Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazarvavarmapraNItaM kAtantravyAkaraNam prathamo bhAgaH vyAkhyAcatuSTayopetam kulapateH DaoN0 maNDanamizrasya prastAvanayA samalaGkRtam sampAdakaH DaoN0 jAnakIprasAdadvivedI sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlayaH vArANasI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ SARASVATIBHAVANA-GRANTHAMALA (Vol. 135 ) KATANTRAVYAKARANA OF ACARYA SARVAVARMA [ PART - ONE ] With four Commentaries VRTTI & TIKA By SRI DURGA SINGH "KATANTRAVRTTIPANJIKA By SRI TRILOCANADASA KALAPACANDRA By KAVIRAJA SUSENASARMA SAMIKSA By Editor FOREWORD BY DR. MANDAN MISHRA VICE-CHANCELLOR EDITED BY DR. JANAKIPRASADA DWIVEDI Reader, Sanskrit Department Central Institute of Higher Tibetan Studies (Deemed University) Sarnath, Varanasi STEN VARANASI 1997
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Research Publication Supervisor - Director, Research Institute Sampurnanand Sanskrit University Varanasi. Published by - Dr: Harish Chandra Mani Tripathi Publication Officer, Sampurnanand Sanskrit University Varanasi-221 002 Available at - Sales Department, Sampurnanand Sanskrit University Varanasi-221 002 First Edition, 500 Copies Price : Rs. 350.00 Printed by Anand Printing Press C. 27/170-A, Jagatganj, Varanasi-221 002
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatIbhavana-granthamAlA [ 135 ] AcAryazarvavarmapraNItaM kAtantravyAkaraNam [ prathamo bhAgaH] zrIdurgasiMhakRtAbhyAM kAtantravRtti-TIkAbhyAM zrImatrilocanadAsakRtayA 'kAtantravRttipaJjikA'-TIkayA kavirAjasuSeNazarmakRtayA 'kalApacandra'-TIkayA sampAdakIyasamIkSayA kulapateH DaoN0maNDanamizrasya prastAvanayA ca samalaGkRtam No o sampAdakaH DaoN0jAnakIprasAdadviveda upAcAryaH, saMskRtavibhAge kendrIya-ucca-tibbatIzikSA-saMsthAnam sAranAthaH, vArANasI ninda vArANasyAm 1919 tame zakAbde 2054 tame vaikramAde 1997 tame khaistAde
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAnaprakAzanaparyavekSakaH - nidezakaH, anusandhAnasaMsthAnasya sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlaye vaaraannsii| prakAzakaH - gavharizcandramaNitripAThI prakAzanAdhikArI, sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlayasya vArANasI-221 002. prAptisthAnam - vikraya-vibhAgaH, sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlayasya vArANasI-221 002. prathamaM saMskaraNam, 500 pratirUpANi mUlyam - 350 = 00 rUpyakANi mudrakaH - Ananda priMTiMga presa sI0 27/170-e, jagatagaMja vArANasI-221002
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA zabdAnuzAsanAtmakam atha ca rakSohAgamalaghvasandehaprayojanAnvAkhyAnaparaM vyAkaraNazAstraM vAGmalAnAM cikitsitaM sad zabdabrahmAdhigamAyAlaM bhavati / evaM zrUyate yanmaharSipataJjalinA yathA cittagatadoSApanodAya pAdacatuSTayAtmakaM yogazAstram, kiJca kAyamalApasAraNAya carakAbhidhAnaM vaidyakazAstraM praNItamAsIt, tathaiva tena vAgdoSavighAtAya padazAstraM mahanIyaM mahAbhASyamapi viracitam / yathoktam - yogena cittasya padena vAcAM malaM zarIrasya ca vaiyken| yo'pAkarot taM pravaraM munInAM pataJjaliM prAJjalirAnato'smi // ArSe AdikAvye rAmAyaNe RSyamUkaparvataparisare lakSmaNena saha bhikSuveSadhAriNo hanUmato vizadA kAcid vArtA samajani, yAmAkarNya zrIrAmastadIyAM vAcaM bahudhA prazaMsate / vAca prAzastye kAraNaM yatra RgyajuHsAmavedAdyadhyayanAnuzIlanaM samudbhAvitaM tatra bahuvidhavyAkaraNazravaNamapi apazabdaprayogavirahe kAraNatvenAbhimatam - nUnaM vyAkaraNaM kRtsnamanena bahudhA zrutam / bahu vyAharatA'nena na kiJcidapazabditam // (vA0 rA0 4 / 3 / 29) iti / etenaiSA buddhirAstheyA bhavati yanmitasAravacorUpavAgmitvAdhigamAya vyAkaraNamavazyamadhyetavyam / tacca vyAkaraNamaSTadhA navadhA ca pUrvakAle'pi prasiddhamAsIt / sAmpratamupalabdheSu pANinIya-kAtantra-cAndra-jainendra-sArasvata-sarasvatIkaNThAbharaNa-haimAdibahuvyAkaraNeSu paramparAdvayaM spaSTamavabhAsate - mAhezI mAhendrI ca / tatra mAhezI paramparAmanusaranti pANinIyacAndrasarasvatIkaNThAbharaNAdIni vyAkaraNAni, paramidAnIM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 ] mAhendraparamparAyAH prAtinidhyamAcarati kevalaM kAtantram / mAhezI paramparA pratyAhArapradhAnA zabdalAghavAkhyAnaparA ca prtibhaaste| mAhendrI paramparA ca lokavyavahArapradhAnA satI arthalAghavamAviSkurute / evaM pANinIyavyAkaraNaprakriyA paryAptaM vistRtA durUhA ca vartate / kAtantravyAkaraNaprakriyA sAralyaM saMkSepaM ca vitanute / ___yathAdyatve pANinIyavyAkaraNamadhyayanAdAvadhikriyate na tathA kAtantram / paraM kadAcid bhAratadezasya sImAntapradezeSu zrIlaGkA-tibbata-bhUTAna-nepAlAdidezeSu cAsyAdhyayanaM pracalitamAsIdityaitihyagranthAnuzIlanenAvagantuM zakyate / nAgara-vaGgabhoTa-utkala-zAradAdyakSaramayaM vipulagrantharAzisamadhiSThitamasya samRddhaM vAGmayamadhigamya kasya sacetasazceto mahatIM mudaM nApnuyAt / paraM hanta, nAdyAvadhi zarvavarma-vararucipraNItasya caturdazazatasUtrAtmakasyAsya kAtantrasya prAcInaM vRttiTIkAdivAGmayaM yathocitaM mudritamabhUt / vaGgAkSareSu mudritaM vAGmayaM yadidAnI kathaJcidupalabhyate tadatyantamavyavasthitaM jIrNaM ca dRzyate / vRttiTIkAdyabhAve vyAkaraNasUtrAghavagamo naiva kathamapi kartuM zakyata iti vidanti dhiimntH| DaoN0jAnakIprasAdadvivedAH pUrvamasminneva vizvavidyAlaye kAtantravyAkaraNamadhikRtya gaveSaNAparAyaNAH santaH 'vAcaspati' (DI0 liT0) - zodhopAdhinA sabhAjitAH / tadanantaramapi yad viziSTaM kAryaM tairatra kRtaM tat tibbatIsaMsthAnena prakAzitam / zrIdvivedinaH kArye'sminniSThAtizayaM zramaM viziSTAdhyayanaM cAkalayan vizvavidyAlaya etadIyasampAdana-prakAzanayojanAmaGgIcakAra / tatra sandhiprakaraNAtmake prathame khaNDe'smin na kevalaM vyAkhyAcatuSTayasya prazastaM sampAdanameva jijJAsujanAnAmanusandhAtRviduSAM cAtitarAmupakArakamasti, kiJca pANinIyAdiprAcInArvAcInavyAkaraNaiH saha tulanAtmakamadhyayanamapi vizeSeNa mananIyamAbhAti / nAmacatuSTayaAkhyAta-kRtprakaraNAnyapi vyAkaraNasyAsya prakAzanAdhInAni santi / prakIrNadurUha-mahanIyakAryasyAsya sampAdanAya zrIdvivedimahodayA abhinandanaiH saMyojyante / AzAsyate ca yad adhigatayAthAtathyA guNaikapakSapAtino vidvAMsaH kAryAdasmAdavazyaM muditAH santo lAbhAnvitAH syuriti /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prauDhapANDityasya samIkSAzaktezca samanvayo bahudhA aguligaNanIyeSvAcAryeSu samupalabhyate / tasya saGgamasya pratIkabhUtA AcAryAH zrIdvivedino vArANasyAH sammAnitA vidvAMsaH / pUrvamayaM vizvavidyAlayaH, tadanantaraM ca kendrIyoccatibbatIzikSAsaMsthAnanAmA mAnitavizvavidyAlaya etaiH svakIyayA vidyAsAdhanayA samalaGkriyata iti harSaprakarSasya viSayaH / seyameteSAM viziSTA sAdhanA'navarataM pravahati, yasyAzcedaM kevalaM prathama puTam / dvitrA bhAgAH samprati avaziSTA vartante / etenaiteSAM yogadAnasya mAhAtmyaM spaSTamanumAtuM zakyate / ahaM teSAmasyai sAdhanAyai vizvavidyAlayasya sammAnaM samarpayan prakAzanAdhikAriNaM DaoN0harizcandramaNitripAThinaM mudrakam 'Ananda-priMTiMga presa'yantrAlayasya saJcAlakaM zrIdivAkaratripAThinaM ca dhanyavAdaiH sambhAvayan granthamimaM pAThakebhyaH samarpayAmi / maNDanamizraH vArANasyAm mArgazIrSapUrNimAyAm, vi0saM0 2054 / kulapatiH sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA kalApaM kAtantraM yadiha viditaM durgavitatam, kvacid yat kaumAraM prathitamidamAste bahuphalam / mayAdhyAyaH sandhenikhila iha tasyaiva paThitaH, satAM yatnAd bhUyAt satatamupakArAya mahate // zarvavarmAdibhiH proktaM kAtantraM sandhisaMjJakam / yat pUrva tanmayA sarva rakSitaM zabdagauravAt // vedArthajJAnAya prAtizAkhya-niruktavyAkaraNarUpA mahatI zabdAnuzAsanaparamparA pravartate prAcInakAlAdeva / prAtizAkhyaM niruktaM ca vaidikazabdAnuzAsanamaMzata AkhyAti / paraM vyAkaraNarUpaM zabdAnuzAsanaM vaidikaM laukikaM cobhayavidhamaMzaM vyApnoti / vyAkaraNasyApi paramparAdvayI dRzyate - mAhezI mAhendrI ca / sAmprataM mAhezIM paramparAm anusaranti pANinIyacAndraprabhRtIni bahUni vyAkaraNAni, paraM mAhendrIM paramparAmAzrayate kevalaM kAtantrameva / mAhezI paramparA pratyAhArarUpA, kRtrimA, saMkSiptA ceti | mAhendrI paramparA ca lokavyavahArAnugatA, pratyAhArahInA, vistRtA ceti / kAtantravyAkaraNasyopayogitA pANinIyaparavartiSu prAyeNa catvAriMzatsaMkhyAkeSu vyAkaraNeSu kAtantraM prathama saMkSiptaM saralaM mUrdhanyaM ca vartate / rAjJaH sAtavAhanasya zabdavidyAdhigamAya zarvavarmAcAryeNedamadhyAyatritaye nibaddhamAsIt / ekadA jalakrIDayA zrAntimanubhavantI viduSI rAjJI 'modakaM dehi' iti vacanaM jagAda, tadanantaraM modakasamarpaNakRtyamavalokya rAjJI vyAkaraNajJAnazUnyaM rAjAnamupahasitavatI / tena nitAntaM vimanA rAjA vyAkaraNajJAnam AsAdayituM pratijajJe / tadIyAM pratijJAM pUrayitumevAcAryaH zarvavarmA kumAraM kArtikeyamArAdhya vyAkaraNamidaM nibabandha / 'modakam' iti pade 'mA + udakam' iti sandhirvartate, tasmAt sarvaprathamaM paJcapAdAtmakaM sandhiprakaraNamekonAzItisUtrabaddhaM (79) prastutam / 'modakam' iti syAdipadam / tasmAd dvitIyaM prakaraNaM vartate
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam I nAmacatuSTayam, idaM SaTsu pAdeSu nibaddhaM SaDliGga-kAraka - samAsa-taddhitAtmakaM saptatriMzaduttarazatatrayasUtrAtmakam (337) asti / 'dehi' iti AkhyAtapadam tena tRtIyaM prakaraNam AkhyAtaviSayasya vartate'STapAdAtmakamekonacatvAriMzaduttarazatacatuSTayasUtrAtmakaM (439) ceti / zarvavarmAcAryeNa viracitAnyetAvantyeva paJcapaJcAzaduttarASTazatamitAni sUtrANi (855) / SaTpAdeSu vibhaktaM kRtprakaraNaM SaTcatvAriMzadadhikapaJcazatasUtrAtmakaM (546) viracitamAcAryeNa vararucinA / zrIpatidattaviracitaM kAtantrapariziSTam, candrakAntatarkAlaGkAreNa likhitAni kAtantracchandaH sUtrANi ca vyAkaraNasyAsya samRddhiM kurvanti / 2 asya vRtti- TIkA-nyAsAdirUpA vyAkhyAnagranthA bahavo vilasanti, yeSAM paricayaH praastaavikaaNshaadvgntvyH| paraM durgasiMhIyavyAkhyAnamantarA kAtantraM kathamapi jJAtuM naiva shkyte| tadIyaM ca vyAkhyAnaM vartate 'vRtti - TIkA' - dvayarUpam / trilocanadAsakRtA vivaraNapaJjikA, suSeNavidyAbhUSaNakRtaH kalApacandrazca prastutAn doSAnAkSepAn cA samAdadhAti, kiM ca vistareNa viSayaM prakAzya mandadhiyAmapi hitAya prabhavati / prAyeNa vyAkhyAcatuSTayametat kAtantrIyasandhiprakaraNasUtreSu sarveSvevopalabhyate / atra bahUnAmAcAryANAM granthAnAM ca matamuddhRtaM dRzyate / api ca 'vayam - vastutaH - paramArthataHayamabhiprAyaH' ityAdibhirbahubhiH pratIkavacanaiH svakIyA vicArA api prakAzitAH santi / tasmAdetA eva catasro vyAkhyA atra prastutAH / svakIyakAtantravyAkaraNAdhyayanAnveSaNaparicayaH kAtantravyAkaraNamadhikRtya zodhakAryaM mayA'STaSaSTyadhikaikonaviMzatizatatame yIzavIyAbde prArabdhamAsIt / zAradA - utkala - vaGgAkSaramayAMstadIyAn hastalekhAnadhyetumahaM vividhazikSAsaMsthAneSu gatavAn / prAyeNa zatatrayasaMkhyAkA hastalekhA mayA vrsstritye'dhiitaaH| evaM kAtantravyAkaraNavimarzanAmakaM zodhaprabandhamadhikRtya vArANaseyasaMskRtavizvavidyAlayena 'vAcaspati' (DI0 liT0) zodhopAdhirmahyaM pradatto dvisaptatyuttaraikonaviMzatizatamitayIzavIyAbdasya mArcamAse / vizvavidyAlayena prakAzitaH uttarapradezasaMskRta-akAdamIsaMsthayA sa prabandho vizeSapuraskAreNa puraskRto'pi vartate / zodhaprabandho'yaM saptAdhyAyeSu vibhaktaH kAtantrIyaviSayavivecanAtmakaH pANinIyavyAkaraNaviSayeNa saha tulanAtmakazcAste /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 3 kendrIya-uccatibbatIzikSAsaMsthAnAt 'kalApavyAkaraNam' zIrSako madIya eko prakAzitaH aSTAzItyuttaraikonaviMzatizatatamayIzavIyAbde / granthe'smin saptaviMzatirmUlasUtrapAThAH sammilitAH santi / anye'pi kecana ziSyahitAnyAsa - kAtantrarUpamAlA-kAtantroNAdisUtrAdayo granthAH prakAzitA vividhasthAnebhyo vidvadbhiH / paraM kAtantrIyasya kasyApyekasya sUtrasyArthodAharaNapratyudAharaNAkSepasamAdhAnanirvacanAdisAdhanAya naivAdyAvadhi kvacit prayatnaH saMjAtaH / tasyaiva kAryasya pUrtaye ekA zodhayojanA mayA sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya prakAzanavibhAge prastutA AsIt / viSayasya gauravaM manyamAnA prakAzanasamitirmadIyaM prastAvamaGgIkRtya granthamimaM caturSu khaNDeSu prakAzayituM nirNItavatI / etasya nirNayasya phalasvarUpameva sandhiprakaraNAtmakaM prathamaM khaNDamidaM mudritaM dRzyate / granthagataviSayAdiyojanA granthaH atra pratisUtrAnantaraM hindIbhASAyAM sUtrArthaH, durgavRttiH, durgaTIkA, vivaraNapaJjikA, kalApacandrazca prstutH| vyAkhyAcatuSTayAnte hindIbhASAyAM samIkSA kRtA'sti, yatra catasRSu vyAkhyAsu vicAritAnAM vividhamatAnAM viziSTA aMzA darzitAH / pANinIyakAtantrayoH sUtraracanAdiviSayaka utkarSo'pakarSazca vivecitaH / sUtraprakriyApradarzanapurassaramudAhRtazabdAnAM saMkSepeNa rUpasiddhirapi kRtA / sandhiprakaraNasyaikonAzItisaMkhyAkAnAM sUtrANAM vyAkhyAcatuSTaye SaNNavatyadhikaikazatamitodAhRtazabdAnAM rUpasiddhirdarzitA / udAhRtazabdAnAM sUcI dvitIye pariziSTe nibaddhA | vyAkhyAsu smRtAnAM prAyeNa sArdhazatazlokAnAM sUcI tRtIye pariziSTe draSTavyA / vyAkhyAkAraiH prasaGgataH prAyeNa zatadvayamitAH zabdA vyutpAditAsteSAM saMgraho'tra caturthe pariziSTe kRtaH / zailI-prakriyA-yojanAdipratIkAH prAyeNa zatatrayamitA viziSTAH zabdA vyAkhyAsUpalabhyante, te paJcame pariziSTe saMgRhItAH / vyAkhyAkAraistadIyamatapradarzanAya prasaGgataH prAyeNa zatatrayamitAni granthanAmAni smRtAni tAni SaSThe pariziSTe saMkalitAni |evmev 'anye- apare -amarasiMha- umApati - kecit - mahAbhASyakAra'prabhRtibhiH zabdairAcAryA api smRtAH, te'pi zodhakAryasya sauvidhyAya saptame pariziSTe saMkalitAH / sandhiprakaraNamAzritya vartamAnAnAM mayA'dhItAnAM ca hastalekhAnAM mudritagranthAnAM sampAdanakArye sahAyakAnAM ca granthAnAM sUcI aSTame pariziSTe saMlagnAH / , -
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kAtantrasya kAnicid vaiziSTyAni kAtantravyAkaraNasya sandhiprakaraNagatasUtrANAM pANinIyavyAkaraNApekSayA kiM kiyat kIdRzaM ca vaiziSTyaM jAgarti ityetasya nidarzanAya kAtantrasUtraracanA-prakriyAzailIgato viSayaH kazcit saMkSepeNa vimRzyate - 1. granthAbhidhAnakRtaM vaiziSTyam 1. kAtantram ku = ISad alpaM saMkSiptaM vA, tantram = vyAkaraNaM kAtantram / ISadarthakakuzabdasya 'kA' AdezaH- "kA tvISadarthe'kSe" (kAta0 2 / 5 / 25) / tantryante vyutpAdyante zabdA aneneti tantram = vyAkaraNam / evaM kAtantramiti saMkSiptavyAkaraNAbhidhAnam / saMkSepazca pANinIyavyAkaraNApekSayA pUrvavartisamastavyAkaraNApekSayA vA'vagantavyaH / kArtikeyatantrasya, kAzakRtsnatantrasya, kAtyAyanatantrasya, kAlApakatantrasya vA saMkSiptaM nAmadheyaM kAtantramityapi kecid vadanti / 2. kalApaM kAlApaM kalApakaM vA kalAm = vyAkaraNAMzam, saMkSepam, alpazabdAn vA pibati Apnoti vyApnoti adhikaroti vA kalApam / tadeva kAlApam / saMjJAyAM kani pratyaye sati kalApakam / bRhattantrAt kalA ApibatIti kalApakamiti hemacandraH / saMgrahArthako'pi kalApazabdaH / tena bahUnAM vyAkaraNAnAM sArasaMgrahAtmakamidaM kalApavyAkaraNamAbhAti / kalApo mayUrapicchama, tatraiva prathamasUtrasya likhitatvAd idaM kalApanAmnA prathitaM babhUvetyapi manyate - zaGkarasya mukhAd vANIM zrutvA caiva ssddaannH| lilekha zikhinaH pucche (picche) kalApamiti kathyate // kumArakArtikeyena kalApasya mayUrapicchasya madhyAd upadiSTatvAd idaM kalApam / kalApI mayUraH kArtikeyavAhanaH, sa vyAkaraNasyAsya sampradAne sAhAyyamAracayAmAseti kalApamasya nAma babhUva / 3. kaumAram kumAryA sarasvatyA pravartitvAt 'kaumAram' iti nAma - brAhmayA kumAryA prathamaM sarasvatyApyadhiSTitam / arhampadaM saMsmarantyA tatkaumAramadhIyate //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA kumAreNa kArtikeyena pravartitatvAt kumArANAM rAjakumArANAM vA kRte'tyantaM hitasAdhakatvAdupakArakatvAd vA'sya kaumAramiti sArthakaM nAma / 4. zArvavarmikam kArtikeyamArAdhya AcAryazarvavarmaNA proktamidaM vyAkaraNam, tasmAdasya zArvavarmikamiti nAmadheyamasti / 5. daurgasiMham, durgasiMhIyaM vA durgasiMhena vyAkaraNasyAsya pariSkAraH kRtaH, vRtti-TIkA - uNAdivRttiliGgAnuzAsana - paribhASAvRttyAdibhirvA idaM paribRMhitam / tenAsya daurgasiMhaM durgasiMhIyaM ca nAma jAtam / 2. racanAprayojanasya vaiziSTyam ___ AndhradezIyo rAjA sAtavAhanaH kadAcijjalakrIDAsakto babhUva svamahiSIbhiH samam, tatra jalakrIDayA zrAntA viduSI rAjJI rAjAnamAha - 'modakaM dehi deva' iti / rAjA premNA jale tasyai bahUn modakAn vyatarat / tadA tasya vyAkaraNAnabhijJatAM vijJAya rAjJI rAjAnamupajahAsa / tena lajjito rAjA vyAkaraNajJAnAdhigamArthaM saMkalpayAmAsa / tadIyaM saMkalpaM vijJAya AcAryaH zarvavarmA SaNmAsAvadhike kAle vyAkaraNam upadeSTuM pratijJAtavAn, tatazca tapasA kArtikeyaM toSayitvA tatsakAzAt "siddho varNasamAmnAyaH" iti sUtropadezaM saMprApya vyAkaraNamidaM praNinAya | __AcAryazazidevaviracita - vyAkhyAnaprakriyAnusAraM vaidikAnAm, dhaninAm, yUnAm, vaNijAm, lokayAtrAdikAryeSu vyAsaktamAnasAnAmapi manujAnAM kSipraM zabdasAdhutvaprakriyAparijJAnAya kalApasya racanA saMjAtA / uktamapi - chAndasAH svalpamatayaH zAstrAntararatAzca ye| IzvarA vAcyaniratAstathAlasyayutAzca ye|| vaNijastRSNAdisaMsaktA lokayAtrAdiSu sthitaaH| teSAM kSipraM prabodhArthamanekArthaM kalApakam //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 3. vedAGgatvAGgIkAravaiziSTyam bahavo vaiyAkaraNakalpA evaM vadanti yad yasmin vyAkaraNe vaidikazabdasAdhutvaM naiva darzitam, tannAsti vedAGgam / kiM ca vedAGgatvAbhAvAt tasya puNyajanakatve'pi saMdehaH kazcid vartate ityAdi / atra kAtantravyAkhyAkArANAmabhimatamidamavadheyamasti - vede'pi laukikA eva zabdA bAhulyena prayuktAH santi, 'devAsaH- jabhAra' prabhRtayo'lpIyAMsa eva vaidikAH / evaM vede'pi prayuktAnAM bahUnAM laukikazabdAnAmeva yasmin sAdhutvAnvAkhyAnaM vartate tadapi vedAGgameva, nAsti tasya vedAGgatvAbhAvaH / etena laukikazabdasAdhanaparasya kAtantravyAkaraNasyAnyeSAM cApi tathAvidhAnAM vyAkaraNAnAM vedAGgatvameva sampadyate / atha ca vaidikasampradAyasya vaidikaparamparAyA vA'vicchinnatvAdalpIyasAM vede eva prayuktAnAM zabdAnAM sAdhutvAvabodhAya zAstraM nAstyAvazyakam / laukikazabdAnAM cAnantatvAt teSAM sAdhutvavodho lakSaNamantarA na saMbhAvyate / kAtantre vaidikazabdAH kathanna vyAkhyAtAstena teSAM sAdhutvaM kathamavagantavyamiti samAdhAnAya kAtantrIyaM sUtramasti - "lokopacArAd grahaNasiddhiH' (1 / 1 / 23) iti / gRhyante'rthA aneneti grahaNaM zabdaH / durgasiMho'pi vRttikAra evaM vyAcaSTe vaidikA laukikajJaizca ye yathoktAstathaiva te| nirNItArthAstu vijJeyA lokAt tessaamsNgrhH|| ityAdi / 4. sUtrazailIgataM vaiziSTyam pUrvAcAryAH kAryiNaM prathamAntam, kAryaM ca dvitIyAntameva nirdiSTavantaH / imAmeva paddhati kAtantrakAro'pyanusasAra / ata eva "samAnaH savarNe dIrghAbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) iti sUtre kAryiNaH samAnasya prathamayA nirdezaH, lopamiti kAryasya ca dvitIyayA nirdezastena kRtaH / evameva "jAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) ityAdisUtreSvapi paddhatiriyaM dRzyate / atra pANinIyaH panthA bhinna eva / sAralyena vivakSitArthAvabodhAya "avarNa ivaNe e, uvarNe o, RvaNe ar, lavaNe al" (1 / 2 / 2-5) iti sUtracatuSTayaM kRtam, yadarthaM pANinIyaM kevalamekameva sUtramupalabhyate - "Ad guNaH" (6 / 1 / 87) iti / evam "eco'yavAyAvaH" (6 / 1 / 78) iti pANinIyAbhipretArthe "e ay, ai Ay, o av, au Av" (1 / 2 / 12-15) ityetAni catvAri sUtrANi pRthaktvena kRtAni /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA vyAkaraNe'smin pratyAhArAbhAvAdaco bodhAya "svare'kSaraviparyayaH' (2 / 5 / 23) ityAdau svarapadam, halazca bodhAya "vyaJjane caiSAM niH" (2 / 2 / 38) ityAdau vyaJjanapadaM ca prayuktam / ___ pANinIyavaidikaprakaraNe svarArthaM ye'nubandhA vihitAste kAtantre naiva prayujyante, atra vaidikaprakaraNAbhAvAt / 5. arthalAghavaprayuktaM vaiziSTyam lAghavaM dvividhaM bhavati - zabdakRtamarthakRtaM ceti / zabdakRtalAghave'rthabodho jhaTiti vilambana vA bhavediti na cintyate, kiM ca zabdAnAmalpaprayoga eva / alpazabdAnAM prayogeNa prAyo'rthabodhe saukaryaM lAghavaM vA na bhavati / arthalAghave tu arthabodho jhaTiti bhavediti cintyate / ata eva kAtantre svara-vyaJjana-adyatanI-zvastanIbhaviSyantI-kriyAtipattiprabhRtayo mahatyaH kiM cAnvarthAH saMjJAH praNItAH santi / atasteSAM saMjJAzabdAnAmarthAvabodhe mahallAghavamApadyate / pANinIye zabdalAghavaM pratyAhAraprayoge vizeSato dRzyate / 6. vipulavAGmayakRtaM vaiziSTyam vyAkaraNasyAsya zAradA-vaGga-utkala-grantha-devanAgarAdhakSarairnibaddhaM vipulaM vAGmayaM samupalabhyate / vaGgAkSareSu nAgarAkSareSu ca kecid mudritA api granthAH santi, paraM dhAtu-gaNa-uNAdi-liGgAnuzAsana-pariziSTa-paribhASA-zikSAdisUtrANi prAyeNa vividhalipimayeSu hastalekheSveva vikIrNAnIti tAni mahatA AyAsenaiva labdhaM zakyante / kAzmIrakA rAjasthAnIyAzcAneke kAtantrasya vyAkhyAnagranthA bAlabodhinyAdayaH zAradAkSareSu nAgarAkSareSu ca nibaddhA bAlAnAmeva kRte prAyeNopayoginaH santi, taduddezyenaivAcAryaistattadgranthAnAM praNItatvAt / zeSAMzapUraNAya kAtantrapariziSTakAtantrottarAdayo granthAH pazcAdAcAryairviracitAH / kAtantramantraprakAza-kAtantravibhramAdayaH kecid granthA avazyaM mananIyaM vaiziSTyamApAdayanti / 7. vyApakapracArakRtaM vaiziSTyam vyAkaraNasyAsya pracAraH sImAntapradezeSu prAmukhyeNa samabhUt / aGgavaGga - kaliGga - kazmIra - rAjasthAnAdipradezAH prayogabhUmirasya / bhAratAd bahiH 'zrIlaGkA - tibbata - bhUTAna' - prabhRtividezeSvapi vyAkaraNasyAsya pracAro babhUveti
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvavyAkaraNam bahubhiritivRttavacanairvijJAyate / tibbatadeze tu etadIyadvAdazagranthAnAM bhoTabhASAyAmanuvAdaH, trayoviMzatiTIkAnAM bhoTabhASAyAM praNayanaM ca saMjAtam / etad vAGmayamadyApi upalabhyate / 8. lokavyavahArasamAdarakRtaM vaiziSTyam kAtantre lokavyavahAraH pANinIyAdapyAdhikyena samAdriyate / tad yathA - "siddho varNasamAmnAyaH" (1 / 1 / 1) iti sUtreNa varNAnAM pAThakramo lokaprasiddha eva gRhyate / ata evAtra caturdazasvareSu dIrghasvarA api paThyante / pANinIye dIrghavarNA naiva santi / kAtantre 'e-ai-o-au' iti lokavyavahRtaH pAThaH / pANinIye tu kRtrimatA dRzyate 'eo-ai-au' iti paatthe| kAtantre svaravarNAnantaramanusvAra - visarga - jihvAmUlIya - upadhmAnIyA api paThitAH, ata eva te yogavAhA bhavanti, pANinIye pAThAbhAvAdeSAmayogavAhatvam / kiM ca pANinIye varNasamAmnAye 'z-S-s-ha' ityetAn halvarNAn vihAyAnye sarva eva halvarNA vyatyAsenaiva paThyante, tatrApi ca hakArasya dviH pATho vyAkhyAnagamyaH / lokavyavahArasAdhakamaparamapyekaM sUtraM vartate - "lokopacArAd grahaNasiddhiH" (1 / 1 / 23) iti / upacAro vyavahAraH / gRhyate'rtho'neneti grahaNaH zabdaH / etena lokavyavahArAt zabdasiddhirveditavyA ityarthaH / keSAM zabdAnAm ? atrAtyantamanuktAnAM vaidikAnAM keSAMcillaukikAnAM cApi / kalApacandrakAreNa kavirAjasuSeNavidyAbhUSaNenedamapyuktaM yad ye zabdAH 'vA-api' ityAdizabdAnAM sUtrANAM cApyanuvRttyA na sidhyanti te lokavyavahAraprasiddhyA sAdhanIyAH - vAzabdaizcApizavdairvA zabdAnAM (sUtrANAm) cAlanaistathA / ebhirye'tra na sidhyanti te sAdhyA loksmmtaaH|| iti / sampAditasya vyAkhyAcatuSTayasya paricayaH / 1. kAtantradurgavRttiH [saM0 600-680] zarvavarmopajJaH, vararucikAtyAyanapraNIto 'durghaTa' -vRttigranthazca samprati nopalabhyate, harirAmAdikRtA vyAkhyAsArAdayazcAMzata evopalabhyante / bhAvasenAdipraNItAH kAtantrarUpamAlAdayo vargavizeSavyAkhyAnapradhAnA eva parilakSyante / 'ziSyahitA-bAlabodhinI'
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA prabhRtayazcAbhidhAnAnusAriNImevopayogitAmAvahanti / evamanuzIlanenedamevAbhAti yat sAmpratam upalabdheSu pUrNavRttigrantheSu durgasiMhaviracitA vRttiH prAcInatamA prauDhA ca vartate / kAtantrasampradAye'syAstadeva sthAnaM vartate yat pANinIye mahAbhASyasya / kAtantrIyeSu caturdazazatasUtreSu vRtterasyA racanAkArasya durgasiMhasya samayo manyate vi0 saM0600-680 iti, dezo nAsti nizcitaH / ujjayinI kampilAnadIsambaddhapradezo vA samudbhAvayituM zakyate / durge kAtantravyAkaraNAtmake siMhavadAcaraNazIlatvAd 'durgasiMha' iti nAma jAtam / kAtantravRttikArasya, amarasiMhasya, niruktabhASyakArasya cAbhedamapi kecidAmananti / granthAdau sa evaM pratijAnIte -- devadevaM praNamyAdau sarvazaM sarvadarzinam / kAtantrasya pravakSyAmi vyAkhyAnaM zArvavarmikam // kasmiMzcid hastalekhe zlokAntaramapyupalabhyate - OMkAra bindusaMyuktaM nityaM dhyAyanti yoginH| kAmadaM mokSadaM devamoGkArAya namo nmH|| iti / atra oGkArarUpo devavizeSo namaskRtaH / durgavRtternAmAntaraM 'siddhAntakaumudI' ityupalabhyate / durgasiMhena svakIyavRttau pUrvAcAryANAM granthAnAM cApi bahUni matAni vyAkhyAtAni, kvacidAkSepasamAdhAnamapi kRtam ! apekSitAMzAnAM pUrtirapi kRtA vyAkhyAnapradarzanapurassaram / evaM padacchedAdipaJcalakSaNopetA, upodghAta-pada-padArthapadavigraha-cAlanA-pratyavasthArUpaSaDlakSaNopetA, uddeza-lakSaNa-vibhAga-parIkSeti lakSaNacatuSTayopetA vA yA vRttirmanyate, tAdRzI durgavRttinaM sAdhayituM zakyate / sArasambhRtAM vRttimimAM kulacandra-vardhamAnaprabhRtayastrayodaza AcAryA durgavAkyaprabodha-kAtantravistarAdigrantharacanayA vyAkhyAtavantaH / asmAdapi hetovRttiriyaM vijayate'dhunA kAtantravyAkaraNavAGmaye / 2. kAtantradurgavRttiTIkA [saM0 600-680] iyamapi kRtivartate durgasiMhasya | pANinIye kAzikAvat TIkeyaM rAjate kAtantre / granthArambhe vRttikAradurgasiMho bhagavatpadenAbhihitaH - 'iti bhagavAna vRttikAraH zlokamekaM -- cakAra- devadevam' ityAdi / tena vRttikAra-TIkAkArayorbheda AbhAti, paraM 'devadevam' ityAdizlokasya vararucikartRkatvAd bhagavavizeSaNenAtra TIkAkAro vararuciM sbharatIti
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tayoraikyamapi kalpayituM zakyate / yudhiSThiramImAMsaka gurupadahAladArAbhyAmatra vividhAni matAni prastutAni / pratijJAvacanAnusAraM TIkAkAro bauddhaH parilakSyate - bhagnaM mArabalaM yena nirjitaM bhavapaJjaram / nirvANapadamArUDhaM taM buddhaM praNamAmyaham // zivamekamajaM buddhamarhadagryaM svayambhuvam / kAtantravRttiTIkeyaM natvA durgeNa racyate // TIkAyAmasyAM vRttergUDhAH prauDhAzcAMzA vistareNa spaSTaM vyAkhyAtAH / imAmantarA durgavRttirnaivAvaboddhuM zakyate / svakIyamatasamarthane parakIyamatadUSaNe ca bahavaH pUrvAcAryA granthAzca smRtAH pramANarUpeNa | TIkeyaM vidyAnandena ( vijayAnandena ) vidyAsAgareNa ca kAtantrottara - AkhyAtamaJjarIti granthAbhyAM vyAkhyAtA / kRtsUtrANi ca zivarAmazarmA maJjarIvyAkhyayA raghunandanabhaTTAcAryazca kalApatattvArNavanAmnyA kRtaziromaNinAmyA vA vyAkhyayA vyAkhyAtavAn / 3. durgavRttivivaraNapaJjikA [saM0 11001] vyAkaraNavAGmaye nyAso vivaraNapaJjikA vA saiva bhavati, yatra sUtrAbhiprAyaH sUtrakArAbhiprAyo vA prAdhAnyena prakAzyate / AcAryatrilocanadAsena durgavRttivivaraNapaJjikA praNItA / pratijJAvacanAnusAraM kAtantravyAkaraNAnabhijJAnAmavabodhAya grantho'yamAcAryeNa viracitaH / pANinIye yat sthAnamadhikaroti jinendrabuddhipraNIto nyAsastadeva sthAnamihAvagantavyaM paJjikAyAH / granthAdau sa evaM pratijJAmAcarati - praNamya sarvakartAraM sarvadaM sarvavedinam / sarvIyaM sarvagaM sarvaM sarvadevanamaskRtam // durgasiMhoktakAtantradurgavRttipadAnyaham / vivRNomi yathAprajJamajJasaMjJAnahetunA // paJjikAyA asyASTIkAgranthA ete upalabhyante - 1. kavirAjasuSeNavidyAbhUSaNasya kalApacandraH / 2. AcAryabilvezvarasya TIkA / 3. karNopAdhyAyasya uddyotavyAkhyA / 10 -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 4. maNikaNThabhaTTAcAryasya trilocanacandrikA / 5. sItAnAthasiddhAntavAgIzasya saMjIvanI / 6. pItAmbaravidyAbhUSaNasya patrikA / 7. prabodhamUrtigaNe1rgapadaprabodhaH / 8. dezalasya paJjikApradIpazca / 4. kalApacandraH vidyAbhUSaNa - kavirAjAdivirudadhAriNA AcAryeNa suSeNena grantho'yaM vinirmitaH / pratijJAnusAraM viduSAmAhlAdanAya (vinodAya) paJjikAdoSAndhakAravinAzAya cAsya racanA saMjAtA / maGgalazloke saH zivaM namaskaroti, tasmAt tasya zaivamatAnuyAyitvaM prasiddhayati natvA zivaM kRtikRtAptanibaddhasindhumunmathya sUktimayacArupayaHprabandham / jJAtvA gurorvivudhavRndavinodanAya kAmaM tanoti vikalaGkakalApacandram // zrImatrilocanakRtAkhilapaJikAyAM doSAndhakAranikaraM pratipakSadattam / niHsArya satpathagaterapi darzako'yaM kAmaM bhaviSyati mdiiyklaapcndrH|| zrIvidyAbhUSaNAcAryasuSeNena vinirmitH| AstAM kalApacandro'yaM kAlApAnAM manomude // na kevalamanena pratijJAvacanena kiM ca kalApacandrasyAnuzIlanenApi tathyamidamAyAti yad yadi grantho'yaM vistareNa viSayasya yathArthasamIkSAM na kuryAt tarhi pramApekSayA bhramAdhikyaM prasaret kAtantrasiddhAntAvabodhe / pANinIyavAGmaye haradattakRtapadamaJjarIvadayaM kAtantravAGmaye samAdriyate / sampAdana- prakAzanayojanAparicayaH 1968 tamayIzavIyavatsarAnmayA yad yAvacca kAtantramadhItam, tatra granthadvayaM ca sampAditam, tadadhikRtya saMprAptAnubhavabalena mayA saMkSiptA sampAdanayojaneyaM sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayIyaprakAzanavibhAge prastutA 2 / 2 / 1990 tame dinAGke / tasyAH spaSTIkaraNaM ca vistareNAnuSThitaM 20 / 6 / 94 tamadinAGkitapatreNa / tadanusAraM sUtra-sUtrArthapradarzanapurassaraM durgasiMhaviracitAyAH kAtantravRtteH, kAtantravRttiTIkAyAH,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kAtantravyAkaraNam trilocanadAsasya kAtantravRttipaJjikAyAH, suSeNavidyAbhUSaNasya kalApacandrasya ca sampAdanam AyojitamAsIt / atrApi cAnivAryaM mahattvapUrNamAsId hindIbhASAyAM vyAkhyAcatuSTayasyAsya viSayANAM vaiziSTyapradarzanaM pANinIyena vyAkaraNena saha samIkSAkAryaM ca / paraM kAryamidaM durUhaM samayasAdhyaM cAsIt, tathApi pANinIye mahAbhASyakAzikAvRtti--nyAsa-padamaJjarINAmanuzIlanAnubhavabalena tAdRzasya 'durgavRtti- TIkApaJjikA kalApacandra' ityetasya vyAkhyAcatuSTayasyAdhyayanAdibalena ca sotsAhamahaM kAryamidaM sampUrayituM saMkalpitavAn / kAryasya gauravam upayogitAM vyApakatAM cAkalayantI prakAzanasamitirante mAmakInAM yojanAmaGgIcakAra, caturSu khaNDeSu granthasyAsya prakAzanaM ca nizcikAya, prativarSaM khaNDasyaikasya prakAzanaM yat saMkalpitaM samityA, tasyaiva phalabhUtaM sandhiprakaraNAtmakamidaM mudritaM prathamaM khaNDaM karatalagatamAbhAti | sampAdanakAryasyAdhArA bhavanti hastalekhAH / eSAM caturNAM granthAnAM bahavo hastalekhA mayA adhItA vividhalipinibaddhAstattatsaMsthAsu svayamupasthAya / vaGgAkSareSu ye mudritA granthA upalabhyante teSvapi kecit zatavarSapUrvakAlikAH sapAdazatavarSapUrvakAlikA vA santIti te'pi hastalekhavadeva saMjAtAstasmAdakSaraparicayasauvidhyAya sampAdanArthaM mayA ta eva granthA nirdhAritAH / sandhiprakaraNavyAkhyAtmakaM yad granthadvayaM matpArzve vartate tatra prAthamikapatrANAmabhAvAt prakAzanaparicayo naiva parijJAyate / patrANAM jIrNatAtizayavazAd yAnyakSarANi ekasmin granthe nopalabhyante teSAmanyatropalabdhivazAdabhAvo naivAnubhUyate / mudraNadoSavazAd yatra kvacit kazcidaMzastruTito bhavati, sa granthAntarapAThatulanayA'rthasamIkSayA ca yaH samIcIno vibhAvyate sa eveopasthApyate / kRtajJatAprakAzaH sarvaprathamamahaM tAMstAn kAtantrAcAryAn prati praNataH san kRtajJatAM prakAzayAmi, ye'dyApi pANinIyAdivyAkaraNAntarApekSayA saralaM saMkSiptaM ca kAtantramupasthApya vyAkaraNavAGmaye lokavyavahArapradhAnAM mAhendrIM paramparAmujjIvayanto jayanti / tatastadIyAnveSaNAya saMprerakAn AcAryabaladevopAdhyAya - rAmazaMkarabhaTTAcArya dInAnAthayakSa vizvabandhuzAstri - phataha siMha - yudhiSThiramImAMsakaprabhRtIn vidvadvaryAn smAraM smAraM mahatIM mudamAvahAmi / - , *
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA zrIkSetrezacandracaTTopAdhyAya - veNImAdhava-vrajamohanajAvaliyA-nIlamaNimizra- mAnagovindAdInapi viduSo naiva vismarAmi yairanveSaNaprasaGge zAradA-utkala - vaGgAdilipivAcanena pAThasaMzodhanaitivRttaparicayAdinA ca pUrvamapUrvaM sAhAyyamAracitam / ___ adyatve yAdRzI AGglabhASAdimayagranthaprakAzanapravRttirvartate prakAzakAnAm, tAM samIkSamANo naiva ko'pi vijJaH sahasA vizvaset kAtantraprabhRterapracalitasaMskRtavyAkaraNasya prakAzane | bhoTadezIyA bauddhAH kAtantraM bauddham, jainAcAryAzca jainavyAkaraNamAmananti, tathAtve'pi bauddhajainasaMsthAnAni naivaitAdRzasya granthasya prakAzane gauravamanubhavanti / asyAmavasthAyAM khaNDacatuSTaye kAtantraprakAzanasya svIkRtipradAnena sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya balIyAn kazcit prAcyabhAratIyagranthanidhisaMrakSaNasaMkalpaHkalpayituM zakyate, tadarthaM na kevalaM prakAzanasamitisadasyA abhinandanIyAH santi, kiM ca nirdezana - vyavasthA - samAdhAnAdikAryajAtasya nirvAhAya kulapati - kulasaciva - nidezaka - prakAzanAdhikAri - tadIyasahayogino'pi bhavanti yazobhAjaH / tasmAt paramamAnanIyAn kulapatizrImaNDanamizramahodayAn prati praNAmAJjalinA kulasaciva - nidezakavaryAnprati vinayavyApAreNa, atha ca suhRdvaryAn prakAzanAdhikArizrIharizcandramaNitripAThimahodayAn prati suhRtsammitasadbhAvadhvanitadhanyavAdapradAnena ca svIyAM kRtajJatAM vijJApayAmi / IkSyapatrasaMzodhanAdikAryeSu kauzalena saMsaktA DaoN0 harivaMzapANDeya - kanhaIsiMhakuzavAhAprabhRtayaH prakAzanavibhAgIyasadasyAstvaritasanmudraNayojanAvyApAraparA AnandapriNTiGgapresasadasyA api santi nUnaM dhanyavAdArhAH / kArtikeyaprasAdena kAtantraM prathitaM bhuvi / mAnasaM ramayennityaM zabdavidyAnurAgiNAm // vi0 saM0 2054 | vaizAkhapUrNimA di0 22 / 5 / 97 | viduSAmAzravaH jAnakIprasAdadvivedaH sampAdakaH upAcAryaH saMskRtavibhAge ke0 u0 ti0 zi0 saMsthAnam, sAranAtha - vaaraannsii|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAH prAstAvikam 1. kAtantravyAkaraNa - racanA ke prayojana 1-3 [sAtavAhana - viduSI rAnI zarvavarmA-svAmikArttikeyasaMvAda, AcArya zazideva kI vyAkhyAnaprakriyA ] vividha nAma 2. viSayAnukramaNI 3. pR0 saM0 1-54 3-5 [kAtantram, kalApam, kAlApam, kalApakam, kaumAram, zArvavarmikam, daurgasiMham, durgasiMhIyam ] viSayaparicaya 5-19 [sabhI adhyAyoM-pAdoM kI sUtrasaMkhyA, vararuci kA kRtprakaraNa, zrIpatidatta kA kAtantrapariziSTa, varNoM kI vividha saMjJAe~, svara tathA vyaJjanavarNoM meM sandhi, prakRtibhAva Adi ] 4. AcAryazarvavarmakRta viSayavibhAjana [ sandhi- nAmacatuSTaya tathA AkhyAta] kAtantravyAkaraNa kA itihAsa 19-21 21-42 [kAtantrakAra zarvavarmA kA deza-kAla, kRtsUtroM kI racanA aura AcArya vararuci, kAtantrapariziSTa aura AcArya zrIpatidatta, kAtantrapariziSTa kI TIkAe~, kAtantrottarapariziSTa aura AcArya vijayAnanda, kAtantradhAtupATha, kAtantragaNapATha, uNAdisUtra, kAtantraliGgAnuzAsana, kAtantravyAkaraNa ke vRttikAra, vRttikAra durgasiMha kA paricaya, kAtantradurgavRtti kA paricaya, vyAkhyAsAra, bAlabodhinI, kAtantralaghuvRtti, kAtantrakaumudI, kAtantravRttiTIkA, kAtantravRttipaJjikA, kalApacandra, bilvezvaraTIkA, udghota, trilocanacandrikA, saJjIvanI, patrikA, durgapadaprabodha, paJjikApradIpa ]
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 44-45 9. 6. anya upayogI grantha 42-43 [kAtantravibhrama, carkarItarahasya, paribhASAvRtti, kAtantrazikSAsUtra, upasargasUtra, zabdarUpakalpadruma, ratnabodha, kalApavyAkaraNotpattiprastAva, pAdaprakaraNasaGgati, dazabalakArikA, bAlazikSAvyAkaraNa, zabdaratna, gAndharvakalApavyAkaraNa, kalApadIpikA] 7. bhoTabhASA meM anUdita kAtantragranthoM kA paricaya [kalApasUtra Adi 12 grantha] 8. bhoTabhASA meM likhita TIkAe~ 45-46 [granthakAra-nAma ke sAtha 23 TIkAe~] mudritagranthaparicaya 46-48 [42 granthoM kA prakAzana-paricaya] 10. pANinIyatara mAnyatAe~ 48-49 11. kAtantravyAkaraNa kI sUtrasaMkhyA 49-50 12. kAtantravyAkaraNa kI pradhAna vizeSatAe~ 51-54 [racanAprayojana-sUtrazailI Adi vizeSatAe~] [sandhiprakaraNam prathamaH siddhapAdaH pR0 1-118 TIkAcatuSTaye maGgalazlokavyAkhyA 1-29 samIkSA 29-30 [trividha maGgala = kAyika, vAcanika, tathA mAnasika | anubandhatrayI, mahAbhASya Adi granthoM tathA jayAditya, bhagavatpAda zaGkara, kulacandra Adi AcAryoM ke matoM kA smaraNa, kecit - anye - mUrkha Adi pratIka, 'vastutastu, paramArthatastu' Adi pratIkoM dvArA viSaya kA spaSTIkaraNa, vAk-deva-sarvajJa Adi zabdoM kI vyutpatti, durgasiMha se pUrvavartI vRttigrantha, kevala sUtravyAkhyAnaparaka durgasiMha ke zaiva-bauddha-vaidika matAnuyAyI hone meM AdhAra] 1.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI 2. 51-54 prathamasUtra- "siddho varNasamAmnAyaH" ityasya vyAkhyA 30-40 samIkSA 40-43 [kAtantrIya - pANinIya varNasamAmnAya, pANinIya varNasamAmnAya kI kRtrimatA tathA kAtantrIya varNasamAmnAya kI lokaprasiddhiparatA, yogavAha-ayogavAha, vyAkaraNa kA sarvapAriSadatva, kAtantraracanA ke prayojana aura racayitA zarvavarmA, akSarasamAmnAya kI upadezaparamparA tathA usakA mahattva, ahirbudhyasaMhitA, vaziSThazikSA Adi meM varNapATha] svarasaMjJA 43-51 [14 vargoM kI svarasaMjJA, svaroM ke lie 'akSara' tathA 'varNa' kA vyavahAra, dIrgha lukAra kI mAnyatA, 'svara' zabdArthavicAra, sUtrabheda] 4. samAnasaMjJA [samAnasaMjJA kI anvarthatA, prAcInatA, pANinIya vyAkaraNa meM 'ak' pratyAhAra kA vyavahAra] savarNasaMjJA 54-60 [samAnasaMjJaka 10 varNoM kI savarNasaMjJA, savarNasaMjJA kI anvarthatA, pUrvAcAryoM tathA arvAcIna AcAryoM dvArA saMjJA kA vyavahAra] 'hasva-dIrgha' saMjJe 60-66 [anvarthatA, pUrvAcArya - arvAcIna AcAryoM dvArA vyavahAra, sajjana puruSoM ke sneha se tulanA, hrasva - dIrgha ke lie laghu-guru kA prayoga] 7. 'nAmi-sandhyakSara' saMjJe 66-75 [anvarthatA, pANinIya vyAkaraNa meM nAmI ke lie 'ic' kA tathA sandhyakSara ke lie 'eca' kA pratyAhAra kA prayoga] vyaJjanasaMjJA 75-78 [k se kSu taka ke varNoM kI vyaJjana saMjJA, 9 varNa kI mAnyatA, vyaJjana kA svarAnuyAyI honA, pUrvAcAryoM dvArA prayoga]
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 9. 'varga-apoSa-ghoSavat-anunAsika-antasthA-USma' saMjJAH 78-91 vyaJjanavarNoM kI chaha saMjJAe~. pUrvAcAryoM dvArA inakA prayoga, anvarthatA, pANinIyavyAkaraNa meM inake lie prayukta zabda, vividha bhedakathana] 10. 'visarjanIya - jihvAmUlIya-upamAnIya' saMjJAH 91-96 [visarjanIya kA ubhavavidhatva, anvardhatA, kalApavyAkaraNa meM isakI yogavAhatA tathA pANinIya vyAkaraNa meM ayogavAhatA, lipisvarUpa, isake sthAna meM hone vAle Adeza-jihvAmUlIya tathA upadhmAnIya, kalApa tathA pANinIya vyAkaraNa meM inakA lipibheda] 11. anusvArasaMjJA [anusvAra kI svarAtmakatA tathA vyajanAmakalA, lipisvarUpa, isakA yogavAha honA] 12. padasaMjJA 99-108 [aindra vyAkaraNa tathA vAjasaneyiprAtizAkhA ke AdhAra para kI gaI yaha saMjJA, pada ke aneka bheda, anvarthatA, pUrvAcAryoM tathA acIna AcAryoM dvArA vyavahAra, vAkyapadIya kI mAnyatA] 13. vyaJjanavarNa- sammilitavarNaviSayakaniyamaH 108-11 [vyaJjana ko paravartI varNa ke sAtha milA denA, sammilita vargoM kA vibhAga vinA hI atikramaNa kie karane kA nirdeza, pANini dvArA lokaprasiddhivazAt yA varNasvabhAvavazAt isa prakAra ke niyama na banAnA] 14. lokopacArAdanuktazabdasiddhiH 111-18 [anuktazabdoM kI vividha AcAryoM dvArA kI gaI sAdhutvavyavaraNa, lokArthakathana, vaidika zabdoM ke sAdhutvavidhAna na karane kA spaSTIkaraNa, karApavyAkaraNa kA vedAGgatva, pANinIya vyAkaraNa kA akAlakatva ] dvitIyaH samAnapAdaH 119-175 15. savarNadIrghasandhiH 119-28 [pUrvavartI samAnasaMjJaka varNa ko dIrgha tathA paravartI savarNasaMjJaka varNa kA lopa, Agama-vikAra-Adeza-lopa meM antara, pANinIva dIrghavidhi kA apakarSa, Adeza
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 viSayAnukramaNI vikAraviSayaka ApizalIya mAnyatA kI kulacandra, kekara, zrIpati Adi AcAryoM dvArA vyAkhyA, sthAnI-Adeza-nimitta kA pUrvAcAyoM mArA prayoga, 10 rUpoM kI siddhi] 16. guNasandhiH 129-37 [kAtantra ke anusAra pUrvavartI avarNa ko hI 'e-o-ar-al' ho jAnA aura paravartI 'ivarNa-uvarNa-RvarNa-luvarNa' kA lopa, aneka vArttikavacana, zrIpatisubhUti-candragomin-kAzikAkAra Adi AcAryoM ke abhimata, bhASya aura cAndravyAkaraNa meM virodha hone para donoM kI prAmANikatA, aneka paribhASAvacanoM kI vyAkhyA tathA 8 zabdarUpoM kA sAdhanaprakAra] 17. vRddhisandhiH 137-46 [pUrvavartI avarNa ko 'ai-au' Adeza tathA paravartI 'e-ai-o-au' kA lopa, aneka vArtikavacana, aneka paribhASAvacana, kulacandra-zrIpati-hemakara Adi AcAryoM ke vividha mata, 4 zabdoM kI siddhi ] 18. yakArAyAdezasandhiH (yaNasandhiH) 147-54 [pUrvavartI ivarNa ko yakAra, uvarNa ko vakAra, RvarNa ko rakAra, lavarNa ko lakAra Adeza tathA paravartI asavarNa svara ke lopa kA abhAva, aneka zabdoM kI vyutpatti, pANinIya prakriyA meM zabdalAghava aura kAtantraprakriyA meM arthalAghava, 'anye kecit' Adi pratIkoM se vividha matoM kA smaraNa, ATha zabdarUpoM kI siddhi] 19. ayAyAdezasandhiH 154-63 [pUrvavartI 'e-o-ai-au' ke sthAna meM kramazaH 'ay-av-Ay-Av' Adeza evaM paravartI asavarNa svara kA lopAbhAva,zArvavarmika kAtantravyAkaraNa meM vibhaktipada-varNoM kA Adi-madhya-antalopa, sUtroM meM vivakSAnusAra sandhi, kulacandrazrIpati-TIkAkAra Adi AcAryoM ke abhimata, varNAgama Adi 5 prakAra ke nirukta kI vyAkhyA, saMhitA meM nityatA aura vivakSA, pANini-kAtyAyanabhASyakAroM meM uttarottara kI prAmANikatA, ATha zabdarUpoM kI siddhi]
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kAtantravyAkaraNam 20. 'yU- v-a' - lopaH 163-71 ' [padAntavartI 'ay-Ay-av-Av' meM 'y-v' kA vaikalpika lopa tathA svarasandhi kA abhAva, padAntastha 'e-o' se paravartI akAra kA lopa, ayAdiprabhRti zabdoM kI vyutpatti, 'kulacandra - zivadeva Rju mUrkha paJjIkAra' Adi AcAryoM ke abhimata, suhRdupadeza kI carcA, aneka paribhASAvacanoM kA smaraNa, 10 zabdarUpoM kI siddhi] 21. svarasandhyabhAvaparibhASA 171-75 [vyaJjanavarNa ke para meM rahane para svaravarNoM kI sandhi kA abhAva, nanirdiSTa vidhi kI anityatA, kucha zabdoM kI vyutpatti, mandabuddhivAle ziSyoM ke avabodhArtha sUtraracanA, sambaddha nyAyavacanoM kA smaraNa] tRtIya odantapAdaH 176-192 22. prakRtibhAvasandhiH 176-92 [cAra sUtroM dvArA 'okArAnta-a-i-a-A-dvivacanAnta - I-U-e-bahuvacana - amIpluta' meM sandhyabhAva, nityazabdArthasambandha, arthabheda se 'A' kA sAnubandhatvaniranubandhatva, kulacandra Adi AcAryoM ke abhimata, aneka paribhASAvacanoM kI vyAkhyA, zabdarUpasiddhi, pluta varNoM kA dvimAtrikatva ] caturthI vargAdipAdaH 23. vargIyatRtIyapaJcamavarNAdezaH 191-245 193-201 [padAntavartI vargIya prathama varNoM ke sthAna meM 'tRtIya- paJcama' varNAdeza, pANinIya prakriyA kA vivecana, rAMjJApUrvaka nirdeza kI sukhArthatA, pANinIya nirdeza kI gauravAdhAyakatA, vividha AcAryoM ke abhimata, aneka paribhASAvacanoM kI yojanA, vividha zabdoM kI rUpasiddhi ] 24. zakArasya chakArAdezaH . 201-05 [zakAra ke sthAna meM vaikalpika chakArAdeza, 'l- anunAsika' ke bhI para meM rahane para chakArAdeza kI pravRtti, 'para' zabda kA zrutisukhArtha pATha, kucha paribhASAvacanoM kI yojanA, 12 zabdoM kI rUpasiddhi ]
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 viSayAnukramaNI 25. pUrvacaturthavarNAdezaH 205-10 [hakAra ke sthAna meM pUrvacaturtha varNA deza, eva' padapATha kI tRtIyamatavyavacchedArthatA, zruta - anumita vidhiyoM meM zrutavidhi kI balavattA, vidyAnanda-bhartRharikulacandra Adi AcAryoM ke abhimata, pANini ke dvArA pUrvasavarNA deza kA vidhAna, do vibhASAoM ke madhya meM paThita vidhi kI nityatA, 5 zabdoM kI rUpasiddhi] 26. takArasya pararUpam 210-13 [padAntavartI takAra ko pararUpa, vividha AkSepoM kA samAdhAna, sukhArtha vidhi - zabdapATha Adi kA mahattva - 'aho re pANDityam, sukhAdanyaH kaH padArtho garIyAn', TIkAkAra-kulacandra-vidyAnanda Adi AcAryoM ke abhimata, zabdarUpasiddhi] 27. takArasya cakArAdezaH 213-16 [padAntavartI takAra ko cakArAdeza, sUtra kA Anarthakya tathA sArthakya, hemakara-vidyAnanda Adi AcAryoM ke abhimata, zabdavyutpatti, prazna ke rUpa meM prasiddhavacana kA smaraNa - caM ze sUtramidaM vyarthaM yat kRtaM shrvvrmnnaa| tasyottarapadaM brUhi yadi vetsi kalApakam // uttara ke rUpa meM prasiddha zlokavacana - mUDhadhIstvaM na jAnAsi chatvaM kila vibhaassyaa| yatra pakSe na ca chatvaM tatra pakSe tvidaM vcH|| do zabdoM kI rUpasiddhi] 28. G-Na-nvarNAnAM dvitvam 216-19 [padAntavartI ina tIna vargoM kA dvitva, vividha paribhASAvacanoM kI yojanA, pANinIyaprakriyA kI durUhatA, tIna zabdoM kI rUpasiddhi]
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 kAtantravyAkaraNam 29. nakArasya zakAra-SakAra- sakArAdezAH 219-28 [padAntavartI nakAra ke sthAna meM anusvArapUrvaka zakAra- SakAra - sakAra Adeza, pANinIya prakriyA meM gaurava aura durbodhatA, kAtantrIya prakriyA meM saMkSepa aura saralatA, 'puMskokila' zabda kI paribhASA - saMbadhitaH pitRbhyAM ya ekaH puruSazAvakaH / puMskokilaH sa vijJeyaH parapuSTo na karhicit // ATha zabdoM kI rUpasiddhi] 30. nakArasya 'l- J- nc - ' AdezAH 228-39 [padAntavartI nakAra ko lakArAdi 4 Adeza, kArahInapATha kI sArthakatA, pANini kA sAvarNyajJAna gauravAdhAyaka, paribhASAvacanoM kA smaraNa, hemakara- kulacandra Adi AcAryoM ke abhimata, aThAraha zabdoM kI rUpasiddhi] 31. makArasyAnusvArAdezaH, anusvArasya paJcamavaNadizazca 239-45 [padAntavartI makAra ko anusvArAdeza tathA anusvAra ko paJcama varNAdiza, pANinIya prakriyA kI prayatnasAdhyatA, pA~ca zabdoM kI rUpasiddhi] paJcamo visarjanIyapAdaH 246-320 32. visargasya z-dhU-s- jihvAmUlIya- upadhmAnIyAdezAH 246-53 [ cakArAdi varNoM ke para meM rahane para visarga ke sthAna meM zakArAdi 5 Adeza, kAtantra-pANinIya prakriyAoM kA utkarSApakarSa, donoM vyAkaraNoM meM jihvAmUlIyaupadhmAnIya kA lipibheda, vividha abhimata tathA daza zabdoM kI rUpasiddhi] 33. visargasya pararUpAdezaH 253-55 [zakAra ke paravartI hone para pUrvavartI visarga ko zakAra, prakAra ke paravartI hone para SakAra tathA sakAra ke paravartI hone para sakArAdeza, pANinIya prakriyA meM gaurava, tIna zabdoM kI rUpasiddhi, isa sUtra meM cAra praznoM ke uttara === kva hariH zete ? kA ca nikRSya ko bahulArdha : ? kiM ramaNIyam / 1 kAMtace zaka sUtra zepe, sevA, vA, pararUpam / / ] -
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 viSayAnukramaNI 34. visargasya 'u-lopa-' AdezAH 255-81 [do akAroM ke madhyavartI visarga ko akAra - ghoSavAn vargoM ke madhyavartI visarga ko ukArAdeza, vaikalpika yakArAdeza, lopa tathA rakArAdeza, vividha AcAryoM ke abhimata, zabdarUpasiddhi, pANinIyaprakriyA kA gaurava, caturvidha bAhulakavidhi, 'mahaccaraNa' pratIka se do viziSTa abhimatoM kA tathA kulacandra ke eka viziSTa abhimata kA upasthApana] 35. visarjanIyalope punaH sandherabhAvaH 281-85 ['ka iha, devA AhuH, bho atra' meM prApta guNa-dIrgha-ayAdezasandhi kA abhAva, vividha AcAryoM ke abhimata, paribhASAvacana, drutAdi vRttiyoM kA vizeSa upayoga - abhyAsArthe drutAM vRttiM prayogArthe tu madhyamAm / ziSyANAmavabodhArthaM kuryAd vRttiM vilambitAm // 36. rakArasya lopaH pUrvavartinaH svarasya dIdizazca 285-87 ['agnI rathena, punA rauti' Adi prayogoM meM pUrvavartI repha kA lopa tathA usase pUrvavartI svara varNa ko dIrgha Adeza, sUtrapaThita cakAra ko anvAcayaziSTa mAnanA, kucha vizeSatAe~, zabdarUpasiddhi] 37. chakArasya dvirbhAvaH 287-91 ['icchati, gacchati, kuTIcchAyA' Adi meM chakAra ko dvirbhAva tathA pUrvavartI chakAra ko cakArAdeza, pANinIyaprakriyA meM gaurava-tugAgama Adi ke vidhAna se, zabdarUpasiddhi] 38. prathamaM pariziSTam 292-320 [granthakAra zrIpatidatta kA maGgalAcaraNa, vRddhi-dIrgha-pararUpa-prakRtibhAva-hasvaprakRtibhAvaniSedha-paJcamavadiza-visarga - anunAsika - kAra - NakAra - malopaakAralopa-dvitva-suDAgama-nipAtanavidhiviSayaka sandhiprakaraNa ke 142 sUtra] dvitIyaM pariziSTam 321-25 ['a apehi, i indraM pazya, kaH zete, ko dhAvati, gacchati, tajjayati, taddhitam, devA AhuH, nAyakaH, bhavA~llikhati, mAle im, lAkRtiH, vAGmatI,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40. 326-37 24 kAtantravyAkaraNam sarkAreNa, hotRkAraH' Adi pA~ca sandhiyoM ke durgavRtti meM udAhRta tathA rUpasiddhivAle 196 zabdoM kI varNAnukrama sUcI] tRtIyaM pariziSTam [durgavRtti, durgaTIkA, vivaraNapaJjikA tathA kalApacandra nAmaka cAra vyAkhyAoM meM uddhRta 145 zlokoM kA saGgraha / isameM kucha ardhazloka bhI sammilita haiM] 41. caturthaM pariziSTam 338-41 [durgavRtti, durgaTIkA, vivaraNapaJjikA tathA kalApacandra nAmaka cAra vyAkhyAoM meM jina zabdoM ke laukika vigraha, samAsAdi ukta hue haiM, ve 167 zabda isa pariziSTa meM saMgRhIta hai] 42. paJcamaM pariziSTam = viziSTazabdAH 342-48 [viSaya, prakriyA, pAribhASika prayoga, zailI Adi ke sUcaka lagabhaga 300 viziSTa zabdoM kA saMgraha isa pariziSTa meM kiyA hai] 43. SaSThaM pariziSTam = uddhRtA granthAH 349-52 [durgavRtti, durgaTIkA, vivaraNapaJjikA, kalApacandra nAmaka cAra vyAkhyAoM tathA samIkSA meM jina lagabhaga 150 granthoM kA smaraNa kiyA gayA hai, unakA yahA~ saMgraha hai] 44. saptamaM pariziSTam = uddhRtAni AcAryanAmAni 353-56 [durgavRtti, durgaTIkA, vivaraNapaJjikA, kalApacandra nAmaka cAra vyAkhyAoM meM tathA samIkSA meM prasaGgataH jina lagabhaga 140 AcAryoM kA samudAya yA vyakti ke rUpa meM smaraNa kiyA gayA hai, unakA yahA~ saMkalana hai] 45. aSTamaM pariziSTam = hastalekhAdisahAyakagranthaparicayaH 357-61 [161 hastalekhoM tathA 13 mudrita granthoM kA paricaya (hastalekhasUcI, granthasaMkhyA, prakAzanasthAna, prakAzanasamaya) / kAtantra ke atirikta bhI lagabhaga 40 granthoM kA prakAzanAdi paricaya diyA gayA hai, jinase uddharaNa - samIkSA Adi kAryoM meM sahAyatA prApta huI hai] 46. navamaM pariziSTam = sAGketikazabdaparicayaH 362-64
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| prAstAvikam kAtantra vyAkaraNa kI racanA ke prayojana kathAsaritsAgara Adi ke anusAra AndhradezIya rAjA sAtavAhana eka bAra vasanta Rta meM rAniyoM ke sAtha jalakrIDA kara rahe the / usa jalakrIDA meM kI jA rahI pAnI kI bauchAra se zrAnta hokara unakI brAhmaNajAtIyA mahArAnI ne prArthanA kI - 'modakairmA taaddy'| isa vacana kA vivakSita artha thA - 'mujha para pAnI mata pheMko', kyoMki maiM jalakrIDA se paryApta zrAnta ho gaI huuN| kintu saMskRtabhASA tathA usake vyAkaraNazAstrIya sandhiviSayaka jJAna se anabhijJa hone ke kAraNa rAjA ne usakA artha samajhA - 'mujhe modaka = laDDuoM se mAro' / isa abhiprAya se rAjA ne sevaka bhejakara aneka modaka ma~gavAe aura mahArAnI ko samarpita kie | taba upahAsa karate hue rAnI ne rAjA se kahA rAjannavasaraH ko'tra modakAnAM jalAntare / udakaiH siJca mA tvaM mAmityuktaM hi mayA khalu // sandhimAtraM na jAnAsi maashbdodkshbdyoH| na ca prakaraNaM vetti mUrkhastvaM kthmiidRshH|| (ka0 sa0 sA0 7 / 116-17) / mahArAja ! jalAzaya meM modakoM kA kyA upayoga ? maiMne to Apase kahA thA - 'mujha para pAnI mata pheMko ' | Apa 'mA' aura 'udaka' zabdoM kI sandhi bhI nahIM jAnate / jalakrIDA kA yaha avasara (prakaraNa) bhI Apake dhyAna meM nahIM AyA / Apa itane ajJAnI kaise ? yaha sunakara rAjA lajjita hue aura usane apanI sabhA ke do paNDitoMguNADhya aura zarvavarmA ko bulavAyA aura unase pUchA - saMskRta sIkhane meM kitanA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam samaya lagegA ? taba guNADhya ne kahA - mahArAja ! sabhI vidyAoM kA mukha vyAkaraNa hai, usameM pAraGgata hone ke lie 12 varSa lagate haiM, kintu maiM Apako chaha varSoM meM hI use sikhA dU~gA / isa para zarvavarmA ne chaha mahInoM meM hI vyAkaraNa sikhA dene kI pratijJA kI / zarvavarmA kI isa pratijJA para guNADhya ne ghoSaNA kI - yadi Apa mahArAja ko chaha mahInoM meM saMskRta-vyAkaraNa sikhA deMge to maiM pracalita saMskRta, prAkRta aura dezI bhASAoM meM se kisI bhI bhASA meM grantharacanA nahIM karU~gA / zarvavarmA ne apanI pratijJA ke sambandha meM aura bhI dRDhatA dikhAte hue kahA - 'yadi maiM mahArAja ko chaha mahInoM meM saMskRta nahIM sikhA sakA to ApakI (guNADhya kI) pAdukAe~ 12 varSoM taka zira para dhAraNa karU~gA' | zarvavarmA ne yaha pratijJA to kara lI, parantu isakA nirvAha karane meM kaThinAI pratIta huI / unhoMne isake nirvAha hetu paryApta vicAra kiyA / ladanusAra tapasyA karake svAmikArtikeya ko prasanna kara liyA aura unakI kRpA se kAtantra yA kAlApa nAmaka sulabha bAlabodha saMskRta vyAkaraNa prApta kiyA / phira unhIM kI anukampA se sAtavAhana rAjA ko pUrvokta avadhi ke antargata saMskRtavyAkaraNa meM pAraGgata kara diyA / jJAtavya hai ki svAmikArtikeya ne prasanna hokara apanA vyAkaraNa pradAna karane ke lie jaba "siddho varNasamAmnAyaH" isa prathama sUtra kA uccAraNa kiyA thA to vinA hI unake Adeza ke zarvavarmA ne agrima sUtra "tatra caturdazAdau svarAH" kA uccAraNa kara diyA / isa para kruddha hokara svAmikArtikeya ne kahA thA ki aba yaha vyAkaraNa pANinIya vyAkaraNa kA upamardaka nahIM ho sakatA, kintu aba yaha eka saMkSipta vyAkaraNa ke hI rUpa meM pratiSThita ho sakegA- 'adhunA svalpatantratvAt kAtantrAkhyaM bhaviSyati' (kathA0 sA0 1 / 6-7) / ___isa prakAra isa vyAkaraNa kI racanA kA mukhya prayojana siddha hotA hai - 'rAjA sAtavAhana ko alpakAla meM hI vyAkaraNa kA jJAna prApta karA denA' / isa sambandha meM uparyukta ghaTanA kA citraNa kalApacandrakAra kavirAja suSeNa vidyAbhUSaNa ne isa prakAra kiyA hai rAjA kazcinmahiSyA saha salilagataH khelayan pANitoyaiH siJcastAM vyAhRto'sAvatisalilatayA modakaM dehi deva ! mUrkhatvAt tanna buddhvA svaraghaTitapadaM modakastena datto rAjJI prAjJI tataH sA nRpatimapi patiM mUrkhamenaM jagaha //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam purA kila zrIsAtavAhanAbhidhAnaM vasudhAdhipaM jhaTiti vyutpAdayituM pratizrutavatA bhagavatA zarvavarmAcAryeNa kumArAbhidhAno bhagavAn bhavAnIsutastapasA samArAdhitaH, sa ca tadArAdhanAdhInatAmupagataH san nijavyAkaraNajJAnamAvirbhAvayituM padyapAdarUpaM sUtramidamAdideza - siddho varNasamAmnAya iti (ka0 ca0 1 / 1 / 1 ) | AcArya zazideva ne apane vyAkhyAnaprakriyA nAmaka grantha meM kahA hai ki alpamativAle vaidikoM, anya zAstroM kA anuzIlana karane vAloM, dUsaroM kI nindA karane vAle dhanikoM, AlasI vyaktiyoM, lobha meM pha~se vyApAriyoM tathA anya vividha jIvikAoM kA arjana karane vAle vyaktiyoM ko atizIghra vyAkaraNa kA bodha karAne meM yaha kalApa vyAkaraNa samartha hai / isa prakAra sarala aura saMkSipta hone ke kAraNa alpa samaya aura alpa zrama meM hI vividha prakAra ke vyaktiyoM ko jJAna prApta karAne meM samartha isa vyAkaraNa ke aneka, vividha yA vyApaka prayojana kahe jA sakate haiM / zazideva kA vacana isa prakAra hai vividha nAma - 3 chAndasAH svalpamatayaH zAstrAntararatAzca ye / IzvarA vAcyaniratAstathAlasyayutAzca ye // vaNijastRSNAdisaMsaktA lokayAtrAdiSu sthitAH / teSAM kSipraM prabodhArthamanekArthaM kalApakam // ( vyA0 pra0 1 / 15-16) 1. kAtantram ISad alpaM saMkSiptaM vA tantraM kAtantram / ISadarthaka 'ku' zabda ko 'kA' Adeza hotA hai - " kA tvISadarthe'kSe" (kAta0 1 | 5 | 25) / tantryante vyutpAdyante zabdA anena iti tantraM vyAkaraNam | arthAt saMkSipta vyAkaraNa ko 'kAtantra' kahate haiM / jJAtavya hai ki yaha pUrvavartI pANinIya vyAkaraNa kI apekSA saMkSipta hai, kyoMki isameM mUlabhUta 1400 hI sUtra haiN| yaha bhI jJAtavya hai ki svAmikArttikeya ne ise pANinIya vyAkaraNa kA upamardaka na kahakara usakI apekSA ise svalpa mahattva kA batAyA thA / isalie bhI ise kAtantra kahate haiM / kucha vidvAn kArttikeyatantra, kAzakRtsnatantra, kAtyAyanatantra yA kAlApakatantra ko saMkSepa meM kAtantra kahate haiM / kisI bRhattantra kA saMkSepa hone ke kAraNa bhI ise kAtantra nAma diyA gayA hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. kalApam, kAlApam yA kalApakam gauDadezIya tathA tivvatadezIya vidvAn isa nAma kA vyavahAra karate haiM / kalAm = vyAkaraNAMzam, saMkSepam, alpazabdAn vA Apnoti vyApnoti adhikaroti vA kalApam, taMdeva kAlApam | saMjJA artha meM kan pratyaya kie jAne para kalApaka zabda banatA hai / arthAt aneka vyAkaraNoM ke sAra aMza ko jo samAhRta kie hue hai, use kalApa kahate haiM | kalApa kA artha saMgraha bhI hotA hai / arthAt bahuta se vyAkaraNoM kA jisameM saMgraha kiyA gayA ho, use kalApa kahate haiM / kalApa = mayUrapiccha / zarvavarmA kI tapasyA se prasanna hokara bhagavAn zaMkara ne kumAra kArttikeya ko manoratha pUrti hetu Adeza diyA / tadanusAra kArttikeya ne apane vAhana mayUra ke pakha (piccha) para sUtra likhakara zarvavarmA ko pradAna kiyA / isa kAraNa bhI isako kalApa nAma diyA gayA hai - kalApI kA kAraNa hai / kAtantravyAkaraNam = zaGkarasya mukhAd vANIM zrutvA caiva SaDAnanaH / lilekha zikhinaH pucche kalApamiti kathyate // mayUra dvArA isakI prApti meM sahAyatA kiyA jAnA bhI isa nAma isI kalApa zabda se svArtha meM aNU pratyaya karane para kAlApa tathA saMjJA artha meM kanpratyaya karane para kalApaka zabda niSpanna hotA hai / 3. kaumAram 1 kumAra = kArttikeya dvArA prApta tathA prokta hone ke kAraNa ise kaumAra kahate haiM | kumAra = sukumAramativAle bAlakoM ke lie adhika upakAraka hone ke kAraNa bhI ise kaumAra nAma diyA gayA hai / vAdiparvatavajra bhAvasena ke anusAra isa nAma kA kAraNa batAyA gayA hai - kumArI = sarasvatI ke dvArA ise adhiSThita = svIkAra yA pravartita kiyA jAnA brAhmyA kumAryA prathamaM sarasvatyA'pyadhiSThitam / arhampadaM saMsmarantyA tatkaumAramadhIyate // kumAryA api bhAratyA akArAdihaparyantastataH aGganyAse'pyayaM kramaH kaumAramityadaH // ( kAtantrarUpamAlA ke anta meM)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam rAjakumAroM ke uddezya se banAyA jAnA bhI isa nAma kA kAraNa mAnA jAtA hai| 4. zAvarmikam svAmikArtikeya kI ArAdhanA karake unakI prasannatA se prApta vyAkaraNa kA pravacana AcArya zarvavarmA ne kiyA thA, ataH ise zArvavarmika kahate haiM - devadevaM praNamyAdau sarvajJaM sarvadarzinam / kAtantrasya pravakSyAmi vyAkhyAnaM zArvavarmikam // (kAta0 du0 vR0-granthArambha) zrImannatvA paraM brahma bAlazikSAM yathAkramam / saMkSepAd racayiSyAmi 'kAtantrAt' zArvavarmikAt // (bA0 zi0 vyA0-granthArambha) 5. daurgasiMham, durgasiMhIyam vRtti, TIkA, uNAdivRtti, liGgAnuzAsana, paribhASAvRtti ityAdi kI racanA karake durgasiMha ne kAtantra vyAkaraNa kA paryApta pariSkAra tathA parihaNa kiyA hai / ataH unake nAma para ise daurgasiMha yA durgasiMhIya kahate haiM / viSayaparicaya AcArya zarvavarmA ne apane vyAkaraNa kI racanA meM 'modakaM dehi' vAkya ko AdhAra mAnA hai / 'modakam' pada meM 'mA+udakam' aisA sandhiviccheda kiyA jAtA hai / ataH sarvaprathama sandhiprakaraNa kI racanA kI gaI hai / isa adhyAya ke 5 pAdoM tathA 79 sUtroM meM svara-vyaJjana-prakRtibhAva-anusvAra tathA visargasandhi-viSayaka niyama batAe gae haiM / 'modakam' eka syAdyanta pada bhI hai, tadanusAra dvitIya adhyAya meM nAmapadasambandhI vicAra hai ! tIna pAdoM meM SaDliGgavicAra, caturtha meM kAraka, paJcama meM samAsa tathA SaSTha pAda meM taddhita prakaraNa prApta hai / taddhita aura samAsapAda ke sUtra zlokabaddha haiM / SaDliGga- kAraka- samAsa-taddhita' ina cAra prakaraNoM ke kAraNa isa adhyAya ko nAmacatuSTaya kahate haiM / isake chaha pAdoM meM kramazaH 77, 65, 64, 52, 29, 50 sUtra tathA kula sUtrasaMkhyA 337 hai / ukta vacana meM 'modakam' ke
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam bAda 'dehi' yaha kriyApada hai / isa abhiprAya se nAmacatuSTaya ke bAda zarvavarmA ne AkhyAta nAmaka tRtIya adhyAya kI racanA kI hai, jisameM 8 pAda tathA 34+47+42+93+48+102+38+35 = 439 sUtra haiM / prathama pAda meM parasmaipada Adi AkhyAtaprakaraNopayoginI kucha saMjJAe~, dvitIya pAda meM ve pratyaya, jinase nAmadhAtue~ niSpanna hotI haiM / tRtIya pAda meM dvirvacanavidhi, caturtha meM samprasAraNAdi vidhiyA~ | paJcama meM guNa Adi Adeza, SaSTha meM anuSaGgalopAdi, saptama meM iDAgamAdi tathA aSTama meM prathamavarNAdi Adeza nirdiSTa haiN| vyAkhyAkAroM ke anusAra caturthIvidhAyaka "tAdarthe" (2 / 4 / 27) sUtra durgasiMha ne cAndravyAkaraNa se lekara isameM samAviSTa kara diyA hai / isa prakAra AcArya zarvavarmA-dvArA racita sUtroM kI kula saMkhyA 79+337+439= 855 hai / isameM durgasiMha dvArA uddhRta eka sUtra bhI sammilita hai| AcArya zarvavarmA 'vRkSa' Adi zabdoM kI taraha kRSpratyayasAdhita zabdoM ko bhI rUDha mAnate the / ataH unhoMne kRtsUtra nahIM banAe / unakI racanA vararuci kAtyAyana ne kI hai / ina sUtroM kI vRtti ke prArambha meM durgasiMha ne kahA hai - vRkSAdivadamI rUDhAH kRtinA na kRtAH kRtH| kAtyAyanena te sRSTA vibuddhipratibuddhaye // isa caturtha 'kRtpratyaya' nAmaka adhyAya meM 6 pAda tathA 84+66+ 95+72+113+116 = 546 sUtra haiM | ina donoM AcAryoM dvArA racita kula sUtra 855+546=1401 kAtantravyAkaraNa ke mUla sUtra mAne jAte haiN| zrIpatidatta ne kAtantrapariziSTa tathA candrakAntatarkAlaMkAra ne chandaHprakriyA kI racanA ise sarvAGgapUrNa banAne ke lie kI hai | samprati isake dhAtupATha meM 1347 dhAtusUtra tathA lagabhaga 1800 dhAtue~ prApta haiM | durgavRtti Adi vyAkhyAoM meM isakA gaNapATha milatA hai / kama se kama 29 gaNoM ke zabda avazya hI par3he gae haiN| uNAdisUtroM kI racanA durgasiMha ne kI hai / isameM 6 pAda tathA 399 sUtra haiM / 87 kArikAoM meM nibaddha isakA liGgAnuzAsana AcArya durgasiMha-racita prApta hotA hai / paribhASApATha para durgasiMha tathA bhAvazarmA ne vRttiyA~ likhI haiM / zikSAsUtra tathA upasargasUtra bhI kAtantravyAkaraNAnusArI prApta ho jAte haiM /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam sandhiprakaraNa ke prathama pAda meM 23 sUtra haiM / 1-20 sUtroM meM 20 saMjJAe~ nirdiSTa huI haiM - varNasamAmnAya, svara, samAna, savarNa, hrasva, dIrgha, nAmI, sandhyakSara, vyaJjana, varga, aghoSa, ghoSavat, anunAsika, antasthA, USma, visarjanIya, jihvAmUlIya, upadhmAnIya, anusvAra tathA pada / antima tIna sUtra paribhASAsUtra haiM / jina zabdoM ke sAdhutvaniyama isa vyAkaraNa meM nahIM banAe gae haiM, unakI siddhi lokavyavahAra se kAtantrakAra ne mAnI hai - "lokopacArAd grahaNasiddhiH" (kAta0 1 / 1 / 23) / kAtantra-vyAkaraNa ke varNasamAmnAya meM 52 varNa paThita haiM - 14 svara, 34 vyaJjana tathA anusvAra-visarga-jihvAmUlIya-upadhmAnIya ubhayavidha | pANinIya vyAkaraNa meM 9 ac evaM 33 hal varNoM kA pATha hone se kula varNasaMkhyA 42 hai / ina donoM meM vizeSa antara yaha hai ki kAtantra vyAkaraNa meM lokaprasiddha varNoM ko tathA unake krama ko svIkAra kiyA gayA hai / isake atirikta kisI varNa ko do bAra nahIM par3hA gayA hai, jabaki pANinIya vyAkaraNa ke varNasamAmnAya meM anusvAra - visarga jihvAmUlIya-upadhmAnIya ko chor3a diyA gayA hai, hakAra kA do bAra pATha hai evaM 'yU-va-ra-la' kA akrama se pATha kiyA gayA hai / kAtantrIya varNasamAmnAya ke prArambhika 14 vargoM kI svarasaMjJA kI gaI hai / ina 14 vargoM meM dIrgha la bhI paThita hai | pANini ne 9 hI ac mAne haiM, inameM lU ko dIrgha nahIM mAnA jAtA tathA atyanta kalpita ac zabda kA vyavahAra kiyA jAtA hai | kAtantrakAra ne lokaprasiddha svara zabda kA vyavahAra kiyA hai evaM dIrgha varNa bhI varNasamAmnAya meM par3he haiM / ina svarasaMjJaka 14 vargoM meM se prArambhika 10 varNoM kI samAnasaMjJA kI gaI hai | pANinIya vyAkaraNa meM yaha saMjJA nahIM hai / inameM se pratyeka do-do vargoM kI savarNasaMjJA, savarNasaMjJaka varNoM meM bhI pUrvavartI kI hrasvasaMjJA- paravartI kI dIrghasaMjJA, svarasaMjJaka 14 vargoM meM se a-A ko chor3akara 12 vargoM kI nAmI saMjJA, 'e-ai-o-au' ina cAra varNoM kI sandhyakSarasaMjJA kI hai / isa prakAra svarasaMjJaka vargoM meM 'samAna-savarNa-hrasva-dIrgha-nAmIsandhyakSara' saMjJAoM kA vyavahAra kAtantrakAra ne pUrvAcAryoM ke anusAra kiyA hai |pANinIya vyAkaraNa meM hrasva-dIrgha-savarNa ko chor3akara zeSa ke lie svakalpita zabdoM kA hI vyavahAra hai / jaise sandhyakSara ke lie ec tathA nAmI ke lie ic pratyAhAra kA / k se lekara kS taka ke 34 vargoM kI kAtantrakAra ne vyaJjana saMjJA kI hai | isake lie pANini ne 'hal' pratyAhAra kA prayoga kiyA hai / vyaJjanasaMjJaka vargoM meM bhI pA~ca-pA~ca varSoM kI vargasaMjJA, 'vargIya prathama-dvitIya-za-Sa-sa' vargoM kI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam aghoSasaMjJA, vargIya tRtIya-caturtha-paJcama-ya-ra-l-v-h' vargoM kI ghoSavat saMjJA, 'chuJ-Na-na-m' vargoM kI anunAsika saMjJA, 'y-ra-la-v' vargoM kI antasthA saMjJA tathA 'z-S-s-ha' vargoM kI USma saMjJA vihita hai | pANini ne aghoSa ke lie khar tathA ghoSavat ke lie haz pratyAhAra kA vyavahAra kiyA hai | svara ke bAda Ane vAle Upara-nIce do binduoM kI visarjanIya saMjJA, k-kh vargoM se pUrvavartI visarga ke sthAna meM hone vAle vajrAkRti varNa kI jihvAmUlIya saMjJA, pa-ph vargoM se pUrvavartI visarga ke sthAna meM hone vAle gajakumbhAkRti varNa kI upadhmAnIya saMjJA tathA svara ke bAda Ane vAle eka bindu kI anusvAra saMjJA sUtroM meM nirdiSTa hai / arthavAn prakRti-vibhakti ke samudita rUpa kI padasaMjJA kAtantravyAkaraNa meM pUrvAcAryoM ke anusAra paribhASita huI hai, jaba ki pANini subanta-tiGanta rUpoM kI padasaMjJA svIkAra karate haiM / aindra vyAkaraNa meM padasaMjJA karane vAlA sUtra thA - "arthaH pdm"| isa prakAra kAtantrakAra ne bIsa sUtroM dvArA bIsa saMjJAe~ karane ke bAda tIna paribhASAe~ dI haiM / prathama paribhASA ke anusAra lekhanAdi meM vyaJjana ko paravartI varNa se sambaddha karanA cAhie, svara ko nahIM / dvitIya paribhASA meM kahA gayA hai ki 'vaiyAkaraNaH, uccakaiH' Adi zabdoM meM sammilita vargoM kA vibhAga vinA hI atikramaNa (hera-phera) kie karanA cAhie |tRtIya paribhASA meM eka atyanta mahattvapUrNa nirdeza hai ki jina zabdoM kA sAdhutvavidhAna sUtroM dvArA nahIM huA hai, unakI siddhi lokavyavahAra ke anusAra jAna lenI cAhie - "lokopacArAd grahaNasiddhiH" (1 / 1 / 23) / pANinIya vyAkaraNa meM isa nirdeza ke lie sUtra hai - "pRSodarAdIni yathopadiSTam" (6 / 3 / 108) / dvitIya pAda meM dIrgha, e-o, ar-al-ai-au, y-v-r-l, ay-Ay-avAv, y-vlopa, alopavidhi tathA anta meM eka paribhASAvacana diyA gayA hai, jisake anusAra vyaJjana varNa ke para meM rahane para svaravargoM meM koI sandhi nahIM hotI / 'daNDAgram, madhUdakam' meM pANinIya vyAkaraNa ke anusAra do vargoM ke sthAna meM dIrgha- rUpa ekAdeza hotA hai, parantu kAtantrakAra ne samAnasaMjJaka varNa ke sthAna meM dIrgha kA vidhAna kiyA hai savarNasaMjJaka varNa ke para meM rahane para tathA usa savarNasaMjJaka varNa kA lopa bhI ho jAtA hai - "samAnaH savarNe dIrghAbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) / isI prakAra kAtantrakAra ne avarNa ke hI sthAna meM e-o-ara-al Adeza kie haiM tathA paravartI ivarNAdi kA lopa / jJAtavya hai ki pANini kI guNavidhi bhI do vargoM ke sthAna meM ekAdeza rUpa hai / pANini ne jahA~ ik ke sthAna meM yaNa Adeza kiyA hai, vahA~
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam kAtantrakAra ne pRthak-pRthak i ko y, u ko v, R ko r evaM lR ko lU Adeza kahA hai | pANini jahA~ eka hI sUtra dvArA ekArAdi ke sthAna meM ayAdi Adeza kA vidhAna karate haiM, vahIM para kAtantrakAra ne svatantra sUtroM dvArA e ke sthAna meM ay, ai ke sthAna meM Ay, o ke sthAna meM av tathA au ke sthAna meM Av Adeza kiyA hai / 'ta AhuH - asA induH' ityAdi meM yakAra - vakAra kA lopa evaM 'te'tra, paTo'tra' ityAdi meM akAra kA lopa kiyA gayA hai / pANini ne aise sthaloM meM "eGaH padAntAdati" (6 / 1 / 109) se pUrvarUpa kahA hai / ina donoM prakriyAoM kI samIkSA karanA atyanta Avazyaka hai ki 'te'tra, paTo'tra, hare'va, viSNo'va' ityAdi meM akAra kA ekAra-okArarUpa ho jAnA adhika vaijJAnika prakriyA hai yA usakA lupta ho jAnA / yadyapi donoM hI prakriyAoM meM akAra samApta ho jAtA hai tathApi pUrvarUpa kahakara use samApta ghoSita karane kI apekSA usakA lopa hI kara denA adhika sarala pratIta hotA hai | 'devIgRham-mAtRmaNDalam' meM sandhi kI saMbhAvanA hone ke kAraNa usake nirAsArtha "na vyaJjane svarAH sandheyAH" (1 / 2 / 18) yaha paribhASA banAI gaI hai| tadanusAra vyaJjanavarNa ke para meM rahane para svaravarNoM meM koI sandhi nahIM hotI / ivarNa ke sthAna meM yakAra Adeza karane vAlA sUtra hai - " ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) / isameM paThita 'asavarNa' zabda kA yadi artha kiyA jAe - svabhAvataH visadRza (viSama), to aisI sthiti meM vyaJjanavarNa ke bhI paravartI hone para yakArAdi Adeza prApta hote haiM, parantu aisA apekSita na hone se usakA samAdhAna karanA Avazyaka thA / isI uddezya kI pUrti ukta paribhASAsUtra se hotI hai / pANinIya vyAkaraNa meM "iko yaNaci " ( 6 |1| 77) sUtra meM 'ac' pada kA pATha hone se ukta prakAra kI saMbhAvanA hI nahIM hotI, tathApi 'pitryam, gavyam, gavyUtiH' ityAdi meM vyaJjanavarNoM ke bhI paravartI hone para svarasandhi kA vidhAna kiyA hI jAtA hai / ataH kalApavyAkaraNa meM ukta prakAra kI vyAkhyA nirAdhAra nahIM kahI jA sakatI hai| 9 ina kAtantra-sUtroM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki isameM kAryoM kA nirdeza prathamAnta, kArya kA dvitIyAnta tathA nimitta kA saptamyanta kiyA gayA hai, jaba ki pANini ne kAryoM kA SaSThyanta evaM kArya kA prathamAnta nirdeza kiyA hai / pANinIya vyAkaraNa meM pratyAhAraprakriyA samAdRta hone ke kAraNa jahA~ guNa - ayAdi Adeza eka-eka hI sUtra- dvArA nirdiSTa haiM, vahIM para kAtantrakAra ne e-o- ar-al
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam AdezoM ke lie tathA ay-av-Aya-Av AdezoM ke lie pRthak-pRthak cAra-cAra sUtra banAe haiM, kyoMki isameM pratyAhAraprakriyA kA Azraya nahIM liyA gayA hai / yadyapi sUtroM kI saMkhyA adhika ho jAne se anapekSita zAbdika gaurava-sA pratIta hotA hai, tathApi arthajJAna meM saralatA se lAghava bhI upapanna hotA hai / vastutaH samagra kAtantravyAkaraNa meM arthalAghava ko hI dhyAna meM rakhakara sUtra banAe gae haiN| __tRtIya pAda meM cAra sUtroM dvArA prakRtibhAva yA asandhi kA vidhAna hai | pANinIya vyAkaraNa meM aneka sUtroM dvArA pragRhyasaMjJA tathA pluta kA vidhAna kiyA gayA hai | jinameM pragRhyasaMjJA yA pluta hotA hai, unameM prakRtibhAva bhI upapanna hotA hai | kAtantravyAkaraNa meM vinA hI pragRhyasaMjJA tathA pluta kA vidhAna kie sIdhe hI unameM prakRtibhAvakA nirdeza hai / saMbhavataH saMkSepa ko hI dhyAna meM rakhakara aisI prakriyA apanAI gaI hai / prathama sUtra dvArA svaravarNa ke paravartI hone para okArAnta tathA a-A-iu cAra nipAtoM kA bhI prakRtibhAva hotA hai / jaise - aho Azcaryam, a apehi, A evaM nu tat, i indraM pazya, u uttiSTha / dvitIya sUtra se svara varNa ke para meM rahane para usa dvivacana kA prakRtibhAva hotA hai, jo aurUpa se bhinna ho / arthAt dvivacana 'au' rUpAntara ko prApta ho gayA ho / jaise- 'agnI etau, paTU imo, zAle ete'| yahA~ agni-paTu-zAlA Adi zabdoM se prathamAvibhakti-dvivacana 'au' pratyaya ke Ane para 'i-u' Adeza tathA savarNadIrgha yA guNa Adeza pravRtta hotA hai | unase para meM svarAdi sarvanAmoM ke rahane para pANinIya vyAkaraNa ke anusAra pahale pragRhyasaMjJA hogI - "IdUded dvivacanaM pragRhyam" (pA0 1 / 1 / 11) se aura taba "plutapragRhyA aci nityam" (pA0 6 / 1 / 125) se prakRtibhAva / kAtantra meM sIdhe prakRtibhAva ke vidhAna se lAghava spaSTa hai / prakRtibhAva kI vyavasthA na hone para 'agnI etau' meM "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) se I ko y Adeza, 'paTU imau' meM "vamuvarNaH" (1 / 2 / 9) se U ko v Adeza evaM 'zAle ete, mAle ime' meM 'e ay" (1 / 2 / 12) sUtra se e ko 'ay' Adeza ho jAtA | tRtIya sUtra dvArA 'amI' rUpa bahuvacana kA prakRtibhAva hotA hai, yadi koI svara para meM rahe to | jaise - 'amI azvAH , amI eDakAH' / yahA~ kalApasUtra "bahuvacanamamI" (1 / 3 / 3) meM bahuvacana ke nirdeza ke sAtha 'amI' pada paThita hai / ataH prakRta sUtra kevala 'amI' meM hI pravRtta hotA hai 'amU' meM nahIM / pANini ne 'IdUded dvivacanaM pragRhyam" (1 / 1 / 11) meM dvivacana kA ullekha kiyA hai, parantu "adaso
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 prAstAvikam mAt" (1 / 1 / 1) meM nahIM / phalataH usase 'rAmakRSNAvamU AsAte' meM bhI pragRhyasaMjJA karanI par3atI hai / 'amuke'tra' meM pragRhyasaMjJA na ho - etadartha 'mAt' pada bhI par3hanA par3atA hai / kalApa meM dvivacana tathA bahuvacana zabda kA spaSTa ullekha hai evaM bahuvacana ke sAtha 'amI' rUpa bhI paThita hai, jisase 'amuke'tra' meM prakRtibhAva hone kA avasara hI nahIM hai| antima caturtha sUtra se varNasamAmnAya meM upadiSTa na hone vAle plutoM kA svaroM ke paravartI hone para prakRtibhAva hotA hai / jaise- 'Agaccha bho devadatta atra, tiSTha bho yajJadatta ih'| yahA~ vizeSa jJAtavya hai ki pANini ne trimAtrika ac kI plutasaMjJA mAnI hai - "UkAlo'jyasvadIrghaplutaH" (pA0 1 / 2 / 27), parantu kalApacandrakAra suSeNa vidyAbhUSaNa ke anusAra kahIM para bhI pluta ko trimAtrika nahIM dikhAyA gayA hai / ataH dIrgha ko hI pluta mAnanA cAhie / sAmAnyatayA pANinIya vyAkaraNa ke atirikta bhI prAyaH vyAkaraNazAstra meM pluta ko trimAtrika hI mAnA jAtA hai / eka vivaraNa to caturmAtrika bhI mAnane ke pakSa meM hai| vizeSataH e, ai, o aura au jaba pluta hote haiM to unake viSaya meM caturmAtrika pluta mAnanA ucita bhI pratIta hotA hai / parantu vahA~ siddhAnta trimAtrika pluta kA hI sthApita kiyA jAtA hai (dra0, ma0 bhA0 - e oG, ai auca, vRddhiraadec1|1|1)| kalApacandrakAra ne pluta ke svarUpataH upadeza kI bAta kahakara use svIkAra nahIM kiyA hai / vastutaH aisA hone para bhI Rktantra meM jo svarUpataH trimAtrika ke rUpa meM par3hA gayA hai, use dekhakara to kalApacandrakAra kA vacana pramAdapUrNa hI kahA jA sakatA hai / __caturtha pAda meM 16 sUtra haiN| inameM aneka Adeza draSTavya haiM / prathama sUtra meM tRtIyavarNa Adeza ke rUpa meM vihita haiM / jaise - 'vAgatra, SaD gcchnti'| isake anusAra pada ke anta meM vartamAna vargIya prathama varNoM (k c T t p) ke sthAna meM tRtIya varNa (g j D d b) kramazaH ho jAte haiM, yadi svarasaMjJaka varNa athavA ghoSa- saMjJaka varNa para meM raheM to | pANinIya vyAkaraNa ke anusAra "jhalAM jazo'nte" (pA0 8 / 2 / 39) sUtra pravRtta hotA hai / 'vAGmatI - vAgmatI, SaNmukhAni-SaD mukhAni, tannayanam-tadnayanam' Adi meM vaikalpika paJcama - tRtIya varNa kie gae haiM / 'vAkchUraH- vAkzUraH ityAdi meM vikalpa se chakArAdeza hotA hai / vArttikakAra 'vAkzlakSNaH, tacchamazAnam'
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam ityAdi prayogoM meM bhI chakArAdeza karate haiM - "laanunaasikessvpiicchntynye"| pANinIya vyAkaraNa meM kAtyAyana kA bhI etAdRza vacana hai - "chatvamamIti vAcyam" (paa08|4|63-vaa0) / vAgghInaH- vAghInaH, ajjhalau-ajhalau' ityAdi meM vikalpa se hakAra ke sthAna meM pUrvacaturtha varNa Adeza kiyA gayA hai| pANini ke "jhayo ho'nyatarasyAm" (paa08|4|62) nirdeza meM jhay pratyAhAra tathA sAvarNya ke jJAna meM asaukarya hI hotA hai / 'tallunAti - taccarati-taTTIkanam' ityAdi meM takAra ko pararUpa hotA hai| 'taczlakSNaH, taczmazAnam' ityAdi meM padAntavartI takAra ke sthAna meM cakArAdeza hotA hai, zakAra ke paravartI hone para / yahA~ vizeSa jJAtavya hai ki "vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAraM na vA" (1 / 4 / 3) sUtra se zakAra ko chakArAdeza, "pararUpaM takAro lacaTavargeSu" (1 / 4 / 5) se 't' ko 'ch' Adeza tathA "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se padAntavartI 'ch' ko 'c' Adeza karake bhI 'tacchlakSNaH, tacchmazAnam' rUpoM kA sAdhutva dikhAyA jA sakatA hai, to phira padAntavartI takAra ke sthAna meM cakArAdezavidhAyaka prakRta sUtra ko banAne kI kyA AvazyakatA hai ? isakA samAdhAna isa prakAra kiyA jAtA hai - zakAra ko chakArAdeza vikalpa se hotA hai (1 / 4 / 3) / ataH chakArAdeza na hone para ukta prakriyA nahIM dikhAI jA sakatI / isI pakSa ko dhyAna meM rakhakara AcArya zarvavarmA ne yaha sUtra banAyA hai / praznottara ke rUpa meM yaha carcA isa prakAra nibaddha huI hai caM ze sUtramidaM vyarthaM yat kRtaM shrvvrmnnaa| tasyottarapadaM brUhi yadi vetsi kalApakam // mUDhadhIstvaM na jAnAsi chatvaM kila. bhASayA / yatra pakSe na ca chatvaM tatra pakSe tvidaM vcH|| kucha vidvAnoM kA vicAra hai ki yadi "pararUpaM takAro la-ca-TavargeSu" (1 / 4 / 5) meM z ko bhI par3ha diyA jAe to 't' ko pararUpa 'z' hogA aura usa zakAra ke sthAna meM "sthAne'ntaratamaH" (kAta0 pari0 sU0 17; kA0 pari0 sU0 24) nyAyavacana ke anusAra "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) se cakArAdeza karake bhI 'taczlakSNaH , taczmazAnam' rUpa siddha kie jA sakate haiM (dra0 - vaM0 bhaa0)|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam 13 agrima sUtra dvArA G, Na tathA n varNa ke dvitva kA vidhAna kiyA gayA hai / jaise- ' krutra, sugaNNatra, pacannatra' / kAtantrakAra kruG + atra, sugaNa + atra, pacan + atra' isa avasthA meM hasva upadhA vAle 'G-Na-n' vargoM kA dvitva karake ukta zabdarUpoM kI siddhi karate haiM | pANini ke anusAra yahA~ kramazaH chuT-NuTa-nuT Agama hote haiM - "Gamo hasvAdaci GamuNa nityam" (pA0 8 / 3 / 32) / ina AgamoM ke Tit hone ke kAraNa "Ayantau dakitau" (pA0 1 / 1 / 46) paribhASAsUtra, itsaMjJAvidhAyaka tathA lopavidhAyaka sUtroM kI bhI AvazyakatA hotI hai| isake pariNAmasvarUpa pANinIyaprakriyA meM durUhatA aura gaurava spaSTa hai, jaba ki kAtantrIya prakriyA meM saralatA aura lAghava / 'bhavAMzcarati, bhavAMzchAdayati' ityAdi zabdarUpoM kI siddhi ke lie padAntavartI nakAra ke sthAna meM anusvArapUrvaka zakArAdeza kiyA hai - "no'ntazcachayoH zakAramanusvArapUrvam" (1 / 4 / 8) / ukta rUpoM kI siddhi ke lie pANinIya prakriyA vistRta tathA durbodha pratIta hotI hai / kyoMki isake anusAra 'bhavAn + carati, bhavAn + chAdayati' isa avasthA meM "nazchavyaprazAn" (8 / 3 / 7) se nakAra ke sthAna meM 'ru' Adeza, "atrAnunAsikaH pUrvasya tu vA" (8 / 3 / 2) se vaikalpika anunAsika, pakSa meM "anunAsikAt paro'nusvAraH" (8 / 3 / 4) se anusvArAgama, "khrvsaanyorvisrjniiyH"(8|3|15) se visagadiza, "visarjanIyasya sH"(8|3|34) se visarga ko sakAra tathA "stoH zcunA zcuH" (8 / 4 / 40) se zakArAdeza hotA hai / isa prakAra kAtantrIya prakriyA meM saMkSepa aura saralatA sannihita hone se lAghava spaSTa hai / 'bhavAMSTIkate, bhavAMSThakAreNa ' meM padAntavartI nakAra ke sthAna meM anusvArapUrvaka mUrdhanya SakArAdeza hotA hai / pANini ke anusAra yahA~ bhI na ko ru, ru ko visarga, visarga ko s, s ko S Adeza tathA anusvAra - anunAsika pravRtta hote haiM / ataH yahA~ kI bhI pANinIya prakriyA gauravapUrNa hai | "bhavAMstarati, bhavAMsthuDaMti' Adi kI siddhi padAnta nakAra ko anusvArapUrvaka sakArAdeza karake dikhAI gaI hai / yahA~ kI bhI pANinIya prakriyA ukta kI taraha hone se gauravapUrNa hai / kAtantrakAra ne 'puMskokila:, puMzcakoraH' Adi kI siddhi ke lie sUtra nahIM banAe haiN| isa para durgasiMha Adi vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki zibhinna aghoSa ke para meM rahane para 'pumans' zabda meM prApta saMyogAntalopa anitya mAnA jAtA hai | tadanusAra 'pumAMzcAsau kokilazca' isa vigraha tathA 'pumans + kokilaH' isa avasthA meM "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) sUtra dvArA atideza "puMso'nzabdalopaH" (2 / 2 / 40) se an kA lopa,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam saMyogAntalopa kI anityatA se "saMyogAntasya lopaH" (2 / 3 / 54) sUtra se saMyogAnta s ke lopa kA niSedha, "manoranusvAro dhuTi" (2 / 4 / 44) se m ko anusvAra, "rephasorvisarjanIyaH" (2 / 3 / 62) se s ko visarga evam "anavyayavisRSTastu sakAraM kapavargayoH" (2 / 5 / 29) se visarga ko s Adeza karane para 'puMskokilaH' rUpa siddha hotA hai / 'puMzcakoraH, puMzchatram, supuMzcarati' meM "visarjanIyazce che vA zam" (1 / 5 / 1) sUtra se visarga ke sthAna meM zakArAdeza, 'puMSTiTibhaH' meM "Te The vA Sam" (1 / 5 / 2) se mUrdhanya SakArAdeza pravRtta hotA hai / 'puMskokilaH' kise kahate haiM - isa viSaya meM vaGgaTIkAoM meM eka zloka prApta hotA hai saMvardhitaH pitRbhyAM ya ekaH purussshaavkH| puMskokilaH sa vijJeyaH parapuSTo na kahicit // 'bhavA~llunAti, bhavA~llikhati' ityAdi kI siddhi ke lie "le lam' (1 / 4 / 11) sUtra banAyA gayA hai / isase lakAra ke para meM rahane para padAntavartI nakAra ko lakArAdeza hotA hai / pANini ne aise sthaloM meM parasavadiza kA vidhAna kiyA hai - "torli" (8 / 4 / 60) / pANinIya aura kAtantra donoM meM hI sAnunAsika Adeza sAkSAt vihita nahIM hai, vyAkhyA ke bala para hI sAnunAsika lakArAdeza upapanna hotA hai / 'bhavAJjayati, bhavAJzete' ityAdi udAharaNoM meM padAntavartI nakAra ke sthAna meM akArAdeza pravRtta hotA hai / yahA~ pANini ne zcutvavidhAna kiyA hai - "stoH zcunA zcuH" (8 / 440) / jJAtavya hai ki cavarga ke antargata Ane vAle 'ca-cha-ja-jha-Ja' ina pA~coM vargoM ke paravartI hone para padAntavartI nakAra ke sthAna meM sakArAdeza ke udAharaNa pANinIya vyAkaraNa meM nahIM milate / ataH pANinIya nirdeza kI apekSA kAtantra kA nirdeza adhika vizada kahA jA sakatA hai - "ja-jha-a-zakAreSu akAram" (1 / 4 / 12) / vizeSa kAtantravyAkaraNa ke kArakaprakaraNa meM eka sUtra hai - "tavargazcaTavargayoge caTava!" (2 / 4 / 46) / isa sUtra se cavarga ke paravartI hone para tavarga ke sthAna meM cavagadiza hotA hai / isI ke nirdezAnusAra ja-jha evaM tra varNa ke para meM rahane para n ke sthAna meM J Adeza kiyA jA sakatA hai / yadi aisA svIkAra kara liyA jAe to phira kevala zakAra ke paravartI hone para hI nakAra ko JakArAdeza karanA avaziSTa raha jAtA hai / tadartha "ze akAram' itanA hI sUtra karanA Avazyaka hai / isa para vRttikAra
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam durgasiMha kA samAdhAna isa prakAra hai- "padamadhye caTavagadiza iti janAzakAreSu akAravidhAnam" (kAta0 vR0 1 / 4 / 12) / arthAt kArakaprakaraNIya (2 / 4 / 46) sUtra kI pravRtti pada ke madhya meM hotI hai / madhyavartI tavarga ke sthAna meM cavagadiza upapanna hotA hai / jaise - 'rAjJaH, majjati' ityAdi / yahA~ padAntastha 'n' ke sthAna meM 'J'AdezavidhAnArtha prakRtasUtra yathAvat rUpa meM hI banAnA ucita hai| _ 'bhavAJchUraH, bhavAJczUraH' ityAdi ke lie 'n' ke sthAna meM 'nca' Adeza vikalpa se kiyA gayA hai / pANini ke anusAra tugAgama (8 / 3 / 31), chatva (8 / 4 / 63), zcutva (8 / 4 / 40), c - lopa (8 / 4 / 65) hokara cAra-cAra zabdarUpa siddha kie jAte haiN| inheM lakSya kara kahA gayA hai - achau acachA acazA azAviti catuSTayam / rUpANAmiha tuk-chatva-calopAnAM vikalpanAt // 'bhavANDInam, bhavANDhaukate, bhavANNakAreNa' ityAdi meM nakAra ko NakArAdeza hotA hai / pANini ne "STunA STuH" (8 / 4 / 41) sUtra dvArA yadyapi NakArAdeza kA hI vidhAna kiyA hai, parantu nimitta Tavarga tathA sthAnI tavarga kA sAmAnya nirdeza sabhI udAharaNoM ke abhAva meM avazya hI cintya pratIta hotA hai / kAtantra ke prakRtasUtra "DaDhaNaparastu NakAram" (1 / 4 / 14) meM paThita 'DaDhaNaparaH' zabda meM 'DaDhaNebhyaH paraH' yaha tatpuruSa nahIM hai, kiM ca 'DaDhaNAH pare yasmAt' yaha bahuvrIhi mAnA jAtA hai| kintu 'SaNNavatiH, SaNNagarI' Adi sthaloM meM DakAra se bhI paravartI 'n' ko 'Na' Adeza abhISTa hai / ataH tadartha tatpuruSa bhI vyAkhyAkAroM ko abhISTa hai / 'tvaM yAsi, tvaM ramase' ityAdi meM padAntavartI 'm' ko anusvAra Adeza hotA hai / "mo'nusvAraM vyaJjane" (1 / 4 / 15) meM anusvAravidhi kA nirdeza saMjJApUrvaka hone ke kAraNa 'samrATa' meM anusvArAdeza pravRtta nahIM hotA hai / 'tvaGkaroSi, tvaJcarasi' ityAdi meM kisI bhI vargIya varNa ke paravartI hone para padAnta anusvAra ko usI varga kA paJcama varNaAdeza hotA hai | pANinIya vyAkaraNa meM "mo'nusvAraH" (8 / 3 / 23) se anusvArAdeza tathA "vA padAntasya" (8 / 4 / 59) se vaikalpika parasavaNadiza hokara ukta rUpa siddha hote haiM / sAmAnyatayA kisI bhI varga ke paJcama varNa ko jAnane kI apekSA parasavarNavidhi se paJcama varNa jAnanA atyanta prayatna-sAdhya hai / ataH pANinIya nirdeza kI apekSA kAtantrIya nirdeza sarala hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam paJcama pAda ke 18 sUtroM meM pradhAnatayA visarga-sandhi varNita hai / jaise visarga ko za-Sa-sa-jihvAmUlIya-upadhmAnIya Adi Adeza kie gae haiN| 'kazcarati, kazchAdayati' meM visarga ko zakArAdeza hotA hai | pANini ne visarga ke sthAna meM sakAra tathA sakAra ke sthAna meM zcutvadvArA zakArAdeza karake ukta prayogoM kI siddhi dikhAI hai / 'kaSTIkate - kaSThakAreNa' ityAdi meM visarga ko mUrdhanya '' Adeza kiyA gayA hai, pANinIya prakriyA ke anusAra visarga ke sthAna meM sakAra tathA usa sakAra ko SakArAdeza hotA hai / 'kastarati - kasthuDati' prayogoM ko visarga ke sthAna meM sakArAdeza karake siddha kiyA gayA hai / yahA~ kI pANinIya evaM kAtantrIya prakriyA samAna hai | 'kAraskara' Adi zabdoM kI siddhi ke lie kAtantrakAra ne sUtra nahIM banAyA hai | unakI siddhi anya lokaprasiddha saMjJAzabdoM kI taraha samajha lenI cAhie | pANini ne etadartha 15 sUtra (6 / 1 / 143-57) banAe haiM / 'ka x karoti, ka x khanati' ityAdi meM visarga ko jihvAmUlIya Adeza hotA hai | kAtantra- vyAkaraNa meM jihvAmUlIya kI AkRti vajra kI taraha hotI hai (dra0 - kAta0 1 / 1 / 17) / pANini ne na to jihvAmUlIya saMjJA hI kI hai aura na vidhisUtra "kupvo kaX pau ca" (8 / 3 / 37) meM usakA pATha hI kiyA hai / unhoMne isa sthala meM ardha visargasadRza AkRtivAle varNa kA vidhAna kiyA hai / vyAkhyAkAroM ne usa ardhavisargasadRza varNa ko jihvAmUlIya nAma diyA hai / isase spaSTa hai ki pANinIya nirdeza vizeSa vyAkhyAgamya hai, jabaki kAtantrIya nirdeza atyanta sarala hai / 'ka 7 pacati, ka 7 phalati' ityAdi meM visarga ko upadhmAnIya Adeza hotA hai| kAtantravyAkaraNa meM upadhmAnIya kI AkRti gajakumbha kI taraha batAI gaI hai / gajakumbha kI AkRtiyA~ aneka dekhI jAtI haiM -, M , . ,7,00 / pANinIya vyAkhyAkAroM ne upadhmAnIya ko ardhavisarga ke sadRza AkRtivAlA batAyA hai | pANini ne upadhmAnIya zabda kA prayoga nahIM kiyA hai aura na hI isakA pATha varNasamAmnAya meM dekhA jAtA hai, parantu vyavahAra kie jAne ke kAraNa anusvAra-visarga ke sAtha jihvAmUlIya-upadhmAnIya ko bhI ayogavAha mAnA jAtA hai / 'kazzete, kaSSaNDaH, kassAdhuH' meM visarga ko pararUpa Adeza nirdiSTa hai / pANini ne pahale visarga ko sakArAdeza karake taba zcutva-STutva kiyA hai | isa prakAra kAtantrakAra kA nirdeza lAghavabodhaka hai | kAtantra ke prakRta sUtra "ze Se sevA vA pararUpam" (1 / 5 / 6) ko lakSya karake eka praznottara - saMvAda bhI pracalita hai -
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika kva hariH zete ? kA ca nikRSTA ? ko bahulArthaH ? kiM ramaNIyam ? Se sevA vA pararUpam // " vada kAtantre kIdRk sUtram ? ze arthAt sUtra hai - "ze Se se vA vA pararUpam " (1 / 5 / 6 ) | zlokokta 4 praznoM ke uttara sUtra meM isa prakAra die gae haiM - 1. kva hariH zete ? zeSe / sevA | vA / 2. kA ca nikRSTA ? 3. ko bahulArthaH ? kiM ramaNIyam ? 4. 919 pararUpam / 'ko'tra, ko'rthaH ' meM do akAroM ke madhyavartI visarga ko ukArAdeza kiyA gayA hai - " ubhakArayormadhye" (1 / 5 / 7) / pANini ne 's' ko 'ru' tathA 'ru' ko 'u' Adeza karake aise prayogoM kI siddhi dikhAI hai / prakRta sUtrapaThita 'madhye' pada vyartha hokara jJApita karatA hai ki kvacit AkAra ke rahane para bhI ukta kArya sampanna ho jAe / isI ke phalasvarUpa 'kuravaH + Atmahitam' isa sthiti meM visarga ko ukArAdeza hokara 'kuravotmahitam' rUpa niSpanna hotA hai| TIkAkAra durgasiMha ke anusAra RSivacana ko prAmANika mAnakara ise sAdhu mAnA jAtA hai yA phira yugabheda se vyAkaraNa bhI bhinna hote haiM / ataH usa yuga ke vyAkaraNa meM ukta kI vyavasthA kI gaI hogI / 'ko gacchati, ko dhAvati' ityAdi meM akAra tathA ghoSavAn varNoM ke madhyavartI visarga ko ukArAdeza hotA hai | yahA~ bhI pANini ne 's' ko 'ru' tathA 'ru' ko 'u' Adeza kiyA hai / 'ka iha - kayiha, ka upari kayupari' ityAdi prayogoM kI siddhi ke lie visarga kA lopa athavA yakArAdeza kiyA gayA hai / pANini ke anusAra 's' ko 'ru', 'ru ko 'y' tathA usakA vaikalpika lopa karake ukta prayoga siddha kie jAte haiN| ataH pANinIya nirdeza meM aneka sUtra tathA kArya hone se gaurava spaSTa hai / kAtantraprakriyA ke anusAra 'devAya' kI taraha 'kayiha' meM bhI dIrgha Adeza prApta hotA hai, parantu vyAkhyAkAroM ne use eka pada meM hI mAnA hai, bhinna padoM meM nahIM / AcArya umApati ne kahA bhI hai | - devAyeti kRte dIrghe kaheiti kathaM nahi ? satyamekapade dIrgho na tu bhinnapadAzritaH //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam AkAra tathA bho-zabda se paravartI visarga ke sthAna meM yakArAdeza tathA usakA pa kiyA hai| jaise- 'devA Ahu:- devAyAhuH / bho atra - bhoyatra' / pANini ne yahA~ 'tU' ko 'ru', 'ru' ko 'y' tathA 'y' kA vaikalpika lopa kiyA hai, jisase unakI yA meM gaurava spaSTa hai / 'devA gatAH, bho yAsi' ityAdi meM visarga kA lopa hotA | prANiti ke anusAra 'su' ko 'na', 'ru' ko 'y' tathA usakA lopa kiyA jAtA | 'supI, sutU:' ityAdi meM visarga ko rakArAdeza kA vidhAna kiyA jAtA hai suvisu isa avasthA meM " vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) se si dopa, "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 | 3 | 63) se 's' ko visarga, "nAmiparo ram" (2 / 12) se visarga ko repha, "irurorIrUrau" (2| 3 |52 ) se 'Ir ' Adeza evaM sortisarvanIyaH" (2 / 3 / 13) ne punaH visarga hone para 'supIH, sutUH' prayoga siddha na hai| pANiti ke anusAra yahA~ sulopa, repha, upadhAdIrgha tathA visarga Adeza hote ! isa prakAra eka kArya kI nyUnatA hone se pANinIya prakriyA saMkSipta kahI jA sakatI hai / 'agnirgacchati, agniratra' ityAdi kI siddhi ke lie visarga ko repha Adeza 14 gayA hai / pANini ne etadardha 'sU' ko 'ru' Adeza kiyA hai / 'gIrpatiH, dhUrpatiH, pitaratra, pitaryAtaH' Adi kI siddhi ke lie bhI visarga ko repha Adeza vihita hai / gaNini ne aSTAdhyAyI meM etadartha koI sUtra nahIM banAyA hai / isakI pUrti vArttikakAra ne kI hai - " aharAdInAM patyAdiSUpasaMkhyAnaM kartavyam" (kA0 vR0 8|2|70-vA0 ) / kAtantra ke vyAkhyAkAroM ne kahIM isa rakArAdeza ko nitya aura kahIM para anitya dikhAyA hai / jaise - "svaraghoSavatornityam" (1 | 5 | 14 - vA0 ) - pitaratra, pitaryAtaH / 'gIpatiH - gIH patiH' ityAdi meM rephAdeza vikalpa se nirdiSTa hai / vyAkhyAkAroM dvArA isa viSaya meM anya vyAkaraNavacanoM para kiyA gayA vicAra draSTavya hai / 'eSa carati, na pacati' ityAdi meM visarga kA lopa hotA hai / pANini ne yahA~ 'su' pratyaya kA lopa kiyA hai - " etattadoH sulopo'koranaJ samAse hali" ( pA0 6 | 1 | 132) / 'raprakRtiranAmiparo'pi " ( 915114) sUtrapaThita 'api' zabda kA adhikAra yahA~ bhI mAnA jAtA hai| jisake phalasvarUpa 'eSaka: karoti, sakaH karoti, aneSo gacchati, anI gacchati' rUpoM meM visarga kA lopa nahIM hotA hai / 15 sUtroM meM visarga ke sthAna meM jo aneka Adeza batAe gae 'ila, devA Ahu:' Adi sthaloM meM guNa- dIrgha Adeza prApta hote haiM / unake samAdhAnArtha kAtantrakAra ne paribhASAsUtra banAyA hai - " na visarjanIyalope punaH tava
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam 19 sandhiH " (1 / 5 / 16) / pANinIya vyAkaraNa meM paThita "pUrvatrAsiddham" (pra0 8 / 2 / 1) sUtra kI asiddha-vidhi ke anusAra yahA~ sandhi nahIM hotI hai | pANinIya prakriyA meM sUtroM ke paurvAparya kA parijJAna karanA Avazyaka hone se jJAna-gaurava vidyamAna hai / ___'agnI rathena, punA rAtriH' ityAdi kI siddhi ke lie repha ke paravartI hone para pUrvavartI rakAra kA lopa tathA usa lupta rakAra se pUrvavartI svara ko dIghadiza hotA hai / kAtantrakAra ne yahA~ eka hI sUtra dvArA rephalopa tathA dIrgha kA vidhAna kiyA hai / pANini ne rephalopa ke lie "ro ri" (8 / 3 / 14) tathA dIrgha ke lie "dralope pUrvasya dIrgho'NaH" (6 / 3 / 111) sUtra banAyA hai / isa prakAra pANinIya prakriyA ko gauravAdhAyaka hI mAnA jAegA / "ro re lopaM svarazca pUrvo dIrghaH" (1 / 5 / 17) isa prakRta sUtra meM paThita cakAra ko anvAcayaziSTa mAnane ke phalasvarUpa 'uccai rauti' Adi sthaloM meM kevala repha kA lopa hI pravRtta hotA hai , dIrgha nahIM / kyoMki 'eai-o-au' ye cAra sandhyakSarasaMjJaka varNa sadaiva dIrgha hote haiM, unheM dIrgha karane kI koI AvazyakatA nahIM hotI hai - 'nityaM sandhyakSarANi guruunni'| isa paJcama pAda ke tathA sandhiprakaraNa ke antima sUtra se chakAra ko dvitva hotA hai / jaise - 'vRkSacchAyA, icchati, gacchati' / kAtantra meM prakRtasUtra se 'ch' ko dvitva hone ke bAda "adhoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) sUtra se 'ch' ko 'ca' Adeza hokara ukta zabdarUpa siddha hote haiM | pANini ke anusAra yahA~ saMhitAdhikAra ma "che ca" (a0 6 / 1 / 73) se tugAgama, "stoH zcunA zcuH" (a0 8 / 4|40) se prApta zcutva ke asiddha hone ke kAraNa "jhalAM jazo'nte" (8 / 2 / 39) se 't' ko 'd' , isa 'd' ko "khari ca" (8 / 4 / 55) sUtra se prApta carca ke asiddha hone se zcutva 'j' tathA 'j' ko 'c' Adeza hokara 'zivacchAyA, svacchAyA' Adi zabdarUpa siddha hote haiM / isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava spaSTa hai | prakRta sUtra meM api' zabda kA adhikAra hone ke kAraNa 'kuTIcchAyA-kuTIchAyA' meM vaikalpika tathA 'AcchAyA-mAcchidat' meM nitya dvirbhAva hotA hai | vyAkhyAkAroM ne isa dvirbhAvavidhAna ko saMhitA meM hI vidheya mAnA hai / ata: 'he chAtra ! chatraM pazya' meM isakI pravRtti nahIM hotI hai| AcArya zarvavarmakRta viSayavibhAjana 'modakaM dehi' vacana ke anusAra AcArya zarvavarmA ne sarvaprathama 'mA + udakam' ko AdhAra mAnakara sandhiprakaraNa kI racanA kI hai / isa adhyAya ke pA~ca pAdoM
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam sthA 79 sUtroM meM svara-vyaJjana-prakRtibhAva-anusvAra tathA visargasandhiviSayaka niyama datAe gae haiM / 'modakam' syAdyanta pada hai, tadanusAra yahA~ dvitIya adhyAya meM nAmacatuSTaya kI racanA kI gaI hai / isake prArambhika tIna pAdoM meM SaDliGgavAle zabdoM kI siddhi dilAI gaI hai / caturtha pAda meM kArakoM kA vivecana hai | paJcama pAda meM taddhita tathA para pAda samAsa kA varNana kiyA gayA hai / kAraka zabda kA na to prayoga huA 5 aura na hI usakI koI paribhASA hI kI gaI hai / etadartha 'vibhakti' zabda kA hai| saMbhavataH isI AdhAra para tibbatIbhASA ke bhI vyAkaraNa meM vibhakti kA milatA hai / taddhita aura samAsa pAdoM ke sUtra zlokabaddha haiM / isa nAmacatuSTaya maka adhyAya ke 6 pAdoM meM kula 77+65+64+52+29+50=337 va haiM / mAyAkAroM ke anusAra caturthI- vidhAyaka "tAdarthe" (2 / 4 / 27) sUtra taha na vandravyAkaraNa se lekara isameM samAviSTa kara diyA hai| ukta vacana meM 'dehi' kriyApada (AkhyAta) hai, isa abhiprAya se nAmacatuSTaya ke bAda zaryavarmA ne AkhyAta nAmaka tRtIya adhyAya kI racanA kI hai, jisameM 8 pAda tathA 34+4+42+93+48+102+38+35=439 sUtra haiM / prathama pAda meM parasmaipada Adi AkhyAta-prakaraNopayoginI kucha saMjJAe~, dvitIya pAda meM ve pratyaya, jinale nAmadhAtue~ niSpanna hotI haiM, tRtIya pAda meM dvirvacanavidhi, caturtha meM saMprasAraNAdi vidhiyA~, paJcama meM guNa Adi Adeza, SaSTha meM anuSaGgalopAdi, saptama meM iDAgamAdi nayA aSTama meM prathama varNa Adi Adeza nirdiSTa haiM / isa prakAra AcArya zarvavarmA - kArA racita sUtroM kI kula saMkhyA 79+337+439 = 855 hai / isameM durgasiMhadvArA yojita kiyA gayA bhI eka sUtra sammilita hai / vRkSa' Adi zabdoM kI taraha kRtpratyayasAdhita anya zabdoM ko bhI AcArya zarvavarmA ruTa mAnate the / ataH unhoMne kata - sUtra nahIM banAe / unakI racanA vararuci kAtyAyana ne kI hai| ina sUtroM kI vRtti ke prArambha meM durgasiMha ne kahA hai vRkSAdivadamI rUDhAH kRtinA na kRtAH kRtH| kAtyAyanena te sRSTA vibuddhipratibuddhaye // isa caturtha kRt nAmaka adhyAya meM 6 pAda tathA 84+66+95+72+ 13-16= 546 sUtra haiM / ina donoM AcAryoM dvArA racita kula 855+546=1401 tra kAtakavyAkaraNa ke mUla sUtra mAne jAte haiN| kAtantravyAkaraNa ke ina sUtroM
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam meM 25 AgamoM, 143 pratyayoM ( ti tas Adi 180 pratyaya inase bhinna haiM), AdezoM tathA sUtra-dhAtupATha Adi meM 1100-1200 arthoM kA viniyoga kiyA gayA hai / zii 200 zrIpatidatta ne kAtantrapariziSTa tathA candrakAntatarkAliMkAra ne chandaHsUtroM kI racana ise sarvAGgapUrNa banAne ke lie kI hai / samprati isake dhAtupATha meM 1347 dhAtusUtra tathA lagabhaga 1800 dhAtue~ prApta haiM / gaNapATha kevala vRtti Adi granthoM meM hI milatA hai / uNAdisUtroM kI racanA durgasiMha ne kI hai| isameM 6 pAda tathA 399 sUtra haiM / uNAdisUtroM kA tibbatI-anuvAda ke sAtha eka utkRSTa adhyayana DaoN0 dharmadatta caturvedI tathA A0 losaG norbU zAstrI ne kiyA hai / yaha grantha 1993 meM mudrita ho cukA hai / 87 kArikAoM meM nibaddha isakA liGgAnuzAsana AcArya durgasiMharacita prApta hotA hai / paribhASApATha para durgasiMha tathA bhAvazarmA ne vRttiyA~ likhI haiN| zikSAsUtra tathA upasargasUtra bhI prApta ho jAte haiM ( dra0, kalApavyAkaraNam - tibbatIsaMsthAnam, 1988) / isa vyAkaraNa ke AdhAra para bAlazikSAvyAkaraNa tathA gAndharvakalApavyAkaraNa kI racanA kI gaI hai / isakA vAGmaya atyanta samRddha hai, parantu adhikAMza adyAvadhi mudrita nahIM huA hai / mudrita grantha ba~galA tathA devanAgarI lipiyoM meM prApta hote haiN| amudrita aMza ba~galA - zAradA - utkala - devanAgarI-maithilI tathA nevArI lipiyoM vAle hastalekhoM meM surakSita hai | bhoTalipi meM isake aneka granthoM kA anuvAda kiyA gayA hai tathA bhoTabhASA meM 23 se bhI adhika TIkAe~ likhI gaI haiM / isakI zabdasAdhanaprakriyA atyanta saMkSipta tathA sarala hai / saMbhavataH isI kAraNa tibbatIya vidvAn Anandadhvaja (kuG-gA- gyalchana) ne apane tibbatI-grantha ahamaSTaka kI vyAkhyA meM ise saMskRtavyAkaraNoM meM zikhAmaNi ke samAna kahA hai - [ dra0, The Complete works of Pandit Kund Ga-rGyal -m Tshan. The Toyo Bunko, Tokyo, 1968; Vol, 5; p. 146, Gr. Nos 3-4 ] kAtantravyAkaraNa kA itihAsa saMskRta - vAGmaya meM 8-9 prakAra ke vyAkaraNoM kA ullekha milatA hai / unameM bhI do dhArAe~ pramukha rUpa se pracalita rahI haiM - mAhezvara tathA aindra vyAkaraNa kI /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam mAhezvara vyAkaraNa kI paramparA meM pANinIya-cAndra-sArasvata Adi aneka vyAkaraNoM kI gaNanA kI jA sakatI hai, jabaki aindraparamparA kA nirvAha karane vAlA kevala kAtantravyAkaraNa hI mAnA jAtA hai / kucha vidvAn isakA sambandha bauddha tantroM tathA zrIvidyA ke bhI sAtha jor3ane kA prayatna karate haiM | pANinIya-paravartI lagabhaga 4045 vyAkaraNoM meM se kAtantravyAkaraNa na kevala kAlakrama kI hI dRSTi se prathama mAnA jAtA hai , kintu saralatA-saMkSepa Adi kI bhI dRSTi se ise prathama koTi meM rakhA jA sakatA hai / isakI zabdasAdhana-prakriyA sarala tathA saMkSipta hai / isake nAmoM kI taraha racanA-prayojana bhI aneka mAne jAte haiM / isakA adhyayana - adhyApana aGgavaGga-kaliGga-kazmIra-rAjasthAna Adi pradezoM meM tathA tibbata-zrIlaGkA Adi dezoM meM bhI pracalita rahA hai / samprati yaha AsAma-kalakattA-rIvA~ (ma0 pra0) meM aMzataH par3hAyA jAtA hai / jainasamAja ise jainavyAkaraNa mAnatA rahA hai, jaba ki bauddha vyAkaraNa mAne jAne ke bhI pakSa meM kucha AdhAra prApta hote haiM / isake racanAkAra Adi kA paricaya yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai - kAtantrakAra kA deza-kAla vidvAnoM ne kAtantraracanAkAra ke kAla-viSayaka vividha mata vyakta kie haiM / ataH sarvasammata kAla adyAvadhi nizcita nahIM ho sakA hai | yudhiSThira mImAMsaka ke anusAra yadi kAtantrakAra zarvavarmA kA kAla vi0 pU0 2000 varSa mAna liyA jAe aura sAmAnya dhAraNA ke anusAra yIzavIya prathama zatAbdI, to yahA~ do sahasrAbdiyoM kA antara AtA hai / yaha antara itanA adhika hai ki anumAna se bhI nizcaya ke samIpa pahu~ca pAnA atyanta kaThina kArya hai / isa prakAra kAla kI nizcita saMkhyA denA saMbhava na hone para bhI kucha AdhAra aise avazya milate haiM, jinakA vivecana karane para mahAbhASyakAra pataJjali se pUrvavartI kAtantrakAra ko mAnA jA sakatA hai / jaise - 1. kathAsaritsAgara (la01, ta0 6-7) ke anusAra zarvavarmA ne rAjA sAtavAhana ko vyAkaraNa kA zIghra bodha karAne ke lie kAtantravyAkaraNa kI racanA kI thI | suSeNa vidyAbhUSaNa ne kalApacandra nAmaka vyAkhyA meM rAjA kA nAma zAlivAhana tathA Areader on the sanskrit grammarians (pp.22) meM J. F. stall ne samalavAhana likhA hai, jo ucita pratIta nahIM hotA / sAtavAhana ko Andhra kA rAjA mAnA jAtA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam hai / kucha vidvAn inheM vikrama ke bAda meM tathA bhagata evaM vikrama se pUrva rakhate haiM / 2. zUdraka ne apane padmaprAbhRtaka bhAga meM kAtantravyAkaraNa jAna calI carcA kI hai / una para AkSepa karate hue kahA gayA hai ki ve vaiyAkaraNa-pAra haiM / ataH unameM merI AsthA nahIM ho sakatI - " eSo'smi balibhugbhiriva saMghAtavalibhiH kAtantrikairavaskanditaH iti / hanta ! pravRttaM kAkolUkam / sakhe ! diSTyA tvAmalUnapakSaM pazyAmi / kiM bravISi ? kA cedAnIM mama paiyAkaraNapArazaveSu kAtantrikeSvAsthA" (pR018) astu, zUdraka aura hAla nAmaka AndhradezIya rAjA sAtavAhana samakAlika the, jinheM yudhiSThira mImAMsaka 400 se 500 varSa vikramapUrva rakhate haiM / 3. rAjA sAtavAhana kA sambandha nAgArjuna se bhI rahA hai| kahA jAtA hai ki. nAgArjuna kI rasAyanavidyA ke bala para sAtavAhana kI mRtyu nahIM ho pA rahI thI, isa kAraNa rAjakumAra ko rAjA banane kA avasara nahIM mila pA rahA thA / isa prasaGga nAgArjuna se vArtA kI gii| unhoMne apanI mRtyu kA upAya btaayaa| unakI mRtyu ho jAne para sAtavAhana kA bhI prANAnta ho gayA aura isa prakAra rAjakumAra ko abhISTalAbha huA / isa sandarbha se kAtantrakAra kA bhI lagabhaga vahI samaya honA cAhie, jo AcArya nAgArjuna kA mAnA jAtA hai / 4. pANinIya vyAkaraNa ke dvitIya muni kAtyAyana ne vArttikoM meM tathA tRtIya muni pataJjali ne mahAbhASya meM pUrvAcAryoM kI aneka saMjJAe~ uddhRta kI haiN| jaiseadyatanI, zvastanI, bhaviSyantI, parokSA, kArita, vikaraNa aura samAnAkSara Adi / ye sabhI saMjJAe~ kalApavyAkaraNa meM prayukta haiM / hyastanI, vartamAnA tathA cekrIyita Adi anya bhI prAcIna saMjJAe~ kAtantravyAkaraNa meM milatI haiM / isase kAtantravyAkaraNa kI paryApta prAcInatA siddha hotI hai / 5. pradIpakAra kaiyaTa ne siddha kiyA hai ki pUrvAcArya sthAnI kAryakA nirdeza prathamAnta karate the, jabaki pANini ne SaSThyanta kiyA hai / kalApavyAkaraNa meM adhikAMza sthAnI prathamAnta hI paThita haiM / yadyapi kucha nirdeza pANinIya vyAkaraNa meM bhI prathamAnta hI prApta haiM, tathApi vyAkhyAkAra unheM avibhaktika nirdeza svIkAra karate haiM / jaise- 'allopo'naH " ( 6 |4| 134) kA at aura " ti viMzaterDiti " ( 6 / 4 / 142) kA ti / kalApavyAkaraNa ke kucha sthAnI isa prakAra haiM - " samAnaH "" =
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kAtantravyAkaraNam savarNe dIrghAbhavati parazca lopam, avarNa ivaNe e, e ay, vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAraM na vA, visarjanIyazce cha vA zam, bhisaisa vA, DeryaH" (kAta0 vyA0 1 / 2 / 1,2, 12; 4 / 3; 5 / 1; 2 / 1 / 18, 24) Adi / isase isakI racanA-zailI paryApta prAcIna hI siddha hotI hai| 6. kAtantravyAkaraNa meM kucha aise bhI zabdoM kA prayoga huA hai , arthAt unakA sAdhutva batAyA gayA hai, jinheM mahAbhASyakAra pataJjali Adi kevala veda meM hI prayukta mAnate haiM / jaise - 'devebhiH, arvantau, arvantaH, maghavantau , maghavantaH' ityAdi / isI prakAra 'dIghI, vevI, indhi, zranthi, granthi tathA dambhi' dhAtuoM ko bhI kAtantravyAkaraNa meM svIkAra kiyA gayA hai / jaba ki pANinIya vyAkhyAkAra inheM kevala vaidika dhAtue~ hI mAnate haiM / mUla kAtantravyAkaraNa kevala laukika zabdoM kA hI sAdhutva batalAtA hai / ataH usameM ukta zabdoM tathA dhAtuoM kA ullekha hone se usakI prAcInatA hI siddha hotI hai| 7. "sUtrAcca kopadhAt" (pA0 4 / 2 / 65) sUtradvArA saMkhyAprakRtika, sUtravAcI tathA kakAropadha zabda se adhyetR-ardha meM hone vAle pratyaya kA luka hotA hai / isake anusAra 'aSTau adhyAyAH parimANam asya' isa vyutpatti se niSpanna jo 'aSTaka' zabda, usase 'adhyetR - veditR' artha (apTakam adhIyate vidanti vA) meM prApta 'aN' pratyaya kA luk ho jAne para 'aSTakAH pANinIyAH' zabdarUpa siddha hotA hai / isI prakAra 'trayo'dhyAyAH parimANamasyeti trikaM kAzakRtsnam, tadadhIyate vidanti vA trikAH kAzakRtsnAH ' kA sAdhutva upapanna hotA hai | yahA~ 'aSTaka, trika' zabda saMkhyAprakRtika, sUtravAcI tathA kopadha haiM / arthAt "sUtrAcca kopadhAt" (pA0 4 / 2 / 65) isa sUtra meM tathA kAtyAyana ke 'saMkhyAprakRteriti vaktavyam' isa vArttika meM jo lakSaNa nirdiSTa haiM, ve sabhI yahA~ prApta hote haiM / phalataH sUtranirdiSTa kArya bhI pravRtta ho jAtA hai, usI prakAra 'dazakA vaiyAghrapadyAH' bhI niSpanna hogA | mahAbhASya meM pataJjali ne 'saMkhyAprakRteriti vaktavyam' isa vArtika ke do pratyudAharaNa bhI die haiM - mAhAvArttikaH, kAlApakaH / inake mUla zabda (prAtipadika) haiM - mahAvArttika aura kalApaka | inameM 'mahAvArtika' zabda sUtravAcI aura kopadha to hai, parantu saMkhyAprakRtika nahIM hai | isIlie yahA~ 'adhyetR'-pratyaya 'aN' kA luk nahIM hotA / ___'kalApaka' zabda ko bhI isI prakAra sUtravAcI tathA kopadha mAnanA hI par3egA | kevala saMkhyA prakRtika na hone ke kAraNa usase hone vAle adhyetR-pratyaya kA luk
