praznanA uttaramA anuzrI he che 'goyamA ! jahaNaNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa solasavAsa saharasAi' he gautama! dhanyathI eka aMtarmuhUta nI sthiti kahI che, ane utkRSTathI seALa hajAra varSe nI sthiti ahevAmAM bhAvI che 'sakkarA puDhavI NaM pucchA' he bhagavan ! zarA prabhA pRthvInA jIveAnI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che ? A praznanA uttaramAM praluzrI gautamasvAmIne uDe che 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aTThArasavAsa sahassAi" he gautama ! zarDarAyalA pRthvInA bhavAnI sthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI ane utkRSTathI aDhAra hajAra varSoMnI kahevAmAM bhAvI che. 'khara puDhavINaM pucchA' he lagavan para pRthvInA bhavAnI sthiti jIvAbhigamasUtra Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.30 sabhedapRthivyAH sthityAdinirUpaNam 459 pRthivIjIvAnAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthiti bhavatIti prazna:, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhattaM' ukkoseNaM bAvIsaM. vAsasahassAI' jaghanyenAntarmuhUrta yAvata sthitibhavatIti tathotkarSeNa dvAviMzativarSasahasrANi yAvat sthitirbhavatIti |lkssnn pRthivIta Arabhya kharAntapRthivInAmutkarSasthiti viSaye saMgrahagAthAmAha - 'sahAya zuddha bAluya maNosilA sakkarAya khara puDhavI / igabAra coddasasolasadvArasa bAvIsaM samasahassA' zlakSNA ca zuddhA bAlukA ca manaHzilA zarkarA ca kharapRthivI / ekadvAdaza caturdaza SoDazASTAdaza dvAviMzati samA shsraanni'iticchaayaa| ayamarthaH-lakSNapRthivyAH eka varSasahasramutkarSataH sthiti bhavati, zuddha pRthivyA dvAdazavarSa sahasrANi, bAlukA pRthivyAzcaturdazavarSasahasrANi, manaHzilApRthivyAH SoDazavarSasahasrANi zarkarApRthivyA aSTAdazavarSasahasrANi, kharapRthivyA dvAviMzativarSasahasrANi, sarvAsAmamISAM pRthivInAM jaghanyenAntarmuhUrtameva sthitibhavatIti jJAtavyam // 'goyamA! jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI' he gautama! khara pRthivI ke jIvoM kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se bAIsa hajAra varSa kI kahI gaI isa taraha ilakSaNa pRthivI ke jIvoM se lekara khara pRthivI taka ke jIvoM kI jaghanya sthiti to saba kI eka antarmuhUrta kI hai para utkRSTa sthiti meM bhinnatA hai jo Upara meM prakaTa kara dI gaI hai yahI bAta isa gAthA dvArA samajhAI gaI hai'saNhA ya suddhabAlu ya maNosilA sakkarA ya khara puddhvii| iga bAracodasasolasaTThArasa bAvIsavAsasahassA' isakA artha spaSTa hai| kALanI apekSAthI keTalA kALanI kahevAmAM AvI che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIna 43 che 'goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuta ukkoseNa bAvIsa vAsasahassAI' gautama! 12 pRthvInA vAnI sthiti dhanyathA eka aMtamuhUrtanI ane utkRSTathI bAvIsa hajAra varSanI kahI che. A rIte laNa pRthvInA jIthI laIne khara pRthvI sudhInA jInI jaghanya sthiti te badhAnI ja eka aMtarmuhUrtanI che. paraMtu utkRSTa sthitimAM jUdAI Ave che. je upara batAvavAmAM AvI che. e ja vAta A gAthA dvArA samajAvavAmAM AvI che. 'sahAya suddhavAlu ya maNosilA, sakkarAya kharapuDhavI / igabAra codasa solasa dvArasa bAvIsavAsa sahassA' A gAthAne artha upara spaSTa karavAmAM Avela che. jIvAbhigamasUtra Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 jIvAbhigamasUtre sampati sthiti nirUpaNa prastAvAt nairayikAdInAM catuvizati daNDakakrameNa sthiti nirUpayitumAha-'neraiyANa' ityAdi, 'neraiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' nairayikANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiHprajJaptA-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassAI he gautama ! nArakajIvAnAM jaghanyena sthitirdazavarSasahasrANi 'ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI ThiI' utkarSaNa trayastriMzat sAgaropamANi sthitirbhavatIti / evaM savvaM bhANiyadhvaM jAva savva siddha devatti' evametatsarva bhaNitavyaM yAvat sarvArtha siddha deva iti evaM prajJApanA caturthasthitipadAnusAreNa caturvizati daNDakakrameNa tAvadvaktavyaM yAvat sarvArtha siddhavimAnadevAnAM sthitinirUpaNa bhavediti / pUrvoktaprakAreNa bhavasthitinirUpaNA kRtA ! samprati kAyasthiti-nirUpaNArthamAha-atra aba sthiti nirUpaNa ke prastAva ko lekara nairiyaka Adi koM kI caubIsa daNDaka ke krama se sthiti kA nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'nairaiyA NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he bhadanta ! nairayika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'goyamA! jahanneNaM dasa vAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI' he gautama ! nAraka jIvo kI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa kI kahI gaI hai aura utkRSTa se taiMtIsa sAga. ropama kI kahI gaI hai 'evaM savvaM bhANiyavvaM jAva savva? siddha devatti' isI taraha cauvIsa daNDaka ke krama se yahAM para prajJApanA gata caturtha sthiti pada ke anusAra sarvArtha siddha gata devoM taka kI sthiti kA nirU. paNa kara lenA cAhiye yaha jo sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai vaha have sthitinuM nirUpaNa karavA mATenA prastAvane laIne narayika vigerenI sthitinuM nirUpaNa cAvIsa daMDakanA kamathI karavAmAM Ave che. AmAM zrIgautama svAmI prasune me pUchyu cha / 'neraiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAla ThiI paNNattA' he bhagavan narayika jIvonI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che? A prazranA uttaramA prabhuzrI gautamatvAmIna cha 'gAyamA ! jahaNNeNa dasavAsa sahassAI ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI' he gautama ! nA24 vAnI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSanI kahI che ane utkRSTathI tetrIsa sAgarepamanI havAma mAvI cha. "evaM savva bhANiyava jAva savvadRsiddha devatti' mA / pramANe vIsa daMDakanA kamathI ahiyAM prajJApanA sUtramAM kahela sthiti pada pramANe sarvArtha siddhanA deva sudhInI sthitinuM nirUpaNa karI levuM joIe. je A sthitinuM nirUpaNa karyuM che, te bhavasthitinuM ja nirUpaNa karyuM che. jIvAbhigamasUtra Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.30 sabhedapRthivyAH sthityAdinirUpaNam 461 kAyasthiti viSaye jIvAdIni dvAvizatidvArANi prajJApanAyA aSTAdaze kAyasthiti. pade pradarzitAni, tatsaMgrAhike ceme dve gAthe 'jIva 1 gaI 2 diya3 kAe,4 joge5 vee6 kasAye7 lessAya8 / samatta9 nANa10 desaNa,11 saMjaya12 uvabhoga13 AhAre 14 // 1 // bhAsaga15 paritta16 pajjatta 17 muhuma 18 sapNI 19 bhava20'sthi carime 22 eesiM tu payANaM kAya ThiI hoI nAyabdA' / 2 // (jIvaH,1 gati,2 indriyaM 3 kAyaH4 yogo5 veda.6 kaSAyo7 lezyA8 ca / samyaktvaM9 jJAna10 darzana11, saMyato12 payogA13hArA:14 // 1 // bhASaka 15 parIta 16 paryApta17 sUkSma 18 saMjJi19 bhavA20sti 21carimAzca22 bhavasthiti kA hI nirUpaNa kiyA gayA hai / aba kAya sthitikA nirUpaNa kiyA jAtA hai yahAM kAya sthiti ke viSaya meM jIvAdi bAIsa dvAra prajJApanA ke aThArahave kAyasthiti pada meM kahe gaye hai inakI saMgrAhaka do gAthAe isa isa prakAra kA hai| 'jIvagaiMdiya kAe joe vee kasAya lessA ya / sammattanANa dasaNa saMjaya uvaoga AhAre // 1 // bhAsaga paritta pajjatta suhuma saNNI bhava'sthi carime y| eesiM tu payANaM kAryAThaI hoi nAyavvaM // 2 // jIva 1, gati 2, indriya 3, kAya, 4, yoga 5 veda 6 kaSAya 7 lezyA 8 samyaktva 9 jJAna 10 darzana 11, saMyata 12, upayoga 13, AhAra 14 bhASaka 15 parIta 16 paryApta 17 sUkSma 18 saMjJI 19 have kAyasthitinuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. ahiyAM kAyasthitinA saMbaMdhamAM jIvAdi 22 bAvIsa dvAre prajJApanA sUtranA aDhAramA kAyasthiti padamAM kahevAmAM AvyA che. tenI be saMgraha gAthAo A pramANe che. 'jIva gaI diya kAe jIe vee kasAyalessAya sammattanANadaMsaNa saMjaya uvaoga AhAre // 1 / / bhAsaga parittapajjatta suhumasaNNI bhava'sthi carimeya eesiM tu payANaM kAyaThiI hoi nAyavvaM // 2 // 71 1, gati 2, driya 3, Aya 4, yoga 5, 16, SAya 7, sezyA 8, sabhyata 8, 6zana 11, saMyata 12, 75ye13, bhADA 14, mA54 15, 5rIta 11, 5yAta 17, sUkSma 18, saMjJI 18, siddhi 20, jIvAbhigamasUtra Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 jIvAbhigamasUtre eteSAM tu padAnAM kAyasthiti bhavatIti jJAtavyA' iticchAyA / dvAviMzati dvAranAmAni yathA-prathamaM jIvadvAram 1, evaM gatidvAram2, indriyadvAram 3, kAdvAram 4, yogadvAram 5 vedadvAram 6, kaSAyadvAram 7, lezyAdvAram 8, samyaktvadvAram 9, jJAnadvAram10, darzanadvAram 11, saMyata dvAram 12, upayogadvAram. 14, bhASakadvAram 15 parIta (parimita) dvAram 16, paryAptadvAram17 sUkSmadvAram 18 saMjJidvAram19 bhavasiddhikadvAram 20, astikAyadvAram21 caramadvAram 22 // tatra prathama jIvadvAraM vyAcaSTe-'jIveNaM bhaMte ! jIvetti kAlao kevacira hoi' jIvaH khalu bhadanta ! jIva iti kAlataH kiyaciraM bhavati atha kAyasthitiriti zabdasya ko'rthaH ? tatrocyate kAyonAma jIvasya vivakSitaH sAmAnyarUpo vA paryAyavizeSastasmin sthitiriti kAyasthitiH, idamuktaM bhavati yasya vastuno yena paryAyega jIvatvalakSaNena pRthivIkAyAditvalakSaNena vA Adizyate vyavacchedena yad bhavasiddhika 20, astikAya 21 aura carama 22 inameM prathama jIva dvAra ko kahate haiM-'jIve gaM bhaMte ! jIvetti kAlao kevaccira hoi' he bhadanta ! jIva jIvarUpa se kitane kAla taka rahatA hai ? arthAt jIva kI kAyasthiti kA kAla kitanA hai ? kAyasthiti zabda kA artha aisA hai-jIva kI sAmAnya rUpa athavA vizeSa rUpa jo vivakSita paryAya hai usakA nAma kAya hai isa kAya meM jo sthiti hai vaha kAyasthiti hai aisA kAyasthiti zabda kA artha hai bhavasthiti meM vartamAna bhava kI sthiti gRhIta hotI hai aura kAyasthiti meM jaba taka jIva apanI jIvana rUpa paryAya se yukta rahatA hai taba taka kI vaha sthiti vivakSita huI hai prakRta meM jIva kI kAyasthiti pUchI gaI hai so astikAya 21, ane carama 22, AmAM pahelAM chavadvAranuM kathana karavAmAM bhAva cha. 'jIve Na bhate ! jIvetti kAlao kevaccira hoi' i mApana 1 jIvapaNAthI keTalA kALa sudhI rahe che? arthAta jIvanI kAyasthitine kALa keTalo che? kAyasthiti zabdano artha e che ke sAmAnyapaNAthI ke vizeSa paNAthI jIvanI je vivakSita paryAya che. tenuM nAma kAya che. A kAryamAM je sthiti che, te kAyasthiti kahevAya che. A pramANe kAyasthiti zabdano artha thAya che bhavasthitimAM vartamAna bhavanI sthitinuM grahaNa thAya che. ane kAya rithatimAM jyAM sudhI jIva pitAnA jIvana rUpa paryAyathI yukta rahe che, tyAM sudhInI te sthiti vivalita thaI che. A cAlu prakaraNamAM jIvanI kAyasthiti pUchavAmAM AvI che. te je prANene dhAraNa kare che, te jIva kahevAya che, jIvAbhigamasUtra Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.30 sabhedapRthivyAH sthityAdinirUpaNam 463 bhavanaM sA kAya sthitiH / tatra jIva iti 'prANadhAraNe jIvati-prANAn dhArayati iti jIvaH, prANAzca dvividhAH dravyaprANAH bhAvaprANAzca, tatra dravyaprANA indriya prabhRtayaH, taduktam-'paJcendriyANi trividhaM balaM ca, ucchavAsa-ni zvAsamathAnya dAyuH / prANAH dazaite bhagavadbhiruktAsteSAM viyojIkaraNaM tu hiMsA / / iti / bhAvaprANAstu jJAnAdayaH taiH karaNabhUtaistAn Azritya tadapekSayA mukto'pi mukti sthito'pi jIvaH jIvati, jIva : jIva ti, vyapadizyate, tasya dravyaprANA bhAve'pi jo prANoM ko dhAraNa karatA hai vaha jIva hai prANa dravya prANa aura bhAva prANa ke bheda se do prakAra ke kahe gaye haiM pAMca indriya mana vacana kAya ye tIna bala, Ayu aura zvAsocchavAsa ye dasa dravya prANa hai evaM jJAna darzana sukha aura vIrya ye cAra bhAva prANa haiM kahA bhI hai 'paJcendriyANi trividhaM balaMca ucchavAsa niHzvAsamathAnyadAyuH, prANA daute bhagavadbhiktAsteSAM viyojI karaNaMtu hiMsA // 1 // 'jJAnAdayastu bhAva prANA mukto'pi jIvati sahi' iti / pAMca indriyAM zrotrendriyAdi, tathA manobala, vacanabala aura kAyabala ye tIna bala, tathA zvAsocchvAsa aura Ayu, ye dasa prANa kahe gaye haiN| yahAM para sAmAnya se prANoM kA grahaNa huA hai ataH dravya prANa aura bhAva prANa ina donoM kA hI grahaNa AjAtA hai isa taraha se jaba yaha vicAra kiyA jAtA hai ki 'jIva jIvana rUpa avasthA meM kaba taka rahatA hai to yahI prabhu zrI kI aura se uttara milatA hai ki he gautama! jIva jIvana rUpa avasthA meM sarvakAla rahatA hai aisA eka bhI davya prANa ane bhAva prANanA bhedathI prANa be prakAranA kahela che. pAMcaI driya, mana, vacana ane kAya A traNa baLa Ayu ane zvAsocchavAsa A dasa dravya prANa che. ane jJAnAdi bhAva prANa che. kahyuM paNa che ke 'paJcendriyANi trividha balaMca ucchavAsa niHzvAsa mathAnyadAyuH prANA dazaite bhagavadbhirUktA steSAM viyojI karaNatu hiMsA / / jJAnAdayastu bhAvaprANA mukto'pi jIvati satairhi iti pAMca Idriye zrotrendriya vigere, tathA manebala, vacanabela ane kAyabala A traNa bala tathA zvAsocchavAsa ane Ayu A dasa prANa kahyA che. ahiyAM sAmAnya paNAthI prANa grahaNa karAyA che. tethI dravyaprANa ane bhAvaprANa A bane paNa grahaNa thaI jAya che. A rIte jyAre e vicAra karavAmAM Ave ke "jIva jIvana rUpa avasthAmAM kayAM sudhI rahe che? te tene uttara prabhuzrI taraphathI eja maLe che ke he gautama! jIva, jIvanarUpa avasthAmAM sadA jIvAbhigamasUtra Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 jIvAbhigamasUtre bhAvaprANasadbhAvAt / taduktam-'jJAnAdayastu bhAvaprANA mukto'pi jIvati sahi iti / iha ca prANavizeSasyAnu pAdAnena sAmAnyata ubhayeSAmapi prANAnAM saMgraho bhavati tatazca he bhadanta ! jIvana paryAyaviziSTo jIvaH, jIvaityamena rUpeNa kAlata:prAlamadhikRtya kiyacciraM bhavatIti prazna:, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'savvaddhaM' saMsArAvasthAyAM dravyabhAvaprANAnadhikRtya mokSAvasthAyAM ca kevalaM bhAvaprANAnadhikRtya sarvatrApi jIvanasya vidyamAnatvAditi / athavA-jIva iti naikA pratiniyato jIvo vivakSyate kintu jIvasAmAnyam, tataH prANadhAraNalakSaNa jIvanAbhyupagame'pi na kazcidvirodhaH, tathAhi-'jIve NaM bhaMte' ityAdi tatra jIva kSaNa nahIM hai ki jIva apanI isa jIvana rUpa avasthA se rahita ho jAya saMsAra avasthA meM to yaha dravya prANa evaM bhAva prANa ina donoM prANoM se jItA rahatA hai aura mukta avasthA meM yaha kevala jJAnadarzana sukha vIryAdi bhAva prANoM se jItA hai isaliye saMsAra avasthA meM bhI aura mukta avasthA meM bhI yaha jIva 'jIva' isa nAma se kahA jAtA hai athavA-jIva pada se yahAM kisI eka khAsa jIva kA grahaNa nahIM huA hai kintu jIva sAmAnya kA hI grahaNa huA hai jIva sAmAnya prANa dhAraNa rUpa sAmAnya apane lakSaNa se jItA hai jiyA hai aura jItA rahegA isameM koI virodha nahIM AtA hai ataH aise isa sAmAnya jIva kI kAyasthiti kA kAla anAdi ananta rUpa hai| isa prakAra jIva dvAra kI taraha prajJApanA ke aThAraha ve kAyasthiti nAma ke pada meM kahe hue gati, indriya, kAya Adi bAIsa dvAroM ko bhI samajhalenA cAhiye, inameM gati kALa rahe che. evI eka paNa kSaNa nathI ke java pitAnI A jIvana rUpa avasthAthI rahita thaI jAya, saMsAra avasthAmAM te A dravya prANa ane bhAva prANu ane prANathI jIvIta rahe che. ane mukta avasthAmAM A kevaLa jJAnadarzana sukha vIrya vigere bhAvaprANathI jIve che. tethI ja saMsAra avasthAmAM ane mukta avasthAmAM paNa A jIva "jIva" e nAmathI kahevAya che. athavA "jIvapadathI ahiyAM koI eka khAsa jIvanuM grahaNa thayela nathI. paraMtu jIva sAmAnyanuM ja grahaNa thayela che. jIva sAmAnya prANadhAraNa rUpa sAmAnya potAnA lakSaNethI jIve che jIvyA che, ane jIvatA raheze. temAM kaMIja virodha Avato nathI. tethI evA A sAmAnya jIvanI kAyasthitine kALa anAdi ane anaMta rUpa che. A pramANe jIvaDhAranI jema prajJApanA sUtranA aDhAramAM kAyasthiti nAmanA padamAM kahelA gati, Indriya, kAya vigere bAvIse dvAne samajI levA joIe. temAM gati padanI apekSAthI jyAre jIvAbhigamasUtra Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.30 sabhedapRthivyAH sthityAdinirUpaNam 465 iti jIvanniti prANAn dhArayannityarthaH etAdRzo jIvaH kAlataH kiccira bhavatIti, bhagavAnAha-he gautama ! sarvAddhAm jIvasAmAnyasyAnAdyanantatvAditi / evaM jIvadvAravat gatIndriyakAyAdidvArairyathA prajJApanAyAmaSTAdaze kAyasthiti nAmake pade kAyasthiti kathitA tathA'trA'pi sarva niravaze vaktavyam / ___atra gativiSaye sUtrAlApakaprakAro lezata evaM, tathAhi- neraiyANaM bhaMte ! neraiyatti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! jahanne dasavAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / 'tirikkhajoNi eNaM bhaMte ! tirikkhajoNiyati kAlao kevaciraM hoi, 'goyamA ! jahanneNaM aMtomuhUrta ukkoseNaM aNataM kAlaM arNatA ussakI apekSA jaba kAyasthiti kA vicAra kiyA jAtA hai-taba vahAM para gati naraka gati, tiryaggati manuSya gati aura deva gati cAra gati yoM ko lekara kAyasthiti kA vicAra kiyA gayA hai-yahAM thoDA sUtrAlApaka kA prakAra dikhalAyA jAtA hai-jaise 'neraiyA NaM bhaMte / neraiyatti kAlao kevaccira hoI' he bhadanta ! nairayika jIva kI kAyasthiti kA kAla kitanA hai ? to isake uttara meM prabhuzrI ne aisA kahA hai-'goyamA! jahanneNaM dasa vAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI' he gautama ! nAraka jIva kI sthiti kAla jaghanya se dasa hajAra varSa kA hai aura utkRSTa se tetIsa sAgaropama kA hai tirikkhajoNie NaM bhaMte ! 'tirikkhajoNiyatti kAlao kevacciraM hoI' he bhadanta ! tiryagyonika jIva kI kAyasthiti kA kAla kitanA hai ? to isake uttara meM prabhuzrI ne kahA hai'goyamA! jahanneNaMaMtomahattaM ukkoseNaM aNaMta kAlaM-aNaMtA ussappiNIo osappiNIo kAlao khettao aNaMtA logA asaMkhejjA kAyasthitino vicAra karavAmAM Ave che. tyAre tyAM gati kahetA naraka gati tiryagati, manuSyagati, ane devagati A cAre gatione laIne kAyasthitine vicAra karavAmAM Ave che. ahiyAM thoDo sUtrane AlApa prakAra batAvavAmAM bhAva cha. ma 'neraiyANaM bhaMte ! neraiyatti kAlao kevacciraM hoI' he bhagavana narayika jIvanI kAyasthitino kALa keTaluM kahevAmAM Avela che? A praznanA uttaramA prabhuzrI gautamasvAmIne 49 cha 'goyamA ! jahaNeNaM' dasavAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI' hai gautama ! nA24 apanI sthitinA jaghanyathI dasa hajAra varSano che, ane utkRSTathI tetrIsa sAgaropamane che. 'tiriksva jANieNaM bhaMte ! tiriksva jANiyatti kAlao kevacciraM hoI' hai mApana tiyanika jIvanI kAyarithatino kALa keTale karyo che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne cha : 'goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM jI059 jIvAbhigamasUtra Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 jIvAbhigamasUtre piNIosappiNIo kAlao, khettao aNaMtA logA asaMkhejjA poggalaparipaTTA, teNaM poggalaparipaTTA, AvaliyAe asaMkhejjaha bhAgo' ityAdi / samprati sAmAnya pRthivIkAyAdigata kAyasthiti nirUpaNArthamAha-'puDhavI. kAieNaM bhaMte !' ityAdi, 'puDhavIkAieNaM bhate' pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! atra poggalapariyaTTA teya poggalapariyaTTA-AvaliyAe asaMkhejjai bhAgo' he gautama! tiryagyonika jIva kI kAsthiti kA kAla jaghanya se antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se ananta kAla rUpa hai yaha ananta kAla ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNI rUpa hotA hai kSetra kI apekSA aura kAla kI apekSA asaMkhyAta pudgalaparAvartta ho jAte haiM ye asaMkhyAta pudgalaparAvarttaAvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa rUpa hote haiN| ityAdi - isI taraha se manuSya gati aura deva gati ke bhI kAyasthiti kA kAla kitanA hai-isa sambandha meM AlApa prakAra aura unakA uttara prajJApanA ke aThArahaveM kAyasthiti pada se jAna lenA cAhiye tathA jo indriya-Adi zeSa dvAroM ko lekara kAyasthiti kA vicAra kiyA gayA hai vaha bhI usI prajJApanA ke kAyasthiti pada se jAna lenA caahiye| aba sUtrakAra prajJApanA pRthivI kAyAdi kI kAyasthiti kA vicAra karate haiM-isameM gautama ne prabhuzrI ke aisA pUchA hai-'puDhavI kAieNaM bhaMte ! aNaMtaM kAlaM aNaMtI ussappiNIo osappiNIo kAlao khettao aNaMtA logA asaMkhejjA poggalapariyaTTA AvaliyAe akhesaMjjai bhAgo' he gItama! tiryanika jIvanI kAyasthitino kALa jaghanyathI aMtarmuhUrtane che ane ukRSTathI anaMtakALa rUpa che. A anantakALa anaMta utsarpiNI ane anaMta avasarpiNa rUpa hoya che. kSetranI apekSAthI ane kALanI apekSAthI asaMkhyAta pudgala parAvarta thaI jAya che. A asaMkhyAta pudgala paravartana AvalikAnA asaM. khAtamA bhAga pramANa rUpa hoya che. ItyAdi Aja pramANe manuSyagati ane devagatinA kAyasthitine kALa paNa keTaluM che ? e saMbaMdhamAM AlApane prakAra ane tene uttara prajJApanA sUtranA aDhAramA kAyasthiti padamAMthI samajI le. tathA je Idriya vigere bAkInA dvArene laIne kAyasthitino vicAra karavAmAM Avyo che, te paNa e prajJApanA sUtranA kAyasthiti padamAMthI samajI le. have sUtrakAra sAmAnya pRthvIkAya vigerenI kAyasthiti ne vicAra kare cha. ma saMbaMdhamA zrIgIta bhasvAmI prabhuzrI 2 se pUchyu cha , 'puDhavI kAieNaM bhaMte ! puDhavIkAiyatti kAlao kevaccira hoI', sapana pRthvI 43 jIvAbhigamasUtra Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 30 sabhedapRthivyAH sthityAdinirUpaNam 467 pRthivIkAyikaH sAmAnya rUpo'taeva jAtAvekavacanaM natu vyaktyaikatve ekavacana miti, 'puDhavIkAiyatti kAlao kevacciraM hoI' pRthivIkAyika iti pRthivIkA yi - katvarUpeNa kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sacvadvaM' sarvAddhAM sarvakAlaM yAvat pRthivIkAyikaH pRthivIkAyikarUpeNa bhavati pRthivIkAyika sAmAnyasya sarvadaiva sadbhAvAditi / ' evaM jAva tasakAieM evaM yAvat sakAyikaH atra yAvatyadena - aptejovAyuvanaspatipuDhavIkAiyatti kAlao kevacciraM hoI' he bhadanta / pRthivIkAyika jIva pRthivIkAyika rUpa se kaba taka rahatA hai ? arthAt pRthivIkAdhika jIva kI kAya sthitikA kAla kitanA hai ? isa ke uttara meM prabhu zrI kahate haiM - 'gopamA ! samvarddha' he gautama / pRthivIkAyika jIva pRthivIkAyika rUpa se yarva kAla varttamAna rahatA hai yahAM pRthivIkAyika pada se sAmAnya pRthivI kAyika jIva hI grahIta huA hai aura isI kAraNa yahAM jAti kI apekSA se sUtrakAra ne sUtra meM 'puDhavIkAie' aisA eka vacana kA prayoga kiyA hai vyakti kI apekSA lekara ekavacana kA prayoga nahIM kiyA hai / aise koI sA bhI samaya nahI huA hai, aura aisA vartamAna meM haiM aura na bhaviSyat meM aisA samaya rahegA ki jisameM sAmAnya pRthivIkAyika jIva na rahA hoM na hai, aura na hogA sAmAnya pRthivIkAyika jIva sarvadA isa saMsAra meM vartamAna hara eka kSaNa meM rahatA hai' evaM jIva tasakAie' isI taraha se sAmAnya aSkAyika kI, sAmAnya taijasa kAyika kI sAmAnya vAyukAyika kI sAmAnya vanaspati na jIvA pRthvI kAyika paNAthI, kayAM sudhI rahe che ? arthAt pRthvIkAyika jIvanI kAyasthitinA kALa keTalA kahyo che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne he cheDe 'goyamA ! savbaddha' he gautama! pRthvIayi va pRthvI ayi paNAthI sarvakALa vartamAna rahe che. ahiyAM pRthvIkAyika padathI sAmAnya pRthvIkAyika jIveAja grahaNa thayA che, ane eja kAraNe ahiyAM jAtinI apekSAthI eka vacananA pratyeAga karavAmAM Avela che. vyaktinI apekSAthI eka vacananA prayAga karavAmAM Avela nathI. evA koi paNa samaya thatA nathI, tema vartamAnamAM paNa evuM nathI. bhaviSyamAM paNa Ave! samaya raheze nahIM, ke jemAM sAmAnya pRthvIkAyika jIvA rahyA na hoya. tema nahI haze, sAmAnya pRthvIkAyaka jIve A saMsAramAM sadA sadA dareka kSaNamAM vartamAna rahe che, ' evaM jAva tasakAie' A4 pramANe sAmAnya ayuayiunI, sAmAnya jIvAbhigamasUtra Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama 468 kAyikAnAM saMgraho bhavati, tathA ca- pRthivIkAyikavadeva aptejovAyu vanaspati sakAyikAnAmapi kAyasthiti jJatavyeti, AlApaprakArastu evam -' AukAieNaM bhaMte ! AukAiyattikAo kebacciraM hoi ? goyamA ! jahaneNaM aMtomuhUtaM ukoseNaM anaMta kAla anaMtA ussappiNIo sappiNIo kAlao, khettao aNatA logA asaMkhejjA poggalapariyaTTA teyapoggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejj khejjai bhAgo' ityAdi, evameva tejovAyu vanaspati trasa kAyika sUtrANyapi jJAtavyAni, sarvatrAlApaprakArastu svayamevohanIya iti / samprati-vivakSitekAle jaghanyapade utkRSTapadevA kiyatA kAlenAbhinavA utpadya mAnAH pRthivIkAyikAdayo nirlepAsyuH ? ityetannirUpaNArthamAha- 'paDuppanna puDhavIkAiyANaM' ityAdi, 'pappanna puDhavIkAiyANaM bhaMte ' pratyutpanna pRthivIkAyikAH tatkA kAyika jIva kI aura sAmAnya trasakAyika jIva kI bhI kAryasthiti kA kAla jAnanA cAhiye isa sambandha meM AlApa prakAra aisA hai 'Au kAie NaM bhaMte ? AukAiyatti kAlao ke vacciraM hoi' goyamA jahanne NaM aMtomuttaM ukkoseNaM anaMta kAlaM anaMtA ussappiNIosappiNIo kAlao khettao anaMtA logA asaMkhejjA poggalapariyaTTA teya poggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjai bhAgo' ityAdi / isI taraha se tejaskAyika vAyukAyika aura vanaspatikAyika ke sambandha meM bhI sUtra jAna lenA cAhiye / aba sUtrakAra pUrvokta kAla meM jaghanya aura utkRSTa se pRthivI kAyikAdijIva kitane kAla se nirlepa hote haiM ? isakA nirUpaNa kahate haiM- pappanna0 ityAdi / tejaskAyikanI, sAmAnya vAyukAyikanI samAnya vanaspatikAyika, jIvanI, ane sAmAnya trasakAyika jIvanI kAyasthitinA kALa paNa samajI leve. A saMbaMdhamAM AsAna prahAra yA nIce pramANe che. 'Au kAieNaM bhaMte ! AukAiyatti kAlao kevaccira' hoI, goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM anaMtaM kAlaM anaMtA ussappiNI osappiNIo kAlao khettao aNatA logA asaMkhejjA pogala pariyaTTA teyapoggala pariyaTThA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo' chatyAhi yA pramANe tekAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyikanA saMbaMdhamAM paNa sUtrapATha samajI leve, have sUtrakAra pUrvakti kALamAM jaghanya ane utkRSTa paNAthI pRthvIkAyika vigere jIvA keTalA kALathI nirlepa hAya che ? A viSayanuM nirUpaNa karavA bhATe he che. 'paDuppanna' tyAhi jIvAbhigamasUtra Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.30 sabhedapRthivyAH sthityAdinirUpaNam 469 lamutpadyamAnAH pRthivIkAyikajIvAH khalu bhadanta ! kevaiya kAlassa' kiyatkAla. sya 'kevaiya kAlassa' ityatra tutIyArthe SaSThI vibhaktistena kiyatA kAlena 'Nille. vA siyA' nirlepAH syuH pratisamayamekaikA pahAreNApahiyamANAH pRthivIkAyikAH kiyatA kAlena sarve eva niSThAmupayAntIti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahaNNapade' jaghanyapade yadA sarvastokA bhavanti tadA-'asaM. khejjAhi ussappiNIo sappiNIhi' asaMkhyAtAbhirutsarpiNyavasarpiNIbhiH pRthivIkAyikA nirlepA bhavantiti / 'ukosapae' utkarSapade yadA sarve bahavo bhavanti tadA. 'pi 'asaMkhejjAhiM ussappiNIo sappiNIhiM' asaMkhyAtAbhirutsarpiNyavasarpiNIbhi nirlepA bhavantiti / atrAyaM vizeSa:-jahannapadAo ukkosayae asaMkhejjaguNA' he bhadanta ! jitane abhinava pRthivI kAyika jIva vivakSita kAla meM jaghanya aura utkRSTa rUpa se utpanna hote haiM ve saba utane jIva kitane kAla ke bAda yadi unameM se eka eka jIva nikAlA jAve to pUre samApta ho jAveM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA jahannapae asaM. khejjAhiM ussappiNIosappiNIhiM' ukkosapade asaMkhejjAhiM ussa. ppiNI osappiNIhiM' he gautama ! jaghanya se arthAt jaba eka kAla meM kama se kama utpanna hote haiM usa apekSA se yadi unameM se pratyeka samaya meM eka-eka jIva apahRta kiyA jAve to unake pUre apaharaNa hone meM asaMkhyAta utsarpiNiyAM aura asaMkhyAta avasarpiNiyAM samApta ho he bhagavan! jeTalA navA pRthvIkAyika jI vikSita kALamAM jaghanya ane utkRSTa paNAthI utapanna thAya che, te badhAja jI keTalA kALa pachI jo teomAMthI eka eka samayamAM eka eka jIva bahAra kahADavAmAM Ave, te pUre pUrA bahAra kahADI zakAya ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe cha , 'goyamA! jahannapae asaMkhejjAhiM ussapiNI osappiNIhi ukkosapade asaMkhejjAhiM ussapiNI osappiNIhi' he gautama! dhanyathA arthAt nyAre kALamAM ochAmAM ochA utpanna thAya che. te apekSAthI je teomAMthI pratyeka samayamAM eka eka jIva bahAra kahADavAmAM Ave, te pUrepUrA teone bahAra kahADavAmAM asaMkhyAta utsarpiNa ane asaMkhyAta avasarpiNI pUrI thaI jAya che. e ja pramANe utkRSTathI arthAt eka ja kALamAM jyAre teo vadhAremAM vadhAre utpanna thAya che. te apekSAthI paNa je temAMthI eka eka samayamAM eka eka jIva bahAra kahADavAmAM Ave te paNa teone pUrepUrA bahAra kahADavAmAM asaMkhyAta utsarpiNa ane asaMkhyAta avasarpiNI jIvAbhigamasUtra Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre jaghanyapadA dutkRSTapadino jIvA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, utsarpiNyava. sarpiNInAM jaghanyotkRSTapadoktA saMkhyeyatvamadhye jaghanyapadoktA saMkhyevatvApekSayA utkRSTapadoktA saMkhyeyatvasya asaMkhyeyaguNAdhikatvAditi bhAvaH / 'evaM jAva paDuppanna vAukkAiyA' evaM pRthivIkAyikavadeva yAvad vAyu kAyikA jvevAH jagha. nyotkRSTapade'saMkhyeyAbhi rutsarpiNyavasarpiNIbhi nilepA bhavantiti yAvatpadenA. ptejaH kAyikAnAM grahaNaM bhavatIti tathA ca pRthivIkAyikAdArabhya vAyukAyika jIvA jaghanyotkRSTAbhyAmasaMkhyAtAbhi rutsarpiNyavasarpiNIbhi nilepA bhavantiti jAtI haiM isI prakAra utkRSTa se arthAt eka hI kAla meM jaba ve adhika se adhika utpanna hote haiM usa apekSA se bhI yadi unameM se bhI eka 2 samaya meM eka-eka jIva apahRta kiyA jAve to bhI unake bhI pUre apa. haraNa karane meM asaMkhyAta utsarpiNiyAM aura asaMkhyAta ava sarpiNiyAM samApta ho jAve taba ve pUre apahRta ho sakate haiM-'jahaNNapadAo ukkosapae asaMkhejjaguNA' jaghanya pada vAle utpadyamAna abhinava pRthivI kAyika jIvoM kI apekSA jo utkRSTa padavI abhinava pRthivIkAyika jIva utpanna hote haiM ve asaMkhyAta guNe adhika hote haiN| kyoMki jaghanya aura utkRSTa padoM meM donoM jagaha asaMkhyAta pada hote hue bhI jaghanyapadokta asaMkhyAta ca kI apekSA utkRSTa padokta asaMkhyAtatva asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai| 'evaM jAva paDuppanna vAukkAiyA' isI taraha se eka kAla meM yAvat abhinava apkAyika taijaskAyika aura vAyukAyika jIva kama se kama aura adhika se adhika itane utpanna hote haiM ki unameM se eka eka samaya meM eka jIva kA apaharaNa kiyA jAve to pRthivIkAyika samApta thaI jAya che. tyAre teo pUre pUrA bahAra kahADI zakAya che 'nahaoLa padAo ukkosapae asaMkhejjaguNA' dhanya 56it Bpanna thnaa| navA navA pRthvIkAyika jIvenI apekSAthI je utkRSTa pada vatI navA navA pRthvIkAyika jIva utpanna thAya che, teo asaMkhyAta gaNA vadhAre hoya che. kemake jaghanya ane utkRSTa padamAM banne sthaLe asaMkhyAta pada hovA chatAM paNa jaghanya padamAM kahela asaMkhyAta ca nI apekSAe utkRSTa padamAM kahela asaMkhyAtatva asaMdhyAta gAra vAre 3. che. 'evaM jAva paDuppanna vAukkAiyA' se prabhArI eka kALamAM yAvat navA navA apakAyika, tejarakAyika ane vAyukAyika jIva ochAmAM ochA eka eka samayamAM eka eka jIvanuM apaharaNa karavAmAM Ave arthAt bahAra kahADavAmAM Ave to pRthvIkAyika jIvonI jemaja jIvAbhigamasUtra Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 30 sabhedapRthivyAH sthityAdinirUpaNam 471 'paTupatravaNa phaikAiyANaM bhaMte' pratyutpannavanaspati kAyikAH tatkAla samutpadyamAnA vanaspatikAyikAH khalu khalu bhadanta ! ' kevaiya- kAlassa nillevA siyA' kiyatA kAlena nirlepAH syuH 1 iti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'paDuSpannavaNa phaikAiyANaM' pratyutpannAstatkAlaM samutpadyamAnA vanaspatikAyikAH, 'jahannapade apadA' japAnyapade apadAH iyatA kAlenApahriyante ityetAdRzapadarahitA eva bhavanti / vanaspatikAyikAnAmanantAnantatvAditi / 'ukkosapadre apayA' utkRSTapade apadAH, iyatA kAlena apahriyante ityetAdRzapadarahitAH, jIvoM kI taraha hI asaMkhyAta utsarpiNiyAM aura asaMkhyAta hI avasarpiNiyAM samApta ho jAveM taba jAkara ve pUre apahRta kiye jAsakate haiN| 'papannavaNa phaikAiyANaM bhaMte! kevaiya kAlassa nillevA siyA' he bhadanta ! vanaspati kAyika jIva jo abhinava vanaspati kAyika jIva rUpa se amuka kisI vivakSita kAla meM kama se kama utpanna hue hoM aura adhika se adhika utpanna hue hoM yadi unheM eka-eka samaya meM apahRta kiyA jAve to kitane kAla meM ve apahRta ho pAveM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA ! paDuppannavaNa phai kAikA jahaNNa pade apayA ukkosapade apayA' he gautama! vanaspatikAyika jIva jaghanya se aura utkRSTa se amuka vivakSita-kAla meM itane adhika utpa nna hote haiM ki 've asaMkhyAta utsarpiNiyAM meM aura asaMkhyAta avasarpiNiyoM meM apahRta ho pAveM' aisA vahAM nahIM kahA jA sakatA hai isakA tAtparya yahI hai ki vanaspati kAyika jIva amuka-vivakSita -kAla meM asaMkhyAta utsarpiNIyA ane asaMkhyAta ja avasarpiNIyA pUrI thai jAya tyAre teo pUrepUrA mahAra kahADI zakAya che. 'pappannavaNaphaikAiyANaM bhaMte / kevaiya kAlassa nillevA siyA' he bhagavan ! vanaspati kAyika jIva je abhinava vanaspati kAyika paNAthI keI amuka vivakSita kALamAM echAmAM ochA utpanna thayA hAya ane vadhAremAM vadhAre utpanna thayA hAya tene jo eka eka samayamAM ahAra kahADavAmAM Ave, teA te badhA keTalA samayamAM bahAra kahADI zakAya ? A praznanA uttarabhAM prabhuzrI gautama svAmIne he che goyamA ! paDuppanna vaNapphaikAiyA jahaNNapade apayA, ukkosapade apayA' he gautama ! vanaspati abhivA jaghanyathI ane utkRSTathI amuka vikSita kALamAM eTalA badhA vadhAre utpanna thAya che. ke teo asaMkhyAta utsarpiNIyAmAM ane asaMkhyAta avasarpiNIyAmAM bahAra kahADI zakAya e pramANe kahI zakAtuM nathI. A kathananu tApa jIvAbhigamasUtra Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 jIvAbhigamasUtre utkRSTapade'pi bhavanti vanaspatikAyikAnAmanansAnantatvAt / 'paDuppannavaNa'phaikAiyANa nasthi nillevaNA' pratyupatravanaspatikAyikAnAmanantAnantatayA nirlepanA nAstIti / 'paDuppannatasakAiyANa pucchA' pratyupanatrasakAyikAH khalu bhadanta ! kiyatA kAlena nirlepA bhavantiti praznA, bhagavAnAha -he gautama ! 'jahaNNapade sAgarovamasayapuhatassa' jaghanyapade sAgaropamazatapRthaktvena nilepA bhavanti 'ukkosapade sAgarovamasayapuhutassa' utkRSTa pade'pi sAgaropamazatapRthaktvena nirlepA bhavanti / navaram 'jahaNNadA ukkosapade visesAhiyA' jaghanyapadAdutkRSTasarvadA anantAnanta utpanna hote rahate haiN| isI kAraNa 'paDappannavaNapphai kAiyA NaM nasthi nillevaNA' pratyutpanna vanaspatikAyika jIvoM kI nile. panA nahIM hotI hai kyoM ki ve anantAnanta utpanna hote rahate haiM 'paDuppannatasakAiyANaM pucchA' he bhadanta ! pratyutpanna trasakAyika jIva leparahita kitane kAla ke bAda hote haiM-arthAt jisa kisI vivakSita samaya meM kama se kama aura adhika se adhika jitane trasa kAyika jIva utpanna hote haiM ve yadi eka-eka samaya meM eka-eka jIva apahRta kiye jAveM to kitane kAla meM ve pUre apahRta ho pAveM ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-he gautama ! 'jahaNNa pade sAgarovamasaya puhuttassa, ukkosapade sAgarovamasaya puhuttassa ve pratyutpanna trasa kAyika jIva jaghanya pada meM aura utkRSTa pada meM itane adhika hote hai ki yadi unheM eka-eka samaya meM eka-eka jIva ke apahRta kiyA jAve to pare apahRta karane meM sAgaropamazata pRthaktva arthAt eka sau sAgaropama se lekara nau sau sAgaropama taka kA kAla samApta ho jAve 'jahannapayA ukkosapae e ja che ke vanaspati kAyika jIva amuka vivakSita kALamAM sarvadA anaMtAnNt utpanna yatA 2 che. me 2Ne 'paDuppannavaNa'phaikAiyANa natthi nillevaNA' pratyutpanna- vartamAna kALamAM utpanna thayelA vanaspati kAyika jIvanI nirlepanA thatI nathI. matamA manatAnaMta pana yatA 23 che. 'paDuppannatasakAiyANa pucchA' he bhagavan pratyutpanna sAthi 71 38817 // pachI pahita thAya che ? arthAt je kaI vivakSita kALamAM ochAmAM ochA ane vadhAremAM vadhAre jeTalA trasa kAyika jIva utpanna thAya che, je te badhA eka eka samayamAM bahArakahaThavAmAM Ave, to te badhA keTalA samayamAM pUrepUrA bahAra kahADI zakAya? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke he gautama jahaNNa pade sAgarovamasayapuhuttassa ukkosapade sAgarovamasayapuhuttarasa' te pratyutpanna jIvAbhigamasUtra Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.31 avizuddha-vizuddhalezyAnagArani0 473 pade vizeSAdhikA bhavanti, zatapRthaktvasya sAmAnyatayA kathane'pi jaghanyapadokta zatapRthaktvApekSayA utkRSTapadoktazata pRthaktvasya vizeSAdhikatvAditi ||suu0 30 / pUrva pUthiyyAdi catUrvizatidaNDakajIvAnA sthityAdi bhAvAH pradarzitAH, sAmprataM pUrvokta bhAvavettA'nagAra eva bhavatIti avizuddhalezya vizuddhalezyAnagAra vaktavyatAmAha-'avisuddhalesseNaM bhaMte' ityAdi, mUlam-avisuddhalessaNaM bhaMte ! aNagAre asaMmohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM aNagAraM jANai pAsai ? goyamA! no iNaTre smtte| avisuddhalesleNaM bhaMte ! aNagAre asamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM devi aNagAre jANai pAsai ? goyamA ! no iNaTe samaTe / avisuddhalesse aNagAre samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi aNagAraM jANai pAsai ? goyamA! no iNaTe smtte| avisuddhalesseNaM bhaMte ! aNagAre samohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM deviM aNagAraM jANai pAsai ? no iNaTre smtte| avisuddhalesseNaM bhaMte ! aNagAre samohayA samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM devi aNagAraM jANai pAsai ? no iNaTe smtthe| avisuddhalesseNaM visemAhiyA' jaghanya pada meM ve jitane utpanna hue hai unakI apekSA ve utkRSTa pada meM vizeSAdhika utpanna hote haiM kyoMki sAmAnya tathA zata pRthaktva pada ke kahane para bhI jaghanya pada ke zata pRthakva kI apekSA utkRSTa pada kA zatpapRSaktva vizeSAdhika hotA hai ||suu0 30 // trasakAyika ja jaghanya padamAM ane utkRSTa padamAM eTalA vadhAre hoya che ke jo teone eka eka samayamAM eka eka paNAthI bahAra kahADavAmAM Ave te pUre pUrA bahAra kahADavAmAM sAgaropama zata pRthaphava arthAt eka se sAgaropamathI laIne nava so sAgarepama sudhIno kALa pure thaI jAya 'jahannapayA ukkomapae visesAhiyA' dhanya pahabhA tathA utpanna yayA cha, teonI apekSAe teo utkRSTapadamAM vizeSAdhika utpanna thAya che. kemake sAmAnya tayA zatapRthaphatva padane kahevA chatAM paNa jaghanya padanA zapRthakatvanI apekSAe utkRSTa padanuM zata pRthakatva vizeSAdhika hoya che. e sU 30 | jI060 jIvAbhigamasUtra Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 __jIvAbhigamasUtre bhaMte ! aNagAre samohayA samohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM deviM aNagAraM jANai pAsai ? no iNaDhe samaTe / visuddhalesseNaM bhaMte ! aNagAre asamohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM aNagAraMjANai pAsai ? haMtA jANai pAsai, jahA avisuddhalesle. NaM AlAvagA evaM visuddhalesseNa vi cha AlAvagA bhaanniytvaa| jAva visuddhalesseNa bhaMte !aNagAre samohaeNaM visuddhalessaM devaM deviM aNagAraM jANai pAsai ? haMtA jANai pAsai ||suu031|| chAyA-avizuddhalezyaH khalu bhadanta ! anagAro'samavaha tenA''tmanA avizuddhale zyaM devaM devImanagAraMjAnAti pazyati ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH avi zuddhalezyaH khalu bhadanta ! anagAraH asamavahatena AtmanA vizuddha lezyaM devaM devImanagAraM jAnAti pazyati ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH / avizuddhalezyo'nagAraH samavaha tena AtmanA avizuddhalezyaM devaM devImanagAraMjAnAti pazyati ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, avizuddhalezya : khalu bhadanta ! anagAraH samavaha tena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devImanagAraM jAnAti pazyati ? nA yamarthaH samarthaH / avizuddhalezya: khalu bhadanta ! anagAraH samavahatA samavahate na AtmanA avizuddhalezyaM devaM devImanagAraM jAnAti pazyati ? nAyamarthaH samarthaH / avizuddhalezyaH khalu bhadanta ! anagAraH samavaha tA samavahatena AtmanA vizuddhalezyaM devaM devImanagAraM jAnAti pazyati ? nAyamarthaH samarthaH / vizuddhalezyaH khalu bhadanta ! anagAraH asamavaha tenAtmanA avizuddhalezyaM devaM devImanagAraM jAnAti pazyati ? hanta jAnAti pazyati, yathA-avizuddhalezyena AlApakAH, evaM vizuddhalezyenApi SaDAlApakAH bhaNitavyAH yAvada vizuddhalezyaH khalu bhadanta / anagAraH samavaha / / samavahatena AtmanA vizuddhalezya devaM devImanagAraM jAnAti pazyati ? hanta jAnAti pazyati / sU.31 / isa se pUrva pRthivyAdi covIsa daNDaka ke jayoM ke sthityAdi bhAva kahe gaye hai pUrvokta sthityAdi bhAvoM kA jAnakAra anagAra hI ho sakatA hai isaliye aba avizuddha vizuddha lezyA vAle anagAra ke viSaya meM kahate hai AnI pahelA pRthivI vagere jevIsa daMDakanA jInI rithati vigere bhAve kahevAmAM AvyA che. te pUrvokta sthityAdi bhAvene jANavAvALA aNagAraja hoya che. tethI have avizuddha vizuddha vezyA vALA aNagAranA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM Ave che. jIvAbhigamasUtra Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.31 avizuddha-vizuddhalezyAnagArani0 475 TIkA- avizuddhalesse NaM bhaMte ! aNagAre' avizuddhale zyaH, vizuddha lezyA vidyate yasya savizuddha lezyaH na vizuddha lezya iti avizuddhalezyaH kRSNanIlakApotalezyAvAn khalu bhadanta ! anagAraH, na vidyate agAraM-gRhaM yasya so'nagAraH sAdhu: 'asamohaeNaM' asamavahatena vedanAdi samudghAtarahitena 'appANeNaM' AtmanA 'avizuddha lessaM devaM devi aNagAraM' avizuddha lezya-kRSNAdilezyopetaM devaM devIM vA anagAram 'jANai pAsaI' jAnAti-jJAnaviSayIkaroti, pazyati darzanaviSayI. karotIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' ! he gautama ! 'no iNaDhe sama?' nAyamarthaH samarthaH avizuddha lezyA vattvena yathAvasthitavastu paricchedA. 'avizuddhalesse NaM bhaMte ! aNagAre asamohaeNaM appANeNaM' ityAdi TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'avizuddhalesse NaM bhaMte ! aNagAre' he bhadanta ! jo anagAra jisake-agAra-ghara nahIM ho vaha anagAra arthAt-sAdhu-avizuddhilezyA vAlA hai kRSNa nIla kApota lezyA vAlA he-aura 'asamohaeNaM appANeNaM' vedanAdi samudrAta vihIna AtmA dvArA kyA 'avizuddhalessaM devaM deviM aNagAraM' avizuddha lezyA vAle kRSNAdi lezyA vAle deva ko yA devI ko yA anagAra ko 'jANai pAsai' jJAna dvArA jAnatA hai aura darzana dvArA dekhatA haiisake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- goyamA! No iNaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM haiM arthAt avizuddha lezyA vAlA hone ke kAraNa usa anagAra ke yathAvasthita vastu ko jAnane vAle jJAna kA abhAva kahA gayA hai isa taraha avizuddha lezyA vAlA anagAra yathArtha __ 'avisuddhalesseNa bhaMte aNagAre asamoha eNa appANeNa' tyA -zrIgItamasvAmI ke pramuzrIna mej 57yu 'avisuddhalesse Na bhaMte aNagAre' , mApana 2 mazAra meTa 22 // 2-52 nAya ta anagAra arthAta sAdhu avizuddha vezyAvALA che. kRSNanIla kApata, vezyAvALA cha, bhane 'asamohaeNaM appANeNe' vhn| vigere samuddhAta 2Dita mAtmA / 'avisaddhalessaM devaM devaM aNagAraM' bhavizuddha zyANa vigere veshy| pAvane magara hevIna mayA mANugArane 'jANai pAsaI jJAna dvArA to che? ane darzana dvArA dekhe che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke 'goyamA ! No iNane samahe' he gautama ! 2 // sartha sama2 nathI. arthAt vi. zuddha vezyAvALA hovAthI e aNagArane yathAvasthita vastune jANavAvALA jJAnane abhAva kahela che. A pramANe avizuddha vezyAvALo aNagAra yathArtha jIvAbhigamasUtra Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 jIvAbhigamasUtre bhAvAditi, 'avizuddhalesseNaM bhaMte ! aNagAre 'avizuddhale zyaH - kRSNAdilezyopetaH khalu bhadanta ! anagAra - sAdhuH 'asamoharaNaM appANeNaM' asamavahatena - vedanAdi samudghAtarahitenA''tmanA 'vizuddhalesse devaM devi aNagAre' vizuddha lezyaM devaM devImanagAraM kim ' jANai pAsaI' jAnAti pazyati, iti dvitIyaH praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'no iNaTThe samaTThe' nAyamarthaH samarthaH, avizuddhale zyAvaccena yathA'vasthitavastuparicchedAbhAvAditi // 2 // 'avizuddha le se bhaMte! aNagAre ' avizuddha kRSNAdilezyaH khalu bhadanta ! anagAraH - sAdhuH 'samoharaNaM appANe NaM' samavahatena vedanAdi samavaghAtagatenAtmanA rUpa se na avizuddha lezyA deva ko jAnatA dekhatA hai / 'avizuddhalesse NaM bhaMte! aNagAre asamoharaNaM appANe NaM vizuddhalessaM devaM devi aNagAraM jANai pAsaI' he bhadanta ! jo anagAra avizuddha lezyA vAlA hai aura vedanAdi samudghAta se vihIna hai aisA vaha anagAra vedanAdi samudghAta rahita AtmA ke dvArA kyA vizuddha lezyA vAle deva ko yA devI ko yA kisI anagAra ko kyA jAnatA hai aura dekhatA hai ? isa ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA ! no iNaDe samaTThe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai kyoMki avizuddha lezyA vAle yathAvasthita vastu ko jAnane vAle jJAna kA abhAva rahA karatA hai / 'avizuddha lesse NaM bhaMte! aNagAre samoharaNaM appANaNaM avizuddhalessaM devaM deviM aNagAre jANai pAsai he bhadanta ! jo anagAra avizuddha lezyA vAlA hai - lezyA kI vizuddhi se vihIna hai parantu vedanAdi samudghAta gata hai pazuAthI avizuddha sezyAvANA hevane bhagato heSAta nathI. aMvasuddhalesseNa bhaMte aNagAre asamoharaNaM appANa visuddhalessAM deva N devi aNagAra jANai pAsa' he bhagavat je anagAra avizuddha lezyAvALA hAya che, ane vedanA vigera samudAtathI rahita che. evA te anagAra vedanA vigere samudlAtathI rahita AtmAdvArA vizuddha lezyAvALA devane athavA devIne athavA tevA koI aNugArane zuM jANe che ? ke dekhe che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne he che ! 'goyama / ! no iNaTTe samaTTe' he gautama! A artha kharokhara nathI. kemake avizuddha lezyA vALAne yathAvasthita vastune jANavAnA jJAnane abhAva hoya che. 'avisuddhale seNaM, bhaMte ! aNagAraM samoharaNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM aNagAre jANai pAsai' he bhagavan ne managAra avizuddha sezyAvANA hAya che, lezyAnI vizuddhIthI rahita che. paraMtu vedanA vigere samuddhAtavALA che, jIvAbhigamasUtra Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u. 3sU. 31 avizuddha-vizuddhalezyAnagArani0 477 'avizuddha lessaM devaM devi aNagAraM 'vizuddha le zyaM devaM devImanagAram 'jANai pAsa ' jAnAti - jJAnaviSayIkaroti, pazyati darzanaviSayI karoti, iti praznaH, bhagavA nAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama! 'no iNaTTe samaTTe' nAyamartha avizuddha lezyAvaccena yathA'vasthitavastuparicchedasyAzakyatvAditi 3 / 'avizuddhale se aNagAre ' avizuddhalezya :- kRSNA dilezyA sahito'nagAraH 'samoharaNaM appANeNaM' samavahatena vedanAdi samudghAtagatenAtnanA 'vizuddhalessaM devaM devI aNagAraM ' vizuddhalezyaM devaM devImanagaram 'jANai pAsaI' jAnAti sAmAnyataH, pazyati vizeSarUpeNeti praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama! ! 'no iNa samaTTe' nAyamarthaH samarthaH avizuddha lezyatayA yathAvasthita vastuparicchedAsaMbhavAditi 4 'avizuddhale se NaM bhaMte ! aNagAre avizuddha lezyaH khalu bhadanta ! anagAraH - sAdhuH 'samohayA samoharaNaM appANeNaM' samavahatA samavahate nA''tmanA to kyA vaha svayaM ke dvArA 'avisuddha lessaM devaM devi aNagAraM' avizuddha lezyA vAle deva ko yA devI ko yA anagAra ko kyA jAnatA hai aura dekhatA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'jo iNaTThe samaTThe' he gautama ! yaha artha samarthita nahIM hai isakA vaharaNa lezyA kI avizuddhatA meM yathAvasthita vastu paricchedaka jJAna nahIM hotA hai' avisuddha lesse aNa gAre samoharaNaM appANeNa visuddhalessaM devaM devi aNagAraM jANai pAsaI' he bhadanta ! jo anagAra avizuddha lezyA vAlA hai aura vedanAdi samud ghAtagata rahA huvA hai to kyA vaha svayaM ke dvArA vizuddha lezyA vAle deva ko yA devI ko yA anagAra ko kyA jAnatA dekhatA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM- he gautama! 'no iNaTThe samaTThe' yaha artha samarthita nahIM to zuM te svayaM potAnAthI 'avisuddhalezsaM devaM devi aNagAra jANai pAsai' avizuddha lezyAvALA devane athavA devIne athavA aNugArane zuM jANe che ? ane dekhe che A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke Lo Tre samaTTe' he gautama! yA artha azeyara nathI, tenuM ara sezyAnI avizuddhimAM yathAvasthita vastu paricche64 jJAna hovu lehote hotuM nathI. 'avisuddhale se aNagAre samoharaNa appAneNaM vizuddhalezsaM devaM aNagAra jANai pAsai' he lagavan je aNagAra avizuddha leyAvALo hAya ane vedanA vigere samuddhAta yukata hAya te zuM te svayaM pAteja vizuddha lezyAvALA devane athavA devIne ke aNugArane jANe che ? ke dekhe che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke he gautama ! 'no iNaTre samadre' yA artha aromara nathI, tenu ra upara hevAmAM bhAvI - jIvAbhigamasUtra Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 jIvAbhigamasUtre samavahatA samavahato nAma vedanAdi samudghAta kriyAviziSTo na tu paripUrNa samavahato nApi sarvathA asamavahataH 'avizuddhalessaM devaM devI aNagAraM' avizuddhalezyaM devaM deviM aNagAra' avizuddhale zyaM devaM devImanagAram 'jANai pAsaI' jAnAti sAmAnyataH pazyati vizeSarUpeNeti praznaH, bhagavAnAha - 'he gautama ! 'No iNaTThe samaTTe' nAyamarthaH samarthaH avizuddhale zyatayA yathAvasthitavastu paricchedasyAzakyatvAditi 5 / 'avizuddhalesse aNagAre ' avizuddha lezya H khalu bhadanta ! anagAraH, 'samohayA samoharaNa appANeNaM' samavahatA samavahatenA''tmanA 'avizuddhalessaM devaM devIM aNagAraM ' avizuddha lezyaM devaM devImanagAram 'jANai pAsai' janAti sAmAnyarUpeNa, pazyati vizeSa rUpeNeti SaSThaH praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' hai gautama ! hotA hai kAraNa isakA Upara meM batAyA jA cukA hai / 'avizuddhalesse bhaMte ! aNagAre samohayA samoharaNaM appANeNaM avizuddhalessaM devaM deviM jANai pAsaI' he bhadanta ! anagAra avizuddha lezyA vAlA hai aura veda nAdi samudghAta kriyA se kucha viziSTa hai vedanA Adi samudghAta se kucha rUpa se viziSTa nahIM bhI hai aisA vaha samavahatAsamavahatAtmAvAlA sAdhu kyA avizuddha lezyA vAle deva ko yA devi ko yA anagAra ko kyA jAnatA dekhatA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - he gautama! 'no iNaTThe samaTThe' yaha artha samartha nahIM hai kyoki yathArtha darzana jJAnakA usako abhAva rahatA hai 'avizuddhalesse aNagAre samohayA samoharaNaM appANaM avizuddhalessaM devaM deviM anagAraM jANai pAsaI' he bhadanta ! jo anagAra avizuddha lezyA vAlA hai aura vedanAdi samudghAta se viziSTa aura aviziSTa bhI hai to kyA aisA vaha anagAra svayaM ke dvArA vizuddha gayesa che. te pramANe sama bevu, 'avisuddhalesseNaM bhate ! aNagAre samohayA samohaeNaM appANeNaM avisuddha lessa deva devi jANai pAsaI' he bhagavan ke aNagAra avizuddha lezyAvALA hAya che, ane vedanA vigere samudUdhAta kriyA thI kaMIka vizeSa che, ane kaMIka aMzathI vedanA vigere samudlAtathI vizeSa na paNa hAya, evA te samavahatAsamavahatAmA vALA sAdhu avizuddha lezyA vALA devane athavA devIne athavA aNugArane jANe che? ke dekhe che? A praznanA uttaramAM praluzrI gautamasvAmIne he he gautama! 'jo iNaTTe samaTTe' yA artha marobhara nathI. Dema yathArtha darza jnyaanne| tene lAva hoya che. 'avisuddhalesse aNagAre samohayA samoharaNaM appAneNaM avisuddhalessa deva devi aNagAra' jANai pAsaI' he lagavan ! ne AgAra avizuddha bezyA vALA hAya, ane vedanA vigere samuddhAtathI viziSTa ane aviziSTa pazu jIvAbhigamasUtra Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 31 avizuddha-vizuddhalezyAnagArani0 'No iNa samaTThe' nAyamarthaH samarthaH avizuddhalezyatayA yathAvasthitavastu paricchedasyAzakyatvAditi 6 / tadevama vizuddha lezye jJAtari sAdhau SaT sUtrANi pradarzya vizuddhale zye jJAtari sAdhau SaT sUtrANi darzayati- 'vizuddha le ra seNaM' ityAdi, vizuddha lesse NaM bhaMte ! aNagAre' vizuddha lezya :- zuklalezyAyukta anagAra : 'asamavaharaNaM appANeNaM' asamavahatena - vedanAdi samudghAtarahitena 'avizuddhalessaM devaM devi aNagAre ' avizuddhale zyaM - kRSNAdilezyAyuktaM devaM devImanagaram ' jANai pAsa ' jAnAti pazyati kimiti praznaH, bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi, 'haMtA jANai pAsa ' lezyA vAle deva koM devI ko yA anagAra ko kyA jAnatA dekhatA hai ? aisA yaha chaThavAM prazna hai - isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA ! No iTThe samaTThe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai- kyoMki aisI sthiti meM usa anagAra kA jJAna yathArtha vastu pradarzaka nahIM hotA hai / isa prakAra se avizuddha lezyA vAle jJAtA sAdhu ke sambandha meM chaha sUtroM ko dikhAkara aba vizuddha lezyA vAle jJAtA sAdhu ke sambandha meM chaha sUtroM ko sUtrakAra dvArA dikhAyA jAtA hai - ' vizuddhalesse NaM bhaMte ! aNagAre asamoharaNaM appANeNaM avizuddhalessaM devaM devi aNagAraM jANai pAsai ' isameM gautama ne prabhu se aisA prazna kiyA hai ki he bhadanta ! jo anagAra vizuddha lezyA vAlA hai - prazasta lezyA vAlA hai - aura vedanAdi samudghAta se rahita hai - to kyA vaha svayaM ke dvArA avizuddha lezyA vAle - kRSNAdi lezyA vAle deva koM devI ko tathA anagAra ko kyA hAya, teA zu' evA te aNugAra svayaM' vizuddha lezyAvALA devane ke devIne athavA anagArane jANe che? ke dekhe che ? A pramANenA A chaThTho prazna pUche che. yA praznamA uttaramA prabhuzrI gautamasvAmIne he cheDe goyamA ! No iTTe samaTTe' he gautama! yA artha azekhara nathI prema bhevI sthitimAM te anagAranuM jJAna yathArtha vastune jANavAvALuM hetu' nathI. A rIte avi zuddha lezyAne jANavAvALA sAdhunA saMbaMdhamAM cha sUtre ne batAvIne have vizuddha lezyAvALA jJAtA sAdhunA saMbaMdhamAM cha sUtreA kahevAmAM Ave che. 'visuddharaseNaM bhaMte! aNagAre asamoharaNaM appANeNaM avisaddhaleksa devaM deviM aNagAraM jANai pAsapha' AmAM zrIgautamasvAmIe prabhuzrIne evA prazna pUchyA che ke he bhagavan je aNugAra vizuddha lezyAvALA che, arthAt prazasta lezyAvALA che, ane vedanA vigere samuddAta vinAnA che, to zu te svayaM avizuddha lezyAvALA kRSNAdi lezyAvALA devane devIne tathA aNagArane zu jANe che ? ke dekhe che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrIne gautamasvAmIne jIvAbhigamasUtra Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 jIvAbhigamasUtre hanta gautama ! jAnAti pazyati vizuddha lezyAkatayA yathAvasthita vastuviSayakajJAnadarzana sadbhAvAditi / 'jahA-avizuddhaleraseNaM AlAvagA evaM vizuddha lesseNa vi cha AlAvagA bhANiyavvA' yathA-yena prakAreNa vizuddhale zyasya SaT prakArakA AlApakAH kathitAH, evaM vizuddhalezyenApi SaT prakArakA AlApakA bhaNitavyAH, kiyatparyanta. mAlApakA bhagitacyAstatrAha 'jAva' ityAdi, 'jAva vizuddha lesseNaM bhaMte ! aNagAre' yAvad vizuddha lezya khalu bhadanta ! anagAra : 'samohayA samohaeNaM appANeNaM' sama. vahatA samavahatena AtmanA 'vizuddha lessaM devaM devi aNagAraM jANai pAsai'vizuddha le zyaM devaM devi managAraM jAnAti pazyati sAmAnyavizeSAbhyAmiti praznaH, bhagajAnatA dekhatA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'haMtA jANai pAsaI' hAM, gautama ! aisA vaha sAdhu-anagAra kRSNadi lezyA vAle deva ko devI ko tathA anagAra ko jAnatA dekhatA hai| kyoMki usake jJAna meM yathArtha vastu pradarzakatA kA sadbhAvakAraka lezyA kI vizuddhi hai aura vaha vizuddhi usa sAdhu ke jJAna meM vartamAna hai 'jahA avizuddhalesse gaM AlAvagA evaM vizuddhalesse Na vi chaha AlAvagA bhANiyavA' jisa prakAra se avizuddha lezyA vAle sAdhu ke sambandha meM pUrvokta rUpa se chaha prakAra ke AlApaka kahe gaye haiM isI prakAra se chaha AlApaka vizuddha lezyA vAle sAdhu ke sambandha meM bhI kaha lenA cAhiye kahAM taka jAnanA cAhiye so kahate haiM 'jAva' yAvat aMtima AlApaka taka antima AlApaka isa prakAra se hai-'vizuddhalesse NaM bhaMte ! aNagAre samohayA samohaeNaM appANeNaM vizuddhalessa devaM devi aNagAraMjANai pAsai' he he che , 'hatA jANai pAsaI' ch| gautama! vo te sAdhu magAra zAha lezyAvALA devane devIne tathA aNagArane jANe che. ane dekhe che. kemake tenA jJAnamAM yathArtha vastupradarzaktAnA sadUbhAva kAraka lezyAnI vizuddhi che. bhane ta vizuddhi ta sAdhunA jJAnamA vartamAna che. 'jahA avisuddhalesseNa AlA. vagA evaM visuddhalesseNa vi chaha AlAvagA bhANiyavvA' ne pramANe mavizuddha lezyAvALA sAdhunA saMbaMdhamAM pUrvokta prakArathI cha prakAranA AlApako kahevAmAM AvyA che. e ja pramANe vizuddha lezyAvALA sAdhunA saMbaMdhamAM paNa che AlApaka samajI levA joIe te AlApake kyAM sudhI samajavA te batAvavA mATe kahe che "vAva' yAvat aMtima AlApaka sudhI e pada mUkela che arthAt chellA AlApaka sudhInA saghaLA AlApake samajavA chelo AlApaka mA pramANe cha. 'visuddhalesseNaM bhaMte aNagAre samohayA samohaeNaM appAjeNaM visuddhalessaM devaM devaM aNagAraM jANai pAsaI 3 lAvan vizuddha vezyAvANI jIvAbhigamasUtra Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.32 samyagmithyAkriyayoreMkadAniSedhaH 481 vAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA'jANai pAsaI' hanta jAnAti pazyati sAmAnyavize. pAmyAmiti / atra yAvatpadena avizuddhale zyaH khalu bhadanta ! anagAro'samavahatena AtmanA avizuddhalezyaM devaM devImanagAraMjAnAti pazyati ? hanta gautama ! jAnAti pazyati vizuddhalezyAkatayA yathAvasthita vastu viSayaka jJAnadarzanasadbhAvAta,taduktam 'zobhanamazobhanaM vA vastu yathAvadvizuddhalezyo jAnAtIti / evaM catvAro'pi madhyagA AlApakA draSTacyA jJAtavyAzceti ||suu031|| tadevaM yato'vizuddhalezyo na jAnAti na pazyati vizuddhalezyastu jAnAti pazyati tataH samyagamithyAkriyayorekadA viSedhamabhididhitsurAha- 'aNNa utthiyANaM bhaMte / ' ityaadi| mUlam-aNNautthiyANaM bhaMte ! evamAikkhaMti evaM bhAti evaM paNNaveti evaM parUveMti evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do kiriyAo pakarei, taM jahA-saMmatta kiriyaM ca micchattakiriyaM ca, jaM samayaM samattakiriyaM pakarei, taM samayaM micchattakiriyaM pakarei, jaM samayaM micchattakiriyaM pakarei taM samayaM samattakiriyaM pakarei, saMmattakiriyApakaraNayAe micchattakiriyaMpakarei micchattabhadanta ! vizuddha lezya vAlA anagAra jo ki samavahata asamavahata avasthAvAlA hai kyA vaha svayaM ke dvArA vizuddha lezyA vAle deva ko, devI ko tathA anagAra ko kyA jAnatA dekhatA hai ? isake uttara meM prabhuzrI ne kahA hai ki he gautama ! haMtA jANai pAsaI' hAM aisA vaha anagAra usa deva ko usa devI ko tathA aise usa ana gAra ko jAnatA aura dekhatA hai, yahAM yAvat bIca ke NaMca AlApaka gRhIta hue haiM / lezyA kI vizuddhi se jJAna meM yathArtha darzakatA AtI hai-isa viSaya meM aisA kahA gayA hai'zobhanamazobhanaMvAvastu yathAvadvizuddha leiyo jAnAti ||suu030|| aNagAra ke je samavahata ane asamavahata avasthAvALe che, te vizuddha vezyA vALA devane devIne athavA anagArane zuM jANe che ke dekhe che? A praznanA uttaramA prabhuzrI gautamasvAmIna he cha ? hai gautama! haMtA jANai pAsai' hA e te aNagAra e devane ane devIne tathA evA anagArane jANe che. ane dekhe che. ahiyAM yAvat zabdathI vacalA pAMca AlApa grahaNa karAyA che. lezyAnI vizuddhithI jJAnamAM yathArtha darzakatA Ave che. te saMbaMdhamAM evuM DyuM che , zobhanamazobhana' vA vastu yathAvadvizuddhalezyo jAnAti' |suu. 31 // jI0 61 jIvAbhigamasUtra Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 ___ jIvAbhigamasUtre kiriyApakaraNayAe saMmattakiriyaM pakarei evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do kiriyAo pakarei taM jahA-saMmattakiriyaMca micchattakiriyaM ca / se kahameyaM bhaMte ! evaM goyamA ! jaNNaM te annautthiyA evamAikkhaMti evaM bhAsaMti evaM paNNaveti evaM parUveMti, evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do kiriyAo pakarei taheva jAva saMmattakiriyaM ca micchattakiriyaM c| je te evamAhaMsu te NaM micchA, ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi jAva parUvemi, evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM egaM kiriyaM pakarei taM jahA-saMmattakiriyaM vA micchattakiriyaM vA jaM samayaM saMmattakiriyaM pakarei no taM samayaM micchattakiriyaM pakarei / taM ceva jaM samaya micchattakiriyaM pakarei no taM samayaM saMmattakiriyaM pakarei, saMmattakiriyA pakaraNayAe no micchattakiriyaM pakarei micchattakiriyApakaraNayAe no saMmattakiriyaMpakarei, evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM ega kiriyaM pakarei taM jahAsaMmattakiriyaM vA micchattakiriyaM vA ||suu032|| tirikkhajoNiyaM uddesao bIo samatto // 2 // chAyA-anyathikAH khalu bhadanta ! evamAkhyAnti evaM bhASante evaM prajJApayanti, evaM marUpayanti, evaM khalu eko jIva ekena samayena dve kriye prakaroti tadyathAsamyaktvakriyA ca mithyAtvakriyAM ca, yasmin samaye samyaktvakriyA prakaroti tasmin samaye mithyAtvakriyAM prakaroti, yasmin samaye mithyAtvakriyAM prakaroti tasmin samaye samyaktvakriyA prakaroti samyaktvakriyA prakaraNatayA mithyAtvakriyAM prakaroti, mithyAtvakriyAM prakaraNatayA samyaktvakriyA prakaroti / evaM khalu eko jIva ekena samayena dve kriye prakaroti-tadyathA-samyaktvakriyA ca mithyAtvakriyAM ca, tatkathametadbhadanta ! evaM ? gautama ! yat khalu te anyayUthikA evamAkhyAnti evaM bhASante evaM prajJApayanti evaM parUpayanti, evaM khalu eko jIva ekena samayena dve kriye prakaroti-tathaiva yAvat samyaktvakriyAMca mithyAtvakriyAM ca ye te evamAhustat khalu mithyA, ahaM punautama ! evamAkhyAmi yAvatprarUpayAmi jIvAbhigamasUtra Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.32 samyagmithyAkriyayoreMkadAniSedhaH 483 evaM khalu eko jIva ekena samayenaikAM kriNaM prakaroti tadyathA- samyaktvakriyAM vA mithyAtvakriyAM vA, yasmin samaye samyaktva kriyAM prakaroti no tasmin samaye mithyAtvakriyAM prakaroti, tadeva yasmin samaye mithyAtvakriyAM prakaroti no tasmin samaye samyaktvakriyAM prakaroti , samyaktvakriyAM prakaraNatayA no mithyAtvakriyAM prakaroti, mithyAtvakriyAM prakaraNatayA no samyaktvakriyAM prakaroti, evaM khalu eko jIva ekena samayena ekAM kriyAM prakaroti tadyathAsamyaktvakriyAM vA mithyAtvakriyAM vA // 32 // ___TIkA-'aNNa utthiyANaM bhaMte' anyathikAH khalu bhadanta ! anyayUthikA:paratIthikAH carakAdaya:-bauddhamatacAdina 'evaM Aikkhati' evam-vakSyamANa prakAreNa AkhyAnti-AcakSate sAmAnyena 'evaM bhAseMti' evaM-vakSyamANaprakAreNa bhASante-svaziSyAn zravaNa pratyabhimukhAnavabuddhayA vistareNa vyaktaM kathayanti, 'evaM __ isa taraha ke pratipAdana se yahI niSkarSa nikalatA hai ki jo avi. zuddha lezyA vAlA jIva hotA hai-vaha padArtha ke yathArtha jJAna se vihIna rahatA hai aura jo vizuddha lezyA vAlA jIva hotA hai vaha padArtha ke samyagrajJAna se yukta hotA hai ataH zuddha jAnanA aura zuddha dekhanA jJAna meM lezyA kI vizuddhi ke AdhIna hai lezyA kI avizuddhi vAlA jIva jJAna kI samyak sthiti se zUnya rahatA hai ataH aba sUtrakAra yaha prakaTa kara rahe haiM ki sampakU kriyA aura mithpAkriyA ye do eka kAla meM eka jIva meM nahIM hotI hai isI bAta ko anya tairthikoM kI prarUpaNA ko batAte hue spaSTa karate haiM-'aNNautthiyA Na bhaMte' ityAdi ||suu0 32 / TIkArtha-gautama svAmIne prabhuzrI se aisA pUchA hai 'aNNautthiyA NaM bhaMte ! evamAikkhaMti' he bhadanta ! anyatairthikoMne aisA kahA hai apane A rItanA pratipAdanathI eja sArAMza nIkaLe che ke je avizaddha lezyAvALe hoya che. te padArthane yathArtha jJAnathI zUnya rahe che. ane te vizuddha vezyAvALe jIva hoya che, te padArthanA samprajJAnathI yukata hoya che, tethI zuddha jANavuM ane zuddha dekhavuM te jJAnamAM vezyAnI vizuddhine AdhIna che. lezyAnI avizuddhivALe jIva jJAnanI samyak sthitithI rahita hoya che. tethI have sUtrakAra samyak kriyA ane mithyA kiyA e be eka ja kALamAM eka jIvamAM hotA nathI. e vAta anya tIthikanI prarUpaNA batAviin 258 33 cha.-'anna utthiyA NaM bhate !' tyAdi - zrIgautamasvAmI prabhuzrIna se pUchayu cha hai 'annautthiyA NaM bhate evamAikkhati' hai. sAvan anya tIye me :( cha, tamAme jIvAbhigamasUtra Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre paNNaveti' evaM vakSyamANaprakAreNa prajJApayanti-prakarSeNa jJApayanti yathA svAtmami vyavasthitaM jJAna tathA pareSvapi ApAdayantIti / 'evaM parUveMti' evaM-vakSyamANa prakAreNa prarUpayanti / kimAcakSate ki bhASante kiM prajJApayanti-ki prarUpayanti te' paratIthikA iti jijJAsAyAM vaktacyArtha prakAzanAyAha - 'evaM' ityAdi 'evaM khalu ege jIve evaM khalu eko jIvaH 'egeNaM samaeNaM' ekena samayena ekasmina samaye ityarthaH 'do kiriyAo pakareMti' dve kriye prakaroti-kriyAdvayaM prakaroti-saMpAdayatIti, kiM tat kriyAdvayaM tatrAha- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'sammatta kiriyaMca' samyaktvakriyAM ca zubhAdhyavasAyAtmikAm 'micchatta kiriyaM ca' mithyAtvakriyAM ca-azubhAdhyavasAyAtmikAM ca / ekena samayena kriyAdvayaM darzayati-'jaM samayaM' ityAdi, 'jaM samayaM sammattakiriyaM takarei' 'jaM samaya' prAkRtatvAtsaptamyarthe dvitIyA vibhaktiH tathA ca yasmin samaye samyaktvakriyA prakaroti, taM samayaM micchattakiriyaM pakarei' yasmin samaye mithyAtvakriyAM prakaroti ziSyoM ko aisA hI unhoMne samajhAyA hai, aisI hI unhoMne prarUpaNA kI hai aura tarkaNA dvArA aisI hI unhoMne puSTi kI hai ki ege jIve, ege gaM samaeNaM do kiriyAo pakareI' eka jIva eka samaya meM do kriyAoM ko karatA hai 'taM jahA' ve do kriyAeM ye hai-'saMmatta kiriyaM ca micchata kiriyaM ca' eka samyaktva kriyA hai aura dUsarI mithyAtva kriyA hai ina meM jo samyaktva kriyA hai vaha sundarAdhyavasAyarupa hai aura jo mithyAtva kriyA hai vaha asundarAdhyavasAyarUpa hai 'jaM samayaM saMmatta kiriyaM pakareDa taM samayaM micchatta kiriyaM pakarei jaM samayaM micchatakiriyaM pakarei taM samayaM saMmattakiriyaM pakarei' jIva jisa samaya meM samyaktva kriyA karatA hai usI samaya meM vaha mithyAtva kriyA bhI karatA hai aura jisa samaya meM vaha mithyAtva kriyA karatA hai usI samaya meM vaha samyaktva pitAnA ziSyone evuM ja samajAvyuM che, evI ja teoe prarUpaNa karI cha, ana ta! dvArA tayAye sanI puSTi jarI cha hai 'ege jIve, egeNa samaeNa do kiriyAo pakarei' me 71 28 samayamA me yiaa| 42 che. 'ta jahA' tame jiyaaye| m| prabhAre che. 'saMmatta kiriyaca micchattakiriya'ca' eka samyakatva kriyA che. ane bIjI mithyAtva kiyA che. temAM je mithyAtva kriyA che, te asundara adhyavasAya rUpa che. arthAt sArI hatI nathI. " samaya saMmattakiriya' pakarei, ta samayaM micchattakiriyauM pakarei, jauM samaya micchattakiriya pakarei, taM samaya saMmattakiriya pakarei' 012 samaye samyaktva kriyA kare che, eja samaye te mithyAtva kiyA paNa kare che. ane jIvAbhigamasUtra Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.32 samyagmithyAkriyayoreMkadAniSedhaH 485 pakarei' tasminneva samaye samyaktvakriyAmapi prakaroti / paraspara samvalitobhaya niyama pradarzanArthamAha-'saMmatta kiriyA' ityAdi, saMmatta kiriyApakaraNayAe' samyaktva kriyA prakaraNatayA 'miccha ta kiriyaM pakarei' mithyAtvakriyA prakaroti, tathA'miccha takiriyApakaraNayAe saMmattakiriyaMpakarei' mithyAtvakriyA mithyAtvI cAsau kriyA, prakaraNata yA samyaktvakriyA prakaroti tadubhayakaraNasvabhAvasya tattatkriyAka raNAta sarvAtmanA pravRtteH, anyathA kriyAyA ayogAditi / 'evaM khalu ege jIve' evam uktaprakAreNa khalu eko jIvaH 'egegaM samaeNaM' ekena samayena ekasminneva samaye 'do kiriyAo pakarei' dve kriye-kriyAdvayaM prakaroti-'taM jahA' tadyathA-'sama. takiriyaM ca miccha takiriyaM ca' samyaktvakriyAM ca mithyAtvakriyAM ceti 'se kahameyaM bhaMte ! evaM' tatkathameta bhadanta ! evam he bhadanta ! anyatIthikairucyamAnamekasminneva samaye kriyAdvayaM saMmavatIti teSAM kathanaM kiM satyam ? iti gautamasya praznA, kriyA bhI karatA hai 'saMmattakiriyA pakaraNayAe micchattakiriyaM pakarei, micchata kiriyA pakaraNayAe saMmattakiriyaM pakarei' samvaktva kriyA ke karane ke sAtha hI mithyAtva kiyA bhI jo karatA hai evaM mithyAtva kriyA ke sAtha hI samvaktva kriyA bhI karatA hai kyoMki ye donoM kriyAeM paraspara meM samvalita hai ataH eka kiyA ke karane meM dUsarI kriyA kA honA anivArya hai 'evaM khalu ege jIve egeNaM sama eNaM do kiriyAo pakarei' isI kAraNa eka jIva eka samaya meM do kriyAoM kA kartA hotA hai| 'taM jahA saMmatta kiriyaM ca micchatta kiriyaM ca' eka samyaktva kriyA kA aura dUsarI mithyAtva kriyA kA 'se kahameya bhaMte! evaM' he bhadanta !jo anyatairthikoM ne eka jIva ko eka samaya meM do kriyAeM je samaye te mithyAtva kriyA kare che, e ja samaye te jIvAtmA samyaktva ThiyA 54 2 cha. 'saMmattakiriyApakaraNayAe micchattakiriya pakarei, miccha takiriyA pakaraNayAe saMmattakiriyaM pakarei' sabhyatva liyA 42vAnI sAthe ja mithyAtva kriyA paNa kare che. ane mithyAtva kriyAnI sAtheja samyakatva kriyA kare che. kemake A be kriyAo paraspara saMbaMdhavALI che, tethI eka ThiyA 42pAmA bhI liyAnuhA manipAya che. 'evaM khalu ege jIve eroNaM samaeNa do kiriyAo pakareI' me 22 se 21 me samayamA meM liyAdhyAnI taa-21|| pANe hoya che. 'ta' jahA saMmattakiriya ca micchatta kiriya'ca' se sabhyatva ThiyA mane mI mithyAtva hiyAne 42vApANe hAya che. 'se kahameya bhaMte / eva" hai sAvan anya tArtha Aye the vane eka samayamAM be kriyAo karavA vALe kahela che, te zuM teonuM e kathana jIvAbhigamasUtra Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 jIvAbhigamasUtra tadevaM gautamena prazne kRte bhagavAnprAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaNNaM annautthiyA eva bhAikhati' yat khalu anyayUthikAH paratIthikA evamuktaprakAreNa 'AikvaMti' AcakSate 'evaM bhAsaMti' evaM bhASante 'evaM paNNaveti' evaM prajJApayanti 'evaM parUveM ti' evaM prarUpayanti, tadeva darzayati-'evaM ege jIve egeNaM samaeNaM' evaM khalu eko jIva ekena samayena-ekasminneva samaye 'dokiriyAo pakarei' dve kriye prakaroti-kriyAdvayaM saMpAdayati 'taheva jAva saMmattakiriyaM camiccha. takiriyaM ca' tathaiva yAvat samyaktvakriyAM prakaroti tasminneva samaye mithyAtvakriyAM ca prakaroti tathA-yasmin samaye mithyAtvakriyAM prakaroti tasminneva samaye samyaktvakriyAmapi prakarotIti / 'je te evamAsutaM NaM micchA' ye te evam-upayuktamAhuste mithyA-asatyaM kathayanti, atha bhagavAn svamataM pradarzayati-'ahaM puNa' ityAdi, 'ahaM puNa goyamA' ahaM punaH, atra punaH zabdaH 'tu' zabdArthaH tena ahaM tu gautama ! 'evaM AikkhAmi jAva parUvemi' evam-vakSyamANa prakAreNAkhyAmi, bhASe, prajJApayAmi prarUpayAmi / kimAkhyAmi ki bhASe kiM prajJApayAmi ki prarUpayAmi karane kA kahA so kyA unakA yaha kathana saMbhavita hotA hai ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'goyamA! jaNNaM te anna utthiyA eva bhAikkhaMti evaM bhAsaMti, evaM paNNaveMti evaM parUti evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM do kiriyAo pakareMti taheva jAva saMmattakiriyaM ca micchattakiriyaM' ca he gautama ! jo una anya tIthiko ne aisA kahA hai aisA vyAkhyAna kiyA hai, aisI prajJApanA kI hai aura aisI prarUpaNA kI hai ki eka jIva eka samaya meM do kriyAoM ko karatA hai isa taraha eka hI samaya meM eka jIva samyaktva kriyA bhI karatA hai aura mithyAtva kriyA bhI karatA hai so aisA unakA kahanA yAvat prarUpaNa karanA saba micchA' mithyA hai-asatya hai 'ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi yathArtha cha 1 mA praznanA uttaramA prasuzrI gautabhasvAbhAna he hai 'goyamA jaNNa te anna utthiyA evamAikkhaMti evaM bhAsa ti, eva' paNNaveM ti evaM parUveMti evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNa do kiriyAo pakareM ti taheva jAva samattakiriyaMca micchattakiriya' ca' gautama ! ta bhanyatIthi the me hecha, evuM vyAkhyAna karela che. evI prajJApanA karI che, ane evI prarUpaNa karI che ke eka jIva eka samayamAM be kriyAo kare che. e rIte eka ja samayamAM eka jIva samyaktva kriyA kare che, ane mithyAta kriyA paNa kare che. te e pramANenuM teonuM kathana yAvat prarUpaNa karavI te saghaLuM mithyA asatya che. 'ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi jAva parUvemi' mA saMga ma gautama! jIvAbhigamasUtra Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.32 samyagmithyAkriyayoreMkadAniSedhaH 487 tavAha-'evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM ega kiriyaM pakarei' evaM khalu eko. jIvaH ekena samayena-ekasmin samaye ekAmeva kriyA prakaroti 'taM jahA' tadyathA 'sammattakiriyaM vA micchattakiriyaM vA' samyaktvakriyAM vA prakaroti, mithyAtvakriyAM vA, prakaroti, 'jaM samaya sammatta kiriyaM pakarei' yasmin samaye samyaktva. kriyA prakaroti, 'No taM samayaM micchakiriyaM pakarei' no-naiva tasmin samaye mithyAtvakriyAM prakaroti tathA-'taM ceva jaM samaya micchattakiriyaM pakarei no taM samayaM sammatta kiriyaM pakarei' tadeva-pUrvoktavadeva yasmin samaye mithyAtvakriyAM prakaroti no tasmin samaye samyaktvakriyA prakaroti, yasmAt karaNAt samyaktva. kriyAkaraNasamaye mithyAtvakriyAM na karoti mithyAtvakriyAkaraNasamaye samya. kvakriyAM na prakaroti tasmAt kAraNAt ekasmin samaye ekaiva kriyA ekena jIvena saMpAditA bhavatIti / 'saMmattakiriyApakaraNayAe no micchattakiriyaM pakareI' samyaktvakriyA prakaraNatayA no mithyAtvakriyAM prakaroti tathA-'micchatta kiriyApakaraNayAe no sammattakiriyaM pakarei' mithyAtvakriyAM prakaraNatayA no samyaktvakriyAM prakaroti, kintu 'evaM khalu ege jIve ega kiriyaM pakarei' evaM khalu eko jIvaH ekasmin samaye ekAmeva kriyAM prakaroti 'taM jahA' tadyathAjAva paravemi' isa viSaya meM to he gautama ! merA aisA kahanA hai aisA hI vyAkhyAna karanA hai, aisI ho merI prajJApanA hai aura aisI hI merI prarUpaNA hai ki 'ege jIve egeNaM samaeNaM egaM kiriyaM pakarei' eka jIva eka samaya meM eka hI kriyA karatA hai 'taM jahA' jaise-'saMmatta kiriyaM vA micchatta kiriyaM vA' yA to vaha samyaktva kriyA karatA hai yA mithyAtva kiyA hI karatA hai| donoM kriyAeM vaha yugapat isaliye nahIM kara sakatA hai ki ina donoM kriyAoM meM Apasa meM paraspara parihAra sthiti lakSaNa virodha hai samyaktva kriyA ke sadabhAva meM mithyAtva kriyA nahIM rahatI hai aura mithyAtva kriyA ke sadabhAva meM samyaktva mAruM evuM kathana che, evuM ja vyAkhyAna che, mArI evIja prajJApanA che, ane bhAza mevI pr359|| cha / 'eva khalu ege jIve egeNaM samaeNaM ega kiriyAM pakarei' me 1 me samayamA 40 liyA 42 cha. 'ta jahA rebha 'saMmattakiriya vA micchattakiriya vA' sabhya yA athavA bhithyAt yA ja kare che, e bane kriyAo ekI sAthe eTalA mATe karI zakatA nathI ke A eka kriyAomAM parasparamAM parihAra sthiti lakSaNa virodha che. samyaktva kriyA nA sadubhAvamAM mithyAtva kriyA rahetI nathI. ane mithyAtva kriyAnA saddabhAvamAM samyaka kriyA rahetI nathI. tethI eka ja jIvanamAM A baMne kriyAo ekI jIvAbhigamasUtra Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 jIvAbhigamasUtre saMmattakiriyaM vA micchattakiriyaM vA samyaktvakriyA vA mithyAtvakriyAM veti / samyaktprakriyA mithyAtvakriyayoH parasparaparihArAvasthAnAtmakatayA jIvasya tadubhayakaraNa svabhAvatvAyogAt, anyathA-sarvathA mokSAbhAva prasakteH kadAcidapi mithyAtvasyAnivartanAditi ||suu0 32 // iti zrI vizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya -jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlaprativiracitasya zrI jIvAbhigamasUtrasya prameyadyotikA khyAyAM vyAkhyAyAM tRtIyapatipattau tiryagAdhikAre dvitIyodezakaH samAptaH // 2 // kriyA nahIM rahatI hai. isaliye eka jIva ina donoM kriyAoM ko yugapat nahIM kara sakatA hai| yadi eka jIva eka samaya meM ina donoM kiyAoM kA kartA mAnA jAvegA to mokSa kA sarvathA abhAva prasakta hotA hai kyoMki mithyAtva kI nivRtti to kabhI hogI hI nahIM // 32 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'jIvAbhigamasUtra' kI prameyadyotikA nAmaka vyAkhyA meM tRtIya pratipatti meM tiryagyonikaadhikAra kA dUsarA uddezaka samApta // 3-2 // vakhate eka sAthe karI zakatA nathI. je eka jIva eka samayamAM A baMnene kriyAone kata mAnavAmAM Ave te mokSane sarvathA abhAva prApta thAya che. kemake mithyAtvanI nivRtti to kyAreya thaI ja zakati nathI. sU. 32 che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrIghAsIlAlajI mahArAjakRta "jIvAbhigamasUtranI prameyadyotikA nAmanI vyAkhyAmAM trIjI pratipattine tiryAnika adhikArano bIje uddeza samApta 3-rA jIvAbhigamasUtra Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 489 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.33 sabheda manuSyasvarUpanirUpaNam // tRtIyoddezakaH // vyAkhyAtastiryagyonikAdhikAraH samprati-manuSyAdhikAra vyAkhyAvasaraH tatredamAdimaM sUtram-se kiM taM maNussA' ityAdi, mUlam-se kiM taM maNussA ? maNussA duvihA pannattA taM jahAsaMmucchimamaNussAya gabbhavakaMtiya maNussAya / se kiMtaM saMmucchima maNussA saMmucchima maNussA egAgArA pnnttaa| kahi NaM bhaMte ! saMmucchima maNussA saMmucchaMti ? goyamA! aMtomaNussakhette jahA-paNNavaNAe jAva se taM saMmucchimamaNussA // se kiM taM gabbhavakaMtiya maNussA ? gabbhavatiya maNussA tivihA pannattA, taM jahA-kammabhUmigA akammabhUmigA aMtaradIvagA / se kiM taM aMtaradIvagA ? aMtaradIvagA aTThAvIsaivihA pannattA taM jahAegoruyA, AbhAsiyA, vemANiyA gaMgoliyA (1) hayakaNNA gayakaNNAM, gokaNNA, sakkulikaNNAM (2) AyaMsamuhAM, meMDhamuhA~, ayomuhI, gomuhI (3) AsamuhA~, hatthimuhI, sIhamuhI, vagghamuhA~ (4) AsakapaNA, sohakarNI, akaNoM, kaNNapAuraNI (5) ukkAmuhI, mehamuhI, vijjumuhA~, vijjudaMtI (6) ghaNadaMtI, laTudaMtA, gUDhadaMtA, suddhadaMtI (7) ||suu0 33 // __ chAyA-atha ke te manuSyAH ? manuSyA dvividhAH prajJaptAH tadyathA-saMmUchimamanuSyAzca garbhavyutkrAntikamanuSyAzca / atha ke te saMmUcchimamanuSyAH ? saMm - cchimamanuSyA ekAkArAHprajJaptAH / kutra khalu bhadanta ! saMmacchimamanuSyAH saMmU chanti ? gautama ! antarmanuSyakSetre yathA prajJApanAyAM yAvat te ete sNmuuchimmnussyaaH| atha ke te garbhavyukrAntika manuSyAH garbhavyukrAntika manuSyA trividhAH prajJaptAH tadyathA-karmabhUmikA akarma bhUmikA antrdviipkaaH| atha ke te antaradvIpakA aMtaradvIpakA aSTAviMzatividhAH prajJaptAH, tadyathA-ekorukAH, 1 AbhASikAH,2 vaiSANikAH3, nAGgolikAH,4 hayakaNIH 5, gajakarNAH 6. gokarNAH 7. zaSkulIkarNAH 8, AdarzamukhAH 9, meMDha (meNo) mukhAH10, ayomukhAH 11, gomukhA:12 azvamukhAH 13, hastimukhAH14, siMhamakhAH 15, vyAghramukhAH 16, azvakarNAH 17, siMhakarNAH 18, akarNAH 19 karNaprAvaraNA: 20, ulkAmukhAH 21, megha. jI0 62 jIvAbhigamasUtra Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 jIvAbhigamasUtre mukhAH 22, vidyunmukhAH 23 vidyutAH 24, ghanadantAH 25, laSTadantAH 26, gUDhadaMtA: 27, zuddhadantAH sU0 // 33 // TIkA - 'se kiM taM manussA' atha ke te manuSyAH, manuSyANAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttaramAha - 'manussA' ityAdi, 'maNussA duvihA pannattA' manuSyA dvividhA. - dviprakArakAH prajJaptAH kathitA - iti, dvaividhyaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'saMmucchimamaNussAya ganbhavakkaMtiyamaNussAya' saMmUrchimamanuSyAzca garbhavyutkrAntikamanuSyAzca tatra zukrazoNitAdi sannipAtavyatirekeNa jAyamAnAH saMmUcchimAH zukazoNitAdi sannipAtena jAyamAnAH garbhajAH, tathA ca - garbhajAgarbhajabhedena manuSyA dvividhA bhavantIti bhAvaH / 'se kiM taM saMmucchimamaNussA' atha ke te saMmUcchimamanuSyAH saMmUcchimamanuSyANAM kiyanto bhedA iti praznaH bhagavAnAha - 'saMmucchima' ityAdi, 'saMmucchimamaNussA tiryagyonika adhikAra samApta kara aba sUtrakAra manuSya ke adhi kAra kA kathana karate hai / 'se kiM taM maNussA' - ityAdi / TIkArtha- 'se kiM taM maNumsA' he bhadanta ! manuSyoM ke kitane bheda haiM? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM - he gautama ! 'maNussA duvihA paNNattA' manuSyoM ke do bheda haiM 'taM jahA' ve isa prakAra se haiM - 'saMmucchima massA ya gabhavakkatiya maNussA ya' eka saMmUcchima manuSya aura dUsare garbhaja manuSya inameM zuka zoNita Adi sambandha ke vinA jo manuSya utpanna ho jAte haiM ve samUcchima manuSya hai / evaM zukra zoNita Adi ke sambandha se jo jIva utpanna hote haiM ve garbhaja manuSya haiM, 'se kiM taM samucchima maNussA' he bhadanta / saMmUcchima manuSyoM ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu zrI kahate haiM- 'saMmucchima maNussA tiya AAnika adhikAra samApta karIne have sUtrakAra manuSyanA adhikAranuM athana 52 che. - ' se kiM taM maNussA' ityAhi TIartha' - 'se kiM taM maNussA' he lagavan manuSyonA DeMTalA le| uhyA che ? yA praznanA uttaramAM anuzrI gautamasvAbhIne he che ! ' maNussA dubihA paNNattA' manuSya meM prAranA udyA che. 'ta' jahA' te me praa bhA prabhA che. saMmucchima maNussAya gavbhavakkaMtiya maNussAya' me saMbhUbhi manuSya ne khIjA garbhaja manuSya AmAM zukra ane zroNitanA saMbaMdha vinA je manuSyA utpanna thAya che, tee sasUcchiCma manuSye. kahevAya che. ane zukra zANitanA saMbaMdhathI ne utpanna thAya che te garbha manuSya AhevAya che. 'se kiM' ta' saMmucchima massA' he bhagavan ! sabhUmi manuSyonA DeMTalA leho udyA he ? yA prazranA jIvAbhigamasUtra Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.33 sabheda manuSyasvarUpanirUpaNam egAgArA pannattA' saMmUchimamanuSyA ekAkArA-ekasvarUpAH prajJaptAH-kathitA iti saMmUcchimamanuSyANAM kutrotpatti bhavatIti jijJAsu gautamaH pRcchati-'kahi NaM' ityAdi, 'kahiNaM bhaMte !saMmUcchimamaNussA saMmucchaMti' kutra kasmin sthAne khalu bhadanta ! saMmRcchimamanuSyAH saMmUrcchanti-samutpadyate iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aMtomaNussakhette' antarmanuSyakSetre manuSyakSetrAbhyantare eva samutpadyante manuSyANAmeva uccAraprasravaNAdyazucisthAneSu antarmuhattakAlAyuSa eva kAlaM kurvanti 'jaha paNNavaNAe jAva se taM samucchimamaNussA' yathA prajJApanAyAM kathitaM yAvat te ete saMmUcchimamanuSyA iti, saMmacchimamanuSyANAM vistarato nirUpaNaM prajJApanAyAH prathama prajJApanA padoktAnusAreNaiva jJAtavyam, atra 'jAva' yAvat zabdagrAhyAH prajJApanA sUtrasya prathamapadoktAstadAlApakA: yathA-'paNayAlIsAe joyaNasayasahassesu aDrAijjesu dIvasamuddesu paNNarasasu kammaegAgArA pannattA' he gautama ! saMmUcchima manuSyoM ke bheda nahIM hote haiMkyoMki saMmucchima manuSya eka svarUpa vAle kahe gaye haiN| 'kahi NaM bhaMte ! samucchima maNussA saMmucchaMti' he bhadanta ! ina samUcchima manuSyoM kI utpatti kahAM para hotI hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! aMto maNussakhette' he gautama ! ye saMmUchima manuSya manuSya kSetra ke bhItara hI utpanna hote haiN| tathA manuSyoM ke hI mala mUvAdika rUpa azuci vastuoM meM hI ye utpanna hote haiM aura inakI Ayu kevala eka antarmuhUrta kI hotI hai 'jahA paNNavaNAe jAva se ttaM samucchimamanussA' saMmucchima manuSyoM ke sambandha meM vistAra se kathana prajJApanA sUtra ke prathama pada meM kiyA gayA hai ataH usI ke anusAra yahAM para bhI inake sambandha meM kathana samajha lenA cAhiye. yahAM para 'yAvat' zabda se grAhya prajJApanA sUtra uttaramA prasuzrI 3 cha saMmucchima maNussA egAgArA paNNattA' hai gautama! saMmUrNima manuSyanA keIpaNa bheda hotA nathI. kemake saMmUrNima manuSya ekaja 5135vAjA hAvArnu 43 cha. zathI zrIgotamasthAbhI pUche che, 'kahiNaM bhaMte ! saMmucchima maNussA saMmucchiMti' bhagavan mA saMbhUmi manuSyAni utpattI yA yAya cha ? ma prazna uttaramA prasuzrI 43 cha / 'goyamA ! jaito maNussakhete' he gautama ! A saMmUrchAima manuSya manuSya kSetranI aMdara ja utpanna thAya che. tathA manuSyanAja mala mUtrAdi rUpa azuddha vastuomAMja teo utpanna thAya cha. ana tabhAnubhAyuSya me saMta DUta tuMga DAya che. 'jahA paNNavaNAe jAva se taM saMmucchimaNussA' saMbhUmi manuSyAnA saMbaMdha prajJAyanAsUtramA vistArapUrvaka varNana karavAmAM Avela che, tethI te kathana pramANe ahiyAM paNa teonA saMbaMdhamAM kathana samajI levuM joIe. "yAvat' padathI grahaNa karavAmAM jIvAbhigamasUtra Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 jIvAbhigamasUtre bhUmIsu tIsAe akammabhUmIsu chappannAe aMtaradIvesu gambhavakkaMtiyamaNussANaM ceva uccAresu vA pAsavaNesu vA khelesu vA siMghANesu vA vaMtesu vA pittesu vA pUesu vA soNiesu vA sukkesu vA sukkapoggalaparisADesu vA vigayajIvakalevaresu vA thIpurisasaM noesu vA nagaraniddhamaNesu vA savvesu ceva asuihANesu etthaNaM saMmucchimamaNussA saMmucchaMti aMgulassa asaMkhejjaibhAgametAe ogAhaNAe, asannImicchaTThiI annANI savvAhi pajjattIhiM apajjattagA aMtomuhuttAuyA ceva kAlaM kareMti' iti / chAyA-paJcavatvAriMzati yojanazatasahasreSu arddhatRtIyeSu dvIpasamudreSu paJcadazasu karmabhUmiSu triMzati akarmabhUmiSu SaT pazcAzati antaradvIpeSu garbhavyutkrAntikapranuSyANAmeva uccAreSu vA prasravaNeSu vA kheleSu siGghANeSu vA vAnteSu vA pitteSu vA pUyeSu vA zoNi teSu vA zukreSu vA zukrapudgalaparizATeSu vA vigata jIva kalevareSu vA strIpuruSasaMyogeSu vA nagaranirdhamaneSu vA sarveSu caiva azucisthAneSu saMmUcchimamanuSyAH saMmUrchanti agulasya asaMkhyeyabhAga mAtrayA'vagAhanayA asaMjJino mithyAdRSTayaH ajJAninaH sarvAbhiH paryAptibhiraparyAptakA antarmuhUrtAyuSkA eva kAla kurvantIti / essaamrthshchaayaagmyH| kA AlApaka isa prakAra hai-'paNayAlIsAe' ityAdi / sUtrapATha kA artha yahAM kahA jAtA hai-ve samUcchima manuSya manuSya kSetra ke bIca meM paiMtA. lIsa lAkha yojana vistAra vAle aDhAI dvIpa samudroM meM pandraha karma bhUmiyoM meM tIsa akarma bhUmiyoM meM, chappana antara dvIpoM meM rahane vAle garbhaja manuSyoM ke hI uccAra prasravaNa khelasiMghANa vAnta-(vamana) pitta pUya-(pIpa) zoNita zukra tathA zukra pudgaloM ke parizATa-saDAna-meM mRtakalevaroM meM strI puruSa ke saMyoga meM tathA nagara ke nAle (gaTara) meM ina saba azucisthAnoM meM yahAM para aMgula ke asaMkhyAta ve bhAga mAtra avagAhanA se saMmUcchima manuSya saMmUJchita (utpanna) hote haiM / ve sAvI prjnyaapn| sUtrI mAsA54 mA prabhArI cha. 'paNayAlIsAe' yA. sUtrapAThano artha ahiyAM kahevAmAM Ave che. te saMmUrNima manuSya manuSya kSetranI madhyamAM 45 pistALIsa lAkha ejanavALA aDhAI dvIpa samudramAM paMdarakarmabhUmimAM, trIsa akarmabhUmimAM chappana aMtara dvIpamAM rahevAvALA garbhaja manuSyanA ja uccAra. prastravaNa, khela siMghANa vAta (vana-ulTI pitta pUya (parU) zeNita, (lehI) zukra-vIrya tathA zukrapudgalonA paripATa saDelAmAM marelA kalevare kahetAM zarIramAM, strI purUSanA saMgamAM tathA nagaranA nALA (gaTara)mAM A badhA azucisthAnamAM AgaLanA asaMkhyAtamA bhAga mAtra avagAhanAthI saMmUrNita (utapanna) thAya che teo asaMjJI, midaSTi, ajJAnI, jIvAbhigamasUtra Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 33 sabheda manuSyasvarUpanirUpaNam 493 samprati- garbhadhyutkAntika manuSyapratipAdanArthamAha-' se kiM taM ityAdi, 'se kiM taM gabbhavakkaMtiya maNussA' atha ke te garbhavyutkrAntikamanuSyAH garbhavyu. tkrAntikamanuSyANAM kiyanto bhedA iti praznaH, bhagavAnAha - 'gabbhavakkaMtiya' ityAdi, 'gabbhavavakaMtiyamaNussA tivihA pannatA' garbhavyutkrAntikamanuSyA strividhA striprakArakAH prajJaptAH - kathitAH, tatra traividhyaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'kammabhUmigA akammabhUmigA aMtaradIvagA' karmabhUmikAH karmabhUmiSu bharatAdipaJcadazasu karmabhUmiSu jAyamAnAH karmabhUmikAH, evamakarma bhUmiSu - haimavatAdi triMzadvidhA bhogabhUmiSu jAtA akarma bhUmikAH, antAdvIpakAH lavaNasamudramadhye'ntare'ntare dvIpA iti antaradvIpAH, antaradvIpeSu SaTpaJcAzatsaMkhyakeSu asaMjJI midhyAdRSTi ajJAnI aura sabhI pAMcoM paryAptiyoM se apahote haiM ve antarmuhUrtta kI Ayu meM hI kAla kara jAte haiN| 'setta' saMmucchima maNussA' ye samUrchima manuSya hai / garbhaja manuSyoM kA vivecana -' se kiM taM ganbhavakkaMtiya maNussA' he bhadanta ! garbhaja manuSyoM ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhuzrI haiMhate haiMgautama | bhavatiyamaNussA tivihA paNNattA' garbhavyutkrAntika garbhajamanuSyoM ke tIna bheda haiM / 'taM jahA' ve bheda isa prakAra se haiM- 'kammabhUmigA, akammabhUmigA, aMtaradIvagA' karmabhUmika, akarmabhUmika aura antaradvIpaka inameM jo karmabhUmiyoM meM bharata airavatAdi pandraha kSetroM meMutpanna hote haiM ve karmabhUmika haiM, hai bhavata Adi tIsa akarmabhUmiyoM meM jo utpanna hote haiM - ve akarma bhUmi kahalAte haiN| do lAkha yojana ke vistAravAlA lavaNasamudra ke bhItara bhItara jo dvIpa haiM, ve antara dvIpa haiMina chapAna antaradvIpoM meM jo utpanna hote hai ve antara dvIpaka manuSya hai| ane badhI pAMce paryAmiyAthI aparyApta hoya che. A aMtarmuhUrtanA AyuSyamAMja DAsa 42 che. 'se ta N saMmucchimamaNussA' yA saMbhUrcchima manuSyonuM niiyA dhuM che. huve garbhaka manuSyonuM niiyAzu vAmAM Ave che. 'se kiM' ta' ganbha vakkaMtiya maNussA' he bhagavan garbha manuSyonA DeTA leha udyA che ? mA praznamA uttaramA praluzrI gautamasvAmIne uDe cheDe he gautama! 'ganbhavakka 'tiya massA tivihA paNNattA' garla' vyutyAMta-garla' manuSyonA RNa leho udyA che, 'ta' jahA' te le! yA pramANe che 'kammabhUmigA, akammabhUmigA, aMtaradIbagA' ka bhUmika akarmabhUmika, ane aMtaradvIpaja, AmAM je karmabhUmiyAmAM eTale ke bharata, eravata, vigere paMdara kSetrAmAM utpanna thAya che. teo kabhUmika kahevAya che. be lAkha ceAjananA vistArava LA lavaNa samudranI aMdara aMdara je dvIpa che, te aMtaradvIpa che. A chappana aMtaradvIpAmAM je utpanna thAya che, aMtaradvIpaka manuSyeA che, te jIvAbhigamasUtra Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre bhavA AntaradvIpakA iti / eteSu triSu manuSyeSu AntaradvIpakamanuSyabhedAn jJAtuM praznayana ha-'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM aMtaradIvagA' atha ke te AntaradvIpakAH? AntaradvIpakAnAM kiyanto bhedA iti prazna:, bhagavAnAha-'aMtaradIvagA aTThAvIsai vihA' ityAdi, 'aMtaradIvagA aTThAvIsai bihA pannattA' AntaradvIpakA aSTAviMzati vidhA:-aSTAviMzati prakArakAH prajJaptA:-kathitAH 'taM jahA' tadyathA-teSAM nAmAni yathA-ekorukAH,1 abhASikAH2, vaiSANikAH3, nAGgalikAH4, hayakarNA 5, gajakarNAH6, gokaNauH7 zaSkulIkarNA:8, AdarzamukhAH9 meNdra 'meSa' mukhAH,10, ayomukhAH11, gomukhAH12, azvamukhAH13, hastimukhAH14, siMhamukhAH15, vyAghramukhAH16, azvakarNA:17, siMhakarNAH18, akarNAH19, karNaprAvaraNA:20, ulkAmukhAH21, meghamukhAH22, vidyunmukhAH23 vidyudantAH24, ghanadantAH25, laSTadantAH26, gUDhadantAH27, zuddhadantAH28 iti / inameM prathama antara dvIpa ke manuSyoM kA kathana karate haiM-'se kiM taM aMtaradIvagA' he bhadanta ! antaradvIpaka manuSyoM ke kitane bheda haiN| isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'aMtara dIvagA aTThAvIsaivihA' he gautama ! antara dIpaka manuSyoM ke aThAIsa bheda haiM 'taM jahA' ve bheda isa prakAra se haiM-'egoruyA' ityAdi / ekoruka? 'AbhASika, 2, vaiSANika, (vaizAlika) 3, nAGgolika 4, hayakarNaka 5, gajakarNaka 6, gokarNaka 7, zaSku. lIkarNaka 8, Adarzamukha 9, medra-meSamukha 10 ayomukha 11, gomukha 12 azvamukha 13, hastimukha14, siMha mukha15, vyAghramukha 16, azvakarNa17, siMhakarNa 18, akarNa 19, karNaprAvaraNa 20, ulkAmukha21, meghamukha 22, vidyunmukha 23, vidyudanta24, ghanadanta25 laSTadanta26, gUDhadanta27, aura AmAM pahelAM aMtara dvIpanA manuSyanuM kathana karavAmAM Ave che. temAM gautamasvAmI prasuzrI pUche cha hai 'se ki ta aMtaradIvagA' , mApana aMtaradvIpanA manuSyanA keTalA bheda kahyA che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIna 43 cha'aMtaradovagA aTThAvIsaivihA pannattA' hai gautama ! aMta2 dIpanA manuSyAnA 28 ma4yAvIsa ho / che. 'ta jahA' te AByAvIsa ho / prabhArI che. 'egoruyA' ityAdi se cho34 1, sAmAbi 2, pANika 3, nAMgelika 4, hayakarNaka 5, gajakarNaka 6, gokarNaka 7, zaklI 48, mAiza bhusa 6, bheda-bheSabhu5 10, ayobhuma 11, gobhusa 12, hastimukha 14, siMhamukha 15, vyAdhramukha 16, azvakarNa 17, siMhakarNa 18, 14 18, 4(prA1265 20, Get bhu5 21, bheSabhusa22, vidhu-bhusa23, vidyuH 24, ghanadatta 25, laSTadaH 26, gUDhadanta 27, ane zuddhadaMta 28, jIvAbhigamasUtra Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 33 sabheda manuSya svarUpanirUpaNam ete'STAviMzatirantaradvIpakA yAdRzA evaM yAvatmamANA yAvadapAntarAlavantaH yannAmAno himavatparvata pUrvApara digvyavasthitAH santi, tAdRzA eva tAvatpramANAstAvadapAntarAlavantastannAmAna eva zikhariparvata pUrvApara digvyavasthitA anye'pi aSTAviMzatirantaradvIpAH santIti militvA sarve SaT paJcAzadantara dvIpA iti kathyante kintvatra sUtre'tyantasadRzatayA vyakti bhedamana pekSyASTAviMzati vidhA eva AntaradvIpA vivakSitA iti / tatra jAtA manuSyA api ekorukAdayaH aSTAviMzatividhAH proktAH 'tAtrayAttadvayapadeza:' iti nyAyAt, yathA pazcAladezanivAsinaH puruSAH pAJcAlA iti / 495 ete aSTAviMzatirantaradvIpAH caturbhirvibhajyante, tatazcatuSTayaM catuSTayaM kRtvA sapta catuSkANi bhavanti tAni ca pratyekaM svasvakSetre samapramANAni bhavanti tAni sapta yathA-ekorukAdayazcatvAraH prathamaM catuSkam 1, hayakarNAdayazcatvAro dvitIyaM catu"kam 2 / AdarzamukhAdayazcatvAra stRtIyaM catuSkam 3 / azvamukhAdayazcatvAra caturtha zuddhadanta28, sUtrokta ye aThAIsa dvIpa jisa prakAra ke jitane pramANa ke jitane apAntarAla vAle aura jisa nAma ke himavAna parvata ke pUrva pazcimadizA meM haiM usI prakAra ke utane hI pramANa vAle utane hI apAntarAla vAle aura usI nAma ke zikharI parvata ke pUrva pazcimadizA meM dUsare bhI aThAIsa antara dvIpa phira haiM, ye saba milakara chappana antara dvIpa kahalAte haiM / kintu isa sUtra meM inakI atyanta saharakA ke kAraNa vyakti bheda ko na mAnakara aThAIsa prakAra ke hI antara dvIpoM kI vivakSA kI gaI hai| ekoruka Adi nAma vAle dvIpa haiM manuSya nahIM parantu una dvIpoM meM rahane vAle hone ke kAraNa 'tAtsthyAttad vyapadeza:' isa mAnyatAnusAra sUtramAM kahelA A aThayAvIsa 28 dvIpA je pramANenA jeTalA pramANanA apAntarAlavALA ane je nAmanA himavAna parvatanA pUrva ane pazcima dizAmAM che, eja prakAranA eTalAja pramANavALA eTalAja apAntarAlavALA ane eja nAmana zikharI parvatanI pUrva ane pazcima dizAmAM khIjA paNa 28 aThayAvIsa aMtaradvIpe| krIthI kahyA che. A madhA maLIne kula 56 chappana aMtaradvIpA kahevAmAM Ave che. para`tu A sUtramAM tenI atyaMtasamAnatAne kAraNe vyaktibhedane na mAnatAM aThayAvIsa prakAranA ja aMtaradvIpAnI vivakSA karavAmAM AvI che. ekAka nAmavALA dvIpeA che. manuSyA e nAmavALA hAtA nathI paraMtu te dvIpobhAM rahenAza hovAne bharaNe 'tAtsthyAt tad vyapadeza:' mA bhAnyatA jIvAbhigamasUtra Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 jIvAbhigamasUtre catuSkam 4 / azvakarNAdayazvatvAraH paJcamaM catuSkam 5 / ulkAmukhAdayazcatvAraH SaSThaM catuSkam 6 / ghanadantAdayazvatvAraH saptamaM catuSkam 7 / iti sapta catuSkANi militvA'STAviMzatirantaradvIpAH santIti // 90 33 // ... atha dAkSiNAtyaikorukamanuSyANAmekorukadvIpaM pipRcchiSuridamAha-'kahiNaM bhaMte' ityAdi, mUlam-kahiNaM bhaMte ! dAhiNillANaM egosya maNussAsaM egoruya dIve NAmaM dIve paNNatte ? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdassa pavvayassa dAhiNeNaM cullahimavaMtassa vAsaharapaTavayassa uttarapurasthimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM tinni joyaNasayAI ogAhittA etthaNaM dAhiNillANaM egoruya maNussANaM egoruya dIve NAmaM dIve paNNatte, tinni joyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM, nava egUNapaNNa joyaNasayAI kiMci viseseNaM parivakheveNaM, egAe paumavaraveiyAe egeNaM ca vaNasaMDeNaM savvao samaMtA sNprikkhitte| sA NaM paumabaraveiyA aTra joyaNAI ur3a uccatteNaM, paMca dhaNusayAI vikkhaMbheNaM, egoruyaM dIvaM samaMtA parikkheveNaM pnnttaa| tIseNaM paumavaraveiyAe ayameyArUve vaNNAvAse pannatte, taM jahA-vairAmayA nimmA evaM veiyA vaNNao jahA rAyapaseNaIe tahA bhANiyavvo // sANaM paumavaraveiyA egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhittA / se NaM vaNasaMDe desUNAI do joyaNAI cakkavAlavikkhaMbheNaM veiyA. sameNaM parikkheveNaM paNNatte, se NaM vaNasaMDe kiNhe kiNhAbhAse, evaM jahA-rAyapaseNaIe vaNasaMDe vaNNao taheva niravasesaM vahAM ke manuSyoM kA nAma bhI ekoruka Adi kaha diyA gayA hai jisa prakAra paMcAla Adi deza vAsI puruSa ko pazcAla zabda se vyavahAra meM kaha diyA jAtA hai / / sUtra 33 // pramANe tyAMnA manuSyonA nAme paNa e karUka vigere prakArathI kahyA che. jema paMcAla vigere dezamAM rahevAvALA purUSane vyavahAramAM pAMcAla vigere prakArathI kahevAmAM Ave che. te ja pramANenuM A kathana che, sU. 33 che. jIvAbhigamasUtra Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.33 dAkSi0 manuSyANAmekorukadvIpavarNanam 497 bhANiyadhvaM, taNANayavaNNagaMdhaphAso, saddotaNANaM, bAvIo uppAyapavvayA puDhavIsilapaTTagAya bhANiyavvA jAva tattha NaM bahave vANamaMtarA devA ya devIo ya AsayaMti jAva viharaMti |suu033| chAyA-kutra khalu bhadanta dAkSiNAtyAnAm eko rukamanuSyANAm ekorukadvIpako nAma dvIpaH prajJaptaH ? gautama ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNe kSullahimavato varSadharaparvatasyottarapaurastyAt caramAntAt lavaNasamudraM trINi yojanazatAni avagAhya atra khalu dAkSiNAtyAnAmekorukamanuSyANAm ekorukadvIpo nAma dvIpa prajJaptaH trINi yojanazatAni AyAmaviSkambheNa, navaekona pazcA zAni kizcidvizeSeNa parikSepeNa, ekayA padmavaravedikayA ekena ca vanapaNDena sarvataH samantAt saMparikSiptaH / sA khalu padmavaravedikA aSTayojanAni Urdhvamucca svena paJcadhanuH zatAni viSkambheNa ekorukadvIpaM samantAt parikSepeNa prajJaptA / tasyAH khalu padmavaravedikAyA ayametadrUpo varNAvAsaH prajJaptaH, tayathA vajramayI nemiH, evaM vedikAvarNako yathA rAjapraznIye tathA bhaNitavyaH / sA khalu padamavaravedikA ekena vanaSaNDena sarvataH samantAt sArikSiptA / tada khalu vanaSaNDaM, dezone dve yojane cakravAlaviSkambheNa vedikAsamena parikSepeNa prajJaptam / tat khalu vanakhaNDaM kRSNaM kRSNAvabhAsam, evaM yathA rAjapraznIye vanaSaNDakavarNaka stathaiva nikhazeSaM bhaNitavyaH / tUNAnAJca vaNegandhasparzaH, zabda stuNAnAM vApyaH, upapAta. parvatAH puthivIzilApaTTakAzca bhaNitavyAH yAvat tatra khalu bahavo vAnavyantarA. devAzca devyazca Asate yAvadviharanti / / 033 / / TokA-'kahi NaM bhaMte' kutra-kasmin sthAne bhadanta ! 'dAhiNillANaM egoruyamaNussANaM' dAkSiNAtyAnAm ekorukamanuSyANAm iha ekorukAdayo manuSyAH zikhari parvate'pi vidyante, te ca meroruttaradigRvartina iti tadavyavacchedArtha dAkSi__ aba dakSiNa dizA ke ekoruka manuSyoM ke ekoruka dvIpa ke viSaya meM kahate haiM-'kahi NaM bhaMte ! dAhiNillANaM egoruya maNussA NaM ityAdi TIkArtha-zrIgautama ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-'kahiNaM bhate! dAhi jillANaM egoruyamanussANaM egoruyadIve NAmaM dIve pannatte' he bhadanta ! have dakSiNa dizAnA eka rUka manunA ekarUka dvIpanA saMbaMdhamAM apAmA mA che. 'kahiNaM bhaMte ! dAhiNillANaM egorUya maNussANa' tyA TI-zrIgautamasvAmI prabhuzrIna se pUchyu hai 'kahi NaM bhate ! dAhiNillANa' egoruyamaNussANa egoruyadIve NAma dIve paNNatte' he samapan kSiNa jI063 jIvAbhigamasUtra Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre jAtyAnAmityuktam ' egoruyadI ve NAmaM dIve pannatte' ekorukadvIpo nAma dvIpaH prajJaptaH - kathitaH ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdrIpe dvIpe mandaraparvatasyAnyatrAbhAvAt asmin jambUdvIpe iti jJAtavyam 'maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM' mandarasya parvatasya 'dakSiNena' ityatra prAkRtatvAtsaptamyarthe tRtIyA, tena merordakSiNasyAM dizi 'cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa' kSullahimavadvarSadharaparvatasya kSullagrahaNaM mahAhimavadvarSadharasya vyavacchedArtham 'ucara purathimillAo carimaMtAoM' uttarapaurastyAt IzAnakoNagatAt caramAntAt 'lavaNasamuhaM' lavaNasamudram ' tinni joyaNasayAI' trINi yojanazatAni yAvat 'ogAhitA' avagAhya ullaGkadhya atrAntare kSullahimavaddaMSTrAyA upari 'etthaNaM' atra khalu 'dAhiNillANaM egoruyamaNussANaM' dakSiNa dizA meM rahane vAle ekoruka manuSyoM kA jo ekoruka dvIpa hai vaha kisa sthAna para kahAM gayA hai ? ekoruka manuSya zikharI nAma ke parvata para bhI rahate haiM so ye manuSya meru kI uttara dizA meM rahane vAle kahe jAte haiM ataH inakA grahaNa yahAM na ho isaliye dakSiNa dizA meM rahane vAle ekoruka manuSyoM ke ekoruka dvIpa ke viSaya meM gautama ne pUchA hai isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM cullahimavaMtassa vA saharapavyayarasa uttarapura sthimillAo carimaMtAo lavaNasamudraM tini jodhaNamayAI ogahitA' he gautama! jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM jo sumeru parvata hai usakI dakSiNa dizA meM eka kSudra himavAn nAma kA varSadhara parvata kI IzAna vidizA ke caramAnta se lavaNa samudra meM tInasau yojana jAne para 'ettha NaM dAhiNillA dizAmAM rahevAvALA ekAka manuSyeAnA je ekArUka dvIpa che, te kayA sthAna para kahevAmAM Avela che? ekArUka manuSya zikharI nAmanA parvata para paNa rahe che. teA A manuSya merU parvatanI uttara dizAmAM rahevAvALA ekAka manuSyeAnA ekArUka dvIpanA saMbaMdhamAM zrIgautamasvAmIe upara pramANenA prazna bhagavAnazrI mahAvIra prabhuzrIne pUchyA che. A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautama svAmIne he che } 'goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdaraisa pavvayassa, dAhiNeNaM cullahimavaMtassa, vAsaharapavvayassa, uttarapuratthimillAo carimaMtAo lavaNasamudda tinni joyaNa sAIM ogAhittA' he gautama | gUdvIpa nAmanA dvIpamA ne me3parvata che, tenI dakSiNa dizAmAM kSudrahimavAn nAmanA varSadhara parvata che. A varSedhara parvatanI IzAna dizAnA caramAntamAM lavaNa samudramAM traNase yojana gayA pachI 'ettha ' dAhiNillANaM egoruya maNussANa egorUyadIve NAma dIve paNNatte' 498 jIvAbhigamasUtra Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.33 dAkSi0 manuSyANAmekorukadvIpavarNanam 499 dAkSiNAtyAnAmekorukamanuSyANAm 'egoruyadIve NAmaM dI ve pannatte' ekolakadvIpo nAmadvIpaH prajJaptaH-kathitaH, sa ca dvIpaH 'tinni joyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM' trINi yojanazatAni AyAma viSkambheNa, atrAyAbho daiyam, viSkambhaH-vistAraH AyAmena viSkambheNa cetyarthaH 'Nava egUNa paNNajoyaNasae navaikonapaJcAzAniekona paJcAzadadhikAni navayojanazatAni 'kiMci vise seNaM parikkheveNaM' kizci. dvizeSeNa parikSepeNa 'egAe paumavaraveiyAe' ekayA padmavaravedikayA 'egeNa ca vaNasaMDeNa' ekena ca vanaSaNDena-upavane netyarthaH 'savvao samaMtA saMparikkhitte' sarvataH samantAt caturdikSu saMparikSiptaH-pariveSTita iti 'sA NaM paumavaraveiyA' sA khalu padmavaravedikA 'aTTha joyaNAI uI uccatteNaM' aSTayojanAni UrdhvamuccaiH 'paMcadhaNusayAI vikkhaMbhaiNaM' paJcadhaNuH zatAni viSkambheNa-vistAreNa 'egoruyadIvaM' ekorukadvIpam abhivyApya 'samaMtA parikkheveNaM pannattA' samantAt-caturdikSu NaM egoruya maNussA NaM egoruya dIve NAma dIve paNNatte' yahAM kSudra himavAna kI daMSTrA ke Upara dAkSiNAtya ekoruka manuSyoM kA ekoruka nAma kA dvIpa kahA gayA hai. 'tini joyaNasayAI AyAmavikkhaMbhe gaM Nava ekUNapaNNajoyaNasayAI kiMci viseseNa erikkheveNaM egAe paumavara veiyAe ege NaM vaNasaMDe NaM savvao samaMttA saMparikkhite' yaha dvIpa lambAI cauDAI meM tIna sau (300) yojana kA hai isakI paridhi nau sau unacAsa yojana 949 se kucha adhika hai isa dvIpa ke cAroM tarapha eka padmavara vedikA hai| isa padmavara vedikA kI cAroM dizAoM meM ise ghere hue eka vana hai / 'sA NaM paumavaraveiyA aTThajoyaNAI ur3a uccattaNa paMca dhaNusayAI vikkhaMbheNaM egoruga dIvaM samaMtA parikkheve NaM paNNattA' yaha padmavara vedikA ATha yojana kI UMcI hai aura pAMcasau ahiyAM zudra himAvAna parvatanI dADha upara dakSiNa dizAmAM rahevAvALA ekarUka bhanuSyAno me|34 nAmano dvIpa vAmAM Ave cha. tinni joyaNasayAI AyAmavikkha bheNaM Nava egUNapanna joyaNasayAikiMcivise seNaM parikkheveNaM egAe paumavaraveiyAe egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte' mA dvIpa laMbAI pahoLAImAM traNase 300 janane che. tenI paridhi navaso ogaNa pacAsa 949 ejanamAM kaMIka vadhAre che. A dvIpanI cAre bAju eka pavavara vedikA AvelI che. A pAvara vedikAnI cAre dizAomAM tene gherine se maMDa bhAvayuM che. 'sA NaM pauvaravediyA aTu joyaNAI uDDha uccatteNaM paMca dhaNusayAI vikkhaM bheNaM egUrUyavadova samaMtA parikkheveNaM paNNattA' / 512 jIvAbhigamasUtra Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 jIvAbhigamasUtre parikSepeNa- pariveSTanena prajJaptA sA padmavaravedikA ! 'tIse NaM paumavara veiyAe' tasyAH khalu padmavaravedikAyAH 'ayameyArUve vaSNAvAse pannatte' ayametAvadrUpo varNAvAsaH prajJaptaH kathitaH 'taM jahA' tathathA 'vairAmayA' vajramayI 'nimmA' nemiH - paridhiH 'evaM veiyA vaNNao jahA - rAyapa seNaIe tahA bhANiyacco' evam - uktaprakAreNa vedikAyAH - padmavaravedikAyAH varNako varNanaM yathA rAjapraznIye kRta stathaiva bhaNitavyaH / - 'sANaM paramavara vediyA' sA khalu padmavazvedikA 'egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhittA' ekena vanaSaNDena sarvataH samantAt caturdikSu saMparikSiptApariveSTitA ! ' se NaM vaNasaMDe desUNAI do joyaNAI cakkavAla vivakhaMbheNa veiyAmeNa parikkheveNaM paNNatte' sa khalu vanaSaNDaH dezone dve yojane cakravAlaviSkadhanuSa kI caur3I hai yaha ekoruka dvIpa ko cAroM Ara se gherI huI hai / 'tI se NaM paumavara vediyAe' isa pradmavara vedikA kA 'ayameyArUve vaNNA vAse' varNAvAsa - varNana - isa prakAra se hai- 'taM jahA' - jaise- ' va irAmayA nimmA' nemi nIva vajraratna kI banI hai 'evaM veiyA vaNNao jahA rAya paseNaIe tahA bhANiyatvo' isa varNana ke sambandha meM kathana 'rAyapaseNI' sUtra meM hai ataH jaisA isakA varNana vahAM kiyA gayA hai vaisA hI vaha saba yahAM para bhI inakA varNana kara lenA cAhiye / 'sANaM paramavara vediyA egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samatA saMparikkhittA' isa padmavara vedikA ke cAroM ora eka vanaSaNDa hai 'se NaM vaNasaMDe desUNAI do joyaNAI cakka vAlavikkhaMbhe NaM vediyA sameNaM parikkheveNaM paNNatte' yaha vanaSaNDa dezaUna kucha kama-do yojana vedikAnI uMcAMi ATha yojananI che. ane tenI paheAMLAi pAMcaseA dhanuSanI che. 'goru dIva' samatA parikkheveNaM paNNattA' mA padmavara vehi me| 34 dvIpane thAre mAnluthI gherIne rahelI che. 'tIseNaM pauvara vediyAe' mA padmavara vehi anu 'ayameyArUve vaNNAvAse' varSAvAsa - varNana mA pramANe che 'taM jahAM' prema 'vairAmayA nimmA' nemi paridhi valabhaya manesI che. 'evaM veiyA vaNNao jahA rAyapaseNaIe tahA bhANiyacvo' AnA varzana saMbaMdhI 'rAmaprazrIya' sUtramAM ke prabhASenu kathana karavAmAM Avela che. eja pramANe tu' kathana ahiyAM paNa samajI levu joie. 'sA NaM paumabarave diyA egeNaM vaNasaMDeNaM samaMtA saMparikkhittA' mA padmavara vehimAnI yAre mAnnu me vanaSaDa bhAvetuM che. 'se Na' vaNasaMDe desUNAI' do joyaNAI cakkavAla vikkha' bheNaM vediyA sameNa parikkheveNaM paNNatte' bhAvana jIvAbhigamasUtra Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.33 dAkSi0 manuSyANAmekorukadvIpavarNanam 501 mbheNa vedikA samena-vedikA tulyena parikSepeNa prajJaptaH / 'seNaM vaNasaMDe kiNhe kiNhobhAse' sa khalu vanaSaNDaH kRSNaH kRSNAvabhAsaH, 'evaM jahA rAyapaseNaIe vaNasaMDavaNNao' evaM yathA rAjapraznIye vanaSaNDavarNakaH 'taheva niravazeSa bhANiyacvaM' tathaiva niravazeSa bhaNitavyaH 'taNANaya vaNNa gaMdha phAso, saddI taNANaM vAvIoM tRNAnAJca varNaganghasparzaH, zabda stRNAnAm, atra tRNAnAM zabdo vAcyaH anyatra-'vaNasaMDa vaNNao taNa sadaM vihUNo neyavyo' iti vartate / tathA-vApyaH 'uppAya pavvayA' upapAtaparvatAH 'puDhavI silApaTTagAya' pRthivIzilA dRkAzca 'bhaNiyavvA' bhaNitavyAH kiyatparyantamityAha-'jAva' ityAdi, 'jAva tattha NaM kI golAkAra cauDAI vAlA hai / aura isakI paridhi kA vistAra vedikA ke barAbara hai| 'se NaM vaNasaMDe kiNhobhAse evaM jahA rAyapaseNaIe vaNasaMDavaNNao taheva niravasesaM bhANiyacvaM' yaha vana SaNDa bahuta adhika ghana hone ke kAraNa kAlA dikhatA hai aura prakAza bhI isase kAlA hI nikalatA hai| isakA isa prakAra kA varNana rAyapaseNI sUtra meM kiyA gayA hai-so vaha saba varNana yahAM para bhI kaha lenA cAhiye. 'tANANa ya vaNNagaMdhaphAsosado taNANaM, vAvIo upAya padhvayA puDhavI. silA paTTagAya bhANiyavvA jAva tattha NaM bahave devAya devIo ya AsayaMti jAva viharaMti' yahAM ke tRNoM kA varNa , gandha, sparza aura tRNoM kA zabda ina saba kA tathA vApikAoM kA aura uppAta parvatoM kA aura pRthivI zilA paTTako kA jo ki yahAM para vartamAna hai vaha saba varNana bhI kara lenA cAhiye yAvat yahAM aneka vAnavyantara devI evaM devatAM paMDa dezauna, kaMIka kama be jinanA goLAkAra pahoLAI vALuM che ane tenI paridhinA vistAra vahinI sama2 cha. 'se NaM vaNasaMDe kiNhe kiNhobhAse evaM jahA rAyapaseNaie vaNasaMDavaNNao taheva niravasesa bhANiyavyaM' 24 varSa dhAna gADha uMDu hovAnA kAraNe kALuM dekhAya che. ane tene prakAza paNa kALA ja nIkaLe che. tenuM A prakAranuM varNana rAjapraznIya sUtramAM karavAmAM Avela che. te me madhu tyAMnu varNana maDiyAM pazu sabha 'taNANa ya vaNNa gaMdha phAso saddotaNA gaM bahave devAya devIo ya AsayaMti jAva viharaMti' mahinA tRNanA varNa, gaMdha, rasa, sparza ane tRNanA zabda A badhAnuM ane vAvaDicenuM ane u5pAta parvatonuM ane pRthvI zilApaTTanuM ke je ahiyAM vartamAna che. e badhAnuM varNana paNa karI levuM joIe. yAvat ahiyAM aneka vAnavyatara deva jIvAbhigamasUtra Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 jIvAbhigamasUtre bahave vANamaMtarA devAya devIyo ya AsayaMti jAva viharaMti' yAvat tatra bahavo vAnavyantaradevAzca devyazcAsate yAvadviharanti, atra yAvatpadena-'sayaMti ciTuMti nisIyati tuyamuti hasaMti ramaMti lalaMti kIlaMti mohaMti purA porANANaMsuparikvaMtANaM subhANaM kaDANaM kammANaM kallANaM phalavittivise saM paccaNubbhavamANA' iti saMgrAhyam, chAyA-zerate tiSThanti niSIdanti tvagvatayanti hasanti ramante lalanti krIDanti muhyanti mohayanti purA paurANAnAM sucIrNAnAM suparikrAntAnAM zubhAnAM kRtAnAM karmaNAM kalyANaM phalavRttivizeSa pratyanubhavantaH, viharantIti sambandhaH / tatra padmavara vedikA varNanaM vanaSaNDavarNanaM maNitRNAnAM varNAdivarNanam utpAtaparvatAnAM pRthivIzilApaTTakAnAM ca varNanaM rAjapraznIyasUtre sarva vilokanIyamiti / 33 / ____ mUlam-egoruya dIvassa NaM bhaMte ! dIvassa kerisae AgAra bhAvapaDoyAre pannatte ? goyamA! egoruyadIvassa NaM dIvasta aMtobahusamaramaNijje bhUmibhAge pannatte, se jahA-NAmae AliMga pukkharei vA evaM sayaNije bhANiyaTve jAva puDhavI silApaTTagaMsi tattha NaM bahave egoruyadIvayA maNussA ya maNussIo ya AsayaMti jAva viharaMti egoruyadIveNaM dIve tattha tattha dese tahiM tahiM bahave uddAlagA kodAlagA katamAlA NayamAlA uThate beThate hai, ityaadi| isa taraha 'AsayaMti' isa antima pada taka vyantara deva aura deviyoM kA varNana vahAM para kiyA gayA hai so vaha saba varNana yahAM para kara lenA cAhiye tAtparya yahI hai ki padmavara vedikA kA varNana aura vanaSaNDa kA varNana jaisA Age jambUdvIpa kI jagati ke Upara kI padamavara vedikA aura vanaSaNDa kA varNana Ane vAlA hai ataH vahIM se yaha jAnane meM AjAyagA / / suutr-33|| manavAyI / 4211 mAve cha 4 mese che. tyAdi. mA zata 'AsayaMti' A chelA pada sudhI vyantara deva ane devInuM varNana ahiyAM karavAmAM Avela che. te te badhuM ja varNana ahiyAM karI levuM joIe. kahevAnuM tAtparya e che ke padmavara vedikAnuM varNana ane vanakhaMDanuM varNana jema AgaLa jaMbUdvIpanI uparanI padmavara vedikA ane vanaNaMDanuM varNana AvavAnuM che. te pramANe tyAMnA te varNana prakaraNathI A samajavAmAM AvI jaze. che sU 33 che. jIvAbhigamasUtra Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 503 NamAlA siMgamAlA saMkhamAlA daMtamAlA selamAlagA NAma dumagaNA pannattA samaNAuso ? kusavikusavisuddharukkhamUlA mUlamaMto kaMdamaMto jAva bIyamaMto pattehiya pupphehiya acchaNNa paricchaNNA sIrIe aIva aIva usobhemANA uvasobhemANA ciTuMti ekorUyadIveNaM dIve rukkhA bahave heruyAlavaNA bheruyA. lavaNA meruyAlavaNA seruyAlavaNA sAlavaNA sattavaNNavaNApUyaphalivaNA khajjUrivaNA NAlierivaNA kusavikusa visuddha jAva ciTuMti, egoruya dIveNaM tatthara bahave tilayAlavayA naggohA jAva rAyarukkhANaMdirukkhA kusavikusa visuddharukkhamUlA cittuNti| egorUya dIveNaM tattha bahuo paumalayAo jAva sAmalatAo NicaM kusumiyAo evaM layA vaNNao jahA uvavAie jAva paDirUvA / egorUya dIveNaM tatthara bahave seriyA gummA jAva mahAjAigummA te NaM gummA dasavaNNaM kusumaM kusumaMti vidhUyaggasAhA je Na vAya vidhUyaggasAlA, egUrUyadIvassa bahusamaramaNijabhUmibhAgaM mukkapupphapuMjobayArakaliyaM kareMti, egoruya dIveNaM tatthara bahuo vaNarAIo pannattAo, tAo NaM vaNarAio kiNhAo kiNhobhAsAo jAva rammAo mahAmehaNiuruMbabhUyAo jAva mahaI gaMdhaddhaNiM muyaMtIo pAsAdIyAo4 / egorUyadIve tatthara bahave mattaMgA NAma dumagaNA pannattA samaNAuso ! jahA se caMdappabha maNiMsilAgavara sIdhupavaravAruNI sujAyapattapupphaphalacoyaNijAsasArabahudabvajutti saMbhArakAla saMdhiyAsavA mahumeragariTAbhaduddhajAiya pasanna mellagasayAu khajjuramudiyA sArakA visAyaNa supakka khoyarasavara surAvaNNarasagaMdhapharisajuttabalavIriyaM pariNAmA majjavihittha bahuppagArA tadevaM jIvAbhigamasUtra Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 504 te mattaMgayA vi dumagaNA aNega bahuviviha vIsasA pariNayAe majavihIe uvaveyA phalehiM puNNA vIsahati kusabikusa visuddharukkhamUlA jAva visati 1 / egorue dove tattha tattha bahavo bhiMgaMgayA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso ! jahA se bAraga ghaDagakaragakalasakakaripAyakaMcaNiyA udaMkabaddhaNisu paigapArI ca sakabhiMgAra karoDiyA saragapattIthAlamallaga cavaliyadagavArakavicittavaka maNivaTTaka sutti cArupINayA kaMcaNamaNirayaNabhatticittA bhAyaNavidhIe bahuppagArA taheva te bhiMgaMgayA vi dumagaNA aNega bahugavivihavIsasA pariNayAe bhAyaNa. vihIe uvaveyA phalehiM punnA visati kusavikusa visuddharukkhamUlA jAva visti2| egoruya dIveNaM dIve tatthara bahave turiyaMgA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso !, jahA se AliMgamuyaMgapaNavapaDahadaddaraga karaDiMDima bhaMbhAhoraMbhakaNiyAra kharamuhimuguMda saMkhiya parilIvavvaga paribAiNi vaMsAveNu vINA sughosavivaMci mahaikacchabhiragasagA, talatAla kaMsatAla susaMpauttA AtojavihiNiuNagaMdhavva samayakusalehi phaMdiyA tiTrANasuddhA taheva taM tuDiyaMgayA vi dumagaNA aNega bahuvi vihavIsasA pariNayAe tatavitataghaNasusirAe cauThivahAe AtojavihIe uvaveyA phalehiM puNNA visati, kusavikusa visuddha rukkhamUlA jAva visati 3 / egoruya dIve tatthara bahave dIva sIhANAma dumagaNA paNNattA samaNAuso! jahA se jhaMjhA virAga samae NavaNihi paiNo dIviyA cakavAlaviMde pabhUyavahipalittahe dhaNiujjAliya timiramaddae kaNagaNigarakusumiya pAliyA jIvAbhigamasUtra Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 505 tayavaNappagAso kaMcaNamaNirayaNavimalamaharihatavaNijjujala vicittadaMDAhiM dIviyAhiM sahasA pajaliUsaviyaNiddhateya dippaMta vimalagahagaNasamappahAhiM vi timirakarasUrapasari ujjoya cilliyAhiM jAlujjalapahasiyAbhirAmAhiM sohemANA taheva te dIvasihA vi dumagaNA aNega bahuvivihavIsasA pariNAyAe ujjoyavihIe uvaveyA phalehiM puNNA visati kusavikusa visuddha rukkhamUlA jAva cittuNti4| egorUya dIve tattha tattha bahave joisiyA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso! jahA se aciruggaya sarayasUramaMDala paDataukkAsahassa dippaMta vijjujAlahuyavahanidhUmajaliyaniddhaMtadhoyatattatavaNija kiMsuyA soyajavAkusumavimuraliyapuMjamaNirayaNakiraNajaccahiMguluya Nigara rUvAiregarUvA taheva te joisiyA vi dumagaNA aNega bahuvivihavIsasA pariNayAe ujjoyavihIe uvaveyA suhalessA maMdalessA maMdAyavalessA kUDAyaiva ThANaThiyA annamanna samogADhAhiM lessAhiM sAe pabhAe sapadese savva osamaMtAo bhAsaMti ujjoveti pabhAseMti kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva cittuNti|34|| chAyA-ekolaka dvIpaspa khalu bhadanta ! dvIpasya kIdRza AkArabhAvapratyavatAraH prajJaptaH ? gautama ! ekorUkadvIpasya khalu dvIpasyAnta bahusamaramaNIyo bhUmibhAgaH prajJaptaH, sa yathA nAmakA AliGga puSkara iti vA, evaM zayanIyaM bhaNitavyaM yAvatpRthivIzilApaTTa ke, tatra khalu bahava ekorUka dvIpakAH manuSyAzca manu. dhyazcAsate yAvadviharanti |ekoruukdviipe khalu dvIpe tatra tatra deze tatra 2 bahava uddAlakAH kodAlakAH katakamAlAH natamAlAH nATayamAlAH zaMGgamAlA zaMkhamAlA dantamAlAH zailamAlakA nAma drumagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSmana ! kuzavikuza vizuddha vRkSamUlA mUlavantaH kandavanto yAvad bIjavantaH patraizca puSpaizca Acchanna praticchannAzriyA atIvAtIvopazobhamAnA upazobhamAnAritaSThanti / pakorUkadvIpe khalu dvIpe vRkSA bahavo herukAlavanA bherukAlavanA merukAlavanAH serukAlavanAH sAlavanAH saralavanAH saptaparNavanAH pUgaphalIvanAH khajUrIvanAH nArikelavanAH kuzavikuza jI0 64 jIvAbhigamasUtra Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 jIvAbhigamasUtre vizuddha vRkSamUlA stiSThanti / ekolakadvIpe khalu tatra 2 bahava stilakalavakA nyagrodhA yAvadrAjavRkSA nandivRkSAH kuzavikuza vizuddha vRkSamUlAstiSThanti / eko. rUkadvIpe khalu tatra bahacyaH padmalatA yAvat zyAmalatA nityaM kusumitAH, evaM latA varNako yathA yathA aupapAti ke yAvat pratirUpAH / ekorUkadvIpe khalu tatra 2 bahavaH serikAgulmAH yAvanmahAjAtigulmAH, te khalu gulmAdazArddhavarNa kusuma kusumayanti vidhUtAgrazAkhAH yena vAtAvidhUtAgrazAlAH ekorUkadvIpasya bahusamaramaNIyabhUmibhAgaM muktapuSpapuJjopacArakalitaM karoti / ekorUkadvIpe khalu tatra 2 bahalyo vanarAjayaH prajJaptAH, tAH khalu vanarAjayaH kRSNAH kRSNAvabhAsA: yAvad ramyAH mahAmeghanikurambabhUtAH yAvanmahatIM gandhaghrANI muzcantya prAsAdIyAH 4 |ekoruukdviipe tatra tatra bahavo mattAGgA nAma drumagaNAH prajJaptAH zramaNAyuhaman ! yathA te candraprabhamaNizilAkavarasIdhu pravaravAruNI sujAtapatrapuSpaphala. coyaniyasisAra bahudravyayuktisaMbhArakAlasandhitAsavA madhumerakariSTAbhadugdhajAti prasanna mellakazatAyuH kharjUramRdvIkAsAra kapizAyana supakvakSodarasavara surAvarNa rasagandhasparzayukta balavIryapariNAmAH, madyavidhinA upetA bahu prakArAstadevaM te mattaGgajA api drumagaNAH aneka bahuvividhavisrasApariNatena madyavidhinopapetAH phalaiH pUrNAH vilasanti kuzavikuza vizuddha vRkSamUlA yAvattiSThanti 1 / ekolake dvIpe tatra 2 bahavo bhRGgAGgakA nAma drumagaNAH prajJaptAH zravaNAyuSman ! yathA te vAraka ghaTakakarakakalaza karkarIpAda kazcanikA udaGkavarddhanIsapratiSThakapArI caSaka bhRGgAra karoTikA saraka parakapAtrI sthAla mallaka capalita dakavAraka vicitra vartaka zukticArUpInakAH kAJcanamaNiratnabhakticitrA bhAjanavidhinA bahuprakArA stathaiva te bhRGgAGgakA api drumagaNAH aneka bahuvividhavisrasApariNatena bhAjanavidhinopapetAH phalaiH pUrNA vilasanti, kuzavikuza vizuddhavRkSamlA yAvattiSThantira ekorUkadvIpe khalu dvIpe tatra 2 bahavastruTitAGgA nAma drumagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! yathA te AliMga mRdaGgapaNava paTahadardarakakaraDaDiMDimabhaMbhAhorambhakarNikAra kharamukhI mukunda zaMkhika parilIkA gharakaparivAdinI vaMzaveNuvINAsughoSavipazcI mahatI kacchapI ragasagAtalatAlakAMsyatAlasusaMprayuktA Atodhavidhi nipuNagandharvasamayakuzalaiH spanditAH tristhAnazuddhAstathaiva te truTitAGgakA api drumagaNA aneka bahuvidhavisrasApariNatena tata vitata ghaNasuSireNa caturvidhena AtodyavidhinopetAH phalaiH pUrNAH vidalanti kuzavikuza vizuddha vRkSamlAH yAvattiSThanti 3 / ekorUka dvIpe tatra tatra bahavo dIpazIkhA nAma drumagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! yathA te sandhyA virAgasamaye navanidhipate rdIpikA cakravAlavRnde prabhUtavarti-pradIpaiH jIvAbhigamasUtra Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 507 dhaNiya ujjvAlita timiramardakaM kanakanikarakusumitapArijAtakavanaprakAza kanakamaNiratnavimalamahArhatapanIyojvalavicitra-daNDAbhirdIpikAbhiH sahasA prajvalitocchAyita snigdhatejodIpyamAna vimala grahagaNasamaprabhAbhiH vitimirakara sUrya prasRtodyotadIpyamAnAbhiH umAlojvalaprahasitAbhirAmAbhiH zobhamAnA tathaiva te dIpazikhA-api drumagaNAH aneka baha vidhavinasApariNatena udyotavidhinopapetAH phalaiH pUrNA vidalanti kuzavikuza vizuddhavRkSamUlA yAvattiSThanti 4 / ekorUkadvIpe tatra ra bahavo jyotiSikA nAma drumagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! yathA te acirodgatazaratsUryamaNDala patadulkAsahasradIvyavidhujjAlahutavahanirdhUmajvalitanirmAtadhauta taptatapanIya kiMzukAzokajapAkusuma vimukulita puJjamaNiratnakiraNajAtya higulaka nikararUpAta rekarUpA stathaiva te jyotiSikA api drumagaNA aneka bahuvividhavisrasApariNatena uyota vidhinopapetAH sukhalezyA mandalezyA mandAta palezyA kUTAnIva sthAnasthitA anyonya samavagADhAbhilezyAbhiH svakayA prabhayA svapradeze sarvataH samantAt avabhAsate udyotante prabhAsante kuzavikuzavizuddha vRkSamUlA yAvattiSThanti |mu0 34 // ___TIkA-'egorUya dIvassa NaM bhaMte !' ityAdi / 'egorUya dIvassa NaM bhaMte ! dIvassa' ekorukadvIpasya khalu bhadanta ! dvIpasya 'keriso' kIdRzaH 'AyArabhAvapaDoyAre' AkArabhAvapratyavatAra:-bhUmyAdisvarUpaprakAra: 'paNNatte' prajJaptaH-kathitaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'egorUya dIvassa Na dIvassa' ekorukadvIpasya khalu dvIpasya 'aMto bahusamaraNijje bhUmibhAge paNNatte' antaH madhyabhAge bahusamaramaNIyo'tiramaNIyaH samo bhUmibhAgaH prajJaptaH-kathitaH / atha "egoruvadIvassa NaM bhaMte dIvassa' ityAdi ! TIkArtha-zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-ki 'egoruya dIvassa NaM bhaMte ! dIvassa kerise AgAra bhAvapaDoyAre paNNatte' he bhadanta! ekoruka nAmake dvIpakA AkAra bhAva pratyavatAra bhUmi Adi kA varNana kaisA kiyA gayA hai| isI viSayako upamA vAcaka padoM dvArA prakaTa karate haiM-'se jahA nAmae AliMga pukkhareivA' ityAdi / vahAM kI jo 'egoruya dIvassaNaM bhaMte ! dIvassa' tyA TI-zrIgautamasvAmI prabhuzrIna se pUchyuM che 3 'ekoruyadIvassa jaM bhaMte ! dIvassa kerise AgArabhAvapaDAyAre paNNatte' he nAva ! 134 nAmanA dvIpane AkAra bhAvapratyavatAra arthAt bhUmi vigerenuM varNana kevI rIte karavAmAM Avela che ? Aja viSayane upamA vAcaka pade dvArA pragaTa 42vAmA bhAva cha. 'se jahA nAmae AliMga pukkharei vA' pratyAhi. tyAMnI re jIvAbhigamasUtra Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 jIvAbhigamasUtra kIdRzaH sa bahusamaramaNIyo bhUmibhAgaH 1 iti tatsAdRzye dRSTAntAni pradarzayati 'se jahANAmae' ityAdi 'se jahANAmae' sa yathAnAmakaH 'Aliga pukkharei vA' AliGga puSkaraiti vA, tatra-AliGgo murajo vAdyavizeSaH, tasya puSkaraM carmapuTakaM tadvada atyantasamaH yAvat nAnAvidhapaJcavarNaistRNairmaNibhizca upazobhitaH sa bhUmibhAga iti, atra yAvacchadAdetAni padAni saMgrAhyANi-'muiMga-pukkharei vA saratalei vA karatalei vA caMdamaMDalei vA sUramaMDalei vA AyaMsamaMDalei vA urabbhacammei vA usabhacammei vA varAhacammei vA sIhacammei vA vagghacammei vA vigacammei vA dIviyacammei vA aNegasaMkukIlagasahassavitate AvaDa paJcAvaDa seNipaseNi sosthiya sovasthiya-pUsamANavaddhamANamacchaMDaga makaraMDagajAramAra phullAvali pau. mapatta sAgara-taraMgavAsaMtilaya paumalayabhatticittehiM sacchAe sappabhehiM sassirIehiM samarIihiM saujjoehiM nANAviha paMcavaNNehiM taNehiM ya maNihi ya uvasohie' eSAM padAnAmayamarthaH-mRdaGga puSkara iti vA, tatra mRdaGgo mardelI lokaprasiddhastasya puSkaramiti vA eSu iti zabdAH sarve'pi svasvopamAbhUta vastuparisamAptidyotakAH, vA zabdo samuccayArthe / evamagre'pi vijJeyAH ! saraH pAnIyena paripUrNa bhRtaM taDAga, tasya talam-jaloparitanobhAgaH, sarastalam / karatalaM-prasiddham / candramaNDalam, yadyapi tattvadRSTayA uttAnIkRtakapitthAkAra-pIThaprasAdApekSayA vRttA-lekhamiti tadvatto dRzyamAno bhAgo na samatalastathApi pratibhAsate samatala iti candramaNDalo. pAdAnam / sUryamaNDalam, dRzyamAnasUryabimbam, AdarzamaNDalaMdarpaNatalam / atha bhUmi hai vaha AliMga puSkara jaisI cikanI aura samatala vAlI hai AliGga nAma kA vAdina usakA jo maDhA huA carma puTa samatala hotA hai vaisA hai jaisA mRdaGga kA mukha cikanA aura samatala vAlA hotA hai athavA pAnI se bhare hue tAlAba kA pAnI ke upara kA bhAga jaisA samatala aura cikanA hotA hai. kara hathelI kA taliyA jaisA cikanA aura sama hotA hai candra maNDala sUrya maNDala jaisA hotA hai Adarza maNDala darpaNa jaisA cikanA aura samatala vAlA hotA hai urabhracarma UraliyA bhUmi che, te AliMga puSkaranA jevI cIkaNuM ane samatalavALI che. AliMga nAmanuM vAtra hoya che. tene maDheluM cAmaDuM kevuM sarakhuM hoya che, tevI samatala sarakhA taLIyAvALI hoya che. mRdaMganuM mukha jevuM cikaNuM ane samatala hoya che, tevI samatala hoya che. athavA pANIthI bharelA taLAvanA pANIne uparano bhAga je samatala ane cikaNo hoya che, athavA hAthanA taLIyA je cikaNo ane sama hoya che. caMdramaMDaLa ane sUryamaMDaLa jevA hoya che. AdarzamaMDala arthAt darpaNa je cikaNa ane samatala hoya che. urabhracarma jIvAbhigamasUtra Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 509 sa bhUmibhAgazcamabhirupamIyate-'urathamacammei vA' ityAdi, atra urabhravarmata Arabhya dvIpicarma-paryantaM sarvatra 'aNegasaMkukIlaga sahassavitae' iti vizeSaNasya yogaH kartavyaH, tathAhi-anekaiH zaGkapramANaiH kIlakasahasraiH-mahadbhiH kIlakairatADitaM cama prAyo madhyakSAmaM bhavati kintu na samatalaM tatomahabhiH kIlakaiH vitataM-vita. nIkRtaM tADitaM sat carma atyantaM bahusamaM bhavati tata idaM vizeSaNaM carmasu sarvatra yojyam / tathAhi aneka zaGkukIlakasahasra vitatam, etAdRzam-urabhracarma, urebhraH UraNastasya carma, evam-pUrvokta vizeSaNaviziSTaM vRSacarma, varAhacarma, sihacarma, vyAghracarma, vRkacarma-vRka zvApadajantuvizeSa: 'bheDiyA' iti prasiddhaH tasyacarma dvIpikacarma-dvIpikaH citrakaH 'citrA' iti prasiddhaH zvApadajantuvizeSaH / etAni sarvANi carmANi aneka zaGkukIlakasahasravitatAni samatalAni bhavanti tadvat ekoruka dvIpasyAntargato bahusamaramaNIyo bhUmibhAgo bhavatIti / punaH kathambhUtaH sa bhUmibhAgaH ? ityAha-taNehi maNihi ya uvasohie' tRNaiH maNiAbhazca upazo. mitaH, ityagneNa sambandhaH / kIdRzaistRNaiH maNibhiH ? iti ta vizeSaNAni pradarzante 'AvaDa' ityAdi / 'AvaDa paccAvaDa0' iti Avarta pratyAvartta zreNi praseNi svastikasauvastika puSpamAna varddhamAnamatsyANDaka-makarANDakajAramAra puSpAvali. padmapatrasAgarataraGgavAsantIlatA padmalatAH, ete sarve mAGgalika cihnarUpA AkAra vizeSAsteSAM bhaktyA-vicchicyA racanayA citra vicitraistRNairmaNibhizca upazobhita iti yogH| punazva kIdRzaistaiH ? ityAha-'sacchAehi' sacchAyaiH-satI zobhanA chAyA abhAso yeSAM taiH 'sappabhehi~' sapramaiH satIzobhanA prabhA kAnti ryeSAM arthAta bher3a baila sUara siMha vyAghra vRka-bheDiyA aura cItA inake carma jo baDe baDe kIlo khUTiyoM se samatala banAyA gayA hai vaisI vaha bhUmi Avarta pratyAvarta zreNi prazreNi svastika sauvastika puSyamAna varddhamAna matsyANDa makarANDa jAra mAra puSpAvali padmapatra sAgara taraGga vAsantI latA padamalatA ityAdi nAnA prakAra ke mAMgalika rUpoM kI racanA se citrita aise tathA sundara dRzya vAle sundara kAnti sundara uraliyA arthAt gheTA, baLada, suvara, siMha, vAgha vRka gheTAnI eka jAtaane citto A badha nA camane je meTA moTA ojArothI samataLa banAvavAmAM Avela hoya, evI te bhUmI Avarta, pratyAvarta, zreNI prazreNa svastika sauvastika, puSyamAna, vardhamAna, masyAMDa, makarAMDa jAra, mAra puSpAvalI, padmapatra, sAgarataraMga, vAsaMtIlatA, padmalatA vigere aneka prakAranA mAMgalika rUpanI racanAthI citrelA evA tathA suMdara dazyavALA suMdarakAMtI vALA ane suMdara zobhAvALA camakatA ujajavala kiraNonA prakAzavALA, evA aneka prakAranA pAMca varNovALA khUNethI jIvAbhigamasUtra Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 jIvAbhigamasUtre taiH, sazrIkaiH saha zriyA zobhayA ye te sa zrIkAstaiH 'samarIiehiM' samarIcikaiH bahirvinirgata kiraNa jAlasahitaiH, sa ujjoehiM' sodyotaH barhiyavasthita pratyAsanna-vastustImaprakAza karo dyotasahitaiH punazca evaMbhUtaiH-'nANAviha paMcavaSNehi' nAnAvidhaiH nAnAjAtIyaiH paJcavarNaiH - kRSNanIlAdi paJcavarNaiH tRNaiH maNibhizca upazobhitaH sa ekoruka dvIpasyAnto bahusamaramaNIyo bhUmibhAga iti / ' evaM saya Nijje bhANiyadhve ' evaM zayanIya sAdRzyamapi bhaNitavyam, tathAhi - 'AINa - garUyabUra NavaNIya tUlaphAsamaue saccarayaNAmae acche sahe ghaTTe maTThe NIrae nimmale NiSpake nikkaMkaDacchAe sappabhe sassirIe sa ujjoe pAsAdIe darisaNijje abhirUye paDirUve' chAyA AjinakarUrutabUra navanItatUla sparzamRdukaH sarvaratnamayaH acchaH zlakSNaH ghRSTaH mRSTaH nIrajAH nirmalaH niSpaGkaH niSkaGkaTacchAyaH saprabhaH sAkaH sodyotaH prAsAdIyaH darzanIyaH abhirUpaH pratirUpaH / etAdRzo bhUmibhAgaH prajJaptaH / 'jAva puDhavisilApaTTagaMsi' iti, atra yAvacchedena pRthivI zilApaTTakavarNanaM grAhyam / tathAhi - 'tattha NaM mahaM ekke puDhavisilApaTTa paNNatte vikkhaMbhAyAma usseha suppamANe kinhe aMjaNaghaNa kivANa kuvalaya halahara ko sejjAggakesa kajjalaMgI khaMjaNa siMgabhedaridvayajaMbUphala asaNagasaNabaMdhananI luppalanigara ayasi kusumappagAse maragayamasArakalitte NayaNakIyAsavaNe NighaNe aTThasire Aryasatalo me IhAmiya usabha turagaNaramagaravihagavAlaga kinnara ruru sarabhacamara kuMja zvaNalayapau malayabhatticitte AINagarUyabUra NavaNIya tUlaphari se sIhAsaNasaMThie pAsAIe darisaNijje abhirUve paDirUve, taMsi tArisagasi' iti saMgrAhyam eSAM vyAkhyA - aupapAtika sUtrasya pIyUSavarSiNI TIkAyAM dazatre sUtre draSTavyA, tasmin tAdRze 'puDhavIsilA paTTagaMsi' pRthivIzilA zobhA vAle camakatI huI ujjvala kiraNoM vAle prakAza vAle aise nAnA prakAra ke pAMca varNoM vAle tRNoM aura maNiyoM se upazobhita hotI rahatI hai 'evaM sayaNijje bhANiyacce' usakI zayyA kA cika nAI ke viSaya meM bhI varNana kara lenA cAhiye-jaise Ajinaka- cikanA carma rUI bUra makkhana tUla jaise sparza vAlI komala tathA ratnamaya svaccha cikanA ghRSTa sRSTa nirmala ityAdi vizeSaNa vAlA bhUmi bhAga hai / 'puDhavIsilApaTTagaMsi' pRthivI zilApaTTaka bhI hai so isakA bhI varNana mane bhaziyeothI, zolAyamAna thatI rahe che. 'eva' saya Nijje bhANiyavve' tenA zaiyyAnI cikaNAinA saMbaMdhamAM paNa varNana karI levuM joie jemake A jInaka-cikaNuM cAmaDuM rU, khUra, mAkhaNa, ane tUlanA sparze jevA kAmala tathA ratnamaya svaccha, cikaNeA. dhRSTa sRSTa ane nirmala vigere vizeSaNeAvALA lUbhilAga che. 'puDhavI silApaTTAMsi' pRthvI zilApaTTa yA che. to tenuM vana jIvAbhigamasUtra Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 511 paTTa ke 'tattha NaM' tatra pRthivIzilApaTTa ke khalu 'bahave egorUya dIvayA' bahava ekorUkadvIpakAH 'maNussA maNussIo ya' manuSyAzca manuSyAzca 'AsayaMti-jAva viharaMti' yatra yAvatpadena-'sayaMti ciTuMti nisIyaMti tuyaTuMti hasaMti ramaMti lalaMti kIlaMti mohaMti purA porANaM suciNNANaM suparikkaMtANa subhANaM kaDANaM kammANaM kallANaM phala vittivisesa paJcaNubhavamANA' iti saMgrAhyam chAyAzerate tiSThanti niSIdanti tvagvatayanti hasaMti ramante lalanti krIDanti muhyanti-mohayanti-purA paurANikAnAM sucIrNAnAM suparikkaMtAnAM zubhAnAM kRtAnAM karmaNAM kalyANa phalavRttivizeSa pratyanubhavantaH, iti saMgrAhyam / eSAmarthaH spaSTa eva / 'egoruya dIveNaM do ve' ekorukadvIpe khalu drope 'tatthara dese tahiM tahiM bahave' tatra tatra deze tatra tatra dezAvayave bahavo'ne ke 'uddAlakA kohAlakA' 'uhAlakAH vRkSavizeSAH koddAlakA api vRkSavizeSAH 'katamAlA NayamAlA' kRtamAlAH natamAlA nAmakA vRkSavizeSAH, evam 'NaTTamAlA siMgamAlA saMkhamAlA daMtamAlA. selamAlagA' nartamAlAH zrRGgamAlA: zaMkhamAlAH dantamAlA zailamAlA: 'NAma aupapAtika sUtra se kara lenA cAhiye tattha NaM' usa zilApaTTaka para 'bahave egoruya dIvayA maNussA maNussIo AsayaMti jAva viharaMti' aneka ekoruka dvIpavAsI strI puruSa uThate baiThate haiM evaM leTate haiM ArAma karate haiM aura pUrvakRta zubha karmoM ke phalakA anubhava karate haiM 'egoruya dIve NaM dIve tattha tattha dese tahiM 2, bahave uddAlakA, kodA. lakA katamAlA natamAlA NaTThamAlA siMgamAlA, saMkhamAlA daMtamAlA, selamAlagA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNAyuSman usa ekoruka nAmake dvIpa meM jagaha 2 para aneka uddAlaka nAmake vRkSa, aneka kodAlaka nAmake vRkSa, aneka kRtamAla nAma ke vRkSa, aneka natamAla nAma ke vRkSa, aneka zrRGgamAla nAmake vRkSa aneka zaMkhamAla nAma ke vRkSa, paNa mo55ti sUtramA hyA pramANe sabha sa. 'tattha NaM' zikSA552 'bahave egoruya dIkyA maNussA maNussIo AsayaMti jAva viharaMti' 34 dvIpamAM rahevAvALA aneka manu ane tenI stri uThatI besatI rahe che. temaja sUtI rahe che. ArAma kare che. ane pahelAM karelA zubhakarmono anubhava . 'egorUyadIveNaM dIve tattha tattha dese tahiM tahiM bahave uddAlakA kodAlakA katamAlA, natamAlA, NaTTamAlA, siMgamAlA saMkhamAlA, daMtamAlA, selamAlagA, NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' he zramAyuzman ! shrbho| te 34 namanAdvIpamA sthaLe sthaLe Avela aneka uddAlaka nAmanA vRkSe, aneka kadAlaka nAmanA vRkSe, aneka kRtamAla nAmanA vRkSe, aneka nata mAla nAmanA vRkSe, aneka nartamAla nAmanA vRkSe, aneka zaMgamAla nAmanA vRkSe, aneka zaMkhamAla nAmanA vRkSe jIvAbhigamasUtra Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 jIvAbhigamasUtre dumagaNA pattA samANAuso !' etannAmakA dumagaNAH vRkSasamUhAH prajJaptAH kathitA he zramaNa ! AyuSman ! kathaMbhUtA ete magaNAH tatrAha - ' kusa' ityAdi, kusavikusavizuddharuvakhamUlA' kuzavikuzavizuddhaTTA mUlAH tatra kuzAH - darbhAH, vikuzA:valkalAdayastRNavizeSAstai vizuddhaM rahitaM vRkSamUlaM tadadhobhAgo yeSAM te tathA 'mUlamaMto kaMdamaMto jAva bIyamaMto' te vRkSAH mUlavantaH kandavantaH skandhavantaH tvagvantaH zAkhAvantaH pravAlavantaH patravantaH puSpavantaH phalavanto bIjavantaH, 'pattehi ya puSphehi ya acchaSNa paricchaNNA' patraizca puSpaizcAcchannapraticchannAH- patrapuSpaiH 'AcchannaparicchannA' sarvataH AcchAditA putrapuSpAkIrNA ityarthaH, 'sirIe atIva 2 uvasobhamANA uvasobhemANA ciTThati' zriyA - zobhayA atIvAtIva - atizayena upazobhamAnA upazobhamAnAstiSThanti te vRkSA iti, 'egoruya dIveNaM dIve aneka dantamAla nAmake vRkSa, aura aneka zailamAla nAmake vRkSa hai ina vRkSoM kA mUla bhAga 'kusavikasa visuddharuvakhamUlA' kuza - aura kAMza ke sadbhAva se sarvathA rahita hai arthAt ina vRkSoM ke nIce na ghAsa hai aura na kAza hai darbha jAtikA jo ghAsa hai unakA nAma kuza hai tathA jo kAza jAti kA ghAsa hotA hai usakA nAma vikuza hai ye saba vRkSa 'mUlamaMto, kaMdamaMto jAva bIyamaMto' prazasta mUla vAle haiM, prazastakanda vAle hai, prazasta skandha vAlA hai prazasta chAla vAle haiM prazasta zAkhAo vAle hai prazasta pravAloM- koMpaloM-vAle hai prazasta pattoM vAleM haiM, praza sta puSpoM vAleM hai sundara phaloM vAle haiM, aura sundara bIjoM vAle hai / 'patte hiya pupphehiya, acchapaNa paricchaNNA' ye vRkSa nirantara patroM aura puSpoM se lade rahate haiM 'sirIe atIva 2, uvasobhemANA 2, citi' aneka daMtamAla nAmanA vRkSeA ane aneka zailamAla nAmanA vRkSeche. A vRkSane bhUjalA 'kusa vikusavisuddharukkhamUlA' za-harla bhane asanA sadbhAvathI sarvathA rahita che. arthAt A vRkSeAnI nIce ghAsa ke kAsa hAtA nathI. darbhe nI jAtanuM je ghAsa hAya tene kuza kahe che ane kAsanI jAtanuM je ghAsa thAya che tene videza uhe che. yA gadhA vRkSa 'mUlamaMto, kaMdamaMto, Ava bIyamaM to' prazasta mULavALA hoya che. prazasta keMdravALA hoya che. prazasta skaMdhavALA hoya che. prazasta hAla vALA hoya che. temaja prazasta zAkhAo vALA hoya che. prazasta pravAleA. kUMpaLeA vALA hoya che. prazasta pAnA vALA hoya che. prazastaphUlAvALA hoya che. suMdara phalAvALA hoya che. ane suMdara khIjAvALA hoya che. 'patte hiya pupphehiya. acchaNNa paricchaNNA' yA vRkSa niraMtara patra puNpothI sahAyesA rahe che, 'sirIe atIva atIva uvasobhemANA uvasobhemANA jIvAbhigamasUtra Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekoSakadvIpasyAkArAdinirUpaNam 513 tastha bahave rukkhA' ekorUkadvIpe khalu dvIpe tatra bahavo vRkSAH 'heruyAlavaNA' heru. tAlavanA:-herutAlanAmakavRkSAH, tathA bheruyAlavaNA' bherutAlavanA:-bherutAlanAma: kavRkSAH, merutAlavanAH-merutAlanAmakavRkSAH, 'seruyAlavaNA' serutAlavanAH seru. tAlanAmakavRkSAH 'sAlavaNA' zAlavRkSAH 'saralavaNA' saralavRkSAH, 'sattavaNNavaNA' saptaparNavRkSAH 'pUgaphalivaNA' pUgaphalIvRkSAH 'khajjUrivaNA' khajUravRkSA, 'nArierivaNA' nArikelavRkSAH eteSAM vRkSavizeSANAM vamAni-samudAyA. statra santIti / kathaMbhUtA ete vRkSavizeSAstatrAha-'kusa' ityAdi, 'kuzavikuza jAva ciTThati' kuzavikuza vizuddha vRkSamUlA mUlavantaH kandavantaH yAvabIjavantaH patraiH puSpaizca Acchanna paricchannAzriyA atIvAtIva upazobhamAnAstiSThanti iti / ataeva inakI sundaratA atyanta manako lubhAnevAnI banI rahatI hai 'egoruyadIve NaM dIve tattha bahave rukkhA heruyAlavaNA, bheruyAlavaNA, meruyAlavaNA, seruyAlavaNA, sAlavaNA, saralavaNA, sattavaNNavaNA' usa ekoruka nAma ke dvIpa meM jagaha 2, aneka vRkSa to haiM hI sAtha meM herutAla ke vana bhI haiM, bherutAla ke vana haiM merutAla ke vana haiM, serutAla ke vana sAlavRkSa ke vana haiM saralavRkSa ke vana haiM saptaparNavRkSa ke vana haiM 'pUyaphalivaNA' pUgaphala ke-supArI ke vana hai 'khajUrivaNA' khajUra ke vana haiM aura 'nArierivaNA' nArikela ke vana haiM ye saba vana 'kusa vikusarukkha mUlA' vRkSoM ke nIce ke bhAga meM kuza aura kAza se sarvathA rahita haiN| ina vanoM ke jo vRkSa haiM ve bhI saba prazasta mUla vAle haiM, prazastakanda vAle haiM, yAvat prazasta bIja vAle haiN| tathA-patroM aura puSpoM se ye saba sarvadA vyApta haiN| ata eva ye apanI sukhada suSama zobhA se vizeSa ciTuMti' tathA tanu sauya atyaMta manana bolAvanAI hoya che. 'egoruyadIveNaM dIve tattha bahave rukkhA heruyAlavaNA, bheruyAlavaNA, meruyAlavaNA, seruyAlavaNA, sAlavaNA, saralavaNA, sattavaNNavaNA' mA 34 nAbhana dvIpamA sthaNe sthaNe. aneka vRkSeto che ja tenI sAthe herUtAlanA vana paNa che. bherUtAlanA vana paNa che. merUtAlanA vane paNa che. seratAlanA vana paNa che. sAla vRkSonA vana che. sarasa vRkssaan| na che. samaparNa nAmanA vRkSAnA banA che. 'pUyaphalivaNA' 5bhI 38 hetA sopAsanA vRkSAnA vana che. 'khajjUrivaNA' madhuzavRkSAnA nA che. 'nArierivaNA' nAzayasanA pana cha. ma mA bne| 'kusavikusarukkha mUlA' vRkSanI nIcenA bhAgamAM kuza ane kAza vinAnA hoya che. A vanamAM je vRkSo che, te badhAja prazasta mULavALA che, prazasta skaMdavALA che. yAvat prazasta bIja vALA che. tathA A badhA vRkSe patra ane pupathI haMmezAM cuMkata rahe che. tethI ja te pitAnI sukhakara suSamAthI vizeSa pramANamAM suhAvanA jI0 65 jIvAbhigamasUtra Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 jIvAbhigama * 'egoruyadI veNaM tattha 2 bahave' ekorukadvIpe khalu tatra 2 bahavaH 'tilayAlavayA naggodhA jAva rAyarukkhA maMdirukkhA' tilakAlavakAnyagrodhA - yAvad rAjavRkSAH tilakAdayo nandivRkSAntA vRkSavizeSAH santi kathaM bhUtAste vRkSAstilakAdayastatrAha - 'ku' ityAdi, 'kusavikusa - vi0 jAva cidvaMti' kusavikusa vizuddha vRkSamUlA mUlavantaH kandavanto yAvad bIjavantaH patraiH puSpairAcchanna praticchannAH zriyA'tIvAtIva zobhamAnAstiSThantIti / 'egoruyadI veNaM tastha 2 bahUo paumalayAo jAva sAmalayAo' ekorukadvIpe khalu tatra 2 vahavyo'nekaprakArAH padmalatA yAvat nAgalatA azokalatAH campakalatAH cUtalatAH vanalatAH vAsantikAlatAH atimuktakalatAH kundalatA : zyAmalatAH santi tA padmalatAdyA: ' NiccaM kusumiyAo' nityaM kusumitA : mayUritAH stavakitAH pallavitA: gulmitAH puSpamAlAvanaddhAH 'evaM layA vaNNao jahA unavAIe jAva - paDikhvAo' evam uktaprakAreNa latAvarNanaM kartavyam yathopapAtika sUtre kRtam tA latAH prAsAdIyAH darzanIyAH adhika rUpa meM suhAyane bane rahate haiM / 'egoruya dIve NaM tattha bahUo paumalayAo, jAva sAmalayAo NiccaM kusumiyAoM' usa egoruka nAma dvIpa meM aneka prakAra kI aneka latAeM bhI haiM- jaise- padmalatAeM yAvat yahAM yAvat zabda se nAga latAoM kA azokalatAeM tathA campakalatA AmalatA vanalatA vAsantIlatA atimuktakalatA kundalatA iyAmalatAinalatAoM kA grahaNa huA hai / ye latAeM nitya kusumita stabakita, pallavita, gulmita aura puSpamAlAoM se vyApta rahA karatI haiM / ' evaM latAvannao jahA uvAIe jAva paDirUvAo' isa prakAra se yahAM latAoM kA varNana kara lenA cAhiye jaisA ki aupapAtika sUtra meM ina latAoM kA varNana kiyA gayA hai| ye latAeM prAsAdIya haiM, darzanIya haiM abhirUpa manyA rahe che. 'egoruyadIveNaM tattha bahUo paumalayAo, jAna sAmalayAjo Niccha' kusumiyAo' te 3 nAmanA dvIpamA bhane prAranI bhane satAo vele paNa heAya che. jemake padmalatA, yAvat ahiyAM yAvat zabdathI nAga batAo, azo'satAo, sabhyatAo, bhAbhavatAo, vanasatAo, vAsantI latAe, atimuktalatAe, kuMdalatA, ane zyAmalatAe A khadhI latA grahaNa 12rAI che. yA adhI batAo nitya sumita, stamasti, padasavita, zusmita, thAne puSpothI sahA vyApta rahe che. 'evaM latA daNNao jahA uvavAie jAva parUivAo' A rIte mahiyAM satAyonuM varzana sama se bhopapAti sUtramAM je pramANe A latAonuM varNana karavAmAM Avela che. te pramANe samajI levuM A khadhI latAe prAsAdIya che, darzanIya che, abhirUpa ane jIvAbhigamasUtra Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 515 abhirUpAH pratirUpA iti / 'egoruya dIveNaM dIve tattha 2' ekorukadvIpe khalu dvIpe tatra 'bahave seriyA gummA jAva mahAjAigummA' bahavaH serikAgulmAH navamAlikAgulmA bandhujIvakagulmAH yadIyapuSpANi madhyAnhe vikasanti, anovagulmAH bIjakagulmA bANagulmAH kuJjagulmAH sindhuvAra gulmAH jAtIgulmA mudgaragulmAH yUthikAgulmAH mallikA gulmAH vAsantikagulmA vastulagulmAH sevAlagulmA : AgastyagulmAH campakagulmAH navanItikA gulmAH kundagulmA mahAjAtIgulmAH gulmAnAma hrasva skandha bahukANDa patrapuSpa phalopetAH, eteSAM madhye prasiddhAH kecit dezavizeSatovagantavyA / te gulmA mahAmeghanikurambabhUtAH 'teNaM gummA' te khalu gulmAH 'dasaddhavaNNaM kusumaM kusumaMti' dazArddhavarNam - paJcavarNe kusumaM - puSpaM kusumayanti - samuevaM pratirUpa haiM / ' egoruya dIve NaM dIve tattha 2, bahave seriyA gummA, 'jAva mahAjAti gummA' usa ekoruka nAma ke dvIpa meM jagaha jagaha aneka serikA gulma (gucche ) navamAlikA gulma jinake puSpa madhyAhna meM khilate haiM aise bandhU jIvaka gulma anovagulma, vIjaka gulma, vANagulma, kuJja gulma sinduvAra gulma, jAti gulma, muhara gulma, yUthikA gulma, vAsantikA gulma, vastula gulma, zevAla gulma, agastya gulma, campakagulma, navanItikA gulma, kunda gulma evaM mahAjAti gulma, hai jinakA skandha to choTA hotA hai parantu jo bahuta kANDoM se- zAkhAoM se yukta rahate haiM patra puSpa aura phaloM se sadA lade rahate haiM aise vRkSoM kA nAma gulma hai| inameM kitaneka to prasiddha haiM, aura kitaneka vahAM 2, ke deza vizeSa se jAna lenA cAhiye / ye gulma atyanta saghana hote haiM ataH ye aise mAlUma par3ate haiM ki jaise- mahAmeghoM kA samUha hoM 'te NaM pratijJaya che. 