Book Title: Nyayabindu
Author(s): Dharmakirti, Nitin R Desai
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004622/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AYABINDU MAKIRTI rmottara's Commentary) Series No. 112 al Editors: C. Bhayani S. Betai Translation, Notes and Introduction by Nitin R. Desai Head of the Sanskrit Dept. Shree H. K. Arts College, Ahmedabad L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-380 009 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ YAYABINDU HARMAKIRTI Dharmottara's Commentary) D. Series No. 112 eral Editors : H. C Bhayani R. S. Betai BATOR Translation, Notes and Introduction by, Nitin R. Desai Head of the Sanskrit Dept. : Shree H. K Arts College, Ahmedabad L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-380 009 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published by : Dr. R. S. Botai Hon. Prof. and Director-in-Charge : L D. Institute of Indology, Ahmedabad-380 009 FIRST EDITION June, 1991 PRICE : RUPEES Published with the financial assistance of the Gujarat Sabitya Academy, Government of Gujarat, Gandhinagar Printed by Tripura Type Setting 27, Advani Market, Outside Delhi Darvaja, Ahmedabad-380 004 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhamakIti praNetA nyAyAbindu [dharmottaranI TIkA sAthe | anuvAda, TippaNa, samAcanA : nItIna 2. desAI adhyakSa : saMskRta vibhAga, zrI. ha. kA. ArTasa koleja, amadAvAda prakArAka : ' lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda-380008 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya ghaNuM varSo pUrve A graMthane gujarAtI anuvAda chapAvavAne saMkalpa karyo hato. keTalAMka anivArya kAraNosara A kAma vacce baMdha paDI gayuM hatuM. have A ati mahatvapUrNa graMthane anuvAda pragaTa thAya che tethI AnaMda thAya che. dhamakItinA A anupama graMtha ane tenA paranI dharmottaranI TIkAne samanvita anuvAda Avazyaka TippaNo ane samAlocanA sAthe bhAre zramapUrvaka taiyAra karIne pra. nItInabhAI desAI e atre prastuta karyo che, ane te chapAya te daramyAna tenAM mupha jovAnI khUba kALajI laIne presane satata mArgadarzana ApyuM che te badala saMsthA temanI AbhArI che. A atyaMta mUlyavAna graMtha prathama vakhata gujarAtImAM pragaTa thAya che te paNa AnaMdane viSaya che. saMpAdako Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdakanI vItaka jijIviSAnAM uccatara svarUpamAM jIvanadhananI icchA paNa eka prabaLa vRti tarIke udaya pAme che. enA bhAga rUpe ja jIvana-pAragAmI puruSonA anubhavo viSe tIvra jijJAsA jAge che. te krame ja tevA puruSonAM anubhavabiMdunA saMcayarUpa zAstragraMtha / kAvyagraMtha paNa upAdeya bane che. pitAnA paripraznone laIne tevA graMthonuM anusaMdhAna ane anuzIlana tRptidAyaka banI rahe. temAMthI ja " anuvAda' arthAta anya jijJAsu mATe te graMthanA vastunuM tenI bhASAmAM sugama puna:kathana subhaga kartavyarUpa banI rahe che. e ja A eka prayAsa che. - nyAyabiMdu'nA anuvAdano prastAva to lA. da. vidyAmaMdira taraphathI mArA paranA tA. 10-4-76nA patrathI prAraMbhika rUpe ane tA. 6-4-'77nA patrathI sunizcitarUpe karAyelo. '78 sudhImAM ATopavAnuM kAma zarIra-mananI maryAdA, pravAhaprApta kAryone ApeluM prAdhAnya ane kaMIka aMze anuzIlananI mathAmaNane lIdhe ATaluM laMbAyuM - anuvAda, TippaNuM, samAlocanA evA traNa tabakake pUruM thayuM. A vilaMba badala saMsthAnI kSamA prAthIne guNagrAhI vAcakanI anumodanA vAMchuM chuM. A gALA daramiyAna graMthanA hAdane kaMika aMze pAmI zakyo chuM. zarIra-mana-prajJA paranAM jALAM vadhu teja gatie sApha thAya tevuM jhaMkhIne AnAthI adhika guNavattAvALA svAdhyAya vaDe RSiRNa pheDI zakuM tevuM parama zaktine prANuM chuM. A viSayanI paripakava jijJAsAvALA vAcakane mArI bhalAmaNuM che ke meM jema A svAdhyAya anuvAda, TippaNuM ane samAcanA - e krame karyo che te ja krame arthAta vizeSamAMthI sAmAnyanA krame ja A graMthane upayoga kare; bhale chapAIne krama - gatAnugatikatAthI - juda hoya. saMskRta jANanAra mATe, anuvAdamAM umerelA mahattvanA zabdo kATakhUNiyA kauMsamAM ApyA che. saMskRta na samajI zakanAra te kausanI nizAnIone avagaNI zake che. goLa kausane upayoga jarUrI samajatI mATe karela che. anuvAdane bane teTale svataMtra lakhANa jevo svAbhAvika banAvavA koziza karI che. vAcakane khAsa bhalAmaNa che ke graMthano upayoga karatAM pahelAM ja zuddhi. vRddhipatraka pramANe jarUrI sudhAraNa karI levI. A adhyayananI bhUmikArUpe hajI Ane lagatA anya mULa saMskRta graMthanuM adhyayana karI zakyo nathI. ethI A graMthanI ja samajamAM vadhu UMDANa sAdhavA bAbata vizeSa dhyAna ApyuM che. AmAM graMthakAra-TIkAkAra baMnee jJAnaprakriyA-saMbaMdhI vividha vAstavika samasyAonI mAMgaNI karIne tenA samAdhAnanI je keziza karI che te maulika ane rasaprada che. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAbindu nyAyazAstranA AvA maulika graMthe kaI paNa viSayanuM yathArtha jJAna - vyavahAru ke zAstrIya - pAmavA mATe jJAnanAM sAdhanonI nimaLatA keTalI badhI jarUrI che te vAta para sarasa bhAra mUkI Ape che. mAnava-itihAsa batAve che ke hajI aneka prakAranAM pUrvagraha ane mamatAe choDIne ekaMdare vastulakSI ane sAcA arthamAM "prAmANika' banavAnuM mANasa mATe bAkI ja che. jJAneMdriyone pUrepUrI cIvaTathI vAparate rahenAra manuSya ja sava kalyANane yoga sAdhI zake che. prAcIna bhAratIya zIla ane prajJAnA dastAvejI purAvArUpa aneka prAcIna graMthonAM dezI bhASAmAM sarasa anuvAda, avataraNonA puruSArthamAM hajI svAtaMtryaprApti bAdanAM ATalAM varSomAM ApaNe ThIkaThIka pAchaLa chIe. e mATe javAbadAra evA pUvagraho ane pramAda choDI A dizAnA sadhana puruSArthamAM niraMtara pravartavAnI jarUra che. pU. gAMdhIjIe gUjarAta vidyApIThamAM purAtattva -madira sthApIne svAtaMtryanI laDatanA pratikuLa samayamAM paNa svataMtra bhAratanA eka mahattvanA puruSArthanI dizA cIdhI hatI. jagat samakSa je sAhityanA anuvAda, svAdhyAyo deDha-be sadIthI mukAtA AvyA che te sAhityane svadezI prajA savizeSa samajI zake tema che te dRSTie paNa Adhunika bhAratIya bhASAomAM vyApaka kAma jarUrI che. A AkhA adhyayanane khUNekhUNe ulaTapUrvaka joI jaIne racanAtmaka sUcane, TIkAo karanAra lA. da. vidyAmaMdiranA nivRtta prathama niyAmaka pU. paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyAne savizeSa bahaNI che. agAu nirdezyA mujaba A kAma karavAnI mane taka ApanAra ane mArA vilaMbane nibhAvanAra lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA taMtravAhakone paNa AbhArI chuM. A graMthanI samAlocanA mATe atyaMta upayogI evA De. amara siMdhanA eka pustaka tarapha dhyAna doravA badala ane mArA kAryamAM UMDe rasa dAkhavavA badala Do. laumeza joSIne paNa AbhArI chuM. mane bhAratIya darzanonA kArarUpa nyAyazAstramAM pravezavA preranAra ane mArA ghaDataramAM aneka rIte javAbadAra evA sadUgata pU. 5. sukhalAlajInuM puNyasmaraNa karuM chuM. mane nyAyabiMdunuM UlaTabharyuM adhyApana karanAra Do. estera solomanane paNa RNI chuM. mArA vidyAnurAgI pitA sva. ratilAla dIpacaMda desAI (jeo vidyAmaMdiranA paNa ananya zubhe chaka hatA) mArA A prathama jAhera vidyAyatnathI prasannatA anubhavaze tema mAnI mArA A graMthapupane temanA caraNamAM arpaNa karuM chuM. A graMtha taiyAra karavAmAM je je graMthone khAsa upayoga karyo che tenI yAdI anyatra prastuta karI che. te sau graMthakAre pratyenA RNane svIkAra karuM chuM. mArAM patnI uSAe eka sAmAnya vAcakanI hesiyatathI A graMthanI samAlocanAne kharaDo pUrepUro eka beThake vAMo e ghaTanA mane mahattvanI lAgI che, ane sAmAnyamAM sAmAnya vAcaka mATe ApaNe vividha kakSAnA prAcIna graMthanuM dahana karIe te jarUrI che te vAta puSTa thatI lAge che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu A graMthanA pAMceka mudrake paikI moTA bhAganuM chApakAma karI ApanAra yuvAna mudraka, tripurA ' presanA rAhabara zrI kanubhAI paTelane tathA temanA nAnAmoTA sAthIone AbhAra na mAnuM to naguNo TharyuM. temanA vinayabharyA paiyane vaMdu chuM. A adhyayanamAM thoDeka sudhI pahoMcyo chuM. te dizAmAM huM vadhu tejasvI yatna karI zakuM tevAM sUcane, kSatidarzane, sAmagrInirdeza ityAdi mATe sujJa vAcakone vinaMtI karuM chuM ane parama zakitane prAthu chuM : Dagamagato paga rAkha tuM thira muja, dUra najara cho na jAya." mahAvIra-jayaMtI (saM. 2047) tA. 28-3-'91 6, amUla ko. hA.se., zAradA se. pAse, pAlaDI, amadAvAda- 380007 nItIna ra. desAI (adhyakSa : saMskRta vibhAga, zrI ha. kA, ATaeNsa koleja) viSayAnukrama : pUrti sUci pR. 265 zuddhivRddhipatraka pR0 271 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanukrama pR0 19-39 20 0 22 ma (23-32) a 24 24 viSaya niHzabda samyagU-daSTi (graMthanI samAlocanA) 1. savavidyApradIpa AnvIkSikI 2. dharmapaMthe ane pramANuvicAra 3. bauddha nyAya 4. dhamakIti 5. dharmottara 6. nyAyabiMdu viSayasamIkSA (1) bhUmikA (2) zIrSaka (3) graMthakalevara (4) mananIya biMduo (TippaNumAM nahi sparzAyelAM) : samyajJAnanI puruSArthasiddhi mATe anivAryatA pratyakSanI nirvikalpakatA indriyAzrita jJAna - svasaMvedana-pratyakSa - sukhAdinI jJAnarUpatA - gipratyakSa - paramArthasata svalakSaNa kapanAzrita sAmAnya - pramANa ane phaLane abheda viSaya - zabdanuM svataMtra prAmANya nahi - anumAnanI maryAda, chatAM upAdeyatA - sAdhyapratibaMdhasthApaka saMbaMdho dvividha ja ane liMge trividha ja - abhAvavyavahArogyatAnI anugeyatA - pratipAdanogya prame (pakSo) - 'viruddhAvyabhicArI hevAbhAsanI pramANa bAhyatA -- daSTAntane parArthAnumAnanA svataMtra avayava tarIke asvIkAra - dUSita anumAnanAM lAkSaNika sTAphe (5) dharma kAtine abhimata bauddha dArzanika zAkhA (6) dharmottaranI TIkAnI lAkSaNikatAo (7) upasaMhAra saMdarbhagraMthasUci (25-26) 25 26 26 26 27. 9 28 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkrama nyAyakhiMdu ( dharmAMttaranI TIkA sAthe ) (pR0 1thI 200) pR 1-37 1 1-2 2-3 viSaya prathama pariccheda : pratyakSa 1. TIkAnuM mAMgalAcaraNa ra. graMthanA viSayavastunuM prayeAjana 3. gra thanAM abhidheya, pratyeAjana, sabaMdha 4. graMthagata viSayaprayAjanAdinA pU kathananI upakArakatA 5. samyagdAnanuM svarUpa 6. arthAdhigama ja pramANuphaLa 7. pratyakSa-anumAnane vyApArabheda 8. apramANurUpa jJAnaprakArA 9. samyagdAtanI upAdeyatA i0. pradazi ta ane prApaNIya avanI ekarUpatA nu 1. samyagnAna : puruSA -vati kAraNa 12. samyagdAnanA e viSaye : atha kriyA ane atha kriyAkArI vastu 13 puruSaH siddhinu! prabhedo 14, puruSa tha'siddhi mATe samyagnAnanI anivAryatA 15. dvividha samyagdAna 16. 'pratyakSa' zabdanA a 17, 'anumAna' zabdane a 18. 'pratyakSa' nuM tAttvika svarUpa 19. pratyakSalakSaNamAM 'abrAnta' padmanI AvazyakatA 20. 'abhrAnta' padanA sAcA atha 21. 'kalpanA' nu' svarUpa 3-4 5 5 6 G 19 8-9 9 10-11 11-12 12-13 13 14-15 15 16 16-17 22. 6 viSaya abhilApasa saga yogyatA'nI seTI 23. vAcya ke vAcaka evA zabdanu paNa nirvikalpatva zakabha 24. yAgijJAnanI nirvikalpakatA 25. indriyavyApArane vikRta karatAM vividha vibhramakAraNe ra6. pratyakSanuM catuvidhatva 27. indriyAzrita pratyakSa 28. maneAvijJAna (= mAnasapratyakSa) 29. 'samanantarapratyaya' 30. maneAvijJAna aMge mImAMsakathita vAMdhAonu nirasana 31. maneAvijJAnanI pravRtti indriya vyApAra bAda 3ra. 'nAvijJAna'nA kalpanane AdhAra 32. Atmasa Mvedana (=svasa vedana ) rUpa pratyakSa 34. sukhadu:khAdinuM padArthadhatva svIkAratA matanuM khaMDana 35. yAgijJAnarUpa pratyakSa 36, yAgijJAnanI nirvikalpakatA 37. pratyakSanA viSayanuM svarUpa pR 17-18 19-20 38. pratyakSanA ' grAdya ' ane prANIya ' viSayanI dRSTie pratyakSa-anumAnanA svarUpabheda 20 21 22 22 22-23 23 24 24 5 25 25-26 26-27 27-28 28 28-29 39. 'svalakSaNu' nuM svarUpa 29-30 40. atha kriyAsama ja paramAt 30-31 41. anya jJAviSaya te sAmAnya lakSaNu 31-32 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu viSaya 50 62 hetutva mATe sAdhya pratye bhAvapratibaMdhanI viSaya pR0 42. anumAnane viSaya sAmAnya lakSaNa 32 43. pramANa ane phalanI abhinnatA 33-35 44. pramANu ane tenA phala vacce vyavasthApyavyavasthApakabhAva 35-37 45, azvavasAya pratyakSa - pramANathI bAhya 38 AvazyakatA , 54-56 63. tAdAmya ke tadupattithI ja svabhAva-pratibaMdha 56-58 64. svabhAva pratibaMdhanI zakyatAvALAM liMga trividha ja 59 65. anupalabdhilakSaNaprAptanI anupalabdhi abhAvanI anizcAyaka 60-61 66. bhUta vartamAnakALanI dRzyAnupalabdhinuM sAdhya te abhAvavyavahAra 61-64 67. trividha abhAvavyavahAra 68. abhAva ane abhAva vyavahAryatAnAM bhinna pramANa 64-65 69. bhaviSyanI dazyAnulabdhinI saMdigdhatA 40, dRzyAnupalabdhinA agiyAra prayogabhedo : (1) svabhAvAnupalabdhi (2) kAryAnupalabdha 67-69 (3) vyApakAnupalabdhi 69-70 (4) svabhAvaviruddho palabdhi (5) viruddha kAryopalabdhi 70-71 (6) viruddhavyApalabdhi 71-73 (7) kAryaviruddhopalabdhi - 74 (8) vyApakaviruddhopalabdhi 74-75 (9) kAraNanupalabdhi 75-76 (10) kAraNaviruddhopalabdhi 76-77 (11) kAraNaviruddhakApalabdhi 77-78 71. svabhAvAnupalabdhimAM bAkInA daza prayogono samAveza 98-80 dvitIya paricheda: svArthanumAna 38-86 46. anumAnanI dvividhatA 47. "svArthanumAna'nuM svarUpa 39 48. anumAnanI pramANu-phalavyavasthA 39-40 49. liMganuM bairya 40 50. vaiyikathanamAMthI phalita thatuM hevAbhAsasvarUpa 51. niyamayukta anvayavyatirekanI ekarUpatA 43-44 52. "anumeyazabdano saMdarbhabhede arthabheda 53, "sapakSanuM lakSaNa 44-45 54. "asapakSanuM lakSaNa 45-46 55. trirUpaliMganA prakAre 56. anupalabdhisiMganuM udAharaNa 47-48 57. anupalabdhanizcaya mATe padArthAntarajJAnanI AvazyakatA 48-49 58. "upaladhilakSaNaprApti eTale ? 49-51 59. svabhAvahetu 51-52 60. kArya hetu 52-53 61. hetunA traNa prakAra sAyabhedane AdhAre 53-54 44 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnuma viSaya pR0 7ra. anupalabdhinA prAgabhedonA svArthanumAnamAM karelA samAvezanuM aucitya. 80 73. agiyAre ya anupalabdhiprayogamAM upalabdhilakSaNaprAptanI ja upalabdhi ke anupalabdha 81-82 74. upalabdhi-anupalabdhinI gyatA vALA bhAve vacce ja virodhAdi - saMbaMdhanI siddhino saMbhava 82-85. 75. adazyAnupalabdhinI saMzayajanakatA 85 76, pramANabhAvanuM arthabhAvasiddhi mATenuM asAmarthya 85-86 tRtIya parida : parArthAnumAna 87- ra00 77. parAthanumAnanI vacanAtmakatA 87 ja. vacanane "parArthanumAna kahevAnuM aucitya 87-88 g&parArthanamAnanI prayogabhede kividhatA 88-00 8. baMne prayogo pAchaLa arthanI abhinnatA '90 -91 81. sAdhamyavALa anupalabdhihetane prayoga 91-93 2. sAdhamyavALA svabhAvahetuprayoga ane tenA traNa prabhedo : (93-98) (1) zuddha-svabhAvahetuprayAga 93-94 (2) svabhAvabhUtidharmabhedathI svabhAvahetRprayoga 94-95 (3) upAdhibhedathI svabhAvahetuprayoga 95-98 . sAdhyano sAdhanadharmamAtrAnubaMdha siddha thaye ja ukta trividha svabhAvahetuo 98-100 4. te mATenAM kAraNe 100-103 pa. sAmyavALa kArya hetune prayAga 103-104 viSaya 86. kAryakAraNabhAvasiddhipUrvaka ja kArya hetutva 104 87. vaidharmsavALe anapalabdhihetuno prayoga 104-105 88. vaidhamyavALo svabhAvahetune prayoga 105-106 89. vaidharmsavALo kArya-hetune prayoga 90. sAmyavALA prayogamAMthI ja vaidhamyavALo prayoga phalita 106-107 91. vaidhamyavALA prayogamAMthI ja anvaya ( = sAdhammaprayoga) phalita 108-109 92, svabhAvapratibaMdhanA be prakAra 109 93. annaya ane vyatireka e ubhayanA sAthe kathananI anAvazyakatA 109-111 94. sAdhamma vaidhamya-prayogamAM pakSa- kathananI anAvazyaktA 112-13 95. pakSasvarUpacarcA (sedAharaNa) 114-121 96. pratyakSanirAkRta pakSanuM udAharaNa 121-122 97. anumAnanirAkRta pakSanuM udAharaNa 122 98. pratItinirAkRta pakSanuM udAharaNa 122-123 99. svavacananirAkRta palanuM udAharaNa (carcA sAthe) 123-126 100. pakSalakSaNaH upasaMhAra 126-127 101. hetvAbhAsa : svarUpa 127-128 102. asiddha hevAbhAsa : svarUpa 128-129 103, ubhaya(vAdi)asiddhanuM udAharaNa 129 104. prativAdi-asiddhanuM udAharaNa 12-131 105. vAdi-asiddhanuM udAharaNa 131-132 pada Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu viSaya viSaya 106. saMdigdha hetuvALA 118. asiddha vyatireka ane asiddhanuM udAharaNa 133. saMdigdha anvaya dharAvato 107. saMdigdha AzrayavALA agnikAntika hetvAbhAsa 157-159 asiddha hetunuM udAharaNa 133-134 119. saMdigdha anvaya-vyatireka108. asiddhadhamIra(Azraya)vALA vALe anAntika asiddhanuM udAharaNa 134-135 hevAbhAsa: udAkaraNa 159-161 109. vipakSe asattvanI 120. ukta udAharaNumAMnA asiddhithI thata prANadirUpa hetunuM sanmatAannakAntika hetvAbhAsa 135-138 rUpa sAdhya siddha karavAmAM 110. vipakSe asattvanA asAmarthya (sarvAgI carcA) 161-168 saMdehathI thatA anekAtika 121. ukta bIjA prakAranA hevAbhAsanuM udAharaNa anaikAtika hetvAbhAsanI (vakatRtvathI asarvajJatvAdi anaikAtikatAnuM kAraNa 168 sAdhatuM) 138-139 2. hetvAbhAsacarcAne 111. ukta udAharaNa aMge spaSTIkaraNa (AraMbha) 139-140 upasaMhAra 168-169 (anusaMdhAna nIce muddo 114) 123. dinAge kahele 112. virodhanA be prakAra 'viruddhAvyabhicArI" (prAsaMgika carcA) 14-148 hevAbhAsa 169 - prathama prakAra : sahAnavasthAna 124. "viruddhAvyabhicArI" lakSaNa 141-145 hevAbhAsanA anumAnamAM - dritIya prakAra : paraspara asaMbhavanuM pratipAdana 169-171, 17 parihAralakSaNa 145-148 125. dinAga dvArA 113. ukta baMne virodhanI ukta prakAranA tulanA 148 ullekha pAchaLanI 114. ukta udAharaNe A ge bhUmikAnuM spaSTIkaraNa 171-173 spaSTIkaraNa (samApti). ( anusaMdhAna : upara muddo 126. "viruddhAvyabhicArI"nuM 111 ) 149-151 udAharaNa (vaizeSika115. viruddha hetvAbhAsa 151-153 saMmata "sAmAnya" padArtha 116. "ISTavighAtakRt 'ne viruddha aMge viruddhasAdhaka hetuo) 173-178 hatvAbhAsane viziSTa prakAra 127. dRSTAnta ane tenA Theravata pUvapakSa 154-156 AbhAsonI judI 117. ISTavighAtakRtane viruddhane sAmAnya carcA na karavA prakAra batAvatA uttarapakSa 156-157 pAchaLanuM kAraNa 178-180 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama viSaya 200 205(4) viSaya 128. hetusvarUpacarcAmAM dRSTAntanA svarUpanI carcAnA aMtarbhAvanuM samarthana 180-184 129. duSTAtAbhAsenAM udAharaNe. (185-198 ) - sAdhamyathI nava prakAranAM uda haraNo 185-190 - vaiSamyathI nava prakAranAM udAharaNa 190-198 130. daSTAnta bhAsatAnuM kAraNa 198-199 131. dUSaNanuM svarUpa 199-200 132. jAtyuttaro 133. TIkAkArakRta samAptimaMgala 200 nyAyabiMdu : TipaNa (pR0 201thI 264) (pRkramAMka sAthe je-te pRSTha paranA phakarAne kramAMka koMsamAM lakhe che. cAlu phakarAne paNa gaNatarImAM le.) prathama paricacheda : pratyakSa pR. 20-211 1. anubaMdhakathana : mahattva 201(2). 2. sabhyajJAnanuM mataduyasaMgrAhaka lakSaNa 201(4) 3. parIkSya-aparIkya jJAna 201(6)thI 202(1) 4. miyANAnathI puruSArtha siddhinI azakyatA 202(5) 5 samyajJAnanA sAmAnya lakSaNanI azakyatA ? 202(6) 6. pratyakSa' : zabdArtha 202(7)thI 203(1) 7. sUtragata pratyakSalakSaNane udezya 203(2) pR0 8. "kalpanApoDhatvane artha 203(3) 9. paramArtha sat paramANunuM agrAhaka jJAna pratyakSa ? 203(4) 10, mithyAjJAnathI arthaprAptinA AbhAsano khulAse 203(5) 11. pratyakSanA abrAntatvanuM svarUpa 203(6)thI 204(1) 12. anumAnanI brAMtatA 204(2) 12%, bauddhomAM kapanAvicAra 204(4) 12. vAca/vAcagrAhI jJAna kalpanA ? 204pa)thI 205(1). 13. pratyakSaprakAre saMbaMdhI vividha maMta 205(3) 14. "indriyajJAna' zabdane sAcA artha 15. manovijJAnalakSaNamAM samanantarapratya' zabdanuM mahatva 205(5) 16. samanattarapratya 206(1) 206(2) 18. "manovijJAna' pAMce ya IndriyavijJAnanuM 26(3) 19. "citta' ane catta' 206(4) 20gijJAnanI bhAvanA prakaSajanyatA' 206(6)thI 208(2) 21. gijJAnanAM vividha pAsAM 22. "bhAvanA" ane gi jJAnane bheda 208(4) 23. jJAnanA grAhya ane adhya vaseya viSayanI bhinatA 28(5) 24. "svalakSaNanI vyAkhyAmAM upayukata niyAna" ane "maniSAna" padonA artha 208(6)thI 209(1) - 208(3) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu viSaya viSaya artha 25. pramANa ane tenA phaLanI abhinatAne viziSTa bauddha mata [ 209(3)thI 211(1) ] -A vAdanA pAyAmAM rahelAM anya bauddha gRhIta 209(4) - "pramANu'-pramA" ema be pagathiyAM mAnavAmAM deSa 210(23) - bauddha mate jJAna-jJAtAnI abhinnanA 210(4) - bauddha anAtmavAda 210(pa)thI 211(1) 26. pramANajanita vyavahAra mATe uttarakSaNanA vikalpanI anivAryatA ane vikalpanuM asata - grAhIpaNuM 21() dvitIya paricheda : svArthanumAna 212-226 27. svArtha-parArtha anu mAnanI atyaMta vilakSaNatA 212(1) 28. liMgasvarUpa aMgenA anya matanuM khaMDana 212(2) 29. "anumeya" ke "sAdhya zabdanA vibhinna artho 212(1)thI 213(2) '30. "sapakSa' zabdanI vyutpatti 213(3) 31. asapanA traNa prakAra ? 