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam kArya pravRtta nahIM hogA aura 'kAlApakaH' prayoga banegA / kalApa yA kalApaka zabda kAtantra kA hI eka nAmAntara hai / maharSi pataJjali dvArA darzita hone se inakA racanAkAla pataJjali se pUrva hI mAnanA par3egA / yudhiSThira mImAMsaka kA abhimata hai ki pataJjali kA kAla vikrama se 2000 varSa pUrva hai / yaha kAla yadi vastutaH siddha ho jAe to kAtantra ke racayitA zarvavarmA kA kAla vikramapUrva 2000 varSoM se bhI pUrvavartI mAnanA par3egA | yadi adhika pracalita kAla = yIzupUrva 150 varSa bhI mAnya ho to bhI kama se kama zarvavarmA kA kAla yIzupUrva lagabhaga 200 varSa to mAnanA hI hogA / sAmAnya dhAraNA ke anusAra kAtantra kA racanAkAla yIzavIya san ke prArambhika varSoM meM dikhAyA jAtA hai / 25 AndhradezIya rAjA sAtavAhana ke sabhApaNDita hone ke kAraNa zarvavarmA kA deza Andhra (yA mahArASTra) kahA jA sakatA hai / isa viSaya meM vizeSa vivaraNa prApta na hone se yathArtha janmasthAna aura unake dvArA kie gae anya kAryoM ke sambandha meM nizcayena kucha bhI kahanA saMbhava nahIM hai / kRt sUtroM kI racanA aura AcArya vararuci vararuci kAtyAyana ne kAtantra ke anusAra kRtsUtroM kI racanA kI thI / AcArya zarvavarmA ne inakI racanA isalie nahIM kI thI ki unake mata meM 'vRkSa' Adi zabdoM kI hI taraha kRtpratyayAnta anya zabda bhI rUDha the / isakA spaSTa nirdeza durgasiMha ne apanI kRtprakaraNavRtti ke prArambha meM kiyA hai vRkSAdivadamI rUDhAH kRtinA na kRtAH kRtaH / 'kAtyAyanena te sRSTA vibuddhipratibuddhaye // kAtyAyana nAma ke aneka AcArya saMskRtasAhitya meM upalabdha hote haiM / pANinIya vyAkaraNa ke vArttikakAra tathA zuklayajuH prAtizAkhyakAra bhI kAtyAyana hI the / kavirAja suSeNavidyAbhUSaNa ne kAtantra ke ekadezIya AcArya ko vararuci kahA hai / ataH kRtsUtroM ke racayitA vararuci kAtyAyana kahe jA sakate haiM / kavirAja ne 'kaizcit ' zabda kI vyAkhyA meM kahA hai ki kAtantra - vyAkaraNa ko jAnane vAle sabhI vidvAn 'kAtantra' zabda se grAhya haiN| usake ekadezIya AcArya vararuci mAne jAte haiM- " kaizcit kAtantraikadezIyairiti paJjI / kAtantra zabdo'tra sakalavaiyAkaraNaparaH / kAtantraM ye vidanti sUraya ityarthe'N - pratyayavidhAnAt tadekadezIyairvararuciprabhRtibhirityarthaH " (ka0 ca0 2 / 1 / 41) /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kAtantravyAkaraNam eka anya sthAna meM kalApacandrakAra ne 'tRn' Adi kRtpratyayoM ke racayitA kA nAma spaSTa rUpa meM 'vararuci' hI liyA hai aura yaha bhI kahA hai ki 'tRn' Adi pratyayoM (vidhisUtroM) ke racayitA vararuci ko tathA zarvavarmA ko eka mAnakara durgasiMha ne unakI vyAkhyA kI hai / yahA~ 'ekabuddhi' zabda kA tAtparya prakriyAnirdezoM kI samAnatA se hai - "vararucinA tRnAdikaM pRthagevoktam, tatazca vararucizarvavarmaNorekabuddhyA durgasiMhenoktam iti" (ka0 ca0 2 / 1 / 68) / yudhiSThira mImAMsaka ne saMbhAvanA kI hai ki mahArAja vikrama ke purohita kAtyAyanagotraja vararuci ne kRdanta bhAga kI racanA kI hogI / vararuci nAmaka eka anya vidvAn ne kRtsUtroM kI vRtti likhI hai | isa grantha kA hastalekha lAlabhAI-dalapatabhAI bhAratIsaMskRtividyAmandira, ahamadAbAda meM upalabdha hai / isa vRtti ke anta meM pATha hai - "iti paNDitavararuciviracitAyAM kRvRttau SaSThaH pAdaH samAptaH" / kRtsUtrakAra vararuci se inakA bhinna honA isalie bhI pramANita hotA hai ki unhoMne durgasiMha kI taraha vRtti ke prArambha meM 'vRkSAdivadamI' Adi zloka ko bhI uddhRta kiyA hai| kAtantrapariziSTa aura AcArya zrIpatidatta lAghava abhipreta hone ke kAraNa zarvavarmA ne jina zabdoM kA sAdhutva nahIM dikhAyA, parantu durgasiMha ne apanI vRtti meM tathA TIkA meM 'ca-bA-tu-api' zabdoM ke vyAkhyAnabala se unheM siddha kiyA hai / una zabdoM ke tathA unase bhinna bhI kucha zabdoM ke sAdhanArtha zrIpatidatta ne jo sUtra banAe, unheM kAtantrapariziSTa ke nAma se jAnA jAtA hai / ina sUtroM para granthakAra ne vRtti bhI likhI hai / isake prArambha meM unhoMne maheza viSNu ko namaskAra kiyA hai, jisase unheM vaiSNavamatAnuyAyI kahanA ucita hogA - saMsAratimiramihiraM mahezamajamakSaraM hariM ntvaa| vividhamunitantradRSTaM brUmaH kAtantrapariziSTam // isa grantha meM kevala 7 prakaraNa aura 730 sUtra haiM - (1) sandhiprakaraNa meM 142, (2) nAmaprakaraNa meM 101, (3) kArakaprakaraNa meM 112, (4) SatvaprakaraNa meM 51, (5) NatvaprakaraNa meM 37, (6) strItvaprakaraNa meM 105 tathA (7) samAsaprakaraNa meM 182 / aisI mAnyatA hai ki samAsaprakaraNa kI racanA karane ke bAda zrIpatidatta kA nidhana ho gayA, jisase agrima prakaraNoM kI racanA nahIM ho sakI /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam kAtantrapariziSTa ke sampAdaka zrIgurunAtha vidyAnidhi bhaTTAcArya ke anusAra zrIpatidatta ke saMbandha meM eka kiMvadantI pracalita hai ki kisI samaya zrIpatidatta ne kalApatantra ke paramajJAtA durgasiMha ke samIpa jAkara adhyApanArtha unase Agraha kiyA / durgasiMha ne abrAhmaNa samajhakara unakI prArthanA svIkAra nahIM kI / phira bhI gurubhakta zrIpatidatta ne durgasiMha kI mRttikAmayI mUrti banAkara pratidina ekAnta meM unakA pUjana aura unake samakSa adhyayana karanA prArambha kara diyaa| jaba unhoMne isa prakAra kalApavyAkaraNa ke rahasya ko samajha liyA to isakI sUcanA durgasiMha ko dI / prasanna hokara durgasiMha ne kahA ki tuma apane grantha meM kabhI mere mata kA khaNDana mata karanA, nahIM to vyAghra tumheM khA jAyagA / zrIpatidatta ne eka sthAna meM ' iti durgamataM nirastam' likhA, isake phalasvarUpa unheM vyAghra khA gayA / isake viparIta jo vidvAn zrIpatidatta ko brAhmaNa mAnate haiM, unake anusAra ukta kiMvadantI nirAdhAra hai ( dra0 - kAta0 pari0 - bhUmikA, pR0 2 ) / 27 yadi durgasiMha ke sAtha kAtantra pariziSTakAra kA koI ghaniSTha sambandha pramANita ho jAe to inheM durgasiMha kA samakAlika kahanA hogA / durgasiMha kA samaya 6-7 vIM zatAbdI mAnA jAtA hai ( dra0, saMskRta ke bauddha vaiyAkaraNa, pR0 159-66) / kAtantra pariziSTa kI TIkAe~ pariziSTa- sUtroM para zrIpatidatta ke atirikta bhI kucha AcAryoM ne vRttigrantha likhe haiM / inameM gopInAtha kI prabodhanAmnI vRtti mudrita hai / rAmacandra ne kalApatantratattvabodhinI, zivarAma cakravartI ne parizeSasiddhAntaratnAGkura, govinda paNDita ne pariziSTaTIkA tathA vidyAsAgara ne bhI koI vyAkhyAna likhA thA / rAmacandra ne apanI vyAkhyA vikRta = viruddha yA virala mativAloM ke bodhanArtha likhI thI / ataH usakA nAma tattvabodhinI rakhA thA / unhoMne kahA bhI hai praNamya zrInAthapadAravindam ajJAnasaMmohatamobhidApaham / kalApatantrasya ca tattvabodhinIM kurve kRtI shriidvijraamcndrH|| vidyAsAgara ne kAtantrapariziSTa ke pUrvavartI vyAkhyAnoM ko tArAgaNa tathA apane vyAkhyAna ko candra batAyA hai| arthAt unakA abhimata hai ki andhakAra se vyApta AkAza meM agaNita tArAgaNoM ke rahane para bhI candramA ko hI dekhakara jaise cakora Anandita hotA hai, vaise hI vidvajjana mere vyAkhyAna se santuSTa hoMge -
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kAtantravyAkaraNam kAta bahavo nibandhanivahAH santyeva kiM tairyato mavAkyAmRtamantareNa vilasantyasmin na vidvjjnaaH| tArAH kiM zatazo na santi gagane doSAndhakArAvalI - vyAkIrNe tadapIndunaiva labhate modaM cakorAvalI // kAtantrottarapariziSTa aura AcArya vijayAnanda ( vidyAnanda ) AcAya vijayAnanda athavA vidyAnanda ne kAtantrottara yA kAtantrottarapariziSTa nAmaka grantha kI racanA kI thii| isakA dUsarA nAma lekhaka ke nAma para vidyAnanda bhI thA, kAtantrIya paribhASAoM ke vyAkhyAkAra bhAvazarmA ne vidyAnanda ko prakIrNakartA kahA hai / carkarItarahasya meM kavi kaNThahAra ne trilocana ko kAtantrottarapariziSTa kA kartA likhA hai aura saMbhavata: isI AdhAra para DaoN0 belvalkara ne Systems of Sanskrit grammar, pp. 69 meM trilocana ko hI kAtantrottarapariziSTa kA kartA batAyA hai | granthakAra ne anta meM kahA hai - isakI racanA se mujhe jo puNya milA ho, usase manuSyoM ke trividha duHkha naSTa ho jAe~ aura unakI bhAvanA ziva= kalyANamayI ho jAe - sahetukamihAzeSaM likhitaM sAdhusaGgatam / ataH zRNvantu dhImantaH kautukottAlamAnasAH // kAtantrottaranAmAyaM vidyAnandAparAhvayaH / mAnaM cAsya sahasrANi svarvaidyaguNitA rasAH // nirmAya sadgranthamimaM prayAsAdAsAditaH puNyalavo mayA yaH / tena triduHkhApaharo narANAM kuryAd vivekaM zivabhAvanAyAm // pATanastha jaina granthAgAroM ke hastalikhita granthoM ke cIpatra, pR0 261 para kAtantrottara kA ullekha hai / isakI pratilipi saM0 1208, poSaSaSThI, zanivAra ko jalhaNa nAmaka vaNik ne apane putra ke adhyayanArtha kI thI / isase kAtantrottarakAra kA samaya usase pUrva hI honA cAhie / kAtantra-dhAtupATha tRtIya AkhyAta adhyAya meM AcArya zarvavarmA ke kucha sUtra isa prakAra haiM"divAderyan, nuH SvAdeH, tanAderuH, nA kryAdeH, kartari rucAdiGAnubandhebhyaH, in- J
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 prAstAvikam yajAderubhayam" (3 / 2 / 33, 34, 37, 38, 42, 45) / inameM divAdi-prabhRti dhAtugaNoM kA tathA 'G-J' anubandhavAlI dhAtuoM kA nirdeza hai| isase yaha kahA jA sakatA hai ki zarvavarmA ne dhAtupATha kI racanA avazya hI kI hogI aura usameM gaNoM tathA anubandhoM kA nirdhAraNa bhI avazya hI kiyA hogA / apane dhAtupATha ke abhAva meM sUtrapaThita ukta nirdeza saGgata nahIM ho sakate / pANinIya yA kAzakRtsnavyAkaraNa ke dhAtupATha ko AdhAra mAnakara ukta nirdezoM kI saGgati nahIM lagAI jA sakatI, kyoMki upalabdha kAtantra-dhAtupATha kI apekSA pANinIya -kAzakRtsna ke dhAtupATha paryApta bhinna haiM | New Catalogus Catalogorum, Vol. IX meM zarvavarmaracita dhAtukoza nAmaka grantha uddhRta hai, jisase yaha saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki durgasiMha-dvArA pariSkRta dhAtupATha kA yaha AdhAra rahA hogA / dhAtukoza kA vivaraNa isa prakAra hai ___ "dhAtukoza, by sarvavarman (C.P.B), catalogue of sanskrit & Prakrit mss. in the Central provinces and Berar Rayabahadura Hiralala, Nagpur 1926, No 7469". dhAtuviSayaka aneka mata 'durga-daurga' nAmoM se uddhRta milate haiM / jaise kSIrasvAmI ne 'kleza' dhAtu para kahA hai ki 'kleza bhASaNe iti cAndraM sUtram, kleza bAdhane iti daurgam' (kSIrata0 1 / 637-38) / 'mantha viloDane' dhAtu ko durga ke matAnusAra svIkArya kahA gayA hai - "atrAyaM dhAturyayapi kSIrasvAmyAdibhirna paThyate, tathApi maitreyacandra-durgaH paThitatvAt 'zamIgarbhAdagniM manthati' ityAdidarzanAccAstyeva" (mA0 dhA0 vR0 1 / 37) / isa prakAra ke aneka uddharaNoM se durgasiMha-dvArA kalApadhAtupATha ko pariSkRta kiyA jAnA pramANita hotA hai / isameM 1347 dhAtusUtra tathA lagabhaga 1800 dhAtue~ haiN| dhAtupATha para svayaM AcArya zarvavarmA ne koI vRtti bhI likhI thI, isameM koI prAmANika vacana prApta nahIM hotA / kAtantraikadezIya AcArya vararuci ne avazya hI isakA koI vyAkhyAna kiyA thA / yaha manoramATIkAkAra ramAnAtha ke eka vacana se jJAta hotA hai - "hasvavAn ayam, uto'yurunu0 (3 / 7 / 15) ityatrAsyApi grahaNamiti kAtyAyanavyAkhyAnAt" (manoramA, Nu stavane-tu0 104) / zarvavarmA ne 'jvalAdi, radhAdi, lvAdi' gaNoM kA nirdeza sUtroM meM nahIM kiyA hai, kintu kAtyAyana ne inheM kRtsUtroM
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kAtantravyAkaraNam meM par3hA hai | samprati upalabdha dhAtupATha meM ina gaNoM kI samApti ke avabodhArtha jo "vRt" pATha kiyA gayA hai, vaha kAtyAyana ne hI kiyA hogA | ___manoramA TIkA ke aneka vacanoM se yaha bhI siddha hotA hai ki durgasiMha ne zArvavarmika dhAtupATha kA pariSkAra kiyA thA tathA apanI vRtti bhI likhI thI / jaise - "durgasiMhastvamUnekayogaM kRtvA vaiklavye paThati, nAhvAnarodanayoH" ('kada-krada AhvAne rodane ca' 1 / 499) / "dandazanamiha dantazUkakartRkA kriyA'bhidhIyate iti durgasiMha-vyAkhyAnAd dandazana iti pATho'numIyate" (manoramA, kharda dazane 1 / 20) / tibbatI vidvAn ise kalApadhAtusUtra aura dhAtukAya kahate haiM / isa dhAtupATha para durgasiMhadvArA racita vRtti ko 'gaNavRtti' bhI nAma diyA gayA hai / AcArya trilocana ne bhI isa para koI vRtti likhI thI (dra0, manoramA 1 / 60, 180, 522; 2 / 35) / trilocanakRta vRtti ko dhAtupArAyaNa kahate haiM / ise kAtantragaNamAlA bhI nAma diyA gayA hai| ramAnAtha zarmA ne manoramA nAmaka vRtti likhI hai, parantu yaha zarvavarmakRta dhAtupATha para AdhArita nahIM hai, aisA ramAnAtha ke aneka vacanoM se jJAta hotA hai / jaise - "curAdezca" (3 / 2 / 11) sUtra para TIkAkAra ne yujAdigaNa meM 'yuj' se lekara 'prI' taka 42 dhAtue~ mAnI haiM, jabaki vartamAna dhAtupATha meM 'dRbha' sandarbhe yaha eka dhAtu adhika prApta hotI hai| isase pratIta hotA hai ki zArvavarmika dhAtupATha meM 42 hI dhAtue~ rahI hoMgI / upalabdha dhAtupATha meM kucha vacana aise bhI prApta hote haiM, jinase yaha kahA jA sakatA hai ki isameM durgasiMha ke sabhI matoM kA vadhArtha pAlana nahIM kiyA gayA hai / saMbhavataH paravartI vyAkhyAkAroM ne isameM kucha apane niveza-praveza kie hoNge| ramAnAtha ke kathana se yaha jAnA jAtA hai ki unase pUrva aneka AcAryoM ne kalApadhAtupATha ke vyAkhyAna kie the, parantu unake vyAkhyAnoM meM dhAtuoM kA nizcaya nahIM kiyA jA skaa| ataH unake nizcayArtha maineM isa para TIkA likhI hai prAyeNa dhAtuvaiSamyAt sarveSAM ghUrNate shirH| yA takriyAyai prabhavet saiva vRttirmanoramA // bhUri sUrikRtA vRttirbhUyasI yuktayuktikA / nizcetuM dhAtavastasyAM na zakyAstena me shrmH|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam 31 isa dhAtupATha ke hastalekha jammU-zrInagara tathA vArANasI meM surakSita haiM / isa dhAtupATha ke antargata adAdigaNa meM hvAdi dhAtuoM ko par3ha die jAne se 9 hI dhAtugaNa mAne gae haiN| ina 9 gaNoM meM 29 antargaNa aura 20 anubandha haiM / manoramA TIkA meM lagabhaga 76 vizeSatAe~ dekhI jAtI haiN| vizeSatAoM kA vivaraNa kAtantravyAkaraNavimarzaH (pR0 109-22) meM draSTavya hai | kAtantragaNapATha prAtipadika (liGga-) pATha ke rUpa meM kalApavyAkaraNa kA gaNapATha svatantrarUpa meM upalabdha nahIM hotA, tathApi "svasrAdInAM ca, tyadAdInAma vibhaktau, muhAdInAM vA, bAhAdezca vidhIyate" (2 / 1 / 69,3 / 29,49; 6 / 6) Adi sUtroM meM jina gaNoM kA nAma liyA gayA hai, unake zabda-samUha kA vinA nizcaya kie koI bhI AcArya sUtroM meM nirdeza nahIM kara sakatA / phalataH zarvavarmA ne jina gaNoM kA sUtroM meM nirdeza kiyA hai, unake zabdasamUha kA bhI nizcaya avazya hI kiyA hogA / unakA nizcaya karane ke bAda hI sUtraracanA kI hogI / vRtti-TIkA Adi vyAkhyAnoM meM gaNapATha diyA gayA hai| kinhIM gaNoM kI zabdasaMkhyA meM paryApta viSamatA hai| maineM jo saMgraha kiyA hai, usameM adhikatama zabda A gae haiM, jinheM paravartI AcAryoM ne apanI ora se bhI jor3a diyA hai / gaNoM kI kula saMkhyA 29 hai / kalApavyAkaraNa ke gaNoM kA nirdeza kevala 'Adi' zabda ko jor3akara kiyA gayA hai, jaba ki pANinIyavyAkaraNa meM Adi-prabhRti aura bahuvacanAnta zabdoM dvArA / 'kapilakAdi-zivAdi-harItakyAdi' gaNoM ko vyAkhyAkAroM ne dikhAyA hai, sUtrakAra ne nahIM / ataH una gaNoM kA saMgraha nahIM kiyA gayA hai, parantu kRtprakaraNa ke gaNoM kA saMgraha isalie kara liyA gayA hai ki vararuci kAtyAyana-dvArA praNIta kRdbhAga ko durgasiMha kAtantravyAkaraNa se abhinna hI mAnate haiM / gaNoM kI yaha saMkhyA zarvavarmA aura AcArya kAtyAyana-dvArA praNIta sUtroM ke antargata samajhanI cAhie | uNAdisUtra uNAdisUtroM se niSpanna hone vAle zabda prAyaH saMjJAzabda hote haiM aura ve prAyaH rUDha bhI mAne jAte haiM / ataH uNAdi-pratyayAnta zabdoM ko vyutpanna aura avyutpanna donoM prakAra kA mAnA jAtA hai / maharSi zAkaTAyana sabhI zabdoM ko vyutpanna mAnate the, jabaki gArgya kinhIM zabdoM ko avyutpanna bhI svIkAra karate the / uNAdi pratyaya
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam yadyapi kRtprakaraNa ke hI antargata mAne jAte haiM, tathApi ukta vaiziSTya ke kAraNa unheM pRthak par3hA jAtA hai / AcArya zarvavarmA ne kRtsUtra nahIM banAe, kRtpratyayAnta zabdoM ko vRkSAdi zabdavat rUDha mAnakara unakI racanA vararuci kAtyAyana ne kI hai | isase yaha bhI kahA jA sakatA hai ki zarvavarmA ne uNAdisUtra bhI nahIM banAe the / samprati durgasiMhaviracita uNAdisUtra prApta hote haiN| ina sUtroM para unakI svopajJa vRtti bhI hai / madrAsa se prakAzita pustaka meM 6 pAda tathA 399 sUtra haiM aura vaGgasaMskaraNa meM 5 pAda tathA kevala 267 sUtra | sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlayIya sarasvatIbhavana vAle hastalekha meM to 4 hI pAda evaM 253 sUtra haiM / 32 'vimala sarasvatI ke vacanAnusAra uNAdisUtroM ke racayitA vararuci haiM, parantu yaha kathana prAmANika pratIta nahIM hotA, kyoMki durgasiMha ne granthArambha meM kisI dUsare kartA kA nAmollekha nahIM kiyA hai| unhoMne kevala uNAdi ke abhidhAna kI hI bAta kahI hai - namaskRtya giraM ( zivam ) bhUri zabdasantAnakAraNam / uNAdayo'bhidhAsyante bAlavyutpattihetave // 1988 I0 meM prakAzita kalApavyAkaraNam meM madrAsa - saMskaraNa kA hI adhika upayoga kiyA gayA hai, lekina kucha pATha ba~galA - saMskaraNa se bhI lie gae haiN| ina sUtroM meM Ae 255 pratyaya tathA pratyeka kA eka-eka udAharaNa bhI kAtantravyAkaraNavimarzaH tathA kalApavyAkaraNam ( pR0 147-54) meM saMkalita kiyA gayA hai| isake aneka hastalekha bhI prApta hote haiM / 'kulaTA - taskara chAtra -mukha' Adi zabdoM kI asAdhAraNa sAdhanaprakriyA draSTavya hai | 255 pratyayoM meM 12 anubandha tathA 25 liGgagaNoM kI yojanA kI gaI hai | 11 sautra dhAtue~ bhI prayukta huI haiM / uNAdi ke vistRta adhyayana ke lie DaoN0 dharmadatta caturvedI tathA AcArya losaG norbU zAstrI dvArA sampAdita kAtantroNAdisUtra draSTavya hai / kAtantra-liGgAnuzAsana jisase puMstva-strItva aura napuMsakatva dharma jAnA jAe, use liGga kahate haiM / pratyeka zabda ke sAtha puMstva Adi liGga kA nAntarIyaka saMbandha hotA hai | ataH 1. uNAdisphuTIkaraNAya vararucinA pRthageva sUtrANi praNItAni ( rUpamAlA - kRdantamAlA 3 / 4 / 75) /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam liGgavicAra ko zabdAnuzAsanarUpa vyAkaraNa kA eka avayava svIkAra kiyA gayA hai / jaise prakaraNa, deza aura kAla se kisI bhI zabda ke artha nizcita karane meM sahAyatA milatI hai, vaise liGga se bhI arthanirdhAraNa meM suvidhA hotI hai | kahA bhI hai arthAt prakaraNAlliGgAdaucityAd deshkaaltH| zabdArthAstu vibhajyante na rUpAdeva kevalAt // (kavi0, kRt0 - maGgalAcaraNa) / (vAkyAt prakaraNAdarthAt - pAThA0 - vA0 pa0 2 / 314) / isa liGga kA anuzAsana (bodhana, vicAra) jisameM yA jisase kiyA jAtA hai, use liGgAnuzAsana kahate haiM / kalApavyAkaraNa meM liGgAnuzAsana kI racanA AcArya durgasiMha ne kI hai / bIkAnera tathA ahamadAbAda ke hastalekhoM meM isa liGgAnuzAsana kI kevala 86 kArikAe~ milatI haiM, unameM vRtti nahIM hai / puNyapattana (pUnA) se 1952 I0 meM jo kAtantraliGgAnuzAsana prakAzita huA hai, usameM 87 kArikAe~ tathA durgasiMha kI vRtti bhI hai / isa liGgAnuzAsana meM 7 pramukha prakaraNa haiM - 1. strIliGgaprakaraNa / 2. puNllinggprkrnn| 3. napuMsakaliGgaprakaraNa | 4. ubhayaliGgaprakaraNa / 5. strI-naraliGgaprakaraNa / 6. strI-napuMsakaliGgaprakaraNa tathA 7. sarvaliGgaprakaraNa / gurupada hAladAra ke lekhAnusAra isa liGgAnuzAsana kA ullekha kazmIra ke granthoM meM pAyA jAtA hai (dra0, vyA0 da0 iti0, pR0 426-27) / AcArya zarvavarmA yA kAtyAyana ne liGgAnuzAsana likhA thA- isameM koI pramANa prApta nahIM hotA / kalApapaJjikAkAra trilocana ne zvazura zabda para durgasiMha kA jo abhimata likhA hai, usase durgasiMha-dvArA liGgAnuzAsana kA banAyA jAnA avazya hI pramANita hotA hai / mudrita liGgAnuzAsana ke anta meM eka zloka hai - durgasiMho'tha durgAtmA durgo durgapa ityapi / yasya nAmAni tenaiva ligavRttiriyaM kRtaa|| (pAThA0 - tenedaM cakre liGgAnuzAsanam) / isa AdhAra para liGgAnuzAsana tathA usakI vRtti ke racayitA durgasiMha mAne jAte haiM / gurupada hAladAra ne tIna durgasiMha mAne haiM - (1) vRttikAra / (2) TIkAkAra
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kAra / kucha vidvAn inheM abhinna bhI mAnate haiM / inakA samaya ---- katA / inakA deza-kAlAdi-vistRta paricaya vRttikAraprakaraNa - isake atirikta saMskRta ke bauddha vaiyAkaraNa (pR0 159 - ke kAtantravyAkaraNa ke vRttikAra madAra mAnate haiM ki zarbavarmA ne hI sarvaprathama apane vyAkaraNa kI - (dra0 - vyA0 da0 iti0, pR0 437) / isameM anya pramANa prApta ra karamaca kA dAyana ne durghaTa nAmaka vRtti kI racanA kI thii| loka ga jAtA hai, jise durgasiMha ne apanI vRtti ke devadevaM praNampAdo sarvazaM sarvadarzinam / kAtantrasya pravakSyAmi vyAkhyAnaM zArvavarmikam // mAra ne vyAkhyAsAra nAmaka vyAkhyA meM isakA spaSTIkaraNa kiyA hai (vyA0 ---- lacaraNa) / kavirAja suSeNa vidyAbhUSaNa ne bhI kalApacandra meM ukta zloka ko bacata hI mAnA hai | kavirAja ne vararucivRtti ke nAma se usake aneka abhimata uddhRta kie haiM, jinase asandigdharUpa meM yahI kahA jA sakatA hai ki arbavarma-cita sUtroM para vararuci ne vRtti avazya hI banAI thI | eka abhimata isa prakAra hai -- "arthaH padamaindrAH, vibhaktyantaM padamAhurApizalIyAH, suptiGantaM padaM pANinIyAH, ihArthopalabdhau padam iti vararuciH" (1 / 1 / 20) / anya abhimatoM ke lie draSTavya aura isa prakAra hai - 111 / 9, 23; 3 / 2 / 38; 5 / 8 / samprati ye donoM hI vRttiyA~ va vRttiyoM meM prAcIna aura prauDha durgasiMhakRta vRtti hai / vararuci evaM durgasiMha - mayakAla meM bhI aneka vRttiyoM kI racanA huI hogI / durgavRtti meM bdoM se uddhRta AcAryamatoM ke bala para aisA kahA jA sakatA hai / kAra ne kahA hai ki durgavRtti kI racanA vararucivRtti kI racanA se 300 I thI - 'vArarucika vRttira prAya 300 vatsara pare daugavRtti evaM kAzmIre pani racita haiyAche / vardhamAnera kAtantravistaravRtti cicchuvRttira paravartI' iti0, pR0 395) /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam vRttikAra durgasiMha kA paricaya kAtantra-vAGmaya meM durgasiMha kA yogadAna mahAn aura avismaraNIya hai / kahA jAtA hai ki kAtantrarUpI durga meM siMha kI taraha nirbhaya hokara vicaraNa karane ke kAraNa hI inheM durgasiMha kahate the / kAtantraliGgAnuzAsana ke anta meM durgasiMha ke tIna nAma batAe gae haiM - 'durgAtmA durga, durgapa' / saMskRtavAGmaya meM durga athavA durgasiMha-dvArA racita aneka grantha prasiddha haiN| gurupada hAladAra ne kAtantravRttikAra ko navama-dazama zatAbdI kA mAnA hai | yudhiSThira mImAMsaka aneka pramANa dekara niruktavRttikAra tathA kAtantravRttikAra ko eka hI vyakti tathA unakA samaya vi0 saM0 600 se 680 ke madhya siddha karate haiM / jaise unhoMne kahA hai ki durgAcAryaviracita niruktavRtti ke aneka hastalekhoM ke anta meM durgasiMha athavA durgasima nAma upalabdha hotA hai / donoM granthakAroM ne apane grantha ko vRtti kahA hai / donoM granthoM ke racayitAoM ke lie 'bhagavat' zabda kA vyavahAra milatA hai / harisvAmI ne saM0 695 meM zatapatha brAhmaNa ke prathama kANDa kA bhASya likhA thA / unake guru skandasvAmI ne apanI niruktaTIkA meM durgAcArya kA ullekha kiyA hai / isa prakAra niruktavRttikAra se kAtantravRttikAra abhinna vyakti siddha hote haiM / durgasiMha kA koI nizcita deza abhI taka jJAta nahIM hai | "siddho varNasamAmnAyaH" (kAta0 1 / 1 / 1) sUtra kI vyAkhyA meM durgasiMha ne tIna arthoM ke udAharaNa die haiM - 'siddhamAkAzam, siddha odanaH, siddhaH kAmpillaH' / jJAtavya hai ki 'siddha' zabda ke nitya, niSpanna aura prasiddha ye tIna artha hote haiM / inhIM arthoM ke kramAnusAra udAharaNa bhI die gae haiN| prasiddha artha kA udAharaNa hai - kAmpillaH | isa zabda kI do vyAkhyAe~ milatI haiM- 1. uttara deza meM bahane vAlI kampilA nadI ke samIpavartI deza ko kAmpilla kahate haiM / 2. vikramAditya ke maGgala hAthI kA nAma kAmpilla thA | prathama vyAkhyA ko prAmANika mAna lene para durgasiMha ko uttarabhAratIya kAmpilla deza se sambaddha mAnanA par3egA, kyoMki sAkSAt usI deza meM yA usake samIpa vinA nivAsa kie kAmpilla kI prasiddhi se ve suparicita nahIM ho sakate aura aisA na hone para prasiddha artha kA ve yaha udAharaNa bhI nahIM dete / dUsarI vyAkhyA ke anusAra durgasiMha ko ujjayinI-nivAsI kahA jA sakatA hai / pro0 ke0 vI0 abhyaGkara ne
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam Dictionary of sanskrit grammar meM kahA hai ki kucha vidvAn amarasiMha tathA durgasiMha ko abhinna mAnate haiM / kalApavyAkaraNa (vaM0 saM0 1296 = zaka saM0 1811= 1889 I0) ke itivRtta ( pR06) meM saMpAdaka ne bhI jo likhA hai, usase ukta kA samarthana hotA hai / unake anusAra pANinIya vyAkaraNa meM asAdhAraNa vaiduSya prApta kara durgasiMha ne nAmaliGgAnuzAsana kI racanA kI, isase prasanna hokara vikramAditya ne unheM amarasiMha kI upAdhi dI thI / ataH durgasiMha kA hI paravartI nAma amarasiMha huA thA aura ve vikramAditya ke nava ratnoM meM bhI anyatama ratna the - durgasiMhapracArite nAmaliGgAnuzAsane / labhate hyamaropAdhiM rAjendravikrameNa saH // vadyAkIrtiprabhAveNAmaratvaM labhate 36 naraH / sa ratnaM navaratnAnAM tadguNena suzobhitaH // kalApa ke vaGgalipivAle granthoM meM eka prAcIna zloka uddhRta milatA hai, jisameM kahA gayA hai - zabarasvAmI kI zUdrajAtIyA patnI se amarasiMha kA janma huA thA / ye vikramAditya ke bhAI the / yaha itihAsa se pramANita na bhI ho sake to bhI durgasiMha aura amarasiMha ko abhinna mAnakara unakA deza ujjayinI kahA jA sakatA hai, kyoMki amarasiMha vikramAditya ke anyatama sabhArana the aura vikramAditya kI rAjadhAnI ujjayinI atyanta prasiddha hai / inake nAmaikadeza 'siMha' ke sthAna para kahIM-kahIM 'sima' pATha milatA hai, jo kazmIrIbhASA ke anusAra mAnA jAtA hai / isalie kucha vidvAn durgasiMha ko kazmIra-dezIya mAnanA cAhate haiM / inheM bauddha aura zaiva donoM hI siddha kiyA jAtA hai / sItAnAtha siddhAntavAgIza ke matAnusAra ye zaiva the (dra0, namaskArasaJjIvanI, pR0 242-43) / yudhiSThira mImAMsaka ke vivecanAnusAra inheM vaidika bhI kahA jA sakatA hai / isake atirikta nimnAGkita kucha vacana aise haiM, jo inheM bauddha siddha karate haiM / jaise 'devadevaM praNamyAdau sarvajJaM sarvadarzinam' meM 'sarvajJa' pada tathA " bhagnaM mArabalaM yena nirjitaM bhavapaJjaram / nirvANapadamArUDhaM taM buddhaM praNamAmyaham // svayambhuvam / zivamekamajaM buddhamarhadakrayaM kAtantravRttiTIkeyaM natvA durgeNa racyate // " meM 'buddha' pada |
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam niruktavRttikAra Adi ko abhinna mAna lene para inakI daza racanAe~ kahI jA sakatI haiM - 1. niruktavRtti yA niruktabhASya / 2. kAtantravRtti (nAmAntara siddhAntakaumudI) / 3. kAtantravRttiTIkA / 4. kAtantradhAtupATha / 5. kAtantroNAdivRtti / 6. kAtantra - liGgAnuzAsana / 7. kAtantraparibhASAvRtti / 8. SaTkArakakArikA | 9. kArakaratna yA SaTkArakaratna tathA 10. kalAparatna / vaidika zabdakozAtmaka nighaNTu meM Ae vaidika zabdoM kA maharSi yAska ne apane nirukta meM jo nirvacana Adi kiyA hai, vaha saMkSipta hone ke kAraNa sadyaH bodhagamya nahIM ho pAtA, durgasiMha ne usa para bhASya yA vRtti likhakara use bodhagamya banAne kA prayatna kiyA hai | prasaGgataH vividha prakAra kI mahattvapUrNa bAteM bhI kahI haiM / kAtantradurgavRtti kA paricaya AcArya zarvavarmA evaM vararuci dvArA racita kAtantra ke 1400 sUtroM kI yaha prauDha vyAkhyA hai | isameM pUrvavartI aneka zAbdika AcAryoM ke mata uddhRta haiN| cAndravyAkaraNa kA eka sUtra "tAdarthya" (cA0 2 / 179) bhI durgasiMha ne kAtantravyAkaraNa meM svIkAra kara liyA hai, jisase kAtantravyAkaraNa meM sUtrasaMkhyA 1401 ho jAtI hai | vyAkaraNa kI upalabdha aneka vRttiyoM meM se yahI vRtti prAcInatama hai / isake prArambha meM jo maGgalazloka diyA gayA hai, use vararuci ne apanI durghaTavRtti meM pahale hI kahA hai devadevaM praNamyAdau sarvajJaM sarvadarzinam / kAtantrasya pravakSyAmi vyAkhyAnaM shaavrmikm|| kisI-kisI hastalekha meM eka dUsarA bhI zloka upalabdha hotA hai, jisameM oGkArarUpa devavizeSa ko namaskAra kiyA gayA hai OMkAra bindusaMyuktaM nityaM dhyAyanti yoginH| kAmadaM mokSadaM devamokArAya namo nmH|| yaha zloka durgasiMhakartRka kahA jA sakatA hai / isa vRtti kA apara nAma siddhAntakaumudI bhI milatA hai / (dra0, A descriptive Catalogue of sanskrit manuscripts; Gujarata Vidyasabha, Ahmedabad, part II, 1964, pp. 734, Sr. No 2391) / isa vRtti para aneka AcAryoM ne TIkAe~ likhI haiM /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantra vyAkaraNam durgasiMha ne isameM aneka pUrvavartI AcAryoM tathA granthoM ke matoM kI vyAkhyA kI hai / kahIM-kahIM pUrvavartI vyAkhyAoM meM die gae AkSepoM kA samAdhAna bhI kiyA gayA hai / sUtroM meM apaThita parantu apekSita kucha aMzoM kI pUrti kI hai / unhoMne adyatana kI vyAkhyA karate hue kahA hai ki gata rAtri kA avaziSTa prahara, AgAminI rAtri kA prathama prahara tathA dina ke cAra prahara, kula milAkara 6 praharoM ke kAla ko adyatana kahate haiM - 38 zeSo gatAyAH praharo nizAyA AgAminI yA praharazca tasyAH / dinasya catvAra ime ca yAmAH kAlaM budhA hyayatanaM vadanti // (3 / 1 / 22) / isakI kucha anya vizeSatAoM ke lie vyAkaraNadarzanera itihAsa pR0 259, 264, 306, 332, 344, 376, 398, 407, 410, 521, 522, 563, 569, 570 bhI dekhanA cAhie / svaracita kRtsUtroM para bhI svayaM vararuci kAtyAyana ne caitrakUTI nAmaka vRtti banAI thI / kavirAja suSeNa vidyAbhUSaNa ne "bRMhe: svare'niTi bA" (kAta0 4 | 1 |68) sUtra kI vyAkhyA meM vararuci kA eka mata prastuta kiyA hai- " tathA ca vararuciH, bRMhabRhyoramI sAdhyA bRMhabarhAdayo yadi / tadA sUtreNa vaiyarthyaM na barhA bhAvake striyAm // " gurupada hAladAra ne vyAkaraNa darzanera itihAsa ( pR0 579) meM kRtsUtroM para vararuciviracita TIkA kA nAma caitrakUTI likhA hai / saMbhavataH kisI hastalekha meM TIkA kA nAma bhI diyA gayA ho / paNDita vararuciviracita kRtsUtravRtti kA eka hastalekha 'lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRtividyAmandira, ahamadAbAda' meM surakSita hai / parantu yaha vRtti caitrakUTI vRtti se bhinna pratIta hotI hai / isa prakAra kAtantrasUtroM ke pramukha aura prAcIna vRttikAra zarvavarmA, vararuci aura durgasiMha haiM, parantu vartamAna meM zarvavarmA aura vararuci kI vRttiyA~ prApta nahIM hotIM, kevala durgasiMha kI hI vRtti devanAgarI tathA vaGgalipi meM mudrita prApta hai / isake atirikta kucha anya vRttiyA~ bhI prApta hotI haiM / jaise - kAtantravistara / isake racayitA karNadevopAdhyAya zrIvardhamAna haiM aura yaha vaGga utkalalipiyoM meM prApta
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam | hai | adyAvadhi isakA mudraNa nahIM huA hai, kevala kArakaprakaraNa .. maJjUSApatrikA (va0 12, aM0 9) meM chapA hai / pratijJAvacana ke anusAra kAvyazAstra Adi meM ziSTajanoM dvArA prayukta sabhI zabdoM kA sAdhutva batAne ke lie duniyA ne prayatna kiyA hai / unakA vacana isa prakAra hai - mahezvaraM namaskRtya kumAraM tadanantaram / sugamaH kriyate'smAbhirayaM kAtantravistaraH // abhiyogaparAH pUrve bhASAyAM yad babhASire / prAyeNa tadihAsmAbhiH parityaktaM na kiJcana // isake tAtparyArtha ko prakAzita karane ke lie vAmadeva ne manoramA TIkA likhI thI / kAtantravistara meM TIkAkAroM dvArA kie gae AkSepoM kA samAdhAna raghunAthadAsa ne vardhamAnaprakAza nAmaka TIkA meM kiyA hai / granthArambha meM nRsiMha se vANI kI saphalatA cAhate hue unhoMne pratijJA kI hai - kAtantravistarAkSepanigUDhArtha - prakAzanam / kurute raghunAthaH zrIvAsudevAmbikAsutaH // vardhamAna ke matoM aura vicAroM kA eka vyAkhyAna vardhamAnasaMgraha nAmaka zrIkRSNa AcArya ne likhA thA | vardhamAna kA anusArI eka aisA bhI prakriyAgrantha prApta hotA hai, jisameM granthakAra kA nAmollekha nahIM kiyA gayA hai / saMbhavataH isI prakriyAgrantha ke sAra kA saMgraha zrIgovindadAsa ne vardhamAnasAravyAkaraNa meM kiyA hai / isake anta meM kahA gayA hai - udhRtya vardhamAnasya prakriyAyAH prayatnataH / racitaM prakriyAsAraM sarvazAstraprayogavat // 2. vyAkhyAsAra isa vRttigrantha kI racanA harirAma AcArya ne kI hai / isakA candrikA bhI nAmAntara milatA hai / yadyapi yaha vRtti samprati kAraka - samAsa - taddhita prakaraNoM para upalabdha nahIM hotI, tathApi agrima AkhyAta - kRt prakaraNoM para prApta hone ke kAraNa ina prakaraNoM para bhI use avazya hI likhA gayA hogA / isameM kucha sUtroM kI gaI hai| vacana isa prakAra hai -
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 kAtantravyAkaraNam vizvanAthapadadvandvaM natvA gurupadaM mayA / tanyate harirAmeNa vyAkhyAsAraH samAsataH // 3. bAlabodhinI stutikusumAJjalikAra jagadharabhaTTa ne apane putra yazodhara ke adhyayanArtha kAtantrasUtroM para isa vRtti-grantha ko likhA thA / yaha vRtti kazmIra meM pracalita rahI hai tathA sarala aura saMkSipta bhI hai / anta meM kahA gayA hai - iti mitamatibAlabodhanArthaM parihRtavakrapathairmayA vacobhiH / laghulalitapadA vyadhAyi vRttirmRdu saralA khalu bAlabodhinIyam // jagaddharabhaTTa kA laghulalitavRtti nAmaka eka anya grantha bhI prApta hotA hai, jo ukta bAlabodhinI vRtti se bhinna hai / bAlabodhinI para rAjAnaka zitikaNTha ne 1478 I0 meM nyAsa kI racanA kI thI / 4. kAtantralaghuvRtti isake racayitA chucchukabhaTTa haiM / isakA 378 patroM kA eka devanAgarIlipibaddha hastalekha dillI ke prAcInagrantha saMgrahAlaya meM surakSita hai / 19 vIM zatAbdI ke anta taka kazmIra kI pratyeka pAThazAlA meM isakA adhyayana hotA thA / 5. kAtantrakaumudI kRpAlu kokila guru nAmaka AcArya ne ise likhA thA / sukumAramati - bAlakoM ko saralatA se vyAkaraNajJAnArtha isakI racanA kI gaI thI / kucha anya vRttiyoM ke nAma isa prakAra haiM 1. bAlAvabodhavRtti (merutuGgasUri ) / 2. kAlApaprakriyA (AcArya bldev)| 4. catuSkavyavahAraduNDikA ( dhanaprabhasUri ) / 6. bAlAvabodhavRtti (harikalazopAdhyAya) / 3. kAtantramantraprakAza ( karmadhara ) / 5. kAtantradIpaka (muni zrIharSa ) / 7. kriyAkalApa (vijayAnanda) / 8. kriyAkalApa (jinadevasUri) / 9. kAtantrarUpamAlA (vAdiparvatavajra bhAvasena) / 10. kAtantravAkyavistara (AcArya rAma) / 11. kAtantrapradIpa ( puNDarIkAkSa vidyAsAgara ) /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam kAtantravRttiTIkA isake bhI racayitA durga yA durgasiMha hI haiM / pratijJAvacana meM kahA gayA hai - zivamekamajaM buddhamarhadayaM svayambhuvam / kAtantravRttiTIkeyaM natvA durgeNa rcyte|| isase inakA bauddhamatAvalambI honA siddha hotA hai / sAmAnyatayA vRttikAra aura TIkAkAra durgasiMha ko abhinna vyakti nahIM mAnA jAtA, kyoMki TIkAkAra durgasiMha ne vRttikAra ke lie 'bhagavAn' vizeSaNa kA prayoga kiyA hai - "iti bhagavAn vRttikAraH zlokamekaM kRtavAn - devdevmityaadi"| "devadevam" ityAdi zloka durgasiMhadvArA vRtti ke prArambha meM diyA gayA hai / ataH yahA~ vRttikAra pada se durgasiMha kA grahaNa karane ke kAraNa vRttikAra aura TIkAkAra meM bheda mAnA jAtA hai, kyoMki TIkAkAra apane hI lie 'bhagavAn' zabda kA vyavahAra kaise karate ? aisA vicAra vartamAna samIkSakoM kA hai, parantu vastusthiti yaha hai ki ukta zloka durgasiMha kA nahIM, kiM ca use durghaTavRtti ke prArambha meM vararuci ne kahA hai / ataH vararuci ke lie 'bhagavAn' zabda kA vyavahAra mAna lene para vRttikAra aura TIkAkAra meM ekatva sthApita kiyA jA sakatA hai| TIkA meM vRtti ke gUDha aura prauDha aMzoM ko spaSTa kiyA gayA hai / vistAra ke lie 'kAtantravyAkaraNavimarzaH' tathA 'saMskRta ke bauddha vaiyAkaraNa' grantha draSTavya haiM | zrIgautama paNDita ne durgasiMhavRtti para kalApadIpikA, kulacandra ne durgavAkyaprabodha, rAmadAsacakravartI ne kAtantracandrikA, govardhana ne vRttiTippaNI, rAmakizora ne maGgalA, prabodhamUrtigaNi ne durgapadaprabodha tathA golhaNa ne durgavRttiTippaNI kI racanA kI hai| isa TIkA para vijayAnanda ne eka kAtantrottara (vidyAnanda) nAmaka tathA vidyAsAgara ne AkhyAtamaJjarI vyAkhyA likhI hai / kRtsUtroM para zivarAma zarmA ne eka maJjarI nAmaka TIkA, raghunandana bhaTTAcArya ziromaNi ne kalApatattvArNava tathA kRtziromaNi kI racanA kI hai| ___ kAtantravRttipaJjikA durgavRttigata zabdoM ke tAtparyArtha kA spaSTIkaraNa karane ke lie trilocanadAsa ne isakI racanA kI hai / granthArambha meM maGgalAcaraNa karate hue unhoMne pratijJA kI hai
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 kAtantravyAkaraNam praNamya sarvakartAraM sarvadaM srvvedinm| sarvIyaM sarvagaM sarvaM sarvadevanamaskRtam // durgasiMhoktakAtantravRttidurgapadAnyaham / vivRNomi ythaaprjnymjnysNjnyaanhetunaa|| eka trilocana ne kAtantrottarapariziSTa kI racanA kI thI / ina donoM kI ekatA yA bhinnatA ke viSaya meM nizcayena kucha nahIM kahA jA sakatA / isa para kie gae AkSepoM kA samAdhAna karane ke lie kavirAja suSeNa vidyAbhUSaNa ne kalApacandra nAmaka eka vistRta vyAkhyA likhI hai| isameM 'vRttikAra-TIkAkAra-hemakara-kulacandra' Adi ke bhI mata dikhAe gae haiN| jisa aMza para kalApacandra upalabdha nahIM hotA, usa para AcArya bilvezvara kI TIkA mudrita rUpa meM prApta hotI hai / isakI aneka vyAkhyAe~ upalabdha haiM | jaise - karNopAdhyAya kI udyota vyAkhyA, maNikaNTha bhaTTAcArya kI trilocanacandrikA, sItAnAtha siddhAntavAgIza kI saJjIvanI TIkA, pItAmbara vidyAbhUSaNa kI patrikA, prabodhamUrtigaNi kI durgapadaprabodha aura dezala kI paJjikApradIpa | anya upayogI grantha 1. kisI ajJAtanAmA granthakAra ne kAtantravibhrama nAmaka eka grantha kI racanA kI thI / isakI vyAkhyA kSemendra, cAritrasiMha tathA gopAlAcArya ne likhI hai / kSemendrakRta vyAkhyA kI TIkA maNDana ne banAI thI / kAtantravibhrama para avacUri nAmaka TIkA kA ullekha prApta hotA hai, parantu usakA racayitA jJAta nahIM hai | kAtantravibhrama meM mUla 21 kArikAe~ tathA 150 zabda haiN| jo zabda kinhIM kAvyazAstroM meM arthavizeSa meM prayukta rahe hoMge, parantu Aja ve una arthoM meM prasiddha nahIM rahe / aise hI zabdoM ko yahA~ praznottararUpa meM prastuta kiyA gayA hai / zrIjinaprabhasUri dvArA racita kAtantravibhrama nAmaka grantha isase bhinna pratIta hotA hai / 2. yaGluk kI eka saMjJA hai - 'carkarIta' / carkarItAnta prayogoM kI siddhi carkarItarahasya kI 20 kArikAoM meM kavikaNThahAra ne dikhAI hai / isa para unakI svopajJa TIkA bhI hai / maGgalazloka isa prakAra hai praNanamya mahAdevaM carkarItarahasyakam / zrIkavikaNThahAro'haM vAvadhi vadatAM vrH||
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam 43 3. paribhASAsUtroM se atirikta kAtantravyAkaraNa meM kucha paribhASAe~ bhI haiM / 65 paribhASAoM kI vyAkhyA durgasiMha ne tathA 62 paribhASAoM kI bhAvazarmA ne kI hai| kavIndu jayadeva ne bhI 55 paribhASAoM kI vyAkhyA karane kA saMkalpa kiyA thA | pratAparudrIyapura kI yAtrA karate hue unhoMne isa saMkalpa ko pUrA bhI kara liyA | paribhASAsaMgraha meM 67 kAtantraparibhASAsUtra,29 balAbalasUtra tathA 118 kAlApaparibhASAsUtra bhI die gae haiN| inake racayitA kA nAma ullikhita nahIM hai | 4. hastalekhoM meM 11 kAtantrazikSAsUtra milate haiM / racayitA kA nAma nahIM diyA gayA hai / isameM avarNa kA kevala kaNThasthAna hI nahIM, kintu mukhasthita sabhI sthAna batAe gae haiM - "avarNaH srvmukhsthaanmityeke"| 5. kAtantra ke sandhiprakaraNa meM 5 pAda tathA 79 sUtra haiN| inake vikRtarUpa rAjasthAna kI prArambhika pAThazAlAoM meM par3hAe jAte rahe haiM / inheM sIdI pATI kahA jAtA hai| jisakA mUlarUpa siddhapATha hai | inake atirikta vidita grantha isa prakAra haiM 1.kAtantropasargasUtra (purussottmdev)|2. kalApavyAkaraNotpattiprastAva (vnmaalii)| 3. pAdaprakaraNasaGgati (jograaj)| 4. dazabalakArikA (durg)| 5. bAlazikSAvyAkaraNa (Thakkura sNgraamsiNh)| 6. zabdaratna (jnaardnshrmaa)| 7. gAndharvakalApavyAkaraNa (saurIndramohana tthaakur)| 8. kalApadIpikA = kalApavyAkaraNAnusAriNI bhaTTikAvyaTIkA (puNDarIkAkSa vidyaasaagr)| zabdarUpa kalpadruma, ratnabodha Adi kucha grantha kalApavyAkaraNAnusArI race gae haiM | The Aindra School of sanskrit Grammarians meM bhI kAtantravyAkaraNa para vistAra se carcA hai / tibbatIbhASA meM isa para kama se kama 23 TIkAe~ avazya likhI gaI haiN| "Sanskrit hand Schriften Aus Den Turfanbunden" Wiesbaden, West Germany, ke 1-5 khaNDoM meM prakAzita jarmanI meM vidyamAna turphAna-hastalekhoM ke vivaraNa meM nimnAGkita praviSTiyA~ kAtantra se saMbaddha haiM - 1. Grammar related to the katantra 1.633; 2. Katantra 1.64, 246, 489, 534, 644; 3. Katantra Kat. Gr. 1.208.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 kAtantravyAkaraNam bhoTabhASA meM anUdita kAtantragranthoM kA paricaya 1. kalApasUtram granthasaMkhyA 4282, patra-saM0 Le. I. b1-20a'. racayitA = rAjadeva (rGyalPohi Lha). anuvAdaka = sthiramati (bLo-Gros br Tan - Pa) tibbatadezIya vidvAn / 2. kalApasUtravRttiH granthasaMkhyA 4283, patra - saM0 Le. 21 b1-31b5. racayitA = dargasiMha / anuvAdaka = kIrtidhvaja ( Grags - Pa rGyal - mTshan ) tibbatadezIya AcArya / 3. kalApalaghuvRttiH ziSyahitA gra0 saM0 4284, patra saM0 Le. 31 b1-63a'. racayitA = muktezvara (rGrolBahi d Ban Phyug). anuvAdaka = zAntiprabha ( Shi-Ba Hod). 4. ziSyahitA kalApavyAkaraNasUtravRttiH gra0 saM0 4286, patra saM0 Le. 75b1-317a'. racayitA = rudrabhUti yA ugrabhUti (Jo-Bo Drag - h Byor) . anuvAdaka = bodhizekhara (Byan - Chub - rTse - Mo)| 5. kalApasUtravRttiH syAdivibhaktiprakriyA gra0 saM0 4288, patra - saM0 Se. 54 b1-97a'. racayitA = Mam-hiKaWi (?). anuvAdaka - 1. sthiramati (bLo-Gros br Tan-pa). 2.dharmakIrtizrIbhadra ( Chos-Grags-dpal-bZan -Po). 6. syAyantaprakriyA gra0 saM0 4287, patra-saM0 Se. 1b1-54a'. racayitA = maJjuzrIkIrti (bJam-d Pal -Grags - Pa). anuvAdaka = sthiramati ( bLo - Gros - br Tan -Pa). 7. tyAyantaprakriyAvicAritam gra0 saM0 4289, patra - saM0 Se. 97b1 - 235a". racayitA = sarvadhara / anuvAdaka = vajradhvaja ( rDo -rJe-rGyal - mTshan). 8. tyAyantakriyApadarohaNam gra0 saM0 4452, patra-saM0 Po.1b6 -70a'. racayitA = nandakIrti (DgahBah-Grags-Pa).anuvAdaka - 1.(bu-stona) ratnasiddha (Bu-sTon Rin-Chen-Grub). 2. dharmapAlazrIbhadra /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam 9. kalApadhAtusUtram gra0 saM0 4422, patra-saM0 No. 1b1 -10a'. racayitA = anullikhita | anuvAdaka - 1. bodhizekhara (Byan - Chub - TTse-Mo). 2. ma ghoSa khaDga ( bJam- d Byan - Ral - Gri). 10. dhAtukAyaH gra0 saM0 4285, patra - saM0 Le. 63a3-75a'. racayitA = durgasiMha (b Grod - d Kah - Sen - Ge). anuvAdaka (bu-stona) ratnasiddha ( Bu - s Ton Rin - Chen - Grub ). 11. kalApoNAdisUtrANi gra0 saM0 4425, patra - saM0 No. 31b4 - 34b1. racayitA = durgasiMha / anuvAdaka = gaganabhadra yA AkAzabhadra / 12. uNAdivRttiH gra0 saM0 4426, patra - saM0 No. 34b1 - 67 b5 racayitA = durgasiMha / anuvAdaka - 1. zrImaNika (bhAratIya vidvAn). 2. zrImAn puNyabhadra (d Pal-Danb Sod - Nams - b Zan - PO, tibbatadezIya AcArya), 3. vajradhvaja ( rDo - rJe r Gyal - m Tshan ). bhoTabhASA meM likhita TIkAe~ 1. kalApasUtravRtti- (s-sng-mti-pnn-chen)| 2. kalApapaJcasandhiTIkA(bu - ton)| 3. kalApaTIkA - (butona) / 4. kalApa-sodAharaNAkhyAtasiddhiTIkA - (buton)| 5. kalApasodAharaNakRtsiddhiTIkA - (buton)| 6. kalApasandhibhASya - (loddos-tenpaa)|7. kalApaTIkA - (loDos - tenapA) / 8. kalApasUtravRtti - (loDostenpA) / 9. kalApasUtravRtti - (loDos-tenapA) / 10. kalApavRtti- (dhrmpaalbhdr)| 11. kalApabRhaTTIkA - (kun. khyen-'jam- byngs-shd-p)| 12. kalApapaJcasandhiTIkA - (narathaG sngghshrii)| 13. kalApasUtrabhASya - (losaG gylchn)| 14. kalApapaJcasandhiprayoga - (sechena-jamayaG-loDos) / 15. sasaGmati paNchenakRta kalApasUtravRtti-bhASya - (zalu locaavaa)|16. kalApapaJcasandhivRtti - (locAvA zerab rinachena gyalachan) / 17. kalApasandhinAmaTIkA - (tenajina gyalchan) / 18. kalApa
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam dhAtusUtravyAkhyA - (bodoGchogla-namgyala) | 19. kalApasUtravyAkhyA - sandhiprakaraNa - (bodochogla namgyala) / 20. kalApasUtra - uttarArdha (pAda 2-6)- (bodoG chogla nmgyl)|29. kalApoNAdisUtravyAkhyA - (bodoGchogla nmgyl)|22. kalApasandhisUtravyAkhyA - (tenajina gyalchana) / 23. kalApanAmasUtravyAkhyA - (tenajina gylchn)| mudritagranthaparicayaH 1. AkhyAtamaJjarI - vaM0 a0 1317, govardhanayantra, kalakattA / 2. kalApatattvArNavaH- vaM0 a0 1332, saMskRtavidyAlaya, kalakattA / 3. kalApatattvArNavaH- vaM0 a0 1332, saMskRtavidyAlaya, kalakattA / 4. kalApatantratattvabodhinI - vaM0 a0 1332, saMskRtavidyAlaya, kalakattA / 5.kalApavyAkaraNam - 1988 I0, ke0u0ti0zi0saM0, sAranAtha, vArANasI / 6. kAtantragaNamAlA - vaGgAkSaroM meM mudrita, kalakattA | 7. kAtantracchanda prakriyA - 1896 I0, pIpulsa presa, kalakattA / 8. kAtantradurgaparibhASAvRttiH- 1967 I0, bha0 o0 ri0 i0, pUnA / (paribhASAsaMgrahaH) 9. kAtantradhAtupAThaH- 1835 I0, vaGgAkSaroM meM mudrita / 10. kAtantraparibhASAsUtram - 1967 I0, bha0 o0 ri0 i0, pUnA | 11. kAtantrapariziSTaprabodha:- za0 a0 1833, saMskRtavidyAlaya, kalakattA / 12. kAtantrapariziSTam - za0 a0 1833, saMskRtavidyAlaya, kalakattA / 13. kAtantrapradIpa:- kArakaprakaraNa kA kucha bhAga vaGgAkSaroM meM mudrita / 14. kAtantrarUpamAlA 1. vi0 a0 1952, nirNayasAgarayantrAlaya, bambaI / 2. vIranirvANa saM0 2481, vIra presa, manihAroM kA rAstA, jayapura | 3. 1987 I0, hastinApura, meraTha / 4. disambara 1981 I0, sadara bAjAra, dillI - 6
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam 15. kAtantraliGgAnuzAsanam - 1952 I0, Dakkana kAleja, pUnA / 16. kAtantravibhramaH- vi0 a0 1984, jainabandhuyantrAlaya, indaura / 17. kAtantravibhramAvacUrNi :- vi0 a0 1984, jainabandhuyantrAlaya, indaura | 18. kAtantravRttiH- vaGgAkSaroM meM mudrita, kalakattA / 19. kAtantravRttiTIkA vaGgAkSaroM meM mudrita, kalakattA / 20. kAtantravRttipaJjikA - vaM0 a0 1317, govardhanayantra, kalakattA / 21. kAtantravyAkaraNam - 1876 vi0 a0, eziyATika sosAiTI oNpha baGgAla, kalakattA / 22. kAtantravyAkaraNavimarza :- 1975 I, saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI / 23. kAtantrazikSAsUtrANi - za0 a0 1844, vaGgAkSaroM meM mudrita / 24. kAtantroNAdivRttiH - vi0 a0 1934, madrAsa vi0 vi0, madrAsa | 25. kAtantroNAdisUtravRttiH - 1992 I0, tibbatI - saMsthAna, sAranAtha / 26. kAtantroNAdisUtrANi - za0 a0 1844, vaGgAkSaroM meM mudrita / 27. kRnmaJjarI - vaM0 a0 1332, saMskRtavidyAlaya, kalakattA / 28. kaumudI - vaM0 a0 1319, rAmendrayantra, noyAkhAlI / 29. gaNapradIpaH- 1835, vaGgAkSaroM meM mudrita / 30. carkarItarahasyam - vaM0 a0 1332, saMskRtavidyAlaya, kalakattA / 31. durgavAkyaprabodhaH - vaGgAkSaroM meM kucha aMza mudrita / - 47 32. paJjI - vaGgAkSaroM meM mudrita, kalakattA / 33. patrikA - vaGgAkSaroM meM mudrita / 34. pAdaprakaraNasaGgatiH - 1914 I0, Systems of Sanskrit grammar ( pR0 118-20 ) grantha meM prakAzita / 35. bilvezvaraTIkA - vaM0 a0 1317, govardhanayantra, kalakattA | 36. maGgalA TIkA - za0 a0 1832, govardhanayantra, kalakattA /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Y kAtantravyAkaraNam 37. manoramA TIkA - kAtantradhAtuTIkA, vaGgAkSaroM meM mudrita / 38. rAjAdivRttiH - devanAgarI tathA vaGga akSaroM meM mudrita / 39. vyAkhyAsAraH- za0 a0 1832 Adi, vaGgAkSaroM meM mudrita / 40. ziSyahitAnyAsaH- 1991 I0, maujapura-dillI / 41. saMjIvanI TIkA - 1912, AryavidyAlaya, kalakattA / 42. sandhicandrikA- vaGgAkSaroM meM mudrita / inake atirikta bhI lagabhaga 76 granthoM kI kama se kama 298 hastalikhita pratiyA~ vividha saMsthAoM meM surakSita haiM, parantu ve grantha adyAvadhi mudrita nahIM haiN| pANinIyetara mAnyatAe~ (apANinIya varNa) - (A-I-U-R-lU , (anusvAra); : (visarga); x (jihvAmUlIya); Mu,9,0 (upadhmAnIya); kS (k + S), (dvimAtrika dIrgharUpa pluta vrnn)| (apANinIya sAdhuzabda) - atijarasya (Sa0 e0 va0), udaghiSya (Sa0 e0 va0), pitaraH (dvi0 ba0 va0), bhikSuSya (Sa0 e0 va0), vAto'pi tApaparito siJcati (ukaaraadesh)| (apANinIya dhAtue~)DhuDhi anveSaNe (cu0)| mRga anveSaNe (di0)| (apANinIya gaNa) - dRgAdi, dhenvanaDuhAdi, nadAdi, yajAdi, rAjAdi, sadya Adi, rucAdi / (apANinIya prAtipadika )anaDvAh (anaDuG), catvAr (catur), pumanas (pums), bhavant (bhvt)| (apANinIya pratyaya) Ayi (kyaG), ic (ciNa), in (Nic), yaN (yak), yin (kyac), saNa (ksa), si (su), ti (tip), si (sip) Adi /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam (apANinIya vikaraNa)an (zap), na (znam), nA (znA), nu (znu), yan (zyan), in (Nic) / (apANinIya saMjJAe~) agni (ghi), aghoSa, adyatanI (luG), anubandha (it), anuSaGga, antasthA (yaN), AzIH (liG-loT), USman (zal), kriyAtipatti (luG), ghuT (si Adi), ghoSavat, cekrIyita (yaGpratyaya), jihvAmUlIya, dhuT (jhal), nAmI, paJcamI (loT), parokSA liT), bhaviSyantI (lRT), liGga (prAtipadika), varga, vartamAnA (laT), vikaraNa, vyaJjana (hal), ziT, zraddhA, zvastanI (luT), sandhyakSara, saptamI (liG), samAna, svara (ac), hyastanI (lng)| kAtantravyAkaraNIya cAra adhyAyoM ke 25 pAdoM kI sUtra -saMkhyA isa prakAra haiadhyAya pAda pAdanAma sUtrasaMkhyA 1. sandhi prathama saMjJApAda sandhi dvitIya samAnapAda sandhi odantapAda sandhi vargapAda sandhi visarjanIyapAda (prakSipta SaSTha nipAtapAda meM 8 sUtra haiM) nAmacatuSTaya liGgapAda nAmacatuSTaya dvitIya sakhipAda nAmacatuSTaya tRtIya yuSmatpAda nAmacatuSTaya caturtha kArakapAda nAmacatuSTaya samAsapAda nAmacatuSTaya taddhitapAda (prakSipta saptama strIpratyayapAda meM 63 sUtra haiM) tRtIya caturtha paJcama prathama paJcama
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkhyAta AkhyAta prathama dvitIya tRtIya caturtha paJcama parasmaipAda pratyayapAda dvivacanapAda saMprasAraNapAda AkhyAta AkhyAta AkhyAta guNapAda anuSaGgapAda AkhyAta SaSTha AkhyAta saptama iDAgamapAda AkhyAta aSTama dhuTpAda siddhipAda kRprakaraNa prathama kRprakaraNa dvitIya tRtIya caturtha kRprakaraNa kRprakaraNa kRprakaraNa kRprakaraNa dhAtupAda karmapAda kvansupAda uNAdipAda dhAtusaMbandhapAda paJcama 113 SaSTha 116 yoga 4 25 1401 ukta ke pariprekSya meM kAtantravyAkaraNa kI kucha pramukha vizeSatAoM kA parigaNana isa prakAra kiyA jA sakatA hai 1. vividhanAmakRta vaiziSTya 1. kAtantra / 2. kalApa, kAlApa, kalApaka | 3. kaumAra / 4. zArvavarmika / 5. daurgasiMha, durgsiNhiiy| 2. racanAprayojanavaiziSTya 1. rAjA sAtavAhana ko alpa samaya meM vyAkaraNa kA jJAna kraanaa|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam 2. vaidika, anyazAstranirata, vaNik, dhanika varga Adi ko saralatA se zabdasAdhutva kA bodha karAnA Adi / 3. vedAGgatvAGgIkAra-vaiziSTya vaidika zabdoM ke sAdhutvahetu niyama na banAne mAtra se arthAt laukika zabdoM ke hI sAdhanArtha sUtra banAne se usa vyAkaraNa ko vedAGga - bahirbhUta nahIM kahA jA sakatA, kyoMki vaidika zabda atyanta alpa haiM, unakA jJAna to ziSTa janoM dvArA kiyA jA sakatA hai, parantu laukika zabda asaMkhya haiM, unake sAdhutvahetu lakSaNa banAnA atyanta Avazyaka hotA hai / dUsarI bAta yaha ki vedoM meM bhI to adhikAMza laukika zabdoM kA hI prayoga huA hai, aise zabdoM kI saMkhyA atyanta nyUna hai, jo kevala veda meM hI prayukta hue haiN| isa prakAra kevala laukika zabdoM kA bhI sAdhutva batAne vAle vyAkaraNa ko vedAGga kahA hI jA sakatA hai / 4. sUtrazailI - vaiziSTya 1. pUrvAcAryoM kI taraha kAtantrakAra ne bhI kAryoM kA nirdeza prathamAnta, kArya kA dvitIyAnta tathA nimitta kA saptamyanta kiyA hai - " akAro dIrghaM ghoSavati" (2 / 1 / 14) / 2. arthakRta lAghava ko dhyAna meM rakhate hue spaSTa nirdeza kie gae haiM - "avarNa ivarNe e, uvarNe o, RvarNe ar, lRRvarNe al" (3 / 2 / 2-5) / 3. pratyAhAroM ke abhAva meM svara- vyaJjana jaise lokapracalita zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai - "svare'kSaraviparyayaH, vyaJjane caiSAM niH" (2 / 5 / 23; 2 / 38) / 4. zap-tip-sip-mip ityAdi pratyayoM meM pANini ne p anubandha pitsvarArtha kiyA hai / kAtantrakAra ne svarArtha anubandhoM kI yojanA nahIM kI hai / 5. varNasamAmnAya tathA lokavyavahAra - prayukta vaiziSTya kyoMki kAtantrakAra 1. pANini ne 9 svara mAne haiM, jabaki kAtantrakAra ne 14, ne A-I-U-RR lRR ina dIrgha varNoM ko bhI varNasamAmnAya meM par3hA hai / 'anusvAra - visarga
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam jihvAmUlIya-upadhmAnIya-s' ko bhI varNa mAnA hai / ataH kAtantrIya varNasamAmnAya meM 52 varNa haiM, jabaki pANini ne kevala 42 hI varNa mAne haiM | pANinIya varNasamAmnAya meM 'e-o-ai-au-ya-v-ra-l' tathA 'kh-ph-ch' Adi vargoM kA svaicchika krama se tathA hakAra kA do bAra pATha kiyA gayA hai, isake viparIta kAtantrakAra ne lokavyavahAra ke hI anusAra sabhI vargoM ke pATha kA krama apanAyA hai | varNa-samAmnAya ke lie sUtra hai- "siddho varNasamAmnAyaH" (1 / 1 / 1) / __2. jina zabdoM kI siddhi ke lie sUtra nahIM banAe gae haiM, unake sAdhutva kA bodha loka-vyavahAra se kara lene kA nirdeza hai - "lokopacArAd grahaNasiddhiH" (1 / 1 / 23) / pANini ne isake lie sUtra banAyA hai - "pRSodarAdIni yathopadiSTam" (pA0 6 / 3 / 109) / 3. sUtra-paThita 'vA-api' zabdoM ke bala para tathA kahIM-kahIM anuvRtti se aneka zabdoM kI siddhi dikhAI gaI hai / isa prakriyA se bhI jo zabda siddha nahIM ho pAte, unheM ziSTavyavahAra ke anusAra sAdhu mAna lene kA vyAkhyAkAroM ne nirdeza kiyA hai vAzabdezyApizabdairvA zabdAnAM (sUtrANAm) caalnaistthaa| ebhirye'tra na sidhyanti te sAdhyA loka smmtaaH|| (ka0 ca0 1 / 1 / 23) 6. lAghavaprayukta vaiziSTya lAghava do prakAra kA hotA hai - zabdakRta tathA arthakRta | zabdakRta lAghava meM arthabodha prAyaH vilamba se hotA hai, jabaki arthakRta lAghava meM zIghra ho jAtA hai / zabdakRta lAghava meM alpa zabdoM kA tathA arthakRta lAghava meM arthabodha kI sugamatA ko dhyAna meM rakhakara apekSAkRta adhika zabdoM kA prayoga hotA hai / kAtantra- vyAkaraNa meM arthalAghava vidyamAna hai aura pANinIya vyAkaraNa meM zabdakRta lAghava / kAtantravyAkaraNa meM prayukta svara-vyaJjana-vartamAnA-zvastanI-bhaviSyantI jaisI saMjJAoM se arthalAghava tathA pANinIya vyAkaraNa meM ac-hal-laT-luT-lRT jaise prayogoM se zabdalAghava kA anumAna kiyA jA sakatA hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam 5 7. zabdasAdhanaprakriyA kA vaiziSTya (savarNadIrghavidhi) 'deva+ariH, bhAnu+udayaH' Adi sthaloM meM kAtantra ke anusAra vakArottaravartI akAra tathA nakArottaravartI ukAra ko dIrgha Adeza evaM uttaravartI varNoM kA lopa hokara 'devAriH, bhAnUdayaH' prayoga siddha hote haiM / pANini yahA~ do varNoM ke sthAna meM dIrgha Adeza karate haiM / kAtantra kA sUtra hai- "samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) / (pUrvarUpa) - 'te+atra, paTo+atra' isa avasthA meM pANini do varNoM ke sthAna meM pUrvarUpa ekAdeza karate haiM, jabaki kAtantrakAra padAntastha ekAra- okAra ke anantara vidyamAna akAra kA lopa karate haiM - " edotparaH padAnte lopamakAraH" (1 / 2 / 17) / isa prakriyA se 'te'tra, paTo'tra' rUpa saralatA se siddha hote haiM / (zakArAdeza) - 'bhavAn+carati, bhavAn + chAdayati' isa sthiti pANinIya prakriyA ke anusAra 'nU' ko 'ru','ru' ko visarga, sakArAdeza, zcutva se zakAra, anunAsika tathA anusvAra hokara 'bhavAMzcarati, bhavAMzchAdayati' rUpa siddha hote haiM / kAtantrakAra ne to 'nU' ke sthAna meM anusvArapUrvaka zakArAdeza karake ukta prayoga siddha kie haiM - "no'ntazcachayoH zakAramanusvArapUrvam" (1|4|8) | (svarAdidhAtuoM meM AdivRddhi ) - 'ait - aidhat' Adi prayogoM meM pANini ke anusAra AT Agama tathA pUrvapara ke sthAna meM vRddhirUpa ekAdeza hotA hai / kAtantrakAra ne aise sthaloM meM dhAtvAdistha svara ko vRddhi karane kA nirdeza kiyA hai - " svarAdInAM vRddhirAdeH " ( 3 / 8 / 17) / 8. vyApaka pracAra-prasAra - gata vaiziSTya kAtantravyAkaraNa kA pracAra-prasAra bhArata ke sImAvartI pradezoM meM adhika huA / vaGga aura kazmIra meM kabhI yahI vyAkaraNa paThana-pAThana meM pracalita
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam thA / isake atirikta aGga-kaliGga-utkala-rAjasthAna-Andhra Adi pradeza bhI isake prayogasthala rahe haiN| bhArata se bAhara tibbata-nepAla-zrIlaGkA Adi dezoM meM bhI isake prayoga ke aneka pramANa dekhe jAte haiN| 9. vipula vAGmaya-lakSita vaiziSTya isakA vAGmaya zAradA-vaGga-utkala-grantha-devanAgarI lipiyoM meM upalabdha hotA hai / vaGga tathA devanAgarI lipiyoM meM aneka grantha mudrita hue haiM / durgavRtti - kAtantrarUpamAlA Adi 40 se bhI adhika mudrita grantha prApta hote haiM | ahamadAbAdajayapura-jodhapura-ujjaina-bIkAnera-vArANasI Adi meM tIna sau se bhI adhika hastalekha surakSita haiM / 12 granthoM kA tibbatIbhASA meM anuvAda prApta hai evaM 23 se bhI adhika TIkAe~ tibbatIbhASA meM likhI gaI haiM / mUla aMzoM kI pUrti ke lie AcAryoM ne kAtantrapariziSTa-kAtantrottara-kAtantracchanda prakriyA Adi granthoM kI bAda meM racanA kI hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIH // 'kAtantravyAkaraNam atha prathame sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH [du0 vR0] [du0 TI0] 3. devadevaM praNamyAdau sarvajJaM sarvadarzinam / kAtantrasya pravakSyAmi vyAkhyAnaM zArvavarmikam // zivamekamajaM buddhamarhadayaM svayambhuvam / kAtantravRttiTIkeyaM natvA durgeNa racyate // prathamaM tAvadabhimatavastu cikIrSatA satA vighnopazamanAya dharmAya iSTadevatAnamaskAraH karaNIyaH / sa ca trividhaH 3 kAyiko vAcaniko mAnasikazceti / manasA nirvRtto yathA - saMkalparUpaH kriyAnirodho vA samatAlakSaNaH / tatra zAstraprastAvAd vAcanika eva namaskAro nyAyya iti bhagavAn vRttikAraH zlokamekaM kRtavAn - 'devadevam' ityAdi / zlokaparArdhena cAbhidhAnAbhidheyalakSaNaH sambandhaH pratipAdyate / dIvyantIti devAH pratiniyatajagadvyApArAH prAptamAhAtmyAH zakrAdayaH / yaH punaraniyatavizvavyApAro nityoditamAhAlyastAnapi nirmAya svadharmAnuSThAnavidhAnena pratiniyateSu jagadvyApAreSu niyuGkte sa devAnAM devaH / saMbandhalakSaNA SaSThI samasyate / 9. kAtantrasya 'kalApa - kaumAra- zArvavamika daurga' ityetAnyapi nAmAntarANi santi / 'buddhamarhantaM tam' iti 'buddhamAgrayantam' iti ca pAThAntaram / 2. sAhityazAstrIyalakSaNAnusAreNa mahAkAvyasyAdau tu AzIrnamaskriyAvastunirdezAtmakaM trividhaM maGgalamupAdIyate / dra0 kA0 A0 1/14; sA0 da0, pari0 6 / 319 - " Adau namaskriyAzIrvA vastunirdeza eva vA " / 7
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvayAkaraNam sa yadA karaNAdhirUDhastadA pratyakSAdibhireva pramANaiH sarvaM jAnAtIti / na hi tasya bhagavataH pratyakSAdIni pramANAni kvacidapi vyAhanyante | yadA punarastamitasamastendriyavRttiraparAdhIna'jyotirbhavati, tadA sarvamavyavasthitamaparokSamIkSate / tamevaM devAnAmapi devaM sarvajJa sarvadarzinaM zAstrAdau prakarSeNa natvA / saMkSiptaM vyAkaraNaM kAtantram / ISadarthe kuzabdasya kAdeza ucyate / tantryante vyutpAdyante'nena zabdA iti tantraM sUtram / ____ kathantarhi kAtantrasya sUtram ? nahi sUtrasya sUtraM saMbhavati, yena SaSThyupapadyeta / naivam, sUtravRttyudAharaNasamudAye'pi kAtantraM vyavahatya lokaH prayuGkte, vyapadezivadbhAvAd vaa| zarvavarmaNA kRtaM zAvarmikamiti / kAtantrasya zarvavarmakRtaM vyAkhyAnaM pravakSyAmi / tatra ca kAtantrasyAbhidheyAH zabdAH, zabdavyutpattiH phalam, saMbandho'pyabhidhAnAbhidheyaniyogalakSaNaH / asya punarvakSyamANasya vyAkhyeyaM kAtantramiti / idaM tu vyAkhyAnamanayorapi sa eva saMbandhaH / kAtantrArthanirNayaH phalam / paramArthatastu zabdavyutpattiH phalam, kAtantrArthanirNayena hi zabdA eva nirNIyante / atha punaste zabdAH' ? ye sAdhavaH / atha kimidaM sAdhutvaM nArthapratipAdakatvam ? na hyapazabdA arthaM gamayanti / athApazabdAH zrutAH santaH sAdhuzabdAn gamayanti, tato'rthapratipattiriti / tanna / tulyatvAt zabdA hi zrutAH santo'pazabdAn gamayanti | tato'rthapratipattiriti kinneSyate ? atha zabdAnAmartheSu saGketavazAd arthasyAvabodhanam apazabdAnAmapi samAnam / na hi tAnazabdeSu niyuJjate janAH / yadi ca zabdeSvevApazabdAnAM niyogastadA ta eva teSAmarthA iti kathaM nArthaM gamayanti ? 3 1. 'vRttiranupAdhijyoti0' iti pAThAntaram / 2. "kA tvISadarthe'kSe" (kAta0 2 / 5 / 25) / lakSyalakSaNe vyAkaraNam / lakSyaM ca lakSaNaM caitat samuditaM vyAkaraNaM bhavati / kiM punarlakSyam, kiM vA lakSaNam ? zabdo lakSyaH, sUtraM lakSaNam / ..... naiSa doSaH, vyapadezivadbhAvena bhaviSyati / ...... udAharaNaM pratyudAharaNaM vAkyAdhyAhAra ityetatsamuditaM vyAkhyAnaM bhavati (ma0 bhA0 - paspazA0, pR0 62, 63) / kiM zabdopadezaH kartavyaH, AhosvidapazabdopadezaH ?......laghIyAJchabdopadezaH / griiyaanpshbdopdeshH| ekaikasya zabdasya bahavo'pabhraMzAH (ma0 bhA0 - paspazA0, pR0 32, 33) /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajApAdaH na cAyaM kramaH pratIyate, anubhayavedinAM ca strIzUdrANAM kA vArtA ? na hi teSAM zabdavyavahAro na sambhavati / dharmahetutvamiti brUmaH / katham, yadi jJAnAd dharmo'pi syAt / yo hi zabdAjAnAti so'pazabdAnapi / na cAyaM niyamaH, zabdajJAnAd dharmo nApazabdajJAnAdadharma iti / atha prayogAt, tathA'dharmo'pi / nahi zabdaprayoktRbhirapazabdA na prayujyante,zabdaprayogasya pratipatrapekSatvAt / na hi sarve pratipattAraH sAdhuzabdAjAnanti / na cAyaM niyamaH / zabdAnAM prayogAd dharmo nApazabdAnAmadharma ityubhayathA'pyadoSaH / zabdAnAM jJAnAt prayogAcca' dharma eva paThyate nApazabdAnAmadharma' iti / katham, yadi satyArthAnAmasAdhUnAmapi zabdAnAM so'stIti, anarthako'yaM niyamaH | atha mithyArthAnAm, na tarhi tasyAgamabhAvaH / na hyAgamAntareNa bAdhyamAnaM vacanam AgamaH, 'Agamo vicakSaNavatIM vAcaM vadet' iti zruteH / satyArthAnAmeva dharmasAdhanatvam AgamaH zAsti, naitadevam / dharmaniyamasya vivakSitatvAd asAdhUnAmapi satyArthAnAmasti dharmaH / sa punaraniyataH / antarvANyA (antarvedyAm) na mlecchitavyam, nApabhASitavyamiti zruteH / na punarevaM sAdhUnAmadharmasAdhanatvaM kvacidapi zrUyate ca / te'pi dvividhAH- laukikA vaidikAzca / tatra vaidikA AmnAyata eva siddhAH / nahi teSAM sampradAyo yugamanvantarAdiSvapi vicchidyate / na ca te zakyA vyutpAdayitum, 'anantatvAd vedazAkhAnAm / na hyagdirzino vedazAkhAntaM gantumarhanti / laukikAnAM zabdAnAM puna para eva sampradAyo vyAkaraNAd Rte / vyAkaraNena hi pratiniyatArthapratipAdanasAmarthyameSAM buddhvA pratiniyatAn zabdAn prayuJjate jnaaH| na mahAbhASyAnusAra yAjJe karmaNyapazabdAnAM prayogAdadharmo bhavatItyucyate - "jJAne dharma iti cet tthaa'dhrmH| ........yo hi zabdAjAnAti apazabdAnapyasau jAnAti / yathaiva zabdajJAne dharma evmpshbdjnyaane'pydhrmH| athavA bhUyAnadharmaH prApnoti / bhUyAMso hyapazabdA alpIyAMsaH shbdaaH| .......AcAre niyamaH / .......zAstrapUrvaka prayoge'bhyudayastattulyaM vedazabdena / ..... yadapyucyate AcAre niyama iti / yAjJe karmaNi sa niyamo'nyatrAniyamaH / ..... taiH punarasurairyAjJe karmaNyapabhASitam, tataste parAbhUtAH (ma0 bhA0- paspazA0, pR0 53-58) / 2. dra0- ma0 bhA0 paspazA0 - prArambhe / 3. mahAbhASye 1131 zAkhA nirdiSTAH santi - "ekazatamadhvaryuzAkhAH, sahasravA sAmavedaH, ekaviMzatidhA bAhRcyam, navadhA AtharvaNo vedaH" (ma0 bhA0 - paspazA0, pR0 52) /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam caiSAmudAttAdiniyamenArthapratipAdanam / na hi svaravizeSamajAnantaH zabdArthatayA svArtha (zabdAnupalabhamAnAnartham) pratipadyante / ____ kaH punaH zabdaH' ? pratiniyato varNAnAM vyUhaH / niyatavyUhA hi varNAH zrUyamANA arthaM gamayanti / nanu kAlabhedAd varNAnAM samudAyAnupapattiH ? satyam, pUrvavarNakRto'tizayo'ntyavarNena saha sadRzaM saGgacchate, so'yaM samUhArthaM pratipAdayati / kaH punarasAvatizayaH ? puurvvrnnsmRtikRto'ntyvrnnvissyaanusndhiprtyyH| nanvantyavarNopAlambhAt kathaM pUrvavarNasmRtiH ? na hyamISAM kazcit pratibandho'sti / naitadevam, ekapadanibandhano hi varNAnAM pratibandhaH / yathaikagranthanibandhano'rthAnAm / na punarvarNavyatiriktaM padamasti, na hi varNoccAraNamantareNa tadupalabhyate / atha varNaiH padaM vyajyate, na tAvadete samuditAH padaM vyaJjayitumarhanti / nahi bhinnakAlAnAM samudAya upalabhyate / athaikazaH padavyaktistarhi varNAntareNa vaiyarthyam / atha padaikadezA vidyante (vyajyante) te yadi padAtmAnaH, pratyakSaramarthavyaktiprasaGgaH / atha viparItAH, kathaM padaikadezAH, na hyapadAnAM samUhaH padaM bhavitumarhati / bhavatu vA, na hi teSAM yaugapadyam, na ca tadantareNa padotpattiH / atha tebhyo'nyat padam, tarhi kimAtmAnaste, kiM ca kurvate / nahi ekadezataH (ekazaH) samudAyato vA padamamI vyaJjayituM kSamAH / yadi punarasmatparikalpanayA varNebhyaH padavyaktiraGgIkriyate, arthavyaktireva kiM nAGgIkriyate ? atha vyaktirevAGgIkriyate / nahi tatrAtra vA kazcid vizeSo'sti / kiJca vibhaktyantaM hi padamiSyate / na hyavarNAtmano varNalakSaNA vibhaktiranto'vayavavizeSo bhavitumarhatIti sthitam / kiM zabdopadezena zabdAnAM vyutpattirAhosvid apazabdopadezena ? ubhayathApi na doSaH / yadi zabdA upadizyante, gamyate etadato'nye'pazabdA iti / yathA bhakSaNIyameva idam / gamyate-etadaye'nyadabhakSyamiti | athApazabdA upadizyante, gamyate etadato'nye zabdA iti / yathA abhakSyapratiSedhena 1. zabdalakSaNaM dvividhaM mahAbhASye draSTavyam (pspshaa0)| '2. vibhaktyantaM padamAhurApizalIyAH (ka0 ca0 1 / 1 / 20) / 3. dra0, ma0 bhA0 - paspazA0, pR0 32
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH gamyate etadato'nyad bhakSyamiti / laghutvAt zabdopadezo laghIyAn, gurutvAdapazabdopadezo garIyAn (nApazabdopadezaH ) / ekaikasyApi zabdasya bahavo'pabhraMzAH / tad yathA gaurityasya gAvI-goNI-gotA (gomI) - goputtaliketi / iSTatvAccatuSTayaM khalu zabdAnAmanvAkhyAnam / na cAnyamukheneSTaM kriyate, tat kiM pratipadamutAnyaH kalpa iti ? anya iti brUmaH / * kaH punara anabhyupAyaH khalveSa zabdAnAM pratipattau pratipadapAThaH / sAvutsargApavAdavidhi: ? sAmAnyalakSaNamutsarga, vizeSalakSaNamapavAdaH / so'yamevaM pravRttasAmAnyavizeSavidhiralpIyAnapi bhUyasAM zabdAnAM pratipattiheturbhavatIti / sa kiM varNalakSaNaH zabdo nitya utAnitya iti vA ? nitya iti brUmaH / siddho varNasamAmnAyaH / varNAnAM niyatavyUhaH samAmnAyo'rthaH prasiddho nityo veditavyaH / nahi nitye saGketakAlopalabdhaH zabdaH punarupalabhyate / na cAnyaH zabdo'rthaM gamayitumarhati nahi prathamopalabdhaH zabdo'rthaM gamayati, sa evAyamiti saGketakAlopalabdhaM zabdaM pratyabhijAnanto'rthaM pratipadyante / , athavA siddho niSpannaH kRtako varNAnAM samAmnAyo niyatavyUho'rthapratibandho gaurazvaH puruSa iti veditavyaH / nahi nityaH kAraNavyApArapadAtmAnaM labdhumarhati / prayatnAdIrito hi vAyuH kaNThAdibhirabhihato varNAn niSpAdayati / nahi vAyvabhighAtaH kaNThAdInAM zabdaM vyanakti / vyaktirhi zabdopalabdhiH, na ca zrotramantareNa zabdapratipattirbhavitumarhati / nahi kaNThAdideze zrotrasambhavo na ca zrotradeze zabdavyaktirabhighAtAsambhavAt / na zrotradeze kaNThAdyabhighAtaH zabdavyaJjakaH sambhavati / vAyusaMyoga iti ced atha manyase kaNThAdibhirabhihato vAyurbahirniHsRto bAhyAni vAyvantarANi pratibAdhamAnaH zrotraiH saha saMyujyate / sa saMyogaH zabdaM vyanaktIti, tanna / kevalasyAsAmarthyAt kaNThAdibhirabhihato hi vAyurvibhAgAnnivRttaH na ca tatkRto'tizayo vAyorasti / kathaM kevalo vAyuH pratiniyatavarNavyaJjanasamartho bhavati, kathaM ca vaktRbhiH prerito vAyurbahirnissarati, zrotradezaM vA kathaM gacchati ? te hi kaNThAdyabhighAtAnusAreNa varNavyaktimavalokya kaNThAdIn prati vAyuM prerayanti / tato hi zabda utpannaH sarvato dikkAn zabdAn Arabhate, te ca niyatadezAneva zabdAnArabhante tAvadeva yAvacchrotra
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvayAkaraNam dezasamavAyaH / 'evaM ca zabdasya vyaktirbhavati, na ca zabdAnAM vitatyAvasthitirastIti / nahi vitatyAvasthitAnAM zabdAnAM pratiniyatadezasambandhitayopalambhaH sambhavati / sAmAnyavaditi cet, atha manyase sAmAnyamaniyatamapi niyatamevopalabhyate, evaM zabda iti / naitadevam, AdhAraniyamAbhAvAt / nahi zabdasya nAnAdezAtmAna AdhArAH santi, nApi tadupAlambhaniyamenopalabdhiH, tasmAt svabhAvata eva kumbhAdInAmiva prdeshniymH| nanu pratyabhijJayA tadbhAge gRhyate kathaM pradezaniyamaH ? naivam, bhinneSvapi zarIrAdiSu pratyabhijJopalambhAt / nanu tatra vizeSaH pratyakSaH, kathaM pratyabhijJA, kimiha vizeSo na pratyakSo yena pratyabhijJA / tathAhi, udAttAnudAttasvaritatayA SaDjAdisvabhAvatayA ca parasparavibhaktAtmAno varNAH zrUyante / na cAsImadhvanidharmANaH, nahi varNavyatirikto dhvanirasti / varNA eva hi nAnAsvabhAvatayopalabhyante / tadevaM nityAnityayorubhayorapi nyAyo darzito na punarbalAbalAlocanayA tattvamavasthApitam |kintu etena vicAraNenobhayathApi lakSaNaM pravartate iti / [vi0 pa0] praNamya sarvakartAraM sarvadaM sarvavedinam / sarvIyaM sarvagaM sarvaM srvdevnmskRtm|| durgasiMhoktakAtantravRttidurgapadAnyaham / vivRNomi ythaaprjnymjnysNjnyaanhetunaa|| tatrAdau tAvadiSTadevatAnamaskArapratipAdanArthaM zAstrasya sambandhaprayojanAbhidhAnArthaM ca vRttikAraH zlokamekaM cakAra-devadevamityAdi / nanu ca vipratiSiddhametat / durgasiMhaH khalveSa vRttikaraNe kRtAbhinivezastat katham aprastuta eveSTadevatAstave pravRttaH ? na caitad vaktavyam, abhimatadevatAnamaskArasamudbhUtadharmAnnirvighnAbhipretasiddhiriti kathaM 1. dra0 - taparastatkAlasya (ma0 bhA0 111 / 70); vA0 pa0 11102-11 / vAkyapadIye (1 / 75, 76) prAkRta - vaikRtadhvanibhedo draSTavyaH; kaizcid dhvanirasaMvedyaH svatantro'nyaiH prakAzitaH (vA0 pa0 1 / 89) / 2.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH vyabhicAropalabdhiH / tathAhi ' kAdambaryAdau sakaladevatAnamaskArasaMbhave'pyabhipretasyAsiddhirupalabhyate, kvacittu zizupAlavadhAdau namaskAramantareNApi sAdhyasya siddhirupalabdheti / tathA ca aprastutAbhidhAyI kaNAdaH kaizcidupAlabdhaH dharma vyAkhyAtukAmasya SaTpadArthopavarNanam / sAgaraM gantukAmasya himavadgamanopamam // iti / yadapyuktam- zAstrasya sambandhaprayojanAbhidhAnArthaM ceti, tadapyanucitam, tasyApyaprastutatvAt / na caitacchakyate vacanazatenApi pratipAdayitumanadhItazAstrasya / samadhigatasakalazAstrArtho hi sambandhaM prayojanaM ca svayameva pratipattuM kSamata iti / tadetat sarvam anucitam, abhimatavastucikIrSavo hi prekSApUrva kAriNo'bhISTadevatAnamaskArapuraHsarameva kAryaM samArabhante, tathA ca sati ziSTasamAcAraH paripAlito bhavati / namaskAraprasUtadharmadvAreNa sAdhyasya siddhiravighnitaprasavA samarthitA ca bhavati / yadapyuktaM 'kAdambaryAdau vyabhicArAdanucitamiti / tatredaM cintyate, kimanena dRSTAntAvaSTambhenAcaSTe bhavAn kiM dharma eva namaskArasAdhyo na vidyate ? utasvit sannapi nopakArasamarthaH ? yadi tAvat pUrvaH pakSaH, so'pyanucitaH - dharmAbhAvapakSasya zAstrAntaraprasiddhaiH pramANaiH pratyAkhyAtatvAt / athottaro'GgIkriyate ? satyametad / dharmasya tAvadabhipretasiddhau sAmarthyamanyatra pramANenopalabdham, yatra ca nopalabhyate tatrAdharmasyaiva prAcuryAt kAryasya siddhirna bhavatItyanumIyate / tena kAdambayadiH karturabhipretAsiddheranumitamadharmarAziM bhUyAMsaM kathamiva namaskAramAtrasAdhyo dharmaH pratibadhuM kSamata iti / tasyaitadeva phalam, yaduta kAryasya kiyatI nirvRttiriti / yadapIdamucyate - namaskAramantareNApi sAdhyasya siddhirupalabdheti, tadapyanucitam - na hi namaskAramAtrasAdhyAm abhipretasiddhiM manyAmahe, api tu dharmasAdhyAm / dharmazcAnekasAdhanasAdhyaH / 1. 2. maGgalAcaraNaviSaye evaM manyate yatra vighnAbhAvastatra maGgalAbhAde'pi kAryasiddhiH / vighnasattve maGgalAbhAve'pi kAryasiddhau satyAM janmAntarIyaM maGgalamudbhAvyate / kAdambaryAdau tu apekSitamaGgalAbhAva eva kAryasiddhyabhAve heturucyate ( dra0- nyA0 si0 mu0, pR0 5-9 ityAdau) / - mahAkavibANabhaTTapraNItA kathA ' kAdambarI' / granthasyAsyottarArdhabhAgo bANabhaTTaputreNa bhUSaNabhaTTena viracitaH /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kvacinnamaskArasAdhyaH, kvacid yAgAdisAdhyaH / yatra ca namaskAro nAsti tatrAnyasAdhanasAdhyo bhaviSyati / kathaM caitad vyajJAsId bhavAn ? yaduta 'zizupAlavadhAdau namaskAro nAstIti / azrUyamANatvAditi ced, na | tasya manaHkAyAbhyAmapi sambhavAt / yaccoktam - sambandhAdyabhidhAnamavadyamaprastutatvAd iti, tadevAnavadyaM tasyaiva prastutatvAt / zAstraM hi parArthaM praNIyate / parazca zAstre kvacit karmaNi vA pravartamAno viditasaMbandhaprayojana eva pravartate na tu vyasanitayA / tathA coktam - sarvasyaiva hi zAstrasya karmaNo vApi kasyacit / yAvat prayojanaM noktaM tAvat tat kena gRhytaam|| (zlo0 vA0- pratijJAsUtrIyaH zlokaH 12) iti / na caitanna zakyate vacanazatenApi pratipAdayitumanadhItazAstrasya, vacanAdarthAdhigateH / vacanAddhi prayojanAdikamavadhArya pravartate, pravRttasya ca sAkSAt pratipattirbhavati, tasmAdAdau pravRttyaGgatvAt prayojanAdikaM vaktavyam / taduktam - siddhArtha siddhasambandhaM zrotuM zrotA prvrtte| zAstrAdau tena vaktavyaH saMbandhaH spryojnH|| (zlo0 vA0 - pratijJAsUtrIyaH zlo0 17) iti / nanu ca kAya-vAG-manovyApArajanmA namaskArastridhA sambhavati, punazcaturdhA, mAnasikasya dvaividhyAt / ekaH saMkalpavazAdanapAstetaravyApArasyApi puruSasya tadekAgratAlakSaNaH, anyazca vyAvRttasakalendriyavRttiH kevalamanovyavalokyamAnatattvaikarUpaH samatAlakSaNaH / tat 'kenAbhiprAyeNa vAcanikameva namaskAram akArSId vRttikAraH' iti na dezyam, kAyamanovyApArajanmano'pi namaskArasyAsattvapratipAdane pramANAbhAvenAvadhAraNasyAnupapatteH / athavA vAcanikazAstraprastAvAd namaskAro'pi vAcanika eva yujyate, kimatra namaskArAntaraparikalpanayeti sthitam / 1. mahAkavimAghena 'zizupAlavadha' nAmakaM mahAkAvyaM praNItam / 2. saMskRtavAGmaye sAmAnyatayA AzIrvAdAtmako namaskArAtmako vastunirdezAtmakazcetyetatrividho maGgalavidhiraGgIkriyate, na tu kAyavAGmanovyApArarUpaH |grnthessu zabdAnAM vAGmAtraviSayatvAt /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH tatra dIvyantIti devAH, "ac pacAdibhyazca" (4 / 2 / 48) ityac / na cAtra nAmyupadhatvAd bAdhakasya kapratyayasya prasaGgaH / tatrAvidhau pacAdigrahaNaM bAdhaka - bAdhanArthamiti vkssyti| evamaparo'pi devazabdo vyutpAdyaH / praNamyetiprapUrvAnnamaH (NNamaH) "ekakartRkayoH 0" ( 4 / 6 / 3) ityAdinA kRtasya ktvApratyayasya " samAse bhAvini" (4 / 6 / 55) ityAdinA yabAdezaH / AdAvityAGpUrvAd dadAteH "upasarge daH kiH " ( 4 | 5 | 70 ) iti bhAve kipratyayaH / sarvajJam iti / sarvaM jAnAtIti " Ato'nupasargAt kaH" (4 / 3 / 4) iti kapratyayaH / sarvadarzinam iti / sarvaM draSTuM zIlamasyeti "nAmnyajAtau NinistAcchIlye" ( 4 | 3 |76) iti NiniH / tatrAyamarthaH - dIvyatIti devAH pratiniyatavizvavyApArAstapovidhAnAdinA labdhamAhAtmyAH purandarAdayaH / yaH punaraniyatavizvavyApAraH sadA samuditamAhAtmyaH purandarAdInapi nirmAya svadharmAnuvidhAnena pratiniyateSu vizvavyApAreSu niyuGkte, sa devAnAM devo bhagavAnIzvaraH / sambandhalakSaNA ceyaM SaSThI samasyate / sa hi bhagavAMsteSAmArAdhyatayA sambandhIbhavati / na tu nirdhAraNe, tatra SaSThIsamAsapratiSedhAt / ( dra0, kAta0 pari0 sUtram - "nirdhAryapUraNAbhyAm" saM0 93) / tamitthambhUtaM devAnAmapi devaM sarvajJaM sarvadarzinaM zAstrAdau praNamya kAtantrasya vyAkhyAnaM pravakSyAmIti sambandhaH / praNamyeti prazabdena prakarSArtho dyotyate, anyathA priyatamAdAvupahAsaparo'pi namaskAraH saMbhavatIti / athAtra sarvajJaM sarvadarzinamiti dvayoH padayorupAdAnaM kimartham ? na hyanayorarthabhedamupalabhAmahe, dRzerapi jJAnaMvacanatvAt | - atha sarvaM draSTuM zIlamasyeti tAcchIlyArtho bhidyate iti cet, naivam / tAcchIlyaM hi phalanirapekSA pravRttiH / sA sarvajJapadenApyarthataH kathyate, na hi sarvaM jAnan kimapyabhilaSati, api tu zIlamidamasya bhagavataH, yaduta sarvaM jAnAtIti nArtho bhidyate / naitadevam | padadvayopAdAnadvAreNAvasthAdvaye'pi tasya bhagavato namaskAra iti darzayati / tathA hyarvAcInaM padamadhyAsInaH khalvasau bhagavAn adhiSThitakaraNagrAmaH = karaNAdhInajJAnaH pratyakSAdibhireva pramANaiH sarvaM jAnAtIti na tadA tAcchIlyam / pratyakSAdipramANAyattaprakAzakatvAttasyeti / yadyevam, kathamasmadAdibhyo viziSyate 'bhagavAniti ced ? naivam / avyAhatapramANatvAd bhagavataH / nahi tasya pratyakSAdIni pramANAni kvacidapi vyAhanyante / yadA 1. utpattiM ca sthitiM caiva lokAnAmagatiM gatim / vetti vidyAmavidyAM ca sa vAcyo bhagavAniti // ( dra0, u0rA0ca0 - candrakalA TIkA 119, , pR016)|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam punarapagatasakalakaraNavRttiraparAdhInajyotiH karatalakalitakuvalayaphalavadakhilamidamanavaratamavalokayati, tadA tAcchIlyAt sarvadarzI bhavati / kAtantrasyeti |ttri kuTumbadhAraNe (9 / 101) curAdAvinantaH / tantryante vyutpAdyante zabdA aneneti "svaravRdRgamigrahAmal" (4 / 5 / 41) iti karaNe'lpratyayaH / sa cAyamanekArthatvAd dhAtUnAM vyutpAdane'pi vartate, tena tantramiha sUtram ucyate / ISat tantraM kAtantram / kuzabdasya tantrazabde pare "kA tvISadarthe'kSe" (2 / 5 / 25) iti ISadarthe kAdezaH / vyAkhyAnam iti / vizeSeNAkhyAyate'neneti karaNe yuT (4 / 5 / 95) / vyAkhyAnaM vRttigrantha iti, tena hi sUtraM vyAkhyAyate / nanvISat tantraM jayadevAdiproktamapyasti ityAha - zArvavarmikam iti / zarvavarmaNAcAryeNa yat kRtaM tat zArvavarmikam iti / kItAditvA ikaNa (2 / 6 / 8) / nanu yadi vyAkhyAnaM vRttigranthastat kathaM zArvavarmikamiti, idAnIM durgasiMhena kriyamANatvAt ? satyametat, kintu zarvavarmakRtasUtrasambandhAd vyAkhyAnamapi zArvavarmikamityucyate / tathAhi kAtantrazabdena vRttyAdikamapi tatsambandhAlloko vyapadizatIti / ata eva kAtantrasUtramiti SaSThIsamAso'pi siddha iti / etena zlokArddhanAbhidhAnAbhidheyalakSaNaH sambandho'bhihita iti darzitam / tathAhi kAtantramabhidhAnam, abhidheyaH zabdaH ityabhidhAnAbhidheyalakSaNaH sambandhaH / prayojanaM ca zabdavyutpattireva / vRttikAtantrayorapi vyAkhyAnavyAkhyeyalakSaNaH saMbandha iti / ata eva vyAkhyAnazabdaHkaraNasAdhano na bhAvasAdhana iti |prayojanaMca kAtantrArthavinizcayaH / paramAryatastu zabdavyutpattireva prayojanam / yasmAt kAtantrArthavinizcayenApi zabdA eva vyutpAdyanta iti sthitam / [ka0 ca0] natvA zivaM kRtikRtAptanibaddhasindhumunmathya sUktimayacArupayaHprabandham / jJAtvA gurovibudhavRndavinodanAya kAmaM tanoti vikalakalApacandram // zrImatrilocanakRtAkhilapaJikAyAM doSAndhakAranikaraM pratipakSadattam / niHsArya satpathagaterapi darzako'yaM kAmaM bhaviSyati mdiiyklaapcndrH|| zrIviyAbhUSaNAcAryasuSeNena vinirmitH| AstAM kalApacandro'yaM kAlApAnAM manomude //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH sUcIkaTAhanyAyena pUrva sndhirnigdyte| tatazcatuSTayaH pazcAdAkhyAtamiti snggtiH|| yad vA - sandhyAdikramamAdAya yat kalApaM vinirmitam / 'modakaM dehi deveti vacanaM tannidarzanam // granthArambhe viziSTaziSTAcArapariprAptatayA kRtam iSTadevatAnamaskAraM ziSyAn zikSayitumAdau nibadhnAti- praNamyeti / tathA ca - 'sarvatrepsitakAryeSu natirAdau prazasyate' iti / ____ aymrthH| sarvaM mahAdevaM granthAdau praNamya durgasiMhoktAyAH kAtantravRtte1rgapadAnyahaM vivRNomi | vivRNomIti bhaviSyatsAmIpye vartamAnA (vartamAnasAmIpye vartamAnavad vA pA0 3 / 3 / 131), vivariSyAmItyarthaH / pralayakAle yaH sarvAn hanti sa sarva ucyate / Atmano nyUnatAM pratipAdayannAha - yathAprajJamiti / yad vA bhavato durgapadavivaraNe kA zaktirityAha - yathAprajJam iti / prajJA buddhistasyA anatikrameNetyavyayIbhAve "vA tRtIyAsaptamyoH" (2 / 4 / 2) iti TA-sthAne ambhAvaH / vivaraNakriyAvizeSaNamiti kazcit / nanu 'prayojanamanuddizya na mando'pi pravartate' iti, tat kathaM durgapadavivaraNam ityAha - 'ajJa' ityAdi / ajJAnAM samyag jJAnaM tadeva hetuH kAraNaM tenetyarthaH / atha kathamasau namaskriyate ityAha - sarvakartAram iti / nanu kathamatra sarveSAM karteti SaSThIsamAsaH ? "tRcA ca" (kAta0 pari0 sa0 90) ityanena zrIpatinA niSiddhatvAt / tathA ca 'grAmasya gantA, kaTasya kartA' iti na samAsaH / na ca tRnpratyaye sati "na niSThAdiSu" (2 / 4 / 42) ityanena SaSThyAM pratiSiddhAyAM dvitIyAtatpuruSeNa sidhyatIti 'modakaM dehi' iti vacane 'modakam' ityatra 'mA+udakam' iti sandhiH , punazca 'modakam' iti syAdyantapadam / tadanu 'dehi' iti kriyApadam / tadanusArameva kAtantre sandhi-nAmacatuSTaya - AkhyAta' ityetatprakaraNatrayamupanibaddhamAcAryeNa zarvavarmaNA / _ 'modakaM dehi' iti kvatyaH pATha iti nAhaM vedmi / kathAsaritsAgare tu 'modakairdeva! paritADaya' (1 / 6 / 114) iti pATha upalabhyate / 2. prayojanamanuddizya mando'pi na pravartate (mI0zlo0 vA0-sambandhAkSepaparihAra - zlo0 55) /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vAcyam, dvitIyAtatpuruSasya niyataviSayatvAt / yathA - " dvitIyA zritAtItapatitagatAtyastaprAptApannaiH" (pA0 2 / 1 / 24 ) iti / nApi saptamIsamAsena bhavitavyamiti vAcyam, SaSThIsamAsaniSedhasya vyarthatvAt ? satyam / " tRcA ca" (kAta0 pari0 sa0 90) ityanena karmaNi SaSThyA eva samAso niSidhyate / nAtra karmaNi SaSThI, kintvatra kAryakAraNasambandhe SaSThIti tasyAH samAse ko virodha iti / tathA ca zrIpatiH 'bhISmaH kurUNAM bhayazokahartA' (kAta0 pari0- samAsa0 90 ) iti zaiSikyAH SaSThyAH samAsaH / yad vA "janikartuH prakRtiH" (pA0 1|4 | 30) ityAdidarzanAt " tRcA ca" (kAta 0 pari0-sa0 90) ityasya bhASAbhinnaviSayatvaM bodhyam / zrIpatinApi tasmin sUtre idamevoktamiti saMkSepaH / kAtantravyAkaraNam nanu tathApi kathaM sarvakartRtvaM ghaTate, yAvatA vartamAna ghaTAdiSu kulAlAdeH kartRtvaM dRzyate ? satyam, kulAlAderyat kartRtvaM dRzyate, tatrApi tacchaktireva sAdhikA / ata eva tasH bhagavataH kulAlAdivyapadezaH zrUyate / tathA ca - " " namo'stu kartRbhyo rathakArebhyazca vo namaH / namo'stu kulAlebhyaH karmakArebhyazca vo namaH" iti / tasmAnmadIyagranthakaraNe tacchaktireva sAdhiketi bhagavAn namasya iti tAtparyam / nanu tathApi digAdInAM nityatvAt kathaM tasya sarvakartRtvam ? satyam, bhagavataH sUryAdirUpeNa digAdiprakAzakatvAt tatkartRtvam aviruddham / yadvA sarvapadenAtra kAryatvenAbhimatavastvevocyeta / yathA - 'sarvazuklA sarasvatI' / atra kezAdibhinnasya zuklatvamavagamyata iti / yadvA - 'padbhyAM bhUmirdizaH zrotrAt','nAbhyA AsIdantarikSam' (zu0 ya0 31 / 13) iti zrutiH / nanu tathApi kathamasau namaskriyata ityAha - 'sarvadam' iti / granthasamAptyarthaM vimalAM buddhiM dAsyatIti bhAvaH / nanu yadi sarvado bhagavAMstadA kubuddhirapi kathaM na dIyate ityAha - 'sarvIyam' iti / hitArthe IyaH / nanu yadi sarvIyastadA kathamasurAstADyante tena, kathaM vA kecid dolArUDhAH kecid vAhakAH ? iti satyam / tADanAdiduHkhadvAreNa 1 9. 2. nama'stava'bhyo rayArebhya'zca vo namo namaH / kulAlebhyaH karmAraibhyazca vo namo namaH // caturmukhamukhAmbhojavanahaMsavadhUrmama I mAnase ramatAM nityaM sarvazuklA sarasvatI // ( kAvyAdarzaH 1 / 1 ) | ( zu0 ya0 - rudrASTAdhyAyI 5 | 27 ) /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH teSAm (asurANAm) pApAni nAzayan teSAmapi hitAyaiva bhavati / nanu granthakaraNe pravRttena bhavatA sa namaskriyate iti kathaM tena devena jJAtavyam, yena zaktiM dAsyatItyAha'sarvavedinam' iti / nanu tathApi bhagavataH kailAsavAsitvAt kathaM dAsyatItyAha'sarvagam' iti / ___ nanvanye'pi devA varadAH santi, tAn vihAya katham asAveva namaskriyate ityAha - 'sarvadevanamaskRtam' iti / durge viSame pade, siMha iva siMhaH, kAtantrasya kaumArasUtrasya vRttiH / dantyAdisarvazabdenApi mahAdeva ucyate - 'sarvaH zarvazca zaGkaraH' iti koSadarzanAt 'zR s' hiMsAyAm (8 / 15) iti gaNapAThadarzanAcca yukto dantyAdipATha iti / ata eva vAsavadattAyAM zleSa:- 'gaurI sarvAntaHpuracAriNI' ityapi saMgacchate / "sartervaH" (kAta0 u0 3 / 61) ityuNAdisUtre dantyAdistAlavyAdizca pAThaH / ___ajJasaMjJAnahetunA iti / nanu kathaM 'hetunA' iti tRtIyA, "SaSThI hetuprayoge" (2 / 4 / 37) iti tRtIyAbAdhikA SaSThyeva prApnoti ? naivam, "SaSThI hetuprayoge" (2 / 4 / 37) ityanena hetuzabdasya prayoge hetvarthe vartamAnAlliGgAt hetuzabdabhinnAt SaSThI vidhIyate, na tu hetuzabdAt / yattu 'annasya hetorvasati' ityatra hetuzabdAt SaSThI dRzyate, tattu annazabdasya sAmAnAdhikaraNyAditi / ato hetvarthe tRtIyA iti sampradAyaH / tanna / "SaSTI hetuprayoge'' (2 / 4 / 37) ityatra hetvarthe dyotye hetvarthasamAnAdhikaraNA SaSTI bhavantI arthAd hetuzabdAd apIti TIkAyAmuktatvAt / tasmAd yuktamidaM "kartRkarmaNo kRti nityam'' (2 / 4 / 41) ityatra nityagrahaNena tasmin prakaraNe vikalpo labhyate / tathA ca tatroktam - "uttaratra nityagrahaNAdanityamapi prakaraNe'smin" iti / tena SaSThIvikalpapakSe hetvarthe tRtIyA pravartate / tathA ca puruSeNa saMbandhAd hetoriti nadAdisUtre (2 / 4 / 50) TIkAprayogaH- 'syurbrahmacaraNAddhetoH' iti vRttiH / 'umApatistu yogyatAyAH sAdhakatamyavivakSayA karaNe tRtIyAmAha / tathAhi "atrAjJasaMjJAnakahetuneti kRtA tRtIyA karaNe, na hetau| na yogyatAsAdhakatamyamatra vivakSitaM satyapi tatra sssstthii||" 1. zlokabaddhasya kAtantravyAkhyAnasya kasyacit praNetA saMbhAvyate /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvavyAkaraNam nanu karaNatvaM kathaM saMgacchate,karaNaM hi sAdhakatamaM bhavati,tatra ca niyatapUrvavartitvameva | atra tu ajJasaMjJAnasyotpatsyamAnatvAd niyatapUrvavartitvaM nAsti ? satyam / bhAvino jJAnasya buddhau karaNatvavivakSeti / yadvA ajJasaMjJAnahetuH paJjIgranthastasya niyatapUrvavartitvAd ajJasaMjJAnasyApi niyatapUrvavartitvamupacaryate / tathA ca - "atrAjJasaMjJAnapadena lakSyaM tajjJAnameveti vayaM prtiimH| hetutvamasyeti yathA vivAhajJAnaM nimittaM kila vRddhikArye // " vastutastu 'yathAprajJam' ityasyaiva vizeSaNam / tathAhi yathAprajJaM kIdRzena ajJasaMjJAnahetunA ? ajJAnAM samyag jJAnaM tadeva hetuH kAraNaM yasya tena tathA / pryojnaabhidhaanaarthmiti| yadyapIha sAkSAt prayojanaM noktam, tathApi kAtantrapadavyutpattyanusAreNa zabdavyutpattirUpaprayojanalAbhaH / nanu 'zlokaM cakAra' ityukte ekamiti gamyate, kimekagrahaNena ? satyam, iSTadevatAnamaskArapratipAdanArthaM saMbandhaprayojanAbhidhAnArthaM ca / 'zlokaM cakAra' ityukte zlokadvayamapi saMbhAvyate, tannirAsArtham ekagrahaNam / yad vA namaskArasambandhaprayojanAnAM trayANAmekenaiva zlokena nirvAhaH kRta iti prauDhipratipAdanArthamekagrahaNamiti / nanu 'vararuceH zloko'yaM tat kathaM cakAretyuktam ? satyam, kRdhAturihArpaNArthaH / yathA bhittau citraM (ttam) cakAra / nanu tathApi durgasyAzaktiH pratIyate, yato'nyadIyazloko likhyate iti, naivam / anyatra granthAntare'sya zlokasya phalasiddhau sAmarthyadarzanAdatrApi sa evArpita iti na zaktivirahaH / vastutastu zabdAnAmanityatvapakSe vararucivAkyAdanyadevedaM durgasiMhajanitaM vAkyam, kintu samAnavarNoccAraNe na doSa iti / na hi samAnavarNakaraNe kRdhAtoH zaktirnAsti / nityatvapakSe'pi AnupUrvIvizeSaviziSTatayA cakAreti na vyAhanyate / yathA smRtivedayoranAditve'pi smRtikArA vedakArA iti ziSTaprayogaH / 'kR vikSepe' (5 / 21) ityasya prayoga iti kazcit, tanna / TIkAyAM kRtavAn ityuktivirodhAt / 'kR vikSepe' ityasya ktavantau kIrNavAn iti vaktuM yujyate / devadevam ityAdIti / nanu zlokazabdasya puMliGgatvAt tadvizeSaNasyApi puMstvaM yuktam, tat kathaM devadevamityAdinapuMsakanirdezaH ? satyam, napuMsakaliGgo'pi zlokazabdo 1. kAtantrasUtrANAM durghaTavRtteH, svakRtakAtantrIyakRtsUtrANAM caitrakUTI-vRttezca praNetA (dra0 - kAta0 vyA0 vi0, pR0 7,8) /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH dRzyate / yathA - ' zlokAnyamUni daza parvatarAjaputryA' iti / aparaM Aha- 'grAmo dagdhaH, paTo dagdhaH' itivat zlokArthe zlokazabdo vartate / evaJcaupacArikAH zabdAH kvacit svaliGgaM parityajantIti / anye tu sAmAnyopakramam ityAhuH / yathA ' zakyaM zvamAMsAdibhirapi kSut pratihantum' (ma0 bhA0- paspazA0, pR0 46, 47 ) iti / kecittu 'devadevam' ityAdiryatra zlokakaraNe iti kriyAvizeSaNamAhuH / apare tu gamyamAnenetizabdenoktArthatvAd vibhaktireva na vihitA / yathA kAla iti / tat kathamaMtra liGgavicAraH ? nanu cetyAdi / atha nanu ca zabdavipratiSiddhazabdayorekArthatvAd yugapat kathamubhayazabdaprayogaH ? tathA ca 'nanu ca syAd virodhoktau' (amara0 3 | 4|14) iti koSaH ? satyam / 'nanu ca' zabdo'yaM virodhasUcako na tu vAcakaH / vAcakatve hi vipratiSiddhaM karma kRtam ityarthe, nanu ca karma kRtam ityapaprayogaH syAt / yad vA " nanu ca praznaduSyayo:' ( dra0, amara0 3 / 3 / 248) iti vizvaprakAzadarzanAt 'nanu ca' zabdaH praznasUcaka iti / yad vA ekArthazabdadvayopAdAnAdatizayavipratiSedha ucyate iti na doSaH / yad vA cakAro'trAvadhAraNe, nanu prazne vipratiSiddhamevetyarthaH / eSa iti / durgasiMhasyAtItatve'pi tasya granthadarzanAt taM buddhAvAropya vartamAnatA / kathamityAdi / guNakathanaM stavaH, namaskArazca taduddizya svApakarSabodhAnukUlavyApAravizeSa:, tathApi namaskArasya guNAdhikyasUcakatvAt stavatvaM na vyabhicaratIti / yadvA sarvajJAdistutipada- sambandhitvAd namaskArasyApi stavatvamucyate / tathAhi kAdambaryAdAviti - ekadvitridevatAnamaskArasambhave'pi tAvanna bhavatItyaperarthaH / 15 kAdambaryAdAviti yadA bahuvrIhistadAyamarthaH kutracid vAcanikaH kutracicca kAyikaH / apizabdaH punararthe / nanu yathA kAraNIbhUte daNDe vidyamAne kulAlAderabhAvAd ghaTAnutpattAvapi daNDasya kAraNatvaM na vyabhicarati / tadvadatrApi, ityAha- kvacid ityAdi | kvacid granthe ityarthaH / kutra nAsti namaskArAbhidhAnam ityAha- zizupAla ityAdi / atha bhavatu nAmAprastutatvam, tathApi kriyate iti cet - aprastutAbhidhAyI syAt / tataH kimiti cet - ya evAprastutAbhidhAyI sa evopAlabhyata iti darzayitumAha - tathA cetyAdi / nanu " ekadA tUbhayaprAptau karmaNyeva na kartari' iti niyamAd vyAkhyAtukAmasyeti kathaM kartari SaSThI ? kathaM vA 'SaTpadArthopavarNanam' iti SaSThI 1. dra0 - ubhayaprAptau karmaNi ( pA0 2 / 3 / 8 ) /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvavyAkaraNam samAsaH "kartRprayoge niyamArthAyAH' (kAta0 pa0, sa0 91) iti pariziSTavacanena niSiddhatvAt ? satyam / vyAkhyAtukAmasya ityatra sambandhe SaSThI, na kartari / evaM cobhayaprApterabhAvAt karmaNyeva na kartarIti niyamAbhAvAt samAso bhavatyeva / nanu 'SaTpadArthopavarNanam' iti kaH samAsaH ? na tAvat karmadhArayaH, "diksaMkhye saMjJAyAm" (pA0 2 / 1 / 50) iti niyamAt / samAhAre ca IpratyayaprasaGgAnna samAhAraH / satyam, samAhAradvigurayaM samAsAntavidheranityatvAdIpratyayAbhAvaH / yad vA dravyaguNAdInAmiyaM saMjJeti karmadhAraya eva / athavA SaNNAM padArthAnAmupavarNanaM yatra granthe iti bhinnAdhikaraNabahuvrIhiriti / "AgAmivartamAnAharyuktAyAm" itivat tripadatatpuruSo veti / nanu kimarthaM sambandhaprayojanAbhidhAnam ? na cAdau saMbandhaM prayojanaM ca jJAtvA vigatazaGkaH san pravartate iti vAcyam, itaretarAzrayadoSAt / tathAhi - pravRtto hi saMbandhAdikaM jAnAti, jJAtasambandhaprayojanazca pravartate iti / etadeva manasi kRtvA Aha - na cetyAdi / nanu anadhItazAstraM puruSaM sambandhaprayojanapratipAdakena vacanazatenApyetat sambandhaprayojanaM pratipAdayituM zakyate, na ceti vastvartha : / tarhi kathamanadhItazAstrazabdAt karmaNi SaSThI ? tum-prayoge "na niSThAdiSu' (2|4|42) ityanena niSiddhatvAd dvitIyaiva yujyate | satyam, tAdarthyasambandhavivakSAyAM SaSThI / yata etacchabdoktasya sambandhaprayojanasyaivAninantakartRtvam, na tvanadhItazAstrasya / anyathA sambandhaprayojanaM pratipadyamAnaM puruSaM yadi tat pratipAdayituM na zaknoti, tadA pratipAdayitureva dUSaNaM syAt, na tu sambandhAdyabhidhAnasya / etadevomApatirAha - tAdarthyasambandhabhavaiva SaSThI nAtra dvitIyA tvanadhItazAstrAt / yasmAdazakyA pratipattireSA na preSaNaM tdvissystvinrthH|| etadasaGgatamiva lakSyate |tthaahi zakyate' ityanenoktArthatvAd anadhItazAstrazabdAt kathaM dvitIyA, api tu prathamaiva / ato nAtra prathameti vaktuM yujyate / api ca pratipattiM vinA pratipAdanA na ghaTate, tat kathaM pratipattiviSayaH kAritArthaH zakya iti, na hi kartRdvArA kriyAmaniSpAdayatAmapi hetukartRtvaM ghaTate / apare anadhItaM ca tat zAstraM ceti anadhItazAstram, tasya vacanazatena kartRbhUtena etat sambandhaprayojanaM pratipAdayituM zakyate na cetyAhuH / anadhItazAstrasya sambandhaprayojanamiti vA / tanna zobhanam, parapaGktau samadhigatasakalazAstrArthazabdena
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH puruSasyaivoktatvAt prakramAzuddheH / anye tu anadhItazAstrasya puruSasya sthAne etat sambandhaprayojanAdikaM pratipAdayituM zakyate na cetyartha ityAhuH / atha adhItazAstrArthaM bhaviSyatItyAzaGkyAha - samadhigata iti / hizabdo yasmAdarthe'vadhAraNe vA / tadetad iti / tadbhagavadvRttikartuH zlokapUrvArddha yannamaskAravaiphalyabhASaNam, tat sarvamanucitamityarthaH / (tat pUrvArddham, etacca parArddhamityapi pATho dRzyate) / vAkyabhedAt ckaaro'traadhyaahaaryyH| etadeva vyaktIkurvannAha - abhimata iti / prekSeti - yasyAmutpadyamAnAyAmavidyA nAzamarhati / 17 vivekakAriNI buddhiH sA prekSetyabhidhIyate // ( dra0, vyA0 da0 iti0, pR0 313 ) prekSaiva pUrvaM yasmin karaNe, tat kartuM zIlaM yeSAM te tathA / abhISTetyAdi / puraH saramiti kAryavizeSaNaM kriyAvizeSaNaM vA / nanu te'pi paNDitAH kathamevaM kurvantItyAha - tathA ceti / nanu niSphale karmaNi ziSTA eva kathaM pravartante ityAha- namaskAretyAdi / avighnitetyAdi / avighnaH saMjAto'syA iti tArakAditvAditac / prasaratIti prasarA vizvavyApinI, pacAditvAd ac / avighnitA cAsau prasarA ceti karmadhArayaH / samarthitA parairanabhibhavanIyA (parairaninditetyarthaH) / avaSTambha AzrayaH / " avAdaurjityanikaTA zrayeSu " ( kAta0 pari0Sa0 27) iti Satvam | so'pyanucita iti / apizabdaH punararthe natu samuccaye, samuccIyamAnaparapakSasyAGgIkArAt / zAstrAntaretyAdi / nyaayshaastrprsiddhairnumaanairityrthH| anumAnaM caitat, namaskAro dharmajanako'vigItAlaukikaziSTakriyamANatvAt / yad yad avigItAlaukikaziSTakriyamANaM tat tat karmajanakaM darzavat pramANenopalabdhamiti / tathA ca namaskArasAdhyo dharma upakArasamarthaH prekSAvat sAdhanasAdhyatvAt / yad yat prekSAvat sAdhanasAdhyaM tattadupakArasamarthaM yAgadharmavat / nanu yadi namaskAraH saphalaH, kathaM tarhi kAdambaryAdau vyabhicAra ityAha - yatreti / nanu tatraiva kuto'dharmasya prAcuryaM jJAtamityAha - kAryasya ityAdi / kAryasya siddhirna bhavatIti hetoranumIyate ityarthaH / upasaMharannAha - tenetyAdi / ivazabdo'trAsambhAvanAyAm, mAtrazabdo'vadhAraNe / pratibandhum = dUrIkartum ityarthaH / bhUyAMsam iti /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtanvavyAkaraNam bahuzabdAdIyansupratyayaH / "bahoryAdibhUzca'' iti bahuzabdasya bhUrAdezaH, IkArasya ca lopH| nanu yadi namaskArasAdhyo dharmo'dharmapratibandhanAya na kSamastarhi namaskAreNa kiM kRtam ityAha - tasya iti / yaduta iti / yat punarityarthaH / dharmazcAnekasAdhanasAdhya iti / tathA coktam - ijyAdhyayanadAnAni tapaH satyaM dhRtiH kssmaa| alobha iti mArgo'yaM dharmazcASTavidhaH smRtH||iti| yadyevaM namaskArapuraHsarameva kAryaM samArabhante iti yaduktam, tadasaGgatamityAha - kathaM caitad ityAdi / idAnIM zAstrAdau sambandhaprayojanAbhidhAne hetumuktvA na caitadityAdinA kRtadezyasiddhAntamAha - na caitanna zakyate ityAdi / athetaretarAzrayarUpaM dUSaNaM yaduktaM tannocitam, yato yalapUrvakapravRttau hi puruSaH prayojanAdikamapekSate, na tvanubhavakRtAyAm / ghanagarjiteSTaviyogAdivadanapekSitasyApi manasi kRtvA I- vacanAd ityAdi / anyairanyathaiva vyAkhyAyate |arthsyaadhigtirdhrmaad vacanAditi vacanavizeSaNe'pi "nAminaH svare" (2 / 2 / 12) iti na nurAgamaH, "bhASitapuMskam" (2 / 2 / 14) ityAdinA puMvadbhAvAt / vacanAd yA'rthAdhigatistatsakAzAd iti vyadhikaraNe'pi na doSaH / arthasyAdhigatiryasmAd guvadistasya vacanAditi vA / nanu yasmin pakSe'nadhItazAstrazabdena puruSa ucyate, tasmin pakSe tasya puruSasya kartRkarmajJAnameva nAsti, tasya ghanagarjitavadgrahaNenApi kathamarthabodhaH, yena tatra pravartiSyate (pravRttiriSyate) |stym, anadhItazAstrazabdenAtrAnadhItazAstraM puruSaM prati mama yalo'yamiti | etadevopasaMharati-vacanAddhi iti / nanu ca ityAdi / nanu kAyAdivyApAra eva namaskAraH kathaM tajjanmetyucyate ? satyam | kAyavyApArazabdenAtra hastAdiparispandanalakSaNaH prathamavyApAra ucyate, tadvyApArajanyasya karaziraHsaMyogAdirUpasya zeSavyApArasya nAyavyApArajanyatvam iti / tathA ca sAGkhyamate vAkzabdena vAgindriyamucyate, ucyate'nayA iti vyutpattyA / tadvyApAro vAyvabhighAtastajjanmA vAcanikanamaskAra ityarthaH / evaM manovyApArazabdena 1. 2. bahorlopo bhU ca bahoH (paa06|3|158)| dra0, pA0zi0-zlo0 6,9
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajApAdaH AtmamanaHsaMyoga ucyate, tadanantaraM ya ArAdhyasambandhaH sa eva mAnasikanamaskAra iti / tathA ca - "AtmA manasA saMyujyate, mana indriyeNa, indriyam arthena" iti kramaH / saGkalpetyAdi / mAnasakriyAsvarUpAdhInatvAdityarthaH / tasmin dhyeye, ekAgratA = tatparatA, saiva lakSaNaM cihnaM yasya sa tathA / gacchatastRNAdisparzajJAnavad anyasminnapi karmaNi dhyeyagatarUpAdigrahaNe'pi manovyApAro bhavatIti bhAvaH / dhyeyagatarUpAdidarzanAdanyaditaravyApArazabdenocyate / samatAlakSaNa ekatAsvarUpaH, tatra hi tadAtmalayavazAd dhyeyamabhede jAnan, tena sahaikatA, so'hamiti, mamAyaM dhyeya ityapi jJAnaM na bhavati / granthAdau nibandhanAnnamaskArasya vAcanikatvameva saMbhavatItyaGgIkRtya Aha - tat kena ityAdi / avadhAraNasyAnupapatteriti / kAyikamAnasikayorakRtatve pramANAbhAvAd vAcanika eva namaskAraH kRtaH, na tu kAyikamAnasikAviti svarUpanizcayasyAnupapatterityarthaH / nanu yathA asattve pramANaM nAsti tathA sattve'pi pramANaM nAstItyAha -- athavA iti / sattvapratineti pAThe dvidhA dezyArthaH / tathAhi kathaM vAcA nibandhaM granthAdau likhitamakArSIt, namaskAranibandho granthAdau kartavya iti niyamAbhAvAdityekaM dezyam / anyacca vAcanikaM vAgvyApArarUpameva na kAyAdivyApArarUpamiti / atrAce siddhAntayati - na dezyam iti / kAyamanovyApArajanmano'pItyapizabdAd vAcanikasyApi namaskArasya nibandhaM vinA ziSyaM prati sattvajJApane pramANAbhAvAt / atra namaskAraH kRta ityavadhAraNAnupapatteH / ato namaskAranibandho yukta ityabhiprAyaH / antapakSe siddhAntayati - athaveti / avazyaM ziSyazikSArthaM namaskArANAM yuktatvam / vAcanikasya zAstrasya prastAvAt sa vAcanika eva lAghavAdaucityAcca nyAyya iti / nanu vAcanikameva zAstram, na tvavAcanikamiti vyarthaM vAcanikapadam, vyAvRtterabhAvAt ? satyam / ucyate'rtho'neneti vacanaM zabdaH, karaNe yuT; "tena dIvyati" (2 / 6 / 8) itIkaN / tenAyamarthaH zabda eva prayojanamasyeti vaacnikm| tato vAcanikapadena zAbdikamucyate / ata eva zAbdikazAstraprastAvAnnamaskAro'pi zAbdika eva yujyate, vyAkaraNasya zabdapradhAnatvAd iti bhAvaH / vAcanikapadaM svarUpavizeSaNamiti kazcit / tanmate merumahIdharAdivad vyavacchedyAbhAve'pi karmadhArayaH / anye tu yadA zAstrazabdasya keSAMcit saGketAdinA'rthAntarazaDkA,tadA vAcanikasyArthAntaravyavacchedakasya karmadhAraya ityAhuH / mUrkhAstu avAcanikamapi gAruDAdizAstramasti, tadvyavacchedArthaM vAcanikapadam ityAhuH /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam nanu kathaM namaskArasya vAcanikatvaM nizcitam, yAvatA kAyikamAnasikAvapi kRtvA ziSyazikSArthaM likhituM zakyata iti cet, ziSyazikSArthamavazyaM lekhanaM kartavyam / lekhanaJca pAThapUrvakameva bhavati, tasmAllAghavAt sa eva pATho namaskAratvena kalpyata ityAlocyAha - kimatra iti / nanu tathApi nyUnatA, yAvatA namaHkArAntarApekSayA'syA mahattvaM paurANikairuktamiti ? satyam / yAvatA namaskArAntarAvapi saMbhavatastathApi vacanagatakuzalatAmabhisaMdhAya vAcanika eva kRta iti / kiJca - svakRtazca paroktazca purANoktazca sa vidhaa| vAgrUpo'pi namaskAra uttmaadhmmdhymaaH|| iti / tatra ityAdi / didhAtorukAraH "udanubandhapUklizAm" (4 / 6 / 84) ityasya vizeSaNArthaH / amaGgalArthakatvAd 'devR devane' (1 / 421) ityasya na grahaNam / tathA ca 'bhaTTamallaH - devanaM rodanamiti kecidAhuH / praNamya iti / "prapUrvANNameo naH" (3 / 8 / 25) iti mUrdhanyasya dantyaH,"2upasargAdasamAse Nopade "sya" (pA0 8 / 4 / 64) iti punarNatvam / nanu kathamatra samAsAzrito yabAdezaH . prAdInAM nAmatvAbhAvena "nAmnAM samAso yuktArthaH" (2 / 5 / 1) ityasyAviSayatvAt, nAmAni vastuvAcInyeva, upasargANAM tu dhAtuvAcyArthadyotakatayA vastuvAcitvaM nAsti / tathA ca "nAmni vadaH kyap ca" (4 / 2 / 20) ityatra nAmnIti kim ? anuvAdyamiti pratyudAhRtam / nanu vastuvAcitvAt pacatItyAdInAmapi nAmatve 'devadattaH pacati' ityAdAvapi samAsa * syAditi na vAcyam, "AkhyAtAcca tmaadyH"(2|6|40) ityatra AkhyAtagrahaNAdAkhyAtabhinnasyaiva nAmatvamiti jJApitatvAt |anythaa nAmadvAreNaivAkhyAtAdapi tamAdayaH siddhAH, pim AkhyAtagrahaNeneti / atra hemakaraH- "prAdInAM nAmatvamastIti samAsaH" / "yasmAt syAdayastannAma" iti 1. bhaTTamallaH kazcid dhAtuvyAkhyAkAra iti smaryate ramAnAthena svakIyakAtantradhAtuvRttau - kSuNAti ca kSuNIte ca kSuNotyAplavane'pi ca / kSandate sundate vApi ssddaaplvnvaacinH|| iti bhaTTamallaH (kAta0dhA0vR0', bhuu0297)| 2. upasargANNopadezasya (kAta0 pari0 - Na0 16) / hemakaraH kazcit kAtantrasUtradhyAkhyAkAra AsIditi vyAkhyAsArAdivacanairvijJAyate / dra0kAta0 vyA0 vi0, pR0 17 /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH nAmalakSaNam / tathAhi nAmaprakaraNaM liGgaprakaraNaM cocyate / vastuvAcInIti yaduktaM tasyAyamabhiprAyaH- nanu varNamayAni ghaTapaTAdIni nAmAni tAni kIdRzAni yena yuktArthaH samAsa ityAha - vastuvAcIni iti / 1 yadyevam 'anuvAdyam' ityatra " nAmni vadaH kyap ca (4 / 2 / 20 ) iti kyap syAt, naivam / pratyayavidhAnaM prati upasargANAM nAmatvaM nAsti " upasarge tvAto: " (4 / 2 / 52) iti jJApakAt / anyathA " nAmni sthazca " ( 4 | 3 | 5) iti kapratyaye 'suglaH, sumla:' iti sidhyati / na ca tarhi 'prajyaH, prahvaH' ityatra kapratyaye samprasAraNe iyuvAdezasya viSayatvAnna sidhyatIti vAcyam, "anyato'pi ca " ( 4 | 3 | 49) iti Dapratyayenaiva siddhatvAt | yathA 'mitrahvaH, brahmajyaH' ityatra " Ato'nupasargAt " ( 4 | 3 | 4) ko na bhavatIti prAha / tanna, nAmatve'pi yuktArthatvAbhAvAt kathaM samAsaH syAt / tathAhi - TIkAyAM nAmapadAnAM yuktArthaH samAsAkhyo bhavati, zabdArthayorvAcyavAcakalakSaNaH saMbandha iti zabda eva samAsasaMjJAphalaM labhate tasmAt prAdInAM vAcakatvAbhAvAd yuktArthataiva nAstIti / atra siddhAnta ucyate, nAtra "nAmnAM samAso yuktArthaH " ( 2 / 5 / 1 ) iti samAsaH, kintu "" anukaraNaM ca kRtA" iti vacanAt / " " - asyAyamarthaH - anukaraNaM samasyate kRtA kRdantena saha / cakArAt prAdapaH samasyante / nanu "upasargAdasamAse'pi gopadezasya " ( pA0 8 / 4 / 14) ityatrAsamAsagrahaNAt kathaM Natvam ? satyam, samAsapadenAtra "nAmnAM samAso yuktArthaH ' (2 / 5 / 1 ) ityanena vihitasya samAsasya grahaNam, mukhyatvAt / ato'tra " " anukaraNaM ca kRtA " ityanena samAsasya vihitatvAd NatvaM bhavatyeva / yad vA yadatra asamAsagrahaNaM tad yatropasargatA nAsti tadvyAvartanArthaM bodhyam / 'uvRtto hi granthaH samadhikaM phalamAcaSTe' iti nyAyAt / tena pragato nAyako yasmAt sa 'pranAyako dezaH' ityatra NatvaM na bhavati / athAtra upasargatA kathaM nAstIti ceducyate - yatkriyAyuktAH prAdayastaM pratyupasargAH' iti nyAyAt / atra gatikriyAsambandhinaH prazabdasya nayatiM pratyupasargatvaM nAstyeva / 1. 2. 21 3. dra0- anukaraNaM cAnitiparam (pA0 1 / 4 / 62), kugatiprAdayaH (pA0 2 / 2 / 18 ) / iGgitenonmiSitena mahatA vA sUtraprabandhenAcAryANAmabhiprAyo lakSyate (kA0 vR0 nyAsa0 1 / 1 / 7) / prAdayaH, upasargAH kriyAyoge ( pA0 1 / 4 / 58, 59); yatakriyAyuktastaM prati gitisaMjJako bhavati (jai0 pari0 vR0, pari0 99 ) /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam yadyevam, upasargatvAbhAvAdeva na bhavati kimasamAsagrahaNena ? prazabdo'yaM gatikriyAM pratyupasargatvena dRSTaH, ato bhUtapUrvagatyA kadAcidihApyupasargatvAzaGkA syAt, ato'samAsagrahaNamiti / nanu SaSThI trividhA sambhavati - kRllakSaNA, sambandhalakSaNA, nirdhAraNalakSaNA ca | tadatra kasyA grahaNamityAha - sambandha ityAdi / ca punararthe / nanu kathamatra SaSThIsamAso vyavacchedyAbhAvAt ? tathAhi yatrobhayorvyavacchedyavyavacchedakabhAvastatra SaSThIsamAsa iti / atra tu sa eva devo devAnAM svAmI, nAnya iti / yathA devena devAH svAmyantarAd vyavacchidyante, na tathA sa devo devAnAmeva ArAdhya ityArAdhakAntarAd vyavacchidyate / mAdRzAnAmapi tadArAdhakatvAd anArAdhakatve namaskAro'yuktaH syAt ? satyam, ekataravyavacchede'pi SaSThIsamAso dRzyate / yathA 'karNakuNDalaM karikarabhaH' iti / atha karNAdipadamaprayuktam iti cet, na | svarUpavizeSaNasyApISTatvAditi kulacandraH | mahAntastu 'aho re garIyAn kAlaH samAgataH, yadazrutaM zrAvayati adRSTamapi darzayati, na hi pANinikAtantrAditantre ubhayorvyavacchedyavyavacchedakabhAva eva SaSThIsamAsa AdRtaH, karNakuNDalAdipadadarzanAt / atha kadAcit kuNDalAdhAraM karAdikaM vyAvartya karNArUDhatvapratipAdanAya yadi karNAdizabdaprayogastadA saMbhavatIti ced, bhavatu / bhUSyabhUSakabhAvasaMbandhe kaH samAdhiH ? apaprayoga iti cet, dRSTastvamaparo bhagavAn IzvaraH, yataH sAdhutvAsAdhutve svayameva niyamayasi / evaM prameyAdhAraH sarvezvara ityAdayaH ziSTaprayogA dRzyante ityAhuH / tarhi yatrobhayorvyavacchedyavyavacchedakabhAvastatra SaSThI samasyate iti yaduktaM tat kathaM saMgacchate iti cet, kaTI zRNoti, na tu mAdRzaH / ___ anye tu- atrobhayorvyavacchedyavyavacchedakabhAvo ghaTata eva / yataH 'sAmAnye vizeSabuddhijanakatvaM vyavacchedakatvam' iti jayAdityAdibhirgranthakRbhiruktam, taccobhayoreva parasparaM vidyate / tathAhi - devA devasyArAdhyatvena buddhiM janayanti / anyathA kevalaM 'deva' ityukte tasyArAdhyatvaM na pratIyate, kintu divisthatvameva pratIyate / etena vizeSabuddhijanakatvAd devA vyavacchedakAH / divisthatvamAtrAdArAdhyatvena devo vyavacchidyate iti devasya vyavacchedyatvam, tathA indrAdayo devA mamaivArAdhakA iti devo'pi devAnAmevArAdhakatvena vizeSabuddhiM janayati, anyathA kevalaM devAnAmityukte sAmAnyasambandhaH pratIyate / etena sAmAnye vizeSabuddhijanakatvAddevasya vyavacchedakatvam, sAmAnyasaMbandhibhyo devA vyavacchidyante iti devAnAM vyavacchedyatvam / vastutastu yathA 'rAjJaH puruSaH' iti