'egoruyadIveNaM dIve tattha tattha bahave seriyA gummA, jAva mahA jAtigummA' 23 / 3 nAmanA dvIpamA sthaNe sthaLe ane seriashubh| navamAlikA gulma, ke jenA puSpA madhyAhne apeAre khIle che, evA khaMdhu jIvakanA puSpA, aneAvazukSma, bIjakagulma, khaNugulma, kuMjagulma, siMduvAra gulma, jAtIgulma, sugaragulma, yUthikAgulma, mallikAgulma, vAsaMtIkAguma vastulagulma, zevAlagulma, agastyazubha, caMpakagulma, navanItikAjhulma, kuMigulma ane mahA jAtinumA che. jenuM skaMdha thaya nAnuM hoya paraMtu jenI zAkhAo DALe ghaNI phelAyelI hoya patra, puSpa ane kaLAthI je sadA ladAyela rahe evA vRkSAne gulma kahe che. AmAM keTalAka teA prasiddha che, ane keTalAka tyAMnA pAtapAtAnA deza vizeSathI jANI levA. A jhulmA ghaNAja gADha hAya che. tethI te evA heyAya cheDe prema mahAbhedhanA samUha hoya, 'teNaM gummA dasaddhavaNNakusumaM kusumaMti' jIvAbhigamasUtra Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 jIvAbhigamasUtre tpAdayanti 'vidhUyaggasAhA' vidhUtAnazAkhAH 'jeNa vAyavidhUyaggasAlA' yena vAtavidhRtAgrazAkhAH yena vAta vidhUtAgrazAkhAH tena vAtavidhUtanena 'egorUya dIvassa bahusamaramaNijjaM bhUmibhAgaM' ekoruka dvIpasya bahasamaramaNIya bhUmibhAgaM 'mukkapuSpha puMjovayAra kaliyaM kareMti' muktapuSpa puJjopacArakalitaM kurvanti vAtavidhUtAH -vAyukampitAH yA agrazAkhAstAbhirmukto yaH puSpapuJjaH-kusumaM samudAyaH sa evopacAra:-prakAraH tena kalitaM yuktaM kuvanti, iti / 'egorUyadIveNa tattha tattha bahuo vaNarAIo' paNattAo' ekorukadvIpe khalu dvIpe tatra tatra deze bahavyo. 'neka prakArakA vanarAjayaH prjnyptaa:-kthitaaH| 'tAo NaM vaNarAIo kiNhAo kiNhobhAsAo jAva rammAo' tAH khalu vanarAjayaH kRSNA kRSNAvabhAsAH yAvat -nIlA nIlAvabhAsAH suramyAH 'mahAmeha NikuraMbabhUyAo' mahAmeghanikurambabhUtA:gummA dasaddha vaNNa kusumaM kusumaMti' ye gulma pAMcoM varNoM vAle kusumoM ko utpanna karate haiN| 'vidhUyaggasAhA-jeNa vAya vidhUyaggasAlA' inakI zAkhAeM agrabhAga meM pavana ke jhokoM se sadA hilatI rahatI haiM / ataH ye 'egoruva dIvassa bahu samaramaNijaM bhUmibhAgaM mukkapuSphapuMjovayArakaliyaM kareMti' ekoruka dvIpa ke bahu samaramaNIya bhUmi bhAga ko mAnoM puSpa puMjoM se hI Dhaka rahe haiM-aisA pratIta hotA hai tAtparya aisA hai ki gulmoM kI agrazAkhAeM jaba vAyu ke jhakoroM se prakampita hotI haiM to unase aneka puSpa jamIna para nIce girate haiM-ataH aisA pratIta hotA hai ki mAno ye usa ekoruka dvIpa ke bahu samaramaNiya bhUmi bhAga para puSpoM kI varSA kara rahe haiM / 'egoruyadIveNaM tattha 2, bahuo vaNarAIo paNNatAo' ekoruka dvIpa meM aneka sthAnoM para aneka prakAra kI vanarAjiyAM bhI haiM 'tAo NaM vaNarAIo kiNhAo kiNhobhAsAo jAva rammAo mA zulmI pAya varNavA puyAna apanna 43 cha. 'vidhUvaggasAhA jeNa vAyavidhUvaggasAlA' tanI pAyI jAye pavananA o4thI sahA hAsatI 23 che. tathI ta 'egoruya dIvassa bahusamaramaNijjaM bhUmibhAgaM mukkapupphapuMjokyAra kaliya kareMti' o34 dvIpanA ma sabharamaNIya bhUmimAyane mAnA dhyAnA pujethIja DhAMkI de che. ema jaNAya che. A kathananuM tAtparya e che ke gulmonI agra zAkhAo jyAre pavananA jhapATAthI kaMpAyamAna thAya che. tyAre temAMthI anekapupa jamIna para nIce paDe che. tenAthI evuM jaNAya che ke jANe A ekarUka dvIpane bahu samaramaNIya bhUmibhAga para pulapine varasAda 12sAvI 2 // che. 'egoruya dIveNaM tattha tattha bahUo vaNarAio paNNattAo' o34AyamA bhane sthAnA52 mane prAranI suMdara vanaspatiyo 55 cha. 'tAo NaM vaNarAIo kiNhAo kiNho bhAsAo jAva rammAo mahAmeghanikura babhUyAo' jIvAbhigamasUtra Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 517 navajaladhara vadatizayita zyAmavarNAH 'jAva mahatIM gaMdhadvaNi muyaMtIo pAsAdIyAo' yAvanmahatIM gandhaghrANI muzcantaH tyajantaH pAsAdIyAH-darzanIyAH abhirUpAH, iti / 4 / ___ 'egoruya dIve tattha 2 baha ve mattaMgA NAma dumagaNA paNNattA-samaNAuso' ekorukadvIpe tatra tatra deze bahavo'neke manAGgAnAma dumagaNAH prajJaptAH-kathitAH zramaNA-yuSman ! tatra matto-madaH pramodastasyAGgaM kAraNaM yeSu te mattAGgA 'jahA se caMdappabhamaNisilAgavarasIdhupavaravAruNI sujAya patta-puppha-phala-coyaNimahAmeghanikuraMbabhUyAo' ye vana rAjiyA~ atyanta saghana hone se kahIM 2 kAlI2, megha jaisI dikhatI haiM inameM se jo prakAza puMja nikalatA hai vaha bhI kAlA hI pratIta hotA hai yAvat ye vanarAjiyAM kahIM 2, nIlI bhI haiM aura nIlAvabhAsa-nIlI kAnti vAlI pratIta hotI haiM phira bhI ye baDI acchI dekhane meM lagatI hai inheM dekhane para dekhane vAle to yahI samajhate haiM ki mAnoM ye baDe 2, meghoM kI ghaTAeM hI yahAM ekatrita huI hai| 'jAva mahatI gaMdhaddhANiM muyaMtIo pAsAdIyAo' ina vanarAjiyoM ke bhItara se jo gandha kI rAzi nikalatI hai vaha ghrANendriya ko bilakula sarAbora kara detI hai use bhara detI hai aura tRpta kara detI haiM ye saba hI rAjiyAM paMktiyAM prAsAdIya haiM darzanIya haiM abhirUpa aura pratirUpa hai. ____ 'egolya dIve tattha 2, bahave mattaMgA NAma dumagaNA paNNattA sama. NAuso!' ekoruka dvIpa meM yatra tatra jahAM tahAM sthAnoM meM aneka mattAGga nAma ke drumagaNa haiM, he zramaNa AyuSman ! ve matta-mada arthAt pramoda ke kAraNa bhUta hone se unakA nAma mattAGga aisA par3A haiM / ve kisa prakAra A vanarAjI atyaMta gADha hovAthI kayAMka kayAMka kALI kALI meghanI ghaTA jevI dekhAya che. temAMthI je prakAza puMja nIkaLe che, te paNa kALA ja jaNAya che. yAvatu AvanarAjI kayAMka kayAMka nIla varNa nI paNa hoya che. tethI nIlAva. bhAsavALI jaNAya che. te paNa e dekhavAmAM ghaNI ja suMdara lAge che. tene jenArA te tene jotAM evuM ja samaje che ke jANe A moTAmeTA me-vAdaLAonI ghaTAyA mahiyAM sahI yeta cha. 'jAva mahatI gaMdhaddhANi muyaMtIo pAsAdIyAo A vanarAjIyAnI aMdarathI je gaMdharAzI nIkaLe che. te dhrANendriyane bilakula sarAbara-tara karI de che. arthAt tene bharI de che. ane tRpta karI de che. A badhIja rAjI prasAdIya che. darzanIya che. abhirUpa ane pratirUpa che. 'egoruyadIveNaM tattha tattha baha ve mattaMgA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' ekorUka dvIpamAM jyAM tyAM aneka sthaLe mattAnA magaNe che. he zramaNa AyuSyana te matta-mada arthAt pramodanA kAraNa rUpa hovAthI tenuM nAma mattAMga jIvAbhigamasUtra Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 518 jjAsasAra - bahudacvajuttisaMbhArakAlasaMdhiyAsavA' yathA te candraprabhamaNizalAkA sIdhuprabaravAruNI sujAtapatrapuSpa - phala coyaniryAMsasAra - bahudravyayukti saMbhArakAla sandhitAsavAH, yathA candraprabhAdayo rasavizeSA bahuprakArAH tatra - candraH - karpUraH candramA vA tasyeva prabhA - AkArI yasyAH sA candraprabhA, maNizalAkeva-maNirakatAdi stasyAH zalAkA maNizalAkAH tadvarNa sadRzA rasavizeSAH sIdhupakvekSurasaM-sIdhu pravarA ca sA vAruNI - gaNDadUrvA - durvAjAtIyo vanaspativizeSaH etAsAM, punazca - sujAtAnAM suparipAkAvasthAM prAptAnAm patrANAM puSpANAM phalAnAM coyAnAM gandhadravyANAM ca niryAsasya sAraiH bahUnAM dravyANAM yuktai:- saMyojanasya ke hote hai isa para usake guNa aura rasa kI sadRzatA dRSTAnta dvArA kahate hai 'jahA se' ityAdi, 'jahA se caMdaSpabhamaNi silAgavarasIdhupavaravAruNI sujAyapattapuSphaphalacoyanijjAsa sAraba hudavvajutti saMbhArakAla saMghiyA savA' candra nAma kapUra kA tathA candramA kA hai unakA rasa candraprabhA arthAt kapUra athavA candra ke jaisA varNa vAlA hotA hai, tathA maNizalAkA- arthAt maNi marakata Adi maNi kI zalAkA - salI gADhA hone se salI dAra aura maNi ke varNa vAlA rasa hotA hai tathA vara sIdhu vara zreSTha sIdhu-sIdhu kA artha hai pakAye gaye IkSu kA rasa vaha jaisA hotA hai tathA prattara vArUNI arthAt zreSTha-uttama vArUNI, vAruNI nAma gaNDa dUrvA kA hai eka ikSukI jAti hai usakA jaisA rasa hotA hai| tathA sujAta - arthAt paripAka avasthA ko prApta pake hue, yahAM niryAsa sAra padakA patra puSpa Adi sabake sAtha saMbandha hotA hai - evuM paDela che. te kevA prakAranA hoya che ? te praznanA uttara rUpe tenA guNa mane tenI samAnatA dRSTAMta dvArA uhe che. 'jahA se' tyAhi. 'jahA se caMdappabhamaNisilAgavarasighupavara vAruNIsujAya pattapupphaphalacoya nijjAsa sArabahu davva juttisa 'bhArakAlasa MdhiyAsavA' caMdranAma ura bhane caMdrabhAnuM che. tenA rasa caMdraprabhA athavA kapUra athavA caMdranA jevA varNavALA hAya che. tathA maNizalAkA arthAt maNi marakata vigere maNi vigerenI zalAka:saLI, jADI hovAthI saLI jevA, maNinA varNa jevA, rasa hAya che. tathA varasiMdhuvara zreSTha sIdhu arthAt pakAvela selaDInA rasa tenA jevA hAya che, tathA pravara vArUNI arthAt zreSTha uttama vArUNI vArUNI maMDadurgAne kahe che. te selaDInI eka jAta che. tenA jevA rasa hoya che. tathA sujAta arthAt paripAka avasthAne prApta thayela eTale ke pAkA thayela. ahiyAM niryAsa sAra e pada patra, puSpa vigere tamAmanI sAthe lagAvavAmAM Ave che. tethI pAkelA jIvAbhigamasUtra Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 519 saMbhAraiH prAcuryaiH kAlasandhitAH svasvecite-kAle saMyojitAH ye AsavAH apakvekSurasAH te tathAvidhAH, 'mahumeragarihAbhaduddha jAtI pasannamellaga sattAukhajjUra mudiyAsArakA visAyaNasupakvakhoyarasavarasurAvaNNarasagaMdha pharisajuttabalavIriya variNAmA' madhumaireyakariSTAma dugdhajAti prasanna mellakazatAyuH khajUra mRdvIkAsAra kApizAyana supakvakSodarasavarasurAH tathA-madhu-puSparasA, maireyaM dhAtakIpuSpaguDa - dhAnA'mbubhiH saMyojito rasa eva riSTaM-phenilaM tadvarNAbhAH tatsadRzI, dugdhajAtI: sadRzI, prasannIrasa vizeSaH, mellako'pi rasabhedabhinna, zatAyuH-AsvAdato dugdha jisase pake hue pattoM kA puSpoM kA phaloM kA aura-gandha dravyoM kA jo niryAsa sAra arthAt sArabhUta rasa aise jo ye rasa hote haiM isa prakAra ke UMce UMce rasa dravyoM ke saMmizraNakI pracuratA vAle tathA apane apane ucita kAla meM saMyojita karake banAye hue jo Asava-saMmizrita rasa jaisA madhura aura sugandhita hotA hai vaise se mattAMga drumagaNa haiM / phira kaise haiM-'mahumeragariTThAbhaduddha jAI pasanna mellagasatAukhajjUra muddiyAsArakAvisAyaNakhoyarasavarasurA' jaise-madhu-puSpa rasa, maireyaguDadhAnI (bhune hue dhAna) aura pAnI se saMmilita kara dhAta kI puSpoM ko pakAne para jo rasa hotA hai vaha maireya kahalAtA hai, riSTAbhA riSTa phena vAle padArtha unakA jo zvetavarNa hotA haiM usa ke jaisI AbhAvAlA rasa vizeSa dugdha jAti arthAt dUdha ke svAda jaise svAda vAle rasa dugdha jAti rasa kahalAtA hai vaha rasa vizeSa, tathA prasanna-jo rasa sva. ccha sphaTika jaisA hotA hai jo mana ko prasanna karane vAlA hone se pAnaDAone, pAkelA puSpane pAkelA phaLane ane gaMdha dravyone je niryA sasAra arthAt sArabhUta je rasa hoya che. AvA prakAranA uMcA uMcA rasa dravyonA saMmizraNanI pracuratAvALA tathA pita pitAnA ucita kALamAM saMyejIta karIne banAvelA je Asava saMmizrita madhura rasa vizeSa rasa jevo mIThe ane suMgadhavALo hoya che, evA te mattAMgadrama gaNe che. vaLI te kevA cha 1 tanu varNana 12i he cha hai 'mahumeragaridvAbhaduddhajAI pasanna mellaga satAu khajjUra muddiyA sArakAvisAyaNakhoyarasavarasurA' 25 madhu 5052sa, mereya goLa dhANA ane pANImAM meLavelA dhAtakI pupane pakavavAthI je rasa thAya che, te maireya kahevAya che. ziSTAbha-riSTa eTale ke phINavALo padArtha tene je zveta varNa hoya che tenA jevI AbhA-kAMtIvALe rasa vizeSa dugdha jAtI dUdhanA svAda jevA svAdavALo rasa dugdhajAtIne rasa kahevAya che. te rasa vizeSa, tathA prasanna eTale ke je rasa svaccha sphaTiknA je hoya che. ane jIvAbhigamasUtra Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 520 tatra zataM zatavarSANi Ayu rjIvita kAlo yaspAnAtsurakSitaM bhavet tat zatAyuriti kathyate, zatavarSAyuH pradorasavizeSa ityarthaH, 'khajjUra- muddiyAsAra' kharjUramRdvIkayosAraH kharjUra - drAkSAbhyAM niSpannora savizeSaH kapizAyanaM 'kApizpAMH Sphak iti pANini sUtreNa nipAtyate tacca viziSTaM madhu supakvAnAM - suparipAkagatAnAm oSadhInAM yaH kSodazcUrNastacadrasaniSpannAvarasurAH 'surA pratyak ca vAruNI' ityamara: ' rasanisAraNakAle prathamato niHsAritarasAH yeSu te tathAvidhA madotpAdakA harSa hetavaH drumagaNAstatra santi / pate rasavizeSaH kathaMbhUtA ityAha- 'vannagaMdhara saphAsajutabala - vauriya pariNAmA' iti, prazastena varNena, prazastena rasena - svAdiSTena, prazastena gandhena surabhigandhena, prazastena sparzena cA'pi yuktAH punazca te baladdetavo vIrya , usakA nAma prasanna rakhA gayA hai aisA rasa vizeSa, mellaka-jo dUsare rasa ke milane para bala kAraka hotA hai aise rasa vizeSa kA nAma mellaka hai zatAyuH eka aisA rasa hotA hai jisake sevana karane se Ayu sau varSa taka surakSita raha sakatA hai arthAt Ayu baDhAne vAle rasa vizeSa kA nAma zatAyu hai, tathA kharjUra mRddhIkA (drAkSA) sAra - arthAt khirjUra aura drAkSA se niSpanna sAra bhUta rasa, tathA kApizAyana kapiza - dhUmra varNa kA guDa niSpanna rasa vizeSa, tathA kSodarasa- kSoda- cUrNa paripakva madhu kASThAdi auSadhiyoM ke cUrNa kA rasa hotA hai jo prathama vAra meM nikalatA hai arthAt prathama nambara ke rasa ko vara surA kahate hai. jaise pUrvIkta saba prakAra ke rasa hote hai, ve rasa kisa prakAra hote haiM 'vannagaMdha rasa phAsajuttA' ve pUrvokta rasa prazasta varNa zuklAdi se, prazasta gaMdha surabhi gaMdha se, prazasta rasa ikSu guDa zarkarA matsyaNDikA misarI ke je manane prasanna karavAvALA heAvAthI tenu nAma prasanna e rIte rAkhavAmAM Avela che. evA rasa vizeSa malaka je bIjA rasanA meLavavAthI khaLa karanArakhala vadhAranAra hoya che, evA rasa vizeSanuM nAma melaka che. zatAyu, e eka eve rasa hoya che ke jenA sevana karavAthI seA varSe nuM AyuSya bhegavI zakAya che. arthAt AyuSyane vadhAranArA rasanuM' nAma 'zatAyu' che. tathA khajUra mRddhikAsAra arthAt khajUra ane drAkSamAMthI anAvela sArabhUtarasa, tathA kApizAyana, kApiza dhUMvADAnA jevA geALamAMthI anAvela rasavizeSa tathA kSeAdarasa kSeAda cUrNa pari pakava madhura kASTha vigere auSadhiyAnA cUrNanA rasa madha ke je pahelIja vAramAM nIkaLe che. arthAt pahelA nakharanA rasane vara surA kahe che. jema pUrvokta badhA prakAranA rasa hoya che. te raseA kevA prakAranA hoya che te have khatAvavAmAM bhAve che 'vaNNa gaMdharasa phAsajuttA' te pUrveti rasa prazasta varNa bheTale jIvAbhigamasUtra Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 521 pariNAme paripAke balavIrya hetavo bhavati, 'majjavihi bahuppagArA' madyasya vidhinA vidhAnarItyA yadi gaNyante tadete rasA AsavAriSTA'valeha-kvAtha vaTikAdibhibha~daihuprakArAH 'tadevaM te mattaMgA vi dumagaNA' tadevam-bahurasabhedavantaste'pi mattAGgA drumagaNA jJeyAH kiM te vanapAlAdinA samAropyante ? tatrAha- aNega bahuvivihavIsasA pariNayAe majavihIe uvaveyA' aneka bahuvividhavitrapA pariNatena aneko-vyaktibhedAt bahu prabhUtam, yathAsyAttathA vividho-jAti bhedAnAnAprakAro vidhiH-sa ca-kenApi lokapAlAdinA nippAdito'pi na bhavettata Aha-vitrasA. jaise prazasta rasa se, prazasta sparza se mRdu snigdha uSNa sparza se yukta hotA hai| ___aba una rasoM ke guNa kA varNana karate hai-'balavIriya pariNAmA' pUrvokta saba rasa phira bala, zArIrika bala, vIrya Antarika bala ina donoM meM pariNata hone vAle hotA hai arthAt ve rasa bala aura vIrya ko baDhAne vAle hotA hai| 'majavihi bahuppagArA' madya arthAt pramoda janaka rasa vize ke vidhAna se bahuta prakArake batAe gaye hai jaise-Asava, ariSTa avaleha kvAtha vaTikAdi bheda hote haiN| pUrvokta dRSTAntoM ko mattAMga druma gaNoM para ghaTAte haiM-'evaM mattaMgAvi dumagaNA' inhI pUrvokta prakAra ke rasa jaise rasa vAle ve mattAMga nAma ke dumagaNa ekoka dIpa meM hote haiN| kyA drumagaNa kisI lokapAla tathA vanapAla Adi dvArA lagAye jAte haiM isa zaMkA kA nirAkaraNa karane ke liye sUtrakArakahate haiM-'aNega. bahuvivihavIsasA pariNayAe majjavihIe uvaveyA' aneka vyakti bheda se zalAdi varNa thI, prazasta gaMdha, eTale ke surabhi gaMdhathI, zeraDI, goLa, sAkara, ane marcaMDikAnA jevA prazasta rasathI prazasta sparza thI, mRdu, snigdha uSNu sparzathI yukta hoya che. ve the 2sAna zuzanu parza na 42vAmAM Ave che. 'balavIriya pariNAmA' pata badhA rasa pAchA baLazArIrika baLa-vIrya AMtarika baLa A banemAM pariNata thavAvALA hoya che. arthAta A rasa baLa ane vIryane vadhAranArA hoya che. 'majavihi bahuppagArA' bhaya arthAt prabhAha 124 2sa vizeSanA vidhAnathI ghaNA prakAranA batAvavAmAM AvyA che. jemake Asava, ariSTa, avaleha, kavAtha vATikA vigere tenA bhedo hoya che. have pUrvokta daTAMne mattAMga kumagaNe para ghaTAva cha. 'evaM mattAMgAvi dumagaNA' mA pUti praa2n| 2sa 21 // 25 vALA te mattAMga nAmanA dramagaNa ekarUka dvIpamAM hoya che. zuM ? te dramaNa koI lekapAla tathA vanapAla vigere dvArA lagAvavAmAM Ave che? A zaMkAnuM nivA23 42vA sUtrA2 he che 'aNeNabahuvivihavIsasApariNayAe majja jI0 66 jIvAbhigamasUtra Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 jIvAbhigamasUtre svabhAvata eva pariNAma prAptena madyavidhinA pUrvokta rasavidhinA upapetAH yuktAH punazca 'phalehiM puNNA' phalaiH pUrNAH saMbhRtAH santaH 'visaTuMti' dalidhAtuH cUrNIkaraNe vikAse ca tatra vartamAnAbaleH 'dalivalyorvisaTThavaMpho 'prAkRta vyAkaraNe8-4-176' iti sUtreNa dalerdhAtoH visadAdezaH ato visaTati' ityasya dalanti -vikasantI-tyarthoM vodhyaH evamagre'pi / 'kusavikusa vizuddha rukkhamUlA jAva ciTuMti' kusavikusa vizuddhavRkSamUlA : yAvacchabdena-mUlakandAdimantaH prasAda nIyA abhirUpA pratirUpAstiSThantIti / atha dvitIyakalpavRkSajAtisvarUpamAkhyAtumAha-'egoruyadIve' ityAdi, 'egorUva dIve tatthara, ekolakadvIpe khalu tatra tatra deze 'bahave bhigaMgayA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' bahavo bhUtAGgA nAma drumagaNA:-kalpavRkSAH prajJaptAkathitAH he zramaNa AyuSman ! tatra bhRtaM bharaNaM pUraNamityarthaH tatra bharaNe bahuta aura vividha-nAnA prakAraka jAti bheda ko lekara apane svabhAva se hI ye vahAM anAdi kAla se rahate hai ye lokapAla Adi ke lagAye hue nahIM hote haiN| ve svAbhAvika rUpa se pariNata aisI madya vidhi se yukta hote haiN| ve 'phalehiM puNNA' phaloM se lade hue 'visadRti' vikasita hote rahate haiN| aura 'kusavikusa visuddharukkhamUlA' ina vRkSoM ke mUla darbha Adi ghAsa se vizuddha-rahita hote haiM aise ye mattAMga druma. gaNa prAsAdIya darzanIya abhirUpa aura pratirUpa hote hue vahAM rahate haiM / yaha mattAMga nAma ke prathama kalpavRkSa kA varNana huA // 1 // dvitIya jAti ke kalpavRkSa kA svarUpa isa prakAra se hai 'egoruya dIve tattha 2, bahave miMgaMgayA NAma dumagaNA paNNattA0' he zramaNa AyuSman ! usa egoruka nAma ke dvIpa meM jagaha 2, aneka bhRttAGga nAma ke kalpavRkSa haiM ye kalpavRkSa vahA~ ke nivAsI manuSyoM ko aneka prakAra vihIe uvaveyA' bhane vyatinA thA / vividha bhane 2 // nati bhedane laIne pitanA svabhAvathI ja te anAdi kALathI tyAM rahe che. A lekapAle. vigeree lagAvela hotA nathI. temAM svAbhAvika rUpathI pariNata evI madha vivi (prabhAsanatA)thI yuta hAya che. mane 'phalehiM pugNA' jothI sahAyatA 'visati' visita thatA 2hecha. ane 'kusavikusavisuddharuvakhamUlA' yA vRkssaan| mULa darbha vigere ghAsathI vizuddha rahita hoya che. evA A mattAMga dramagaNa prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa, ane pratirUpa hoya che. ane tyAM rahe che. A mattAMga nAmanA pahelA kalapa vRkSanuM varNana thayuM. 1 che bhIlatanA 485vRkSana 2135 matAvAma mAve che. 'egoruya dIve tattha tattha bhigaMgayANAma dumagaNA paNNattA' hai zrama Ayuzmana! ta jIvAbhigamasUtra Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 523 aGgAni kAraNAni bharaNakriyA bharaNIyaM bhAjanaM vA sthAlAdikaM pRthak na bhavati iti bharaNasaMpAdakatvAt vRkSA api bhRtAGgAH kathyante 'jahA se bAraga ghaTaka karagakalasakakaripAyakaMcaNiya udaMkavadadhaNisu paviTThagapArIcasaka bhiMgAra karoDiyA saragaparaga pattIbAlamallagacavaliya dakavAraka vicittavaTaka maNivaTTaka sutticArupINayA kaMcaNamaNi-rayaNabhatticittA' yathA te bAraka ghaTakarakakalazakarI pAdakAJcanikA udaGkavArdhAnI supratiSThaka pArIcaSaka bhRGgAra karoTikA kharakaparakapAtrI sthAla mallakacalapitadakabAraka vicitra vartaka maNivartaka zukti cAru pInakA kaJcanamaNiratnabhakticitrAH, tatra bArako marudeza prasiddho mAGgalyaghaTaH ghaTako laghughaTaH, kalazo mahAghaTaH karako'pi ghaTa eva karkarI ghaTavizeSarUpA, pAdakAcanikA-pAdadhAvanayogyA kAzcanake vartana Adi padArthoM ko dete rahate hai, 'jahA se bAragaghaTakakaragakalasakakari pAyakaMcaNiya udaMkavaddhaNisu paviTThaga pArIcasaka bhigAra karoDiyA saragaparagapattI bAlamallagacavaliya dakavAraka vicitta vaTThaka maNivadRka sutticAru pINayA kaMcaNa maNirayaNa bhatticittA' mAra. vAr3a meM prasiddha jo mAilya ghaTa hai usakA nAma bAraka hai. isase jo choTA ghaTa hotA hai usakA nAma ghaTa hai usakI apekSA jo mahAghaTa hotA hai usakA nAma kalaza hai karaka nAma bhI kalaza kA hI hai karkarI choTI sI jo kalazI hotI hai usakA nAma hai| jisa se paira dhoye jAte haiM aura jo suvarNa kI banI hotI hai aisI pAtrI kA nAma pAdakAcanikA hai jisameM se pAnI bhara kara piyA jAtA hai usakA nAma udaGka hai laMtikA nAma vardAnI tathA loTA bhI kahate hai / puSpoM ke dharane ke pAtra kA ekarUka nAmanA dvIpamAM sthaLe sthaLe aneka bhUttAMga nAmanA ka95 vRkSe che. e ka9pavRkSe tyAM rahevAvALA manuSyone aneka prakAranA vAsaNa bhAjana vigere yArthI mAyA 42 cha. 'jahA se vAragaghaTakakaragakalasakakaripAyakaM caNi udaMka vaddhaNisu pavidvaga pArIcasakabhiMgAra karoDiyA saragaparagapattI bAlamallaga cavaliyaga dakavAraka vicitta vaDaka maNibaTTaka sutticAru pINayA kaMcaNarayaNamaNibhatticittA' mAravADamAM prasiddha je mAMgalya nAmano ghaDo che tene "vAraka' kahe che. tenAthI nAnA ghaDAne ghaDo kahe che. tenA karatAM je mahA ghaTa hoya che. tene kalaza kahe che. karaka e nAma paNa kalazanuM ja che. nAnA kaLazyAne karkarI kahe che, jenAthI paga devAmAM Ave che, ane je senAnI banAvelI hoya che. evA pAtranuM nAma pAdakAMcanikA' che, jemAM pANI bharIne pIvAmAM Ave che. tenuM nAma urdaka che. jIvAbhigamasUtra Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 jIvAbhigamasUtre mayIpAtrI, udaGkI yenodakaM mudaJcate vArddhAnI galatikA, yadyapi karakakarvarI vArddhAnInAM na kazcidvizeSastathApi saMsthAnAdikRto bhedo lokAdavagantavyaH / supratiSThakaH puSpapAtra vizeSaH, pArI ghRtAdi snehabhANDam caSakaH pAnapAtram bhRgAraH kanakA luka : 'jhArI' iti prasiddhaH, zarakaparakau pAtravizeSau pAtrIsthAle lokaprasiddhe eva mallakaM - zarAva vizeSaH capalitaM - pAtra vizeSaH dakavArako jalaghaTaH vicitrANi vividha citropetAni varttakAni - bhojanakAlopayogi - ghRtAdi pAtrANi tAnyeva maNi varttakAni maNi pradhAnakAni varttakAni zukticandanAdhAdhArabhUtAH zeSAstu pAtravizeSAstattatkAlaprasiddhA lokato yathAzakyaM jJAtavyA / ete bhAjanavidhayaH kathambhUtAH ? ityAha 'kaMcaNamaNizyaNabhatticittA' kAJcanamaNi ratnAnabhiktayo vicchitayastA bhizvitrAH / ' bhAyaNavidhIe' bhAjanavidhinA bhAjana - vidhimadhikRtya 'bahunAma supratiSThaka hai ghI tela rakhane ke pAtra kA nAma pArI hai pAna pAtra kA nAma caSaka hai jhArI kA nAma bhRMgAraka hai nAma hai sthAlI aura pAtrI ye to prasiddha hI haiM / jala bharane ke ghaTakA nAma dakavAraka hai bhojana kAla meM upayogI jo ghRtAdi rakhane ke pAtra haiM unakA nAma yahAM varttaka zabda se kahA gayA hai ye pAtra una kalpa vRkSoM ke diye jAte haiM para ve saba maNi ke bane hue diye jAte haiM tathA ye saba pAtra vividha prakAra ke citroM se yukta hote haiM yahI bAta yahAM maNivarttaka zabda se prakaTa kI gaI hai ghisakara jisa meM candana Adi rakheM jAte hai usakA nAma zukti hai vAkI ke jo aura yahAM pAtra kahe gaye haiM unhe loka se yA saMpradAya vizeSa se jAna lenA cAhiye 0 ina saba pAtroM ke Upara suvarNa se maNiyoM se aura ratnoM se nAnA prakAra zaraka pAtra vizeSa kA saMtikAne varSAnI tathA lATepaNa kaheche. puSpA rAkhavAnA pAtranuM nAma supratiSThaka che. dhI tela vigere rAmavAnA vAsAnu nAma 'yArI' che. pAna pAtranuM nAma 'Sa' che. jArInuM nAma bhuMgAraka che. zaraka e pAna vizeSanu nAma che. thALI ane pAtrI A banne prasiddhaja che. pANI bharavAnA ghaDAnuM' nAma 'dakavAraka' che jamatI vakhate ghI vigere rAkhavAmAM upayeAgI evuM je pAtra che, tene ahiyAM 'vartaka' zabdathI kahela che, A pAtra e kalpavRkSAthI apAya che paNa te badhA maNicAnA banAvavAmAM Avela apAya che. A badhA pAtrA aneka prakAranA citrothI yukata hoya che. eja vAta ahiyA 'maNivartaka' e zabdathI pragaTa karavAmAM Avela che. caMdana vigere ghasIne jemAM rAkhavAmAM Ave che. tenuM nAma zukti che. bAkInA khIjA je pAtro ahiMyA khatAvavAmAM AvyA che. tene leAka rUDhIthI athavA saMpradAya vizeSathI samajI levA joie. A badhA pAtronI upara seAnAthI maNiyAthI, ane ratnAthI aneka prakAranA citronI racanA karavAmAM Avela jIvAbhigamasUtra Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 525 pagArA' bahuprakArAH ekaikasmin vidhau avAntarAnekabhedasadbhAvAditi / 'taheva te bhiMgaMgayA vidumagaNA' tathaiva te bhRtAGgA api drumagaNAH 'aNega bahuvivihavIsasA pariNayAe' anekaM bahuvividhaprakAreNa vistrasApariNatena - svabhAvata eva pariNatena visApariNAmenAnekaprakAratayA pariNatena na tu kenacittathA saMpAditA iti / 'bhAyaNavidhI e uvaveyA' bhAjanavidhinopa petAH - yuktAH, 'phalerhi puNNA visati' phalaiH pUrNAM dalanti - vikasanti kusavikusa jAva cihnaMti' kusavikusa vizuddha vRkSamUlA: mUlakandAdi manto yAvat prAsAdanIyA abhirUpAH pratiruyAstiAuntIti 2 / ke citroM kI racanA kI gaI hotI hai bhAjana vidhi aneka prakAra kI hotI hai - arthAt bhAjana aneka prakAra ke hote haiM-kyoMki inake avAntara bhedoM kI ginatI nahI hai - isaliye 'miMgaMgayA vi dumagayA taheva' ye jo bhRtAGga jAti ke kalpavRkSa haiM ve bhI eka prakAra ke na ho kara aneka prakAra ke hI hote haiN| tabhI to ye bhinna 2, jAti ke rUpa meM pariNata hote rahate haiM / 'aNega bahu vivihavIsasA pariNayAe ' inakA jo isa prakAra se vividha pAtroM ke dene rUpa pariNAma hai svA bhAvika haiM kisI ke dvArA kiyA gayA nahIM hote haiM 'bhAyaNavihIe uvaveyA' isa taraha bhAjana pradAna karane kI vidhi se yukta hue ye bhRtAGga jAti ke kalpavRkSa 'phalehiM puNNA visaddhati' phaloM se bhare hue vikasita hote rahate haiM aura bhinna 2, prakAra ke pAtroM ko pradAna karate rahate haiM / 'kusa vikusa jAva ciTTeti' inakI bhI nIce kI jamIna para kuza Adi nahI hote hai ye prazasta mUla Adi vizeSaNoM vAle hote haiM // 2 // hAya che. bhAjana vidhi aneka prakAranI hoya che. arthAt aneka prakAranA bhAjana vAMsaNA hoya che. kemake tenA avAntara bhedeAnI gaNatrI thaI zake tema nathI tethI " bhiMgaMgA vi dumagayA taheva' mA bhUtAMga latInA udaya vRkSoM che, te pa eka prakAranA na hoI aneka prakAranAja hoya che. tyAreja te judI judI latanA pAtronA 35mA pariNata thatA rahe he. 'aNegabahu vivihavIsasA pari NayAe, yA pramANe vividha pAtrAne bhAyavA 35 bhAnuM ne pariNAma che, te svAlAvipula che. ardhanA dvArA vAmAM Avesa hotA nathI. 'bhAyaNavihIMe uvaveyA' A rIte bhAjana pradAna karavAnI vidhithI yukta evA A bhUtAMga jAtinA vRkss| 'phalehiM puNNA visaCti' iNeothI laresA thardhane viusita thatA rahe che, ane bhUhA nahA prahAranA yAtrI yAcyA 2 che. 'kusavikusa jAva ciTTeti' tenI nIcenI jamIna para paNa kuza vigere hAtA nathI, ane te badhA prazasta mULa vigere vizeSaNAvALA heAya che. // 2 // jIvAbhigamasUtra Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre atha tRtIyakalpavRkSasvarUpamAkhyAtumAha-'egorUya dIveNaM' ityAdi, 'egorupadIve' ekorUkadvIpe khalu dvIpe 'tatthara' tatra tatra deze 'vahave tuDiyaMgANAma dumagaNA pannattA samaNAuso' bahavo'nekaprakArAH truTitAGgA nAma drumagaNA:vAyavizeSarUpAH prajJaptA:-kathitAH he zramaNa ! he AyuSman ! 'jahA se AliMga muyaMga-paNavapaDa hadaddaragakaraDiDiDima bhaMbhAhoraMbha kaNiyAra kharamuhI- mugaMda saMkhiyaparilIvacaga parivAiNi vaMsaveNuvINAsughosa vivaMcImahaI kacchabhIrigasigAtala. tAla kaMsatAlasusaMpauttA' yathA te AliGgaya mRdaGga paNavapaTaha dardarakakaraTIDiDimabhaMbhAhorambha-kvaNita kharamukhI mukunda zaMkhikA parilIvaccaka parivAdinI vaMzaveNu-vINAsughoSa vipazcI mahatI kacchapIrigasikAH talatAla kAMsyatAlasusaM. prayuktAH, tatra-AliMgyo nAma yo vAdakena muraja AliMgya vAyate urasi nidhAya tRtIya kalpavRkSa kA svarUpa kathana-'egosya dIve NaM dIve tattha 2, bahave tuDiyaMgA NAma dumagaNA paNNattA0' he zravaNa ayuSman ! ekoruka nAma ke dvIpa meM jagaha 2, aneka truTitAMga jAti ke kalpavRkSa kahe gaye haiM / ina kalpavRkSoM ke dvArA vahAM ke manuSyoM kI vAdya kI AvazyakatA kI pUrti kI jAtI hai yahI bAta isa sUtra dvArA yahAM samajhAI gaI hai 'jahA se-AliMga muyaMga paNava paDaha daddaragakaraDiDiDima bhaMbhAhoraM bhakaNiyArakharamuhimuguMda saMkhiya parilI vaccaga parivAiNivaMsa veNuvINAsudhosavivaMci mahatikacchabhirigasigA tala tAla kaMsa. tAla susaMpauttA' jo vAjA vajAne vAle ke dvArA goda meM rakhakara bajAyA jAtA hai usa vAdya kA nAma AliMDaya hai mRdaGga nAma kA bAjA jaga prasiddha hai yaha choTA hotA hai Dhola cAhe baDA ho yA choTA ho isakA kI 485 vRkSanA 2135nu 4thana 42vAmA bhAva cha. 'egoruya dIveNaM dIve tattha tattha bahave tuDiyaMgA NAma dumagaNA paNNattA' hai zramaNa AyuSmana ! ekeka nAmanA dvIpamAM sthaLe sthaLe aneka truTitAMga jAtanA kalpavRkSa hovAnuM kahela che. A kalpavRkSa dvArA tyAMnA manuSyanI vAghanI AvazyaktAnI pUrti karavAmAM Ave che. eja vAta A sUtra dvArA ahiyAM sabhAmA bhAvI cha. 'jahA se AliMgamuyaMgapaNavapaTaha daddaragakaraDiDi'DimabhaMbhAhoraMbhakaNiyArakharamuhi muguMdasaM khiyaparilIvaccagaparivAiNi vaMsaveNu vINA sadhosa vivaMcimahati kacchabhirigasigAtalatAlakasatAlasusaMpauttA' rana vAjA vagaDavAvALA kheALAmAM rAkhIne vagADe che, evA vAjAone Aliya' kahe che. mRdaMga nAmanuM vAjuM jaga jAhera che. te nAnuM hoya che, hela. mATe hoya ke nAno hoya tene "paNa" kahevAmAM Ave che. Dholane ja jIvAbhigamasUtra Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 527 vAdyate ityarthaH, mRdaGgo laghurmardalA, paNavo bhANDa paTaho laghupaTaho vA, paTaho loka prasiddha eva, dardarakA yAsya caturmizcaraNairavasthAnaM bhuvi tathA sagodhA carmAvanaddho vAdyavizeSaH karaTIloka-prasidudhaiva' DiDimaH prathamaprastAvanA sUcakaH paNavavizeSa: bhaMbhADhakkAniH svanAnIti saMpradAyaH, horaMbhA mahADhako kvaNitA vINAvizeSarUpA kharamukhI-kAhalA mukundo rajavAdyavizeSo yaH prAyo'milInaM vAdyate zaMkhikA laghuzaMkharUpA asyAH svara ISattIkSNo bhavati na tu zaMkhavadatigaMbhIraH parilI. nAma paNava hai dola kA hI jo eka prakAra kA AkAra prakAra kRta bheda hotA hai usakA nAma paTaha hai jo cAra pAda vAlI kASTha kI caukI para rakhakara bajAyA jAtA hai aura jo godhA vigere prANiyoM ke camaDe se maDhA hotA hai usakA nAma dardaraka kahalAtA hai karaTI bhI eka jAti kA lokaprasiddha vAdya vizeSa hai prathama prastAvanA kA sUcaka jo paNava vizeSa hai usakA nAma DiDima hai bhaMbhA aura DhakkA ye bhI eka prakAra ke vAdya vizeSa hai inameM se jo zabda nikalatA hai vaha bhara bhara jaisA nikalatA hai horaMbhA bhI DhakkA hI jaisA hotA hai parantu yaha DhakkA kI apekSA bar3A hotA hai kaNita eka prakAra kI vizeSa vINA hotI hai kharamukhI bhI eka prakAra kA vAdya vizeSa hai-jise muMha se phUMka dekara bajAyA jAtA hai-ise bundelakhaNDI bhASA meM ramatUlA kahate haiM-isakA AkAra prakAra gadhe ke mukha jaisA hotA hai mukunda bhI eka prakAra kA vAjiMtra hotA hai / yaha tabalA ke AkAra kA hotA hai para kucha 2, lambA hotA hai aura donoM tarapha se bajAyA jAtA hai zaMkhikA yaha khara zaMkhikA aura ISattIkSNa zaMkhikA eka prakArane AkAra prakAranA bheda je hoya che. tenuM nAma paTala che. je cAra pAyAvALI lAkaDAnI cekI para rAkhIne vagADavAmAM Ave che, ane je che vigere prANinA cAmaDAthI maDhela hoya che, tenuM nAma dardaka kahevAya che. karaTi paNa lokaprasiddha eka jAtanuM vAghavizeSa che. pahelI prastAvanA sUcaka je paNa vizeSa che, tenuM nAma DiDima che. bhaMbhA ane DhakakA e paNa eka prakAranuM Dhala nAmanuM vAdya vizeSa che. temAMthI je avAja nIkaLe che, te bhara bhara je nIkaLe che. horaMbhA nAmanuM vAdya vizeSapaNuM DhakakAnA jevuM ja hoya che. paraMtu te DhakakA karatAM moTuM hoya che. kavaNita e eka prakAranI vizeSa vINA hoya che. kharamukhI paNa eka prakAranuM vAgha vizeSa che. jene moDhAthI kuMkamArIne vagADavAmAM Ave che, tene buMdelakhaMDanI bhASAmAM "ramatulA kahe che. tene AkAra gagheDAnA mukha je hoya che. mukuMda paNa eka prakAranuM vAtra hoya che. te tabalAnA AkAranuM hoya che. paraMtu tenAthI kaMIka lAMbu hoya che, ane bane jIvAbhigamasUtra Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 jIvAbhigamasUtre vacchakau tRNarUpavAyavizeSau, parivAdinI saptatantrI vINA, vaMzo lokaprasiddha veNuvaizavizeyaH, vINA prasiddhA, sughoSA vINAvizeSAH, vipazcI-tantrI vINA, mahatI-zatatantrikA-nAradaRSeH vINA, kacchapI-bhAratyAvINA, rigasikA gharyaprANavAdyavizeSa:, ete vAdyavizeSAH kathambhUtAH ityAha-'talatAlakaMsatAlasaMpauttA' talatAlA:-hastapuTa tAlAH kAMsyatAlAzca loka prasiddhA eva, etaiH-talatAlakaMsa. tAle vAdyavizeSaiH susaMprayuktAH-susuSThu atizayena samyag yathoktarItyA prayuktAH ke bheda se do prakAra kI hotI hai jo vizeSa jora dekara muMha se bajAyI jAtI hai vaha kharazakhikA hai aura jo thoDA jora dekara muMha se bajAyI jAtI hai vaha ISattIkSaNa zaMkhikA kahalAtI hai yaha zaMkhikA zaGkake jaise ati gaMbhIra svaravAlI nahIM hotI hai| parilI evaM vacaka ye bhI do vAditra haiM ye ghAsa ke tRNoM ko gUMtha kara banAye jAte haiN| parivAdinI-nAma vINA kA hai isameM sAta tAra hote haiN| vaMza-nAma vAMsurI kA hai vINA, sughoSA vipazcI, mahatI, kacchapI, ye saba vINA ke hI bheda haiM maharSi nArada jisa vINA ko apane pAsa sadA rakhate haiM usa vINA kA nAma mahatI hai sarasvatI jisa vINA ko apane hAtha se bajAtI hai usakA nAma kacchapI hai ghaSyamANa jo vAdya vizeSa hotA hai usakA nAma rigasikA hai hasta puTa tAla kA nAma tala tAla hai kAMse kA jo bAjA hotA hai ki jo tAla dekara bajAyA jAtA hai usakA nAma kAzya tAla hai ina saba yAditroM se ye truTitAMga jAti ke kalpavRkSa yukta hote haiM ataH ye aise jJAta hote haiM ki inheM gAna vidyA meM gaMdharva zAstra meM nipuNa vyaktiyoM ne bAjAthI vagADI zakAya che. "zaMkhikA e kharazaMkhikA ane ISINa zaMkhikAnA bhedathI be prakAranI hoya che. jene vizeSa bhAra daIne moDhAthI vagADavAmAM Ave che, tene kharazaMkhikA kahe che. ane jene thoDuM jora daIne moDhAthI vagADavAmAM Ave che. tene "ISattINa zaMkhikA" kahevAmAM Ave che. A zakhikA zaMkhanA jevA atyaMta gaMbhIra svara vALI hotI nathI parilI" ane "vaccakA' A paNa be vAjIMtra che. te ghAsanA taNakhalAone guthIne banAvavAmAM Ave che. 'parivAhinI' vArnu nAma che. tene sAta tA2 hAya che. qisanIna vaMza' paNa kahe che. vINA, sughASA, vipaMcI, mahatI, kacchapI, A badhA viNAnAja bhede che mahArSi nArada je vINAne sadA potAnI pAse rAkhe che. e vINAnuM nAma mahatI che. je vINAne sarasvatI potAnA hAthathI vagADe che. te vINAnuM nAma karachapI che. ghaNvamAna je vAgha vizeSa hoya che, tenuM nAma rigasikA che hastapuTa tAlanu nAma talatAla che. kAMsAnuM je vAju hoya che, ke je tAla daIne vagADavAmAM Ave che. tenuM nAma kAMsyatA che. A badhA vAjIMtrothI A truTitAMga jAtanA ka95vRkSe yukta hoya che. tethI jIvAbhigamasUtra Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3u.3sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 529 saMvaddhAH Ato dya vidhayaH punaH kathambhUtAH ? ityAha-'Atojjavihi NiuNa gaMdhava samaya kusale hi~ phaMdiyA' atodyavidhinipuNagAndharvasamayakuzalaiH spanditAH, tatrAtodyAvidhau ye nipuNA gAndharvasamayenATayazAstre kuzalAH-dakSAstaiH spanditAH vyApA. ritA vAditA iti bhAvaH punaH kIdRzAstatrAha-'tihANakaraNasuddhA tristhAnakaraNa zuddhAH, tatra triSu Adi madhyAvasAneSu sthAneSu karaNena-kriyA-yathoktavAdana kriyayA zuddhAH-nirduSTAH na tu asthAnakaraNa-vyApArarUpadoSeNa kalaGkitAH 'taheva te tRriyaMgayA vi dumagaNA' tathaiva-tatprakAreNeva te truTitAGgA:-truTitAGga nAmakA hI isa prakAra se sikhA vujhA taiyAra kiyA hai yahIM bAta Age ke sUtra pATha se prakaTa kI gaI hai 'Atojja vihi niuNagaMdhavva samaya kusalehiM phaMdiyA jisa prakAra gaMdharva Atodya vidhi meM nipuNa hote haiM aura gAMdharva zAstra meM dakSa hote haiM ataH ve jisa vAdiva ko cAhate haiM usa vAditra ko taiyAra kara lete hai aura bajAte hai isI prakAra se jo vAditra yahAM ke manuSyoM ko Avazyaka hotA hai vahI vAdina ve kalpa vRkSa unhe de dete haiM-ataH usI vAdina kI pradAna vidhi meM ve truTitAMga kalpavRkSa vyApAra yukta hote haiM aura ve unheM unhIM vAditroM ko dete haiN| tathA 'tihANa karaNasuddhA' ye kalpavRkSa vAdina vAdana kriyA meM nipuNa vyakti kI taraha vAditra tathA gAne kI vidhi meM tristhAna karaNa se Adi madhya avasAna rUpa tInoM sthAno se zuddha hote haiN| asthAnakaraNa vyApAra rUpa doSa se kalaGkita nahIM hote haiN| 'taheva te turiyaMgayA vi dumagaNA' teo evA jaNAya che ke Amane gAnavidyAmAM, gaMdharva zAstramAM nipuNa vyakitaoe ja A prakArathI zIkhavIne taiyAra karela che. eja vAta have pachInA sUtrapAthI pragaTa 32vAmA bhAvI cha. 'AtojjavidhIniuNagaMdhavvasamayakusalehiM phaMdiyA' 2 prabhArI gaMdha mAtodha vidhimA nipuNa hAya che. sane gAMdha zAstramAM catura hoya che. tethI teo je vAjAne cAhe che, te vAjAne taiyAra karI le che. ane tene vagADe che. e ja pramANe je vAjIMtra tyAMnA manuSyone jarUrI hoya che. te ja vAtra te kalpavRkSa tene Ape che. tethI vAjItranI pradAnavidhimAM truTitAMga kalpavRkSa vyApAra yukta hoya che. ane teo temane se pAlI mApe che. tathA 'tidvANakaraNasuddhA' mA 465vRkSa vA vAhana kriyAmAM nipuNa vyaktinI jema vAjItra tathA gAvAnI vidhimAM tristhAnakaraNathI arthAt Adi, madhya ane avasAna rUpa traNe sthAnethI zuddha hoya che. avasthaan 4261 vyApA2 35 hoSathI 4 tahAtA nathI. 'taheva te turiyaMgayAvi dumagaNA' tathA sApAnI vidhAmA bhane pAtrAne manAvAnI vidyAmA yatura jI0 67 jIvAbhigamasUtra Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 jIvAbhigamasUtre drumagaNAH vRkSAH api 'aNega bahuvivihavIsasA pariNayAe' aneka bahuvividhavitrasApariNatena tatra aneko vyakti bhedAt bahuprabhUtaM yathA syAt tathA vividho jAti bhedato nAnAprakAreNa te, na kenApi lokapAlAdinA saMpAditAH kintu vitrasApariNatena visrasayA-svabhAvenaitra tAzapariNAmaprAptena / 'tatavitataghaNa pusirAe cauvihAe Atojja-vihIe uvaveyA' tatavitataghanazuSireNa caturvidhena AtodyavidhinopapetAH, tatra tataM vINAdikaM, vitataM-paTahAdikam, ghanakAMsyatAlAdikam, zudhiraM-vaMzAdikam etadrUpeNa sAmAnyatacaturvidhena-catuHprakAreNa ataH bajAne kI vidyA meM evaM vAditroM ke nirmANa karane kI vidyA meM catura gandharvo kI taraha nipuNa ye truTitAMga jAti ke kalpavRkSa bhI haiM ve kalpavRkSa 'aNega bahu vivihavIsasA pariNAyAe tata vitata ghaNa susirAe cauvihAe AtojjavihIe uvaveyA' apane aneka vAdina pradAnarUpa kArya meM svAbhAvika rUpa se pariNAma vAle hote haiM arthAt inakA yahItata vitata, ghana, suSira rUpa aneka prakAra ke vAditroM ko denerUpa kArya hai isa prakAra ke kArya karane rUpa pariNAma vAle hote haiM inheM kisI ne banAyA nahIM hai ina pUrvokta vAditroM kI saba prakAratA inhIM tata, vitata ghana, aura suSira rUpa cAra vAditroM meM hI samA jAtI hai tata meM vINA. dikoM kA samAveza ho jAtA hai vitata meM paTaha Dhola Adiko kA samAveza ho jAtA hai, ghana meM kAMsyatAlAdikoM kA samAveza ho jAtA hai aura suSira meM vAMsurI AdikA samAveza ho jAtA hai isI cAra prakAra kI vAdyavidhi ke sampanna karane meM ye kalpavRkSa tatpara rahate haiM evA gaMdharvonI jema nipuNa A truTitAMga jAtInA ka5 vRkSo paNa che. se mayA 45vRkSo 'aNegabahuviviha vIsasA pariNAyAe tata vitataghaNasusirAe cauvihAe AtojjavihIe uvaveyA' pAtAnA pAtra mahAna 35 bhane mAM svAbhAvika rIte pariNAmavALA hoya che. arthAt teonuM tata, vitata, ghana, suSira, rUpa aneka prakAranA vAjIMtro ApavA eja kAryo che. AvA prakAranuM kArya karavA rUpa pariNAma vALA hoya che. tene keIe banAvela nathI. e pUrvokta vAjIMtronI badhIja prakAratA Aja tata, vitata, ghana ane suSira rUpa cAra vAtrAmAM ja samAI jAya che. tatamAM vINA vigerene samAveza thaI jAya che. vitatamAM paTaha-Dhela vigereno samAveza thaI jAya che. "gha" mAM kAMsya tAlAdikene samAveza thaI jAya che. ane suSiramAM vAMsaLI vigerene samAveza thaI jAya che. A cAra prakAranI vAghavidhine meLavavAmAM A kalapa vRkSo datta yitta 29 che. tathA 'phalehiM puNNA' mAthI pAtamA laresA hAya che. jIvAbhigamasUtra Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 531 vAyavidhinA upapetA:-yuktAH, 'phalehiM puNNA visaMhati3' kuzavikuzavizudgha vRkSamlAH mUlakandAdimanto yAvat-prasAdanIyA darzanIyA abhirUpA pratirUpA stiSThanti vartante-iti 3 // atha caturthakalpavRkSa svarUpamAha-'egorUya dIveNaM' ityAdi 'egorUya dIveNaM dIve' ekorUkadvIpe khalu dvIpe 'tatthara' tatra tatra deze 'bahave dIvasi hA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' bahavo'neke dvIpazikhA nAma-dIpazikhA iva dIpazikhAH dIpavat prakAzakatvAt anyathA-tatrAgnerabhAvAt dIpazikhAnAmapi tatrAsaMbhavAta, tAdRzA drumagaNAH kalpavRkSAH prajJaptA:-kayitAH, he zramaNa AyuSman ! 'jahA se saMjhAvirAgasamae navaNihipatiNo dIviyAcakavAlaviMde' yathA te sandhyAtathA 'phalehiM puNNA0' phaloM se bhI paripUrNa hote haiM inake nIce kI jamIna bhI 'kusatrikusavisuddharukkhamUlA jAva ciTuMti' kuza evaM vikuza se vihIna rahatI hai tathA ye bhI prazasta mUla skaMdha Adi vAle hote haiN| tAtparya yahI hai ki jisa prakAra yahAM para vAditra aneka prakAra ke hote haiM vaise hI vahAM ke ye kalpavRkSa bhI aneka prakAra ke hote haiM / / caturtha kalpavRkSa kA svarUpa kathana 'egoruya dIve' ekoruka dvIpaM meM 'tattha tattha' jagaha 2, 'bahave dIva sihA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso! ' he zramaNa AyuSman ! aneka dIpa zikhA nAma ke kalpavRkSa kahe gaye haiM / dIpa meM se jaisA prakAza nikalatA hai vaisA hI prakAza inameM se nikalatA hai isI kAraNa inakA nAma dIpa zikhA kahA gayA hai yahAM agni nahIM hotI hai ataH yahAM dIpoM kI zikhA kA bhI abhAva hai para yahAM jo prakAza hotA hai tabhanI nAyanI mAna 55 'kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva cidvaMti' / bhane vikuza vinAnI ja hoya che. tathA te paNa prazasta mULa skaMdha vigere vALA hoya che. A kathananuM tAtparya e che ke jema ahiyAM aneka prakAranA vAjIMtra havAna kahela che. e ja pramANe tyAMnA A kalapavRkSo paNa aneka prakAranA hoya che. 3 va yAthA 465vRkSanA 2135nu thana 42vAmA bhAva cha. 'egoruyadIve' 34 dvIpamA tattha tattha sthaNe sthaNe. 'bahave dIvasIhANAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' zrama mAyubhan hozimA nAbhana bhane pakSI kahyA che. dIvAmAMthI je prakAza nIkaLe che, e ja prakAza AmAMthI paNa nIkaLe che. tethI ja tenuM nAma dIpazikhA e pramANe kahela che. ahiyAM agni hotI nathI. tethI ahiyAM dIvAnI zikhAne paNa abhAva che. paraMtu maDiyA prAya che, te me 465vRkSobhAthI bhaav| DAya che. 'jahAse jIvAbhigamasUtra Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra virAgasamaye navanidhipaterdIpikA cakravAlavRndam, tatra saMdhyArUpo viruddha stimirarUpatvAt rAgaH saMdhyAvirAgastatsamaye tadavasare navanidhipatezcakravartina iva dIpikA cakravAlavRndaM tatra isvA dIpA dIpikAH tAsAM dIpikAnAM cakravAlaM-cakrasamUhaH sarvataH parimaNDalarUpaM vRndam tat kIkU tatrAha'pabhUyavaTTipalittaNehe' prabhUtavartiparyAptasneham tatra prabhUtAH-bhUyasyaH sthUlAH vartayaH dazA yasya tattathA evaM paryApta:-paripUrNaH snehastailAdirUpo yasya tat paryAptasneham 'ghaNi ujjAliyatimiramadae' ghaNiyojvAlita timiramardakam tatra ghaNiya dezI zabdo'tizayArthaH, tena atizayojvAlitam ataeva timiramardakam andhakAra vinAzakaM tavRndam, punaH kiM viziSTaM dIpikA cakravAdhavRndam ? tatrAha'kaNaga' ityAdi / 'kaNagaNigara kusumita pAliyAtaya vaNappagAse' kanakanikara-kusumita pArijAtakavanaprakAzam, tatra kanakanikara:- suvarNarAziH kusumitaM ca tat pArijAtakavanaM ceti kusumita pArijAtakavanam anayoH prakAzena tulyaH prakAzo vidyate yasya tat kanakanikara kusumamita pArijAtakavanaprakAzam etatteSAM tejovarNanaM kRtam ! atha dIpazikhA drumagaNavarNana kriya te 'kaMcaNamaNi rayaNa vimala yaha inhIM kalpavRkSoM se hotA hai 'jahA se saMjJAvirAgasamae navaNihi paiNo dIviyA cakavAlaviMde pabhUyavaTipalittaNehiM ghaNiujjAliya timiramaddae' ataH jisa prakAra saMdhyA ke samaya meM nava nidhipati arthAt cakravartI ke yahAM kA dIpikA vRnda ki jisa meM acchI taraha se vattiyAM jala rahI hoM aura jo taila se bharapUra ho prajvalita hotA huA zIghratA ke sAtha timira kA vidhvaMsaka hotA hai aura jisakA prakAza 'kaNaganigarakusumitapAli yAtayavaNNappagAse' kanaka nikara ke jaise prakAza vAle kusumoM se yukta pArijAtaka (deva vRkSa vizeSa) ke vana ke prakAza jaisA-prakAza hotA hai tathA-'kaMcaNa maNirayaNavimala mahariya tavaNijjujjala vicittadaMDAhiM dIviyAhiM' jina dIpikAoM saMjjhA virAgasamae navavihi paipaNe dIviyA cakravAlaviMde pabhUyavattipalittaNehiM ghaNiujjAliyatimiramadae' tathA ma sadhyA samaye nava nidhipati arthAta cakavatine tyAMne dIpikAvaMda divAne samUha ke jemAM sArI rIte battI baLatI hoya ane je telathI bharapUra hoya, prajjavalita thaIne eka dama mArane nA 72rI che. mana na za 'kaNaganigara kusumitapAliyA tayavaNappagAso' 53 ni:2|| 2 // prazANA sumAthI yuddhata sevA pAra tanA bananA 20 vonanA hAya che. tathA 'kaMcaNamaNirayaNa vimala jIvAbhigamasUtra Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 533 prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3. sU. 34 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam mahariha tavaNijjujjala vicitadaMDAhiM dIviyAhi' kAJcanamaNiratna vimalamahArha tapanIyojvalaM vicitradaNDAbhi dIpikAbhiH tatra kAJcanamaNiratna - vimalAH kAJcanamaNiratnavat svAbhAvikA gantu kamalarahitAH, tathA mahArha - mahotsavA hai tapanIyaM - suvarNavizeSaH tadvadujjvalAni vicitravarNAni daNDAni yAsA tAstathA itthaM bhUtAbhiH dIpikAbhiH kIdRzIbhiH ityAha 'sahasA pajjaliUsaviyaNiddha te yadiSyaMta vimalagrahagaNasamaprabhA hiM' sahasA prajvalitotsarpita snigdha tejo dIvyad vimalagrahagaNasamaprabhAbhiH, tatra sahasA samakAlaM prajvalitaM ca tat utsarpitaM ca vacyutsarpaNena tathA snigdhaM manoharaM na tu netrakaTutejaH te dIpyamAnAH dedIpyamAnAstAbhiH, tathA vimalo'tra zaratkAlika rajanI gatatvena nirmalo grahagaNo grahasamUha - stena samA prabhA kAntiyasAM tAstAbhiH, padadvayoH samAhAradvandvaH, 'vitimirakarasUrapasariujjoya cilliyAhi' vitimirakara dIveToM - para ye dIpoMko paMktiyAM rakhI gaI ho ve dIveTa kaMcana ke bane hoM, maNiyoM ke bane hoM aura ratnoM ke bane hoM ki jinameM na svAbhAvika maila ho aura na Agantuka maila ho aise nirmala hoM tathA jo mahotsava ke samaya meM hI sthApita karane ke yogya hoM tathA jina dIveToM ke daNDa tapanIya suvarNa vizeSa-se dIpta hoM aura jinake Upara vaha dIpAvalI 'sahasA pajjaliya UsaviyaNidvateya dippaMta vimalagahagaNasamappabhAhiM eka sAtha hI eka hI samaya jalAI gaI ho aura battI ko usakera kara jo adhika prabhA vAlIkI gaI ho aura isI se jinakA teja aisAmanohara ho gayA ho jaisA ki zaratkAlakI rAtri meM dhUli vagairaha rUpa AvaraNa ke abhAva se grahagaNoM kA candra AdikoM kA ho jAtA hai 'vitimirakara mahariyata vaNijjujJjala vicitadaMDAhiM dIviyAhiM' he DIvIyonI hIveTa para ma dIvAonI paMktiyA rAkhavAmAM AvI hoya, te dIveTA suvaNunI banelI hoya che maNiyAnI banI hoya che, ane ratnAnI khanI hoya che, ke jemAM svAbhAvika mela na hoya, tema AgaMtuka mela paNa na heAya, evI ni`la hAya, tathA je maheAtsavanA samayeja sthapita karavA lAyaka hAya, tathA je dIveTAnA daMDa tapanIya kahetAM suvaNa vizeSathI prakAzamAna hoya ane jenA upara e dIpAvalI dIvAnI paDatI 'sahasA pajjaliya UsaviyaNiddhateya dippaMta vimalagahagaNasamappabhAhiM' ekI sAthe ane ekaja samaye pragaTavAmAM AvI hoya ane tethIja jenuM teja evuM maneAhara banI gayuM hAya che ke jemAM zaradUkALanI rAtrimAM dhULa vigere yAvarazunA bhalAvathI grahago yadra vigere grahonuM te hoya che. 'vitimirakara surapasariya ujjoyacilliyAhiM' bhane aMdhAranA nAza karanArA hizobAjA jIvAbhigamasUtra Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 534 sUrya pratodyota dIpyamAnAbhiH, tatra vitimirAH ujjvalAkArAH - kiraNA yasya asau vitimirakaraH- samuHjvalokaraNaH sa cAsau sUrazca tasyeva prasRta udyotaH - prabhA samUhaH tena 'cilliyAhiM' dezI zabdo'yam dIpyamAnAbhirityarthaH, 'jAlu - jjala pahasiyAbhirAmAhi' jvAlojjvala prahasitAbhirAmAbhiH tatra jvAlA eva dujvalaM prahasitamiva prahasitaM prahasanaM tena abhirAmAH - ramaNIyAstAbhi dIpikAbhiH 'sobhemANA' zobhamAnAH 'taheva te dIvasihA vi dumagaNA' tathaiva te dvIpazikhA api drumagaNAH 'aNegabahu vivihavIsasApariNayAe ujjoyavihIe ubaveyA' 'agabahuvividha - visrasApariNatena udyotavidhinopapetAH 'phalehiM puNNA' phalai pUrNA : 'visahRti' dalanti - vikasanti 'kusavikusa vi0 jAva cidvaMti kuzavikuza vizudva vRkSamUlA mUlavantaH kandavanto yAvattiSThanti iti |4| sUra pasariya ujjoya cilliyAhiM' aura jo andhakAra vinAzaka kiraNoM vAle sUrya kI phailI huI prabhA ke jaisI camakIlI banI huI ho tathA - 'bAluz2z2ala pahasiyAbhirAmAhi' jo apanI manohara ujjvala prabhA se mAno haMsa sI rahI ho aisI pratIti meM A rahI hoto jaisI- 'sobhemANA' vaha dIpAvalI zobhita hotI hai 'taheva' usI taraha se 'te dIva sihA vi dumagaNA' dIpazikhA nAma ke kalpavRkSa bhI 'aNega bahu vivihavIsasA pariNayAe ujjoyavihIe ubaveyA phalehiM puNNA' aneka vividha prakAra ke udyota pariNAma se svabhAvataH pariNata hone vAlI udyota vidhi se yukta hote haiM tathA - phaloM se paripUrNa bane rahate haiM inakA bhI nIce kA bhAga 'kusavikusa 0' kuza aura vikuza se rahita hotA hai aura ye bhI prazasta mUla Adi vizeSaNoM vAle hote hai / tAtpaya yahI hai ki jisa prakAra se yahAM dIpaka aneka prakAra ke hote haiM sUryanA sAyA prakAzanA levI yamaDilI anesa hoya tathA 'jAlujjala pahasi yAbhirAmAhi' ne potAnI manohara bhane 4vasa prabhAthI mAno isI rahesa hoya, bhevI yAtrI thatI hoya to te dvIyabhAjA nevI 'sobhemANA' zolAya bhAna thAya che, 'taheva' me4 pramANe 'te dIvasihAvi dumagaNA' dIpazikhA nAmanA udatha vRkSapaNa 'agabahu vivihavIsasApariNayAe ujjoyavihIe uvaveyA phalehi puNNA' vividha prahAranA ne udyota pariNAma thI svalAvadhI pariNata thavAvALI udyota vidhIthI yukta hAya che. tathA phaLethI paripUrNa banIne 2he che. tenI niithene| lAgayAzu 'kusa vikusa0' deza bhane videza vinAno hAya che. ane te paNa prazasta mULa vigere vizeSaNeA vALo hAya che. A kathananuM tAtpa eja che ke jema ahiyAM aneka dIvAe hAya che, eja jIvAbhigamasUtra Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.34 ekohakadvIpasyAkArAdinirUpaNam 535 atha paJcamakalpavRkSa svarUpamAha-egoruya dIve' ityAdi 'egoruya dIveNaM' eko. ruka dvIpe khalu tattha 2' tatra tatra deze 'bahave-'joisiyANAmadumagaNA paNNattA samaNAuso' bahavo jyotiSkA nAma drumagaNA: prajJaptAH- kathitAH, he zramaNa AyuSman !jyotIMSi jyotiSkAH devAH te eva jyotiSkAH, atra jyotiSkA zabdena jyotiSka devAdhipatitvAt sUryoM gRhyate sUrya prakAzakAritvena vRkSA api jyotiSkAH kIdRzAste ? tatrAha-'jahA se acirAgayasarayasuramaMDala par3ataukkAsahassadipaMtavijjujjAlahuyavaha nidhUmajaliya nidaMtadhoyatatta tavaNijja kisuzAsoyajavAkusuma vimauliya puMjamaNirayaNakiraNajacahiMgulluyaNigara rUvAvaise hI ve kalpavRkSa bhI aneka prakAra ke hote haiM / / / pAMcaveM kalpavRkSa kA svarUpa kathana 'egoruya dIveNaM' usa ekoruka nAma ke dvIpa meM 'tattha 2' jagaha 2 'bahave jotisiyA NAma dumagaNA paNNattA' aneka jyotiSika nAma ke drumagaNa kalpavRkSa-kahe gaye haiM yahAM jyotiSika zabda se jyotiSika deva liye jAte haiM yahAM jyotiSika devAdhipati sUrya hone se sUrya gRhIta huA hai jaisA sUrya sarvatra prakAza karatA haiM vaisA hI prakAza ye jyotiSika kalpavRkSa bhI karate haiM-ataH prakAzakAritva kI samAnatA ko lekara ina vRkSoM kA nAma bhI jyotiSika aisA ho gayA hai aise vahAM jyotiSika nAmaka drumagaNa haiM-he zramaNa AyuSman ! ve kaise haiM ? unakA varNana karate haiM-'jahA se aciruggayasarayasUramaMDalapaDaMta ukkAsahassa dipaMta vijjujjAlahuyavaha nidadhumajaliya nidaMta dhoyattattatavaNija kiMmayA pramANe A ka9pavRkSa paNa aneka prakAranA hoya che. 4 pAyamA 85vRkSanA 135nu ve 4thana 42ma bhAva cha. 'egoruya dIveNaM' te // 34 nAmanA dIyamA tattha tattha' sthaNe sthaNe 'bahave jotisiyA NAma dumagaNA paNNattA' bhane jyotiSi nAmanA drubhaga 465vRkSa vA che. bhADiyAM jyotiSika zabdathI jyotiSikadeva levAmAM Avela che. ahiyAM tiSika devanA adhipati sUrya hovAthI sUryane grahaNa karAyela che. sUrya je pramANe sarvatra prakAza kare che. e ja pramANeno prakAza A jyotiSika nAmanA ka5 vRkSo paNa kare che. tethI prakAza kAritAnA samAna paNane laIne A vRkSanA nAma paNa tiSika e pramaNe thayA che. evA e tiSika nAmanA kamaraNa che. hai zrama Ayubhan / // cha ? tenuM na 42vAmAM Ave che, 'jahAse aviruggaya saraya sUramaMDalapaData ukkAsahassadipatavijjujjAlahuyavaha niddhamajaliya niddhaMta ghoyatattatavaNijja kiMsuyAsoyajavAkusumavimauliyajamaNirayaNa jIvAbhigamasUtra Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 jIvAbhigamasUtre iregaruvA' yathA te acirodgata tatkAlodita zaratsUryamaNDalapatadulkAsahasradIpyamAna vidyujjAlahutavaha nirdhUmajvalita nirmAtadhItataptatapanIyakiMzukA zokana pAkusumavimukulita pujamaNi ratnakiraNa jAtyahiGgulaka nikararUpAtiraikarUvAH, tatra kalpavRkSAH kIdRzA iti teSAM raktavarNatvaM varNayati - 'jahA teacikAgaya' ityAdi, acirodgatAM tatkAloditaM zaratkAlikaM sUryamaNDalam, yathA vA tadulkAsaha dIpyamAnaM vidyujjAlam vidyundruhakam yathA nirdhUmo dhUmarahito jAlito dIpto yo hutavahaH agniH nirdhUma jvalitapadayoH paranipAtaH sautratvAt, tathA nirgatamagni saMyogena dhanApitaM punazca dhautaM - zodhitaM punastaptaM ca tAdRzaM tapanIyaM - suvarNavizeSaH, tathA atra kusuma zabdasya kiMzukAzoka - japAzabdaiH saha pratyekaM sambandhamtena vimukulitaM vikasitapraphullitaM yat kiMzukakusumam azokakusumam, japAkusumaM ceti teSAM puJjaH, samudAyaH, tathA maNiratnAnAM kiraNAH, tathA jAtyahiGgulakanikaraH zuddhaH- jAtIya hiMgulakasamudAyaH, eteSAM pUrvoktAnAmaci rogatazaratsUryAdInAM rUpebhyo'tirekeNa atizayena yathAyogyaM varNitaH prabhayA ca rUpaM - svarUpaM yeSAM te tathA! 'taheva te joisiyA vi dumagaNA' tathaiva acirodgata soya javA kusumavimauliya puMja maNirayaNakiraNa jaccahiM gulaya NigararuvAi regarUvA' jaisA acirodgata turaMta udita huvA zarada kAlakA sUrya maNDala, giratA huA ulkA sahasra, camakatI huI vijalI jvAlA sahita nirdhUma pradIpta agni, agni saMyoga se zuddha huA taptatapanIya suvarNa vikasita hue kiMzuka puSpoM azoka puSpoM, aura japApuSpoM kA samUha, maNiyoM evaM ratnoM kI kiraNeM evaM zreSTha 'jAtivaMta' hiMgulakA samudAya apane 2 svarUpa se adhika suhAvanA lagatA hai- -yA adhika tejasvI hotA hai 'taheva te jotisiyA vi dumagaNA' usI prakAra se ye jyotiSika kalpavRkSa bhI haiM arthAt sUryAdika ke jaise prakAza dene vAle ye kalpavRkSa bhI adhika tejasvI hotA haiN| 'aNega bahu kiraNa jacca hiMguluya nagara ruvAiregarUvA' prema taratanA gelo zaraha kALanA sUrya paDatI evI ulkA sahasra, camakatI vijaLInI jvAlA sahita dhUmADA vagaranA agninA saMyeAgathI zuddha thayela tapelu' seAnuM, khIlelA kesuDAnA puSpA, azAkanA puSpA, ane japA- jAvaMtinA puSpAnA samUha, maNiyA ane ratnAnA4i2zo mane zreSTha 'jAtivaMta' hiMgo samudAya potapotAnA sva35 thI vadhAre zolAyamAna lAge che athavA vadhAre tensvI hoya che. 'taheva te jotisayAvi dumagaNA' yena pramANe yA jyotiSi drubhago pazu che. arthAt sUrya vagerenI jema adhika prakAza ApavAvALA A kalpavRkSo paNa adhika jIvAbhigamasUtra Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 35 ekorukadvIpasyAkArAdinirUpaNam 537 sUryAdivadeva te jyotiSkA api drumagaNAH, 'aNega bahuvivihavIsasA pariNa yA ujjo vihI uvaveyA' unoka bahuvividha vitrasApariNatena udyota vidhinAudyota prakAreNa upapetA yuktAH 'suhalessA' zubhalezyAH, atha yadi sUryamaNDalavat vRkSA api prakAzakAstarhi sUryAdivadeva durnirIkSyatva tIvratva jaGgamatvAdi dharmopetA api te vRkSA bhaviSyantItyata Aha- 'suhalessA' zubhalezyAH zubhAH tejaH padma zuklarUpAH sukhA sukhakAriNI vA lezyA yeSAM te zubhalezyAH sukhalezyA vA, tathA tA api 'maMdalessA' mandA tIvratA rahitA lezyA yeSAM te mandalezyAH, ataeva 'maMdAvalessA' mandAtapalezyAH, mandAtapaH- mando ya AtapaH sUryaprakAzastatsadRzA lezyA yeSAM te mandAtapalezyAH, sUryamaNDalAdyAtapasya tejo yathA dussahaM bhavati na tathA teSAM vRkSANAM tejo duHsaha mityarthaH, 'kUDA iva ThANafoyA' kUTAnIva sthAnasthitAH, tatra - kUTAni parvatAdi zRGgANi tadvat sthAnasthitAH sthirA ityarthaH, samayakSetra bahirvarttino jyotiSkA iva te vRkSA avabhAsayavivihavIsasApariNayAe ujjoyavihIe uvaveyA' isa prakAra kI va svabhAva se hI pariNata hone vAlI aneka rUpavAlI udyota vidhi se yukta hote haiN| 'suhalessA' inakI leiyA sukha kAriNI hai. sUryAdika ke prakAza jaisI durnirIkSya nahIM hai AtApakAriNI nahIM hai 'maMdalessA' kintu maMda hai tathA 'maMdAyavalessA' inakA jo AtApa hai vaha bhI manda hai tIvra nahIM hai sUryAtapa samayAnusAra duHsaha bhI hotA hai vaisA - inakA AtApa prakAza duHsaha nahIM hai ' kUDA iva ThANaThiyA ' jisa prakAra parvatAdi ke zikhara eka sthAna para bane rahate haiM-khaDe rahate haiM - acala rahate haiM - arthAt samaya kSetra se bAhara rahA huvA jaisA jyotiSka maNDala eka sthAna para acala kahA gayA hai vaise hI ye bhI apane tensvI che. 'aNegabahu vivihavIsasAM pariNayAe ujjoyavihIe uvaveyA' mA prakAranA svabhAvathIja pariNata thavAvALA aneka rUpavALI udyota vidhithI yukata Doya che. 'suilessA' tebhanI bezyA sukhAriNI hoya che. sUrya vigerenA praazanI jema na joI zakAya tevI tIvrarUpa heAtI nathI. tema tApa pahoMcADavAvALI pazu nathI. 'maMdalessA' tenI bezyA sukha duravAvAjI che, pazu saMha che. tathA 'maMdAvalessA' tene, ne AtA che, te pazu saMha che, tIvra nathI. sUryanA taDake samaya pramANe asahya paNa hoya che. AnA asA hoto nathI. 'kUDAiva ThANaThiyA' prema parvata sthAna paraja sthira rahe che. arthAt acala rahe che, bahAra rahela jema jyotiSyamaMDaLa paNa eka sthAna para jI0 68 jIvAbhigamasUtra tapanAma prakAza evA vigerenA zimaro bhe arthAt samaya kSetranI acaLa rahe che, eja Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 538 ntIti bhAvaH / 'annamanna samogADhAhiM lessArhi' anyo'nya samavagADhA bhirlezyAbhiH sahitAste vRkSAH 'sAe pabhAe sapaese saccao samaMtA obhAsaMti' te vRkSAH svakIyA prabhayA svapradezAn sarvataH sarvAsu dikSu samantAt = sAmastyena avabhA sante 'ujjo veti bhAse 'ti' udyotante prabhAsante 'kusavikusa vi jAva ciTThati' kusavikusa vizuddha vRkSamUlA yAvat mUlakandAdimantaH prAsadIyA darzanIyA abhi rUpAH pratirUpastiSThantIti, vyAkhyAnaM pUrvavadeva jJAtavyamiti 5 || 0 || 35 // mUlam - egoruya dIve tattha 2 bahave cittaMgA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso ! jahA se pecchAghare vicitte ramme varakusumadAmamAlujale bhAsaMta mukkapupphapuMjovayArakalie virali vicitta malla siridAma mallasiri samudayappagavbhe gaMthima veDhima pUrima saMghAimeNa malleNa cheyasippiyaM vibhAgaraieNa savvao caiva samaNubaddhe paviralalaM baMta vippaiTThohiM paMcavaNNehiM kusumadAmehiM sobhamANehiM sobhamANe vaNamAlakayagAe caiva dippamANe taheva te cittaMgayA vidumagaNA aNegabahuviviha vIsasA pariNayAe malavihIe uvaveyA kusavikusavisuddha jAva ciTThati6 / egoruya sthAna para acala rahate haiM 'anna manna samogADhAhiM lessAhi sAe pabhAe sapade se savvao samaMtA obhAseMti' eka dUsare meM samAye hue apane prakAza dvArA ye apane pradeza meM rahe hue padArthoM ko saba dizAoM meM sampUrNa rUpa se prakAzita karate haiM 'kusa vikusa jAva ciTThati' ina padoM kA vyAkhyAna pUrva ke hI jaisA hai| tAtparya yahI hai ki jaise ye prakAza zIla padArtha vividha prakAra ke haiM usI prakAra se jayotiSika nAmaka kalpavRkSa bhI aneka prakAra ke haiM / / sUtra 35 // pramANe yA pazu ghotAnA sthAna para payasa rahe che. 'annamannasamogADhAhi lessAhi sAe pabhAe sapadese savvao samatA obhAseMti' bheDa mInabhAM samAvelA peAtAnA prakAza dvArA A peAtAnA pradezamAM rahelA padArthAMne badhIja tarazthI adhIka dizAo mAM saMpUrNa pazuAthI aazita ure che. 'kusa vikusajAva ciTThati' yA honA artha pahelA udyA prabhAzena che. uDevAnu tAtparya khela che ke jema A prakAzazIla padArtha aneka prakAranA hoya che, eja pramANe A jayotika nAmanA kalpa vRkSa paNa aneka prakAranA che. Asu. 3parA jIvAbhigamasUtra Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 36 ekorukadvIpasthitadramagaNavarNanam 539 dIve tattha2 bahave cittarasA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso ! jahA se sugaMdhavarakalamasAli visiddha nirUva hayaduddharaddhe sArayaghayaguDa khaMDa mahumelie airase paramaNNe hoja uttama vaNNagaMdhamaMte raNNo jahA vA cakkavaTTissa hoja NiuNehiM sUyapurisehi sajiehiM vAukappaseya sitte iva odaNe kalamasAliNibvattie vipakke savvaSkamiGa visayasagala sitthe aNegasAlaNagasaMjutte ahavA paDipuNNa davvakkhaDesu sakkae vaNNagaMdharasapharisajutta balavIraya pariNAme iMdiya balapuviddhaNe khuppivAsamahaNe pahANa kuhiya gulakhaMDa macchaMDI ghayauvaNIe pamoyage sahasamiyagabhe haveja paramaiTuMgasaMjutte taheva te cittarasA vi dumagaNA aNegabahuvivihavIsasA pariNayAe bhoyaNavihIe uvaveyA, kusavikasa visuddha jAva ciTThati 7 / egoruya dIveNaM tattha tattha bahave maNiyaMgA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso ! jahA se hAraddhahAra vaTTaNaga mauDakuMDalavAmuttaga hemajAla maNijAlakaNagajAlaga suttagaucciikaDagA khuDDiya egAvali kaMThasuttapagariya urakkhaMdha gevejja soNisuttagacUlAmaNikaNaga tilagaphula siddhasthaya kaNNavAli sasisUra usabhacakkagatalabhaMgatuDiyahatthamAlagavalakkhadINAramAliyA caMdasUramAliyA harisaya keyUravalaya pAlaMba aMgulejjaga kaMcI mehalAkalAva payaragapADihAriya pAujjala ghaMTiya khikhiNi rayaNorujAlatthimiyavaraNeuracalaNamAliyA kaNagaNigaramAliyA kaMcaNamaNiracaNabhatticittA bhUsaNavihi bahuppagArA tava te maNigaMgA vi dumagaNA aNegabahuviviha vIsasA pariyAe bhUmaNavihIe uvaveyA, kusavikula visuddha jAva ciTThati / goru dIve tattha 2 bahave gehAgArA nAma dumagaNA paNNattA sama jIvAbhigamasUtra Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama 540 NAuso ! jahA se pAgAraTTAlagacariya dAragopura pAsAyA kAsatalamaMDava egasAla visAlaga tisAlagacauraMsa causAlagabbhagharamoha ghara valabhighara cittasAlamAlayabhattighara vahataMsa cauraMsa naMdiyAvata saMThiyAyata paMDuratala muMDamAlahammiyaM ahavaNaM dhavalahara addhamAgaha vibbhamaseladdha selasaMThiya kUDAgAraDDU suvihikoTTaga aNegaghara saraNaleNa AvaNa viDaMgajAlacaMda NijjUha apavaraka do vAriya caMdasAliyarUva vibhattikaliyA bhavaNavihi bahuvigappA tava te gehAgArA vi dumagaNA aNega bahuviviha vIsasA pariyAe suhAruhaNa suhotArAe suhanikkhamaNappavesAe daddarasopANapaMti kaliyAe pairikkAe suhavihArAe maNo'NukUlAe bhavaNavihIe uvaveyA, kusavikusavisuddha jAva ciTTheti9 / egoruyadIve tattha 2 bahave aNigaNA NAmaM dumagaNA paNNattA samanAuso ! jahA se aNegaso AjiNana khoma kaMbala dugullakosejakAlamiga pahacINaMsuya varaNAtavAra vaNigaya tuA bharaNacittasahiNagakallANagarbhigiNIlakajjala bahuvaNNarattapIyasukkilamakkhayamigalabhihamappha ruNNaga avasarattagasiMdhu asabhadAnilavaMgakaliMga neliNataMtu maya bhatticittA vatthavihI bahuppakArA havejjavarapaTTaNugga yA vaNNarAgakaliyA taheva te aNiyaNA vidumagaNA aNega bahuvivihavIsasA pariNayAe vattha vihIe uvaveyA kusavikusavisuddha jAva ciTThati 10 // sU0 36 // chAyA - ekorukadvIpe tatra tatra bahavazvitrAGgAnAma drumagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! yathA tat prekSAgRhaM vicitraM ramyaM varakusumadAma - mAlojvalaM bhAsamAnamukta puSpapuJjopacArakalitam virallitavicitra mAlya zrIdAmamAtya zrIsamudAya pragalbhaM granthima veSTima pUrima saMghAtimena mAlyena cheka zilpi vibhAgaracitena sarvata eva samanuvadUdham praviralambamAna viprakRSTeH paJcavarNaiH kusumadAmabhiH zobha jIvAbhigamasUtra Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.36 ekorukadvIpasthitadramagaNavarNanam 541 mAnaiH zobhamAnaM vanamAlakRtAmameva dIpyamAnam, tathaiva te citrAGgakA-api drumagaNAH aneka bahuvividha visrasAvariNatena mAlyavidhinA upapetAH kuzavikuza vizuddha yAvatiSThanti 6 / ekoSakadvIpe tatra tatra bahavazcitrarasA nAma drumagaNAH prajJaptAH zramaNA yuSman ! yathA tat sugaMdhavarakalamazAliviziSTa nirupahatadugdharAddham, zAradaghRtaguDakhaNDamadhumelita matirasaM paramAnnaM bhavet uttamavarNagandhavada rAjJo yathA vA cakravartino bhavet nipuNaiH sUpapuruSaiH sajjitaiH catuSkalpa sekasikta ivaudana: kalamazAli nirvartito vipakvaH savASpamRdu vizadasakalasikthaH aneka zAlanakasaMyuktaH athavA paripUrNa dravyopaskRtaH varNagandharasasparzayuktabalavIryapariNAma: indriyabalapuSTivarddhanaH kSutpipAsAmathanaH pradhAnakvathita guDa khaNDa matsyaNDikA ghRtopanItaH pramodakaH zlakSNa samitagarbho bhavet parameSTAGga saMyukta stathaiva te citrarasA api drumagaNA aneka bahuvividha vistrasApariNate na bhojana vidhinopapetAH kuzavikuza vizudadha yAvattiSThanti 7 / ekorukadvIpe khalu tatra tatra bahavo maNyaGgAnAma dramagaNAH prajJaptAHzramaNA yuSman ! yathA te hArAhAravartanaka mukuTa kuNDala vA. muttaga hemajAla maNijAla kanakajAlaka-sUtrokAcyayita kaTakakSudrikaikAvali kaNThasUtramakarikoraH skandhagreveyaka zroNIsUtraka cUDAmaNi kanakatilakapulla siddhArthakakarNapAlizazi sUryaRSabhacakrakatala bhaMga truTitahastamAlakavalakSadInAramAlikA candrasaryamAlikA harSaka ke yUravalaya prAlambAgulIyakakAJcImekhalAkalApapratarakaprAtihArika pAdojjvala ghaNTikA kiGkiNIratnorujAlastimita varanUpuracaraNamalikA kanakanikaramAlikAkAJcana maNiratnabhakticitrA bhUSaNavidhi bahaprakArA stathaiva te maNyaGgA api drumagaNA aneka bahuvividha visrasApariNatena bhUSaNa-vidhinopapetAH kuzavikuza vizuddha yAvattiSThanti 8 / ekorukadvIpe tatra tatra bahavo gehAkArAnAma dramagaNAH prajJaptA:zramaNA yuSman! yathA ta prAkArATTAlaka carikadvAra gopuraprAsA. dAkAzatalamaNDapaikazAla-dvizAlaka trizAlakacaturasra catuHzAla garbhagRhamohanagRhavalabhI gRha citrazAlamAlakabhaktigRha vRtatryaMsra caturasranandikAvataMsaMsthitAyatapANDuratalamu. NDamAlahaya'm athavA khalu dhavalaharArddha mAgadha-vibhramazailArdhazaila saMsthita kUTA. kArastha suvidhi koSThakAnekagRha-saraNalayanApaNa viDaMka jAla candraniyaMhApavaraka dvAraka candrazAlikArUpa vibhakti kalitA bhavana vidhibahuvikalpAH tathaiva te gehAkArA api magaNAHaneka bahuvivivikhasApariNatAH sukhArohaNena sukhottAreNa sukhAniSkramaNaH pravezena dadarasopAnapaMktikalitena pratirikteka sukhavihAreNa mano'nukUlena bhavanavidhinopetAH kuzavikuza vizuddha vRkSamUlA yAvattiSThanti 9 / ekorukadvIpe tatra tatra bahavo'nagnAnAma drumagaNAH prajJaptAH zramaNA yuSman ! yathA te anekaza AjinakakSaumakambaladukUlakauzeyakAlamRga paTTacInAzukavaraNAta-varavaNigayatu AmaraNa citrazlakSNa kalyANaka bhRGgInAlakajjala-bahuvarNaraktapItazukla jIvAbhigamasUtra Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 jIvAbhigamasUtre prakSitamRgalomahema adaruttaraga sindhuRSabha-tAmilabaMga kaliGga nelina tantumaya bhakticitrA vakhavidhi baDuprakArAbhaveyurvara pattanodgatAH varNarAga kalitAstathaiva te anagnA api drumagaNA aneka bahuvividha vistrasApariNatena vastravidhinopapetAH kuzavikuza vizudadha yAvattiSThanti 10 // sU0 35 // ___TIkA-'egorUyadIve' ityAdi / 'egorUyadIve tattha 2 ekorUkadvIpe tatra tatra deze 'vahave cittaMgA NAma dumagaNA pannattA samaNAuso' bahavo'neke citrAGgA nAma drumagaNAH-kalpavRkSAH prajJaptA:-kathitAH he zramaNa AyuSman ! citrANinAnAvidhAni aGgAni vastuvibhAgarUpANi tatsaMpAdakatvAd vRkSA api vitrAGgAH kathyante / 'jahA se pecchAghare' yathA tat prekSAgRham-nATayazAlA 'vicitte' vici. trama-nAnAprakAraka citropetam ataeva 'ramme' ramyam-draSTraNAM manasa AlhAdajanakam, punaH kathaM bhUtaM prekSAgRham tatrAha-'varakusumadAmamAlujjale' varakusuma chaThe kalpa ke vRkSa kA varNana 'egoruga dIve tattha 2 bahave cittaMgA NAma dumagaNA paNNattA' i0 TIkArtha-he zramaNa AyuSman ! usa ekoruka nAma ke dvIpa meM jagaha 2 'bahave cittaMgA nAma dumagaNA paNNattA' aneka citrAGga nAma ke kalpavRkSa kahe gaye haiN| ye kalpavRkSa mAMgalya ke kAraNa bhUta aneka prakAra ke citroM ko pradAna karate haiM isa liye unake pradAtA hone ke kAraNa unakA nAma bhI citrAGga ho gayA hai ve kaise haiM unakA varNana karate haiM-'jahA se pecchAghare' jaisA koI prasiddha prekSAgRhanATayazAlA ho 'vicitte' nAMnA prakAra ke citroM se yukta hokara 'ramma' dekhane vAloM ke mana ko AhlAda detA hai, aura jisa prakAra vaha 'vara kusumadAma mAlujjale ve 784 // 465 vRkSatuM varNana vAmAM Ave che. 'egoruga dIve tattha tattha bahave cittaMgA NAma dumagaNA paNNattA' tyaadi| TIkArtha-he zramaNa AyuSmana e ekeka nAmanA dvIpamAM sthaLe rathaLe 'bahave cittaMgA nAma dumagaNA paNNattA' (Aain nAmanA bhane 485vRkSa heTasa che. A kalpavRkSo mAMgatyanA kAraNabhUta aneka prakAranA citre Azcarya janaka vastu ApatA rahe che. tethI citra ApanAra hovAthI tenuM nAma paNa citrAMga e pramANe thayela che. te kevA che ? te saMbaMdhamAM te vRkSonuM have varNana karapaas Ave che. 'jahA se pecchAdhare' 25 prasiddha prekSA nArA hoya. 'vicitte' ta bhanera prazna yitrAthI yuta 72 'ramme' mAvANAnA bhanana satyaMta prasannatA utpanna 2 cha, bhane mata 'varakusuma dAma mAlujale' 6 jIvAbhigamasUtra Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.36 ekorukadvIpasthitadramagaNavarNanam 543 dAmamAlojvalam varakusumadAmnAM mAlA:-zreNyastAbhirujvalam atizayitazobhAkArakam 'bhAsaMtamukkapuppha puMjovayArakalie' bhAsamAnamukta puSpapuJjopacArakali. tam vikAsitatayA manohAratayA bhAsamAno dIpyamAno mukto yaH puSpapuJjopacA . rastena kalitaM yuktam 'viralliya vicittamallasiridAmamallasiri samudayappaganbhe' virallita vicitra mAlya zrIdAma mAlyazrI samudaya pragalbham, tatra virallitAnivistAritAni vicitrANi yAni mAlyAni zrIdAmamAlyAni ca-grathita puSpamAlAH teSAM ya: zrIsamudAyaH- zobhAprakarSaH tena pragalbham -atIva paripuSTam 'gaMthimave DhimapUrimasaMghAimeNa malleNa cheyasippiAvabhAgaraieNaM' granthimaveSTima pUrimasaMghAtimena mAlyena chekazilpivibhAgaracitena, tatra granthitaM kauzalAtizayAt puSpANAM granthisamudAyena nirmitam, sUtreNa grathitaM vA veSTimam-puSpasamudAyena veSTayitvA veSTayitvA yanirmita tat saMghAtimam-saMghAtena samUhena nirmitam, yat puSpANAM parasparatonAla saMghAtena saMghAtitam puSpaM puSpeNa parasparaM nAlapradezena saMyojya saMyojya nirmitam / evaM vidhena catuSprakArakeNa mAlyena mAlyA kIrazena ? ityAha-chekazreSTha puSpoM kI sundara 2, mAlAoM se atizaya rUpa meM zobhita hotA hai, "bhAsaMta mukkapupphapuMjovayArakalie' tathA-vikasita hone se manohara bane hue dIpyamAna aise idhara udhara paDe puSpa puMjo se vaha jaisA suhAvanA lagatA hai 'viralliya vicitta siridAmamalla siri samudayappagameM' tathA jaisA vaha virala pRthaka pRthaka rUpa se sthApita kI haI vividha prakAra kI gUMthI huI mAlAoM kI zobhA ke prakarSa se janamana harSaka hotA hai, 'gaMthima vedima pUrimasaMghAimeNaM malleNa chagasippi vibhAgaraieNaM sava oceva samaNubaddhe' granthita jo cAturyatA se phUloM kI paraspara gAMThoM se gUMthI huI athavA sUtra se gUMthI gaI hotI hai-veSTita Apasa meM eka dUsarI mAlA ke sAtha tarake Upara tara karake dhyAnI suMdara suMdara bhAgAmAthI atyaMta zAmAyabhAna hoya che. 'bhAsatamukka puSphapujovayArakalie' tathA visita pAthI te satyata zamAyabhAna mAge che. 'viraliyavicittasiridAmamallasirisamudayappagame' tathA visa mese judA judA sthApita karavAmAM Avela ane aneka prakArathI gUMthavAmAM Avela bhojamAnI zAlAnA prapathI na bhanane 8 Sun cha. 'gaMthima veDhiha parimasaMdhAimeNa malleNa chegasipivibhAgaraieNaM savao ceva samaNubaddhe' aMthima eTale ke cAturyatAthI phulonI paraspara gAMThethI gUMthavAmAM Avela athavA dorAthI gUMthavAmAM Avela hoya che. veSTita paraspara eka bIjI mALAonI sAthe upara nIce karIne gUMthela hoya che. pUrati koI AkRti vizeSanA chidromAM puSpo jIvAbhigamasUtra Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 jIvAbhigamasUtre zilpinA-paramadakSeNa kalAvatA vibhAgaracite na-vibhaktipUrvaka kRtena 'savvao caiva samaNubaddhe' sarvataH-sarvAsu vikSu samanubaddham 'paviralalaMbaMta vippaiTehi' praviralalamba-mAnaviprakRSTaiH, tatra praviralaiH pRthaka pRthaka bhUtairlambamAnaiH tatra pravi. ralatvaM manAgapi asaMhatatvamAtreNa bhavati, tato viprakRSTa pratipAdanAyAha-viprakuSTairmahadantarAlaiH 'paMca vaNNehi' paJcavarNaiH-kAlanIlAdiviziSTeH 'kusumadAmehi' kusumadAmabhi:-puSpamAlAbhiH 'sobhamANehiM' zobhamAnaiH sundaraistaiH 'sobhamANe' zobhamAnam 'vaNamAlakayaggae ceva dippamANe' vanamAlA vandanamAlA kRtA agrabhAge yasya tat vanamAla kRtAgram tathAbhUtaM saMdIpyamAnam atizayena zobhamAna bhavati / 'tahe va te cittaMgayA vi dumagaNA' tathaiva-prekSAgRhabhiva te citrAGgakA api gUMthI gaI hotI hai pUrita-kisI AkRti vizeSa ke chidroM meM puSpoM ko bhara bhara kara caturAI ke sAtha kI gaI hotI hai aura saMghAtimapuSpoM ke vRnda jisameM eka dUsare puSpoM ke vRndoM ke sAtha saMghAtita kara-milAkara gUMthe gaye hotI hai. aisI granthita, veSTita, pUrita aura saMghAtima ke bheda se mAlAeM cAra prakAra kI hotI hai-so catura kArIgara ke dvArA gUMthI gaI ye cAroM prakAra kI mAlAeM jisameM baDI hI caturAI ke sAtha sajAkara saba aura rakhI gaI hoM aura inake dvArA jisakI saundarya vRddhi meM adhikatA AgaI hoM tathA 'paviralalaMbata vippaiTehiM' alaga alaga rUpa se dUra-dUra para laTakatI huI aisI 'paMcavaNNehiM pAMca varNoM vAlI 'sobhamANehiM' sundara phUla mAlAoM se 'sobhamANe' zobhAyamAna 'vaNabhAlayaggae' jo vizeSa rUpa se sajAyA gayA ho tathA agrabhAga meM laTakAI gaI vanamAlA se jo vizeSa rUpa se camaka rahA ho to aisA vaha prekSA gRha jitanA adhika zobhA kI vRddhi se jo zobhA kA bharI bharIne caturAIpUrvaka karavAmAM Avela hoya che ane saMghAtima pUrapanA samUha jemAM eka bIjA pupanA samUhanI sAthe saMpAtima karIne arthAt meLavIne gUMthela hoya che. evI graMthita, veSTita, pUrita, ane saMpAtinA bhedathI cAra prakAranI mALAo hoya che. catura kArigara dvArA gUMthavAmAM Avela A cAre prakAranI mALAo ke jemAM ghaNIja caturAInI sAthe samajAvIne badhI tarapha rAkhavAmAM Avela hoya, ane tenA dvArA jenA sauMdaryavRddhimAM vadhAro thaye hAya tathA 'paviralala baMtaM vippaTTe hi' Ranan 3 2 2 1TatI mevI 'paMcavaNNehiM' pAMya paNevANI sun62 samAsAsAthI 'sobhamANe' zAlAyamAna 'vaNamAlayaggae'2 vizeSa 35thI salavAmA mAvasa hAya, tathA agrabhAgamAM laTakAvavAmAM Avela teraNathI paNa je vizeSa prakArathI camakI rahelA jIvAbhigamasUtra Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.36 ekorukadvIpasthitadramagaNavarNanam 545 drumagaNAH aNega bahuviviha vIsasApariNayAe' anekabahuvividha visrasApariNate na 'mallavihIe uvaveyA' mAlya-vidhinopapetA:-yuktAH santaH 'kusavikusa visuddha jAva ciTThati' kuzavikuza vizuddha vRkSamUlAH mUlavantaH kandavanto yAvatiSThanti iti SaSThakalpavRkSasvarUpa varNanam 6 / 'egorUyadIve' NaM dIve tattha 2 bahave cittarasANAma dumagaNA paNNattA smnnaauso|' ekorukadvIpe khalu dvIpe tatra tatra deze baha vazcitrarasAH citro madhurAdi bhedabhinnatvena anekaprakAraka AsvAdayitRNAmAzcaryakArI tRptikArI vA raso yeSAM te citrarasA nAma drumagaNA vRkSAHprajJaptA:-kathitAH he zramaNa! AyuSman 'jahA dhAma bana jAtA hai 'tahe va te cittaM gayA vi dumagaNA' usI taraha se ye citrAMga jAti ke kalpavRkSa bhI 'aNega bahu vivihavIsasApariNayAe mallavihIe uvaveyA' svabhAvataH aneka prakAra kI mAlya vidhi se pariNata sokara suzobhita hote rahate haiN| 'kusa vikusa jAva ciTuMti' ina padoM kA artha pUrvokta jaisA hI hai / 6 / / sAtaveM kalpavRkSa ke svarUpa kA varNana isa prakAra se hai 'egoruya dIve tattha 2, bahave cittarasA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa AyuSman ! usa ekoruka nAma ke dvIpa meM aneka citrarasa nAma ke kalpavRkSa jagaha2, kahe gaye haiN| inakA madhara Adi nAnA prakAra kA rasa bhoktA janoM ko Azcarya kArI hotA hai evaM tRpti kArI hotA hai ataH isa aneka vidha rasa ke sambandha se ina vRkSoM kA nAma bhI citra rasa ho gayA hai ve kisa prakAra ke hote haiM ? so hoya, evuM te prekSAgraha jeTalA vadhAre zebhAnI vRddhithI je zebhAnuM dhAma manI laya che. 'taheva cittaMgayA vi dumagaNA' se pramANe mA yiain and 465vRkSa 55 'aNegabahu vivihavIsasApariNayAe mallavihIpa uvaveyo' slaavataH aneka prakAranI mAlya vidhithI pariNata thaIne suzobhita thatA rahe che. 'kusavikusa jAva ciTuMti' mA 5honA paDai sat pramANe che. 6, ve sAtamA 465 vRkssn| 2135nu varNana 42pAmA bhAva cha 'egolya dIve tattha tattha bahave cittarasANAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' he zrama Ayuzmana e e kerUka nAmanA dvIpamAM sthaLe sthaLe aneka citra rasa nAmanA vRkSe kahyA che. tene mIThe vigere aneka prakArano rasa letAone Azcarya kAraka hoya che, ane tRpti kAraka hoya che, tethI A aneka prakAranA rasanA saMbaMdhathI A vRkSonuM nAma paNa citrarasa e pramANe nuM thaI gayela che. teo jI0 69 jIvAbhigamasUtra Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 jIvAbhigamasUtre se' yathA-tat paramAnnaM pAcita dugdhajanya pAyasamityarthaH bhavedityagratanena sambandhaH kimAkArakaM paramAnnaMtatrAha-'sugaMdha' ityAdi, sugaMdhavarakalama-sAlivisiTa Niru. vahataduddharaddhe' sugandhavara kalamazAli viziSTa nirupahRtadugdharAddham tatra sugandhAH pravaragandhopetAH varA:-pradhAnAH doSarahitAH kSetrakAlAdi sAmagrIsaMpAditAtmalAbhA ityarthaH kalamazAleH zAli vizeSasya nistuSAstaNDulAH yat ca viziSTaM viziSTaga. vAdi saMbandhi nirupahataM pAkAdibhirabinAzitaM dugdhaM kSIraM taiH rAdham-gacitam, tathA 'sArayadhayaguDakhaMDamahameM lie' zAradaghRtaguDakhaNDamadhumelitam, tatra zAradaM zaratkAlikaM ghRtaM guDakhaNDa prasiddhaM madhu-zarkarA paraparyAyaM melitaM yatra paramAnne tata tayA-ataeva 'atirase' atirasam-uttamavarNagandharasayuktama, kiM tata Ihaka tatrAha-'paramaNNa' paramAnnaM pAyasam 'khIra iti loka prasiddham, 'hojjA' bhavet uttamavaNNagaMdhamaMte' uttamavarNagandhayuktamiti 'raNNo jahA vA cakkaTTissa hojjA' unakA varNana karate haiM-'jahA se sugaMdha varakalamasAlivisiNirUvahayA duddharaddhe' jisa prakAra se paramAna-dugdhapAka-khIra-pravaragandhopeta zreSTha doSa vihIna-kSetrakAla Adi rUpa viziSTa sAmagrI se jinakI utpatti huI ho aise zAla vizeSa ke kaNa vihIna cAvavoM se jo niSpanna kiyA gayA ho aura viziSTa gavAdi sambandhI dugdha dvArA ki jo pAkAdi se avinA. zita hokara rUpa rasAdi se viziSTa zreSTha svAdiSTa ho gayA ho pakAyA gayA ho tathA-'sArayaghayaguDa khaMDamahumelie jisameM zarada kAla meM niSpanna huA ghRta tathA guDakhANDa-madha zarkarA milAI gaI ho ataeva jo 'atirase uttama varNa gaMdha rasa vAlA ho gayA ho, to vaha jaisA zreSTha paramAna-pAyasa (khIra) hotA hai kaisA hotA hai so dRSTAnta kahate haiM-'jahA vA' ityAdi / 'jahA vA uttamavaNNa gaMdhamaMte raNNo cakkavaTTissasevA prAranA hoya cha ? tabhAnu ve vana 42vAmAM mAve cha. 'jahA se sugaMdhavarakalamasAli visiTuNirUvaya duddharaddhe' 2 pramANe 52mAnna idhA mIra zreSTha gaMdhathI yukta doSa rahita kSetrakAla vigere rUpa vizeSa prakAranI sAmagrIthI jenI utpattI thaI haya, evI DAMgara vizeSanA kaNarahita dekhAthI je banAvavAmAM Avela hoya, ane vizeSa prakAranA gAya vigerenA dUdha dvArA ke je pAkAdithI nAza pAmyA vinA rUpa rasa vigerethI zreSTha svAdiSTa thayela hoya, arthAt pavAbhA mAvasahAya tathA 'sArayaghaya guDakhaMDa mahumelie' mA 22i nipanna thayela ghI, goLa, khAMDa, madha, sAkara, meLavavAmAM Avela hoya, ane tathA atirase uttama sevA va mane gadhayuta tha gaye hAya to te pAmasa- dUdhapAka kevuM uttama hoya che, e kevuM zreSTha hoya che ? te sUtrakAra jIvAbhigamasUtra Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.36 ekorukadvIpasthitadramagaNavarNanam 547 yathA vA rAjJazcakravartinaH paramAnnaM bhavet ! cakravartinaH paramAnnaM kalyANa bhojana miti prasiddham tathAhi-cakravarti sambandhinInAM puNDrekSu vAriNInAM nirAtaGkAnAM lakSasaMkhyakAnAM gavAM ardhakrameNa pItagokSIrANAM mAdhyat paryante yAvadetAdRzyAH sarvagokSIrAyA ekasyAH goH sambandhi yat kSIraM tatprApta kalamazAli paramAnnarUpamaneka saMskAraka dravya saMmizraM kalyANa-bhojana miti prasiddham yathaitat rAjJazcakravartinaH paramAnnaM tatsadRzamityarthaH 'NiuNehi sUdapurise hiM sajjiehi cAukappase asitte iva' nipuNaiH-paramadaH sUpapuruSaiH-pAcakai sajjitaH-niSpAditaH catvAraH kalpA utkAlanarUpA yatra sa cAsau sekazca tena sikta iva' pAkahojja' jaisA uttama varNa, gaMdha vAlA cakravartI rAjA kA paramAnna pAyasa hotA hai vaha cakravartI rAjA kA pAyasa-khIra-kalyANa bhojana ke nAma se prasiddha hai| vaha isa prakAra se banatA hai-puNDa jAti ke ikSu-ganne kocara ne vAlI nIroga cakravartI ke jinakI lAkha gAyoM ke dUdha ko pacAsa hajAra gAyoM ko pilAte haiM pacAsa hajAra gAyoM kA dUdha pacIsa hajAra gAyoM ko pilAte haiM isa prakAra Adhe Adhe ke krama se pilAte pilAte anta meM saba gAyoM se dUdha ko pI gaI ho usa prakAra kI eka gAya ke dUdha kA pAyasa bane usameM kalama zAli jAti ke cAvala DAle jAte haiM aura aneka prakAra ke mevA Adi saMskArika dravya milAye jAte haiN| aisA cakravartI kI khIra kalyANa bhojana ke nAma se prasiddha haiN| jaisA-ki rAjA cakravartI kA paramAnna ho usI prakAra kA yaha pUrvokta paramAnna bhI hotA hai vaha paramAnna-NiuNehiM sUyapurise hiM sajjie cAukappa se Asitte iva odaNe' parama dakSa pAcakoM dvArA niSpAdRSTAMta dA21 matAva cha. 'jahA vA' ma 'uttamavaNNagaMdhamaMte raNNAcakkavaTrissa hojja' va uttama, gaMdha, pANI yapattI 2ind 52mAnna pAyasa hAya che. cakravartI rAjAne pAyasa-dUdhapAka kalyANa bhejananA nAmathI prasiddha che. te AvI rIte banAvavAmAM Ave che. puMDra jAtInI IzuM kahetAM zelaDIne khAvAvALI evI cakravattanI ke je eka lAkha gAyanA dUdhane pacAsa hajAra gAne pAvAmAM Ave che pacAsa hajAra gAyanuM dUdha pacIsa hajAra gAyane pAvAmAM Ave che A rIte ardhA ardhAnA kamathI pIvarAvatAM pIvarAvatAM chevaTe badhI gAyanA dUdhane pI gayela evA prakAranI eka gAyanA dUdhane dUdhapAka banAvavAmAM Ave ane temAM kalama zAli nAmanI jAtanA uttama cokhA nAkhavAmAM A ane aneka prakAranA mevA vigerethI saMskArita padArtha meLavavAmAM Ave, AvA prakArane cakravattIne dUdhapAka kalyANa bhejananA nAmathI prasiddha che. jevI rIte rAjA cakravartInuM paramAnna hoya, evA ja prakAranuM A pUrvokta paramAna jIvAbhigamasUtra Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 jIvAbhigamasUtre zAstrAbhijJA hi odaneSu saukumAryotpAdanAya sekaviSayAn caturaH kalpAn vidadhati, itthaM bhUtaH 'odaNe' odanaH 'kalamasAli-Nivvattie vipakke' kalamazAli nivartitaH kalamazAlibhinivartitaH kalamazAlimaya ityarthaH vipako vilakSaNa paripAkamAgataH 'savvapphamiuvisayasagalasitthe' savASpamRduvizadasakalasikthaH, sabASpAni-vASpaM muJcanti mRduni-komalAni catuSkalpa sekAdinA parikarmitatvAta vizadAni sarvathA tuSAdi malApagamAta sakalAni pUrNAni sikthAni kaNAH yatra sa tathA 'aNegasAlaNagasaMjutte' anekazAla nakasaMyuktaH, anekAni zAlanakAni-drAkSApuSpaphalaprabhRtIni taiH saMyukta odano bhavet, ityagrimeNa dita kiyA jAtA hai aura pAka zAstrAbhijJa rasoioM ke dvArA usameM vizeSa susvAdu suvarNa Adi lAne ke liye phira cAra kalpa kiye jAte haiM-arthAt usameM se mADa nikAla kara use cAra bAra punaH thoDI dera ke liye agni para rakhA jAtA hai isase usa odana meM vizeSa cikanA haTa aura naramAI AjAtI hai isI kA nAma kalpa hai| aisA vaha odana bhAta jo ki 'kalama sAliNivvattie vipakke kalama zAli -vizeSa kImatI dhAnya ke cAvaloM kA banA huA hotA hai to vaha isa sthiti meM-'savvaSphamiuvisayasagalasitthe aNega sAlaNaga saMjutte' vaha bhAta vASpa ko chor3atA huA apane samasta cAvaloM ke dAne 2 meM paka jAtA hai narama ho jAtA hai, aura tuSAdirUpa maila ke apagama se bilakula vizada nirmala ho jAtA hai phira usameM aneka-zAlanaka-mevA dvAkSA, puSpa, phala Adi milA diye jAte haiM to aisA vaha odana eka paNa hAya che. me 52mAna 'NiuNehiM sUyapurisehiM sajjie cAukApase Asitte iva odaNe' 52ma yatura rasodhyA 21 saMpAhita 42pAmA mAve che. ane pAka zAstrane jANavAvALA rasoIyAo dvArA temAM vizeSa svAda lAvavA tathA suvarNa vigere lAvavA mATe tenA pharIthI cAra kalapa karavAmAM Ave che. arthAt temAMthI osAmaNa kahADIne tene cAravAra gheDI thoDI vAra mATe agni para rAkhavAmAM Ave che, tethI bhAtamAM vizeSa cikaNAI ane naramAI AvI jAya che. tenuM ja nAma ka95 che. eve te bhAta ke je 'kalamasAli Nivattie vipakke' samati vizeSa mele kImatI dhAnyanA yomAnA manAva hAya che. to mA sthitimai a 'savvaSphamiuvisaya sagala sitthe aNegasAlaNagasaM jutte' te lAta mA5 12||nnn ch|utaa choita adhAra cekhAnA dANe dANe caDI jAya che. arthAt narama thaI jAya che. ane tuSAra vigere rUpa melanA nIkaLI javAthI eka dama nirmala thaI jAya che. te pachI temAM aneka prakArane me jemake drAkSa, puSpa phala vigere meLavavAmAM Ave jIvAbhigamasUtra Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 549 prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 36 ekorukadvIpasthitadramagaNavarNanam sambandhaH, 'paDipuNNa dabbuvakkhaDe paripUrNadravyopaskRtaH, tatra paripUrNAni dravyANi elA prabhRtIni taiH upaskRtAni - niyuktAni yatra sa tathA, 'susakae' susaMskRta :yathokta-mAtravyAghArAdinA paramasaMskAramupanItaH / vaNNagaMdharasapharisajunabalavIriyapariNAme' varNagaMdharasasparzayukta balavIryapariNAmaH, tatra varNagaMdharasasparza :: sAmarthyAdatizAyinastairyuktA balavIryahetavazca pariNAmA AyatikAle yasya sa tathA, atizAyibhirvarNAdibhirbalavIrya hetu pariNAmaivopapeta ityarthaH tatra balaM zarIraM vIryamAntarotsAhaH | 'iMdiya bala puDhivaNe' indriya balapuSTivardhanaH indriyANAM cakSurAdInAM balaM sva svaviSaya grahaNa paTutvaM tasya puSTiH- atizayita poSastAM varddhayati prakAra kA viziSTa khAdya bana jAtA hai, 'ahavA paDipuNNa davvavakkhaDe susakka vaSNa gaMdharasa pharisajutta balavIriyapariNAme' athavA vaha isa sthiti meM niSpanna huA bhAta jaba paripUrNa dravyoM se upaskRta ho jAtA hai - elAicI Adi sugaMdhita padArthoM se yukta kara diyA jAtA hai aura 'susakkae' yathokta mAtrA meM vacAra dekara susaMskAra yukta kiyA gayA ho 'vaNNagadharasapharisaju ta balavI riyapariNAme' taba usakA paripAka bala- zArIrika bala kA aura vIrya Antarika zakti kA vardhaka ho jAtA hai- kyoMki vaha varNa, gaMdha rasa aura sparza ina guNoM kI viziSTatA se saMpanna ho jAtA hai tathA yaha 'iMdiyabala puTTivaddhaNe' bhAta-odana upabhoga karane para indriyoM meM itanI baliSThatA bhara detA hai ki jisa se ve apane-apane viSaya ko grahaNa karane me paTu banI rahatI haiM / yaha paTutA unameM kama nahI hone pAtI hai pratyuta isako usase poSaNa hI - che. te evA prakArane te bhAta eka vizeSa prakAranuM khAdya khanI jAya che. 'ahavA paDipuNNa davvuvakkhaDe susakka e vaNNagaMdhara sapharisajuttabala vIriya pariNAme' athavA sthitimAM te manAvavAmAM Avesa lAta nyAre saMpUrNa padArthothI saMpAdita karavAmAM Ave che, ilAyacI vigere sugaMdhadAra padAtheUthI saMpAdita karavAmAM Ave che, bhane 'susakkae' yatheokta pramANuthI vadhArIne susaMs42 yukta vAmAM Avesa hoya, 'vaNNagaMdhara sapharisajuttabala vIriya pariNAme' tyAre tene| pariyA jaNa zarIra saMbaMdhI bhajane tathA vIrya AMtari zaktine vadhAranAra khane che. kemake te varNa, gaMdha, rasa ane spaza, A cAre prakAranA guNonI viziSTatAthI saMpanna thaI jAya che. tathA A bhAtanA 'iMdiyabala puTTivaDDhaNe' upaloga aravAthI iMdriyogAM maja larihe che. he bhethI te iMdriyo pAtAnA viSayane grahaNa karavAmAM tatpara rahe che, ane tenI zakti jIvAbhigamasUtra Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 jIvAbhigama iti yaH sa tathA 'khuSpivAsamahaNe' kSut pipAsAmathanaH kSut pipAse mathnAti vinAzayati yaH sa tathA, 'pahANa kuthiyaguDakhaMDa macchaMDighaya uvaNIe' pradhAna kvathitaguDakhaNDa matsyaNDIghRtopanItaH, pradhAnaH- sundaraH kvathitaH kvAtharUpaH kRtaH pradhAnatayA niSpAdita ityarthaH guDaH tAdRzaM vA khaNDaM tAdRzI vA matsyaNDImisarIti bhASA prasiddhA tAdRzaM ghRtaM ca tAni upanItAni - yojitAni yasmin sa tathA 'pamoyage' pramodakaH AhlAdajanakaH 'saNha samiyagabbhe' zlakSNa samitagarbhaH, tatra atizlakSNatayA samitaH pariNataH garbhaH Antaro bhAgo yasya sa tathA atizlakSNIbhUta - kaNikA mUladala ityarthaH / 'havejja' bhavet 'paramaiTuMga saMjute' parameSTAGga saMyuktaH, paramam iSTam atyantavallabham aGgam aGgabhUtaM tadupayogi dravyaM tena saMyuktaH 'he va te cittarasA vidumagaNA' tathaiva paramAnnAdivadeva cittarasA api drumagaNA : 'aga bahuviviha vIsasApariyAe' aneka bahuvividha vitrasApariNate na 'bhojaNa milatA hai. 'khuppivAsa mahaNe' yaha kSudhA aura pipAsA kA bhI miTAne vAlA hotA hai / 'pahANa kuthiya gula khaMDa macchaMDighaya uvaNIe' ataH yaha eka uttama padArtha bana jAtA hai tathA jaba isameM guDa galAkara DAlA jAtA hai yA khAMDakI cAsanI banAkara yA misarI kI cAsanI banAkara DAlI jAtI hai tathA usI prakAra kA arthAt tapAyA huA ghI DAlA jAtA hai taba yaha 'pamoyage' harSavardhaka hotA hai 'saha samiyagambhe' aura jaba zlakSNatA - cikanA se jisakA andara pariNata ho jAtA hai taba vaha atyantanarama aura cikanA hotA hai- 'taheva' usI prakAra 'te cittarasAvi dumagaNA' ve citrarasa nAma ke kalpavRkSa bhI 'aNega bahuvivihavIsasA pariyAe' bhojana vihIe uvaveyA' aneka prakAra kI bhojana rUpa sAmagrI se ochI thatI nathI. balke tenAthI iMdriyonI zaktimAM vadhAro thAya che. 'vruttvi nAsamaLe' A bhAta bhUkha ane tarasane paNa maTADavA vALe! hAya che. 'pahANa kuthiya gulakhaMDamacchaM DighAyauvaNIe' tethI tethe uttama padArtha khanI jAya che tathA jyAre temAM geALa nAkhIne egALamAM Ave che. athavA khAMDanI cAsaNI banAvIne athavA sAkaranI cAsaNI banAvIne nAkhavAmAM Ave tathA eja pramANe arthAt ghI garama karIne temAM nAkhavAmAM Ave, tyAre te 'pamoyage' harSa vadhAranAra bhane che. 'sahasamiya gabbhe' bhane nyAre tA tenI aMdaranA bhAga cikAsa vALo banI jAya che, tyAre te atyaMta narama ane thiyo tha laya che. 'taheva' 4 pramANe 'te cittarasA vi dumagaNA' te citraisa nAmanA mukhyavRkSA pazU 'aNegabahuvivihavosasA pariNayAe bhoyaNavihIe uvaveyA' aneka prahAranI lonna sAmagrIthI yukta hoya che, bhAvA aAstu jIvAbhigamasUtra - Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.36 ekorukadvIpasthitagamagaNavarNanam 551 vihIe uvaveyA' bhojanavidhinopapetAH 'kusavikusa vi0 jAva ciTThati ' kuzavikuza vizuddha vRkSamUlA: mUlavantaH kandavanto yAvanto yAvattiSThantIti, saptamakalpavRkSa svarUpavarNanam 7 // 'egoruya dIveNaM tattha 2 dese bahave' ekorukadvIpe khalu dvIpe tatra tatra deze bahavaH-aneke 'maNiyaMgA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' maNyaGgA, maNi mayAni AmaNAni AdhArAdheyopacArAt maNIti tAnyeva aGgAni-avayavA yeSAM te maNyaGgAH-bhUSaNasaMpAdakA nAma drumagaNA:-kalpavRkSAH prajJaptA:-kathitAH he zramaNa-AyuSman ! 'jahA se' yathA te 'hArAhAra vaTTaNagamauDakuMDala vAmuttaga hemajAla maNijAla kaNagajAlaga suttaga ucciiya kaDagA-khuiDiya ekAvali kaMTha suttamagari maurakhaMdhagevejja soNimuttagacUDAmaNi kaNaga tilaga phulla siddhatthaya yukta hote haiM yaha isa prakAra kA unakA pariNamana svAbhAvika hai parakata nahIM hai 'kusavikusa' ityAdi padoM kA artha pUrvokta jaisA hI hai 7 // 8-AThave kalpavRkSa ke svarUpa kA kathana 'egoruya dIve tattha 2 bahave maNiyaMgANAma dumagaNA paNNattA samaNA uso' he zramaNa AyuSman ! usa ekoruka nAma ke dvIpa meM jagaha 2 aneka maNyaGga nAma ke kalpavRkSa kahe gaye haiM yahAM-maNimaya AbharaNoM ko hI AdhArAgheya ke upacAra maNinAma se kahA isa kAraNa maNirUpa avayavoM vAle- ve maNyaGga kalpavRkSa hote haiN| ina se vahAM ke nivAsiyoM ko maNimaya AbhUSaNa prApta hote rahate haiN| ve kisa prakAra ke AbhU SaNoM ko dene vAle hote haiM-isa dRSTAnta kahate haiM- 'jahA se hArAddhahAra vaTTaNagamauDa kuMDala vAmuttaga hema jAla maNijAla kaNagajAlaga suttaga tenuM pariNamana svAbhAvika che. tema parakRta arthAt bIjAthI karavAmAM Avela nathI. 'kusavikusa' tyA pahAnI martha 59 // 4aa prabhArI nA che // 7 // ve mA8mA 465 vRkSanA 2135nu thana 42vAmA bhAve che. 'egorUya dIveNaM dIve tattha tattha bahave maNiyaMgA nAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' hai zramaNa Ayuman te e korUka nAmanA dvIpamAM sthaLe sthaLe aneka maheMga nAmanA kalapa vRkSe kahyA che. ahiyAM maNimaya AbharaNeneja AghAra ane AdheyanA upacArathI maNinAmathI kahela che. tethI maNirUpa avayave vALA e maryA ga nAmanA ka95 vRkSo hoya che. tyAM rahenArAone temAMthI maNimaya AbharaNe prApta thatA rahe che. te kevA prakAranA AbhUSaNa Ape che te sUtrA2 mA nAyanAM sUtrA4 / che. 'jahA se hArAddhahAra vaTTaNagamauDa. kuMDala vAmuttaga hemajAla maNijAla kaNagajAlaga suttaga ucciiyakaDaga khuDiya jIvAbhigamasUtra Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 jIvAbhigamasUtre kaNNavAli sasisUra - usabhacakka gatala bhaMgatuDiya hatthamAlaga valakkhadINAra mAliyA' hArArddhahAra varttanakamukuTa kuNDala vAmottaga hemajAla maNijAla kanakajAla sUtrakoccayita kaTaka kSudakaikAvali kaNTha sUtramakarikoraH skandhagraiveya zroNI sUtrakacUDAmaNi kanakatilaka puSpaka siddhArthaka karNapAli zazisUrya RSabhacakakatala bhaGkaka truTita hastamAlakA- valakSadInAra mAlikAH, tatra hAro'STadazasarikaH, arddhahAronavasarikaH, varttanakaH - karNAbharaNavizeSaH, mukuTam, kuNDalam loka-prasiddhameva, vAmottakaM hemajAlaM sacchidra suvarNAlaGkAravizeSaH evam - maNijAla kanakajAle api karNAbharaNavizeSa rUpe eva, anayorbhedo lokAdavaseyaH, sUtrakam - suvarNa sUtram ucviiya kaDaga khuDUDiya ekAvalikaMThasuttamagari ma uraka khaMdhage vejja soNisutaga- cUDAmaNi kaNaga tilaga phulla siddhatthaya kaNNavAli sasisUra usabha cakkagatalabhaMga tuDiya hattha mAlagavalakkha dINAra mAliyA' jisa prakAra se ye jagaprasiddha AbhUSaNa haiM jaise ki hAra, arddhahAra, veSTanaka, mukuTa, kuNDala, vAmottaka, hemajAla, maNijAla kanaka jAla, suvarNa sUtra, accayita kaTaka, kSudrikA (mudrikA) ekAvalikA, kaMThasUtra makarikA, uraskandha graiveyaka, zreNIsUtra, cUDAmaNi, kanakatilaka, puSpaka, siddhArthaka, karNapAlI, zazi, sUrya, RSabha, cakrakatalabhaGgaka, truTita, hastamAlaka aura valakSa inameM aThArahalaroM kA hAra hotA hai nau laroM kA ardhahAra hotA hai jo karNa kA AbhANa vizeSa hotA hai usakA nAma veSTanaka hai mukuTa aura kuNDala ye prasiddha hI haiM / chidra sahita jo suvarNa kA AbharaNa vizeSa hotA hai usakA nAma vAmottaka- hemajAla hai maNijAla aura kanakajAla ye bhI kAnoM ke eka valikaMTha suttamagari maurakakhaMdhagevejja soNisuttaga cUDAmaNi kaNagatilaga phullasiddhatthaya kaNNavAlisasisUrausabha cakkagatalabhaMga tuDiyahattha mAlagavalakkha doNAra mAliyA' ne pramANe yA bhagatprasiddha mAlUSAyo che bhebhaDe hAra, ardhahAra, veSTana, bhukuTa, muMDala, vAmottara, hebhalasa, bhaNilasa, unaulasa, suvarNasUtra, ayyayitauTa 9, kSudria, (mudria ) me avasizra, sUtra, bhariDA, 224dha, jaiveya, zreNIsUtra, yUDAmaNi, una pulisa, puNya, siddhArtha, upAsI zazi, sUrya, RSala ya, tasalaMgaDa, truTita, hastabhAva, mane valakSa, bhA mAM aDhAra serAvALo hAra hAya che navaserAvALe! ahAra heAya che. kAnanu je AbharaNa vizeSa hAya che, tenuM nAMma vaiSTanaka che. mukuTa ane kuDala e prasiddhaja che. chidravALu' je seAnAnu` AbhUSaNa heAya che, tenu nAma 'vAmAttaka' hemajAla che. maNijAla ane kanakajAla, e paNa kAnanA AbharaNu vizeSaja che. jIvAbhigamasUtra Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 prameyadyotikA TIkA pra. 3. u. 3 sU. 36 ekorukadvIpasthitadramagaNavarNanam uccayitakaTakAni-uccIbhUtavalayAni, kSudrikA - aMgaThI' iti loka prasiddhA, ekAvalikA - vicitramaNikRtA eka sUtrikA, kaNThasUtram prasiddham makarikAmakarAkAra AbharaNavizeSaH, uraH skandhagraiveyakam uraH skandhaM grIvAM cAbhivyApyatiSThati tat hRdayAbharaNavizeSaH, zroNIsUtram - kaTisUtrakam cUDAmaNirnAma ziro bhUSaNam, kanakatilakam - lalATAbharaNam, phullakaM puSpAkAralalATAbharaNam siddhArthakaM sarvapapramANasuvarNakaNaracita AbharaNavizeSaH, karNapAlI - karNopacita vibhAgahI AbharaNa vizeSa haiN| inameM antara kyA kyA hai yaha loka se jAnanA cAhiye sone kA jo sUtra - DorA - hotA hai jise suvarNopa nayana kahate haiM usakA nAma sUtraka hai jo yogya valaya kar3A hotA hai usakA nAma uccayita kaTaka hai| vIMTI kA nAma kSudrikA dUsarA nAma mudrikA hai, vicitra maNiyoM se banAI gaI eka Dore kI jo mAlA hotI hai| usakA nAma ekAvalikA hai kaNTha sUtra prasiddha hI hai makara ke AkAra kA jo sone kA AbhUSaNa hotA hai usakA nAma makarikA hai hRdaya-urachAtI skandha kaMdhe ko vyAptakara ke jo rahatA hai usakA nAma uraH ska ndha graiveyaka hai karadhanI (kandorA) kA nAma zroNi sUtra hai ziroratna kA nAma cUDAmaNi hai suvarNa kA jo tilaka hotA hai usakA nAma kanaka tilaka hai vaha lalATa kA AbharaNa hai / puSpa ke AkAra ke jo lalATa kA AbharaNa hotA hai usakA nAma puSpaka hai bundela khaNDI bhASA meM ise sone kI TikalI kahate haiN| siddhArthaka bhI eka prakAra kA AbhAraNa temAM zuM phera che ? te leAka vyavahArathI samajI levuM joie. senAnA je sUtra doro hAya che, ke jene sUvarNaIpa nayana kahevAmAM Ave che. tenuM nAma sUtraka che. je ceAgyavalaya (baleAyA) hAya che tenuM nAma uccayita kaTaka e pramANe che. vITI nuM nAma bhudrikA ane tenuM bIjuM nAma mudrikA che. vicitra prakAranA maNicAthI banAvavAmAM Avela eka dArAnI je mALA hAya che. tenuM nAma ekAvalikA che. kaMThasUtra prasiddhaja che. magharanA AkAranuM je senAnu` AbhUSaNa hAya che. tenu nAma mArikA che. hRdaya, ura chAti skaMdha khaMbhAne vyAsa karIne je rahe che, tenuM nAma uraskaMdha, caiveyaka che. karadhanInu nAma (kaMdoro) zreNI sUtra che. zirA ratnanuM nAma cUDAmaNi che. seAnAnu` je tilaka hAya che. tenuM nAma kanakatilaka che. te kapALanuM AbhUSaNa che. puSpanA AkAranu' je kapALanuM AbhUSaNa hAya che, tenu nAma puSpaka che. buMdela khaMDanI bhASAmAM tene seAnAnI TikaLI kahe che, siddhAtheMka paNa eka prakAranuM AbhUSaNa vizeSaja che. A AbharaNamAM sA~va pramANanA jI0 70 jIvAbhigamasUtra Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 jIvAbhigamasUtra bhUSaNavizeSaH zazisUryaRSabhAH-svarNamayacandra kAdirUpA AbharaNa vizeSAH, cakrakacakrAkAra AbhUSaNavizeSaH, talabhaGgakaM truTitaM ca bAhUvAbharaNam, hastamAlakam-mAlA. kAraM hastAbhUSaNam, valakSam -galabhUSaNam dInAramAlikA-dInArAdyAkRti maNikamAlA / 'caMdasUramAliyA' candrasUryamAlikA-candrasUryAkAra maNikAmaya AbharaNadhi. zeSa: 'harisaya ke yUra valaya pAlaMba aMgulejjaga kaMcImeMhalA kalAva payaragapADihAriya pAujjAla ghaMTiya khikhiNi rayaNorujAlasthibhiyavaraneura calaNamAliyA' harSaka ke yUra valava prAlamvAGgulIyaka kAJcImekhalA kalApa prataraka pratihArikapAdajAla ghaNTikAkiGkiNI ratnorujAla stimita varanUpura caraNamAlikA, tatra harSakaM-bhUSaNavizeSaH, ke yUram -aGgadam valayam kaMkaNam, prAlambakaM jhumbanakaM bhUSaNavizeSaH, aMgu. lIyakaM prasiddham, kAzcI, mekhalA, kalApaH ete striya AbharaNa vizeSAH pratarakaMvRtta pratala AbharaNa vizeSaH, prAti hArikam-AbharaNa vizeSaH pAdojvalaghaNTikA vizeSa hI hai isa AbharaNa meM sarSapa pramANa sone ke kaNa bhare jAte haiM aura yaha maNiyoM kA banA huA hotA hai karNa pAlI-vaha AbharaNa vizeSa hai jo kAnoM meM laTakatA huA pahinA jAtA hai jaise-ki Aja kala ke Topsa Adi candramA ke AkAra kA jo AbharaNa hotA hai usakA nAma zazi AbharaNa hai yaha mastaka ke Upara vAloM ko saMyamita karane vAlA hotA hai isI prakAra kA sUrya ke AkAra kA jo AbharaNa hotA hai usakA nAma sUryAbharaNa hai yaha bhI mastaka ke Upara hI pahirA jAtA hai ise bundela khaNDI bhASA meM kekara pAna kahate haiM vRSabha ke AkAra kA AbharaNa hotA hai usakA nAma vRSabhAbharaNa hai choTe 2 baccoM ko yaha gale meM pahirAyA jAtA hai-ise bundela khaNDI bhASA meM kaThalA kahate haiN| kaThale ke jo tAbIja hote haiM unameM kinhIM 2, tAbIjoM meM baila kA sonAnA kaNe bharavAmAM Ave che. ane hAya maNinA banAvavAmAM Ave che, karNapAlI e AbhUSaNa vizeSa che. jene kAnamAM laTakAvIne paheravAmAM Ave che. hAlamAM jema Tesa vigere candramAnA AkAranA AbhUSaNo hoya che. tevuM te hoya che. tene zazi AbharaNa paNa kahe che. te mAthAnA vALane joDI rAkhavA vALuM hoya che. e ja pramANe sUryanA AkAranuM je AbhAraNa hoya che. tenuM nAma sUryAbharaNa che. e paNa mAthAnI uparaja paheravAmAM Ave che. tene buMdela khaMDanI bhASAmAM kekara pAna kahe che. vRSabhanA AkAranuM je sonAnuM AbhUSaNa hoya che, tenuM nAma vRSabhAbharaNa che. te nAnA nAnA baccAone gaLAmAM paheravavAmAM Ave che. tene buMdelakhaMDanI bhASAmAM kaMThalo kahe che kaThalAmAM je tAvIja hoya che. temAM kaI kaI tAvIjemAM baLadano AkAra jIvAbhigamasUtra Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.36 ekohakadvIpasthitadramagaNavarNanam 555 pAdeSu jAlavR tayo ghaNTikA-ghaTikA, kiGkiNI kSuSTikA, ratnorujAlaM ratnamayaM jaMghayoH pralambamAnaM zrRGkhalArUpaM kaTidavarakam 'kaNadorA' iti prasiddham stimi. tavaranUpuram caraNamAlikA saMsthAnavizeSakRtapAdA bharaNam, 'kaNagaNigaramAlIyA' kanakanikaramAlikAete cAbharaNavizeSAH, saMpradAyato lIkatazca yathAyathaM jJAtavyAH, kathaMbhUtA ete AbharaNavizeSAstatrAha-'kaMcaNamaNi' ityAdi, 'kaMcaNamaNirayaNa bhatti cittA' kAJcanamaNiratnAnAM bhaktyA-vicchityA citrA-vilakSaNAH 'bhUsaNavihi bahuppagArA' bhUSaNa vidhinA bahuprakArAH-anekaprakArAH 'haiva te maNiyaMgA vi dumagaNa' tathaiva hArAdivadeva te maNyaGgA api drumagaNa :, 'aNega bahuvivihavIsasA AkAra utkIrNa-khodA huA hotA hai| cakra ke AkAravAle AbhUSaNa kA nAma cakraka hai tala bhaGgaka aura truTika ye bAhuoM ke AbharaNa vizeSa hai hastamAlaka-hAtha kA AbhUSaNa vizeSa hai, valakSa galekA AbhUSaNa dInAra mAlikA, dInAra-muharoM ke AkAra ke maNiyoM se banI huI mukti mAlA nAma kA AbharaNa vizeSa hai 'canda sUra mAliyA, harisaya, ke yUravalaya pAlaMba aMgulejjagakaMcI mehalA kalAvapayaraga pADihAriye pAya jAla ghaMTiyakhikhiNirayaNorUjAlasthimithavaraNeuracalaNa mAliyA' candra sUrya mAlikA, yaha candra sUrya ke AkAra vAle maNako kI mAlA hotI hai harSaka, keyUra, valaya, prAlambanaka-jhUmakA aMgulIyaka, kAJcI mekhalA, kalApa prataraka prAtihArikapAdo-ujUla ghaNTikA, kiGkiNIkSudra ghaMTikA, ratnokajAla va nUpuracaraNa mAlikA ye saba AbharaNa vizeSa hai 'kaNagaNigara mAliyA, kaMcaNamaNirayaNabhatticittA bhUsaNa vihiketaravAmAM Avela hoya che. cakranA AkAravALA AbhUSaNanuM nAma cakaka che. talabhaMgaane truTika te bAhu hAthanA AbharaNa vizeSa che. hastamAlaka hAthanuM AbhUSaNa valala gaLAnuM AbhUSaNa, dInAra mAlikA, dInAra maheranA AkAranA maNakAothI banAvavAmAM Avela muktimALA nAmanuM AbharaNa vizeSa che. 'caMda sUramAliyA, harisaya keyUra valaya pAlaMba aMgulejjagakaMcI mehalAkalAvapayaragapADihAriye pAyajAla dhaMTiya khiMkhiNirayaNorujAlasthimiya varaNe ura caraNamAliyA' yaMdra sUya mAliza, ma yaMdra sUrya na mA211bha yAnI bhANAya che. 44, yU2, 13ya, prAsa, umA zukhIya, yI-memasA, kalApa, pratalaka, prAtihArika, pade jajUla ghaTikA, kiMkiNa kSudraghaMTikA (ghaMTaDI) ratna308 bhane nUpura 22mAli mA mA sAsa vizeSa che. 'kaNagaNi garamAliyA, kaMcaNamaNiyarayaNabhatticittA bhUsaNavihi bahuppagArA taheva te maNi jIvAbhigamasUtra Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 jIvAbhigamasUtre pariNayAe bhUsaNavihIe uvaveyA' aneka vahuvividha visrasApariNatena bhUSaNavi. dhinopetA:-yuktAH, phalaipUrNA 'visati' dalanti-vikasantItyarthaH, 'kusavikusa vi0 jAva ciTThati' kuzavikuza vizuddha vRkSamUlA mUlavantaH kandavantaH yAvat prAsAdIyA darzanIyA abhirUpAH pratirUpAstiSThati / ityaSTamakalpavRkSavarNanam / 8 / 'egoruyaNaM dIve tattha2' ekorukadvIpe tatra tatra khalu 'bahave gehAgArA NAma duma. gaNA paNNattA samaNAuso! bahavaH gehAkArA nAma drumagaNA:-kalpavRkSAH prajJaptA:kathitAH he zramaNa AyuSman ! 'jahA se' yathA te 'pagAraTTAlaga cariyadAragopura bahuppagArA taheva te maNiyaMgA vi dumagaNA aNega bahuvivihavIsasA pariNatAe bhUsaNavihie uvaveyA kusa vi0 jAva ciTThati' aura kanaka nikara mAlikA, ye saba hI AbhUSaNa haiM aura ye kitaneka suvarNa kI racanA se, kitaneka maNiyoM kI racanA se aura kitaneka ratnoM kI racanA se citrita suMdara hote haiN| inakI jAtiyAM aneka prakAra kI hotI hai / isI prakAra se ye maNyaGganAma ke kalpavRkSa bhI aneka prakAra kI bhUSaNa jAtiyoM ke rUpa svataH svabhAva se pariNata ho jAte haiM bAkI ke 'kusa vikusa' Adi padoM kA artha spaSTa hai // 8 // 9 nauveM kalpavRkSa ke svarUpa kA varNana 'egoruya dIve tattha 2' usa ekoruka nAmaka dvIpa meM jagaha 2, 'bahave gehAgArA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa ! AyuSman ! aneka gehAkAra nAma ke kalpavRkSa kahe gaye haiN| ve kisa prakAra ke hote haiM vaha dRSTAnta se samajhAte haiM-'jahA se pAgAradyAlaga yaMgA vi dumagaNA aNegabahuvivihavIsasApariNatAe bhUsaNavihIe uvaveyA kusavikusa jAva ciTuMti' bhane una ni42 bhAti, mA madhA mAbhUSaNa vizeSa ja che. ane te paikI keTalAka senAnI racanAthI tathA keTalAka maNiyenI racanAthI ane keTalAka ratnanI racanAthI citra vicitra suMdara jaNAya che. tenI aneka prakAranI jAte hoya che. e ja pramANe A mayaMga nAmanA ka9pavRkSe paNa aneka prakAranA bhUSaNenA rUpathI svata: potAnI meLeja eTaleke svAbhAvika riteja pariNata thaI jAya che. bAkInA kuza vikuza vigere padone artha spaSTa che 8 va navabhA 465vRkssn| 2135nu vana 42vAmAM Avache. 'egoruya dIveNaM dIve tattha tattha' se 34 nobhanA dvIpamA sthaNe sthaNe 'bahave gehA gArA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' 3 zrama mAyu man ! gehAnAmanA aneka ka9pavRkSe kahevAmAM Avela che. te kevA prakAranA hoya che ? te daSTAMta naa| sUtradhAra matAve che. 'jahA se pAgAraTTAlagacariyadAra gopura pAsAyA jIvAbhigamasUtra Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __557 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.36 ekorukadvIpasthitadramagaNavarNanam pAsAyAkAsatalamaMDava egasAla bisAla tisAlaga cauraM sa causAla gapragharamohaNa gharavalabhighara cittasAlamAlayabhattigharavadRtaMsa caturaMsaNaMdiyAvattasaMThiyAyaya paMDuratala muMDamAla hammiyaM' prAkArAhAlaka carikadvAragopuraprAsAdAkAzatala maNDapaikazAla dvizAlaka trizAlaka caturasra catuHzAlagarbhagRha mohanagRhavalabhIgRha citra zAlamAlakabhaktigRha vRttavyatra nandikAvarta saMsthitAyata pANDutalamuNDamAlahaya'm, tatra prAkAro vapraH, aTTAlakA-prAsAdoparivAzrayavizeSaH, carikAnagara prAkA rAntamUle aSTahastapramANo mArgaH, dvAraM spaSTam, gopuraM puradvAram, prAsAdaH prasiddhaH cariyadAra gopura pAsAyAkAsa tala maMDava ega sAla visAlagatisAla gacauraMsa causAla gambha ghara mohaNa ghara valabhighara cittasAla mAlayabhatti ghara vaTTataMsacaturaMsaNaM diyAvatta saMThiyAyata paMDuratala muMDa mAla hammiyaM' jisa prakAra se saMsAra meM prAkAra, aTTAlaka, carikA, dvAra, gopura, prAsAda, AkAzatala, maMDapa, ekazAla, vizAla, trizAla, catuH rasra, catuHzAla garbhagRha, mohana gRha, valabhI gRha, citrazAla mAlaka bhakti gRha, vRtta, vyasra, caturasra, naMdikA vartta, saMsthitAyata pANDuratala muNDamAla harmya, inameM koTa kA nAma prAkAra haiM jo nagara yA rAjamahala ke cAroM aura hotA hai prAsAda ke Upara jo Azrama vizeSa hotA hai usakA nAma aTTAlaka hai ise Ajakala kI bhASA meM aTArI nAma se kahA jAtA hai nagara aura prAkAra ke bIca meM jo ATha hAtha pramANa rAstA rahatA hai usakA nAma carikA hai / daravAje kA nAma dvAra hai nagara ke pradhAna dvAra kA nAma gopura hai rAjamahala kA nAma prAsAda hai bilakula kAsatalamaDava egasAla visAlagatisAlagacauraMsacausAlagabhagharamohaNaghara valabhighara cittasAla mAlaya bhattidhara vaTTa tasa caurasa gaMdiyAvattasaThiyA yatapaMDuratalamuMDamAlAhammiya" 2 pramANe gatmA praa||2, mahAsa, ya2i4, dvA2, gapura, prAsAda, mAtI , bha75, sazasa, dvizAsa, nizA, caturasva, catuHzAla, garbhagRha, mohanagRha, valabhIgRha, citrazAla mAlaka, satigRha, vRtta, 252, yaturakha, navita, saMsthitAyata, pAMDuratasa muDamAharyuM, temAM koTanuM nAma prAsAda che. ke je nagara athavA rAjamahelanI cAre tarapha hoya che. prAsAdanI upara je Azraya vizeSa hoya che. tenuM nAma aTAlaka che. tene hAlanI bhASAmAM aTArI kahevAmAM Ave che. nagara ane prakAranI vacamAM ATha hAtha pramANane je raste rAkhavAmAM Ave che, tenuM nAma carikA che. daravAjAnuM nAma dvAra che. nagaranA mukhya daravAjAnuM nAma gopura che. jIvAbhigamasUtra Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 jIvAbhigamasUtre AkAzatalaM kUTAdyAchinna-kuTimam, maNDapaH-chAyAdyartha paTAdimaya AzrayavizeSaH ekazAla dvizAle bhavanavizeSau trizAlamapi bhavanavizeSaH, caturastraM catuH zAlaM ca bhavanavizeSA, garbhagRhaM-sarvatovarti gRhAntaram abhyantara gRham, mohanagRha-zayana gRham, valabhIgRhaM, citrazAla mAlakam, bhaktigRham vRttavyasracaturasram, nandikAvataH prAsAda vizeSaH tadvat saMsthitAyata pANDuratalamaNDumAlaharmyam-upari AcchAdana. sApha chata kI bhUmi kA nAma AkAza tala hai yaha nirAvRtta pradeza rUpa hotA hai / chAyA Adi ke nimitta jo tambU tAna liyA jAtA hai usakA nAma maNDapa hai eka zAla vizAla ye bhavana vizeSa hote hai / tIna zAlA vAle aura cAra zAlA vAle bhI bhavana hI hote haiM aura vizeSa bhavana ke rUpa meM banAye jAte haiM zAlA zabda kA artha khaNDa hai jo bhavana do khaNDa vAle hote haiM ve dvizAla bhavana hai isI taraha se Age bhI samajha lenA cAhiye jo makAna caukhUTA hotA hai vaha caturasra gRha hai ghara ke nIce jo bho harA hotA haiM usakA nAma gabhe gRha hai zayana ghara ko mohana gRha kahate hai chAjo vAlA jo ghara hotA hai usakA nAma valabhI gRha hai citrazAlAlaya-jisameM aneka prakAra ke citroM se susajjita svataMtra prakoSTha hotA hai aise gRha kA yaha nAma hai vRtta jo gola AkAra meM banAyA jAtA hai vaha vRtta ghara trikoNa ke AkAra meM banA hotA hai usakA nAma vyasra ghara haiM caukhUTe AkAra ke bane hui ghara kA nAma caturasra ghara hai nandikAvartasvastika ke jaisA jo Alaya hotA hai rAjamahelanuM nAma prAsAda che. ekadama sApha agAzInA taLIyAnuM nAma AkAzatala che. A nirAvRttapradeza hoya che. chAyA vigerene mATe je taMbUtANavAmAM Ave che. tenuM nAma maMDapa che. eka zAla dvizAla, A bhavana vizeSa hoya che. traNa zAlAvALA ane cAra zALA vALA paNa bhavana ja kahevAya che. ane vizeSa bhavana rUpe banAvavAmAM Ave che. zAlA zabdane artha khaMDa che. je bhavana be khaMDavALA hoya che. tene dvizAla bhavana kahevAya che. e ja pramANe AgaLa paNa samajI levuM. je makAna cakhUNiyuM hoya che te caturasagRha kahe vAya che. zayanabhavanane mohanagRha kahe che. chAjAvALuM je ghara hoya che, tenuM nAma valabhIgRha kahevAya che. citrazAlAlaya je aneka prakAranA citrothI susajajIta svataMtra gRha hoya che tevA gRhanuM nAma citrazAlAlaya kahe che. vRtta eTaleke je ghara goLa AkAranuM banAvavAmAM Ave che, te vRttaghara kahevAya che. je ghara trikoNAkAra banAvavAmAM Ave che. tene vyasaghara kahe che. cakhUNiyA AkAranuM banAvavAmAM Avela bhavanane caturastra ghara kahevAya che. naMdikAvata jIvAbhigamasUtra Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.36 ekorukadvIpasthitadramagaNavarNanam 559 rahitaM zikharAdi rahitaM harmyam ! 'ahavaNaM dhavalahara addhamAgaha vibhama seladdha sela - saMThi kUDAgAra suvihikoga aNegagharasaraNaleNa AvaNa viDaMgajAlaviMdaNijjUha avavaraka dovAriya - caMdasAliyarUvavibhatti kaliyA' athavA khalu dhavalagRhArddha mAgadhavibhrama zailArddhazailasaMsthita kUTAkArADhaca suvidhikoSThakAneka gRhasaraNalayanaApaNa viDaMkajAlavRnda niyU hApavara kadauvArika candrazAlikArUpavibhakti kalitAH tatra - dhavalagRhaM saudham, ardhamAgadha vibhramANi gRhavizeSAH, zailArddhazaila saMsthitAni usakA nAma nandikA vartta gRha hai jisakI nIce kI bhUmi zubhra ho aura Upara jisa para chAna - chappara na ho aise AMgana vAle ghara kA nAma pANDuratala muNDa mAla gRha hai dhanika janoM ke rahane ke makAna kA nAma harmya hai 'ahava NaM dhavalahara addhamAgaha vigbhama seladdha sela saMThiya kUDAgAraDDU suvihikoTThaga aNega gharasaraNaleNa AvaNa viDaMga jAlaviMdaNijjUha avaraka dovAriya caMda sAliya rUva vibhatti kaliyA bhavaNa vihibahu vikappA' dhavalagRha - saudha ardhagRha mAgadha gRha evaM vibhramagRha, zailAdUrddha gRha, zaila saMsthitagRha, kUDAkAra gRha, suvidhi koSTaka gRha, zaraNa layana ApaNa, ityAdi rUpa se bhavanoM ke bheda aneka hote hai. inameM ardha gRha mAgadha gRha aura vibhrama gRha ye koI vizeSa prakAra ke dhara hote hai pahAr3a ke ardha bhAga kA jaisA AkAra hotA hai isa AkAra kA ko ghara hotA hai usakA nAma zailAdUrddha gRha hai tathA parvata kA jaisA AkAra hotA hai isa AkAra kA jo ghara hotA hai vaha zaila saMsthita svastikanA jevuM je ghara heAya tenuM nAma naMdikAvata gRha kahevAya che. jenI nIcenI bhUmi zuddha heAya ane jenI upara chAja-chAparU. na heAya evA AMgaNA vALA gharanuM nAma pAMDuratala maMDamAla gRha kahevAya che. dhanavAnAne rahevAnA 'bhAna' nAma 'ha' he ' ahava NaM dhavalaira addhamAgahavibbhama seladdhasela saMThiya kUDAgAra suvihikoTThaga aNegagharasaraNaleNa aviNa viDaMgajAlavidaNijjUha avaraka dovAriya caMdasAliya rUva vibhattikaliyA bhavaNavihi bahuvikappA' dhvsgRha saudha, agRha mAgadhagRha ane vibhramagRha, zailA gRha, zaila sa`sthitagRha kUMDAkAraghara, suvidhikASTakaghara, anekagRha, zaraNalayana, ApaNu vigere prakArathI bhavanAnA aneka bhedo hAya che. temAM agRha, mAgadhagRha, ane vibhramagRha A kai vizeSa prakAranA ghara hAya che. pahADanA adhabhAganA jevA AkAra hAya che, e AkAranu je ghara hAya che, tenuM nAma zailA gRha che. tathA patanA jevA AkAra hAya che, tevA AkAranu je ghara hAya che; te zaila jIvAbhigamasUtra Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 jIvAbhigamasUtre parvatAkArANi gRhANi' kUTAkArADhaya zikharAkRtikAni 'suvihi-koTaga suvidhi. koSThakAni, 'aNegaghara' anekAH gRhA: 'AvaNa' ApaNA-haTUTAH ityAdikA bhavanavighayo bahuvikalpAH itynvyH| viTaMkaH-kapotapAlI, jAla vRndo gavAkSasamahaH 'Nijjuha' nivyUha dvAroparitana pArzvavinirgatadAruH 'apavarakaH 'dovA. riya' dvArikaH 'caMdasAliya' candrazAlikA-zirogRham 'rUvavibhatticittA' ityevaM gRha hai parvata kI coTI kA jaisA AkAra hotA hai aise AkAra vAlA jo dhara hotA hai vaha kUDAkAra gRha hai jisa ghara meM aneka koThe acche prakAra ke bane hote haiM vaha suvidhikoSThaka hai jisa ghara meM eka se pramANa ke aneka dhara bane rahate haiM ve aneka dhara kahalAte haiN| dukAna kA nAma ApaNa hai bAjAra meM jisa prakAra se pratyeka vastueM yathAsthAna milatI hai usI prakAra se jisa ghara meM pratyeka upayogI vastueM yathAsthAna para rakhI huI milatI haiM aise dhara kA nAma ApaNa gRha kahate hai ityAdi rUpa se bhavanoM kI vidhiyAM aneka prakAra kI hai kApota pAlI-chajjA kA nAma viTaMka hai isake AkAra ke jo dhara hai ve bhI yahAM viTaMka zabda se gRhIta hue haiM jAla vRnda nAma gavAkSa kA hai dvAra ke Upara ke bhAga meM nikalA huA jo kASTha hotA hai usakA nAma ni!ha hai apavaraka nAma choTI 2, koThariyoM kA hai chatta ke Upara jo ghara hotA hai usakA nAma ziro gRha hai isa taraha bhavana vidhiyAM gRha prakAra-aneka bhedoM vAle haiM 'taheva saMsthita ghara kahevAya che. parvatanA zikharane jevo AkAra hoya che, evA AkAravALuM je ghara hoya che, te kUDAkAra ghara kahevAya che. je gharamAM aneka prakAranA sArA koThAo banAvavAmAM Avela hoya, te suvidhi kASThaka kahevAya che. je gharamAM eka sarakhA AkAravALA aneka ghare banAvelA hoya che, te aneka ghara kahevAya che. dukAnanuM nAma ApaNu che. bajAramAM je pramANe dareka vastuo yogya sthAne maLe che, e ja pramANe je gharamAM dareka upayogI vastuo yathAsthAna para rAkhela maLe che, tevA gharanuM nAma paNa ApaNuM gRha kahevAya che. ItyAdi prakArathI bhavananI aneka prakAranI vidhi che. kAtipAlI chajAnuM nAma viTaMka che. tenA AkAra jevuM che ghara hoya te paNa ahiyAM viTaMka zabdathI grahaNa karAya che. jAlavRnda gavAkSa bArIne kahe che, tenuM nAma nirvyUha che. apavaraka nAnI nAnI oraDIne kahe che. agAsInI upara je graha hoya che tenuM nAma zire graha che. A pramANe bhavana vidhi bhavana prAkAra vigere aneka bhedovALI hAya cha, 'taheva te gehAkArA vi dumagaNA' mA pramANe te pahA.2 nAmavANA jIvAbhigamasUtra Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.36 ekorukadvIpasthitadramagaNavarNanam 561 rUpAbhiH vibhaktibhiH-vicchittibhiH kalitAH-yuktAH 'bhavaNavihIbahuvikappA' bhavanavidhi bahuvikalpA:-bhavanavidhinA anekaprakArAH, 'ta he va te gehAgArA vi dumagaNA' tathaiva prAkArAdivadeva te gehAkArA api drumagaNAH 'aNega bahuvivihavIsasApariNayAe' aneka bahuvividhavisrasApariNatena bhavanavidhinA, kathaM bhUtena bhavanavidhinA tatrAha-'muhAruhAe suhottarAe' sukhArohaNena sukhottAreNa, sukhenArohaNamUrdhvagamanaM yasya tena sukhena adhastAdavataraNaM yasya sa tathA tena, 'suhanikkhamaNappavesAe' sukhaniSkramaNa prave zena sukhena- anAyAsena niSkramaNaM nirgamA pravezazca yatra sa tathA tena 'dadarasopANapaMtikaliyAe' dardarasopAnapakti kalitena dardarA-dhanI bhUtA sopAnapaGktistayA kali tena yuktena 'pairikAe' pratirite gehAgArA vi dumagaNA' isI prakAra se ve gRhAkAra nAma vAle kalpavRkSa bhI 'aNega bahu vividhavIsasA pariNayAe suhArUhaNe, suho. tarAe suha nikkhamaNappavesAe, daddara sopANa paMtikaliyAe pairikkAe suha vihArAe, maNo'NukUlAe, bhava ga vihIe uvaveyA' aneka prakAra kI bahuta sI svAbhAvika bhavana vidhi se-bhavanoM kI racanA rUpa prakAra se-ki jina bhavanoM ke Upara caDhane meM aura nIce uttara ne meM kisI bhI prakAra kA parizrama-kheda-thakAvaTa-nahIM hotA hai sukha pUrvaka jinapara caDhA aura uttarA jA sakatA hai-Ananda ke sAtha jinake bhItara jAnA hotA hai aura Ananda ke sAtha hI jinase bAhara nikalanA hotA haitathA-jinakI sopAna paGkiyAM dardarI ghanIbhUta-pAsa pAsa meM hotI hai, aura jisameM vizAlatA ko lekara vihAra sukha prada hI hotA hai, evaM jo mano'nukUla hotI hai usa prakAra kI bhavanavidhiyoM se yukta hote haiM 'kusa0 jAva ciTuMti' ina pado kA artha pUrvokta jaisA hI hai tAtparya 45vRkSa 55 'aNega bahuvividha vIsasA pariNayAe suhAruhaNe, suhottarAe suhanikkhamaNappavesAe, dararasopANa paMtikaliyAe pairikravAe suhavihArAe, maNo'Nu klAe, bhavaNavihIe uvaveyA' bhane prA2nI ghI savA 2vAlAvi bhavanavidhiyA arthAt bhavananI racanA rUpa prakArathI eTale ke je bhavananI upara caDavAmAM ane nIce utAravAmAM koI paNa prakArane parizrama-kheda-thAka lAgato nathI. ane jenA para sukha pUrvaka caDAya utarAya che. tathA AnaMda pUrvaka jenI aMdara jaI zakAya che, ane AnaMda pUrvaka jenI bahAra nIkaLI zakAya che. tathA jenA pagathiyA ghanIbhUta pAse pAse hoya che. ane jenA vizALa paNAne laIne javA Ava vAnuM sukhada thAya che. ane je manane anukUla hoya che. evA prakAranI bhavana vidhiyothI yuta iya che. 'kusavikusa jAva ciTuMti' // 5honA artha pakhai jI0 71 jIvAbhigamasUtra Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 jIvAbhigamasUtre ktena-vizAlena, 'muhavihArAe' sukhavihAreNa-sukhaH sukharUpaH vihAro gamanAgamanaM yatra sa tathA tena 'maNoNukUlAe' mano'nukUlena 'bhavaNavihIe' bhavanavidhinAbhavanaprakAreNa 'uvaveyA' upapetAH, 'kusavikusa visuddha jAva ciTThati' kuzavikuza vizuddha vRkSamUlA: mUlakandamanto yAvat tiSThantIti navamaH kalpavRkSaH / / 'egoruya dIveNaM dIve' ekorukadvIpe 'tattha tattha bahave aNigaNA NAmaM drumagaNA paNNattA samaNAuso' tatra tatra bahavaH anagnAH vicitra vividhavastra: dAyitvAt na vidyante nagnAstatkAlInAsta-dezasthAzca janA yebhyaH te anagnA nAma drumagaNA:-kalpavRkSAH prajJaptAH-kathitA : he zramaNa-AyuSman ! 'jahA se' yathAte 'aNegaso' anekazaH 'AjiNaga khoma kaMbala dugulla kosejjakAlamiga paTTacINaM suyavaraNAtavAravaNigayatu AbharaNa cittasahiNaga kallANagabhiMgiNIla kajjalabahuyahI hai ki-jaise yahAM ghara aneka prakAra ke hote haiM-vaise hI ye kalpavRkSa bhI aneka prakAra ke hote haiM // 9 // 10-dazaveM kalpavRkSa kA svarUpa kathana - _ 'egoruya dIve tattha 2 bahave aNigaNA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa AyuSman! usa ekoruka dvIpa meM jagaha 2, anagna nAma ke bahuta se kalpavRkSa kahe gaye haiN| ye vividha prakAra ke vastroM ke pradAtA hote haiM-ataH usa kAla ke aura usa deza ke manuSya inake kAraNa kabhI nagna nahIM rahate haiM isI kAraNa inakA nAma anagna kahA gayA hai una vastroM kA varNana karate haiM 'jahA se aNegaso Aji. Nagakhoma kaMbala dugullakoseja kAla bhiga paTTa cINaMsuyabaraNAta vAravaNi gaya tuAbharaNavittasahiNagakallANaga bhigiNIlakajjala bhukahyA pramANe ja che. kahevAnuM tAtparya e che ke jema ahiyAM aneka prakAranA ghare hoya cha, se prabhA mA 465vRkSA 55 bhane 2nA hAya che. / 9 / ve isamA 485vRkSanA 2135nuM 4thana 42vAmAM Ave che. 'egorUya dIve tattha tattha bahave aNigaNANAma dumagaNA paNNattA saraNAuso' hai zramaNa AyuSmana e eke rUkadvIpamAM sthaLe sthaLe anagna nAmanA ghaNAja kalpavRkSo hovAnuM kahela che. teo aneka prakAranA vastrone ApavAvALA hoya che. tethI te kALanA ane te dezanA manuSya vastronA kAraNe keI samaye nagna rahetA nathI. tethI ja temanuM nAma anagna kahevAmAM Avela che. te vastronuM varNana 42tA sUra he cha , 'jahA se aNegaso AjiNaga khomaka'bala dugulla kosenja kAla migapaTTacINaMsuya baraNAtavAravaNigaya tuAbharaNa cittasahiNaga jIvAbhigamasUtra Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.36 ekorukadvIpasthitadramagaNavarNanam 563 vaNNa rattapIta sukilla makkhiyabhigaloma hemaruppavaNNaga avasarattaga siMdhuosa bhadAmilabaMga kaliMga neliNa taMtumayabhatticittA' Ajinaka kSauma kambala dukUla kauzeyakAla mRgapaTTacInAMzuka varaNAtavAra vaNigayatu AbharaNa citrazlakSNakalyANakabhRGgInIlakajjala bahuvarNaraktapItazukla mrakSita mRgaloma hemarupyavarNaka avaruttaraga vaNNarattagapIta sukkilla makkhiya migalobha hemaruppavaNNaga avasara taga siMdhu osabhadAmilavaMgakaliMganeNilataMtumayabhatticittA' jaise jagaprasiddha vastra aneka prakAra ke hote haiM-yathA-Ajinaka-carmavastrakSauma-kapAsa kA vastra kaMbala-prasiddha hai dukUla, kauzeya-rezamIvastrakAlamRgapaTTa-kAle mRga ke camar3e se banA huA vastra cInAMzuka-cIna deza kA banA huA vastra 'varaNAtavA ravaNigayatu' deza vizeSa prasiddha ye bhI koI vastra vizeSa hI samajheM, AbharaNa vastra AbharaNoM se vicitra vastra jisa para nAnA prakAra ke AbharaNoM ke bela bUToM dvArA citrakaDhe hue hote haiM aise, bArIka tantuoM dvArA bune gaye vastra kalyANaka vastra mauke mauke para pahirane ke yogya Ananda pradavastra, bhRgI nIla kajjala bhaureM ke jaise nIla varNa vAle vastra, kajjalavarNavastra-kajjala ke varNa jaise kAle vastra, raktavastra, lAla vastra pItavastra-pIlevastra zuklavastra, akSatavastra-bIca meM nahIM phaTA huA vastra, navInavastra, mRgalomavastra mRga ke romoM kA banA huAvastra, hemavastra -sone ke tAroM se banA kallANagabhigiNI lakajjala bahuvaNNa rattapIta sukkilamakkhaya migalomahemarapharUNNaga avasarattaga siMdhuosabhadAmilavaMgakaliganeNilatatu mayabhatticittA' rebha prasiddha vastro aneka prakAranA hoya che. jemake Ajanaka cAmaDAnA vastra, sauma kapAsanA vastro, kaMbala unanA vastro prasiddha che. dukUla vRkSanI chAlamAMthI banAvela vastra kauzaya rezamI vastra, kAlamRgapaTa kALA mRganA cAmaDAthI banAvavAmAM Avela vastra, cInAMzuka cIna dezamAM banAvavAmAM Avela vastra 'varaNAtavAravaNigayatu' deza videzamA prasiddha sarbu bhApa ra vizeSa nuM nAma che. AbharaNa vastra AbhUSaNothI vicitra vastra, jenA para aneka AbharaNanI velabUTo dvArA citra kahADavAmAM Avela hoya evA vastro, jINA tArathI banAvavAmAM Avela vastra, kalyANaka vastra, samaye samaye paheravA gya AnaMda ApanArA vastra, bhaMgInIlakajajala bhamarAnA jevA nIla varNavALA va, kajajalavarNa vastra, kAjaLanA jevA varNavALA kALAvo raktavarNavAlA vastro lAla vastro pItavastra, pILAva zukala vastra, sapheda vastra, akSatavastra, vacamAM phATayA zivAyanA vastro, navIna vastro, mugalocana vastra, mRganA rUMvATAnA banAvela vastro jIvAbhigamasUtra Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 jIvAbhigamasUtre sindhuRSabhatAmilavaGgakaliGganelina tantumayabhakticitrAH, tatra-AjinakaM carmamayavastram, kSaumam-kArpAsavasvam, kambala prasiddham dukUlam zlakSNavastra vizeSaH 'kosejja' kauzeyam vilakSaNakITa tantunirmitam, 'kAlamRra paTTa' kAlamRgapaTTaHkAlamRgacarma 'cINAMsuya' cInAMzukam cInadezodbhavovastra vizeSaH, nAnAdeza prasiddhaH 'varaNAtavAra vaNigayatu' iti pAThazuddheH kartumazakyatvAd yathAdezaM yathA saMpradAya vastrajAti vizeSamadhikRtya vyAkhyeyam / 'AbharaNacitta' AbharaNacitrANi-AmaraNairvicitrANi 'sahiNaga' ilakSNAni-sUkSmatantu niSpannAni 'kallANaga' kalyANa kAni-paramalakSaNopetAni-bhiginIlakajjala' bhRgInIlakajjaleti, tatra- bhRGgIkITaviSaH, nIlaM-rAgavizeSaH tathA-kajjalaM' prasiddham' 'bahuvaNNarattapItasukilla' bahuvarNAni raktapIta zuklAni 'makkhiyamigaloma' mrakSitaM tailAdinA snigdhIkRtaM yat mRgaloma 'hemaruppavaNNaga' hemarUpyavarNaka-suvarNarajatavarNAtmakam 'avaruttagasiMdhu osabhadAmilabaMgakaliMga neliNa taMtumayabhatticittA' avaruttaragasindhuRSabhatAmila. baGgakaliGga nalina tantuma yacitrAH tatra-apara:-pazcimadezaH, uttaraH-uttaradezaH, sindhudezavizeSaH 'osabha' iti RSabhaH saMpradAya gamyodezaH, tAmilabaGga kaliGga nelinAH dezavizeSAH-prasiddhAH etaddezodbhavA ye tantavaH-sUkSmatantavaH, manmayA. yAH bhaktayo vicchittayo viziSTaracanAH tAbhizcitrA ityAdikAH 'vattha vihibahuppa. gArA havejja' vastravidhinA bahuprakArA bhaveyuH 'varapaTTaNuggayA' varapattanodgatAH, huA vastra aparavastra-pazcimadeza meM banA huA vastra,-uttara deza meM banA huA vastra, sindhuvastra,-sindhu deza meM banA huA vastra, osabha RSabha nAma ke deza ke vastra, tAmilavastra-tamila pradeza meM banA huA tamila deza kA vastra, baGgavastra-baMgAla deza meM banA huA baMgAla kA vastra, isI prakAra se kaliGga vastra-kaliGga deza meM banA huA kaliGga deza kA vastra, neliNantu-vastra sUkSma tantuoM se banA huA patalA vastra, ityAdi vividha prakAra kI racanA vAle vastra jaisA tattaddeza bheda se aneka prakAra ke hote haiM aura 'varapaTTaNuggayA' zreSTha pattana ke arthAt hemavazva, senAnA tArathI banAvavAmAM Avela vastra, aparavastra, pazcimadezamAM banAvavAmAM Avela vastra, uttaravastra, uttara pradezamAM banAvavAmAM Avela vastra, siMdhuvastra, sidhu dezamAM banelA vastro, sabha, RSabha nAmanA dezamAM banelA vastra, tAmilavastra, tAmilapradezamAM banAvavAmAM Avela vastra, baMgavastra, baMgALa dezamAM banAvavAmAM Avela vastra, e ja pramANe kaliMgavastra, kaliMgadezamAM banAvavAmAM Avela vastra, naliyuM tuvastra, jINAtArathI banAvavAmAM Avela jINuM vastra, ItyAdi aneka prakAranI racanAvALA vastro jema te te deza pradezanA bhedathI aneka jIvAbhigamasUtrA Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.36 ekoSakadvIpasthitadramagaNavarNanam 565 varapattanaM tattat prasiddhapattanaM tasmAdudgatAH-vinirgatAH 'vaNNarAgakaliyA' varNa rAgakalitAH varNairanekaimaijiSThAdibhiH kalitAH yuktAH, 'tahe va te aNiyaNAvi dumagaNA' tathaiva te anagnA api drumagaNAH-kalpavRkSAH 'aNegabahuvivihavIsasA pariNayAe vatthavihIe uvave yA' anekabahuvividhavisrasApariNatena vastra vidhinopapetA:'kusavikusa vi0jAva ciTuMti' kuzavikuza vizuddha vRkSamUlA yAvat tiSThantIti / 36 / mlam-egoruya dIveNaMbhaMte ! dIve maNuyANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goymaa| teNaM maNuyA aNuvamatara somacArurUvA bhoguttamagayalakkhaNA bhogasassirIyA sujAya savvaMgasuMdaraMgA supaiTTiyakummacArucalaNA ratuppalapattamauyasuku. mAlakomalatalA naganagarasAgaramagara cakkaMkabaraMkalakkhaNaMkiya calaNA aNupuvvasusAhataMgulIyA uNNayataNutaMbaNiddhaNakhA saMThiyasusiliTThagUDhagupphA egIkuruviMdAktavaTTANuputvajaMghA samugaNimaggagUDhajANU gayasasaNasujAyasapiNabhorU varavAraNamattatallavikamavilAsiyagaI sujAyavaraturagagujjhadesA AiNNa. bhinna 2, dezoM meM vahAM kI saMskRti ke anusAra inakA nirmANa hotA 'vaNNarAgakaliyA' tathA maMjiSThAdi raMgoM se ye jaise bhinna 2 deza kI paddhati ke anusAra raMge hote haiM 'taheva te aNiyaNA vidumagaNA' isI prakAra se Ne anagna nAma ke kalpavRkSa bhI 'aNega bahu vivihavIsasA pariNayAe vatthavihIe uvaveyA' aneka bahuta prakAra kI svAbhAvika vastra, vidhi se pariNata hote haiM 'kusa vikusa' ityAdi, padoM kA artha pUrvokta jaisA hI hai suutr-36|| pr42|| ya che. sana 'varapaTTaNugayA' zreSTha pattanathI arthAt ho ! hezAmA tyAMnI tyAMnI saMskRtI pramANe tenu nirmANa thAya che. 'vaSNarAgakaliyA' tathA maMjISThAdi raMgathI jema jUdA jUdA dezanI paddhati anusAra raMgavAmAM mAvesa hAya che. 'taheva te aNiyaNA vi dumagaNA' te pramANe mA manAna nAmanA 5ga 5 'aNega bahu vivihavIsaptApariNayAe vatthavihIe uvaveyA' bhane prA2nI vAlAvi vidhiyA pariNata hAya che. 'kusavikusa' tyAta padane artha pahelAM kahyA pramANe samajavo. | sU, 36 jIvAbhigamasUtra Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre haovvaNiruvalevA pamuiyavaraturiya sIha airegavaTTiyakaDI sAhayasoNaMdamusaladappaNaNigaritavarakaNagaccharu sarisavaravairavaliyamajjhA ujjuyasamasaMhiya sujAya jacca taNukasiNaNiddha AdejjalaDaha sukumAlamauyaramaNijjaromarAI gaMgAvattapayAhiNAvatta taraMga bhaMguraravikiraNa taruNaboyi akosAyaMtapauma. gaMbhIra viyaDaNAbhI jhasavihagasujAyapINa kucchI jhasodarA suikaraNA pamhaviyaDaNAbhA saNNayapAsA saMgayapAsA suMdarapAsA sujAyapAsA miyamAiyapINaraidapAsA akaraMDuya kaNagaruyaga nimmalasujAya niruvahayadehadhArI pasattha battIsalakkhaNadharA kaNagasilAtalujjala pasattha samatalovaciya vicchinna pihulavatthA sirivacchaMkiyavacchA puravaraphalihavaTiyabhuyA bhuyagIsaraviulabhoga AyANaphalihaucchuDha dIhabAhU jUyasannibhapINaratiyapIvarapauha saMThiyasusiliTTha visiTTha ghaNathira subaddha sunigraDhapatvasaMdhI rattatalovaiyamauyamaMsala pasatthalakkhaNa sujAya acchiddajAlapANI pIvaravaTTiya sujAyakomalavaraMgulIyA AyaMvataliNasuciruiraNiddhaNakkhA caMdapANilehA sUrapANilehA saMkhapA. NilehA cakkapANilehA disAso asthiya pANilehA caMdasUrasaMkhacakaMdisAo asthiya pANilehA aNegavaralakkhaNuttama pasattha suciraiMdapANilehA varamahisavarAhasIhasadUla usabhaNAgavara paDipunna viula unnayakhaMdhA cauraMgulasuppamANakaMbuvara sarisagIvA avaTriya suvibhatta sujAya cittamaMsUmaMsalasaMThiyapasattha sadlaviulahaNuyA oyaviyasilappavAla biMbaphalasannibhA haroTrA paMDarasasisagalavimalanimmalasaMkhagokhIra pheNadagarayamuNAliyA jIvAbhigamasUtra Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.37 ekorukamanuSyANAmAcArAdinirUpaNam 567 dhavaladaMtaseDhI akhaMDadaMtA apphuDiyadaMtA aviraladaMtA sujAyadaMtA egadaMta seDhivva aNegadaMtA hutavaha niddhatadhoyatattatavaNijjarattatalatAlujIhA garulAyaya ujjutuMgaNAsA avadAliyapoMDarIyaNayaNA kokAsiyadhavala patalacchA ANAmiyacAvaruila kiNhabbharAiya saMThiyasaMgaya Ayaya sujAtataNukasiNaniddhabhUmayA allINappamANa juttasavaNAsussavaNA pINamaMsalakavoladesabhAgA acirugNayabAlacaMda saMThiyapasasthavitthinna samaNiDAlA uDuvai paDipuNNasomavadaNA chattAgAruttamaMgadesA ghaNaNiMciya subaddhalakkhaNuNNa kUDAgAraNipiDiyasissA dADimapupphapagAsatavaNijja sarisanimmalasujAya kesaMtakesabhUmI sAmaliboMDaghaNaNiciya choDiyamiuvisaya pasatthasuhamalakkhaNasugaMdhasuMdara bhuyamoyagabhiMgi NIlakajjalapahabhamaragaNaNiddhaNikuraMbaniciyakuMciyaciyapayAhiNAvattamuddhasirayA lakkhaNabaMjaNaguNovaveyA sujAyasuvibhattasurUvagA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA paDirUvA / te NaM maNuyA haMsassarA koMcassarA naMdighosA sIhassarA sIhaghosA maMjussarA maMjughosA sussarA sussaraNiraghosA chAyA ujjoiyaMgamaMgA vajjarisabhanArAyasaMghayaNA samacauraMsasaMThANa saMThiyA siNiddha chavINirAyaMkA uttamapasattha aisesa nirUvamataNU jallamalakalaMkaseyarayadosavajjiyasarIrA niruvalevA aNulobhavAuvegA kaMkaggahaNI kavoyapariNAmA sauNivvaposapirTa tarorupariNayA viggahiyaunnayakucchI paumuppalasarisagaMdhaNissAsasurabhivadaNA adhaNusayaM UsiyA tesiM maNuyANaM causaTri piTrikaraDaMgA paNNattA samaNAuso ! / te NaM maNuyA pagaibhadayA pagaiviNIyagA pagaiuvasaMtA pagaipayaNukohamANamAyAlobhA jIvAbhigamasUtra Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 jIvAbhigamasUtre miumaddavasaMpaNNA allINA bhaddagA viNIyA appicchA asaMnihisaMcayA aceDA viDimaMtaraparivasaNA jahicchiyakAmakAmiNo ya te maNuyagaNA paNNatA smnnaauso!| tesiM NaM bhaMte ! maNuyANaM kevaikAlassa AhAraDe samuppajjai ? goyamA ! causthabhatassa AhAraTTe samuppajjai ||suu037|| chAyA- ekorupa dvIpe khalu bhadanta ! dvIpe manujAnAM kIdRza AkAra bhAva pratyavatAraH prajJaptaH ? gautama ! te khalu manujAH anupamatarasomacArurupAH bhogottamagatalakSaNAH bhogasazrIkA: sujAtasasisundarAGgAH supatiSThita kUrmacArUcaraNA rakto. tpala mRdusukumArakomalatalAH naganagarasAgaramakara cakrAGgavarAGgalakSaNAGkita caraNAH AnupUrya susaMhatAGgulIyAH unnatata nutAmrasnigdhanakhAH saMsthitamuzliSTagUDhagulmAH egIkuruvindAvarttavRttAnupUrvyajavAH samudgakanimagnagaDhajAnavaH, gajazvasanasujAtasanimoravaH vara vAraNa mattatulyavikramavilAsitagatayaH sujAtavaraturagaguhya dezAH AkINahayaiva nirUpalepAH pramuditavaraturagasiMhAtirekattakaTayaH saMhRtasaunandamuzala darpaNa nigarittavarakanakatsarU sadRza varavajravalitamadhyA:, RjukasamasaMhita sujAta jAttyatanukRSNa snigdhAdeyalaDaha(sundara) sukumArama duramaNIyaromarAjayaH gaGgAvartapradakSiNAvarttataraGga bhaMgura ravikiraNa bodhitA kozAyamAna padmagambhIra vikaTanAmayaH jhasavihagasujAtapInakukSayaH jhaSodarAH zucikarNAH padmavikaTanAmAH sannatapArthAH saMgatapArthAH sundarapArthAH sujAtapArthAH mitamAtrikapInaratidapArthAH akarUNDukakanakarUcaka nirmalasujAtanirUpahatadehadhAriNaH, prazasta dvAtriMzallakSaNadharAH kanakazilAtalojvala prazastasamatalopacitavistIrNapRthulabastayaH zrIvatsAMkitavakSasaH puravaraparighavRtabhujAH, bhujagezvaravipulabhogAdAmaparidhotkSipta dIrghavAhavaH yuga sannibhaponaratidapIvaraprapuSTasaMsthita muzliSTa viziSTa dhanasthirasubaddha sunigUDhapa. rvasandhayaH raktatalIpacitamRdukamAMsalaprazastalakSaNasujAtAcchidrajAlapANayaH pIvaravRta, sujAta komalavarAMgulIyAH AtAmratalina (pratala) zuci rUcirasnigdhanakhAH candrapANirekhA sUryapANirekhAH zaGkharANirekhAH cakrapANirekhAH diksauvastikapANirekhAH candra sUrya zaGkha cakra dika sauvastikapANirekhAH anekavaralakSaNottamaprazasta zuciratidapANirekhAH varamahiSavarAhasiMhazAla RSabhanAgavarapratipUrNa vipulonataskandhAH caturaMgula supramANakambuvarasadRzagrIvAH avasthita suvibhakta sujAtacitrazmazruvaH mAMsala saMsthita prazastazArdUlavipulahanukAH oyaviya (parikarmita) jIvAbhigamasUtra Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAkArabhAvAdikam 569 zilApravAla vimvaphalasanibhAdharoSThAH pANDurarAzi zakalavimalanirmala zaGkhagokSIraphenodakarajomRNAlikAH dhavaladantazregayaH akhaNDadantAH asphuTitadantAH aviralada ntAH sujAtadantAH ekadantazreNirIvAnekadantAH hutavahanirmAtadhautataptatapanIyaratatAlujihvAH garuDAyataRjutuGganAsAH avadAlitapuNDarIkanayanAH kokAsitadha. valapatralAkSAH AnAmitacAparucirakRSNAbhrarAjikasaMsthitasaMgatAyatasujAtatanuka. SNasnigdhabhravaH AlInapramANayuktazravaNAH suzravaNAH pInamAMsalakapoladezabhAgAH acirodgatabAlacandrasaMsthitaprazasta vistIrNasamalalATAH uDupatipratipUrNasomabadanA: chatrAkArotamAGgadezAHghananicitasubaddhalakSaNonnatakUTAkAranibhapiNDitazIrSAH dADi maSuSyaprakAzatapanIyasadRzanimalasujAta kezAntakezabhUmayaH, zAtmaliboNDadhananici. tachoTitamRduvizadaprazastasUkSmalakSaNasugandhasundarabhujamocakabhRGgInIlakajjalaprahRSTabhra maragaNasnigdhanikurambanicitakuzcitacitapradakSiNAvarttamUrddhazirojAH lakSaNavyazcanagu. NopapetAH sujAtasubibhaktasurUpakAH prAsAdIyAH darzanIyAH abhirUpAH pratirUpAH / te khalu manujAH haMsasvarAH krauMcasvarAH nandighoSAH siMhasvarAH siMhaghoSAH maJjasvarAH majjughoSAH susvarAH susvaranirghoSA chAyoyotitAGgAGgAH vajraRSabhanArAca. saMhananAH samacaturasrasaMsthAnasaMsthitAH snigdhacchavayaH nirAtaGkAH uttamaprazastAtizaya nirUpamatanavaH jallamalakalaGkazvenarajodoSavajitazarIrA: nirUpalepAH anulomavAyuvegAH kaGkamahaNayaH kapotapariNAmAH zakunizviposapRSThAntarorUpariNatAH vigRhItobratakSayaH padamotpalasadRzagandhaniH zvAsasurabhivadanAH assttdhnushtmucchritaaH| teSAM manujAnAM catuHSaSTipRSThakaraNDakAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! / te khalu manujA: prakRtibhadrakAH prakRtivinItakAH prakRtyupazAntAH prakRtiprata nukrodhamAnamAyAlomA: mRdumAdevasaMpannAH alInAH bhadrakAH vinItAH alpecchAH asannidhisaMcayAH acaNDAH viDimaMtaraparivasanAH yAdRcchikakAmakAminazca te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! / teSAM khalu bhadanta ! manujAnAM kiyatA kAlena AhArArthaH samutpadyante ? gautama ! caturthabhaktasyAhAgathaiH samutpadyante ||suu0 36 // TIkA-'egoruya dIveNaM bhaMte ! dIve' ityaadi| 'egoruya dIve NaM bhaMte ! dIve' ekorukadvIpe khalu bhadanta ! dvIpe 'maNuyANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre paNNatte' _ 'egoruya dIve NaM bhaMte ! dove maNuyANaM kerisae AgArabhAva paDo yAre paNNatte'-ityAdi / sUtra-36 / TIkArtha-gautamane ina sUtra dvArA prabhuzrI se aisA pUchA hai-he 'egorUyadIveNaM bhaMte ! dIve maNuyANaM kerisae AgArabhAvapar3oyAre paNNatte' tyA TIkArya -zrIautamasvAmIe A sUtra dvArA prabhuzrIne evuM . pUchayuM che ke jI0 72 jIvAbhigamasUtra Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 jIvAbhigamasUtre manujAnAM prathamayugminAM kIdRzaH-kimAkArakaH AkArabhAvapratyavatAraH-zarIrAkArAdisvarUpalakSaNaH pratyavatAraH prajJaptaH-kathita iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'te NaM maNuyA' te khalu yugmimanujAH 'aNuvamatarasomacArurUvA: anupamatarasomacArurUpAH candravat atyanta sundararUpavantaH 'bhogata. magayalakkhaNA' bhogottamagatalakSaNAH atrottama zabdasya paranipAtaH prAkRtatvAt, tena uttamAzca te bhogAzceti uttamabhogAH, tadgatAni tatsaMsUcakAni lakSaNAni yeSAM te tathA uttamabhogasUcakalakSayuktA ityrthH| 'bhogasa ssirIyA' bhogasazrIkA:-bhogenazarIreNa sazrIkAH zobhAyuktAH 'sujAyasavvaMga suMdaraMgA' sujAtasarvAGga sundarAGgAH sujAtAni yathoktapramANopetatvena zobhanajanmAni yAni sarvANi uziraH prabhRtyagAni, taiH sundaramaGga zarIraM yeSAM te tthaa| 'supaiTThiya kummacArucalaNA' supratiSThita kUrmacArucaraNAH supratiSThite sundarAkAreNa sthite kUrmavat kUrmapRSThavadunnate caraNe yeSAM te tathA, 'ratuppalapattamauya sukumAla komalatalA' raktotpala patra mRdukasukumArabhadanta ! usa ekoruka dvIpa meM rahane vAle manuSyoM kA AkAra bhAva kA pratyavatAra arthAt AkArAdi rUpa vagairaha-kaisA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai-'goyamA!' he gautama ! 'teNaM maNuyA' ekoruka dvIpake manuSya 'aNuvamatarasomacArurUvA' candramAkItaraha bahuta adhika sundara rUpavAle hote hai 'bhoguttamagayalakkhaNA' ve manuSya uttama 2, bhogoM ke sUcaka lakSaNoM vAle hote hai| 'bhoga sassirIyA' bhoga janya zrI zobhA se yukta hote hai / 'sujAya savvaMga sundaraMgA zarIra pramANa ke anusAra pramANopeta mastaka Adi unakA aMga janma se hI adhika sundara hone se usakA zarIra sundara hotA haiM 'supaiTiya kummacArUcalaNA' sundara AkAra vAle tathA kacchapakI pITha jaise unnata caraNa vAle hote haiM he bhagavana te ekarUka dvIpamAM rahevAvALA manuSyane AkAra bhAvane pratyavatAra arthAt AkAra vigere rUpa kevuM kahela che ? A praznanA uttaramAM prabhu zrI gautamasvAbhAna 4 cha / 'goyamA ! he gautama ! 'teNaM maNuyA' 34 dvIpanA ta mnussy| 'aNuvamatara somacArurUvA' yaMdranI bha qdhAre suM42 35vANA hAya che. 'bhoguttamagayalakkhaNA' te manuSya uttama uttama lagAnA sAhAyacha. 'bhogasassirIyA' sozalanya zrI nAma zAmAthI yutAya che. 