213(4)thI 214(4) 32. upalabdhilakSaNaprApta' padane artha 214(5) 33. "svabhAvavizeSa" zabdano sAce artha 215(23) 34. "svabhAvapratibaMdha' zabdane 215(4) 35. "anupalaMbha-hetu te prakArAntare svabhAva hetu ja * 216(1) 36. dharmottarakRta eka anucita zabdArthaghaTana 216(4)thIra17(1) 37. upalabdhilakSaNa prAptinAM be pAsAM 217(2) 38. dezakALavyavadhAna ane svabhAvavyavadhAnanI abhinnatA ? 217()thI 218(1) 39. "pratyakSa : be artho 218(2) 40. abhAvanizcaya mATe bhAva padArthanuM grahaNa anivArya 218(4) abhA vyavahAryatA mATe anumAna pramANanI AvazyaktA 214(2) 42. abhAvanizcayamAM pratyakSa ane anumAna ubhayane sahayoga 220 (2,3,4) 42. "svabhAva : arthavizeSa 22 (5) 43. AkAzanuM svarUpa 220(6)thI 221(1) 44. pakSa aMzabhede dazyodaya saMbhave ? 221(2) 45. "vamAvaviddha, padane artha rara1(5) 46. ekAdhika anumAnanA mizraNavALo saMkula anupalabdhiprayAga 222(1) 47. "sahAnavasthAna-virodha nuM sAdhaka pramANa 222(4)thI 223(1) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama viSaya viSaya 48. 'vyApakaviruddhopalabdhi nA udAharaNanI gyAyegyatA 223(2). *. bauddhadaSTie agni e ha@ thI abhinna * 223(3) 50, anupalabdhi-pregonI saMkhyA 223(5)thI 224(1) 51. pragabhedanA mULamAM manovyApArabheda 224(2thI 6) 52. svArtha-parArtha anu. mAnanAM bhinna kSetre 225(1) 53. abhAvanI siddhimAM abhAvavyavahAranI siddhi ne aMtarbhAva 22 (-) 54. kAryakAraNabhAvamAM vyApya- vyApakabhAvane aMtarbhAva rara5(4) 55. saM pattimAM "svabhAva viprakarSa nuM mahattva 226(12) 56. pramANabhAvathI prameyA bhAvanI siddhi na svIkAravA pAchaLa gUDhavAdanI preraNuM rara6(3) tRtIya pari cheda : parArthonumAna rara7-ra64 57. pArvAnumAnanA avayavo : krama ane saMkhyA 227(1)thI 228(2) 58. trividha liMgamAM vyAyavyApakabhAva 228(3) 58. vyAptisiddhinI prakriyA rara8(4, 5) 60. svabhAvahetunI saividhya kalpanA pAchaLano Azaya rara9(1thI 3) 1. svabhAvahetuthI amRthaka anya dharmanI karipata pRthatA darzAvatA be nirdezaprakAre 230(1thI 3) 62. "upAdhi'zabdane artha 231(3thIpa) 3. svabhAvahetunA savizeSaNa prakAre paNa tattvata: zuddha svabhAvahetu ra3ra(12) 64. zabdanI anityatAnI siddhi mATenA hetuo 232(3)thI 233(1) 65. sAdhyapratibaMdha siddha karanArA pramANenA bahuvanuM kAraNa 233(2,3) 66. vyAptisAdhaka pramANe 233(4)thI 234(ra) 67, prameyasiddhimAM bAdhaka pramANabhAvanuM mahattva 234(3,4) 68. parArthanumAnanA pakSadharmo. padarzanarUpa avayavamAM smaraNane sahAga 234(5) 69. sAdhananI svabhAva pratye ja hetutA 235(ra, 3) 19. sAdhya-sAdhana anyonyanA svabhAva ? ra35(4) 7. hetutvanizcayamAM bAdhaka pramANanI nirNAyakatA 236(1) kara. svArtha-parArtha anumAna nA viSayabhenI sApekSatA 236(2). 73. vaidhamyavata-sAdha vata -prayoganA sAdhyanI abhinatA 236 (3) 64. vaidhamyavata prayogamAM vaidhamya konI vacce ? 236 (4) 75, anvayavyAptimAMthI vyatirekavyAtisAdhaka Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu viSaya viSaya 82. svavacananirAkRta pakSa nI vilakSaNatA 243(3) 9. anumAna-aprApya - vAdI paraMparAo ane tenI maryAdA ra43(4 thI svabhAvahetujanya anumAna 237(1) 76. "palanirdeza" eTale nyAyadarzanamAMnI pratijJA 238(2) 77. "pakSa'zabdano arthavikAsa 238 (3,4) 78. pakSanirdezanI anA vazyakatA 238(5)thI 239(1) 79, pakSa kiMvA maMtavyanAM vibhinna pAsAM ra39(2,3) 8. "pakSa nAM brAMta lakSaNa ra39(4) 81. sAdhananI prAsaMgika sAdhyatA prativAdInI daSTie 239(5) 82. "vaya' zabdano artha 240(1) 83. pakSasvIkAramAM zAstranI abAdhakatA 240 (2) 84. parArthanumAnamAM pakSa nidezanI chUTa kharI ? 24 (3) 85. vijJAnanI saMdhAta ra40(4)thI 241(1) 86. daSTa na pote pramANa nahi. 24 (2) 87. "' zabdano artha 24 (3) 88. zrAvaLaa - pratyakSa ke ameya ? 241(4) 89. pakSanI AgamaviruddhatA adeSa 242(1) 9. pratItinirAkRta pakSanuM 2135 242(3, 4) 91. pakSacarcAne parArtha numAna sAthe saMbaMdha 243(1, 2) 98. zabadapramANu e anumAnavizeSa 244(2) 95. svavacananirAkRta pakSa nI anumAnanirAkRta pakSathI bhinnatA 244(3) 96. anumAnadUka pakSanI svavacananirAkRtatA kaI rIte ? - matAMtaro aMge carcA [244(4)thIra47(1)] -vinItadevane khulAso 244(5) -anya vAdI' kayA ? 244(6) -'abhiprAya' zabdanA artha aMge duka, dharmottaranA mata 245 1) -e artha mujaba pUrvapakSanA khulAsAne bhAva 245(2) -tenuM dharmottarakuna khaMDana 245(3)thI 246(1, 2) -"ramighAya' zabadanA anya saMbhavita arthe 246(3)thI 24 (1) 97. "sAdhanAmA' zabdanI samajUtI 247(2) 98. vaktAne doSa paNa sAdhanadeSa 24(3) rUpatA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama je viSaya viSaya pR. 99. "asiddha hetvAbhAsa nuM apratipattirUpa phaLa. 247(4) 10. asiddhanA anya prakAre 248(1) 101. " kinnara' zabdano artha 248(2) 102. 'mA' zabdane bauddha artha 248(2) 107. "pAdri " zabdane artha 248(4) 104. satkAryavAda ane kSaNabhaMgavAdanI parasparaviruddhatA 248(5) 105 "AmaLA" zabdano artha 249(1thI 3) 16. 'nisunna" zabdano atha" 249(5) 107 kividha virodhano paraspara bheda 249(7)thI 250(2) 108. sahAnavasthAna-virodha te viziSTa janyajanaka-bhAva 250(3) 108. bauddha "trikSaNa pariNAma vAda' mujaba sahAnavasthAnavirodhanI prakriyA 250(4)thI 251(1) 110. prakAza dvArA aMdhakAra nivatananI kAlika - dezika prakriyA 251(ra)thI 253(1) 111. prakAzanI pravRttimaryAdA 253(2) 112. sahAnavasthAna virodhamAM vidhitA vAstavika ? 253 (3thI6) 113. "niyatAjA" e samAsane artha 254(2) 114. kSaNikatvanI sarvatra anusmRtatA 254(3)thI 255(1) 115. nityatvanuM Agama-siddha svarUpa rapapa(3) * 116. lAkSaNika virodhanI apahAzritatA rapapa(4, 5) 117. samAna parihAya bhAvo vALA padArthonuM ja abhinnatva 255(6) 118. "gharanAnatarI ja zabdana bhinna arthe ? 119. vipakSanA ekadeza ane sarvadezamAM vyApanAra AbhAsI svabhAvahetuo 256(3) 120, "prayatnAntarIya' zabdanA anya arthanuM di nAganA graMthamAM igita 256(4)thI rapa7(1) 121. nyAyamAnya kevala vyatirekI sahetu te bauddha mate hevAbhAsa 257(4 pUrvArdha) 122. "asAdhAraNa anaikAtika hevAbhAsane dUSaNahetu ra57(4 uttarArdha) 123. "asadhAraNa ane- kAntika' hetvAbhAsamAM saMzaya ja phaLa 257(5)thI 258(5) 124. pakSamAM hetusattA saMzaya-kAraka bane tevI traNa sthitio ra59(ra) 125. bauddha ana bhavAda 259(4) 126. "asAdhAraNa ane kAtika' hetvAbhAsanuM phaLa - vizeSa vimarza * 26 (3) 1ra7. nyAyamAnya pratipakSa hetvAbhAsa asvIkArya 26 (4)thI ra61(1) 128. nyAyamAnya anya hetvAbhAsenI dhamakItine mAnya vyavasthA 261(2) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 viSaya 129, anupalabdha hetuneA svabhAva/ kAae hetumAM aMtarbhAva 130, vyAptipratyAyanamAM dRSTAntanuM mahattva 131. dRSTAntanA upayAga hetune sAdhyapratibaMdha nakkI karavA mATe ja 132. nyAyamAnya vyApyAsid hetvAbhAsanA dRSTAntadoSamAM aMtarbhAva 133, pramANucarcAmAM prameyeA aMgenA bauddha matA pratye dhamakIti nA anAgraha pRdeg 261(3) 261(4,5,6) 262(1) 26(4) 262(5) viSaya 134. jaina paraMparAmAM 135. 136. 137. 138. yAtivijJAnanuM kheDANu 'naimittika' kSubdanA ardhAM E jJAnanuM miSAvi ' e dRSTie jaina AgamAM cIdhelI yeAtividyAnA sevananI 139. kevala-vyatirekI vyApti asvIkA 140. 'jAti' zabdanI vyutpatti nyAyabiMdu maryAdA 263(4) kapila ane sAMkhyadakSa na tIvra AlocanAnA viSayarUpa 26 (6)thI 264(1) 263(1) 263(2) 263(3) 264(3) 264(8) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHzabda samyagu-daSTi (graMthasamAlocanA) sarvavigha pradIpa AnvIkSikI viSayabahatva ane temane sAMkaLanAruM saMkula, vaividhyapUrNa saMbaMdha jALa - AnAthI ApaNA vyakta sAMsArika astitvane piMDa baMdhAyo che. e jIvananI prakriyA che Akalana ane pratibhAvanI - jJAtA ane viSayanI kriyA-pratikriyAnI. sajIva bhautika piDanI jIvanayAtrAnuM niyamana kare che piMDamAM abhivyakata thatuM aMtaHkaraNa. te bAhya indriyonA vyApAra dvArA tema ja tethI nirapakSapaNe paNa aneka saMkula ka95ne race che. e kalpane, adhyavasAye vaDe ja piMDanuM saMkula, sakriya jIvana mUta bane che. anya prANInI cetanA karatAM manuSyanI cetanA anekagaNuM saMkula viSayonuM paNa Akalana kare che. e AkalananI prakriyA IkSA" ane "anvIkSA" (nirIkSaNa ane ciMtana) - ubhayanI banelI che. "anu-IkSA" eTale "IkSiA nuM atarmukha anusaMdhAna - ikSA pachInuM (anu') vizeSa viSayAtIta Akalana. A samagra jJAnaprakriyA sUcavata prAcIna bhAratIya zabda che "AndhIkSikI'. emAM mukhyatve brAnti-mukta jJAnanA svarUpa ane prabhedone vicAra thayeluM che ane gauNapaNe te zuddha sAdhanane upayoga karIne namUnArUpe prameyavicAra paNa karAyo che. AmAM bhAra che zuddha jJAnasAdhana upara. prameyanirNaya te e sAdhananuM ja svayaMbhU phaLa hoI ene mATe keI Agraha jarUrI rahe nathI. jIvananA sarva bhAvone sUkama rIte, akhilAIthI - ekAMgitA TALIne - jovAnI tAlIma ja enuM mukhya dhyeya che. eTale te kauTilya pitAnA "arthazAstramAM sarvatebhadra rAjanIti AkArI kADhavAmAM AvUIkSikI-vidyA paNa rAjapuruSo mATe anivArya gaNe che - tene sarva vidyAone pradIpa, sarva karmone upAya, sarva dharmone Azraya gaNe che. Ane lIdhe ja vividha pAragAmI daSTAonA jIvanakAryamAMthI prabhavelA vividha paMtha, saMpradAya ke dharmonA pAyArUpe AnvIkSikInI pratiSThA eka yA bIjI rIte thayelI che. tasvanirNaya ane AcAra-nirNaya vastulakSI hoya to ja te kAryasAdhaka bane; ane te mATe jarUrI che zuddha jJAnasAdhana , zuddha anvIkSA. ' A vIkSikI * mATe ja ' nyAyavidyA ', "tarkazAstra', " pramANazAstra" ityAdi zabdaprayogo paNa thayelA che. vaLI pramANe ( = jJAnanAM sAdhane) mAM paNa koI sauthI vadhu saMkula pramANu hoya to te ' anumAna" che, kAraNa ke temAM "aMtaHkaraNa" -kiravA manane sArvadha vyApAra jarUrI che. AthI ja nyAyazAstramAM sauthI vadhu jhINavaTabharyo vicAra anumAnane ja thayo che. ahIM e paNa kahevuM joIe ke manuSyanI cetanA evI atAga ane ajANyAM UMDANathI bharelI che ke jethI A pramANavidyAmAM paNa kALakrame jUnAM aneka bhrAMta tAraNanuM vividha rUpe zodhana thatuM rahyuM che. eka ne eka paraMparAmAM paNa pAchalA vicArakoe AgalA vicArakenA brAMta vicAre tejasvitAthI saMzodhita karelA che. vAre vAre vAvate Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAmi du tattvabodha: e sUtra paNu, A vica.razeAdhananI prakriyA vAdathI ja apramattapaNe cAle che te vAta ja prodhe che. 20 dhapathA ane pramANavicAra : lAMbuM juo, krU` nahi' e Adezane caratAya kare che. jagatamAM pratiSThita banelA dhapaze. jIvananAM sthUla-suma badhAM pAsAMne vicAra karI, jIvana vadhu sthAyI pratiSThava chu thAya tevA sthULa-sUkSma upAyAtu' prakheAdhana e ja temanuM dhyeya che. e mATe jarUrI che. pUrvAMgrahamukta samagravastulakSI dana, ci Mtana, nididhyAsana ( dhyAna )rUpa sAdhanatrayI. upaniSadamAM bhArapUrvaka kahe che ke satyanuM tattva ke rahasya pacedriyagrAhya mahija'gatamAM nahi, paNuM aMtaHkaraNa-grAhya ata`gatamAM che. pazcimamAM pleTe paNa bAhya jagatane te satyatA paDachAyArUpa ja gaNe che. Ane kAraNe bAhya jagatanA sthULa jJAna ane tadAdhArita sthULa laukika anumAnathI paNu upara UDIne uccatara ' sanmati tarka 'rUpI, indriyAtIta darzanarUpI sAdhana upAdeya che. AthI ja koI para`parAmAM ' zruti ' pramANane, kAImAM aSTAMga-yeAgajanya samAdhine, anyatra kaivalyajJAnane paramasatyagrAhI mAnavAmAM Avyu, ane ene AdhAre ja tattvani+ya ane AcAra-niNaeNya karAyA. ayeAgya, UtaratA yA apeAgya rIte prayeAjelA pramANane Azraya levAthI vividha dha`pathAmAM dezakALabhede saDA paNu peThA. te anvaye pramANavicAranuM saMzAdhana ja te te kALanA AcAryo dvArA Avazyaka upAya tarIke karavAmAM AvyuM. dA ta. zrutipramANanA mathyAprayogathI baMdhiyAra banI gayelA krama"kAMDI sa`pradAya sAme khuda vaidika ane vaidiketara - ema ubhaya paraparAmAM prAmANyabhrAMti batAvatI prakhara vicAraNA rajU karAI. eTaluM ja nahi, paNa vAdavidyA para paNa bhAra mukAyA, jethI bhrAMta jJAne ane tadAdhArita AcArAnu tejasvI rIte nirasana thAya. anekAMtavAdI, vItarAga ema mahAvIre paNu ziSyane vAdakuzaLa thavA proAdhelA. bauddha nyAya : bauddha nyAyanAM bIja khuddanAM vyaktitva, jIvanakAryAM ane upadeze mAM paDelAM che. paraM parAgata yajJAdipradhAna vaidika dharmI ke tapaHpradhAna zramamAga"thI temanA mananuM samAdhAna na thayuM, temanA pU`jIvanano ghaTanAemAM e paNa jovA maLe che ke jIvana sAthe vaNAyelAM jarA-maraNu-vyAdhithI temanuM citta vyAkuLa hatuM. A 'du:khasatya ' ja emanI zodha, sAdhanA ane dezanAnu`prera khaLa hatuM. du:khasatyane mithyA gaNutA- kalpanApradhAna brahmavAda ke sAMsArabaMdhanane dRDhatara banAvatA kAmapradhAna yajJavAda temane mAnya nahetA. vaLA tapasyAnA bahujana mATe kiThana mArUM temanI sukumAra cittavRttine grAhya nahAtA, ene badale zIla- prajJAnA prAdhAnyavALA mA` mathAmaNane aMte emane grAhya lAgelA. pratyakSa ke anumAnathI agrAhya evA zAstrapramANita prameye! svIkAravAmAM paNa teene aneka bhrAMti ane anAcAranuM mULa dekhAtuM hatuM. kevaLa ni`La prajJAne je satya dekhAya te ja svIkAravu, pote khuddha che ema mAnI potAnA anuyAyIoe temanu paNa vayana na svIkAravuM - AvI prarUpaNA karatA temane suprasiddha upadeza emanI RjutAne paricAyaka che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcanA buddhanAM potAnAM upadezavacane "suttapiTakamAM paDelAM che. temAMnI emanI vAdapaddhati ane dRSTAMtapradhAna pratipAdana paddhati temanI pramANuvicAraNane skuTa kare che. A suttapiTane pramANabhUta gaNanArI bauddha zAkhA "sautrAntika" kahevAI te zAkhA vAdamAM daSTAMtane prAdhAnya ApatI hovAthI " dASTratika" paNa kahevAtI. tethI UlaTuM, sUtra paranI "vibhASA '( vyAkhyA)ne prAdhAnya ApI tene AdhAre pramANadi vicAra karanArI bauda zAkhA "mASika" kahevAI. A be zAkhAo pramANa-prameya-bheda svIkAre che ane "sarvAstivAdI ' tema ja "hIyAnI' tarIke oLakhAya che. tethI UlaTuM, mahAyAnA targata zAkhAo te " vijJAnavAdI" (kivA "yogAcAra" mata ) ane zUnyavAdI. te paikI vijJAnavAdI vijJAnane viSayarahita mAne che - vijJAnanI ja sattA che ane vijJAna pote ja bhrAMtithI viSayakAre anubhavAya che. tene pramANa-prameyabheda mAtra sAMskRtika satya tarIke ja savIkArya che. jyAre zUnyavAdI pramANaprameya ubhayane asata mAne che. bauddha pramANanirUpaNamAM sauthI mahattvanuM pradAna karanAra te vasubaMdhu ( dvitIya), dinAga ane dharmakati tema ja temanA vivaraNukAnI paraMparA che. ukta traNe vicArakamAM uttarottara tejasvitAnI mAtrA vadhatI ja cAlI. dinAga dvArA cakkasa ghATa pAmelI paraMparA dhamakAti dvArA eka sthAyI nirNAyaka ghATa pAmI, jethI pAchaLathI dhamakIrtinA graMthanAM adhyayana-vivaraNa-pallavananI ja paraMparA aneka bauddha lekhakomAM cAlI. vaLI bauddha nyAya uparAMta bhAratIya nyAyaparaMparAnA vikAsamAM paNa diDUnAganuM mahattvanuM pradAna gaNI zakAya. temanA tathA dharmakIrti-AdinA viziSTa pramANuvicArathI nyAya-vazeSika, mImAMsaka, vedAMta vagere vaidika uparAMta je pramANuvicArakkAmAM paNa tIvra UhApoha jame, parasparanA khaMDanamaMDananI lAMbI madhyakAlIna paraMparA cAlI, jemAM saravALe AkhI bhAratIya pramANavidyA asAdhAraNa tejasvitA pAmI. eTaluM ja nahi, samagra tattvavidyAne eka navuM ejanma maLyuM. ahIM noMdhavuM joIe ke bauddha pramANuvicAra para keTalAMka maulika bauddha maMtavya - jevAM ke anAtmavAda, kSaNabhaMgavada, apohavAda, avayaviasattAvAda, pratItyasamutpAdavAda ityAdi- no prabaLa prabhAva paDyo che. ene ja kAraNe tethI bhinna ma ta o dharAvanArAM bauhetara vAdIomAM tIvra pratikriyA janmI ane lAMbI vAda-prativAdanI prakriyA keTalIka sadIo sudhI cAlI. bauddhonA A tejasvI upakrame Adhunika aneka tattvaciMtakonuM dhyAna AkaLyuM che. bauddhika, vastulakSI, saMpradAyamukta ciMtanane anukULa evA Adhunika jagatamAM A madhyakAlIna bauddhoe upasthita karelA pariprazno mAnavajJAnanA sImADA vistAravAmAM ghaNuM upayogI ane prastuta che. A paraMparAmAM ja Ubhe che prastuta graMtha nyAyabiMda'. atre nyAyabiMdunA kartAnAM jIvana, kALa, graMtharacanA viSenI tema ja A graMthamAM chApelI nyAyabiMdu-TIkA"nA kartA dharmottara viSenI dhyAnapAtra vigato sAravIne rajU karI che. tyAra bAda prastuta graMthanA adhyayana mATe yogya daSTikoNa pUre pADavAnI koziza karI che. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 dhama kIti lAmA--tArAnAlikhita bauddha paraparAnA itihAsamAM dhamakIrtinA jIvananI keTalIka dhyAnapAtra vigato ApI che. te dakSiNa bhAratanA pUrva bhAgamAM AvelA 'cUDAmaNi deza kivA trimalayamAM kArunaMda nAmanA rivrAjaka brAhmaNa pitAne ghera janmelA. veda, vedAMga, vyAkaraNa, AyuveCda, lalita kalAomAM sArI nipuNatA prApta karelI, nAnapaNathI tIvra prajJA ane buddhizakti dAkhavelI. tIvra jijJAsAne vaza thaIne bauddha dharma viSe paNa kizArAvasthAmAM ja ghaNuM nAna meLavyuM ane svasamudAyane kApa vaherIne paNa bauddha upAsakane veSa ane bauddha jIvanacaryA aMgIkrAryA. saMdharSI TALavA madhyadeza(maMgadha)mAM nAlaMdA ane tyAM vRddha baudgha a cAya dhama pAla pAse dIkSA lIdhI tyAra bAda DinaganA ziSya Izvarasena pAse tAAstranuM adhyayana karyuM. paraparA temane kumAreila bhaTTa sAthe paNa sAMkaLe che. kumArela pAsethI vaiSAMtare vidyAgrahaNa karI temane vAdamAM parata karyAMnI kathAo maLe che. uttarAvasthAmAM kaliMgamAM vihAra sthApI baudhamamAM anekane dIkSita karyA. kaliMgamAM ja temanu avasAna thayuM. gayA nyAyaSi'du dharma katinA samayaniya cAkkasa rUpe thaye nathI, chatAM judI judI pUrvAMttara maryAdAone AdhAre temane judA judA vidvAne I. sa. 550thI I. sa. 675 vaccenA gALAmAM mUke che. dhama kAtine nAme maLata sAta graMthomAM traNa zuddha pramANu-zAstrane kendramAM rAkhe che : ( 1 ) ' pramANuvA ti ka ' ~ diRsnAganA ' pramANa-samuccaya'nA vivaraNarUpe lakhAyelA A graMthamAM pratyakSa, svArthAMnumAna ane para A~numAna e traNa khaMDa uparAMta prAmaNyacarcAnA eka alaga khaDa che te vizeSa bAbata che temAM muddanA dharmAMkAya, jJAnakAya, svabhAvakAyanI carcA che. A graMthanI pramANacarcA `ti adhikArI mATe thayelI kahevAya che. ( 2 ) * pramANuvinizcaya' - AmAM paNa pratyakSAdi traNa paricchedomAM madhyama adhikArI mATe pramANacarcA thayelI che. ( 3 ) ' nyAyabiM'du' AmAMtI pramANucaryAM prAjJa adhikArI mATe che. A uparAMta khInna graMthe Ane lagatA ja khAsa viSayAne savizeSa cace' che : (4 ) 'vAdanyAya ' mAM parArthAnumAnanA avayavo ane vAda-vyavasthAnI carcA che. (5) ' saMbadhaparIkSA 'mAM sabadhAnA prakAra ane saMbaMdheAnI vAstavikatA aMgenI parIkSA che. ( 6 ) ' hetubiMdu'mAM hetu kivA liMganA traNa prakAronI carcA che. (7) 'santAnAntarasiddhi 'mAM svacittasaMtati jema anya-citta-saMtatinI anumAnathI siddhi batAvAI che. dharmottara ' nyAyabiMdu ' para lakhAyelI aneka TIkAemAM zreSTha ane viSayalakSI TokA atre chApelI dharmAMttaranI ' nyAyabiMduTIkA ' gAya che. te ( acaTa )nA ziSya hatA. kAzmIramAM thaI gayA, * kalyANarakSita ane dharmAMkaradatta Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milocanA 23 temano samaya vividha vidvAnonA matAne adhAre AThamI sadIne pUrvAdha ke uttarArdha lAvAnuM Thare che. temanA anya graMtho : (1) dharmakAtinA pramANuvinizcaya" paranI TIkA, (2) ' ahinAmaprakaraNa" ke "apahaprakaraNa', (3) "kSaNabhaMgasiddhi ', (4) "paralekasiddhi', (5) " prAmANya/pramANa/ladhupramANu-parIkSA'. nyAyabiMdu : viSayasamIkSA bhUmikA manuSyanI ciMtanazIlatA ane spadanazIlatA samagra bhAratIya zAstra paraMparA ane kAvyaparaMparAmAM pUrepUrI abhivyakta thAya che. vyaktigata ane sAmudAyika jIvananAM zodhana ane maMDana mATe A samagra vADUmaya-puruSArtha AkAra pAme che. zAstra ke kAvyanI dareka paraMparAmAM graMthasarjananI vipulatA pAchaLanuM rahasya samajavA jevuM che. e vipulatAmAM eka bAju paraspara prabhAva ane sadazya paNa bharapUra hoya che, te tenI sAthe ja vaNAyeluM vaividhya ke vilakSaNapaNuM paNa saMtarpaka hoya che. enI pAchaLa bhAga bhajave che paraMparA dvArA je kAMI zreSTha prApta thayuM che tenA svIkAranI guNagrAhI vRtti ane paraMparAnA navapallavana dvArA. RNamuktinI tAlAvelI. paraMparAmAMnuM je kAMI pUrNapaNe grAhya che, je kAlabAdhita nathI tene svIkAra karavAmAM ja lAghava che. to bIjI bAju samayAMtare UghaDatA jatA jJAnanAM ane saudaryabodhanAM navAM kSitijone nyAya ApavA aprastuta ke kAlaprasta aMzanuM visarjana paNa jIvananAM zodhana-maMDananA kartavyanI pratirUpa banI rahe che. A nyAye jotAM eka ja viSayane lakSatA aneka zAstra-graMthamAM dekhItI rIte anukaraNuM prAyaH vizeSa jovA maLe che. tema chatAM dareka graMthamAM tenA cayitAnI pratibhA saumya ke prabaLa rIte koIka aMzamAM praphuTita thatI hoya che. ene lIdhe ja dareka samAna lAgatA graMthanI paNa apUrvatA adhikArIo dvArA anubhavAya che. hemacaMdrAcArye temanA " pramANumImAMsA " graMthamAM pratyeka graMthanI apUrvatAnI A vAta sArI rIte kahI che. A nyAya 'nyAyabiMdu"ne paNa lAgu paDe che. paraMparAgata aneka bAbatonA "anurvAda' sAthe keTalAka mahattvanA muddAmAM lekhakanuM maulika pradAna UpasI Ave che. navI vAta paNe kazA Aveza ke TATopa vagara rajU karavAnI temanI tAsIra jaNAya che. pramANamAM prameyaviSayaka svamata bAbata anAraivIpaNuM e paNa emanI vizeSatA che. Ama chatAM udAharaNa dvArA potAnAM tatvaviSayaka, AcAraviSayaka maMtavya tarapha haLavAzathI Igita karI de che. potAnA AdaraNIya pUrvAcAryonA keI mato pratye asaMmati heya te te paNa samucita rIte hetupava, prasthApe che. sUtrazailIne zobhAve tevuM yukitalAghava, kathanalAdhava jaLavAyuM che. Ama chatAM viSayanAM badhAM ja mahattvanAM aMgenI vyavasthita rajUAta thaI che, have pachI prathama, graMthane sthUla paricaya ApI, tyArabAda pasaMda karelAM mahattvanAM vicArazikhare upasAvavAne krama rAkhe che. aMte dhamakIti kaI prasiddha dArzanika bauddha zAkhAne varelA che te bahucarcita vicAraNIya praznanA samAdhAna mATe koziza karIza. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAyabiMdu zIrSaka samagra bhAratIya pramANuzAstramAM " nyAya" zabda bahuprayukta che, ma ma zrI satIzacaMdra vidyAbhUSaNanA mata pramANazAstra prathama tabakkAmAM " AnvIkSikI'- vidyA tarIke oLakhAtu hatuM. jyAre bIjA tabakaka mAM ( nyAyazAstra' tarIke oLakhAvA lAgyuM. emane mane nyAya' zabda mukhyatve parAthanumAna mATe vaparAya che, ne lakSaNathI pramANamAtra mATe ( juo A History of Indian Logic, pp. 40-41 ) . nyAya'ne paryAya "upAya" zabdane gaNI zakAya. baMnemAM vyaktithI janmate atha paNa samAna che. ni" eTale nizcayapUrvaka, " Aya" eTale pahoMcADanAruM. arthAt koI viSayanA svarUpane mADanAruM (jJAnarUpI) sAdhana te nyAya. satya viSenuM parIkSa sAcA satyane pamADe che mATe "satyavicAra" yA purAvAnA telanane pazu pracalita lekavahevAramAM " nyAya' kahevAya che. lagabhaga nyAya" zabdanA ja arthamAM maryAdita aMze "parIkSAzabda paNa vaparAya che (dA. ta. parIkSAmukhasUtra' e graMthanAma). paraMtu " nyAyabiMdu' zabdamAM " nyAya'ne pramANu' e vyApaka artha ja baMdha bese che. "biMdu" zabda dhaNuM zAstragraMthe nA nAmanA uttarapada tarIke jo maLe che - dA. ta. " hetubiMdu'. te arthamAM ja "leza ', "kaNikA' zabda paNa vaparAyA che. saMbhavata: A zabdo graMthakAranI namratA sUcave che. zAstranA vipula graMtharAzimAM potAno graMtha ke prayatna biMdu-samAna che evI namra anubhUti emAMthI sUcavAtI lAge che. agAu kahyuM tema zAstragraMthonA vipula kalevaramAM maulika pradananAM biMdu to maryAdita ja (chamAM kiMmatI) hoya che. aneka graMthakAranA kramika prayatna rUpI biMduethI ja zAstrarUpI sindhanuM nirmANa thAya che graMthakalevara A graMtha "pratyakSa', "svArthanumAna" ane "parAthanumAna" ema traNa paricchedamAM vibhakta che. temAM dharmottaranI TIkA anusAra anukrame 21, 48 ane 140 sUve che. pratyakSa-pariccheda'nA prathama sUtramAM prastuta graMthanA viSayanuM tathA te viSayanA prajananuM kathana che. tyAra bAda samyaga-jJAnanA be prakArane nirdeza , pratyakSanuM lakSaNa , pratyakSalakSaNATaka be padonuM atha kathana , pratyakSanA cAra prakAranAM lakSaNa, pratyakSanA viSayarUpa svalakSaNunuM svarUpa ane pAramArthika mahatta, anumAnanA viSayanuM svarUpa, pramANa- phalanuM abhipaNuM, sarUnuM pramANapaNuM - eTalA viSaye prathama paricchedamAM nirUpAyA che. svAnumAna paricchedamAM anumAnanA prakAranA kathanapUrvaka te paikInA svArthanumAnanuM nirUpaNa che. svArthanumAnanuM lakSaNa, liMganA vairUnuM svarUpa, anumaya (pakSI)sapakSa-vipakSanuM svarUpa, traNa prakAranAM liMganuM se dAharaNa svarUpakathana, trividha liMganA liMga tvanA kAraNarUpe svabhAva pratibaMdha AvazyaktA, anupalabdhi-liMga viSe vizeSa vicAra, anupalabdhinA agiyAra prakAranuM sedAharaNa varNana, A viSe keTalAMka spaSTIkaraNo, adazyAnupalabdhinI saMzayakAratA - ATalA viSa nirUpAyA che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanA 25 trIja "parAthanumAna-pariccheda 'mAM parAthanumAnanuM lakSaNa, tenA sAdhamyavALA prayogabhedonuM liMgaprakArabhede sadAharaNuM kathana, svabhAvahetunA traNa prabhedanI prAsaMgika carcA, vaivarmaprayogonuM sedAharaNa kathana, anvaya-vyatirekanI tAttvika ekarUpatA, parAthanumAnamAM pakSanirdeza (= nigamanavAkyarUpe sAdhyanirdeza)nI anAvazyakatA, pakSa (= pratinA vAkya) nuM lakSaNa ane lakSaNughaTakonuM sedAharaNa spaSTIkaraNa, prasaMgopAtta cAra prakAranAM nirAkRta pakSanAM udAharaNa, hevAbhAsanA prakAranuM sAdAharaNuM varNana, vatRtva-sarvajJatvanA virodhanA parIkSaNanA anvaye virodhanA be prakAranI prAsaMgika carcA, viruddha hetvAbhAsanA ISTavighAtakRta ' prakAranA anulekha aMge spaSTIkaraNa, asAdhAraNa anaikAntika hatyA bhAsanI saMzayakAraktA, viruddhAvyabhicArI hevAbhAsane anullekha aMgenI prAsaMgika spaSTatA , dRSTAntane pRtha sAdhanAvayava tarIke asvIkAra , dRSTAMtoSanA prakAranAM udAharaNe , dUSaNanuM lakSaNa, jAtinuM lakSaNa - ATalA viSaya che. mananIya biMduo ( TippaNamAM nahi sparzayelAM ) samyaga jJAnanI puruSArtha siddhi mATe anivAryatA (sU) 6.2 ): miyANAnathI pratibhAsa pAmate viSaya apekSita ayakriyA karanAre nathI hotuM tethI te puruSArthanI siddhi te nathI ja karato. paraMtu "te anya athakriyA sAdhanAra to banI zake. to pachI anya puruSArthanI siddhi karanAro te gaNuya ja " - te vadhe na laI zakAya ? TIkAkAra samajAve che ke je kSaNe anya puruSArthanI siddhi puruSa anubhave che te kSaNanI tarata pUrve te padArthanuM mithyAjJAna TALe tevuM samyagUjJAna thAya te thakI ja pote nizcita akriyAnI tRpti anabhavI zake. chipalIne rajataaddhithI levA gayele manu che jayAre chipalI meLave che. tyAre enuM chipalIpaNuM jANe to ja "chilI meLavI " te AkAre puruSArthasiddhi anubhavI zake che. koI paNa puruSArthasiddhi enA samagra akAranA sabhyapUsAna thakI ja saMpanna thAya che. rasapAnanA anubhavanI kSaNe rasane kaTurasa' tarIke jANanAra manuSya pote "hu madhara sa mANuM chuM' evI anubhUti kaI rIte karI zake? ajJAta sukha e sukha kahevAya? pratyakSanI nivikalpakatA (ru. 4) : upaniSanA co vAra nivAre... e abhiprAya sAthe tulanIya A abhiprAya che. satyane kazA Are paNa vagarane anubhava eTalo saghana hoya che ke tyAM zabdane avakAza ja nathI. jJAtA, seva ane jJAnane abheda e ja kharo sAkSAtkAra che - AvI gUTha bAbata A nivikalpaka-pratyakSavAda sUcavI jAya che. ApaNe vyavahAra savikalpaka pratyakSathI cAle che, eTale te daSTie pratyakSa savikaTapaka ja hoya ema ja vicAravAne ApaNe TevAyelA chIe . paraMtu bauddho pratyakSane viSaya svalakSaNa. eTale ke sAmAnyarahita mAne che; ne sAmAnyanI pratIti vagara zabdanI upasthiti saMbhave nahi. pratyakSa viSene A pAramArthika abhiprAya prAjJa puruSanA yathArtha darzanane AbhArI ja gaNAya. A lakSaNa dvArA "vyavahAraparAyaNa saMsArIo pratyakSAbhAsane ja pratyakSa gaNe che" evuM gUDha maMtavya phalita karI zakAya. AmAMthI jJAtA ane viSayanA atanuM aMgita vAcI zakAya, bauddha apavAda paNa "zabda vastunA svarUpanA paricAyaka nathI" e vAta ja Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu ghoSita kare che. mauna ane gamArga ja satyagrahaNane sAce mArga che evuM paNuM AmAMthI phalita karI zakAya zabdamAtrane upayoga, A mata mujaba, apUva vastunuM "pUrvagraha' arthAta pUve joyelI vastu rUpe grahaNa karavA barAbara gaNAya alabatta, vyavahArajagata , ke je paramArtha daSTie mithyA che, tenA nirvahaNa mATe tevo ja mithyA zabda jarUrI banI jAya che. vastunuM nAma pADavA bheguM ja jJAtAnA rAgadveSanuM jALuM AkheAkhuM kheMcAI Ave che. vastudarzana sAthe ja adhyavasAyanI utpatti te ja saMsArInI saMsAritA. dharmakAtinI A paraMparA saMpUrNapaNe adhyAtmalakSI pramANuzAstranI che te ahIM paNa spaSTa thAya che. indriyAzrita jJAna (2. 4) TIkAkAre IndriyagrA ne "indriyajanya" nahi paNa 'IndriyAzrita" kahyuM che te pratItyasamutpAdavAdane kAraNe. kSaNabhaMgavAda mujaba janyajanakabhAva vAstavika lekhe na hovAthI indriyavyApAranI kSaNa hoya che tyAM pratyakSanI kSaNa Ave che? evA AkAranI anubhUti "pratItyasamutpAdavAda " mujaba sUyavI che. nyAyadarzanamAM te indriyane pramANa paNa lekhyuM che. paNa "kAraNe haMmezAM kAryotpAdaka thatA nathI" e nyAye indriyane svabhAvathI pratyakSanI janaka mAnI zakAya nahi. te ja nyAye " artha kiMvA viSayamAMthI janmatuM jJAna te pratyakSa" evI pratyakSanI pUrvAcAryanI vyAkhyA paNa tyajAI che. zvasana pratyakSa (6. 10) : A prakAranI kApanAnuM mULa che bauddha anAtmavAda. bauddha mate jJAna e eka nirAzraya dhamasaMtati che, je svabhAvathI ja viSayane ane pitAne ema ubhayane pragaTa kare che - jema pradIpa viSayane ane potAnA tejane eka sAthe ja pragaTa kare che. jJAna keI jaDa vastu nathI, je cetana evA A tmAne dhama banI rahe. jJAna pate ja cidAtmaka che. viSayane jJAna pragaTa kare ane jJAnane AtmA pragaTa kare, te AtmAne pragaTa karavA vaLI anya vastu ane ema anavasthA saMbhave. e dRSTie bauddha svasaMvedananI kalpanA yuktisaMgata lAge che. upaninAM saghaM jJAnam manataM drA (satyarUpa, jJAnarUpa, ananta evuM brahma) e kalpanA athavA brahmanI sat-7i-AnandrarUpatAnI kalpanA paNa atre tulanIya che. pratyakSaniSTha bauddho je anubhavAya che te sivAyanuM koI tattva (dA.ta. A mATe mAtra zAstranI sAkSIe svIkAravAmAM aprAmANikatA ane aneka anarthonuM mULa jue che. kSaNika lakSaNarUpa cittadhArA ke cetadhArA viSaya sAthe ja svane paNa prakaTa karanArA svabhAvanI anubhavAya che, ane e rIte e jJAnano eka kSaNane dareka banAva svayaM saMpUrNa banI rahe che. be kSaNanA citta vacce sAdazya hoya, paNa ameda ke sthAyitva nahi. sukhAdino jJAnarUpatA (6. 8. 3) citta athata jJAnanI pUrvApekSAthI sukhadukhAdirUpa vizeSa avasthAvALAM citta kAra pAme che, tethI te "catta' (= cittasaMbaMdhI avasthAo) kahevAya che. TUMkamAM, cittanimitte astitvamAM Ave te catta. citta paNa zAnarUpa ja che, caitanyanA ja vizeSo che. sukhadu:khAdi te sAMkhyamatamAM viSayanA dharmo manAyA che. te mane ane asvIkAra karyo che. viSayamAM sukharUpatra ItyAdi mAtra Arepita thaI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanA 27 zake, paNa vastuta: viSaya sukhAdirUpa hotA nathI. vaLI jJAnanuM bhAna jema viSayanI sAthe ja thAya che, tema sukhadukhAdinuM bhAna paNa sukhAdinA viSayanA bodhanI kSaNe ja thAya che. gipratyakSa (6.22) : pramANuvidyA paNa lokottara caitanya kivA samAhita citadazA jevA prakRSTa anubhavone buddhipUrvaka supratiSThita yA susiddha karavA mATe ja hoI zake te vAta vividha bhAratIya adhyAtmamArgomAM caritArtha thAya che. jaina paraMparAmAM kevaLa( kaivaya)-jJAna, vaizeSika darzanamAM prazastapAda dvArA svIkRta pratibhA darzana , sAMkhyazasvIkRta yugamAga - A badhA rUpe pramANuzAe gUDhAnubhavane pUrNa pratiSThA apI che. Ama pramANuzAstra ane adhyAtmavidyA vacce vastutaH avirodha che. bauddha paraMparAmAM paNa yogamArganuM UlaTabharyuM, vyavasthita kheDANa thayeluM che. ahI sUtramAM vijJAnanuM svarUpa nathI kahyuM, mAtra tenI prakriyA ja kahI che te dhapAtra bAbata che. bauddha daSTi pAramArthika satyanA svarUpane anirvAcya, avyAkRta kahe che. je pAramArthika satya apUrva che tene tenA anubhava pUrve kahevuM te asaMgata ane vyartha ja gaNAya. tenuM svarUpa koI paNuM zabdathI kahevuM hoya to te jimari (kaMIka juduM ja) e zabdayugala vaDe ja kahI zakAya. pAchaLa TippaNamAM spaSTa karyuM che tema pegistAnane bhUtArthanI bhAvanAnA prakarSarUpa nahi, paNa te maTharSamAMthI janma kahIne tenI apUvatA ke vilakSaNatA ja sUcavI jaNAya che. atre gijJAnanI prakriyAne "bhUta thaMbhAvanA praka" e zabdothI nirdozI che. "bhUtAtha. no prAthamika atha te sata atha eTale ke " pramANe thI anubhavAtA viSaye e ja thAya. dharmottaranI TIkAmAM A atha ApIne pachI mAtra dRSTAMtarUpe ja cAra Aryasatyo (duHkha, du:khasamudAya, duHkhanirodha ane dukhanirodhaka mArga )ne evA bhUtArtha tarIke nidezyAM che. AmAM thoDo hakIkatadoSa lAge che. duHkhAdi cAra Aryasatyo kharekhara to bhUtArtharUpa nahi, paNa bhUtAInI cittadhArAbhAvanA)mAM UThatI nivedAdi cittAvasthA(cera)rUpa che. AgaLa svasaMvedananI carcAmAM dharmottare pite ja spaSTa karyuM che ke nIlAdi viSayo pite sukhArirUpa nathI. te nyAye jagatUnA viSaye pote duHkhAdirUpa nathI, paNa viSayabodharUpa cittakSaNa piote du:khAdi saMvedane rU5 rautta-kSaNane sthAna Ape che. pramANadaSTa padArthomAM punaH punaH citta samabhAve ekAgra karavuM te thaI bhUtArthabhAvanA. Ane artha e ke gijJAna mATe prAthamika pramANethI thate jagatano anubhava atyaMta upAdeya che. jagatane avagaNIne , laukika pramANene avarodhIne ginAna kiMvA tattvadarzana saMbhave nahi - e vAta AmAMthI spaSTa thAya che. ahIM 'bhAvanA ' zabdathI bhUta thanuM sAMsArika vRttiothI thatuM grahaNa nahi, paNa samabhAvathI thatuM grahaNa, bhUtAtha pAchaLanA asIma rahasyanI jijJAsAthI punaH puna: karAtuM grahaNa abhipreta che. AvI viziSTa bhAvanAne Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAyami u ' praka` ' eTale te bhAvanAnu` sahaja rIte, kudaratI para taLAthI thatuM UEAhaNu . * praka` ' avasthA bhAvanAne yAMtrika, ekadhArI, ka`TALAbharelI, nave-Sarahita thatI roke che ' bhAvanA'mAM puruSanA prayatna che, te! ' prakA'mAM anAyAsa, prAkRtika paribaLAthI sadhAtu svayaM bhU Urdhvagamana che. * paryanta ' zabdathI e * pramukha 'tu uttarettara tIvratara thatu' jatuM svarUpa sUcavAya che. e tIvratAnA avadhi te paryaMnta '. ahIM sudhI sUcavAtI avarathA te gItAprAkta ' ArukSu ( yeAgArairahaNu mATe mathatA ) muni'nI avasthA. temAMthI udbhave che yogijJAna, je sa* pUrvAvasthAethI atyaMta vilakSaNa kivA apUrva che. A che gItAprAkta ' yAgArUDha '1 sthiti . pUrva nI sAdhakadazAmAM, gItAnA zabdo vAparIe tA, ' karyAM 'tu prAdhAnya che te ceAgijJAnanI siddhimAM ' zama'nuM prAdhAnya che. . * 9 A vana eTaluM phalita karI Ape che ke bauddha 'na paNa A sAMsAranAM sa pravAhaprApta kavyAnI upAdeyatA batAvavA sAthe ja e badhAMthI pUrNarUpe upara UThIne sahajapaNe prApta thatI samAhita sthiti kivA sthitaprajJatAnI saMbhAvanA kare che. pApa-puNya, zubhAzubhathI upara UDhavuM te ja sAcu' adhyAtma. upaniSad ene mATe kahe che: mA mahArA sA parA gatiH / A sUtranuM atyaMta lARRvabhayu" chatAM pUrI gahanatAvALuM vana e khatAve che ke nAtmavAda, kSaNubhagavAda ityAdi bauddha gRhIte| vastutaH te sAdhakane aprastuta ane sAdhanAmAM vighnarUpa evA vAdAmAM thigata thatA bacAvI vAstavika katavyamAM ekAgra karavA mATenI khAladvitAthe ceAjelI yukita ja gaNI zakAya. bAkI AtmA-Adi parAkSa viSayenA niya yAgijJAnanI prAptithI ja thaI zake. akALe AdhyAtmika prameyAnu Akalana karavAnA mithyA prayatna na karavA, eTaleA ja muddA Azaya lAge che, mAkI bhAratIya paraMparAmAM bharapUra rIte poSAyelI mUlyaniSThA, adhyAtmaruci bauddha paraMparAmAM paNa che. AnA anusaMdhAnamAM * nyAyabaMdu 'nA khIjA paricchedamAM anupalabdhirUpa hetunI carcAnA upalakSyamAM karAyeluM tAraNa medhapAtra che : adazya bhAvanI anupabdhi te bhAvane lagatA abhAvavyavahAra karAvI zake nahi. AnA atha e ke niruddha caitanyavALA saMsArI jIvA mATe saMsArI avasthAnuM sAtatya che tyAM sudhI aneka prameyA adRzya ( = anupalabdhilakSaNuprApta che. te prameye!nI anupalabdhi temanA astitvanA nizcita niSedha phalita na karI zake. alabatta, yAgijJAnanI prApti bAda te prameyA adRzya na rahe tema ja mAnavuM rahyuM. anya paraparAnA pramANuzAstramAM virala evI anupalabdhirUpa hetunI carcA pAchaLa graMthakAranA Azaya A AdhyAtmika viSaye khAkhata niSNuya karavAmAM thatI utAvaLane rAkavAnA ja lAge che. paramAM sat svalakSaNlR (6.22-2, ) : maulika bauddha ciMtanadhArAmAMthI niSpanna thayela kSaNabhaMgavAda, avayani--asattAvAda, sAmAnya-asattA-vAda, apeAhavAda ityAdimAMthI ja paramA satnI temaNe mAnelI anirvAcyatA tarapha iMgitamAtra ratA 'svalakSaNu ' zabda prabhavyeA. bauddho dareka ghaTatAne kALa ke sthaLanA ekAdhika biMdumAM na vyApanArI mAne che. pratyakSajJAnanA anubhava yathA rUpamAM pUrvAnubhavathI kAI paNa rIte lepAyA vagaranA, apUrvagrAhI, mAtra vastu virUpa, abhizApa( zabda )saMsarga rahita, jJAtA dvArA karAtA koI paNu Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcanA kalpananA AropaNa vagarane manAya che. dareka pratyakSAnubhavanI prathama kSaNa A kalpanamukta , zabdasaMvidu-mukta cittarUpa hoya che. e ja pratyakSa jJAna che, tyAra pachI vilakSaNa pratItyasamutpAdadhArAne vaza vatI'ne adhyavasa.yAdi krame bhale kalpanA, zabda ityAdine saMsarga thata hoya, paraMtu temAM vastugrahaNa sAthe avastugrahaNanuM vilakSaNa mizraNa thaI jAya che. prathama kalpanAsvabhA rahita cittane je viSaya che te mAtra anubhakagamya che, ene nAma ke varNanathI abhivyakta na karI zakAya. tema chatAM jyAre zAstrakAra vANu dvArA A satanI anirvAzyatA kahevA beThA che tyAre enuM iMgitamAtra karate "svalakSaNa' zabda upAdeya mAnyo che. je svathI arthAt svana grahaNathI ja lakSAya, zabdathI nahi, te svalakSaNa. enuM lakSaNa sarvathI vyavRtta, AgavuM hoya che. e ja satarUpa vastu che, je pi nA AgavA ravarU thI jJAtAnI athaMkiyA' (atha kiMvA viSayasaMbaMdhI kriyA athaza to artha kiMvA prajanane sAdhatI kiyA ) sAdhavA samartha bane che. bauddha mate cittano ane arthana svalakSaNadhArAo e ja sata che. AtmA , sthAyI artha, dezakAlavyApI akhaMDa sAmAnya e kapanAnA ja viSaya che, akiMcikara che. svalakSaNa e kAryakAraNa, virodha, sadazya ilAdi saMbaMdhethI paNa anabhilApya che. A vAta upasAvavA ja prastuta graMthakAre "saMbaMdha parIkSA " graMtha paNa racyo che. sanI vilakSaNatA, apUrvatA ja enA artha-kriyA sAmarthyarUpa ane kSaNikatvarUpa paNa che. svalakSaNavAda ja "sarvAstivAda" ne daDha rIte prasthApI Ape che. sarva kapanAM AvaraNe bAda karyA pachI jene "miyA" evA zabdathI apakSApa na karI zakAya evuM cittArUpa ke artharUpa tatatva che ja e vAta svalakSaNavAda nizcita karI Ape che. zaha nirbheLa pratItimAM - yathArtha pratyakSamAM - pratibhAsatA arthanI sattA viSe keAI saMzayane avakAza na hoI zake. A svalakSaNavAdane savaMdA ane sarvAtra aMgIkArIe te zubhAzabhAdi Tho. zAstrAdhipatya, jAtivAda, bhASAvAda, vANImada ityAdi aneka kapanAzrita. atha kiyAsAmaththarahita vyavahAranuM nirasana thAya. Adhunika vijJAnanAM sApekSavAda jevAM maMta paNa svalakSaNavAdI abhigamathI ja vastunA nibranta, kalpavaraNarahita svarUpanuM pratipAdana karatAM jaNAya che. kalpanAjALanA nirasanapUrvakanI vastulakSitA ja saMzayamukta tattvabodhanuM ekamAtra sAdhana che. ka95nAzrita sAmAnya (2. 