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH vAkye rAjA svAmyantarAd vyavacchidyate, puruSazca svAntarAt, tathA devadevam ityatra bodhyam / tathAhi - 'devAnAM devaH' iti vAkye ArAdhakairdevairanyebhya ArAdhakebhya AtmAno vyavacchidyante / ato devAnAM vyavacchedakatvaM vyavacchedyatvaM ca / ___ ayaM bhAvaH - devA vadanti asmAkamevArAdhyo'yaM devo nAnyeSAm, bhagavadArAdhakatvamanyArAdhakebhyo vyavacchidya devA Atmani sthApayanti, tathA ArAdhyena devena anyasmAdArAdhyAdAtmA vyavacchidyate / ato devasya vyavacchedyatvaM vyavacchedakatvaM ca / ___ayaM bhAvaH- devo vadati 'ete devA mamaivArAdhakA nAnyasya ityArAdhyatvamanyasmAdArAdhyAd vyavacchidya Atmani devaH sthApayati / etaprakArasya samAsamAtraupayikatvAd devAnAmevArAdhyo'yaM kathamasau zAstrakA namaskriyate iti nAsti dezyAvatAra iti / nahi narapaterazvAdipatitvaM nAstIti / ata eva 'devAnAmapi devaH' ityatra 'trilocano'pizabdaM dattavAn, kintvasmin pakSe 'kulacandreNa yaduktam "yathA devena devAH svAmyantarAd vyavacchidyante na tathA sa devadevaH" iti / taccintyam, TIkAvirodhAt / vastutastu samAsarAzernityatvAdakhaNDa evAyaM zabdaH / tathAhi - "devadevo mahAdevo lelihAno vRSadhvajaH" iti / nanu ArAdhyArAdhakasambandhasyobhayaniSThatvAt paradevazabdAnna kathaM SaSThI ? naivam / tatra dvitIyaivAsti bAdhiketi, kintu bhedakAdeva SaSThI, na tu bhedyAt / taduktam - bheyabhedakayoH zliSTaH smbndho'nyo'nymissyte| dviSTho yayapi saMbandhaH SaSThyutpattistu bhedakAt // iti / bhedakaM vizeSaNam, bhedyo vizeSyaH, na tu nirdhAraNe iti / atra kulacandraH AkSipati paJjikAm / tathAhi - nAtra nirdhAraNaprasaGgo jAtyAderabhAvAt / tathAhijAtiguNakriyAbhiH samudAyAdekadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNam / yathA jAtI-puruSANAM 1. kAtantravRttipaJjikAkArastrilocanaH / 2. durgavAkyaprabodhanAmakavyAkhyAyAH praNetA | sAmprataM tadvyAkhyAMzo dhAtusUtrIyaH kArakapAdIyazca saMprApyate / 3. kAzikA 2 / 2 / 10 /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kAtantravyAkaraNam kSatriyaH zUraH / guNe - gavAM kRSNA sampannakSIrA / kriyAyAm - gacchatAM dhAvantaH zIghrAH iti / tatkatham ekatamasyAbhAve devadevamityatra syAditi / atra kecid devAnAM madhye yo devo mahAn iti mahattvaguNena nirdhAryate iti vadanti, tanna / zUrAdipadavad mahacchabdasyAnupAttatvAt, adhyAhAre'pi pramANAbhAvAt / ___apare tvAhuH- bahuSu ghaTeSu madhye ghaTamAnayetyAdivad ihApyekavacanena ekatvAbhidhAnam, bahUnAM devAnAM madhye devamityekatvaguNena nirdhAryate iti / tadapyasaGgatam, bahUnAM madhye sarveSAmeva pratyekamekatvasya vizrAntatvAt kRSNAdipadavat zabdAnupAttatvAcca / mahAntastu - 'kriyApradhAnasarvajJAdipadasAnnidhyAd bahUnAM devAnAM madhye sarvajJaM devaM praNamyetyarthe 'gacchatAM dhAvantaH zIghrAH' ityAdivannirdhAraNaM nirvivAdameva ghaTate' iti prAhuH / tanna, yAvatA 'puruSANAM madhye kSatriyaH zUraH' ityAdiSu yathA samudAyasya puruSazabdasya nirdhAraNena kSatriyapadena samAsayogyatA'sti, na tathA prathamadevazabdasya nirdhAraNena sarvajJapadeneti, kintu paradevazabdena sahAsti / ___ athAtra yathA nirdhAryeNa paradevazabdena samAsaprAptivicAraH, tathA atrApi nirpiNa zUrapadeneti na vAcyam, yAvatA nirdhAraNe yA SaSThI tasyAH zUrAdipadApekSayA nirdhAraNapratyayAt na samAsa iti TIkAyAmuktatvAt / tasmAdevamucyate-devAnAM madhye yo devaH sarvaniyojakaH sa sarvajJa iti nirdhAryate / evaM sati samAsayogyatA'sti / paramArthatastu jAtikriyAguNAbhAve'pi yathA kenacid vizeSaNena puruSottama iti samasyate, tadvadatrApi samAsaprAptiH / tathA ca zaGkarAcAryacaraNAH sahasra' nAmabhASye (vi0 sa0 nA0-zlo0 16) "puruSottama iti nirdhAraNaSaSThyAH samAsaH "na nirdhAraNe" (pA0 2 / 2 / 10) iti pratiSedho na bhavati jAtyAdyanapekSayA samarthatvAt / yatra ca jAtiguNakriyApekSayA pRthak kriyate tatrAsamAsaH' iti / ata eva umApatinA yaduktam - 'SaSThyA ayuktArthatayA'samAso'trAbhAvamAtre pratiSedhazabdaH' iti, tadasaGgatameva | puruSottamazabdavadatrApi yuktArthAbhAvasya vidyamAnatvAditi / tasmAt 1. athavA paJcamIsamAsaH, tathA ca bhagavadvacanam - yasmAt kSaramatIto'hamakSarAdapi cottmH| ato'smi loke vede ca prathitaH purussottmH|| (gItA 15 / 18) /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH lakSaNena prasaktasya samAsasyAnabhidhAnena nirAkRtatvAt paJjikAyAM yat pratiSedhopAdAnaM tad yuktameva, abhidhAnasya prayogAnusAritvAt 'puruSottamaH' ityatra samAsaH syAditi brUmaH / tamittthamityAdi / nanu krIDatAmArAdhyaM krIDantamityarthe ko vizeSaH pratIyate ityAha - sarvajJam iti / yadyapi namatirayamakarmakaH, yathA 'namanti phalino vRkSAH' iti, 'ikSvAkuvaMzagurave prayataH praNamya' (raghu0 13 / 70) iti, tathApi namirayaM pUjArthe sakarmakaH, avanatimAtrArthe tvkrmkH| vastutastu yaduddizya svApakarSabodhAnukUlavyApAravizeSaH sa tasya namaskAra iti namaskAralakSaNe sati uddezakriyAntarbhAvAt sakarmakatA / nanu tathApi 'namaH zivAya' itivat 'devadevaM praNamya' iti svarUpa eva vAcanikanamaskAro namerarthaH / tatazca devadevam iti kathaM karmatvam ? na hyAtmano vyApya AtmA bhavitumarhati, naivam / 'praNamya' iti padamAtraM vAcanikanamaskAraH / ato vyApyatA'sti, kintu namaskArapradhAnatvAd vAkyasyApi vAcanikanamaskAratvamityadoSaH / nanu Adizabdasya katamo'rthaH ? na tAvat sAmIpyArthaH, tadA granthasamIpe namaskRtya vyAkhyAnaM pravakSyAmItyukte upalakSaNatvAnnamaskArasya granthAniviSTatvAd granthAvayavatvaM na syAt / atha na syAdeveti cet, pratItivirodhaH syAditi avayavArtho'pi na ghaTate / tathAhi - granthAdau granthAvayave ityarthe sati vAcanikanamaskArasyaivAdyAvayavarUpatvAd devadevaM praNamyAdAviti AdhArAdheyabhAvo na ghaTate bhedAbhAvAditi naivam, bhrAnto'si / Adizabdasya dharmavacanatvAdAdyavayavatve vartate / tatazca dharmadharmiNoH sutarAmevAdhArAdheyabhAvo ghaTate / evaJcAyamarthaH syAt - granthAdau tadAdyAvayavIbhUtaM devadevakarmakaM namaskAra kRtvA vyAkhyAnaM vRttigranthaM pravakSyAmIti / nanu tathApi namaskArAdisamudAyasyaiva vRttigranthatvena vyavahArAt pravakSyAmItyapekSayA pUrvakAlAnupapattau ktvApratyayo na syAt / namaskArapurassarameva kAryaM samArabhanta iti ziSTAcAravirodhazca syAt / tasmAd duruttara evAyaM pUrvapakSaH / naivaM bhrAnto'si, na hyatra vyAkhyAnazabdena samudAyagrantha ucyate, kintarhi vizeSeNAkhyAyate'neneti vyutpattimahimnA vivaraNagrantha evocyate / ato vivaraNApekSayA Adizabdasya 1. bhagavatpAdazaGkaraviracitasya zivapaJcAkSarastotrasya pratizlokamante 'namaH zivAya' iti paThyate /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam sAmIpyArtho'pi ghaTate, samudAyApekSayA sUtre vaktavyAdivannamaskArasya granthatvamastIti na doSaH / evaJcAvayavapakSe'pi namaskArasya granthatve vivaraNApekSayA tasya pUrvakAlatvamiti ktvApratyayaH / namaskArapurassarameva kArya samArabhanta ityatra kAryazabdena uddezyakAryamevocyate, anyathA'navasthA syAt / nanu tathApi kimAdigrahaNena ? ktvApratyayenaiva tadarthasyoktatvAditi / sAmIpyapratipAdanAyeti cenna, namaskAravRttigranthayoH sutarAmeva samIpatvAt / atra ajavaH- 'parakAle'pi ktvApratyayo dRzyate, yathA 'ThAtkRtvA bhagno daNDaH' iti / naivam, atrApi ThAcchabdapUrvako daNDo bhagna iti laukikavivakSayA pUrvakAla' eva ktvApratyaya iti / atha 'mukhaM mAdAya svapiti' ityatra parakAle'pi ktvApratyayo dRzyate / atra hi svapanAnantarameva mukhavyAdAnamiti, tasmAt pUrvakAlatAbodhanArthamAdigrahaNaM kartavyameva / satyam, atrApi vyAdAnottaramapi svapanamityabhiprAyeNa prayogo'yamiti kecit / ataH pUrvakAla eva ktvApratyaya iti cet, sukhabodhArthamAdigrahaNam / yathA - praNamya hetumIzvaraM muni knnaadmnvtH| padArthadharmasaMgrahaH pravakSyate mhodyH|| (pra0 pA0 bhA0 - maGga0) ityatra spaSTArtho'nuzabdaH ityAhuH / apare tu Adau sArvavarmikaM vyAkhyAnaM pazcAd vArarucikam iti pratipAdanArtham AdigrahaNamityAhuH / tanna, TIkApajyorasvarasAt / kulacandrastvAha - sAmIpyapratipAdanArthamAdigrahaNamiti cenna, namaskAra-vRttigranthayoH sutarAmeva samIpatvAt / tasmAt prayogAvirbhAvArtham iti / mahAntastu - nativRttyoratisannikRSTatvapratipAdanArthamAdigrahaNam / anyathA zatavarSAnantarakRtagranthe'pi (varSazatopasthitanamaskArasya) pUrvakAlatA sambhavatItyAhuH / etacca na cArutaram, yataH pratItibalenAvyavadhAna eva zaktigrahaH / nahi bhuktvA vrajaMtItyatra prAtarbhojana - sAyaMgamanayoH pratItirasti, api tu avilamba eva bhojanapUrvakaM gmnprtiitiH| --- vayaM tu brUmaH- AdizabdaM vinA kevalaM praNamyetyukte pratisUtrAdau namaskArabodhaH syAt / AdigrahaNe tu AdAvevetyarthe granthasamudAyasyAdAviti labhyate / prazabdena iti / prazabdo'yaM nopahAsanirAsArthaH / upahAsanirAsasya bhaktervA namaskAryato vA pratIteH / 1. ekakartRkayoH pUrvakAle (kAta0 4 / 6 / 3) /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH 27 "tanvaGgi ! praNamAmi satyavacasA yat pANDavo nirjitaH" ityAdau satyapi prazabde upahAsAvagamAt / "natvA zaGkaravacanaM jJAtvA zAstrANyanekazI viduSAm' ityAdau prazabdAbhAve'pi bhaktizraddhAtizayena prakarSadarzanAditi kulacandro hasitavAn / atredamAlocayAmaH- bhaktizraddhAtizayalakSaNaM prakarSaM dyotayatA prazabdena prakRSTe (tAdRza) eva namaskAro vighnavighAtAya samartha iti sUcyate, tena ziSyA vyutpAdyante / anyathA bhaktipUrvakamupahAsapUrvakaM vA namaskAramAtrameva phalasAdhakamiti ziSyAH saMbhAvayeyuH / atra ca namaskArye bhagavati nopahAsaH saMbhavatIti ko doSaH, nibandhanasya ziSyazikSArthatvAt / yojanA punarIdRzI / prazabdena prakarSArtho dyotyate, anyathA prakarSArthadyotakaM prazabdaM vinA priyatamAdAvupahAsaparo'pi namaskAraH saMbhavatIti hetornamaskAramAtramapi phalasAdhakamiti ziSyAH sambhAvayeyuriti bhAvaH / athavA prazabdena prakarSArtho dyotyate, na tUcyate / vAcakatve kiM dUSaNamityAha - anyathA iti / priyatamAdAvanyathAprakAro'pi namaskAraH saMbhavatIti, sa eva ka ityAha-upahAsa ityAdi / etaduktaM bhavati - yadi bhaktizraddhAtizayalakSaNaprakarSArthasya vAcakaH prazabdaH syAttadA 'tanvaGgi ! praNamAmi' ityAdAvapi bhaktizraddhAtizayalakSaNaprakarSasyAvagamaH syAt / dyotakatve punaryatra yAdRzo bhaktizraddhAtizayalakSaNaprakarSo vA upahAsalakSaNaprakarSo vA tatra tAdRza eva dyotyate iti nAsti kulcndraakssepH| ____ apare tu prakRte prazabdena prakarSArtho dyotyate, priyatamAdAvanyathopahAso dyotyate ityarthaH / kuta ityAha - upahAsa ityAdi, iti hetorityAhuH / tAcchIlyam ityAdi / nanu phalanirapekSA pravRttistAcchIlyam' iti tAcchIlyalakSaNaM tasya bhagavatastu karmaNi pravRttau phalameva nAstIti sadbhirnizcitam, tat kathaM tasya phalasya sApekSatvaM nirapekSatvaM vA saMbhavatIti / satyam, phalAbhAve'pi phalanirapekSatvaM saMbhavatIti / tathAhi - phalaM bhavatu, na bhavatu vA, tannApekSata eveti na doSaH / anye tu heturahitatvamapi tAcchIlyamiti, hetavazca darzanakriyAsAdhakanetrAdInIti | arvAcInamAdhunikamityarthaH / idAnIM kAtantrapadavyutpattirUpaprayojanapratipAdanArthaM darzayannAha - tantryante iti / "Amantrite siH saMbuddhiH' (2 / 1 / 5) iti jJApakAd vyaJjanadvayapUrvamapyanuSaGgo "tAcchIlyaM tatsvabhAvatA | puSpAharaH / puSpAghAharaNe svAbhAvikI phalAnapekSA pravRttirasyetyarthaH" (kAzikA 3 / 2 / 11) / tacchIlo yaH svabhAvataH phalanirapekSastatra pravartate (kAzikA 3 / 2 / 134) /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam nakAra iti kAtantrapadasiddhiH / pravakSyAmIti "pacivacisici0" (3 / 7 / 18) ityAdinA'niT / karaNe yuDiti / atra kulacandraH - "sUtravidhAyakatvAt tasmin kAtantre sarvavarmavihitaM yad vyAkhyAnaM tadahaM vakSyamANagranthena pravakSyAmi iti granthakArasya kila pratijJAsIt / ato'sya vRttikaraNaM yuktam, anyaiH kRtAsu vRttiSu sUtramAtravyAkhyAnAt / ye tu karaNasAdhanaM vyAkhyAnaM vRttigranthaH, sarvavarmakRtasUtrasaMbandhAt sArvavarmikam ityAhuH, teSAM mate sarvavarmavihitaM vyAkhyAnaM pravakSyAmIti bhAvasAdhanaM darzayatA TIkAkRtA saha virodhaH / anyavRttitulyA pratijJA, lakSaNayA zabdaprayogaH, upacArakAtantrapadayorekatarapaunaruktyam / ye punaH kAtantrazabdasya nAnArthakalpanAyAM saMzayamutpAdya sArvavarmikapadena vyAkhyAnaM vizeSayantastat ta eva budhyante, na tu mAdRzAH" iti paJjikAm AkSipati / ata eva kecit paThanti trilocano hyatra samAdhilocano na daurgasiMhIyapade mano dadau / yatastu mukhyArtha ihopapayate tataH kathaM syAd upacAracAturI ||iti| atrocyate - bhAvasAdhanaM darzayatA TIkAkRtA saha virodha iti yaduktaM tadakiJcitkarameva / na hi bhAvasAdhanapakSa eva kazcid vizeSo'sti karaNasAdhanapakSe vA doSa iti, uktadoSANAmuddhariSyamANatvAt / yattu na bhAvasAdhana iti paJjIkRd vakSyati, tatrApi zirazcAlane naJ pratipattavyaH / nApyanyavRttitulyA pratijJA, yAvatA sArvavarmikasUtrasambandhAd vyAkhyAnam api sArvavarmikamiti yaduktaM tadapi sUtrakRttAtparyasambandhyapIti prakaTIkRtamiti / lakSaNayA zabdaprayogastvavazyaM kartavyaH, lakSaNayA yathA sUtrakRttAtparyaM pratIyate, na tathA mukhyayA vRttyA / tathA ca AlaGkArikAH - "gaGgAyAM ghoSaH ityatra gaGgApadena 'tIrAbhidhAne yathA zaityapAvanatvAdikaM pratIyate na tathA 'gaGgAtIre ghoSaH' ityanena / anyathA mukhyavRttyaiva prayogasya prazastatvAd gauNavRttikalpanA viphalaiva" iti prAhuH / 1. lakSaNAvRttibalena / nAgezabhaTTastu paramalaghumaJjUSAyAM zaktareva prasiddhAprasiddharUpaM bhedadvayaM manute / tadanusAramaprasiddhazaktibalenaiva gaGgApadena tIrAbhidhAnam / 2. vyaJjanAvRttibalena /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH 29. evaM ca sati na bhAvasAdhana iti najo niSedhArtha eva / kiJca bhAvasAdhanapakSe'pi upacArasyAnivAryatvam, tathAhi - vyAkhyAnazabdena svaziSyabodhAnukUlavyApAravizeSa ucyate - na hyekasya sarvavarmajanitatvaM durgasiMhajanitatvaM ca saMbhavati |ato'nythaanuppttyaa sArvavarmikapadena tatsamAnatAtparyakatvaM tatsamAnajAtIyatvaM vA lakSyate ityavazyaM vAcyam / yaccopacArakAtantrapadayorekatara-paunaruktyamityuktaM tadapyasaGgatam, sUtrasaMbandhenopacArasya sUtrakRttAtparyavizeSopalAbhAyopAdAnAt kAtantrapadavyutpattimahimnA prayojanAbhidhAnArthatvAcca / yacca saMzayam utpAdya vyAkhyAnaM vizeSayanta ityuktam, tadapyasaGgatam / kAtantrapadaM hi AdhunikasaketitaM tatkathamasya 'kaumAra-vyAkaraNe rUDhitvam ? vyutpattimahimnA jayadevAdiproktasyApi vAcakatvAt / yaccoktaM ta eva budhyante na tu mAdRzA iti, tena kA'smAkaM hAniH ? rena hyayaM darpaNasyAparAdho yadenam andho na pazyatIti jitaM trilocanena | nanu sArvavarmikasUtrasambandhAd vyAkhyAnamapi sArvavarmikam ityuktamasti / ko'sau saMbandha ityAha- vRttikAtantrayoH ityAdi / nanu kAtantrArthavinizcayasya puruSArthatvAbhAvAt kasyacidiha pravRttirna syAdityAha - paramArthataH ityAdi / [samIkSA] 1. saMskRtagranthoM meM AzIrvAdAtmaka, namaskArAtmaka tathA vastunirdezAtmaka maGgalAcaraNa prasiddha haiM - "AzIrnamaskriyA vastunirdezo vApi maGgalam" (kA0 A0 1 / 14) / yahA~ TIkAkAra Adi ne inase bhinna tIna prakAra ke maGgala mAne haiMkAyika-vAcanika- mAnasika aura prakRta grantha meM vAcanika namaskAra ko hI ucita siddha kiyA hai / zizupAlavadha grantha kI nirvighna parisamApti meM yajJa - yAgAdi dharma ko kAraNa mAnA gayA hai, kyoMki isameM maGgalAcaraNa nahIM kiyA gayA hai / 2. grantha kA viSaya = zabda, prayojana yA phala = zabdavyutpatti yA arthanirNaya tathA sambandha = abhidhAnAbhidheyabhAva svIkAra kiyA gayA hai| . 3. vyAkhyAkAroM ne prasaGgataH mahAbhASya, zlokavArtika, kAdambarI, zizupAlavadha tathA vAsavadattA Adi granthoM ke kucha vacana uddhRta kie haiN| 1. bhagavataH kumArasyAnugraheNa prAptatvAt, kumAryA sarasvatyA sahAsya sambandhasattvAcca kaumAram / 2. naiSa sthANoraparAdho yadenamandho na pazyati / puruSAparAdhaH sa bhavati / (ni0-a01 paa05)|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 4. zrIpati, umApati, bhaTTamalla, kulacandra, jayAditya tathA zaGkarAcArya Adi ke bhI matoM kA smaraNa kiyA gayA hai / 5. mahAn, mUrkha, AlaGkArika, kecit, anye, apare tathA sAGkhyamata Adi pratIkoM dvArA kucha matoM kI carcA kI gaI hai| 6. 'asyAyamarthaH, ayaM bhAvaH, vastutastu, paramArthatastu' Adi vacanoM dvArA kucha viSayoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai | 7. 'vAk, deva, tAcchIlya, sarvajJa, tantra, kAtantra' prabhRti kucha zabdoM kI vyutpattiyA~ dikhAI gaI haiN| 8. kalApacandrakAra ne prasaGgataH zabda ke anityatva kI carcA kI hai tathA durgasiMha se pUrvavartI kAtantravRttiyoM ko kevala sUtravyAkhyAnaparaka mAnA hai| 9. kalApacandrakAra suSeNa vidyAbhUSaNa ke anusAra vRttikAra durgasiMha ko zaivamatAnuyAyI mAnanA hogA, jabaki vRttikAra-TIkAkAra ke abheda se unheM bauddhamatAnuyAyI tathA kucha anya pramANoM ke AdhAra para vaidikamatAnuyAyI bhI mAnA jAtA hai (dra0, saMskRta ke bauddha vaiyAkaraNa, pR0 159-66) / kiMvadantI ke anusAra yadi durgasiMha kI hI upAdhi amarasiMha mAna lI jAe to durgasiMha tathA amarasiMha ko abhinna vyakti svIkAra kiyA jA sakegA aura usa sthiti meM inheM tibbatI-vAGmaya ke anusAra 'bauddha' tathA jaina-mAnyatA ke anusAra 'jaina' bhI kahanA ucita hogA (dra0, saMskRta ke bauddha vaiyAkaraNa, pR0 137-54) / 10. kAtantraliGgAnuzAsana ke antima vacana ke AdhAra para durgasiMha ke anya bhI tIna nAma haiM- durgAtmA, durga, durgapa / 'durgasiMho'tha durgAtmA durgo durgapa ityapi' / 11. kalApacandrakAra ne durgasiMha ke maGgalavacana "devadevaM praNamyAdau" ko vararucikRta mAnA hai| 1. siddho varNasamAmnAyaH (1 / 1 / 1) [sUtrArtha] kalApavyAkaraNa (zAstra) meM akArAdi vargoM kA pAThakrama lokavyavahAra ke hI anusAra samajhanA cAhie, svakalpita nahIM / / 1 /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH samApahaH [du0 vR0] siddhaH khalu varNAnAM samAmnAyo veditavyaH / na punaranyathopadeSTavya ityarthaH / 'siddhazabdo'tra nityArthI niSpannArthaH prasiddhArtho vA / yathA-siddhamAkAzam, siddhamannam, kAmpilyaH siddha iti / varNA akArAdayaH, teSAM samAmnAyaH pAThakramaH // 1 / [du0 TI0] siddhH| siddhaH prajJAtazca / varNA akArAdayo na tu brAhmaNazuklAdayaH, zabdAnuzAsanatvAt / samyag AmnAyante jJAyante'sminniti samAmnAyaH varNAnAM vyUho lokata eva siddho na punrnythopdessttvyH| tatraiva hi svarAdivyavahAro'nAdipravRttastenaiva vyavahAreNa prakRti-pratyaya-lopa-Agama-varNavikAraiH zabdA vyutpAdyante / yadi punarvyavahAro'pi sAdhyate, zabdAzca vyutpAdyante, tadA yalagauravaM prasajyeta / nanu "tatra caturdazAdau svarAH, kAdIni vyaJjanAni" (1 / 1 / 2, 9) iti saMjJAvidhirasti, nAstIti bruumH| nAyaM sajJAvidhiH, api tu varNAnAmanyathopadezapratiSedhaH / anyathopadezena hi varNAnAM saJjJA vidhIyante, tAH punarihaiva varNasamAmnAye lokapravRttAH, kimanyathopadezeneti pratiSedha eva sAdhyatvena pariNata iti / kimarthaM punariha dIrghopadezaH saMvRtavivRtodAttAnudAttasamAhArabhedabhinnAnAmakArAdInAM yathA grhnnmevmikaaraadiinaampi| nahi teSvatvAdisAmAnyaM na sambhavati, kathamikArAdiSu tarhi tadatvaM nAsti ? zrutibhedAditi cet, atha manyase'kAro'nyathA zrUyate anyathA cekAraH, na hi bhinnasvabhAvatayA zrUyamANayoreva jAtirupalabhyate |kimkaaraakaaryorekaa zrutiH |n hyakAramuccarantamAkAratayA AkAraM vA akAratayA pratipadyate lokaH |nhi AnetavyA gAvaH' iti gavAmAnayanamAnetavyA gAva iti ca gavAnayanapratiSedhaM pratipadyate / yadyevaM plutopadezaprasaGgo nahi te bhinnazrutayo na bhavanti / naitadevam, svarAH (dIrghAH) evAnavacchinnasantatayo bahuzo'bhidhIyamAnAH plutavyapadezaM labhante / dIrghopadezAd vA akArAdijAtayaH plutA api nirdiSTA veditvyaaH| nahi dIrghaplutayoH 1. "siddhe zabdArthasaMbandhe" (ma0 bhA0 - paspazA0) iti vArtikasUtrasya mahAbhASye nityAnitya rUpamarthadvayameva siddhazabdasya darzitam /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam zrutibhedaH saMbhavati, yenAnayorjAtibhedaM pratipadyAmahe / kathaM punarhasvadIrghayoravarNAdivyapadezaH, nahi tatrAtvAdisAmAnyamastIti ? satyam / nAyaM varNazabdo jAtimAha, api tu yasya varNasya yena varNena savarNasaJjJA, tayoH samudAyo'varNAdivyapadezaM labhate / yadi punarvarNazabdo jAtimabhidhatte, sandhyakSareSvapi samudAyamabhidadhIta / visarjanIyopadezAt tadAdezayorapi jihvAmUlIyopadhmAnIyayorupadezo veditvyH| kasmAt punartRkAra upadizyate ? nahi dhAtvAdiSu lukAraH prayujyate / nanu lukAram uccArayatIti kimidaM nAma na bhavatIti / tathA ca - smaalmbitkaupiinstkrnnddkshobhinaa| lukArAkAradaNDena dhrmaavaasmupaagtH|| iti sakalalokaprasiddhazcAyam / varNasamAmnAye 'lakArasya prayojanaM cintyam, na punarapahnavo vidheya iti / siddha iti akarmakalakSaNa eva kartari ktapratyayaH, tadantazca maGgalamapyAviSkaroti / yathA dadhi, dUrvA iti / maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalAntAni ca zAstrANi prathante / tathA ca "atha parasmaipadAni" (3 / 1 / 1) iti madhye athazabdo maGgalArthaH, "Aruttare ca vRddhiH" (3 / 8 / 35) iti ante ca vRddhizabdaH / / 1 / [vi0 pa0] siddhaH / siddha ityAdi / asyaiva tAtparyArthamAha - na punaranyathopadeSTavya iti / ayamarthaH- pUrvAcAryaprasiddhAM svaravyaJjanAdisaJjJAmapanIya kecidapUrvAmeva ajjhalAdisaMjJAM praNItavantastatpratiSedhArthamidamucyate / kutaH ? yataH zabdAH khalviha sAdhyatvenAbhimatAH / te ca lokaprasiddhAbhireva saMjJAbhiH sAdhyamAnAH subodhA bhavanti, nAprasiddhAbhiriti / atha saMjJApi kathanna sAdhyate iti cet, naivam / prathamataH saJjJA sAdhyA sAdhitayA ca pazcAt tayA zabdA vyutpAdyA iti yatnagauravam Apadyeta / etena pratiSedha eva sAdhyatvena pariNata iti / yathA 'dakSiNena cakSuSA pazyati' ityukte vAmena na pazyatItyavagamyate / nanu "tatra caturdaza0" (1 / 112) ityAdibhiryogaiH svarAdisaMjJA 1. lRkAropadezo yadRcchAzaktijAnukaraNaplutyAdyarthaH (ma0bhA0 - pratyAhArA0, R luk - vA0 1) / 2. pANinistadanusAriNo'nye candrajinendraprabhRtayaH zAbdikAcAryAH /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH vidhIyamAnA dRzyante ityayuktam,pUrvAcAryaprasiddhasajJAnvAkhyAnadvAreNetarapraNItasaJjJAntarapratiSedha eva tairapi sAdhyaH, anyathA svarAdisaJjJA hi prasiddhAH kimarthaM vidhIyanta iti / siddhazabda ityAdi / 'sarvapAriSadatvAd vyAkaraNasyArthatrayaM ghaTate / tatra nityA varNA iti darzane nityArthaH / anityavAdinAM ca mate niSpannArthaH / ye tu manyante - nAmI varNA nityaastllkssnnaayogaat| tathAhi - sadakAraNavannityamiti nityalakSaNam / varNAzca kaNThatAlvAdikAraNakramAnuvidhAyijanmAnaH kathaM nityA bhavitumarhantIti, vyomAdiSvanupalabdheH / nApyanityAH / sa evAyaM zabdo yaH pUrvamupalabdha iti pratyabhijJAnAdarthapratipattyanyathAnupapattezca / zabdA hi saMketavazAdarthe dhiyam AvirbhAvayanti / te yadyanityAH syustarhi gRhItasaGketasya zabdasya pradhvaMse satyagRhIta idAnImanya eva pratipattikAle zabda upalabhyate, tatkathamarthapratyayaH syAt, na cAsau na bhavatIti / tasmAnnAmI varNA nityAH, naapynityaaH| kiM tarhi vRddhaparamparayA'navacchinnasantAnAH prasiddhA eva / na khalvasau kAlo'sti yatrAmI prANino gozabdAdivyavahAravikalA iti / tasmAt prasiddhArtha eva siddhazabda iti / sa cAyaM 'SidhU zAstre mAGgalye ca' (1 / 9) ityasmAd "gatyarthAkarmaka0" (4 / 6 / 49) akarmakalakSaNena kartari ktapratyayena siddhaH / tadantazca maGgalamapyAviSkaroti / tatazca maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalAntAni ca zAstrANyavyAhataprasarANyAyuSmadvyAkhyAtRzrotRkANi ca bhavanti / tathA ca "atha parasmaipadAni" (3 / 1 / 1) iti madhye'thazabdo maGgalArthaH, "Ar uttare ca vRddhiH" (3 / 8 / 35) ityante vRddhizabdo maGgalArthaH / atha varNazabdo yadapyanekArthaH, yadAha - varNA guNAkSarayazaHprakArAH syuH, tathApi zAstraprastAvAd akArAdaya eva varNA ityAha - varNA akArAdayaH iti / teSAma 1. 2. sarvavedapAriSadaM hIdaM zAstram (ma0 bhA0 2 / 1 / 58) / dra0, ma0 bhA0- paspazA0, pR0 41; 111 / 1; "bhUvAdInAM vakAro'yaM maGgalArthaH prayujyate / mAGgalika AcAryo mahataH zAstraughasya maGgalArthaM vakAramAgamaM prayuGkte / maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalAntAni ca zAstrANi prathante vIrapuruSANi ca bhavantyAyuSmatpuruSANi cAdhyetArazca maGgalayuktA yathA syuriti" (ma0 bhA0 113 / 1) /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kArAdInAm / samyag AmnAyante jJAyante'sminniti samAmnAyaH / "iGAbhyAM ca" (4 / 5 / 6) ityadhikaraNe ghaJ, "AyiricyAdantAnAm" (3 / 6 / 20) ityAyirAdezaH / pAThakramo niyatavyUha ityarthaH / / 1 / [ka0 ca0] siddhH| 'rAjA kazcinmahiSyA saha salilagataH khelayan pANitoyaiH siJcastAM vyAhRto'sAvatisalilatayA modakaM dehi dev| mUrkhatvAt tanna buddhvA svaraghaTitapadaM modakastena datto rAjJI prAjJI tataH sA nRpatimapi pati mUrkhamenaM jagaI // purA kila zrIzAli (sAli) vAhanAbhidhAnaM vasudhAdhipaM jhaTiti vyutpAdayituM pratizrutavatA bhagavatA sarvavarmAcAryeNa kumArAbhidhAno bhagavAn bhavAnIsutastapasA samArAdhitaH, sa ca tadArAdhanAdhInatAmupagataH san nijavyAkaraNajJAnamAvirbhAvayituM padyapAdarUpaM sUtramidamAdideza- siddha ityAdi / alpAkSaramasandigdhaM sAravad gUDhanirNayam / nirdoSaM hetumattulyaM sUtramityucyate buH|| iti vrruciH| tatra sAmpradAyikamidaM vyAkhyAyate - upodghAtaH padaM caiva padArthaH pdvigrhH| cAlanA pratyavasthA ca vyAkhyA tantrasya SaDvidhA // asyAyamarthaH - tatra vyAkhyAnArthaM guroH samIpoccAraNam upodghAtaH, vibhaktyA paricchedaH padam, prakRtivibhaktyoranvAkhyAnaM padArthaH, samAsapadasya vibhAgakathanaM padavigrahaH, prakRtipratyayAbhyAM labdhasyArthasyAdezazcAlanA, cAlitapadasya prayojanopanyAsapUrvakaM sthApanaM pratyavasthA / etattu yathAsambhAvanamUhanIyam / SaDvidhA iti / nyUnAdhikatvanirAkaraNAya SaD-grahaNam / nanu kathamasmin DatvaprasaGgaH,"anavyaya0" (2 / 5 / 29) 1. kathAsaritsAgare (1 / 6 / 14) katheyaM vistareNopalabhyate /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajApAdaH ityAdinA satvaviSayatvAt / na hi varNazabdIyavakArasya pavargatvaM nAstIti vAcyam, ktAntasya vRJdhAtorvarNa iti nipAtanAt / tathA ca -oSThyatvAd uroSThyopadhasya ca (3 / 5 / 43) ityanena prAvuvUrSatItyAdikaM siddhamiti / yadi punarvarNa 'varNakriyAyAmiti (9 / 243) varNadhAtorevedaM rUpam, tathApi udUTorabhAvAt pavargIyatvaM bodhyam / tathA hi - udUTo yatretyAdi / naivaM prAyikametat / kiJca tatrAvyayaprakRtivisargavarjanAdanavyayasyApi prakRtivisargasyAyaM vidhiH, na pratyayavisargasya | "naJivayukta0" (kAta0 pari0 51; kAlA0 pari0 64) iti yAdRgjAtIyasyeti nyAyAt / kiJca kakhapapheSveva sakArasya viSayaH / tathA ca tatraiva TIkAyAmuktam - "ghoSavati ghoSavat kAryameva gmyte'| yathA ayoghoSaH, payoghoSaH, payobhojanamityAdIti kecit / kecittu- tasya sakArasya samAsaviSayatvAd asamAse kathaM syaadityaahuH| tanna / avyayAdanyadanavyayaM liGgamucyate, tasya visRSTa iti vibhakterna syAt tadA kaH paThati, kaH phalati iti darzayatA TIkAkRtA saha virodhaH / tarhi kathaM 'bhrAtuSputraH, zunaskarNaH' ityAdau pratyayasthasya sakAro dRzyate ? satyam, kvacidadhikArAdityuktam / yad vA yathA 'ayodhanaH, payovasanam, payobhAvaH' ityAdau ghoSavati na bhavati, tathAtrApIti / tatraiva kathaM na syAditi cet, tatra TIkAkRtoktaM ghoSavatyuttvameva / tarhi 'kakhapapheSu' iti vaktumucitam, kiM vargagrahaNena ? satyam, anuSTuppUraNArthameva / nanu tathApi kathamotvaprasaGgaH ? asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kAta0 pari0 35; kAlA0 pari0 42) iti nyAyAditi cet ? na, svarAnantarye tasyAnityatAbhyupagamAt / nanu kimidaM sUtram ? tallakSaNaM coktam - adhikAro vidhiH saMjJA niSedho niymstthaa| paribhASA ca zAstrasya lakSaNaM SaDvidhaM viduH|| 1. 2. varNa kriyAvistAraguNavacaneSu (kAta0 dhA0 pA0 9 / 243) / goyIcandrastu atidezabhedaM pRthaktvena parigaNayati, na ca niSedham - saMjJA ca paribhASA ca vidhiniyama eva ca / atidezo'dhikArazca SaDvidhaM sUtralakSaNam // (saMkSiptasAra - vivaraNaTIkA 1) /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tatra nAyamadhikAraH- varNasamAmnAyo veditavya iti vAkyArthasamAptAvadhikriyate ityananvayApatteH / nApi vidhiH - varNasamAmnAyasya prasiddhatvAdatyantAprApterabhAvAt / tathA ca "vidhiratyantamaprAptau" (dra0, vyA0 da0 i0, pR0 379) iti / nApi saMjJA - prayojanAbhAvAt / nApi niSedhaH- naJo'nupAttatvAt / yadi tAtparyArthamAdAya niSedho bhaviSyati, tadA tatra caturdaza ityAdibhirapi niSedhaH syAt / teSAmapi acsaMjJAniSedhArthatvAt / syAditi cet, na / vyavahArAbhAvAt / nApi niyamaH- varNasamAmnAyaH siddha eva / nApi siddha iti niyamaH- siddhasyApi varNasamAmnAyasya 'a-i-u-R-~-k' ityAdipratyAhArarUpeNAprasiddhIkRtasyApi varNasamAmnAyavAcyatvAt / nApi paribhASAsiddhAntaram anUdya niyamakAritvAbhAvAt / ataH kulacandra uddezasUtramidamityAha / taduktam - uddezo'tha vibhAgazca lakSaNaM ca tridhA matam / parIkSA ca caturdA ca kvacit kecit pracakSate // pratipAdayitumiSTasya vibhAgAdyarthasya nAmamAtreNa saGkIrtanamuddezaH / uddezasya saMjJAbhirvibhajanaM vibhAgaH / itaravyAvRttyA yena svarUpaM lakSyate tallakSaNam / saMzaye svarUpaM parIkSyate yayA sA parIkSA | eSA ca kvacideva, sarvatra saMzayAbhAvAt / tanna, vyAkaraNasampradAyasiddhaSaDvidhabhinnatvAt / aparastvAha - vidhiniSedhasUtram idam, tadapyasaGgatam, vakSyamANavacanAnAmapi saMjJAniSedhatvApatteH / vayaM tu niyama iti brUmaH / tathAhi jJeyatvena dvayameva samupasthitam - prasiddho'prasiddhazceti / atra niyamayati - siddha eva varNasamAmnAyo jJAtavyo na tu 'a i uNa, R luk' (mA0 sU0 1,2) ityAdipratyAhArarUpeNAprasiddha iti / yadyevam ajAdisaMjJA svarAdisaMjJA ca dvayameva samupasthitam, tatra svarAdisaMjJAbhireva vyavahartavyaM nAjAdibhiriti vakSyamANavacanamapi niyamArthaM syAt ? satyam / kintvevaM manyate - sarveSAM vAkyAnAmavadhAraNaphalakatvAnniyama eveti / yadyevamanenaiva nyAyena vakSyamANAnAmapi sarveSAM niyamatvaM syAditi cet, na / teSAM sAkSAt saMjJAdibhivizeSavacanairevAghrAtatvAt / yadyapi niyamena niSedha eva sAdhyate, yathA "jasazasau napuMsake" (2 / 1 / 4) iti, tathApi yatra sAkSAnniSedho'vagamyate tatra niSedhaH / yatra tu tAtparyavazAdeva gamyate tatra niyama ityanayorbhedaH / yadyapi paribhASApi niyama eva, yathA "pratyayaH paraH"
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH (3 / 2 / 1) / taduktam - "aniyame niyamakAriNI yA sA paribhASA'' iti, tathApi vidhInAM pAkSikapravRttau satyAM yayA niyamyate sA paribhASA / tathAhi - "guptikkidbhyaH san" (3 / 2 / 2) ityAdinA vihitaH sannAdiH kadAcid gupAdeH pArzvataH pRSThato vA prAptastadA "pratyayaH paraH" (3 / 2 / 1) ityanena paratvaM niyamyate / evaM "yugapadvacane paraH puruSANAm' (3 / 1 / 4) ityAdiSvapi boddhavyam / anye tu yena vidhyantaramanUdya kiJcinniyamyate tasya paribhASAtvamiti bhedaH / tathAhi- "pratyayaH paraH" (3 / 2 / 1) ityanena "guptikkidbhyaH san" (3 / 2 / 2) ityAdikamanUdya paratvaM niyamyate / "ani ca vikaraNe" (3 / 5 / 3) ityAdau tu na tathA / naivam, tadaikavAkyatApakSe "zeSAH karmakaraNa0" (2 / 4 / 19) ityAdisUtrasyApi paribhASAtvaprasaGgaH syAt, tasyApi "tasmAt parA vibhaktayaH" (2 / 1 / 2) ityanUdya pravartamAnatvAt / ___ tasmAdidamAlocayAmaH- vidhInAM nityapravRttau satyAM yena niyamyate sa niyamaH / tathAhi - "paJcAdau ghuT" (2 / 1 / 3) ityanena nityaM sarvasminneva liGge ghuTtva prAptau "jaszasau0" (2 / 1 / 4) ityanena niyamyate / evaM "zeSAH karmakaraNa0" (2 / 4 / 19) ityAdInAmapi boddhavyam / yacca "vidhiratyantamaprAptau niyamaH pAkSike sati" iti zrUyate, tattu nAmno viparyayamAtram, na tu vastunaH / taduktam - "zliSa AliGgane" (di0 29) iti sUtre arthanyAsakRtA asmin vyAkaraNe niyama eva parisaMkhyAyate iti parisaMkhyA paribhASA ityartha iti (TIkAyAM vidhau niyamakAriNIti vidhipadasvarasAdidaM vyaakhyaatm)| idAnIM prakRtamanusarAmaH- yadyapIha 'veditavyaH' iti padaM zabdAnupAttam, tathApi bhagavataH kumArasyAptatvAt tadvacanAnyathAnupapattibhayAdidaM vyAkhyAyate, tad yathA - khalu bhoH zarvavarman ! tava ziSyaiH 'a A' ityAdirUpaH siddho varNasamAmnAyo veditavya iti, na punarbhavatA tebhyaH pANinivadanyathAprakAram 'a i uNa, R Tuk' ityevaM pratyAhArarUpa upadeSTavya iti / nanu pANinIyairapyetAdRzavarNasamAmnAyaH paThyate, tatkathamanyathAtvaM tasyeti cet, na / tAdRzaM paThitvApi pratyAhArarUpeNa yadanyathAtvaM parikalpyate, tadevAtra niSidhyate iti bhAvaH / nanu sUtre naJo'nupAttatvAt kathaM vRttau na punarityAdikaM vivRtamityAha - asyaiveti suutrsyaarthH| tAtparyArtho yasmin vAkye tad vAkyamAha / tadeva kimityAha - na punaranyathopadeSTavya iti / sht|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam yad vA tAtparyArthamAha- kena punarityAdi ityanena ityarthaH / asmin pakSe na punaranyathopadeSTavya iti kazcit paJjikApATho'pi saMgacchate, tavpratiSedhArthamidamiti / yadyapi sUtreNa pratyAhArarUpasyaiva niSedhaH kriyate, tathApi pratyAhArasyAjAdInAM saMjJAkAraNIbhUtatvAt kAraNaniSedhenaiva kAryaniSedhaH sutarAmeva saMgacchate ityajAdisaMjJAniSedho yukta iti na doSaH / 38 1 atha aprasiddhAbhiH saMjJAbhiH sAdhyamAnAH kathaM subodhA na bhavantIti ajJAtArthatvAditi cet, tadA Adau saMjJAM vidhAya jJAtArthAyAM satyAM pazcAd vidhisUtratayaiva vyavahAraH kriyatAmiti manasi kRtvA Aha - atha saMjJA iti / sAdhitayA prasiddhArthatayA jJAnArthatayeti yAvat tAtparyArthaM vivicya samudAyArthaM saGkalayannAha - tena ityAdi / pariSIdanti asyAmiti pariSat sabhA, sampadAditvAdadhikaraNe kvip / sarveSAM pariSat sarvapariSat tatropasthitaM vyAkaraNaM sarvapAriSadam', tasya bhAvastasmAt srvsbhaayaamupsthittvaadityrthH| arthatrayaM ghaTate iti, siddhazabdasyeti zeSaH / ta eva ke iti ziSyajijJAsAyAmAha - ye tu iti / kiM tarhi prasiddhA iti zeSaH / nityA eva kathanna bhavantItyAha - tallakSaNAyogAditi / sadakAraNavannityamityasyAyamarthaH- sat sattAzAli, akAraNavat kAraNarahitaM yat tannityamiti / kevalaM sadityukte ghaTAdInAmapi nityatvaprasaGgaH / kevalamakAraNavadityukte prAgabhAvasyApi syAt / nahi tasya kimapi kAraNamasti / anAditvAd ityuktaM padadvayopAdAnam / nApyanyo'nyAbhAvAtyantAbhAvayoravyAptiH, satpadena mahApralayakAlInasya vivakSitatvAt / tarhi prAgabhAve'pyavyAptiriti cet, na / mahApralaye sati punaH sRSTyabhAvAt tasya pratiyogijanakatvAbhAve'pi satyabhAvAt / evaM satyakAraNavadgrahaNaM vyarthamiti cet, na / dhvaMsAbhAvavyAvartanArthatvAt / tAlvAdi iti / vidhAyo vidhAnaM tadasyAstIti vidhAyi / tAlvAdikAraNakrameNAnuvidhAyi kaNThadezasaMyogasya pazcAdbhAvi janma yeSAM te tathA ityarthaH / kAraNavattopapattau nityatvAbhAve kiM pramANamityAha - vyomAdiSu iti / nityasya sarvasammatam udAharaNamidam, atra tathAnupapatteH kAraNavattopapatterabhAvAdityarthaH / anubhUtasyAnubhUyamAne abhedabuddhiH pratyabhijJA, yathA 'saiveyaM pradIpajvAlA, sa evAyaM raverAtapaH' ityAdi / 1. sarvavedapAriSadaM hIdaM zAstram (ma0 bhA0 2|1 | 58 ) /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH nanu pratyabhijJAnaM bhramajJAnamityAha - arthapratipatti0 iti / anyathA anyena prakAreNa arthprtiptternupptteH| nanu zabdasyAnityatve kathamarthapratipattyanyathAnupapattirityAha - zabdA hi iti / na cAsAviti / asAvarthapratyayo na ca na bhavati, api tu bhavatyevetyarthaH, zabdAnAM nityatvAd iti / upasaMharannAha - tasmAditi / nAmI varNA iti nityatvA - nityatvena nizcetumazakyA ityarthaH / anavacchinnasantAnAH anavacchinnasantatayaH ityarthaH / nanu yadi anavacchinnasantAnA varNAstarhi kathaM saMjJA bhavatItyAha - na khalu ityAdi / prANino lokA gozabdavyavahArazUnyA ityarthaH / sa cAyam ityAdi / anityapakSe kathaM kartari ktaH, dhAtoH sakarmakatvAt / yo hi anityabhAvaH so'nyasAdhya iti niyamAt tataHsvayaM kartRtvAbhAvAt / varNasamAmnAyo yaH siddho'nyena sAdhita ityarthe kathamakarmakatvam ? satyam / anityapakSe'pi dhAtorniSpattyarthavivakSayA svayaM kartRtA vivakSaNIyA / yathA viklittivacane odanaH pacatIti umApaterdurbuddhiH / tanna / siddhazabdasya utpannatvAbhidhAyakatvAt | utpattizcAdyakSaNasambandhastasya varNa eva kartA, nahi tatsAdhakaH kazcit / na cAsya dhAtorvyApyaH sambhavatIti / 39 dhAtvarthatAvacchedakakriyAphalAbhAvAditi kutaH sakarmakatvasambhAvanAmAtramapi kuto vA svayaM kartRtvavivakSA, anyathA bhUprabhRtInAmapi sakarmakatvaM kathaM na brUyAH / tadantazca maGgalamapyAviSkarotIti, yathA dadhyAnIyatAM dUrvA ceti anyArthamuktaM kAryeSu pravartamAnAnAmapi maGgalAya tad bhavatIti, ata evAdau prayuktaH / anyathA pratipAdyatvAd varNasamAmnAyasyAdau nirdezo yukta iti / etadeva manasi kRtvAha- maGgalAdInIti / nanu atra 'siddhazabdasya maGgalArthatvAd maGgalavAcakAdIni ityeva vaktuM yujyate, na tu mngglaadiiniiti| yadi tu siddhazabda eva maGgalaM tadA maGgalamapyAviSkarotIti vacanamanupapannam / na codyamevam, yato maGgalazabdaH prArIpsitapratibandhakavighnadhvaMse'pi tadasAdhAraNakAraNe'pi dRzyate / evaM sati maGgalamapyAviSkarotIti vighnadhvaMsaM janayatItyarthaH / tathA vighnadhvaMsakAraNaM maGgalaM siddhazabdaH, sa evAdau yeSAM tAnIti na doSaH / asmin pakSe siddhazabdo 1. siddhe zabdArthasambandhe (ma0 bhA0- paspazA0, pR0 41 ) - "mAGgalika AcAryo mahataH zAstraughasya maGgalArthaM siddhazabdam AditaH prayuGkte" /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 kAtantravyAkaraNam maGgalArthAbhidhAyI na bhavati, kintu svayameva maGgalam / yattu 'SidhU zAstre mAGgalye ca' (1 / 9) iti gaNe pAThaH, tasyAyamarthaH- maGgale kArye kartavye SidhadhAtuH prayujyate / yathA vai pAdapUraNe / pAdapUraNe kartavye vaizabdaH prayujyate, na tu tasyArtha iti / / 1 / [samIkSA (kalApIya varNasamAmnAya, 52 varNa) - a A, i I, u U, R R, lU lU, e ai, o au, - - - (anusvAra), : (visarga), x (jihvAmUlIya), M - 9 - 0 - 0 (upadhmAnIya), k kh g gh G, c ch j jh J, T Th D d Na, t th d dh n, p ph b bh m, ya ra l v, z S s h, kS / (pANinIya varNasamAmnAya - 14 mAhezvara sUtra, 42 varNa) - 1. a i uNa / 2. R luk / 3. e oG / 4. ai auca / 5. ha ya va raT / 6. laN / 7. Ja ma Ga Na nam / 8. jha bhaJ / 9. gha Dha dhaS / 10. ja ba ga Da daz / 11. kha pha cha Tha tha ca Ta ta / 12. ka pay / 13. za Sa sar | 14. hal | ___kalApavyAkaraNa ke kazmIrI saMskaraNa meM jihvAmUlIya, upadhmAnIya tathA kS varNa prAyaH nahIM dekhe jAte / jinameM jihvAmUlIya tathA upadhmAnIya vargoM kI anupalabdhi prAmAdika ho sakatI hai, kyoMki mUla sUtroM meM inakA ullekha huA hai / isa prakAra isa saMskaraNa meM 49 yA 51 varNa hI paThita haiM, jabaki vaGgIya saMskaraNa meM '' varNa bhI samAdRta hai / ise saMyogasaMjJaka vargoM se milakara banane vAle vargoM ke nidarzanArtha yahA~ prastuta kiyA gayA hai | ataH isa saMskaraNa ke anusAra 52 varNa mAnya haiM / ye sabhI varNa lokavyavahAra meM prasiddha pAThakrama ke hI anusAra par3he gae haiM / inameM 14 svara, 34 vyaJjana tathA anusvAra - visarga-jihvAmUlIya-upadhmAnIya (4) prAyaH ubhayavidha mAne jAte haiN| pANinIya vyAkaraNa meM vargoM kA pATha lokavyavahArAnusArI nahIM hai| isake varNakrama meM bhI bhinnatA hai / tathA 'ha' ko do bAra par3hA gayA hai | pANini ne isa kRtrimatA kA AzrayaNa pratyAhAraprakriyA ke nirvAha-hetu hI kiyA hai / inake varNasamAmnAya meM 9 ac (svara) tathA 33 hal (vyaJjana) dekhe jAte haiM / anusvAra- visargajihvAmUlIya-upadhmAnIya ko varNasamAmnAya meM paThita na hone ke kAraNa ayogavAha kahA jAtA hai | kalApa meM ye yogavAha haiN|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH kAtantrarUpamAlAkAra bhAvasena a se ha taka 47 varNa hI svIkAra karate haiM" akArAdi hAntaM saptacatvAriMzad varNAH" (kAta0 rU0 mA0 1 / 1 / 1 ) | parantu sampAdakIya TippaNI meM 53 varNoM kA parigaNana kiyA gayA hai - a se au taka = 14 svara kse kStaka 34 vyaJjana anusvAra - visarga - jihvAmUlIya upadhmAnIya pluta / yoga - 53 = vyaJjanAni catustriMzat svarAzcaiva caturdaza / anusvAro visargazca jihvAmUlIya eva ca // 1 // gajakumbhAkRtirvarNaH plutazca parikIrtitaH / evaM varNAstripaJcAzanmAtRkAyA udAhRtAH // 2 // 41 (kAta0 rU0 mA0 1 / 1 / 1) astu, kalApavyAkaraNa ke 47, 49, 51, 52 yA 53 varNoM vAle pAThakrama meM arthakRta lAghava tathA pANinIya vyAkaraNa ke 42 varNoM vAle pAThakrama meM zabdakRta lAghava mAnA jA sakatA hai / yadyapi ye donoM hI varNasamAmnAya budhajanoM dvArA samAdRta haiM, tathApi kalApIya varNasamAmnAya zAstra tathA loka donoM meM hI upAdeya hai, jabaki pANinIya varNasamAmnAya kevala pANinIya zAstra ke lie hI upayogI hai | ataH upayogitA - bAhulya kI dRSTi se kalApavyAkaraNa ke varNasamAmnAya ko hI prazasta kahA jA sakatA hai / vyAkhyAkAroM ke anusAra yaha sUtra saJjJAsUtra yA niyamasUtra hai / kalApa ke varNasamAmnAya se yaha spaSTa hai ki isameM pratyAhAraprakriyA nahIM apanAI gaI hai, jisase kahIM-kahIM sUtroM meM zabdAvalI bar3I ho gaI hai yA eka se adhika sUtra banAne par3e haiM, parantu pratyAhAraprakriyA ke jJAnArtha prApta kleza kA anAvazyaka sAmanA bhI nahIM karanA par3atA hai /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam sUtrapaThita 'siddha' zabda ke yadyapi vyAkhyAkAra 3 artha karate haiM - nitya, niSpanna tathA prasiddha, parantu varNasamAmnAya ke sambandha meM unheM prasiddha artha hI mukhyataH mAnya hai, jabaki "siddha zabdArthasambandhe" (vA0 sU0 1) isa vArttika meM paThita 'siddha' zabda ke artha mahAbhASyakAra Adi nitya-kArya svIkAra karate haiM (dra0, ma0 bhA0, pspshaahnik)| paJjikAkAra trilocana ke anusAra siddha zabda ke ullikhita tIna arthoM kA AdhAra hai - vyAkaraNazAstra kA sarvapAriSadarUpa honA - 'sarvapAriSadatvAd vyAkaraNasyArthatrayaM ghaTate' / jJAtavya hai ki taittirIya prAtizAkhyakAra Adi vargoM ko anitya mAnate rahe haiM - "vinAzo lopaH" (tai0 praa01|58)| parantu vAjasaneyiprAtizAkhyakAra - pANini Adi varNanityatAvAdI haiM - "varNasyAdarzanaM lopaH" (vA0 prA0 1 / 141); "adarzanaM lopaH" (pA0 1 / 1 / 60) / inake atirikta varNaviSayaka tRtIya pakSa rahA hai - 'unakA lokavyavahAra meM pracalita tathA prasiddha honA / ' inhIM tIna dRSTiyoM se 'siddha' zabda ke ukta tIna artha kie jAte haiN| vyAkhyAkAroM ne "siddho varNasamAmnAyaH"- sUtrapaThita 'siddha' zabda ko granthArambha meM maGgalArthaka mAnA hai | paJjikAkAra ke vicAra se kAtantrasUtrakAra ne "atha parasmaipadAni" (3 / 1 / 1) sUtrastha 'atha' zabda se madhyamaGgala tathA "Aruttare ca vRddhiH" (3 / 8 / 35) sUtrastha 'vRddhi' zabda se antima maGgala kiyA hai / pANinIya vyAkaraNa meM bhI 'vRddhi' zabda se Adi maGgala (11111), vakArAgama (1 / 3 / 1) se madhyamaGgala tathA udaya yA akAra se (8 / 4 / 67, 68) antamaGgala kiyA gayA hai| kalApacandra ke anusAra viduSI rAnI-dvArA kiyA gayA rAjA sAtavAhana kA upahAsa hI kAtantravyAkaraNa kI racanA kA preraNAsUtra hai aura svAmikArtikeya ke anugraha se AcArya zarvavarmA ne isakI racanA kI thii| prasaGgataH vyAkhyAoM meM sUtroM ke 4 tathA 6 bheda, pratyeka sUtra kI vyAkhyA ke chaha prakAra, paribhASA-niyama kI vyAkhyA evaM 'samAmnAya-siddha-vidhAyi' prabhRti zabdoM kI vyutpatti bhI dI gaI hai| varNasamAmnAya ko akSarasamAmnAya tathA vAksamAmnAya bhI kahate haiM / Rktantra ke anusAra isakI upadezaparamparA isa prakAra hai- 'brahmA-bRhaspati indra-bharadvAjaRSivRnda-brAhmaNa' / -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 sandhiprakaraNe prathamaH sanApAdaH "brahmA bRhaspataye provAca, bRhaspatirindrAya, indro bharadvAjAya, bharadvAja RSibhyaH, RSayo brAhmaNebhyastaM khalvimamakSarasamAmnAyamityAcakSate" (R0 ta0 1 / 4) / pataJjali ke anusAra yaha vAksamAmnAya zabdajJAna se puSpita tathA zabdoM ke samucita prayoga se phalita hotA hai | anAdikAla se siddha candra-tAroM ke samAna suzobhita yaha brahmarAzi hai / isake jJAna se sabhI vedoM ke adhyayana kA puNya prApta hotA hai aura jJAnasampanna vyakti ke mAtA-pitA svargaloka meM pUjanIya hote haiM___"so'yamakSarasamAmnAyo vAksamAmnAyaH puSpitaH phalitazcandratArakavat pratimaNDito veditavyo brhmraashiH| sarvavedapuNyaphalAvAptizcAsya jJAne bhavati / mAtApitarau cAsya svarge loke mahIyete" (ma0 bhA0, A0 2 - ante)| jJAtavya hai ki zAstrakAroM ne vargoM kI saMkhyA bhinna-bhinna rUpa meM svIkAra kI hai| jaise - ahirbudhyasaMhitA - a0 16 = 14 svara + 34 vyaJjana = 48 ahirbudhyasaMhitA - a0 17 = 17 svara + 34 vyaJjana = 51 yajuHprAtizAkhya - = 23 svara + 42 vyaJjana = 65 pANinIyazikSA - = 63, 64 vaidikAbharaNa - = 59 ... vaziSThazikSA = 68 nandikezvara ne 27 kArikAoM meM 42 vargoM kA krama tathA unake artha para vizeSa vicAra kiyA hai / vargoM ke uccAraNasthAna, prayatna tathA karaNoM kA vicAra zikSAgranthoM meM upalabdha hotA hai / / 1 / 2. tatra caturdazAdau svarAH (11112) [sUtrArtha] varNasamAmnAya ke 52 vargoM meM prArambhika 14 vargoM kI svarasaJjJA hotI hai||2| [du0 vR0] tasmin varNasamAmnAyaviSaye Adau ye caturdaza varNAste svarasaJjJA bhavanti / a A, i I, u U, R R, la lU, e ai, o au / yathA'nukaraNe hrasvalakAro'sti
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tathA dIrgho'pyastIti matam / svarapradezAH - "svaro'varNavarjI nAmI " (1 / 1 / 7) ityevamAdayaH / / 2 / [du0 TI0] tatra / tatretyanena viSayo nirdizyate / arthavazAd vibhaktivipariNAmo hi garIyAn / catvArazca daza ceti, caturbhiH saha daza, caturbhiradhikA dazeti vigrahaH sambhavati / tatrAdye tvapekSayA AdAvityanena saha sambandhaH syAt / dvitIye'pi sahArthatRtIyAyAH samAsasyAnabhidhAnAt / tRtIyastu pakSo nyAyya eva, sadya AdyatvAd ( 2 | 6 |37) adhyArUDhasyottarapadalopaH kazcAnto nipAtyate / sa punariha karmasAdhanaH samAse gatyartha iti na prayujyate, tena sambandhAccaturbhiriti kartari tRtIyA / AdizabdAdiha tu bhedavRtterviSayalakSaNaiva saptamI / 44 svayaM rAjanta iti svarAH, ekAkino'pyarthapratipAdane samarthA ityevaM padAni siddhAni / loke hyarthavantyanarthakAni ca vAkyAni dRzyante / yathA - devadatto gAmabhyAja zuklAM daNDena | anarthakAni ca - nadItIre daza dADimAni SaT prapA iti / tatra bhagavatkumArasUtrAnantaraM tadAjJayaiva zrIzarvavarmaNA praNItaM sUtraM kathamanarthakaM bhavatIti | arthAn sUtrayati, sUte, sUcayati vA sUtram / tacca bhidyate - 1 saJjJA ca paribhASA ca vidhirniyama eva ca / pratiSedho'dhikArazca SaDvidhaM sUtralakSaNam // iti / tatra paribhASA dvividhA - liGgavatI, vidhyaGgazeSabhUtA ca / vidhau niyamakAriNI / vidhirapi bhidyate pratyayAgamAdezapUrva paranipAtatayA / saMjJAniyamapratiSedhabhedA vidhereva bhidA / adhikAro'pi gaGgAsrotomaNDUkaplutyAdibhedabhinnaH padArtha iti / tathA ca yathAsthAnamete nigadiSyante - saMjJAdhikAramantareNApi saMjJAsUtramidaM pariziSyate / prasiddhA hi svarAdisaJjJA AvarjanIyAH "svaro'varNavarjI nAmI " ( 1|1|7) ityAdiSu / sAkArAH saJjJino nirAkArAzca saMjJA iti / samyag jJAyate'nayeti saMjJA, saMjJeyazca saMjJI, sato'pi bhedasyAvivakSitatvAt prathamA / yathA ' puruSo'yaM devadattaH' iti / atha kimarthaM 'lavarNasya svarasaMjJopadizyate ? lRkAraH klRpistha eva yujyate, tatra na kiJcit phalam / tarhi yadazaktijamasAdhuzabdarUpaM tadanukaraNasyApi sAdhutvam iSyate, 1. . mahAbhASyakAreNa dvitIye pratyAhArAhnike "R lRk" iti mAhezvarasUtravyAkhyAnaprasaGge viSayo'yaM vistareNopanyastaH /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH tatrasthasya lRkArasya svarasaMjJA yathA syAt / ato Rtaka iti prayoktavye zaktivaikalyAd aho lRRtaka iti kenacit prayuktam, tadanyo'nukaroti 'aho kRtakaH' iti svare prakRtirbhavati ityAha - yathAnukaraNa ityAdi / 45 evam 'aho kRtakaH' iti mataM matAntarameva, tanna vayaM manyAmahe / mukhya eva lRkAraH sambhavati / yathA amU lRkAraM pazyato'mI lRkAraM pazyantIti / lRcchAyA, lucchAyA / svarAt parazchakAro dvirbhAvamApadyate / yoSid lRkAraM paThati, vidyud lRkArAyate iti svare tRtIyazca | yadRcchAzabdazcAsti aho kRtakAkhya iti / AdigrahaNaM madhyAntanivartanena sukhapratipattyartham iti ||2| [vi0 pa0 ] tatra / tatra ityanena varNasamAmnAyo viSayatayA nirdizyate ityAha- tasmin iti / yadi punararthavazAt saptamyA vipariNAmo bhaviSyati, kiM tatretyanena saptamInirdezeneti ucyate, tadA sukhArthaM bhavatIti / atha kathamatra samAsa :- kiM catvArazca daza ceti dvandvaH ? utasvit caturbhiH saha daza ? Ahosvit caturbhiradhikA daza caturdaza iti ? satyam, na tAvad dvandvo'yaM yaduttare daza gRhyamANAH kiM pUrvaizcaturbhiH saha gRhItavyA uta bhinnA eveti sandehaH syAt / atha dvandvasya svapadapradhAnatvAt kathamevamAzaGketi cet, satyametat | kintvatimandabuddhayaH sandihIranniti / yadyevamAdau catvArazca punarAdau daza ceti Adizabdasya pratyekamabhisaMbandhaH kariSyate ? satyam, tathApi pratipattigauravaM syAt / dvitIyaH punaH pakSaH sahArthatRtIyAyAH samAsasyAnabhidhAnAnnirasto'yam / yathA 'sahaiva dazabhiH putrairbhAraM vahati gardabhI' ityanabhidhAnAditi / tRtIyastu pakSo nyAyya eva, zAkapArthivAdidarzanAnmadhyamapadalopI samAsaH / nanviha lRkArasya svarasaMjJAyAH kiM prayojanam ? lRkAraH klRptistha eva prayogI | yathA klRptiriti / na ceha svaratve phalamasti, tathA lRkAra ityAdiprayoge dIrghasyApIti ? satyam | yad azaktijamasAdhuzabdarUpaM tadanukaraNasyApi sAdhutvamiSyate / yathA 'aho RtakamAnaya' iti prayoktavye zaktivaikalyAd 'aho lRRtakamAnaya' iti kenacit prayuktam / tatsamIpavartI kimayamAha ityapareNa pRSTastatra aho kRtakamAnaya ityAha iti kathayati / tatra ca lRkArasya svarasaMjJayA " odantA a i u A nipAtAH " ( 1 / 3 / 1 ) ityAdinA okArasya svare prakRtirbhavatIti / tasmAd yena prakAreNa hrasvalRkAraH svarasaMjJAyAM saprayojano vidyate, tenaiva dIrgho'pIti / yathA 'aho lRRtakaH' iti vaktum Aha - yathAnukaraNa ityAdi /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 kAtantravyAkaraNam nanu 'prakRtivadanukaraNaM bhavati' (vyA0pari0sU0,pari086), tat kathamasAdhuzabdasyAnukaraNaM sAdhu bhavitumarhatIti ? satyam, prakRtivadanukaraNamityatra zAstrIyA prakRtirAzritA, na cAzaktijamasAdhuzabdarUpaM zAstrIyA prakRtiH / kiM ca prakRtivaditi kAryAtidezo'yam, kAryaM ca zAstrIyamevAtidiSTamabhipretamAcAryaiH / na cAsAdhuzabdarUpaM zAstravihitaM kAryam, zAstrasya sAdhuzabdasaMskArAyaiva pravRttatvAt / tasmAdarthabhedena zabdAntaratvAt ziSTaprayuktatvAccAnukaraNaM sAdhu, tadanyadasAdhuzabdavaditi sthitam / matamiti matAntaramityarthaH / ayaM punarmanyate akArAdInAmiva lUvarNasyApi svarasaMjJAyA mukhyameva prayojanamasti / yathA 'amU lRkAraM pazyataH, amI ThukAraM pazyanti' iti "dvivacanamanau, bahuvacanamamI" (1 / 3 / 2, 3) iti svare prakRtirbhavatIti / 'lucchAyA' ityAdiSu svaraparatvAcchakArasya dvirbhAvaH siddhH| tathA 'yoSid lRkAraM paThati, vidyud TukArAyate' ityAdiSu "vargaprathamAH0" (1 / 4 / 1) ityAdinA svare tRtIyazceti, evamanyatrApi | svara iti mahatIyaM saMjJA anugatArthA sukhArthamanvAkhyAyate / svayaM rAjante iti svarAH / ekAkino'pyarthapratipAdane smrthaaH| tathApi liGgadhAtunipAtAnAmasahAyAnAmapyarthapratipAdane sAmarthyamupalabhyate, naivaM vyaJjanAnAmiti / / 2 / [ka0 ca0] tatra / tatreti luptaprathamaikavacanam iti sampradAyaH / vastutastu luptasaptamIkaM padam | tathAhi "avyayAcca" (2 / 4 / 4) iti jJApakAt padasaMjJArthaM vidhIyamAnA vibhaktiH svArtha eva vidhIyate, svArthazcAtra adhikrnnruupH| ata eva tadarthapratipAdikA aucityAt saptamyeva pravartate, na tu prathamA / tathA ca tatrakRtaM tatrabhuktamiti saptamIsamAsaprastAve darzitaM TIkAkRtA / atha anantaratvAd varNasamAmnAya evAnuvatiSyate kiM tatretyanenetyAhatatra ityAdi / anye tu Adizabdasya sambandhAt tasya iti SaSThI yujyate ityAha - tavetyAdi / 'atha kathamatra samAsa iti, kaH prakAraH samAsa ityrthH| satyamityAdi / nanu caturpu gRhIteSu teSAmuttare daza grahItavyA ityukte ukArAdyaukArAntAnAM grahaNaM yuktaM teSAmeva 1.nanutathApi tatreti na kriyatAm, anantaratvAd varNasamAmnAyo'nuvartiSyate yatastacchabdasthitAvapi vibhaktivipariNAmasyAvazyakatA saptamyantatvenAnvayArtham / ato'tra tatrazabdamadhikRtyArthavazAdityAzrayaNe gauravamityAha - yadi punariti / saptamInirdezeneti saptamInirdezo yena arthavatastu samAmnAyAttena tatra kimityarthaH / asyAH paGkteH pUrvoktakrameNaiva /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 sandhiprakaraNe prathamaH sajApAdaH caturdazatvAt kutaH sAhityAzaGkA ? naivam / uttarazabdo'tra catuNA~ grahaNApekSayA pazcAtkAlInavacanaH, tena uttare uttarakAlInA ye grahItavyA ityarthaH / yad vA kimiha varNasamAmnAyAdibhUteSu caturpu gRhIteSu uttare uvarNAdayo gRhyamANAstaireva caturbhiH saha dazatvasaGkhyAviziSTA gRhyante, uta tadbhinnA ityetadevAha - yaduttara iti / yadyevam ubhayazabdayorekArthapratipAdakatvAd dvandva eva katham ? tathAhi nAmnAM yuktArtho hi dvandvaH, sa ca bhinnArthAnAmeva bhavati, ekArthAnAmekadA prayogAbhAvAt, na hi bhavati vRkSadrumAviti ? satyam / ekArthAnAmapi pravRttinimittabhinnAnAM yaH samuccayaH so'pi dvandvo bhavediti / tathA cAbhidheyanivRttiprayojanadhaneSviti paJjI, kathamanyathA nivRttyAdInAM sarveSAmabhidheyavAcyAnAM dvandvaH syAditi / __atha caturgrahaNopAdAnavaiyarthyaM syAt cet, na / atra caturgrahaNaM dattvA caturdaza iti vibhAgena yadupAdAnaM taduttaratraiva catUrahitA daza evAnuvartanta iti jJApanArtham / etenAnyUnAtiriktapadenArthadvayasya zAstre ekasa tayaiva vyavahArasiddheH punasteSAmeva dazAnAM sarveSAmabhidheyazabdavAcyAnAM samAnasaMjJopAdAnamanarthakamityapi codyamapAstam / ___ atha dvandvaH svapadapradhAnaH, atra mukhyaM dharmiNamapekSya samuccayasaMbhave goNarUpaM pravRttinimittasamuccayaM parikalpya kathaM zaGkAvatAra ityAha - atha ityAdi / sandeha eva kathamiti / tathAhi - "daza samAnAH" (1 / 1 / 3) ityatrAyameva dazazabdaH pravartate ekAramapekSya dazAnAmAditvaM pratipAdayan, tadvadatrApi tadapekSayA Aditvam bodhayet, tatazca kevalAnAM dazAnAmeva syAditi zaGkAbIjam / yad vA Adizabdo'yamekatvAt, yadakArAvacchedena caturNAmAditvaM bodhayati, tadakArAvacchedenaiva dazAnAmapi AditvaM bodhayatIti saMmohaH / yad vA Adau catvAro daza ceti vAkye sakRduccaritaH zabdaH sakRdarthaM gamayatIti nyAyAt / yadyevaM caturNAmevAditvaM bodhayet, tadA yatra kutra sthitAnAM dazAnAM grahaNaM syAditi saMmohaH syAditi tameva nirasitumAha- yadyevam ityAdi |ctuHshbddshshbdyoraaditvaapeksstvaat samAso na syAt, tatra vaktavyaM sApekSe'pi samAsa iti pratipattigauravaM syAditi kazcit / (caturNAM sarvApekSayaivAditvaM dazAnAM tu kiJcidapekSayA ityubhayapRthagapekSayA AdizabdAnvaye vAkyabhedena pratipattigauravaM syAditi bhttttH)| vastutastu AvRttiM parikalpya pratyekamabhisambandha eva pratipattigauravaM syAditi / saha dazabhiriti / nanu kathaM dRSTAntadAntiyoH samatA | tathAhi dRSTAnto bahuvrIhiH,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 kAtantravyAkaraNam dArTAntastatpuruSaH ? satyam, sahArthe tRtIyAyAH samAsAbhidhAne dRSTAntitaM na tu samAse / 'lukAraH klRptistha eva prayogIti evazabdena svaratvaprayojanakartavyatayA zakyamAnam - anukaraNameva vyAvartate, klRptapadaM svarasaJjJAprayojanarahitasthAnopalakSaNaM svaratvaprayojanarahitasthAna eva lRkAraH prayogIti tAtparyArthaH / tena klRptistha eva lakAraH prayogI nAnyatreti niyame TukAra iti prayoge kathamuccAryate lukAra iti dezyamapAstam, na ceha svaratve phalamastIti / nanu kathamidamucyate yAvatA klRpta ityatra svaratve sati "na vyaJjane svarAH sandheyAH" (1 / 2 / 18) ityanena "lam luvarNaH" (1 / 2 / 11) ityanena vihitasya latvasya niSedha eva phalam ? satyam, anyatra prayojanAbhAvamAcakSANena "lam lavarNaH" (1 / 2 / 11) iti latvavidhAnamapi nirastam / asya tu mate lanubandho lAkRtiriti prayogo'sammata eva / atha klRptistha eva lakAraH svarUpeNa prayogIti yanmataM tanmate lanubandho lAkRtiriti siddhyarthaM latvavidhAnaM kartavyameva, tathApi razruterlazrutiriti vacanAnna latvam / tathAhi 'kRpe ro laH" (3 / 6 / 97) ityatra prazleSeNa pakSAntaraM vyAkhyAyate, tad yathA RkArAdakAramuccArya 'ra' iti padam / tatazca RkArasya TukAro bhavatItyayamarthaH prAptaH / evaM ca sati yadi klRptaH, klRptirityatra RkArasya lukAre kRte "lam luvarNaH" (1 / 2 / 11) iti lakAro bhaviSyati, tadA kimarthaM prazleSavyAkhyAyAm RkArasya TukAravidhAnam, 'ra' ityatra prazleSavyAkhyayA RkArasya yathAzruta eva lakAro vidhIyatAm, evaM ca prakriyAlAghavaM ca bhavati tasmAd ata eva TukAravidhAnAt klRpta ityAdau "lam luvarNaH" (1 / 2 / 11) iti lakAro na vartate / ato lRkArasya svaratvena na kiJcit phalamastIti yuktamuktaM paJjIkRtA / nanu tathApi lukAra ityatra lukArazabde pare "na vyaJjane tRtIyaH punaH pakSa iti / nanu bahuvrIhisUtre bahugrahaNaM bodhayati bahUnAM bahuvrIhireveti niyamAt tripade kathaM tatpuruSaH ? satyam, caturbhiradhikA iti samAse pazcAd dazazabdena karmadhArayaH, tato'ntarvartinIM vibhaktimAzrityAdhikapadasya lopaH padalopaM prati kazcid yuktimAha, tathAhi "tatsthA lopyAH" (2 / 5 / 2) ityekayogaH, "vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) iti dvitIyaH / tatazca pUrvavidherlakSyAnusAritvAt zAkapArthivAdau antarvartinIM vibhaktimAzritya padasyApi lopa iti / zakanaM zAkaH, sa eva pradhAnaM yasya saH, zAkapradhAnazcAsau pArthivazceti karmadhArayaH / zAkapArthivAdau caturdazazabdo'pi draSTavya iti dik /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH svarAH sandheyAH" (1 / 2 / 18) ityanena sandhipratiSedha eva phalaM syAditi, naivam | kArazabdasya svarUpapratipAdanaphalatvAd vikRtirna bhavatIti hemkrH| tanna / tavalkAra ityatra vikRtivilokanAt / siddhAntastu "lam lavarNaH" (1 / 2 / 11) iti jJApakAt TukArasya vyaJjane sandhirna bhavatIti / anye tu "na vyaJjane svarAH sandheyAH' (1 / 2 / 18) ityatra svaragrahaNamapanIya avyaJjanagrahaNaM kRtvA avyaJjanAni na sandheyAni iti vadanti / tathApi nAtipezalam, svarapadamapahAya avyaJjanapadapakSe pramANAbhAvAt / pratyuta gauravApatteH / nanu tathApi lakArasya svarasaMjJAyAH prayojanamastyeva, kathamanyathA acIklRpad ityAdAvekasvaratvAbhAve klRperdivacanam ? satyam, inantaklRperdvivacane'bhyAsalope RvarNasyAkAra ityatra tu varNagrahaNasAmarthyAd lokopacArAd RkAralRkArayoH svarasaMjJatvAt lakArasyApi akAre sati sanvadbhAvAditve "dI? laghoH" (3 / 3 / 36) iti dIrghatve sati siddham, tarhi kathaM caklRpiva iti ? satyam | svaravidhiH svare (3 / 8 / 30) iti nyAyAt svarAvasthAyAmeva svarAdhairvicane pshcaallshrutiH| yadyevaM vyaJjanAdau kA vArtA ? yathA ciklRpsata iti ? satyam, atrApi sanA saha dvirvacanamiti saMkSepaH / tatheti / hotRkAra ityAdi prayoge dIrghasyApIti svaratve phalaM nAstIti zeSaH / yathA 'aho tRtakaH' ityatreti |itishbdo'nvyvshaadubhytr saMbandhanIyaH / athAnvayAzrayaNaM kaSTamityAha - kiJca iti / tasmAd anukAryAnukaraNayorbhedena zabdAntaratvAdanukAryabhinnatvAdityarthaH / nanu yAvatA arthabhedena zabdAntaratvaM tAvatA zabdasAmye'pi ekazabdatvaM syAdityAha - ziSTaprayuktatvAcca iti / nanu acakalAkad iti kathaM klRpdhAtoH sampadAditvAd bhAve kvipi kRte kalAyAH klRp 'kalAklRp' iti sthite tAmakArSIditIni kRte lRkArasyAsvaratve akAramAdAya antyasvarAdilopaH syAditi / na cAntyavyaJjanAderlopa iti kartavyamiti vAcyam, gauravApatteH / yatra yatra svaragrahaNaM tatra tatrAvyaJjanagrahaNenaivArthasiddhau saMjJAvidhAnavaiphalyAcca / satyam, anukaraNavAdino mate yoSid lakAraM paThati ityAdivadetadapi dUSaNAntarameva / naivamityAdi / yadyapi anukaraNayorityAdau vyaJjanasyApyarthapratipAdane'nyApekSA nAsti, tathApi uccAraNe'vazyamanyApekSayA'rthapratipAdane'pi tathocyate / arthapadaM svarUpAtiriktaparamityeke / ___ nanu caturdazagrahaNaM kimartham, anvarthabalAccaturdazAnAmeva bhaviSyati / tathA ca vararuciH
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vizliSTasandhibhinnArthoM guruAhata eva c| punaruktapadArthazca paJca doSAH prkiirtitaaH|| satyam, anuvAdArthamidam / atha "au yAvat svarAH' iti kathaM na kRtam ? satyam / yAvacchabdo'pi maryAdAyAM vartate / maryAdA sImA, ata uktamupalakSaNatvAditi / upalakSaNatvAdaukArasya svaratvaM na syAt / dvivacanamanAvityAdi jJApakazaraNaM ca garIya iti |aN-praak svarAH iti kartavyam, tathApi na bahuvIhiH, prAkzabdasya pUrvanipAtaprasaGgAt / tasmAd aM ityasya prAg aM-prAgiti tatpuruSo bhaviSyati ? satyam, aMprAk pazcAd yeSAm iti kRte tadguNe dUSaNaM syAt / naivam, "aM ityanusvAraH" ityasya vidhAnAt, satyam / ayamapi pakSo garIyAn ! / 2 / [samIkSA] 1. svarasaMjJAvidhAyaka yaha saJjJAsUtra hai| isake anusAra varNasamAmnAya ke prArambhika 14 vargoM kI svarasaMjJA kalApavyAkaraNa meM hotI hai - 'a A, i I, u U, R R, lU lU, e ai o au' / 'svara' zabda kA artha hai - jo svayaM uccarita yA prakAzita hotA hai, jisake uccAraNa meM dUsare kI apekSA nahIM hotI- 'svayaM rAjante iti svarAH, ekAkino'pyarthapratipAdane samarthAH / ' (1 / 1 / 19) / loka meM ina vargoM ke lie 'svara' saMjJA kA vyavahAra hotA hai / isa prakAra kalApavyAkaraNa kI yaha saMjJA anvartha hai| pANini ne isake lie 'ac' saMjJA kA vyavahAra kiyA hai aura unakI 'ac' saMjJA meM kevala 9 hI varNa par3he gae haiM - 'a i u R lu e o ai au' / dIrgha kA bodha savarNasaMjJA ke bala para hotA hai / pANini kI yaha 'ac' saMjJA unakI yAdRcchikI pravRtti kI dyotaka hai / yaha saMjJA kisI bhI prakAra anvartha nahIM kahI jA sakatI hai| kalApavyAkaraNa meM lu-varNa ko dIrgha bhI mAnA gayA hai, jabaki pANinIya vyAkaraNa meM yaha dIrgha nahIM hai| 2. ina vargoM ke lie akSara tathA varNa saMjJA kA bhI vyavahAra kiyA jAtA hai | RprAtizAkhya (18 / 32) Adi meM kahA gayA hai - "savyaJjanaH sAnusvAraH zuddho vApi svaro'kSaram" / vAjasaneyiprAtizAkhya meM (199-101)- "svaro'kSaram, sahAdyairvyaJjanaiH, uttaraizcAvasitaiH" |
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH 3. dUsaroM kI apekSA na rakhane vAle sAmarthyasampanna puruSa bhI svara kahe jAte haiM, parantu jo sAmarthyahIna hone ke kAraNa dUsaroM ke sAhAyya kI apekSA rakhate haiM, ve vyaJjanavat AcaraNa karane ke kAraNa vyaJjana kahe jAte haiM ekAkino'pi rAjante sattvasArAH svarA iva / vyaJjanAnIva niHsattvAH pressaamnuyaayinH|| (dra0 - Te0 Ta0 Te0, pR0 186) 4. isa saMjJA ke pradeza (prayogasUtra) haiM - "svaro'varNava| nAmI" (1 / 1 / 7) Adi / pradeza = jisameM prayojana kahe jAte haiM - "pradizyante kathyante prayojanAni yatra sa prdeshH"| 5. svara ke hrasva-dIrgha-pluta-udAtta-anudAtta-svarita-anunAsika-niranunAsika bheda se 18 bheda mAne jAte haiM / sandhyakSara varNoM (e, ai, o, au) kA hrasva bheda nahIM hotA, ataH unameM se pratyeka ke 12 bheda hote haiM - a = 18; i = 18; R = 18; la = 18; e = 12; ai = 12; o = 12; au = 12 / 6. svaroM kA dIrgha, guNa, vRddhi, ayAdi sandhiyoM meM vizeSa upayoga hotA hai / pA~ca sandhiyoM meM svarasandhi kA vizeSa mahattva hai svarasandhiLajanasandhiH prakRtisandhistathaiva c| anusvAro visargazca sandhiH syAt pnyclkssnnH|| 7. kAtantravyAkaraNa meM svarasaMjJaka 14 vargoM meM se 'e, ai, o, au' ina cAra varNoM ko chor3akara zeSa 10 varNoM kI samAnasaMjJA, samAnasaMjJaka 10 vargoM meM se 2-2 vargoM kI savarNasaMjJA, savarNasaMjJaka vargoM meM se pUrvavartI vargoM kI hrasva, uttaravartI varNoM kI dIrgha, svarasaMjJaka 14 vargoM meM se a-A ko chor3akara zeSa 12 vargoM kI nAmI tathA 'e-ai-o-au' ina 4 varNoM kI sandhyakSarasaMjJA kI gaI hai / pANini ne savarNa ko chor3akara acoM kI anya koI saMjJA nahIM kI hai| 8. vaidika zabdoM meM jo udAtta, anudAtta, svarita kI yojanA kI gaI hai, unheM svara isIlie kahate haiM ki unakI pravRtti svarasaMjJaka vargoM meM hI hotI hai, kkh Adi vyaJjanoM meM nahIM / / 2 /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kAtantravyAkaraNam 3. daza samAnAH (1 / 1 / 3 ) [ sUtrArtha] varNasamAmnAya ke antargata jina prArambhika 14 varNoM kI svarasaMjJA kI gaI hai, unameM prAthamika 10 varNoM kI samAnasaMjJA hotI hai || 3 | [du0 vR0] tasmin varNasamAmnAyaviSaye Adau ye daza varNAste samAnasaMjJA bhavanti / a A, i I u U, R, R, lR lRR / samAnapradezAH - "samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) ityevamAdayaH / / 3 / [du0 TI0] daza / udAttAnudAttasamAhArasAnunAsikaniranunAsikabhedAdaSTAdazadhA bhidyate'varNaH, tathA ivarNAdayo'pIti / ivarNaH, uvarNaH, RvarNaH, lRRvarNazcetyataH samAnaM tulyaM mAnaM parimANaM yeSAmiti samAnAH siddhAH / lRkArasya samAnasaMjJayA kiM prayojanam - kalpanaM klRpU, sampadAditvAd bhAve kvip / kalAyAH klRp kalAklRpU, tAmakArSIditi ini antyasvarAdilope satyupadhAyAzca hrasvo'bhyAsasya sanvadbhAvo na bhavati samAnalopatvAd acakalAkaditi prayogavivakSAyAM punarhRkArAt samAnAt dIrghAt paralopaH phalam / 'kRkAraH, klRkAraH' iti / samAnAnAmeva hi dvau dvau savarNau tayozca pUrvo hrasvaH paro dIrgha iti copapadyate ||3| [vi0 pa0 ] daza | nanu parasparavilakSaNamAkAraM bibhrANAH kathamakArAdayaH samAnaparimANAH, yena samAnaM mAnaM tulyaM parimANameSAm ityanvarthaH kathyate ? satyam, udAttAnudAttasamAhArabhedAt trayastAvadakArAdayaH, punazca sAnunAsikaniranunAsikabhedAdeva dviprakArA bhavanti / kecid udAttAnudAttasamAhArAH sAnunAsikAH kecinniranunAsikA ityakAraH SoDhA bhidyate / evaM dIrghaplutayorapi pratyekaM bhedo vaktavyaH / tatazcASTAdazadhA bhidyate'varNaH, tathA ivarNAdayo'pIti siddho'nvarthaH // 3 // [ka0 ca0] daza | saMkhyaivAtra mAnaM mataM na tu bRhattvAdi, asaMbhavAt / ata eva nirdezAt samAnasya sabhAvo lokopacArAd vA /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH nanvevaM dIrghaplutayorapi pratyekaM bhedo vaktavya iti kimuktam ? akArAdInAmapi pratyekaM bhedo vaktavya iti vaktuM yuktam / evamAkArAdInAmapi pratyekaM bheda iti vaktumucitam | evaM sati tathevarNAdayo'pIti na vaktavyaM bhavati ? satyam, etaduktibhaGgyA'varNasya aSTAdazabhedabhinnatAmApAdya eteSAM savarNAnAmaSTAdazabhedatvaM sUcayati / etena ekArAdInAM na samAnasaMjJatvam, teSAM hrasvatvAbhAvena dIrghaplutatva-nibandhanAd dvAdazaprakArabhedabhinnatvAditi / dazagrahaNavyAvRttyA 'e' - prabhRtInAM samAnasaMjJA na syAditi kusiddhAnta eva, etadvyAvartanArthakatvAdarthanirvacanasya vaiphalyAt / 53 -- yadyevamakArasyAkAreNa kathaM sAmyam aSTAdazaprakArabhedabhinnatvarahitatvAt / tathAhi akAre SaTprakArAdabhinnatvam, AkAre ca dvAdazaprakArabhedabhinnatvamiti / ata eva vaidyaHakArAdibhinna eva AkAro'trApi avarNatvAdisAmAnyasya vidyamAnatvAditi, tenaitad uktaM bhavati - ato'kAra evoktahrasvadIrghaplutabhedabhinno'STAdazadhA bhidyate, evamAkAro'pi, tathaiva ikAro'pIti samAnatvaM na virudhyate / yad vA avarNAdInAM sarveSAmaSTAdazadhAbhedabhinnatvopadarzanena pratyekaM sarveSAM SaDbhedabhinnatvaM sUcitamiti cet, tuSyatu durjanastathApi akArAkArayoH sAmyaM jAtervyaktezca aSTAdazabhedabhinnatvAbhAvAt / yad veti kRtvA yat siddhAntitaM yadA tu SaDbhedabhinnatvena sAmyam | ekAraikArayorapi samAnanirAkaraNaM duruttarameva, kiJca plutasya varNAbhinnatvAdetayoreva SaDbhedabhinnatvopadarzanena caritArthatvAt asyApi prathamaSaDbhedopadezanamanyAyyam, kiJcASTAdazatvena samAnatvAkalpane tatazcASTAdazadhA bhidyate'varNa iti trilocanavacanaM sutarAM viphalaM syAt, prAk SaDbhedabhinnatvopadarzanenaiva caritArthatvAt / atrocyate - vigrahavAkye yeSAmiti samUhasambandhe SaSThI, sa ca samUhaH savarNadvayAtmakaH / tathA ca dvAdazasamudAyAntarApekSayA yeSAM savarNasamudAye'STAdazatvasaMkhyA tulyA teSAM samAnatvamiti (dviruktavAdinaH ubhayameva ) vivakSitam, tathA cASTAdazabhedabhinnasavarNasamudAyAntarniviSTatayA sarve samAnA iti na doSaH || 3| [samIkSA] samAna parimANavAle 10 varNoM kI yaha samAnasaMjJA anvartha hai / RgvedaprAtizAkhya meM isI artha meM ATha varNoM kI samAnAkSara saMjJA kI gaI hai - " aSTau samAnAkSarANyAditaH" (1 / 1) / isameM lavarNa ko chor3a diyA gayA hai / taittirIya prAtizAkhya meM 9 varNoM kI samAnAkSara saMjJA kI gaI hai - " atha navAditaH samAnAkSarANi" (1 / 3) / yahA~ I
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam hrasva-dIrgha-plutasaMjJaka 'a-i-u' ye tIna varNa hI abhipreta haiM / Rktantra (1 / 2) tathA nATyazAstra (14 / 20) meM unhIM 10 varNoM kI samAnasaMjJA nirdiSTa hai, jinakI kalApavyAkaraNa meM vyAkhyAta hai / samAna parimANa kA tAtparya hai- udAtta-anudAttasamAhAra (svarita)- sAnunAsika - niranunAsika bhedoM se jo varNa 6 prakAra ke mAnya haiM / kalApavyAkaraNa ke varNasamAmnAya meM 'a A, i I, u U, R R , lU tathA la ye 10 varNa aise haiM, jinameM se pratyeka ke 6-6 bheda hI hote haiM | pANinIya vyAkaraNa meM ina vargoM ke bodhArtha 'ak' pratyAhAra kA vyavahAra hotA hai, jo sarvathA kRtrima hai / / 3 / 4. teSAM dvau dvAvanyo'nyasya savarNI (1 / 1 / 4) [sUtrArtha] samAnasaMjJaka 10 vargoM meM se prati do-do vargoM kI paraspara savarNasaMjJA hotI hai / / 4 / [du0 vR0] teSAmeva dazAnAM yau dvau dvau varNau tAvanyo'nyasya savarNasaMjJakau bhavataH / a A, i I, u U, R R , lU lU / teSAM grahaNaM vyaktyartham / tena hrasvayordvayordIrghayozca savarNasaMjJA siddheti / savarNapradezA:- "samAnaH savarNe dIrghAbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1) ityevamAdayaH / / 4 / [du0 TI0] teSAmiti nirdhAraNe SaSThI pratipattavyA, nirdhAraNaM punaratra dvitvaguNenaiva saMbhavati / yau dvAviti vIpsAyAM dvivacanaM lokataH siddham, nAnAbhidhAyakAnAmabhidheyasya kriyAguNadravyairyugapat prayoktuAptum icchA vIpsA ucyate / sA punariha savarNaguNenaiva sambhavati / anyo'nyasyetyanyazabdasya kriyAvinimaye dvirvacanaM sazcAntaH pUrvasyaikasya puMvadbhAvazca yathAsambhavaM lokata eva siddhaH, yathA parasparam / yo'pi hi lakSaNaM nAvagacchati so'pi zabdoccAraNAt kriyAvinimayaM pratipadyate / samAno varNaH savarNaH, sa punarasmAdeva vacanAd bhinnajAtyorapi hrasvadIrghayorupapadyate / samAnajAtyostu hrasvayordvayordIrghayozca sAvarSaM siddhameva / kathamekasya punaranekatvaM ced AdimadhyAntodAttAdibhedakRtA vyaktirastIti / yathA bAlyAdibhedenaikasya devadattasyAnekatvaM siddham / nahi vyaktimantareNa jAtirupapadyate, yena
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjApAdaH bhAve tatvau prasajyete / yathA devadattatvaM tathA atvaM katvamiti / atha varNasamAmnAye prastutayoreva hrasvadIrghayoH savarNatvaM tadA pAribhASikatvAd dhAnyADhakaH ityAdiSveva dIrgha upapadyate, natu daNDAgram ityAdiSviti ? satyam, tadarthameva teSAM grahaNam / anyathA anantaratvAd dvau dvau samAnau varNau bhavantau teSAM samAnasaMjJakAnAM madhye dvau dvau avyavahitAveva savarNau bhavata ityAha - teSAM grahaNam ityAdi / / nanu bahUnAmekatrAnavasthAnAd vyaJjanairvyavahitatvAcca dvau dvAveva savarNau bhavitumarhataH, kiM dvau dvAvityanena ? na ca vaktavyam, vyavahitasambandhaH syAditi, tarhi satyapi dvau-dvau grahaNe kathaM na bhavati varNasamAmnAyasya kramasiddhatvAdasatyapi sa eva nyAyya iti / kiJcAsavarNe yatvAdikaM viphalam avaziSTatvAcca vIpsArtho gamyate eva / naivaM pratipattiriyaM garIyasI bhavatIti / anyo'nyasyeti kriyAvyatIhArArtham, anyathA dvayoreva savarNatvaM syAt / tatazca savarNe dIrghatvaM 'chAtra a apehi, dadhi i. indraM pazya' ityAdiSveva prakRtiH punarasavarNe prayojanavatI, yathA-a iti / nanu samAne dIrghAbhavati ityukte 'kva punarasyA Avartanam asti' iti cet, savaNapikSayA'pyasavarNaHpratipattavyaH,sa khalu lokopacArAditi cet, savaNapikSayA'pyasavarNaH pratipattavyaH, sa khalu lokopacArAditi cet, evaM hrasvasya dIrpaNAsavarNatvamevetyuktaM dadhIhanam ityAdiSu yatvAdikaM syAditi / / 4 / __ [vi0 pa0] teSAm / atha teSAM-grahaNaM kimartham, anantaratvAt samAnA evAnuvartiSyante, tato dvau dvau samAnau savarNoM bhavata ityarthaH / atha vA nirdhAraNArthavivakSAyAmarthavazAd vibhaktivipariNAme sati teSAM samAnAnAM madhye yau dvau dvau kramasiddhau, tAvanyo'nyasya savarNAviti sUtrArtha ityAha - teSAm ityAdi / ___ ayamarthaH - varNasamAmnAyasya kramasiddhatvAd hrasvadIrghayoreva savarNasaMjJA syAt, na tu hasvayordvayozceti tato dhAnyADhakaH ityAdiSveva dIrghaH syAnna tu daNDAgram ityAdiSviti / nanu samAno varNaH savarNaH ityanvarthe savarNazabde sati kathaM hrasvadIrghayoreva savarNasaMjJA syAt, asamAnatvAdanayoriti ? naitadasti, varNasamAmnAyakramasiddhatvAd vacanabalAdevAsamAnayorapi syAt teSAM-grahaNe tu vyakteH pratipAditatvAt kramAvivakSAyAmapi vyaktidvAreNa
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam bhinnayorhasvayordvayordIrghayozca savarNasaMjJA siddheti bhAvaH / vyaktyarthamiti / vyaktirarthaH prayojanamasyeti vigrahaH || 4 | [ka0 ca0] I teSAm / dvau dvAviti vIpsAyAM dvirvacanan, sA punariha savarNaguNenaiva / nanu saGkhyAyA guNatvAbhAvAt kathaM savarNaguNenaivoktam iti ? satyam, saJjJAtra guNaH, tasyAH zAstre guNavadupacArAditi kulacandraH / tanna / saJjJA hi abhidhAyikocyate, sA ca zabdarUpA, zabdazca guNa eva / dvau dvau vAcyavAcakabhAvasambandhena savarNazabdavAcyau bhavataH / dvau dvAvityekapadamityAdi zabdavedinaH / padadvayamiti dviruktivAdinaH, ubhayameva pramANam / 'zvaliT, zvaliT' ityatra ekapadatve chakArAdarzanAt / "navAnadho'dho bRhataH payodharAn" (zizu0 1 / 4) ityatraikapadatvAbhAve'kAralopadarzanAt / teSAM samAnAnAM madhye yau dvau dvau kramasiddhau tAvanyo'nyasya parasparApekSisavarNazabdavAcyau bhavata ityarthaH / tenAkArApekSayA''kArasya savarNatvamAkArApekSayA akArasyeti, evaM sarvatra / 56 nanu tathApi varNasamAmnAyasya kramasiddhatvAt kramasthitayoreva savarNatvaM na vyatikramasthitayoriti kathaM na syAt ? tatazca tavAgamanam ityatraiva dIrghaH syAnna sAtreti / naivamakramavyaktipratipAdakena teSAM grahaNenaiva tadapi nirAkRtam / etadeva hrasvayordvayordIrghayozcetyatra dvayorupAdAnAd vRttikRtApi sUcitamiti kecit / paramArthatastu yadAnupUrvyA saMjJA vidhIyate tadAnupUrvyeva saMjJAvyavahAra iti niyamo nAstyeva, kathamanyathA "pUrvo hrasvaH" (1 / 1 / 5) ityanena pUrvatvaviziSTasya saMjJAvidhAnAd yatra kutracit sthitasyApi akArAderhasvatvena vyavahAra iti / nanu dvau dvAvityukte'pi akArekArayoH savarNatvaM kathanna syAt ? na ca bhavatu vA (yad avarNa ivarNe e (1 / 2 / 2) ityanena etvenaiva bhAvyaM na tu samAnadIrgho bhavatIti vAcyam) tathApi etvena bhavitavyamiti ? satyam, 'tava iyam, sA IhA' ityatraiva caritArthatvAd naivaM vIpsAyAH (sAmarthyAt) svabhAvAd dvau dvAviti itarAnapekSatvena khaNDazaH prtiiteH| nanu teSAM grahaNAbhAve 'vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' (kAta0 pari0 vR0 19, 54) iti nyAyAd varNasamAmnAyasyAnuvRttiH kathaM na syAt ? naivam / evaM sati '"siddho varNa0" (1 / 1 / 1) ityasyAnantarameva vidadhyAt / atha tarhi teSAM grahaNAbhAvAd vyavahitAH svarA anuvartyantAm, yathA " tasmAd bhis bhir'" (2 / 3 / 38) iti, naivam / tadA '"paro dIrghaH" (1 / 1 / 6) ityasyAnantaraM "daza samAnAH" (1 / 1 / 3) "
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH iti paThitvA svarasaMjJAnantaramidaM kriyatAm, etadeva evakAreNa sUcayannAha teSAM dazAnAmeva iti vRttiH / 57 nanu 'samAnAH' iti bahuvacanAntam, dvau dvAviti dvivacanAntam, arthavazAd vibhaktInAmeva vipariNAmo dRzyate (kAta0 pari0 vR0 25, 13), na tu vacanAnAmiti / tasmAt teSAM grahaNaM vinA kathamarthasaGgatiH syAdityAha-ha-athavA iti / ( etacca na cArutaram, yato nirdhAraNamantareNApi sUtrArthasambhavAt tasmAdatra pakSe vacanavyatyayaM dRSTvA vibhaktivyatyayenaiva vacanaM yaduktaM tadeva sAdhu / atra yadyapi pUrvazrutasaGkhyAbAdho vA prathamAbAdho vA ityatra vinigamakAbhAva:, tathApi yastu manyate arthavazAd vibhaktivyatyayamAtram, na tu vacanavyatyayastanmate'yameva pakSaH sAdhIyAnityavadheyam / teSAmityAdIti / teSAM grahaNasya yAvadvyaktipratipAdakatvAd daza jAtyAliGgitA yAvadvyaktayaH sambhavanti tAvatya eva iha gRhyanta iti bhAvaH ) / nanvityAdinA kRtaM pUrvapakSaM nirasitumAha naitadasti iti / etat pUrvapakSakRtaM codyaM nAstIti, kintu asamAnayoreva hrasvadIrghayoranvarthAbhAve'pi syAt / kuta ityAha - 1 vacanabalAd ityanvayaH / teSAm ityAdi / dvau dvAvityatra kramavivakSAyAM tAvad bhavatyeva, teSAM-grahaNena tu vyakteH pratipAditatvAt kramAvivakSAyAmapi bhavatItyarthaH / nanu tathApi kathamekasyApyanekatvamityAha - vyaktidvAreNa bhinnayoH iti / nanu teSAM - grahaNasya sAmAnyavyaktipratipAdakatvena kramAvivakSAyAH sAdhitatvAd akArAdinA ikArAdeH savarNatvaM kathanna syAt / etvAdibhirAghrAtatvAditi cet tadA ikArAderekArAdinA savarNasaMjJA syAt ? satyam, saMjJAyAM dadhyatretyAdiSu dIrghaH syAt, 'dadhyetad' ityAdiSu yatva - vidhezcaritArthatvam / na ca ekAraikArayoH pUrvabhAgo'kAraH parabhAgazcekAraH iti nyAyAt sandhyakSare'pi akArabhAgasya sattvAttatrApi savarNatvena yatvaM na syAditi vAcyam, samAnAnuvRttibalAt, saMpRktasamAnasya grahaNAt / anyathA vyAvRttireva nAsti ? satyam, dvau dvau - grahaNasAmarthyAt khaNDazaH eva pratIyamAnau yau dvau dvau kramasiddhau tayoryA vyaktayaH zrutatvAt tAsveva kramacintA nAnyatra / anyathA'vizeSAtte savarNA iti kriyatAM kiM dvau dvAviti vizeSavacanena / naca kramapaThitAnAmeva vyaktikramaH sambhavati, na cAtrAkAro vyaktyarthakrameNa paThita iti vAcyam, yataH kramAvivakSAyAmityatra kramAbhAvamAtre tAtparyam iti hemakarasya durAzayaH / tanna, dvau dvAvityasya sukhArthatvAt /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam tathAhi, nanu dvau dvAviti kimartham, na caiSAm anyo'nyasyetyanenAnvayAt sarveSAmAkArAdilRkAraparyantAnAM savarNasaMjJeti vAcyam, bahUnAmekatrAnavasthAnAt / na ca devadattAgamanam ityatra bahUnAmekataH sambhavo'sti / tatazca sarveSAM savarNatve sarveSAmeva lopaH syAditi vAcyam, vyaJjanairvyavadhAnAt savarNAviti dvivacanAcca / yadyevaM vyavahitayorapi syAditi ? satyam, dvau dvau - grahaNasattve'pi vyavahitayoH kathanna bhavati ? varNasamAmnAyasya kramasiddhatvAditi cedatrApi sa eva nyAyya iti / 58 yadyevam, teSAM-grahaNena sAmAnyavyaktipratipAdakatvena kramAvivakSAyAM dvau dvAvityatra vIpsAbalAt khaNDazaH pratItiH / ikArokArayoH savarNatvaM nirAkRtam / tat kathametadabhAve etadarthapratItiH syAditi cet, na / asavarNe yatvAdividhAnasya viphalatvAt / nanu kathaM viphalatvaM dadhyetad ityAdiSu caritArthatvAditi cet, na / mUrkha ! bhrAnto'si / pazya " uvarNe o" (1|2| 3) ityAdau hi varNagrahaNe savarNagrahaNamiti vakSyati, tataH sarveSAmeva savarNatve sarveSAmeva savarNAditi (savarNAditvam) vAcyaM syAt, tato dadhyetad ityAdiSu yatvAdividhAyakAnAM sUtrANAmekadaiva pravRttisambhave parasparavirodhAnna kasyApi pravRttiH syAditi, kiJca etvAdibhirAghrAtatvAt / kutra vA samAnaH savarNe dIrghaH syAt, kutra vA etvAdividhirivaNadirapyavarNatvAt / na ca sarvatra pakSe sarvaviSayo bhaviSyatIti vAcyam, asavarNa ityAdivibhAgakalpanAvaiyarthyAt / yadyevaM dvau dvAvityasyAbhAvAd vIpsArthaH kuto labhyata iti ced, avizeSAt saMjJinAM bahutvAt sApi labhyata eva / naivam, pratipattirgarIyasIti / tasmAduktasyaivAtra hemakarakRtapUrvapakSasiddhAnto'nusandheyaH / yadyevam, teSAM grahaNena nAkramakramavyaktau pratipAditAyAM satyAm anvarthabalAd hasvayordvayordIrghayoreva savarNasaMjJA syAt, nAsamAnayordIrghahrasvayoriti kathaM na syAt ? satyam, rUDheryogApahAriteti nyAyAd rUDhyA yogArthastyajyate maNDapAdizabdavat / nanu anyo'nyagrahaNaM kimartham ? satyam, kriyAvyatIhArArtham / tathAhi, anyo'nyasyeti padAt pUrvapikSayA paraH, parApekSayA pUrvaH, na tu dvAveva savarNastadabhAve dvAveva savarNau syAtAmiti / tatazca savarNe dIrgho bhavan 'chAtra ! a apehi, dadhi i indraM pazya' ityAdiSveva syAt, na daNDAgram ityAdiSu ekatarasyAsavarNatvAt / atha militayoH savarNatve dvivacanasyAnanvayaH / 'agnISomo devatA' itivat savarNa ekavacanAnta eva nirdizyatAm
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH iti cedaho re pANDityam / yasmAdubhayasmin vidhIyamAnaM savarNatvaM dvayoreva pravartate, dvau- dvau-grahaNaM ca vidyata eva tathApi dvivacanAnupapatteH prati bhAvanA iti / yattu 'agnISomau devatA' ityatraikavacanaM tat punarbahuSvekavAkyapratipAdanArtham / tena agnISomAbhyAmAhutireketi jJAyate na tu pRthagiti / / 4 / [samIkSA] kalApa aura pANinIya donoM hI vyAkaraNoM meM savarNa saMjJA kI gaI hai, parantu kalApavyAkaraNa meM samAnasaMjJaka 10 vargoM meM se 2-2 vargoM kI savarNa saMjJA kI gaI hai / varNasamAmnAya ke krama se hrasva kI dIrgha varNa ke sAtha to savarNa saMjJA hotI hI hai, isake atirikta hrasva kI hrasva ke sAtha, dIrgha kI dIrgha ke sAtha tathA dIrgha kI hrasva ke bhI sAtha savarNasaMjJA sampanna hotI hai - haste hasve tato dIrghe dIrgha hasve parasparam / savarNatvaM vijAnIyAt teSAM-grahaNahetunA // yaha kArya sUtrapaThita 'teSAm' pada se jJApita kiyA gayA hai | pANinIya vyAkaraNa meM savarNasaMjJA karane vAlA sUtra hai- "tulyAsyaprayalaM savarNam" (1 / 1 / 9) / arthAt tAlvAdi sthAna tathA Abhyantara prayala jina varNoM ke tulya hote haiM, unakI savarNasaMjJA hotI hai / isake anusAra savarNasaMjJA ke jJAna ke lie sthAna-prayatnoM kA jAnanA nitAnta Avazyaka hai / kevala tulya sthAna vAle yA kevala tulya prayatna vAle vargoM kI savarNa saMjJA nahIM hotI / savarNa kA artha hai sadRza / ataH sadRza = tulya sthAna - prayatna vAle vargoM kI kI gaI yaha saMjJA anvartha mAnI jAtI hai / jaisA ki taittirIyaprAtizAkhya ke tribhASyaratna nAmaka bhASya meM kahA gayA hai - "iyamanvarthasaMjJA / savarNatvaM nAma sAdRzyamucyate' (1 / 3) / RprAtizAkhya Adi granthoM meM bhI yaha saMjJA kI gaI hai / yathA RkprAtizAkhya - "sthAnaprazleSopadeze svarANAM hrasvAdeze hrasvadI? savarNI" (1 / 55) / taittirIyaprAtizAkhya - "dve dve savarNe hasvadIrgha' (1 / 3) / vAjasaneyiprAtizAkhya - "samAnasthAnakaraNAsyaprayatnaH savarNaH" (1 / 43) / jainendravyAkaraNa - "sasthAnakriyaM svam" (1 / 1 / 2) / zAkaTAyanavyAkaraNa - "svaH sthAnAsyaikye' (1 / 1 / 6) / hemacandravyAkaraNa - "tulyasthAnAsyaprayatnaH svaH"
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 . kAtantravyAkaraNam (1 / 1 / 17) / mugdhabodhavyAkaraNa - "apo'k samo rNa Rk ca, capoditAkAnitA ":"(1 / 1 / 6, 7) / devanandI, zAkaTAyana tathA hemacandra ne savarNa ke lie sAdRzyavAcI svazabda kA evaM bopadeva ne savarNa ke ekadeza rNa kA hI vyavahAra kiyA hai // 4 / 5. pUrvo hasvaH (1 / 1 / 5) [sUtrArtha] savarNasaMjJaka do do vargoM meM se pUrvavartI varNa kI hrasva saMjJA hotI hai||5| [du0 vR0] dvayordvayoH savarNasaMjJayoryo yaH pUrvo varNaH sa sa hrasvasaMjJo bhavati / a i u R lU / hrasvapradezA:- "svaro hasyo napuMsake" (2 / 4 |52) ityevamAdayaH / / 5 / [du0 TI0] ___ pUrvaH / pUrvAdayo hi digdezakAlAbhidhAyinaH / ayaM punariha dezavRttireva / nanveko'yaM pUrvazabdaH kathamaneka pUrvArthamabhidhatte / athaiko'pi zabdo'nekArthasyAbhidhAyako dRSTa iti / yathA dyAvApRthivyo rodasIzabdaH, evaM sati bahuvacanaM pratipadyeta / naivam, dvau dvau savarNI tayormadhye yaH pUrva ityukte'gRhItavIpso'yaM pUrvazabdo vIpsArthaM gamayatItyAha - yo yaH pUrva iti / lukArasya tu hrasvatvavivakSAyAM he klU !, hrasvAt sambuddheH serlopo bhavati / acIklRpad iti / atra ca lukAre hrasve laghusaMjJe satyabhyAsasyeni caNpare sanvatkAryaM bhavatIti / / 5 / [vi0 pa0] pUrva0 / niranvayeyaM saMjJA tathA dIrghasaMjJApIti / atha kathamiha vIpsA gamyate ? satyam, teSAmityato dvau dvau savarNAvityanuvartate, tadanuvRttau cAnekasaMjJinaH pratIyante / pUrvazabdazcAyamanekArthatvAd yadyekaM pUrvamAcakSIta tadA na sakalasya saMjJitvamuktaM syAt tasmAd dvau dvAvityanuvRttisAmarthyAd anekasya saMjJinaH sambhavAdevAgRhItavIpso'yaM pUrvazabdo vIpsAM gamayatItyAha - yo ya iti / / 5 /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajApAdaH [ka0 ca0] pUrvaH / atha pUrvazabdo'yaM na tAvad dikkAlavAcakaH, varNasya tadbhAvAsambhavAt, nApi dezavAcakastasyApi dikkAlAvacchedenaiva vAcakatvAt / na hi bhavati dakSiNe pazcime vA'yaM pUrvadezaH iti, tasmAdatra pUrvazabdena kimuktamiti vikalA vaiyAkaraNAH / atra kulacandraH- nAyaM pUrvazabdo vyavasthAvacanaH, kintu kramAvasthitAnAM prathamaparyAyaH, so'pi kvacit kaaldeshvRttiH| yathA kAyasya pUrva iti / tanna, pUrvazabdasya pUrvakAlAvacchinnadezavRttitayAtra vyavasthAvAcitvAt / vyavasthA cAtra digdezakAlAnAmavadhiniyamaH / sa cAtra vyabhicArAdeva ghaTate iti / tarhi dvayoriti kathaM SaSThI, "digitararte'nyaizca" (214 / 21) iti paJcamyA viSayatvAt / naivama, savarNayormadhye yaH pUrva ityavadhAraNArthatvAt / avadhivivakSAyAM tu taviSaya iti / atha hasati alpaM dhvanatIti hasvaH / evaM mukhaM dIryyate iti dIrgha iti kulacandreNAnvarthaH kRtaH / tanna, auNAdikAnAmavyutpannatvena yogArthAbhAvAt "gamAde?" (gamejhaiH kAta0 u0 2 / 28) pratyayAdinA sAdhiteSu gozabdAdiSu yogArthAnaGgIkArAt, svarAdInAM yAdRzo'nvayastAdRzAbhAvAcca hrasvatvayogAd hrasva ityAdikantu varNAnAM dharmakathanamAtraM nAnvaya ityAha - niranvayeyaM saMjJA iti / nanu sakRduccaritaH zabdaH sakRdarthaM gamayitumarhati na tu vIpsArthamityAha - apa iti / tasmAd ityAdi / nanu tAvadayamartho yadi dvau dvAvityanuvartate lAghavAt teSAM grahaNamevAnuvartate / lAghavaM ca yad dvayoriti prathamArthe SaSThIvipariNAmo na kriyate tatazca teSAM samAnAnAM madhye yaH pUrvaH sa hrasva ityarthaH / sa ca pUrvo varNo'kAra eva / naivam, ahrasva ityakaraNAt teSAmiti nAnuvartate / etadarthaM na buddhvA hemakareNa ekasya pUrvasya saMjJAyAm ahrasva ityAdikaM karotIti kusiddhAnto'yamiti yaduktaM tattucchameva / teSAM grahaNanivRttAvetasiddhAntaM vinA dvau dvAvityanuvartanAbhAvAd vIpsArthalAbho na syAdeva / ____etena pUrvasUtraTIkAyAM yad dvau dvau grahaNaM pratipattigauravanirAsArthamuktaM tat pUrvasminneva, iha tu prayojanArthamiti sUcitam / tasmAd ahasva ityakaraNAd hetoH sarveSAM saMjJitvamuktaM tsmaadityrthH| dvau dvAvityanuvartanaM sahAyamAsAdya yat sAmarthyagrAhyaM tenetyrthH| pUrvazabdaH samartho'bhUditi sAbhiprAyavacanam / agRhItavIpsa iti akRtadvirvacana ityarthaH / savarNayoriti yad vRttau vivRtaM tad yadRcchayaiva, na tu kAryArtham /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 kAtantravyAkaraNam na ca savarNayoH paurvAparyanaiyatyAbhAvAd dIrghasya hrasvasaMjJA kathaM na syAditi vAcyam ityubhayasaMjJAvaiyarthyAdekasaMjJayaiva vyavahArasiddheH / vastutastu atra teSAM grahaNAnuvartanAbhAvAt tatkRtakramAvivakSAyA nirastatvAd varNasamAmnAyasya kramApekSayaiva pUrvatvaM bodhyam // 5 // [samIkSA] koI bhI svara nyUnataH ekamAtrika avazya hotA hai / isI ekamAtrika svara varNa kI hrasva saMjJA kI gaI hai| hrasati = alpIbhavati dIrghAdyapekSayA iti hrasvaH / ataH ise anvartha mAnA jAtA hai / kalApavyAkaraNa meM usake varNasamAmnAya ke anusAra savarNasaMjJaka do-do varNoM (a-A, i-I, u U, R R, lR-lu) meM se pUrva varNa (a, i, u, R, lR ) kI hrasvasaMjJA kI gaI hai, jaba ki pANini kA sUtra hai "UkAlo'jjhasvadIrghaplutaH" (pA0 1 / 2 / 27) / arthAt ekamAtrika varNa kI hrasvasaMjJA hotI hai| isake anusAra zikSAzAstrIya varNoccAraNasaMbandhI niyama jAnane ke bAda hI isa saMjJA kA jJAna ho sakatA hai | pUrvAcAryoM ne bhI isa saMjJA kA prayoga kiyA hai / yathA - nirukta- ahirayanAdetyantarikSe / ayamapItaro'hiretasmAdeva nirhasitopasarga AhantIti (2 / 17 / 1) / ayaM hanternirhasitopasarga AhantIti ( 6 / 1111 ) / ni0 bhA0 - " AGpUrvasya hanteH sa punarayamupasargaM nirhasya hrasvaM kRtvA ahirucyate" (2 / 17 / 1) / - kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - hrasvo'bhyAsasya, pvAderhasva : ( sU0 80, 113 ) / gopapathabrAhmaNa - hrasvodAtta ekAkSara oGkAro'tharvavede (1 / 1 / 25) / RkprAtizAkhya - ojA hrasvAH saptamAntAH svarANAm (1 / 17 ) / vAjasaneyiprAtizAkhya - amAtrasvaro hrasvaH (1 / 55) / taittirIyaprAtizAkhya - RkAralRkArau hrasvau, akArazca, tena ca samAnakAlasvaraH, anusvArazca (1 / 31-34) / atharvaprAtizAkhya - matau hrasvaH ( 3 | 1 | 9 ) / Rktantra - akAlo hasvaH ( 2 / 4 / 10 ) / isake do sUtroM meM hasva ke lie ekadeza 'sva' zabda kA bhI prayoga kiyA gayA hai - " sparzaH sve, bhe sve mAntasthI" ( 2 | 3 |5; 4|1|10) / nATyazAstra ya ime svarAzcaturdaza nirdiSTAstatra vai daza samAnAH / pUrvo hrasvasteSAM parazca dIrgho vidhAtavyaH; ekamAtraM bhaved hrasvam (14 / 20; 16 / 123) / -
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sanApAdaH kalApa se paravartI adhikAMza vyAkaraNoM meM ekamAtrika ac kI hrasva saMjJA mAnI gaI hai / jaise, cAndravyAkaraNa - atra cAva! hrasvo dIrghaH pluta iti tridhA bhinnaH, ekamAtriko hasvaH (varNasUtra 36,41) / jainendravyAkaraNa - AkAlo'c pradIpaH (1 / 1 / 1) / hemazabdAnuzAsana - ekadvitrimAtrA hrasvadIrghaplutAH (1 / 1 / 5) / mugdhabodhavyAkaraNa - Avat svarghaplu (sU0 5) / isameM ekadeza 'sva' zabda kA hI vyavahAra kiyA gayA hai / [vizeSa] lokavyavahAra meM aisA dekhA jAtA hai ki sajjana puruSoM kA sneha prArambha meM to alpa hotA hai tathA kramazaH dIrgha hotA jAtA hai / isake viparIta asajjana (duSTa) puruSoM kA sneha prArambha meM to adhika hotA hai, parantu vaha kramazaH kSINa (hrasva) hotA jAtA hai / kisI kavi ne kalApavyAkaraNa ke ina hrasva-dIrghasaMjJAvidhAyaka sUtroM ko AdhAra mAnakara aisA kahA bhI hai pUrvo hasvaH paro dIrghaH satAM sneho nirantaram / asatAM viparItastu pUrvo dIrghaH paro lghuH|| (dra0, Te0 Ta0 Te0, bhA01, pR0 192) tu0 - nItizataka, ArambhagurvI kSayiNI krameNa laghvI purA vRddhimatI ca pazcAt / dinasya pUrvArdhaparAdhabhinnA chAyeva maitrI khalasajjanAnAm // (shlo060)|5| 6. paro dIrghaH (1 / 1 / 6) [sUtrArtha] savarNasaMjJaka do-do vargoM meM paravartI svara varNoM kI dIrgha saJjJA hotI hai / / 6 / [du0 vR0] dvayordvayoH savarNasaMjJayoryo yaH paro varNaH sa sa dIrghasaMjJo bhavati / A I U R lU / hrasvo laghurdI| gururityuccAraNavazAd gamyate / tathA saMyoge sati hrasvo'pi guruH "gurumato'nRcchaH" (3 / 2 / 19) iti varjanAcca / dIrghapradezA:- "ro re lopaM svarazca pUrvo dIrghaH' (1 / 5 / 17) ityevamAdayaH / / 6 /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0 ] prasaGgaH, paraH / nanu " pUrvo hrasvaH" (1 / 1 / 5 ) ityukte "paro dIrghaH" iti gamyate, sambandhizabdatvAt, kiM paravacanena ? hrasvadIrghAviti ca kRte yathAsaGkhyaM pUrvagrahaNenApi kiM kRtam, yat kRtaM tat sukhapratipattyarthameva / laghugurusaMjJApi lokopacArAdityAha - hrasvo laghuH ityAdi / kiJca yadi saMyogaparasya hrasvasya gurusaMjJA nAstIti tadA "nAmyAdergurumato'nRcchaH " ( 3 / 2 / 19) ityAdinA vidhIyamAne parokSAyAmRccheH kaH yena pratiSidhyate, tasmAdanumIyate 'saMyoge sati pUrvo hrasvo'pi guruH' iti / tena 'kuNDA, huNDA' iti "gurozca niSThAseTa : " ( 4 | 5 | 81 ) iti apratyayo bhavati / nanu tarhi hrasvadIrghAvapi lokata eva siddhau ? satyam, bAlabuddhiniSpattyarthAveva hi tau, tato hi laghugurusaMjJAM pratipadyante zrotAraH / katham, nityaM sandhyakSarANi dIrghANi tAnyapi dvAdazaprabhedAni ityAcakSate / na ca vacanamiha prayojayati / yadi raicchAyA, gocchAyA, naucchAyA' iti sandhyakSarAd iti padAntAd dvirvibhASyate, tadA yenApyadhikAreNa dIrghAt padAntAd vA chasya dvirbhAva iSyate, tenaiva sandhyakSarAdapi / "dIrghasyopapadasyAnavyayasya ( 4|1 | 20 ) ityatra mataM darzayiSyAmaH || 6 | [vi0 pa0] prH| pUrvavadihApi vIpsArtho mantavyaH / " hrasvo laghuH, saMyoge pare hrasvo guruH, gururdIrghazca" iti laghugurusaMjJArthaM sUtratrayaM kenacit kRtam, tadiha na vaktavyamityAhahrasva ityAdi / tathetyuccAraNavazAdeveti / kiJca yadi hrasvo varNaH saMyoge gurusaMjJo na bhavet tadA '"nAmyAdergurumato'nRcchaH" (3 / 2 / 19) iti RccheH pratiSedho vyarthaH syAt / tatra hi gurumato dhAtorvidhIyamAna AmpratyayaH kathamRccheH prasajyeta, yena arthavAniti darzayati gurumata ityAdi || 6 | - [ka0 ca0] paraH / ihApi parazabdaH pUrvazabdApekSayA dezavRttiH / nanu paragrahaNaM kimarthaM pUrvAdInAM sambandhizabdatvAdeva pUrva-paratvalAbho bhaviSyati / na ca pUrvazabdo'nuvartate iti vAcyam, pRthag yogAt / nanu tatra vibhaktivipariNAme kAraNamuktam / atra ca kAraNAbhAvAt savarNAnuvRttau satyAM dvau dvau savarNau dIrghau bhavataH ityarthaH kathaM na syAt ? naivam / loke dIrghabhinnasyaiva hrasvavyavahArAt cet, akiJcitkarameva tatsaMjJAparibhASitatvAt / tadayuktam, tathAhi dIrghAviti kRtaM syAt tathA savarNAviti ekasvarasya dvirvacane sati abhyAse
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH dIrghasya hrasvatvAcca / tarhi samAna ityanuvartatAm, naivam, tatraiva dIrghagrahaNAkaraNAt / satyam, pratipattiriyaM garIyasIti paragrahaNam / evaM hrasvadIrghAvityanuvRttau yathAsaGkhyena hasvadIrghavAcyau bhavata ityarthe paragrahaNaM bhinnayogasukhArtham / dI? gururiti vRttau dIrghagrahaNaM dvimAtropalakSaNArtham / tena sandhyakSarANAmapi gurutvAt 'edhAJcakre, okhAJcakAra' iti siddham / nanu yanmate gurusaMjJAyAH kAryameva kriyate na tu uccAryate, tanmate kathamuccAraNavazAd gamyata ityAha kiJca iti / yad vA yo laghuruccarati sa kathaM saMyoge gururbhavatu saMyogoccAraNakAlAvasthAnAdityAha kiJca iti / sarvoddiSTamidaM tadA 'kuNDA, huNDA' ityAdau "gurozca niSThAseTaH" (4 / 5 / 81) iti apratyayaH / / 6 / [samIkSA] donoM hI vyAkaraNoM meM yaha saMjJA kI gaI hai / pANini ne dvimAtrika ac kI tathA zarvavarmA ne savarNasaMjJaka do-do vargoM meM se paravartI vargoM kI dIrghasaMjJA kI hai / pANini kI dIrghasaMjJA UkAlo'jyasvadIrghaplutaH (1 / 2 / 27) kA bodha tabhI ho sakatA hai jaba zikSAgranthoM ke anusAra varNoccAraNavidhi kA samyak jJAna ho, parantu kalApa-vyAkaraNa meM aisI asuvidhA nahIM hai / 'drAghR AyAme' (bhU0 80, 81) dhAtu se niSpanna hone ke kAraNa dIrghasaMjJA anvartha hai | maharSi yAska ne bhI kahA hai - "dIrgha drApateH" (ni0 2 / 5) / pUrvAcAryoM dvArA prayukta hone ke kAraNa yaha saMjJA prAcIna hai| jaise, akmAtizAkhya- "anye dIrghAH" (1 / 18) / vAjasaneyiprAtizAkhya- "dvistAvAn dIrghaH' (1 / 57) / taittirIyaprAtizAkhya - "vistAvAn dIrghaH' (1 / 35) / atharvavedaprAtizAkhya- "upasargasyottarapade dIrghaH, abhyAsasya dIrghazchandasi" (3 / 3 / 11,13) / Rktantra- "dve dIrgham" (2 / 5 / 3) / isake aneka sUtroM meM ekadeza 'gha' kA hI prayoga kiyA gayA hai "gham, rau gham, ghAd grA, ghe NaH" (2 / 5 / 10, 3 / 4 / 3; 6 / 3, 4 / 1 / 8) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - "guho dIrghaH, yani dIrghazca, zamAderdI? yani, nathAderini dIrghaH' (sU0 64, 84, 87, 120) / gopathabrAhmaNa- "dIrghaplutodAtta ekAkSara oGkAraH sAmavede" (1 / 1 / 25) /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam nATyazAstra - "ya ime svarAzcaturdaza nirdiSTAstatra vai daza samAnAH, pUrvo hrasvasteSAM parazca dI| vidhAtavyaH' (14 / 20) / "dvimAnaM dIrghamucyate' (16 / 123) / kalApa ke atirikta kucha anya arvAcIna vyAkaraNoM meM dIrgha-saMjJAvidhAyaka sUtra isa prakAra haiM cAndravyAkaraNa- atra cAva! hrasvo dIrghaH pluta iti tridhA bhinnaH; dvimAtriko dIrghaH' (varNasUtra 36, 42) / jainendravyAkaraNa- "AkAlo'c pradIpaH" (1 / 1 / 1) / hemacandrazabdAnuzAsana- "ekadvitrimAtrA hrasvadIrghaplutAH" (1 / 1 / 5) / mugdhabodhavyAkaraNa - "Avat svarghaplu" (sUtra 5) / ukta ke anusAra devanandI ne isake lie ekadeza 'dI' kA tathA bopadeva ne 'I' kA prayoga kiyA hai| [vizeSa] vRttikAra durgasiMha ne hrasva kI laghusaMjJA tathA dIrgha kI guru saMjJA uccAraNa ke AdhAra para mAnI hai aura isa prakAra unhoMne zarvavarmA-dvArA laghu-guru saMjJAoM ke lie sUtra na banAyA jAnA ucita ThaharAyA hai| saMyoga-saMjJaka varNa ke para meM rahane para pUrvavartI hrasva ke bhI uccAraNa meM prAyaH dvimAtrika kAla apekSita hotA hai, ataH tAdRza hrasva kI bhI saMyoga saMjJA svIkAra kI jA sakatI hai / tadartha pRthak sUtra kI koI AvazyakatA nahIM hai | pANinIya vyAkaraNa meM ina saMjJAoM ke lie sUtra par3he gae haiM - "hasvaM laghu, saMyoge guru, dIrgha ca" (1 / 4 / 10, 11, 12) / 6 / 7. svaro'varNavoM nAmI (1 / 117) [sUtrArtha] svarasaMjJaka 14 vargoM meM se avarNa (a-A) ko chor3akara zeSa 12 svaroM kI nAmI saMjJA hotI hai / nAmisaMjJaka varNa - i I u U R R la la e ai o au / / 7 / [du0 vR0] avarNavarjaH svaro nAmisaMjJo bhavati / i I u U R R la la e ai o au / nAmipradezA:- "nAmiparo ram' (1 / 5 / 12) ityevamAdayaH / / 7 /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 sandhiprakaraNe prathamaH saJjApAdaH [du0 TI0] svrH| varjanayogyamavarNaM varjayatIti prApye karmaNyaNa (4 / 3 / 1) / namanaM nAmaH, so'syAstIti nAmI / tathA caiSAM dhvanirhasvadIrghabhedena tatra dhvanirniHsarati na cordhvaM spRzati / svaragrahaNaM ceha samAnanivRttyarthaM cedayuktam, nAmItyekavacanAntatvAt / tathAhi - pUrvo hi samAnazabdo bahuvacanAntastat sukhapratipattyarthaM bahuvacanAntameva vidadhIta / tarhi anantaratvAd dIrgho vA nAmI syAt / agnirgato vAyuratra nIcairyAto gauriheti hrasvAt sandhyakSarAcca na visarjanIyo ramApadyate / nanu sandhyakSarANAM nAmisaMjJAsti, glAyati - mlAyatIti kathaM guNo na bhavati ? satyam, aikAropadezabalAt / varjagrahaNaM 'natrA nirdiSTamanityam' (kA0 pari0 37) iti jJApanArthameva / / 7 / [vi0 pa0] svrH| avarNaM varjayatIti prApye "karmaNyaNa" (4 / 3 / 1) / namanaM nAma iti bhAve ghaJ, so'syAstIti naamii| tathA ca amISAM hrasvadIrghabhedena svata eva dhvaniruccarati, naivoz2a spRzati iti / anantaratvAd dIrgho'nuvartate iti zaGkAnirAsArthaM svaragrahaNam / 'svaro'navarNo nAmI' iti siddhe yad varjagrahaNam, tat 'natrA nirdiSTamanityam' (kAlApa-pari0 37) iti jJApanArtham, tena 'pitryam' ityAdayaH siddhAH / / 7 / [ka0 ca0] svrH| prApye karmaNyaN iti / yadyapi 'AdityaM pazyati' ityAdau prApye karmaNyaN nAsti, tathApi abhidhAnAdityarthaH / avarNaM varjayatItyAdi / nanu kathamavarNavarjaH svara iti vivRtam / varjanaM hi parityAgaH, nahi svaro'varNaM varjayati avarNasyApi svaratvAt / kintarhi nAmisaMjJAprAptidazAyAM tatazca niSedhasya prAptipUrvakatvAt svaro nAmyavarNavarja iti nirdezo yujyate ? satyam, nAmisaMjJAprAptidazAyAM svaro'varNaM varjayiSyatIti kRtvA tat pUrvadazAyAmapi yogyatayA avarNavajAmatyucyate / kriyAyogyatayaiva kRdantasya prayogAt / yathA apacannapi sUpakAraH pAcaka iti / nanu tathApi avarNavarjazabdasya katamo'rthe'varNAtyantAbhAvavattvaM tatsambaddhAbhAvavattvaM vA ? na tAvadAdyaH / avarNasyApi avarNAtyantAbhAvavattvAnnAmitvaprasaGgAt, na hyavarNo'varNa vartate / nApi dvitIyaH / nayatItyAdau IkArasya ekArapadanibandhanAdavarNasambandhasya vidyamAnatvAt / tatazca nAmitvAbhAvAd guNo na syAt / atrocyate -
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 68 jAtireva padArtha iti pakSe yathA gozabdena gotvamabhidhIyate, tathA avarNazabdena avarNatvam ucyate / tatazcAvarNatvAtyantAbhAvavAn yaH svaraH sa nAmItyarthaH / athavA avarNazabdena avarNavyapadeza ucyate avarNavyapadezAtyantAbhAvavAn ityrthH| nanu tathApi sandhyakSare pUrvabhAgasyApi akAratvAt tadvarjanaM kathaM na syAt, naivam / tatrAvarNavyavahArAbhAvAt / tathA cetyAdi / nanu varNAnAmeva dhvanirUpatvAt katham 'amISAm' iti SaSThI, bhedAbhAvAt / satyam, 'rAhoH ziraH' itivat satyapyabhedavivakSA iti na doSaH / yad vA amISAm ityanena hrasvadIrghabhedeneti yojanIyam | Urdhvam iti / nanu yadi UrdhvaM spRzatItyucyate tadA kathamIkArAdInAmudAttavyapadeza iti / atra kulacandraH - nAmino varNAH sthAnena vaidikahastasvareNa UrdhvamAdadate na dhvanineti bhAvaH / avarNastu dhvanAvapi UrdhvamAdatte iti, tanna, varNAtirikto dhvanirasti zabdAnityatAbhAvAdeva varNAtiriktadhvanipakSasya nirAkRtatvAt / tasmAdidameva yuktam, avarNavad UrdhvaM na spRzatItyarthaH / ata eva paJjikAyAmapi prazleSo vyAkhyAyate, tathAhi na a-A iva UrdhvaM naivordhvam / yadyevamaH rNavarjanamanarthakam, anvarthAdeiva avrnnvrjnsiddheH| anyathA vizeSAbhAve svarasaMjJayaiva vyavahArasiddhernAmisaMjJAvidhAnamanarthakaM syAt / naivam, " tatra caturdaza0" (1 / 1 / 2 ) ityAdau caturdazAdigrahaNavat saMjJAnuvAdArthamiti / kiJca ino'tizayanArthazaGkayA hrasvasyaiva syAnna dIrghasyetyapi pratipadyeta / tasmAt kartavyamevAvarNavarjagrahaNam / nanu svaragrahaNaM kimartham, prastutatvAt svarA evAnuvarttiSyante / naca dIrghAnuvRttiriti vAcyam, AvarjamityakaraNAt | ! atha plutavyavacchedArthaM varNagrahaNamiti cet, na / ekajAtIyatvAdAvarjanenaiva tasyApi varjanAt tarhi iSTAdhikAratvAt savarNAnuvRttiH syAt ? satyam, nAminAviti dvivacanAkaraNAt / atha tathApi arthavazAd vacanavyatyayena savarNA eva nAmItyarthaH kathaM na syAt / yattu arthavazAd vibhaktivipariNAmo na vacanasyeti " hrasvo'mbArthAnAm " (2 / 1 / 40) iti kulacandreNoktam, tattuccham / AkAGkSAH sattve hi yAvataivArthopapattistAvataiva UhanIyatvAt / ata eva "na vyaJjane svarAH sandheyAH " ( 1 / 2 / 18 ) ityataH svaragrahaNamekavacanAntIbhUya " dvivacanamanau' : (1 / 3 / 2) ityanuvartate iti vakSyati, tarhi "nAmyantayordhAtuvikaraNayorguNaH " ( 3 / 5 / 1) iti na saGgacchate, varNadvayasya savarNasaMjJatvAt / bhavati karotItyAdau dhAtuvikaraNayoH savarNatvAbhAvAnnAmyantatvAnupapatteH / atha prayoge ubhayAbhAve'pi prayogAntarasthita -
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH vyaktyantarApekSayA savarNatvamastIti cet tarhi samAnAnuvRttiprakAra evAyaM bhavatu, tarhi samAnAnuvRttireveti cet, na, "gorau ghuTi" (2 / 2 / 33) iti jJApakAt / kathamanyathA anAmina okArAd visargasya rephaH syAditi / yadyevaM dRSTAnuvRttikatayA varNasamAmnAya evAnuvartatAm / tato vacanavipariNAmaprayAsazca parihato bhavati, naivam / vyaJjanasyApi nAmitvaprasaGgaH syAt / na ca "nAmikaraparaH" (2 / 4 / 47) ityAdau karagrahaNasAmarthyAd vyaJjanasya nAmitvaM na bhavatIti vAcyam, niyamArthenaiva tasya caritArthatvAt / tarhi "nAmivyaJjanAntAd AyerAdeH" (3 / 6 / 42) ityatra nAmigrahaNenaiva siddhe yad vyaJjanagrahaNaM tad bodhayati - vyaJjanAnAM nAmitvaM nAstIti ced anusvAravisarjanIyayorapi nAmitvaM syAt / naivam / "nAmikarapara0" (2 / 4 / 47) ityatra nuvisarjanIyagrahaNAnna bhaviSyati / anyathA nAmidvAreNaiva siddhe nuvisarjanIyagrahaNamanarthakaM syAt cet, na / sarvatraiva varNasamAmnAyasya saptamyantatvenaiva vartamAnatvAt / kathamatra prathamAntatvenAvRttiH syAt | bhavatu vA / tathApi svarAnuvartanaprakAra evAyaM bhavatu nAma svarANAmevAnuvartanaM sAdhyasya siddheH kiM punaH svaragrahaNena / tato'nvarthavazAd vibhaktivipariNAme sati avarNavarjaH svaro nAmItyartho bhaviSyatItyAha - svaragrahaNamityAdi | svaragrahaNamuttarArthamiti kulacandraH / etena ekArAdIni svaranAmAnIti vakSyati, yadi nAmigrahaNamanuvartiSyate tadA zaGkAnirAsArthamiti / / 7 / [samIkSA] TIkAkAra - paJjikAkAra Adi vyAkhyAkAroM ke anusAra nAmI kA artha hai ve varNa (hasva-dIrgha), jinake uccAraNa meM dhvani kA sparza Upara kI ora na hotA ho / aisA dekhA jAtA hai ki avarNa ke uccAraNa meM to dhvani kA sparza Upara kI ora hotA hai, parantu i se lekara au taka ke svara varNoM kI uccAraNadhvani nIce kI ora hI hotI hai / isIlie avarNa ko chor3akara nAmI saMjJA kI gaI hai / pANini ne isake lie 'ic' pratyAhAra kA prayoga kiyA hai / 'namanamiti nAmaH so'syAstIti nAmI' isa vyutpattilabhya artha kA ikArAdi saMjJiyoM meM anvaya hone ke kAraNa yaha saMjJA anvartha hai jabaki ukta vargoM ke lie pANinidvArA kiyA gayA 'ic' pratyAhAra kA prayoga vizuddha yAdRcchika hI hai /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 kAtantravyAkaraNam kAzakRtsnavyAkaraNa meM isakA vyavahAra dRSTa hone se isakI prAcInatA siddha hotI hai- "nAmino guNaH sArvadhAtukArdhadhAtukayoH, sthUladUrayuvahasvakSiprakSudrANAmantyasvarAderlopo guNazca nAminAm" (kAza0 dhA0 vyA0, sU0 22, 136) / yudhiSThira mImAMsaka ne pramAdavaza 8 hI svaroM kI nAmisaMjJA kA ullekha kiyA hai (dra0, kAza0 dhA0 vyA0, pR0 44, Ti0 2) / / 7 / 8. ekArAdIni sandhyakSarANi (1 / 1 / 8) [sUtrArtha] svarasaMjJaka varSoM meM se 'e ai o au' ina cAra varNoM kI sandhyakSara saMjJA hotI hai / / 8 / [du0 vR0] ekArAdIni svaranAmAni sandhyakSarasaMjJakAni bhavanti / e ai o au / sandhyakSarapradezA:- "sandhyakSare ca" (3 / 6 / 38) ityevamAdayaH / / 8 / [du0 TI0] ekArAdIni / sAmIpye'tha vyavasthAyAM prakAre'vayave cAdizabdo dRzyate | sAmIpye yathA- 'grAmAdau ghoSaH' / vyavasthAyAm - varNA brAhmaNAdayaH / prakAre - 'ADhyA devadattAdayaH' / avayave - 'stambhAdayo gRhAH' iti / tatra sAmIpye punarekArasya na sandhyakSarasaMjJA syAt, upalakSaNasya kArye'nupayogitvAt / yathA citragurAnIyatAm ityukte citragavopalakSitaH puruSa evAnIyate, na tu citrA gauriti / evaM sati sandhyakSarAntAnAmAkArAdeze "na vyayateH parokSAyAm" (3 / 4 / 21) ityanarthakameva / vyavasthApi naiva, vyabhicArAbhAvAd varNasamAmnAyo hi kramasiddha eva | prakArazca sAdRzyam, tacca na saMbhavati / sandhyakSarANi hi sadaiva parasparavisadRzAni, tasmAdekArAdiravayavo yeSAM tAnyekArAdIni / tadguNasaMvijJAno bahuvrIhirayaM samudAye'vayavasyAntarbhAvAt / ___atha samudAyasyaikatvAt kathaM bahuvacanamiti cet, samudAyibhyo'nyaH samudAyo'nyo vA / ananyapakSe bahuvacanam, avayavA evAvayavina iti | sandhAvakSarANiM sandhyakSarANIti | tathA caiSAMpUrvabhAgo'kAraH ekAraikArayoH paro bhAga ikAraH |okaaraukaaryoshcokaarshceti / nanu dIrdheSu hrasvAH santi, RkAre traya svarabhAgAstanmadhyavartI turIyo rephaH, lRkAre lakArazca / tadA 'pralIya, pralUya' iti hrasvAzrayaH "to'ntaH' (dhAtosto'ntaH pAnubandhe
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH 71 4 / 1 / 30) prasajyeta / 'yAtA, vAtA' ityatra "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) syAt / naivam, avyavapRkteSu dRSTo vidhirna vyavapRkteSu bhavitumarhati / yathA - tailaM na vikretavyam ityukte vyavapRktAstu tilA vikrIyante eveti / yeSAmidaM darzanaM teSAM "kRpe ro laH" (3 / 6 / 97) iti RkArasthasya rephasya lukArasthasya lakArasya cArddhasya sampUrNasya vA sAmAnyanirdezena nirvizeSAllatvaM siddham / mAtRNAmiti NatvArtham RvarNagrahaNaM kartavyam, svarabhAgena vyavadhAnAditi / na hi svarabhAgaH svaro bhavitumarhati, yena svarAntaratvANNatvaM syAt, iha tu pRthak prayatnasAdhya eva varNa ucyte| varNaikadezAstu varNacchAyAnukAriNo na punasta eva / yathA - marumarIcayo jalacchAyAmanukurvate, na tu jalam / 'klRptaH' ityatra RkArasya lukAraH pratividhAtavya eva / sandhyakSareSu pRthak prayatnasadbhAva eva ubhayAkArapratipatterubhayazabdaprayogo narasiMha iti / tathA ca e-ai kaNThatAlavyau, o au kaNThyoSThyau ityekaikasya sthAnadvayavyApAra iti / tathA ca sandhyakSarANAmidutau hrasvAdeza iti nyAyo'yam, anyathA 'atiri, atinu' ityatra "svaro hasvo napuMsake" (2 / 4 / 52) iti svaro hrasvo bhavannakAro'pi rApnoti / tathA 'agne indra, paTo udakam' iti samAnadIrghaprasaGgazcet, naivam / kevalAnAM samAnasaMjJAvidhAnAt / tarhi gaurityatrAnekavarNatvAt sarvasyaukAro 'dehi, dhehi' iti "dA'styore'bhyAsalopazca" (3 / 4 / 50) iti / dyauriti "au sau" (2 / 2 / 26), naivam, anekavarNaH sarvasyeti lokaprasiddha eva varNo gRhyate iti pUrvasmAd yogAt svaro'nuvartate, tena ekArAdIni svaranAmAnIti / tacca kimartham 'zaktA, vaktA' iti sandhyakSarasaMjJayA AtvaM syaat| atha anvarthasaMjJayA na bhaviSyati tarhi saMjJayApi kim ? sajJApUrvako vyavahAraH ziSyAvabodhanArtha iti / / 8 / [vi0 pa0] ekArAdIni / ekAra evAdiryeSAM tAnyekArAdIni / AdizabdaH sAmIpyAdiSu caturvartheSu vartate / tad yathA - grAmAdau ghoSaH, grAmasamIpe ityarthaH / vyavasthAyAm - varNA brAhmaNAdayaH, anavacchinnakrameNa vyavasthitA ityarthaH / prakAre - AnyA devadattAdayaH, devadattasadRzA ityarthaH / avayave - stambhAdayo gRhAH, stambhAvayavA ityarthaH / tathA cApizalIyAH paThanti - sAmIpye'tha vyavasthAyAM prakAre'vayave tthaa| caturvartheSu medhAvI AdizabdaM tu lakSayet // iti /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 kAtantravyAkaraNam tatra sAmIpyArthasya grahaNe sati ekArasya sandhyakSarasaMjJA na syAt / tasyopalakSaNatvAt tatsamIpavartinAmekAraprabhRtInAmeva syAt, upalakSaNasya kArye'nupayogitvAt / yathA - citragurAnIyatAm ityukte citragavopalakSitaH puruSaH evAnIyate, na tu citrA gauriti / atha vizeSAbhAvAdastvevamiti cet, naivam "na vyayateH parokSAyAm" (3 / 4 / 21) ityAkArapratiSedhAt / tatra hi sandhyakSarAntAnAM dhAtUnAmAkAre (3 / 4 / 20) vidhIyamAne kathamekArAntasya vyayateH prasaGgaH, yena pratiSedho'rthavAniti / vyavasthArtho'pi naiva, avyabhicArAt / varNasamAmnAyo hi kramasiddha eva ghaTate, kintatra vyavasthayA | prakArArtho'pi na ghaTate, yataH prakAraH sAdRzyaM tacca parasparavaisAdRzyaM bibhrANeSu sandhyakSareSu kathaM sambhavati / avayavArthaH punarnirvivAda eva ghaTate / ekAra evAdiravayavo yeSAM tAnyekArAdIni / ata eva tadguNasaMvijJAno bahuvrIhirayaM samudAye'vayavasyAntarbhAvAt / evantarhi samudAyasyaikatvAd bahuvacanam anucitamiti cet, satyam / samudAyina eva samudAya iti darzane bahuvacanam, vyatiriktasamudAyapakSastu nehAzrita iti | anvarthasaMjJA ceyaM sandhyakSarANi / ekAraikArayoH pUrvabhAgo'kAraH, parazca bhAga ikAraH / okAraukArayoH pUrvabhAgo'kAraH parazca bhAga ukAra iti / / 8 / [ka0 ca0] ekaa0| AdizabdaH karaNasAdhano dharmavRttiH prAthamyamAdAya caturvartheSu vartate / tatrAvayavatve'vayavAntarApekSayA prAthamyAt samudAyApekSayA'vayavatvaM boddhavyam / atrAvayavatvaM sAmIpyaM ca nAdizabdArthaH, kintu prAthamyameva ubhayatra yugapat zaktikalpane gauravAt / avayavatvasAmIpyArthI sambandhigataSaSThyupasthApyAveva / yathA zarIrasyAdiH, graamsyaadiH| tatrAvayavatvena zarIrasambandhI sAmIpyatvena ca grAmasambandhI bhavan avayavAntarApekSayA samudAyApekSayA ca prathamo bhavatIti gamyate / ata eva tAtparyavazAd Adizabdasya sAmIpyArthatvamavayavArthatvaM ca iti siddhiH| __ anye tu sAmIpyAdAvapyAdizabdasya zaktirastItyAhuH / vyavasthAprakArau tu avayavasAmIpyAntargatau / nanu citragavopalakSita iti kathamuktam, citrA cAsau gauzceti karmadhAraye rAjAditvAdati kRte "striyAmI" (1 / 7 / 1-4) pratyaye-cha citragavyupalakSita iti bhavitumarhati ? satyam |smaasaantvidhernitytvaat (kAlA0pari039)
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH ityat - pratyayAbhAvAdIpratyayo na syAt / tatazca varNAgamane tRtIyAntena vA rUpasiddhiH / tathA ca dRzyate mahAkavi-prayoge - kenAtra campakataro bata ropito'si kugrAmapAmarajanAntikavATikAyAm / yatra pravRddhanavazAkavivRddhalobhagobhagnavATaghaTanocitapallavo'si // atra vivRddhalobhagozabdayoH karmadhAraye'pi atpratyayasyAnityatvam / 'subhUtistu rAjJo goH kSIraM rAjagokSIram iti / bhASyakRtA tripadasamAsasyeSTatvAt "AgAmivartamAnAharyuktAyAM nizi pakSiNI" (a0 ko0 1 / 4 / 5) iti amarasiMhapragoge citragavopalakSita ityatra tadaharjAtastadahardinam ityatra padatrayeNa sAmAnyasamAso bahulAdhikArAt / yadA tu dvipadasamAsastadA citragavyupalakSitamiti bhavatIti vyAcaSTe, tadA ca prakRte citrayA gavA upalakSita iti sAmAnyasamAsavAkye gozabdAdapi akAravarNAgame satIdaM padaM siddham / anye tu manyante citrA gauriti paJjIpAThe puMsA nirdezaH / vizeSAbhAvAditi / atha sAmIpyArthasya grahaNe ko doSaH, ekArasya sandhyakSarasaMjJA na syAditi cet tarhi aikArAdInIti kRtaM syAt / nanu tathApi sa eva doSa ili cet, na / bahuvacanAsaGgateH siddhAntAntaram Aha - naivam iti / avayavArthaH punarnirvivAda eva ghaTata iti, etenAnyo'pi pakSaH savivAdo ghaTata iti dhvanitam / tathA hi ekArAdikrameNa vyavasthitAni sandhyakSarasaMjJakAni bhavanti, kintu varNasamAmnAyasya kramasiddhatvAt kiM punarvyavasthayeti savivAdatA / tadguNa iti tasya guNasya upasarjanasya samyag vijJAnaM kAryArthayoryatra iti bhinnAdhikaraNo'yaM bahuvrIhiH / nanvavayavo hi samavAyikAraNamucyate, ekArastu kathaM samudAyasya samavAyikAraNamityAha - samudAyasya ityAdi / samudAyina eva samudAya iti ye samudAyinaH sakAzAd bhinnaM samudAyaM manyante tanmatamavalambyoktam / nanu yadi samudAyina eva samudAya ityabhedAdekArAdInIti bahuvacanam, tadA samAsavAkye yeSAmiti kathaM bahuvacanam / na hyatrApi abheda iti vAcyam, bhedalakSaNAyAH SaSThyAH svabhAvAt ? satyam, ekasyApi samudAyasya vivakSayAnekatvam / 1. subhUticandrAbhidhaH AcAryo'marakozasya 'kAmadhenu' nAmnI TIkAmekAM praNinAya, api ca 'subantaratnAkara' nAmaka granthaM racitavAn / yasya paJca hastalekhA nepAladeze surakSitAH santi - (dra0, saMskRta ke bauddha vaiyAkaraNa- pR0 153, 189-90) /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kAtantravyAkaraNam nanu yadi samudAyina eva samudAya iti svIkRtaM tadA kathaM yeSAmityupasthApyAnAM parasparabhinnapravRttinimittAnAmaikArAdInAmAdiravayava ekAra iti parasparAnapekSatvAt, naivam, bahuvacanopapattau tAdRzI cintA na sarvatra / nanu yadi samudAyinaH sakAzAd bhinna eva samudAya iti matam, tadA kiM syAdityAha - vyatirikta iti / samudAyinaH samudAyo bhinna iti mataM nAzritamityarthaH / ekAraukArayorityAdi / nanu edotoH pUrvabhAgo'kAraH parabhAga ikAra evamukAraH sambhavati, aidautoH kathamiti cet, kA'tra cintA, ikArokArayoH parayorakArasya sthAne edotau niSpAdya pazcAdakArasaMbandhe ikArokArayostatparatvaM kena nivAryatAm, parAkArApekSayAnayoH paratve tatpUrvAkAraM prati sutarAM paratvAt / nanu tathA hi- ikArokArayorluptatvAt kathaM paratvamiti cet, na / sandhau paratvadRSTatvAdidAnImapi tathocyata iti na doSaH / na ca 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kalApavyA0, pR0 221) iti nyAyAd ekAre aitvaM bhaviSyatIti vAcyam, yato'nayA paribhASayA vyapadezAntaramevAropya tena tadvarNatvam, atra tu "yanyokArasya" (3 / 6 / 36) ityatra nakArakaraNameva jJApakaM varNayiSyAmaH / vastutastu amISAmuccAraNadazAyAM pUrvabhAgo'kAraH parazca bhAga ikAra iti sUkSmatayA uccarati svabhAvAdityarthaH / tathA caikasya sthAnadvayaM nibaddham / e ai kaNThyatAlavyau, o au kaNThyoSThyAviti dik / / 8 / [samIkSA] sandhau yAni akSarANi tAni sandhyakSarANi | svara varNoM kI akSara saMjJA bhI pUrvAcAryoM ne kI hai / unameM se pUrvavartI akAra kI ikAra se sandhi hone para ekAraaikAra, tathA ukAra se sandhi hone para okAra-aukAra varNa niSpanna hote haiN| isa prakAra do svaravarNoM kI sandhi hone se niSpanna vargoM kI yaha sandhyakSara saMjJA anvarthI hai / a+i (guNa) = e, a+i (vRddhi) = ai, a+u = (guNa) = o, a+u (vRddhi) = au / yahA~ 'a' Adi se avarNAdi abhipreta hai| pUrvAcAryoM dvArA prayukta hone ke kAraNa yaha saMjJA prAcIna bhI hai| jaise RgvedaprAtizAkhya meM- "tatazcatvAri sandhyakSarANi uttarANi" (1 / 2) / 1. sandhyAni sandhyakSarANyAhureke dvisthAnataiteSu tathobhayeSu (R0 prA0 13 / 38) / sandhyakSa rANItyanvarthA pUrvAcAryasaMjJA, sandhIyamAnAvayavatvAt (ma0 bhA0 pra0 -dvi0 A0, pR0 80) /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH 75 vAjasaneyiprAtizAkhya- sandhyakSaraM param (1 / 45) / gopathabrAhmaNa- sandhyakSaramavarNalezaH pUrvo vivRtakaraNasthitazca (1 / 1 / 27) / Rktantra- (1 / 1) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - sandhyakSarANAm AkAraH (sU0 26) / pANini ne ina vargoM kA bodha 'aic' pratyAhAra se karAyA hai / isa prakAra ekArAdi 4 vargoM kI sandhyakSara saMjJA anvartha hai aura 'aica' kA prayoga hastaceSTAvat yAdRcchika yA sAMketika hai / / 8 / 9. kAdIni vyaJjanAni (1 / 1 / 9) [sUtrArtha] k se lekara h (athavA kSa) varNa taka kI vyaJjanasaMjJA hotI hai / / 9 / [du0 vR0] kakArAdIni hakAraparyantAni vyaJjanasaMjJakAni bhavanti / ka kha ga gha Ga, ca cha ja jha Ja, Ta Tha Da Dha Na, ta tha da dha na pa pha ba bha ma, ya ra la va, za Sa sa ha / vyaJjanapradezAH - "vyaJjanamasvaraM paraM varNa nayeta" (1 / 1 / 21) ityevamAdayaH / / 9 / [du0 TI0] kAdIni / varNasamAmnAye kAdiSvakAra uccAraNArthaH / iha pUrvasmiMzca vizeSasyAvivakSitatvAt sAmAnyarUpaM napuMsakaliGgameva prayujyate / vyajyante emaa| vyaJjanAni, yathA sUpAdIni odanasya ityarthaH / tathemAnyapi vyaJjanAni svarasyeti / nanu yatra vyaJjanasaJjJA prayojanaM tatrAsvaragrahaNameva kimiti na kuryAt / vAk, taDiditi anvayAcceti serlopo bhaviSyati, naivaM visarjanIyAdezA apyanvayA bhavitumarhanti / tatazcAnvaye caiSAnniriti' sUtre sthite 'panthA x karoti, manthA " phalati' iti nilopaH syAt / athAsiddha bahiraGgamantarale (kAta0 pari0 35) iti jihvAmUlIyopadhmAnIyayorna bhavatIti tarhi visarjanIye kena nivAryate / / 9 / 1. vyaJjane caiSAM niH (kAta0 2 / 2 / 38) /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0 ] kAdIni / vyajyante ebhiriti vyaJjanAni | svarANAmarthapratipAdane upakArakANi / yathA sUpAdInyodanasyetyarthaH || 9 | [ka0 ca0] kAdIni / nanu pUrvasUtre sAmIpyArthasya grahaNe tu punarukta iti kathaM tasya na grahaNam ? satyam, ihApi " pUrvo'k kaH " ( 2 |2| 64 ) iti paragamanena jJApakamiti hemkrH| tanna, asatyapi tasya sUtrasvAvakAze svabhAvAdeva paragamanasya siddhatvAt / ata evaitat sUtraM sukhArthamiti vyAkhyAsyAmaH / tasmAt kakArAd "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) iti serlopaH iti jJApakamiti yuktam / "skoH saMyogAdyorante ca" (3 / 6 / 51) ityatra saMyogavyavahArAditi anayoranantaraH saMyoga iti pANinismaraNAt / nanu hakAraparyantAni iti kathamuktaM kSakArasyApi vidyamAnatvAt, naivam, kSakArasyoktavarNeSvevAntarbhAvAt / kathantarhi varNasamAmnAye tadupadeza iti cet ? kAdInAM saMyogasUcanArthamiti na doSaH / vyajyante ebhiriti svarapratipAdyA arthA dyotyante ityarthaH / nanu kimarthamidaM yatra yatra vyaJjanagrahaNaM tatra tatrAsvaragrahaNaM kriyatAm / naivam, "asvare caiSAM niH" iti kRte panthA X karotIti jihvAmUlIye'pi nakAralopaH syAt, naivam "asiddhaM bahiraGgamantaraGge" (kAta0 pari0 35 ) iti nyAyAt jihvAmUlIye na bhaviSyati, tarhi visarge'pi syAditi cet, atha sau pare kathanna syAt, sthitipakSe'pyayaM pUrvapakSastatrAvazyaM vyAkhyeyaH / aghuTsvarasAhacaryAd vyaJjane ghuTyeva tatazcAtrApi tadeva vAcyam satyam / saJjJApUrvakavyavahAraH sukhArtha iti || 9 | [samIkSA] kU se lekara hU taka ke varNoM kI vyaJjanasaMjJA kalApa meM tathA 'hal' saMjJA pANinIya vyAkaraNa meM kI gaI hai / svaravarNoM kA artha nizcaya karane meM upakAraka hone ke kAraNa, svaroM kA anusaraNa karane ke kAraNa athavA svarapratipAdya arthoM ko dyotita karane ke kAraNa ina vargoM ko vyaJjana kahate haiM / vyajyante ebhiriti vyaJjanAni / isa prakAra kalApavyAkaraNa kI yaha saMjJA anvartha hai aura pANini kI sarvathA kRtrima |