'sujAyasavvaMgasuMdaraMgA' zarI2nA prabhAe anusAra pramANa yuta mastaka vigere teonuM aMga janmathI ja atyaMta suMdara hovAthI temanuM zarIra suMdara Aya che. 'supaidviya kumma cArU calaNA' suMdara mA2vA tathA aaym| na pAMsa unnata yA hAya cha. rituppalapattama uyasukumAlakomala jIvAbhigamasUtra Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAkArabhAvAdikam 571 komalatalAH tatra-raktotpalapatravat lAlisAyuktaM punazca mRdukaM mArdavaguNopetam akarkazam ata eva sukumAraM komalaM talaM caraNatalaM yeSAM te tathA, naganagara sAgara magara cakkaM-kadharaMkalakkhaNakiya calaNA' naganagarasAgaramakaracakrAGkadharAGkalakSaNAkitacaraNAH, tatra nago-giri nagara sAgara makara cakrANi prasiddhAni, aGkadharazca. ndrastasyAGko lAMchanam evaM rUpairlakSaNairuktavastvAkAra pariNatAbhiH rekhAbhiraGkite caraNe yeSAM te tathA, 'aNuputvasusAhataMgulIyA' AnupUrya susaMhatAGgulIyAH, AnupUpeNa-paripATayAvarddhamAnA hoyamAnAH susaMhatA:-aviralAH aMgulayA pAdAgrAvayavA yeSAM te tathA, 'uNNayataNu taMbaNiddhaNakhA' unnatatanu tAmrasnigdhanakhAH, tatra unnatA madhye tuMgAH tanavaH-pratalAH tAmrA raktavarNAH snigdhAH-snigdhakAntimantaH nakhA:-pAdagatA yeSAM te tathA, 'saMThiyasusiliTThagupphA' saMsthitasuzliSTaH 'ratuppala pattamauya sukumAla komalatalA' inakA caraNa tala rakta-lAla hotA hai evaM utpala ke patra ke jaisA vaha mArdava guNa se yukta rahatA haikaThora nahIM hotA tathA zirISa puSpa ke jaisA vaha komala hotA hai 'naganagara sAgara magara cakkaMkagharaMkalakkhaNaMkiyacalaNA' ina ke caraNoM meM pahAr3a nagara sAgara samudra makara-magara, cakra evaM adhara candramA inake cihna, rahate hai arthAt ina AkAra kI unake caraNoM meM rekhAeM hotI hai 'aNuputvasusAhayaMguliyA' inake pairoM kI aMguliyAM jaisI jahAM pramANa meM baDI aura choTo honI cAhiye vaisI vaha vahAM saMhata-milI huI hotI hai 'uNNayataNu taMbaNiddhaNakhA' inake pairoM kI aMguliyoM ke nakha unnata UMce uThe hue patale, tAmra-lAlavarNa ke-aura snigdha-snigdha kAnti zAlI hote hai / 'saMThiya susiliTTha gupphA' inake talA' tn| ya2rnu taNIyu. mAla hAya che. bhane 58 hetai bhajanA pAnanA jevA mRdutA guNavALA hoya che. arthAt kaThora hotA nathI. tathA zirISana 05nA 21 ta ma hAya che. 'naganagarasAgara magara cakka kadharaM kalakkhaNakiyacalaNA' tamana 22 mA 59, nagara, sAgara, samudra, makara-madhara, caka, ane aMkadhara-caMdramAM eonA cihane hoya che. marthAt 21 mAjarAnI mAyA tamAnA 22mA hAya che. 'aNupuvvasasAha yaMguliyA' tamanA pAnI mAgIya pramANa saranI meTale nAnI meTI jyAM je pramANanI hovI joIe tevIja tyAM tyAM maLelI rahe che, 'uNNayataNu taMbaNiddhaNakhA' tamanA pAnI mAgaNIyAnA na Gad 2 uThelA pAtaLA, lAlavarNa vALA ane sinagdha, cikAza yukta kAMtIvALA hoya che. 'saMThiyasusiligupphA' mAnA gupa (meDI 52nI 8) prabhAta jIvAbhigamasUtra Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 jIvAbhigamasUtre gUDhagulphA, saMsthitau - samyakU svarUpapramANatayA sthitau muzliSTau - sughanau gUDhau mAMsalatvAdanupalakSyau gulphau - ghuTiko yeSAM te tathA, 'eNI kuruviMdAvata vaTTANuyajaMghA' eNIkuruvindAvarttavRttAnupUrvyajaGghAH tatra eNI - hariNI, kuruvinda:puyvajaMghA' tRNavizeSaH, vartta sUtravalanakam etAnIvavRtte vartule AnupUrvyeNa krameNa UrdhvaM sthUlatare jaMghe yeSAM te tathA, 'samuggaNimagga gUDha jANU' samudgaka nimagnagUDha jAnavaH samudranimagne saMpuTAntaH sthite iva mAMsalatvAdanupalakSye jAnunI yeSAM te tathA, 'gayasasaNa sujAta - saSNibhorU' gajazvasanasujAtasannibhoravaH, gajasya hastinaH zvasanaH- zuNDAdaNDaH sujAtaH - suniSpannaH tasya sannibhau-tulyau UrU- jaMghe yeSAM te tathA, 'varavAraNamattatulla vikkama vilAsitagaI' varavAraNamattatulyavikramavilAsitagatayaH, tatra varaH - pradhAno bhadrajAtIyo yo mattavAraNo hastI tasya vikramazcakramaNaM tadvat vilAsitaM vilAsiM saMjAto yasya, vilAsitA vilAsavatI gatiryeSAM te tathA, 'sujA tavaraturagagujjha desA' sujAtavastu ragaguhyadezAH varaturagasyeva gulpha-Tukane-pramANopeta hote haiM saghana hote haiM, mAMsala hone se gUDha hote haiM ve alaga dikhane meM nahIM Ate haiM 'eNI kuruviMdAvattavaTTANu puvvajaMghA' inakI donoM jaMghAeM hariNI kI jAMghoM jaisI kramazaH sthUlasthUlatara hotI haiM aura kuruvinda nAma ke tRNa vizeSa aura vartta - baTe hue sUta kI rassI ke jaisI gola hotI haiM tathA donoM jAnu-ghuTaneinake mAMsala hone se samudra - saMpuTa meM rakhe hue kI taraha anupalakSyanahIM jAnA jAsake aisA hote haiM 'gayasa saNa sujAtasaNNibhorU' ina ke donoM uru hastI ke zuNDAdaNDa ke samAna sundara gola aura puSTa hote haiM 'varavAraNamattatulla vikkama vilAsiya gaI' madonmatta hAthI ke samAna calane ke vilAsa se yukta inakI gati hotI hai 'sujAtavaraturagagujjhadesA' inakA guhya pradeza zreSTha ghor3e ke guhya pradeza ke hoya che. saghana hoya che. mAMsala 'puSTa' hovAthI gUDha hoya che. te alaga vAmAM bhAvatI nathI. 'eNIkuruviM dAvattavaTTANupuvvajaMghA' tebhanI bhanne gho hariNIcAnI jAMghA jevI kramazaHsthUla ane sthUlatara caDhauttaranI hoya che. tathA kurUvidanAmanA tRNa vizeSa ane vatta-vaNelA sUtaranI DorInA jevI geALa hoya che. tathA temanA banne geAThaNA mAMsa yukta hoya che. samudra- saMpuTamAM rAkhelAnI bhAI bhAgI na zAya sevA hoya che. 'gayasasaNa sujAtasaNNibhorU' tenA anne urUe hAthInI guMDAdaMDanA jevA suMdara ane geALa tathA puSTa hoya che. 'varavAraNa tattatullavikkama vilAsiyagaI' mahonmatta hAthInA levI vilAsa yukta tethonI gati hoya che. 'sujAta varaturagagujjhadesA' tethonI zuddha aheza zreSTha jIvAbhigamasUtra Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAkArabhAvAdikam 573 sujAtaH suguptatvena niSpanno guhyadezo yeSAM te tathA, 'AiNNahaovva NiruvalevA' akoNahaya iva nirupalepAH AkIrNa haya iva jAtyAzcaiva nirupalepAH jAtyavohi mUtrAdyananuliptazarIro bhavati, tathA nirupalepazarIrA iti 'pamuiyavaraturayasIha atiregavaSTiyakaDI' pramuditavara-turagasiMhAtireka vartitakaTayaH, tatra pramu. dita:-rogAdyabhAvenAtipuSTaH yauvana prApta ityarthaH evaM vidho yo varaturagaH varasiMhazca tadvat vartitA vartulA kaTiryeSAM te tathA, 'sAhaya soNaMdamusaladappaNaNigariya-varakaNagaccharusarisavaravaira valiyamajjhA' saMhRtasaunandamusala-darpaNa nigaritavarakanakatsaru sadRzavaravajravalitamadhyAH, tatra saMhRtaM-saMkucitaM saunandaM trikASTikA (tipAI) iti prasiddhA, musalaM-prasiddhA darpaNa zabdenAvayave samudAyopacArAt darpaNa gaNDo gRhyate yo hastena gRhya te tathA nigaritaM zuddhIkRtaM yad varakanakaM tasya tsaru:samAna sugupta hotA hai 'AiNNahaovvaNirUvalevA' AkIrNa haya zreSTha AkIrNa jAti ke ghoDe ke jaisA inakA zarIra mala mUtrAdi se nirUpa lipta rahatA hai / 'pamuiya vara turaya sIha atiregavaTTiya kaDI' rogAdika ke abhAva se ati puSTa hue ghor3e aura siMha kI kaTi se bhI atizaya adhika inakI gola kRza kaTi hotI hai-arthAt ye bahuta hI adhika patalI kamara vAle hote hai 'sAhaya soNaMda musaladappaNa Nigariyavara kaNagaccharusarisavaravairavaliyamajjhA' inakA vaha madhya bhAga bIca se isa AkAra kA patalA hotA hai-ki jaisA saMkucita kiyA huA sonanda arthAt tipAI jisake pAye sakuDaliye gaye hoM taba jaisA AkAra hotA hai vaise AkAra vAlA tathA udhvIkRta musala kA madhya bhAga bIca se jisa AkAra kA patalA hotA hai aura darpaNa yahAM darpaNa ghoDAnA guhya pradeza sabhAna atyaMta zuta ya che. 'AiNNahaovvaNirUvalevA' zreSTha AkIrNa jAtanA ghaDAnA jevA temanA zarIre malamUtrAdithI nirUpalisa 42.yA dinAnA hAya che. 'pamuiyavara turiyasoha atiregavaTTiyakaDI, zAhinA abhAvathI atyaMta puSTha thayela gheDA ane siMhanI kammara karatAM paNa atyaMta adhika pAtaLI kammaravALA hoya che. arthAt temanI kammara geLa ane kRza tAM pAtamI hAya cha 'sAhaya soNaMda bhusala duppaNaNigari yavarakaNagaccharUsarisa varavairavaliyamajjhA' temanAta madhyabhAga yamAthI sevA pAtI hAya che. sabha saMkucita karavAmAM Avela saunanda arthAt sipAI arthAt traNa pAyAvALI ghaDI hoya ke jenA pAyAe saMkecI lIdhelA hoya, tyAre tene je AkAra hoya che, evA AkAravALA tathA uce karela musala sAMbelAne madhyabhAga vacamAMthI je pAtaLo hoya che, tathA darpaNa ahiyAM darpaNa zabdathI daIne jIvAbhigamasUtra Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 jIvAbhigamasUtre khaGgamuSTiH ete sarve padArthAH madhye tanavaH ubhayoH pArzvayosthUlA bhavanti, taiH teSAmivetyarthaH, tathA-varavajrasyeva kSAmaH valito valitrayo peto madhyabhAgo yeSAM te tathA 'ujjuyasama saMhita sujAtajacca taNukasiNiddha AdejjalaDaha sukumAlama. uya ramaNijjaromarAI' RjukasamasaMhita sujAtajAtya tanukRSNasnigdhAdeyalaDaha sukumAra-mRduka ramaNIyaromarAjayaH, tatra RjukA-avakrA, samAna kvApi kuTilA, saMhitA-santatirUpeNa vyavasthitAna tu apAntarAla vyavacchinnA sujAtA-sujanmA na tu kAlAdi vaiguNyAd durjanmA ataeva jAtyA-pradhAnA, tanvI kRzA na tu zabda se darpaNa kA gaNDa-hAtha meM pakaDane kA DaMDA-liyA jAtA hai usake jaisI zuddha kiye gaye sone se banI huI mUMTha hotI hai, ye saba padArtha bIca se patale aura Upara nIce sthUla hote hai inake jaisA unakA madhya bhAga hotA hai baisA, vara zreSTha-vajra kA jaisA AkAra hotA hai vaisA unakA kaTibhAga sadA trivali se virAjita rahatA hai / 'ujjuyasamasahiya sujAya jaccataNukasiNaNiddha AdejjalaDau sukumAlamauya ramaNijjaromarAI' ina ke zarIra kI romAvali saghana hotI hai vaha TeDI meDI nahIM hotI hai arthAt kisI bhI jagaha vaha vakra nahIM hotI hai sama rahatI hai saghana hone para bhI antara se bhI vyavasthita raha sakatI haiisake liye kahA gayA hai vaha aisI nahIM hai kintu zarIra kA koI sA bhI aisA pradeza nahIM bacatA hai ki jahAM para vaha antara rahita huI ghanI bhata na ho yaha sujAta-sundara rUpa se janma se hI hotI hai tathAyaha svabhAvataH hI patalI hotI hai moTI-sthUla-nahI hotii| khUba kAlI hAtha arthAt hAthamAM pakaDavAne hAthe grahaNa thayela che. tene jevI karavAmAM Avela sonAmAMthI banAvavAmAM Avela mUTha hoya che, A badhA padArtho vacamAMthI pAtaLA ane upara nIce sthUla jADA hoya che. tenA je teone madhyabhAga arthAt kaTipradeza pAtaLe heya che. tathA vara-zreSTha vajane je AkAra hoya che. e temane kaTibhAga hamezAM vivalIthI zobhAyamAna hAya che. 'ujjuya samasaMhiya sujAyajacca taNukasiNa Niddha Adeja laDaha suku mAla mauyaramaNijjaromarAI' tamanA zarIranI zama paMDita saghana DAya che. te ADI avaLI hatI nathI. arthAt kaI paNa sthaLe te vAkIcUkI hatInathI. sarakhI ja rahe che. saghana hovA chatAM paNa antarathI paNa vyavasthita rahI zake che. tethI kahevAmAM Avela che ke te romarAjI evI nathI paNa zarIrane koI paNa bhAga enathI rahetuM ke jyAM te aMtara vinAnI thayela ghanIbhUta na hoya, A sujAta janmathIja suMdara rUpavALI hoya che. tthA te svAbhAvika rIte ja pAtaLI hoya che. jADI hotI nathI. khUbaja kALI hoya che, mAMkaDAnA jIvAbhigamasUtra Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAkArabhAvAdikam 575 sthUlA, kRSNA na tu markaTavarNA, kRSNApi kizcinniIptikA bhavatItyAha-snigdhA'cikkaNA' AdeyA-darzanapathamupagatA satI punaH punaH AkAMkSaNIyA laDahA salavaNimA-lAvaNyayuktA ataeva AdeyA iti bhAvaH, sukumArA-sukumAratvamapi kizcitkarkazasparza bhavetatta Aha-mRdulA-atikomalA ataeva ramaNIyA manoramA romarAjiH-romAvaliryeSAM te tathA, 'gaMgAvattapayAhiNAvatta taraMga bhaMgura ravikiraNa taruNabodhiya akosAyaMta paumagaMbhIra viyaDaNAbhI' gaGgAvarta pradakSiNAvarttataraMga. bhaMgura ravikiraNataruNavodhitAkozAyamAnapadmagaMbhIra vikaTanAbhayaH, tatra gaGgAyA AvattA-payasAM vibhramaH tadvat pradakSiNAvarttA na tu vAmAvartAH taraGgA-iva taraGgAH tisro valayaH tAbhirbhagurA vakrA ravikiraNe staruNairabhinavaiH vodhitaM vikasitaM sat akozAyamAnaM praphullitaM padma-kamalaM tadvat gambhIrA vikaTA-vizAlA ca nAbhiryeSA te tathA, 'jhasavihaga sujAtapINakucchI' jJaSavihaga sujAtapInakukSayaH jJaSo= matsyaH vihagaH pakSI tayoriva sujAto suniSpannau janmadoSarahitau pInau upacitau puSThau kukSI udarobhayabhAgau yeSAM te tathA, 'jJasodarA' jJaSodarAH kRzodara hotI hai. markaTavarNa ke jaisI maTa mailI nahI hotI snigdha-cikanI hotI hai-adeya hotI hai-yadi yaha eka bAra bhI dekha lI jAtI hai to punaH punaH dekhane kI darzaka kI icchA jagatI rahatI hai lAvaNya yukta hotI hai sukumAra hotI hai-ati komala hotI hai aisA ramaNIya inakI romarajihotI hai tathA-'gaMgAvatta payAhiNAvattataraMgabhaMguraravikiraNataruNabodhiyaakosAyaMtapaumagaMbhIraviyaDaNAbhI' inakI nAbhi gaMgA kI pradakSiNAvartavAlI bhrami-bhauMra ke jaisI hotI hai tathA taraGga ke jaisI trivalI se vaha bhugna TukaDe-TukaDe rUpa meM hotI hai evaM taruNa-abhinava-ravi kiraNoM se bodhita hue-khile kamala ke samAna vizAla hotI hai| 'jhasavihagasu. jAtapINakucchI' kukSi-peTa-inakI jhaSamachalI aura vihaga pakSI kI kukSi varNa jevI malIna hotI nathI. snigdha cIkaNuM hoya che. arthAt te eka vAra paNa jovAmAM Ave vAraMvAra tene jovAnI jenAranI IrachA thatI rahe che. saudarya yukta hoya che. AvI ramaNIya temanI remarAja hoya che. tathA 'gaMgAvattapayAhiNAvattataraMgabhaMgura ravi kiraNa taruNa bodhiya akosAyaM tapaumagaMbhIraviyaDaNAbhI tamanI nAlI AnI ikSiNAvarta pAlI zrami-bUmarIyA jevI hoya che. tathA taraMganA jevI trivalIthI te bhagna eTale ke khaMDa khaMDanA rUpa hoya che. tathA tarUNa ane abhinava sUryanA kiraNethI badhita thayela arthAta bhAlesA bhaganAvI viDAya che. 'isa vihaga sujAta jIvAbhigamasUtra Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 jIvAbhigamasUtre vanta ityarthaH 'suikaraNA' zucikaraNAH-zucIni pavitrANi nirUpalepatvAt karaNAni indriyANi yeSAM te tathA, 'pamha viyaDaNAbhA' padmavikaTanAbhayaH-padma-kamalaM tadvat tadAkArA vikaTA-vizAlA nAbhiyeSAM te tathA 'saNNayapAsA' sannatapArthAH, samyak krameNa adho'dhaH nate pAyeM yeSAM te tathA, 'saMgatapAsA' saMgatapArthA:saGgate-dehapramANocite pArve yeSAM te tathA, ataeva 'suMdarapAsA' sundarapArthAH 'sujAtapAsA' sujAtapArthA:-janmajAta sundarapArthAH 'miyamAiya pINaratiya. pAsA' mitamA trikaNInaratidapAH , mite-parimite mAtri ke mAtrayA upete anyUnAdhike pIne-upacite ratide-Anandaprade pArve yeSAM te tathA, 'akaraMDuyakaNagaruyaganimmala sujAya niruvahayadehadhArI' akaraNDukakanakarucaka nirmala sujAta nirupahata dehadhAriNaH, tatra avidyamAnaM mAMsalatvena anupalakSyamANaM karaNDukaM pRSTha jaisI sujAta-sundara aura puSTa hotI hai 'jhasodarA' inakA udara matsya ke udara jaisA kRza hotA hai 'suikaraNA' inake karaNa arthAt indriyAM pavitra aura nirlipta hote haiM 'pamiviyaDaNAbhI' inakI nAbhikamala ke jaisI vizAla hotI hai 'saNNayapAsA' acche rUpa meM kramazaH inake donoM pArzvabhAga nIce 2, nata- jhuke hue hote haiN| 'saMgatapAsA' aura ve deha pramANa upacita-puSTa-hote haiM ataeva 'suMdarapAsA' ve donoM pArtha bhAga inake baDe suhAvane lagate haiN| 'sujAtapAsA' isI kAraNa ve sujAta janma se hI sundara pArtha vAle kahe gaye haiM / 'mitamAiya pINaratiyapAsA' aura isI kAraNa ve unake donoM pArtha bhAga parimita na kamatI na bahatI kintu mAtropeta, puSTa evaM Ananda dAyakavarNita kiye gaye haiN| 'akarUMDa. yakaNagarUyaganigmalasujAya nirUvahaya dehadhArI' ve aise deha ke dhArI hote pINakucchI' zukSI 4hetA ghaTanA 57mAna mA tamanA a5 nAmanI bhAsIna bhane pakSAnA peTa vA sugata suMdara bhane puTa DAya che. 'jJasodarA' bharnu peTa mAchavInA peTaza pAtaj hAya che. 'suikaraNA' tamanA 4291 arthAt dhadriyA atyaMta pavitra bhane ni hAya che. 'pamhA viyar3aNAbhI' bhanI nAlI mAtA va vizaNa hAya che. 'sagNayapAsA' bhaza tamanAma- pAva mAsa nIya nIyana hAya che. 'saMgatapAsA' ana te pramANa 75thita nAma puSTa hAya che. 'saMdarapAsA' me6 pAva bhAga-570 4 su12 hAya che. 'sujAtapAsA' me 20 tethe! sunata arthAt mathI su2 57mApAmA bhAvesa cha. mitamAiya pINaratiyapAsA' bhane me04 4 / 26 mAnA anna paacbhAga parimita hoya che ochAvattAM hotA nathI paraMtu pramANapata, puSTa ane mAnahAya pAnupAmA Ave che. 'akaruMDuya kaNagaruyaganimmala sujAya nirUvahaya dehadhArI' tazA sevA zarIrane pA295 42vAvANA hAya che manA jIvAbhigamasUtra Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAqArabhAvAdikam 577 vaMzAsthikaM yasya sa akaraNDukastam tathA kanakarayeva rucako rucirdIpti sa nirmalaH svAbhAvikAgantukamalarahitaH sujAto- garbhajanma doSarahitaH, nirupahataH - jvarAdyupa vAtarahitaH, evaMvidho yo dehastaM dhArayantItyevaM zIlA ye tathA, tathA 'pasattha battIsakkhaNadharA' dvAtriMzallakSaNAni prazastAni aprazastAni ca bhavanti tatrai te prazasta dvAtriMzallakSaNadharAH, 'kaNagasilAtalujjala pasatthasamayalova ciyavisthinnapilabasthI' kanakazilAtalojvala prazasta samatalopacita vistIrNapRdhulavastayaH tatra kanakazilAtalavadujjvalA prazastA samatalA upacitA mAMsa vistIrNA sarvato vizAlA pRthulA paripuSTA bastiH nAbheraghobhAgo yeSAM te tathA 'sirivacchaMkiyavacchA' zrIvatsAGkita vakSasaH, tatra kSIvatso lAMchana vizeSaH tenAGkitaM vakSa uro yeSAM te tathA, 'puravaraphaliha vaTTiya bhuyA' puravara parighavartita bhujAH, tatra puravaraparidhaH mahAnagaradvAraka pATAgaMlA tadvad varttitau vRttau puSTau ca bhujau yeSAM te tathA, haiM ki jisake pRSTakI haDDI nahIM dikhatI hai, kanaka ke samAna jo dIpsi vAlA hotA hai, nirmala - svAbhAvika evaM Agantuka mala se jo rahita hotA hai garbhajanma ke doSa se rahita hotA hai aura nirUpahata hotA hai-jvarAdi rUpa upaghAta se vihIna hotA hai 'pasatyabattI salakkhaNadharA' ye prazasta battIsa lakSaNoM ke dhArI hote haiM / 'kaNagasilAtalujala pasattha samayalovaciya vitthinnapilavasthI' inakA vakSaHsthala kanaka kI zilA ke tala jaisA ujjvala hotA hai, prazasta hotA hai, samatala hotA hai, upacita-puSTa hotA hai - mAMsala hotA hai Upara kI aura aura nIce kI aura vistIrNa hotA hai tathA dakSiNa aura uttara kI aura vaha pRthula hotA hai| 'sirivacchaM kiyavacchA puravara phalihavahiyabhuyA, bhuyagIsara vipula bhoga AyANa phali ha ucchUDha dohabAhU' tathA unakA vaha vakSaHsthala zrI vatsa ke cihna se yukta ucchUTa dIhabAhU' tathA teyonA me vakSasthajo zrIvatsanA cinha vALA vAMsAnA hADakAM dekhAtA nathI. senAnA jevI dIptivALA hAya che, ni la svAbhAvika tathA Agatuka maLa vinAnA heAya che. sujAta hAya che, arthAt gajanma doSa vinAnA hAya che, ane nirUpahata hAya che. eTale ke tAva jADA ulTI vigere upaghAta vimAnA hoya che. 'patthasabattIsa lakkhaNadharA' tethe| uttama sevA atrIza sakSazeone dhAraNa 12vAvAjA hoya che, 'kaNagasilAtalujjala pasatthasamayalova ciyavitthinnapihulavatthI' teyonA vakSastha senAnI zilAnA taLIyA jevA ujjavala heAya che. atyaMta prazasta hAya che. samatala hoya che. upacita puSTa hAya che. mAMsala heAya che. uparanI khAju ane nIcenI khAju vistRta hoya che. tathA dakSiNa bhane uttaranI mAnu te pRthusa hoya che. 'sirivaccha kiyavacchA puravara phalii vaTTiyabhuyA bhuyAgIsara vipulabhogaAyANaphaliha jI0 73 jIvAbhigamasUtra Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 jIvAbhigamasUtre 'bhugIsara vipulabhoga AyANa phaliha ucchUdadIhabAhU' bhujagezvara vipula bhogA dAna paridhotkSipta dIrghabAhavaH, tatra bhujagezvara - sarparAjastasya vipulo yo bhogaH zarIram-tathA-AdIyate -dvArasthaganArthaM gRhyante ityAdAnaH sa cAsau paridho'rgalA 'ucchUDhatti' ukSiptaH svasthAnAdutkSipta UrdhvaM kRtaH niSkAsya tato dvAra pRSThabhAge datta ityarthaH tadvad dIrghA - lambAyamAnau bAhU yeSAM te tathA, 'jUyasannibhapINaratipIvara saMyasiliTTha visighaNathira subaddha sunigUDha pavvasaMdhI yUpasanni bharatidapIvara prakoSThasaMsthita suzliSTaviziSTa ghanasthira subaddha sunigUDhaparva sandhayaH tatra grupa sannibhau-yUpaH zakATAvayavavizeSaH yo vRSabha skandhoparisthApyate tatsadRzo vRttatvena Ayatatvena ca tattulyau mAMsalo ratidau pazyata dRSTisukhado pIvara prakogat azakalA cikauyeSAM te tathA saMsthitAH - saMsthAnavizeSavantaH suzliSTAH sughanAH viziSTAH - pradhAnAH, ghanA niviDAH, sthirAH - nAtizlathAH, subaddhAH snAyubhiH - suSThu naddhAH, nigUDhAH parvasandhayaH - asthisaMdhAnAni yeSAM te tathA, hotA hai inakI donoM bhujAe~ mahAnagara ke argalA ke jaisI lambI hotI haiN| inake donoM bAhU zeSanAga ke vipula zarIra ke jaise evaM svasthAna se khacakara dvAra pRSTha meM diye gaye parigha ke jaise lambe hote haiN| 'jUyasannibhapINaratiya pIvarapaTTa saMThiya susiliTTha visiha ghaNathira subaddha sunigUDhapacva saMdhI' inakI donoM hAthoM kI kalAIyAM hathelI gola aura lambI hone se yuga bailoM ke kandhe para rakhe jAne vAlA juA ke jaisI maja bUta hotI hai, mAMsala hotI hai dekhane vAloM ko Ananda prada hotI haiM aura patalI nahIM hotI haiM tathA- - inakI asthi saMdhiyAM saMsthAna vizeSa saMpanna hotI hai muzliSTa hotI haiM saghana hotI haiM uttama hotI haiM pAsa-pAsa meM hotI haiM sthira hotI haiM ati zithila nahIM hotI haiM aura snAyuoM se acchI taraha ve jakaDI huI hotI haiM evaM nigUDha rahatI hai| 'rattatalovaiya hAya che. teonI mane bhujAe mahAnagaranI alAnA jevI lAMbI hoya che. temanA ane khADU zeSanAganA vizALa zarIranA jevA ane svasthAnathI khe'cIne dvAra pRSTamAM sabhAvavAmAM Avesa paridhanA nevA sAMgA hoya che. jUyasanni bhapINaratiyapIvara pauTTha saMThiya susiliThTha visiTTha dhaNathira subaddha sunigUDha pavvasaMdhI' temanA banne hAtheAnA kAMDA geALa ane lAMkhA he|vAthI yuga khaLadanA khAMdhapara rAkhavAmAM AvatA jAsarAnA jevA majabUta seAhAmaNA hoya che. ane mAMsala puSTa hoya che. jovAvALAne khUbaja AnaMda ApanAra hoya che. ane pAtaLA hotA nathI. tathA tenA hADakAnA sadhI bhAga saha~sthAna vizeSathI sapanna hAya che. suzliSTa hoya che. saghana heAya che. uttama hoya che. najIka najIka hoya che sthira hAya che, atya tazithila hAtA nathI, ane snAyuethI sArIrIte jakaDAyela jIvAbhigamasUtra Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAkArabhAvAdikam 579 'rattatalovaiyamauya maMsala pasatthalakkhaNasujAya acchiddajAlapANI' raktatalopacita mRdukamAMsala prazasta lakSaNa-sujAtAcchidra jAlapANayaH, tatraraktatalo-arUNau adho. bhAge upacittau-unnatau aupacayiko vA krameNa hIyamAnopacayau mRduko-komalo mAMsalo-paripuSTau prazastazubhacihnayukto lakSaNau sujAtI-janmataH suvyavasthitau acchidrajAlo-antarAlarahitAGguli samudAyau etAdRzau pANau hastau yeSAM te tathA, 'pIvara vaTTiya sujAyakomalavaraMguliyA' pIvara vRttasujAtakomalavarAGgu. likAH, tatra pIvarAH-zarIraucityena sthUlA vRttA vartulAH sujAtAH suvyavasthitAH komalA varAzca prazastalakSaNopetA aGgulayo yeSAM te tathA 'AtaMbataliNa suciruiraNiddhaNakkhA' AtAmra talina zuci rucira snigdhanakhAH, AtAmrA:-ISadraktAH talinA:-pratalAH zuvayaH-pavitrA:-nirmalA rucirA manojJAH snigdhA:-cikkaNA mauyamaMsalapasattha lakkhaNasujAyaacchiddajAlapANI' inake donoM hAtha rakta tala vAle hote haiM-aruNa hote haiM-upacita hote haiM-adhobhAga puSTa hote haiM, unnata hote haiM-nIce kI aura adhika jhuke rahate haiN| mRdulacikane, mAMsala-majabUta, prazasta lakSaNa yukta, sundara-AkAra saMpanna, aura chidra rahita aMguliyoM vAle hote haiN| 'pIvaravaThiya sujAya komala. varaMguliyA' ye aMguliyAM inakI pIvara majabUta hotI haiM vRtta-golAkAra hotI haiM-sujAta-sundara hotI haiM evaM komala hotI haiM 'AtaMbataliNasuci. rUira NiddhaNakhA caMdapANi lehA, sUrapANi lehA saMkhapANi lehA, cakkapANilehA, disAsoasthiyapANilehA' hAthoM ke aMguliyoM ke nakha kucha 2 lAla hote haiM, talIna-patale hote haiM,zuci-pavitra hote haiM-sApha hote haiM, rUcira-manohara hote haiM, sniggha-cikane hote haiM / rUkSatA se hIna hoya che. sana zula 23 cha 'rattatalovaiya ma uya maMsalapasasthalakkhaNasujAya acchidda jAlapANI' tamanAma the| zatAtajIyA pAhAya che. arthAta tamanI yA e lAla hoya che. upasthita hoya che. arthAtu nIcenA bhAgapuSTa hoya che. unnata hoya che. nIcenI tarapha jhukeluM rahe che. mRdula cikAzavALA, mAMsala, majabUta, prazasta lakSaNavALA, suMdara AkAravALA ane chidrovinAnI AMgaLIvALA DAya che. 'pIvaravadviya sujAya komalavaraMguliyA' bhanI mAMganAyo pI12 mata hoya che. vRtta-gaLa AkAravALI hoya che. sujAta ane suMdara hoya che. 'AtaMbataliNa suciruiraNiddhaNakhA, caMdapANilehA, sUrapANi lehA, saMkhapANilehA, cakapANi lehA, disAsoatthiyapANilehA' temanA hAthAnI mAgaNIyAnAM namA kaMIka kaMIka lAla hoya che. talIna kahetAM pAtaLA hoya che. zucinAma pavitra hoya che. arthAt sApha hoya che. rUcira kahetAM mane hara hoya che. snigdha jIvAbhigamasUtra Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 jIvAbhigamasUtre nakhA yeSAM te tathA, 'cNdpaannileh|' candrapANirekhAH, candraiva candrAkArA pANirekhA-hastarekhA yeSAM te tathA, 'sUrapANi lehA' sUryapANirekhAH, sUrya iva sUryAkArA pANirekhA yeSAM te tathA, 'saMkhapANilehA' zaGkha pANirekhAH, zaGkha iva zaGkhAkArA pANirekhA yeSAM te tathA, 'cakkapANilehA' cakrapANirekhAH, cakra iva cakrAkArA pANirekhA yeSAM te tathA, 'disAsoasthiya pANilehA' dikU sauvastika pANirekhAH, dik pradhAnaH svastikaH dakSiNavataH svastikaH tadAkArA pANai rekhA yeSAM te tathA, 'caMdasUrasaMkhacakkadisA soasthiya pANile hA' candrasUryazaGkha cakra. diksauvastika pANirekhAH, pUrvokta meva vizeSaNa paJcakaM prazastatA prakarSa sUcanAya saMgrahya kathitamiti na paunaruktyam / 'aNegavaralakkhaNuttama pasattha suciratiya pANilehA' anekavaralakSaNottama prazasta zuciratida pANirekhAH, anekaiH varaiHpradhAnaH lakSaNe ruttamAH prazastA:-prazaMsAspadIbhUtAH zucayaH-pavitrA:-nirmalAH ratidAH-prItyutpAdakAH pANirekhA yeSAM te tathA, 'varamahisavarAha sIhasadla hote haiN| inake hAthoM meM candra ke AkAra kI rekhAe~ hotI haiM, sUrya ke AkAra kI rekhAe~ hotI haiM zaMkha ke AkAra kI, cakra ke AkAra kI aura zreSTha dakSiNAvarsa vAle svastika ke AkAra kI rekhAe~ hotI haiM 'caMdasUrasaMkhacakkaMdisAsoAtthiya pANilehA aNegavaralakkhaNuttamapasattha suciratiyapANilehA' isa taraha candra, sUrya, zaMkha, cakra, aura zreSTha sva. stika kI rekhAe~ inake hAthoM meM hotI hai tathA inako aura bhI sundara2, uttama lakSaNa vAlI bahuta rekhAe~ hotI haiM ataeva ve prazasta-prazaMsA ke yogya hote haiM, pavitra hote haiM aura apane 2, phala dene rUpa kartavya ke anusAra niSpanna huI rekhAoM vAle hote haiN| 'varamahisavarAhasIha salausabhaNAgavara paDipuNNaviula unnayakhaMdhA' inake donoM skNdhcikaNA ane rUkSatA vinAnA hoya che. temanA hAthamAM caMdranA AkAranI rekhAo hoya che. sUryanA AkAra jevI rekhAo hoya che. zaMkhanA AkAra jevI, cakranA AkAra jevI, ane uttama dakSiNa vartAvALA svastikanA AkAra jevI rekhAo DAya che 'caMdasUrasaMkha cakkadisAsoatthiya pANilehA aNegavaralakkhaNuttamapasattha suciratiyapANi lehA' mA pramANe yaMdra, sUrya, zama, mana zre04 svastinA jevI rekhAe temane hAthamAM hoya che. tathA aneka bIjA paNa suMdara suMdara uttama lakSaNe vALI ghaNIja rekhAo hoya che. tethI ja teo prazasta prazaMsA karavAne gya hoya che. pavitra hoya che. tathA pita pitAnA phaLa ApavA rUpa itavya pramANe nAgelI 25 vAya che. 'varamahisa varAhasIha sadula usabhaNAgavarapar3ipuNNaviula unnayakhaMghA' temanA manna lAyA sI jIvAbhigamasUtra Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAkArabhAvAdikam 581 usabhaNAgavara paDipuNNaviulaunnayakhaMdhA' varamahiSavarAha siMhazArdUla vRSabha nAgavara paripUrNa vipulonnata skandhAH, tatra varamahiSaH-pradhAnamahiSaH, varAhaHvara zabdasyApi sambandhAt varavarAha:-vanazUkaraH, siMha:-kezarI, zArdUlo vyAghraH, vRSabho valIvardaH nAgavara-pradhAnagajaH eteSAmiva paripUrNai -svaprabhAveNAhIno, vipulo vistINoM unnatau ca skandhau yeSAM te tathA, 'caturaGgulamuppamANa kaMbu. vara sarisagIvA' caturaGgula supramANa kambuvara sadRzagrIvAH, caturaGgulaM svazarIrApekSayA caturaGgulaparimitaM su-suSTu zobhanaMpramANaM yasyAH sA tathA kaMvuvara sadRzI channatayA valitrayayogena ca pradhAna zaGkha sanibhA grIvA yeSAM te tathA, 'avaDiya suvibhattasu jAya cittamaMsu' avasthita suvibhakta sujAta citrazyazravaH, tatra avasthitAni-avardhana zIlAni sadAkAlaM tathArUpeNaivAvasthitAni suvibhaktAni viviktAni sujAtAni suSThutayA samutpannAni zmazrUNi kUrcakezAH puruSamukhopari samudbhUta kezasamUhaH 'dADhI-mUMcha' iti prasiddha ni yeSAM te tathA 'maMsala saMThiyapasattha sadlaviula haNuyA' mAMsala saMsthita prazasta zArdUla vipula hanukAH, mAMsala puSTam tathA saMsthitaM-zubha saMsthA nena saMsthitaM tena prazasta kamalAkAratvAt zumalakSaNopetaM zArdUla:- vyAghrastasyeva vipulaM vistIrNa hanukaMkaMdhe vanazkara-jaMgalI suara, siha, zArdula, vRSama evaM zreSTha gaja ke skandhoM ke jaise bhare hue vikasita rahate haiM, aura paripUrNa prabhAvavAle hote haiM, vistIrNa hote haiM, unnata hote haiM / 'caturaMgulamuppamANakaMvubarasarisagIvA' caturaGgulaparimita hone se zobhana pramANavAlI evaM valitraya se yukta hone ke kAraNa sundara zaMkha jaisI inakI grIvA hotI haiN| 'avaTi. yasuvibhattasujAya citta maMsU maMsalasaMThiya pasatthasadUla viulahaNuyA' inakI dADhI avasthita sadA eka samAna rahane vAlI suvibhakta alagaalaga sujAta-sundara rUpa se banI huI vicitra hotI hai aura mAMsa se bharA huA puSTa tathA sundara saMsthAna se yukta hone se prazasta aura vyAghra sUvara, siMha, zArdUla, ane uttama hAthInA khabhAonA jevA bharelA ane vizAla rahe che. ane paripUrNa prabhAvavALA hoya che. vistRta heya che. ane unnata DAyacha. 'caturaMgulasuppamANa kaMbuvarasarisagIvA' yA2 mA 28vA mApanI pAthI yogya pramANavALI ane traNa rekhAo vALI hovAthI suMdara zaMkha jevI temanI zrIvA- hAya che, 'avadviya suvibhatta sujAya cittamaMsUmaMsalla saMThiyapasatthasaddula viulahaNuyA' temanI hAni bhavasthita arthAt sa me sabhI 2hevAvANI suvibhakata alaga alaga sujAta suMdara paNAthI zobhAyamAna ane vicitra hoya che. tathA mAMsathI bharela puSTa tathA suMdara saMsthAnathI yukta hovAthI jIvAbhigamasUtra Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 jIvAbhigamasUtre cibukam adharoSThAdho bhAgaH 'DADhI' iti prasiddhaM yeSAM te tathA, 'oya. viyasilappavAlabiMbaphalasannibhAdharohAH' oyaviyazilA pravAlabilamba phalasannibhAdharoSThAH tatra-oyaviya' iti dezI zabdaH parikarmitArthavAcakastena oyaviya-parikamittaM zilApravAlaM zilArUpaM pravAlaM-vidruma, bimbaphalaM-svanAmakhyAto raktavarNaphalavizeSaH tayoH sannibhaH raktatayA tatsadRzaH adharoSThaH adhastana oSTho yeSAM te tathA, 'paMDurasasi sagala vimala nimmala saMkhagokhIra pheNadagaraya muNAliyA dhavaladaMta seDhI' pANDurazazizakala vimalanirmalazaGkha gokSIra phetadakarajomuNAlikA dhavaladaMtazreNayaH, tatra-pANDuraM yat zazizakalama-candra maNDalakhaNDam -akalaGkazcandrabhAga ityarthaH vimala-Agantukamalarahita: madhye nirmalazca-svAbhAvikamalavarjitaH zaGkho gokSIraM phenazca dakarajazva vAtAhata jalakaNaH, mRNAlikAca padminI sUtraM tadvada dhavalA-svacchA danta zreNiH-dantapaktiH yeSAM te tathA, 'akhaMDa daMtA' akhaNDadantAH- atruTitA: paripUrNIkArA dantA yeSAM te tathA 'aphuDiyadaMtA' asphuTitadantA-ajarjaradantAH, 'aviraladaMtA' aviraladantAH nirantarAlAH parasparaM ghanIbhUtA dantA yeSAM te tathA, ataeva 'sujAyadaMtA' sujAta ke jaisI vistIrNa hanuka-cibuka adharoSTha ke nIce kA bhAga hotA hai / 'oyaviyasilappavAla biMbaphalasanibhAharohA' inake adharoSTha-nIce ke oSTha gharSaNa Adi se parikarmita kiyA huA zilA rUpa pravAla-asalI mUMgA ke samAna evaM biMba phala kunda phala ke samAna lAla varNa vAle hote hai| 'paMDurasasichagala vimala nimmala saMkha gokhIra pheNadagarayamuNAliyA dhavala daMtaseDhI' inakI daMtazreNI pAMDura-zveta-candramA ke TukaDojaisI vimala ujjvala tathA nirmala-svaccha zaMkha ke jaisI gAya ke dUdha ke jaisI phena jaisI pavana se uDe hue jalakaNa ke jaisI evaM kamalanAla ke tantu jaisIzubhra-dhavala-hotI hai| 'akhaMDadaMtA, apphuDiyadaMtA. aviraladaMtA, sujA. tadaMtA egadaMtaseDhivvaaNegadaMtA, hutavaha nidaMtadhota tatta tavaNijjaratta prazasta ane vAghanI DADhI je vistRta hanuka-cibuka nIcenA hoThanI nayanA mAga hoya che. 'oyaviya silappavAla biMbaphalasannibhAharodrA' tamanA ekTa adharoSTha gharSaNa vigerethI parikarSita karavAmAM Avela zilApravAla asala muMgAnA che ane biMbaphala, kaMda phalanA je lAla raMgavALo hoya cha. 'paMDura sasichagala vimala nimmala saMkha gokhIrapheNadagarayamuNAliyA dhavacha taseTo' mAnI ta pati pAMDa2 ghANI arthAt caMdrabhAnA 42vI vimala, ujjavala, ane nirmala arthAt svaccha zaMkhanA jevI gAyanA dUdha jevI, za vI zudhra arthAt dhaujI hAya che. 'akhaMDadaMtA, apphuDIyadaMtA, aviraladaMtA, sujAtadaMtA, egadatasedivva aNegadaMtA, hutavaha niddhaMta dhotatana jIvAbhigamasUtra Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAkArabhAvAdikam 583 dantAH janmadoSa rahitadantAH 'egadaMta seDhivya aNegadaMtA' eka danta zreNiriba ekA dantazceNiriva anekAdantA yeSAM te tathA, tathA parasparAnupalakSya mANa dantavibhAgatvAd ekadanta zreNiriva aneke dvAtriMzaddantA avasthitA yeSAM te tathA, 'hutavaha NidaMtadhoya tatta tavaNijjarattatalatAlu jIhA' hutavaha nirmAtadhautataptatapanIyaraktatalatAlujihnAH, hutavahena-vahninA nirmAta ataeva dhautaM zodhitamalaM taptaM saMtApitaM yat tapanIyaM suraNa vizeSaH tadvat raktatale lohitarUpe tAlu jihave yeSAM te tathA, 'garulAyaya ujjutuMgaNAsA' garuDAyata RjutuMga nAsA:, garuDasya-pakSirAjasyeva AyatA dIrghA RjvI saralA taGgA unnatA natu parvatIyavat cipiTA nAsA nAsikA yeSAM te tathA, 'avadAliya poMDarIyaNayaNA' avadAlitapuNDarIka nayanAH, adAlitaM sUryakiraNairvikAzita yat puNDarIkaM zvetakamalaM tattulye nayane-netre yeSAM te tathA 'kokAsita dhavala pattalacchA' ko kAsita dhavala patralAkSAH, kokAsita-vikasitazvetakamale tadvat tala tAlu jIhA' ye ekoruka dvIpavAsI manuSya akhaNDa dAMtoM vAle hote haiM-arthAt paripUrNa daMtoM vAle hote haiM-inake dAMta kabhI bhI jarjarita nahIM hote haiM dAMtoM kI paMkti inakI virala chuTI-chuTI nahIM hotI hai-ye avirala-paraspara saMlagna dantapaMkti vAle hote haiM / ataeva-inake dAMta janma doSa se sarvathA vihIna rahate haiM aura inake ve aneka dAMta eka dantazreNi ke jaise pratIta hote haiM inake pUre battIsa dAMta hote haiM inakA tAlu aura jIbha agni meM tapAkara dhoe gaye aura punaH tapta kiye gaye tapanIya suvarNa ke jaise lAlavarNa ke hote hai 'garulAyayaujjuttuMgaNAsA' inakI nAsikA garuDa kI nAsikA ke jaisI laMbI Rju-sidhI aura taMga -U~cI hotI hai 'avadAliya poMDarIyaNayaNA' kokAsiyadhavalapattalacchA, tavaNijjarattatalatAlujIhA' mA 34 dvIpamA 29vAvA manuSyo aNDa dAMtavALA hoya che. arthAt paripUrNa dAMte vALA hoya che. teonA dote kaI avasthAmAM jarjarita thatA nathI. teo avirala kahetAM paraspara eka bIjAne lAgela evI dAMtenI pativALA hoya che. tethIja temanAM dAMte janma deSathI rahita ja rahe che. ane teonA te aneka dAMte eka daMtapaMktinA jevA jaNAya che. teone pUrepUrA batrIsa dAMta hoya che. teonuM tAla ane jIbha agnimAM tapAvIne jovAmAM Avela ane pharIthI tapAvela tapanIya kahetAM tapAvsaa suvartha nA 24t are nAya che. 'garulAyaya ujjutuMgaNAsA' bharnu nA 37nA nA 2 khaimusIdhu ana yuM bhane lavahAra hAya che. 'avadA liya poMDarIyaNayaNA' kokAsithaghavala pattalacchA ANAmiyacAvaruila kiNharabharAiya jIvAbhigamasUtra Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 jIvAbhigamasUtre dhavale patra le-pakSmayukte ca akSiNI netre yeSAM te tathA, 'ANAmiyacAvaruila. kiNhabbharAha saMThiya saMgaya Ayaya sujAya taNukasiNaniddhabhUmayA' AnAmita cApa rUcira kRSNAbhrarAjisaMsthita saMgatAyata sujAta tanu kRSNasnigdha bhravaH, tatra AnAmitam-IpadAropitam yad dhanuH tadvad rUcire saMsthAna bhAvato ramaNIye, kRSNAghrarAjIva saMsthite saMgate- yathoktapramANopapanne Ayate dIrgha sujAtesuniSpanne tanU-tanuke ilakSaNa parimitAvAtapatayAtmakatvAt kRSNe-kAlimopete snigdhe bhravau yeSAM te tathA, 'allINappamANa jutasavaNA' AlIna pramANa yukta zravaNAH, AlInau mastakamittau kiJcillAnau pramANayuktau-svapramANopetau zravaNau kaNau yeSAM te tathA, vizAlakarNA ityarthaH, 'sussavaNA' ata eva suzravaNAH 'pINamaMsala kavola desabhAgA' pIna mAsalakapoladezabhAgAH, pInaH puSTau mAsala:ANAmiyacAvarUddala kiNhAbharAiyasaMThiya saMgaya Ayaya sujAya taNukasiNa niddhabhUmayA alloNappamANajuttasavaNA' sUrya kiraNoM se vikAzita zveta puNDarIka ke jaisI inakI donoM AMkheM hotI haiM, tathA ve vikasitakhile hue zveta kamala ke jaisI-konoM para lAla bIca meM kAlI aura ghavala aura pakSma puTa vAlI hotI haiM inakI bhaue~ ISat-Aropita dhanuSa ke samAna vakra hotI haiM, rUcira-saMsthAna kI apekSA ramaNIya hotI haiM, kRSNa abhrapaMkti ke jaisI kAlI hotI haiM apane pramANa ke anukUla saghana hotI haiM , dIrgha hotI haiM, suniSpatra janma rahita hotI haiM , patalI hotI haiM kAlI aura snigdha hotI haiM / inake kAna mastaka ke bhAga taka kucha 2 lage hue hote haiM aura apane 2 pramANa ke anurUpa hote haiM / arthAt ye vizAla kAnoM vAle hote haiM / 'sussavaNA, pINamaMsalakavoladesabhAgA, saMThiya saMgayaAyaya sujAya taNukasiNa nidvabhUmayA allINappamANa juttasavaNA' sUryanA kiraNethI khIlelA zveta kamaLanA jevI teonI bane Akho hoya che. tathA teo khIlelA veta kamaLonA jevI eTale ke khUNA paralAla vacamAM kALI, ane ghoLI ane pAMpaNe vALI hoya che. temanI bhramare kaMIka caDhAvelA dhanuSanA jevI vAMkI hoya che. rUcira eTale ke saMsthAnanI apekSAthI ramaNIya hoya che. kRSNameghanI paMkti jevI kALI hoya che, pitAnA pramANane anaphala saghana hoya che. dIrgha lAMbI hoya che. suniSpanna arthAt janmadoSa vinAnI hoya che. pAtaLI hoya che. kALI ane niSpa cikaNI hoya che, temanA kAne mAthAnA bhAga sudhI kaMIka kaMIka coMTelA hoya che. ane pata pitAnA pramANa nu 35 hAya che. arthAt mA vi anovA hAya cha, 'sussavaNA, pINa maMsalakavoladesabhAgA, aviruggayabAlacaM dasaMThiya pasatthavitthiNNa samaNiDAlA jIvAbhigamasUtra Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 37 ekorukadvIpasthAnAmAqArabhAvAdikam 585 upacitaH kapolayo dezabhAgo mukhAvayavo yeSAM te tathA, 'aciruggaya bAlacaMda saMThiyapa satthavitthinnasamaNiDAlA' acirodgata bAlacandra saMsthitaprazasta vistIrNasamalalATAH, tatra acirogadto yo bAlacandro mI candrastadvat saMsthitaM prazastaM vistIrNa samaM - samatalaM ca lalATaM yeSAM te tathA, athavA 'nivvaNasamaladrumaTTa caMdaddhasamaniDAlA' nirvaNasamalaSTa mRSTacandrArdhasamalalATAH, tatra - nirvraNaM - visphoTa kAdi kSatarahitaM samaM - samatalabhUtam ataeva laSTaM - manojJaM - mRSTaM - masRNaM candrArddhasamam - aSTamIcandrasadRzaM lalATaM yeSAM te tathA / 'uDupatipaDipuNNa sommabayaNA' uDupati paripUrNa somavadanA, tatra paripUrNaH - paurNamAsIyaH uDupatizcandraH tadvat saumyaM zAntaM vadanaM mukhaM yeSAM te tathA, 'chattAgAruttamaMgadesA' chatrAkArottamAGgadezAH, chatrAkAraH - chatrasadRza uttamAGga rUpo dezo yeSAM te tathA, 'ghaNaNiciya subaddhalakkhaNuSNaya kUDAgAraNibhapiMDiyasirase' ghananicita subaddhalakSaNonnata kUTAgAra nibhapiNDita zIrSAH, tatra ghanatvena nicittaM - atizaya nibiDaM subaddhaM-suSThu mnAyuacirUggayavAlacaMda saMThiyapa satthavitthiSNa samaNiDAlA uDuvaipaDipuNNa somavayaNA chattAgArUttamaMgadesA' isI kAraNa unhe suzravaNa vAlA kahA gayA hai inakI kapola pAlI pIna aura mAMsala hotI hai inakA niDAlabhAla pradeza - lalATa acirodgata - bAlacandra ke jaisA hotA hai arthAt aciroga aSTamI ke candramA ke jaisA AkAra vAlA hotA hai evaM prazasta vistIrNa cauDA aura samatala hotA hai| inakA mukha paurNamAsI ke candramaNDala jaisA saumya hotA hai / inakA uttamAGga - mastaka - rUpa pradeza ughaDA huA chatra kA jaisA AkAra hotA hai vaise AkAra vAlA hotA hai / 'ghaNaNiciya subaddha lakkhaNuNNaya kUDAgAra bhipiMDiya sirasedADima puSka pagAsatavaNijja sarisa nimmala sujAya ke saMta ke sabhUmI' inakA mastaka ghana saghana polANa vAlA nahI hone se nibiDa hotA hai uduvai par3ipuNNa somavadaNA chattAgAruttamaMga desA' me4 ra tethAne suzravAzu vALA kahyA che. teenI kapAla pAlI pIna ane mAMsala hoya che, teonA bhAla pradeza arthAt lalATa taratanA ugelA khAlacaMdranA jevA AkAra vALA hoya che arthAt taratanA ugelA aSTamInA candramAnA AkAra jevA hoya che. tathA prazasta vistRta paheALeA ane samatala hoya che. tenuM mukha punamanA caMdramaMDala jevuM saumya hoya che. tenuM uttamAMga kahetA mastakanA pradeza ughADavAmAM yAvesa chatra bhAara hoya che, bhevA yAara vANI hoya che. 'ghaNaNiciyasubaddhala khaNuNNaya kUDAgAraNibha piMDiyasirase dADimapuppha pagAsatavaNijja sarisa nimmala sujAya kaMsaMta kesabhUmI' tetheonuM bhasta dhana saghana padyAnuvAkuM jI0 74 jIvAbhigamasUtra Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 jIvAbhigamasUtre bar3ha lakSaNaM-zubhalakSaNopAm unnataM-madhyabhAge uccam kUTAkAranibhaM-zikharAkArasadRzaM piNDitaM-pASANavatpiNDIbhUtaM zIrSa yeSAM te tathA, 'dADima puSphapagAsatavaNijja sarisanimmalasujAyakesaMta kesabhUmI' dADima puSpaprakAzatapanIya sadRzanirmalasujAtakezAntakezAbhUmayaH, tatra-dADimapuSpaprakAzA-dADimapuSpavarNA ISa. dratA tathA tapanI yena suvarNavizeSeNa sadRzAH ISatpItatvena suvarNavarNAH nirmalA: -svabhAvikAgantukabhalarahitAH, sujAtA:-susaMsthitA: kezAntAH-kezacaraNabhAgAH, tathA pUrvokta svarUpAH kezabhUmizca kezotpatti sthAnabhUtA mastaka tvagUyeSAM te tathA, 'sAmali boMDa ghaNaniciya choDi yamiuvisayapasattha suhamalakkhaNasuMgadha suMdara bhuyamoyagabhiMgiNIlakajjala pahaTTa bhamaragaNaNiddha NikuruMbaniciyakuMciya ciya payA. hiNAvattamuddhasirayA' zAlmalIboNDa ghananicitachoTitamRdu vizada prazasta sUkSmalakSaNa sugandhasundara bhujamocaka bhRGgaNIla kajjala prahRSTa bhramara gaNa snigdha nikuramba. snAyuoM se vaha subaddha hotA haiM aura prazasta lakSaNo se samanvita (dRDha) hotA hai tathA jaisA kUTa-zikhara kA AkAra hotA hai vaisA AkAra vAlA hotA hai aura pASANa kI jaisI piNDI hotI hai aisI piNDI ke samAna vaha majabUta aura gola hotA hai inake mastaka ke kezoM kA agrabhAga, tathA mastakake Upara kI camaDI ki jisameM keza utpanna hote haiM dADima puSpake prakAza-varNa jaise kucha lAlimA vAlA hotA hai evaM tapanIya suvarNa ke jaisA kucha pIta varNa vAlA aura Agantuka malarahita hone se nirmala hotA hai 'sAmaliboM DaghaNaNiciya choDiya miuvisaya pasattha suhumaH lakkhaNa sugaMdha suMdara bhuyamoyaga bhiMgiNIlakajjalapahaTTabhamaragaNaNiddha NikuraMbaniciya kuMciyaciyapayAhiNA vatta muddhasirayA' inake mastaka na hovAthI nibiDa gADha hoya che. te snAyuothI subaddha hoya che. ane uttama sevA samAthI samanvita (6) DAya che. tathA 2 prabhArI (58) zimaranA AkAra hoya che. evA AkAravALuM hoya che. tathA pASANa arthAt pattharanI piMDI jevI hoya che. evI piMDInI mAphaka majabUta ane gaLa hoya che. temanA mastakanA kezane agrabhAga tathA mAthAnA uparanI cAmaDI ke jemAM vALa uge che, te dADamanA puSpanA prakAza varNa jevA kaMIka lAlimA vALI hoya che. temaja sonAnA vaNe jevA kaMIka pILAza yukata temanA vALa hoya che. tathA Agantuka malathI rahita hevAthI te nirmala hoya che. 'sAmali boMDa ghaNaNiciya choDiyamiuvisayapasatya suhuma lakkhaNa sugaMdhasuM darabhuya moyagabhigiNIlakajjalapaha? bhamaragaNaNi NikuraMva niciya kuMciya ciyapadAhi. NAvaddhamuddhasirayA' tAnA masta 952 2 vaanne| hAya che. ta yA chatA jIvAbhigamasUtra Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAqArabhAvAdikam 587 nicita kuJcita cita pradakSiNAvarttamUrddhazirojAH, tatra choTitAH vicchinnIkRtA api mUrddhajAH zAlmalyA: - vRkSavizeSasya yad boNDaM phalaM tadvad ghananicitA svabhAva evAtizayena nibiDA avatiSThante tathA mRdavaH komala : vizadA nirmalAH prazastAH - prazaMsAspadI bhUtAH, sUkSmAH - zlakSNAH lakSaNavantaH sugandhAH - paramagaHdhopetAH ata eva sundarAH tathA - bhujamocakaH kRSNavarNaratnavizeSaH, bhRGgo-bhramaraH, nIlo - nIlamaNiH - marakatamaNiH, kajjalam - prasiddhaM prahRSTaH pramudito bhramaragaNaH taruNAvasthAyAM bhramaro'tIvakRSNo bhavatyataH prahRSTavizeSaNagrahaNam / ta iva sni - nikurambhabhUtAH santaH nicitAH natu vikIrNAH santaH kuJcitAH ISat kuTilAH kuDmalIbhUtAH pradakSiNAvartAzca mUrddhani mastake zirojAH kezA yeSaM te tathA, 'lakkhaNacaM jaNa guNova veyA' lakSaNavyaJjanaguNopa petAH, lakSaNAni - svastikAdIni, vyaJjanAni - mI tilakAdIni guNAH kSAntyAdaya ebhirupapetAH yuktAH - gAmbhIUpara jo keza - bAla hote haiM ve choTita khule khule kiye jAne para bhI svabhAva se hI zAlmalI vRkSa vizeSa ke phala jaise ghane hote haiM, nicita - atyanta niviDa hote haiM mRdu-narama hote haiM vizada nirmala hote haiM, prazasta - prazaMsAspada hote haiM sUkSma hote haiM - baDe 2 nahIM hote haiM lakSaNa vAle hote haiM, sugandha se yukta rahate haiM, sundara hote haiM tathA bhujamocaka nAmaka ratna vizeSa ke samAna, nIlamaNi - marakata maNi ke samAna kajjala ke samAna, harSita hue bhramara ke samAna atyanta kAle aura snigdha hote haiM ye nicita hote haiM arthAt idhara udhara bikhare hue nahIM hote haiM ghugharAle hote haiM aura pradakSiNa Avartta vAle dAhanI tarapha jhuke hue hote haiM | 'lakkhaNavaMjaNaguNoM va veyA' ye ekoruka dvIpa nivAsI manuSya svastiya Adi lakSaNo se, maza tilaka Adi vyaJjanoM se aura sve paNa svabhAvathIja zAmalI vRkSavizeSanA phulanA jevA gADha hoya che. nizcita atyaMta lAgelA hoya che. mRdu narama hoya che. vizaghra nirmala hoya che. prazasta prazaMsA karavA cAgya hoya che. sUkSma hoya che. meTA meTA hotA nathI. prazasta lakSaNavALA hoya che. sugaMdha yukta hoya che. suMdara hoya che. tathA bhujamAcaka nAmanA ratnavizeSa pramANe, nIlamaNi marakatamaNi samAna, kAjala samAna, harSita thayela bhamarAnI jema, atyaMtakALA ane snigdha suMvALA hoya che. teo nicita hoya che. arthAt Amatema vikharAyelA hotA nathI. ghugharALA hoya che. yAne dakSiNa vabhajavAjA arthAt bhazrImAnlu jusA hoya che. 'lakkhaNavaMjaNaguNAveyA' mA me / 34 dvIpamA rahevAvAjA manuSyo svasti vigere lakSaNAthI mazItilaka vigere vyaMjanAthI ane kSAnti vigere sadguNAthI yukta jIvAbhigamasUtra Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 588 yadi guNopetA ityarthaH, sujAyasuvibhattasurUvagA' sujAta suvibhakta surUpakAH, sujAtaM - suniSpannaM janmadoSarahitatvAt, suvibhaktam - aGgapratyaGgopAGgAnAM yathA sthAna sthitatvAt surUpaM samudAyagataM yeSAM te tathA / 'pAsAIyA' prasAdikAH 'darisa NijjA' darzanIyAH, 'abhiruvA' abhirUpAH, 'paDirUpA' pratirUpA iti / ' te NaM maNuyA haMsassarA' te - ekorukadvIpakAH khalu manujAH haMsasvarAH, haMsasya pakSivizeSasya svaravat madhuraH svaraH - zabdo yeSAM te haMsasvarAH, 'koMcassarA' kroJcasvarAH - krauJcAbhighapakSizabda sadRzazabdavantaH anAyAsa vinirgatasyApi svarasya dIrgha dezavyApitvAt 'naMdighosA' nandighoSAH - nandinamadvAdazavidhavAgha - vizeSasaMmizritasvara sadRzasvarayukto vAdyavizeSaH, tadvat ghoSo dhvaniyaiSAM te nandighoSAH, 'sIhassarA' siMhasvarAH 'sIhaghosA' siMhaghoSAH 'maMjussarA maMjughosA' kSAnti Adi sadguNoM se yukta hote hai / 'sujAya suvibhatta suruvagA pAsAIyA darisaNijjA abhiruvA paDirUvA' unakA rUpa bar3A hI acchA svarUpa vAlA hotA hai kyoMki usake pratyeka avayava janma jAta apane2, pUrNa pramANa se yukta hote haiM ye prAsAdika hote haiM darzanIya hote haiM abhirUpa hote haiM aura pratirUpa hote haiM 'teNaM maNuyA haMsassarA, koMcassarA, naMdighosA, sIhassarA, sIha ghosA, maMjussarA, maMjughosA, sussarA, sussaraNigghosA chAyA ujjotiyaMgamaMgA' ye manuSya haMsa ke svara jaise svara vAle hote haiM krauMca pakSI ke svara jaise anAyAsa nikalane para bhI dIrgha deza vyApI svara vAle hote haiM naMdike ghoSa-garjanA vAle hote haiM arthAt yahAM nandi - bAraha prakAra ke vAdya vizeSoM kA jaisA saMmizrita svara hotA hai usa prakAra ke vAdya vizeSa kA nAma nandi hai usake jaisI dhvani vAle siMha ke svara jaise gaMbhIra svara vAle hote haiM siMha ke jaise ghoSa hoya che. 'sujAyasuvibhatta suruvagA, pAsAIyA darisaNijjA abhiruvA pahiruvA' tetheAnuM rUpa ghaNuM ja suMdara svarUpavALuM hoya che. kemake temanA dareka avayaveA janmathIja peAta peAtAnA pUrNa pramANathI yukta hoya che. te badhA prAsAdIya hoya che. darzanIya hoya che. malizya hoya che bhane prati3ya hoya che. 'teNaM maNuyA haMsassarA, kAMca naMdighosA, sIhassarA, sIhaghosA maMjussarA, maMjughosA, surasarA, susraNigdhosA, chAyA ujjotiyaMgamaMgA' mA manuSyo haMsanA svara vA svara vALA hoya che. kauMcapakSinA svaranI jema anAyAsa nIkaLavA chatAM paNu dIrthaM dezavyApI svaravALA hoya che. naMdinA gheASa jevA ghASa gunAvALA hAya che. arthAt te naMda kahetAM khAra prakAranA vAdyavizeSanuM nAma naMdi che. tenA jevA dhvanivALAM, siMhanA svara jevA gaMbhIra svara vALA hoya che. siMhanA jevA jIvAbhigamasUtra Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAkArabhAvAdikam 589 majjughoSa:-priyadhvanimantaH 'mussarA sussaraNigyosA' susvarAH-susvaravantaH susvara nirghoSAH 'chAyA ujjoiyaMgamaMgA' chAyodyo titAGgapratyaGgA-chAyayA zarIraprabhayA udyotitAni aGgapratyaGgAni yeSAM te tathA 'vajjarisabhanArAyasaMghayaNA' vajraRSabhanArAcasaMha ninaH, 'samacauraMsasaMThANasaMThiyA' samacaturasrasaMsthAnasaMsthitAH 'siNiddhachavI' snigdhacchavayaH-snigdhakAntayaH-snigdhA udAttavarNA sukumArA ca chaviH tvak yeSAM te tathA, 'nirAyaMka uttama pasattha aisesaniruvamata'' uttama prazastAtizeSanirUpamatanavaH nirAtaGkA rogarahita ataeva uttamA uttamalakSaNopetA prazastA prazasta guNayuktA ca tathA atizeSA-karmabhUmijamanuSyApekSayA'tizayavatI ataeva nirUpamA upamArahitA tanuH zarIraM yeSAM te tathA / 'jallamalakalaMkaseyarayadosavajjiyasarIrA' jallamalakalaGkasveda rajodoSavarjitazarIrA:-jallaM-zarIramalam malam-Agantukamalam , kalaGka:-aniSTa sUcakA zarIrajAtazcihnavizeSaH, dhvani vAle hote haiM tathA inakA svara maMju-bar3A mIThA-sunane meM AnandotpAdaka-hotA hai ghoSa bhI inakA aisA hotA hai ata eva ye susvara vAle kahe gaye haiM, aura susvara se yukta ghoSa vAle kahe gaye haiM, 'chAyA ujjotiyaMgamaMgA' sanakA pratyeka aMga-aMga kAnti se camakatA rahatA 'vajjarisabhanArAya saMghayaNA' ye vajraRSabhanArAca saMhanana vAle hote haiN| 'samacauraMsasaMThANasaMThiyA' inakA samacaturasra saMsthAna hotA hai 'siNiddhachavI' inakI kAnti snigdha hotI hai 'NirAyaMkA' ye AtaMkavyAdhi rahita hote haiM 'uttamapasatthaaisesa niruvamata'' inake zarIra uttama, prazasta, atizaya zAlI aura nirupama hote haiN| 'jalla mallakalaMka seyaraya dosa vajjiya sarIrA' inake ye zarIra jalla-zarIra se utpanna mala sAmAnya-maila Adi doSa se rahita hote haiN| kalaGka ghoSa-vinivALA hoya che. tathA tene vara maMjula mITho eTale sAMbhaLavAmAM AnaMda janaka hoya che. tene ghaSa paNa AnaMda janakaja hoya che. tethI ja e saa2| 212thI yuTata ghoSaNA he che. 'chAyAujjotiyaMgamagA' bhanu pratye ma tithI yamatu. 23 cha. 'vajjarisabha nArAya saMghayaNA' te 1 apala nArAya sahanana paNA hAya che. 'samacaurasa saMThANasaMThiyA' tamAna saMsthAna sabhayaturana yatu hAya che. 'siNiddhachavI' bhanI ti snigdha hoya che. 'NirAvaMkA'-te mAMta-vyAdhi 2hita hAya cha 'uttama pasattha aisesa nirUvamataNU tAnA zarI2 uttama, prazasta, matizaya zAjI, ana ni35ma hAya che. 'jallamalla kaseyaraya dosa vajjiyasarIrA' to nA zarI2 orce zarIrathI utpanna thayelamaLa, mala sAmAnya mela vigere doSathI rahita hoya che. kalaMka aniSTa sUcaka cihana, parasevA ane dhULa hoya vigerethI rahita jIvAbhigamasUtra Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 jIvAbhigamasUtre svedaH 'pasInA' iti prasiddhaH, rajA-uDDIyasaMlagno rajaH kaNaH, ityAdi doSa. varjitaM zarIraM yeSAM te tathA, 'niruvalevA' nirupalepA:-malamUtrAdileparahitAH 'aNulomavAuvegA' anuloma vAyuvegAH anulomaH-anukUla vAyuvegaH-zarIrAntativAyusaMcAro yeSAM te tathA vAyugulmarahitodaramadhyapradezA ityarthaH, udaramadhyapradezagatavAyugulmabatAmanukUlavAyuvegasyAsaMbhavAt / 'kaMkaggahaNI' kaGkagrahaNayaH, kaGkasya tannAmakhyAtapakSivizeSasya grahaNiH gudAzayo yeSAM te tathA nIrogavarcaskatayA nirlepa gudAzayA ityarthaH, 'kavoyapariNAmA' kapotapariNAmAH, kapotasyeva pariNAma AhArapAko yeSAM te tathA, kapotasya jaTharAgniH pASANakaNAnapi jarayatIti prasiddhiH tadvatteSAmAhArapAko bhavati na jAtu citteSAmanargalAhAragrahaNe'pi ajIrNadoSAH saMbhavantItyata uktaM kapota pariNAmA iti / 'sauNivvaposapiTuM tarorupariNayA' zakuneriva posapRSTAntaropariNatAH, atra niSThAntasya paranipAtaH, aniSTa sUcaka cihna pasIne aura ghUli se vihIna hote haiM / 'nirUvalevA aNuloma vAuvegA kaMka ggahaNI kavoyapariNAmA' kisI bhI prakAra kA upalepa inake zarIra para nahIM hotA hai aNulomavAuvegA' vAtalma-vAta golA se rahita udara bhAga vAle hone se anukUla vAyu vega vAle hote haiM kyoMki udara sthita vAta gole vAle kA vAyu vega anukUla nahIM ho sakatA hai 'kaMkaggahaNI' jaise kaMka nAma ke pakSI kA gudA bhAga nirlepahotA hai usI prakAra inakA gudA bhAga nIroga mala vAle hone se nirlepa gudAzayavAle hote haiN| 'kavoyapariNAmA' jisa prakAra kabUtara kI jaTharAgni kaMkara ko bhI pacA sakatI hai isI prakAra kI inakI jaTharAgni hone se ye kapota pariNAma vAle kahe jAte hai| arthAt ye kapota ke jaisI pAcana kriyA vAle hote hai / 'sauNivva posa piTutarorupariNayA' cha, 'NiruvalevA aNulomavAuvegA, kaMkaragahaNI kavoyapariNAmA' / pay 4AranA popahAtA nathI. 'aNulomavAu vegA' pAtama-vAyunA gAthA 2hita 42 bhAga vALA hovAthI anukULa vAyu vegavALA hoya che. kemake peTamAM rahelA pAyunA goNAvANAna vAyuvega manuNa hota nathI. 'kaMkagahaNI' 24 nAmanA pakSino gudAne bhAga nirlepa malarahita hoya che. e ja pramANe temane zAhAnI mAya masa no pAthI ni 5 gudAzayAya che. 'kavoya pariNAmA' 25 utaranI 42 rAne 55 payAvI za che. me pramANe emanI jaTharAgni hovAthI kapAta pariNAmavALA kahevAya che. arthAt teo satanA vA pAyana yA hAya che. 'sauNivva posapiTuMtarorUpariNayA' jIvAbhigamasUtra Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAkArabhAvAdikam 591 tena zakuneriva pariNataposapRSTAntaroravA-zakuneH pakSiNa iva pariNataH purIpotsarge nirlepatayA supariNAma prAptaH posa:-apAtadezaH, pRSThaM pRSThabhAgaH antaraM-pRSThodara yorantarAlabhAgaH Uruzca yeSAM te-tthaa| 'viggahiya unnayakucchI' vigRhItomatakukSaya:-vigRhItA muSTigrAhyA unnatA ca kukSirudarabhAgo yeSAM te tathA, 'paumuppala. sarisagaMdhaNissAsasurabhivadaNA' padmotpalasadRza gandha ni zvAsasurabhivadanAH tatrapadma-kamalam utpalaM nIlakamalam athavA padmaM padmakAbhidhAnaM gandhadravyam utpalamutpalakuSThaM gandhadravyavizeSa eva tayorgandhena-saurabhyeNa sadRzaH samo yo niHzvAsa: ghrANavAyuH tena surami-sugandhayuktaM vadanaM mukhaM yeSAM te tathA / 'aTThadhaNusayaM usiyA' assttdhnushtmucchritaa:-assttdhnushtocchaayvntH| 'tesiM maNuyANaM' teSAmeMkorukANAM khalu manujAnAm 'causaTipiTTi karaMDagA pannattA samaNAuso!" catuH SaSTiH-catuH SaSTisaMkhyA parimitA pRSTha karaNDakAH prajJaptA:-kathitAH he zramaNa ! he AyuSman ! 'te NaM maNuyA pagai bhaddagA pagaiviNIyagA' te khalu manujAH prakRti bhadrakA - prakRtyA-svabhAvenaivabhadrAH saralAH prakRti vinItakAH, prakRtyaiva vinayAnvitAH inakA apAna deza-gudAbhAgapurI Sotsarga ke lepa rahita hotA hai tathA pRSTa bhAga tathA udara aura pRSTa kA bIca kA bhAga tathA UrU jadhiM ye saba sundara pariNata sundara saMsthAna vAle hote hai / 'viggahiya unnaya kuccho' unakA peTa kA bhAga itanA kRza-patalA hotA haiM ki vaha muTThI meM AsakatA hai| inakA ni:zvAsa sAmAnya kamala nIla kamala tathA gandha dravya ke samAna sugandhita hone se inakA mukha sugandha vAlA hotA haiM / 'aTThadhaNusayaM usiyA' AThasau (800) dhanuSa ke UMce hote haiM 'tesiM maNuyANaM causaTipiDhikaraMDagA' he zramaNa AyuSman ! una manuSyoM kI pRSTa karaMDaka arthAt pasaliyAM kI haDDiyAM causaTha (64) hotI haiM. teNaM maNuyA pagatibhaddagA, pagati viNIta gA, pagati uvasaMtA pagatipayaNu teone apAna deza arthAta gudA bhAga pariSetsarganA lepa vinAne heya che. tathA pRSThabhAga tathA udara ane pRSThanI vacceno bhAga tathA jAMdha A badhA suMdara, pariNata, bhane suMdara, saMsthAna pAya che. 'viggahiya unnayakucchI' temanA peTane bhAga eTale pAtaLe hoya che ke te mUThImAM AvI jAya che. teone niHzvAsa sAmAnya kamala, nIlakamala, tathA gadha dravyanI samAna sugandhita pAthI mArnu bhuma sumigaMdhA hAya che. 'aTTa dhaNusayaM usiyA' 800 mA se| dhanuSa netA yAya che. 'tesiM maNuyANaM causa dvipiTikaraMDagA.' he zrama AyuSyabhan te manuSyAnI pAsaNIyona xsi (64) yAsa hAya che. 'te gaM maNuyA pagatibhadgA , pagati viNItagA, pagati jIvAbhigamasUtra Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 jIvAbhigamasUtre 'pagai uvasaMtA' prakRtyupazAntA:-svabhAvata eva zAntA: 'pagai payaNukohamANamA. yAlomA prakRtyeva pratanukodhamAnamAyAlobhA:-svabhAvata eva atimandIbhUtakaSAya catuSTayavanta ityarthaH, 'miumaddavasaMyaNNA' mRdumArdavasaMpannAH, mRdu-manojJaM pariNAma sukhAvahaM yanmAdevaM tena saMpannAH 'alloNA' AlInA:-A-samantAt sarvAsu kiya su lInA guptA: nolvaNa ceSTAkAriNa iti bhAvaH / 'bhaddagA' bhadrakAH-sakala. tatkSetra kalyANabhAginaH, 'viNIyA' vinItA:-vRhatpuruSavinayakaraNazIlAH, 'appecchA" alpecchAH alpazabdo'trA bhAvavAcakaH tena alpecchA iti icchAvarjitAH maNikanakAdi pratibandharahitA, ata eva 'asaMnihisaMcayA' asaMnidhi. saMcayAH, na vidyate sanidhirUpaH saMcayaH kasyApi vastu jAtasya saMgraho yeSAM te tthaa| ata eva 'acaMDa' avaNDA' aGga ityarthaH viDimaMtaraparivasaNA' viDimAntara parivasanAH viDimAntareSu prasAdAdyAkRtiSu zAkhAntareSu parivasanama AkAramAvAso yeSAM te tathA, 'jahicchiya kAmakAmiNo ya' yathepsita kAmakAmina:-yathepsitAna manovAMchitAn kAmAn zabdAdIn kAmayante ityevaMzIlA: 'te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' pUrvoktalakSaNayuktA ste ekoruka vAstavyA koha mANamAyAlobhA, miumaddavasaMpanna, allINA bhaddagA, viNItA, appecchA,' ye manuSya svabhAvataHbhadra pariNAbhI hote haiM svabhAvataH hI vinayazIla hote haiM , svabhAva se hI zAnta hote haiM , svabhAva se hI ye alpa kaSAya vAle alpa kodha, mAna, mAyA aura lobha-vAle hote haiM svabhAva se hI ye mRdu-mArdava sampanna hote haiM . svabhAva se hI ye vinaya Adi sadguNoM vAle hote haiM isa prakAra svabhAvataH bhadraka aura vinIta bhAva se yukta hue ye alpa icchA vAle hote haiM 'asaMnihi saMcayA' isI kAraNa ye koI vastu kA saMcaya saMgraha karane vAle nahIM hote haiM aura 'acaMDA' ye krUra pariNAmoM vAle nahIM hote haiM / 'viDimaMtara pariva saNA' vRkSAM kI zAkhAoM ke madhya meM rahate haiM 'jahicchiya kAmagAupasaMtA, pagati payaNu kohamANa mAyA lobhA, miumadavasa pannA, allINA bhadagA, viNItA, appecchA' se mnussye| mAthI sadra pariNAmavANA DAya che. nAva thI ja vinayazIla hoya che. svabhAvathIja apa kaSAyavALA, a5 krodha, mAna, mAyA, ane lebha vALA hoya che. teo svabhAvathIja mR6 mArdava saMpanna hoya che. e ja pramANe svabhAvathI bhadraka ane vinIta bhAvathI yukata thayelA tamA 505 42chApA hAya che. 'asaM ni hi saMciyA' me 20 12tunA saMgraha 421 / nathI. mane 'acaMDA' tasA 2 pariNAma hotA nathI. 'viDimaMtara parivasaNA' vRkSAnI zAmAsAnI madhyamA 23 cha 'jahicchiya kAmagAmiNo ya te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' tathA se manuSyo pAtAnI jIvAbhigamasUtra Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.37 ekorukadvIpasthAnAmAqArabhAvAdikam 593 manujagaNAH prajJaptAH - kathitAH he zramaNa AyuSman ! tesi NaM bhaMte ! maNuyANaM' teSAmeko rukAnAM khalu bhadanta ! manujAnAm 'kevaikAlassa AhAraTThe samupajjai' kiyati kAle atra saptamyarthe SaSThI tena kiyati kAle gate sati punarAhArArtha:AhAraprayojanaM samutpadyate, ekadA bhojanAnantaraM punaH kiyatA kAlena AhAra viSayiNI icchA samutpadyate iti praznaH, zrI bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA ' he gautama ! 'cautthabhattassa - AhAraTThe samupajjai' atrApi saptamyarthe SaSThI tena caturtha bhakte atikrAnte sati ahArArthaH- AhAra prayojanaM samutyadyate, yadyapi sarasAhAritve naitAvatkAlikI, teSAM kSudvedanodayAbhAvAdeva abhaktArthatA na tu karma nijarAyai tapaH tathApi abhaktArthatvasAdharmyAt caturthabhaktasyeti kathanamiti // sU0 37|| miNoya te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' tathA ye manuSya apanI icchA ke anusAra svatantratA pUrvaka vicaraNa karate haiM isa prakAra se he zramaNa AyuSman ! ina ekoruka dvIpa vAsI manuSyoM ke paricaya ke sambandha meM aisA maiMne kahA haiM 'tesi NaM bhaMte! kevatikAlassa AhAraTThe samuppajjai' he bhadanta / ina ekoruka dvIpa ke manuSyoM ko eka bAra AhAra kara lene para punaH AhAra kI icchA kitane kAla ke vyatIta hone para hotI hai ? 'goyamA ! cautthabhattassa AhAraTThe samuppajjai' he gautama ! una manuSyoM ke caturtha bhakta arthAt eka dina ko chor3akara dUsare dina AhAra kI icchA hotI hai kyoMki kSudhA vedanIya karma kA udaya inake eka dina ko chor3akara dUsare dina hI hotA hai isaliye abhaktArthatA meM inake kamoM kI tapojanya nirjarA nahIM hotI hai| kyoMki inake icchA pUrvaka bhojana kA tyAga nahIM hotA hai| sUnna - 37 || icchA pramANe svataMtratA pUrvaka vicaraNa kare che. A rIte he zramaNa AyuSman A ekArUka dvIpamAM nivAsa karavAvALA manuSyanA paricayanA saMbaMdhamAM A prabhAze meM udhuM che. 'tesiM NaM bhaMte ! kevatikAlassa AhAraTThe samutpajjai' he bhagavat A manuSyane ekavAra AhAra karyA pachI pharI AhAra karavAnI IcchA DeTalo Aja cItyA yachI thAya che ? 'goyamA ! cautthabhattassa AhAraTTe samuppajjai' he gautama ! e ekArUka dvIpanA manuSyane caturtha bhakata arthAt eka divasa cheDIne bIje divase AhAra karavAnI IcchA thAya che. kemake kSudhA vedanIya kamanA udaya temane eka divasa cheDIne khIje divaseja thAya che. tethI abhakatArthatAmAM teone tapeAjanya karmAnI nirjarA thatI nathI. kemake teone IcchA pUrvaka bhAjananA tyAga thaI zakatA nathI. // sU 37NA jI0 75 jIvAbhigamasUtra Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 jIvAbhigamasUtre mUlam-egoruya maNuINaM bhaMte ! kerisae agArabhAvapaDoyAre pannate ? goyamA! tAo NaM maNuIo sujAya savvaMgasuMdarIo pahANa mahilAguNehiM juttA accaMta visappamANa pauma sUumAlakummasaMThiya visiTTacalaNA ujjumiuya pIvara niraMtara puTu saMhiyaMgulIyA uNNayaratiyanaliNatavasuINiddhaNakhA romarahiyavaTTalaTrasaMThiya ajahaNNa lakkhaNa akoppa jaMghajuyalA suNimmiya sugUDhajANUmaMDala subaddhasaMdhI kayalikkhaMbhAtirega saMThiyaNivvaNasukumAlamauyakomala avirayasamasaMhita sujAtavaTTapIvaraNiraMtaroru aTAvayavIcIpaTTasaMThiya pasattha vitthinna pihulasoNI vadaNAyAmappamANaduguNita visAlamaMsalasubaddha jahaNavaradhAraNIo vajjavirAiyapasatthalakkhaNaNirodarA tivalivaliyataNuNamiyamajjhimAo ujjuyasamasaMhiyajaccataNukasiNa NiddhaAdejalaDaha suvibhattasujAyakaMtasobhaMtaruilaramaNijaromarAI gaMgAvattapayAhiNAvattataraMga bhaMguraravikiraNa taruNa bohiya akosAyaMta paumavaNagaMbhIraviyaDaNAbhI aNubbhaDapasatthapINakucchI sapaNayapAsA saMgayapAsA sujAyapAsA, mitamAiyapINaraiyapAsA akaraMDuyakaNagaruyaga nimmalasujAyaNiruvahaya gAyalaTrI kaMcaNakalasasamapamANasamasaMhiya sujAyalaTacUcUya AmelagajamalajugalavaTTiya abbhuNNayaratiya saMThiyapayodharAo bhuyaMgaNupubvataNuyagopucchavaTTasamasaMhiya Namiya AejalaliyavAhAo taMbaNahA maMsalagga hatthA pIvarakomalavaraMgulIo NiddhapANilehAravisasisaMkhavakkasotthiya suvibhattasuiratiyapANilehA pINuNNayakakkhavatthidesA paDipuNNagallakavolA cauraMgula suppamANa jIvAbhigamasUtrA Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.38 ekoruka0 manujInAmAkArAdikam 595 kaMbuvarasarisagIvA maMsalasaMThiyapasatthahaNuyA dADimapupphappagAsapIvarakuMciyavarAdharA suMdarottaroTA dadhidagarayacaMdakuMdavAsaMtimaula acchiddavimaladasaNA ratuppalapattamauyasukumAlatAlujIhA kaNayavaramaula akuDila abbhuggaya ujjutuMgaNAsA sArayaNavakamala. kumudakuvalayavimukadalaNigarasarisalakkhaNa aMkiyakaMtaNayaNA pattalacavalAyaMta taMbaloyaNAo ANAmitacAvaruila kiNhabbharAi saMThiyasaMgaya AyayasujAyakasiNaNiddhabhamuyA allINapamANajuttasavaNA pINamaTaramaNijagaMDalehA cauraMsapasatthasamaNiDAlA komuirayaNikaravimalapaDipunna somavayaNA chattunnaya uttimaMgA kuDilasusiNiddhadIhasirayA chattajjhayajugathUbhadAmiNikamaMDalukalasavAvisotthiya paDAgajavamacchakummarahavaramagarasukathAla aM. kusa aTTAvayavIi supaiTakamayUra siridAmAbhiseya toraNameiNi. udadhivarabhavaNagirivara AyaMsalaliyagaya usabhasIhacamara uttama pasatthabattIsalakkhaNadharAo haMsasarisagaIo koilamadhuragira sussarAo kaMtA savvassa aNunayAo vavagayabalipaliyAvaMga duvvaNNavAhI dobhaggasogamukAo uccatteNa ya narANa thovUNa mUsiyAo sabhAvasiMgArAgAra cAruvesA, saMgayagayahasiya bhaNiyaceTriya vilAsa saMlAvaNiuNa juttovayArakusalA suMdarathaNajahaNavadaNakaracaraNaNayaNamAlA vaNNalAvaNNajovaNavilAsakaliyA naMdaNavaNavivaracAriNIuvva accharAo accheraga pecchaNijjA pAsAiyAo darisaNijAo abhiruvAo pddiruuvaao| tAsi NaM bhaMte ! maNuINaM kevaikAlassa AhAraTTe samuppajai ? goyamA ! cauttha bhattassa AhAraTTe samuppajai ||suu038|| jIvAbhigamasUtra Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre chAyA-ekoruka manujInAM bhadanta ! kIdRza AkArabhAvapatyavatAraH prajJaptaH ? gautama ! tAH khalu manujyaH sujAtasarvAGgamundaryaH pradhAna-mahilAguNairyuktA atyanta visarpatpadma sukumAra kUrmasaMsthita viziSTacaraNAH RjumRduka pIbara nirantara puSTasaMhatAGgulayaH unnataratidatalinatAmrazucisnigdhanakhAH romarahita vRttalaSTasaMsthitA jaghanya prazastalakSaNAkopyajaMghayugalAH sunirmita sugUDhajAnumaMDala subaddhasandhayaH kadalIstambhAtireka saMsthita nirvaNa sukumAra mRdukakomalAviraLasamasaMhitasujAtavRttapIvara nirantaroravaH, aSTApadavIci paTTasaMsthita prazasta vistIrNa pRthula zroNayaH vadanAyAma pramANa dviguNita vizAlamAMsala subaddha jaghanavaradhAriNyaH vajra. virAjita prazastalakSaNanirudarAH trivalIvalitattanunamitamadhyikAH RjukasamasaMhitajAtyatanuka kRSNasnigdhAdeyalaDahalalita suvibhakta sujAtakAntazobhamAna ruciraramaNIyaromarAjathaH gaMgAvata pradakSiNAvartataraGga bhaGguraravikiraNataruNabodhitA kozAyamAna padmavanagambhIra vikaTanAbhayA anudbhaTa prazastapInakukSayaH saMnatapArthAH saGgatapArthAH sujAtapAH mitramAtrikaponaratidapAzrvAH akaraNDakanakarucakanimalasujAta nirupahatagAtrayaSTayaH kAzcanakalaza samapramANa samasaMhitasujAtalaSTacucUkAmelakayamalayugala vartitAbhyunataravida saMsthitapayodharAH bhujaGgAnupUjyaMtanuke gApucchavRttasamasaMhita natAdeyalalitabAhyaH tAmranakhAH mAMsalAgrahastAH pIvarakomalavarAGgulayaH snigdhapANirekhAH ravizazizaGkhacakra svastika suvibhakta zuciratidapANirekhAH pInonnatakakSabastidezAH paripUrNagallakapolAH caturaGgulasupramANa kambuvarasadRzagrIvAH mAMsalasaMsthita prazastahanukAH dADimapuSpaprakAzapIvara kuzcita. varAgharAH sundarottarauSThAH dadhidakarajazcandrakundavAsantImRdulAchidravimaladazanAH raktotpalapatramRdukasukumAratAlujihvAH kaNakavaramRdulakuTilAbhyudgataRjutuGganAsA: zAradanavakamalakumudakuvalaya vimuktadala nikara sadRzalakSaNAGkitakAntanayanAH patrala capalAyamAnatAmralocanA AnAmitacAparucirakRSNAbhrarAjisaMsthitasaGgatAyata sujA. takRSNasnigdhabhuvaH AlInapramANayuktazravaNAH pInamRSTaramaNIyagaNDarekhAH caturasra prazastasamalalATAH kaumudIrajanikaravimalaparipUrNasaumyavadanA chatronnattottamAnAH kuTilamuzliSTadIrghazirojAH chatradhvajayugaratUpadAminikamaNDalukalazavApIsvastikapatAkAyavamatsya kUrmarathabaramakara zukasthAlAGkazASTApadabIja supratiSThakamayUrazrIdAmAbhiSekatoraNamedinyudadhivarabhavanagirivarAdarzalalitagajaRSabhasiMha cAmarottamaprazasta dvAtriMzallakSaNadharAH haMsasadRzagatayaH kokilamadhuragIH susvarAH kAntAH sarvasyAnunatAH vyapagatavalipalitA: vyaGgadurvaNavyAdhi daurbhAgyazokamuktAH uccatvena ca narANAM stokenocchritAH svabhAvazRGgArAgAracAraveSAH, saMgatagatahasita-bhaNitaceSTita vilAsasaMlApanipuNayuktopacArakuzalAH sundarastana jaghana jIvAbhigamasUtra Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 38 ekoruka0 manujInAmAkArAdikam 597 vadanakaracaraNanayanamAlAH varNalAvaNya yauvanavilAsakalitAH nandanavana vivara cAriNya iva apsarasaH, AzcaryaprekSaNIyAH prAsAdIyAH darzanIyAH abhirUpAH pratirUpAH / tAsAM khalu bhadanta ! manujInAM kiyati kALe AhArArthe samutpadyate ? caturthabhaktasyAhArArthaH samutpadyate // sU0 38 / TIkA - atha yugaladharme samAne'pi mAbhUt paGktibheda iti yugminI svarUpaM praznayannAha - ' egoruya maNuINaM' ityAdi / ' egosya maNuINaM bhaMte' ekorukamanujInAM bhadanta ! ' ke risae AgArabhAva paDoyAre pannatte' kIdRzaH - kimAkAravaH AkAra bhAvapratyavatAraH svarUpaM prajJaptaH kathita iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA !' he goyamA ! 'tAo NaM maNuIo' tAH khalu manujyaH 'sujAya savvaMga suMdarIo' sujAta sarvAGga sundarbhyaH, sujAtAni yathoktapramANopetayA zobhanajanmAni sarvANi aGgAni - ziraH prabhRtIni yAsAM tAH, ataeva sundaryaH - sundarAkArAH / 'pahANa mahilAguNehiM juttA' pradhAnamahilA guNairyuktAH- pradhAnAH ye mahilAguNAHpriyaMvadatva bhartRcintAnuvarttakatvAdayastairyuktA iti / 'accaMta visappamANa pauma sukumAla kummasaMThiyavisiddhacalaNAo' atyanta visarpanmRdu sukumAra kUrmasaMsthita ' egoruyamaNuI NaM bhaMte ! kerisae AgArabhAva paDoyAre pannatte' ityAdi // sUtra- 38 // TokArtha - he bhadanta ! ina ekoruka dvIpa kI manuSya striyoM kA rUpa Adi kaisA kahA gayA hai ? uttara meM prabhuzrI gautama svAmI ko kahate haiM - 'goyamA ! tAoNaM maNuIo sujAyasavvaMgasuMdarIo pahANa mahilAguNehiM juttA accaMta visappamANa pauma sukumAla kuMbha saMThita vimiTTa calaNA ujjumiuya pIvara niraMtara puTTa sAhitaMgulIyA' he gautama ! ekaruka dvIpa kI manuSya strIyAM yathokta pramANa meM utpanna hue samasta aMgoM se viziSTa hone ke kAraNa bar3I sundara hotI hai| pradhAna mahilA guNoM se ve priyaMvadatva bhartR cittAnuvartakatva-priya bolanevAlI pati ke vicAro ko mAnanevAlI Adi guNoM se yukta hotI hai| unake dono paira 'goruya maNuINaM kerisae AgArabhAva paDoyAre pannatte' ityAdi TIkA -he bhagavan ! e ekArUka dvIpanI manuSya kriyAnu rUpa vigere kevuM kahela che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke 'goyamA ! tAoNaM maNuIo sujAyasavbaMga suMdarIo pahANamahilA guNehiM juttA accaMta visapamANa pauma sukumAla kuMbha saMThita visiTThacalaNA, ujjumiuya pIvara - niraMtara puTTa sAhitaMgulIyA' he gautama! bheDo34 dvIpanI manuSya zriye yathAkta pramANathI utpanna thayelA saghaLA aMgeAthI viziSTa hAvAnA kAraNe dhaNIja suMdara hoya che, pradhAna mahilA guNAthI eTale ke tee priya khelavA jIvAbhigamasUtra Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 jIvAbhigamasUtre viziSTacaraNAH, atyantaM visarpanto calantAvapi mRdUnAM madhye sukumArau - manojJau - kUrmavat kUrmapRSTavat saMsthitau unnatatvena kacchapapRSTha saMsthAnasaMsthitau viziSTa caraNau yAsAM tAMstathA, 'ujjumiuya pIvara niraMtara isAhiyagulIyA' RjumRdukapIvara nirantara puSTa saMhatA aMgulayaH, RjvyaH saralA na tu vakrAH mRdukAH komalAH pIvarAH - upacitAH nirantarAH - parasparAntararahitAH puSTAH - mAMsalAH saMhatAzca suzliSTA aMgulya: - pAdAGgulayo yAsAM tAstathA, 'uNNayaratiyataliNa taMbasuiNiddha nakhA' unnataratida talina tAmrazucisnigdhanatvAH' tatra unnatAH - abhyunnatAH ratidAH, talinA:- pratalAH, tAmrA ISadraktAH zucayaH - pavitrAH snigdhAzca nakhA yAsAM tAstathA, 'romarahiya vaTTalaTThasaMThiya ajaharaNa pasattha lakkhaNa akoppa jaMghajuyalA' romarahita vRttalaSTasaMsthitAjaghanya prazastalakSaNA kopyajaMgha yugalAH romarahitaM vRttaM vartulaM laSTaM saMsthitam, tathA ajaghanyAni - utkRSTAni lakSaNAni yatra tat tathA, etAdRzakoppama dveSyaM prItikaramityarthaH jaGghA yugalaM yAsAM tAstathA, 'suNimmiya guDha jANumaMDalasubaddhasaMdhI' sunirmita sugUDha jAnumaNDala subaddha calate samaya bahuta sundara rIti se calate haiM padma ke jaise ye sukumAra hote haiM / inakA saMsthAna kUrma kacchapa kI pITha ke jaisA unnata hotA hai / inake caraNoM kI aMguliyAM Rju-sIdhI chidra rahita pIvara - puSTa rahatI haiM aura saMhata AsapAsa meM eka dUsarI aMguli se saTI huI rahatI hai / 'uSNaratiya talitaMca suiNidvaNakhA' inake nakha unnata hote haiM rati prada hote haiM, talina - patale hote haiM tAmra-ISadrakta hote haiM zuci - pavitra sApha hote haiM aura snigdha hote haiM / 'roma rahiya vaTTa laTTha saMThiya ajahRNNa pasatthalakkhaNa akoppa aMdhajuyalA' inakA jaMghA yugala roma rahita gola, sundara hotA hai aura utkRSTa lakSaNoM vAlA hotA hai tathA adveSya vALI, patinA vicArane anusaranArI vigere guNeAvALI hoya che. temanA beu. paga cAlatI vakhate ghaNAja suMdara rIte cAle che padmanA jevA te sukumAra hAya che. tenuM saMsthAna kAcabAnA vAMsAnI jema unnata hoya che. temanA pagAnI AMgaLIyA RjI sIdhI chidravinAnI pIvara puSTa hoya che. ane paraspara saMhata uDatAM meDa mIla yAMgajIyAne bhajIne rahe che. 'unnayaratiya taliNa taMbasuiNiddhaNakhA' tebhonA nayA unnata hoya che. yAnaMda aha hoya che. talina kahetAM pAtaLA hoya che. tAmra iSadrata hoya che. zuci pavitrahAya che. ane snigdha hoya che. 'romarahiya vaTTalaTThasaMThiya ajaharaNa pasatthalakkhaNa akoppa jaMghajuyalA' tebhanI aMdhA yugasa robhavinAnuM goNa suMdara hoya che bhane utkRSTa lakSaNa vA hoya che. tathA madveSya suMdara bAge tevu hoya che. 'suNimmiya jIvAbhigamasUtra Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.38 ekoruka0 manujInAmAkArAdikam 599 saMghayA, tatra-su-muSThu atizayena nirmite -racite sugDhe-mAMsalatayA'nupalakSye ye jAnumaNDale tAbhyAM subaddhe dRDhasnAyukatvAdazlathaH saMdhiH-jAnusandhibhAgo yAsAM tAstathA, 'kalikkhaMbhAtirega saMThiya NivaNa sukumAla mauya komala avirala samasaMhita sujAta vaTTapIvara NiraMtarorU' kadalIstambhAtireka saMsthita nirvaNasukumAra mRdukakomalAvirala samasaMhata sujAtavRttapIvaranirantaroravaH tatra kadalIratambhA. bhyAmatirekeNa atizAyitayA kadalIstambhasaMsthAnApekSayApyatizayena saundaryayukta saMsthitaM yayostau nivraNau-visphoTakAdikSatavarjitau ataeva sukumArau cikkaNau mRdukau-mArdavaguNasaMpannau, ataeva komalo-bahirbhAgApekSayApezalau aviralau-parasparAsannau samau pramANatastulyau santau saMhatI-samazreNisthitau mujAtaumuniSpannau-janmajAtadoSavarjitau vRttau-vartulau pIvarau puSTau nirantarau parasparanirvizeSo-UrU yAsAM tAstathA, 'aTThAvayavIcI paTTasaMThiya-pasattha vitthinna pihusundara lagane vAlA hotA hai 'suNimmiya gUDhajANu maMDala subaddha saMdhI' inakI saMdhi sunirmita evaM sugUDha-anupalakSya upara se nahIM dIkhane vAle jAnu maNDala se subaddha hotI hai-dRDhasnAyu yukta hone se azithila hotI hai 'kalikkhaMbhAtireka saMThiya nivvaNa sukumAlamauya komala avirala samasahita sujAta vaha pIvara NiraMtarorU' inake donoM urU kadalI stambha ke jaise AkAra vAle hote haiM, nivraNa -visphoTaka-phoDe Adi se rahita hote haiM sukumArasuhAle hote haiM, mRdu hote haiM komala hote haiM avirala hote haiM-paraspara nikaTa-pAsa pAsa meM hote haiM sama hote haiM-pramANa meM barAbara hote haiM sahita hote haiM-juTe hue hote haiM sujAta-suniSpannavRtta gola AkAra ke hote haiM pIvara-puSTa hote haiM aura Apasa meM nirvizeSa-samAna-eka se-hote haiM / aTTAvayavIcI vaTa saMThiya pasattha vitthigUDha jANumaMDala subaddhasaMdhI' tasAnI saMdhI sunirmita ane sugUDha me se japa2thI na dekhAya tevA jAnu maMDalathI subaddha hoya che. daDha snAyu yukata hovAthI azithila hAya che. 'kalikkhaMbhAtireka saMThiyanivvaNa sukumAlamauya komala uvirala samasahitasujAtavaTTapIvaraNiraMtarorU' tayAnA manne 3 // (aia) ujanA staMbhanA jevA AkAravALA suMdara hoya che, niraiNa visphoTaka eTale ke phalA vigere vinAnA hoya che. sukumAra ane zobhAyamAna hoya che mRdu komaLa hoya che. avirala hoya che. paraspara eka bIjAnI najIka najIka hoya che. sama kahetAM sarakhA hoya che. pramANasaranA hoya che. sahita hoya che. eka bIjAne lAge che. sujAta ane suniSpanna hoya che. vratta nAmagoLa AkAranA hoya che. pIvara puSTa hoya che. ane ApasamAM nirvizeSa sarakhA eka jevAja jIvAbhigamasUtra Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 jIvAbhigamasUtre loNI' aSTApadavIci paTTasaMsthita prazasta - vistIrNa pRthuzroNayaH, vIcirvigata ghuNAkSataH evaM vidho yo'STApadapaTTa: dyUtaphalakapaTTa: tadvat saMsthitA tatsadRza saMsthAnavatI prazastA sundarA vistIrNA pUrvAparabhAgavistArayuktA pRthulA - sthUlAzroNiH - kaTera nabhAgo yAsAM tAstathA 'vadaNAyAmappamANaduguNita visAlamaMsala - subaddha jahaNavaradhAraNIo' vadanAyAmapramANa dviguNitaM visAlamaMsala subaddhajaghanavaradhAriNyaH, tatra vadanAyAma pramANasya - mukhadairdhya dvAdazAGgulapramANaM tasmAt dviguNitaM dviguNaM - catu viMzatyaGgulaM vizAlaM vistIrNa mAMsalaM puSTaM subaddham atIva subaddhAvayavaM na tu etAdRze jaghanavaraM varajaghanadvayaM dhArayanti evaM zIlA yAstAstathA, 'vajjavirAiya pasatthalavakhaNa NirodarA tivalivaliya taNu Namiya majjJi Nao' vajra virAjita prazastalakSaNa- nirudarAH trivalivalita nunamitamadhyikAH nna pihula soNI' isakI zroNi-kamara ke pIche kA bhAga dhuNa Adi se akSata jo aSTApada - dyUta phalaka usake pRSTha ke AkAra jaisI hotI hai prazasta hotI hai vistIrNa hotI hai aura lambI hotI hai -tathA-moTI hotI hai 'vadaNAyAma pamANa duguNita vizAla maMsala subaddha jahaNavara dhAraNIo' bAraha aMgula mukha pramANa se dviguNita - caubIsa aMgula pramANa inakA jaghana pradeza hotA hai aura yaha vizAla mAMsala evaM subaddha hotA hai snAyuyoM se acchI taraha jakar3A huA rahatA hai 'vajra virAiya pasatthalakkhaNaNirodarA' ye alpodara vAlI yA vikRta udara se hIna hotI hai, inakA yaha udara kSAma hone se kRza hone se vajra kI taraha suzobhita hotA hai tathA sAmudrika zAstrokta prazasta lakSaNoM se yukta hotA hai 'nivalI valiyataNuNamiya majhiyAto ujjaya sama sahita hoya che. 'aTThAvayavIcI paTTa saMThiya pasattha vitthinna pihulaseNI' tetheAnI zreNI eTaleke keDanI pAchaLa dhuNa vigerenA kSata vinAnI je aSTApada dyUta phalakanA pRSThanA AkAra jevI heAya che. prazasta hAya che. vastINu heAya che. ane lAMkhI hAya che. tathA bhoTI hoya che. 'vadaNAyAmappamANaduguNita visAla masala subaddha jahaNavara dhAraNIo' mAra khAMgaNa bhubha prabhAzuthI bhAzA yovIsa AMgaLa pramANane teone jaghana pradeza hoya che. te snAyuethI sArI rIte uDAyesa rahe che. ' vajjavirAiyapasattha lakkhaNaNirodarA' tethe asya 42 vALI ane vikRta udarathI rahita hAya che. teonu A udara kSAma heAvAthI kRza hAvAthI vAnI jema suthebhita hoya che, tathA sAmudrika zAstrota prazastalakSaNothI yukta hoya che. tivalivaliyataNuNamiyama jjhiyA toja ujjuyasamasahita jacca taNuka siNaNiddha AdejjalauD suvibhatta sujAya jIvAbhigamasUtra Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.38 ekoruka0 manujIvAnAmAkArAdikama 601 tatra vajravadvirAjitaM kSamAtvena tathA prazasta lakSaNaM sAmudrikazAsrokta prazasta guNopetaM - nirudaraM - kRzodaraM yAsAM tAstathA yathA trivali valitam - valirnAmanAbherupari udaragatA rekhA, tisRNAM valInAM samAhAraH trivali udaragata rekhA trayaM, tena valitam - ISadvakrIbhUtaM tanunamitam ISannamro bhUtaM madhyaM zarIramadhyabhAgo yAsAM tAstathA, 'ujjayasa masaMhitajacca taNukasiNaNiddha AdejjalaDaha suvibhatta sujAtakaMta somaMtarula ramaNijjaromarAI' Rjuka samasaMhitajAsya tanukRSNasnigdhAdeyalalita suvibhakta sujAtakAnta zobhamAnaruciraramaNIyaromarAjayaH, tatra - RjukAnAM samAnAM - tulyAnAm, saMhitAnAM - santatAm na tu apAntarAla vyavacchinnAnAm janmayAtAnAm, tanUnAM sUkSmANAm, kRSNAnAM bhramarAvat kRSNavarNAnAM snigdhAnAM - satejaskAnAM na tu rukSANAM AdeyAnAM dRSTigrAhyANAM 'laDaha' ti lalitAnAM suvibhaktAnAM suSThu vibhAga prAptAnAM parasparA'zliSTAnAM sujAtAnAM suSThutayA samudratAnAm kAntAnAM - kamanIyAnAm ataeva zobhamAnAnAM - zobhA saMpannAnAM, rucirANAM kAntiyuktAnAM ramaNIyAnAM dRSTajana manohArakANAM romNAM tanUruhANAM rAji:- paktiryAsAM tAstathoktAH 'gaMgAvata payAhiNAvatta taraMga bhaMguraravikiraNajacca taNukasiNaNiddha Adejja lar3aha suvibhatta sujAtakaMta sobhaMta ruila ramaNijja romarAI' inake zarIra kA madhya bhAga trivalI tIna rekhAoM se valita-muDA huA hotA hai. patalA- kRza hotA hai, namita hotA hai - ISat namra hotA hai, inakI romarAji sarala hotI hai samabarAbara hotI hai, saghana hotI haiM, bIca 2 meM chUTI huI nahIM hotI haiM kRtrima nahIM hotI hai - svAbhAvika hotI hai patalI hotI hai, kAlI hotI hai, snigdha hotI hai, Adeya - suhAvanI hotI hai lalita - sundara hotI hai, suvibhakta- alaga-alaga hotI hai, sujAta-janma doSa rahita hotI hai kAnta mana ko harane vAlI hotI hai zobhA yukta hotI haiM, rucira hotI hai aura ramaNIya hotI hai / 'gaMgAvattapayAhiNAvatta taraMga bhaMgura ravi - kaMta sobhaMtaruilaramaNijjaromarAI' temanA zarIrane madhyalAga trazu remAothI vaLelA hAya che. pAtaLA arthAt kaMika kRza hovAne lIdhe namele! hAya che. ISat namelA hoya che. teonI rema pati sarala hoya che. sama kharAkhara sarakhI hAya che. saghana gADha hAya che. vacamAM vacamAM chUTelI heAtI nathI. trima hotI nathI, svAlAvi hoya che. pAtajI hoya che, aNI hoya che. snigdha hAya che. Adeya kahetAM sehAmaNI hoya che. lalita eTale ke suMdara hAya che. suvibhakata alaga alaga hoya che. sujAta janmadeSa vinAnI hAya che. kAMta manane haraNa karavAvALI hAya che, zAbhAyamAna heAya che. ane ramaNIya jI0 76 jIvAbhigamasUtra Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 , jIvAbhigamasUtre taruNabohie AkosAta pauma gaMbhIra viyaDaNAbhI' gaGgAbarta pradakSiNAvartataraGgabhaguraravikiraNataruNa bodhitAkozAyamAnapadmagambhIravikaTanAbhayaH, tatra - gaGgAyAH AvartI vibhramaH sa iva dakSiNAvartAH na tu vAmAvartAH taraGgA iva taraGgAstisro valayastabhirbhaGgurA vicchittiyuktAH ravikiraNaistaruNaiH badhitaM -vikAsIkRtaM sat akozAyamAnaM - vikacIbhavat padma-kamalaM tadvad gambhIrA garttavadudvedhayuktA vikaTA - vizAlA canAbhiryAsAM tAstathA, 'aNubbhaDa pasatyapINa kucchI' anudbhaTaprazastapIna kukSayaH anudbhaTau - anuvarNI prazasta pInau kukSI yAsAM tAstathA, 'saNNayapAsA' sannatapAvaH 'saMgayapAsA' saGgatapAva: 'sujAyapAsA' sujAtapAH, etAni padAni pUrvavyAkhyAta manujakukSivad vyAkhyeyAni, 'miyamAiyapINa raiyapAsA' mitamAtrika pInara vidapAzvaH tatra mite-paramite mAtrike mAtrayopete pIne upacite ratideprItikare pArzve yAsAM tAstathA 'akaraMDayakaNagarupaga nimmala sujAya NiruvahayagAyalaTThI' akaraNDakakanakarucaka nirmala-sujAta nirupahatagAtrayaSTayaH, tatra avidyamAnaM kiraNa taruNavohiya akosAyaMta paumavaNa gaMbhIraviyaDaNAbhI' gaMgA kI bhaura ke samAna pradakSiNAvarta vAlI, trivali se bhugna tathA madhyAha ke ravi kiraNoM se vikasita hue kamala ke jaisI gaMbhIra evaM vizAla inakI nAbhi hotI hai 'aNubbhaDapasattha pINa kucchI' anulavaNa-ugratA rahita prazasta, aura pIna inakI kukSi-udara bhAga hotI hai. 'saNNayapAsA' inake donoM pArzva bhAga kucha kucha jhuke hue hote haiM / 'saMgayapAsA' ataeva ve saMgata pArzva vAlI aura 'sujAyapAsA' sujAta pArzva vAlI hotI hai / ina padoM kA vistRta artha pahale AcukA hai 'miyamAiyapINa raiyapAsA' inake donoM pArzva mita-parimita, apane-apane pramANa yukta, puSTa aura ratiprada-Anandavardhaka hote haiN| 'akaraMDuyakaNaga hoya che. 'gaMgAvattapayAhiNAvatta taraMga bhaMgura ravi kiraNa taruNa vaNNehiya akosAyaMta paramavaNa gaMbhIra viyaDaNAbhI' gaMgAnA bhamara-tramaLanA jevA pradakSiNA va vALI trivalIthI yukata tathA madhyAhananA sUryanA kiraNothI vikasita thayelA ubhajanA bananA devI gaMbhIra bhane vizANa tethonI nAlI hoya che. 'aNubbha ipasattha pINa kucchI' anumazu utA vinAnI prazasta mane pIna teyonI kSI AtAM ura hoya che. 'saNNayapAsA' teyonA banne pArzvabhAgo jumlA hoya che. 'saMgayapAsA' bhaNesA pArzvavANI hoya che. 'sujAtapAsA' sunnatapArzva vAjI hoya che. mAhono vistAra pUrva artha paDesAM bhAvI gayesa che. 'miyamA iya pINaraiyapAsA' teyonA meupArzva paDA mita parimita yAta potAnA pramAthI yukta puSTa ane AnaMha bhAyavAvAjA hoya che. 'akaraMDuya kaNagaruyaga jIvAbhigamasUtra Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 38 ekoruka0 manujIvAnAmAkArAdikam mAMsalatvena anupalakSyamANaM karaNDakaM - pRSThavaMzAsthikaM kanakasyaiva rucakoruciryasyAHsA nirmalA - svAbhAvikAgantukamalarahitA sujAtA janmadoSarahitA nirupahatAjvarAdidaMzAdi doSopadravarahitA evaM bhUtA mAtra yaSTirvidyate yAsAM tAstathA, 'kaMcaNa kalasasamappamANa samasaMhaya sujAya - laTThacUcuya Amelagajamalajuyala vaTTiya abbhuNNayaraiya saMThiya- payodharAo' kAJcanakalazasamapramANasamasaMhata sujAtalaSTa - cucukAmelakayamalayugalavartitAbhyunnataratida saMsthitapayodharAH tatra kAJcanakalazasamaM pramANa yasto tathA sama- parasparatulyau saMhatau parasparamatyantazliSTau anayorantarAle mRNAlasUtramapi praveza na labhate etAdRzau sujAtau - janmadoSarahitau laSTacUcukAmelako-manorupa nimmala sujAya NiruvahayagAya laTThI' inakA zarIra itanA adhika mAMsala puSTa hotA hai ki usameM pasaliyAM aura pITha kI haDDI dikhAI nahIM par3atI hai tathA vaha unakA zarIra aisI kAnti vAlA hotA haiM ki jaisI kAnti vAlA suvarNa hotA hai Agantuka aura svAbhAvika kisI bhI prakAra kA maila unake zarIra para utpanna nahIM hotA hai janma ke doSoM se vihIna hotA hai evaM jvara Adi rogo ke upadravoM se vaha bilakula rahita hotA hai 'kaM caNakalasa samappamANa sama saMhaya sujAta laTThacUcuya Amelaga jamala jugala vaTTiya abbhuNNaya ratiya saMThiya payodharAo' inake donoM stana kaMcana ke kalaza jaise gola maTola hote haiM, athavA kaMcana ke kalaza jaise moTe pramANa meM hote haiM yA unake jaise bar3e hote haiM inameM eka baDA ho eka stana choTA ho aise ye nahIM hote haiM kintu pramANa meM donoM barAbara hote haiM ye itane vizAla evaM moTe hote haiM ki Apasa meM donoM aise saTe hue hote hai ki inake bIca meM se hokara mRNAla tantu - kamala nimmala sujAya NiruvahayagAyalaTThI' khAnu zarIra bheTatu madhu mAMsala yuSTa hoya che ke jethI temanI pAMsaLIye ane vAMsAMnA hADakA dekhAtA nathI. tathA teonA zarIra evI kAMtIvALA hAya che. ke AgaMtuka ane svAbhAvika kAi paNa prakAranA mela teenA zarIra para utpanna thatA nathI. janmanA dASAthI rahita hAya che. ane javara vigere rAgeAnA upadravA vinAnI hAya che. 'kaMcanakalasa samapramANa samasaMhaya sujAta laTTha cUcuya Amelaga jamala jugalavaTTiya abhuNyaratiya saMThiyapayodharAo' tebhanA manne ratana sonAnAM uAza bhevA gALa maTeALa hAya che, athavA kaMcananA ghaDAnA jevA meTA hoya che. athavA suvaNaeNnA jevA tejasvI ane atyaMta AkarSaka hAya che. eka stana meTA hoya ane eka nAnA hoya tevA e hAtA nathI, paraMtu te anne pramANamAM kharAkhara heAya che. e eTalA vizALa ane moTA hAya jIvAbhigamasUtra 603 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 jIvAbhigamasUtre jJastanamukhazekharau yamalau-samazreNiko yugalauM-yugalarUpau vartitau-vartikAvivartitau kaThinau ityarthaH, abhyunnattau-uparyutthitau ratidasaMsthitau ratidA bhItidA saMsthitiH saMsthAnam AkAra-vinyAso yayostau ratidasaMsthitau etAdRzau payodharau kucau yAsA tAstathA 'bhuyaMgaNupuvvataNuyagopuccha vaTTasaMhiyasama Aejja laliya bAhAo' bhujaGgAnupUrvyatanuka go pucchavRttasamasaMhitanatAdeyalalitavAhavA, tatra bhujaGgazarIravat AnupUryeNa krameNa adho'dho bhAge ityarthaH tanuko ataeva gopucchavad vRttau sauM-parasparatulyau saMhitau svazarIrasaMzliSTau nato skandhadezasya natatvAt namraunAla kA sUtra bhI nahI nikala sakatA hai ye sujAta doSa se rahita hote haiM ina stanoM ke agrabhAga meM jo cucuka hote haiM-ve unase alaga hI par3ate haiM so aisA pratIta hotA hai ki mAnoM inake upara zekhara mukuTahI rakhane meM AyA ho ve stana Age pIche utpanna nahIM hote haiM-kinta eka sAtha utpanna hote haiM aura eka hI sAtha vRddhiMgata hote haiM vakSa sthala para ye viSama zreNi meM sthita nahIM haiM kintu samazreNi meM sthita hai Amane sAmane ye eka dUsare ke samAna unnata avasthA vAle UMce uThe hue hote haiM inakA saMsthAna AkAra atyanta sundara prItikara hotA hai. 'bhuyaMgaNupuvvataNuya gopuccha vaTTa sama sahiya NamiyaAejjalaliya bAhAo inake donoM bAhu bhujaMga kI taraha kramazaH nIce kI ora patale hote haiM gopuccha kI taraha ve vRtta-gola hote haiM Apasa meM ve samAnatA liye hue hote haiM saMhata-apanI2, saMdhiyoM se ve saTe hue rahate haiM, che ke parasparanAM bane evA lAgatA hoya che ke te bannenI vacamAMthI mRNAlataMtu arthAt kamala nAlane tAMtaNe paNa nIkaLI zakatA nathI, teo sAta arthAta janma deSathI rahita hoya che. A stananA agrabhAgamAM je acuka (dITI) hoya che te tenAthI judIja jaNAI Ave che. te evI jaNAya che ke mAne A stanapara zekhara arthAt muguTa ja rAkhavAmAM Avela hoya che. A stane AgaLa pAchaLa utpanna thatA nathI paNa eka sAtheja utpanna thAya che. ane ekIsAthe ja vadhatA rahe che. vakSasthaLa chAtI para teo viSamazreNIthI rahetA nathI. paraMtu samazreNImAMja rahelA hoya che. sAmasAmA te eka bIjAnA sarakhI unnatAvasthAvALA ane uMce uDhelA hoya che. teonuM saMrathAna AkAra atyaMta suMdara ane prItIjanaka DAya che. 'bhuyaMgaNupuvvataNuya gopucchavaTTasamasahiyaNamiya AejjalaliyabAhAo' teonA bane bAhue bhujaMganI jema kramaza: nIcenI tarapha pAtaLA hoya che. gAyanA puchaDAnI jema vRtta geLa hoya che. teo parasparamAM samAnatAvALA hoya che. saMhata-pita pitAnI saMdhIyAthI teo maLelA rahe che. nata-namra eTale ke jIvAbhigamasUtra Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.38 ekoruka0 manujIvAnAmAkArAdikam 605 Adeyau-atisundarau lalitau-manojJaceSTA kalitau bAhU yAsAM tAstathA 'taMbaNahA' tAmranakhAH, ISadraktanakhAH 'maMpsalaggahatthA' mAMsalAgrahastAH-paripuSTa karAgrabhAgAH 'pIvarakomalavaraMgulIo' pIvarakomalavarAGgulikAH, pIvarA:-sthUlAH komalAvarA:-pramANalakSaNopetatvena zreSThA aMgulayo vidyante yAsAM tAstathA, 'NiddhapANilehA' snigdhapANirekhAH 'ravisasi saMkhacakkasosthiya suvibhatta suviratiya pANilehA' ravizazizaGkhacakra svastika suvibhakta suviracita pANirekhAH, tatra ravizazizaGkhacakra svastikA eva suvibhaktAH-suprakaTAH-suviracitAH spaSTatayA dRSyamAnAH etAdRzyaH pANirekhAH yAsAM tAstathA, 'pINugNayakakkha vasthidesA' pInonnatakakSavastidezAH, pInA upacitA unnatA abhyunnatAH kakSavaritadezA kakSayoH-hastamUlAdhobhAgayoH, basteH-nAbheradhobhAgasya ca dezo yAsAM tAstathA, 'paDipuNNagallakavolA' paripUrNagallakapolAH, paripUrNo mAMsalatvena sthUlo gallo gaNDadezI ca yAMsAM tAstathA, 'cauraMgula suppamANa kaMbuvara sarIsagIvA' caturaGgulaM supramANa kambuvara sadRzagrIvAH caturaGgulaM-caturaGgulamamitaM su-suSTu zobhanaM pramANaM yasyAH sA tathA kambuvareNa pradhAnazaGgrena sadRzI channatayA valitrayayogena ca pradhAnazaGkhatulyA grIvA yAsAM tAstathA, 'maMsalasaMThiya pasatthahaNuyA' mAsalasaMsthita prazastaha. nukA:-mAMsala puSTaM saMsthitaM zubhAkAraM prazastaM ca hanukaM cibukaM yAsAM tAstathA nata-namra jhuke hue hote haiM Adeya ati sundara hone se upAdeya hote haiM aura lalita manojJa ceSTA se yukta hote haiM / 'taMpaNahA' inake nakha tAmra hote haiM -kucha2, lalAI liye hue hote haiM 'maMsalagga hatthA' inakA paMjA mAMsala-puSTa hotA hai 'pIvarakomalavaraMgulIo' inakI aMguliyAM pIvara-vizeSa-majabUta hotI hai komala hotI haiM evaM uttama hotI hai, 'NipANilehA' inake hatheliyoM meM jo rekhAeM hotI haiM-ve snigdha hotI haiM 'ravi sasi saMkhacakka sosthiya suvibhatta suviraiya pANilehA' inakI hathelI mAMsala-puSTa-hotI hai sundara AkAra kI hotI hai aura hathelI meM namelA hoya che. Adeya arthAt atyaMta suMdara hovAthI upAdeya arthAta manane same ta hAya che. sana lalita DatA bhne| yeSTA pAhAya che. 'taMbaNahA' tyAnA namo tAmra sAsa DAya cha, arthAt 744 sAlamA vANA DAya che. 'pIvara komalavara'gulIo' mAnI mAMganI pI12 vizeSa bharabhUta hAya cha. ma hAya . bhane uttama hoya che. "NiddhapANilehA' temanI yAla mAM je rekhAo hoya che, te snigdha suvALI hoya che. suMdara AkAravALI hAya che. mane prazasA 421 // yogya hAya che. 'ravisasisaMkhacakkasosthiya suviraiya pANIle hA' tamanA yadI bhAsada puSTa hAya che. su42 mA2nI DAya che. jIvAbhigamasUtra Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 jIvAbhigamasUtre 'dADimapupphappagAsapIvara kuMciyavarAdharA' dADimapuSpaprakAzapIvarakuJcitavarAdharAH, tatra dADimapuSpavat prakAzaH rakta ityarthaH, pIvaraH = upacitaH, kuJcitaH -AkuJcito manAgU valito varaH pradhAno'dharaH - adharauSTho yAsAM tAstathA, 'suMdarottaroTThAH sundarottarauSThAH 'dadhidagarayacaMda - kuMdavAsaMti maula acchida vimaladasaNA' dadhidakarajacandrakunda - vAsantImukulAcchidra vimaladzanAH, tatra dadhi loka prasiddhaM dakarajo-jalakaNaH, candraH - zazI kundaM- kundakusumam vAsantImukulaMvAsantIkalikA tadvat zuklA: acchidrA:-vivararahitAH vimalA:-malarahitAH dazanAH dantA yAsAM tAstathA, 'rattuppalapattamauya sukumAlatAlujIhA' raktotpala patra mRdula sukumAratAlujihAH, tatra raktotpalapatravat mRduke sukumAre tAlujihave sUrya, candra, zaMkha, cakra evaM svastika kI rekhA hotI hai ye rekhAyeM prazasta prazaMsAspada hotI hai 'pINuNNayaNakakkhavatthidesA' kucha kucha UMcA iThA huA aisA kakSa pradeza evaM nAbhI ke nIce kA bhAga jinakA ramaNI hai aisI 'paDipuNNa gallakabolA' paripUrNa evaM puSTa jinaka kapola ( gAla) pradeza hai aisI evaM 'cauraMgula suppamANa kaMbuvara sarIsagIvA' inakI grIvA pUrNa mAMsala - puSTa cAra AMgula pramANa zaMkha ke jaisI tIna rekhA yukta hotI hai 'maMsala saMThiya pasattha haNuyA' ThoDI- hoTha ke nIce kA bhAga mAMsala - puSTa hotA hai sundara AkAra vAlI hotA hai. aura prazasta hotA hai, 'dADimapuSkarapagAsa pIvara kuMciya varAdharA' inake adharoSTha dADima- anAra ke puSpa jaise prakAzavAle suhAvane hote haiM arthAt lAla aura camakadAra hote haiM, pIvara-puSTa hote haiM evaM Akucita kucha 2, valita hote haiM ata eva ve dekhane meM bar3e acche ane te hathelInI aMdara sUrya caMdra, zaMkha, cakra, ane svastikanI rekhA hoya che. te rekhaao| prazaMsAsya hoya che. 'poNuNNayaNakakkhavatthidesA' tenA kAmanA bhAga kaMika ucA upaDela hAya che. temaja DUMTInI nIcenA lAga upasevane suMdara hoya che. 'paDipuNNa gallakabolA' tebhanA yo pradeza arthAt gAsano lAga paripUrNa rAne puSTa hoya che. 'cauraMgula suppamANa kaMbuvarasarigIvA' temanA gajAno loga mAMsala puSTa yAra bhAMgaNa sAMga tathA pradhAna zaMjanA bhAra vA tra reSA yukta hoya che. 'maMsala saMThiya pattha haNuyA' temanI hADhI (hohanI nAthenA lAga) mAMsasa bhane yuSTa tebhana sudara mAranA hoya che bhane prazaMsAspada hoya che 'dADImapupphappagAsa pIvara kuMcithavarA dhA' teonA adharASTa dADamanA puSpanI jevA prakAzavALA ane sehAmaNA hAya che. arthAt lAla ane camakadAra hoya che. pIvara kahetAM puSTa hAya che, jIvAbhigamasUtra Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.38 ekoruka0 manujIvAnAmAkArAdikam 607 yAsAM tAstathA, 'kaNavIramuula akuDila abbhuggataujjutuMga NAsA' karavIramukulA-kuTilAbhyudgata RjutuGganAsAH, tatra-karavIramukulaM-karNikAra kalikA tadvat akuTilA avakA abhyudgatA upayutthitA RjvI saralA satI tuGgA-tIkSNA evaMvidhA nAsA yAsAM tAstathA, 'sAradaNavakamalakumudakuvalaya vimukkadalaNigara sarisalakkhaNa aMkiyakaMtaNayaNA' zAradanavakamalakumudakuvalaya vimuktadalanikara sadRza lakSaNAGkitakAntanayanAH tatra-zaradi bhavaM zAradaM navaM navInaM kamala sUryavikAsi kumudaM candravikAsi kuvalayaM nIlotpalaM eteSAM yo vimuktaH pRthagbhUto dalanikaraH patra samudAya statsadRze lakSaNAGkita AyatadIrgha-zubhalakSaNayukte ataeva kAnte manojJe nayane-netre yAsAM tAstathA, 'pattalacavalAyaya taMbaloyaNAo' patralacapalAyamAna tAmralocanaGka, patrale-pakSmale capalAyamAne cApalyayukte tAne ISadrakte dikhAI dete haiM / 'suMdarottaroTTA' Upara kA hoTha bhI inakA baDA suhA. vanA hotA 'dadhidagaraya caMda kuMdavAsaMti maula acchidda vimaladasaNA' inake dA~ta dadhike jaise zubhra hote haiM, pAnI ke kaNa jaise nirmala hote haiM candra ke jaise akalaGka hote haiM kunda puSpa ke jaise sapheda hote haiM, vAsantI kalI kI taraha zubhra hote haiM bIca meM inakI paGkiyAM cheda vihIna hotI haiM ataeva inameM atyanta dhavalatA rahatI hai 'rattuppalapatta mauya sukumAlatAlu jIhA' inake tAlu aura jihnA ye donoM rakta kamala ke patra kI taraha lAla hote haiM, mRdu narama hote haiM, aura vizeSa suku. mAra hote haiM 'kaNavIra muula aDila abbhuggataujjutuMgaNAsA' inakI nAsikA kanera kI kalI ke jaisI hotI hai akuTila-sIdhI hotI hai DeDhi nahIM hotI hai agrabhAga meM pramANAnusAra kucha 2, UMcI uThI huI ane AkuMcita kaMIka kaMIka vaLelA hoya che. tethI ja teo dekhavAmAM ghaNAja su42 bhAya che. 'suMdarottarodA' tamanA 52nA 56 soddaam|| hAya cha 'dadhidagaraya caMdakuMda vAsaMti maula acchidda vimala dasaNA' mAnA hti| dahinA jevA sapheda hoya che. pANInA biMdu jevA nirmaLa hoya che. caMdranI jema niSkalaMka hoya che. kunda puSpanI jema sapheda hoya che. vAsatInI kaLInI jema dhavala hoya che. tenI paMkti vacamAM cheda vagaranI hoya che. tethI ja temAM satyata zvetapAna 2 che. 'rattuppalapattamauya sukumAla tAlujIhA' temanA tAlu ane jIbha e beu lAla kamaLanA pAnanI mAphaka lAla hoya che. mRdu kahetAM narama hAya che. ane vizeSa subhA2 DAya che. 'kaNavIra muula akuDila adhbhuggaya ujjutuMgaNAsA' bhanI naasi| 2nI jInA pAhAya che. maTita jIvAbhigamasUtra Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 jIvAbhigamasUtre ca locane yAsAM tAstathA, 'ANAmiya cAvaruila kiNhabbharAisaMThiya saMgaya Ayaya sujAta kasiNa giddhabhamuyA' AnAmita cAparucira kRSNabhrarAjI saMsthita saMgatAyata sujAta kRSNasnigdhabhuvaH tatra AnAmita ISannAmito yazcApo dhanustadvada vakratayA rucire-saMsthAnabhAvato ramaNIye kRSNAbhrarAjirivakRSNameghapaGktiriva saMsthite saMgate yathokta pramANopapanne Ayate-dIrgha sujAte suniSpanne kRSNe kAlimopete snigdhe snigdhacchAyopete dhruvoM yAsAM tAstathA 'allINapamANa juttasavaNA' AlInapramANa yuktazravaNAH, AlInau mastakabhittau kiJcillagnau pramANayuktoM-svapamANopeto zravaNau-karNI yAsA tAstathA, 'pINamaTTha ramaNijjagaMDalehA' pInamRSTa ramaNIyagaNDa lekhAH, tatra pInA mAMsalA mRSTA cikkaNA ataeva ramaNIyA gaNDalekhA-kapolapAlI yAsAM tAstathoktAH 'cauraMsa pasatya samaNiDAlA' caturasraprazastasamalalATAH, caturyu hotI hai capaTI nahIM hotI RjvI-sarala evaM tuGga tote kI coMca jaisI tIkhI hotI hai 'sAradaNava kamalakumudakuvalayavimukka dala jigara sarisa lakkhaNa aMkiyakaMtaNayaNA' inake donoM netra sUrya vikAzI zarada kAla kA kamala evaM candra vikAzI kumuda kuvalayanIla kamala ina se judA par3A huA jo patra samUha hotA hai usake jaisI kucha zvetatA kucha lAlimA kucha zyAmatA liye hue bIca meM kRSNa putaliyoM se aGkita hone se ye bahuta kAnta sundara lagate haiM 'pattala cavalAyaya taMba loyaNAo' phira unake netra pakSma puTa se yukta hote haiM svabhAvataHcapala bane rahate haiM karNa taka lambe hote haiM aura koroM para ISat rakta hote haiM ANAmiya cAparUila kiNhalabharAisaMThiyasaMgata Ayaya sujAtaka siNaNiddhabhamuyA' inakI donoM bhau eM kucha2 namrIbhUta kiye gaye dhanuSa kahetAM vAMkI cUkI nahIM paNa sIdhI hoya che. agrabhAgamAM pramANAnusAra kaMIka uMcI hoya che. capaTI hotI nathI. javI sarala ane taMga kahetAM popaTanI yAMya 2vI tIbhI hAya che. 'sArada Nava kamalakumudakuvalaya vimukkadala jigarasarisalakkhaNaaMkiyakataNayaNA' tamanA bhanne natra sUvi4za21 RtunuM kamaLa ane caMdra vikAzI kumuda kuvalaya nIlakamaLa e banemAMthI alaga paDelA evA je patrane samUha hoya che. tenA jevI kaMIka vetatA ane kaMIka lAlAza ane kaIka kALAzavALA ane vacamAM kALI putaLIyethI aMkita DopAthI matyanta 2 sANe che. 'pattala cavalAyataMbaloyaNAoM' 4jI tamAnA netro pAMpaNavALA hoya che. svabhAvathI ja capala hoya che. kAna sudhI lAMbA hAya cha bhane 1252 444 sAta saya cha, 'ANAmiyacApa rUila kiNhabbha rAi saMThiya saMgata Ayaya sujAta kasiNaNiddhabhamuyA' temanI manna abhre| jIvAbhigamasUtra Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.38 ekoruka0 manujIvAnAmAkArAdikam 609 astreSu - koNeSu pUrvapazcimadakSiNottararUpeSu prazastamahInAdhikalakSatvAt samamcaturdikSu samapramANaM lalATaM yAsAM tAstathA 'komuIrayaNIya ravimalapa Dipunna sommavayaNA' kaumudIka rajanIkara vimala paripUrNa saumyavadanAH tatra kaumudI - kArtika pUrNimA tasyAH rajanIkarazcandrastadvat vimalaM zarad Rtu prabhAvAdvigatarajomalaM paripUrNa pUrNimA varttitvAt tadvat saumyam AhlAdajanakaM vadanaM yAsAM tAstathA 'chattunnaya uttimaMgA' chatronnatottamAGgAH chatrAkAraM chatra sadRzamunnatamuttamAGgaM yAsAM tAstathA, 'kuDilasusiNiddhadohasirayA' kuTila susnigdhadIrgha zirAjAH, tatra kuTilA vakrAH kusnigdhAH cikaNAH dIrghAH lambamAnAzca zirojAH - mastaka kezA yAsAM tAstathA 'chattara jjhaya2 juga3 zubha 4 dAmiNi5 kamaMDalu 6 kalasa7 vAviso8 sthiya 9 paDAga 10 jaba 11 maccha 12 kumbha 13 rahavara 94 magara 15 sukathAla aMkusa 17 aThThAbayavIi 18 suSaiTThaka 19 mayUra 20 siridAmi 21 seya22 toraNa23 meiNi udadhivara 25 bhavaNa 26 girivara27 AyaMsa 28 laliyagaya 29 usabha30 sIha 31 camara 32 uttamapasattha vattI lakkhaNadharAo' chatra 1 dhvaja2 yuga3 ke samAna TeDhI hone se inakA saMsthAna ramaNIya hotA hai kRSNa meghamAlA ke jaisI kAlI hotI hai saMgata-apane pramANa ke anukUla hotI haiM, Ayata jitanI lambAI honI cAhiye utanI lambAI bAlI hotI hai sujAta hotI hai-apane DhaMga se hI ye utpanna hotI haiM kRza hotI haiM, snigdha hotI haiM 'allINapamANajuttasavaNA' inake donoM kAna AlIna mastaka taka kucha 2, lage hue rahate haiM aura pramANa yukta-apane2, pramANa se sahita hote haiM 'pINamadUramaNija gaMDalehA' inakI kapolapAlI - gAla aura kAna ke bIca kA bhAga pIna- mAMsala - puSTa-bharAvadAra hotI hai mRSTa- cikanI hotI hai, ataeva vaha ramaNIya hotI hai 'cauraMma pamattha kAMIka kaMika namAvelA dhanuSanI jema vAMkI hAvAthI temanuM sthAna ramaNIya lAge che, kALA meghAnA samUha jevI kALI heAya che. saMgata peAtAnA pramANa saranI hAya che. Ayata arthAt jeTalI tenI lakhAI hovI joIe eTalI laMbAI vALI hAya che. sujAta heAya che. peAtAnA DhaMgathIja te utpanna thAya che. deza hoya che. mane snigdha hoya che. 'allINa pamANa juttasavaNA' tebhanA iio kAnA AlIna arthAt mastaka sudhI OM OM OM65 bAgelA rahe che. 'pINa maTThara maNijja gaMDalehA' temanI jyota paMDita gAsa khAne ananI vryene| bhAga pIna mAMsala puSTa hAya che. sRSTa cikAzavALA hoya che. tethIja te rabhAzIya hoya che. 'cauraMsa pasattha samaNir3AlA' tebhanu sasAra yaturasra pUrva jI0 77 jIvAbhigamasUtra Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre stUpa4 dAminI5 kabhaNDalu 6 kalaza:7 vApI8 svastikA9 patAka 10 yavo11 matsya 12 kUrma 13 rathavara 14 makara 15 zukasthAlA 16 kuzA 17 STApadavIcI18 supratiSThaka19 mayUra 20 zrIdAmA21 bhiSeka22 toraNa 23 medinI24 udadhivara 25 bhavana26 girivarA27 darzalalita28 gaja29 RSabha 30 siMha31 camarottama 32 prazastadvAtriMzallakSaNadharAH, tatra chatraM lokaprasiddham 1, dhvajaH2, yugaH3, stUpaH-stambhaH4,dAminI-puSpamAlI5, kamaNDalu:-tApasapAnI ya pAtrama6, kalaza:7, vApI8 svastikaH 9 patAkA10 yavo-dhAnyavizeSaH 11, matsyaH12 kUrmA 13 imau prasiddhau, rthvr|14, makaraH15 zukasthAla-zukabhojanapAtram etanmAGgalikacihnavizeSaH 16, aGkuzaH17, aSTApadabIciH-dyUtaphalakam 18 supatiSThakaM sthApanakam 19 mayUraH-prasiddhaH 20 zrIdAmasundara mAlAkAra AbharaNavizeSa: 21 , abhiSeka:-kamalAbhiSekaH hastidvayakriyamANAbhiSekayuktalakSmyAkArazcihnavizeSaH 22, toraNam 23, medinI-medinIbhRtarAjA 24, udadhiH-samudraH 25, varabhavanaM-pAsAdaH 26, girivaraH-pradhAnaparvataH 27, Adarza:-darpaNam 28, lalitagajo manojJadantI 29 RSabho gauH, 30 siMhaHsamaNiDAlA' inakA lalATa caturasra-pUrva pazcima dakSiNa uttara aise cAroM konoM meM barAbara pramANa vAlA aura samatala vAlA hone se ramaNIya hotA hai 'komuirayaNikara vimalapaDipunnasommavayaNA' inakA saumya mukha kArtikI pUrNamAsI ke candra kI taraha vimala hotA hai aura paripUrNa hotA hai 'chattunnayauttimaMgA' chatra ke jaise AkAra vAlA Upara se gola inakA mastaka hotA hai 'kuDila susiNiddha dIhasirapA' inake mastaka ke keza kuTila-vakra hote haiM, susnigdha hote haiM aura lambe hote haiN| 'chattajjhayajugathUmadAmiNi kamaMDalukalasavAvisotthiyapaDAga java maccha kumbharahavaramagarasukathAlaaMkusaaTThAvayavIIsupaiTThaka mayUra pazcima dakSiNa ane uttara ema cAre khUNAomAM pramANa saranA ane samatala pa DapAthI 2bhaeNIya DAya che. 'komuirayaNikaravimalapaDipunnasommavayaNA' tenuM saumyamukha kArtikI pUrNamAsInA caMdra jevuM nirmala ane paripUrNa hoya che. 'chattunnaya uttamaMgA' chatranA ! mAravANu uparathI tenu bharata hAya cha. 'kuDila susiNiddha dIha sirayA' tenA mAthAnA / iTisa in sya che. suniya hAya che. ane einAya che. 'chattajjhayajUgathUmadAmiNi kamaMDalu kalasa vAvi sosthiya paDAgajava maccha kumbha rahavara magara sukathAla aMkusa aTThAvaya vII supaITThaka mayUrasiridAmAbhiseya toraNa meiNi udadhivara bhavaNagirivara jIvAbhigamasUtra Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.38 ekoruka0 manujIvAnAmAkArAdikam 611 mRgendraH 31, camaraH 32 etAni uttamAni-pradhAnAni prazastAni-sAmudrika zAstreSu prazaMsAspadI bhUtAni dvAtriMzallakSaNAni cAnyatraivaMvidhAni labhyante, tathAhi-'chatraM 1, tAmarasaM 2, dhan 3, rathavaro 4, dambholi 5, kUrmA 6, 'GkuzA 7, vApI 8, svastika 9, toraNAni 10, ca saraH 11, paJcAnanaH 12, pAdapa: 13, cakraM 14, zaGkha 15, gajau 16, samudra 17, kalazau 18, pAsAda 19, matsyau 20, yavo 21, yUpa 22, stUpa 23, kamaNDalU 24, nyavanibhRt 25, saccAmaro 26, dapeNam 27, // 1 // ukSA 28, patAkA 29, kamalAbhiSeka: 30, sudAma 31, kekI 32 ghana puNyabhAjAm / iti / 'haMsasarisagaIo' haMsa sadRzagatayaH, haMsasya sadRzI gatirgamanaM yAsAM tAstathA, 'koila madhura gira mussarAo' kokilamadhuragIH susvarAH, kokilasya yA madhurA giraH tadvat susvarA yAsa tAstayA, 'kaMtA' kAntA:-kamanIyAH sarveSAmabhimatAH, 'savvassa aNunayAo' sarvasyAnu natAH na kasyApi dveSyAH, 'vava gayavalipaliyA' vyapagatavalipalitA, tatra vali:zaithilyasamudbhavazcamavikAraH palita-jarayA kezazaukalyam-vyapagate valipalite siridAmAbhiseyatoraNameiNi udadhivara bhavaNa girivara AyaMsalaliyagayausabhasIhacamarauttama pasatyabattIsa lakkhaNadharAo' chatra 1, dhvaja, 2, yuga 3, stUpa 4, dAminI 5, puSpa mAlA kamaNDalu 6, kalaza 7, vApI 8, svastika 9, patAkA 10, yava 11, matsya 12, kumbha 13, rathavara-zreSTharatha 14, makara 15, zuka sthAla 16, aGkuza 17, aSTA pada vIci pUta phalaka 18, supratiSThaka-sthApanaka 19, mayUra 20, zrI dAma mAlAkAra AbharaNa vizeSa 21, abhiSeka-kamalAbhiSeka yukta lakSmI jisakA do hAthiyoM se abhiSeka kiyA jAtA hai aisA cihna 22, toraNa-23, medinI-pRthivI pati-rAjA 24, udadhivara-samudra25, bhavana AyaMsa laliya gaya usabha sIhacamarauttamapasatthabattIsalakkhaNadharAo' chatra 1, 5 2, yu| 3, 2tU5 4, hAminI 5, 505mAtA maMDala 6, 42 // 7, vA 8, 21rita 8, 5tA 10, yava 11, matsya 12, kubha 13, rathavara zreSTha ratha 14, maghara 15, zukathAla 16, aMkuza 17, aSTApada vIci-pUtaphalaka 18, supratiSThaka-sthApanaka 19, mayUra-mara 20, zrI dAmamALAnA AkAranuM AbharaNa vizeSa 21, abhiSeka kamalAbhiSeka abhiSeka yukata lakSamI ke jeno abhiSeka be hAthathI karavAmAM Ave che, evuM cihna 22, teraNa 23, medinI-pRthvI pati-rAjA 24, udadhivara samudra 25, bhavana jIvAbhigamasUtra Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 jIvAbhigamasUtre yAsAM tAstathA jarAjanya zarIrakezavarUpyarahitA ityarthaH, 'vaMgaduvvaNNa vAhI dobhaggasogamukAo' vyaMgadurvarNa vyAdhidaurbhAgya zokamuktAH, tatra viraddhamaGgaM vyaGgam vikAravAnavayavaH durvarNoM vikRtazarIracchaviH, vyAdhiH-jvarAdiH daurbhAgyaM zokazca etairmuktA rahitA stAstathA, teSAM vyaGgAdeH svapnepyasaMbhavAt 'uccatteNaya narANa thovRNamUsiyAo' uccatvena ca narANAM stokenocchritAH, uccatvena ca narANAM stokamanaM yathA syAttathA ucchritAH kizcinyUnASTa dhanuH zatocchrayA ityarthaH 'sabhAva siMgArA gAracAruvesA' svabhAva janya eva zRGgAraH svabhAvazRGgAraH pramANo. peta yathAvasthitasundara zarIrAvayavajanyasaundaryavAn natu bAhyavastrabhRSaNAdi janyaH, prAsAda 26, giri-vara-zreSTha parvata 27, darpaNa 28, lalita gaja zreSTha 29, vRSabha 30, siMha 31, evaM camara 32, ina sAmudrika zAstra prasiddha zreSTha battIsa lakSaNoM ko ye dhAraNa karatI haiM 'haMsasarisagaio' haMsa ke jaisI inakI gati-cAla hotI hai 'koilamadhura girasussarAo' koyala kI madhuravANI ke jaisA inakA sundara madhura svara hotA hai-'savvassa aNunayAo vavagayavalipaliyA, vaMgaduvvaNa vAhI dobhaggasogamukkAo' ye bahuta hI anupama sundara hotI haiM ye sabake liye anunayavinayavAlI hotI hai inake zarIra meM kiMcit bhI zaithilya samudbhava carma vikAra nahIM hotA arthAt zarIra meM inake khAla kA kukara-saMkoca jAnA rUpa vikAra nahIM hotaa| bAla inake sapheda nahIM hote haiM-ina ke aMga vikRta nahIM hote haiM arthAt hInAdhika hone rUpa vikAra se rahita hote haiM-zarIra kI chavi meM kisI bhI prakAra kI vikRti nahIM AtI hai vyAdhi se jvarAdi roga se ye sadA mukta rahatI haiM durbhAgya kA inake lezamAtra bhI nahIM hotA hai zoka kA inake nAmo nizAna bhI nahIM hotA hai arthAt ye sadA harSita prAsAda 29, girivara zreSTha parvata 27, darpaNa 28, lalitagaja-zreSTha hAthI 29 vRSabha 30, siMha 31, ane camAra 32, A sAmudrika zAstramAM prasiddha zreSTha sevA matrIse sakSana tme| dhA265 32 cha. 'haMsa sarisagaio' sanA 2vI tamAnI gati-yAsa hAya che. 'koila madhuragirasussarAo' yasanI bha52 pAena / su42 mana bha72 tamAnI 212-4 hAya che. 'savvassa aNunayAo vavagayavalipaliyA, vaMga duvaNa vAhI dobhaggasogamukkAo' teo ghaNIja anupama suMdara hoya che. teo badhA pratye vinayavALI hoya che. teonA zarIramAM jarAya zithilatA yukata carmavikAre hotA nathI. arthAt temanA zarIramAM cAmaDI saMkocAI javArUpa vikAra hote nathI. teonA vALa sapheda hotA nathI, teonA aMga vikRta hotA nathI. arthAt jUnAdhika hevArUpa jIvAbhigamasUtra Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 38 ekoruka0 manujIvAnAmAkArAdikam 613 etAdRza AkAraH zarIrakRtiH, tathA cAruH sundaraH veSaH vastrabhUSaNAdi rUpo vA yAsAM tAstathA / 'saMgayagaya hasiya bhaNipaceTThiya vilAsasaMlAvaNiuNajuttovayAra kusalA' saGgatagatahasitabhaNitaceSTita vilAsasaM lA panipuNayuktopacArakuzalAH, tatrasaMgatam ucitaM yad gataM gamanaM haMsIgamanavat hasitaM - hasanaM kapolavikAzi prema saMdarzica, bhaNitaM bhaNanaM vANIvilAsaH durlakSyaceSTitaM ceSTanaM zarIrakampanAdirUpaM, saMlApaH - parasparasaMbhASaNaM, tatra nipuNAH kuzalAstathAyuktAH saMgatA ye upacArAH lokavyavahArAstatra kuzalAH dakSA iti / pUrvoktamevArthasaMgRhyAha- 'suMdara thaNajahaNa vadaNakaracalaNaNayaNamAlA' sundara stanajaghanavadanakaracaraNanayanamAlAH, spRSTam 'vaNNalAvaNNajocvaNavilAsakaliyA' varNalAvaNyayauvanavilAsakalitAH, hI rahatI haiM 'uccatteNa ya narANa thovUNa mUsiyAo' inake zarIra kI UMcAI apane 2, patiyoM ke zarIra se kiJcit nyUna rahatI hai ekoruka dvIpa ke manuSyoM ke zarIra kI UMcAI ATha sau dhanuSa kI hotI hai so ye ekoruka dvIpa kI mahilAeM kucha kama ATha sau dhanuSa ke zarIra kI UMcAI vAlI hotI hai 'sabhAva siMgArAgAra cAruvesA' yoM to svabhAva hI inakA pramANopeta yathAvasthita-jo jaise hone cAhiye vaise vaise sundara avayava janya saundarya vAlI zarIrA kRti hone se ina kA zarIra svAbhAvika zrRMgAra vAlA hotA hI hai kintu bAhya vastrAbhUSaNa janya nahIM phira bhI vastrAbhUSaNa rUpa sundara veSa se susajjita hotI hai 'saMgaya gaya hasiya bhaNiya ceTThiya vilAsa saMlAvaNiuNajuttovayArakusalA' ye vikAra vinAnA hoya che. zarIranI kAMtImAM kAI paNa prakAranI vikRti AvatI nathI. vyAdhithI tAva vigere rAgathI tee haMmezAM mukata hAya che. lezamAtra paNa durbhAgya teomAM hetu' nathI. teone zAkanuM nAmanizAna paNa hotu nathI. arthAt teyo hamezAM mAnahabhagna rahe che. 'uccatteNa narANa thovUNa mUsiyAo' teyonI banyAdha pota potAnA patiyonA zarIrathI / nyUna hAya che. ekerUka dvIpanA manuSyeAnA zarIranI uMcAi AsA dhanuSanI hAya che. te A striyAnA zarIranI uMcAi kaMika echA AsA dhanuSa pramANanI hoya che. 'sabhAva siMgArAgAracAruvesA' Amato svalAvipula pramANeopeta yathAvasthita jeavayavA jema heAvA joie evAja sudara avayava janya saunda vALI zarIranI AkRti hAvAthI teenA zarIra svabhAvika zrRMgAravALA ja hoya che paraMtu bahAranA vastrAbhUSaNa janya su MdarapaNuM hetuM nathI. te paNa vastrAbhUSaNa 35 sudR2 veSathI susanta hoya che.' saMgayagayahasiyamaNiya ceTThiya vilAsa saMlAva jIvAbhigamasUtra Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 jIvAbhigamasUtre tatra varNaH- kRSNagaurAdiH, lAvaNyam-AkArasya spRhaNIyatA yauvanavilAsa:strINAM ceSTAvizeSaH ebhiH kalitA-yuktA tAstathA, 'naMdaNavaNavivaracAriNI uvvaaccharAo' nandanavanavivaracAriNya iva apsarasaH nandanavanasya vivarANi latAgRhANi teSu carituM zIlaM yAsAM tAH, etAdRzyo'psarasaiva 'accheragapecchaNijjA' AzcaryaprekSaNIyAH-AzcaryajanakaM prekSaNaM darzanaM yAsAM tAstathA 'pAsAI - yAo' prAsAdikAH, 'darisaNijjAo' darzanIyAH, 'abhiruvAo' abhirUpAH 'paDirUvAoM' pratirUpAH / 'tAsi NaM bhaMte ! maNuI Na' tAsAM khalu bhadanta ! manujI nAm 'kevai kAlassa' atra saptamyarthe SaSThI, tena kiyati kAle 'AhAraTTe' AhAsvabhAvataH hI haMsI ke gamana tulya sundara gamana kriyA yukta hotI haiN| inakA hAsa prema pradarzaka hai aura donoM kapola vikasita ho jAve aisA hotI hai inakI bola cAla bar3I gaMbhIra hotI hai ceSTAeM aMga pratyaMga ko DhaMkanA, unako phira dekhanA Adi rUpa tathA AMkhoM kA maTakAnA Adi rUpa vilAsa apane pati ke sAtha saMbhASaNa karane kA cAturya ina saba meM ye bahuta adhika nipuNa hotI haiM tathA yukta-saMgata jo upacAra loka vyavahAra haiM-unameM bhI ye adhikadakSa hotI haiM ye saba vizeSaNa pati kI apekSA se hI samajhanA cAhiye kyoMki usa kSetra ke svabhAva se usake para puruSa ke prati abhilASA kI saMbhAvanA hI nahI hotI hai 'sundara thaNajahaNavadaNakaracalaNaNayaNamAlA' inake stana, jaghana, vadana-mukha NiuNajuttovayArakusalA' to svamAthI siNInA mana tulya suMdara gamana kiyAvALI hoya che. teonuM hAsya prema pradarzaka hoya che. ane beu kapale vikasita thaI jAya evA hoya che. teonI vANI ghaNIja gaMbhIra hoya che. ceSTAo aMga pratyaMgane DhAMkavA, pAchA tene jevA vigere rUpa tathA AMkhene maTakAvavI vigere rUpa vilAsa, pitAnA patinI sAthe saMbhASaNa karavA rUpa cAturya A badhAmAM teo ghaNI ja vadhAre nipuNa hoya che. tathA yukata saMgata je upacAra nAma lekavyavahAra che, temAM paNa ghaNI ja vadhAre dakSa-catura hoya che. A badhA vizeSaNe patinI apekSAthI samajavA. kemake te kSetranA svabhAvathI tamAna 52 535 pratye malitApAnI saMbhAvanA hAtI nathI. 'suMdara thaNa jahaNa vadaNa karacalaNaNayaNamAlA' tabhAnA stanA, dhana, pahana, bhupa hAtha, 5, netra, vi2 madhAta / atyaMta suMdara hAya che. 'vaNNalAvaNNa jovvaNa vilAsa kaliyA' tamo gaura vigaire paNa thI, sAyathI, yauvanathI, mana visAsathI, hamezAM yukataja banIne rahe che. kemake tyAM kSetrasvabhAvathI vRddha avasthA A jIvAbhigamasUtra Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.38 ekoruka0 manujIvAnAmAkArAdikam 615 rArthaH-AhAraprayojanaM 'samuppajjai' samutpadyate kiyatikAle gate sate punarA. hAraviSayiNI icchA prAdurbhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'cautthabhattassa AhAraDhe samuppajjaI' caturthabhakte tRtIyadivase AhArArthaH samutpadyate, yadyapi sarasAhAritvenaitAvatkAlaM tAsAM kSudvedanodayAbhAvAdevA hAtha paira netra Adi saba hI bahUta sundara hote haiM 'vaNNalAvaNNa jovvaNa vilAsakaliyA' ye gaurAdi varNa se, lAvaNya se, yauvana se aura vilAsa se sarvadA yukta hI banI rahatI hai kyoMki vahAM kSetra svabhAva se vRddhAvasthA nahI AtI hai 'NaMdaNa vaNavivaracAriNI ucca accharAo' ye aisI pratIta hotI hai ki mAnoM nandana vana meM bhramaNa karane vAlI apsarAeM haiM isaliye ye 'accheraga pecchaNijjA' ye Azcarya se prekSagIya. dekhane yogya hotI haiM, arthAt jo inheM dekhatA hai use yahI vismaya hotA hai ki ye manuSya striyAM haiM yA apsarAeM haiM / 'pAsAIyAo darisa NijAo, abhiruvAo, paDirUvAoM ye prAsAdika hotI hai darzanIya hotI haiM abhirUpa hotI haiM aura pratirUpa hotI hai ina padoM kA artha poche yathAsthAna likhA jA cukA hai| 'tAsiNaM bhaMte ! maNuINaM kevai kAlassa AhAraTTe samuppajjaI' he bhadanta ! ina manuSya striyoM kI AhArecchA kitane kAla ke bAda hotI hai arthAt ekabAra AhAra kara lene ke bAda punaH AhAra karane kI icchA vatI nathI. 'gaMdaNavaNavivaracAriNI uva accharAo' tayA mevI pratIta AhAraTTe samuppajjai' he gautama ! tasA sarasa bhADA2 42 cha, tathA tamAna thAya che ke jANe naMdana vanamAM pharavAvALI apsarAo ja hoya, tethI teo 'accheraga pecchaNijjA' mAzcaya thI prekSaNIya nevAsAya hAya cha, arthAta tethe| ne jeo dekhe che, temane eja Azcarya thAya che ke teo manuSya stri che? 2 apsraay| cha? 'pAsAiyAo, darisaNijjAo- abhirUvAo, paDirUvAoM' teo prAsAdIya hoya che. darzanIya hoya che. abhirUpa hoya che. pratirUpa hoya che. A padano artha pahelAM ApavAmAM AvI gayela che. 'tAsiM NaM bhate ! maNuINaM kevaikAlassa AhAraTe samuppajjaI' he lagapan A manuSya striyone AhAranI IrachA keTalA kALa pachI thAya che ? arthAt ekavAra AhAra karI lIdhA pachI pharIthI AhAra karavAnI IcchA teone kyAre jIvAbhigamasUtra Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre bhaktatA kintu na karmanijarArthaM tAsAM tattapaH tathApi abhaktArthatvasAdhAt caturthabhaktazabdena kathitamiti ||suu038|| mUlam-teNaM bhaMte ! maNuyA kimAhAramAhAreMti ? goyamA ! puDhavi pupphaphalAhArA te maNuyagaNA paNNattA smnnaauso!| tesi NaM bhaMte ! puDhavIe kerisae AsAe paNNatte ? goyamA! se jahA NAmae gulei vA khaMDei vA sakarAi vA macchaMDiyAi vA bhisakaMdei vA pappaDamoyaei vA pupphauttarAi vA paumuttarAi vA akosiyAi vA vijayAi vA mahAvijayAi vA AyaMsAi vA uvamAi vA aNovamAi vA cAurake gokhIre cauThANapariNae guDakhaMDamacchaMDi uvaNIe maMdaggi kaDhie vaNNeNaM uvavee jAva phAseNaM, bhaveyArUve siyA? No iNaTe samaTe, tIse NaM puDhavIe etto iTTayarAe ceva jAva maNAmatarAe ceva AsAe NaM paNNate, inheM kaba hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! cautthabhattassa AhAratu samuppajjaI' he gautama ! ye sarasa AhAra karatI haiM isaliye inheM khAne ke dUsare dina AhAra kI abhilASA nahIM hotI hai tIsare dina AhAra karatI haiM inake kSudhA vedanIya ke udaya ke abhAva se hI inameM eka dinakI abhaktatA hai yaha abhaktatA inake karmoM kI nirjarA kA kAraNa bhUta nahIM hotI hai kyoMki yaha tapaH rUpa nahIM hai karmoM kI nirjarA to tapaH sAdhya hotI hai| tathApi isako abhaktArthatA ke sAdharma caturtha bhakta zabda se kaha diyA hai / suutr-38|| thAya cha ? yA prazna uttaramA prabhuzrI 49 cha , 'goyamA! cauttha bhattassa eka vakhata AhAra karyA pachInA bIje divase AhAra karavAnI icchA thatI nathI. trIje divase AhAra kare che. temane sudhAvedanIyanA udayanA abhAvathI ja temAM eka divasanuM abhakta paNuM-AhAranI anicchA rahe che. A abhakta paNuM teonA karmonI nirjarAnA kAraNabhUta hetuM nathI. kemake A tapa rUpa hatuM nathI. karmonI nija rAte tapa sAdhya hoya che. chatAM paNa tene abhaktArthatAnA sAdharmathI caturthabhakta zabdathI kahevAmAM Avela che. je sU. 38 che jIvAbhigamasUtra Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.39 ekorukasthAnAmAhArAdikam 617 tesi NaM bhaMte ! pupphaphalANaM kerisae AsAe paNNate? goyamA! se jahA NAmae cAuraMtacakavahissa kallANe pavarabhoyaNe saya. sahassanipphanne vaNNeNaM uvavee gaMdheNaM uvavee raseNaM uvavee phAseNaM uvavee AsAiNije vIsAyaNijje dIvaNije vihaNije dappaNije mayaNije sabiMdiyagAyapalhAyaNije, bhaveyArUve siyA? No iNaTe samaTe, tesiNaM pupphaphalANaM etto iTTattarAe ceva jAva AssAeNaM pnnnntte| teNaM maNuyA tamAhAramAhArittA kahiM vasahi uti? goyamA ! rukkha gehAlayANaM te maNuyagaNA paNNattA smnnaauso!| te NaM bhaMte ! rukkhA ki saMThiyA paNNatA? goyamA ! kUDAgAra saMThiyA pecchAghara saMThiyA sattAgAra saMThiyA jhayasaMThiyA thUmasaMThiyA toraNasaMThiyA gopuraveiyacoppAlagasaMThiyA aTTAlagasaMThiyA pAsAyasaMThiyA hammatalasaMThiyA gavakkhasaMThiyA bAlaggapottiyasaMThiyA valabhIsaMThiyA aNNe tattha bahave varabhavaNa sayaNAsaNavisiTa saMThANasaMThiyA suhasIyalacchAyA NaM te dumagaNA paNNattA samaNAuso ! asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve gehANi vA gehAyaNANi vA ? No iNaTe samaTe, rukkhagehAlayANaM te maNuyagaNA paNNattA smnnaauso!| asthi NaM bhaMte! egoruya dIve 2 gAmAi vA garAi vA jAva sannivesAi vA ?, No iNaTre samaTe, jahicchiyakAmagAmiNo te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! / atthi NaM bhaMte ! egoruya dIve2 asIi vA masIi vA kasIi vA paNIi vA vaNijAi vA ?, no iNaDhe samaTe, vavagaya asimasikisipaNiyavANijjA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso! / asthi NaM bhaMte! egoruya dIve hira jI0 78 V jIvAbhigamasUtra Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 jIvAbhigamasUtre paNe vA suvanne vA kaMsei vA dUsei vA maNIi vA muttiei vA viulaghaNakaNagarayaNamaNimottiya saMkhasilappavAla saMtasAra sAvaejjei vA ?, haMtA asthi, No ceva NaM tesi maNuyANaM tibe mamattabhAve samupajjai / asthi NaM egoruyadIve2 rAyAi vA juvarAyAi vA Isarei vA talavarei vA mADaMbiyAI vA koDuM biyAi vA ibhAi vA seTThIi vA seNAvatIi vA satthavAhAi vA ? No iTTe samaTTe, vavagayaiDDI sakkArA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! | atthi NaM bhaMte! egorUya dIve2 dAsAi vA pesAi vA sislAi vA bhayagAi vA bhAilagAi vA kammagara purisAi vA ? No iNaTTe samaTTe, vavagaya AbhiogiyA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte! egoruya dIve dIve mAyAi vA piyAi vA bhAyAi vA bhaiNIi vA bhajjAi vA puttAi vA dhUyAi vA suNhAi vA ? haMtA asthi, no ceva NaM tesi NaM maNuyANaM tive pemabaMdhaNe samutpajjai, payaNupemabaMdhaNANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! | atthi NaM bhaMte! egoruya dIve 2 arIi vA veriei vA ghAyaei vA vahaei vA paDiNIei paccamittei vA ? No iNaTTe samaTTe, vavagayaverANubaMdhANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! | asthi NaM bhaMte! egorue dIve2 mittAi vA vaMtasAi vA ghaDitAi vA sahIi vA suhiyAi vA mahAbhAgAi vA saMgatiyAi vA ?, No iNaTTe samaTTe vavagayapemmA te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! / asthi NaM bhaMte! egorupa dIvera AbAhAi vA vibAhAi jaNNAi vA saddAi vA thAli pAkAi vA celovaNayaNAi vA sImaMtuNNayaNAi vA mayapiMDa niveyaNAi vA ? No iNaTTe samaTTe, vavagaya AbAha vibAha jaNNa jIvAbhigamasUtra Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 39 ekorukasthAnAmAhArAdikam bhadda thAlipAga colovaNayaNa sImaMtuNNaya NamatapiMDaniveyaNA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! || sU0 38|| , chAyA - te khalu bhadanta ! manujAH kimAhAram AhAranti ? gautama ! pRthivI - puSpaphalAhArAste manujagaNAH prajJaptA : zramaNAyuSman ! tasyAH khalu bhadanta ! pRthivyAH kIdRza AsvAdaH prajJaptaH ? gautama ! sa yathA nAmakaH guDa iti vA khaNDa miti vA zarkarA iti vA matsyaNDiketi vA bisakanda iti vA parpaTamodakamiti vA puSpottaramiti vA padmottaramiti vA akozitamiti vA, vijayeti vA mahAvijayeti vA Adarzopaseti vA aNovasAti vA catuSkaM gokSIraM catuH sthAna pariNatam gur3akhaNDa matsyaNDikopanItaM mandAgnikRtaM varNenopapetaM yAvatsparzena;bhavedetadrUpa syAt ? nAyamarthaH samarthaH tasyAH khalu pRthivyAH ita iSTatara eva yAvad mano'matara eva AsyAdaH khalu prajJaptaH teSAM khalu bhadanta ! puSpaphalAnAM kIdRza AsvAdaH khalu prajJaptaH, ? gautama ! sa yathA nAmakaH cAturantacakavarttinaH kalyANaM pravaramojanaM zatasahasra niSpannaM varNenopapetaM gandhenopapetaM rasenopapetaM sparzenopapetam AsvAdanIyam visvAdanIyaM dIpanIyam bRMhaNIyaM darpaNIyaM madanIyaM sarvendriyagAtrapralhAdanIyaM bhavedetadrUpaH syAt ?, nAyamarthaH samarthaH teSAM khalu puSpaphalAnAm ita iSTatara eva yAvad AsvAdaH khalu prajJaptaH / te khalu bhadanta manujAH tamAhAramA hA kutra basata upayAnti ? gautama ! vRkSagRhAlayAH khalu te manujagaNAH prajJaptAH zrAmaNAyuSman ! te khalu bhadanta ! vRkSAH kiM saMsthitAH prajJaptAH ? gautama ! kUTAgAra saMsthitAH prekSAgRhasaMsthitAH chatrAkArasaMsthitAH dhvajasaMsthitAH stUpasaMsthitAH toraNasaMsthitA. gopura vedikA - coppAlaka saMsthitAH aTTAlaka saMsthitAH mAsAda saMsthitAH harmyatala saMsthitAH gavAkSasaMsthitAH vAlAgrayotikAsaMsthitAH valabhIsaMsthitAH anye tatra bahavo varabhavanazayanAsanaviziSTa saMsthAna saMsthitAH sukha zItalacchAyAH khalu te drumagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! santi khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe gRhA vA gRhAyanAni vA ? nAyamarthaH samarthaH, vRkSagRhAlayAH khalu te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe grAma iti vA nAgaramiti vA yAvat sanniveza iti vA, nAyamarthaH samarthaH, yathecchita kAmagAminaste manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekorukadvIpe dvIpe asiriti vA maSI iti vA kRSiriti vA paNyamiti vA vANijyamiti vA nAyamarthaH samarthaH, vyapagatAsimaSI kRSipaNyavANijyAH khalu te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSmana ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe jIvAbhigamasUtra 619 - Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 jIvAbhigamasUtre dvIpe hiraNyamiti vA, suvarNa miti vA kAMsyamiti vA dUSyamiti vA maNiriti vA muktiketi vA, vipula dhanakanakaratnamaNimauktikazaGkhazilApravAlasanta sArasvApateyamiti vA ? hanta, asti, naiva khalu teSAM manujAnAM tIvro mamasvabhAvaH samupapadyate / asti khalu bhadanta ! ekorukadvIpe dvIpe rAjeti vA yuvarAja iti vA Izvara iti vA talavara iti vA mADambika iti vA kauTumbika iti vA, ibhya iti vA, zreSThIti vA senApatiriti vA sArthavAha iti vA ? nAyamarthaH samarthaH,vyapagataRddhi satkArAH khalu te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe 2 dAsa iti vA preSya iti vA ziSya iti vA bhRtaka iti vA, bhAgika iti vA, karmakara puruSa iti vA ? nAyamarthaHsamarthaH, vyapagatAbhi yogikAH khalu te manujagaNAH prajJaptA:zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe mAtA iti vA, pitA iti vA, bhrAtA iti vA, bhAginIti vA, bhAryeti vA putra iti vA duhiteti vA snuSeti vA ? hanta asti, naiva khalu teSAM khalu manujAnAM tIvra premabandhanaM samupapadyate, pratanupremabandhanAH khalu te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe aririti vA vairika iti vA ghAtaka iti vA, vadhaka iti vA pratyanIka iti vA pratyamitra iti vA ? nAyamartha samarthaH vyapagata vairAnubandhAH khalu te manujagaNA: prajJaptA: zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe 2 mitramiti vA vayasya iti vA ghaDiA iti vA sakhA iti vA suhRditivA mahAbhAga iti vA sAMgatika iti vA ? nAyamarthaH samarthaH vyapagata pramANaste manujagaNAH prajJaptA:zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekorukadvIpe dvIpe AvAha iti vA vivAha iti vA yajJa iti vA zrAddhamiti vA sthAlI pAka iti vA caulopanayanamiti vAsImantonnayanamiti vA mRtapiNDa nivedanamiti vA ? nAyamarthaH samarthaH, vyapagatAvAhavivAha yajJa zrAddha sthAlIpAka caulopanayana -sImantonnayanamRtapiNDa nivedanAste manujagaNAH prajJaptA:zramaNAyuSman // 38 // TIkA-'teNaM bhaMte ! 'maNuyA' ityAdi, 'teNaM bhaMte ! maNuyA kimAhAramA. hAreti' te khalu ekoruka dvIpikA manujAH bhadanta ! kim-kIdRzamAhAra mAha 'te NaM bhaMte ! maNuyA kimAhAra mAhareMti' ityAdi |suutr-38|| TIkArtha-he bhadanta ! ekoruka dvIpa ke manuSya kaisA AhAra karate haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA ! puDhavi puppha phalA. 'te Na bhaMte ! maNuyA kimAhAra mAhareMti' tyA TIkArtha- he bhagavana ekarUkadvIpanA manuSya ke AhArakare che? A praznanA uttaramA prabhuzrI 49 cha 'goyamA ! puDhavi puSphaphalAhArA te maNuyagaNA jIvAbhigamasUtra Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 621 prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 39 ekorukasthAnAmAhArAdikam rantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama! 'puDhavI pupphaphalAhArA maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' pRthivI puSpaphalAhArAste manujagaNAH prajJaptaH he zramaNa ! he AyuSman te pRthivI puSpaphalAni AhArA mAharantItyarthaH evaM bhUtA manujagaNAH kathitA iti, 'tI seNaM bhaMte ! puDhavIe' tasyA AhArthatayA upAdIyamAnAyAH khalu pRthivyA: ' ke risae AsAe paNNatte' kIdRzaH - kimAkAraka AsvAdaH rasaH prajJaptaH - kathita iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' se jahA NAmae' sa yathA nAmakaH 'gulevA' guDa iti vA ikSurasakvAtho guDaH, 'khaMNDei vA' khaNDamiti vA khaNDaM guDavikAraH, 'sakkarAi vA, zarkareti vA zarkarAkAzAdi prabhavA 'macchaMDiyAI vA ' matsaNDiketi vA, matsaNDikA khaNDazarkarA misarIti bhASAprasiddhAH, 'bhisakaMdei vA' bisakandamiti vA, bisakandaM - kamala- mUlam, 'pappaDa moei vA, parpaTamodaka iti vA sa ca khAdyavizeSaH, 'pupphauttarAi vA' puSpottareti vA puSpavizeSa niSpannA hArA te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso !' he zramaNa AyuSman gautama ! ve ekoruka dvIpa ke manuSya pRthivI puSpa evaM phaloM kA AhAra karate haiM 'tI se NaM bhaMte! puDhavIe kerisae AsAe paNNatte he bhadanta ! usa pRthivI kA kaisA AsvAda rasa - kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! se jahANAmae gulevA khaMDei vA sakkarAivA macchaMDiyA ivA bhisa kaMdei vA pappaDa moyaei vA puSpa uttarAha vA paumuttarAivA akoziyAi vijayAi vA, mahA vijayAi vA' he gautama ! jaisA guDa kA svAda hotA hai, khAMDa kA svAda hotA hai, zakkara kA svAda hotA hai misarI kA svAda hotA hai kamala kanda kA svAda hotA hai parpaTa modaka khAdya vizeSakA svAda hotA hai 'puSpottara - puSpa vizeSa se banA zakkara kA jaisA svAda ho padmottara - kamala vizeSa se utpanna zakkara akozita vA, paNNattA samaNAuso' he zrama AyuSyaman gautama ! the haiN|idd dvIpanA manuSyo pRthvI, puSpa, mane iMsAno AhAra 1re che. 'tIse NaM bhaMte ! puDhavIe kerisae AsAe paNNatte' he bhagavan se pRthvIne va mAsvAha - rasa udyo che ? yA praznanA uttarabhAM praluzrI uhe che ! 'goyamA ! se jahA nAmae guleivA, khaMDeivA, sakkarAivA, macchaDiyAivA, bhisakaMdevA, pappaDamoMyapaivA, puppa uttarAivA, paumutarAivA, akosiyAivA, vijayAivA, mahAvijayAivA' he gautama! gojano vo svAha hoya che, khAMDanA jevA svAda heAya che, sAkaraneA svAda jevA hAya che, misarIne! svAda jevA DAya che. kamalakaMdanA svAda jevA hAya che, 55Ta meAdakanA jevA svAda hoya che' puSpottara' puSpa vizeSathI manAvesa sArano svAha vo hoya che, padmottara jIvAbhigamasUtra Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 jIvAbhigamasUtre zarkarAjAtiH 'paumuttarAi vA padmottareti vA kamalavizeSa niSyannA zarkarAjAtiH 'akosiyAi vA' akoziteti vA, 'vijayAi vA' vijayeti vA, 'mahAvijayAi vA' mahAvijayeti vA, 'AyasAi vA, Adarzeti vA, 'uvamAi vA' upameti vA 'aNovamAi vA' anupameti vA, ete akozitAdayo madhuradravya vizeSA lokato'vaseyA iti / 'cAurake - gokhI re' cAturakye gokSIram 'cauTThANapariNae' catu:sthAnapariNatam tatra - cAturakyamiti caturvArapariNatam-tathAhi puNDrajAtIyekSucAriNI nAmanAtaGkAnAM kRSNAnAM gavAM yatkSIraM taccatasRbhyo yathoktaguNAbhyo gobhyaH pAnaM dIyate, tAsAM tAdRzInAM catasRNAM gavAM yatkSIraM tattisRbhyastAdRzIbhyo gobhyaH pAnaM dIyate, tAsAM tAdRzInAM gavAM yatkSIraM tad dvAbhyAM gobhyAM pAnaM dIyate, tayo yastArayorgavoryatkSIra tadekasyAstAdRzyA goH pAnaM dIyate, tasyA yatkSIraM tat cAturakyaM kSIraM procyate, evaM catuH sthAnapariNataM - caturbhiH sthAnaiH pariNAmaM prAptam punaH kIdRzamityAha - 'guDakhaMDamacchaMDiya uvaNIe' guDakhaNDa matsyaNDikAbhirupanItaM militam 'maMdaggikaDhie' mandAgnikvathitam - mandAgninA pAcita mityarthaH ' vaNNeNaM vijayA mahA vijayA Adarza-upamA anupamA ye akozitAdi madhura dravya vizeSa hai so loka se jAna lenA cAhiye, ina saba kA jaisA svAda hotA hai| athavA - 'cAurake gokhIre cauhANa pariNae guDakhaMDamacchaMDiyauvaNIe maMdaggikaDhie vaNNeNaM uvavee jAva phAseNaM' athavA catuHsthAna pariNatacAra gAyoM ke dUdha ko tIna gAyoM ko pilAnA, tIna gAyoM ke dUdha ko do gAyoM ko pilAnA, do gAyoM ke dUdha ko eka gAya ko pilAnA, do gAyoM ke dUdha ko eka gAya ko pilAnA, aise catuH sthAna pariNata hue go dUdha ko ki jisameM guDa, khAMDa yA misarI mevA ke sAtha pramANa meM milAI gaI ho aura phira jo maMda maMda agni para pakAyA gayA ho aisA vaha godugdha eka vizeSa prakAra ke varNa se gandha se rasa se sparza se yukta bana jAtA - kamala vizeSathI banAvela sAkaranA svAda jevA hoya che, akAzita vijyA, mahAviyA, Adarza upamAM anupamA A akeAzita vigere madhura dravya vizeSa che. te lekavyavahArathI samajI levA joie A badhAnA jevA svAda hoya che, athavA 'caurakke gokhIre cauTThANapariNae guDakhaMr3a maccha DiyauvaNIe, maMdaggikaDhie vaSNeNaM uvavee jAva phAseNaM yatuHsthAna parizruta-yAra gAyonA dUdhanetra gAyeAne pIvaDAvavuM, traNa gAyAnu dUdha e gAyAne pIvaDAvavuM ane me gAyAnu dUdha eka gAyane pIvaDAvavuM. A pramANe cAra sthAna pariNata thayelA gAyanA AvA dUdhamAM jema gALa, khAMDa, athavA sAkara ane sevAne pramANasara meLavavAmAM Avela hoya ane te pachI dhImA agni para pakAvavAmAM Avela hoya, evuM te jIvAbhigamasUtra Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.39 ekoSakasthAnAmAhArAdikam __623 uvavee' varNena upavetaM yuktam 'jAva phAseNaM' yAvatsparzena, atra yAvatpadena gandhena yuktaM, gautamaH pRcchati 'bhaveyArUve siyA' bhavedetadrUpaH pRthivyA AsvAdaH syAt kadAcit kimiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama! 'no iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH, nahi guDAdi rasasadRzo rasaH pRthivyAH kintu 'tIse NaM puDhavIe' tasyAH khalu pRthivyAH 'etto iTThayarAe ceva jAva maNAmatarAe ceva AsAe NaM paNNatte' ito guDAdibhya iSTatara eva yAvat kAntatara eva priyatara eva manojJatara eva mano'matara eva AsvAdaH khalu prajJaptaH / tesi NaM bhaMte ! puSpaphalANaM kerisae AsAe paNNatte' teSAM khalu bhadanta ! puSpaphalAnAM kIdRzaH AsvAdo rasaH prajJapta:-kathita iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'se jahA NAmae' hai aura isa gokSIra kA jaisA anupama svAda hotA hai zrIgautamasvAmI pramuzrI se pUchate haiM to kyA he bhadanta! 'imeyArave siyA' isaprakAra kA svAda vahAM kI pRthivI kA hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM'No iNaTe samaDe he gautama! isa kathana kA aisA artha samartha nahIM hotA hai-arthAt guDa Adi ke rasa jaisAsvAda vahAM kI pRthivI kA nahIM hotA hai-'tIseNaM puDhavIe etto itarAe ceva jAva maNAmatarAe ceva AsAe NaM paNNatte' kintu usa usa pRthivI kA svAda to-inake rama kI apekSA bhI adhika iSTatara hI hotA hai yAvat-kAnta tara hI hotA hai priyatara hI hotA hai manojJatara hI hotA hai aura mano'ma tara hI hotA hai 'tIseNaM bhaMte ! pupphaphalANaM kerisae AsAe paNNatte' he bhadanta ! vahAM ke una puppa evaM phaloM kA svAda kaisA hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate gAyanuM dUdha eka vizeSa prakAranA varNathI, gaMdhathI rasathI sparzathI yukta banI jAya che, A go dugdhane je anupama ravAda hoya che, zrIgautamasvAmI prabhuzrIne pUche che , mApan 'imeyArUvesiyA' to shumaa| 22 / svAha tyAMnI vAnA hAya cha ? yA prazna uttaramA prabhuzrI 43 cha 'No iNadve samaDhe' gautama! A kathanane e artha samarthita thatuM nathI. arthAta goLa viren| 2sanA // 2vA tyAMnI pRthvInA hota nathI. 'tIse NaM puDhavIe etto idratarAe ceva jAva maNAmatarAe ceva AsAe NaM paNNatte' paraMtu se pRthvIne svAda te teone tenA rasa karatAM paNa vadhAre ISTataraja hoya che. yAvata kAtaraja hoya che. priyataraja hoya che. maneztaraja hoya che. ane bhanAbhata201 hAya che. 'tesiM NaM bhaMte ! puppaphalANa kerisae AsAe paNNate' he bhagavana tyAMnA e puSpa ane phaLane ravAda kevo hoya che? A praznanA uttaramA pramuzrI 43 cha , 'goyamA ! se jahAnAmae cAuraMta cakkavadvissa kallANe jIvAbhigamasUtra Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 jIvAbhigamasUtre sa yathA nAmakaH 'cAuraMta cakkavahissa' cAturantacakravartinaH catuSu anteSu samudra traya himavat paricchinneSu cakreNa-cakravatsarvataH samantAda vartituM zIlaM yasya sa tathA tasya 'kallANe pavarabhoyaNe kalyANa mekAnta sukhAvahaM pravarabhojana-viziSTa bhojanaM 'sayasahassa nipphanne' zatasahasraniSpannam lakSagokSIrasaMpAditam, tathAhicakravarti sambandhinInAM-puNDrekSucAriNInAmanAtaGkAnAM gavAM lakSasya yatkSIraM tasya paJcAzatsahasragobhyaH pAnaM dIyate evamaddhikrameNa pItagokSIrANAM gavAM paryante yAvadekasyAH goH sambandhi yat kSIra tatmAptakalamazAli paramAnnarUpamanekasaMskA. raka dravyasaMmizraM yad bhojanaM tat kalyANapravara bhojanaM kathyate, tad yAdRzAsvAdakaM bhavet tAdRzAsvAdopetam punastat kIdRzam ? ityAha- 'vaNNeNaM uvavee' varNenAti zAyinA zuklenopapetaM yuktam 'gaMdheNaM uvavee' gandhenAtizAyinA surabhinopapetaM haiM-'goyamA! se jahA nAmae cAuraMta cakkavahissa kalyANe pravarabhoyaNe satasahassa niSphanne vaNNeNaM uvavee gaMdheNa uvavee, raseNa uvavee phAseNaM uvavee' jaisA cAturanta cakravartI kA bhojana jo kalyANa bhojana ke nAma se prasiddha hai vaha cakravatI kA kalyANa bhojana isa prakAra hotA hai-cakravartI kI hI gAye hoM aura ve puNDra jAti ke uttama ikSa ko carane vAlI hoM zarIra meM nIroga hoM vaisI eka lAkha gAyoM kA dUdha pacAsa hajAra gAyoM ko pilAyA jAve, aura pacAsa hajAra gAyoM kA dUdha pacIsa hajAra gAyoM ko pilAve isa taraha se AdhI gAyoM ko pilAne ke krama se vaise dUdha ko pI huI gAyoM ke antima kI eka gAya kA jo dUdha ho usa dUdha kI banAI huI khIra jisameM aneka prakAra ke meMve Adi saMskAraka dravya DAle gaye hoM vaha kalyANa pravara bhojana cakravatI kA kahalAtA hai vaha varNa zuklavarNa se gandha se surabhigandha se rasa se madhurAdi rasa se, sparza se mRdusnipavara bhoyaNe sattasahassa niSphanne vaNNeNa uvavee gaMdheNaM uvavee raseNaM uvavee phAseNaM uvavee' ma yAturaMta yati rAnu me re 48yA mAnanA nAmathI prasiddha che. cakravati rAjAnuM te kalyANa bhojana A rIte bane che. cakravattinI ja gAye hoya, ane te puMDra jAtInI uttama zeraDIne caravAvALI hoya. zarIrathI nirogI hoya, evI eka lAkha gAyonuM dUdha pacAsa hajAra gAyane pIvarAvavAmAM Ave, pacAsa hajAra gAyanuM dUdha pacIsa hajAra gAyane pIvarAvavAmAM Ave, A rIte addhi adhei gAyane kamathI dUdha pIvarAvatAM pIvarAvatAM evI rIte dUdhane pInArI chevaTanI eka gAyanuM je dUdha hoya. che e dUdhathI banAvela dUdhapAka ke jemAM aneka prakAranA mevA vigere sarakAra vALA padArtho nAkhavAmAM AvyA hoya te cakravati rAjAnuM jIvAbhigamasUtra Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.39 ekoSakasthAnAmAhArAdikam 625 tadA 'raseNaM uvavee' rasenAtizAyinA madhurAdinopapetaM taM yuktam 'phAse gaM uvavee' sparzenAtizAyinA mRdusnigdhAdinopapetam 'AsAiNijje' AsvAdanIyaM sAmAnyataH kalyANabhojanam 'vIsAiNijje visvAdanIyaM vizeSataH AsvAdanIyam 'dIvaNijje' dIpanIyam - jaTharAgni prajvAlanam, 'vihaNijje' bRMhaNIyaM dhAtUpacayakAritvAt 'dappaNijje' darpaNIyaM samutsAha vRddhihetukatvAt 'mayaNijje' madanIyaMhotpAdakatvAta 'savidiyagAyapalhAyaNijje' sarvendriyagAtrapralhAdanIyaM-Ananda. janakatvAt, gautamaH pRcchati-'bhaveyAruve siyA' bhavedetAvadrUpaH cakravartiparamabhojana sahazAsvAdaH puSpaphalAnAM syAt kadAcit kimiti prazna: bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'No iNaTre samaTe' nAyamarthaH samarthaH kintu 'tesiNaM pupphaphalANaM teSAM puSpaphalAnAm 'etto itarAe ceva jAva AsAe NaM paNNatte' ita:-paramagdhAdi rUpa se yukta jaisA hotA hai vaha 'AsAyaNijje' AsvAdanIya hotA hai, 'visAyaNijje' vizeSa rUpa se svAda ke yogya hotA hai, 'dIvaNijje' dIpanIya hotA hai-jaTharAgnikA vardhaka hotA hai'viha Nijje' bRMhaNIya hotA hai-dhAtu Adi kA vRddhikAraka hotA hai, 'dappaNijje' darpaNIya hotA hai-utsAha Adi kI vRddhi karane vAlA hotA hai 'maya. Nijje' madanIya hotA hai-harSotpAdaka hotA hai 'savidiyagAyapalhAya. Nijje' aura samasta indriyoM ko evaM zarIra ko prahlAdanIya-Anandava. dhaka hotA hai zrIgautamasvAmI kahate haiM to kyA he bhadanta / 'bhaveyArave siyA' isI taraha kA svAda vahAM ke puSpa phaloM kA hotA hai? uttara meM prabhu zrI kahate haiM 'No iNaDhe samaDhe' he gautama ! isa kathana se yaha artha samartha nahIM hotA hai kyoMki-'tesi NaM pupphaphalANaM etto ichattarAe ceva jAva kalyANa pravara bhajana kahevAya che te varNanI apekSAe zukava varNathI gAnI apekSAthI surabhi gaMdhathI arthAta sugaMdhathI rasanI apekSAe madhura vigere rasathI bhane 25zI apekSA bhRDa snipavigere pAthI yuta DAya che. 'AsA yaNijje' pAravAhanIya hAya che. vIsAyaNijje' vizeSa 35thA 214 pANI hAya cha 'dIvaNije hanIya hAya che. arthAta 12||nine padhAranAra hAya che. 'viMha - Nijje' zIya thAtu vigere2 dhAranA2 DAya che. saTase zata 14 hAya cha 'dappaNijje' 45jIya hAya che. utsAha vi22 padhAranA2 hAya che. 'mayaNijje' mahanIya hAya che. tpiA64 hAya che. 'savviMdiyagAyapalhA yaNijje' bhane sadhajI driyAne mane zarIrane praDUsAhanIya bhAna : hAya che. zrIgautamatvAmI 4 cha / lagavan 'bhaveyA rUvesiyA' to zu. tyAMnA puSpa ane kone svAda A prakAranuM hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI 3 cha 'No iNaTre samaDhe' he gautama ! 