26, 27) : "sAmAnya' kiMvA "jAti' e eka vAstavika padArtha hovAnI vAta aneka bhAratIya darzane ane alaMkAra, vyAkaraNa Adi zastroe svIkAssI che. paraMtu parIkSaka bauddha dRSTi "sAmAnya "nI pAramArthika sattA svIkAratI nathI. enI sAMskRtika sattA, vyavahAranI apekSAe jarUra svIkAre che. sAmAnyanI prasthApanA bhAratIya darzanamAM bhAre AyAsa sAthe karanAra darzana te vaizeSika darzana che. enA A pravAsanuM viratRta khaMDana karavAne badale atyaMta lAghavapUrvaka "nyAyabiMdu' rU.217thI 20 sUtromAM, 'viruddhAvyabhicArI" hetvAbhAsanA udAharaNarUpe, vaizeSikenAM be jUthonA parasparaviruddha mate pradarzita karIne sAmAnya 'vAdanI svatavirodhitA kuzaLa rIte darzAvI dIdhI che. A sAmAnya te anumAnane grAhya viSaya hovA uparAMta pratyakSa jJAna pachI pravatA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAbaMdu adhyavasAyane paNa viSaya che tema paNa dharmottare TIkAmAM pragaTa karyuM che. pratyakSajJAnanI uttarakSaNe utpanna thatA avyavasAya te svarUpamAM kiMvA pratAtinA AkAramAM anumAnajanya pratItine maLato ja banI rahe. e dRSTie pratyakSajanya adhyavasAyane anumAnakalpa gaNuM eTalA pUrato pratyakSane bAghArthaanumiti-rUpa gaNate vAda paNa caritArtha thAya che. sAmAnya e avastubhUta hoI artha kriyAkArI nathI. Ama chatAM, sAmAnya e svalakSaNane cIMdhanAruM hoI teTalA pUratuM vyavahAramAM upAdeya che. pramANa ane phaLano abheda (1. 28-) : bauddha anasUvAda, pratItyasamutpAdavAda ane svasaMvedananAda sAthe susaMgata banate pramANu phaLa-abheda-vAda ane phuTa rIte rajU karAve che. nyU ya-dazanamAM pramANarUpI karaNuM ane amArUpa phaLamAM bheda ane kramikatA mAnyAM che. nIlAdinA paricchedane vyApAra, ke je pramANu ( = prabhAkaraNa) rUpa che te prathama pravarte che ane nIlAdipratItirU5 pramA ke je phaLa che te tatpazcAta sAkAra bane che. A rIte viSayapariccheda ane pratIti kiMvA prakAza -- evAM jJAnanAM be pAsA aMge kramabhAvitvanI kalpanA che. bauddha daSTi A baMne pAsAMne te svIkAre ja che, paNa te baMnene eka saMkula jJAnakSaNanAM be abhinna pAsAM ja gaNe che. jJAnanI ghaTanAnuM pRthakkaraNa karatAM, e jJAnamAM niyata viSayarA sArUkhanI pratItirUpe tene pariccheda thatA anubhavAya che, te vaLI temAM AMtarika rIte nIlAdita sabhAnatA bodhaprakAzane anubhava paNa thAya che. A sArUpya ane prakAza ema baMnene anubhava eka ja kSaNe eka khAmaTo astitvamAM Ave che. agAu svasaMvedana-pratyakSanI carcAmAM paNa A ja vAta spaSTa karAI che. jJAnanAM A be pAsAM vacce janya-ka-bhAva nahi, paNa vyavasthApya-vyavasthA-bhAva mAnya hovAthI bheda ane kamabhAvitvane badale abheda mAne che. "jJAna prakAzarUpa che, kAraNa ke te viSayasarUpa che' evI vastusthiti hAI vyAvRttibhede ja eka jJAnamAM be bAbate anubhavAya che, vastubhede nahi. Ama viSayasArUpya te vasthApaka ( = khulAsa) che ane bedharUpatA te vyavasthApya ( = khulAse mAgatI bAbata) che. "nyAyabiMdu' nA svArthanumAna-paricchedamAM ulekhelA vividha hetu paikI A vyavasthApakane svabhAva tu kahI zakAya, kAraNa ke viSayasArUmAtra sAthe prakAzarUpatAne anubaMdha che. ahI dharmottare 2.22.5thI 10mAM A abhedanA siddhAMtane upapanna batAvavA pratyakSettara adhyavasAya kiMvA vikalpanI AvazyakatA paNa niHzaMkarUpe cIdhI che. pratyakSanAnamAM eka ja sAthe upayukta baMne pAsAM hovAnuM Azvana te e adhyavasAya vaDe ja thAya che. adhyavasAya e jJAnamAM nIla sAthenuM sAdagya ke sArUkha AkAre che, mATe te jJAna nIlagrAhI siddha thAya che. Ama nIlasArU e pramANa eTale ke e jJAnanI prakAzarUpatAnuM bodhaka ke vyavasthApaka che. ahIM spaSTa karavuM joIe ke mULa jJAnamAM ja nIlane pariccheda te thayela ja che, paraMtu e kSagu vyavaha ranirapekSa hoI e pariccheda viSenI vyavahAru sabhAnatA nathI, je vyavahArAbhimumatAvALI, bahirmukha vALI pachInI adhyavasAyakSaNe siddha thAya che. vadhu spaSTa karIe te, pratyakSa-kSaNe e siddha evA sArUbaMdha tarapha paNa udAsInatA hovAthI e "na hevA barAbara" ( mahu-, nahi Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlAcanA ke at) hatuM, jenI sabhAnatA adhyavasAyanI anudAsIna kSaNe nIpajI. vyavahAramAtra vizeSApekSa ane vizeSagrAhI heAvAthI viSayasArUpyodha Avazyaka che; kAraNu ke jJAna pradarza-ka (= parichinnagrAhaka ) banIne ja pravartaka ane prApaka banI zake che. Ama adhyavasAyanu mUlya mAtra jJAnanuM vyavahAru mUlya nakkI karI ApavA pUratuM ja che, paNa adhyavasAya te pramANa nathI, mAtra pramANameAdhaka che te vAta dharmAMttare spaSTa karI che. vyavahAra jeTale aMze sat che, teTale aMze adhyavasAyanI paNa AvazyakatA che. adhyavasAyanuM nirapekSa mUlya nathI. zabdanu svataMtra prAmANya nahi ; prathama paricchedamAM pratyakSa ane anumAna e ene ja samyagUjJAna kivA pramANu gaNyAM che, zabdane svataMtra pramANurUpa gaNAvyuM nathI. alabatta, vyavahAramAM ane dhamamAga niSNu'yamAM judA judA rUpe zabdane pramANarUpe bauddha para'parA, svAbhAvika rIte ja, mAnya gaNe che. paraMtu zabdamAMthI thatA arthAedhane eka prakAranuM liMgajanya jJAna ja gaNIne anumAnamAM ja tene aMtarbhAva bauddha paraMparAe ucita mAnyA che. anumAna pramANanA niyamAne vaza vartI te ja zabdamAMthI aya mAdha phalita thaI zake. vedAMta-pUrvamImAMsAdi keTalAMka da nAmAM zabda ke zrutine mAtra svataMtra pramANu ja nahi, paraMtu pramANeAmAM paNa mUnya, zreSTha gaNyuM che te abhigama yuddha ke temanI paraMparAne mAnya nahAtA. emAMthI kAlakrame aneka aniSTa pazu dhama' ane samAjamAM dATageAcara thavA lAgelAM. zIla ane prajJAne ja dhamaniyanA niyAmaEA gaNIne zAstranuM prAmANya te enI adhInatAmAM ja svIkAravAmAM AvyuM. niAga, dhamakItinI tejasvI paraMparAe AgavuM pramANuzAstra prasthApIte savizeSa rUpe A samAlAyaka dRSTine sthira karI * zabdane anumAnavizeSa gaNyuM che te hakIkata * nyAyabiMdu ' rU. bramAM svavacananirAkRta pakSanA udAharaNa tarIke ApelA anumAna pramANe nathI ' evA pakSamAMthI phalita thAya che. ahIM 'anumAna pramANa nathI ' evuM vAkaya ja arthAMnA kArUpa hoI kAyaliMga gaNAyu che. emAMthI phalita thatA atha te ukta li MgatA sAdhya tarIke siddha thAya che. - 31 bauddha para parA gUDhapratipAdaka zAstrane paNa atha pratipAdaka liMga tarIke AdarathI jue che te hakIkta adazya kivA anupalabdhilakSaNa-prApta svabhAvavizeSavALA bhAvAnA svIkAra parathI ja phalita thAya che. dvitIya paricchedanI anupazciliMganI carcAmAM A vAta varavAra kahevAI che, ane 2.48mAM 'pramANunivRtta arthAbhAvanI siddhi karI zakatI nathI' ema paNa kahyuM che te maryAdita prajJAvALA, yAgijJAnarahita sasArI jIvAne dhyAnamAM rAkhIne. AptaprAkta zAstromAM kahelA, paNa sAmAnya jJAtAne pratyakSa nahi anubhavAtA bhAveAnI asattA kevaLa temanI anupalabdhithI siddha thaI na zake tema kahI AptaprAkta zAstro pratye Adara e sAdhanA ane jJAnazaktinA vikAsa mATe upAdeya che tema prodhyu che. alabatta, koI paNa bhAvatI adRzyatA ArUDha yAgI mATe teA na ja DrAya te yAgijJAnanI carcAmAMthI phalita karI zAya. ahIM nAMdhavu joIe ke svataMtra-zabdapramANa-vAdIoe paNa zabdanuM prAmANya svIkAravA mATe vaktAnu Amatva to jarUrI mAnyuM ja che. eTale aMze te zabdapramANa temanI dRSTie paNa anumAnAdhIna ja banI rahe che. alabatta, vedanu apauSayatra mAnatA mImAMsA vedanA prAmANyate mATe AptatAnI kaseTI paNu agrAhya lekhe che, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAma anumAnanI maryAdA, chatAM upAdeyatA : " nyAyabiMdu'nA prathama paricacheda parathI e paNa phalita thAya che ke pratyakSane ja vijaya svalakSaNa hoI parama thagrahI pramANu mAtra pratyakSa ja che. jyAre anupa no viSaya "sAmA' te paramArthasata che ka9panAmata na hoI anumAna e jJAnanuM maMda sAdhana che. tema chatAM meM anumAne te pramANa nathI ' evI pratijJA ("pakSa ")ne tRtIya paricchedamAM sAvacananirAkRta kaDIne anumAnanI maryAdita jJAnasAdhana tarIke paNa upAdevatA gaNuM che. jeTale aMze vyavahAranI sattA che teTale a ze anumAnanI upAdeyatA che. alabatta, anumAna e pratyakSanI maryAdAne bane teTaluM vaza varte ane buddhipUta rahe teTalI kALajI jarUrI che. te mATe ja anumAnanA svArtha ane parAtha baMne prakAranI sAvadha carcA karI che. vaLI anumAnane 2 hya viSaya sAmAnyarUpa, paraMtu adhyavaseya viSaya svalakSaNa ja che tema batAvane anumAna te pratyakSapramANunI sIDIrUpe ja upAdeya che te paNa batAvyuM che. paripUrNa ethanizcaya kevaLa pratyakSathI ja thAya che. AthI ja pratyakSanI maryAdAne eLe gatAM aneka brAMta anumAnanI samAlayanA pakSAbhAsa, hetvAbhAsa, dRSTAMtAbhAsanI carcA nimitte tRtIya paricchedamAM karI che. sAdhyapratibaMdhasthApaka saMbadho dvividha ja ane liMge vividha ja : upara kahyuM tema anumAna-pramANu pratyakSanI maryAdAne vaza hAI pratyakSathI pramANita thayelA buddhivyAkharane ja adhIna hoya te jarUrI che. AnA anusaMdhAnamAM mAnya, parIkSaNapUta vyApti aMge khUba cIvaTabharI vicAraNuM dinAga-dhamakAtinA paraMparAmAM aMgIkArAI hetu sAdhyapratibaMdha jyAM sudhI nirapavAdapaNe siddha na hoya tyAM sudhI pakSamAM hetunA satvathI sAdhyasiddhi asaMdigdhapaNe na thaI zake. prAcIna nyAyaparaMparAmAM vyAptinA AdhArarUpe dRSTAMtane ja mahattvanuM sthAna hatuM. tethI to parArtha-anumAnanA avayamAM paNa " udAharaNa" nAmane avayava ja sthAna pAmele, vyApti nahi. udAharaNa sAthe vyApti joDavAnI prathA paNa pAchaLathI vikasI. tema chatAM A avayavanuM nAma te na ja badalAyuM. Ane lIdhe ghaNI vAra daSTAMtabalathI ja, arthAta hetune sAma sAthe pratibaMdha cakAsyA vagara ja, ane anya viruddha daSTAMto tarapha bedhyAna banIne paNa brAMta anumAno karAtAM. AnI sAme paNa vAdAstramAM ghaNI jogavAIo UbhI thavA lAgelI. bauddhoe vyAptinI grAhyatA aMge savizeSa vicAra karyo. sAdhyapratibaMdha cakAsyA vagaranI vyAptine AdhAre thatAM aneka anumAne aneka zAstragraMthomAM paNa samAviSTa thayelAM che. ene lIdhe aneka brAMta mata pravartatA jovA maLatA. anumAnanI eka Avazyaka maryAdA te parIkSita vyApti hoI te sivAya anumAna agIkArAvuM na joIe. A mATe sAthe sAthe hetune pratibaMdha nakkI kare tevA saMbaMdho kayA te vicArIya bAbata che. mAtra sAhacaryanuM anekatra darzana e apavAdarUpe daSTAMtanI zakyatA nivArI zakatuM nathI. vaLI badhAM ja daSTAMtonuM avalokana paNa zakya nathI. tethI maryAdita daSTAMtone AdhAre paNa saMzayamukta vyApti tAravavA mATe, sAdhya ane hetu vacce anivArya baMdhana sUcave tevA saMbaMdha kayA kyA te nakkI karavuM joie, Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanA ane je te sAdhya-sa.dhana-dharmo vacce e saMbaMdha che ja ema siddha thayeluM hovuM joIe. AvuM tyAre ja bane, jayAre hetubhUta dharmanA asitatvamAM ja sAdhyabhUta dhamanuM astitva vaNAyeluM hoya. AvI anivArya pratibaddhatA kharekhara te tAdAmyasabaMdhe joDAyelA bhAva vacce ja saMbhave. AvuM tAdA be mahAbhAvI bhAvo uparAMta kAryakAraNasaMbaMdhe joDAyelA kramabhAvI bhAva vacce paNa saMbhave. A tAdAmya hetunuM sAdhya sAthe hevuM joIe. vaLI tAdAbhya te pAramArthika rIte ja hoya, paraMtu vyAvahArika rIte te be bhAva bhinna pratIta thatA heAya tyAre ja hetu parathI sAdhya siddha karatAM anadhigata arthanuM jJAna thayAnuM anubhavI zakAya. vaLI mukhya arthamAM tAdAmya be sahabhAvI dharmo vacce ja saMbhave ane kamabhAvI artho vacce ' tAdAmya " aupacArika rIte ja kahI zakAya. te daSTie jotAM kramabhAvI dharmo vaccenA saMbaMdhane kAryakAraNubhAva" ja kahevAnuM yogya kahevAya. A rIte hetu-sAdhya vacce tAdAmya ane kAryakAraNubhAva e be saMbaMdha ja svIkArya manAyA. vaLI jyAre abhAvavyavahArogyatArUpa sAdhya hoya tyAre tenA "dazyAnupalabdhi rU5 hetu sAthe paNa te sAdhyanuM tAdAmya ja mAnI zakAya. ahIM e spaSTa karavuM joIe ke kaI svabhAvanuM te svabhAvathI yukta anya bhAva sAthe tema ja kAryanuM kAraNa sAthe tAdAo hovAthI anukrame svabhAva ke kAya te hetu bane che. te rIte dRzyAnupalabdhi e amAvavyavahArogyatAno svabhAvahetu bane che. Ama liMga svabhAvarUpa, kAyarUpa ane dazyAnupalabdhirUpa - ema trividha ja mAnya gaNyAM che ane emanI vacce saMbaMdha te upara batAvyuM tema tAdAmya ke kAryakAraNubhAva ema be ja mAnavA paryApta che (jue sUtra 2.22,23 ane rU.22). A sivAyanA anya saMbaMdhomAM "svabhAvapratibaMdha' siddha thato na hovAthI te para AdhArita anya hetuo sAdhyasAdhaka banatA nathI. ahIM eka vAta noMdhavI joIe ke " nyAyabiMdu"nI TIkA( rU. 8. 2 )mAM dharmottare daSTAMtane "bAptisAdhaka pramANane viSaya ' kahyo che. e vyAptisAdhaka pramANe te daSTAntane AdhAre vyApti sAdhate anumAna vyApAra - ema eka upaTIkAkAra samajAve che. vaLI e anumAna vyApAra paNa sAmAnya prakArane nahi, paNa AptapuruSonA anAsavajJAna dvArA sadhAte mAnya che. A batAve che ke daSTAMtonuM aMtargata pRthakakaraNa e vyAptisiddhi mATe vadhAre mahattvanuM gaNAyuM che. alabatta, te te zAstranA kSetranI vyApti mATe te te zAstrakAre pite saMkula buddhi vyApAra karavAne heI tevA vyAptisAdhaka buddhi vyApAranA svarUpanI vigata TIkAmAM jovA maLatI nathI. alabatta, sUtra rU. 2thI 2rUmAM svabhAvahetanA paNa traNa peTA bheda batAvavA rUpe graMthakAre vyAptighaDataranI prakriyA viSe thoDuM vadhAre ciMtana rajU karyuM che. prAcIna bhAratIya pramANuzAstramAM AvI vaijJAnika vyAptisaMbaMdhI vicAraNA A bauddha paraMparAmAM ja savizeSa jaNAya che. AjanA vaijJAnika abhigamanA yugamAM A valaNa ghaNuM AvakAya lAge che. abhAvavyavahArogyatAnI anumeyatA : anupalabdhi-hetunA svIkAra pAchaLanuM mukhya kAraNa 2.48 mAM kahyA mujabanI e mAnyatAmAM che ke pramANu nivaDe teTalA-mAtrathI abhAvanizcaya thatuM nathI. A mAnyatAnA pAyAmAM che adazya bhAvAnI zakyatAne svIkAra. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAyabiMdu abhAvapratIti te abhAvanA AzrayarUpa bhAva padArthanA jJAnathI thAya che, paraMtu abhAvanizcaya te anumAnathI arthAta te vastu dazya che ke kema tenA vicArarUpa buddhivyApArathI ja thaI zake che. pratipAdana yogya prameyo (pa) ( rU.28-4) : bauddhika prAmANikatAne AMca na Ave te mATe anumAna-pramANune upaga khUba javAbadArI pUrvaka samucita prameya siddha karavA ja thavuM joIe. vAdapaTutA batAvavA, sAmAne game te prakAre toDI pADavA mATe ke gaMbhIratAne daMbha karavA mATe kapita prameye siddha karatAM brAMta, kalayukta anumAne na thavAM joIe. zuddha pramANuzAstrane bale rAjasika vAdazAstrano mahimA na thAya te mATe dhamakItie "nyAyabiMdu mAM judA judA tabakke aneka sUyane mUkyAM che. te che jayAreya pakSa kevI vizeSatA evALo hoya te carcA ghaNuM rasaprada ane saMta5% che, te A rIte - pote je prameya rajU karavA icchatA hoIe te vivAdAspada ane siddha karavA lAyaka che e vAta barobara upasAvavI joIe. e vastu siddha che tema mAnI tene AdhAre bIjI vastu siddha karavA besI javuM temAM aprAmANikatA che. vaLI je siddhAMta pitAnI ciMtanapraNAlImAM pratIta thayo hoya te ja rajU kare. mAtra pate aMgIkArelA zAstrane e siddhAMta che mATe pitAnI ene siddha karavAnI javAbadArI mAnI levI nahi. zAstrane baMdhana tarIke svIkAravAnuM bauddha paraMparAne ISTa nathI. vaLI pratyakSa ke anumAna pramANathI asiddha irala, prasiddha vyavahArathI tyajAyela ke vadatovyAghAta Ubho karanAra prameyonuM pratipAdana paNa na karavuM. A che dhamakInine mAnya vAdamaryAdA, nyApya vAdavidhi. A bhalAmaNa graMthakAranA potAnA vyaktitva ane svAnubhavamAMthI udbhavelI jaNAya che. dA.ta. teo pote bauddha zAstra paraMparAthI ke khuda pitAnA AdaraNIya pUrvAcArya dinAganA graMthanAM sarva prameyo pratyenI AsaktithI kheMcAyA vagara "vastubaLapravRtta' prame ja potAnA graMthamAM rajU kare che. AgaLa upara spaSTa karIzuM tema teo koI ekAda nicina bauddha zAkhAnA siddhAMtonuM ja pratipAdana karIne te zAkhAnA AcArya padane aMcaLo oDhavA paNa utsuka nathI. AdarzavAdane nAme lekapratIta vyavahArane apalApa kare tevAM prameya rajU karavAnuM paNa TALI zakyA che. A bauddhika prAmANikatA ja temanA sArane supratiSThita kare che. hetvAbhAsa, daTAMtAbhAsa, pakSAbhAsa-AdinA daSTAMtarUpe AvAM aneka dUSita prameyanuM digdarzana paNa spaSTa rIte karAvyuM che. virahAbhicArI hetvAbhAsanI pramANabAhyatA : aneka mithyA prayogathI barela vAdapravRttinuM nirasana ISTa mAnatA graMthakAre kevaLa pramANutrita trirUpa hetanAM asiddhi ke saMdeha para AdhArita hetvAbhAse svIkAryA he I mAtra zAstra prokta hetuo para AdhArita "viruddhAvyabhicArI hetvAbhAsane (jene nyAyaparaMparA " satpatipakSa" hetvAbhAsa he che teno) svIkAra karyo nathI te ucita ja che. eka vastumAM hakIkate be viruddha sAdhya siha karatA hetuonuM astitva saMbhave nahi. mAtra judAM judAM zAstrone AdhAre judA judA e svIkArIne katrima virodha Ubhe karavAthI kAMI artha sarato nathI. hakIkatamAM AvA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumAlAcanA e viruddhasAdhaka hetuo paikI ene asiddha ja sAbita karI zakAtA hoya che. tethI ceDA kALa pUratuM ja jenuM hetvAbhAsapaNuM che te sAcesAca hetvAbhAsa nathI DaratA, zAonA vivekapUta upayAga e bauddha pramANuzAstranI dhruvapakti che. dRSTAMtanA parArthAnumAnanA svataMtra avayavarUpe asvIkAra (sUtra rU. 622, 222): prAcIna nyAyapara parAmAM pa`cAvayavI vAkayanA trIjA avayava tarIke ' dRSTAMta'ne sthAna hatu. tene badale auddha paraparAmAM dRSTAMtane viSaya banAvI pravatatA pramANumAMthI phalita thatI vyAptine ja mahattva apAyu che. te anumAna aMgenI samajaNune AgaLa vadhAre che. sabhya sAthe hetune pratibadha vyApti rUpe ja abhivyakta thaI zake. alabatta, vyApti pratIta thavAmAM dRSTAMta upakAraka jarUra che. paraMtu e rIte te dRSTAMtanA vyAptimAM ja aMtarbhAva thaI jAya che. AthI ja dRSTAntAbhAsanI carcAmAM paNu * apradazitAnvaya ' ane 'viparItAya ' tema ja apradazitavyatireka ' ane ' viparItavyatireka ' nAmanA dRSTAntAbhAsa paNa nAMkhyA che. Ama prAcIna nyAyane bauddha paraMparAmAM vikAsa thatA jaNAya che. * " dUSita anumAnAnAM lAkSaNika dRSTAMtA : hetvAbhAsa, pakSAbhAsa, dRSTAntAbhAsanAM daSTAMtarUpe mAtra tarkazAstrIya muddo samajAvavA ja je dRSTAMte pasaMda karAyAM che temAM paNa keTalAMka lAkSaNika hAI graMthakAranA samayanA keTalAka prasiddha vivAdanA ane gra MthakAranA te a MgenA viziSTa pratibhAvAnA paricaya karAve che. AmAM jaina, sAMkhya, vaizeSika, pUrvamImAMsA, cArvAka ityAdi dAtAnAM maMtavyeA dhyAnamAM levAyAM che. temAMnAM keTalAMka neAMdhapAtra dRSTAMtAnI lAkSaNikatA joI e ; (1) vaktRtvane asava"natA ke avItarAgatAnA hetu tarIke upayAga : A udAharaNu hetvAbhAsenI carcAmAM aneka rIte pheravI pheravIne sAbhiprAya rajU karAyu' lAge che. lekhaka eka bauddha tarIke vANIna maryodaane savizeSa pramANe che paraMtu tethI vANInu` yAgya saMdarbha mAM nizcita mahattva svIkAravAmAM temane vAMdheA jaNAtA nathI. jyAre saMbhavataH vANI viSene eka aMtamavAdI bhIru abhigama kAI maunavAdI kahevAtI AdhyAtmika paraMparAmAM hovA joIe. sattatva ke vItarAgatva sAthe vacananA tyAga emAM anusyUta manAyA haze. AvA maunavAda para sabhavata: ahI' prahAra karyAM jaNAya che. bauddha dRSTi teA kramane nahi, paNu kama pAchaLanA dUSita Azayane ja dAnu kAlgu Ne che. vaLI A dRSTAMtamAM sattatvanI kalpanAnI pazu tIvra samAlAcanA jAya che. sattattva e upalabdhilakSaNuprApta nathI e vAta vAravAra kahIne sanatvanuM sthApaka kASTa pramANa nathI, tethI sattattvanI sattAnA niHzaMka svIkAra na thaI zake tema kahevAnA Azaya jAya che. kadAca jo sarve satyanI panA temane svIkAya hAya to paNa sarvainatva ane vakatRtva vacce temane kAI virAdha jaNAtA nathI, te rIte vItarAgala mATe paNa vakatRtva khAdhaka na heAvAnuM maMtavya jAya che. sarvajJa ke vItarAga manuSya paNuM gItAprokta leAkasa Mgraha ' athe' vANInA upayAga jarUra karI zake. vaLI vItarAgastra ke sarvajJatvanA vividha vyakti saMba Mdhe karAtA davAo sAme paNa lekhakanI Rju buddhine aNugamA jazuAya che. (2) jaina paraMparAmAM jyotinA ayananA mahimA khUba karAtA hatA. jyAtibrUnu jJAna sarvajJatA ke AptatAnuM prALu manAtuM hatuM. paraMtu khuda jaina Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu Agamoe jotiSanA jJAnanI jAhera prayoga ke pradarzana sAme kaDaka niyamane sUcavyAM che te daSTie paNa sarvajJatAne Avo dAvo ghaNe vAMdhApAtra jaNAya che. UlaTuM , tethI anAkhatA ke asavajJatA ja siddha thaI zake tema lekhakanuM maMtavya jaNAya che. (3) A udAharaNomAM jenenuM potAnA saMte ne sAMkhyadarzananA kapila karatAM caDhiyAtA gaNavAnuM valaNa vAraMvAra batAvyuM che; dA.ta. kapilAdimAM parigraha ane AgrahanA durguNe hoI te