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH kalApa ke kucha vyAkhyAkAra 'kSa' ko bhI svIkAra karate haiM / unake anusAra saMyogasaMjJaka vyaJjanoM ke milane se niSpanna hone vAle varNoM ke nidarzanArtha 'kS' ko mAnanA Avazyaka hai / jJAtavya hai ki k S ke saMyoga se kSu, tU- ke saMyoga se tathA j J ke saMyoga se jJ varNa niSpanna hotA hai| bhagavatpAda zaGkarAcArya ne annapUrNAstotra meM a se lekara kS taka varNoM ko svIkAra kiyA hai' AdikSAntasamastavarNanakarI zambhostribhAvAkarI" ( annapUrNA0, zlo0 8 ) / - 66 pUrvAcAryoM dvArA bhI yaha saMjJA prayukta hai / jaise - RkprAtizAkhya - " sarva H zeSo vyaJjanAnyeva" (1 / 6) / (vyaJjayanti prakaTAn kurvantyarthAniti vyaJjanAni - u0 bhA0 1 / 6) / taittirIyaprAtizAkhya- zeSA vyaJjanAni ( 1 | 6) / vAjasaneyiprAtizAkhya - vyaJjanaM kAdi (1 / 47) / atharvaprAtizAkhya - eSa savyaJjane ( 2 / 3 / 5) / 77 Rktantra - atha vyaJjanAni (1 / 2) / gopathabrAhmaNa - a-u ityardhacatasro mAtrA makAre vyaJjanamAhuryA sA prathamA mAtrA brahmadevatyA raktA varNena yastAM dhyAyate nityaM sa gacched brAhmyaM padam (1 / 1 / 25) / nATyazAstra - hakArAntAni kAdIni vyaJjanAni vidurbudhAH (14 / 8 ) / svaroM ko sattvasampanna (samartha) tathA vyaJjanoM ko durbala mAnA jAtA hai / vyaJjanoM kI durbalatA isalie siddha hai ki inakA uccAraNa bhI vinA svaroM kI sahAyatA ke nahIM hotA / isa viSaya meM kucha prasiddha vacana isa prakAra haiM "anvarthaM khalvapi nirvacanaM svayaM rAjante iti svarAH, anvag bhavati vyaJjanam" (ma0 bhA0 1 / 2 / 29-30 ) / gatirapi vyaJjerarthaH, vividhaM gacchatyajuparAgavazAditi vyaJjanam" (ma0 bhA0 1 / 2 / 29-30) / " vyaJjanAni punarnaTabhAryAvad bhavanti / tad yathA - naTAnAM striyo raGgaM gatA yo yaH pRcchati, kasya yUyaM kasya yUyamiti ? taM taM tavetyAhuH / evaM vyaJjanAnyapi yasya yasyAcaH kAryamucyate taM taM bhajante" (ma0 bhA0 6 / 1 : 2 ) iti /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 kAtantravyAkaraNam durbalasya yathA rASTraM harate balavAn nRpaH / durbalaM vyaJjanaM tadvad harate balavAn svaraH // (yAjJa0 zi0, zlo0 111) / ekAkino'pi rAjante sattvasArAH svarA iva / vyaJjanAnIva niHsattvAH pareSAmanuyAyinaH // ( vR0 0 vA0 / dra0, Te0 Ta0 Te0, bhA0 1, pR0 186) / / 9 / 10. te vargAH paJca paJca paJca (911110 ) [sUtrArtha] k se lekara m taka ke 25 varNoM meM se kramaza: pA~ca-pA~ca varNoM kI vargasaMjJA hotI hai aura ye varga saMkhyA meM pA~ca hI hote haiM / jaise - 1. kavarga, 2. cavarga, 3. Tavarga, 4. tavarga tathA 5. pavarga / / 10 / [du0 vR0] te kAdayo mAvasAnA varNAH paJca paJca bhUtvA paJcaiva te vargasaJjJA bhavanti / ka kha ga gha Ga / ca cha ja jha Ja Ta Tha Da Dha Na ta tha da dha na pa pha ba bha ma / vargapradezAH - "vargANAM prathamadvitIyAH zaSasAzcAghoSAH " (1|9199 ) ityevmaadyH||10| [du0 TI0] 1 te vargAH / tacchabdasya pUrvavastuparAmarzitayA tadgatanapuMsakaliGgenaiva nirdezo yujyate kathamidaM puMlliGgamiti ? naivam, kAdayo varNA ityasyAbhyAhAratvAt sarvanAmatvAd vA pUrvaliGgAbhidhAnaM paraliGgAbhidhAnaM ca dRzyate / yathA "sa napuMsakaliGgaM syAt " ( 2/5/15), "ya AdhArastadadhikaraNam" (2|4|11 ) iti / vargazabdaH samudAyavAcI sajAtyapekSayeti / " cavargasya kirasavarNe" (3 | 6 | 55) iti savaNapikSayA asavarNa upapadyate / paJca paJca iti vIpsAyAM dvirvacanam / vIpsA cAtra vargaguNenaiva tRtIyapaJcagrahaNaM mAntaniyamArtham / tena 'tvaM yAsi tvaM ramase' iti "varge tadvargapaJcamaM vA" (3 / 6 / 16) iti paJcamo na bhavati / prayoge tu paJcAnAmekatrAnavasthAnAdekaikaza eva vrgsnyjnyaaphlbhaajH| tadgrahaNaM kAdiparAmarzanArtham, anyathA aprastutatvAd "
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH varNasamAmnAya eva vargasajJeyamiti bhrAntirutpadyate / satyapyanantaratve mandadhiyAmiti, apareNa saGkhyAparicchedakena paJcagrahaNena vIpsArtho gamyate cet, naivam / vIpsaiveti pratipadyate zrotA, tarhi paJca vargAH paJceti vidhIyatAM cet, sukhArtham ||10| 79 [vi0 pa0 ] te vargAH / tacchabdasya napuMsakapUrvavastuparAmarzino'pi varNA ityadhyAhArAt puMsA nirdezaH / athavA parasya vargazabdasya liGgamanena gRhItam, yathA "ya AdhArastadadhikaraNam" (2 / 4 / 11 ) ityatra tadityanenAdhikaraNasyeti / paJca paJceti vIpsAyAM dvirvacanam, vIpsA cAtra vargaguNenaiva / tRtIyastu paJcazabdaH paJcasaMkhyAparicchedaM kurvANo'rthAnmAntamavadhimavasthApayatItyAha - " mAvasAnAH" iti / loke vargazabdaH sajAtyapekSayA samudAyavAcI / tathA ca sati " cavargasya kirasavarNe" ( 3 | 6 |55) ityAdau savarNApekSayA'savarNo'pyupapadyate, prayoge tu paJcAnAmekatrAnavasthAnAdekaikaza eva vargasaMjJAphalaM labhante ||10| - [ka0 ca0] te0 | niranvayeyaM saMjJA | nanu nirdiSTaM vizeSyaliGgamapahAya kathamadhyAhAryaliGgasya parigrAhitetyAha - athavA iti / nanu vargazabdena pratyekaM paJcAnAmabhidhAne kathaM kasya vargaH kavarga ityAdi vyavahAraH, kakArAdeH parasparasambandhAbhAvAt kathaM vA vargAH paJcetyanvayaH, teSAM (paJcaviMzatiparatvAt) bahutvAdityAha - loka ityAdi / sajAtIyasamudAyaparyAyo vargazabdaH saMjJAtvena nirdiSTaH, tena kakArasya sajAtIyasamudAyaH kavarga ucyate / sajAtIyatvaM tu kaNThyatvAdinAM na tu varNatvena vyAvRtterabhAvAt / 1 nanu bhavatu nAma vargazabdaH savarNasamudAyavAcI, tathApi kathaM sAmAnAdhikaraNyenAnvayabodhaH, paJca paJcetyanena samUhino nirdiSTatvAt ? satyam / kavargazabdasannidhAnAt paJcazabdena lakSaNayA paJca paJca varNaghaTitAH samudAyA ucyante, te paJcaiveti yukto'yamanvayaH / nanu tacchabdena kAdInAM parAmarzAt samUhasambandhe SaSThI syAt tatazca kathaM prathamA ? satyam, tacchabdenApi lakSaNayA tatsaMbandhina ucyante tena kAdisambandhinaH paJcapaJcavarNaghaTitAH samUhA vargA bhavantItyarthaH / nanu vargabhavAnAM varNAnAM svavargabhavena varNena saha parasparaM savarNatvAdavarNatvAbhAvAdasavarNatvAnupapattau kathaM 'paktA-bhoktA' ityatra " cavargasya kirasavarNe"
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam (3 / 6 / 55) iti, tasmAd vargaH savarNena savarNa ityucyatAm ityAha - tathA ca ityAdi / lokopacArAd vargazabdasya kaNThyatvAdyapekSayA samudAyavAcitve sati samAno varNaH savarNa ityanvarthe parasparaM savarNasaMjJApi siddhetyarthaH / 80 nanu vargaH paJcAnAM samUhaH kathamekasmin varNe syAdityAha - prayoga iti / nanu tRtIyapaJcagrahaNaM kimartham ? ekena paJcazabdena paJcavarNaghaTitaH samudAyo vakSyate, apareNa paJcazabdena vIpsArtho labhyate ? satyam / paJca paJcetyukte kevalaM vIpsaiva pratipAdyate / yadyevaM paJca te vargAH paJca iti kriyatAm, tarhi punaH paJcagrahaNaM sukhArtham ||10| [samIkSA] kAtantrakAra ke anusAra ' ka kha ga gha Ga' varNoM kI kavarga, 'ca cha ja jha Ja' kI cavarga, 'Ta Tha Da Dha Na' kI Tavarga, 'ta tha da dha na' kI tavarga tathA 'pa pha ba bha ma' kI pavarga saMjJA hotI hai / pANini ne ina pA~coM vargoM kA vyavahAra 66 " aNuditsavarNasya cApratyayaH" (1 / 1 / 69) sUtrastha 'udit' pada se kiyA hai / tadanusAra 'ku' se kavarga, 'cu' se cavarga, 'Tu' se Tavarga, 'tu' se tavarga tathA 'pu' se 'pavarga' kA grahaNa hotA hai | pANini kA yaha vyavahAra sarvathA kRtrima hI kahA jA sakatA hai, kyoMki lokavyavahAra kI dRSTi se yaha aparicita hI hai / pUrvAcAryoM dvArA bhI varga saMjJA kA prayoga kiyA gayA hai| jaiseRkprAtizAkhya - "paJca te paJca vargA : " (1 / 8) / taittirIyaprAtizAkhya - "sparzAnAmAnupUrvyeNa paJca paJca vargAH" (1 / 10) / vAjasaneyiprAtizAkhya meM yaha bhI kahA gayA hai ki varga meM 5-5 varNoM meM se prathama varNa se varga kA bodha hotA hai, anya varNoM se nahIM / jaise- 'ka kha ga gha Ga' ina pA~ca varNoM kA bodha 'ka' ke hI sAtha varga lagAne se hotA hai, kha-ga-ghaGa meM se kisI varNa ke sAtha varga zabda kA vyavahAra nahIM hotA hai - " prathamagrahaNe vargam" (1 / 64) / Rktantra meM varga ke lie usake ekadeza 'rga' kA prayoga huA hai - " sparze rgasya" (2 / 2 / 3) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - "satavargayoH zacavargayoge, SaTavargayoge SaTavargau, hrasvapUrvayorhakAracavargayoH kavargaH, kavargahakArayozcavarga:" (sU0 19, 20, 72, 76) /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ nATyazAstra - sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH 81 varge vage samAkhyAtau dvau varNau prAgavasthitau / (14|9) / / 10 / aghoSA iti ye tvanye saghoSAH samprakIrtitAH // 11. vargANAM prathamadvitIyAH zaSasAzcAghoSAH (1 / 1 / 11 ) [sUtrArtha] ukta pA~ca vargoM ke prathama - dvitIya varNa tathA za Sa sa ina tIna varNoM kI bhI aghoSa saMjJA hotI hai | 11 | [du0 vR0] 1 vargANAM prathamadvitIyA varNAH zaSasAzcAghoSasaMjJA bhavanti / ka kha ca cha, Ta Tha, ta tha, papha, za Sa sa / aghoSapradezAH - " aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) ityevamAdayaH / / 11 / [du0 TI0] vargANAm / vargANAmiti sambandhe SaSThI, na tu vargANAM madhye prathamadvitIyA eva varNA iti nirdhAraNe / cavargakavargayordvitvAd dvivacanameva bhavitumarhati / ghoSaNaM ghoSo dhvanirucyate / aghoSA iti / na vidyate ghoSo yeSAM te'ghopAH / ISadarthe'tra naJ, yathA anudarA kanyeti / ete'ghoSA vivRtakaNThAH zvAsAnupradAnAzca / visarjanIyajihvAmUlIyopadhmAnIyAzca vivRtakaNThAH zvAsAnupradAnA aghoSAzca / yadyapi saJjJAntaradvAreNa prayojanAbhAvAnna nigadyante te vargAH paJca paJca ityanenAntaHsthoSmaNAm avargatvamavasthApitam / vargaH samudAyo na hyavargasya prathamAdayo'vayavA bhavantIti kiM vargANAmiti grahaNena ? tathA ca " aghoSe prathamaH " (2 / 3 / 61) ityAdiSu vargamantareNApi vargANAmiti pratipadyate / SaTsu, gacchantIti DakArasya TakAraH, I chakArasya cakAra iti ? satyam / tadetat sukhapratipattyarthameva / / 11 / [vi0 pa0 ] vrgaannaam| na vidyate ghoSo dhvaniryeSAm / ISadarthe'tra naJ, yathA 'anudarA kanyA' iti / / 11 / [ka0 ca0] vargANAm / ISadarthe naJ iti / nanu pratiSedha eva naJarthastat kathamISadartha ityupapadyate ? satyam / atrApi pratiSedha eva naJo'rthastathApi ISadarthe viSayabhUte naJ /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam mahato ghoSasya pratiSedhamAha - ityanye | vastutastu ISadarthe pratItyanyathAnupapattyA lakSaNayA naJo vRttirISadarthe mantavyA / tathA ca - 'abhAvazca niSedhazca tdvirodhstdnythaa| ISadarthazca kutsA ca natrAH SaT prkiirtitaaH||iti / iha 'bhUtale ghaTo nAsti' ityabhAvaH pratIyate / 'brAhmaNo na hantavyaH' ityatra brAhmaNahanananiSedhaH pratIyate / 'adharmaH' ityatra dharmavirodhaH pApaM pratIyate / 'takraM kauNDinyabhinnAya dIyatAm' ityatra kauNDinyAya dadhidAnaM pratIyate / (anudarA kanyA) 'abrAhmaNo'yam' ityatra kutsitabrAhmaNaH pratIyate / / 11 / [samIkSA] jinake uccAraNa meM alpa dhvani hotI hai, unheM aghoSa kahate haiM- "na vidyate ghoSo dhvaniryeSAM te aghossaaH| ISadarthe'tra nm"| kalApavyAkaraNa meM anuzAsanasUtra dvArA ise svIkAra kiyA gayA hai, jaba ki pANinIya vyAkaraNa meM zikSA ke anusAra / zikSAgranthoM meM bAhya prayatna ke 11 bhedoM meM se eka aghoSa bhI batAyA gayA hai| jina varNoM kI aghoSasaMjJA kalApavyAkaraNa meM kahI gaI hai, pANini ne unake lie 'khar' pratyAhAra kA prayoga kiyA hai / aghoSa- saMjJaka varNa 13 haiM - 'ka kha ca cha Ta Tha ta tha pa pha za Sa s'| zikSAgranthoM meM prayukta hone se ukta 13 varNoM kI yaha aghoSa saMjJA prAcIna hai tathA zvAsa- ucchvAsa mAtra ke sunAI par3ane se kiM ca nAda - ISannAda ke sunAI na par3ane se (uccAraNa meM vAyu ke alpa hone ke kAraNa) yaha anvartha bhI hai "trayodazAghoSAste ka-ca-Ta-ta-pAH , kha-cha-Tha-tha-phAH, zaSasAzceti" (yA0 zi0 5 / 93) / 1. pANinIyasampradAye najAH SaD evaM paThyante tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tadalpatA | aprAzastyaM virodhazca narthAH SaT prakIrtitAH // (vai0 bhU0 sA0 - nArthanirNayaH)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / jaisedhaka varSoM se sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH [ uccAraNe vAyoralpatayA nAdeSannAdau na zrUyete kintu zvAsocchvAsau zrUyete, ataste aghoSA bhavanti iti zeSaH- zikSAvallIvivRtiH] / / 11 / 12. ghoSavanto'nye (1 / 1 / 12) [sUtrArtha] aghoSasaMjJaka varNoM se atirikta 20 vyaJjanoM kI ghoSavAn saMjJA hotI hai / jaise- ga gha Ga, ja jha Ja, Da Dha Na, da dha na, ba bha ma, ya ra la va, ha / / 12 / [du0 vR0] aghoSebhyo ye'nye'vaziSTA gAdayaste ghoSavatsaMjJA bhavanti / ga gha Ga, ja jha ja, Da Dha Na, da dha na, ba bha ma, ya ra la va, ha / ghoSavapradezAH- "ghoSavati lopam" (115 / 11) ityevamAdayaH / / 12 / [du0 TI0] ghoSa0 / ghoSo vidyate yeSAM te ghoSavantaH, vanturihAtizAyane, yathA 'udaravatI kanyA' iti / uktApekSo'yamanyazabdaH iha "sajhI / nanu sataH kAryiNaH kAryeNa sambandhAt pUrvamuccAryate saMjJI, pazcAt saMjJeti / tathA ca "tatra caturdazAdau svarAH" (1 / 1 / 2) ityAdiSu parA eva nirdizyante saJjJA iti naiva doSaH / abhidhAnAbhidheyayoH pratipattyavasthAnibandhanAt / yathA ayaM gauH, gaurayamiti / tathA ca vargANAM prathamadvitIyAH zaSasAzcAghoSA ityukte satItare tRtIyacaturthapaJcamA ya-ra-la-va-hAzcAnapekSayA ghoSavanta iti vaktuM zakyA eva "svaraghoSavatsu tRtIyAn" (1 / 4 / 1) iti ca nirdezAt sUtramidaM tu mandadhiyAM sukhapratipattyartham / ko'trAnyazabdasya paratve doSa iti tathA vakSyamANeSu triSu yogeSvapi pratipattavyameva | sUtrArthe saMjJaiva parAvirbhAvyate sukhArthamiti / ete ghoSavantaH saMvRtakaNThAH nAdAnapradAnAH / anusvAro'pyevam / kintu ghoSavatsaMjJAyAH prayojanaM nAstIti na nigadyate / / 12 / [vi0 pa0] ghoSaH0 / ghoSo dhvanirvidyate yeSAmityatizAyane vantuH / yathA 'udaravatI kanyA' iti / / 12 /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] ghossH| anya ityasya vivaraNaM vRttAvavaziSTA gAdaya iti / yadi kAdaya iti pAThastadA samudAyApekSayA / tathAhi te kAdayo vyaJjanabhUtA ghoSavanta ityrthH||12| [samIkSA] 'vargIya tRtIya - caturtha - paJcama, ya ra la va ha' ina 20 varNoM kI kalApakAra ne ghoSa saMjJA kI hai / jina varNoM ke uccAraNa meM vAyu kI adhikatA se nAda - ISannAda donoM hI sunAI par3ate haiM, arthAt ghoSa = dhvani vAle varNoM ko ghoSavAn kahate haiM / isa prakAra yaha saMjJA anvartha hai / isI artha meM zikSA-granthoM meM isakA prayoga huA hai - "viMzatirghoSAste gajaDadabAH, ghajhaDhadhabhAH, GaJaNanamAH, yaralavAH, hakArazceti" / ( yA0 zi0, 5 / 93 ) | ( yeSAM varNAnAmuccAraNe vAyorAdhikyAd nAdeSannAdau zrUyete te gajaDadabAdayo viMzatisaMkhyAkA ghoSA bhavantIti zeSa:- zikSAvallIvivRtiH) / pANini ne ina 20 varNoM ke bodhArtha 'haz' pratyAhAra kA prayoga kiyA hai, jo yAdRcchika yA kRtrima hai || 12 | 13. anunAsikA Ga- Ja-Na-na-mAH (111113 ) [ sUtrArtha ] vargIya paJcama varNa, arthAt 'Ga- Ja-Na-na-ma' ina 5 varNoM kI anunAsika saMjJA hotI hai ||13| [du0 vR0] 'Ga-Ja-Na-na-ma' ityete varNA anunAsikasaMjJA bhavanti / anunAsikapradezAH "ghuD vyaJjanamanantasthAnunAsikam" (2 / 1 / 13 ) ityevamAdayaH / / 13 / . [du0 TI0] anunA0 / anu pazcAd nAsikAsthAnamuccAraNameSAmityanunAsikAH, anu pazcAd nAsikAyogAd vA anunAsikAH / anugrahaNamubhayavacanapratipattyarthaM mukhavacanA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH nAsikAvacanAzceti / nanu nAsikAyogAnnAsikA ityukte'pyubhayavacanatvaM gamyate svabhAvAt / Ga-a-Na-na-mA hi nirdiSTA iti na nAsiko'nusvAro'tra saMjJI bhavitumarhati, prayojanAbhAvAcca nityeyaM sajJetyAvirbhAvArthamanugrahaNam / jaGghanyate, baMbhaNyate, jaMgamyate iti cekrIyite yo'bhyAsastasya "ato'nto'nusvAro'nunAsikAntasya" (3 / 3 / 31) ityanusvArAgama iti / GakArajakArayoH saMjJayA kiM prayojanamiti ced, "dhur3a vyaJjanamanantasthAnunAsikam" (2 / 1 / 13) iti vacanAt 'krubhyAm' ityatra dhuTAM tRtIyo na bhavati / 'sukruJci kulAni' iti akArasya dhuDjAtitvaM nAstIti vyavadhAnatayA svarAt paraH "ghuTi nuH" (dhuTsvarAd ghuTi nuH - kAta0 2 / 2 / 11) na bhavati / nakArasyApyantaraGgatvAt prAgevAnusvAro "varge vargAntazca akAraH" (2 / 4 / 45) iti / nanu saMjJA nAma lAghavAya kriyate, saMjJayA vinApi vyavahAro dRzyate / "paJcame paJcamAMstRtIyAnna vA" (1 / 4 / 2) iti vacanamidam anvarthasaMjJArthameva / / 13 / [vi0 pa0] anu0| anuzabdaH pazcAdarthe / anu pazcAnnAsikAsthAnamuccAraNam essaamitynunaasikaaH| pUrva mukhasthAnamuccAraNaM pshcaannaasikaasthaanmityrthH| anugrahaNAt kevalanAsikAsthAnoccAraNasyAnusvArasya neyaM saJjJA / nanu Ga-a-Na-na-mA eva sUtre nirdiSTAstatkathamanusvArasya prasaGgaH ? yenAnugrahaNaM tena ca sAmarthyAnmukhanAsikAvacanA eva / nahi te kevalena mukhena nAsikayA vA uccArayituM zakyante eveti ? satyam, pUrvAcAryaprasiddhA sajJeyamanvartheti / / 13 / [ka0 ca0] __ anu0 / nanu Ga-Ja-Na-na-mA iti kathaM visandhiH ? atra kulacandraH- itizabdasya varNa (vantu) svarUpagrAhakatvAd uccAraNArthenAkAreNa saha sambandho nAstIti sandhirna kRtastatsAnnidhyasyAnivAryatvAditi / nahi arthadvAraka eva sambandhe sandhiriti niyamo'sti / tasmAcchabdasya yathAzrutavarNapratipAdakatvAnna sandhiriti / saMhitAvirahAdevAtra na sandhiriti / na ca vaktavyaM vibhaktyutpattyabhAvena padatvAbhAvAt padayoravRttau vetyasyAviSayatvena nityaivAtra saMhiteti / yataH - saMhitaikapade nityA nityA dhaatuupsrgyoH| sUtreSvapi tathA nityA saivAnyatra vibhASayA ||iti /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ LE kAtantravyAkaraNam sakalapANinIyopadarzitanyAyena aikapadyameva nityatvavidhAnAt / na ceha ekapadatvamastIti apadapadayoH samudAyatvAt tasmAd vikalpaH syAdeva, tathA gavityayamAha ityAdAvapi pakSe sandhiriti dRzyate / nyAsAdau 'go' ityuktaH prayogaH padayoravRttI veti / zrIpatidattena padayoH sandhirvivakSito na samAsAntaraGgayoriti paribhASArthamAkalayya eva praNItamityupekSaNIyam iti / tathAhi - anena saMhitA na vikalpyate kintarhi satyAmapi saMhitAyAM tadAzritaM sandhikAryameva / yathA 'nadI Rchati' / etacca "avarNe" (1 / 2 / 4) ityatra sphuTIbhaviSyati / sandhipadasya saMhitAparatve padayorityupalakSaNameva mantavyam, tena padayorapi bhavati, 'saivAnyatra vibhASayA' iti sAmAnyadarzanAt / anu pazcAnnAsikAsthAnamuccAraNameSAmiti tatrobhayasApekSatvAnna samAsa iti kulacandraH / tanna, anuzabdasya sambandhisAkAGkSatayA samAse bAdhakAbhAvAt / sthIyate'sminniti sthAnam / tadevoccAraNam / uccAryate'neneti kRtvA, na tu anyasthAnazabdaparyAyazabdenArthakathanamidamiti / nAsikAsthAnoccAraNasyAnusvArasya ityasya paryAyazabdatvAt samAsAnupapatteH / nahi ghaTazabdena kalazazabdasya samAsaH kvApyupalabhyate / pUrvaM mukhasthAnamityAdi kaNThyavAyorAdau mukhena saMyogaH pazcAnnAsikayA ityarthaH / te ca ityAdi mukhenopalakSitA nAsikA zAkapArthivAdidarzanAnmadhyapadalopisamAsaH, tayA uccAraNaM yeSAM te tathoktAH, tathA vA uccAryante iti karmaNi yuT / yad vA mukhaM ca nAsikA ceti / naca vaktavyaM prANyaGgatvAt samAhAre napuMsakatvAd hrasve sati vacanazabdena bahuvrIhau mukhanAsikavacanamiti syAd iti prAyo'dhikAreNa tatra vyabhicArasya zrIpatinA darzitatvAt / tathA ca - 'chinneSu pANicaraNeSu' ityaacaaryaaH| nanu GakAraJakArayoranunAsikasaMjJAyAM kiM prayojanam, 'kruGbhyAm' ityatra dhuTvAbhAvAd GakArasya "dhuTAM tRtIyaH" (3 / 8 / 8) ityanena tRtIyAbhAva eva phalam, na ca tRtIyasaMyogAntalopayoH prAptau 'sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn' (kAta0 pa0 sU0 36) ityAdau saMyogAntalope 'sakRdgata0' (kAta0 pa0 38) iti nyAyAdeva na punastRtIya iti vAcyam, tasya prAyikatvAt / kiM ca paratvAnnityatvAdantaraGgatvAccAdau tRtIya eva bhavitumarhati / yad vA ucyate 'kruG' ityatra "saMyogAntalope vA virAme" (2 / 3 / 62) ityanena prathamatRtIyau syAtAmiti prayojanam / ___'sukuJci kulAni' ityatra akArasya dhuTtvAbhAvAnnakAraH pUrvasvarAt paro na bhavatIti prayojanam / nanu tathApi saMjJAyA nAsti prayojanaM nakArasyAnusvAre prakAre
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH 87 kRte'pi antaraGgatve'pi nvAgame kRte'pi bahiraGgo akAro'siddhaH syAt / ato nurAgamo na bhaviSyati ? satyam / nAyaM JakAro bahiraGgaH, kintu tasyApyantaraGgatvAnnakArasyAnusvAre bhavati ukAra iti / / 13 / [samIkSA] 'anunAsika' zabda ke aneka artha kie gae haiN| jaise- jina vargoM ke uccAraNa meM nAsikA ke sAtha bAda meM saMyoga hotA hai, unakI anunAsika saMjJA hotI hai| mukha ke sAtha nAsikA se athavA mukha aura nAsikA se uccarita hone vAle varNa anunAsika kahe jAte haiM / kalApakAra ne kevala vargIya paJcama varNoM kI hI yaha saMjJA mAnI hai jaba ki pANini ke anusAra (mukhanAsikAvacano'nunAsikaH 1 / 1 / 8) yaha saMjJA vargIya paJcama vargoM ke atirikta una sabhI ajvarNoM kI bhI hotI hai, jinake uccAraNa meM nAsikA kA bhI saMyoga hotA hai / 'anu' grahaNa se kevala nAsikAsthAna vAle anusvAra kI anunAsika saMjJA nahIM hotI hai / pUrvAcAryoM ne bhI isa saMjJA kA prayoga kiyA hai| jaise - RgvedaprAtizAkhya - "anunAsiko'ntyaH" (1 / 14) / "aSTAvAdyAnavasAne'pragRhyAnAcAryA AhuranunAsikAn svarAn" (1 / 63) / uvvaTa ne apane bhASya meM anunAsika ko anvartha batAte hue use do sthAnoM vAlA kahA hai- "iyamanvarthA saMjJA / nAsikAmanu yo varNo niSpadyate svakIyasthAnamupAdAya sa dvisthAno'nunAsika ityucyate" (1 / 14) / taittirIyaprAtizAkhya - "anusvArottamA anunAsikAH" (2 / 30) / vAjasaneyiprAtizAkhya - "mukhanAsikAkaraNo'nunAsikaH" (1 / 75) / Rktantra- "humityanunAsikaH, antyo'nunAsikaH, sAkSaraM padAnto'vasitaH" (1 / 22 / 2 / 7, 8) / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAna - "anunAsiko'nuSaGgaH" (sUtra 7) / yahA~ 'anuSaGga' zabda se vargIya paJcama vargoM kA grahaNa hotA hai| arvAcIna vyAkaraNoM meM bhI ise svIkAra kiyA gayA hai / AcArya devanandI : ne 'Ga' varNa ko nAsikya kahA hai- "nAsikyo GaH' (jai0 111 / 7) / agnipurANa- "upadeza iddhalantyaM bhavedajanunAsikaH" (348 / 2) /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 kAtantravyAkaraNam nAradapurANa - " pATho'nunAsikAnAM ca pArAyaNamihocyate" (53 / 85) / / 13 / 14. antasthA ya-ra-la-vAH (111114 ) [sUtrArtha] 'ya-ra-la-va' ina cAra varNoM kI antasthA saMjJA hotI hai || 14 | [du0 vR0] 'ya-ra-la-va' ityete varNA antasthAsaMjJA bhavanti / antasthApradezAH - "uvarNasya jAntasthA - pavarga - parasyAvarNe" ( 3 / 3 / 27) ityevamAdayaH / / 14 / [du0 TI0 ] antsthaaH| svasya svasya sthAnasyAnte tiSThantItyantasthA ucyante / yakArastAlavyaH, repho mUrdhanyaH, lakAro dantyaH, vakAro dantyoSThyaH / tathA ca ISatspRSTA antasthA iti liGgamavazeSyaM lokAzrayatvAt / varNavizeSaNamapyantasthAzabdaH striyAM vartate / yathAkalatraM striyAmapi napuMsakamiti / lakArasyAntasthAsaMjJayA kiM prayojanamiti vitarkyAha"uvarNasya jAntasthA0" (3 / 3 / 27) ityAdi / 'glAna:' iti " Ato'ntasthAsaMyuktAt " (4 / 6 / 103) iti niSThAtakArasya natvam ||14| [vi0 pa0 ] - - " antsthaaH| svasya svasya sthAnasyAnte tiSThantIti antasthAH / " nAmni syazca" (4 | 3 |5) iti kapratyayaH, pazcAt " striyAmAdA" (2 / 4 / 49) / svabhAvAd varNaviSaye'pi antasthAzabdaH strIliGga eva / tathA ca "saparasvarAyAH samprasAraNamantasthAyAH" (3 / 4 / 1) iti sUtram || 14 | [ka0 ca0] ' antasthAH / yakArAdInAM svasthAnAni tAlvAdIni tadante'vasAne zeSAvayave tiSThantIti / etadevAha - svasya ityAdi / antastho varNa iti jinendrastadasammatamityAha - svabhAvAd iti ||14| [samIkSA] 'antasthA' zabda ke 2 artha kie jAte haiM - 1. madhya meM sthita / tadanusAra varNasamAmnAya meM sparzasaMjJaka ( ka se ma taka) tathA USmasaMjJaka ( za Sa sa ha ) varNoM ke madhya meM paThita hone ke kAraNa 'ya-ra-la-va' kI 'antaHsthA' saMjJA hotI hai /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH 2. apane apane sthAnoM ke anta meM sthita / tadanusAra tAlvAdi sthAnoM ke anta meM sthita hone ke kAraNa ukta 4 varNoM ko antasthA kahate haiM / pANini ne ina vargoM kA bodha 'yaNa' pratyAhAra se karAyA hai / zarvavarmA kI antasthA saMjJA anvartha hai aura pANini kA yaN pratyAhAra kRtrima / pUrvAcAryoM dvArA bhI isakA vyavahAra kiyA gayA hai / yathA - zatapathabrAhmaNa meM prANoM ke madhya meM sthita vANI ko antaHsthA vANI kahA gayA hai - "prANAnAM madhye yA tiSThati saivAntaHsthA vAgucyate" iti / (1 / 4 / 3 / 8) / RkprAtizAkhya "catasro'ntasthAstataH" (1 / 9) / bhASyakAra uvvaTa ne isakI anvarthatA dikhAte hue kahA hai - "sparzISmaNAmantamadhye tiSThantItyantasthAH" (1 / 9) / / 14 / taittirIyaprAtizAkhya- "parAzcatasro'ntasthAH' (1 / 8) / vAjasaneyiprAtizAkhya -- "y r l v antasthAH' (8 / 14; 15) / Rktantra - "yiti riti liti viti antasthAH" (1 / 2) / RktantrakAra ne ekadeza 'sthA' zabda kA bhI vyavahAra kiyA hai - "rAt sthA jare, raNamapi sthAyAm" (4 / 3 / 9,11) / nATyazAstra- "yaralavavarNAstathaiva cAntasthAH" (14 / 19) / 15. USmANaH za-Sa-sa-hAH (111115) [sUtrArtha] vyaJjanasaMjJaka 'za-Sa-sa-ha' ina cAra varNoM kI USma saMjJA hotI hai / / 15 / [du0 vR0] 'za-Sa-sa-ha' ityete varNA USmasaMjJA bhavanti / 'ziDiti zAdayaH" (3 / 8 / 32) iti punalaghusaMjJA / etAH pUrvAcAryaprasiddhA anvarthA iha jJApyante / / 15 / [du0 TI0] "uussmaannH| nanu caiSAmAkhyAte ziTsaMjJA vakSyate, tayaiva vyavahAro dRzyate, "ziTparo'ghoSaH" (3 / 3 / 10) iti, tasthau / "aghoSeSvaziTAM prathamaH" (3 / 8 / 9) iti, bhitsISTa / tat kimanayA saMjJayA ityAha - "ziDiti zAdayaH" (3 / 8 / 32)
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 kAtantravyAkaraNam ityAdi / ziDiti pUrvaM sajJApadaM nikSipyetizabdena saMtADya yat zAdaya iti saMjJitvena nirdizyante tadevaMprakArA laghusaMjJAH kartuM zakyanta eva / svarAdayo hyanvarthA nityA ityanvAkhyAtavyAH / vRkSazabdasya vRsaMketaM kSasaMketaM vA kRtvA vyavaharato loke kiM nAma vaidagdhyamastItyabhiprAyaH / tena USmadharmayogAd USmANa ihocyante / / 15 / [vi0 pa0] uussmaannH| nanu kimarthamUSmasaMjJA vidhIyate / na hyasyAH zAstre phalamasti / tathA cAmISAmAkhyAte ziTsaMjJA vyAkhyAsyate, tasyA eva phalamasti "ziTparo'ghoSaH" (3 / 3 / 10) ityAdiSu, tena saiva vidhAtavyA, neyamityAha - ziTa ityAdi / itizabda: evaM prakAre draSTavyaH / etaduktaM bhavati zAdInAM kAryitvAt pUrvanirdeze prApte yat saJjJAmAdau nirdizati tadevaMprakArA laghusaMjJAH kartuM zakyanta eveti etadihAkUtam / na vayaM sajJAntaraM vidhAtumudyatAH, api tu pUrvAcAryaprasiddhasaMjJAvyAkhyAne kRtaarmbhaaH| nanu pUrvAcAryA api vaiyAkaraNatvAd lAghavam abhilaSantaH kimiti garIyasIH svarAdisaMjJAH praNItavantaH iti ? satyam, anvarthatvAt taasaamityymrthH| dvividhaM hi lAghavaM bhavati- zabdakRtamarthakRtaM ceti / tatrArthakRtameva lAghavaM parArthapravRttatvAtteSAmabhISTam / ataH zarvavarmA'pi tathA pratipAdayati / na hi vRkSazabdasya vRsaMketaM kSasaMketaM vA kRtvA vyavaharato vaidagdhI kAcidasti / tathAhi USmadharmayogAda USmANa iti / evam anyAsAmapi saMjJAnAmanvarthA uuhniiyaaH| etA iti| svarAdisaMjJA anvarthA iti, anugato'rtho yAsAmiti vigrahaH ||15| [ka0 ca0] uussmaannH| uSa dAhe ityasya nipAtaH / vararucinA tvidaM sUtraM na paThitam, niSphalatvAt / nanu USmasaMjJApi viparItanirdezAt kathaM saMjJApikA na bhavati, naivaM jJApyetizabdayorabhAvAt / nanu USmasaMjJAmapanayantI zarvavarmasAmarthya pratipAdayantI ziTsaMjJA kathaM na kriyate ? USmasaMjJaiva vyavahiyatAmiti cet, na / AcAryasAmarthyaprakAzanArthamavazyaM ziTsaMjJAyA vakSyamANatvAt, tarhi etadarthameva AcAryeNa sarvA eva laghusaMjJAH kathanna kRtA ityAzaGkyAha - etadihAkUtamiti / ayamabhiprAya ityarthaH / USmadharmayogAditi uccAraNe yo mukhaM tapati sa eva USmadharma iti / anvarthA ityAdi / uccAraNAdevArthaH pratIyata ityarthaH / / 15 /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH [samIkSA] jina varNoM ke uccAraNa meM vAyu kI adhikatA = mahAprANatA rahatI hai, una vargoM kI USmasaMjJA kI gaI hai| AkhyAta prakaraNa meM inhIM varNoM kI 'ziTa' saMjJA bhI zarvavarmA ne kI hai - "ziDiti zAdayaH" (3 / 8 / 32) / pANini ne ina varNoM kA bodha 'zal' pratyAhAra se karAyA hai / kAtantra vyAkaraNa meM USmasaMjJA kA kahIM bhI upayoga nahIM kiyA gayA hai / kevala pUrvAcAryakRta saMjJA ke smaraNArtha hI ise zarvavarmA ne prastuta kiyA hai | prAcIna granthoM meM kahIM kahIM para 8 tathA 6 vargoM kI bhI USmasaMjJA kI gaI hai / jaise - RkprAtizAkhya- "uttare aSTAvUSmANaH" (1 / 10) / isake anusAra zakArAdi 4 vargoM ke atirikta anusvAra, visarga, jihvAmUlIya tathA upadhmAnIya vargoM kI bhI yaha saMjJA abhISTa hai / ina vargoM ko USma kyoM kahate haiM - isakA samAdhAna uvvaTa ne apane bhASya meM isa prakAra kiyA hai- "USmA vAyustAdhAnA varNA USmANaH" (1 / 10) / taittirIyaprAtizAkhya - "pare SaDUSmANaH" (1 / 9) / vAjasaneyiprAtizAkhya- "athoSmANaH, ziti Siti siti hiti" (8 / 16, 17) / atharvavedaprAtizAkhya- "strIbahuvacanAnyUSmAntAni, svarAntAnyUSmAntAbAdhAni" (2 / 2 / 17,10) / Rktantra- "athoSmANaH hiti ziti Siti siti yogavAhAH' (1 / 2) / nATyazAstra- "USmANazca zaSasahAH' (14 / 19) / ApizalizikSA- "zAdaya USmANaH; mahati vAyau mahAprANaH, alpe vAyAvalpaprANaH, sAlpaprANamahAprANatA / mahAprANatvAdUSmatvam" (4 / 7,8 / 16-19) / isa prakAra yaha saMjJA anvartha tathA prAcIna hai / / 15 / 16. aH iti visarjanIyaH (1 / 1 / 16) [sUtrArtha] svaravarNoM ke bAda Ane vAle kumArIstanayugAkRti varNa kI visarjanIya saMjJA hotI hai / / 16 /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] akAra ihoccAraNArthaH / aH iti kumArIstanayugAkRtivarNo visarjanIyasaMjJo bhavati |visrjniiyprdeshaaH- "visarjanIyazce che vA shm"(1|5|1) ityevamAdayaH / / 16 / / [du0 TI0] aH| visRjyate viramyate iti visrjniiyH| anIya iti karmapratyayopalakSaNam, tena visRSTo visarga iti ca saMjJA siddheti / / 16 / [vi0 pa0] aH| yena vinA yaduccArayituM na zakyate, tattasyoccAraNArthamiti / akAramantareNa visarjanIyasyoccArayitumazakyatvAd akAra uccAraNArtho bhavati / yathA kAdiSvakAra uccAraNArthaH / anyathA "vyaJjanamasvaraM param" (1 / 1 / 21) ityanena paragamane satyuccArayitumazakyatvAditi / visRjyate viramyate iti visarjanIyaH, karmaNyanIyapratyayaH / sa copalakSaNam, tenetarakarmapratyayAntenApi visRjatinA saMjJA siddhA, visRSTo visarga iti / / 16 / [ka0 ca0] aH| a ityantaM padamiti kulcndrH| tanna / itibhAgasyaiva padatvAt / tat pUrvabhAgasya tu anenaivoktArthatvAd vibhaktyanupapatterapadatvameva / nahi padApadasamudAyasya padatvamasti | tasmAd 'aH' iti na padamiti luptaprathamaikavacanaM padamitizabdaH svruupaavirbhaavaarthH| stanayugAkRtiriti yad vRttau bodhyam, tanna / niyamasya varNasyAkRtyasambhavAd AkRtipadaM lipikRtaM boddhavyam, evamuttareSvapi | viramyate iti vipUrvaH sRjiruparame vartate, paravarNaiH saha saMyujyate ityarthaH / tathA coktam - "anusvAro visargazca dvAvetau pUrvasaGgatau" iti / sa copetyAdi / lokavyavahArAt ktaghoreva upalakSaNaM boddhavyaM tavyAdiyoge saMjJAyA apratIteriti bhAvaH / / 16 / [samIkSA] jo 'jihvAmUlIya - upadhmAnIya - satva - Satva' Adi vividha rUpa prApta karatA hai, use visarga yA visarjanIya kahate haiM - vividharUpeNa sRjyate saMsRjyate jihvAmUlIyAdirUpairiti visarjanIyaH / yataH svaravarNoM ke hI anantara visarga rahatA hai | ataH usake upalakSaNArtha kalApasUtrakAra ne 'a' svara kA pATha sUtra meM kiyA hai |
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajApAdaH pANini ne "visarjanIyasya saH" (a0 8 / 3 / 34) Adi. sUtroM meM visarjanIya kA prayoga to kiyA hai, parantu usakI koI paribhASA nahIM kI hai aura na unake dvArA samAdRta varNasamAmnAya meM visarga kA pATha hI kiyA hai / isase kahA jA sakatA hai ki pANini pUrvAcAryoM ke siddhAnta se sahamata haiM, isIlie unhoMne koI saMjJAsUtra nahIM banAyA / kalApavyAkaraNa ke varNasamAmnAya meM visarga kA pATha hone tathA usake lie saMjJAsUtra kie jAne se yaha siddha hai ki kalApa vyAkaraNa meM visarga ko ayogavAha ke rUpa meM nahIM, atha ca yogavAha ke rUpa meM hI mAnA gayA hai| jJAtavya hai ki pANinIya vyAkaraNa ke varNasamAmnAya meM visarga kA pATha nahIM hai aura na usake lie saMjJAsUtra hI hai, parantu sUtroM meM usakA ullekha huA hai / phalataH use ayogavAha ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai| isakI lipi kA svarUpa batAte hue kahA gayA hai ki Upara-nIce sthita do binduoM ko visarga kahate haiM - "UrdhvAdhaHsthaM binduyugmaM visarga iti gIyate" (pra0 ra0 mA0 1 / 29) / lipisvarUpa kA sAdRzya kucha anya vastuoM ke sAtha bhI batAyA gayA hai / tadanusAra choTe bachar3e ke do sIMgoM, kumArI ke do stanoM tathA kAle sarpa ke do netroM kI taraha visarga hotA hai| zRGgavad bAlavatsasya kumAryAH stanayugmavat / netravat kRSNasarpasya sa visarga iti smRtH|| (visargastrividhaH smRtaH - pAThA0) (Te0 80 Te0, bhA0 1, pR0 225) / visarga tathA visarjanIya paryAya zabda haiM aura paryAyavAcI zabdoM ke prayoga meM gaurava - lAghava kA vicAra nahIM hotA / pUrvAcAryoM dvArA bhI isakA vyavahAra kiyA gayA hai| jaise RmAtizAkhya - "sahopadho riphita ekavarNavad visarjanIyaH svaraghoSavatparaH" (1 / 67) / vAjasaneviprAtizAkhya - "aH iti visarjanIyaH" (8 / 22) / atharvavedaprAtizAkhya - "vizvA visarjanIyAntAH; nakArasya visarjanIyaH" (2 / 2 / 9; 3 / 3 / 1) / Rktantra- "aH iti visarjanIyaH" (1 / 2) / / 16 /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 17. 4 ka iti jihvAmUlIyaH (1 / 1 / 17) [sUtrArtha] ka - kha vargoM se pUrvavartI visarga ke sthAna meM hone vAle vajrAkRti varNa kI jihvAmUlIya saMjJA hotI hai / / 17 / [du0 vR0] kakAra ihoccAraNArthaH / - iti vajrAkRtivarNo jihvAmUlIyasaMjJo bhavati / jihvAmUlIyapradezAH - kakhayorjihvAmUlIyaM na vA" (1 / 5 / 4) ityevamAdayaH / / 17 / [du0 TI0] x ka iti / jihvAyA mUlaM jihvAmUlam, tatra bhavaH iti jihvAmUlAGgulAbhyAm "yastu hite" (2 / 6 / 10) ityatra yogavibhAgAd apyadhikArAd vA Iyapratyayo vakSyate / saMjJAyAM satyAM visarjanIyAdezena bhAvyam / Adezasya ca saMjJetaretarAzrayatvAt saMjJA na sidhyatIti / naiSa doSaH, nityatvAcchabdAnAmiti | 'ka+karoti, ka+khanati' iti sthitAnAmanvAkhyAnamAtrametaditi / / 17 / [vi0 pa0] x ka iti| jihvAmUle bhavo jihvaamuuliiyH| jihvAmUlAGgulAbhyAm "Iyastu hite" (2 / 6 / 10) iti yogavibhAgAdapyadhikArAd vA IyapratyayaH / / 17 / [ka0 ca0] x ka iti| atra itizabdena saha sambandhe'pi svarUpAvirbhAvasambhavAduccAraNAnulAghavArthameva sandhyabhAvaH svIkRta ityeke | anye tu "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) ityAdivadidamapi visandhijJApanArthamityAhuH / evamuttaratrApi / yadyapyetat jihvAmUlIyasaMjJAprayojanapratipAdakamekameva sUtram, tathApi ityevamAdayaH iti yad vRttAyuktaM tat pravAhavazAditi kulcndrH| vastutastu 'vyaktau pratilakSyaM lakSaNAni bhidyante' iti nyAyAdAdaya ityuktam / nanu tatra yogavibhAgaphalaM yathAsthAnaM darzitameva, tadatra kathaM syAd ityAha - apyadhikArAd veti || 17 / [samIkSA] AcArya zarvavarmA ne vajra (x, +) kI AkRti vAle varNa kI jihvAmUlIya saMjJA kI hai | pANinIya vyAkhyAkAra use jihvAmUlIya kahate haiM, jo visarga ke
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH sthAna meM ka-kha vargoM ke paravartI hone para Adeza hotA hai aura jo ardha visargasadRza mAnA jAtA hai | pANini ne isakA sAkSAt ullekha sUtroM meM nahIM kiyA hai / isase yaha siddha hotA hai ki kalApakAra ke mata meM jihvAmUlIya eka ardhamAtrika vyaJjana hai, jabaki pANinIya vyAkhyAkAra use ardhavisargasadRza kahakara usakI ardhArdha (7) mAtrA hI mAnate haiM / isa saMjJAsUtra kA kAtantravyAkaraNa meM kevala eka hI vidhisUtra hai 1 / 5 / 4; phira 'ityevamAdayaH' yaha vacana pravAhavaza hI kahA gayA mAnanA caahie| yAjJavalkyazikSA meM kavarga se pUrvavartI USma vargoM ko jihvAmUlIya kahA gayA hai| ve vajrI mAne gae haiM / arthAt jaise prahAra kiyA gayA vajra zatru se AzliSTa hokara rahatA hai, vaise hI 'iSkkRtiH ityAdi meM SakAra agrima kakAra ke sAtha atyanta saMzliSTa hokara rahatA hai | "jihvAmUle tu vajriNaH" (yA0 zi0 5 / 93) / isameM 7 (9) vargoM ko jihvAmUlIya svIkAra kiyA gayA hai - "sapta jihvAmUlIyAH- R R R 3 ityUvarNaH, * ka ka kha ga gha GA iti" (yA0 zi0 5 / 93) / isa prakAra kalApavyAkaraNa meM yaha yogavAha hai, jaba ki pANinIya vaiyAkaraNa ise ayogavAha mAnate haiM / jihvA ke mUla meM uccarita hone vAle varNa ko jihvAmUlIya kahate haiM / yadi jihvA kA mUla vajra kI AkRti vAlA ho to ise anvartha kahA jA sakatA hai / / 17 / 18. pa ityupadhmAnIyaH [1 / 1 / 18] [sUtrArtha] pa-pha vargoM se pUrvavartI visarga ke sthAna meM hone vAle gajakumbha kI AkRti vAle varNa kI upadhmAnIya saMjJA hotI hai / / 18 / [du0 vR0] pakAra ihoccAraNArthaH / M iti gajakumbhAkRtirvarNa upadhmAnIyasaMjJo bhavati / upadhmAnIyapradezAH- "paphayorupamAnIyaM na vA" (1 / 5 / 5) ityevamAdayaH / / 18 / [du0 TI0] con pa iti / upadhmAyate upazabdyate ityupadhmAnIyaH / / 18 /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] mpa iti / upapUrvAd 'mA zabdAgnisaMyogayoH' (1 / 266) iti, upa samIpe mAyate zabdyate iti karmaNyanIyapratyayaH / / 18 / [ka0 ca0] pa iti / atrApi pUrvavad vyAkhyAnam / yadyapi anyo'pi upa samIpe mAyate, tathApi rUDhivazAdasyaiva pratItiriti / samIpa iti paphayoriti vizeSaH / / 18 / [samIkSA] pa-pha vargoM se pUrva dhvanita hone vAle varNa ko upadhmAnIya kahate haiN| pANini ne isake lie koI saMjJAsUtra nahIM banAyA, aura na hI vidhisUtra meM hI usakA spaSTa ullekha kiyA / kevala "kupvo ka4 pau ca" (a0 8 / 3 / 37) sUtra kI vyAkhyA meM vyAkhyAkAra upadhmAnIya zabda ko svIkAra karate haiM - "kavarge pavarge ca pare visarjanIyasya kramAjjihvAmUlIyopadhmAnIyau staH" (si0 ko0)| kalApa ke isa saMjJAsUtra meM vyAkhyAkAroM ne 'pa' se pUrvavartI visarga ke sthAna meM hone vAle gajakumbha-sadRza varNa ko upadhmAnIya kahA hai / sambhavataH upadhmAnIya ke uccAraNa meM oSThya kI AkRti gajakumbhasadRza pratIta hone ke kAraNa vyAkhyAkAroM ne use gajakumbhAkRti mAnA hai / lipi meM isake pA~ca cihna milate haiN| jaise- 7,7,M,,000 / yAjJavalkyazikSA meM prakAra ke oSThya vargoM ke antargata upadhmAnIya vargoM ko bhI ginAyA gayA hai - "nava oSThyAH - u U U 3 ityuvarNaH, pa-pha-ba-bha-mavakAropadhmAnIyA okArazceti" (yA0 zi0 5 / 93) / / 18 / 19. aM ityanusvAraH (111 / 19) [sUtrArtha] eka bindurUpa varNa kI anusvAra saMjJA hotI hai / / 19 / [du0 vR0] akAra ihoccaarnnaarthH| - iti bindumAtravarNo'nusvArasaMjJo bhavati / anusvArapradezA:- "mo'nusvAraM vyaJjane" (1 / 4 / 15) ityevamAdayaH / / 19 /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH [ du0 TI0] aN| anusvaryate saMlInaM zabdayate itynusvaarH| "akartari ca kArake saMjJAyAma" (4 / 5 / 4) iti karmaNi ghaJ / evamarthe itizabdaH AvirbhAvArthaH / nanu visarjanIyAdisaMjJAH krameNaiva kartuM yuktA iti svAtantryeNAnavasthAnAdapradhAnateti pazcAt kriyante / tathA ca "rephasorvisarjanIyaH, manoranusvAro ghuTi" (2 / 3 / 63; 2 / 3 / 44) tathA "ato'nto'nusvAro'nunAsikAntasya" (3 / 3 / 31) iti svatantrazcet, na / tasyApyabhyAsApekSatvAt / pAThastu "svaravyaJjanayormadhye ubhayasamIpatyAd ubhayavyapadezArtho bhavati hi tatsamIpatvAt tadvyapadezaH / yathA gaGgAsamIpo dezo gaGgeti | tenAgniH, paTuH, kRteH, pazoriti ivaNadiryatvAdikamasavarNe visarjanIye vyaJjane sati na bhavati / ura+keNa, ura 40 peNeti svarAntaratvAjjihvAmUlIyopadhmAnIyAbhyAmapi NatvaM vyaJjanatvAt paragamanaM cAnayoriti / visarjanIyAnusvArayostu naivam, paragamanamanvarthasaMjJAvidhAnAt / atha panthA iti nilopaH kathaM na syAt, naivam "aghuTsvare" (2 / 2 / 37) iti vizeSavacanAt (vizeSaNabalAt) Natve tu nuvisarjanIyagrahaNamanarthaka svarAntaratvAt siddhaM bRMhaNamiti / tatra hi nurityanena nusambhavo'nusvAraH pratipattavyastena puMsviti SatvaM na bhavati / varNasamAmnAye kramaparipaThitayoranusvAravisarjanIyayorvyastasaMjJAvidhAnam, AbhyAM saha svaravyaJjanayorabhinnasannikRSTatvAvirbhAvArtham / evaM satyamI iha yogavAhAH evocyante / pratyAhAravAdinaH punarAhuH- 'ayogavAhAH' iti / kathaM punarayogavAhAH, 'ayuktA vahantyanupadiSTA api zrUyante' iti / / 19 / [vi0 pa0] ___aM iti / anusvaryate saMlInaM zabdyate itynusvaarH| karmaNi ghaJ / nanu varNasamAmnAyasya kramasiddhatvAt sandhyakSarasaMjJAnantaramevAnusvAravisarjanIyayoH saMjJAnirdezo yujyate, tat kathaM vyatikramanirdezaH ? satyam, anayorapradhAnatvAt pazcAt sNjnyaanirdeshH| tathAhi "manoranusvAro ghuTi, rephasorvisarjanIyaH" (2 / 4 / 44; 3 / 63) ityatra na kvacit svAtantryeNAnusvAravisarjanIyau staH / ato'nto'nusvAro'nunAsikAntasyetyasyApyabhyAsApekSatvAt /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 kAtantravyAkaraNam yadyevaM varNasamAmnAye'pi pazcAt pATho yujyate ? satyam / svaravyaJjanayormadhye pATha ubhayasamIpatvAdubhayavyapadezArtho bhavati hi tatsamIpatvAt tadvyapadezaH / yathA gaGgAsamIpo dezo gaGgeti, upacArAt / anusvAravisarjanIyayorapi kramaparipaThitayo~tikrameNa saMjJAvidhAnaM svaravyaJjanAbhyAmanayorapyabhinnasannikRSTatvapratipAdanArthaM tenobhayoH pratyekamubhayasaMjJA siddheti bhAvaH / anyathA anusvArasya svarasannidhAnAt svarasaMjJaiva syAnna vyaJjanasaMjJA, visarjanIyasya vyaJjanasannidhAnAd vyaJjanasajhaiva syAt na svarasaMjJA, tena svaratvAt svarakAryam, visarjanIyasya vyaJjanatvAd vyaJjanakAryam anayostatra tatra vakSyati, tathA visarjanIyAdezayorapi jihvAmUlIyopabhAnIyayoH pratipattavyam / ata eva visarjanIyAdayo yogavAhA ihocyante, yuktAH sambaddhA vahantIti yogavAhAH / / 19 / [ka0 ca0] aN| bindumAtra iti, sa cArddhacandrAkRtiH tilakAkRtizceti vrruciH| OMkArAdau arddhacandrAkRtiH payAMsItyAdau tilakAkRtiriti / anusvaryate ityanuzabdaH saMzleSe pUrvavarNena saMzliSTiryathA syAt tathoccAryate ityarthaH / tathA coktam - vyaJjanatA svarasandhau svaratA Natvavidhau yogavAhAnAM x ka con poH paragagnArthaM vyaJjanateSTAnuziSTikRtA / x ka com poriti jihvAmUlIyopadhmAnIyayorityarthaH / anuziSTikRtA zabdazAsanakRtA ityarthaH / tathA ca 'agniH' iti, atra visargasya vyaJjanatvAd ivarNasya na yatvam / 'ura x keNa, ura 800 peNa' ityatra jihvAmUlIyopadhmAnIyayoH svaratvAt tadantaritenApi NatvaM siddham, anayorvyaJjanatvAt paragamanamapi siddham / prayogAnusAreNAnyadapyUhyam / ata evetyAdi ityasmin vyAkaraNe ityarthaH / svaravyaJjanatvAbhyAM yuktAH sambaddhA vahantItyarthaH / asmin pakSe yujyate iti yogaH, karmaNi ghaJ / vahantIti vAhAH, jvalAditvANNaH / zrIpatistu kevalAnAmuccAraNAd varNAntarayogaM vahantIti yogvaahaaH| kulacandrastu saMjJAtvena svaravyaJjanayoryoga saMbandhaM vahantIti / / 19 / [samIkSA] kalApakAra ne svara varNoM ke bAda Ane vAle eka bindumAtra kI anusvAra saMjJA kI hai| yaha bindu bhI do prakAra kA mAnA jAtA hai - 1. tilaka (tila) kI taraha tathA 2. ardhacandrAkAra | pANini ne anusvAra kA vyavahAra "mo'nusvAraH" (pA0 8 / 3 / 23) Adi sUtroM meM vidhi ke rUpa meM kiyA hai, parantu saMjJAsUtra nahIM
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH 99 banAyA hai | anusvAra sarvatra svaravarNa ke hI bAda meM AtA hai / ataH zarvavarmA ne sUtra meM 'a' svara ke sAtha lagAkara ise dikhAyA hai, jabaki pANinIya vyAkhyAkAra zikSAvacana ke anusAra aisI vyAkhyA karate haiM - jisakA svatantra uccAraNa na hokara svara ke sAtha milakara hotA hai use anusvAra kahate haiM | varNasamAmnAya ke kramAnusAra sandhyakSara saMjJA ke hI pazcAt ise kahanA cAhie thA, kyoMki svaravarNoM ke hI anantara visarga- anusvAra par3he gae haiM, tathApi vyaJjanAdi saMjJAoM ke anantara ise rakhakara yaha jJApita kiyA gayA hai ki anusvAra svarAtmaka tathA vyaJjanAtmaka ubhayavidha hotA hai || 19| 20. pUrvaparayorarthopalabdhau padam (1 / 1:20 ) [sUtrArtha] prakRti aura vibhakti se prApta samudAya rUpa artha kI padasaMjJA hotI hai || 20 | [du0 bR0] pUrvaparayoH prakRtivibhaktyorarthopalabdhau satyAM samudAyaH padasaMjJo bhavati / te'tra, yajante'tra / upalabdhigrahaNaM vibhaktyartham / padapradezAH - " edotparaH padAnte lopamakAraH" (1 / 2 / 17) ityevamAdayaH || 20 | [du0 TI0] pUrva0 / upalambhanamupalabdhiH / SAnubandhatvAdaGi prApte'pi labheH ktirapi dRzyate / padyate gamyate'rtho'neneti padam abhidhAnAdala napuMsakatvaM ca / pUrvaparayoH samudAyo'rthapratipattihetuH padaM samudAyazca varNita eva / pUrvAH prakRtayaH parA vibhaktayazca tatretaretarapratyayavyAvRttAvapi anuvartamAnAH prakRtayo'nuvRtta evArthe gRhItasambandhAstamarthaM pratipAdya pratyayaiH saha saGgacchante, nahi pratIyamAnAH zabdA arthaM (svArtham) pratipAdayanti / pratyayAH punaritaretaraprakRtivyAvRttAvapi anuvartamAnAH santaH anuvRtta evArthe gRhItasambandhA api prakRtisaGgatAH padabhAvamApannAH prakRtyarthaviziSTameva svArthaM pratipAdayanti, na pRthaganuvartanena artham / yadi punaH (pratipAdayeyustadA ) svArthapratipattikAla eva svazruteruparamaH kuta idAnIM prakRtismRtyAnusandadhIranniti, na khalUccAraNamantareNa uparatazrutayo'nusandhIyante / kimarthaM punaH pratyayAnAmanuvRtte'rthe sambandhagrahaNaM yadi na taM pratipAdayantIti ka
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam evamAha na taM pratipAdayanti / tatra hi padAnAM vyutpattiH / na hi padAnItaretaravilakSaNArthapratipattau sambandhAnapekSyANi bhavitumarhanti / na khalu prathamopalabdhAni tAni tAdRzamarthaM gamayanti / yadAha - "prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH" (kA0 vR0 1 / 2 / 56) iti / tatra prakRtInAM svArthaviziSTaM dravyamarthaH, svArthaparicchedena hi dravyeSu prakRtInAM niyamaH svArtho hi niyAmakaH prakRtInAM nAbhidheyaH / yadi punaH krameNobhayamapyabhidadhIrannAbhidhAtumarhanti / svArthapratipattikAla eva svazruteruparamaH kuta idAnIM dravyapratipattiH pratyayAnAM punaH prakRtyarthaviziSTaH svagatasaMkhyAviziSTazca kArakavizeSaH prakRtyartho vaarthH| etena samudAyArtho vyAkhyAtaH / upasargANAM na pRthagAbhidhAnaM prayogo vA (te) prakRtipratyayasaGgatAH punararthavizeSaM dyotayanto'rthapratipattihetavo'bhidhIyante / nahi tAnantareNa tAdRzamarthaM gamayanti / nipAtAnAmapi yeSAM svArtho na sambhavati te'pyevaM pratipattavyAH / / 20 / [vi0 pa0] pUrva0 / arthopalabdhau satyAmiti "kAlabhAvayoH saptamI" (2 / 4 / 34) ityanena bhAve saptamI / te'treti tacchabdAt prathamAbahuvacanaM jas, tyadAdyatvam, "akAre lopam" (2 / 1 / 17), jas sarva i: (2 / 1 / 30), avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) ityettve prakRtivibhaktyoH samudAyatvAt 'te' iti padaM siddham / tataH parasya atrazabdasya "edotparaH" (1 / 2 / 17) ityAdinA akAralopaH padakAryam, evamanyatrApIti | athopalabdhigrahaNaM kimarthaM pUrvaparayorarthe padamityucyatAm, arthe sati padaM bhaviSyati ? satyam / upalabdhigrahaNaM viziSTArthapratipAdanArtham / anyathA arthamAtre padasaMjJA syAt / tatazca yuvatizabdasya kevalasyApi padatvaprasaGgaH / ____ tathAhi "yUnastiH" (2 / 7 / 3) iti yuvanzabdAt lokopacArAt striyAM tipratyayo'sti pUrvaparayoH samudAyo'rthamAtraM ca vibhaktimantareNApyanugatamastyeva / satyAM ca padasaMjJAyAM jasi parataH "ireduropasi" (2 / 1 / 55) ekAre bhUte "edotparaH" (1 / 2 / 17) ityAdinA jaso'kAralopaH syAt / tato * 'yuvatayaH' ityAdayo na sidhyeyuriti / upalabdhigrahaNe tu viziSTArthaH pratipAdito bhavati / viziSTazca sa eva, yaH kArakasaMsRSTaH / kArakasaMsargazca tatraiva, yatra vibhaktirityAhaupalabdhigrahaNam ityAdi /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH 101 yadyevaM vibhaktyantaM padamiti kathaM na kRtam ? satyametat, kintu pUrvA prakRtiH, parA vibhaktiH, tayoH pUrvaparayoH prakRtivibhaktyoH pratyekamayamarthaH samudAyena cAyam / evaM ca sati prakRtipratyayau sambaddhau bhavataH iti vyutpAdanArthaM gurukaraNam / tacca TIkAyAM vistareNoktam, iha tu noktaM granthagauravabhayAt / kiM ca vibhaktirantyo'vayavo yasya tad vibhaktyantam ityukte sAkSAd vibhaktyantAnAmeva padasaMjJA syAt, na tu luptavibhaktikAnAmiti zaGkyeta / yathA rAjeti nityatvAd "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) iti serlope kRte vibhaktyantatvAnupapattau punarliGgasaMjJAyAM satyAM virAmamAzritya "liGgAntanakArasya" (2 / 3 / 56) iti nalopo bhavati / tathA atrApi vibhaktilope vibhaktyantatvAbhAvAt padasaMjJA na syAt / siddhAnte tu luptAyAmapi vibhaktau arthopalabdheH sambhavAt padasaMjJA na vihanyate iti / / 20 / [ka0 ca0] pUrva0 / nanvatra kaH samAsaH, kiM pUrvazca parazca, pUrvA ca parA ceti vA / nAdyaH, prakRtivibhaktyoH puMstvAbhAvAt / nApi dvitIyaH- asmanmate "nAnyat sArvanAmikam" (2 / 1 / 33) ityanenaiva "sarvanAmno vRttimAtre puMvabhAvaH" taddhitArthottarapadasamAhAre ca" (si0 kau02|1|51 - tatpuruSasamAsa0, pR0 220) iti sUtrasyAbhAvAt / ataH pUrvaM ca paraM ceti sAmAnyena samAsaH / tathA ca "nAnyat sArvanAmikam" (2 / 1 / 33) ityatra paJjikAyAM dakSiNottarapUrvANAmityatra sAmAnyena napuMsake samasya pazcAt strItvavivakSeti, arthe padavarNAnAM vibhaktyantaM padamAhurApizalIyAH / "sutiGantaM padam" (1 / 4 / 14) paanniniiyaaH| iha "arthopalabdhau padam" iti vrruciH| nanu prakRteH pratyayasya ca na kathaM pratyekaM saMjJA | saMjJayaiva kiM prayojanamiti cet, 'agnayaH' ityatra "iredurojjasi" (2 / 1 / 55) ityanena ekAre kRte "edotparaH" (1 / 2 / 17) ityanena jaso'kAralopaH syAt, naivam / "siGasoralopazca" (2 / 1 / 58) iti alopagrahaNAt, anyathA "edotparaH" (1 / 2 / 17) ityanenAlopaH siddhaH, tadayuktam / syAdInAM madhye GasiGasoralopa eva bhaviSyati, nAnyeSAmiti niyamArthaH kathaM na syAt, yadi niyamavyAvRttyA 'agnayaH' ityatra saMjJAphalaM nAsti tadA nayatItyAdau vaktavyam, naivamatra pratyekaM saMjJAkalpane tasya niyamatvaM syAt, samudAyasaMjJAkalpane tasya vidhitvaM syAt / tasmAd 'vidhiniyamasambhave vidhireva jyAyAn' (kA0 balA0 84) iti tadetat sUtre samudAyasyaiva saMjJA kalpyate / kiM ca yadi pratyekameva saMjJA bhaviSyati, tadA pade iti dvivacanAntameva vidadhyAt /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam vastutastu arthopalabdhiriti, anena viziSTArthopalabdhirityucyate / viziSTastu ubhayathA militArthatvena / ataH zrutatvAnmilitasyaiveyaM saMjJeti / yad vA 'avayavasiddheH samudAyasiddhirbalIyasI' (vyA0 pari0 pA0 108) iti nyAyAt samudAyasyaiva, na pratyekam | paramArthatastu pUrvaparayoriti samudAyasamudAyisambandhe SaSThItyAha - samudAya iti vRttiH / atha kathaM pUrvaparazabdasamudAyasya na saMjJA, naivam / vyAptinyAyAd yuSmadasmadoH padamiti darzanAcca / padaM ca dvividham- syAdyantam, tyAdyantaM ca / ata evodAharaNadvayaM vRttau darzitam / yadyapyatra saJjJAmAtraM darzayitumucitaM tathApi tatprayojanamuktvA sauSThavaM sUcitam / atha arthAnupalabdhau pUrvaparayoH prayoga eva nAstItyAha athavA iti / 102 - anyathA ityAdi / viziSTArthapratipAdanaM vinA yadi padasaMjJA syAt tadA dUSaNametat / kiM dUSaNamityAha - tadityAdi / artho hi dvividhaH - pratipattihetuH prayogahetuzceti / tat kasyeha grahaNam ? avizeSAd dvayorapi grahaNamiti kecit / cet tarhi 'yuvatayaH' ityAdayo na sidhyeyuriti / etadevAha - tata ityAdi / AdigrahaNAd 'bhRgavaH, atrayaH, jiSNavaH' ityAdInAmapi grahaNam / upalabdhigrahaNetyAdi / atha yuvatizabdasyApi ghaTAdyarthasyAvAcakatvAd viziSTArthatvamastItyAha - viziSTazceti / satyupalabdhigrahaNe prayogaheturartho gRhyate, asyaivopalabdhiyogyatvAt prayogahetuzca sa eva, yaH kArakasambandho vyaktimantareNa prayogAbhAvAt / nanu tathApi 'yuvatayo yuvAnamabhilaSanti' ityatrApi yuvatizabdasya bhinnapadasambandhikarmakArakasambaddhatvAt kathaM padasaMjJA na syAt / na ca svavibhaktyupasthApyaM yat kArakaM tena saMsRSTo'rtho yatra pratIyate tatra saMjJeyamiti vAcyam, SaSThyantasya svavibhaktyupasthApyakArakasaMsRSTatvAbhAvAt / anyacca 'te'tra' iti udAharaNam iti na sidhyati, prathamAyA liGgArthamAtre vidhAnAt / athetarApekSayA arthaM pratipAdayan yaH prayogArho bhavati sa iha kArakasaMsRSTatvena vivakSitaH / vibhaktimanapekSya tu prakRtirna prayogArhA bhavatIti cet, kimitarapadAnapekSayA prayogArhatvamuktam, uta arthAntarApekSayA'rthapratipAdakatvam ? Adye 'te me' prakRtInAM padatvaM na syAt, padAntarApekSayaiva teSAM prayogAt / dvitIye tu dvitIyAntAnAmapi kriyApadApekSitvAd doSaH / anye tu 'saptarSayaH' ityAdau prakRtyarthAtiriktAnupalambhAt (arthAntarAnapekSayA arthapratipAdakatvAt) saptarSibhAgasyApi padatvaprasaGga ityAha- kArakasaMsargazca
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajApAdaH 103 tatraiveti / etena vibhaktyarthasaMvalitArthapratipAdakaH samudAyaH padabhiti sthitam / (tatrAha upalabdhigrahaNaM viziSTArthapratipAdanArthaM viziSTazca vibhaktyantapratipAdyatvamevAtravivakSitam / tena pUrvaparayorarthasya vibhaktyantapratipAditasyopalabdhau padasaMjJA vidhIyamAnA zrutatvAd vibhaktyantasyaiva upajAyate iti na kAcidanupapattiH / prayoge tvartho vivakSita iti vadataH kulacandrasyApIdameva hRdayam / kArakasaMsRSTo'rtha iti paJjikAyAM tatraiva taatprymnumiiyte)| nanu 'vibhaktyantaM padam' ityukte kA vibhaktiH kuto jAyate, tadeva vA kimiti vyAkhyAtuM zakyate ityAha - kiJca iti / zaGkyeteti zaGkAmAtraM na paramArthataH "vargaprathamaH" (1 / 4 / 1) ityAdividhAnAt / anyathA yadi luptavibhaktikAnAM padatvaM nAsti, tadA 'vAgatra' ityAdau vibhaktilope sati padAntatvAbhAvAt kathaM tRtIyaprasaGga iti cet, 'AsIt, bhUyAt' ityAdau sUtraM caritArthaM bhaviSyati tarhi takArameva nirdizet / nahi tamantareNAnyo'sti, naivam / padAntA ityantazabdasya samIpArthatve sati 'vAgatra' ityatrApi sUtrapravRttirbhaviSyati cet, tarhi "avyayAcca" (2 / 4 / 4) iti jJApakaM jJeyam / tatra ca padasaMjJArthamidamiti vakSyati / atha ekavAkyatApakSa eva tatsUtraM jJApakamiti tatraiva sUtre paJjIkRtoktam / bhinnavAkyatApakSe kathamayaM siddhAnto jJApakatvAbhAvAt / bhinnavAkyatApakSa eva durgasiMhasyAbhimataH / yadAha TIkAyAm avyayebhyaH sAmAnyavihitAH syAdayo vidyanta eva / tatraiva paJjIkRtA'pyuktam / ata ekasminnapi pakSe jJApake datte zaGkAnirAso bhavatyeva / kiJca ekavAkyatApakSa eva durgsiNhsyaabhimtH| kathamanyathA padasaMjJArthamidamityuktam, bhinnavAkyatAyAM gauravAccetyeke / rAjeti nityatvAditi / atha yAvatA nakAro'sti tAvataiva vyaJjanAt silopo bhavati, yadA tu liGgAntanakArasyaivAgrata eva lopastadA vyaJjanAntatvAbhAvAt kathaM silopaH syAt, yena nityatvam ? satyam - "na saMyogAntAvaluptavad" (2 / 3 / 58) ityAdinA nakArasyAluptavadbhAvAnna duSyati / tarhi nalopasyApi kRtAkRtaprasaGgitvAnnityatvam / (kA0 pari0 pA0 82) naivam / 'zabdAntarasya vidhiH prApnuvannanityo bhavitumarhati' (saM0 bau0 vai0, pR0 222) ityatra zabdagrahaNasyopalakSaNatvAnnimittAntaravidheranityatvam /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 kAtantravyAkaraNam tathAhi sau sthite vyaJjanAzrite lopaH, lupte tu virAmmAzritaH iti naivam / serlope'pi pratyayalopalakSaNamiti nyAyAd vyaJjanAzrita eva lopa iti, tadayuktam / "na varNAzraye pratyayalopalakSaNam" (saM0 bau0 vai0, pR0 221) iti nyAyAt / nanu tathApyantaraGgatvAt prathamato nalopenaiva paribhASeti praanycH| navyAstu serlopasya nityatvAdAvazyakatvAdityarthaH / natu paribhASAnityatvam, tarhi nalopasyAvazyakatvamiti cet, na / prathamaM nakAralope'pi kRte'luptavadbhAvAd vyaJjanAcceti silope sati nimittasya serabhAve punarnakAraH samAyAtaH / yadi virAmamAzritya punarlopo nakArasyetyucyate bhavatu tathApi nakAralopAt prAgeva serlopaH saMvRttaH, ata evAvazyakatvam / kecittu padasaMjJAmapekSya silopasya nityatvaM vyAkhyeyamityAhuH / vibhaktyantatAnupapatteriti / nanu kathametaducyate pratyayalopalakSaNanyAyena vibhaktyantatvAt, naivam / na sambuddhau (2 / 3 / 57) iti jJApakAt luptavibhaktikAnAM vibhaktyantatA nAsti / tathAhi 'he rAjan !' ityatra padAntatvena liGgAntatvAbhAvAt nalopo na bhaviSyati kiM punarna sambuddhAviti niSedhena tasmAd bodhayati luptavibhaktikAnAM vibhaktyantatA nAsti / nanu kenocyate punarliGgasaMjJAvazyaM kAryeti / pUrvakRtaliGgasaMjJayaiva nakAralopaH syAt / naivaM vibhaktyantabhinnasyaiva liGgasaMjJeti nizcitam / ato vibhaktyantataiva virodhinI, tasmAd virodhinyA sahaikatrAnavasthAnAnnakAralopArthaM punarliGgasaMjJA avazyameva kAryeti / vastutastu 'yathoddezaM saMjJAparibhASe kAryakAlaM vA" (saM0 bau0 vai0, pR0 221) iti nyAyAt punarliGgasaMjJAvidhAnaM nalopArthamiti / hemakarastu liGgasaMjJAM prati vibhaktyantatvAbhAvasya na saMbuddhAviti jJApakam unneSyate, padasaMjJAM prati vibhaktyantatvamastyeva / kulacandrastu bhUtapUrvastadupacAra iti pralapati, tanna / vibhaktirevAnto'vayavo yasya samudAyasyAsIt sa iha pdsNjnykH| sa punaH prakRtipratyayasvarUpa eva / vArItyAdau tu kevalAyAH prakRteH samudAyatvAbhAvAdupacAreNApi kiM kRtam / yacca tenaivoktam - pratItAvayavAnAM vRkSANAM madhye kSatvAvayavo'pi vRkSa evocyate, tadvadatrApIti / tadapyasaGgatam, prakRteravayavAvayavibhAgasyAsambhavAd vRkSadRSTAntAnupapatteH kathamapi dRSTAnta (sambhave'pi)- mantareNApi ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAdityatraiva paryavasAnaM tatraiva chinnakarNasya zunaH zvApadezanidarzanaM paribhASAvRttAyuktatvAt / na cAtrA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjApAdaH 105 nyavadbhAvaH sambhavati, asvazabdoktatvAt (svshbdoktsyaavissytvaat)|tthaahi, svazabdenoktayoryuSmadasmadorantalope'nanyavadbhAvAd yuSmadasmadvyavahAraH kriyate eveti / vastutastu - jayAdityasiddhAnta eva yuktaH vibhaktilope'pi pratyayalopalakSaNanyAyAt padatvamiti "saptamyuktamupapadam" (4 / 2 / 2) ityatra TIkAyAM yadeva sAkSAt saptamyantaM pratyayalopalakSaNanyAyAd vA saptamyantamuktam / kathametat saGgacchate, pratyaye pare yallakSaNaM sUtraM prApnoti prakRteH pratyayalope'pi tad bhavatItyAha - pribhaassaavRktaayukto'rthH| na ca saMjJA pratyaye pare vidhIyate api tu samudAyasya / na tu padazritA padasaMjJA'vayavAzritaiveti vAcyam, samudAyAdavayavabhinnatvAd iti cet, bhrAnto'si / samudAyasyApi vidhIyamAnA samprati prakRtipratyayAvevAzrayati, tadatiriktasya padatvenAnupalabhyamAnatvAt / ataH pratyaye parabhUte sati yallakSaNaM padasaMjJAvidhirvartate pratyayasAhityena prakRteH prApnoti pratyayalope tadbhavatIti ghaTata eva paribhASAvRttAvukto'rthaH, tatra prakRterupalakSaNaM samudAyasyApi bhavatIti dik / / 20 / [samIkSA] AcArya zarvavarmA ne prakRti-pratyaya ke arthavAn samudAya kI padasaMjJA kI hai| yahA~ yadyapi 'vibhaktyantaM padam' itanA hI sUtra banAne se Ipsita artha kI siddhi ho sakatI hai, tathApi AcArya ne "pUrvaparayorarthopalabdhau padam" yaha kahakara jo zabdagaurava kiyA hai, usase unakA yaha abhiprAya vyakta hotA hai ki prakRti aura pratyaya paraspara sambaddha hokara hI kisI viziSTa artha kA niSpAdana karate haiM / kalApa kI yaha padasaMjJA aindravyAkaraNa tathA vAjasaneyiprAtizAkhya ke AdhAra para kI gaI hai, kyoMki una donoM meM padasaMjJaka sUtra the- "arthaH pdm"| pANini ne nAma aura AkhyAta padoM ke anusAra, subanta aura tiGanta zabdoM kI padasaMjJA kI hai- "suptiGantaM padam' (1 / 4 / 14; dra0 114 / 15-17) / isa prakAra kalApa kI saMjJA meM pUrvAcAryoM kA anusaraNa spaSTa rUpa meM dRSTa hai, jabaki pANini ne subanta-tiGanta zabdarUpoM kI yAdRcchika kalpanA kI hai| gaNaratnamahodadhikAra vardhamAna ke anusAra sup-tiGpa do prakAra ke pada mAnane vAle AcArya haiM - pANini, zAkaTAyana, candragomI, devanandI, bhartRhari, vAmana, bhoja, zivasvAmi, kAtyAyana, pataJjali, bhadrezvarasUri tathA dIpakavyAkaraNakartA / pANinipUrva sup-tiG pratyAhAroM kA prayoga dRSTa na hone se pANini hI isake prathama udbhAvaka
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kAtantravyAkaraNam kahe jA sakate haiM - "suptiGantaM padam" (a0 1 / 4 / 14) / vardhamAna kA vacana isa prakAra hai zAlAturIyazakaTAGgajacandragomidigvastrabhartRharivAmanabhojamukhyAH / medhAvinaH pravaradIpakakartRyuktAH prA niSevitapadadvitayA jayanti // (gaNa0, a0 1 zlo0 2) / jisase artha kA jJAna hotA hai, use pada kahate haiM - 'payate gamyate jJAyate'rtho'neneti padam / ataH arthavAn zabda kI kI jAne vAlI padasaMjJA anvartha hai / loka meM dekhA jAtA hai ki prAmANikatA yA vizvasanIyatA ke lie sambaddha viSayaka pada para AsIna vyakti kA hI grahaNa hotA hai / saMskRtabhASA meM bhI padoM kA hI vyavahAra hotA hai, kevala prakRti yA kevala pratyayoM kA nahIM- "apadaM na prayuJjIta" | prAcIna granthoM meM bhI isakA ullekha huA hai| jaise - Rgveda - "catvAri vAkparimitA padAni' (1 / 164 / 45) / gopathabrAhmaNa-(oGkAraH) "katipadaH / udAttodAttadvipadaH' (1 / 1 / 24,25) / nirukta -- "catvAri padAni / nAmAkhyAte copasarganipAtAzca" (13 / 9) / akprAtizAkhya - "nAmAkhyAtamupasargo nipAtazcatvAryAhuH padajAtAni zAbdAH" (12 / 17) / bRhadevatAyAm - dhAtUpasargAvayavaguNazabdaM dvidhAtujam / baDhekadhAtujaM vApi padaM nirvAcyalakSaNam // (2 / 103) / dhAtujaM dhAtujAjjAtaM samastArthajameva vaa| vAkyajaM vyatikIrNaM ca nirvAcyaM paJcadhA padam // (2 / 104) / taittirIyaprAtizAkhya- "ekavarNaH padam' (1 / 54) / vAjasaneyiprAtizAkhya- "arthaH padam" (3 / 2) / (arthyante abhidhIyante'nenetyarthaH zabdavizeSaH ityarthaH / arthAbhidhAyakaM yacchabdarUpaM tatpadaM syAt - anntbhttttbhaassym)|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH 107 (arthAbhidhAyi padam | padyate gamyate jJAyate'rtho'neneti padam / yadyevaM nipAtasyAnarthakasya padasaMjJA na prApnoti- naiSa dossH| upariSTAdarthapadanibandhanaM padacatuSTayaM vakSyati - nAmAkhyAtopasarganipAtAzca / akSarasamudAyaH padamakSaraM vA - uvvttbhaassy)| atharvavedaprAtizAkhya - "padAnAM saMhitAM vidyAt / samarthaH padavidhiriti" (1 / 1 / 2,3) / Rktantra - "padamekoccam / prakRtiH" (3 / 1 / 2, 3) isameM ekadeza 'da' kA bhI prayoga kiyA gayA hai- "damu" (3 / 1 / 9) / nATyazAstra- nibaddhAkSarasaMyuktaM padacchedasamanvitam / nibaddhaM tu padaM jJeyaM pramANaniyatAkSaram (14 / 36) / "vibhaktyantaM padam" (14 / 39) / niruktabhASya - "arthaH padamityaindrANAm" (1 / 1) / ApizalIyamata - "vibhaktyantaM padam" (dra0, ka0 ca0 1 / 1 / 20) / mahAbhASya - "varNasamudAyaH padam, padasamudAya Rg, bhavati caitadekasminnapyekavarNaM padam / ...... atrApyarthena yukto vyapadezaH / padaM nAmArthaH" (1 / 1 / 20) / mahAbhASyapradIpa - "abhedopacArAccArtha eva padAdibhirabhidhIyate' (1 / 1 / 20) / kucha arvAcIna vyAkaraNoM meM padasaMjJAsUtra - jainendravyAkaraNa- "summiGantaM padam, naHkye, siti, syaadaavdhe"(1|2|103-6)| zAkaTAyanavyAkaraNa - "suG padam, sidvalyadhAtoH' (1 / 1 / 62, 64) / haimazabdAnuzAsana-"tadantaM padam, nAma sid vyaJjane, naM kye' (1 / 1 / 20-22) / mugdhabodhavyAkaraNa- "ktyantAnyau dalI" (sU0 14) / nAradapurANa- "suptiGantaM padaM vipra !" (52 / 2) / [vizeSa] indra Adi pUrvAcArya eka prakAra kA pada mAnate the - 'arthavAn zabdavizeSa' / pANini Adi do prakAra ke - subanta, tiGanta / tIna prakAra ke subanta, tiGanta, avyaya; 4 prakAra ke - subanta, tiGanta, upasarga, nipAta; pA~ca prakAra ke - subanta,
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantraSyAkaraNam tiGanta, upasarga, nipAta, gati tathA 6 prakAra ke - ukta pA~ca tathA karmapravacanIya nAma vAle padoM kA bhI ullekha prApta hotA hai / vAkyapadIya meM kahA gayA hai - dvidhA kaizcit padaM bhinnaM caturdhA paJcadhA'pi vA / apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdivat // ( 3|1|1) || 20 | 21. vyaJjanamasvaraM paraM varNaM nayet (1 / 1 / 21 ) 108 [sUtrArtha] vyaJjana ko paravartI varNa se sambaddha karanA cAhie, paravartI varNa ke sAtha milA denA cAhie, svara ko nahIM || 21 | [du0 bR0] vyaJjanaM paraM varNaM nayet, na tu svaram / vyaJjanamanvak, svaraH svayaM rAjate hi / ' tad gacchati, SaDatra, kax khanati, kaphalati' iti yogavAhatvAt / svarUpametat || 21 | [du0 TI0] vyaJjanam0 / nayaterdvikarmakatvAt sarvatra dvitIyA / vyaJjanamasvaramiti pradhAnaM karma, paraM varNamityapradhAnam, kartA cAtra ziSya iti / nayediti vidhau saptamI / vidhirajJAtajJApanam | prApaNaJcArdhamAtrAkAlalakSaNam / nanu vyaJjanaM paraM varNaM nayedityukte svarasya kaH prasaGgaH, yenAsvaramiti pratiSidhyate / vyaJjanamanvak / anvaJcatItyanvak / svaraH svayaM rAjate hi / hizabdo yasmAdarthe / yasmAt svaraH svayaM rAjate'sahAyo'pyarthaM prakAzayati, ato'nuyAyI na bhavati iti svarUpArthamasvaragrahaNam | apara Aha - na vidyate svaro yasmAt so'svara iti jihvAmUlIyopadhmAnIyayoH paragamanaM visarjanIyAnusvArayorna bhavati / bhinnapadaM tu vaicitryArthamiti ayuktametat || 21 | - [vi0 pa0 ] vyaJjanaM na tu svaramityAdi / hizabdo yasmAdarthe, yasmAt svaraH svayaM rAjate / asahAyo'pyarthaM pratipAdayati, tasmAdanuyAyI na bhavati / vyaJjanaM punaranvak / anugacchati anuyAyI bhavati / svAtantryeNArthapratipAdane sAmarthyavirahAt / tathA coktamvyaJjanAnyanuyAyIni svarA naivaM yato matAH / arthaH khalu nirvacanaM svayaM rAjanta iti svarAH // -
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajjApAdaH 101 anvag bhavati vyaJjanamiti, ka + khanati, ka , phalati / yogavAhatvaM ca pratipAditamanusvArasaMjJAprastAve / nanu vyaJjanaM paraM varNaM nayedityukte svarasya kaH prasaGgaH, yenAsvaramiti pratiSidhyate ityAha - svarUpametad iti / svarUpAkhyAnaM kRtamityarthaH / / 21 / [ka0 ca0] vyaJjanam / asvaramiti tatpuruSasyottarapadapradhAnatvAd dvitIyaikavacanaM padam / na tu na vidyate svaro yatra vyaJjana iti vararucyanusArAnnapuMsake luptaprathamAntaM padamiti vAcyam | sasvaravyaJjanasya paragamanAsambhavAt / tasmAdasvaramiti kriyayA saha sambaddhasya svarazabdena samAso gamakatvAt / svarA naivamityAdi / yasmAt svarA naivaM paragamanabhAjaH matA na syuH / khalu yasmAt svarA ityasya svayaM rAjante ityayamartho nirvacanaM nizcitamityarthaH / tato'nvag bhavati vyaJjanamiti anvayaH / ataH kAdInAM paragamanaM yuktisiddham / sUtramidaM sukhArthamiti bhaavH| ata eva kakArasya vyaJjanasaMjJA prati hemakaraNa pUrvo'kka iti yad jJApakaM darzitaM tad dUSitameva / nahi sajJaiva paragamanakAraNam, kintu kAdInAM svabhAva eva / / 21 / [samIkSA AcArya zarvavarmA ne varNoM tathA varNasamUha kI saMjJAe~ karane ke bAda vyaJjana vargoM kI svAbhAvika sthiti ke lie eka paribhASAsUtra banAkara yaha spaSTa kiyA hai, ki svararahita vyaJjana paravartI varNa ke sAtha milatA hai| jaise 'tad gacchati, SaD atra' Adi udAharaNoM meM 'd' varNa 'g' ke sAtha tathA 'D' varNa 'a' svara ke sAtha milatA hai - "vyaJjanamasvaraM paraM varNa nayet" (111 / 21) / pANini ne aise viSayoM meM loka ko pramANa mAnakara inake lie sUtra nahIM banAe haiM / vastutaH kakArAdi vyaJjanoM kA paravartI varNa se milane kA svabhAva hI hotA hai, kyoMki vyaJjana use hI kahate haiM jo pazcAdvartI ho / ataH tadartha sUtra banAne kI koI AvazyakatA pratIta nahIM hotI, tathApi yahA~ sUtra kA banAyA jAnA sukhArtha hI samajhanA cAhie yA kevala svarUpAkhyAnaparaka hI mAnanA cAhie / pazcAdvartI hone ke kAraNa vyaJjana paratantra hote haiM / arthAt inake uccAraNArtha svaroM kI sahAyatA lenI par3atI hai / / 21 /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 kAtantravyAkaraNam 22. anatikramayan vizleSayet (1 / 1 / 22) [sUtrArtha] sammilita vargoM kA vibhAga vinA hI atikramaNa kie karanA cAhie / / 22 / [du0 vR0] varNAn saMghaTitAn saMmilitAn anatikramayan vizleSayed vighaTayedityarthaH / vaiyAkaraNaH, uccakaiH / asaMmohArtho'yaM yogaH / / 22 / [du0 TI0] anati0 / atipUrvAt kramehetvarthavivakSAyAmin / vartamAne zantRG / anvikaraNe guNaH / pazcAnnasamAsaH / vipUrvAt zliSestathaiven, pUrvavat saptamI / anvikaraNe kRte "yA- zabdasya ca saptamyA" (3 / 6 / 64) itItvam / athavA atikramam akurvan vizleSaM kuryAditi liGgAdin / vaiyAkaraNa iti / tad vettyadhIte" (2 / 6 / 7) vA'N / yakArasya vizliSTasya "na yvoH padAdyoH" (2 / 6 / 50) ityAdau vRddhirAgamaH / uccakairiti vizliSTAdaikArAd "avyayasarvanAmnaH svarAdantyAt pUrvo'kkaH" (2 / 2 / 64) bhavati / / 22 / [vi0 pa0] anati0 |ath kimarthamidam, yAvatA "na yvoH padAdyovRddhirAgamaH" (2 / 6 / 50) iti vorAdau vRddhividhAnAt tathA "avyayasarvanAmnaH" (2 / 2 / 64) ityAdinA cAntyAt svarAt pUrvam agvidhAnAd arthAd vizleSo bhaviSyatIti / sa ca krameNaiva, vyatikrameNa prayojanAbhAvAdityAha - 'asaMmohArtho'yaM yogaH' iti / / 22 / [ka0 ca0] anati0 / atra kriyAdvayasya upAdhyAyaH ziSyo vA kartA | nanu vyatikrameNa prayojanAbhAvAditi kimuktam, anyaprakArarUpasiddhireva prayojanaM bhavatu | naivam, kramasambhave sati vyatikrameNa vizleSe kAraNaM vAcyam, ataH prayojanAbhAvAt kAraNAbhAvAdityarthaH / saMmohastu saMhitoccAraNena pUrvabhAgasyAvaSTabdhatayA vRddhyAgamAdikaM kva bhaviSyatIti sandeharUpaH / vaiyAkaraNaH, uccakairiti yad darzitaM tadvizleSasya jJApakasUtradvayasya viSayadarzanAjjJApakenaiva vizleSaH siddhaH / sUtramidamasaMmohArthamiti bhAvaH /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH 111 "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) ityAdikaM tu 'a-i' ityAdau kevale'pi caritArtham, ato na vizleSajJApakaM bhavitumarhati / / 22 / [samIkSA] 'sammilita vargoM kA vizleSaNa krama se hI karanA cAhie, atikramaNa karake nahIM' - isa lokaprasiddha artha kA nirdeza kalApakAra ne sUtra dvArA kiyA hai"anatikramayan vizleSayet' / jaise - "vaiyAkaraNa' zabda meM v aura ai mile hue haiM / yahA~ 'ai' varNa kI upasthiti se pUrva 'v+yAkaraNa' zabdarUpa thA, 'ai' kA Agama hone para 'vaiyAkaraNa' zabdarUpa niSpanna huA | isI prakAra 'uccakaiH' meM bhI 'ucc+ais' isa prakAra varNavizleSaNa karate haiM / isake anantara 'ak' Agama hone para 'uccakaiH' zabda siddha hotA hai| pANini ne isa lokaprasiddha artha ko batAne ke lie sUtranirdeza nahIM kiyA hai / unhoMne apanI sUtraracanA meM yahI siddha kiyA hai ki lokaprasiddha arthoM ke lie sUtra banAne kI koI AvazyakatA nahIM hai| vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki "na yvoH padAdyovRddhirAgamaH" (2 / 6 / 50) sUtra meM spaSTa nirdeza hai ki yakAra aura vakAra se pUrva vRddhi (ai, au) Agama ho / isI prakAra "avyayasarvanAmnaH svarAdantyAt pUrvo'kkaH " (2 / 2 / 64) isa sUtra meM bhI antya svara se pUrva akpratyaya kA spaSTa nirdeza hai| ataH sUtra banAne kA koI mukhya prayojana to siddha nahIM kiyA jA sakatA / kevala yahI kahA jA sakatA hai ki mile hue vargoM meM vRddhi Adi kArya kahA~ hue haiM - isa sandeha ke nirAsArtha yaha sUtra banAyA gayA hai / / 22 / 23. lokopacArAd grahaNasiddhiH (1 / 1 / 23) [sUtrArtha] lokavyavahAra ke anusAra una zabdoM kI bhI siddhi isa vyAkaraNa meM kara lenI cAhie, jo yahA~ sUtroM meM ukta nahIM hue haiM / / 23 / [du0 vR0] . lokAnAmupacAro vyavahAraH, tasmAdanuktasyApi grahaNasya siddhirveditavyeti / nipaataavyyopsrgkaarkkaalsngkhyaalopaadyH| tathA varaNA iti nagarasyApi saMjJA |
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kAtantravyAkaraNam paJcAlA iti janapadasyApi / paJcAlA varaNA iti yogo na dRzyate, saJjJAzabdatvAt / harItakyaH phalAnIti phaleSvapi striyAM vRttiH / evamanye'pi / saJjJAzabdA iva taddhitA lokataH siddhAH / khalatikaM vanAnIti, teSAM vanAnAmekavacanAntameva nAma | zabdAnAmekArthe'pi liGgavacanabhedaH / yathA Apo jalam, dArAH kalatraM bhAryeti / vaidikA laukikajJaizca ye yathoktAstathaiva te / nirNItArthAstu vijJeyA lokAt teSAmasaMgrahaH // 23 // // iti daurgasiMhmAM vRttau prathame sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH smaaptH|| [du0 TI0 ] loko0 / ihobhaye lokAH - zAstrakArA itare'pi / teSAmupacArAd "avadheH" ityapAdAne paJcamI / gRhyate yeneti tad grahaNam abhidhAnam / yathAsthAnameva nipAtAdisaMjJA varNayiSyante / varaNA iti na kevalaM vRkSasya saMjJA, nagarasyApi / varaNAH santyasminnagare iti varaNA ucyante, kiM "varaNAdibhyazca " ( pA0 4 / 2 / 82 ) iti taddhitalupA / na kevalaM kSatriyANAM 'paJcAla ' iti saMjJA, janapadasyApi / paJcAlAnAM kSatriyANAM nivAso'dUrabhavo vA dezaH, paJcAlA vA santyasmin deze, paJcAlairvA nirvRtto janapadaH iti kiM cAturarthikenANA, yasya janapade vihitasya lup kriyate / varaNAH nagaram, paJcAlA janapada iti nagarajanapadayorliGgasaMkhyAbhyAM yogo na dRzyate, saMjJAzabdatvAt / harItakyaH phalAnIti bahuvacanena gaNaH saMsUcyate / harItakI -bhallAtakIkoSAtakI-zallakI- drAkSA- kaNTakArikA-zephAlikA- ityAdi / kiM prakRtivikArAvayavatvena vivakSite phale vihitasyANo lukA / evaM vrIhayastilAH, mudgAH, mASAH, zAlayaH, yavAH, godhUmAH / mudgaiH zAlIn bhuGkte iti / puSpamUleSvapi mallikA, navamAlikA / bRhatI, Amalakam, kuvalam, badaramiti prakRtyantarameva phale vartate / AmalakyAH, kuvalyAH, badaryAH phalamityevamAdAvarthe'Napi na bhavati, tadantAt phalasyApratIteH / anyathA hi phalAdapi vRkSe syAt phalapratItau bhavatyeke / azvatthasya phalam Azvattham, vaiNavam, plAkSam, jAmbavam / kiJca vRkSasya vikAro'vayavo vA phalaM kathaM bhavitumarhati / vikAro dvividhaH- prakRterupamardakaH, vyapedazAntarakRcca / yathA khAdiraM bhasma, khAdiro yUpa iti, 1. yato'paiti bhayamAdatte vA tadapAdAnam (2 / 4 / 8) /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajhApAdaH 113 nApyavayavo'nArambhakatvAt / vRkSe hi jAte khalu phalamutpadyate tathA phalitAvasthAmupamardam (utpAdya)zAkhAdyavayavasahAyamanyameva viziSTaM vRkSAvayavinamArabhamANaM phalaM vikAro'vayavo bhavati / yathA pallavamiti cet, lokavyavahArAtirikteyaM yuktiriti / jambUphalamiti prakRtyantarameva, na tu phalena "svaro hasvo napuMsake" (2 / 4 / 52) iti jambUH phalam ityabhedopacArAt strIliGgameva / tathA cAha - 'liGgamaziSyaM lokaashrytvaat'| ____evamanye'pItyAdi / na khalatikasyAdUrabhavAni vanAni khalatikamiti / evaM yathaikaH tathaikaH ekAkI / yathA mRt tathA mRttikA / prazastA mRt mRtsnA mRtsA ca / tadiha diGmAtrameva taddhitanidarzanamiti / vaidikA ityAdi / laukikA vedeSvapi prayujyante / tatra ta eva bahavastadanusAreNa prakRtyAdivibhAgohanasamaukikajJairvaidikAH zabdA ye yathoktAste tathaiva pratipattavyA bhavanti / lokaadityaadi| tarhi laukikA api zabdA lokopacArAdeva siddhA iti cet, naivam / gaditaM yadiha lakSaNaM bahuprakriyAjAlaM tavRddhaparamparayA avadhArayituM na zakyamiti karaNIyameveti / / 23 / // iti durgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAM prathame sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH samAptaH // [vi0 pa0] loko0| ihobhaye lokAH- zAstrakArA itare'pi / teSAm upacAro lokopcaarH| gRhyate'nenArtha iti grahaNaM zabdastasya siddhiriti vigrahaH / atha ke te zabdA yeSAM siddhirityAha - nipAta ityAdi / ete ca nipAtAdayo yathAsthAnaM pratipAdayiSyante, na kevalaM nipAtAdayo'pi veditavyA ityAha - tathA ityAdi / varaNAH santyasminnagare, varaNAnAmadUrabhavaM vA nagaram ityAdAvarthe taddhitamutpAdya "varaNAdibhyazca" (pA0 4 / 2 / 82) ityasya lopaM pUrvAcAryAH kurvanti / tato hi varaNAzabdo nagare'pi vartate / tadayuktam, lokopacArAdeva varaNAzabdo nagarasyApi saMjJA, na kevalaM vRkSasyeti kimatra taddhitalopeneti / tathA paJcAlAH kSatriyAH santyasmin deze, paJcAlairvA nivRttaH, paJcAlAnAM vA nivAsaH, paJcAlAnAmadUrabhavo vA deza iti caturvartheSu aNa, tasya .. "janapade lup" (pA0 4 / 2 / 8) ityapi na vaktavyam iti / na kevalaM paJcAlazabdaH kSatriyANAM saJjJA janapadasyApi, lokopacArAt / tathAhi pRthagjanA api paJcAlazabdAt janapadamapi pratipadyante, na ca teSAM prakRtipratyayavibhAgohanajJAnamasti / tasmAt "tadasminnastIti deze tannAmni, tena nivRttam, tasya nivAsaH, adUrabhavazva" (pA0 4 / 2 / 67-70) iti na vaktavyameva /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 kAtantravyAkaraNam yadyevaM varaNA-paJcAlazabdau samAnAdhikaraNatvAt kathaM nagarajanapadayorliGgasaMkhye na gRhNItaH iti / tasmAt taddhitalopaM kRtvA "lupi yuktavadvyaktivacane" (pA0 1 / 2 / 51) iti yuktavadbhAvo vaktavyo netyAha - paJcAlAH, varaNA iti |ngrjnpdyorlinggsNkhyaabhyaaN yogaH sambandho na dRzyate, kuta ityAha - saMjJAzabdatvAditi / IdRzAvevAmU viziSTaliGgasaMkhyakau nagarajanapadayoH saMjJAtvena prasiddhau, ataH saMjJaiva pramANamiti / tathA ca bhagavAn pANiniyuktavadbhAvalukoH pratiSedhamAha - "tadaziSyaM saMjJApramANatvAt, lubyogAprakhyAnAt" (pA0 1 / 2 / 53, 54) iti / anye tu yogo na dRzyate iti paJcAlAH kSatriyAH santyasmin deze ityAdiranvayo na dRzyate saMjJAzabdatvAditi manyante / yaMdAha jayAdityaH- paJcAlA varaNA iti / naite yogazabdAH, api tu saMjJAzabdatvAditi / harItakyaH phalAnIti, harItakyAH phalaM vikAro'vayavo veti "plkssaadibhyshc"(paa74|3|64) ityaNi kRte "harItakyAdibhyazca" (pA0 4 / 3 / 167) iti "phale luk" (pA0 4 / 3 / 163) na vaktavyam / harItakIzabdo hi vRkSe puMsi phale napuMsake lokata eva pravartate / sa ca svabhAvAt strIliGga evetyAhaphaleSvapi iti / harItakyaH iti bahuvacanena gaNaH kathyate / harItakI, koSAtakI, bhallAtakI, zallakI, drAkSetyAdi / evamanye'pIti / "ekAdAkiniccAsahAye, mRdastikan, sasnau ca prazaMsAyAm" (pA0 5 / 3 / 52, 4 / 39, 40) ityAdo'pi na vaktavyAHekaH, ekakaH, ekAkI / mRttikA, mRtsA, mRtsnA cetyAdayo hi taddhitA vRkSAdivallokata eva viziSTaviSayatayA prsiddhaaH| etadevAha - saMjJAzabdA iveti / khalatikaM vanAnIti, khalatikasya dezasyAdUrabhavAni vanAnIti vigRhya "adUrabhavazca" (pA0 4 / 2 / 70) ityaN tallopazceti na vaktavyaH / tathA yuktavadbhAvo'pItyAha - teSAm ityAdi / nAmeti = saMjJetyarthaH / nanu lokopacArAllaukikA nAmazabdA jJAyante, vaidikAstu kathaM jJAtavyAH ? kiM taitiriti na vaktavyam ? vyAkaraNaM hi vedAGgamiSyate anyathA tanna syAt / na cAnyad vaidikazabdavyutpAdane sUtramasti, yena vedAGgatvaM bhaviSyatItyAha-vaidikA ityAdi / vaidikAH zabdA laukikajJaiH puruSairye yathoktAH yena prakAreNa vede pratipAditAstathaiva prakAreNa te nirNItArthAH prakRtipratyayAdivibhAgohanadvAreNa nizcitArthA mantavyAH / etaduktaM bhavati - vede hi laukikA eva zabdA bahavaH prayujyante, tena teSAM vyutpattyanusAreNa itareSAmapi vaidikAnAM laukikajJatvAt prakRtipratyayAdivibhAgohanasAmarthyaH zakyate vyutpattiH
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH kartumityarthaH / tarhi laukikA api sarve zabdA lokata eva vijJAsyante kimanenetyAhalokAditi / lokAdavadhesteSAM laukikAnAM zabdAnAm asaMgrahaH samyag grahaNaM na bhvtiityrthH| yasmAllaukikAnAM zabdAnAM vyAkaraNameva sampradAyastadabhAve bahuprakriyA viSayAH zabdAH kathamavadhArayituM vRddhaparamparayA zakyante iti / vaidikAnAM punaH : zabdAnAM yugamanvantarAdiSvapi anavacchinnakrameNa sampradAyatvAllaukikajJairavadhArayituM pAryante iti sthitam ||23| // iti zrImattrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAM prathame sandhiprakaraNe prathamaH saJjJApAdaH samAptaH // [ka0 ca0] loko0 / vAzabdaizcApizabdairvA zabdAnAM (sUtrANAm ) cAlakaistathA / ebhirye'tra na sidhyanti te sAdhyA lokasammatAH // 115 - iti vararuciH / iha ubhaye lokA iti / zAstrakArA vyAkaraNakartAraH, itare yAdRcchikAdayo dezavyavahAravijJatvAt / grahaNamapi dvividham- zAstravyavahArahetuH, lokavyavahArahetuzca / tatrAdyamAha - nipAta ityAdi / cAdayo'sattve'rthe nipAtAH / svarAdinipAtamavyayam | upasargAH prAk prAdayo dhAtuyoge / kriyAnimittaM kArakam, nimeSAdayaH kAlAH, ekAdikAH saGkhyAH, adarzanaM lopaH / apizabdAdanyeSvapi prakRtipratyayavikArAgamAdezastrIpuMnapuMsakavibhakti - prathamAdvitIyAdayaH / atha grahaNasiddhirapi dvividhA ekA nipAtAdizabdAnAmarthato jJAnarUpA, anyA ca sakArAdilopAdinA manISAdizabdasiddhirUpA iti bodhyam / etena lokopacArAdabhidhAnAzrayaNasya ko bhedazcet, atha mahAneva bhedaH / siddhavyavahAro lokopacAraH / nipAtAdizabdA eteSvartheSu prasiddhAH, ataH sUtrAd veditavyA ityabhidhAnAzrayaNaM tu zabdasAdhanapratItiH / hemakareNoktaM na pramANam, TIkApaJjikayoH "avarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2) ityatra manISAzabdasAdhane lokopacArAt sakAralopaM vakSyati, tasmAdabhidhAnAzrayaNasyApi lokopacAraparyavasAyitvamiti vakSyatIti yuktam / lokavyavahArahetumAha - tathetyAdi / paJcAlairvA nirvRtta iti paJcAlaiH paripAlita ityarthaH / " lupi yuktavad vyaktivacane " (pA0 1 / 2 / 51) ityasyAyamarthaH - pratyayArthena sahAtmAnaM yunakti sma iti yuktazabdena
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 kAtantravyAkaraNam prakRtyartha ucyate / vyaktirliGgam, vacanaM sNkhyaa| taddhitapratyayasya lupi sati yuktasyaiva prakRtyarthasyaiva liGgasaMkhye bhavata ityarthaH / SaSThyarthe vtiH| tadaziSyamiti taditi yuktavadbhAvakathanam aziSyam akathanIyam | hetumAha - "saMjJApramANatvAt" (pA0 1 / 2 / 53) iti pANinerekaM sUtram , "lubyogAprakhyAnAt" (pA0 1 / 2 / 54) ityaparaM sUtram / asyAyamarthaH- lup aziSTaH akathanIyaH, yogasya varaNAH santyasmin nagare tad varaNA nagaramityAdisvarUpasyAvayavArthasyAprakhyAnAd apratIterityarthaH / harItakIzabdo hi ityAdi / puMsi vRkSe napuMsakaliGge lokopacArAdeva vartate iti bhAvaH / atha lokAd grahaNe siddhiriti siddhe upacAragrahaNaM kimartham ? satyam, sukhArthamiti / / 23 / // iti kalApacandre prathame sandhiprakaraNe prathamaH sajApAdaH samAptaH // [samIkSA] zabdoM ke ananta hone ke kAraNa aura una sabhI ananta zabdoM kA sAdhutvAnvAkhyAna kisI eka vyAkaraNa meM sambhava na ho sakane ke kAraNa sabhI zAbdika AcAryoM ne apane-apane granthoM meM yaha nirdeza avazya kiyA hai ki jina zabdoM kI siddhi isameM nahIM kahI gaI hai, unakA sAdhutva ziSTavyavahAra tathA anya vyAkaraNa granthoM se jAna lenA cAhie | jaise - pANini- "pRSodarAdIni yathopadiSTam" (a0 6 / 3 / 101) / hemacandra- "siddhiH syAdavAdAta, lokAta" (111 / 2, 3) / anubhUtisvarUpa - "lokAccheSasya siddhiryathA mAtarAdeH" (sAra0-grantha ke anta meN)| AcArya zarvavarmA ne bhI yahI bhAva isa sUtra meM vyakta kiyA hai - "lokopacArAd grahaNasiddhiH" (111 / 23) / vyAkhyAkAroM ne aneka zabda lokavyavahAra ke hI AdhAra para sAdhu mAnakara siddha kie haiM | kucha zabdoM kI siddhi ke lie 'vA-api-ca' Adi kI anuvRtti yahA~ mAnI jAtI hai / vararuci kA mata hai ki ukta prakAra kI anuvRtti se bhI jo zabda siddha na ho sakeM, unakI siddhi lokavyavahAra ke anusAra samajha lenI cAhie vAzabdezcApizabdairvA sUtrANAM (zabdAnAm) caalnaistthaa| ebhirye'tra na sidhyanti te sAdhyA loksmmtaaH||
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe prathamaH sajJApAdaH 117 yaha jJAtavya hai ki pANinipUrvavartI vyAkaraNa laukika - vaidika ubhayavidha the aura pANini se paravartI prAyaH sabhI vyAkaraNa kevala laukika zabdoM kA hI sAdhutva batAte haiM / kalApa vyAkaraNa meM vaidika zabdoM kA sAdhutva kyoM nahIM dikhAyA gayA - isa sambandha meM vRttikAra durgasiMha ne kahA hai - vaidikA laukikajJaizca ye yathoktAstathaiva te| nirNItArthAstu vijJeyA lokAt tessaamsNgrhH|| arthAt jo laukika zabdoM ke sAdhutvajJAna meM pAraGgata ziSTajana haiM, ve vaidika zabdoM kA bhI sAdhutva avazya jAnate haiM / una vaidika zabdoM kA sAdhutva-bodha unhIM ziSToM se kara lenA cAhie - yaha samajhakara hI AcArya zarvavarmA ne vaidika zabdoM ke sAdhutvahetu sUtra nahIM banAe / yahA~ yaha AzaGkA kI jAtI hai ki yadi vaidika zabdoM kA sAdhutva ziSTavyavahAra se jAnA jA sakatA hai to laukika zabdoM kA bhI sAdhutva ziSTavyavahAra se jAnA hI jA sakatA hai aura isa prakAra yadi vaidika zabdoM ke sAdhutva ke lie sUtra banAne kI koI AvazyakatA nahIM ho sakatI hai to laukika zabdoM ke sAdhutva ke lie bhI sUtra banAnA Avazyaka nahIM hai| isa prazna kA samAdhAna karate hue vyAkhyAkAroM ne kahA hai ki vaidika zabda alpa haiM, ataH unakA sAdhutvabodha zabdapramANaka ziSTajanoM se kiyA jA sakatA hai, parantu laukika zabda ananta haiM, unake sAdhutvajJAna kA sarala aura laghu upAya satraracanA (lakSaNazAstra) hI ho sakatI hai| ataH laukika zabdoM ke sAdhutva ke lie kalApakAra ne sUtra banAe haiN| vaidika zabdoM kA sAdhutva na dikhAe jAne ke kAraNa yaha vedAGga nahIM haiaisA nahIM kahA jA sakatA / kyoMki vedoM meM bhI adhikAMza ve hI zabda prayukta haiM, jinakA prayoga loka meM bhI hotA hai| kevala veda meM hI prayukta zabdoM kI saMkhyA apekSAkRta atyanta alpa hai | dUsare yaha ki vaidika - paramparA yuga-manvantara meM bhI avicchinna rUpa se calatI rahatI hai, vaha kabhI sarvathA vicchinna nahIM hotI / isalie vaidika zabdoM kA sAdhutvajJAna bhI vaidika vidvAnoM meM surakSita banA rahatA hai, use unake sAnnidhya se prApta kiyA jA sakatA hai | isa prakAra kevala laukika zabdoM kA hI sAdhutva dikhAne vAle vyAkaraNa bhI vedAGga siddha hote haiN|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 kAtantravyAkaraNam pANini ne bhI aneka sUtroM meM lokaprAmANya ko spaSTarUpa meM svIkAra kiyA hai, phira bhI unhoMne kucha vaidika zabdoM meM bhI prakRti-pratyaya tathA svarayojanA ke lie sUtra banAe haiM / yaha prasiddha hai ki pANini ne kAlaviSayaka paribhASA nahIM kI hai / arthAt unakA vyAkaraNa kAlaparibhASArahita hai, phalataH use akAlaka kahA jAtA hai - 'pANinyupajJamakAlakaM vyAkaraNam' (kA0 vR0 2 / 4 / 21) / kAla kI taraha pratyayArthaprAdhAnya, upasarjana Adi viSayoM meM bhI unakA yahI mata hai - "pradhAnapratyayArthavacanamarthasyAnyapramANatvAt, kAlopasarjane ca tulyam" (a0 1 / 2 / 5657) / parantu pANini kI bhI apekSA AcArya zarvavarmA ne lokavyavahAra kI prAmANikatA adhika svIkAra kI hai| inake do pramukha sUtra isa prakAra haiM"siddho varNasamAmnAyaH; lokopacArAd grahaNasiddhiH" (1 / 1 / 1; 23) / / 23 / // iti prathame sandhiprakaraNe samIkSAtmakaH prathamaH saJjApAdaH smaaptH||
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha prathame sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 24. samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazca lopam (1 / 211 ) [sUtrArtha] savarNasaMjJaka varNa ke para meM rahane para samAnasaMjJaka varNa ko dIrgha hotA hai tathA usase paravartI (savarNasaMjJaka) varNa kA lopa ho jAtA hai || 24 / [du0 vR0] samAnasaMjJako varNaH savarNe pare dIrghIbhavati parazca lopamApadyate / daNDAgram, sAgatA / dadhIdam, nadIhate / madhUdakam, vadhUDham / pitRSabhaH, kRkAraH / klukAreNa / hotRkAraH iti vaktavyam / samAnagrahaNamazrutAdapi dIrghAt samAnAt savarNasya lopArtham, tena vRkssaaH|| 24 / [du0 TI0] smaanH| samAna ityabhedavivakSAyAM prathamA / savarNa ityupazleSalakSaNA saptamI / dIrghIbhavatItyabhUtatadbhAve kRbhvastiSu vikArAcvirasya ca sarvApahArI lopo'varNasya cvAvItvam (pA0 5|4|50; 7 / 4 / 26,32) lopamityApadyate iti gamyamAnakriyAyAH karma / samAnasaMjJako varNaH savarNe pare dIrghIbhavati / avasthAbhedena varNa eva nivartate tatpratyayAt / yathA dugdhaM dadhIbhavati, lauhaM suvarNIbhavati / avasthAnivRttizca / " sthAne'ntaratamaH " ( pA0 1 / 1 / 50 ) iti sthAnazabdo'pi nivRttyartha eva bhaviSyati / avarNaH kaNThya ityakArasyAkAro dIrghaH / ivarNastAlavya : iti ikArasya IkAraH / uvarNaH oSThyaH ityukArasya UkAraH / RvarNo mUrdhanya iti RkArasya RkAraH / lRvarNo dantyaH iti lRkArasya lRkAraH / tathA ca ApizalIyazloka : Agamo'nupaghAtena vikArazcopamardanAt / Adezazca prasaGgena lopaH sarvApakarSaNAt // tathA cAyaM vakSyati - "pratyayavikArAgamasthaH siH Satvam" (3 | 8 | 26) iti / cvipratyayazcet kathaM sAgatA, nadIhate ityAha- samAnagrahaNam ityAdi / ccestu
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kAtantravyAkaraNam prayogAvirbhAvamAtrameva phalamiti / AdezavAdI punarAha-astyarthe innayamiti samAnaH savarNe dIrghavAn bhvtiityrthH| nanvasamAnakAlAnAM varNAnAM kathaM matvarthIyo dIrghA bhavitumarhati ? naitadevam / nahi nivartamAnasya pravartamAnena saha saMbandho nAsti / nahi saMbandhamantareNAsyAyamAdezaH iti SaSThI labhyate / prAgeva sthito hasvo dI? vA nivartate dIrghaH pravartate / tasya hi prasaGge satyasau prayujyate, sahAnavasthAnaM hi virodhaH, yathA bhAvAbhAvayozca , ccipratyayAnupapattiH prakRtivikArAnupapatteH / yatrAvasthitasya dharmiNaH pUrvadharmanivRttau dharmAntarApattistatrAyaM prakRtivikArabhAvaH, yathA zuklIbhavati vastram iti / na punariha kazcidanvayI sambhavati yo nivartamAnena pravartamAnena ca saMgacchate vikArakAlAnanuvRttezca / nahi kAryakAlamanuvartamAnAH prakRtayaH karaNatAM yAnti / nahi vikRtisthAne prakRtaya uccAryante / anuccAritAnAM ca kutaH sambhavastAsAM punaH pradezAntaradRSTAnAmatrAprayogo'nyeSAM ca prayogo dRzyate / yadi punarayaM ccipratyayo dIrghasya kathaM dIrgho bhavati ? nahi so'nyathAbhUto dIrghatvamAsAdayati, mA bhUt / kinno bAdhyate iti cet, paralopo nahi sanniyogaziSTAnAmekApAye'nyatarasya pravRttiH / nanu zAstre tatra tatra kathamabhidhIyate "avarNa ivaNe e, ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 2,8) iti ? naiSa dossH| uktatvAt teSAM prayogaviSaye prayujyamAnAsta eva te ityupacArito vyavahAro na punaH prakRtivikArabhAvo vivakSita iti / "vikArasthaH siH" (3 / 8 / 26) ityupacArita eva / samAnagrahaNaM kimartham ? hrasvamAtrasya mA bhUditi cet, na / dIrghasyApi dIrghaH karaNIyaH paralopArthaH / evaM sati sthAnipratipattirgarIyasIti samAnagrahaNam / 'parazca lopam' iti vacanAt, arthAt pariziSTasavarNa eva nimittabhAvaM pratipadyate savarNa (samAna) grahaNaM kimartham, anbAcayaziSTo'pi cakAro bhavitumarhati / yathA - 'bho vaTo! bhikSAmaTa gAM cAnaya' iti / tadA nirnimitte'pi dI| bhavati / kiM ca zrutatvAt savarNamAtrasyaiva lopo yathA syAt / agrAdeH samastasya lopo mA bhUt / "samAnaH savarNe dIrghaH' iti kRte'pi eka eva dI? bhaviSyati / yathA loke mRtapiNDasya mRtpiNDena saha ghaTaH kartavya ityukte eka eva ghaTaH kriyate | naivaM sAgatetyAdau bahumAtratvAd mRtavyapadeze'pi dIrgho'ntaratamaH syAt / kiM cAtra 'vAgatra, tvagatra' (tvAmatra, mAmatra) iti vyavahite'pi dIrghaH prApnoti / upazleSalakSaNA saptamI nAstItyataH parazca lopamiti vacanAt /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH RkArasya lRkAre dIrgho vaktavya eva savarNasaMjJAbhAvAditi potRkAraH / cakArAt pUrvalopazceSyate hotRkAraH, pottRkAraH / RkAre'pyevam - hotRkAraH, potRkAraH / lRti pare lRRrapi vaktavyaH, pakSe prakRtizca bhavati / hotlukAraH, hotRlRkAraH / Urdhvarepho'yam RkAraH samudAye R iti hotRkAraH / RkAre'pyevam, yadi bhASAyAM dRzyate / zakAnAmandhuH kUpaH zakandhuH / sImno'ntaH sImantaH iti kezavinyAse / kulamaTatIti kulaTA bahugotra (anyatra)- gamanavatI strI bhaNyate / sarvA hi strI kulamaTati, kulazabdena vizeSaNAd vIpsArtho gamyate / yA kulAt kulamaTatItyarthaH / ete hi rUDhita eva siddhAH / / 24 / [vi0 pa0 ] 121 smaanH| dIrghIbhavatIti / adIrgho dIrghaH sampadyate iti "abhUtatadbhAve kRmvastiSu vikArAccviH" (pA0 5 / 4 / 50) iti tamAdinipAtanAccvipratyayaH / asya ca sarvApahArI lopaH, "akArasya ccau ca " ( pA0 7 / 4 / 32 ) itItvam / nanu kathamatra ccipratyayaH prakRtivikArabhAvAnupapatteH ? yatrAvasthitasya dharmiNaH pUrvadharmanivRttau dharmAntarApattistatrAyaM prakRtivikArabhAvaH / yathA - 'zuklIbhavati vastram' iti / atra tu hrasvadIrghayoratyantabhedopalabdheH naiko dharmI kazcidihAnugato'sti sa tayoH pratibhAsate / tadayuktam, varNasyaivAvasthAbhedena vivartanAt / tathAhi prAcInAM hrasvAvasthAmatikramya dIrghAvasthAM pratipadyamAno varNa eva dharmI pratIyate / yathA dugdhaM dadhIbhavati, lauhaM suvarNIbhavati, gorasatva lauhatvasAmAnyAnugamAt ccipratyayaH siddhaH, tathAtrApItyadoSaH / AdezavAdI tu manyate - dIrgho 'syAstIti inpratyayaH / samAnasaMjJako varNaH savarNe pare dIrghavAn bhavatItyarthaH / nanu hrasvakAle dIrgho nAsti dIrghakAle hrasvo nAsti tat kathaminpratyayaH ? satyam, tathApi nivartamAnasya hrasvasya pravartamAnena dIrgheNa sambandho'styeva, yathAsyAyamAdeza iti / nahi saMbandhamantareNAsyeti SaSThI labhyate / nanu tathApi kathaM matvarthIyapratyayaH, na hyasau saMbandhamAtre vidhIyate kintarhi tadasyAstIti sAkSAd vartamAnakAle nirdezAt tadvivakSApyasti / na ca hrasvakAle dIrghasya vartamAnatA sambhavatIti / , yadyevaM sambandho'pi katham ? na hyasati sambandhini sambandhasiddhirasti, tasmAt sambandhasiddhAnyathAnupapattyA sambandhino'pi siddhirupacaryate / tathA ca AdezI sthAnItyAdayo bahulaM zAstre prayujyanta iti / nanu RkArasya lRkAreNa saha savarNasaMjJAbhAvAd dIrghaM na prApnoti tat kathamityAha - 'hotRkAra' iti / hotuH lRkAra iti vigrahaH /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kAtantravyAkaraNam vaktavyam = vyAkhyAnaM kartavyam / RkAralRkArayoH savarNasaMjJA lokopacArAt siddheti bhaavH| nanu hrasvasya dIrgho bhavan arthAt savarNasyaiva bhaviSyati kiM samAnagrahaNena ? na hyasamAnasya dIrghAdivyavahAro'stItyatrAha-samAnagrahaNam ityAdi / anena dvayaM vidhIyatedIrghaH paralopazca / tatra zrutatvAdanenaiva yatra dIrghastatraiva paralopaH syAt tena 'vRkSAH' ityatra "jasi" (2 / 1 / 15) ityanena dIrghavidhAnAt / kiJca ccipratyayapakSe svabhAvadIrghasya dIrghatvAbhAvAd 'nadIhA' ityAdiSvapi paralopo na syAt 'saMniyogaziSTAnAmekasyApAye'nyatarasyApyapAyaH' (saM0 bau0 vai0, pR0 222) iti samAnagrahaNam / AdezapakSe tu vacanAntarapraNItasya svabhAvadIrghasya punardIrghaH paralopArthastadA samAnagrahaNaM sthAnipratipattigauravanirAsArtham / / 24 / [ka0 ca0] smaanH| atha savarNagrahaNaM kimartham ? 'parazca lopam' iti vacanAt savarNa eva nimittabhAvaM pratipadyate ? satyam, anvAcayaziSTo'pi cakAro bhavitumarhati / yathA 'bho vaTo ! bhikSAmaTa, yadi pazyasi gAM cAnayeti, tadA nirnimitte'pi dI? bhaviSyati / yad vA zrutatvAt savarNasyaiva lopo yathA syAt, agrAdeH samastasya mA bhUt / nanu "samAnaH savarNe dIrghaH' ityapyekadIrghA bhaviSyati / yathA anena mRpiNDena sahAnyamRpiNDasya ghaTaH kartavya ityukte eka eva ghaTaH kriyate / naivaM tvagatra, vAgatretyAdau vyavahito dIrghaH prApnoti, upazleSalakSaNA saptamI nAstIti / nanu 'samAnaH' iti (samAnAnAmanekatvAt ) kathamekavacanam, anekasAdhanatve bahuvacanaprasaGgAt / nahi samAnatvaM jAtirasti, samatveSu jAteranaGgIkArAt / na ca jAterekatvAdekavacanamiti vAcyam / samAneSu jAteraGgIkAreNa kevalAnAM saMjJAvidhAnAt / anyathA sandhyakSarANAM parabhAgasyekArokArasya samAnatvam, tarhi 'agne indra paTo uttiSTha' ityAdAvidutoH parayoH samAnadIrghaprasaGgaH syAt / na ca 'avyavapRkteSu vidhidRSTo na vyavapRkteSu' iti vAcyam, TIkAyAM sandhyakSaraprastAve'syAnaGgIkaraNAt / ata evaiSAM jAterabhAvAt TIkAkRtA paJjIkRtA ca dharmitvena kalpyate na tu samAnatvamiti anugataikadharmAbhAvAt ? satyam / (nahi nAnArthasya harizabdasya yugapat sarveSAmabhidhAne'nugataikadharmo'sti, tdvdtraapi)| yathA harizabdena AvRttyA nAnArthA ucyante tathA anenApi nAnA vyaktaya ucyante / (yathA samAnaM mAnaM yeSAmiti samAsavAcye yeSAmityatra samUha
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH samUhisambandhe SaSThI | samUhazcAtra varNadvayAtmaka eva, tena savarNasamudAyaviSayakAntA daza prakArAstatra kutaH SaTprakArApannatvamiti anugataikadharmo'sti / nanu kathametad, yAvatA samAnasaMjJAghaTitA hi savarNasaMjJA, yathA dvau dvau samAnau savarNau bhavataH iti samAnatvaM ca savarNaghaTitamucyate, ata itaretarAzrayadoSa iti, satyam; savarNatvaM hi samAnaghaTitaM na kartavyaM kintu dazAnAM madhye yau dvau dvau tau savarNAviti tatra vyAkhyAtamiti nAstItaretarAzrayadoSa iti / nanu samAna eva dharmitvena kathaM na kalpyate iti cet, varNasya dharmitvakalpane'pi samAnatva eva tAtparyamiti bodhyam / nanu saptamI nimitta iti sUtramasmanmate nAsti tat kathamiha nimittasaptamI ? satyam, upazleSa - lakSaNA saptamI | upazleSaH saMyogaH, yadyapi zabdAnAM guNatvAt saMyogo na saMbhavati, nApi kaTe Aste itivad AdhArAdheyabhAvaH (samAnasya savarNasthAne vRttyabhAvAt) sambhavati, nahi AdhArAdheyaM vinA upazleSo ghaTate, tathApi zAstre varNAnAM dravyavadvyavahAra iti / yad vA savarNasamIpo dezo'pi savarNa ityucyate / tato ghaTata evopazleSaH iti / yathA 'gaGgAyAM ghoSaH' ityeka upazleSaH / tarhi 'daNDAgram' ityAdau agrazabdasyApi dIrghaH myAt cet, na / parazca lopagrahaNAt saptamyA nirdiSTe pUrvasyeti jJApitamiti kathamagrazabdasyAkArasya dIrgha iti / vastutastu lokopacArAnnimittasaptamI draSTavyA / anye tu "kAlabhAvayoH saptamI" (2 / 4 / 34) ityanenaiva saptamI siddhA / yathA savarNe paratra sthite'pItyAhuH / abhUtatadbhAva ityaadi| ayamarthaH- avasthAvato'vasthAntareNAbhUtasya ajAtasya tadAtmanA vikArAtmanA bhAve janmani virbhavati, kRbhvastiSu pareSu tamAdidarzanAditi / dIrdhIbhavatIti jJApakAt tamAdau ccipratyayavidhAyakamidaM dRSTaM tasmAdityarthe'sya cveriti tadeva jJApakamunneyam / prakRtIti / prakRtizca vikArazceti dvandvaH / dharmAbhAvAt prakRtivikArabhAvo nAstIti bhaavH| prakRtervikAra iti tatpuruSe prakRtitvamastyeva, kintu tasya vikRtirnAstIti sambhAvyate / atha hrasvadIrghayoratyantabhedopalabdherityatra kathameko dharmItyAderheturdattastasmAt pUrvapakSavAdinA hrasvadIrghayordharmatvena svIkAraH kRtH| zuklIbhavati vastram ityAdau zuklakRSNayorbheda eveti / naivam, abhiprAyAparijJAnAt zuklIbhavati vastramityAdau zuklakRSNazabdau dharmiparau ekasyAM vastravyaktau vartete, tadvad hasvadIrghAbhyAM vartituM kApi
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kAtantravyAkaraNam vyaktirasti, ata evAnayoratyantaM bheda iti kecit / etacca nAtipezalam / etacca tairevAvagamyate nAsmAbhiriti / vastutastu hrasva eva dharmI bhaviSyati iti siddhAntavAdino mataM nirasitumAha - hasvadIrghayoH iti / ato nAsti pUrvapakSAvasaraH / nanu varNaH kathaM dharmI syAt, yathA hrasvadIrghayormedastathA varNAnAmapi nAnAtvAd bheda iti ? satyam, varNazabdenAtra varNatvamucyate iti na doSaH / nanu tarhi jAteriva kAraNAbhAvAt kathametat saMgacchate ? satyam, bhedAbhedasvIkAraH kartavyaH / tathAhi bhedasvIkAre dharmikalpanA, abhedasvIkAre varNatvaM (dharma) iti nAsti pUrvapakSAvasaraH iti vikAraH siddhaH / idAnImAdezavAdino matamAha - Adeza iti / atrApizalIyazlokaH Agamo'nupaghAtena vikArazyopamardanAt / Adezazca prasaGgena lopaH sarvApakarSaNAt // nanu vikArAdezayoH ko bhedaH, dvayoreva prakRtivinAzapravartamAnatvAt ? ucyate - varNasya sthAne bhavan vikAra ucyate, zabdasya sthAne bhavan Adeza iti / ata eva 'tisraH' ityatra na Satvam avikAritvAditi / kulacandrastu- nanvasminneva sUtre avarNasya sthAne kRtasyApi dIrghasya ubhayavyapadezAt / kiJca "nAmikaraparaH" (2 / 4 / 47) ityasya TIkAyAM zabdasya sthAne kRtasyApi Adezasya vikArazabdenoktatvAt / tathAhi - AgamasAhacaryAd vikArasyApi sakArasyaiva na punaranekavarNasyeti, tenAtra tisRbhirityatra na Satvamiti, tasmAditi bhedena nAmabheda iti yuktaM TIkApaJjIkRdbhyAM punarmatadvayamavalambya vyAkhyAtamiti / nanu hrasva ityAdi / hrasvakAla iti hrasvoccAraNakAla ityarthaH / sambandho'styeveti bAdhyabAdhaka ityarthaH / vartamAnavivakSApyastItyayamabhiprAyaH- tadasyAstIti sUtre yatra kriyApadaM nAsti, tatrAstirbhavatiparaH prayujyate iti nyAyAt prAptamiti yat punaruktaM bhavatIti tad bodhayati-sUtre liGga saMkhyA kAlazcAtantrANItyAdinyAyo'sminnastItyAha - tadvivakSApyastItyanena prathamAntasya vartamAnatA'vagamyate, sA punaratra dIrghasya vartamAnatA vartata eva tat kathamidamuktam ? naivam / tadasyAstItIdaMzabdena SaSThyantasyApi vartamAnatA sUcyate tatsambandhino vartamAnatA vikRtena stItyAha - na ca hrasvakAle dIrghasya vartamAnatA sambhavatIti / atra dIrghakAle hrasvo nAstItyapi bodhyam /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 125 yadyevamiti sambandho'pi kathaM smbhvtiityrthH| tasmAdityAdi / sambandhasiddhyarthamiti bhaavH| upacaryate bhUtapUrvasya vartamAnatvopacAra ityarthaH / upacArasyAvazyakatvamAha - tathA ca iti / nanu akArasyetyAdi / atra kathaM svarasyaiva dIrgha ityavadhAryate savarNavacanAt, na hyasvarasya savarNaH kazcidasti, yena vyaJjanasya dIrghaH syAditi / nanu vAkkalpa ityAdiSu kakAre kakArasya dIrghaH kathaM na syAt, tathAha vargasaMjJAvidhau vargAntarasyAsavarNatvaM pratipAditam / ataH savargavyaJjanasya savarNatvamastyeva, tadayuktam / abhiprAyAparijJAnAd yatra vargagrahaNamasti tatra vargAntasya savarNatvam, natu sarvatra / tathA ca "cavargasya kirasavarNe" (3 / 6 / 55) ityatra hemakaraNa zapathaH kRtaH, tanna / anyathaiva siddheH zapathasyAyuktatvAt / tathA hi savarNazabdena hi zAstre svara eva saMketitaH, nahi sambhave sati yogArthamAdAya vyaJjane pratItirbhavitumarhatIti / nahi 'paGkajamAnaya' ityukte saMketitArthaM parityajya kenacit kumudamAnIyate / kiJca 'kRtrimAkRtrimayoH kRtrimo vidhiyAyyaH' (vyA0 pari0 vR06) tasmAt savarNa iti vacanAt svarasyaiva dIrgha ityavadhAritam / arthAd ityAdi / savarNagrahaNAd ityarthaH samAnasya savarNavyavahArAditi bhaavH| atha samAnagrahaNAbhAve savarNe parataH ityukte savarNa eva labhyate, tataH sandhyakSarANAM parabhAgasya ikArokAratvAt 'agne indraH' ityAdau dIrghaH kathaM na syAdityAha - na hyasamAnasya iti / tathAhi sandhyakSaraprastAve TIkAyAmuktam - 'agne indraH, paTo udakam' tatra samAnadIrghaH prAptaH, kintu kevalAnAM samAnasaMjJAvidhAnAnna bhavati / dIrghAdityAdi / AdigrahaNAd 'agne Aha, paTo Agaccha' ityAdiSu yatvAdikamapi na bhavatItyarthaH / atra ayAdyAdezAH santi bAdhakA iti cet, na / 'agne indra' ityatra samAnasya dI? nAstIti nizcitameva / atastatraivAyAdezasya caritArthatvamiti / yad vA Adizabdena sandhyakSarANAM savarNavyavahAro nAstItyucyate avyavapRktasamAnasyaiva savarNasaMjJAvidhAnAd idameva yuktamutpazyAmaH / sUtre savarNadIrghayoH svarasaMjJayaiva prastutatvAt / anye tu Adizabdena hrasvavyavahAro'pi nAstItyAhuH / tanna / "sandhyakSarANAmidutau hasvAdeze" (kAlApapari0,pari0 95) iti hrasvavyavahAradarzanAditi | athAkAralopamajasi iti kriyatAM tadA 'vRkSAH' ityatrAnena dIrghaH paralopazca bhaviSyati kiM samAnagrahaNamityata Aha - kiM ca iti /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kAtantravyAkaraNam nanu 'daNDAgram' ityakAre lopamityasya vizeSavidherviSayatvAt kathaM dIrghaH ? tathA ca tatra vakSyati akAre sAmAnye iti cet, na | evaM tadarthAparijJAnAd yatra vibhaktau parato vartamAnasya yalliGgasyAkAro lopamApadyamAno'kAre sAmAnya iti zrutatvAt tad - vibhaktestalliGgasyAkAra iti / yad vA daNDasyAgraM daNDAnam iti samAse SaSThIlope kRte "prakRtizca svarAntasya" (2 / 5 / 3) ityanena prakRtivadbhAvAdakAralopo na bhavati / yathA sakhA priyo'syeti 'sakhipriyaH' / atra "sakhyuzca" (2 / 2 / 23) ityatra bhavati / yattu akAralopam ityatra paJjikAyAm uktam - iha syAdiprastAvAd vibhaktereva nimittatvAt 'daNDAgram' ityAdau lopo na bhavatIti / tattu 'he daNDa agraM pazya' ityanvaye yuktArthatvAbhAvAt prakRtizcetyasyAviSayatvaM bodhyam / nanu sAgatetyatra dIrghAt paralope sati lopasyAdezatvAd "AGayAdiSTe" (kAta0 pari0, saM0 18) ityanena sAzabdasyAkAralopaH kathaM na syAt / tathA ca zrIpatinApyuktam - "AdiSTagrahaNaM lupte'pi yathA syAt / yathA A + oNati = oNati, parA + oNati = paroNati iti ? satyam, 'parazca lopam' iti kRte yadi AGyAdiSTa iti lopaH syAt tadA nimittasya dIrghasyApyabhAvAt punarapyAkAraH samAyAti ityanavasthA syAt / tanna / AGyAdiSTe ityasya pravRttau satyAM naimittikAbhAvaM pratyeva anavasthAyA ucitatvAt / ___ yad vA yadi sanimittaprastAvAd yasminneva nimitte pare AGyAdiSTo bhavati tadA tasminneva nimitte'varNo lupyata iti na doSaH / anye tu sannipAtalakSaNanyAyAt pUrvalopo na bhavati / na ca varNagrahaNe nimittatvAditi vAcyam, tasyAnityatvAdityAhuH / tarhi 'tAmupaihi mahArAja' (du0 sa0 13 / 4) ityatrAkAralopaH syAt ? satyam / "nAmadhAtorvA" (kAta0 pari0, saM0 14) ityato vAgrahaNAnuvartanAd vikalpo bhaviSyati / yad vA AGyAdiSTa ityatropasargo vartate / atropasargapratirUpakeNa sidhyatIti ||24| [samIkSA] pANini ne 'daNDAgram, madhUdakam' Adi meM dIrghavidhAna "ekaH pUrvaparayoH" (pA0 6 / 1 / 75) ke adhikAra meM kiyA hai, jisake kAraNa pUrvavartI tathA paravartI donoM avarNoM ke sthAna meM eka dIrgha AkArAdeza, do ivargoM ke sthAna meM eka dIrgha IkArAdeza, do uvargoM ke sthAna meM eka dIrgha UkArAdeza tathA do RvargoM ke sthAna