241 thanathI se matha samarthita jI0 79 jIvAbhigamasUtra Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 jIvAbhigamasUtre bhojanAsvAdAt puSpaphalAnAmAsvAda iSTatara eva yAvat-priyatara eva kAntatara eva manojJatara eva mano'matara eva AsvAdaH khalu prajJaptaH kathita iti / 'te NaM bhaMte ! maNuyA' te khalu bhadanta / ekorukadvIpakA manujAH 'tamAhAramAharitA' tamAhAramanantaravarNita svarUpakamAhAramAhArya-upabhujyetyarthaH 'kahivasahiM uveMti' kutra-kasmin sthAne-gRhavizeSe vasati-vAsa upayanti upagacchanti zayanAyarthamiti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'rukkhagehAlayANaM te-maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' vRkSagehAlayAH khalu te maNujagaNAH prajJaptA:-kathitAH he zramaNa ! AyuSman ! vRkSarUpANi gRhANi AlayA. yeSAM te tthaa| athai te gehAkArAvRkSAH kiM svarUpAH iti pRcchati-'teNaM bhaMte !' ityAdi, 'te NaM bhaMte ! rukkhA ki saMThiyA paNNattA' te khalu vRkSAH yatra te vasatimupayanti te kiM saMsthitAH kIdRza saMsthAnavanto bhavantIti praznaH, bhaga AsAeNaM paNNatte' vahAM ke phaloM kA AsvAda isa cakravartI ke bhojana se bhI iSTatara hI hotA hai yAvat mano'matara hI hotA hai 'te gaM bhaMte ! maNuyA tamAhAramAhArittA kahiM vasahiM uti' he bhadanta ! ve ekoruka dvIpa nivAsI manuSya isa prakAra kA AhAra karake kahAM nivAsa karate haiM arthAt zayana Adi ke liye ye kisa gRha vizeSa meM jAte haiM ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM 'rukkhagehAlayA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa AyuSman gautama ! ve ekoruka dvIpa nivAsI manuSya gRhAkAra pariNata vRkSa hI ke ghara vAle hote haiM arthAt sone Adi ke liye vRkSa rUpa gRhoM para jAte haiM kyoMki inake vRkSa hI gRha rUpa hote haiM 'te NaM bhaMte ! rukkhA kiM saMThiyA paNNattA' he bhadanta ! ve vRkSa kaise thata nathI. bha. 'tesi NaM pupphaphalANaM etto itarAe ceva jAva AsAeNaM paNNatte tyAMnA sonA svA6 mA zatanA yati sAnathI 51 Ta. tara hAya che. yAvat mano'mata hAya che. 'te Na bhaMte ! maNuyA tamAhAra mAharitA kahiM vasahi uti' he sagana me 34 dIpabhA 24AvAta manuSya AvA prakArane AhAra karIne kayAM nivAsa kare che ? arthAt zayana vigere mATe jyAgRha vizeSamAM jAya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe cha 'rukkhagehAlayA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' zrama mAyubhan gautama! ekarUka dvIpamAM rahevAvALA te manuSya gRhakArathI pariNata vRkSanA ja ghare vALA hoya che. arthAta suvA besavA vigere mATe vRkSa rUpa gRhamAM Mya. tagAnA 9 35 vRkSA hAya che. 'te NaM bhaMte ! rukkhA kiM saMThiyA paNNattA' lagavana me vRkSA vA hAya che / prazna uttaramA suzrI cha / jIvAbhigamasUtra Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.39 ekoSakasthAnAmAhArAdikam ___627 vAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! kUDAgArasaMThiyA' kuTAkArasaMsthitAH kUTaM-zikharaM tAdRzasaMsthAnavantaH tadAkAreNa pariNatAH vRkSAH 'pecchAgharasaMThiyA' prekSAgRhasaMsthitAH prekSAgRhavat saMsthitA:- nATayazAlAkAreNa pariNatAH 'sattAgArasaMThiyA' satrAkArasaMsthitAH-satraM-dAnazAlA tadAkArapariNatAH 'jhaya. saMThiyA' dhvajasaMsthitA:-dhvajAsaMsthAnasaMsthitAH 'thUbhasaMThiyA' stUpasaMsthitAH 'toraNa saMThiyA' toraNa sadRza saMsthAnasaMsthitAH, 'gopura veiya coppAlagasaMThiyA' gopuravedikA coppAlakasaMsthitAH, tatra gopuraM-puradvAram vedikA-upavezana yogyA bhUmiH, coppAlaka-mattavAraNaM tatsadRzaMsaMsthAnena saMsthitAH 'aTTAlagasaMThiyA' aTTAlakasaMsthitA: aTTAlaka-prAsAdoparibhAgastadAkArapariNatAH, 'pAsAyasaMThiyA' prAsAdasaMsthitAH-prAsAdo rAjJo gRhaM tatsadRzAH, 'hammatalasaMThiyA' harmyatalahote haiM ? uttara meM prabhu zrI kahate he goyamA ! kUDAgAra saMThiyA, pecchAgharasaMThiyA, sattAgArasaMThiyA, jhayasaMThiyA, thUmasaMThiyA, toraNasaMThiyA, gopuraveiya coppAlagasaMThiyA' he gautama ! ye vRkSa jaisA-AkAra girizikhara kA hotA hai aise AkAra vAle gola hote haiM arthAt aise vRkSa sarvathA sthira hote haiM-tathA koI 2 vRkSa prekSAgRha-raMgazAlA ke jaise hote haiM, koI -koI vRkSa chatra ke jaise AkAra vAle hote haiM koI 2 vRkSa dhvajA ke jaise AkAra vAle hote haiM, koI koI vRkSa stUpa ke jaise AkAra vAle hote haiM, koI 2, vRkSa toraNa ke jaise AkAra vAle hote haiM koI 2, vRkSa gopuranagara ke pradhAna dvAra ke jaise AkAra vAle hote haiM, koI 2, vRkSa vedikA cabUtarI ke AkAra vAle hote haiM koI 2, vRkSa coppAla-matta hAthI-ke AkAra vAle hote haiM 'aTTAlagasaMThiyA, pAsAdasaMThiyA, hammatalasaMThiyA, 'goyamA ! kUr3AgArasaMThiyA , pecchAgharasaMThiyA , sattAgArasaMThiyA, jhayasaMThiyA , thUmasaThiyA, toraNa saMThiyA, gopuraveiyacoppAlaga saMThiyA, he gautama ! | vRkSe jevA goLa AkAra parvatanA zikharane hoya che. evA AkAravALA goLa hoya che. arthAta evA vRkSe sarvathA sthira hoya che. tathA kaI kaI vRkSa prekSAgRha raMgazALAnA jevA hoya che. koI kaI vRkSa chatranA jevA AkAravALA hoya che. kaI kaI vRkSe dhajAnA jevA AkAravALA hoya che. koI koI vRkSe tUpanA jevA AkAravALA hoya che. kaI kaI vRkSe tAraNanA jevA AkAravALA hoya che. kaI kaI vRkSe gepuranagaranA mukhya dvAranA jevA AkAravALA hoya che. kaI kaI vRkSe vedikA cabUtarInA AkAra jevA AkAravALA hoya che. kaI kaI vRkSo cepAla-matta hAthInA jevA AkAra vALA hoya che. 'aTTAlaga saMThiyA, pAsAd saMThiyA, hammatalasaMThiyA, gavakkha saMThiyA, vAlagga jIvAbhigamasUtra Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 jIvAbhigamasUtre saMsthitAH, harmya zikhararahitaM dhaninAM gRhaM tatsadRzAH ' gavakkhasaMThiyA ' gavAkSasaMsthitAH gavAkSo harmyajAlaM tAdRzAH 'bAlaggapotiyasaMThiyA' vAlAgrapotikasaMsthitAH tatra vAlAyapotikA nAma jalasyopariprAsAdaH 'valabhI saMThiyA ' valabhIsaMsthitAH, tatra valabhI chadirAdhArastatpradhAnakaM gRham, 'aNNe tattha bahave varabhavaNa saNAsaNavisidvasaMThANasaMThiyA' anthe tatra bahavo varabhavanazayanAsana viziSTasaMsthAnasaMsthitAH 'suhasIyalacchAyA' zubhazItalacchAyAH zubhA zItalA chAyA yeSAM te tathA, dumagaNA paNNattA samaNAuso' te drumagaNAH- kalpavRkSAH yathokta varNita svarUpAH prajJaptAH - kathiyAH he zramaNAyuSman / ' asthi NaM bhaMte ! egorUya gavakkha saMThiyA vAlaggapoiyasaMThiyA, valabhIsaMThiyA' koI 2, vRkSa aTArI - mahala ke upara ke bhAga jaise AkAra vAle hote haiM koI 2, vRkSa rAjamahala ke jaise AkAra vAle hote haiM koI vRkSa zikhara vihIna dhanikoM ' gRha ke jaise AkAra vAle hote haiM koI 2, vRkSa gavAkSa jharoMkhe-ke jaise AkAra vAle hote haiM, koI 2, vRkSa vAlA grapotikA- -jala ke Upara bane huve prAsAda ke jaise AkAra vAle hote haiM, koI koI vRkSa valabhIchajje ke jaise AkAra vAle hote haiM 'aNNe tattha bahave varabhavaNasayaNAsaNa visiddha saMThANasaMThiyA' aura bhI jo vahAM vRkSa hote haiM ve bhI kitaneka zreSThabhavana ke jaise viziSTa AkAra vAle, kitaneka zayana ke jaise viziSTa AkAra jaise, kitaneka Asana ke jaise viziSTa AkAra vAle hote haiM 'suhasIyalacchAyA' ina vRkSoM kI chAyA zubha aura zItala hotI hai 'te dumagaNA paNNattA0' he zramaNa AyuSman ! isa prakAra ke AkAra poiyasaMThiyA valabhIsaMThiyA' a a vRkSo aTArI mahevanAM uparanA lAga jevA AkAravALA hoya che. koi koI vRkSeA rAjamahelanA AkAra jevA AkAravALA hoya che. koI koI vRkSeA zikhara vagaranA dhanavAnAnA gharanA jevA AkAravALA hoya che. kAI keAI vRkSeA gavAkSa jharUkhAnA jevA AkAravALA hAya che.kAI kAI vRkSeA vAlAgrupAtikA pANInI upara khanAvelA prAsAda mahelanA jevA AkAravALA hAya che. koi kAi vRkSeA valabhIchajAnA jevA yAaravAjA hoya che. 'aNNe tattha bahave varabhavaNasayaNAsaNa visiTTa saMThANa saMThiyA' jIla yA tyAMne vRkSa hoya che, te jadhA pazu DeMTalA uttama bhavanAnA jevA vizeSa prakAranA AkAravALA keTalAka zayananA jevA vizeSa prakAranA AkAravALA, keTalAka AsananA jevA vizeSa prakAranA AkAravALA hoya che. 'suhasIyalacchAyA' mA vRkSAnI chAyA zula bhane zItasa hoya che. 'te dumagaNA paNNattA' he zramaNa AyuSmana bhASA prahAranA bhAravAjA mA jIvAbhigamasUtra Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.39 ekorakasthAnAmAhArAdikam ____ 629 dIve dIve' santi khalu bhadanta ! ekorukadvIpe dvIpe 'gehANi vA gehAyaNANi vA' gRhA vA gRhAyanAni vA, gRhA asmadgRha sadRzA-stathA, gRhAyanAni, tatra gRhANAm ayanaM mArgaH gRhapaGktau gamanamArgaH, tAni saMti kiM vA ? iti praznaH bhagavAnAha'goyamA' he gautama! 'No iNadve samaDhe' nAyamarthaH samartha:-tatra gRhAdikAni na santItyarthaH, yataste 'rukkha gehAlayA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' vRkSagehAlayAH khalu te manujagaNAH prajJaptAH he zramaNAyuSman ! vRkSA eva teSAM gRhAdayaH, vRkSamAtrAzrayamAzritya te manujA vasanti na tu tadatirikta gRhAdesteSAvazyakateti bhAvaH / 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekorukadvIpe dvIpe 'gAmAi vA' grAmA iti vA 'NagarAi vA nagarANIti vA 'jAva saMnivesAi vA' yAvatsannivezA iti vA, yAvatpadena kheTakabaMTAdInAM saMgraho bhavatIti praznaH bhagavAnAha-'No iNaDhe samaTe' nAyamartha samarthaH tatra ekorukadvIpe grAmAdayo na bhavantIti bhAvaH / 'jahicchiya kAmagAmiNo te maNuyagA paNNattA samaNAuso' vAle ye vRkSa kahe gaye haiN| 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve gehANi vA gehAyaNANi vA' he bhadanta ! ekopa nAma ke dvIpa meM ghara athavA gharoM ke bIca kA mArga haiM kyA isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'No iNaDhe samaDe' he gautama ! aisA artha samartha nahIM hai / rUkkhagehAlayANaM te maNuyA paNNattA' kyoMki vRkSa hI AzrayasthAna jinhoM kA aise hI ve-manuSya kahe gaye haiM / 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve 2, gAmAi vA nagarAi vA jAva sanivesAi vA' he bhadanta ! ekoruka dvIpa meM kyA grAma yA nagara yAvat sanniveza haiM-yahAM yAvatpada se kheTa-karbaTa AdikoM kA grahaNa huA hai isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM- 'No iNa samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt yahAM para grAma Adi kucha bhI vRA Baa cha. 'atthi NaM bhaMte ! egoruya dIve gehANivA gehAyaNANi vA' he bhagavan ekeka nAmanA dvIpamAM ghara athavA gharanI vacceno rasto che ? mA prazna uttaramA suzrI 49 che iNadve samaddhe' he gautama sevA matha samarthita thatI nathI. 'rUkha gahAlayANaM te maNuyA paNNattA' bho vRkSA resAnA sAzrayasthAna 35 che, me te manuSyo / che, 'asthi NaM bhaMte ! egorUya dIve dIve gAmAI vA nagarAI vA, jAva sannivesAi vA' he bhagavana ekarUka dvIpamAM gAma athavA nagara ke sanniveza che? ahIyAM yAvanmadathI kheTa, karbaTa vigere padene saMgraha thayela che. A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAbhIra 4 cha 'NA iNadve samaDe' he gautama ! mA 25 pa2252 nathI. arthAt tyAM AgaLa gAma vigere kaMI paNa nathI. kemake tyAMnA manuSya 'jahicchiya kAmagAmiNo te maNuyagaNA paNNattA,' pAtAnI ch| pramANe gamana jIvAbhigamasUtra Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 jIvAbhigamasUtre yathecchitakAmagAminaH svecchAnusAra gamanazIlAH na teSAM prAmAdInAmAvazyakatA vartate, etAdRzAste manujagaNAH prajJaptAH kathitAH he zramaNAyuSman ! 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve 2' asti khalu bhadanta ! ekorukadvIpe khalu dvIpe 'asIi vA' asiriti vA asiH-khaGgaH, iti vA 'masIi vA' maSI-kajjalaM 'syAhI' iti masiddhaM maSIpAtraM vA yamupajIvya lekhakA upajIvantIti / 'kasIi vA kapIriti vA kRSiH karSaNam 'paNIti vA' paNyamiti vA, paNyaM-krayANakam 'vaNijjAi vA' vANijyamiti vA, vANijyaM-krayavikrayarUpaM vA tatrAsti kim ? bhagavAnAha-'no iNaDhe samaDe' nAyamarthaH samarthaH, 'vavagaya asimasi kasi paNiyavANijjANaM te maNuyagaNA paNNatA samaNAuso' vyapagatAsimaSIkRSi paNyavANijyAH khalu khaGgAdi vyApArarahitAste manujagaNAH prajJaptA:-kathitAH he zramaNAyuSman ! 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve2, asti khalu bhadanta ! ekorukadvIpe dvIpe 'hiraNNei vA' hiraNyamiti vA, hiraNyaM suvarNavizeSaH, 'suvaNNei vA' suvarNamiti vA 'kaMsei vA' kAMsyamiti vA, kAMsya putAmrasaMyogajanya dhAtunirmitapAtra vizeSaH, 'dUsei vA' nahIM hai kyoMki yahAM ke manuSya 'jahicchiya kAmagAmiNo te maNuyagaNA paNNattA' apanI icchA ke anusAra gamana karane vAle hote haiM / inake grAma Adi kI AvazyakatA bhI nahIM hotI haiM 'asthi NaM bhaMte ! ego. rUya dIve asIti vA masIi vA kasIi vA paNIti vA vaNijati vA' he bhadanta ! vahAM para kyA asi, maSI, kRSi, paNya-krayANaka-aura vANijya-vyApAra-ye chaha karma hote haiM ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'No iNaDhe samaDe' he zramaNa AyuSman gautama! yaha artha samartha nahIM arthAta vahAM para asi maSI Adi karma nahIM hote haiM ye karma to karmabhUmi meM hI hote haiM akarmabhUmi meM nahIM hote haiM / 'asthi NaM bhaMte / egoruya dIve NaM dIve hiraNNeti vA suvanneti vA kaMseti vA daseti vA karavAvALA hoya che. teone gAma vigerenI AvazyakatA paNa hotI nathI. 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve asIti va , masIivA, paNI tivA, vaNijjati vA' he bhagavana tyAM te ekarUka dvIpamAM asi, maNI, kRSi kheti paNya vecavAnuM sthAna ane vANijya vyApAra A cha kAma thAya che? A praznanA uttaramA pramuzrI gautamasvAmI cha 'No iNadve samaTe he zrama Ayu bhan gautama! A artha barAbara nathI. arthAt tyAM AgaLa asi, maNI, vigere karmo thatA nathI. A karmo te karmabhUmimAM ja thAya che. akarmabhUmimAM thatA nathI. 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIveNaM dIve hiraNNeti vA, suvaSNe tivA, ke jIvAbhigamasUtra Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.39 ekorukasthAnAmAhArAdikam 631 dRSyamiti vA tantusantAnasaMbhavaM vastraM dUSyam 'maNIi vA' maNiriti vA 'muttietti vA' mauktikamiti vA 'viuladhaNakaNagarayaNamaNimottiyasaMkhasilappavAla saMtasArasAvaejjeti vA' vipuladhanakanakaratnamaNimauktikazaGkhazilApravAlAni prasiddhAni, etadrUpaM satsArasvApateyamiti pradhAnadravyamiti vA, bhagavAnAha-'haMtA asthi' hanta santi te hiraNyAdaya iti kintu 'No ceva NaM tesi maNuyANaM' naiva khalu teSAM manujAnAmekorukahIMpavAsinAm tatra suvarNAdi dhaneSu 'tivve mamattabhAve samuppajjai' tIvro mamatvabhAvaH samupapadyate, samayakSetravAsinAmiva teSAM dhanAdau mamatvaM na bhavatIti bhAvaH 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve NaM dIve' asti khalu bhadanta ! ekorukadvIpe khalu dvIpe 'rAyAi vA rAjA iti vA cakravatyAdiH 'juvarAyAi vA yuvarAja iti vA-rAjapadAbhiSikto rAjaputrAdiH 'Isarei vA' IzvarobhogikAdiriti vA, talavara iti vA, talavaraH-santuSTanarapatipradattasauvarNaNTAlaM maNIti vA muttieti vA vipuladhaNakaNagarayaNamaNimottiya saMkhasila. ppavAla saMtasAra sAvaejje tivA' he bhadanta ! usa ekoruka dvIpa meM kyA cAMdI, suvarNa, kAMsA, trapu, tAmra, duSya-vastra, maNi, mauktika Adi dhAtueM hotI haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'haMtA asthi hAM gautama ! ye saba vahAM para bhI hotI hai| parantu 'No ceva NaM tesiM maNuyANaM tivve mamaH ttabhAve sabhuppajaI' vahAM ke manuSyoM kA inake prati tIvra mamatva bhAva nahIM hotA hai-jaise ki DhAI dvIpa meM karmabhUmija manuSyoM kA inake prati tIvra mamatva bhAva hotA hai| 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIveNaM dIve rAyAi vA juvarAyAi vA, Isarei vA talavarei vA mADaMbiyAi vA koDaviyAi vA inbhAi vA seTThI vA0' he bhadanta ! usa ekoruka dvIpa meM yaha rAjA hai setivA dUseti vA maNAti vA muttiettivA, vipuladhaNakaNagarayaNamaNimAttiya saMkhasilappavAla saMtasArasAvaejjeti vA' he bhagavana se 3131 dIpamA yAM, sonu, su, pu, tAmradhya-vasa, mazi, mAti, vigaire dhAtumA hAya cha.1 mA prazna uttaramA prabhuzrI gautabhasvAmIna ahecha / 'haMtA asthi hai| gautama! madhI tumI tyA mANa 55 thAya che. paraMtu No ceva NaM tesiNaM maNuyA tivve mamattabhAve samuppajjai' tyAMnA manuSyAne mA 1stumo para tIvra mamatvabhAva hotuM nathI. ke jevI rIte aDhAI dvIpanA karmabhUmija bhanayAna se paratumA 52 tIna mamatva mApa DAya che. 'asthi Na bhaMte ! egorUya dIve Na dIve rAyAivA, juvarAyAivA IsareivA, talava reivA, mADabiyAivA koDuMbiyAivA, seTTIivA.' sAvana me 34 dvIpamai An 2. mA yuvarAja che. A Izvara che, A talavara che. arthAt prasanna thayelA rAjAe jIvAbhigamasUtra Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre kRtaziraskaH caurazodhAdhikArI / 'mADaMbiyAi vA' mANDavika iti, chinnabhinnajanAzrayAdhipatiH 'koDa biyAi vA' kau Tumbika iti vA, kauTumbikA-katipayakuTumbaprabhuH 'inbhAi vA' ibhya iti vA' ibho hastI tatpamANaM dravyamahatIti ibhyo dhanikaH 'sehIi vA' zreSThIti vA-lakSamyAdhyAsitasauvarNapaTTAlaGkRtazirAH nagarapradhAnavyavaharneti bhAva : 'seNAvaIti vA' senApatiriti vA, senAnAyakaH, 'sasthavAhAi vA' sArthavAha iti vA, yo hi gaNimAdi krayANakaM gRhItvA dezAntaraM gacchat sahacAriNAM mArge sahAyako bhavati sa sArthavAhA, bhagavAnAha-'No iNadve samaDhe' nAyamarthaH samarthaH, 'vavagayaiDI sakkArANaM te maNuyagaNA-paNNatA samaNAuso !' vyapagataRddhisatkArAH khalu vyapagatARddhivibhavaizvarya satkArazca yebhyastai - yaha yuvarAja hai yaha izvara-bhogika Adi hai yaha talabara haiM-saMtuSTa hue narapati dvArA diyA gayA jisake mastaka para sauvarNa kA paTTa alaGkRta ho rahA hai aisA thAnedAra jo nagarAdi meM coroM kI chAnavIna kiyA karatA hai unheM daNDita karatA hai yaha mAMDabika chinna bhinna vasati kA svAmI hai, yaha kauTumbika hai katipaya kuTumba kA svAmI hai, yaha ibhya-hasti pramANa dravya kA mAlika hai, yaha zreSThi-lakSAdhipati hai yaha senApati hai, yaha sArthavAha-gaNimAdika RyANaka ko becane ke liye dezAntara jAte hue jo apane sahacAriyoM ko mArga meM sahAyaka hotA hai aisA vaha saMghAdhipati haiM, 'kyA aisa vyavahAra hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'No iNadve sama?' he gautama ! vahAM para aisA vyavahAra nahIM hotA hai kyoMki-'vavagayaidI sakArA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa AyuSman ! ye saba ekoruka dvIpa vAsI manuSya Rddhi, Apela sonAnA paTTa jenA mAthA para zebhe che, tevA thANadAra (mAmalatadAra) ke je nagara vigeremAM ceranI zodha kheALa kare che. temane daMDa kare che. tene talavara kahe che. A mADaMbika chinna bhinna vasatine svAmI che. A ibhya hAthInA jeTalA pramANa vALA dravyane mAlIka che, A zeTha arthAta lakSAdhipati che. A senApati che. A sArthavAha che, gaNima dharima, vigere vecavA cogya padArthane vecavA dezAntaramAM janArAone temanI sAthe jeo sahacArI-sAthe rahevAvALAone mArgamAM sahAyaka hoya che. e te saMghane adhipati che. zuM? evo vyavahAra thAya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamayAbhAra 4 che , 'No iNadve samaTTe' gautama ! tyo mA yev| vyavahAra thA nathI. bha. 'vavagaya iDDhI sakkArA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa sAyujman mA 37 dIpamA hevApAmA bhnussye| jIvAbhigamasUtra Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.39 ekoSakasthAnAmAhArAdikam 633 tathA, te manujagaNAH prajJaptAH- kathitAH he zramaNAyuSman / 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve2' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'dAsAi vA' dAsa iti vA, krayakrIto dAsaH dAsIputro vA 'pesAi vA' preSya iti vA preSaNA) dUtAdiH, 'sissAi vA' ziSya iti vA upAdhyAyopAsakaH-zikSaNIya ityarthaH 'bhayagAi vA' bhRtaka iti vA yatkAlamavadhiM kRtvA vetanena karmakaraNAya niyuktaH sa bhRtaka: 'bhAillagAi vA' bhAgika iti vA-dravyAMzagAhImAgikaH, 'kammakarapurisAi vA' karmakarapuruSa iti vA, bhagavAnAha-'no iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH na tatra dAsAdayo bhavanti, kintu-'vavagaya AbhiyogiyA NaM te maNuyagaNA paNNatA samaNAuso' vyapagatAbhiyogikAH khalu vyapagatam AbhiyogikaM dAsAdi karma yebhyaste tathA, manujagaNAH prajJaptA:-kathitAH he zramaNAyuSman ! 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'mAyAi vA' mAtA iti vA' mAtA-jananI 'piyAi vA' pitA iti vA pitA janakaH 'bhAyAi vA' bhrAtA sahodaram, 'bhaiNIi vA' bhaginIti vA, bhaginI sahodarA 'bhajjAivA' bhAryA iti vA, bhAryA, patnI 'puttAi vA' putra iti vA, 'dhUyAi vA' dhUtA iti tatra dhUtA duhitA putrItyarthaH, 'muhAi vA' snuSA-putravadhU, ete pUrvottarasayogajA bhavanti na veti prazna:, bhagavAnAha-'haMtA asthi' hanta ,santi, ete jananI janakAdayo bhavanti kintu 'No ceva NaM tersi maNuyANaM tivve pemabaMdhaNe samuppajjai' naiva khalu vibhava, aizvarya, aura satkAra AdikoM se rahita hote haiM inameM saba meM samAnatA hI hotI hai viSamatA nahIM hotI hai 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve mAyAi vA piyAi vA bhAyAi vA, bhaiNIi vA, bhajjAi vA, puttAi vA, dhuyAi vA suNDAi vA,' he bhadanta ! ekoruka dvIpa meM 'yaha mAtA hai, yaha pitA hai, yaha bhAI hai, yaha bahina hai, yaha bhAryA hai, yaha putra hai, yaha duhitA-putrI-hai, yaha ranuSA-putravadhU hai' ityAdi vyavahAra hotA hai kyA? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-he gautama ! haMtA asthi' hAM vahA~ aisA vyavahAra hotA hai, parantu 'No cevaNaM tesiM Na maNuyANaM tibve addhi, vibhava, aizvarya ane satkAra vigerethI rahita hoya che teo badhAmAM samAnapADAya cha? viSama pArAtu nathI. 'atthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve mAyAivA, piyAivA, mAyAivA, bhaiNIivA, bhajjAivA, puttAivA dhu. yAivA suNhAivA' hai lagavan / 34 dvIpamA mA mAtA cha, ma pitA cha. A bhAI che, A bahena che, A strI che. A putra che, A putrI che, A nuSA putravadhu che AvA prakArane vyavahAra hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautabhasvAmI he cha hai hai gautama ! 'haMtA atthi' / tyo me prabhArInA jI0 80 jIvAbhigamasUtrA Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 jIvAbhigamasUtre teSAmeko rukamanujAnAM tatra - mAtRpitrAdau tIvraH premabandhanaH samutpadyate premabandho na jAyate tatrAha - 'payaNu' ityAdi, 'payaNupejjabaMdhaNANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' pratanupremabandhanAH- premabandhanarahitAste manujagaNAH prajJaptAH kathitAH he zramaNAyuSman ! 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve2' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'arIti vA verieti vA' aririti vA, vaiririti vA, tatrAriH - sAmAnyazatruH, vairiH - jAtinibandhanavairopetaH, yathA - sarpanakulayo:, 'ghAyaei vA' ghAtaka iti vA, ghAtako yo'nyena ghAtayati 'bahaei vA' badhaka iti vA svayaM hantA vyathako vA capeTAdinA tADakaH 'paDhiNIei vA' pratyanIka itivA, pratyanI - chidrAnveSI kAryopadhAtakaH 'paccamittei vA' pratyamitraH yaH pUrvamitraM bhUtvA pazcAdamitro jAtaH amitrasahAyo vA iti praznaH, bhagavAnAha - 'no iNaDe samaTThe' pemabaMdhaNe samuppajjai' una manuSyoM ko mAtA pitA AdikoM meM tIvra snehAnubaMdha nahIM hotA hai kyoMki 'payaNupejjabaMdhaNA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa AyuSman ! yahAM ke nivAsI manuSya alpa prema bandhana vAle kahe gaye haiM 'asthi NaM bhaMte ! egorupa dIve 2, dAsAi vA, pesAi vA, sissAi vA, bhayagAi vA, bhAilagAi vA, kammagarapurisAi vA' he bhadanta ! usa egoruka dvIpa meM 'yaha dAsa haiM - kraya krIta naukara haiM, yaha preSya hai- dUtAdika hai, yaha ziSya hai, yaha bhRtaka hainiyata avadhi taka vetana dekara rakkhA gayA kAma karane vAlA manuSyahai, yaha bhAgIdAra hai, yaha kAryakara puruSa hai 'aisA vyavahAra hotA hai kyA ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-he gautama! 'jo iNaTThe samaTTe' aisA artha samartha nahIM hai - arthAt vahAM para dAsa Adi kA vyavahAra nahIM hotA hai vyavahAra hoya che. paraMtu 'NA ceva NaM tesiNaM maNuyANaM vivve pemabaMdhaNe samuppa jjai' te manuSyAne bhAtA, pitA, vigeremAM atyaMta gADha snehAnumadha hotA nathI, prema 'payaNupejjabaMdhaNA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa AyuSman ! tyAMnA rahevAvALA manuSyA alpa premakha dhanavALA kahyA che. 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve dAsAivA, pesAivA, sissAivA, bhayagAivA. bhAilagAivA, kammagara purisAivA' he bhagavan | ye meaiDa dvIpamA 'mA hAsa che. marIheo nAura che, yA preSya che. arthAt hUta vigere che, yA ziSya che, A bhRtaka che. arthAt nakakI karela mudata sudhI pagAra ApIne rAkhavAmAM Avela kAma karanAra manuSyane bhRtaka kahe che. A bhAgIdAra che. A kAryakara purUSa che. AvA aAranA vyavahAra thAya che ? yA praznanA uttaramA praluzrI he che 'jo iNaTTe samaTTe' he gautama ! mA artha marora nathI. arthAt tyAM hAsa vigere vyavahAra 2; jIvAbhigamasUtra Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.39 ekoSakasthAnAmAhArAdikam nAyamarthaH samarthaH naite AryAdayo bhavanti yataH 'vavagayaverANubaMdhANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNA uso' vyapagata vairAnubandhAste manujagaNAH prajJaptAH he zramaNAyuSman ! vyapagataH vairajanyo'nubandhaH sambandho yebhyastathA bhUtAste muktimArgAvarodhakAraNabhUte kRtapUrvabhavavairAdi viSaye'pi pazcAttApaM kurvantIti / kyoMki-'vavagata AbhiogiyANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa AyuSman ! inake abhiyogika karma nahIM hotA hai arthAt vahAM ke vyakti kisI ke dabAva meM Akara yA paisA ke dAsa banakara kisI ke dAsa Adi nahIM hote haiM / 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve arIti vA verieti vA ghAtakAti vA vahaei vA paDiNIeti vA paccAmittei vA' he bhadanta ! egoruka dvIpa meM 'yaha ari hai-sAmAnyataH zatru hai, yaha vairI hai vizeSa kisI kAraNa vaza vairabhAva se yukta hai yaha vairabhAva kahIM 2, svAbhAvika hotA hai-jaisA-ahi-(sarpa) aura nakula (nyolA) meM hotA hai yaha ghAtaka hai maravAne vAlA hai yaha vadhaka hai-svayaM mArane vAlA hai athavA thappaDa Adi dvArA pIDA pahuMcAne vAlA hai yaha pratyanika hai-kArya kA vinAzaka hai yaha pratyamitra hai jo pahile mitra hokara aba zatru ho gayA hai athavA jo abhitra kA sahAyaka hai vaha pratyamitra kahalAtA hai-'aisA vyavahAra hotA hai ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'No iNaDhe samahe' he gautama ! aisA artha samartha nahIM hai kyoMki 'vavagaya verANubaMdhANaM te maNuyagaNA paNNattA' he zramaNa AyuSman ! vahAM ke manuSyoM meM vairAnubaMdha thata nathI. bha. 'vavagaya AbhiogiyANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa AyuSyan teone abhiyogika nAmanuM karma thatuM nathI. arthAt tyAMnI vyakti keInA dabANamAM AvIne athavA paisAnA dAsa banIne keInA dAsa vigere manatA nathI. 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve aroti vA, verieti vA ghAtakAti vA, vahaei vA, paDiNIeti vA, paccAmitte vA' he bhagavan me 34 dvIpamAM A ari che, arthAt sAmAnya zatru che, A vairI che. arthAt koI vizeSa kAraNavazAt A vairabhAva rAkhanAra kayAMka kayAMka svAbhAvika hoya che. jemake sApa ane naLIyAmAM hoya che. AghAtaka che. arthAt marAvanAre che. A vadhaka che. arthAta poteja mAravAvALe che. athavA thappaDa vigere dvArA pIDA pahoMcADanAra che, A pratyamitra che, arthAt je pahelA mitra hoya ane pachIthI zatru banI gayela hoya athavA je amitrane sahAya karavAvALo hoya te pratyamitra kahevAya che. Avo vyavahAra thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che 'yo iNaTre samaTe hai gautama ! // atha nathI. ma 'vavagaya berANa baMdhANa' te maNuyagaNA paNNattA' he zramaNu mAyuSman tyAMnA manuSyAmA vairAnu jIvAbhigamasUtra Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 jIvAbhigamasUtre 'asthi NaM egoruyadIve dIve' asti khalu ekoruka dvIpe dvIpe 'mittAi vA' mitramiti vA, 'vayaMsAI vA' vayasya iti vA vayasyaH samAnavayAH gADhatarapremayuktaH 'ghaDiAi vA' ghaDiA iti vA 'ghaDio' iti dezI zabdaH goSThIvAsI, tena ghaDiA goSThI 'sahIti vA' sakhA iti vA, tatra sakhA-samAnakhAdanapAnAdau sahacArI 'suhiyAi vA' suhRda iti vA satata sahacArI hitopadezadAyI ca 'mahAbhAgAi vA' mahAbhAga iti vA 'saMgaiyAi vA' sAMgatika iti vA, tatra sAGgatikaH saGgatimAtraghaTitaH saMgatizIlaH paricita ityarthaH, bhagavAnAha - 'No iNa samaTTe' nAyamarthaH samarthaH yataH 'vavagayapemmA te maNuyagaNA paNNattA samaNA uso' vyapagata- premAste manujagaNAH prajJaptAH he zramaNAyuSman ! na ca khalu teSAmeko rukamanujAnAM rAgarUpaM bandhanaM samutpadyate iti / ' asthi NaM bhaMte! egoruyadIve2' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'AvAhAi vA ' nahIM hotA hai 'asthi NaM bhaMte egoruya dIve 2, mittAi vA vayaMsAi vA, ghaDiyAI vA, sahI vA, suhiyAi vA' he bhadanta ! ekoruka dvIpa meM 'yaha mitra hai yaha vayasya hai - samAna avasthA vAlA aura gADhatara prema se yukta hai yaha ghaTita hai yaha dezI zabda hai goSThI vAcI vahAM goSThI-mitra maNDalI hai yaha sakhA hai - khAna pAna Adi meM sAtha rahane vAlA hai yaha suhRda haiMnirantara sAtha rahane vAlA hai aura hita kA upadeza dAtA hai- 'mahAbhA gAti vA, saMgatiyAti vA,' yaha mahA bhAgyazAlI hai, yaha sAMgatika haisaMgati karane mAtra se jo mitra bana gayA hai vaha hai 'aisA vyavahAra hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM - he zramaNa AyuSman ! 'No iNDe samaTThe vavagayapemmA te maNuyagaNA paNNattA' yaha artha samartha nahIM hai vahAM koI kisI kA na mitra hai na vayasya Adi haiM- kyoMki ve manuSya premAnubandha rahita hote haiM / ' asthi NaM bhaMte! egoruya dIve 2, AvAhAti aMdha hoto nathI. 'atthi NaM bhaMte! egoruyadIve dIve, mittAi vA, vayaM sAi vA ghaDiyAivA, sahIvA, suhiyAivA' he bhagavan ! te 3 dvIpamA 'AA bhitra che. A vayasya samAna ummaravALA ane gADha premathI yukta che, A ghaTika che, A dezI zabda che, te goSThivAyI che. goSThI mitra maMDalIne he che. mA sakhA che. arthAt kAyama sAthe rahevAvALA che. ane hitanA upadeza karanAra che. 'mahAbhAgAtivA, saMgatiyAti vA' mA mahA lAgyazAlI che, ma sAMgati che, arthAt saMgati karavA mAtrathI je mitra banI jAya che te sAMgatika kahevAya che. A praznanA uttarabhAM aluzrI gautama svAmIne he che 'No iNaTTe samaTThe vavagayapemmA te maNuyagaNA paNNattA' A artha marojara nathI. bhaDe te manuSyo premAnubaMdha vinAnA hoya che, 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve abAhAtivA, vivAhAti jIvAbhigamasUtra Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___637 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.39 ekorukasthAnAmAhArAdikam AvAha iti vA utsavAdI AhUyante svajanA yatra sa AvAhaH-vivAhAtpUrva tAmbUlAdidAnotsavaH, 'vivAhAi vA' iti vA vivAhaH pariNayanamityarthaH 'jaNNAi vA' yajJa iti vA' yajJaH prasiddhaH 'saDAi vA zrAddhamiti vA 'thAlipAkAi vA sthAlIpAka iti vA-sthAlIpAko varavadhUbhyAM carunivedanam 'colovaNayaNAi vA' caulo. panayanamiti vA-caulopanayanaM zikhAdhAraNasaMskAravizeSaH 'sImaMtuNNayaNAi vA' sImantonnayanamiti vA, sImantonnayana garbhasaMskAravizeSa: 'mayapiMDa niveyaNAivA' mRtapiNDanivedanamiti vA, mRtebhyaH pitRmyaH tRtIyanavamAdi dineSu kulAcAreNa zmazAne piNDadAnam bhagavAnAha-'No iNaTe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH yataH-'vavagaya AvAhavivAhajaNNasaddhathAlipAgacolovaNayaNasImaMtuNNayaNamaya piMDaniveyaNANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNA uso' vyapagatAvAhavivAhayajJazrAddhasthAlIpAkacaulovA, vivAhAti vA, jaNNAi vA, saddAi vA thAlipAkAi vA, celovaNayaNAi vA, sImatuNNayaNAi vA, mayapiMDanivedaNAi vA' he bhadanta ! usa egoruka dvIpa ke manuSyoM meM 'AvAha-vivAha Adi utsava meM jahAM jana bulAye jAte haiM aura unheM tAmbUlAdi dekara satkRta kiyA jAtA ho aisA kAma-hotA hai kyA? vivAha hotA hai kyA ? yajJa hotA hai kyA ? vara vadhU ko khAnA pInA diyA jAtA hai kyA caula karma upanayana saMskAra hotA hai kyA ? sImantonnayana saMskAra hotA hai kyA ? mare hue pitA ko tRtIya nauveM Adi dinoM meM piNDadAna kiyA jAtA hai kyA? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-he zramaNa AyuSman ! 'No iNaDhe sama?' yaha artha samartha nahIM hai-arthAt yahAM AvAha-vivAha Adi kucha bhI nahIM hotA hai kyoMki ye manuSya 'vavagaya AvAha vivAha jaNNa saddhathAli pAga0' ina AvAha vivAha, yajJa, zrAddha, sthAlIpAka, Adi pUrvokta kAryoM se rahita vA, jaNNAivA, sahAivA, thAlipAkAivA, celovaNayaNoivA, sImaMtuNNayaNAivA mayapiMDaNivedaNAivA' lagavan se 34 dvIyamA 'mAmA, vivAha vigaire utsavamAM ke jyAM janasamUhane bolAvavAmAM Ave che, ane teone pAna sopArI vigere ApIne satkRta karavAmAM Ave che, evA kAme thAya che? vivAha thAya che? yajJa thAya che? vara vadhune khAvA pIvAnuM devAmAM Ave che zuM? caulakarma ane upanayana saMskAra thAya che? sImantonnayana saMskAra thAya che ? marelA pitAne trIje ke navamAM vigere divase piMDadAna karavAmAM Ave che? A praznanA uttaramAM prasuzrI gautabhasvAmI2 4 cha No iNadve samaDhe' 2 saya 1252 nathI. arthAt tyAM AvAha, vivAha vigere kaMI paNa thatuM nathI kemake te manuSya 'vavagaya AbAha vivAhajaNNasaddha thAlipAga' mA mAvADa, vivAha, yajJa zrAddha, jIvAbhigamasUtra Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 638 panayana sImantonnayanamRta piNDanivedanAste manujagaNAH prajJaptAH he zramaNAyuSman ! eko rukamanujAnAmAvAha vivAhAdikAH kriyA na bhavanti yugalikatvena tAdRzakSetrakAlasvabhAvataH pUrvokta saMskArasyAnAvazyakatvAditi bhAvaH // 0 // 39 // mUlam - atthi NaM bhaMte! egoruya dIve dIve iMdamahAi vA khaMdamahAi vA ruddamahAi vA sivamahAi vA vesamaNamahAi vA muguMdamahAi vA NAgamahAi vA jakkhamahAi vA bhUtamahAi vA kUvamahAi vA talAyaNaImahAi vA, dahamahAi vA pavvayamahAi vA rukkharovaNa mahAi vA ceiyamahAi vA dhUbhamahAi vA ? No iNaTTe sama, vavagayamahamahimANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! | atthi NaM bhaMte! egoruya dIve dIve NaDapecchAi vA NahapecchAi vA jallupecchAi mallapecchAi vA muTThiyapecchAi vA viDaMbagapecchAi vA kahagapecchAi vA pavagapecchAi vA akkhAyaga pecchAi vA lAsa gapecchAi vA laMkhapecchAi vA maMkhapecchAi vA tUNaillapecchAi vA tuMbavINapecchAi vA kAvapecchAi vA mAgahapecchAi vA ? No iNaTTe samaTTe, vavagayakA uhallANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! / asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve sagaDAi vA rahAi vA jANAi vA juggAi vA gillIi vA thillIi vA pillIi vA pavahaNAi vA sibiyAI vA saMmANiyAi vA ? jo iTTe samaTTe, pAdacAravihAriNo NaM te maNussagaNA paNNattA samaNAuso ! | asthi NaM bhaMte! egoruya dIve NaM dIve AsAi vA hatthIi vA uhAi vA goNAi vA mahisAi vA kharAi vA ghoDAi hote haiM / yahAM kA kSetrakAla aise hI svabhAva kA hotA hai tathA ye yugalika hone se inheM aise pUrvokta saMskAroM kI AvazyakatA nahIM hotI hai // 39 // sthAlIpAka vigere pUrvokta kAryAMthI rahita hAya che. tyAMnA kSetrakALa evAja svabhAvaneA hoya che. tathA tee yugalika hAvAthI teone AvA pUrvAMkta saMsAronI bhAvazyatA hotI nathI. // sU. 35 // jIvAbhigamasUtra Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3 sU.40 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarAH 639 vA ajAi vA elAi vA ? haMtA asthi, no ceva NaM tesiM maNuyANaM paribhogattAe havvamAgacchaMti / asthi NaM bhaMte! egoruya dIve dIve sIhAi vA vagghAi vA vigAi vA dIviyAi vA acchAi vA parassarAi vA taracchAi vA siyAlAi vA biDAlAi vA suNagAi vA kolasuNagAi vA kokaMtiyAi vA sasa gAi vA cittalAi vA cillalagAi vA ? haMtA asthi no ceva gaM te aNNamaNNassa tesi vA maNuyANaM kiMci AbAhaM vA pavAhaM vA uppAyaMti vA chavicchedaM vA kareMti, pagaibhaddagANaM te sAvayagaNA paNNattA samaNAuso! asthi NaM bhaMte! egoruya dIveNaM dIve sAlIi vA vIhIi vA godhUmAi vA javAi vA tilAi vA ikkhUi vA ? haMtA! atthi, no ceva gaM tesiM maNuyANaM paribhogattAe havamAgacchaMti / asthi NaM bhaMte! egoruya dIve dIve gattAi vA darIi vA ghasIi vA bhigUi vA ovAei vA visamei vA vijalei vA dhUlIi vA reNUi vA paMkei vA calaNIivA? No iNaTe samaTe,egoruya dIve NaM dIve bahusamaramaNije bhUmibhAge paNNatte smnnaauso!| asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve khANUDa vA kaMTaei vA hIraei vA sakkarAi vA taNakayabarAi vA pattakayavarAI vA asuIti vA pUiyAi vA dubbhigaMdhAi vA acokkhAi vA? No iNaTre samaTe, vavagayakhANu kaMTagahIrayasakara taNakayavara pattakayavara asUipUiyadubbhigaMdhamacokkheNaM egoruya dIve paNNatte smnnaauso!| asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve IsAi vA masagAi vA pisuyAi vA jUyAi vA likkhAi vA DhaMkuNAi vA? vA? No iNaTesamaTe, vavagayadaMsamasagapisuyajUya likkhaDhaMkuNeNaM egoruya dIve paNNate smnnaauso!| asthi NaM bhaMte! egoruya jIvAbhigamasUtra Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 jIvAbhigamasUtre dIve dIve ahIi vA ayagarAi vA mahoragAi vA? haMtA asthi No ceva NaM te annamannassa tesiM vA maNuyANaM kiMci AbAhaM vA pabAhaM vA chaviccheyaM vA kareMti, pagaibhadagANaM te bAlagagaNa paNNattA samaNAuso ! / asthi NaM bhaMte! egoruya dIve dIve gahadaMDAi vA gahamusalAi vA gahagajiyAi vA gahajuddhAi vA gahasaMghADagAi vA gahaavasavvAi vA anbhAi vA abbharukkhAi saMjhAi vA gaMdhavanagarAi vA gajiyAi vA vijjuyAi vA ukkApAyAi vA disAdAhAi NigghAyAi vA paMsuviTrIi vA juvagAi vA jakkhAlittAi vA dhUmiyAi vA mahiyAi vA rau. gghAyAi vA caMdovarAgAi vA sUrovarAgAi caMdaparivesAi vA sUraparivesAi vA paDicaMdAi vA paDisUrAi vA iMdadhaNUDa vA udagamacchAi vA amohAi vA kavihasiyAi pAINavAyAi vA paDINavAyAi vA jAva suddhavAyAi gAmadAhAi vA nagaradAhAi vA jAva saNNivesadAhAi vA pANakkhayajaNakkhayakulakkhaya dhaNakkhayavasaNabhUyamaNAriyAi vA ? No iNaTe samaTe ||suu040|| ___ chAyA-asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe indramaha iti vA skandamaha iti vA rudramaha iti vA zivamaha iti vA vaizramaNamaha iti vA mukundamaha iti vA nAgamaha iti vA yakSamaha iti vA bhUtamaha iti vA kUpamaha iti vA taDAganadImaha hati idamaha iti vA parvatamaha iti vRkSAropaNamaha iti vA caityamaha iti vA stUpamaha iti vA ? nAyamarthaH samarthaH, vyapagatamahamahimAnaste manujagaNAH prajJaptAzramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta / ekoruka dvIpe dvIpe naTaprekSeti vA nATayaprekSeti vA jalaprekSeti vA mallaprekSeti mauSTikaprekSeti vA viDambakaprekSeti vA kavakaprekSeti vA plavakaprekSeti vA AkhyAyakaprekSeti vA lAsakaprekSeti vA laMkhaprekSeti vA maMkhaprekSeti vA tUNikaprekSeti vA tumbavINAprekSeti vA kAvabaprekSeti vA mAgadhaprekSeti vA ? nAyamarthaH samarthaH, vyapagatakautUhalAH-khalu te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe zakaTamiti vA ratha iti vA yAnamiti vA yugyamiti vA gillIti vA thillIti vA pillIti vA pravahaNamiti vA zibiketi vA syandamAniketi vA? nAyamarthaH samarthaH, pAdacAravihAriNaH khalu te manu jIvAbhigamasUtra Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.40 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarAH 641 jagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman / asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe azva iti vA hastIti vA uSTra iti vA goNa iti vA mahiSa iti vA khara iti vA ghoTaka iti vA ajeti vA eDaketi vA ? hanta asti, naiva khalu teSAM manujAnAM paribhogatayA havyamAgacchanti / asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe siMha iti vA vyAghra iti vA vRka iti vA dvIpikA iti vA RkSa iti vA parAzara iti tarakSa iti vA zRgAla iti vA viDAla iti vA zunaka iti vA kolazunaka iti vA kokadantiketi vA zazaka iti vA citrala iti vA cillalaka iti vA ? hanta asti, naiva khalu te anyo'nyasya teSAM vA manujAnAM kiJcidAbAdhAM vA prabAdhAM vA utpAdayanti vA chavicchedaM vA kurvanti, prakRtibhadrakAH khalu zvApadagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe zAliriti vA brIhiriti vA godhUma iti vA yava iti vA tila iti ikSuriti yA ? hanta asti, naiva khalu teSAM manujANAM paribhogatayA havyamAgacchanti / asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe garttA iti vA darI iti vA ghaMsI iti vA bhRguriti avapAta iti vA viSamamiti vA vijalamiti vA dhUliriti vA reNuriti vA paGka iti vA calanIti vA? nAyamarthaH samarthaH, ekorukadvIpa khalu dvIpe bahusamaramaNIyaH bhUmibhAgaH prajJaptaH zramaNAyuSman ! / asti khalu bhadanta / ekoruka dvIpe dvIpe sthANuriti vA kaNTaka iti vA hIraka iti vA zarkarA tRNakacavara iti vA patrakacavara iti vA azuciriti vA pUtikamiti vA durabhigandha iti vA acokSa iti vA ? nAyamarthaH samarthaH, vyapagata sthANukaNTakahIraka zarkarA tRNakacavarapatrakacavarAzuci pUtika durabhigandhAcokSaH khalu ekorukadvIpaH prajJaptaH zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe daMza iti vA mazaka iti vA pizuka itivA keti vA likSeti vA DhaMkuNa iti vA ? nAyamarthaH samarthaH, vyapagatadaMzamazakapizuka yUkAlikSADhaGkaNaH khalu ekorukadvIpaH prajJaptaH zramaNAyuSman ! / asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe ahiriti vA ajagara iti vA mahoraga iti vA 1, hanta ! asti naiva khalu te anyo'nyasya teSAM vA manujAnAM kiJcidAbAdhAM vA prabAdhAM vA chavicchedaM vA kurvanti, prakRtibhadrakAH khalu te vyAlagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe grahadaNDa iti vA graha muzalamiti vA grahagarjitamiti vA grahayuddhamiti vA grahasaMghATaka mitivA grahApasavyamiti aiti vA abhravRkSa iti vA sandhyeti vA gandharvanagara miti vA garjitamiti vidyuditi ulkApAta iti vA digdAha iti vA nirghAta iti vA pAMsuvaSTiriti vA yUpaka iti vA yakSAdIptamiti vA dhUmiketi vA mahiketi vA rajauddhAta iti vA jI0 81 jIvAbhigamasUtra Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 jIvAbhigamasUtre candroparAga iti vA, sUryoparAga iti vA candrapariveSa iti vA sUryapariveSa iti vA praticandra iti vApratisUrya iti vA indradhanuriti vA udakamatsya iti vA amogha iti vA kapihasitamiti vA prAcInavAta iti vA pratIcInavAta iti vA yAvat zuddhavAta iti vA grAmadAha iti vA nagaradAha iti vA yAvat sanivezadAha iti vA pANakSaya janakSayakulakSayadhanakSayavyasanabhUtAnAryA iti vA? nAyamarthaHsamarthaH ||suu040|| TIkA- 'asthi NaM bhaMte !' ityAdi, 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve gaM dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe khalu dvIpe 'iMdamahAi vA indra maha iti vA tatra mahaH pratiniyata divasabhAvI utsavaH indramadhikRtya saMpAdyamAna utsava indramaha iti evamagre'pi skandotsavAdayo jJAtavyAH / 'khaMdamahAi vA' skandamaha iti vA tatra skandaH kArtikeyastasyotsava ityarthaH 'ruddamahAi vA' rudramaha iti vA rudro yakSAdhipatistasya mahaH utsvH| 'sivamahAi vA' zivamaha iti vA 'vesamaNa mahAi vA' vaizramaNaH kubera uttaradiglokapAlastasyotsavaH / 'muguMdamahAi vA' muku 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve 2, iMda mhaaivaa'-ityaadi| TIkArtha-he bhadanta ! ekoSaka dvIpa meM 'iMda mahAivA' indra mohatsava amuka prakAra hone vAle utsava kA indra mahotsava nAma hai yaha jo utsava indra ko lakSya karake kiyA jAtA hai usakA nAma indra maha hai| isI taraha se Age ke utsava samajha lenA cAhiye 'khaMdamahAi vA kArtikeya kA nAma skanda hai isa skanda ko lakSya karake kiye gaye utsava kA nAma skandotsava hai 'ruddamahAi vA yakSoM ke adhipati kA nAma rudra hai isa rudra ko lakSita karake kiye gaye utsava kA nAma rudrotsava hai| siva mahAi vA' ziva nAma mahAdeva kA hai isa mahAdeva-zaGkara-ko lakSita kara ke kiye gaye utsava kA nAma zivotsava hai 'vesamaNa mahAe vA' vaizramaNa nAma kubera kA hai yaha uttara dizAkA eka lokapAla hai isa kubera ko lakSita kara hone vAle utsava kA nAma vaizravaNotsava hai asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve iMda mahAivA' tyA TI -3 lagavan mA 34 vIpamA 'iMda mahAivA' mahotsava bhabhu prakAranA utsavanuM nAma Idramahotsava che. A utsava Idrane lakSya karIne karavAmAM Ave che. e ja pramANe A pachInA utsanA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM joIe. 'khaMda mahAivA' pratiyatuM nAma 246 cha. mA 244ne dezAta 32vAmA bhaavnaa| saparnu nAma 244 mahotsava che. 'ruddamahAivA' ykssaan| madhipatinu nAma rUdra che. A rUdrane uddezIne karavAmAM AvelA utsavanuM nAma rUdra mahotsava cha. "sivamahAivA' zivanAma mahAvanu cha. | mahAdeva zaM422 dezIna jIvAbhigamasUtra Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 643 prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 40 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarAH ndamaha iti vA - mukundaH - kRSNaH tamadhikRtya kriyamANa utsavaH, 'NAgamahAi vA ' nAgo nAgakumAro bhavanapativizeSaH tasya maha utsavaH / 'jakkha mahAi vA' yakSamaha iti 'bhUtamahAivA' bhUtamaha iti vA, tatra yakSabhUtau vyantara vizeSau tayormaha utsavaH 'kUvamahAi vA ' kUpamaha iti vA, navanirmApita kUpasyotsavaH, 'talAyaNaI mahAivA' taDAganadIma iti vA, taDAgaH nadI ceti dvayaM prasiddhaM 'dahamahAi vA' idamaha iti vA, tatra'gAdhajalo hradaH tasyotsavaH, 'pavvayamahAi vA' parvatamaha iti vA, 'rukkha 'mugudamahAi vA' mukunda nAma kRSNa kA hai isa kRSNa ko lakSita kara kiye gaye utsava kA nAma mukundotsava hai 'NAgamahAi vA' nAga nAma nAga kumAra kA hai yaha bhavanapati deva kA eka meda hai isa nAga kumAra ko lakSita kara kiye gaye utsava kA nAma nAgotsava hai 'jakkha mahAi vA' yakSa yaha vyantara devoM kA eka bheda hai isa yakSa ko lakSita kara kiye gaye utsava kA nAma yakSotsava hai 'bhUta mahAi vA' bhUta bhI vyantara devoM kA hI eka bheda hai isa bhUta ko lakSya kara kiye gaye utsava kA nAma bhUta maha hai 'kUva mahAi vA' naye banAye gaye kUpa ko lakSita kara kiye gaye utsava kA nAma kUpa mahotsava hai 'talAyaNaI mahAi vA ' tAlAba evaM nadI ko lakSita kara kiye gaye utsava kA nAma taDAgamaha aura nadI maha hai 'daha mahAi vA pavvaya mahAi vA' agAdha jala vAle jalAzaya ko hrada kahate haiM aise hUda vizeSa ko evaM parvata ko lakSita kara azvAmAM AvelA utsavanuM nAma zivotsava che. 'vesamaNa mahAivA' vaizrabhanAbha kuberanuM che. te uttara dizAnA eka leAkapAla deva che. A kuberane uddezIne thavA vANA utsavanuM nAma vaizravazotsava che. 'muguMda mahAivA' bhukuhanu nAma druSNunu che. ye DhaSNune uddezIne thanAza utsavanuM nAma bhuJjuhotsava che. 'NAgamahAivA ' nAganAma nAgakumAranu' che, A bhavanapati devanA eka bheda rUpa che. A nAgakumAro che khene uddezIne uravAmAM Avela utsavanuM nAma nAgotsava che. 'jakkha mahAivA ' yakSa e vyantara devanA eka bheda che. A yakSane uddezIne karavAmAM Avela utsavanuM nAma yakSotsava che 'bhUtamahAivA' lUta yA vyantara hevanAtha me leha che. A bhUtane uddezIne karavA AvanArA utsavanuM nAma 'bhUtamahotsava' che. 'kutra mahAivA' navA manAvavAmAM Ave DuvAne uddezIne azvAmAM Ave mahotsava che. 'talAvaNaI mahAivA' tajAva mane nahIne uddezIne 12vAmAM mAvesa utsavanuM' nAma 'taDAga nahI mahotsava ahevAya che. 'daha mahAivA' pavvaya mahAivA ' agAdha pANIvALA jaLAzayane hA kahe che. evA hada vizeSane ane patane jIvAbhigamasUtra Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 jIvAbhigamasUtre rovaNamahAi vA' vRkSAropaNamaha iti vA, ceiyamahAi vA' caityamaha iti vA caityaM yakSAyatanam 'thUbhamahAi vA' stUpamaha iti vA stUpaH pIThavizeSaH tasya maha utsavaH, bhagavAnAha-'No iNaTe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH eteSAmindrAdInAmutsavA na bhavantItyayaH, yataH-'vavagayamahamahimANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso !' vyapagatamahamahimAnaH khalu te-ekoruka dvIpaka manujagaNA: prajJaptA:-kathitAH he zramaNAyu man ! 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'gaDapecchAi vA' naTaprekSeti vA tatra naTAH-nATayakartAraH teSAM prekSA-prekSaNakaMkautukadarzanotsukajanasamudAyaH, 'jaTTapecchAi vA' nRtyAnRtyakartAra steSAM prekSaNakaM tadarzakiye gaye utsava kA nAma hada mahotsava aura parvata mahotsava hai 'rukkharovaNamahAi vA, ceiya mahAi vA' vRkSAropaNa karane ko lakSita karake evaM yakSAyatana ko lakSya karake kiye gaye utsava kA nAma vRkSAropaNa maha aura caitya maha hai 'thama mahAi vA pIThI vizeSa kA nAma stUpa hai isa stUpa ko lakSita karake kiye gaye utsava kA nAma stUpa maha hai so he bhadanta ! ye saba mahotsava kyA usa ekoruka dvIpa meM hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'No iNaDhe samajhe' he gautama ! yaha artha samartha nahI hai arthAt ye indrAdimaha (utsava) vahAM para nahIM haiN| kyoMki-'vavagayamahamahimANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' he amaNa AyuSma. n ? ye ekoruka dvIpa nivAsI manuSya utsava karane kI mahimA se vihIna hote hai| 'asthi NaM bhaMte egoruya dIveNaM dIve NaDa pecchAi vA' he bhada. nta ! usa ekoruka dvIpa meM kyA naToM ke khela hote haiM ? 'nahapecchAi vA' nRtya karane vAloM ke nRtya ko dekhane ke liye utkaMThita hue manuSyoM uddezIne kahevAmAM Avela mahotsavanuM nAma "hadamahotsava' ane parvata mahotsava che. 'rukkharovaNa mahAivA ceiya mahAivA' vRkSA55 42vAna zIra mAne ykssaayatanane uddezIne karavAmAM AvelA utsavanuM nAma "vRkSAropaNa mahotsava ane yettya mahotsava cha. 'thUbha mahAivA' pIhI vizeSatuM nAma stUpa che. bhAratUpane uddezIne karavAmAM AvelA utsavanuM nAma stUpamahotsava che. te he bhagavana A badhA ja mahotsa e ekarUka dvIpamAM thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautama svAmIna 43 cha'No iNaTe samaDhe' gautama ! sAmatha' samartha nathI. arthAt mA chandraha mhaatsv| tyo thA nathI. ma 'vavagaya mahamahimANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' hai zrabhA mAyuSman ! mA ekeka dvIpamAM rahevAvALA manuSyo utsava karavAnA mahimA vagaranA hoya che. 'asthi gaM bhaMte ! egoruya dIve gaM dIve gaDpeicchAivA' he mAvana se hai| 34 dIpamA zunaTonA ta thAya che? 'naTTapacchAivA' nRtya 42vApAmAsAnA jIvAbhigamasUtra Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.40 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarAH 645 notsukajanamelakaH 'jallapecchAi vA' jallaprekSeti vA, tatra jallA varatrA khelakA steSAM prekSA-prekSaNakam 'mallapecchAi vA' mallaprekSeti vA, tatra mallA:-bAhuyuddha. kAriNaH, 'muTThiyapecchAi vA' mauSTikaprekSeti vA, te eva mallAH, mauSTikAH ye muSTibhiH praharanti / 'biDaMbagapecchAi vA viDambakaprekSeti vA tatra viDambakAHvidUSakAH mukhavikArAdibhirjanahAsyotpAdakAsteSAM prekSaNakamiti / 'kahagapecchAi vA' kathakaprekSeti vA tatra kathakAH sarasakathA kathanena zrotRNAM rasotpAdakAsteSAM prekSaNakam, 'pavagapecchAi vA plavagaprekSeti vA, tatra plavakAste ye jhampAdibhirgatA dikamutplavante nadyAdikaM vA taranti, te gAdi laGghana kAriNa ityarthaH 'akkhAyaga pecchAi vA' AkhyAyakaprekSeti vA-AkhyAnti zubhAzubha miti-AkhyamyakAsteSAM kA melA bharatA haiM kyA? 'jala pecchAi vA varatrA-DorI para khelane vAloM ke khela ko dekhane vAloM kA melA bharatA haiM kyA? 'mallapecchAi vA' bhuja yuddha karane vAle malloM ke bhuja yuddha ko dekhane ke liye manuSyoM kA melA bharatA haiM kyA ? 'muTTiya pecchAi vA' muSTi yuddha karane vAloM ke muSTi yuddha ko dekhane vAle manuSyoM kA melA bharatA haiM kyA ? 'viDaMbaga pecchAi vA' mukha vikAra Adi vividha vikriyAoM dvArA manu. SyoM ko hasAkara citta ko vinodita karane vAle vidUSaka janoM kI ceSTAoM ko dekhane ke icchaka janoM kA melA bharatA haiM kyA? 'kahA pecchAi vA sarasa kathA ke kahane se zrotAoM ko rasotpAdana karane vAle kathaka janoM kI kathAoM ko sunane ke liye bhakta mAnavoM kA melA bharatA haiM kyA ? 'pavaga pecchAi vA' plavakajanoM kI uchala kUda ko dekhane vAloM kA melA bharatA haiM kyA ? 'akkhAyaga pecchAi vA' zubhA zubha kA AkhyAna karane vAloM kI jo sabhA bharatI hai, usakA nRtyAnA bhATe 40 yayesA manuSyAlA bhegA sarAya cha 1 'jalapecchA ivA' gAhArI 52 jeTa 421 // vANAsAnA mesane navAvANAsAnA bhge| sarAya cha ? 'malla pecchAivA' pAhu yuddha 4211 // bhavAnI mAI yuddhana vA bhATe manuSyAnA bhge| sarAya cha ? 'muTTiyapecchAivA' muSTiyuddha 421 // pAmAsAnA muSTiyuddhane nevANI manuSyonA bhege| sarAya cha 1 'viDaMbagapecchA ivA' bhubhavi2 vigere bhane prA2nI vijayA dvArA manuSyAne usAvIna cittane prasanna karavAvALA vidUSaka janenI ceSTAone jovA IcchanArA bhanudhyAna bheje| sarAya cha ? 'kahaga pecchAivA' suMdara thaa| apAmA zretAone rasa upajAvanArA kathaka jananI kathAone sAMbhaLavA mATe es 3pI manudhyAna bhane sarAya cha ? 'pavaga pecchAivA' cha 42vAvANA manuSyAnI ne naaraasni| bhge| sarAya cha? 'akkhAyaga jIvAbhigamasUtra Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 jIvAbhigamasUtre 1 prekSA - prekSaNam 'lAsagapecchAi vA' lAsaka prekSeti vA, lAsakAH ye rAsakAn aiti hAsika gItarUpAn gAyanti te jayazabdaprayoktAro vA lAsakAsteSAM prekSA 'lekha' pecchAi vA' lekhaprekSeti vA, laGkhA mahAvaMzAgramAruhya nRtyakattariH 'maMkhapecchAi vA ' maGkhA prekSeti vA, maGkhA ye citrapaTTAdihastA bhikSAM caranti, 'tUNaillapecchAi vA 'tUNaillaprekSeti vA, tUNAnAmaka vAdyavAdakAsteSAM prekSA, prekSaNakamityarthaH, 'taMbavINa pecchAi vA' tumbavINA prekSeti vA, tumbavINA alAbuphalanirmitA vizeSaracanayAnimitA vINA 'kAvapecchAi vA' kA prekSeti vA, kAvA' - kAvaDikA vAhakAsteSAM prekSA / 'mAgahapecchAi vA' mAgadhaprekSeti vA mAgadhAH stuti pAThakAsteSAM prekSA vA etAni melA bharatA haiM kyA ? 'lAsaga pecchAi vA' lAsaka janoM ke aitihAsika rAsa-gItoM ko gAne vAloM athavA jaya jaya zabda bolane vAloM ke lAsya ko dekhane vAloM kA melA bharatA haiM kyA ? 'laMkha pecchAi vA maMkha pecchAi vA, tRNailla pecchAi vA' lekha-vAMsa para caDhakara khelane vAloM ke khela ko dekhane vAloM kA melA bharatA haiM kyA ? maMkha - citra paka hAtha meM lekara hara eka ghara se bhikSA mAMgane vAloM ko dekhane vAloM kA melA bharatA haiM kyA ! tUNA nAmaka vAdyavizeSa ko bajAne vAloM ke usa vAdya bajAne kI kalA ko dekhane vAloM kA melA bharatA hai kyA ? 'tuMba vINa pecchAi vA' tUM baDI kI vINA bajAne vAloM kI vAdana kriyA ko dekhane vAloM kA melA bharatA haiM kyA ? 'kAva pecchAi vA' kaMdhe para kAvaDa liye phirane vAloM kI vicitra prakAra kI lIlAkrIDA - ko dekhane vAloM kA melA hai kyA ? 'mAgaha pecchAi vA' stuti pecchAivA' zula bhane azulanuM yAbhyAna karavAvALAenI je sabhA bharAya che. tenA meLe larAya che ? 'losaga pecchAivA' sAsa 4nAnI arthAt aitihAsika rAsa garamA gAvAvALA athavA jaya jaya zabde kheAlavAvALAonA sAsyane nArAsono bhejo larAya che ? 'laMkha pecchAivA maMkha pecchA ivA, tU illa pecchAivA saM-vAMsa para caDhIne ramata karavAvALAonI ramatane jonArA manuSyAneA meLA bharAya che ? maMkha-citrapaTa hAthamAM laine dareka gharamAM bhikSA mAganArAone jonArAonA meLeA bharAya che ? tUNa nAmanA vAdya vizeSane vagADavAvALAonI te vAdya vagADavAnI kaLAne dekhanArAonA meLA larAya che ? 'tUMbavINa pecchAivA' tumaDInI vINA vagoDavAvANAmanI vAhana DiyAne nArAyano bhejo larAya che ? 'kAva pecchA ivA' lA para avaDa laIne karavAvALAenI vicitra prakAranI lIlA kIDAne jonArAonA meLe larAya che ? 'mAgaha pecchAivA' stuti pATha uravAvAjA bhAgadha bhanAnA stuti jIvAbhigamasUtra Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.40 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarAH 647 pUrvoktAni naTaprekSAdIni prekSaNakAni tatra bhavanti kim ? bhagavAnAha-'No iNadve samaDe' nAyamarthaHsamarthaH yataH 'vavagayakouhallANaM te maNuagaNA paNNattA samagAusoM' vyapagata kautUhalAH khalu te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'sagaDAi vA' zakaTa miti vA' zakaTaM-lokaprasiddham 'rahAi vA ratha iti vA tatra ratho dvividhaHkrIDArathaH saMgrAmasthazca, tatra saMgrAmasthasya prAkArAnukAriNI phalakamayI vedikA bhavati, krIDAsthasya sA na bhavatItyayameva vizeSaH 'jANAi vA' yAnamiti vA yAyante-gamyante aneneti yAnaM gatryAdi, 'juggAi vA' yugyamiti vA tatra yugya miti golladezamasiddhaM dvihastapramANaM caturasravedikopazobhitaM puruSadvayokSiptaM pAThaka mAgadhajanoM ke stuti pATha ko sunane vAloM kA melA bharatA hai kyA? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! 'No iNaTTe sama?' yaha artha samartha nahIM hai-arthAt ye naTa ke khela Adi vahAM para nahI hote haiM 'kyoMki 'vavagayakouhallANaM te maNuyagaNA paNNattA' he zramaNa AyuSman ve manuSya gaNa kautuhala se vihIna hote haiN| arthAt unake mana meM kisI prakAra kA kautUhala Adi dekhanekI icchA nahIM hotI hai, 'asthi NaM bhaMte ! egosya dIve dIve sagaDAi vA rahAivA, jANAivA, juggAi vA gillIi vAthillIti vA pillIi vA, pavahaNANi vA siyAi vA saMdamANithAi vA' he bhadanta ! usa egoruka dvIpa meM kyA gADA hotA hai ? ratha hotA hai ratha do prakAra kA hotA hai krIDA ratha aura saMgrAma ratha, saMgrAma ratha meM aneka prAkAra ke AkAra kI kASTha mayI vedikA hotI hai aura krIDA ratha meM vaha nahI hotI hai| yAna-gADI hotI hai ? yugya golla deza prasiddha pAThane sAMbhaLanArAono meLo bharAya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautmsvaamiin 49 che , 'No iNadve samaDhe' mA ma sarAsara nathI. arthAta mA naTarInA me vigere tyA tA nathI. bha. 'vavagaya kouhallA NaM te maNuyagaNA paNNattA' he zrama Ayu bhana! te manuSyagaNa tuData vinAnA hAya che. arthAta teonA manamAM kaI paNa prakAranuM kautuka jovAnI IcchA hatI nathI. 'atthi NaM bhaMte ! egorUyadIve dIve sagaDAivA, rahAivA, jANAivA, juggA ivA, gillIivA, thillItivA pilloivA, pavahaNANi vA, siyAivA, saMdamANI ivA' lagavan ! se 34 dvIpamA zu iya cha ? 25 hAya cha 12tha be prakAranA hoya che. temAM eka kIDA ratha ane bIje saMgrAma ratha kahevAya che. saMgrAmarathamAM aneka prakAranA AkAranI lAkaDAnI vedika hoya che. ane kIDA rathamAM tevI vedikA hotI nathI. yAna gADI hoya che? yugya gelvadeza prasiddha jIvAbhigamasUtra Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 jIvAbhigamasUtre yAnaM japAnamityarthaH, 'gallIivA' gillIti vA tatra gillI yA haritana uparikollarUpA-rathAlIrUpA-yA manuSyaM gilatIva pratibhAti sA, athavA puruSadvayo kSiptA DolikA,sa 'thillIti vA' thillI yAnavizeSarUpA, yada lATadeze aDDapallANamiti prasiddhaM yAnaM tadanyadeze thillirityucyate, 'pillIi vA' pilliriti vA. pillI:- lATadezaprasiddhaM yad upabhrANanAmnA prasiddha yAnavizeSa tadanyadeze pillirityucyate, 'pavahaNA ivA' pravahaNamiti vA pravahaNaM -naukA 'sibiyAi vA zivikA iti vA-kUTAkAra AcchAdito jamyAnavizeSaH 'pAlakhI' loka prasiddhaH, 'saMdamANiyAi vA syandamAniko puruSa pramANojampAnavizeSaH sApi zibikAvizeSarUpaiveti ! bhagavAnAha-'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH, yataH 'pAdacAravihariNo Na te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' pAdacAra vihAriNaH khalu te manujagaNAH prajJaptAH-kathitAH he zramaNAyuSman ! pAdacAritvena teSAM na zakaTAdInAmAvazyakateti / 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve. NaM dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe khalu dvIpe 'AsAi vA hatthIi vA' catuSkoNa vedikA yukta japAna jise do puruSa uThAte haiM aisA yAna-hotA hai kyA ? gillI hAthI ke upara rakhA jAne vAlA thAlI ke AkAra kA Asana hotA hai kyA? thillI-pillI-lATa deza prasiddha donoM eka prakAra ke vizeSa yAna-hote haiM kyA ? pravahaNa-jahAja hotA hai kyA ? zibikA-pAlakhI hotI hai kyA ? syandamAnikA-vizeSa prakAra kI pAlakhI-hotI hai kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! 'No iNaTe samaDe' yaha artha samartha nahIM hai kyoMki pAdacAravihAriNoM NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' ve manuSya he zramaNa AyuSman ! pAdacArI hI hote haiM / ye zakaTa Adi meM baiThakara nahIM calate haiM / 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIvedIve AsAi vA, hatthIi vA, uTTAi vA goNAi vA, catuSkoNa vedikA yukta yAna vizeSa pAlakhI ke jene be purUSa uThAve che. AvA yAne hoya che? gillI eTale hAthInA upara rAkhavAmAM AvanArA thAlInA AkAranu Asana hoya che ? thilI pillI lATadeza prasiddha bane eka prakAranA thAna vizeSa che tevA yAnavizeSa tyAM hoya che ? pravAhaNa jahAja hoya che? zibikA pAlakhI hoya che? skandama nika vizeSa prakAranI pAlakhI hoya che? A prazna uttaramA prasuzrI gautamasvAbhAna. 4 cha , gautama ! 'pAdacAra vihAriNo NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso 1 zrama AyuSyaman! manuSyo pagathI cAlanArAja hoya che. teo gADA vigeremAM besIne cAlatA nathI. 'atthi NaM bhate ! egorUyadIve dIve, AsAivA, hatthIivA, uTTAivA, jIvAbhigamasUtra Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.40 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarAH 649 azva iti vA' azva:-jAtyA zIghragamanazIlA, hastI iti vA, 'uhAi vA' uSTra iti vA 'goNAivA' gauriti vA, gau:-balIvardaH, ghoTaka iti vA, ghoTakaH sAmAnyAzvaH yaH 'TaTU' iti prasiddhaH, ajAi vA' aja iti vA 'elAivA' eDakaurabhra iti vA, bhagavAnAha-haMtA atthi' hanta santi, azvAdayo bhavanti ekoruka dvIpe ityarthaH kintu 'No cevaNaM tesiM maNuyANaM paribhogattAe havvamAgacchati' naiva khalu te azvAdayasteSAmekorukamanujAnAM paribhogatayA ArohaNAdi tayA upabhogAya kadAcidapi nAgacchanti pAdavihAriNa eva te bhavaMtIti / 'asthi NaM bhaMte ! ego. ruyadIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'sIhAi vA' siMha iti vA, siMha:-kesarI 'vagyAi vA vyAghrAH-zArdUla iti vA 'vigAi vA' vRka iti vA, vRka: -'bheDiyA' zvAna jAtiko hiMsaka vanyapazuH iti prasiddhaH 'dIviyA ivA' dvIpika iti vA, dIpikazcitrakaH 'cItA' iti prasiddhaH, 'acchAi vA' RkSa iti vA RkSo -mallUkA, 'parassarAi vA parAzara iti vA, parAzaraH geNDAbhidhaH pazu: ' geMDA' iti prasiddhaH 'taracchAi vA' tarakSa iti vA' sa ca mRgabhakSako vyAghrajAtIyaH mahisAi vA, kharAi vA ghoDAi vA, ajAi vA, elAi vA' he bhadanta ! ekoruka dvIpa meM kyA azva jAti vaMta zIghra gAmI uttama ghoDA hote haiM ? hAthI hote haiM ? UMTa hote haiM ? gAya baila hote haiM ? bhaisa bhaisA hote haiM ? gadhe hote haiM ? ghoTaka sAmAnya ghor3A jo TaTu kahalAte hai ve hote haiM ? ajA-bakarI bakarA hote haiM ? bheMDa-UraNiyA hote haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'haMtA atthi' hAM gautama ! ekoruka dvIpa meM ye saba prANi hote haiM ! parantu 'No ceva NaM tesi maNuyANaM paribhogattAe habbamAgacchati' ye saba una manuSyoM ke kAma meM nahIM Ate haiN| kyoMki ye manuSya pAda vihArI hI hote haiM ! tathA inakA dugdha bhI ye loga kAma meM nahIM lete goNAivA, mahisAivA, kharAivA, ghor3AivA, ajAivA elAivA,' he lagapan eka rUka dvIpamAM uttama jAtavaMta zIdhragAmI ghaDAo hoya che ? hAthIo hoya che ? uMTa hoya che ? gAya ane baLade hoya che ? bheMse ane pADAo hoya che ? gadheDAo hoya che ? sAmAnya prakAranA ghaDA ke jene Ta, kahevAmAM Ave che. te hoya che ? bakarI ane bekaDAo hoya che? bheDa gheTI ane gheTAo hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautama svAmI 4 cha / 'haMtA atthi' hA gautama! me 34 dvIpamA bhAmA prANiyAM DAya che. paraMtu 'No ceva gaM tesiM maNuyANaM paribhogattAe havvamAgacchati' A badhA te manuSyanA kAmamAM AvatA nathI. kAraNa ke A manuSyo pagathI cAlavAvALA ja hoya che. tathA A pazuonuM dUdha paNa teo kAmamAM letA nathI, jI0 82 jIvAbhigamasUtra Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 jIvAbhigamasUtre zvApadavizeSaH, "siyAlAi vA zrRMgAla itivA 'biDAlAivA' viDAla iti vA, sa ca mArjAraH 'suNagAi vA' zunaka iti vA sa ca zvA 'kolasuNagAi vA kolazunaka iti vA sa ca grAmaskaraH 'kokatiyAi vA kokantikA, sA yA rAtrau 'ko ko' zabda karoti 'lomaDI' iti prasiddhA 'sasagAivA' zazaka iti vA 'kharagosa' 'sasalA' iti prasiddhaH 'cittalAi vA' citrala iti vA, citralaH citravarNo mRgAkAro dvikhuraH pazuvizeSaH, 'cillagAi vA' cillaka iti vA-zvApada pazuvizeSaH, ete tatra bhavanti kim ? bhagavAnAha- 'haMtA atthi' hanta, gautama ! ekoruka dvIpe siMhAdayaH santi kintu 'no ceva NaM te aNNamaNNarasa tesiM vA maNuyANaM naiva khalu haiM / 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve sIhAi vA vagyAi vA vigAi vA dIviyAi vA acchAi vA parassarAi vA taracchAi vA siyAlAi vA, viDAlAi vA suNagAti vA kolasuNagAti vA kokaMtiyAivA sasagAti vA, cittalAti vA cillalagAti vA he bhadanta ! ekosaka dvIpa meM siMha hote haiM kyA ? vyAghra hote haiM kyA? bheDiyA-vRka hote haiM kyA? dvIpI-cItA hote haiM kyA ? Rccha-bhAlU-hote haiM kyA ? parAsara-geMDA hotA haiM kyA ? tarakSa-mRga ko khAne vAle hiMsaka jAnavara vizeSa-hote haiM kyA ? siyAla hote haiM kyA ? biDAla hote haiM kyA ? zunaka-kutte-hote haiM kyA ? kola zunaka-grAma sUkara-gaMDa sUra hote haiM kyA ? rAtri meM koko' zabda karane vAlI kokaMtikA-lomaDI-hotI hai kyA ? zazakakharagozahote haiM kyA ? citrala-citakAbara jaMgalI jAnavara jo mRga ke AkAra kA do khura vAlA hotA hai ve sarva prANi vahAM hote haiM kyA ? aura cillalakazvApada pazu vizeSa hote haiM kyA ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiMhe gautama ! 'haMtA asthi hAM, ye saba jAnavara vahAM hote haiM / parantu-'no 'asthi NaM bhaMte ! egorUya dIve dIve sIhAi vA, varadhAivA , vigAivA, dIviyAivA , acchAi vA, parassarAi vA, taracchAi vA, siyAlAivA, viDAlAivA, suNagAti vA, kolasuNagAtivA, koka tiyAivA, sasagAtivA, cittalAtivA, cillalagAtivA,' he bhagavana ekarUka dvIpamAM siMha hoya che? vAgha hoya che? bheDiyA-arthAta nAra hoya che? cittAo hoya che? ra che hoya che? guMDAo hoya che? taracha agone khAnAraka hiMsaka pazu vizeSa hoya che? ziyALiyA hoya che? bilADAo hoya che? kutarAo hoya che? bhuMDa hoya che ? rAtamAM "keke" evA zabda karavAvALI lAkaDI tyAM hoya che? sasalAo hoya che ? citrala cita kAbara jaMgalI jAnavara je mRganA AkAranuM be kharIvALuM hoya che, te tyAM sarvaprANi hoya che? ane cilalaka zvApada pazu vizeSa hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI he cha gautama ! 'haMtA atthi' / ma mA 12 // tyAM DAya jIvAbhigamasUtra Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3.sU. 40 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarA: 651 te siMhAdayaH anyonyasya teSAM vA manujAnAm 'kiMci AbAhaM vA vA vA upAyaMti vA kiJcidAbAdhAM vA ISabAdhAM prabAdhAM vA prakarSeNa bAdhAm utpAdayanti - kurvanti vA 'chaviccheyaM vA - kareMti' chavicchedaM - carmakartanAdikaM vA na kurvanti, ebhireSAM na kApi bAdhA kriyate iti bhAvaH kRtaste zvApadA hiMsakA api bAdhAM na kurvanti tatrAha - 'pagai bhaddagA NaM te sAvayagaNA paNNattA samaNAuso' prakRti bhadrakAH svabhAvata eva saralAH khalu te zvApadagaNAH prajJaptAHkathitAH he zramaNAyuSman ! 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'sAlIi vA' zAliriti vA zAliH - kalamaH 'vIhI ivA' brIhiriti vA 'godhUmAi vA' godhUmaiti vA 'javAi vA' yava iti vA 'tilAi vA ' tila iti vA 'ikkhui vA' ikSuriti vA ? bhagavAnAha - 'haMtA asthi' cevaNaM te aNNamaNNassa tesivA maNuyA NaM kiMci AbAhaM vA pavAhaM vA uppAyaMti vA chaviccheyaM vA kareMti' ye jAnavara Apasa meM eka dUsare ko athavA una manuSyoM ko thoDI sI bhI bAdhA yA bahuta bAdhA nahIM utpanna karate haiM unake zarIra ko kATate nahIM haiM phAr3ate nahIM hai, ityAdi kucha bhI kriyA nahIM karate haiM / ye mAMsa bhakSaka hone para bhI kisa kAraNa se aisA kAma nahIM karate haiM to isake liye sUtrakAra ne batAyA hai ki 'pagatibhaddagANaM te sAvadha gaNA paNNattA0 ' ve zvApada - jaMgalI jAnavara prakRti se hI bhadraka sarala hote haiM / 'atthi NaM bhaMte / egoruya dIve dIve sAlIti vA, vIhiivA godhUmAi vA, javAivA, tilAi vA' ikkhui vA' he bhadanta ! ekoruka dvIpa meM zAlI - dhAnya vizeSa hotA hai kyA ? brIhi dhAnya vizeSa hotA hai kyA ? godhUma gehUM hote haiM kyA ? jau - che. paraMtu 'No ceva NaM te aNNamaNNassa tesiMvA, maNuyANaM kiMciAvAhanA pavAhavA, utpAtivA, chaviccheyaM' vA kareMti' yA navare parasparamAM khIjAne athavA te manuSyAne gheADI ke vadhAre pramANamAM khAdhA karatA nathI, tenA zarIrane karaDatA nathI. phADatA nathI. vigere kAI paNa harakata pahoMcADatA nathI. A mAMsa bhakSaka hAvA chatAM paNa zA kAraNathI AvA kAmeA karatA nathI ? AA bhATe sUtrAre dhuM che 'pagatibhaddagA NaM te sAvayagaNA paNNattA' te vAha maMgalI janavaro pratithIna ladra sarasa hoya che. 'asthi Na' bhaMte ego dIve dIve sAlItivA, vIhiivA, godhUmAivA, javAivA, tilAivA, ikkhUivA' he bhagavan ! ekarUka dvIgamAM zAlIdhAnya vizeSa heAya che ? trIhi dhAnya vizeSa hAya che ? ghauM hAya che? java hAya che ? tala hAya che? zeraDI heAya che ? jIvAbhigamasUtra Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 ___ jIvAbhigamasUtre hanta gautama ! santi ekoruka dvIpe zAlivrIhi yavAdikAH, kintu 'no ceva NaM tesiM maNuyANaM paribhogattAe havvamAgacchaMti' naiva khalu te zAlyAdayaH teSAmekorukamanujAnAM paribhogatayA-upabhogAya kadAcidapi AgacchantIti / 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'gattAi vA' gartA iti vA, gartA atra mahatI khaDDA, 'darIi vA' darI iti vA, darI maSikAdikakRtA ladhvI khaDDA, 'ghasIi vA' ghasI iti vA, ghasI-bhUmirajaH 'bhigutti vA' bhRguriti vA, parvata zikhararUpa prapAtasthAnam 'ovAei vA' avapAta iti vA, avapAto nimnA bhUmiH yatra janaH sa prakAze'pi patati, 'bisamei vA' viSamamiti vA, viSamam-uccanIcatvena durArohAvarohasthAnam, 'vijjalei vA' vijalamiti vA, vijalaM zuSkaprAyakardamasthAnam, 'dhUlIi vA' dhUliriti vA hote haiM kyA ? tila hote haiM kyA ? ikSu hote haiM kyA? uttara meM prabhuzrI kahate hai-'haMtA asthi hAM gautama! ye saba vahAM hote haiN| kintu 'No ceva gaMtesiM maNuyANaM paribhogattAe havvamAgacchaMti' ve vahAM ke manuSyoM ke khAne Adi ke kAma meM nahIM Ate haiM 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve gattAi vA darIivA dhasIi vA, bhigutti vA, ovAei vA, visa mei vA, vijjalei vA, reNUha vA, paMkei vA calaNIi vA' he bhadanta ! usa ekoruka dvIpa meM baDe 2, garta-khar3e-hote haiM kyA! darI-mUSikoM dvArA kiye gaye choTe 2, gaDDe-bila-hote haiM kyA ? ghasI phaTI huI lakIra vAlI bhUmi hotI haiM kyA ! bhRgu-parvata-zikharAdi uccapradezahote haiM kyA! avapAta-aise bhI sthAna hote haiM kyA! ki jahAM para manuSya prakAza meM bhI gira par3e ! viSama aise bhI sthAna hote haiM kyA ! ki jahAM manuSya kA caDhanA utaranA kaThina hotA hai aise bhI sthAna AL prazana uttaramA prabhuzrI cha / 'hatA atthi' gautama ! mA madhuna tyAM DAya che. paraMtu 'No ceva NaM tesi maNuyANa paribhogattAe havvamAgacchati' ta dhAnya tyAMnA manuSyAnA mADA2 mAhinA mama mAyA nathI. 'asthi Na bhate! egoruyadIve dIve gattAivA, darIivA, ghasIivA, bhigutti vA ovAeivA, visameivA,' he sagavan ! te 34 dvIpamA moTA moTA garta khADA hoya che ? darI uMdaraDAo dvArA karavAmAM Avela nAnA nAnA khADA hoya che ? arthAtunAnA dare hoya che? ghaselI arthAt phATelI tarADavALI jamIna hoya che? parvata zikhara vigere uMcA pradeza hoya che. apAta evA sthAne hoya che? ke jyAM manuSya prakAzamAM paNa paDI jAya ? viSama evA sthAne hoya che? ke jyAM manubene caDhavA utaravAnuM kaThaNa bane ? jyAM thoDA jIvAbhigamasUtra Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3. sU. 40 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarAH 653 'reNUi vA' reNuriti - rajo vA, 'paMkei vA' paGka iti vA jalAbila kardamaH 'calaNI vA' calanIti vA, calanI caraNamAtrasparzIkadama eva, bhagavAnAha - 'No iNaTTe samaTThe' nAyamarthaH samarthaH yataH egoruya dIve NaM dIve' ekoruka dvIpe khalu dvIpe ' bahumaramaNijje bhUmibhAge paNNatte samaNA uso' bahusamaramaNIyaH bhUmibhAgaH prajJaptaH he zramaNAyuSman ! 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'khANUi vA' sthANuriti vA sthANuH - utkAtitadhAnyamUla mUrdhvakASThaM vA 'kaMTaei vA' kaNTaka iti vA, 'hIraei vA' horakamiti vA, sUcI mukhakASThavizeSaH, 'sakkarAi vA' zarkarA iti vA zarkarA laghu prastara khaNDarUpA 'taNakayavarAi vA' tRNakacavara iti vA 'pattakayavarAi vA' patra kacavara hote haiM kyA ? ki jahAM para thoDe pAnI kA kIcar3a ho ? kyA aise bhI sthAna hote haiM jo dhUlivAle reNuvAle evaM eGka - kIcaDa vAle hoM tathA vijala - kyA aise bhI sthAna hote haiM ki jina meM pairamAtra lipta hoM aise vinA pAnI kA kIcaDa - kAdava rahatA ho ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'No iNaTTe samaTTe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai- arthAt vahAM para garta Adi vAle sthAna nahIM haiM kyoMki - 'bahu samaramaNijje bhUmi bhAge paNNatte samaNAuso' he zramaNa AyuSman ! vahAM kA bhUmibhAga bahusama - samatala aura ramaNIya kahA gayA hai / 'atthi NaM bhaMte! egoru dIve dIve' he bhadanta ! ekoruka nAma ke dvIpa meM 'khANUi vA' kyA sthANu-ukhADe gaye dhAnya kA mUla TUTha hotA hai ? 'kaMTaei vA ' kaMTaka hote haiM ? 'hIraeti vA' hIraka - jisakA mukha zuci ke mukha ke jaisA tIkSNa hotA hai aisA kASTha vizeSa hotA hai kyA ? 'sakkarAti vA' pANI vALA kAdava heAya evA sthAneA hoya che? je mULa vALA ratavALA ane kAdavavALA hAya evA sthAne hAya che ? ane jemAM paga mUkavAthI khagaDe evA pANI vinAnA kAdava hoya tevA sthAneA hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne uDe che } 'No iNaTTe samaTTe' he gautama! mA artha samartha nathI arthAt tyAM yAvA sthAna hotA nathI. bha} 'bahu samaramaNijje bhUmibhAge paNa te samAuso' De zramaNa AyuSman | tyAMnA bhUmibhAga mahusabha thoDa sarayo bhane ramaNIya suMdara hoya che. 'atthi NaM bhaMte ! egorua dIve dIve' he bhagavan ! the haiN|34 nAmanA dvIpamA 'khANUivA' ukhADavAmAM Avesa dhAnyanA bhUja hU~DI hoya che ? 'ka'TaeivA' aMTA hoya che ? fetegar' glas-21 242bhAga seinI aNI jevA tIkSNa hAya evu eka jAtanuM kASTha vizeSa hAya che ? 'sakkarAivA' nAnA paththaronA DADe 35 sA42 hoya che ? 'taNa kayavarAivA' jIvAbhigamasUtra Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 jIvAbhigamasUtre iti vA, patrANyeva kacavaraH 'asuIi vA' azuciriti vA azuciH zleSmAdideha malam 'pUiyAi vA' pUtikamiti vA, pUtikaM kuthitaM sva svabhAvacalitaM durgandhivastujAtam 'dubhigaMdhAi vA' durabhigandha iti vA; mRtakalevarAdijanyamiva 'acokkhAi vA' acokSamiti vA-acokSamapavitramasthyAdivat bhagavAnAha-'No iNaTe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH, yataH vavagayakhANukaMTakahIragasakkara taNakayavara pattakayavaraasui pUiya dubbhigaMdhamacokkheNaM egoruyadIve paNNate samaNAuso' vyapagata sthANukaNTaka hIrakazarkarA tRNakacavara patrakacavarAzuci pUtika durabhigandhAcokSaH khalu ekoruka dvIpa prajJaptaH he zramaNAyuSman ! 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'dasAivA' daMza iti vA 'masagAi vA' mazaka iti vA etau lokapasiddhau 'pisuyAi vA pizuka iti vA 'juyAi vA' yUkA iti vA, laghu prastaroM kI khaNDa rUpa zarkarA hotI hai ? 'taNa kayavarAi vA tRNoM kA kUDA-kacarA hotA hai kyA? 'pattakacavarAi vA' pattoM kA kUDAkacarA hotA hai kyA? asui vA' apavitra padArtha hotA hai kyA ? 'pUtiyAti vA' pUtika-svabhAva se calita durgandhI saDAMza se bharA huA padArtha hotA hai kyA ? 'dukhibhagaMdhAi vA' jisakI gaMdha bUrI ho aisA hotA hai kyA? 'acokkhAi vA' mRtakalevarAdi ke jaisA hotA hai kyA? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'No iNaDhe samaTTe' he gautama ! aisA artha samartha nahI hai- kyoMki-'vavagayakhANukaMTaka hIragasakarataNa kayavarapattakayavara asui pUtiya dunbhigaMdha macokkhe NaM egoruya dIve paNNatte' he zramaNa AyuSman ! vaha ekoruka dvIpa sthANu kaNTaka, hIraka, zarkarA, tRNakacavara, pattakacavara azucitA Adi se rahita hotA hai asthibhaMte ! egoruya dIve dIve daMsAi vA, masagAi vA pisuyAi tagAnA yaza hAya cha? 'pattakacavarAivA' 5nmaane| 4y| DAya cha ? 'asuivA' apavitra hAtha DAya cha / 'pUtiyAtivA' pUti lAthI yasAyamAna yathA sArasa pahA hAya cha 1 'dubhigaMdhAivA' nI gadha sarAma hAya tavA pahA hoya cha 1 'acokkhAivA, bhRta sahanA pAhAya cha ? yA praznanA uttaramA prasuzrI 4 cha 'No iNadve samaDhe' he gautama ! mA atha parAmara nathI. ma 'vavagayakhANu kaMTaka hIragasakkara taNakayavara pattakayavara asui pUtiya dubbhigaMdhamayokkheNaM egoruya dIve paNNatte' he zrama mAyubhan 34 dvIpa sthA, iet, , bhaR3141, ghAsanA 752 / , paain| y2|, sazuyiyA vo vinAnA hAya cha, 'asthi Na bhate ! egoruyadIve dIve daMsAivA, masagAivA, pisuyAivA, juyAi vA, likkhAi vA, DhaMkuNAivA' mApana me| jIvAbhigamasUtra Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.40 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarA: 655 'likkhAi vA' likSA iti vA DhakuNAi vA DhaMkuNa iti vA DhaMkuNo-mankuNaH ? iti praznA, bhagavAnAha-'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH, yataH 'vavagaya daMsamasagapisuyajayalikkhahaMkuNa egoruyadIve paNNatte samaNAuso'! vyapagatadaMzamazaka pizukayUkADhaMkuNa ekoruka dvIpaH prajJaptaH he zramaNAyuSman ! 'athiNaM bhaMte ! egoruya dIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'ahIi vA' ahi - sarpa iti vA 'ayagarAi vA' ajagarAi iti vA, ajagaraH sthUlakAya: sarpaH 'mahoragAi vA mahoraga iti vA, vizAlakAyaH sarpa iti praznaH, bhagavAnAha'haMtA asthi' hanta, gautama ! santi sarpAdayo jantava iti, kintu 'noceva NaM te vA juyAi vA likkhAi vA DhaMkuNAi vA' he bhadanta ! ekoruka dvIpa meM daMza, mazaka, pissU jU lIkha, yA matkuNa-khaTamala-hote haiM kyA ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'No iNaTTe samajhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt yahAM deza-viccha-Adi DaMka se kATane vAle aura mazaka-macchara vagairaha ye eka bhI nahIM hote haiN| kyoMki-'vadagayadaMsamasakapisuya jaya likkhaDhiMkuNe NaM egoruya dIve paNNatte' kyoMki he zramaNa AyuSman ! yaha ekoruka dvIpa daMza mazaka, pissu, jU, lIkha aura matkuNa ina se sarvathA rahita kahA gayA hai 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve ahIi vA, ayagarAi vA, mahoragAi vA' he bhadanta ! ekoruka dvIpa meM kyA sarpa hote haiM ? ajagara hote haiM ? yA mahoraga mahAkAya vAle sarpa vizeSa hote haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'hatA, atthi' hAM gautama ! ye sarpa Adi jIva yahAM ekoruka dvIpa meM hote haiM kintu 'no cevaNaM te anna mannassa tesivA maNuyANaM kiMci rUka dvIpamAM daMza, mazaka macchara, pisU, jU, lIkha athavA mAkaDa hoya che ? A prazna uttaramA prabhuzrI gautamavAbhAna cha 4 : 'No iNaTe samaTe' ke gautama ! A artha barAbara nathI. arthAta tyAM daMza, mazakapisya jUna lIkha vichI vigere DaMkhathI karaDavAvALA ane macchara vigere upadrava karavAvALA ja hatA nathI. bho 'vavagayada samAptakapisuyajUya likkhaDhiMkuNeNaM egorUyadIve paNNatte' he zrama Ayuzman A ekeka dvIpamAM daMza, macchara pisu, jU, lIkha ane mAkaDa vinAnAya che. tebha 43vAmAM Ave che. 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dove dIve ahoIvA, ayagarAivA, mahoragAivA' isApana / / 34 dIpabhA sI hoya che? ajagara hoya che ? athavA mahAraga hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAbhAna 4 cha, 'haMtA atthi' / gItamA sAsavigere vo mahiyAM // 134 dvIpamA imya che. paraMtu 'no ceva gaM te aNNa jIvAbhigamasUtra Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre annamannassa' naiva khalu te sadiyo'nyonyasya parasparam 'tesi vA maNuyANaM kiMci AvAhaM vA pAvAhaM vA chaviccheyaM vA kareM ti' teSAM vA ekoruka manujAnAmAbAdhA mISad bAdhAM vA pravAdhAM vA chavicchedaM zarIra kartanAdikaM vA na kurvanti, kuta evaM tatrAha-'pagaibhaddagANaM te vAlagaNA patnattA samaNAuso' prakRti bhadrakA:-svabhA. vata eva saralA te khalu te cyAlagaNAH sarpAH prajJaptAH-kathitAH he zramaNAyuman ! 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe khalu dvIpe 'gahadaMDAi vA' grahadaNDa iti vA, grahadaNDaH daNDAkAro samudAyaH, sa cAkAze dRzyamAno loke'nApanipAtahetuko bhavati / evaM 'gahamusalAi vA grahamuzalAkAro grahasamudAyaH 'gahagajjiyAi vA' grahagarjitamiti vA-grahasaMcArajanyA dhvaniH, 'gahajuddhAi vA' graha yuddhamiti vA, ekagrahamadheAda dvitIyasya saMcaraNam, dvayohayoreka nakSatre dakSiNottareNa samazreNitayA'vasthAnaM vA 'gahasiMghADagADa vA' grahazRGgATakamiti vA-zRGgATakAkAra trikoNo grahasamudAyaH 'gahaavasavvAi vA' grahApasavyamiti vA, yadA candro grahANAM nakSatrANAM ca dakSiNabhAge gatiM kuryAttadA grahApasavyamiti kathyante, uktazca-'dakSiNenApasavyaM syAd-uttareNa pradakSiNam / grahANAM candramAjJeyo, nakSatrANAM tathaiva ca' 'grahayuddhAdhyAyaH' 'abbhAi vA' abhramiti vA-sAmAnyAkRtiko meghaH, 'abbharukkhAi vA' abhravRkSa iti vA-gagane AvAhaM vA pavAhaM vA chaviccheyaM vA kareMti' ve Apasa meM eka dUsare jIva ko yA vahAM ke manuSyoM ko thoDI sI bhI sAmAnya rUpa se bhI bAdhA nahIM pahuMcAte haiM, vizeSa rUpa se bhI bAdhA nahIM pahuMcAte haiM aura na unake zarIra Adi kA chedana bhedana Adi hI karate haiN| kyoki 'pagai bhaddagA NaM te vAlagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa AyuSman ! ye sarpa Adi prakRti se bhadra hote kahe gaye haiM / 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve gahadaMDAi vA gaha musalAi vA, gahagajiyAi vA gahajuddhAi vA gaha saMghADagAi vA gaha avasavvAi vA anbhAi vA, maNNassa tesi vA maNuyANaM kiMci AvAhaM vA, pavAha vA, chaviccheya vA kareMti' tme| 52252 me bhI apane 42vA tyAMnA manuSyAne sAmAnya prakArathI thoDI paNa bAdhA pahoMcADatA nathI ane vizeSa prakArathI paNa khAdhA pahoMcADatA nathI. temaja teonA zarIra vigerenuM chedana bhedana paNa karatA nathI. bho 'pagaibhaddagA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' he zrama mAyubhan A sarpa vigere prakRtIthIja bhadra hoya che. tema kahevAmAM Avela che, 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve gahadaMDAivA, gaha musalAivA, gaha gajjiyAivA gahajudhAIvA gaha saMdhADagAivA gaha avasavvAivA, abbhAivA, jIvAbhigamasUtra Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.41 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarA: 657 vRkSAkAro'bhrapariNAmaH, uktazca-'dadhisadRzAgro nIlo bhAnuccha dIkhamadhyago'bhrataru iti / saMjhAi vA' sandhye ti vA, ahorAtrasya yaH sandhiH sA sandhyA, uktazca'ardhAstamitAnuditAta, sUryAdaspaSTabhaM nabho yAvat / tAvatsaMdhyAkAlazcihUnairetaiH phalaM cAsmin // 1 // kizca- ahorAtrasya yaH sandhiH, sA ca saMdhyA prakIrtitA / dinADikA bhave sAdhu yAvadAjyoti darzanam / // 1 // sandhikAle raktanIlAdyabhra pariNatirUpA, 'gaMdhavanagarAi vA gandharvanagaramiti vA, gandharvanagaram-devabhavana mAsAdopazobhita nagarAkAratayA tathAvidhanamA pariNatapudgalarAzirUpam gajjiyAi anbharUkkhAi vA, saMjhAi vA, gaMdhavanagarAi vA, gajiyAi vA, vijju. yAi vA ukkA pAyAi vA, disAdAhAi vA, NigdhAyAi vA, paMsuviTTIi vA, jubagAi vA' he bhadanta ! ekoruka dvIpa meM zikhA vAle graha kA udita honA, graha daNDa-aniSTa sUcaka daNDAkAra graha samudAya, graha musalamuzala ke AkAra kA graha samudAya, graha garjita-graha saMcAra se hone vAlI dhvani, graha yuddha eka graha ke madhya se dUsare graha kA saMcaraNa, athavA do grahoM kA eka nakSatra para dakSiNa athavA uttara meM samazreNi se AnA grahasaMghATaka-do grahoM kA yugmarUpa se eka nakSatra rahanA, grahApasava-grahoM kA vAma (bAMyA) bhAga se dakSiNa bhAga meM calanA arthAt grahoM kA vyatikramaNa-vakra-honA, abhrasAmAnyAkRti vAle meghoM kA utpanna honA, abhra vRkSa ke AkAra kA bAdaloM kA pariNAma, sandhyA-rAte nIle bAdaloM kA pariNAma, gandharvanagara-deva bhavana prAsAda se zobhita nagara ke AkAra se pariNata AkAza meM megha pudgala rAzi kA honA abbharukkhAivA, saMjhAivA, gaMdhavanagarAivA, gajjiyAivA, vijjuyAi vA ukkApAyAIvA, disAdAhAi vA, gghiAyAi vA, pasuviTThIivA, jubagAIvA' hai bhagavana ekarUka dvIpamAM zikhavALAgrahanu udaya pAmavuM, grahadaMDa-aniSTa sucaka daMDAkAra gRhasamudAya, grahamusala-musalanA AkArane graha samudAya graha garjIta, -anAsayArathI thApAjI pani, (mAvA) ayuddha-ye aDanI madhyabhAyA bIjA grahanuM saMcaraNa, athavA be grahonuM eka nakSatrapara dakSiNa athavA uttaramAM samazreNIthI AvavuM, graha saMdhATaka be grahonuM yugmarUpe eka nakSatramAM rahevuM. grahApasava grahonuM vAma DAbI bAjuthI dakSiNa jamaNI bAju cAlavuM. arthAta grahanuM vyatikramaNa eTale ke vaka thavuM. abhasAmAnya AkRtivALA menuM utpanna thavuM. abhavRkSanA AkAranA vAdaLAonuM pariNAma, saMdhyA rAtA nIlA vAdaLA enuM pariNAma gaMdharvanagara-devabhavana prAsAdathI zobhatA nagaranA AkArathI pariNata thayelA AkAzamAM megha pudgala rAzinuM thayuM vidyuta vAdaLa vinA jI083 jIvAbhigamasUtra Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre vA' garjitamiti vA. abhrAbhAve meghadhvaniH, vijuyAi vA vidyuditi vA, anabhrA. vidyucamatkRtiH, 'ukkApAyAi vA' ulkApAta iti vA' ulkA-svargAccyavamAnasya devasya yAdRzo varNastatsadRzavarNA, tasyApAtaH patanaM AkAze saMchitAgni jvAlAnipatanarUpaH uktazca-'divibhuktazubhaphalAnAM patatAM rUpANi yAni tAnyulkAH' iti, 'disAdAhAi vA' digdAha iti vA, kasyAMzcidekasyAM dizi chinnamUlAgni. jvAlAkarAlitAkAzapratimAsarUpaH, digdAhasya phalaM yathA 'dAhodizAM rAjabhayAya pIto dezasya nAzAya hutAzavarNaH / __yaccAruNaH syAdapasavyavAyuH, sasyasya nAzaM sa karoti dRSTaH' / 1 // 'NigyAyAi vA' nirghAta iti vA-nirghAto vidyutmapatanadhvaniH, 'paMsu. viTThIi vA' pAMzuvaSTiriti vA gaganato dhUlivarSaNam, 'juvagAi vA' yUpaka iti vA, yatra saMdhyAprabhA candraprabhA ca yugapad bhavataH sa yUpaka iti kathyate sandhyA. prabhAcandrapabhayormizratvaM yUpaka iti / uktaJca-'saMjhaccheyAvaraNo, ujUvago sukadiNatinna / ' sandhyAchedAvaraNastu yupakA zukladinAni trINi, iticchaayaa| sa ca zukla. pratipadiSu triSu dineSu bhavati tatra sandhpAvibhAgo na lakSituM zakya te sa iti / garjita-vinA bAdala ke medha dhvani honA, vidyuta-vinA bAdala ke bijalI kA camakanA, ulkApAta-AkAza meM saMmUrchima agni jvAlA kA giranA, digdAha-kisI eka dizA meM chinna mUla agni jvAlA kA bhayAnaka pratibhAsa honA, niryAta-bijalI ke par3ane kA kaDAkA, pAMzu vRSTi-AkAza se dhUli kA giranA, yUpaka usako kahate haiM, jisa dina saMdhyA kI prabhA aura candramA kI prabhA eka sAtha milI huI hotI hai jisase saMdhyA kA patA nahIM calatA hai isIliye kahA hai 'saMdhyA prabhA candra prabhayormitvaM yUpakaH' kahA bhI hai 'saMjhaccheyA varaNo0' arthAt saMdhyA cheda-saMdhyAke vibhAga me AvaraNa ho jAve-saMdhyA kA patA nahIM cale vahI yUpaka vahI bAlacandra kA dina hai vaha zukla pakSa kI vijaLIne camakavuM. ukApAta AkAzamAM saMmUrNima agnijvAlA paDavI, digdAha koI paNa eka dizAmAM chinnamULa agnijavAlAne bhayaMkara pratibhAsa tha, nirdhAta vijaLI paDavAnA kaDAkA, pAMzuvRSTi AkAzamAMthI dhULa paDavI, je divase saMdhyAnI prabhA ane caMdramAnI prabhA eka sAthe maLI hoya tene yUpaka kahe che ke jethI saMdhyA thayAnuM jANI zakAtuM nathI. tethI ja kahyuM che ke 'saMdhyA prabhA candraprabhayo mizratvaM yUpakaH' mI 55] yucha hai 'saMjhacche yAvaraNo0' arthAta saMdhyA cheda-saMdhyAnA vibhAgamAM AvaraNa AvI jAya, saMdhyA jANa na zakAya, teja cUpaka teja bAla caMdrane divasa, ane eja zukala pakSane paDo vigere traNa divasamAM thAya che, arthAt pratipadA vigere traNa divasomAM thAya jIvAbhigamasUtra Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.41 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarA: 659 'jakkhAlittAi vA' yakSAdIptakaM miti AkAza dRzyamAnamagnisahita pizAcarUpam / 'dhUmiyAi vA dhUmiketi vA' dhUmikA nAma yA rUkSA praviralA dhUmAmA dRzyate / 'mahiyAi vA mahiketi vA mahikA yA snigdhA ghanAghanatvAdeva bhUmau prasAritA tRNAdyagrasthita jalakaNadarzanata upalakSyamANA dhUmAmA / 'raugdhAi vA' rajauddhAta iti vA rajasA sUkSmadhUlikayA dizAM vyAptatvam 'adya rajasvalAdizaH' loke kathyate / 'caMdovarAgAi vA candroparAgazcandragrahaNa miti vA 'sUrovarAgei vA sUryoparAgaH sUryagrahaNamiti vA / 'caMdaparivesAi vA' candra pariveSa iti vA 'sUraparivesAi vA sUryapariveSa iti vA' pariveSo nAma candrasUrya yozcaturdikSu golAkAraparimaNDalam / 'paDicaMdAi vA' praticandra iti vA utpAtAdi sUcako dvitIyazcandraH praticandraH candrasamIpe yadA pratipadA Adi tIna dinoM meM hotA hai pratipadA dvitIyA aura tRtIyA, ina tIna dinoM meM prAyaH saMdhyA vibhAga durlakSya ho jAtA hai / __yakSAdIpta-AkAza meM dikhane vAlI agnisahita pizAca kA rUpa, dhUmikA-rukSa-vinAjalakaNa kI chuTI-chuTo dhUAM jaisI hotA hai, mahikA. snigdha ghana, tathA ghana, honese hI bhUmi para phailI huI tRNa ke agra bhAga meM jalakaNoM ke dekhane se jAnI jAtI huI dhUAM jaisI hotI hai| rajauddhAta- sUkSma dhUli se dizAoM kA bhara jAnA, usa samaya dizA rajasvalA hai, aisA loka kahate haiM / candroparAga-canda grahaNa, sUryo. parAga sUrya grahaNa, candrapariveSa-candra ke cAroM tarapha hone vAlA golAkAra parimaNDala-gola kuMDAlA, evaM sUryapariveSa sUrya ke cAroM tarapha hone vAlA parimaNDala praticandra eka candra se dasarA candra dikhanA, evaM prati sUrya-do sUryo kA dikhanA, indra dhanuSa-dhanuSa ke AkAra kA che. eTale ke paDa, bIja ane trIja A traNa divasamAM ghaNe bhAge saMdhyA vibhAga durlakSya thaI jAya che. yakSAdIta-AkAzamAM dekhAvAvALA agni sahita pizAcanuM rUpa dhUmikA rUkSa pANinA biMdu zivAya chUTi chUTi jhAkaLa jevI hoya che. mahikA-snigdha, ghana, tathA ghana hovAthIja jamIna para phelAyelI ghAsanA agrabhAgamAM pANInA biMduonA jevAthI jANavAmAM Avela dhuMvADA jevI hoya che. rajaughAta jINI dhULathI dizAo bharAI javI. te samaye dizA rajasvalA che tema loko kahe che. caMparAga-caMdragrahaNa, sUryoparAga sUryagrahaNa, caMdra pariveSa caMdranI cAre bAju thavAvALuM goLa AkAranuM pari. bhasa, arthAta gANu, 'sUryapariveSa' sUryanI yA2 mA thavAvANu pari. jIvAbhigamasUtra Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhima tanudhanobhavettadAcandraprakAzAd dvitIyazcandra iva tatra lakSyate 'paDisarAi vA' pratisUrya iti vA' evaM pratimUryo'pi, uktaMhi - 'udayAtmabhRti praharekadinaM yAvat tanudhano'rka samIpe yadA bhavati tadA arkarazmivazAttatra dvitIyo'rka iva lakSyate sa pratisUrya ucyate, evamastasamaye'pi saMbhavati' iti / 'iMdadhaNUi vA' indradhanuriti vA sandhyA samaye dhanurAkArA nAnAvarNA rekhA, 'udagamacchAi vA' udakamatsya iti vA - udakamatsyaH tAtkAlikavRSTi sUcako gagane dRzyamAna indradhanuSa eva khaNDarUpaH 'amohAi vA' amogha iti vA, amoghaH - sUryAstanantaraM tatkAlameva sUryavimbAnnissRtAgagane zakaToddhisaMsthitA vRSTayAdi sucikAzyAmAdirekhA 'kavihasiyAi vA' kapihasitamiti vA, akasmAnnamasi zrUyamANaM vA naramukhasadRzasya vikRtamukhasya hasanavajjvaladbhImazabdarUpam, 'pAINavAyAi vA 'prAcInavAta iti vA 'paDINavAyAi vA ' pratIcInavAta iti, 'jAva' yAvat 'suddhavAyAi vA' zuddhavAta iti vA atra yAvatpadena prajJApana prathama padoktA ekonaviMzatiivadaravAyukAyabhedAH saMgrAhyAH - tathAhi'pAINavAe1, paDINavAera, dAhiNavAera, udINavAe4 uDAvAe5 ahovAe6 tiriyavAe7 vidisIvAe8 vAubbhAme9 vAukaliyA 10 vAyamaMDaliyA11 nAnA varNa vAlI rekhA, udakamatsya- tatkAla meM hone vAlI dRSTi kA sUcaka usI indra dhanuSa kA TukaDA, amodha-sUryAsta ke bAda AkAza meM tatkAla sUrya bimba se nikalatI huI zakaTa ke odhaNa ke AkAra kI vRSTi Adi kI sUcaka zyAma Adi varNa vAlI rekhA, kapihasita-akasmAt AkAza meM sunAi dene vAlA bhayaMkara zabda prAcIna vAta- pUrva kA vAyu pratIcInavAyu-pazcima kA vAyu, yAvat zabda vaayu| vAyu 19 unnIsa prakAra kA prajJApanA sUtra ke prathamapada meM kahA gayA hai ve unnIsa prakAra ke vAyu isa prakAra hai - pUrva vAta 1, pazcima vAta 2, dakSiNa vAta 3, uttara ma'DaLa, praticaMdra-eka caMdrathI mIjA caMdranuM dekhAvu' evaM prati sUya - e sUnuM dekhAvuM, IMdra dhanuSa, dhanuSanA AkAranI aneka raMgeAvALI rekhAnuM AkAzamAM dekhAvuM. udakamatsya-tatkAlamAM thavAvALI varSo sUcaka, e ja IMdradhanuSanA khaMDa, ameAgha-sUryAsta pachI AkAzamAM teja vakhate sUrya baMkhamAMthI gADAnA e dhaNanA AkArane varasAda varasavAnI sUcanA khatAvanArI zyAma vigere raMganI rekhA, pihasita-2 1-akasmAta AkAzamAM saMbhaLAnAra bhayakara zabda, prAcIvAta pUnA vAyu, pratIcInavAyu-pazcimane vAyu yAvat zabdathI 19 ogaNIsa prakAraneA vAyu prajJApanA sUtranA pahelA patramAM kahela che. te 19 ogaNIsa vAyu A pramANe che. pUvAta 1, pazcimavAta 2, dakSiNavAta 3, uttaravAta 660 jIvAbhigamasUtra Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.41 e0 indramahotsavAdi vi. praznottarA: 661 ukkaliyAvAe 12 maMDaliyAvAe 13 gunAvAe14, jhaMjhAvAe 15 saMvaTTavAe16 ghaNavAe17 taNuvAe18 suddhavAe19' iti chAyA-bhAcInavAtaH1 praticInavAtaH2 dakSiNa vAtaH3 udIconavAtaH4 ardhvavAtaH5 adhovAtaH6, tiryagvAtaH7 bidi. gvAtaH8 vAtodbhAma:9 vAtotkalikA 10 vAtamaNDalikA 11 utkalikAvAtaH12 maNDalikAvAtaH13 guJjAvAtaH14 jhaJjhAvAtaH15 saMvarttavAtaH16 ghanavAtaH17 tanuvAtaH18 zuddhavAta:19 iti| 'gAmadAhAi vA grAmadAha iti vA 'nagaradAhAi vA' nagaradAha iti vA 'jAva sanivesadAhAi vA' yAvat sannivezadAha iti vA yAvatpadena kheTakarbaTAdInAM saMgraha', tatra grAmadAhAyasaMbhavAttajanitaH prANakSayAdirapi na bhavatItyAha-'pANakkhaya' ityAdi / 'pANakkhayajaNakkhayakulakkhayadhaNakkhaya vasaNabhUyamaNAriyAi vA' pANakSayajanakSayakulakSayadhanakSaya vasanabhUtAnAryA iti vA, pANakSayAdayohi vyasanabhUtA duHkharUpA ataeva anAryAH te tatra ekorukavAta 4, urdhva vAta 5, adho vAta 6, tiryagUvAta 7, vidigvAta 8, vAtozAma 9, vAtotkalikA 10, vAta maNDalikA 11, utva likA vAta 12, maNDalikA vAta 13, guMjA vAta 14, jhaMjhAvAta 15, savatavAta 16, ghana vAta 17, tanu vAta 18, aura zuddha vAta 19 / 'gAma dAhAi vA, grAma dAha 'nagara dAhAi vA' nagara dAha 'jAva sannivesa dAhAivA' yAvat saniveza dAha-yAvatpada se kheTa dAha, karbaTa dAha maDaMba dAha ityAdi kA grahaNa hotA hai, ina grAma dAhAdi kI asaMbhAvanA se vahAM prANakSayAdi nahI hote hai vaha kahate haiM-'pANakkhaya jaNakkhaya kulavakhaya dhaNakkhaya, vasaNabhUtamaNAriyA ti vA' prANakSaya, janakSaya, kulakSaya, dhanakSaya vyasana-kaSTa Adi anArya-utpAta-hote haiM kyA ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'jo iNaDhe samahe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai 4, qqAta 5, adhAvAta 6, tiya vAta 7, vihipAta 8, pAtAbhAma vAtetkalikA 10, vAtamaMDalikA 11, utkalikAvAta 12, maMDalikAvAta 13, zuM jAvAta 14, jhaMjhAvAta 15, saMvatavAta 16, ghanavAta 17, tanuvAta 18, bhane zuddhavAta 18, 'gAmadAhAivA' amahADa 'nagara dAhAivA' nA2hAI 'jAva sannivesadAhAivA' yAta sannivezahA yAvat 54thI rahAI, bhamahADa, ItyAdinuM grahaNa thAya che. A grAmadAha vigerenI asaMbhAvanAthI tyAM prANa nAza vizthatA nathI tes| cha, 'pANakkhaya jaNakhaya kulakkhaya dhaNakkhaya, vasaNabhUtamaNAriyAtivA,' prANakSaya, kSaya, sakSaya, dhanakSaya, vyasana-4 kAraka anArya upadrava, utpAta thAya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautama svAbhAna 4 cha OM 'No iNadve samaDhe' he gautama! 24 // atha sama2 nathI. jIvAbhigamasUtra Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre dvIpe bhavanti na veti praznaH, bhagavAnAha-'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH, he gautama ! ete grahadaNDAdayo dhanakSayAntAHekoruka dvIpe na bhavantIti / ayaM bhAvaHatra 'no iNadve samaTe' anena padena pUrvokta sarvavastUnAM-niSedhaH sidhyati-kintu atra vAyunAM yo niSedhaH saH asukhahetubhUtavikRtarUpavAyuviSayako bodhyaH na tu sAmAnyavAyuviSayakaH sukhahetubhUtasAmAnya pUrvA divAtasya tatrApi saMbhavAditi ||suu0 41 // mUlam -asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve DibAi vA DamarAi vA kalahAi vA volAi vA khArAi vA verAi vA viruddharajjAi vA?, No iNa? samaTe, vavagaya DiMbaDamarakalahabolakhAraveraviruddharajANaM te maNuyagaNA paNNattA smnnaauso!| asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve mahAjuddhAi vA mahAsaMgAmAi vA mahAsatthanibaDaNAi vA mahApurisasannAhAi vA mahAruhirapaDaNAi vA nAgavANAi vA khebANAi vA tAmasabANAi vA No iNaTre samaTe, vavagayaverANubadhANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso! asthi gaM bhaMte ! egoruya dIve dIve dubbhUiyAi vA kularogAi vA gAmarogAi vA NagararogAi vA maMDalarogAi vA siroveyaNAi vA acchiveyaNAi vA kaNNaveyaNAi vA NakaveyaNAi vA daMtaveyaNAi vA nakhaveyaNAi vA kAsAi vA sAsAi vA jarAi vA dAhAi arthAt-grahadaNDa, grahamusala Adi ye saba utpAta vahAM nahIM hote haiN| yahAM sArAMza yaha hai ki-yahAM 'no iNaDhe sama?' isa pada se pUrvokta saba vastuoM kA niSedha siddha hotA hai kintu yahAM jo vAyu viSayaka niSedha hai vaha asukha kA hetubhUta vikRta-pratikula vAyu kA niSedha paraka hai kintu sukhotpAdaka sAmAnya vAyu kA niSedha nahI hai. kyoMki sukha kA hetubhUta sAmAnya pUvAda vAyu kA vahA~ bhI sadbhAva hai |suutr 41 // arthAta graha daMDa graha musala, vigere A badhA utpAto tyAM thatA nathI. A 4thananA sArAMza me cha maDiyA 'No iNaTe samaDhe' / 54thI pA 43 prazna vAkayanA tamAma praznone niSedha thAya che. paraMtu ahiyAM je vAyunA saMbaMdhamAM niSedha che, te asukhanA kAraNa rUpa vikRta-pratikuLa vAyune niSedha banAvanAra che. paraMtu sukhakAraka sAmAnya vAyuno niSedha nathI. kemake sukhanA kAraNarUpa sAmAnya pUrvAdi vAyune sadbhAva tyAM paNa che ja che sU. 41 che jIvAbhigamasUtra Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.42 eko0 DibaDamara-kalahAdi nirUpaNam 663 vA kacchai vA khasarAi vA kuTAi vA kuDAi vA dagoyarAi vA arisAi vA ajIragAi vA bhagaMdarAi vA iMdaggahAi vA khaMdaggahAi vA kumAraggahAi vA jAgaragahAi vA jakkhaggahAi vA bhUtaggahAi vA uvveyaggahAi vA dhaNuggahAi vA egAhiyaggahAi vA beyAhiyagahiyAi vA teyAhiyagahiyAi vA cAutthagAhiyAi vA hiyayasUlAi vA matthagasUlAi vA pAsasUlAi vA kukSisUlAi vA joNisUlAi vA gAmamArIi vA jAva sannivesa. mArIi vA pANakkhaya jAva vasaNabhUyamaNAriyAi vA?No iNaTe samaTe, vavagayarogAyaMkA gaM te maNuyagaNA paNNattA smnnaauso!| asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve ativAsAi vA maMdavAsAi vA suvuTTIi vA duvuTThIi vA uvvAhAi vA pavAhAi vA dagubbheyAi vA daguppIlAi vA gAmavAhAi vA jAva sannivesavAhAi vA pANakkhaya0 jAva vasaNabhUyamaNAriyAi vA ? No iNaTe samaTe, vavagayadagovaddavANaM te maNuyagaNA paNNattA smnnaauso!| asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve ayAgarAi vA taMbAgarAi sIsAgarAi vA suvaNNAgarAi vA rayaNAgarAi vA vairAgarAi vA vasuhArAi vA hiraNNavAsAi vA suvaNNavAsAi vA rayaNavAsAi vA vairavAsAi vA AbharaNavAsAi vA pattavAsAi vA phalavAsAi vA bIyavAsAi vA mallavAsAi vA gaMdhavAsAi vA vaNNavAsAi vA cuNNavAsAi vA khIravuTTIi vA rayaNavuTTIi vA hiraNNavuTrIi vA suvaNNavuTrIi vA taheva jAva cuNNavuTTIi vA sukAlAi vA dukA. lAivA subhikkhAi vA dubhikkhAi vA apparaghAi vA mahagyAi vA kayAi vA mahAvikkayAi vA saNNihAi vA saMcayAi vA nidhIi vA ciraporANAi vA pahINasAmiyAi vA pahINaseuyAi vA jIvAbhigamasUtra Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 jIvAbhigamasUtre pahINamaggAi vA pahINagottAgArAi vA jAiM imAiM gAmAgara. NagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamasaMvAhasannivesesu siMghADagatigacaukkacaccara caummuhamahApahapahesu NagaraNiddhamaNasusANa girikaMdarasaMtiselokTrANabhavaNagihesu sannikkhittAI ciTuMti ? no iNaTe smtte| egoruya dIve NaM bhaMte ! dIve maNuyANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA! jahanneNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM asaMkhejjaibhAgeNa UNagaM ukkoseNa paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM / te NaM bhaMte ! maNuyA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchaMti kahiM uvavajaMti ? goyamA! te NaM maNuyA chammAsAvasesAuyA mihuNayAiM pasavaMsi auNAsIi rAiM diyAI mihuNAI sArakkhaMti saMgoviMti ya, sArakkhittA saMgovittA ussasittA nissasittA kAsittA chIittA jaMbhaittA akiTTA avvahiyA apariyAviyA paliovamassa asaMkhijjaibhAgaM pariyAviya suhasuheNaM kAlamAse kAlaM kiccA annayaresu devaloesu devattAe uvavattAro bhavaMti, devaloya pariggahANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! ||suu0 42 // chAyA-asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe Dimba iti vA Damara iti vA kalaha iti vA bola iti vA kSAra iti vA vairamiti vA viruddharAjyamiti vA ?, nAyamarthaH samarthaH vyapagata DimbaDamarakalahabolakSAravairavirUddharAjyAH khalu te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe mahAyuddha iti vA mahAsaMgrAma iti vA mahAzastranipatanamiti vA mahApuruSasannAha iti vA mahArUdhirapatanamiti vA nAgavANa iti vA khebANa iti vA tAmasabANa iti vA nAyamarthaH samarthaH vyapagataverAnubandhAH khalu te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta | ekoruka dvIpe dvIpe dubhaMtika iti vA kularoga iti vA grAmaroga iti vA nagararoga iti vA maNDalaroga iti vA zirovedaneti vA akSiveda. neti vA, karNavedaneti vA nAsikAvedaneti vA dantavedaneti vA kAsa iti vA zvAsa iti vA jvara iti vA dAha iti vA kacchUriti vA khasara iti vA kuSTha jIvAbhigamasUtra Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.42 eko0 DiMbaDamara-kalahAdi nirUpaNam 665 iti vA kuDa iti vA dagodara iti vA arza iti vA ajIraga iti vA bhagandara iti vA indragraha iti vA skandagraha iti vA kumAragraha iti vA, nAgagraha iti vA yakSagraha iti vA bhUtagraha iti vA udvegagraha iti vA dhanugraha iti vA ekAhikAgraha iti vA dvayAhikagraha iti vA vyAhikagraha iti vA caturAhikagraha iti vA hRdayazUlamiti vA, mastakazUlamiti vA, pArzvazUlamiti vA kukSizUlamiti vA yonizUlamiti vA, grAmamArI iti vA yAvat sanivezamArI iti vA, prANakSaya yAvad vyasanabhUtAnAryA iti vA ? nAyamarthaH samarthaH, vyapagatarogAtaGkA khalu te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! / asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe ativarSa iti vA mandavarSa iti vA suvRSTiriti vA durvRSTiriti vA udvAha iti vA pravAha iti vA dakoda bhedaiti vA dakotpIleti vA grAmavAha iti vA yAvat sannivezavAha iti vA prANakSaya0 yAvad vyasanabhUtAnAryA iti vA nAyamarthaHsamarthaH, vyapagatodakopadravAH khalu te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe aya Akara iti vA tAmrAkara iti vA zIsakAkara iti vA suvargAkara iti vA ratnA. kara iti vA vajrAkara iti vA vasudhAreti vA, hiraNyavarSa iti vA suvarNavarSa iti vA ratnavarSa iti vA vanavarSa iti vA AmaraNavarSa iti vA patravarSa iti vA puSpavarSa iti vA phalavarSa iti vA bIjavarSa iti vA mAlyavarSa iti vA gandhavarSa iti vA varNavarSa iti vA cUrNavarSa iti vA kSIravRSTiriti vA ratnavRSTiriti vA hiraNyavRSTiriti vA suvarNavRSTiriti vA tathaiva yAvad cUrNavRSTiriti vA, sukAla iti vA duSkAla iti vA subhikSa iti vA durbhikSa iti vA alpAyamiti vA mahAyamiti vA kraya iti vA mahAvikraya iti vA sannidhiriti vA sazcaya iti vA nidhiriti vA nidhAnamiti vA cirapurANamiti vA, prahINasvAmikamiti vA mahINa setukamiti vA prahINamArgamiti vA prahoNagotrAgAramiti vA yAni imAni grAmAkaranagarakheTakavaTamaDambadroNamukhapaTTanAzramasaMvAhasannivezeSu siMghADakatrikacatuSkacatvaracaturmukhamahApathapatheSu nagaranirdhamanazmazAnagirikandarasacchalopasthAnabhavanagRheSu saMnikSiptAni tiSThanti ?, nAyamarthaH samarthaH / ekoruka dvIpe khalu bhadanta ! dvIpe manujAnAM kiya. ntaM kAlaM sthitiH prajJaptAH ? gautama ! jaghanyena palyopamasya asaMkhyeyabhAgam asaMkhyeyabhAgenonakam utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam / te khalu bhadanta ! manujAH kAlamAse kAlaM kRtvA kutra gacchanti ? kutrotpadyante gautama ! te khalu manujAH SaNmAsAvazeSAyuSkA mithunakAni prasavanti, ekonAzIti rAtri divAni mithunAni saMrakSanti saMgopayanti ca, saMrakSya saMgopya ucchravasya niHzvasya kAsitvA kSutvA jRmbhayitvA akliSTA avyathitA aparitApitAH sukhaM sukhena kAlamAse kAlaM jI0 84 jIvAbhigamasUtra Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 jIvAbhigamasUtre kRtvA anyatareSu devalokeSu devatayA upapacAro bhavanti, devalokaparigrahAH khalu te manujagaNAH prajJaptA: zramaNAyuSman ! ||suu041|| TIkA- 'asthi NaM bhaMte !' ityAdi, 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve NaM dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe khalu dvIpe ThiMbAi vA Dimba iti vA Dimba svadezottho viplavaH 'DamarAi vA' DamaraH pararAjakRta upadrava iti vA 'kalahAi vA' kalaha iti vA, kalaho vAgyuddham, 'bolAi vA bola iti vA bolo bahUnAmArtAnAm avyaktAkSararUpaH kalakaladhvaniH 'khArAi vA' kSAra iti vA kSAraH parasparaM mAtsayam 'verAi vA' vairamiti vA vairaM parasparamasahamAnatayA hiMsyahiMsakatAdhyavasAya:, 'viruddharajjAi vA' viruddharAjyamiti vA bhagavAnAha-'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH yataH 'vavagaya DimbaDamarakalahabolakhAravairavirUddharAjjA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso cyapagataDimbaDamarakalahabolakSAravaira virUddharAjyAH khalu te manujagaNAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'mahAjuddhAi vA mahAyuddhamiti vA' mahAyuddhaM 'asthi gaM bhaMte egoruya dIve dIve DivAivA DamarAivA' ityaadi| TIkArtha-he bhadanta ! ekoruka nAma ke dvIpa meM Diva-svadeza kA vinAza -Damara-anya deza dvArA kiyA gayA AkramaNa 'kalahAivA' vANI kI laDhAi jhagar3A kleza 'volAivA' duHkhita jIvoM kA kalakalATa 'khArAivA' paraspara meM vera iyAM bhAva, 'verAivA' paraspara meM hiMsya hiMsaka bhAva 'viruddharajAivA' viruddha virodhI kA AkramaNa rAjya ye saba bAte hotI hai kyA ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM / 'No iNaDhe sama?' he gautama ye saba bAte vahAM nahIM hotI hai kyoMki 'vavagaya DiMba Damara kalaha bola khAra vera, viruddha rajjANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNa AyuSman ! vahAM ke manuSya DiMba Damara kalaha vaira Adi se svabhAvataH 'asthi NaM bhaMte ! egorUya dIve dIve DiMbAivA, DamarAi vA' ityAdi TIkArtha- he bhagavana ekeka nAmanA dvIpamAM TiMba svadezano vinAza ubha2 anya deza dvArA 42vAmA mAvasa bhAbhaNa 'kalahAivA' pANInA aghI seza 'bolAivA' bhiilvaane| BATa 'khArAivA' 52252mAM vaira-chA bhAva 'viruddharajjAIvA' vi3-vidhisayanu mAma mA tamAma tyAM hAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu zrI gautamasvAmIna 4 cha hai No iNadve samadve' hai gItama! mA tamAma mAmatA tyA hAtI nathI. bha. 'vavagaya DiMbaDamara kalaha bola khAravera viruddharajjANate maNuyagaNA paNNattA samaNAuso !' he zrama AyuSyamana tyAMnA manuSyo Diba, Damara, kalaha vaira vigerethI svabhAvathIja rahita jIvAbhigamasUtra Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.42 eko0 DiMbaDamara-kalahAdi nirUpaNam 667 mAryamANamArakabhAvena yuddham 'mahAsaMgAmAi vA' mahAsaMgrAmAH-ceTakakoNikayoriva rathamuzalasaMgrAmarUpaH, 'mahAsatyanivaDaNAi vA' mahAzastranipatanamiti vA, mahAzastrANi vakSpamANAni nAgabANAdIni teSAM nipatanam, mahAzastratvaM ca nAgavANAdInAM vicitrazaktimattvAt, 'mahApurisasaMgAhAivA' mahApuruSasannAha iti vA, mahApuruSANAM vAsudeva baladeva cakravAdInAM sannAhaH kavacAdinA sajjIbhavanamiti, 'mahArudhirapaDaNAi vA' mahArudhirapatanamiti vA, yuddhAdau bahurudhirasya patanamiti, tathA-'nAgAbANAivA' nAgabANaiti vA nAgarUpo bANastathAhi-nAgabANo dhanuSi hI rahita hote haiM 'asthi NaM bhaMte' egoruya dIve dIve mahAjuddhAivA mahAsaMgAmAivA mahAsasthanivaDaNAivA' he bhadanta ! egoruka dvipa meM Apasa meM mArane kI bhAvanA vAlA yuddha mahAyuddha hotA hai| kyA ! mahAsaMgrAma ceTaka aura koNika kA rathamusalasaMgrAma jaisA suvyavasthita mahAsaMgrAma hotA hai kyA ? mahAzastranipatana nAgavANa Adi jo Age kahe jAyeMgeM una mahAzastroM kA eka dUsare ke upara girAne kA prayoga kiyA jAtA hai kyA? ye nAgavANa AdikoM ko jo mahAzastra kahA gayA hai vaha unakI vicitra zakti mattA ko lekara kahA gayA hai| 'mahApurisasaMNAhAi vA' mahapuruSa jo cakravartI vAsudeva baladeva Adi hai una mahApuruSoM ke kavaca Adi se sajjita honA hotA hai kyA ? 'mahArudhira paDaNAi vA' yuddha meM mahArudhira kA giranA hotA hai ? 'nAgavANAi vA' nAgavANoM kA upayoga kiyA jAtA hai kyA? yaha nAgavANa jaba dhanuSa para Aropita kiyA jAtA hai taba to isakA vANa jaisA hI AkAra rahatA hai aura java yaha dhanuSa para caDhAkara choDA jAtA hai / taba yaha jAjvalya mAna hAya che. 'asthi NaM bhate ! egoruya dIve dIve mahAjuddhAivA, mahAsaMgAmAivA, mahAsatthanivar3aNAI vA' meM magan / 34 dvIpamA 52852ne bhA2pAnI bhAvanA vALuM yuddha ke mahAyuddha thAya che? mahA saMgrAma-eTale ke ceTaka ane keNikanA rathamuzala saMgrAma je mahA saMgrAma thAya che? mahAzastranipAta-nAgabANa vigere ke je have pachI kahevAmAM Avaze te mahAzo eka bIjAnA para mAravA rUpa prAga karavAmAM Ave che? bANa vigerene je mahAzastra kahevAmAM AvyA cha. tanI viyitra zatimattAna bana 49 cha , 'mahApurisa saNAhAivA' mahApurUSa vAsudeva baladeva cakavartI vigere kahevAya che. tevA mahApurUSonuM kavaca vigezthI sa04 thAnu thAya cha ? 'mahArudhirapaDaNAivA' yuddhamA mahAdhira 54Anu thAya cha ? 'nAgabANAivA' nA maane| payo 42vAmAM Ave cha. ? A nAgabANa jyAre dhanuSa para Arepita karavAmAM Ave che, tyAre tene AkAra bANa jeja hoya che, ane jyAre tene dhanuSa parathI choDavAmAM Ave jIvAbhigamasUtra Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 jIvAbhigamasUtre Aropito bANAkAro muktazca jAjvalyamAnA'sahyolkAdaNDarUpaH, parazarIre saMkrA nto nAgamUpAzatvaM prApnoti / evamevAgre bANAntarANAmapi mahAtmyaM jJAtavyam / 'khe bANAI vA' khe bANa iti vA khe bANaH AkAzagAmIbANaH, AkAzagamanazaktimatvAt, 'tAmasabANAI vA' tAmasabANa iti vA sakalaraNavyApi mahAndhakAra pari NamanarUpazaktimattvAt / 'no iNaTThe samaTThe' nAyamarthaH samarthaH yataH 'vavagayaverANubaMdhA te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso !' he zramaNAyuSman te ekorukadvIpagatA manujagaNA vyapatavairAnubandhAH prajJaptAstato na teSAM mahAyuddhAdi prayojanamiti / 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe dubbhUiyAi vA 'durbhUtikamiti vA - azivam 'kularogAi vA, kularoga iti vA-kulahotA huA zIghra ulkAdaNDa rUpa ho jAtA hai aura zatru ke zarIra meM praviSTa hokara nAga rUpa meM pariNata ho jAtA hai aura phira nAgapAza vanakara usake zarIra ko vAMdha letA hai isI prakAra dUsare vANoM kA bhI mAhAtmya jAna lenA cAhiye / 'khe vANAi vA' AkAza gAmI vANoM kA upayoga kiyA jAtA hai kyA ? ' tAmasabANAI vA' tAmasa vANoM kA samasta yuddha meM andhakAra kara dene vAle vANoM kA upayoga kiyA jAtA hai kyA ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai 'jo iNaTTe samaTTe' yaha artha samartha nahIM haiM arthAt vahAM mahAyuddha Adi hote nahIM hai kyoMki 'vavagaya veNubaMdhANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' unake paraspara meM vairAnubandha nahIM hotA hai isaliye unake mahAyuddha Adi kA prayojana hI nahIM hotA hai | 'asthi NaM bhaMte' egorupa dIve dIve' he bhadanta ? ekoruka dvIpa meM 'dubbhUiyAi vA' durbhUtika vahAM vibhUti naSTa ho jAya aisA aziva hotA tyAre te jAjavalyamAna thaine ekadama ukA daMDa rUpa khanI jAya che. ane zatruenA zarIramAM pravezIne nAga rUpe pariNamI jAya che. ane pachI nAga pAza rUpa banIne tenA zarIrane khAMdhI le che. Aja pramANe khIjA khANAnuM mahAtmya pazU samaka sevu ledhye khe bANAi vA' AzamAM gamana puravAvAjA mAzAno upayoga uravAmAM Ave che ? 'tAmasabANAivA' tAmasa mono bheTale saghaLI yuddha bhUmImAM aMghArU' karavAvALA khaNNAnA upayAga karavAmAM Ave che ? yA praznanA uttaramA prabhuzrI gautamasvAmIne he che ! 'No iNaTTe samaTTe' he gautama A kathana kharAbara nathI. arthAt tyAM mahAyuddha vigere thatA nathI. kAraNa 'vavayaveNu' ghANaM te maNuyagaNA paNNattA' teyAne parasparamAM vairAnubaMdha thte| nathI. tethIla temAne mahAyuddha vigerenI 432 04 hotI nathI. 'atthi NaM bhaMte ! egorUya dIve dIve' he bhagavan ajha dvIpamA 'dubbhUiyAivA' hutiH arthAt jIvAbhigamasUtra Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.42 eko0 DiMbaDamara-kalahAdi nirUpaNam 669 kramAgato rogaH 'gAmarogAi vA' grAmaroga iti vA-grAmavyApIrogaH, 'NagararogAi vA' nagararoga iti vA nagaravyApIrogaH 'maMDalarogAi vA' maMDalaroga iti vA janasamudAyavyApI rogaH, 'siroveyaNAi vA' zirovedaneti vA zirobhAge samudbhUtA pIDA evaM 'acchi veyaNAi vA' akSivedaneti vA 'kaNNaveyaNAi vA' karNavedaneti vA' NakkaveyaNAi vA' nAsikAvedaneti vA, 'daMta veyaNAi vA' dantavedaneti vA 'NakhaveyaNAi vA nakha vedaneti vA-akSivedanAdayaH prsiddhaaH| 'kAsAi vA' kAsa iti vA-kaphavAyujanito rogaH 'khAMsI' iti prasiddhA 'sAsAi vA' zvAsa iti vA, ayamapi kaphavAtajanito roga eveti / 'jarAi vA' jvara iti vA vAtamizrita pittarogaH, 'dAhAi vA' dAha iti vA, vikRtapittabAhulyajanito rogaH 'kacchUi vA' kaccariti vA kcchuu| kharjanapradhAno rogavizeSaH, 'khasarAi vA' khasara iti vA 'khasa' iti lokaprasiddho rogaH 'kuTThAi vA' kuSThamiti vA prasiddham, hai kyA ? 'kularogAi vA' vahAM kularoga kula krama se Ane vAle roga hotA hai kyA ? 'gAmarogAivA' grAma roga samasta grAma vyApIroga hotA hai kyA ? 'NagararogAi vA' nagararoga nagara vyApI roga hotA hai kyA ? maMDalarogAi vA 'maMDalaroga-jana samudAya vyApIroga hotA hai kyA ? 'siroveyaNAivA' vahAM para zirovedanA hotI hai kyA ? 'acchi. veyaNAi vA kaNNaveyaNAi vA Naka veyaNAi vA, daMtaveyaNAi vA' isI prakAra akSivedanA karNavedanA nAsikAvedanA evaM dantavedanA Adi hotI hai kyA ? 'NakhaveyaNAi vA, kAsAi vA, sAsAi vA, jarAi vA, dAhAi vA, kacchUi vA, khasarAivA' isI prakAra nakha vedanA-khAsI-zvAsa-damA jvara-dAha-khAja-khasarA 'kuTAi vA, kuDAivA, dagodarAi vA, arisAi vibhUti nAza pAma tevo maziva huNa hAya che ? 'kularogAivA' tyA pusa 25 marthAta zuddha bhathI mAvAvA / DAya cha 1 'gAmarogAivA' graam| arthAt samaya mama vyAsa thavAvA saapaavaa| 2 hAya cha ? 'nagara rogAIvA' ngr| nagaramA vyAsa thApANI 22 // hAya cha ? 'maMDalarogAivA' bhs| arthAt 04nasamudAyamA vyAsa thApANe / DAya cha ? 'siroveyaNAivA' tyA shivhn| arthAt bharata pIDA hAya che ? 'acchi veyaNAivA kaNNaveyaNAivA, NakkaveyaNAivA, daMtaveyaNAIvA' se zata makSivahanA, mAMga saMbaMdhI pIDA, kAna saMbaMdhI pIDA, tathA nAka saMbaMdhI pIDA ane dAMta saMbadhI pI. vi DAya che ? 'NakhaveyaNAivA, kAsAivA, sAsAivA, jarAivA dAhAivA, kacchUivA, khasarA ivA' tathA nabhavanA, GURsa zvAsa, huma, tApa hAI 662 asa2bha204_ 'kuThAivA, kuDAivA, dagodarAivA, arisAivA a jIvAbhigamasUtra Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 jIvAbhima 'kuDAi vA ' kuDa iti vA, kuDaH DamaruvAtanAmnA prasiddho rogavizeSaH 'dagoyarAi vA' jalodareti rogo lokaprasiddha', 'arisAi vA' arza iti vA 'vavAsIra' iti loka prasiddha 'ajIragAi vA' ajoraga iti vA apakvAhArajanya udararogavizeSaH 'ajIrNa' iti prasiddhaH ' bhagaMdarAi vA' bhagandara iti vA, gudAsthAnasamudbhavo nADIvaNavizeSaH / graharogamadhikRtya zrI gautamasvAmI praznayati-iMdaggahAi vA ' indragraha iti vA grahazabdo'tra - AvezArthako rogarUpastena indragraha iti indrAdhiSThita AvezaH svanAmnA, prasiddho roga vizeSa ityarthaH evamagre'pi sarvatra / evam -'khedaggahAivA' skandagraha iti vA, skandaH kArttikeyaH 'kumAraggahAi vA ' kumAragraha iti vA vAlagraha iti lokaprasiddhaH 'NAgaggahAi vA' nAgagraha iti vA 'jakkhaggahAivA, yakSagraha iti vA, 'bhUtaggahAi vA' bhUtagraha iti vA 'ubveyaggahAi vA' udvegagraha iti vA, zokAdi janya Aveza: ' dhaNuggahAi vA' dhanugraha iti vA, dhanurvAtAbhidho rogavizeSaH 'egAhiyaggahAi vA' ekAhorAtramAtrasthAyI jvaravizeSaH saca ekamahorAtramantare muktvA dvitIyadine, manuSyaM gRhNAtItyata ekA hikagraha ityuktam 'ekAntarAjvara' iti nAmnA prasiddhaH, 'beyAhiyaggahAi vA' dvayAhika graha vA, ajIragAi vA '- kuSTha - koDha - kuDA - DamaruvAta - jalodara - arza-bavA. sIra, ajIraga - ajIrNa- udara roga vizeSa, evaM 'bhagaMdarAi' vA bhagaMdara, gudA sthAna para hone vAlA nADIvraNa nAsUra ye saba roga hote hai kyA ? 'iMdaggahAi vA khaMdaggahAi vA, kumAraggahAi vA NAggahAi vA, jakkhaggahAi vA, isI taraha indra graha indra ke Avezajanya roga indra graha roga kahalAtA hai, isI prakAra skandagraha kumAragraha nAgagraha yakSagraha 'bhUtaggahAi vA bhUtagraha' 'ubveyaggahAi vA, udvegagraha zokAdijanya Aveza, 'dhaNuggahAi vA' dhanugraha dhanurvAta nAmakaroga 'egAhiyaggahAi vA' ekAhika graha dina rAta rahane vAlA ekAntarika kA jvara roga 'beyA jIragAivA' kuSTha-16 muDA uma3vAta sohara arza- harasa akaraNa anu tathA 'bhaMgaMdarAivA' lagara, guhA sthAna para thavAvAjA nADIvraNa nAsUra bhA madhA rogoM tyAM mea34 dvIpamA hoya che ? 'iMdagA hAivA, khadggAivA, kumAra ggahAivA NAgaggahAivA, jakkhaggahAivA' tathA indra chandranA AvezathI thnaare| rAga Indragraha rAga kahevAya che teja pramANe skandagraha kumAragraha, nAgagraha yakSagraha, 'bhUtaggahAivA' lUtagraha ubveyaggahAivA' udvegagraha zAhithI thanAra Aveza 'dhaNuggahAivA' dhaturtha dhanurvAta nAmano roga 'egAhiyaggahAivA - hi graha rAta hivasa rahevAvANI aMtariyo tAva 'beyAhiyamA hAivA iyahi jIvAbhigamasUtra Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.42 eko0 DiMbaDamara-kalahAdi nirUpaNam 671 iti vA, dinadvayamantare mutvA tRtIyadinagrAhI jvaraH 'beyAMtara' iti prasiddhaH, 'teyAhiyaggahAi vA' jyAhika graha iti vA, dinatrayamantare mutvA-caturthadinagrAhIjvaraH 'tejarA' itiprasiddhaH 'cAutthagAhiyAi vA' caturthAhikagraha iti vA, dinatraya. mantare muktvA caturthadinagrAhIjvaraH 'cothiyAjvara' iti prasiddhaH 'hiyayasUlAi vA' hRdayazUlamiti vA, hRdaye zularUpeNa jAyamAno rogavizeSaH / evam 'matthagasUlAi vA' mastakazUlamiti vA 'pAsamUlAi vA' pArzvazUlamiti vA, 'kucchimUlAi vA' kukSizUla miti vA, 'joNimUlAi vA' yonizUlamiti vA, 'gAmamArI vA' grAmamArI iti vA, 'jAva saMnivesamArIi vA, yAvat sannivezamArI iti vA, atra yAvatpadena 'Akara nagara-kheTakarbaTamaDaMba-droNamukha-pattanA''zramasaMbAhAnAM saMgrahaH tena-Aka ramArIti vA nagaramArIti vA, ityAdi padeSu mArI zabda saMyojanenA''lApako vidhAtavya iti / ebhiriMdragrahAdibhistatra 'pANakkha yajAva vasaNabhUyamaNAriyAi vA' pANakSaya yAvat janakSayakulakSayadhanakSayavyasanabhUtAnAryA iti veti praznaH, bhagavA. hiyaggahAi vA dvayAhika graha-dodina chor3akara Ane vAlA ve AntarA jvara roga 'teyAhiyaggahAtivA' vyAhika graha-tIna dina ke bAda Ane vAlA tejarAjvara 'cAutthagAhiyAi vA' cauthiyAvara 'hiyayasUlAi vA' hRdaya zala-hRdaya roga, 'matthagasUlAi vA' mastaka zUla-mastaka kA roga, 'pAsasUlAi vA' pArzva zUla pasalikA dukhanA 'kucchimUlAi vA' udara roga, 'joNisUlAi vA yonizala 'gAmamArIi vA' 'grAmamArI-grAma meM mArI-bharakI Adi honA 'jAva sannivesamArIi vA yAvat AkaramArI naga. ramArI evaM kheTa karvaTa maDamvadroNa mukha paTTana, AzramasaMvAha sannivezamArI ina indra grahAdirogo se vahAM 'pANakkhaya jAva vasaNabhUyamaNAriyAi vA' prANakSaya, yAvat-kulakSaya evaM dhanakSaya, ye saba kaSTa bhUta anAryaamesine mAMtare bhAvanA tApa 'teyAhiyaggahAtivA' tra hasana maitare bhAvanA tApa "cAutthagAhiyAivA' yAthiyo tA 'hiyaya sUlAivA' yazasa yA 'matthasUlAivA' masta zUra maathaane| 2 / 'pAsasUlAivA' pAvazUsa pAsaNIya vI te 'kucchisUlAivA' 22 / 'joNisUlAivA yonIzUsa gAmamArIi vA' yAmabhArI bha24 vigaire bhAmA AmamAMsA nA2 DAya cha tev| rogI 'jAva sannivesamArIivA' yAvat 2mArI n||2. mArI evuM kheTamArI, karbaTa mArI, maDakha, droNamukha paTTana Azrama saMvAha, sannivezamArI, vigere rege tyAM hoya che? tema A Indragraha vigere rogothI tyAM 'pANakkhaya jAva vasaNabhUyamaNAriyAivA' prANakSaya yAvata sakSaya tathA dhanakSaya A badhA kaSTa kAraka anArya upadvave tyAM hoya che ? jIvAbhigamasUtra Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 jIvAbhigamasUtre nAha-'No iNaDhe samaTe' nAyamarthaH samarthaH mahAyuddhA dArabhya kulakSayAdyanAryAntA ApadaH ekorukadvIpe na bhavanti yataH 'vavagayarogAyaMkANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' vyapagatarogAtaGkAH, vyapagatA vinaSTArogA jvarAdayaH AtaGkAH sadyo. ghAtizalAdayo yebhyaste tathA te manujagaNAH prajJaptAH-kathitAH, he zramaNAyuSman !! _ 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpe dvIpe 'ahavAsAi vA' ativarSa iti vA, ativarSa:-vegataH pramANato'dhikaM jalapatanamityarthaH 'maMdavAsAi vA' mandavarSa iti vA, mandavarSaH zanaiH zanaiH prayojanAdalpaM vA varSaNam, 'suvuTTIi vA suvRSTiriti vA, dhAnyAdiniSpattiguNayuktA vRSTiriti / 'dukhuTTIi vA' duvRSTiritivA dhAnyAdyaniSpattihetukA, 'ucvAhAi vA' udvAha iti vA, utkarSeNa jalavahanam 'pavAhAi vA pravAha iti vA pravAho jalapUraH 'dagubbheupadrava-hote hai kyA ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'No iNaDhe sama?' he gautama ! ye indra graha se lekara dhanakSayAnta ApattiyAM ekoruka dvIpa meM nahI hotI hai| kyoMki 'vavagayarogAyaMkANaM te maNuyagaNA paNNattA sama jAuso' he zramaNa AyuSman / ve manuSya roga evaM AtaGka se rahita hote hai / 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve ativAsAi vA' he bhadanta ! ekoruka dvIpa meM atyaMta vega se hone vAlI ativRSTi hotI hai kyA ? 'bheda vAsAtivA' bheda vRSTi dhIre dhIre hone vAlI prayojana se kama vRSTi hotI hai kyA ? 'suvuTTIi vA' suvRSTi dhAnyAdi kI niSpatti karane vAlI vRSTi varasAda hotI hai kyA ? 'dubuTThIivA' dhAnyAdikI niSpatti nahI karane athavA aprayojikA vRSTi hotI hai kyA ? 'udhvAhAti vA jisa varSA se pAnI kA pravAha bahuta ucera sthAnoMtaka pahuMva jAve aisI vRSTi hotI hai mA prazna uttaramA prasuzrI 49 che , 'No iNaTe samaTe', gautama! 24 // A IndragrahathI laIne dhanakSaya sudhInI Apatti ekarUka dvIpamAM hotI nathI. bho 'vavayarogAyaMkANaM te maNutha gaNA paNNattA samaNAuso' zrama mAyuzmana te manuSya rega ane AtaMka vinAnA hoya che. _ 'asthi NaM bhaMte ! egorUya dIve dIve ativAsAivA' he lagavan! 34. dvIpamA ga thanArI tivRSTi thAya cha ? 'bhedavAsAtivA' sahacie dhAma dhIme thanArI prayAsanathI mAchI vRSTi thAya cha? 'suvudvIivA' dhAnya vigairenI utpatti 421vAjI vRSTi 12sAha thAya cha ? duvudvIivA' dhAnyAhinI utpatti na 72pApAjI athavA prayAsa vinAnI vRSTI thAya cha ? 'uvvAhAtivA' 2 12sAthI pANIno pravAha ghaNe uMce sudhI pahoMcI jAya te varasAda thAya che ? 'pavAhAivA' 2 12sAthI pANInu 52 bhAvI jaya mevA 12sA thAya che ? jIvAbhigamasUtra Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3u.3sU.42 DiMbaDamara- kalahAdi nirUpaNam 673 yAi vA' udakomeda iti vA parvatAtpattitamudbhedajanakaM jalavahanam bhUmimudbhidya. jalanissaraNaM vA 'daguppIlAi vA' udakotpIDeti vA jalasyocaiH plavanam 'gAmavAhAi vA' grAmavAhA iti vA, grAmasya jalapUreNa vahanam 'jAva saMnivesavAhAi vA' yAvat sannivezavAha iti vA, yAvatpadena-AkaranagarakheTakarbaTamaDambadroNamukhapatta. nAzramasaMbAhAnAM grahaNaM bhavati, tatra grAmAdInAM jalapUreNa vahana miti vA 'pANakkhaya0 jAva vasaNabhUyamaNAriyAi vA' prANakSaya yAvat janakSaya kulakSayadhanakSayacyasanabhUtAnAryA iti vA prANakSayAdayo lokAnAM vyasanabhUtAH ApadabhUtA anAryA:-pApA. tmakAH te ete ekorukanivAsinAM bhavanti kimiti praznA, bhagavAnAha-'No iNaTTe samaTe' nAyamarthaH samarthaH ete ativarSAdayo'nAryAH ekorukavAsinAM na bhavanti kyA ? 'pavAhAi vA jisa vRSTi se aisA pravAha-jala kA pUra-A jAve aisI vRSTi hotI hai kyA ? 'dagulmeyAi vA' kyA aisI vRSTi hotI hai ki parvata se par3ane ke kAraNa jamIna ke bhItara khaDDe paDa jAve, athavA jamIna ke bhItara se bhI pAnI bAhara nikalane laga jAve 'daguppIlAi vA' kyA ? aisI vRSTi hotI hai ki jisase pAnI kA pravAha Takkara khAkara idhara udhara phaila jAve 'gAmavAhAi vA' kyA aisI vahA~ vRSTi hotI hai jo grAma ko vahA le jAve ? 'jAva saMnivesavAhAi vA' yAvat sanniveza ko vahA le jAve! yahAM yAvatpada se Akara vAha nagaravAha khedavAha ityAdi padoM kA grahaNa huA hai aise jala ke upadrava se 'pANakkhayajAva vasaNabhUta maNAriyAi vA' kyA vahAM jo prANiyoM kA vinAza ho ? yahAM yAvat zabda se 'janakSaya dhanakSaya kulakSaya' ina padoM kA saMgraha huA hai isa taraha kaise he bhadanta ! kyA vahAM ekoruka dvIpa nivAsiyoM ko kaSToM kA sAmanA karanA par3atA hai ! isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'No iNahe sama?' he ___ 'dagubbheyAivA' ava 12sAha thAya cha, 5 ta52thI 5vAna 22 jamInamAM khADA paDI jAya? athavA jamInanI aMdarathI paNa pANI bahAra nIjI sAva 1 'daguppIlAivA' zu mevA 12sA thAya che pANInA pravAha 72 mAdhana mAmatema 3sA 1ya ? 'gAmavAhAivA' tyAM mevA 12sA thAya cha re mAmA gAbhane tapANI ya. 'jAva saMnivesavAhAivA' yAvat sanivezane vaDIne sa (gAmane tANI) jAya? ahIMyAM yAvatpadathI AkaravAha, nagaravAha, kheTavAha vigere pahAnI saMgraha thy| che. mAzatanA pAzInA padravathA 'pANakkhaya jAva vasaNabhUtamaNAriyAivA' tyAMce praanniyon| vinAza thAyayAvat nakSaya dhanakSaya thAya husa kSaya thAya AvA prakAranA upadrane ekarUka dvIpa vAsiyone sAmano kara 59 cha ? 41 prazna uttaramA prabhuzrI 49 cha 'No iNadve samaTe gautama ! jI0 85 jIvAbhigamasUtra Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 jIvAbhigamasUtre yataH 'vavagayadagovaddavANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso !' vyapagatadakopadravAH, vyapagatA:-vinaSTA udakAnAmupadravAH ativRSTayAdirUpA yebhyastathA bhUtAste ekoruka dvIpanivAsino manujagaNAH prajJaptAH -kathitAH, he zramaNAyuSman / iti / 'asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve' asti khalu bhadanta ! ekoruka dvIpanAmake dvIpe 'ayAgarAi vA' aya Akara iti vA, ayaso lohasya Akara:-udbhavasthAnaM sa vidyate naveti gautamasya prazna:, evamagre'pi AkaraviSayakaH prazna unneyH| 'taMbAgarAi vA' tAmrAkara iti vA, tAmrasya-dhAtuvizeSasyAkaraH 'sIsAgarAi vA' zIsakAkara iti vA, zIsakaH 'sIsA' iti lokaprasiddhaH, 'suvaNNAgarAivA' suvoMkara iti vA, 'rayaNAgarAi vA' ratnasya-vajravaiDUryAderAkara iti vA, 'vairAgarAi vA' vajrAkara iti vA, vajra-hIrakam 'vasuhArAi vA' vasudhAreti vA, vasudhArAdhArArUpeNAkAzataH patitA suvarNavRSTiH, 'hiraNavAsAi vA hiraNyasya-rajatasya varSaH sAmAnyato varSeNam iti vA, 'sunaNNavAsAi vA' suvarNavarSe iti vA, 'rayaNavAsAi gautama ! yaha artha samartha nahIM haiM arthAt ye pUrvokta ativRSTi anAvRSTi Adi upadrava vahAM para nahIM hote hai| kyoMki 'vavagayadagovaddavANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' ve manuSya he zramaNa AyuSman jalIya upadrava se sarvathA rahita hote haiM 'asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve ayAgarAi vA tamvAgarAi vA sIsAgarAi vA suvaNNAgarAi vA rayaNAgarAi vA vasuhArAi vA, hiraNNavAsAi vA 'he bhadanta ! kyA usa ekoruka nAma ke dvIpa meM loha kI khAne hai ? tAmve kI khAne hai ? sIse kI khAne hai ? suvarNa kI khAne hai ? ratnoM kI khAne hai ? vajra hIre kI khAne hai ? tathA vasudhArA-dhArA- rupa se soneyoM kI vRSTi hotI hai kyA ? hiraNya kI varSA hotI hai ? suvaNNavAsAivA' suvarNa kI varSA hotI hai ? 'rynnA artha barobara nathI arthAt A pramANe kahevuM te yogya nathI, eTale ke / pUDita ativRSTi, anAvRSTi vigaire padrava tyAM thatA nathI. 'vavagayadagovaddavANaM te maNuyagaNA paNNatA samaNAuso' te mnussye| zrama Ayusman re saMmaMdhA 15dra vinAnA hAya che. 'asthi NaM bhaMte ! egorUya dIve dIve ayAgarAivA tambA garAivA sIsAgarAivA suvaNNAgarAivA rayaNAgarAivA vairAgarAivA vasuhArAivA' hiraNNavAsAivAi lagavan! se 34 dvIpamA somanI maarii| che? tAMbAnI khANe che? sIsAnI khANe che ? senAnI khANe che? ratnanI khANe che? vajanI khANe che? hIrAnI khANe che ? tathA vasudhArA dhArA pravAhathI sonayAnI vRSTi thAya cha? ddi25yn| 12sAha thAya cha ? 'suvaNNavAsAi vA' sonAnA 12sA thAya che ? 'rayaNavAsAivA ratnAnI 12sA thAya cha ? jIvAbhigamasUtra Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3. u. 3 sU. 42 DiMbaDamara- kalahAdi nirUpaNam 675 vA' ratnavarSa iti vA, 'vairavAsAi vA' vajravarSaH, hIrakavarSa iti vA, 'AbharaNavAsAivA' AbharaNam - alaGkArastasya varSa iti vA, 'pattavAsA vA' patrANAM varSa iti vA, 'puSkavAsAivA' puSpavarSa iti vA, 'phalavAsAi vA' phalavRSTirvA 'bIyavAsAivA' bIjavarSa iti vA, 'malavAsAi vA' mAlyavarSa iti vA 'gaMdhavAsAi vA' gaMdhavarSa iti vA gandhadravyasya varSaNam 'vaNNavAsA vA' varNavarSa iti vA, vilepanavarSaNam 'cuNNavAsAi vA cUrNavarSa iti vA, gandhadravyacUrNavarSaNam, 'khIrabuhI vA' kSIravRSTiriti vA, kSIrasadRzajalasya vRSTi rityarthaH, vizeSato varSaNaM vRSTiH, 'zyaNabuDIi vA' ratnavRSTiriti vA, 'hiraNNavuTTIi vA' hiraNyavRSTirati vA, 'suvaNabuDI vA' suvarNavRSTiriti vA, 'taheba jAva cuNNavuTTIi vA' tathaiva yAvat cUrNavRSTiriti vA atra yAvatpadena suvarNavRSTiH, ratnavRSTiH, vajravRSTiH, AbharaNavRSTiH,, tathA - patra puSpa phalabIjamAlyagandhavarNavRSTinAM saMgraho bhavatIti / 'sukAlAi vA ' vAsAvA' ratnoM kI varSA hotI hai ? 'vairavAsAivA' vajra hIroM kI varSA hotI hai 'AbharaNavAsAivA' AbharaNoM kI varSA hotI hai ? 'puSphavAsA vA' puSpoM kI varSA hotI hai ? 'phalavAsAi vA' phaloM kI varSA hotI hai ? 'vIyavAsAivA' vIjoM kI varSA hotI haiM ? 'mallavAsAi vA ' mAlAoM kI varSA hotI hai ? 'gaMdhavAsAi vA gandha gandhadravya kI varSA hotI hai ? 'vaNNavAsAi vA' vilepana-piSTa dravya vizeSa kI varSA hotI hai ? 'cuNNavAsAi vA gandha dravya ke cUrNa kI varSA hotI hai ? 'khIrabuTTI vA' dUdha kI vRSTi hotI hai ? 'hiraNNacuTTIi vA' hiraNya-cAMdI kI dRSTi hotI hai ? 'suvaNNavuTTIi vA' suvarNa kI vRSTi hotI hai ! 'taheva jAva cuNNavuTTIi vA' yAvat cUrNa kI vRSTi hotI / yahA~ yAvatpada se ratna vRSTi AdikoM kA grahaNa huA hai / varSA meM sAmAnya rUpa se vRSTi 'vairavAsAivA' va hIrAno varasAha thAya che ? 'AbharaNavAsAi vA' mAlarAno varasAha thAya che ? 'pattavAsAivA' pAnaDAono varasAha thAya che 'puSkavAsAivA' yonI varasAha thAya che ? 'phalavAsAivA' mono varasAha thAya che ? 'bIyavA sAivA' jIneo varasAha thAya che ? 'mallavAsAivA' bhASAonA varasAha thAya che ? 'gaMdhavAsAi vA' gandha dravyono varasAha thAya che ? 'vaNNavAsAivA' vilepana piSTa dravya (pIDI) vizeSanA varasAha thAya che ? 'cuNNavAsAivA' gandhadravyanAyUrzanA varasAha thAya che ? khIkhuTTIivA' dUdhanA varasAha thAya che ? 'rayaNavuTTIivA' ratnAnA varasAha thAya che ? 'hiraNNavuTTIi vA' hiraeya yAMhInA varasAha thAya che ? 'suvaNNavuTTIivA' sonAnA varasAha thAya che ? ' taheva jAva cuNNavuTThIivA ' yAvat cUrNanA varasAda thAya che? ahiyAM yAvapadathI ratnavRSTi vigere pa jIvAbhigamasUtra Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 jIvAbhigamasUtre sukAla:- upadravAdi rahitaH kAlaH 'dukkAlAI vA' duSkAla iti ghAnsopadravaH kAlaH, 'subhikkhAi vA' subhikSa iti vA, sasyAdiniSpattirUpa:, 'dubhikkhAi vA' durbhikSa iti vA sasyAdyabhAvarUpaH, 'apparadhAra vA' alpArya iti vA alpamUlyena vastuprAptiH, 'mahagghAi vA ' mahArgha iti vA, bahumUlyena vastuprAptiH 'kayAi vA' krayaHkrayaNakamiti vA, mUlyena vastunaH AdAnam 'mahAvikkayAi vA ' mahAvikrayaH - mahAvikrayaNakamiti vA, bahumUlyena vastunaH pradAnam 'saNihII vA' sannidhiritivA 'saMcayAi vA' saMcaya iti vA, satyapi vastuni punastasya saMgraNam, 'nidhIi vA ' nidhiriti vA, bahumUlyavastusthApanam 'nihANAi vA' nidhAnamiti vA, bhUmyAdyantaH sthApitadhanAdikam 'ciraporANAi vA' cirapurANamiti vA, cirapratiSThitattvena purANaM virakAlasthApitam / ataeva 'pahINasAmiyAi vA' prahINasvAmikamiti vA prahINa:hotI haiM aura vRSTi meM ghanI vRSTi hotI hai isI taraha 'sukAlAi vA ' usa ekoruka dvIpa meM sukAla rahatA hai yA 'dukkAlAi vA' duSkAla hotA hai / 'subhikkhAi vA' subhikSa dhAnyAdi kI niSpatti rUpa hotA hai yA 'dubhikakhAi vA' durbhikSa dhAnyAdi kI niSpatti kA abhAva rUpa hotA hai / 'apparadhAi vA' vastuaiM alpa mUlya meM milatI hai ? 'mahagghAi vA ' bahuta mUlya meM milatI hai ? 'kayAi mahAvikkayAi vA' vahAM vastuoM kI kharIdI hotI hai ? yA bahuta adhika vikrI hotI hai ? 'saNehIi vA ' logoM ke vahAM bhogya padArthoM kA saMgraha hotA hai ? 'saMcayAi vA' vahAM ke loga vastuoM ke hote hue phira Age ke liye saMcaya karate hai ? 'nidhI vA' bahumUlya vastuoM kA saMgraha hotA hai ? 'nihANAtivA' loga vahAM dravya ko jamIna meM gADhakara rakhate hai ? 'ciraporANAi vA' vahAM para loga grahaNa karAyA che. varSAkALamAM sAmAnya rIte varasAda thAya che? ane varSo ajamA vadhAre prabhAzuthI varasAha thAya che ? karIte 'sukAlAivA' se the| 34 dvIpamA sujhA rahe che ? athavA 'dukkAlAivA' duSDANa hoya che ? 'subhikkhAivA dhAnyAhinI utpatti 35 sumaja hoya che ? 'dubhikkhAivA' dhAnyAhinI utpattinA malAva3ya huAja hoya che ? 'appagdhAivA' vastu madhya bhUlyathI soMdhI bhaje che ? athavA 'mahagghAivA' mahubhUsyathI (bhoMdhI) bhaje che ? 'kyaamAviLayAvA tyAM vastuenI kharIdI thAya che? athavA vadhAre pramANathI veyAza thAya che ? 'saNNehIivA' boDI tyAM leogya pArthonI saMgraha 42 che ? 'saMcayAivA' tyAMnA so vastu hovA chatAM laviSya mATe saMyaya 42 che 1 'nidhIivA adhika bhUjhyavAjI vastuno saMgraha thAya che ? 'nihANAtivA' tyAM boDI dhanane bhInamAM choTe che ? ' ciraporANAivA tyAMnA bone yAMse jIvAbhigamasUtra Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 677 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.42 DiMbaDamara-kalahAdi nirUpaNam naSTaH svAmI-dhanasvAmI yasya tattathA-asvAmikaM dravyajAtam, 'pahINaseuyaM' prahINasecakam-prahINAH praNaSTAH sektAraH secakAH dhanaprakSeptAro yasya tat saMprati na tatra dhanasthApitA vartate etAdRzaM sthAnam, athavA prahINasetukamiti, prahINaH setuH gamanAgamanabhUmiyasya tat / bhUmerunatAvanatatvena 'pahINamaggAhAivA' pahINamArgamiti vA prahINaH praNaSTaH mArgaH janAnAM gamanAgamanaM yasya tat / 'prahINagottAgA. rAi vA' prahINagotrAgAramiti vA, prahINaM paNaSTaM gotrAgAraM tatsvAmi gotrIyajanasyApi agAraM yasya tat, nikSiptadhanarAzi svAmino gotrIyajano'pi na jIva tItyetAdRzaM sthAnam / etAni vastUni santi kim 1 tathA-'jAiM imAI' yAni imAni 'gAmAgaranagarakheDakavvaDamaDaMvadoNamuhapaTTaNAsamasaMvAhasannivesesu' grAmAkaranagarakheTakarbaTamaDambadroNamukhapattanAzramasaMvAhasannivezeSu 'siMghADagatigacaukkavacaraapane pAsa purAnI vastueM saMgrahita karate haiM ? bahuta purAnA hone se 'pahINasAmiyAi vA' vahAM aisA bhI dravya hotA hai, ki jisakA koI svAmI na ho! 'pahINaseuyAi vA' aisA bhI vahAM dravya hotA hai, ki jisameM phira koi dhana jamA karane vAlA jana bhI na ho| 'pahINamaggAi vA' jisakI bhUmI jAne Ane yogya nahI ho / 'pahINagIttAgArAi vA' vahAM aise bhI dhana sthAna hote hai ki vahAM dhana rakhane vAloM ke gotrakA koI bhI manuSya na bacA ho arthAt saba mara gaye ho aura usakA ghara bhI naSTa ho gayA ho, vahAM aise sthAna hote hai kyA phira 'jAi imAI gAmAgara Nagara kheDakavvaDa maDaMbadoNamuhapaTTaNAsamasaMvAhasabhivesesu' jo ye vahAM grAma, Akara, nagara, kheTa, karvaTa, maDaMba, droNamukha, pattana, Azrama, saMvAdha aura saniveza hai unameM tathA unameM jo 'siMghADaga' zRGgATaka ke AkAra jaise rAste hai 'tigacaukkacaccara caummuhamahopahetu' trika tIna tunA prtumaan| sara hAya cha ? ghAyu hunu pAthI 'pahINasamiyaivA' tyAM 55 dravya hAya cha nA 4 mAsI na DAya ? 'pahINase uyAivA' tyAM evuM paNa dhana hoya che ke jemAM pAchuM, kaI jamA karAvanAra mANasa na hAya athavA renI bhUbhI 1 mA yogya na DAya 'pahINagottAgArAivA' tyAM evA paNa dhanasthAna hoya che ke tyAM dhana rAkhavAvALAonA vaMzane kaI paNa mANasa ba na hoya ? arthAt badhAja marI gayA hoya ? ane tenu gha2 5 nAza pAbhyu DAya ? yA sthAna hAya che ? 'jAiM imAI gAmAgaraNagarakheDakavvaDamaDaMbadoNamuha paTTaNAsamasaMvAhasannivesesu' 2 mA tyo zrAma Akara nagara eTa karbaTa moMba droNamukha pattana Azrama, saMvAha ane saMniveza cha, tamAM tathA ta 'siMghADaga' ziMdhAnA mA2 21|22taayaa jIvAbhigamasUtra Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 jIvAbhigamasUtre caummuhamahApahapahesu' zrRGgATakatrikacatuSkacatvaracaturmukhamahApathapatheSu 'NagaraNiddhamaNasusANagirikaMdarasaMtiselovaTThANabhavaNagihesu' nagaranirdhamanazmazAnagirikandarasacche lopasthAnabhavanagRheSu, hiraNyasuvarNAdibahumUlyadravyANi 'saMnikkhittAI ciTThati' sannikSiptAni tiSThanti kim ? iti praznaH, bhagavAnAha-'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH naitAni aya AkarAdIni ekoruka dvIpe bhavantIti bhaavH|| ___ekorukamanujAnAM sthiti darzayitu praznannAha-egoruyadIve gaM' ityAdi, 'egUruyadIveNaM bhaMte ! dIve' ekorukadvIpe khalu bhadanta ! dvIpe 'maNuyANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA?' manujAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM paliovamassa asaMkhejjaI bhAgaM asaMkhejjaibhAgeNa UNagaM' jaghanyena palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam mArga vAle rAste haiM 'cauka' cAra mArga vAle rAste hai| catvara caturmukha mArga hai aura mahApatha rUpa mAga hai| unameM evaM 'Nagara NiddhamaNasusANagirikaMdaraselovaTThANabhavagihesu' nagara kI nAlI gaTara meM zmazAnoM meM giri evaM giri kI kandarAoM meM UMce parvata ityAdi sthAnoM meM 'sanikkhittAI ciTuMti' dravya gar3A huA hotA hai ? isake uttara meM prabhu zrI kahate hai-he gautama ! 'No iNaDhe sama?' yaha artha samartha nahI hai-arthAt pUrvokta prazna kI viSaya bhUta koi bhI vAta vahAM nahI hotI hai aura na grAmAdikoM meM kahIM para bhI ghana gar3A huA rahatA hai| aba sUtrakAra ekoska dvIpa ke manuSyoM kI sthiti kahate haiM-'egoruya dIveNaM bhaMte dIve maNuyANaM kevatiyaM kAlaMThiI paNNattA' he bhadanta ekoruka dvIpa ke manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM cha, 'tigavaukkacaccara caummuhamahApahesu' tri bhAga pANa! 22tAyA hAya che. cAra mArgavALA rastA che. catvara cAra rastA bhegA thatA hoya te ceka tathA mA55 35 bhAbhA tathA 'NagaraNiddhamaNasusANagiri kaMdaraselovaTThANa bhavaNagihesu' nagaranI nA 82mA smazAnAmA 5 ta sapatAnI zuzamAmA yA pati vigare sthAnamA 'saMnivikhattAI citi' haTAyedu dhana hAya che. mA prazna uttaramA prabhuzrI gautabhasvAmI2 he cha, 'No iNaTe samaTe hai gautama! A artha khabara nathI. arthAt pUrvokta prazna saMbaMdhI kaI paNa vAta tyAM hotI nathI. temaja gAmo vigeremAM kyAMya paNa dhanadaTAyeluM hatuMnathI. have sUtrakAra ekarUka dvIpanA manuSyanI sthitinuM varNana kare che. 'egorUyadIveNaM bhaMte ! dIve maNu yANa kevatiya kAla ThiI paNNattA' 3 mApana ekarUka dvIpanA manuSyonI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che. jIvAbhigamasUtra Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.42 DiMbaDamara- kalahAdi nirUpaNam ____679 asaMkhyeyabhAgenonakam 'ukkoseNa-paliovamassa asaMkhejjaibhAga' utkarSaNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam / 'te NaM bhaMte ! maNuyA' te ekorukadvIpanivAsinaH khalu bhadanta ! manujAH manuSyAH 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlamAse kAlaM kRtvA 'kahiM gacchati karhi uvavajjati' kutra-kasmin sthAne gacchanti tathA kutra kasmin sthAne utpadyante iti gautamasya praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'te NaM maNuyA' te khalu-ekorukadvIpIya manujAH 'chammAsAvasesAuyA' SaNmAsAvazeSAyuSaH kRtaparabhavAyubandhA iti gamyama 'mihaNayAI pasavaMti' mithunakAni prasuvate-samutpAdayanti, 'auNAsII rAiMdiyAI mihuNAi sArakkhaMti saMgovitiya' ekonAzIti rAtridivAni-ahorAtrANi mithunakAni saMrakSanti saMgopAyanti ca, saMrakSanti ucitopacArakaraNataH pAlayantiprabhu zrI kahate hai 'goyamA !' he gautama ! inakA jahanneNaM 'paliomassa asaMkhejjaibhAgaM asaMkhejjai bhAgeNa UNagaM' apane asaMkhyAtave bhAga se hIna palyopamake asaMkhyAtave bhAga pramANa jaghanya sthiti hai aura 'ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjai bhAga utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai 'te NaM bhaMte! maNussA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchaMti, kahiM uvavajjaMti' he bhadanta ve manuSya kAla mAsameM maraNa karake kahAM jAte hai ? kahAM utpanna hote hai ? uttara meM prabhu zrI kahate hai 'goyamA' teNaM maNuyA chammAsAvasesAuyA mihuNayAi pasaveMti, auNAsIiM rAiM diyAiM mihuNAI sArakvaMti saMgovitiya 'he gautama ! jaba unakI chaha mAsakI AyuzeSa rahatI hai taba ve putra aura putrI rUpa jor3e ko utpanna karate hai assIme eka kama-79 dina taka ve usa joDe sA prazna uttaramA prabhuzrI gautabhasvAmI2 44 cha'goyamA ! he gautama! tesAnI sthiti 'jahaNNeNa paliomassa asaMkhejja ibhAga asaMkhejaibhAgeNa UNagaM' potanA asaMkhyAtamA bhAgathI ochA palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa nayanyathA cha bhane 'ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhArga' ge sthiti pakSyA5bhanA asaMjyAtamA mAga prabhAenI che. 