avatarA jayAre RSabhAdimAM te duguNa na hoI te vItarAga hatA - evuM maMtavya. Ane paNa kaMIka upahAsa ja graMthakAra karatA jaNAya che. AdhyAtmikatAnA dAvAo pratye lekhakane tIvra aNagamo jaNAya che. alabatta, sAcI AdhyAtmikatA temane abhimata ja che. (4) vRkSomAM caitanya aMgene digaMbara mata paNa pUratA pramANa vagarane che tevI TIkA abhipreta lAge che. ahiMsAnA siddhAMta sthApavA mATe paNa vaijJAnika abhigama jarUrI che e abhiprAya emAMthI phalita karI zakAya. ( e udAharaNuM eka prAsaMgika vAta e paNa cIMdhe che ke AjanI jema e jamAnAmAM paNa vRkSanuM lAkaDuM vecI khAvA mAganArAe vRkSanI chAla utarIne vRkSane mArI nAkhatA haze.) (5) AtmAnI siddhi aMgenI keTalIka sAMkhya dalIle rajU karIne temanuM apUratApaNuM batAvI AtmAne viSaya "avyAkRta ' che te vAta prasthApatA jaNAya che. (6) "anumAna pramANu nathI" evA cArvAka matane vadavyAghAta spaSTa karavAmAM Avyo che. (7) vaizeSikenI nitya ane vibhu evA sAmAnya padArthanI kalpanA temanAM ja be jUthenAM virodhI maMtavyone lIdhe keTalI nabaLI che te spaSTa karAyuM che. lekhaka tattvajJAnanA ja rasiyA hoI anya kSetrane lagatAM udAharaNe lIdhAM nathI tema khulAse karI zakAya. gharmakIrtine abhimata bauddha dArzanika zAkhA prasiddha cAra bauddha dArzanika zAkhAo te : (1) vaibhASika, (2) sautrAntika (athavA "dASTablika"), (3) yogAcAra kiMvA vijJAnavAdI, (4) zUnyavAdI. A paikI dhamakItine kayA matanA puraskartA mAnavA te aMgeno vivAda prAcIna-arvAcIna vidvAnamAM cAlato Avyo che. dhamati nuM vyaktitva temanA graMthomAM jevuM Upase che tene AdhAre kahI zakAya ke teo eka yA bIjA paMthanA bAhya AkArane parANe vaza vaDe tevA nathI. eTale temanAM mata mAtra eka ja paraMparA ane ja baMdha na bese tevo paNa pUrepUro saMbhava che. vaLI temaNe pasaMdagIpUrvaka pramANuzAstrane ja potAnA graMthone pratipAdya viSaya banAvyo che ane prameya viSe atratatra IMgitamAtra kyAM che te paNa dhyAnapAtra bAbata che. ATalI maryAdA prathama dhyAnamAM laIe. jaja vidvAne temane vaibhASika mAne che, mATe varga sautrAtika mAne che, keTalAka temane gAcAra(vijJAnavAda)nA puraskartA mAne che, jyAre gaNanApAtra vidvAne temane sautrAntika ane yogAcArano samanvaya karanArA AcArya mAne che. temane zUnyavAdI ke svatantravijJAnavAdI" kahenArA paNa che. prAcIna ane arvAcIna - baMne prakAranA vidvAnomAM AvuM matavaividhya jovA maLe che. A badhA matAnA AdhArenA parIkSaNapUrvaka te matanuM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samAlocanA tAratamya batAvavAnI jarUra che. A eka dhyAnapAtra prayatna 1984mAM bahAra paDelA zrI amara siMdha(navI dilhI)nA pustaka The Heart of Buddhist Philosophy - Dinnaga and DharmakirtimAM jovA maLe che. A pustakamAM dhamakIrtinA dArzanika dRSTibiMdune ekamAtra prazna kendramAM rAkhyuM hoI uparyukta vividha matonuM khUba samatola, jhINavaTabharyuM pRthakkaraNa thaI zakayuM che. te te vidvAne pitAnA mata mATe je AdhAra rajU karyA che tenuM vigate parIkSaNa thayuM che. lekhaka e niSkarSa upara pahoMcyA che ke vasabaMdhu (dvitIya), dinAga ane dharmakIti e traNe ya sautrAtika daSTibiMdune varelA hatA. sAco mata sthira karavAmAM zrI siMghanuM parIkSaNa ghaNuM upayukta jaNAya che. temanA matanA pakSamAM prAcIna ane arvAcIna ghaNuM samartha vidvAne che te paNa tenI satyatAnI saMbhAvanAne ghaNI prabaLa kare che. prAcIna vaidika, jena ItyAdi mahatvanA vAdIe - jevA ke mImAMsaka pArthasArathimizra, naiyAvika udyotakara, bahuzruta vAcasapatimizra, jena mallavAdI ityAdi dArzanika spaSTapaNe A traNe ya AcAryone sotrAtika gaNe che. dharmakAtinA samartha TIkAkAre | upaTIkAkAre evA dharmottara, ayaMTa, dukamizra ane malavAdI dhamakItine vijJAnavAdI gaNanArA vinItadeva, mane rathanaMdI Adi TIkAkAronI tIvra samAlocanA kare che. Adhunika vidvAnomAM sAtakeDI muka, rAhula sAMkRtyAyana, dAsagupata, e. ke. vorDara ityAdi paNa sautrAntiH pakSane samarthita kare che. ane anyAyabiMdu"nuM A daSTie TUMkuM parIkSaNa karI satya tAravavA koziza karIe ? (1) pratyakSanA lakSaNamAMnuM " abrAnta' pada sautrAtika dRSTie ja - bAhya jagatanI vAstavikatAnI dRSTie ja - aSa Thare. (2) pratyakSane viSaya valakSaNa che evuM kathana vijJAnavAda sAthe asaMgata ja che. vaLI e svalakSaNa " sannidhAna-asanidhAnathI pratibhAsabheda utpanna kare che ', "te artha kriyAkArI hAI paramArthata che" evAM kathane paNa vijJAnavAda sAthe kaI paNa rIte baMdha bese nahi. (3) pite AkArelAM pratyakSa ane anumAna - e be pramANone teo "samyagUjJAna' kahe che ane nahi ke "sAMskRtika jJAna', e vAta khAsa noMdhapAtra che. eTale "pramANacarcA sAMskRtika satyanA anusaMdhAnamAM ja, prAsaMgika rIte ja sautrAtika matane svIkArIne thayelI che" evo khulAse karI dhamakItine game tema vijJAnavAdI siddha karavA mathanArAnI vAtane AdhAra maLato nathI. (4) vaLI je pite AkAreluM pratyakSajJAna e sAMskRtika ja hoya to temAM gijJAnane paNa eka prakAra tarIke samAveza saMbhave kharo ? (5) pUrvokta hevAbhAsa ItyAdinAM dRSTAMta rUpe graMthakAre pUrA AdhAra vagara pratipAdita karAyelA tathAkathita AdhyAtmika mato sAme pitAne je puNyaprakopa pITatAthI pragaTa karyo che te jotAM ane buddhanA bauddhika, vastulakSI, pratyakSamUlaka parIkSaNanA abhigamane dharmakIti aMgIkAratA jaNAya che te jotAM paNa teo vijJAnavAdI hoya te saMbhavita nathI. (6) "nyAyabiMdu' prAsa adhikArI mATenuM pramANuzAstrIya graMtha che e jotAM je pote vijJAnavAdI hoya che teo tema kyAMya pragaTa karatA kema nathI ? (7) buddhanA dhamakAya, jJAnakAya, svabhAvakAyanI sattA bAbata paNa nyAyabiMdu'mAM lekhaka saMpUrNa mauna ja jALave che. "pramANuvAtika"nA "prAmANya-paricachedamAM maLate A aMge Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu ullekha paNa saMbhavataH pI mata tarIke ja samajavo joIe. nahi te "ginAna'nI carcAmAM buddhanA asAdhAraNa prAmANyanI vAta lAvyA vagara rahetA nahi. Ama chatAM, ahI eTalu umeravuM joIe ke dharmakAtie pramANacarcA adhyAtma niSTha bauddhika tarIke aMgIkArI jaNAya che. eTale vijJAnavAda ke zUnyavAda tarapha paNa koIka rUpe emanA manamAM AkarSaNa jarUra hoI zake; ane e emanA graMthomAM kyAMka vyakta paNa thayuM hoya. teo sthiticusta, saMpradAyajaDa AyAya nathI ja te to temanA graMthamAM sArI peThe spaSTa thAya che. pratyakSane nivikalapaka mAnavAmAM, svalakSaNane ja paramArtha sata gaNavAmAM, gijhA no svIkAra karavAmAM, anumAnane maryAdita asata-gAhI pramANe mAnavAmAM temanI adhyAtmaruci jaNAya che. "pramANunivRttithI arthabhAvana nizcaya nathI thatuM " ema mAnavAmAM temano gUDha satya taraphane Adara spaSTa thAya che. Ama teo pramANupravRtti nI maryAdAne jarUra svIkAre che. Ama chatAM ke jIvananA vyAvahArika kSetramAM pramANa niSThAnI puSkaLa jarUra che' tevuM paNa temanuM daDha maMtavya che. Ama teo " sAvadha adazavAda' ne aMgIkAratA jaNAya che. dharmottaranI TIkAnI lAkSaNikatAo agAu kahyA pramANe Ane "nyAyabiMdu'nI eka uttama TIkA gaNavAmAM Ave che. sutrapadonA artha bAbatanI ane samagra sUtrArtha bAbatanI temanI UMDI kALajI ane pAragAmitA prazasya che. teo pUrvAcAryonAM bhrAMta arthadhaTananI aneka vAra kuzaLa mImAMsA karatA jovA maLe che. zikSakanI Dhabe agharAM sUtronA arthadhaTana bAbata sArthaka punarAvartana karavAnI Teva che; kyAreka eno atireka khUce paNa che. aneka sUtromAM viSayanI maulika savistara mImAMsA temanuM zAkauzala savizeSa pragaTa kare che (dA. ta. sUtra 1.2 nI mImAMsA). Ama chatAM chUTAM-chavAyAM sUtromAM teo sUtrane sAce atha cUkI gayA jaNAya che. kyAreka vinodeva jevA temanA pUrvAcAryo lAvavathI sAco artha ApavAmAM saphaLa nIvaDyA jaNya che. kyAMka zabdonI dharmottare ApelI vyutpattio nabhI zake tema thI ( dA. ta. 'mAzraya" nI ). A badhAM aMge TipaNamAM vicAraNuM karI ja che. chatAM ekaMdare A maulika vyAkhyAkArano sAtha ApaNane khUba game che. upasaMhAra bhAratIya pramANuvidyAno tejasvitA vadhAravAmAM zreSTha cAlanA pUrI pADanArI, dinAgathI AraMbhAyelI tejasvI boddha pramANu parIkSAnI dhArAmAMnA ja eka atyaMta Adara pAmelA graMtha tarIke " nyAyabiMdu'nuM ananya mahattva che. enuM khaMDana karavA pravRtta prAcIna AcAryoe paNa ADakatarI rIte tenI mahattA pramANa che. enA paraMparAgata TIkAkAre dvArA paNa pramANacarcA vizeSa vizada, samarthita thaI che. sAMpradAyika sakatAnA hRAsanA Adhunika yugamAM, bhAratamAM paNa bauddha paraMparAnuM pUrvagrahamukta adhyayana thavAno subhaga coga sadhAI cUkyo che. pazcimamAM to bhAratanI vidika, jaina, bauddha traNe ya dhArAonuM zuddha jijJAsu abhigamathI talasparzI adhyApana AraMbhAyAnI eka pachI bIjI ema sadIo pUrI thavA lAgI che. WWW.jainelibrary.org Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanA nyAyabiMdu" jevA sUtragraMthe e tatkAlIna pragADha guru-ziSya-saMbaMdhe thatAM adhyayana adhyApananAM smArake che. parimita zabdomAM jijJAsu ane parIkSaNasamartha adhikArI ghaNuM UMDA artho vAMcI zake tevA A graMtha hoya che. "nyAyabiMdu" upalaka dRSTie pramANuzAstra hovA chatAM aMtatogatvA vyavahAra-jagatathI upara UThIne nigUDha sAdhanAmAM pravRtta thavA prere che. anumAna e pAramArthika rIte asatagrAhI che ema kahIne, pratyakSane uccatara prakAra cIMdhIne prajJA-zIla-samAdhinA krame anabhilAya " svalakSaNa"nI upAsanA karavA prere che ; pramANuzAstrarUpa avidyA vaDe vyavahArarUpI mRtyuloka tarIne yogamArgarUpa vidyA vaDe amRta pAmavAno mArga nivina karI Ape che. A tejasvI bauddha pramANuzAsane bauddha yogazAstra ane yogasAdhanAnuM dvAra mAnIne bauddha saMskAravArasAnA samatala mUlyAMkana ane anuzIlana tarapha pravRtta thaIe; vizvamAM zamanI vyApaka rUpe prasthApanA karIe. ? saMdarbhagraMthasUci: (1) pattaravahIH ("nyAyabindu' ane "dharmottarIkA ' sAthe) saMpAdakaH paM. dalasukhabhAI HIEL91941; 3131.: Tibetan Sanskrit Works Series-Vol. II, kAzIprasAda jayasvAla risarca InsTiTyUTa, paTanA, 1955 (saMpAdakanI vistRta hindI/ aMgrejI prastAvanA, saMskRta TipaNe ane cio sahita). (2) cArit-TIvA (vANijunA sahita) ( hindI prastAvanA, anuvAda, TipaNe sahita ): saMpAdaka-anuvAdaka DaoN. zrInivAsazAstrI; sAhitya-bhaMDAra, meraTha, 1975 () Vinttadeva's Nyayabindu-Tika : Ed. by Mrinalkanti Gangopadhyaya; Publisher : Indian Studies - Past and Present; 1971 (x) Buddhist Logic : by Th. Stcherbatsky Vol. I : 1933; Vol. II : 1930 ( being traos, of Nyayabindu and N. B. tika); Published by the Academy of Sciences of the USSR, Leningrad (5) A History of Indian Logic : by M. M. Satishchandra Vidyabhushara; Published by the Calcutta University; 1921 ( 6 ) The Heart of Buddhist Philosophy - Dinnaga and Dharma kirti : by Amar Singh ; Published by Munsbiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd. - 1984 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya dharmakIrtipraNIto nyAyabinduH / AcAryadharmottaraviracitaTIkopetaH / prathamaH prtyksspricchedH| I a 7mo vItAva che. samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhiriti tad vyutpAdyate // 1 // jayanti jAtivyasanaprabandhaprasUtihetojagato vijetuH / rAgAdyarAteH sugatasya vAco manastamastAnavamAdadhAnAH // 1. samyagjJAnapUrviketyAdinA'sya prakaNasyAbhidheyaprayojanamucyate / dvividhaM hi prakaraNazarIraM .-- zabdo'rthazca / tatra zabdasya svAbhidheyapratipAdanameva prayojanam / nAnyat / atastanna nirUpyate / AcAryadhamakIti racita nyAyabiMdu tathA AcAryadharmottaracita nyAyabiTIkA prathama paricheda : pratyakSa vItarAgane namaskAra sabhyajJAnapUrvaka sarvapuruSArthanI siddhi thAya che, tethI tenuM vyutpAdana karavAmAM Ave che. (1) TIkAnA AraMbhe maMgalabhAvanA : je bhavarUpa saMkaTaparaMparA nipajAvatA jagatanA vijetA che ane vaLI rAgAdinA zatru che te jugatanI (= buddhanI) janana [ ajJAnarUpa ] aMdhakArane kSaNa karanArI vANI vijaya pAme che. graMthanuM projana : 1. A 'samyajJAnapUrvaka ityAdi sUtra dvArA A graMthanA viSayavastunuM prayojana kahevAyuM che. kAraNa, kaI paNa graMthanuM zarIra zabda ane artha ema be bhede hoya che. te Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu paikI zabdanuM prayojana te potAnA vAsyanI rajUAta karavI - teTaluM ja hoya che, ethI vizeSa nahi. eTale tenuM nirUpaNa [sUtramAM] karavAmAM AvyuM nathI. 2. abhidheyaM tu yadi niSprayojanaM syAttadA tatpratipattaye zabdasandarbho'pi nArambhaNIyaH syAt / yathA kAkadantaprayojanAbhAvAnna tatparIkSA ArambhaNoyA prekSAvatA / tasmAdasya prakaraNasyArambhamIyatvaM darzayatA abhidheyaprayojanamanenocyate / yasmAtsamyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhiH tasmAttatpratipattaya idamArabhyata ityayamatra vAkyArthaH / 2. paNa je graMthanuM viSayavastu (= artha zarIra) pite kazA prejana vinAnuM hoya to pachI tenI rajUAta mATe zabdAtmaka graMtha racavAne paNa puruSArtha karavAne na hoya; dAkhalA tarIke, kAgaDAnA dAMtanuM kazu prajane na hovAthI vivekI manuSyane tenI mImAMsA karavA jevI lAgatI nathI. eTale, A graMthane zabdadeha) racavA jevuM che e batAvavA mATe ja graMthakAre A sUtramAM tenA viSayavastunuM prayojane kahyuM che. [prayojana rajU karatA sUtro] vAyArthe Ave che H sarvapuruSArtha siddhi samyajJAnapUrvaka thAya che, tethI tenA pratipAdana mATe A graMtha AraMbhAyo che. 3. atra ca prakaraNAbhidheyasya samyagjJAnasya sarvapuruSArthasiddhihetutvaM prayojanamuktam / 3. AmAM graMthanA viSayavasturUpa samyajJAnanuM prayojana - te sarvapuruSArtha siddhine hetu che te - kahevAmAM AvyuM che. ___4. asmizcArthe ucyamAne sambandhaprayojanAbhidheyAnyuktAni bhavanti / tathA hi - puruSArthopayogi samyagjJAnaM vyutpAdayitavyamanena prakaraNeneti bruvatA samyagjJAnamasya zabdasaMdarbhasyAbhidheyaM, tavyutpAdana prayojanaM, prakaraNaM cedamupAyo vyutpAdanasyetyuktaM bhavati / 4. A vAta kahetAM, ti kahevA mATe sUtramAM vAparelA zabdo dvArA, ADakatarI rIte, A graMthasaMbaMdhI nIcenI bAbato vahevAI jAya che H 1. [graMthanA zabdazarIrano tenA prayojana sAthena] saMbaMdha, 2. [graMthanA zabdazarIranuM prayojana, 3. [graMthanuM] viSayavastu te A pramANe - "A graMtha vaDe puruSArthamAM upayogI evA samyajJAnane baMdha karAvavAne che' ema sIdhI rIte kahetAM kahetAM, [ADakatarI rIte H (1) A zabdagUMthaNa (arthAta graMtha)nuM viSayavastu samyajJAna che, (2) samyajJAnane viziSTa baMdha e A graMthanuM prayajana che tathA (3) A graMtha pate e viziSTa bedharUpI prajanane upAya che (arthAta graMthazarIra ane tenA prayojana vacce upAya-upaya-saMbaMdha che, ema kahevAI gayuM che. 5. tasmAdabhidheyabhAgaprayojAbhidhAnasAmarthyAtsambandhAdInyuktAni bhavanti / na vidameka vAkyaM sambandhamabhidheyaM prayojanaM ca vaktuM sAkSAtsamartham / ekaM tu vadat trayaM sAmarthyAddarzayati / tatra tadityabhidheyapadam / vyutpAdyata iti prayojanapadam / prayojanaM cAtra vaktaH prakaraNakaraNavyApArasya cintyate, zrotuzca zravaNavyApArasya / | 5. A rIte graMthanA viSayavasturUpa aMganA projananuM sIdhuM kathana [je viziSTa rIte thayuM che, tenA baLe upalI traNa bAbate paNa nirdezAI jAya che. alabatta, A eka Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa ja sUtravAkaya [e traNene, arthAt ] graMthanA viSayavastute, graMthanA pratyeAjanane tathA e prayeAjana sAthenA graMthanA saMbadhane sIdhI rIte (= 'abhidhAzakti' vaDe) kahevA sanartha nathI; paNa ekanI vAta karatAM karatAM e traNanI vAta paNa [viziSTa kathananA] sAmarthyathI nirdeze che. temAM -- [sUtramAM tenuM vyutpAdana' ena kahyuM che temAMnA tenu" e sarvanAmathI graMthanuM [samyagdAnarUpa] viSayavastu nirdezAyuM che. ane vyutpAdana karAvAya che' e zabdAthI graMthaprayeAjana sUcavAya che, vaLI [eTaluM dhyAnamAM rahe ke] ahIM je pratyeAjana ullekhAyu che te graMthanA vaktA (= raciyatA)ne pakSe graMtharacanArUpI kriyAnu tathA zrotAnA pakSe graMthane sAMbhaLavAnI kriyAnuM che. 6. tathA hi - sarve prekSAvantaH pravRttiprayojanamanviSya pravartante / tatazcAcAryega prakaraNaM kimarthaM kRtaM, zrotRbhizca kimarthaM zrUyata iti saMzaye vyutpAdanaM prayojanamabhidhIyate / samyagjJAnaM vyutpAdyamAnAnAmAtmAnaM vyutpAdakaM kartuM prakaraNamidaM kRtam / ziSyaizrAcAryaprayuktAmAtmano vyutpattimicchadbhiH prakaraNamidaM zrUyata iti prakaraNakaraNazravaNayoH prayojanaM vyutpAdanam / 6. kahevAne bhAva Ama che : kAI paNa vivekI manuSya, kArya pravRtti pAchaLanuM pratyeAjana zeAdhIne ja te pravRtti hAtha dhare che, ethI ahIM paNa prazna thAya ke AcAye A graMtha kema racyA ane zrotA A graMthane zA mATe sAMbhaLe che. enA javAbarUpe kahevAya che OM [A baMne pakSe] viSayavastunuM vyutpAdana te prayAjana che, eTale ke 'je leAkA samyagdAnane viziSTa bedha pAmavA Icche che temane te viziSTa kheAdha ApanArA huM thAuM", ema karIne AcAye` A prakaraNa racyuM; jyAre ziSyA vaDe AcArya amane viziSTa bedha pamADe' evI icchA sAthe A graMthanuM zravaNa karAya che, Ama viziSTa medha' te graMthanI racanA ane graMthanuM zravaNa e baMnenuM prayAjana che. 7. sambandhapradarzanapadaM tu na vidyate / sAmarthyAdeva tu sa pratipattavyaH / prekSAvatA hi samyagjJAnavyutpAdanAya prakaraNamidamArabdhavatA'yamevopAyo nAnya iti darzita evopAyopeyabhAvaH prakaraNaprayojanayoH sambandha iti / 7. [have mULa carcA para AvIe te-] sUtravAkayamAM graMtha ane prayeAjana vaccenA saMbaMdha batAvanAruM paDhatA kharekhara nathI, [chatAM] e saMbaMdhane khyAla [AkhI paristhitinA baLe ja maLe che; [te Ama :] sabhyajJAnanA viziSTa kheAdha mATe vivekI manuSya A graMtha AraMbhyA che eneA artha e ke temanI dRSTie A graMtha ja [viziSTa bAdharUpI prayAjananA upAya che; e sivAya bIjo rastA nathI. A parathI graMtha ane tenA prayeAjana vacce upAyApeyasaMbaMdhanA nirdeza paNa thaI ja jAya che. 8. nana ca prakaraNa zravaNAtprAguktAnyavyabhidheyAdIni pramANAbhAvAtprekSAvadbhirna gRhyante / tatkimetairArambhapradeze uktaiH / prAjanAdrinA pUrva kathananI upakArakatA : 8. have kAine prazna thAya ke graMthanuM zravaNa karyA pahelAM ja jo tenuM viSayavastu vagere kahevAmAM Ave teA [tenI saccAInI cakAsaNI karavA mATe] pramANunA abhAva Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAe hevAthI buddhimAna leke tene svIkAra karI leze nahi; to pachI e traNe bAbato zarUAtamAM ja kahevAno artha zo ? 9. satyam / azrute prakaraNe kathitAnyapi na nizcIyante / ukteSu tvapramAgakeSvapyabhidheyAdiSu saMzaya utpadyate / saMzayAcca pravartante / arthasaMzayo'pi hi pravRttyaGgam prekSAvatAm / anarthasaMzayo'pi nivRttyaGgam / ata eva zAstrakAreNaiva pUrva sambandhAdIni yujyante vaktum / vyAkhyAtRRNAM hi vacanaM krIDAdyarthamanyathApi sambhAvyeta / zAstrakRtAM tu prakaraNaprAramme na viparItAbhidheyAdyabhidhAne prayojanamutpazyAmo nApi pravRttim / atasteSu saMzayo yuktaH / . vAta sAcI. graMtha sAMbhaLI lIdhA pahelAM e kahevAmAM AvyAM hoya te the temanI yathArthatAna] nizcaya baMdhAtA nathI. paNa bIjI rIte vicArIe to kazA pramANa vagara temanuM kathana karavAthI saMzaya utpanna thAya che, ane saMzaya thavAthI to [jijJAsuo graMthazravaNamAM pravRtta thAya che; kAraNa ke koI vastu viSe tenAthI potAne artha kadAca sare' e prakArane saMzaya paNa buddhimAnane ti vastumAM] pravRtti karAvanAruM paribaLa banI rahe che. ane tithI UlaTuM] koI vastu anartharUpa hovAno saMzaya e timAMthI nivRtti karAvanAruM paribaLa banI rahe che. A kAraNathI [mULa zAstrakAre ja AraMbhe saMbadha vagere kahevAM te yogya che; kAraNa ke [mULa zAstrakAra ke sUtrakArane badale] mAtra TIkAkAre temanuM kathana kare to kadAca te kathana gata khAtara paNuM beTuM karAyeluM saMbhavI zake. tene badale graMthAraMbhe zAstrakArone viSayavastu vagerenuM viparIta kathana karavA pAchaLa koI prayojana heye tema ka9pI zakAtuM paNa nathI ke na to tivI pravRttinA kharekharA dAkhelA kayAM ya jovA che. AthI viSayavastu vagere bAbatanA emanA kathana viSe [pravartaka evo anukULa] saMzaya thAya te yogya ja che. 10 anukteSu tu pratipattabhirniSprayojanamabhidheyaM saMbhAvyetAsya prakaraNasya kAkadantaparIkSAyA iva, azakyAnuSThAnaM vA jvaraharatakSakacUDAratnAlaGkAropadezavat, anabhimataM vA prayojanaM mAnRvivAhakramopadezavat, ato vA prakaraNAllaghutara upAyaH prayojanasya, anupAya eva vA prakaraNaM sambhAvyeta / 10. bIjI bAju je viSayavastu AdinuM kathana karavAmAM AvyuM na hota to kadAca jijJAsuo evI kalpanA karata ke kAgaDAnA dAMta aMgenI vicAraNAnI je A graMthanuM viSayavastu paNa kazI garaja sAre ema nathI, kAM to "javara maTADavA takSaka nAganI pheNuM parane maNi dhAraNa karavo' e prakAranI salAhanI jema Ane upadeza paNa AcarI na zakAya tevo [agharo] mAnI levAta, athavA to vaLI kAIkane potAnI mAtA sAthe vivAha karavAnA upadezanI jema A graMthanuM prayojana amAnya hovAnI zaMkA thAta, athavA ISTa prayojana mATe A graMtha karatAM anya vadhu saraLa upAya hoI zake ema paNa keAI vicArata, athavA A graMtha [prayojana siddha karavAno] upAya nathI evuM paNa kadAca dhArI levAta. 