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH meM eka dIrgha RkArAdeza upapanna hotA hai - "akaH savarNe dIrghaH" (pA0 6 / 1 / 101) / zarvavarmA ne pUrvavartI avarNAdi ke sthAna meM dIrgha AkArAdi Adeza tathA paravartI avarNAdi kA lopa kiyA hai / isa prakAra pANinIya vyAkaraNa meM do svaroM ke sthAna meM tathA kalApavyAkaraNa meM eka hI svara ke sthAna meM dIrgha Adeza nirdiSTa hai| ina do vidhiyoM meM kauna sI vidhi prazasta hai- isakA nirNaya kara pAnA yadyapi atyanta duSkara hai tathApi itanA to avazya kahA jA sakatA hai ki svara use kahate haiM jo uccAraNa meM kisI anya kI apekSA na rakhatA ho / isase use svayaM samartha mAnA jAtA hai - 'svayaM rAjate iti svrH'| svayaM ekAkI samartha hone para do svaroM ke sthAna meM eka svarAdeza kI apekSA eka hI svara ke sthAna meM eka svarAdezavidhAna adhika samIcIna pratIta hotA hai / yadi yaha kahA jAe ki kalApavyAkaraNa meM paravartI svara kA lopa adhika karanA par3atA hai to vaha isalie samAdaraNIya nahIM ho sakatA ki pANinIya vyAkaraNa meM "ekaH pUrvaparayoH" (pA0 6 / 175) yaha adhikArasUtra atirikta karanA par3atA hai / kalApavyAkaraNa meM paravartI svara kA lopa karane ke lie atirikta sUtra nahIM kiyA jAtA, kintu eka hI sUtra-dvArA dIrgha tathA lopa-kArya nirdiSTa hue haiN| vyAkhyAkAroM ne isa savarNadIrghavidhi ko vikAra tathA Adeza mAne jAne ke sambandha meM kulacandra, hemakara tathA zrIpati Adi ke matoM ko pradarzita kiyA hai| eka varNa ke sthAna meM upapanna hone ke kAraNa ise kucha vidvAn vikAra bhI kahate haiM / eka varNa ke sthAna meM hone vAlI vidhi ko vikAra tathA adhika varNoM yA dhAtu - pada Adi ke sthAna meM hone vAlI vidhiko Adeza mAnA gayA hai / Apizali kA mata hai Agamo'nupaghAtena vikArazcopamardanAt / Adezastu prasaGgena lopaH sarvApakarSaNAt // kAtantrakAra ne sthAnI ko prathamAnta tathA Adeza ko dvitIyAnta rakhA hai, nimitta kA prayoga to saptamyanta hI hai / pANini ne sthAnI kA SaSThyanta tathA Adeza kA vyavahAra prathamAnta kiyA hai| kAtantrakAra kI zailI pUrvAcAryasammata hai|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. daNDAgram / daNDa + agram (a + a)| DakArottaravartI evaM samAnasaJjJaka 'a' ke sthAna meM 'A' Adeza tathA uttaravartI a kA lopa | 2. saagtaa| sA + AgatA (A+ aa)| sakArottaravartI 'A' ke sthAna meM 'A' Adeza tathA paravartI A kA lopa | 3. ddhiidm| dadhi + idam (i +i)| dhakArottaravartI tathA samAnasaMjJaka 'i' ke sthAna meM 'I' Adeza evaM paravartI 'i' kA lopa | 4. nadIhate / nadI + Ihate (ii+ii)| dakArottaravartI I ke sthAna meM 'I' Adeza aura paravartI I kA lopa / 5. madhUdakam / madhu + udakam (u + u) | dhakArottaravartI 'u' ke sthAna meM 'U' Adeza evaM paravartI U kA lopa / 6. vdhuuddhm| vadhU+ UDham (uu+uu)| dhakArottaravartI U ke sthAna meM 'U' Adeza, paravartI U kA lopa / 7. pitRssbhH| pitR + RSabhaH (R+ R)| takArottaravartI R ko R Adeza tathA paravartI R kA lopa / 8. kRkaarH| kR + RkAraH (R+ R) / pUrvakakArottaravartI kR ko kR Adeza, atha ca paravartI R kA lopa / 9. klRkAreNa / kla + lRkAreNa (lU + ) | pUrvakakArottaravartI lU ke sthAna meM la Adeza tathA paravartI lU kA lopa / 10. hotRkaarH| hotR + lRkAraH (R + lu) / takArottaravartI R ke sthAna meM R Adeza tathA paravartI lU kA lopa | RvarNa - tRvarNa kI savarNasaMjJA ke lie pANinIyAdi vyAkaraNoM meM vArttikAdivacana par3he gae haiM, parantu kAtantra meM yaha kArya lokavyavahArAnusAra hI svIkAra kara liyA jAtA hai| pANinIya vyAkaraNa meM isa vidhi ke 'daityAriH, zrIzaH, viSNUdayaH' Adi udAharaNa prasiddha haiN|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 129 25. avarNa ivaNe e (1 / 2 / 2) [sUtrArtha] ivarNa ke para meM rahane para avarNa ke sthAna meM 'e' Adeza hotA hai tathA ivarNa kA lopa / / 25 / [du0 vR0] avarNa ivaNe pare erbhavati parazca lopamApadyate / varNagrahaNe savarNagrahaNam / tavehA, seyam / cakArAdhikAro'nuktasamuccayArthastena kvacit pUrvo'pi lupyate / halISA, lAGgalISA, manasa ISA manISA ||25| [du0 TI0] avrnnH| loke guNAkSarajAtiSu varNazabdo dRzyate / kathaM punaH samAnebhyaH zruto varNazabdaH savarNagrAhaka iti / savarNagrAhakazcedAcAryavyavahArAdityuktameva / arthAzritaM ca yathAsaGkhyaM na bhavati, savarNAbhAve kramasyAnAdarAt / ata eva vyastamudAhRtamiha dIrghasya hrasve hrasvasya dIrgha'pIti / manasa ISA manISA iti salopo'pi vaktavyaH / athAkAralope saMyogAntalopa iti ced atipUrvatvAdakArasya kathaM lopH| tarhi lokopacArAd bhaviSyati / / 25 / [vi0 pa0] avrnnH| varNagrahaNe savarNagrahaNamiti / varNazabdo'yaM svabhAvAt samAnebhyaH zruto yasya varNasya yena varNena saha savarNasaMjJA tayoH samudAyamAha - etena yathAsaGkhyamapi nirastaM bhavati / na hyavarNAdizabdo hrasvadIrghakrameNa vyavasthitaM vrnnmaah| kintarhi savarNavyavahArazca vyatikrameNApi nizcita iti kuto yathAsaGkhyam / ata eva hrasvasya dIrghasya ca dIrgha hrasve ca darzitamiti / cakAra ityAdi / manasa ISA manISeti SaSThIsamAso darzitaH / evaM pUrvayorapi zabdayoH pratipattavyam / atha manasaH sakAralopaH kathaM syAt nakArasyAkAralope sati saMyogAntalakSaNa iti cet, na / sakAreNa vyavadhAnAdakArasyaiva lopaH kathaM syAt ? satyam / ata eva cakArasyAnuktasamuccayArthatvAt lokopacArAd vA sakArasyApi lopa iti / / 25 /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam [ka0 ca0] avrnnH| varNazabdo'yamityAdi / etadAcAryapArampallibdham / ataH samAnatvAt savarNaH sajAtau iti sUtraM na vAcyam / samAnebhya iti / samAnagrahaNamiha hrasvamAtraparam, AvarNAdivyavahArAbhAvAt / yadyapi varNazabdenAtra samudAyasyoktatvAt savarNAvavocyeta, tathApi (prayoge) savarNAvayavasyaikasyApi savarNavyavahAraH, kathamanyathA "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) ityAdiSu pravartate / cakArAdhikArAditi vRttiH / hala - lAGgalayoH samAno'rthaH / ISA lAGgaladaNDa | mUrdhanyopadho'yamiti subhuutiH| evaM ca mUrdhanyopadhatve nityameva pUrvalopaH, yadA tu "prabhuzaGkarayorIzaH striyAM lAGgaladaNDake" (ud, a0rAmA0 2 / 9 / 14) iti tAlavyopadhastadA asmin pakSe vikalpaH prtipttvyH| tathA ca zrIpatirapyAha - Izestu tAlavyAntAdapratyayaH, 'halIzA, lAGgalIzA' etau vibhASayeti matam / manISeti / atra mUrdhanyaSakAraH 'ISa gatau' (1 / 433) ityasmAd yuviSaye apratyaya iSyate / manISA vRttiriti pradIpapArAyaNAbhyAmuktam / athetyAdi / nahi sasya visarge sati "aparolopyo'nyasvare0" (1 / 5 / 9) iti kRte pazcAdakAralopaH kaaryH| visarjanIyalope punaH sandhiniSedhAt na cakArAdhikArAd bAdhakaH kAryaH / cakArAdhikAra ityasya 'halISA' ityAdAveva caritArthatvAdityAha - sakAralopaH katham iti / nanu katham uktaM saMyogAntalopa iti, anuSaGgalopa eva prApnoti ? satyam / sakAreNa vyavadhAnAd akArasyaiva kathaM lopaH ? kathamityanenaiva sarvaM nirAkRtamiti | athavA akAralope sati "asiddhaM bahiraGgamantaraGge" (kAta0 pari0 35) iti 'nyAyAdanuSaGgalopo na bhavati, saMyogAntalopastu bhavatyeva bahiraGgatvAt / yad vA akruJcet iti niSedhAttajjAtIyanakArasyaiva lopaH / tajjAtIyatvaM tu upadezakAle evAnuSaGgatvamiti / vastutastu yadyakAralopaH syAttadA luptAkArasya sthAnivadbhAvAdanuSaGgasajhaiva nopapadyata iti kuto'nupapattiH / satyamityAdi / nanu cakAreNAvyavahitapUrvasya lopasyaiva samuccIyamAnatvAt kathaM sa vyavahitaM samuccinuyAdityAha - lokopacArAd vA iti / kAzakRtsnaprabhRtibhirAcAryairnakArasya saMjJeyamanvAkhyAtA - "anunAsiko'nuSaGgaH" (kA0 dhA0 vyA0, sU07); "pUrvAcAryasaMjJeyaM nakArasya" (ma0 bhA0 dI0, pR0 134); "nakArasyopadhAyA anuSaGga iti pUrvAcAryaiH saMjJA kRtA" (nyA0 1 / 1 / 47) /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 131 nanu kimarthamavarNagrahaNam, pArizeSyAdavarNa eva kArTI syAditi, atha vyaJjanamapi kAryi syAditi cet, na / samAnAnuvartanAt paratvAt zrutatvAcca ivaNe pare avarNa ekAro bhavatIti pratipadyate, ivarNAdau yatvAdividhAnasya caritArthatvAdeva na bhaviSyati ? satyam, tadA sukhArtham / / 25 / [samIkSA] pANinIya vyAkaraNa ke anusAra "ekaH pUrvaparayoH" (pA0 6 / 1 / 75) ke adhikAra meM "Ad guNaH" (pA0 6 / 1 / 87) se guNAdeza pravRtta hotA hai / jisase 'ramA + IzaH' yA 'sura + IzaH' isa sthiti meM pUrvavartI avarNa tathA paravartI ivarNa ina donoM ke hI sthAna meM eka ekArAdeza niSpanna hotA hai / zarvavarmA ne to dIrghavidhi kI taraha guNavidhi bhI eka varNa ke hI sthAna meM nirdiSTa kI hai| tadanusAra 'tava + IhA' tathA 'sA + iyam' isa avasthA meM pUrvavartI avarNa ke hI sthAna meM ekArAdeza hone ke anantara paravartI ivarNa kA lopa ho jAtA hai aura isa prakAra 'tavehA, seyam' zabdarUpa niSpanna hote haiM / yahA~ para bhI sUtra 24 kI samIkSA kI taraha yaha kahA jA sakatA hai ki svaroM ke svatantra hone ke kAraNa eka hI svara kA Adeza kiyA jAnA samIcIna hai, do svaroM ke sthAna meM eka svarAdeza karane kI apekssaa| [vizeSa] sUtrapaThita 'varNa' zabda kA artha savarNa liyA jAtA hai / isake lie paribhASAvacana bhI hai - 'varNagrahaNe savarNagrahaNam' (saM0 bau0 vai0, pR0 225) / sUtra-saMkhyA 24 meM paThita cakAra kA adhikAra isa sUtra meM bhI anuvRtta hone ke kAraNa yahA~ anukta kA bhI samuccaya abhISTa hai / isase kahIM kahIM para pUrvavartI avarNa kA bhI lopa ho jAtA hai / jaise- hala + ISA = halISA, lAGgala + ISA = lAgalISA, manas + ISA = manISA | 'manISA' meM salopa bhI karanA par3atA hai| [rUpasiddhi] 1. tvehaa| 'tava + IhA' isa avasthA meM vakArottaravartI akAra se IhAzabdastha IkAra para meM upasthita hai / ataH 'a' ke sthAna meM isa sUtra se 'e' Adeza tathA paravartI 'I' varNa kA lopa hokara 'tavehA' zabdarUpa niSpanna hotA hai /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 kAtantravyAkaraNam 2. seym| 'sA + iyam' isa dazA meM sakArottaravartI A ke sthAna meM 'e' Adeza tathA uttaravartI 'i' kA lopa karanA par3atA hai | isa vidhi ke 'ramezaH, surezaH, mahezaH' Adi bhI udAharaNa prasiddha haiM / / 25 / 26. uvaNe o (1 / 2 / 3) [sUtrArtha] uvarNa ke para meM hone para pUrvavartI avarNa ke sthAna meM 'o' Adeza hotA hai tathA paravartI uvarNa kA lopa / / 26 / [du0 vR0] avarNa uvaNe pare orbhavati parazca lopamApadyate / tavohanam, gaGgodakam / / 26 / [atra vyAkhyAntaraM na prApyate / kAtantrarUpamAlAyAM 'gandhodakam, mAloDhA' iti udAharaNadvayaM lbhyte]| [samIkSA isa sUtra para durgaTIkA, vivaraNapaJjikA tathA kalApacandra nAmaka vyAkhyAe~ nahIM haiM / pANini ne 'o' rUpa guNavidhi kI vyavasthA do vargoM ke sthAna meM kI hai, jabaki zarvavarmA ne kevala avarNa ke sthAna meM / isa vidhi meM paravartI uvarNa kA lopa ho jAtA hai / svaroM ke svatantra hone ke kAraNa do svaroM ke sthAna meM eka svarAdeza kI apekSA eka hI svara ke sthAna meM o-Adeza adhika samIcIna pratIta hotA hai| [rUpasiddhi] 1. tavohanam / tava + Uhanam (a+uu)| vakArottaravartI a ke sthAna meM o tathA paravartI U kA lopa / 2. gaGgodakam / gaGgA + udakam = (aa+u)| dvitIya gakArottaravartI A ke sthAna meM o tathA paravartI u kA lopa / 'sahodaraH, manorathaH' Adi udAharaNa bhI draSTavya haiM / / 26 /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 27. RvarNe ar (1 / 2 / 4) 133 [sUtrArtha] RRvarNa ke para meM hone para avarNa ke sthAna meM 'ar' Adeza tathA paravartI RRvarNa kA lopa hotA hai ||27| [du0 vR0] avarNa RvarNe pare 'ar' bhavati, parazca lopamApadyate / tavarkAraH, sakariNa / RNa - pra - vasana - vatsatara - kambala - dazAnAmRNe kvacidaro'pi dIrghatA / RNArNam, prArNam ityAdayaH / Rte ca tRtIyAsamAse / zItena RtaH zItArtaH / Rti dhAtorupasargasya dIrghaH / prArcchati / nAmadhAtorvA / prArSabhIyati / prarSabhIyati ||27| [du0 TI0 ] RvarNe0 / RNe RNam RNArNam, prArNam ityAdayaH iti / vasanArNam, vatsatarArNam / vatsare varSe vA RNam / vatsarArNam ityanye / dazArNam / dazArNo dezaH, dazArNA nadI / RNaM jaladurgabhUmiriti / yathAyogaM samAse kvacid bahulaM hrasvasya dIrghateti / Rte ca tRtIyAsamAse iti / Rta iti kim ? duHkhena Rcchako duHkharcchakaH / tRtIyAsamAsa iti kim ? paramartaH, uttamartaH / Rti dhAtorupasargasyetyAdi / dhAtoriti kimartham ? iha mA bhUt - prarSabhaM vanam / pragatA RSabhA yasmAditi / prarcchako dezaH / pragatA RcchakA yasmAditi / nanu yAM kriyAM prati prAdayo yuktAstAM pratyupasargA iti lokopcaaraadnugtaarthH| idaM tarhi prayojanam - Rti samAnasya hrasvaH prakRtibhAvazceSyate / khaTvA + RSyaH khaTvarSyaH / nadI + RSyaH nadyRSyaH / asmAdupasargasyAreva yathA syAt / prakRtirmA bhUditi cet, na / ete hi sUtranirdezA jJApayanti - vivakSitazca sandhirbhavati iti / tathA ca vakSyati - kvacid grahaNasyeSTaviSayatvAd bahulam, tatra hrasvo vyAkhyAtavya eva / tathA samAnasya nAmino'savarNe svare vA prakRtiH hrasvazcAsamAsa iti na vaktavyameva / dadhi + atra | dadhyatra | kumArI + atra / kumAri atra, kumAryatra / samAse tu nityameva dadhyodanam, kumAryAkAraH / tathA adhIte, vyudasyatIti upasargANAmapi nityam eva /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 kAtantravyAkaraNam tathA cAha - 'padayoH sandhirvivakSito na samAsAntaraGgayoH' (saM0 bau0 vai0, pR0 224, 228, 232), tasmAd dhAtoriti sukhapratipattyarthameva vRttau nigaditamiti / / 27 / [vi0 pa0] avarNe0 / RNetyAdi / eSAm RNazabde pare yo'rAdezastasya dIrgho na vaktavyaH, 'hrasvasya dIrghatA' ityanenaiva siddhatvAt / tatra hi kvacidadhikArAllakSyAnurodho darzita iti / etadeva kvacid ityanena sUcitam / RNArNam, prANam ityAdaya iti / RNasya RNam RNArNam / prakRSTaM pragataM vA RNam prANam / evaM vasanasya RNaM vasanArNam, vatsatarasya RNaM vatsatarArNam iti bhavati / kambalasya RNaM kambalArNam, dazAnAm RNaM dazArNam / evaM daza RNAni yasmin yasyAM vA dazArNo dezaH, dazArNA nadI / atra RNazabdena jaladurgabhUmirucyate / yathAyogaM samAsaH sarvatra bhavati / Rte ceti / zItena RtaH zItArtaH iti pUrvavadihApi dIrgha ityarthaH / Rta iti kim ? duHkhena RcchakaH duHkharchakaH / tRtIyAsamAsa iti kim ? paramazcAsau Rtazceti paramartaH / Rti dhAtoriti / dhAtoH RkAre upasargasya po'rAdezastasya tathaiva dIrgha ityarthaH / dhAtoriti kim ? pragatA RSabhA yasmAt tat prarSabhaM vanam / nanu "yakriyAyuktAH prAdayastameva zabdaM prati upasargAH" (upasargAH kriyAyoge-pA0 1 / 4 / 59) iti kathamatra praaptiH| prazabdasya gatikriyAsambandhasyAtra upasargatvAbhAvAdeva na bhaviSyati kiM dhAtugrahaNena ? satyam / dhAtoriti vRttau sukhArthameva darzitam / nAmadhAtorveti / RSabhamicchatIti "nAmna AtmecchAyAM yin" (3 / 2 / 5), "yinyavarNasya" (3 / 4 / 78) itIttvam, "te dhAtavaH" (3 / 2 / 16) iti dhAtutve pazcAdupasargeNa saMyogaH / / 27 / .. [ka0 ca0] Rvrnne| prakRSTaM pragataM veti "gatiprAdayaH" (pA0 2 / 2118) iti samAse'rAdeze kRte'siddhavadbhAvAnna rephasya visargaH / anye tu iti / candragomi-kAzikA - jinendrbuddhiprbhRtyH| idaM tu na yuktam, pataJjalizAkaTAyanAdibhirvatsatarasyaiveSTatvAt / tathA ca zrIpatiH - tarapratyayo'tra bhASyAdAvukta iti bhASyacAndrayorvirodhe ubhaya eva pramANamiti yuktamutpazyAmaH / nanu nadIdezayorRNasyAbhAvAt kathaM dazArNA nadItyAdi ityAha - RNazabdena ityAdi / adhamottamayoruttamarNAviti vrruciH|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 135 tadapramANam, 'tantrAntare'dRSTatvAt / Rte ceti na vaktavyam, Artazabdenaiva zItArtAdayaH siddhAH kimaneneti naivam, Rte'niSTaprayogApatteH / yatra cAyam Rti dIrghastatra ca RkAre samAnasya prakRtibhAvo vibhASayeti prakRtirneSyate iti zrIpatiH! nanu yadi yakriyAyuktAH prAdayastameva zabda prati upasargA ityucyate, tadA kathaM pragato'dhvAnaM prAdhvo rathaH, pratyadhvaM zakaTamityAdi "upasargAdadhvan" (2 / 6 / 73-32) ityatpratyayaH ? naivam / ata eva vacanAd antarbhUtakriyAsambandhasyApi upasargatA itydossH| anyathA apratyayavidhAyakasUtrameva vyarthaM syAditi saMkSepaH / / 27 / [samIkSA] pANini ke anusAra avarNa aura RvarNa donoM ke sthAna meM 'a' guNa hotA hai / "uraNa raparaH" (pA0 1 / 1 / 21) se rapara karane ke bAda kRSNa + RddhiH = kRSNarddhiH Adi zabdarUpa siddha hote haiM / zarvavarmA ke anusAra pUrvavartI avarNa ke hI sthAna meM 'ar' Adeza tathA paravartI RvarNa kA lopa hokara 'tavAraH, sarkAreNa' Adi prayoga sAdhu mAne jAte haiN| sUtra-saMkhyA 25-26 kI hI taraha yahA~ bhI do svaroM ke sthAna meM hone kI apekSA eka hI svara ke sthAna meM rephasahita 'ar' Adeza karanA adhika samIcIna pratIta hotA hai| [vizeSa] 1. vRttikAra durgasiMha ne 'RNArNam, prArNam' Adi kI siddhi ke lie eka vArttika par3hA hai - "RNa-pra-vasana-vatsatara-kambala-dazAnAmRNe kvacidaro'pi diirghtaa"| isake anusAra pUrvavartI avarNa ke sthAna meM 'Ar' Adeza hotA hai, jisase ukta zabdarUpa niSpanna hote haiN| 2. 'zItArtaH' Adi kI siddhi ke lie vArttika par3hA gayA hai - "Rte ca tRtiiyaasmaase"| kucha vyAkhyAkAra 'zItena RtaH' yaha vyutpatti na mAnakara 'zItena ArtaH' mAnate haiM / isa prakAra vArtika kI koI AvazyakatA nahIM raha jAtI / 1. tantrAntara - zabdena prAyaH pANinIyaM vyAkaraNaM smaryate /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 3. 'prArcchati' ke lie vArttika hai - " Rti dhAtorupasargasya dIrghaH" tathA 'prArSabhIyati - prarSabhIyati' Adi kI siddhi ke lie - " nAmadhAtorvA " / inake anusAra 'ar' Adeza -ghaTita 'a'' ko dIrgha hokara Ar rUpa ho jAtA hai / [rUpasiddhi] 136 1 . tvrkaarH| tava + RkAraH ( a + R) / vakArottaravartI a ke sthAna meM ar Adeza tathA paravartI RR kA lopa / 2. sarkAreNa / sA + RkAreNa (A + R) / pUrvavartI A ke sthAna meM ar Adeza evaM paravartI R kA lopa / isa vidhi ke 'kRSNarddhi:' Adi udAharaNa bhI draSTavya haiM ||27| 28. luvarNe al (1 / 2 / 5 ) [sUtrArtha] lRvarNa ke para meM rahane para pUrvavartI avarNa ke sthAna meM 'al' Adeza tathA paravartI lRRvarNa kA lopa hotA hai ||28| [du0 vR0] avarNaH lRRvarNe pare al bhavati parazca lopamApadyate / tavalkAraH, salkAreNa / upasargasya vA kRti dhAtoralo dIrghaH / upAtkArIyati, upakArayati // 28| [vi0 pa0] lRvarNe0 / upasargasyetyAdi / atrApi pUrvavad dIrghAdikaM veditavyam ||28| [ka0 ca0] lRvarNe0 / asaMhitAkaraNAt tava-sayoH lRkAre pare al na sambhavati |'tvltkH, saltakaH' iti vrruciH| tantrAntare' adRSTamidamiti ||28| [samIkSA] pANini ke anusAra avarNa tathA tRvarNa donoM ke sthAna meM 'a' rUpa eka guNa Adeza hotA hai aura " uraN raparaH " ( pA0 11 / 51 ) meM paThita rapara se lapara 1. tantrAntarazabdena prAyaH pANinIyaM vyAkaraNaM smaryate /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 137 ko bhI svIkAra kara 'tavalkAraH' Adi zabdarUpa niSpanna kie jAte haiN| AcArya zarvavarmA to pUrvavartI avarNa ke hI sthAna meM al Adeza tathA paravartI lavarNa kA lopavidhAna karate haiM / tadanusAra 'tavalkAraH, salkAreNa' Adi prayoga siddha hote haiM / yahA~ para bhI do svaravarNoM ke sthAna meM eka svarAdeza karane kI apekSA eka hI svara ke sthAna meM l-sahita a-Adeza karanA adhika samIcIna pratIta hotA hai| [vizeSa] upasarga ke bAda meM yadi TukArAdi dhAtu ho to upasargastha avarNa ke sthAna meM hone vAle 'al' Adeza ghaTita 'a' ko vikalpa se dIrgha ho jAtA hai / jaise - upAlkArIyati, upalkArIyati ! vArtikavacana isa prakAra hai - "upasargasya vA tRti dhAtoralo diirghH"| [rUpasiddhi] 1. tvlkaarH| tava + lRkAraH (a+ luu)| pUrvavartI avarNa ke sthAna meM 'al' Adeza tathA paravartI lavarNa kA lopa | 2. salkAreNa / sA + lRkAreNa (A + luu)| pUrvavartI (sakArottaravartI) AkAra ke sthAna meM al Adeza tathA paravartI luvarNa kA lopa / / 28 / 29. ekAre ai aikAre ca (1 / 2 / 6) / [sUtrArtha ekAra athavA aikAra ke paravartI hone para pUrvavartI avarNa ke sthAna meM 'e' Adeza tathA paravartI 'e' yA 'ai' kA lopa hotA hai / / 29 / [du0 vR0] avarNaH ekAre aikAre ca pare airbhavati parazca lopamApadyate / tavaiSA, saindrii| cakArAdhikArAt kvacit pUrvo'pi lupyate / eve cAniyoge / adyeva, iheva / niyoge tu adyaiva gaccha, ihaiva tiSTha / svasyAdaitvamIreriNorapi vaktavyam / svairam, svairI / / 29 / [du0 TI0] ekaare0| iha bhinnavibhaktinirdezo yathAsaGkhyanivRttyartha iti na vaktavyameva, uktamatra kAraNamiti / kintvekAraikArayortRvarNa iti SaSThI vA pratipadyate / aikArasyai
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 kAtantravyAkaraNam kAro'pyAyAdezabAdhaka iti / eve cAniyoga iti / adyeva, iheveti tadvyAkhyAnametad niyogavyApArakaraNaM tadviSaye na ced evazabdavAcyo niyamaH pravartate ityarthaH / svairamiti | IraNam IraH iti bhAve ghaJ / sva Iro'sya svairaM kulam / kriyAvizeSaNaM vA / svam IrituM zIlamasyeti svairI / strI cet - svairiNI / IringrahaNaM zakyamakartuM svairo'syAstIti svairiiti| na ca tAcchIlyArtha upapadyate, tadetanna vaktavyam, lokopacArAt siddham / / 29 / [vi0 pa0] ekaare0| eve cAniyoga iti / niyojanaM niyogo vyApArastasmAdanyo'niyogastasminniti / adyeva, iheveti svarUpakathanaM na tu niyogaH / svasyAdityAdi / etve prApte svazabdasyAta aitvamucyate / yadA tu svasyAdaitvamiti pustakAntare pAThastadApyata aitvamadaitvamiti SaSThIsamAsaH svasyetyapekSAyAmapi yathA devadattasya gurukulam iti / svairam, svairiiti| Ira gatau, IraNam IraH, bhAve ghaJ, sva Iro yasyeti svairaM kulam, kriyAvizeSaNaM vA / svamIrituM zIlamasyeti "nAmnyajAtau NinistAcchIlye" (4 / 3 / 76) NiniH / nanu kimarthamIrin-grahaNam, atrApi Irazabdasya vidyamAnatvAd IragrahaNenaivAsminnapi bhaviSyati / naivam, arthavadgrahaNe nAnarthakasya (kAta0 pari0 vR0 4) iti ekadezasya nirarthakatvAnna prApnoti / tarhi svairo'syAstIti pazcAdin bhaviSyati / na ceha tAcchIlyArthaH saGgacchate loke svAtantryeNa prasiddhatvAt ? satyam, IringrahaNaM sukhArtham / tadetanna vaktavyam, lokopacArAdeva siddham / / 29 / [ka0 ca0] ekAre0 / eve cAniyoga iti / nanu yadi niyogaH kriyA, sA ca naiva zabdavAcyA / evazabdArtho hi sAdRzyam, niyamo'sambhAvanA, tatkathamevazabdo niyoge vartate, naivam / abhiprAyAparijJAnAt / tathAhi - evazabdenAtra ivazabdArtha ucyate / tatazca sa yadi kriyAviSayo na bhavati tadA pUrvalopa ityarthaH / yadyevam - mAleva tiSTha, bAleva gaccha iti sAdRzye, tadadyaivAbhUdityasambhAvanAyAM kathaM lopaH / atra kecit - amISAM sAdhanamivazabdena pratipAdayantastAdRzasthala eva evazabdasya prayogaM na manyante / tanna / svodAharaNasyApi ivazabdena siddhe vacanasya vaiphalyaprasaGgAd vAGmAtrAdevazabdasya saGkocakalpanAyA azakyatvAcca / sAmpradAyikAstu kriyAyA avivakSAyAM pUrvalopaM kRtvA mAleveti vyutpAdya pazcAd gacchetyAdInAM sambandha ityAhuH / tadapyasaGgatam - agrato gaccheti sambandhe'niSTa
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 139 rUpApatteH / atrocyate - nahi vayaM kriyAviSaye evazabdArthamAtrasyaiva varjanamaGgIkurmaH, kintu prasiddhatvAdavadhAraNarUpArthasyaiveti / tathA ca TIkAyAm niyogo vyApArastadviSaye evazabdavAcyo niyamo na vartate tadA pUrvalopaH / nahIdaM bhagavataH pANineH sUtram, kintarhi vaktavyameva / tacca lakSaNamanusaratIti bhAvaH / tathA ca nyAsakAro'pyAha - evazabdo niyame vartate / yadA tameva niyamaM kriyAgataM na brUte tadA pUrvalopaH / yattu eve'navadhAraNe iti kAzmIrakAH paThanti, teSAmapi mate vyApAraviSaya evAvadhAraNaM varjanIyamiti bodhyam / evaM ca kAzmIrakavacanaM yathAzrutameva saGgacchate / zrIpatereve ivArtha iti vacanamupekSaNIyam / aniyogagate'navadhAraNe'pi nyAsAyabhimatasya pUrvalopasyAsiddhiprasaGgAt / kiM ca yathAdyoGkAramAha ityAdau anukaraNe'pi "omi ca nityam" (kAta0, pari0, saM0 16) ityasya viSayastathA kAzmIrakamate'pi 'adyeva' ityAdau pUrvalopaH pramANamiti / zrIpatimate'pi svarUpapratipAdake'nukaraNe ivArthAbhAvAt kathaM pUrvalopa ityetat sarvaM viruddhamiti / ____ mamaiva dhanam, saiva sak, vapuratanu tathaiva saMvarmitam, apadoSataiva viguNasya guNaH, mithyaiva zrIH zriyammanyA' ityAdiSu pUrvalopaH syAditi zrIpatinA yad dUSaNamuktam, tatra yadi kriyApadaM na zrUyate tadaiva idaM saMgacchate / atrAvazyameva kriyApadamadhyAhAryam, nahi kriyArahitaM vAkyamasti / nanu 'adyeva, iheva' ityatrApi adhyAhArya kriyApadasya sambandhAt kathaM pUrvalopa ityAha - svruupkthnmitybhipraayH| ___ yathA ayaM daNDo harAnena ityatra kriyApadamantareNApi tadanvayaH, tadvadatrApIti bhAvaH / yad vA 'kadA gantavyam, kutra sthAtavyam' ityAdiprazne 'adyeva, iheva' ityAdiprayogo bodhyaH / etattu nAtipezalam / yataH kriyAmantareNAdyeheti adhikaraNaM na ghaTata iti / atra ye sudhiyaste siddhAntayantu svasyetyAdi / nanu kathametad dRSTAntayostulyatvam / nahi guruzabdavad akArazabdo nityasApekSaH ? satyam / yathA tatra sApekSe'pi samAsastadvadatrApi sApekSatvamAzritya dRSTAntitam / svairaM kulamityAdi / nanu bahuvrIherabhidheyaliGgatvAt 'svairaH pumAn' ityeva syAdityAha - kriyAvizeSaNamiti kulcndrH| tanna / abhiprAyAparijJAnAdabhidheyaliGgasyApyanivAryatvAt / tathA ca zrIpatinApi svairaH, svairItyudAhatam / tasmAt kriyAvizeSaNaM veti hemakaraH / nanu kecittu svairaM devadatto gacchatIti kathaM napuMsakaliGgaM bahuvrIherabhidheyaliGgatayA dRSTatvAdityAha - kriyAvizeSaNaM vetyAhuH / nanu IraNam IraH so'syAstIti
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 kAtantravyAkaraNam ini kRte atrApIrazabdasya vidyamAnatvAdIragrahaNenAsminnapi bhaviSyati kimIringrahaNena, etadevAha - nnviti| nanu ragrahaNena IriNo grahaNamiti kimuktam IriNi IrazabdasyAkArAntatvAbhAvAt / atra hemakaraH- 'svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhiM prati sthAnivad' (kAlA0 pari0 15) iti nyAyAd luptasyAkArasya sthAnivadbhAvAdakArAnta Irazabdo vidyate eveti / naca 'yo'nAdiSTAt svarAt pUrvastaM prati sthAnivad' (kAta0 pari0 vR05) iti nyAyAt / atrocyate - ekadezavikRtasyAnanyavadbhAvAnnoktadoSaprasaGgaH, ekadezasya nirarthakatvAditi / nanu kathaM nirarthakasya Irazabdasya kriyAvAcakatvam ? satyam, jahatsvArthavAdino matamavalambyoktam / atha matvarthIye tAcchIlyaM nAstIti, atastAcchIlye'pi svairItipadasiddhyarthametadapi vaktavyam ityAha - na ca iti / loke svAtantrye rUDhitvAditi bhaavH| / nanu yadi IringrahaNaM svairiNamiti Ninyante svairIti padaniSedhArthamabhavat, kathaM sukhArthamiti pariziSTa-kulacandrayoH paJjIM pratyAkSepaH / tanna / ApUrvAdIra gatau (5 / 262) ityasmAd dhAtoNini kRte "avarNa ivaNe e" (1 / 3 / 2) ityAkArasyaikAre sva + erIti sthite AGyAdiSTa ityakAralope yadi svairIti padaM bhaviSyati, tadA kevalaNinyante'pi syAdeva vizeSAbhAvAt / na ca vaktavyamAGo'rthabheda iti pariziSTakAreNa prauDho bhAraH, prauDho rathAnAmityatrAGo'rthasyAtiriktatvenAnaGgIkaraNAt / vastutastu svairIti padaM saMjJAyAmeva, asaMjJAyAM punaH svairIti padaM kena nivAryatAm / yathA asaMjJAyAM go'kSIti / nanu ekAraikArayorekavibhaktinirdeze siddhyati, kiM bhinnavibhaktinirdezena ? na ca vaktavyam - yathAsaGkhyanivRttyarthamiti avarNavyavahArasya vyatikramasiddhatvena tannirAsasiddhatvAt ? satyam / etAdRze sUtre kRte SaSThImapi pratipadyate / ata ekAraikArayoH sthAne airbhavati tRvarNe pare ityartho'pi sambhAvyeta / naca vaktavyam aikArasya aikArakaraNaM vyarthamiti AyAdezabAdhanena caritArthatvaM syAditi (cet, na / lopapravartanAt lakAralope AyAdezaprAptireva nAsti kathaM tasya bAdhaka aikAro bhaviSyati ? satyam | ekAraikArayoH kAryitvAt samAsasambandhasya prvRttiH| etacca vipratiSedhamAtraM na tu svarUpadUSaNam) / evam "okAre au aukAre ca" (1 / 2 / 7) ityatrApi vyAkhyeyamiti / / 29 /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH [samIkSA] pANini ke anusAra 'ai' rUpa vRddhyAdeza avarNa tathA e yA ai ina do varNoM ke sthAna meM vihita hai / jisase 'mahaizvaryam, khaTvaitikAyanaH' Adi zabda sAdhu hote haiM / kalApa ke anusAra ekAra athavA aikAra ke paravartI rahane para pUrvavartI avarNa ke sthAna meM 'ai' Adeza tathA paravartI e-ai kA lopa ho jAtA hai / ukta kI taraha yahA~ bhI kalApa kI prakriyA meM samIcInatA kahI jA sakatI hai, kyoMki yahA~ eka hI svara ke sthAna meM eka svarAdeza vihita hai| [vizeSa] 1. cakArAdhikAra ke bala se kahIM para pUrvavartI avarNa kA hI lopa ho jAtA hai / jaise adyeva, iheva / 2. 'sva' zabda ke bAda 'Ira - Irin' zabdoM ke rahane para sva-ghaTaka vakArottaravartI 'a' ke bhI sthAna meM ai Adeza abhISTa hai - "svasyAdaitvamIreriNorapi vktvym"| jaise - svairam, svairinnii| 3. vyAkhyAkAroM dvArA bhagavad-vizeSaNaviziSTa pANini, cAndra-kAzmIrakazrIpati - jayAditya - nyAsakAra Adi AcAryoM kA ullekha draSTavya hai / [rUpasiddhi] 1. tvaissaa| tava + eSA (a+ e)| vakArottaravartI a ke sthAna meM ai Adeza tathA paravartI e kA lopa hotA hai| 2. saindrii| rA + aindrI (A + ai)| 'ai' ke para meM rahane para pUrvavartI A ke sthAna meM 'ai' Adeza evaM paravartI ai kA lopa / / 29 / 30. okAre au aukAre ca (1 / 217) [sUtrArtha] okAra yA aukAra ke para meM rahane para pUrvavartI avarNa ke sthAna meM 'au' Adeza tathA paravartI o-au kA lopa hotA hai / / 30 / [du0 vR0] avarNa okAre aukAre ca pare aurbhavati parazca lopamApadyate / tavaudanam, saupgvii| cakArAdhikArAdupasargAvarNalopo dhaatoredotoH| prelayati, parokhati /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 kAtantravyAkaraNam innedhtyorn| upaiti, upaidhate / nAmadhAtorvA / upekIyati, upaikIyati / proSadhIyati, prauSadhIyati / oSThotvoH samAse vA / bimboSThaH, bimbauSThaH | sthUlotuH, sthUlautuH / samAsa iti kim ? he chAtrauSThaM pazya, adyautuM pazya / omi ca nityam / adyom, som ityavocat / akSasyautvamUhinyAm / akSauhiNI senA | prsyoddhoddhyoshc| prauDhaH, prauDhiH / eSaiSyayoraitvaM lopasyApavAdaH / praiSaH, praiSyaH / ISastu preSaH, preSyaH ||30| [du0 TI0] okAre0 / upasargAvarNalopo dhAtoredotoriti / yadyapi dhAtoH prAgupasargeNa saha sambandhaH pazcAt sAdhaneneti / tathApi dhAtoH pradhAnatvAt tatkAryaM balIya iti guNe kRte aitvAdikaM syAditi pUrvalopo vidhIyate / ubhayapadAzrito'pi vArNo vidhirantaraGga iti asmAdeva jJApakAd bAdhyate iti anye |osstthshc otuzca oSThautuH, pUrvanipAto'tra vivakSayA / striyAM tu baDavoSThI, baDavauSThI / omi ca nityamiti / adyom, som / evaM rathoGkAra iti / UhanamUhaH so'syA astIti UhinI, akSANAmUhinI, akSAn UhituM zIlamasyA iti vA akSauhiNI senA | samAsAntasamIpayorvA Natvam / prasyoDhoDhyozceti Uhe'pyautvamityanye / na vaktavyam, iha lokopacArAdeva siddhiriti / / 30 / [vi0 pa0] okaare0| prelytiiti| prapUrvAd ila preraNe caurAdikatvAt svArthe in, "nAminazcopadhAyAH" (3 / 5 / 2) ityanena guNaH / parokhatIti / ukha NakhetyAdidaNDako 'dhAtuH / "ani ca vikaraNe" (3 / 5 / 3) iti guNe kRte aitvam autvaM ca prAptam / ataH pUrvalopo vidhIyate / nanu dhAtoH prAgupasargeNa sambandhaH pazcAt sAdhaneneti guNAt prAgupasargAvarNasyaiva etve otve ca kRte prelayati, parokhatIti siddhaM bhavati, kiM pUrvalopena ? satyam, tathApi kriyAbhAvo dhAtuH / kriyA ca sAdhanAyattA, sAdhanaM ca pratyayavAcyam / ataH pratyayakAryameva guNaH pUrvaM syAt / kiM ca pUrvaM dhAtuH sAdhanena sambadhyate iti pazcAdupasargeNetyasmin darzane codyameva nAstIti kartavyaH pUrvalopaH / nAmaghAtoti / ihApi pUrvavad yinnAdikaM kAryam / athAtra pUrvalope kRte "vargaprathamA0" (1 / 4 / 1) ityAdinA svare tRtIyaH kathaM na syAditi na dezyam, 'asiddhaM bahiraGgam antaraGge' 1. ukha Nakha vakha rakha lakha lakhi ikhi Ikhi valga ragi lagi agi vagi magi Svagi igi rigi ligi gatyarthAH (kAta0 dhA0 pA0 1138) /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 143 (kAlA0 pari0 42) iti nyAyAt / he chAtra ! iti "AmantraNe ca" (2 / 4 / 18) iti servihitasya hrasvanadItyAdinA lopaH / adyazabdAd "avyayAcca" (2 / 4 / 4) iti serlopH| 'adyom, som' ityomzabdasyAvyayatvAdasamAse darzitam / aksssyetyaadi| UhanamUhaH, bhAve ghaJ, so'syA astIti UhinI, akSANAmUhinI akSauhiNI senA | atrApizabdabalAt pUrvapadasthebhyaH saMjJAyAM Natvam / prsyetyaadi| Uhe'pyautvamityeke-prauhaH / eSaiSyayoraitvamiti upasargAvarNalopo dhAtoredotorityanenAvarNalopaH prAptastasyApavAda ityrthH| ISestvityAdi / ISa gatau' ityasya punardhAtorgurUpadhatvAd ghaJi ghyaNi ca guNAbhAve "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) ityarthaH / tena eSaiSyayoraitvaM vibhASayeti na vaktavyam, prakRtyantaravivakSayA siddhatvAditi bhAvaH / / 30 / [ka0 ca0] okAre0 / nanvityAdi / tathA cAha - pUrva nipAtopapadopasargaH sambandhamAsAdayatIha dhaatuH| pazcAttu kAdibhireSa kArakairvadanti kecittvapare vipshcitH|| ayaM cArtho nyAyasiddhaH / tathAhi upasargasya dhAtvarthadyotakatvAdAdau dhAtvarthena saha upasargasya saMbandhaH, taccharIraniviSTatvAt / dhAtUpasargayostadA kaH sambandhaH, pratyayasya tu prakRtyAnvitasvArthabokatvAt prakRtyarthanizcaye sati pazcAdarthena pratyayArthasambandha iti / ataH pratyayArthasambandhAdupasargasambandho'ntaraGga ityavazyamevAGgIkartavyam / kathamanyathA khaTvA adhizayyate ityAdAvupasargasambandhaH pazcAdakarmakAt zIdhAtoH karmaNi pratyayaH / asya karmaNa uktArthatA atrAdAvakarmakAcchIGdhAtoH bhAve pratyaye pazcAdupasargasambandhe sakarmakatvasya sambhavAt / kiM nivizata ityAtmanepadotpattyarthaM pUrva dhAturupasargeNa sambadhyate kiM pUrvalopeneti / kiMzabdAdatretyadhyAhAryam, anyathA kathaM prejate, prorNatItyatra pUrvalopa iti / stymityaadi| yadyapi AdAvupasargeNa dhAtoH sambandho yuktastathApi sAdhyasAdhanarUpAyAH kriyAyAH sAdhanasambandha eva prathamato gRhyata iti 1. ISa gatihiMsAdAneSu (kAta0 dhA0 pA0 1 / 433) /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 kAtantravyAkaraNam siddhasyaiva vizeSaNAkAGkSA bhavati / nahi svayamasiddhaM kathaM parAn sAdhayati parasya vizeSyo bhvti| yadyevaM dhAtoH prAgupasargeNa sambandha ityasya kva viSaya ityAha - kiM ca iti| tathApi prakRteH pUrvaM pUrva syAd antaraGgam (kAlA0 pari0 sU0 98) iti nyAyAd bhaviSyati / evaM vyAkhyAyate- yadi prAg dhAtorupasargeNa sambandhastadA "iNe tyona" (kAta0 pari0, saM0 13) ityatra iNgrahaNamanarthakaM syAd AdAviNdhAtorupasargeNa sambandhe ekAre pare upasargAvarNa eva nAsti, kathaM tallopapratiSedho'rthavAniti | asmAdetad vaktavyaM jJApayati - sannapi prAg dhAtUpasargayoH sambandhastathApi pratyayakAryAt prAk sandhirnAstIti / etadeva manasi kRtvAha - tathApItyAdi / asmin pakSe kiJceti pakSAntaram iti / asmin darzane ityetadevAha - dhAtuH sambandhamAyAti pUrvaM kaadikaarkaiH| upasargAdibhiH pazcAditi kaishcinigyte|| ityasmin pakSe ityarthaH / nanvasmin pakSe kathaM "nerviz" (3 / 2 / 42-1) ityAtmanepadotpattiH kathaM cAdhizayyata ityatra karmaNa uktArthatA ? satyam , vyAkaraNasya sarvapAriSadatvAt kutracit kazcideva pakSa Adriyate iti na doSaH / etenAdhizayyate, nerviz ityAdayo'pi siddhAH / nanu 'upekIyati' ityatra tRtIyaprAptau 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kAta0 pari0 sU0 35) iti nyAyena kathaM siddhAntitam, "na padAnta0" (kAta0 pari0 sU011) ityAdinA sthAnivadbhAvaniSedhAdasiddhavadbhAvasyAviSayatvAt / anyathA sthAnivadbhAvaniSedha eva vyarthaH syAt ? satyam / "na padAnta0" (kAta0 pari0 sU0 11) ityatra nA nirdiSTasyAnityatvAt (kAlA0 pari0 pA0 67) padAntakArye'pi kvacit sthAnivadbhAvAvakAza iti / __ yadyevam asiddhavadbhAvAditi vaktuM yujyate ? satyam, asmin vaktavye idamapyuktaM nirvizeSatvAt / oSThautvorityAdi vRttiH / nanu dvandve sati asakhiragnirityanena otuzabdasya pUrvanipAto bhavitum arhatIti ? satyam / "haH kAlabahuvrIhyoH" (4 / 2 / 64) iti jJApakAdanityamiti sUcitam / omzabdasyAvyayatvAd asamAse darzitamiti / nanu kathamidamucyate, nahi avyayena saha samAso nAstIti / yadi ca nAsti tat katham 'paramom, uttamom' iti ? satyam /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 145 itthaM yojanIyA paJjikA | nanu avocad iti kriyApadaM tasyAH karmapadam omiti, tato dvitIyA prApnotItyAzaGkyAha - omazabdasyAvyayatvAd iti / samAse paramom ityAdikaM jJAtavyam / asamAse vRttau darzitamiti vizeSa iti / nanu etadapi katham "oSThautvoH samAse vA" (kAta0 pari0 saM0 20) ityataH samAsAdhikAro vartate / naivam, "nAmadhAto;" (kAta0 pari0, saM0 6) ityato vA'nuvartate / yat punariha vAgrahaNaM tattu "omi ca nityam" (kAta0 pari0 saM0 16) ityatra samAsAdhikAranivRttyarthamiti kecit / tanna / granthArthasyAsvarasAditi itizabdenaivoktArthatvAd dvitIyAprasaGgAbhAvAcca / tasmAnnipAtAvyayottarapadena saha samAso nAstItyayameva granthArthaH / paramom ityAdikaM tu aniSTameva / tatazca "oSThotvoH samAse vA" ityatra bhUyo vAgrahaNAd vikalpanivRttiH siddhaiva, nityagrahaNaM tu sukhArthameva / 'akSauhiNI' ityatra TIkAkRtA samAsAntasamIpayoti Natvamuktam, tat kathaM saMgacchate / samAsAntasyodAharaNaM deyam | yathA 'mASavApinau,mASavApiNau' iti |smaassmiipsy yathA 'mASavApiNyaH,mASavApinyaH' iti / atra strIpratyayasya samAsAntatvAdupadarzitavAkye nAsya sUtrasya vissyH| tasmAt pUrvapadasthebhyaH saMjJAyAmiti trilocanena yaduktam, tadayuktameva ? satyam / etattu Ninipratyaye bodhyam / tathAhi - akSamUhituM zIlamasyeti 'gatikArakopapadAnAM kRbhiH samAsavacanaM syAdyutpatteH prAk ' (vyA0 pari0 vR0 138) iti nyAyAt strIpratyayAt prAksamAse sati nakArasya samAsAntatvAdasya sUtrasya vissyH| Uhanam UhaH, so'syAstIti vAkye tu "pUrvapadasthebhyaH saMjJAyAma" (kAta0 pari0, Na0 2) ityanena NatvamadhyAhartavyamiti hemakarAzayaH / vastutastu sAmAnyatvAdakSazabdasya napuMsakena Uhizabdena samAse sati pazcAt strItvavivakSA kRtA / tathA ca sati samAsAntanakAra iti kathaM nAtrAsya viSayaH / ata eva so'syAstIti vAkye TIkAkRtA'syeti sAmAnyanirdezo darzita iti / ____ yattu TIkAyAm akSANAmUhinItyuktaM tacca na samAsavAkyam, kintu tAtparyArthavivaraNaM tAdRzavivakSAyAM samAsAntasamIpayoti Natvamaviruddham eva / ata eva smaasaantsmiipyo|tysy viSayaH / vastrakrItIti krItAt karaNAderiti ItvaM nAstIti, napuMsakena samasya pazcAt strItvavivakSA iti mataM nadAdisUtre TIkAkRdeva vakSyati / pakSe NakArasyApi sthitiriti kulcndrH|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam na cAtrApi saMjJAtvANNatvam iti vAcyam, vikalpaparatvAdakSasyautvamiti saMjJAyAmeveSyate / nahi pANineridaM sUtram, kintarhi vaktavyamiti, tena yatra padAntarasya sannidhAnAd rUDhyarthasyAnvayayogyatA, tatra nAyaM vidhiH, yathA akSauhiNI / ataH senAsAmAnyaviSayakaM zrIpatisUtraM duSTamiti bodhyam / tathA ca bhASyakRtA - " akSauhiNI senAsamUhasya saMjJA, ataH saMjJaivAtra pramANamiti pratyAkhyAtamidam' iti / / 30 / 146 [samIkSA] zarvavarmA ke nirdezAnusAra 'tavaudanam, saupagavI' Adi payogoM kI siddhi ke lie pUrvavartI avarNa ke sthAna meM 'au' Adeza tathA paravartI o - au kA lopa ho jAtA hai / pANini aise sthaloM meM avarNa tathA o yA au donoM ke hI sthAna meM aukAra rUpa vRddhyAdeza karate haiM / pUrvokta sUtroM kI taraha yahA~ bhI do svaroM ke sthAna meM eka svarAdeza karane kI apekSA eka hI svara ke sthAna meM svarAdeza karanA adhika yuktiyukta pratIta hotA hai / [[vizeSa ] 'parokhati, bimboSThaH, adyom, som, proSadhIyati' Adi zabdoM kI siddhi ke lie vRttikAra ne aneka vArttikavacana die haiM / jinase kahIM avarNa kA lopa ho jAne ke kAraNa aukArAdeza nahIM ho pAtA, to 'akSauhiNI' meM 'o - au' ke paravartI na rahane para bhI 'a' ke sthAna meM au Adeza ho jAtA hai / vyAkhyAkAroM ne aneka vArttikavacana die haiM - 'iNedhatyorna, nAmadhAtorvA, oSThotvoH samAse vA' ityAdi / [rUpasiddhi] 1. tavaudanam / tava + odanam (a + o ) / vakArottaravartI 'a' ke sthAna meM au Adeza tathA paravartI o kA lopa / 2. saupgvii| sA + aupagavI ( A + au) / sakArottaravartI A ke sthAna meM au Adeza tathA paravartI au kA lopa / isake 'gaGgaiaughaH, sautkaNThyam' Adi bhI udAharaNa prasiddha haiM ||30| 9. pataJjalipraNIte mahAbhASye vacanamidaM nopalabhyate /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 31. ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH ( 1 / 2 / 8 ) [ sUtrArtha ] 147 ivarNa ke sthAna meM yakArAdeza hotA hai, yadi ivarNa se paravartI svara savarNasaMjJaka na ho / parantu yahA~ paravartI varNa kA lopa nahIM hotA hai || 31 | [du0 pR0 ] ivarNo yamApadyate asavarNe, na ca paro lopyaH / dadhyatra / nadyeSA / ivarNa iti kim ? pacati / asavarNa iti kim ? dadhi // 31 / [du0 TI0] ivarNo0 / atha ivarNagrahaNaM kimartham ? adhikRta ivarNo yatvamApadyate iti cet, tanna / "avarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2) prabhRtibhirAghrAtatvAd uvaNadizca sthAnino vatvAdibhiriti / samidatreti paratvAt tRtIyo'sti bAdhaka iti / yatrApadAntastarhi tatra doSaH / pctiiti| savarNe dIrgha ityasavarNe yatvAdividhiravagamyate / asavarNagrahaNaM "na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) ityanvAcayaziSTAzaGkAnirAsArtham / anyathA nirnimittamapi yatvaM syAt / cvipratyayapakSe'pi paratvAt svabhAvadIrghasya yatvaM syAditi na parihAraH / yataH samAnagrahaNasAmadhyadiva paralopa iti paragrahaNamivarNasyAvarNe lopArtham / mRgyA idaM mAMsaM maargm| tatrevarNagrahaNaM savarNArthaM yakArArthaM ca / kharanardino'patyamiti bAhvAditvAd iNU, "nastu kvacit " ( 2 / 6 / 45) iti nalopaH khAranardiH / kapau sAdhu kapyamiti ikaarlopH| lopyagrahaNaM ca sukhArthameva / / 31 / [vi0 pa0 ] ivarNa0 / atha kimarthamivarNagrahaNam ? prastutatvAdivarNo yamApadyate iti cet, naivam / asavarNe pare "avarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2) ityAdibhirAghrAtatvAt / athovarNAdiH prasaGgaH iti cet, tadayuktam / "vamuvarNaH" (1 / 2 / 9) ityAdInAM viSayatvAt / ' samidatra' ityAdAvapi takArAdervyaJjanasyAsavarNe pare kuto yatvaprasaGgaH / yasmAd " vargaprathamA0 " (1 / 4 / 1) ityAdinA paratvAt tRtIyo'sti bAdhaka iti / kiJca 'sthAne'ntaratamaH' ( kAlA0 pari0 24 ) iti nyAyAt tAlavyo'yaM yakAra ivarNasyaiva tAlavyasya bhaviSyati, tarhi cakArasyApi syAdityAha - ivarNa ityAdi /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam atha savarNe dIrghasya vihitatvAdasavarNa eva yatvamavagamyate, kimasavarNagrahaNena ? na ca nirnimittasya yatvaM syAditi vaktavyam, na ca paro lopyaH' iti pratiSedhAt / nahi nirnimittasya yatve " na ca paro lopyaH " (1 / 2 / 8) iti pratiSedha upapadyate, parasyaiva nimittasyAbhAvAt ? satyam ' na ca paro lopyaH' iti cakAro'yamanvAcayaziSTa iti zaGketa / tato nimittamantareNApi yatvaM syAdityAha - asavarNa iti kim ? dadhIti / / 31 / [ka0 ca0] 148 ivrnnH| yamityasvaro'yaM nirdeza : " tad vettyadhIte vA" (2 / 6 / 8) iti jJApakAt / Adezina ekavarNatvAd Adezo'pi ekavarNa eveti sAmpradAyikAH / vastutastu zrutatvAdevAyamasvara iti akAralope ( pramANAbhAvAt) samAnAbhAvAt / ko hi dRSTaparikalpanAM vihAya adRSTaM parikalpayatIti / samidatretyAdi / nanu kathamatra paratvamubhayoH sAvakAzatvAbhAvAt / tathAhi yatvasya dadhyatretyAdiSu sAvakAzatA, tRtIyasya ca na kutrApi / atra kecit parazabdo'tra zreSThavacanaH, zreSThatvaM cApavAdatvAdeva, na tu sUtrayoH pUrva-paratvavivakSAmAtreNa / vipratiSedha eva parasparasAvakAzatvAdityAhuH / anye tu dadhyetad ityatra yatvasya caritArthatA / vAggata ityatra tu tRtIyasya yasya varNasya yatvaM vidhAtavyam, tadvaNapikSayA gakArasya samAno varNa iti nyAyAt savarNatvAbhAvAdasya sUtrasya viSayo nAstIti / atastRtIyavidheH sAvakAzatvamastIti / nahi yatra varNagrahaNam asti tatraiva vyaJjanasya savarNavyavahAraH iti hemakarazapathaH samAdaraNIya ityAhuH / vayamidamAlocayAmaH- ivarNagrahaNAbhAve kimapekSayA asavarNatvaM pratipattavyamiti vicAryatAm | yadi yatkiJcitpadApekSayA asavarNatvamityucyate tadA 'dadhyatra' ityAdiSu yatvaprAptyabhAvaH syAt prayogAntarasthitAkArApekSayA'kArasya avarNasyApi vidyamAnatvAt / naca vaktavyam ekasmin prayoge ubhayoH sattve satyanyo'nyApekSayA'savarNavyavahAra iti hrasvasUtre tasya dUSitatvAt / kathamanyathA savarNasya pUrvI hrasva ityukte, akArAdimAtrasya hrasvasaMjJA syAt / tasmAt tatrAvazyaM vaktavyaM prayogAntarApekSayA savarNatvaM pUrvatvaM ca ittyaM pacatIti asaGgatamiti / tasmAt "tavettyadhIte vA" (2 / 6 / 8) iti jJApakamunneyam / yatkiJcidapekSayA sa savarNavyavahAra iti / nApi yasya yatvaM vidhAtavyaM tadapekSayA' savarNatvamiti vAcyam / tasyAniyatatvAditi samidatretyasya savarNatvAbhAvAd abhAvasya pratiyogyupasthApakatvAt / kintu yakArasya tAlavyatvena zrutatvAttajjAtIyo yAvAn varNaH sa savarNaH, sa ca ivarNa eva, tadminno'savarNo veditavya iti /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 149 samidatretyatrApi akArasya yakArasthAnoccAryamANavarNApekSayA'savarNatvamityasti yatvaprasaGgaH / evaM ca sati tvagiha, vAggacchatItyatra tRtIyasya sAvakAzatA / 'dadhyatra' ityatra yatvasya ceti, samidatretyatra tRtIya eva / naca vaktavyam "samAnaH savarNe" (1 / 2 / 1) ityatrApi yat kiJcit samAnApekSayA savarNatvAt 'tavehA' ityatrApi dIrghaH syAditi samAnasya kAryiNaH zrutatvAd yasya samAnasya kAryaM vidhAtavyam, tatkAryApekSayA savarNavyavahArAt / nanu tatra samAnagrahaNasyAnyadeva phalaM tat kathamevaM vyAkhyAyate, naivaM samAnagrahaNAbhAve savarNasya (syA) niyatatvAd yadapekSayA savarNatvaM zrutatvAttasyaiva diirghH| na ca samAno varNa ityanvarthabalAt samAno yo varNastadbhinnatvamasavarNatvamiti vAcyam, 'kRtrimAkRtrimayoH kRtrimavidhirbalavAn' (saM0 bau0 vai0, pR0221) iti nyAyAt / ata eva vAg gacchatItyAdau tRtIyasya sAvakAzatA iti nirastam / svare pare (niravakAzatvam) tRtIyasya sAvakAzatAvirahAt / yadyevam, yatra tRtIyasya na viSayastatra tarhi syAt / yathA bhavAnatreti / atrApi yakArasthAnoccAryamANavarNApekSayA'kArasyAsavarNatvamityAha - kiJceti / yadA tu sAdRzyApekSayApi yasya sthAne yatvaM vidhIyate tadapekSayaivAsavarNatvaM gRhyate, tadA ivarNagrahaNaM sukhArtham / cakArasya savarNavyavahAra eva nAsti, kathaM tadbhinno'savarNaH pratipattavyaH ? zaGketeti zaGkAmAtraM na tu paramArthatvam, sanniyogaziSTatvasambhave'nvAcayaziSTakalpanAyA anyAyyatvAt, tat (ubhayakAryasyaiva) kaaryaasmbhvaadityrthH| anye tu jasIti nirdezAdityAhuH / dadhIti / nanu etAni kAryANi saMhitAyAmeva bhavantIti na visarjanIyasUtre vakSyate, tatkathamatra prAptiH ? asamAne saMhitAyA abhAvAt / naca vaktavyam - pUrveNa varNena saha saMhitA'styeva kathaM saMhitAbhAve sandhiprAptyabhAva iti / yataH pareNa saha pUrvasya nirantaroccAraNeSveva saMhitAvyavahAra iti / tathA ca sati ivarNasya saMhitAvyavahAraH paravarNasattva eva sambhavati ? satyam / etadevAsavarNagrahaNaM jJApayati- parAnapekSaM kAryamasaMhitAyAmapi bhavati / "nAmiparo ram" (1 / 5 / 12) ityatrAsya phalaM vakSyAmaH / asavarNagrahaNAbhAve ccipratyayapakSe dIrghasya dIrghAprAptiH / paratvAt paralopaM bAdhitvA yatvaM kathaM na syAditi na parihAraH / yataH samAnagrahaNamazrutAdapi dIrghAt samAnasya lopArthamiti / nanu "na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) ityAzaGkAbIjena cakAreNa kim ? naivaM cakAraM vinA vAkyadvayArthaprApterabhAvAt /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam nanu paragrahaNaM kimartham ? sarvatra " parazca lopam" (1 / 2 / 1) ityadhikAro vartate, tenAyamartho bhaviSyati - ivarNo yam Apadyate na ca lopya ityukte paro na ca lopyo bhavati ityartho bhaviSyati ? satyam / paragrahaNAbhAve zrutatvAd ivarNena saha "naca lopyaH" ( 1 / 2 / 8) ityasya sambandhaH syAt / tathA ca sati 'ivarNo yamApadyate'savarNe ivarNo naca lopyaH' iti sUtrArthe sati mRgyA idaM mArgam ityatra aNi kRte ivarNAvarNayorityAdinA prAptasya IkAralopasya bAdhA syAditi / 150 naca vaktavyam, tatra ivarNagrahaNamanarthakamiti savarNe pare yakAre ca sArthakatvAt / yathA kharanardino'patyam, bAhvAditvAd iNi kRte "nastu kvacit " ( 2 | 6 |45) iti nalope khAranardiriti / tathA kapau sAdhuH kapyaH iti / naca vaktavyam, etatprakaraNavihitasyaiva lopasya pratiSedho yataH pratiSedhasya prAptireva viSaya iti / naca ivarNAvarNayoH prAptasya tasya lopasya prakaraNAntaravihitatvAd iti para evAvaziSTa iti vAcyam, ivarNasya zrautasambandhasya balavattvAt / tarhi lopyagrahaNaM kimartham ? pUrvasmAt parazca lopamityadhikAro vartate eva / tatazca paralopa ityukte 'naca paro lopyaH' (1 / 2 / 8) ityartho nirvivAda eva ghaTata iti ? satyam / sukhArtham / nanu yathA devadatto dhanaM prApnotItyAdau devadattadhanayoH sthitistadvadatrApi yakArekArayoH sthitiH sthAt / naivaM varNAnAM tadAdezenaiva prAptiH pratIyata iti / / 31 / [samIkSA] - 'dadhi + atra, nadI + eSA' Adi sthiti meM kalApa tathA pANinIya donoM hI vyAkaraNoM ke anusAra asavarNa svara ke para meM rahane ke kAraNa ivarNa ( i-I) ke sthAna meM yakArAdeza upapanna hokara 'dadhyatra, nadyeSA' zabdarUpa niSpanna hote haiM / ina donoM vyAkaraNoM meM antara yaha hai ki pANini ke sUtra - "iko yaNaci " ( pA0 6 | 1|77) dvArA ik ke sthAna meM yaN Adeza vihita hai / ik cAra haiM - 'i u R lR / yaN bhI cAra haiM - 'y-v-r-l' / i ke sthAna meM y, u ke sthAna meM v, R ke sthAna meMr tathA lRR ke sthAna meM lU hI Adeza ho - etadartha " yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm " (pA0 1 / 3 / 20; kAlA0 pari0 sU0 23) sUtra banAyA gayA hai / anyathA kisI bhI ik ke sthAna meM koI bhI yaNAdeza pravRtta ho sakatA thA / ivarNa ke 18, uvarNa ke 18, RvarNa ke 18 tathA tRvarNa ke 12 bheda hone ke kAraNa ik 66 hote haiM tathA yU ke 2, ra kA 1, l ke 2 evaM v ke 2 bheda hone se yaN 7 hI haiM /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH isa prakAra ik ke sthAna meM yaNa Adeza kA Antaratamya siddha nahIM ho pAtA / isake samAdhAnArtha varNasamAmnAya meM paThita pratyeka varNa ko hI AdhAra mAnanA par3atA hai / 'iko yaN' isa nirdeza meM alpazabdaprayoga kI dRSTi se zabdalAghava to kahA jA sakatA hai, parantu ukta samagrabodha ke lie jo paryApta AyAsa karanA par3atA hai, usakI apekSA to kalApa kA hI sUtrapATha sarala kahA jA sakatA hai | jisameM ivarNa ke sthAna meM yakArAdeza-hetu eka svatantra sUtra hai / isI prakAra uvarNa ke sthAna meM vakArAdeza-hetu, RvarNa ke sthAna meM rakArAdeza-hetu evaM tRvarNa ke sthAna meM lakArAdeza-hetu pRthak-pRthak sUtra haiM / [vizeSa] sUtra 1 / 2 / 1 (24) se sUtra-saM0 1 / 2 / 7 (30) taka paravartI varNa kA lopa bhI karanA par3atA hai, parantu isa sUtra meM usakA zabdollekhapurassara niSedha kiyA gayA hai| [rUpasiddhi] 1. dadhyatra | dadhi+ atra (i+a)| paravartI asavarNa svara a ke hone para pUrvavartI i ke sthAna meM y Adeza tathA paravartI a ke lopa kA niSedha | 2. nayeSA | nadI + eSA (I+e) / asavarNa svara e ke para meM hone se pUrvavartI I ke sthAna meM yakArAdeza tathA paravartI e ke lopa kA niSedha / isa vidhi ke sudhyupAsyaH Adi kucha udAharaNa paryApta prasiddha haiM / / 31 / 32. vamuvarNaH (1 / 2 / 9) [sUtrArtha] asavarNa svara ke para meM rahane para pUrvavartI uvarNa ke sthAna meM vakArAdeza hotA hai, parantu paravartI varNa kA lopa nahIM hotA / / 32 / [du0 vR0] uvarNo vamApadyate asavarNe, na ca paro lopyaH / madhvatra, vadhvAsanam / / 32 / [ka0 ca0] vamu0 / nanu kathaM madhvatreti vRttAbudAhRtam ? "samAnasya nAminaH" ityAdinA prakRtibhAvasya viSayatvAt / naivam, tasya vikalpapakSe vatvasya sambhavAt /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 kAtantravyAkaraNam etena 'madhu+atra' iti visandhirapi bhavati / vadhvAsanam ityatra sandhireva, na samAsAntaraGgayoriti samAse vikalpaniSedhavidhAnAt / pUrvoktayuktyA vakAro'yamasvara iti / yavau punarISatpRSTatarau / / 32 / [samIkSA] 'madhu + atra, vadhU + Asanam' isa sthiti meM kalApa tathA pANinIya donoM hI vyAkaraNoM ke anusAra asavarNa svara ke paravartI hone se pUrvavartI uvarNa ke sthAna meM vakArAdeza hotA hai / mukhya antara sUtraracanA kA hai, kyoMki pANini ne eka hI "iko yaNaci" (paa06|1|77) sUtra dvArA cAroM ik ke sthAna meM yaNAdeza kiyA hai aura kalApakAra ne cAra sUtroM dvArA / ekatra zabdalAghava hai to anyatra arthalAghava / adhika vivecanA ke lie sUtra saM0 31 kI samIkSA draSTavya hai| [rUpasiddhi] 1. madhvatra / madhu + atra (u+a) / asavarNa svara a ke para meM rahane se pUrvavartI u ke sthAna meM v Adeza tathA paravartI varNa ke lopa kA niSedha / 2. vadhvAsanam / vadhU + Asanam (uu+aa)| asavarNa svara A ke paravartI hone para pUrvavartI U ke sthAna meM vakArAdeza tathA paravartI varNa ke lopa kA niSedha ||32 / 33. ram RvarNaH (1 / 2 / 10) [sUtrArtha] asavarNa svara ke paravartI hone para RvarNa ke sthAna meM rakArAdeza ho jAtA hai aura paravartI varNa kA lopa nahIM hotA hai / / 33 / [du0 vR0] RvarNo ram Apadyate asavaNe, na ca paro lopyaH / pitrarthaH, krarthaH / / 33 / [samIkSA] pANini tathA zarvavarmA donoM ke hI anusAra 'pitR + arthaH' isa sthiti meM RkAra ke sthAna meM rakArAdeza hotA hai, parantu zarvavarmA ne arthalAghava kA avalambana liyA hai - pRthak-pRthak sUtra banAkara / RvarNa ke bhI sthAna meM rakArAdeza-vidhAyaka svatantra sUtra hai, jabaki pANini ne RkArAdi cAroM ik ke sthAna meM yakArAdi cAroM
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH yaNa kA vidhAna eka hI sUtra meM kiyA hai| isase pANinIya vyAkaraNa ke nirdeza meM zabdalAghava avazya sannihita hai, parantu arthabodha ke lie paryApta prayatna kI apekSA hotI hai / arthabodha meM saukarya kI dRSTi se kalApa kA nirdeza adhika upayogI kahA jA sakatA hai| [rUpasiddhi] 1. pitrarthaH / pitR + arthaH (R+a)| asavarNa svara a ke paravartI hone para R ke sthAna meM ra Adeza tathA paravartI a ke lopa kA niSedha / 2. krarthaH / kR + arthaH (R+a)| asavarNa svara a ke para meM rahane para pUrvavartI RkAra ke sthAna meM rakArAdeza tathA paravartI varNa ke lopa kA niSedha / isake dhAtraMzaH Adi prasiddha udAharaNa draSTavya haiM / / 33 / 34. lam luvarNaH (1 / 2 / 11) [sUtrArtha] asavarNa svara ke para meM rahane para luvarNa ke sthAna meM lakArAdeza hotA hai, parantu paravartI varNa kA lopa nahIM hotA ||34| [du0 vR0] luvarNo lam Apadyate asavarNe, na ca paro lopyaH / lanubandhaH, lAkRtiH // 34 / [vi0 pa0] lam lu0 / lanubandhaH, laakRtiH| tRranubandho yasyeti, lukArasyevAkRtiryasyeti vigrahaH / / 34 / [ka0 ca0[ lam tR0| lanubanyo lAkRtiriti / nanu kathamatra visargasyotvam "svarAdezaH paranimittakaH" (kAlA0 pari0 15) ityAdinA sthAnivadbhAvAdeva ghoSavato'sambhavAt / naivam / yo'nAdiSTAt svarAt pUrvastaM prati sthAnivadbhAvAditi niyamAt / asyArthaHAdizyate ityAdiSTaH, na AdiSTaH anAdiSTaH, anAdiSTazcAsau svarazceti anAdiSTasvaraH, yasmin kAle svaro'nAdiSTa AsIt, tasminneva tasmAt svarAt yaH pUrvastaM prati sthAnivadbhAva iti / yadyevam - Adau lanubandha iti padaM niSpAdya pazcAllAkRtiriti
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 kAtantravyAkaraNam niSpAdite anAdiSTasvarapUrvatvamastIti cet, na |evN svarAdeza ityAdau paJcamyAH pUrvayogenaivAbhimataM siddhyati, yat punaratra pUrvagrahaNaM tanniyatapUrvatvapratipattyartham / ___atra ca niyatapUrvatvaM nAsti, lanubandhapadamantareNApi lAkRtirityasya siddhatvAd iti / nAtra sthAnivadbhAvasyAvakAzatvamiti hemakaraH / tanna / niyatapUrvavartitvAbhAve'pi sthAnivadbhAvasyAnAdiSTasvarAt pUrvaM prati sthAnivadbhAvasya dRSTatvAt / kathamanyathA paribhASAvRttau "na padAnta0" (kAlA0 pari0 16) ityAdisUtre 'agnayaH santi, paTavaH santi' ityAdau sthAnivadbhAvAd visargasya utvaprAptau padAntanibandhanasthAnivadbhAvaniSedho darzitaH / tatra niyatapUrvavRttyabhAvAt prAptireva nAstIti / siddhAntazca punaratra padAntanibandhanasthAnivadbhAvaniSedha iti / / 34 / [samIkSA] pANini tathA zarvavarmA ke anusAra 'la + anubandhaH, lU + AkRtiH' isa dazA meM lU ke sthAna meM lakArAdeza hotA hai / parantu zarvavarmAcArya dvArA isake vidhAnArtha kie gae svatantrasUtranirdeza se arthAvabodha meM jo saralatA hotI hai, vaha pANini dvArA kie gae ikArAdi cAra ik ke sthAna meM yakArAdi cAra yaNa-vidhAna se nahIM / usake samyak avabodhArtha atirikta prayatna karanA par3atA hai |ataH kalApavyAkaraNa kI sUtraracanA saralatayA arthAvabodhikA hone ke kAraNa adhika upayoginI kahI jA sakatI hai| [rUpasiddhi] 1. lnubndhH| tR + anubandhaH (tR + a) asavarNa a ke para meM hone ke kAraNa pUrvavartI lu ke sthAna meM lakArAdeza tathA paravartI a-varNa ke lopa kA niSedha / 2. lAkRtiH / la + AkRtiH (lU + aa)| A-varNa yahA~ asavarNa tathA paravartI hai / ataH pUrvavartI la ke sthAna meM lakArAdeza tathA paravartI A- ke lopa kA niSedha ||34 / 35. e ay (1 / 2 / 12) [sUtrArtha] asavarNa svara ke para meM rahane para pUrvavartI ekAra ke sthAna meM 'ay' Adeza hotA hai, parantu paravartI varNa kA lopa nahIM hotA hai / / 35 /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH [du0 vR0] ekAro'y bhavati asavarNe, na ca paro lopyaH / nayati, agnaye ||35| [du0 TI0] e ay / e- ityasya SaSThI lupyate, luptaprathamA vA niHsandehAya / uktaJca - Adilopo'ntalopazca madhyalopastathaiva c| vibhaktipadavarNAnAM dRzyate shaavmike|| 'agnaye' iti dvau dvau samAnau savarNAvanyo'savarNa iti vyAvartanAt siddham / / 35 / [vi0 pa0] e0| iha uttaratra ca sambandhAnAmanimittakAnAmayAdezAbhAvAdyartham asavarNa iti vRttI yojyam / ata eva zrIpatinApi "tau nAmino'savaNe svare vA prakRtiH' (kAta0 pari0, saM0 28) ityatra samAnAnuvRttyA samAnasya nAmina iti kim ? zriyA induH, pANAvAjyam iti pratyudAhRtam / prayojanAbhAvAnnAnuvRttiriti cet, nirapekSavyAvartanAya saphalatvAditi / / 35 / [ka0 ca0] e ay / atra SaSThI prathamA vA lupyate niHsandehArtham / uktaM ca Adilopo'ntalopazca madhyalopastathaiva c| vibhaktipadavarNAnAM dRzyate zAvamika // Adilopo vibhakteryathA- aurIm (2 / 2 / 9) / antalopaH padasyaivAtra, tathA kruJcedityAdau / "se gamaH parasmai, nava parANyAtmane" (3 / 7 / 6; 1 / 2) ityatra ca padazabdo'pi kaizcidanena lupyate / tanna, saMjJAyA bahulam antalopaM vakSyati / yathA - bhImo bhImasena iti / madhyalopo varNasya svarUpeNa madhyabhUtasya varNasya lopa ityarthaH / yathA "yadugavAditaH" (2 / 6 / 11) iti kulcndrH| dhayatItyalAkSaNikaM parityajya 'nayati, agnayaH' iti lAkSaNikasyApi yadudAhRtaM tallAkSaNikasyApi bhavatIti jJApanArtham, tacca vibhaktaya iti jJApakavazAt / tanna / varNavidhau lAkSaNikaparibhASAyA anAdarAt /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam iha uttaratra ca sandhyakSarANAmanimittakAnAmayAdezAdyabhAvArtham asavarNa iti vRttI yojyam / vaiyastu - sandhyakSarANAM savarNatvAbhAvAt sanimittaprastAvAt "dvivacanamano" (1 / 3 / 2) iti jJApakAcca nirnimitte na bhaviSyati iti pralapati | tanna | pUrvavadihApyanuvRttau doSAbhAvAt / asavarNAnuvRttAveva 'agnayaH' ityatra TIkAkRtaH pUrvapakSaH saGgacchate / ata eva savarNasaMjJAviraheNApi asavarNavyavahAro ghaTata eveti | ata eva zrIpatinApi "to nAmino'savaNe" (kAta0 pari0, saM0 28) ityatra samAnAnuvRttyA samAnasya yadi sandhyakSarasyAsavarNavyavahAro na syAt, tadA yathA na samAnena nAmI tathA asavarNavyavahAro'pi nAstIti vyaGgavaikalyaM syAditi / ___nAmina iti kim ? 'zriyAyinduH, pANAvAjyam' iti pratyudAhRtam / TIkAyAM tu yattvavidhau ivarNagrahaNAbhAve samidatreti vyaJjanApekSayA asavarNatvaM svIkRtamiti | nanu tathApi prayojanAbhAvAd nivRttiriti cet, na / nirapekSayA vyAvartanAya saphalatvAd yadi sanimittaprastAvAd jJApakAcca, tatazca nirnimitte na bhaviSyatIti kRtvA evAsavarNa iti nopAdeyam, tadA pUrvasUtre'pi nopAdeyaM syAt / tatrApi jasi, aSTanaH sarvAsu ityAdijJApakadarzanAd doSAbhAvaH / / 35 / [samIkSA] 'ne + ati, agne + e' isa sthiti meM kalApa tathA pANinIya donoM hI vyAkaraNoM ke anusAra 'e' ke sthAna meM 'ay' Adeza hotA hai, parantu donoM kI sUtraracanApaddhati meM paryApta antara hai / pANinIya vyAkaraNa meM 'e-ai-o-au' ina cAra vargoM ke sthAna meM kramazaH ay-Ay-av-Av' Adeza eka hI sUtra dvArA nirdiSTa haiM - "eco'yavAyAvaH" (paa06|1178)| isa nirdeza meM zabdalAghava hone para bhI jJAnagaurava hai, kyoMki 'eca' pratyAhAra ko tathA usameM Ane vAle 'e-o-ai-au' ina vargoM ke sthAna meM kramazaH ayAdi AdezoM kI upapannatA ko samajhane meM kucha kaThinAI avazya hI hotI hai / isakI apekSA kalApa meM jo ekArAdi cAra vargoM ke sthAna meM ayAdi cAra Adeza karane ke lie cAra sUtra banAe gae haiM, unameM zabdalAghava na hone para bhI arthalAghava avazya hai, kyoMki isase arthAvabodha saralatayA upapanna ho jAtA hai / / 35 / [rUpasiddhi] 1. nayati / ne + ati (e+a)| asavarNa a ke paravartI hone para pUrvavartI e ke sthAna meM ay Adeza tathA paravartI a ke lopa kA niSedha hotA hai /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 157 2. agnye| agne + e (e+e) / yahA~ e ke para meM hone para bhI pUrvavartI e ke sthAna meM ay Adeza hotA hai tathA paravartI e kA lopa nahIM hotA hai / [vizeSa] yahA~ 'asavarNa' kI anuvRtti karane para 'agnaye' meM sUtra pravRtta nahIM honA cAhie, kyoMki para meM yahA~ e hI hai aura isIlie kucha vyAkhyAkAra 'asavarNa' zabda kI anuvRtti nahIM bhI mAnate haiN| kucha vyAkhyAkAra kahate haiM ki 'asavarNa' kI anuvRtti na hone para yaha Adeza animittaka ho jAegA / aisA na ho sake, ataH asavarNAnuvRtti karanI cAhie / asavarNAnuvRtti karane para 'agnaye' meM jo yaha AzaGkA hotI hai ki yahA~ to jisa e ko ay Adeza karanA hai usase paravartI varNa bhI 'e' hI hai| isake samAdhAnArtha yaha samajhanA cAhie ki 'e' Adi 4 sandhyakSara vargoM kI savarNasaMjJA hI nahIM hotI, kyoMki savarNasaMjJA to samAnasaMjJaka vargoM kI hI hotI hai aura samAnasaMjJA a se lekara lU paryanta daza vargoM kI hI nirdiSTa hai- "daza samAnAH" (11113) / / 35 / 36. ai Ay (1 / 2 / 13) [sUtrArtha] asavarNa varNa ke paravartI rahane para pUrvavartI 'ai' ke sthAna meM 'Aya' Adeza hotA hai, parantu paravartI varNa kA lopa nahIM hotA ||36 / [du0 vR0] aikAra Ay bhavati asavaNe, na ca paro lopyaH / naaykH| rAyaindrI / / 36 / [vi0 pa0] ai0| rAyaindrIti rAyA aindrIti vigrahaH / / 36 / [samIkSA] 'nai+akaH, rai+aindrI' isa avasthA meM ai ke sthAna meM Aya Adeza donoM hI vyAkaraNoM ke anusAra hotA hai, parantu sUtraracanApaddhati se kalApa meM jo saralatA upapanna hotI hai, usake lie sUtra-saM0 36 kI samIkSA draSTavya hai|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. naaykH| nai+ akaH (ai+ a) / asavarNa a ke para meM rahane para pUrvavartI ai ke sthAna meM Ay Adeza tathA paravartI a ke lopa kA abhAva | 2. rAyaindrI / rai+ aindrI (ai+ ai) / asavarNa ai ke paravartI hone para pUrvavartI ai ke sthAna meM Ay Adeza evaM paravartI ai ke lopa kA abhAva ||36 / 36. o av (1 / 2 / 14) [sUtrArtha] asavarNa svara ke para meM rahane para pUrvavartI o ke sthAna meM av Adeza hotA hai, parantu paravartI varNa kA lopa nahIM hotA / / 37 / [du0 vR0] okAro'v bhavati asavaNe, na ca paro lopyaH / lavaNam, paTavotuH / / 37 / [vi0 pa0] o0 | paTavoturiti / paTuzabdAd "AmantraNe ca" (2 / 4 / 8) iti siH, "hasvanadI0" (2 / 1 / 71) ityAdinA serlopaH / "sambuddhau ca" (2 / 1 / 56) ityukArasyaukAraH ||37 / [samIkSA] 'lo + anam, paTo + otuH' isa dazA meM kalApa tathA pANinIya donoM ke hI anusAra o ke sthAna meM av Adeza pravRtta hotA hai, parantu kalApavyAkaraNa kI sUtraracanApaddhati meM jo saralatA sannihita hai, tadartha sUtra -saM0 36 kI samIkSA draSTavya hai / / 37 / [rUpasiddhi 1. lavaNam / lo + anam (o + a)| paravartI a ke asavarNa svara hone para pUrvavartI o ke sthAna meM av Adeza tathA paravartI varNa ke lopa kA abhAva | 2. pttvotuH| paTo + otuH (o + o)| asavarNa svara o ke para meM rahane para pUrvavartI o ke sthAna meM av Adeza, atha ca paravartI o ke lopa kA abhAva ||37 /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 38. au Av (1 / 2 / 15) [sUtrArtha] asavarNa svara ke para meM rahane para au ko Av Adeza hotA hai tathA paravartI varNa kA lopa nahIM hotA / / 38 / [du0 vR0] aukAra Av bhavati asavarNe, na ca paro lopyaH / gAvau, gAvaH / eteSu visandhiH pRthagyogazca spaSTArthaH / vivakSitazca sandhirbhavati / gavAjinam, go'jinamiti svare vibhASA | gavAkSaH, gavendra iti nityamakAravarNAgamaH / / 38 / [du0 TI0] au0 / akAravarNAgama iti lokopacArAt - varNAgamo varNaviparyayazca dau cAparau vrnnvikaarnaashau| ghAtostadarthAtizayena yogastaducyate paJcavidhaM niruktam // (dra0, kA0 vR0 6 / 3 / 109) gavAkSa iti vAtAyana eva rUDhaH / indrAdAvapi gavendradattaH / akArasya prakRtirapigo agram / / 38 / [vi0 pa0] au0| gAvau, gAvaH iti / "gorau ghuTi" (2 / 2 / 33) ityaukAraH / nanu kathaM gAvAvityatrAvAdezaH samAno varNaH savarNa ityanvarthasaMjJAyAmokArasya savarNatvAt ? satyam / tatrAnantaratvAt samAnA evAnuvartiSyante / tato dvau dvau samAnau savarNAvityukte vyAvRttibalAdasamAnasya savarNatvaM nAstIti / evaM rAyaindrI, paTavoturityatrApi | eteSvityAdi- "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) prabhRtiSu yathAyogaM visandhinirdezaH pRthagyogazca spssttaarthH| kiJca ata eva sUtranirdezA jJApayanti- vivakSitazca sandhirbhavati, tena RkAre samAnasya prakRtibhAvo vibhASayA bhavati - khaTvA RSyaH khaTvarNyaH / nadI RSyaH nadRSyaH / tathA "yAkArI strIkRtau hasbau kvacit" (2 / 5 / 27) iti kvacid grahaNabalAt pakSe hrasvatvam / 'khaTva RSyaH, nadi RSyaH' iti rUpatrayaM siddham / tathA samAnasya nAmino'savarNe svare vA prakRtirdIrghasya ca hrasvo'samAse iti /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ . kAtantrapyAkaraNam yathA-dadhi atra, dadhyatra / kumArI atra, kumAryatra, kumAri atra iti rUpatrayam / samAse tu sandhireva / dadhyodanaM kumAryAkAra iti / tathA prakRteH pUrvaM pUrva syAdantaraGgamapi kArya nityameva / yathA - adhyAste, vyudasyatIti / tathA cAha jayAdityaH- "padayoH sandhivivakSito na samAsAntaraGgayoH" (dra0, kAlA0 pari0 sU0 84) iti / gavAjinam ityAdi / gavAmajinamiti vigrhH| "svare vibhASA" ityakAravarNAgamasyetyarthaH / gavAkSa iti / gavAm akSIti vigRhya "ackssurkssi"(2|6|7324) iti rAjAditvAd at, "ivarNAvarNayoH" (2 / 6 / 44) ityAdinA ikAralopaH, puMstvaM tu saMjJAzabdatvAt / akSazabdena vA / gavAmakSa iti vigrahaH / nityatvaM punarvarNAgamasya vAtAyanaviSaya eva, prANyaGge tu na bhavatyeva go'kSIti / tathA gavAmindro gavendra iti nityamakAravarNAgamaH / kathametat ? lokopacArAt / tathA coktam - varNAgamo varNaviparyayazca dvau cAparau varNavikAranAzau / dhAtostadatizayena yogastaducyate paJcavidhaM niruktam ||iti / (dra0, kA0 vR0 6 / 3 / 109) tena goH / "avaG sphoTAyanasyAkSe, indre ca nityam" (paa06|1|123, 124) iti gozabdasyaukArasyAvaGAdezo na vaktavyaH / okArasya prakRtibhAvo dRzyate / yathA go ajinam, go agram iti / / 38 / [ka0 ca0] ___ au0| visandhiH spaSTArtho'pi jJApaka iti pUrvamuktam / evaM rAyaindrI, paTavoturiti / nanu 'agnaye' iti kathaM nodAhRtam, atrApi savarNatvAt prApti stIti kucoyametat, asyopalakSaNatvAt / ekayogastu-avarNa ivarNAdiSvedodaralaH, etvamedaitoH, aitvmodautoH| sandhyakSare aidauditi tu naikayogaH, samAnasaGkhyatvAbhAvAd yathAsaGkhyatvAbhAve okAraukArayoraitvAdiprasaGgAt / ivaNadirasavarNe yavaralAH, na ca paro lopyaH, sandhyakSarANAmayAyavAvaH ? satyam / spaSTArtham / nanu spaSTArthaM ceti bhinnayoga evAstAm, kiM visandhinirdezena / nahi visandhinirdeze kimihAvispaSTaM bhavatItyAha- kiJca iti / samAnasya RkAra iti prakRtibhAvasya hrasvasya ca ubhayoreva viklpH| anyathA prakRtibhAvasya vikalpe hasvam avikalpayituM na pAryate / tatazca 'nadI Rcchati' prayogo na syAt / naca vaktavyaM prakRtividhAnAdeva
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 161 hrasvo na vartiSyate iti yatra hrasvo nAsti tatra sArthakatvAdasyeti / yathA - dAma Rcchati | rUpadvayameva / yadi ca hrasvo vikalpyate tadA prakRtiriti vikalpayituM na zakyate / tatazca prakRtibhAvasya nityaM prAptau satyAM 'nadI RSyaH, nadi RSyaH' iti rUpadvayameva | na 'naghRSyaH' iti rUpam / anyathA prakRtibhAvasya vaiyarthyaprasaGgaH syAt / naca vaktavyaM hrasvavikalpabalAdeva pakSe prakRtiM bAdhitvA yatvaM syAd 'nadI Rcchati' iti hrasvAbhAvenaiva tadarthasya sArthakatvAt / prakRteH pUrvam ityAdi / ubhayapUrvagrahaNAnniyatapUrvamAtre boddhavyam / niyatasvarUpeNa yat prakRteH pUrvaM tadAzritamapi kAryamupacArAt pUrvaM tadantaraGgamityarthaH / tat punardhAtUpasargayoreva nityaM sandhiravagantavyaH / tathA coktam - 'saMhitaikapade nityA nityA dhaatuupsrgyoH| - sUtreSvapi tathA nityA saivAnyatra vibhASayA // ata evAdhyAste, vyudasyatIti dhAtUpasargayornityasandhirdarzitaH / umApatistu atra adhIte iti pAThamapAsya adhyAste iti pAThaM manyate / tasyAyamabhiprAyaH - samAnasya nAmina ityAdinA'savarNe vikalpavidhAnAt tadvyAvRttyA savarNe sandhirastyeva, tatrodAharaNaM phalazUnyam iti / tanna, abhiprAyAparijJAnAt / tathAhi 'idaM hi padayoH sandhirvivakSitaH' itibhAgasya prapaJca iti matam / atastasya samAsAntaraGgAviSayatvAt prapaJcasyApi tadbhinnaviSaya ityasavarNasya vyAvRttirapi samAsAntaraGgabhinnaviSaya eva kuto'tra dezyAvatAraH / anye tu dRSTAntatayodAharanti / yathA adhIte ityatra nityasandhistathA vyudasyati ityatrApi / nanu samAse katham - 'uccAritaruciraRcA cAnanAnAM caturNAm, himaRtAvapi tAH sma bhRzasvid' iti visandhiH ? etattu na bahusammatamityupekSyate / bhASyacAndrAbhyAM samAsamAtre pratiSedhasyoktatvAt / nahi teSAmanityasamAsa ityAdi / prakRtihasvayornityasamAse niSedhaH, anityasamAse vikalpa iti vArttikam / tad dRSTvA zrIpatinApi tathaiva 1. saMhitaikapade nityA nityA dhaatuupsrgyoH| nityA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSate // (si0 kau0-bhvA0 pra0 8 / 4 / 18)
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kAtantravyAkaraNam nirNItamiti kintena pANini- kAtyAyana - bhASyakArANAmuttarottaraprAmANyam iti smRteH / taduktaM nyAsakRtA munidvayAtizAyino bhagavato bhASyakArasya vacanaM kathamupekSAmahe iti / ato bhASyakAravirodhena teSAmapaprayogAd iti bhAvaH / nanu kathaM 'vAri Ihase, madhu Urdhvam' asavarNa ityasya vyAvRttyA savarNe sandhernityaM prAptatvAt ? satyam / vivakSitazca sandhirbhavatIti sandhizabdenAtra saMhitA sandhikAryaM ca vivakSyate, tatazca ubhayameva vikalpyate / tatra 'vAri Ihase' ityatra saMhitAbhAvAdeva na sandhiH / yatra tu saMhitA vikalpyate tatra sandhikAryaM ca vikalpyate / tato yathAyogaM sandhiriti / vAtAyanaviSaya eveti / vAtAyanazabdenAtra saMjJopalakSyate, tena gavAkSo nAma rAkSasaH kazcid ityatrApi nityamakAravarNAgamaH / vAtAyanazabdasyAtra saMjJopalakSaNatvAt / varNAgama ityAdi / tathA ca "akSe nAmno vA" iti 'zrIpatisUtram / varNAgama iti / yathA kau jIryatIti kuJjaraH / kuzabdAdanusvAraH / viparyayo yathA hinastIti siMhaH | varNavikAro yathA paJjikA | SaDbhiradhikA daza SoDaza | dasya DaH, Sasya uH, / varNanAzaH pRSodarIti / pRSad udaramasyA iti vAkye tasya lopaH / dhAtostadatizayena yogaHtayorvarNavikAranAzayoratizayena dvistriH pravRttiH / arthasyAtizayo'rthavizeSastena saha dhAtoryogaH / mahyAM rautIti mayUraH Dapratyaye'ntalope hakArasya yakAraH, IkArasya UkAraH iti myuurH| prANivizeSe ravakriyAsambandha iti kulcndrH| triH pravRttiryathA bhramaraH uddhRmya rauti iti vAkye DapratyayaH / tato varNanAzaH / / 38 / [samIkSA] 'gau + au' tathA 'gau + as' aisI sthiti meM pANini aura zarvavarmA donoM hI AcArya au ke sthAna meM 'Av' Adeza karate haiM, parantu kalApa kI sUtraracanApaddhati se jo saralatA upapanna hotI hai, usakA vivecana ukta sUtroM kI samIkSA meM draSTavya hai| [vizeSa] vRttikAra durgasiMha ne kahA hai ki "avarNa ivaNe e - e ay-au Av" Adi sUtroM ko jo pRthak rUpa meM par3hA gayA hai tathA unameM sandhi nahIM kI gaI hai, vaha 1. sAmprataM kAtantrapariziSTe sUtraM dRzyate - "ase nAmnyeva" (kAta0 pari0- saM0 24) /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH kevala spaSTAvabodha ke lie hI samajhanA cAhie / yaha bhI jJAtavya hai ki sandhi anekatra vivakSAnusAra hI hotI hai| jaise- 'go + ajinam' isa sthiti meM 'go'jinam' tathA 'gavAjinam' ye do rUpa dekhe jAte haiM / isI prakAra 'go + akSaH, go + indra:' kI dazA meM gavAkSaH tathA gavendraH rUpa niSpanna hote haiM / 163 vyAkhyAkAroM ke kucha vicAra avazyamananIya haiM / jaise - trimuni meM uttarottara kI prAmANikatA, saMhitA kI nitya tathA vaikalpika pravRtti Adi / [rUpasiddhi] 1. gAvau / gau + au (au + au) / asavarNa au ke para meM rahane para pUrvavartI au ke sthAna meM Av Adeza hotA hai tathA paravartI au kA lopa nahIM hotA / 2. gAvaH | gau + as (au + a ) / yahA~ asavarNa a ke bAda meM rahane ke kAraNa pUrvavartI au ke sthAna meM Av Adeza tathA paravartI a ke lopa kA niSedha || 38 | 39. ayAdInAM yavalopaH padAnte navAlope tu prakRtiH (1 / 2 / 16 ) [sUtrArtha] padAntavartI ay-Ay-av - Av AdezoM meM vidyamAna y tathA v kA vikalpa se lopa hotA hai / lopa hone para punaH unameM koI svarasandhi nahIM hotI / arthAt unakI prakRti surakSita rahatI hai || 39 | [du0 vR0] ay ityevamAdInAM padAnte vartamAnAnAM yavayorlopo bhavati navA / lope tu prakRtiH svabhAvo bhavati / ta AhuH, tayAhuH / tasmA Asanam, tasmAyAsanam / paTa iha, paTaviha | asA induH, asAvinduH / ayAdInAmiti kim ? dadhyatra, madhvatra / padAnta iti kim ? nayanam, lAvakaH / / 39 / [du0 TI0] ayAdInAm0| ay AdiryeSAmiti bahuvrIhiH / na tvekAra evAdiryeSAm AdezinAmiti / arthAd yavayoratra pratipattiH, sA ca garIyasIti / atha yavagrahaNaM kimartham, nirdiSTAnAmayAdInAM samudAyasya lopaH syAditi, prakRtivacanaM ca / yoSite
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kAtantravyAkaraNam Ahurityatra ayolope sati takArasya tRtIyavyavacchedArtham / nAnarthakye vargAntarasya vidhirapi dRzyate / yavayorlope tu prakRtiriti vacanAdanumIyamAno lopo'pradhAnamiti prakRtizabdenaiva navAzabdasya sambandhaH syAditi lopagrahaNam / padAnta iti / antazabdo'tra avayavadharmamAtravRttirviSayasaptamIyam / lope vitivacanAd alope prakRtirna syAt / tayAhustasmAyAsanamiti yakAravakArAvetAvISatspRSTatarAvapIha svabhAvasiddhau / unipAte punarISatspRSTatarAveva svabhAvAditi rUpadvayam / etau-etayu, tasmAyu-tasmAu, paTau-paTavu, asAu-asAvu / paurAmAtyeSu yonau liGge svabhAve ca prakRtiH / iha tu pArizeSyAdabhidhIyate- prakRtiH svabhAvo bhavatIti / zrutAnAmayAdInAM svarasya svabhAva eveti / dIrghAt paralope vighAte'pi bhavati / anyathA nimittAbhAvenAnyathAbhAvaH syAt / ata eva naJ na nirdizyate / vAkyamede'tra tuzabda iti / / 39 / [vi0 pa0] ayaadiinaam| ay AdiryeSAmAdezAnAM te'yAdayaH iti tadguNasaMvijJAno bahuvrIhirayam, vyAkhyAnAdityAha - ay ityevamAdInAmiti / ta Ahuriti yalope kRte samAnalakSaNo dIrghaH prAptaH prakRtibhAvAnna bhavati / tathA tasmA Asanamiti dIrghAt paralopo na bhavatIti / nanu katham etad yAvatA zrutatvAd ayAdInAmeva svarasya prakRtyA bhavitavyam / na ceha paralope sati kAcid vikRtirasti pUrvasya / tadayuktam, yakAralope sati paralopaM prati nimittatvamevAnyathAbhAvaH syAt, animittasya nimittabhAvo vikRtiriti / asA induriti / adas siH, tyadAdyatvam, sAvau silopazceti aukAraH / sau saH / atra prakRtibhAvAdetvaM na bhavati / yakAravakArau ISatspRSTau ISatspRSTatarAvapi svabhAvAditi rUpatrayaM siddham / u-nipAte punarISatspRSTatarAviti rUpadvayameveti / eta u-etayu, tasmA u-tasmAyu, paTa u-paTavu, asA u-asAvu / / 39 / [ka0 ca0] ayaadiinaam| ay evAdipeSAm AdezAnAm iti / ekAra AdiryeSAmAdezinAmityukte'pi arthAd ayAdeze sati yavayoH prApteH, sA ca garIyasItyupekSyate / vyAkhyAnAditi / aayaadiinaamitykrnnaadityrthH| na cAtrApi sAmIpyArthaH kathaM na syAditi vAcyam, bahuvacanAsaGgateH ya (va)-grahaNavaiyarthyAcceti saamprdaayikaaH| 'AyavAvAm' ityakaraNAditi vidyAnandaH / "kUla udrujodvahoH" (4 / 3 / 37) iti
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH jJApakAditi kulcndrH| sAmIpyArthenAdizabdena bahuvrIhireva nAstIti zivadevAdayaH / neyaM zaGkA'pi, sA ca zAstre dUSaNamiti / taduktam - vyAkhyAnato vizeSArthapratipatternahi sandehAdalakSaNam (kAta0 pari0 vR0 65) iti / ' Rjavastu vizeSaNasambhave upalakSaNasyAnyAyyatvAditi tadguNasaMvijJAnabahuvrIhireva yujyate, kiM tatra yatnena / atastadguNa eva yalasyocitatvAt / mUrkhAstu 'ay' ityasya samudAyAvayavatvAt tadguNasaMvijJAnabahuvrIhiH / nahi samudAyo'vayavamapahAya tiSThati, tasmAd vyAkhyAnamityasyAyamevAzayaH ityAhuH / tadasaGgatam, nahi avayavArthanizcaye sati tadguNasaMvijJAnasaMzayanirAsAya paJjIkRtA vyAkhyAnAd ityuktam, kintu avayavArthanizcayanimittam / kulacandro'pi tadartham eva jJApakamAzritavAniti / atha yavagrahaNaM kimartham ? nirdiSTAnAm ayAdInAM lopanirAsArtham / na ca vaktavyaM prakRtivacanamanarthakamiti yoSite Ahurityatra yalope sati takArasya tRtIyatvavyavacchedenaiva sArthakatvAt / naca varNAntasya vidhiriti nyAyAdantasyaiva lopa iti vAcyam, nAnarthakye varNAntasya vidhiriti nyAyAt / naivam, (yoSite AhuH) tayAhurityatra 'asiddhaM bahiraGgam' (kAta0 pari0 vR0 33) iti nyAyAt tRtIyo na bhavati, kintatra prakRtigrahaNena / tasmAt prakRtivacanaM dIrghAt paralopArtham / yadi samudAyasya lopastadA dIrghAt paralopaprasaGga eva nAsti kimanena nakAramAtrameva vidadhyAt / tasmAt prakRtivacanAdeva yavayoriti gamyate, kiM yavagrahaNena iti ? satyam, evaM sukhArtham / nanu prakRtigrahaNamapyanarthakam, asiddhavadbhAvenaiva siddhatvAt ? satyam, idaM ca sukhArtham / tarhi gauravanirAsArtham iti yavayo.pe tu prakRtiriti vacanAd arthAd Adau lopye bhaviSyati kiM lopagrahaNena ? satyam / arthavazAt prAptasya lopasya zabdAnupAttatvAd aprAdhAnyam / tathA ca sati prakRtizabdena pradhAnena saha navAzabdasya sambandhaH syAditi lopagrahaNam / nanu antazabdo'trAvayavavacanaH / avayavazcAtrAyAdezasvarUpastat katham ayAdirvartate ? satyam / antazabdo'tra dharmavRttiriti / padAnta iti viSayasaptamIyam, tuzabdo'tra vAkyabhede, tena prakRtirnityaiva / ata eva uttaratra naveti na vartate / etenAtra yavau lopyAviti kRte abhimataM sidhyati / yaduttaratra lopagrahaNaM tannavAdhikAranivRttyarthamiti mUrkhapralapitam apAstam / tuzabdo bhinnavAkye,
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 kAtantravyAkaraNam sati lope tu prakRtirityatrAnuvRttAvuttaratra ata evAnuvRttiriti kathaM tarhi evaM na kRtamiti ced AstAmevaM suhRdupadezaH / yathA sanniveze tu na vaiyarthamiti / adas sItyAdi / nanu kathamatra tyadAdyatvam, vizeSavidhitvenApavAdatvAt paratvAcca tyadAdyatvaM bAdhitvA sAvautvasya pravartanAt / tathA ca "bAdhayitvA tyadAdyatvaM sAvauzcAnte pravartate" iti paThati / anyathA AdAveva tyadAdyatve adasaH sirityAdi / nanu kathamatra tyadAdyatvaM vizeSavidhitvenApavAdatvAt paratvAcca "tyadAyatvam, striyAm aadaa"(2|3|29; 4|49) iti kRte'daso'navayavatvAt katham adasa autvam ityaniSTarUpaM syAt / atra kazcit tyadAdyatvamityasyAnantaraM bAdhitveti padamadhyAhAryya paJjI yujyate / tadetat sarvamanucitam / nanu "sAvI silopazca" (2 / 3 / 40) ityokAra eva vidhIyatAm, tatazca tyadAdyatve'ntasya okAre "okAre au aukAre ca" (1 / 2 / 7) ityaukAre kRte sidhyati, kimaukArakaraNeneti ? tasmAd aukArakaraNaM bodhayati svarAdezaparibhASA'stIti paribhASAnvarthabalAt kRtaM tyadAdyatvam, adasaH kRtatyadAdyatvasya sAvau silopazceti pravartate ityavazyaM vaktavyam / yattu strIliGge dUSaNamuktaM tadapyasaGgatam, "liGgaviziSTasyApi grahaNam" (kAlA0 pari0 25) iti vacanAt / asAviti sAdhane "sAvau silopazca" (2 / 3 / 40) ityotve kRte sati "svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhiM prati sthAnivad" (kAlA0 pari0 15) ityataH "akAre lopam" (2 / 1 / 17) ityakAralopa ityapi boddhavyam / / 39 / [samIkSA] 'tay + AhuH, tasmAy + Asanam, asAv + induH' isa sthiti meM donoM hI vyAkaraNoM ke anusAra vikalpa se padAntavartI y-v vargoM kA lopa hotA hai / lopapakSa meM dIrgha-guNAdi kArya nahIM hote / isa prakAra 'tayAhuH- ta AhuH, tasmAyAsanam - tasmA Asanam, asAvinduH- asA induH' Adi do-do rUpa siddha hote haiM / isa prakAra kArya kI dRSTi se donoM vyAkaraNoM meM viSamatA pratIta nahIM hotI, . parantu jahA~ kalApakAra ne lopa kA vaikalpika nirdeza kiyA hai, vahIM para pANini ne zAkalya ke mata meM lopa dikhAyA hai | kalApakAra ne isa lopavidhAyaka sUtra meM hI lopapakSa meM prApta sandhi ke niSedhArtha prakRtibhAva kahA hai, parantu pANini y-v kA lopa ho jAne para dIrghAdi sandhi ke vAraNArtha unheM asiddha mAnate haiM- pUrvatrAsiddham (8 / 2 / 1),
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 167 jisase y-v kA vyavadhAna upasthita hotA hai aura phalataH dIrghAdi sandhi nahIM hotI / [vizeSa ] sUtra meM yU v ke lopa kA koI nimitta nahIM batAyA gayA hai / pANinIya vyAkaraNa meM lopavidhAyaka "lopaH zAkalyasya " ( pA0 8 | 3 | 19) sUtra meM " 'bhobhago aghoapUrvasya yo'zi" ( pA0 8 | 3 | 17 ) isa sUtra se 'azi' pada kI anuvRtti kI jAtI hai, ataH nimitta nizcita ho jAtA hai / kalApa sUtrakAra tathA vRttikAra Adi ne jo isakI AvazyakatA nahIM samajhI, usase yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki padAnta meM 'y-v' AdiSTa hokara tabhI Ate haiM jaba svaravarNa para meM hotA hai / kisI svara ke paravartI na hone para ekArAdi ke sthAna meM ayAdi Adeza nahIM hote aura isa prakAra padAnta meM y-v varNa nahIM mila pAte / ataH 'svare' yaha nimittabodhaka pada na hone para bhI lopa karane meM koI kaThinAI pratIta nahIM hotI / [rUpasiddhi] 1 . ta AhuH, tyaahuH| tay + AhuH (y + A) / padAntavartI y kA lopa hone para prakRtibhAva ho jAne ke kAraNa 'ta AhuH' rUpa niSpanna hotA hai / lopAbhAvapakSa meM 'tyaahuH'| 2. tasmA Asanam, tasmAyAsanam / tasmAy + Asanam (y + A ) / padAntavartI y kA lopa evaM usakA prakRtibhAva hone para tasmA Asanam tathA lopAbhAva-pakSa meM tasmAyAsanam / 3 . paTa iha, paTaviha | paTav + iha (v + i ) / padAntavartI v kA lopa tathA prakRtibhAva ho jAne para paTa iha / lopa na hone para paTaviha / 4. asA induH, asAvinduH / asAv + induH (v + i ) / padAntavartI v kA lopa, evaM prakRtibhAvapakSa meM asA induH / lopa na hone para 'asAvindu H ' zabdarUpa siddha hotA hai / / 39 / 4. edotparaH padAnte lopamakAraH ( 1 / 2 / 17 ) [sUtrArtha] padAnta e o se paravartI akAra kA lopa hotA hai ||40|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] 'edodbhyAM paro'kAraH 'padAnte vartamAno lopamApadyate / te'tra, paTo'tra / edobhyAmiti kim ? tAvatra / padAntagrahaNaM padAntAdhikAranivRttyartham / tena citam, stutam / / 40 / (du0 TI0) edot / ecca occa edotau, tAbhyAM para iti paJcamIlakSaNastatpuruSo'yam / na ca edotau parau yasmAditi bahuvrIhiH, ekAre okAre ca aikArasya aukArasya ca viSayatvAt / na ca padamadhye to asandhyakSarayorasya tau tallopazceti vacanAt / paragrahaNaM vaicitryArthameva | padasyAntaH padAntaH ityantazabda iha samIpavacana eva / yathA gurorante vasatIti / athavA padAnte yAvedotau tAbhyAM para iti / padAntagrahaNam ityAdi / anyathA uttaratra padAntAdhikAre sati 'citam, stutam' ityatra vyaJjane yatvaM vatvaM ca syAd apadAntatvAditi / ye tu "svarajI yakAravakArAvanAdisyau lopyau vyaJjane" (kAta0 pari0, saM0 31) iti sUtraM nAdriyante teSAmidaM vyAkhyAnam / yeSAM tu sUtramastIti darzanam, taiH padAntagrahaNamadhikaraNIyameva / citam, stutam' ityatra na vyaJjane iti punarvyaJjanavacanAd apadAntatve'pi na sandhiH / idamiha padAntagrahaNam apradhAnayorapyedotorvizeSaNArtham / anyathA akArasyaiva vizeSaNaM syAt / ekasminnAdyantavadupacArAd 'agne a AgataH, paTo a atra' iti / svarajau yakAravakArau padAntAvanAdisthau lopyau vyaJjana iti | svare jAtau svarajau - "saptamIpaJcamyante janeIH" (4 / 3 / 91) / na Adau tiSThata iti anAdisthau, "nAmni sthazca" (4 / 3 / 5) iti kapratyayaH / svarajau yakAravakArau padAntAvanAdisthau vyaJjane pare lopyau bhvtH| adhi+ u + induH = adhvinduH| umIzamadhyArUDho'dhyuH, adhyuzcAsAvinduzceti vigrahaH / sAdhu+ I + udayaH, sAdhorI zrIstasyA udaya iti sAdhvyudayaH / paTo + u+ AgataH = paTvAgataH / nAri + u + arcA = nArvarcA | avyayamAcakSANo vRkSavRzcamAcakSANo yaH sa khalu 'avyaya, vRkSa' etAvapi yakAravakArau svare sati jAtI 1. 'padAnte' ityasya sambandhaH edodbhyAm' iti padena saha kartavyaH,akArasya padAntatvAnapekSitatvAt / tasmAt padAnte vartamAnAbhyAmedodbhyAM paro'kAro lopamApadyate' ityartho'vagantavyaH /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 169 yasmAdini liGgasyetyAdinA lopasya svara eva ArambhakaH ityanayorapi lopo bhavati, avyagacchati, vRkSagacchati, avyaAste / prakRtyadhikAro'pyatra smartavyaH, tabalAdanukte'pi svare gamyate vyavasthitavAdhikArAdaghoSe na bhavati / 'avyay karoti, vRkSav karoti' | yadi prakriyAzabdo lokaprayukto dRzyate, ino lopasya paranimittasya svarAdezatvAt pUrvavidhiM prati sthAnivadbhAva iti / "borvyaJjane" (4 / 1 / 35) kvipi lopo nAstyeva / svarajAviti kim ? ay-dhAturayam, av-dhAturayam / yakAravakArAviti kim ? pitR + i + udayaH = pitryudayaH |anaadisthaaviti kim ? i + u + AgamaH = yvAgamaH / u + i + AgamaH = vyAgamaH / vyaJjana iti kim ? dadhyatra, madhvatra / padAnta iti kim ? vigaNayya vibhAvya gataH / / 40 / [vi0 pa0] edotparaH / edodbhyAM para ityanena paJcamIlakSaNastatpuruSo'yamiti darzayati, na punaredotau parau yasmAditi bahuvrIhiH / tadA ekAre aikArasya okAre aukArasya ca viSayatvAt / padAntagrahaNamanuvartate eva pUrvasUtrAdityAha - padAntagrahaNamityAdi / tena 'citam, stutam' ityatra "na vyaJjane svarAH sandheyAH" (1 / 2 / 18) ityanena padamadhye sandhirna bhavatIti / / 40 / [ka0 ca0] edot0 / ekAre aikArasya okAre ca aukArasya viSayatvAditi / nanu padamadhye aitvautvayozcaritArthatvAt padAnte'nayodhikaM kathanna syAt ? naivam / padamadhye osi ca, asandhyakSarayorasyetyAdibhirAghrAtatvAt / devadatta e ityapadAnakaraNasya padatvAbhAve edod ityAdiSu pare'sya sUtrasyApravRttau satyAmaidautozcaritArthatvam iti na vaktavyam / - atrApi pANinidRSTazakandhvAditvAdakAralopasyAnaGgIkRtatvAt / tathAhi - samAnadIrghaniSedhArthamaitvautvaniSedhArthaM ca "ato guNe" (pA0 6 / 1 / 97) iti pANinisUtrAntaramuktam / ____asyaarthH| pUrvasUtrAdapadAditi vartate akArAd apadAntatvAd ati eti oti, guNe guNasaMjJake pare pUrvaparayoH sthAne pararUpaM bhavati / tena gatikArakopapadAnAM subutpatteH prAksamAsaH / prAyaNaM pradhyayanamiti apadAntatvAt siddhamiti shrnndevH| evaM ca datte ityapadAnukaraNasthAne'pi dattApi dadherdatteti datto dama ityAdiprayoga eva bhavatIti / anye tu bahuvrIhisamAse padadvayasya lakSaNopapattau gauravApattestatpuruSa eva sAdhIyAn ityAhuH /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 kAtantravyAkaraNam atha edobhyAmiti kriyatAM kimanarthakamUlena paragrahaNena ? satyam / vicitrA hi sUtrasya kRtiriti / pdaantgrhnnmityaadi| nanu katham akAraH padAnte vartamAnaH, sa eva padAnta iti ? satyam / antazabdaH sAmIpyadharmavacanastatra vartate iti na doSaH / kathametad, yAvatA sAmIpyArthe niyamAbhAvAd edodbhyAM padAnte vartamAno lopaM prApnuvan 'ahaM ninaya, ahaM lulava' ityAdAvapi prApnoti / tathA sati avayavArtha eva saGgacchate / naivam, pUrvasUtrAt padAntagrahaNamanuvartate / etacca edoddhyAmityanena saMbadhyate / tenAyamarthaH- padAnte edodbhyAM para iti katham apadAnte prAptiprasaGgaH? nanu padAntagrahaNaM padAntAdhikAranivRttyarthamiti vRttiH kathaM saGgacchate, yAvatA pUrvasUtre avayavArthaH padAntazabda ihApi avayavArtha eva yujyate, tatkathamiha sAmIpyArthaH syAt / na ca vaktavyam "puro'grato'greSu sarteH" (4 / 3 / 20) iti vacanAt pUrvasUtrIyapadAntagrahaNasya sAmIpyArthatvamiha vyAkhyeyam ityubhayArthatve pramANAbhAvAt / atra vaiyaH - edodbhyAmalopa ityAstAm, tatazcAnuvRttena padAntagrahaNena vizeSitatvAt padAntAbhyAmedodbhyAM para ityarthe'bhimataM sidhyati kimantagrahaNeneti ziSyajijJAsAyAmantagrahaNasya prayojanaM vRttAvuktamityAcaSTe | tanna, edoddhyAmiti sUtre'kArasya vizeSyatve (prAdhAnyAt) prayojanatvAt tenaiva sahAntazabdasambandhAt pUrvoktadoSApattiriti / ___anye tu anuvartamAne padAntagrahaNasyaiva sAmIpyArthatvaM vyAkhyeyam / anyathA tatraiva pade ityevaM vidadhyAt ! pade pare ayAdInAM yavalopo bhaviSyati, kimatrAntagrahaNeneti / tathA ca kulacandreNApyuktam - anuvartamAnena antagrahaNena zakyamIdRzaM vyAkhyeyam ityAhapadAnta ityAdi / tadapyasaGgatam / pUrvasUtre pada iti nimittasaptamInirdiSTatvAt tatrApi tasyaiva pade'kAralopo bhavatItyarthaH kathaM na syAd ityAzaGkA syAditi / nanu devadatta ityatraiva vAkyasaMskArapakSaH syAt / kiM ca 'gavityayamAha' ityatra pUrveNa valopaH syAt, ta Ahurityatra pradAnukaraNe ca akAre pare yakArasya lopo na syAt / nanvevaM pUrvasUtre'ntazabdo'vayavArtha eveti kathaM nizcitamiti cet, yasya padAnte vartamAnau yavau zrutatvAt tasyaiva padasya tau grAhyau padAntarakalpanAyAM gauravAdavayavArtha eva nizcita iti / evaM "vargaprathamA0" (1 / 4 / 1) ityatrApi avazyaM padAntagrahaNamiti |
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 171 navyAH -- padAntagrahaNamiti vRttAvantagrahaNasya sAmarthyam uktam, padAdityanenaiva sAdhyasya siddhirityAhuH / vastutastu edotau lopyAkArapUrvAviti kastena paThyatAm / tathA ca sati pUrvasUtrAt padAntAdhikArAd edotI padAntau lopyAkArasya pUrvI bhavata iti sUtrArtho bhaviSyati lopazca / ata eva sUtrabalAditi padAntagrahaNamityAha-padAnta ityAdi vRttiH / he amba ! ityatraiva vivakSitazca sandhirbhavatIti vacanAt sandhirbhaviSyatIti hemkrH| tanna, tantrAntareSvadRSTatvAt / / 40 / [samIkSA] _ 'te + atra, paTo + atra' isa sthiti meM kalApa ke nirdezAnusAra padAntastha eo se paravartI akAra kA lopa ho jAtA hai / vartamAna lekhanapaddhati ke anusAra usa lupta akAra ke avabodhArtha romanalipi ke varNa ' ko vahA~ yojita kara likhA jAtA hai - te'tra / isa cihna ko samprati pUrvarUpacihna kahate haiM | pANinIyavyAkaraNa ke anusAra "eGaH padAntAdati" (pA0 6 / 1 / 109) sUtra dvArA padAntavartI e-o tathA agrima hrasva akAra ke sthAna meM pUrvarUpa ekAdeza hotA hai / arthAt akAra varNa apane se pUrvavartI ekAra athavA okAra meM samAhita ho jAtA hai / usake avagamArtha lagAe jAne vAle 5 cihna ko pUrvarUpacihna kahA jAtA hai / isa prakAra lipi meM samAnatA hone para bhI sAdhana-paddhati meM jo antara dRSTa hai, tadanusAra prakriyA-bodha meM saralatA kI dRSTi se kalApa-prakriyA ko hI sarala kahanA hogA, kyoMki vastutaH akAra kA vahA~ darzanAbhAva hI hotA hai, ataH usakA lopa karanA hI adhika samIcIna hai| kyoMki yahA~ antAdivadbhAva karane kI koI AvazyakatA upasthita nahIM hotI hai"antAdivacca" (6 / 185) / [rUpasiddhi] 1. te'tra / te + atra (e+a)| padAntavartI e ke bAda Ane vAle akAra kA lop| 2. paTo'tra | paTo + atra (o + a)| padAntavartI o ke pazcAt paThita akAra kA lopa // 40 // 41. na vyaJjane svarAH sandhayAH (1 / 2 / 18) [sUtrArtha] vyaJjanavarNa ke para meM rahane para svaravarNoM meM koI sandhi nahIM hotI hai / / 41 /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kAtantravyAkaraNam [du0 vR0] na khalu vyaJjane pare svarAH sandhAnIyA bhavanti / devIgRham, paTuhastam, mAtRmaNDalam, jale padmam, raidhRtiH, vAyo gatiH, nauyAnam | nanA nirdiSTamanityam (kAlA0 pari0 sU0 37) / tena pitryam, gavyUtiH / adhvamAne saMjJeyam / / 41 / ||iti dausiyAM vRttau prathame sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH smaaptH|| [du0 TI0] na vyaJjane0 / iha "teSAM dvau dvAvanyo'nyasya savarNI" (1 / 1 / 4) ityuktam. ato'nyo'savarNa ityasavarNanibandhanAni yatvAdIni vyaJjane prApnuvantIti pratiSedho'yam / svabhAvAdasavarNazabdo hi visadRzavacana iti paryudAsena natrA na sidhyati / nanu tatraiva svara iti kimiti na kRtam iti cet, na | natrA nirdiSTamanityamityAdi / tena RkArasya taddhite ye sandhireva pitryamiti siddham / gavyUtiriti adhvamAna iti adhvamAnaM paricchedaH krozadvayamityarthaH / saMjJeyaM lokopacArAdeva siddhA, naJo'nityatvAditi svaragrahaNaM kimarthaM vyaJjanAnAM paragamananiSedhaH syAditi / atha vyaJjane pare pUrvasya sandhAne niSidhyamAne kathaM paragamananiSedhaH / tarhi jJAnabhunnAtho vA dRzannayanamiti "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) na syAt / prakaraNabalamapi kaSTamiti / sandhIyante iti snyeyaaH| "At khanoricca" (4!2 / 12) iti yapratyayaH / sandhyAzrayakAryANi na bhavantItyarthaH / evaM tarhi namAtreNApyabhimatasiddhiriti cet, naivam / sukhapratipattyartham / / 41 / ||iti durgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAM prathame sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH smaaptH|| [vi0 pa0] na vyaJjane0 / sandhIyante iti sndheyaaH| sampUrvo DudhAJ | "Atkhanorica" (4 / 2 / 12) iti yapratyayaH, AkArasyekAraH / "nAmyantayo0" (315 / 1) ityAdinA guNaH / sa cAyaM karmasAdhana iti paryAyeNa arthaM darzayati - sandhAnIyA iti / sandhilakSaNakAryabhAjo na bhavantItyarthaH / devIgRham ityAdi / devyA gRhamiti yathAyogaM vigrahaH kAryaH / vAyo gatiriti paTuzabdavadvAyuzabdasya rUpasiddhiH / eteSu "ivarNo yamasavarNe" (1 / 2 / 8) ityAdibhiriti yatvAdayo na bhavanti / / nanu savarNavyapadezaH svarasyaiva, tadapekSayA ca asavarNe svare yatvAdikaM bhaviSyati na vyaJjane / kimaneneti cet, naivam | savarNAd anyo'savarNa iti svabhAvAd
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH visadRzavacano'yamasavarNazabdaH prasajyArthavRttiriti vyaJjane'pi yatvAdikaM syAt / yadyevam "ivarNo yamasavarNe" (1 / 2 / 8) ityatra svaragrahaNaM kriyatAmityAha - natrA nirdiSTamanityam (kAlA0 pari0 37) ityAdi / tena pitryamiti pitRzabdasya taddhitayakAre sandhiriti |gyuutiriti / gavAM yUtirgavyUtiH "sAtihetiyUtijUtayazca" (4 / 5 / 73) iti yUtizabdo nipaatitH| adhvano mAnaM paricchedaH krozadvayam / tasmin saMjJAtvena gavyUtizabdaH prasiddhaH ityarthaH / saMjJeyamiti bruvANaH saMjJAbalAdeva sandhikAryam, na punaranityatvabalAd iti darzayati / yadyevam, namAtrameva kathaM na kRtamiti cet ? satyam, sukhArthametaditi / / 41 / ||iti zrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJikAyAM prathame sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH smaaptH|| [ka0 ca0] navyaJjane0 | nanvityAdi / nanu asavarNe svare yatvAdikaM bhaviSyatIti atra asavarNe svare iti kathamuktam, yataH savarNastAvat samAnastadapekSayA asavarNe yatvAdikaM bhavat samAna eva nimitte syAt / etasmiMzca dadhyetadityAdi na sidhyatIti, naivam / savarNAdanyo'savarNa iti svabhAvAzrayaNenaiva etasyApi nirAkRtatvAt / tatraiveti yatvavidhAvityarthaH / naJA nirdiSTam anityamiti / tena "Rtastaddhite yaH" iti na vaktavyam / piturAgatam ityarthe yo dRzyate / 'pitryam, saubhrAtryam' / "bhAve yaNa" etena pitryam iti niruktalakSaNenaiva siddham, kimanena / na hyekodAharaNaM prati yogArambhaM prayojayatIti pUrvapakSo nirstH| vastutastu mUrkhapralapita evAyaM pUrvapakSaH, yad bahUdAharaNasambhave na hyekodAharaNaM prati yogArambhaH kalpyate, vyAptinyAyAditi / tathA ca SaNNAm' ityekodAharaNasiddhyarthaM "SaDo No ne" (2 / 4 / 43) iti sUtram / nanu yatvavidhau svaragrahaNenaiva siddhe naJarthameva yadyetadvAkyAntaramaGgIkriyate, tadA tatra sAkSAt svarazabdamapanIya "ivarNo yamavyaJjane" iti kRtvA naJmAtrameva svaraparigrAhakamucyatAm, kimanena ? etadeva manasi kRtvAhanamAtrameva na kathaM kRtamiti / naca "nAmiparo ram" (1 / 5 / 12) ityatrAsavarNagrahaNasya prayojanaM vaktavyam, tasya kathaM siddhiriti vAcyam, nAmiparagrahaNenApi tasya vyAkhyAtuM zakyatvAt / athavA tatra 'avyaJjanaparaH' iti vaktavyam | tadiha paragrahaNAdetAdRzavyAkhyAsiddhiriti bhAvaH / yadi 'ivarNo yam avyaJjane' iti kriyate, tadA dadhIti nirapekSaM yatvaM syAditi hemakaraH /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 kAtantravyAkaraNam tathAhi - nanu asavarNagrahaNasthitau nirapekSaM yatvaM kathanna syAt / naivam, asavarNagrahaNAbhAve tu okAraukArayornAnuvRttirbhinnayogAt / 'na vyaJjane' iti vacanAd vizeSavidhibhirAghrAtatvAt savarNe ca prAptistyeiva, yadasavarNagrahaNaM tadasavarNa eva nimitte bhavatIti pratipattyartham / asati ca "na vyaJjane svarAH sandheyAH' (1 / 2 / 18) iti sUtre avyaJjanagrahaNAbhAve,okAraukArayoranuvRttiHprAptA, tannirAsArtham avyaJjanagrahaNaM kathaM sanimittatAM sAdhayati / tatazca ivarNo yamApadyate avyaJjane / vyaJjane na bhavatIti sUtrArthe svaranimitte nirnimitte ca syAt, nimittavizeSAnAzrayaNAt / etattu prasajyapakSe / tadayuktam / etAdRzasUtrArthe vAkyadvayApattau gauravApatteriti / paryudAsapakSe vyaJjanabhinne pare ivarNo yamApadyate iti sUtrArthe ekavAkyenaivArthasaGgatiH / tathA ca "sambhavatyekavAkyatve vAkyabhedo hi neSyate" iti / nanu kimarthametad ucyate / namAtre'pi sUtre vyaJjane pratiSedho vijJAyate / "odantAH' ityAdinA svare prakRtividhAnAt / idamapyasaGgataM samAnadIrghaniSedhArtham "odantAH" (1 / 3 / 1) iti vacanaM bhaviSyati / idantu vacanam ivarNa ityataH asavarNa ityadhikArAd asavarNe caritArthaM bhavatu, tathApi odantagrahaNamanarthakam / na hyatra samAnadIrghAdiprasaGgo'sti, yena prakRtividhAtavyA, tasmAdetadeva jJApanArthaM bhaviSyati / naivam, no atretyAdau alopapratiSedhenaiva sArthakatvAd vakSyamANavacanadvayamapi arthAyAtadIrghapratiSedhArthamiti / tarhi "anau" iti kimartham, nahyokArasya dIrghaprasaGgo'stIti / naivam / anau dvivacanaM svare prakRtyA tiSThati, na aukArasvarUpamiti vyAvRttyabhAva evetyanena sUtreNa prApto'pi pratiSedho na bhavatIti, etadarthaM syAt / vastutastu anaugrahaNaM sAdRzyArthameva, anyathA sAmAnyena pratiSedho bhavan ayajAvahyAvAm ityatrApi syAditi / / 41 / ___||iti kalApacandre prathame sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH smaaptH|| [samIkSA 'devI + gRham, paTu + hastam' ityAdi sthaloM meM pANinIya vyAkaraNa ke anusAra ivarNAdi ke sthAna meM yakArAdi Adeza prApta hI nahIM hote, kyoMki "iko yaNaci" (pA0 6 / 1 / 17) sUtra meM spaSTatayA 'ac' zabda kA pATha kiyA gayA hai / isake atirikta "tasminniti nirdiSTe pUrvasya, tasmAdityuttarasya" (pA0 1 / 1 / 66, 67) paribhASAsUtra bhI paThita haiN| kAtantrakAra kA sUtra hai- "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) / yahA~ 'svare' zabda kA pATha nahIM hai| aisA hone para yadi 1. dvivacanamanau (1 / 3 / 2) /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe dvitIyaH samAnapAdaH 175 savarNavyavahAra svara ke lie hI mAna liyA jAe, kyoMki savarNasaMjJA svaravarNoM kI hI hotI hai to savarNasaMjJaka svaroM se bhinna arthAt asavarNa svaroM ke paravartI hone para yakArAdi Adeza hoMge aura vyaJjanavarNoM ke para meM rahane para nahIM / isa sthiti meM to prakRta sUtra kI koI AvazyakatA pratIta nahIM hotI, parantu kucha vidvAn asavarNazabda kA artha karate haiM - svabhAvataH visadRza (viSama ) / isa artha ko svIkAra kara lene para asavarNa vyaJjanavarNa ke bhI paravartI hone para yakArAdi Adeza prApta ho sakate haiM, unake vAraNArtha isa sUtra ko banAnA Avazyaka hai / isa sUtra ke kAraNa 'devI + gRham' meM "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH " (1 / 2 / 8) sUtra se IkAra kA yakArAdeza, 'paTu + hastam' meM "bamuvarNaH " (1 / 2 / 9) sUtra se 'u' ko 'v' Adeza, 'mAtR + maNDalam' meM "ram RvarNaH" (1 / 2 / 10) sUtra seRR ko r Adeza, 'jale + padmam' meM "e ayU" (1 / 2 / 12) sUtra se e ko ay Adeza, 'rai + dhRtiH' meM "ai Ayu" (1 / 2 / 13) sUtra se ai ko AyU Adeza, 'vAyo + gatiH' meM " au AbU " (1 / 2 / 15) sUtra se au ko AvU Adeza nahIM hotA hai / vyAkhyAkAroM ke anusAra AcArya zarvavarmA ne isa sUtra kI racanA kevala mandabuddhi vAle ziSyoM ke hI avabodhArtha kI hai / ataH isa para AkSepa nahIM kiyA jA sakatA / yaha bhI dhyAtavya hai ki 'pitryam, gavyam, gavyUti : ' Adi aise zabdo meM bhI sandhi hotI hai, jinameM vyaJjanavarNa hI paravartI haiM / pANinIya vyAkaraNa meM 'r-av' AdezoM ke vidhAnArtha pRthak sUtra banAe gae haiN| kalApavyAkaraNa meM 'naJA nirdiSTamanityam' (kAlA0 pari0 37) paribhASA ke bala se isa vidhi ko anitya mAnakara rakArAdi Adeza kie gae haiM / [rUpasiddhi] samIkSA ke antargata prastuta vivaraNa ke anusAra 'devI + gRham ' Adi meM svarasandhi kA niSedha ho jAtA hai tathA 'pitryam' (pitR + yam), gavyUtiH (go + yUtiH) meM " naJa nirdiSTamanityam" (kAlA0 pari0 37) paribhASA ke anusAra kramazaH 'ramRvarNaH ' (1 / 2 / 10) se rakArAdeza tathA " o abU" (1 / 2 / 14 ) se avAdeza upapanna ho jAtA hai / / 41 / // iti prathame sandhiprakaraNe samIkSAtmako dvitIyaH samAnapAdaH samAptaH //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha prathame sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH 42. odantA a i u A nipAtAH svare prakRtyA (1 / 3 / 1) [sUtrArtha] svaravarNa ke paravartI hone para okArAnta nipAta tathA a, i, u, A ina cAra nipAtoM kA bhI prakRtibhAva hotA hai / / 42 / [du0 vR0] odantA nipAtA a-i-u-Azca kevalAH svare pare prakRtyA tiSThanti / no atra, aho Azcaryam, atho evam, a apehi, i indraM pazya, u uttiSTha, A evaM kiM manyase, A evaM nu tat / eSAmiti kim ? navAu / antagrahaNamakArAdInAM kevalArtham, tena ceti, itIha, nanviti, veti / nipAtA iti kim ? paTa iha, ISatuH, USatuH, ATatuH / / 42 / [du0 TI0] odantAH / ot anto yeSAmiti bahuvrIhiH, na punaroto'ntA odantA iti tatpuruSaH, ihAzrutatvAt / atha samAnAdhikaraNam odantA a-i-u-A nipAtA iti cet, tadA 'aho Azcaryam, a apehi' ityAdiSveva prakRtiraniSTarUpA syAt / tarhi kimantagrahaNena, yena vidhistadantasyeti odantA iti gamyate |stym / antagrahaNamityAdi / atha "arthavadgrahaNe nAnarthakasya" ityakArAdInAm odantAnAM grahaNaM na bhaviSyati, tarhi kevalo'pyokAro'sti prakRtiH punarihAdyantavadupacArAt / yathA o iti / tadayuktam / bhASAyAmekasvarA a-i-u-A eva dRzyante / anyathA nipAtena svaraM vizeSya svaro nipAta iti vidadhyAt / tadantagrahaNaM jJApayati- 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kAta0 pari0 sU0 4) ityanityeyaM paribhASA | tena 'tejasvI, payasvI' ityAdi siddham / lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam, tena ativo'sti, vo'bhavad iti vikRtiriti / evam agau!H samapadyata iti go'bhavadityatra prakRtiH prApnoti / naivam, odanto'pi cvau sati nipAto'yamiti gauNa eva / yathA gauranuvadhyo'jo'gnISomIyaH
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH iti na vAhiko'nubadhyata iti kiM punargauNam, kiM vA mukhyam / sarva eva hi zabdAH pravRttinimittavyavahitA ityAha nityazabdArthasambandhavAdI zrutimAtreNa yatrAsya taadrthymvsiiyte| taM mukhyamarthaM manyante gauNaM yatnopapAditam ||iti / tarhi 'gaurvAhIko'sti, gAM vAhIkamAnaya' autvam AtvaM ca na syAt, arthAzrayo hi zabdAnAM gauNamukhyavyavahAro vAkyavyavasthAyAmeva sambhavati, zabdamAtrAzritam autvam AtvaM ca syAdeva / a i u A iti / ISadarthe kriyAyoge maryAdAbhividhau ya aa| sAnubandhaH sa vijJeyo vAkyasmaraNayorna tu|| niranubandhaiH sAhacaryAt sAnubandhasyAGo vikRtireva / A ISad uSNam oSNam / kriyAyoge tu A ihi = ehi / maryAdAyAm A udakAntAd odakAntAt / abhividhau A ahicchatrAt AhicchatrAt / A evaM manyase iti vAkyam / iha hi niranubandho nirarthako'yam A-nipAtaH prayukto vAkyArtho vA | vAkyaM ca pUrva prakrAntasya vAkyasyAviparItakaraNe vartate / naivam, yat tvayA prAG mataM sAmprataM kiM tat tvameva manyase ityarthaH / A evaM nu taditi smRtyarthaH, evaM nu tadityanena AvirbhAvyate / nizcitaH pAta eSAmiti nipAtAH / arthAbhidhAneSu svakriyAyAmasamarthAzcAdayo'vyayAH siddhAH / tathA cAha - nAmAkhyAtaprayogeSvarthAd abhinnA nipatantIti nipaataaH| odantA nipAtA a-i-u-Azca nipAtA ityubhayaM vizeSaNam / vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAt / svare pare prakRtiriti vacanAt pUrvasmAt svarAd vikRtireva / dadhi i asya dadhI asya rujati / jAnu u asya jAnU asya kSipati / sA a AgatA sA AgatA / 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva (kAta0 pari0 vR0 44) iti prakRtirna vihanyate / prakRtyeti karaNa eva tRtIyA bhavatergamyamAnatvAt / / 42 / [vi0 pa0] odantAH / od anto yeSAmiti bahuvrIhiH / na punaH oto'ntA odantA a i u A iti tatpuruSaH / tadA aho a apehi, atho i indraM pazya, aho u uttiSTha, atho A evaM kiM manyase ? ityAdiSveva prakRtibhAvaH syAt / 'a apehi, i indraM pazya' ityAdiSu na syAt / iSTazcaivamAdInAmapi prkRtibhaavH| tasmAd bahuvrIhire
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 kAtantravyAkaraNam vAyamiti / a-i-u-Azceti cakAreNa na kevalamodantA nipAtA a-i-u-Azca nipAtA iti sUcyate / etacca vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAllabhyate / AkAro hi dvividhaH sAnubandho niranubandhazca / yathoktam - ISadarthe kriyAyoge maryAdAbhividhau ya aa| sAnubandhaH sa vijJeyo vAkyasmaraNayorna tu|| tatra niranubandhairakArAdibhiH sAhacaryAd AkAro'pi niranubandhaH pratipattavyaH / sa ca vAkyasmaraNayoreva vartamAno niranubandhastasyaiva prakRtibhAvaM darzayati / A evaM kiM manyase ityetad vAkyam, etasminnAkAro niranubandho vAkyAlaGkAramAtre pryuktH| athavA vAkyasmaraNayorityatra vAkyazabdena vAkyArtha uktaH, abhidheye abhidhAnopacArAt / tena vAkyArthe smaraNe ca vartamAna AkAro niranubandha ityarthaH / vAkyaM ca pUrvavAkyArthAviparItakaraNe vartate / yat tvayA prAG mataM tat kimidAnIM manyase ityarthaH / asmina vAkyArthe dyotakatvenAkAro vartate / 'A evaM nu tat' ityanena smaraNArthaH kathyate / navA u iti / navai zabdo'yaM nipAtaH aikArAntatvAdeSAM madhye na bhavatIti / sandhAvAyAdeze kRte "ayAdInAM yavalopa0" (1 / 2 / 16) ityAdinA yalopaH / atha kimartham antagrahaNaM tad ityukte 'yena vidhistadantasya' (kAlA0 pari0 5) iti odantA iti gamyate / tadayuktam / akArAdInAmapi tadantatA syAd ityAha - antetyAdi / etadevAntagrahaNaM bodhayati - atra sUtre 'yena vidhistadantasya' (kAlA0 pari0 5) iti nAdiyate / ata eva sUtrArtha - vivaraNe a-i-u-Azca kevalA iti kevalagrahaNaM yuktam / nanu cArthavadgrahaNe nAnarthakasya iti nyAyAt tadantAnAmakArAdInAM grahaNaM na bhaviSyati, kimantagrahaNeneti / yadyevam odanto'pi tadantaH kathamanarthako gRhyate / atha arthavAn okAraH kevalo na saMbhavati, atastadantasyaivAnarthakasya grahaNaM bhaviSyati / tadayuktam, tasyApi kevalasya saMbhavAt / yathA o iti / siddhAnte tu kathamasya prakRtibhAva iti cet, AdyantavadbhAvAt / antagrahaNena vinA asyaivArthavattvAt prakRtibhAvaH syAd na tdntsyeti| naitadevam / bhASAyAM kevalA a i u A eva dRzyante, na tvokAra iti / anyathA yadyeSo'pi kevalo vidyate, asya prakRtyA bhavitavyam / tadA akArAdigrahaNamapanIya svare. . nipAtAH svare prakRtyeti sUtre kRte paJcAnAmeva kevalAnAM prakRtibhAvo bhaviSyatIti,
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH 179 tasmAdakArAdigrahaNamAcakSANo bodhayati - bhASAyAm a i u A eva kevalA vidyante, na tvokAra iti |ato'sy tadantasyaiva grahaNaM bhaviSyati, kimantagrahaNeneti ? satyametat / antagrahaNam 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' (kAlA0 pari0 7) ityanityatvaM jJApayati, tena 'tejasvI - payasvI' ityAdayaH siddhAH / anyathA ino'rthavadgrahaNe kathaM vinpratyayasyaikadezasyAnarthakasya grahaNam, "inhanpUSAryamNAM zau ca" (2 / 2 / 21) ityanena dIrghaH syAt / evamanyatrApi prayogAnusAreNAnityatvam UhanIyam / nipAtA ityAdi / iSu icchAyAm (5 / 70), uSa dAhe (1 / 229), aTa paTa (1 / 102) ityAdi daNDako dhAtuH / sarvatra parokSAyA atus | "caN parokSA0" (3 / 3 / 7) ityAdinA dvivacanam abhyAsalopazca / aTo'bhyAse "asyAdeH sarvatra" (3 / 3 / 18) iti dIrghatvam / eteSu svarAdezasamAnalakSaNadIrghAdayo bhavantyanipAtatvAt / / 42 / [ka0 ca0] odantAH / aho a apehi iti / nanu katham etad, yAvatA okArAd edotsara0 (1 / 2 / 17) ityAdinA akAralopaH prAptaH / "aho i indraM pazya' ityatra okArasya cAvAdeze kRte oto'ntA a i u A eva na sambhavanti, kuto'tra prakRtiriti / naivam, odantA iti vizeSaNAdakAralopaM pratyapi prakRtibhAvaH / kathamanyathA oto'ntA a i u AH syuriti kulcndrH| anye tu yasmin samaye prakRtirvidhIyate, tasminneva odantAnAmiti ko niyamaH / yadA kadAcid odantAnAmapi bhavatIti okArasyAvAdezo bhavatyeva - 'ahavi indraM pazya' iti | ikArasya prakRtividhAnAdeva na lopaH / anyathA okArAt kasya prakRtirvidhAtavyA iti / yattu pajIkRtA 'aho i indraM pazya' iti prakRtirdarzitA, tattu sandhisthAnopadarzanArthameva / na tvasmin pakSe okArasya prakRtirityAhuH / tat tuccham, anarthakAnukaraNasya liGgasaMjJAvirahAt padatvAbhAve 'go a Aha' ityatra avAdeze 'gava Aha' ityatraivAkArasya prakRtibhAvasya upapattau okAreNa jJApayitumazakyatvAt / yadi tu avAdeze sati samprati nAstyokAra iti manyase, tadA ahavi indraM pazyetyatrApi samAnateti dik / nanu vizeSAbhAvAdetadeva kathaM na syAdityAha - issttshcaivmaadiinaamityaadi| cakAro'trAvadhAraNArtha iSTa evetyrthH| nahi iSTArthaM kriyamANaM zAstramaniSTAya parikalpata iti bhaavH| tathA coktam - 'vyAkhyAnato vizeSArthapratipattirnahi