'teNaM mAte ! maNussA kAlamAse kAla kiccA kahiM gacchaMti, kahiM uvavajjati' : lagan te manuSyo DasanA aqsare kALa karIne kayAM jAya che? ane kayAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramA prabhuzrI 4 cha 'goyamA ! teNaM maNuyA chammAsAvasesAuyA mihuNayAI pasaveti, auNAsIiM rAiMdiyAiM mihuNAI sArakkheMti saMgoviMtiya' he gautama jyAre teonuM cha mAsanuM AyuSya bAkI rahe che. tyAre teo putra ane putrI rUpa jeDAne utpanna kare che. ane 79 ogaNyAsI divasa paryanta teo e jeDalAnuM pAlana poSaNa kare che. ane tene sArI rIte saMbhALe che. jIvAbhigamasUtra Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 jIvAbhigamasUtre anAbhogena hstaavkRssttebhyH| 'sArakkhittAra' saMrakSya saMrakSya 'saMgopittA' saMgopya; 'ussasittA, nissasittA' ucchvasya niHzvasya-ucchavAsaM kRtvA niHzvAsaM kRtvA zvAsocchvAsaM gRhItvetyarthaH 'kAsittA' kAsitvA-kAsaM vidhAya 'chIittA' kSutvA kSutvaM vidhAya 'akkihA' akliSTAH svazarIrotthaklezavarjitAH 'avva hiyA' avyathitA:-pareNA'nApAditaduHkhAH, 'apariyAviyA' aparitApitA:svataH parato vA anupajAtakAyamanaH paritApAH, 'suhaM suheNaM' sukhaM sukhena sukhapUrvakaM 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlamAse-kAladine Ayurda likakSaye kAlaM-maraNaM kRtvA 'annayaresu devaloesu' anyatareSu devalokeSu -bhavanapatyAdIzAnAntadevalokeSu 'devattAe uvavattAro bhavaMti' devatvena upapattAro bhavanti samutpadyante svasamAnAyuSkasureSveva tadutpattisaMbhavAt / atra kAlamAse iti kathanena tatkAla taddeza mAvimanujAnAmakAlamaraNAbhAvaH sUcitaH, aparyAptakAntamuhUtrtakAlAntaramanapavata. kA prati pAlana karate hai, use acchI taraha saMbhAla kara rakhate hai, 'sAra. khittA saMgovittA' usakI acchI taraha pAlana aura saMbhAla karake 'ussasittA, nissasittA, kAsittA, chIIttA, akiTThA, avahitA, apariyAviyA' phira ve ucchavAsa niHzvAsa lekara khAsa kara evaM chIMka lekara vinA kisI kleza ke bhIti vinA tathA vinA kisI paritApakeM 'suhaM suheNaM' zAnti pUrvaka 'kAlamAse kAlaM kiccA' maraNa ke avasara meM marakara 'annayaresu devaloesu devattAe uvavattAro bhavaMti' bhavana patyAdiizAna deva loka taka ke kisI eka deva loka meM utpanna ho jAte hai| arthAt apanI Ayu ke samAna AyuvAle devo meM hI inakI utpatti hotI hai| inakA akAla meM maraNa nahIM hotA hai kyoMki asaM khyAta varSAyuSka AyuvAloM ko anapavartanIya AyuvAlA siddhAnta meM kahA gayA hai. yahI vAta pravaTa karane ke liye kAla mAse' isa zabda kA 'sArakhittA saMgovittA' tenusAra rIte pAlana poSaNa ra 'ussAsittA, nissAsittA kAsittA chIIttA akiTTA avvahitA apariyAviyA' te 5chI tasA ucchavAsa niHzvAsa laIne khuMkhAro khAIne chIMkIne kaMI paNa kaleza bhogavyA pina tathA 5 gatanA paritA5 vinA 'suhaM suheNaM' zAnti / 'kAlamAse kAla kiccA' sana 1sare 47 zane 'annayaresu devaloesu devattAe uvavattAro bhavaMti' savanapatithI ne zAna sudhInA devatA paikI 5 paNa eka devalokamAM utpanna thaI jAya che. arthAt potAnA AyuSya sarIkhA AyuSyavALA devalokamAMja teonI utpattI thAya che. teonuM akAlamaraNa thatuM nathI, kemake asaMkhyAta varSAyuSka AyuSya vALAone anapavartanIya AyuSyavALA jIvAbhigamasUtra Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3sU. 43 AbhASikadvIpanirUpaNam 681 nIyAyuSkatvAt / ' devaloyapariggahiyANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso !' devaloka parigrahAtAH devaloka eva bhavanapatyAdIzAnAntarUpastathAkSetra svAbhAvyAta. yogyAyurbandhanena parigRhIto yaiste tathAbhUtAste manujagaNAH prajJaptAH he zramaNAyuSmanniti / 42 / / mUlam - kahiM NaM bhaMte! dAhiNillANaM AbhAsiya maNussANaM AbhAsiya dIve NAmaM dIve paNNatte ? goyamA ! jaMbUddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNa purathimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM tinni joyaNasayAI ogAhittA ettha NaM AbhAsiya maNussANaM AbhAsiya dIve NAmaM dIve paNNatte, sesaM jahA egoruyANaM NiravasesaM savvaM / kahiM NaM bhaMte! dAhiNillANaM vesAliyamaNussANaM pucchA, goyamA ! jaMbUddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM cullahimavaMtasvAsaharapavvayassa dAhiNapaJccatthimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM tiNi joyaNa0 sesaM jahA egoruyANaM / kahiM NaM bhaMte! dAhiNillANaM NaMgoliyamaNussANaM pucchA, goyamA ! jaMbUddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa uttarapaccatthimillAo carimaMtAo lavaNasamuddaM tiNNi joyaNasayAI0 sesaM jahA egoruya maNussANaM // sU043 // yahAM prayoga kiyA gayA hai / 'devaloyaparigAhiyANaM te maNuyagaNA paNNattA 'samaNauso' he zramaNa AyuSyan / ye manuSya usa prakAra ke kSetra ke svabhAva se ho deva saMbaMdhI Ayu kA baMdha karane se bhavana pati se IzAna deva loka taka ke devaloka ke sivAya anyaloka meM utpanna hone vAle nahIM hote hai || sU0 42 || siddhAMta usa che. yena vAta pragaTa 42vA bhATe 'kAlamAse' se phne| mahiyAM prayoga resa che. 'devaloyaparigAhiyANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso' he zramaNu AyuSman te manuSyA te prakAranA kSetranA svabhAvathIja deva saMbaMdhI AyuSyanA badha karavAthI bhavanapatithI izAna devalAka sudhInA devaleAka sivAyanA bIjA devalAkamAM utpanna thatA nathI. // su. 4ra ! jI0 86 jIvAbhigamasUtra Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre chAyA- kutra khalu bhadanta ! dAkSiNAtyAnAmAbhASikamanuSyANAm AbhASika dvIpo nAma dvIpa prajJaptaH ? gautama ! jambUdvIpe dvIpe maMdarassa parvatasya dAkSiNena kSudrahimavato varSadharaparvatasya dakSiNapaurastyAt caramAntAt lavaNasamudraM trINiyojanazatAni avagAhya atra khalu AbhASika manuSyANAm AbhASikadvIponAma dvIpaH prajJaptaH / zeSaM yathA ekorukANAM niravazeSaM sarvam / kutra khalu bhadanta ! dakSiNA. tyAnAM vaizAlikamanuSyANAM pRcchA gautama ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNena kSudrahimavato varSadhara parvatasya dakSiNapAzcAtyacaramAntAt lavaNasamudraM trINi yojanazatAni zeSaM yathA ekorukANAm / kutra khalu bhadanta ! dakSiNAtyAnAM nAGgolika manuSyANAM pRcchA, gautama ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNena kSudrahimavato varSadharaparvatasya uttarapAzcAtyAt caramAntAt lavaNasamudraM trINi yojanazatAni0 zeSaM yathA ekorukamanuSyANAm ||suu0 43 // ___TIkA-ekorukamanuSyANAM svarUpAdikamupavarNya AbhASikamanuSyANAM svarUpA. dikamupavarNayituM praznayannAha-'kahi NaM bhaMte !' ityAdi / 'kahi NaM bhaMte ! dAhijillANaM AbhAsiyamaNussANaM' kutra khalu bhadanta ! dAkSiNAtyAnAmAbhASika manuSyANAm 'AbhAsiyadIve NAma dIve paNNatte' AbhASikadvIpo nAma dvIpa: prajJapta:-kathitaH, iti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe 'maMdarassa-pavvayassa dAhiNeNaM' mandarasya parvatasya dakSiNena-dakSiNasyAM dizi 'cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa' kSudrahimavato varSadhara parvatasya 'dAhiNapurathimillAo carimaMtAo' dakSiNapaurastyAt AgneyakoNAta 'kahi NaM bhaMte ! dAhiNillANaM AbhAsiya maNussANaM' ityaadi| TIkArtha-he bhadanta ! dakSiNa dizA ke AbhASika manuSyoM kA AbhASika nAmakA dvIpa kahAM para hai ? uttara meM prabhu zrI kahate hai'goyamA' jabuddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNe NaM cullahimavaMtassa vAsahara pavvayassa dAhiNa purathimillAo carimaMtAo' he gautama ! isa jambUdvIpa meM mandara parvata kI dakSiNa dizA meM kSudra himavaMta nAma kA baDA suMdara parvata hai usake dakSiNa paurastya agni koNa ke caramAnta se 'kahiNaM bhaMte ! dAhiNillANa AnAsiyamaNussANa' tyAdi TIkArtha- he bhagavana dakSiNa dizAnA AbhASika manuSyone AbhASika nAbhana 5 4yAM mAvesa cha ? 2mA praznAlA uttaramA pramuzrI cha / 'goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayasta dAhiNeNaM cullahimavaMtassa bAsaharapavvayassa dAhiNapurathimillAo carimaMtAo' gItama! / yUdvIpamA ma 12 patanI dakSiNa dizAmAM sudrahimavaMta nAmane suMdara parvata che. tenA dakSiNa paripatya agni jIvAbhigamasUtra Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.43 AbhASikadvIpanirUpaNam 683 caramAntAt 'lavaNasamudaM tini joyaNasayAI ogAhittA' lavaNasamudraM trINi yojanazatAni avagAhya 'ettha NaM AbhAsiyamaNussANaM AbhAsiyadIve NAmaM dIve paNNatte' atra khalu AbhASika manuSyANAm AbhASikadvIponAma dvIpaH prajJaptaH, 'sesaM jahA egoruyANaM niravasesaM savvaM' zeSaM yathA ekorukANAm niravazeSa sarvam ekorukamanuSyavadeva AbhASika dvIpasya varNanam AbhASikamanuSyasvarUpAdikaM ca sarva niravazeSaM vaktavyam / 'kahi NaM bhaMte kutra khalu bhadanta ! 'dAhiNillANaM vesAliya maNussANaM pucchA' dAkSiNAtyAnAM vaizAlikamanuSyANAM vaizAlika nAmako dvIpaH prajJaptaH iti pRcchayA saMgRhyate praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve NaM dIve' jambUdvIpe khalu dvIpe 'maMdarassa-pavvayassa' mandaranAmakasya parvatasya 'dAhiNe NaM' dakSiNena 'cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa' cullahimavato varSadhara parvatasya 'dAhiNapaccasthimillAo carimaMtAo' dakSiNapAzcAtyAt naiRtakoNAdityarthaH caramA'lavaNasamudaM tinni joyaNasayAI ogAhittA' lavaNa samudra meM tInasau yojana jAne para isI sthAna para 'estha NaM AbhAsiya maNussANaM AbhA. siya dIve NAmaM dIve yaNNatte' AbhASika manuSyoM kA AbhASika nAma kA dvIpa hai / 'sesaM jahA egoruyA Na jiravasesaM savvaM' isa dvIpa ke sambandha meM evaM yahAM ke manuSyoM ke sambandha meM bAkI kA aura saba kathana ekoruka dvIpa ke prakaraNa meM jaisA kiyA gayA hai vaisA hI jAna lenA cAhie / 'kahiNaM bhaMte ! dAhiNillANaM vesAliya vesANiya maNussANaM pucchA' he bhadanta ! dakSiNa dizA ke vaizAlika vaiSANika manuSyoM kA vaizAlika vaiSANika nAmakA dvIpa kahAM para hai| uttara me prabhuzrI kahate hai 'goyamA jaMbuddIve dIve madarassa pavvayassa dAhiNe NaM cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNa paccasthimillAo carimaMtAo samuI bhUgAnA yaramA-tathI 'lavaNasamudaM tinni joyaNasayAI ogAhittA' Aqe samudramA se| yAna tyAre 'etthaNaM AbhAsiyamaNussANa' AbhAsiya dIve NAma dIve paNNatte' meM sthAna 52 mAlASi: manuSyAno mAlAvinAmanA dvIya che. 'sesa' jahA egoruya NaM giravasesa sava' mA dIpanA saMmaMdhabhA tamA tyAMnA mananA saMbaMdhamAM bAkInuM tamAma kathana ekarUka dvIpanAM prakaraNamAM je pramANe apAmA mAnache se pramANe samaya 'kahiNaM bhate ! dAhiNillANa vesAliya vesANiya maNussANaM pucchA' he bhagavan ! dakSiNa dishaan| vaizAli ane vaiSANika manuSyanA vaizAlika ane vaiSANika nAmanA dvIpa kyAM Avela che prazanA uttama prabhu zrI gautamasvAmIna 4 che , 'goyamA ! jaMbUddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNa jIvAbhigamasUtra Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 jIvAbhigamasUtre ntAt 'lavaNasamudaM tini joyaNasayAI' lavaNasamudraM trINi yojanazatAni avagAhyAtra khalu dAkSiNAtyAnAM vaizAlikamanuSyANAM vaizAlika nAmako dvIpaH prajJapta:-kathitaH 'sesaM jahA egoruyANaM' zeSaM yathA ekorukadvIpa nivAsinAM manuSyANAM kathitaM tadetatsarva nirava zeSa miha vaktavyamiti / 'kahi NaM bhaMte! kutra khalu bhadanta ! 'dAhiNillANaM NaMgoliyamaNussANaM pucchA' dAkSiNAtyAnAM nAGgolikamanuSyANAM nAGgo. liko nAma dvIpaH prajJaptaH-kathitaH, iti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe 'maMdarassa-pavvayassa dAhiNeNaM' mandaranAmakasya parvatasya dakSiNena 'cullahimavaMtassa vAsaharapavyayassa' cullahimavato varSadhara parvatasya 'uttarapaccasthimillAo carimaMtAo' uttarapAzcAtyAta vAyavyakoNAdityarthaH tini joyaNassa sesaM jahA egoruyANaM 'he gautama' isa jaMbUdvIpa nAma ke vartamAna sumeru parvata kI dakSiNa dizA kI aura rahe hue kSudra himavaMta parvata ke dakSiNa pazcima naiRta koNa ke caramAnta se lavaNasamudra meM tInasau yojana jAne para ThIka isI sthAna para dakSiNa dizA ke vaizA. lika vaiSANika manuSyoM kA vaizAlika (vaiSANika) nAmakA dvIpa hai| vAkI kA isake sambandha meM zeSa aura saba kathana ekoska ke prakaraNa jaisA hI hai| ___'kahi NaM bhaMte' dAhiNillANaM NaMgoliyamaNussANaM pucchA' he bhadanta ! dakSiNa dizA ke nAMgolika manuSyoM kA nAMgolika dvIpa kahAM para hai| uttara meM prabhuzrI kahate hai 'goyamA' jaMbUddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM cullAhamavatassa vAsaharapavvayassa uttara paccathimillAo carimaMtAo lavaNasamuI tiNi joyaNasayAI sesaM jahA paccathimillAo carimatAo lavaNasamudaM tinnijoyaNa sayAI sesa jahA egoruya maNussANa' gautama! mAdImA subhe3 patanI hakSiNa hi tara rahelA kSudrahimavaMta parvatanA dakSiNa, pazcima naiRtya khUNAnA caramAntathI lavaNa samudramAM traNa jana javAthI barobara eja rathAna para dakSiNa dizAne viSANika ane vaizAlika manuSyanA vaiSANika ane vizAlika nAmanA dvIpa che. eTale ke vizAlika manuSyonA vaizAlika dvIpa ane vaiSANika manuSyano vaiSANika dvIpa che. A saMbaMdhamAM bAkInuM tamAma kathana ekarUka dvIpanA kathana pramANenuM ja kahela che. _ 'kahi NaM bhaMte ! dAhiNillANaM gaMgoliyamaNussANa pucchA' hai mApana dakSiNa dizAnA nAgolika manuSyone nAMgalika dvIpa kayAM Avela che? A prazna uttaramA prasuzrI gautamasvAmIna 49 cha 'goyamA ! jabUhIve dIve maMdassa pavvayassa uttarapaccasthimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM tiNi joyaNasayAI sesa jahA egoruyamaNussANaM' he gautama ! uttara pazcima yU. dviIpanA maMdara parvatanI dakSiNa dizAmAM Avela kSudrahimavaMta parvatanA vAyavya jIvAbhigamasUtra Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam caramAntAt 'lavaNasamuI tinni joyaNasayAI 0' lavaNasamudraM trINi yojanazatAni avagAhyAtra khalu nAGgolikamanuSyANAM nAGgolikanAmako dvIpaH prajJaptaH, 'sesaM jahA egoruyamaNussANaM' zeSaM yathA ekorukamanuSyANAm etadatirikta sarvamekorukamanudhyaprakaraNavadeva jJAtavyam ||suu0 43 // hayakarNadvIpaM varNayitumAha-'kahi NaM bhaMte!' ityaadi| mUlam-kahi NaM bhaMte ! dANihillANaM hayakaNNamaNussANaM hayakaNNadIve NAmaM dIve pannatte? goyamA! egoruyadIvassa uttarapurathimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM catAri joyaNasayAI ogAhittA ettha NaM dAhiNillANaM hayakaNNamaNussANaM haya. kaNNadIve NAmaM dIve pannatte, catAri joyaNasayAiM AyAmavikkhaMbheNaM, bArasajoyaNasayA pannaTTI kiMci visesUNA parikkheveNaM, se gaM egAe pa umavaraveiyAe avasesaM jahA egoruyaannN| kahi NaM bhaMte ! dAhiNillANaM gayakaNNamaNussANaM pucchA, goyamA! AbhAsiya dIvassa dAhiNapurathimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM joyaNasayAiMsesaM jahA hyknnnnaannN| evaM gokaNNa. maNussANaM pucchA, vesANiya (vesAliya) dIvassa dAhiNapaccasthimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM catAri joyaNasayAI sesaM jahA hyknnnnaannN| sakkulikaNNANaM pucchA, goyamA! gaMgoegoruyamaNussANaM' he gautama uttara pazcima isa jambUdvIpa ke mandara parvata kI dakSiNa dizA meM vartamAna kSudra himavaMta parvata ke vAyavya koNa ke caramAnta se lavaNasamudra meM tInaso yojana jAne para ThIka isI sthAna para dakSiNa dizA ke nAMgolika manuSyoM kA nAMgolika nAmakA dvIpa hai isa dvIpa aura dvIpagata manuSyoM ke sambandha meM aura saba vAdI kA kathana ekoruka ke prakaraNa meM jaisA likhA jA cukA hai vaisA hI hai| // 43 // khUNAnA caramAntathI lavaNa samudramAM traNaso jana javAthI barAbara eja sthAna para dakSiNa dizAnA nAMgelika manuSyane nAMgelika nAmane dvIpa Avela che. A dvIpa ane dvIpamAM rahelA manuSyanA saMbaMdhamAM bIja tamAma bAkInuM kathana ekarUka dvIpanA prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM Avela che. eja pramANe on naye // sU. 43 // jIvAbhigamasUtra Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre liya dIvasta uttarapaccatthimillAo carimaMtAo lavaNasamuI catAri joyaNasayAI sesaM jahA hayakaNNANaM / AyaMsamuhANaM pucchA, hayakaNNadIvassa uttarapurathimillAo carimaMtAo paMcajoyaNasayAiM ogAhittA ettha NaM dAhiNillANaM AyaMsamuhamaNussANaM AyaMsamuhadIve NAmaM dIve pannatte, paMca joyaNasayAiM aayaamvikkhNbhennN| AsamuhAINaM cha sayA, AsakannAINaM satta, ukAmuhAINaM aTu, dhaNadaMtAINaM jAva nava joyaNasayAI, egoruya parikkhevo nava ceva sayAI auunnpnnaaii| bArasapannaTThAI hayakaNNAINaM parikkhevo // 1 // AyaMsamuhAINaM pannarase kAsIe joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM, evaM eeNaM kameNaM uvauMjiuNa NeyavvA cattAri cattAri egapamANA, NANattaM ogAhe, vikkhaMbhe parikkheve, paDhamabIya taIya caukkANaM uggaho vikkhaMbho parikkhevo bhnnio| cauttha caukke chajoyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM aTArasa sattANaue joyaNasae parikkheveNaM / paMcamacaukke satta joyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM bAvIsaM terasottare joyaNasae prikkhevennN| chaTracaukke aTrajoyaNasayAiM AyAmavikkhaMbheNaM, paNavIsaM egUNatIsaM joyaNasae prikkhevennN| sattamacaukke nava joyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM, do joyaNasahassAiM aTra paNayAlaM joyaNasae prikkhevennN| jassa ya jovikkhaMbho ogAho tassa tattio ceva / paDhamAiNa parirao sesANaM jANa ahio 3 // 1 // sesA jahA egoruya dIvassa jAva suddhadaMta dIve devaloga pariggahiyANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso! kahi NaM bhaMte ! uttarillANaM egoruya maNussANaM egoruya dIve NAmaM dIve jIvAbhigamasUtra Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 687 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam paNNatte ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttareNaM siharissa vAsaharapavvayassa uttarapurasthimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM tinni joyaNasahassAiM ogAhittA, evaM jahA dAhiNillANaM tahA uttarillANaM bhANiyavvaM / NavaraM siharissa vAsaharapavvayassa vidisAsu evaM jAva suddhadaMtadIve ti jAva se taM aMtaradIvayA // se kiM taM akammabhUmagamaNussA ? akammabhumagamaNussA tIsavihA pannattA taM jahA-paMcahiM hemavaehiM evaM jahA paNNavaNApade jAva paMcahiM uttarakurUhiM, setaM akamma bhuumgaa| se kiM taM kammabhUmagA ? kammabhUmagA paNNarasavihA pannattA, taM jahA-paMcahiM bharahehiM paMcahi eravaehiM paMcahiM mahAvidehehi, te samAsao duvihA pannattA, taM jahA-AriyA mile. cchA evaM jahA paNNavaNApade, jAva settaM AriyA, settaM gabbhavavaMtiyA setaM maNussA sU0 44 // chAyA-kutra khalu bhadanta ! dAkSiNAtyAnAM hayakarNa manuSyANAM hayakarNa dvIpo nAma dvIpaH prajJaptaH ? gautama ! ekorukadvIpasya uttarapaurastyAt caramAntAta lavaNa samadaM catvAri yojanazatAni avagAhya atra khalu dAkSiNAtyAnAM hayakarNamanuSyANAM hRyakarNa dvIpo nAma dvIpaH prajJaptaH, catvAri yojanazatAni AyAmaviSkambheNa dvAdaza yojanazatAni paJcaSaSThAni kiJcidvizeSonAni parikSepeNa, sa khalu ekayA padamavavedikayA, zeSaM yathA ekorukANAm / kutra khalu bhadanta ! dAkSiNAtyAnAM gajakarNa manuSyANAM pucchA, gautama ! AbhASika dvIpasya dakSiNapaurastyAt caramAntAt lavaNasamudraM catvAri yojanazatAni, zeSaM yathA -hayakarNAnAm / evaM gokarNa manu. SyANAM pucchA, vaiSANika (vaizAlika) dvIpasya dakSiNapAzcAtyAt caramAntAt lavaNasamudraM catvAri yojanazatAni zeSaM yathA hayakarNAnAm / zabkulIkarNAnAM pucchA, gautama ! nAGgolika dvIpasyottarapAzcAtyAt caramAntAd lavaNasamudraM catvAri yojanazatAni, zeSaM yathA hykrnnaanaam| AdarzamukhAnAM pucchA, hayakarNadvIpamyo. ttarapaurastyAt caramAntAt paJcayojanazatAni avagAhyAtra khalu dAkSiNAtyAnA mAdarzamukhamanuSyANA mAdarzamukha dvIpo nAma dvIpaH prajJaptaH, paJcayojanazatAni AyAmaviSkambheNa, azvamukhAdInAM SaTzatAni, arzvakarNAdInAM sapta ulkA mukhAdInA jIvAbhigamasUtra Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 jIvAbhigamasUtre maSTauM, ghanadantAdInAM yAvannavayojanazatAni / ekorukaparikSepo, navaiva zatAni, ekonapazcAzat / dvAdazapazcaSaSThAni hayakarNAdInAM parikSepaH // 1 // ' AdarzamukhA. dInAM paJcadazaikAzItAni yojanazatAni kizcidvizeSAdhikAni parikSepeNa / evame tena krameNa upayujya netavyAni catvAri catvAri ekapramANAni, nAnAtvam ava gAhanAyAma, viSkambhaH parikSepaH, prathama dvitIyatRtIyacatuSkAnAm, avagraho viSkambhA parikSepo bhaNitaH / caturtha catuSke Sar3ayojanazatAni AyAmaviSkambheNa, aSTAdaza saptanavatAni, yojanazatAni parikSepeNa / paJcamacatuSke saptayojanazatAni AyAmaviSkambheNa, trayodvAviMzati yojanazatAni trayodazottarANi parikSepeNa / SaSThacatuSke aSTayojanazatAni, AyAmaviSkambheNa, paJcaviMzatiyojanazatAni ekonatrizAni parikSepeNa / saptamacatuSke navayojanazatAni AyAmaviSkambheNa, dve yojanasahasre'STa paJcacatvAriMzAni yojanazatAni parikSepeNa / 'yasya ca yo viSkambhaH, avagAhastasya taavtkev| prathamAdInAM parirayaH, zeSANAM jAnIhi adhikastu / / 1 / / zeSA yathA ekorukadvIpasya yAvat zuddhadantadvIpaH, devalokaparigRhotAH khalu te manujagaNA: prajJaptAH zramaNAyuSman ! kutra khalu bhadanta ! auttarANAmekorukamanuSyANA mekorukadvIpo nAma dvIpaH prajJaptaH ? gautama ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasyottareNa, zikhariNo varSadhara parvatasyottarapaurastyAt caramAntAt lavaNasamudra trINi yojanazatAni avagAhyA evaM yathA-dAkSiNAtyAnAM tathautarANAM bhaNitavyam / navaraM zikhariNo varSadhara parvatasya vidizAsu, evaM yAvat zuddhadanta dvIpa iti yAvat te ete antaradvIpakAH // atha ke te akarmabhUmikamanuSyAH ? akarmabhUmikamanuSyAH triMzadvidhAH prajJaptAH, tadyathA-paJcabhirhemavataiH, evaM yathA prajJApanApade yAvat paJca bhiruttarakurUbhiH, te ete akarmabhUmikAH / atha ke te karmabhUmikAH ? karmabhUmikAH paJcadazavidhAH prajJaptAH, tadyathA-paJcabhirbharataH paJcabhirairavataiH paJcabhirmahAvidehaiH, te samAsato dvividhAH prajJaptA: tadyathA-AryA mlecchAH, evaM yathA prajJApanApade yAvat te ete AryAH, te ete garbhavyutkrAntikAH, te ete manuSyAH ||suu044|| TIkA-'kahi NaM bhaMte!' kutra khalu-kasmin sthAne khalu bhadanta ! 'dAhiNillANaM hayakaNNa maNussANaM' dAkSiNAtyAnAm dakSiNadikasthitAnAm, antaradvIpAH 'kahiNaM bhaMte ! dAhiNillANaM hayakaNNamaNussANaM hayakaNNadIve'-ityAdi TIkArtha-he bhadanta ! dakSiNa dizA ke hayakarNa manuSyoM kA hayakarNa nAmakA dvIpa kahAM para hai antara dvIpa chappana-56 hote haiM unameM aThAIsa 'kahi NaM bhaMte dAhiNillANaM hayakaNNa maNussANaM hayakaNNadIve' tyAta TIkArtha-he bhagavana dakSiNa dizAnA yakarNa manuSyano hayakarNa nAmane dvIpa kayAM AveluM che ? aMtara dvIpa 56 chappana hoya che, te paikI 28 aThayAvIsa jIvAbhigamasUtra Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam SaTpaJcAzat santi teSu ekorukAdayo'STAviMzatirdakSiNasyAM dizi tatra aSTAviMzatiH reva, uttarasyAM dizItyatra dakSiNA dikasthitAntaradvIpAnAM prakaraNa mityato dAkSiNA tyAnA mityuktam, hayakarNamanuSyANAm, 'hayakaNNa dIve nAmaM dIve paNNatte' hayakarNadvIpo nAma dvIpaH prajJaptaH, he bhadanta ! hayakarNamanuSyANAM hayakarNadvIpo nAma nivAsasthAnaM kutra kathita , iti praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egorUyadIvassa' ekorukanAmaka dvIpasya 'uttarapurathimillAo carimaMtAo' uttarapaurastyAt-uttarapUrve-IzAnakoNe vidyamAnAt caramAntAt 'lavaNasamuI cattAri joyaNasayAI ogAhitA' lavaNasamudraM catvAri yojanazatAni avagAhya-vyatikramya 'ettha NaM dAhiNillANaM hayakaNNamaNussANaM' atra khalu dAkSiNAtyAnAM hayakarNamanudhyANAm hayakaNNa dIve NAmaM dIve paNNatte' 'hayakarNadvIponAma dvIpaH prajJaptaH kathitaH, dakSiNa dizA meM aura vaise hI aThAIsa uttara dizA meM hote hai yahAM dakSiNa dizA ke antara dvIpo kA prakaraNa hone se 'dAhiNillANaM' aisA kahA hai| isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA! eggoruya dIvassa uttara purathimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM cattAri joyaNa sayAI ogA. hittA etthaNaM dAhiNillANaM hayakaNNamaNussANaM hathakaNNadIve NAmaM dIve paNNatte' ekoruka dvIpa ke IzAna kone meM vidyamAna caramAnta se lavaNa samudra meM cAra sau yojana taka calane para isI sthAna meM dakSiNa dizA ke hayakarNa manuSyoM kA hayakarNa nAmakA dvIpa hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai ki ekoruka dvIpa ke pUrva caramAnta se IzAna dizA meM lavaNa samudra meM cAra sau yojana jAne para yahAM kSulla himaMvata parvata kI dADhA AtI hai so isa dADhA ke Upara jambuddhIpa kI vedikA ke anta bhAga se cAra sau yojana ke antara meM dAkSiNAtya hayakarNa manuSyoM kA yaha hayakarNa nAmakA dvIpa kahA gayA hai| yaha dvIpa kI 'cattAri joyaNasayAI dakSiNa dizAmAM ane bIjA 28 aThayAvIsa uttara dizAmAM hoya che. ahiyAM dakSiNa hizAnA ta2 dvIponu 4264 pAthI 'dAhiNillANaM' se prabhArI aDesa cha. 2mA prazna uttaramA prabhuzrI gautamatvAmIna 43 che 'goyamA ! egoruya dIvassa uttarapurathimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM ca tAri joyaNasayA ogAhittA ettha NaM dAhiNillANaM hayakaNNamaNussANa hayakaNNa dIve NAmaM dIve paNNatte' the|34 dvIpanA zAna bhUzAmA mAvasa ya2mAntathI va samudramA cAra jana sudhI javAthI eja sthAnapara dakSiNa dizAne yakarNa manukhyAne hayakarNa nAmane dvIpa Avela che. A kathananuM tAtparya evuM che ke ekarUka dvIpanA pUrva caramAnsathI IzAna dizAmAM lavaNa samudramAM cAraso jana javAthI tyAM sula himavaMta jI0 87 jIvAbhigamasUtra Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra ayaM bhAvA-ekorukadvIpasya pUrvasmAt caramAntAt uttarapUrvasyAM dizi lavaNasamudra catvAri yojanazatAni avagAhyA'trAntare kSulla himavaddaSTrAyA upari jambUdvIpavedikAntAdapi caturyojanazatAntare dAkSiNAtyAnAM hayakarNamanuSyANAM hayakarNadvIpo nAma dvIpaH kathita iti / sa ca 'cattAri joyaNasayAI AyAma vikkhabheNaM' catvAri yojanazatAni AyAmaviSkambheNa kathitaH AyAmo dairdhya viSkambho vistAraH, tayoH samAhArastena 'bArasajoyaNasayA pannaTThI kiMci visemUNA parikkheveNaM' dvAdazayojanazatAni paJcaSaSTAni paJcaSaSTayadhikAni kizcidvizeSAdhikAni parikSepeNa / 'se gaM egAe paumavaravediyAe sesaM jahA egorUyANa' sa khalu hayakarNa dvIpa ekayA padmavara vedikayA avazeSa yathA ekorukANAm yathaiva ekoruka dvIpe padmavaravedikAyA anekavidhadrumazatAvRtavanasya vanaSaNDasya ca varNanaM kRtaM tathaiva hayakarNadvIpo'pi padama. varavedikAyA anekavidha drumopalakSitavanasya vanaSaNDasya ca varNanaM pUrvava bodhyam // 5 // AyAmavikkhaMbheNaM' lambAI evaM caur3AI cAra sau yojana kI hai| 'bArasajoyaNasayA pannahI kiMcivisesUNA' parikkheveNa' isakI paridhi kucha adhika bAraha saupeMsaTha yojana kI hai| 'seNaM egAe paumavaravediyAe avasesaM jahA egoruyANaM' yaha dvIpa eka padmavara vedikA se cAroM aura ghirA huA hai| ityAdi rUpa se saba kathana isa ke varNana ke samba. ndha meM jaisA ki ekoruka dvIpa ke prakaraNa meM kiyA gayA hai vaisAhI vaha yahAM para kahalenA cAhiye / arthAt yaha hayakarNadvIpa bhI eka padmavara. vedikA evaM aneka prakAra ke vRkSoM se suzobhita vana evaM vanaSaMDa se dhirA huvA hai una vanakA evaM vanakhaMDakA varNana pahile kahe gaye anusAra samajha lenA caahiye| parvatanI dADhA Ave che. te dADhAnI upara jaMbadvIpanI vedikAnA aMta bhAgathI cAra ejanano aMtaramAM dakSiNa dizAno hayakarNa manuSyanAhayakarNa nAmane dvA5 yo che. mAdvIpanI 'cattAri joyaNasayAI AyAma vikkha meNaM' mA paNA yArasA yonI che. 'bArasa joyaNasayA pannaTThI kiMcivisesUNA parikkheveNaM' tanI paridhI 4 dhAre mArase yAMsaha yAnanI che. 'se NaM egAe paumavaraveiyAe avasesa jahA egorUyANaM' mA dvIpa se padmapa2 althI cAre tarapha gherAyelA che. ItyAdi prakArathI tenuM saghaLuM varNana jema ekarUka dviIpanuM varNana te prakaraNamAM karyuM che e ja pramANe samajI levuM. arthAt A haya. karNa dvIpa paNa eka padvavara vedikA ane aneka prakAranA vRkSothI zobhAyamAna vana ane vanakhaMDathI gherAyela che. te vananuM ane vanakhaMDanuM varNana pahelAM kahela prakArathI samajI levuM joIe. jIvAbhigamasUtra Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 691 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam hayakarNamanuSyANAM hayakarNadvIpaM nirUpya gajakarNamanuSyANAM gajakarNadvIpaM nirUpayituM praznayannAha-'kahi NaM bhaMte!" ityAdi , 'kahi NaM bhaMte dAhiNillANaM gajakaNNamaNussANaM pucchA' kutra-kasmin sthAne khalu bhadanta ! dAkSiNAtyAnAM gajakarNamanuSyAm, gajakarNAkhyo nAma dvIpaH prajJaptaH-kathitaH ? iti pRcchayA saMgRhyate, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! AbhAsiyadIvassa' AbhASikanAmaka dvIpasya 'dAhiNapurathimillAo carimaMtAo' dAkSiNapaurastyAt AgneyakoNasthitAt caramAntAt 'lavaNasamudaM cattAri joyaNasayAI sesaM jahAhayakaNNANaM' lavaNasamudraM catvAri yojanazatAni zeSaM yathA hayakarNAnAm-AbhASika dvIpasya pUrvasmAt caramAntAt dakSiNapUrvasyAM dizi catvAri yojanazatAni lavaNasamudramavagAhyAtrAntare kSulla himavad daSTrAyA upari jambUdvIpavedikAntAt caturyojanazatAntare gajakarNamanuSyANAM gajakarNadvIpo nAma dvIpaH prajJaptaH, asyAyAmaviSkambha paridhiparimANaM hayakarNadvIpavata, tathAhi-sa ca catvAri yojanazatAni AyAmaviSkambheNa, dvAdaza yojanazatAni paJcaSaSTayadhikAni kizcidvizeSAdhikAni parikSepeNa ___'kahi NaM bhaMte' dAhiNillANaM gajakaNNa maNussANaM pucchA' 'he bhadanta' dakSiNa dizA ke gajakarNa manuSyoM kA gajakarNa nAmakA dvIpa kahAM para hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'goyamA' AbhAsiyadIvassa dAhiNapurathimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM cattAri joyaNasayAI sesaM jahA hayakaNNANaM' he gautama AbhASika dvIpa ke Agneya kona sthita caramAnta se lavaNa samudra meM Age cAra sau yojana ghusane para kSudra himavAna parvata AtA hai-isa kSudra himavAna parvata kI daMSTrA ke upara jambUdvIpa ke vedikAnta se cAra sau yojana ke antara meM gajakarNa manuSyoM kA yaha gajakarNa nAmakA dvIpa kahA gayA hai / yaha dvIpa cAra sau yojana kI lambAI cor3AI vAlA hai aura kucha adhika __ 'kahi gaM bhaMte ! dAhiNillANaM gajakaNNamaNussANaM pucchA' , mApana dakSiNa dizAnA gajakarNa manuSyone gajakarNa nAmane dvIpa kyAM Avyo che? mA prazna uttaramA prabhuzrI gautamasvAmIna 49 cha hai 'goyamA! AbhAsiya dIvassa dAhiNapurasthimillAo carimatAo lavaNasamudaM cattAri joyaNasayAI sesaM jahA hayakaNNANaM' meM gautama ! sAmASidIyana azimA rahesa caramAntathI lavaNasamudramAM cAra jana javAthI kSudrahimavAnuM parvata Ave che. A kSudra himAvAna parvatanI dADhA upara jambudvIpanA vedikAntathI cArase yojananA aMtare gajakarNa manuSyane gajakarNa nAmano dvIpa kahela che. A dvIpa cArase jananI laMbAI pahoLAI vALe che ane kaMIka vadhAre bAraso pAMsaTha jananI jIvAbhigamasUtra Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 jIvAbhigamasUtre prajJaptaH, evamanekavidhadrumopetavanasya padmavaravedikAyA vanaSaNDasya ca varNana mekorukadvIpavadeva vijJeyamiti 69 "evaM gokaNNamaNussA NaM pucchA' he bhadanta ! dAkSiNAtyAnAM gokarNamanuSyANAM gokarNanAmako dvIpaH prajJapta iti praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' he gautama ! 'vesANiyadIvassa' vaiSANika (vaizAlika) dvIpasya 'dAhiNapaccasthimillAo carimaMtAo' dakSiNapAzcAtyAt caramAntAt catvAri yojanazatAni 'sesaM jahA hayakaNNANaM' zeSaM sarva prakaraNaM yathA hayakarNa manuSyANAM tathaivAtra vijJeyam tathAhi lavaNa samudramavagAhyAtrAntare kSullahimavad daSTrAyA upari jambUdvIpavedikAntAva caturyojanazatAntare gokarNamanuSyANAM gokarNadvIpo nAma dvIpa prajJaptaH, sa ca catvAri yojanazatAni AyAmaviSkambheNa dvAdazapaJcaSaSThAni yojanazatAni kizcidvizeSAbAraha sau paiMsaTha yojana kI isakI paridhi hai yahAM para bhI ekoruka dvIpa kI taraha padmavara vedikA hai aura vanakhaNDa hai ina kA varNana saba ekoruka dvIpa ke jaisA hI hai| ___ evaM gokapaNamaNussANaM pucchA' 'he bhadanta' dakSiNa dizA ke gokarNa manuSyoM kA gokarNa nAmakA dvIpa kahA para hai| isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM / 'goyamA' vemANiyadIvassa dAhiNapaccathimillA o carimaMtAo lavaNasamudaM cattAri joyaNasayAiM sesaM jahA haya kaNNANaM' he gautama vaiSANika dvIpa ke dakSiNa pAzcAtya caramAnta se cAra sau yojana lavaNa samudra meM ghusa jAne para Agata kSudra himavAna parvata kI dADhA para jambUdvIpa kI vedikA ke anta se cAra sau yojana ke antara meM gokarNa manuSyoM kA yaha gokarNa nAmakA dvIpa kahA gayA hai / yaha dvIpa bhI cAra sau yojana kA lambA caur3A hai aura kucha adhika bAraha tenI paridhi che ahiyAM paNa ekarUka dvIpanI jema padvavara vedikA che. ane vanakhaMDa che. tenuM tamAma varNana ekarUka dvIpanA varNana pramANe ja che. ____'eva gokaNNamaNussANaM pucchA' he mApana! 6kSiNa dizAnA manuSyane karNa dvIpa kayAM Avela che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautama svAbhIne 4 cha ta 'goyamA ! vesANiyadIvassa dAhiNapaccasthimillAo cari. maMtAo lavaNasamudda cattAri joyaNasayAisesa' jahA hayakagNANaM' ke gItama! vaiSANika dvIpanA dakSiNa pazcimanA caramAntathI cAra jana lavaNa samudramAM javAthI tyAM Avela kSudrahimavAnuM parvatanI dADhA para ja khUdvIpanI vedikAnA antathI cAraso yajananA aMtaramAM gekarNa manuSyane A gokarNa nAmano dvIpa kahela che. A dvIpa paNa cAra ejananI lambAI paheThaLAI vALe che. jIvAbhigamasUtra Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam dhikAni parikSepeNa prajJaptaH, hayakarNadvIpavadeva atrApi padmavaravedikAyA vividha. drumazatAvatavanasya vanaSaNDasya ca varNanaM kartavyamiti / 'sakkulikaNNA NaM pucchA' kutra khalu he bhadanta ! dAkSiNAtyAnAm zaSkulI karNAnAM manuSyANAM zaSkulIkarNa dvIponAma dvIpaH prajJapta:-kathita iti pRcchayA saMgRhyate praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' he gautama! 'NAMgoliyadIvassa' nAGgolikadvIpasya 'uttarapaccasthimillAo carimaMtAo' uttarapAzcAtyAt caramAntAt 'lavaNa samuI' lavaNasamudram 'cattAri joyaNasayAI' catvAri yojanazatAni 'sesaM jahA hayakaNNANaM' zeSaM yathA hayakarNAnAm, ayamartha:-nAGgolikadvIpasya pazcimAt caramAntAt uttarapazcimAyAM dizi catvAri yojanazatAni lavaNa samudramavagAhya atrAntare kSullahimavatparvatopari jambUdvIpavedikAntAt caturyojanAntare dAkSiNAtyAnAM zaSkulIkarNamanuSyANAM zaSkulIkarNadvIpo nAmadvIpaH prajJaptaH / sa ca zaSkulIkarNa sau paiMsaTha yojana kI isakI paridhi hai / hayakarNadvIpa kI taraha yahAM para bhI padmavara vedikA aura vividha vRkSoM se AvRta hue vana kA aura vana SaNDa kA varNana kara lenA caahiye| 'sakkulI kaNNANaM pucchA"he bhadanta ! dakSiNa dizA ke zaSkulI karNa manuSyoMkA zabkulI karNa nAmakA dvIpa kahA para kahA gayA haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'goyamA' NAMgoliyadIvassa uttara paccasthi. millAo carimaMtAo lavaNasamudaM cattAri joyaNasayAiM sesaM jahA hayakaNNANaM' he gautama ? nAGgolika dvIpa ke uttara pAzcAtya caramAnta se lavaNa samudda meM cAra sau yojana bhItara jAne pAra Agata kSudra himavAna parvata kIdADhA para jambUdvIpa kI vedikA ke anta se cArasau yojana ane kaMIka vadhAre bAraso pAMsaTha jananI tenI paridhi che. hayakarNa dvIpanI jema ahIMyAM paNa padvavara vedikA ane judA judA vRkSothI gherAyelA vananuM ane vanakhaMDanuM varNana karI levuM. 'sakkulIkaNNANa pucchA' zrI gautamasvAmI yA sUtrAMzathI prasuzrIna pUche che ke he bhagavana dakSiNa dizAnA zakuMlIkarNa manuSyone zaklIkarNa nAmane dvIpa kayAM Avela che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke 'goyamA ! gaMgoliyadIvassa uttarapaccathimillAo carimaMtAo lavaNasamuI cattAri joyaNasayAisesaM jahA hayakaNNANaM' he gautama! nAMgAli dIpanA uttara pazcimanA caramAntathI lavaNa samudramAM cAra jana aMdara javAthI Avela kSudrahimavAna parvatanI dADhA para jambudvIpanI vedikAnA antathI cAraso jananA aMtaramAM dakSiNa dizAnA zakhulIkarNa manuSyAna zakuMlIkaNuM nAma jIvAbhigamasUtra Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 jIvAbhigamasUtra dvIpa AyAmaviSkambheNa catvAri yojanazatAni dvAdazapaJcaSaSThAni yojanazatAni kizcidvizeSAdhikAni parikSepeNa, padmavaravedikA vanaSaNDamanuSyAdi svarUpaM ca sarvamapi ekorukadvIpavajjJAtavyam / 'AyasamuhANaM pucchA' Adarza mukhAnAM pucchA' he bhadanta ! dAkSiNAtyAnAmAdarzamukhamanuSyANAM kutra AdarzamukhanAmako dvIpaH prajJaptaH, iti praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' he gautama ! 'hayakaNNa dIvassa' hayakarNa nAmaka dvIpasya 'uttarapurathimillAo carimaMtAo' uttarapaurastyAt caramAntAt 'paMcajoyaNasayAI ogAhittA' paJca yojanazatAni lavaNa samudramavagAhya 'estha NaM dAhijillANaM AyaMsamuhamaNussANaM' atra khalu dAkSiNAtyAnAm AdarzamukhamanuSyANAm 'AyaMsamuhadIve NAmaM dIve pannate' AdarzamukhadIpo nAma dvIpaH prajJaptaH 'paMcajoyaNasayAI AyAmavikkhabheNaM' sa cAdarzamukhadvIpaH AyAmaviSkambheNa paJcayojanazatAni ke antara meM dAkSiNAtya zaSkulI karNa manuSyoMkA zaSkulI karNa nAmakA dvIpa kahA gayA hai| yaha zakulI karNa dvIpa cAra sau yojana kA lambA cauDA hai| isakI paridhi kucha adhika vAraha sau paiMsaTha yojana kI hai| zeSa varNana ekorUka dvIpa ke prakaraNa jaisA jAnanA cAhiye ? 'AyaMsamuhANaM pucchA' he bhadanta ! Adarza mukha manuSyoM kA Adarza mukha nAmakA dvIpa kahA para kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai / he gautama 'hayakaNNadIvassa uttarapurathimillAo carimaM. tAo paMcayojaNasayAI ogAhittA etthaNaM dAhiNillANaM AyaMsamuha maNussANaM AyaMsamuhadIve NAmaM dIve paNNatte' hayakarNa dvIpa ke IzAna kone ke caramAnta se lavaNa samuha meM pAMca sau yojana praviSTa hone para vahAM Agata sthAna para dakSiNa dizA ke Adarza mukha manuSyoM kA Adarza mukha nAmakA dvIpa kahA gayA hai| yaha dvIpa 'paMvajoyaNasayAI dvIpa kahyo che. A zakuMlIkarNadvIpa cAraso jananI laMbAI pahelAI vALe che. tenI paridhi kaMIka vadhAre bAraso pAMsaTha jananI che. bAkInuM varNana e korUka dvIpanA prakaraNa pramANe samajavuM. 'AyasamuhANaM pucchA' hai lagavan mAheza bhuma manuSyAno mAiza bhuma nAmane dviIpa kayAM Avela che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe cha 'goyamA ! hayakaNNadIvassa utarapurathimillAo carimaMtAo paMcajoyaNasayAi ogAhittA ettha NaM dAhiNillANaM ayaMsamuhamaNussANaM AyaMsamuhadIve NAma dIve paNNate' he gautama! jayadIpanA zAna bhUzAnA saramA-tathA savANusamudramA pAMcaso yojana praveza karavAthI tyAM Avela sthAna para dakSiNa dizAnA Adarza manuSyAnamAiza bhubhanAbhanA dI5 yo che. mA dIpanI 'paMca joyaNa sayAI jIvAbhigamasUtra Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 695 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam prajJaptaH ayaM bhAvaH eteSAM hayakarNagajakarNagokarNazaSkulIkarNAnAM caturNA dvIpAnAM parato yathAkramam uttarapaurastya-dakSiNa paurastya dakSiNapAzcAtya vidik caramAntAt paJca yojanazatAni lavaNasamudramavagAhya paJcayojanazatAyAmaviSkambhA ekAzItyadhika paJcadazayojanazataparikSepAH padmavaravedikA vanaSaNDamaNDita bAhyapradezA jambUdvIpa vedikAntAt paJcayojanazatapramANAntarA Adarzamukha-meNmukhA'yomukhanAmAna zcatvAro dvIpA vaktavyAH, tathAhi- hayakarNa dvIpasya parata Adarzamukho dvIpaH 1, gajakarNadvIpasya parato meNdramukho nAmadvIpaH2, gokarNadvIpasya parato'yomukho nAma dvIpaH 3, zaSkulIkarNa dvIpasya parato gomukhanAmako dvIpo varttate 4 / atra AyAma vikkhaMbheNaM' lambAI aura caur3AI meM pAMca sau yojana kA hai / 'AyaMsamuhAiNaM cha sayA' Adarza mukha Adi dvIpoM kA cha sau yojana kA avagAhana lavaNa samuddameM hai| isa kathanakA tAtparya aisAhai hayakarNa gajakarNa gokarNa aura zaSkulI karNa ina cAroM dvIpoM ke bAda jo uttara pauratyAdi vidizAoM ke caramAnta se pAMca pAMca sau yojana lavaNa samuda ke avagAhana se Adarza mukha, mer3hamukha, ayomukha aura gomukha nAma ke dvIpa hai ve pAMca pAMca sau yojana ke lambe cauDe haiM / inakI paridhi kA pramANa pandaha sau ikyAsI yojana kA haiN| ye saba dvIpa padmavara vedi. kAoM evaM vana khaNDoM se maNDita bAhya pradezoM vAle haiM tathA jambUdvIpa kI vedikA ke anta se pAMca sau yojana ke antara meM ye vyavasthita hai isataraha-hayakarNa dvIpa se Age Adarza mukha dvIpa haiM, gajakarNa se Age mer3hamukha dvIpa hai. gokarNa dvIpa se Age ayomukha dvIpa hai| aura zaSkulI karNa se Age gomukha dvIpa hai| isI taraha ina Adarza mukha AyAmavikkhaMbheNaM' saMmA pahANArA paaNyse| yonI che. 'AyasamuhANaM chasayA' Adarzamukha vigere dvIpanuM avagAhana lavaNa samudramAM cha so jananuM che. A kathananuM tAtparya evuM che ke hayakarNa, gajakarNa, gokarNa ane za. kulakarNa A cAre dvIponI pachI je uttara pauraratyAdi vidizAonA caramAtathI pAMca pAMcase jana lavaNa samudramAM avagAhana karavAthI Adarzamukha medramakha amukha ane mukha nAmanA dvIpa che. te badhA pAMcaso pAMcaso yojananI laMbAI pahoLAI vALA che. te badhAnI paridhinuM pramANa paMdaraso ekayAsI jananuM che. A badhA dvIpa pAvara vedikAo tathA vanaSaDethI maMDita bAhya pradeza vALA che, tathA jambudvIpanI vedikAnA aMtathI pAMcaso jananA aMtaramAM vyavasthita che. A rIte hakaNuM dvIpanI AgaLa Adarzamukha dvIpa che. gajakarNa dvIpanI AgaLa medramakha dviIpa che. gokarNadvIpanI AgaLa amukha dvIpa che. ane kulakarNanI AgaLa gomukha dvIpa che. e ja pramANe A Adarzamukha jIvAbhigamasUtra Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre AdarzamukhadvIpasya AlApakA sUtre eva padarzitA, zeSANAM trayANAM meNmukhAyomukha gomukhAnAmAlApakaprakAraH svayamUhanIya iti / 'AsamuhAI NaM cha sayA' azvamukhAdInAM caturNAmazvamukha hastimukhasiMhamukha vyAghramukhadvIpAnAM SaiyojanazatAni avagAhanaM lavaNa samudramadhye jJAtavyam / ayaM bhAvaH- eteSAmAdarzamukhameNdamukhAyomukhagomukhadvIpAnAM parato bhUyo'pi yathAkramam uttarapaurastya-dakSiNapaurastya-dakSiNapAzcAtyottarapAzcAtyavidika caramAntAt pratyekaM SaT SaT yojanazatAni lavaNasamudramavagAhya SaDyojanazatAyAmaviSkambhAH saptanavatyadhikASTAdazayojanazataparikSepAH padmavaravedikA vanaSaNDamaNDitabAhyapradezAH jambUdvIpavedikAntAt SaDyojanazatamamANAntarA azvamukhahastimukhasiMhamukha vyAghnamukhanAmakAzcatvAro dvIpA bhavantIti vaktavyAH tathAhiAdarzamukhadvIpasya parato'zvamukhanAmako dvIpo bhavati tathA-meNdramukhadvIpasya parato. hastimukhanAmako dvIpo bhavati, tathA-ayomukha dvIpasya parataH siMhamukhanAma ko dvIpo bhavati tathA gomukhadvIpasya parato vyAghramukhanAmako dvIpo bhavati iti|| dvIpAdikoM se Age yathAkrama se uttara pauratyAdi vidizAoM ke caramAnta se lavaNa samudda meM cha cha sau yojana para azvamukha hastimukha, siMha makha, aura vyAghra mukha nAma ke siMha hai, ye pratyeka cha sau cha sau yojana ke lambe cauDe batAye gaye hai| ina saba kI pratyeka kI paridhi aThAraha sau satAnave-1897-yojana kI hai / jambUdvIpa kI vedikA ke anta se unakA antara kA pramANa 6 sau yojana kA haiM. isa taraha Adarzamukha dvIpa se Age azvamukha dvIpa hai. mer3hamukha dvIpa se Age hastimukha dvIpa hai| ayomukha dvIpa se Age siMha mukha dvIpa hai aura gomukha se Age dhyAghramukha dvIpa hai ina dvIpoM se bhI Age aura bhI cAra dvIpa hai jo vigere dvIponI AgaLa kamAnusAra uttara parityAdi vidizAonA caramAntathI lavaNa samudramAM cha cha yojana para azvamukha, hastimukha, siMhamukha ane vyAghamukha nAmanA dvIpe che. te dareka cha cha jananI laMbAI pahoLAI vALA che. te badhAnI eTale ke darekanI paridhi aDhArase sattANu jananI che. jambudvIpanI vedikAnA aMtathI temanA aMtaranuM pramANa chasa yojananuM batAvela che. A rIte kamathI Adarzamukha dvIpanI AgaLa azvamukha dvIpa che. mekha dvIpanI AgaLa hastimukhadvIpa che. amukha dviIpanI AgaLa siMhamukha dvIpa che. ane gemukhadvIpanI AgaLa vyAghamukha dvIpa che. A dvIpothI paNa AgaLa bIjA paNa cAra dviIpa che. je uttara pauraratyAdi caramAntathI lavaNa jIvAbhigamasUtra Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam 697 ___ 'AsakaNNAI NaM satta' azvakarNAdInAM saptayojanazatAni avagAhanaM lavaNasamudre / ayaM bhAvaH-azvamukhAdInAM caturNAmazvamukhahastimukhasiMhamukha vyAghramukhAnAM dvIpAnAM parato yathAkramam uttarapaurastyAdi caramAntAt pratyekaM saptasaptayojanaza. tAni lavaNasamudramavagAhya saptayojanAyAma viSkambhAH trayodazAdhika dvAviMzatiyo. janazataparirayAH padmavaravedikA vanaSaNDamaNDitabAhyapradezAH jambUdvIpavedikAntAda saptayojanazatapramANAntarA azvakarNa siMhakarNAkarNakarNaprAvaraNa nAmakAzcatvArodvIpA bhavantIti jJAtavyAH, tathAhi-azvamukhanAmaka dvIpasya parato'zvakarNanAmako dvIpo bhavati tathA-hastimukha dvIpasya parataH siMhakarNa nAmako dvIpo bhavati tathA-siMhamukhadvIpasya parato'karNa nAmako dvIpo bhavati tathA-vyAghramukha nAmaka dvIpasya parata: karNapAvaraNa nAmako dvIpaH, ete dvIpA yathoktAyAmaviSkambha parirayayutA bhvntiiti|| 'ukkAmuhAI NaM aTTha' ulkAmukhAdInAm-ulkAmukha meghamukha vidyunmukha vidyu. dantanAmakAnAM caturNA dvIpAnAmaSTayojanazatAni avagAhanaM lavaNasamudre, ayaM bhAvaHuttara paurastyAdi caramAnta se lavaNa samudda meM sAta sAta sau yojana jAne para Ate hai inakI lambAI cauDAI sAta sAta sau yojana kI hai aura paridhi kA pramANa pratyeka kI bAIsa sau teraha-2213 yojana kA hai jambUdvIpa kI vedikA ke anta se inakA sAta sau yojana kA antara hai| isa taraha azvamukha dvIpa se Age azvakarNa dvIpa hai hastimukha se Age siMha karNadvIpa hai, siMhamukha se Age akarNa dvIpa hai aura vyAghramukha se Age karNa prAvaraNa dvIpa hai yahI vAta 'AsakaNNAINaM satta' isa satra pATha dvArA spaSTa kI hai ye saba azvakarNAdika cAroM dvIpa padmavara vedikAoM aura vanakhaNDoM se maMDita vAhya pradezoM vAle hai / 'ukAmuhAiNaM aTTa' ulkAmukha meghamukha vidyunmukha aura uttara samudramAM sAtaso sAta jana dUra javAthI Ave che. temanI laMbAI pahoLAI sAta sAta jana che. ane darekanI paridhinuM pramANu bAvIsaso tera jananuM che. je bUdvIpanI vedikAnA aMtathI temanuM sAtaso jananuM aMtara che. A rIte azvamukhadvIpanI AgaLa azvakarNadvIpa che. hastimukhanI AgaLa siMhakarNadvIpa che. siMhamukhadvIpanI AgaLa akarNadvIpa che. ane vyAghamukhanI bhAga 4 prA1265 dI5 che. 4 vAta 'AsakaNNAINaM satta' mA sUtrapA dvArA spaSTa karela che. A azvakarNAdi cAre dviIpa pAvara vedikAo ane vanaSaDathI zobhAyamAna bAhyapradezavALA che. 'ukkAmuhAINaM aTu' GIbhuma, medhabhuma, vidhu-bhuma bhane uttara pau22tyanA jI0 88 jIvAbhigamasUtra Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 jIvAbhigamasUtre eteSAmazvakarNa siMhaka karNakarNaprAvaraNanAmakadvIpAnAM caturNAM parato yathAkramam uttarapaurastyAdi vidikcaramAntAt pratyeka maSTau aSTau yojanazatAni lavaNasamudramavagAhyaSTayojanazatAyAmaviSkambhA ekonatriMzadadhika paJcaviMzati yojana zataparikSeSAH padmavara vedikA vanapaNDamaNDita bAhyapradezAH jambUdvIpavedikAntAd aSTayojana pramANAntarA ulkAmukha meghamukha vidyunmukha vidyudantAbhidhAnAzcatvAro dvIpA bhavantIti jJAtavyAH, tathAhi - azvakarNadvIpasya parata ulkAmukho dvIpo bhavati, tathA siMhakarNadvIpasya parato meghamukhadvIpanAmako dvIpo bhavati, tathAakarNanAmaka dvIpasya parato vidyunmukhanAmako dvIpo bhavati, tathA karNaprAvaraNa dvipasya parato vidyuddantanAmako dvIpo bhavatIti / / ' ghaNadaMtAI NaM jAva Nava joyaNa savAI' ghanadantAdInAM yAvannavayojanazatAti, ayaM bhAvaH = 'ulkAmukhAdInAM catu ulkAmukha meghamukha vidyunmukha vidyudantanAmakAnAM dvIpAnAM parato yathAkramam paurastyAdi caramAnta se vidyuddanta nAma ke jo cAra dvIpa hai ve ATha ATha sau yojana kI lambAI cauDAI vAle haiM lavaNa samudda meM ATha ATha sau yojana Age jAne para ye Ate hai inakI pratyeka kI paridhi kApramANa 2529 pacIsa sau untIsa yojana kA hai| ye bhI saba dvIpa padmavara vedikA aura vanakhaNDa se maMDita vAhya pradezoM vAle haiM jambUdvIpakI vedikA ke anta se inakA antara AThasau yojanakA hai isa prakAra azvakarNa se Age uttara paurastyAdi caramAnta se ATha sau yojana lavaNa samudda meM jAne para ulkAmukha dvIpa hai siMha karNa se Age ATha sau yojana lavaNa samudda meM jAne para meghamukha dvIpa hai akarNa se Age ATha sau yojana lavaNa samudda meM jAne para vidyunmukha dvIpa hai aura karNaprAvaraNa se Age ATha sau yojana lavaNa samudda meM jAne para vidyuddanta dvIpa hai. 'ghaNadaMtAINaM jAva Nava joyaNasayAi' isI taraha ulkAmukhAdi cAra caramAntathI vidyuttta nAmanA cAra dvIpeA che. te badhA AsA ceAjananI lakhAI paheALAI vALA che. te darekanI paridhituM pramANa 2529 be hajAra pAMcasA egaNatrIsa ceAjananuM che. te badhA dvIpe paNa padmavara vedikA ane vanakhaMDathI zeAbhAyamAna khAhyapradezeA vALA che. jamUdrIpanI vedikAnA aMtathI temanuM aMtara AThasA ceAjananuM che. A rIte azvakathI AgaLa uttara paurastyAdi caramAntathI AsA yeAjana lavaNa samudramAM javAthI meghamukha dvIpa Ave che. aka dvIpanI AgaLa AsA yeAjana lavaNa samudramAM javAthI vidyutsu khadvIpa Ave che. ane kaNa prAvaraNadvIpathI AThasAcejana lavaNa samudramAM javAthI vidyuttta nAmanA dvIpa Ave che. 'ghaNadatAINaM jAva Nava joyaNa sayAI' yena rIte uchaprabhu vigere jIvAbhigamasUtra Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam uttarapaurastyAdi vidika varamAntAt pratyekaM nava nava yojanazatAni lavaNasamudramavagAhya navanavayojanazatAyAmaviSkambhAH pazcacatvAriMzadadhikASTAviMzati yojanazata. parikSepAH padamavaravedikA vanapaNDasamullasita bAhyapradezAH jambudvIpavedikAntAta navayojanazatapramANAntarA ghanadantalaSTadantagUDhadantazuddhadantanAmAnazcatvAro dvIpA bhavantIti / tathAhi-ulkAmukha dvIpasya parato ghanadantanAmako dvIpo bhavati tathAmeghamukha nAmakadvIpasya parato laSTadantanAmako dvIpo bhavati tathA-vidyunmukhanAmaka dvIpasya parato gUDhadantanAmako dvIpo bhavati, tathA-vidyudantanAmaka dvIpasya parata: zuddhadantanAmako dvIpo bhavatIti / atraikorukAdInA mantaradvIpAnAmavagAhanAmAyAmaviSkambhaM ca pradarya, samprati teSAM parikSepaparimANaM gAthayA pradarzayati 'ego. ruyaparikkhevo' ityAdi ekorukaparikSepa iti ekorukAdInAm-ekorukAmASika vaiSANikanAGgolikAnAM caturNA dvIpAnAM prathamacatuSkasyetyarthaH parikSepaH-paridhiH 'navaceva sayAI aUNayannAi' navacaiva zatAni ekonapaJcAzAni, ekonapazcA. dvIpoM se Age yathAkrama se uttara paurastyAdi vidizAoM kI caramAnta se nau nau sau yojana lavaNa samudra meM Age jAne para nau nau sau yojana ke lambe cauDe evaM AThAIsa sau paitAlIsa-2845 yojana kI paridhi vAle tathA padmavara vedikA aura vanakhaNDa se maMDita vAhya pradezo vAle ghanadanta, laSTadanta, gUDhadanta aura zuddhadanta nAma vAle cAra dvIpa hai isa taraha ulkAmukha se Age nau sau yojana lavaNa samudra meM jAne para ghanadanta dvIpa hai. meghamukha se Age nau sau yojana lavaNa samudra meM jAne para laSTadanta dvIpa hai vidyunmukha se Age nau sau yojana lavaNa samudra meM jAne para gUDhadanta dvIpa hai evaM vidyudanta se Age nau sau yojana lavaNa samudra meM jAne para zuddhadanta dvIpa hai| yaha ekorukAdi antara dvIpoM kI avagAhanA tathA AyAma viSkambha kahakara aba unakA parikSepa kahate cAra dvIpanI AgaLa kramAnusAra uttara pariratyAdi vidizAonA caramAntathI navase navase yojana lavaNa samudramAM AgaLa javAthI navase navaso yojanA laMbAI pahoLAI vALA temaja 2845 aThayAvIsa se pistALIsa jananI paridhivALA tathA padmavara vedikA tathA vanakhaMDathI suzobhita bAhya pradezavALA ghanadatta, laSTadaH gUDhadanta ane zuddhadanta nAmanA cAra dvIpa che. eja pramANe ulkAmukhanI AgaLa navase yeAjana lavaNa samudramAM javAthI laSTadatta dvIpa Ave che. vidyummukhanI AgaLa navaso yojana lavaNa samudramAM javAthI gUDhadanta dvIpa Ave che. tathA vidyudatathI AgaLa nava jana lavaNa samudramAM javAthI zuddha datadvIpa Ave che. A pramANe e keraka vigere antara dvIponI avagAhanA tathA tenA jIvAbhigamasUtra Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre zadadhikAni navayojanazatAni (949) ekonapazcAzadadhika navayojanaparimitaH paridhirekorukAdi dvIpAnAM caturNA bhvtiiti|| ato'gre pratyekasmin catuSke pUrva-pUrva catuSkaparidhipramANe SoDazAdhike trizate prakSipte'gretana paridhiparimANaM samAyAti tat Aha-'bArasapaNNaDhAI hayakaNNAINa parikkhevo' hayakarNAdInAM-hayakarNa-gokarNa-zaSkulokarNAnAM dvitIya catuSkagatAnAM caturNA dvIpAnAM parikSepaH-paridhiH dvAdazayojanazatAni paJcaSaSTaya. dhikA (1265) paJcaSaSTayadhika dvAdazazatayojanaparimitaH paridhiH hayakarNAdInAM caturNA dvIpAnAM bhavatIti / / 1 // 'AyasamuhAINaM pannarasekAsIe joyaNasae kiMcivisesAhie parivakheveNaM' AdarzamukhAdInA mAdarzamukhameNdramukhAdayomukha gomukha dvIpAnAm ekAzItyadhika paJcadaza yojanazatAni 1581 kiJcidvizeSAdhikAni parikSepeNa 'evaM eeNaM kameNaM upauMjiUNa NeyavvA, cattAri cattAri egappamANA' evame tena uparyuktakrameNa pUrvo. tAvagAhanA-viSkambhaparidhipramANarUpeNa upayujya pratyeka catuSkagatA zcatvAra catvAraH parasparamekapramANA netavyAH jJAtavyAH, yathA ekasmin catuSke AdyadvIpasya yad avamAhanA-viSkambhaparidhiparimANaM bhavati tadeva parimANaM zeSANAM trayANAM dvIpAnAM bhavati caturNAmeka pramANatvaM bodhyam / hai 'egoruya parikkhevo' ityAdi, 'egoruya parikkhevo' ekoruka Adi cAra dvIpoM kA parikSepa nau sau gunacAsa-949 yojana kA hai hayakarNa Adi dvIpoM kA parikSepa pramANa 'bArasapanaTThAI' bAraha sau paisaTha 1265 yojana kA hai 'AyaMsamuhAdINaM' Adarzamukha AdikoM kAparikSepa pramANa 'pannarasekAsIe joyaNasae' pandraha sau ikyAsI 1581 yojana kA hai. paridhi ke pramANa ko yahAM se sarvatra vaha kucha vizeSAdhika hai aisA samajhanA cAhiye 'evaM eteNaM kameNaM uvaUMjiUNa yavvA catArira egappamANA' isa krama se jor3akara cAra cAra dvIpoM kA pramANa paraspara mAyAma vina DIne vetana parikSa5 vAmAM Ave che. 'egoruya parikkhevo' 34 vigaire yAra bIpAnI parikSa5 navase sAmazupayAsa 848 yAnanI cha. 754 vigaire dIyAnA parikSaparnu prbhaae| 'bArasapannadvAI' maarse| pAMsa yAnanu cha. 'AyaMsamuhAdINaM' sAhaza bhubha vigere dIvAnA parikSa5nu prbhaae| 'pannarasekAsIe joyaNasae' 1581 542se| sayAsI yeninu cha. tathA paridhinu prbhaae| mahithI madhe te vizeSAdhi cha tama samana'. 'evaM eeNaM kameNaM uvaU jiUNa NeyavvA cattAri cattAri egappamANA' mA ma prabhA meLavIne cAra cAra dvIponuM pramANa paraspara sarakhuM samajavuM. jIvAbhigamasUtra Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam 701 'NANattaM' nAnAtvaM parasparaM bhedastu catuSkamapekSya bhavati kutra kutretyAha'ogAhe vivakhaMbhe parikkheve' avagAhe viSkambhe parikSepe, tathAhi ekacatuSkApekSayA'nyAnya catuSkeSu pratyekamekaikazatayojanavRddhayA- avagAhanA''yAmaviSkambhaparimANaM bhavati, paridhiparimANaM tu SoDazottara trizata (316) yojanavRddhayA pratyeka catuSke bhavatItyetadeva nAnAtva matreti / tadeva darzayati- 'paDhamavIya' ityAdi, 'paDhamavIya taiya cakkANaM uggaho vikkhaMbho parikkhevo bhaNio' prathama dvitIya tRtIyacatuSkANAm, avagrahaH avagAhanA viSkambhaH parikSepaH sUtre eva bhaNitaH - kathitaH, anyat pradarzyate = 'cauttha - caukke' ityAdi, 'cautthacaukke cha joyaNasayAI AyAma vikkhaMbheNaM' caturthacatuSke SaDyojanazatAni AyAmaviSkambheNadairdhyavistArAbhyAM SaDyAjanazatapramANaka caturtha catuSko bhavati / 'aTThArasattANautte joyaNasae' saptanavatyadhikASTAdazayojanazatAni / (1897) parikSepeNa dvIpA bhavantIti 'paMcamacaukke sattajoyaNasayAI AyAma vikkhabheNaM' paJcamacatuSke saptasamAna hI samajhanA cAhiye 'NANattaM ogAhe, vikkhaMbhe, parikkheve' isa taraha ke kathana se yaha bhalI bhAMtI samajha meM A jAtA hai, ki avagAha meM viSkambha meM aura parikSepa meM pratyeka kI apekSA se nAnAtva bhinnatA hai isa meM prathama dvitIya tRtIya catuSkoM kA avagAha - AyAma viSkambha aura parikSepa ko lekara yahAM sUtra me hI spaSTa kara dI hai 'yahI vAta' paDhamavIyataiya caukkANaM uggaho vikkhaMbho parikkhevo bhaNito' isa sUtradvArA sUtra kArane samajhAi hai| 'cautthacaukke' caturtha catuSka meM 'chajoyaNasayAI AyAma vikkhaMbheNaM aTThArasattANaute joyaNasate parikkheveNaM' cauthe catuSka ke azvamukhAdi dvIpoM kI lambAI caur3AI chaha sau yojana kI hai aura paridhi aThAra sau satAnave - 1897 yojana se 'NANattaM oMgA he, 'viksaMbhe, parikkheve' mA prabhAainA uthanathI me sArI rIte samajAya jAya che ke avagAhanAmAMviSkabhamAM, ane parikSepamAM darekanI apekSAthI judApaNu Ave che. temAM pahelA khIjA, trIjA ane ceAthAnA avagAhu AyAma vizvabha ane parikSepane laine ahIyAM sUtramAMja spaSTatA karI che. eja vAta 'paDhama bIyA taiya caukkANaM uggaho, vikkhaMbho parikkhevo bhaNiyo' mA sUtrapAThathI sUtrakAre samajAvela che. 'cauttha caukke' thothA yatuSbhAM 'cha joyaNasayAI AyAma vikkhaMbheNaMarasatA te joyaNasae parikkheveNaM thothA yatuSGanA azvamukha vigere dvIpo nI lakhAI paheALAI chase chaso ceAjananI che, ane paridhi 1897 aDhArasA sattAlu yonnathI 464 vadhAre che. 'paMcama caukke satta joyaNasayAI AyAma jIvAbhigamasUtra Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 jIvAbhigamasUtre yojanazatAni AyAma viSkambheNa dvIpA bhavanti, bAvIsa terasottare joyaNasae parikkheveNaM trayodazottara dvAviMzatiyojanazatAni parikSepeNa dvIpA bhavanti / 'chaTTa caukke aTThajoyaNasayAi AyAma vikkhaMbheNaM' paSThacatuSke'STayojanazatAni AyAmaviSkambheNa dvIpA bhavanti, tathA-'paNavIsaMgRNatIsajoyaNasae parikkheveNaM' ekonatriMzadadhika paJcaviMzatiyojanazatAni prikssepnn| 'sattamacaukke navajoyaNasayAI AyAmavikkhabheNaM' saptamavatuSke navayojanazatAni AyAma viSkambheNa, tathA-'do joyaNasahassAiM aTThapaNayAle joyaNasae parikkheveNaM' dve yojanasaharI paJcacatvArizadadhikAni aSTayojanazatAni (2845) parikSepeNa dvIpA bhavanti / atha sarveSAM catuSkANAmavagAhanA viSkambha padidhiparimANajJAnArtha gAthAmAha'jassa ya jo' ityAdi, 'jassa ya jo vikkhabho' yasya catuSkasya yo yAvatparimito kucha adhika hai 'paMcamacaukke sattajoyaNasayAI AyAmabikkhaMbheNaM bAvIsaM terasottare joyaNasae parikkheveNaM' paMcama catuSka meM azvakarNa Adi dvIpoM kI lambAI caur3AI sAta sau yojana kI hai| aura parikSepa kucha adhika bAisa sau teraha-2213 yojana kA hai 'chaTTa caukke aTTha joyaNasayAI AyAmabikkhaMbheNaM paNavIsaMguNatIsa joyaNasae pari kheveNaM' chaThe catuSka meM ulkAmukha Adi dvIpoM kI lambAI caur3AI ATha sau yojana kI hai aura parikSepa kucha adhika pacIsa sau gunatIsa 2529 yojana kA hai 'sattamacauke nava joyaNasayAI AyAma vikkhabheNaM do joyaNasahassAiM aTTha paNayAle joyaNasae parikkheveNaM' chaThe catuSka meM lambAI caur3AI nau sau yojana kI hai aura parikSepa kucha adhika do hajAra ATha sau paiMtAlIsa-2845 yojana kA hai| yahAM isa viSaya meM gAthA 'jassayajo vikkhaMso ogAho tassa tattio ceva' vikkhaMbheNaM bAvIsaM terasottare joyaNasae parikkheveNaM' pAMyama yatumA ma karNa vigere dvIpanI laMbAI paheLAI sAtaso jananI che. ane parikSepa BU padhAre 2213 mAvIsase te2 yaanne| che. 'chadra caukke adra joyaNa. sayAi AyAmavikkhaMbheNaM paNavIsaMguNatIsajoyaNasae parikkheveNaM' ch| yatumA ulkAmukha vigere dvIpanI laMbAI pahoLAI AThaso jananI che. ane pari25 / padhAre 5-yAsase mAgatrIsa 2528 yojananAche. 'sattama caukke navajoyaNa sayAI AyAmavikkhaMbheNaM do joyaNasahassAI adR paNayAle joyaNasae parikkheveNa' sAtamA yatubhA mA pAgA naseyAnanI che. ane parikSepa kaMIka vadhAre 2845 be hajAra AThase pistALIsa ejanane che. mA saMbaMdhamA mA prabhArInI // 4 che. 'jassa jo vikkhaMbho ogAho jIvAbhigamasUtra Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam 703 viSkambha:-AyAmaviSkambho bhavati 'tassa tattiyo ceva ogAho' tasya catuSka syA'vagAhastAvatka eva bhavati / tatra 'paDhamAINa parirao' prathamAdInAM catuSkANAM yAvatparimitaH parirayA-paridhirbhavati 'sesA NaM jANa ahio' zeSANAM prathamAdibhyo'gre'gretanAnAM parirayo'dhiko bhavati, ayaM bhAvaH-pUrvapUrvaparirayaparimANe uttarottarapariyaparimANaM pratyekaM SoDazottaratrizata prakSepeNAdhikaM bhavatIti 'jANa' jAnIhi / 'sesA jahA egoruyadIvassa' zeSaH avaziSTA vaktavyatA yathA-yenaprakAreNa ekorukadvIpasya kathitA tathaiva sarveSAM dvIpAnAM jJAtavyeti / kiyatparyantamityAha -'jAva suddhadaMta dI ve' yAvat-dvitIyacatuSkagata hayakarNa dvIpAdArabhya saptamacatuSkagatA'STAvizAMtatamazuddha dantadvIpaparyantam ekorukadvIpavad jJAtavyamitibhAvaH / ___eteSAmeva dvIpAnAmavagAhAyAmaviSkambhapariraya (parikSepa) parimANasaMgraha gAthA AhaarthAt jisa catuSka kA jitanA viSkambha hai usa catuSka kI utanI hI avagAhanA hai 'paDhamAiyANa parirao jANa sesANaahiou' prathama Adi catuSkoM kA parikSepa jitanA kahA gayA hai unake parikSepa pramANa meM adhikatA hotI jAtI hai isakA tAtparya yaha hai ki pUrva pUrva ke catuSka ke paridhi parimANa meM pratyeka meM tInasau solaha milAne se Age kA paridhi parimANa adhika adhika hotA jAtA hai yahI bhAva 'paDhamAiyANaparirao, sesA NaM jANa ahi. ou' isa gAthArddha se prakaTa hotA hai 'sesA jahA egorUyadIvassa jAva zuddhadantadIve' zeSa saba dvIpoM kI vaktavyatAekoruka dvIpa ke jaisI samajha lenI cAhiye, aThAisavAM zuddhadanta dvIpa taka ina dvIpoM ke avagAha AyAma viSkambha, aura pariraya paridhi-inake parimANa kI saMgraha gAthAeM tassa tattiA ceva' arthAt re ytu| 2 qiex cha, yatunI maTakI 1 agADanA cha. 'paDhamAiyANa parirao jANa sesANa ahiou' paDesA vire catuSkane parikSepa jeTalo kahela che, tenA parikSepa pramANamAM adhika paNuM thatuM jAya che. Anu tAtparya e che ke pahelAnA catuSkanI paridhinA parimANamAM darekamAM 316 traNaso soLa meLavavAthI AgaLanI paridhinuM parimANa vadhAre vadhAre thatu ya cha, me nAva 'paDhamAiyANa parirao sesANaM jANa ahiou' / thAyI kAya che. 'sesA jahA egoruyadIvassa jAva suddhadaMta dIve' zeSa sAdhA dvIpanuM kathana ekarUka dvIpanA kathana pramANenuM samajI levuM. aThayAvIsamAM zuddhadaMta dvIpa paryanta A dvIpanI avagAhanA, AyAma, vikhaMbha ane pari25 paridhinA parimANanI sagAthAsa mA pramANe che. 'paDhamammi tinni u jIvAbhigamasUtra Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 jIvAbhigamasUtre 'paDhamaMmi tini u sayA sesANa sa uttarA nava u jAva / ogAhaM vikkaM dIvANaM parirayaM vocchaM // 1 // padama cakka parirayA bIya caukkassa parirao ahio' sohiM tihi u joyaNasaehiM evameva sesANa // 2 // egoruya parikkhevo Nava ceva sayAiM auNa pannAI / bArasa pannaTThAI hayakaNNANaM parikakhevo // 3 // paNNarasa ekkAsIyA AyaMsamuhANaM parirayo hoi / aTThArasa satta nauyA AsamuhANaM parikkhevo // 4 // bAvIsa te rAi parikkhevo hoi AsakaNNANaM / paNavIsaM auNatIsA ukkAmuha parirao hoi // 5 / do ceva sahassAi adveyasayA havaMti paNayAlA / dhaNadaMta dIvANaM visesa mahio parikkhevo // 6 // vyAkhyA- 'paDhamaMmi' prathame dvIpacatuSke ekorukAdike cintyamAne trINi yojanazatAni avagAhaM - lavaNa samudrAvagAhaM viSkambhaM ca viSkambhaMgrahaNAt AyAmopi gRhyate viSkambhAyAmayostulyaparimANatvAt tena viSkambhaMmAyAmaM ca jAnIhIti kriyAzeSaH, 'sesANa' ityAdi, zeSANAM SaNNAM dvIcatuSkANAM tAni isa prakAra se haiM - 'paDhamammi tini usayA' ityAdi gAthAeM chaha haiM jo TIkA meM dI huI hai ina gAthAoM kI vyAkhyA isa prakAra se haiM prathama dvIpa catuSka - ekoruka Adi cAra dvIpoM ke vicAra meM ina cAroM ekoruka AbhASika vaiSANika, nAMgo lika - dvIpoM ko avagAhanA aura lambAI caur3AI tIna sau yojana kI hai aisA jAnanA cAhiye isa taraha yaha avagAhanA, lambAI caur3AI Age 2 ke pratyeka catuSka meM eka eka sau kI adhikatA se baDhatI gaI haiM antima jo ghanadanta Adi cAra dvIpa haiM unameM yaha nau sau yojana taka ho jAtI hai isa prakAra dUsare catuSka ke hathakarNadvIpa, gajakarNadvIpa, sayA' tyAhi cha gAthAo me saMskRta TIma bhAyavAmAM Ave che. e gAthAonA artha A pramANe che pahelA dvIpacatuSkanA ekAphka vigere cAra dvIpAnA vicAramAM A cAre eka, AbhASika, vaiSANika, nAMgeAlika dvIpeAnI avagAhanA ane laMbAI paheALAi traNaseA ceAjananI che. tema samajavuM'. A rIte A avagAhanA ane lakhAi paheALAi AgaLanA darekacatuSkamAM ekasa ekaseAnA adhika paNAthI vadhe che. chellA je dhanadanta vigere cAra dvIpeA che, temAM te navaseA ceAjana sudhI thai jAya che. A rIte bIjA catuSka nA hacakaNa dvIpa, gajaka dvIpa, gAkaNadvIpa, zabdulIka dvIpamAM avagAhanA jIvAbhigamasUtra Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam 705 trINi zAtani pratyekaM zatottarANi kartavyAni tathAhi-avagAhanAviSkambhaM tAvad jAnIyAt yAvad navazatAni, tadyathA dvItIyacatuSke catvAri yojanazatAni tRtIye dvIpacatuSke pazcayojanazatAni, caturthe SaTzatAni paJcame saptazatAni paSThe aSTau zatAni, saptame navazatAnIti / ata Urdhvam-'parirayaM vocchaM' ekorukaprabhRti dvIpAnAM parirayaM-parikSepaparimANaM vakSye-kathayiSye iti // gokarNadvIpa, zaSkulIkarNadvIpa inameM avagAhanA aura lambAI caur3AI cAra sau yojana kI ho jAtI hai tRtIyadvIpa catuSka meM Adarzamukha, meNdramukha, ayomukha,-gomukha,-ina cAra dvIpoM meM pAMca sau yojana kI avagAhanA aura lambAI caur3AI ho jAtI hai caturthadvIpa catuSka meM-azvamukha, hastimukha, siMhamukha vyAghramukha, ina cAra dvIpoM meM avagAhanA aura lambAI caur3AI chai sau yojana kI ho jAtI hai| paMcamadvIpa catuSka meM azva karNa siMhakarNa, akarNa, karNaprAvaraNa ina dvIpoM meM avagAhanA evaM lambAI caur3AI pratyeka kI sAta sau sAta sau yojana kI hotI hai chaTTe dvIpa catuSka meM-ulkAmukha meghamukha vidyunmukha, vidyudanta, ina cAra dvIpoM meM avagAhanA evaM lambAI caur3AI pratyena kI ATha sau yojana kI ho jAtI hai isake bAda sAtave dvIpa catuSka meM-ghanadanta laSTadanta gUDhadanta aura zuddha danta, ina cAradvIpoM meM avagAhanA evaM lambAI caur3AI pratyeka kI nau nau sau yojana kI hotI hai pariraya-paridhi ke parimANa ke sambandha meM aisA vicAra hai-prathamadIpa catuSka meM paridhi kA parimANa kucha adhika ane laMbAI pahoLAI cAraso yojananI thaI jAya che. trIjA dvIpa cataSkamAM Adarzamukha, medramukha, amukha, gomukha, A cAra dvIpamAM pAMcase lejanA nI avagAhanA ane laMbAI pahoLAI thaI jAya che. cothA dviIpa catuSkamAM azvamukha, hastimukha, siMhamukha, vyAdhramukha A cAra dvIpamAM avagAhanA ane laMbAI pahoLAI chaso jananI thaI jAya che. pAMcamAM dvIpa catuSkamAM azvakarNa, siMhakarNa, akarNa, ane karNAvaraNa A cAra dvIpamAM avagAhanA ane laMbAI pahoLAI darekanI sAtaso jananI thaI jAya che. chaThA dviIpa catuSkamAM ulkAmukha, meghamukha, vidyumukha, vidyudaMta A cA2 dvIpamAM avagAhanA ane laMbAI pahoLAI darekanI AThaso AThaso jananI thaI jAya che. te pachI sAtamAM dvIpa catuSkamAM ghanadaMta, lakkadaMta, guDhaiMta ane zuddhadaMta A cAra dvIpamAM AvagAhanA ane laMbAI pahoLAI darekanI navase navase jananI thaI jAya che. pariraya-paridhinA parimANanA saMbaMdhamAM A pramANene vicAra che, pahelA dvIpa catuSkamAM paridhinuM pramANa kaMIka vadhAre jI0 89 jIvAbhigamasUtra Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 jIvAbhigamasUtre pratijJAtameva darzayati-'paDhama caukka' ityAdi, prathamacatuSkaparirayat = prathamadvIpacatuSkaparirayaparimANAt dvitIyacatuSkasya-dvitIyadvIpacatuSTayasya parirayA-parirayaparimANamadhikaH SoDazaiH- SoDazottarai tribhiryojanazataiH evameva, anenaiva prakAreNa zeSANAM-dvIpacatuSkANAM parirayaparimANamadhikaM pUrva pUrva catuSka parirayaparimANAt SoDazottaratriMzatayojanAdhikaM jJAtavyam, etadevAgrimagAthayA darzayati-'egoruya' ityAdi, ekorukaparikSepaH-ekorukadvIpopalakSita prathamadvIpa catuSkaparikSepo navazatAni ekonapaJcAzAni-ekona pazcAzadadhikAnItyarthaH / tatastriSu yojanazateSu prakSipteSu 'hayaMkaNNANaM' iti hayakarNa prabhRtInAM caturNA dvIpAnAM parakSepo bhavati, sa ca dvAdazazatAni paJcaSaSTAni-paJcaSaSTayadhikAni / tatrApi triSu yojanazateSu yojanazateSu prakSipteSu 'AyasamuhANaM' ityAdi, 'AyaM samuhANaM' Adarzamukha prabhRtInAm tRtIyacatuSkasthitAnAM caturNA dvIpAnAM pariraya parimANaM bhavati / tacca pazcadazayojanazatAni ekAzItyadhikAni / tato bhUyo'pi triSu yojanazateSu SoDazo tareSu prakSipteSu 'AsamuhANaM' iti azvamukha prabhRtInAM caturtha catuSkasthitAnAM caturNA dvIpAnAM parikSepA, tadyathA-aSTAdazayojanazatAni saptanavatyadhikAni / teSvapi triSu yojanazateSu SoDazottareSu prakSipteSu 'Asanau sau gunacAsa-949 yojana kA kahA gayA hai, isa parimANa meM tIna sau solaha-316 yojana milAne se Age ke dvitIya dvIpa catuSka ke pariraya kA parimANa A jAtA hai isa taraha dvitIya dvIpa catuSkakA pariraya parimANa bAraha sau paisaTha 1265 yojana kA A jAtA hai tRtIya dvIpa catuSka kA pariraya parimANa 1265 meM 316 joDane se pandraha sau ikyAsI. 1581 yojana kA pariraya parimANa A jAtA hai 1581 yojanoM meM 316 joDa dene se caturtha dvIpa catuSka kA pariraya parimANa nikala jAtA hai aura yaha aThAraha sau satAnave 1897 yojana kA hotA hai / isameM 316 949 navase ogaNa pacAsa cAjananuM kahela che, A parimANamAM 316 traNa se soLa jana meLavavAthI AgaLanA bIjA dvIpa catuSkanuM paricaya parimANa AvI jAya che. A rIte bIjA dvIpa catuSkanuM pariraya parimANa bAraso. pAMsaTha 1265 jananuM thaI jAya che. trIjA dvIpa catuSkanA parirayanu parimANa 1295 bAraso pAMsaThamAM 316 traNase soLa umeravAthI 1581 paMdaraso ekAzI yojananuM pariraya parimANa AvI jAya che. 1581 paMdaraso ekAzI ejanamAM 316 traNaso soLa umeravAthI cothA dviIpa catuSkanuM pariraya parimANa nIkaLI Ave che. ane A 1897 aDhAraso sattANu yajananuM thAya che. temAM 316 jIvAbhigamasUtra Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam 707 kannANaM' azvakarNa pramukhANAM caturNA dvIpAnAM parikSepo bhavati tadyathA-dvAviMzati yojanazatAni trayodazAni trayodazAdhikAni / tato bhUyo'pi triSu yojanazateSu SoDazottareSu prakSipteSu ulkAmukhaparirayaH, ulkAmukha dvIpacatuSkaparirayaparimANaM bhavati tadyathA-paJcaviMzatiyojanazatAni ekonatriMzAni, ekonatriMzadadhikAni / tata: punarapi triSu yojanazateSu dvIpoDazottareSu prakSipteSu ghanadantadvIpAnAM ghanadanta pramukhasaptamadvIpa catuSkasya parikSepA, tadyathA dve sahasra aSTauzatAni paJcacatvAriMzAni paJcacatvAriMzadadhikAni, 'visesamahio' iti padamante'bhihitatvAt sarvatrApi abhisambandhanIyam tena sarvatrApi kiJcidvizeSAdhikamuktarUpaM parirayaparimANaM jJAtavyamiti // 6 // tadevamete mandaraparvatasya dakSiNe himavati parvate catasUSvapi vidikSu vyavasthitAH sarvasaMkhyayA'STAviMzati dviipaaH| joDa dene para paMcama dvIpa catuSka kA pariraya parimANa nikalatA hai aura yaha bAisa sau teraha 2213 yojana kA hotA hai isa parirayaparimANa meM 316 joDane para chaThaveM dvIpa catuSka kA parirayaparimANa pacIsa sau gunatIsa 2529 yojana kA A jAtA hai isI taraha chaThaveM dvIpa catuSka ke parirayaparimANa meM 316 joDane para sAtaveM dvIpa catuSka kA parirayaparimANa A jAtA hai aura yaha kucha adhika 2845 yojana kA hotA hai pariraya ke pratyeka catuSka parimANa se 'kucha adhika' aisA vizeSaNa lagAnA cAhiye gA0 // 61 // ye antarvIpa aTThAIsa haiM aura mandara parvata ke dakSiNa bhAga meM himavata parvata kI cAroM vidizAoM meM arthAt usake cAroM konoM para hai| traNaso soLa umeravAthI pAMcamAM dviIpa catuSkanA paricayanuM parimANa nIkaLI Ave che. ane te 2213 bAvIso tera jana thAya che. temAM 316 umeravAthI chaTUThA dvIpa catuSkanA parirayanuM parimANa 2529 paccIsaso ogaNatrIsa jananuM thaI jAya che. e ja rIte chaTThA dvIpa catuSkanA pariraya parimANa 316 umeravAthI sAtamA dvIpa catuSkanA parirayanuM pariNAma AvI jAya che. ane te kaMIka vadhAre 2845 jananu thAya che. parivayanA dareka catuSkanA parimANathI kaMIka vadhAre ema vizeSaNa lagAvavuM joIe che gA. 6 che A aMtara dvIpe ayAvIsa che ane maMdara parvatanA dakSiNabhAgamAM himavaMta parvatanI cAre vidizAomAM arthAta tenA cAre khUNA para che. jIvAbhigamasUtra Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 300 300 mmmmm jIvAbhigamasUtre / aSTAviMzatyantaradvIpa koSThakam / (1) prathamacatuSkam // mandarasya dakSiNe| avagA. AyAmavi. kSudrahimavatparvatasya vidizA yo. yo. paridhiyo dvIpanA0 uttarapaurastya | 949 | ekoruka dakSiNapaurastya AbhASika dakSiNapAzcAtya 300 vaiSANika (vaizAlika) | uttarapAzcAtya | 300 / 300 | 949 | nAGgolika inake nAma kramazaH isa prakAra se haiMdakSiNadizA ke manuSyoM ke antaradvIpoM ke nAma-avagAhanAdikAcitra - 1 prathama 2 dvitIya 3 tRtIya 4 caturtha 5paMcama 6 SaSTha 7 saptama catuSka catuSka catuSka catuSka catuSka catuSka catuSka 1-ekorukadvIpa-hayakarNa Adarzamukha azvamukha azvakarNa ulkAmukha ghanadanta dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa 2-AbhASika-gajakarNa meNdramukha hastimukha siMhakarNa meghamukha laSTadanta dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa 3-vaiSANika-gokarNa ayomukha siMhamukha akarNa vidyunmukha gUDhadanta dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa 4-nAMgolika-zaSkulI gomukha vyAghra karNaprAvaraNa vidyuddanta zuddhadanta dvIpa karNa dvIpa dvIpa mukhadvIpa dvIpa dvIpa dvIpa tenA nAme kramathI A pramANe che. dakSiNa dizAnA manuSyanA aMtaradvIpanA nAmo ane avagAhanAdi pra. catuSka ki. catuSka tR. catuSka ca. catuSka paM, catuSka SaSTa catuSka sa. catuSka 1 ekarUka hayakarNa Adarzamukha azvamukha azvakarNa ulakAmukha ghanadanta dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa 2 AbhASika gajakarNa medramukha hastimukha siMhakarNa meghamukha laSTadanta dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa 3 vaiSANika gokarNa amukha siMhamukha akaNuM vidyumukha gUDhadanta dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa 4 negelika zabdulakarNa gemukha vyAghamukha karNaprAvaraNa vighurdanta zuddhadaMta dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa dvIpa jIvAbhigamasUtra Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 44 hayakarNadvIpa nirUpaNam (2) dvitIya catuSkam // avagA. yo. AyAmavi. yo. 400 400 400 400 vidizA dvIpanAma eko ruka uttarapaurastya AbhASika dakSiNapaurastya vaiSANika dakSiNapAzcAtya 400 400 (vaizAlika) nAGgolika uttarapAzcAtya dvIpanAma vidizA hayakarNa gajakarNa gokarNa zaSkulIkaNa uttarapAzcAtya dvIpanAma vidizA Adarzamukha | uttarapaurastya meNmukha ayomukha gomukha 400 400 (3) tRtIya catuSkam // avagA. yo. AyAmavi, yo 500 500 500 500 1 uttarapaurastya 500 dakSipaurastya 500 dakSiNapaurastya 500 500 (4) caturthadhvam // avagA. .yo. AyAmavi. yo. paridhiyo 600 dakSiNapaurastya 600 dakSiNapAzcAtya 600 uttarapAzcAtya 600 1- avagAhanA - 300 400 500 yojana yojana yojana 2- lambAI caur3AI - 300 3 - paridhi jIvAbhigamasUtra 600 600 600 600 avagAhanA 300 400 400 yAjana yAjana yojana caiAjana 2 lakhAI-paheALAI 300 yAjana 3 paridhi yAjana 709 dvIpanAma paridhiyo 1265 hayakarNa 1265 | gajakarNa gokarNa 1265 1265 zaSkulIkaNa paridhiyo dvIpanAma 1581 Adarzamukha 1581 meNdUmukha 1581 ayomukha 1581 gaMmukha 600 700 800 900 yojana yojana yojana yojana 400 500 600 700 800 900 yojana yojana yojana yojana yojana yojana yojana 949 1265 1581 1897 2213 2529 2845 yojana yojana yojana yojana yojana yojana yo. kucha adhika dvIpanAma 1897 azvamukha 1897 hastimukha 1897 siMhamukha 1897 vyAghramukha 500 600 700 800 800 yAjana yAjana yAjana 100 600 700 800 900 yAjanayAjana yeAjana caiAjana yAjana yAjana 949 1265 1581 1897 2213 2529 2829 yAjanayAjana caiAjana yAjana yAjanayAjana (aMdha vadhAre) Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 700 700 700 700 800 jIvAbhigamasUtre (5) paJcamacatuSkam // | dvIpanAma | vidizA avagA. yo. AyAmavi, yo. paridhiyo. dvIpanAma azvakarNa / uttarapaurastya | 2213 | azvakarNa hastimukha dakSiNapaurastya / 700 2213 | sihakarNa sihamukha | dakSiNapAzcAtya 700 700 2213 akarNa vyAghramukha | uttarapAzcAtya 700 2213 karNapAvara (6) SaSTha catuSkam // dvIpanAma | vidizA avagA. yo. AyAmavi,yo. paridhiyo.| dvIpanAma azvakaNe | uttarapaurastya 800 2529 ulkAmukha sihakarNa dakSiNapaurastya 2529 meghamukha akarNa dakSiNapAzcAtya 800 800 2519 vidyunmukha karNadhAvaraNa uttarapAzcAtya | 2529 vidyudanta (7) saptama catuSkam // dvIpanAma | vidizA avagA. yo. AyAmavi,yo. paridhiyo. dvIpanAma ulkAmukha | uttarapaurastya | 900 2845 vi. ghanadatta meghamukha dakSiNapaurastya | 900 2845,, laSTadatta vidyunmukha dakSiNapAzcAtya / 900 2845, gUDhadanta | vidyudanta uttarapAzcAtya | 900 | 2845, zuddhadanta 'ete'STAvizatirdAkSiNAtyA antaradvIpAH praticatuSkaM svasvApekSayA samAnapramANAH santi' evama auttarAhA api aSTAvizatirantaradvIpAH praticatuSkaM svasvApekSayA samAnapramANAH santi ityevaM sarve SaTpazcAzad (56) antaradvIpA bhavantIti' atra kiJcidvizeSAdhiketi padaM sapta catuSkazate sarvasminnapi paridhiparimANe'va sAtavyamiti / athai teSAM gatimAha -'devaloga' ityAdi, 'devalogapariggahiyA NaM te maNuyA paNNatA samaNAuso' te khalu manujA devalokaparigRhAtAH devaloko bhavanapatyAdi __ aba inakI gati kA varNana karate haiM zeSa inake Age ke jo antaradvIpa hai unake parikSepa pramANa meM adhikatA hotI jAtI hai "devaloka pariggahiyA NaM te maNuyA paNNattA samaNAuso" have tenI gatinuM varNana karavAmAM Ave che. bAkInA tenA pachInA je aMtara kIpe che. tenA parikSepa pramANamAM adhika paNuM thatuM jAya che. ethIja yuMcha ? 'devalokapariggahiyANa te maNuyA paNNatA samaNAuso' he zrama AyuSman 900 jIvAbhigamasUtra Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam 711 rupa eva, tathA kSetrasvAbhAvyA tadyogyAyurbandhanena parigRhIta: punarjanmatvena svIkRto yaiste tathAbhUtAH devalokagAmina eva te prajJaptAH he zramaNa ! he AyuSman ! iti / pUrva dAkSiNAtyanA mekorukAdhaSTAviMzatyantaradvIpAnAM varNanaM kRtam, sAmpa tam-auttarAhANA mekorukAdyaSTAviMzatyantaradvIpAnAM varNanAvasaraH, te ca kSudrahimavattulyavarNapramANapadmahadapramANAyAmaviSkambhAvagAha puNDarIkahadopazobhite zikharizi varSadharaparvate lavaNasamudra jalasaMsparzAdArabhya yathoktapramANAntarAzvatasRSu vidikSu ekorukAdi tulyanAmAno'kSuNNApAntarAlAyAma viSkambhA auttarA 'uttarillANaM' ityAdi 'kahiNaM bhaMte ! kutra khalu bhadanta! uttarillANaM' aSTAvizati saMkhyakA anye'ntaradvIpAH santIti tAn pradarzayitumAha -'kahiNaM bhate ! auttarAhANAm uttaradisthitAnAm 'egoruyamaNussANaM' ekorukamanuSyANAm 'egoruyadIve NAmaM dIve paNNatte' ekorukadvIpo nAma dvIpaH prajJapta:- kathitaH ? iti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama !'jaMbuddI ve he zramaNa AyuSman ! ina saba antaradvIpoM ke manuSya devaloka kA parigrahajinho ke aise hI hote haiM / arthAt ye antaradvIpaja manuSya bhavana. patyAdi izAnAnta devagatike sivAya anya gatiyoM meM janma nahIM lete haiM / ____ yahAM taka dakSiNa dizA ke ekorukAdi antaradvIpoM kA varNana karake aba uttara dizA ke ekorukAdi antaradvIpoM kA varNana karate haiM, 'kahiNaM bhaMte ! uttarillANa' ityAdi 'kahiNaM bhaMte uttarillANaM egorUya maNussANaM eguruyadIve NAmaM dIve paNNatte' isa sUtra dvArA gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta' uttara dizA ke ekoruka manuSyoM kA ekoruka nAma kA dvIpa kahAM para kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM ! A badhA aMtaradvIpanA manuSya devalokane parigraha jeoe karyo che evAja hoya che. arthAt A antadvIpamAM thanArA manuSya bhavanapatyAdi IzAnAnta deva gati zivAya anya gatimAM janma letA nathI. ahIM sudhI dakSiNa dizAnA ekarUka vigere antara dvIpanuM varNana karIne have uttara dizAnA ekarUka vigere antara dvIponuM varNana karavAmAM Ave che. 'kahi Na bhaMte ! uttarillANa' yA 'kahiNa bhaMte ! uttarillANaM egoruyamaNussANa egoruyadIve NAmaM dIve paNNatte' mA sUtradvArA zrI gautamasvAmI prasuzrI2 me pUchyu cha - he bhagavan! uttara dizAnA ekeka manuSyane ekarUka nAmane dvIpa kayAM kahevAmAM Avela che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke jIvAbhigamasUtra Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 jIvAbhigamasUtre dIve' jambUdvIpa nAmake dvIpe 'maMdarassa pavvayassa' mandaranAmakaparvatasya 'uttareNa' uttareNa-uttarasyAM dizi 'siharissa vAsagharapavvayassa' zikhariNa:zikhari nAmaka varSadharaparvatasya 'uttarapurasthimillAo carimaMtAo' uttarapaurastyAt caramAntAt 'lavaNasamudaM tini joyaNasayAI ogAhittA' trINi yojanazatAni 'lavaNasamudaM vyatikramya 'evaM jahA dAhiNillA NaM tahA uttarillANa, bhANiyavvaM' evaM yathA-dAkSiNAtyAnA mekoruka manuSyANAM varNanaM kRtaM tathaivottarANAmapi varNanaM bhaNitavyam / 'NavaraM' navaram-vizeSo'yam-tatra dAkSiNAtyaikorukAdi prakAraNe kSudrahimavadvarSadharaparvatasya vidizAsu' iti proktam atrauttarakorukAdi prakaraNe 'siharissa vAsa harapavvayassa vidizAsu' zikhariNo varSadharaparvatasya vidikSu iti vaktavyam / ki nAmaka dvIpa paryantam ? ityAha-evaM jAva' ityAdi, evam-anena prakAreNa 'jAva suddhadaMta dIvetti' yAvat zuddhadantadvIpa iti saptama catuSkasyAntima'goyamA jambUddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttareNaM siharissa vAsahara pavvayassa uttarapurathimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM tiNi joyaNasayAI ogAhittA evaM jahA dAhiNillANa tahA uttarillANabhANiyacvaM, NavaraM siharissa vAsaharapavayassa vidisAsu evaM jAva suddhadaMta dIve. tti jAva settaM antaradIvagA' jambU dvIpa nAma ke isa dvIpa meM jo sumeru parvata hai usako uttara dizA meM jo zikharI nAma kA varSadhara parvata hai usakI IzAna dizA ke caramAnta se lavaNasamudra meM tIna sau yojana calane para jaisA ki dakSiNa dizA ke ekoruka manuSyoM kA dvIpa kahA gayA haiM usI taraha se uttara dizA ke ekoruka manuSyoM kA bhI ekoruka nAma kA dvIpa kahA gayA hai ye uttara dizA ke antaradvIpa zikharI parvata kI dADhAoM para hai aura ye usako vidizAoM meM haiN| zuddhadanta. 'goyamA ! jambuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttareNa siharissa vAsaharasambayassa uttara purathimillAo carimatAo lavaNasamudaM tini joyaNasayAI ogAhittA eva jahA dAhiNillANa tahA uttarillANa bhANiyavva navara' siharissa vAsahara pavvayassa vidisAsu evaM jAva suddhadata dIvetti jAva se ttaM aMtaradIvagA' yUdvIpa nAmanA A dvIpamAM je sumerU parvata che tenI uttara dizAmAM zikharI nAmane je varSadhara parvata che tenI IzAna dizAnA caramAntathI lavaNa samudramAM traNa jana cAlavAthI jema dakSiNa dizAnA ekeDarUka manuSyone dvIpa kahela che, teja rItathI uttara dizAnA ekarUka manuSyane paNa ekarUka nAmane dvIpa kahevAmAM Avela che. e uttara dizAne aMtaradvIpa zikharI parvanI dADhAo para Avela che. ane te tenI vidizAomAM che. zuddhadaMtadvIpa paryantanA badhA jIvAbhigamasUtra Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 713 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam zuddhadantadvIpo varttate tAvatparyantamiti, ekoruka dvIpAdArabhyA'STAviMzatitama zuddhadanta dvIpa paryantAnA mauttarANAmaSTAviMzatyantaradvIpAnAM sarva varNanaM pUrpabadeva vAcyamiti, 'jAva' iti, yAvatmakaraNa samApti pryntmiti| upasaMharannAha-'se taM aMtaradIvagA' te ete antaradvIpakA iti, te-ye pUrva pradarzitAH ete-atropadarzitA antaradvIpA yathAkramaM pradarzitA iti // ___'antaradvIpaka manuSyAn nirUpyAkarmabhUmaka manuSyAn nirUpayitumAha-'se ki taM' ityAdi, 'se kiM taM akammabhUmaga maNussA' atha ke te akarmabhUmaka manuSyAH ? iti praznaH, bhagavAnAha-'akammabhUmaga maNussA tIsavIhA panattA' akarmabhUmakamanuSyA striMzadvidhAH-triMzatprakArakAH prajJaptAH-kathitAH, "taM jahA' tadyathA-'paMcahi haimavaehi paJcabhiraimavataiH, 'evaM' evam-anena prakAreNa paJcabhihaimavataiH, paJcabhirharivarSeH, paJcabhiH ramyakavarSeH, paJcabhirdevakurubhiH, paJcabhiruttarakurubhirititriMzatkSetrabhedai stadutpannA manuSyA api triMzad bhavanti iti / etadeva 'jahA' iti sUtra padena pradaryate-'jahA' ityAdi, 'jahA paNNavaNApade jAva paMcahiM uttarakuruhi' yathA dvIpa taka ye antaradvIpa yahAM aThAIsa haiN| ina sabakA varNana dakSiNa dizA ke antaradvIpoM ke varNana jaisA hI hai / isa taraha yahAM taka antaradvIpoM kA varNana kiyA gayA hai yahAM taka antaradvIpoM ke manuSyoM kA nirUpaNa karake aba akarmabhUmika manuSyoM kA nirUpaNa karate haiM-'se kiMtaM' ityaadi| 'sekiM te akammabhUmagamaNussA' he bhadanta ! akarmabhUmika manuSya kitane prakAra ke haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-he gautama' akammabhUmagamaNussA tIsavIhA paNNattA' akarmabhUmaka manuSya tIsa prakAra ke kahe gaye hai| 'taM jahA' jo isa prakAra se hai-'paMcahiM hemavaehiM pAMca haimavata kSetra ke manuSya evaM jahA paNNavaNA pade jAva paMcahiM uttara kuruhiM' maLIne aThayAvIsa aMtaradvIpa ahiM kahela che. te badhAnuM varNana dakSiNa dizAnA aMtara dvIpanA varNana pramANe ja che. A rIte ATalA sudhI aMtara dvIpanuM varNana karavAmAM Avela che. A rIte ATalA sudhI aMtaradvIpanA manuSyonuM nirUpaNa karela che. bhUminA manuSyonu ni3565 42vAmA mA che. 'se kitatyAha 'se kiM ta akammabhUmaga maNussA' hai bhagavan mamamUbhinA mnussy| keTalA prakAranA che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke he gautama! 'akammabhUmaga maNussA tIsa vihA paNNattA' bhabhUminA mnussy| zrIsa prAranA 4AmA bhAvesa cha. 'ta jahA' 2 mA prabhAe cha. 'paMcahiM hemavaehi' pAMya 2 // bhaktakSetranA mnussy| evaM jahA paNNavaNApade jAva pacahi uttara jI. 90 jIvAbhigamasUtra Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 jIvAbhigamasUtre pajJApanAyAH prathame pade kathitaM yAvatpaJcabhiruttarakurubhiriti-akarmabhUmaka manuSyANAM varNanaM kRtaM tadanusAreNaivAtra jJAtavyam / ____ akarmabhUmakamanuSyAn nirUpya karmabhUmakAnnirUpayituM praznayannAha-'se ki taM' ityAdi, 'se kiM taM kammabhUmagA' atha ke te karmabhUmakAH, karmabhUmakA maNuSyAH kiyanto bhavantIti paznaH, bhagavAnAha-'kammabhUmagA maNussA paNNarasavihA pannattA' karmabhUmakAH karmabhUmiSu samutpannA manuSyAH paJcadazavidhA:-'paMcadazapakA. rakAH prajJaptAH-kathitAH, 'taM jahA' tadyathA 'paMcahiM bharahe hiM' paJcabhirbharataiH 'paMcahiM eravaehiM' paJcabhirairavataiH 'paMcarhi mahAvidehehi' paJcabhirmahAvidehaiH, tathA ca pazca. pAMca hairaNyavata pAMca harivarSa kSetra ke manuSya pAMca ramyaka kSetra ke manudhya aura pAMca devakuru ke manuSya aura pAMca uttarakuru ke manuSya isa prakAra se aDhAI dvIpa meM ye tIsa bhogabhUmiyAM-akarmabhUmiyAM hai| ina akarmabhUmiyoM meM jo utpanna hue manuSya hai ve akarmabhUmaka manuSya kaha. lAte haiN| aura inheM isI se tIsa prakAra ke kahA gayA hai 'se ttaM aka. mmabhUmagA' isa prakAra se akarmabhUmakoM ke sambandha meM yaha kathana kiyA gayA hai inakA vistRta kathana prajJApanA pada meM prajJApanA sUtra ke prathama pada meM huA hai ataH vahIM se yaha viSaya jijJAsuoMko jAna lenaacaahiye| ___'se kitaM kammabhUmagA' he bhadanta ! karmabhUmaka manuSya kitane prakAra ke hai isake uttara meM prabhuzrI gautamasvAmI ko kahate haiM-he gautama! karmabhU. maka manuSya 'paNNarasavihA paNNattA' pandraha prakAra ke kahe gaye hai 'taM jahA' jaise-'paMcahiM bharahehiM paMcahiM eravaehiM paMcahiM mahAvidehehiM pAMca bharata kuruhi" pAMya prA2nA De27yakta kSetranA manuSya pAMya 42nA rivaSa kSetranA manuSya pAMca prakAranA ramyakakSetranA manuSya ane pAMca prakAranA devakurUnA manuSyo ane pAMca uttarakuranA manuSyo A rIte aDhAI dvIpamAM A trIsa bhegabhUmi akarmabhUmi che. A akarmabhUmimAM utpanna thayelA je manuSya che, teo akarmabhUmaka manuSya kahevAya che. ane te badhA maLIne trIsa prakAranA 43vAmAM Ave che. 'se taM akammabhUmagA' zate sama bhUbhiyAna samayamA kathana karavAmAM Avela che. AnuM savistara kathana prajJApanA sUtranA prajJApanA padamAM karavAmAM Avela che. tethI jIjJAsuoe te badhu tyAMthI jANI levuM ___ 'se ki ta kammabhUmagA' i lAvan bhabhUbhinA mnussye| TasA prA2nA hyA che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke he gautama ! karma bhUminA mnussy| 'pannarasavihA paNNatA' 52 42 // 4AmA sAsa che. 'ta jahA te sA pramANe zAma paMcahiM bharahehi, paMcahiM eravaehi, paMcahiM jIvAbhigamasUtra Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 715 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.44 hayakarNadvIpanirUpaNam bharata, paJcaivataH paJcamahAvidehabhedAt paJcadazamakArakAH karmabhUmakamanuSyAHbhavantIti / 'te samAsao duvihA pannattA' te karmabhUmakA manuSyAH samAsataH-saMkSepeNa dvividhAH-dvi prakArakAH prajJaptA:-kathitA, dvaividhyaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'AyariyA milecchA' AryAH mlecchAzca, tatra mle. cchAnAM svalpatvAtprathamaM mlecchA vaya'nte-mlecchAH zakayavanAdibhedairanekavidhAH / AryA RddhiprAptA anRddhiprAptA iti dvividhAH / ete dvaye bhedAnubhedairbahuvidhA bhavanti, tatprajJApanAtidezenAha 'evaM jahA' ityAdi, 'evaM jahA paNNavaNApade jAva se taM AriyA' evaM yathA prajJApanAyAH prathame pade kathitaM tathaivAtrApi jJAtavyam kiyatparyantaM prajJApanAprakaraNaM jJAtavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva se taM AriyA' yAvatte ete AryAH, iti paryantamiti / 'se taM gabbhavakaMtiyA' te ete garbhavyu. skrAntikA jIvA nirUpitAH, 'se taM maNussA' te ete uparyuktakrameNa manuSyA strividhA api nirUpitA iti ||suu0 44 // kSetroM ke pAMca airavata kSetroM ke aura pAMca videhoM ke saba milakara pandraha karmabhUmiyoM kI apekSA manuSya pandraha prakAra ke ho jAte hai| te samAsao duvihA pannattA' ye karmabhUmika manuSya saMkSepa se do prakAra ke hote hai 'taM jahA' jaise 'AriyA milecchA' Arya aura mleccha, mleccha zaka sUta Adi hai| 'evaM jahA paNNavaNApade jAva setta AriyA' prajJApanA ke prathama pada meM Aye prakaraNa taka isa sambandha meM kathana kiyA hai ataH vaisA hI vaha saba kathana yahAM para bhI AryoM ke sambandha meM kara lenA cAhiye 'settaM gambhavatiyA' isa prakAra se garbhaja jIvoM kA yahAM taka nirUpaNa ho jAtA hai / 'settaM maNNussA' ina ke nirUpaNa ho jAne para tIna prakAra ke manuSyoMkA nirUpaNa bhI samApta ho jAtA hai|44| mahAvidehehi' pAMya prA2nA maratakSetrana pAya prAranA meravatakSetramA bhane pAya prakAranA mahAvideha kSetranA e pramANe badhA maLane paMnnara prakAranI ubhabhUminA mnussye| 55 paMnnara prA2nA 2014 cha. 'te samAsao duvihA pannattA' mA bhabhUminA manuSyo sapathA me prA2nA thAya che. 'ta jahA' 2ma 'AriyA milecchA' mArya bhane 27, 27 24, sUta vigaire che. 'evaM jahA paNNavaNApade jAva se taM AriyA' prajJApana sUtranA 54aa prajJApanA padamAM Arya prakaraNa sudhI A viSayanuM kathana karela che. te ja pramANe te saghaNu 4thana maDiyAM 55 ani saMmaMdhamA sabha sevu. se taM gambha vakkatiyA' mA zata mAsA sudhI gala vAnu ni35 25 jaya che. 'se tta maNussA' ala nu ni359 24 pAthI 3 aranA mnussy| nu 55 ni355 56 laya che. // 44 // jIvAbhigamasUtra Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 jIvAbhigamasUtre te ete manuSyA nirUpitAH, samprati-devAn nirUpayitumAha-'se kiM taM devA' ityAdi, mlam-se kiM taM devA ? devA cauvvihA pannattA taM jahA bhavaNavAsI vANamaMtarA joisiyA vemaanniyaa| se kiM taM bhavaNavAsI ? bhavaNavAsI dasavihA pannattA, taM jahA-asurakumArA jahA paNNavaNApade devANaM bheo tahA bhANiyavvo jAva aNutarovavAiyA paMcavihA pannattA taM jahA-vijayavejayaMta jAva savvadRsiddhagA, se taM aNuttarovavAiyA // kahi NaM bhaMte ! bhavaNavAsI devANaM bhavaNA pannattA, kahi NaM bhaMte ! bhavaNavAsI devA parivasaMti ? goyamA! imIse rayaNappabhA puDhavIe asI uttara joyaNasayasahassa bAhallAe evaM jahA paNNavaNAe jAva bhavaNavAsAiyA, ettha NaM bhavaNavAsINaM devANaM satta bhavaNakoDIo bAvattari bhavaNavAsasayasahassA bhavaMtIti makkhAyaM / teNaMbhavaNA bAhiM vahA, aMto samacauraMsA, ahe pukkharakaNiyA saMThANasaMThiyA bhavaNabaNNao bhANiyatvo jahA ThANapade jAva pddiruuvaa| tattha NaM bahave bhavaNavAsI devA parivasaMti, asurA NAga suvaNNA ya jahA paNNavaNAe jAva viharaMti / kahi NaM bhaMte! asurakumArANaM devANaM bhavaNA pannattA ? pucchA evaM jahA paNNavaNA ThANapade jAva viharaMti / kahi NaM bhaMte! dAhiNillANaM asurakumAradevANaM bhavaNA pucchA evaM jahA ThANapade jAva camare, tattha asurakumAriMde asurakumArarAyA parivasai jAva viharai ||suu045|| chAyA-atha ke te devAH ? devAzcaturvidhAH prajJaptA , tadyathA-bhavanavAsino vAnavyantarAH jyotiSkA vaimAnikAH / atha ke te bhavanavAsinaH / bhavanavAsino dazavidhA prajJaptAH, tadyathA-asurakumArAH yathA prajJApanApade devAnAM bhedastathA bhaNi jIvAbhigamasUtra Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 45 devasvarUpavarNanam 717 tavyo yAvadanuttaropapAtikAH paJcavidhAH prajJaptAH tadyathA - vijayavaijayanta yAvat sarvArthasiddhikAH te ete anuttaropapAtikAH kutra khalu bhadanta ! bhavanavAsi devAnAM bhavanAni prajJaptAni kutra khalu bhadanta ! bhavanavAsidevA ! parivasanti ? gautama ! etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyA azItyuttarayojanazatasahastrabAhalyAyAH, evaM yathA prajJApanAyAM yAvat bhavanavAsAdikAH, atra khalu bhavanavAsinAM devAnAM saptabhavanakoyaH dvisaptatibhavanAvAsazatasahasrANi bhavantItyAkhyAtam, tAni khalu bhavanAni bahirvRtAni, antaH samacaturasrANi, adhastalabhAgeSu puSkarakarNikAsaMsthitAni, bhavanavarNako bhaNitavyo yathA sthAnapade yAvatpratirUpANi / tatra khalu bahavo bhavana - vAsino devAH parivasanti asurA nAgasuvarNAzca yathA prajJApanAyAM yAvadviharanti / kutra khalu bhadanta ! asurakumArANAM devAnAM bhavanAni prajJaptAni pRcchA evaM yathA prajJApanA sthAnapade yAvad viharanti / kutra khalu bhadanta / dAkSiNAtyAnA masurakumAra devAnAM bhavanAni pRcchA' evaM yathA sthAnapade yAvaccamaraH, tathA'surakumArendro'surakumArarAjA parivasati yAvadviharati // sU0 45 // TIkA- 'se kiM taM devA' atha ke te devAH, devAnAM bhavanavAsiprabhRtInAM kiyanto bhedA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' hai gautama ! 'devA caubvihA pannattA' devAzcaturvidhAH prajJaptAH 'taM jahA ' tadyathA 'bhava'vAsI' bhavanavAsino devAH, 'vANamaMtarA' vAnavyantarAH vane bhavA vAnAH vAnAzca isa taraha saMkSepa aura vistAra se manuSyoM kA nirUpaNa karake ava devoM kA nirUpaNa prArambha kiyA jAtA hai / 'se kiM taM devA ! - devA cauvivahA patnattA' ityAdi' sUtra - 43 // TIkArtha- gautamasvAmIne prabhu se pUchA hai - he bhadanta ? deva kitane prakAra ke hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai / 'goyamA devA cauvvihA pannattA' he gautama ? deva cAra prakAra ke kahe gaye hai- 'taM jahA' jaise 'bhavaNavAsI, vANamaMtarA, joisiyA, vaimANiyA' bhavana vAsI, vAnavyantara, jyotipUrvaka manuSyAnuM nirUpaNa karIne have A rIte saMkSepa ane vistAra devAnu nirUpaNa karavAmAM Ave che. 'se kiM taM devA ? devA cauvvihA paNNattA' ityAdi TIkA"--A viSayamAM zrIgautamasvAmIe prabhuzrIne vinamrabhAve pUchyuM ke he bhagavana deva keTalA prakAranA kahevAmAM Avela che ? A praznanA uttaramAM aluzrI uddhuM } 'goyamA ! devA cauvvihA paNNattA' he gautama! heveo yAra prahAranA hevAmAM Ave che, 'ta' jahA' te yA pramANe che, 'bhavaNavAsI, vANamatarA joisiyA, vaimANiyA' lavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSGa bhane vaimAni jIvAbhigamasUtra Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 jIvAbhigamasUtre te vyantarA vAnavyantaradeva vizeSAH kilviSa devAH 'joisiyA' jyotiSkAHcandrasUryAdayaH 'vemANiyA' vaimAnikAH / caturvidhadeveSu madhye prathamopAttabhavanavAsidevAn nirUpayituM praznayannAha-se ki taM' ityAdi, 'se ki taM bhavaNavAsI' atha ke te bhavanavAsinaH ? bhavanavAsi devAnAM kiyanto bhedA iti praznaH, bhagavA. nAha-'bhavanavAsI devA dasavihA pannattA' bhavanavAsino devAH dazavidhAH-dazapra kArakAH prajJaptA:-kathitAH, dazavidhatvameva darzayati-'taM jahA' tadyathA-'asurakumArA jahA paNNavaNApade devANaM bhedo tahA bhANiyacyo' asurakumArA yathA prajJApanA pade-prajJApanAyAH prathame prajJApanApade devAnAM sarveSAM bhedaH tathA bhaNitavyaH, prajJApanAyAH prathamapadAnusAreNa bhavanavAsiprabhRtinAM devAnAM bhedo'trApi vaktavyaH, asura-nAga- suvarNa-vidyu-dagni- dvIpo-dadhi-dizA-pavana-stanitakumAraparyantaM Sika aura vaimAnika 'sekiMtaM bhavaNavAsI' he bhadanta? bhavanavAsI deva kitane prakAra ke hai ! uttara meM prabhuzrI kahate hai -he gautama' bhavanavAsI deva 'dasavihA pannattA' daza prakAra ke kahe gaye hai 'taM jahA' jaise 'asurakumArA jahA paNNavaNA pade devANaM bheo tahA bhANitavvo jAva aNuttaro. vavAiyA paMcavihA paNNattA' asurakumAra nAgakumAra ityAdi daza bhedoM kA varNana tathA vAnavyantarAdi samasta devoM ke bhedoM kA varNana prajJApanA sUtra ke prathama pada meM pAMca prakAra ke anuttaropapAtika devoM taka kiyA gayA hai| ataH vaha saba varNana vahAM se dekha lenA cAhiye prajJApanA ke prathama pada meM bhavana vAsI devoM ke dasa bheda isa prakAra se kahe gaye hai-asura kumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, dIpakumAra, uddhikumAra, dikkumAra, pavanakumAra, stanitakumAra, 10 ye dasa bhavana vAsI deva hai / prajJApanA 'se ki ta bhavaNavAsI' 3 mA sapanavAsI hai| tts| prAyana uvAmA AvyA che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke he gautama! bhavanavAsI hai| 'dasavihA paNNattA' sa prA2nA 46vAmAM mAvesa che. 'tauM jahA' a // prabhArI che 'asurakumArA jahA paNNavaNApade devANaM bheo tahA bhaNitavvo jAva aNuttarovavAiyA paMcavihA paNNattA' masu2mAra nAgabhAra vigere mA spraaranA bhavanapati devenuM varNana tathA vAnavyantara vigere saghaLA devanA bhedonuM varNana prajJApanA sUtranA pahelA padamAM pAMca prakAranA anuttarapAtika denA kathana sudhI karavAmAM Avela che. tethI te samasta kathana tyAMthI joI levuM prajJApanA sUtranA pahelA padamAM bhavanavAsI devonA dasa bhede A rIte kahevAmAM Avela che. asura kumAra 1, nAgakumAra 2, suvarNakumAra 3, vighukumAra 4, agnikumAra 5, dviIpakumAra , udadhikumAra 7, dikumAra 8, pavanakumAra jIvAbhigamasUtra Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.45 devasvarUpavarNanam 719 bhavanavAsinodazavidhA devA bhavantIti / kiyatparyapta prajJApanA prathamapadoktadeva bhedo vaktavyastatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva aNuttarovavAiyA pacavihA pannattA' yAvatyAvatpadena- bhavanapati- vAnavyantara -jyautiSkakalpopapannakalpAtItagraiveyakadevAH saMgrAhyAH, tataH anuttaropapAtikadevapraznazcagrAhyaH, uttaramAha-anuttaropapAtikAH paJcavidhA:-paJcaprakArakAH prajJaptAH, 'taM jahA' tadyathA-'vijayavejayaMta jAva savasiddhagA' vijayavaijayanta yAvat sarvAthasiddhakAH vijayajayanta jayantAparAjitasarvArthasiddhadevAH 'se taM anuttarovavAiyA' te ete anuttaropapAtikA:, iti paryantaM prajJApanAyAH prayamapadokta prakaraNaM vAcyam / atha prajJApanAyAH dvitIya sthAnapadoktabhavanavAsinAM devAnAM bhavanapratipAdanArthamAha-'kahi NaM bhaMte !' ityAdi. ke prathama padokta devoM ke bheda kahAM taka kahanA cAhiye usa para kahate hai 'jAva ityAdi' jAva aNuttarovavAiyA paMca vihA paNNattA' yAvat , yahAM yAvat pada se yahAM bhavanapati-bAnavyantara-jyotiSka kalpopapanna.kalpAtIta veyaka devoM kA tathA anuttaropapAtika devoM ke viSayaka prazna grahaNa karanA cAhiye / uttara meM bhagavAna kahate hai| he gautama anu. ttaropapAtikadeva pAMca prakAra ke kahe gaye hai 'taM jahA' jaise 'vijayavejayaMta jAva savvaTTha siddhagA' vijaya-vaijayanta-jayanta-aparAjita aura sarvA. rthasiddhadeva ! 'settaM aNuttarovavAiyA' ye anuttaropapatika deva hai| yahAM taka kA varNana zrIprajJApanA ke prathama padokta prakaraNa se jAnanA cAhiye isake Age prajJApanA ke dvitIya sthAna padokta bhavanavAsI devoM ke bhavana AdikA varNana karate hai_ 'kahiNaM bhaMte' ityAdi / 'kahiNaM bhaMte ! bhalaNavAsi devANaM bhavaNA 9 ane svanitakumAra 10 A rIte dasa prakAranA bhavanavAsI deve kahyA che. prajJApanA sUtranA pahelA padamAM kahevAmAM Avela devanA bhede keTalA sudhI 4vA nete samaMdhamAM sUtrA2 'jAva' tyA sUtra 49 cha 'jAva anuttarovavaiyA paMcavihA paNNattA' yAvat the 54thI mahiyAM manapati, pAnavyanta2, jyotiSka, kalpapapanna, kalpAtIa, navaveyaka denuM tathA anuttarapapAtika denA saMbaMdhamAM prazna kahevuM joIe e praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke he gautama anutta5pAti va pAMya prAranA 4vAmAM Ave che. 'ta jahA' te mA prabhArI che. 'vijayavejayaMta jAva saMvva siddhagA' viya, vaizyanta, nyanta a52 mana sA siddhahe, 'se taM aNuttarovavaiyA' mA mA anutt| papAtika de che. ATalA sudhI prajJApanA sutranA pahelA padamAM kahela prakaraNathI samajavuM. AnA pachInuM zrI prajJApanA sUtranA bIjA sthAna padamAM kahela bhavanavAsI hevAnA vana vigerenu vaena 42vAmA mA che. 'kahi Na bhaMte !' ityAdi jIvAbhigamasUtra Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 720 'kahi NaM bhaMte !' kutra khalu bhadanta ! 'bhavanavAsidevANaM bhavaNA pannattA' bhavanavAsidevanAM bhavanAni nivAsasthAnAni prajJaptAni kathitAni tathA 'kahi NaM bhaMte ! bhavanavAsidevA parivasaMti' kutra khalu bhadanta ! bhavanavAsidevAH parivasantIti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'imI se rayaNappabhAe pur3havIe' etasyAH ratnaprabhAyAH pRthivyA: 'asI uttarajoyaNasayasahassa bAhallAe' azItyuttarayojanazatasahasrabAhalyAyAH - azItyuttaram - azItisahasrAdhikaM yojanazatasahasraM bAhalyai piNDabhAvo yasyAH sA tathoktA, tasyA upari ekaM yojanasahasrabhavagAhya adhastAdekaM yojanasahasraM varjayitvA madhye aSTasaptate aSTasaptati sahasrAdhike yojanazatasahastre ayamevAzayaH - ' evaM jahA paNNavaNAe jAva bhavaNavAsAiyA' iti prakaraNasya / 'ettha NaM bhavaNavAsiNaM devANaM sattabhavaNako DIo bAvattari bhavaNAvAsasayasahassA bhavatIti makkhAyeM' atra khalu - etasmin sthAne bhavanavAsinAM devAnAM paNNattA' he bhadanta ? bhavanavAsi devoM ke bhavana kahA para kahe gaye hai? 'kahiNaM bhaMte' 'bhavaNavAsI devA parivasaMti' tathA - he bhadanta ! bhavanavAsI deva kahAM para rahate hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM ? 'goyamA' imI se rayaNappabhAe puDhavIe asI uttara joyaNa sayasaharasabAhallAe 'he gautama' 1 lAkha 80 hajAra yojana kI moTI isa ratnaprabhA pRthivI ke upara nIce ke eka eka hajAra yojana ko choDakara vIca ke 1 eka lAkha 78 aThahattara hajAra yojana parimita bhAga meM 'evaM jahA paNNavaNAe jAva bhavaNavAsAiyA' isa prakAra jaisA prajJApanAsUtra ke dvitIya sthAna pada meM kahA hai vaisAhI samajha lenA cAhiye, 'ettha NaM te bhavaNavAsINa devANaM sattabhavaNakoDIo bAvantari bhavaNA vAsasaya 80 'kahi NaM bhaMte ! bhavanavAsi devANaM bhavaNA paNNattA' he bhagavan bhavanavAsI hevAnA bhavanA yAM yA sthaNe Ahesa che ? 'kahiNaM bhaMte ! bhavaNavAsI devA parivasati' tathA he bhagavan bhavanavAsI deve| uyAM rahe che ? yA praznanA uttarabhAM prabhuzrI gautamasvAbhIne he che ! 'goyamA ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe asI uttara joyaNasayasa harasabAhallAe' he gautama / 1 bheDA eMsI hajAra yeAjananA vistAravALI sthULa A ratnaprabhA pRthvInI upara ane nIcenA bhAgamAM eka eka hajAra Ajanane cheDIne vaccenA eka lAkha 78 madhyotera halara yojana pramANu lAgabhAM ' evaM ' jahA paNNavaNAe jAva bhavaNa vAsAiyA' mA rIte prajJApanA sUtranA sthAnayahamAM ne pramANe hevAmAM Aveda che. tena prabhAzenu uthana sama sevu 'ettha NaM te bhavaNavAsINa devANa satta bhavaNa koDIo bAvantari bhavaNAvAsasayasavassA bhavatIti makkhAya" jIvAbhigamasUtra Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 45 devasvarUpavarNanam 721 dvisaptatilakSAdhika saptakoTi saMkhyakAni (77200000) bhavanAni bhavantIti AkhyAtam / tatra tatpramANamevaM bhavati catuH SaSThiH (64) zatasahasrANi bhavanAni asurakumArANAm / caturazItiH (84) zatasahasrANi nAgakumArANAm / dvisaptatiH ( 72 ) zatasahasrANi suvarNakumArANAm / SaNNavati: (96) zatasahasrANi vAyukumA rANAm / zeSANAM SaNNAM pratyekaM SaTsaptatiH (76) zatasahasrANi bhavanAni bhavantIti / tataH saGkalanayA yathoktA dvisaptatilakSAdhikasaptakoTi (77200000) bhavanasaMkhyA bhavati / eteSAM dazAnAM bhavanavAsinAM kramazo bhavanasaMkhyAmadarzakaM - koSThakam nAmAni kramAGkAH 1 " or cr 1o g w9vra asurakumAra bhavanAni nAgakumAra bhavanAni suvarNakumAra bhavanAni vidyutkumAra bhavanAni jIvAbhigamasUtra agnikumAra bhavanAni dvIpakumAra bhavanAni udadhikumAra bhavanAni dikkumAra bhavanAni pavanakumAra bhavanAni stanitakumAra bhavanAni bhavanasaMkhyA 6400000 8400000 7200000 7600000 7600000 7600000 7600000 7600000 9600000 7600000 sarvasaMkhyA - 77200000 sahassA bhavaMti timakkhAyaM' vahAM para bhavanavAsI devoM ke sAta karoDa bahattara lAkha-(77200000) bhavana hai / aisA maiMne tathA pUrva ke anya tIrthakaroM ne bhI kahA hai| inakA sAta karoDa bahattara lAkhakA pramANa isa prakAra se hai causaTha lAkha 64 bhavanato asura kumAroM ke hai| caurAsI 84 lAkha nAgakumAroM ke hai bahattara 72 lAkha suvarNakumAroM ke hai / e rIte bhavanavAsI deveAnA 7 sAta karoDa 72 khetera lAkha bhavanA che, e pramANe meM tathA mArI pahelAnA anya badhAja tIrthaMkara devAe paNa kahela che. teonA 7 sAta karoDa 72 khetera lAkhanuM pramANa A pramANe che. 64 cAsaDha lAkha bhavanAvAse teA asurakumAranA che. 84 cAyaeNzIlAkha nAgakumAronA che. 7ra khetera lAkha suvarNa kumArAnA che. 96 channu lAkha vAcukumArAnA che, tathA bAkInA cha eTale ke vidyutsumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, jI0 91 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _0rara jIvAbhigamasUtra 'te NaM bhavaNA bAhiM vaTTA aMto samacauraMsA, hehA pukkharakaNiyA saMgaNasaMThiyA bhavaNavaNNao bhANiyavyo jahA ThANapade jAva paDirUvA tAni ca bhavanAni vahivRttAkArANi antaH samacaturasrANi adhastalamAgeSu puSkarakarNikAsaMsthAnasaMsthitAni 'bhavaNavaNNao bhANiyadhvo jahA ThANapade jAva paDirUvA' ataH paraM bhavanavarNako varNayitavyo yathA prajJApanAyAH sthAnAkhye dvitIyapade kRta stenaiva rUpeNa sa ca tAvat yAvat 'paDirUvA' padam 'tattha gaM bahave' ityAdi, 'tastha NaM bahave bhavaNavAsIdevA parivasaMti' tatra teSu anantaroditaravarUpeSu bhavaneSu khalu bahavo'nekajAtIyakA:-anekaprakArakA bhavanavAsino devAH parivasanti / tAneva bhavanavAsino devAna jAtibhedata Aha-'asurA' ityAdi 'asurA nAgasuvannAya' asurakuchiyAnave 96 lAkha vAyukumAroM ke hai / zeSa 6 chahoM ke vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra dikkumAra aura stanitakumAra ina pratyeka ke chihattara chihattara 76 lAkha bhavana hai| ina sabako joDane se pUrvokta sAta karoDa bahattara lAkha-77200000 bhavana ho jAte hai jisakA krama se 'teNaM bhavaNA bAhiM baTTA aMto samacaurasA ahe pukkharakaNiyA saMThANasaMThiyA bhavaNAo bhANiyavo jahA ThANapade jAva paDirUvA' ye bhavana bAhara meM vRtta AkAra vAle hote hai| bhItara meM samacatutra-samacatuSkoNa evaM tale meM puSkara kArNikA jaise hote hai| prajJApanAsUtra ke sthAna nAma ke dvitIyapada meM ina bhavanoM kA jaisA varNana hai vaisA hI yahAM samajha lenA cAhiye yaha varNana 'paDiruvA' pada taka kara lenA caahiye| 'tattha NaM bahave bhavaNavAsI devA parivasaMti' inhIM anantarodita svarUpa vAle bhavanoM meM aneka prakAra ke arthAt dasa prakAra ke dikumAra ane svanitakumAra A chae nA 76 chotera 76 chetera lAkha bhavane che A badhAne meLavavAthI pahelA kahyA pramANe 77200000 sAta karADa botera lAkha bhavane thaI jAya che. tenuM varNana sUtrakAre A pramANe 42 cha. 'te gaM bhavaNA bAhiM vaTTA aMto samacauraMsA ahe pukkharakaNiyA saMThANasaThiyA bhavaNAo bhANiyavvo jahA ThANapade jAva paDirUvA' mA sapanA bahArathI vRtta-goLa AkAranA hoya che. aMdaranA bhAgamAM samacatustra cokhaMDA ane nIcenA bhAgamAM puSkarakarNikAnA AkAra jevA hoya che. prajJApanA sUtranA sthAnapada nAmanA bIjA padamAM te badhA bhavanenuM varNana karavAmAM Avela che, te ja pramANe te tamAma varNana ahi paNa samajI levuM joIe, A varNana 'paDirUvA' the 56 sudhI bhaDIyA 30 se. 'tattha NaM bahave bhavaNavAsI devA parivasaMti' / pUvAta bhavanamA bhane prakAranA arthAt dasa prakAranA bhavanavAsI de rahe che. teonA nAma A jIvAbhigamasUtra Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.45 devasvarUpavarNanam 723 mArAH, nAgakumArAH, suvarNakumArAH, vidyutkumArAH, agnikumArAH, dvIpakumArAH, udadhikumArAH, dikkumArAH, pavanakumArAH, stanitakumArA:10, 'jahA paNNavaNNAe jAva viharaMti' yathA prajJApanAyAM yAvadviharanti, atraiSAM varNane yAvatpadena 'cUDA. maNi mauDarayaNA' ityAdi paripUrNaH prajJApanAyAH sthAnapadoktapATho graahyH| ___atha bhavanavAsi devAnAM madhye prathamamasurakumAradevavaktavyatAmAha-'kahiNaM bhaMte ! asurakumArANa' ityAdi, 'kahi NaM bhaMte ! asurakumArANaM devANaM bhavaNA pannattA pucchA !' kutra khalu bhadanta ! bhavanavAsidevAnAM madhye asurakumArANAM devAnAMbhavanAni prajJaptAni, tathA kutra khalu bhadanta ! asurakumArA devAH parivasantIti pRcchayA saMgRhyate praznaH, uttarayati-'evaM jahA paNNavaNAThANapade jAva viharaMti' evam-uktaprakAreNa yA prajJApanAyA dvitIyasthAnapade vaktavyatA bhaNitA sA vakta. bhavanavAsI deva rahate hai ina ke nAma kahate hai 'asurA nAgasuvanA jahA paNNavaNAe jAva viharaMti jaise asura kumAra nAgakumAra suvarNa kumAra vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, pavanakumAra aura stanitakumAra, inakA pUrA varNana 'cUDAmaNimauDa. rayaNA' ityAdi / jaisA ki prajJApanA sUtrake dvitIya sthAna pada meM yAva dviharanti taka pATha kahA gayA hai vaha saba varNana yahAM kara lenA cAhiye aba yahAM bhavanavAsI devoM meM se prathama asura kumAra devoM kI vaktavyatA kahate hai 'kahi NaM bhaMte !' ityAdi kahi NaM bhaMte!' asurakumA. rANaM devANaM bhavaNA pucchA' he bhadanta ? bhavanavAsiyoM meM asurakumAra devoM ke bhavana kahAM para kahe gaye hai ? tathA ye asurakumAradeva kahAM para rahate hai evaM jahA paNNavaNAThANapade jAva viharaMti' jisa prakArase prajJApanA sUtra ke sthAnapada meM asurakumAroM kI vaktavyatA yAvat viharanti taka prabhAre che. 'asurA nAgasuvaNNA ya jahA paNNavaNAe jAva viharaMti' sasurazumAra nAgakumAra, suvarNakumAra, vighukumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, himA2, 5vanamA2, bhane stanitabhAra, bhAnu sapU 1 'cUDAmaNi mauDa rayaNA' tyAhi prArathI 4 vAmAM mAvesa cha. 2 rIte prajJApana sUtrana bhI sthAna 54mA 'jAva viharaMti, se thana 5yanta 54 vAmAM mAvesa che. te badhuM ja varNana ahiyAM karI levuM. have bhavanavAsI devAmAM pahelA je asurakumAra de che, teonuM kathana 32vAmA bhAva cha. 'kahi NaM bhaMte !' tyahi _ 'kahi NaM bhaMte ! asurakumArANa devANaM bhavaNA pucchA' sAvan ! bhavanavAsIyAmAM asurakumAra nAmanA je bhavanavAsI de che, teonA bhavane kayAM kahevAmAM AvyA che ? tathA A asurakumAra de kayAM AgaLa rahe che? jIvAbhigamasUtra Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 jIvAbhigamasUtre yatA ihApi bhaNitacyA, 'goyamA' imose rayaNappabhAe puDhavIe' ityArabhya 'jAva viharaMti' yAvad divyAn bhogabhogAn bhuJjAno viharanti iti paryantamiti / pUrva sAmAnyato'surakumArANAM bhavanAdipradarzitam te cAsurakumArA dAkSi NAtyA auttarAzcatitadvividhA bhavanti, tatra prathamaM dAkSiNAtyAsurakumArANAM bhavanAdi vaktavyatAmAha - 'kahi NaM bhaMte ! dAhiNillANaM' ityAdi / 'kahiNaM bhaMte! dAhiNillA NaM asurakumAradevANaM bhavaNA pucchA' he bhadanta ! kutra khalu dAkSiNAtyAnA masurakumAradevAnAM bhavanAni prajJatAni, tathA kutra khalu bhadanta ! dAkSiNAtyA asurakumAra devAH parivasantIti pRcchAyA saMgRhyate paznaH, uttaramAha - ' evaM javA ThANapade jAva camare, tattha asurakumAriMde asurakumArarAyA parivasai kahI gaI hai vahI vaktavyatA yahAM para bhI samajha lenI cAhiye vaha 'imI se rayaNappabhAe puDhavIe' yahAM se lekara 'jAva viharaMti' yAvat ve asurakumArAdi devoM vahAM para divya bhogoM ko bhogane kA anubhava karate hue rahate hai yahAM taka kA varNana kara lenA cAhiye, pUrva sUtra meM sAmAnyataH asurakumAroM ke bhavanoM kA varNana kiyA, ve asura dAkSiNAtya - dakSiNa digvAsI - tathA auttara- uttara digvAsI aise do prakAra ke hote hai ! unameM pahale dAkSiNAtya asurakumAroM ke bhavana AdikA varNana karate hai 'kahi NaM bhaMte dAhiNillANaM' ityAdi / 'kahi NaM bhaMte dAhiNillANaM' asurakumAra devANaM bhavaNA pucchA' he bhadanta ? dAkSiNAtya asura kumAra devoM ke bhavana kahA~ hai / tathA kahAM para dAkSiNAtya asurakumAra deva rahate hai ? ' evaM jahA paNNavaNA ThANapade jAva viharati ne pramANe prajJApanA sUtranA jIna sthAnapadRbhAM asurakumArAtuM uthana 'jAva viharaMti' me sUtrAMza paryanta uhevAmAM Avela che. te tamAma kathana ahIMyAM paNa samajI levuM. te A pramANe che. 'ima se rayaNa pabhA puDhavIe' mA sUtrAMzathI sahane 'jAva viharaMti' yAvat te asurakumArAdi deve tyAM divya bhegAne bhAgavavAne anubhava karIne sukhapUrvaka nivAsa kare che. ATalA sudhInuM prajJApanAsUtranu varNana ahiyAM karI levu joIe. pUrva sUtramAM sAmAnya rIte asurakumAronA bhavanenuM varNana karavAmAM Avela che. te asurakumAra deve dakSiNa dizAmAM tathA uttara dizAmAM nivAsa karanArA e rIte dakSiNAtya ane auttara ema e prakAranA hoya che. te paikI pahelA dAkSiNAtya asurakumAra devAnA bhavaneA vigerenu. vana karavAmAM Ave che. 'kahi NaM bhaMte! dAhiNillANaM' ityAdi 'kahi NaM bhaMte! dAhiNillANaM asurakumAradevANaM bhavaNA pucchA' he bhagavan ! dakSiNa dizAmAM nivAsa karanAra asurakumAra devAnA bhavaneA kayAM AvelA che ? tathA teo kayAM nivAsa kare che? A prazna pRcchA e zabda prayAgathI jIvAbhigamasUtra Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 725 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.45 devasvarUpavarNanam jAva viharai' evaM yathA sthAnapade prajJApanAyA dvitIyapade kathitaM tathA'trApi jJAtavyaM yAvaccamarastatra asurakumArendraH asurakumArarAjaH parivasati yAvad viharatIti / atra-'goyamA ! jaMbUddove dIve' ityArabhya 'divyAI bhogabhogAI bhuMjamANe viharai' iti paryantaM dAkSiNatyAsurakumAravaktavyatA sarvA'pi-prajJApanAyAH sthAnapadoktA grAhyeti ||suu0 45 // pUrva camarasUtre 'tiNhaM parisANaM' ityuktam, tatazcamarasya pariSadvizeSaparijJAnAya sUtramAha-'camarassa NaM bhaMte !' ityAdi, mlam-camarassaNaM bhaMte! asuriMdassa asuraranno kai parisAo pannattAo ? goyamA! tao parisAo pannattAo taM jahA-samiyA caMDA jAyA, abhitariyA samiyA majjhimiyA caMDA bAhiriyA ca jaayaa| camarassa NaM bhaMte! asuriMdassa yaha pRcchA zabda se grahaNa kiyA jAtA hai ? isa praznake uttara meM prabhuzrI kahate hai 'evaM jahA ThANapade jAva camare tattha asurakumAri devA asurakumAra. rAyA parivasai 'jAva viharai' he gautama isa prakAra jaisA prajJApanA ke sthAnapada meM kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI jAna lenA cAhiye yahAM taka ki vahAM camara asurendra asurakumAra rAjA rahatA hai| isakA pUrA varNana yahAM samajhanA cAhiye yahAM taka ki 'goyamA 'jaMbUddIve dIve yahAM se lekara vaha camara asurendra asurakumAra rAjA 'divAiM bhogabhogAi' bhujamANe viharaI' divya bhAga bhogoM kA anubhava karatA huA rahatA hai yahAM taka dAkSiNAtya asurakumAroM kA sabavarNana prajJApanA ke sthAna padokta yahAM bhI samajha lenA cAhiye ||suutr-45|| upasthita 21mA mAvasa che. yA prazna uttaramA prasuzrI 4 cha hai evaM jahA ThANapade jAva camare tattha asurakumAriMde asurakumArarAyA parivasai jAva viharai' he gautama A rIte je pramANe prajJApanA sUtranA sthAnapadamAM kahevAmAM Avela che teja pramANenuM kathana ahIMyAM paNa samajI levuM te kathana amara asurendra asurakumAra rAjA hoya che. ATalA sudhInuM pure purU ahiyAM samajI levuM aryAta prabhuzrI gautamatvAmIna utta2 mA5tai 'goyamA ! jaMbudIce dIve' se v4 prayogathI mAralIna te yama2 masurendra asu24mA2 20n 'divvAI bhoga bhogAiM muMjamANe viharai' 6vyA laagaan| manula 42tA thA tyA he che. ATalA sudhI dakSiNAtya asurakumAra devenuM prajJApanA sUtranA sthAnapadamAM kahela tamAma varNana ahiMyAM paNa samajI levuM . 45 jIvAbhigamasUtra Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 ___ jIvAbhigamasUtre asuraranno abhitara parisAe kai devasAhassIo pannattAo? majjhima parisAe kai devasAhassIo pannattAo? bAhiraparisAekai devasAhassIo pannattAo? goyamA camarassaNaM asuriMdassa asuraranno abhitariyAe parisAe cauvIsaM devasAhassIo pannattAo, majjhimiyAe parisAe aTThAvIsaM devasAhassIo pannattAo, bAhiriyAe parisAe battIsa devasAhassIo pannattAo!camarassa NaM bhaMte! asuriMdassa asuraraNo abhitariyAe parisAe kai devisayA pannattA ? majjhimiyAe parisAe kai devisayA paNNattA ? bAhiriyAe parisAe kai devisayA pannattA ? goyamA !camarassa NaM asuriMdassa asuraranno abhitariyAe parisAe adbhuTA devisayA pannattA, majjhimiyAe parisAe tinni devisayA pannattA, bAhiriyAe aDDAijjA devisayA pannattA / camarassa NaM bhaMte! asuriMdassa asuraranno abhitariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? majjhimiyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA, abhitariyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA, majjhimiyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA, bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA! camarassa NaM asuriMdassa asuraranno abhitariyAe parisAe devANaM aDDAijAiM paliovamAI ThiI pannattA, majjhimiyAe parisAe devANaM do paliovamAiM ThiI pannattA, bAhiriyAe parisAe devANaM divaDhe paliovamAI ThiI pannattA, abhitariyAe parisAe devINaM divaDhe paliovamaM ThiI pannattA, majjhimiyAe parisAe devINaM paliovamaM ThiI pannattA, bAhiriyAe parisAe devINaM addhapaliovamaM ThiI pannattA / se keNaTreNaM bhaMte ! evaM sApa devINa kavakAlaM ThiI bhatariyApa parikSaNa parisAe jIvAbhigamasUtra Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 46 devasvarUpavarNanam 727 vuccai, camarassa asuriMdassa tao parisAo pannattAo, taM jahA -samiyA caMDA jAyA abbhitariyA samiyA majjhimiyA caMDA bAhiriyA jAyA ? goyamA ! camarassaNaM asuriMdassa asuraranno abhitara parisA devA vAhiyA havvamAgacchaMti, no avvAhiyA majjhima parisAe devA vAhiyA havvamAgacchaMti, avvAhiyA vi / bAhira parisA devA avvAhiyA havvamAgaccheti aduttaraM ca NaM goyamA ! camare asuriMde asurarAyA annayaresu uccAvasu kajja koDubiesu samuppannesu abhitariyAe parisAe saddhi saMmai saMpucchaNA bahule viharai, majjhimAe parisAe saddhi payaM pavaMce mANe 2 viharai, bAhiriyAe parisAe saddhi payaM pavacemANe 2 viharai se teNadveNaM goyamA ! evaM buccai camarassaNaM asuriMdassa asurakumAraraNNo tao parisAo pannattAo, samiyA caMDA jAyA abhitariyA samiyA majjhi miyA caMDA bAhiriyA jAyA || sU046 // chAyA-camarasya khalu bhadanta ! asurendrasyAsurarAjasya kati parSadaH prajJaptAH gautama ! tisraH parSadaH prajJaptAH, tadyathA - samitA caNDA jAtA AbhyantarikA samitA mAdhyamikA caNDA bAhyA ca jAtA / camarasya khalu bhadanta / asurendrasyAsurarAjasyA''bhyantara parSadi katidevasAhastrayaH prajJaptAH ? madhyamaparSadi kati devasAhastryaH prajJaptAH?, bAhya parSadi katideva sAhastrayaH prajJaptAH 1, gautama ! camarasya khalu asurendrasyAsurarAjasyAbhyantara parSadi caturvizatirdevasAhastryaH prajJaptAH madhyamaparSadi aSTAviMzatirdeva sAhastryaH prajJaptAH bAhya parSadi dvAtriMzaddevasAhastryaH prjnyptaaH| camarasya khalu bhadanta ! asurendrasyAsurarAjasyAbhyantarikAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni ? mAdhyamikAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni ? bAhyAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni ? gautama / camarasya khalu asurendrasyAsurarAjasya AbhyantarikAyAM parSada arddha caturthAni devIzatAni prajJatAni, mAdhyamikAyAM parSadi trINi devIzatAni prajJaptAni, bAhyAyAM parSadi arddha tRtIyAni devIzatAni prajJaptAni / camarasya khalu bhadanta ! asurendrasyA jIvAbhigamasUtra - Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 jIvAbhigamasUtre surarAjasyAbhyantarikAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthiti: prajJaptA ? mAdhyamikAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA? bAhyAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptAH ? AbhyantarikA yAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, mAdhyamikAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptAH, bAhyAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, ? gautama ! camarasya khalu asurendrasya asurarAjasyAbhyantarikAyAM parSadi devAnAmarddha tRtIyAnipalyo. pamAni sthitiH prajJaptA, mAdhyamikAyAM parSadi devAnAM dve palyopame sthitiH prajJaptA, bAhyAyAM parSedi devAnAM dvaya palyopamaM sthitiH prajJaptA, Abhyantari kAyAM parSadi devInAM dvayarddha palyopamaM sthitiH prajJaptA, mAdhyamikAyAM parSadi devInAM palyopamaM sthitiH prajJaptA, bAhyAyAM parSadi devInAmaddhapalyopamaM sthitiH prajJaptA / tatkenAthana bhadanta ! evamucyate camarasya asurendrasyAsurarAjasya titra: parSadaH prajJaptAH tadyathA-saminA caNDA jAtA, AbhyantarikA samitA mAdhyamikA caNDA, bAhyA jAtA ?, gautama ! camarasya khalu asurendrasyAsurarAjasyAbhyantara parSada devA vyAhatA havyamAgacchanti, no avyAhRtAH mAdhyamika pariSadevA vyAhatA havyamAgacchanti avyAhRtA api bAhya pariSadevA avyAhatA havyamAgacchanti, athottaraM ca khalu gautama ! camaro'surendro'surarAjo'nyatareSU ccAvaceSu kAryakauTumbikeSu samutpanneSu AbhyantarikAyA parSadA sArddha saMmati saMpRcchanAbahulo viharati, mAdhyamikayA parSadA sAI padaM prapaJcayan prapaJcayan viharati, tat te nArthena gautama ! evamucyate camarasya khalu asurendrasya asurakumArarAjasya khalu titraH parSada : prajJaptAH tadyathA-samitA, caNDA, jAtA, AbhyantarikA samitA, mAdhyamikA caNDA, bAhyA jAtA, |sU0 46 // TIkA- camarassaNaM bhaMte !'camarasya khalu bhadanta ! 'amariMdassa asararanno' asurendrasyAsurakumArarAjasya 'kaiparisAo pannattAo' kati-kiyatsaMkhyakAH camarasUtra meM kathita tIna pariSadAoM kA kathana karate haiM 'camarassa NaM bhaMte' ityAdi / 'camarassa NaM bhaMte, asuriMdassa asuraranno kaiparisAo panattAo' ityAdi / TIkArtha-he bhadanta? asurendra asurarAja camarendra kI kitanI pariSadAeM kahI gaI hai ? uttara meM prabhuzrI kahate hai - 'goyamA! tao parisAoM have camara sUtramAM kahevAmAM Avela asurarAja camarendranI traNa pari. pahAsAtuM varNana 42vAmAM Ave che. 'camarassa NaM bhaMte !' tyAdi TI - 'camarassa NaM bhaMte ! asuriMdassa asuraranno kai parisAo paNNattAo' he bhagavad asurendra asurarAja camaraIndranI keTalI pariSadAo kahevAmAM AvI jIvAbhigamasUtra Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 46 devasvarUpavarNanam 729 parSada : prajJaptAH kathitA iti pariSatsaMkhyAviSayakaH praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tao parisAo pannattAo, tisraH - trisaMkhyakAH parSada :- sabhAH prajJaptAH kathitA iti, 'taM jahA ' tadyathA - 'samiyA caMDA-jAyA' samitA nAmni prathamA, caMDA dvitIyA, jAtA tRtIyeti 'abhitariyA samiyA' tatrAbhyantarakA parSat samitA'bhidhAnA prajJaptA 'majjhe caMDA' mAdhyamikA caNDA nAmnI dvitIyA 'bAhiM ca jAyA' bAhyA ca parSat jAtAbhidhAnA tRtIyA bhavatIti' 'camarassa NaM bhaMte!' camarasya khalu bhadanta ! 'asuriMdassa asuraranno' asurendrasyAsurarAjasya 'abhitara parisAe' AbhyantarikAbhidhAnAyAM prathamapariSadi ' kai deva sAhasIo' pannattAo kati - kiyatsaMkhyakA devasAhastrayaH kiyatsaMkhyakA ni devasahasrANi prajJaptA ? - kathitA 'majjhimaparisAe kaidevasAhassIo pannatAo' mAdhyamikAyAM caNDAbhidhAnAyAM parSadi kati-kiyatsaMkhyakA devasAhastryaH - kiya tsaMkhyakAni devasahasrANi prajJaptAni - kathitAni 'bAhiraparisA ekai devasA harasIo pannatAo' bAhyAyAM tRtIyasyAM jAtAbhidhAnAyAM pariSadi kati kiyatsaMkhyakA panattAoM' he gautama asurendra asurarAja camara kI tIna pariSadAeM kahI gaI hai ? 'taM jahA ' jo isa prakAra se hai - 'samiyA, caMDA jAyA' pahilI samitA pariSadA dUsarI caNDA pariSadA aura tIsarI jAtA pariSadA inameM 'abhitariyA samiyA, majjhe caMDA, bAhiMca jAyA' ina meM jo Abhyantara sabhA hai usakA nAma samitA hai, madhya kI jo sabhA hai usakA nAma caMDA hai, aura jo bAhyasabhA hai usakA nAma jAyA sabhA hai / 'camarassaNaM bhaMte' asuriMdassa asurarano abhitaraparisAe kar3a deva sAhasIo pannattAo' he bhadanta ? asurendra asurarAja camarendra kI Abhyantara sabhA meM kitane hajAra deva hai 'majjhimaparisAe kai deva sAhasIo panattAo' madhyama pariSadA meM kitane hajAra deva hai ? che? A praznanA uttaramAM bhagavAna zrImahAvIra prabhu zrIgautamasvAmIne kahe che ke 'gomA ! tao parisAo pannattAo' he gautama | surendra asurarAna yabharanI RNa pariSadyA hevAmAM Ave che. 'taM jahA' te yA pramANe che. 'samiyA caMr3A jAyA' pahelI samitA pariSahA, bhIla thaMDA pariSahA netrI latA pariSahA che. temAM 'abhiMtariyA samiyA, majjhe caMDA, bAhiM ca jAyA' temAM ne mAlyAMtara pariSadA che, tenuM nAma samitA che. madhyanI ne pariSadA che, tenu' nAma ca'DA che. ane je bAhya pariSadA che, tenu' nAma jAyA che. 'camarassa NaM bhaMte ! asuriMdara asuraranno abhiMtaraparisAe kaideva sAhasIo pannattAo' he bhagavan asurendra asurarAna yabharendranI Alyantara salAbhAM DeTA hara hevA hyA che ? ' majjhimaparisAe kai deva sAhassIo jI0 92 jIvAbhigamasUtra Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre devasAhastryaH-kiyatsaMkhyakAni devasahasrANi prajJaptAni - kathitAnItipraznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'camarassa NaM asuriMdassa asuraranno' camarasya khalu asurakumArendrasya asurakumArarAjasya 'abhitaraparisAe' abhyantaraparSadi - prathamasabhAyAM samitAbhidhAnAyAm 'caDavIsaM devasAhasIo pannatAo' caturviMzatiH- caturviMzatisaMkhyakA devasAhastryaH devasahasrANi prajJaptAni - kathitAni tathA - ' majjJimiyAe parisAe' mAdhyamikAyAM dvitIyasyAM caNDAbhidhAnAyAM parSadi 'aTThAvIsaM devasAhassIo pannattAo' aSTAviMzati saMkhyA devasAhastrayaH - devasahasrANi prajJaptAni - kathitAni 'bAhiriyAe parisAe battIsaM devasAhassIyo pannattAo' bAhyAyAM tRtIyasyAM jAtAbhidhAnAyAM parSadi - sabhAyAM dvAtriMzatsaMkhyakA devasAhastrayaH - devasahasrANi prajJaptAnIti // ' camarassa NaM bhaMte!' camarasya khalu bhadanta ! 'asuriMdassa asuraraNNo' asurakumArendrasya asurakumArarAjasya 'abhitariyAe parisAe' AbhyantarikAyAM prathamAyAM samitAbhidhAnAyAM parSada ' kai devisayA pannattA' kati-kiyatsaMkhyakAni 'bAhiriyAe parisAe kai devasAhassIo pannattAo' bAhya pariSadA meM kitane hajAra deva hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM- 'goyamA ! camarassa NaM asuriMdassa asuraranau' he gautama ! asureMndra asurarAja camara kI 'abaitaraparisAe' Abhyantara pariSadA meM 'cavIsaM deva sAhasIo pannattAo' coisa 24 hajAra deva kahe gaye hai / 'majjhami yA parisAe aTThAvIsaM deva sAhassIo pannattAo' dvitIya mAdhyamika sabhA meM aThAisa 28 hajAra deva kahe gaye hai / 'bAhiriyAe parisAe battIsaM deva sAhassIo' bAhya pariSadA meM battIsa 32 hajAra deva kahe gaye hai / 'camarassaNaM bhaMte ! asuriMdassa asurarano abhitariyAe parisAe 730 pannattAo' madhyama pariSahAbhAM DeMTalA innara hevA rahe che ? 'bAhiriyAe parisAe kai deva sAhasIo pannattAo' mA pariSadmAM preTasA innara devA rahe che. yA praznanA uttaramA prabhuzrI he che ! 'goyamA ! camarassa NaM asuriMdarasa asuraranno' he gautama! asurendra asurarAna bharanI 'abbhiMtara parisAe' alyantara pariSahAbhAM 'cavIsa' deva sAhasIo pannattAo' 24000 yeovIsa ravA udyA che. 'majjhamiyAe parisAe aTThAvIsaM devasAhassIo pannattAo' jIla madhyama pariSahAbhAM bhayAvIsa innara hevA udyA che. 'bAhiriyAe parisAe battIsa' deva sAhasIo' mAhya pariSahAbhAM 32000 matrIsa innara hevA hyA che. 'camarassa NaM asuriMdassa asuraranno abhitariyAe kati devisayA paNNattA' he bhagavan asurendra asurarAja camaranI Abhyantara pariSadAmAM keTalA se jIvAbhigamasUtra Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3. u. 3 sU. 46 devasvarUpavarNanam 731 devIzatAni prajJaptAni - kathitAni, tathA - 'majjhimiyAe parisAe' mAdhyamikAyAM dvitIyasyAM caNDAbhidhAnAyAM parSadi 'kaI devisayA pannattA 'kati - kiyatsaMkhyakAni devIzatAni prajJaptAni - kathitAni tathA-'bAhiriyAe parisAe kaI devisayA pannattA' bAhyAyAM tRtIyassa jAtAbhidhAnAyAM parSadi kati kiyatsaMkhyakAni devIzatAni prajJaptAnIti camarasya devIsaMkhyAviSayakaH praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' camarassa NaM asuriMdassa asuraranno' camarasya khalu asurendrasyAsurarAjasya 'abhitariyAe parisAe' abhyantarikAyAM prathamAyAM samitAbhidhAnAyAM padi 'adhuTTA devisayA padmattA' arddhacaturthAni devIzatAni - ardhAdhikAni trINi devIzatAni prajJatAni, tathA - 'majjhimiyAe parisAe' mAdhyamikAyAM caNDAbhidhAnAyAM parSada 'tini devisayA pannattA' trisaMkhyakAni devIzatAni prajJaptAni tathA'bAhiriyAe aDDAijjA devisayA padmattA' bAhyAyAM jAtAbhidhAnAyAM tRtIyasyAM kati devisayA paNNattA 'he bhadanta' asureMndra asurarAja kI Abhyantara pariSadA meM kitanI so deviyAM kahI gaI hai ? 'majjhimiyAe parisAe kaidevisayA paNNattA' madhyamA pariSada meM kitanI sau deviyAM kahI gaI hai ? 'bAhiriyAe parisAe kati devisayA paNNattA' tathA bAhya pariSadA meM kitanI sau deviyAM kahI gaI hai ? uttara meM prabhuzrI kahate hai 'goyamA camarassa NaM asuriMdassa asurarano abbhitariyAe parisAe adhuTTA devisayA paNNattA' he gautama ! asurendra asurarAja camareMdra kI Abhyantara pariSadA meM sAr3he tIna sau 3 || deviyA kahI gaI hai| 'majhimiyAe parisAe tinni devisayA patnattA' madhyamikA sabhA meM tIna 3 sau deviyAM kahI gaI hai 'bAhiriyAe aDDAijjA devisayA panattA' aura bAhya sabhA meM DhAi 2|| sau deviyAM kahI gaI hai / 'camarahasaNaM bhaMte! asuriMdarasa asuraranno' he bhadanta / asurendra asurarAja heviyo uhevAmAM Ave che ? ' majjhimiyAe parisAe kati devisayA paNNattA bAhiriyA parisAe kai devisayA paNNattA' madhyama pariSahAbhAM DeTA se huaa| deviyo hAvAnu kahela che ? tathA bAhya pariSadAmAM keTalA seA deviyo hAvAnu hevAmAM Ave che ? yA praznamA uttaramA anuzrI uhe che 'goyamA ! camarassa NaM asuriMdarasa asuraranno abbhiMtariyAe parisAe adhuTThA devisayA paNNattA' he gautama! asurendra asurarAja camarendranI Abhyantara pariSadAmAM 350 sADA trAseo deviyo hovA uhesa che. 'majjhimiyAe parisAe tinni devisayA pannattA' madhyabhi salAma 300 trAseo deviyo uhevAmAM Ave che. 'vA. hiriyAe parisAe aDDhAijjA devisayA pannattA' bhane bAhya pariSadyAbhAM 250 maDhiyo deviyo aDDI che, 'camarassa NaM bhaMte! asuriMdarasa asuraraNNA' he jIvAbhigamasUtra Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 jIvAbhigamasUtre parSadi arddhatRtIyAni devIzatAni-a'dhika dvizatAni prajJaptAni-'camarassa NaM bhaMte ! asuriMdassa asuraranno' camarasya khalu bhadanta ! asurakunArendrasya asurakumArarAjasya 'abhitariyAeM' AbhyantarikAyAM samitAbhidhAnAyAM prathamAyAM parSadi 'devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? tathA-'majjhi miyAe parisayAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' mAdhyamikAyAM caNDAbhidhAnAyAM dvitIyasyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH-AyuSyakAla: prajJaptA ? tathA-'bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI panattA' bAhyAyAM tRtIyasyAM jAtAbhidhAnAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, evam he bhadanta ! AbhyantarikAyAM prathama parSadi devInAM sthitiH kiyantaM kAlaM prajJaptA tathA 'majjhi. bhiyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI panattA' mAdhyamikAyAM caNDAbhidhAnAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, tathA-'bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI panattA' bAhyAyAM tRtIyasyAM jAtAbhidhAnAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJapteti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'camarassa NaM asuridassa asuraranno' camarasya khalu asurakumArendrasya asurakumArarAjasya 'abhitariyAe parisAe' AbhyantarikAyAM samitAbhidhAnAyAM parSadi 'devANaM aTTAijjAiM paliovamAiM ThiI pannattA' devAnA. camara kI 'abhitariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI panattA' Abhyantara sabhA ke devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai? 'majjhimiyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI panattA' madhyama pari. SadA ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? tathA 'bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI panattA' bAhya pariSadA ke devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu zrI kahate haiM-'goyamA'! camarassa NaM asuriMdassa asurarano abhitariyAe parisAe devANaM aDDAijAiM paliovamAiM ThiI paNNattA' he gautama asurendra asurarAja camara kI Abhyantara sabhA ke devoM kI sthiti bhagavana masurendra masu2001 yamaranI 'abhiMtariyAe parisAe devANaM kevaDaya kAla ThiI paNNattA' samyanta2 pariSahAnA hevAnI sAnI sthiti havAmA mAvata cha ? 'majjhimiyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAla ThiI paNNattA' madhyama pariSahAnA hevAnI sthiti 8 janI havAmAM mAvata cha ? tathA 'bAhiriyAe parisAe devANa kevaiya' kAla ThiI paNNattA' mA parivahana vAnI sthiti team janI vAmAM bhAva cha ? yA prazna uttaramA prabhuzrI cha goyamA! camarassa NaM asuriMdassa asuraranno abhitariyAe parisAe devANaM aDDhAijjAi paliyovamAi ThiI paNNattA' he gautama! asurendra asu2004 yamanI mAlya jIvAbhigamasUtra Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 733 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.46 devasvarUpavarNanam marddha tRtIyAni palyopamAni ardhAdhikAni dvipalyopamAni sthitiH prajJaptA, tathA 'majjhimiyAe parisAe' mAdhyamikAyAM caNDAbhidhAnAyAM parSadi 'devANaM do pali. ovamAIThiI pannattA' devAnAM dve palyopame-palyopamadvayaM yAvat sthitiH prajJaptA, tathA-'bAhiriyAe parisAeM bAhyAyAM jAtAbhidhAnAyAM parSadi devANaM dIvaDUM paliovamaM ThiI pannattA' devAnAM dvayadha-sAI palyopamaM yAvat sthitiH prajJaptA, 'abhitariyAe parisAe devINaM dIvaI paliovarma' AbhyantarikAyAM parSadi devInAM dvayardhe palyopamaM sthitiH prajJaptAH tathA-'majjhimi. yAe parisAe devINaM paliyovamaM ThiI pannattA' mAdhyamikAyAM parSadi devInAM palyopamaM yAvat sthitiH prajJaptA, bAhiriyAe parisAe devINaM addhapaliovama ThiI pannattA' bAhyAyAM jAtAbhidhAnAyAM parpadi devInAmarddha palyopama yAvat sthitiH prajJaptA-kathite ti bhagavata uttarabhiti // samprati-AbhyantarikAdi vyapadezakAraNaM picchiSu ridamAha-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai' atha kenAthena-kena kAraNena bhadanta ! eva mucyate-'camararasa asuridassa asuraranno aDhAi palyopama kI kahI gaI hai 'majjhimiyAe parisAe devANaM do paliovamAiM ThiI paNNattA' madhyamapariSadA ke devoM kI sthiti do palyopama kI kahI gaI hai aura 'bAhiriyAe parisAe devANaM dIvaDaM paliovama ThiI paNNattA' bAhya pariSadA ke devoM kI sthiti DeDha 1 // palyopama kI kahI gaI hai'abhitariyAe parisAe devINaM dIvaDU paliovama' tathA Abhyantara pariSadA kI deviyoM kI sthiti DeDha 1 // palyopama kI kahI gaI hai 'majjhimiyAe parisAe devINaM paliopamaM ThiI paNNattA' madhyamA pariSadA kI deviyoM kI sthiti eka palyopama kI kahI gaI hai| 'bAhiriyAe parisAe devINaaddhapaliovama' aura bAhya pariSadAkI deviyoM kI sthiti Adhe palyopama kI kahI gaI hai| 'se keNaNaM bhaMte ! evaM vaccaDa' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate hai ki 'camarassa asuriMnta2 samAna vAnI sthiti maGi 58yopabhanI vAmAM mAvasa cha. 'majjhamiyAe parisAe devINa do paliovamAI ThiI pannattA' madhya pariSahAnA hevAnI sthitiya pakSyopabhanI Desa che. ane 'bAhiriyAe parisAe devINa dIvaDDhepaliovama ThiI paNNattA' yA pariSahAnA hevAnI sthiti 1 // hada pakSyopabhanI he cha. 'abhitariyAe parisAe devINa dIvaDUDha paliovama' tathA mAlyantara parivahana viyonI sthiti hoTa payodhamanI DerA che. 'majjhimiyAe parisAe devINa paliovama' madhyama parivahanI viyonI sthiti meM pakSyo5manI Desa che. 'bAhiriyAe parisAe devINa addha paliovama' bhane mAgha pariSadAnI viyonI sthiti mA pakSyopabhanI he che. 'se keNaTreNaM bhaMte ! eva buccai' he lagavan ! mA5 me // 4||24thii / cho 'camarassa asu jIvAbhigamasUtra Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre tao parisAo pannattAoM' camarasyA surakumArendrasya asurakumArarAjasya tistra: parSadaH prajJaptA-'taM jahA' tadyathA-'samiyA caMDA jAyA' samitA caNDA jAtA 'abhitariyA samiyA' AbhyantarikA samitA 'majjhimiyA caMDA' mAdhyamikA caNDA 'bAhiriyA jAyA' bAhyA jAtA, ityevamantara praznA, bhagavAnAha-'goyamA! ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'camarassa NaM asuriMdassa asuraranno' camarasya khalu asurakumArendrasya asurakumArarAjasya 'abhitara parisA devA' Abhyantara parSatkA:prathamaparSasaMbandhino devAH 'bAhiyA havyamAgacchaMti no avyAhiyA' vyAhRtA AhUtAH santaH 'havaM' zIghra yathAsyAt tathA Agacchanti no avyahatA Agacchanti, 'majjhima parisAe' mAdhyamikAyAM dvitIyasyAM caNDAyAM parSadi sthitA devAH vAhiyA havva mAgacchati avvAhiyA vi' vyAhRtA AhUtAH zIghramAgacchanti avyAhatA api zIghraprAgacchanti madhyamapratipattiviSayatvAt 'bAhira dassa tao parisAo paNNattAo' asurendra camara kI tIna pariSadAeM hai 'samiyA caMDA jAyA' pahilI samitA dUsarI caMDA aura tIsarI jAyA inameM jo Abhyantara sabhA hai usakA nAma samitA hai madhyamA jo pariSadA hai usakA nAma caMDA hai aura 'bAhiriyA jAyA' bAhya jo pariSadA hai usakA nAma jAyA hai| isake uttara meM gautama se prabhuzrI kahate hai 'goyamA ! camarassaNaM asuriMdassa asuraranno abhitara parisA devA bAhitA havvamAgacchaMti, No abbAhitA' he gautama ! asurendra asurarAja kI jo Abhyantara pariSadA hai, usa pariSadA ke deva jaba bulAye jAte hai taba hI Ate hai| ve binA bulAye nahI Ate hai ! 'majjhimaparisAe devA bAhitA hacvamAga gacchaMti' abbAhitA vi madhyama pariSadA ke jo deva hai ve bulAye jAne para bhI Ate hai aura nahIM bulAye jAne para bhI Ate hai 'bAhira parisA riMdassa tao parisAo paNNattAo' asurendra yamaranI 165 pariSaDAmA cha. 'samiyA caMDA jAyA' pahelI samitA mI thNdd| bhane zrI onyA. tamore Abhyantara pariSadA che. tenuM nAma samitA che. madhyamAM je pariSadA che. tenuM nAma yaMDA che bhane, 'bAhiriyA jAyA' mA pariSahA cha tenu nAma yA cha ? sA prazna uttarabhA zrIgautamasvAmIra prabhuzrI 43 che 'goyamA ! camarassaNaM asuriMdassa asuraraNNA abhiMtara parisA devA bAhitA havvamAgacchati No avvAhitA' he gautama ! masurendra masu22204nI 2 Asyanta2 pariSahA cha, te pariSadAnA deve je belAvavAmAM Ave te ja Ave che. teo bolAvyA para mAtA nathI. 'majjhimaparisAe devA bAhitA havvamAgacchati, avvAhitA tti' madhyama pariSadAnA je deve che teone bolAvavAmAM Ave te paNa Ave cha bhane vinA mArAvyA 55 Ave che. 'bAhiraparisA devA avvAhitA havva jIvAbhigamasUtra Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 735 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.46 devasvarUpavarNanam parisA devA' bAhyapariSatkA devAH 'avvAhiyA havva mAgacchati' avyAhatA anAhutA eva zIghra mAgacchaMti ati laghutvAditi / 'aduttaraM ca NaM goyamA !' athottaraM ca khalu gautama ! abhyantarikAdi vyavahArakAraNamanyaduttaraM kathayAmi'camare asuriMde asurarAyA' camaro'surendro'surarAjaH 'annayaresu uccAvacesu' anyatarepUccAvacceSu zobhanA zobhaneSu 'kajja korDebesu' kauTumbikeSu kAryeSu kuTumbe bhavAni kauTumbikAni-svakI yarASTra viSayAni yAdRza kAryeSu 'samuppannesu' samutpanneSu 'abhitariyAe parisAe saddhi' abhyantarikayA prathamayA parSadA sArddham, 'saMmai saMpucchaNA bahule' sampati saMpRcchanA bahula: 'viharaI' viharati, saMmatyA-uttamayA mattyA buddhayA yA saMpRcchanA paryAlocanaM tadvahulavApi viharati-Aste svalpamapi prayojanaM prathamatastayA saha paryAlocya vidadhAtIti bhAvaH / 'majmimaparisAe saddhiM payaM pavaMcemANe pavaMcemANe viharaha' mAdhyamikayA parSadA sArddha yadAbhyantarikayA parSadA saha paryA locya kartavyatayA nizcitaM yat devA avAhitA havvamAga gacchaMti' tathA bAhya pariSadA ke jo deva hai ve vinA bulAye hI Ate hai unheM bulAne kI AvazyakatA nahIM hotI hai| 'aduttaraM ca gaM goyamA' camare asuriMde asurarAyA annayaresu uccAvaesu kajja koDubesu samuppannesu abhitariyAe parisAe sadvi saMmai saMpucchaNA bahule viharai' dUsarI bAta yaha hai ki he gautama / jaba asurendra asurarAja ko kuTumba saMbaMdhI koI UMcAnIcA kAma AjAtA hai-taba vaha Abhyantara pariSadA ke sAtha isa sambandha meM unakI saMmati lete haiM-unase pUcha-tAcha karate haiM 'majjhimaparisAe saddhiM payaM pavaMce mANe 2 viharai' tathA Abhyantara pariSadA ke devoM ke sAtha jo kArya karane ke liye nizcita kiyA jA cukA hai usakI vaha madhyama pariSadA ke devoM ko sUcanA detA hai aura vaha kArya kisa liye karane ko vicA. mAgacchati' te pAya pariSanAre hevA che. tethe 12 sosAvye mAve che. tamAna matAvAnI // 32 23tI nathI. 'aduttara ca NaM goyamA ! camare asuriMde asurarAyA annayaresu uccAvaesu kajja koDubesu samuppannesu abhiMtari yAe parisAe saddhi saMmai saMpucchaNA bahule viharaI' mI pAta cha he gautama ! jyAre asurendra asurarAja ne kuTuMba saMbaMdhI keI sArUM narasuM kAma AvI paDe che. tyAre te Abhyantara pariSadAnI sAthe te saMbaMdhamAM teonI saMbhAtale . tayAne pUcha527 42 che. 'majjhimaparisAe saddhiM payaM pavaMcemANe pavaMcemANe viharaI' tathA mAsyanta2 pariSahAna vAnI sAthai 2 12. vAno nizcaya karela hoya che te bAbatamAM teo madhyama pariSadAnA devene jIvAbhigamasUtra Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 jIvAbhigamasUtra padama, tatprapaJcayan prapaJcayan viharati evamidamasmAbhiH paryAlocitamidaM kartavya. manyathA doSa iti vistArayannAste iti / 'bAhiriyAe parisAe saddhiM payaMDemANe payaMDemANe viharaI' bAhyayA parSadA sArddha yadAbhyantarikayA parSadA saha paryAlocita mAdhyamikayA saha guNadoSaprapaJca kathanato vistAritaM padaM tat prapazcayan prapaJcayan viharati AjJApradhAnaH san avazyaM kartavyartavyatayA nirUpayana2 tiSThati, yarthada bhavadabhiH karttavyam idaM na karttavyamiti, tadeva yA ekAnte gauravameva kevalaM prApnoti, yayA ca sahottamamatitvAt svalpamapi kArya prathamata eva payaryAlocanAyAM cAtyantamabhyantarA vidyate ityAbhyantarikA prathamA bhavati, yA tu gauravArhA rita kiyA gayA hai ise vistAra ke sAtha unheM samajhAtA hai 'bAhiriyAe parisAe saddhiM payaM payaMDe mANA 2 viharaI' phira bAhya pariSadA ke devoM ko vicArita liye gaye kArya karane ke liye Adeza detA hai 'se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccaI camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraraNo tao parisAo paNNattAo samiyA caMDA jAtA'-isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki asurendra asurakumAra gaja kI samitA caNDA, aura jAyA nAma kI tIna pariSadAeM hai / 'abhitariyA samiyA, majjhamiyA caMDA bAhiriyA jAtA' unameM eka Abhyantara pariSadA hai kI jisakA nAma samitA hai dUsarI madhyama pariSadA hai jisakA nAma caMDA hai aura tIsarI bAhya pariSadA hai jisakA nAma jAtA hai tAtparya isa kathana kA yahI hai ki jo Abhyantara pariSadA hai vaha kevala eka gaurava kI vastu hai isake sAtha camara uttama mati vAle hone ke kAraNa thor3A mA sUcanA Ape che. ane e kArya karavAno vicAra zA mATe karavAmAM Avela cha / mAmata vistAra pUrI teyAna samanave che. 'bAhiriyAe parisAe saddhi payaM payaMDe mANe paya DemANe viharaI' ana mA pariSahAnA / sAthai viyA2pAmA mAvesa Aya 42vAnI mAjJA mApe che. 'se teNaTreNa goyamA ! evaM vuccai camarassa Na asuriMdassa asurakumAraraSNA tao parisAo paNNattAo samiyA caMDA jAyA' mA 264thI he gautama ! meM me dhuM che , masurendra asurarAjanI samitA caMDA, ane jAyA e nAmanI traNa pariSadAo che. 