11. etAsu cAnarthasambhAvanAsvekasyAmapyanarthasambhAvanAyAM na prekSAvantaH pravartante / abhidheyAdiSu tUktemvarthasambhAvanA anarthasambhAvanAviruddhA utpadyate / tayA tu prekSAvantaH pravartante / iti prekSAvatAM pravRttyaGgamarthasambhAvanAM kartuM sambandhAdInyabhidhIyanta iti sthitam / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa 11. upara kahelA anarthomAMthI ekAdanI paNa dahezata hoya to buddhimAna loke graMthamAM pravarte nahi. paNa viSayavastu vagere kahevAtAM, anarthanI kalpanA TaLe che ne UlaTI ISTaprAptinI saMbhAvanA janme che. tene lIdhe vivekIo [graMthamAM] pravarte che. A rIte buddhimAnone pravartAve tevI ISTArthanI saMbhAvanA janmAvavA ja saMbaMdhAdi nidai zAyAM che ema nizcita thAya che. 12. vasavAOM zAne sabhyazAnam | sajJAnanuM svarUpa : 12. avisaMvAdI jJAna te samyajJAna che. 13. loke ca pUrvamupadarzitama.rtha prApayansaMvAdaka ucyate / tadvajjJAnamapi svayaM pradarzitamartha prApayatsaMvAdakamucyate / pradarzite cArthe pravartakatvameva prApakatvam, nAnyat / tathA hi - na jJAna janayadarthaM prApapati, ape tvarthe puruSa pravartayatprApayatyarthan / pravartakatvamapi pravRttiviSayapradarzakatvameva / na hi puruSaM haThAtpravatIyatuM zaknoti vijJAnam / 13. [AmAMnA "avisaMvAdI' (= saMvAdI)e zabdaprayogane vicAra karIe te ] lekavyavahAramAM, je koI vyakti agAu cIMdhele padArtha prApta karAve, to cIMdhanAra te vyaktine ApaNe "saMvAdI kahIe chIe. te rIte jJAna paNa je [pU] pote pradarzita karelA padArthane prApta karAve to "saMvAdI" kahevAya che. ahIM spaSTatA karavI joIe ke] jJAna pradarzita padArtha viSe pravRtti karAve tene ja [A saMdarbhamAM tenI prApakatA (= pradarzita padArthanI prApti karAvavApaNuM) gaNavI, anya nahi. kahevAno bhAva e che ke jJAna padArthanI prApti karAve che. eno artha e nahi ke te tene utpanna kare che; te to padArtha pratye puruSane [mAtra] pravartAvIne tenI prApti karAve che. vaLI "jJAna pravartaka che' eno artha paNa eTalo ja ke te pravRttino viSaya batAve che; jJAna kaMI puruSane parANe pravartAvavA zakitamAMna hotuM nathI. 14. ata eva cArthAdhigatireva pramANaphalam / adhigate cArthe pravartitaH puruSaH prApitavArthaH / tathA ca satyAdhigamAtsamAptaH pramAgavyApAraH / ata eva cAnadhigataviSayaM pramANam / yenaiva hi jJAnena prathasamadhigato'rthasa naiva pravartitaH puruSaH prApitazcArthaH / tatraiva cArthe kimanyena jJAnenAdhikaM kAryam ? ato'dhigataviSayamapramANam / 14. eTale [kahevuM joIe ke] padArthanI adhigati (be) te ja pramANanuM phaLa che. koI padArthane bAdha thayo eTale puruSa pravaryo ane padArtha maLyo [samajo]. Ama hovAthI padArthano bAdha (SiAma) karAvavA sAthe pramANane vyApAra samApta thAya che [ema samajavuM]. te parathI [eka Thare che ka] anadhigata (eTale ke jene baMdha agAu na thayo hoya evA) viSayane ja pramANa vase che. kAraNa ke je jJAnathI padArthano bAdha prathama thayo hoya che te jJAna ja puruSane pravRtta kare che ane padArthanI prApti paNa karAve che. ane [to pachI] te ja padArthane lakSatA anya jJAnathI kayuM adhika projana sadhAya ? eTale adhigata viSayanuM grahaNa karanAruM . apramANe kahevAya. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 15. tatra thoDaze datyena jJAtaH sa pratyakSeA pravruttivAcakRtaH | sUkSmArikannartha prayaksssy sAkSAtkAritvavyApAro vikalpenAnugamyate tasya pradarzaka pratyakSam / tasmAd dRSTatayA jJAtaH pratyakSadarzitaH / anumAnaM tu liGgadarzanAnnizcinyat pravRttiviSayaM darzayati / tathA ca pratyakSa pratibhAsamAnaM niyatamartha darzayati / anumAnaM ca liGgasambaddha niyatamartha darzayati / ata ete niyatasyArthasya pradarzake / tena te pramANe / nAnyadvijJAnam / prAptuM zakyamarthamAdarzayatyApakam / prApakatvAcca pramANam / 15. have temAM (="sayajJAna ) je artha daSTarUpe (="sAkSAta anubhavano viSaya thaye" e AkAre) jJAta thayo hoya te pratyakSa dvArA pravRttine viSaya bane che. [daSTarUpe" ema kahevAnuM ] kAraNa e ke je artha viSe pratyakSamAMnA sAkSAharaNarUpa vyApAra bAda vikalpa udaya pAme che te [artha ne [ ja ] pratyakSa pradarzita kare che. AthI ja je daSTarUpe jJAta thAya te [ ja] pratyakSathI darzita che ema kahI zakAya. jyAre anumAna to liMgadarzanathI [arthI viSe nizcaya (=vikalpa) karIne pravRttino viSaya darzAve che. to A rIte pratyakSa e pratibhAsamAna evA niyata arthanuM darzana karAve che ane anumAna liMgasambaddha evA niyata arthanuM darzana karAve che. AthI e baMne niyata arthamAM pradarzaka che. tethI te pramANa che. anya koI jJAna [pramANa] nathI. [pramANu kahevAvA mATenI kasoTInI yAda daIe teH ] prAptine yogya evA arthane batAvatuM jJAna prApaka" kahevAya, ane prApaka hevAthI ja [te] pramANa Thare. 16. mAkhyAM pramANaTkhyAmavena 2 zani tirtha vistA, vathA karIcikaasu jalam / sa cAsattvAtprApnumazakyaH / kazcidaniyato bhAvAbhAvayoH, yathA sNshyaarthH| naca bhAvAbhAvAbhyAM yukto'rtho jagatyasti / tataH prAptunazakyastAdRzaH / anya jJAnanuM aprAmANya: 16. A be pramANa sivAyanA anya jJAnathI darzAvAyelo padArtha kAM te atyaMta viparIta hoya che; jema ke mRgajaLane pANuM mAnI levuM te. e [ viparIta ] padArtha [ je te sthaLe kharekhara ] na hovAthI prApta karI zakAto nathI. to vaLI koIka jJAna je te padArthanA bhAva ke abhAva bAbata anizcitatAvALuM hoya che; jema ke saMzayanA viSayarUpa [koI paNa ] padArtha[nuM ekathI vadhAre kaTivALuM jJAna]. have jagatamAM bhAva ane abhAva baMnethI yukta padArtha hoI zakato nathI. tethI te padArtha prApta karI zakAto nathI. 17. sarveNa cAliDena vikalpena niyAmakamadRSTvA pravRttena bhAvAbhAvayoraniyaMta evArtho darzayitavyaH / sa ca prAptumazakyaH / tasmAdazakyaprApaNamatyantaviparIta bhAvAbhAvAniyataM cArtha darzayadapramANamanyajjJAnam / 17, have liMga sAthe saMbaMdha nahi dharAvatA athavA to vaLI niyAmaka [ evA artha ]nA darzana vinA pravRtta thayelA sarva vikalpa vaDe to bhAvarUpa ke abhAvarUpa hevAnI bAbatamAM aniyata evo padArtha ja pradarzita thavo zakya che; ane e [ aniyatarUpe bhAsato | padArtha prApta thavo zakya nathI. eTale, jenI pati zakya nathI evA padArthane Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa arthAta kAM te atyaMta viparIta [ svarUpe bhAsatA ], kAM to bhAva-abhAvanI bAbatamAM aniyata [bhAsatA] padArthane darzAvatuM anya prakAranuM jJAna te apramANa Thare che. 18. marthaniyamikSArthabiyAsamarthakatuaifnimitta zAnaM mRtA ja taikta tava zAstre vicAryate / tato'rthakriyAsamarthavastupradarzakaM samyagjJAnam / 18. have [sUtranA bhAva tarapha vaLIe te], hetulakSI kriyAnA khapavALA lake to tevI kriyAnI kSamatAvALI je vastu hoya tenI prApti mATe ja jJAnane Azraya le che. ane teone jevA jJAnane khapa hoya che tevA jJAnane ja zAstramAM vicAra karAya che. have A zAstramAM samyajJAnano vicAra karAyo che. emAMthI e vAta [svAbhAvika rIte] phalita thAya che ke samyajJAna [4] hetulakSI kriyA mATe samartha evI vastune batAvanAra hoya che. 19. yacca tena pradarzitaM tadeva prApagIyam / arthAdhigamAtmakaM hi prApakamityuktam / tatra pradarzitAdanyadvastu bhinnAkAraM bhinnadeza bhinnakAlaM ca / viruddhadharmasargAyanyadvastu / dezakAlAkArabhedazca viruddhadharmasaMsargaH / 19. vaLI, [anya jJAnanI sarakhAmaNamAM samyajJAnanI vizeSatA spaSTa karavA kahevuM joIe ke] samyajJAna vaDe je padArtha [je svarUpe] pradarzita thayo hoya te padArtha ti svarUpe) ja pAmI zakAya che. eTale to ame agAu kahI gayA chIe ke samyajJAna padArthanuM Akalana (rASiAma) karAvavA mAtrathI "prApaka' kahevAya, jJAnathI batAvAtI vastuthI je vastu bhinna AkAranI, bhinna sthaLanI ke bhinna kALanI hoya te judI vastu kahevAya; kAraNa ke amuka vastu anya vastu karatAM viruddha evA dharmanA saMsargathI judI vastu' kahevAya che; ane viruddha dharmane saMsarga eTale ja deza, kALa ke AkArane bheda. 20. tasmAdanyAkAravadvastugrAhi nAkArAntaravati vastuni pramANam , yathA pItazaGkhagrAhi zukle shdd'e| dezAntarasthagrAhi ca na dezAntarasthe pramANam , yathA kuJcikAdhivaradezasthAyAM maNiprabhAyAM maNigrAhi jJAna nApavarakasthe maNau / kAlAntAyuktagrAhi ca na kAlAntaravati vastuni pramANam / yathArddharAtre madhyAhnakAlavastugrAhi svapnajJAnaM nArddhagatrakAlavastuni pramANam / 20. eTale anya AkAravALI vastune grahaNa karanAruM jJAna, te karatAM bhinna AkAravALI vastunA saMbaMdhamAM pramANa na kahevAya; jema ke sapheda zaMkhane pILA zaMkha tarIke grahaNa karanAruM jJAna. te rIte eka sthaLe rahelA padArthanuM anya sthaLe rahelA padArtha tarIke grahaNa karanAra jJAna paNuM pramANa nathI; jema ke cInA dANAmAM rahelI maNinI prabhAmAM maNinuM grahaNa karanAruM jJAna oraDAmAM rahelA maNinI bAbatamAM pramANa na kahevAya. vaLI eka kALamAM astitva dharAvatA padArtha para, tenuM anya kALanA padArtha tarIke grahaNa karanAruM jJAna paNa pramANa na gaNAya; jema ke madharAte svapnamAM vistutaH] madharAta sAthe saMkaLAyelI vastunuM madhyAhnakALanI vastu tarIka grahaNa karanAruM jJAna e pramANa na gaNAya. 21. nanu ca dezaniyatamAkAraniyataM ca prApayituM zakyam / yatkAlaM tu paricchinnaM tatkAlaM na zakyaM prApayitum / nocyate yasminneva kAle paricchidyate tasminneva kAle prApayita Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu vyamiti / anyo hi darzanakAlo'nyazca prAptikAlaH / kiM tu yatkAlaM parischinnaM tadeva tena prApaNIyam / abhedAdhyavasAyAcca saMtAnagatamekatvaM draSTavyamiti / 21. [ahIM, koI zaMkA karanAra, bauddha kSaNabhaMgavAdane dhyAnamAM rAkhIne kahe che:] "amuka nizcita sthaLanA ke amuka nizcita AkAranA yogavALA padArtha, [te rUpe ja] maLa zakya che e kharuM; paraMtu padArtha je kALa sAthe saMkaLAyelo jJAta thayo hoya te ja .. pti thavo zakya nathI." [A zaMkAne khulAseH] padArtha je kALe nizcitarUpe jJAta 1.4 che, te kALe ja dUta jJAne] te padArtha prApta karAvavo joIe--evuM kAMI ame kahetA nathI; kAraNa ke vastunA jJAnane kALa eka hoya che ne tenI prAptine kALa anya heAya che. paraMtu, [amAruM kahevAnuM eTaluM che ke] pariccheda (= bedha)nA baLe je padArtha [-kSaNa hoya che te padArthana-kSaNa ja samyajJAna vaDe prApta thavA yogya hoya che. paraMtu jJAnakSaNathI pravRttikSaNa judI hoya che evI pravRttinI potAnI maryAdAne lIdhe prApta thatI padArthakSaNa te jJAtapadArthakSaNathI anya hoya che. Ama hovAthI bodhanI padArthakSaNa ane prAptinI padArthakSaNa vacce abhedanA adhyavasAyane lIdhe mAtra samAnakSaNasaMtatigata ekatva hoya che, [kSaNagata eka nahi, te dhyAnamAM rahe. 22. pUjJAnaM 'pUrva" +Ara nAda sA tathA pUrva mava7 #rLe pUrvamun kAraNazabdopAdAne tu puruSArthasiddheH sAkSAtkAraNaM gamyeta / pUrvazabde tu pUrvamAtram / sUtramAMnA samyajJAnapUrvaka e zabdaprAgane Azaya : 22. "samyajJAnapUrvaka eTale samyajJAna jenI pUve eTale ke [paraMparAe] jenA kAraNurUpe hoya che te. kAraNa kAryanI pUrve AvatuM hovAthI tene "pUrva' zabdathI ulekhyuM, che. [have "pUrva' zabdane badale je "kAraNa zabda vAparyo hota to [ kAraNa" zabdanI sahacArI arthachAyAne lIdhe,] "ahIM puruSArthasiddhinA sAkSAt kAraNanI vAta karI che evuM samajata; paNa pUrva' zabdane kAraNe mAtra pUrve AvanAruM, [vizeSa karIne vyavahita] kAraNa samajAya che. 23. dvividhaM ca samyagjJAnam-arthakriyAnirbhAsaM arthakriyAsamarthe ca pravartakam / tayomadhye yatpravartakaM tadiha parIkSyate / tacca pUrvamAtram / na tu sAkSAtkAraNam / samyagjJAne hi sati pUrvadRSTasmaraNam / smaraNAdabhilASaH / abhilASAtpravatiH / pravRttazca prAptiH / tato na saakssaahetu che - 23. [ "samyajJAnapUrvaka amAsanA prayoga pAchaLane cazaya barAbara samajAya te mATe prathama, samyajJAnanA be prakAra eka bIjI daSTie paDe che te samajIe ] samajJAna be prakAranAM hoya cheH [tRSAtRpti Adi, niSpannaprAyaH] artha diyA (= prajanasAdhaka kriyA)no nirmAsa (= pratIti) karanAruM ane artha kriyA mATe samartha evA padArthamAM pravartAvanAruM. te baMnemAMthI pravartaka evA bIjA prakAranA samyajJAnanuM parIkSaNa A graMthamAM karAya che. have te to [artha kriyAsamarthamAM pravRtinuM] mAtra pUrvagAmI (arthAta paraMparAe kAraNuM) heAya che, sAkSAta kAraNuM nahi; kAraNa ke [te prakAranuM pravarta] samyajJAna thAya eTale pahelAM to [jJAtAne] pote pahelAM anubhavelA [te jAtanA] padArthanuM smaraNa thAya Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda: pratyakSa che, smaraNa thatAM abhilASa thAya che, abhilASathI [te padArtha viSe pravRtti thAya che ane pravRttine aMte tei padArthanA sAkSAta anubhavarUpa prApti thAya che. Ama AvuM samyajJAna prAptinA sAkSAt heturUpa no hetuM. 24 arthanirmANaM tu vacane salAbata tathApi tana rIkSanyamA saiva hi ghelAvnto'rthinH sAzaGkAstatvarIkSyate / arthakriyAni se ca jJAte sati siddhaH puruSArthaH / tena tatra na sAzaGkA arthinH| atastanna parIkSaNIyam / 24. bIjI bAju, bhale artha kriyAne nirbhAsa karanAruM prathama prakAranuM samyajJAna, je te padArthanI sAkSAta prAptirUpa ja hoya, to paNa tenuM parIkSaNa karavAnuM rahetuM nathI; kAraNa ke je bAbata viSe badina evA abhivyApI 2 bAbata viSe buddhi na evA arthAbhilASIe saMdeha dharAvatA hoya tenuM ja parIkSaNa karavAmAM Ave che; artha kriyAno nirdhAra karanAruM samyajJAna to anubhavamAM Ave che te sAthe ja puruSArtha siddha thaI jAya che, tethI tenI bAbatamAM prayojanavAna vyakti saMdehavALI hotI nathI; [kAraNa ke prayojananI sAkSAta siddhi paNa jo saMdehano viSaya banI zake te anavasthA sarjAya. tethI tenuM parIkSaNa karavAnuM rahetuM nathI. 25. tasmAtparIkSArhamasAkSAtkAraNaM samyagjJAnamAdarzayituM kAragazabdaM parityajya pUrvagrahaNa kRtam | 25. AthI [artha kriyAsamartha vastunI prAptinA asAkSAt kAraNarUpa [bIjA prakAranuM] samyajJAna graMthamAM carcavA lAyaka che ema darzAvavA "kAraNu" zabdane badale "pUrva' zabdane prayoga karAya che. 26. puruSArtha: puruSArtha ! arthata ti "artha, vAsthata rRti cAvatA dekartha upAdeyo vA / heyo hyartho hAtumiSyate, upAdeyo'pyupAdAtum / na ca heyopAdeyAbhyAmanyo rAzirasti / upekSaNIyo hyanupAdeyatvAddheya eva / savapuruSArthasiddhi' e zabdaprogane bhAvArtha : 26. puruSano artha eTale 'puraSArtha. 15 (= icchavuM) e dhAtu parathI kaI zabda banyo che je IcchAno viSaya bane te "artha' kahevAya. e athI kAM to heya (= tyajavA jevo) hoya, kAM to upAdeya (= aMgIkAravA lAyaka). "heya' arthane TALavAnI IrA karAya che. upAdeya arthane meLavavAnI IcchA karAya che. "heya' ane 'upAdeya" e be sivAya arthano trIjo koi prakAra hoto nathI. keTalAka loko arthano trIjo "upekSaNIya evo prakAra paNa nideze che. e aMge amAro khulAso e che ke ] "upekSaNaya artha paNa chevaTe upAdeya ne hAI "heya ja gaNAvA pAtra che. / \ 1 27. tasya siddhinimupAdAnaM ca / hetunibandhanA hi siddhirutpattirucyate / jJAnanibandhanA tu siddhiranuSThAnam / heyasya ca hAna nanuSThAnam , upAdeyasya copAdAnam / tato heyopAdeyayohAnopAdAnalakSaNA'nuSThitiH siddhirityucyate / nyA. 2 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 27. have puruSArthanI siddhi eTale kAM to heyane] tyAga, kAM to [upAdeyano] svIkAra. [ahIM 'siddhi' zabdanA saMbhavita be arthanI spaSTatA karIne AgaLa cAlIeH] je siddhi koI kAraNasAmagrIne lIdhe thAya te "utpatti' kahevAya; jyAre koI jJAnamAMthI pariNamatI siddhi te anuSThAna' (= amala) kahevAya. have heya padArthanA saMdarbhamAM anuSThAna eTale te padArthane tyAga ane upAdeya padArthanA saMdarbhamAM anuSThAna eTale tenuM grahaNuM. Ama heyanA tyAgarUpa ke upAdeyanA grahaNarUpa anuSThAna e ja siddhi kahevAya. [Ama puruSArthasiddhi' zabdanA puruSArthanI utpatti evA anya karelA arthane asvIkAra karIne puruSArthanuM anuSThAna (= AcaraNa)" evo artha karavA yogya che. ] 28. sarvA cAsau puruSArthasiddhizceti / sarvazabda iha dravyakAtsnye vRtto na tu prakArakAranye / tato nAyamarthaH - dviprakArApi siddhiH samyagjJAnanibandhanaiveti / api tvayamarthaH -yA kAcitsiddhiH sA sarvA kRtsnaivAso samyagjJAnanibandhaneti / mithyAjJAnAddhi kAkatAlIyA'pi nAstyarthasiddhiH / 28. have, "sarvapuruSArtha siddhi eTale badhI puruSArthasiddhio [ane nahi ke badhA prakAranI puruSArthanI siddhi]. ahIM "sarva zabda puruSArthasiddhinA ekeeka dAkhalAne ullekhavA vAparyo che, mAtra badhA prakAro ja sUcavavA mATe nahi. eTale [amArI agAu keTalAke kahyA mujaba ahIM evo artha levAnuM nathI ke baMne prakAranA puruSArthanI siddhi simyajJAna para nirbhara che. ene badale A prakAre artha che : puruSArthanI je koI siddhi heya te badhI ja samyajJAna para AdhArita che. eTale ke sicyAjJAnane AdhAre to kAkatAlIya nyAye paNa arthasiddhi thatI ja nathI. (bIjA zabdomAM : artha siddhimAtra mATe samyajJAna pUrve tevuM jarUrI ja che.) 29. tathA hi - vaDhi pratimartha ghAyatvevaM to mArArthasiddhiH | praDhafi = prArabdhagjnyaanmev / pradarzitaM cAprApayanmithyAjJAnam / aprApakaM ca kathamarthasiddhinibandhanaM syAt ? tasmAdyanimadhyAjJAnaM na tato'rthasiddhiH / yatazcArthasiddhistatsamyagjJAnameva / ata eva samyagjJAnaM yatnato vyutpAdanIyam / yatastadeva puruSArthasiddhinibandhanam / 29. A vAta Ama samajIemAnI lo ke mithyAjJAna paNa] AvI rIte (arthAt samyajJAnanI jema) pate pradarzita karelA padArthane, [pachI karelI pravRtti dvArA] pamADe che, eTale ke tenAthI [paNa] puruSArthasiddhi thAya che. paNa je te Ama prazita padArthanI jo prApti karAvatuM hoya to pachI te samyajJAna ja hoI zake, [mithyAjJAna nahi]. ane je pradarzita arthanI prApti na karAve [ - bhale kadAca pradarzita karatAM judA padArthanI prApti karAve -] te te mithyAjJAna hovuM joIe. ane je te pradarzita) arthanI prApti na karAve to pachI te pradarzita evA arthanI siddhinuM kAraNa paNa kaI rIte kahevAya ? eTale je mithyAjJAna hoya che tenAthI pradarzita] arthanI siddhi thatI nathI; jenAthI [pradarzita arthanI siddhi thatI hoya che te to samyajJAna ja hAvAnuM. AthI ja samyajJAnanI samaja yatnapUrvaka keLavavI joIe; kAraNa ke te ja puruSArthasiddhinuM nimitta hoya che, Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa 12 30 tato yAvad brUyAdyA kAcitpuruSArthasiddhiH sA samyagjJAnanibandhanaiveti tAvaduktaM sarvA sA samyagjJAnapUrviketi / itizabdastasmAdityasminnarthe / yattadozca nityamabhisambandhaH / tada yamarthaH - yasmAtsamyagjJAnapUvikA sarvapuruSArthasiddhiH, tasmAt 'tat' samyagjJAnaM vyutpAdyate / 30, eTale sarva puruSArthasiddhi samyagnAnapUrvaka thAya che' enA artha e ke jekAI puruSArthasiddhi haiAya che te samyagnAnane ja AbhArI heAya che. sUtramAMnA ema karIne' e zabdanA artha che te kAraNe' ane 'je' ane 'te' e zabde nitya ekakhIjA sAthe joDAyelA AI- [sUtramAMnA pUrvArdha ane uttarArdhanuM kArya kAraNabhAve joDANa thatAM] Ama artha thaze : sarva puruSArtha siddhi samyagnAnapUrvaka thAya che tethI te samyagnAnanuM vyutpAdana karAvAya che,' 31. yadyapi ca samAse guNIbhUtaM samyagjJAnaM tathApIha prakaraNe vyutpAdayitavyatvAtpradhAnam / tatastasyaiva tacchadena sambandhaH / 31, [sUtranA vAkacanA pUrvArdhamAM AvatA 'samyagnAna' zabda 'samyagnAnapUrvaka' e samAsaneA eka bhAga ja heAvAthI gauNa banI jAya che, tethI tenu vyutpAdana karavAmAM Ave che' e uttarArdhamAM AvatA 'tenuM" zabdathI 'samyagdAna' artha kevI rIte levAya evA vAMdhA kAI svAbhAvika rIte le, temane uddezIne ame Ave! khulAsA karIe chIe H] jo ke samyagnAna' zabda ['samyagnAnapUrvaka' e] samAsamAM hAvAthI gauNa banI gayA che, chatAM A graMthamAM tenuM [ja] vyutpAdana karavAnuM heAI te mukhya banI jAya che. AthI [vAkayanA uttarArdha - mAMnA] 'tenu zabdathI e samyagnAna ja nirdezAya che. 32. 