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kAtantravyAkaraNam sandehAdalakSaNam' (kAlApapari0 88) iti| vyAkhyAnAd AcAryapAramparyAditi zaraNadevaH / vyAptibalAnna tatpuruSa iti kulacandraH / navyAstu okArAt pare sAkSAd a i u A na sambhavantIti, etadeva bahuvrIhau bIjam / na tu tatrApi prakRtipinIyA, anyathA siddhau jJApakasyAnyAyyatvAdityAhuH / yacca okArAditi siddhe yadantagrahaNaM tad bahuvrIhyarthamiti tannAsmin pakSe'ntagrahaNasya akArAdInAM kevalArthatayA vyAkhyAtuM zakyatvAt / odantAH kevalA a i u A, iti aho cetItyatraiva vyAvRttiH / nanu bahuvrIhipakSe'pi odantA iti a i u A ityeSAM vizeSaNaM syAt / odantA yeSAmakArAdInAmiti / tatazca 'a okAraM pazya' ityAdAvevAsya viSayaH syAditi / naivam, vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAt / svaragrahaNamapanIya otItyakaraNAcca / nanu svare prakRtiH svarAd vikRtiriti TIkAyAM svaragrahaNasya yat phalamuktaM svaragrahaNAbhAve kathaM tanna syAt / naivam, otIti kRte'pi tadvyAkhyAnasya kartuM zakyatvAditi / tathA coktam ityAdi / maryAdAbhividhAviti samAhAre'pi na nivRttiH zlokatvAditi kulcndrH| vastutastu maryAdAsahito'bhividhiriti madhyapadalopI smaasH| ISadarthe - A uSNam oSNam / kriyAyoge- A ihi ehi / maryAdAyAm - A udakAntAt odakAntAt / abhividhau- A ahicchatrAt AhicchatrAt (ahicchatraM nAma nagaram) / nirarthakasya prayoga eva nAstItyAzaGkA AkArasya sArthakatvaM pratipAdayannAha - athveti| yad vA, nanu pUrvamuktaM vAkye kathamidamucyate vAkyAlaGkAra ityAha - athaveti / nanUktAnyaprakAravAcitvAd anyathAzabdAdeva yadyeSo'pi kevalo vidyate ityartho gamyate / ata uktArthamidamiti / naivam, abhiprAyAparijJAnAt / anyathAzabdenAtrAntagrahaNasyAnyathAtvaM bodhyate, natu pUrvoktasya / antagrahaNamantareNa ityarthaH / ___ nanu nipAtagrahaNasya vyAvRttirabhyAse darzitA / kathaM viSNvAdivAcakAnAmakArAdInAmapi sambhavAt / naivam / atra antagrahaNamakArAdInAM kevalArthamityuktam / tatazca yatra vyapadezivadbhAvenApi kevalatvaM vyAhanyate / tatrApi nAsya sUtrasya viSayaH / yattu 'a apehi' ityudAhRtaM tannipAtagrahaNasya sthitau anyatrAsambhavAd asati nipAtagrahaNe'bhyAsaviSayameva sUtraM sambhavati / ata eva akArasya na pratyudAhRtam, abhyAse'kArasyAsambhavAt / na ca vaktavyam abhyAse'pi vyapadezivadbhAvo nivAryatAmiti kevalazabdasyAsahAyArthatvAditi kazcit / tanna, abhyAse'pi vyapadezivadbhAvasya dRsstttvaat|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH katham anyathA 'iyeSa' ityatra iva!varNAntasya vidhIyamAna iyuvAdeza ikAramAtrasya syAditi / kiJca vyapadezivadbhAve na akArAdInAM kevalatvaM vyAhanyate, kintu vyapadezAntaramAropyate / nahi mANavakasya vahnitvAropo mANavakatvaM vyAhantIti / atastadAzritameva kAryaM bhavatyeva, kuto'tra baadhkH| vastutastu kevalArthamityanena tadantavidhyabhAvo'bhipretaH / tatazca vyapadezivadbhAvo'pi sudUraparAhata eva / ISatuH, USatuH ityabhyAse kathaM darzitamiti pUrvapakSo'pi phalazUnya eva vizeSAbhAvAt / atra ca akAraM prati nipAtavizeSaNasya prayojanam - he a ATaturityAdau veditavyam / kathantarhi vRttau noktamiti cet, katamo'yaM puurvpkssaavsrH| kazcid vadati - ATaturityatraivAkArasya prazleSaNaM bodhyamiti / navyAstu - ATaturityatraiva dIrgha eva prayojanam, prakaraNAzrayaNasya niSphalatvAt / tathA ca prakaraNAzrayaNaM kaSTamiti pUrvasUtre TIkAyAmuktam / / 42 / [samIkSA] 'no + atra, aho + Azcaryam, a+ apehi, i+ indraM pazya' Adi sthaloM meM pANinIya vyAkaraNa ke anusAra okArAnta tathA ekAca nipAtoM kI pragRhya saMjJA hotI hai (a0 1 / 1 / 11-15), tadanantara "plutapragRhyA aci nityam" (pA0 6 / 1 / 125) se pragRhyasaMjJaka kA prakRtibhAva hotA hai / kAtantrakAra vinA hI pragRhyasaMjJA kie nipAtoM kA prakRtibhAva karate haiM / isase spaSTataH pANinIya-prakriyA meM gaurava tathA kalApa kI prakriyA meM lAghava sannihita hai| [vizeSa] 1. 'A' nipAta ko bhinna-bhinna arthoM meM sAnubandha aura niranubandha do prakAra kA mAnA gayA hai| [rUpasiddhi] 'no +atra, aho + Azcaryam, atho + evam, a+ apehi, i+ indraM pazya, u + uttiSTha, +A+ evam' ina 7 sthaloM meM prakRtasUtra se prakRtibhAva hotA hai / ataH 'no + atra, aho + Azcaryam, atho + evam' meM "o av" (1 / 2 / 14) sUtra se av Adeza 'a+ apehi, i + indraM pazya, u + uttiSTha' meM "samAnaH savarNe dIrdhIbhavati, parazca lopam" (1 / 2 / 1) se savarNadIrgha- paralopa tathA 'A + evam' meM "ekAre ai aikAre ca" (1 / 2 / 6) se aikArAdeza- paralopa nahIM hone pAtA / / 42 / /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kAtantravyAkaraNam 43. dvivacanamanau (1 / 3 / 2) [sUtrArtha] svara varNa ke para meM rahane para usa dvivacana kA prakRtibhAva hotA hai jo aurUpa se bhinna ho / arthAt dvivacana 'au' rUpAntara ko prApta ho gayA ho / / 43 / [du0 vR0] dvivacanaM yadanaubhUtaM tat svare pare prakRtyA tiSThati / aukArarUpaM parityajya rUpAntaraM prAptamityarthaH / agnI etau / paTU imau / zAle ete / mAle ime | dvivacanamiti kim ? citranvatra | paryudAsaH kim ? ayajAvahyAvAm / devayoratra | anaubhUtam iti kim ? tAvatra / / 43 / [du0 TI0] dvivacanam / nanu 'agnA etau' ityAdiSu dvivacanasya luptatvAt kathaM prakRtibhAvaH, ihaiva syAt - 'payasI ime / madhunI iha' iti / satyam / 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kAta0 pari0 vR0 44) iti na virudhyate / anAviti / na au anau, paryudAso'yaM naJ / paryudAsazca sadRzagrAhI / sAdRzyaM cArthakRtamatra, na rUpakRtam, asambhavAt / ata Aha - aukArarUpaM parityajya ityAdi / kathaM tarhi yuvAmoti prakRtirna syAt "na vyaJjane svarAH sandheyAH" (1/2/18) ityataH svarAnuvRtteH aurekAkSaro nAmI tatsadRzaM yadaparam ekAkSaraM nAmIti vA / citranvatreti / citrA nauryasmiJjale taccitranu jalam - "svaro hasvo napuMsake" (2/4/52) iti hrasvaH / paryudAsaH kimityAdi |prasajye naai svIkriyamANe ayajAvahyAvAm, devayoratreti prakRtiH syAditi paryudAsAzrayaNam / ayajAvahIti yajestanyAmAtmanepadottamapuruSadvivacanaM vahi, madhye anvikaraNaH, "asya vamordIrghaH" (3/811) / aD dhAtvAdirityAdi / 'Ate, Athe' iti ceti jJApakaM vakSyate, tena pacete (pacAvahe) iti, kariSyete iheti AkhyAtikadvivacanasyaikArasya prakRtirbhavati / maNI vAdInAM pratiSedhaH kaizcidiSyate / "maNI voSTrasya lambete priyau vatsatarau mama" (mabhAra.12/171/12) dampatIva, rodasIva / adasaH sAko'pi vikRtirvaktavyA | amuke'tra kathaM na tadantavidhivicanAntamanaukArAntamiti / tadA agnI Azrito'gnyAzrita iti prakRtiH prApnoti 'pratyayalope pratyayalakSaNam' (kAta.pari.vR.52) iti dvivacanAntamevedam / evaM satyapi zrutatvAd dvivacanasyaiveti / / 43 /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH [vi0 pa0] dvivacanam / anaubhUtamiti / na au anau, paryudAso'yaM vyAkhyAnAt / anAvaM bhUtam anaubhUtam iti bhavatiratra prAptau sakarmakaH / yathA sarvaM bhavati sarva prApnotIti gamyate / etadeva sphuTIkurvannAha - aukArarUpam ityAdi / prAptam iti kartari niSThA / yadA dvivacanam aukAra: aukAraM pUrvam ityAdinA lakSaNenAtmIyamaukArarUpaM parityajya rUpAntaraM prApnoti tadA prakRtibhAvaH / kathametad yAvatA aukArAdayam anyad dvivacanaM tat svare prakRtyA tiSThatIti sUtrArthaH kathaM na syAt ? naivam / anAviti paryudAsasya sadRzagrAhitvAd iti cet tadA anucitam / sAdRzyaM hi dvividhaM sambhavati - rUpakRtam arthakRtaM ceti / tatra rUpakRtam iha na sambhavatyeva, na hyaukArasadRzAkAraM dvivacanamanyadasti / arthakRtaM tu sambhavatyeva, dvivacanAntarasyApi dvitvArthapratipAdakatvAt / kevalaM yuvAmatra, yuvayoratretyAdiSvapi prakRtibhAvaH syAt / tadayuktam, ubhayathApyadoSAt / yata aukAra eko varNo nAmI tatsAdRzyagrahaNena kathamiha rUpakRtaM na sAdRzyam / arthakRte'pi na doSaH "na vyaJjane svarAH sandhayAH" (1/2/18) ityataH svarAnuvRtteH / svaro hi dvivacanaM svare prakRtyA tiSThatItyukte kuto yuvAmatra, yuvayoratreti vyaJjanasaJjJA pratipAditaiveti / 'agnI etau' ityAdi / agneH parasya dvivacanasya aukAraH pUrvamiti yathAkramam ikArokArau, samAnalakSaNo dIrghaH, paralopazca / tathA zraddhAyAH parasyaukArasya "aurim" (2/1/41) itIkAraH / nanu katham atra prakRtibhAvaH, dvivacanasya luptatvAd ihaiva syAt - 'payasI iha, madhunI ete' iti ? satyam / 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kAta0 pari0 sU0 47) iti na virudhyate / citranvatreti / citrA nAvo yasmin jale tat citranu jalam / "svaro hasvo napuMsake" (2/4/52) iti hrasvaH / paryudAsa ityAdi / yajestinyAmAtmanepadottamapuruSasya dvivacanaM vahi, "an vikaraNaH kartari" (3/2/32), "asya vamordIrghaH" (3/8/11), "aD dhAtvAdiH" (3/8/16) / AvAm iti / asmad au, "eSAM vibhaktAvantalopaH, yuvAvau dvivAciSu, amau cAm" (2/3/6,7,8) / prasajyanaJi gRhyamANe'trApi prakRtibhAvaH syAditi / / 43 / [ka0 ca0] dvivacanam / nanu anAvityukte na i ani, tasminnanau, tatazca pUrvataH svarAnuvRttau ikArabhinna eva svare dvivacanaM prakRtyA tiSThatIti sUtrArthaH kathanna syAt ? naivam / yathAzruta aukAravarNaparigrAhakaH sambhavati , anyakalpanAyA duritvAt /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam sannihitabuddhernyAyyatvAcca / yadyevaM niHsandehArtham anauditi takAra eva nirdizyatAm iti / evaM sati napuMsakasamAnAdhikaraNe'pi na hrasvaH, sthAnipratipattigauravazaGkA ca parihRtA bhavati ? satyam | zabdakRtalAghavamaGgIkRtya aukArasvarUpegArthakRtagauravanirdezena jJApyate / yatra dvivacane aukArasvarUpapradhvaMsAbhAvastadvivacanamiti tenAnAviti aukArapradhvaMsAbhAvavatIti / etacca tadeva ghaTate yadyaukArakRtAdezasya dvivacanasya prakRtirvidhIyate iti / tathA ca aukArarUpaM parityajya rUpAntaraM prAptamiti vRttiH| etadevAha - paryudAso'yam iti / vyAkhyAnAd etAdRzavyAkhyAnAdityartha iti kazcit / tanna / vyAkhyAnasiddhyarthaM yat kAraNamuktaM tadasaGgatam / 184 tathAhi dvivacanamityasya vizeSaNatve'pi anauzabdasya napuMsakatvaprasaGga eva nAsti, naJtatpuruSasyottarapadapradhAnatvAditi / yathA avarSA hemanta iti strItvaprasaGgatA / tasmAdanAviti luptaprathamaikavacanaM padam iti / yacca niHsandehArtham anauditi takAro nirdizyatAm ityuktam, tadatIva zithilam, tadvyAkhyAne'pi niHsandehArthaM vibhaktAvanAviti vaktuM zakyatvAt / evaM ca sati lAghavamapi bhavati aubhinnavibhaktau svaraH prakRtyA tiSThatItyarthaH / kiJca naJaH pradhvaMsavAcitvAt samAsAsaGgatiH / anyo'nyAbhAvavAcinA naJA tatpuruSavidhAnAt / yadAha zrIpatiH- idametanna bhavatIti pratiSedho'sya viSaya iti tasmAdidaM brUmaH / nanu katamo'yaM pUrvapakSa:, naJ paryudAsaH prasajyo vA / tathA ca - prAdhAnyaM tu vidheryatra niSedhe cApradhAnatA / paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapade na naJ // aprAdhAnyaM vidheryatra niSedhe ca pradhAnatA / prasajyapratiSedho'sau kriyayA saha yatra naJ // " akartari ca kArake saMjJAyAm" (4/5/4) ityatra kArakagrahaNaM prasajyanaJsamAsArthamiti vakSyati / tathA ca paJjIkAro'pyAha - " prasajyavRttirabhAvamAtraviSayo naJ, tasya kriyApadenaiva sambandho nottarapadeneti" / tat kathamatra prasajyanaJ na gRhyate ? satyam / prasajye naJi gRhyamANe prakRtyA tiSThati, aukArastu na tiSThati iti vAkyabhedaH syAt / paryudAse tu 'anau' dvivacanaM prakRtyA tiSThatItyekavAkyenAnvayaH syAditi / tathA ca"sambhavatyekavAkyatve vAkyabhedo hi neSyate " ityAha- paryudAso'yaM vyAkhyAnAditi / ata eva paryudAsaH sarvazAstrasammataH /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH yattu asavarNa ityatra bhinnamAtraparatvena prasajyapratiSedha iti na vyaJjanasUtre paJjyAM proktaM tad visadRzavAcI naJ prasajyapratiSedhaH / sadRzavAcI tu paryudAsaH ityAdhunikasaGketamAdAyaiva iha sarvavAdisammata eva paryudAso naJ gRhyate / sa ca dvividhaH-sadRzagrAhI visadRzagrAhI ca / ata eva paJikAyAM kathametadityAdinA kRte pUrvapakSe paryudAsasya sadRzagrAhitvAditi siddhAntaH saMgacchate / anyathA pUrvameva paryudAsasyoktatvAd dezyameva nAvatarati / hemakarastu pUrvapakSavAdinA paryudAsArtho na jJAta iti kRtvA bhrAntena pUrvapakSavAdihRdayaM jAnatA siddhAntavAdinA yat siddhAntayitavyam, tadeva svayamuktvA dUSayitumAha - pUrvapakSavAdI paryudAsasya sadRzagrAhitvAdityAdIti samAcaSTe |tanna | svoktayuktyaiva paJjI saMgacchate, kuvyAkhyAnasyAnyAyyatvAditi / anye tu vyAkhyAnAditi auvarjam ityakaraNAdityAhuH / AcAryapAramparyAd ityapare / vaiyastu yadIha punaH prasajyArtho gRhyate tadA anenaiva 'ayajAvahi AvAm' ityAdau prakRtirbhaviSyati kiM punaretadartham 'Ate-Athe' iti ceti jJApanArtho visandhinirdezaH kriyate, tasmAt paryudAso'yamityAha / tanna, AkhyAtaikArAntaM prati tasya niyamasyArthavattvAditi / anAvaM bhUtam anaubhUtamiti ausadRzarUpAntaraM prAptamityarthaH / yathA ityAdi / nanu bhUdhAtoratra prAptyarthatvAt 'bhU prAptAvAtmanepadI' iti niyamAdAtmanepadaM yuktam, tat kathaM parasmaipadanirdezaH ? naivam / prathamagaNIyabhUdhAtoreva rUpamidam / ayamapi dhAtUnAmanekArthatvAt prAptyarthe vartate iti kazcit / anye tu gaNakRtasyAnityatvAdityAhuH / vayaM tu prathamagaNIyadhAtureva svArthe kAritArthaM curAdau paThyate / tatazca yatra kAritaM syAt tatraiva Atmanepadam, parasmaibhASAmadhye paThitatvAt / kAritAbhAvapakSe parasmaipadamityuttarameva sAdhIya iti brUmaH / __arthakRta ityAdi / tadA kiM dUSaNaM syAdityAha - kevalam ityAdi / kintvarthe kevalazabdaH / yad vA kevalazabdasya yathAzrutArthatve'pi na doSaH / tathAhi prathamAdvivacanasya dvitvasaMkhyAviziSTo liGgArtha uktaH / dvitIyAdidvivacanasya ca dvitvasaMkhyAviziSTakarmasvarUpo'rthaH arthadvArA tatsadRzasya dvivacanasya prakRtibhAvo bhavan yuvAmatra, yuvayostra, AdizabdAd devayoratretyAdiSveva syAt / tRtIyAdvivacanasya ca kArakagatavaisAdRzyasya vidyamAnatvAd iti / yadyevaM tathApi yuvayoratreti vaktumanucitam avyatiriktaliGgArthakarmatvayorabhAvAt / naivam / darzanAdipadAdhyAhAreNa "kartRkarmaNoH kRti nityam" (2 / 4 / 41) ityanena SaSTyA api karmaNi vihitatvAd iti /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 kAtantravyAkaraNam apare tu dvivacanAntarasyApi kevalaM dvitvArtha - pratipAdakatvAditi pUrveNa saha kevalazabdasyAnvaya ityAhuH / vyaJjanasyeti vyaJjanAntasyetyarthaH / visarjanIyasyeti / nanu svaratA Natvavidhau vyaJjanatA svarasandhAviti niyamAt kathamatra . visarjanIyasya vyaJjanatvaM svarasandherabhAvAt ? satyam / yanmate sAmAnyena svaratvaM vyaJjanatvaM coktaM tanmatamavalambyoktam / citrancatreti | citrA nauryatra jale iti pATho'paurANika eva, nityaM kaprAptiprasaGgAt / tathA ca - anaDut-puM-payolakSmI-nAvAmekatvayAcinAm / nityaM kaH syAd bahuvrIhI vA. syAd dvitvbhutvyoH|| tasmAt citrA nAva iti yuktaH pAThaH / yadi bahupustake ekavacanAnta eva pAThastadA samAsAntavidheranityatvAbhyupagamAnna kapratyayaH iti siddhAntaH / yad vA na avatIti UH, vakArasya UH na UH, anauH, "avarNAdUTo vRddhiH" (4 / 6 / 116) iti aukAraH / citrA naunakArapAlayitrI (?) yasmiJjale iti / evaM ca sati citrA nauryasminnekavacanAntavigrahavAkyam api sutarAmeva saMgacchaMte / asmin pakSe'rthavattvAccaukArasya sidhyatIti yuktam utpshyaamH| nanu prasajyapakSe'pi svaragrahaNAnuvRttau satyAM svaro dvivacanaM svare prakRtyA tiSThatIti sUtrArthe 'ayajAvahi AvAm' ityatra dvivacanasya vyaJjanasamudAyasya sUtre vyaJjanasamudAyatvAnna bhaviSyatIti kiM paryudAsagrahaNena ? satyam / prasajyanaJau visadRzavacanavyAptyA svarAdhikAro na grAhya iti kazcit / vastutastu svarAdhikArasyAnivAryatvAd vartata eveti / tatazca svaraH svarAntaM dvivacanamityarthaH / / 43 / [samIkSA] ___ 'agnI etau, paTU imau, zAle ete, mAle ime' Adi sthalo meM agni-paTu-zAlA aura mAlA zabdoM se prathamA-vibhaktidvivacana 'au' pratyaya ke Ane para 'i-u' Adeza tathA savarNadIrgha yA guNa pravRtta hotA hai | unase para meM svarAdi sarvanAmoM ke rahane para pANinIya vyAkaraNa ke anusAra pahale inakI pragRhyasaMjJA hotI hai- "IdUde dvivacanaM pragRhyam" (pA0 1 / 1 / 11) aura taba "plutapragRhyA aci nityam" (pA0 6 / 1 / 125) se prakRtibhAva / kAtantra ke anusAra kisI saMjJA ke vinA sIdhe ho jo prakRtibhAva karake ukta rUpoM kI siddhi kI jAtI hai, usase lAghavapratIti spaSTa hai / prakRtibhAva kI vyavasthA na hone para 'agnI etau' meM "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) se
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH I ko y Adeza, 'paTU imau ' meM "vamuvarNaH" (1 / 2 / 9) se U ko v Adeza evaM 'zAle ete, mAle ime' meM " e ayU" (1 / 2 / 12) sUtra se e ko 'ay' Adeza ho jAtA / [vizeSa ] sUtrastha 'anau' pada meM naJ ko paryudAsa mAnane ke kAraNa aura paryudAsa ke tadbhinna-tatsadRzagrAhI hone se 'ayajAvahyAvAm' tathA 'devayoratra' meM prakRtibhAva nahIM hotA hai / jJAtavya hai ki 'vahi' evaM 'os' pratyaya dvivacana meM hote haiM, parantu 'au' - rUpa nahIM haiM | ataH inakA au se bhinna siddha hone para bhI 'au' se sAdRzya upapanna nahIM hotA / phalataH yahA~ prakRtibhAva kI pravRtti bhI nahIM hotI / paryudAsa tathA prasajyaMpratiSedha ke kramika lakSaNa isa prakAra haiM prAdhAnyaM tu vidheryatra niSedhe cApradhAnatA / paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapade na naJ // aprAdhAnyaM vidheryatra pratiSedhe pradhAnatA / prasajyapratiSedho'sau kriyayA saha yatra naJ // 43 // 187 [rUpasiddhi] 1. agnI etau / agni + au / "aukAraH pUrvam" (2 / 1 / 51) se au ko i, "samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazca lopam" se i ko dIrgha I, paravartI au ko lopa / tadanantara 'etau' ke Ane para prakRta sUtra se prakRtibhAva / 2. paTU imau / paTu + au / "aukAraH pUrvam" (2 / 1 / 51) se au ko u, "samAnaH savarNe dIrghIbhavati parazca lopam" (1 / 2 / 1 ) se pUrvavartI u ko U tathA paravartI au kA lopa / imau se sambandha kie jAne para prakRtibhAva / 3. zAle ete / zAlA + au / "aurIm" (2 / 2 / 9) se au ko I, " avarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2) se A ko e tathA au kA lopa / 'ete' zabda ke para meM Ane para prakRtibhAva | 4. mAle ime / mAlA + au / "aurIm" (2 / 2 / 9) se au ko I, " avarNa ivarNe e" (1 / 2 / 2) se A ko e tathA au kA lopa / 'ime' zabda ke saMbaddha hone para prakRtibhAva /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 kAtantravyAkaraNam prakRtibhAva hone ke kAraNa 'agnI etau' meM I ko y, 'paTU imau' meM U ko v, 'zAle ete-mAle ime' meM e ko ay Adeza nahIM hotA | 44. bahuvacanamamI (1 / 3 / 3) [sUtrArtha] kisI svara ke paravartI hone para bahuvacana 'amI' rUpa kA prakRtibhAva hotA hai / / 44 / [du0 vR0] bahuvacanaM yad amIrUpaM tat svare pare prakRtyA tiSThati / amI azvAH / amI eDakAH / bahuvacanamiti kim ? amyatra | amIrUpamiti kim ? ta AhuH / / 44 / [du0 TI0] bhuvcnm| anyatreti / amanam amaH, bhAve ghaJ / "na seTo'mantasya0" (4 / 1 / 3) iti ijvadbhAvo ghaji na bhavati / so'syAstIti amI / adaso'mIti kriyamANe adasaH paro'mI iti vA pratipadyate / / 44 | [vi0 pa0] bahuvacanam / amI azvA iti / adaso jas, tyadAdyatvam, "jas sarva i: (2 / 1 / 30), avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) / "adasaH pade maH" (2 / 2 / 45) iti dasya matvam / "e bahutve tvI" (2 / 3 / 42) / amyatreti / 'ama drama' ityAdi daNDako dhAtuH (1 / 160) / amanam amaH, bhAve ghaJ | "na seTo'mantasyAvamikamicamAm" (4 / 1 / 3) itIjvadbhAvapratiSedhAd asyopadhAyA dI? na bhavati / "so'syAsti" (2 / 6 / 15) iti in / / 44 / [samIkSA 1. pANini ke anusAra 'amI IzAH' Adi sthaloM meM "adaso mAt" (1 / 1 / 12) se pragRhyasaMjJA aura usakA "plutapragRhyA aci nityam" (6 / 11125) se prakRtibhAva hotA hai, jabaki kalApa ke anusAra vinA hI pragRhyasaMjJA kie yahA~ prakRtibhAva nirdiSTa hai | ataH prakriyA kI dRSTi se kalApakAra ne lAghava dikhAyA hai|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH 189 2. kalApa ke sUtra meM bahuvacana kA nirdeza spaSTa hai, ataH prakRta sUtra kevala 'amI' meM hI pravRtta hotA hai, 'amU' meM nahIM / pANini ne "IdUded dvivacanaM pragRhyam" (1 / 1 / 11) meM dvivacana kA ullekha kiyA hai / parantu "adaso mAt" (1 / 1 / 12) meM nahIM / phalataH usase 'rAmakRSNAvamU AsAte' meM bhI pragRhyasaMjJA karanI par3atI hai / 'amuke'tra' meM pragRhyasaMjJA na ho- etadartha 'mAt' pada bhI par3hanA par3atA hai | kalApa meM dvivacana tathA bahuvacana zabda kA spaSTa ullekha hai evaM bahuvacana ke sAtha 'amI' rUpa bhI paThita hai / jisase 'amuke'tra' meM prakRti nAva hone kA avasara hI nahIM hai| prakRtibhAva kA vidhAna na hone para yahA~ "ivarNo yamasavarNe na ca paro lopyaH" (1 / 2 / 8) se I ke sthAna meM y Adeza ho jAtA / 'amyatra' meM amI' zabda bahuvacanAnta nahIM hai / 'ama' zabda se 'in' pratyaya hone para niSpanna 'amI' zabda ko 'atra' ke sAtha milAne para ukta sUtra se yakArAdeza ho jAtA hai / / [rUpasiddhi] 1. amI azvAH / adas + jas / "tyadAdInAma vibhaktau" (2 / 3 / 29) se sa ko a, "jas sarva iH' (2 / 1 / 30) se jas ko i, "avarNa ivaNe' e" (1 / 2 / 45) se d ko m tathA "ed bahutve tvI" (2 / 3 / 42) se e ko I / 'amI + azvAH ' meM prkRtibhaav| 2. amI eddkaaH| adas + jas / 'pUrvavat 'amI' rUpa siddha | 'eDakAH' se sambandha hone para prakRta sUtra se prakRtibhAva / / 44 | 45. anupadiSTAzca (1 / 3 / 4) [sUtrArtha] varNasamAmnAya meM upadiSTa na hone vAle plutoM kA svaroM ke paravartI hone para prakRtibhAva hotA hai / / 45 / [du0 vR0] ye cAkSarasamAmnAyaviSaye vyaktyA nopadiSTAH, jAtyA tu svarasaMjJitAH plutAste svare pare prakRtyA tiSThanti / Agaccha bho devadatta atra / tiSTha bho yajJadatta' iha / dUrAhvAne, gAne, rodane ca plutAstu lokataH siddhAH / / 45 / / // iti daurgasiMhmAM vRttI prathame sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH smaaptH||
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] anupa0 / nanu hyastanyAdayo'pyanupadiSTA eva, teSAmapi prakRtibhAvaH kathanna syAt ? satyam / svarasandhiprastAvAdevAnupadiSTAH svarA veditavyA ityAha - ye cAkSarasamAmnAya iti / tarhi plutAzceti kimiti na kRtam iti cet - nAtra plutasaMjJAdRtA | ata eva nopadiSTA ityuktameva, varNavicAreNAmI pracurataraprayogaviSayA bhASAyAmapi / dUrAhvAna ityAdi / te cAniyatA eva nATakeSvapi dRzyante / ata iha plutaniyamo na kRta iti saMbuddhinimittasya okArasyetau visandhivivakSayApi kA vastukSatiriti / bhAno iti bhAnaviti / u nipAte samAnArtho vakAro nipAta itAveva dRzyate -u iti viti / tathA sAnunAsiko dIrghazca u itAveva nipAta u iti / nipAtA hi prayogagamyA eva / yastu "uJaH um" (dra0, uJaH, U~-pA0 1 / 1 / 17,18) U~ ityAdizati, tenApyuJa ukArasyaivaiSTavyam iha mA bhUt - 'aha u aho iti, 'paranimittAdezaH pUrvasmin sa eva' (kAlA0 pari0 18) iti / anantasthAziTo vyaJjanAdapi vakAro nipAtaH svare dRzyate - 'vAg u asti' vAgvasti / 'kim u A vapanam' kimvAvapanam / nAtra "mo'nusvAram0" (1 / 4 / 15), saMjJApUrvakatvAditi / // iti zrIdurgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAM prathame sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH smaaptH|| [vi0 pa0] anu0 / nanu hyastanyAdayo'pyanupadiSTAsteSAmapi prakRtibhAvaH kathanna syAd iti na dezyam / svarA hi varNAstatsandhiprastAvAd varNA evAnupadiSTA veditavyAH / varNAnAM copadezo'kSarasamAmnAyaviSaya eva, ato'nupadezo'pi tatraiva ityAha - ye cAkSara ityAdi / nanu ye ca varNasamAmnAyaviSaye nopadiSTAsteSAM prayoga eva / katham, yena prakRtibhAvazcintyate ityAha - vyaktyA nopadiSTA iti / vyaktibhedena nopadiSTAH, jAtyA tu svarasaMjJitA iti, svarasaMjJA saMjAtA eSAmiti tArakAdidarzanAt saMjAte'rthe itacpratyayaH, tamAdinipAtanAt / ke punaste ityAha - plutA iti / nanu kimiti nopadiSTAH plutAH ? satyam / evaM manyate - svarA evAnavacchinnasantatayo bahuzo'bhidhIyamAnAH plutavyapadezaM labhante, tat kiM bhedopadezeneti ? te ca
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH lokopacArAt pratiniyataprayogaviSayA ityAha - dUrAkAne ityAdi / kiM ca nATakeSvapyupalabhyante, ata iha "dUrAddhRtau ca" (kAta0 pari0, saM0 101) ityAdiplutaniyamo na kRta iti / / 45 / // iti trilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAM prathame sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH samAptaH!! [ka0 ca0] anupa0 / atha kiM svarUpeNAnupadiSTAH, utasvit saMjJayA, Ahosvit saMjJitayA / tatra nAdyaH / svarUpeNAnupadiSTAnAM bhASAyAM prayoga eva nAsti / nApi dvitIyaH / svarAdisaMjJAbhAve vikRtiprApterabhAvAt prakRtividhAnasya vaiyarthyAcca / tRtIyastu nyAyyaH / kintu hyastanyadyatanIkriyAtipattInAmapi prakRtibhAvaH syAt, yatastA api bhUtakaraNavatyaH saMjJAyAmanupadiSTA ityAha - nanvityAdi kulcndrH| anye tu pUrvayoryogayorapi vibhakteH prakRtividhAnAt tatprastAvAdihApi anupadiSTA vibhaktaya eva gRhyante ityAzaGkyAha - nanu ityAdi / vibhakteranupadezaH saGgata evetyAhuH / hemakarastvAha - hyastanIprabhRtizabdA api nopadiSTAH / ato hyastanyadyatanItyAdiSvapi, kuto yatvAdikamityAzakyate / ___ nanvityAdi / varNA evAnupadiSTA veditavyA iti, na ca hyastanyAdayaH zabdA iti bhAvaH / nanu udAttAdibhedA api vyaktyA anupadiSTA iti teSAmapi prakRtibhAvaH ? satyam / te hi teSAM varNAnAM dharmA iti / plutastu varNa eva na tu dharmaH / trimAtro hi plata iti hemkrH| tanna / pluta eva udAttAdiviziSTAnAmapi varNAnAM svarUpeNa upadezAbhAvAt kevalatvAdinaiva tdupdeshH| na. hi varNasamAmnAye yA vyaktaya upadiSTAstAsAmudAttAdayo dharmA yugapat sambhavanti / ekasya viruddhAnekadharmAsambhavAt 'tasmAt traMyAnupadiSTasyaivAtra grahaNamiSTam / trimAtrastu na kvacidapi svarUpeNopadiSTa iti na dossH|. nanu plutAnAmanupadiSTatvaM jJApayati iti cet, saMjJAsUtre. caturdazeti jJApakAd yadi plutopadezaH kRtaH syAt tadA aSTAviMzatirityuktaM syAditi kulacandraH / tanna / hrasvasya plutatvAbhAvAt / tathA ca siddhasUtraTIkAyAmuktam - dIrghA eva bahuzo'bhidhIyamAnAH plutavyapadezaM labhante dIrghopadezAd vA ityuktam / taranAccaturdazapadamapahAya ekaviMzatiriti paThitaM syAditi varaMmuttaram / yadyevaM svarA evAnavacchinnasantataMyo 1. tanmAtrayA-pAThA0 /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 kAtantravyAkaraNam bahuzo'bhidhIyamAnA iti paJikAyAM kathamuktam, dIrghA iti vaktuM yujyate ? satyam / svarazabdo'tra dIrghaparo veditavyaH / nanu yadi dIrghA eva plutAstadA kathaM 'devadatta' ityAdau saMbuddhilakSaNaH silopo hasvAbhAvAt / naivam / yasmin kAle plutatvaM na vihitam AsIt tadAnIM hrasvamAzritya saMbuddhilope sati padatve prApte pazcAt plutavidhAnAt / tathA ca 'vAkyasvarANAmantyaH" (kAta0 pari0, saM0 102) iti plutavidhAyakaM zrIpatisUtram / nanu yadi lokopacArAt pratiniyataviSayA eva plutAstadA prakRtibhAvo'pi lokopacArAdeva jJAtavyaH, kimatra sUtreNetyAha - kiJceti / / 45 / // iti kalApacandre prathame sandhiprakaraNe tRtIyaH odantapAdaH smaaptH|| [samIkSA] pANinIya aura kalApa donoM hI vyAkaraNoM meM pluta kA prakRtibhAva kiyA gayA hai, svara ke para meM rahane para | yahA~ vizeSa jJAtavya yaha hai ki pANini ne trimAtrika ac kI plutasaMjJA mAnI hai - "UkAlo'jyasvadIrghaplutaH" (pA0 1 / 2 / 27), parantu kalApacandrakAra suSeNa vidyAbhUSaNa ke anusAra kahIM para bhI pluta ko trimAtrika nahIM dikhAyA gayA hai / ataH dIrgha ko hI pluta mAnanA cAhie / [vizeSa] sAmAnyatayA pANinIya vyAkaraNa ke atirikta bhI prAyaH vyAkaraNazAstra meM pluta ko trimAtrika hI mAnA jAtA hai / ' eka vivaraNa ke anusAra to pluta ko caturmAtrika bhI mAnane ke lie kahA gayA hai / vizeSataH e aura o jaba pluta hote haiM to unake viSaya meM pluta ko caturmAtrika bhI mAnanA ucita ho sakatA hai , parantu vahA~ siddhAnta trimAtrika pluta kA hI sthApita kiyA jAtA hai | kalApacandrakAra ne pluta ke svarUpata upadeza kI bAta kahakara use svIkAra nahIM kiyA hai / vastutaH aisA hone para bhI yajuHprAtizAkhya Adi meM use jo svarUpataH trimAtrika ke rUpa meM par3hA gayA hai, use dekhakara to kalApacandrakAra kA vacana pramAdapUrNa hI kahA jA sakatA hai / / 45 / // iti prathame sandhiprakaraNe samIkSAtmakastRtIyaH odantapAdaH samAptaH // 1. dra0, ma0 bhaa08|2|106; pA0 vyA0 zA0 tA0, pR0 52, 53, 199, 200
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193 atha prathame sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH 46. vargaprathamAH padAntAH svaraghoSavatsu tRtIyAn (1 / 4 / 1) [sUtrArtha] svara tathA ghoSasaMjJaka vargoM ke paravartI hone para padAnta meM vartamAna vargIya prathama vargoM ke sthAna meM tRtIya varNa ho jAte haiM / / 46 / [du0 vR0] vargaprathamAH padAntAH svaraghoSavatsu tRtIyAn Apadyante / vAgatra / SaD gacchanti / vargaprathamA iti kim ? bhavAnAha | padAntA iti kim ? zakanIyam / svaraghoSavasviti kim ? vAk pUtAH, SaT kurvanti / / 46 / [du0 TI0] varga0 | prathamAdayo hi vargANAmeva dharmAH iti pratipAditameva / tarhi vargagrahaNamiha lAkSaNikasyApi vargasya parigrahArtham / anyathA "kvibvacipacchi0" (pA0 3 / 2 / 174) ityAdinA kvipi dIrgho'saMprasAraNaM ceti vAc / tato "vyaJjanAcca" (4 / 5 / 99) iti silope kRte "cavargadRgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) iti gatve "vA virAme" (2 / 3 / 62) iti prathame sati tRtIyo na syAt / tathA SaSaH "saMkhyAyAH SNAntAyAH" (2 / 1 / 75) iti jaso luki "hazaSachAntejAdInAM DaH" (2 / 3 / 46) iti Datve, "vA virAme" (2 / 3 / 62) prathame sati tRtIyo na syAt / tarhi katham 'atiri kulam', 'atinu udakam' ityAdiSu dIrghAdividhiriti / yathateSu lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti na dRzyate, tathehApi / tarhi sukhapratipattyarthamevedam / ___yadi vargaprathamena padaM vizeSyate, tadAntagrahaNamapi tathaiva / nanu ghoSavadgrahaNaM kimarthaM "dhuTAM tRtIyo ghoSavati" (2 / 3 / 60) sAmAnye vidyate eva, paratvAd virAmAzritatvAcca / 'tebhyo gataH, taporataH' iti sakArasya visarjanIya eva / evaM tarhi paratvAt padAnte dhuTAM prathamo bhavitumarhati, 'majjati, bhRjjati' iti sAmAnyavyAkhyAnaviSayatvAt tarhi dhuDgrahaNamiha kartumucitam ? satyam / pariziSTaM vargaprathamagrahaNaM ca
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 kAtantravyAkaraNam spaSTArtham / nanu taDitAM gatistaDidgatiriti yathAntarvartinIM vibhaktimAzritya padasaMjJAstIti yathA tRtIyastathA taDita idaM tADitam, taDiti sAdhustaDitya ityatra kathaM syAt ? satyam | antarvartinyA vibhakterAzrayaNaM nAniSTasiddhyartham, na ca taddhitasvare "ye ca" (3 / 4 / 38) tRtIya iSTa iti / nanu ' hotRkAraH, upekIyati' iti pUrvalope kathaM tRtIyo na syAt / naivam " asiddhaM bahiraGgamantaraGge" (kAta0 pari0 sU0 35 ) iti nyAyAt / tRtIyo'pIha sthAnina AnantaryAdeva || 46 | [vi0 pa0 ] vargaprathamAH | vAgatreti | vaca bhASaNe, " kvib bacipracchizriduzruzrupujvAM dIrghazca" iti kvip, dIrghazca / vAc iti sthite " vyaJjanAcca" (4|5|99) iti silopaH / "cavargadRgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) iti gatvam, "vA virAme " ( 2 / 3 / 62) iti prathamatRtIyau bhavataH / tatazca svaraghoSavatsu " padAnte dhuTAM prathamaH " ( 3 / 8 / 1) iti katvam, anena tRtIyaH / SaD gacchantIti / SaS + jas "katezca jazzasorluk" (2 / 1 / 76) "hazaSachAntejAdInANDaH " ( 2 | 3 | 46), "vA virAme " ( 2/3/62) iti kRte pUrvavat prathame sati anena tRtIyatvam / " lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyai grahaNam" (kAlA0 pari0 102 ) iti nAzaGkanIyam / iha vargagrahaNasya lAkSaNikasyApi parigrahArthatvAt ! anyathA prathamAdayo hi vargANAmeva dharmAH, kiM vargagrahaNeneti ? zakanIyamiti zake: "tavyAnIyau " (4 / 2 / 9) iti anIyaH || 46 | [ka0 ca0] varga0 / nanu kimarthamatra ghoSavadgrahaNaM ghoSavati padamadhye padAnte ca "dhuTAM tRtIya:" (2 / 3 / 60) ityanenaiva siddhatvAt / atra sthite hi ghoSavadgrahaNe "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) ityasya padamadhye viSayatvamiti / athAtra ghoSavadgrahaNaM "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) ityasya padAnte vRttyabhAvaM jJApayiSyati / atastebhyo gataH, taporataH ityAdau padAntatvAt tRtIyAbhAve sati sakArasya " rephasorvisarjanIyaH " (2 | 3 | 63) siddhaH iti cet, na / paratve visarjanIyasya viSayatvAt kiM tadarthaM ghoSavadagrahaNeneti, naivam atra ghoSavadgrahaNAbhAve tad gacchatItyAdau paratvAt " padAnte ghuTAM prathamaH " ( 3 | 8 |1 ) ityeva prApnoti / 1. tu0 - kvibvacipracchyAyatastukaTaprujuzrINAM dIrgho'samprasAraNaM ca (pA0 3|2|178-vaa0 ) /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH 195 atha paratvaM kathaM saMgacchate, ubhayoH sAvakAzatvAbhAvAditi cet, na / padamadhye ghoSavati pare 'majjati' ityAdau "dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) ityasya caritArthatA | aghoSe tu 'SaT kurvanti' ityAdau "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) ityasya caritArthatA'styeveti / ata ubhayoH sAvakAzatvena paratvam iti / na ca tad gacchatItyAdau "padAnte dhuTAM tRtIyaH" (2 / 3 / 60) eva bhaviSyatIti tasya sAmAnyaghoSavadviSayatvena "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) iti kRte punachuTAM tRtIyo bhaviSyatIti vAcyam, 'sakRdgatau0' (kAta0 pari0 sU0 38) iti nyAyAdanavasthAprasaGgAcca / tasmAt tad gacchatItyAdau "padAnte dhuTAM prathamaH" (318 / 1) ityasya bAdhanArthamatra ghoSavadgrahaNaM kartavyameva / nanu tathApyatra ghoSavadgrahaNaM na kriyatAm, tad gacchatItyAdau dhuTAM tRtIya eva bhaviSyatIti tasya sAmAnyaghoSavadviSayatvena "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) ityasya bAdhakatvAt / atha tasya sAmAnyaghoSavadviSayatvameva kuta iti ced ucyate "isusdoSAM ghoSavati raH" (2 / 3 / 59) ityatra ghoSavadgrahaNamapanIya "bhe raH" iti siddhe yat tatra ghoSavadgrahaNaM tad dhuTAM tRtIya ityatra sAmAnyaghoSavatpratipattyarthamiti vakSyati iti cet, naivam / sAmAnyaghoSavadgrahaNasyaitadeva phalam - 'majjati-bhRjjati' ityAdau tRtIyaH / anyathA yoSidbhyAmityAdAveva tRtIyaH prApnoti / tat kathaM "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) iti bAdhitvA tad gacchatItyAdau dhuTAM tRtIyo bhaviSyati / tasmAd ghoSavadagrahaNamatra kartavyameva / evaM tarhi 'padAnte dhuTAM prathamaH' (31811) ityapi na kAryam / 'SaT kurvanti' ityAdau tu aghoSe prathamo bhaviSyati / athaivaM sati jJAnabhunnAtho veti na sidhyati, dhakArasya prathamAbhAvAt, paJcame paJcamasyAprAptiriti cet, na / "vargaprathamA0" (1 / 4 / 1) ityatra vargagrahaNamapanIya dhuT iti kAryam, tatazca "paJcame paJcamAn" (1 / 4 / 2) ityatra dhuTo'nuvartanAd dhakArasya paJcame kRte 'jJAnabhunnAthaH' ityasya siddhatvAt / atha yadi "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) iti na kriyate / kathaM tarhi, 'taddhInaH' ityAdau tacchabdasya padAntatvAt tebhya eva ityAdinA hakArasya dhakAraH syAt ? cet, satyam / tebhya eva' ityatra tebhyo- grahaNamapanIya vargebhya iti kartavyam / tathA "pararUpaM takAraH" (1 / 4 / 5) ityatra ca tallunAtIti siddhyarthaM tavargagrahaNaM kartavyam / nanu tarhi 'prazAn carati, prazAn TIkate' ityatra ca nakArasya pararUpaM syAt / naivam, anuvRttena dhuTA vargavizeSaNAt / "prazAmaSTaThayorNaH, azcachayoH" (kAta0 pari0,
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 kAtantravyAkaraNam saM060,61) ityetAbhyAM zrIpatisUtrAbhyAM NakAra - akArayorviSayatvAcca / bhavA~llunAti, bhavAMzcarati, bhavAMSTIkate' ityAdiSu "le lam, no'ntshcchyoHshkaarm"(1|4|11,8) ityAdayo yogA eva bAdhakAH santi / tasmAt "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) ityapi na kartavyam / atra ghoSavadagrahaNaM ca na kriyatAm ? satyama, dvayameva mandadhiyAM hemakarAdInAM sukhArthamiti / tathAha hemakaraH - "nanu dhuTaH padAntAH svare tRtIyAn" iti kriyatAm, kimarthamanena ghoSavadgrahaNena, tarhi kathaM tadgacchatItyAdau tRtIyaH, paratvAt "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) ityasyaiva viSayatvAditi cet tadapi na kartavyam, tarhi kathaM SaT kurvantIti cedaghoSe prathamo bhaviSyati / tadgacchatItyatra dhuTAM tRtIyo bhaviSyati / naivam, atra ghoSavadgrahaNAbhAve'pi "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) ityasyAbhAve ca "aghoSe prathamaH, dhuTAM tRtIyaH" iti sUtradvayaM bAdhitvA avayavakRtavirAmamAzritya paratvAd "vA virAme" (2 / 3 / 62) ityAdinA prathamatRtIyau syAtAm / tatazca SaD gacchantItyAdau pakSe TakArazrutirapi syAt / tathAghoSe ca pare SaT kurvantIti DakArazrutirapi syAt / sthitipakSe'pi ghoSavadgrahaNaM "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) iti vacanAcca "vA virAme" (2 / 3 / 62) ityasya mahAvirAmaviSayatvAt tasmAd "vA virAme" (2 / 3 / 62) ityasyAvayavavirAmaviSayabAdhanArthaM ghoSavadgrahaNam "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) ityapi kartavyameveti / tanna, mandadhiyAM pralApasyAgrAhyatvAditi / tathAhi "vA virAme" (2 / 3 / 62) ityanena kRtayorapi prathamatRtIyayoH punarapi ghoSavadaghoSayostRtIyaprathamau bhaviSyata iti / ___ naca punarapi prathamatRtIyau syAtAmiti vAcyam, prAk pravRttyaiva kRtArthasya vidheranavasthAbhayena punaraprasaGgAt / anyathA siddhe zAstre'pi prathamapakSe'pi tRtIyaH, tRtIyapakSe'pi prathama iti varSasahasreNApi na nivartatAm / na ca paratvAt "dA virAme" (2 / 3 / 62) iti pravRtte sati nAnyasya pravRttiH, sakRdgatanyAyeneti vAcyam, tasya prAyikatvAt / prAyikatvaM na saMgacchate iti cet, anyad ucyate - virAmo'vasAnaM parisamAptiH parasmin varNAtyantAbhAva iti yAvad iti nyAsakArAdibhiruktam / athaitAdRze satyapi virAme'vayavavirAma AzrIyate iti ced aho re pANDityam iSTasAdhanArthaM khalvAzrIyate na tvaniSTasAdhanArthamiti, tasmAd ghoSavadgrahaNaM sukhArthamiti dik / / 46 / /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH [samIkSA] kalApa vyAkaraNa ke anusAra pada ke anta meM vartamAna vargIya prathama vargoM (k ca Ta t p) ke sthAna meM kramazaH tRtIya varNa (g j D d b) ho jAte haiM, yadi svarasaMjJaka varNa (a A, i I, R R, lU lU, e ai, o au) athavA ghoSasaMjJaka varNa (g gh G, j jh J, D d N, d dh n, b bh m, ya ra la v h) para meM raheM to| pANinIya vyAkaraNa ke anusAra "jhalAM jazo'nte" (8 / 2 / 39) sUtra pravRtta hotA hai / isake artha ko jAnane ke lie sarvaprathama jhal-jaz 'pratyAhAroM kA samyag jJAna tathA sthAna-prayatna-viveka apekSita hotA hai, aura isa prakAra pANinIya prakriyA meM adhika kRtrimatA ke kAraNa durbodhatA adhika pratIta hotI hai, jabaki kalApIya prakriyA meM lokavyavahAra kA Azraya lie jAne se saralatA ho sakatI hai| [rUpasiddhi 1. vAgatra | 'vAk+ atra' / yahA~ padAntastha 'k' varNa kavargIya prathama varNa hai, usase para meM 'a' svara vidyamAna hai / ataH prakRta sUtra se k ke sthAna meM g Adeza tathA g kA a-svara ke sAtha sammelana kie jAne para 'vAgatra' prayoga niSpanna hotA hai| 2. SaD gacchanti / 'SaT + gacchanti' / yahA~ TavargIya prathama varNa 'Ta' pada ke anta meM sthita hai aura ghoSasaMjJaka 'ga' paravartI hai| ataH usake nimitta se 'T' ke sthAna meM D Adeza upapanna hotA hai / / 46 / 47. paJcame paJcamAMstRtIyAn navA (1 / 4 / 2) [sUtrArtha] padAntastha vargIya prathama vargoM ke sthAna meM vikalpa se paJcama tathA tRtIya varNa hote haiM, vargIya paJcama vargoM ke paravartI hone para / / 47 / 1. varNasamAmnAya sUtra (14), pratyAhAravidhAyaka tathA it-lopa-vidhAyaka sUtroM ke jJAna ke anantara hI kisI pratyAhAra kA bodha hotA hai | 2. jhal 24 varNa haiM jaba ki jaz kevala 5 hI | sthAna kisI bhI varga ke sabhI vargoM kA eka hI hotA hai / spRSTa prayala k se lekara m taka ke sabhI vargoM kA hai / ataH bAhya prayatna alpaprANa kI samAnatA se prathama ke sthAna meM tathA saMvAra-nAda - ghoSa kI samAnatA se caturtha ke sthAna meM jaz hotA hai|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 kAtantravyAkaraNam [du0 0 vargaprathamAH padAntAH paJcame pare paJcamAnApadyante tRtIyAn navA | vAGmatI, vaagmtii| SaNmukhAni, SaDmukhAni / tannayanam, tadnayanam / triSTumminoti, triSTuDminoti / padAnte dhuTAM prathame sati - dRzannayanam, jJAnabhunnAtho vA / vyavasthitavibhASayA pratyayapaJcame nityaM paJcamo bhASAyAm / vAGmayam, yanmAtram / / 47 / [du0 TI0] paJcame0 / nityaM tRtIyaH prAptaH pakSe paJcamo vidhIyate / tarhi tRtIyagrahaNaM kimartham ? satyam | sannihitasya tRtIyasyaiva vyavasthitavibhASArthaM tena pratyayapaJcame paJcamo bhASAyAm, tRtIyo na bhavati / athAvyayatvAd vyavasthitavibhASA yathAbhidhAnamiti cet tadA prapaJcArthameva vAcyam / vikAro'vayavo vA ityekasvarAnnityaM mayaT / yattadetadbhyo'sya parimANamityarthe mAtra pratyayastamAdinipAtanAt / "anunAsike'nunAsiko vA" iti keSAMcid darzanam / svarA api antasthA api rephavarjitA anunAsikA iti / vA~G iti, vA~g iti, ta~nu iti, teMdu iti, tan yAtA, tan vAtA' tadalam / na bhASAyAm / / 47 / [vi0 pa0] paJcame0 / vAGmatIti | vAk ca matizceti vigrahaH / "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityatidezabalAt "cavargadRgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) iti gatvam / "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) iti katvam / tannayanamiti / taditi napuMsakalakSaNaH serlopaH / "virAmavyaJjanAdau0" (2 / 3 / 64) ityAdinA virAmakAryam, pUrvavat prathamaH / nanu "vA virAme" (2 / 3 / 62) ityAderaviSayatvAt kathaM samAse prathamatvamityAha - padAnta ityAdi / dRzadAM nayanaM dRzannayanam, dRzadnayanam / jJAnaM budhyate iti kvip, tasya lopaH / jJAnabudhAM nAtha iti vigrahe "hacaturthAntasya0" (2 / 3 / 50) ityAdinA kRtasyAdicaturthasya "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityatidezabalAdihApi bhavati | vAzabdena vikalpaH sUcyate-dRzadnayanam / jJAnabhunnAtha iti / etadupalakSaNam / vAGmatItyAdAvapi avirAmatvAt "padAnte ghuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) ityanenaiva prathamatvam / 1. atrAnunAsikaH pUrvasya tu vA (pA0 8 / 3 / 2) /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH nanu paJcama eva pakSe vidhIyatAm / tRtIyastu pUrveNaiva siddha:, kiM tRtIyagrahaNena ? satyam | naveti vyavasthitavibhASeyaM veditavyA / sA ca sannihitasyaiva tRtIyasya yathA syAdityAha - byavasthitetyAdi / tena pratyayapaJcame tRtIyo na bhavatyeva / yadi punaryathAbhidhAnameva vyavasthitavibhASetyabhidhIyate tadA sukhArthameva tRtIyagrahaNam / vAGmayamiti vAcyam / vikAro'vayavo vA iti " ekasvarAnnityam" iti tamAdinipAtanAd mayaT / yathA yattadetadbhyaH 'asya parimANam' ityarthe mAtraT-vantupratyayau bhavataH / yatparimANamasyeti yanmAtram ||47 | [ka0 ca0] paJcame 0 0 / nanu " paJcame tAMstRtIyAnnaveti" siddhe kiM 'paJcama' -grahaNena, satyam / sukhArtham / vAGmatIti / nanu kimarthamiha " vyaJjanAntasya yatsubhoH " ( 2/5/4) ityatidezabalAd gatvamucyate / pratyayalopalakSaNanyAyena gatvaM siddhameva / naivam | 'na varNAzraye pratyayalopalakSaNam" iti / atha tathApi " asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kAta0 pari0 sU0 35) iti nyAyAd antaraGge naimittikAbhAve kartavye samAsAzrito nimittAbhAvo'siddhaH syAt tatazca gakAro'styeva, alaM tadarthAtidezAzrayaNenaiva ? naivam / " tatsthA lopyA vibhaktayaH" (2 / 5 / 2) ityatra bahuvacanabalAd vibhaktibhinnasya kAryasya lopaH kathanna syAt ? sakhetivaditi / naivam / abhidhAnAd asiddhavadbhAvasyApi bAdheti / kvacinnimittAbhAvaviSaye nAsiddhavadbhAva iti / nanu tathApi makAre kakArasya paJcamo bhavati, zrutatvAnmakAra eva syAt / naivam / " sthAne'ntaratamaH " ( kAlA0 pari0 24 ) iti nyAyAt / 199 tannayanam iti / nanvatra takArasya nakAre kRte " liGgAntanakArasya ' (2 | 3 |56) ityanena lopaH kathaM na syAt sakhetivaditi ? naivam / "asiddhaM bahiraGgamantaraGge" (kAta0 pari0 sU0 35) iti nyAyAnnakAralopo'ntaraGgaH ekapadAzritatvAt sannipAtanyAyAditi vA / tathAhi - sannipAtaH sannikarSaH saMnihitatA nakArasaMnikarSe utpanno yo nakAraH sa tena nimittanakAreNa saha saMnikarSavighAtAya nimittaM na bhavati, varNagrahaNe nimittatvAditi cet, anityeyaM paribhASeti vyAkhyAyate / " hacaturthAntasya " ( 2/3 | 50 ) iti prathamaM dhakArasya caturtho bhavati / dhakArameva vizeSayati / dhakArasya kIdRzasya ? Adicaturthasya / 1. varNAzraye nAsti pratyayalakSaNam - vyA0 pari0 pA0 96 /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 kAtantravyAkaraNam Adau caturtho yasya / punaH kIdRzasya ? kRtasya / nanu kenAyametAdRzaH kRtaH ityAha - "hacaturthAntasya' (2 / 3 / 50) ityAdinA / nanu kathamatrAsya viSaya ityAha - "vyaJjanAntasya" (2 / 5 / 4) iti / etAdRzasya dhakArasya padAnte dhuTAM prathame sati ihApi paJcamo bhaviSyatIti vidyAnandaH / tanna | yathAzrutasambhave'nyathAkalpanAyA anyAyyatvAt / tathAhi "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityanena hacaturthAntasyetyAdivacanavihitasyAtidezAdiha samAse'pyAdicaturtho bhavatItyarthaH / yad vA samIpalakSaNeyaM SaSThI / kRtasyAdicaturthasya samIpe prathamo bhavatItyarthaH / vyavasthitavibhASayetyAdi / nanu kathaM vyavasthitavibhASeyamucyate, tRtIyagrahaNabalAdubhayorapi vikalpaH kathanna syAt ? satyam |tRtIyAniti bhinnavibhaktinirdezAt / pratyaya iti / pratyayapaJcame tRtIyo na vyavasthitaH iti na vartate iti bhAvaH / tena pratyayapaJcame ceti nityArthaM na vaktavyam / nanu sthite'pi tRtIyagrahaNe vyavasthitavibhASayA vAgmIti kathaM pratyayapaJcame nityaM paJcamaH / prazaMsAyAM "vAco gmin" iti pratyaye gakAra uccAraNArtha iti tasmAt tRtIyagrahaNaM na kriyatAm / yathAbhidhAnamevAzraya ityAha - yadIti / / 47 / [samIkSA] kalApakAra ne 'vAk+ matI' tathA 'tat + nayanam' isa avasthA meM k ke sthAna meM g tathA G Adeza karake 'vAgmatI-vAGmatI' evaM t ke sthAna meM d-n Adeza karake 'tadnayanam-tannayanam' zabdarUpa siddha kie haiN| pANini ne vaikalpika anunAsika-vidhAna se ina rUpoM kA sAdhutva batAyA hai - "yase'nunAsike'nunAsiko vA" (a0 8 / 4 / 45) / pANini kA saMjJApUrvaka yaha nirdeza sukhArtha mAnA jAtA hai / 'anunAsika' eka mahatI saMjJA hai, jisase usakI anvarthatA siddha hotI hai / phalataH vargIya paJcama vargoM kA sthAna kaNThAdi tathA nAsikA bhI siddha hotA hai / sUtranirdeza ke anusAra yar-pratyAhAra tathA anunAsikasaMjJA ke arthAvagama-hetu avazya hI kucha atirikta prayatna karanA par3atA hai, jisase pANinIya nirdeza gauravAdhAyaka kahA jA sakatA hai| 1. vAco gminiH (pA0 5!2 / 124) /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH 201 [rUpasiddhi] 1- 2. vAGmatI - vAgmatI / vAk + matI / prakRta sUtra se k ko tRtIya varNa tathA paJcama varNa Adeza / G g 3 - 4 . SaNmukhAni - SaDmukhAni / SaT + mukhAni / prakRta sUtra dvArA TU ko tRtIya varNa D tathA paJcama varNa N Adeza | 5-6 . tannayanam - tadnayanam / tat + nayanam / prakRta sUtra se tU ko tRtIya varNa d tathA paJcama varNa n Adeza / 7- 8. triSTumminoti - triSTuminoti / triSTup + minoti / prakRta sUtra - dvArA p ko tRtIya varNa b tathA paJcama varNa m Adeza || 47 | 48. vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAraM navA ( 1 | 4 | 3 ) [ sUtrArtha] padAntastha vargIya prathama varNoM se paravartI zakAra ke sthAna meM chakArAdeza vikalpa se hotA hai, yadi usa zakAra ke bAda meM svara-ya-va-ra meM se koI varNa ho to / / 48 / [du0 bR0] vargaprathamebhyaH padAntebhyaH paraH zakAraH svara-ya-va-ra-parazchakAramApadyate na vA / vAkchUraH, vAkzUraH / SaTchyAmAH, SaT zyAmAH / tacchvetam, taczvetam / triSTup chutam, triSTupzrutam / vargaprathamebhyaH iti kim ? prAG zete / svara-ya-va-rapara iti kim ? vAkzlakSNaH, taczmazAnam / lAnunAsikeSvapIcchantyanye // 48 // [du0 TI0] vrgprthmebhyH| nanvarthavazAt paJcamAnta iha vargaprathama ityevAnuvartiSyate, tat kimarthaM vargaprathamebhya iti cet, zakAraH padAnta iti sambandhaH syAt / cet tadA vipAza idaM vaipAzam, vipAzi bhavo matsyo vaipAzyaH iti chatvamApadyate / naivam, rephavakArayorasambhavAt ? satyam | arthavazAt pratipattiriyaM garIyasIti vacanamidam | svarayavarA eva pare'smAditi bahuvrIhirnatu svarayavarebhyaH para iti, anupapatteH / yeSAM lAnunAsikeSvapi matamiti te pratyudAharanti-tac zcyotatIti / saptamyApi sidhyati / paragrahaNaM zrutisukhArtham, svarUpArthaH kArazabdo varNebhyaH prayujyate / vakSyamANaM hi navAgrahaNam uttaratra
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kAtantravyAkaraNam navAdhikAranivRttyarthamupAdeyam ihAdhikArakriyamANaM navAgrahaNaM navAdhikAra eva nAstIti bodhayitumarhatIti / / 48 / [vi0 pa0] vrgprthmebhyH| svarayavarapara iti / svarayavarAH pare yasmAditi bahuvrIhiH, na tu svarayavarebhyaH para iti tatpuruSaH, asambhavAt / nahi vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavarebhyo'pi paraH sambhavatIti / tarhi svarayavareSviti kathaM na kRtaM cet ? satyam / paragrahaNaM zrutisukhArtham eva / tacchvetamiti chakAre kRte "pararUpaM takAro lacaTavargeSu" (1 / 4 / 5) iti takArasyApi chakAre "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) iti cakAraH / ___ pakSe takArasya "caM ze" (1 / 4 / 6) iti cakAraH / prAG zete iti / prAJcatIti kvip / "anceralopaH pUrvasya ca dIrghaH" (2 / 2 / 49) iti jJApakAt / kvAvanuSaGgalopo nAstIti prAnc iti sthite "cvrgdRgaadiinaaNc"(2|3|48) iti vargagrahaNabalAnnityamapi saMyogAntalopaM bAdhitvA anciyujikruJcAM prAgeva gatvamiti vakSyati / tato'nusvArasya varge vargAntatve kRte pazcAd virAme saMyogAntalopa iti | navAgrahaNamiha pUrvasUtrAdanuvartiSyate / bhUyaH kiM navAgrahaNeneti cet ? satyam / uttarasUtre vAdhikAranivRttyarthameva navAgrahaNamavazyaM kAryam / tatazca 'ubhayorvibhASayormadhye yo vidhiH sa nityaH' (kAlA0 pari0 78) iti nityaprApte vikalpArthaM navAgrahaNamiti / / 48 / [ka0 ca0] vrgprthmebhyH| nanu 'vargaprathamAH' ityanuvartate, tacca prathamAntamapyarthavazAt paJcamyantatayA'nuvartiSyate kiM vargaprathamebhyaH ityanena / naca tadA padAntaH zakAraH iti sambandhe vipAzo nadyA idaM vaipAzam, vipAzi bhavA matsyA vaipAzyA ityatra chatvaM kathaM na syAditi vAcyam, vakArarephayorabhAvAt / yattu vipADvaraH, vipADrAjaH ityatra DatvamevAsti bAdhakamiti ? satyam / evaM hi sukhArtham / tacchvetam iti | nanu chakAre pare takArasya pararUpe kRte 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' (kAta0 pari0 vR0 27) iti nyAyAt punazchakArAbhAvaH kathanna syAt ? naivam / na varNAzraye nimittAbhAvapratiSedhAditi kulcndrH| vastutastu nedaM nyAyAntaramAdaraNIyaM sannipAtanyAyenaivAsya siddheH varNagrahaNe nimittatvAt / nanu chakAre pare takArasya pararUpameva na prApnoti 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge'
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH 203 (kAlA0 pari0 42) iti nyAyAt / ataH paratvAt takArasya zakAre cakArapravRttau siddhamiti vaktuM yuktam / na ca chakAramapekSya pararUpasyAntaraGgatvameva nAsti / nahIha ekA prakRtiH yena 'prakRteH pUrvaM pUrva syAdantaraGgam' (balAbala0 4) ityasya viSayaH syAt / atazchakArasya kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt zakArasyAgratazchakAraH syAditi vAcyam, pUrvatve vAkyArthasyAntaraGgatvAdagratazchakArasyAprApteH / (cenna, bhinnaprakRtAvapyantaraGgatvena pUrvakAryasya dRSTatvAt) / kathamanyathA "samprasAraNaM vRto'ntasthAnimittAH" (3 / 8 / 33) ityatra ikArazceti dvandve'ntaraGgatvAt prAg yatve pazcAd vatvamiti / anyathA yadi bhinnaprakRtAvantaraGgatvaM nocyate tadA RkAre pare ukArasya prAgeva vatve yatvAbhAvAt kathaM 'vRtaH' iti nirdezaH ? satyam / prayogAnyathAnupapattyA asiddhavadbhAvasyAnityatvamabhyupagantavyamiti mhaantH| vayaM tu 'izca uzca Rzca' iti pAThakramAdeva siddhiH / nanvantaraGgacintayA kathaM 'tazvetam' ityatra bhinnaprakRtAvasiddhavadbhAvasya viSayaH iti brUmaH / tathA ca sati acchatvapakSe vacanamidamiti saMgacchate / anyathA chatvapakSe'pi caritArthametat sUtraM bhavat kathamacchatvalakSaNaM syAditi ? satyamiti / nanu yadi vikalpanivRttyartham uttaratra navAgrahaNam, tadA katham 'ubhayorvibhASayormadhye yo vidhiH sa nityaH' (kAlA0 pari0 78) iti nityArthaM syAt / etAvataiva tasya kRtArthatvAditi cet, satyam / kintu niyAmakAbhAvAt tata uttaratra vikalpanivRttyartham, utasvid 'ubhayorvibhASayormadhye yo vidhiH sa nityaH' (kAlA0 pari0 78) iti pUrvatra niyamArthaM veti zaGkAnirAsArthamiha navAgrahaNamiti / yadyevam ubhayatra navAgrahaNam apAsya parasUtre nityagrahaNaM kriyatAM ced, AstAM tAvad ayaM suhRdupadezaH / yathA sanniveze tu na vaiyarthyamiti navInAH / yad vA 'ubhayorvibhASayormadhye yo vidhiH sa nityaH' (kAlA0 pari0 78) iti jJApanArthaM 'navA'grahaNaM deyamiti smprdaayH||48| [samIkSA] pANini kA etadviSayaka sUtra hai - "zazcho'Ti" (8/4 / 63) / isake anusAra padAntastha jhay se paravartI zakAra ke sthAna meM chakArAdeza hotA hai yadi aT pratyAhAra para meM ho to / jJAtavya hai ki pANini ke anusAra 'jhaya' pratyAhAra meM vargIya prathama-dvitIya-tRtIya tathA caturtha varNa (kula 20 varNa) sammilita hote haiM, parantu 'tacchivaH' rUpa kI siddhi ke lie prAyaH 'tad + zivaH'-sthiti meM zcutva se d ke sthAna meM j
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kAtantravyAkaraNam tathA "khari ca" (8|4|54) se cartvavidhi dvArA 'c' Adeza karane ke bAda hI "zazcho'Ti" (8 / 4 / 63) se chakArAdeza karanA par3atA hai / yadi zcutva ke bAda hI (cartya se pUrva) chakArAdeza kara liyA jAe, to bhI vargIya prathama - tRtIya varNoM se paravartI zakAra ke sthAna meM chakArAdeza upapanna ho jAtA hai, jhay pratyAhArastha sabhI varNoM se paravartI zukAra ke sthAna meM nahIM / dUsare yaha ki 'aT' pratyAhAra meM svara-ya-va-ra se atirikta 'ha' varNa bhI paThita hai / ha ke nimitta hone para chakArAdeza kA koI udAharaNa nahIM dekhA jAtA / isa prakAra pANini ke sUtranirdeza meM spaSTatA pratIta nahIM hotI / usake samyag jJAnArtha paryApta vyAkhyAna kI AvazyakatA hotI hai / isake viparIta kalApakAra zarvavarmA ke sUtranirdeza meM adhika spaSTatA ke kAraNa usameM ardhalAghava sannihita hai, jisase jJAnagaurava nahIM ho pAtA / [vizeSa ] 'vAkzlakSNaH, taczmazAnam' Adi prayogoM meM bhI kucha AcArya zakAra ke sthAna meM chakArAdeza karanA cAhate haiM / use dhyAna meM rakhakara vRttikAra durgasiMha ne kahA hai - "lAnunAsikeSvapIcchantyanye" / tadanusAra 'vAkchlakSNaH, tacchmazAnam' bhI zabdarUpa sAdhu mAne jAe~ge / pANinIya vyAkaraNa meM bhI kAtyAyana kA etAdRza vacana hai - 'chatvamamIti vAcyam' | - [rUpasiddhi] 1. vAkuchUraH - vAkzUraH / vAk + zUraH / vargIya prathama varNa kU se paravartI tathA svara U se pUrvavartI z ko ch Adeza vikalpa se / 2 . SaT chyAmAH - SaT zyAmAH / SaT + zyAmAH / vargIya prathama varNa TU se paravartI tathA yU se pUrvavartI z ko vaikalpika ch Adeza | 3. tacchvetam - taczvetam / tat + zvetam / vargIya prathama varNa tU se paravartI tathA v se pUrvavartI z ko vaikalpika ch Adeza | 4. triSTup chutam - triSTup zrutam / triSTup + zrutam / vargIya prathama varNa p se paravartI tathA r se pUrvavartI z ko vaikalpika chU Adeza | 5. vaakshlkssnnH-vaakuchlkssnnH| vAk + zlakSNaH / vargIya prathama varNa k se paravartI tathA l se pUrvavartI z ko vaikalpika ch Adeza- 'vaakuchlkssnnH'| "lAnunAsikeSvapIcchantyanye" /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH 20. 6. tacchmazAnam-tazmazAnam / tat + zmazAnam / vargIya prathama varNa t se paravartI z ko vaikalpika ch Adeza- tacchmazAnam | "laanunaasikessvpiicchntynye"| vastutaH kAtantra ke anusAra l- anunAsika ke para meM rahane pare z ko cha Adeza nahIM hotA hai (dra0, paJjI- 1 / 4 / 6) / / 48 / 49. tebhya eva hakAraH pUrvacaturthaM navA (1 / 4 / 4) [sUtrArtha] unhIM padAntavartI vargIya prathama vargoM se paravartI hakAra ke sthAna meM pUrvacaturtha varNa Adeza vikalpa se hotA hai / / 49 / [du0 vR0] tebhya eva vargaprathamebhyaH padAntebhyaH paro hakAraH pUrvacaturthamApadyate na vA / vAgghInaH, vAgahInaH / ajjhalau, ajhalau / SaDDhalAni, SaDhalAni / taddhitam, tahitam / kakubbhAsaH, kakubhAsaH / hakAra iti kim ? tatkRtam / tebhyograhaNaM svaraya-va-raparanivRttyartham / tena vAgalAdayati / eveti tRtIyamatavyavacchedArtham / / 49 / [du0 TI0] tebhyH| tebhyograhaNamityAdi / yathA vargaprathamebhyaH ityanuvartate tathA svarayavarapara ityapIti, atastebhyograhaNena vargaprathamAH' ityanukRSyate / itarasya tu nivRttirAditi / tenAnyaparo'pi hakAraH pUrvacaturtham Apadyate - vAg ghlAdayatIti / sUtrakAramate nedamupapannam / matAntare tu tebhyogrhnnmnrthkmev| nahi asvarayavaralAnunAsikaparaH khalu hakAraH sambhavatIti anyayogavyavacchedAbhAvAdevagrahaNamanarthakam / __atha svayogavyavasthApakaM yathA 'zaGkhaH pANDura eva' iti / tat kiM tarhi tRtIyamatavyavacchedArthamiti tRtIyAdapi vaktavyamiti kazcidAha / tadasat / vargaprathamebhya eva "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) iti vacanAt / pUrvagrahaNaM kimartham ? 'zrutAnumitayoH zrautasambandho vidhirbalavAn' (kAlA0 pari0 116) iti / ya eva pUrvazrutasyaiva caturtho bhaviSyatIti cet, pratipattiriyaM garIyasIti / tebhyograhaNena prAgadhikAranivRttiriti / navAgrahaNamiheti na codyam, nimittAnukarSaNena hi nimittameva nivartata iti / / 49 /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 kAtantravyAkaraNam [vi0 pa0] tebhyaH / vAgghIna iti vAcA hIna iti vigrahaH / anantaratvAd "vargaprathamebhyaH" (1 / 4 / 3) ityanuvartate, kiM tebhyograhaNena ityAha - tebhyo grahaNamityAdi / anyathA ekayoganirdiSTatvAt "svarayavarapara"-ityanuvarteta / tato lAnunAsikaparasya hakArasya na syAdityarthaH / ye tu lAnunAsikaparasyApi zakArasya chatvamicchanti, teSAmanarthakameva tebhyograhaNam, vyavacchedyAbhAvAt / na hi svarayavaraparalAnunAsikaparavyatirekeNAnyaparo hakAraH sambhavati, kiM tena vyavacchidyeta / ___ vAg plaadytiiti| 'lAdI sukhe ca' (113 / 12) "ghAtozca hetAvin" (3 / 2 / 10) / evazabdo'yamavyayaH, anyayogavyavacchede dRSTaH / yathA - 'pArtha eva dhanurdharaH' / dRSTazca svayogavyavasthApane, yathA - 'zaGkhaH pANDura eva' / atrAnyayogaprasaGgAdeva tadvyavacchedo na ghaTate, vargaprathamebhyo hi hakAraH pUrvacaturthamApadyamAnaH kathamanyayogaviSayaH / svayogavyavasthApako'pi na yujyate, prayojanAbhAvAt / tat kimevagrahaNenetyAha - evetyAdi / tRtIyAdapi bhavatIti kasyacinmatam, tadevakAreNa vyavacchidyate - 'tebhya eva vargaprathamebhyo nAnyebhyaH' ityarthaH / kathamiti cet ? "padAnte ghuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) iti vacanAt prathamasyaiva vidyamAnatvAditi bhAvaH / / 49 | [ka0 ca0] tebhyH| evazabdo'yamiti / vidheyAt zruta evazabdo vizeSyasya tadanyayogaM vyavacchinatti / yathA 'zaGkhaH pANDura eva' / atra zo pANDuratvAnyasya nIlatvAderyogo nAstItyarthaH / vizeSyAt zruta evazabdo vidheyasyAnyena yogaM vyavacchinatti / yathA 'pArtha eva dhanurdharaH' iti / atra vidheyasya dhanurdharatvasya pArthabhinnatvena yogo nAstIti bhaavH| yadyevam, evazabdasyAnyayogavyavacchedArtha evAGgIkriyatAm, kiM svayogavyavacchedakatAGgIkAreNa ? svayogavyavasthApakSe'pi evazabde'nyayogavyavacchedasya vidyamAnatvAt / tathAhi pANDurabhinne vastuni zaGkhatvayogasya vyavacchede sati zo pANDuratvAyogasyAnyAyyatvAditi cenna / anubhavabalenaiva evazabdArthasya vyavasthApanAt / nahi 'zaGkhaH pANDura eva' iti vAkye pANDurabhinne vastuni zaGkhatvAyoga iti pratItiH, kintarhi zaGkhaH pANDuratvaviziSTa eveti /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH 207 kriyAsambandha evazabdo'tyantAyogamapi vyavacchinatti, yathA nIlaM sarojaM bhavatyeveti / kvacit saroje nIlatvAyoge satyapi tatra nIlatvasyAtyantAyogo nAstIti sampradAyavido vadantItyasti atyantAyogavyavacchedArtho'pyevazabdaH / yaccoktaM paJjikAyAM tattu prasiddhArthA pekSayA / navyAstu tatrApyanyayogavyavacchedArthasyaiva sambhavaH / tathAhi sarojapadena yogyatayA indIvarameva ucyate, na punaH puNDarIkAdi / atra ca nIlatvAyoga iti kimarthAntaraparikalpanayeti sthitam / nanu svayogavyavasthApaka ityatra kathaM SaSThItatpuruSaH "karmaNyayAjakAdibhiH" (kAta0 pari0 sa0 89) ityanena tasya pratiSiddhatvAt / asyArthaH- yAjakAdibhinnairakapratyayAntaiH saha karmaNi vihitAyAH SaSThyAstatpuruSo na bhavatIti ? satyam / svayogasya vyavasthApaka iti prazastaH pATha iti vidyAnandaH / etattu nAtipezalam, zaiSikyAH SaSThyAH samAse bAdhakAbhAvAt / tathA ca tatraivoktam'dantalekhakaH, nakhalekhakaH' iti zaiSikyAH SaSThyAH samAsa iha bhavatyeva / ata eva samAsasyAvazyakatvAd bhartRhariNApi pratyAkhyAtamidamiti | durgasiMhasyApi matametat / tathA ca karmaNi SaSThyAH samAso bhavatyeveti bruumH| ajjhalAviti | acca hal ceti dvandve "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityatidezabalAccakArasya gatvaM kathaM na syAt, naivam / dRgAdikRdanta-sAhacaryAccavargasyApi kRdantasyaiva gatvamiti kecit / vastutastu "sijytnyaam"(3|2|24) iti jJApakAt svarUpasya na bhavatItyarthaH / vayaM tu tatrAnyathA vakSyAmaH / SaDDhalAnIti | nanu kathamatra karmadhArayaH "diksaMkhye saMjJAyAm" (pA02/1/50) iti vyAvRtteH / tathA pUrvatra SaNmukhAni' ityatrApi,naivam ubhayasyoktatvAt / yad vA SaNNAM halAnIti, SaNNAM mukhAnIti SaSThIsamAsa kartavyaH / tatkRtam iti vRttiH / nanu hakAragrahaNAbhAve pUrvasUtrAt zakArAnuvRttau kathamidaM pratyudAhRtam / naivam / yai nunAsikaparasyApi zakArasya chatvamityucyate |tnmte tebhyograhaNasya prayojanAntarAbhAvAd hakAragrahaNAbhAve ,zakAranivRttireva phalaM syAd, ato yuktaM pratyudAharaNam / yadyevaM bhavanmate tebhyograhaNasya svarayavaraparanivRttiphalatvAd vizeSaNanivRttau vizeSyasya zakArasyAnuvRttiH phalaM syAt ? satyam / yathA bhoktukAmeSu bahuSu devadattenAtra bhoktavyamityukte anyeSAM nivRttirabhidhIyate, tathehApi vizeSaNanivRttaye upAdIyamAnaM tebhyograhaNaM hakAragrahaNe sati pariziSTaM vizeSaNameva nivartayituM kSamate, asati ca hakAragrahaNe zakAram api nivartayatIti kulacandraH / yadyevaM padAntAdhikArasyApi
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 kAtantravyAkaraNam nivRttiH syAt ? satyam / "vargaprathamAH0" (1/4/1) iti sUtre 'vargaprathamaH padaM svaraghoSavatsu tRtIyAn' iti kRte tadantaparibhASayA padAntArtho'llabhyate, yadantagrahaNaM tat padAntAdhikArAvicchedArtham iti vidyaanndH| tanna / antagrahaNasya sukhArthatayA TIkAkRtoktatvAt / tasmAt tebhyograhaNaM pUrvasUtrasthamanukarSadaparamapi pUrvasUtrasthameva nivartayati / antAdhikArastvatadIyatvAdanuvartate eveti siddhAnto mantavyaH / yadyevaM vikalpo'pi nivartatAm / tathA ca sati atra vikalpArthametannavAgrahaNam, tatkathamuttaratra vikalpanivRttaye syAditi cet, na / hakAragrahaNAbhAve tebhyograhaNaM 'vargaprathamebhyaH' iti mAtramanukarSat tena saha vizeSyavizeSaNabhAvamApannaH svarayavaraparaH zakAraH ityeva nivartayatIti kriyayA saha saMbaddhaM navAgrahaNamanuvartate eva nivartakAbhAvAditi kulacandrasyAzayaH / vastutastu yogavibhAgAdevAtra zakAro nAnuvartate, anyathA vargaprathamebhyaH zakAraH pUrvacaturthaM chakAraM svarayavarapara ityekayoga eva kriyatAm / na ca vaktavyam-pUrvacaturthatvaM pratyapi svarayavarapara iti vizeSaNasaMbandhaH syAditi sannihitaM chakAraM pratyeva tasya sambandhAd anyathA ekavibhaktiM nirdized iti yuktiH / pUrvagrahaNaM kimarthaM 'zrutAnumitayoH zrautasambandho vidhirbalavAn' (kAlA 0 pari0116) iti, ya eva pUrvazrutastasyaiva caturtho bhaviSyatIti cet, pratipattiriyaM garIyasIti / / 49 / [samIkSA] kalApakAra ke anusAra vAk+ hInaH, ac + halau, SaT + halAni, tat + hitam, kakup + hAsaH' isa sthiti meM hakAra se pUrvavartI k, c, T, t tathA p varNa paThita haiM / inake caturtha varNa kramazaH gh, jh, da, dh tathA bhU hote haiM / ye hI varNa hakAra ke sthAna meM AdezataH pravRtta ho jAte haiM, jisase 'vAgghInaH, ajjhalau, SaDDhalAni, taddhitam, kakubbhAsaH' zabdarUpa siddha hote haiM / pANini ke nirdezAnusAra hakAra ke sthAna meM pUrvasavarNA deza pravRtta hotA hai | sAvarNyajJAna ke lie sthAna tathA prayatnoM ko milAnA par3atA hai | Abhyantara prayatnoM se kAryasiddhi na hone para bAhyaprayatnoM kA bhI Azraya lenA par3atA hai| isIlie 'vAk+ hariH' isa sthiti meM ghoSavAn, nAdavAn, mahAprANa tathA saMvRta prayatna vAle hakAra kA savarNa vargIya caturtha varNa gh siddha hotA hai / phalataH 'vAgghariH' prayoga niSpanna ho pAtA hai / isI prakAra anyavargIya vargoM ke bhI saMbandha meM samajhanA cAhie |
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH isase pANinIya vyAkaraNa ke anusAra sAvarNyajJAna kA jo vizeSa udyama karanA par3atA hai, usase zabdasiddhi meM kucha kaThinAI hI upasthita hotI hai, saralatA nahIM / pANinIya sUtranirdeza meM jhay pratyAhAra kA par3hA jAnA bhI asaukarya kA bodhaka hai - "ayo ho'nyatarasyAm" (pA0 8/4/62) / / [rUpasiddhi] 1. vAgdhInaH / (vaak+hiinH)| prakRta sUtra se ha ke sthAna meM gha Adeza tathA "vargaprathamAH padAntAH svaraghoSavatsu tRtIyAn" (1/4/1) sUtra se k ke sthAna meM vargIya tRtIya varNa g hone para 'vAgdhInaH' zabdarUpa niSpanna hotA hai / 2-5. ajjhalau (ac + halau), SaDDhalAni(SaT + halAni), taddhitam (tat + hitam), kakubbhAsaH (kakup + haasH)| inakI siddhi ke lie prakRta sUtra se ha ke sthAna meM pUrvavartI vargIya varNoM ke caturtha varNa (jh, da, dh, bha) tathA (kAta0 1/4/1) sUtra se vargIya prathama varNoM ke sthAna meM tadvargIya tRtIya varNa Adeza ke rUpa meM karane par3ate haiM / / [vizeSa] sUtrakAra ne sUtra meM 'eva' zabda kA upAdAna kisI tRtIya mata ke nirAsArtha kiyA hai / tRtIya mata prAyaH pANinIya Adi vyAkaraNoM meM dekhA jAtA hai | kAtantrakAra use spaSTarUpa meM svIkAra nahIM karanA cAhate | ataH 'eva' pada se usI kA niSedha karanA unheM abhISTa hai- aisA vRttikAra ke ullekha se samajhanA cAhie / kucha vidvAnoM ke vicAra se 'ajjhalau' prayoga meM "cavargadRgAdInAM ca" (2/3/ 48) se cakAra ke sthAna meM gakArAdeza ho jAnA cAhie, kyoMki usakI prApti kA koI niSedhaka nahIM hai / isa prakAra yadi gakArAdeza ho jAe to prakRta sUtra (tebhya eva hakAraH pUrvacaturthaM na vA- 1/4/4) se 'ha' ke sthAna meM 'gha' Adeza upapanna hogaa| aisI sthiti meM 'ajjhalau' zabdarUpa siddha nahIM kiyA jA sakatA, usakA sAdhutva akSuNNa rUpa meM banAe rakhane ke lie vidvAnoM kA yaha uttara draSTavya hai - sAhacaryAccavargasya kvibantena dRgaadinaa| ajjhalAdau na gatvaM syAj jJApakaM ca sijaashissoH|| (dra0, vaM0, bhA0)
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 kAtantravyAkaraNam arthAt "cavargadRgAdInAM ca" (2/3/48) sUtra meM 'dRg' zabda kvibanta hai, usake sAhacarya se aise hI cavarga ke sthAna meM gakArAdeza hogA jo kvibanta yA tAdRza anya zabda ho / yahA~ 'ac' zabda kvibanta nahIM hai / ataH gakArAdeza bhI nahIM hotA hai / phalataH 'ajjhalau' kA sAdhutva nirbAdha banA rahatA hai| isa sUtra meM kie gae 'navA' zabdagrahaNa ke viSaya meM bhI isa prakAra vicAra kiyA gayA hai ki pUrva sUtra se hI 'navA' kI anuvRtti yahA~ sulabha hai, ataH isa sUtra meM 'navA' zabda nahIM par3hanA cAhie | yadi yaha kahA jAe ki uttara sUtra meM 'navA' kI anuvRtti ke niSedhArtha 'navA' pada par3hA gayA hai to phira yaha zaGkA hotI hai ki "paJcame paJcamAMstRtIyAn navA" (1/4/2) isa sUtra se 'navA' pada kI anuvRtti nirbAdha hone para bhI punaH agrima sUtra "vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAraM na vA" (1/4/3) meM 'navA' pada par3hane kI kyA AvazyakatA hai| isa para yaha nirNaya kiyA jAtA hai ki yahA~ do vibhASAoM ke madhya meM paThita vidhi ko nitya mAnane ke lie aisA kiyA gayA hai - "ubhayorvibhASayormadhye yo vidhiH sa nityaH" (kAlA0 pari0 78) / phalataH "vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAraM na vA" (1/4/3) yaha vidhi nitya mAnI jA sakatI hai / / 49 / 5. pararUpaM takAro la-ca-TavargeSu (1 / 45) [sUtrArtha] padAntavartI takAra ko pararUpa hotA hai yadi usa takAra ke bAda l, cavargIya yA TavargIya varNa vidyamAna hoM / / 50 / [du0 vR0] takAraH padAnto la-ca-TavargeSu parataH pararUpam Apadyate / tallunAti, taccarati, tacchAdayati, tajjayati, tajjhAsayati, taJakAreNa, taTTIkanam, taTThakAreNa, taDDInam, taDDhaukate, taNNakAreNa / padAnte dhuTAM prathame sati tajjayaH, dRzallekhA, jJAnabhuTTIkanam iti / la-ca-TavargeSviti kim ? tatpacati / / 50 / [du0 TI0] pararUpam / parasya rUpam AkRtiH / zrutA eva la-ca-TavargAH parazabdavAcyA na lunAtyAdayo rUpagrahaNamantareNa paramApadyate iti pratipadyate / atha tamiti kuryAt tadA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturthI vargapAdaH 211 " sukhapratipattyartham idam iti / cazca Tazca caTau tayorvargau caTavargI, lazca caTavargau ca la-ca-TavargAH / dvandvAt paraM zrUyamANo'pi vargazabdo na lakAreNa saMbadhyate, lakArasya vargatvAbhAvAt / padAntAdhikAro'pi na prayojayati, padamadhye lakAre'pi takAro nAsti, padamadhye caTavargAdezaM ca vakSyati // 50 // [vi0 pa0 ] pararUpam0 / cazca Tazca caTau, tayorvargau, lacaTavargA iti punardvandvo'yaM lakArasya vargatvAbhAvAt / "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) iti etadupalakSaNam / 'tallunAti' ityAdAvapi anenaiva prathamatvam ||50 | , [ka0 ca0] para0 / tajjayatIti paratvAd vizeSavihitatvAcca "ijjahAteH ktvi" (4|1 | 75 ) iti nirdezAcca tRtIyaM bAdhitvA agrataH pararUpam, tatazca tasya jakArasya sthAne padAnte dhuTa prathame kRte "ghoSavati vargaprathamA0" (3 / 8 / 1) ityAdinA tRtIyaH / "vA virAme" ( 2 / 3 / 62) ityasya tRtIyapakSe " padAnte dhuTAM prathamaH " ( 3 |8|1) ityasya viSayam upajIvyAha - padAnta iti / etadupalakSaNam ityAdi / na ca vaktavyam - padAntarasaMbandhe mahAvirAmAbhAvAnnimittAbhAve sati " vA virAme " (2 / 3 / 62) ityasyaiva pravRttirnAsti, kathamasya vikalpapakSe "padAnte ghuTAM prathamaH " ( 3 |8|1 ) ityasya pravRttiriti vAcyam / antaraGgaM prAk pravRttaM kAryam, bahiraGgeNa padAntarasaMbandhena nApasAryate iti nyAyAt / nanu "takAro lacaTavargeSu " (1 / 4 / 5) tAniti kRte takArastAniti varNadvayamapi pratipadyate iti kulacandraH / tanna, zabdasya mukhyArthasaMbhave svAbhidheyaM prati lakSaNAyA anyAyyatvAt / mukhyArthabAdhe sati lakSaNA kriyate, anyathA sthitipakSe'pi pararUpazabdamApadyate iti kathanna syAt / atra vidyAnandaH, pararUpagrahaNAd vikRtirna bhavatIti / tena 'somasuccakSuH, somasuJjaGghA' ityatra pararUpe kRte " cavargadRgAdInAM ca " ( 2 | 3 | 48) iti gatvaM na syAt / na ca ' asiddhaM bahiraGgam antaraGge' (kAta0 pari0 sU0 35 ) iti nyAyAdeva gatvaM na syAditi vAcyam, samAsAzrayatvena gatvasyaiva bahiraGgatvAt / yadyevam, ata eva pararUpagrahaNAt 'tajjhAsayati' ityatra padAnte dhuTAM prathamo'pi na syAt / naivam, TAmiti bahuvacanasya vyaktyavadhAraNArthatvAt / tathA ca tatra TIkAyAm uktam, dhuTAmiti vyaktiravazeSagrAhiNItyAcaSTe / yad vA lAkSaNikatvAdeva gatvAbhAvaH siddhaH / na ca varNavidhau lakSaNapratipadoktayoriti
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam upatiSThate iti vAcyam, tasya prAyikatvAt / tathA ca "hazaSachAntejAdInAM Da: " (2 / 3 / 46) ityatra TIkAyAmuktaM prAyo varNavidhiSviti prAyograhaNam uktam / na ca najiGpratyayasya lAkSaNikatvAt tRSNagiti na sidhyatIti vAcyam, dRgAdisAhacaryAccavargasya liGgasaMjJAkAlInasya grahaNAt, tasmAd gurukaraNaM spaSTArthamiti varam uttaram / nanu takAram apahAya tavarga iti kRte " jajhaJa0" (1 / 4 / 12 ) ityatra JakArakaraNaM " DaDhaNapara0" (1 / 4 / 14 ) ityatra NakAragrahaNaM "le lam" (1 / 4 / 11) iti ca vacanam akaraNIyaM syAt / na ca 'bhavAMzcarati' ityAdAvapi pararUpaM syAditi vAcyam, "no'ntaH " (1 / 4 / 8) ityAdibhirAghrAtatvAt / atha 'prazAn carati' ityatra pararUpaprasaGgaH syAditi cet, na / vyavasthitavAdhikArAt / tarhi sukhArtham iti na doSaH / sukhArtham iti na tuSyatIti cet, aho re pANDityam, sukhAdanyaH kaH padArtho garIyAniti || 50 | [samIkSA] 'tat + lunAti, tat + carati, tat + chAdayati' Adi sthiti meM kalApakAra ke nirdezAnusAra padAntavartI takAra ko pararUpa hotA hai / ataH yadi para meM l varNa hogA to tU ko bhI lU Adeza ho jAegA / phalataH 'tallunAti' Adi prayoga niSpanna hoMge / 212 pANinIya vyAkaraNa ke anusAra cavarga ke paravartI hone para pUrvavartI tU ko c Adeza (sto: zcunA zcuH 8 / 4 / 40), Tavarga ke paravartI hone para tU ko TU Adeza (STunA STuH 8/4/41) tathA lakAra ke paravartI hone para lakArAdeza pravRtta hotA hai (torli 8 / 4 / 60) / isa prakAra pANinIya nirdeza meM tIna sUtroM ke hone se zabdagaurava spaSTa hai | parantu ina zabdoM kI sAdhutvaprakriyA ke parimANa meM samAnatA isalie kahI jA sakatI hai ki kalApakAra ke anusAra 'tacchAdayati, tajjhAsayati' ityAdi prayogoM meM takAra ke sthAna meM chakArAdeza (pararUpa) karane ke bAda " padAnte ghuTAM prathamaH " (3/8/1 ) sUtra se chU se chU ke sthAna meM c Adeza bhI karanA par3atA hai aura pANinIya prakriyA ke anusAra 'tajjayati, taDDInam' ityAdi sthaloM meM t ke sthAna meM " jhalAM jazo'nte" (8|2| 39) se d Adeza karane ke bAda hI zcutva yA STutva hogA ( stoH zcunA cuH 8|4|40, TunA STuH 8 | 4 | 41 ) /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH [rUpasiddhi] 1. tallunAti / 'tat + lunAti' isa avasthA meM prakRta sUtra se t ke sthAna meM l Adeza hotA hai| isI prakAra 'tat + carati' meM t ke sthAna meM c hone para taccarati, 'tat + jayati' meM t ko j Adeza hokara 'tajjayati', 'tat + JakAreNa' meM t ko J hokara 'taJakAreNa' evaM 'tat + TIkanam' meM t ke sthAna meM T Adeza, 'tat + DInam' meM t ke sthAna meM D Adeza, 'tat + NakAreNa' meM t ke sthAna meM N Adeza hone para kramazaH 'taTTIkanam, taDDInam, taNNakAreNa' zabdarUpa siddha hote haiM / parantu 'tat + chAdayati' meM t ko ch Adeza, 'tat + jhAsayati' meM t ko jhU Adeza 'tat + ThakAreNa' meM t ko Th Adeza tathA 'tat + Dhaukate' meM t ko da Adeza karane ke bAda "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) se tattadvargIya prathama varNa evaM vargIya caturtha vargoM ke paravartI rahane para "vargaprathamAH padAntAH svaraghoSavatsu tRtIyAn' (1 / 4 / 1) se prathama varNa ke sthAna meM tRtIya varNa Adeza ho jAtA hai| [vizeSa] 'tad + jayaH, dRzad + lekhA, jJAnabudh + TIkanam' meM d tathA dh vargoM ke hone se yaha AzaGkA ho sakatI hai ki yahA~ prathama varNa takAra kI anupasthiti hone para pararUpa kaise ho sakatA hai / pararUpa na hone para abhISTa zabdoM kI siddhi nahIM hogii| isake samAdhAna meM vRttikAra durgasiMha ne kahA hai ki aise sabhI sthaloM meM sarvaprathama "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) se takArAdeza hogA aura taba prakRta sUtra se pararUpa karane para 'tajjayaH, dRzallekhA, jJAnabhuTTIkanam' rUpa niSpanna hoMge / / 50 / 51. caM ze (1 / 4 / 6) [sUtrArtha] padAntavartI takAra ke sthAna meM cakArAdeza hotA hai zakAra ke paravartI hone para / / 51 / [du0 vR0] takAraH padAntaH ze pare camApadyate / taczlakSNaH, taczmazAnam / acchatvapakSe vacanamidam / / 51 /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] caM ze / chatvapakSe tu pararUpasya chakArasyAghoSe prathama iti siddhatvAt / svarayavaraparo hi zakAro vikalpena chatvam Apadyate / matAntareNa 'tacchacyotati' iti zakAre akAra uccAraNArtha eva / / 51 [vi0 pa0] caM ze / nanu kimartham idaM "vargaprathamebhyaH0" (1 / 4 / 3) ityAdinA zakArasya chatve takArasya pararUpatve "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) iti siddhazcakAraH / etadeva bAlairupuSyate - caMze sUtramidaM vyarthaM yat kRtaM shrvvrmnnaa| tasyottarapadaM brUhi yadi vetti kalApakam ||iti / acchatvapakSe vacanam idamiti / zakArasya chatvaM vibhASitam / tato yasmin pakSe chatvaM nAsti tadarthaM vacanamidam / kiJca lAnunAsikaparasya zakArasya chatvamiha sarvathA nAsti / ata eva 'tacchalakSNaH' ityudAhRtam / / 51 / [ka0 ca0] kAryiNastakArasyAsvarasya sAhacaryAccakAramasvaramiti viyAnandaH / nanu pUrvasminneva zakAro vidhIyatAm, tatastakArasya pararUpatve kRte AntaratamyAt zakArasya "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) iti kRte 'tacchetam' ityAdayaH siddhAH, atazcakArArthamidaM sUtram / kimarthaM punaridaM vacanamiti ? atra kulacandraH- 'yaM vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate' (kAlA0 pari0 63) iti / svarUpeNAprayojakaH sa vidhirbAdhyate iti / asyaarthH| upadizyate ityupadezaH / yaM vidhim = yat kAryaM prati upadezo'narthakaH = svarUpeNAprayojakaH, sa vidhirbAdhyate upadezenaivetyarthaH / ataH padAnte dhuTAM prathamo na syAt / tasmAccakArArthamidaM sUtraM kartavyam / tacca nAtipezalam - 'yasya tu vidhenimittamasti nAsau vidhirbAdhyate' (kAta0 pari0 sU0 50) iti nyAyAt / tathA ca zakAropadezasya cakAravidhAnenApi anarthakatvAbhAvAt / kathamanyathA 'supIH, sutUH' ityatra visargaH, 'cikIrSati' ityAdau irAdeza iti vidyAnandaH / hemakaraprabhRtayastu - 'yadi takArasya pararUpazakAro vidhIyate, tadA 'taczlakSNaH' ityatra samAse "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityatidezAt 'hazaSazAnta0'
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH 215 (2 / 3 / 46) ityAdinA DakAraH syAt, na ca lAkSaNikatvAd DatvaM na bhaviSyatIti vAcyam, 'zabdaprAD' iti darzanAt / atha dhAtvavayavasyaiva Datvam iti cet tathApi tadityAcaSTa itInantAt kvipi kRte kAritalope dhAtutvAd DatvaM syAt, tasmAt kartavyaM cakArArthaM sUtram ityaahuH| tnn| sAhacaryeNa liGgasaMjJAkAlInazAstrasya tatrAbhyupagamAt kathamanyathA 'prabhAzchandovidaH' iti / atra tu liGgasaMjJAnantarameva samAse sati zakAro'yamiti / anye tu caTatAnityakaraNAd visarjanIyAdezasyAghoSe prathamo na syAditi vakSyati / tasya jJApakasya yadi sarvoddiSTatvaM syAt tadAdiSTasya ziTaH prathamo na syAdityavazyaM cakArArthaM sUtraM vidhaatvymityaahuH| vastutastu pRthagyogavidhAnAt, vyatikramanirdezAccAsmin sUtre padAntAdhikAro nAsti / tena 'agnicid' ityapadAnukaraNasyApi takArasya zakAre cakAra iti / "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) iti aghoSe pare "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) ityarthaH / nanu acchatvapakSe vacanamityukte kathaM 'tathlakSNaH' iti pratyudAhRtam, svarayavaraparatvAbhAvAdityAha- kiJceti / / 51 / [samIkSA] kAtantravyAkaraNa tathA pANinIya vyAkaraNa ke bhI anusAra 'tat + zlakSNaH' tathA 'tat + zmazAnam' isa sthiti meM 't' ke sthAna meM 'ca' Adeza hokara 'tacchalakSNaH' evaM 'taczmazAnam' rUpa niSpanna hote haiM / antara yaha hai ki kalApavyAkaraNa meM 't' ke sthAna meM 'ca' Adeza karane kA nirdeza hai, jaba ki pANinIya vyAkaraNa meM tavarga ke sthAna meM cavargA deza kA vidhAna kiyA gayA hai (stoH zcunA zcuH 8 / 4 / 40) / jJAtavya hai ki zakAra ke paravartI hone para pUrva meM tavarga ke sabhI varNa kinhIM udAharaNoM meM yadi dekhe jAe~, taba to tavarga ke sthAna meM cavargA deza kA vidhAna samIcIna kahA jA sakatA hai, parantu vyAkhyAkAroM ne isa prakAra ke udAharaNa prastuta nahIM kie haiN| ataH aise sthaloM meM to t ke sthAna meM ca Adeza kA hI vidhAna ucita kahA jAegA, jaisA ki kalApakAra kA prakRta sUtra hai- "caM she"| [vizeSa] 'tat + zlakSNaH, tat + zmazAnam' Adi sthaloM meM "vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAraM na vA" (1 / 4 / 3) sUtra se zakAra ko chakArAdeza, "pararUpaM takAro
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 kAtantravyAkaraNam lacaTavargeSu" (1 / 4 / 5) se t ko ch Adeza tathA "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) se padAntavartI ch ko c Adeza karake bhI 'tacchlakSNaH, tacchmazAnam' rUpoM kA sAdhutva dikhAyA jA sakatA hai to phira padAntavartI takAra ke sthAna meM cakArAdeza-vidhAyaka prakRta sUtra ko banAne kI kyA AvazyakatA hai ? isakA samAdhAna isa prakAra kiyA jAtA hai - zakAra ko chakArAdeza vikalpa se hotA hai (1 / 4 / 3) / ataH chakArAdeza na hone para ukta prakriyA bhI nahIM dikhAI jA sakatI / isI pakSa ko dhyAna meM rakhakara AcArya zarvavarmA ne yaha sUtra banAyA hai | praznottara ke rUpa meM yaha carcA isa prakAra nibaddha huI hai caM ze sUtramidaM vyarthaM yat kRtaM shrvvrmnnaa| tasyottarapadaM brUhi yadi vetsi kalApakam // 1 / mUDhadhIstvaM na jAnAsi chatvaM kila vibhaassyaa| yatra pakSe na ca chatvaM tatra pakSe vidaM vcH||2|| kucha vidvAnoM kA yaha bhI vicAra hai ki yadi "pararUpaM takAro la-ca-TavargeSu" (1 / 4 / 5) meM 'za' ko bhI par3ha diyA jAe to t ko pararUpa z hogA aura usa zakAra ke sthAna meM "sthAne'ntaratamaH" (kAta0 pari0 sU0 17; kA0 pari0 sU0 24) nyAyavacana ke anusAra "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) se cakArAdeza karake bhI 'taczlakSNaH, taczmazAnam' rUpa siddha kie jA sakate haiM (dra0, vaM0 bhA0) / [rUpasiddhi] 1. talakSNaH / tat + zlakSNaH / zakAra ko chakAra Adeza na kie jAne para prakRta sUtra se t ko ca Adeza / 2. tazmazAnam / tat + zmazAnam / chakArAdeza ke abhAva pakSa meM prakRta sUtra se t ko c Adeza || 51 / 52. GaNanA hasvopadhAH svare dviH (1 / 4 / 7.) [sUtrArtha] G, N tathA n vargoM kA dvitva hotA hai, yadi ve padAntavartI hoM / unase pUrvavartI varNa hrasva svara hoM evaM unase para meM svara varNa ho / yahA~ 'hasvopadhAH' zabda se chu
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH -n jina padoM ke anta meM hoM una padoM kI upadhA meM sthita hasva varNa lenA cAhie, jo G--n varNoM se pUrvavartI hI hoMge / / 52 / 217 [du0 vR0] GaNanAH padAntA hrasvopadhAH svare pare dvirbhavanti / kruGa, sugaNNatra, pacannatra / GaNanA iti kim ? kimatra / padAntA iti kim ? vRtrahaNau / hrasvopadhA iti kim ? prAGAste // 52 // [du0 TI0 ] GaNanAH / kruJceH kvip, virAme cavargasya gatvaM syAt, nasyAnusvAro dhuTi, varge vargAntaH, saMyogAntalopazca / gaNayateH kvip kAritalopazca / paceH zantRG " anubandho'prayogI" ( 3 / 8 / 31 ) iti virAme saMyogAntalopazceti / hrasva upadhA yeSAmiti bahuvrIhAviha na bhavati prAGasti, prAGAste, bhavAnAha, bhavAniha / prapUrvAd aJceH kvip, bhAterDavantuH vyutpattipakSe / nanu hrasvAdityapi kRte sidhyati kimupadhAgrahaNena ? satyam / 'saMjJApUrvako vidhiranityArtha eva' (kAta0 pari0 vR0 30 ) / uNAdiranajaH, anantaH, anIzvara iti / nanu uNAdiriti lokopacArAt sidhyati / viparyayagrahaNasAmarthyAd viparItamAtraM tatreti tadA prapaJcArthamidam / samAsottarapadasyAntarvartinIM vibhaktimAzritya padakAryaM na dRzyate iti paramadaNDini dvirna bhavati / sijluki iti tRtIyAbhAvAd bhAvakarmaNorna syAd dvitvAccetyunnayantyanye / nanu kurvannAste, kRSyannAste " raSAbhyAM no NaH " ( 8|4|1) kathanna bhavati ? asiddhaM bahiraGgamantaraGge (kAta0 pari0 sU0 35) iti nakAro dantya eva / GgoH kaTAvantau zaSasasupsu vA ! varNAgamo yathAsaGkhyam - prAGkuzete, prAG zete / prASaNDaH, prAG SaNDaH / prAGkusAdhuH, prA sAdhuH / prAkSu, prASu / sugaNTzete, sugaN zete, sugaNchete / sugaNTSaNDaH, sugaNSaSDaH / sugaNTsAdhuH, sugaN sAdhuH / sugaNTsu, sugaNsu | supgrahaNaM padamadhyArtham / apracuraprayogatvAdiha na pratipAdyaM lakSaNamiti / / 52 / [vi0 pa0 ] ngnnnaaH| kruGGatreti / kruG zabdasya prAzabdavad rUpasiddhiH | sugaNNatreti | gaNa saMkhyAne adantaH, "curAdezca" ( 3 / 2 / 1 ) itIn / " asya ca lopaH " ( 3 / 6 / 49)
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 kAtantravyAkaraNam ityakAralopaH / akArasya sthAnivadbhAvAd upadhAdI? na bhavati / suSThu gaNayatIti kvip, kAritalopazca | pacannatreti / paceH zantRG "anubandho'prayogI" (3 / 8 / 31) iti, an vikaraNaH, sandhyakSaravidhiH / vRtrahaNAviti / "kvib brahmabhrUNavRtreSu" (4 / 3 / 83) iti kvip / prADAste iti / prAG iti sAdhitameva / atha upadhAgrahaNaM kimartham ? hrasvAditi kRte sidhyati ? satyam / 'saMjJApUrvako vidhiranityaH' (kAta0 pari0 sU0 32) iti jJApanArthameva / tenoNAdiH, anantaH, anajaH, anIzvaraH ityAdiSu dvirna bhavati | naivm| "uNAdayo bhUte'pi" (4 / 4 / 67) iti nirdezAt / tathA "svare'kSaraviparyayaH" (2 / 5 / 23) iti viparyayagrahaNena viparyayamAtraM saMbhavati, na tvanyat kAryam iti jJApanArthaM bhaviSyati / anyathA tatra 'anazvaraH' iti vidadhyAditi bhAvaH / evaM tarhi sukhArthamevopadhAgrahaNam / / 52 / [ka0 ca0] NanAH / sthAnivadbhAvAd upadhAyA dIrgho na bhavatIti / nanu kathamidaM "na padAnta0" (kAta0 pari0 sU0 11) ityAdinA sthAnivadbhAvapratiSedhAt ? satyam / anenaiva nyAyena dIrghAbhAvo bhaviSyati, kiM "chAderpAsmanban0" (4 / 1 / 19) ityanenaiva hrasvavidhAnAd anityo'yaM nyAya iti / tathAhi nimittasya kAritasyAbhAve sati naimittikadIrghasyAbhAvo bhaviSyati, naivam / svarAdezanyAyena sthAnivadbhAvAditi cet, na / "na padAnta0" (kAta0 pari0 sU0 11) ityAdinA sthAnivadbhAvaniSedhAdeva dIrghAbhAvo bhaviSyati, kiM "chAderpa0" (4 / 1 / 19) ityanena hrasvavidhAnena / tasmAd hasvavidhAnaM bodhayati "na padAntadvivacana" (kAta0 pari0 sU0 11) iti paribhASeyamanityeti kecid aahuH| ___TIkAyAM tu akArakaraNasAmathyadiva 'dIrghavidhau na sthAnivat' iti nyAyo nopatiSThata iti / "asyopadhAyAH" (3 / 6 / 5) ityatra vakSyati / anye tu dIrghavidhiM prati sthAnivadbhAvapratiSedhe'pi upadhAsaMjJAM prati sthAnivadbhAvasya vajralepatvAnna dIrgha ityAhuH / vastutastu "na padAnta0" (kAta0 pari0 sU0 11) ityasya naJA nirdiSTatvAdanityatvaM klRptam eveti katamo'yaM pUrvapakSAvasaraH / ata eva paJjIkRtA "alope samAnasya" (3 / 3 / 35) ityatra sthAnivadbhAvaniSedho nAbhyupeyaH ityuktam / prAGAste iti / athAtra 'anc' dhAtorhasvopadhatvAt 'pUrvasmin paranimittAdezaH' (kAta0 pari0 sU0 47) iti nyAyAt kathaM dvirna syAt / naivam / jJApakajJApitavidhitvAd anityeyaM
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. sandhiprakaraNe caturthI vargapAdaH paribhASeti kecit / satyam ityAdi / nanu tathApi hrasvagrahaNAdanityatvaM bhaviSyati kim upadhAgrahaNeneti / naivam / nirartha ke hi 'saMjJApUrvako vidhiranityaH' (kAta0 pari0 sU0 32) ityupatiSThate, na tu sArtha ke / / 52 / [samIkSA 'kruG + atra, sugaNa + atra, pacan + atra' isa avasthA meM kalApakAra hasva upadhA vAle 'G--n' vargoM kA dvitva karake krutra, sugaNNatra, tathA pacannatra zabdarUpoM kI siddhi karate haiN| pANini ke anusAra yahA~ kramazaH DuT-NuTa-nuT Agam hote haiM - "imo hasvAdaci amuN nityam" (8 / 3 / 32) / ina AgamoM ke Tita hone ke kAraNa "Ayantau TakitI" (111 / 46) paribhASAsUtra, itsaMjJAvidhAyaka tathA lopavidhAyaka sUtroM kI bhI AvazyakatA hotI hai| isake pariNAmasvarUpa pANinIya prakriyA meM durUhatA aura gaurava suspaSTa hai, jaba ki kAtantrIya prakriyA meM saralatA aura lAghava / yadi sUtraracanA para dhyAna diyA jAe to bhI pANini kI zabdAvalI kliSTa pratIta hotI hai / kyoMki pahale to 'Gam' pratyAhAra kA jJAna, tadanantara usake anta meM 'uT' paThita hone se usakA GNa n ke sAtha anvaya karake DuT-NuTnuT yaha artha karanA saralatA kA paricAyaka nahIM ho sakatA / [rUpasiddhi] 'kruG + atra, sugaNa + atra, pacan +atra' isa sthiti meM padAntavartI '-Nan' vargoM kA dvitva hone para kramazaH ' kutra, sugaNNatra, pacannatra' zabda siddha hote haiN|| 52 / / 53. no'ntazcachayoH zakAramanusvArapUrvam (1 / 4 / 8) [sUtrArtha] padAntavartI nakAra ke sthAna meM anusvArapUrvaka zakArAdeza hotA hai yadi ca-cha varNa para meM raheM to / / 53 / [du0 vR0] nakAraH padAntazcachayoH parayoH zakAramApadyate anusvArapUrvam / bhavAMzcarati, bhavAMzchAdayati, bhavAMzcyavate, bhavAMzyati / vyavasthita-vA-smaraNAt 'prazAn crti'| evam uttaratrApi / tathAnto viratiriti / tena tvantarasi / / 53 /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] no'ntH| nanu hrasvopadha iti kimiha na vartate ? satyam / DaNau hrasvopadhau svare dviH, tato naH, tato'ntazcachayorityayogavibhAgAt / ekayogena hi hrasvopadha iti nasyAvizeSaNaM punarnakAraM kurvan hrasvopadhanivRttiM sAdhayatIti | vyavasthita-vA-smaraNAt 'prazAn carati' / evamuttaratrApIti / 'prazAn TIkate, prazAn ThakArIyati, prazAn tarati, prazAn thuDati' | nAtaH paraM vyavasthitavAsmaraNam / prapUrvAt zameH kvip "mo no ghAtoH" (4 / 6 / 73) sasvara eva nakAro'sya ca lope sthAnivadbhAvAt svarAdezasya nalopo mA bhUt / yadyevam, vyavasthita-vA-smaraNamapIha na prayojayati ? satyam / anusvAravidhirevAyamiti "na padAntadvivacanavargAnta0" (kAta0 pari0 sU0 11) ityAdinA sthAnivadbhAvaniSedhaH syAditi / svarAntasthAnunAsikaparayoreva cachayoriti vyavasthitavA-smaraNenaiva pratipattavyam, tadaprayojanam, avyabhicArAt / tathA "TaThayoH SakAram" (1 / 4 / 9) ityatrApi | tathA 'mahAn tsaruH' ityatrApi svarAntasthAparayostathayoreva darzanAt tathayoH sakAraM nApadyate / 'bhavAJc zakArIyati, bhavANTa SakArIyati' iti prayogavivakSA cedastu, tarhi padAntAdhikAro'pIha na prayojayati, avyabhicArAt / kimapareNAntagrahaNena ? satyam / anto viratiravasAnam iti pratipattyartham / tena 'tyantarasi' iti "varge tadvargapaJcamaM vA" (1 / 4 / 16) iti sati na bhavati / nanvayamapi nakAraH zabdAvasAne cet padavibhAge samupalabhyate, tadetad uttarArthaM ca / tathA cakAsAmbabhUva, cakAsAMbabhUveti "varge tadvargapaJcamo vA" (1 / 4 / 16) bhvtynupryogtvaat| tathA jaGgamyate, jaMgamyate iti / "ato'nto'nusvAro'nunAsikAntasya" (3 / 3 / 31) ityatra punarantagrahaNamavasAnArthamiti vakSyati / 'gantA, yantA' iti nAtra viraterabhidhAnamiti / anusvAraH pUrvo yasmAt so'nusvArapUrvaH zakArastasmAt pUrvo yaH svaraH sa bhASAyAM sAnunAsiko na dRzyate ityataH sAnunAsiko vibhASayA nAdizyate / kAnaH kAnItyanusvArapUrvaH sakAro vaktavyaH / kAMskAn pazyati, vIpsAyAM dvirvacanam / "nRnaH pe vA" (kAta0 pari0, saM0 50) / naeN: pAhi, pAhi , nRn pAhi / vaktavyaM vyAkhyeyam iti | bahulatvAd arephaprakRtirapi visargo'nusvArAgamo'pi draSTavya eva kvacidadhikArAt nityam "anavyayavisRSTaH0" (2 / 5 / 29) iti sakAraH ||53 /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH [vi0 pa0] no'nta0 / anusvAraH pUrvo yasmAdasAvanusvArapUrvaH zakAraH / bhavAMzchyatIti / cho chedane divAderyan / "yanyokArasya" (3 / 6 / 36) ityokAralopaH / vyavasthita0 ityAdi / 'zamu damu upazame' (3 / 42) iti prazAmyatIti kvip / "paJcamopadhAyA dhuTi cAguNe" (4 / 1 / 55) iti dIrghatvam / "mo no dhAtoH" (4 / 3 / 73) iti makArasya sasvaro nakAraH / "asya ca lopaH" (3 / 6 / 49) ityakAralopaH / "svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhi prati sthAnivat" (kAta0 pari0 sU0 10) iti sthAnivadbhAvAt "lizAntanakArasya" (2 / 3 / 56) iti na lopo na bhavati / yadyevam, ata eva sthAnivadbhAvAnnAntatvAbhAve'nusvArapUrva zakAro na bhaviSyati, kiM vyavasthita - vA-smaraNeneti ? satyam / anusvAravidhau 'na padAntadvivacanavargAntAnusvAraH' (kAta0 pari0 sU0 11) ityAdinA sthAnivadbhAvapratiSedhAt prApnoti / nanu zakArasyApi vidhAnAt kathamanusvAravidhiriti cet, naivam / nahi zakAravidhAnam anusvAravidhiM vyAhanti, sAkSAdanusvArasyApi vidhIyamAnatvAt / padAntavidhinibandhano vA sthAnivadbhAvapratiSedhaH syAditi vyavasthita-vA-smaraNam abhidhIyate / evamuttaratrApIti | 'prazAn TIkate, prazAn ThakArIyati, prazAn tarati, prazAn thuDati' / "TaThayoH SakAram, tathayoH sakAram" (1 / 4 / 9,10) na bhavatItyarthaH / nanu ca dvayozcachayoH parayoH padAnta eva nakAraH saMbhavatIti, ataH padAntAdhikAro'pi niSphalaH / kiM punarapareNAntagrahaNena kRtamiti / atha 'vaJcati, vAJchati' ityAdI anantyo nakAraH saMbhavatIti cet, na / tatrAnusvArasya vyaktau pravRttatvAt paratvAdanantya iti vizeSaNena apavAdatvAt "manoranusvAro ghuTi" (2 / 4 / 44) anusvAra evAsti baadhkH| atha 'cintA, zranthA' ityatra anusvArasya "varge vargAnta0" (2 / 4 / 45) iti kRte "tathayoH sakAram" (1 / 4 / 10) iti prApnoti / tadayuktam / 'sakRdgatau vipratiSedhe yad bAdhitaM tad bAdhitameva' (kAlA0 pari0 57) 'kurvanti, hRSyanti' ityAdau vyaktibalAdanusvArIbhUto nakAro NatvamatikrAmati / tathA anusvArapUrvaM zakAramapIti kimantagrahaNena ityAha - tathAnto viratiriti / tathetyuttarasUtre ityarthaH / tathAnto viratiravasAnamiti paryAyaH / etaduktaM bhavati - padAntatvapratipAdanArthaM nAntagrahaNamiti, api tu pAThakRtaviratipratipAdanArtham / tena 'tvantarasi' iti varge tadvargapaJcame satyapi padAntatve nakAraparyante viraterabhAvAt "tathayoH sakAram"
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 kAtantravyAkaraNam (1 / 4 / 10) iti na bhavatItyarthaH / evaM "mo'nusvAraM vyaJjane" (1 / 4 / 15) ityAdiSvapi veditavyamiti / / 53 / [ka0 ca0] no'nta0 / nakArasya mukhanAsikayoruccAritatvAt zakAro'pi mukhoccAritabhAgaM vyApnoti / ato'vaziSTanAsikAbhAgenAnusvAra iti / na ca nakArasyAnu pazcAnnAsikAyAm uccAritatvAd anusvAro'pi zakArasya pazcAdevoccAryate iti vAcyam / anusvArapUrvam ityasya bahuvrIheriSTatvAt "kArite ca saMzcaNoH" (3 / 4 / 13) iti nirdezAcca / vastutastu zakArAt param anusvArasyoccArayitum azakyatvAt / ata eva anusvArAt pUrva iti paJcamItatpuruSo'pi na ghaTate, tasmAd bahuvrIhireveti manasi kRtvAha- anusvAraH pUrvo yasmAditi / vyavasthita-vA-smaraNAditi vRttiH| nanu katham idamucyate, yAvatA pUrvatra navAgrahaNamevAsti na tu vAgrahaNamiti ? satyam / navAzabdasyaikadezo'tra smRta iti ko doSaH / yad vA arthaparanirdezo'yam, tena vAsmaraNaM vibhASAsmaraNam ityarthaH |prshaan caratIti / evamuttaratrApIti vRttiH |atH "prazAmaSTaThayorNaH, azcachayoH" (kAta0 pari0-saM0 60, 61) iti zrIpatisUtrAbhyAM NakArajakArayoviSayatvAt / yadatra nakArazrutistatsandhisthAnapradarzanArthaM bodhyam / sAkSAdanusvArasyApi vidhIyamAnatvAditi paJjI / etenAnusvAraprAptyA 'ekayoganirdiSTAnAM saha vA pravRttiH saha bA nivRttiH' (dra0, kalApavyAkaraNam, pR0 220) iti nyAyAt zakAro'pi prApnotIti kartavyaM vyavasthitavAsmaraNamiti / nanu yathA anusvAraprAptyA sanniyogaziSTena zakArasya prAptirityucyate, tathA sthAnivadbhAvAt zakArasyAprAptyA anusvArasyAprAptau vyarthameva vyavasthita-vA-smaraNamiti / naivam, 'vidhiniyamasaMbhave vidhireva jyAyAn' (balAbala0 17) iti / tathAhi sthAnivadbhAvaniSedhadvArA anusvArasya prAptiH sthAnivadbhAvena ca zakArasya prAptyabhAvaH ! tatazcAnusvAradvArakavidherbalavattvAt zakAravidhireva prApnoti / na tu zakAradvArako'nusvArAbhAvaH iti tasmAt kartavyameva vyavasthita-vA-smaraNamiti / nanu tathApi vyavasthitavA-smaraNaM na kriyatAM "na padAnta0"(kAta0 pari0 sU011)ityAdinA kevalAnusvAravidhAveva sthAnivadbhAvaniSedhaH pratipattavyaH / asya ca viziSTavidheH sthAnivadbhAvaviSayatvAdaprAptirityAzaGkyAha-padAntavidhinibandhano vA sthAnivadbhAvapratiSedhaH syAditi kecit /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH 223 vayaM tu brUmaH- svasiddhAntamuktvA kasyacit siddhAntamAha - padAntavidhIti / vAzabdenAtrAsvarasaH sUcitaH / asvarasa eva kuta iti ced ucyate - padAntatve siddhe sthAnivadbhAva upapadyate / sthAnivadbhAvaniSedhe tu padAntatvam ityanyo'nyAzrayatvAditi, kutra tarhi padAntatve sthAnivadbhAvaniSedhasya viSaya iti ced yatrAnyo'nyAzrayo nAsti / yathA- 'agnayaH santi' ityatra asdhAtorakArasya sthAnivadbhAvaniSedhAnnotvamiti / atra guravaH- nAtra itaretarAzrayadoSaH, yato nakArasya padAntatA astyeva, kintu sthAnivadbhAvaniSedhenApadAntatA kriyate iti / atha padAntAdhikRterdUratvAcca antazabdasya padAnto'rthaH, so'pi na vaktavyaH ityAha - nanvityAdIti hemakaraH / tanna / pUrvasUtre'pi padAntAdhikAraH pravartate, tato dUratvAbhAvAd anyadapi bahu pralapitam / tanna dUSitaM granthagauravabhayAt / vyaktI pravRttatvAditi / nanu anusvArazakArayorapi vyaktivyAkhyA ghaTata ityAha-paratvAditi |cakArachakAramAdAya vizeSasUtramidamiti paratve'dhikamAha-anantya iti / sakRdgatanyAyAditi / sakRd ekavAram, yad bAdhitaM tad bAdhitameva / ato vipratiSedho gamyate ityarthaH / / 53 / [samIkSA] 'bhavAn + carati, bhavAn + chAdayati, bhavAn + cyavate, bhavAn + chyati' isa avasthA meM pANinIya prakriyA ke anusAra "nazchavyaprazAn" (8 / 3 / 7) se nakAra ke sthAna meM ru Adeza, "atrAnunAsikaH pUrvasya tu vA" (8 / 3 / 2) se vaikalpika anunAsika, pakSa meM "anunAsikAt paro'nusvAraH" (8 / 3 / 4) se anusvArAgama, "khrkhsaanyorvisrjniiyH"(8|3|15) se visargAdeza, "visarjanIyasya sH"(8|3|34) se visarga ko sakAra tathA "stoH zcunA zcuH" (8 / 4 / 40) se zakArAdeza hone para 'bhavA~zcarati, bhavAMzcarati, bhavA~zchAdayati, bhavAMzchAdayati' zabdarUpa siddha hote haiN| kAtantrIya prakriyA ke anusAra n ke sthAna meM kevala anusvArapUrvaka z Adeza kie jAne para hI ukta rUpoM kI niSpatti mAnI jAtI hai| donoM prakriyAoM meM se pANinIya prakriyA vistRta hone ke kAraNa durbodha bhI ho sakatI hai, parantu kAtantrIya prakriyA meM saMkSepa aura saralatA sannihita hone se lAghava spaSTa hai| [vizeSa] 1. "tebhya eva hakAraH pUrvacaturthaM na vA" (1 / 4 / 4) isa sUtra meM paThita 'vA' ko vyavasthitavibhASA ke rUpa meM mAne jAne ke kAraNa 'prazAn carati' ityAdi meM
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 kAtantravyAkaraNam na ko anusvArapUrvaka zakArAdeza nahIM hotA |agrim "TaThayoH SakAram, tathayoH sakAram" (1 / 4 / 9,10) sUtroM meM bhI vyavasthitavibhASA ke AzrayaNa se 'prazANTIkate, prazAntarati' meM mUrdhanya SakAra tathA dantya sakArAdeza n ke sthAna meM pravRtta nahIM hote | 2. prakRtasUtrapaThita 'anta' zabda kA artha 'virati' yA 'avasAna' mAnA jAtA hai, jisake phalasvarUpa 'tvantarasi' meM n ke sthAna meM anusvArapUrvaka sakArAdeza nahIM hotaa| vastutaH ise "tathayoH sakAram" (1 / 4 / 10) sUtra kI vyAkhyA meM dikhAyA jAnA cAhie / / [rUpasiddhi] 1-4. bhavAMzcarati, bhavAMzchAdayati, bhavAMzcyavate, bhavAMzyati / bhavAn + carati, bhavAn + chAdayati, bhavAn + cyavate, bhavAn + chyati' sthiti meM na ke sthAna meM anusvArapUrvaka z Adeza / / 53 / 54. ThaThayoH SakAram (1 / 4 / 9) [sUtrArtha] padAntavartI nakAra ke sthAna meM anusvArapUrvaka mUrdhanya SakArAdeza hotA hai Ta-Tha vargoM ke para meM rahane para / / 54 / [du0 vR0] nakAraH padAntaSTaThayoH parayoH SakAramApadyate'nusvArapUrvam / bhavAMSTIkate, bhavAMSThakAreNa ||54 / [ka0 ca0] TaThayoH / nanu ThakAreNeti kimapekSayA karaNatvaM kriyAzruterabhAvAt ? satyam / kriyApadamatra vivakSitavyamiti na doSa iti hemakaraH / / 54 / [samIkSA] 'bhavAn + TIkate, bhavAn + ThakAreNa' isa avasthA meM kAtantrakAra n ke sthAna meM anusvArapUrvaka S Adeza karake 'bhavAMSTIkate, bhavAMSThakAreNa' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / pANini ke anusAra yahA~ bhI n ko ru, ru ko visarga, visarga ko s,
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturthI vargapAdaH 225 s ko S Adeza tathA anusvAra - anunAsika pravRtta hote haiM / ataH saM0 53 kI taraha yahA~ bhI pANinIya prakriyA gauravapUrNa hai || [rUpasiddhi] 1. bhavAMSTIkate / bhavAn + TIkate / padAntavartI nakAra ko anusvArapUrvaka mUrdhanya kArAdeza | 2. bhavAMSThakAreNa / bhavAn + ThakAreNa / ThakAra ke para meM rahane para padAntavartI nakAra ko anusvArapUrvaka mUrdhanya SakArAdeza || 54 | 55. tathayoH sakAram (1 / 4 / 10 ) [ sUtrArtha ] tantha ke para meM rahane para padAnta nakAra ko anusvArapUrvaka sakArAdeza hotA hai | 55 | [du0 vR0] nakAraH padAntastathayoH parayoH sakAramApadyate anusvArapUrvam / bhavAMstarati bhavAMsthuDati / puMskokilaH, puMskhananam / puMzcakoraH, puMzchatram / puMSTiTTibhaH supuMzcarati / puMso'ziTyaghoSaviSaye saMyogAntalopasyAnityatvAt / yathAprAptameva | aziDiti kim ? puMsaraH / / 55 / [vi0 pa0 ] tathayoH / iha svarAntasthAnunAsikaparayostathayoriti vyavasthita vA smaraNena veditavyam / tena mahAn tsarurityatra na bhavatIti / tathA yathAsambhavaM pUrvaparayorapi sUtrayorvyAvRttiriti / puMskokila ityAdi / pumAMzcAsau kokilazceti / puMskhananamityAdiSu yathAyogaM vigrahaH kAryaH / supuMzcaratIti / zobhanAH pumAMso yasmin kule iti vigrahaH / "virAmavyaJjanAdAvuktaM napuMsakAt syamorlope'pi " (2|3|64 ) iti vacanAd anuzabdalope saMyogAntasakArasyApi lopaH kathanna prAptaH ? puMskokila ityAdiSu ca " vyaJjanAntasya yatsubhoH " ( 2 / 5 / 4 ) ityatidezabalAt tat kathamasau saMyogAntalopo na bhavatItyAha - puMsa ityAdi / tathA ca vakSyati - punaH saMyogagrahaNamiha pUrvasmiMzcAnityArthamiti / ihApi svarAntasthAnunAsikapare'ghoSe ityeva / tena 'puMkSIram, puMkSura:' iti saMyogAntalopa eveti /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNa nanu 'puMskokilaH' ityAdau 'vyaJjanAntasya yatsubhoH' (2 / 5 / 4) ityatidezabalAllopaH prApnoti / na ca tatrAnityatvaM pratipAditam ? satyam / saMyogAntalopa ityetadvacanavihitasyaiva kAryasya tatrAtideza ityadoSaH / tena visarjanIye sati kvacid "anavyayavisRSTastu sakAraM kapavargayoH", kvacid "visarjanIyazce che vA zam, Te The vA pam" (1 / 5 / 1,2) ityAdyAha - yathAprAptameveti / / 55 / [ka0 ca0] tthyoH|"pumH khayyampare"(pA0 8 / 3 / 6) iti paraH / puma iti luptasaMyogAntasya puMso'nukaraNam, pumo makAro bindupUrvaM sakAram Apadyate ityarthaH |khyiiti, ziDvAjeti'ghoSe pare ityarthaH / khayi kIdRze ampare, svarAntasthAnunAsikapara ityarthaH / khayIti kim ? puMvat / ampara iti kim ? puMkSuraH / tanna vaktavyamityAha - puMsa iti vRttiH| __ atha paramate 'pumaH' iti nirdezAt 'pumAn karoti' ityatra na bhavati / asmanmate iha kiM syAditi cet, na / ihApi 'puMsaH' iti vRttau luptAmzabdasyAnukaraNArthaM bhavati / ata eva kazcidiha svarAntasthAnunAsikaparayozcachayoH, TaThayostathayoriti sambandhaM manyate / tena bhavAn cchau likhati, bhavAn TaThau likhati, mahAn tsarurityAdau na bhavati / asmanmate tadeva pramANamiti hRdi kRtvAha - iha svarAnta ityAdi paJjI / nanu 'puMskokilaH' ityAdeH kathamiha prastAvaH / yatra saMyogAntalopasyAnityatvaM tatraiva darzayitum ucitatvAt ? satyam / atrApi prayojanamasti, anusvArapUrvasya sakArasya vaktavyatvAditi hemakarAzayaH / vayantu svarAntasthAnunAsika evAghoSe'ntalopo'nitya iti / / 55 / [samIkSA] "bhavAn + tarati, bhavAn + thuDati' Adi sthaloM meM kalApakAra n ke sthAna meM hI sAkSAt anusvArapUrvaka s-Adeza karate haiM / isI prakAra 'bhavAMstarati, bhavAMsthuDati' prayoga siddha hote haiM / pANini ke anusAra n ke sthAna meM ru Adeza, ru ke sthAna meM visarga, visarga ke sthAna meM sakArAdeza tathA anusvAra-anunAsika hone para ukta rUpa niSpanna hote haiM / saM0 53 kI samIkSA ke anusAra yahA~ bhI pANinIya prakriyA meM gaurava spaSTatayA parilakSita hotA hai / / [vizeSa] 'puMskokilaH, puMskhananam, puMzcakoraH, puMzchatram, puMSTiTTibhaH, supuMzcarati' ityAdi prayogoM kI siddhi ke lie pANinIya vyAkaraNa meM sUtra hai- "pumaH khayyampare"
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturthI vargapAdaH ( pA0 8 / 3 / 6) / AcArya zarvavarmA ne isake lie pRthak sUtra nahIM banAyA / ataH durgasiMha Adi vyAkhyAkAroM kA abhimata yaha hai ki ziibhinna aghoSa ke para meM rahane para 'pumans' zabda meM prApta saMyogAntalopa anitya mAnA jAtA hai / tadanusAra 'pumAMzcAsau kokilazca' isa vigraha tathA 'pumans + kokila:' isa avasthA meM "vyaJjanAntasya yatsubhoH " ( 2/5/4 ) sUtra dvArA atideza, "puMso'nuzabdalopaH " (2 / 2 / 40) se an kA lopa, saMyogAntalopa kI anityatA se "saMyogAntasya lopaH" (2 / 3 / 54) sUtra se saMyogAnta s ke lopa kA niSedha, "manoranusvAro ghuTi" (2 / 4 / 44 ) se m ko anusvAra, "rephasorvisarjanIyaH " ( 2 / 3 / 63) se s ko visarga evaM "anavyayavisRSTastu sakAraM kapavargayoH" (2 / 5 / 29) se visarga ko s Adeza karane para 'puMskokilaH ' rUpa siddha hotA hai / 'puMzcakora: puMzchatram, supuMzcarati' meM " visarjanIyazce The vA zam" (1/5/1) sUtra se visarga ke sthAna meM zakArAdeza 'puMSTiTTibha:' meM "Te The bA Sam " (1 / 5 / 2 ) se mUrdhanya SakArAdeza pravRtta hotA hai / 'puMsara:' meM ziTpara hone ke kAraNa saMyogAntalopa kA niSedha nahIM hotA / ataH salopa tathA m ko anusvArAdeza hone para 'puMsara:' rUpa sAdhu hotA hai / aisI mAnyatA hai ki vasanta Rtu meM puruSa - kokila ke hI svara meM vizeSa mAdhurya rahatA hai / strI - kokila meM nahIM / yaha bhI prasiddhi hai ki kokila apane aNDe kAka- nIDa meM rakha dete haiM aura isa prakAra kokila - zAvakoM kA pAlana-poSaNa kAkoM dvArA kiyA jAtA hai / isIlie inakA 'parabhRtaH' yaha bhI eka nAma hai / parantu puruSazAvakoM kA pAlana-poSaNa svayaM kokila mAtA- pitA hI karate haiM / yA jisa puruSazAvaka kA pAlana-poSaNa kokila mAtA-pitA dvArA kiyA jAtA hai usI ke svara meM vizeSa mAdhurya utpanna hotA hai / ba~galA - TIkAoM meM etadviSayaka eka zloka upalabdha hotA hai - 227 saMvardhitaH pitRbhyAM ya ekaH puruSazAvakaH / puMskokilaH sa vijJeyaH parapuSTo na karhicit // [rUpasiddhi] 1. bhavAMstarati / bhavAn + tarati / takAra ke para meM rahane para padAntavartI na ko anusvArapUrvaka sakArAdeza /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kAtantravyAkaraNam 2. bhavAMsthuDati | bhavAn + thuDati / thakAra ke para meM rahane para padAntavartI n ko anusvArapUrvaka sakArAdeza / / 55 / 56. le lam (1 / 4 / 11) [sUtrArtha] lakAra ke para meM rahane para padAntavartI nakAra ko lakArAdeza hotA hai / / 56 / [du0 vR0] nakAraH padAnto le pare lam Apadyate anusvArahInam |bhvaaNllunaati, bhavA~llikhati / kArahInatvAdanunAsikam / / 56 / [du0 TI0] le lam / anunAsikayogAd anunAsikamiti / etaduktaM . bhavati nakAro'nto'nusvAreNa hInaM lakAramanunAsikamApadyate ityarthaH / kArahInatvAditi hetuH / varNAt prayuktaH kArazabdo hi svarUpagrAhako dRSTaH, tadabhAve "sthAne'ntaratamaH" (kAlA0 pari024) ityanunAsikasya nakArasyAnunAsika eva bhavati / dviprabhedA hyantasthAHsAnunAsikA niranunAsikAzca rephavarjitA iti / anusvArapUrvamityapi na saMbadhyate, yato'nunAsikasya lakArasyApi nakAra eva sthAnI dRzyate sa kathamantaratamo na bhavatIti ||56 / [vi0 pa0] le lam / yadyapyantasthA dvividhAH sAnunAsikA niranunAsikAzca rephavarjitA iti, tathApi sUtre niranunAsikasyaiva zrUyamANatvAt sa eva lakAraH prApnoti | tadayuktam / kArazabdo hi varNAt paraH zrUyamANo yathAzrutavarNaparigrAhako bhavati, tadabhAve "sthAne'ntaratamaH" (kAlA0 pari0 24) iti nyAyAd anunAsikanakArasyAnunAsika eva lakAro bhavati ityAha -kArahInatvAd anunAsikam iti / etenAnusvArapUrvamiti na saMbadhyate, yato'nusvArasyApi nakAra eva sthAnI, sa cAnunAsikenaiva lakAreNAntaratamyAt pravartamAnena sarvAtmanAghrAtatvamiti kathamanusvAraH pravartate, sthAnina evAbhAvAt / ata evoktam- anusvArahInam iti / ___ nanu anunAsiko hi varNadharmaH, tathA ca sahAnunAsikena varNadharmeNa vartante iti , sAnunAsikA varNA ucyante / tat katham anunAsikaM lakAramApadyate iti sAmAnA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH dhikaraNyamiti ? satyam | anunAsikadharmayogAd anunAsika ucyate lakAraH / yathA daNDayogAd daNDaH puruSaH iti || 56 | [ka0 ca0] le0 / nanu bhavA~llunAtItyatra kathaM sAnunAsikalakAraH zrUyate ? satyam | antasthA: sAnunAsikA niranunAsikA rephavarjitA iti ko doSaH ? atha tarhi evaM sAnunAsikA niranunAsikA eva kathanna syuriti manasi kRtvAha - yadyapItyAdi / atra sUtre kathaM sAnunAsiko na nirdizyate tatazcAntaratamavyAkhyA ca parihRtA bhavati ? satyam / antaratamaparibhASAyA anupravezAdanusvArapUrvo lakAra eva prApnotIti hemakaraH / tanna / sUtre sAnunAsikanirdezenApi sarvAtmanA AghrAtatvAd anusvAro na bhavatIti vaktuM zakyatvAt / atha pUrveSu yogeSu antaratamatayA pravRttirdRSTA / tadvad atrApi bhavati, tat kathaM sAnunAsiko na nirdizyate ? satyam / sUtre " le lam" (1|4|11 ) iti sAnunAsiko na nirdiSTaH, uccAraNagauravAditi hemakaraH / nanu kArazabde vidyamAne'pi " sthAne'ntaratamaH " ( kAlA0 pari0 24) ityasya kathaM nAnuvRttiH ? satyam / kArazabdasya yathAzrutavarNagrahaNAdantaratamasya vivakSA parihRtA, tadabhAve ca vartate iti / / 56 / [samIkSA] 'bhavAn + lunAti, bhavAn + likhati' ityAdi sthaloM meM kalApakAra ke nirdezAnusAra nU ko sAnunAsika lU Adeza hokara 'bhavallunAti, bhavA~llikhati' Adi zabdarUpa niSpanna hote haiM / pANini ne aise sthaloM meM parasavarNAdeza kA vidhAna kiyA hai - " torli" (8|4| 60 ) / pANinIya aura kalApa donoM meM hI sAkSAt sAnunAsika Adeza vihita nahIM hai, vyAkhyA ke bala para hI sAnunAsika lakArAdeza upapanna ho pAtA hai / pANinIya vyAkhyAkAra kahate haiM ki sthAnI nakAra yataH anunAsika hai - " mukhanAsikAvacano'nunAsikaH " (1 / 1 / 8), ataH parasavarNa lakArAdeza bhI sAnunAsika hI hogA - " vidvAn likhatIti sthite nakArasya sthAninaH anunAsikasya parasavarNo lakAro bhavan AntaryAdanunAsika eva lakAro bhavatItyarthaH" (bA0 ma0 8 / 4 / 60) /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam kalApa ke vRttikAra durgasiMha ne kahA hai ki uparyukta sUtroM meM (1 / 4 / 8,9,10 ) kAra ke sAtha varNoM kA pATha kiyA gayA hai, prakRta sUtra meM la ke sAtha 'kAra' paThita nahIM hai | AcArya kA yaha vizeSa nirdeza hI anunAsika lU ko sUcita karatA hai - "kArahInatvAdanunAsikam" (kAta0 vR0 1|4|11 ) / kalApa ke anusAra uccarita varNa ke svarUpa kA avabodha karAne ke lie do pratyaya nirdiSTa haiM - kAra evaM t / 230 yadi AcArya ko l-varNa ke anunAsikarahita svarUpa kA avabodha karAnA abhISTa hotA to ve l ke sAtha kAra kA bhI pATha avazya hI karate / na karane kA yahI uddezya ho sakatA hai ki unheM yahA~ sAnunAsika lakAra karanA abhISTa hai, jaisA ki prayogoM meM bhI dekhA jAtA hai / ina do kAryoM kI ubhayatra samAnatA hone para bhI pANini kA sAvarNyajJAna avazya hI gauravAdhAyaka kahA jA sakatA hai / [rUpasiddhi] 1. bhavA~llunAti / bhavAn + lunAti / lakAra ke para meM rahane para padAntavartI n ko anunAsika l Adeza / 2. bhavA~llikhati / bhavAn + likhati / lakAra ke para meM rahane para padAntavartI n ko sAnunAsika l Adeza || 56 | 57. ja jha Ja-zakAreSu JakAram (1 / 4 / 12 ) [ sUtrArtha ] padAntavartI nakAra ke sthAna meM JakArAdeza hotA hai / yadi nakAra ke bAda ja, jha, JayA za varNa ho // 57 // [du0 vR0] nakAraH padAnto ja jha Ja - zakAreSu parato nakAramApadyate / bhavAJjayati, bhavAJjhAsayati, bhavAJJakAreNa, bhavAJzete / padamadhye caTavargAdeza iti ja jha JazakAreSu JakAravidhAnam // 57 // [vi0pa0] jajhaJa0 / nanu ze JakAram iti kriyatAm, jajhaJAnAM ca vargatvAt teSu tavargazcaTavargAviti JakAraH siddha evetyAha- padamadhye caTavargAdeza ityAdi / bhavAJjayatItyAdau padAntatvAnna tena JakAraH sidhyatIti bhAvaH // 57 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturthI vargapAdaH 231 [ka0 ca0] jajhaJa0 | padamadhya iti vRttiH / idameva JakAravidhAnaM padamadhye caTavargAdeza iti jJApayatItyarthaH / DaDhaNaparastvityAdivacanaM ca jJApakam unneyam / nanu " tavargazcaTavargayoge caTavargI" (2 / 4 / 46) iti sUtramekapadaprastAve na kriyatAm, kintu sAmAnyena vidhIyatAm / tadA tenaiva bhavAJjayatItyAdikaM bhaviSyati, kimanena ? naivam | yadi sAmAnyena vidhIyate tadA sUtratrayaM kartavyaM syAt / tathAhi 'bhavAJzete' iti siddhyarthaM "ze JakAram" (1 / 4 / 12 ) ityekaM sUtram, svodAharaNasiddhyarthaM "tavargazcaTavargayoge caTavargau" (2 / 4 / 46) ityastyeva, 'madhuliT tarati' iti siddhyartham aparamapIti / anyathA atrApi tavargasya TavargaH syAditi hemakaraH || 57 | [samIkSA] T 'bhavAn + jayati, bhavAn + jhAsayati, bhavAn + JakAreNa, bhavAn + zete' ityAdi sthaloM meM kalApakAra n ke sthAna meM J Adeza karake 'bhavAJjayati, bhavAJjhAsayati, bhavAJJakAreNa, bhavAJzete' Adi rUpa siddha karate haiM / yahA~ pANini ne zcutva - vidhAna kiyA hai - "stoH zcunA zcuH " ( 8 / 4 / 40 ) / jJAtavya hai ki cavarga ke antargata Ane vAle 'ca-cha- ja jha Ja' ina pA~coM varNoM ke paravartI hone para padAntavartI nakAra ke sthAna meM JakArAdeza ke udAharaNa pANinIya vyAkaraNa meM nahIM milate | ataH pANinIya nirdeza kI apekSA kalApa kA nirdeza adhika vizada kahA jA sakatA hai| [vizeSa ] kalApavyAkaraNa ke kAraka - prakaraNa meM eka sUtra hai - "tavargazcaTavargayoge caTavargau" ( 2 / 4 / 46 ) / isa sUtra se cavarga ke paravartI hone para tavarga ke sthAna meM cavargAdeza hotA hai / isI ke nirdezAnusAra ja, jha evaM tra varNoM ke para meM rahane para n ke sthAna meM J Adeza kiyA jA sakatA hai / yadi aisA svIkAra kara liyA jAe to phira kevala zakAra ke paravartI hone para hI nakAra ko nakArAdeza karanA avaziSTa raha jAtA hai / tadartha "ze JakAram" itanA hI sUtra karanA Avazyaka hai / isa para vRttikAra durgasiMha ne samAdhAna diyA hai - 'padamadhye caTavargAdeza iti jajhaJazakAreSu JakAravidhAnam' (kAta0 vR0 1 / 4 / 12 ) / arthAt kAraka-prakaraNIy( 2 / 4 / 46 ) sUtra kI pravRtti pada ke madhya meM hotI hai / madhyavartI tavarga ke sthAna meM