'abhiMtariyA samiyA, majjhamiyA caMDA, bAhiriyA jAyA' tamAM se mAlyaM tara pariSadA che ke jenuM nAma samitA che. bIjI madhyama pariSadA che, jenuM nAma caMDA che. ane trIjI bAhya pariSadA che jenuM nAma jAyA che. A kathananuM tAtparya eja che ke je Abhyantara pariSadA che, te kevaLa eka gauravanI varatu che, tenI sAthe amara uttama buddhimAna hovAnA kAraNe jIvAbhigamasUtra Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 737 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.46 devasvarUpavarNanam paryAlocitaM cAbhyantarikayA parSadA sahAvazyakartadhyatayA nizcitaM na tu prathamataH sA kila gaurave paryAlocanAyAM ca madhyame bhAge vartate iti mAdhyamikA, yA tu gauravaM na kadAcidapi ahamiti na ca yayA saha kArya paryAlocayati kevalamAdeza eva yasmai dIyate sA gauravAnIM paryAlocanAyAzca bahirbhAgo vartate iti baahyaa| bhI kArya kyo na ho sarva prathama usakA vicAra karatA hai isake sAtha vinA vicAre camareMndra apanI icchA se kucha bhI kAma nahI karatA hai ataH camareMndra isa dRSTi se isa sabhA ko gaurava bhUta mAnatA hai aura sarva prathama vicAra vinimaya meM ise hI sAdhakatama mAnatA hai ataH vicAra goSThI sarva prathama AdaraNIya hone ke kAraNa isa sabhA kA nAma Abhyantara sabhA kahA gayA hai / Abhyantara sabhA ke sAtha jo kartavya kArya karane ke liye nizcita ho cukA hai| vaha phira jisa sabhA meM sunAyA jAtA hai usa kArya ko lAgU karane meM aura na karane meM kyA lAbha aura kyA hAni hai kisa ko isa viSaya para vivAda hai ina saba bAtoM ko jahAM zaGkA samAdhAna pUrvaka sunAyA jAtA hai samajhAyA jAtA hai aisI usa sabhA kA nAma madhyama pariSadA hai Abhyantara evaM madhyama pariSadA dvArA vicArita kiye gaye kArya ko cAlU karavAne kA Adeza jinheM diyA jAtA hai vaha bAhya sabhA hai isa bAhya pariSadA kA koI camarendra kI dRSTi meM gaurava nahIM hotA hai madhyama pariSadA Abhyantara pariSadA ke jaisA gaurava thoDuM paNa kArya kema na hoya paNa sarva prathama tene vicAra karyA vinA camaraIndra pitAnI vecchAthI kaMI paNa kArya karatA nathI tethI camaredra A sabhAne gauravazAlI mAne che. ane sauthI pahelAM vicAra vinimaya karavAmAM A pari. padAne ja sAdhanabhUta mAne che, tethI vicAra vinimayamAM sauthI pahelA atyaMta AdaraNIya hovAthI A sabhAnuM nAma Abhyantara sabhA A pramANe kahela che. Abhyantara sabhAnI sAthe je kartavya kArya karavAno nizcaya thaI gayela hoya che, te nizcaya pAche je sabhAmAM saMbhaLAvavAmAM Ave che, te kArya karavAmAM ane na karavAmAM zuM lAbha ane zuM geralAbha che, e viSayamAM kone kone vAMdhe che, e tamAma bAbatene jyAM zaMkA samAdhAna pUrvaka saMbhaLAvavAmAM Ave che, samajAvavAmAM Ave che, evI te sabhAnuM nAma madhyama pariSadA che. Abhyantara ane madhyama pariSadA dvArA saMpAdita vicArita karavAmAM Avela kAryane cAlu karavAno Adeza jene ApavAmAM Ave che, te bAhya sabhA che. A bAhya pariSadAnu camarendranI dRSTimAM kaMIja mahatva hotuM nathI. madhyama pariSadA para Abhyantara pariSadAnuM jema gaurava hetuM nathI. tema tenA jI0 93 jIvAbhigamasUtra Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 jIvAbhigamasUtre ___ yathokta krameNAbhyantarikAdi vyavahArakAraNaM kathitam, sammati-prakaraNamupasaM haranAha-se teNaTeNa' ityAdi, 'se teNaTeNa goyamA ! eva vuccai' tata tenArthena gautama ! evamucyate = 'camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraraNo' camarasya khalu asurakumArendrasyAsurakumArarAjasya 'tao parisAo pannattAo' tisraH parSadaH prajJaptAH 'samiyA caMDA jAyA' samitA caNDA jAtA 'abhitariyA samiyA' AbhyaH ntarikA samitA 'majjJimiyA caMDA' mAdhyamikA caNDA 'bAhiriyA jAyA' bAhyA jAtA atra saMgrahaNI gAthAdvayaM bhavati 'cauvIsa aTTavIsA, battIsasahassadeva cmrss| adhuTThA tigni tahA aDrAijjAya devisayA // 1 // aDrAijjAya donniya, divaDapaliyaM kameNa deva ThiI / paliyaM divaDamegaM addho devINa parisAsu // 2 // caturviMzatiraSTAviMzati triMzatsahasrANi devacamarasya / arddha caturthAni (350) trINi (300) / ___tathA'rddha tRtIyAni (250) devIzatAni // 1 // arddha tRtIyAni (2 // ) dveca (2) dvaya palyopamaM (1 // ) krameNa devsthitiH| palyaM dvayarddha (1 // ) mekamarddha (I) devInAM parSatsu / 2 / iticchaayaa|| prathamAyA devAzcaturviMzatiH sahasrANi, dvitIyasyAM sabhAyAM devA aSTAviMzatiH sahasrANi, tRtIyasyAM sabhAyAM devAH dvAtriMzatsahasrANi devyazca prathamAyAM sArvatrisahasrANi, dvitIyasyAM devyasINi sahasrANi / tRtIyasyAM devyaH sArddha dvisahanahIM hotA hai isa para camara kA madhyama rUpa se hI gaurava rahatA hai Abhyantara pariSadA para uttama rUpa se gaurava rahatA hai bAhya pariSadA ke sAtha camara kartavya kArya kI paryAlocanA nahIM karatA hai-kevala use Alocita kArya ko saMpAdana karane kA hI vaha Adeza detA hai isa taraha se ina tIna sabhAoM ke nAma nirdeza hone kA kAraNa hai ina tIna sabhAoM meM devoM kI evaM devIyoM kI saMkhyA tathA unakI sthitiyoM kI saMgraha karake prakaTa karane vAlI do gAthAeM hai 'cauvIsa' ityAdi / ina donoM para camarendranuM madhyama rUpathI ja gaurava rahe che, Abhyantara pariSadA para uttama rIte gaurava hoya che. bAhya pariSadAnI sAthe camaraIndra kartavya-kAryane vicAra karatA nathI. kevala vicAra karavAmAM Avela kAryane saMpAdita karavAno Adeza ja tene Ape che. A kAraNene laIne A traNa sabhAonA nAma nirdeza thayela che. A traNe sabhAnA deva ane deviyonI saMkhyA tathA teonI sthitanA saha za2 pragaTa 421vAjI meM thaa| cha. 'cauvIu' tyAdi jIvAbhigamasUtra Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.47 auttaradigvaya'surakumAranirUpaNam 739 srANi / tathA prathamAyAM devAyuH sArddha'dhupalyopamAni, dvitIyasyAM devAyuH dvIpalyopama tRtIyasyAM devAyuH sArdaikapalyopamam , devInAM prathamAyAM dvayardha palyopamaM dvItIyasyAmekapalyopamaM' tRtIyasyAM devInAmAyurardhaM palyopamaM bhavatIti gAthArthaH / ||cmr sabhAsthita devadevInAM saMkhyAsthiti parijJAnakoSThakam sabhAnAma AbhyantarikA samitA mAdhyamikA caNDA bAhyA jAtA devasaMkhyA 24000 28000 32000 devIsaMkhyA 350 320 250 devasthitiH sADhe dve (2 // ) palyopame dve (2) palyopame saak(1||) palyopamam devosthitiH saarddhk(1||) palyopamam ekaM (1) palyopamam arddha (1) palyopamam // 0 46 // dAkSiNAtyAnamurakumArAnnirUpyottarAn asurakumArAtrirUpayituM praznayabAha'kahi NaM bhaMte ! uttarillANaM' ityAdi, mUlam-kahi NaM bhaMte ! uttarillANaM asurakumArANaM bhavaNA pannattA jahA ThANapade jAva valI, ettha NaM vairoyaNide vairoyaNa. rAyA parivasai jAva viharai / valissa NaM bhaMte ! vairoyaNidassa vairoyaNa ranno kai parisAo pannattAo? goyamA ! tinni parisA pannattA taM jahA-samiyA caMDA jAyA, abhitariyA samiyA, majjhimiyA caMDA, bAhiriyA jaayaa| balissa NaM vairoyaNidassa vairoyaNaranno abhitariyAe parisAe kai deva sahassA ? majjhimiyAe parisAe kaI devasahassA, jAva bAhiriyAe parisAe kai devisayA pannattA? goyamA ! valissa NaM vairoyaNidasta vairoyaNa ranno abhitarisAe parisAe vIsaM devasahassA pannattA, majjhimiyAe parisAe cauvIsaM devasahassA pannattA, bAhiriyAe parisAe aTThAvIsaM devasahassA pannattA, abhitariyAe parisAe addhapaMcamA devisayA majjhimiyAe parisAe gAthAoM A artha pUrvokta rUpa se spaSTa hai| isakA koSThaka bhI TIkA meM diyA gayA hai // 46 // A banane gAthAne arthe pUrvokta rIte spaSTa ja che, ane tenuM kepTaka paNa sasta TIma bhAvAmAM Avesa che. // sU. 46 // jIvAbhigamasUtra Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 jIvAbhigamasUtre cattAri devisayA pannattA, bAhiriyAe parisAe adhuTA devisayA pnnttaa| valissa ThiI pucchA jAva bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! balissa NaM vairoyaNiMdassa vairoyaNaranno abhitariyAe parisAe devANaM adhuTTa paliovamA ThiI pannattA, majjhimiyAe parisAe tinni paliovamAI ThiI pannattA, bAhiriyAe parisAe devANaM aDDAijAiM paliovamAiM ThiI pannattA, abhitariyAe parisAe devANaM aDAijAiM paliovamAiM ThiI pannattA, majjhimiyAe parisAe devANaM do paliovamAI ThiI pannattA, bAhiriyAe parisAe devANaM divaDhe paliovamaM ThiI pannattA, sesaM jahA camarassa asuriMdassa asurakumAraraNNo ||suu047|| chAyA-kutra khalu bhadanta ! auttarANAmamurakumArANAM bhavanAni prajJaptAni, yathA-sthAnapade yAvadvaliH, atra vairocanendro vairocanarAjaH parivasati yAvadviharati / baleH khalu bhadanta ! vairocanendrasya vairocanarAjasya kati parSadaH prajJaptAH ? gautama ! tisraH parSadaH prajJaptAH tadyathA-samitA caNDA jAtA, AbhyantarikA samitA, mAdhyamikA caNDA, bAhyA jaataa| bale khalu vairocanendrasya vairocanarAjasyAbhyantarikAyAM parSadi kati devasahasrANi prajJAptAni mAdhyamikAyAM parSadi kati deva sahasrANi yAvad bAhyAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni ? gautama ! baleH khalu vairocanendrasya vairocanarAjasyA''bhyantarikAyAM parSadi viMzatirdevasahasrANi prajJaptAni, mAdhyamikAyAM parSadi caturvizatirdevasahasrANi prajJaptAni bAhayAyAM parSadi aSTAviMzatirdevasahasrANi prajJaptAni, AbhyantarikAyAM parSadi arddha paJcamAni devIzatAni prajJaptAni mAdhyamikAyAM parSadi catvAri devIzatAni prajJaptAni bAhayAyAM parSadi arddhacaturthAni devIzatAni prajJaptAni |bleH sthitau pRcchA yAvada bAhayAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiHprajJaptA? gautama ! baleH khalu vairoca. nendrasya vairocanarAjasya AbhyantarikAyAM parSadi devAnAma caturthAni palyopamAni sthitiH prajJaptA, mAdhyamikAyAM parSadi devAnAM trINi palyopamAni sthitiHprajJaptA bAhayAyAM parSadi devAnAm arddhatRtIyAni palyopamAni sthitiH prajJaptA, mAdhyami. kAyAM parSadi devInAM dve palyopame sthitiH prajJaptA, bAhUyAyAM parSadi devInAM dvaya palyopamaM sthitiH prajJaptA, zeSa yathA-camarasyAsurendrasyAsurarAjasya ||suu0 47 // jIvAbhigamasUtra Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 47 auttara digvartyasurakumAranirUpaNam 741 TIkA- 'kahiNaM bhaMte ! uttarillANaM asurakumArANaM bhavaNA pannattA' kutra kasmin sthAne khalu bhadanta ! auttarANAmasurakumAradevAnAM bhavanAni prajJaptAni - kathitAnIta bhavanAdhikaraNaviSayakaH praznaH, uttarayati prajJApanAtidezena 'jahA' ityAdi, 'jahA ThANapade jAva balI' ettha NaM vairoyarNide vairoyaNarAyA paDivasai jAva viharaI' yathA prajJApanAyAM sthAnapade - sthAnAkhye dvitIye pade tathA tAvadvaktavyaM yAvadvaliH, atra khalu vairocandro vairocanarAjaH prativasati yAvadviharati tataUrdhvamapi tAvadvaktavyaM yAvat divyAn bhogabhogAn bhuJjAno viharati iti paryantaM sthAnapadoktapAThaH saMgrAhUyaH / isa taraha se dakSiNa dizA ke asurakumAroM kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra dakSiNa dizA ke asurakumAroM kA nirUpaNa karate haiM' kahiNaM bhaMte! uttarillANaM asurakumArANAM bhavaNA paNNattA' ityAdi / TokArtha - isameM gautama ne prabhuzrI se aisA pUchA hai- 'kahiNaM bhaMte! uttarillANaM asurakumArANAM bhavaNA paNNattA' he bhadanta ? uttaradigvartI asurakumAroM ke bhavana kahAM para kahe gaye haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM - 'jahA ThANapade jAva balI' he gautama / prajJApanA ke dvitIya sthAna pada meM bali prakaraNa taka jaisA kathana kiyA gayA hai- vaisAhI yahAM para bhI kaha lenA caahiye| 'ettha NaM vayaroyaNiMde vaizeyaNarAyA parivasai jAva viharaha' yahAM vairocanendra vairocanarAjabali rahatA hai yAvat divya bhoga bhogoM ko bhogatA huA rahatA hai / aba bali kI pariSadA kA varNana karate haiM 'balissa NaM bhaMte' ityAdi 'balissa NaM bhaMte vairoyaNiMdassa vairoyaNaratro A rIte dakSiNa dizAnA asurakumAra devAnu nirUpaNa karIne have sUtrakAra uttara hizAnA asurakumAra hevAnuM ni3pazu 42 che 'kahi NaM' bhate / uttarillA NaM asurakumArANaM bhavaNA paNNattA' ityAhi TIkA"--A sUtra dvArA zrI gautamasvAmIe prabhuzrIne evuM pUchyu che 'kahiNaM bhave ! uttarillANaM asurakumArANaM bhavaNA paNNattA' he lagavan ! uttara dizAmAM Avela asurakumAronA bhavaneA kayAM kahevAmAM Avela che ? yA praznanA uttaramA anuzrI uDe che ! 'goyamA ! jahA ThANapade jAva balI' he gautama ! prajJApanA sUtranA bIjA sthAna paTTamAM khali prakaraNa sudhI je pramANe kahevAmAM Avela che, eja pramANe ahIyA paNa samajI levu joie. 'ettha NaM vairoyaNiMde vairoyaNarAyA parivasai jAva viharai' mahIyA vaizeya nendra vairAcana rAja mali rahe che. yAvata divyabhAgene bhAgavatA thakA rahe che. A kathana sudhinuM prajJApanA sUtranA sthAnapadanuM kathana grahaNa karavuM joie, jIvAbhigamasUtra Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 jIvAbhigamasUtre sammati-baleH parSannirUpaNArthamAha-'balissa Na bhaMte' ityAdi, 'balissa NaM bhaMte ! vairoyaNidassa vairoyaNaranno' vale. khalu bhadanta ! vairocanendrasya vairocana rAjasya 'kai parisAo pannattAo' kati-kiyatsaMkhyakAH parSadaH-sabhAH prajJaptAHkathitA iti praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tiNi parisA pannatA' tisra:-tripakArakAH parSada :-sabhAH prajJaptAH, parSat traividhyaM darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'samiyA caMDA jAyA' samitA caNDA jAtA 'abhitariyA samiyA' AbhyantarikA samitA 'majjhimiyA caMDA' mAdhyamikA caNDA 'bAhiriyA jAyA' bAhUyA jAtA 'balissa Na bhaMte ! vairoyaNidassa vairoyaNaranno' baleH khalu bhadanta ! vairovanendrasya vairocanarAjasya 'abhitariyAe parisAe kai devasahassA paNNattA' AbhyantarikAyAM parSadi-sabhAyAM katikiyatsaMkhyakAni deva sahasrANi prajJaptAni, tathA-'majjhimiyAe parisAe kai kai parisAo panattAo' he bhadanta ! vairocanendra vairocanarAja bali kI kitanI pariSadAeM kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM -'goyamA ! tini parisA panattA' he gautama' vairocanendra vairocanarAja bali kI caMDA pariSadAeM kahI gaI haiM 'taM jahA' jaise 'samiyA caMDA jAyA' samitA caMDA aura jAyA inameM 'abhitariyA samiyA' jo Abhyantara sabhA hai usakA nAma samitA pariSadA hai / 'majjhimiyA caMDA' madhyamA sabhA kA nAma caMDA hai 'bAhiriyA jAyA' aura jo bAhyA sabhA hai usakA nAma jAtA pariSadA hai 'balissa NaM bhaMte vairoyaNiMdassa vairoyaNarano abhi. tariyAe kai deva sahassA paNNattA' he bhadanta / vairocanendra vairocanarAja. bali kI Abhyantara pariSadA meM kitane hajAra deva kahe gaye haiM / tathA 'majjhimiyAe parisAe kai deva sahassA paNNattA' madhyamA pariSadA meM va manindranI pariSAnuvana 32pAmA mAve cha 'balissa NaM bhaMte' yAhi 'balissa Na bhaMte ! vairoyaNidassa vairoyaNaraNNA kai parisAo paNNatAo' he bhagavan vairAyanendra vaizayana malinI prissdaame| hI Disa 1 / prazna uttaramA pramuzrI 49 che , 'goyamA! tinni parisA pannatA' hai gautama ! vaizayanendra vairAyana matinI prissdyaay| vAma mAvata cha. 'ta jahA' rebha 'samiyA caMr3A jAyA' samitA, yaMDA bhane yA mA ambhitariyA samiyA' 2 mAlya-ta2 salA cha tenu nAma samitA pariSadyA se prabhArI che. 'majjhamiyA caMr3A' madhyama samAtuM nAma yaMDA se prabhArI che. 'bAhiriyA jAyA' bhana2 mA sanA cha, tenu nAma batA pachi , 'balissa Na bhNte| vairoyaNiMdassa vairoyaNaraNNA abhiMtariyA jIvAbhigamasUtra Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.47 auttaradigvayaMsurakumAranirUpaNam 743 devasahamsA paNNattA' mAdhyamikAyAM dvitIyasyAM caNDAbhidhAnAyAM parSadi katikiyatsaMkhyakAni devasahasrANi prajJaptAni 'jAva bAhiriyAe parisAe kai devi sayA paNNattA' yAvad bAhyAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni, atra yAvatpadena 'bAhiriyAe parisAe ka i devasahassA, abhitariyAe parisAe kai devisayA, manjhimiyAe parisAe kai devisayA' iti sagrAhyam bAhvAyAM tRtIyasyAM jAtAbhidhAnAyAM parSadi kati devasahasrANi prajJaptAni, tathA-AbhyantarikAyAM samitAyAM parSadi kati devI zatAni prajJaptAni, mAdhyamikAyAM caNDAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni tathA bAhUyAyAM tRtIyasyAM jAtAbhidhAnAyA parSadi kati devI zatAni prajJaptAnIti prazna: bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'balissa Na vairoyaNidassa vairoyaNaranno' baleH khalu vairocanendrasya vairocanarAjasya 'abhitariyAe parisAe vIsaM devasahassA pannattA' AbhyantarikAyAM kitane hajAra deva kahe gaye haiM ? 'jAva bAhiriyAe parisAe kai devi. sayA pannattA' bAhya pariSadA ke devoM kI saMkhyA ke prazna ko lekara bAhya pariSadA ke deviyoM ke prazna taka kA pATha yahAM lenA cAhiye jaise'bAhiriyAe parisAe kai deva sahassA paNNattA' ityAdi / bAhya pariSadA meM kitane hajAra deva kahe gaye haiM ? tathA vairocanendra vairocanarAjali kI Abhyantara pariSadA meM kitanI sau deviyAM kahI gaI haiM ? madhyamA pariSadA meM kitanI sau deviyAM kahI gaI haiM tathA bAhya pariSadA meM kitanI sau deviyAM kahI gaI haiN| isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM -'goyamA' balissa NaM vairoyaNidassa vairoyaNarano abhitariyAe parisAe vIsaM devasahassA paNNattA' he gautama' vairocanendra vairocanarAjabali kI Abhya. parisAe kai deva sahassA paNNattA' he bhagavan vaizayanendra vairAyana24 mata chandranI bhAtyanta2 pariSadAmA 2 heve| 4AmA mAvesa cha ? 'jAva bAhiriyAe parisAe kai devisayA paNNattA' mA parihAna vAnI sadhyAnA praznathI laIne bAhya pariSadAnI deviyenI saMkhyAnA prazna sudhine pATha ahiyAM aDa 72 naye. ma 'bAhiriyAe parisAe kai deva sahassA paNNattA' ItyAdi bAhya pariSadAmAM keTalA hajAra de kahevAmAM Avela che ? tathA varecanendra vairecanarAja alIndranI a bhyantara pariSadAmAM keTalA se deviye kahela che ? madhyama pariSadAmAM keTalA se devi kahevAmAM Avela che? tathA bAhya pariSadAmAM keTalA so devi kahela che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI he cha meM 'goyamA! balissa NaM vairoyajiMdassa vairoyaNaraNNA abhiMtariyAe parisAe vIsaM deva sahassA paNNattA' he gautama ! vairAyanendra vairAyana24 jIvAbhigamasUtra Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 jIvAbhigamasUtre prathamAyAM parSadi viMzatiM devasahasrANi prajJaptAni tathA-'manjhimiyAe parisAe' mAdhya. mikAyAM dvitIyasyAM caNDAbhidhAnAyAM parSadi 'cauvIsaM devasahassA pannattA' catuviMzati devasahasrANi prajJaptAni, tathA-'bAhiriyAe parisAe' bAhyAyAM tRtIyasyAM jAtAbhidhAnAyAM parSadi 'aTThAvIsaM devasahassA pannatA' aSTAviMzati devasahasrANi prajJaptAni-kathitAni, tathA-bale: vairocanendrasya abhitariyAe parisAe AbhyatarikAyAM prathamAyAM parSadiH samitAbhidhAnA yAm, 'advapaMcamA devisayA' arddha paJcamAni-sArdAni catvAri devIzatAni prajJaptAnI, 'manjhimiyAe parisAe' mAdhya. mikAyAM parSadi 'cattAri devisayA panattA' catvAri devIzatAni prajJaptAni, 'bAhiriyAe parisAe adhuDhA devisayA paNNattA' bAhyAyAM parSadi ardhacaturthAni devIzatAni prajJaptAni ti / 'balissa ThiIe pucchA' baleH khalu bhadanta ! vairocanendrasya vairocanarAjasya sthitau pRcchA-praznaH kiyatparyantaM praznastatrAha-'jAva bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAla ThiI paNNattA' iti paryantam, yathA-Abhyantara pariSadA meM bIsa hajAra deva kahe gaye haiM 'majjhimiyAe parisAe cauvIsaM devasahassA paNNattA' madhyamA pariSadA meM cauvIsa hajAra deva kahe gaye haiM 'bAhiriyAe parisAe aThThAvIsaM devasahassA paNNattA' bAhyapariSadA meM aThAIsa 28000 hajAra deva kahe gaye haiM tathA-'abhitariyAe parisAe addhapaMcamA devisiyA paNNattA'majjhimiyAe parisAe cattAri devisiyA paNNattA' 'bAhiriyAe parisAe achuTTA devisayA paNNattA' vairocanendra vairocanarAjabali kI Abhyantara pariSadA meM sADhe vArasau 450) deviyAM madhyamA pariSadA meM cArasau 400 deviyAM aura bAhya pariSadA meM sADhe tIna sau deviyAM kahI gaI haiM 'balissa ThiIe pucchA jAva 'bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' yahAM baliindra kI tInoM sabhA maTIndranI mAtyanta2 pariSahAmA vIsa 2 hevA vA che. 'majjhimiyAe parisAe cauvIsa devasahassA paNNattA' madhyamA 52SahAmA yAvIsa ra hevA udyA che. 'bAhiriyAe parisAe aTThAvIsaM devasahassA paNNattA' mA pariSahAmA yAvIsa M2 28000 heve| cha. tathA 'abhitariyAe parisAe addhapaMcamA devisayA paNNattA bAhiriyAe parisAe adhudA devisayA paNNattA vaizayanandra vairecanarAja balinI Abhyantara pariSadAmAM 450 sADAcArase devi kahI che. madhyama pariSadAmAM 400 cArase devi kahI che. ane bAhya pariSadAmAM 350 sADA traNa se devi kahevAmAM Avela che. 'balirasa ThiIe pucchA jAva bAhiriyAe parisAe devIMNaM kevaIya kAla ThiI paNNattA, 40 prazna mahIndranI traNe samAna 1 viyAnI sthitinA saMja jIvAbhigamasUtra Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.47 auttaradigvaya'surakumAranirUpaNam 745 ntarikAyAM samitAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthiti prajJaptA, mAdhyamikAyAM caNDAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, bAhyAyAM jAtAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, tathA-AbhyantarikAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, mAdhyamikAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, bAhyAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti paryantaM praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'balissaM gaM vairoyaNiMdassa vairoyaNaranno' baleH khalu vairovanendrasya vairocanarAjasya ambhita riyAe parisAe! AbhyantarikAyAM parSadi devINaM adhuDhapaliovamA ThiI pannattA' devAnAmardha caturthAni-ardAdhikAni trINi palyopamAni sthitiH AyuSyakAlA prajJaptA, 'manjhimiyAe parisAe tinni paliovamAI ThiI pannatA' mAdhyamikAyAM caNDAbhidhAnAyAM dvitIyasyAM parSadi trINi palyopamAni devAnAM sthitiH prajJaptA, 'bAhiriyAe parisAe devANaM aDDAijjAI paliovamAI ThiI pannattA' bAhyAyAM ke deva deviyAM kI sthiti ke viSaya kA prazna samajha lenA cAhiye jaise he bhadanta ! vairocanendra vairocanarAja kI Abhyantara pariSadA meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI haiM ? madhyamA pariSadA meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI haiM ? tathA bAhya pariSadA meM devI kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI haiM ? isI taraha Abhyantara pariSadA meM deviyAM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI haiM ? madhyamA pariSadA meM deviyAM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai ? he gautama! vairocanendra vairocanarAja kI Abhyantara pariSadA ke devoM kI sthiti sADhe tIna 3 // palyopama kI kahI gaI haiM / madhyamA pariSadA ke devoM kI sthiti tIna palyopama kI kahI gaI haiM ? aura bAhya pariSadA dhamAM karela che. jemake he bhagavad vecanendra verecanarAja balInI Atyantara pariSadamAM devanI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM Avela che ? madhyamAM patijadAmAM devonI sthiti keTalA kALanI kahela che? temaja bAhya pariSadAmAM devenI sthiti keTalA kALanI kahela che? eja rIte Abhyantara pariSadAmAM deviyanI sthiti keTalA kALanI kahela che? madhyamA pariSadAmAM deviyenI sthiti keTalA kALanI kahela che? bAhya pariSadAmAM deviyenI sthiti keTalA kALanI kahela che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke he gautama ! virecanendra vairecanarAjanI Abhyantara pariSadAnA devenI sthiti 3. sADAtraNa palyopamanI kahevAmAM Avela che. madhyamA pariSadAnA davenI sthiti traNa patyepamanI kahI che. ane bAhya pariSadAnA devAnI sthiti ra aDhi palyopamanI jI0 94 jIvAbhigamasUtra Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 jIvAbhigamasUtre parSadi devAnAmatRtIyAni - ardhAdhike dve palyopame devAnAM sthitiH prajJaptA, 'abhitariyAe parisAe' AbhyantarikAyAM parSadi devINaM' devInAm ' aDDAijjAI' palio mAI ThiI pannattA' sArdhe dve arddhAdhike dve palyopame sthitiH prajJaptA, 'majhima yA parisAe devINaM' mAdhyamikAyAM parSadi devInAm, 'do palio mAI ThiI pannattA' dve palyopame sthitiH prajJaptA, tathA - 'bAhiriyAe parisAe devI NaM' bAhyAyAM tRtIyasyAM jAtAbhidhAnAyAM parSadi devInAm, 'dIvaDUM paliovamaM ThiI pannattA' dvayadUrdhamardhAdhikamekaM palyopamaM sthitiH prajJapteti / atra baleH sabhAsaMbandhi devadevInAM saMkhyAyAH sthitezca parimANaprarUpike dve saMgrahagAthe yathA'vIsau caDavIsa aTThAvIsa sahassA ya hoMti devANaM / addhapaNa - cau - dUdhuTThA, desisayA balissa parisAsu // 1 // adhuTTA tiNi aDDhAijAi hoti paliya deva Thi aDDAijjA doNi ya, dIvaDU devINa Thii kamaso // 2 // chAyA - viMzatistu caturviMzatiH, aSTAviMzatizca sahasrANi ca bhavanti devAnAm / ardhapaJcama-caturardha caturthAni devIzatAni baleH parSatsu // 1 // ardhacaturthAni trINi ardhatRtIyoni bhavanti palyAni devasthitiH / adUrgha tRtIye (sArdhe dve ca dvayadadheM (sAdakaM palyopamaM) devInAM sthitiH kramazaH anayorarthastu prAk prarUpitavadeveti // 'se saM jahA camarassa asuriMdarasa asuraranno' zeSaM yathA camarasyAsurendrasya asurarAjasya, ayaM bhAvaH- se keNadveNa bhaMte' ityAdyavAntarapraznottaraprakaraNamavagantavyamiti // sU0 47 || - ke devoM kI sthiti dAi 2|| palyopama kI kahI gaI haiM tathA Abhyantara pariSadA kI deviyAM kI madhyamA pariSadA kI deviyAM kI aura bAhyA pariSadA kI deviyAM kI sthiti kramazaH dAi palyopama kI do palyopama kI aura DeDha palyopama kI kahI gaI hai| isa viSaya meM do saMgraha gAthAeM TIkA meM dI gaI hai / 'sesaM jahA camarassa asuriMdassa asurarano' bAkI kahI che. tathA Abhyantara pariSadAnI daiviyAnI sthiti 2. aDhi palyApamanI kahI che madhyamA pariSadyAnI devicAnI sthiti e pApamanI kahI che ane khAdya pariSadAnI daiviyAnI sthiti 15 patyeApamanI kahevAmAM Avela che. A viSayamAM e sagraha gAthAo kahI che je saMskRta TIkAmAM ApavAmAM Avela che. 'sesa jahA camarassa asuriMdarasa asurarannA' mADInu mInu tamAma yA baliIndra saMbaMdhI kathana asurendra asurarAja camaranA prakaraNanA kathana pramANe ja jIvAbhigamasUtra Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAra nirUpaNam 747 dakSiNocarAsurakumArANAM bhavanAdIni nirUpya nAgakumArANAM tAni darzayitumAha-'kai NaM bhaMte ! nAgakumArANaM' ityAdi / mUlam-kahi NaM bhaMte ! nAgakumArANaM devANaM bhavaNA pannattA, jahA ThANapade jAva dAhiNillA vi pucchiyavvA jAva dharaNe, ettha nAgakumAriMde nAgakumAra rAyA parivasai jAva viharai / dharaNassa NaM bhaMte! nAgakumAriMdassa nAgakumAraranno kai parisAo pannattAo? goyamA! tinni parisAo, tAo ceva jahA camarassa / dharaNassa NaM bhaMte ! nAgakumAriMdassa nAganAgakumAraranno abhitariyAe parisAe kai devasahassA pannattA jAva bAhiriyAe parisAe kai devIsayA pannattA? goyamA! dharaNassa NaM nAgakumAriMdassa nAgakumAraranno abhitariyAe parisAe saddhiM devasahassAI, majjhimiyAe parisAe sattari deva sahassAiM, bAhiriyAe parisAe asII devasahassAiM, abbhitariyAe parisAe paNNataraM devisayaM pannattaM, majjhimiyAe parisAe paNNAsaM devisayaM pannattaM, bAhiriyAe parisAe paNa. vIsaM devisayaM pannatta // dharaNassa NaM ranno abhitariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA, majjhimiyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA, bAhiriyAe parisAe kA aura saba kathana isa bali indra ke prakaraNa meM asurendra asurarAja camara ke prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai-vaisA hI jAnanA cAhiye-tathAca 'se keNaTeNaM bhaMte' ityAdi praznottA yathA-he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate hai ityAdi praznottara se jisa prakAra vahAM kahA hai vaisA hI kathana samajha leveM ||suu0 47 // sama te 25 se keNadveNa bhaMte !' tyA 2thA cha 2-3 bhagavana! Apa evuM zA kAraNathI kahe che ? ItyAdi praznottarathI je rIte tyAM kahevAmAM Avela che, eja pramANe ahiMyAM paNa samajI levuM ke 47 | jIvAbhigamasUtra Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 jIvAbhigamasUtre devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? abhitariyAe parisAe devINaM kevaiyaM ThiI pannattA ? majjhimiyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! dharaNassa NaM ranno abhitariyAe parisAe devANaM sAtiregaM addhapaliovamaM ThiI pannattA, majjhi miyAe parisAe devANaM addhapaliovamaM ThiI pannattA, bAhiriyAe parisAe devANaM deNaM addhapaliovamaM ThiI pannattA, abhitariyAe parisAe devINaM deNaM addhapaliovamaM ThiI pannatA, majjhimiyAe parisAe devINaM sAiregaM caubhAgapaliovamaM ThiI pannattA, bAhiriyAe parisAe devINaM caubbhAgapaliovamaM TiI pannattA, aTTo jahA camarassa / kahi NaM bhaMte ! uttarillANaM nAgakumArANaM jahA ThANapade jAva viharai // bhUyANaM dassa NaM bhaMte! nAgakumAriMdassa nAgakumAraranno abbhitariyA parisAe kai deva sAhassIo pannattAo, majjhamiyAe parisAe kaI devasAhassIo paNNattAo, bAhiriyAe parisAe kai deva sAhasIo paNNattAo, abbhitariyAe parisAe kai devisayA paNNattA ? majjhimiyAe parisAe kaI devisayA pannattA bAhiriyAe parisAe kaI devisayA pannattA ? goyamA ! bhUyANaMdassa nAgakumAriMdassa nAgakumAra ranno abhitariyAe parisAe pannAsaM deva sahassA pannattA, majjhimiyAe parisAe saTThi devasAhasIo pannattAo bAhiriyAe parisAe sattari devasAha - sAo pannatAo, abhitariyAe parisAe do paNavIsaM devisayANaM pannattA, majjhimiyAe parisAe do devisayA pannattA, bAhiriyA parisAe paNNattaraM devisayaM pannattaM // jIvAbhigamasUtra Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAranirUpaNam 749 ___ bhUyANaMdassa NaM bhaMte! nAgakumAriMdassa nAgakumAraranno abhitariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA jAva bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA ! bhUyANaMdasta NaM abhitariyAe parisAe devANaM desUNaM paliovamaM ThiI pannattA, majjhimiyAe parisAe devANaM sAiregaM addhapaliovamaM ThiI pannattA bAhiriyAe parisAe devANaM addhapaliovamaMThiI pannattA abhitariyAe parisAe devINaM addhapaliovamaM ThiI pannattA majjhimiyAe parisAe devINaM desUNaM addhapaliovamaM ThiI pannattA, bAhiriyAe parisAe devINaM sAiregaM ca ubhAgaM paliovamaM ThiI pannattA, aTo jahA camara. ssa, avasesANaM veNudevAdINaM mahAghosapajavasANANaM ThANapada vattavvayA niravayavA bhANiyavvA, parisAo jahA dharaNabhUyANaM dANaM (sesANaM bhavaNavaINaM) dAhiNillANaM jahA dharaNassa uttarillANaM jahA bhUyANaMdassa parimANaM pi ThiI vi ||suu048|| chAyA-kutra khalu bhadanta ! nAgakumArANAM devAnAM bhavanAni prajJaptAni ? yathA sthAnapade yAvada dAkSiNAtyA api praSTacyA yAvat, dharaNo'tra nAgakumArendro nAgakumArarAjaH parivasati yAvad viharati // dharaNasya khalu bhadanta ! nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya kati parSadaH prajJaptAH ? gautama ! tisraH parSadaH, tA eva yathA camarasya / dharaNasya khalu bhadanta / nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya AbhyantarikAyAM parSadi kati devasahasrANi prajJaptAni yAvad bAhyAyAM padi kati devIzatAni prajJaptAni ? gotama ! dharaNasya khalu nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya AbhyantarikAyAM parSadi SaSTidevasahasrANi, mAdhyamikAyAM parSadi saptatirdevasahasrANi, bAhyAyAM parSadi azItirdevasahasrANi, AbhyantarikAyAM parSadi paJca saptataM devIzataM mAdhyamikAyAM parSadi paJcAzaddevIzataM prajJaptam bAhyAyAM parSadi paJcaviMzatirdevIzataM prajJaptam / dharaNasya khala rAjJa abhyantarikAyAM parSadi devAnAM ki yantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, mAdhyamikAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA? bAhyAyAM parpadi devAnAM kiyanta kAla sthitiH prajJaptA ? AbhyantarikAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthiti prajJaptA? madhyamikAyAM parpadi devInAM kiyantaM kAla sthitiH prajJaptA, jIvAbhigamasUtra Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 jIvAbhigamasUtre bAhyAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! dharaNasya rAjJa abhya. ntarikAyAM parSadi devAnAM sAtirekamaddhapalyopamaM sthitiH prajJaptA, madhyamikAyAM parSadi devAnAmapalyopamaM sthitiH prajJaptA, bAhyAyAM parSadi devAnAM dezonamarddha palyopamaM sthiti prajJaptA, AbhyantarikAyAM parpadi devInAM dezonamarddha palyopama sthitiH prajJaptA, madhyamikAyAM parSadi devInAM sAtirekaM caturbhAgapalyopamaM sthiti prajJaptA, bAhyAyAM parSadi devInAM caturbhAgapalyopama sthiti prajJaptA, arthoM yathA camarasya / kutra khalu bhadanta ! auttarANAM nAgakumArANAM yathA sthAnapade yAvadviharati ! bhUtAnandasya khalu bhadanta ! nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasyAbhyantarikAyAM parSadi kati devasAhasaracyaH prajJaptA: madhyamikAyAM parSadi kati devasAhasyaH prjnyptaa| AbhyantarikAyAM parSadi kati devIzatAni, madhyamikAyAM parpadi kati devIzatAni prajJaptAni, bAhyAyAM parSadi kati devIzatAni pajJaptAni ? gautama ! bhUtAnandasya khalu bhadanta ! nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasyA''bhyantarikAyAM parSadi paJcAzadevasahasrANi prajJaptAni madhyamikAyAM parSadi SaSTidevasAha sasyaH prajJaptAH bAhyAyAM parSadi saptatirdevasAhasasnyaH prajJaptA, AbhyantarikAyAM parSadi dve paJcaviMze devIzate prajJapte, madhyamikAyAM parpadi dve devIzate prajJapte, bAhyAyAM parSadi pazca saptataM devIzataM prajJaptam / bhUtA nandasya khalu bhadanta ! nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya AbhyantarikAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthiti : prajJaptA, yAvabAhyAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama! bhUtAnandasya khalu AbhyantarikAyAM parSadi devAnAM dezonaM palyopamaM sthitiH prajJaptA, madhyamikAyAM parSadi devAnAM sAtirekama palyopama sthitiH prajJaptA, bAhyAyAM parSadi devAnAmardhapalyopama sthitiH prajJaptA, madhyamikAyAM parSadi devInAM dezonamardhapalyopama sthitiH prajJaptA, bAhyAyAM parSadi devInAM sAtirekaM caturbhAgapalyopama sthitiH prajJaptA, arthoM yathA camarasya / avazeSANAM veNudevAdInAM mahAghoSaparyavasAnAnAM sthAnapadavaktavyatA niravayavA bhaNitavyA, parSado yathA dharaNa-bhUtAnandAnAm (zeSANAM bhavanapatInAm) dAkSiNAtyAnAM yathA dharaNasya autarANA yathA bhUtAnandasya, pari. mANamapi sthitirapi ||suu0 48 // dakSiNa tathA uttara ke asurakumAroM ke bhavanAdi kA varNana karake aba nAgakumAroM ke bhavanAdikA varNana karate haiN| - dakSiNa ane uttara dizAnA asurakumArenA bhavanAdi dvArenuM varNana karIne va nAgabhAnA mahAnuna 42vAmA mAtra che. 'kahi NaM bhaMte jIvAbhigamasUtra Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAranirUpaNam 751 TIkA-'kahi NaM bhaMte ! nAgakumArANaM devANaM bhavaNA pannatA' kutra-kasmin sthAne khalu bhadanta ! nAgakumArANaM devAnAM bhavanAni prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, uttarayati prajJApanAtidezena-jahA' ityAdi, 'jahA ThANApade dAhiNillA. vi pucchipavvA jAva dharaNe ettha nAgakumAride nAgakumArarAyA parivasai jAva viharai' evaM yathA prajJApanAyAM sthAnAkhye dvitIyapade tathA vaktavyaM yAvaddAkSiNAtyA api nAgakumArAH praSTacyA yAvad dharaNanAmako'tra nAgakumArendro nAgakumArarAjaH parivasati yAvadviharati, iti paryantaM sthAnapadoktaH pATho'tra sNgraahyH| samprati-dharaNendrasya parSanirUpaNArthamAha-'dharaNassa NaM bhaMte !' ityAdi, 'dharaNassa Na bhaMte' dharaNasya-dharaNanAmakasya khalu bhadanta ! 'nAgakumAriMdassa nAgakumAra rano' nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya 'kai parisAo pannattAo' kati-kiya. ___ 'kahiNaM bhaMte !' nAgakumArANaM devANaM bhavaNA paNNattA ? ityaadi| TIkArtha-zrIgautamasvAmIneprabhuzrI se aisA pUchA hai he bhadanta ! nAgakumAra devoM ke bhavana kahAM para hai ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM / 'jahA ThANapade jAva dAhiNillAvi pucchiyacvA jAva dharaNe' he gautama isa sambandha meM jaisA kathana prajJApanAsUtra ke dvitIya sthAna pada meM kiyA gayA hai vaisA hI vaha kathana yahAM para bhI samaja lenA cAhiye yAvat dAkSiNAtya-dakSiNadizAvartI nAgakumAra deva kahAM para rahate haiM aisA bhI pUchanA cAhiye aura vahAM para nAgakumAroM kA indra evaM nAgakumAroM kA rAjA dharaNa rahatA hai isa pATha taka kA pATha yahAM vahAM se lekara kaha lenA caahiye| 'dharaNassa NaM bhaMte' NAgakumAriMdassa nAgakumAraraNNo kati parisAoM he bhadanta ! nAgakumAroM ke indra aura nAgakumAroM ke rAjA dharaNa kI kitanI parinAgakumAradevANaM bhavaNA paNNattA' tyA TIkArya-zrIgautamasvAmI nAgakumArenA saMbaMdhamAM prazna karatAM prabhuzrIne he cha , 'kahi Na bhaMte ! nAgakumAradevANaM bhavaNA paNNattA' i lagavan! naaskumAra devonA bhavane kyAM kahyA che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI zrIgautama svAmIna cha : 'jahA ThANapade jAva dAhiNillA vi pucchiyavvA jAva dharaNe' hai gautama ! A viSayamAM prajJApanA sUtranA bIjA sthAnapadamAM je pramANenuM kathana karavAmAM Avela che. e ja pramANenuM kathana ahIMyAM paNa kahI levuM joIe. thAvat dAkSiNAtya dakSiNa dizAmAM rahevAvALA nAgakumAra deva kayAM rahe che? A pramANe praznottara karIne te kathana "tyAM nAgakumArone Idra tathA nAgakumArone rAjA dharaNa rahe che? A pATha paryanta tyAMnuM kathana ahiMyAM kahevuM joIe. 'dharaNassa NaM bhaMte ! NAgakumAriMdassa nAgakumAraraNNo kati parisAo jIvAbhigamasUtra Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 jIvAbhigamasUtre saMkhyakAH parSadaH-sabhAH prajJatA:-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA !' he gautama ! 'tinni parisAo paNNatAo' tisraH parSadaH, prajJatA, 'tAo ceva jahA camarassa' tA eva pariSado yathA camarasya, yathA camarendrasya, tisraH parSadaH kathitA stathA dharendrasyApi samitA ciNDA jAtA, AbhyantarikA samitA mAdhyamikA caNDA, bAhyA jAtA, evaM rUpeNa tasra parSado dharaNendrasyApi jJAtavya iti / 'dharaNassa NaM bhaMte ' dharaNasya khalu bhadanta ! 'nAga kumAriMdassa nAgakumAraranno' nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya 'abhitariyAe parisAe kai devasahassA pannattA' AbhyantarikAyAM prathamAyAM parSadi kati devasahasrANi prajJatAni-kathitAni jAtA bAhiriyAe parisAe kai devIsayA paNNattA' yAvad bAhyAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni, atra yAtpadasaMgrAhyapATha syAtho yathA dharaNendrasya mAdhyamikAyAM dvitIyasyAM parSadi kati devasahasrANi prajJaptAni, bAhyAyAM parSadi kati devasahasrANi prajJaptAni, AbhyantarikAyAM parSadi SadAeM kahI gaI haiM ? uttara meM prabhuzrI kahate haiM / 'goyamA ! 'tiNi pari. sAo paNNattAo' he gautama! nAgakumAroM ke indra aura nAgakumAroM ke rAjA dharaNa kI tIna pariSadAeM kahI gaI hai 'tAoceva jahA camarassa unake nAma vahI hai jo camaraindra kI pariSadA ke hai| 'dharaNassa NaM bhaMte / NAgakumAndissa NAgakumAraraNNe abhitariyAe parisAe kati devasa hassA paNNattA' he bhadanta ! nAgakumArendra nAgakumAra rAjA dharaNa kI Abhyantara sabhA meM kitane hajAra deva hai ? 'jAva bAhiriyAe parisAe kati devI sayA paNNattA' yAvat bAhya pariSadA meM kitanI sau deviyAM hai ? yahAM yAvat zabda se aisA pATha gRhIta huA hai ki-dharaNa ke madhyama paNNattAo' lagavan nAgabhAra n| 'bhane nAgabhAnA n 52nI keTalI pariSadAo kahevAmAM Avela che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke 'goyamA ! tiNi parisAo paNNattAo' he gautama! nAgabhAnA indra bhane nAgabhArAnA 20 raNanI tra prissdaa| isa che. 'tAo ceva jahA camarassa' tenA naam| yabhara dhandanI parihAnA nAbhA pramANAvara cha. dharaNassa gaM bhaMte ! NAgakumAriMdassa nAgakumAraraNNo abhitariyAe parisAe kati devasahassA paNNattA' he bhagavad nAgakumAre nAgakumAra rAja dharaNanI Abhyantara sabhAmAM keTalA 12 heva cha ? 'jAva bAhiriyAe parisAe kati devI sayA paNNattA' yAvat bAhya pariSadAmAM keTalA so devi kahela che? ahIMyAM yAvat padathI e pATha grahaNa karAya che ke dharaNanI madhyama pariSadAmAM keTalA hajAra deve che? bAhya sabhAmAM keTalA hajAra de che ? Abhyantara sabhAmAM keTalA se devize jIvAbhigamasUtra Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAranirUpaNam 753 kati devIzatAniprajJaptAni, mAdhyamikAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAnIti, tathA-bAhyAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni- kathitAnIti praznA, bhagavAnAha 'goyamA !' ityAdi, 'goyamA !' he gautama ! 'dharaNassa NaM' dharaNasya khalu 'nAgakumAriMdassa nAgakumAraranno' nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya 'abhitariyAe parisAe sarTi devasahassAI' AbhyantarikA yAM parSadi caNDAbhidhAnAyAM SaSTi devasahasrAni prajJatAni, 'majjhimiyAe parisAe sattara devasahassAI mAdhyamikAyAM caNDAbhidhAnAyAM dvitIyasyAM parSadi saptati devasahasrANi prajJaptAni tathA-'bAhiriyAe parisAe asIideva sahassAI' bAhyAyAM jAtAbhidha nAyAM tRtIyasyAM parSadi azItirdevasahastrANiprajJaptAni, evam- abhitariyAe parisAe' AbhyantarikAyAM samitAbhidhAnAyAM prathamAyAM parSadi 'paNasattaraM devIsaya pannata' pazca saptataM-paJca saptatyadhikaM devIzata prajJapta kathitam, tathA-'majjhimiyAe parisAe paNAsa devisayaM pannattaM' mAdhyamikAyAM parSadi pazcAzataM- paJcAzadadhika sabhA meM kitane hajAra deva hai ? bAhya sabhA meM kitane hajAra deva hai ? Abhyantara sabhA meM kitanI sau deviyAM hai| madhyamA sabhA meM kitanI sau deviyAM hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai 'dharaNarasaNaM NAgakumAriMdassa' nAgakumArarano abhitariyAe parisAe saddhi devasahassAI, majjhimiyAe parisAe sattari devasahassAI, bAhiriyAe asItidevasahassAI' he gautama ! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kI Abhyantara pariSadA meM 60 hajAra deva hai| madhyama pariSadA meM 70 hajAra deva aura bAhya pariSadA meM 80 hajAra deva hai / tathA-'abhitara parisAe paNNasattaraM devIsayaM paNNattAmajjhimiyAe parisAe paNNAsaM devIsayaM paNNattaM 'bAhiriyAe parisAe paNavIsaM devIsayaMpa0' nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kI Abhyantara pariSadA meM 175 deviyAM hai| madhyama pariSadA meM che ? madhyamA sabhAmAM keTalA so devi che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI cha 'dharaNassa NaM NAgakumAri rasa nAgakumAraraNNo abhiMtariyAe parisAe sarddhi devasahassAI, majjhimiyAe parisAe sattaraM deva sahassAI, bAhiriyAe asIti deva sahassAI he gautama ! nAzamArendra nAgabhAra 224 52nI Abhyantara pariSadAmAM 60000 sAITha hajAra de che madhyama pariSadAmAM 70000 sitera hajAra deve che, ane bAhya pariSadAmAM 80000 eMsI hajAra hevA. tathA 'abhitariyAe parisAe paNNasattara devIsaya paNNattaM, majjhimiyAe parisAe paNNAsaM devIsaya paNNatta, bAhiriyAe parisAe paNavIsaM devI saya paNNattaM' nArAmArendra nAgamA2 234 52nI mAsyanta2 pariSAmA 175 jI095 jIvAbhigamasUtra Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 jIvAbhigamasUtre devIzataM prajJaptam, 'bAhiriyAe parisAe paNNavIsa devisayaM pannatta' bAhyAyAM jAtAbhidhAnAyAM parSadi paJcaviMzata-paJcaviMzatyadhikaM devIzataM prajJaptam iti parSadviSayakamutramiti / samprati-dharaNa parSat sthita deva devInAM sthitiH darzayitumAha'dharaNassa NaM' ityAdi, 'dharaNassa NaM ranno' he bhadanta ! dharaNasya nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya 'abhitariyAe parisAe' AbhyantarikAyAM samitAbhidhAnAyAM parSadi 'devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' devAnAM ki yantaM kAlaM sthiti:-AyuSya kAlaM:- prajJaptA, tathA-'majjhimiyAe parisAe' mAdhyamikAyAM parSadi 'devANaM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA tathA 'bAhiriyAeparisAe' jAtAbhidhAnAyAMparSadi 'devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannatA devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA kathitA tathA-'abhitariyAe parisAe' AbhyantarikAyAM samitAyAM parSadi 'devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, tathA 'bAhiriyAe 150 deviyAM haiN| bAhya pariSadA meM 125 deviyAM haiN| aba dharaNendrakI pariSata ke deva deviyoM kI sthiti kahate haiM-'dharaNassa NaM rano' ityAdi 'dharaNassaNaMrano abhitariyAe parisAe devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA' nAgakumArendra nAgakumArarAjadharaNa kI Abhyantara pariSadA ke devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai| 'majjhimiyAe parisAe devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA' madhyamA sabhA ke devoM kitane kAla kI kI sthiti kahI gaI hai| 'bAhiriyAe parisAe devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA' aura bAhya pariSadA ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai| isI prakAra se nAgakumArendra nAgakumArarAjadharaNa kI eka paMcetera devi che. madhyama pariSadAmAM 150 deso devi che. bAhya pariSadAmAM 125 savAse devi che. have dharaNendranI pariSadanA deva deviyonI sthiti kahevAmAM Ave che. 'dharaNassa gaM ranno' tyAdi _ 'dharaNassa gaM ranno abhitariyAe parisAe devANa' kevatiya kAlaM ThiI paNNatA' i lagavan nAgabhArendra nAgabhAra 24 ghanI mAlyanta2 pariSahAnA havAnI sthiti sA nI 4Ama mAveza cha ? 'majjhimiyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA' madhyamA samAna vAnI sthiti sAnI usa cha 1 'bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAla ThiI paNNattA' bhane mAgha pariSadAnA devanI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM Avela che? eja pramANe nAgabhArendra nAgabhAra 2 / 4 52nI 'ambhitariyAe parisAe devINa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devoNa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA jIvAbhigamasUtra Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAra nirUpaNam 755 parisAe' bAhyAyAM jAtAyAM parSadi 'devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA - kathiteti sthitiviSayakaH praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! ' dharaNassa ranno' dharaNasya nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya 'abhitariyAe parisAe' AbhyantarikAyAM samitAbhidhAnAyAM parSadi 'devANaM sAiregaM addhapaliprovamaM ThiI pannatA' devAnAM sAtirekamapalyopamaM sthitiH prajJaptA, 'majjhimiyAe parisAe devANaM' mAdhyamikAyAM dvitIyasyAM caNDAbhidhAnAyAM parSadi devAnAm 'addhapalioma' ThiI pannattA' adUrghapalyopamapramANA sthitiH prajJaptA, tathA - 'bAhiriyAe parisAe devANaM' bAhyAyAM jAtAbhidhAnAyAM parSadi devAnAm 'des NaM addhapalioma' ThiI pannatA' dezonaM - dezatonyUnama durdhapalyopama sthitiH prajJaptA, evam - dharaNendrasya nAgakumArarAjasya 'abbhi'abhitariyAe parisAe devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA 'majjhimiyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA Abhyantara pariSadA kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? madhyamA pariSadA ke deviyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? evaM bAhya pariSadA ke deviyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai 'goyamA bharaNassarano abhitariyAe parisAe devANaM sAiregaM addhapalioma ThiI pattA' he gautama! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kI Abhyantara pariSadA ke devoM kI sthiti kucha adhika arddha palyopama kI hai 'majjhimiyAe parisAe devANaM addhapaliovama ThiI paNNattA' madhyama pariSadA ke devoM kI sthiti - AyuSkAla- arddha palyopama kI hai 'bAhiriyAe parisAe devANaM deNaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA' bAhya bAhiriyA parisAe devINa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' mAlyantara pariSahAnI vicAnI sthiti keTalA kALanI che ? madhyama pariSadAnI daiviyeAnI sthiti keTalA kALanI che ? temaja bAhya pariSadAnI daiviyAnI sthiti keTalA kALanI che ? A praznanA uttaramA prabhuzrI uhe che ! 'goyamA ! dharaNassa raNNo agbhitariyAe parisAe devANaM sAiregaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA' he gautama! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNunI Abhyantara pariSadAnA devenI sthiti 464 vadhAre artha yahayopabhanI che. 'majjhimiyAe parisAe devANaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA' madhyama pariSahAnA hevAnI sthiti AyuSya ana ardha pahayeopamanI che. 'bAhiriyA parisAe devANaM deNaM addhapalionama ThiI paNNattA' mA pariSadAnA devAnI sthiti kaMIka kama a palyApamanI che. eja pramANe jIvAbhigamasUtra Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 jIvAbhigamasUtre tariyAe parisAe devINaM' AbhyantarikA yAM samitAbhidhAnAyAM prathamAyAM parSadi devInAm 'des NaM addhapaliovama ThiI pannattA' dezonaM-dezato nyUnamadardhapalyopamaM sthitiH prajJaptA, 'majjhimiyAe parisAe devINaM' mAdhyamikAyAM caNDAbhidhAnAyAM parSadi devInAm 'sAiregaM caubhAgapaliovamaM ThiI pannatA' sAtirekaM caturbhAga palyopamaM palyopamasya sAtirekazcaturtho bhAgaH sthitiH prajJaptA, tathA-'bAhiriyAe parisAe devINaM' bAhyAyAM jAtAbhidhAnAyAM caramAyAM padi devonAm 'caubhAga paliovama ThiI pannatA' caturbhAga palyopamam palyopamasya caturbhAgapramANA sthiti rbhavatIti / 'aTTho jahA camarassa' arthoM yathA camarasya, ayaM bhAva:-he bhadanta ! dhAraNasya nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya kena kAraNena tisraH parSadaH prajJaptAH, samitA caNDA jAtA AbhyantarikA samitA, mAdhyamikA caNDA, bAyA jAte tyAdikaM sarva camarAsurakumArendrAsurarAjavadeva jJAtavyamiti // pariSadA ke devoM kI sthiti kucha kama arddha palyopama kI hai isI taraha nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kI Abhyantara pariSadA kI deviyoM kI sthiti 'devasUNaM addhapaliovama ThiI paNNattA' kucha kama arddha palyopama kI sthiti kahI gaI hai 'majjhimiyAe parisAe devINaM sAiregaM caubhAgapaliovamaM ThiI paNNattA madhyamA pariSadA ke deviyoM kI sthiti kucha adhika palyopama ke caturtha bhAga pramANa hai 'aTTho jahA camarassa' isa sUtra pATha kA aisA tAtparya hai-he bhadanta! nAgakumArendra-nAgakumA. rarAja dharaNa kI ye tIna pariSadAeM kisa prakAra se Apane kahIM haiM ? to he gautama ! tumhAre isa prazna kA uttara asurakumArendra asurakumArarAja camara ke prakaraNa meM jaisA isa sambandha meM kahA gayA hai vaisA hI hai ataH (-samuccaya) vahIM se yaha samajhA jA sakatA hai ? nAgabhArendra nAgabhA2204 ghanI mAnyanta2 pariSahAnI viyAnI 'desaNaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA' bha ma pakSyA5manI che. 'majjhimiyAe parisAe devINaM sAirega caubhAgapaliovamaM ThiI paNNattA' madhyamA pariSahAnI heviyonI sthiti OM padhAre 5vyApabhanI yAthAnA prabhAnI che. 'aTTho jahA camarassa' yA sUtrapAtuM tA5ya cha bhannArAmArendra nAgabhAra rAja dharaNanIe traNa pariSadAo zA kAraNathI Ape kahI che? uttaramAM prabhuzrI kahe che ke he gautama! A tamArA praznano uttara asurakumArendra asurarAja camaranA prakaraNamAM A viSayamAM jevuM kathana karavAmAM Avela che, eja pramANe che. jethI tyAMthI ja A praznano uttara samajI levuM. A rIte audhika nAgakumAranuM ane dakSiNa dizAnA nAgakumAreluM nirUpaNa karIne have sUtrakAra uttara dizAmAM jIvAbhigamasUtra Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAra nirUpaNam 757 audhika nAgakumArAn dAkSiNAtyAMzca tAn nirUpyottara nAgakumArAgnirUpayitumAha - 'kahi NaM bhaMte ! uttarillANaM' ityAdi, 'kahiNaM bhaMte " kutra - kasmin sthAne khalu bhadanta ! 'uttarillANa' nAgakumArANAM bhavanAni prajJaptAni iti praznaH, uttarayati - 'jahA ThANApade jAva viharai' yathA - sthAnapade prajJApanAyAH sthAnAkhye dvitIyapade yAvat - - bhogabhogAna bhuJcAno viharati, ityantaM kathitaM tathaivAtrApi jJAtavyam / samprati-bhUtAnandasya parSannirUpaNArthamAha- 'bhUyANaMdassa NaM bhaMte' ityAdi, 'bhUyANaMdassa NaM bhaMte !' bhUtAnandasya khalu bhadanta ! 'nAgakumAriMdassa nAgakumAraranno' nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya 'abbhitariyAe parisAe' AbhyantarakAyAM samitAbhidhAnAyAM prathamAyAM parSadi kai devasAhassIo pannattAo' kati devasAhastrayaH - devasahasrANi prajJaptAH / ' majjhimiyAe parisAe mAdhyamikAyAM parSadi 'kai devasAhassI opannattAo' kati devasahasrANi prajJaptAni, 'bAhiriyAe pari isa taraha audhika nAgakumAroM kA evaM dakSiNa dizA ke nAga kumAroM kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra uttara digvartA nAgakumAroM kA nirUpaNa karate hai - 'kahiNaM bhaMte / uttarillANaM nAgakumArANaM bhavaNA paNNattA' he bhadanta ! uttara dizA ke nAgakumAroM ke bhavana kahAM para hai ? uttara meM prabhuzrI kahate hai he gautama! prajJApanAsUtra ke sthAnapada nAmaka dvitIya pada meM kahe gaye pATha ke anusAra una nAgakumAroM ke bhavana hai aura ve vahAM divyabhoga upabhoga bhogate hue rahate haiM / aba bhUtAnanda ke pariSat kA nirUpaNa karate haiM 'bhUyANaMdassa NaM nAgakumAriMdassa nAgakumAra ranno' abhitariyAe parisAe kati devasAhassoo paNNattAo' he bhadanta ! nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnanda kI Abhyantara pariSadA meM kitane hajAra deva kahe gaye haiM ? nAgaku rahevAvAjA nAgaDubhAnu' ni3 42 che. 'kahi NaM bhaMte ! uttarillANaM nAgakumArANaM bhavaNA paNNattA' he bhagavan uttara dvizAnA nAgaDubhAronA lavanA yA AvelA che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke he gautama ! prajJApanA sUtranA sthAna nAmanA mIjA paDhamAM kahevAmAM Avela pATha pramANe e nAgakumAronA bhavanA che. ane teo e bhavanAmAM bhAgeApabhAgene bhAgavatA thakA rahe che. have lUtAnaM hanI pariSAnu varjuna avAmAM Ave che. 'bhUyANaMdassa NaM NAgakumAriMdara nAgakumAraraNNo abbhitariyAe parisAe kati devasAhassIo pnnnnttAgo' he bhagavan nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnaMdanI AvyaMtara pariSadAmAM keTalA hajAra devA kahevAmAM Avela che? nAgakumArAnA IMdra bhUtAna da che. ane jIvAbhigamasUtra Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7588 jIvAbhigamasUtre sAe kai devasAharasIo pannatAo' bAhyAyAM jAtAbhidhAnAyAM parSadi kati devasAhasyaH prajJaptA, 'abhitariyAe parisAe kai devisayA pannattA' AbhyantarikAyAM samitAbhidhAnAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni 'majjhimiyAe parisAe kai devisayA pannatA mAdhyamikAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni tathA-'bAhiriyAe parisAe kai devisayA pannattA' bAhyAyAM jAtAbhidhAnAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'bhUyANaMdassa NaM nAgakumAriMdassa nAgakumAraranno' bhUtAnandasya khalu nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya 'abhitariyAe parisAe' AbhyantarikA yAM samitAbhidhAnAyAM parSadi 'pannAsaM devasAhassIo pannatAo' paJcAzadevasahasrANi -prajJaptAni kathitAni 'majjhimiyAe parisAe' mAdhyamikAyAM padi 'sahi devasAharasIo mAroM kA indra bhUtAnanda aura yaha uttara dizA ke nAgakumAroM kA rAjA hai 'majjhimiyAe parisAe kai devasAhassIo pannattAo' isakI madhyamA pariSadA meM kitane hajAra deva kahe gaye hai tathA 'bAhiriyAe parisAe kaideva sAhassIo paNNattA' isakI bAhyA pariSadA meM kitane hajAra deva kahe gaye hai| isI taraha 'abhitariyAe parisAe kaI devisayA paNNattA 1 majjhimiyAe parisAe kai devisayA paNNattA, 'bAhiriyAe parisAe kai devIsayA paNNattA' bhUtAnanda kI Abhyantara pariSadA meM kitanI sau deviyAM kahI gaI hai| madhyamA pariSadA meM kitanI sau deviyAM kahI gaI hai ? bAhyA pariSadA meM kitanI sau deviyAM kahI gaI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'bhUyANaMdassa-nAgakumAriMdassa-nAgakumAraranno abhitariyAe parisAe pannAsaM devasahassA pannattA' he gautama! nAgakumArendra nAgakumArarAja bhRtAnanda kI Abhyantara pariSadA meM 50 hajAra deva kahe gaye hai madhyama pariSadA meM 'sahi devasAha se sUtAna utta2 6zAna naagbhaaraan| 20na cha 'majjhimiyAe parisAe kai devasAhassIo pannatAo' tena bhakSyamA pariSamA 24 heve hA cha ? tathA 'bAhiriyAe parisAe kai devasAhassIo pannattAo' nI mAA pariSadAmA hai| M2 hev| 4aa cha ? te pramANe 'abhitariyAe parisAe devi sayA paNNatA, bAhiriyAe parisAe kai devisayA paNNatA' bhUtAnanI mAbhyaMtara pariSadAmAM keTalA sama devi kahela che ? madhyama pariSadAmAM keTalA se deviye kahela che ? ane bAhya pariSadAmAM keTalA se devi kahevAmAM Avela che ? // praznanA uttaramA pramuzrI gautamasvAmIna 49 cha 'bhUyANaMdassa nAga kumAriM dassa nAgakumAraranno abhiMtariyAe parisAe pannAsa deva sahassA pannattA' he gautama ! nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnaMdanI AtyaMtara pariSadAmAM jIvAbhigamasUtra Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAra nirUpaNam 759 pannattAo' SaSTirdevasahasrANi SaSTisahasraparimitA devA bhavantIti, 'bAhiriyAe parisAe' bAhyAyAM parSadi 'sattari devasAhassIo pannatAo' saptati devasahasrANi prajJaptAni tathA-- * 'abhitariyAe parisAe' AbhyantarikAyAM samitAbhidhAnAyAM padi 'do paNavIsaM devisayANaM pannattA' paJcaviMze-pazcaviMzatyadhike dve devIzate prajJapte - kathite ' majjhimiyAe parisAe' mAdhyamikAyAM parSadi do devisayA pannattA' paripUrNe dve devIza te prajJapte, tathA - 'bAhiriyAe parisAe' bAhyAyAM parSadi 'paNasattaraM devisa pannattaM' paJca saptataM paJcasaptatyadhikaM devIzataM prajJaptamiti / bhUtAnandIya parSat sthita devadevInAM sthitimAnaM darzayi praznayannAha - bhUyAdasaNaM' ityAdi, 'bhUyANaMdassa NaM bhaMte' bhUtAnandasya khalu bhadanta ! 'nAgakumAri dassa nAgakumArarano nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya 'abhitariyAe parisAe' AbhyantarikAyAM parSadi 'devANa' kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJayA - kathiyA, 'jAva' yAvat mAdhyamikAnAM parSadi devAnAM kiyantaM sIo pannattAo' 60 hajAra deva kahe gaye haiM 'bAhiriyAe parisAe ' bAhya pariSadA meM 'sattari devasAhassIo pannattAo' 70 sattara hajAra deva kahe gaye haiM / tathA - 'abhitariyAe parisAe' Abhyantara pariSadA meM 'dopaNavIsaM devisayANaM pannattA' 225 deviyAM kahI gaI / 'majjhimi - yA parisAe do devisayA pannattA' pariSadA meM do sau deviyAM kahI gaI hai 'bAhiriyAe parisAe paNNasattaraM devisayApannattI' bAhya pariSadA meM 225 deviyAM kahI gaI hai bhUtAnanda kI pariSadA sthita deva deviyoM kI sthiti kAla kA kathana karate haiM / 'bhUtAnaMdassa NaM bhaMte' nAgakumAriMdassa nAgakumAraranno abhitariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he bhadanta | nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnanda kI Abhyantara pari 50000 payAsa innara va udyA he madhyamAM pariSadyAmAM 'saTThi devasAhassIo pannattAo' 60000 sA innara hevA udyA che. 'bAhiriyAe parisAe' mA pariSabha 'sattari devasAhassIo pannattAo' 70000 sitera hunnara hevA hyA che tathA 'abbhiMtariyAe parisAe' AbhyaMtara pariSadyAmAM 'do paNNavIsaM devisayA pannatA' 225 ase| pathIsa heviyA Aheta che. 'majjhimiyAe parisAe do devisayA pannattA' madhyabhA pariSadyAmAM 200 ase heviyA he che. 'bAhiriyAe parisAe paNNattaraM devisa paNNatta" mA pariSadyAmAM 125 : seo pacIsa deviyo mhela che, have bhUtAnaMdanI pariSadAmAM kahela deva daiviyeAnI sthitikALanuM kathana vAmAM Ave che. 'bhUtAnaMdassa NaM bhate ! nAgakumAriMdazsa nAgakumAraraNNo abhiMtariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' he bhagavan nAga hubhA jIvAbhigamasUtra Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 jIvAbhigamasUtre kAlaM sthitiH prajJaptA, tathA bAhyAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, evam - AbhyantarikAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA mAdhyamikAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA tathA - 'bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' bAhyAyAM parpadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJapteti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'bhUyANaMdassa NaM 'abhitariyAe parisAe' bhUtAnandasya khalu AbhyantarikAyAM samitAbhi dhAnAyAM parSadi 'devANaM debhrUNaM paliovamaM ThiI pannattA' devAnAM dezAnaM paliovamaM sthitiH prajJaptA, 'majjhamiyAe parisAe' mAdhyamikAyAM caNDAbhidhAnAyAM parSadi 'devANaM sAiregaM ' addhapalioma ThiI pannattA' devAnAM sAtirekamapalyopamaM sthitiH prajJaptA, tathA - ' bAhiriyAe parisAe devANaM' bAhyAyAM jAtAbhidhAnAyAM parpadi devAnAm ' addhapalioma ThiI pannattA' adUrdhapalyopama sthitiH badA ke devoM kI sthiti - AyuSkakAla- kitanI kahI gaI hai| isI taraha se madhyamA pariSadA ke devoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? bAhyA pariSadA ke devoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? tathA - Abhyantara paripadA ke deviyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai madhyamA pariSadA kI deviyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai| bAhya pariSadA kI deviyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'goyamA' bhUtAnaMdassa abhitariyAe parisAe devANaM deNaM paliovama ThitI paNNattA' he gautama! bhUtAnanda kI Abhyantara pariSadA ke devoM kI sthiti kucha kama eka palyopama kI kahI gaI hai 'majjhimiyAe parisAe devANaM sAiregaM addhapalioma ThitI paNNattA' madhyamA pariSadA ke devoM kI kucha adhika Adhe palyopama kI sthiti kahI gaI hai 'bAhiriyA pari rendra nAgakumArarAja bhUtAnadanI Abhyatara pariSadAnA devAnIsthiti-AyuSyakALa keTalI kahela che ? eja pramANe madhyamA pariSadAnA devAnI sthiti keTalI kahela che ? tathA bAhyA pariSadAna devAnI sthiti keTalI kahela che ? tathA AtyaMtara pariSadAnI deviceAnI sthiti keTalI kahela che ? madhyamA pariSadAnI daiviyeAnI sthiti keTalI kahela che? ane bAhya pariSadAnI daiviyeAnI sthiti keTalI kahela che ? yA praznanA uttarabhAM prabhuzrI gautamasvAmIne mhe che 'goyamA ! bhUtAnaMdassa abbhiMtariyAe parisAe devANaM desUNaM paliovamaM ThiI paNNattA' he gautama ! bhUtAnaMdanI AjyaMtara pariSadAnA devAnI sthiti kaMIka ochI ye payoSamanI hevAmAM Ave che. 'majjhimiyAe parisAe devANaM sAirega addhapalio maM ThiI paNNattA' madhyamA pariSahAnA hevAnI sthiti aMdha vadhAre jIvAbhigamasUtra Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAra nirUpaNam 761 prajJaptA, evam-bhUtAnandasya nAgakumArendrasya 'abhitariyAe parisAe' AbhyaH ntarikAyAM samitAbhidhAnAyAM parSadi devInAm 'addhapaliovamaM ThiI pannattA' arddhapalyopamapramANAtmikA sthitiH prajJaptA, tathA-'majjhimiyAe parisAe devINaM' mAdhyamikAyAM parSadi devInAm 'desU NaM addhapaliovamaM ThiI pannattA' dezonaMdezanyUnam ardhapalyopamaM sthitiH prajJaptA, tathA-'bAhiriyAe parisAe devINaM' bAhyAyAM parSadi devInAm 'sAirega caubhAgapaliovarma' palyopamasya caturthabhAga parimitaM sthiti: prajJaptA 'attho jahA camararasa' artho yathA camarasya camarasyaasurakumArarAjasya parSadaH samitAdinAmavyapadezakaraNaM yathAyathaM taskenArthena bhadanta / evamucyate, ityAdi paznottaraprakaraNe kathitaM tathaiva bhUtAnandasya nAga. kumArendrasya nAgakumArarAjasya padaH samitA-caNDAjAtAnAmAbhyanta rikA mAdhya. mikA bAhyAbhidhAnakAraNaM jJAtavyamiti / 'avasesANaM veNudevAdINaM mahAghosa sAe devANaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA' bAhya pariSadA ke devoM kI sthiti bhavasthiti Adhe palyopama kI kahI gaI hai| isI taraha se 'abhitariyAe parisAe devINaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA' nAgakurendra nAgakumArarAja bhUtAnanda kI Abhyantara pariSadA kI deviyoM kI sthiti Adhe palyopama kI kahI gaI hai / 'majjhimiyAe parisAe devINaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA' madhyamA pariSadA kI devikoM kI sthiti kacha kama Adhe palyopama kI kahI gaI hai| 'bAhiriyAe parisAe devINaM sAirega caubhAgapaliovamaM ThiI pannattA' bAhyA pariSadA kI deviyoM kI kucha adhika palya ke caturtha bhAga pramANa sthiti kahI gaI hai ! 'attho jahA camarassa' yahAM he bhadanta ! isakI samitiyoM kA aisA nAma kyoM kahA gayA hai' isa taraha ke prazna kA uttara jaisA camara ke prakaraNa meM aApalyA5manI 4 cha. 'bAhiriyAe parisAe devANa addhapaliovamaM ThiI paNNattA' mAdyA pariSahAnA hevAnI sthiti mapasthiti mardhA pakSyopabhanI hesa cha. me 4 pramANe 'abhiMtariyAe parisAe devINaM addhapaliovamaM ThiI paNNa ttA' nAgabhArendra nAgabhA2rA bhUtAnaMhanI bhAlyaMta2 pariSahAnI haviyonI sthiti ardhA pakSyApabhanI havAmAM Avesa cha. 'majjhimiyAe parisAe devINaM desaNaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA' madhyamA pariSadAnI viyAnI sthiti Us tuma bhI pakSyApamanI Desa cha. 'bAhiriyAe parisAe devINaM sAirega' caubhAgapaliovamaM ThiI pannattA' mA pariSahAnI viyAnI sthiti Us dhAre 5tyanA yAthA mAsa pramANa vAmAM mAvI che. 'attho jahA camaramsa' ahiyAM he bhagavana temanI samitienA e pramANe nA nAme kema kahyA jI0 96 jIvAbhigamasUtra Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 jIvAbhigamasUtre pajjavasaNANaM ThANavattavvayA niravayavA bhANiyavvA' avazeSANAmasurakumAra nAgakumArarAja vyatiriktAnAM veNudevAdInAM mahAghoSaparyavasAnAnAM-mahAghoSAntAnAM sthAnAkhya prajJApanAgata dvitIyapadavaktavyatA niravazeSA bhnnitvyaa|| parSadiSaye yannAnAtvaM tadAha-sUtrakAraH-'parisAo jahA-dharaNa bhUyANaMdANaM' dAhiNillANa jahA dharaNassa uttarillANaM jahA bhUyANaMdassa. parimANaMpi ThiI vi' parSado yathA-dharaNa-bhUtAnandayoH, dakSiNAtyAnAM yathA dharaNasya, auttarANAM yathA-bhUtAnandasya, parimANamapi sthitirapi, iticchAyA / veNudevAdInAM bhavanapatirAjAnAM parSado yathA-yena prakAreNa dharaNasya bhUtAnandasya ca kathitA stathaiva veNudevAdi mahAghoSaparyantAnAM sarveSAM bhavanapatirAjAnAmapi vktvyaaH| vizeSastvayama-dAkSiNAtyAnAM-dakSiNadigvatinAM bhavanapatirAja sambandhiH nInAM parSadAM varNanaM yathA dharaNasya bhavanapatirAjasya tathA jJAtavyam ! auttarANAm diyA gayA hai usI prakAra se vahI uttara jAnanA cAhiye 'avasesANaM veNudevAdINaM mahAghosapajjavasANaM ThANa padavattavvayA niravayavA bhANiyacvA' bAkI ke veNudeva Adi se lekara mahAghoSa taka ke bhavanapatiyoM kI vaktavyatA jaisI prajJApanA ke dvitIya pada meM kahI gaI hai vaisI hI vaha pUrI yahAM para bhI kaha lenI cAhiye / pariSadA ke viSaya meM jo bhinnatA hai use sUtrakAra svayaM parisAo jahA dharaNa bhUyANaM dANaM dAhi. NillANaM jahA dharaNassa uttarillANaM jahA bhUyANaMdassa parimANapiThiI vi' isa sUtrapATha se batAyA hai dakSiNa dizAke asurakumAra kI parSadA dharaNendra kI pariSadA ke samAna hai evaM uttaradizA ke asurakumArAM kI pariSadA bhUtAnanda kI pariSadA ke jaisI hai veNudeva se lekara mahAghoSaparyanta ke bhavanapatirAjAoM kI pariSadA jaisI dharaNendra evaM bhUtAnanda kI che ? e rItanA praznano uttara je rIte camaranA prakaraNamAM ApavAmAM Ave cha, merI prbhaagen| uttara miDiyAM 55 sabha9 vI. 'avasesANaM veNudevA dINa mahAghosapajjavasANa ThANapadavattavvayA niravayavA bhANiyavvA' mAhIna vAgavA vigerethI AraMbhIne mahAgheASa sudhInA bhavanapaticAnuM kathana prajJApanA sUtranA bIjA padamAM kahela che eja pramANe e pUre pUruM kathana ahiyAM paNa kahI levuM joIe pariSadanA saMbaMdhamAM judA paNuM Ave che. tene sUtrakAra cAta parisAo jahA dharaNabhUyANaMdANaM dAhiNillANaM jahA dharaNassa uttarillANaM jahA bhUyANa dassa parimANapi ThiI vi' mA sUtra 5|4thii Desa cha. hakSiNa dizAnA asurakumAranI pariSadAo dharaNendranI pariSadAnI samAna che. ane uttara dizAnA asurakumAranI pariSada bhUtAnandanI pariSadanI sarakhI ja che. veNu jIvAbhigamasUtra Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAranirUpaNam 763 uttaradigvartinAM ca bhavanapatirAja sambandhinInAM varNanaM yathA bhUtAnandasya bhavana patirAjasya tathA vaktavyam / tathA tattatparSagata devadevInAM parimANamapi sthitirapIti parimANasthiti varNanaM ca dAkSiNAtyAnAM dharaNasamAgata devadevInAmiva auta. rANAM ca bhUtAnandasabhAgata devadevInAmiva veNudevAdi mahAghoSa paryantAnAM bhavanapatirAjAnAmapi vijJeyamiti / eSAmasukumArarAdInAM sarveSAM bhavanapatInAM bhavananA. nAtvam, indranAnAtvaM, parimANanAnAsvaM caitAbhiH saptabhirgAthAbhirvijJAtavyam, tAzcemA:-'causaTThI asurANaM1, culasII ceva hoi nAgANaM 2 / bAvattari suvanne3, vAukumArANa channauI 4 // 1 // pariSadA kahI gaI hai vaisI hI samaja leve, vizeSatA yahI hai kI dakSiNadigvati bhavanapatirAja kI pariSadA kA varNana jisa prakAra dharaNendra bhava - napatirAja kI pariSadA kA varNana hai vaisA samaja leveM, uttaradizA ke bhavanapatirAja kI pariSadA kA varNana bhavanapatirAja bhUtAnanda kI pariSadA ke varNana jasA hI hai usa usa pariSadA ke deva deviyoM ke parimANa evaM sthiti kA varNana dakSiNadizA ke dharaNendra kI sabhA ke devadeviyoM ke parimANa jaisA hI kaha leveM, aura uttaradizA ke veNudevAdi mahAghoSa paryanta ke devadeviyoM kA parimANa bhUtAnanda kI sabhA ke deva. deviyoM ke parimANa jaisA hI kahA hai ye sabhI asurakumArAdi bhavanapatiyoM ke kevala bhavano meM indro meM bhinnatA hai-vaha ina sAta gAthAoM dvArA jAna lenA cAhiye, ve gAthAeM saMskRta TIkAmeM do gaI hai| ina gAthAoM kI vyAkhyA isa prakAra hai-yahAM dakSiNa aura uttara isa prakAra donoM devathI laIne mahAghoSa sudhInA bhavanapati rAjAonI pariSada dharaNendra ane bhUtAnandanI pariSada jevI kahI che teja prakAranI che. vizeSatA kevaLa eja che ke dakSiNa dizAnA bhavanapatirAjanI pariSadanuM varNana je pramANe dharaNendra bhavana patirAjanI pariSadAnuM varNana kahela che. te ja pramANe samajavuM. ane uttara dizAnA bhavanapatirAjanI pariSadAnuM varNana bhavanapatirAja bhUtAnandanI pariSada nA varNana pramANe ja che. te te pariSadAnA deva deviyAnA parimANa ane sthitinuM varNana dakSiNa dizAnA dharaNendranI sabhAnA deva deviyenA parimANa pramANeja che. ane uttara dizAnA veNudevathI laI mahAghoSa sudhInA deva deviyAnuM parimANa bhUtAnaMdanI sabhAnA deva deviyenA parimANa pramANe che. asurakumArAdi badhAja bhavanapatinA kevaLa bhavanamAM IdromAM ane parimANanA kathanamAM judA paNa che. te AnI saMskRta TIkAmAM ApavAmAM Avela sAta gAthAothI samajI levuM. e gAthAonI vyAkhyA A pramANe karavAmAM Avela che. AmAM dakSiNa ane jIvAbhigamasUtra Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 jIvAbhigamasUtre dIva5 disA6 udahINaM7 vijjukumAriMda8 thaNiya9 mggiinnN10| chaNhaMpi juyalayANaM, chAvattario sayasahassA // 2 // cottIsA2 coyAlA2, attIsaM ca sayasahassAI / paNNA4 cattAlIsA10, dAhiNao hoti bhavaNAI // 3 // tIsA1 cattAlIsA2, cottIsaM3 ceva sayasahassAI / chAyAlA 4 chattIsA10, uttarao hoMti bhvnnaaii|4| camare1 dharaNe2 taha veNudeva 3 harikaMta4 aggisihe 5 ya / puNNe6 jalakaMteya, amie8 laMbeya ghose 10 y||5| bali1 bhUyANaMde2 veNudAli3 harissaha4 aggimANa5 vvisitte6| jalappama7 amiyavAhaNa,8 pabhaMjaNe9 ceva mahaghose 10 // 6|| causaTThI1 saTThI2 khalu, chacca sahassAu asuravajjANaM / sAmANiyAu ee, cauguNA AyarakkhAu, // 7 // (catuHSaSTirasurANAM caturazIti bhavati nAgAnAm / dvAsaptatiH suvarNAnAM vAyukumArANAM SaNNavatiH // 1 // dvIpadizodadhInAM vidyutkumArendrastanitAgnInAm / SaSNAmapi yugalakAnAM SaTsaptatiH zatasahasrANi // 2 // caturviMzaccatuzcatvAriMza daSTatriMzacca zatasahasrANi / paJcAzaccatvAriMzadakSiNato bhavanti bhavanAni // 3 // triMzaccatvAriMzaccaturviMzaccaiva zatasahasrANi / SaT catvAriMzat patriMzaduttarato bhavanti bhavanAni // 4 // camaro dharaNastathA veNudevo harikAnto'gnisiMhazca / pUrNoM jalakAntazvAmito lambazva ghoSazca / / 5 // valirbhUtAnando veNudAlI harirasaha agnimANava viziSTaH jalaprabho'mita vAhanaH prabhajanazcaiva mahAghoSaH // 6 // catuSaSTiH khalu SaTra ca sahasrANitvasura varjAnAm / sAmAnikAstu ete catuguNA AtmarakSakAstu / 7 // athAsAM gAthAnAM vyakhyAmAha-tatra pUrva dakSiNottareti digRdaya varjittAnAM bhavanapatInAM samuccayena saMmIlya bhavanasaMkhyA pradarzayati-'causaTTI' ityAdi dizAoM meM rahane vAle bhavanavAsiyoM ke bhavanoM kI samuccayarUpa se milAkara saMkhyA kahate haiN| uttara ane dizAmAM rahevAvALA bhavanavAsI devonA bhavananI saMkhyA samu2yy 32 megavAna vAmAM bhAva cha. causaTThI tyAdi 1 asurazubhAzenA jIvAbhigamasUtra Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAranirUpaNam 765 gAthA 1-2 // asurakumArANAM catuSpaSTi bhvnlkssaanni64| nAgakumArANAM catura zIti bhavanalakSANi 84 / suvarNakumArANAM dvAsaptati bhavanalakSANi 72 / vAyukumArANAM paNNavati bhavanalakSANi 96 / gA.11 dvIpakumAra-dikkumAro-dAdhakumAra-vidyutkumAra stanita kumArA-gnikumAreti SaNNAM bhavanapatInAM pratyekaM SaTasaptati-SaTsaptati saMkhyakAni bhavanAni santi ||gaa. 2 // atha dakSiNottaradigvatti bhavanapatItAM pRthak pRthaga vivicya bhavanasaMkhyA pradarzayitukAmaH prathamaM dakSiNadigvati bhavanapatInAM bhavanasaMkhyAM pradarzayati - 'cottIsA' ityAdi gA. 3 / ____ 'causahI' ityAdi gAthA 1-2 / asurakumAroM ke bhavana causaTha 64 lAkha hai isI prakAra nAgakumAroM ke caurAsI 84 lAkha, suvarNakumAroM ke bahattara 72 lAkha, vAyukumAroM ke chiyAnave 96 lAkha, bhavana hai| gA. 1 // 'dIvadisA' ityAdi gA. 2 // dvIpakumAra, dikkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra aura agnikumAra, ina chahoM bhavanapatiyoM ke pratyeka (eka eka ke) chihattara chihattara 76-76-lAkha bhavana hai isI ko lekara gAthAkAra ne kahA hai 'dIvadisAudahINaM vijjukumAriMdaNiyamaggINaM ! chaNhaM pi jupalayANa chAvattario sayasahassA // gA 2 // aba dakSiNa aura uttara dizAoM ke bhavanavAsiyoM ke bhavanoM kI saMkhyA kA alaga alaga vivecana karane kI icchA se gAthAkAra prathama dakSiNa digvatI bhavanavAsiyoM ke bhavanoM kI saMkhyA kahate haiN| _ 'cottIsA' ityAdi gAthA // 3 // bhavano cesaTha lAkha che. 64000 00 eja pramANe nAgakumAranA 8400000 coryAzI lAkha che. suvarNakumAranA 7200000 tera lAkha vAyukumAranA 8900000 channu ma sapanA che. // . 1 // 'dIvadisA' yA . 2 dIpamA2, himA2, dhimA2, vidhu mAra, svanitakumAra ane agnikumAra e chaene eTale ke darekane chotera lAkha 76 chotera lAkha bhavane che. Aja bhAvane laIne gAthAkAre kahyuM che 'dIva dIsA udahINaM vijjukumAridathaNiyamaggINaM / chaNhapi juyalayANaM chAvattario sayasahassA' // . 2 have dakSiNa ane uttara dizAonA bhavana vAsiyenA bhavananI saMkhyAnuM ja jada vivecana karavAnI IcchAthI gAthAkAra pahelAM bhavanavAsinA bhavanAnI sadhyAnu thana 42 cha, 'cottIsA' tyAha jIvAbhigamasUtra Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 jIvAbhigamasUtre dakSiNadigvatinAmasurakumArANAM bhavanAni catustriMzallakSANi34, nAgakumArANAM catuzcatvAriMzallakSANi 44, suvarNa kumArANAmaSTatrizallakSANi 38, vAyu: kumArANAM pazcAzallakSANi 50, zeSANAM dvIpa-digudadhi-vidhu stanitAgnikumA. rANAM SaNNAM pratyekaM catvAriMzallakSANi (47-40) bhavanAnAM santIti / gaa.3|| ___athottaradigvarti bhavanapatInAM bhavanAni pradarzayati-'tIsA' ityAdi gA.' uttaradigvartinAmasurakumArANAM bhavanAni triMzallakSANi30, nAgakumArANAM catvAriMzallakSANi40, suvarNakumArANAM catustriMzallakSANi34, vAyukumArANAM SaT catvArizallakSANi46, zeSANAM dvIpadigudadhi vidyutstanitAgni kumArANAM SaNNAM pratyekaM SaTtriMzat SaTatrizallakSANi bhavanAnAM santIti / / dvayAnAM dakSiNottarabhavanAnAM saMkhyAyAH saMmelane pratyekeSAM gAthAdvayoktA samuccayasaMkhyA samAgacchatIti bodhyam ||gaa4|| dakSiNa dizA ke asurakumAroM ke cottIsa 34 lAkha bhavana haiN| isI prakAra nAgakumAroM ke cavAlIsa 44 lAkha, suvarNakumAroM ar3atIsa 38 lAkha aura vAyukumAroM ke pacAsa 50 lAkha bhavana haiM, zeSa jo chaha dvIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra aura agnikumAra, ina chahoM ke pratyeka ke cAlIsa cAlIsa-40-40 lAkha bhavana haiN| gA. 3 // ____ aba isI prakAra uttara digvattI bhavanavAsiyoM ke bhavanoM kI saMkhyA kahate haiM-'tIsA' ityAdi gA. 4 // uttara dizA ke asurakumAroM ke bhavana tIsa 30 lAkha hai| isI prakAra nAgakumAroM ke cAlIsa 40 lAkha, suvarNakumAroM ke cottIsa 34 lAkha, aura vAyukumAroM ke chiyAlIsa 46 lAkha bhavana haiN| zeSa jo dakSiNa dizAnA asukumAranA 340000 cotrIsa lAkha bhavane che. eja pramANenA nAgakumAranA 4400000 cuMvALIsa lAkha, suvarNakumAranA 3800000 ADatrIsa lAkha ane vAyukamAnA 500000 pacAsa lAkha bhavane cha. pAzrIna dIpamA2, zizubhAra, adhibhAra, vidhutabhA2, mAnmAra, ane svanitakumAra e chaene darekane 4000000 cALIsa 4000000 cALIsa sAtha apane cha.. 3 have uttara dizAmAM Avela bhavanavAsicenA bhavananI saMkhyAnuM kathana 42vAmAM Ave che. 'tIsA' tyAlA . 4 uttara dizAnA asurakumArenA bhavane 3000000 trIsa lAkha che. eja pramANe nAgakumAranA 4000000 cAlIsa lAkha, suvarNakumAranA 3400000 cotrIsa lAkha ane vAyukumAranA 4600000 beMtAlIsa lAkha bhavane che. bAkInA je dvIpakumAra vigere bIjI gAthAmAM batAvavAmAM AvyA che, chaene jIvAbhigamasUtra Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAra nirUpaNam 767 samprati dakSiNottaradizvattibhavanapatInAmindranAmAni pRthak pRthag vivicya pradarzayitukAmaH prathamaM dakSiNadigvarttibhavanapatInAmindranAmAni krameNa pradarzayati 'camara' ityAdi gA. 5 / dakSiNadigvarttinAmasUrakumArANAmindrazvamaraH 1, nAgakumArANAM dharaNaH 2, suvarNakumArANAM veNudevaH 3, vidyutkumArANAM harikAntaH 4, agnikumArANAmagni zikha 5, dvIpakumArANAM pUrNaH 6, udadhikumArANAM jalakAntaH 7, dikkumArANA dIpakumAra Adi jo dUsarI gAthA meM batAye gaye haiM una chahoM ke pratyeka ke chattIsa chattIsa - 36- 36 lAkha bhavana hai / isa prakAra dakSiNa uttara donoM dizA ke bhavanapatiyoM ke bhavanoM kI saMkhyA ko milAne se eka eka bhavanapatiyoM ke bhavanoM kI saMkhyA jo prathama dvitIya gAthA meM kahI gaI hai vaha samuccaya rUpa se A jAyagI // gA. 4 // aba dakSiNa uttara donoM dizAoM ke bhavanapatiyoM ke indroM ke nAma batalAne kI icchA se prathama dakSiNa digvartI bhavanapatiyoM ke indroM ke nAma krama se kahate haiM - 'camare' ityAdi // gA. 5 // dakSiNa dizA ke asurakumAroM kA indra camara hai isI prakAra nAgakumAroM kA dharaNa2, suvarNakumAroM kA veNudeva 3, vidyutkumAroM kA harikAnta4, agnikumAroMkA agnizikha5, dvIpakumAroM kA pUrNa6. uda dhikumAroM kA jalakAnta 7, divakumAroM kA amitagati8, va yukumAroM kA darekane 3600000 chatrIsa lAkha 3600000 chatrIsa lAkha bhavanA che. A rIte dakSiNa dizA ane uttara dizA ema banne dizAnA bhavanapatiyAnA bhavanAnI saMkhyA meLavavAthI dareka bhavanapatiyAnA bhavaneAnI sa MkhyA je pahelI ane khIjI gAthAmAM kahela che. te samuccaya rUpe AvI jAya che. AgA. jA have dakSiNa ane uttara ane dizAnA bhavanapatiyAnA IMdronA nAmeA khatAvavAnI IcchAthI pahelA dakSiNa dizAnA bhavanapatiyAnA iMdronA nAmeA krama zrImatAve che. 'camare' ityAhi dakSiNa dizAnA asurakumAranA Indra camara che. 1, eja pramANe nAgakumAroneA indra dharaNa che. 2, suvarNa kumArAne indra veNudeva che. 3, vidhu kumAranA Indra harikAnta che. 4 agnikumArAnA indra agni zikha che. pa, dvIpakumArane indra pUrNa che. 6 udadhikumAronA IMdra jalakAMta che. 7, dikkumArAnA keMdra amitagati che. 8, vAyu kumAranA Idra velamba che, 9 ane jIvAbhigamasUtra Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 jIvAbhigamasUtre mamitaH8, vAyukumAgaNI velambaH 9, stanitakumArANAM ghoSaH 10 ete dazendrAH krameNa dakSiNadigvatinAM dazAnAM bhavanapatInAM santIti ||gaa. 5 // ayottaradigvatibhavanapatInAM krameNendranAmAnyAha-'bali' ityAdi uttaradigvartinAmamurakumArANAmindro baliH1, nAga mArANAM bhUtAnandaH2, suvarNakumArANAM veNudAliH 3, vidyutkumArANAM harissahaH 4, agnikumArANAmagnimANavaH5, dvIpakumArANAM viziSTaH6, udadhikumArANAM jalapramA7, dikkumArANAmamitavAhana:8, vAyukumArANAM prabhaMjana:9, stanitakumArANAM ghoSaH 1 / ete dazendrAH krameNottaradigvatibhavanapatInAM santIti / gA. 6 // athaiSAM pratye keSAM sAmAnikAtmarakSakadevAnAM saMkhyAmAha-'causaTThI' ityAdi dakSiNadigvatibhavanapatInAmasurakumArANAM camarendrasya sAmAnikadevAzcatuSpaSTivelamba 9, aura stanitakumAroMkA ghoSanAmakA indra hai 10, ye krama se dakSiNa dizA ke dazabhavanapatiyo ke daza indra hai |gaa. 5 // aba uttara dizAke bhavanapatiyoM ke indroM kA nAma krama se kahate haiM-'bali' ityAdi gA. 6 // uttaradizA ke asurakumAroM kA indra bali hai 1, isI prakAra nAga kumAroM kA indrabhUtAnandara, suvarNakumAroM kA indra veNudAlI-3, vidyu. tkumAroM kA indra harissaha4, agnikumAroM kA indra agnimANava5, dvIpakumAroM kA indra viziSTa 6, udadhikumAroMkA indra jalaprabha7, dikkumAroM kA indra amitavAhana 8. vAyukumAroM kA indra prabhaMjana 9, aura stanitakumAroM kA indra mahAghoSa hai 10 / ye dasa krama se uttara dizAke daza bhavanapatiyoM ke daza indra haiM / gA. 6 // svanita kumArano Idra ghoSa nAmane Idra che. 10, A rIte dakSiNa dizAnA daza bhavanapatiyAnA dasa Indro che. je gA. 5 che - have uttara dizAnA bhavanapatinA IdronA nAmo kamathI kahevAmAM Ave cha 'bali' yAda hai uttara dizAnA asurakumAre Indra bali che, 1 eja pramANe nAgakumAre Idra bhUtAnaMda che. 2, suvarNakumArane Idra veNudAli che. 3, vighukumArano Idra harizasaha che ja, agnikumArane indra agnimANava che. pa, dvIpakumArane Idra viziSTa che 6, udadhikumAre IMdra jalaprabha che. 7, dipakumArano Idra amitavAhana che. 8, vAyukumArane iMdra prabhaMjana che. 9, ane svanitakumAre IMdra mahAgheSa che 10, A rIte A dasa uttara dizAnA dasa bhavanapatinA 10 dasa Idrio che. je gA. 6 che jIvAbhigamasUtra Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.48 nAgakumArANAM bhavanAdidvAra nirUpaNam 769 sahasrasaMkhyakAH (64000) santi / uttaradigvattiM bhavanapatInAma surakumArANAM bIndrasya sAmAnikAdevAH SaSTisahasrasaMkhyakAH 60000 santi / zeSANAM sarveSAM pratyekaM sAmAnikadevAH SaTsahasrANi SaTsahasrANi santi / AtmarakSakadevAzca sAmAnikadevebhyazcaturguNAH sarveSAM svasvApekSayA bhavantIti // gA. 7 || // bhavanapatInAM bhavanAdi pradarzakaM koSThakam // bhavana dA. bha. au. bha. sarva dAkSipati saMkhyA saMkhyA saMkhyA NAtyendra nAmAni lakSANi lakSANi lakSANi nAmAni 99 asura 34 30, 64,, camaraH kumArAH nAga - 44,,, 40 " kumArAH suvarNa 38,, 34, 72,, veNudevaH 99 kumArAH vidyuHku 40, 36, 76,, harikAntaH mArAH agni 40 kumArAH dvIpa - 40, kumArAH udadhi. 40 kumArAH dikku 40 99 " mArAH 84, dharaNaH 36,, jIvAbhigamasUtra ve sA. veNudAliH 6000 hari. harissahaH 6000 a. 36, 76, agnizikhaH agni mANavaH ,, 76,, pUrNa : viziSTaH 36, 76, jalakAntaH jalaprabhaH amita amita gatiH vAhagaH velambaH prabhaJjanaH 6000 6000 24000 gho.sA. ma. gho. mahAghoSaH 6000 6000 24000 36, 76, vAyu 50, 46, 96, kumArAH stamita 40, 36, 76 " ghoSaH kumAraH dvayAnAmAtma rakSakAH autarendra dA. sA. ottara ca. sAmA, sAmA. nAmAni ca. sA. ba. sA. 64000 60000 A. ca. dha. sA. bhU. sA. bhUtAnandaH 6000 6000 24000 veNudAli 6000 24000 harikAnta 6000 24000 a. mA. baliH 6000 6000 24000 pU. sA. vi. sA. 6000 6000 24000 jala. ja. pra. 6000 6000 24000 ami. ami. 6000 6000 24000 vela. ve. sA. aba ina daza bhavana patiyoM ke eka eka ke sAmAnika aura AtmarakSakadevoM kI saMkhyA kahate haiM - 'causaTThI' ityAdi gA. 7 || have dasa bhavanapatiyAnA darekanA sAmAnika ane AtmarakSaka devAnI sabhyA Ahe che chausaTThI' ityAhi jA. 7 jI0 97 Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 770 jIvAbhigamasUtre dakSiNa dizA ke asurakumAroM ke indra camarake causaTha-64 hajAra sAmAnika deva hai, uttaradizA ke asurakumAroM ke indra dharaNake sATha 60 hajAra sAmAnikadeva hai ! bAkI ke dakSiNa tathA uttara donoM dizA ke bhavanapatiyoM ke indra jo dharaNa aura bhUtAnanda Adi haiM, una saba indroM ke pratyeka ke sAmAnika deva chaha chaha 6-6 hajAra hai| aura AtmarakSakadeva saba indroM ke apane apane sAmAnika devoM kI apekSA se caugune hote hai jaise camarendra ke sAmAnikadeva causaTha 64 hajAra haiM to ina se caugune do sau chappana hajAra arthAt dolAkha chappana hajAra 256000) AtmarakSaka deva hote hai| isI prakAra balondra ke sAmAnika deva sATha 60 hajAra haiM to ina se caugunA do sau cAlIsa hajAra arthAt do lAkha cAlIsa hajAra (240000) AtmarakSakadeva hote hai, zeSa dakSiNa uttara donoM dizAoM ke samasta indroM ke pratyekake cha cha hajAra sAmAnika deva hai to inase caugunA coisa coisa hajAra 24000) 24000) AtmarakSakadeva sabhI inake pratyekake hote hai ||gaa.7|| yaha sAta gAthAokA artha hai| inakA koSThaka saM.TokA meM dekhalenA cAhiye dAkSiNAtya suvarNakumAroM kI pariSadA kI vaktavyatA nAgakumArarAja dharaNa dakSiNa dizAnA asurakumAranA IMdra camarendranA 64000 cosaTha hajAra sAmAnika devo che. ane uttara dizAnA asurakumAranA Idra dharaNendranA 600000 sAITha hajAra sAmAnika devo che. bAkInA dakSiNa ane uttara ane dizAnA bhavanapatiyonA Idra je dharaNendra ane bhUtAnaMdendra Adi che, te badhA IdronA darekanA cha cha hajAra sAmAnika devo che. ane badhA IdronA AtmarakSaka devo pita pitAnA sAmAnika devonI apekSAthI cAra gaNA thAya che. jemake camarendranA sAmAnika deva 64000 cosaTha hajAra hoya che. tenAthI cAra gaNuM eTale ke baso chappana hajAra arthAt be lAkha chappana hajAra 256000 AtmarakSaka devo tenA hoya che. e ja rIte balIndranA sAmAnika deva 60000 sAITha hajAra che. enAthI cAra gaNA base cAlIsa hajAra 240000 be lAkhacAlIsa hajAra AtmarakSaka deva balIndranA hoya che. bAkInA dakSiNa ane uttara bane dizAonA badhA IdronA darekane cha cha hajAra sAmAnika deva che. te tenAthI cAra gaNA 24000 covIsa hajAra 24000 vIsa hajAra AtmarakSaka deva te dareka indronA hoya che. gA. 7 mAM A rIte sAta gAthAne artha ahiyAM batAvela che. tenuM koSTaka saMskRta TIkAmAM joI levuM. dakSiNa dizAnA suvarNa kumAranI pariSadAnuM kathana nAgakumArarAja dharaNanI pariSadAnA kathana pramANe jIvAbhigamasUtra Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 771 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.49 vAnavyantaradevAnAM bhavanAdikam parSadvaktavyatApi dakSiNAtyAnAM suvarNakumArANAM nAgakumArarAjadharaNavat auttarANAM suvarNakumArANAM parSadvaktavyatA auttaranAgakumArarAja bhUtAnandavat jJAtavyA, etadabhipAyeNaivokta mUle-'parisAo sesANaM bhavaNabaINaM dAhiNillANaM jahA dharaNassa uttarillANaM jahA bhUyANaMdassa' iti ||suu. 48 // tadevaM bhavanapatInAM vaktavyatA kathitA, sampati-krama prAptavAnavyantara vaktavyatA darzayitumAha-'kahi NaM bhaMte ! vANamaMtarANaM' ityAdi, ___mUlam-kahi NaM bhaMte ! vANamaMtarANaM devANaM bhavaNA (bhomejA NagarA) pannattA, jahA ThANapade jAva viharati / kahi NaM bhaMte ! pisAyANaM devANaM bhavaNA pannattA, jahA ThANapade jAva viharaMti kAla-mahAkAlA ya, tattha duve pisAyakumArarAyANo pisAya iMdA parivasaMti jAva viharati / kahi gaM bhaMte ! dAhijillANaM pisAyakumArANaM jAva viharaMti kAle ya ettha pisAyakumAriMda pisAyakumArarAyA parivasai mahaDDie jAva vihri| kAlassa NaM bhaMte! pisAyakumAriMdassa pisAyakumAraranno kA parisAo pannattAo? goyamA ! tinni parisAo pannattAo, taM jahA-IsA tuDiyA daDharahA, abhitariyA IsA, majjhimiyA tuDiyA, bAhiriyA daDharahA / kAlassa NaM bhaMte ! pisAya. kumArissa pisAyakumAraranno abhitaraparisAe kai devasAhassIo pannattAo jAva bAhiriyAe parisAe kai devisAya pannattA ? goyamA ! kAlassa NaM pisAyakumAriMdassa pisAyakI pariSadA jaisI hai tathA uttara ke suvarNakumAroM kI pariSadAkI vaktavyatA uttara ke nAgakumArarAja bhUtAnanda kI pariSadA ke jaisI hai isI abhi. prAya se sUtrakArane mUla meM 'parisAo sesA NaM bhavaNavaINaM-dAhiNilANaM jahA dharaNassa, uttarillANaM jahA bhUyANaMdassa' aisA kahA hai|suu048|| che. tathA uttara dizAnA suvarNakumAranI pariSadAnuM kathana uttara dizAnA nAga kumArarAja bhUtAnaMdanI pariSadAnA kathana pramANe che. A abhiprAyathI sUtrakAre bhasamA 'parisAo sesANaM bhavaNavaINaM dAhiNillANaM jahA dharaNassa, uttarillA jahA bhUyANaMdassa' ke pramANe hesa che. // sU. 48 // jIvAbhigamasUtra Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 jIvAbhigamasUtre kumArarAyassa abhitaraparisAe aTTa devasAhassIo pannattAo majjhimiyAe parisAe dasa devasAhassIo pannattAo, bAhiriyAe parisAe bArasa devasAhassIo pannattAo, abhitariyAe parisAe egaM devIsayaM pannattaM majjhimiyAe parisAe egaM devIsayaM pannattaM bAhiriyAe parisAe egaM devisayaM pnnttN| kAlassa NaM bhaMte! pisAyakumAriMdassa pisAyakumAraraNNo abhitariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA, majjhi. miyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA jAva bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA! kAlassa NaM pisAyakumAriMdassa pisAyakumAraraNNo abhitariyAe parisAe devINaM addhapaliovamaM ThiI pannattA, majjhimiyAe parisAe devINaM desUNaM addhapaliovamaM ThiI pannattA, bAhiriyAe parisAe devINa sAtiregaM caubhAgapaliovamaM ThiI pannattA, abhitariyAe parisAe devANaM sAtiregaM caubhAgapaliovamaM ThiI pannattA, majjhimiyAe parisAe devINaM caubhAgapaliovamaM ThiI pannattA, bAhiriyAe parisAe devINaM desUNaM caubhAgapaliovamaM ThiI pannattA aTo jo ceva camarassa evaM uttarassa vi evaM NiraMtaraM jAva giiyjsss|suu049| chAyA-kutra khalu bhadanta ! vAnavyantarANAM devAnAM bhavanAni (bhomeyAni nagarANi) prajJaptAni, yathA sthAnapade yAvadviharanti / kutra khalu bhadanta! pizAcAnAM devAnAM bhavanAni prajJaptAni yathA sthAnapade yAvadviharanti, kAla-mahAkAlau ca tatra dvau pizAcakumArarAjo pizAcendrau parivasatau yAvadviharataH / kutra khalu bhadanta ! dAkSiNAtyAnAM pizAcakumArANAM yAvadviharanti, kAlazcAtra pizAcakumArendraH pizAcakumArarAjaH parivasati mahaddhiko yAvadviharati / kAlasya khalu bhadanta ! pizAcakumArarAjasya kati parSadaH prajJaptAH ? gautama ! tisraH parSadaH prajJaptA, jIvAbhigamasUtra Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.49 vAnavyantaradevAnAM bhavanAdikam 773 tadyathA-IzA truTitA dRDharathA, AbhyantarikA IzA, mAdhyamikA truTitA, bAhyA dRDhasthA / kAlasya khalu bhadanta / pizAcakumArendrasya pizAcakumArarAjasyAbhya. ntarikAyAM parSadi kati devasahasrANi prajJaptAni yAvadvAbAhyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni ? gautama ! kAlasya khalu pizAcakumArendrasya pizAcakumArarAjasyA''bhyantarikAyAM parSadi aSTadevasahasrANi prajJaptAni mAdhyamikAyAM parSadi dazadevasahasrANi prajJaptAni bAhuyAyAM parSadi dvAdazadevasahasrANi prajJaptAni, AbhyantarikAyAM parSadi ekaM devIzataM prajJaptaM mAdhyamikAyAM parSadi ekaM devIzataM prajJaptam bAhUyAyAM parSadi ekaM devIzataM prajJaptam / kAlasya khalu bhadanta ! pizAcakumArendrasya pizAcakumArarAjasyA''bhyantarikAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? mAdhyamikAyAM papadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthiti prajJaptA, bAhUyAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, yAvaddhAbAhyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiHprajJaptA ? gautama ! kAlasya khalu pizAcakumArendrasya pizAca. kumArarAjasyAbhyantarikAyAM parSadi devAnAMmaddhapalyopamaM sthitiH prajJaptA, mAdhya. mikAyAM parSadi devAnAM dezonamaddhapalyopamaM sthitiH prajJaptA, bAhyAyAM parSadi devAnAM sAtirekaM caturbhAgapalyopamaM sthitiH prajJaptA, AbhyantarikAyAM parSadi devInAM sAtireka caturbhAgapalyopamaM sthiti prajJaptA, mAdhyamikAyAM parSadi devInAM caturbhAgapalyopamaM sthitiH prajJaptA, bAhUyAyAM parSadi devInAM dezonaM caturbhAga palyopamaM sthitiH prajJaptA, arthoyazcaiva camarasya, evamuttarasyApi, evaM nirantaraM yAvadgItayazasaH sU. 49 // TIkA-'kahi NaM bhaMte' kutra-kasmin stha ne khalu bhadanta ! 'vANamaMtarANaM devANaM' vAnavyantarANAm, vane bhavA vAnAH, vAnAzca te vyantarA iti vAnavyantarA steSAm 'bhavaNA (bhomejjA NagarA) patnattA, bhavanAni -'bhomeyAni nagarANi prajJaptAnIti isa prakAra se bhavanapati devoM ko vaktavyatA kahakara aba satrakAra krama prApta vAnavyantara devoM kI vaktavyatA kahate hai_ 'kahi NaM bhaMte ! vANamaMtarANaM bhavaNA (bhomejjA garA) ityaadi| he bhadanta ! kisa sthAna para vAnavyantara devoM ke bhavana kahe gaye hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai-'jahA ThANapade jAva viharaMti' he A rIte bhavanapati devenuM kathana karIne have sUtrakAra kramAgata vAnavyatr vAnu thana 42 che. 'kahiNaM bhaMte ! vANamaMtarA NaM bhavaNA' tyA TIkArtha-he bhagavad vAnavyaMtara devonA bhavane kayA sthAna para kahevAmAM AvelA cha 1 mA prazna uttaramA prabhu zrI gautamasvAmIna 4 cha , 'jahA ThANapade jAva viharAMti' he gautama ! yA viSayamA prjnyaapn| sUtranA bhI sthAnamA 2 jIvAbhigamasUtra Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 jIvAbhigamasUtre praznaH, bhagavAnAha-'jahA' ityAdi, 'jahA ThANapade jAva viharaMti' yathA sthAnapadesthAnAkhye prajJApanAsUtrasya dvitIyapade kathitaM tathehApi vaktavyam yAvadvi harantIti / ayaM bhAvaH-asyA ratnaprabhA pRthivyA ratnakANDasya sahasrayojanavAhalyasyopari ekaM yojanazatamavagAhaya adho'pi eka yojanazata varjayitvA madhye'STamu yojana zateSu vAnavyantarANaM tiyagU asaMkhyeyAni nagarAvAsazatasahasrANi santi / eSAM bhomeyanagarANAM 'bahivRttA' ityAdi varNanaM prajJApanAsthAnapadato'va seyam / tatra pizAcAdayo bahavo vAnavyantarA devA parivasanti / te tatra sveSAM bhavanasAmA. nikadevAgramahiSI parSadanIkAnIkAdhipatyAtmarakSaka devAnAmanyeSAM ca bahUnAM vAnavyantaradevadevInAmAdhipatyaM kurvanto yAvada bhogabhogAn bhuJjAnA viharantIti sarva gautama ! isa sambandha meM jaisA kathana prajJApanA sUtra ke dvitIya sthAnapada meM kiyA gayA hai vaisA hI vaha yahAM para kara lenA cAhiye arthAt ina vAnavyantaroM ke bhavana-bhaumeyanagara isa ratnaprabhApRthivI meM rahe hue ratnakAMDa jo eka hajAra yojana kA pRthula-jADA hai usake upara eka sau yojana avagAhana karake isI prakAra nIce bhI eka sau yojana chor3akara madhya ke AThasau yojana meM vAnavyantaroM ke tiryaka asaMkhyAtalAkha nagarAvAsa hai / ve bhaumeyanagara 'bahivRttAH' bAhara se gola hai ityAdi samasta varNana prajJApanAsUtra ke dvitIya sthAnapada se samajha lenA caahiye| vahAM una nagarAvAsoM meM pizAca Adi bahuto vAnavyantaradeva rahate haiM ve apane apane bhavana, sAmAnikadeva, agramahiSI, parSadA, anIka-senA anIkAdhipati, AtmarakSaka devoM para tathA aura bhI dUsare bahuta vAnavyantara devadeviyoM para Adhipatya karate hue yAvat bhogabhogoM ko bhogate pramANenuM kathana karavAmAM Avela che. e ja pramANenuM kathana ahiyAM karI levuM joIe. arthAt A vAnavyantaranA bhavano bhaumeya nagara A ratnaprabhA pRthvImAM rahela ratnakAMDa ke je eka hajAra ejanathI pRthula jADuM hoya che, tenI upara eka jana avagAhana karIne ane eja pramANe nIce paNa eka se jina cheDIne vaccenA ATha so yejanamAM vAnAvyantarenA tiryapha asaMkhyAta sAma nArAvAsa bhAsA . laubhaya ngre| 'bahirvRttAH' mAthI gANa hoya che. vigere prakArathI saghaLuM tenuM varNana prajJApanA sUtranA bIjA sthAna padamAM kahyA pramANenuM samajI levuM. tyAM e nagarAvAsamAM pizAca vigere ghaNA vAnavyantara de rahe che. teo pita pitAnA bhavane, sAmAnika de, agramahiSi, parSadAo, anIke senAe, anIkAdhipati ane AtmarakSaka deve para tathA bIjA paNa ghaNA vAnavyantara deva devi para adhipati paNuM jIvAbhigamasUtra Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 775 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.49 vAnavyantaradevAnAM bhavanAdikam bhagavaduttaraM prajJApanAto bodhyam / punargautama : pizAcAdInAM vAnavyantarANAM madhyataH prathama pizAcaviSaye pRcchati-'kahi gaM bhaMte ! pisAyA NaM' ityAdi, ___'kahi NaM bhaMte ! pisAyA NaM devANaM bhavaNA patrattA' kutra khalu bhadanta / pizAcAnAM bhavanAni bhaumeyanagarANi prajJaptAni-kathitAnIti praznaH uttarayati 'jahA' ityAdi, 'jahA ThANapade jAva viharaMti' yathA prajJApanAsUtre sthAnAkhye pade tathA vaktavyaM yAvadviharantIti padam / atra pizAcAnAM bhaumeyanagaravarNanaM sarva vAcyam / tatra pizAcA devAH svasvaparivArabhUtAnAM devadevInAmAdhipatyaM kurvanto bhogabhogAn bhuJjAnA viharantIti paryantaM sarva prajJApanAyAM draSTavyamiti / pizAcakumArarAjaviSaye prAha-'kAla' ityAdi, 'kAlamahAkAleya tattha duve pisAyakumArarAyANo pisAyaiMdA parivasaMti jAva viharaMti' kAlo mahAkAlazca tatra dakSiNottaradigvatipizAcAnAM dvau pizAcakumArarAjAnau pizAcendrau parivasatau yAvatpadena maharddhiko mahAsaukhyau ityAdi sarva kAlamahAkAlapizAcendrayorvarNanaM prajJApanAsthAnapade vilokanIyam / / hue rahate hai yaha sava bhagavAna ke uttara rUpa meM prajJApanA sUtra meM dekha lenA cAhiye phira gautamasvAmI pizAcAdi vAnavyantaroM meM se pizAca ke viSaya meM pUchate hai-'kahiNaM bhaMte pisAyA NaM' ityAdi 'kahi NaM bhaMte ! pisAyA NaM devANaM bhavaNA paNNattA' he bhadanta ! pizAcadevoM ke bhavana kahAM para kahe gaye hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai 'jahA ThANapade jAva viharaMti' he gautama! prajJApanAsUtra ke sthAnanAmaka dUsare pada meM jaisA inake sambandha meM kahA gayA hai vaisA hI vaha saba kathana yahAM para bhI kaha lenA cAhiye yahAM para pizAca devoM ke bhaumeyanagaroM kA saba varNana kara lenA cAhiye ina nagaroM meM pizAca deva apane apane bhavana sAmAnika karatA thakA yAvat bhagaupabhogane bhegavatA thakA rahe che. A tamAma kathana bhagavAnanA uttara vAkya rUpe prajJApanA sUtramAMthI joI levu. pharIthI zrIgautamasvAmI pizAca vigere vAnavyatara paikI pizAcanA saMbaMdhamAM pUche che / 'kahi NaM bhate ! pisAyANaM' tyAdi ____ 'kahi NaM bhate ! pisAyANaM devANaM bhavaNA paNNattA' he sagavan pizAya denA bhavane kyAM AgaLa AvelA che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautama svAmIna hai hai 'jAva ThANapade jAva viharaMti OM gautama! prajJApana sUtranA sthAna pada nAmanA bIjA padamAM A viSayamAM je pramANe kahevAmAM Avela che, e ja pramANenuM kathana ahIMyAM paNa kahevuM joIe ahIMyAM pizAca denA bhaumeya nagarenuM tamAma varNana karI levuM joIe e nagaramAM pizAca jIvAbhigamasUtra Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 jIvAbhigamasUtre atha - audhikAn sendra pizAcakumArAnnirUpya dAkSiNAtyAn pizAcakumArAn nirUpayituM praznayannAha - 'kahi NaM bhaMte ! dAhiNillANaM' ityAdi, 'kahi NaM bhaMte !' kutra kasmin sthAne khalu bhadanta ! ' dAhiNillANaM pisAyakumArANa" dAkSiNAtyAnAM pizAcakumArANAm 'jAva viharaMti' yAvadviharanti / atra yAvaspadena - 'bhomejjA nagarA paNNattA' ityAdi praznottararUpeNa pizAcakumArANAM bhavanAdi varNanaM vAcyam / tatra te svasvaparivArasyAdhipatyaM kurvanto bhogabhogAn bhuJjAnA viharanti tiSThantIti paryantaM sarvaM varNanaM tatraiva prajJApanAsthAnapade draSTavyam / sammati - dAkSiNAtyapizAcendra kAlavarNanaM kriyate 'kAleya' ityAdi / 'kAleya ettha pisAyakumAriMde pisAyakumArarAyA parivasai mahaDie jAva viharaI ' kAlazca-kAlanAmA cAtra pizAca kumArendraH pizAca kumArarAjaH parivasati maharddhiko yAvat svaparivArabhUta devadevInAmAdhipatyaM kurvan bhogabhogAn bhuJjAno viharati tiSThatItyapi sarva varNanaM prajJApanApadAdava seyam / deva Adi parivAra rUpa deva deviyAM para Adhipatya karate hue yAvat bhogopabhogoM ko bhogate hue vicarate rahate hai / 'dAhiNillA NaM pisAya kumArANaM jAva viharaMti' aba dAkSiNAtya pizAcoM kA indra jo kAla hai usakA varNana karate hai 'kAleya' ityAdi 'kAleya tattha pisAyakumAride pisAyarAyA parivasai mahiDie jAva viharai' vahAM pizAcoM ke bhaumeyanagaroM meM jahAM pizAca deva rahate haiM vahAM pizAcendra pizAcarAja kAla indra vasatA hai / vaha maharddhika Adi vizeSaNoM vAlA hai vaha vahAM para apane parivArabhUta sAmAnika deva Adi deva deviyoM para Adhipatya karatA huA bhogopabhogoM ko bhogatA huA rahatA hai yaha saba varNana prajJApanA sUtra se samajha lenA cAhiye / deva pAta peAtAnA bhavana sAmAnika deva vigere parivAra rUpa deva dhruvice para adhipatipaNuM karatA thakA yAvat bhAgaupabhogane bhegavatA thakA rahe che. have dakSiNa dizAnA pizAceAnA iMdra je kALa che, tenuM varNana karatAM sUtra he che 'dAhiNillANaM pisAyakumArANaM jAva vihara'ti' kSiNu hizAnA pizAcakumArAnuM kathana yAvat vihAra kare che tyAM sudhInuM karI levu', te A pramANe che. 'kAleya' ityAhi 'kAleya tattha pisAyakumAriMde pisAyarAyA parivasai mahiDDie jAba viharai' tyAM pizAyAnA laubheya nagaromAM hai kyAM vizAya hevA rahe che, tyAM pizAcendra pizAcarAja 'kAla Indra" nivAsa kare che. te mahaddhika vigere vizeSaNA vALA che, te tyAM peAtAnA parivAra rUpa sAmAnika deva vigere deva daiviyeA para jIvAbhigamasUtra Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 49 vAnavyantaradevAnAM bhavanAdikam 777 he - samprati-pizAca kumArendrasya kAlasya parSannirUpaNArthamAha - 'kAlassa NaM bhaMte ! pizAya kumAridassa pizAyakumAraraNNo' kAlasya khalu bhadanta ! pizAca kumArendrasya pizAca kumArarAjasya ' kai parisAo pannattAoM' kati parSadaH prajJaptAH - kathitA iti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' gautama ! 'tini parisAo pannattAo' tisra strisaMkhyakAH parSadaH - sabhAH prajJaptAHkathitA iti / parSada straividhyaM darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA~ ' tadyathA - 'IsAtuDiyA daDharahA' IzAtruTitA dRDharathA 'abhitariyA IsA' Abhyanta rikA IzA 'majjhimayA tuDiyA' mAdhyamikA truTitA 'bAhiriyA daDharahA' bAhayA dRDharathA / samprati-tatpariSadgata devadevI saMkhyAM pRcchati - 'kAlassa NaM bhaMte' kAlasya khalu bhadanta ! 'pizAya kumAridassa pizAya kumAraranno' pizAca kumArendrasya pizAcaaba pizAcakumArendra kAlakI pariSadAkA nirUpaNa karate hai 'kAlassa NaM bhaMte' ityAdi / 'kAlassa NaM bhaMte' pisAyaiMdassa pisAyaranno kati parisAo paNNattAo' he bhadanta / pizAcendra pizAcarAja kAla kI kitanI pari dAeM kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai / 'goyamA tini parisAo paNNattAo' he gautama ! pizAcendra pizAcarAjakAlakI tIna pariSadAeM kahI gaI / 'ta jahA' jo isa prakAra se Age batAI jA rahI hai 'IsA tuDiyAdvarahA' izA, truTitA aura dRDharathA ina meM izA pariSadA AbhyantarakA pariSadA ke nAma se 'majjhamiyA' tuDiyA' truTitA pariSadA madhyamikA pariSadA ke nAma se aura 'bAhiriyA DharahA' dRDharathA pariSadA vAparadA ke nAma se prasiddha hai 'kAlassa NaM bhaMte / pisAyaku mAriMdarasa adhipati paNa karatA thakA bhAga upabhAgAne bhAgavatA thakA rahe che. A tamAma varNana prajJApanA sUtramAMthI samajI levuM. have pizAcakumArendra kAlanI pariSadAnuM varNana karavAmAM Ave che 'kAlassa NaM bhaMte !' ityAdi 'kAlassa NaM bhaMte ! pisAya iMdassa pisAya ranno kai parisAo pannatAo' he bhagavan pizAcendra pizAca rAja kAlanI keTalI pariSadAe kahevAmAM AvI che. ? yA praznanA uttaramAM prabhuzrI uhe che ! 'goyamA ! tinni parisAo paNNattAo' he gautama! pizAcendra pizAyarAna asanI RNa pariSadyAo hevAmAM bhAvI che' taM jahA' ne yA pramANe che. 'IsA tuDiyA daDharahA' yA truTitAM, yAne dRDharathA temAM IzA pariSadA AlyantarikSA pariSahAnA nAbhathI 'majjhamiyA tuDiyA' truTitA pariSadA madhyamikA pariSahanA nAmathI bhane 'bAhiriyA daDharahA ' dRDharathA pariSadyA mAhyapariSahAnA nAbhathI prasiddha che. 'kAlassa NaM bhaMte ! pisAya jI0 98 jIvAbhigamasUtra Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 jIvAbhigamasUtre kumArarAjasya 'abhitaraparisAekai deva sAhassIo pannattAoM' AbhyantarikAyA mIzAbhidhAnAyAM parSadi sabhAyAM kati-kiyatsaMkhyakAni devasahasrANi prajJaptAni kathitAni, 'jAva bAhiriyAe parisAe kai devisayA paNNattA' yAvad bAhAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni, atra yAvatpadasaMgrAhUyaH pATho yathA-mAdhya. mikAyAM truTitAbhidhAnAyAM dvitIyasyAM parSadi kati devasahasrANi prajJaptAni tathA bAhUyAyAM dRDharathAbhidhAnAyAM tRtIyasyAM parSadi kati devasahasrANi prajJaptAni, evamAbhyantarikAyAmIzAbhidhAnAyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni-kathitAni tathA-mAdhyamikAyAM truTitAbhidhAnAyAM dvitIyasyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni, tathA-bAhUyAyAM dRDharathAbhidhAnAyAM tRtIyasyAM parSadi kati devIzatAni prajJaptAni-kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'kAlassa NaM pisAyakumAridassa pisAyakumArarAyassa' kAlasya khalu pizAcakumArendrasya pizAcakumArarAjasya 'abhitariyAe parisAe' AbhyantarikAyAmIzAbhipisAyakumAraranno abhitaraparisAe kai devasAhassIo panattAo' he bhadanta ! pizAcendra pizAcakumArarAja kAlakI Abhyantara pariSadA meM kitane hajAra deva kahe gaye hai 'jAva bAhiriyAe parisAe kai devI sayA papaNattA' yAvat bAhyapariSadA meM kitanI sau deviyAM kahI gaI hai| yahAM yAvatpada se-madhyamApariSadA meM kitane hajAra deva kahe gaye hai| aura vAiyapariSadA meM kitane hajAra deva kahe gaye hai / tathA Abhyantara pariSadA meM kitanI sau deviyAM kahI gaI hai| mAdhyamikA pariSadA meM kitanI sau deviyAM kahI gaI hai ? aura bAhaya pariSadA meM kitanI sau deviyAM kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai| 'goyamA' 'kAlassa NaM pisAyakumAriMdassa pisAyakumArarAyassa abhitariyAe parisAe aTTha deva sAhassIo panattAo' he gautama ! pizAcakumArendra pizAcakumArakumAriMdassa pisAyakumAraranno abhiMtaraparisAe kai deva sAhassIo paNNattA zo? he bhagavana pizAcendra pizAcakumArarAja kAlanI Abhyantara pariSadAmAM smA 12 he / che ? 'jAva bAhiriyAe parisAe kai devIsayA paNNattA' thAvata bAhya pariSadAmAM keTalA se deviyA kahI che? ahiM yAvat padathI madhyamAM pariSadAmAM keTalA hajAra de che? ane bAhya pariSadAmAM keTalA hajAra deva kahyA che ? tathA Abhyantara pariSadAmAM keTalA so deviyo kahI che? madhyamAM pariSadAmAM keTalA so devi kahI che? ane bAhya pariSadAmAM keTalA so deviye 31cha ? / prazana uttaramA pramuzrI 4 cha , 'goyamA ! kAlassa NaM pisAyakumAriMdassa pisAyakumArarAjassa abhiMtariyAe parisAe aTTha devasAha jIvAbhigamasUtra Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.49 vAnavyantaradevAnAM bhavanAdikam 779 dhAnAyAM parSada 'aTTha deva sAhassIo pannattAoM' aSTa devasahasrANi, prajJaptAni, tathA - 'majjhimaparisAe dasadeva sAhassIo pannattAoM' mAdhyamikAyAM parSadi dazasaMkhyAni devasahasrANi prajJaptAni, tathA - 'bAhiriyAe parisAe bArasa deva sAhasIo pAo' bAhya parSadi dvAdaza devasahasrANi prajJaptAni evam - 'abhitariyAe parisAe egaM devisayaM pannattaM' AbhyantarikAyAM parSadi eka devIzataM prajJaptam, tathA - 'majjhimi - yA parisAe evaM devisayaM pannattaM' mAdhyamikAyAM parSadi eka devIzataM prajJaptam, 'bAhi riyAe parisAe evaM devisayaM pannattaM' bAhyAyAM parSadi eka devIzataM prajJaptam iti // atha parSadratadevadevInAM sthitiviSaye praznayannAha - ' kAlassa NaM' ityAdi, 'kAlassa NaM bhaMte !' kAlasya khalu bhadanta ! ' pisAyakumAridassa pisAyakumArarAyarasa' pizAcakumArendrasya pizAca kumArarAjasya 'abbhitariyAe parisAe' Abhya rAjakAla indra kI Abhyantara pariSadA meM ATha hajAra deva kahe gaye hai / 'majjhimadhAe dasa deva sAhassIo pannattAo' madhyamikA sabhA meM dasahajAra deva kahe gaye hai / 'bAhiriyAe parisAe bArasadeva sAhassIo panna tAo' vAyapariSadA meM 12 hajAra deva kahe gaye hai / tathA-'abhitariyA parisAe egaM devisayaM paNNattaM 'Abhyantara pariSadA meM ekasau deviyAM kahI gaI hai 'majjhamiyAe parisAe evaM devisayaM paNNattaM' madhyamikA sabhA meM bhI eka sau deviyAM kahI gaI hai| 'bAhiriyAe parisAe egaM devisayaM pannatta' tathA vAyapariSadA meM bhI ekasau deviyAM kahI gaI hai| aba una saba kI sthiti kA kathana karate hai / 'kAlarasa NaM' ityAdi, 'kAlassa NaM bhaMte! pisAyakumAriMdassa pisAyakumArarAyassa abhitari - sIo pannattAo' he gautamA ! pizAyakumArendra pizAyaDubhArarA DAlanI mAlyantara pariSahAbhAM mAilara 8000 heve| udyA che. 'majjhimiyAe dasa deva sAhasIo paNNattAo' madhyabhi salAbhAM 10000 isa hamara deveo hyA che. 'bAhiriyA parisAe bArasadeva sAhassIo paNNattAo' he gautama! pariSaddAmA 12000 bhAra halara hevA hyA che. 'abbhiMtariyAe parisAe egaM devisa paNNattaM' tathA Alyantara pariSahAbhAM bheu so heviyA hI che. majjhimiyAe parisAe evaM devisayaM paNNattaM ' madhyamizra salAbhAM pazu me so 100 heviyo uhI che. 'bAhiriyAe parisAe egaM devisaya pannata' mAhya pariSahAbhAM paNa eka seA deviyA kahI che. have A upa2Akta saghaLA deva deviyAnI sthitinuM kathana karavAmAM Ave che. 'kAlassa NaM' ityAdi 'kAlassa NaM bhaMte / pisAyakumAriMdassa pisAyakumAra rAyassa abbhiMtariyAe jIvAbhigamasUtra Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 jIvAbhigamasUtre ntarikAyAm IzAbhidhAnAyAM parSadi 'devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH-AyuSyakAlaH prajJaptA-kathitA, 'majjhimiyAe parisAe' mAdhyamikAyAM truTitAbhidhAnAyAM parSadi 'devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, tathA-'bAhiriyAe parisAe e devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' bAhAyAM dRDharathAbhidhAnAyAM parSadi devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA evam-'jAva bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA' yAvabAhyAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prjnyptaa| atra yAvatpadasaMgrAhUyaH pATho yathA-AbhyantarikAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, mAdhyamikAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA, bAhAyAM parSadi devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJapteti praznaH, bhgvaanaah-goymaa|' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'kAlassa NaM pisAyakumAriMdassa pisAyakumAraraNNo' yAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he bhadanta pizAcakumArendra pizAcakumArarAja kAlakI Abhyantara pariSadA ke devoM kI sthiti kitane kAlakI kahI gaI hai / 'majjhamiyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' madhyamikA pariSadA ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai| 'bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' bAhUyApariSadA ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? isI prakAra se 'jAva bahiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAla ThiI paNNattA' yAvat bAhUyapariSadA kI deviyoM kI kitane kAlakI sthiti kaho gaI hai ? yahAM yAvatpada se Abhyantara aura madhyamapariSadA kA prazna antargata hai / arthAt AbhyantarapariSadA madhyamikApariSadA aura bAhUyA pariSadA kI deviyoM kI sthiti kitane kAlakI kahI gaI hai| isake parisAe devINa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' lApana pizAyabhArendra pishaaykumArarAja kAlanI Abhyantara pariSadAnA devanI sthiti keTalA kALanI kahela cha 1 majjhimiyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' madhyabhi: pariSada nA hevAnI sthiti sA nI ta che 1 'bAhiriyAe parisAe devINa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' mAhya pariSahAnA hevonI sthiti meM apanI DevAmA bhAvI cha ? 08 zata 'jAva bAhariyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' yAvat mAgha pariSahAnI viyonI sthiti 21 anI usa che? ahiyAM yAva5dathI Abhyantara ane madhyama pariSadA saMbaMdhI prazna samajI le arthAta Abhyantara pariSadA madhyamikA pariSada ane bAhya pariSadAnI deviyenI sthiti keTalA kALanI kahI che ? A praznanA uttaramAM jIvAbhigamasUtra Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3u.3sU.49 vAnavyantaradevAnAM bhavanAdikam _____781 kAlasya khalu pizAcakumArendrasya pizAca kumArarAjasya 'abhitariyAe parisAe' AbhyantarikAyAm IzAbhidhAnAyAM padi-sabhAyAm 'devANaM addhapaliovamaM ThiI patnattA' devAnAmarddhapalyopamaM sthitiH prajJaptA, tathA-'majjhimiyAe parisAe devANaM' mAdhyamikAyAM parSadi devAnAm 'demUNaM addhapaliovamaM ThiI pannattA' dezona-deza parihINam arddhapalyopamaM sthitiH prajJaptA, tathA-'bAhiriyAe parisAe devANaM' bAhUyAyAM parSadi devAnAm 'sAirega caubhAgapaliIvamaM ThiI pannattA' sAtirekaM caturbhAgapalyopamaM sthitiH prajJaptA, evam-'abhitariyAe parisAe devINaM' AbhyantarikAyAM parSadi devInAm 'sAiregaM caubhAgapaliovamaM ThiI paNNattA' sAtirekaM caturbhAgapalyopama sthitiH prajJaptA, tathA majjhimiyAe parisAe devINaM' mAdhyamikAyAM parSadi devInAm 'caubhAgapaliovamaM ThiI pannattA' caturbhAgapalyopamaM sthiti: prajJaptA, 'bAhiriyAe parisAe devINa' bAhUyAyAM parSadi devInAm 'desaNaM uttara meM prabhuzrI kahate hai 'goyamA ! kAlassa NaM pisAyakumAridassa pisAyakumAraraNo abhitariyAe parisAe devANaM addhapaliovamaM ThiI pannattA' he gautama ! pizAcakumArendra pizAcarAjakAlakI AbhyantarapariSadA ke devoM kI sthiti badhyamAna Ayu Adhe palyopamakI kahI gaI hai| 'majjhimiyAe parisAe desUNaM addhapalioma ThiI pannattA' madhyamikA pariSadA ke devoM kI sthiti kucha kama Adhe palyopamakI kahI gaI hai aura 'bahiriyAe parisAe devANaM sAiregaM caubhAgapaliovamaM ThiI pannattA' vAdyapariSadA ke devoM kI sthiti kucha adhika palyake caturtha bhAgapramANa kahI gaI hai| isI prakAra 'abhitariyAe parisAe devI NaM' ityAdi Abhyantara pariSadA kI deviyoM kI sthiti sAtireka caturbhAgapalyopama kI haiM madhyapariSadA kI deviyoM kI sthiti caturbhAga palyopamakI kahI prabhuzrI gautamasvAbhAna 4 cha hai 'goyamA ! kAlarasa NaM pisAyakumAridassa pisAyakumAraraNNo abhaMtariyAe parisAe devANa addhapaliovama ThiI paNNattA' he gautama ! pizAca kumArendra pizAca kumArarAja kAla IndranI AtyaMtara pari SadAnA devenI sthiti baddhamAna a yu arthApatye pamanI kahevAmAM AvI che. 'majjhamiyAe parisAe desUrNa addhapaliovama ThiI paNNattA' madhyama paripahAnA devAnI sthiti 44 sAchI mardhA pakSyA5bhanI bhane, 'bAhi riyAe parisAe devANaM sAirega caubhAgapaliovama ThiI paNNattA mAhya pariSahAna vAnI sthiti OM padhAre 58yanA yAthA bhAga pramANa 4Data che. me pramANe 'abmi' tariyAe parisAe devINa' tyA mAdhyanta2 pariSahAnI liyonI sthiti sAti reka kaMIka vadhAre catubhaga papamanI che. madhyamAM pariSadAnI deviyenI sthiti jIvAbhigamasUtra Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 jIvAbhigamasUtre caubhAgapaliovamaM ThiI pannattA' dezona-dezaparihINaM caturbhAgapalyopama sthitiH prjnyptaa| 'aTTo jo ceva camarassa' arthoM ya eva camarasya / ayaM bhAvA-'se keNa TeNaM bhaMte ! evaM vuccai, kAlassa NaM bhaMte ! pisAyakumAriMdassa pisAyakumAraraNNo to parisAo paNNattAo ta jahA-IsAtuDiyA daDhAhA, abhaMtariyA IsA majjhimiyA tuDiyA bAhiriyA daDharahA' ityAdikaM praznottarAdikaM sarva camaraprakaraNavadevAtra jJAtavyam / vizeSastvayaM yadatra camarasthAne kAlanAmoccAraNIyam / 'evaM uttarassa vi' evaM dAkSiNAtya pizAvadevavadeva uttarapizAcadevasyApi vaktavyatA bhaNitavyA tathAhi-'kahi gaM bhaMte ! uttarillANaM pisAyANaM bhomejjA NagarA pannattA, kahi, hai aura vAhyapariSadA kI deviyoM kI sthiti deza Una-ekadezakama catu. bhAMgapalyopama kI kahI gaI hai 'aTTho jo ceva camarassa' artha camarendra kA hai vahI samajha lenA cAhie jaise 'he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate hai ki kAla kI ye tIna izA truTitA aura dRDharathA nAmakI sabhAeM hai ? ina meM IzA kA nAma AbhyantarikA truTitA kA nAma madhya. (makA aura dRDharathA kA nAma bAhyA sabhA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM / he gautama ! isa sambandha meM samasta kathana tathA aura bhI praznoM kA uttara camarendra ke prakaraNa meM jaisA kahA jA cukA hai-vaisA hI jAna lenA caahiye| antara itanA hI hai ki camara ke sthAna para kAlakA nAma uccAraNa kara lenA cAhiye 'evaM uttarassa vi' jaisI yaha pUrvokta. rUpa se vaktavyatA dAkSiNAtyapizAcakumAra devoM kI kahI gaI hai-ThIka vaisI hI vaktavyatA uttaradigvatI pizAcakumAra devoM kI bhI hai aisA jAnanA cAhiye jaise-'kahi NaM bhaMte ! uttarillANaM pisAyANaM bhomejA caturbhAga palyopamanI che. ane bAhya pariSadAnI deviyenI sthiti dezauna eka heza bha. yA pakSyA5manI usa cha 'aTTho jo ceva camarassa' vizeSa 4thana camaranA kathana pramANe samajI levuM jemake he bhagavana Apa evuM zA kAraNathI kahe che ke kAlanI IzA, truTitA ane daDharathA nAmanI traNa sabhAe che? ane temAM IzAnuM nAma AbhyantarikA, truTitAnuM nAma madhyamikA, ane daDharathAnu nAma bAhya sabhA che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke he gautama! A viSayamAM tamAma kathana tathA tethI paNa vadhArenA praznonA uttara amarendranA prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM Avela che. e ja pramANe ahiM paNa samajavA antara eTaluM 4 cha hai mAyAM yamarendranA sthAne ase ndratuM nAma naye evaM uttarassa vi'2 prabhAnu ma! 652 / 4 zatanu thana dakSiNa zinA pizAyabhAra denA saMbaMdhamAM kahevAmAM Avela che, e ja pramANenuM kathana uttara dizAnA jIvAbhigamasUtra Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU.49 vAnavyantaradevAnAM bhavanAdikam 783 NaM bhaMte ! uttarillA pisAyA devA parivasaMti?' ityAdi sarva praznottaraM dakSiNAtya pizAca devavadeva vaktavyam, vizeSatsvayaM yatte mandarasya dakSiNe parivasanti ete mandarasya uttare parivasanti, punazca tatra kAlanAmA picAcendraH pizAcarAjaH, atra tatsthAne mahAkAlaH pizAcendraH pizAcarAjaH, iti vaktavyam, parSadvaktavyatA'pi kAlavadeva vAcyeti / 'evaM niraMtaraM jAva gIyajasassa' evamanenaiva prakAreNa nirantaram - antaravarjitaM krameNa yAvad gItayazasaH kAlamahAkAlavat sarvA vaktavyatA paThanIyA yAvatpadena bhUtendrasurUpapratirUpetIndra dvayAdArabhya gItayazogandharvendra gandharvarAjaparyantaM sarva varNanaM dAkSiNAtya pizAcendra kAlamahAkAlavadeva vAcyam / parSadvaktavyatApi tatsadRzeva vAcyA navaram - indreSu nAnAtvaM vaktavyam tadAha-gAyAdvayena nagarA pannattA' kahi NaM bhaMte / uttarillA pisAyA devA pariva saMti' ityAdi praznottara-dakSiNAtyapizAcoM ke jaisA hI hai antara itanA hI hai ki dAkSiNAtya pizAcadeva meru ke dakSiNa meM rahate hai aura uttaradizA ke pizAcadeva meruke uttara meM rahate hai| tathA inakA indra mahAkAla hai isa mahAkAla kI pariSadA kI vaktavyatA bhI dakSiNadigvarttI kAla kI pariSadA ke hI jaisI hai 'evaM niraMtaraM jAva gIyajasassa' jisa prakAra se yaha dakSiNa digvarttI aura uttaradigvarttI pizAcoM kI vaktavyatA prakaTa kI kahI gaI hai, isI prakAra kI vaktavyatA bhUtoM se lekara gaMdharva devoM ke indra gItayaza taka kI hai aisA jAnanA cAhiye isa vaktavyatA meM apane 2 indroM ko lekara hI bhinnatA hai / indroM kI bhinnatA do gAthAoM se isa prakAra se kahI hai pizAcoM ke indra kAla mahAkAla hai aura bhUtoM ke indra kA nAma surUpa aura pratirUpa hai arthAt pizAyakumAra devAnu pazu samovu leho prema hai 'kahi Na' bhaMte ! uttari lANa pisAyANaM bhomejjhA nagarA paNNattA, kahi NaM bhaMte uttarillA pisAyA devA parivasaMta' vigere praznottarI dakSiNa dizAnA pizAyakumAronI nebhana che. phakata pheraphAra eTaleja che ke dakSiNa dizAnA pizAca deva mairUnI dakSiNamAM rahe che, ane uttara dizAnA pizAcadeva merUno uttara dizAmAM rahe che. tathA temanA indra mahAkALa che. A mahAkALanI pariSadAnuM kathana paNa dakSiNa dizAnA asanI pariSadAnA uthana pramANe che. 'eva' NirataraM jAva gIyajasassa' pramANe A dakSiNa dizAnA tathA uttara dizAnA pizAcAnuM kathana kahevAmAM Avela che, eja pramANenuM kathana bhUtAthI laine gadhava' devAnA IndragIta yaza sudhInu che tema samajavuM. A saghaLA kathanAmAM peAta peAtanA indro jIvAbhigamasUtra Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 ___ jIvAbhigamasUtre 'kAleya mahAkAle, surUva paDirUva puNNabhadde ya / amaravai mANibhadde, bhIme ya tahA mahAbhIme // 1 // kinnara kiMpurise khalu, sappurise khalu tahA mahApurise / aikAya mahAkAe, gIyaraI ceva gIyayasase // 2 // chAyA-kAlazca mahAkAlaH surUpaH pratirUpaH pUrNabhadrazca / / amarapati maNibhadraH, bhImazca tathA mahAbhImaH // 1 // kinnara kiMpuruSo khalu, satpuruSaH khalu tathA mahApuruSaH / atikAya mahAkAyau, gItaratizcaiva gItayazAH // 2 // ayaM bhAvaH-pizAcAnAM dAkSiNAtyottarANAmindrau kAlamahAkalau sta iti sUtre pratipAditameva / evameva krameNa dakSiNottaradigvattinAM bhUtAdInAm indrayugalanAmAni yathA-bhUtAnAM surUpa-pratirUpo dvAvindrau staH / evaM yakSANAM pUrNabhadra-mANibhAdro3, rAkSasAnAM bhImamahAbhImau4, kinnarANAM kinnarakiMpuruSo5, kiMpuruSANAM satpuruSamahApuruSoM6, mahoragANAm atikAyamahAkAyau7, gandharvANAM gItarati-gIta. yazasau8 / ete vAnavyantarANAmaSTau mukhyabhedA bhavanti iti ||muu0 49 // dakSiNa ke bhUtoM ke surUpa aura uttara ke bhUtoM ke pratirUpa ye do indra hai yakSoM ke pUrNabhadra aura maNibhadra ye do indra hai, rAkSasoM ke bhIma aura mahAbhIma ye do indra hai, kinnaroM ke kinnara aura kiMpuruSa ye do indra hai kiM puruSoM ke satpuruSa aura mahApuruSa ye do indra hai mahoragoM ke atikAya aura mahAkAya meM do indra hai gaMdhavoM ke gItarati aura gIta. yaza ye do indra hai / ye vAnavyantaroM ke mukhya ATha bheda kahe gaye hai| kAla kI vyaktavyatA ke jaisI hI vaktavyatA gItayazanAma ke indra taka ke samasta indroM kI hai ||suu049|| bAbatamAMja judApaNuM che. IdronuM judA paNuM be gAthAo dvArA A rIte batAvela che. pizAcanA Indra kAla ane mahAkALa che. ane bhUtenA indra surUpa ane pratirUpa che. arthAt dakSiNa dizAnA bhUtane Idra surUpa ane uttara dizAnA bhUtane Idra pratirUpa e be Indra che. yakSonA pUrNabhadra ane maNibhadra e be IMdro che. rAkSasenA bhIma ane mahAbhIma e be Idro che. kinnarenA kinara ane jiMpurUSa e be Indro che. jiMpurUSanA sapurUSa ane mahApurUSa e be IMdro che. mahAragenA atikAya ane mahAkAya e be iMdro che. gaMdharvonA gItarati ane gItayaza e be iMdra che. A pramANenA A vAnavaMtarenA mukhya ATha bhede kahevAmAM Avela che. kAlanA kathana pramANenuM kathana gItayaza nAmanA Indra sudhI saghaLA IdronuM samajavuM. | sU 49 che jIvAbhigamasUtra Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __785 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.50 jyotiSkadevAnAM vimAnAdikam tadevamuktA vAnavyantavaktavyA samprati jyotiSkANAM vaktavyatAmAha-'kahi NaM bhaMte ! joisiyANaM devANaM' ityAdi / mUlam-kahiNaM bhaMte ! joisiyANaM devANaM vimANA pannattA, kahi NaM bhaMte ! joisiyA devA parivasaMti ? goyamA! umpi dIvasamudANaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahasamaraNijjAo bhUmIbhAgAo sattANaue joyaNasae uDDUM uppaittA dasuttarasayA joyaNabAhalleNaM, tattha NaM joisiyANaM devANaM tiriyamasaMkhejA joisiyavimANavAsasayasahassA bhavaMtIti makkhAyaM teNaM vimANA addhakaviTakasaMThANasaMThiyA evaM jahA ThANapade caMdamasUriyA ya, tattha NaM joisiMdA joisiyarAyANo parivasaMti, mahaDDiyA jAva viharati / sUrassa NaM bhaMte ! joisiMdassa joisaraNNo kai parisAo pannattAo goyamA! tinni parisAo paNNattAo taM jahA-tuMbA tuDiyA paJcA, abhitariyA tuMbA, majjhimiyA tuDiyA, bAhiriyA peccA, sesaM jahA kAlassa, parimANaM ThiI vi| aTo jahA camarassa / caMdassa vi evaM caiva ||suu050|| chAyA-kutra khalu bhadanta ! jyotiSkANAM devAnAM vimAnAni prajJaptAni, kutra khalu bhadanta ! jyotiSkA devAH parivasanti ? gautama ! Urdhva dvIpasamudrANAm etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH bahusamaramaNIyAda bhUmibhAgAt saptanavatAni yoja nazatAni Urdhvamutplutya dazottarazatayojanabAhalye, tatra khalu jyotiSkANAM devAnAM tiyagasaMkhyeyAni jyotiSkavimAnAvAsazatasahasrANi bhavantItyAkhyAtama / tAni khalu vimAnAni addha kapitthaka saMsthAna saMsthitAni, evaM yathA sthAnapade yAvaccandrasUyauM ca tatra khalu jyotiSkendrau jyotiSkarAjau parivasataH mahaddhiko kahi NaM bhaMte ? joisiyANaM devANaM vimANA pannattA' ityaadi| TIkArtha-he bhadanta ! kisa sthAna para jyotiSka candra sUrya graha tArA evaM nakSatra devoM ke vimAna hai? aura 'kahi NaM bhaMte' jotisiyA devA pari 'kahi NaM bhaMte ! joisiyANaM devANaM vimANA paNNattA' ityAdi TIkAryuM-he bhagavad tiSka deva caMdra, sUrya, graha, tArA ane nakSatra devAnA vibhAna yA sthAna52 bhAvasA cha ? gana 'kahi Na bhaMte ! joisiyA jI0 99 jIvAbhigamasUtra Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 jIvAbha yAvad viharataH / sUryasya khalu bhadanta ! jyotiSkendrasya jyotiSkarAjasya kati parSadaH prajJaptAH ? gautama ! tisraH parSadaH prajJaptAH, tadyathA tuMbA, truTitA pretyA, AbhyantarakA tumbA, mAdhyamikA truTitA bAhayA pretyA, zeSa yathA kAlasya parimANaM sthitirapi, artho yathA camasya / candrasyApyevameva ||050|| TIkA- 'kahi NaM bhaMte !' kutra - kasmin sthAne khalu bhadanta ! ' joisiyANaM devANaM' jyotiSkANAM' - candra sUrya grahatArAnakSatrANAM devAnAm 'vimANA pannattA' vimAnAni prajJaptAni - kathitAni, 'kahi NaM bhaMte' kutra khalu bhadanta ! 'joisiyA devA parivasaMti' jyotiSkA devAH parivasanti ? iti gautamasya praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' upi dIvasamuddANaM' upari dvIpa samudrANAm 'imI se rayaNapabhAe puDhavIe' etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH 'bahusama ramaNijjAo bhUmibhAgAo' bahusamaramaNIyAt bhUmibhAgAd rucakopalakSitAt 'sattANaue joyaNasae uDDu uppaittA' navatyadhikAni sapta yojanazatAni (790 ) Urdhvamutplunya-buddhayA'tikramya 'dasuttarasayA joyaNabAhalleNaM' dazottarayojanazata bAhalye (110) 'tattha NaM joisiyayANaM devANaM' tatra tAdRzasthAne khalu jyotivasaMta' kahAM para jyotiSka deva rahate hai / isa prazna ke uttara meM prabhuzrI kahate hai 'upa dIvasamuddANaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNiujAo bhUmibhAgAo sattANaue joyaNasate uDUM uppiittA dasuttarasyA joyaNabAhalleNaM, tattha NaM johasiyANaM devA NaM tiriyamasaMkhejAo johasiyavimANAvAsasaya sahassA bhavatItimakkhAyaM' he gautama dvIpa evaM samudroM se Upara tathA isa ratnaprabhA pRthivI se samabhUmibhAga se jo rucakapradeza se upalakSita hai usase 790 yojana Upara jAne para 110 yojanapramANa UvAIrUpa kSetra meM tirache jyotiSka devoM ke asaMkhyAta - lAkha vimAnAvAsa kahe gaye hai aisA merA tathA anya bhUtakAla ke sarva devA parivasaMti' jyotiSTha hevA jyAM rahe che ? mA praznanA uttaramAM anuzrI he che haiM 'upi' dIvasamuddANaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamarama NijjAo bhUmibhAgAo sattANaue joyaNasae uDUDha utpatittA dasuttarasayA joyaNaba halleNaM, tattha NaM joisiyANaM devANa tiriyamasaMkhejjA joisiya vimANAvAsasayasahassA bhavatItimatkhAyaM' he gautama ! dvIpa bhane samudronI upara tathA A ratnaprabhA pRthvInA samabhUmibhAgathI ke je rUcaka pradezathI jaNAya che. tenAthI 790 sAtaseA nevuM cAjana jAya tyAre 110 ekase dasa ceAjana pramANanA uMcAIvALA kSetramAM tIrthya jayetiSTha deveAnA asakhyAta lAkha vimAnAvAse kahevAmAM AvelA che. e pramANe mArU tathA anya bhUtakALanA sa jIvAbhigamasUtra Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.50 jyotiSkadevAnAM vimAnAdikam ___ 787 kANAM candrAdInAM devAnAm 'viriyamasaMkhejjA' tiryagasaMkhyeyAni 'joisiya bimANAvAsasayasahassA' jyotiSkavimAnAvAsazata sahasrANi 'bhavaMtIti makkhAya' bhavantItyAkhyAtaM mayA (varddha mAnena) tathA'nyairapi tIrthakarairiti / 'te NaM vimANA' tAni khalu vimAnAni 'addha kavisaMThANasaMThiyA' arddhakapitya saMsthAnasaMsyi. tAni 'evaM jahA ThANapade' evaM yathA sthAnapade sthAnAkhye prajJApanAyA dvitIya pade tathA vaktavyam / kiyatparyantamityAha- 'jAva' ityAha-yAvat-yAvatpadena 'abbhuggaya mRsiya pahasiyA iva' ityAdi vimAnAvAsavarNanamatra vAcyam / teSu tIrthaMkaroM kA kahanA hai 'te NaM vimANA addhakaviTTa saMThANaThiyA evaM jahA ThANapade jAva caMdimasUriyA ya tattha NaM jotisiMdA jotisarAyANo parivasaMti mahiDiyA jAva viharaMti' ve vimAna ardhakapittha-kaitha-ke jaise AkAra vAle haiN| 'evaM jahA ThANapade' isa sambandha meM prajJApanA ke dvitIya sthAna pada meM jaisA kathana kiyA gayA hai, vaisA hI kathana yahAM para bhI kara lenA cAhiye vaha varNana kahAM taka kahanA cAhiye ? isa para kahate hai-'jAva ityAdi / yAvatpada se-'abbhuggaya musiyapahasiyA iva' ityAdi vimAnAvAsoM kA varNana yahAM kara lenA caahiye| una vimAnA. vAsoM meM bRhaspati se lekara aMgAraka paryanta ke graha, aThAIsa nakSatra aura tAre rahate hai| inakA varNana yahAM kara lenA cAhiye / ve graha nakSatra tArAgaNa apane apane vimAnAvAsoM kA tathA sAmAnika devoM se lekara AtmarakSakadeva paryantoM kA tathA apanI apanI agramahiSiyoM kA evaM aise aura bhI bahuta se deva aura deviyoM para Adhipatya karate hue tIya zanu cha. 'te Na vimANA addha kaviThThasaThANasaMThiyA evaM jahA ThANa pade jAva cadimasUriyAya tattha NaM joisiMdA joisiyarAyANA parivasaMti mahiDDuDhiyA jAva viharati' ta vimAna ardhA 42 hAnA mAranA che. 'evaM jahA ThANa pahe' mA samayamA prajJApana sUtranA bhIon 2thAna5mA prabhAnu thana karavAmAM Avela che, e ja pramANenuM kathana ahIMyA paNa samajI levuM. te varNana 4yAM sudhInumaDiyA 43 me bhATa 'jAva' tyA sUtrA8thI usa che. yAvAtpathI 'abbhuggaya musiya pahasiyA iva' tyAhi vimAnAvAsonu pani ahIyAM karI levuM joIe. e vimAnAvAsamAM bRhaspatithI laIne aMgAraka paryantanA graho, aThayAvIsa nakSatra ane tArAo nivAsa kare che. te badhAnuM varNana ahiMyAM karI levuM joIe. te graha, nakSatra, tArA gaNa pita pitAnA vimAnAvAsa tathA sAmAnika devethI laIne AtmarakSaka deva sudhInA tathA pita pitAnI ajhamahiSinuM evaM evA ghaNu deva ane devi para adhi jIvAbhigamasUtra Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 I jIvAbhigamasUtre vimAnAvAseSu vRhaspatyAdayo'GgArakAntA grahAH, aSTAviMzati nakSatrANi tArakAtha parivasanti / eSAM varNanamatra vAcyam / te tatra svasvavimAnAvAsaparivArabhUta sAmAnikadevAdyAtmarakSakadeva paryantAnAM svasvAgramahiSINAM bahUnAmanyeSAM ca jyotiSkadeva devanAmAdhipatyaM kurvanto bhogabhogAn bhuJja nA viharantIti varNanaM vAcyam ' caMdimasUriyA ya tatthaNaM' candrasUryau ca tatra khalu 'joisiMdA joisarAyANo' jyotiSkendra jyotiSkarAja 'parivasaMti' parivasataH kIdRzAste ? ityAha- 'mahiDDiyA' maharddhikAH, ityAdi varNanamatra vAcyam / kiyatparyantamityAha - 'jAva viharaMti' yAvadviharataH, yAvatdenAtra candrasUryavarNanaM vAcyam / tau tatra sveSAM sveSAM parivArabhUta sAmAnikAdi devAnAM devInAM cAdhipatyaM kurvantau bhogabhogAn bhuJjAnau viharata iti / samprati- jyotikendra sUryasya parSannirUpaNArthamAha-'sUrassa NaM bhaMte!' ityAdi 'sUrassa NaM bhaMte !' sUryasya khalu bhadanta ! ' joisiMdassa joisarano' jyotiSkendrasya jyotiSkarAjasya ' kai parisAo pannattAo' kati parSadaH kiyatsaMkhyakAH aura bhogaupabhogoM ko bhogate hue rahate hai| yaha saba varNana bhI yahAM jAna lenA cAhiye | 'caMdimasUriyA ya tattha ' ityAdi, vahAM para candra aura sUrya ye do apane apane kSetra ke jyotiSiyoM ke indra jyotiSkarAja rahate hai vahA~ se lekara 'jAva viharaMti' vahAM taka / arthAt ve kaiMse hai ? inakA varNana 'mahiDiyA' maharddhika-moTo RddhivAle hai ityAdi varNana yahAM samajha lenA cAhie apane vimAnAvAsa aura parivArabhUta devadeviyoM para Adhipatya karate hue bhogaupabhogoM ko bhogate hue jyotiSkadevendra sUryakI pariSadakA nirUpaNa karate hai - 'srarahasa NaM bhaMte' ityAdi / 'sUrassa rNa bhaMte! joti siMdassa jotisaraNNo kati parisAo paNNattAo' he bhadanta ! jyotiSendra jyotiSarAja sUrya kI kitanI pariSadAeM kahI gaI hai| isa patipaNuM karatA thakA ane bhega ubhuMgAne bhAgavatA thakA rahe che. ahIMyAM yA tamAma varzana sama bevu', 'caMdimasUriyAya tattha NaM' ityAhi tyAM yadra ane sUrya e e peAta peAtAnA kSetranA jyAtiSThAnA iMdra jayAtiSTharAja rahe che. mahIyAM 'jAva viharati' mA yA paryanta yA uthana paryanta uhI sevu. arthAt tethe| jyAM rahe che ? tenuM varNana 'mahiDraDiyA' maharSi bhoTI RddhivALA che, ItyAdi vaNuna ahIyAM samajI levuM. have peAtAnA vimAnAvAsa ane parivArabhUta deva deviyA para adhipati paNuM karatA thakA ane bhAga upabhAgAne bhAgavatA thakA sUryanI pariSadAnu vaNa na vAmAM Ave che. 'sUrassa NaM bhaMte !' tyAhi 'sUrassa NaM bhaMte! joisiMdassa joisaraNa kati parisAo paNNattAo' he bhagavan jyotiSendra jyotiSarAna sUryanI keTalI pariSadAo kahevAmAM AvI che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che jIvAbhigamasUtra Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.50 jyotiSkadevAnAM vimAnAdikam _____789 prajJaptAH-kathitA iti parSatsaMkhyA viSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA!' he gautama ! 'tinni parisAo pannattAo' tisraH trisaMkhyakAH parSadaH prajJaptA kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA-'tuMbA tRDiyA peccA' tumbA truTitA pretyA, tatra -'abhitariyA tuMvA' AbhyantarikA tumbA, 'majjhimiyA tuDiyA' mAdhyamikA truTitA, 'bAhiriyA peccA' bAhyA pretyA 'sesaM jahA kAlassa parimANaM ThiI vizeSa yathA kAlasya parimANaM pariSattrayasthita devadevInAM saMkhyAparimANaM tathA tatrastha devadevInAM sthitirapi tayaiva vAcyA, 'aTTo jahA camarassa' arthoM yathA camarassa-arthaH 'se keNa TeNaM' ityAdi rUpo'rthazcamaravadatrApi vAcyaH, parSadaHabhyantarikAdi nAmakaraNe yo hetuH pradarzitazvamarendra prakaraNe tathehApi jJAtavyaH / 'caMdassa vi evaM ceva' candrasyApi evameda, sUryasya parSadAdikaM yathA kathitaM tathA candrasyApi tathaiva jJAtavyamiti ||muu050|| ke uttara meM prabhuo kahate haiM-'goyamA ! tiNi parisAo paNNattAo' he gautama jyotiSendra jyotiSarAja sUryakI tIna pariSadAeM kahI gaI hai| 'taM jahAM' jo isa prakAra se hai-'tubA, tuDiyA, peccA' tumbA, truTitA, aura pretyA, ina meM 'abhitariyA tuMbA, majjhamiyA tuDiyA vAhiriyA peccA' tumbA nAmakI pariSadA Abhyantara pariSadA kahI gaI hai ritA nAmakI pariSadA madhyamikA pariSadA kahI gaI hai / aura pretyAnAma kI pariSadA bAhyApariSadA kahI gii| 'sesaM jahA kAlassa parimANaM ThiI vi' jisa prakAra se kAla kI sabhA ke devoM kA evaM deviyoM kA pari mANa-saMkhyA aura unakI sthitikA kathana kiyA gayA hai| vaisA hI yahAM samajha lenA cAhie 'aTTho jahA camarassa' camara ke prakaraNa meM ina sabhAoM ke nAma hone meM hetu pradarzita kiyA gayA hai-vahI saba kathana goyamA ! tiNi parisAo paNNattAo' hai gautama ! jyotiSandra jyotiSa 24 sUrya nI 15 prissdaay| 43 cha. 'ta jahA' te mA pramANe cha. 'tuMbA, tuDiyA, peccA' tummA, truttit| sane pretyA tamA 'abhitariyA tu bA, majjhamiyA tuDiyA bAhiriyA peccA' mA tunA parihAne mAnyata2 pariSahI he cha. truTitA nAmanI pariSadAne mAdhyamikA pariSadA kahI che. ane pratyA nAmanI pariSahAne mAjhA pariSadA 43 che. 'sesa' jahA kAlassa parimANaM ThiI vire pramANe kALanI sabhAnA deva ane deviyenuM parimANa, saMkhyA ane teonI sthitinuM kathana karavAmAM Avela che, eja pramANenuM kathana ahIyAM paNa samajI sava. 'aTo jahA camarassa' yabharanA 5424mA mA samAsAnA nAme pAnA saMbaMdhamAM kAraNe batAvela che, eja pramANenuM tamAma kathana ahIyAM paNa jIvAbhigamasUtra Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 jIvAbhigamasUtre jyotiSkadevAstiryagloge iti tiryag lokaprastAvAd dvIpasamudravaktavyatA. mAha-'kahi NaM bhaMte ! dIva samuddA' ityAdi / mUlam-kahi NaM bhaMte ! dIvasamudA pannattA, kevaiyA gaM bhaMte ! dIvasamuddA pannattA, ke mahAlayANaM bhaMte! dIvasamuddA paNNattA, kiM saMThiyA NaM bhaMte ! dIvasamuddA pannattA, kimAgAra bhAvapaDoyArANaM bhaMte! dIvasamuddA pannattA? goyamA! jaMbuddIvAiyA dIvA lavaNAdiyA samudA saMThANato ekavihavihANA vitthArao aNegavihavihANA duguNA duguNapaDuppAe. mANA2 pavittharamANA2 obhAsamANavIciyA bahuuppalapauma kumudaNaliNa subhagasogaMdhika poMDarIya mahApoMDarIya sattapatta paphullakesarovaciyA patteyaM patteyaM paumavaraveiyA parikkhittA, patteyaM patteyaM vaNasaMDhaparikkhittA, assi tiriyaloe asaMkhejA dIvasamuddA sayaMbhUramaNapajavasANA paNNattA samaNAuso ? / tattha gaM ayaM jaMbuddIve NAmaM dIve dIvasamudANaM abhitarie savvakhuDDAe vaTTe, tellApUyasaMThANasaMThie vaTTe, rahacakavAlasaMThANa. saMThie vaDhe, pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie baTTe, paDipunnacaMdasaMThANasaMThie, eka joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM tiNNijoyaNasayasahassAiM solasasayasahassAiM doNiya sattAvIse joyaNasae tiNNiyakose aTThAvIsaM ca dhaNusayaM terasa aMgulAI addhaMgulakaM ca kici visesAhiyaM parikkheiveNaM paNNate / se gaM ekAe jagatIe savvao samaMtA saMparikkhitte / sA NaM jagatI yahAM para bhI kaha lenA cAhiye 'caMdassa vi evaM ceva' sUrya ke sambandha meM jaisA yaha pariSadA AdikA kathana kiyA gayA hai aisA hI pariSadA Adi kA kathana candra ke sambandha meM bhI kara lenA cAhiye // 50 // hI sevA. 'caMdassa vi evaM ceva' sUryanA saMmaMdhamA paripahA virenure pramANenuM kathana tyAM karavAmAM Avela che. e ja pramANenuM kathana ahIMyAM caMdranA saMbaMdhamAM paNa karI levuM joIe. e sU, 50 che jIvAbhigamasUtra Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.51 dvIpasamudranirUpaNam aTujoyaNAI uI uccatteNaM, mUle bArasajoyaNAI vikkhaMbheNaM, majjhe aTujoyaNAI vikkhaMbheNaM, uppiM cattAri joyaNAI vikkhaM. bheNaM, mUle visthiNNA, majjhe saMkhittA, uppiM taNuyA, gopuccha saMThANasaMThiyA savvavairAmaI acchA sahA laNhA ghaTTA maTA NIrayA NimmalA NippaMkA nikakaDachAyA sappabhA sassirIyA samarIiyA saujjoyA pAsAdIyA darisaNijA abhirUvA paDi. rUvAsA NaM jagatI ekkaNaMjAlakaDaeNaM savao samaMtA saMparikkhittA / se NaM jAlakaDaeNaM addhajoyaNaM uDDUM uccatteNaM, paMcadhaNusayAI vikkhaMbheNaM, savvarayaNAmae acche saNhe laNhe ghaTTe NIrae Nimmale NippaMke NikaMkaDacchAe sappabhe sassirIe samarIie saujjoe pAsAdIe darisaNije abhirUve pddiruuve|suu051| chAyA-kutra khalu bhadanta ! dvIpasamudrAH prajJaptAH ? kiyantaH khalu bhadanta ! dvIpa. samudrAH prajJaptA ? kiyanmahAlayAH khalu bhadanta ! dvIpasamudrA:prajJaptAH? ki saMsthitAH khalu bhadanta ! dvIpasamudrAH prajJaptAH 1 kimAkArabhAvapratyavatArAH khalu bhadanta ! dvIpasamudrAH prajJaptAH? jambUdvIpAdikA dvIpA lavaNAdikAH samudrAH saMsthAnata ekavidhavidhAnA vistarato'nekavidhavidhAnA dviguNaM dviguNaM pratyutpadyamAnAH pratyutpadya mAnAH pravistarantaH 2 avabhAsamAnavIcayo bahUtpala padmakumudanalinasubhagasaugandhikapuNDarIka zatapatrasahasrapatra praphulla kesaropacitAH pratyekaM pratyekaM padmavaravedikA parikSiptAH pratyekaM pratyekaM vanaSaNDaparikSiptAH asmin tiryagloke'saMkhyeyAH dvIpasamudrAH svayaMbhUramaNaparyavasAnAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! tatra khalu jambUdvIpo nAmadvIpo dvIpasamudrANAmAbhyantarikaH sarvakSudrako vRttaH tailApUpa saMsthAnasaMsthito vRtto rathacakravAlasaMsthAnasaMsthito vRttaH puSkarakarNikAsaMsthAnasaMsthito vattaH pariparNa candrasaMsthAnasaMsthita :, ekaM yojana zatasahasramAyAmaviSkambheNa trINi yojanazatasahasrANi SoDazazatasahasrANi dve ca saptaviMzati yojanazate trayaH krozAH, aSTAviMzaM ca dhanuH zata trayodazAGgulAni aAphulakaM ca kizcidvizeSAdhikaM parikSepeNa prajJaptaH / sa khalu ekayA jagatyA sarvataH samantAta saMparikSiptaH / sA khalu jagatI aSTayojanAni Urdhvamuccatvena, mUle dvAdazayojanAni viSkambheNa, madhye'STa yojanAni viSkambheNa, upari catvAri yojanAni viSkambheNa, mUle vistIrNA madhye saMkSiptA upari tanukA gopucchasaMsthAnasaMsthitA sarva vajramayI acchAzlakSNA jIvAbhigamasUtra Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 792 jIvAbhigamasUtre laTAghRSTAmRSTAnIrajAnirmalA niSpaGkA niSvaGkaTacchAyA sapramA sazrIkA samarIcA sodyotA prAsAdIyA darzanIyA abhirUpA pratirUpA / sA khalu jagatI ekena jAlakaTakena sarvataH samaMtAta saMparikSiptA // sa khalu jAlakaTakaH khalu arddhayojana murdhvamuccatvena, paJcavanuH zatAni viSkambheNa, sarvaratnamayo'cchaH ilakSNaH laSTo TomaSTo nIrajAH nirmalo niSkaTacchAyaH saprabhaH sazrIkaH samarIcaH sodyotaH pAsAdIyo darzanIyo'bhirUpaH patirUpaH ||suu0 51 // ____TIkA-'kahi NaM bhaMte ! dIvasamudA' kutra-kasmin sthAne khalu bhadanta ! dvIpasamudrAH, dvIpAH samudrAzca santIti dvIpasamudrANAmavasthAnaviSayakaH prathamaH prazna:, 'kevaiyANaM bhaMte / dIvasamuddA' kiyantaH kiyatsaMkhyakAH khalu bhadanta ! dvIpasamudrAH prajJaptA iti dvIpasamudrANAM saMkhyAviSayako dvitIyaH praznaH, ke 'mahAlayANaM bhaMte ! dIvasamuddA' kiyanmahAlayA dvIpasamudrAH kiyAn mahAnAlayaM Azrayo vyApyakSetrarUpo yeSAM te kiyanmahAlayAH kiM pramANamahAlayAH dvIpasamudrA iti ___ jyotiSkadeva tiryagloka meM hai ataH tiryagloka ke prastAva se aba sUtrakAra dvIpa evaM samudra ke sambandha meM vaktavyatA kA kathana karate hai| 'kahi NaM bhaMte ! dIvasamudrA pannattA' ityaadi| TIkArtha-gautama ne prabhuzrI se aisA pUchA hai- 'kahi NaM bhaMte dIvasamudrA paNNattA' he bhadanta ! dvIpa aura samudra kisa sthAna para kahe gaye hai ? arthAta dvIpa samudroM kA avasthAna kahAM para hai / isa prakAra se yaha prazna gautamakA dvIpa aura samudroM ke avasthAna ke viSaya meM hai / 'kevaiyA gaM bhaMte ! dIvasamudrA' ve dvIpa samudra he bhadanta ! kitana hai ? yaha prazna unakI saMkhyA ke viSaya meM hai| 'ke mahAlayA NaM bhaMte ! dIvasamudrA' he bhadanta ? vedvIpasamudra kitane-baDe-vizAla hai aisA yaha prazna unakI AyAmAdi tiSkadeva tiryazlekamAM che, tethI tiryakanA prastAvathI have sUtrakAra dIpa bhane samudranA samandhamA 4thana 42tA che. 'kahi Na bhaMte ! tyAta 'kahi NaM bhaMte ! dIvesamuddA paNNattA' tyAha TI-zrIgItamasvAmI prabhuzrIna se pUchyu cha hai 'kahi NaM bhaMte ! dIvasamuddA paNNattA' isa dvI5 ane samudrI 45 // sthAna 52 4aa cha ? arthAta dvIpasamudronI sthiti kayAM Avela che? A rItane A prazna zrIgautamasvAmIe dvIpa para samudrInA avasthAna samayamA pUche che. 'kevaiyA NaM bhaMte ! dIva samuddA' he bhagavan se dvIpa samudrI DeTA cha 1 mA prazna dvIpa samudrAnI saMdhyAna saMbadhamA sa cha. 'ke mahAlayA NaM bhaMte ! dIvasamuddA' isasavan te dvIpa samudro keTalA moTA vizALa pramANanA che? e pramANeno A prazna tenA jIvAbhigamasUtra Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 51 dvIpasamudranirUpaNam 793 dvIpasamudrANA mAyAdi parimANa viSayastRtIyaH praznaH, 'ki saMThiyANaM bhaMte ! dIvasamuddA ' kiM saMsthitAH khalu bhadanta ! dvIpasamudrAH, kiM kIdRzaM saMsthitaM - saMsthAnaM yeSAM te kiM saMsthitA iti saMsthAnaviSayakaH caturthaH praznaH, 'kimAgAra bhAvapayoDArANaM bhaMte ! dIvasamuddA pannattA' kimAkAra bhAvapratyavatArAH khalu bhadanta ! dIvasamuddAH prajJaptAH, AkArabhAva svarUpa vizeSaH kasyAkArabhAvasya pratyavatAro yeSu te kimAkArabhAvamatyavatArA iti dvIpasamudrANAM svarUpa viSayakaH paJcamapraznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIvAiyA dIvA lavaNAdiyA samuddA' jambUdvIpAdikA dvIpAH, jambUdvIpa Adi yeSAM te jambUdvIpAdikAH jambUprabhRtayo dvIpA ityarthaH, lavaNAdikAH samudrAH lavaNasamudra Adi yeSAM te lavaNasamudrAdikAH- lavaNasamudraprabhRtayaH samudrA ityarthaH etAvatA pramANa ke sambandha meM hai / 'kiM saThiyA NaM bhaMte' dIvasamudrA' una dvIpa samudroM kA he bhadanta ! saMsthAna AkAra kaisA hai ? yaha unake saMsthAna ke viSaya meM prazna hai / tathA - 'kimAkAra bhAva paDoyArA NaM bhaMte dIva samudrA pannattA' dvIpa samudroM kA he bhadanta ! svarUpa kyA hai ? aisA yaha pAMcavAM prazna unake svarUpa vizeSa ke viSaya meM hai ina praznoM ke uttara meM prabhuzrI gautama se kahate haiM - 'goyamA jaMbUhIvAiyA dIvA lacaNAiyA samudrA' he gautama ! jambUdvIpa haiM Adi meM jinhoM ke aise to dvIpa hai aura lavaNasamudra haiM Adi meM jinhoM ke aise samudra hai| yahAM para zrI gautamasvAmIne prabhuzrI se sarvaprathama dvIpasamudra kisa sthAna para hai ? yaha prazna kiyA hai| para prabhuzrI ne aisA uttara kyoM diyA ki jambUdvIpa Adi dvIpa hai / aura lavaNa samudra Adi samudra hai| bAtato ThIka hai para isa taraha kA jo nahIM vyAyAma vigerenA saMbaMdhAM urela che. 