'vyutpAdyate' kRti vipratipattiniArona pratipAdyuta kRti ) 32. vyutpAdana karAya che" eneA artha e ke e aMge je matAMtare| heya te dUra karIne [tenA sAcA svarUpanuM] pratipAdana karAya che. (1) caturvidhA cAtra vipratipattiH saMkhyA - lakSaNa - gocara - phalaviSayA / tatra saMkhyAvipratipatti nirAkartumAha dvividhaM samyagjJAnam // 2 // samyagnAnanAM saMkhyA, lakSaNa, viSaya ane phaLa e cAra bAbate aMge matAMtara che. temAMthI, prathama samyagnAnAnI saMkhyA (=prakAra) bAbatanA matAMtaranuM nirAkaraNa karavA mATe kahe che : sabhyajJAna dvividha che: (1) dvividhamiti / dvo vidhau prakArAvasyeti dvividham / saMkhyApradarzanadvAreNa ca vyaktibhedoM darzito bhavati / dve eva samyagjJAnavyaktI iti / vyaktibhede ca pradarzite prativyaktiniyataM samyagjJAnalakSaNamAkhyAtuM zakyam / apradarzite tu vyaktibhede sakalavyaktyanuyAyi samyagjJAnalakSaNamekaM na zakyaM vaktum / tato lakSaNakathanAGgameva saMkhyAmedakathanam / apradarzite tu vyaktibhedAtmake saMkhyAbhede lakSaNabhedasya darzayitumazakyatvAt / lakSaNanirdezAGgatvAdeva ca prathamaM saMkhyAbhedakathanam // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu kividha e simAsIno artha thAya ? "jenI be vidhA (=prakAra) che tevuM che. Ama samyajJAnanI saMkhyA kahIne tenA bhinna prakAre tarapha aNasAra karyo che. samyajJAnanA prakAro mAtra be che ema [ahIM maryAdA bAMdhI che). - hive koIne ema thAya ke prathama samyajJAnanI sarvasAmAnya vyAkhyA ApavAne badale sIdhuM prakArana ja kema karyuM. Ane khulAso e che ke] prathama prakArabheda kahIne pachI e dareka prakArane lAgu paDatuM samyajJAnanuM lakSaNa kahevAnuM zakya che; prakArabheda kahyA vagara te dareka prakArane lAgu paDe tevuM eka sarvasAmAnya lakSaNa kahevAnuM zakya nathI. tethI tenI saMkhyAnuM kathana e tenA lakSaNakathananI ja pUrvabhUmikA banatuM] aMga che. [Ama pratyeka prakAranuM alaga lakSaNa ja karavuM zakya che te sthitimAM,] prakArano nirdeza sUcavatuM saMkhyAkathana karyA vagara te pratyeka prakAranuM bhinna lakSaNa batAvavuM azakya che. Ama lakSaNanidezanA aMgarUpe ja saMkhyAnuM ithane A sUtramAM karAyuM che. (2) kiM punastad dvaividhyamityAha pratyakSanumAnajori I ra . have te dividhapaNuM vigate spaSTa karatAM kahe che : pratyakSa ane anumAna e rIte. (3). 1. pratyakSata . pratijad Azrita lakSam | 'atyAH mAtAcaLe dvitIya (vA. 2. 2. 18) iti samAsaH / prAptApannAlaGgatisAmAseSu paravalliGgatApratiSedhAt abhidheyavalliGge si kika pratyakSarAH siddhaH | 1"pratyakSa zabda samajavA temAM AvelA "prati" ane "akSa' zabdanA artha samajIe to ] "prati" eTale "pratigata" arthAt Azrita, [ane "akSa" eTale AMkha ane, lakSaNathI, koI paNa indriya] eTale akSa arthAt indriyane Azrita te pratyakSa. pratyakSa e samAsanI racanA [aSTAdhyAyI' sUtra 2.ra018 paranA] "arayAda karatArthe dritIya' (arthAta gati vagere upasargo kAnata arthAt 'pasAra kareluM vagere arthomAM dvitIyA vibhaktimAM rahelAM pado sAthe samAsa race che) e [kAtyAyananA vAtika] mujaba thaI che. prityakSa" zabdanI A rItanI vyutpatti ghaTAvyA bAda aSTA. ra.4.2 6 paranA] "dattAnAtisamApu' (arthAt guta, sAvana, ara evA pUrva padavALA tathA "gativALA tapuruSa samAsAmAM pAchalA padanA liMga mujaba ja samAsanuM liMga na samajavuM) e vArtika] mujaba pAchalA padanA liMgano pratiSedha thayo hoI AvAM samAsanuM liMga temanA abhidheya (=vizeSya) mujaba nakkI thaze. ethI "pratyakSa zabda traNe liMgamAM AvI zakaze. pratyakSa zabdanA vyutpattisiddha artha karatAM enA vyavahArasiddha athanI vyApakatA : 2. kSatigra yuvattinimitta zastha | na tu pratinimittanuM ! nena svakSatrittvenekaarthsmvetmrthsaakssaatkaaritvN lakSyate / tadeva zabdasya pravRttinimittam / tatazca yatkiJjidarthasya sAkSAtkAri jJAnaM tat pratyakSamucyate / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa 1 2. "pratyakSa zabdathI indriya para Azrita [jJAna]" e je artha sUcavAya che te tenI [upara kahelI] vyutpattine lIdhe ja; jayAre tenA vyavahAramAM thatA pragamAM mAtra A ja artha hoto nathI. (eTale ke vyavahAramAM mAtra Indriya para Azrita arthAta Indriyajanya jJAnane ja "pratyakSa' kahevAmAM AvatuM nathI.) "Indriya para Azrita" evA [vyutpattisiddha mULa] artha parathI [kALe karIne,] indriyAzrita jJAnamAM tenA akSAzritatva sAthe rahela vastune sAkSAtkAra karAvavAno guNadharma dhyAnamAM laIne, "padArthane sAkSAta anubhava karAvanAra jJAna" evo pratyakSa' zabdano [vyApaka] artha lakSita thaye. TUMkamAM, "pratyakSa' zabdano vyavahAramAM prayoga tene (=artha sAkSAtkAritvane) dhyAnamAM laIne ja thAya che. te A rIte padArthane sAkSAta anubhava karAvanAra jJAna te pratyakSa" kahevAya. 3. yadi tvakSAzritatvameva pravRttinimittaM syAdindriyavijJAnameva pratyakSamucyeta, na mAnasAdi / 3. tene badale jo vyavahAramAM "pratyakSa' zabdano prayoga mATe, [je te jJAnamAM IndriyAzritapaNuM hovAnuM Avazyaka manAtuM heta te indriyathI thatA jJAnane ja "pratyakSa kahevAmAM Avata; mAnavijJAna vagerene paNa "pratyakSa" kahevAmAM Avata nahi. [paraMtu kharekhara to tene ya "pratyakSa kahevAmAM Ave che. eTale "pratyakSa" zabdane vyApaka artha ja ahIM karavAno che.] 4. yathA chata H gata jananakriyAcAM vyutpatiDavi jovA gamanakSiArthasmvetN gotvaM pravRttinimittIkaroti / tathA ca gacchatyagacchati ca gavi gozabdaH siddho bhavati / 4. [zabdanI vyutpattijanita arthane vyavahAramAM custapaNe vaLagI rahevAmAM AvatuM nathI te samajavA eka bIjuM udAharaNa joIeH ] jema ke je zabdanA arthamAM nim arthAta "javuM' e dhAtu parathI] "je gamana kriyA kare te che" evI vyutpattine AdhAre mULamAM to javAnI kriyA aMgabhUta gaNAI haze. tema chatAM jo zabdane vyavahAramAM upayoga karavA mATe gamanakriyA jemAM [kyAreka dekhAya che tevA [amuka viziSTa] prANImAM ja samata (8otapreta) thayeluM jove (paNuM) ja niyAmaka tatva banI rahe che. (eTale ke stra anubhavAya tyAM jo zabda vaparAya che.) A rIte gamana karatAM ke na karatAM game tevAM gAya ke baLada mATe no zabdano upayoga siddha thAya che. 5. mIyate'neneti mAnam / karaNasAdhanena mAnazabdena sArUpyalakSaNaM pramANamabhidhIyate / liGgagrahaNasambandhasmaraNasya pazcAnmAnamanumAnam / gRhIte pakSadharme smRte ca sAdhyasAdhanasambandhe'numAnaM pravartata iti pazcAtkAlabhAvyucyate / 5. [have anumAnano artha samajIe : temAM rahelA mAna zabdano mA-mApavuM e dhAtu parathI artha Ama thAya?] jenA vaDe mapAya te mAna. karaNavAcaka evA mAna zabdathI, arthasarUpatA e jenuM lakSaNa che tevuM pramANa ulalekhAya che. [have mana sahita mana zabdano artha karIe to : ] liMgagrahaNa ane saMbaMdhasmaraNanI pachI (mana) saMbhavatuM mAna te anu-mIna, [liMgabhUta pakSadharmanuM grahaNa ane sAdhyasAdhanasaMbaMdhanuM smaraNa thayA pachI anumAna pravartatuM hovAthI te pAchaLathI thatuM jJAna kahevAya che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nyAyabindu 6. rAH pratyakSanumAna stutyuttva samravanoti | yathAvanAmAMvivArtha prApaprtykss pramANam, tadvat arthAvinAbhAvitvAdanumAnamapi paricchinnanartha prApayatpramANamiti / / 6. sUtramAM ane' zabda pratyakSa ane anumAna sarakhA baLavALAM hovAnuM sUcave che, jemAM pratyakSa e padArtha sAthe avinAbhAvasaMbaMdhavALuM hAI padArtha prApta karAve che tethI pramANa che, tema anumAna paNa padArtha sAthe avinAbhAvavALuM hAI nizcita padArthane prApta karAve che tethI pramANa che. (3) tatra pratyakSaM kalpanA'poDhamabhrAntam // 4 // temAM pratyakSa te ka5nArahita ane abhrAta hoya che. (8) 1. tatreti saptamyarthe vartamAno nirdhAraNe vartate / tato'yaM vAkyArthaH - tatra tayoH pratyakSAnumAnayoriti samudAyanirdezaH / pratyakSamityekadezanirdezaH / tatra samudAyAtpratyakSatvajAtyaikadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNam / - 1. sUtramAM temAM" e saptamI vibhaktivALA zabda nirdhAraNanuM (=samudAyamAMthI eka ghaTakane juduM pADavAnuM) kAma kare che. eTale vAkyartha Ama thAya : 'temAM' eTale ke te pratyakSa ane anumAnamAM - A the samudAyanide za. "pratyakSa' zabda dvArA te samudAyamAMnuM eka ghaTaka nidezAyuM che. Ama [be samyajJAnarUpa] samudAyamAMthI pratyakSatvajAtirUpa eka ghaTakane alaga tAravI ApyuM che te nirdhAraNa" kahevAya. 2. tatra pratyakSamanUdya kalpanA'poDhatvamabhrAntatvaJca vidhIyate / yattadbhavatAmasmAkaM cArtheSu sAkSAtkAri jJAnaM prasiddha tarakalpanA'poDhAbhrAntatvayuktaM draSTavyam / 2. A vAkyamAM pratyakSajJAnane vAkyanuM uddezya banAvIne te kalpanArahita ane abrAnta hoya che tevuM vidhAna karyuM che. [eTale saravALe artha Ama thAya :] tamArI ane amArI samajamAM padArthone sAkSAtkAra karAvanAra ["pratyakSa" nAmanuM] je jJAna prasiddha che te jJAna kalpanArahitatA ane abrAntatAvALuM hoya che te lakSamAM levuM. 3. na caitanmantavyaM kalpanA'poDhAbhrAntatvaM cedaprasiddhaM, kimanyatpratyakSasya jJAnasya rUpamavaziSyate yat pratyakSazabdavAcyaM sadanUyateti / 3. [sUtranA samagra vidhAna aMge kadAca koI Avo mata pragaTa kare : ] "vAkyanuM udezya te prasiddha padArthane ulekhe ane vidheya te uddezyanA aprasiddha dharmo kahe te nyAye,] je [pratyakSanA lakSaNaghaTaka vidheyarU5] kapanArahitatva ane abrAntatva [ pratyakSanA ] aprasiddha dharmo] hoya te pratyakSa jJAnanuM kayuM jJAna ane prasiddha] pAsuM bAkI rahe, je pratyakSa zabdanA vAcyArtharUpa hAI "anuvAda ne pAme (=uddezyapada dvArA ullekhAya)? amane te evuM koI pAvuM jaNAtuM nathI. Ama vidhAnanAM uddezya ane vidheya baMne ajJAta hAI vidhAna nirarthaka Tharaze." Ama vicAravuM ThIka nathI; 4. yasmAdindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyyartheSu sAkSAtkArijJAnaM pratyakSazabdavAcyaM sarveSAM prasiddham, tadanuvAdena kalpanA'poDhAbhrAntatvavidhiH / 4. kAraNa ke indriyane anvayavyatirekane anusaranAruM evuM padArthone sAkSAta anubhava karAvanAruM jJAna ke je "pratyakSa' zabdathI ullekhAya che te to badhA mATe prasiddha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa che; [Ama sAmAnyarUpe prasiddha evA tene anuvAda karIne, [tanA svarUpanA viziSTa jJAna mATe] temAM kalpanArahitatva ane abrAntatvanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. 5. kalpanAyA apoDhamapetaM 'kalpanA'poDham / kalpanAsvabhAvarahitamityarthaH / 5. kalpanArahita" eTale ka9panAthI vegaLuM - eTale ke kalpanArUpa svabhAva vinAnuM. 6. abrAnta arthanivAra vatuems varjatamu | arthArAma = vastupe sanniveshiipaadhivrnnaatmkm / tatra yanna bhrAmyati tadabhrAntam / 6. "abrAnta" eTale artha kriyAnI kSamatAvALA vastu svarUpa para viparIta nahi te. ahIM khAsa spaSTatA karavI joIe ke saMniveza (=bhAsatA cerasa, goLa Adi AkAro) e jene upAdhi (kavizeSaNa) che tevo vaNa (trazulAdi paramANuo ke dharmone saMdhAta) te ja artha kriyAkSama vasturUpa ema samajavAnuM che. e svarUpanA grahaNa bAbata je jJAna bhrama dharAvatuM nathI te "abrAnta' kahevAya. 7. kSatriyaM vipratipattinirAma, na vanamAnanivRrartham | thataH vanaDapoddhgrhnnenaivaanumaanN nivartitam / tatrAsatyabhrAntagrahaNe gacchavRkSadarzanAdi pratyakSaM kalpanA'poDhatvAt syAt / tato hi pravRttena vRkSamAtramavApyata iti saMvAdakatvAtsamyagjJAnam, kalpanA'poDhatvAcca pratyakSamiti syAdAzaGkA / tannivRttyarthamabhrAntagrahaNam / taddhi bhrAntatvAnna pratyakSam / trirUpaliGgajatvAbhAvAcca nAnumAnam / na ca pramANAntaramasti / ato gacchadvazvadarzanAdi mithyAjJAnamityuktaM bhavati / 7. [pratyakSanA A be lakSaNenuM kathana [pratyakSa jJAnanA svarUpa viSenA matAMtaro nivAravA mATe thayuM che, anumAnathI pratyakSanuM judApaNuM batAvavA mATe nahi; kAraNa ke kapanArahita' e eka vizeSaNathI ja pratyakSanuM anumAnathI judApaNuM to siddha thaI gayuM che. paNa je "abrAnta" e vizeSaNa na mUkyuM hota to [cAlatA vAhane thatuM] gatimAna vRkSanuM darzana Adi jJAna paNa kalpanArahita hovAthI, pratyakSa kahevAta; kAraNa ke te jJAnathI pravRtta vyakti [gatirUpa vizeSaNarahita evA vRkSamAtrane to prApta kare ja che, tethI te saMvAdaka jJAna hoI samyajJAna kahevAya ane vaLI e jJAna 95nArahita hovAthI pratyakSa kahevAya tevI zaMkA kAI uThAve te zakya che. evI zaMkAne avakAza na rahe te mATe sUtramAM "abrAnta vizeSaNa paNa mUkayuM che. eTale e (gatimAna vRkSanuM jJAna) bhAta hovAthI pratyakSa karatuM nathI. vaLI e jJAna [ AgaLa kahevAnArAM | traNa lakSaNathI viziSTa evA liMgamAMthI janmatuM na hovAthI anumAna paNa nathI. ane A sivAya anya keI pramANa to che nahi. AthI gatimAna vRkSanuM darzana Adi mithyAjJAna che evuM phalita thAya che. 8. yadi mithyAjJAnaM, kathaM tato vRkSAvAptiriti cet, na to vRkSAvAptiH / nAnAdezagAmI hi vRstena paricchinnaH / ekadezaniyatazca vRkSo'vApyate / tato yaddezo gacchavRkSo dRSTastaddezo nAvApyate / yadde zazcAvApyate sa na dRSTa iti na tasmAtkazcidartho'vApyate / jJAnAntarAdeva tu vRkSAdirartho'vApyate / ityevamabhrAntagrahaNaM vipratipattinirAsArtham / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 8. [ hajI ye kAI pUche ] "jo e mithyAjJAna hAya tA tene lIdhe vRkSanI prApti kaI rIte thAya che ?' [AnA uttara che: ] e jJAnane lIdhe vRkSaprApti thatI nathI; kAraNa ke e jJAnathI teA vividha pradezamAM vicaratA vRkSanuM Akalana thayelu'; jyAre je vRkSanI prApti thAya che te teA eka sthaLe sthira evuM vRkSa che. Ama gatimAna vRkSane je [vividha] pradezanA saMpa mAM joyeluM te [ vividha ] pradezanA saMparkavALuM vRkSa prApta thatuM nathI, ane je [eka nizcita] pradeza sAthe sakaLAyelu vrukSa prApta thAya che te [pe] te joyuM nahetuM. eTale pelA jJAnathI keAI paTTA prApta thatA ja nathI. [sthira] vRkSAdinI je prApti thAya che te te| anya jJAnane ja AbhArI che. Ama abhrAnta' e vizeSaNa [pratyakSanA svarUpa aMgaeNnA anya] ayeAgya matanuM nirasana karavA mATe mUkavAmAM AvyuM che, 9. tathA abhrAntagrahaNenApyanumAne nivartite kalpanApoDhagrahaNaM vipratipattinirAkaraNArtham / bhrAntaM hyanumAnam, svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyena pravRttatvAt / pratyakSaM tu grAhye rUpe na viparyastam / 16 9. [vaLI khIjI bAjuthI ema paNa kahI zakAya ke jema ekalu kalpanArahita'vizeSNu,] tema ekaluM 'abhrAnta' vizeSaNa paNa pratyakSathI anumAnane juduM pADI Ape che. tema chatAM 'kalpanArahita' e vizeSaNa [savikalpaka pratyakSa svIkAranArA] paramatanuM nirasana DharavA prayeAjAyuM che. ['abhrAnta' e vizeSaNa pratyakSane anumAnathI juduM pADI Ape che ema kahevAnuM] kAraNu e ke anumAna tA bhrAnta jJAna che- te jJAna peAtAnAmAM jene pratibhAsa che te [tirUpa] avastu viSe, te vastu che eve| nizcaya karIne pravarte che. jyAre pratyakSa tA peAtAnA grAhya viSaya viSe viparIta hetu nathI. 10. na tvavisaMvAdakamabhrAntamiha grahItavyam / yataH samyagjJAnameva pratyam, nAt | tatra samyagjJAnatvAdevAvisaMvAdakatve labdhe punaravisaMvAdakagrahaNaM niSprayojanameva / evaM hi vAkyArthaH syAt - pratyakSAkhyaM yadavisaMvAdakaM jJAnaM tat kalpanA'poDhamavisaMvAdakaM ceti / na cAnena dviradisaMvAdakagrahaNena kiJcit / tasmAd grAhye'rthakriyAkSame vasturUpe yaviparyastaM tadabhrAntamiha vetijyam / / 10, sUtramAMnA abhrAnta' e vizeSaNane artha avisaMvAda' eveza na karaveza; kAraNa ke pratyakSa paNa samyagdAna ja che, asamyagdAna nahi. ane tema heAvAthI ja tenu avisaMvAdakapaNuM siddha thaI jAya che, tethI pharI [abhrAnta' pada dvArA] tene avisaMvAdaka kahevAnuM zuM prayeAjana rahetu nathI. [jo abhrAnta'neA artha paNa avisaMvAdaka laIe tA] vAkathArtha Ave! thAya : 'pratyakSa nAmanuM je avisaMvAda jJAna che te kalpanAhita ane avisaMvAdaka hAya che.' A rIte e vAra 'visaMvAdaka' kahevAthI kaze| [vizeSa] hetu saratA nathI. tethI abhrAnta' e vizeSaNane artha ahIM 'arthakriyA mATe samartha evA grAhya vasturUpa paratve aviparIta' eve ja karaveA ghaTe. (4) kIdRzI punaH kalpaneha gRhyata ityAha - abhilA saMsarga yogyapratibhAsA pratItiH kalpanA // 5 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda: pratyakSa 17 [pratyakSajJAnane "kalpanArahita" kahyuM to] temAM "kapanA'nuM svarUpa zuM samajavAnuM che? - A praznanA uttararUpe kahe che : abhilApasaMgane yogya pratibhAsavALI pratIti te kalpanA. (5) 1. AmirApeTA mamiteDaneneti "mirA" vAvavA. raH | samApana saMsada abhilApasaMsargaH / ekasmijJAne'bhidheyAkArasyAbhidhAnAkAreNa saha grAhyAkAratayA mIlanam / tato yadaikasmijJAne'bhidheyAbhidhAnayorAkArau saMniviSTau bhavatastadA saMsRSTe'bhidhAnAbhidheye bhavataH / abhilApasaMsargAya yogyo'bhidheyAkArAbhAso yasyAM pratItau sA tathoktA / 1. sUtramAMnA "abhilApa" zabdanI vyutpatti [mistram dhAtu parathI] "jenAthI padArtha abhilapAya (arthAta ulekhAya) te" evI heI tene artha "vAcaka zabda" evo thAya. (bIjA zabdomAM : "abhilApa" eTale koI paNa padArthane ullekhavA ke oLakhavA vyavahAramAM vaparAto zabda.) ane "abhilApasaMsarga" eTale vAcaka zabda sAthe saMsarga. [ahIM mitrAne saMsarga tenA vAcya evA viSaya sAthe samajavAnuM che. eTale] jyAre koI jJAnamAM abhidheya (=vAya)nA AkAra sAthe abhidhAna (=abhilApa)ne AkAra paNa grAhya (viSaya) rUpe anubhavAya tyAre "abhilApasaMsarga' thayo kahevAya. Ama jyAre eka jJAnamAM abhidheya ane abhidhAnanA AkAre sAthe pravezyA hoya tyAre temAM abhiyAna ane abhidheyane "saMsarga thayo kahevAya. ane je pratItimAM abhidheyanA AkArane pratibhAsa abhilApa(=abhidhAna)nI sAthe saMsarga pAmavAnI yogyatA (zakyatA) vALA hoya te "abhilApasaMsargane gya pratibhAsavALI pratIti' kahevAya. 2. tatra kAcitpratItirabhilApena saMsRSTAbhAsA bhavati, yathA vyutpannasaMketasya ghaTArthakalpanA ghaTazabdasaMsRSTArthAvabhAsA bhavati / kAcittvabhilApenAsaMsRSTA'pyabhilApasaMsargayogyAbhAsA bhavati / yathA bAlakasyAvyutpannasaMketasya kalpanA / 2. have, koIka pratItimAM abhilApanA saMsargane pAmela pratibhAsa (=jJAnAkAra) hoya che; jema ke [yathAyogya zabdasaMketathI paricita vyaktinI ghaTapadArtha saMbaMdhI kalpanA 'ghaTa' e zabda sAthe saMsargane pAmelA pratibhAsavALI hoya che; jyAre koIka pratItimAne pratibhAsa te abhilApanA saMsargane pAmela na hovA chatAM tevA saMsarganI zakyatAvALA hoya che; je ! ke zabdasaMketathI aparicita evA bALakanI kalpanA. 