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 kAtantravyAkaraNam cavargA deza upapanna hotA hai / jaise - 'rAjJaH, majjati' ityAdi / yahA~ padAntastha n ke sthAna meM J AdezavidhAnArtha prakRta sUtra yathAvat rUpa meM banAnA ucita hI hai| [rUpasiddhi] 1-4. bhavAJjayati, bhavAJjhAsayati, bhavAJakAreNa, bhavAzete / bhavAn + jayati, bhavAn + jhAsayati, bhavAn + akAreNa, bhavAn + zete / yahA~ kramazaH 'j-jh-J-z' vargoM ke paravartI hone para padAntavartI n ko J Adeza / / 57 / 58. zincau vA (1 / 4 / 13) [sUtrArtha] padAntavartI n ke sthAna meM vikalpa se 'nv' Adeza hotA hai, z varNa ke para meM rahane para | yaha jJAtavya hai ki 'nca' Adeza na hone para ukta sUtra "jajhaJazakAreSu akAram" (1 / 4 / 12) se JakArAdeza hogA || 58 / [du0 vR0] nakAraH padAntaH zi pare ncau vA prApnoti akAraM vA / bhavAJchUraH, bhavAJczUraH, bhavAJzUraH / kurvaJchUraH, kurvaJczUraH, kurvazUraH / prazAJchayanam, prazAJczayanam, prazAJzayanam / NatvaM gatvaM ca na syAt / anusvAro vargAntazca syAdeva / vAtra samuccaye / / 58 / [du0 TI0] zi ncau / nakArazcakArAnto bhavatItyarthaH / nakArazcakArazca yadIha pRthagbhAvenAdizyate, tadA nakArasya nakArakaraNamanarthakam / atha yadi nakArasthityarthaM nakArakaraNam, tarhi vAzabda iha vikalpArtha eva bhavan rUpatrayamavadhArayiSyati / tarhi JakAra eva kRta ekamAdezaM vikalpayiSyati ? satyam | sAdhyatayA cakAraH kRto'nuvidhAyakatayA ca nakAra iti / varNadvayApekSayA tu dvivacanaM yathAzrutavarNaparigrahArthamiti / raSAbhyAM nasya NatvaM casya gatvaM ca na syAt / nanu virAme vyaJjanAdau ca pratyaye gatvaM vakSyati, tat katham iheti ? satyam / prazAmaH zayanaM prazAJchayanamiti "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityanena syAt / tarhi nasyAnusvAre vargAntazca kathamiti anusvArasya hi vyaktau pravRttatvAt / dvivacanasya
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturSo vargapAdaH 233 tu yathAzrutavarNaparigrahabalena 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kAta pari0 vR0 33) ityapi bAdhyate / 'vA'tra samuccaye' iti siddhAnte tu khalvevam-zakAre JakAraM vA ncau vA ityarthaH / / 58 / [vi0 pa0] zi ncau / kurvaJchUra iti kRJaH zantRG, anubandhalopaH / 'tanAderuH, karoteH' (3 / 2 / 37;5 / 4) iti guNaH / "asyokAraH" (3 / 4 / 39) ityAdinA akArasyokAraH / virAme saMyogAntalope ncAdeze kRte pakSe zakArasya "vrgprthmebhyH"(1|4|3) ityAdinA chakAraH, nvAdezAbhAvapakSe pUrveNa JakAra eveti rUpatrayam / prazAJchayanamiti | prazAn iti sAdhitameva / prazAmaH zayanamiti vAkye "svare dhAturanAt" (4 / 6 / 75) iti nakAro nivrtte| ____ atha ncAviti kathameka evAyamAdezaH / yAvatA nakAracakArau bhinnAveva kathaM nAdizyate / nakArasya nakArakaraNaM vyarthamiti cet , tadayuktam / kAryAntarabAdhanArthaM bhaviSyati, naivam / evaM sati zakAre rUpatrayaM syAt / tathAhi pUrveNa akAro'nena nakArazcakArazceti / tato yadi rUpatrayamabhipretaM syAt tadA 'zi caM vA' iti kRte vibhASayA cakAro bhaviSyati / vikalpabalAdeva pakSe nakArasya sthitiH / pUrveNa JakAro'styeva iti rUpatrayaM siddham, kiM nakArakaraNeneti ? tasmAnnakArakaraNAdevAdezo'yameka iti / yadyevaM "zi cau" iti kathaM na kRtam ? akAra evaikatvam Adezasya bodhayiSyati / anyathA pUrveNaiva siddhatvAt kimartham anena prakArakaraNeneti ? etenAnusvAravargAntaprakriyA ca parihRtA bhavati ? satyam / nakArazcakArAnto bhavatIti sAdhyatayA cakAraH kRto'nuvidhAyakatayA ca nakAra iti / ekavidhAnena hi lAghavaM bhavati, na vidhAnadvayeneti bhAvaH / Adezasyaikatve'pi varNadvayApekSayA dvivacanam, tacca yathAzrutavarNaparigrahArthameva / anyathA ncAdeze kRte'nantyatvAnnakArasya "ravRvarNebhyaH" (2 / 4 / 18) ityAdinA Natvam, cakArasya "cavargadRgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) iti gatvaM syAdityAha - NatvaM gatvaM ca na syAd iti / nanu gatvaM "virAmavyaJjanAdau ca" (2 / 3 / 64) pratyaye vidhIyate, tat kathamiha prAptiH ? satyam / prazAmaH zayanaM prazAJchayanam iti vigrahe "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityanena syAditi / tarhi nakArasyAnusvAro vargAntatA ca katham ? satyam / anusvArasya vyaktau pravRttatvAt pravRttasya ca varge vargAntasyAvazyaMbhAvitvAdityAha -
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 kAtantravyAkaraNam anusvAro vargAntazca syAdeveti / athAntaraGge'nusvArAdau kartavye bahiraGgatvAdasiddho nyAdezaH, tatazcAnantyatvAbhAvAt kathamanusvAra iti na codyam, dvivacanasya yathAzrutavarNaparigrahaNena 'asiddhaM bahiraGgam' (kAlA0 pari0 42) ityasyApi bAdhitatvAt / 'vAtra samuccaye' ityAdezasyaikatvasya samarthitatvAt pUrvasUtrAd akArAdhikArasya vidyamAnatvAdayaM vAzabdaH samuccayArtha eva ghaTate / ubhayorapi kAryayorvAkyopAttatvAnnakAraH zakAre pare akAraM vA prApnotItyarthaH / / 58 / [ka0 ca0] zi cau / nanu prazAma ityatra vAkye kathaM "mo no dhAtoH" (4/6/73) iti kRto nakAro na zrUyate ityAha-vAkya ityAdi / "svare dhAturanAt" (4/6/75) iti svare pare dhAturnivartate, natvAt / AkAro na nivartate ityarthaH / kAryAntarabAdhanArthaM bhaviSyatIti pUrveNa akAraprAptereva bAdheti bhAvaH / anyathA asminnApe pakSe pUrvasUtrapravRttyA rUpadvayameva syAditi, tadA "zi caM vA" itItyAdi / nanu "zi caM vA" iti kRte'pi vAzabdaH samuccayArthaH kathanna syAd vikalpArthe vA kiM pramANam ? satyam / yadi "zi caM vA" iti kRte'pi vikalpa eva na syAt tadA niHsandehArthaM cakAragrahaNameva (zi cam, ceti) kRtaM syAt / atha siddhAnte'pi cakArasyAkaraNAd vAzabdo vikalpArtha eveti kiM nocyate ? naivam / yadi sthitipakSe'pi vAzabdo vikalpArthaH syAt tadA tena vikalpena rUpatrayaM syAt / tathAhi pUrveNa akAraH, anena cAdezaH / vikalpapakSe nakArasthitiriti / atra yadi etadeva sAdhyaM syAt tadA niHsandehArthaM 'zi cAnto vA' iti kRtaM syAt / ayamarthaH - nakAraH zi pare cAnto vA bhavati / tatazca pakSe vikalpabalAdeva nakArasthitiH, pUrvasUtreNa ca JakAro'pyastyeveti / etena AdezadvayazaGkApi parihatA bhavatIti / na ca ' zi cAnto vA' iti kRte gauravam iti vAcyam, zaGkAdvayaparihArArthaM gauravasyApi nyAyyatvAditi / tasmAdIdRzasyAkaraNAd vAzabdaH samuccayArtha eva / nanu 'zi cAnto vA' iti kriyamANe dvivacanasyAbhAvAd yathAzrutavarNaparigrahavyAkhyAviraheNa NatvagatvayornirAkaraNAbhAvAt te syAtAm iti , tat kathamidamucyate iti cet, na / NatvaM hi vyaktibalAdanusvArasya pravartamAnatvAdeva na bhaviSyati / gatvamapi dRgAdisAhacaryAdaupadezikadhAtvavayavacavargagrahaNAnna bhavaSyitIti kazcit / tanna / dhAtvavayavasya gatvasvIkAre 'tRSNag' ityasiddheH /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho varyapAdaH 235 na cAsmin pakSe iha 'zi caM vA' iti kuryAd ityAdyasaGgatam / dvivacanaphalasyAbhAvAditi vAcyam / cakArakaraNAdeva AdezadvayapakSe nakArasyAntyatvena phalasya sudUraparAhatatvAt [gatvAbhAvasya siddhatvAt ] | hemakarastu - yadi sthitipakSe'pi vAzabdasya vikalpArthatA syAt tadA pUrvasUtre nakAragrahaNam apanIya 'zinUco vA' iti vidadhyAt, tadApi rUpatrayaM bhaviSyati / athaivaM kRte eka evAdezaH kathaM na syAt / na caikAdeze bahuvacanam asaGgatam iti vAcyam, varNatrayApekSayA bahuvacanasya caritArthatvAt ? satyam / yadyeka evAdezaH syAt tadA nakArasya vargAntatve saMyuktasajAtIyayorvarNayoruccAraNAbhedAnnakAro vyarthaH syAt / tasmAd bhinnAvevAdezAviti / atha bahuvacanAdezatrayaM kathaM na syAt ? naivam vAgrahaNAt / bahuvacanaM tu varNadvayApekSayA caritArtham / tasmAt pUrvasUtre nakArakaraNAdihApyAdezaikatvasya ca samarthitatvAdayaM vAzabdaH samuccayArtha evetyAcaSTe / Adezasya dvitve bahuvacanAd gatvAbhAvastasmAd bhinnayogakaraNAd vAzabdaH sthitipakSe samuccdayArtha evetyAcaSTe / anye tu yadi siddhazAstre vikalpaH syAt tadApi pakSe JakAro bhaviSyatIti sAdhyakSaterabhAvAt samuccayArthatvameva yuktam / na ca vikalpabalena pakSe nakArasthitirapi karaNIyeti vAcyam, AmnAyaviruddhasya jJApayitum ayogyatvAt / ata eva kulacandro'pyAhanakArasthityadarzanAt samuccayArtho vAzabdaH / yadyapyanenaiva siddhAntena AdezadvayazaGkA parihatA bhavati, tathApi rUpatrayAbhyupagamavAdena siddhAntAntaraM pradattam ityAhuH / sUtrArthaM kurvan lAghavadarzanArthatvAt siddhAntayati satyam ityAdi / cakArasya sAdhyatvena nakAro'pi svasthityA anuvidadhAtItyanuvidhAyako nakAra ityarthaH / Adezasyaikatvasya samarthitatvAditi 'zi caM vA' ityakaraNAditi bhAvaH // 58 // [samIkSA] 'bhavAn+ zUraH, kurvan + zUraH, prazAn + zayanam' isa sthiti meM kalApakAra ke nirdezAnusAra 'n' ko 'nc' Adeza, "vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAraM na vA" (1 | 4 | 3 ) se chakArAdeza, "manoranusvAro ghuTi" (2/4/44) se anusvAra, " varge vargAntaH" (2/4/45) se JakArAdeza hone para 'bhavAJcchUraH' zabda niSpanna hotA hai / "dhuTo dhuTyekavarge " (kAta0 pari0, saM0 76 ) se c ke lopa - pakSa meM bhavAJchUraH,
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 kAtantravyAkaraNam chakArAdezAbhAva meM bhavAJcazUraH evaM n ke sthAna meM kevala 'J' Adeza hone para bhavAJzUraH rUpa bhI banate haiM / pANini ke anusAra tugAgama ( 8 / 3 / 31), chatva (8|4|63), zcutva (8 / 2 / 40), c-lopa (814 65) hokara ukta prayoga siddha hote haiM / jinheM lakSya kara kahA gayA hai ( dra0, si0 kau0 ityAdi) - achau acachA JacazA azAviti catuSTayam / rUpANAmiha tuk-chatva-calopAnAM vikalpanAt // prayukta hone vAle vidhisUtroM kI saMkhyA meM sAmya hone para bhI pANinIya vyAkaraNa meM Adeza tathA Agama do vidhiyA~ avazya hI gauravAdhAyaka siddha ho sakatI haiN| kAtantra meM eka-eka hI sUtradvArA n ke sthAna meM 'nca' evaM 'J' Adeza kA vidhAna lAghava-bodhaka kahA jA sakatA hai / [vizeSa ] 'kurvaJchUra: ' Adi sthaloM meM "raSTavarNebhyo no NamanantyaH" (2 / 4 / 18) se nakAra ko NakArAdeza tathA 'bhavAnczUraH' ityAdi sthaloM meM "cavargadRgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) se 'c' ko 'g' Adeza nahIM hotA hai, kyoMki sUtra ( zincau vA ) meM dvivacana ke pATha se AcArya kA yahI abhiprAya mAnA jAtA hai, ki yahA~ NakArAdeza na ho / "cavargadRgAdInAM ca" (2 / 3 / 48) sUtra meM 'dRg' zabda kvibanta hai | ataH usake sAhacarya se yahA~ cakAra ko gakArAdeza nahIM hogA, kyoMki 'bhavAnc' kvibanta nahIM hai aura gakArAdeza kvibanta meM hI hogA / yaha AzaGkA nahIM karanI cAhiye ki Natva na hone se nakAra ke sthAna meM anusvAra evaM akArAdeza bhI nahIM hoMge, kyoMki anusvArAdeza vyakti hai aura vyakti sabhI kAryoM kI bAdhikA mAnI jAtI hai / isIliye vRttikAra durgasiMha ne kahA hai - " NatvaM gatvaM ca na syAt / anusvAro vargAntazca syAdeva" iti / sUtrapaThita 'vA' zabda ko yahA~ samuccayArthaka mAnA jAtA hai / yaha jJAtavya hai ki kalApavyAkaraNa meM vikalpArtha ke avabodha - hetu prAya: 'navA' zabda kA hI prayoga kiyA gayA hai / prakRta sUtra meM nakArarahita 'vA' ke pATha se vyAkhyAkAra use samuccayArthaka mAnate haiM / phalataH nU ke sthAna meM 'nUc' tathA 'Ja' donoM hI Adeza pravRtta hote haiM /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH [rUpasiddhi] 1-3. bhavAJchUraH, bhavAJczUraH, bhvaanyshuurH| bhavAn+ zUraH / prakRta sUtra se n ko nca Adeza, "vargaprathamebhyaH zakAraH svarayavaraparazchakAraM na vA" (1 / 4 / 3) se z ko chu, "manoranusvAro ghuTi" (2444) se na ko anusvAra, "varge vargAntaH" (2 / 4 / 45) se anusvAra ko J, "dhuTo dhuTyekavarge" (dhuTazca dhuTi 3 / 651) se ca kA lopa= bhavAJchUraH / chakArAbhAvapakSa meM na ko anusvAra, anusvAra ko D= bhavAJcazUraH / 'nca' Adeza na hone para "jajhaJazakAreSu JakAram" (1 / 4 / 12) se na ko j=bhvaanyshuurH| 4-6. kurvaJchUraH, kurvaJcazUraH, kurvshuurH| kurvan+ zUraH / ukta kI taraha na ko nca Adeza, z ko ch, na ko anusvAra, anusvAra ko J, c kA lApa = kurvaJchUraH / chakArAdeza na hone para n ko anusvAra, anusvAra ko D= kurvaJcazUraH / nc Adeza na hone para n ko = kurvazUraH / 7-9. prazAJchayanam, prazAczayanam, prazAzayanam / prazAn+zayanam / yahA~ para bhI na ko nc Adeza tathA chakArAdezapakSa meM 'prazAJchayanam' / chakArAbhAvapakSa meM 'prazAJcazayanam' / 'nc' AdezAbhAvapakSa meM 'prazAzayanam' zabdarUpa siddha hotA hai / / 58 // 59. u-Dha-Naparastu NakAram [1 / 4 / 14] [sUtrArtha] 'D, d, Na' vargoM ke paravartI hone para nakAra ke sthAna meM NakAra Adeza hotA hai / / 59 / [du0 vR0] DaDhaNAH pare yasmAditi / DaDhaNaparo nakAroNamApadyate / bhavANDInam, bhavANDhaukate, bhavANNakAreNa | tuzabdo vAnivRttyarthaH / / 59 / [du0 TI0] DaDhaNa0 | DaDhaNapara iti / yadi bahuvrIhirayaM DaDhaNeSviti kimarthaM na kuryAt ? satyam / paragrahaNam ubhayasamAsArtham / DaDhaNebhyaH para iti, tena SaDbhiradhikA navatiH ssnnnnvtiH| SaNNAM nagarANAM samAhAraH SaNNagarI, saMhatiriha vivakSayA bhavati / "paJcame paJcamAMstRtIyAnnavA" (114 / 2) iti vyavasthitavibhASayA anayozca nityaM paJcama iti / tuzabda ityAdi / anyathA ncau vA kAraM padyate iti syAt / naca vaktavyam iha TAcca sastAdirvA TakArAnnakArAcca sakArastakArAdirbhavati vA varNAgamadarzanAt / madhuliT sAdhuH, madhuliTtsAdhuH / bhavAn sAdhuH, bhavAnsAdhuH, svarAntasthAnunAsikeSveva darzanAt tathayoH sakAraM nApadyate / supi ca madhuliTsu, madhuliTtsu / takArasyAnantyatve'pi na caTavargayogaH- prazAnsu, prazAntsu / / 59 /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 kAtantravyAkaraNam [vi0pa0] DaDhaNa0 / DaDhaNAH pare yasmAdityanena bahuvrIhiriti darzitam, na tu DaDhaNebhyaH para iti ttpurussH| tarhi DaDhaNeSviti kRte sidhyati, kiM paragrahaNena ? sandehe tu neti ? satyam | paragrahaNAd DaDhaNebhyaH paraH ityapi pratipattavyam, ten SaDbhiradhikA navatiH, SaNNAM nagarANAM samAhAraH iti vigrahe SaNNavatiH, SaNNagarIti siddham / " vyaJjanAntasya yatsubhoH " ( 2 / 5 / 4) ityatidezabalAt "hazaSachAntejAdInAM Da: " ( 2 / 3 / 46 ) iti SakArasya DakArastato'nena nasya Natvam / tadanantaraM padAnte dhuTAM prathame sati "paJcame paJcamAMstRtIyAn na vA" (1 / 4 / 2) iti vyavasthitavibhASAzrayaNAnnityaM paJcama iti / tuzabda ityAdi / yadi samuccAyArtho vAzabdo'trAnuvartate, tadA DaDhaNaparo nakAro'dhikAravazAt 'ncau' vA prApnoti JakAraM veti vAkyArthaH syAt / sa cAniSTa iti avyayatvAdanekArthena tuzabdena vAzabdo nivartita ityarthaH / / 59 / [ka0 ca0] ddddhnn0| "vyaJjanAntasya yatsubhoH " ( 2 / 514) ityatidezabalAd "hazaSa0" (2 / 3 / 46) ityAdinA Datve satyanena navatizabdasya nasya Natvam / tadanantaraM " padAnte ghuTAM prathamaH" (3 | 8 |1) iti DakArasya DhakAra iti paJjI / tattu kulacandreNAkSiptam / tathAhi SaNNavatirityatra paratvAt padAnte dhuTAM prathame sati "paJcame paJcamAn " (1 / 4 / 2) iti kRte'nena NakAra iti / atra kecid anena Natvamiti vAkyam / paJcama ityasmAt paraM draSTavyamityAhuH / anye tu atra paragrahaNAt paramapi " padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) iti bAdhitvA anena NakAra ityAhuH / vastutastu nityatvAt paratvAd apavAdatvAccAgrato'syaiva viSaya iti / tataH " padAnte dhuTAM prathamaH" iti yuktam utpazyAmaH / / 59 / [samIkSA] 'bhavAn + DInam, bhavAn + Dhaukate, bhavAn + NakAreNa' isa sthiti meM kalApa evaM pANinIya donoM hI vyAkaraNoM ke anusAra n ke sthAna meM NakArAdeza pravRtta hotA hai / kalApa ke anusAra Da, d evaM N varNa para meM hone ke kAraNa nU ke sthAna meM N Adeza evaM pANinIya vyAkaraNa meM Tavarga kA yoga hone ke kAraNa tavarga ke sthAna meM Tavagadiza kA vidhAna kiyA jAtA hai / isa prakAra prayogasiddhi meM koI bAdhA yA jaTilatA to upasthita nahIM hotI, parantu pANini kA tavarga- Tavarga yaha sAmAnyanirdeza sabhI udAharaNoM ke abhAva meM avazya hI cintya pratIta hotA hai /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturthI vargapAdaH 239 [vizeSa ] (1) 'DaDhaNaparaH' zabda kA artha 'DaDhaNebhyaH paraH' nahIM hai, kintu 'DaDhaNAH pare yasmAt' yaha mAnA jAtA hai| arthAt yahA~ tatpuruSasamAsa na hokara bahuvrIhi samAsa dikhAyA gayA hai | yadi bahuvrIhisamAsa hI yahA~ iSTa ho to phira 'DaDhaNeSu' aisA pATha kiyA jAnA cAhiye / isa para vyAkhyAkAroM ne apanA abhimata spaSTa karate hue kahA hai ki sUtrakAra ne aisA isalie kiyA hai ki tatpuruSa samAsa ke anusAra ' SaNNavatiH, SaNNagarI' Adi sthaloM meM bhI NakArAdeza sampanna ho jAe, kyoMki 'SaD + navatiH, SaD+nagarI' meM n se paravartI Da nahIM hai, kintu Da se para meM nakAra vidyamAna hai / ataH kevala bahuvrIhi samAsa mAnane para ' SaNNavati:' Adi sthaloM meM NakArAdeza nahIM ho sakatA / aisI sthiti meM bhI NakArAdeza pravRtta ho jAe, ataH ubhayasamAsavihita 'DaDhaNaparaH' yaha pada par3hA gayA hai| (2) sUtrastha 'tu' zabda kA prayojana vaikalpika vidhAna kI nivRtti batAyA gayA hai / arthAt pUrvavartI sUtra "zi nvau vA " (1 / 4 / 13) meM vA zabda paThita hai / usakI anuvRtti prakRta sUtra meM AegI, jisake phalasvarUpa NakArAdeza bhI vikalpa se pravRtta hogA, jo yahA~ abhISTa nahIM hai| ataH usake nirAsahetu 'tu' zabda kA pATha kiyA hai / / [rUpasiddhi] 1. bhavANDInam / bhavAn + DInam / prakRtasUtra se D ke paravartI rahane para padAntastha nU ko N Adeza | 2. bhvaannddaukte| bhavAn + Dhaukate | DhakAra ke para meM hone para padAntavartI nU koNa Adeza / 3. bhavANNakAreNa / bhavAn + NakAreNa / NakAra ke paravartI hone para padAntavartI N Adeza || 59 | nU ko 60. mo'nusvAraM vyaJjane (1 / 4 / 15) [ sUtrArtha] vyaJjana ke paravartI hone para padAntavartI makAra ke sthAna meM anusvArAdeza hotA hai / / 60 / [du0vR0 ] makAraH punaranto vyaJjane pare anusvAramApadyate / tvaM yAsi tvaM ramase / anta iti kim ? gamyate / anusvAra iti saMjJApUrvako vidhiranityaH / tena 'samrAT, smraajau'|| 60 /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 kAtanvavyAkaraNam [du0 TI0] mo'nu0 / makAraH punaranta iti prAg yogeSu padAnta eva sambhavatIti padAntazabdAvirbhAvArtha uktaH / iha punarantazabdo vizeSaNatayA'vazyayojya ityarthaH / tathA ca vyAkhyAtameva 'mo rAji samaH kvau' iti na vaktavyam ityAha - anusvAra ityAdi / athavA lokopacArAt siddho'yaM saMjJAzabdaH / tathA cAha - 'yo rAjasUyayAjI ya Izvaro maNDalasya yazcAjJayA eva rAjJaH zAsti sa samrAD vijJeyaH' / / 60 / [vi0 pa0] mo'nusvAram / "no'ntazcachayoHzakAramanusvArapUrvam" (1 / 4 / 8 ) ityatrAntagrahaNamuttaratra viratipratipAdanArthamityuktam / sA ca viratiH pUrvayogeSvavyabhicAriNyeva / yacca teSu padAntavivaraNaM tadadhikAravazAd iha punaravazyaM viratipratipAdanArtham antagrahaNaM yojanIyam ityAha - nakAraH punarantaH iti / anto viratibhUto na punaH padAnta evetyarthaH / tena padamadhye'pi yatra viraterabhidhAnam asti, tatrAnenaivAnusvAra iti / 'gamyata' iti prakRtibhAgamAtre viratiratra nAbhidhIyate iti bhAvaH / ___"mo rAji samaH kvau" (pA0 8 / 3 / 25) iti samo makArasyAnusvArApavAdArthaM makAraH kazcidAha, sa iha katham ityAha- anusvAra ityAdi / saMrAjate iti kvip "virAme hazaSachAntejAdInAM DaH" (2 / 3 / 46) / anityatvasya lakSyAnurodhAd rAjatau kvibante pare samo makArasyAnusvAro na bhavatItyarthaH / athavA saMjJAzabda evAyaM loke prasiddha iti kimanityatvakathaneneti / tathA ca vizvadattaH - yo rAjasUyayAjI Izvaro maNDalasya yazcAjJayaiva rAjJaH zAsti sa samrAD vijJeyaH / / 60 / [ka0 ca0] mo'nu0 / anta iti kim ? gamyata iti vRttiH / nanu gamyata iti kathaM pratyudAhRtam, yasmAdihAntagrahaNAbhAve'pi padAntAdhikArAdatrApi na prAptiriti ? satyam / "no'ntazchacayoH' (1 / 4 18) ityantagrahaNAdeva pdaantaadhikaarnivRttiH| evaM ca sati atrAntagrahaNasambandhena kimityetadevAha - anta ityAdi / nanu tathApi kathamidaM pratyudAhRtaM "manoranusvAro dhuTi" (2 / 444) ityatra dhugrahaNasya vyAvRttibalAdeva na bhaviSyati? satyam / taddhi dhuDgrahaNaM hanyata iti vyAvRttyaiva caritArtham, kathamanena prAptamanusvAraM vyAvartayitumutsahata iti kecit / anye
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH 241 tu nedaM pratyudAharaNaM kintu prathamakakSAyAmuktam, pratyudAharaNaM tu 'yantA, gantA' iti / nanu tenAnena vAnusvAre ko vizeSaH? satyam, yadyanenAnusvAraH kriyate, tadA "varge tadvargapaJcamo vA" (1 / 4 / 16) syAdityAhuH / apare tu atra padAntAdhikArasya sambandhe'satyapadAnte padAnte ca vyaJjane pare'nenAnusvAre siddhe yat punastatra makAropAdAnaM 'siddhe satyArambho vidhiniyamAya vikalpAya jJApakAya vA' (kalApavyA0, pR0223) iti nyAyAt tanniyamArtham / tathAhi- anantya eva dhuTi pare'nusvAro na tvantye dhuTi pare / evaM ca sati * tvaGkaroSi' ityAdiSveva dhuDgrahaNasya vyAvRttiH syAditi / yattu 'gamyate' ityatra vyAvRttirdarzitA, tattu prathamakakSAyAmevetyAhuH, naivam, sUtropAttadhuDgrahaNasyaiva niyamayogyatvAt / tathA cAnanto dhuTyeva nAdhuTIti niyame sati gamyate ityatra niyamabalAdeva na bhaviSyati, kiM punaratra pratyudAhiyate iti cet, na / makArasya kAryitvena prAdhAnyAt tadvizeSaNasyAntyagrahaNasyApi prAdhAnyena tasyApi niyamaH saMbhavatIti vinigamanAvirahAnniyama eva bhaviSyatIti / na cAnantya eva dhuTyeveti ubhayaniyama evAstAmiti vAcyam, gauravAt / evaM satyatrAntagrahaNAbhAve'ntyAnantyasAmAnyenaivAnena siddhe yat tatra makAragrahaNaM tad dhuTi pare vikalpArthaM bhaviSyati / tatazcAnena dhuTi pare nitye prApte'ntagrahaNamatra gamyata ityAdAvanusvAranivAraNArtham iti na ko'pi doSa iti / hemakarastu hammatIti pratyudAhartavyam iti yadAha tad duSTameva gamyate ityanena samAnatvAditi / / 60 / [samIkSA] 'tvam+ yAsi, tvam+ ramase' isa sthiti meM donoM hI vyAkaraNoM meM m ke sthAna meM anusvArAdeza hotA hai, tathApi kalApavyAkaraNa ke vidhAna meM kAryAM makAra kA prathamAnta tathA kArya anusvAra kA dvitIyAnta nirdeza kiyA gayA hai| pUrvAcAryoM kI yahI paddhati (zailI) thI / isake viparIta pANini kArTI kA SaDyanta tathA kArya kA prathamAnta nirdeza karate haiN| [vizeSa] aisA dekhA jAtA hai ki 'samrAT, samrAjau' Adi sthaloM meM m ke sthAna meM anusvArAdeza pravRtta nahIM hotA hai / etadartha pANinIyavyAkaraNa meM to "mo rAji samaH kvau" (paa08| 3 / 25) sUtra banAyA gayA hai, jisake anusAra kvippratyayAnta rAj
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 kAtantravyAkaraNam zabda ke paravartI rahane para sam ke makAra ko makAra hI hotA hai; parantu kalApavyAkaraNa meM aisA sUtra nahIM hai, jisase vRttikAra durgasiMha ne isakA samAdhAna prakArAntara se isa prakAra kiyA hai ki saMjJApUrvaka kI gaI vidhi anitya hotI hai- 'sajJApUrvako vidhiranityaH' (kAlApapari0 sU0 38) / isa sUtra meM 'anusvAra' yaha nirdeza saMjJApUrvaka hai, ataH isa vidhi ke anitya hone ke kAraNa 'samrATa' Adi rathaloM meM anusvArAdeza nahIM hogaa| [rUpasiddhi] 1. tvaM yAsi / tvam+ yAsi | vyaJjana varNa ke para meM rahane para padAntavartI makAra ko anusvAra Adeza / 2. tvaM ramase / tvam+ ramase / vyaJjana varNa ke para meM rahane para padAntavartI makAra ko anusvAra Adeza / / 60 / 61. varge tadvargapaJcamaM vA (1 / 4 / 16) [sUtrArtha] kisI bhI vargIya varNa ke para meM rahane para padAnta anusvAra ko usI varga kA paJcama varNa Adeza hotA hai / / 61 / / [du0vR0] anto'nusvAro varge pare tadvarmapaJcamaM vA''padyate / tvaGkaroSi, tvaM karoSi / tvaJcarasi, tvaM carasi / pumbhyAm | varga iti kim ? tvaM lunAsi / / 61 / // iti daugasiMdyAM vRtta prathame sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH samAptaH // [du0TI0] varme / nanu prAG nakAraH kAryo kathamanusvAraH kAryitayA pravartate ? satyam / vyaJjane makArasyAnusvAratvAd varge tadvargapaJcamaH khalu pakSe tasya bAdhaka iti / tarhi vyaJjana iti tatra vyaktau tenAnusvArasAmAnyamiha siddham / 'jaMgamyate, jagamyate' iti siddhameva | nanu tadvargapaJcamagrahaNaM kimartham, zrutatvAt tasyaiva nimittabhUtasya vargasya bhaviSyatIti paribhASAzrayaNamapi pratipattigauravameva / tarhi tadgrahaNamevAstAm ? satyam / sa cAsau vargazceti tavargaH, tasya paJcamastadvargapaJcamaH iti atizayabAlaprabodhArthaH / sAnunAsikAntasthAyAM pararUpaM bhASAyAM na dRzyate iti 'tya~yyAsi, tvallikhasi, tvavvahasi' / he manayavalapare manayavalA vA vaktavyAH / kim hyalayati, kiM hmalayati / ki~n hute, kiM hute / kiMya hyaH, kiM hyaH / ki~v hvalayati, kiM hvalayati / kiMl hlAdayati, kiM hlAdayati /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturthI vargapAdaH 243 bhASAyAM cet 'vAzabdaH iti bahulArthaHpratipattavyaH / samAse'vazyamaH kRtye kham, kAmamanasostumaH samo hitatatayorapi, mAMsasya paci yuDghajoH eSAmantyo varNaH khaM zUnyamApadyate-avazyakartavyam, avazyakAryam, kartukAmo gantumanAH |smHkaammnsorpi sambandhastena sakAmaH, samanAH, sahitam, saMhitam, satatam, santatam / lokopacArAd bahulArthatvAd vA | yaNi tu nityameva- sAhityam, sAtatyam / mAMsasya pacanam - mAMspacanam / mAMsapAkaH, mAMspAkaH / samAsa iti kim ? avazyaM kartavyam, gantuM kAmo'sya, gantuM mano'sya | kriyAyAM kriyArthAyAmeva tum, bhavatergamyamAnatvAt / mAMsasya pacanam, mAMsasya pAkaH / / 61 / // iti durgasiMhaviracitAyAM TIkAyAM prathame sandhiprakaraNe caturthI vargAdaH smaaptH|| [vi0pa0] varge0 / nanu pUrvasUtre makAra eva kArTI, sa evAtrApi yujyate kathamanusvAra eva kAryyitayA sambadhyate? satyam / vargasyApi vyaJjanatvAt pUrveNAnusvAre nakArasya sthitireva nAstIti / atha paratvAd vizeSavihitatvAcca varge pare makArasyaiva tadvargapaJcamaH kathaM na syAd iti cet tarhi "mo'nusvAraM vynyjne"(1|4|15) ityanusvArasya vyaktau pravRttatvAd ato'nusvAra iti / / ___nanu kimarthaM vyaktivyAkhyAnaM nakArasyaiva tadvargapaJcamo vidhIyatAm, tadayuktam / "ato'nto'nusvAro'nunAsikAntasya" (3331) ityanusvArAgame sati jaGgamyate iti anusvArasya GakAro na syAditi / tacchabdena nimittabhUtavarga ucyate, sa cAsau vargazceti tadvargastasya paJcama iti vigrahaH / tadvargagrahaNaM sukhArthameva / anyathA zrutatvAt tasyaiva nimittabhUtasyaiva vargasya paJcamo bhaviSyati / pumbhyAm, puMbhyAm ityAdi / puMsAo'nzabdalope saMyogAntasakAralope sati padamadhye viraterabhidhAnAnmakArasya pUrveNAnusvAro'nena vargAntazca vA bhavatIti / / 61 / // iti zrImatrilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAM prayame sandhiprakaraNe caturthI vargapAvaH smaaptH|| [ka0ca0] vrge0| paratvAditi shresstthtvaadityrthH| pakSAntaramAha- vizeSavihitatvAditi kazcid / apare tu "bhisais vA" (2 / 1 / 18) ityatra darzayiSyamANe vyAghrabhUtimate naikasminnudAharaNe'pi paratvacinteti yat paratvamuktam, tat paramatam / svamate tu
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 kAtatvavyAkaraNam vizeSavihitatvAdityuktamityAhuH / vastutastu ubhayoH sAvakAzatvAbhAvAt paratvaM na saMgacchate ityAha-vizeSavihitatvAditi / tena hemakaramatameva pramANamiti / / 61 / // iti kalApacandre prathame sandhiprakaraNe cturtho| vargapAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'tvam+ karoSi, tvam +carasi, pum+ bhyAm' isa sthiti meM m ke sthAna meM "mo'nusvAraM vyaJjane" (1 / 4 / 15) se anusvAra Adeza tathA prakRta sUtra "varge tadvargapaJcamaM vA" (1 / 4 / 16) se anusvAra ke sthAna meM paravartI vargIya varNa kA vargIya paJcama varNa Adeza hokara 'tvaGkaroSi, tvaJcarasi, pumbhyAm' zabdarUpa niSpanna hote haiM / pakSa meM vargIya paJcama varNa Adeza na hone para 'tvaM karoSi, tvaM carasi, puMbhyAm' rUpa bhI sAdhu mAne jAte haiM | pANinIya vyAkaraNa meM bhI "mo'nusvAraH" (8 / 3 / 23) se anusvArAdeza tathA "vA padAntasya" (8 / 4 / 59 ) se vaikalpika parasavarNA deza hokara ukta rUpa siddha hote haiN| k, c tathA bh vargoM ke paravartI hone para pUrvavartI anusvAra ke sthAna meM yadi kramazaH G, J tathA m Adeza karanA ho to kavarga, cavarga evaM pavarga kA paJcama varNa Adeza karanA adhika suvidhAjanaka kahA jA sakatA hai, parasavarNA deza vidhAna kI apekSA / udAharaNArtha yadi tvaGkaroSi' ko liyA jAe, to nimnAGkita ke anusAra sthAna-prayatna milAne ke bAda hI yaha nizcaya kiyA jA sakatA hai ki kavarga ke paravartI hone para pUrvavartI anusvAra ke sthAna meM '' Adeza upapanna hogA sthAna nAsikA anusvAra (m-sthAnika) kaNTha ka, kha, ga, gha, Ga varNa nAsikA prayatna (A0) spRSTa (bA0) alpaprANa, saMvAra, nAda, ghoSa ka, kha, ga, gha, Ga, ma (anusvaar)| g, Ga, m (anusvAra)
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe caturtho vargapAdaH 245 uparyukta sthiti meM sthAna- prayatnoM ko milAkara dekhane para yaha vidita hotA hai ki bAhya pratyatnoM meM bhI pratyeka varga ke do do varNa samAna prayatna vAle raha jAte haiM / Abhyantara prayatna meM to vargIya pA~coM vargoM kA spRSTa hI prayatna hotA hai / bAhya prayatna ke anusAra g ko haTAne ke lie nAsikAsthAna kA Azraya lenA par3atA hai / yataH anusvArarUpa sthAnI varNa kA sthAna nAsikA hai aura vaha kavargIya vargoM meM se kevala G kA hI hotA hai| anya prathama- dvitIyAdi vargoM kA nahIM / ataH kavarga ke paravartI hone para anusvAra ke sthAna meM G hI parasavarNa hotA hai| yaha vidhi pANinIya vyAkaraNa kI hai| sAmAnyatayA kisI bhI varga ke paJcama varNa ko jAnane kI apekSA parasavarNa vidhi se paJcama varNa jAnanA atyanta prayatnasAdhya hai| [rUpasiddhi] 1. tvaGkaroSi- tvaM karoSi / tvam karoSi / vyaJjanavarNa ke para meM rahane para padAntavartI m ko " mo'nusvAraM vyaJjane" (1 / 4 / 15) se anusvAra tathA vikalpa se prakRta sUtra-dvArA anusvAra ko kavargIya paJcama varNa G Adeza = tvaGkaroSi | paJcamavarNA deza ke abhAva meM = tvaM karoSi / 2. tvaJcarasi- tvaM carasi / tvam+ carasi | vyaJjana varNa ke paravartI hone para padAnta m ko anusvAra tathA usako vaikalpika vargIya paJcama varNa AdezatvaJcarasi / vargIya paJcama varNa Adeza meM anusvAraghaTita rUpa= tvaM carasi / 3. pumbhyAm- puMbhyAm / pum+bhyAm / vyaJjana varNa ke para meM rahane para padAntavartI m ko anusvAra tathA usako vaikalpika vargIya paJcama varNa Adeza = pumbhyAm / vargIya paJcama varNa Adeza ke abhAva meM anusvAraghaTita rUpa = ghubhyAm / / 61 / // iti sandhiprakaraNe samIkSAtmakazcaturtho vargapAdaH samAptaH //
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH ___62. visarjanIyazce che vA zam (1 / 5 / 1) [sUtrArtha] c athavA ch ke para meM rahane para pUrvavartI visarga 'z' Adeza prApta karatA hai / arthAt visarga ke sthAna meM zakArAdeza hotA hai|| 62 / [du0vR0] visarjanIyazce vA che vA pare zamApadyate | kazcarati, kazchAdayati ||62 / [du0TI0] visrjniiyH| "umakArayormadhye" (1 / 5 / 7) iti yAvat padAnta eva saMbhavati / nanu "azce che vA zam" iti vidadhyAt / ihApyakAra uccaarnnaarthH| atha sthAnAntare'pIti saMjJAsUtramapi na karaNIyaM syAt ? satyam / saMjJApUrvako vyavahAraH sukhapratipattyartha eva / / 62 / [ka0ca0] visrjniiyH| zamityasvaro nirdezaH, zrutatvAllupte ca pramANAbhAvAt / ata eva sUtranirdezAd vA ||62 / [samIkSA] 'kaH + carati, kaH + chAdayati' isa sthiti meM kalApa-vyAkaraNa kI prakriyA ke anusAra visarga ke sthAna meM sAkSAt hI zakArAdeza hokara 'kazcarati, kazchAdayati' rUpa niSpanna hote haiM / jabaki pANini visarga ke sthAna meM sakArAdeza (visarjanIyasya saH 8 / 3 / 34) karane ke anantara hI "stoH zcunA zcuH" (8 / 4 / 40) se zcutvavidhAna dvArA ukta rUpoM kI niSpatti batAte haiM / yaha bhI jJAtavya hai ki pANini tavarga ke sthAna meM cavarga kA nirdeza karate haiM, parantu vastutaH abhISTa kArya kevala 'ca-ch' vargoM ke paravartI hone para pravRtta hotA hai | isase bhI kalApavyAkaraNa kA prakriyAlAghava spaSTa hai|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 sandhiprakaraNe pacamo visarjanIyapAdaH [rUpasiddhi 1. kazcarati / kaH + carati / prakRta sUtra se cakAra ke para meM rahane para visarga ko zakArAdeza / 2. kazchAdayati / kaH + chAdayati / chakAra ke paravartI hone para pUrvavartI visarga ke sthAna meM chakArAdeza || 62 / 63. Te The vA Sam (1 / 5 / 2) [sUtrArtha] T athavA Th ke para meM rahane para pUrvavartI visarga ke sthAna meM mUrdhanya SakArAdeza hotA hai / / 63 / [du0vR0] visarjanIyaSTe vA The vA pare Sam Apadyate / kaSTIkate, kaSThakAreNa / pratyeka vA'tra samuccaye bAlAvabodhArtham / / 63 / [du0TI0] Te The0 / pratyekaM vA samuccaye bAlAvabodhArtham iti vikalpArthaM tu na bhavati, pratisUtramupAdAnAt "varge tadvargapaJcamaM vA" (1 / 4 / 16) iti vibhASAnuvRttervA / nanu vAzabde'pyatikriyamANe kimatrAvispaSTaM bhavet / TaThayorityukte SaSThyapi bhavitumarhati / Samiti karmapadaM visarjanIyaM kartAramapekSate / naivam, kriyAkArakAkuzalAnAM bAlAnAmavabodhArthamiti / / 63 / [vi0pa0] Te The0 / pratyekamityAdi / vikalpArthaM tu na bhavati, pratisUtram upAdAnAt / "varge tadvargapaJcamaM vA" (1 / 4 / 16) iti vibhASAnuvRttervA / nanu yadi pratyekaM vA samuccayo na syAt tadA kimihAvispaSTaM bhavati ? satyam / "TaThayoH Sam" iti kRte SaSThImapi pratipadyeta, TaThayoH sthAna iti / tadayuktam / Samiti karmapadam, tacca kartAramantareNa na saMbhavatIti visarjanIyam apekSate / tato visarjanIyaH SamApadyate, TaThayoH parayoriti saptamyeva nizcIyate / tathA pUrvottarayorapi yogayoriti? satyam, evaM tarhi kriyAkArakAkuzalAnAM bAlAnAmavabodhArtham / na khalu te kartAramanteraNa karmaNaH sambhava iti pratipattuM kSamanta iti / / 63 /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 kAtantravyAkaraNam [ka0ca0] Te The0 / nanu akArayuktayoreva TaThayornimittatA saptamyA pratipAdyate, tatazca kathaM 'kaSTIkate' ityAdiSu SakAraH syAt ? satyam, "visarjanIyazce che vA zam" (151) iti nirdezAd akArayuktAdanyatrApi bhavatItyadoSaH / vikalpArthazca na bhavati, vA - zabdaH punararthe / atra hetumAha- pratisUtramityAdi / nanu kathaM pratisUtre vAzabdopAdAnaM samuccaye hetuH syAt, tasya spaSTArthakatvAt / sA hi spaSTArthatA samuccaye vikalpe ca sambhavati? satyam / yadi vAzabdo vikalpArthaH syAt tadA vAgrahaNamapi na kRtaM syAt / tarhi kuto vikalpaprAptirbhaviSyatItyAha - varga ityAdi / tasmAd vAgrahaNabalAdeva vikalpArtho na bhavatIti bhaavH| ____ nanu vA'nuvRttyA TakArasya ThakArasya ca ubhayoreva vikalpaH kriyate / atra tu ThakArasambandhinA vAzabdena ThakAra eva vikalpaH sAdhyate, tat kathaM vA'dhikAre nirvAhaH syAt / tasmAd vikalpa eva kathaM na syAt / kiM ca yadi samuccayArtha eva bhaviSyati tadA niHsandehArthaM cakAragrahaNaM kRtaM syAt ? satyam, yadi ThakAranimittavikalpa eva bhaviSyati tadA vyavasthitavibhASayaiva sidhyati, kiM punaratra vA-grahaNena ? kiM ca vyAptinyAyAdubhayoreva vikalpArtho bhaviSyati / kiM vA vyAptinyAyAt samuccayAtaiva yuktA yad vA yadISTo vikalpaH syAt tadA niHsandehArthaM navA-grahaNameva kRtaM syAt / / 63 / [samIkSA] 'kaH + TIkate, ka+ ThakAreNa' isa sthiti meM kAtantrakAra sIdhe hI visarga ko SakArAdeza karake 'kaSTIkate, kaSThakAreNa' zabdarUpa niSpanna karate haiM, parantu pANini visarga ko sakArAdeza karane ke bAda hI sakAra ke sthAna meM SakAra kA vidhAna karate haiM / kyoMki unake nirdezAnusAra s ke sthAna meM z Adeza pravRtta hotA hai -"stoH zcunA zcuH" (8 / 4 / 40) [vizeSa] sUtrapaThita 'vA' ko TIkAkAra- paJjIkAra-kalApacandrakAra ne samuccayArthaka siddha kiyA hai|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 sandhiprakaraNe panamo visarjanIyapAdaH [rUpasiddhi] 1. kaSTIkate / kaH + TIkate | TakAra ke paravartI hone para pUrvavartI visarga ke sthAna meM prakRta sUtra- dvArA SakArAdeza / 2. kaSThakAreNa / kaH + ThakAreNa | ThakAra ke para meM rahane para pUrvavartI visarga ko prakRta sUtra- dvArA SakArAdeza / / 63 / 64. te the vA sam (1 / 5 / 3) [sUtrArtha] t evaM th vargoM ke para meM rahane para visarga ke sthAna meM sakArAdeza hotA hai / / 64 / [du0vR0] visarjanIyaste vA the vA pare samApadyate / kastarati, kasthuDati / kAraskarAdaya iti saMjJAzabdA iva lokataH siddhAH / / 64 / [du0TI0] te the0 / kAraskarAdayaH saMjJAzabdA lokataH siddhA iti na kAraM karotIti kAraskaro vRkSa ucyate, anvarthAbhAvAt / nApakarotIti apaskaraH / evaM na pAraM karotIti pAraskaro dezaH / na tat karotIti taskarazcauraH / na rathaM pAtIti rathaspA nadI / na mA kriyate'neneti maskaro veNurdaNDazca, na mA kartuM zIlamasyeti maskarI parivrAjakaH, mAkRtakarmANyupazAsti vaizreyasIti / na ISat tIramasyeti, ajasyeva tundamasyeti kAstIram ajastundaM ca nagaram, na bRhaMzcAsau patizceti ( na bRhatAM patiriti) bRhaspatirdevatA, na pragataM kaNvamasyeti praskaNvo nAma RSiH / na hareriva candro (ramaNIyo hareriva candro dIptirasyeti vA) yasyeti harizcandro nAma rAjarSiH / prAyazcittiH, prAyacittiH / prAyazttim, prAyacittam / prAyaprAyasozcittau citte ca rUpadvayamidam / As' -- zabdasyAvyayasya carye Azcaryamiti pratItiviruddha vartate tathA pade pratiSThAyAM vartate / kvacid avyayavisRSTasyApi sakAraH - AspadaM pratiSThA / prANadhAraNAya yat sthAnaM kustumburu ca dhanyAkamucyate, na kutsitaM tumburu ityanvarthatA / aparasparazabdaH kriyAsAtatye vartate, na tvapare ca pare ceti dvandvaH / aparasparAzchAtrA gacchanti, satataM gacchantItyarthaH / na vikiratIti vikiro viskiro vA zakunirucyate /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 kAtantravyAkaraNam atha prakRtipratyayopalambhAya saMjJAzabdA yathAkathaMcid vyutpAdyAstadA varNAgamo varNaviparyayazcetyAdi niruktalakSaNamapi lokopacArAt siddham / anvartho yathA- 'gAvo vidyante'sminniti goSpado dezaH, gavAmagocare'pi | goSpadapUraM vRSTo devaH' iti kSetrAdevarSapramANamiha gamyate, na punargavAM padamAtre vartate / / 64 / [vi0 pa0] te the0 / kAraskarAdaya iti / 'kAraskaro vRkSaH' iti sUtraM na vaktavyam / ete hi saMjJAzabdA vRkSAdivalloke viziSTaviSayatayA prsiddhaaH| nahi kAraM karotIti kAraskaro vRkSa ityanvartho ghaTate / tasmAd yastu lokataH siddhastatra kiM yatneneti ? yadi saMjJAzabdAnAmapyamISAM prakRtipratyayavibhAgopalambhAd yathAkathaMcidavazyaM kAryA vyutpattiH, tadA varNAgamo varNaviparyayazceti lokata eva veditavyamiti || 64 [samIkSA] 'kaH + tarati, kaH + thuDati' isa avasthA meM kAtantra aura pANinIya donoM hI vyAkaraNoM ke anusAra visarga ko sakArAdeza hokara 'kastarati, kasthuDati' zabdarUpa niSpanna hote haiM / ataH yahA~ ubhayatra sAmya hai| [vizeSa] pANini ne "kustumburUNi jAtiH" (6 / 1543) sUtra se lekara "pAraskaraprabhRtIni ca saMjJAyAm" (6 / 1 / 157) taka 15 sUtroM dvArA 'jAti- kriyAsAtatya, pratiSThAanitya' Adi ke vivakSita yA gamyamAna hone para 'kustumburUNi, aparasparAH sArthA gacchanti, goSpado dezaH, Aspadam, Azcaryam, maskaro veNuH, maskarI parivrAjakaH, kAstIraM nAma nagaram, kAraskaro vRkSaH, pAraskaro dezaH' Adi zabdoM kI siddhi nipAtanaprakriyA se batAI hai, jinameM suDAgama avazya dekhA jAtA hai / vastutaH vyutpatti ke bala se ina zabdoM kA artha - nizcaya nahIM kiyA jA sakatA, balki lokaprasiddhi ke anusAra hI inake artha kA avadhAraNa hotA hai | vyAkaraNazAstra meM bhI AcAryoM ne loka kA prAmANya mAnA hai / kAtantra vyAkaraNa kA sUtra hai- "lokopacArAd grahaNasiddhiH" (1 / 123) / arthAt jina zabdoM kI siddhi ke lie isa vyAkaraNa meM sUtra nahIM banAe gae haiM unakI siddhi lokavyavahAra yA lokaprasiddhi ke anusAra jAna lenI cAhie / ise hI dhyAna meM rakhakara durgasiMha Adi vyAkhyAkAroM ne kahA
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH hai ki kAtantrakAra ne 'kAraskara' Adi zabdoM ko saMjJAzabda mAnakara unake sAdhanArtha sUtra nahIM banAe / ataH unakI siddhi anya lokaprasiddha saMjJAzabdoM kI taraha samajha lenI cAhie / [rUpasiddhi] 1 . kastarati / kaH + tarati / takAra ke paravartI hone para pUrvavartI visarga ko prakRta sUtra - dvArA sakArAdeza / 2. kasthuDati / kaH + thuDati / thakAra ke para meM rahane para pUrvavartI visarga ko sakArAdeza || 64 / 65. kakhayorjihvAmUlIyaM navA ( 1/5/4 ) [sUtrArtha] ka kha varNoM ke paravartI hone para visarga ke sthAna 251 - Adeza vikalpa se hotA hai / / 65 / jihvAmUlIya (x) [du0vR0] visarjanIyaH kakhayoH parayorjihvAmUlIyamApadyate na vA / kax karoti, kaH karoti / ka x khanati, kaH khanati / / 65 / [du0TI0] kakhayoH / ka x iti vidadhyAt / saMjJApUrvako vyavahAraH ziSyAvabodhArthaH / kakArasyApi atrApyuccAraNArthatvAt || 65 / [samIkSA] 'kaH + karoti, kaH + khanati' isa avasthA meM donoM hI vyAkaraNoM ke anusAra visarga ko jihvAmUlIya Adeza hotA hai, parantu kAtantra vyAkaraNa meM vajra - sadRza AkRti (x) vAle varNa kI jihvAmUlIya saMjJA kI gaI hai - " ka x iti jihvAmUlIyaH" (1 / 1 / 17), aura isIlie prakRta vidhisUtra meM bhI jihvAmUlIya pada paThita hai / pANini ne apane vyAkaraNa meM na to jihvAmUlIya saMjJA hI kI hai aura na vidhisUtra "kupvoka pau ca " ( 8 | 3 | 37 ) meM usakA pATha hI kiyA hai | isa sthala meM ardhavisargasadRza AkRtivAle varNa kA vidhAna kiyA jAtA hai /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kAtantravyAkaraNam vyAkhyAkAroM ne usa ardhavisargasadRza varNa ko jihvAmUlIya nAma diyA hai / isase spaSTa hai ki pANinIya nirdeza vizeSa vyAkhyAgamya hai, jaba ki kAtantrIya nirdeza atyanta srl| [vizeSa] pANinIya vyAkhyAkAroM ke anusAra jihvAmUlIya ko ardhavisarga ke sadRza mAnA gayA hai,parantu kAtantravyAkhyAkAroM ne ise vajrasadRza AkRtivAlA mAnA hai / ye donoM hI AkRtiyA~ (x,x) paryApta bhinna haiN| inakI bhinnatA meM vizeSajJa vidvAn hI pramANa ho sakate haiN| [rUpasiddhi] 1. kaxkaroti / kaH karoti / kakAra ke paravartI hone para pUrvavartI visarga ko jihvAmUlIya aadesh| 2. kaxkhanati / kaH + khanati / khakAra ke para meM rahane para pUrvavartI visarga ko jihvAmUlIya Adeza / / 65 / / 66. paphayorupadhmAnIyaM navA (1 / 5 / 5) [sUtrArtha] 'pa-pha' vargoM ke para meM rahane para visarga ke sthAna meM upadhmAnIya Adeza hotA hai / / 66 / [du0vR0] visarjanIyaH paphayoH parayorupadhmAnIyamApadyate navA | ka " pacati, kaH pacati, ka phalati, kaH phalati | vyavasthitavibhASayA'ghoSe ziTpare na zAdayaH / puruSaH sarukaH, vAsaH kSaumam, adbhiH psAtAm / / 66 / [du0TI0] pph0| navAdhikAra eva vyavasthitavibhASArthaM parikalpayiSyati / bhUyaH kiM navAgrahaNeneti ced, vakSyamANaM hi vikalpavacanaM pUrvasmin vibhASAnivRttyarthamuttaratreti saMdeha eva syAt / nanu puruSaH tsarukaH iti kathamatra vyavasthitavibhASA ? "varge tadvargapaJcamaM vA" (1 / 4 / 16) ityato maNDUkaplutiriti / / 66 /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH [vi0pa0] pphyoH| adhikRtena vAzabdena vikalpArthe labdhe yat punarnavAgrahaNaM tad vyavasthitavibhASArthamityAha-vyavasthita ityAdi / kathametad yAvatA vakSyamANaM tAvad vAgrahaNaM vikalpanivRttyartham / tacca vikalpaM nivartayate, kimuttaratra Ahosvid 'ubhayorvibhASayormadhye yo vidhiH sa nityaH' (kAlA0pari0sU078) iti pUrvasUtre sandehavyudAsArthameveha navAgrahaNaM kathaM vyavasthitavibhASArthamucyate / evaM tarhi avyayAnAmanekArthatvAd bhaviSyati iti / ziTapara0 iti / ziT paro yasmAditi vigrahaH / vAsaH kSaumamiti / kSumA atasI / "tasyedam" (2 67) ityaN / adbhiriti / "apAM bhe daH" (2 / 3 / 46) iti / / 66 / [ka0ca0] papha0 / vyavasthitavibhASayeti vRttiH / atra ziTparaM zaSasamAtraparamiti bodhyam / zAdaya iti tu tAlavyapAThaH, tenAnyadudAharaNadvayam- 'chAtraH cazau paThati; chAtraH TSau paThati' iti draSTavyam / kSaumetyAdi paJjI | "tasyedam" (2 / 6 / 7) ityaNiti sUtrAvayavamAnaM na vAkyam / vAkyaM tu kSumAyA idamiti / / 66 / [samIkSA] 'kaH+ pacati, kaH + phalati' isa avasthA meM donoM hI vyAkaraNoM ke anusAra visarga ko upadhmAnIya Adeza hotA hai, parantu antara sUtra- saM0 65 ke anusAra hI hai / arthAt pANini ne kevala "kupvo ka-pau ca" ( 8 / 3 / 37) yaha vidhisUtra banAyA hai / unhoMne na to isa sUtra meM upadhmAnIya zabda par3hA hai aura na koI isa prakAra kI svatantra saMjJA hI / isake viparIta kAtantrakAra ne upadhmAnIya saMjJA kI hai- " pa ityupadhmAnIyaH" (1 / 1 / 18) tathA prakRta vidhisUtra meM bhI usakA spaSTa pATha hai| [vizeSa] pANinIya vyAkhyAkAroM ne upAdhmAnIya ko ardhavisarga ke sadRza AkRti vAlA batAyA hai, jaba ki kAtantravyAkhyAkAra ise gajakumbha ke sadRza AkRtivAlA varNa kahate haiM / ardha visarga kI AkRti to jihvAmUlIya jaisI hI hai--, parantu gajakumbha kI aneka AkRtiyA~ bhinna-bhinna saMskaraNa vAle granthoM meM dekhI jAtI haiM / jaise- 7, , , 9, M, /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 kAtantravyAkaraNam [rUpasiddhi] 1. kaM pacati - kaH pacati / kaH +pacati / pakAra ke para meM rahane para pUrvavartI visarga ko vikalpa se upadhmAnIya Adeza = ka M pacati / upadhmAnIya ke abhAva meM kaH pacati / 2. kaNa phalati / kaH + phalati / phakAra ke paravartI hone para pUrvavartI visarga ko vaikalpika upadhmAnIya Adeza = ka M phalati / upadhmAnIya Adeza ke abhAva meM = kaH phalati / / 66 / 67. ze Se se yA vA pararUpam (156) [sUtrArtha] 'z - e - s' vargoM ke paravartI hone para visarga ke sthAna meM pararUpa Adeza hotA hai / / 67 / [du0vR0] visarjanIyaH ze vA Se vA se vA pare pararUpam Apadyate navA | kazzete, kaH zete / kaSSaNDaH, kaH SaNDaH / kassAdhuH, kaH sAdhuH / caTatAnityakaraNAd visarjanIyAdezasyAghoSe prathamo na syAt / kazcaratItyAdiSvapyevam / / 67 / [du0TI0] ze 0 / eko'tra vAzabda: samuccayArthaH, aparo vAzabdo viklpaarthH| zaSaseSvaghoSapareSu visarjanIyo lopyo vA / kaH zcyotati, kazcyotati / kaH SThIvati, kaSThIvati / kaH sthAtA, kasthAtA | pararUpatve'pi rUpatrayam / tanna vaktavyam, zruterabhedAt / / 67 / [vi0pa0] ze Se0 | prathamo'tra vAzabdaH samuccaye, dvitIyastu vikalpArthaH / atha 'kazzete' ityAdiSu pararUpatve kRte zaSasAnAmaghoSe prathamaH kathaM na syAdityAha- caTatAnityAdi / ayamabhiprAya:- yadi prathamaH syAt tadA ivarNacavargayazAstAlavyAH, RvarNaTavargaraSA mUrdhanyAH, luvarNatavargalasA dantyAH iti krameNa zaSasAnAM sthAne caTatA eva prApnuvanti / tata pararUpagrahaNamapanIya caTatAnityetAn varNAn svarUpeNa kRtvA zaSaseSu vA caTatAniti sUtraM vidadhyAt / evaM ca sati prakriyAgauravamapi parihRtaM bhavati, na caivaM tasmAnna prathamaH / / 67 /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH [ka0ca0] ze Se se0 / pUrvasUtrAd vA'dhikAreNa vikalpe siddhe yat punarvAgrahaNaM tad vA'dhikAranivRttyartham / caTatAnityakaraNAditi vRttiH| etena pararUpavidhAnArthaM 'yaM vidhi pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate' (kAlA0pari0sU063) iti nyAyAt pararUpeNa prathamo bAdhyate iti bhaavH| vararucistu param ityukte zrutatvAt 'zaSasAH' eva bhaviSyanti yadrUpagrahaNaM tadrUpamAtrAvadhAraNArtham / tena 'kaH zete' ityAdau na prathama ityAcaSTe iti / prakriyAgauravamapIti paJjI / na kevalaM sAdhyasyAnyavyAjena vidhAnaM parihRtaM bhavatItyarthaH / yad vA na kevalaM mAtrAlAghavaM bhavatItyaperarthaH / / 67 / / [samIkSA] 'kaH + zete, kaH + SaNDaH, kaH + sAdhuH' isa avasthA meM kAtantrakAra vikalpa se visarga ko pararUpa karake 'kazzete, kaSSaNDaH, kassAdhuH' Adi zabdarUpa niSpanna karate haiM / parantu pANini ukta prayogoM kI siddhi ke lie visarga ko sakArAdeza (visarjanIyasya saH 8 / 3 / 34), sakAra ko zakAra (stoH cunA zcuH 8 / 4 / 40) tathA SakAra Adeza kA (STunA STuH 8 / 441) vidhAna karate haiM / isa prakAra pANinIya nirdeza meM gaurava spaSTa hai| [vizeSa] (1) kAtantra ke prakRta sUtra ko lakSya karake praznottarasaMvAda kAtantrasampradAya meM pracalita hai| - kva hariH zete? kA ca nikRSTA? ko bahulArthaH? kiM ramaNIyam ? vada kAtantre kIdRk sUtraM ze pe se vA vA pararUpam // arthAt sUtra hai - "ze Se se vA vA pararUpam" (9 / 5 / 6) / zlokokta cAra praznoM ke uttara sUtra meM isa prakAra die gae haiM - 1. kva hariH zete? zeSe / 2. kA ca nikRSTA? sevA / 3. ko bahulArthaH? vaa| 4. kiM ramaNIyam ? pararUpam /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 kAtanvavyAkaraNam (2) vyAkhyAkAroM ne siddha kiyA hai ki 'kaH zete' sthala meM visarga ko cakArAdeza, 'kaH SaNDaH' meM visarga ko TakAra tathA 'kaH sAdhuH' meM takAra Adeza karanA yadi abhISTa hotA to granthakAra ne "zaSaseSu vA caTatAn" isa prakAra kI sUtra racanA kI hotI / unhoMne sUtra banAyA hai - "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 81) / ataH ukta rUpoM meM visarga ke sthAna meM kramazaH zakAra-SakAra-sakAra hI Adeza hote haiM, cakAra-TakAra-takAra nahIM / [rUpasiddhi] 1. kazzete - kaH zete / kaH + zete / zakAra ke paravartI hone para pUrvavartI visarga ko vikalpa se zakArAdeza = kazzete / zakArAdeza ke abhAva meM = kaH shete| 2. kaSSaNDaH - kaH SaNDaH / kaH +SaNDa: / SakAra ke paravartI hone para pUrvavartI visarga ko SakArAdezaH = kaSSaNDaH / SakArAdeza ke abhAva meM = kaH SaNDaH / 3. kassAdhuH - kaH sAdhuH / kaH + sAdhuH / sakAra ke para meM rahane para pUrvavartI visarga ko sakArAdeza= kassAdhuH / sakArAdeza ke abhAva meM = kaH sAdhuH / / 67 / 68. umakArayormadhye (1 / 5 / 7) [sUtrArtha] do akAroM ke madhya meM sthita visarga ko ukArAdeza hotA hai / / 68 / [du0vR0] dvayorakArayormadhye visarjanIya umApadyate |ko'tr, ko'rthaH / punaratreti raprakRtiriti paratvAd rephaH syAt / / 68 / [du0TI0] uma0 akArayormadhye ityeko'pi zabdo'nekArthasyAbhidhAyaka iti dvivacanamupapadyate / madhyayoge SaSThIyam | "umato'ti" iti kRte satyuttaratrAparagrahaNaM na karaNIyaM syAt, na codyametat / madhyagrahaNasya sukhArthatvAt / kathaM "kuravotmahitaM mantraM sabhAyAM cakrire mithaH" (ma0bhAra0 8 / 6 / 6) / ityakAragrahaNe hyAkArasyApi grahaNamiti ? satyam | RSivacanasAmarthyapravRttasya na niyAmakamidam / yuge yuge vyAkaraNAntaramiti vA / / 68 /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 sandhiprakaraNe panamo visarjanIyapAdaH [ka0ca0] uma 0 / 'vA' na vartate iti pUrvasUtre punarvAgrahaNasya vAdhikAranivRttyarthatvAt / nanu 'paTavaH santi' ityAtrAs - dhAtorasterAderityakAralope sthAnivadbhAvAt kathamutvaM na syAditi cet, na / "na padAnta0" (paa01|1|58) ityAdinA sthAnivadbhAvaniSedhAt / atha kathamidamucyate caturthapAda eva "no'nt0"(1|4|8) ityasyAntagrahaNena padAntAdhikArasya dUrIkRtatvAt ced ucyate / "aghoSavatozca0" (15 / 8) ityatra padAntAdhikAranivRttyarthaM kriyamANazcakAro bodhayati- antagraheNanAntarito'pyatra prakaraNe padAntAdhikAro'stIti "alpAdervA" (2131) ityatra paJjikAyAM vakSyati / 'catuSTayA' ityantarvartinIM vibhaktimAzritya padAntatve sati "te the vA sam" (1 / 5 / 3) ityanena sakAra iti / kathaM tarhi 'sarpiSSu' ityatra padamadhye'pi pararUpamiti cet, na / AgamagrahaNasya bahulArthatvAditi vidyaanndH| tanna | "aghoSavatozca" (1 / 5 / 8) ityatra cakAra uktasamuccayamAtra iti vakSyamANaTIkAvirodhAt / tasmAt pArizeSyAdevAtra padAntakAryaprasaktiH / ata eva "visarjanIyazce che vA zam" (1 / 5 / 1) ityatroktam- umakArayormadhya iti yAvat padAnte eva saMbhavatIti / kiM ca vibhASayA vRttau padAntIyakAryamAtrasyaiva pratiSedhaH pratipattavyaH iti na kevalaM padAntanibandhanasUtrIyakArya mityarthaH / / 68 / [samIkSA] 'kaH + atra, kaH + arthaH' isa sthiti meM kAtantrakAra ke anusAra visarga ko u tathA "uvaNe o" (1 / 2 / 3) se okArAdeza hokara 'ko'tra, ko'rthaH' Adi zabdarUpa siddha hote haiM / pANini ke anusAra visarga hone se pUrva hI su-pratyayastha s ko ru Adeza pravRtta hotA hai / isa prakAra pANini ke nirdeza meM padasiddhi se pUrva hI sandhividhAna karanA saMgata pratIta nahIM hotA / [vizeSa] (1) 'punaH + atra' isa sthiti meM visarga ke sthAna meM ukArAdeza na hokara 'pUrvaparayoH paravidhirbalavAn' (kAta0 pari0sU0 70) isa nyAya ke anusAra "raprakRtiranAmiparo'pi" (1 / 5 / 14) sUtra dvArA rakArAdeza hotA hai| (2) "umakArayoH" itane sUtra se hI abhISTasiddhi ho sakatI thI, phira 'madhye' grahaNa vyartha hokara yaha jJApita karatA hai ki kahIM para ekatra dIrgha AkAra ke rahane
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam para bhI ukta kArya sampanna ho jaae| isI ke phalasvarUpa 'kurava: + Atmahitam' isa sthiti meM visarga ke sthAna meM ukArAdeza hokara 'kuravotmahitam' rUpa niSpanna hotA hai| TIkAkAra ke anusAra RSivacana ko prAmANika mAnakara yaha prayoga upapanna hotA hai yA phira yugabheda se vyAkaraNa bhI bhinna hote haiM / ataH usa yuga ke vyAkaraNa meM ukta kI vyavasthA kI gaI hogI / 258 [rUpasiddhi] 1. ko'tra / kaH + atra | kakArottaravartI akAra tathA 'atra' ke prArambhika akAra ke madhyavartI visarga ko prakRta sUtra - dvArA ukArAdeza tathA " uvaNeM o" (12 / 3) se a ko 'o' Adeza (paravartI u - varNa kA lopa) ko'tra / = 2. ko'rthaH / kaH + arthaH / do akAroM ke madhya meM sthita visarga ko ukArAdeza tathA usase pUrvavartI a ko 'o' Adeza (paravartI 'u' kA lopa) = ko'rthaH / / 68 / 69. aghoSavatozca (91412) [sUtrArtha] akAra tathA ghoSavAn varNoM ke madhya meM sthita visarga ke sthAna meM ukAra Adeza hotA hai / / 69 / [du0vR0] akAra- ghoSavatormadhye visarjanIya umApadyate / ko gacchati / ko dhAvati aghoSavatoriti kim ? kaH zete // 69 / [du0TI0] aghoSa0 / azca ghoSavAMzceti dvandvaH / cakAra uktasamuccayamAtre / / 69 / [ka0 ca0] aghoSa0 | aghoSavatoriti kimiti vRttiH / nanu kathamidamucyate yadi sUtrameva na kriyate tadA ko gacchatIti svodAharaNasyAsiddhatvAt / 'kaH zete' ityatra kenApi sUtreNa utvaprApterabhAvAt pratyudAharaNasyAsaGgateH ? satyam / "um varNayormadhye'" ityekayoga evAstAm iti hemakaraH / anye tu aghoSavatorityatra ghoSavadgraheNana kim ? AccetyAstAm / na ca nirnimitte syAditi vAcyam, "siddho varNasamAmnAyaH" (1 / 1 / 1 ) iti nirdezAdityAhuH /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 259 vayaM tu 'aghoSavatorityubhayagrahaNameva khaNDayate' (iti manyAmahe) / ayamabhiprAyaH - atra sUtram akRtvA pUrvasUtre eva cakAro vidhIyatAm / tatazca "aparo lopyo'nyasvare yaM vA" ( 1 / 5 / 9) iti lopa- yakArayorvidhAnAd AkAraghoSavato.pavidhAnAd nAmino "ghossvtsvrpr0"(1|5|13) iti rephavidhAnAcca pArizeSyAdaghoSavatoreva prAptazcakAraH samuccariSyate, tatra pUrvasUtrAt zakArAdyanukarSaNamAzaya samAdhatte-'kaH zete' iti / vararucistu cakArAt kvacid aghoSe'pi uttvaM bhavati / yathA- 'vAto'pi tApaparito siJcati' ityAcaSTe / / 69 / [samIkSA] 'kaH +gacchati, kaH+ dhAvati' isa avasthA meM kAtantrakAra ke anusAra visarga ko ukArAdeza hotA hai / jabaki pANinIya prakriyA ke anusAra visargAvasthA se pUrva hI s ko ru tathA usa ru ko "hazi ca" (paa06|1| 114) se uttva Adeza karake ukta rUpoM kI niSpatti kI jAtI hai| padoM kA sAdhutva batAne vAle vyAkaraNazAstra meM 'zivaH, aryaH, kaH, dhAvati' Adi padoM ke svatantra rUpa meM siddha ho jAne ke bAda hI do padoM meM (padastha vargoM meM) sandhiniyamoM kA pravRtta honA adhika saMgata kahA jA sakatA hai / ataH kAtantra meM jo visarga ko ukArAdeza vihita hai, vahI adhika saMgata hai, na ki 'ziva' prAtipAdika se prathamA-ekavacana 'su' pratyaya ke pravRtta hone para hI padAntara 'arthaH, vandyaH' Adi padoM ke sannidhAna se sandhikArya kA hone laganA saMgata kahA jAegA / ataH kAtantrakAra kA dRSTikoNa ucita hai / [rUpasiddhi] 1. ko gacchati / kaH + gcchti| kakArottaravartI a tathA ghoSasaMjJaka varNa ga ke madhya meM sthita visarga ko 'u' Adeza, "avarNa uvaNe o" (122) se kakArottaravartI 'a' ko o Adeza tathA u kA lop| 2. ko dhAvati / kaH + dhAvati / kakArottaravartI a tathA ghoSasaMjJaka dh ke madhyavartI visarga ko 'u' Adeza, "avarNa uvaNe o" (1 / 2 / 2) se kakArottaravartI a ko o tathA paravartI u kA lopa / / 69 /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 kAtantravyAkaraNam 70. aparo lopyo'nyasvare yaM vA (1 / 5 / 9) [sUtrArtha] akArabhinna svara ke para meM rahane para akAra se paravartI visarga kA lopa hotA hai tathA vikalpa se yakArAdeza bhI hotA hai / / 70 / [du0vR0] akArAt paro visarjanIyo lopyo bhavati uktAd anyasvare yaM vA''padyate / ka iha, kayiha / ka upari, kayupari / apara iti kim ? agniratra | vA'tra samuccaye | ISatspRSTataro'tra yakAraH / / 70 / [du0TI0] aparaH / At paro'para iti, anyazcAsau svarazceti anyasvaraH sAmarthyaprAptaM svaramapekSyAnyasvaraH syAditi | apara ityAdi / nanu anyagrahaNamapi kimartham "umakArayormadhye" (1 / 5 / 7) iti bAdhakaM lopasya yakArasya cAviziSTatvAt tathA rephazca nAmiparatvAt / atha jAtau vispaSTArthaM vyaktau bAdhakaM nAstIti lopayatvottvAni syurityanyagrahaNaM tathA aparagrahaNamapi sthitam / Aditi siddhe paragrahaNaM ca spaSTArtham | svaragrahaNaM kimartham ? 'kaH karoti, kaH phalati' iti vikalpapakSe mA bhUt / vA'tra samuccaye iti / lopayakArayorvidhAnAd vikalpasiddhirastIti / na ca visargasthitiheturayaM vikalpaH kalpyate yalopyo vetyakaraNAt / tasmAd vA-zabdaH samuccayArtho nizcitaH / yathA sthAnAntareSu yakAra ISatspRSTaH siddhastathA ISatspRSTatarazceha svabhAvAd iti / anye tu anuktamapISatspRSTatvaM vAzabdaH samuccinotIti manyante / tat punaH sthAna- karaNa-zaithilyamuccAraNakRtamucyate / / 70 / [vi0 pa0] aprH| agnirtreti| nanu cAtra paratvAd vizeSavihitatvAcca nAmiparasya visarjanIyasya ghoSavatsvarapara iti repho'pi bAdhakaH kimaparagrahaNeneti ? satyam / sukhArtham / kiM ca vyaktipadArthapakSe bAdhakatvaM nAstIti atrApi syAt / vA'tra samuccaye iti / lopayakArayoH sUtra evoktatvAd vikalpo labdha eveti samuccaye vAzabda iha veditavya ityrthH| nanu pakSe visargasya sthityarthaM vikalpArtha eva vAzabdaH kathaM na syAt / naivam, tadA 'yalopyau vA' ityevaM vidadhyAt / tasmAd bhinnavibhaktinirdezAt lopyo vA bhavati yakAramApadyate iti samuccaya eva vAzabdo yujyate ityadoSaH / / 70 /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 261 [ka0 ca0] aparo0 / nanu kayihetyAdau ghoSavati kathaM na dIrgho lAkSaNikatvAditi cet, tadayuktam / vRkSAyetyAdiSvapi dIrghAbhAvaprasaGgAt / tatraiva dIrghaH kathamiti ced, varNavidhau lAkSaNikaparibhASAyA anAdarAt / idameva kuto labdhamiti cet, sthAdozceti jJApakAt / atra hemakaraH siddhAntayati - 'asiddhaM bahiraGgam antaraGge' (kAta0 pari0 sU0 35) iti nyAyAdatra na dIrghaH, tanna / vRkSAyetyAdAvapi prakRtyAzrite dIrghe kRte pratyayAzritasya yakArasyAsiddhivadbhAvaprasaGgAt / atha sthitipakSe kathamatraiva dIrgho'siddhavadbhAvasya viSayatvAditi ced, akAro dIrghaM bho'Sviti (?) kRte sidhyati yad ghoSavadgrahaNaM tat sannipAtAsiddhavadbhAvayoranityArtham / vararucimatAnusAriNApyevaM tasmin sUtre vyAkhyAyate / kAmaghoSastu kayihetyatra yakArasya vyaJjanatvAd vibhaktiviSaye yo ghoSavAn varNa ityasyAghaTanAt na dIrghaH / atha kuta idaM labdhamiti ceducyate - " zasi sasya ca naH" (2 / 1 / 16) ityatra zas niriti kRte'pi " akAro dIrghaM ghoSavati" ( 2 / 1 / 14) iti dIrghe kRte vRkSAn ityAdikaM sidhyati yat punastatra dIrgho vidhIyate tad bodhayativibhaktiviSaye yo ghoSavAn varNastasminneva dIrghaH, na tu vibhaktirUpe ghoSavadvarNamAtre iti / na ca "Adyantavadekasmin" (kAta0 pari0vR0 20 ) iti nyAyAdevAtrApi vibhaktiviSayatvamastIti vAcyam, jJApakasya vyarthatvAditi, tanna, zas niriti kRte imAnityatra vyaJjane'dbhAvaprasaGgAt / anyadapi bahu dUSaNamastIti / tanna likhitaM granthagauravabhayAt / tasmAt siddhAntaH punarayam-tatraikapadAzrita eva ghoSavati dIrghaprastAvAt kutaH kayiti bhinnapadAzritaghoSavati dIrghaprasaGga iti / apara iti kim ? agniratreti vRttiH / aparagrahaNAbhAve kimapekSayA'nyatsvaro grahItavya iti ceducyate yato visargastadapekSayA'nyatvaM grAhyamiti na doSaH / paratvAditi paJjI / yathA tasya paratvaM tathA'syApi anyasvaramAdAya vizeSa - vihitatvamastIti AzaGkyate, tasyApi vizeSavihitatvaM nAmiparatvamAdAya ityAhavizeSavihitatvAditi / etena vizeSavihitatvenobhayameva samAnam, kintu rephasya paratvenAdhikaraNatvamiti / athobhayoH sAvakAzatvAbhAvAt kathaM paratvamiti cet, na / " anyasvare "" yaM vA " (1 | 5 |9 ) ityasya ka ihetyAdau rephasya tu agnirihetyAdAviti / naivamityAdiatha bhinnavibhaktinirdezAt samuccayArthatvamucyate, tathA vAzabdabalAd vikalpaH kathaM na
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 kAtantravyAkaraNam syAt / tathAhi yadi samuccayArtho bhaviSyati tadA yalopyAviti kRtaM kiM caritArthaM vAzabdena ? satyam / yathAzrutabhinnavibhiktanirdeze samuccayaM vinA vAkyArthapoSa eva na syAt, samuccayasyaiva vikalpanAnaucityAdityAzayaH / tarhi yalopyAviti kathaM na kRtam iti cet, sUtrasya vicitrA kRtiH / / 70 / [samIkSA] (1) 'kaH + iha, kaH + upari' isa dazA meM kAtantrakAra eka hI sUtra dvArA visargalopa tathA yakArAdeza kA vidhAna karate haiN| jisase 'ka iha, kayiha' Adi prayoga niSpanna hote haiM / pANini ke anusAra s ko ru, ru ko y tathA usakA vaikalpika lopa karake ukta prayoga siddha kie jAte haiN| jisase aneka sUtra tathA aneka kArya karane par3ate haiN| ataH pANinIya nirdeza meM gaurava spaSTa hai| (2) 'kaH + iha' isa avasthA meM visarga ke sthAna meM yakArAdeza hone para "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 11 14) se kakArottaravartI akAra ko dIrgha Adeza prApta hotA hai / isake samAdhAnArtha "akAro dIrgha ghoSavati" (2 / 1 / 14) sUtra kA artha kiyA jAtA hai - vibhaktiviSayaka ghoSavAn varNa ke para meM rahane para akAra ko dIrgha hotA hai / na ki vibhaktirUpa ghoSavAn varNa ke para meM rahane para / ataH 'devAya' ityAdi meM dIrgha ho jAtA hai | kayiha meM nahIM / umApati ne kahA bhI hai| devAyeti kRte dIrghe kayiheti kathaM nhi| satyamekapade dIrgho na tu bhinnapadAzritaH // iti| [rUpasiddhi] 1. ka iha, kayiha / kaH + iha / akArottaravartI visarga kA svara varNa i ke para meM rahane para lopa tathA sandhi kA abhAva = ka iha / visarga ko yakArAdeza = kayiha / 2. ka upari, kyupri| kaH + upari / svara varNa u ke paravartI hone para akArottaravartI visarga kA lopa tathA sandhi kA abhAva = ka upari / visarga kA vikalpa se yakArAdeza = kayupari / / 70 /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 71. AbhobhyAmevameva svare (1 / 5 / 10) [sUtrArtha] AkAra tathA bho-zabda se paravartI visarga ke sthAna meM yakArAdeza tathA visarga kA lopa hotA hai yadi visarga se svaravarNa para meM ho to / / 71 / [du0vR0] AkAra-bhozabdAbhyAM paro visarjanIya evamevaM bhavati svare pare / devA AhuH, devAyAhuH / bho atra, bhoyatra / bho-ityAmantraNaukAropalakSaNam / tena kecit 'bhago atra, bhago yatra, agho atra, agho yatra' | AdISatspRSTatarazcaukArAdISatspRSTatara evAtra yakAraH / evamevagrahaNaM nityalopanirAsArtham / / 71 / [du0TI0] Abho0 / bho iti bhavato vAderutve sati bhoszabdazcAvyayo vidyate iti / yathA bho brAhmaNau, bho brAhmaNA iti / kathaM prabhoriha, zambhorayam, kubhorayam iti, vyAkhyAnato vizeSArthapratipattirnahi sandehAdalakSaNam' (kAlA0pari0sU0 88) ityAmantraNaviSayo gRhyate / bho ityAdi / bhagavadaghavatorvA derutve sati 'bhago-agho' zabdau tatastAbhyAmapIti kazcit / vayaM tu brUmaH - kimupalakSaNena / kvacidapi bhASAyAM na dRzyate / AkArAdISatspRSTataraH ISatspRSTazca yakAra iha svabhAvAditi rUpatrayaM pUrvavat / okArAt punarISatspRSTataraH svabhAvAditi rUpadvayameva / etaduktaM bhavati- yathA cAyamayatnasAdhya ISatspRSTaH, ISatspRSTataro'pi tathetyarthaH / yathA hammatirayaM svabhAvAt saurASTre eva dRzyate, na sarvatra deze iti / u nipAte'pISatspRSTatara eva pUrvasmin iha veti rUpadvayameva / ka u, kayu / devA u, devAyu / bho u, bhoyu / evamityAdi / yathA pUrvasmin visarjanIyo lopyo yaM vApadyate, tthaivetyrthH| tena kasyacidokArAnnityaM lopa iti matam / tad vyavacchidyate iti punaH svaragrahaNamanyasvaranivRttyarthaM tena 'devA AgatAH, bho odanaM pacati' iti siddham / / 71 / [vi0 pa0] Abho0 / bho atreti / bhavant - zabdAd "AmantraNe ca" (2 / 4 / 18) iti siH, "bhavato vAderutvaM sambuddhau" (2 / 2 / 63 ) iti vAderavayavasya utvam / sambuddhisakArasya
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 kAtantravyAkaraNam visarjanIyaH / avyayo vA''mantraNaviSaye 'bhoH' zabda ityAha- bho ityAdi / "bhavato vAderutvaM saMbuddhau" (2 / 2 / 63) ityatra yogavibhAgabalAd bhagavadaghavatorapi vAderutvaM varNayanti / tenAnayorapItyarthaH / ayaM punarupalakSaNavyAkhyAnaM na manyate, bhASAyAmanayoH prayogasyAdarzanAt / AdISatspRSTatarazceti svabhAvataH antasthAnAmISatspRSTatvAd ihApi yakAra ISatspRSTa eva prApnoti / tato "vyolaghuprayatnataraH zAkaTAyanasya" ( paa08| 3 / 18) iti ISatspRSTatvaM vibhASayeti kazcidAha / tadiha na vaktavyam, yathA anyatrAyam ISatspRSTaH svabhAvAt siddhaH, tathehApi ISatspRSTatarazca svabhAvAt siddha eveti, paryanuyogasyobhayatrAvizeSAditi / evaM pUrvatrApItyAha- AdISaspRSTatarazceti / Ata ISatspRSTatara AdISatspRSTatara iti pnycmiismaasH| tatpunarISatspRSTataratvaM sthAnakaraNazaithilyamuccAraNakRtamucyate / u nipAte punarISatspRSTatara eva 'devA u, devAyu, bho u, bhoyu, ka u, kayu' / evamityAdi pUrvasUtroktakAryaM bhavatIti, tena okArAnnityamiti yanmataM tasya nirAsaH siddho bhavatIti / / 71 / [ka0 ca0] Abho0 / evamevagrahaNaM nityalopanirAsArthamiti vRttiH / ata oto lopaM nityam iti parasUtraM na vaktavyamityarthaH / nanu ekaivaMzabdenaivopapattau kiM punarevaMzabdena ? satyam / atra jAtipakSArtham / tataH kimiti ceducyate- vAratra, dvAratreti paro repha eva, anyathA vyaktipakSe lopayakArayoHpravRttiH syAditi vidyaanndH| tanna / jAtivyaktipakSayorlakSyAnusAreNa pravartanAt kiM tatra yatnAntareNa / astu vA vyaktipakSa evAtra, tathApi rephavidhau tatra vyaktikalpane paratvAd repha eva bhaviSyati / anyathA pUrvasUtre vyaktyAzrayaNe kathaM punaruktamiti prayogaH syAt, naivam / vyaktipakSe agniratreti pratyudAharaNAsaGgatiriti pUrvoktavirodhaH / "ghoSavatsvaraparaH" (1 15 | 13) ityatra jAtipakSamAzrityoktatvAt / etadabhiprAyeNaiva paJjIkRtA sAdhAraNamuktamiti, tasmAdavadhAraNenaivazabdena matAntaranirAkaraNameva sphuTIkRtamiti / "avyaye ca" iti vAzabdo'tra samuccaye / "vyorlaghuprayatnataraH zAkaTAyanasya" (paa08| 3 / 18) iti parasUtram / asyArthaH- yakAravakArayormadhye yo laghuprayatnataraH sa ISatspRSTataro bhavati zAkaTAyanasyeti nAnyasyeti / tena vikalpo labdha iti / paryanuyogasyeti praznasyeti |ubhytraapiiti sUtre kRte'pyakRte'pi ityarthaH / sthAnakaraNazaithilyamiti / sthAnaM tAlvAdi tatra karaNaM sAdhakatamam abhighAtalakSaNaM tasya zaidhilyam = alpaprayatna
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 265 stena yaduccAraNaM tena kRtam ityarthaH / mUrkhAstu- kriyate iti karaNaM zabdaH / karmaNi yuT ; sthAnena karaNasya zaithilyaM sthAnakaraNazaithilyam / tat kimbhUtam uccAraNe kRtamityartha ityAhuH / / 71 / [samIkSA] (1) 'devAH + AhuH, bhoH+ atra' isa avasthA meM kAtantrakAra visarga kA lopa tathA yakArAdeza karake 'devA AhuH, devAyAhuH / bho atra, bhoyatra' zabdarUpa niSpanna karate haiM / pANini ke anusAra to yahA~ s ko ru, ru ko y tathA y kA vaikalpika lopa hotA hai| isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava spaSTa hai | (2) isa sUtra meM paThita 'bho' zabda AmantraNArthaka okArAnta zabdoM kA upalakSaNa mAnA jAtA hai, jisase 'bhago, agho' zabdoM meM bhI nirdiSTa vidhi pravRtta hotI hai | (3) kucha vyAkhyAkAroM yA AcAryoM kA mata saMbhavataH rahA hogA ki okArAnta zabdoM se visarga kA lopa nitya hotA hai / unake mata kA khaNDana karane ke uddezya se sUtra meM 'evameva' zabda par3hA gayA hai / jisake phalasvarUpa "aparo lopyo'nyasvare yaM vA" (1 / 5 / 9) isa pUrvokta sUtra meM nirdiSTa donoM vidhiyA~ yathAvat hotI haiM / arthAd AkAra- bhozabdoM se paravartI visarga kA vaikalpika lopa tathA pakSa meM yakArAdeza hotA hai| [rUpasiddhi] 1. devA AhuH - devAyAhuH / devAH + AhuH / AkAra se paravartI tathA svara varNa AkAra ke para meM rahane para visarga kA lopa = devA AhuH / visarga ko yakArAdeza = devaayaahuH| 2. bho atra, bhoyatra / bhoH + atra | bho se paravartI tathA svara varNa akAra ke para meM rahane para visarga kA lopa = bho atra / visarga ko yakArAdeza = bhoyatra ||71 / 72. ghoSavati lopam (1 / 5 / 11) [sUtrArtha] AkAra tathA bhozabda se paravartI visarga kA ghoSavAn varNa ke para meM rahane para lopa hotA hai / / 72 /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 266 [du0vR0] AkAra-bhobdAbhyAM paro visarjanIyo lopamApadyate ghoSavati pare / devA gatAH, bho yAsi, bhago vraja, agho yaja / lopagrahaNaM 'yaM vA' iti nivRttyartham / / 72 / [du0TI0] ghoSavati vaa| lopetyAdi / lopagrahaNamantareNa 'yaM vA' ityanuvartate cet tadA AbhobhyAmeva svaraghoSavatorityekayogaM vidadhIta, sUtre pradhAnanirdezAt lopasyAnuvartanamucitam / naivam , 'yaM vA' iti sannihitaM vartate, kAryadRSTyA ca dvayorapei prAdhAnyamiti lopagrahaNam / [lopagrahaNamantareNa 'yaM vA' ityanuvartate tadA kAryasya samAnatvAd AbhobhyAmanaghoSe ityekameva sUtraM kurvIta | aghoSAdanyasmin pariziSTe svare ghoSavati ca lopayakArau bhaviSyataH, kiM yogavibhAgena ? nanu yogavibhAgAt 'lopaH' evAnuvartate iti kuto nizcitam / ekayoganirdiSTatvAd yaM vetyasyaivAnuvRttiH kathanna bhavatIti cet, naivam / 'visarjanIyo lopyo yaM vA''padyate' iti sUtrArthe lopasya pradhAnatvAd yakArasya ca vAzabdena samuccIyamAnatvAd aprAdhAnyam / ato lopa evAnuvartiSyate, tadayuktam, anantaratvAd 'yaM vA' ityetadevAnuvartate / kiM ca kAryadvAreNa dvayorapi prAdhAnyamiti lopagrahaNam ] / / 72 / [vi0pa0] ghoSa0 / 'bhago vraja, agho yaja' iti upalakSaNapakSe darzitam / vizeSavidhAnAd yakArasya nivRttirAd ityAha-lopamityAdi / nanu lopagrahaNamanteraNa 'yaM vA' ityanuvartate tadA kAryasya samAnatvAd 'AbhobhyAmanaghoSe' ityekameva sUtraM kurvIta | aghoSAdanyasmin pariziSTe svare ghoSavati ca lopa-yakArau bhaviSyataH, kiM yogavibhAgena ? nanu yogavibhAgAd lopa evAnuvartate iti kuto nizcitam / ekayoganirdiSTatvAd 'yaM vA' ityasyaivAnuvRttiH kathaM bhavatIti cet, naivam / visarjanIyo lopyo bhavati yaM vA''padyate iti sUtrArthe lopasya pradhAnatvAd yakArasya ca vAzabdena samuccIyamAnatvAd yaM vA ityetadevAnuvartate, kiM ca kAryadvAreNa dvayorapi prAdhAnyamiti lopagrahaNam / / 72 / [ka00 ghoSa0 / yaM veti nivRttyarthamiti vRttiH / yakAravAzabdayornivRttiriti bhAvaH / vizeSavidhAnAditi- vizeSasya lopasya punarvidhAnAdityarthaH / arthAditi- 'kArya kAryeNa
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 267 hanyate' iti nyAyAdityarthaH / nanu lopagrahaNaM na kriyatAm, pUrvasUtrAdeva lopAnuvRttirbhaviSyati ityAzaGkyAha - nanviti / anantaratvAdityAdi / nanu tathApi 'anyasvare yaM vA' iti kRte'nantaratvAllopya evAnuvartiSyate ityAha- kiM ceti| anyaH punarekasmin sUtre AnatayaM nAstItyAha-kiMceti / kAryadvAreNeti |atr hemakaraH - idaM tu prathamakakSAyAmevoktaM vAzabdasya sambandhena yakArasya gauNatvAdeva nehaanuvRttiH| lopagrahaNaM tu zaGkAmAtranirAsArthamevetyAcaSTe |tanna | vAzabdena sahaivAnuvartane gauNatvAbhAvAllopagrahaNaM vinA kathaM vAzabdanivRttiH / tasmAd yaduktaM paJjIkRtA tadeva mAdhviti / / 72 / [samIkSA] ___'devAH + gatAH, bhoH+ yAsi, bhagoH + vraja, aghoH+ yaja' ityAdi sthaloM meM kAtantrakAra visarga kA lopa karake 'devA gatAH, bho yAsi' ityAdi prayogoM kI siddhi batAte haiM / yahA~ pANini ne sakArasthAnika ru ko y Adeza aura usakA lopa vihita kiyA hai / isase kAtantrIya prakriyA kA lAghava aura pANinIya prakriyA kA gaurava spaSTa hai / / [vizeSa] vigata sUtra "aparo lopyo'nyasvare yaM vA" (1 / 5 / 9) se lopa kI anuvRtti saMbhava hone para bhI prakRta sUtra meM lopa pada isalie par3hA gayA hai ki "ekayoganirdiSTAnAM sahaiva vA pravRttiH sahaiva vA nivRttiH" (saM0 bau0 vai0, pR0 220) isa nyAyavacana ke anusAra vigata sUtra (1 / 5 / 9) se kevala 'lopyaH' pada kI anuvRtti nahIM kI jA sakatI, kintu 'lopyo yaM vA' itane aMza kI anuvRtti ho sakegI / yadi itane aMza kI anuvRtti hogI to lopa ke atirikta visarga ke sthAna meM pAkSika yakArAdeza bhI hogA jo yahA~ abhISTa nahIM hai / yahA~ to lomAtra hI abhISTa hai / isI ke sAdhanArtha lopa zabda sUtra meM par3hA gayA hai| [rUpasiddhi] 1. devA gtaaH| devAH + gatAH / AkAra se paravartI tathA ghoSasaMjJaka varNa ga ke para meM rahane visarga kA lopa / 2. bho yAsi / bhoH + yAsi / 'bho' se paravartI tathA ghoSasaMjJaka varNa ya ke para meM rahane para visarga kA lopa /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 3. bhago vraja / bhagoH + vraja / 'bho' ke upalakSaNa rUpa 'bhago' se paravartI tathA ghoSasaMjJaka varNa va ke para meM rahane para visarga kA lopa / 268 4. agho yaja / aghoH + yaja / 'bho' ke upalakSaNarUpa 'agho se paravartI tathA ghoSasaMjJaka varNa yU ke para meM rahane para visarga kA lopa / / 72 / 73. nAmiparo ram (1 / 5 / 12 ) [sUtrArtha] nAmisaMjJaka varNa se paravartI visarga ke sthAna meM rakAra Adeza hotA hai || 73 | [du0vR0] nAminaH paro visarjanIyo ramApadyate nirapekSaH / supI, sutUH / IrUrarthaM vacanamidam ||73 | [du0TI0] nAmi0 / nAminaH paro nAmiparo na tu nAmi paro yasmAditi bahuvrIhiH ghoSavatsvaraparaH iti vacanAt / tathA paranimittanirapekSazca / suSThu peSati, suSThu toSatIti I kvipi, virAme visarjanIye sati vidhirayam / IrUrarthaM vacanamiti / rephAdeze sati IrUro: sambhavastatra IrUrAdezAviti / "yaM vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate, yasya tu vidhernimittamasti nAsau vidhirvAdhyate " (kAta0 pari0 sU0 50 ) iti kRtasyApi rephasya punarvisarga eva / tathA agniH, vAyuH, gaurati / kathaM pipaThI:, pipatIH / pipaThiSatIti, pipatiSatIti / viSayasaptamItvAdasya lope sati kvipi virAme bhUtapUrvaprakRtireva, sasyAnantyatvAt / tato visarjanIye sati repho'yaM pravartate iti nAmiparagrahaNaM kimartham? 'kaH somapAH' ityatra sato'pi rephasya visarga eva / jAtau hi vAkyamidam / athottarArthaM ced avarNAd ghoSavatsvaraparasya vizeSavidhibhirAghrAtatvAt / tarhi sukhArthameva / / 73 / [vi0 pa0 ] nAminaH | 'nAminaH paraH' ityanena paJcamIlakSaNastatpuruSo'yamiti darzayati na tu nAmiparo yasmAditi bahuvrIhiH / tato ghoSavatsvarapara ityanenaiva rephasya siddhatvAt, tathA sApekSasyApi visarjanIyasya tenaiva siddhirityAha- nirapekSa iti / 'agniH zete' ityatra zakAre kathaM na bhavatIti cet, " ghoSavatsvaraparaH" ( 1 | 5 | 13) ityanenaiva
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 261 vyAvRttiriti brUmaH / suSThu peSati, suSThu toSatIti kvib, virAme rephasorvisarjanIyaH / tato'nena rephe sati "irurorIrUrau" (2 / 3 / 52) iti kRte punarvisarjanIyaH / ___ atha kimarthamidaM vacanam ? rephArtham / nanu rephe'pi kRte punarvisargeNa bhavitavyamityAha- Isaratha vacanamiti / rephAdeze kRte sati iruroH sambhavAd IrUra) vacanamucyate / ata eva kRtasyApi rephasya IrUrAdezaM prati caritArthatvAt punarvisarge bAdhA na syAt 'yaM vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate yasya tu vidhenimittamasti nAsau vidhirbAdhyate' (kAta0 pari0 sU0 50) iti nyAyAt / tathA 'agniH' ityAdiSu yadi lakSaNamastIti rephaH syAt tadA punarvisarjanIya eveti / / 13 / [ka0ca0] nAmi0 / nirapekSa iti vRttiH / nanu kathamidam, yAvatA padayoH sannikarSaH saMhitA, sA punaratra nAstyeva ? satyam / "ivarNo yamasavarNe" (1 / 2 / 8) ityatrAsavarNagrahaNena jJApitam- 'nirapekSe'pi sandhiH' iti / ata eva 'asavarNe' iti kim ? dadhIti pratyudAharaNaM saMgacchate iti na doSaH / visarge bAdhA na syAditi / atra kiM pramANamityAha'yaM vidhim' ityAdi / kazcaratItyAdau yaM prathamavidhiM pratyupadezaH zakAro'narthakaH sa prathamavidhiH zakAropadezena bAdhyate iti na "padAnte dhuTAM prathamaH" (3 / 8 / 1) iti zakArasya cakAraH / yasya tu visargavidhenimittamiti repha IrUrAdezAbhyAM saprayojanamasti nAsau visargavidhI repheNa bAdhyate / paribhASAvRttimate yaM rephavidhiM pratyupadezaH , sUtramanarthakam / rephasya kAryAntarAbhAvAt sa rephavidhirvisargeNa bAdhyate iti / yathA -'agniH, paTuH' iti / yasya tu rephavidhenimittaM bIjam IrUrAdezarUpamasti, nAsau repho visargeNa bAdhyate iti / agnirityAdau yadi lakSaNamastIti rephastadA supIrityAdau nimittatvAdasyApi nimittatvameva jAtyAzrayaNAditi punarvisarga eveti paJikAyA apyabhiprAyaH / / 73 / [samIkSA] 'supis + si, sutus + si' isa avasthA meM kAtantraprakriyA ke anusAra "vyaJjanAcca" (2 / 1 / 49) sUtra-dvArA sipratyaya kA lopa, "rephasorvisarjanIvaH" (2 / 3 / 63) se s ke sthAna meM visarga, "nAmiparo ram" (9 / 5 / 12) se visarga
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam "" ko repha Adeza, irurorIrUrau (2 / 3 / 52) se Ir Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH ' (2 | 3 | 63 ) se punaH visarga hone para 'supIH, sutU:' prayoga siddha hote haiM / pANini ke anusAra sulopa, repha, upadhAdIrgha tathA visarga Adeza karake ina rUpoM ko siddha kiyA jAtA hai| isa prakAra pANinIya meM jo eka kArya kama karake rUpasiddhi ho jAtI hai, usase yahA~ pANinIya prakriyA ko hI saMkSipta kahA jA sakatA hai| kAtantra-vRttikAra ne visarga ko rakArAdeza karane kA jo prayojana Ir - Ur Adeza batAyA hai, vaha upasthita virodha kA eka samAdhAnamAtra hai, saralatA - saMkSepa kA dyotaka nahIM / [vizeSa ] vastutaH kAtantra vyAkaraNa meM repha kI upadhA ko kevala dIrgha-vidhAna na karake ir ke sthAna meM Ir tathA ur ke sthAna meM Ur Adeza kI vyavasthA kI gaI hai| " irurorarUrau " (2 / 3 / 52) / [rUpasiddhi] 270 1. supIH / supis + si / vyaJjanAcca ( 2 / 1 / 49 ) se si-pratyaya kA lopa "rephasorvisarjanIyaH" (2 | 3 |63 ) se s ko visarga, "nAmiparo ram" (1 / 5 / 12 ) se visarga ko repha,'"irurorIrUrau " ( 2 / 3 / 52 ) se Ir Adeza tathA "rephasorvisarjanIyaH " (2 / 3 / 63) se r ko visarga Adeza / I 2 . sutUH / sutus + si / si- pratyaya kA lopa, s ko visarga, visarga ko repha, repha ko Ur tathA r ko visarga / / 73 / 74. ghoSavatsvaraparaH ( 1 / 5 / 13 ) [sUtrArtha] nAmisaMjJaka varNa se paravartI visarga ke sthAna meM repha Adeza hotA hai, yadi visarga ke bAda ghoSavAn varNa tathA usake bAda svara varNa ho to / ghoSasaMjJaka varNa aura svara varNa meM viparyAsa bhI abhISTa hai || 74 |
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 271 [du0vR0] nAminaH paro visarjanIyo ghoSavatsvaraparo ramApadyate / agnirgacchati, agniratra, paTurvadati, paTuratra / / 74 / [du0TI0] ghoSavat / ghoSavantazca svarAzca ghoSavatsvarAH, alpasvaro'pi para evAbhidhAnAt te pare yasmAditi bahuvrIhiH / na tu ghoSavatsvarebhyaH para iti ghoSavadbhyo visarjanIyasyAsambhavAt, "nAmiparo ram" (1 / 5 / 12) iti vacanAcca / kathaM pipaThIH kalpaH, pipaThI: kAmyatIti isantatvAd rephazced "vyaJjanAntasya yat subhoH" (2 / 5 / 4) iti ? naivam, tatra yaugapadyAt tathA pipaThI:Sviti ? satyam / arephaprakRtirapi aghoSaparo'pi bahulaM bhavati, athavA pUrvanimittamAtrAzritaM hi ravidhAnamIrUrorupakAritayA caritArthaM punarvisargAbhAvamApanno ghoSavatsvaraparo ramAdyate / virAme'ghoSe ca visarga eveti vyAkhyAtavyam / / 74 / [vi0pa0] ghoSa0 / ghoSavantazca svarAzca ghoSavatsvarAste pare yasmAditi bahuvrIhiH / na tu ghoSavatsvarebhyaH para iti tatpuruSaH, ghoSavadbhyo visarjanIsyAsambhavAt, "nAmiparo ram" (1512) iti vacanAcca / anyathA svarebhyaH paraH iti samAnyena siddhatvAt / / 74 / [ka0 ca0] ghoSavat / ghoSavadbhyo visarjanIyasyAbhAvaditi | nanu tathApi paragrahaNabalAd atra tatpuruSo'stu, yathA "DaDhaNaparastu NakAram" (1 / 4 / 14) ityAha - "nAmiparo ram" (1 5 12) ityAdi / anye tu padadvayApekSayA siddhAntadvayam ityAhuH / tanna / ekapadopAttayordvayoratra bahuvrIhinizcaye'nyatrApi tannizcayAt / anyathA ananvayApatteH / "ghoSavatsvareSu" iti sidhyati / yat paragrahaNaM taduttarArtham / tathA raprakRtirityasya saptamyantena prAptiriti paragrahaNam / ata eva tatra vaktavyam 'ghoSavatsvaraparo'pi' iti hemakarasyAzayaH / / 74 |
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 kAtantravyAkaraNam [samIkSA] 'agniH+ gacchati, agniH + atra, paTuH + atra' isa avasthA meM kAtantrakAra visarga ko rakArAdeza karate haiM, parantu pANini visargAdeza se pUrva hI supratyayastha s ko ru Adeza karake 'agnirgacchati, agniratra, paTuratra' Adi zabdarUpa siddha karate haiM / isase aisA kahA jA sakatA hai ki kAtantrakAra ko isa prakAra kI sandhi padaniSpatti ke bAda hI karanI abhISTa thI, jabaki pANini ko padasiddhi se pUrva / [rUpasiddhi] 1. agnirgacchati / agniH + gacchati / nAmisaMjJaka varNa i se paravartI tathA svara varNa a hai para meM jisake aise ghoSasaMjJaka varNa gu ke para meM rahane para visarga ko repha / - 2. agniratra / agniH + atra | nAmisaMjJaka varNa i se paravartI tathA svara - ghoSasaMjJaka varNa tU se pUrvavartI visarga ko repha Adeza | 3. paTurvadati / paTuH + vadati / nAmisaMjJaka varNa use paravartI tathA svara varNa a hai para meM jisake aise ghoSasaMjJaka varNa v se pUrvavartI visarga ko repha Adeza | 4. paTuratra / paTuH + atra / nAmisaMjJaka varNa u se paravartI tathA svaravarNa a ghoSasaMjJaka varNa tU se pUrvavartI visarga ko repha Adeza ||74 | - 75. raprakRtiranAmiparo'pi ( 1 / 5 / 14) [sUtrArtha] repha - prakRti vAlA visarga rakAra ko prApta hotA hai, yadi vaha nAmisaMjJaka yA unase bhinna varNoM se paravartI ho aura usa visarga ke bAda ghoSasaMjJaka varNa, svara yA aghoSasaMjJaka varNa hoM to / / 75 / [du0vR0] repha prakRtivisarjanIyo nAminaH paro'nAminaH paro'pi ghoSavatsvaraparo'pi ramAdyate / gIrpatiH, gIHpatirvA / dhUrpatiH dhUH patirvA / svaraghoSavatornityam - pitaratra, pitaryAtaH / arephaprakRtirapi - he pracetA rAjan, he praceto rAjanniti vA / uSarbudhaH /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 sandhiprakaraNe pacamo visarjanIyapAdaH aho'rephe - aharpatiH, ahargaNaH, aharatra / rephe tu - ahorAtraH, ahorUpam, ahorathantaraM sAma / / 75 / [du0TI0] rprkRtiH| prakRtizabda iha yonivacana eva saMbhavati / yonirutpattikAraNam / apizabdo'tra bahulArthaH / bahUn arthAn lAtIti bahulam - kvacit pravRttiH kvacidapravRttiH kvacid vibhASA kvacidanyathaiva / vidhervidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti // gIrpatirityAdi / na ca bhavati gIHkAmyati, dhUHkAmyati, punaHkalpam, prAtaHkalpam, antaHkalpam,prAtaHpAzaH, svaHkAmyati, sva:kAraH, svaH kAmaH, punaHkAraH, punaHkAmaH, gI:kAraH, gIH kAmaH, dhUH kAra, dhUH kAmaH / anavyayavisRSTasyApi na sakAraH, tatra kvacidadhikArAt / anyeSvapyaghoSeSu raprakRtirvisarjanIyo na repha iti / he pracetA rAjanniti / pracetaso rAjani vA bhavati / pragataM ceto'syeti vigrahaH, tasyAmantraNam / ratvapakSe "ro re lopaM svarazca pUrvo dIrghaH" (1 / 5 / 17) iti dIrghaH / sAvasambuddhau / dIrgha sati siddhameva / uSasi budhyate iti nAmyupadhatvAt kaH / aho'repho arephAdAviti yo'yaM pratiSedhaH saH rAtrirUparathantareSveva dRzyate / aharpatirveti pakSe visRSTa evaahaHpatiH / aharbhuGkte, ahardadAti, aharvAn ityAdi nityam / ahazca rAtrizceti ahorAtram / 'ekadezavikRtamananyavat' (kAta0 pari0 sU01) iti ikArAnte'pi rAtrizabde pare ahorAtrirAgateti / ahro rUpam ahorUpam / prakRSTam ahariti prakarSe rUpapratyayo yadA tadApyahorUpamiti / aho rathantaraM sAma / syAdau ca na bhavatiahobhyAm, ahaHsu / tathA vano rephaH syAd Ipratyaye - dhIvarI, pIvarI | AtaH kvanip / evamanye'pyanusartavyAH / / 75 | [vi0pa0] rprkRtiH| apizabdasya bahulArthatvAt kvacid vikalpaH, kvacinnatya ityAhagIpatiH, gI:patirvetyAdi / girAM patiH, dhurAM patiriti vigrahaH / "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 / 5 / 4) ityatidezabalAd IrUrau bhavataH / 'pitaratra, pitaryAtaH' iti pitRzabdAd "AmantraNe ca" (2 / 4 / 18) iti siH, "hasvanadI0" (2 / 1 / 71) ityAdinA serlopaH, "ghuTi ca" (2 / 1 / 67) ityarAdezaH, "A ca na sambuddhau"
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 kAtantravyAkaraNam (2 / 1 / 70) iti pratiSedhAd virAme visarjanIye ca repha iti / arephaprakRtirapIti prakRSTaM pragataM vA ceto'syeti pracetAstasya sambodhane he praceto rAjaniti rephe kRte "ro re lopaM svarazca pUrvo dIrghaH" (1 / 5 / 17), asaMbuddhau "antvasantasya cAdhAtoH sau" (2 / 2 / 20) iti dIrghaH siddhaH iti saMbuddhAveva darzitam / apizabdasya bahulArthatvAt sakAraprakRterapi bhavati / tena "pracetaso rAjanIti ga" iti sUtraM na vktvym| uSarbudhaH iti / uSasi budhyate iti "nAmyupadha0" (4 / 2 / 51) ityAdinA kprtyyH| aharpatirveti / ahrAM patiriti vigrahe "vyaJjanAntasya yatsubhoH" (2 | 5 / 4) ityatidezabalAd nakArasya sakAre kRte visarjanIye ca repha iti / vAzabdena visargasthitirapi kathyate- ahaHpatiriti / aharatreti napuMsakalakSaNasilope virAme "ahnaH saH" (2 / 3 / 53) iti nakArasya sakAraH / ahorAtram iti ahazca rAtrizceti vigrahaH / "ahaHsarvaikadezasaMkhyAtapuNyavarSAdIrghAdizca rAtriH" (2 / 6 / 73-17) iti rAjAdidarzanAd at - pratyayaH / "ivarNAvarNayoH" (2 / 6 / 44) ityAdinA ikaarlopH| tathA ahro rUpama, ahorUpam / "prakarSe vA" rUpapratyayaH, tamAdidarzanAt / prakRSTam ahaH ahorUpam / evam 'ahni rathantaraM sAma' eteSveva na bhavati / tathA coktamarephAdAviti yo'yaM pratiSedhaH sa pratiSedho rAtrirUparathantareSveva dRshyte| sarvamidam apizabdasya bahulArthatvAt siddham / / 75 / [ka0ca0] raprakRtiH / pUrvasUtre parazabdasamudAyaprathamAntanirdiSTatvenApizabdasyeti ca vivRNotiaghoSavatsvaraparo'pi iti vRttiH| "dhUrgIrAM patyau ro vA' iti kasyacit sUtram, tanna vaktavyam ityAha- apizabdasyetyAdi / bahulatvAditi / bahUn arthAt lAti dadAti gRhNAti vA bahulam iti / yadyevaM bahulArthatA iti na ghaTate, bahulazabdenaiva tadarthapratItau arthazabdavaiyarthyAt ? satyam / bhAvasAdhano'yaM nirdezo mantavyaH / bahulagrahaNamevArthaH prayojanamasyApi zabdasyAsau bahulArtho'pizabdaH ityadoSaH / TIkAyAM tu bahulArtho nAstIti darzitam, tadupalakSaNameva bodhyam / yad vA bahvarthavidhAyako'rthaH samuccayasvarUpo'rtho'syetyukte TIkApi yathA-zrutameva saMgacchate iti / gItirityAdi / atra gISpatiH, dhUSpatirityAdi
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 275 boddhavyam / tathAca zrIpatiH - pakSe kaskAditvAt satve nAmyupadhavisargasya mUrdhanyaH / ahorAtramiti vRttipATho'zuddha eva / tathA ca rAjAdisUtre TIkAyAM vakSyatirAtro'ho'ho'dantaH puMsi prasiddha iti / ata eva "rAtrAntAt prAgasaMkhyakA" ityamaro'pi / zrIpatinApi "aho rAtrAyanaghoSe" (kAta0 pari0, saM0 80) iti sUtre ahorAtra iti puMsA pratyudAhRtam / rAmanAthAcAryastu 'samAhAre'horAtram' iti napusaMke pratyudAhRtam / tanmatam Azritya ahorAtrazabde napuMsakanirdezo'pi na doSAvaha iti / / 75 / [samIkSA] 'gI:+patiH, dhUH patiH' isa avasthA meM kAtantrakAra visarga ko vaikalpika repha Adeza karake 'gIpatiH, dhUrpatiH' Adi zabdarUpa siddha karate haiM | pANini ne aSTAdhyAyI meM etadartha koI sUtra nahIM banAyA hai / isakI pUrti vArtikakAra ne kI hai - 'aharAdInAM patyAdiSUpasaMkhyAnaM kartavyam' (kA0 vR0 8|270-vaa0)| kAtantra ke vyAkhyAkAroM ne kahIM isa rakArAdeza ko nitya aura kahIM para anitya dikhAyA hai | jaise "svaraghoSavatornityam" (1 / 5 / 14 - vA0) - 'pitaratra, pitaryAtaH' / 'gIpatiH- gI:patiH' ityAdi meM rephAdeza vikalpa se kiyA gayA hai / vyAkhyAkAroM dvArA isa viSaya meM anya vyAkaraNavacanoM para kiyA gayA vicAra draSTavya hai| [rUpasiddhi 1. gIpatiH, gI:patiH / gIH + patiH / nAmisaMjJaka varNa I se paravartI tathA ghoSasaMjJaka varNa p se pUrvavartI, raprakRtika (gir) visarga ko vaikalpika repha Adeza = giiptiH| rephAbhAvapakSa meM gii:ptiH| 2. dhUrpatiH, dhuuHptiH| dhUH + patiH / nAmisaMjJaka varNa u se paravartI tathA ghosasaMjJaka varNa ya se pUrvavartI rephaprakRtika (dhur) visarga ko vaikalpika rephAdeza = dhuup'tiH| rephAdeza ke abhAva meM dhU:patiH / 3. pitaratra / pitaH+ atra / nAmibhinna varNa a se paravartI tathA svarasaMjJaka varNa a se pUrvavartI rephaprakRtika (pitar) visarga ko nitya rephAdeza / 4. pitryaatH| pitaH+ yAtaH / nAmibhinna varNa a se paravartI tathA ghoSasaMjJaka varNa ya se pUrvavartI rephaprakRtika (pitar) visarga ko nitya rephAdeza / / 75 /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 kAtantravyAkaraNam 76. eSa -saparo vyaJjane lopyaH (1 / 5 / 15) [sUtrArtha] 'eSa' tathA 'sa' se paravartI visarga kA lopa ho jAtA hai yadi usa visarga ke bAda vyaJjana varNa ho to / / 76 | [du0 vR0] eSasAbhyAM paro visarjanIyo lopyo bhavati vyaJjane pare / eSa carati, sa TIkate, eSa zete, sa pacati / paratvAt pUrvAn bAdhate / apyadhikArAt svarUpagrahaNAd vA / eSakaH karoti, sakaH karoti, aneSo gacchati, aso gacchati / aki nasamAse na syAt / / 76 / [du0 TI0] eSasaH / eSa ca sa ca eSasau, tAbhyAM para ityalpasvarasyApi paratvam, gamakatvAt / eSa caratItyAdi | "visarjanIyazce che vA zam" (1 / 5 / 1) ityAdito'ghoSavatozceti paryantAn pUrvoktAn paratvAdayaM lopo bAdhate ityarthaH / yena vidhistadantasyApi - paramaiSa carati, paramasa zete / meSaH karoti, dAsaH pacatIti 'arthavadgrahaNenAnarthakasya' (kAta0 pari0 sU0 4) iti / katham iSerbhAve ghaJi avapUrvasyate: "upasarge tvAto DaH" (4 / 2 / 52) iti eSo vartate, avasaH kRtI, so vA varNa ityAdi / satyam, etattadoreSasayoriha grahaNaM tyadAdikRtaparasparasAhacaryAt / apyadhikArAdityAdi / prakRtyantaH pAtIti akpratyayaH prakRtigrahaNena gRhyate / tathA ca "advyaJjane'naka" (2/3/35) iti varjanamucyate - lopyo'pi bhavati, na bhavati ca, prayogAnusAreNetyarthaH / naJo'samAse tu lopya evaM-naiSa gacchati, na sa gacchati |mndmtibodhheturyN pakSa ucyate / svarUpagrahaNAd veti etattadorgrahaNenAkpratyayasyApi grahaNaM syAt / eSasayoH svarUpagrahaNaM kRtam / kuto virUpahetau aki sati bhvtiityrthH| nanu nasamAse kimiha vairUpyaM cet, naivam / naJtatpuruSasya uttarapadArthasadRzavAcinaJamantareNa tadarthatayA etAvanarthako abhAvamAtrasAdhane prasajyapakSe'pi tathaiveti /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 277 aditi siddhe lopyagrahaNaM kimartham ? 'asiddhaM bahiraGgam' (kAta0 pari0 sU0 35) ityakAralopo na syAt / / 76 / [vi0 pa0] esss0| paratvAditi / "visarjanIyazce che vA zam" (1 / 5 / 1 ) ityAdIn pUrvAn vidhIn ayaM lopo bAdhate 'pUrvaparayoH paravidhirbalavAn' (kAta0 pari0 sU0 70) iti nyAyAt / tena eSa caratItyAdayaH siddhAH / atha meSaH karoti, dAsa: pacati / kathameSasAbhyAM paro visarjanIyo lopyo na bhavati ? satyam, anayoranarthakatvAt / tarhi iSe ve ghaJi avapUrvAt syatezca "upasarge tvAto Da:" (4 / 2 / 52) iti De sati katham eSo vartate, avsH| tathA so vA varNa ityatrApIti ? satyam / vyAkhyAnAt tyadAdikRtaparasparasAhacaryAd vA etattadoreSasayoriha grhnnmitydossH| 'AgamA yadguNIbhUtAste tadgrahaNena gRhyante' (kAta0 pari0 sU0 15) iti nyAyAd aki kRte sati 'yena vidhistadantasya' (kAta0 pari0 sU0 3) iti nyAyAnnasamAse'pi prApnoti / yathA paramaiSa carati, paramasa TIkate / tasmAt pratiSedho vaktavya ityAhaapyadhikArAditi / __ "raprakRtiranAmiparo'pi" (1/5/14) ityato'pizabdo vartate, sa ca lopyazabdena saMbadhyate, tena 'lope'pi' iti vAkyArthe kvacinna bhavatItyarthaH / svarUpagrahaNAd veti / anyathA 'etattatparo vyaJjane lopya' iti vidadhyAt / evaM ca sati eSo vartate, avasaH kRti so vA varNa ityatrApi lopasyAprasaGga eveti / tasmAd yadeSa iti siddhasya rUpasya grahaNaM karoti, tad bodhayati- virUpasya na bhavatIti / tarhi 'aneSo gacchati, aso gacchati' kimiha vairUpyam, tadantaparibhASayA tatrApi prApnoti ? satyam / naJtatpuruSastu uttarapadArthasadRzavAcI / tatra ca samAse kevalayoranarthakatvAt samudAyasyaivottarapadArthasadRzavAcitvAt / tato'rthavadgrahaNe nAnarthakasya ityanenaiva nyAyena lopo na bhavati / athavA anarthakameva vairUpyamucyate / tathA prasajyapakSe abhaavmaatraarthH| so'pi samudAyavAcya iti tadavasthAyAmevAnarthakatvamanayoriti paramaiSa caratItyAdau uttarapadAbhidhIyamAnapadArthaH parazabdena viziSyate / tenArthAntaraM pratIyate iti sAmaJjasyameveti / / 76 /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 kAtantravyAgaraNam [ka0 ca0] essH| atha ekAraSakArasakArANAM kathanna grahaNam ? naivam, gamermAd iti jJApakAditi / paratvAditi vRttiH / eSa tsarukaH, eSa kSamate' ityAdAvaghoSe ziTpare'yaM caritArthaH kazcaratItyAdau zAdayaH iti paratvaM na vyAhatam / avapUrvAt syateriti / nanu kathamidamucyate yAvatA ave hRsoriti vizeSavacanena Napratyaye sati avasAya ityevaM syAt ? satyam / nAtra "upasarge tvAto uH" (4/2/52) ityanena DapratyayaH, yena 'ave hasoH' (4/2/57) ityanena bAdhakatvANNapratyayasya viSaya iti / tarhi kathamuktam "upasarge tvAto DaH" (4/2/52) iti ? satyam / tasyAyamabhiprAyaH- upasarge upapade tuzabdo'pyarthe 'AtaH' ityanena sandhyakSarAntavidhiH sUcita ityanyato'pi cetyanenetyarthaH / __ anye tu 'kvacidapavAdaviSaye'pyutsargasyApi samAvezaH' (saM0 bau0 vai0, pR0 221) iti nyAyAdityAhuH |avsH kRtIti pakSAntaramAha - so veti |vyaakhyaanaadityaacaarypaarmpryaad itypre| atra vipratipannaM pratyAha - tyadAdikRtaparasparasAhacaryAditi / nanu kathamatra sAhacaryAd yatrAvyabhicAriNA vyabhicArI niyamyate tat sAhacaryamiti nyAyasyAviSayatvAt kuto'tra viSayaH ubhayoreva vyabhicAritvAt ? satyam / eSazabdastAvadAdezavAn, tatsAhacaryAt sakAro'pi AdezavAn gRhyate (na sakAravarNasya nirAsaH) tatazca luptavarNasya sakArasya vidyamAnatve tatsAhacaryAd eSo'pi luptAkAra eva gRhyate / sa ca tyadAdireva, natu ghAntaH / tatazca eSasya tyadAdeH sAhacaryAt sakAro'pi tyadAdireva gRhyate / taduktaM mahaccaraNaiH AdezavAneSa itIha yasmAdataH sakAro yadi ttprkaarH| tadA sa luptasvarayukta eva tyadAdiretAdRza eva yuktH|| nanvevam eSasyaiva tyadAditvena sAhacaryagrahaNAt kathaM tyadAdikRtaparasparasAhacaryamuktam |tydaadikRtsaahcrymiti vaktuM yujyate cet, ucyate- iSadhAtoretacchabdasya ca vyaJjanAntatvAdeSa tAvad vyaJjanAntayonireva saMbhavati / tatsAhacaryAt sakAro'pi vyaJjanAntayonireva nAnya iti / ato nirastam avasaH sakAravarNamAtraM ca tatastyadAdisakAreNApi sAhacaryA deSo'pi tyadAdireva / ataH siddhaM tyadAdikRtaparasparasAhacaryamiti / tyadAdikRtasya etadapyuktaM mahaccaraNaiH
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH svarAntayoniryadi naiSa zabdastathAvidhaH so'pi tadA tyadAdiH / ato mithaH syAdiha sAhacaryamaryAdayA paryavasAnamitttham // iti / yadyapi ekatarasAhacaryeNaiva siddhistathApi parasparasAhacaryamuktaM siddhAntadvayAbhiprAyeNeti na doSaH / kulacandrastu - vikAravAneSa tathA sakAro luptasvaraH so'pi tathaiSazabdaH / eSa tyadAderapi satyadAderitthaM vidadhyAdiha sAhacaryam // iti / etanmate tyadAdikRtaparasparasAhacaryaM na saMgacchate, kintvanyatara eva sAhacaryamiti / anye tu avasa ityapaprayogazaGkayA prAha- so vA varNa iti / vyAkhyAnAditi " sazca no'striyAm" (2/1/52) ityatra visargadarzanAdityarthaH / yad vA vyAkhyAnAditi eSasya vyutpannatvAt sakAro'pi vyutpanna eva yujyate / sa ca pArizeSyAt tyadAdireva na ca sakAro varNo vyutpanna iti / tarhi iSerghaJantasyApi vyutpannatvAt kathaM na grahaNamityAha - tyadAdikRtetyAdi / 279 asmin pakSe'pi parasparasAhacaryaM na saMgacchate tyadAdisakArasya sAhacaryeNaiSasyApi grahaNAt | vaidyastu ekasthAnIye dvitIye prApyamANe vikSiptadvitIyagrahaNaM na kAryam / yathA rAmalakSmaNAvityukte dAzarathI rAma eva pratIyate, nAnyaH / tanna / ekasminneva divAdau 'iSa gatau, So antakarmaNi' (3 | 16, 21) ityanayoH paThitatvena vikSiptatvAbhAvAt / vastutastu eSasAbhyAm iti siddhe yat paragrahaNaM tanniyataparatvaparigrahArtham / yAbhyAM visarga eva paraH parabhUtaM visargaM vinA yayorutpattirnAstItyarthaH / evaMbhUtau tyadAdAveva saMbhavata ityarthaH / atra sa ityasya ghaJantasyeSazca sakAravarNasya ca dvitIyAdAvapi saMbhavAt paragrahaNaM sukhapratipattyarthamiti hemakaravacanamapAstam, kAryArthatvAditi / nanvatra lopyagrahaNaM kimartham, adityucyatAm / tadA akAre akAralopaH sidhyati cet, na / 'asiddhaM bahiraGgam' iti nyAyAdaprApteH / nanu " " svarAnantarye nAsiddhavadbhAvaH" 1. dra0 - ajAnantartha na bahiraGgaparibhASA ( cA0 pari0pA0 - 46 ) /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 kAtanvavyAkaraNam (kAta0 pari0 sU0 35) ityasti, ataH asiddha ityucyate / anyathA ko'rthaH siddho varNa iti kathaM siddhayati / ata eva 'ka iha' ityAdau visarjanIyalope sandhiniSidhyate ? satyam, prakriyAgauravanirAsArthaM lopyagrahaNamiti kulcndrH| paramArthatastu lopyagrahaNAt kvacit svarAnantarye'pyasiddhavadbhAvastena 'kheyam' iti siddham / / 76 / [samIkSA 'eSaH + carati, saH+ TIkate' isa avasthA meM kAtantrakAra visarga kA lopa karake 'eSa carati, sa TIkate' Adi zabdarUpoM kA sAdhutva jJApita karate haiM jabaki pANini visargAdeza kI avasthA se pUrva hI su-pratyaya kA lopavidhAna karate haiM - "etattadoH sulopo'koranasamAse hali" (6 / 1 / 132) / yahA~ kAtantrakAra kI prakriyA ko isalie adhika saMgata kahA jA sakatA hai ki padoM kA sAdhutva batAne meM pravRtta vyAkaraNazAstra meM pRthak-pRthak padoM kI siddhi ho jAne para hI unakA padAntara se saMbandha tathA usa padAntara ke sAnnidhya se prApta sandhikAryoM kI pravRtti honI cAhie | isa prakAra kAtantrakAra dvArA nirdiSTa visarga kA lopa adhika yuktiyukta hai / pANini-dvArA vihita sulopa kA nirdeza isalie adhika yuktiyukta pratIta nahIM hotA, kyoMki 'eSa - s' isa avasthA meM hI 'carati' kI upasthiti mAnanA ucita nahIM kahA jA sakatA hai aura aisA hone para sulopa kA vidhAna karanA bhI saGgata nahIM hogaa| [vizeSa] "raprakRtiranAmiparo'pi" (1/5/14) sUtrapaThita 'api' zabda kA adhikAra (anuvRtti) yahA~ bhI mAnA jAtA hai, jisake phalasvarUpa 'eSakaH karoti, sakaH karoti' ina akpratyayaghaTita rUpoM meM tathA aneSo gacchati, aso gacchati' ina naJsamAsaghaTita rUpoM meM 'eSa - sa' ke bAda vartamAna visarga kA lopa nahIM hotA | dra0-du0 vR0 - "apyadhikArAt....... aki nasamAse na syaat"|| [rUpasiddhi] 1. eSa carati / eSaH + carati / vyaJjana varNa c ke paravartI rahane para eSa - se uttaravartI visarga kA lopa |
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 281 2. sa TIkate | saH + TIkate / 'sa' se paravartI visarga kA lopa, vyaJjana varNa 'T' ke para meM rahane pr| 3. eSa zete / eSaH+ zete / zakAra - vyaJjana varNa ke para meM rahane para 'eSa' se paravartI visarga kA lopa / 4. sa pacati / saH+ pacati / vyaJjana varNa 'p' ke para meM rahane para 'sa' se paravartI visarga kA lopa / / 76 / 77. na visarjanIyalope punaH sandhiH (1 / 5 / 16) [sUtrArtha] visarga kA lopa ho jAne para prApta hone vAlA sandhikArya pravRtta nahIM hotA hai / / 77 / [du0 vR0] visarjanIyalope kRte punaH sandhirna bhavati / anyalope tu bhavatyeva / ka iha, devA AhuH, bho atra / visarjanIyAdhikAre punarvisarjanIyagrahaNam uttaratra visarjanIyAdhikAranivRttyartham / tena eSacchAtreNa dvirbhAvaH siddhaH / / 77 / [du0 TI0] na visrjniiy0| sandhAnaM sandhiH / utkRSTo varNAnAM sannikarSa ucyate / tadviSayamapi kAryaM samAnadIrghAdisandhirityabhimatam, upacArAt / etenAyamoM bhavati - visarjanIyalope dIrghAdi sandhikAryaM na syAt / punaHzabdenaitat sUcitam | yatrAnyavibhaktyAderlopastatra sandhikAryaM bhavatyeva / yathA daNDasyAgraM daNDAgramiti / nanu kathamatra sandhikAryasyAbhAvazaGkA iti cet ? satyam / "samAnaH savarNe" (1/2/1) ityaupazleSika evAdhArasaptamItyuktam / yathA daNDasyAgramityAdiSu syazabdena vyavadhAnAdanupazleSo bhavati, tathA luptAyAmapi vibhaktau tatkAle varNazUnyenApi vyavadhAnamastIti daNDAgram ityAdi dIrghatvaM na prApnoti / nanu kathamatra vyavadhAnaM luptAyAmapi vibhaktau tadanantarabhAvitvAt tatkAlam agrazabdAkAra evAtikrAmati, tenAbAdhita eva dIrghatvam ? satyametat / tathApi mandadhiyAM
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 kAtantravyAkaraNam pratipattigauravanirAsA punaHzabdena nyAyaprAptameva sUcitamiti / tathA ca - yathA drutAyAmapi vRttau samAnadIrghAdistathA madhyamAvilambitayorapi kramazastribhAgAdhikayovikRtipakSe tulyaH / sannikarSo varNAnAM bhUyastvaM varNakAlasyeti yathA hastimazakayostulyaH sannikarSaH bhUyastvaM prANina iti / atha kimartham upacAraH sandhizabdena sannikarSa evocyatAM sandhiH saMzleSo na bhaviSyati ? satyametat / kintu devA hasantItyAdau sannikarSapratiSedhArthaM saMhitApAThAd ardhamAtrAkAlalakSaNo na syAditi / visarjanIyAdhikAra ityAdi / visarjanIyasya lope chasya dvirbhAva evetyarthaH / ____nanu tasmAt paraM dvi vayogaM kurvan jJApayiSyati, pUrvayogeSvayaM pratiSedha iti / evaM sati vispaSTArthaM visarjanIyagrahaNam / 'nA nirdiSTasyAnityatvAd apyadhikArAd vA / tadA pAdapUraNe sandhiriti matam / 'saiSa dAzarathI rAmaH, saiSa rAjA yudhiSThiraH' iti ||77 / [vi0 pa0] na visarjanIya0 / punaHzabdenaitat sUcitam, anyasya vibhaktyAderlope sandhirevetyAha - anyalope tu bhavatyeveti / tena daNDasyAgraM daNDAgramiti siddham / nanu visarjanIyalope sandhirna bhavatItyukte kaH prastAvo'nyasya vibhaktyAderlope sandherabhAvazaGkAyAmevaivamucyate ? satyam / nyAyaprApta evArthaH sukhapratipattyarthaM punaHzabdena sUcyata iti / visarjanIya ityAdi / tenottarasUtre visarjanIyalope'pi dvirbhAvalakSaNasandhikAryaM syAd veti / nanu sakala evAyaM sandhiH pUrveNaiva vihitaH pratiSidhyate / tato yadi dvirbhAve'pi pratiSedhaH syAt, tadA tasmAt sUtrAdasAvapi pUrvo vihitaH syAt / tasmAt paravidhAnAdeva dvirbhAvalakSaNasya sandheH pratiSedho na bhaviSyati kiM punarvisarjanIyagrahaNena ? satyam / evaM sati sukhArthameva / / 77 / [ka0 ca0] na visarjanIya0 / vibhaktyAderlope sati Adizabdena padalope'pi dadhyodaMnamiti / nanu daNDAgramityAdau kathaM siddhiH, vibhakterlope'pi tadvyApikAlasya vyavadhAnAt ? 1. du0 - 'naghaTitamanityam' (kAlA0 pari0 pA0 67) /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 283 satyam / ata eva punargrahaNAdatrAprAptyA sandhirvidhAsyate cet, na / vibhaktilope sati tatkAlamevAgrazabdasyAkAreNa saha upazleSo bhavati / pUrvo'kAra iti kim punargrahaNena ityAha - nyaayeti| nanu tathApi visarjanIyagrahaNaM na kriyatAmityAha - nanu iti / ___ nanu anena sandhiniSidhyate visarjanIyalope sati / asmanmate sandhiriti saMjJA na kRtA, tasmAt sandhipadena kimucyate ? 'pANininA'pi sannikarSaH sandhiriti sUtram / 'zrIpatinApi susannikarSaH sandhirityuktam ? satyam / varNAnAM samavAyaH sandhiriti vyutpattyA ihocyate / atha tathApi kathaM sandhizabdena dIrghAdirucyate, sannikarSasya dharmaparatvAt ? satyam / sandhividheyakArya sandhirityupacArAt / atha sannikarSo niSidhyatAm, kimupacAreNa, tadA hi 'kayiha' ityAdau sandhirna bhaviSyati, sannikarSAbhAvAt ? satyam / devA hasantItyAdau saMhitApATho'rdhamAtrAkAlalakSaNo na syAditi upacAre kiM kAraNamucyate guskaraNaM vA kimarthaM "na vyaJjane" (1 / 2 / 18) ityanantaraM visarjanIyalope ceti vidadhyAt / tasmAd guskaraNaM bodhayati - sandhyAzrayamapi kArya sandhiriti kecit / mukhyArthabAdhena hi kriyate'tra kiM kAraNaM vicAraNIyam itypre| atra 'saiSa dAzarathI rAmaH saiSa rAjA yudhiSThiraH' ityatra kathaM sandhiriti visarjanIyasya luptatvAt ? satyam / natrA nirdiSTasyAnityatvAd apizabdasya bahulArdhatvAd vA / RSivacanAcca sandhirna dRzyate / nanu, abhyAsArthe drutAM vRttiM prayogArthe tu mdhymaam| ziSyANAmavabodhArthaM kuryAd vRttiM vilmbitaam|| iti niyamo'sti, kathaM sarvatra sandhiniSidhyate / kRtAyAmeva vRttau sandhiniSedho yujyate, anyatra saMhitAyA abhAvAt ? satyam / sarvatra saMhitAyAstu tulyaM drutAdivyavahAravarNoccAraNakAlasya balavattvAt / natu ardhamAtrAkAlasya bahutvamiti TIkAyAmuktam / visarjanIya ityAdi vRttiH| adhikAro vyaapaarH| kAryeSviti yAvat sAmarthyamiti / 1. "paraH sannikarSaH saMhitA" (para0 1/4/109) / 2. 'susannikarSaH saMhitA' (dvizchaH susannikarSe, kAta0 pari0 - saM0 84) / arthamAtrAkAlamAtreNAvyavAyaH saMhitocyate (dvayoH susannikarSaH, kAta0 pari0 - saM095)
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 kAtantravyAkaraNam nanu visarjanIyagrahaNameva eSasaparagrahaNanivRttyarthamevoktam, kuto visarjanIyAdhikAranivRttyarthamevocyate / anyathA eSa iha ityAdAvevAsya viSaya: syAt / atra mUrkhAH- evaM sati sUtramevAkRtaM syAt 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' (kAta0 pari0sU0 35) ityanenaiva siddhatvAt / nanu 'ka iha' ityAdAvapi tatsambhavAt "svarAnantarye nAsiddhavadbhAvaH' iti cet, prakRte dIyatAM dRSTiH / anye tu punaH zabdena karaNatayaiva nehAnavRttiH 'eSa sa' iti / atra bhaTTAH-vizeSaNavizeSyabhAvasya prayokturAyattatvAd vA'nuvartate / nanvityAdi / atha pUrvasmin pAThe vyaJjanAnuvRttyA ityatra dvirbhAvaH syAt, nanu icchatItyAdiSu ? satyam / 'anRccha' iti jJApakAt, natu vyaJjanasya pravRttiH / athavA dvirbhAvasUtraM raprakRtirityanantaraM paThanArtham ityasmin pakSe paJjI na saGgacchate, atipUrvatvAt ? satyam / atipUrveNApi pUrvatvaM na vihanyate iti na doSaH / / 77 / [samIkSA] 'kaH + iha, devAH+ AhuH' ityAdi avasthAoM meM kAtantrakAra ke matAnusAra visarga kA lopa hokara 'ka iha, devA AhuH' Adi zabdarUpa siddha hote haiM / yahA~ kramazaH 'a' ko e (avarNa ivaNe e 1 / 2 / 2) aura A ko dIghadiza ("samAnaH savaNe dIrghAbhavati parazca lopam" -1 / 2 / 1) prApta hotA hai / usake vAraNArtha kAtantrakAra paribhASAsUtra dvArA visarga kA lopa ho jAne para sandhi kA abhAva nirdiSTa karate haiM | pANinIya vyAkaraNa meM paThita "pUrvatrAsiddham" (8 / 2 / 1) sUtra kI asiddha vidhi ke anusAra yahA~ sandhi nahIM hotI / siddhAntakaumudI meM kahA bhI gayA hai (acsandhi0 8 / 3 / 19)- "pUrvatrAsiddhamiti lopazAstrasyAsiddhatvAnna svrsndhiH"| isa prakAra sUtra - kArya-saMkhyA meM ubhayatra sAmya hote hue bhI kAtantrIya prakriyA adhika spaSTa aura saMkSipta hai | pANinIya prakriyA meM sUtroM ke paurvAparya kA parijJAna karanA Avazyaka hone se jJAnagaurava vidyamAna hai / 1. 'nAjAnantarye bahiSTvapraklRptiH' (vyA0 pari0 10, 80) /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH [vizeSa] 1.sandhi (saMhitA saMjJA) kI aneka paribhASAe~ - sannikarSaH sandhiH / susannikarSaH sandhiH / sandhividheyakAryaM sandhiH / sandhyAzrayamapi kArya sandhiH / 2. sUtrokta niyamoM se bhinna kucha udAharaNoM meM jahA~ sandhikArya nahIM hotA hai yA pravRtta hotA hai, usameM aneka AdhAroM, nyAyoM kA ullekha | jaise - 'naJA nirdiSTasyAnityatvAt / apizabdasya bahulArthatvAt / RSivacanAcca' / [rUpasiddhi] 1. ka iha / kaH + iha / akAra se paravartI tathA i - svaravarNa ke para meM rahane para visarga kA "aparo lopyo'nyasvare yaM vA" (1 / 5 / 9) se lopa hone para "avarNa ivaNe e" (1 / 2 / 2) se prApta ekArAdeza kA prakRta paribhASAsUtra se niSedha / 2. devA aahuH| devAH + AhuH / AkAra se paravartI visarga kA AkAra ke para meM rahane para "AbhobhyAmevameva svare'' (1 / 5 / 10) se lopa hone para "samAnaH savarNe dIrghAbhavati parazca lopam' (1 / 2 / 1) se prApta savarNadIrgha kA prakRta paribhASAsUtra se niSedha / 3. bho atr| bhoH+ atra / 'bho' se paravartI visarga kA svara varNa 'a' ke para meM rahane para "AbhobhyAmevameva svare' (1 / 5 / 10) se lopa ho jAne para "o av" (1 / 2 / 14) se prApta 'av' AdezarUpa sandhi kA prakRta sUtra se niSedha ||77 / 78. ro re lopaM svarazca pUrvo dIrghaH (1 / 5 / 17) [sUtrArtha] rakAra ke para meM rahane para pUrvavartI rakAra kA lopa tathA usa lupta rakAra se pUrvavartI svara ko dIghadiza hotA hai / / 78 / [du0 vR0] ro re pare lopam Apadyate, svarazca pUrvo dIrgho bhavati / agnI rathena, punA rAtriH, uccai rauti / / 78 /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] ro re0| pradhAnaziSTatayA lopo nityaH / anvAcayaziSTazca dI? yathAsambhavaM sthAne'ntaratama iti / nanu svajAtyapekSo dIrghaH svarasyaiva sthAne bhaviSyati / yathA brAhmaNasya sthAne brAhmaNaH pravartate / tathA dIrghAdayo hi vidhIyamAnAH svasya sthAne veditavyA iti / tathA ca abhyAse svaragrahaNamantareNa svarasthAne hasvaH siddhaH iti ? satyam etat / yadiha svaragrahaNaM tat sukhapratipattyarthamiti, tathA pUrvagrahaNamapi / anyathA lopApekSya eva pUrvo dIrgha iti gamyate / / 78 / [vi0 pa0] ro re0 / uccai rautIti / iha dIrghAbhAve'pi ro re lopamApadyate, cakArasyAnvAcayaziSTatvAditi / / 78 / [ka0 ca0] ro re0 / nanu yatraiva dIrghastatraiva lopaH kathaM na syAt ? anvAcaye kiM pramANam / tathA ca samuccayakalpane'nvAcayakalpanAyA anyAyyatvAt / naivam, lopasya mukhyatvaM dIrghasyAnvAcayatA iti TIkAyAmuktam / "zeteriranterAdiH" (3 / 5 / 40) iti jJApakAd nAnvAcaya iti kazcit / nanu dIrghA bhavan sajAtyapekSayA svarasyaiva bhaviSyati kiM svaragrahaNena ? satyam / sukhArtham / pUrvagrahaNamapi tathaiva dIrgho bhavan rephe pare pUrvasminneveti saMkSepaH / / 78 / [samIkSA] _ 'agnir + rathena, punar + rAtriH, uccair + rauti' isa avasthA meM kAtantrakAra isa eka hI sUtra dvArA repha kA lopa tathA pUrvavartI svara ko dIrgha karate haiM / pANini ne repha - lopa ke lie "ro ri" (8 / 3 / 14) tathA dIrgha ke lie "lope pUrvasya dIrgho'NaH" (6 / 3 / 111) sUtra banAyA hai / isa prakAra pANinIya racanA-prakriyA ko gauravAbhidhAyaka hI mAnA jAegA | [vizeSa] vyAkhyAkAroM ne sUtrapaThita cakAra ko anvAcayaziSTa mAnA hai / kisI pradhAna ke sAtha apradhAna ke anvaya ko anvAcaya kahate haiM - 'anyatarasyA''nuSaGgi