'ki saMThiyA NaM bhaMte / dIvasa muddA ' he bhagavan e dvIpa samudrone AkAra kevA che ? A prazna tenA saMsthAnanA saMbaMdhamAM karela che. tathA 'kimAkAra bhAva paDoyArANaM bhaMte! dIvasamuddANaM paNNattA' he bhagavan yo dvIpa samudronu sva35 Thevu che ? me rItane! A pAMcamA prazna tenA svarUpa vizeSanA saMbaMdhamAM pUchela che. A praznonA uttaramAM anuzrI gautamasvAmIne he che hai 'goyamA ! jaMbUddIvAiyA dIvA lavaNAiyA samuddA' he gautama! kaMjUdvIpa nemAM yAhi tAM mukhya che sevA bhane dvIpA che. lavaNa samudra jenI AdimAM che evA samudrA che. ahIyAM zrIgautama svAmIe prabhuzrIne sauthI pahelAM dvIpa samudro kayA sthAna para Avela che? e pramANenA prazna pUchela che. paraMtu prabhuzrIe evo uttara kema ApyuM ke jamUdrIpa vigere dvIpeA che ane lavaNa samudra vigere samudro che. tamArU jI0 100 jIvAbhigamasUtra Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 794 jIvAbhigamasUtre dvIpAnAM samudrANAM cAdiH kathitaH, etaccApRSTamapi bhagavatA kathitamuttaratropayogitvAta, guNavate ziSyAyApRSTamapi vaktavyamiti khyApanAya ceti / 'saMThANaoM' saMsthAnata saMsthAnamAzrityetyarthaH 'ega vihavihANA' ekavidhavidhAnAH ekavidham / ekaprakAraM vidhAnaM yeSAM te ekavidhavidhAnAH, ekasvarUpA ityarthaH ekasvarUpatA ca sarveSAM dvIpasamudrANAM vRttasaMsthAnasaMsthitatvAditi / 'vitthArao aNegaviha vihANA' vistArato vistAramadhikRtya punaranekavidhavidhAnAH, anekavidhAnAni-anekaprakArakANi vidhAnAni yeSAM te tathA, vistAramadhikRtya nAnAvidhavistAravanta ityarthaH, etadeva nAnAsvarUpatvamupadarzayati-'duguNA duguNaM paDuppA. emANA2 pavittharamANAra' dviguNaM dviguNaM yathA bhavati evaM pratyutpadyamAnAH pratyu tpadyamAnAH, guNyamAnAH2 ityarthaH pravistarantaH pravistarantaH prakarSeNa vistAra pUchA gayA bhI unakI AdikA pradarzaka uttara diyA hai vaha ina pUche gaye praznoM ke uttara dene meM upayogI hai / tathA Age bhI yaha kAma meM AnevAlA hai| athavA 'guNavate ziSyAya apRSTamapi kathanIyam' guNazAlI ziSya ke liye nahIM pUchA gayA bhI viSaya kaha denA cAhiye' aisI nIti hai so isa nIti ko qhyApana karane ke liye bhI prabhuzrIne nahIM bhI pUche gaye prazna kA svayaM bhI udbhAvita karake uttara diyA hai ye jambUdvIpAdika dvIpa aura lavaNasamudra Adi samudra 'saMThANao ekaviha bihANA, vitdhArao aNegavihavihANA' saMsthAna kI apekSA eka hI prakAra ke AkAravAle hai / kyoMki inakA AkAra vRtta gola kahA gayA hai / tathA vistAra kI apekSA inakA vistAra nAnAprakAra kA kahA gayA hai| yahI vAta 'duguNAduguNaM paTuppAemANA2 pvitthrkathana te barobara che. paraMtu A rItane nahI pUchavAmAM Avela tenI Adi batAvanAra uttara Apela che. te A pUchavAmAM Avela praznono uttara ApavAmAM upayogI che. ane AgaLa paNa A uttara upayogI thanAra che eTalA mATe mA zatanI utta2 43 che. athavA 'guNavate ziSyAya apRSThamapi kathanIyam' guNavAn ziSya na pUchela viSayanA saMbaMdhamAM paNa kahevuM joIe A pramANenuM nIti vacana che. tethI A nItine dhyAnamAM rAkhIne prabhuzrIe pUchavAmAM na Avela vi SayanA saMbaMdhamAM pite e viSayane udbhAvita karIne uttara Apela che. A jaMbudviip vigeredI bhane 1 samudra vigere samudrI saMThANao ekavihavihANA vitthArao aNegavihavihANA' saMsthAnanI apekSAthI me 4 prA2nA mAra vALA che. kemake temane AkAra vRtta goLa kahela che. tathA viratAranI apekSAthI temane vistAra aneka prakArane kahevAmAM Avela che. eja vAta 'duguNA duguNe paDuppAemANA paDuppAemANA pavittharamANA pavittharamANA AbhA jIvAbhigamasUtra Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 51 dvIpasamudranirUpaNam 795 gacchantaH 2 tathAhi - jambUdvIpa ekayojanalakSaH lavaNasamudro dve yojanalakSe dhAtakIkhaNDazca trINi yojanalakSANi, ityAdi, 'obhAsamANavIciyA' avabhAsamAnA vIcayaH kallolA yeSAM te avabhAsamAnavIcayaH, idaJca vizeSaNaM samudrANAM svAbhAvikameva, dvIpAnAmapi idaM vizeSaNaM yathAkathaJcit saMbhavati, dvIpeSvapi idanadanadI taDAgAdiSu kallolasaMbhavAditi / tathA te dvIpasamudrAH kIdRzAH santIti tAn varNayati - 'bahu0' ityAdi, 'bahuuppalapauma - kumudanaliNa subhagasogaMdhiyapoMDarIya mahApaDarIya sayapattasahassapa tapaphulakesarovaciyA' bahUtpalapadmakumudana linasubhagasaugandhika puNDarIka mahApuNDarIka zatapatra sahasrayatra praphulla kesaropacitAH, tatrotpalaM mANA2 obhAsamANavIcIyA' isa sUtrapATha dvArA samajhAI gaI hai / arthAt jambUdvIpakA jitanA vistAra hai usakI apekSA lavaNasamudrakA dUnA vistAra hai / lavaNasamudra ke vistAra kI apekSA dhAtakI khaNDakA dUnA vistAra hai / ityAdi 'obhAsamANavIciyA' dRzyamAna kallolotaraMgo vAle yaha vizeSaNa samudroM kA to hai hI parantu dvIpoM kA bhI vizeSaNa ho sakatA hai kyoMki unameM bhI hada, nadI taDAga Adi hai / aura una meM kalloloM kA honA svAbhAvika hai isI kAraNa ye dvIpa aura 'samudra avabhAsamAna vIcI-taraGgoM vAle kahe gaye hai aba una dvIpa samudroM kA varNana karate hai - ' bahuuppala paumakumudNaliNasubhagasogaMdhiyapoMDarIya mahApaDarIya sayapattasahassapattapapphulla kesarovaciyA' praphullita, evaM kezara se yukta aise aneko utpalo se kamaloM se, patroM se sUryavikAzI kamaloM se candravikAzI kumudoM se kucha2 lAlavarNavAle samANavIciyA' mA sUtraya hai dvArA samajAvavAmAM Avela che. arthAt jaMbUdvIpanA jeTaleA vistAra che tenI apekSAe lavaNa samudranA khamaNa vistAra che lavaNa samudranA vistAranI apakSAe dhAtakI khaDanA khamaNeA vistAra che. chatyAhi 'obhAsamANavIciyA' hevAmA bhAvatA taraMgovANA yA vizeSaNa samudronu' teA che ja paraMtu dvIpenu' paNa A vizeSaNa thaI zake che, kemake temAM pAlu hadda, nahI, taDAga, (tajAva) vigere he 4 tathA temAM taraMgonu hovu svAbhAvika che. eja kAraNathI A dvIpA ane samudro avabhAsamAna vIci tara'gAvALA kahevAmAM Avela che. have me dvIpa samudrotuM varNana vAmAM Ave che. 'bahuuppala paumakumuda Ni subhaga sogaMdhiya poMDarIya mahApoMDarIya sayatapattasahassa pattapapphulla kesaro vaciyA' molelA mane sarathI yukta sevA bhane utpadothI ubhaNothI, patrothI sUrya vikAzI kamaLAthI, candravikAzI kumuddothI kaMIka kaMIka lAla varNa vALA jIvAbhigamasUtra Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 796 jIvAbhigamasUtre kamalavizeSaH, padmaM sUryavikAsi, kumudaM candravikAsi, nalinam-ISadrakta padma subhagaM padmavizeSaH saugandhikaM kalhAram, pauNDarIkaM sitAmbujam tadeva bRhanmahApauNDarIkama, zatapatrasahasrAne padmavizeSau patrasaMkhyAkRtabhedau, ebhiH praphullaiH-vikasitaiH kesareti kesaropalakSita rupacitA upacitazobhAkA dvIpasamudrAH / 'patteyaM patteyaM' pratyekaM pratyekam ekaiko dvIpaH samudrazcetyarthaH 'paumavaraveiyAparikkhittA' padamavaravedikAparikSiptAH 'patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittA' pratyekaM pratyekaM vanaSaNDaparikSiptAH santi, etAdRzAH 'assi tiriyaloe' asmin tiryagloke 'asaMkhejjA dIvasamuddA sayaMbhUramaNapajjavasANA' asaMkhyeyA dvIpasamudrAH svayaMbhUramaNaparyavasAnA jambUdvIpAdayo dvIpAH svayaMbhUramaNadvIpaparyavasAnAH, lavaNasamudrAdayaH samudrAH svayaMbhUramaNasamudrapayevasAnAH, 'paNNattA samaNAuso! prajJaptA:-kathitA: he zramaNa ! nalinoM se patroM se subhagoM se padmavizeSoM se saugandhikoM se vizeSa prakAra ke kamaloM se pauNDarIkoM se sapheda kamaloM se vaDe 2 puNDa. rIkoM se zatapatra vAle kamaloM se aura sahasrapatroM vAle kamaloM se ye dvIpa aura samudra sadA upacita zobhAvAle bane rahate hai / 'patteyaM patteyaM paumavaraveiyA parikkhittA' ye pratyeka dvIpa aura samudra padmavaravedikA se ghire hue hai 'patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittA' ye pratyeka vanakhaNDa se viDhe hue hai-'assi tiriyaloe asaMkhijjA dIvasamuddA sayaMbhUramaNa. pajjavasANA paNNattA samaNAuso' he zramaNa AyaSman isa tiryagloka meM aise ye dvIpa evaM antima samudra svayaMbhUrama gadvIpataka aura antima svayaMbhUramaNasamudra taka asaMkhyAta hai| 'assi tiriyaloe' isa sUtrapATha dvArA dvIpasamudroM kA sthAna sUtrakArane prakaTa kiyA hai 'asaMkhejjA' nalinethI patrothI, subhagothI padmavizeSethI saugandhikathI vizeSa prakAranA kamaLothI DarIka sapheda kamaLathI moTA moTA pauMDarikathI zatapatra sopAMkhaDIvALA kamaLothI ane hajAra pAMkhaDIvALA kamaLathI e dvIpa ane samudra sadA bhAya bhAna yatA 29 che. 'patteya patteya paumavaraveiyA parikkhittA' mA 424 dvIpa bhane samudra pajha12 thI dhezayatA cha. 'patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittA' mA 124 15 samudra vanamathI rAyeA che. 'assi tiriyaloe asaMkhijjA dIvasamuddA sayaMbhUramaNapajjavasANA paNNattA samaNAuso' zrama mAyuSman A tiryazlekamAM evA A dvIpa ane aMtima samudro svayaMbhUramaNa dvIpa 5- ma matima svayaMbhUramaNa samudra paryata asaMdhyAta cha. 'assi tiriyaloe' mA sUtrA dvArA dI5 samudronu sthAna sUtrA2 pragaTa 42 che. 'asaMkhejjA' mA sUtrapAdvArA dI5 samudrAnI saMdhyA pragaTa 42 cha. 'duguNA jIvAbhigamasUtra Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.51 dvIpasamudranirUpaNam 797 he AyuSman ! 'assi tiriyaloe ityanena sthAnaM kathitam 'asaMkhejjA' ityanena saMkhyA kathitA, 'duguNA duguNaM' ityAdinA pramANaM kathitam, 'saMThANao' ityAdinA saMsthAnaM kathitamiti / samprati-AkArabhAvapratyavatAraM vivakSuridamAha-'tattha NaM' ityAdi, 'tatya NaM ayaM jaMbuddove NAmaM dIve' tatra-teSu dvIpasamudreSu madhye khalu ayaM yatra vasAmo vayaM sa jambUdvIpo nAma dvIpo'sti / sa kathaM bhUtaH ? tatrAha-'dIvasamudANaM' ityAdi, 'dIva samudANaM abhitarie saba dvIpasamudrANAM sarvAbhyantaraka'; sarvA manA sAmastyena abhyantaraH sarvAbhyantaraH sarvAbhyantara eva sarvAbhyantarakaH, tathAhisarve'pi zeSA dvIpasamudrAH jambUdvIpAdArabhyAgamakathitaprakAreNa dviguNadviguNa vistarAstato bhavati jambUdvIpo dvIpaH sarvAbhyantarakaH, anena jambUdvIpasyAvasthAna kathitamiti / imameva varNayati-'savvakhuDDAe' ityAdi, ayaM jambUdvIpo dvIpaH 'savvakhuDDAe' sarvakSullakaH sarvebhyo'pi dvIpasamudrebhyaH kSullako laghuriti sarva isa sUtrapATha dvArA dvIpasamudroM kI saMkhyA prakaTa kI hai / 'duguNA duguNaM' isa sUtrapATha dvArA unakA pramANa batalAyA gayA hai 'saMThANao' isa pada dvArA unakA saMsthAna kahA gayA hai 'tatya NaM ayaM jaMbuddove jAmaM dIve dIvasamudrANaM abhitarie savvakhuDDAe vaTTe tella pUyasaMThANa saMThite vaTTe rahacakkavAlasaMThANasaMTite vaTUTe' una dvIpa samudroM ke vIca meM sabase pahilA jambUdvIpa nAmakA dvIpa kI jisameM hamaloga rahate haiM isIliye ise 'dIvasamudda NaM amitarie' isa pada se vizeSita kiyA gayA hai kyoMki samasta dvIpasamudra jambUdvIpa se lagAkara hI Agamokta prakAra ke anusAra dune2 vistAravAle prakaTa kiyA hai| aba jambUdvIpa kA varNana karate hai| 'savvakhuDaDAe' yaha jambUdvIpa sabase choTA hai| 'samva. khuDDAe' isa pada ke dvArA yaha samajhAyA gayA hai| ki yaha jambUdvIpa duguNa" yA sUtrA dvArA tamanu pramANa matApAmA mApe che. 'saThANao' se 54 dvArA tenu saMsthAna se che 'tattha Na aya' jaMbuddIve NAma dove dIvasamudANa abhitarie savvakhuDDAe baTTe tellApUya saMThANasaMThite vaTTe rahacakkavAlasaMThANasaMThite vaTTe' se dI5 samudromA sauthI pdde| nadI naamne| bI5 2mA mApaNe 2khI chIme tathA tane 'dIvasamudANa abhitarie' se 54thA vizeSita karela che. kemake saghaLA dvIpa ane samudro jabUdvIpathI AraMbhIne ja Agamata prakAra pramANe bamaNa bamaNA vistAravALA batAvela che. dIpanu 1 na. 421mA Ave che. 'savvakhuDDAe' mA dIya sauthI nAnI cha. 'savvakhuDDAe' mA 54 vA se samalavAmA mApyu cha , jIvAbhigamasUtra Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 798 jIvAbhigamasUtre kSullakaH, tathAhi-sarve lavaNAdayaH samudrAH sarve ca dhAtakokhaNDAdayo dvIpAH jambU dvIpAdArabhya dviguNadviguNAyAmaviSkambhaparidhayastata: zeSadvIpasamudrApekSayA jambU. dvIpo laghuriti / etena sAmAnyataH parimANaM kathitam / vizeSatastu AyAmAdi. gataM parimANamagre vakSyati / tathA-'vaTTe' vRttaH, vRtto'yaM jambUdvIpaH vRttatvaM tu valayavadantaH zuSirayuktamapi bhavatItyato'sya vRttatvaM saMsthAnamAzritya pradarzayati'tellA pUpa0' ityAdi 'tellApUpasaMThANasaMThie' tailApUpasaMsthAna saMsthita: tailena pakvo'pUpastelApUpaH telena hi pakvo'pUpaH prAyaH paripUrNavRtto bhavati na ghRtapakva samasta dvIpa aura samudroM kI apekSA laghu hai| kyoMki zeSa dvIpoM aura samudroM kA lavaNodaka Adi samudroM kA evaM dhAtakI khaNDa Adi dvipoM kA jo AyAmaviSkambha evaM paridhi kA pramANa hai vaha jambUdvIpa ke AyAma aura viSkambha se tathA usakI paridhi se dubhAra hotA gayA hai| isase sUtrakArane jambUdvIpakA pramANa kahA hai| yaha saba AyAma AdikA parimANa ve svayaM Age prakaTa karanevAle hai tathA 'vaTTe' yaha jambUdvIpa AkAra meM gola hai / gola to valaya kI taraha bIca meM khAlI bhAgavAlA ho sakatA hai / ataH isakI golAI saMsthAna ko lekara kahate hai| yaha 'baTTe tellApUyasaMThANasaMThie' tela meM pakAye gaye mAlapuA ke jaisA vRtta hai tela meM pakAyA huA pUA apane AkAra prakAra meM ThIka rUpa se paripUrNa rahatA hai ghRta meM pakva puA aisA nahIM hotA hai vaha kahI kamatI aura kahI baDhatI ho jAtA hai isake vRtta ko punaH prakaTa karane ke liye A jaMbudvIpa saghaLA dvIpa samudronI apekSAthI mAne che. kemake bIjA dvIpa ane samudro lavAdaka vigere samudronu tathA dhAtakIkhaMDa vigere dvIpanA AyAma vikaeNbha ane paridhinuM pramANa che, te jaMbudvIpanA AyAma ane viSkabhathI tathA tenI paridhithI bamaNuM bamaNuM thatuM jAya che. tethI sUtrakAre jaMbudvIpanuM pramANa nAnuM kahela che. ane AyAma vigerenuM parimANa teo cAta mANa pragaTa 422. tathA 'vaTTe' | yUdvI5 mAthI go cha. valaya baloyAnI mAphaka vacamA khAlIbhAgavALe paNa goLAkAra thaI zake che. tethI tanI govA saMsthAnane sapane 43 che. yA gANa mA2 'vaTTe tellApUyasaMThANa saMThie' samAM manApAmA mAvasa dhumA-bhAsapubhAnA vA che. tasawi pakavavAmAM Avela puA pitAnA AkAra prakArathI barAbara rUpe paripUrNa rahe che. ghImAM banAvavAmAM Avela puA evA geLAkAravALA hotA nathI. te kyAMka ochA vattA goLa hoya che tene gaLAkAra batAvavA pharIthI A prabhArInA mI paNa sUtra54 4 cha. 'vaTTe rahacakkavAlasaMThANa jIvAbhigamasUtra Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.51 dvIpasamudranirUpaNam 799 iti tailavizeSaNam, tailApUpasyeva yatsaMsthAna tena saMsthita iti tailApUpasaMsthAna saMsthitaH / punazca 'baTTe' vRttaH, kIdRzo vRttastatrAha-raha cakkavAlasaMThANasaMThie' rathacakravAlasaMsthAnasaMsthita:, rathasya rathAGgasya cakrasya avayave samudAyopacArAt cakravAlaM maNDalaM tasyeva yat saMsthAnaM tena saMsthita iti rathacakravAla saMsthAnasaMsthitaH / punarapi-vaTeM' vRttaH kIdRzaH ? tatrAha-'pukkharakaNiyAsaMThANa saMThie' puSkarakarNikA saMsthAnasaMsthitaH, tatra puSkarakarNikA padmabIjakozastassa. dazo vRttaH / punazca 'vaTe' vRttaH kIdRza ityAha-paDipunnacaMdasaMThANasaMThie' paripUrNacandrasaMsthAnasaMsthitaH pripuurnncndrH-puurnnimaacndrstdvdvvRttH| etena jambUdvIpasya saMsthAnaM kathitamiti / samprati-jambUdvIpasyA''yAmAdiparimANamAha'ekkaM' ityAdi, 'ekkaM joyaNasayasahassaM AyAmaviSkambheNaM' ekaM yojanazata'vaTUTe rahacakkavAlasaMThANasaMThie' sUtrakArane yaha dUsarA bhI sUtrapATha kahA hai arthAt vaha jambUdvIpa aisA gola hai, jaisI ki rathake pahiye kI golAI hotI hai ratha se vahAM avayava meM samudAya ke upacAra se rathakAaGga-cakra-pahiyA-liyA gayA hai 'baTTe pukkharakaNiyAsaMThANasaMThie' yaha jambUdvIpa aisA gola hai kI jaisI puSkara kamalakI karNikA hotI hai| golAI prakaTa karane ke liye yaha tRtIya upamAna pada hai athavA 'vaTUTe paDipuNNacaMdasaMThANasaMThie' caturtha upamAna paripUrNa caMdamaMDala hai| jaisA paripUrNa pUrNimA kA caMdramaMDala apanI golAI meM vyavasthita rahatA hai, usI prakAra kI golAI vAlA yaha jambUdvIpa hai isa kathana se jambU dvIpa kA saMsthAna prakaTa kiyA gayA hai| aba isakA AyAmAdi pramANa prakaTa karate hai 'ekkaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi joyaNasayasahassAI solasa ya sahassAI doNi ya sattAvIse joyaNasaMThie' arthAt mAdIpa sAgauNa cha vA 2thanA 2 pAnI hoya che. rathathI samudAyanA upacArathI rathanuM aMga caka paiDuM grahaNa karela che 'vaTTe pukkharakaSNiyA saMThANasaMThie' dIpa savA cha vA gaLAI puSkara kamaLanI kaLinI hoya chegaLAI batAvavA mATe A trIju G5mAnasa cha athavA 'vaTTe puNNacaMda sasaMThANa saMThie' 27 gANa pa2i50 pUrNimAnuM caMdra maMDaLa goLAkAramAM vyavasthita hoya che eja pramANe goLa AkAra vALe A jaMbudvIpa che. A rIte paripUrNa caMdranuM A cothuM upamAna pada kahela che. A kathanathI jaMbudvIpanuM saMsthAna batAvela che. have tenA mAyAma vigairenu pramANa patAve che. 'ekaka joyaNasayasahassaM Aya mavikkhaMbheNaM tiNi joyaNasayasahassAI solasa ya sahassAI doNiya satAvIse joyaNasae jIvAbhigamasUtra Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 jIvAbhigamasUtre sahasramAyAmaviSkambheNa, daiyavistArAbhyAmeka yojana zatasahasraM lakSayojanamityarthaH 'tinni joyaNasayasahassAI trINi yojana zatasahasrANi trINi lakSANi 'solasaya. sahassAI' SoDaza ca sahasrANi 'doNi ya sattAvIse joyaNasae' dve yojana zate saptaviMzatyadhike (316227) 'tiNi ya kose' trayaH krozAH 'aTThAvIsaM ca dhaNusayaM' aSTAviMzatidhanuHzatAni, 'terasaMgulAI' trayodazAGgulAni 'advaMgulakaM ca kiMcivisesAhiya a gulakaM ca kizcidvizeSAdhikaM 'parikkheveNa pannatte' parikSepeNa paridhinA prajJapto jambUdvIpo dvIpa iti / samprati-AkArabhAvapratyavatArapratipAdanArthamAha-'se ' ityAdi, 'se NaM ekAe jagatIe savvao samaMtA saMparikkhitte' sa pUrvoktAyAmaviSkambhaparikSepaparimANo jambUdvIpaH khalu ekayA jagatyA sunagaraprakArasadRzyA sarvataH-sarvAsu dikSu samantAt-sAmastyena saMparikSiptaH samyagaveSTito'sti, atha jagatIM varNayati-'sA gaM' ityAdi, 'sA NaM jagatI' sA khalu jagatI 'aTTha joyaNAI uDU uccatteNaM' Urdhvamupari uccastvena aSTausate tiNi ya kose aTThAvIsaM ca dhanusayaM terasa aMgulAI addha gulakaM ca kiMcivisesAhiyaM parikkheveNaM paNNatte' aise isa jambUddhIpa kI laMbAI aura cauDAI eka lAkha yojana kI hai| aura isakI paridhi 3 lAkha 16 hajAra do sau satAisa yojana-316227 evaM tInakoza 28 dhanuSa aura 13 // aMgula se kucha adhika hai / aba isakA AkAra bhAva pratyavatAra kahate hai / 'se NaM ekkAe jagatIe savvato samaMtA saMparikkhette' pUrvokta AyAmaviSkambha parikSepa parimANavAlA yaha jambUdvIpa eka jagatI se sunagara ke prAkAra jaise koTa se cAroM ora se pari. veSTita hai ghirA huA hai 'sANaM jagatI aTha joyaNAI urle uccattaNa mUle bArasa joyaNAI vikkhabheNa, majjhe aTTa joyaNAI vikkhebheNaM uDUM tiNNiya kose adAvIsa ca dhaNusaya terasa aMgulAi arddhagulakaca kiMcivi. sesAhiya parikkakheveNaM paNNatte' sevA mA dIpanI mA bhane pahA eka lAkha jananI che. ane tenI paridhi 3 traNa lAkha 16 soLa hajAra 2 basso satyAvIsa ane traNa kesa 28 aThayAvIsa dhanuSa ane 13 sADAtera AMgaLathI kaMIka vadhAre che. va tana 2 mA pratyavatA2 43vAmAM Ave che. 'se NaM ekkAe jagatIe savvao samatA saMparikkhitte' pUrita AyAma ( vana parikSa5 pramANavALe A jaMbudvIpa eka jagatIthI sunagaranA prAkAra jevA keTathI cAre ta25 gharAya che. 'sA NaM jagatI aTa joyaNAI uDDhaM uccatteNaM mUle bArasa joyaNAI vikkhabheNa majjhe adujoyaNAI vikkhaMbheNaM uppiM catvAri joyaNAI jIvAbhigamasUtra Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.51 dvIpasamudranirUpaNam 801 yojanAni sA ca-uparyupari tanutanU bhavanti vartate tathAhi-'mUle vArasa joyaNAI vikhaMbheNaM' mule dvAdazayojanAni viSkambheNa 'majjhe aTTa joyaNAI vikkhaMbheNaM' madhye'STau yojanAni viSkambheNa 'uppi cattAri joyaNAI vikkhaMbheNaM' upari. catvAri yojanAni viSkambheNa ataeva viSkambhamadhikRtya 'mUle vitthinA' mUle vistIrNA 'majjhe saMkhittA' madhye saMkSiptA tribhAgonatvAt 'uppi taNuyA' uparitanukA, mUlApekSayA tribhAgamAtra vistArabhAvAt ! yadyevaM tarhi saMsthAnena kIdRzIti sAhazyena saMsthAnaM darzayati-gopucchasaMThANasaMThiyA' gopucchasaMsthAnasaMsthitAH, gopucchasyeva saMsthAnaM gopucchasaMsthAnam tena saMsthite ti gopucchasaMsthAnasaMsthitA javIkRtagopucchAkAreti bhAvaH / atha tasyAH svarUpamAha-'savva vairAmaI' ityAdi, 'savva vairAmaI' sarva vajramayI, sarvAtmanA-sAmastyena vajramayI vajra. ratnAtmike tyarthaH 'acchA' acchA -AkAzasphaTikavadati svacchA 'savhA' ilakSNAilakSNapudgalaskandhaniSpannA, lakSNatantuniSpanapaTavat 'laNhA' mahaNA ghuSTita cattAri joyaNAiM vikkhaMbheNa mUle vitthiNNA majjhe saMkhittA uppi taNuyA yaha jagatI ATha yojanakI uMcI hai vaha upara upara se tanu tanu patalI hotI gaI hai jaise mUla meM isakA vistAra 12 yojana kA hai| madhya meM isakA vistAra ATha yojana kA hai / aura upara2 meM isakA vistAra cAra yojana kA hai| isa taraha mUla meM vistIrNa ho gaI hai madhya meM saMkIrNa-saMkucita-ho gaI hai aura upara meM patalI ho gaI hai ata eva yaha- 'gopucchasaMThANasaMThitA' ucI huI gAya kI pUMcha kA jaisA saMsthAna-AkAra hotA haiM ! vaise AkAra vAlI ho gaI hai aba jagatI kA svarUpa kahate haiN| yaha jagatI 'savavairAmaI' sarvAtmanA vajraratnamaya hai, 'acchA, maNhA' laNhA, ghaTTA maTThA. NIrayA, NimmalA, vikkhaMbheNa mule vicchinnA majjJe saMkhittA uppi taNuyA' bhAgatI bhADa jananI uMcAI vALI che. upara uparathI tanu tanu pAtaLI thatI gaI che jemake mULamAM tene vistAra 12 yojanane che. madhyamAM tene vistAra ATha janane che. ane uparamAM teno vistAra cAra ejanane che. e rIte A jagatI mULamAM vistAravALI phelAyelI che madhyamAM saMkIrNa saMkucita tha I cha. bhane 52 pAtaNI yeta cha. tathA mA 'gopucchasa ThANa saMThitA' yu 42vAmAM Avasa gAyana ch| saMsthAna-24132 hAya che tevA AkAra vALI kahevAmAM Avela che. ve tiin| 2135nu - 42vAmAM Ave che. yA gatI 'savva vairAmayA' sAre 401 2namaya che. 'acchA, sahA, laNhA, ghaTTA, mahA; jI. 101 jIvAbhigamasUtra Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802 jIvAbhigamasUtre paTavat / 'ghaTTA' ghRSTa iva ghRSTA kharazAnayA pASANaputtalikAvat, 'maTThA' mRSTA iva mRSTA sukumArazAnayA cikkaNapASANa putalikAvat 'NIrayA' nIrajA svAbhAvikarajorahitatvAt 'NimmalA' nirmalA AgantukamalarahitatvAt 'NiSpaMkA' niSpaGkAkAlimAdirUpakalaGkarahitA 'nikkaMkaDacchAyA' niSkaGkaTacchAyA, niSkaGkaTA nirUpaghAtA chAyA dIptiryasyAH sA tathA, 'sappabhA' saprabhA - dravarUpataH prabhAvatI 'sassirIyA' sazrIkA - zobhA saMppannA 'samarIyA' samarIcA - bahirnirgamyamAna kiraNajAlA, ataeva 'saujjoyA' sodyotA vahirvyavasthita vastujAtaprakAzakarI, 'pAsAdIyA' prAsAdIyA manaH prasAdAya hitA tatkAritvAt prAsAdIyA manaH prahlAdakAriNI 'darisaNijjA' darzanIyA - darzanayogyA yAM pazyato janasya netre tRpti na prApnutaH abhirUpA' abhirUpA' abhi-sarveSAM draSTRNAM manaHprasAdAnukUlaNiSpaMkA, NikkaMkaDacchAyA sappabhAsassirIyA samarIyA, sa ujjoyA pAsAdIyA, dArisaNijA abhiruvA paDiruvA' AkAza aura sphaTikamaNi ke jaisI svaccha hai cikane sparzavAle pudgaloM se banI huI hone ke kAraNa yaha cikane tantuoM se bane vastra kI taraha zlakSNa cikanI hai ghuTe hue vastrakI taraha masRNa hai kharazANa se ragaDI gaI pASANa putta likA kI taraha ghRSTa haiM sukumArazANa se ragaDI pASANa putalikA kI taraha mRSTa hai svAbhAvika raja se rahita hone ke kAraNa nIraja hai - Agantukamela ke abhAva se nirmala hai kAlimAdi kalaGka vikala hone ke kAraNa niSpaka hai nirupaghAta dIptivAlI hone ke kAraNa niSkaMkaTa chAyAvAlI hai / svarUpa kI apekSA prabhAvatI hai / yaha viziSTa zobhAsaMpanna hone se sazrIka hai isa meM se kiraNoM kA jAla bAhara nikalatA NIrayA, nimmalA, NippakA, Nikka'kaDacchAyA sappabhA sassirIyA samarIyA, saujjoyA, pAsAdIyA, darisaNijjA abhiruvA, par3iruvA' AkAza ne sTUTiGa maNinA jevI svaccha che. cikaNA pudgaleAthI banela hAvAthI A cikaNA tantuothI banela vastra jevI kSaNa cikaNI che. 'TelA vastranI jema masNa che. kharasANathI ragaDela pASANanI putaLInI jema dhRSTa lIsI che. sukumAra zALathI ghaseNu pASANanI putaLInI jema mRSTa masaNa suMvALI che. svabhAvika raja vinAnI hAvAthI nIraja che. Agatuka melanA abhAvathI nimala che. kAlimAM vigere kalaMkathI rahita hAvAthI niSkala'ka che. nirUpaghAta dIvAnI paMkitanA jevI hAvAthI niSphakeTa chAyAvALI che, svarUpanI apekSAthI prabhAvatI che. e vadhAre zeAlAvALI hAvAthI sazrIka che. temAMthI kiraNAnI jALa bahAra nIkaLatI rahe che, tethI te samarIca che. bahAra rahela vastuone prakAza karavAvALI hAvAthI jIvAbhigamasUtra * Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 803 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.51 dvIpasamudranirUpaNam tayA'bhimukhaM rUpaM yasyAH sA atirUpA atyantakamanI yetyarthaH / ataeva 'paDirUvA' pratirUpA, prati viziSTamasAdhAraNaM rUpaM yasyAH sA pratirUpA athavA pratikSaNaM navaM navamiva rUpaM yasyAH sA pratirUpA, / ___'sA NaM jagatI' sA anantaroktA khalu jagatI 'ekkeNaM jAlakaDaeNaM' ekena jAlakaTakena, jAlAni-jAlakAni yAni bhavanabhittiSu loke'pi prasiddhAni teSAM kaTakaH samUho jAlakaTako jAlAkI rNaramyasaMsthAna-pradezavizeSa paMktirityarthaH tena jAlakaTakena 'savvaoM' sarvata: sarvAsu dikSu 'samaMtA' samantAt-sAmastyena 'saMparikkhittA' saMparikSiptA-samyagveSTiteti / samprati jAlakaTakasya pramANamAha-'se NaM' ityAdi se NaM jAlakaDae sa khalu jAlakaTaka 'addha joyarahatA hai ataH samarIcA hai vahiH sthita vastuoM kI prakAzikA hone se yaha soyotA hai manakI prasannatA karAnevAlI hone ke kAraNa prAsAdIyA hai| ise dekhatera na mana thakatA hai| aura na netra hI thakate hai-ataH yaha darzanIyA hai| dekhanevAlo koisakA rUpa bahuta hI adhika kamanIya lagatA hai isaliye yaha abhirUpA hai| tathA isakA rUpa jaisA rUpa aura kahIM nahIM haiM isaliye athavA kSaNa2 meM isakA rUpa nayA jaisA hI dekhanevAloM ko pratIta hotA hai isaliye yaha pratirUpA hai 'sA NaM jagatI ekkeNaM jAlakaDaeNaM savvato samaMtA saMparikkhittA' yaha jagatI eka jAlakaTaka se bhavana ko bhittiyoM meM banAye gaye rozandAnoM (jharoMkhA) ke jaise ramya saMsthAna vAle pradeza vizeSoM kI paMktiyoM se samasta dizAoM kI aura acchI taraha se ghirI huI hai| aba jAlakaTaka kA pramANa kahate hai| 'se NaM jAlakaDaeNaM addhajoyaNaM uDU uccatteNa paMcadhaNusayAI vikkhaM e sodhatA che. mananI prasannatA karavavAvALI hovAthI prAsAdIyA che, tene jotA jotA mana kayAreya thAkatuM nathI temaja AMkhe paNa thAkatI nathI tethI te darzanIyA che. jevAvALAne tenuM rUpa ghaNuja suMdara lAge che, tethI te abhirUpa che. tathA tenA rUpa jevuM rUpa bIje kayAMya nathI, tethI athavA kSaNa kSaNamAM tenu 35 navAza nArAyAne ya che. tethI prtii35|| cha. 'sA gaM jagatI ekkeNaM jAlakar3aeNaM savvao samatA saMparikkhittA' 5 gatI me jAla kaTakathI bhavananI bhI temAM banAvavAmAM Avela rozanTanenA jevI ramaNIya saMsthAna vALA pradeza vizenI paMktiyothI badhI dizAthI sArI rIte gherAyalI che. Tarnu pramANa matAvatai sUtrA2 cha , 'seNaM jAlakaDaeNaM addhajoyaNaM ur3aDha uccatteNaM paMca dhaNusayAI vikkhabheNaM savva rayaNAmae acche saNhe laNhe, jAva paDirUve' mA MA MAsa meM sanI yA vANe che. ane pa00 pAMcaso dhanuSanA vistAra vALe che. pahoLAI vALo che. A jIvAbhigamasUtra Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 804 jIvAbhigamasUtre NaM uDUM uccatteNaM' arddhayojana dve gabhyUte - Urdhvamuccatvena 'paMcadhaNusayAI' vikkhaMbheNa paJcadhanuHzatAni viSkambheNa idaM parimANamekasya jAlakaTakasya proktam / jagatyAH prAyo bahumadhyadezabhAge sarvatra jAlakAni santi tAni ca pratyeka mUrdhva muccaistvena dve gacyute, viSkambheNa paJcadhanuHzatAnIti / sa kIdRza: ? ityAha'savvarayaNAmae' sarvaratnamayaH sarvAtmanA - sAmastyena ratnamayo vajraratnAtmakaH 'accha 'sahe lahe jAva paDirUve' 'acche' accha:- svaccha AkAzavat 'savhe' zlakSNaH 'lavhe' lahaH atra yAvatpadasaMgrAhyANi padAni yathA - 'ghaTTe maTThe' ghRSTo mRSTaH 'NIrae' nIraja: 'nimmale ' nirmalaH 'NiSpake' niSpaGkaH 'NikkaMkaDacchAe' niSkaGkaTacchAyaH' 'sappabhe' saprabhaH 'sassirI e' sazrIkaH 'samarIe' samarIcaH 'sa ujjoe' sodyotaH 'pAsAdIeH' prAsAdIyaH 'darisaNijje' darzanIyaH 'abhirUve' abhirUpaH 'paDIrU ve' pratirUpaH jAlakaTakavizeSaNapadAnA pUrvavadevArthaH svayamevohanIyaH / 51 / mUlam - tIse NaM jagaIe upi bahumajjhadesabhAe, ettha NaM egA mahaI paumavara veDyA pannattA, sA NaM paumavaraveiyA addhajoyaNaM u uccatteNaM paMcadhaNusayAiM vikkhaMbheNaM savvarayaNA , bheNaM savvarayaNAmae acche saNhe lavhe jAva paDirUve' yaha jAlakaTakajAlasamUhajApaDi do koza UMcA hai aura pAMca sau dhanuSa kA vistAravAlA hai| cauDA hai yaha jAla samUha jagatI ke prAyaH madhyabhAga meM haiM aura eka jAlakA chuha pramANa kahA gayA hai / yaha jAlakaTaka kisa prakAra kA hai so kahate hai / 'savvarayaNAmae' yaha jAlakaTa sarvAtmanA ratnamaya hai / acche hai / AkAza evaM sphaTika ratna ke jaisA parama nirmala hai / ilakSaNa hai laSTa hai yAvat pratirUpa hai yahAM yAvatpada se 'ghaTTe maTThe NIrae, Nimmale, NivaM ke NikkaMkaDacchAe, sappabhe, sassirIe, saujjoe pAsAdIe, darisaNijje, abhirUve' ina padoM kA saMgraha huA hai inakI vyAkhyA upara meM kI jA cUkI hai vahAM se samajha lenA cAhiye // 51 // jAla samUha jagatInA madhyabhAgamAM che. A pramANa eka jALanuM kahela che. mAla uDavA aAranu che, te uhe che. 'savva rayaNAmae' mA lasa Ta sarva prakAre ratnamaya che. svaccha che. AkAza ane sphaTikanI jema nirmUla che, sakSNu che, laSTa che, yAvat prati3ya che mahIyAM yAvatpathI 'ghaTTe maTTe gIrae Nimmale Nipa ke NikkaMkaDa cchAe, sappabhe, sassirIe samarIe, saujjoe, pAsAdIe, darisaNijje abhirUve' yA honA saMgraha thayesa che. A pahonI vyAbhyA upara karavAmAM AvI gaI che, tA te tyAMthI samajI levI. 5 49 // jIvAbhigamasUtra Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam 805 mayA jagaI sabhiyA parikkheveNaM svvrynnaamii| tIse gaM paumavaraveiyAe ayameyArUve, vaNNAvAse pannatte, taM jahAvairAmayA nemA riTAmayA paiTANA veruliyA mayA khaMbhA suva. eNaruppamayA phalagA vairAmayA saMdhI lohitakkhamaIo sUio NANAmaNimayA kalevarA NANAmaNimayA kalevarasaMghADA NANAma. NimayA rUbA NANAmaNimayA rUvasaMghADA, aMkamayA pakkhA pakvavAhAo ya joirasAmayA vaMsA vaMsakavelluyA ya rayayAmaIo paTTiyAo jAyarUvamaIo ohADaNIo vaIrAmaIo uvariMpuMchaNIo savvasee rayayAmae chAdaNe / sA gaM paumavaraveiyA egamegeNaM hemajAleNaM ega megeNaMgavakkhajAleNaM egamegeNaMkhikhi. NijAleNaM egamegeNaM muttAjAleNaM egamegeNaM maNijAleNaM egamegeNaM kaNayajAleNaM egamegeNaM rayaNajAleNaM egamegeNaM paumajAleNaM savvarayaNAmaeNaM savvao samaMtA saMparikkhittA / te gaM tavaNijjalaMbUsagA suvaNNa payaragamaMDiyA nAnAmaNi rayaNavivihahAraddhahArauvasobhiyasamudayA IsiM aNNamaNNamasaMpattA putvAvaradAhiNauttarAgaehiM vAehi madAgaM2 ejamANAra kaMpijamANA 2 laMbamANA 2 pajhaMjhamANA2 saddAyamANA 2 te gaM orAleNaM maNuNNeNaM maNohareNaM kaNNamaNaNivuikareNaM saddeNaM savvao samaMttA ApUremANA sirIe atIva uvasobhemANA uvasobhemANA ciTuMti // tIse NaM paumavaraveiyAe tattha tattha dese tahiM tahiM bahave hayasaMghADA gayasaMghADA narasaMghADA kiNNara saMghADA kiMpurisasaMghADA mahoragasaMghADA gaMdhavvasaMghADA vasahasaMghADA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA // tIse NaM pau. mavaraveiyAe tattha tattha dese tahiM tahiM bahave hayapaMtIo taheva jIvAbhigamasUtra Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre jAva pddiruuvaao|| evaM hayavIhIo jAva paDirUvAo // evaM hayamihuNAI gayamihuNAI jAva pddiruuvaaiN|| tIse NaM pau. mavaraveiyAe tattha tattha dese tahiM tahiM bahave paumalayAo nAgalayAo, evaM asogalayAo caMpagalayAo cUyalayAo vaNalayAo bAsaMtiyalayAo aimuttagalayAo kuMdalayAo sAmalayAo NicaM kusumiyAo jAva suvibhattapaDimaMjarivaDiMsagadharAosavvarayaNAmaIosaNhAolaNhAo ghaTAo maTrAo NIrayAoNimmalAo NippaMkAoNikaMkaDacchAyAosappabhAo samarIyAo saujjoyAo pAsAIyAo darisaNijAo abhi. rUvAo pddiruuvaao| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai paumabaraveiyA paumavaraveiyA? goyamA ! paumavaraveiyAe tattha tattha dese tahiM tahiM veiyAsu veiyA bAhAsu veiyAsIsaphalaesu veiyA puDaMtaresu khaMbhesu khaMbhabAhAsu khaMbhasIsesu khaMbhapuDaMtaresu sUIsu sUImuhesu sUIphalaesu sUIpuDaMtaresu pakkhesu pakkhabAhAsu pakkhapuDaMtaresu bahUiM uppalAiM paumAI jAva sayasahassapattAI savvarayaNAmayAiM acchAI sapahAiM laNhAiM ghaTTAiM maTTAI gIrayAiM NimmalAI NippaMkAI NikaMkaDacchAyAiM sappabhAI samarIyAI saujjoyAiM pAsAdIyAI darisaNijAI abhirUvAiM paDirUvAI mahayA2 vAsikachattasamayAiM paNNanAiM samaNA uso ? se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai paumavaraveiyA paumavaraveiyA ? paumavaraveiyANaM bhaMte ! kiM sAsayA asAsayA ? goyamA! siya sAsayA siya asaasyaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai siya sAsayA siya asAsayA ? goyamA! vvaTThayAe sAsayA, vaNNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajjavehiM phAsapajjavehiM asAsayA / jIvAbhigamasUtra Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam 807 se teNaTreNaM goyamA! evaM vuccai siya sAsayA, siya asAsayA // paumavaraveiyANaM bhaMte ! kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! Na kayAvi NAsI, Na kayA vi gasthi Na kayA vi Na bhavissai bhurviya bhabai ya bhavissai ya dhuvA NiyayA akkhayA avvayA avaTriyA NiccA paumavaraveiyA |sU0 52zA chAyA-tasyAH khalu jagatyA upari bahumadhyadezabhAge atra khalu ekA mahatI padmavaravedikA prajJaptA, sA khalu padmavaravedikA addhayojanasUrdhvamuccatvena paJca dhanu zatAni viSkambheNa, sarvaratnamayI jagatI samitA parikSepeNa srvrtnmyii| tasyAH khalu padmavaravedikAyAH ayametAvadrUpo varNAvAsaH prajJaptaH, tadyathA-vanamayA nemAH riSTamayAni pratiSThAnAni vaiDUryamayAH stambhAH suvarNarUpyamayAH phalakAH vajramayAH saMdhayaH, lohitAkSamayyaH sUcyA, nAnAmaNimayANi kalevarANi nAnA maNimayA: kalevarasaMghATAH, nAnAmaNimayAni rUpANi, nAnAmaNimayAH rUpasaMghATA: aGkamayAH pakSAH, pakSabAhavazva jyotirasamayA vazAH, vaMzakavellukAni ca rajata. mayyaH paTTikAH jAta rUpamayyo'vaghATinyaH vajramayyaH pucchanyaH sarvazvetaM rajatamayaM chAdanam sA khalu padmavaravedikA ekaikena hemajAlena ekekena gavAkSajAlena ekaikena kiMkiNIjAlena ekaikena padmajAlena sarvaratnamayana sarvataH samantAt sNprikssiptaa| tAni khalu jAlAni tapanIyalambUsagAni suvarNapratarakamaNDitAni nAnAmaNiratnavividhahAgarddha hAropazobhitasamudayAni ISadanyonyamasaMprAptAni pUrvAparadakSiNottarA''gatairvAtairmandaM mandamejamAnAni ejamAnAni kampamAnAni kampamAnAni lambamAnAni lambamAnAni zabdAyamAnAni zabdAyamAnAni teno dAreNa manojJena manohareNa karNamanonirvRttikaraNena zabdena sarvataH samantAt apU. ryamANAni zrithA'tIva upazobhamAnAni upazobhamAnAni tiSThanti / tasyAH khalu padmavaravedikAyAH tatra tatra deze tatra tatra bahavo hayasaMghATA gajasaMghATAH narasaMghATA:, kinnarasaMghATAH, kiM puruSasaMghATAH, manoramasaMghATAH, gandharvasaMghATAH vRSabhasaMghATAH, sarvaratnamayA:, acchAH , yAvat prtiruupaaH| tasyAH khalu padmavaravedikAyA. statra tatra deze tatra tatra bahavo hayapaMktayastathaiva yAvatpratirUpAH / evaM hayavIthayo yAvatpratirUpAH, evaM hayamithunAni gajamithunAni yAvat pratirUpANi / tasyAH khalu padmavaravedikAyAstatra tatra deze tatra tatra bahaLyaH padmalatA nAgalatAH evamaH zokalatAH campakalatAH, cUtalatA vanalatA vAsantikalatA atimuktakalatAH kunda latAH zyAmalatAH nityaM kusumitAH yAvat-suvibhaktapratimaJjayavaMtasakadharyaHsarvaratnamayyaH zlakSNAH laNhA ghRSTA mRSTA nIrajaskA nirmalA niSpaGkA niSkaGkaTacchAyA: jIvAbhigamasUtra Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 jIvAbhigamasUtre saprabhAH samarIcikAH sodyotAH prAsAdIyAH darzanIyAH abhirUpA pratirUpAH / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate- paddvaravedikA padmavaravedikA ? gautama ! padmavaravedikAyAstatra tatra deze tatra tatra vedikAsu vedikAbAhAsu vedikAzIrSaphaleSu vedikApuTAntareSu stambheSu stambhabAhAmu stambhazIrSeSu stambhapuTAntareSu sUcISu sUcImukheSu sUcIphalakeSu sUcIpuTAntareSu pakSeSu pakSabAhAsu pakSapuTAntareSu bahUni utpalAni padmAni yAvacchatasahasrapatrANi sarvaratnamayAni acchAni ilakSNAni laNhAni ghRSTAni mRSTAni nIrajAni nirmalAni niSpaGkAni niSkaGkaTacchAyAni saprabhANi samarIcI ni sodyotAni prAsAdIyAni darzanIyAni abhirUpANi pratirUpANi, mahatA mahatA vArSikacchatrasamakAni prajJaptAni zramaNAyuSman ! tatnenArthena gautama ! evamucyate - padmavaravedikA padmavaravedikA padmavaravedikA khalu bhadanta ! kiM zAzvatI azAzvatI ? gautama ! syAt zAzvatI syAdazAzvatI / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate syAt zAzvatI syAdazAzvatI, gautama ! dravyArthatayA zAzvatI, varNaparyAyai gaMdhaparyAyaiH rasaparyAyaiH sparzaparyAyairazAzvatI, tattenArthena gautama ! eva. mucyate -syAt zAzvatI syAdazAzvatI / padmavaravedikA khalu bhadanta ! kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! na kadApi nAsIt, na kadApi nAsti, na kadApi na bhaviSyati, abhUcca bhavati ca bhaviSyati ca, dhruvA niyatA zAzvatI akSayA avyayA avasthitA nityA padmavaravedikA ||suu0 52 // TIkA-'tIse NaM jagaIe' tasyAH khalu yathoktasvarUpAyA jagatyAH sunagara prAkArakalpAyAH 'upi' upari-uparitane bhAge tale 'bahumajjhadesabhAe' bahumadhyadezabhAgo vidyate 'eltha NaM mahaI paumavaraveiyA pannattA' atra-asmin bahudezamadhyabhAge mahatI-mahatpramANA ekA padmavaravedikA prajJaptA kathitA mayA anyaizca 'tIse NaM jagatIe upi vahumajjhadesabhAe ettha NaM egA mahaI pum'-ityaadi| TIkArtha-tIseNaM jagaIe' sunagara ke prAkAra jaisI usa jagatI ke upara-uparitanabhAga meM 'vahumajjhadesabhAeM ThIka bIca meM 'ettha NaM egA. mahaI paumavaravediyA' ekapadmavaravedikA hai yaha bahuta bar3I hai 'sANaM 'tIse NaM jagatIe uppi bahumajjhadesabhAe ettha NaM egA mahaI pauma' tyAha TA- 'tIse NaM jagaIe sunAnA prA2 aTa 2vI se tInI 652-52nAmAsamA 'bahumajjhadesabhAe' 52 / 12 kyamA 'ettha NaM mahaI pau mavaravediyA' me4 5512 vehi cha. me ghI moTI cha. 'sA Na pavavara jIvAbhigamasUtra Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam 809 tIrthaGkarairiti / 'sA NaM paumavaraveiyA' sA khalu padmavaravedikA 'addhajoyaNaM uDUM uccatteNe' arddha yojanaM' dve gavyUte ityarthaH Urdhvamuccatvena 'paMcadhaNusayAI vikkhaM. bheNa' paJcadhanu zatAni viSkambheNa viSkambhA-parirayastena 'jagaI samiyA parikkheveNaM' jagatI samikA parikSepeNa yAvatpramANo jagatyA madhyabhAge parirayaH tAvatpramANa eva tasyA padmavaravedikAyA api parikSepa iti bhAvaH / 'savvarayaNamaI0' sarvaratnamayI sAmastyena ratnAtmikA acchAilakSNAlaNhAghRSTAmRSTA nIrajaskA nirmalA niSpaGkA niSkaGkaTacchAyA saprabhA samarIcIkA sodyotA prAsAdIyA darzanIyA abhirUpA pratirUpA padmavaravedikA / eSAM vyAkhyA pUrvagateti / 'tIse NaM paumavaraveiyAe' tasyA:-pUrvadarzita vizeSaNaviziSTAyAH khalu padmavaravedikAyAH ayameyArUve vaNNAvAse pannateM' ayam-vakSyamANaprakAraH etAdrUpa:-evaM svarUpo varNavAsa:-varNa:-ilAghA yathA'vasthitasvarUpakIrtanaM kasyA vAso nivAsI paumavaravediyA' yaha padmavaravedikA addha joyaNaM urdU uccatteNaM' Adhe yojana kI UMcI hai arthAt do koza jitanI UMcI hai 'paMcadhaNusayAI vikkhaMbheNa' aura vistAra meM yaha 500 pAMca sau dhanuSa kI hai 'savvarayaNAmae' tathA yaha sarvAtmanA ratnamaya hai 'jagaI samiyA' jitanI jagatI kA madhyabhAga kA pariraya-parikSepa hai utanA hI parikSepa isakA bhI hai yaha padmavaravedikA 'acchA ilakSNA, laSTA, mRSTA, nIrajaskA, nirmalAniSpaMDA, niSkaMkaTacchAyA saprabhA samarIcikA sodyotA darzanIyA abhi rUpA pratirUpA' ina acchAdita vizeSaNoM vAlI hai, ina vizeSaNoM kA artha jaisA Upara meM likhA gayA hai-vaisA hI yahAM samajha lenA 'tIseya paumavaraveiyAe ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte' usa padmavaravedikA kA vediyA' // 5412 36 'addhajoyaNaM uDha uccatteNe' adhAyAna rabI yI che. arthAt me Asa-IGna yA vANI che. 'paMca dhaNusayAi vikkha'bheNaM' bhane 500 paayse| dhanuSanA vistAra pANI che. 'savvarayaNAmae' sa prajareta nabhaya che. 'jagaI samiyA' 2so tIna madhya saamne| pariraya-parikSepa che, eTale ja Ane paNa parikSepa (gherA) che. A padravara 'acchA ilakSNA, laSTA, ghRSTA, mRSTA , nIrajarakA' nirmalA, niSpaMkA, (41 vinAnI) niSkaM kaTacchAyA (332 / vinAnI) saprabhA, samarIcikA, sodyotA, darzanIyA, abhirUpA, pratirUpA, vigere vizeSa pAjI cha mA vishessnnaan| ma 2 pramANe 52 havAmAM Ave che, megA pramANenA cha, 'tIseya paumavara veiyA ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte' se 5512 vahAnA vAsa na mA pramANe che. 'ta jahA' abhaDe 'vairAmayA nemA' / 512 vahinInebhA jI0 102 jIvAbhigamasUtra Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 jIvAbhigamasUtre granthapaddhatirUpo varNavAsaH - varNaka niveza ityarthaH, prajJaptaH - kathita iti / 'taM jahA tadyathA - ' vairAmayA nemA' vajramayA nemA nemA nAma padmavara vedikAyA bhUmibhAgAdurdhva niSkrAmantaH pradezAH te sarve'pi vajramayAH - vajaratnabhavAH 'riTThAmayA paihANA' riSTamayAni pratiSThAnAni riSTo ratnavizeSastadrUpANi pratiSThAnAni mUlapAdAH 'veruliyamayA khaMbhA ' 'vaiDUryaratnamayAH stambhAH 'suvaNNarUpamayA phalagA' suvarNarUpyamayAni phalakAni 'lohitakkhamaIo sUIo' lohitAkSaratnamayyaH sUcayaH phalakadvayasambandhavighaTanAbhAva hetu pAdukAsthAnIyAH / ' vairAmayA saMdhI' vajramayAH sandhayaH sandhimelA H phalakAnAm ayamartha:- vajraratnapUritAH phalakAnAM sandhaya iti / 'NANAmaNimayA kalevarA' nAnAmaNimAyAni - anekavidha ratnaghaTitAni kalevarANi - manuSyAdi zarIrANi 'NANAmaNimayA kalevarasaMghADA' nAnAmaNimayAH varNAvAsa-varNana isa prakAra se kahA gayA hai 'ta jahA' jaise - 'vairAmayA nemA' isa padmavaravedikA ke jo nema hai-bhUmibhAga se Upara kI aura nikalate hue jo pradeza hai / ve saba vajraratna hai arthAt padmavaravedikA ke adhobhAga meM jo pradeza hai ve saba vajraratna ke bane hue hai 'riTThAmayA pANA' riSTaratna ke isake pratiSThAna hai- mUlapAda hai 'veruliyamayAkhaMbhA' vaiDUryaratna ke isake stambha hai 'suvaNNarupamayA phalagA suvarNa aura rupya, cAMdI kI milAvaTa se bane hue isake phalaka hai / pATiye hai 'lohitakkhamaio sUIo' lohitAkSa ratna kI banI huI isakI sUciyAM hai| ye sUcIyAM pAdukA ke sthAnApanna hotI hai jo donoM pArTiyoM ko Apasa meM saMbaMdhita kie hue rakhatI hai unheM vighaTita nahIM hone detI hai / 'vairAmayA saMdhI' isake phalakoM kI jo saMghiyA hai ve vajraratna se bharI huI hai / 'NANAmaNimayA kalevarA' yahAM jo manuSyAdi zarIra ke citra bane hue hai| ve aneka prakAra ke maNiyoM ke bane hue hai / 'nnaannaabhUmibhAgathI uparanI tarapha nIkaLatA je pradezeA che, te badhA vajA ratnanA banelA hoya che, 'riTThAmayA paTThANA' riSTra ratnanA tenA pratiSThAna che. bhUsapAha che. 'veru liyAmayA khaMbhA' vaiDUrya ratnanA tenA staglo che. 'suvaNNarupamayA phalagA' suvarNa ane yAMhInI bhejavalIthI anesA tenA isa che, pATiyA che. lohitakkhamaiyo sUIo' sohitAkSa ratnanI anesI tenI sUthiyo che. me sUthiyo paraspara sa dhita rahe che. tene alaga paDavA detI nathI. 'vairAmayA saMdhI' tenA isonI ne saMdhiyo che, te vanna ratnathI larelI che. 'jANA maNimayA kalevaro' mahIyAM manuSyAdinA citra banAvavAmAM Avela che, te aneka prakAranA maNiyAnA anAvaamaaN Ave che. 'nANA maNimayA kalevarasaMghADA' tathA manuSyanA strI puraSonA jIvAbhigamasUtra Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam 811 kalevarasaMghATAH manuSyazarIrayugmAni nAnAmaNimayAnItyarthaH 'NANAmayArUvA' nAnAmaNimayAni rUpANi rUpakANi 'NANAmaNimayA rUvasaMghADA' nAnAmaNimayA rUpasaMghATA: rUpayugmAni nAnAmaNi mayAnIti / 'aMkAmayA pakkhA pakkhabAhA. oya' aGkamayAH pakSAH aGko ratnavizeSa stanmayAH pakSAsta dekadezAH, pakSavAhavazva 'jotirasAmayA vasA vasakavelluyA ya' jyotIrasamayA vaMzAH jyotIrasaM nAma ratnaM. tanmayA vaMzAH, mahAntaH pRSThavaMzAH, jyotIrasamayAni vaMzakavellukAnica vaMzAzca kavellukAni, tatra mahatA pRSThavaMzAnAmumayata stiyaka sthApyamAnAH vaMzAH kavellukAni lokaprasiddhAni 'rayayA maIo paTTiyAo' rajatamayyaH paTTikAH vaMzAnAmupari maNimayakalevarasaMghADA' tathA manuSya zarIra yugma-strI puruSa kI joDI ke jo citra bane hue hai ve bhI anekavidha maNiyoM se bane hue hai 'nANAmaNimayA rUvA' rUpa-manuSya citroM ke atirikta jo aura bhI citra haive saba bhI aneka prakAra ke maNiyoM ke bane hue hai isI taraha 'NANA. maNimayArUva saMghADA' rUpasaMghATaka-aneka jIvoM kI joDI ke citra bhI aneka prakAra kI maNiyoM ke bane hue hai / 'aMkamayA pakkhA pakkhabAhA oya' isake pakSa AjU bAjU ke bhAga-aGkaratnoM ke hI bane hue hai / 'jotirasAmayAvaMsA' vaMzA vaDe2 pRSThavaMza isake jyotirasa nAmaka ratna ke bane hue hai| 'vaMsakavelluyAya' vaMzakavelluka-vaDe pRSThavaMzoM ko sthira rakhane ke liye unakI donoM aura tirache rUpa meM lAye gaye vAMsabhI jyotiratna ke hI bane hue hai / 'rayayAmaIo paTiyAo' vAMsoM ke Upara ke chapare para dI jAnevAlI laMbI lakaDI ke sthAnApanna rakhI huI jo padikAeM hai ve cAMdI kI banI haI hai| 'jAtarUvamayIo ohAuNIA' kaMbAoM ko DhAMkane ke liye jo unake Upara avaghaTiniyA joDakAnA je citra banelA che, te paNa aneka prakAranA maNiyonA banelA che. 'NANA maNimayA rUvA' 35-manuSya mitrAnA 35 zivAya bhI 2 yitra cha, te mayA mane praa2n| maNiyonA maneA che. 'NANAmaNimayArUvA saMghADA' 35 saMghATaka aneka jIvonI jeDInA citra paNa aneka prakAranA maNiyathI anesa cha. 'aMkamayA pakkhA paksavAhAoya' / / 57sAmAnA lAgI se bha ratnAnA manesA che. 'jotirasAmayA vaMsA' vaMza bhATA moTara 4 nyotirasa nAmanA 2tnAnA manesA che. 'vaMsa kavelluyAya' vaMza luka-moTA vaMzone sthira rAkhavA mATe tenI baMne bAjumAM tIchIpaNAthI rAkhavAmAM Avela vAMsa paNa cetI rananA ja banelA che. 'rayayAmaIo paTTiyAoM' pasiAnI 652 ch|52| 52 rAmavAmAM AvanA inii vaLInI jagyAe rAkhavAmAM AvanArI je paTI che. te cAMdInI banelI che. jIvAbhigamasUtra Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 jIvAbhigamasUtre kaMbAsthAnIyAH, 'jAyakhvamaIo ohADaNIo' jAtarUpaM - suvarNavizeSaH tanmayyaH ghATinyaH AcchAdana hetu kaMbopari sthApyamAna mahApramANa kiliMca sthAnIyAH 'varAmaIo uvariM puMchaNIo' vajramayyo vajaratnAtmikA avaghATanInAmupari puMchanyaH niviDataracchAdana hetuzlakSNataratRNavizeSasthAnIyAH, tatra - avaghATanI mahatI, kSullikAtu pucchanI, ityeva ubhayorbhedaH 'savvasee rayayAmae chAyaNe' sarvazvetaM rajatamayaM chAdanam sarvazvetaM rajatamayaM puMchanInAmupari kavellukAnAmadha AcchAdanamiti || ' sANaM paumavara veiyA' sA khalu uparyuktA padmavaravedikA 'egamegeNa hemajAleNaM' ekaikena hemajAlena sarvAtmanA hemamayena lambamAnena lambamAnena dAmasamUhenetyarthaH 'egamegeNaM gavakkhajAleNa' ekaikena gavAkSajAlena - gavAkSAkRti ratna vizeSa dAma samUhena 'egamegeNaM khikhiNI jAleNaM' ekaikena kiMkiNI jAlena, kiMkiNyaH - kSudraghaNTikAH, tathA caikaikena kSudraghaNTikA jAlenetyarthaH ' egamegeNa mukhAjAleNaM' ekaikena muktAjAlena muktAphalamayena dAmasamUhena ' egamegeNaM maNijAleNaM' ekaikena maNijAlena maNimayena dAmasamUhena haiM / Dhakkana hai ve jAtarUpa kI banI huI hai 'vairAmaio uvari puMchaNIo' ina DhakkanoM ke Upara jo puJchanI hai - DhakkanoM ke chedoM ko baMda karane ke liye jo unake Upara ilakSNatara tRNavizeSa ke sthAnApanna aura Dhakkana hai / jaisA ki ghAsa ke chAparAoM ke Upara bane rahate hai-ve vajraratna kI hai abaghATanI vaDI hotI hai au puMchanI isI prakAra kI choTI hotI hai yahI ina donoM meM antara hai / 'savvasee rayyAmae chAyaNe' puMchanayoM ke Upara aura kavelluoM ke nIce jo AcchAdana hai vaha rajatamaya-cAMdI kA banA huA hai| aisI vaha vedikA haiM 'sA NaM paramavaraveiyA egamegeNaM hemajAleNaM egamegeNaM gavakkha jAleNaM egamegeNaM khikhiNijA leNaM egamegeNaM muttAjAleNaM, egamegeNaM maNijAleNaM egamegeNaM kaNayajA * 'jAtarUpamayIo ohA uNIo' mAone DhAMDavA bhATe tenA upara ne vyavaghaTini DhAMDa che te 35 ratnAnI bhanesI che. 'vairAmaio uvari puMchaNIo' e DhAMkaNanI upara je pucchanI DhAMkaNanA chidrone baMdha karavA mATe tenA upara je RNatara tRNa vizeSanA sthAne khIjA DhAMkaNu che jema ghAsanA chAparAe upara khanAvelA hoya che. te vajA rAnA che. avaghATaNI meATI hoya che, ane pucchaNI tenAja jevI nAnI hoya che. eTalu e khannemAM aMtara-judAi che. 'savvasee rayayAmae chAyaNe' puMchalIyonI upara Ane vedalunI nIce ne AcchAdana DhAMkaNu che te rajatamaya cAMdInA banelA che. evI te vedikA che. 'sA NaM paumavaraveiyA egamegeNaM hemajAleNaM egamegeNaM gavakkhajAleNaM egamegeNaM khiMkhiNijAleNaM egamegeNaM muttAjAleNaM egamegeNaM maNijAleNaM egamegeNaM kaNaya jIvAbhigamasUtra Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam 813 'egamegeNaM kaNayajAleNaM' ekaikena kanakajAlena kanakaM pIta suvarNa vizeSa : tanmayena dAmasamUhena 'egamegeNaM rayaNajAleNaM' ekaikena ratnajAlena 'egamegeNaM paumajAleNaM savvarayaNAmaeNaM' ekaikena padmajAlena sarvaratnamayena sarvaratnamaya padmAtmakadAmasamUhena 'savvao samaMtA saMparikkhittA' sarvataH-sarvAsu dikSu samantAt sarvAsuvidikSu parikSiptA-samyakpariveSTitA / 'te NaM jAlA tavaNijjalaMbUsagA' tAni khalu jAlAni dAmasamUharUpANi hemajAlAdIni tapanIyalaMbUsakAni, tapanIyamArakta suvarNa tanmayo laMbUsako dAmnAmagrimabhAge maNDanavizeSo yeSAM tAni tapanIyalambUsakAni 'suvaNNapayaragamaMDiyA' suvarNapratarakamaNDitAni, pArzvataH sAmastyena leNaM egamegeNaM rayayajAleNaM egamegeNaM paumavarajAleNaM savvarayaNAmaeNaM savato samaMtA saMparikkhittA' vaha padmavaravedikA bhinna bhinna sthAnoM meM eka eka hemajAla se laTakate hue suvarNamaya mAlAsamUha se eka eka gavAkSa jAla se laTakate hue gavAkSa kI AkRti vAle ratnavizeSa kI mAlAsamUha se eka eka laTakate hue kSudraghaMTikA jAla se eka eka laTa. kate hue vaDera ghaMTikA jAla se laTakate hue muktAphalamaya dAmasamUha se, ekaeka laTakate hue kanakajAla se pIta suvarNamaya dAmasamUha se ekaeka laTakate hue ratnajAla se-ratnamayadAmasamUha se eka eka sarvaratnamaya kamaloM kI mAlA ke samUha se sarvadizAoM meM aura vidizAoM meM vyApta ho rahI hai| pariveSTita banI huI hai / teNaM jAlA navaNijjalaM basagA' ye saba dAmasamUharUpa jAla tapanIya suvarNa ke laMbasaka vAle hai| arthAt ye himAdi ke jAla agrabhAga meM tapanIya Arakta-suvarNa ke jAleNaM egamegeNaM rathayajAleNaM egamegeNaM paumavarajAleNaM savvarayaNAmaeNaM savvao samaMtA saMparikkhittA' 2. 512 vaha guhA // sthAnAmA mero aura eka bAju hamajAlathI laTakatA suvarNa maya mALA samUhathI kaI bAja gavAkSa. jAlathI laTakatA gavAkSanA AkAravALA 2tna vizeSanI mAlA samUhathI kaI bAja eka eka laTakatI kSudra nAnI nAnI ghaMTikAjAlathI iMTaDiyAnA samUhathI kaI Aja eka eka laTakatA moTI moTI ghaMTikAjALathI, laTakatA mUkatAphaLamaya motI vALA dAma samUhanI mALAethI eka eka laTakatA kamaLa jAlathI kamaLAnA samUhathI pIta suvarNamaya mALAonA samUhathI eka eka laTakatA ratnajALathI ratnamaya mALAonA samUhathI eka eka sarve ratanamaya kamaLanI mALAnA samUhathI sarva dizAethI ane vidizAothI vyApta thaI rahI che. pariveSTita vIMTaLAyelI rahe che. __ 'te NaM jAlA navaNijjalaMbU sagA' mA prathA hama sabhUe 35 on tapA jIvAbhigamasUtra Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 814 jIvAbhigamasUtre suvarNapratarakeNa-suvarNapatrakeNa maNDitAni-suzobhitAni 'NANAmaNirayaNavivihahAradahArauvasobhiyasamudAyA' nAnAmaNiratna vividhahArAhAropazobhita samudAyAni nAnArUpANAM maNInAM ratnAnAM ca ye vividhavicitravarNAH hArA aSTAdazasarikA arddha hArAnavasarikAstairupazobhitaH samudAyo yeSAM tAni tathA, 'Isi aNNamaNNamasaMpattA' ISadanyonyamasaMprAptAni ISat-manAka anyonyaM parasparamasaMprAptAniasaMlagnAni, 'puvvAvaradAhiNa uttarAgaehiM vAehi' pUrvAparadakSiNottarAgataitiH Abhyo digbhyaH samAgatavAyubhiH 'maMdAgaM madAgaM ejjamANA kaMpijjamANA' mandaM mandaM yathAsyAt tathA-ejyamAnAni kampyamAnAni ejyamAnakampyamAnetyatra dvivacanaM jAlAnAM vAyukampanAcchedaM darzayati-'laMbamANA laMbamANA' lambamAnAni lambamAnAni IpatkampanavazAdeva ca prakarSata:-itastato manak calanena pralamba maNDanavizeSavAle haiM / 'suvapaNapayaragamaMDiyA' cAroM tarapha se ina para suvarNa patra jaDA huA hai| 'nANAmaNirayaNavivihahAraddhahArauvasobhiya samUdayA' ye saba jAla-dAmasamUha nAnArUpabAle maNiyoM ke evaM ratnoM ke bane hue hAroM se 18 laDavAle hAroM se evaM arddhahAroM se-9 laDake hAroM se upazobhita hai 'IsiM aNNamaNNamasaMpattA' ye eka dUsare se adhika dUra nahIM hai-kintu pAsara meM hai aura Apasa meM eka dUsare se saMlagna nahIM hai 'pucvAvaradAhiNa uttarAgatehiM vAehiM ye saba jAla pUrva pazcima-dakSiNa evaM uttara se AgatavAyu se 'maMdAgaM maMdAgaM ejjamANA kaMpijjamANA' manda manda rUpa se kaMpate rahate haiM aura jaba ye vizeSarUpa se kaMpita hone lagate hai| taba ye 'laMvamANAra' lambe 2 ho jAte hai-idhara vilA suvarNanA laMbUsaka vALA che. arthAt A himAdi jAla agrabhAgamAM tapAvelA sonAnA maMDana vizeSa vALA che. eTaleke kaMIka lAlAza vALA agrabhAga vA . 'suvaNNapayaragamaMDiyA' tenI yAre mA sonAnA patrAsa che. 'NANa maNi rayaNavivihahAraddhahAra uvasobhiyasamudayA' / madhI one hamasabhUra aneka prakAranA maNiyenA ane ratnanA banAvelA hArothI 18 aDhAra laDI vALA hArothI evuM adhahAra 9 nava laDI vALA hArothI zobhAyamAna che. 'IsiM aNNamaNNamasaMpattA' mA mayA me mIthI ma hara nathI. paraMtuna 19 che. 555 52252 me mIon sAthe yAMTesarI nathI. 'puvAbaradAhiNa uttarA gatehi vAehiM' mA sAta samUcha pUrva, pazcima, sattara bhane dakSiNakA mAvadA 5vanathI maMdAgaM maMdAgaM ejjAmANA kaMpijjamANA' ma bhaI zate patA 23 che. sane nyAre te vizeSa rIte pita thAya che. tyAta 'laMbamANA laMbamANAM saiwi airi Mya che. arthAt mema tebha sA jaya jIvAbhigamasUtra Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam 815 mAnAni pralambamAnAniti / 'pajhamANA pajhamANA' parasparama saMparkataH zabdAyamAnAni zabdAyamAnAni tAni jAlAni santIti, te NaM orAleNaM maNuSNeNaM' - hemajAlAdi janitena khalu udAreNa sphAreNa zabdena sa ca sphArazabdo manaH pratikUlo'pi kadAcidbhavet tat Aha - 'maNu0NeNaM' mano'nukUlena tacca mano'nukUlatvaM lezato'pi bhavatItyata Aha- 'maNohareNaM' manohareNaM manohareNa manAMsi zrotRNAM cetAMsi harati-svAyattI karotIti manoharastena ataeva - 'kaSNa maNaNikareNa karNamanonivRttikareNa zrotRkarNayormanasazca nirvRcikaraH sukhavizeSotpAdakaH tasmAdeva kAraNAnmanojJo manoharazceti tena tAdRzena 'saheNaM' zabdena 'saccao ' samatA ApUremANA' sarvataH sarvAsu dikSu samantAt sarvAsu vidikSu apUrayanti, ataeva 'sirIe atIva uvasobhemANA ciTThati' zriyA - zobhayA atIva - atizayenopazobhamAnAni tAni jAlAni tiSThantIti / 'tI se NaM paumavaraveiyA' tasyAH udhara pasara jAte hai aura Apasa meM 'pajhaMjhamANA 2' eka dUsare se TakarA 2 kara zabdAyamAna dhvanivAle hone lagate haiM 'te NaM ArAleNaM maNuNNe NaM kaNNamaNaNivvuikareNaM saddeNaM savvao samatA AparemANA sirIe atIva uvasobhemANA ciTThati' isa avasthA meM unase nikalA huA vaha zabda karNa aura manako bahuta sukha vizeSa kA utpAdaka hotA hai kyoMki vaha zabda bar3A hI manojJa hotA hai- samasta dizAoM aura vidizAoM meM vaha bhara jAtA hai ataeva usa zabda kI sundaratA se ve jAla atyanta zobhita hote rahate haiM / 'tI se NaM paramavaraveiyAe tatthara de se tarhi tarhi vahave hayasaMghADA, gayasaMghADA narasaMghADA kiNNara saMghADA, kiM purisasaMghADA' usa padmavaravedikA ke bhinna bhinna sthAnoM para kahIM para aneka hayasaMghATa utkIrNa hai yahAM saMghATa zabda sAdhu saMghADe kI taraha " che. ane paraspara 'pajhaMjhamANA pajhaMjhamANA' bheDa mIlanI sAthai TaDarAI DarAne zabdAyamAna 24 / 2 vAjA thA laya che. 'te NaM orAleNaM maNuNNeNaM kaNNamaNa nivvuikareNaM sadeNaM savvao samaMtA ApUremANA sirIe atIva uvasobhaimANA ciTThati' A rIte tebhAMthI nAmjesa se zabda ana ane bhanane dhAna sukhya vizeSanA anubhava karAvanAra nivaDe che. kemake e zabda ghaNeAja manejJa hAya che. saghaLI dizAomAM ane vidizAomAM te bharAi jAya che, tethIja e zabdanA suMdarapaNAthI e jAlasamUha atyaMta zaiAbhAyamAna thatA rahe che. silena paraveiyA tattha tattha dese tahiM tarhi bahave hayasaMghADA, gayasaMghAr3A narasaMghADA, kiMNNarasaMghADA kiMpurisasaMghADA' me padmavara vehiJjanA luTThA muddA sthAno para kayAMka kayAMka aneka prakAranA hayasaghATa gheADAonA yugmA citrelA che. jIvAbhigamasUtra Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre khalu padmabaravedikAyAH 'tattha tattha dese tahiM tahi' tatra tatra deze tatra tatra tasyaiva dezasya tatra tatraikadeze 'bahave hayasaMghADA' bahavo hayasaMghATAH saMghATazabdo yugmavAcI yathA, sandhusaMghATa ityatra tathA ca bahUni hayayugmAni evamagre'pi saMghATa zabdo yugmavAcI draSTavyaH, 'gayasaMghADA' gajasaMghATAH 'narasaMghADA' narasaMghATAH 'kiNNarasaMghADA' kinnarasaMghATAH 'kiMpurisasaMghADA' kiMpuruSasaMghATAH 'mahoragasaMghADA' mahoragasaMghATA: 'gaMghavvasaMghADA' gandharvasaMghATAH 'vasahasaMghADA' vRSabhasaMghATA: vRSabhayugmAni, kozAni tAni ? tatrAha-'savvarayaNAmayA' sarvaratnamayA:-sarvAtmanA ratnamayA: 'acchA' ityArabhya 'paDirUvA' ityantapAdAnAM yAvatpadasaMgrAhyANAM vyAkhyA pUrva gtaa| ete ca sarve'pi hayAdi saMghATAH pUSpAvakIrNakAH kathitAH, sampati-eteSAmeva hayAdInAmaSTAnAM paMktayAdi pratipAdanArthamAha-'tI se NaM' ityAdi, 'tI se NaM paumayugmavAcI hai| kahIM para gajasaMghATa utkIrNa hai, kahIM2 para narasaMghATa utkIrNa hai| kahIM para kinnarasaMghATa utkIrNa hai| kahIM 2 para kiMpuruSa saMghATa utkIrNa hai| kahIM2 para mahoragasaMghATa utkIrNa hai| kahIM 2 para gandharvasaMghATa utkIrNa hai kahIM 2 para vRSabhasaMghATa utkIrNa hai| ye saba saMghATa 'savvarayaNAmayA' sarvAtmanA ratnamaya hai 'acchA' ityAdi paDirUva taka ke zabdoM kA artha pahile likha Aye hai ye saba hayAdisaMghATa puSpAvakIrNaka phaloM ko varasAne vAle kahe gaye hai| aba una hayAdi AThoM saMghATe kA paMkti Adi kA nirUpaNa karate hai| 'tIseNa paumavaravediyAe' usa padmavaravedikA ke 'tattha dese tahiM 2' sthAnoM meM, 'hayapaMtIo taheva jAva paDirUvA' hayapaMktiyAM hai / yAvat ye saba hayapaMktiyAM pratirUpa hai yahAM yAvat zabda se 'sarvA ratnamayAH. acchAH ityAdi vizeSaNoM kA saMgraha huA hai ekadizA meM jo zreNi hotI hai usakA nAma paMkti hai / ahiyAM saMghATa za da sAdhu saMghADAnI jema yugma vAcI che. kayAMka kayAMka gaja saMghATa hAthInA yugma citrelA che. kyAMka kayAMka narasaMghATa manuSya yugmo citrelA che. kayAMka kayAMka kinara saMghATa citrelA che. kayAMka kayAMka kipurUSa saMghATa citrelA che. kayAMka kayAMka mahAraga saMghATa citrelA che. kayAMka kayAMka gaMdharva saMghATa citrelA che. kayAMka kayAMka vRSabha saMghATa citrelA che. A adhAra sNghaatt| 'savvarayaNAmayA' sava 52 ratnabhaya cha 'acchA' tyAdi 'paDirUvA' sudhInI zahanA artha paDesA vA mApI gaye che. mAmA hayAdi saMghATa ne varasAvanArA che, have e hayAdi saMghATonI paMkti vigairenu ni3555 12vAmAM Ave che. 'tIse gaM paumavaraveiyAe' se 5bhavara jIvAbhigamasUtra Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam 817 varaveiyAe' tasyAH khalu padmavaravedikAyA 'tattha tattha dese tahiM tahiM' tatra tatra deze-tatra tatra dezAvayave 'haya paMtIo' bahavyo hayapaGktayaH 'taheva jAva paDirUvA' tathaiva-saGghATavadeva yAvatpratirUpAH, yAvatpadena-'savvarayaNAmayAacchA' sarvaratnamayA acchA, ityAdito'bhirUpaparyantAnAM vizeSaNAnAM grahaNaM bhavati, ekasyAM dizi yA zreNiH sA paGktiH kathyate / 'evaM hayavIhio jAva paDirUvAo' evaM hayAdi paGktiriva hayAdi vIthayo'pivaktavyA yAvarapratirUpAH, atrApi yAvatpadena 'savvarayaNAmayA' sarvaratnAtmikA ityArabhya pratirUpA etadanta vizeSaNAni saMgrAhyANi / ubhayorapi pArzvayorekaika zreNibhAvena yat zreNidvayaM sA viithii| atra ye pUrva hayAdInAM saMghATAdayaH vIthI paryantA uktAste puruSahayAdInadhikRtyoktAH sAmprata. me peSAmeva hayAdInAM strIpuruSayugmapratipAdanArthamAha-'evaM hayamihuNAI jAva paDirUvAI' evaM hayapaMktayAdivadeva hayAdi mithunAnyapi vaktavyAni sarva ratnAtmakAnItyArabhyapratirUpANItyanta vizeSaNayutAni, hayAdInAM mithunakAni strIpuruSayugmarUpANi 'evaM hayavIhio jAva paDirUvAo' hayAdi paMktiyoM kI taraha 'savva. rayaNAmayA' saba ratnAtmaka Adi vizeSaNoM vAlI hayAdivIthiyAM hai donoM tarapha-AjU bAjU meM eka eka zreNi bhAva se jo do zreNI hotI hai usakA nAma vIthi hai pahale jo hayAdikoM ke saMghATa Adi kahe gaye hai ve puruSa hayAdikoM ko lekara kahe gaye hai, aba unhIM hayAdi AThoM saMghATe kA strI puruSarUpayugma-joDoM ko kahate hai| 'evaM hamihuNAI jAva paDirUvAI' hayAdi paMkti kI taraha vahAM hayAdikoM ke strIpuruSarUpa joDA bhI hai ye saba hayAdi mithuna bhI sarvaratnAtmaka Adi pUrvokta vizeSaNoM vAle hai / 'tIse NaM paumavara vahAnA 'tattha tattha dese tahi tahi" nuhA / sthAnImA hayapatIo taheva jAva paDirUvA' iyatayA cha. yAvat te madhI ptiye| prati35 che. mahI yAvat 24thI 'savvarayaNA mayA acchA' vigere vishessaan| saha thye| se hamAra zreNI hAya cha, tenu nAma pati cha. 'evaM hayavIhio jAva paDirUvAo' yAhi tiyAnI mA 'savvarayaNA mayA' sa 2tnamaya vigere vizeSaNovALI hayAdi paMkita che. banne tarapha Aju bAjumAM eka eka zreNi bhAvathI je be zreNI thAya che. tenuM nAma vIthi che. pahelAM je yAdinA saMghATa vigere kahyA che te purUSa hayAdine uddezI kahelo che. have e hayAdi AThe saMghATAnA strI purUSa rUpa cu... joDalAonuM kathana karavAmAM bhAva cha. 'evaM hayamihuNAI jAva paDirUvAI' yAhi pAhitanI ma tyAM hayAdikanA strI purUSa rUpa joDalA paNa che. A hayAdi mithune paNa sarva jI0103 jIvAbhigamasUtrA Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818 jIvAbhigamasUtre vaktavyAnIti // 'tI se NaM paumavarave iyAe' tasyAH khalu padmavaravedikAyA: 'tattha tattha dese tahi tahiM tatra tatra deze 'tahiM' iti tasyaiva dezasya tatra tatraika deze atrA'pi tatthara dese tahiM 2' itivadatA yatraikA latA tatrAnyA api bahUcyolatA: santIti pratipAditaM bhavatIti / 'bahave paumalayAoM' bahavyaH padmalatA padabhiH nya: 'nAgalayAoM' nAgalatAH, nAgA duma vizeSAste eva latA:-tiryakazAkhA. prasarAbhAvAt nAgalatAH / 'evaM asogalayAoM' evam azokalatAH 'caMvagalayAo' campakalatAH 'cUyalayAoM' cUtalatA:-AmralatAH, 'vaNalayAoM' vaNalatA vaNA:taruvizeSAH 'vAsaMtiya layAo' vAsantikalatAH 'atimuttagalayAo' atimuktakalatAH 'kuMdalayAoM' kundalatAH 'sAmalayAo' zyAmalatAHtAH kIdRzyaH 1 ityAhaNicaM kusumiyAo' nityaM kusumitAH, nityaM-sarbakAlaM SaTsvapi RtRSu kusumAni saMjAtAni AsAmiti kusumitAH 'jAva' iti yAvatpadasaMgrAhyANi latAvizeSa NAnImAni-Nicca mauliyAo' nityaM mukulitAH mukulAni nAma kuDUmalAni kalikA ityarthaH 'Nicca lavaiyAo' nityaM lavayitA:-pallavitAH, Nicca thavaiyA' nityaM staba kitAH 'Nicca gummiyA' nityaM gulmitAH 'Nicca gucchiyA' nityaM gucchitAH stabakagulmo guccha vizeSau, "Nicca jamaliyAoM' vediyAe tattha dese tahiM 2 bahave paumalayAo nAgalayAo evaM asoga layAo' ityAdi usa padmavaravedikA ke bhinna sthAnoM para aneka padmalatAeM hai aneka nAga latAeM hai azokalatAeM hai caMpakalatAeM hai| cUta. latAeM hai, vanalatAeM hai, vAsantikalatAeM hai, atimuktakalatAeM hai, kundalatAeM hai, evaM zyAmalatAeM hai, ye saba latAeM chahoM RtuoM meM kusumita rahatI hai yAvatpada se saMgrahIta vizeSaNa kahate hai nitya kuDrama layukta banI rahatI hai nitya pallavita rahatI hai nityastavakita rahatI hai nitya kaliyAM gulmita rahatI hai, nitya yamalita samAna jAtIyalatA 2namaya vigere pUrita vizeSa! pApa cha. 'tIse NaM paumavaraveiyAe tattha tattha dese tahi tahiM bahave paumalayAo nAgalayAo eva' asogalayAo' yA e padmavara vedikAnA judA judA sthana para aneka paddamalatA che, aneka nAgalatAo che. aneka azakalatAe che. caMpakalatAo che. AmalatAo che. bANa latAo che. vAsantilatAo che. atimukatalatAo che. kuMdalatAo che ane zyAmalatAo che. A badhI latAe chae RtuomAM puSpAvita rahe che. have yAvat padathI grahaNa thayela vizeSaNe batAve che. nitya kuhUmala-kaLiye vALI banI rahe che.nitya pallavita rahe che. nitya stabakita rahe che. nitya kaliye gukimata rahe che nitya yamalita samAna jAtanI latA yuvALI jIvAbhigamasUtra Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam 819 nityaM yamalitAH, yamalaM nAma samAnajAtIyalatayoyugmaM tatsaMjAtam Asviti yamalitAH 'NiccaM juliyA nityaM yugalitAH yugalaM sajAtIya vijAtIyayolatayordvandvam, 'NiccaM viNamiyA' nityaM vinatA:-sarvakAlaM phalabhAreNa ISannatAH 'NiccaM paNamiyA' nityaM praNatAH-sarvakAlaM mahatA phalabhAreNa dUraM natAH, tathA'suvibhatta paDimaMjarivaDiMsagadharIoM' suvibhakti pratimacaryavataMsakadharyaH, tatra suvibhaktikaH-suvicchittikaH prativiziSTo maJjarIrUpo yo'vataMsaka, taddharAstaddhAriNyaH eSaH sarvo'pi kusumitatvAdiko dharma ekaikasyA ekaikasyA latAyA uktaH samprati-kAsAJcillatAnAM sakala kusumitatvAdi dharmapratipAdanArtha pUrvokta sakalavizeSaNasaMgrahamA ha='NiccaM kusumiya-mauliya=lavaiya-thavaiya-gummiya vimiya paNamiya-suvibhatta parimaMjarivaLisagadharIo nityaM kusumita-mukulita pallavita stabakita-gulmita-gucchita-vinamita-praNamita suvibhakta pratimaJjaryavataMsakadharyaH etatpadagatAnAM vizeSaNAnAmarthaH pUrvaM vyAkhyAta eveti / punaH kiM rUpAstA: ?ityAha-'savvarayaNA maio' sarvAtmanA ratnamayyaH, 'saNhA. o' ityArabhya 'paDirUvAo' iti paryantAnAM vizeSaNapadAnAmarthAH pUrvavadeva jnyaatvyaaH| ataH paraM padmavaravedikA zabda pravRttinimittaM jijJAsuH praznayanAha-'se keNa TeNaM bhaMte !' ityAdi, 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai paumavaraveiyA paumavaraveiyA' yugmoM se yukta rahatI hai tathA 'suvibhakta paDimaMjarivaDiMsagadharIo' suvibhakta prativiziSTa maMjarI vahI hai eka vaDiMsaka-avataMsaka-mukuTa usako dhAraNa kiye rahatI hai| 'savvarayaNAmaIo, sahAo' ye saba latAeM bhI sarvAtmanA ratnamaya hai ilakSaNa AdivizeSaNoM vAlI haiM ina ilakSaNa Adi pratirUpa paryanta padoM kA artha pahile hI likhA jA cUkA hai ataH usI taraha se use jAna lenA cAhiye aba padmavaravedikA ke zabda pravRtti nimitta ko jAnane ke liye pUchate hai| 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai paumavaravediyA2' he bhadanta ? isa padmavaravedikA kA aisA rahecha. tathA 'suvihattha paDima jarivaLisagadharIo' suvina prativiziSTa bhArI eja kahevAya che ke je eka vaDisaga avatasaka mukuTane dhAraNa karela rahe che. 'savvarayaNA maIo saNhAo' mA madhI batAyA 593 sarvAtmanA sAre ratnamaya che. ane kSaNa vigere vizeSa vALI che. A lakSaNa vigere pratirUpa sudhInA padane artha pahelAMja lakhavAmAM AvI gayela che. tethI e rIte artha ahiyAM samajI le. have padmavara vedikAnA zabda pravRtti nimittane jANavA mATe zrIgautama. svAmI prasuzrIna pUche che 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai paumavaravezyA paumavara jIvAbhigamasUtra Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 jIvAbhigamasUtre taskenArthena bhadanta ! evamucyate-padmavedikA padmavaravedikA, ayamarthaH-padmavaravedikA ityevaM rUpasya zabdasya tatra pravRttau ki nimittaM padmavaravedikAyA: padmavaravedike ti nAmakaraNe ko hetu riti praznaH, bhagavAnAha='goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'paumavaraveiyAe' padmavaravedikAyAm 'tattha tattha dese tahiM tahiM' tatra tatra deze tasyaiva dezasya tatra tatraikadeze 'veiyAsu' vedikAsu upavezanayogyamattavAraNarUpAsu 'veiyAbAhAsu' vedikA pArzveSu 'veiyAsIsaphalaesu' vedikA zIrSaphala keSu vedikAyAH zIrSamuparibhAgastadeva phalakaM teSu, 'veiyApuDaMta. resu' vedikApuTAntareSu dve vedike vedikApuTam tAni vedikApuTAni teSAmantarANi apAntarAlAni vedikA puTAntarANi teSu, tathA 'khaMbhesu' sAmAnyata: stambheSu tathA -'khaMbhavAhAsu' stambhapArveSu 'khaMbhasI sesu' stambhazIrSeSu 'khaMbhapuDaMtaresu' stambhapuTAntareSu dvau stambhau stambhapuTam teSAmantarANi-apAntarAlAni teSu 'sUisu sUcISu phalaka sambandhavighaTanAbhAvahetu pAdukA sthAnIyAsu tAsAmuparIti tAtparyArthaH nAma Apane kisa kAraNa se huA batalAyA hai / arthAt isake nAmako zabda pravRtti meM kyA kAraNa hai ? jisase yaha padmavaravedikA kahalAtI hai| isa ke uttara meM prabhu karate hai| 'goyamA' padmavarave diyAe tatthara dese tahiM 2 vediyAsu vediyAvAhAsu vediyAsIsaphalaesu, vediyApur3ata. resu' khaMbhesu khaMbhavAhAsu, khaMbhasIsesu, khaMbhapur3ataresu' he gautama ? padamavaravedikA ke una una sthAnoM meM-jaise vedikA ke upavezanayogya chajjoM ke Upara vedikA ke donoM pAzrvabhAgoM para vedikA ke zIrSa UparibhAgarUpa phalakoM ke Upara vedikA ke puTAntaroM meM-do vedikAoM ke apAntarAla meM stambhoM ke Upara stambhoM kI AjU bAjU meM stambhoM ke zIrSa sthAna para stambhapuTAntaroM meM-do stambhoM ke bIca meM 'sUIsu verUyA' he bhagavana e padmavara vedikAnuM evuM nAma Ape zA kAraNathI kahela che? arthAt tenA nAmanI zabda pravRttimAM zuM kAraNa che ke jethI e pabhava2 64vAya cha 1 mA praznanA uttama prabhuzrI 4 cha 'goyamA ! paumavaraveiyAe tattha tattha dese tahiM tahi vediyAsu vediyAvAhAsu vediyA sosaphalaesu, vediyApuDaMtaresu, khaMbhesu khaMbhavAhAsu khaMbhasIsesu, khaMbhapuDaMtaresu' he gautama ! padmavara vedikAnA e e sthAnamAM jema vedikAnA upaveza yogya chajajonI upara vedikAnA baMne pArdha bhAgo para vedikAnA zirebhAga rUpa kalakanI upara vedikAnA puTAntamAM be vedikAnA apAntarAlamAM stanI upara staMbhenI Aju bAjumAM stabhenA uparanA bhAgamAM stambha puTAntaramAM jIvAbhigamasUtra Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam 821 'sUImuhesu' sUcImukheSu yatra pradeze sUciphalakaM bhittyA madhye pravizati tatpratyAsannadezAH sUcimukhAni teSu sUcImukheSu 'sUI phalaesu' sUcIphalake Su, sUcI bhiH saMba. dhitAH phalakapradezAH te'pi upacArAt sUcIphalakAni teSu sUcImadha uparica vartamAneSu 'sUI puDaMtaresu sUcIpuTAntareSu dve sUcyau sUcIpuTaM teSAmantareSu 'pakkhesu' pakSeSu 'pakkhabAhAmu pakSabAhAsu-pakSapArveSu pakSAH pakSabAhAH vedikaika dezArateSu 'parakhapuDaMtaresu' pakSapuTAntareSu dvau pakSau pakSapuTaM, teSAmantareSu 'bahUI uppalAi" bahUni utpalAni-kamalAni 'paumAI' padmA ni-sUryavikAsIni 'jAva sayasahassa pattAI yAvat-yAvatpadena-'kumuyanaliNasumagasogaMdhiyapuMDarIyamahApuMDarIya' iti padAnAM sNgrhH| kumudanalinasumagasaugandhikapuNDarIkamahApuNDarIzatapatrasahasra patrANi, tatra kumudAni candravikAsIni padmAdArabhya sahasrapatrAntAnAM ca vizeSa: prAgevopadarzitaH / kIdRzAni tAni ? tatrAha-savvarayaNAmayAI' ityAdi, 'savvarayaNAmayAI' sarvAtmanA ratnamayAni. 'acchAi' accha ityAdi 'paDirUva' ityasUImuhesu sUIphalaesu-sUIpuDataresu pakkhesu pakkhavAhAsu, pakkhapuDaM. taresu' isI taraha phalaka ke sambandha ko vighaTana nahIM hone dene meM kAraNabhUta aisI pAdukA ke sthAnApana sUciyoM ke agrabhAga ke Upara - jahAM ki sUcIphalaka ko bhedakara bIca meM praviSTa hotI hai vahAM ke pradeza sUcImukha kahalAte haiN| sUciyoM se saMbaMdhita phalakoM ke Upara do sUciyoM ke antarAla pradeza meM isI taraha se pakSoM ke Upara pakSoM kI AjU bAjU meM aura pakSapuTAntaroM ke Upara 'bahuI' uppalAI', paumAI jAva sayasahassa pattAi savvarayaNAmayAI, acchAI' ityAdi aneka utpala aneka sUryavikAzI kamala, yAvatU nalina subhaga saugandhika puNDarIka mahApuNDarIka zatapatra aura sahasrapatra khile rahate hai ye saba utpala se meM stamlAnI kyamA 'sUIsu sUImuhesu sUI phalaesu sUIpuDaMtaresu pakkhesu pakkha vAhAsu pakkhapuDataresu' se zata 36nA saMmaMdhane / na 57vA he nA kAraNabhUta evI pAdukAnA sthAnA panna sUciyAnI upara sUciyonA agrabhAganI upara ke jayAM sucI phalakane bhedIne vacamAM praveze che, tyAno pradeza sUryamukha kahevAya che. sUciyAnA saMbaMdhavALA phalakonI upara be sUciyAnA antarAla madhya pradezamAM eja rIte pakSonI upara pakSenI Aju bAjumAM ane pakSa purAMtanI 652 'bahuI uppalAI pausAijAva sayasahassapattAIsavvarayaNAmayAI , acchaaii| ItyAdi aneka utpala aneka sUrya vikAzI kamala yAvata nalina, subhaMga, saugandhika, puMDarIka, mahApuMDarIka, zatapatra ane sahastrapa khIlelA rahe che. utpalathI laIne sahastrapatra sudhI jeTalA prakAranA kamaLa kahyA che te badhA jIvAbhigamasUtra Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 jIvAbhigamasUtre ntAnAM vizeSaNapadAnAmarthAH pUrvoktarItyaiva draSTavyA iti / punaH kathaMbhUtAni padmAdo ni tatrAha-'mahayA' ityAdi, 'mahayA mahayA vAsikkacchatta samayAi' mahanmahadvArSikacchatra samAnAni, mahAnti mahAnti-mahatpramANakAni vArSikANi varSAkAle yAni pAnIyarakSaNArthaMkRtAni vArSikANi tAni ca chatrANi ca tatsamAnAni -tat tulyAni 'paNNattAIsamaNAuso' prajJaptAni-kathitAni, he zramaNa ! he AyuSman ! 'se teNaTeNaM goyamA! evaM buccai paumavaraveiyA, paumavaraveiyA' tat tenArthena, yasmAta padmabAhalyaM vidyate tasyAM vedikAyAM tasmAdeva kAraNAta he gautama ! evamucyate yadiyaM padmavaravedikA padmavaravediketi / athAsyAH zAzvatAzAzvata viSaye pRcchati bhagavAn gautama :-'paumavaraveiyA NaM bhaMte !' padmavaravedikA khalu bhadanta / kiM sAsayA asAsayA' kiM zAzvatI-sarva kAlabhAvinI, athavA azAzvatI na sarvakAlasthAthinIti padmavaravedikAyAH zAzvatAzAzvatatva viSayaka praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'siya lekara sahasrapatra taka ke jitane bhI kamala hai, ve saba sarvAtmanA ratnamaya hai acche hai| ina acchAdipadoM kA artha pUrvokta jaisA hI hai 'mahayAra vAsikkacchatta samayAI' ye saba utpalAdi varSAkAla meM utpanna hue chatraka- chattA ke AkAra jaisI vanaspati vizeSa ke AkAra jaise hI 'samaNAuso paNNatAI' he kSamaNa-AyuSman ! kahe gaye hai| 'se teNaTeNaM goyamA ! 'evaM vuccai paumavaravediyA' isI kAraNa he gautama ! ise padmavaravedikA isa nAma se kahA gayA hai / arthAt isa padmavaravedikA meM padmakA bAhalya hai, ataH isakA nAma padmavaravedikA huA hai 'paumavaravediyA NaM bhaMte' ! kiM sAsayA asAsayA' he bhadanta ? yaha padmavaravedikA kyA zAzvata hai yA azAzvata hai ? aisA yaha prazna sarvAtmanA ratnamaya che, ane accha kahetAM suMdara che, A acchAdi padono artha pUtizata sabha7 vA. 'mahayA mahayA vAsikkacchata samayAi' bhaL Gala badhA prakAranA kamaLa varSAkALamAM utpanna thayelA chatraka chatrInA AkAra jevI vanaspati vizeSanA mA22vA 'samaNAuo paNNattAI' zramaNa mAyuSman kahevAmAM Avela che. se teNaTreNaM goyamA ! evaM vuccai paumavaraveiyA' mA 4|255thaa : gautama ! tene padmavara vedikA e nAmathI kahevAmAM Avela che. arthAt A padmavara vedikAmAM paddamonuM atizaya paDyuM che. tethI tenuM nAma padmavara vedikA e zatanuM ye che. 'paumavaraveiyANaM bhaMte ! ki sAsayA asAsayA' 3 bhagavan A padmavara vedikA zAzvata che ke azAzvata che? A pramANene A prazna padmavara vedikAnA nityapaNuM ane anityapaNAnA saMbaMdhamAM karavAmAM Avela jIvAbhigamasUtra Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam 823 sAsayA siya asAsayA' syAt-kathaJcit zAzvatI- sarvakAlabhAvinI, syAtkathaJcit azAzvatI-anityeti / ekasmin dharmiNi parasparaviruddhadharmadvayasamA. vezazravaNAt punagautamaH praznayanAha-'se keNaTeNaM' bhaMte ! evaM buccai siya sAsayA siya asAsayA' he bhadanta ! tat kena kAraNena evamucyate yat padmavaravedikA syAt zAzvatI syAdazAzvatI ca, nahi ekasmin sthANau sthANutvapuruSatvadhauM saMbhavataH viruddhatvAt, tadeva hi viruddhayo viruddhatvaM yadekasmin dharmiNi asahabhAva iti anyathA sarvadharmANAM sarvatra samAvezasaMbhavena virodhakathaivAstamiyAditi gautamasyAvAntara praznaH, yadyapi prakAntama tena viruddhayodharmadvayorekatra samA. vezo viruddhaH kintu anekAntavAdamAzritya samarthayitu bhagavAnAha -'goyamA' padamavaravedikA ke nityatva evaM anityatva ke sambandha meM hai| isake uttara meM prabhuzrI kahate hai-'goyamA' siya sAsayA-siya asAsayA' he gautama ! yaha padmavaravedikA kathaMcit zAzvata hai aura kathaMcit azAzvata hai 'se keNaTeNaM bhaMte' evaM vuccai siya sAsayA siya, asAsayA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate hai ki kathaMcita zAzvata hai, aura kathaMcit azAzvata hai ? aisA yaha prazna zrIgautamasvAmIne prabhuzrI se isalie pUchA hai ki eka dharmi meM paraspara viruddha do dharmoM kA samAveza hotA nahIM hai-nityakI apekSA anitya aura anitya kI apekSA nitya viruddha hai do virodhI dharmoM meM yahI to viruddhatA hai ki ve eka jagaha sAtha2 nahIM rahate hai / yadi virodhI dharma bhI eka jagaha sAtha 2 rahane lage to phira saba dharma saba meM rahane laga jAveMge isa taraha virodhacha. ma prazana uttaramA prabhuzrI 3 cha, 'goyamA ! siya sAsayA siya asAsayA' hai gautama ! ma padabha12 36 thAyit zAzvata cha, bhane 4thayit azAzvata cha. 'se keNaTreNaM bhaMte ! evaM buccai siya sAsayA siya asAsayA' he bhagavana Apa evuM zA kAraNathI kaho cho ke padmavara vedikA kathaMcita zAzvata che ane kathaMcita azAzvata che? A rItane prazna zrIgautamasvAmIe prabhuzrIne eTalA mATe pUchela cheke eka dhamimAM paraspara virUddha evAM be dharmone samAveza thato nathI. nityanI apekSAe anitya ane anityanI apekSAe nitya virUddha che. be virodhI dhamAM eja virUddha paDyuM che ke eka sthaLe e bane ekI sAthe rahetA nathI. jo be vidhi dharmo paNa eka sthaLe ekI sAthe rahevA lAge te pachI badhA ja dharmo badhAmAM rahevA lAgI jAya A rIte te virodhapaNuMja nAza pAmI jaze. zrIgautamasvAmInI A vAta sAMbhaLIne zrI mahAvIra prabhu be vireAdhI dhamene eka ja sthaLe samAveza anekAnta mAnyatAmAM jIvAbhigamasUtra Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 jIvAbhigamasUtre ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'davaDhayAe sAsayA' dravyArthatayA-dravyAthikanayamatena zAzvatI, dravyArthikanayo hi dravyameva tAtvikamabhimanyete natu paryAyAn dravyaM cAnvayipariNAmitvAt anyathA-dravyatvameva na syAt anvayitvAcca gaGgAsindhu pravAhant sakalakAlabhAvI ti bhavati dravyArthatayA padmavaravedikA zAzvatIti / 'vaNNapajjavehi gaMdhapajjavehi rasapajjavehi phAsapajja vehi varNaparyAya :-tadanya samutpadyamAnavarNavizeSarUpaiH evaM gandhaparyAyaiH rasaparyAya : sparzaparyAyaiH, upalakSaNametat tadanyapudgala vicaTanoccaTanaizvAzAzvatI-anityA, ayaM bhAvaH-paryAyA. katA hI naSTa ho jaavegii| isa zrIgautamasvAmI kI bAta ko sunakara do virodhI dharmoM kA ekatra samAveza anekAnta mAnyatA meM ho jAtA hai isa bAta ko lakSa meM rakhakara prabhuzrI uttara meM kahate hai 'goyamA' 'davva TThayAe sAsayA' he gautama ! jo maine aisA kahA hai ki vaha padmavaravedikA kathaMcit zAzvata hai so yaha kathana dravyArthikanaya kI apekSA se kiyA hai paryAyArthikanaya se nahIM / vastu dravyaparyAyAtmaka hai dravyako apekSA vaha dravyAtmaka hai aura paryAya kI apekSA paryAyAtmaka hai, dravyArthikanaya vastu meM paryAya ko gauNakara ke kevala dravya ko hI viSaya karatA hai| dravyatrikAlavartI anvayI pariNAmavAlA hotA hai| anyathA usa meM dravyatva hI nahIM rahe / anvayI hone se hI vaha apane maulikarUpako nahIM choDatA hai jaisA ki gaMgAsindhukA pravAha apane maulikarUpa vo nahIM choDatA hai ataH dravyArthikanaya ke mata se padmavaravedikA zAzvatI hai aura 'vaSNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajjavehi' varNa paryAyoM kI apekSA, gaMdhaparyAyoM kI apekSA, rasapaparyAyoMkI apekSA aura sparza IS Mya cha. mevAta kSamA rAmI cha hai 'goyamA ! vvayAe sAsayA' hai gautama! meM je evuM kahyuM che ke e padmavaravedika kathaMcita zAzvata che A kathana dravyArthika nayanI apekSAe karavAmAM Avela che. paryAyArthika nayathI nahI. vastu dravya paryAyAtmaka che. dravyanI apekSAthI te dravyArthika che, ane paryAyArthika nayanI apekSAe paryAyAtmaka che. dravyArthika nayavastumAM paryAyane gauNa karIne kevaLa dravyaneja viSaya kare che. dravya trikAlavatI anvayI pariNAma vALuM hoya che. nahItara temAM dravya paNuM ja na rahe anvayI hovAthI te pitAnA bhaulipaNAne cheDatuM nathI. jemake gaMgA siMdhune pravAha pitAnA maulika paNAne cheDatuM nathI. tethI dravyArthika nayanA matathI padmavara vedikA zAzvatI cha bhane 'vaNNapajjavehiM gadhapajjavehiM rasapajjavehi' paryAyAnI apekSA gaMdhaparyAyonI apekSAe rasaparyAyanI apekSAe tathA sparza paryAyanI apekSAe jIvAbhigamasUtra Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam rthikanayamatena paryAyaprAdhAnya vivakSAyAmazAzvatI paryAyANAM pratikSaNabhAvitayA kiyatkAlabhAvitayA vA vinAzitvaditi / 'se teNaTTeNaM goyamA ! evaM buccai siya sAsayAsiya asAsayA' tattenArthena tena kAraNena he gautama ! evamucyate- padmavara vedikA syAt zAzvatI syAdazAzvatI / tadayamarthaH - iha dradhyArthikanayavAdI svamatapratiSThApanArthamevaM vadati-yat na bhavati atyantAsata utpAdo gaganakusumotpattivat, na vA bhavati sato binAzo yathA jIvasya ata evoktam- 'nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH' iti / yau tu dRzyete prativastu utpAda vinAzau tadAviparyAyoM kI apekSA - tathA anya aura pudgaloM ke vighaTana evaM Agamana kI apekSA vaha azAzvatI hai / isakA tAtparya aisA hai ki paryAyAstikanaya ke matAnusAra dravya gauNa ho jAtA hai, aura paryAya pradhAna ho jAtI hai paryAyeM pratikSaNa parivartanarUpa arthAt badalanevAlI hone se athavA kiyatkAlabhAvI hone se vinAza dharmavAlI hotI hai isaliye usa apekSA vaha azAzvatI kahI gaI hai| 'se teNadveNaM goyamA' evaM buccai siya sAsayA siya asAsayA' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki padmavaravedikA kathaMcit nitya hai aura kathaMcit anitya hai jo dravyArthikanayavAdI haiM vaha apane mata kI pratiSThA karane ke liye aisA kahatA hai ki jo atyanta asatsvarUpa hotA hai AkAzapuSpa kI taraha kabhI bhI utpAda nahIM huA karatA hai aura jo sat svarUpa hotA hai usakA kabhI AkAza kI taraha vinAza nahIM hotA hai 'nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH' aisA siddhAnta hai / phira bhI prati vastu 825 tathA khIjA pudgaleAnA vighaTana ane AgamananI apekSAthI te AzAzvatI che. enuM tApa` evu' che ke paryAyArthika nayanA mata pramANe dravya gauNa thaI jAya che. ane paryAya mukhya thai jAya che. ane paryAyo pratikSaNe parivartana rUpa arthAt badalAi javAvALA heAvAthI athavA kiyatkAla bhAvI hAvAthI vinAza dharmavAjA hoya che. tethI te apekSAthI te azAzvatI Ahesa che. 'se teNaTTeNa goyamA ! evaM vuccai siya sAsayA siya asAsayA' te arathI he gautama! me' evuM kahyu' che ke padmavara vedikA katha cit nitya che ane katha'cit anitya che. je dravyArthi ka nayavAdI che te pAtAnAmatanuM samarthyana karavA mATe evu kahe che ke je atyaMta asata svarUpa heAya che, tenA AkAza kusumanI mAphka kayAreya utpAda thatA nathI ane je sat svarUpa hAya che tenA AkAzanI mAphaka yAreya vinAza thato nathI. 'nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH' me pramANe siddhAMta vacana che. te paNa dareka vastumAM je utpAda ane vinAza jI0 104 jIvAbhigamasUtra Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 ___ jIvAbhigamasUtre bhavatirobhAvamAtram, yathA phaNina utphaNatvaviphaNatve tasmAtsarva vastu nityamiti / evaM ca dravyArthikamatacintAyAM bhavati saMzayaH kiM ghaTAdivadadravyArthata yA zAzvatI athavA sakalakAlamevaM rUpA ? iti, tatastAdRzasaMzayanirAkaraNAya tasyAH sthiti viSaye bhagavanta bhUyaH pRcchati gautamaH, 'paumavara veiyANaM bhaMte' padmavaravedikA khalu bhadanta ! 'kAlao kevacciraM hoI' kAlataH kiyantaM kAlaM yAvadevaM rUpA bhavati-avatiSThate ! iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi. 'goyamA' he gautama ! 'Na kayA vi NAsI' na kadApi nAsIda-bhUtakAle sarvadaiva AsIt anAditvAt 'Na kayA vi Natthi' na kadApi na bhavati sarvadaiva vartamAnakAle bhavati sarvadeva bhAvAta 'Na kayA viNa bhavissaI' na kadApi na bhaviSyati kintu bhaviSyatkAle'pi sarvadaiva bhaviSyati aparyavasitatvAt tadeva kAlatrayacintAyAM meM jo utpAda vinAza pratIta hote hai| ve AvirbhAvatirobhAvarUpa hI hai| jaisA utpAda vinAzarUpa AvirbhAvatirobhAva sarpakA utphaNa aura viphaNa avasthA meM pratIta hotA hai ataH yahI siddhAnta ThIka hai| ki samasta vastueM nitya hai / isa taraha se dravyArthika naya kI isa mAnyatA meM aiMsA saMzaya hotA hai ki ghaTAdikI taraha yaha padmavaravedikA zAzvatI hai ? athavA sakalakAla meM yaha isIrUpa se rahane ke kAraNa zAzvatI hai ? isa prakAra ke saMzaya hone para zrIgautamasvAmIne prabhuzrI se aiMsA pUchA hai 'paumavaraveiyANaM bhaMte !kAlao kevacciraM hoi' he bhadanta ! padUmavaravedikA kAlakI apekSA kabataka isa rUpa meM rahatI hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai| 'goyamA'! Na kayA viNAsI Na kayA vi Nasthi NakayAvi Na bhavissaI' he gautama ! yaha padUmavaravedikA pUrva meM nahIM thI dekhAya che te AvirbhAva tibhAva rUpaja che. jema utpAda ane vinAza rUpa AvirbhAva tibhAva sarpane utpaNa -phaNA phelAve tyAre ane viphaNa phaNa saMkecIle tyAre pratIta thAya che, jethI eja siddhAMta khabara che ke saghaLI vastuo nitya che. A pramANe dravyArthika nayanI A mAnyatAmAM e saMdeha thAya che ke ghaTAdinI jema A padumavara vedikA zAzvatI che? athavA sarvadA sakaLa kALamAM e eja rUpe rahevAnA kAraNe zAzvatI che ? A rItane saMdeha thavAthI zrIgautamasvAmI prabhuzrI2 mA prabhAznA prazna pUche che 'paumavara veiyA NaM bhaMte ! kAlao kevaccira hoI' he bhagavan pa612 all anI apekSAe kyAM sudhI A pramANenI rahe che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI zrIgautamasvAmI 4 cha 'goyamA ! Na kayAvi NAsI Na kayAvi Natthi Na kayAvi Na bhavissai' he gautama ! mA padama12 paDesAna tI tama nathI. jIvAbhigamasUtra Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.52 jagatyAH padmavaravedikAyAzcavarNanam 827 nAstitvapratiSedhaM vidhAya samprati-vidhimukhenAstitvaM pratipAdayati-'bhuvi ca' ityAdi, 'bhuvi ca bhavai ya bhavissai ya' abhUcca bhavati ca bhaviSyati ca, trikA. lAvasthAyitvAt 'dhuvA' dhuvA-mervAdivat sarvadA sthAyitvAt dhruvatvAdeva 'NiyayA' niyatA sarvadaiva svasvarUpe'vasthitatvAt, niyatatvAdeva ca 'sAsayA' zAzvatIzazvadbhavana svabhAvatvAt, zAzvatatvA deva ca 'akkhayA' na vidyate kSayo yathoktasvarUpAkAraparibhraMzo yasyAH sA'kSayA, satata gaGgAsindhu pravAha pravRttAvapi pauNDarIkahUdaivAnekapudgalavicaTane'pi tAvatpramANakAnyapudgaloccaTanasaMbhavAt, akSayatvAdeva 'acvayA' avvayA avyayazabdavAcyA, Ipadapi svarUpa calanasya kadAcidapi asaMbhavAta, avyayatvAdeva 'avaTThiyA' avasthitA mAnuSottaraaisA nahIM hai vartamAna meM yaha nahIM hai aisA bhI nahIM hai aura bhaviSya kAla meM yaha nahIM rahegI aisA bhI nahIM hai| kintu 'bhuviM ca bhavai ya bhavissai ya' pahile bhI yaha padmavaravedikAthI, aba bhI hai aura Age bhI yaha sadA rahegI isa prakAra se isakA trikAlavartI astitva hai ataH yaha 'dhuvA' meru Adi kI taraha dhuva hai aura dhruva hone se hI yaha 'NiyayA' apane svarUpa meM niyata hai / niyata hone se hI yaha 'sAsayA' zAzvata hai zAzvata hone se hI yaha 'akkhayA' gaMgAsindhu ke pravAha meM pravRtta pauNDarIka hadakI taraha aneka pudgaloM kA vighaTana hone para bhI utane pramANa ke anya pudgaloM ke mila jAne se akSayahai isake svarUpa kA kabhI vinAza nahIM hotA hai akSaya hone se hI yaha 'avvayA' avyaya hai-avyaya zabda vAcya hai kyoMki thoDe se bhI rUpa meM yaha apane svarUpa se kabhI bhI calita nahI hotA hai avyaya hone se hI e vartamAnamAM nathI ema paNa nathI. ane bhaviSyamAM e nahIM hoya ema 555 nathI. paraMtu 'bhuviMca bhavai ya bhavissaiya' mA pabha12 va pasA paNa hatI vartamAnamAM paNa che, ane bhaviSyamAM paNa e sadA raheze. A rIte tenuM astitva traNe kALamAM che. tethI e "dhuar" merU vigerenI jema dhruva che. ane dhruva pAthI se 'NiyayA' pAtAnA 2132 niyata cha. niyata havAthI se 'akkhayA' gaMgA siMdhunA pravAhamA pravRtta pourinI ma bhane punaH lenuM vighaTana thavA chatAM, paNa eTalA pramANanA bIjA pudgale maLI javAthI akSaya che. tenA svarUpane vinAza kayAreya paNa thatuM nathI. akSaya hevAthI te 'avvayA' avyaya che. bhavyaya za56 pAya che, ma thaa| mev| 2135mAM paNa te pitAnA svarUpathI kayAreya paNa calita thatI nathI. avyaya hovAthI se pAtAnA prabhAemA 'avaTThiyA' bhAnuSottara parvatathI mahA2 23 samudra jIvAbhigamasUtra Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 jIvAbhigamasUtre parvatAt bahiH sthitasamudravat svapramANe eva sthitA, evaM svapramANe sadA'vasthAnena sthitatvAdeva 'NiccA' nityA sarvadA vinAzAbhAvAt dharmA stikAyAdi vaditi / evambhUteyam 'paumavaraveiyA' padmavaravedikA varttate iti ||suu052|| padmavaravedikA zabdasya pravRttinimittaM darzayitvA tatsambandhivanaSaNDAdikaM darzayitumAha-'tIse NaM jagatIe' ityAdi / __ mUlam-tIse NaM jagatIe uppi bAhiM paumavaraveiyAe ettha NaM ege mahaM vaNasaMDe pannatte, desoNAiM do joyaNAI cakavAlavikkhaMbheNaM jagatI samae parikkheveNaM, kiNhe kiNhobhAse jAva aNega sagaDarahajANajuggasibiya saMdamANiya parimoyaNA surammA pAsA. IyA / 4, tassa NaM vaNasaMDassa aMto bahusamaramaNije bhUmibhAge pannatte, se jahA NAmae AliMgapukkharei vA, muiMgapukkharei vA, saratalei vA, karatalei vA, AyaMsamaMDalei vA, caMdamaMDalei vA, sUramaMDalei vA, urabbhacammei vA, usabhacammei vA, varAhacammei vA, sIhacammei vA, vagghacammei vA, dIviyacammei vA, aNegasaMku kIlagasahassavitate AvaDapaJcAvaDa seDI paseDhI sotthiya sovasthiya pUsamANava vaddhamANaga macchaMDakamakaraMDakajAlamAra phullAvali paumapattasAgarataraMga vAsaMtilaya paumalaya bhatticittehiM sacchAehiM samarIehiM saujjoehiM NANAviha paMcavaNNehiM taNehiya maNihiya uvasobhie, taM jahA-kiNhehiM jAva sukillehi // tattha NaM je te kiNhA taNA ya maNi ya tesiM gaM ayameyArave vaNNAvAse pannatte, se jahA NAmae jImUtei vA yaha apane pramANa meM 'avaTThiyA' mAnuSottara parvata se vahiH sthita samudra kI taraha avasthita hai isa taraha apane pramANa meM sadA avasthAnavAlI hone se yaha padmavaravedikA dharmAstikAyAdika kI taraha nitya hai / / suu0-52|| pramANe te avasthita che. A rIte pitAnA pramANa mAM te avasthAna vALI hovAthI padmavara vedikA dhamastikAyAdinI jema te nitya che. . para che jIvAbhigamasUtra Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 53 vanapaNDAdikavarNanam 829 aMjaNei vA khaMjaNei vA kajjalei vA masIi vA guliyAi vA gavalei vA gavalaguliyAi vA bhamarei vA bhamarAvaliyAi vA bhamarapattagayasArei vA jaMbUphalei vA addAriTThei vA parapuTThei vA gaei vA gayakalabhei vA kaNhasapei vA kaNhakesarei vA AgAsathiggalei vA kaNhAsoei vA kiNhasappei vA kiNhakaNavIrei vA kaNhabaMdhujIvaei vA bhave eyArUve siyA, goyamA ! No iNaTTe samaTTe, tesiM NaM kaNhANaM taNANaM maNINa ya itto iTThayarAe ceva kaMtayarAe caiva piyatarAe ceva maNNuNNatarAe ceva maNAmatarAe caiva vaNNeNaM pannate / tattha NaM je te NIlagA taNAya maNIya tesiM NaM imeyArUve vaNNAvAse pannatte, se jahANAmae bhiMgei vA bhiMgapatte vA cAsei vA cAsapicchei vA suei vA suyapicchei vA NIlIi vA NIlIbheei vA NIlIguliyAi vA sAmAei vA uccaMtaei vA vaNarAIi vA halaharavasaNer3a vA moraggIvAi vA pArevayaggIvAi vA ayasIkusumei vA aMjaNake sigAkusumei vA NIluppalei vA NIlAsoei vA NIlakaNavIrei vA, NI baMdhujIvaei vA bhaveeyArUve siyA ? No iNaTThe samaTTe, tesi NaM NIlagANaM taNANaM maNINa ya eto iTThatarAe ceva kaMtatarAe ceva jAva vaNNeNaM pannatte, tattha je te lohiyagA taNAya maNIya, tesi NaM ayameyArUve vaNNAvAse pannate, se jahA NAmae sasagaruhirei vA urabbharuhirei vA Nararuhirei vA varAiruhirei vA mahisaruhirei vA bAliMda govaei vA bAladivAgarei vA saMjhanbharAgei vA, guMjaddharAei vA, jaccahigulaeDa vA silappavAlei vA pavAlaMkurei vA lohitakkhamaNIi vA lakkhArasei vA kimirAgei vA racakaMbalei vA cINapiTurAsIi vA jAyasuya " jIvAbhigamasUtra Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 jIvAbhigamasUtre Nakusumei vA kiMsuyakusumei vA pArijAyakusumei vA rattuppalei vA rattAsogei vA rattakaNavIrei vA rattabaMdhujIvei vA, bhaveeyArUve siyA ? no iNaTe samaTe, tesi NaM lohiyagANaM taNANa ya maNINa ya etto itarAe ceva jAva vaNNeNaM pnntte|| tattha NaM je te hAlidagA taNA ya maNIya tesi NaM ayameyArUve vaNNAvAse pannatte, se jahA NAmae caMpaei vA caMpagacchalIi vA caMpayabheei vA hAlidAi vA hAliddabheei vA hAlidaguliyAi vA hariyAlei vA hariyAbheei vA hariyAlaguliyAi vA ciurei vA ciuraMgarAgei vA varakaNagei vA varakaNaganighasei vA suvaNNasippiei vA varapurisavasaNei vA sallaikusumei vA caMpaMgakusumei vA kuhuMDiyAkusumei vA koraMTakadAmei vA taDauDAkusumei vA ghosADiyAkusumei vA suvaNNajuhiyAkusumei vA suharinnayA kusumei vA koriMTavaramalladAmei vA bIyagakusumei vA pIyAsoei vA pIyakaNavIrei vA pIyabaMdhujIvei vA, bhave eyArUve siyA ? noiNaTe samaTe, tesi NaM hAlidANaM taNANa ya maNINa ya etto iTTayarA ceva jAva vaNNeNaM pnnttaa|| tattha NaM je te sukillagA taNA ya maNIya tesi NaM ayameyArUve vaNNAvAse pannatte se jahA nAmae aMkei vA saMkhei vA caMdei vA kuMdei vA kumudei vA dayaraei vA dahighaNei vA khIrei vA khIrapUrei vA hasAvalIi vA koMcAvalIi vA hArAvalIi vA valayAvalIi vA caMdAvalIi vA sAraiyabalAhaei vA dhaMtadhoyaruppapaTTei vA sAlipiTurAsIi vA, kuMdapuppharAsIi vA kumuyarAsIi vA sukkachivADIi vA pehuNabhijAi vA visei vA miNAliyAi vA gayadaMtei vA labaMgadalei vA poMDarIyadalei vA siMduvAramalladAmei vA setA jIvAbhigamasUtra Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam 831 soei vA seyakaNavIrei vAseyabaMdhujIvei vA, bhaveeyArUve siyA? No iNaTe samaTe, tesiNaM sukillANaM taNANaM maNINa ya etto iTTatarAe ceva jAva vapaNeNaM paNNatte // tesi NaM bhaMte ! taNANa ya maNINa ya kerisae gaMdhe pannatte ? se jahA NAmae koTapuDANa vA pattapuDANa vA coyapuDANa vA tagarapuDANa vA elApuDANa vA caMdaNapuDANa vA kuMkumapuDANa vA usIrapuDANa vA caMpagapuDANa maruyagapuDANa vA damaNagapuDANa vA jAipuDANa vA juhiyApuDANa vA malliyapuDANa vA hANamalliyapuDANa vA vAsaMtiyapuDANa vA keyaIpuDANa vA kappUrapuDANa vA aNuvAyaMsi ubhijamANANa ya NibhijamANANa ya koTejamANANa ya ruvijamANANa ya ukirijamANANa ya vikirijamANANa ya paribhujamANANa yabhaMDAo vA bhaMDaM sAharijjamANANaM orAlA maNuNNA ghANamaNaNivvuikarA savao samaMtA gaMdhA abhiNissavaMti, bhaveeyArUve siyA? No iNaTre samahe, tesi NaM taNANaM maNINa ya etto itarAe ceva jAva maNAmatarAe ceva gaMdhe pnnnntte| tesi gaM bhaMte taNANaM ya maNINa ya kerisae phAse pannatte, se jahANAmae AINai vA rUei vA bUrei vA NavaNIei vA haMsagabbhatUlIi vA sIrIsakusumaNicaei vA vAlakumayapattarAsIi vA bhaveyArUve siyA? No iNaTre samajhe, tesi gaM taNANaM ya maNINa ya etto itarAe ceva jAva phAse pnntte|| tesi NaM bhaMte ! taNANaM putvAvaradAhiNa uttarAgatehiM vAehiM maMdAyaM maMdAyaM eiyANaM veiyANaM kaMpiyANaM khobhiyANaM cAliyANaM phaMdiyANaM ghaTTiyANaM udIriyANaM kerisae sadde pannatte? se jahANAmae sibiyAe saMdamANiyAe vA rahavarassa vA sachattassa sajjhayasta saghaMTayassa satoraNavarassa saNaMdighosassa sakhikhi jIvAbhigamasUtra Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8rUra jIvAbhigamasUtre NihemajAlaperaMtaparikkhittassa hemavayakhettacittavicittatiNisa. kaNaganijjuttadAruyAgassa supiNiddhArakamaMDaladhurAgassa kAlAya. sasukayaNemijaMtakammassa AiNNavaraturagasusaMpauttassa kusalaNara cheyasArahi susaMparigahiyassa sarasata battIsatoraNaparimaMDiyassa sakaMkaDavaDiMsagassa sacAvasarapaharaNAvaraNabhariyassa johajuddhasajassa rAyaMgaNaMsivA aMtepuraMsi vA rammaMsi vA maNikohimatalaMsi vA abhikkhaNaM abhikkhaNaM abhighaTijamANassa vA NiyaTTimANassa vA je orAlA maNuNNA kaNNamaNaNivvuikarA savvao samaMtA sadA abhiNissavaMti, bhaveeyArUve siyA ? No iNaTre samaTe / se jahANAmae veyAliyAe vINAe uttaramaMdAmucchiyAe aMke supaiTriyAe vaMdaNasArakoNaparighaTTiyAe kusalaNaraNArisusaMpariggahiyAe padosapaccUsakAlasamayaMsi maMda maMdaM eiyAe veiyAe kammiyAe khobhiyAe cAliyAe phaMdiyAe ghaTTiyAe udIriyAe orAlA maNuNNA kaNNamaNaNibuikarA savvao samaMtA sadA abhiNissavaMti, bhaveeyA. rUve siyA ? No iNaTe smtte| se jahA NAmae kiNNarANa vA kiMpurisANa vA mahoragANa vA gaMdhavvANa vA bhaddasAlavaNagayANa vA gaMdaNavaNagayANa vA, somaNasavaNagayANa vA paMDagavaNagayANa vA himavaMtamalayamaMdaragiriguhasamaNNAgayANa vA egao saMhi. yANaM samuhAgayANaM samuvaviTANaM saMniviTANaM pamuiyapakkIliyANaM gIyaraigaMdhavvaharisiyamaNANaM gajaM pajaM katthaM payabaddhaM pAyabaddhaM ukkhittayaM pavattayaM maMdAyaM rociyAvasANaM sattasarasamaNNAgayaM aTrarasasusaMpauttaM chaddosavippamukaM egArasaguNAlaMkAraM aTraguNo. vaveyaM guMjaMtavaMsakuharovagUDhaM rattaM tiThANakaraNasuddhaM mahuraM samaM sula jIvAbhigamasUtra Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3. sU. 53 vanapaNDAdikavarNanam liyaM sakuharaguMjaMta vaMsataMtI susaMpattaM tAlasusaMpauttaM tAlasamaM layasusaMpauttaM gahasusaMpauttaM maNoharaM mauyaribhiyapaya saMcAraM suraI suI varacArurUvaM divvaM geyaM pagIyANaM bhaveyArUve siyA, haMtA goyamA ! evaMbhUe siyA // sU0 53 // chAyA-tasyAH khalu jagatyA upari bahiH padmava vedikAyA atra khalu eko mahAn vanapaNDaH prajJaptaH dezonedveyojane cakravAla viSkambheNa jagatI samakaH parikSepeNa kRSNaH kRSNAvabhAso yAvat anekazakaTarathayAnayugyazibikAsyandamAnikApratimocanAH suramyAH prAsAdIyAH 4, tasya khalu vanaSaNDasyAntarbahusamaramaNI yo bhUmibhAgaH prajJaptaH sa yathAnAmakaH AliGga puSkaramiti vA mRdaGga puSkaramiti vA sarastalamiti vA karatalamiti vA AdarzamaNDalamiti vA candramaNDalamiti vA sUryamaNDalamiti vA urabhracarma iti vA vRSabhacarma iti vA varAhacarma iti vA siMhacarma iti vA vyAghracarma iti vA vRkacarma iti vA dvIpicarma iti vA, anekazaGkakIlakasahasravitataH, Avartta pratyAvarttazreNi prazreNi svastika sauvastika puNyamANavarddhamAnaka matsyANDakamakarANDaka jAramArapuSpAvali padmapatrasAgarataraGga vAsantIpadmalatAbhakticitraiH sacchAyaiH samarIcikaiH sodyotairnAnAvidyapaJcavarNe, stRNaizca maNibhizcopazobhitaH tadyathA - kRSNairyAvacchu 833 / tatra khalu yAni tAni kRSNAni tRNAni ca maNayazca teSAM khalu ayametAvadrUpo varNAvAsaH prajJaptastadyathA nAmakaH - jImUta iti vA, aJjanamiti vA khaJjanamiti vA gulikA iti vA gavalamiti vA gavalaguTikA iti bhramara iti vA bhramarAlavikeni vA bhramarapatra gatasAra iti vA jambUphalAmiti vA ArdrAriSTa iti vA parapuSTa iti vAgaja iti vA gajakalabha iti vA kRSNasarpa iti vA kRSNakesara iti va AkAza thiggalamiti vA kRSNAzoka iti vA kRSNakaNavIra iti vA, kRSNabaHdhu jIva iti vA, bhavedetAvadrUpaH syAt ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, teSAM khalu kRSNAnAM tRNAnAM maNInAM ceta, iSTataraka evaM kAntataraka eva priyataraka eva manojJataraka eva mana Amataraka eva varNena prajJaptaH / tatra khalu yAni tAni nIlAni tRNAni ca maNayazca teSAM khalu ayametAvadrUpo varNAvAsaH prajJaptaH tadyathAnAmako bhRGga iti vA bhRGgapatramiti vA cASa iti cASapicchamiti vA zuka iti vA zukapiccha. miti vA nIlI iti vA nIlI bheda iti vA, nIlIguTikA iti vA zyAmaka iti vA uccaMtaga iti vA vanarAjI iti vA haladharavasanamiti vA mayUragIveti vA pArAvatamIveti vA atasIkusumamiti vA aJjanakezikA kusumamiti vA nolojI0 105 jIvAbhigamasUtra Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 834 jIvAbhigamasUtre 7 palamiti vA nIlAzoka iti vA nIlakaNavIraiti vA nIlabandhujIvaka iti vA bhavedetAvadrUpAH syAt ? nAyamarthaH samarthaH, teSAM khalu nIlAnAM tRNAnAM maNInAMca ita iSTataraka eva kAntatara evaM yAvadvarNena prajJaptaH, tatra yAni tAni lohitakAni tRNAni ca maNayazca teSAM khalu ayametAvadrUpo varNAvAsaH prajJaptaH tadyathA nAmakaH zazakarudhiramiti vA, urabhrarudhiramiti nararudhiramiti vA vArAharudhiramiti vA, mahiSarudhira miti vA bAlendragopaka iti vA bAladivAkara iti vA sandhyAbhrarAga iti vA, guJjArddharAga iti vA jAtyahiGguluka iti vA, zilApravAlamiti vA pravAlAGkura iti vA lohitAkSamaNiriti vA lAkSArasa iti vA kRmirAga iti vA raktakambala iti vA cInapiSTarAziriti vA japAkusumamiti vA pArijAtakusumamiti vA raktotpalamiti vA, raktAzoka iti vA, raktakaNavIra iti vA, raktabandhujIvaka iti vA, bhavedetAvadrUpaH syAt ? nAyamarthaH samarthaH teSAM khalu lohitakAnAM tRNAnAM maNInAM ca itaiSTataraka eva yAvadvarNena prajJaptaH / tatra khalu yAni tAni hAridrakANi tRNAni ca maNayazca teSAM khalu ayametAvadrUpo varNAvAsaH prajJaptaH, tadyathAnAmakaH campaka iti vA campakatvagiti vA, campakabheda iti vA haridreti vA haridrAbheda iti vA, haridrA - guTikA iti vA haritAliketi vA haritAlikA bheda iti vA haritAlikA guTi ke ti vA, cikura iti vA, cikurAGgarAga iti vA, varakanaka iti vA, varakanakanigharSa iti vA, suvarNazilpika iti vA varapuruSavasana miti vA zallakIkusumamiti vA, campakakusumamiti vA, kuSmANDakA kusumamiti vA, koraNTakadAma vA iti taDavaDA kusumamiti vA, ghoSAta kI kusumamiti vA, suvarNayUthikA kusumamiti vA, suhariNyakAkusumamiti vA koraNTakavaramAlyadAma iti vA bIyakakusumamiti vA pItAzoka iti vA, pItakaNavIra iti vA pItabandhujIvaka iti vA, bhavedetAvadrUpaH syAt ? nAyamarthaH samarthaH, teSAM khalu hAridrANAM tRNAnAM maNInAM ca ita iSTataraka eva yAvadvarNena prajJaptaH / tatra khalu yAni tAni zuklAni tRNAni ca maNayazca teSAM khalu ayametAvadrUpo varNAvAsaH prajJaptaH, tadyathAnAmakaH aGga iti vA zaGkha iti vA candra iti vA kunda iti vA kumuda iti vA udakaraja iti vA dadhidhanamiti vA, kSIramiti vA, kSIrapUramiti vA, haMsAbalI tivA, zAradika bAlAhaka iti vA dhmAtadhautarUpyapaTTa iti vA zAlipiSTarAziriti vA kumudarAziriti vA zuSkaLevADIti vA pehuNabhije iti vA bisamiti vA mRNAlikA iti vA gajadanta iti vA labaMgadalamiti vA pauNDarIka dalamiti vA sinduvAramAlyadAma iti vA zvetAzoka iti vA, zvetakaNavIra iti vA zvetabandhujIva iti vA bhavedetAvadrUpaH syAt ? nAyamarthaH samarthaH teSAM khalu zuklAnAM tRNAnAM maNInAM ceta iSTataraka eva yAvadvarNena prajJaptaH / teSAM khalu bhadanta ! tRNAnAM maNInAM ca kIdRzo gandhaH prajJaptaH ? tadyathA nAmakaH koSTapuTAnAM vA patrapuTAnAM vA, * jIvAbhigamasUtra Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 835 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam coyakapuTAnAM vA, tagarapuTAnAM vA, elApuTAnAM vA candanapuTAnAM vA kuMkumapuTAnAM vA, uzIrapuTAnAM vA, campakapuTAnAM vA, marubakapuTAnAM vA damanakapuTAnAM vA jAtI puTAnAM vA, yUthikapuTAnAM vA, mallikApuTAnAM vA, navamallikApuTAnAM vA, ketakIpuTAnAM vA, karpUrapuTAnAM vA, anuvAte udbhidyamAnAnAM vA, nirbhidya. mAnAnAM vA, kuTayamAnAnAM vA, ruvijjamAnAnAM vA, utkIryamANAnAM vA, vikIryamAnAnAM vA, paribhujyamAnAnAM vA, bhANDAd bhANDaM saMhiyamANAnAm udArA manojJA ghrANamanonivRttikarAH sarvataH samantAt gandhA abhinisravanti, bhavedetAbadrupaH syAt ? nAyamarthaH samarthaH, teSAM khalu tRNAnAMmaNInAM cetaH iSTataraka eva yAvada mana Amataraka eva gandhaH prajJaptaH / teSAM khalu bhadanta ! tRNAnAM maNInAM ca kIdRzaH sparzaH prajJaptaH ? tadyathAnAmaka-Ajinakamiti vA, rutamiti vA, bUra iti vA, navanItamiti vA, haMsagarbhatulIti vA, zirISakusumanicitamiti vA, vAlamukuda patrarAziriti vA, bhavedetAvadrUpaH syAt ? nAyamarthaH samarthaH, teSAM tRNAnAM maNInAM ceta iSTataraka eva yAvat sparzaH prajJaptaH / teSAM khalu bhadanta ! tRNAnAM pUrvAparadakSiNottarAgataitirmandaM mandameM jitAnAM vyejitAnAM kampitAnAM kSobhitAnAM cAlitAnAM spanditAnAM ghaTTitAnAmudIritAnAM kIdRzaH zabdaH prajJaptaH, tadyathAnAmakaH zibi. kAyA vA, syandamAnikAyA vA, rathavarasya vA,sacchatrasya saghaNTAkasya satoraNa. varasya sanandighoSasya sakiMkiNIhemajAlaparyantaparikSiptasya haimavatakSetra citravicitra tainizakanaka niyuktadArukasya supinaddhArakamaNDaladhurAkasya kAlAyasasukRtanemiyantrakarmaNa AkIrNavara-turagasusaMprayuktasya kuzalanarachekasArathi saMparigRhIta. sya zarazatadvAtriMzattoraNaparimaNDitasya sakaMkaTAvataMsakasya sacApazarapraharaNAvaraNa bhRtasya yodhayuddhasajjasya rAjAGgaNe vA, antaHpure vA, ramye vA maNikuTimatale abhIkSNamabhIkSNamabhIghaTayamAnasya abhinivaya'mAnasya vA ye udarA manojJAH karNamanonivRtikarAH sarvataH samantAt zabdAH abhiniHsravanti, bhavedetAvadrUpaH syAt ? nAyamarthaH samarthaH-tadyathAnAmakaH vaitAlikyA vINAyA uttaramandAmUrchitAyA aDDe sUpratiSThAyA zcandanasArakoNaparighaTTitAyAH kuzalanaranArIsusaMparigRhItAyAH pradoSa pratyUSakAlasamaye mandaM mandame jitAyAH vyejitAyAH karmitAyAH kSobhitAyA: cAlitAyAH spanditAyA ghahitAyAH udIritAyA udArA manojJAH karNamanonitikarAH sarvataH samantAt zabdA amini sravanti, bhave detAvadrUpaH syAta, nAyamarthaH samarthaH, tadyathAnAmakaH kiMnarANAM vA, kiMpuruSANAM vA, mahoragANAM vA, gandharvANAM vA bhadrazAlavanagatAnAM vA nandanavanagatAnAM vA, saumanasavanagatAnAM paNDakavanagatAnAM vA, himavatamalayamandaragiriguhAsamanvAgatAnAM vA, ekataH saMhitAnAM saMmukhAgatAnAM samupaviSTAnAM pramuditaprakrIDitAnAM gItaratigandharvaharSitamanasAM jIvAbhigamasUtra Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre gadya padyaM kathyaM padabaddhaM pAdabaddhamukSiptakaM pravRttakaM mandaM rocitAvasAnaM saptasvara samanvAgatamaSTarasasusaMprayukta SaDdoSavipramuktamekAdazaguNAlaGkAramaSTaguNopetam, guJjad vaMzakuharopagUDham raktaM tristhAna karaNazuddhaM madhuraM samaM sulalitaM sakuharaguJja dvaMzatantrIsusaMprayuktaM tAlasusaMprayuktam, tAlasamam, layasusaMprayuktaM grahasusaprayukta manoharaM mRdukaribhitapadasaJcAraM surati sunati varacArurUpaM divyaM geyaM pragItAnAm, bhavetAvadrapaH syAta ? hanta gautama | evaM bhUtaH syAta sU0 53 // TIkA-'tI se NaM jagaIe upi tasyAH khalu jagatyAH prAkAra kalpAyA upari 'bAhiM paumavaraveiyAe' bahi: padumavaravedikAyAH-bahivartIpradezaH 'ettha NaM ege mahaM vaNasaMDe pannatte' atra-asmin khalu mahAneko vanaSaNDaH prajJaptaH-kathitaH uttamottamAnAmanekajAtIyAnAM vRkSANAM samudAyo vanaSaNDaH, taduktam 'egajAiehiM rukkhehi vaNaM aNegajAiehiM uttamehiM rukkhehiM vaNasaMDe' 'eka jAtIyavRkSaivanam, anekajAtIyairuttamaivRkSairvanaSaNDa iticchAyA // isa taraha se padmavara vedikA zabda kI pravRti kA nimitta prakaTa karake aba sUtrakAra usa meM jo vanakhaNDa Adika hai-unheM dikhalAne keliye sUtra kahate hai| 'tIse NaM jagaIe uppi bAhiM paumavarave diyAe estha Na' ityaadi| TIkArtha-usa prAkAra kalpa jagatI ke Upara vartamAna padmavara vedikA ke bAhara jo pradeza hai usa pradeza meM 'ege mahaM vaNasaMDe paNNatte' eka vizAla vanakhaNDa hai jahAM para aneka prakAra ke uttamottama vRkSoM kA samu. dAya hotA hai usa sthAna kA nAma vanakhaNr3a hai taduktam-'ekajAie hiM rUkkhehiM vaNaM aNegajAiehiM uttamehiM rukkhehiM vaNasaMDe' eka jAti ke ke vRkSa jisa sthAna para hote hai usakA nAma vana hai| aura aneka jAti ke vRkSa jisa sthAna para hote hai / usakA nAma vanakhaNDa hai 'desUNAI A rIte padmavara vedikA zabdanI pravRttinuM nimitta pragaTa karIne have sUtrakAra temAM je vanakhaMDa vigere che. te batAvavA nIce pramANe sUtra kahe che. 'tIse NaM jagatIe uppibAhiM paumavaraveiyAe ettha gaM' tyA TIkAtha-e prakAranA jagatInI upara vartamAna padmavaravedikAnI bahArane 2 pradeza cha meM pradezamA 'ege maha vaNasaMDe paNNatte' meM vizaNa vanamaMche. jyAM aneka prakAranA uttamottama vRkSonA samudAya hoya che. e sthAnanuM nAma vanamaMDa che. 'taduktam-ekajAiehiM rukkhehiM vaNaM aNegajAiehiM uttamehi rukkhehi vaNasaMDe' me tanA vRkSA 2 sthAna52 hAya cha, tatuM nAma na che. ane aneka jAtanA vRkSe je sthAna para hoya che tenuM nAma vanakhaMDa che, jIvAbhigamasUtra Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 53 vanapaNDAdikavarNanam 837 'desUNAI do joyaNAIM cakkavAla vikkhabheNaM' sacaikaiko vanapaNDo dezone yojane cakravAlaviSkambheNa 'jagatI samae parik khekheNa' jagatI samako jagatyAH samAnaH parikSepeNa, sa ca vanapaNDaH parikSepeNa jagatI parimANa ityarthaH / sa ca vanapaNDaH kathaM bhUtastatrAha - 'kiNhe' ityAdi, 'kiNhe' kRSNaH chAyA pradhAnatvAt, iha khalu vRkSANAM prAyo madhyame vayasi varttamAnAni patrANi nIlatvabAhulyena kRSNAni bhavanti tAdRzapatra saMlabdhatvAt vanapaNDo'pi kRSNaH / na copacAramAtrasvAd vanapaNDaH kRSNa iti vyavahiyate kintu kRSNarUpeNAvabhAsamAnatvAtkRSNa statrAha - 'kiNhobhAse' kRSNAvabhAsaH, yAvatke bhAge kRSNAni patrANi santi tArake bhAge savaSaNDaH kRSNo'vabhAsate, ataH kRSNo'vabhAso yasya sa kRSNAva - bhAso vanapaNDaH 'jAva aNega sagaDaraha0 ' ityAdi, atra yAvaspadagrAhyANi padAni yathA - 'nIle nIlobhAse harie hariomAse sIe sIomAse Niddhe NidobhAse do joyaNAI cakkavAla vikkhaMbheNaM jagatIsamae parikkheveNaM' yaha vana khaNDa kucha kama do yojana kA hai aura isakA vanakhaNDa viSkambha jagatI ke cakravAla viSkambha ke jaisA hai vaha vanakhaNDa kisa prakAra kA hai usakA varNana karate hai 0 'kinhe kiNhobhA se jAva aNega sagaDaraha 0 " ityAdi / chAyA pradhAna hoMne se yaha vanakhaNDa kRSNa hai vRkSoM ke prAyaH - madhyamavaya meM vartamAna patra nIla hote hai isa kAraNa se usa vanakhaNDa ko kRSNa kahA gayA hai kyoM ki isa avasthA meM vaha kRSNa rUpa se avabhAsita hotA hai vahI bAta 'kiNhobhAse' isa pada dvArA sUcita huI hai| jitane bhAga meM usa vanaSaNDa meM kRSNa patra hai utane bhAga meM vaha vanakhaNDa kRSNarUpa se pratibhAsita hotA hai| yahAM yAvatpada se jina vizeSaNoM kA grahaNa huA hai una vizeSaNoM kI vyAkhyA isa 'desUNAI dojoyaNAI cakkavAlavikkhaMbheNaM jagatI samae parivakhebeNaM' yA vnkhaMDa kaMIka kama e ceAjanA hoya che, ane tenuM cakravAla viSNubha jagatInA cakravAla viSNubhanI jevA che. te vanakhaMDa kevA prakAranA che ? tenu have sUtrakAra vana pure che. 'kiNhe kinhobhAse jAva aNega sagaDa raha0' ityAhi chAyA pradhAna hovAthI A vanakhaMDa kRSNa varNanuM che. vRkSeAnA patrA prAyaHmadhyama avasthAmAM vartamAna hoya tyAre nIlavarNanuM hoya che. A kAraNathI e vanakhaMDane kRSNa kahyuM che. kAraNake e avasthAmAM te kALA vaNaeNthI zeAbhAyamAna hoya che, eja vAta 'kiNhobhAse' se yaha dvArA sUyavesa che bheTalA lAgamAM me vanakhaMDamAM pRS patrA hoya che. eTalA bhAgamAM e vanakhaMDa kRSNa varSoMthI pratibhAsita thAya che. ahiyAM yAvapadathI je vizeSaNAnA saMgraha thayeA che, e vizeSaNAnI vyAkhyA jIvAbhigamasUtra Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838 jIvAbhigamasUtre tivve tibbobhAse kiNhe kiNhacchAe, nI le nIlacchAe harie hariyacchAe sIe sI yacchAe ghaNakar3iyaDacchAe ramme mahAmeha nikurNbbhuue| te NaM pAyavA mUlamaMtA khaghamaMtA tayAmaMtA sAlamaMtA pavAlamaMtA pattamaMtA puSphamaMtA phalamaMtA bIyamaMtA aNupubvasujAiruilavaTTabhAva pariNayA egakhaMdhI aNegasAhappasAha viDimA aNega NaravyAmasupasAriyA gejjhaghaNaviulavaTTakhaMdhA acchidapattA aviralapattA avAINapattA nidhuyajaraDhapaMDurapattA Navaha riyabhisaMtapattaMdhayAragaMbhIradarisaNijjA uvaviNiggayaNavataruNapattapallavakomalujjala calaMta kisalaya sukumAlapavAlasohiyavaraMkuraggasiharA Nicca kusumiyA Nicca mauliyA NiccaM thavaiyA Nicca gummiyA NiccaM gocchiyA NiccaM jamaliyA Nicca juyaliyA Nicca viNamiyA NiccaM paNamiyA Nicca kusumiya mauliya lavaiya thavaiya gummiya gocchiya jamaliya viNamiya paNamiya suvibhattapaDimaMjarivaDisagadharA suyabarahiNamayaNasalAgA koilakoraga miMgAragakoDalajIvajIvagaNaMdimuhakavilapiMgalakkhakAraMDavacakavAgakalahaMsasArasANegasauNagaNamihuNaviraciya saddunnaiya mahurasaranAiyasurammA saMpiDiyadappiyabhamaramahuyarIpahakarA parilIyamANamatta chappayakusumAsavalolamahuragumaNDanAyaMtaguMjata desabhAgA amitarapupphaphalA bAhirapattachannA ochanna paricchatrA NorogA akaM. TagA sAuphalA NiddhaphalA nANA vihagucchagummamaMDayagasohiyA vicittamuha ke ubalA vAvIpukkhariNIdohiyAsu ya nivasiya rammajAlagharagA piDiyanIhArimaM sugaMdhi suhasurabhi maNoharaM mahayA gaMdhaddhaNi niccaM muMcamANA suddaseu keubahulA' iti / etAni yAvatpadasaMgRhItAni padAni vyAkhyAyante / 'nIle nIlobhAse' nIlo nIlAvabhAsaH-haritatvamatikrAntAni kRSNatvasaMprA tAni parNA ni nIlAni bhavanti tadyogAd vanaSaNDo'pinIlaH, na caitadupaca ramAtreNa prakAra se hai / 'harie hariobhAse' harito haritAvabhAsaH' kahIM 2 yaha vanakhaNDa harita hai, kyoMki harita rUpa se hI isakA pratibhAsa hotA hai| 'nIle nIlobhAse' ityAdi 'NIlo nolAvabhAsaH' kahIM 2 kisI kisI 2 pradeza vizeSa meM-yaha vana nIla hai kyoMki atyaMta nIle patte hone se nIlavarNa rUpa se hI isakA pratibhAsa hotA hai, harita avasthA ko pAra mAza cha. 'harie hariomAse-harito haritAvabhAsaH' yAM yAM se vanamaMDa harita che. kemake ekadama lIlA pAMdaDAne laIne haritapaNAthI tene pratibhAsa thAya cha 'nIle nIlobhAse' ityAdi 'nIlo nIlAvabhAsaH' yAM yAM pradeza vizeSamAM A vana nIla che, kemake nIla varNa rUpe tene pratibhAsa thAya che. harita avasthAne purI karIne kRSNa avasthAne prApta na thayela patre nIla kahevAya che. A patranA saMbaMdhI nIlimAnA nathI e vanane paNa nIla kahe che. patro pitAnI jIvAbhigamasUtra Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 53 vanaSaNDAdikavarNanam 839 kathyate kintu tathA pratibhAsanAt tathoktaM nIlAvabhAsaH nIlo'vabhAso yasya sa tathA, tadA-'harie hariobhAse' yauvane tAnyeva patrANi kizalayatvaM raktatvaJcAti krAntAni ISaddharitAni pANDUni santi haritAni ityupadizyante tatastadyogAd vanaSaNDo'pi haritaH, na caitadupacAramAtraM kintu tathA pratibhAso'pyasti, ataevAha - haritAvabhAsaH - harito'vabhAso yasya sa tathA, tathA - ' sIe sIo bhAse' bAlyAdatikrA tAni vRkSANAM patrANi zItAni bhavanti tatastadyogAd vanaSaNDo'pizItaH, na cAsau upacAramAtrAt kintu guNata eva, tathA cAha- zItAvabhAsaH, adhobhAgavarttinAM vyantaradevAnAM ca taddyoge zItavAtasparzaH tataH sazIta vanaSaNDo'vabhAsate iti / tathAkarake kRSNa avasthA ko nahIM prApta hue patra nIle kahe jAte hai isa patra saMbaMdhI nIlimA ke yoga se vana ko bhI nIla kahA gayA hai / patte apane yuvAvasthA meM kisalaya avasthA ko aura apanI lAlimA ko choDa dete hai- taba ve urita avasthA meM AjAte hai-ataH isake liye kahA gayA hai ki yaha vanakhaNDa kisI 2 bhAga meM harA hai, aura hare rUpa se hI isakA pratibhAsa hotA hai / yaha vanakhaNDa kahIM kRSNa hai kahIM nIla hai kahIM harita hai ityAdi rUpa se jo kahA gayA hai usakA kAraNa usa 2 rUpa se vahIM 2 vaha pratibhAsita hotA hai yahI bAta 'kiho kinho bhAse' Adi padoM dvArA puSTa kI gaI hai jaba patra apanI prauDhAvasthA meM Ate hai taba unameM se harItibhAga kA ghIre 2 abhAva hokara zubhratA Ane lagatI hai zubhratA meM zItalatA kA arthAt zIta vAtakA vAsa ho jAtA hai ataH yaha vanaSaNDa bhI usake yoga se kahIM 2 'zItaH zItA vabhAsaH' zItavAta sparzavAlI hai aura zItavAta sparzarUpa se yaha prtiyuvAvasthAmAM kisalaya kuMpaLa avasthAne ane peAtAnI lAlimAne cheADIde che. tyAre te harita avasthAmAM AvI jAya che. tethIja e pramANe kahela che. ke A vanakhaMDa kAI kAI bhAgamAM lIlAza vALA che, ane lIlApaNAthIja tene pratibhAsa thAya che. A vanakhaMDa kayAMka kayAMka kRSNavarNa vALA che. kayAMka kayAMka nIlavarNa vALA che. kayAMka kayAMka harita hAya ityAdi rUpe je kathana karavAmAM Avela che, tenuM kAraNa e e rUpe tyAM tyAM te pratibhAsita thAya che. mevAta 'kiho kinhobhAse' vigerethI puSTa kuravAmAM Ave che nyAre pAna peAtAnI prauDhAvasthAmAM Ave che, tyAre haritapaNAnA dhIre dhIre abhAva thaIne zvetapaNuM AvavA lAge che. zvetapaNAmAM zItaLatAneA arthAt zIta vAyune vAsa thai jAya che. tethI e vanakhaMDa paNa tenA caiAgathI kayAMka kayAMka zItaH zItAvabhAsaH' zItavAyunA sparza vAjo che bhane zItavAyunA sparza 3ye te jIvAbhigamasUtra Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 840 jIvAbhigamasUtre 'Nide NidobhAse tibve tithvobhAse' ete kRSNanIlaharitavarNAH yathA svasmin rUpe'tyarthamutkaTAH snigdhaH kathyante, tatazca tIvrAzca kathyante tatazca tadyogAd vanapaNDo'pi snigdhastIvrazceti kathyate, na caitadupacAramAtraM kintu tathA pratibhAso'pi, ata evoktam - snigdhAvabhAsastIvAvabhAsa iti iha yadyapi avabhAso jJAnam sa ca bhrAnto'pi bhavati yathA - marumarIcikAsu jalAvabhAsaH, tato nAvabhAsamAtropadarzanena yathAvasthitaM vastu svarUpamuktaM bhavati kintu yathAsvarUpapratipAdanena tataH kRSNatvAdInAM tathA svarUpa pratipAdanArthamanuvAdapUrvakaM vizeSaNAntaramAha - bhAmita hotA hai / ye kRSNa, nIla, harita, varNa jisakAraNa apane rUpa meM apane Apa meM - utkaTa snigdha aura tIvra kahe jAte hai / isI kAraNa unake yoga se vaha vana khaNDa bhI snigdha aura tIvra kahA gayA hai yaha kathana upacAramAtra hai avAstavika isaliye nahIM hai ki usa rUpa se usakA pratibhAsa jo hotA hai / isI kAraNa isa vanaSaNDa ke varNana meM snigdhAvabhAsa aura tIvrAvabhAsa ina do vizeSaNoM kA samAveza kiyA gayA hai / yadi koI aisI AzaMkAkare ki avabhAsa jJAna to mithyA bhI hotA hai jaisA ki marumarIcikA meM jalakA avabhAsa mithyA hotA hai / isaliye yahAM para bhI aisA avabhAsamithyA ho sakatA hai / phira isa avabhAsa se Apa vahAM kA yathArtha varNana kaise kara sakate hai aura kaise vahAM ke yathArtha svarUpako kaha sakate haiM / to isa AzaMkA kI nivRti ke lie kRSNatva Adi ke tathA svarUpa pratipAdana nimitta sUtrakArane ina vakSyamANa vizeSaNAntaroM kA kathana kiyA hai ina se vahAM unakA pratibhAsa thAya che. A kRSNa, nIsa, harita, varNu ne raNathI peAte peAtAnAmAM utkaTa, snigdha, ane tIvra kahevAya che, eja kAraNe tenA ceAgathI e vanakhaMDa paNa snigdha, ane tIvra kahevAya che. A kathana mAtra upacAra rUpe kahela che, tethI te avAstavika nathI kAraNake e rUpe tenA pratibhAsa thAya che. ethIja e vanakhaMDanA varNanamAM snigdhAvabhAsa ane tIvrA vamAsa e e vizeSaNeAnA samAveza karavAmAM Avela che. jo kei evI zaMkA kare ke avabhAsa jJAnatA mithyApaNuM hoya che, jemake mRgatRSNA marU marIcikAmAM jhAMjhavAmAM jalanA mithyA avabhAsa thAya che tethI tevI rIte ahIMyAM paNa evA mithyAvabhAsa thaI zake che. teA pachI A avabhAsathI tyAMnuM yathArtha varNana kevI rIte karI zakAya ? ane tyAMnA yathArtha svarUpanuM varNana kevI rIte thAya ? A zaMkAnA samAdhAna mATe kRSNa vigerenA te rItanA svarUpanuM pratipAdana karavA mATe sUtrakAre A vakSyamANu khIjA vizeSaNeAnuM kathana karyuM jIvAbhigamasUtra Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 53 vanaSaNDAdikavarNanam 841 , 'kihe ki hacchAe ' ityAdi, kRSNavanapaNDaH kasmAdityata Aha- kRSNacchAyaH nimittakAraNahetuSu sarvAsAM vibhaktInAM prAyodarzanamiti vacanAd hetvarthe prathamA, tadayamarthaH yasmAt kRSNA chAyA - AkAraH sarvAvisaMvAditayA tasya vanaSaNDasya, tasmAt kRSNo vanaSaNDaH, ayaM bhAvaH - sarvAvisaMvAditayA tatra vanaSaNDe kRSNa AkAra upalabhyate, na ca bhrAntAvabhAsa saMpAditasattAkaH sarvAvisaMvAdI bhavati tasmAt tatvavRttyA sa vanaSaNDaH kRSNo na tu bhrAntAvabhAsamAtra vyavasthApita iti / evam 'nIle nIlacchAe, harie hariyacchAe, sIe sIyacchAe' nIlo nIlatathA svarUpapratipAdita ho jAtA hai ' kinhe kiNhacchAe' vaha vanaSaNDa kRSNa isaliye hai ki usakI chAyA - AkAra kRSNa hai, yahAM 'kRSNa cchAya:' pada meM yaha prathamA vibhakti hetvartha meM huI hai 'nimittakAraNa hetuSu sarvAsAM vibhaktInAM prAyo darzanAt' isa vacana ke anusAra paJcamyanta hetu ke artha meM prathamA vibhakti bhI ho jAtI hai / ataH isa se sUtrakAra ne yaha puSTa kiyA hai ki jisakAraNa sarvAvisaMvAdI rUpa se usakI chAyA AkAra - kRSNa hai, isI kAraNa vaha vanakhaNDa kRSNa hai jaba sarvAvisaMvAdIrUpa se vahAM kRSNa AkAra upalabdha ho rahA hai to niyama se vahAM kRSNatA hai jisakI sattA bhrAnta avabhAsa se sthApita hotA hai - vaha sarvAvisaMvAdI nahIM huA karatA hai - yahAM kRSNAkAra kI sattA sarvAvisaMvAdI rUpa se sthApita hai ataH vaha apana sAdhya kRSNatA kA avazya avazya hI sAdhaka hotA hai isI prakAra se vaha vanakhaNDa kisI 2 bhAga meM nIla isaliye hai ki usakI chAyA- - AkAra- nIla che. tenAthI tyAM tenuM tevA prAranuM pratipAdana tha laya che 'kiNhe kiNhacchAe ' e vanakhaMDa kRSNa e mATe kahevAya che ke tenI chAyA AkAra kRSNa che. ahI'yA 'kRSNacchAyaH' se yahAM yA prathamAM vilati hetvarthamAM thayesa che. 'nimitta kAraNahetuSu sarvAsAM vibhaktInA~ prAyo darzanAt' bha vacana pramANe paMcamyanta hetunA arthamAM prathamAM vibhakita thaI jAya che, tethI sUtrakAre A vacanathI e samarthita karyuM che ke je kAraNathI sarve avisaMvAdipaNAthI tenI chAyA AkAra kRSNa che, eja kAraNathI e vanakhaMDa paNa kRSNa che, jyAre sarva prakAre avisaMvAdipaNAthI tyAM kRSNa AkAra prApta thAya che, te tyAM nizcayarIte kRSNapaNuM kALAza che ja ke jenI sattA bhrAnta avabhAsathI sthApita thAya che. te sarva prakAre avisaMvAdi hAI zakatI nathI ahIyAM kRSNapAnI sattA sarvAvisaMvAdi paNAthI sthApita thayela che. tethI te peAtAnA sAdhya kRSNapaNAnA jarUra jarUra sAdhaka thaI jAya che. tethIja e vanakhaMDa koI koI bhAgamAM nIla jI0 106 jIvAbhigamasUtra Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 842 jIvAbhigamasUtre cchAyA, harito haritacchAyaH, zIta: zItacchAya:, etAnyapi vizeSaNAni jJAtavyAniH kevalaM zItaH zItacchAya ityatra chAyA zabdaH AtapapratipakSavastuvAcI draSTavyaH / 'ghaNakaDiyaDa cchAe' ghanakaTitaTacchAya:, iha zarIrasya madhyabhAge kaTi: tato'nyasyApi madhyabhAgaH kaTiriva kaTirityucyate, kaTistaTamiva kaTitaTam, ghanA-anyAnyazAkhAprazAkhAnupravezato niviDA kaTitaTe-madhyabhAge chAyA yasya sa dhanakaTitaTacchAya:-madhyabhAge niviDataracchAya ityarthaH ataeva 'ramme' ramyo ramaNIyaH, 'mahAmeha nikuraMbabhUe' mahAn-jalabhArAvanataH pravRTkAlabhAvI meghaniku. rambo-meghasamUhastaM bhUto guNaiH prApta iti mahAmeghanikurambabhUtaH, mahAmeghavRndopama hai| isa pratipAdana meM bhI samajha lenA cAhiye 'zItaH zItacchAyaH' yahAM para chAyA zabda AkAra kA kathaka nahI hai| kintu Atapa kI pratipakSI bhUta vastu kA vAcaka hai| ata vaha vanaSaNDa zIta isaliye hai ki vahAM para kI chAyA zIta hai| 'ghaNakaDiyacchAe' kaTi zabda kA prayoga zarIra ke madhyabhAga meM hotA hai phira bhI anya kA bhI madhyabhAga kaTI zabda se gRhIta ho jAtA hai kaTiko yahAM tara jaisA kahA hai| tAtparya yaha hai ki isa vanaSaNDa ke madhyabhAga meM jo vRkSarAji hai, usakI zAkhAe~ aura prazAkhAe~ Apasa meM eka dUsare vRkSoM kI zAkhAoM aura prazAkhAoM ke madhya meM praviSTa ho gaI hai ataH yahAM madhyabhAga meM ghanI chAyA rahatI hai isI kAraNa yaha vanakhaNDa meM bahuta adhika ramaNIya hai 'mahAmehanikuraMbabhUe' mahamehanikuraMbabhUtaH' dekhanevAloM ko yaha vanaSaNDa aisA pratIta hotA hai ki mAno yaha pAnI ke bhAra se avanata huA mahAmeghoM kA samUha hI hai aba isa vanakhaNDa ke pAdapo varNavALuM thAya che ane ethI ja tenI chAyA AkAra nIla hoya che. e pramANe A pratipAdanamA 5 sama sevU 'zItaH zItacchAyaH' mADIyAM chAyA 24 mAranA artha mAM nathI paNa taDakAnA pratipakSa rUpa je chAyA che, te arthane vAcaka che. tethI e vanakhaMDa zIta e mATe che ke tyAnI chAyA zIta hoya che. 'ghaNakaDiyacchAe' Ti zo artha zarIranA madhyamA bhATe aDa] 42rAya che. te paNa anyane madhya bhAga paNa kaTi zabdathI grahaNa thaI jAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke A vanakhaMDanA madhyabhAgamAM je vRkSonI paMkita che, tenI zAkhAo ane prazAkhAo eka bIjA vRkSanI zAkhAo ane prazAkhAonA madhyabhAgamAM pravezelI rahe che, tethI A vanakhaMDa ghaNuM ja suMdara lAge cha. 'mahAmehanikuraM babhUe-mahAmeghanikuraMbabhUta:' tathA nArAyAne vanamaMDa menu jaNAya che ke jANe pANInA bhArathI namI gayelA mahA meghAne samUha ja che. jIvAbhigamasUtra Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam 843 ityarthaH, atha vanapaNDagatapAdapAn varNayati-te NaM pAyavA' ityAdi te-vanaSaNDA. ntargatAH khalu pAdapAH vRkSA:-mUlavantaH, mUlAni prabhUtAni dUrAvagADhAni ca santi yeSAM te mUlavantaH, kanda eSAM vidyate iti kandavantaH, evaM skandhavanta:tvagvantaH zAlAvantaH pravAlavantaH patravantaH puSpavantaH phalavanto bIjavantaH, ityapi jJAtavyam, tatra mUlAni lokaprasiddhAni yAni kandasyAdhaH prasaranti, kandAsteSAM mUlAnAmuparivartinaste'pi prasiddhA eva, skandhaH sthUDaM yato mUla. zAkhAH prabhavanti, tvak-challI, zAlA-zAkhA, pravAla:-pallavAGkuraH, patrapuSpaphalabIjAni prasiddhAni, 'aNupucca sujAya ruilavaTTabhAvapariNayA' AnupUrvI sujAtaruciravRtabhAvapariNatAH, AnupUtyau-mUlAdiparipATayA sujAta ityAnupUrvI sujAtAH rucirA-snigdhata yA dedIpyamAnacchavimantaH, tathA vRttamA vena -vRkSoM kA varNana karate hai 'te NaM pAyavA' usavanakhaMDa ke pAdapa-vRkSa aise hai ki jinake prabhUta mUla bahuta dUra 2 taka jamIna ke bhItara gahare gaye hue hai ye pAdapa prazastakandavAle hai prazasta skandhavAle haiM prazasta chAlavAle haiM prazasta patroM vAle hai, prazasta puSpoM vAle hai, prazastaphaloM vAle hai aura prazasta bIjavAle hai| jaDakA nAma mUla hai jaDa ke Upara aura skandha ke pahile taka ke bhAga kA nAma kanda hai jahAM se mUla zAkhAe~ phUTatI hai usa sthAna kA nAma skandha hai pravAlanAma koM paloM kA hai bAkI ke aura patrAdizabdo kA artha pratIta hI hai| 'ANuputva sujAyaruilavabhAvapariNayA' ye saba pAdapa samasta dizAoM meM evaM samasta vidizAoM meM apanI 2 zAkhAoM dvArA aura prazAkhAoM dvArA isa DhaMga se phaile hue hai ki jisase ye gola gola pratIta hote hai, ve ! vanamaMDana vRkSArnu varNana 72vAmAM Ave che. 'te NaM pAyavA' e vanakhaMDanA vRkSa evA che ke jenA meTA meTA mULiyA ghaNe dUra sudhI jamInanI aMdaranA bhAgamAM UMDe sudhI utarI gayelA che. A vRkSe prazasta povALA che. prazasta pupovALA che. prazasta phaLe vALa che. ane prazasta bIyAo vALA che. jaDanuM nAma mULa che. mULanI upara ane skaMdha-thaDanI pahelAnA bhAganuM nAma kaMda che. jyAMthI DALe phaTe che tenuM nAma skaMdha thaDa che. pravAla kaMpaLane kahe che. bAkInA bIjA page vigere zabdone artha spaSTa ja che. 'ANupuvva sujAyaruilavaTTabhAvapariNayA' yA mathA vRkSA saghanI hizAyomA ane saghaLI vidizAomAM pota potAnI zAkhAo dvArA ane prazAkhAo dvArA evI rIte phelAelA che, ke jenAthI e goLa goLa pratIta thAya che. mala vigere paripATi pramANeja e badhA vRkSo suMdara rIte utpanna thayelA che. tethI jIvAbhigamasUtra Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 jIvAbhigamasUtre pariNatAH, kimuktaM bhavati ? evaM nAma sarvAsu dikSu vidikSu ca zAkhAbhiH prazAkhAbhizca pramRtA yathA vatulAH saMjAtA iti, AnupUrvI sujAtAzca te rucirAzca te ca vRttabhAvapariNatAzceti AnupUrvI sujAtaruciravRttabhAvapariNatAH, tathA 'egakhaMdhI' te pAdapAH pratyekamekaskandhAH, sUtre strItvaM prAkRtatvAt, tathA'aNega sAhappasAhaviDimA' anekAbhiH zAkhAbhiH prazAkhAbhizca madhyabhAge viTapo vistaro yeSAM te'nekazAkhAprazAkhA viTapAH tathA-'aNegaNaravAma supasAriyAgejjha ghaNaviulavaTUTakhaMdhA' tiryagabAhu dvayaprasAraNo vyAma: anekanaracyAmaiH-puruSavyA maiH suprasAritairagrAhyaH-aprameyaH ghano-nibiDo vipulo vistIrNaH skandho yeSAM te anekanaravyAmasuprasAritAgrAhya dhanavipulavRttaskandhAH tathA-'acchiddapattA' acchi. drANi patrANi yeSAM te acchidrapatrAH, ayaM bhAvaH vRkSANAM patreSu vAtadoSataH kAla. doSato vA gaDDarikAdirIti rupajAyate kintu teSAM patreSu na tathA tena teSu patreSu chidrANi na bhavantItyacchidrapatrAH athavA-evaM nAmAnyo'nya zAkhAprazAkhAnupravezAt patrANi patrANAmupari jAtAni, yena manAgapi antarAlarUpaM chidraM nopala. mUlAdi paripATI ke anurUpahI ye saba sundara DhaMga se vRkSa utpanna hue hai| ataH vaDe suhAvane lagate hai ye saba vRkSa eka 2 skandhavAle hai aura aneka zAkhAoM evaM prazAkhAoM se madhyabhAga meM inakA vistAra adhika hai TeDhI phailAI huI do bhujAoM ke pramANa rUpa eka vyAma hotA hai aneka puruSa milakara bhI aise apane phailAe gae vyAma dvArA jise grahaNa nahIM kara sakate aisA niviDa vistIrNa inakA gola skandha hai| inake patra chidra rahita hai arthAt vAta doSa se yA kAla doSa se-ina vRkSoM ke patroM meM kisI bhI prakAra se chidra Adi nahIM hote hai athavA ina vRkSoM ke patra Apasa meM zAkhA prazAkhAoM meM isa taraha se saTe hue mile rahate hai ki jisase unake antarAla meM thoDAsA bhI chidra ghaNAja sahAmaNA lAge che. e badhA vRkSo eka eka aMdhavALA che ane aneka zAkhAo ane prazAkhAothI madhyabhAgamAM ene vistAra vadhAre che, vAMkI phelAvavAmAM Avela be bhujAonA pramANu rUpa eka vyAma-vAma thAya che. aneka purUSe maLIne paNa evI phelAvavAmAM Avela vAma dvArA jene grahaNa karI zakatA nathI. evuM nibIDa vistAra vALuM tenuM skaMdha-thaDa hoya che, tenA pAnaDAo chidro vinAnA hoya che. arthAta vAyunA doSathI ke kALa doSathI e vRkSanA pAnaDAomAM kaI paNa prakAranA chidro vigere hotA nathI. athavA e vRkSonA pAnAo parasparamAM zAkhA prazAkhAomAM evI rIte cUMTIne lAgelA rahe che ke jenAthI tenI aMdaranA bhAgamAM thoDA sarIkhA paNa jIvAbhigamasUtra Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 53 vanaSaNDAdikavarNanam 845 kSyate iti ataeva - 'aviralapattA ' aviralapatrAH, atrApi hetvarthe prathamA, tatazcAyamarthaH - yato'viralapatrAH, ato'cchidrapatrAH, aviralapatratvameva kutastatrAha - ' avAI - pattA' avAtInapatrAH, vAtInAni vAtopahatAni vAtena pAtitAnItyarthaH na vAtInAni ityavAtInAni patrANi yeSAM te tathA ayaM bhAvaH - na tatra prabalo vAtaH kharaparuSo vAti yena patrANi truTitvA bhUmau nipatanti tato'vAtIna patratvAda viralapatrA iti, acchidrapatratve prathamavyAkhyAnapakSamadhikRtya kAraNamAha - 'aNaII pattA ' anItipatrAH na vidyate iti gaDurikAdirUpA yeSAM tAni anItIni, anItIni patrANi yeSAM te anItipatrAH, anItipatratvAdeva acchidrapatrA iti, 'NidhUya jaraDhapaMDurapattA' nirdhUtajaraThapANDurapatrAH, nirdhUtAni -apanItAni jaraThAni pANDuni patrANi yebhyaste nirdhUta jaraThapANDupatrAH, yAni vRkSasthAni jaraThAni pANDUni patrANi tAni vAtena nirdhUya nirdhUya bhUmau pAtyante, bhUmerapi ca nahIM dikhalAI detA hai yahI vAta, 'aviralapattA' isa pada dvArA puSTa kI gaI hai yahAM para bhI yaha hetvartha meM prathamA vibhakti huI hai / isase yaha dhvanita hotA hai ki jisa kAraNa ye avirala patroM vAle hai, isI kAraNa ye acchidra patroM vAle haiM 'avAiNapattA - avAtIna patrA:' ye avirala patroM vAle isa kAraNa se hai ki yahAM para aisI jora kI havA nahIM calatI hai, ki jisakI vajaha se inake patra DAla se TUTakara jamIna para tora jAve, 'aNaIipattA' gaDDarikAdi rUpa Iti yahAM patroM meM hone nahIM pAtI hai isaliye bhI ye acchidra patroM vAle hai, 'niddhUyajara - DhapaMDurapattA' ina vRkSoM para jo patte purAne paDa jAte hai aura sapheda ho jAte hai ve patra vAyudvArA vahAM se jamIna para girAdiye jAte hai tathA jamIna Upara paDe hue ve patra bhI vahAM se uDA uDAkara anyatra kara chidro dekhAtA nathI. eja vAta 'aviralapattA' me pahathI puSTa 2vAbhAM Avela che. ahIMyAM paNa A hetvamAM prathamA vibhakti thayela che. enAthI e dhvanita thAya che ke je kAraNe e avirala patrAvALA che, eja kAraNathI te sacchidra patrovAjA che. 'avAiNapattA - avAtInapatrA' me avirata patrovAjA e kAraNathI che ke tyAM evA jorathI havA nathI cAlatI kejenA kAraNe enA pAnaDAo DAjathI tUTine bhIna para paDI laya 'aNaii pattA' gaDDariDAdvi 35 Iti A pAnAone thatI nathI. tethI paNa e acchidra patrAvALA hoya che, 'Nidvaya jaraDha pattA' mA vRkSa para ne paanddaao| nunA yaha laya che. ane saphedru thaI jAya che, te patrA pavana dvArA jamIna para pADI nAkhavAmAM Ave che. tathA jamIna para paDelA te pAnaDAene paNa tyAMthI uDADIne bIje laI jIvAbhigamasUtra Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbha 846 prAyo nirdhUya nirdhUyAnyatrApasAryante ityarthaH / ' navahariyabhisaMtapattaMdhayAra gaMbhIradarisaNijjA' navaharitabhAsamAnapatrAndhakAra gambhIradarzanIyAH, navena - pratyagreNa haritena nIlena bhAsamAnena snigdhasva svacAdIpyamAnena patrabhAreNa-dalasaMcayena yo jAto'ndhakArastena gambhIrA :- alabdhamadhyabhAgAH santo darzanIyA ye te tathA, tathA - 'uvaviNiggayaNavataruNapatta pallavakomalujjalacalaMta kisalaya sukumAlasoddiyavaraMkuraggasiharA' upavinirgataiH - nirantara vinirgatairnavataruNapallavaiH tathA komalermanojJairujjvalaiH zuddhezvaladbhiH ISatkampamAnaiH kijalayairavasthA vizeSopetaiH pallavavizeSaiH, tathA sukumAraiH prabAlaiH pallavAGkaraiH zobhitAni varAGkurANi varAGkuropetAni agrazikharANi yeSAM te upavinirgatanavataruNa patrapallava komalo - jvalacala rikazalaya sukumArapravAlazobhitavarAGkurAgrazikharAH / atrAGkuramavAlayoH kAlakRtAvasthAvizeSA dvizeSo bodhyaH / ' NiccaM kusumiyA NiccaM mauliyA NiccaM lavaiyA Nicca yavaiyA NiccaM gummiyA NiccaM gaucchiyA NiccaM jamaliyA NiccaM diye jAte hai, 'navahariyabhisaMtapattaMdhayAragaMbhIra darisa NijjA' ye vRkSa alabdha bhAgavAle hote hue bhI darzanIya hai alabdha madhyabhAgavAle ye isaliye hai ki navIna hare 2 patra samUha se jo ki dIpyamAna evaM snigdhachAlavAlA hai ina para sadA ghora andhakAra jaisA chAyA rahatA hai ina vRkSoM ke varAGkuropeta agrazikhara nirantara vinirgata navataruNa pallavoM se tathA komala manojJa ujjvala kampamAna dhIre dhIre hilate hue kisalayoM se evaM sukumAra pravAloM se pallavAGkaroM se zobhita bane rahate haiM aGkura aura pravAla meM kAlakRta avasthA vizeSa se bheda ho jAtA haiM / 'NiccaM kusumiyA, niccaM mauliyA, niccaM lavaiyA, niccaM thavaiyA, niccaM gummiyAnicca gocchiyA, niccaM jamaliyA, niccaM juyaliyA, samdha bhavAya che. 'navahariya bhisaMtapattaMdhayAragaMbhIradarisaNijjA' mA vRkSA bhAgavALA hovA chatAM paNa darzanIya hoya che, alabdha madhya bhAgavALA e kAraNathI che ke navA navA lIlA lIlA pAnAeAnA samUhathI ke je IMdIpyamAna ane gADha chAyAvALA che. tenA para kAyama aMdhArA jevI chAyA rahe che, e vRkSAnA varAMkurAvALA agra zikharA niraMtara nIkaLelA navatarUNa palavAthI tathA kAmaLa maneAjJa ujjavala kampAyamAna dhIre dhIre halatA kisalayAthI ane kAmaLa pravALAthI pallavAMkurAthI zAbhAyamAna anelA rahe che. aMkura ane pravAsamAM asaGkRta avasthA vizeSathI leha tha laya che. 'NiccaM kusumiyA, NiccaM mauliyA, NiccaM lavaiyA, NiccaM thavaiyA, NiccaM gummiyA, NiccaM gocchiyA, NiccaM jamaliyA, NiccaM juyaliyA, NiccaM viNamiyA, NiccaM paNa jIvAbhigamasUtra Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 53 vanaSaNDAdikavarNanam 847 jugaliyA NiccaM viNamiyA NiccaM paNamiyA NiccaM kusumiya mauliya lavaiya thavatya gummiya gocchiya jamaliya jugaliya viNamiya paNamiya suvibhatta paMDimaMjari DisagadharA' nityaM kusumitA nityaM mukulitA nityaM pallavitA : nityaM stakitA nityaM gulmitA nityaM gucchitA nityaM yamalitA nityaM yugalitA nityaM vinamitA nityaM praNamitA nityaM kusumita mukulita pallavita stavakita gulmita gucchita yamalitayugalitavinata praNatasuvibhakta piNDama arthavataMsakadharAH, iticchAyA / vyAkhyAtapUrvamidaM prakaraNam etasya vyAkhyAnaM pUrvavadeva jJAtavyam / tathA'suyavarahiNamayaNasalA gAkoilakoragabhiMgAragako Dalaga jIvaMjIvagaNaM dimuhaka vilapiMgalakkha kAraMDavacakkavA gakalahaMga sArasANegasauNagaNamihuNa vicA riyasa dunnaiyaniccaM viNamiyA, niccaM paNamiyA' ye vRkSa sadA kusumita rahate hai nitya mukulita rahate hai, nityapallavita rahate hai nitya stabakita rahate hai nitya gulmita rahate hai nitya gucchita rahate hai nitya yamalita rahate hai / nitya yugalita rahate hai nitya vinamita rahate hai evaM nitya praNamita rahate hai isa taraha se nityakusumita, mukulita pallavita, stabakita gulmita gucchita yamalita yugalita vinamita evaM praNamita bane hue ye vRkSa suvibhakta piNDavAlI maMjarIrUpa avataMsaka ko dhAraNa kiye rahate hai ina padoM kA artha pUrva prakaraNa meM vyAkhyAta ho cUkA hai / 'suyabarahiNa mayaNasalAgA koilakoraga - zukabarhiNa madana zalAkA kokilakoraka' ityAdi, ina vRkSoM ke upara zuka ke joDe mayUroM ke joDe, madanazalAkA - menA ke joDe, kokila ke joDe, cakravAka ke joDe, kalahaMsa ke joDe, sArasa ke joDe, ityAdi aneka pakSiyoM miyA' yA vRkss| ayama sumita rahe che. nitya bhuDusita rahe che, nitya pallavita rahe che, nitya stakhakita rahe che. nitya gumita rahe che, nitya zucchita rahe che. nitya yamalita rahe che. nitya yugalita rahe che. nitya vinamita rahe che- ane nitya praNamita rahe che. A rIte nitya kusumita, bhuDDusita, pallavita, stamamti, zusmita zucchita, yabhakSita, yugalita, vinamita, temaja praNamita khanelA A vRkSa| suvibhakata piMDavALI maMjarI rUpa avataMsaka-vastrane dhAraNa karIne rahe che. A zabdonA artha pahesAM sUtrabhAM atAvavAmAM bhAvI gaye che. 'suyabarahiNa mayaNasalAgA koila koraga sukabarahiNa madanasalAkA kokila koraka' ityAdi me vRkSonI 52 zukanA joDalA, mayUrAnA joDalA, madanazalAkA-menAnA joDalA kAyalanA joDalA, cakravAkanA joDalA, kalahaMsanA joDalA sArasanA joDalA vigere aneka prakAranA jIvAbhigamasUtra Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 848 jIvAbhigamasUtre mahurasanAiyamurammA' zukabarhimadanazalAkAkokilakorakabhRGgArakoDalaka jIvaM jIvakanandImukhakapilapiGgalAkSakAraNDavacakravAkakalahaMsasArasAkhyAnAmane keSAM zaku. nagaNAnAM mithunaiH strIpuruSayugmai viracitam itastato gataM yacca zabdannatikam unnatazabdakaM madhurasvaraM ca nAditaM lApitaM yeSu te tathA, ataeva suramyA:-suSThuramaNIyAH, atra zukAH- kIrAH, barhiNo mayUrAH madanazalAkA sArikA, cakravAka. haMsasArasA lokaprasiddhA eva, etadanye pakSivizeSAstu lokata eva jnyaatvyaaH| tathA-'saMpiDiyadappiyabhamaramahuyarIpahakarA' saMpiNDitAH, ekatra piNDibhUtA. haptA madonmattatayA dadhmAtA bhramaramadhukarINAm pahakarA:-saGghAtA yatra te saMpiNDitahaptabhramaramadhukarIpahakarAH, tathA-'parilIyamANamattachappayakusumAsavalolamahuragumagumAyaMta guMjatadesabhAgA' parilIyamAnAH-anyata AgatyAgatya zrayanto mattAH ke joDe baiThe baiThe bahuta dUrU taka sune jAne vAle unnata zabdavAle aise madhura svaropeta zabdoM ko karate rahate hai caha cahAte rahate haiM isase ina vRkSoM kI sundaratA meM vizeSatA AjAtI hai ina vRkSoM ke Upara 'saMpiDiyadappiyabhamaramahuyarI pahakarA-saMpiNDitadraptabhramaramadhukarI paha. karAH' madhukA saMcayakaranevAle unmatta pinDIbhUtabhramaroM kA aura bhramariyoM kA samUhabhI baiThA rahatA hai / 'parilIyamANamattachappayakusumAsavalolamahuragumagumAyamAnagunadesabhAgA-parilIyamAnamatta SaT pada kusumAsavalolamadhura gumagumAyamAna guJjadezabhAgAH' ina vRkSoM ke idhara udhara ke pAsa ke sthAnoM meM bAhara se Ae hue aneka bhramara baiThe rahate hai ye madhupAna se madonmatta hote hai| tathA kicalka-puSpaparAga ke pAnakarane meM inakI laMpaTatA banI rahatI hai madhura madhura rUpa se ye guma pakSiAnA jeDalAe beThA beThA ghaNe dUra sudhI saMbhaLAtA ane ucca svara cukata evA madhura svaravALA ramaNIya zabda karatA rahe che. cahacahAtA rahe che. ethI e vRkSonI suMdaratAmAM vizeSa zobhA jaNAI Ave che e vRkSAnI 52 'sapiDiyadappiyabhamara mahuyarIpahakarA-sapiDitadrAtabhramaramadhukarI prahakarA;' madhana saMyaTa 42vAvA unmatta vibhUta sabhAmA bhane sabharIyAnA samUha hamezA mesI 29 che. 'parilIyamANamatta chappaya kusumAsavalolabhaMgura gumagumAyamAnaguMjadesabhAgA-parilIyamAnamattaSaTpada kusumAsavalo lamadhuragumagumAyamAnagujadvezabhAgA' se vRkSAnI mAsapAsanA mAgamA mahArathI AvelA aneka bhamarAo besI rahe che, ane madhupAna karIne madenmatta bane che. tathA kiMjalka-puSpaparAganuM pAna karavAmAM tenuM laMpaTa paNuM jaNAI Ave che. teo madhura madhura zabdothI guma gumAyamAna rahe che. arthAta gaNa jIvAbhigamasUtra Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam SaTpadAH kusumAsavalolAH kiMjalkapAnalampaTAH madhuraM gumagumAyamAnAH-paribhrama. ntastai:-guJjanta:- guJjAravayuktA dezabhAgAH pradezA yeSAM te parilIyamAnamatta SaT padakusumAsavalolamadhuragumagumAyamAnaguJjadezabhAgAH, tathA-'abhitarapupphaphalA' abhyantarANi-abhyantaravartIni puSpANi phalAni ca yeSAM te'bhyantarapuSpaphalAH, tathA-'bAhirapattachannA' bahiH patracchannAH-vyAptA iti-bahiH patracchannAH, tathA-patraizca puSpaizca avacchannaparicchannA:-atyantamAcchAditAH, tathA- 'NIrogA' nIrogA:-rogarahitAH zaTanavarjitAH 'akaMTagA' avaNTakA:-kaNTakavarjitAH, naiteSu madhye babbUlAdi kaNTakivRkSAH santIti bhAvaH / tathA-'sAuphalA' svAduphalAH, svAni phalAni yeSAM te tathA-NiddhaphalA' snigdhaphalAH snigdhAnisnagdhakAntiyuktAni phalAni yeSAM te tathA- NANAviha gucchagummamaMDavagasohiyA' pratyAsannairnAnAvidhairanekaprakArakairgucchaiH vRntAko prabhRtibhiH gulmainavamAlikA dibhiH gumAyamAna-guna gunAte rahate haiM jhaMkAra-kiyA karate hai ataH vRkSoM ke dezabhAga unakI guMjAra se vaDe acche suhAvane lagate hai 'abhitara pupphaphalA' inavRkSoM ke puSpa aura phala unhIM ke bhItara chupe rahate hai, 'bAhirapattacchannA' bAhara meM ye vRkSa patroM se AcchAdita rahate hai| isa taraha ye vRkSa patra aura puSpo se 'avacchanna paricchannA' sadA utpanna rUpa se bahuta adhika rUpa se AcchAdita bane rahate hai 'nIrogA' ina vRkSoM meM vanaspatikAyika saMbaMdhI koi bhI roga nahI hotA hai 'akaMTagA' ina vRkSoM ke bIca babUla Adi kAMToM vAle vRkSa nahI hote / inake phala bahuta hI adhika miSTa svAdavAle hote hai snigdhasparzavAle hote hai| pratyAsatra nAnA prakAra ke gucchoM se, gulmoM se-navamAlikAdi ke maNDapoM se aura drAkSA Adika maMDapoM se ye sadA suzobhita bane gaNATa karatA rahe che. jhaMkAra karyA kare che. tethI e vRkSanA pradeza bhAge e pakSisAnA jniqthI bhUma suMdara sane atyaMta soDAma lAge che. 'abhiMtara puSphaphalA' se vRkSAnA puSpA bhane Ne te vRkSAnI ghaTAmA 1 chapA rahecha. 'bAhirapattacchannA' mahArathI se vRkSA pAnAmAthI DhaMye 2he che. mAzate se vRkSApatrI bhane pothI 'avacchannaparicchannA' sahA uttama zata mAhita DhaMyeso bhanyA 29 che. 'nIrogA' mA vRkSAmA vanaspatizAyi saMbaMdhI roDa 55 zaharAta nathI. 'akaMTagA' meM vRkSAmA mANa vigere vA so hetA nathI. tenA phaLe ghaNAja vadhAre mIThAzavALA hoya che. snigdha sparzavALA hoya che. samIpavatI aneka prakAranA gurathI, guhamethI, navamAlikA vigerenA maMDapathI ane darAkha vigerenA maMDapathI e vRkSe sadAkALa suzobhita jI0 107 jIvAbhigamasUtra Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 850 maNDapakai kSAmaNDapakairupazobhitA iti nAnAvidha guccha gulma maNDapakazobhitAH tathA 'vicittasuha ke bahulA' vicitra zubhaketu bahulA, vicitraiH - aneka prakArakaiH zubhaiH - maGgalabhUtaiH ketubhirdhvajairva hulAH- dhyAptA ye te tathA - 'vAvI kkhariNI dIhiyA sunivesiyarammajAlagharagA' vApI puSkariNI dIrghikAsuni vezitaramyajAlagRhakAH vApyazcaturasrAkArAstA eva vRttAH puSkariNyaH, yadi vA puSkarANi vidyante yAsu tAH puSkariNyaH dIrghikA RjusariNyaH, vApISu puSkariNISu dIrghikAsu suSThunivezitAni ramyANi jAlagRhANi yeSu te tathA, tathA-piDiya nIhArimaM' piNDitA satI nirdhArimA dUre nirgacchantI piNDitanhirimA tAM sugandhi suSThugandhikAm 'suha surahimaNoharaM' zubhasurabhibhyo gandhAntarebhyaH sakAzAnmanoharA zubhasurabhimanoharA tAM ca tAdRzIm 'mahayA' mahatIm ' gandhaddhaNiM' gandhaddhANiM yAvadbhirgandhapudgalaiH gandhaviSaye ghrANirUpajAyate tAvatI gandhapulasaMhati rUpacArAd gandhANirityucyate tAm 'niccaM ' nirantaram 'muMcamANA' muJcantaH, tathA = 'suha rahate hai / inake Upara aneka prakAra kI suMdara dhyajAeM phaharAtI hai 'bAvipukkhariNI dIhiyA sunivesiyarammajAlagharagA' caturasraAkAravAlI vApikAoM meM, vRtta AkAravAlI puSkariNiyoM meM athavA puSkaroM se-kamaloM se yukta puSkaviNiyoM meN| RjU sAriNIvAlI dIrghikAoM meM jinheM siJcita karane ke lie acchI taraha se suMdara jAlagRha lage hue hai ye vRkSa aisI anya gandhoM se bhI viziSTa manohara gaMdhako nirantara chor3ate rahate hai ki jisase gaMdha ke viSaya meM tRpti ho jAtI hai vaha gandha unase thoDe 2 rUpa meM nahIM nikalatI hai kintu piNDita hokara nikalatI hai aura dUra dUra taka phaila jAtI hai jitane gaMdha pudgaloM se ke viSaya meM prANi- ghrANendriya ko tRpti - ho jAve utanI gaMdha pudgala saMhatikA nAma gandhatrANi hai, 'suhaseu ke bahulA' inake jo AlavAla rahe che, tenA upara aneDa prahAranI suMdara dhanno iraDatI rahe 'vAvi pukkhariNI dIhiyA sunivesiyarammajAlagharagA' the| bhUnA bhAravAjI vAvobhAM vRtta AkAravALI puSkaraNiyAmAM athavA puSkara-kamaLAthI yukata puSkariNiyAmAM Rju sAriNIvALI daudhikAomAM jene saMgraha karavA sArI rIte suMdara jALagRho lAgelA che, evA e vRkSeA evA prakAranA anya gandhathI paNa vizeSa prakAra thI maneAhara evA gaMdhane kAyama cheDayA kare che, ke jethI gaMdha viSayaka manane tRpti maLI jAya che. e gaMdha emAMthI gheADA gheADA pramANamAM nIkaLatA nathI. paraMtu piMDa paNAthI arthAt piMDarUpe nIkaLatA rahe che, ane ghaNe dUra sudhI phelAI jAya che. jeTalA gaMdha pudgalethI gaMdhanA saMbaMdhamAM ghrANendriya tRsa jIvAbhigamasUtra Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 851 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam seukeubahulA' zubhasetu ketubahulAH zubhA-pradhAnAH seta vo bhArgAH AlavAla. pAlyovA ketavo dhvajA, bahulA anekarUpA yeSAM te tathA, etAni yAtpada. saMgRhItAni padAni vyAkhpAtAni / atha sUtragata padAni vyAkhyAyante-'aNega sagaDarahajANajuggasibiyasaMdamANiya paDimoyaNA' anekazakaTarayayAnayugyazibikasyandamAnikApratimovajAH, tatra zakaTAH prasiddhAH rathA dvividhAH krIDArathAH saMgrAmarathAzca, yAnAni sAmAnyataH zeSANi vAhanAni yugyAni golladezaprasiddhAni dvihastapramANAni vedikopazobhitAni jampAnAni, zibikA kuTAkAraNAcchAditA jampAnavizeSAH syandamAnikAH-puruSapramANA jampAnavizeSAH, anekeSAM zakaTa. rathAdInAM pratimocanaM teSAmadhaH chAyAbAhulyAd vistIrNatvAcca vizrAntyartha zakaTAdInAM sthApanaM bhavati yeSu te tathA, ataH 'surammA' suramyA:-vizeSato'tiramaNIyAH, tathA-'pAsAdoyA prAsAdIyAH, darzanIyAH, abhirUpAH, pratirUpAH iti padacatuSTayaM vyAkhyAtapUrvam / kyAriyAM hai ve zubha hai tathA unase upara jo dhvajAeM lagI hai ve bhI anekarUpa vAlI hai yahAM taka yAvatpada se saMgRhIta padoM kA artha huA ava sUtra gata padoM kI vyAkhyA kI jAtI hai 'aNega sagaDa rahajANa jugga0 yahAM ratha do prakAra ke hote haiM, eka krIDAratha aura dUsare saMgrAma ratha aneka zakaTa gADe aneka ratha yAna-vAhana-yugya-tolladeza prasiddha dvihasta pramANa vedikopazobhita jampAnazibikA aura spandamAnikA -ye saba vAhana chAyA adhika hone kA kAraNa inake tala bhAga meM Thaharate rahate hai aisA vistIrNa talabhAga isakA hai isa kAraNa se ye 'surammA' atyantaramaNIya hai tathA prAsAdIyadarzanIya abhirUpa aura tha taya theTasA gaMdha saMghAtarnu nAma dhAya che. 'suhaseu keubahulA' tenA je AlavAla kayArAo che te suMdara che tathA tenA para je dhajAo lAgelI che te paNa aneka prakAranA rUpavALI che. ATalA sudhI yAtpadathI saMgrahAyela padanI vyAkhyA karavAmAM Avela che. have sUtramA mAvasa pahonI vyAcyA 42vAmA bhAva che. 'aNegasagar3arahajANa jugga' mahIyA 25 me. prA2nA 4AmA mAcyA cha. me 2tha ane bIje saMgrAmaratha, aneka zakaTa gADA aneka rathayAna vAhana yugya tela deza prasiddha be hAtha pramANanI vedikAthI zobhAyamAna jaMpAna zibikA ane spandamAnikA A badhA vAhane e vRkSonI chAyA suMdara hovAthI tenI taLe ArAma karavA ubhA rAkhavAmAM Ave che, e vistAra vALa taLabhAga A vRkSAnA che. me 24thI ye 'surammA' bhatyaMta 2bhaeIya che. tathA prAsAdAya jIvAbhigamasUtra Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 852 jIvAbhigamasUtre athAsya vanaSaNDasya bhUmibhAgo varNyate-'tassa NaM' ityAdi, 'tassa NaM vaNasaMDassa' tasya khalu vanaSaNDasya 'aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte' antarmadhye bahusama san ramaNIyo manojJa iti bahusamaramaNIyo bhUmibhAgaH prajJaptaH-kathitaH kiM viziSTaH saH ? ityAha-'se jahANAmae' ityAdi, 'se jahANAmae' tadyathA nAmakaH 'Aligapukkharei vA' AliGga puSkaramiti vA, AliGgo murajo vAya. vizeSastasya puSkaracarmapuTakaM tatkilAtyantasamaM bhavatIti tenopamA kriyate -sarvatrasarve'pi iti zabdA: samuccaye / 'muiMgapukkharei vA' mRdaGgapuSkaramiti vA, mRdaGgo lokaprasiddhI vAdyavizeSastasya puSkaraM mRdaGgapuSkaramiti / 'saratalei pratirUpa hai ina pado kA artha pahale AcUkA hai| aba isa vanakhaNDakebhUmibhAgakA varNana karate hai 'tassa NaM vaNasaMDassa aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte' isa vanakhaNDakA jo bhItarakA bhUmibhAga hai vaha bahu sama hai bilakula barAbara ekatA hai UMcA nIcA nahIM hai kisa prakAra kA vaha sama bhUmibhAga hai isako aliGga puSkara Adi upamAoM se batAte hai 'se jahAnAmae aliMgapukkhare ti vA' ityAdi / vaha bhUmibhAga aisA pratIta hotA hai ki jaisA, AliGga puSkara hotA hai AliGga nAma muraja vAdyavizeSakA haiM tathA isake upara jo camaDA maDA rahatA hai usakA nAma puSkara hai / yaha AliGga puSkara atyanta sama hotA hai isI taraha vahAM kA vaha bhUmibhAga mRdaGga ke puSkara jaisA atyantasama hai mRdaGga lokaprasiddha eka prakAra kA vAcavizeSa hai, isakA bhI puSkara bilakula sama hotA hai UMcA nIcA nahIM hotA hai isI prakAra paripUrNa darzanIya, abhirUpa ane pratirUpa che. A padone artha pahelA AvI gayela che. ve aa vanamaMDana bhUmilAtuM varNana 42vAmAM Ave che. 'tassa gaM vaNakhaMDassa aMto bahu samaramaNijje bhUmibhAge paNNate' / vanamaMDana karanA je bhUmibhAga che, te ghaNe sama che, bilakula barAbara eka sarakho che, uce nIco nathI kevA prakArano e samabhAga che te AliMga puSkara vigerenI upamAo dvArA matAva che. 'se jahA nAmae AliMgapukkhareti vA' tyAhi bhUmilApa evuM jaNAya che ke jevuM AliMga puSkara hoya che, A AliMga nAma muraja vAghavizeSanuM che, tathA tenA upara je cAmaDuM maDheluM hoya che, tenuM nAma puSkara che. A AliMgapuSkara ghaNoja sama-sara hoya che. e ja rItane tyAMne te bhUmibhAga mRdaMganA puSkara je sama-sarakhe che. mRdaMgae leka prasiddha eka prakAranuM vAgha vizeSa che, tenuM puSkara paNa bilakula sarakhu hoya che, ucuM nIcuM hotuM nathI. eja rIte paripUrNa pANIthI bharela taLAvanI uparano bhAga jIvAbhigamasUtra Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam vA' sarastalamiti vA pAnI yena bhRtaM taDAgaM sarastasya talam-uparitano bhAgaH 'karata lei vA' karatalamiti vA karatalaM pratItam 'caMdamaMDalei vA' candramaNDala miti vA, candramaNDalaM ca yadyapi tatvavRttyA uttAnIkRta kapitthAkAra pIThaprAsAdApekSayA vRttAlekhamiti tadgatI dRzyamAno bhAgo na samatalastathApi pratibhAsate samatala iti tadupAdAnam // 'AyaMsa maMDalei vA' AdarzamaNDalamiti vA-darpaNamaNDalamiti vA, 'sUramaMDalei vA sUryamaNDalamiti vA, 'urabbhacammei vA' urabhraH UraNaH 'gheTA' iti lokaprasiddhaH 'usabhacammei vA vRSabhacarma , iti vA, 'varAha-pAnI se bhare hue tAlAbakA Upara kA bhAga jaisA samatalavAlA hotA hai usI prakAra se yahAM kA bhUmibhAga bhI samatalavAlA hai UMcAnIcA nahIM hai isI prakAra jaisA karatala ke samAna samabhAgavAlA hai jisa prakAra candramaNDala samatala pratIta hotA hai isI prakAra se vahAM kA bhUmibhAga bhI samatalavAlA hai yadyapi candramaNDala samatalavAlA nahIM hotA hai kyoM ki candramaMDala meM uttAnIkRta kapitthake AkAra ke jaise pITha prAsAdakI apekSA UMcA nIcApana hai parantu yahAM jo samatalatA ke viSaya meM inheM dRSTAnta koTI me rakhAgayA hai, vaha unakA dRzyamAnabhAga samatala rUpa se pratIbhAsita hotA hai isa apekSA se rakhAgayA hai, isI prakAra se vaha kA bhUmibhAga 'AyasamaMDalei vA sUramaMDalaivA' Adarzatala ke samAna samatalavAlA hai aura sUrya maMDala jaisA samatala hotA hai vaisA samatala hai 'urabha0' urabha nAma UraNa kA hai jise bhASA me gheTA kahA jAtA hai isakA camaDA bilakula samatala hotA hai isI prakAra-'usabhacammei jema eka sarakho samatala hoya che uce nIce hoto nathI, eja rItane e bhUmibhAga samatala hoya che. jema karatala eka sarakhe sama hoya che tema e bhUmibhAga paNa karatala jevo samatala hoya che. je pramANe caMdra maMDala eka sarakhuM sama hoya che. e ja rIte tyAM bhUmibhAga paNa samatala hoya che. yadyapi caMdra maMDala samatala hotuM nathI kemake caMdramaMDalamAM uMcA karela ThAnA AkAra jevo pITha-prakAranA jevuM uMcAnIcApaNuM che. paraMtu ahIyAM je tene samatala paNAnA daSTAMtamAM rAkhavAmAM Avela che, te tene dRzyamAna dekhAte bhAga samatala dekhAya che e apekSAthI ahIM rAkhela che. e ja rIte tyAnI bhUmimA 'AyasamaMDalei vA sUramaMDalei vA' mArza tana saro samatala vALe che. ane sUrya maMDala jema samatala hoya che te e bhUmimaag samatala pANe! che 'urabha0' 27 264ne 43 cha, 22 lASAmA gheTA kahevAmAM Ave che. tenuM cAmaDu ekadama samatala hoya che, tenA je jIvAbhigamasUtra Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 854 jIvAbhigamasUtre cammei vA' varAhacarma iti vA, 'sIha cammei vA' siMhacarma iti vA, 'vagdhacammei vA' vyAghracarmeti vA, "vigacammei vA' vRkacarmeti vA, 'dIvIcammei vA' dvIpi-citrakastasya carmeti vA, 'aNega saMkukIlagasahassavitate' anekazaGakukolakasahasravitataH eteSAmurabhrAdInAM pratyekaM carma anekaiH zaGkapramANaiH kIlakasahasraiH mahadbhiH kIlakairatADita pAyo madhya kSAmaM bhavati na samatalaM bhavati, ataH zaGkagrahaNam, vitataM-vitatIkRtam tADitaM sat yathA'tyantaM bahusamaM bhavati tathA tasyApi vana SaNDasyAntabahusamo bhUmibhAgaH / punaH kathaMbhUto bhUmibhAgastatrAha-'NANAviha paMcavannehi' ityAdi, 'NANAviha paMcavaNNehiM taNehi ya maNIhi ya uvasobhie' nAnAvidha paJcavarNaistRNaizca maNibhicopazobhitaH kathaMbhUtai staiH ? tatrAha-'AvaDa' vA' usabhabhASA meM bailakA nAma hai 'varAha cammei vA' varAha nAma suara kA hai 'sIha cammei vA' siMhA nAma zera kA hai| 'vagghacammeivA' vyAghra nAma siMha kI hI eka jAti ke jAnavarakA nAma hai, 'vigacammei vA' vRkanAma bheDiyA kA hai 'dIvi cammei vA dvIpInAma cIttA kA hai 'aNega saMkukIlaga sahassAvitate' ina sava jAnavaroM kA camaDA zaGkapramANa baDI 2 hajAroM kIloM se jaba taka tADita nahIM hotA hai taba taka vaha samatala vAlA nahIM hotA hai, kintu vaha madhya meM kSAma-patalA-rahatA hai aura jaba vaha-tADita hotA hai taba vaha bahusama ho jAtA hai, ataH jisa prakAra ina savakA camaDA isa prakAra se tADita ho jAne para samatala vAlA ho jAtA hai, usI prakAra se isa vanakhaMDa kA bhI bhItarI bhUmi bhAga samatala vAlA hai 'nANAviha paMcavaNNehiM taNehiM ya maNIhiya uva. sobhie' yaha bhUmibhAga nAnA prakAra ke paMcavarNIvAle tRNo se evaM se bhUmilA samato cha merI zata 'usabhacammei vA' vRSama arthAta paNa 'varAhacamme ivA' 12 (muMDa) suparane che. 'sohacammei vA' siMha 'vagdhacamme ivA' pApa se siMhanI me tanuM nAma che. 'vigacammei vA' 4 arthAt ma dIvicammei vA' dIpi se vittAnu nAma che. 'aNega saMkukIlaga sahassavitate' mA maghA navarAtuM yAmaDaM zaM vA moTA moTA / khIlAthI jyAM sudhI TIpavAmAM AvatA nathI tyAM sudhI te samatala banatA nathI. paraMtu te madhyamAM pAtaLA rahe che. ane jyAre te TIpAya che, tyAre te eka dama sama sarakhA banI jAya che. tethI je rIte A badhAnuM cAmaDuM A rIte TIpAyA pachI samatala bane che, e ja pramANe e vanakhaMDanI aMdarane bhUmi bhAgasamatalavANe hoya che 'nANAviha paMcavaNNehiM taNehiM ya maNIhiya uva sobhie' mA bhUmilApa bhane aranA paMya varNavANA tRNethI bhane bhathiyo jIvAbhigamasUtra Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 53 vanaSaNDAdikavarNanam 855 " ityAdi, 'AvaDa paccAvaDaseDhI paseDhI sotthiya sovatthiya pUsamANa vaddhamANamacchaMDa kajAramAraphullAvali paumapattasAgarataraMgavAsaMti layapa umalayabhatticittehiM' AvarttapratyAvartta zreNiprazreNi svastika sauvastika puSpamANavavarddhamAnakamatyANDakamakarANDakajAramArapuSpAvalipadmapatra sAgara taraGgavAsantIlatApadmalatAbhakticitrerupazobhitaH atra AvarttAdIni maNInAM lakSaNAni, tatra Avatta lokaprasiddhaeva, ekasyAvarttasya pratyabhimukha AvarttaH pratyArttaH, zreNistathAvidhavindujalAdeH paGkiH, tasyAzca zreNe: vinirgatA yA anyA zreNiH sA prazreNiH, sauvastikau lokamaNiyoM se upazobhita hai yahAM Age ke padoM se sabaMdha batAyA gayA haive tRNa aura maNi kisa prakAra ke hai so dikhalAte hai 'AvaDapaccAvaDa seDhI paseDhI sotthiya sovatthiya pUsamANavaddhamANa macchaMukama karaMDakajAra mAraphullAvali paumapatta sAgarataraMgavAsaMtilayapaumalayabhatti citte hiM' ye tRNa aura maNiyAM AvataM pratyAvartta, zreNI prazreNi svastika sauvastika, puSpamANava varddhamAnaka- zarAva saMpuTa massyAMDaka, makarANDaka evaM jAramAra ina saba racanAoM se arthAt AvartAdilakSaNoM se yukta hai evaM puSpavali padma patra sAgarataraGga vAsantIlatA aura padmalatA inakI racanAoM se jinameM citra bane hue haiM, maNikA lakSaNa jo Avarta hai vaha to lokaprasiddha hI hai eka Avartaka ke sAmane jo dUsarA Avarta hotA hai vaha pratyAvartta hai isa prakAra kI jo bindu jaisA bindusamUhoM kI paMkti hai vaha zreNi hai, isa zreNi se jo dUsarI thI ze|bhAyamAna rahe che. ahIM AgaLanA paTTAne saMbaMdha batAvela che. me tRNa bhane bhaziyo vA prajharanA che se sUtrAra matAve che. 'AvaDaDha paccAvaDDhI seDhI paseDhI sotthiya sovatthiya pUsa mANavaddhamANamacchaMDaka makaraMDaka - jAramAraphullAvali paumapattasAgara taraMgavAsaMtilaya umalaya bhatticittehi' yA vR ane maNicA Avarta pratyAvarta zreNI prazreNI svastika sauvastika puSyamANava vastu mAnaka zarAvasaMpuTa matsyAMDaka, makarAka evaM jAramAra A adhI racanAAthI arthAt Avarta vigerenA lakSaNeA vALA e bhUmibhAga che. puSpAvalI, padmapatra, sAgarataraMga, vAsaMtIlatA ane padmalatA e badhAnI racanAthI jemAM citro banelA che. eve e bhUmibhAga che. tathA have Avata vigere zabdonA artha khatAvavAmAM Ave che. maNinuM eka lakSaNa Avarte che te te leAkamAM prasiddhaja che, tathA jalataraMgane paNa Avata kahevAmAM Ave che. eka AvartanI sAme je bIju Avata thAya che tene pratyAvarta kahe che. khI'du samUhonI je paMkti hAya tene zreNI kahe che. eka zreNIthI je khIjI zreNI nIkaLelI hoya che, tene prazreNI kahe che. sAthi jIvAbhigamasUtra Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre prasiddhaH, sauvastika puSpamANavau lakSaNavizeSau lokAdevAvagantavyau, varddhamAnaka zarAvasaMpuTaM, matsyANDakamakarANDake lokaprasiddha eva, jAramAreti maNerlakSaNavizeSau lokajJApyau, puSpAvali padmapatrasAgarataraGgavAsantIlatA padamalatAH prasiddhA eva, tAsAM puSpAvalyAdi padmalatAntAnAM bhaktayA vicchittyA citra AvAdi lakSaNo. petaiH, tathA-'sacchAehi sacchAyaiH-vilakSaNacchAyAyuktaiH 'samarIehi samarIcikaiH vahirgatakiraNajAlasahitaiH, sa ujjoiehi' sodyottaiH-bahirvyavasthita samIpavarti vastustomaprakAzakarodyotasahitaiH, evambhUtaiH 'nANAviha paMcavaNNehi nAnAvidhapaJcavarNairvibhinnajAtIyapaJcavaNopetaiH-tRNairmaNibhicopazobhito vanaSaNDaH, tAneva paJcavarNAn darza yatumAha-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'kiNhe hi jAva sukkilehi' kRSNavarNairyAvacchuklavarNaiH, yAvatpadena nIlalohitapItayarNAnAM saMgraho bhavati / etAn paJcavarNAn pRthaka pRthak varNayati-tatra prathamaM gautamaH kRSNavarNaviSaye pRcchati zreNi nikalI huI hotI hai vaha prazreNi hai sAthiye kA nAma savastika hai, sauvastika aura puSyamANa ye do lakSaNavizeSa loka se jAnane yogya hai zarAvasaMpuTa kA nAma varddhamAnaka hai matsyANDaka aura makarA. NDaka bhI maNilakSaNa vizeSa hai / aura ye bhI ratnaparikSakoM se jAnane yogya hai / jAra mAra bhI isI prakAra ke maNilakSaNavizeSa hai aura ye bhI jo hariyo se jAnane yogya hai / 'sacchAehiM' samirIehiM sau. jjoehi nANAvihapaMcavaNNehi' tathA ye tRNa maNiyAM sundara kAMti se yukta hai / bAhara nikalatI huI kiraNa jAlAM se sahita hai tathA bAhara rahI huI nikaTa kI vastuoM ke samUha ke prakAza karane vAle udyota se yukta hai jina pAMcavarNa vAle tRNa aura nAnAvidhamaNiyoM se yaha bhUmi bhAga yukta hai ve maNiyAM kRSNavarNa, yAvat zulkavarNa inavarNoM se suzobhita hai yahAM yAvatpada se nIla lohita aura pItavarNoM kA grahaNa yAne svastika kahe che. sauvastika ane puSyamANavA e be zabdono artha loka samUhathI jANI levo. zarAvasaMpuTane vAddha mAnaka kahe che. mayaMDaka ane makarAMDaka e maNinA lakSaNe vizeSa che. ane e ratnanI parIkSA karavAvALA pAMsathA sabhovA. 'sacchAehiM samarIehiM saujjoehiM NANAviha paMca vaNNehiM' tathA mAtR bhane maNiya suM2 tithI yuta che. mahA2 nItI kiraNa jALethI yukata che tathA bahAra rahela samIpanI vastuonA samUhane prakAzita karavAvALA udyota tejathI yukata che. je pAMca varNanA tRNa ane nAnA prakAranA maNithI e bhUmibhAga yukata che, te maNiye kRSNavarNa yAvat zukala varNathI suzobhita che. ahIyAM yAvatpadathI nIla, lehita, ane pItavarNa jIvAbhigamasUtra Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam 857 'tattha NaM je te kiNhA taNAya maNIya tatra-teSAM paJcavarNA tRNAnAM maNInAM ca madhye khalu yAni tAni kRSNAni tRNAni ye te kRSNA maNayazca 'tesi NaM ayaM eyArUve vaNAvA se pannate' teSAM kRSNavarNopetAnAM tRNAnAM maNInAM ca khalu kim ayam-anantaramuddizyamAna etAvadrUpo'nantarameva vakSyamANasvarUpo varNAvAso-varNanivezaH prajJaptaH-kathitaH ? tadeva darzayati- se jahA NAmae' tadyathAnAmakam-'jImUtei vA jImUta iti vA, jImUto meghaH sa varSA prArambhasamaye jalabhRto jJAtavya statsadRzastUNAnAM maNInAM ca kRSNavarNaH, tAdRzameghasyaivAtikAlimasaMbhavAt, iti zabda upamAbhUtavastUnAmaparisamAptidyotakA vA zabda upamAnAntarApekSayA samuccaye, evameva sarvatraiva iti zabda vA zabdau draSTacyAviti / ___ 'aMjaNei vA' aJjanamiti vA, tatra aJjanaM sauvIrAJjanaM ratnavizeSo vA 'khaMjaNei vA' khaJjanamiti vA khaJjanaM dIpamalli kAmalaH, 'kajjalei vA kajala. miti vA kajjalaM dIpazikhA patitam 'masIti vA' maSIti vA, tadeva kajjalaM huA hai ina pAMcoM varNoM kA pRthaka pRthaka varNana karate hai unameM gautama svAmI prathama kAlavarNa ke viSaya meM pUchate hai he bhagavan 'tattha NaM je te kaNhA taNA maNIya' ina pAMcavarNavAle tRNoM aura maNIyoM ke bIca meM jo kRSNavarNavAle tRNa aura maNiyAM hai 'tesiNaM ayaM eyArUve vaNNA. vAse paNNatte' unakA varNAvAsa varNanyAsa isa prakAra kA hotA hai kyA? 'se jahAnAmae jImUtei vA' jaisA kAlA varSA ke prArambha samaya meM jala se bharA huA bAdala hotA hai 'aMjaNetivA' jaisA kAlA sauvIrAJjana yA isa nAmakA ratna vizeSa hotA hai 'khaMjaNeivA' jaisA kAlA-khaMjanadIpallikA maila hotA hai 'kajaleivA' jaisA kAlA kAjala hotA haidIpa zikhA se girI huI maSI hotI hai arthAt kAjala ko kisI grahaNa karAyela che. have e pAMca varNonuM alaga alaga varNana kare che temAM zrI gautamasvAmI pahelAM kALAM varNanA saMbaMdhamAM zrI mahAvIraprabhune pUche che ke helAvan 'tattha NaM je te vaNhA taNA maNoyA ye pAya varNavAA to| bhane bhaNiyomA re 05 vA tR|| bhane maannuye| cha, 'tesi gaM ayaM eyArUve vaNNAvAse paNNatte' tenA va vAsa-varNanyAsa mAvI rIta hAya cha ? 'se jahA nAmae jImUteivA' jAnA prAraMla samayamA sathI laresA pAhAvA ANA hoya, 'aMjaNetivA' 2 aj sauvIna athavA se nAmarnu ratna vizeSa hAya cha, 'khaMjaNeivA virnhpaane| mesa-maza / NA hAya che. 'kajjale ivA' arthAt hAvAmAthI pareDI bharA rj hAya cha, athavA kAjaLane tAMbAnA vAsaNamAM ekaThuM karI jyAre tene koI cinagdha padArthanI jI0 108 jIvAbhigamasUtra Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 858 jIvAbhigamasUtre tAmrapatrAdiSu sAmagrIvizeSeNa gholitaM maSI bhavati, 'masIguliyAi vA' maSIguTiketi vA gholitaMkajjalaguTikA 'gabaleivA' gavalakamiti vA gavalaM mahiSasya zrRGgam tadapi coparitanatvagbhAgApasAraNena draSTavyaM, tatraiva viziSTasya kAlimnaH saMbhavAditi, 'gavalaguliyAi vA' gavalaguTiketi vA tasyaiva mahiSazrRGgasya niviDatarasAranivartitA guTikA gavalaguTikA 'bhamarei vA bhramara iti vA, 'bhamarAvali. yAi vA' bhramarAvaliketi vA, bhramarAvalikA bhramarapaGktiH : 'bhamarapataMgasArei vA' bhramarapataGgasAra iti vA, bhramarapakSAntargato viziSTakAlimopacitaH pradezaH 'jaMbU phalei vA' jambUphalamiti vA tatra jambUphalaM 'jAmUna' iti prasiddham, 'adAriTei vA' AriSTaH komalakAkaH, 'parapuDhei vA' parapuSTa iti vA parapuSTaH tAmrapAnAdi meM ekaTThA karake jaba use kisI sAmagrI ke sAtha ghola diyA jAtA hai-taba vaha vizeSa rUpa se kAlA hokara maSI kAlI syAhI ke rUpa meM AjAtA hai ise hI maSI kahI gaI hai isI liye yahAM kAjala ko dRSTAnta koTi meM rakhAgayA hai 'masI guliyAi vA' jaisI kAlI maSI kI guTikA hotI hai 'gavala' jaisA kAlA bhaisakA zRGga hotA hai-bhaisa ke sIMga kI upara kI khAla nikAla dene para vaha vizeSa kRSNavarNa kA hotA hai-isIlie ise yahAM dRSTAntakoTi meM rakhA gayA hai 'gavalaguliyAi vA' jaisI kAlI gavalaguTikA hotI hai yaha gavalaguTikA mahiSa ke zRGga ke nibiDatara sAra bhAga se nivartita hone se vizeSa kAlimA. vAlI hotI hai 'bhamareivA' jaisA kAlA bhramara hotA hai / 'bhamarAvaliyAi vA' jaisI kAlI bhramarapaMkti hotI hai 'bhamarapattagayasArei vA jaisA bhramara ke pakSa ke antargatapradeza viziSTakAlimAvAlA hotA hai 'jaMbUphalei vA' jaisA kAlA jAmRna kA phala hotA hai 'addAriTThiti vA' jaisA kAlA sAthe meLavI devAmAM Ave che, tyAre te vizeSa prakAre kALu banIne camake che. ane tene maNI kahe che. te batAvavA ahIM kAjaLane daSTAMta kaTimAM lIdhela cha. 'masIguliyAivA' bhasInI zuTi-gojI nevI AjI hAya che. 'gavala" bheMsana sIMga jevuM kALuM hoya che. bheMsanA sIMgaDA uparanI khAla kADhI levAthI e vizeSa prakArathI kALA dekhAya che. tethI ja tene ahIM dRSTAMta tarIke grahaNa 42 cha. 'gavalaguliyAivA' vI mI gapazuTi DAya che. maagstti| bheMsanA sIMgaDAnA ekadama sArabhAga rUpa hovAthI vizeSa kALAza vALI hoya cha 'bhamare ivA' 2 ANe mm| hAya cha, 'bhamarAvaliyAivA' sabharAsAnI paThita 24 jI DAya che. 'bhamarapattagayasAreivA' samAsAnI pAnI aMDa2namA bhavizeSa prA2nI kAzavANe hAya cha, 'jaMbUphaleivA' on musA 7 // hAya che. 'adArituivA' A tuM sarayUM ANu hAya che. parapuDheivA' jIvAbhigamasUtra Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam kokilA sa ca kAkapAlito bhavatIti lokaprasiddhaH 'gaei vA' gaja iti vA, gajo hastI 'gaya kalabhei vA' gajakalabhaH-gajazizuriti vA 'kaNhasappei vA' kRSNasarpa iti vA 'kaNha kesarei vA' kRSNakesara iti vA, kRSNakesarI bakulaH, 'AgAsathiggalei vA' AkAzathiggalamiti vA AkAzathiggalaM zaradi peghavini. muktamAkAzakhaNDaM tadvadati kRSNam 'kaNhAso yeti vA' kRSNAzoka iti vA 'kiNhakaNavIrei vA kRSNakaNabIra iti vA, 'kaNhabaMdhujIvei vA' kRSNabaMdhujIva iti vA, ete azokAdayo vRkssbhedaaH| 'bhave eyArUve siyA' bhavettRNAnAM maNInAM kRSNo varNaH etAvadrUpo jImRtAdisvarUpaH ki syAt ? ityevamukte zrIgautame bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! No iNaDhe samahe' nAyamarthaH samarthaH yaduktaH komala kAka hotA hai 'parapuDhei vA' jaisI kAlI koyala hotI hai 'gaei vA' jaisA kAlA hAthI hotA hai 'gayakalabheti vA' jaisA kAlA hAthI kA vaccA hotA hai 'kaNhasappei vA' jaisA kAlA kRSNa sarpa hotA hai 'kaNha kesarei vA jaisA kAlA kRSNakezara-bakula hotA hai 'AgAsathiggaleDa vA' jaisA kAlA AkAzathiggala hotA hai zaradakAla meM meMghavinirmukta AkAza khaNDa hotA hai 'kaNhAsoti vA' jaisA kAlA kRSNa azoka hotA hai 'kaNha kaNavIrei vA' jaisI kAlI kRSNakanera hotI hai kaNha baMdhu jIvei vA ' jaisA kAlA baMdhujIva hotA hai 'eyArUvesiyA' to kyA he bhadanta ! vahAM ke tRNoM kA aura maNiyoM kA kRSNavarNa ina pUrvoktajI mRtAdi ke jaisA hI hotA hai ? isa prakAra se zrIgautamasvAmI ke bIca meM hI pUchane para prabhuzrI ne unase kahA 'goyamA' ! 'No iNaDhe samaDhe' 214 // pANI yAya che. 'gaeivA' hAthI va varNama mahAna ame DAya che. 'gayakalabheivA' sAthInuM 52\ ANu hAya cha, 'kaNhasappeivA' 2vA ANelayaM2 vi sa hAya che. 'kaNhakesareivA' ANu 45 sira para rAya che. 'AgAsathiggaleivA' 27 / mArnu thisahAya cha. arthAt za26 mA methI bhuta thaye ma mAya cha, 'kaNha soeDavA 2 ANe 415 mA ya che. 'kaNhakaNavIreivA' 2vI jI 2013 // 42 hAya che. 'kaNha baMdhujIveivA' 2j ANu maMdhu01 DAya che. 'eyArUve siyA' lagavan ! tyAMnA tRai| mana maNiyAnI alimA mA pahelAM kahela megha vigerenA jevI hoya che? A rIte zrIgautamasvAmIe kyawir prazna 42pAthI tanA uttara bhApatai prabhuzrI 43 cha hai 'goyamA ! yo iNaTe samade' mA artha mazama2 nathI. arthAt 2vI zata bhe vigarane ANA jIvAbhigamasUtra Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860 jIvAbhigamasUtre evaM bhUtaH kRSrNoM varNo vA satRNAnAM maNInAM ca kintu 'tesi NaM kaNhANaM taNANaM maNINa ya' teSAM khalu kRSNAnAM tRNAnAM maNInAM ca 'ittoitarAe ceva kaMtatarAe' ito jImUtAdeH iSTataraka eva kRSNavarNenAbhIpsitataraka eva, tatra kizcidakAntatA'pi keSAzcidiSTatarA bhavati tato'kAntatAvyavacchedArthamAha-kAntataraka eva ati snigdhamanohAri kAlimopacitatayA jImUtAdeH kamanIyataraka eva 'piyatarAe ceva' priyataraka eva, ataeva 'maNuNNayarAe ceva' manojJataraka eva, manasA jJAyanteanukUlatayA ca pravRtteiviSayI kriyante iti manojJA:-mano'nukUlAH tataH prakarSaH vivikSAyAM tara pratyayaH, tatra manojJataramapi kizcinmadhyama bhavati tataH sarvotkarSa: he gautama yaha artha samartha nahI hai arthAt jaise jImUta Adi kAlevarNavAle abhI 2 kahe gaye hai vaise kAle varNavAle ye tRNa aura maNi nahIM hai kintu tesiM kaNhANaM taNANaM maNINa ya ittohatarAe ceva kaMtataH rAe' ina tRNa maNiyoM kA jo kRSNavarNa hai vaha ina jImUtAdika padArthoM se bhI bahuta adhika kRSNa-kAlA hai aura yaha unakI kRSNatA dekhanevAloM ko arucikA viSaya nahI hotI hai kintu atyanta suhAvanI hI lagatI hai ataH atisnigdhamanohArikAlimA se upacita hone para bhI ye jImUta-meghaAdi kI apekSA atyanta kamanIya hI hai 'piyatarAe ceva' priyatara hI hai 'maNuNNayarAe ceva' manojJatara hI hai jise mana anukUla mAnakara apanI pravRtti kA viSaya banAtA hai aisA padArtha hI manojJa kahA gayA hai / isa manojJa ke sAtha prakarSavivakSA meM 'tarap' pratyaya hone varNavALA tamee batAvyA che. tevA prakAranI kALAzavALA e tRNa ane bhaziyA nathI. paraMtu tesiM kaNhANaM taNANa maNINaya itto itarAe ceva kaMtatarAe' e tRNa maNinI je kAlimA che te A jImUta-megha vigere padArthothI paNa ghaNIja vadhAre kALAza che. ane e kALAzavALI jevAvALAne arUcikara hotI nathI. paraMtu atyaMta sahAmaNIja lAge che. tethI atyaMta sinagdha ane manohara kALImAMthI yukata hovA chatA paNa e A megha vigerenI apekSAe atyaMta bhanIya 4 cha. 'piyatarAe ceva' priyata24 che. 'maNuNNatarAe ceva' manAzata204 che. jene mana anukULa mAnIne potAnI pravRttine viSaya banAve che, evA padArtha ja mane jJa kahevAya che. A mane jJanI sAthe prakarSanI vivakSAmAM tara pratyaya thavAthI "maneztara pada banI jAya che. A rIte je atizaya paNAthI manane anukULa hoya che, te manojJatara kahevAya che. kaI kaI maneztara padArtha / madhyama Aya che. tethI mAnI jANAzamA salipa yA matAvA mATe 'maNAmatarAe ceva' se 54 hevAmAM Avata che. manana pAtAne 12 za cha ta jIvAbhigamasUtra Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam 861 pratipAdanArthamAha-'maNAmatarAe ceva' mana Amataraka eva, manAMsi AmyanteAtmavazatAM nayanti-iti mana Amataraka eva teSAM tRNAnAM maNInAM ca kRSNo. varNAvAsaH 'vaNNeNaM pannate' varNena prajJapta=kathita iti / ____ atha gautamo nIlavarNa viSaye pRcchati-'tattha NaM je te NIlagA taNA ya maNINa ya'tatra-teSAM tRNAnAM maNInAM ca madhye khalu yAni tAni nIlAni tRNAni ye te nIlA maNayazca 'tesi gaM' teSAM khalu tRNAnAM maNInAM ca 'imeyArUve vaNNAvAse pannatte' kim ayam-anantoddizyamAna, etAvadrUpaH-vakSyamANasvarUpo varNAvAsa - varNanivezaH prajJapta:-kathitaH ? tadeva darzayati-'se jahA NAmaeM tadyathA nAmakam 'bhiMgei vA' bhRGga iti vA, bhRGgaH-(bhiMgoDI' iti prasiddhaH pakSavAn laghujantu vizeSaH, 'bhiMgapattei vA' bhRGgapatramiti vA, tasyaiva bhUGgAbhidhAnasya jantuvizeSasya pakSma 'cAsei vA' cApa iti vA, cASaH pakSivizeSaH 'cAsapicchei vA' cApapicchamiti vA, cApicche cASasya pakSaH 'sueti vA' zuka iti vA. nIlavarNaH zuka: pakSI 'suyapicchei vA zukapiccha miti vA, 'NIlIti vA' nIlI iti vA nIlI 'nIla' se 'manojJatara' pada niSpanna ho jAtA hai| isa taraha jo atizayarUpa se mana ke anukUla hotA hai vaha manojJatara hai| koI 2 manojJatara padArtha bhI madhyama hotA hai-ataH ina kI kRSNatA meM savotkarSatA pratipAdana karane ke nimitta 'maNAmatarAeceva' yaha pada kahA gayA hai jo mana ko apane vaza meM kara letA hai, vaha mano'ma hai yahAM para bhI prakarSa kI vivakSA meM tarapU pratyaya huA hai / isa prakAra ke kRSNavarNa se yukta yahAM ke maNi aura tRNa kahe gaye hai / aba zrIgautamasvAmI nIlavarNa ke viSaya meM pUchate hai-'tattha NaM bhaMte NIlagA taNA ya maNi ya' vahAM para jo nIlevarNa ke tRNa aura maNi kahe gaye hai 'tesiM NaM imeyArUve vaNNAvAse panatte' unakA varNavAsa isa prakAra kahe hai kyA ? 'se jahAnAmae bhiMgei vA bhiMgapattei vA cAsei vA, cAsapicchei vA, sueti vA suyapicchei vA, NIlIti vA, nIlIbheei vA' jaisA nIlA bhaMga hotA hai jisako manema kahevAya che. ahIyAM paNa prakarSa nI vivakSAmAM tarapU pratyaya thayela che. evI rItanA kRSNa varNa vALA tyAMnA maNiye ane tRNe hoya che. tema kahela che. ve zrIgautamasvAmI nAsavarNa nA saMyama prabhuzrIna pUche che 'tattha gaM bhaMte NIlagA taNA ya maNI ya' tyAMnI varSa vA tR| ana bhaziyA musA cha 'tesi NaM imeyArUve vaNNAvAse paNNatte' tenu varNana bhArI matApAmA mAvasa cha. 'se jahAnAmae bhiMgeivA bhiMgapatteivA, cAseivA cAsapiccheivA suei vA suyApaccheivA NIlItivA NIlIbheeivA' muMga vAnIsa paI nAya cha, jIvAbhigamasUtra Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 862 jIvAbhigamasUtre iti lokaprasiddhaH 'NIlobheei vA' nIlI bheda iti vA, nIlIbhedo nIlIcchedaH nIlakhaNDa mityarthaH 'NolIguliyAi vA nIlIguTikA iti vA 'sAmAeti vA' zyAmAka iti vA zyAmAko nIlavarNoM dhAnyavizeSaH 'uccaMtaei vA' uccaMtaga iti vA, uccaMtago dantarAgaH 'vaNarAIi vA vanarAjI iti vA vanarAjI lokaprasiddhaiva, 'halaharavasaNei vA' haladharavasanamiti vA, haladharo baladeva stasya vasanaMvastraM haladharavasanam , tat khalu nIla bhavati sarvadeva tathA svAbhAvyAt haladharasya nIlavastraM paridhAnAt, 'moraggIvAi vA' mayUragrIvA iti vA 'pArevayagIvAi vA' pArAvataH-kapota stasya grIvA iti vA, 'ayasikusumei vA' atasIkusumamiti vA, 'aMjaNakesigAkusumei vA' aJjanakezikAkusumamiti vA, aJjanakezikA vana bhIgoDI kahate hai jaisA nIlA bhRGga patra hotA hai jaisA nIlA cApa pakSI hotA hai jaisA nIlA usakA paMkha hotA hai| jaisI nIlA raMgakA zuka-totA hotA hai jaisA nIlI zukakI paMkha hotI hai jaisI nIlI nIlI hotI hai, jaisA nIlA nIlIbheda hotA hai 'NIloguliyAi vA' jaisI nIlI nIlI guTikA hotI hai 'sAmAeti' jaisA nIlA zyAmAkadhAnya hotA hai, 'uccataetivA' jaisA nIlA uccataga-dantarAga hotA hai| 'vaNarAI ivA' jaisI nIlI vanarAji hotI hai 'halaharavasaNei vA' jaisA nIlA hala. ghara-valabhadrakA vasana-vastra hotA hai 'moraggIvAti vA' jaisI nIlI mayUra grIvA hotI hai 'pArevayagIvAtivA' jaisI nIlI pArAvata parevA kabUtara kI grIvA hotI hai 'ayasi kusumeha vA' jaisA nIlA alasIkA phUla hotA hai 'aMjaNakesigA kusumeti vA' jaisA nIlA aMjana kezikAkusuma hotA hai 'aMjanakezikA' vanaspati vizeSakA nAma hai jene bhagADI kahe che, bhaMgapatra jevuMnIla hoya che. cAlapakSI jevuM nIla hoya che. jevI nIlI tenI pAMkha hoya che. zuka piopaTa jevA nIlA raMganA hoya che. ane jevI nIlaraMganI tenI pAMkha hoya che. jevI nIlI lIla hoya che. ane 2vI nArA dAsana se DAya cha, 'NIlIguliyA ivA' dAsanI guTi gojI 2vI dIdI DAya che. 'sAmAeti vA' zyAmA nAmarnu dhAnya sIDaMDeya cha, 'ucchaMtaetivA' 2 sAyaM 6yaMtA (hata sAvadhAnI raMga vizeSa) hAya cha. 'vaNarAIivA' banarAvI nadI hAya cha, 'halaharavasaNeivA' para sAmarnu kha sIDaMDeya cha 'moragIvAivA' bhAranI zrIvA revI dAsI hAya cha, 'pArevaya gIvA ivA' pArevA-bhUtaronI shriip| vIdI hAya che. 'ayasI kusumeivA' sasasAnA dusa 21 // dii| DAya cha, 'aMjaNa kesigA kusumeivA' bhAna zinA dukhavA dIdA raMganA hAya cha 'ainazikSA' jIvAbhigamasUtra Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam 863 spativizeSa stasyAH kusumam aJjanakezikAkusumam 'NIluppa lei vA' nIlotpalamiti vA, 'NIlAsoei vA nIlAzoka iti vA, 'NolakaNavIrei vA' nIlakaNabIra iti vA, 'NIlabaMdhujIveei vA' nIlabandhujIvaka iti vA, 'bhaveeyArUve siyA' bhavet tRNAnAM maNInAM ca etAvadrUpo nIlo varNAvAsa: ki syAditi gautama vAkyam bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH, samarthaH. 'tesiNaM nIlagANaM taNANa maNINa ya' teSAM khalu nIlAnAM tRNAnAM maNInAM ca 'etto itarAe ceva' itaH-bhRGgAdeH iSTataraka eva 'kaMtatarAe ceva' kAntataraka eva 'maNunatarAe ceva' manojJataraka eva 'maNAmayarAe ceva' mana Amataraka eva, 'vaNNeNaM pannatto' varNena nIlo varNAvAsa: prajJapta:-kathita iti / / isakA kusumanIlavarNa kA hotA hai 'NIluppalei vA' jaisA nIlA nIlo. tpala nIla kamala hotA hai| 'NIlAsoei vA' jaisA nIlA nIla azoka vRkSa hotA hai 'NIlakaNavIrei vA' jaisI nIlI nIlakanera hotI hai 'NIlabaMdhujIvei vA' jaisA nIlA nIla bandhujIvaka hotA hai to kyA, he bhadanta ! vahAM ke tRNa aura maNiyoM kA aisA hI nIlavarNa hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM / goyamA! No iNaDhe samaTe he 'gautama ! aisA artha samartha nahIM hai kyoMki 'tesi NaM NIlagANaM taNANaM maNINa ya' una nIle tRNoM ko aura maNiyoM kA 'etto itarAe ceva kaMtatarAe ceva vaNNeNaM pannatto' jo nIlAvarNa hai vaha ina bhRGgAdiko kI apekSA se bahuta adhika iSTataraka kAntataraka aura manojJataraka tathA mana Amataraka hotA hai ataH ye nIle tRNa aura maNi isa raMga se una bhRGgAdiko kI apekSA bahuta adhika iSTa taraka Adi vizeSaNoM vAle hote hai| se vanaspati vizeSatuM nAma cha. sana 505 nAsavarNana hAya che. 'nIluppale ivA' nItA58 nIsama sIDaM hAya cha, 'NIlAsoeivA' nIda azI vRkSa 2 sIjAya cha, 'NIla kaNavIre ivA' ravInIsa, nA reya hAya cha. 'NIlabaM dhujIveivA' nIsa dhu71 2j nAsa garnu hAya che. toDe bhagavana zuM te tRNa ane maNie evA nIla varNanA hoya che? A praznanA uttaramA prabhuzrI gautabhAbhIna 46 cha , 'goyamA ! jo iNadve samajhe' he gautama ! ma artha thana masa2 nathI ma tesiM NaM NIlagANaM taNANaM maNINa ya' se biisaat| mane maziyAnA 'ettoitarAeceva caNNeNaM paNNattA'ne lIlo vadhyuM che te A bhUMga-bhamarA vigerenA karatAM ghaNuM vadhAre ISTatara, kAMtataraka, ane mane jJataraka tathA mana Amataraka hoya che, tethI A nIla varNanA tRNa ane maNiye A bhUMga-bhamarA vigerenA raMga karatAM paNa ghaNAja vadhAre ISTatara kAMtataraka, vigere vizeSaNavALA hoya che. jIvAbhigamasUtra Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 864 jIvAbhima atha raktavarNaviSaye zrIgautama : pRcchati - 'tattha je te lohiyagA taNAya maNIya' tatra teSAM tRNAnAM maNInAM ca madhye yAni tAni lohitAnI tRNAni ye te lohitA maNayazca tesi NaM ayameyArUve vaSNAvAse pannatte' teSAM lohitatRNamaNInAM kim ayam- anantaramuddizyamAna etAvadrUpo vakSyamANasvarUpo varNAvAsaH prajJaptaH kathitaH, tadeva darzayati- ' se jahA NAmae' tadyathA nAmakam 'sasagaruhirei vA' zazakarudhiramiti vA, zazakaH 'sasalA' kharagoza iti prasiddhastasya rudhiram ' urabbharuhirei vA' urabhrarudhiramiti vA, urabhra UraNaH 'gheTA' iti lokaprasiddha stasya rudhiram, 'Nararuhirei vA' nararudhiramiti vA 'barAharu hirei vA' varAharudhiramiti vA varAho grAmazUkara stasya rudhiram ' mahisaru hirei vA' mahiSarudhiramiti vA, zazakA di mahiSAntAnAM rudhirANi zeSajIvarudhirApekSayA utkaTalohitavarNAni bhavanti, tata eteSAmupAdAnam / 'bAliMdagovaei vA' bAlendragopaka iti vA bAlendragopakaH sadyo jAta indragopakaH, sa hi pravRddhaH san ISadrakto bhavati tato bAlagrahaNam indra gopakaH prathamaprAvRDmAvI kITavizeSaH / ' bAladivAgarei vA' bAladivAkara iti vA, bAladivAkaraH prathama mudgacchan sUryaH sacAtIva raktavarNo bhavati tathoktam aba zrI gautamasvAmI lohita varNa ke viSaya meM pUchate hai 'tattha NaM je te lohiyA taNAya maNIya tesiM NaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte' vahAM jo lAlavarNavAle tRNa aura maNi kahe gaye hai unakA varNavAsa isa prakAra hotA hai kyA ? ' se jahANAmae sasakarUhireivA' jaisA zazaka- kharagoza kA rUghara lAla hotA hai| 'urabbharUhireivA' jaisA gheTA kA rUghira lAla hotA hai / ' Nararuhirei vA' jaisA manuSya kA rUdhira lAla hotA hai / 'varAharu hirei vA' jaisA sukara kA rUghiralAla hotA hai / 'mahisarUhirei vA' jaisA bhaisA kA rUghira lAla hotA / 'bAliMda goyaeti vA' jaisA lAla vAla prathamavarSAkAlabhAvI indragopakakITa vizeSa hotA hai bAladivAga have zrIgautamasvAmI leAhita lAla varNenA saMbaMdhamAM prabhuzrIne prazna karatAM he cheDe he lagavan tattha NaM je te lohiyagA taNA ya maNIya taMsiM NaM ayameyAve vaNavA paNNatte tyAM ne sAsa varguvAjA the| bhane maziyA udyA che. teno varNAvAsa - varzana yA pramANe hoya che ? ' se jahAnAmae sasakaruhire ivA' sasA nuM sohI bhevaM khAsa hoya che, 'NararuhireivA' manuSyanuM sohI bhe sAsa hoya che. 'urabbharuhireivA' gheTAnuM sohI bhevu sAta hoya che 'varAha ruhireivA' varAha luMDanu sohI bheSu sAsa hoya che, 'mahisaruhireivA' leMsanuM sohI bhevaM sAsa hoya che. 'bAliMda govaeivA' pahelA varSAdvanA samayamAM utpanna thayesa pAsa 'dra goya DITa vizeSa levA sAsa hoya che. 'bAladivAka jIvAbhigamasUtra Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 865 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam ___ udaye savitA rakto, raktazcAstamaye'pi ceti / 'saMjhabbharAgei vA sandhyA bhrarAga iti vA varSAkAle sandhyAsamayabhAvI abhrarAgaH 'guMjaddharAei vA' guJjA. IrAga iti vA, tatra guJjA lokaprasiddhA tasyA arddharAgo yo rakto bhAgaH guJjA. IrAgA, guJjAyA uparitanArddhabhAgaH kRSNo bhavati, nimnabhAgastu atirakto bhavati, tato guJjArddhagrahaNam 'jAti higulaei vA' jAtyahiguluka iti vA 'sila pavAlei vA' zilApravAlamiti vA, zilApravAlanAmA raktaratnavizeSaH, 'pravAlaM kurei vA pravAlAGkura iti vA tasyaiva pravAlanAmaka ratnavizeSasyAGkuraH pravAlAGkuraH, sa khalu prathamodtatvenAtyantarakto bhavati tata stadupAdAnamiti / 'lohitakkha. maNIti vA' lohitAkSa maNi riti vA, raktavarNoM maNivizeSo lohitAkSamaNiriti / 'lAkkhArasaei vA lAkSArasa iti vA, lAkSA khalu lokaprasiddhA, tasyA rasA, 'kimirAgei vA' kRmirAga iti vA 'rattakaMbalei vA' raktakambala iti vA, 'cInareivA' jaisA lAla bAla divAkara hotA hai jaise kahA hai 'udaye savitA rakto raktazcAstamaye'pica' sUrya udaya samaya meM tathA asta ke samaya meM bhI lAla hI hotA hai 'sajabharAgei vA' jaisA lAla varSAkAla meM saMndhyAsamaya kA anurAga hotA hai 'guMjaddharAei vA' jaisA lAla guMjA kA-rattIkA-arddhabhAga kA raMga hotA hai| 'jAtihiMgulei vA' jaisA lAla zilApravAla-mavAla nAmakA ratna vizeSa hotA hai-'pavAlaM kureivA' jaisA lAla pravAlAGkara hotA hai pravAla koMpalakA aGkara prathamo. dgata hone se atyanta lAla hotA hai isIliye yahAM use dRSTAnta koTi meM rakhA gayA hai 'lohitakkhamaNIi vA jaisA lAla lohitAkSa. maNi hotA hai 'lakkhAraseivA' jaisA lAla lAkSArasa hotA hai / 'kimirAgei vA' jaisA lAla kRmirAga hotA hai 'rattakaMbalei vA' jaisA lAla rakta reivA' 24 ele mAra dvivA42-sUrya hAya che. 2 4hyu cha , 'udaye savitA rato rata zvAstamaye'pica' sUrya na yanA samaye ane aratanA samaye 55 raMza antr DAya che. saMjabharAgeivA' varSAsanI sadhyA smy| vo sAsa hAya che. 'guMjaddharAgeivA' jan-2tinA madhaM lAgane / sAra hAya cha, jAti hiMguleivA' gatya hone kA dAhAya che. 'silapavAleivA' zikSApravAsa pravAsI nAmanA 2tnavizeSa raMga sAsa hAya cha, 'pavAlaMkureivA' pravAsanA aMkana varNa va sarasa hoya che, pravAlanI kuMpaLane aMkura pahelA ja nIkaLela hovAthI ghaNoja lAla hAya che. tethI mAhiyAM teSTAMta tarI aDa 428 cha. 'lohitakkhamaNI ivA' alskSamaNi janAya cha, 'lakkhAraseivA' sAkSArasa vo sAsa jI0 109 jIvAbhigamasUtra Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 866 jIvAbhigamasUtre piTTharAsIi vA' cInapiSTarAziriti vA conamiti raktavarNo dhAnyavizeSaH tasyA piSTaM cUrNa tasya rAzi:-puJja iti vA 'jAyasuyaNakusumei vA' japAkusumamiti vA 'kiM suyakusumei vA' kizukakusuma miti vA, kiM zukaH-palAzavRkSa stasya puSpam 'pArijAyakusumei vA' pArijAtakusumamiti vA, rituppalei vA' raktotpalamiti vA 'rattAsoei vA' raktAzoka iti vA, 'rattakaNavIrei vA' raktakaNavIra iti vA 'rattabaMdhujI vei vA' raktabandhujIvaka iti vA, 'bhaveeyArUve siyA' bhavettRNAnAM maNInAM ca etAvadrUpaH kiM rakto varNAvAsa iti gautamasya vAkyam / bhagavAnAhahe gautama ! 'no iNaDhe samaDe' nAyamarthaH samarthaH 'tesi NaM lohiyagANaM taNANa ya kamvala hotA hai 'cInapiTTarAsIi vA' jaisI lAla cIna piSTa rAzi hotI hai arthAt cIna nAmakA lAla raMgakA dhAnyavizeSa ko kahate haiM usakA pISTha ATA jaisA hotA hai 'jAyasuyaNakusumei vA' jaisA lAla jAsUsakA phUla hotA hai| 'kiMsuyakusumei vA' jaisA lAla 'kiMzuka-palAza kA puSpa hotA hai 'pArijAya kusumei vA' jaisA lAla pArijAtaka kA kusuma hotA hai 'rattuppalei vA' jaisA lAla raktotpala hotA hai| 'rattAsoei vA' jaisA lAla raktAzoka hotA hai 'raktaNavIrei vA' jaisI lAla rakta kanera hotI hai 'rattabaMdhujIvei vA' aura jaisA lAla rakta baMdhujIvaka hotA hai to 'bhaveeyArUvesiyA' kyA ! he bhadanta ! una tRNa aura maNioM kA aisA hI lAla varNana hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'goyamA'! No iNaDhe samaDhe he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai kyoMki 'tesi NaM lohiyagANaM taNANaya maNINaya' una rakta tRNoM evaM hAya cha. 'kimirAgeivA' bhirA DAya rattakaMbaleivA' sAsa sin a hAya che. 'cIna pirAsIivA' yIna nAmanA dhAnya vizeSanA piSTa vATa va sahAya cha, 'jAyasuyaNakusumeivA' va sAsa raMga susanA pu0panA hAya che. kiMsuyakusumeivA' zuOM pAza bhAmarAna 55 sUDAnA // saya che. 'pArijAya kusumeivA' pAnidi Y05 ra sahAya cha, 'ratuppaleIvA' 24totpae ane bhajanI 22 / DAya cha, 'rattAsoeivA' 2ana 24tA hAya cha, 'rattakaNavIreivA' / sAta raMga ra rezana DAya cha, 'rattabaMdhujIveivA' bhane sAra 20 TATA 57 hAya che. 'bhaveyArUvesiyA' i lagan me to bhane maNino raMga evAja lAla hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che goyamA ! jo iNaTre samaDhe' he gautama ! artha samatha nathI. bhatesiNaM lohiyagANaM taNANaya maNINaya' se sAra tRNe ane bhaziyonI sadA 22 'etto jIvAbhigamasUtra Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 867 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam maNINa ya' teSAM khalu lohitakAnAM tRNAnAM ca maNInAM ca ettI itarAe ceva jAva vaNNeNaM pannatte' ita iSTataraka eva priyataraka eva kAntataraka eva manojJataraka eva mana Amataraka eva lohito varNAvAsaH 'vaNNeNaM pannatte' varNena prajJapta iti // ___ atha zrIgautamo hAridravarNaviSaye pRcchati-'tattha NaM je te hAlidagA taNAya maNIya' tatra-teSAM tRNAnAM ca maNInAM ca madhye yAni tAni hAridrANi pItAni tRNAni ye te hAridrAH pItA maNa pazca 'tesi NaM ayameyArUve vaNNAvAse pannate' teSAM pItAnAM tRNAnAM ca maNInAM kim ayam anantaramuddizyamAnaH, etAvadrUpaHvakSyamANasvarUpo varNAvAso varNakanivezaH prajJaptaH-kathitaH ? tadeva darzayati-'se jahA NAmae' tadyathAnAmakam 'caMpaei vA' campaka iti vA 'caMpagacchallIi vA' campakacchallIti vA, campakacchallI-suvarNacampakatvak 'caMpayabheei vA' campakabheda iti vA, campakabhedaH-suvarNacampakacchedaH, 'hAliddAi vA' hAridrA iti vA maNiyoM kAlAlavarNa 'etto itarAeceva jAva vanneNaM paNNatte' ina zazakarudhirAdikoM se bhI adhika iSTatara aura kAntatara hai| yahAM yAvatpada se manojJatara aura mano'matara' ina vizeSaNoM kA grahaNa huA hai ina padoM kA artha pIche likhA jA cUkA hai| aba zrIgautamasvAmI hAridra pIle varNa ke viSaya meM pUchate hai / he bhagavan 'tattha NaM je te hAliddagA taNA ya maNI ya' una tRNa aura maNiyoM ke bIca meM jo vahAM para haridravarNa ke pIlevarNa ke tRNa aura maNi hai 'tesi NaM ayameyArUve vaNNAvAse pannatte' unakA varNavAsa varNavinyAsa vakSyamANaprakAra se hai 'se jahA nAmae caMpaeDavA caMpagacchalloi vA caMpaya bheei vA hAlidAha vA' jaisA suvarNa campaka vRkSa pIlA hotA hai, 'suvarNacampakavRkSakI chAla pIlI hotI hai, suvarNacampakakA khaNDapIlA hotA hai jaisI haldI pIlI hotI hai, 'hAliddabheei itarAe ceva jAva vaNNeNaM paNNatte' mA sasasAnA sahI vigerenA thI 53 dhAra Itara ane kAMtatara che. ahIMyAM yAvatpadathI maneztara ane mane gamatara A vizeSaNono saMgraha thayo che A padano artha pahelAM kahevAmAM AvI gayela che. have zrIgautamasvAmI haridra pILA varNanA saMbaMdhamAM prabhuzrIne pUche che ke he lagavan 'tattha NaM je te hAliddagA taNAya maNIya' se tRe| bhane maziyAmA tyAMcI nA taane maashy| cha, tanA paryAvAsA 'tesiM NaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte' tana varNavinyAsa varNana vakSyamA prAthI cha ? 'se jahAnAmae caMpaeivA, caMpagacchallIivA caMpagabheeivA hAlidAivA' suvarNa caMpaka vRkSa jevuM pILuM hoya che. suvarNa caMpaka vRkSanI chAla jevI pILI hoya che, suvarNacaMpakane khaMDa je pILA hoya che, haladara jevI jIvAbhigamasUtra Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 868 ' jIvAbhigamasUtre 'hAliiei vA' hAridrA bheda iti vA, haridrAbhedo haridrAchedaH, 'hAliddaguliyAi vA' hAridrAguTikA iti vA, hAridrAsAra nirvarttitA guTikA 'haritAliyAi vA ' haritAlikA iti vA, pRthvIvikArarupA lokaprasiddhA haritAlikA, 'haritAliyA - bheri vA' haritAlikA bheda iti vA, haritAlikAbhedo haritAlikAchedaH, 'haritAliyAguliyAI vA haritAlikAguTiketi vA, haritAlikAsAranirvarttitA - guTikA haritAlikAguTikA, 'ciurei vA' cikura iti vA, cikoro rAgadravyavizeSaH, 'ciuraMgarAgei vA cikurAGgarAga iti vA, cikurasaMyoganimitto vakhAdorAgacikurAGgarAga iti / 'varakaNagei vA' varakanakamiti vA, varakanakaM jAsyasuvarNam 'barakaNagaNighasei vA' varakanaka nigharSa iti vA, varakanakasya jAtyasuvarNasya yaH kapapaTTa ke nidharSaH sa varakanaka nigharSaH 'suvaNNasippiei vA' suvarNazilpikamiti vA asyArthI lokato'vaseyaH 'varapurisavasaNei vA' varapuruSavasanamiti vA varavA' jaisA haldI kA TukaDA pIlA hotA hai 'hAlidda guliyAi vA' haridrAkI golI pIlI hotI hai 'hariyAliyAi vA' jaisA haritAlapIlA hotA hai 'haritAliyA bheei vA' haritAlakA khaNDapIlA hotA hai 'haritAliyA guliyAi vA' haritAlakI golI pIlI hotI hai 'ciurei vA' cikura rAgadravyavizeSa jaisA pIlA hotA hai 'cikuraMgarAgei vA' cikurAGgarAga jaisA pIlA hotA hai 'cikura ke saMyoga se jo vastrAdi meM rAma hotA hai usakA nAma cikurAGgarAga hai 'varakaNagei vA' jaisA zreSTha suvarNa pIlA hotA hai 'varakaNagaNighasei vA' zreSTa suvarNa kI kasauTI para kI gai gharSaNarekhA jaisI pIlI hotI hai 'suvaNNasippiei vA' suvarNa zilpika jaisA pIlA hotA hai isakA artha loka se jAnane yogya hai 'vara purisavasaNe vA' vara puruSa - vAsudeva - kRSNa kA vastra jaisA pIlA hotA pIjI hoya che. 'hAlidabheeivA' isaro TukuDo vo cIjo hoya che. 'hAlidaguliyAivA' saharanI gojI nevI pIjI hoya che. 'hariyA liyAivA' haritAja va pIjI hoya che. 'haritAliyAbheeivA' hritaasne| maMDa pINo hoya che. 'haritAliyA guliyAivA' haritAsinI goNI levI pIjI hoya che. 'ciureivA' thihura me latanuM pIguM dravya vizeSa nevu pI hoya che, 'cikuraMgarAgeivA' zirAMganAraMga va pInA hoya che yiDaranA bhejavavAthI vastra vigerebhA ne raMga thAya che tenuM nAma ziMga che. 'varakaNageivA' zreSTha senuM bhevaM pIluM hoya che. 'varakaNaNaNighaseivA' uttama sonAne soTi para vAmAM Avesa sIseoTo vo pIjI hoya che. 'suvaNNasipieivA' sonAnuM ziDiya mevaM pIjuM hoya che. 'vara purisavasaNeivA' 1253Sa- vAsudeva pR'SNunuM vastra me jIvAbhigamasUtra Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 53 vanaSaNDAdikavarNanam 869 puruSeSu varaH zreSTho varapuruSaH- vAsudevastasya vasanamiti varapuruSavasanam - vAsudevasya vasanaM pItameva bhavatIti tadupAdAnamiti / 'sallaI kusumei vA' zalyakIkusumamiti vA, zalyakIkusumaM lokata evAvagantavyamiti / 'caMpaga kusumeivA' campakakusumamiti vA, campakakusumaM suvarNacampaka kusumamiti / 'kuhuMDiyA kusumei vA' kuSmANDI - kusumamiti vA, kUSmANDIkusumaM puSpaphalIkusumam iti 'koraMTagadAmei vA' koraNTakadAma iti vA, koraNTakaH - puSpajAtivizeSastamya dAmamAleti koraNTakadAma / 'taDavaDA kusumei vA' taDavaDA kusumamiti vA, taDavaDA AulI tasthAH kusumaM taDavaDA kusumamiti 'ghosADiyA kusumei vA ghoSAtakIkusumamiti vA / 'suvaNNajUhiyA kusume vA' suvarNayUthikA kusumamiti vA ghoSAta kI suvarNayUthikAkusume lokAdeva jJAtavye | 'suharinnayA kusumei vA suhariNyakA kusumamiti vA, suhariNyakA vanaspati vizeSastamyAH kusumaM suhariNyakA kusumamiti / 'biyagakusumei vA' biyakakusumamiti vA, bIyako vRkSavizeSo loka prasiddhastasya kusumamiti 'pIyAsoe hai 'sallai kusumei vA' zalyakIkA kusuma jaisA pIlA hotA hai caMpaka kusume vA' suvarNa campA kA puSpa jaisA pIlA hotA hai 'kuhuMDiyAkusumei vA' jaisA kuSmANDa-puSpa phalI-kolA kA puSpa pIlA hotA hai| 'koraMTagadAme vA' jaisI koraNDaka puSpoM kI mAlA pIlI hotI hai 'taDavaDAkusumei vA' jaisA taDavaDA kA phUla pIlA hotA hai AvalI kA nAma taDavar3A hai 'ghosADiyAkusumei vA' jaisA ghoSAtakI - torai kA puSpa pIlA hotA hai 'suvarNa jUhiyA kusumei vA' jaisA pIlA puSpa suvarNa yUthikA sonA juhI kA hotA hai 'suharinnayAkusume vA' suhariNyakA kA puSpa vanaspati vizeSakA puSpa jaisA pIlA hotA hai / 'bIyaga kusumei vA bIyaka vRkSa kA phUla jaisA pIlA hotA hai 'pIyA soei vA ' jaisA pIta azoka vRkSa puSpa pIlA hotA hai / 'pIthakaNavIrei vA' jaisA pIjuM hoya che, 'sallaikusumeivA' zabyaDInuM yugya bhevaM pIluM hoya che. 'caMpaka kusumeivA' suvarNapAnuM puNya nenuM cIjeM hoya che. 'kuhuMDiyA kusumeivA' kuSmAMDa ajAnuM Dresa bhevaM pIjA vArbhuvANu hoya che, 'koraM TagadAmeivA' araMTa puNponI bhAjA devI pIjI hoya che, 'taDavar3AkusumeivA' taDavaDAnA sa bhevA cIjA hoya che. bhAvajanuM nAma taDavaDA che. 'ghosADiyA kusumeivA' ghoSAtI turiyAnA puSpa bhevA cIjA hoya che, 'suvaNNajUhiyA kusumeivA' suvArya yUthA sonA luhInA puSpa bhevA cIjA hoya che, 'bIyagakusumeivA' jI vRkSanA Dresa levA cIjA hoya che, pAyAsoeivA' pIjA azor3anA puNya nevA cIjA hoya che, 'pIyakaNavIreivA' pIjI purezanA puNya devA cIjA hoya che, jIvAbhigamasUtra Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 870 jIvAbhigamasUtre vA' pItAzoka iti vA 'pIyakaNavIrei vA' pItakaNavIra iti vA 'pIyabaMdhujIvaei vA' pItabandhujIvaka iti vaa| gautamaH prAha-he bhadanta ! 'bhave eyArUve siyA' bhavet ki pItAnAM tRNAnAM maNInAmetAvadrUpo'nantarodIritasvarUpo varNAvAsaH ? iti bhagavAnAha- he gautama ! 'No iNaTe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH kintu 'tesi NaM haridANaM taNANaya maNINaya' teSAM khalu haridrANAM tRNAnAM maNInAM ca 'etto iTTata. rAe ceva jAva vaNNeNaM pannatte' itaH campakA divarNApekSayA'pi iSTataraka eva, kAntataraka eva priyataraka eva manojJataraka eva, mana Amataraka eva prajJaptaH-kathita iti / atha zrI gautamaH zuklavarNaviSaye pRcchati-'tattha Na je te sukkilagA taNA ya maNIya' tatra khalu yAni tAni zuklAni tRNAni ye te zuklA maNayazca 'tesiNaM ayameyArUve vaNNAvAse pannatte' teSAM khalu tRNAnAM maNInAM ca zuklAnAmayamanantaro. dizyamAna etAvadrUpo vakSyamANasvarUpo varNAvAso varNakanivezaH-prajJaptaH-kathitaH ? pIlI kanera kA puSpa pIlA hotA hai / athavA 'pIyabaMdhu jIvaei vA' evaM jaisA pIlA puSpa pIta baMdhujIvaka vRkSa kA hotA hai 'bhaveeyArUve siyA' to kyA he bhadanta ! aisA hI pIlA varNa vahAM ke pIle tRNa aura maNiyoM kA hotA hai ? isake uttara meM prabhuzrI ne kahA hai 'goyamA! No iNa? samaDhe' he gautama / yaha artha samartha nahI hai kyoMki 'tesi NaM hAlidANaM taNANaya maNINaya' ye haridra pIle varNavAle tRNa aura maNi 'eto itarAe ceva jAva vaNNeNaM paNNatte' campakAdivarNa kI apekSA bhI iSTatara hai aura kAntantara hai priyatara manojJatara aura mano'matara hai aba zrIgautamasvAmI zuklavarNa ke viSaya meM pUchate hai 'tattha NaM je te sukkilagA taNAyamaNiya tesiNaM ayameyArUve vaNNAvAse pannatte' vahAM una tRNoM aura maNiyoM ke athavA pIyabaMdhujIveivA' vA pIpa dhula vRkSanA dUsarAya che. 'bhaveeyArUve siyA' I lagavan mA tyAMnA tR| bhane bhaziyAnA I mevI rItanI pILAza vALa hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne 43 cha 'goyamA ! No iNadve samaDhe' 9 gautama 25 // atha samarthita nathA ma 'tesiM Na hAlidANaM taNANaya maNINaya' se pI varNapaNA tabhane bhAyo 'etto iTTatarAeceva jAva vaNNeNaM paNNatte' 5 5|hinaa pINA varNa 42tAM e che ane maNIne pILe varNa ISTatara che. kAntatara che. priyatara che. maneztara che. ane mane gamatara che, ve zrIgautamasvAmI zusapanA saMyama prabhuzrIna pUche che 'tattha NaM je te sakillagA taNAya maNIya tesi NaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte' tyAMnA e che ane maNImAM je te varNa nA taNe ne maNi che, enI dhoLAza jIvAbhigamasUtra Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 53 vanapaNDAdikavarNanam 871 tadeva darzayati- ' se jahANAmae' tadyathAnAmakam 'aMke vA' aGka iti vA aGkoratnavizeSaH 'saMkheivA' zaGkhaH iti vA, zaGkhaH prasiddhaH ' caMdei vA' candra iti vA, 'kuMde vA' kunda iti vA kundaH puSpavizeSaH, 'kumuei vA kumudamiti vA, raei vA' udakaraja iti vA, 'da highaNei vA' dadhighana iti vA, 'khIrei vA' kSAramiti vA, 'khIrapUrei vA' kSIrapUra iti vA 'haMsAvalIti vA' haMsAvaliriti vA, haMsasyAvaliH paMktiriti haMsAvaliH | 'koMcAvalIti vA krauJcAvaliriti vA, krauJcasya - pakSivizeSasyAvaliH - paMktiH krauJcAvaliriti, 'hArAvaliti vA' hArAliriti vA hArasya- mauktikahArasyAvaliH - paMktiriti hArAvaliH / ' valayAvalIti vA' valayAvaliriti vA, valayasya- rajata nirmita kaGkaNasyAvaliH - paMktiriti - valapAvalI: 'caMdAvalIti vA' candrAvaliriti vA, candrANAM taDAgAdiSu bIca meM jo zulkavarNa ke tRNa aura maNi hai unakA varNana isa prakAra kahA hai kyA -' se jahANAmae aMkei vA saMkhei vA caMdei vA kuMdei vA kusumei vA 'jaisA aGkaratna zubhra hotA hai jaisA zaGkha zubhra hotA hai jaisA candra zubhra hotA hai jaisA kunda puSpa zubhra hotA hai jaisA kusuma puSpa zubhra hotA hai 'dayara eti vA' jaisA - udakaraja - udaka bindu sapheda hotA hai 'dahighaNei vA' jaisA dadhidhana jamA huA dahI sapheda hotA hai 'khIrei vA' jaisI khIra sapheda hotI hai 'haMsAvalIti vA' jaisI haMso kI paMkti sapheda hotI hai 'koMcAvalIti vA' jaisI koMca pakSIyoM kI paGktI sapheda hotI hai 'hArAvalIti vA' jaisI hAra kI paMktI sapheda hotI hai| 'valayAvalIti vA' rajatanirmita kaGkaNoM kI paMkti jaisI sapheda hotI hai 'caMdAvalIti vA' taDAga Adi meM, jala ke bhItara pratibimbita candra yA nIthe prabhAzenI hoya che ? ' se jahAnAmae aMkezvA saMkheivA caMdeivA kudeivA kusumeivA' 2 ratna ke saha hoya che, zaMbhave gheoNI hoya che, caMdramAnA varSoM jevA sapheda hoya che, kuMda puSpanA raMga jevA sapheda hAya che, subha puNya ne sahU raMga hoya che, 'dayara etivA' 76524 u umihu vu saha hoya che, dahighaNeivA' bhAvetuM hI nevu saha hoya hai, 'khIreivA' 'jIrano varga vA saha hoya che, 'khIra pUreivA' kSIrapura idhaneo samUha vA saha hoya che, 'haMsAvalItivA' haMsonI paMDita levI saha hoya che, 'koMcAvalI tivA' DoMya pakSIyonI paMkatI jevI sapheda hAya che, 'hArAvalItivA' hAranI paMDita leve sa hoya che. 'valayAvalIti vA ' yAMhInA manAvesa - soyAnI paMDita devI saha hoya che, 'caMdAvalI tiyA' talAva vigeremAM jalanI aMdara pratibiMba vALA cadranI paMkti jevI jIvAbhigamasUtra Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 872 ___jIvAbhigamasUtre jalAntaH pratibimbitAnAmAvaliH-paMktiriti candrAvaliH / 'sAradIya balAhaei vA' zAradIya balAhaka iti vA, zAradIyaH-zaratkAlasambandhI balAhako megha iti zAradIya balAhaka iti, 'dhaMtadhoyaruppa paTTei vAdhmAtadhautarUpyapaTTaiti vA, dhmAtaH -agnisarkeNa nirmalIkRto dhauto bhUmikharaNDita hastasaMmArjanena nizitIkRtI yo rupyapaTTo rajatapatram sadhmAtadhautarUpyapaTTaH / athavA dhmAtena- agnisaMyogena yo dhautaH-zodhito ruupypttttH| 'sAlipiTTharAsIti vA zAlipiSTarAziriti vA, zAlInAM taNDulAnAM piSTuM kSodastasya rAziH puJja iti vA, zAlipiSTarAziriti / 'kuMdapuppharAsAti vA, kuMdapuSparAziriti vA, kundapuSpaM lokamasiddhaM tasya rAzi:samudAya iti kuMdapuSparAziriti 'kumuyarAsIti vA' kumudarAziriti vA, kumudAnAM -candravikA zi kamalAnAM rAziriti kumudarAziriti 'sukkachivADIti vA' zuSkachivADI iti vA, chevADI nAma vallAdi phalikA sA ca kvaciddezavizeSe zuSkA satI zuklA bhavati iti tadupAdAnam / pehuNa mijAti vA' pehuNa miMjeti vA kI paMkti jaisI sapheda hotI hai| 'sAradIyabalAhaei vA' zAradIya zaratkAla sambandhI-balAhaka-megha jaisA ghavala hotA hai 'dhaMtadhoyaruppa paTTei vA' ghmAta agni ke saMparka se nirmala kiyA gayA pazcAt-dhauta rAkha Adi se mAMjakara aura hAtha Adi se sAphakara nirmala kiyA gayA rajata paTTa jaisA sapheda hotA hai 'sAlipiDharAmIti vA' cAvala kI cUrNa rAzi jaisI sapheda hotI hai 'kuMda puppharAmIti vA' kuMda puSparAzi jaisI sapheda hotI hai 'kumuyarAmIti vA' kumuda zvetakamala kI rAzi jaisI sapheda hotI hai 'sukkachivADIti vA' semakI phalI kA nAma chivADI hai yaha sukha jAne para sapheda ho jAtI hai ataH zuSkachivADI ke jaisI sapheda hotI hai pehuNamijAti vA pehuNa-mayUra pIccha ke madhyavartI miJjA jaisI atIvadhavala hotI hai 'biseti vA' bisa mRgAla jaisA sa34 hAya cha, 'sAradIyabalAhae tivA' 12 janA masA megha / sa34 cha, dhaMta dhoyaruppaeivA' bhAta matinA yogathA nirbha 42vAmA Avada bhane te pachI rAkha vigerethI ma jane hAtha vigerethI sApha karI nirmaLa banAvela yahI 2 sa36 hAya cha, 'sAlipirAsItivA' yAmAnA soTa ko sa34 hoya cha, 'kuMda puSpharAsItivA' 66 pu0pne| sabhU / sa34 hAya che. 'sakkachivADI tivA' sebhanI sIna chipAhI he cha ta ya tyAre sa tha ya cha tethI sujaya chivADI vI sa36 hAya che 'pehuNa miMjA ivA' pahue mAranA pIchAnI madhyamA 24 bhiMon vI sa36 hAya cha, 'boseivA' misa bhRyA 2 sa34 hAya cha, 'miNAlietivA' bhRNAli jIvAbhigamasUtra Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam 873 pehuNaM mayUrapicchaM tanmadhyavartinImiJjA pehuNamiJjA sA cAtIva zuklA bhavatIti / 'vise ti vA' visamiti vA visaM paGkinI kandaH / 'miNAlieti vA' mRNAlike ti vA, mRNAlaM padmatantuH / 'gayadaMteti vA' gajadanta iti vA, gajo hastI tasya danto gajadantaH sa cAtIva zuklastatastadupAdAnam / 'lavaMgadale ti vA' lavaGgadalamiti vA, lavaGgapatramatIva zuklaM bhavati tatastadupAdAnam, 'poMDarIyadaleti vA pauNDarIka dalamiti vA, pauNDarIkaM zvetadalam 'siMduvAramalladAmeti vA' sinduvAramAlyadAma iti vA, sinduvAraH zvetapuSpo vRkSavizeSa: 'setAsoeti vA' zvetAzoka iti vA, 'seyakaNavIrei vA zveta kaNavIra iti vA, 'seyabaMdhujIvaei vA' zveta bandhu jIvaka iti vA, gautamaH prAha - bhaveeyArUve siyA' bhavet kiM zvetAnAM tRNAnAM maNInAM caitAvadrUpaH-anantarodIritasvarUpo varNAvAsa iti bhagavAn prAha-he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH kintu 'tesi NaM sukkillANaM taNANaM zukla hotA hai 'miNAlieti vA' miNAlikA-visatantu-jaisI zukla hotI hai 'gayadaMteti vA' gajadanta jaisA dhavala hotA hai / 'lavaMgadaleti vA' lauMga ke vRkSa kA pattA jaisA dhavala hotA hai 'poMDarIyadaleti vA' puNDarIka zvetakamalakI pAMkhaDI jaisI sapheda hotI hai 'siMduvAramalladA. meti vA' sinduvAra puSpoM kI mAlA jaisI sapheda hotI hai 'setA soeti vA' zveta azoka jaisA zubhra hotA hai 'seyakaNavIrei vA' zveta kanera jaisI sapheda hotI hai 'seya baMdhujIvei vA' zveta bandhujIva-bakulajaisA sapheda hotA hai "bhaveeyArUve siyA' to kyA ! he bhadanta ! aisA zukla rUpa una tRNoM kA aura maNiyoM kA hotA hai kyA ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai 'goyamA! No iNaDhe sama?' he gautama! yaha artha samartha nahIM hai kyoMki 'tesiNaM sukkillANaM taNANaM maNINa ya' una misatanta / sa hAya cha, 'gayada te ivA' hAthI ita vA sa hAya cha. 'lavaMgadaleivA' savinA vRkssn| pAna vA sa34 hAya che. 'poMDarIya daletivA' urI ghogA bhajanI 5ivDI vI sa34 hAya cha, 'siMduvAra malladAmetivA' siMduvAra yAnI bhAvI sa34 hAya che. 'setAsoetivA' veta azI 05 27 sa hAya che. 'seya kaNavIre ivA' dhoNI 42nu' pu052 sa34 DAya cha, 'seya baMdhujIveivA' zveta madhu-mAsa pu05 ra sa34 hAya che. bhaveeyArUve siyA' he lagavan / zuse to| bhane maNiyenI zratatA evA prakAranI hoya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautabhasvAmI he cha hai 'goyamA ! No iNa2 samaDhe' he gautama ! mA atha samaya nathI. bha. 'tesi NaM sukkillANaM taNANaM maNINaya' se tRch| bhane jI0110 jIvAbhigamasUtra Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 874 jIvAbhigamasUtre maNINaya' teSAM khalu zuklAnAM tRNAnAM maNInAM ca etto itarAe ceva jAva vaNNeNaM pannatte' ita:-aGkAdibhya iSTataraka eva priyataraka eva kAntataraka eva manojJataraka eva mana Amataraka eva, zuklo varNAvAsaH varNena prajJapta iti| tadevaM krameNa vanaSaNDAntargatAnAM tRNAnAM maNInAM ca varNasvarUpaM kathitaM samprati teSAM gandhasvarUpapratipAdanArthamAha-atra gautamaH pUcchati 'tesi NaM bhaMte ! taNANa ya' ityAdi. 'tesiNaM bhaMte ! taNANa ya maNINa ya teSAM khalu bhadanta | tRNAnAM maNInAM ca 'kerisae gaMdhe pannatte' kIdRzaH kibhAkArako gandhaH prajJapta-kathitaH kiM vakSyamANa-vastUnAM yAdRzo gandho bhavati tAdRza steSAM gandhaH prajJaptaH ? tadeva darzayati-'se jahANAmae' ityAdi se jahANAmae' tadyathA nAmakam 'kodrapaDANa vA' koSTha puTAnAmiti vA, koSThaM gandhadravyaM tasya puTA: koSThapuTA steSAm vA zabdAH sarvatrApi samuccaye, atra ekasya puTasya na tAdRzo gandhavizeSo zukla tRNoM aura maNiyoM kA vaha zukla rUpa 'etto itarAe ceva jAva vaNNeNaM pannatte' ina pradarzita aGka AdikoM se bhI adhika iSTa adhika priya, adhika kAnta, adhika manojJa aura adhika mano'ma kahA gayA hai isa prakAra se vanakhaNDa ke antargata tRNoM kA aura maNiyoM ke varNa kA svarUpa kahakara aba sUtrakAra gandhake svarUpa kA pratipAdana karate hai 'si NaM bhaMte' ityAdi isa viSaya meM zrIgautamasvAmI pUchate hai 'si Na bhaMte ! taNANa ya maNINa ya kerisae gaMdhe paNNatte' isameM zrIgautamasvAmI ne prabhuzrI se aisA pUchA hai-he bhadanta ! vahAM ke tRNoM kA aura maNiyoM kA kaisA gandha kahA gayA hai ? kyA Age kahe jAne vAle koSTha puTa Adi vastuoM kA jaisA gaMdha hotA hai vaisAkahA gayA hai kyA ? unhIM ko kahate hai 'se jahANAmae kohapuDANa vA' jaisI gandha-vAsa-koSTha gandha bhaziyAnA se sa34 varSa 'etto itarAe ceva jAva vaNNaNaM paNNatte' mA 52 kahevAmAM Avela aMka vigerenI tatAthI paNa vadhAre ISTa vadhAre priya vadhAre kAMta vadhAre manejha ane vadhAre mADama kahevAmAM Avela che. A rIte vanakhaMDanI aMdara Avela tRNe ane maNinA varNanuM svarUpa batAvIne have sUtrakAra gaMdhanA svarUpanuM varNana kare che. A viSayamAM zrI gautamasvAmI zrImahAvIra prasune pUche che 'tesi NaM bhate! taNANaya maNINaya kerisae gadhe paNNatte' hai magavan tyAMnA tRye| bhane bhaziyona ma vo hAya cha ? zu. nIce kahevAmAM Avela koSTapuTa vigere vastuone gadha jevo hoya che, te senA apaDeya cha 1 se jahA nAmae koTapuDANavA' vI -pAsa rapaTa nAmanAma dravyanI hAya che. 'pattapuDANavA' va gaMdha patra TonA bhaIna 72vAthI jIvAbhigamasUtra Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam 875 nirgacchati dravyasyAlpatvAt tato bahuvacanamiti / 'pattapuDANa vA' patrapuTAnA. miti vA, patraM vimardottha parimalakam tasya puTAnAm / 'coyapuDANa vA' coyagapuTAnAM vA coyagaM gandhadravyam 'tagarapuDANa vA' tagarapuTAnAM vA, tagaraH-sugandha vishessH| 'elApuDANa vA' elApuTAnAM vA, elA ilAyacIti lokaprasiddhA 'caMdaNa. puDANa vA' candanapuTAnAM vA candanaM candanAkhya sugandhadravyavizeSaH 'kuMkumapuDANa vA' kuGkumapuTAnAM vA kuGkumaM 'kesara' iti prasiddham 'usIrapuDANa vA' uzIrapuTAnAM vA, uzIra 'khasa' iti masiddhaM sugandhitatRNavizeSa: 'caMpagapuDANa vA' campakapuTAnAM vA, 'marubagapuDANa vA' marubakapuTAnAM vA marubakaM 'maruA' iti prasiddham / 'damaNagapuDANa vA' damanakapuTAnAM vA, damanakaM sugandhitapatrayuktA vanaspativizeSaH 'jAipuDANa vA' jAtIpuTAnAM vA, jAtI-camelI' iti nAmnA puSpavizeSaH 'jUhiyApuDANa vA' yathikApuTAnAM vA, yUthikA 'jUhI' masiddhA dravya ke puToM kI hotI hai 'pattapuDANa vA' jaisI gandha patrapuToM ke vimarda-se utpanna parimala ke puToM kI hotI hai coyaga puDANa vA-jaisI coyaga-gandha dravya puToM kI hotI hai tagara puDANa vA' jaisI gandha tagara puToM kI hotI hai| 'elApuDANa vA' jaisI gaMdha ilAyacI ke puToM kI hotI hai 'caMdaNa puDANa vA' jaisI gandha candana ke puToM kI hotI hai 'kuMkumapuDANa vA' jaisI gandha kuMkuma ke puToM kI hotI hai 'usIra puTANa vA' jaisI gandha khasa ke puToM kI hotI hai 'caMpaka puDANa vA' jaisI gandha campakake puToM kI hotI hai 'maruyagapuDANa vA' jaisI gandha maru vA ke puToM kI hotI hai 'damanagapuDANa vA' jaisI gandha damanaka ke puToM kI hotI hai'jAti puDANa vA' jaisI gandha camelI ke puSpapuToM kI hotI hai 'jUhiyApuDANa vA' jaisI gandha juhI ke puSpapuToM kI hotI panna ye paribhasanA puTona DAya che. 'coyagapuDANavA' 2vI gaMdha yoya nAmanA gaMdha dravyanA hAya cha, 'tagarapuDANavA' tagara puTAnI kI gaMdha DAya che 'elApuDANavA' sAthInA puTAnI 2vI 2bhaeNaya gaMdha hAya che. 'caMdaNapuDANavA' yahananA puTonI kI gaMdha hAya cha 'kuMkumapuDANavA' ubhAnA puTAnI 2vI gadha DAya cha. 'usIra puDANavA' masanA puTAnI vI gaMdha hAya che. 'caMpakapuDANavA' pAnA puTAnI pI gaMdha hAya che. 'maruyapuDANavA' bhrvaan| puTAnI revI gaMdha hAya che. 'damanakapuDANavA' 2vI gaMdha mAnanA puTAnI hAya che. 'jAti puDANavA' yabhedInA pu5 puTAnI revI gaMdha hAya cha 'jUhiyApuDANavA' judhanA 50yAnI vI gaMdha hAya cha, 'malliya puDANavA' bhalikhA-bharAna505 puTAnI vI gaMdha hAya cha, 'Navamalliya puDANavA' nava bhani 505 jIvAbhigamasUtra Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 876 jIvAbhigamasUtre 'malliyapuDANa vA' mallikApuTAnAM vA, mallikA 'mogharA' iti lokaprasiddhA 'No malliyapuDANa vA' navamallikA puTAnAM vA 'vAsaMtiyapuDANa vA' vAsantikapuTAnAM vA sugandhayuktA latAvizeSaH 'keyaI puDANa vA' ketakIpuTAnAM vA, ketakI 'kevaDA' lokAprasiddhA, 'kappUrapuDANa vA' karpUrapuTAnAM vA, 'aNuvAyaMsi' eteSAM koSThapuTAdInAmanuvAte AdhAyakavivakSita puruSANAmanukUle vAte vAti sati 'ubbhijjamANANa ya' udbhidyamAnAnAM samudghATayamAnAnAm ca zabdaH sarvatrApi samuccaye, 'NibbhijjamANANa ya' nirbhidyamAnAnAm atizayena bhidyamAnAnAM troTayamAnAnAm 'koTejjamANANa vA' kuTayamAnAnAM vA, atra puTaiH parimitAni yAni koSThAdi gandhadravyANi tAni aparimeye parimANopacArAt koSThapuTAnItyucyante teSAM kuTayamAnAnAm udUkhalAdau kuTayamAnAnAmiti / 'ruvijjamANANa vA' iti zlakSNakhaMDI kriyamANAnAm 'ukkirijjamANANa vA' utkIryamANAnAm - koSThAdikapuTAnAM koSThAdidravyANAM vA utkIryamANAhai 'malliyapuDANa vA' jaisI gandha mallikA - mogharA ke - puSpa puToM kI hotI hai 'nomallipuDANa vA' jaisI gandha navamallikA ke puSpapuToM kI hotI hai 'vAsaMtiyapuDANa vA' jaisI gandhavAsantilatA ke puSpapuToM kI hotI hai 'keyaIpuDANa vA' jaisI gandha kevaDe ke puToM kI hotI hai 'kapUrapuDANa vA' jaisI gandha karpUra ke puToM kI hotI hai ina samasta puToM kI gandha 'aNuvAyaMsi' jaba ki anukUlavAyucala rahI ho arthAt AdhAyaka puruSa jisa tarapha baiThe ho usI tarapha inakI gandha ko lekara havA vaha rahI ho aura ye samasta gandha puTa 'ubbhijjamANANa ya NivibhajjamANANa ya koTejjamANANaya' usa samaya udghATita ughADe jA rahe ho, atizaya rUpa se toDe jArahe ho Ukhala Adime kUTe jA rahe ho 'saMvijja mANANavA' choTe 2 inake TukaDe kiye jA rahe ho, ukkirijja yuDonI nevI gaMdha hoya che. 'vAsa'tiya puDANavA' vAsati satAnA puNya yuTo nI nevI gaMdha hoya che. 'keyaipuDANavA' ThevaDAnA cuTonI devI gaMdha hoya che 'kapUrapuDANavA' aranA cuTonI levI gaMdha hoya che, yA madhAna cuTonI gaMdha 'aNuvAya 'si' nyAre anuja vAyu vAta hoya arthAt vAsa benAra pu3Sa tarapha beThA hAya e taraphanI havA cAlI rahI hoya ane A saghaLA gaMdha puTo 'ubbhijja mANANaya Nibbhijja mANANaya koTejjamANANaya' the sabhaye udhADavAbhAM Avela hAya te laMghapuTane atizaya paNAthI teADavAmAM AvatA hoya khANiyA vigeremAM mAMDavAmAM bhAvatA hoya 'saMvijja mANANavA' nAnA nAnA tenA TuDA utA hoya 'ukikarijjamANANavA' tene 52 uDADavAmAM bhAvatA hoya jIvAbhigamasUtra Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam 877 nAm upari kSipyamANAnAm 'vikirijjamANANa vA' itastato viprakIryamANA. nAm 'paribhujjamAnAnAm-paribhogAyopabhujyamAnAnAm , 'bhaMDAo vA bhaMDaM sAharijjamANANaM' bhANDAt-ekasmAd bhANDAt pAtrAt bhANDaM-bhAjanAntaraM saMhiyamANAnAm koSThAdi puTAnAm 'orAlA' udArAH sphArAH, te cAmanojJA apisyurityata Aha-'maNuNNA' manojJAH-mano'nukUlA:, tacca manojJatvaM kutastatrAha'ghANa' ityAdi, 'ghANamaNoNicuttikarA' ghrANamano nirvRttikarAH evaM bhUtAste 'savvo samaMtA' sarvataH sarvAsu dikSu sAmastyena 'gaMdhA abhiNissavaMti' gandhA abhiniHsravanti-jighratAmabhimukhaM niHsaranti / zrIgautamaH pRcchati-bhave eyArUve siyA' bhaved maNInAM tRNAnAM ca koSThapuTAdi sadRzo gandha iti; bhagavAnAhamANANavA' ye upara uDAye jArahe ho, 'vakirijjamANANavA'-idhara udhara ye vikhere jA rahe ho 'paribhujjamANANavA' apane apane kAma meM inakA upabhoktA puruSoM dvArA upayoga kiyA jA rahA hai / 'bhaMDAo vA bhaMDaM sAharijjamANANa vA' ekavartana se dUsare vartana meM liye jA rahe hoM usa samaya inakI 'gaMdhA' vAsa sugandha 'orAlA' bahuta adhika vistRta avasthA meM nikalatI hai evaM vaha 'maNuNNA' mano'nukUla hotI hai kyoM ki yaha gandha 'ghANamaNaNivyuttikarA' prANa indriyako evaM manako eka prakAra kI zAnti denevAlI hotI hai isa prakAra kA yaha sugandha 'savvao samaMtA abhiNissavaMti' anukUla vAyu ke calane para inakI vAsa sava ora se cAroM dizAoM meM acchI taraha se phaila jAtI hai 'bhave. eyArUve siyA' to kyA he bhadanta ! ina tRNoM kI ora maNiyoM kI sugandha ina koSThapuTAdikoM kI sugandha jaisI hI hotI hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai-'goyamA ! No iNa? sama' he gautama ! yaha artha 'vikirijjamANANavA' Amatema se visa2pAmA bhAvI hAya 'paribhujjamANANavA' ghAtapAtAnA abhamAM patA 53Se dvArA upayoga rAta hAya 'bhaMDAo vA bhaDaM sAharijjamANANavA' me pAsa mAMthA bhI vAsabhA sevAmAM mAtA hAya te 5mate tana -pAsa sugadha 'orAlA' zI vadhAre vipula prabhAbhA nANe cha tathA me 'maNuNNA' manAnu hAya che. bhoga 'ghANamaNa NivvuikarA' dhANendriya ane bhanane zailta mAvANI hAya che. yA prA2nI bhA sugaMdha 'savvao samaMtA abhiNissavaNati' anuNa pvnn| pApAthI thI ta23thI yAre zAsamA sArI rIte sAya che. 'bhaveeyArUve siyA' hai he bhagavana te zuM A tRNo ane maNinI sugaMdha A kaSTapuTa vigerenI sugaMdha jevI heya che? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke jIvAbhigamasUtra Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 'No iNaDhe sama?' nAyamarthaH samarthaH, ki 'tesi NaM taNANaM maNINaya' teSAM khalu tRNAnAM maNInAM ca, 'etto itarAe ceva jAva maNAmatarAe ceva gaMdhe pannate' itaH koSThapuTAdidravyebhya iSTataraka eva, kAntataraka eva, manojJataraka eva, mana Amataraka eva gandhaH prajJaptaH-kathita iti / vanaSaNDAntargata tRNamaNInAM gandhAna nirUpya teSAM sparzAna nirUpayitumAha-atra zrIgautamaH pRcchati -'tesi NaM bhaMte' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ! taNANa ya maNINa ya' teSAM khalu bhadanta! tRNAnAM ca maNInAM ca 'kerisae phAse pannatte kIdRzaH-kimAkArakaH sparza: prajJapta:-kathitaH kiM vakSyamANavastu sparzasazasteSAM sparzI bhavati ? tadeva darzayati-'se jahANAmae' tadyathAnAmakam 'AiNei vA' Ajinakamiti vA, AjinakaM ilakSNacarmamayaM vastram 'rUeti vA' rUtamiti vA, rUtaM ilakSaNakarSAsa. vizeSa: 'bUreti vA bUra iti vA, bUraH ilakSNavanaspati vizeSa. 'NavaNIteti vA' samartha nahI hai kyoMki 'tesi NaM taNANa ya maNINa ya etto itarAe ceva jAva maNAmatarAe ceva gaMdhe pannatte' ina maNiyoM kA gaMdha koSTha puTAdi dravyoM ke gandha kI apekSA iSTatara kAntatara manojJatara ora mana Amatara hI mAnA gayA hai aba zrIgautamasvAmI tRNa aura maNiyoM ke sparza ke viSaya meM prabhuzrI se pUchate hai, 'tesi NaM bhaMte ! taNANayamaNINayakerisae phAse panatte' he bhadanta ! una tRNoM aura maNiyoM kA sparza kaisA kahA gayA hai kyA vakSyamANa Ajinaka Adi vastuoM ke sparza jaisA hotA hai ? vahI dikhalAte hai-'se jahA NAmae AINei vA rUei vA jaisA sparza Ajinaka carmamayavastrakA hotA hai jaisA sparza rUIkA hotA hai / 'bUreti vA' jaisA sparza-bUranAmakI vanaspati kA hotA hai| 'NavaNIeti 'goyamA ! NA iNadve samaTe he gautama ! Al A samaya nathI. bhatesi NaM taNANaya maNINaya etto idutarAe ceva jAva maNAmatarAe ceva paNNatte' mA maNine gaMdha keSTapuTa vigere dravyonA karatAM ISTatara, kAMtatara, mAtara, mana Amatara, mAnavAmAM Ave che. have zrIgautamasvAmI tRNa ane maNinA saMbaMdhamAM prabhuzrIne pUche che. 'tesi NaM bhate ! taNANaya maNINaya kerisae phAse pannate' he lagavana se tRsh| ane maNine sparza ke kahela che ? zuM A kahevAmAM AvanAra ajInaka vigere vastuonA sparza je hoya che, e ene sparza hoya che? eja matAce cha. 'se jahAnAmae AINeivA rUeivA' va 25 mAlana yama bhaya passanA hAya che. vo 253 / / hoya che. 'bUre ivA' va 25za 2 nAmanI vanapatinA hAya cha, 'NavaNIeivA' 22 25 bhAmarAna hAya che. jIvAbhigamasUtra Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 879 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam navanItamiti vA, navanItaM 'mavakhana' iti lokaprasiddhameva, 'haMsagambhatUlIti vA' haMsagarbhatulIti vA, "sirIsakusumaNicaeti vA' zirISakusumanicaya iti vA, 'bAlakumudapattarAsIti vA' bAlakumudapatrarAziriti vA, bAlAni-acirakAla jAtAni yAni kumudapatrANi teSAM rAzi:-samudAya iti bAlakumudapatrarAziriti / gautamaH prAha-'bhaveeyArUve siyA' bhaveta kiM teSAM tRNAnAM maNInAM caitAvadrupa AninakAdiraparzatulyaH sparzaratRNAnAM maNInAM ceti bhagavAnAha-he gautama ! No iNaDhe samaTTe' nAyamarthaH samarthaH-nahi teSAM tRNAnAM maNInAMca AjinakAdi sparzatulyaHsparza kintu tesi NaM taNANaya maNINaya ettoiTTatarAe ceva jAva phAseNa pannatte' teSAM tRNAnAM ca maNInAM ca ita:-AjinakAdi sparzApekSayA iSTataraka-eva, priyataraka eva, kAntataraka eva, manojJataraka eva, mana Amaraka eva sparzaH prajJapta iti / tRNAmaNInAM sparzAn nirUpya zabdAn nirUpayituM praznayannAha-'tesi NaM bhaMte !! ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ! taNANaM' teSAM khalu bhadanta ! tRNAnAm, 'puSvAvaravA' jaisA sparza navanIta-makkhana-kA hotA hai 'haMsagabbhatUlI ti vA' jaisA sparza haMsagarbhatUlikA hotA hai 'sirIsakusumaNicaeti vA' jaisA sparza zirIzapuSpasamUha kA hotA hai 'vAlakumudapattarAsIi vA jaisA sparza navajAta kumuda patroM kI rAzikA hotA hai to kyA 'bhaveeyArUve siyA' isI prakAra kA sparza una tRNoM aura maNiyoM kA hotA hai kyA ? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM-'No iNaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai kyoMki 'tesi NaM taNANa ya maNINa ya etto iThThatarAe ceva jAva phAseNaM panatte' una taNoM kA aura maNiyoM kA sparza ina Ajinaka Adi padArthoM ke sparza se bhI adhika iSTatara yAvat adhika mano'ma kahA gayA hai ina tRNa aura maNiyoM ke sparzakA varNana 'haMsagambhatUlItivA' sa ga tulanA va 25 hAya che. 'sirIsa kusama NicaetivA' zirISa 505 samUDanAva 25 uya che. 'bAlakumuda pattarAsI ivA' / 25 navA pana thaye muha patronA sapanA DAya che to 'bhaveeyArUve siyA' se zatane 15 me tRbhane maziyAnA hAya cha ? yA prazana uttaramA prabhuzrI 41 cha No iNaTre sama' hai gautama ! mA matha samartha nathI. bha. 'tesi NaM taNANaya maNINaya etto iTutarAe ceba jAva phAseNaM paNNatte' se to| mana maziyAnA 25 / na vizeSa pahA nA sparza karatAM paNa vadhAre ThaSThatara yAvat vadhAre manema kahevAmAM Avela che. A tRNe ane maNinA sparzanuM varNana karIne have tene zabdonA svarUpanuM varNana karavAmAM Avela che. A viSayamAM zrI gautamasvAmI prabhuzrIne jIvAbhigamasUtra Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 880 jIvAbhigamasUtre dAhiNa uttarAgatehiM vAtehi' pUrvAparadakSiNottarAgAtaH kadAcitpUrvAdAgataH kadAcirapazcimAdAgate kadAcidakSiNAdAgataiH kadAciduttarAdAgatairvAyubhirityarthaH, 'maMdAya maMdAya eAyANaM veiyA NaM' yathA mandaM mandaM syAt tathA-eji. tAnAM kampitAnAm vyejitAnAm, vizeSeNa kaMpitAnAm 'khobhiyA gaM' kSobhitAnAm svasthAnAccalitAnAm / etadeva vastu paryAyazabdenApi punaH kathayati-'cAliyANaM' cAlitAnAm itastato vikSiptAnAm etadeva paryAyeNa vyAcaSTe-'phaMdiyANaM' spanditAnAm ISaccalitAnAm, svasthAnAt cAlanaM kutastatrAha-'ghaTTiyANaM' ghaTitAnAm parasparasaMghaTitAnAm 'udIriyANaM' udI. ritAnAm, ut-prAbalyena IritAnAm-preritAnAm , etAdRzAnAM tRNAnAm 'kerisae sadde pannatte' kIdRzaH-kimAkArakaH zabdaH prajJapta:-kIdRzo dhvanirbhavati, kiM vakSyamANavastUnAM yAdRzaH zabdo bhavati tAdRzaH zabdasteSAM tRNAnAM bhavati tadeva darzayati-'se jahA NAmae' tadyathA nAmakam 'sibiyAe vA' zibikarake aba inake zabda svarUpakA varNana karate hai yahAM zrIgautamasvAmI pUchate haiM-'tesi NaM bhaMte taNANaM maNINa ya puvAvaradAhiNa uttarAgatehiM vAte hiM 'he bhadanta ! ina tRNoM aura maNiyoM kA jaba pUrva pazcima dakSiNa aura uttara se AnevAle vAyuoM se ye 'maMdAyaM madAyaM eiyANaM veiyANaM kaMpiyANaM' maMdamaMda rUpa se kampita kiye jAte hai vizeSataH kampita kiye jAte haiM vAra vAra kampitakiye jAte hai 'khobhiyANaM cAliyANaM phaMdiyANaM ghaTTiyANaM' kSobhita kiye jAte hai calAe jAte hai spaMdita kiye jAte hai paraspara saMgharSita kiye jAte hai 'udIriyANaM' udIritakiye jAte hai jabardastI se prerita kiye jAte hai unakA 'kerisae sadde paNNatte-kyA Age kahe jAne vAlI zibikA Adi vastuoM ke zabda jaisA zabda hotA hai, kyA vahI batAte hai 'se jahA NAmae siviyAevA' pUche che , 'tesi NaM bhaMte ! taNANaM maNINaya puvvAvaradAhiNauttarAgatehiM vAtehi' i lagavan me tR| bhane maziyAnA 25 pUrva, pazcima kSiNa ma uttara dizAmethI mAvANA pavanathI 'maMdAya maMdAya paiyANaM veiyANaM kaMpiyANaM' maMda paNa thI pAvAmA bhAve che, vizeSa35thI pita 42 pAmA bhAve che, vAraMva2 pita 42vAma mA che. 'khobhiyANaM cAliyANaM phaMdiyANaM dhaTriyANaM' hAlita 42vAmAM Ave che. sApAmA bhAva cha, svahita vAma bhAve che. 52552 sa 42vAmA sAve che. 'udIriyANaM' GARta 42vAmA bhAva cha, masAt prerita 42vAmAM bhAva cha. te mate tanA za6 'kerisae sadde paNNatte' mA vAma bhAvanA2 shimi| vigaire 12tumAnA zaharavA jIvAbhigamasUtra Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 881 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam kAyA vA 'saMdamANIyAe vA' syandamAnikAyA vA 'rahavaramsa vA' rathavarasya vA tatra zivikA jampAnavizeSarUpA uparichAditA koSThAkArA, tathA dIrghA jampAnavizeSaH puruSasya svapramANAvakAzadAtrI syandamAnikA, anayozca zabdaH puruSotpA. TitayoH kSudrahemaghaNTikAdi calanavazato veditavyaH rathazca dvividho bhavati saMgrAmarathaH krIDArathazca, atra saMgrAmaratho jJAtavyo natu krIDArathaH krIDArathasyA nimavizeSaNAnAmasaMbhavAt, tasya rathasya phalavedikA yasmin kAle yaH puruSastadapekSayA kaTipramANA'vaseyA, tasyaiva rathasya vizeSaNAni darzayati-'sarachattassa' ityAdi, 'sacchattassa' sacchatrasya, chatreNa sahitaH sacchatrastasya sacchatrasya 'sajjhayassa' sadhvajasya-dhvajAviziSTasya 'saghaMTayamsa' saghaNTAkasya ubhayapAvilambi mahA pramANaghaNTopetasya 'satoraNavaramsa' sahatoraNavaraM pradhAnaM toraNaM yasya sa satoraNaM varastasya 'saNaMdighosamsa' sanandighoSasya sahanandighoSo dvAdazaya ninAdo yasya sa sanandighoSasya 'sakhikhiNi hemajAlaperaMtapa rikkhittassa' sa kiMkiNIhemajAla Adi ke usa puruSoM bArA apane apane skandhoM para uThAye jAne para jaise zabda zibikAkI-upara meM vastrAdi se DhakI hui koSTha ke AkAra vAlI jampAna vizeSarUpapAlakhI kI choTI choTI hemanirmita ghaMTikAoM ke hilate samaya jaise nikalate hai| tathA isI prakAra se pAlakhI ke AkAra meM kucha vaDI tathA baiThe hue puruSoM meM apane apane pramANAnu. rUpa avakAza sthAna denevAlI aisI syandamAnikA kI choTI2 hemanirmita ghaNTikAoM kI hilate samaya jaisI AvAja nikalatI hai, usI prakAra kI AvAja ina tRNoM aura maNiyoM se vAyu dvArA hilAye jAne para nikalatI hai isI prakAra 'sacchattassa sajjayassa, saMghaTayassa satoraNa. varassa' jo chatra se yukta ho dhvajA se yukta ho donoM ora laTakatI hui mahApramANopeta ghaMTAoM se yukta ho uttamatoraNa se yukta ho zaha tanA hAya cha 1 maI se jahANAmae sibiyAevA' mAnA meM purUSa dvArA pitApitAnA khaMbhA upara uThAvavAmAM Ave tyAre jevo zabda zibikA arthAtu pAlakhInI nAnI nAnI suvarNa nirmita ghaMTaDiyenA hAlavAthI thAya che, ane eja rIte pAlakhInA AkArathI kaMika moTi tathA aMdara beThelA purUSone potapotAnA pramANanurUpa avakAza-jagyA ApavAvALI spaMdamAnikAnI nAnI nAnI suvarNanI banAvelI ghaMTaDiyenA halavAthI jevo zabda nIkaLe che, eja rItano zabda e tRNe ane maNiyane pavanathI halAvavAmAM bhAva tyAre nANe cha ? merI pramANe 'sachattassa sajjayassa sadhaMTassa satoraNavarassa' 2 chatra yuta hAya, thI yukta hAya, manne mAse saTavAmA jI0 111 jIvAbhigamasUtra Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 882 jIvAbhigamasUtre paryanta parikSiptasya saha kiMkiNIbhiH kSudaghaNTikAbhiH vartante iti sa kiM kiNIkAni yAni hemajAlAni hemamayadAmasamUhAstaiH sarvAsu dinu paryanteSu bahiH pradezeSu parikSipto vyApta iti sakiMkiNIhemajAlaparyanta parikSiptastasya tathA'hemavayakhettacittavicittatiNisa kaNaganijjuttadAruyAgassa' haimavatakSetracitravicitra tainizakakanakaniyuktadArukasya, haimavataM kSetra himavatparvatabhAvi citra vicitraM manohAricitropetaM tainizaM tinizadArusaMbandhI kanakaniyuktaM kanakavicchurita dArukASThaM yasya sahaimavat kSetracitravicitra tainizakanakaniyukta dArukASThastasya, tathA-'supiNaddhAraka maMDala dhurAgassa' supinaddhArakamaNDaladhurAkasya, suSThu-atizayena samyak pinaddhamarakamaNDalaM dhurA ca yasya sa supinaddhArakamaNDaladhurAkastasya, tathA-'kAlAyasamukayaNemijaMtakammassa' kAlAyasa sukRtanemiyantrakarmaNaH, kAlAyasena jAtyalohita muSThu-atizayena kRtaM neme bAhyaparidheyantrasya ca-arakopari phalakacakra vAlasya karma yasmin sa kAlAyasa sukRta nemiyantrakarmA tasya, AiNNavaraturaga'saNaMdighosassa' nandighoSa dvAdaza tRoM ke ninAdoM se yukta ho 'sakhikhiNi hemajAlaperaMtaparikhittassa' kSudraghaMTikAoM se yukta haimImAlAoM dvArA jo saba ora vyApta ho-'hemavayarakhettacittavicitta. tiNisakaNaganijjutadAruyAgassa' tathA himavata parvata ke tiniza vRkSa ke kASTha se jo ki citravicitra-manohAri citroM se yukta aura suvarNa khacita banA huA hai 'supiNiddhArakamaMDaladhurAgassa' jisake pahiyoM meM Are bahuta hI acchI taraha se lage hoM tathA jisakI dhurA bahuta majabUta ho / 'kAlAyasasukayaNemijaMta kammassa' cakrakI dhAra jamIna kI ragaDa se ghisa na jAve tathA cakrake paTiyA Apasa meM alaga alaga na ho jAveM isa abhiprAya se jisake pahiyoM para lohe kI danta mAvesa prabhApita suM2-3 thI yukta hoya 'saNaMdI ghosassa' nadhoSa mAra tuyAnA mA vANI hAya 'sakhiMkhiNihemajAlaperaMtaparivikhattamsa' nAnI nAnI ghaMTaDiyothI yukta suvarNanI mALAo dvArA je badhI taraphathI vyAsa hAya che. 'hemavayarabettacittavicittatiNisakaNaganijjuttadAruyAgassa' tathA himata parvatanA tiniza vRkSanA lAkaDAthI ke je citravicitra manehAri evA su42 yitrothI yuTata bhane sonAnA tArAthI mA hAya 'supiNiddhArakamaMDala dhurAgassa' nA paiMmA maaraa| ghalar bhasaptAthI sArI zata bAgesA hAya tathA nI dhurA- ghar bhabhUta hAya 'kAlAyasasukayaNamijata kammassa' peMDAnI dhAra bhInamA sAvAyI ghasA na ya tathA paiMDAnA all eka bIjAthI judA na paDI jAya e hetuthI jenA para lokhaMDanI pATI caDAva jIvAbhigamasUtra Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam susaMpauttassa' AkIrNavaraturagasusaMprayuktasya, AkIrNA guNaiAptA AkIrNa jAtIyA vA ye varA:-pradhAnAsturagA ghaTakAste suSThu-atizayena samyakprayuktAH yotritA yasmin sa AkIrNavasturagasaMprayuktastasya, tathA-'kusalanaracheyasArahisu. saMparigahiyassa' kuzalanaracchekasArathisusaMparigRhItasya, sArathi karmaNi-azvacAlana kArye ye kuzalA nipuNAsteSAM madhye atizayena cheko dakSastena sArathinA muSThusamyak parigRhItasya 'sarasaya vattosattUNaparimaMDiyassa' zarazatadvAtriMzattoNaparimaNDitasya, zarANAM zataM pratyekaM yeSu tAni zarazatAni, tAni ca tAni dvAtriMzattUNAni ca bANAzrayAH, iti zarazatadvAtriMzattUNAni tairmaNDitasya, ayamarthaH-evaM khalu tAni dvAtriMzaccharazatabhUtAni tUNAni rathasya sarvataH aiseSu avalambitAni saMgrAmAya upakalpitasthAtIva maNDanAnIva bhavanti, 'sakaMkar3avaDisagassa' sakaDUTA vataMsakasya, kaGkaTaM kavacaM sahakaGkaTaM yasya sa sakaGkaTaH' sakaGkaTaH avataMsA-zekharo yasya sa sakaGkaTAvataMsaH tasya, tathA-'sa cAvasarapaharaNabhariyassa' sa cApazaramaharaNAvaraNabhRtasya, saha cApaM yeSAM te sa cApAH ye zarabANAH yAni ca kumtamallicaDhAI gai ho 'AiNNavaraturagasusaMpauttassa' akIrNa-guNoM se vyApta aise zreSTha ghoDe jisameM acchI taraha se jUte hue hoM 'kusalaNaracheya. sArahi susaMpariggahiyassa' azvasaMcAlana rUpa kArya meM kuzala aise puruSoM ke bIca meM jo dakSa haiM aise sArathi se jo yukta ho 'sarasabattIsa toraNaparimaMDitassa' jina meM pratyeka meM sau sau vANa hoM aise 32 battIsa bhAthoM se jo yukta ho 'sakaMkaDavaDisagassa' bakatara sahita mukuTa jisakA ho 'sacAvasarapaharaNabhariyassa' dhanuSasahita vANa jisa meM bhare hue ho tathA-kuMta-bhAle-Adi praharaNa, evaM kavaca kheTaka Adi AyudhoM se jo paripUrNa ho| 'johajuddha sajjassa' tathA yoddhAoM ke yuddha ke nimitta jo sajAyA gayA ho aise 'rahavarassa' saMgrAmaratha ke jaba ki vaha 'rAyaM. pAmai AIvI hAya 'AiNNavaraturagasusaMpayuttassa' 2ii guthI vyAsa sevA uttama tIna ghAmamA sArI rIta taravAmAM AvAhoya, 'kusalaNara cheyasArahi susaMparigahiyassa saya sayAsananA ayamA yatu2 53SAmA / mati yatura hAya sevA sAthiyA re yuita hAya, 'sarasavattIsatoNa parimaDita ssa' mA 424mA so so maathe| DAya sevA matrIsa mAyAmAthI yukta hAya 'sakaMkaDavaDiMsagarasa' mata2 sahita bhuzuTI rena hAya 'sacApasarapahara bhariyassa' dhanuSa sahita maaye| hemA hAya, tathA ta-lA vizeSa praharI ane 412 peTa vigere bhAyudhAthI re paripU hoya, 'johajuddha sajjassa' tathA yoddhAyAnA yuddha mATe 22 sapAma bhAvyA hAya, mevA jIvAbhigamasUtra Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 884 jIvAbhigamasUtre muSaNTi prabhRtIni nAnAprakArANi praharaNANi yAni ca kavacakheTakapramukhAni AvaraNAni, tai bhRtasya paripUritasya tathA 'johajuddhasajjassa' yodhayuddhasajjasya, yodhAnAM yuddhaM yodhayuddhaM tannibhittaM sajjaH praguNIkRto yaH sa yodhayuddhasajjastasya, itthaMbhUtasya tasya 'rAyaMgaNaMsi vA, aMte uraMsivA' rAjAGgaNe vA antaHpure vA 'rammaMsi vA' ramye-manojJe vA 'maNiko TimatalaMsi' maNikuTimatale-maNibaddhabhUmitale 'abhikkhaNaM abhikkhaNaM' abhIkSNamabhIkSNam, maNikuT Tematalapadeze rAjAGgaNapradeze vA, 'abhighaTTajjamANassa' abhighaTayamAnasya--vegena cAlyamAnasya nIyamAnasyetyarthaH 'NiyaTUTijjamANassa vA' nivatyamAnasya vA, parAvaya'mAnasya-Aga. cchata ityarthaH ye 'orAlA maNuNNA' udArA:-tIvrAH, manojJAH te tu amanojJA api bhavanti tata Aha punazca 'kaNNamaNaNivvuttikarA' karNamanonirvRttikarA-karNayormanasava mukhAtizayotpAdakAH, 'savvao samaMtA' sarvataH-sarvAsu dikSu, samantAt-sarvAmu vidikSu 'sadA abhikaNissarvati' zabdA abhiniHsravanti-mAdurbhavanti, 'bhaveeyArUve siyA' syAt kadAcid bhavedetAvadrUpa steSAM tRNAnAM zabdA iti / bhagavAnAha gaNaMsivA atepuraMsi vA rammaMsi vA maNikoTTimatalaMsi' rAjAGgaNa meM antaHpura meM raNavAsa meM-ramya maNikuTTimatala meM-maNibaddha bhUmi meM 'abhikkhaNaM 2 abhighaTTijamANassa' vAra vAra vega se calatA ho to 'nivahijjamANassa vA' vAra vAra adhika vega se vApasa ho to arthAt AtA jAtA ho usa samaya jo 'orAlA maNuNNAkaNNamaNaNivuttikarA savvato samaMtA sahA abhiNissavaMti' udAra manojJa tathA karNa evaM manako tRpti karane vAle saba ora zabda nikalate haiM / 'bhaveeyAsvesiyA' to kyA he bhadanta ! aise hI zabda una maNiyoM aura tRNoM se bhI nikalate hai kyA? isake uttara meM prabhuzrI kahate haiM 'goyamA No iNahe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai punaH zrIgautamasvAmI ne isa para aisA pUchA hai.| rahavarassa' sAmanayana yA 'rAyaMgaNaMsivA aMtepuraMsivA rammaMsi maNi kuTTimatalaMsi' 20 bhAM, mata:puramA 24vAsamAM, 2bhyamahimatamA meTo-mANa ra bhUmimA 'abhikkhaNaM' abhikkhaNa abhidhaTTijamANassa' vA vAra pathI yAsatA yatA 'nivadvijjamANassa' vA vA2 vegathI paach| 32 hAyatA arthAt mAratA ta hAya te samaya 2 'orAlA maNuNNA kaNNamaNaNivvuti karA savvato samatA sadA abhiNissavi' 2 bhanAsa, tathA 4 ane bhanana tRpta 42vAvA madhI tarathI za56 nIle cha, 'bhaveeyArUvesiyA' to he bhagavana evAja suMdara zabda e maNi ane tRNomAMthI nIkaLe che? mA prazna uttaramA prabhuzrI gautabha3vAmIna 49 cha 'goyamA! No iNade jIvAbhigamasUtra Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam he gautama ! 'No iNahe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH, nahi teSAM tRNAnAM maNInAM ca zivikAdi zabda sadRzaH zabdaH kintu tato'pi vilakSaNa eva / punazca gautamo vINAmadhikRtya pRcchati-'se jahA NAmae' ityAdi tadyathAnAmakam 'veyA. liyAe vINAe' vaitAlikyA vINAyAH prAtaH sandhyAyAM vA lokAnAM zrotaNAM purato yA vAdanAyopasthApyate sA kila maGgalapAThikA tAlAbhAve'pi ca vAdyate, vitAle-tAlAbhAve sati bhavati yA sA vaitAlikI tasyA vaitAlikyA vINAyAH 'uttara maMdAmucchiyAe' uttaramandAmUrchitAyAH, mUrchanaM mUrchA sA saJjAtA asyA iti mUrchitA, uttaramandAyA-uttaramandAbhidhAnayA mUrcha nayA gandhAra-svarAntargatayA saptamyA mUrchitA, uttaramandAmUrchitA, ayamarthaH-gAndhAra svarasya saptamUrchanA bhavanti, tathAhihe bhadanta ! yadi pUrvokta ratha ke zabda jaisA zabda nahI hotA hai to kyA aba Age kahe jAne vAlI bINA ke jaisA zabda hotA hai kyA ? vahI dikhalAte hai 'se jahANAmae veyAliyAe vINAe uttaramaMdA mucchi. yAe aMke supaiTTiyAe' he bhadanta jaisI vaitAlikI prAtaH athavA sandhyA ke samaya jA vINA sunanevAle lAkoM ke samakSa vajAne ke liye upasthita kI jAtI hai| vaha maGgalapAThikAvINA tAla ke abhAva meM bhI vajAyI jAtI hai ataH vitAla meM bajAyI jAne ke kAraNa usa vINA kA nAma vaitAlikIvINA kahA gayA hai vai vaitAlikI vINA jaba uttara mandA nAmakI mUchanA se-gAndhAra svara ke antargata saptamI muJchanA se yukta hotI hai taba vaha uttara mandAra mucchitA kahI gaI hai, isakA samaTe gautama ! mA ma samartha nathI. prsushrii| 2. prbhaagen| uttara sAmaNIna vinayapUrvaka pharIthI zrIgautamasvAmI prabhuzrIne pUche che ke he bhagavana je upara jaNAvyA pramANenA rathanA zabda je tene zabda nathI te zu AgaLa kahevAmAM AvanArI vINAne jevA zabda hoya che. te zabda e tRNa maNino hAya cha 1 prazna upasthita 2di zrIgautamatvAmI 44 cha hai 'se jahANAmae veyAliyAe vINAe uttaramaMdAmucchiyAe aMke supaidviyAe' hai magavan vaitaalikI arthAt tAlavagaranI arthAt savAre athavA sAMjanA samaye sAMbhaLanArA lokenI sanmukha je vINA vagADavA mATe upasthita karavAmAM Ave che. te maMgala pAThikAvINA tAlanA abhAvamAM paNa vagADAya che. tethI vitAlamAM vagADavAnA kAraNe e vINAnuM nAma vaitAlikI vINuM kahevAmAM Ave che e tAlikI vINA jyAre uttara maMdA nAmanI mUcchanAthI gAMdhAra svaranI aMtargata sAtamI mUchanAthI yukata hoya che, tyAre tene uttara maMdAra mUcchitA kahevAmAM Ave che. A jIvAbhigamasUtra Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 886 jIvAbhigamasUtre 'naMdIya khuTiza pUrimAya cotthIu suddha gaMdhArA / uttara gaMdhArA vi ya havaI sA paMcamI mucchA' // 1 // suhamutara AyAmA chaTTI sA niyamaso u boddhavvA / uttaramaMdA ya tahA havaI sA sattamI mucchA' // 2 // chAyA-'nandI ca kSudrA pUrimA ca caturthI tu zuddha gaandhaaraaH| uttaragAndhArA api ca bhavati sA pazcamImUrchanA // 1 // sukSmottarA''yAmA SaSThI sA niyamatastu boddhavyA / uttaramandA ca tathA bhavati sA saptamI mUrchanA' // 2 // ityevaM sapta vidhA mUrchanA, tatrocyate-gAndhArAdi svarUpA-mocanena gIyamAnA atimadhurA anyAnyasvaravizeSAH, yAn svaravizeSAn kurvan AstAM zrotana machitaprAyAn karoti, kintu svayamapi mUrchita iva tAn karoti, yadi vA svayamapi sAkSAt mUrchAkarotite, tadUktam-- tAtparya aisA hai ki gAndhAra svara kI sAta mUchanAe~ hotI hai jaise 'naMdIya khuTTimA pUrimAya, costhiya suddhagaMdhArA / uttaragAndhArAvi ya havaI sA paMcamI mucchA // 1 // suhumuttaraAyAmA chaTThI sA niyamaso u boddhvvaa| uttaramaMdAya tahA havaI so sattamI mucchA // 1 // nandI kSudrA, pUrNA zuddhagAndhArA uttaragAndharA sUkSmottara AyAmA aura uttara mandA ye sAta mUrcchanAe~ hai ye mUchanAe~ isaliye sArthaka hai ki ye gAnevAle ko aura sunanevAloM ko anya anya svaroM se viziSTa hokara mUcchita ke jaisA kara detI hai taduktam ___ 'ananasaravisesaM uppAyaMtassa mucchaNA bhaNiyA, kattAvi mucchioiva kuNae mUccheva soveti // 1 // kathananuM tAtparya evuM che ke gAMdhAra svaranI sAta mUcchanAo hoya che. jemake 'nadIya khuTTimA pUrimAya, cotthiya suddhagadhArA / uttaragAndhArAvi ya havaI sA paMcamImucchA' // 1 // naMdI, kSudrA, pUrNa zuddha gAMdhArA uttara gAMdhArA sUttara AyAmAM ane maMdA A sAta mUnAo che. A mUcchanAo e kAraNa thI sArthaka che ke e gAnArAone ane sAMbhaLavAvALAne bIjA bIjA svarethI viziSTa thaIne mUcchatanA jevA banAvI de che. teja kahyuM che ke annannasaravisesa upAyaMtassa mucchaNA bhaNiyA / kattAvi mucchio iva kuNae maccheva seoveti // 1 // jIvAbhigamasUtra Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam ____ 887 887 'ananasaravise se uppAya tassa mucchaNA bhaNiyA / kattA vi mucchio iva kuNae muccheva so veti' // 1 // chAyA-anyAnyasvaravizeSAn utpAdayato muurchn| bhaNitA / kartA'pi mUrchita iva karoti mUrchA zrotaniti // 1 // gAndhArasvarAntargatAnAM ca mUrcha nAnAM madhye saptamo uttaramandAbhidhAnA murchanA kilAti prakarSaprAptA tatastadutpAdanatayA ca mukhyavRttyA vAdayitA mUchito bhavati / atra vINA vINAvatorabhedopacArAt vINA'pi mUrchitA, ityucyate // sA'pi vINA yadi aGke supratiSThitA bhavati tadaiva mUrchanA-prakarSa vidadhAti nAnyathA ata Aha='aGke' ityAdi. 'aGke supaiTThiyAe' aGke strINAM puruSasya vA unsaGge supratiSThitAyAH 'caMdaNasArakoNa parighaTiyAe' candanasArakoNa parighaSTitAyAH, candanasya sArazcandanasAraH jAtyacandanam, tena nirmApito ya: koNo vAdanadaNDastena parighaTTitAyAH saMspRSTAyAH 'kusalanaranArisu saMpariggahiyAe' gAndhAra svara ke antargata mUrcchanAoM ke bIca meM uttaramandA. nAmakI mUrcchanA jaba ati prakarSa ko prApta ho jAtI hai taba vaha-zrotA janoM ko mUcchitasA banA detI hai itanA hI nahIM kintu svara vizeSoM ko karatA huA gAyaka bhI mUcchita ke jaisA ho jAtA hai yahAM vINA aura vINAbajAnevAle meM abhedopacAra ko lekara vINA bhI mUcchitA kahI jAtI hai, vaha vINA yadi aGka goda meM acchI taraha se nahIM rakhI jAve to vaha prakarSa rUpa se mUrcchanA ko nahIM karatI haiM isaliye vINA ko avazya hI bajAnevAle yA vajAnevAlI strI ke use apane aGka meM acche DhaMga se sthApita karanI cAhiye tabhI jAkara usase acche rUpa meM mUrcchanA prakarSa ko prApta ho sakatI hai vINA vajAnevAlA vINA ko candanake sAra se nirmita vAdana daNDa se bajAtA hai tAra para use vajAne gAMdhAra svaranI aMtargata mUcchanAomAM uttaramaMdA nAmanI mUcchanA jyAre atyaMta prakaSane prApta thaI jAya che tyAre te sAMbhaLanArAone machita jevA banAvI de che. eTaluM ja nahIM paNa svara vizene pragaTa karato gAyakapaNa macchita jevo banI jAya che. ahiM vINA ane vINA vagADanArAomAM abhedopacAra ne laIne vINAne paNa mUcchinA kahevAmAM Ave che. te vINuM je aMka kahetAM khoLAmAM sArI rIte rAkhavAmAM na Ave te te utkaTa paNAthI mUrachanA karatI nathI. tethI vINAne vagADanAra purUSa ke strIe tene kheALAmAM sucArU DhaMgathI avazya rAkhavI joIe. tyAre ja temAMthI suMdara rIte mUcchanA prakarSane prApta thaI zake che. vINAne vagADanAra vINAne caMdananA sArathI banAvela jIvAbhigamasUtra Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888 ___ jIvAbhigamasUtre kuzalanaranArI susaMparigRhItAyAH, kuzalena-vINAvAdananipuNena nareNa-puruSeNa nAryA-striyA vA su-muSTu samyak parigRhItAyAH 'padosapaccUsakAlasamayaMsi' pradoSapratyUSakAlasamaye, pradoSe-sAyaGkAle pratyUSe-prabhAtavelAyAm, 'maMda maMdaM eiyAe' mandaM manda-zanaiH zanaiH ejitAyAH candanasArakoNena ISata kampitAyAH 'veiyAe' vye jitAyAH-vizeSataH kampanayuktAyAH kampitAyA:-vAraM vAraM kampanayuktAyAH etAvadeva paryAyeNa vyAcaSTe-'khobhiyAe cAliyAe phaMdiyAe ghaTiyAe udIriyAe' kSobhitAyAH cAlitAyAH spanditAyaH ghaTTitAyA udIritAyA tatra kSobhitAyA:- mUrchA prAptAyAH, cAlitAyAH-preritAyA:, spanditAyA:nakhAgreNa svaravizeSotpAdanArthamISaccAlitAyAH ghaTTitAyA :. UrdhvAdhogacchatA ke DhaMga se ragaDa ragaDa kara calAtA hai bajAne vAle puruSako yA strI ko bajAne kI kriyA meM vizeSa nipuNa honA cAhiye aisA vaisA vyakti vINA ko DhaMga se nahIM bajA sakatA hai aura na vaha use apane aGkagoda meM suvyavasthitarUpa se rakha hI sakatA hai inhI saba vAtoM ko samajhAne ke liye 'aMke supaiTTiyAe caMdaNasArakoNa parighaTTiyAe kusalanara nAri susaMpaggahiyAe padosapaccUsakAlasamayaMsi maMdaM 2 eiyAe veiyAe khobhiyAe cAliyAe phaMdiyAe ghaTTiyAe udIriyAe orAlA maNuNNA kaNNamaNaNivbuhakarA savao samaMtA sadA abhiNissarvati' aisA pATha yahAM likhA gayA hai vINAkA vAdana yA to prAtaH kAla hotA hai yA sAyaMkAla ke samaya meM hotA hai jaba vaha vINA candana sAra nirmita daNDakoNa se dhIre dhIre bajAyI jAtI hai yA vizeSarUpa se jora 2 se bajAyI jAtI hai taba usase jaisA karNa aura manamohita karane bAlA vAdana daMDathI vagADe che, tAra para tene bajAvavA mATe DhaMgathI ghasI ghasIne calAve che. vagADanAra purUSa athavA strI vagADavAnI kriyAmAM vizeSa pravINa hovI joIe jevI tevI vyakita vINane DhaMgapUrvaka vagADI zakatI nathI tema te vINAne pitAnA khoLAmAM suvyavasthita rIte rAkhI paNa zakatA nathI. A bAbata sm044| bhATe 'aMke supaiTTiyAe caMdaNasArakoNaparighaTTiyAe kusalanaranAri susaMpa gAhiyAe padosapaccUsakAlasamayaMsi maMdaM 2 eiyAe veiyAe khobhiyAe caliyAe phadiyAe ghaTTiyAe udIriyAe orAlA maNuNNA kaNNamaNaNivvutikarA savvao samaMtA sahA abhiNissavaMti' / prabhArI nA 54 vAmAM bhAva cha. vINAnuM vAdana kAMtA prAta:kALa savAranA samayamAM athavA sAyaMkALa sAMjanA samayamAM thAya che. te vINAne jyAre caMdanasArathI banAvelA daMDAnA khUNathI dhIre dhIre vagADavAmAM Ave athavA vizeSa prakArathI jora jorathI vagADavAmAM jIvAbhigamasUtra Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 53 vanaSaNDAdikavarNanam 889 candanasArako Nena gADhataraM vINAdaNDena sahatantryAH spRSTAyA ityarthaH 'orAlA maNuSNA kaNNamaNaNidhvatikarA' udArA manojJAH - karNamanonirvRttikarAH atizayena vilakSaNa sukhajanakAH 'sabvao' sarvataH - sarvAsu dikSu 'samatA' sarvAsu vidikSu 'sadA abhiNirasavaMti' zabdA abhiniHsaranti prAdurbhavanti / zrI gautamaH prAha - 'bhaveeyArUve siyA' syAt kadAcit bhavedetAvadrUpaH vINAzabda sadRzaH steSAM vRNAnAM maNInAM ca kimiti praznaH, bhagavAnAha - No iNaTTe samaTTe' nAyamarthaH samarthaH, naitAdRzaH zabda stRNAnAm / - bhagavatA etAze zabde'svIkRte punarapi gautama upamayA pRcchati - ' se jahA NAma' ityAdi, 'se jahA NAmae' tadyathAnAmakam 'kiMnarANa vA kiMpurisANa vA' kiMnarANAM vA, kiMpuruSANAM vA 'mahoragANa vA gaMdhavvANa vA' mahoragANAM vA gandharvANAM vAcyantaravizeSANAM kathaM bhUtAnAM teSAM tatrAha - 'bhaddasAla0 ' ityAdi, 'bhaddasAlavaNagayANa vA' bhadrazAlavanagatAnAM vA 'NaMdaNavaNagayANa vA zabda nikalatA hai usase vaha zabda antarAtmA ko atizayarUpa se vilakSaNa sukhakA janaka hotA hai aisA kaha kara zrI gautama svAmI prabhuzrI se pUchA hai 'bhaveyArUve siyA' he bhadanta ! to kyA aisA zabda una tRNoM aura maNiyoM se bhI nikalatA hai kyA ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai 'No iNa samaTTe' he 'gautama' yaha artha - samartha nahI hai kyoM ki isa zabda se bhI adhika iSTa, priya, kAnta aura manojJatara tathA mano'matara zabda vAyu ke saMparka se una tRNoM aura maNiyoM se nikalatA hai| isa vINA ke zabda ko bhagavAna jaba asvIkRta kara diyA taba zrI gautamasvAmI phira kinnara Adi ke zabdoM kI upamA ko lekara pUchate hai ' se jahA nAmae kiNNarANavA kiM purisANa vA mahoragANavA gadhanvA Ave tyAre temAMthI kAna ane manane mAhita karavAvALA zabda nIkaLe che. tethI e zabdathI antarAtmAne atizaya vilakSaNa prakAranu' sukha upaje che. A prabhAze uhIne zrI gautamasvAmI prabhuzrIne pUche che 3 'bhaveeyArUve siyA' he bhagavan ! zu' evA madhura zabda e tRNA ane maNiyAmAMthI paNa nIkaLe che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI gautamasvAmIne kahe che ke aa phaLadre samadre he gautama ! A atha sama nathI, kemake e zabdathI paNa vadhAre ISTa, priya, kAMta, maneAjJatara, tathA maneAmaMtara zabda pavananA saMparkathI e tRNe| ane maNiyAmAMthI nIkaLe che, A rIte pUrNAMkata vizeSaNeAvALI vINAnA zabdane bhagavAne asvIkRta karavAthI zrI gautamasvAmI kinnara vigerAnA zabdanA saMbaMdhamAM anuzrIne pUche che. 'se jahAnAmae kiNNarANavA kiMpurisANa vA mahoragANavA jI0 112 jIvAbhigamasUtra Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre nandanavanagatAnAM vA 'somaNasavaNagayANa vA' saumanasavanagatAnAM vA, 'paMDagavaNa gayANa vA' paNDakavanagatAnAM vA tatra meroH samantataH samabhUmau bhadrazAlavanaM, prathamamekhalAyAM nandanavanam dvitIyamekhalAyAM saumanasavanam zirasi cUlikAyAH pArzveSu sarvataH paNDakavanam tatra sthitAnA mityarthaH punazca - 'himavaMta malaya maMdara giriguhA samaNNAgayANa vA' himavanmalayamandaragiriguhA samanvAgatAnAM vA, himavAn himavat kSetrasyottarataH sImAkArI varSadharaparvataH upalakSaNam, zeSavarSadharaparvatAnAM malayaparvatasya mandaragirezva meruparvatasya ca guhA = guphA tatra samanvAgatAnAmAgatya sthitAnAm, kinnarAdayaH prAya eteSu muditatarA bhavantItyata eva teSAM grahaNam 'egao saMhiyANaM' ekataH saMhitAnAm saMmilitAnAm, 'saMmuhAgayANaM' NavA 'bhaddasAlavaNagayANa vA somaNasavaNagayANa vA paMDagavaNagayANa vA himavaMta malaya maMdagiriguha samaNNAgayANavA' yahAM se lekara sUtra samApti paryanta ke zabdoM kA vistRta artha sUtra ke anta meM kahA jAyagA yaha sAmAnyarUpa se artha kiyA jAtA hai, hai bhadanta ! jaisA kinnaroM kA athavA kiMpuruSoM kA mahoragoM kA yA gaMdharvoM kA jo ki bhadrasAla vana meM yA somanasavana meM yA paNDakavana meM baiThe hoM yA himavAna parvata kI yA malaya parvata kI yA mandara parvata kI guphA meM baiThe ho 'egao saMhiyANaM' ekasthAna para ekatrita hue hoM 'saMmuhAgayANaM' yA eka dUsare ke Amane sAmane Ae hue hoM, yA eka dUsare ke samakSa baiThe hue hoM / koI kisI ko pITha dekara na baiThA ho 'samuvavidvANaM' baiThI huI avasthA meM bhI isa DhaMga se baiThe hoM ki jisase kisI ko Apasa kI ragaDa se yA saMgharSa se bAdhA na ho rahI ho 'saMnividvANaM' 890 gaMghavvANavA bhaddasAlavaNagayANavA somaNasavaNagayANavA paMDagavaNagayANavA himavaMtavalaya maMdaragiriguhasamaNNAgayANa vA ' A sUtrapAThathI AraMbha karIne sUtra samApti sudhinA zabdonA artha sUtranA aMtamA kahevAmAM Avaze. A a sAmAnya rIte karavAmAM Ave che. te A pramANe che. he bhagavan kinnaronA ki purUSonA maheArageAnA, athavA gaMdharvonA samUheA ke je bhadrasAla vanamAM athavA saumanasavanamAM athavA paDakavanamAM beThelA hAya jo himavAn paryaMtanI athavA bhAyaparvatanI athavA bhaMDara parvartanI guzamAM meThelA hoya 'emao saMhiyANaM' thoDe sthAna para goThA thayelA hoya 'saMmUhAgayA NaM' bhane bheDa jIlanI sAme AvelA hAya athavA eka bIjAnI sanmukha beThelA hAya phAinI pITha keAInI sAme paDatI na heAya arthAt kAi pIDa daine esela na hoya 'samuvaTThiyANaM' 'meThesI vyavasthAbhAM pazu khevI rIte meThesA hoya ! bhethI jIvAbhigamasUtra Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam 891 saMmukhAgatAnAm pRSThadAne havighAtotpatteH 'samuvaviTThANaM saMniviTThANaM' samupaviTAnAM sanniviSTAnAm, samyak parasparAnAbAdhayA upaviSTAH samupaviSTA steSAM samupaviSTAnAm, samyak svazarIrAnAbAdhayA na tu viSamasthAnena niviSTA steSAM sanniviSTAnAm 'pamudiya pakkIliyANaM' pramudita prakrIDitAnAma, pramuditA:pramodaprakarSa gatAH kriidditaa:-kriidditumaarbdhvntH| 'gIyarati gaMdhavaharisiyamaNANaM' gItaratigandharvaha pitamanasAm, gIte ratiryeSAM te gItaratayaH gandharva nATayAdi, tatra harSitamanasasteSAm, 'geyaM pagIyANaM' geyaM pragItAnAm, ityagreNa sambandhaH, tacca geyaM gayAdibhedAdaSTavidham, tadeva pradarzayati-'gajja' ityAdi / 'gajja' gadyam, yatsvarasaMcAreNa gIyate tadgadyam 1, 'pajja' payam yatra tu vRttAdi gIyate tatpadyam 2, 'katthaM' kathyaM kathikAdi gIyate tatkathyam3, 'payabaddhaM' padabaddhama yadekAkSarAdi yathA 'te' te ityAdi 4, pAyabaddhaM' pAdabaddhama, yada vRttAdi caturbhAgamAtre pade vaddham 5 'ukkhittayaM' uskSiptakam prathamataH samArabhyatathA jisa baiThane meM apane zarIra ko bhI apane hI zarIra ke kisI bhI avayavadvArA bAdhA na pahuMca rahI ho aise samasaMsthAna se baiThe hoM / 'pamu. iyapakkIliyANaM' harSa jinake zarIra para khela rahA ho aura jo Ananda ke sAtha krIDA karane meM magna ho rahe hoM 'gIyaratigaMdhavvaharisiyamaNANaM' gIta meM jinakI rati ho gandharva nATyAdi karane meM jinakA manaharSita ho rahA ho 'geyaM pagIyANaM, isa Age kahe jAne vAle vAkyoM se yahAM saMbandha hai geya ko gAte huoM kA vaha geya gadyAdike bheda se ATha prakAraka hotA hai jaise 'gajjaM'-gadyam-jo svara saMcAra se 'pajja' padyavRttarUpa 'katthaM-kathAtmaka-'payabaddhaM-padabaddhaM-ekAkSarAdirUpapathaviddhaM' pAdaviddha, vRttAdike caturbhAga mAtra pada meM baddha huA 'ukkhise pInI bhayAbharAthI dhanaya mAdhA payatI nahAya 'saMnividrANa' ane je beThakamAM pitAnA zarIrane paNa potAnA ja zarIranA koI paNa avayava dvArA 127 5tInahAya vA sama sasthAnathI mesesa hAya 'pamuiyapakkIli. yANaM' rena zarI2 52 hapanAyA2ho DAya bhane 2 mAnaha pUrva nAya 42. vAmai desIna manasA hAya 'gIyaratigaMdhavvaharisiyamaNANaM' gItamA nI prIti hAya, nATaya vigaire 42vAmA mana haba 7 2yuDAya 'geya pagIyANaM' A AgaLa kahevAmAM AvanArA vAkayone ahiMyAM saMbaMdha che. geyane gAnArA enA jemake te geya gadya vigerenA bhedathI ATha prakAranA hoya che. jemake 'gajja ! gadya' ga 2 212 sArathI 'pajja' 55 vRtta35 'katha' thAma 'payabaddhaM' 56 maI sAkSara vigaire 35 'payaviddha' pAhavidha vRtta vigerenA jIvAbhigamasUtra Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 892 jIvAbhigamasUtre mANam6, 'pavattayaM' pravartakaM prathamasamArambhAva'mAkSepapUrvakapravarttamAnam 7 / 'maMdAya' mandakam madhyabhAge sakalamUrchanAdi guNopetaM mandaM mandaM saMcarat mandakaM kathyate ityetadaSTavidhaM geyamitibhAvaH, punaH kIdRzaM geyam ? tatrAha-'roiyAvasANaM' rocitAvasAnam, rocitaM samyag bhAvitamavasAnaM yasya tadro citAvasAnam yasya geyasya zanaiH zanaiH prakSipyamANasvaraM yasya gepasyAvasAnaM tadarocitAvasAnamityarthaH / tathA-'sattasarasamaNNAgayaM' saptasvarasamanvAgatam, saptasvarA: SaDjAdayaH, taduktam 'sajje risahagaMdhAre, majjhime paMcame sre| dhevae ceva nesAe sarA satta viyAhiyA' // 1 // 'paDUja RSabho gandhAro madhyamaH paJcamaH svaraH / dhaivatazcaiva naipAdaH svarAH sapta vyAkhyAtAH / iticchaayaa|| ete ca saptasvarAH puruSasya striyA vA nAbhidezataH prAdurbhavanti 'sattasarA nAbhIo' iti vacanAt tathA='aTTharasamusaMpauttaM' aSTarasamu saMprayuktam, aSTAbhiH zRGgArAdibhiH rasaiH samyak prakarSaNa yuktamityaSTarasasusaMprayuktam, 'chadosavippatayaM' urikSapta pahale AraMbha kiyA huA 'pavattaya' pravartaka prathama AraMbha se upara AkSepa pUrvaka honevAlA 'maMdAyaM' madhyabhAga meM sakalamUrcchanAdi guNopeta tathA manda manda svara se saMcarita isa ATha prakAra ke geya ko tathA phira kisa prakAra ke geya ko kinara Adi gAte hai? so kahate hai svara se saMcArita 'roiyAvasANaM' rocita avasAnavAle geya ko 'sattasarasa. maNNAgayaM' SaDUjAdi sAtasvaropeta geya kI, geya ke sAtasvara ye hai majje risaha gaMdhAre majjhimeM paMcame sre| dhevae ceva nesAe sarA sattaviyAhiyA // isake anusAra SaDja RSabha gandhAra madhyama paMcama dhaivata aura yatugi mAtra 54mA mAI 'pavattaya' pravatta prathama bhAralathI 52 mAkSepa pUrva thavA 'maMdAya' madhyalAmA bhUchanA vigere sasa guthI yuti tathA maMdamaMda svarathI saMcarita A AThe prakAranA geyane tathA kevA prakAranuM geya tanna vigere ||y chete matAve che. 212thI sArita 'roiyAvasANa' zayita avasAnA geyane 'sattasarasamaNNAgayaM' paDUna vize2 sAta svazathI yuta geyane te sAtasvara A che. sajje risahagAMdhAre majjime paMcame sare / dhevae ceva nesAe sarA satta viyAhiyA // 1 // SaDUja, RSabha, gAMdhAra madhyama; paMcama; dhaivata ane naiSadha A sAta svara jIvAbhigamasUtra Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam paidopavipramuktam, paibhidopa vipamukta rahita miti SaDdoSavipramuktam, te ca SaD doSA amI-- _ 'bhIyaM duyamuppitthamuttAlaM ca kamaso muNeyadhvaM / kAgassara maNunAsaM chahosA hoti geyassa' // chAyA-'bhItaM drutamuppicchattha muttAlaM ca kramazo jJAtavyam / kAka svaramanunAsaM SaDdoSA bhavanti geyasya / / tatra-bhItam-uttrastam yaduttrastena manasA gIyate tadbhotapuruSanibandhanadharmAnu. vRtatvAd bhItamucyate ta, drUtaM yat tvaritaM gIyate2, uppicchaM nAma Akulam taduktam-'AhitthaM uppicchaM ca AulaM rosabhariyaM ca' ayamarthaH-Ahitthamu. picha ca pratyekamAkulaM roSabhRtaM vocyate iti, AkulatAca zbAsena draSTavyA, uktaMca 'uppiccha zAsayukta' miti3, tathA-ut pAbalyena atitAlamasthAnatAlaM vA utAlam 4, azlakSNasvareNa kAkasvaram, sAnunAsikamanunAsam-nAsikAvinigAvarAnugatamityartha.6, ete SaDdoSA geyasyeti / tathA-'egArasaguNAlaMkAra' naiSAda ina sAta svaroM vAle geyako jaise 'gajja' gadyam jA svara saMcAra se gAyA jAya ye sAta svara puruSa evaM strI ke nAbhideza se nikalate hai jaise kahA hai 'sattasarA nAbhio' aTTarasasusaMpauttaM' zRGgArAdi ATharasoMvAle geyako 'chaddo savippamukkaM' chaha doSoM se kI jo chaha doSa isa prakAra hai 'bhIyaM duyamuppisthamuttAlaM ca kamaso muNeyacvaM / kAgassara maNuNAsaM chaddosA hoti geyassa' / ___ isake anusAra-bhIta druta uppiccha uttAla 4 kAkasvara. aura anunAsa ina chaha doSoM se rahita geya ko 'egArasaguNAlaMkAraM' ekAdaza guNoM se alaMkRta geya ko 'aTTaguNovaveyaM' AThaguNoM se yukta geya ko geya ke ATha guNa ye haipaNa geyane bho 'gajja, gadyam' 1 2 212sayArathI gAvAmAM bhAva se sAta 212 135 bhane striin| nAlizathI nANe cha. ma hyu cha , 'sattasarA nAbhio adUrasasu saMpautta' zrRMgAra vigere mA 2sovAsa geyane 'chaddosa vippa mukka' cha pothI 27 doSa mA pramANe che. ___ 'bhIya duyamuppitthamuttAla' ca kamaso muNeyavva / kAgassaramaNuNAsa chaddosA hoti geyassa' / / bhIta, kUta, upiccha uttAla, kAkavara ane anunAsa A che deSa vinAnA geyane 'egArasa guNAlaMkAraM' maJyAra zuthI mata geyane 'advaguNovaveyaM' ATha guNethI yukata geyane, te ATha guNe A pramANe che. jIvAbhigamasUtra Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 894 jIvAbhigamasUtre ekAdazaguNAlaGkAram, atraikAdaza alaGkArAH pUrvAntargatasvaraprAbhRte samyagabhihitAH tAni ca pUrvANi sampati vyavachinnAni, tataH pUrvebhyo lezato vinirgatAni yAni bharata vizAkhila prabhRtIni geyazAstrANi santi tebhyo jJAtavyAnIti / tathA-aTThaguNovave yaM' aSTaguNopapetam, aSTabhirguNairupapetaM yuktam te cASTa guNA abhI 'puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM tahe va avighutttt| madhura samaM sulaliyaM, aTTaguNA hoti geyassa' // 1 // chAyA-'pUrNa rakta cAlakRtaM ca, vyaktaM tathaivA vighuSTam / ___ madhura samaM sulalitamaSTaguNA bhavanti geyasya' // asyArthaH-tatra yat svarakalAbhiH pUrNa gIyate tat pUrNam 1, geyarAgAnuraktena yad gIyate tadraktam 2, anyonyasvaravizeSakaraNena yadalaMkRtameva gIyate tadalaMkRtam 3, akSarasvaramphuTakaraNena vyaktam4, visvara krozatIva vighuSTa na vighuSTamavighuSTama5, madhurasvareNa gIyamAnaM madhuraM kokilArutavatU6, tAlavaMzasvarAdisamanugataM samam,yat su-suSThu svaragholanAprakAreNa lalatAva lalita tat sulalitam athavA 'puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM tahevaavighuTa / madhuraM samaM sulaliyaM aTThaguNA hoti geyassa' / isake anusAra pUrNa rakta, alaMkRta, vyakta avighuSTa, madhura sama aura sulalita / jo svara kalA se gAyA jAya vaha pUrNa 1, rAga anurakta hokara jo gAyA jAya vaha rakta 2, parasparavizeSarUpa svara se gAyA jAya vaha alaMkRta 3, jisameM akSara aura svara sphuTaspaSTa karake gAyA jAya vaha vyakta 4, jo sUra aura Akrozarahita gAyA jAya veha avighuSTa 5, jo kokila kI taraha madhura svara se gAyA jAya vaha madhura 6, jisame tAlavaMzasvara Adi samAna ho vaha sama 7, jo svara gholanA prakAra se bajAyA gayA jo zrotre. 'puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM taheva avighuTuM / madhuraM samaM sulaliyaM aTTa guNA hoMti geyassa' // 5, 24ta, mata; vyata bhavidhuTa, madhu2; sabha, bhane susasita, re svara kaLAothI gAvAmAM Ave te pUrNa 1, rAgamAM anurakata banIne je gAvAmAM Ave te rakata 2, paraspara vizeSa prakAranA svarathI gAvAmAM Ave te alaMkRta 3, jemAM akSara ane svara skuTa spaSTa karIne gAvAmAM Ave te vyakata 4, besUra ane Akroza vinAnA gAvAmAM Ave te avighuSTa 5, je keyalanI mAphaka mIThA varathI gAvAmAM Ave te madhura 6, jemAM tAla vaMzasvara vigere sarakhA hoya te sama 7, je svara gholanA prakArathI bajAvavAmAM Ave ane zrotrendriyane kAnane je jIvAbhigamasUtra Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3. sU. 53 vanapaNDAdikavarNanam 895 yat zrotrendriyasya zabda sparzanamatIva sukhamutyAdayati; sukumAramiva ca pratibhAsate tat sulalitam 8 iti / guMjatavaMsakuharovagUDhaM' guJjadvaMzakuharo pagUDham / guJjAyamAnavaMzakuhare 'vAMzurI' prasiddha kuhare mukhavAyunA guJjine vaMzazuSire upagUDha lInaM tatsadRzamityarthaH / idAnImeteSAmevASTaguNAnAM madhye kiyato guNAn tadanyacca prativiSAdayiSuridamAha - 'ra' ityAdi, 'rataM titthANakaraNasuddha mahUraM samaM sulandriyako usa zabda kA sparza sukhada ho vaha sulalita kahA jAtA hai 8, ina ATha guNoM vAle geya ko 'guMjatavaMsakuharo vagUDhaM ' vAMsurI meM tIna surIlI AvAja sadRzagAye gaye geya ko 'rattaMtitthANakaraNa suddhaM' gAne ke rAga se anurakta hue geyako tristhAnakaraNase uraH kaMTha zira ina ileSmavarjita avyAkulita tIna sthAnoM se zuddha hue geyako 'mahurasamaM sulaliye' madhura sama-tAlavaMza svara Adi samanugata sulalita ina guNoM vAle geyako 'sakuharaguMjatavaMsataMtI susaMpauttaM' jisagAna meM eka tarapha to vaMzI bajAyI jA rahI ho aura dUsarI aura tantrI bajAyI jA rahI ho - inake svara se jo gAna viruddha ho-ThIka inake svaroM ke sAtha milatA huvA gAyA jA rahA ho aise geya ko 'tAlasusaMpauttaM' hastatAla ke svara ke anusAra gAye gaye geya ko 'tAlasamaM layasusaMpattaM gaha susaMpauttaM' tAla samatAla ke anusAra layasaMprayukta, sIMga Adike vane hue aMgulIkoSa se bajAI jAne vAlI vINA ke svara prakAra se yukta graha saMprayukta aise gAne ko 'manohara' mana ko haraNa karane vAle zabdane sparzI sukhada hAya te svara sulalita kahevAya che. 8, A ATha guNe vAjA geyane 'guMjatavaMsakuharovagUDhaM' vAMsajI mAM lIna surIkSA bhavAnthI gAvAma yAvesa geyane 'rattaM titthANa karaNasuddha' gAvAnA rAgathI anurakta thayelA geyane tristhAna kAraNathI uraHkaMTha; zira A zleSma rahita avyAkulita traNa sthAnethI zuddha thayelA geyane 'mahurasama' sulaliyaM ' madhura, sabha, tAvaza svara mAhithI samanugata sudakSita yA madhA guNeovANA geyane 'sakuiraguMjata saMpattaM ' gAnamA kheDa tara to vAMsajI vagADavAsAM bhAvatI hoya bhane bIjI tarapha tantrI vagADavAmAM AvatI heAya, tenA svarathI je gAna virUddha hAya mevA jeyane 'tAlasusaMpauttaM' hasta tAsanAsvara prabhA gAvAmAM Ave geyane 'tAlasamaM layasusaMpattaM gahasusaMpautta" tAsasama, tAsa anusAra sayasa prayukta sIMga vigerenA banAvelA aMgulI kASathI vagADavAmAM AvanArI vINAnA svara amarathI yukta asaM prayukta sevA jAnane 'manohara' bhanane bhohita nAra geyane 'mauya ribhiyapadasa~cAra' bhRhu, rilita, sva2 pramANe taMtrI vigerethI jIvAbhigamasUtra Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 896 jIvAbhigamasUtre liyaM' raktaM trIsthAnakaraNazuddham, raktaM geyarAgAnuraktena yaddIyate tadraktam, tathA ca - tristhApakaraNazuddham trINi sthAnAni -uraH prabhRtIni teSu karaNena - kriyayA zuddhamiti tristhAnakaraNa-zuddham, tathAhi - uraH zuddha kaNThazuddha zirIzuddha ca tatra yadi urasi svaraH svara- bhUmikAnusAreNa vizAlo bhavati tata uro vizuddham, sa eva svaroM kaNThe varttito bhavati asphuTitazca tataH kaNThavizuddham, yadi punaH ziraH ma.sa sana sAnunAsiko bhavati tataH ziro vizuddham, athavA yad uraHkaNThazirobhiH zramaNA avyAkulitai zuddhairgIyate tad uraH kaNThaziro vizuddhatvAt tristhAna karaNavizuddha bhavatIti / madhuraM samaM sulalitam etAni padAni vyAkhyAtapUrvANi / tathA - 'sakuharagujaMta vaMsataM tIsusaMpauttaM' sakuharaguJjad vaMzatantrI susaMprayuktam sakuharoguJjan yo vaMzaH 'vAMsurI iti prasiddhaH yatra tantrItalatAlalaya grahamu saMprayuktaM bhavati, sakuhare vaMze guJjati tantryA ca vAdyamAnAyAM yat tantrIsvareNa avizuddhaM tat sakuharagu advazatantrI susaMprayuktam, - tathA 'tAlasusaMpauttaM' tAlasusaMprayuktaM parasparAhatahastatAlasvarAnuvarttiyadgItaM tat tAlasusaMprayuktam, yat murajakaM sikAdInAmAtodyAnA mAhatAnAM yo dhvaniH yazca nRtyantyA narttakyAH pAdoH kSeparatena samaM tattAlasusaMprayuktam 'tAlasamaM' tAlasamam 'layasusaMpa uttaM' layasusaMprayuktam zRGgamayI dArumayo vaMzamayo vA geya ko 'mauparibhiyapayasaMcAraM' mRduri bhitasvarAnusAra taMtrI Adi se grahaNakiye gaye svara se yukta padasaMcAravAlegeyako suraI zrotAoM ko Ananda jisame Ave aise surativAlegeya ko 'suNati' sumativAle aMgo ke sundara jhukAvavAle geya ko 'varacArUrUvaM' viziSTa sundara rUpavAle 'geko divvaM geyaM pagIyANaM' divya aise gAne ko gAnevAle una pUrvokta kinnaga didevoM ke mukha se jo zabda nikalate hai aura ve jaise manohara hote haiM to kyA hai bhadanta ! 'bhaveeyArUve siyA' isI taraha ke zabda una tRNa aura maNiyAM se nikalate hue hote hai ? isake uttara meM prabhuzrI kahate hai 'haMtA goyamA / evaMbhUe siyA' hAM - gautama ! unake nikale hue grahaNa 12vAmAM bhAvanAza svarathI yukta pahasaMyAra vAjA jeyane 'suraI' shrotaaene jenAthI AnaMda upaje evA surativALA geyane muLatti' sumativALA gona suMdara juDAvavAlA geyane 'varacArurUva' viziSTa suMdara upavAjA geyane 'divvaM geya pagIyANa' hivya sevA jAnane gAvAvAjA me pUrveti nira vigere deve mukhathI je zabda nIkaLe che, ane e jevA manehara hAya che. te zuM ? ' bhaveyArUve siyA' he bhagavan me rItanI madhurata se tRNo ane bhayo mAMthI nIkaLanAra zabdanA hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhuzrI kahe che ke 'goyamA ! evaMbhUesiyA' he gautama se pUrvou prAranA geya vigerebhAMthI jIvAbhigamasUtra Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 3 u. 3 sU. 53 vanaSaNDAdikavarNanam aMgulikozaste nAhatAyAstantryAH svaragakArI layastamanusara geyaM layasusaMprayuktamiti kathyate / 'gahasusaMpattaM grahasusaMprayuktam yaH prathamaM vaMzatantryAdibhiH kharogRhItastanmArgAnusAri geyaM grahasusaMprayuktam, 'manohara' manoharam - mano'bhilaSaNIyam / kathaM bhUtaM geyam ? tatrAha - 'mauya' ityAdi, 'mauyaribhiyapaya saMcAra' mRdukaribhitapada saMcAram, mRdu- mRdunA svareNa yuktaM na tu kaThoreNa tathA yatra svaro'kSareSu - gholanA svara vizeSeSu saMcalana rAge'tIva pratibhAsate sapada saMcAro ribhitamityucyate, mRduribhitapadeSu geyanivaddheSu saMcAro yatra geye tat mRduribhitapada saMcAram / 'suraI' surati, zobhanA ratiH- Anando yadi zrotRRNAM tat surati / tathA - 'suNai " sunati, zobhanA natiH - aGgAnAM namanaM racanAto'vasAne yasmin tata sunati Toyam, zabda jaise zabda una tRNa aura maNiyoM ke hote hai yahAM para jo geya ko aneka vizeSaNoM se yukta kiyA gayA hai una vizeSaNoM kA tathA sUtra meM Agata aura bhI padoM kI vyAkhyA isa prakAra se hai jina kinna rAdikoM kA yahAM kathana kiyA gayA hai ve saba vyantara devoM ke hI bheda hai bhadrazAla Adi cAra vana sumerutarvata para hI hai inameM bhadrazAlavana merU kI samantataH bhUmi meM cAroM tarapha sama arthAt nIce kI bhUmi hai, meru kI prathama mekhalA meM nandanavana hai isake upara dUsarI mekhalA meM saumanasa vana hai isa se upara meM cUlikA ke pArzva bhAgo meM cAroM tarapha paNDakavana hai mahAhimavAn hemavanta kSetra kI uttara dizA meM hai aura yaha usakI sImA kA karttA hone se varSadhara parvata kahalAtA hai zeSa gadya Adi ke bheda ke geya ATha prakAra kA hotA hai jaise varSadhara parvatoM kA yaha upalakSaka hai, isase anya varSazvara parvata bhI jAna lenA cAhiye nIkaLatA zabdo jevA zabdo e tRNu ane maNiyAnA heAya che. ahIyAM je geyane aneka vizeSaNothI yukata karavAmAM Avela heAya e vizeSaNonA tathA sUtramAM Avela bIjA padonu varNana A pramANe che. je kinnara vigerenu ahIyAM kathana karavAmAM AvyuM che, te madhA vyantara devAnAja bheda che. bhadrazAla vigere cAra vane! sumerU parvata para ja che, temAM bhadrazAlavana merUnI cAre khAjunI bhUmI sama arthAt nIcenI bhUmI che. merUnI prathama mekhalAmAM nandanavana che. tenA upara khIjI mekhalAmAM saumanasa vana che. tenI upara cUlikAnA pA bhAgamAM cAre tarapha paMDakavana che mahA himavAna haimavata kSetranI uttara dizAmAM che. e enI sImAne batAvanAra heAvAthI vaSa~dhara pava ta kahevAya che. bAki gadya vigerenA bhedathI geya ATha prakAranu hAya che.jemake vadhara paryaMta e ahi upalakSaka che, tethI khIjA vadhara patA paNa samajI levA je geya svara jI0 113 jIvAbhigamasUtra 897 Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 898 jIvAbhigamasUtre 'varacArurUvaM' varacArarUpam, varam-pradhAnaM cAruviziSTaM ca rUpaM-svarUpaM yasya tad varacArurupam 'divvaM' divyaM pradhAnam, 'geyaM' geyam 'pagIyANaM' pragItAnAM gAyAgeyasya gAnaM kurvatAM kinnarAdInAM yAdRzaH zabdo'timanoharo bhavati, 'bhaveeyArUve siyA' syAtu-kathaJcit bhavet kim etAvadrupasteSAM tRNAnAM maNInAM ca zabdaH ? evamukte gautame bhagavAnAha-'haMtA goyamA' ityAdi, 'haMtA goyamA ! hantagautama ! evaMbhUe siyA' evambhUtaH zabdaH syAtteSAM tRNAnAM maNInAM ceti bhagavatA svIkRtam ||suu0 53 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakapravizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitasya zrI jIvAbhigamasUtrasya prameyadyotikA khyAyAM vyAkhyAyAM tRtIyapratipatto vanaSaNDAdi varNanAnto dvitIyo __ bhAgaH smaaptH|| jo geya svara saMcAra se gAyA jAtA hai vaha gadya hai jo gAna chandoM ke rUpa meM gAyA jAtA hai vaha padya rUpa geya hai 2 jo kathikAdirUpase gAyA jAtA hai vaha kathya hai 3 jisa geya meM kevala eka eka akSara gAyA jAtA hai vaha padabaddha hai 4 jo vRttAdi ke caturbhAga ekacaraNa meM baddha ho vaha pAdavaddha hai 5 jo AraMbha se hI samArabhyamANa hotA hai vaha utkSipta hai| prathama samArambha ke bAda jo nAnA AkSepapUrvaka pravartamAna saMcArathI gAvAmAM Ave che. te gadya kahevAya che. 1 je gAna chonA rUpe gAvAmAM Ave che, te padyarUpa geya che. 2 je kathikAdi prakArathI gAvAmAM Ave che. te kaya geya che. 3 je gAnamAM kevaLa eka eka akSara gAvAmAM Ave che. te pada paddha geya che. 4 je vRttAdinA caturbhAga eka caraNamAM baddha hoya te pAda baddha che 5 je geya AraMbhathIja sAmArabhya mANa hoya che, je ukSipta geya che. 6 pahelA samAraMbhanI pachI je nAnA prakAranA AkSepa pUrvaka pravartamAna jIvAbhigamasUtra Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 899 prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam hotA hai vaha pravRttaka hai 7 madhyamA meM jo sakala mUrcchanAdi guNoM se yukta hotA huA dhIre dhIre saMcAra karatA hai, vaha geya ke AThavAM bheda haiM phira geya kA vizeSaNa kahate hai jisa geya kA avasAna samyakrUrUpa se bhAvita hotA hai vaha rocitAvasAna geya hai jo geya chaha doSoM se rahita ho una chaha doSoM kA spaSTIkaraNa jo gIta gabarAe hue mana se gAyA jAtA hai vaha gIta bhIta doSa se dUSita kahA gayA hai jo gAnA jaldI gAyA jAtA hai vaha gAna kA druta nAmaka doSa hai jisa gAna ko gAte samaya zvAsa uTha Ave aura isase gAnevAle ko AkulatA ho jAve vaha geya uppiccha doSavAlA kahA gayA hai-taduktam-'upicchaM zvAsayuktam' jo gAnA atitAlavAlA ho athavA asthAna tAlavAlA ho vaha uttAla doSavAlA kahA gayA hai| jo gAnA zithila kaThora svara se gAyA jAtA hai vaha gAnA kAka svara doSa se dUSita kahA gayA hai| jo gAnA nAka ke svara se gunagunAte hue gAyA jAtA hai vaha anunAsika doSavAlA gAnA kahA gayA hai 6 / 11 guNoM kA svarUpa pUrvI meM svara prAbhRta meM vizeSarUpa se hai unase udUghRta kiyA huA 'kuI vesmi bharataviMzAkhila' AdidvArA viracita grantho meM milatA hai vahAM se jAna lenA cAhiye, gAne ke ATha guNa isa prakAra se haiM-jo gIta svara evaM kalAoM se pUrNa karake thAya che te pravRttaka che. cha madhyamAmAM je sakala mUcha nA vigere guNothI yukata thatA thatA dhIre dhIre saMcAra kare che. te geya maMda kahevAya che. 8 A ATha bheda geyanA che. have geyanA vizeSaNo batAvavAmAM Ave che. je geyanuM avasAna ramyaka prakArathI bhAvita thAya che te citAvasAna geya che. je geya cha doSothI rahita hoya e cha doSo A pramANe che. je gIta gabharAyelA manathI gAvAmAM Ave che, te gIta bhIta deSathI dUSita kahevAmAM Ave che. je gAna jalTi jahida gAvAmAM Ave che. te gAnane druta nAmane deSa che. je gAnane gAtI vakhate zvAsa caDI jAya ane tenAthI gAvAvALAne AkuLatA thaI jAya te gIta va havANu 43vAya che. te 4AmA bhAvesa cha. 'uppiccha zvAsayatama'2 na bhayaMta tAsa pANu hAya athavA syAne tasAmu hAya te gAnane uttarAla deSavALuM kahevAmAM Ave che. je gAna zithila kaThora svarathI gAvAmAM Ave te gAna kAkaQra deSathI dUSita kahevAya che. je gAna nAkanA svarathI gaNagaNatA gAvAmAM Ave te gAna anunAsika delavALuM kahevAya che. huM jIvAbhigamasUtra Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 900 jIvAbhigamasUtre gAyA jAtA hai vaha gAne kA pUrNa guNa hai / geya kA jo rAga hotA hai usa rAga se yukta karake jo gAnA gAyA jAtA hai vaha rakta guNa hai, anya anya svara vizeSoM se alaMkRta karake jo gAnA gAyA jAtA hai vaha alaMkRta guNa hai, jisa gAne meM akSara evaM svara ye bilakula spaSTa hoM vaha vyakta guNa hai 4 jo cillAne jaisI visvara dhvani se nahIM gAyA jAtA hai vaha geya kA avighuSTa guNa hai kokila kI dhvani ke jaisI madhura dhvani se jo gAnA gAyA jAtA hai vaha gAna madhura guNavAlA hai / 6 jisa meM tAla - vaMzI aura svara eka zIlpa meM jA rahe hoM aisA jo gAnA hai vaha samaguNavAlA gAnA hai7 jo gAnA svaroM ko gholanevAle prakAra se kaMTha meM tairatA jaisA rahatA hai vaha gAnA sulalita guNavAlA kahA gayA hai sUtra kArane inhIM ATha guNoM meM se kitaneka guNoM ko 'rattaM titthANakaraNasuddha' Adi pATha dvArA prakaTa kiyA hai ura, kaMTha evaM zira ye tIna sthAna hai / jo gIta uraH zuddha, kaNTha zuddha eva ziraH zuddha hotA hai vaha gIta tristhAnakaraNa zuddha kahA gayA hai| chAtI se uThA huA svara apanI bhUmikA ke anusAra jaba vizAla ho jAtA hai taba vaha uro vizuddha agIyAra 11 guNAnu svarUpa pUrdhAmAM svara prAbhUtamAM vizeSa prakArathI kahela che. tebhAMthI uddaghRta resa 'kuI vesmi bharataviMzAkhila vigere dvArA viracita graMthAmAM maLe che, tA temAMthI samajI levA. gAnanA ATha guNA A prakAranA che. je gIta svara ane kaLAethI pUrNa rIte gAvAmAM Ave te gAnane pUrNa nAmanA guNa che. geyanA je rAga hAya e rAgathI je gIta gAvAmAM Ave te rakata guNa vALuM gIta kahevAya che. bIjA bIjA svara vizeSothI alaMkRta karIne je gIta gAvAmAM Ave te gIta jayAre kaMThamAM rtita thaIne asphuTa thAya che. tyAre te kaTha vizuddha kahevAya che. eja svara jayAre zire| bhAgamAM thaIne anunAsika thAya che, tyAre te zirAvizuddha kahevAya che. athavA zleSmAthI vyAkula thayAMvinA ura, kaMTha, ane zira, e traNa sthAnAthI vizuddha kahela che. aMgulIkeza zrRMga-sIMga athavA lAkaDInA ke vAMsanA banAvela hoya che tene AMgaLImAM paherIne jayAre taMtrI alaMkRta guNavALuM kahevAya che. je gAnamAM akSara tenA svara e tadana spaSTa hAya te gItanA vyakata nAmane guNa che, 4 je ciDAvA jevI visvara dhvanIthI gAvAmAM na Ave te gItanA aviSTa nAmane guNa che. 5 kAyalanA avAja jIvAbhigamasUtra Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra.3 u.3sU.53 vanaSaNDAdikavarNanam hotA hai, vahI svara jaba kaMTha meM vartita hotA huA asphuTita hotA hai taba vaha kaNTha vizuddha hotA hai vahI svara jaba zira meM prApta hokara sAnunAsika hotA hai taba vaha ziro vizuddha hotA hai athavA zleSmA se avyAkula hue ura kaMTha, aura zira ina tIna sthAnoM se jo gAyA jAtA hai vaha ura kaMTha aura zira ina tIna sthAnoM se vizuddha kahA gayA hai / aMgulikoza zaGgakA dAru, lakaDI kA yA vaMza kA banA huA hotA hai ise aMgulI meM pahina kara jaba tantrI bajAyI jAtI hai, taba usase jo svara nikalatA hai usa svara kA nAma laya hai, isa laya ke anusAra jo gIta gAyA jAtA hai vaha laya susaMprayukta gIta hai, jo gIta prathamavaMza tantrI Adi se gRhIta hotA huA usI ke anusAra gAyA jAtA hai vaha graha susaMprayukta gIta hai, jisa gIta meM tAlavaMza tantrI Adi ke svara gIta ke sAtha sAtha cala rahe hoM vaha gIta sulalita hai mRdu svara se gAyA jAya usa gIta kA nAma mRdu hai / gholanA svara vizeSoM se saMcAra karatA huA jaba rAga meM A jAtA hai taba vaha padasaMcAraribhita jevA mIThA avAjathI je gIta gAvAmAM Ave te gIta madhura nAmanA guNa vALa kahevAya che. 6 jemAM tAla vaMza ane svara eka zila5mAM jaI rahyA hoya evuM je gIta che te gIta samaguNa nAmanA guNavALuM kahevAya che je gAna svarene dhaLavAnA prakArathI kaMThamAM taratuM rahe che, te gAna sulalita guNa vANu havAya che. sUtrA2 mA gumAthI DeTA zuzAne 'rataMtitthANa karaNasuddha' vigere pAnA 48 2 / pragaTa 42 cha. 72, 4 sane zira e traNa rathAna che. je gAna ura zuddha, kaMThazuddha ane ziraHzuddha hoya che te gIta tristhAna karaNa zuddha kahevAya che. chAtIthI upaDela vara pitAnI bhUmikA pramANe jayAre vizALa banI jAya tyAre te urevizuddha thAya che. eja svara vagADavAmAM Ave tyAre temAMthI je svara nIkaLe che, e svaranuM nAma laya che, A laya pramANe je gIta gAvAmAM Ave che, te laya susaMprayukata gIta che. je gIta pahelAM vaMza taMtrI vigerethI grahaNa thaIne te anusAra gAvAmAM Ave te geya susaMprayukta gIta che. je gItamAM tAla vaMza taMtrI vigerene svara gItanI sAthe sAthe cAlatuM hoya e gIta sulalita kahevAya che. je gIta mRdasvarathI gAvAmAM Ave e gItanuM nAma mRdu kahevAya che. dhelanA svara vizeSothI saMcAra karatA thakA jayAre bAbara rAgamAM Ave tyAre te gItanuM jIvAbhigamasUtra Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 902 jIvAbhigamasUtre kahalAtA hai racanA kI apekSA jisa gIta ke anta meM nanati hotI hai usa kA nAma sunati hai, yaha pUrva ke anuvAda meM sAmAnya rUpa se kahe gaye padoM kA spaSTIkaraNa hai |sU0 53 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'jIvAbhigamasUtra' kI prameyadyotikA nAmaka vyAkhyA meM tRtIya pratipatti meM vanaSaNDAdi varNanaparyanta kA dUsarA bhAga samApta // nAma pada saMcArarilita kahevAya che. racanAnI apekSAthI je gItanI aMtamAM nanati thAya che tenuM nAma sunati che. A pahelAnA kathanamAM sAmAnya rIte kahevAmAM Avela padanA arthanuM spaSTIkaraNa che. te pa3 che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrIghAsIlAlajI mahArAjakRta jIvAbhigamasUtranI prameyotikA nAmanI vyAkhyAmAM trIjI pratipattimAM vanapaMDAdi varNana sudhIne bhAga samApta che jIvAbhigamasUtra Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rasikalAla maNIlAla mahetAnI jIvana-jharamara madrAsanA agragaNya nAgarika, vizALa evI prajJA-medhAthI maMDita vyApAra udyogapati zrI rasikalAla maNIlAla mahetAnuM vyaktitva anekavidha kSetramAM sabaLatAne varyuM hatuM, ane eTale ja kadAca emanI pAse svAnubhavanA ane dhayanA prasaMgonI te khANa hatI. uttara gujarAta-banAsakAMThA dhAnerAmAM 1921 nA 15mI navembara divALInA divasanA pUrvArTsamAM temane janma thayo hato. pitAnuM nAma maNabhAI mAtAnuM nAma pArUbena. pitAzrI maNIbhAI hIrAnA vepAramAM hatA. temanA baMdhu caMdubhAInI sAthe maNIlAla caMdulAla enDa ku." nI sthApanA karI hatI. temAMthI chUTA thayA bAda hAlanI jANItI "maNIlAla enDa sansa ku. nI temaNe svataMtra sthApanA karI hatI. zrI rasikabhAIe prAthamika zikSaNa madrAsamAMja meLavyuM hatuM. 1938 mAM meTrIkayulezana pAsa karyA bAda vyApAramAM joDAyA hatA. umadA khvAhize sAthe vepAramAM praveza karyo tyAre zI khabara ke bIje ja varSe mAtAnA avasAna rUpa viTaMbaNA kuTuMba upara AvI paDaze ! 38 varSanI vaye pArUbenanuM avasAna thayuM tyAre rasikabhAInI ummara phakta 18 varSanI hatI. 18 varSanA yuvAnanI kartavya, sahanazakti ane dhIrajanI kasoTI karavA para kudarate mITa mAMDI hoya tema pitAzrInI tabiyata paNa lathaDatI cAlatI hatI. temanI sevA, saMbhALa sAravAranI javAbadArI paNa rasikabhAInI upara AvI paDI emaNe A javAbadArIne hiMmata pUrvaka uThAvI lIdhI eTaluM ja nahi, te sAthe vyApArI jJAnAnubhavanI praptimAM kacAza rahevA na pAme te paNa emaNe lakSamAM rAkhyuM. lagna I. sa. 1940 mAM dharmapatnInuM nAma jyAbena rasikabhAInuM dAmpatya jIvana khUbaja sukhI hatuM. pati patnI banne ekamekanA pUraka thayA. evuM saMtoSI ane AnaMdI jIvana gujAryuM. yuddha samaye, madrAsa khAlI thavAnA saMjogo upasthita thayA e veLAe keTaleka samaya pAlanapuramAM gALyuM. e vakhate madrAsa, kArAkuDI vi. dakSiNa bhAratanA sthaLoe emanI dhaMdhAkIya pravRtti aMge AvAgamana to cAlu ja raheluM. 1945mAM temanA jayeSTha putra zailezanA janma pAlanapuramAM thayo. A arasAmAM yuddha pUruM thatAM madrAsanuM raheThANa punaH cAlu karyuM. pitAzrInI mAMdagI paNa vadhu jora pakaDatI cAlI. 1947 mAM papa varSanI vaye teo avasAna pAmyA. e vakhate bhAIzrI rasikabhAInI ummara 26 varSanI ane nAnA bhAI rajanIkAMtanI ummara 23 varSanI hatI. jIvAbhigamasUtra Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitAzrInA svargavAsathI kauTumbika javAbadArI savizeSa pramANamAM AvI paDI. te cakatA cakatA svakhaLe ane Apa sujhathI temaja pitAzrIe je dhaMdhAkiya zikSaNa sAMpyuM hatu tenA AdhAre hi Mmatabhera ane niSThApUrvaka jhaverAtanA dhaMdhAmAM gati-pragati karatA rahyA, eTaluMja nahi sAthe bIjA udyoge dhaMdhA sthApavAnA paNa sapramANa rasa lIdhe, ane parizrama uThAvyA. AnA anukrame 1953 mAM yuropa pravAsa karyo tenA phaLasvarUpa yuropanI keTalIka kaMpanIo sAthe ejansI vigere dhaMdhAdArI saMbaMdha sthApyA, A gALA daramyAna emanI manebhUmimAM keTalIka AMtararASTriya yojanAe paNa AkAra laI rahI hatI. tyAra khAda 1955-56 mAM bhArata junIyara cembaranA saMsthApaka ane agraNI sabhya tarike AMtararASTriya juniyara cembaranI vizva pariSada mAM temane nima MtraNa maLyuM. A adhivezana eDinabarA (skeTalenDa) mAM ceAjavAmAM AvyuM hatuM.. atrenI juniyara cembaranuM pratinidhitva uttama kakSAe pAra pADI tene mATe vizva sasthA taraphathI cArTara (Charter) paNa hAMsala. karI AvyA. pariSadanA adhivezananuM kArya pUrU thayA khAda temAMthI paravArIne emaNe pharI yuropanA pravAsa karyA. nAkhela pAritASikanA vijetA sthApaka AlapheDa nebele sthApelI vizvavikhyAta kaMpanI DAyanemITa nAkhela (Dynamit Nobel) nI ejansI dakSiNa bhArata mATe prApta karI sAthe bIjI aneka ejansIe khAsa karIne dezanA audyogika vikAsane anulakSIne meLavI pAchA AvyA. A prakAranA bAhyajIvananI ke vyAvahArika jIvananI pravRttie vizALa paTa para patharAyelI heAvA chatAM emanA AMtara-jIvananI saskAra vATikA tA jJanAdvAranI prabaLa bhAvanAthI mahekI rahI hatI. jainadharma, jainadarzana, pakSApakSa rahita sarvAMgI ane samagraSTivALI dhArmika vicAraNA temanA AMtaramanathI kaDhi vikhuTI nahAtI paDI. sa'pradAyanA vAda ke matamatAMtaramAM paDayA vinA dharmAMne AcaraNamAM mUkavAmAMja temanA bhAva vadhAre rahyo hato. zrI zvetAMbara sthAkavAsI jaina sasthAonI dhArmika pravRttiomAM teo ha MmezA sakriya hatA. pAlanapura AyaMbIla zALAnA AjIvanadraSTI tarIke jina zAsananA suyogya pagale cAlyA hatA. 1949 mAM bharAyela akhila bhAratIya zvetAMbara sthAnaka vAsI jaina konpharansa mAM saMpUrNa rIte ane dha rasamAM ekAkAra thaI gayA hatA. e temanI AdhyAtmika vikAsa dRSTinA dyotaka prasaMga kahI zakAya. emanI mAMdagI vakhate paNa dhArmika carcA ane navakAra maMtramAMja emanuM raTana hatuM. sAmAjika kSetre jotAM rasikabhAine zikSaNa-keLavaNInI khAmatamAM vadhu rasa hatA. madrAsanI keTalIka nAmAMkita ane prathama paMktinI saMsthAe gaNAya che temAM zrI zvetAMbara sthAnakavAsI jaina ejyukezanala sAsAyaTInuM paNa sthAna jIvAbhigamasUtra Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ave che. A saMsthAnI kAryavAhaka samItInA sabhya pade cUMTAyA pachI dhIme dhIme Aja saMsthAnA sahamaMtrI pade pahoMcyA te emanI niraMtara sevA ane kAryotsAhane kAraNe hatuM. zrI amolakacaMda gelaDA jaina hAIskulanA maMtrI padethI paNa emaNe sevAo ApI che. A hAIskule je vijJAna pradarzana yojyuM hatuM ane zALAnA itihAsamAM je mahatvanuM sImA cihna banIne rahyuM che te rasikabhAInA maMtrIpadane AbhArI hatuM bIjA sAmAjika kSetre paNa emaNe suMdara nAmanA meLavI hatI. sAmAnya mAnavIthI zarU karIne viziSTa dhaMdhAdArI ke udyogapati hara koI vyaktine emanA samAgamamAM AnaMda thato. emanI nikhAlasatA e emanuM bhAre AkarSaNa hatuM. ane eTaleja sAva vibhinna prakAranI saMsthAonuM kAma, tene lagatI pravRttiomAM samakakSa rasa laI karI zakatA. inDIyana vejITerIyana keMgresa nA sthApaka sabhya tarIke mulyavAna sevA ApI hatI. (Indian councin of cultural relations) nA mAnanIya sabhya hatA tathA "Hospitality Association ' nA upapramukha pade hatA. rasikabhAIe emanI sAmAjika sevA pravRttionA bharacaka dabANamAM paNa vyApAra dhaMdhAnI avagaNanA karI na hatI. svataMtra tathA bhAgIdArImAM bhinnabhinna vyApAra udyogone umero karyo hate. A vikAsa sAdhavAmAM emanA videza pravAso anubhava ane dhaMdhAkiya sujhe mahatvanuM jJAna arpaNa karyuM hatuM. piDIcerImAM sAIkala tathA rolara ceInanI phekaTarI. madrAsamAM sImenTa tathA sImenTa peInTane udyoga temaja ejansIo ane IpeTa epirTa ane zere, e saghaLA vyApAra udyogoe emane yaza ane artha bannenI prApti karI ApI hatI. 1980 mAM pharI yuropa amerikAnI yAtrA karI. "Far Eaet American Council" nA sabhyapade niyukta thayA. "AMdhra cembara opha komarsanI kArya vAhaka samitimAM cuMTAyA ane te dvArAja relve eDavAIjharI borDa piTarasTa vigerenA mAnanIya sabhya tarIke temanI nimaNuMka karavAmAM AvI. e tamAma hadAo parathI temaNe ApelI sevAo emanI samIkSaka zakti, sAmAnA dRSTibiMdune samajavAnI tathA mAna ApavAnI daSTi tathA bhalamanasAI kharI paNa geravyAjabI bhalAmaNe sAme avAja uThAvavAnI spaSTa vakatRtvatAne kAraNe AdarapAtra karI hatI. ane tethIja 1966 mAM Indian International Trade fair taraphathI teone "daiaranaekogk" mAM abhyAsa mATe pratinIdhi tarIke javAnuM AmaMtraNa maLyuM hatuM. Ama emanA pratibhAzALI vyaktitvanI pAMkhaDIo eka pachI eka khuLe jatI hatI, tevAmAM 1997nA jAnyuArImAM prathamavAra hArTa eTeka AvyuM, tethI 1968mAM jyAre inTaralokana (svITa jIvAbhigamasUtra Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ leDamAM) mAM jAyelI vizva pariSadamAM bhAgalevAnuM nimaMtraNa maLyuM tyAre nAdurasta tabiyatanA kAraNe temanAthI nimaMtraNano svIkAra karI zakAya nahi. nAdurasta tabiyata hovAne kAraNe paNa sthAnika pravRttio tadana baMdha karI zakayA nahi 1969 mAM temane "AMdhra cembara opha komarsa nA pramukha pade cUMTavAmAM AvyA. e sthAne temaNe be varasa sudhI kAmagIrI bajAvI. te daramyAna vyApArI AlamanI vividha samasyAone sarakAra samakSa raju karavAmAM adamya utsAha dAkhavye temanA sUcita ukelenuM rahasya rahetuM vadhu utpAdana ane AmajanatAnI sukha vRddhi. temane abhyAsa viSaya hate arthazAstra ane karaverA. sarakAra taraphathI temane "Regional Board of direct taxes" nA sabhyapade nimavAmAM AvyA hatA. sAthe teo "All India Manufacturer's Association " nA madrAsa borDanI kAryavAhaka samItimAM to hatA ja, Ama hRdaya roganA humalA pachI paNa emaNe saMsthAkIya pravRttiomAM te sakriyatA dAkhavyAja karI. zarIra para mAThI asara te cAluja rahI ne be mahinAnI mAMdagIne aMte 1972 nA julAInI raramI tArIkhe temane svargavAsa thaye e mAMdagI daramiyAna paNa temanI dhArmika pravRttiomAM ekadama vadhAre thatA ja rahyo. dharmanA pustako ane carcA cAlu rAkhI. chevaTa sudhI navakAra maMtranuM raTaNa cAluja hatuM kuTumbI janoe vatsala pitA ane vaDila, jJAtijanoe prabhAvazALI vyaktitva, samAje saMviSTha kAryakara ane dAtA tathA vyApArI Alame buddhimAna kAryadakSa pratinIdhi ane mArgadarzaka gumAvyA. hAdika dukha sAthe aMtima eja mahecchA ke svargastha AtmA parama sukhane prApta kare. maMtrI zrI zAstroddhAra samiti. jIvAbhigamasUtra