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH katvenAnvayaH= anvAcayaH' / jaise 'bhikSAm aTa gAM cAnaya' = bhikSA mA~ga lAmo tathA gAya ko le Ao | yahA~ bhikSATana mukhya kArya hai tathA gAya le AnA gauNa | 287 yahA~ cakAra ko anvAcayaziSTa mAnane ke phalasvarUpa 'uccai rauti' Adi sthaloM meM kevala repha kA lopa hI pravRtta hotA hai, dIrgha nahIM, kyoMki 'e - ai - o - au' ye cAra sandhyakSarasaMjJaka varNa sadaiva dIrgha hote haiM, unheM dIrgha karane kI koI AvazyakatA nahIM - 'nityaM sandhyakSarANi gurUNi' / [rUpasiddhi] 1. agnI rathena / agnir + rathena / avyavahita do rephoM meM se pUrvavartI repha kA lopa tathA usase pUrvavartI ikAra ko dIrgha / 2. punA rAtriH / punar + rAtriH / kisI bhI svara varNa kA vyavadhAna na rahane para do rephoM meM se pUrvavartI repha kA lopa tathA usase pUrvavartI akAra ko dIrgha Adeza | 3 . uccai rauti | uccair + rauti / do rephoM ke avyavahitarUpa meM rahane para pUrvavartI repha kA lopa / yahA~ lupta repha se pUrvavartI aikAra svataH dIrgha hai, ataH usake dIrghavidhAna kI koI AvazyakatA nahIM hotI / ise vyAkhyAkAroM ne sUtrastha 'ca' ko anvAcayaziSTa mAnakara siddha kiyA hai / 78 / 79. dvirbhAvaM svaraparazchakAra H (1 / 5 / 18 ) [sUtrArtha] svara varNoM se paravartI chakAra ko dvitva hotA hai / / 79 / [du0 bR0] svarAt parazchakAro dvirbhAvamApadyate / vRkSacchAyA, icchati, gacchati / apyadhikArAd dIrghAt padAntAd vA / kuTIcchAyA, kuTI chAyA / AGmAbhyAM nityam / AcchAyA, mAcchidat / / 79 / // iti kAtantravyAkaraNasya daurgasiMhayAM vRttau sandhau paJcamo visarjanIyapAdaH samAptaH //
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 kAtantravyAkaraNam [du0 TI0] dvirbhAvam0 / dvitricaturthyaH saMkhyAvAre suc / bhavanaM bhAvaH, sa eva dviriti karmadhArayaH / dviriti padaM vA bhinnamiti / svarAt para iti tatpuruSaH, na punaH svaraH paro yasmAditi bahuvrIhiH / tenoJchatIti na dvirbhAvaH / 'vicchyate' iti dvirbhAva eva / tadetadvyAkhyAnAt 'chidir dvidhAkaraNe' (6 / 3) iti nirdezAt "gamiSyamAM chaH" (3 / 6 / 69) iti jJApakAd vA / tarhi svarAditi kathaM na kuryAt cet, naivam / paragrahaNam upazleSArtham / tena 'he chAtra ! chatraM pazya' ityatrAsaMhitAyAM na bhavati / apydhikaaraadityaadi| 'chidir' iranubandhatvAd adyatanyAmaN / vAkyasmaraNe cAGAnubandhatvAd dvirbhAvo bhavati vA / 'AchAyeyaM vibhAti, AcchAyeyaM vibhAti' / AcchAyA nu sA, A chAyA nu sA | AGA sahacaritasyAvyayasya grahaNAdiha na bhavati / upamA channaH, upamAcchannaH, tvaM mA chAdaya, tvaM mAcchAdayeti mAdezo dvitIyaikavacane / ye'pi GAnubandhamAzabdaM manyante te'pi sAhacaryavyAkhyAnamabhyupeSyanti / anyathA mAG - mAne "Atazcopasarge" (4/5/84) ityaG / pramA channam, pramAcchannam, ityatrApi syAt / bhAvagrahaNaM spaSTArtham / yogAvibhAgArthamityanye / tena svarAt parasya vyaJjanasya hakAravarjitasya asvare dvirbhAvo bhavati vA / daddhyatra, dadhyatra | maddhvatra , madhvatra / ahakArasyeti kim ? sannahyate / asvara iti kim ? dadhi, madhu / svarAt parAbhyAM rephahakArAbhyAmapi aziTo vyaJjanasya vA / arkaH, arkaH / brahmamA, brahmA vA / aziTa iti kim ? AdarzaH, barhA, barhamityAdi / naivam, zruterabhedAt sajAtIyaiH saMyuktAnAmuccAraNaM pratyekasyAnekasya vA bhedo nAstItyarthaH / asaMyogAd virAme vizeSa iti ced asvara iti prasajyanatrA - vAk, vAkk / naivaM bhASAyAM dRzyate iti matam / / 79 / // iti durgasiMhaviracitAyAM kAtantravRttiTIkAyAM sandhau paJcamaH visarjanIyapAdaH smaaptH||
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 289 sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH [vi0 pa0] dvirbhaavm| dvizabdAt "dvitricaturthyaH suc" (pA0 5 / 4 / 18) iti tamAdinipAtanAt "'saMkhyAvAre suc" iti sucapratyayaH / bhavanaM bhAvaH, bhAve ghaJ / dvizcAsau bhAvazceti vigrahaH / athavA dviriti bhinnaM padam / 'svarAt paraH' ityanena paJcamIlakSaNastatpuraSo'yam , na punaHsvaraH paro yasmAd iti bahuvrIhiriti sUcayati - 'vyAkhyAnato vizeSArthapratipatteH' (kAlA0 pari0 sU0 88) / tenoJchatItyAdau na bhavatIti / RcchatItyAdau dvirbhAva eveti / tarhi svarAd ityuktaM kiM paragrahaNena ? satyam / upazleSArthaM yatraiva saMhitayA uccAryante varNAstatraiva syAditi / iha mA bhUt - 'he chAtra! chatraM pazya' iti / apyadhikArAdityAdi / kuTyAzchAyA iti vigrahaH / antarvartinIM vibhaktimAzritya padAntatvam / "AmAbhyAM nityam" (kAta0 pari0-saM0 85) iti pUrveNa vikalpe prApte nityamucyate / DakAropAdAnAd maryAdAbhividhISadarthakriyAyoge vartamAna AkAro gRhyate, tasyaiva GAnubandhatvAt / vAkyasmaraNayostu vartamAnasya chAnubandhatvAd dIrghAt padAntAd vA ityanena vikalpa eva - 'AcchAyA, mAcchidat' iti |chidir - mAyoge'dyatanI iranubandhAd veti vaktavyabalAdaN / avyayenAGA sAhacaryAnmAzabdo'pyavyaya eva / tena 'putro mAcchidat' ityAdiSu pUrveNa vikalpa eveti / / 79 / // iti trilocanadAsakRtAyAM kAtantravRttipaJjikAyAM sandhI paJcamaH visarjanIyapAdaH smaaptH|| [ka0 ca0] dvirbhAvam ityatra kathaM karmadhArayaH / bhAvaH kriyA, dvizabdena saMkhyAbhidhAyakatayA bhAvazabdenaikAdhikaraNyAbhAvAdityAha - viriti / upazleSArthamiti / nanu sarva eva saMdhayaH saMhitAyAmeva vidhIyante, tat kimatra yatnAntareNa ? satyam / asmanmate saMhitAdhikAro nAsti / kintu "na visarjanIya0" (1 / 5 / 16) ityatra sandhipadena samAnadIrghAdInAmabhidhAnAt saMhitAviSayatvaM prAptam, tacca samAnadIrghAdInAmeva na dvirbhAvasya / pUrvasUtrasandhipadenaitatsUtravihitasya kAryasyAnupAdAnAt (yataH kAryameva parigrahaNamiti sNkssepH)| 1. dra0 - "vAre kRtvas" (zAka0 vyA0 3 / 4 / 32) Adi /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 kAtanvavyAkaraNam ___anye tu "ivarNo yamasavaNe" (1 / 2 / 8) ityatrAsavarNagrahaNAt paranimittAnapekSakAryasyAsaMhitAyAmapi viSaya iti "nAmiparo ram" (1 / 5 / 12) ityatroktam / ato'trAsaMhitAyAmapi syAditi paragrahaNamityAhuH / dIrghAditi, yeSAM 'nityadIrghANi sandhyakSarANi' tanmatenedamuktam / tena raichAyA, raicchAyA / nauchAyA, naucchAyA iti / asmanmate dIrghagrahaNaM gurUpalakSaNam / padAntAditi kim ? Rcchati / dIrghAditi kim ? svacchatram / nityaM syAt / sAmarthya evAsya viSayastena 'tiSThatu kanyAcchandastvam adhISva' iti nityaM syAditi shriiptiH| TIkAkAramate tu tadvizeSAbhAvAdatrApi vikalpa eveti ||79 / // ityAcAryakavirAjasuSeNazarmaviracitakalApacandre sandhau paJcamo visarjanIyapAdaH smaaptH|| [samIkSA] 'vRkSa + chAyA, i+ chati, ga+ chati' isa avasthA meM 'cha' varNa ko dvitva tathA "aghoSe prathamaH" (2 / 3 / 61) sUtra se ch ko c Adeza karake kAtantrakAra 'vRkSacchAyA, icchati, gacchati' ityAdi zabdarUpa niSpanna karate haiM / pANini ke anusAra yahA~ saMhitAdhikAra meM "che ca" (6 / 1 / 73) se tugAgama, "stoH zcunA zcuH" (8 / 4 / 40) se prApta zcutva ke asiddha hone ke kAraNa "jhalAM jazo'nte" (8 / 2 / 39) se t ko d, isa d ko "khari ca" (8| 4 | 55) sUtra se prApta carva ke asiddha hone se "stoH zcunA zyuH" (8 / 4 / 40) sUtra dvArA j tathA "khari ca" (8 / 4 / 55) se j ko c Adeza hokara 'zivacchAyA, svacchAyA' Adi zabdarUpa siddha hote haiN| ___ isa prakAra pANinIya prakriyA meM gaurava spaSTa hai / yaha bhI jJAtavya hai ki pANini ne tugAgama ke lie cAra sUtra banAe haiM - "che ca, AGmADozca, dIrghAt, padAntAd vA" (6 / 1 / 73-76) / parantu kAtantrakAra ne tugAgama ke lie chakAra ke dvitvamAtra kA vidhAna kevala eka sUtra dvArA karake saralatA tathA saMkSepa hI pradarzita kiyA hai|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhiprakaraNe paJcamo visarjanIyapAdaH 291 [[vizeSa ] 1. "raprakRtiranAmiparo'pi" (1 | 5 | 14) sUtrapaThita 'api' zabda kA adhikAra isa sUtra meM bhI mAne jAne ke kAraNa dIrghasvara ke bAda Ane vAle chakAra kA dvirbhAva vikalpa se hotA hai- kuTIchAyA, kuTIcchAyA / 2. 'ukta ke anusAra AG tathA mA se paravartI chakAra ko dvirbhAva nitya hotA hai - AcchAyA, mAcchidat / 3. 'svarAt' na kahakara sUtrakAra ne jo 'svaraparaH' kahA hai, usake kahane kA tAtparya yaha hai ki saMhitA meM hI chakAra ko dvirbhAva hogA, asaMhitA meM nahIM / jaise - 'he chAtra ! chatraM pazya' / yahA~ chakAra ko dvirbhAva nahIM hotA hai / [rUpasiddhi] 1. vRkSacchAyA / vRkSa + chAyA / kSakArottaravartI svara varNa 'a' se para meM sthita chakAra ko dvirbhAca tathA " aghoSe prathamaH " ( 2 | 3 | 61 ) se pUrvavartI chakAra ko cakArAdeza | 2. icchati / i + chati / "gamiSyamAM chaH" (3 / 6 / 69) se 'iS' dhAtustha SakAra ko chakAra, prakRta sUtra se chakAra ko dvitva tathA " aghoSe prathamaH " ( 2 / 3 / 61 ) se pUrvavartI chakAra ko cakAra / "" 3. gacchati / ga + chati / "gamiSyamAM chaH" (3 / 6 / 69) se 'gam' dhAtustha makAra ko chakAra, prakRta sUtra se chakAra ko dvitva tathA 'aghoSe prathamaH" ( 2 / 3 / 61 ) se pUrvavartI chakAra ko cakArAdeza / / 79 / // ityAcAryazarvavarmapraNItasya kAtantravyAkaraNasya prathame sandhiprakaraNe samIkSAtmakaH paJcamo visarjanIyapAdaH samAptaH // // samAptaM ca sandhiprakaraNam //
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| pariziSTam - 1 AcAryazrIpatidattapraNItam kAtantrapariziSTam sandhiprakaraNam namo gnneshaay| saMsAratimiramihiraM mahezamajamakSaraM hariM natvA / vividhamunitantradRSTaM brUmaH kAtantrapariziSTam // 1. vRddhirAdezasya Adezasya vRddhirbhavatItyadhikriyate / prAg vRddhigrahaNaM maGgalArtham / / 1 / 2. svasyereriNoH I reriNoH parayoH svazabdAdezasya vRddhirbhavati / svairam, svairI |svairAd guNamAtrAdinA siddhe IrigrahaNamIriNyetvazrutinivRttyartham / / 2 / 3. akSasyohinyAm UhinyAm parato'kSazabdAdezasya vRddhirbhavati / akSauhiNI / "pUrvapadasthAd" (kAta0pari0 - Na02) iti Natvam / / 3 / 4. prasyoDhoDhyozca dvandve'gneH pUrvavattvamanityam, kAlavrIhyoriti nirdezAt / 'UDha-UDhi' ityetayoH parayoH prazabdAdezasya vRddhirbhavati / prauDhaH, prauDhiH / Uhe'pi zAkaTAyanasya' - prauhH| prauDhizabdAdarzaAditvAdati kRte 'prauDho bhAvaH' iti ktArthAvagamo na syAd ityUDhagrahaNam / kathaM 'prauDho bhAraH, proDhI rathAnAm' ? ApUrveNa syAt / / 4 /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 kAtantravyAkaraNam 5. Rti dhAtorupasargasya dIrghaH dhAto:ti upasargA dezastha dIrghA bhvti| arthAdakArasya / prArchati, parArchati / AyUrvAdarterRNotezca ktau- ArtiH / katham artiH ? gurorapyaH ktiH / tato vizvArtiH / sArtirityeva syAt / anyathA''GAdezatvAt pUrvalopaH syAt / dhAtoriti kim ? prarSabhaH / nAmopanipAtino nopasargatvaM cet, dhAtugrahaNaM sukhArtham / upasargasyeti kim ? adyarchati / / 5 / 6. nAmadhAtorvA nAmnA syAdyantenArabdho dhAtu madhAtuH / tasya RtyupasargasyAdezasya vA dI? bhavati / prArSabhIyati, prarSabhIyati / ArjUyate, arjUyate / / 6 / 7. lRti vA nAmadhAtortRtyupasargAdezasya vA dIrgho bhavati / prAlkArIyati, pralkArIyati / vetyuttastra nityArtham / / 7 / 8. RNapravasanavatsatarakambaladazAnAmRNe RNe pare eSAmAdezasya dIrgho bhavati / RNArNam, prArNam, vasanArNam, vatsatarArNam / vatsataramanAdRtya vatsarazcAndrakAzikAdau paThyate / tadihAsammatam, pataJjali- zAkaTAyanAdInAM vatsatarasyaiveSTatvAt / tathA ca tarapratyayo'tra bhASyAdAvuktaH / kambalArNam, dazArNam, dazArNo dezaH, dazArNA nadI | RNaM jaladurge'pyucyate / / 8 / 9. Rte'rastRtIyAsamAse tRtIyAyAH samAse Rtazabde pare'rAdezasya dI| bhavati / zItArtaH, tRSNArtaH / azvena Rto gato vA azvArtaH iti ca / ara iti kim ? gavRtam / tRtIyeti kim ? grAme RtaH grAmataH / samAsa iti kim ? tRssnnytH| Artazabdo na RtArthaH / Rte cAniSTaM syAdityArambhaH / yatrAyamRti dIrghastatra prakRtirneSyate / / 9 / 10. Rto ralAvRlutoH RtRtoH parayorkakArasya ralau bhavato yathAsaMkhyam / pitRNam, holtRtakaH / kazcid ralAvAdizya parayordIrghamAha-hovRkSaH (pivRkSaH, pikAraH) holTukAraH / / 10 /
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 kAtantrapariziSTam 11. luk savarNavacca RtRtoH parayorkakArasya luk savarNavacca kAryaM bhavati / cakArAd yathAprAptaM prakRtizca bhavati / pitRNam, pitRRNam, pitRRNam / hollakAraH, holRkAraH, hotRlRkAraH / kvacit padAntavidhiSvapi sthAnivaditi na tRtIyaH / nityasamAse tu prakRtirnAstIti rUpatrayameva / pitRcchI, pitRRcchI, pitRcchI / padAntaprakaraNatvAt pitRRn / / 11 / 12. upasargAvarNalopo dhAtoredotoH dhAtoredotoH parayorupasargANAmavarNasya lopo bhavati / prejate, parejate / proNati, paroNati / upasargasyeti kim? mamailayati, sandhyauNati | upasargANAmadhAtorasambhavAd dhAtuspaSTArtham / kathaM pragataH ejakaH praijakaH, pragataH oNakaH prauNakaH? kartRyogitvenAnupasargatvAt / / 12 / 13. iNedhatyorna anayoH parayorupasargAvarNagya lopo na bhavati / praiti, paraiti, praidhate, paraidhate / tippAThaH sukhArthaH / / 13 / 14. nAmadhAtorvA nAmadhAtoredotoH parayorupasargAvarNasya lopo bhavati vA / preNIyati, praiNIyati / eNIyati, aiNIyati / projAyate, praujAyate / proGkAmyatIti nityam, paratvAt / / 14 / 15. eSaiSyayoH prasya eSaiSyayoH parataHprasyAkArasya lopo bhavati vA preSaH,preSaH / preSyaH,praiSyo daasH| anyatra preSaNam / preSayatIti nityam (syAt) / eSyagraheNana yapo grahaNaM necchanti / preSya gataH / iSerinantAt kto yap / prasyeti kim ? upeSaH, upeSyaH / / 15 / 16. omi ca nityam omi ca parato nityamavarNasya lopo bhavati / adyom brUmaH, tadom brUmaH / omityabhyupagamAdiSvavyayam / / 16 / 17. eve ivArthe ivArtho'tra sAdRzyamasambhAvanA ca / ivArthe evazabde pare nityam avarNasya lopo bhavati / carmeva rajjuH / zAleva zAkhA / tadadyevAbhUta, tattadevAbhUt / bAleva gaccha, mAleva
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 kAtantravyAkaraNam tiSTha iti ca syAdeva / eve'navadhAraNe iti kAzmIrikAH paThanti | ivArtha iti kim ? 'iheva vayaM pravIrAH' iti bhASyam / mamaiva dhanam, saiva sak, vapuratanu tathaiva saMvarmitam / apadoSataiva viguNasya guNa: / mithyaiva zrIH zriyammanyA / asambhAvanAyAmevAyaM vidhiriti naiyAsikAH / / 17 / 18. AGyAdiSTe AdezarUpe AGi arvaNasya lopo bhavati / A + ihi = ehi, adhehi, tadehi / A + UDhA= oDhA, mamoDhA, soDhA / A RkSAt = arthAt, mamAt / A + TukArAt alkArAt, mamalkArAt / anAdiSTe lopo'narthakaH ityAdiSTa evAvaziSyate / AdiSTagrahaNaM lupte'pi yathA syAd iti / A + elayati = elayati, aghalayati, mamelayati / A + oNati = oNati, mamoNati, sandhyoNati / A + oSTham = oSTham, mamoSTham, lekhoSTham / / 18 / 19. zakandhyAdiSu ca zakandhuprabhRtiSu zabdeSu pUrvasyAvarNasya lopo bhavati / zakAnAm andhuH zakandhuH, sImAnam antati banAti sImantaH kezavinyAse / anyatra sImAntaH / kulAnyaTatIti kulaTA, pacAyac / rUDhyA bhikSukI asatI cocyate / bhASye tu eta evodAhRtAH / AkRtigaNatvamapi noktam / apare tUdAharanti- aTAn avatIti aTavI araNye samo'rtho'syeti samarthaH, apRthagarthaH / prakRSTAvoSThAvasyeti proSTho nAma kazcit / proSTho'naDvAn, proSThI matsyAntaram / proSThapATho nityaarthH|| zakandhuH kezavinyAse sImantaH kulttaa'ttvii| ekArthatve samartho'pi proSTho jAtau ca nAmni ca // yattvarddhazanamicchanti tanna vRddhairudAhRtam / AkRtyA'nyadapi jJeyaM smaas-mshnaadyH||19| 20. oSThotvoH samAse vA 'oSTha-otu' ityetayoH parayoH samAse'varNasya lopo bhavati vA / bimboSThaH, bimbauSThaH / baDavoSThI, baDavauSThI | grAmotuH, grAmautuH / kanyotuH, kanyautuH / asya oSThaH oSThaH, auSThaH / A oSThAd oSTam, auSTham / anoSTha iti paratvAnnaJo'kSaraviparyayaH /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantrapariziSTam 297 zrutatvAd AbhyAM lopyAvarNasya samAse iha na syAt / vRSalaputrauSThavraNaste / nRpa kanyautukulaM pAtu || 20 | 21. padAntasya goroto'ti prakRtiH padAntasya gorokArasya akAre pare prakRtirbhavati vA samAse / go ajinam, go'jinam / go agram, go'gram / tayoH samAsa ityeva - he citrago'jinadharaM pazya / goriti kim ? dyo'rddham / padAntasyeti kim ? rAjagavaH / atIti kim ? gavAsanam / gavIzvaraH ||21| 22. aba svare padAntasya gorokArasya svare pare avetyAdezo bhavati vA samAse / gavAjinam, go'jinam | gaveSTiH, gaviSTiH / gavezvaraH, gavIzvaraH / gavocchvAsaH, gavucchvAsaH / gavordhvam, gavurdhvam / gavakSa, gavRkSau / gavaiDakam, gaveDakam | kRtAvo'yaM samAhArArthaM gavAzvAdau paThyate / gavaudanam, gavodanam / padAntatvAdasamAsAntatvAcca gavyati, gavyate / / 22 / 23. nityamindre indrazabde pare gorokArasya nityam avetyAdezo bhavati / gavendraguptaH / / 23 / gavendraH / 24. akSe nAmyeva gorokArasyAkSazabde pare saMjJAyAmeva avetyAdezo bhavati / gavAkSo jAlakam / gavAkSo nAma kazcit / nAmnIti kim ? gokSam / ihAvadhAraNAd vibhASApi bAdhyate / / 24 / 25. prakRtyetau saMbuddhyod vA saMbuddhau ot saMbuddhyot / sa itau parato vA prakRtyA tiSThati / bhAno iti, bhAnaviti / saMbuddhyoditi kim ? gavityayamAha / syoditi siddhe saMbuddhigrahaNaM spaSTArtham ||25| 26. uto'dadrIcaH adadrIcaH ukArasya svare pare prakRtibhavati vA / amumuIcA, amunvIcA | adamuIcA, adanvIcA / kaizcidiha vibhASA nAdriyate / kaizcididaM na paThyata eva // 26 //
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 kAtantravyAkaraNam 298 27. RtyanityasamAse'nupasargasamAnasya hrasvazca upasargAdanyasya yaH samAnastasya RkAre pare nityasamAsAdanyatra vAkye vikalpasamAse ca yathAsambhavaM hrasvaH prakRtizca bhavati vA / dAma Rcchati, dAmarchati / mAlA Rcchati, mAla Rcchati, mAlarchati / grAma RSabhaH, grAmarSabhaH / zAlA RkSaH, zAla RkSaH, zAlakSaH | uccaritaruciraRcAJcAnanAJcaturNAm / himaRtAvapi tAH sma bhRzasvida iti ca / mahARSiH, mahaRSiH, maharSiH |.stR Rcchau, stRRcchau stRcchauM / gamla Rcchau, gamlucchau / iha RkAro'pi dIrgha iti tantrAntaram, tadA gamlRcchau / TukAre'pi smarantyeke- kanyAlRkAraH, kanyalkAraH, kanyalRkAraH / nityasamAse niSedhaH kim ? azvI , baDavI / anupasargasyeti kim ? prArcchati, parArchati / samAnasyeti kim ? gavRNam, nAvRNam / padAntasyeva pitRRn / avArthaM savarNArthaM ca vacanam / / 27 / / 28. tau nAmino'savaNe anupasargasamAnasya nAmino'savaNe svare parato nityasamAsAdanyatra prakRtirdIrghasya hasvazca vA bhavati / dadhi atra, dadhyatra / madhu atra, madhvatra / nadI atra, nadi atra, nadyatra / nAminaH iti kim ? mameSTiH, kanyehate / samAnasyeti kim ? zriyA induH, pANAvAdyam / padAntasyetyeva / nadyau, vadhvau / asavarNa iti kim ? vArIhase, madhUrdhvam / kathaM vAri Ihase, madhu Urdhvam ? sandhirhi saMhitA / sa tu padayorvibhASita eva / saMhitAzrayatvAcca sandhayo'bhidhIyante samAnadIrghAdayaH / ataste saMhitAyAmeva syuH / saptamyA nirdiSTe varNAvyavAye vidhirAzrIyate, na tu kAlAvyavAye / tathA ca asaMhitAyAmapi saptamyA nirdiSTe vidhyantarANi syuH / prakaraNamidaM tu saMhitAyAmeva visandhyartham / ___ nityasamAse niSedhaH kim ? sAdhvRcchI, kuTyarthaH, jAnvarthaH / nityagrahaNAd nadi ambhaH, nadI ambhaH, nadyambhaH iti ca syAdeva / prakRtihasvayornityasamAse niSedha iti vArtikam, bhASye tu samAsamAtre niSedhaH / candrasyApi matametat / anupasargasyeti kim ? adhyacchati, adhyAste, anvasyati / / 28 /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 kAtantrapariziSTam 29. itAvuJo'nunAsikadIrghazca anubandhastantrAntaraprasiddhyA nipAtagrahaNArthaH / ujo nipAtasyetau parato'nunAsikadIrghaH prakRtizca bhavati vA / U~ iti, u iti, viti / dIrghagrahaNaM samAnasthAnyartham / aha u, aho iti prakRtireva syAt / / 29 / / ___30. vargAd vA svare svaravat vargAt parasyoJaH svare pare vA vakAro bhavati / vAgvasti, vAgu asti / dRSavardhvam, dRSadu Urdhvam / vAgvuccaiH, vAgu uccaiH / pacannvIhate, pacannu Ihate / sugaNNvudake, sugaNu udake |kruvindrH, kruG indraH / kimvIhase, kimu Ihase |svrtvaad GaNanA dvirbhavanti / mo'nusvArazca na syAt / saMyantivadihApi prApnoti / / 30 / 31. svarajau yvAvanAdisthau lopyau vyAne 'vA' na vartate / svare jAtau = svarajau / tau yakAravakArau padAntAvanAdisthau vyaJjane pare lopyau bhavataH / nadyA UH nadyUH / tasyehA, nadvIhA / Uriti avatervejo vA kvipi rUpam / abhyU Agacchati, abhvAgacchati / pratyU Agacchati pratvAgacchati / abhipratyorUzabdenAvyayIbhAvaH / paTuzcAsAvizceti paTviH, tasyotsavaH pttyutsvH| sAdhu i Aste sAdhyAste / svarajAviti kim? kiMy hyo bhUtam, kiMv hvalayati / yvAviti kim ? hotryudayaH / anAdisthAviti kim? kiMy vRtaH, vyupadhaH / vyaJjana iti kim? nadhudakam, vadhvIhA | padAntAvityeva rAyyantaH, nAvyantaH / kecididaM zArvavarmike dvitIyasandhau paThanti / / 31 / 32. avarNAt kvipo'naghoSe prakRtizca ___ avarNAt parau kvibantasya yau yvau tau padAntau svare ghoSavati ca lopyau bhavataH, tasmiMzca sati prakRtizca bhavati / azvayujaM mUlavRzcamAcaSTe itIn, tataH kvipazvagacchati, mUlagacchati |azvabhyAm, mUlabhyAm |ashv agre, mUla agre |anaghoSa iti kim ? azvay carati, mUlav khanati / azvay yu, mUlav yu / iha supaH SatvaM vakSyate / padAntAvityeva- azvayau, mUlavau / / 32 / 33. carkarItAbhyAsasya carkarItamiti cekrIyitaluki dhAtoH saMjJA, tasyAbhyAsasya svare prakRtirbhavati / ariarti,arIarti |ariArayati,arI Arayati / bhASAyAmapi kecit carkarItamicchanti /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 kAtantravyAkaraNam uktaM hi bhASye - 'bhASAyAmapi yaGo lugastIti' / nirjharavRttau coktam-'bhASAyAmapi yaGo lugastIti' / lugadhikAre "yaGo bahulam" iti cAndre ca paThyate / kAzikAyAmapi 'chando'nuvRttiriha neSTA' ityuktam / 'jAghaTIti' iti jaambvtiivijykaavye| 'jAjvalIti' iti niitisNgrhe| 'zaMzamAJcakruH' iti bhaTTikAvye ca paThyate / bhAgavRttikArastu bobhavItyeva na chAndasam iti manyate / titauriti tanorDitaupratyaye vidhAnAt, auNAdikabAhulakAd vA akArasya prakRtiH / / 33 / 34. ziTyaghoSe visarjanIyasya ziTpare'ghoSe visarjanIyasya prakRtirbhavati / kaH tsarukaH, kaH kSAmyati, kaH psAti, sarpiH psAnam, dhanuHkSaNanam, niHkSaNanam, duHkSaNanam, bahiHkSaNanam / puMnirdurbahirityAdinA mUrdhanyo'pi neti matam / / 34 / __35. prazAmastathayoH ___ tathayoH parayoH prazAmaH prakRtirbhavati / prazAn tarati, prazAn thuDati / tathayoriti kim ? prazA~llunAti, prazAJzete / / 35 / 36. nasya dhuTparayoH prathamadvitIyayoH dhuTparayoH prathamadvitIyayoH parato nakArasya prakRtirbhavati / bhavAntsarati, bhavAnthsarati / nRn psAti, nRn phsAti / / 36 / / 37. samo rAji kvI rAjatau kvibante samo makArasya prkRtirbhvti| samrAT, samrAjau / kvAviti kim ? saMrAjati / / 37 / 38. eto dvitve dvivacanasyaikArasya svare prakRtirbhavati / anekavarNadvivacanArthamidam / bruvAte atra yajAvahe iha / eta iti kim ? yajAvahAyatra / / 38 / 39. nAdasaH adaso'ki sati dvivacanasya itaH svare prakatirna bhavati / amuke'tra | eta iti kim ? amU atra | mAdutve kAdet pariziSyate / / 39 /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantra pariziSTam 40. maNIvAdiSu ca maNIvAdiSu ca dvivacanasya prakRtirna bhavati / maNIvoSTrasya lambete priyau vatsatarau mama (mabhAra0 12 / 171 / 12) / rodasIva, dampatIva, jampatIva, bhAryApatIva, vAsasIva / ivArthe vanipAto'styeva / yathA 'prazastilikhitAni va kezidantakSatAni kAdambakhaNDitadalAni va paGkajAni' / ive prakRtiraniSTetyArambhaH / maNI bhAryApatI caiva dampatI rodasI tathA / vAsasI jampatI caivamime jAyApatI tathA / ive'nyairiha paThyante pecuSIprabhRtInyapi // kazcit trimunisamupekSaNAnnedamAdriyate // 40 / 41. sasya pAdapUraNe pAdapUraNe kartavye sasya prakRtirna bhavati / pAdo'tra padyastha turyo bhAgaH / saiSa dAzarathI rAmaH saiSa rAjA yudhiSThiraH / saiSa vipro dayAzIlaH saiSa yogIzvaro vibhuH // tantrAntaravRttikArAstu RcAmeva pAde'sya vRttiM manyante / ArSaprayogAstu yathAkathaMcid vidheyAH = nityatvena saMgrahaNIyA ityAhuH / tathA ca eSasyApi dRzyate'eSaiSa rathamAruhya mathurAM yAti mAdhavaH' / nyAyyaJcaitat smRtyantare 'prAk chandasi' iti zruteH / tadihApi vAkyamidam RSiprayogeSveva smartavyam ||41 | 42. itau tu plutasya itau tu parataH plutasya prakRtirna bhavati / ehIha brAhmaNeti / zrutatvAt plutanibandhanasyaivAyaM pratiSedha iti / dvitve tu prakRtiH syAdeva / AgacchataM bhoH kavI iti / tunipAto vizeSadyotanArthastena chAndasAnukaraNaplutasyetI prakRtireva - yuSme iti // 42 // 301 43. ito vA ikArasya plutasyetau prakRtirbhavati vA / ehIha brAhmaNIti, ehIha brAhmaNi iti / cAkravarmaNasya tu mate sarvaplutAnAmitau vikRtireveti tu bhASyam || 43 |
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 kAtantravyAkaraNam 44. prathamasya paJcamo mipratyaye pratyaye makAre prathamasya padAntasya paJcamo bhavati nityam / vAGmayam, mRnmayam padAntatvAnna Natvam / INmAn, ammayam / garutmAniti vakSyate / / 44 / 45. Tavargasya navatinagaryornazca NaH Tavargasya navatinagaryoH parayoH paJcamastayornakArasya Nazca bhavati / SaNNavatiH, SaNNagarI, sugaNNavatiH, sugaNNagarI | 'nasya NaH' iti paThantyeke / teSAM tRtIyapaJcamI staH / strInirdezaH kim? SaDnagaram, suganagaram / / 45 / 46. vA'nunAsike na dviH prathamasya padAntasya prathamasyAnunAsike vA paJcamo bhavati, tasya dvirbhAvazca na bhavati / svarayavalAH sAnunAsikA niranunAsikAzca / tatraiSAmAnunAsikyam AntaratamyAd vizeSavidhAnAd vA na sarvatra / dRhU~ iti, dRD iti / vinU~ iti, vihU~ iti / tanU~ iti, tad iti / kazcid avizeSeNa yavalAnAmAnunAsikyamicchan 'dRG yA~tA, dRG vAtA, dRG lA~tA' ityudAharati, tadA neSTaM vArttikAdau / cAndre tu vidhirevaiSa nAdriyate / / 46 / 47. manoranusvArapUrvaH etadadhikriyate / / 47 / 48. kAno'bhyAsasya saH abhyAso dviruktapUrvabhAgaH | kAnityasya dviruktapUrvabhAgamya yo nakArastasyAnusvArapUrvaH sakAro bhavati / kAMskAn brUte / vIpsAyAM dvirvacanam | abhyAsasyeti kim ? vRSAn kAn kAn neSyati grAmAn / / 48 / 49. vA suTi samaH samo makArasya suTi parato'nusvArapUrvaH sakAro bhavati vA / saMskartA, saMsskartA / iha vAgrahaNamanArSamityeke / tadasat / uktaM hi bhASye - samo malopa ityeke iti / sa ca lopo'nusvArapUrvo'nunAsikapUrvazceti vyAkhyAtavyam aparaiH / zAkaTAyanastu pakSe samo malopamAtramAha-saskartA / tataH pakSe'tra samo malopo'pyeSTavyaH |smo makArasyAnusvArAnunAsikAbhyAM dve rUpe,sasyAbhAve cAnusvAreNaikam, teSu triSu / tasmAt tayoriti kasya vA
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantrapariziSTam 30 // dvitve SaT / tatra rephAd vA dvitve dvAdaza rUpANi / zAkaTAyanokte ca samo malopamAtre saskartetyAdinA punazcatvArIti SoDaza / sasyAbhAve'pyanusvAravadanunAsikena catvArIcchanti / taiH saha viMzatirUpANi / / 49 / / 50. nRnaH pe vA 'nRn' iti luptaSaSThIkaM padam / aH iti akAra uccAraNArthaH / nRn ityasya - nakArasya pakAre pare'nusvArapUrvo visarjanIyo bhavati vA / naH punAti, >> >> punAti, nRn punAti / anunAsikena ca dve - naH punAti naeNNa punAti / ataH paJca rUpANi syuH / / 50 / 51. pumaH prathamadvitIyayoradhuTi adhuTparayoH prathamadvitIyayoH pumo makArasyAnusvArapUrvo visarjanIyo bhavati / puMskAraH, puMskeliH, puMskhaTvA / puMnirdurbahizcaturAmiti satvam / puMzcATuH, puMzchatram, puMSTaGkaH, puMSThakAraH, supuMstarati, supuMsthuDati, puMspAnam, puMsphalam / prathamadvitIyayoriti kim ? puMgAnam, puMzAlA, puMhlAdaH / adhuTIti kim ? puMkSIram, puMpsAnam / / 51 / 52. pUrvasya vA'nunAsiko'nusvAreNa iha yo'yamanusvArastena saha pUrvasvarasyAnunAsiko vA bhavati / bhavA~zcandraH, bhavAMzcandraH / bhavA~STaGkaH bhavASTaGkaH / bhavA~stulyaH, bhavAMstulyaH / kA~skAn, kAMskAn / naeNH pAhi, nRpAhi |puNskeliH, puMskeliH / sa~sskartA, saMsskartA / iha sakArApravRttipakSe'pi vA'nunAsikamicchanti / tathA ca sa~skartA, saMskartA iti siddhyarthamanusvArapUrvo'nunAsikapUrvazca samo malopa iti bhASyavyAkhyA ||52 / 53. TAcca sastAdirvA TakArAnnakArAcca paraH sakArastAdirbhavati vA / viTtsAdhuH, viTsAdhuH / supi padAntatvamastyeva / viTsu, viTsu / bhavAntsAdhuH, bhavAn sAdhuH / / 53 / 54. NoH kaTAvantau zaSaseSu GakAraNakArayoH padAntayoH zaSaseSu yathAsaGkhyaM kaTAvantau vA bhavataH / prAzete, prAzete | prAGkaNDaH, prAGgaNDaH / prAGsAdhuH, prAGsAdhuH / sugaNTazete, sugaNazete / sugaNTSaNDaH, sugaNaSaNDaH / sugaNTsAdhuH, sugaNsAdhuH / supi pUrvavat / prAGgha, prArcha / GakArAdapi supaH SatvaM vakSyate / supi varNagrahaNAt syAt / sugaNTsu,
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 kAtantravyAkaraNam sugaNsu | kaToH padAntatvAt prAkchete, sugaNchete iti chatvaM syAt / sugaNTtsAdhuriti / sastAdizca || 54 / 55. anusvArasya paro yavaleSu padAntasyAnusvArasya yavaleSu parato vA paravarNA dezo bhavati / sa~yyacchati, saMyacchati / sa~vvadati, saMvadati / sa~llunAti, saMlunAti / kivvAn, kiMvAn / pu~bvat, puMvat / kathaM yayyamyate,vaeNvvamyate ? tatrAntagrahaNasya padAntArthatvAt |aantrtmyaadaadesho'ym anunAsika eva antasthAnAmAnunAsikyaM chAndasam / caJcala iti rUDhitvAditi / vArtikaM tu Antaratamyavidheranyatreti lakSyate / anunAsikAdezasya yakArAderAnunAsikyaM hi bhASyAdau samarthitam / tantrAntare tu AdezavizeSaNamihAnunAsiko'dhikriyate / / 55 / 56. he manayavalAsteSu teSu manayavaleSu yo hakArastasyAnusvArasya yathAsaMkhyaM ma-na-ya-va-lA vA bhavanti / samhmalayati, saMhmalayati / san hute, saMhRte / ki~y hyo bhUtam, kiM hyo bhUtam / ki~vhvalayati, kiM hvalayati / san lAdate, saMhlAdate / / 56 / 57. prathamasya zaSaseSu vA dvitIyaH prathamasya zaSaseSu vA dvitIyo bhavati / padAnta iha nAnuvartate / dRkhzyAmA, dRkzyAmA / dviThmaNDaH, dviTSaNDaH / tathyAdhuH, tatsAdhuH / aphsImA, apsImA / bharsanam, bhartsanam / aphsarA, apsarA / / 57 / 58. na khyAtri x ka khyAJi parato jihvAmUlIyo na bhavati / kaH khyAtaH, kaH khyAyate | x ka iti kim ? kazcakhyau, niSThyAnam / idamapANinIyamacAndraM ca / / 58 / 59. cAbhyAM sasya zaH catrAbhyAM parasya sasya zo bhavati / aczu, nizu, sanazu vAkyeSu / / 59 / 60. prazAmaSTaThayorNaH prazAmo'ntasya TaThayoH parayorNo bhavati / prazANDhaukate, prazANThakArIyati / tantreSvadRSTatvAt 'prazAn TIkate' iti nasthitizcintyA / / 60 /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 305 kAtantrapariziSTam 61. azcachayoH cachayoH parayoH prazAmo'ntasya o bhavati / prazAJcitram, prazAJchatram / / 61 / 62. samAse'vazyamaH kRtye masya lopaH samAse'vazyamo makArasya kRtyapratyaye pare lopo bhavati / avazyakartavyam, avazyakaraNIyam, avazyaceyam, avazyakRtyam, avazyakAryam, avazyapacelimA mASA:, avazyageyo vaTuH / samAsa iti kim ? avazyaM karaNIyam / iha vAkyamapIcchanti | kRtya iti kim ? avazyaMkArI / mayUravyaMsakAditvAdeSu samAsaH / / 62 / 63. tumaH kAmamanasoH samAse kAmamanasoH parayostumo masya lopo bhavati / gantukAmaH, gantumanAH / samAsa ityeva- gantuM kAmo'sya / / 63 / 64. samazca samazca kAmamanasoH parayormasya lopo bhavati samAse / samyak kAmo'sya, samyaG mano'sya / sakAmaH, samanAH / kecididaM nAdriyante / tadasat |bhaassyaadau hi kAmamanasoH samo malopo nityaH / / 64 / 65. hitatatayoryaNi yaNi yau hitatatau, tayoH parataH samo masya lopo bhavati / sAhityam, sAtatyam / saMhitasantatAbhyAM yaNNeva nAstItyuktvA bhASye pratyAkhyAtamidam / iha tu lakSasu saMgRhItArthaM vacanam / / 65 / 66. tayorvA tayohitatatayoH parataH samo masya lopo bhavati vA / sahitam, saMhitam / satatam, saMtatam / / 66 / 67. vA'sya yuDyoH paci mAMsasya yuDante ghaante ca paci mAMsasyAkArasya lopo bhavati vA / mAMspacanam, mAMsapacanam / mAMspAkaH, mAMsapAkaH / kaska AditvAt sazrutiranayoriti varNavivekaH / lopasyAsiddha
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 kAtantravyAkaraNam tvAnna visarjanIya iti vimalasamIkSA | mAMpAkaH iti kecit / yuGghaJoriti kim ? mAMsapAkaH / karmaNyaN / nyaGkvAditvAt katvam || 67 68. halalAGgalayorISAyAm anayorakArasya ISAyAM parato lopo bhavati / ISermUrdhanyAntAd yuviSaye'pyapratyayaH / halISA, lAGgalISA / yastu haladantArthastAlavyamadhya IzAzabdo na tasyeha grahaNam | 'halalAGgalamanasAmISAyAm' iti smRtyantare manISayA sahaikavAkyatvAt / manISeti ca dhAtupradIpa - dhAtupArAyaNayorISagatau ityasyodAharaNam || 68 | 69 ISite ca manasaH ISAyAm ISite ca manaso'kArasya lopo bhavati / manISA, manISitam || 69 / 70. avyaktAnukaraNasyAnekasvarasyAta itau avyaktasyAvarNAtmanaH zabdasyAnukaraNam avyaktAnukaraNam / tasyAnekasvarasyAta itau pare lopo bhavati / paTiti, khaliti, taDiti / tilatulAM yAntyagendrA yugAnte / avyakteti kim ? dRzamityAha / anekasvarasyeti kim ? sraditi karoti / ata iti kim ? khalaM karoti / kathaM 'maTaditi bhaGguratAmavApa madhyam' iti, dAntatvAt // 70 // 71. vA tasyaivAbhyastasya abhyastasya dviruktasyAnekasvarasyAvyaktAnukaraNasyetau parato'tastakArasyaiva lopo bhavati vA / paTatpaTeti, paTatpaTaditi / khalakhaleti, khalakhaladiti / 'smarAnale vairiNi me kRzAGgyA jhalajjhaleti jvalitaM kimaGgaiH' / eveti vikalpapakSe'dbhAgalopanivRttyartham | taDattaDiti, raNadraNiti / samudAyAnukaraNaM na tu dvirvacanamiheti / ata ityeva 'cuTuccuTut' iti karoti / itAviti kim ? khalakhalat karoti // 71 // 72. dhAJnaddhayoraperupasargasyAdeH dhAJdhAtau naddhe ca parato'perupasargasyAderlopo bhavati vA / pidadhAti, apidadhAti / pidhAya, apidhAya / pihitam, apihitam / pidhAnam, apidhAnam, pinaddham, apinaddham / 'dhAJnahoH' ityeke paThanti / pinA, apinahya / tathA ca ' vitatya zArddhaM kavacaM pinahya' iti bhttrittH| upasargasyeti kim ? surAmapidhAsyasi, apinaddho'si vRSalena / garhAyAmaperupasargatvaM nAsti / AdigrahaNamuttarArthaM ca || 72 /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantra pariziSTam 307 73. avasya taMse taMse parato'vasyAderlopo bhavati vA / vataMsaH, avataMsaH / taratAvapIcchanti - vatarati, avatarati // 73 // 74. udaH sthAstanbhoH udaH parayoHsthAstanbhorAdilopo bhavati / utthitam utthAtA, utthAya, uttabhnAti, uttabhyate |'uttmbhitoddubhirtiivtraaN zirobhiH ' / hrasvAdarho vyaJjanasyeti takArasya dvitve tritayasaMyogo'pi / utthitaH, uttabhyate / utkandako nAma vyAdhiriti kandate rUpam / pRSodarAditvAd vA / 'abhravabhramabhrAM dhuTi ralopamicchantyeke' / AziSi tik- abdhiH, babdhiH, mabdhiH / vabhramabhroryaGlukcet - vAvabdhiH, vAvabdhaH / mAmabdhiH, mAmabdhaH // 74 // 75. yi yasya vyaJjanAd vA vyaJjanAt parasya yasya yakAre lopo bhavati vA / Asye bhavam Asyam, Asyyam / prANyaGgGgatvAd yaH harya klAntau ca / haryate, haryyate / vyaJjanAditi kim ? zayyate, palAyyate / vyaJjanAdadhuTAmadhuTi lopo veti paThantyeke, tadA abhravabhramabhrAm-- abhyate, vabhyate, mabhyate // 75 / 76. dhuTo dhuTyekavarge vyaJjanAt parasya dhuTaH samAnavarge dhuTi lopo bhavati vA / UrjayateH kvip Urk, UrgAyati, urgugAyate, UrghAtayati, UrgaghAtayati / mRjerdisyoH amArTa, amArDInaH, amAIDInaH / bhintaH, bhinttaH, abhinthAH, abhintthAH / rundheH, runddheH / piNDi, piNDDDhi / ardeHktiH arttiH, arttiH / dhuTa iti kim ? zArGgavalikaH, zAGgam / dhuTIti kim ? zaknA / ekavarga iti kim ? tapta / varga iti kim ? Irtsati, bhartsanam / vyaJjanAditi kim ? bhettA, rAdvA // 76 // 77. zaSaseSvaghoSapareSu visarjanIyasya I kaH aghoSaH paro yebhyasteSu zaSaseSu visarjanIyasya lopo bhavati vA / kazcyotati, zcyotati / katip, kaH ztipUH / kaSThIvati, kaH SThIvati / nisphurati, niHsphurati / sphurisphulyornirnivibhyaH iti dhAtvAdermUrdhanyaH / kasphulati, kaH sphulati / kaspRzati, kaH spRzati / 'yastotrakhyAtavIryaH' iti / / 77 /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 78. na naJvRttyakoreSasAt eSAt sAcca parasya visarjanIyasya naJsamAse'ki ca lopo na bhavati / aneSo gataH, aso gataH / ' pratIyate samprati so'pyasaH paraiH' (zizu0 1 / 69 ) / eSakaH kRtaH, sakaH kRtH| ekavacanam ayathAsaMkhyArtham / katham aneSa Aste, saka Aste ? zrutatvAdeSasAzrayo lopo bAdhyate // 78 // 79. vA gIrdharahnAM patyau raH 308 eSAM visarjanIyasya patyau vA repho bhavati / gIpatiH, gISpatiH / dhUpatiH, dhUSpatiH / gISpati-dhUSpatyoH kaska AditvAd nAmyupadhavisRSTasya mUrdhanyaH / apare tu kaska Adau na paThanti / aharppatiH, ahaH patiH / bhuvarloko dhUrputro vetyudAhRtamanyaiH / svarpatiH svaHpatiriti kAzmIrakeNa | tadiha 'uSarbudhaH' iti ca pRSodarAditvAt / maNDUkaplutyA samAsAnuvartanAd iha na syAt / iyaM gIH patirasyAH dhISaNaH / iyaM dhUH patirasyAH vAhIkaH // 79 // 80. ahno'rAtrAdyanaghoSe rAtrAderanyasminnanaghoSe svare ghoSavati ca ahno visarjanIyasya repho bhavati / aharatra, aharUrdhvam, aharbhUtam, ahargaNaH / rAtrAdiniSedhaH kim ? ahazca rAtrizca ahorAtraH / ahorUpam / ahorathantaraM sAma / 'ahorAtriM ca zete' ityapIcchanti / bhASye tvetanna cintitam / eSveva niSedho rAtrirUparathantareSviti zAkaTAyanIye trimunimate ca, tasmAd ahArajanIti ratvaM syAdeva / cAndre tu rephamAtre'sau niSedha:, tathAca 'yAtaH zanaiH kRtsnamahorathena' iti pratyudAhRtaM taiH / anaghoSa iti kim ? ahaH sAdhu ||80| 81. na silopo vyaJjanAt vyaJjanAt silope ahno ro na bhavati / he dIrghAho grISma, dIrghAhA nidAghaH / he hasvAho hemanta, hrasvAhA mAghaH, , he hrasvAho'pehi, dIrghAhA AptaH / strIpuMsayorahnaH sau dIrghamicchanti / vyaJjanAditi vyaJjanAccetyayaM lopo lakSyate / iha tu syAdeva / aharvat, aharvAn, aharvAte / asyAdeH svaraghoSavatoH prAptau pratiSedho'yam // 81 // 82. syAdau ca ghoSavadAdau syAdau ca ahno ro na bhavati / ahobhyAm, ahobhiH, ahobhyaH / / 82 /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309 kAtantrapariziSTam 83. ekAdhikaraNe pracetaso rAjyavRttau vA samAnAdhikaraNe rAjani parato'samAse pracetaso visarjanIyasya vA repho bhavati / he praceto rAjan ! he pracetA rAjan! ekAdhikaraNa iti kim ? juhudhi praceto rAjannedhi rathI / AvRttAviti kim ? praceto rAjJaH / praceto rAjAno grAmAH / bhASye tu- vAgrahaNaM na paThyate / asamAse cAyaM vidhirityapi noktam / rAjJItyupadhAlopalakSitasya grahaNAdiha na bhavati- he praceto rAjan! rAjateH zantRG / / 83 / 84. dvizchaH susannikarSe adhikAro'yam / susannikarSaH saMhitA / / 84 / 85. AGmAbhyAm AGmAbhyAM parazchakAro dvirbhavati / AcchAyA, mAcchidat / AGo grahaNAdiha vA syAdeva- AcchAyA nu sA | AchAyA nu sA | pareNa vikalpe prApte nityArtho'yamArambhaH / ayaM mAcchAdayati / ayaM mAchAdayati / avyayena sAhacaryAd anavyayAnna syAt / / 85 / 86. guroH sAmarthya vA anyo'nyamabhisambandhaH sAmarthyam / kAryinimittapadayoH sAmarthya gurvakSarAt parazchakAro dvirbhavati vA / senAcchatram, senAchatram | jagatIcchandaH, jagatIchandaH / vadhUcchatram, vadhUchatram / rathecchatram, rathe chatram / raicchAyA, raichAyA | gocchAyA, gochAyA / naucchAyA, nauchAyA / sandhyakSarANyadIrghANyapi gurUNyeva / kathamanyathA edhAJcakre , okhaanyckre| guroriti kim ? sAdhucchatraM nityaM syAt / sAmarthya iti kim ? hrIcchati, tiSThatu kanyAcchandastvamadhISva / / 86 / 87. plutAd gurvA dezAt gurvakSarAdezAt plutAt parazchakAraH sAmarthya vA dvirbhavati / ripU ripUcchedayiSyAmi / ripU ripU chedayiSyAmi vAm / ehIha subhUtecchAtra, ehIha subhUte chAtra / gurvA dezAd iti kim ? caura cauracchedayiSyAmi tvAm / nityaM syAt / / 87 / 88. hasvAda) vyaJjanasyAsvarasaMyoge hrasvAt parasya vyaJjanasyArephahakArasya svarasaMyogAbhAve vA dvirbhavati / rUpam ityapekSya SaSThI / putraH, putraH / citram, citram / ruddhyate, rudhyate / gRddhaH, gRdhraH /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam klRppyate, klRpyate / na bhramatItyabbhram, abhraM ca nabhaH / abhratItyabdhram, abhraM ca ghanaH / apo bibhartIti, abbhramiti mUlavibhujAditvAt ka ityapare / tadA- 'bhramayannupaiti muhurabhramayam' iti mAghayamakam / 'bherIrebhibhirabhrAbhaiH' iti dvirvacana - durghaTaM ca cintyam / yadi dhyAyateH kaH madhyo dakAravAneveti vRddhaaH| surAjitahiyo yUnAM tanumadhyAsate striyH| tanumadhyAH kSarat svedmuraajitmukhendvH|| iti yamakamanenAdherdhasya dvitve samarthanIyam / rudrastu dvivyaJjanamapi madhyazabdamAha | bhASyasthityA tu yogavAhAnAmapi dvitvena bhavitavyam / aya xx kAmyati, aya x kAmyati / paya ww pItam, paya 7 pItam / asvarasaMyoga iti prasahya (jya) pratiSedhAt virAme'pIti matam / tvakk, tvak / marutt, marut / hrasvAditi kim? Adhvanati, gAtram, gotram, vAk / kAzikAdau tu vAkk, vAgg ityudAhRtam / kecit sandhyakSarAdapIcchanti 'yastotrakhyAtavIryyaH' iti / stutudoSTrani visarjanIyalope sati rUpasAmyaM syAt / arha iti kim ? nirgatam, jAgarti / ralope dIrgho mA bhUt / uhyate brahmA / vyaJjanasyeti kim ? titau dhAnyaM dadhi RNam / asvarasaMyoga iti kim ? samidhi, dRzadi, indraH, candraH / / 88 / / 89. svarAd rahAbhyAmaziTo vyaJjanasya svarAt parau yau rephahakArau tAbhyAM parasyAziTo vyaJjanasya vA dvirbhavati / karkaH, karkaH / arghaH, arghaH / varddhate, vardhate / jAgarti, jAgarti / prahallAdate, prahlAdate / ninnute, nikute / vAhllIkam, vAhlIkam / svarAditi kim? adhrayate saMlAdate / anusvArasya hi NatvavidhAveva svaratvamiSTam / uktaM hi - 'vyaJjanatA svarasandhau svaratA Natvavidhau yogavAhAnAm' / x kaupoH paragamanArthaM vyaJjanateSTA'nuziSTikRtaH / kevalAnAmanuccAraNAd varNAntarayogaM vahantIti yogavAhA anusvArAdayaH / sAmAnyenATsUpadezo yogavAhAnAmiti bhaassyaat| svarAdiva yogAvAhAdapi dvitvena bhavitavyam / aziTaH kim ? darzayati, varSati, kArsaram, barhiH / tantrAntare rephAt zaSasahAnAM svare niSedhAd vyaJjane kAryam, pANiriti dviH syAdeva / prahlAda iti rasya dvitve padamadhye'pi ralopaH / yathA nardaspardhozcarkarItayoH sau dadho ratve anAnAH, apAspAriti / / 8 / /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 kAtantrapariziSTam 90. ziTaH prathamAdvitIyAbhyAm prathamAdvitIyAbhyAM parasya ziTo vA dvirbhavati / tvakzzayanam, tvakzayanam / tvakhzzayanam, tvakhzayanam / SaTSaNDaH, SaTSaNDaH / SaTSaNDaH, SamaNDaH / apssarasaH, apsarasaH / aphssarasaH, aphsarasaH / ziTa iti kim ? vAkcarati / prathamAdvitIyAbhyAmiti kim ? sarpiSSu, dhanuSSu ||90 / 91. tasmAt tayoH tasmAcchiTaH parayoH prathamadvitIyayorddhirbhavati vA / prAyaccittam, prAyazcittam / vRzccati, vRzcati |ayshcchaayaa, ayazchAyA |sstttthiivti,sstthiivti |stthaataa, sthAtAM / / 91 / 92. vargAdaJo'ntasthAyAH JakAravarjitAd vargAkSarAd antasthAyA dvirbhavati vA / nayyatra, nadyatra / vadhvvatra, vadhvatra / vAgvvasti, vAgvasti / nenijvahe, nenijvahe | zukllaH, zuklaH / vargAditi kim ? ziSyaH, Asvahe / aJa iti kim ? rAjyau, prAiyau / antasthAyA iti kim? siktam, dagdham / / 92 / 93. tasyAstasya tasyA antasthAyAH parasya tasyAno vargasya dvirbhavati vA / valkkanam, valkanam / ulmmukam, ulmukam / kalppaH, kalpaH / azvaykkaroti, azvay karoti / mUlappacati, mUlav pacati / halgIyate, halgIyate / / 93 / __94. na putrasyAdin putrAdinorAkroze __ Adin- putrAdinoH parayorAkroze gamyamAne putrasya dvirna bhavati / putrAdinI vRSali ! bhUyAH putraputrAdinI vRSali ! bhUyAH / Akroza iti kim ? putraputrAdinI matsI, putraputrAdinI vyAghrI |sNyogaavyvvynyjnsy sajAtIyasyaikasyAnekasyoccAraNAbheda iti cuurnniH| zAkaTAyanAdayastu manyante bhinnamekam anekasmAt / bhinnayozca kathamabhinnA zrutiH, tadayaM prakaraNopakramaH / / 94 / / 95. dvayoH susannikarSaH varNAntarAvyavahitayordvayorvarNayoH susannikarSo bhavati / sa tu niratizayamAnantaryam ardhamAtrAkAlamAtreNAvyavAyaHsaMhitocyate / pANI, kuNDe, nadyau, vadhvau, plavate, gAyati / saMhitAyAmeva sandhayaH syuH / / 95 |
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 kAtantravyAkaraNam __ 96. dhAtUpasargayorupasargaH ____ dhAtUpasargayorupasargaH saha susannikarSoM bhavati / adhIte, prooti, adhyeti, upaiti / upasargasya ca vyAkriyate vyudasyati / / 96 / 97. padayoravRttau vA avRttau asamAse dvayoH padayoH susannikarSo vA bhavati / iha ambhaH ihAmbhaH / iha indraH ihendraH / iha uSTraH ihoSTaH / iha aindrI ihaindrI | avRttAviti kim ? kuTyarthaH, jAnvarthaH / ihottarapadasya padatvaM nAstIti cet tarhi tripadAyAM vRttau prayojanam | mattAlpamAtaGgaM vanam / / 97 / 98. bhoH padAntau yAvISatpRSTatarau bhozabdAt paraH padAnto yakAra ISatpRSTataro'nuziSyate / bhoyatra / bhago'ghobhyAmapi smaranti / bhagoyatra, aghoyatra | padAnta iti kim ? bho yAsi / vagrahaNamuttarArtham / / 98 / 99. avarNAd uni avarNAt parau padAntau yvau utri parata ISatpRSTatarAvanuziSyete / kayu, devAyu, tasmAyu, paTavu, paTAvu / avarNAditi kim? nachu / unIti kim ? sayuH / / 99 / 100. vA svare avarNAt parau padAntau yvau svare parataH ISatpRSTatarau anuziSyete vA / tayAAH , tayAAH / tasmAyudakam, tasmAyudakam / paTavehi, paTavehi / kayiha, kayiha / devAyiha, devAyiha / / 100 / 101. dUrAddhRtau pluto haihayoH 'hai-he' ityetayoH svaro dUrAddhRtau pluto bhavati / hai' amba, hai' indra / heamba, he' indra / dUrAditi kim ? Agaccha hAyamba, Agaccha ha indra / yato yatra prAkRtaprayalajo dhvaniravyAhato na saMcarati tat tato dUram / / 101 /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantrapariziSTam 313 102. vAkyasvarANAmantyaH samarthaH padasamUho vAkyam / dUrAhvAne vAkyasvarANAmantyasvaraH pluto bhavati | Agaccha bho devadatta' | vAkyagrahaNaM padamAtrasyAntyo mA bhUt / svaragrahaNam upadhAplutatvArtham / Agaccha bho indravarma niti / / 102 / 103. vA'nRd guruH paryAyeNa RkAravArjato gururdUrAhvAne paryAyeNa pluto bhavati vA / Agaccha bho devadatta', Agaccha bho de vadata, Agaccha bho devadatta / anRditi kim ? Agaccha bho RSyadhvaja! gutariti kim ? Agaccha bho suratha / zrutatvAdAhUyamAnasvarANAmevaiSa vidhiH / / 103 / 104. nAmagotrayorastrIzUdrapratyabhivAde abhivAditena guruNA abhivAdakasyAzIH pratyabhivAdaH / astrIzUdrayoH pratyabhivAde vAkyasvarANAmantyaH svaraH pluto bhavati / sa cennAmagotrayoravayavaH syAt / abhivAdaye vaziSTho'ham / AyuSmAnedhi vaziSTa / abhivAdaye kauNDinyo'ham, AyuSmAnedhi kauNDinya ! nAmagotrayoriti kim ? abhivAdaye vipro'ham, AyuSmAnedhi vipra ! bhASye tu nAmagotrayoriti na cintitam / na strIzUdrAsUyakeSviti ca samarthitam / strIzUdrapratiSedhaH kim ? abhivAdaye garyaham / AyuSmatI bhava gArgi ! abhivAdaye indradAso'ham, zubhaMyuredhIndradAsa! / / 104 / 105 . rAjanyavizAM vA pratyabhivAde vAkyasvarANAmantyasvaraH pluto bhavati vA / sa ced rAjanyavizAM nAmagotrayoravayaH syAt / abhivAdaye bharato'ham, AyuSmAnedhi bharata', AyuSmAnedhi bharata / evam AyuSmAnedhIndravarman, AyuSmAnedhIndravarman / vaizyasya ca- abhivAdaye indrapAlitato'ham, AyuSmAnedhIndrapAlita', AyuSmAnedhIndrapAlita / / 105 / 106. citIvArthe ivArthe cicchabde prayujyamAne vAkyasvarANAmantyasvaraH pluto bhavati vA / vAricid vahasi', vAricid vahasi / vaariivetyrthH| jyotizcid vahasi', jyotizcid vahasi / jyotirivetyarthaH / / 106 /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 kAtantravyAkaraNam 107. heH prativacane prativacanamuttaram / tatra hizabdasya svaraH pluto bhavati vA / akArSIH kaTaM vRSala! akArSIH hire, akArSIH hi / prativacana iti kim ? vRSo vahati rathaM hi / / 107 / 108. bhartsane paryAyeNAbhyastasya bhartsane dviruktasyAntyasvaraH paryAyeNa pluto bhavati vA | caura' caura ! daNDayiSyAmi tvAm, caura caura daNDayiSyAmi tvAm, caura caura daNDayiSyAmi tvAm / caura' caura ! bandhayiSyAmi tvAm, caura caura' bandhayiSyAmi tvAm, caura caura bandhayiSyAmi tvAm / / 108 / 109. aGgayuktasyAkhyAtasyAkAGkSAyAm aGgetyanena nipAtena yuktasyAkhyAtasyAkAGkSAyAmantyaH svaraH pluto bhavati vA / aGga! dIvyasi purA budhyase jAlma, aGga ! dIvyasi purA budhyase jAlma | aDga! ramase etarhi khidyase jAlma | aGga ! ramase etarhi khidyase jAlma | AkhyAtasyeti kim ? aGga brAhmaNaka ! palANDUnatsi / AkAGkSAyAmiti kim ? aGga! hanyase, nAtrAnyadapekSyate / bharsana ityeva- aGga ! juhudhi purAdhISe brahma / / 109 / 110. vicAraNe pUrvasya vicAraNe pUrvasyAntyaH svaraH pluto vA bhavati / ahirnu rajjurnu, ahirnu rajjurnu / sthANurnu puruSo nu, sthANurnu puruSo nu / tantrAntare'nye'pi plutaviSayAH syuH, te punaranyasya na sammatAH / sarva eva plutA vibhASayitavyA iti smRtezca nAtyantamihAdaraH / / 110 / 111. suT parAdiracAdau suD bhavati, sa ca cakArAderanyatra praadiH| etad dvayamadhikartavyam / suD udAhariSyate / parAditve ca prayojanam / samaskArSIditi suTaH prAgaT / saJcaskaruriti sasuTo dvirvacanam, dhAtoH saMyogAditvAd guNazca / acAdAviti kim? harizcandraH, prAyazcittam, Azcaryam / aparAditve visarjanIyaH / / 111 /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 kAtantrapariziSTam 112. samaH kRJyasvArthe svasmAdarthAntare vartamAne kRJi samaH paraH suT parAdirbhavati / padAni saMskurute, vyutpAdayatItyarthaH / lavaNena saMskurate vyaJjanam / prakarSayatItyarthaH / asvArtha iti kim ? saMkRtiH / kRJatra svArtha eva samA viziSyate / / 112 / 113. paryupAt samUhe parerupAcca samUhe'rthe vartamAne kRJi suT parAdirbhavati / upaskRtaM rathAnAm / pariSkRtaM rathAnAm / samUha ityarthaH / saMskRtaM rathAnAmiti samUhe pUrveNa / / 113 / 114. upAt pratiyatnavikRtyadhyAhAreSu eSvartheSu kRji upAt suT parAdirbhavati / utkarSAdhAnaM pratiyatnaH / kezAnAmupaskurute / svarUpAnyathAtvaM vikRtiH| upaskRtAnyaGgAni mumuurssoH| gamyamAnArthasya kasyacidekadezasya svruupennopaadaanmdhyaahaarH| upaskRtya vyAcaSTe || 114 / 115. kiricchede chedaviSaye kiratAvupAt suT parAdirbhavati |upskirti vrIhIn chettum, upaskAraM vrIhayo dAyante, vikSipyetyarthaH / iha kvArthe Nam iSyate / / 115 | 116. pratezca hiMsArthe hiMsAthai kiratau praterupAcca suT parAdirbhavati / cauraM pratiskirati / 'urovidAraM praticaskare nakhaiH' (zizu01/47) / vyAlAnupaskirati, 'arInupaskartumayaM mamodyamaH' / / 116 / 117. apAccatuSpAcchakuniSu hRSTabhakSanivAsArthivAlekhane hRSTeSu bhakSArthiSu nivAsArthiSu ca kartRSu catuSpAcchakuniSvAlekhane vartamAne kiratAvapAt suT parAdirbhavati / apaskirate SaNDo hRSTaH / apaskirate kukkuTo bhakSArthI, apaskirate zvA nivAsArthI / AlikhatItyarthaH / Alekhana iti kim ? apakirati tRNAni zvA nivAsArthI / / 117 / 118. prAt tumpi gokartR ke gokartRke tumpatau prAt suT parAdirbhavati / prastumpati gauH / gokartRka iti kim ? pratumpatyazvaH / / 118 /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 kAtantravyAkaraNam 119. vRttI vRttirekArthIbhAvaH / sa iha samAse'vaziSyate / tatra vakSyamANo vidhirveditavyaH / / 119 / 120. viSkaro vikire vikire'rthe veH kire suTi parinivibhyaH sitasayasivusahasuTAmiti mUrdhanye ca 'viSkiraH' iti nipAtyate / ihArthAd vibhASA | lAvakAdayaH kiyanta eva zakunayo vikirAH parigaNyante / bhakSyAH sarve zakunayo vikirA iti vaiyAkaraNAH / nAmakANDe tu zakunimAtraparyAyAveto / / 120 / 121. kAstIrAjastundamaskaramaskariNaH ete sasuTo nipAtyante / ISat tIramasya |ajsyev tundamasya |kaastiirm ajastundaM ca nagaram | mA kriyate'neneti maskaro veNurdaNDazca / mA kartuM zIlamasyeti maskarI parivrAT / / 121 / 122. apaskarAdayazca apaskarAdayazca sasuTo nipAtyante / apaskaro rathasyAGge purISe syAdapaskaraH / kustumburU ca dhanyAke sAtatye tvprsprH|| 1 / prAyasyAnazanArthasya citte cittau vibhASayA / prAyasA saMgraho naiva na hyesso'nshnaarthkH|| 2 / vRkSe vanaspatI rUDho kazAyAM syAt prtisskshH| AGaH pade pratiSThAyAM rathaspA saridantare // 3 / mAne gavAmasevye ca gavAM gamye ca goSpadam / vRkSe kAraskaro deze pAraskara iti smRtam // 4 / paraHzatAyAste yeSAM parAM saMkhyA zatAdhikAt / kriyAvinimaye'nyo'nyaparasparau tathA smRtau // 5 / suSAmAdigaNe pAThAnmUrdhanyo goSpade bhavet / pratiSkaze rathaspAyAmapi cAndrairayaM mtH||6|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantra pariziSTam 123. praharibhyAmRSau kaNvacandrayoH kaNvacandrayoH praharibhyAM yathAsaMkhyam RSAvarthe suD bhavati / pragataM kaNvaM pApamasya praskaNvo nAma RSiH / haririva candro ramaNIyaH, hareriva candro dIptirasyeti vA / harizcandraH / RSAviti kim ? yajvA haricandro yuvA / / 123 / 124. AGazcarye'dbhute 317 adbhute'rthe Azcarye suD bhavati | Azcaryam | adbhuta iti kim ? Acaryo grAmaH / / 124 / 125. karaNe bhadroSNayormuH karaNazabde pare bhadroSNayormurAgamo bhavati / bhadraGkaraNam, uSNaGkaraNam // 125 / 126. indre'gnibhrASTrayoH indhe pare agni- bhrASTrayormurAgamo bhavati / indherinantAdal - agnimindhaH, bhrASTramindhaH / / 126 / 127. prAtANNe zyenatilayoH prAtAt Napratyaye pare zyenatilayormurAgamo bhavati / zyenapAtastilapAtazcAsyAM kriyate iti zyenampAtA mRgayA, tailampAtA pitRkriyA / ghaJyuttarapadAt so'syAM kriyate iti NaM vakSyati pAtena vyavahite Ne'rthAt || 127 / 128. pRNaprINayorlokasya pRNaprINayoH parayorlokasya murAgamo bhavati / lokampRNaH, lokamprINaH / idam apramANaM cAndrakAzikAdau || 128 | 129. dhenumbhavyAmadhyandinamanabhyAsamityaH ete nvAgame sati nipAtyante / dhenurbhaviSyati dhenumbhavyA / bhavyageyeti kartari yaH / nipAtanAt puurvnipaatH| dinasya madhyaM madhyandinam / anabhyAse dUre ityaH anabhyAsam ityaH, parihAryasannidhirityarthaH / dhenumbhavyA veti paThantyeke / / 129 /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantravyAkaraNam 130. IyakArakayorduraNyasya Iyapratyaye kArakazabde ca pare anyasya durAgamo bhavati / anyasyedam anyadIyam | anyatkArakam ||130 / 318 131. aSaSTItRtIyAntasyAzIrAzAsthAsthiteSu aSaSThItRtIyAntasyAnyasyAzIrAzAsthAsthiteSu pareSu durAgamo bhavati / anyadAzIH, anyadAzA, anyadAsthA, anyadAsthitaH / aSaSThItRtIyAntasyeti kim ? anyasyAzIH / anyenAzA anyAzA, anyenAsthA anyAsthA, anyenAsthitaH anyAsthitaH || 131 | 132. UtyutsukarAgeSu eSvaSaSThItRtIyAntasyAnyasya durAgamo bhavati / anyadUtiH / anyadutsukaH / anydraagH| aSaSThItRtIyAntasyeti kim ? anyasyauti H anyautiH / UTo vRddhiH / anyenotsukaH anyotsukaH / anyena rAgaH anyarAgaH || 132 | 133. vA'rthe aSaSTI tRtIyAntasyAnyasya arthazabde pare durAgamo bhavati vA / anyadarthaH anyArthaH / aSaSThItRtIyAntasyetyeva / anyasyAnyena vA arthaH anyArthaH / / 133 / 134. ud duro dhye Tavargazca parAdeH dhye parato duro'ntasya ud bhavati / parasyAdeSTavargAdezazca / durdhyAyati iti dUDhyaH / / 134 ! 135. khali dAzRnAzidabheSu khalanteSu dAzrAdiSu duro'ntasya ud bhavati / parasyAdeSTavargAdezazca / durdAzyate dUDAzaH / durnAzyate dUNAzaH / durdabhyate dUDabhaH / ato nipAtanAt khali danbhernalopaH / / 135 / 136. SaSo dantRdazanoH dantRdazanoH parataH SaSo'ntasya ud bhavati, parasyAdeSTavargAdezazca / SaD dantA asya SoDan vatsaH / bahuvrIhau susaMkhyAdibhyo vayasi dantasya dantR / SaDbhiradhikA daza SoDaza || 136 /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAtantra pariziSTam 137. vA dhApratyaye dhApratyaye SaSo'ntasya ud bhavati vA / tatsaMniyogena parasyAdeSTavagadizazca | saMkhyAyAH prakAre dhA / SoDhA, SaDdhA / SaSaH svArthe'pi dhAmicchanti / tatraivAyaM vidhiriti vArttikavidaH / nAnArthavihitasyedaM grahaNamiti kAzikAdau / prakArAdhikAre boDhA veti ca tantrAntaram / naiyAsikAstRtvaM vikalpya DhatvaM nityamAdizanti / teSAM SoDhA, SaDDheti / bhASyaTIkAyAM tu sahobhayaM vikalpitamiti / zAkaTAyanAnAmapi matametat, tadiha pramANam / / 137 / 319 138. antamAntitamAntiyAntito'ntiyadaH ete nipAtyante / antikasya tame tAdilopaH kAdilopazca / antamaH, , antitamaH / yatasorvA kAdilopaH / antike bhavaH antiyaH / antikAdantitaH, antike sIdati antiSat / iha mUrdhanyazca nipAtyate / / 138 / 139. Idapo dvyantaraH dverantarazca parasyApa AderI dbhavati / dvIpaH, antarIpaH / panthyappura ityat / / 139 / 140. prAderanavarNAt nAmivyaJjanAntAt prAdeH parasyApa AderId bhavati / parIpaH, nIpaH adhIpaH, samIpaH,durIpaH / anavarNAditi kim ? prApaH, parApaH / samApa iti samApUrvasya / / 140 / 141. anUpo deze deze'rthe anoH parasyApa Aderud bhavati / anUpo deza: / deza iti kim ? anvIpaH / / 141 / 142. bRhaspatibADvaligavyUtipRSodarAdIni etAni nipAtyante / bRhatAM patiH bRhaspatirdevatA / vAcaM vadatIti vAgvAdaH, tasyApatyaM baadduuvliH| gasya Datvam, dasya latvam, dhAtorhasvazca / gavAM yUtiH gavyUtiH / pRSadudaram asya pRSodaraH / pRSodyAnam / balAdAhataM kamalena balAhako meghaH / dhurandharastu bhAgurimate dhurAzabdena dhAreH khe hrasvo'pISyate / gAnaM dharmA'syeti gandharvaH / pizitam aznAtIti pizAcaH / zavAnAM zayanam zmazAnam / mayuriva rautIti mayUraH /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 kAtandavyAkaraNam hanurasyAstIti hanUmAn, hanumAn / marutA dattaH maruttaH, dasya luk / AdhyAyatIti AnyaH / azvasyeva sthAmorjitamasya azvatthAmA / azvAstiSThantyasminniti ashvtthH| evaM kapitthaH, dadhitthaH / eSu sakArasya takAraH / udgato'mvaram udumdrH| ihotvamAtram / UrdhvaM khanyate iti udUkhalam, ulUkhalaM ca | nasya nityaM latvam, dasya tu vA |madhye UtvaM ca / kenobhyate iti kumbhaH / kumuddAlayati kuddAlaH / kikhibhirindhayate iti kiSkindhyA, inantAd indheryaH / indherali kiSkindheti cecchanti / kiM kalayatIti kiSkuH / DurauNAdikaH / viSvapi mUrdhanyaH / vratinaH sIdantyasyAmiti vRSI / anekArthena vRSeNaikatAzruteriha mUrddhanyamicchanti / dyauroko'sya divaukAH / utvamokArasya / yadyapi divarthe divamiti nizcitaM tathApyokAranivRttyarthamiha divaukasaH pAThaH / tathA ca bhAgavRttikRtA vimalamatinApyeSa nipAtitaH / iishestaalvyaantaadprtyy:| halIzA, lAGgalIzA / etau vibhASayeti matam / tad karotIti tskrH| akSANAM param prokssm| hinastIti siNhH| asu lunAtIti lulApaH / dakSiNatIram, dakSiNatAram / dikzabdAt tIrazabdasya vA tAraH / dhUriva jaTA'syeti dhuuj'ttiH| lopAgamAdezaviparyayA ye ye cArthabhedeSu vidhervishessaaH| na lakSitA lakSitavistareNa tatsaMgraho'yaM kRtinopdissttH|| samIkSya tantrANi mayA munInAM yadatra bhASyAdiviruddhamuktam / na tad vimRSyaM kRtibhirmunInAM sAdhAraNI vAci khalu pratiSThA // 142 / // iti zrImahAmahopAdhyAyazrIpatidattaviracitAyAM kAtantrapariziSTavRttau sandhiprakaraNaM samAptam //
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 278 278 261, 282 261 255 255 is in x i wo jo ar 267 28. 252 zabdarUpam a apehi 2. agnaye agniratra agnirgacchati agnI etau agnI rathena ajjhalau 8. agho yaja atho evam amI azvAH 11. amI eDakAH 12. asA induH 13. asAvinduH aho Azcaryam 15. A evam ___ Agaccha bho devadatta atra 17. i indraM pazya 18. icchati 19. u uttiSTha pariziSTam - 2 [rUpasiddhiH] pR0 saM0 | 20. uccai rauti _181 | 21. eSa carati 157 / 22. eSa zete 23. ka iha 269 / 24. ka upari 188 | 25. kaH zete 284 | 26. kaH SaNDaH 209 | 27. kaH sAdhuH ka x karoti 181 / 29. ka x khanati ka pacati ka" phalati 32. kakubbhAsaH 33. kayiha 181 kayupari 35. kazcarati 36. kazchAdayati 37. kazzete 181 38. kaSTIkate | 39. kaSThakAreNa 181 / 40. kaSSaNDa: 252 191 253 191 253 16 209 261 16 14. 34. 261 181 247 247 255 249 288 / 249 255
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 kAtantravyAkaraNam 213 255 66. w 216 m 3 204 h sh 258 256 41. kastarati 42. kasthuDati 43. kassAdhuH 44. kurvaJc zUraH 45. kurvaJchUraH 46. kurvazUraH 47. kRkAraH ko gacchati 49. ko'tra 50. ko dhAvati 51. ko'rthaH 52. krarthaH 53. kutra 54. gaGgodakam 55. gacchati 56. gavyUtiH 57. gAvau gAvaH gI:patiH 213 213 213 213 lyh 258 lyh 213 lh 251 / 63. tacchAdayati 251 64. tacchmazAnam tacchdetam 204 tazmazAnam 205, 216 67. tacclakSNa : 68. tazvetam 128 69. tajjayati 70. ta jhAsayati 71. taJakAreNa 72. taTTIkanam 257 | 73. taTTakAreNa 74. taDDInam 213 75. taDDhaukate taNNakAreNa taddhitam tadnayanam tannayanam tayAhuH 167 tallunAti 82. tavAraH 136 | 83. tavalkAraH 213 / 84. tavehA sh 213 lh lh 209 201 201 213 m 60. gIpatiH 137 61. ta AhuH 62. taccarati 131
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85. tavaiSA 86. tavohanam tavAdanam tasmA Asanam 106. devA gatAH 107. devAyAhuH 108. devIgRham 109. dhUH patiH 110. dhUrpatiH 111. nadIhate 112. nadyeSA 113. nayati 114. nAyakaH 115. no atra 116. pacannatra 117. paTa iha 245 118. paTaviha 245 119. paTavotuH 242 120. paTuratra 242 121. paTurvadati 245 122. paTU inau 245 123. paTo'tra 102. daNDAgram 128 124. pitaratra 103. dadhIdam 128 125. pitaryAtaH 104. dadhyatra 151 126. pitRSabhaH 105. devA AhuH 264, 282 127. pitrarthaH 87. 88. 89. 90. tasmAyAsanam tiSTha bho yajJadatta iha te'tra pariziSTam - 2 91. 92. triSTupchrutam 93. triSTupazrutam 94. triSTuminoti 95. triSTumminoti 96. tvaM karoSi 97. tvaM carasi 98. tvaM yAsi 99. tvaM ramase 100. tvaGkaroSi 101. tvaJcarasi 141 132 146 167 167 193 171 204 204 201 201 323 266 264 175 273 273 128 151 156 158 181 219 167 167 158 269 269 188 171 274 274 128 153
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 kAtannavyAkaraNam 232 239 we w 12 237 232 in n eu 239 264, 282 264 n 266 in 128. pitryam 129. puMbhyAm 130. punA rAtriH 131. pumbhyAm 132. prazAJczayanam 133. prazAJchayanam 134. prazAJzayanam 135. bhago vraja 136. bhavA~llikhati 137. bhavA~llunAti 138. bhavAMzcarati 139. bhavAMzcyavate 140. bhavAMzchAdayati 141. bhavAMzchyati 142. bhavAMpTIkate 143. bhavAMSThakAreNa 144. bhavAMstarati 145. bhavAMsthuDati 146. bhavAJczUraH 128 w 175 / 150. bhavAkAreNa 245 151. bhavANDInam 284 : 152. bhavANDaukate 153. bhavAzUraH 154. bhavAJote 155. bhavANNakAreNa 237 156. bho atra 157. bhoyatra | 158. bho yAsi 159. madhUTa n 160. madhvatra 161. mAle ine 162. rAvendrI 163. lanudandhaH 164. lavaNam 165. lAkRtiH 166. lUkAreNa 167. vadhUDham 168. vadhvAsanam | 169. vAkTaraH 232 | 170. vAklakSNaH 232 / 171. vAkzUraH 224 / 188 2241 158 154 158 154 128 128 152 147. bhavAJchUra: 204 204 148. bhavAJjayati 149. bhavAJjhAsayati 204
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172. vAkUzlakSNaH 173. vAgatra 174. vAgghIna: 175. vAgmatI 176. vAGmatI 177. vRkSacchAyA 178. zAle ete 179. SaT chyAmAH 180. SaT zyAmAH 181 . SaD gacchanti 182. SaDDhalAni 183. SaDmukhAni 184. SaNmukhAni pariziSTam - 2 204 196 289 201 201 288 188 204 204 196 209 201 201 185. TIkate 186. sa pacati 187. sarkAreNa 188. salkAreNa 189. sAgatA 190. sugaNNatra 191. sutUH 192. supIH 193. seyam 194. saindrI 195. saupagavI 196. hotRkAraH 325 278 278 136 137 128 219 269 269 132 141 146 128
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 lla 14 pra0-2 3 pariziSTam - 3 [zlokasUcI] zlokaH atrAjJasaMjJAnakahetuneti kRtA tRtIyA karaNe na hetau / na yogyatAsAdhakatamyamatra vivakSitaM satyapi tatra SaSThI / / atrAjJasaMjJAnapadena lakSyaM tajjJAnameveti vayaM pratImaH / hetutvamasyeti yathA vivAhajJAnaM nimittaM kila vRddhikArye / / adhikAro vidhiH saMjJA niSedho niyamastathA / paribhASA ca zAstrasya lakSaNaM SaDvidhaM viduH / / adhunA svalpatantratvAt kAtantrAkhyaM bhaviSyati | anaDut - puM- payo - lakSmI - nAvAmekatvavAcinAm / nityaM kaH syAd bahuvrIhau vA syAd dvitvabahutvayoH / / apaskaro rathasyAGge purISe syAdapaskaraH / kustumburU ca dhanyAke sAtatye tvaparasparaH / / aprAdhAnyaM vidheryatra niSedhe ca pradhAnatA / prasajyapratiSedho'sau kriyayA saha yatra naJ / / abhAvazca niSedhazca tadvirodhastadanyathA / ISadarthazca kutsA ca naJarthAH SaT prakIrtitAH / / abhiyogaparAH pUrve bhASAyAM yad babhASire | prAyeNa tadihAsmAbhiH parityaktaM na kiJcana / / 10. abhyAsArthe drutAM vRttiM prayogArthe tu madhyamAm / ziSyANAmupadezArthe kuryAd vRttiM vilamvitAm / / arthAt prakaraNAlliGgAdaucityAd dezakAlataH / zabdArthAzca vibhajyante na rUpAdeva kevalAt / / 188 315 ; 186 pra0-39 282 11. pra0-33
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 34 13. 14. 77 17. pariziSTam -3 12. alpAkSaramasandigdhaM sAravad gUDhanirNayam / nirdoSaM hetumat tulyaM sUtramityucyate budhaiH / / Agamo'nupaghAtena vikArazcopamardanAt / Adezazca prasaGgena lopaH sarvApakarSaNAt / / 119,124,127 Adilopo'ntalopazca madhyalopastathaiva ca / vibhaktipadavarNAnAM dRzyate zArvavarmike / / 1552 15. AdikSAntasamastavarNanakarI zambhostribhAvAkarI / AdezavAneSa itIha yasmAdataH sakAro yadi taprakAraH / tadA sa luptasvarayukta eva tyadAdiretAdRza eva yuktaH / / 278 ArambhagurvI kSayiNI krameNa laghvI purA vRddhimatI ca pazcAt / dinasya pUrvArdhaparArdhabhinnA chAyeva maitrI khalasajjanAnAm / / 18. AzIrnamaskriyA vastunirdezo vApi maGgalam / / 29 ijyAdhyayanadAnAni tapaH satyaM dhRtiH kSamA / alobha iti mArgo'yaM dharmazcASTavidhaH smRtaH / / 20. iti mitamatibAlabodhanArthaM parihatavakrapathairmayA vacobhiH / laghulalitapadA vyadhAyi vRttirmUdu saralA khalu bAlabodhinIyam / / pra0-40 21. ikSvAkuvaMzagurave prayataH praNamya...... / 22. ISadarthe kriyAyoge maryAdAbhividhau ya A / sAnubandhaH sa vijJeyo vAkyasmaraNayorna tu / / 177,178 utpattiM ca sthitiM caiva lokAnAmagatiM gatim / vetti vidyAmavidyAM ca sa jJeyo bhagavAniti / / uddezo'tha vibhAgazca lakSaNaM ca tridhA matam / parIkSA ca caturdhA ca kvacit kecit pracakSate / / 25. uddhRtya vardhamAnasya prakriyAyAH prayatnataH / racitaM prakriyAsAraM sarvazAstraprayogavat / / pra0-39 19. 24.
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 314 93 51.78 300 33. 328 kAtanvavyAkaraNam 26. upodghAtaH padaM caiva padArthaH padavigrahaH / cAlanA pratyavasthA ca vyAkhyA tantrasya SaDvidhA / / 27. urovidAraM ticamkare nH| 28. urdhvAdhaHsthaM binduyugmaM visarga iti gIyate | ekAkino'pi rAjante sattvasArA : svarA iva / vyaJcanAnIva niHsattvAH pareSAmanuyAyinaH / / 30. eSaiSa rathamAruhya mathurAM yAti mAdhavaH / 31. OMkAraM bindusaMyuktaM nityaM dhyAyanti yoginaH / kAmadaM mokSadaM devamoGkArAya namo namaH / / pra0-37 kAtantravistarAkSepanigUDhArthaprakAzanam / kurute raghunAthaH zrIvAsudevAmbikAsutaH / / pra0-39 kAtantre bahavo nibandhanivahAH santyeva kiM tairyato bhadvAkyAmRtamantareNa vilasantyasmin na vidvajjanAH / tArAH kiM zatazo na santi gagne doSAndhakArAvalI vyAkIrNe tadapIndunaiva labhate modaM cakorAvalI / / pra0-28 34. kAtantrottaranAmAyaM vidyAnandAparAhvayaH / mAnaM cAsya sahasrANi svarvaidyaguNitA rasAH / / kumAryA api bhAratyA aGganyAse'pyayaM kramaH / akArAdihaparyantastataH kaumAramityadaH / / 36. kenAtra campakataro bata ropito'si kugrAmapAmarajanAntikavATikAyAm / yatra pravRddhanavazAkavivRddhalobhagobhagnavATaghaTanocitapallavo'si / / 73 37. kvadhit pravRttiH kvacidapravRttiH kvacid vibhASA kvacidanyadeva / vidhervidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti / / 271 38. kva hariH zete kA ca nikRSTA ko bahulArthaH kiM ramaNIyam ? vada kAtantre kIdRk sUtraM zeSe, sevA, vA, pararUpam / / pra0-17,255 pra0-28 35. pra0-4
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 pra0-3 pariziSTam / 39. gajakumbhAkRtivarNaH plutazca parikIrtitaH / evaM varNAstripaJcAzanmAtRkAyA udAhRtAH / / 40. caM ze sUtramidaM vyartha yat kRtaM zarvavarmaNA / tasyottarapadaM brUhi yadi vetsi kalApakam / / pra0-12,214,216 caturmukhamukhAmbhojavanahaMsavadhUrmama / mAnase ramatAM nityaM sarvazuklA sarasvatI // 42. chAndasAH svalpamatayaH zAstrAntararatAzca ye / IzvarA vAcyaniratAstathAlasyayutAzca ye / / 43. achau acachA acazA azAviti catuSTayam / rUpANAmiha tukchatvacalopAnAM vikalpanAt / / pra0-15,236 44. tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tadalpatA / aprAzastyaM virodhazca majAH SaT prakIrtitAH / / 45. tanyaGgi ! praNamAmi satyavacasA yat pANDayo nirjitaH / tAdarthyasambandhabhavaiva SaSThI nAtra dvitIyA tvanadhItazAstrAt / yasmAdazakyA pratipattireSA na preSaNaM tadviSayastvinarthaH / / durgasiMhapracArite nAmaliGgAnuzAsane / labhate dhamaropAdhiM rAjendravikrameNa sH|| pra0-36 48. durgasiMhoktakAtantradurgavRttipadAnyaham / vivRNomi yathAprajJamajJasaMjJAnahetunA / / pra0-42,6 durgasiMho'tha durgAtmA durgo durgapa ityapi / yasya nAmAni tenaiva liGgavRttiriyaM kRtA / / durbalasya yathA rASTra harate balavAn nRpaH / durbalaM vyaJjanaM tadyad harate balavAn svaraH / / ___78 51. devadevaM praNamyAdI sarvajJa sarvadarzinam / kAtantrasya pravakSyAmi vyAkhyAnaM zArvavarmikam / / pra0-34, pra0-37 pra0-33 78
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0-17,261 108 144 106 kAtantravyAkaraNam 52. devadevo mahAdevo lelihAno vRSadhvajaH / 53. devAyeti kRte dIrghe kayiheti kathaM nahi / satyamekapade dIrgho na tu bhinnapadAzritaH / / dvidhA kaizcit padaM bhinnaM caturdhA paJcadhApi vA / apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdivat / / dharmaM vyAkhyAtukAmasya SaTpadArthopavarNanam / sAgaraM gantukAmasya himavadgamanopamam / / dhAtuH saMbandhamAyAti pUrva kAdikArakaiH / upasargAdibhiH pazcAditi kaizcinnigadyate / / 57. dhAtujaM dhAtujAjjAtaM samastArthajameva vA / vAkyajaM vyatikIrNaM ca nirvAcyaM paJcadhA padam / / dhAtUpasargAvayavaguNazabdaM dvidhAtujam | baDhekadhAtujaM vApi padaM nirvAcyalakSaNam / / 106 59. natvA zivaM kRtikRtAptanibaddhasindhumunmathya sUktimayacArupayaHprabandham / jJAtvA gurorvibudhavRndavinodanAya kAmaM tanoti vikalaGkakalApacandram / / 10 namaskRtya giraM bhUri zabdasantAnakAraNam / uNAdayo'bhidhAsyante bAlavyutpattihetave / / pra0-32 namastakSebhyo rathakArebhyazca vo namo namaH / kulAlebhyaH karmArebhyazca vo namo namaH / / nirmAya sadgranthamimaM prayAsAdAsAditaH puNyalavo mayA yaH / tena triduHkhApaharo narANAM kuryAd vivekaM zivabhAvanAyAm / / pra0-28 63. padayoH sandhirvivakSito na samAsAntaraGgayoH / 134,160 64. para zatAdhAste yeSAM parA saMkhyA zatAdhikAt / kriyAvinimaye'nyo'nyaparasparau tathA smRtau / / 312 65. pATho'nunAsikAnAM ca pArAyaNamihocyate / 12 88
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331 pariziSTam -3 66. pUrvaM nipAtopapadopasargaH saMbandhamAsAdayatIha dhAtuH / pazcAttu kAdibhireSa kArakairvadanti kecittvapare vipazcitaH / / 143 67. pUrvo hrasvaH paro dIrghaH satAM sneho nirantaram / asatAM viparItastu pUrvo dIrghaH paro laghuH / / praNanamya mahAdevaM carkarItarahasyakam / zrIkavikaNThahAro'haM vAvani vadatAM varaH / / pra0-42 69. praNamya zrInAthapadAravindamajJAnasaMmohatamobhidApaham / kalApatantrasya ca tattvabodhinI kurve kRtI zrIdvijarAmacandraH / / pra0-27 70. praNamya sarvakartAraM sarvadaM sarvavedinam / sarvIyaM sarvagaM sarvaM sarvadevanamaskRtam / / pra0-42,6 71. praNamya hetumIzvaraM muniM kaNAdamanvataH / padArthadharmasaMgrahaH pravakSyate mahodayaH / / 72. pratIyate samprati so'pyasaH praiH|| 73. prabhuzaGkarayorIzaH striyAM lAGgaladaNDake / / 74. prayojanamanuddizya mando'pi na pravartate / / prazastilikhitAni va kezidantakSatAni kAdambakhaNDitadalAni ca paGkajAni / / 76. prAdhAnyaM tu vidheryatra niSedhe cApradhAnatA / paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapade na naJ / / 77. prAyasyAnazanArthasya citte cittau vibhASayA / prAyasA saMgraho naiva na hyeSo'nazanArthakaH / / prAye, dhAtuvaiSamyAt sarveSAM ghUrNate ziraH / yA takriyAyai prabhavet saiva vRttirmanoramA / pra0-30 79. bRMhabRhyoramI sAdhyA buMhabarhAdayo yadi / tadA sUtreNa vaiyarthaM na barhA bhAvake striyAm / / pra0-38. 308 130 11 75. 301 315 78.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kAtantravyAkaraNam pra0-4 pra0-36 12 pra0-30 ___ 23 308 306 182,183 80. brAhmayA kumAryA prathamaM sarasvatyApyadhiSThitam / arhampadaM saMsmarantyA tatkaumAramadhIyate / / 81. bhagnaM mArabalaM yena nirjitaM bhavapaJjaram / nirvANapadamArUDhaM taM buddhaM praNamAmyaham / / 82. bhISmaH kurUNAM bhayazokahartA / / 83. bhUri sUrikRtA vRttirbhUyasI yuktayuktikA | nizcetuM dhAtavastasyAM na zakyAstena me zramaH / / 84. bhedyabhedakayoH zliSTaH sambandho'nyo'nyamiSyate / dviSTho yadyapi saMbandhaH SaSTyutpattistu bhedakAt / / 85. bhramayannupaiti muhurabhramayam / 86. maTaditi bhaGguratAmavApa madhyam / 87. maNI voSTrasya lambete priyau vatsatarau mama / / 88. maNI bhAryApatI caiva dampatI rodasI tathA / vAsasI jampatI caivamime jAyApatI tathA / / 89. mahezvaraM namaskRtya kumAraM tadanantaram / sugamaH kriyate'smAbhirayaM kAtantravistaraH / / mAne gavAmasevye ca gavAM gamye ca goSpadam / vRkSe kAraskaro deze pAraskara iti smRtam / / mUDhadhIstvaM na jAnAsi chatvaM kila vibhASayA / yatra pakSe na ca chatvaM tatra pakSe tvidaM vacaH / / yattvarddhazanamicchanti tanna vRddhairudAhRtam / AkRtyA'nyadapi jJeyaM smaas-mshnaadyH|| 93. yasmAt kSaramatIto'hamakSarAdapi cottmH| ato'smi loke vede ca prathitaH puruSottamaH / / 300 pra0-39 315 pra0-12,216 296 24
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333 17 pra0-1 pariziSTam -3 94. yasyAmutpadyamAnAyAmavidyA nAzamarhati / vivekakAriNI buddhiH sA prekSetyabhidhIyate / / rAjannavasaraH ko'tra modakAnAM jalAntare / sandhimAtraM na jAnAsi mAzabdodakazabdayoH / / rAjA kazcinmahiSyA saha salilagataH khelayan pANitoyaiH siJcastAM vyAhRto'sAvatisalilatayA modakaM dehi deva / mUrkhatvAt tanna buddhvA svaraghaTitapadaM modakastena datto rAjJI prAjJI tataH sA nRpatimapi patiM mUrkhamenaM jagaha / / pra0-2,34 97. lopAgamAdezaviparyayA ye ye cArthabhedeSu vidhervishessaaH| na lakSitA lakSitavistareNa tatsaGgraho'yaM kRtinopdissttH|| 320 98. vaNijastRSNAdisaMsaktA lokayAtrAdiSu sthitAH / teSAM kSipraM prabodhArthamanekArthaM kalApakam / / 99. vadyAkIrtiprabhAveNAmaratvaM labhate nrH| sa ralaM navaratnAnAM tadguNena sushobhitH|| pra0-36 100. varNAgamo varNaviparyayazca dvau cAparau varNavikAranAzau / dhAtostadarthAtizayena yogastaducyate paJcavidhaM niruktam / / 159,160 101. varge varge samAkhyAtau dvau varNau prAgavasthitau / aghoSA iti ye tvanye saghoSAH samprakIrtitAH / / 102. vAzabdaizcApizabdairvA sUtrANAM cAlanaistathA / ebhirye'tra na sidhyanti te sAdhyA loksmmtaaH|| pra0-52,115, 116 103. vikAravAneSa tathA sakAro luptasvaraH so'pi tathaiSa zabdaH / eSa tyadAderapi satyadAderitthaM vidadhyAdiha sAhacaryam / / 104. vidhiratyantamaprAptau niyamaH pAkSike sati / / 37 pra0-3 81 277
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 kAtantravyAkaraNam 50 41 105. vizliSTasandhibhinnArthI guruAhata eva ca / punaruktapadArthazca paJca doSAH prakIrtitAH / / 106. vizvanAthapadadvandvaM natvA gurupadaM mayA / tanyate harirAmeNa vyAkhyAsAraH samAsataH / / pra0-40 107. vRkSAdivadamI rUDhA : kRtinA na kRtAH kRtaH / kAlApanena te sRSTA vibuddhipratibuddhaye / / pra0-6,20,25 108. vRkSe vanaspatI rUDho kazAyAM syAt pratiSkazaH / AGaH pade pratiSThAyAM rathaspA saridantare / / 315 109. vaidikA laukikajJaizca ye yadhoktAstathaiva te | nirNItArthAstu vijJeyA lokAt teSAmasaMgrahaH / / 112,117 110. vyaJjanAni catustriMzat svarAzcaiva caturdaza / anusvAro visargazca jihvAmUlIya eva ca / / 111. vyaJjanAnyanuyAyIni svarA naivaM yato matAH / arthaH khalu nirvacanaM svayaM rAjanta iti svarAH / / 112. zakandhuH keza-vinyAse sImantaH kulaTA'TavI / ekArthatve samartho'pi proSTho jAtau ca nAmni ca / / 113. zaGkarasya mukhAd vANIM zrutvA caiva SaDAnanaH / lilekha zikhinaH pucche kalApamiti kathyate / / 114. shaalaaturiiyshkttaanggjcndrgomidigvstrbhrtRhrivaamnbhojnmukhyaaH| medhAvinaH pravaradIpakakartRyuktAH prAjJairniSevitapadadvitayA jayanti / / 106 115. zivamekamajaM buddhamarhadagyaM svayambhuvam / kAtantravRttiTIkeyaM natvA durgeNa racyate / / pra0-36, pra0-41, 1 116. zRGgavad bAlavatsasya kumAryAH stanayugmavat / netravat kRSNasarpasya sa visarga iti smRtaH / / 108 294 pra0-4 93
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 335 pra0-5 10 177 papa pariziSTam -3 117. zeSo gatAyAH praharI nizAyA AgAminI yaH praharazca tasyAH / dinasya catvAra ime ca yAmAH kAlaM budhA hyadyatanaM vadanti / / pra0-38 118. zrImatrilocanakRtAkhilapaJjikAyAM doSAndhakAranikaraM pratipakSadattam / niHsArya satpathagaterapi darzako'yaM kAmaM bhaviSyati madIyakalApacandraH / / 10 119. zrImannatvA paraM brahma bAlazikSAM yathAkramam / saMkSepAd racayiSyAmi kAtantrAt zArvavarmikAt / / 120. zrIvidyAbhUSaNAcAryasuSeNena vinirmitaH / AstAM kalApacandro'yaM kAlApAnAM manomude / / 121. zrutimAtreNa yatrAsya tAdarthyamavasIyate / taM mukhyamarthaM manyante gauNaM yatnopapAditam / / 122. zlokAnyamUni daza parvatarAjaputryA / / 123. saMjJA ca paribhASA ca vidhiniyama eva ca / atidezo'dhikArazca SaDvidhaM sUtralakSaNam / / 35,44 124. saMvardhitaH pitRbhyAM ya ekaH purussshaavkH| puMskokilaH sa vijJeyaH parapuSTo na karhicit / / pra0-14, 227 125. saMsAratimiramihiraM mahezamajamakSaraM hariM natvA | vividhamunitantradRSTaM brUmaH kAtantrapariziSTam / / pra0-26,291 126. saMhitaikapade nityA nityA dhAtUpasargayoH / sUtreSvapi tathA nityA saivAnyatra vibhASayA / / 85,161 127. sandhimAtraM na jAnAsi mAzabdodakazabdayoH / / pra0-1 128. sandhyAdikramamAdAya yat kalApaM vinirmitam / modakaM dehi deveti vacanaM tannidarzanam / / 129. samAlambitakaupInasatkaraNDakazobhinA / tRkArAkAradaNDena dharmAvAsamupAgataH / /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0-28 330 kAtantravyAkaraNam 130. samIkSya tantrANi mayA munInAM yadatra bhASyAdiviruddhamuktam / na tad vimRzyaM kRtibhirmunInAM sAdhAraNI vAci khalu pratiSThA / / 320 131. sambhavatyekavAkyatve vAkyabhedo hi neSyate / / 174,186 132. sarvatrepsitakAryeSu natirAdau prazasyate / / 11 133. sarvasyaiva hi zAstrasya karmaNo vApi kasyacit / yAvat prayojanaM noktaM tAvat tat kena gRhyatAm / / 134. sahetukamihAzeSaM likhitaM sAdhu saGgatam / ataH zRNvantu dhImantaH kautukottAlamAnasAH / / 135. sAmIpye'tha vyavasthAyAM prakAre'vayave tathA / caturvartheSu medhAvI AdizabdaM tu lakSayet / / 136. sAhacaryAccavargasya kvibantena dRgAdinA | ajjhalAdau na gatvaM syAjjJApakaM ca sijAziSoH / / 137. siddhArthaM siddhasambandhaM zrotuM zrotA pravartate / zAstrAdau tena vaktavyaH saMbandhaH saprayojanaH / / 138. surAjitahiyo yUnAM tanumadhyAsate striyaH / tanumadhyAH kSarat svedamurAjitamukhendavaH / / 139. suSAmAdigaNe pAThAnmUrdhanyo goSpade bhavet / pratiSkaze rathaspAyAmapi cAndrarayaM mataH / / 140. sUcIkaTAhanyAyena pUrvaM sandhirnigadyate | tatazcatuSTayaH pazcAdAkhyAtamiti snggtiH|| 141. saiSa dAzarathI rAmaH saiSa rAjA yudhiSThiraH / saiSa karNo mahAdAnI saiSa bhImo mahAbalaH / / 142. svakRtazca paroktazca purANoktazca sa tridhA | vAgrUpo'pi namaskAra uttamAdhamamadhyamAH / / 209 310 316 11 280,300
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam - 3 143. svarasandhirvyaJjanasandhiH prakRtisandhistathaiva ca / anusvAro visargazca sandhiH syAt paJcalakSaNaH / / 144. svarAntayoniryadi naiSa zabdastathAvidhaH so'pi tathA tyadAdiH / ato mithaH syAdiha sAhacaryamaryAdayA paryavasAnamittham // 145. hrasve hrasve tathA dIrghe dIrghe hrasve parasparam / savarNatvaM vijAnIyAt teSAM grahaNahetunA || 146. kSuNAti ca kSuNIte ca kSuNotyAplavane'pi ca / kSandate kSundate vApi SaDAplavanavAcinaH / / 337 51 277 59 20
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra.saM. 9. aghoSAH 2. ajastundam 3. ajJasaMjJAnahetuH 4. anAdiSTasvaraH 5. anunAsikAH 6. anusvAraH 7. anusvArapUrvaH 8. antasthA 9. anyArthaH 10. anvarthAH 11. anvAcayaH 12. apavAdaH 13. apaskaraH 14. ayAdiH 15. ayogavAhAH 16. arthaH 17. avaSTambhaH 18. avighnitaprasarA 19. azvatthaH vyutpannazabdAH pariziSTam - 4 [vyutpattiparakazabdAH] pR0 saM0 kra.saM. 81 20. azvatthAmA 249, 315 21. aharpatiH 11 22. ahiH 23. ahorAtram 24. ahorUpam vyutpannazabdAH 153 84, 85 97 25. ADhyaH 220 26. AdiH 88, 89 27. utsargaH 318 28. udumbaraH 90 29. udUkhalam 285 30. uddezaH 5 31. upadezaH 249 32. upadhmAnIyaH 163, 164 33. upodghAtaH 97 106 17 17 319 34. ulUkhalam 35. uSarbudhaH 36. USmANaH 37. ekAgratA 38. edotparaH pR0 saM0 319 272 62 272 272 319 9 5 320 320 36 214 95 34 320 272 90 19 168
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 339 @ 249, 320 m 320 - 249, 315 - du sh 318 sh 318 sd 318 pariziSTam -4 63. taskaraH 64. tAcchIlyam 2,10 / 65. dikkAH 66. dIrghaH 67. durgasiMhaH 68. dUDabhaH 69. dUDAzaH 70. dUNAzaH 71. devAH 72. dhUrjaTiH 147, 150 73. nAmaH 74. nAmiparaH 173, 319 75. nAmI nityaH 77. niyamaH 78. nirdhAraNam | 79. padam sh - - s 320 (o 319 39. odantaH 40. kapyaH 41. kAtantram 42. kAraskaraH 43. kAstIram kiSkaH 45. kiSkindhA 46. kiSkindhyA 47. kuddAlaH 48. kumbhaH 49 khAranardiH 50. gandharvaH 51. gavyUtiH 52 gIpatiH 53. goSpado dezaH 54. grahaNam 55. ghoSavatsvarAH 56. ghoSavantaH 57. caturdaza 58. cAlanA 59. citranu 60. jihvAmUlam 61. jihvAmUlIyaH 62. tantram 266 67, 69 4, 34, 99, 106, 107 80. padavigrahaH 81. padArthaH 82. paribhASA 83. pariSat 84. parisaMkhyA 38 2 / 85. parIkSA
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 kAtantravyAkaraNam 249 0 86. parokSam pAraskaraH pizAcaH 89. pUrvAdayaH 90. pRSodaraH pracetAH pratyabhijJA 93. pratyavasthA 94. pradezaH 18 319 Tilitriinit 19 praskaNvaH 17 101 320 | 110. lakSaNam 249 / 111. lulApaH 319 112. vacanam 113. varNaH 114. varNAH 115. vAk 116. vAgvAdaH 117. vAcanikam 118. vidhAnam 249, 317 119. vidhAyi 120. vibhaktyantam 121. vibhAgaH 122. visarjanIyaH 249, 123. viskiraH 124. vIpsA 125. vRttiH 319 | 126. vRSI 319 | 127. vaipAzam 249, 315 / 128. vaipAzyaH 129. vyaktyartham 130. vyaJjanam | 131. vyaJjanAni 98, 309 / 132. vyavacchedakatvam 249 / 133. vyAkhyAnam 319 99. 249 286 314 96. prekSAvantaH 97. balAhakaH 98. bADvaliH bRhaspatiH 100. bhAvaH 101. madhyandinam 102. mayUraH 103. maruttaH 104. maskaraH 105. maskarI 106. mArgam 107. yathAprajJam 108. yogavAhAH 109. rathaspAH 320 201, 202 201, 202 147 . 108 11 TTT
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 319 318 mr 33 134. zabdaH 135. zArvavarmikam 136. zmazAnam 137. SaNNagarI 138. SoDan 139. SoDaza 140. saMkalpaH 141. sajJA 142. sandhiH 143. sandheyAH 144. samAnAH 145. samAmnAyaH 146. sarvakartAram 147. sarvagam 148. sarvajJaH 149. sarvadam 150. sarvadarzI pariziSTam -4 4, 5 | 151. sarvavedinam | 152. sarvIyam 153. savarNaH 154. savarNatvam | 155. sAnunAsikAH 228 | 156. siMhaH 19 157. siddhaH 44 158. svaraH 77,108,127 280 159. svarAH 172 | 160. svairaM kulam 138 161. svairiNI 138 31, 34 162. svairI 138 163. hanumAn 319 | 164. hanUmAn 165. harizcandraH 249, 317 | 166. hrasvaH 61,62 9 | 167. kSaumam 44, 50 319 252
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0-34 pra0-8 pra0-21 152, 156 275 310 pra0-21 59 314 107 118 pariziSTam - 5 [viziSTazabdAH] 118 | arthaH padamaindrAH 58 | arthaH padam pra0-29 arthAH (1100-1200) arthalAghavaH arthAntaram ardhamAtrAkAlavyavAyaH asAdhuzabdAH 129 aho re pANDityam 48, 217 akSaram akSarasamAmnAyaH 59 akSarasamudAyaH 120, AkAGkSA AgamAH (25) AcAryapAramparyam AdezAH (20) AdezavAdI Andhra ApizalIyazlokaH 180 ApizalIyAH 121 ArSaprayoga 40 / iti durgamataM nirastam akAlakaM vyAkaraNam agnISomau devatA atrAyaM dhAturyadyapi adharmaH adhikAraH adhyAhAraH anabhyupAyaH anuktasamuccayArthaH antarvartinI vibhaktiH anyapramANatvam anvarthasaMjJA anvAcayaziSTaH apazabdAH abhakSyapratiSedhaH abhidhAnam abhidheyaH abhiprAyaH abhipretasiddhiH abhividhiH abhUtatadbhAvaH ayogavAhaH 42 107 313 pra0-21,3 180 pra0-21 120 pra0-22 124 pra0-34 300 pra0-27
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ iti bhagavAn vRttikAraH iSTadevanamaskAraH ihArthopalabdhau padam ujjayinI udvRtto granthaH upalakSaNapakSaH upazleSaH upazleSalakSaNA upasargAH upahAsaH upAdhyAyaH RjavaH lRkAraH ekArthIbhAvaH eSo'smi balibhugbhi0 kampilA nadI karmadhArayaH kalApI ( mayUraH ) kazmIrI saMskaraNa kAkolUkam kAmpillaH kArakasaMsargaH kArttikeya kAryakAlam kAryAtidezaH pariziSTam - 5 kArya kAlApakaH pra0-34 kAlopasarjanam pra0-35 21 265 123 120 20 pra0-41 1, 6, 11 27 110 26 32 314 pra0-23 pra0-35 19, 48 pra0-4 40 pra0-23 pra0-35 kAzmIra kiMvadantI kucodyam 120 46 kumAraH kusiddhAntaH kaumAram kriyA kriyAyogaH gaGgAyAM ghoSaH gajakumbhAkRtiH guNaH carkatam chAndasam jAtiH jAtireva padArtha : jainagranthAgAra jJApakam TIkAkAramatam tatpuruSaH 102 tantram pra0-4 tantrAntaram 343 243 pra0-24 118 pra0-34 30 160 34 53 29 24 180 128 pra0- 16 24 298 298 23, 32, 54 68 pra0-28 27 288 48 303 135, 136, 171,297, 300, 302, 309, 319
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 kAtantravyAkaraNam 153 pra0-48 / 118 40 40-6 0 tAtparyArthaH 38 / paryudAsaH turphAna hastalekha pra0-43 pakSAntaram dIrgha ko pluta mAnanA pra0-11 pAcakaH durgapadAni pAThakramaH devadeva pANinIya devAnAM devaH pANinIyetara mAnyatAe~ dhanurdharaH 206 pANinyupajJam pAdapUraNam 3,7,18 pitRkriyA 317 dhAtukAyaH purandarAdayaH dhvaniH puruSAparAdhaH naTabhAvit pUrvapakSaH natiH pUrvapakSavAdI namaH zivAya pUrvapakSAvasaraH namaskAra 1,8,18,25 pRSodarAdiH nityaM sandhyakSarANi gurUNi 19 | prakRtiH 102 nityaH 203,210 prakRtibhAvaH 151 nipAtAH 177,179 prakRtivadanukaraNam 46 niranvayeyaM saMjJA pragRhyasaMjJA pra0-10 pratipattiH 201, 208 nyAyazAstram pratipattigauravam 45,61,122 padaikadezAH pratipattirgarIyasI paramArthataH pratipadapAThaH paramArthatastu prativacanam 312 paribhASA 44 / pratItiH anul 1.217231anisalzuess 123 218 0 nirvacanam 108
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 29,32,39 291 __205 31 pra0-4 177, 180 11, 23 pratyabhijJA pratyaya (143) pramANam pramANAni prayojanam prazaMsA plutAH prAkRtadhvaniH prAcIna saMjJAe~ phalam bahuvrIhiH bahulam bAlAvabodhArtham buddhiH bauddhamatAnuyAyI bhagavataH pANineH bhagavadvacanam bhagavAn bhartsanam pra0-24 pariziSTam - 5 6 | maGgalaM trividham pra0-21 maGgalam maGgalavidhiH maGlArtham 10 matAntaram 200 manovyApAraH mayUrapicchaH maryAdA pra0-23 | mahAdevaH mahArAnI 47, 50 mAhAvArttikaH 271 mAhezvarasUtrANi mUrkhapralapitam mRgayA modakaM dehi modakairmI tADaya yalagauravam yadRcchAzabdAH 313 | yogaH 5 | yogavAha yogArambhaH 242, 298 | rAjakumAra 309 rAhoH ziraH 120 rUDhiH 38 | rUDheryogApahAritA 40 165, 173 317 pra0-5 pra0-1 ___32 bhakSyam 40, 309 319 / 173 pra0-5 bhAgurimatam bhASA bhASyasthitiH bhikSAmaTa gAM cAnaya bhramajJAnam 68 121 58
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 kAtanvavyAkaraNam 33 U 47 113 42 vicAraNam rodasI 60 | varNAH lakSaNam 2 / varNaikadezAH lakSaNAvRttiH varNopadezaparamparA lakSyam vastutastu lAghavam 90, 237 | vAkyam 178 liGgamaziSyam vAksamAmnAya lelihAnaH 23 vAkyAlaMkAra 178 lokavyavahAraH pra0-7, 30, vAyuH 92, 116, 128 vAyvabhighAtaH lokAH 38, 115 vikAraH 124 lokopacAraH 48,52,55,64, vikiraH 315 111,113,130, 313 133,138,172 212, 240,250 vicitrA hi sUtrasya kRtiH 170 laukikajJAH 115 | vinigamakAbhAva laukikavivakSA vipariNAmaH laukikAH vibhaktivipariNAmaH 44 vaGgIyasaMskaraNam 40 vibhaktyantaM padamAhu0 vacanam vizeSArthapratipattiH 169 vajrAkRtiH pra0-16 viSandhiH 152,160, 161 223, 226 visandhyartham 257 varaNA: 111 vIpsA 60, 61, vararucinA tRnAdikam pra0-26 78, 301 varNasamAmnAya pra0-7, 30, | vIpsAbalAt 38, 40, 56 | vIpsArthaH 57 pra0-34 116 vayam 131
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrapuruSANi vRSadhvajaH vedazAkhAH vaikRtadhvaniH vaidikamatAnuyAyI vaidikahastasvaraH vaidikAH 30 vyaktayaH pariziSTam - 5 33 / ziSTaprayogAH 23 | ziSTasamAcAraH ziSTAH ziSyajijJAsA ziSyazikSArtham 68 ziSyAvabodhanArthaH 3, 115 zIlam 57, 116 zaityapAvanatvAdikam zaivamatAnuyAyI zrutiH 3,300 zlokazabdaH 200, 252 SaSThI trividhA saMjJAzabdAH 114, 248, 250 saMbandhaH 2,10 sakRduccaritaH zabdaH sandhyakSaraprastAvaH sannikarSaH sanvatkAryam samAnAH samalavAhana 152,156 sampradAyaH sarasvatI pra0-22 sarvavedapAriSadam 46 / sAGkhyamatam 22 vyaJjana vyaJjanAvRttiH vyapadezivabhAva vyavasthitavibhASA vyAkaraNam vyAkaraNasampradAyaH vyAkaraNasya sarvapAriSadatvam vyAkhyAnam zakterbhedadvayam zabdAH zabdopadezaH zabdalakSaNam zabdalAghava zabdavyutpattiH zAlivAhana zAstrAtidezaH 125
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 sAtavAhana sAdRzyam sAdhutvam sAdhuzabdA: sAmpradAyikAH sArasvata sAvarNyam sAhityAzaGkA siddha odanaH siddhaH kAmpillaH siddhamAkAzam siddhazabdaH siddhAntaH kAtantravyAkaraNam sImantaH 293 sukhapratipattiH 2 sukhArdham 3 138 pra0-22 54 47 pra0-1, 3, 22 pra0-35 pra0-35 pra0-35 21 101, 208, 234 sudhyupAsyaH suptiGantaM padam suhRdupadezaH sUtrapATha: spaSTArtham smRtyantaram syAdvAdaH svarAH hrasvaH hasvoccAraNakAlaH kSut 121 45, 246 218,243,293 151 pra0-34 166 151 295 300 116 43, 67 60 124 15
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantabhaTTabhASyam annapUrNAstotram amarakozaH avacUri ahirbudhyasaMhitA AkhyAtamaJjarI uNAdivRttiH uttararAmacaritam uddyotaH Rktantram RkprAtizAkhyam RgvedaprAtizAkhyam aindravyAkaraNam kathAsaritsAgara pariziSTam -6 [uddhRtA granthAH] 106 kalApoNAdisUtrANi pra0-45 77 kAzikA 23, 27, 15 134, 292, pra0-42 292, 298, 317,319 43 kAzikAvRttiH 159 pra0-41 kAzikAvRttinyAsaH 21 pra0-45 kRziromaNiH pra0-41 kAtantrakaumudI pra0-40 pra0-42 kAtantragaNamAlA pra0-30 43, 54 kAtantradhAtupAThaH 35, 143 50, 59 kAtantradhAtuvRttiH 20 53 kAtantraparibhASAvRttiH 35 pra0-21 kAtantrapariziSTam pra0-6,pra0-26, pra0-22, 16, 20 kAtantrarUpamAlA 41 11, 34 kAtantralaghuvRttiH pra0-40 pra0-42 kAtantravibhramaH pra0-42 pra0-41 kAtantravistaraH pra0-38 pra0-45 kAtantravRttiTIkA pra0-41 pra0-32 kAtantravRttipaJjikA pra0-41 pra0-44 kAtantravyAkaraNavimarza: pra0-31,14, pra0-44 20, 41 kalApacandraH kalApatatvArNavaH kalApadhAtusUtram kalApavyAkaraNam kalApasUtram kalApasUtravRttiH
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 kAtanvavyAkaraNam kAtantrazikSAsUtra pra0-43 / TIkA 13, 103, kAtantrottarapariziSTam pra0-28, 104,115,122,125,156,180, pra0-42 181,211, 213, 273, 284 kAdambarI 7,15,17 Teknikal Tarsa eNDa kAlApaparibhASAvRttiH 35 Teknika oNpha saMskRta grAmara 51 kAvyAdarzaH 12 DikzanarI oNpha kAzakRtsnadhAtupAThaH pra0-29 saMskRta grAmara 36 gAndharvakalApavyAkaraNam pra0-21 DiskripTiva kaiTalaoNga oNpha gItA 24 saMskRta mainyuskripTa, gujarAta candrakalATIkA vidyAsabhA, ahamadAbAda pra0-37 candrikA pra0-39 taittirIyaprAtizAkhya 42, 53, carkarItarahasyam pra0-28, tyAdyantakriyApadarohaNam pra0-44 134,141, tyAdyantaprakriyAvicAritam pra0-44 161,292, trilocanacandrikA pra0-42 durgaTIkA 317 durgavAkyaprabodhaH cAndravyAkaraNam pra0-22, durghaTavRttiH 14 pra0-37 dhAtukozaH pra0-29 cicchuvRttiH pra0-34 pra0-30 cUrNiH dhAtupArAyaNa 310 namaskArasaMjIvanI pra0-36 caitrakUTI vRttiH pra0-38,14| nATyazAstram chanda prakriyA 54 pra0-6 jAmbavatIvijayakAvyam 29 niruktam 298 jainendraparibhASAvRttiH niruktavRttiH pra0-35 21 jainendravyAkaraNa niqharavRttiH 298 pra0-42 cAndram 298,301, 132 3
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 pra0-40 pra0-21 pra0-42 298,305 319 bhASyam pariziSTam -6 nItisaMgrahaH 298 / bAlabodhinI nyAyasiddhAntamuktAvalI 7 bAlazikSAvyAkaraNam nyAsaH 86,130, / vilvezvara TIkA 139 bhaTTikAvyam nyU kaiTelogasa kaiTelogoram pra0-29 bhASyaTIkA paJjikA 23,101, 103,126, 145,207, 257,267 paJjikApradIpaH pra0-42 pajI 115,226, maJjarI TIkA 238,261, | manoramA TIkA 282 mahAbhASyadIpikA patrikA pra0-42 mahAbhASyapradIpaH padmaprAbhRtaka pra0-23 mahAbhASyam paramalaghumaJjUSA 28 paribhASAvRttiH 104,105, mugdhabodhavyAkaraNam 257,267 mAdhavIyadhAtuvRttiH pANinisUtram 169 mAhezvara vyAkaraNa pANinIyavyAkaraNa pra0-22,59 mImAMsAzlokavArttikam pANinIyazikSA 18,43 / yajuHprAtizAkhyam pANinIyASTAdhyAyI 15,18,21 ratnabodhaH * pArAyaNam 130 rudrASTAdhyAyI pradIpaH 130 rUpamAlA prazastapAdabhASyam vardhamAnaprakAzaH 134, 161, 292, 294, 298, 300, 301, 304, 309 pra0-41 pra0-29,39 130 74,107 3,4,31, 39,43,107 60 29 pra0-21 11 43 pra0-43 12 pra0-32 pra0-39
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 352 vardhamAnasaMgrahaH vardhamAnasAravyAkaraNam vaziSThazikSA vAkyapadIyam kAtantravyAkaraNam pra0-39 pra0-39 43 6 vyAkhyAnaprakriyA vyAkhyAsAraH zatapathabrAhmaNam zabdarUpakalpadrumaH zuklayajuH prAtizAkhyam zuklayajurvedaH vAjasaneyiprAtizAkhyam 42,50,59 zrIpatisUtram vArttikam vivaraNapaJjikA vizvanAthaprakAzaH vRttiH 13,28, 65,92,151, 184, 207,222, 226,261, 263, 272, 276,240 vaidikAbharaNam 43 vyAkaraNa darzanera itihAsa pra0-34, 17, 36 161, 301 132 15 pra0-3 pra0-39 pra0-35 pra0-43 zAkaTAyanavyAkaraNam 59 zivapaJcAkSarastotram 25 zizupAlavadham ziSyahitA 7, 8 pra0-44 pra0-25 12 192, 222 saJjIvanI pra0-42 saMskRta ke bauddha vaiyAkaraNa pra0 - 34, pra0-41,131, saMkSiptasAravivaraNaTIkA 35 saMkSiptasAravyAkaraNam 35 saMskRta haiNDao siddhazAstram siddhAntakaumudI 134,149 sisTams oNpha saMskRta grAmara syAdivibhaktiprakriyA hemacandra vyAkaraNa pra0-43 235 pra0-37, 161 pra0-28 pra0-44 59
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam -7 [uddhRtAni AcAryanAmAni] anukaraNavAdinaH 49 RSivacana 256 anuziSTikRtaH 309 | eke 103,112, anye 15,17,19,22, 301, 305, 317 27, 46, 49,72, 73, 82, 94, aindrAH pra0-34 102,114,123,125,126,134, kaNAdaH 142,148,149,169,170,179, kaNThahAraH pra0-42 185,204,205,215,218,235, karNadevopAdhyAyaH pra0-38 240,258,260,278,282,287 kalApacandrakAraH 132 apare 15,16,24,26, kavIndu jayadeva pra0-43 27, 186,241, kazcit 19,47,180, 184, 186, 243, 284, 292 282,301 kAtantraikadezIyAH pra0-25, aparaH 105, 162 amarasiMhaH pra0-36, 73 kAtyAyanaH pra0-23, 25 asmanmatam 288 kAmaghoSaH 261 AcAryAH kAzakRtsnaH 130 AnandadhvajaH pra0-21 kAzmIrakAH 139, 141, ApizalIyAH 4,71,101,119 294, 307 AlaGkArikAH kulacandraH 22, 26, 27, umApatiH 13,16,24, 39, 28, 36, 56, 61, 68, 69, 85, 161 86, 92, 94, 98, 103, 104, 165 | 124, 127, 139, 145, 155, 28 RjavaH
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 162, 165, 170, 179, 180, 191, 202,207,208,211, 214, 235, 277, 278 kecit 20, 26, 28, 35, 56, 102, 104, 124, 138, 139, 145, 148, 218, 219,222,240, 298, 304, 305 pra0-35 pra0-23 296 pra0-40 pra0-1-2 223 pra0-27 pra0-39 ke0 vI0 abhyaGkara kaiyaTa (pradIpakAra) kaizcit kokila guru guNADhyaH guravaH gurunAthavidyAnidhi govindadAsa candraH candrakAntatarkAlaGkAra candragomI cAkravarmaNaH kAtantravyAkaraNam chucchukabhaTTa jagaddharabhaTTa jayadevaH jayAdityaH jalhaNa jinendraH 32 pra0-6 105,134 300 pra0-40 pra0-40 10 30, 114, 141 pra0-28 32, 88 jinendrabuddhiH TIkAkRt durgasiMhaH pra0-26, pra0-30, pra0-34, pra0-43, pra0-66, 6, 10, 14, 15, 103, 162, 207, 242 dIpakavyAkaraNakartA 105 105 53 163 pra0-41, 23, 29, 145 43 104, 171, 180, 181, 207 28 devanandI dviruktivAdinaH trimuniH trilocanadAsaH nandikezvaraH navyAH 134 122, 145, 156 nAgezabhaTTaH naiyAsikAH nyAsakAraH nyAsakRt paJjIkRta pataJjaliH 294 141 162 122,179, . 84, 218, 266 pra0-23, 105, 292 pANiniH pra0 - 10 pra0-17, 32, 37, 51, 105, 114, 141, 162, 200, 224, 241, 284
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 355 pANinIyAH pUrvAcAryAH paurANikAH 20 prAJcaH bANabhaTTaH vayam belvalkara bhaTTamallaH bhaTTAH bhadrezvarasUriH bhartRhariH bhAgavRttikAraH bhAgavRttikRt bhAvazarmA bhAvasenaH bhASyakAra: pariziSTam -7 34, 101 / yAskaH 65 32, 90, 113, yudhiSThiramImAMsaka pra0-35,pra0-36, 130 pra0-70 286 104 raghunandanabhaTTAcAryaH pra0-41 raghunAthadAsaH pra0-39 pra0-28 ramAnAthaH pra0-29 20 26, 203 282, 286 vararuciH pra0-25,pra0-26, 105 pra0-34, pra0-38, 14, 49, 98, 105, 207 101,115, 134, 298 136, 258, 261 320 vardhamAnaH pra0-34 pra0-43 vAmadevaH pra0-39 vAmanaH 105 162 vArttikavit 319 146 vikramAdityaH pra0-35 vijayAnandaH pra0-28 105 vidyAnandaH pra0-28, 164, 277 207, 208, 211, 256, 22, 24, 26, 263 vidyAsAgaraH pra0-41 vimalamatiH 320 19,165,264 | vizvadattaH 240 41 bhASyakRt bhUSaNabhaTTaH 9 bhojaH mahaccaraNAH mahAkaviH 73 mahAntaH 203 mAghaH mUrkhAH
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 vRttikAraH vaidyaH vaiyAkaraNa: zaMkarAcAryaH zaMkarAcAryacaraNA: zabarasvAmI zaraNadevaH zarvavarmA zazideva: zAkaTAyanaH zAbdikAcAryAH zAlivAhanaH zAstrakArAH zivadevaH zivarAmazarmA zivasvAmI kAtantravyAkaraNam pra0-1, 300 156, 170, 278 315 pra0-77 24 pra0-36 169,180 pra0-1, pra0-26, 11,127,132, 162, 175 pra0-3 105, 292, 301, 310, 289 34 112 165 pra0 - 41 105 zUdrakaH zrIkRSNaH zrIpatidattaH pra0-23 pra0-39 pra0-6, pra0-26, 86 zrIpatiH pra0-12, 98, 126, 127, 130, 134, 135, 141, 146, 155, 156, 161, 162, 184, 196, 281, 288 sAmpradAyikAH 148, 164 sItAnAthasiddhAntavAgIzaH pra0-36 73, 130 pra0-2 42 subhUtiH supeNa dyAbhUSaNa: svAmikArtikeyaH harivAmI pra0-35 haldAra: pra0-33 hemkara: 20, 49, 57, 76, 104, 115, 125, 127, 139, 140, 145 188, 154, 171, 173, 196, 223, 224, 229, 231, 244, 258, 260, 270, 278 kSIrasvAmI pra0-29
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam-8 [hastalekhAnAM paricayaH] kra0saM0 hastalekhAH prAptisthAnam lipiH saMkhyA 1-3 kalApacandraH saM0 saM0 vi0 vi0 vArANasI vaGga 4-5 kalApaTIkA saM0 saM0 vi0 vi0 vArANasI vaGga 6 kalApavyAkaraNam bhuvanezvara utkala 7-8 kalApasUtrapAThaH saM0 saM0 vi0 vi0 vArANasI vaGga kalApasUtrapAThavyAkhyA saM0 saM0 vi0 vi0 vArANasI vaGga 10 kAtantrakaumudI prAdezikapustakAlaya,zrInagara zAradA 11 kAtantrakaumudI vikrama-vi-vi0, ujjaina zAradA 12 kAtantrakaumudI saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI vaGga 13-17 kAtantradurgavRttiH rA0 prA0 vi0 pra0, jodhapura devanAgarI 18 kAtantradurgavRttiH vikrama-vi0 vi0, ujjaina zAradA 19-22 kAtantradurgavRttiH ___rA0 prA0 vi0 pra0, jayapura devanAgarI 23-24 kAtantradurgavRttiH rA0 prA0 vi0 pra0, alavara devanAgarI 3206 25-37 kAtantradurgavRttiH rA0 prA0 vi0 pra0, bIkAnera devanAgarI 38-51 kAtantradurgavRttiH lA080bhA0saM0vi0ma0, ahamadAvAda devanAgarI 52-54 kAtantradurgavRttiH bhuvanezvara utkala 55-56 kAtantrapariziSTam rA0 prA0 vi0 pra0, alavara devanAgarI3195,3205 57-61 kAtantrapariziSTam saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI baGga "gudA
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 65 75-83 84-85 95 kAtantravyAkaraNam 62-64 kAtantram saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI devanAgarI kAtantralaghuvRttiH vaidikazodhasaMsthAna, hoziyArapura zAradA kAtantralaghuvRttiH prAdezikapustakAlaya, zrInagara zAradA 907 67-70 kAtantralaghuvRttiH ra0 saM0 vi0, jammU Adi devanAgarI 167 gha, 21 Adi 71 kAtantralaghuvRttiH rA0 prA0 vi0 pra0, jodhapura devanAgarI40346 72-73 kAtantralaghuvRttiH rASTriya abhilekhAgAra, dillI devanAgarI 96 74 kAtantravivaraNa paJjikA saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI devanAgarI kAtantravRttiH saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI vaGga kAtantravRttiH saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI devanAgarI 86-92 kAtantravRttiTIkA rA0 prA0 vi0 pra0, bIkAnera devanAgarI 5613 93-94 kAtantravRttiTIkA saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI vaGga kAtantravRtti- rA0 prA0vi0pra0, alavara devanAgarI 3207 paJjikA kAtantravRtti- lA0 da0 bhA0 saM0 vi0 ma0, paJjikA ahamadAbAda devanAgarI 97 kAtantravRtti paJjikA vikrama-vi0vi0, ujjaina devanAgarI 4868 98 kAtantravRttipaJjikA bhuvanezvara utkala 99-108 kAtantravRtti paJjikA saM0saM0vi0vi0, vArANasI vaGga 109-11 kAtantravRtti paJjikA saM0saM0vi0vi0, vArANasI devanAgarI 112-20 kAtantravRtti vivaraNapaJjikA rA0prA0vi0pra0,jodhapura devanAgarI 121 " " saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI vaGga 122-28 kAtantraM savRttikam saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI vaGga . 96
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 129 158 159 160 161 pariziSTam -8 kAtantraM savRttikam saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI devanAgarI 130 kAtantrasUtrapAThaH lA0 da0 bhA0 saM0 vi0 ma0, ahamadAbAda devanAgarI 8162 131-33 kAtantrasUtram saM0saM0vi0vi0, vArANasI devanAgarI 134-43 kAtantrasUtram saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI vaGga 144-56 kAtantrasUtravRttiH saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI vaGga 157 kAtantrasUtravRtti- saM0 saM0 vi0 vi0, vivaraNapaJjikA vArANasI devanAgarI paJcasandhivyAkhyA rA0 prA0 vi0 pra0, jayapura devanAgarI ziSyahitAnyAsaH rASTriya abhilekhAgAraH, dillI zAradA ziSyahitAnyAsaH prAdezikapustakAlaya, zrInagara zAradA 77,802 siddhasUtravyAkhyA rA0 prA0 vi0 pra0, jayapura devanAgarI mudritagranthasUcI kalApacandraH vaM0 a0 1317 Adi govardhanayantram, kalakattA / kAtantrapariziSTaprabodhaH za0 a0 1833, saMskRtavidyAlayaH, kalakattA / kAtantrapariziSTam za0 a0 1833, saMskRtavidyAlayaH, kalakattA / kAtantravRttiH vaM0 a0 1316, saMskRtavidyAlaya, kalakattA / kAtantravRttiTIkA vaM0 a01287, oriyaNTalayantram, bhavAnIpura / kAtantravRttipaJjikA za0 a0 1832, vaM0 a0 1317,govardhanayantram, klkttaa| kAtantravyAkaraNam 1874, eziyATika sosAiTI oNpha baGgAla, kalakattA / daurgasiMhIyavRttiH vaM0 a0 1318 Adi, saMskRtavidyAlaya, kalakattA / pajI (vivaraNapaJjikA) vaM0 a0 1318 Adi, saMskRtavidyAlaya, kalakattA / pariziSTaprabodhaH za0 a0 1833, saMskRtavidyAlayaH, kalakattA / vyAkhyAsAraH za0 a01832 Adi, vaM0 a0 1317,govardhanayantram / klkttaa| ziSyahitAnyAsaH, 1991, prabhAprakAzanam, maujapura - dillI / sandhicandrikA
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 kAtantravyAkaraNam agnipurANam atharvavedaprAtizAkhyam amarakozaH amarakoza rAmAzramI vyAkhyA sahAyakagranthasUcI vi0 a0 2014, 5klAiva ro, kalakattA / 1939, lAhaura 1897, nirNayasAgarapresa, bambaI / saM0 2039, caukhambhA saMskRta saMsthAna, vaaraannsii| 1964, esa0 eddvrdd| 1964 I0, amRtasara - paJjAba | 1933 I0, lAhaura paJjAba / 1931 I0 Adi, vArANasI / vaaraannsii| vihAra rASTrabhASApariSad, paTanA / maJjUSA patrikA - va0 12, aM0 2 / 1975 I0, saM0 saM0 vi0 vi0, vArANasI / zuklayajuHprAtizAkhyasya nAmAntaram / alderunI kA bhArata aSTAdhyAyo (pANinIyA) Rktantram RprAtizAkhyam kaccAyanavyAkaraNam kathAsaritsAgaraH kAtantravistaraH kAtantravyAkaraNavimarzaH kAtyAyanaprAtizAkhyam kAzikAH eka samIkSAtmaka adhyayana kAzikAnyAsaH kaumA vyAkaraNam gopadhadrAhmaNa varkarItahalyap cAndrapaJjikA cAndravyAkaraNam cAndravyAkaraNavRtteH samAlocanAtmakamadhyayanam jaina sAhitya kA vRhad itihAsa 1977, dillI vizvavidyAlaya, dillI / 1965 I0, prAcyabhAratIprakAzana, vArANasI / kAtantravyAkaraNasya nAmAntaram / 18:02, kalakattA - pazcima baGgAla / naM. 01:32. saMskRtavidyAlaya, kalakattA / cAndravyAkaraNasya vyAkhyA ! 19.3 I0, pUnA - mahArASTra / DaoN. harSanAthamizrasya zodhaprabandhaH / 1966-1973, pArzvanAtha vidyAzrama zo saMsthAna, vArANasI /
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainendravyAkaraNam namaskArasaJjIvanI nATyazAstram pariziSTam -8 36. 1956 I0, bhAratIya jJAnapITha, kAzI / kAtantravyAkaraNe maGgalazlokavyAkhyA | 1934 I0, bar3audA - gujarAta / 1926 I0, mumbii-mhaaraassttr| vi0 saM0 1952, 1965I0, prAcyabhAratIprakAzana, vaaraannsii| 1967 I0, pUnA - mhaaraassttr| nAradapurANam padamaJjarI paribhASAvRttiH pANinIyadhyAkaraNe zAstrIyasaMjJAnAM tAtparyavimarzaH bhAgavRttisaMkalanam mahAbhASyam mAdhavIyadhAtuvRttiH vAkyapadIyam vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI vyAkaraNa darzanera itihAsa vyAkaraNazAstra kA itihAsa zAkaTAyanavyAkaraNam saMskRta vyAkaraNa kA udbhava aura vikAsa sarasvatIkaSThAbharaNam harinAmAmRtavyAkaraNam vidyAvAridhizodhaprabandha, 1967 I0 / vi0 saM0 2021, bhAratIyaprAcyavidyApratiSThAna, ajamera / vi0 saM0 2021, caukhambA saMskRta sIrIja, banArasa / 1964 I0, prAcyabhAratIprakAzana, vArANasI / 1965 I0, puunaa-mhaaraassttr| vi0 saM0 2025, mumbaI-mahArASTra / ___ vi- saM0 2015, kalakattA - pazcima baGgAla / vi0 saM0 2019,2020, ajamera-rAjasthAna | 1907 I0, mumbaI - mhaaraassttr| 1971I0, motIlAla banArasIdAsa, vaaraannsii| 1930 I0, madrAsa vizvavidyAlaya, madrAsa / 1972 I0, zrI caitanya risarca insTITyUTa /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ a0 a0 pA0 A0 I0 u0 rA0 ca0 R0 ta0 ka0 ca0 kavi0 ka0sa0 sA0 kA0 A0 kAta0 kAta0 u0 kAta0 du0vR0 kAta0 dhA0pA0 kAta0 dhA0 vR0 kAta0 pari0 pariziSTam - 9 [saMkSiptazabdaparicayaH] aSTAdhyAyI, adhyAyaH / adhyAyaH pAdaH / Ahnikam / yIzavIyAbdaH / uttararAmacaritam | Rktantram / kalApacandraH / kavirAjasuSeNa vaidyabhUSaNaH / kathAsaritsAgaraH / kAvyAdarzaH / kAtantravyAkaraNam / kAtantroNAdisUtrANi / kAtantradurgavRttiH / kAtantradhAtupAThaH / kAtantradhAtuvRttiH / kAtantraparibhASAH / kAta0 pari0 kAtantra pariziSTam / kAta0 pari0vR0 kAtantraparibhASAvRttiH / kAtantrapariziSTasandhiprakaraNam / kAta0rU0 mA0 kAtantrarUpamAlAM / kAtantravyAkaraNam / kAta0 pari0, saM0 kAta0 vyA0 kAta0 vyA0vi0 kAlA0 pari0 kA0 vR0 kAza0 dhA0 vyA0 kAtantra vyAkaraNavimarzaH / kaalaappribhaassaapaatthH| kAzikAvRttiH / kAzakRtsna dhAtuvyAkhyAnam / kRtprakaraNam / kRt0 ke0 u0 ti0 zi0 saM0 kendrIyauccatibbatIzikSAsaMsthAnam / gaNa0 gaNaratnamahodadhiH / gra0 saM0 granthasaMkhyA | cA0 cAndravyAkaraNam | cA0 pari0 pA0 cAndraparibhASApAThaH / jai0 jai0 pari0 vR0 Te0 80 Te0 jainendravyAkaraNam / jainendraparibhASAvRttiH / Teknikala Tarmsa eNDa TeknIka oNpha saMskRta grAmara /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363 tu0 du0 vR0 ni0 pariziSTam -9 tulanIyam / balAbala0 blaablvicaarH| tai0 prA0 taittirIyaprAti- bA0ma0 bAlamanoramA / zAkhyam / bA0zi0 vyA0 bAlazikSAdu0 TI0 durgvRttittiikaa| vyAkaraNam / durgavRttiH / bha0 o0 ri0 i0 bhaNDArakara du0 sa0 durgAsaptazatI / oriyaNTala risarca insTITyUTa, pUnA / dra0 draSTavyam / bhA0 bhASyam / dvi0 A0 dvitIyAhnikam / bhvaadignnH| bhvA0 pra0 bhvAdiprakaraNam / niruktam / maGga0 maGgalAcaraNam / nyA0 kAzikA ma0 bhA0 mahAbhASyam / vRttinyaasH| ma0 bhA0 dI0 mhaabhaassydiipikaa| nyA0 si0 nyAyasiddhAnta mA0 dhA0 vR0 maadhviiydhaatuvRttiH| mu0 muktAvalI / mabhAra0 mahAbhAratam / patra-saM0 patrasaMkhyA / mA0 sU0 mAhezvarasUtram / pari0 paricchedaH, pribhaassaa| mI0 zlo0 vA0 mImAMsApaspazA0 paspazAhnikam / zlokavArtikam / pA0 paanniniiyaassttaadhyaayii| | yA0 zi0 yAjJavalkyazikSA / pAThAntaram / rghuvNshmhaakaavym| pA0 vyA0zA0 tA0 vaM0 a0 vnggaabdH| pANinIyavyAkaraNezAstrIyasaMjJAnAM- vaM0 bhA0 vaGgabhASyam / taatpryvimrshH| | vA0 vArtikam / pA0zi0 pANinizikSA / vA0pa0 vAkyapadIyam / pR0 pRSTham, pRSThasaMkhyA / vAjasaneyipra0 prastAvanA, prAstAvikam / prAtizAkhyam / pra0 pA0 bhA0 prshstpaadbhaassym| vA0 sU0 vArtikasUtram / pAThA0 vA0 prA0
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 kAtantravyAkaraNam | ilo0 shlokH| vi0 a0 vi0 pa0 vR0 tra0 vA0 vai0 bhU0 sA0 zlo0 vA0 saM0 saM0saM0vi0vi0 vyA0da0iti0 zlokavArttikam / saMkhyA / sNpuurnnaanndsNskRtvishvvidyaalyH| samAsaprakaraNam / samAsaprakaraNam / saahitydrpnnH| sa0 vikrmaabdH| vivaraNapaJjikA / vRttitrayavArtikam / vaiyaakrnnbhuussnnsaarH| vyAkaraNadarzanera itihaas| vyADiparibhASAvRttiH / vyAkhyAnaprakriyA / zakAbda :! zAkaTAyanavyAkaraNam / zizupAlavadhamahAkAvyam / shuklyjurvedH| vyA0 pari0 vR0 samAsa0 sA0 da0 vyA0 pra0 za0 a0 zAka0 vyA0 sAra0 sArasvata si0 kau0 hi vyAkaraNam / siddhaantkaumudii| sUtram / kSIrataraGgiNI / zu0 ya0 kSIrata0
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ askRta-ni ninda-saM sampUrNAna zrutam magopAya