3. tatra 'abhilApasaMsRSTAbhAsA kalpanA' ityuktAvavyutpannasaMketasya na saMgRhyeta / yogyagrahaNe tu sApi saMgRhyate / yadyapyabhilApasaMsRSTAbhAsA na bhavati tadaharjAtasya bAlakasya kalpanA, abhilApasaMsargayogyapratibhAsA tu bhavatyeva / yA cAbhilApasaMsRSTA sApi yogyA / tata ubhayorapi yogyagrahaNena saMgrahaH / 3. te have je sUtramAM kalpanAne "abhilApa sAthe saMsargane pAmelA AbhAsavALI" kahI hota to, jene saMtanI khabara nathI tevI vyaktinI ka95nAne vyAkhyAmAM samAveza na thAta. paraMtu "saMsargane yogya e prayoga karavAthI tene paNa samAveza thaI jAya nyA, 3 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nyAyamindu che; kAraNa ke tarata janmelA bALakanI kalpanA bhale abhilApasavALI na heAya, chatAM tevA saMsarganI yAgyatA tA dharAve ja che, vaLI je kalpanA abhilApanA saMsarga [vyakta rIte] pAmI che te paNa tevA saMsargane yeAgya tA kahevAya ja. Ama vyAkhyAmAM yAgya' e zabda vAparavAthI A baMne prakAranI kalpanAne samAveza thaI jAya che. 4. asatyabhilApasaMsarge kuto yogyatAvasitiriti cet / aniyatapratibhAsatvAt / aniyatapratibhAsatvaM ca pratibhAsaniyama hetorabhAvAt / grAhyo hyartho vijJAnaM janayanniyatapratibhAsaM kuryAt, yathA rUpaM cakSurvijJAnaM janayanniyatapratibhAsaM janayati / vikalpavijJAnaM tvarthAnnotpadyate / tataH pratibhAsaniyama hetorabhAvAdaniyatapratibhAsam / kalpanAgata pratibhAsanI avastuniSThatA : 4. ahIM kAine prazna thAya ke kAI pratItimAM abhilApane kharekhara saMsana thayeA hAya tA saMsarganI yeAgyatAnA nizcaya kevI rIte thAya ? AnA javAba e che ke je te pratItimAM rahelA aniyata pratibhAsane lIdhe tenI e yAgyatA kaLAya che. [ have A pratItimAM kiMvA aniyata pratibhAsa - jene 'vikalpa' paNa kahe che - temAM aniyatapaNuM kema rahetuM haze evA prazna prAsa`gika rIte thAya, ene khulAsA e che ke] tevI pratIti, pratibhAsanuM niyamana karanArA kAraNamAMthI (=sAme hAjara evA naryA padArthamAMthI) utpanna thatI na heAvAthI aniyata evA pratibhAsavALI heAya che. ahIM dhyAnamAM rAkhavu' joIe ke [sAme vastutaH upasthita evA naryA] grAhya artha jyAre kAI jJAna janmAve tyAre ja nAtAmAM niyata pratibhAsa (=nakkI vastulakSI AkAravALI chApa) utpanna kare che - jema ke rUpa cakSuvijJAna janmAve che tyAre niyata pratibhAsa janmAve che, jyAre vikalparUpa jJAna tA [naryAM grAhya] padArthamAMthI utpanna thatuM nathI; [te te| padArtha upara jJAtAe peAtAnA AgavA saMskAra ke vAsanAne baLe karelAM avAstavika ArApaNAne AbhArI hAya che.] Ama koi jJAna pratibhAsanuM niyamana karanArA kAraNamAMthI utpanna thatuM na heAya tyAre aniyata pratibhAsavALuM heAya che. 5. kutaH punaretat vikalpo'rthAnnotpadyata iti ? arthasaMnidhinirapekSatvAt / bAlo'pi hi yAvaddddazyamAnaM stanaM 'sa evAyam' iti pUrvadRSTatvena na pratyavamRvati tAvannoparatarudito mukhamarpayati stane / pUrvadRSTAdRSTaM cArthamekIkurvad vijJAnamasaMnihitaviSayam / pUrvadRSTasyAsaMnihitatvAt / asaMnihitaviSayaM cArthanirapekSam / anapekSaM ca pratibhAsaniyama hetorabhAvAdaniyatapratibhAsam / tAdRza cAbhilApasaMsargayogyam / 5. [kAi pUche H ] "AvA vikalpa padArthamAMthI utpanna nathI thatA ema kema kahI zakAya, vAru ?'' [tene uttara H] kAraNa e ke te padArthanI upasthiti bAbatamAM nirapekSa heAya che; [dA. ta.,] bALaka paNa stana joyA bAda jyAM sudhI * A te ja stana che' ema karIne ene pahelAM joyelA stana tarIke oLakhatuM nathI tyAM sudhI chAnu` rahIne stana meAMmAM letuM nathI. have A prakAre agAu joyelA padArtha ane pachI joyelA padArthane eka kalpI letuM jJAna e anupasthita viSayane ja lakSatu' gaNAya; kAraNa ke pUrve joyelA padArtha kaMi [hAla] upasthita hAtA nathI. have Ama anupasthita viSayane lakSatu jJAna Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda: pratyakSa te padArtha-nirapekSa ja kare. ane ema padArtha aMge nirapekSa hovAthI te pratibhAsanuM niyamana karanArA kAraNamAMthI utpanna thatuM na gaNAya; eTale aniyata pratibhAsavALuM hoya che. ane tevuM jJAna abhilApa sAthe saMsarga pAmavAne yogya gaNAya. 6. indriyavijJAnaM tu saMnihitArthamAtragrAhitvAdarthasApekSam / arthasya ca pratibhAsaniyamahetutvAnniyatapratibhAsam / tato nAbhilApasaMsargayogyam / 6. jyAre bIjI bAju Indriyajanya jJAna mAtra upasthita padArthanuM ja grahaNa karatuM hAI padArtha sApekSa hoya che. ane e padArtha te jJAnamAM thatA pratibhAsanA niyamanane hetu hevAthI te jJAna niyata pratibhAsavALuM hoya che. tethI abhilApa sAthe saMsarga pAmavAnI yogyatAvALuM hotuM nathI. 7. ata eva svalakSaNasyApi vAcyavAcakabhAvamabhyugamyaitadavikalpakatvamucyate / yadyapi hiM svalakSaNameva vAcyaM vAcakaM ca bhavet , tathApyabhilApasaMsRSTArtha vijJAnaM savikalpakam / na cendriyavijJAnamarthena niyamitapratibhAsatvAd abhilApasaMsargayogyapratibhAsaM bhavatIti nirvikalpakam / zrotrajJAnasameta sarva IndriyavijJAna ane yAgijJAna - e pratyakSa prakAranI nivikalpakatA paNa zakya : 7. AthI ja, bhale te te vyavahAra prasaMge rUpa, rasa, vanilakSaNa zabda AdirU5] svalakSaNanuM vAcyapaNuM ane [bhASAnA zabdo vagererUpa anya svalakSaNanuM vAcakapaNuM svIkArI laIe, to ye teimanuM svalakSaNa tarIke ja grahaNa karatA indriyajJAnanuM to A avikalpakapaNuM (eTale ke A sUtramAM kahela abhilApasaMsarga azakaya hovAnI dazA) ja kahevAze. arthAta ] svalakSaNa bhale [viziSTa saMdarbhamAM vAcya ke vAcakano bhAga bhajave, chatAM paNa tinuM svalakSaNa tarIke grahaNa karatuM jJAna to nirvika9paka ja raheze; kAraNa ke] kaI paNa jJAna abhilApane saMsarga pAmelA [athavA pAmavA yogya] padArthanuM grahaNa kare tyAre ja savikaTapaka Thare che, [ane jayAre tevA saMsarga ke tenI zakyatA. vagaranuM heya tyAre to nirvikalpaka ja gaNAya che.] kiI paNa IndriyavijJAna padArthathI niyamana pAmelA. pratibhAsavALuM hoI abhilApane saMsarga pAmI zake tevA pratibhAsavALuM na hoI zake; tethI te nirvikalpa ja hoya, [pachI bhale anya saMdarbhamAM te vAgyu ke vAcakarUpe grahaNa pAme ne savika9pa kahevAya.] 8. zrotravijJAna tarhi zabdasvalakSaNagrAhi, zabdasvalakSaNaM ca kiMcidvAcyaM kiMcidvAcakamityabhilApasaMsargayogyapratibhAsaM syAt / tathA ca savikalpakaM syAt / 8. zrotrajJAnane savika95ka ja siddha karavA kAI kahe che: "zrotra(=kandriya)thI thatuM jJAna te zabdasvalakSaNanuM grahaNa kare che. have vini AdirU5] kAI svalakSaNa vAya, to [bhASAnA "ghaTa" "paTa" Adi zabdarUpa anya svalakSaNa vAcaka hoya che. Ama te svalakSaNagrAhI zrotrajJAna [ vAgyavAcaka ubhayanuM grahaNa karatuM hAI] abhilApanA saMsargane yogya evA pratibhAsavALuM siddha thaze; ne tethI savikapa gaNAze." Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu 9. naiSa doSaH / satyapi svalakSaNasya vAcyavAcakabhAve saMketakAladRSTatvena gRhyamANaM svalakSaNaM vAcyaM vAcakaM ca gRhItaM syAt / na ca saMketakAlabhAvi darzanaviSayatvaM vastunaH saMpratyasti / yathA hi saMketakAlabhAvi darzanamadya niruddhaM tadvat tadviSayatvamapyarthasyAdya nAsti / tataH pUrvakAladRSTatvamapazyacchrotrajJAnaM na vAcyavAcakabhAvagrAhi / 9. [A sAva sthaLa ne tarka chalavALI dalIlane javAba ApIeH] A deSa uddabhavato nathI. [vAgyane vAcaka sAthe saMbaMdha batAvanAra) je saMta hoya che te saMketanuM grahaNa karavAnA kALe anubhavelA [vA ke vAcaka] padArtharUpe ja jayAre svalakSaNanuM grahaNa karavAmAM Ave che tyAre ja te svalakSaNa [amuka vAcakanA] vAya" ke "[amuka vAgyanA] vAcaka' tarIke pratIta thAya che, ne teTalA pUratuM ja enuM vApaNuM ke vAcakapaNuM hAya che. [paraMtu svalakSaNanuM grahaNa jayAre zrotrendriyathI ja thAya che tyAre AvA saMketakALanA anubhavanA grahaNane avakAza hoto nathI, kAraNa ke] zrotrane hAlane viSaya e kaMI saMtakALe anubhavelA viSayarUpa nathI hota; kAraNa ke je rIte saMketakALe thayele InDiyAnubhava hAla nirodha pAme che, te rIte hAla indriyAthe paNa saMketakALe thayelA anubhavanA viSayurUpa nathI. A rIte zrotrajJAna to [hAla anubhavAtA viSayanuM] pUrvakALe anubhavelA viSayarUpe grahaNa ja na karatuM hoI, [ne te dvArA samagra saMketagrahaNane avagaNatuM heI, svalakSaNanA] vAgyapaNAnuM ke vAcakapaNAnuM grahaNa karatuM nathI. 10.anenaiva nyAyena yogijJAnamapi sakalazabdArthAvabhAsitve'pi saMketakAladRSTatvAgrahaNAnnivikalpakam // 10. yogistAnamAM paNa sakaLa zabda ane arthone pratibhAsa hoya che, tema chatAM timAMnA te te zabda ane artha arthAt vAcaka ane vAcya saMketakALe anubhavelA [zabda ane artha] rUpe grahaNa pAmatA na hoI, te jJAna paNa uparyukta [zrotrajJAnanA nyAye ja nirvikalpaka heAya che. (arthAt yegI vyavahAradazAmAM zabdAdinA vAvAcakabhAvane jANe che khare, chatAM tenI pratyakSa pratItimAM te vAcyavAcakamAvane avagaNe che, ne te te bhAvone temanA pitAnA arthAt anabhilApya svarUpe ja anubhave che.) (pa.) tayA rahitaM timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAyanAhitavibhramaM jJAnaM pratyakSam // 6 // tenAthI rahita ane timirajhaDapI bhramaNa, naukAvihAra, sAbha Adine kAraNe jemAM vibhrama pedA na thayo hoya tevuM jJAna te pratyakSa (6) 1. tayA kalpanayA kalpanAsvabhAvena rahitaM zUnyaM sajjJAnaM yadabhrAntaM tat pratyakSamiti pareNa sambandhaH / kalpanApoDhatvAbhrAntatve parasparasApekSe pratyakSalakSaNaM, na pratyekamiti darzayituM tayA rahitaM yadabhrAntaM tatpratyakSamiti lakSaNayoH parasparasApekSayoH pratyakSaviSayatvaM darzitamiti / 1. tenAthI" eTale [hamaNAM varNavelI] kalpanAthI, [athavA vadhu ekasAIthI kahIe to ] kalpanA svabhAvathI (kalpanApaNAthI) rahita arthAt tenA abhAvavALuM. vaLI enI sAthe sAthe je jJAna abrAnta paNa hoya te pratyakSa - ema pahelAM AvelA [pratyakSanI vyAkhyAnA sUtra] sAthe anusaMdhAna che. ka9panArahitapaNuM ane abrAntapaNuM - e baMne ekabIjAnI apekSAe pratyakSanuM lakSaNa (=svarU5) batAve che, pratyeka svataMtrapaNe nahi - e batAvavA "ka95 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa 11 nAthI rahita evuM je jJAna abrAnta hoya te pratyakSa' ema kahyuM che. Ama ukta baMne lakSaNe parasparanA sahakArathI pratyakSane pitAne viSaya banAve che ema batAvyuM che. 2. timiramaNoviplavaH / indriyagatamidaM vibhramakAraNam / AzubhramaNamalAtAdeH / mandaM hi bhrAmyamANe'lAtAdau na cakrabhrAntirutpadyate / tadarthamAzugrahaNena vizeSyate bhramaNam / etacca viSayagataM vibhramakAraNam / nAvA gamanaM noyAnam / gacchantyAM nAvi sthitasya gacchavRkSAdibhrAtirutpadyata iti yAnagrahaNam / etacca bAhyAzrayasthitaM vibhramakAraNam / saMkSobhI vAtapittazlaSmaNAm / vAtAdiSu hi kSobhaM gateSu jvalitastambhAdibhrAntirutpadyate / etaccAdhyAtmagataM vibhrm#Aram 2. sUtramAM "timira' zabdathI AMkhane eka roga ulekhyo che. te IndriyamAM [sAkSAta rIte] Azraya pAmeluM bhramanuM kAraNa che. 'jhaDapI bhramaNa' te saLagatA aMgArA vagerenuM bhramaNane ahIM "jhaDapI" eTalA mATe kahyuM ke aMgArA vagerene dhImethI bhamAvavAmAM Ave to cakranI bhrAnti thatI nathI. A thayuM viSayamAM raheluM bhramanuM kAraNa. "naukAvihAra' eTale naukA dvArA vihAra, naukA jyAre cAlatI hoya tyAre cAlatA vRkSa vagerenI brAnti thAya che, eTale "vihAra" zabda sUtramAM vAparyo che. A jJAtAne bAhya Azraya (=jJAtAnA zarIranA Azraya)mAM raheluM vibhramanuM kAraNa che. "saMbha" te vAta, pitta ne kaphane; (eTale ke temanuM samadazAmAMthI viSama dazAmAM pariNuta thavuM.) vAta Adi kSobha pAme che tyAre saLagatA thAMbhalA vagerene bhrama thAya che. have A jJAtAnA bramanuM 'adhyAtmagata (zarIra, mana AdimAM rahenAruM - AMtarika) kAraNa che. 3. sarvaireva ca vibhramakAraNairindriyaviSayabAhyAdhyAtmikAzrayagatairindriyameva vikartavyam / avikRte indriye indriyabhrAntyayogAt / 3. [upara udAharaNathI batAvelAM bhramanAM vividha kAraNe aMge UMDANathI vicArIe to jaNAze ke] Indriya, viSaya, jJAtAnA bAhya Azraya ke jJAtAnA AdhyAtmika AzrayamAM rahelAM vibhramakAraNothI chevaTe to indriyamAM ja vikAra pedA thavAne; kAraNa ke Indriya vikRta na thAya tyAM sudhI IndriyathI thatI bhrAMti saMbhave nahi. 4. ete saMkSobhaparyantA Adayo yeSAM te tathoktAH / AdigrahaNena kAcakAmalAdaya indriyasthA gRhyante / AzunayanAnayanAdayo vissysthaaH| AzunayanAnayane hi kAryamANe'lAte'gnivarNadaNDAbhAsA bhrAntirbhavati / hastiyAnAdayo bAhyAzrayasthAH, gADhamarmaprahArAdaya AdhyAtmikAzrayasthA vibhramahetavo gRhyante / 4. A saMkSobha sudhI gaNAvAyelAM kAraNe uparAMta Adi zabdanA upayogathI anya kAraNemAM kAca" [nAmane AMkhane roga], kamaLa vagere Indriyagata kAraNo sUcavAya che, padArthane jaladIthI pAse-dUra laI javA jevAM viSayagata kAraNe sUcavAya che - aMgArAne jaladI pAse-dUra laI jaIe tyAre agni jevA varSanA daMDanA AbhAsarUpa brAti pedA thAya che. hAthInI savArI jevAM bAhya Azraya saMbaMdhI kAraNe tathA marma para sakhata prahAra vagere AyAtmika Azrayane lagatAM bhramakAraNe paNa sUcavAya che, Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAyAbindu 5. tairanAhito vibhramo yasmistattathAvidhaM jJAnaM pratyakSam // 5. tevA koI kAraNathI je jJAnamAM bhrama pedA thayo na hoya tevuM jJAna, jei te kalpanArahita paNa hoya to,] pratyakSa kahevAya. (6) tadevaM lakSaNamAkhyAya yairindriyameva draSTra kalpitaM, mAnasapratyakSalakSaNe ca doSa udbhAvitaH, svasaMvedanaM ca nAbhyupagataM, yogijAnaM ca, teSAM vipratipattinirAkaraNArtha prakArabhedaM pratyakSasya darzayannAha tat caturvidham // 7 // tat caturvidhamiti // to Ama pratyakSanuM lakSaNa to kahyuM. have [ vaibhASika matAnuyAyI bauddho vagere ] keTalAke khuda Indriyane ja [pratyakSa] jJAna thayuM. [mImAMsAdi] keTalAka mAnasapratyakSanA [dinnAganA] lakSaNa sAme vAMdhe kADhayo, bhiA mImAMsaka ane niyAyika vaizeSika Adi] keTalAke svasaMvedanatyakSano asvIkAra karyo ane [mImAMsaka tema ja cArvAka Adi] keTalAke gijJAnane asvIkAra karyo - A matAMtaranuM nirasana karavA sUtrakAra have pratyakSanA prakAro te cAra prakAranuM che. (7) indriyajJAnam // 8 // [prathama prakAra te indriyajJAna, (8) indriyasya jJAnamindriyajJAnam / indriyAzritaM yat tat pratyakSam // IndriyanuM jJAna te IndriyajJAna. je jJAna [utpanna thavAnI bAbatamAM] Indriya para Azrita hoya te pratyakSa [no eka prakAra gaNAya. (8) mAnasapratyakSe paryo doSa udbhAvitaH taM nirAkartuM mAnasapratyakSalakSaNamAha -- svaviSayAnantaraviSayasahakAriNendriyajJAnena samanantarapratyayena janitaM tanmanovijJAnam // 9 // mAnasapratyakSa [nI kalpanA] sAme anya vAdIoe je vadhe rajU karyo tenA nirakaraNa mATe mAnasapratyakSanuM lakSaNa kahe che : pAtAnI viSaya [-kSaNanI anantara viSaya-kSaNa jenI sahakArI che tevA indriyajJAnarUpa "samanantarapratyaya vaDe je utpanna thayuM hoya te manovijJAna (= mAnasapratyakSa) kahevAya. (9) 1. sva AtmIyo viSaya idriyajJAnasya / tasyAnantaraH na vidyate'ntaramasyeti / antaraM ca vyavadhAnaM vizeSazvocyate / tatazcAntare pratiSiddhe samAnajAtIyo dvitIyakSaNabhAvyupAdeyakSaNa indriyavijJAnaviSayasya gRhyate / tathA ca satIndriyajJAnaviSayakSaNAduttarakSaNa ekasaMtAnAntabhUto gRhItaH / sa sahakArI yasyendriyavijJAnasya tattathoktam / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa 1. pitAnI' eTale IndriyajJAnanI pitAnI viSaya-kSaNa]. [e viSayaNa pachI] ED [ kSaNa ] aMtara vagara AvatI hoya te anantara" [ kSaNa ] kahevAya. [ahI] aMtarazabdanA baMne artha - vyavadhAna ane judApaNuM - [levAnA che. ethI "anantara" mArA [vyavadhAna ane svabhAvanuM judApaNuM e baMne prakAranA] aMtarane pratiSedha karyo hoI, te zabdathI IndriyajJAnanA viSayanI kSaNa pachI tarata AvatI samAna jativALI upAdeya (=kAryarU5) kSaNane ullekha thayo che. Ama hovAthI IndriyajJAnanA viSayanI kSaNa pachI te ja saMtuti (kSaNaparaMparA)mAM tarata AvatI kSaNanI ahIM vAta che. te kSaNa IndriyajJAnanA sahakArI tarIke hovI joIe evo ullekha sUtramAM che. 2. dvividhazca sahakArI - parasparopakArI ekakAryakArI ca / iha ca kSaNike vastunyatizayAdhAnAyogAdekakAryakAritvena sahakArI gRhyate / viSayavijJAnAbhyAM hi manovijJAnamekaM kriyate yatastadanayoH parasparasahakAritvam / 2. "sahakArI be prakAranA hoI zake H (1) paraspara upakAra karanArA (=ekabIjAmAM vizeSa guNadharma pedA karanArA) ane (2) [sAthe] eka kArya karanArA. have ahIM [AmAMne parasparopakArI' rUpa prathama artha laI na zakAya; kAraNa ke] kSaNika vastumAM koI vizeSa guNadharma pedA karI na zakAya. [ApaNu dAkhalAmAM A vAta lAgu pADIne kahIe to, IndriyajJAnanA viSayanI tarata pachInI kSaNa ane IndriyajJAna - e baMne kSaNika hAI ekakhIjAmAM koI vizeSa dharma utpanna na karI zake, eTale ke parasparopakArI na thaI zake.] mATe ahIM "sahakArI" eTale "eka kArya karanArA" e artha levo. IndriyajJAna ane tenA viSayanI uttarakSaNa, e baMne eka manovijJAnanI utpattimAM nimittarUpa thAya che tethI ["eka kArya karanArA" e arthamAM] teo paraspara sahakArI che. 3. IdRzenendriyavijJAnenAlambanabhUtenApi yogijJAnaM janyate / tannirAmArthaM samanantarapratyayagrahaNaM tam - 3. [have je sUtramAM "IndriyajJAnarUpa samanantarapratyaya vaDe" ema kahevAne badale 'IndriyajJAna vaDe' ema ja kahyuM hota to A sUtramAM ullekhelA sahakArIvALuM viziSTa prakAranuM IndriyajJAna pote "AlaMbanapratyaya" (=AlaMbanarUpa kAraNa arthAta viSaya) banIne gijJAna paNa pedA karI zake tithI yogijJAnane paNa "manovijJAna" kahevAnuM AvI paData.] A [lakSaNadoSa] nivAravA mATe IndriyajJAna mATe "samanantarapratyaya evuM vizeSaNa paNa vAparyuM che. 4. samazcAsau jJAnatvena, anantarazca pAkavyadhAhetatvena, ma cAmo pratyayazca hetutvAt smnsaragharAvaH | tena nitam | - 4. [manattara zabdamAM san eTale samAna, ara7 eTale vyavadhAna vinAnuM ane prasthA KTale kAraNa ema artha heI, ahIM] jJAnarUpa hovAnI bAbatamAM [patAnI saMtatimAMnI pachInI kSaNanI] samAna ane vyavadhAna vagara (eTale ke tarata pUrve) AvanAruM evuM je kAraNa te "samanantapratyaya ema samajavuM. [te sUtramAM manovijJAnane] samanattarapratyaya evA IndriyajJAnathI janmeluM kahyuM che, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 5. tadanenaikasaMtAnAntarbhUtayorevendriyajJAnamanovijJAnathorjanyajanakabhAve manovijJAnaM pratyakSamityuktaM bhavati / tato yogijJAnaM parasatAnavarti nirastam / 5. Ama A zabdanA upagathI, pratyakSanA prakAra evA manovijJAna mATe eka Avazyaka maryAdA e batAvI che ke kArya kAraNabhAve saMkaLAyelA ukta IndriyajJAna ane manovijJAna e baMne [devadatta jevA] eka saMtAnamAM ja hAvAM joIe. tethI yoginAna ke je [buddha jevA] judA saMtAnamAM hoya che tene A manovijJAnanuM lakSaNa lAgu paDI zakatuM nathI. (kAraNa ke buddhanA yogijJAnamAM devadattanuM IndriyajJAna AlambanarUpe hAI buddhasaMtAna devadattasaMtAnathI judo che.) 6. yadA cendriyajJAna viSayAdanyo viSayo manovijJAnasya, tadA gRhItagrahaNAdAsajjito'prAmANyadoSo nirastaH / yadA cendriyavijJAnaviSayopAdeyabhUtaH kSaNo gRhItaH, tadendriyajJAnenAgRhItasya viSayAntarasya grahaNAdandhabadhirAdyabhAvadoSaprasaMgo nirastaH / manovijJAna sAmenAM mImAMsakakathita dUSaNenuM nirasana : 6. [mImAMsake manovijJAnanI kalpanA svIkAravA sAme be vAMdhA rajU kare che ? 1. manovijJAna e Indriye grahaNa karelA viSayanuM ja grahaNa kare che tethI "jenuM pUve grahaNa na thayuM hoya te grahaNa karanAra te pramANu" evI pramANu ke jJAnanI vyAkhyA tene lAgu paDI zakatI nathI, 2, Indriya uparAMta mana paNuM je IndriyanA viSayanuM grahaNa karI zake to pachI duniyAmAM koI AMdhaLA, baherA vagere arthAt cakSurvijJAna, zrotravijJAna vagere vinAnA hAta nahi. A baMne vAMdhAno javAba ApatAM anukrame kahevAnuM ke] IndriyavijJAnanI viSaya-kSaNIthI manovijJAnanI viSaya-kSaNa] judI hoya che, tethI manovijJAna te [IndriyajJAnathI] gRhIta thayelA viSayanuM grahaNa kare che evI dalIla vaDe temAM upajAvAyele aprAmANyano doSa Takato nathI. 2. vaLI [manovijJAna utpanna karavAmAM IndriyajJAnanA sahakArI tarIke, prathama thayelA] IndriyajJAnanA viSayanI upAdeyarUpa kSaNa (etarata pachInI kAryarUpa kSaNa) Avazyaka manAI hovAthI, tame mAnasavijJAna sAme nIce mujabane vAMdho paNa nahi kADhI zake : "IndriyajJAne grahaNa nahi karelA evA viSayanuM grahaNa mane vijJAna kare che ema [tame ja kaho che te pramANe mAnIe to [AMdhaLI ane baherI vyaktio, pote indriyajJAnathI na anubhavelA viSayanuM manovijJAna jarUra anubhavI zakaze, ne te rIte] jagatamAM koI aMdha (=rUpajJAna vagara), baherA ( zabdajJAna vagarane) ityAdi raheze nahi." (A vAMdho eTalA mATe nahi Take, ke. manovijJAnane viSaya indriyavijJAnanA viSayathI judo bhale hoya, paNa indriyavijJAnanI kSaNasaMtatimAM ja tarata pachI Avato have joIe; jyAre aMdha, badhira Adine to IndriyajJAna ja na hoya to tenI kSaNasaMtati ke temAMne tarata pachI viSaya saMbhave ja kyAMthI 2) 7. etacca manovijJAnamuparatavyApAre cakSuSi pratyakSamiSyate / vyApAravati tu cakSuSi yadpajJAnaM tatsarvaM cakSurAzritameva / itarathA cakSurAzritatvAnupapattiH kasyacidapi vijJAnasya / / 7. IindriyavijJAna ane manovijJAna kramika hovAthI e spaSTa karavuM joIe ke] jayAre cazna [Adi, viSayamAM pravartavAnA] pitAnA vyApAramAMthI nivRtta thAya tyAre ja A manovijJAnarUpa pratyakSane prAdurbhAva mAnI zakAya. cakSu-Adine vyApAra cAlu hoya te gALAmAM je rUpa-AdinuM jJAna thAya che te badhuM cakSu-Adi para ja Azrita hoya, Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda: pratyakSa kare tema na mAnIe te [cakSaAdinA vyApAranA anvayavyatirekane anusaravAne AdhAra brizcita thanAruM] koI paNa jJAnanuM cakSu-Adi] viSenuM AzritapaNe ja siha na thaI zake, ____8. etacca siddhAntaprasiddhaM mAnasaM pratyakSam / na tvasya prasAdhakamasti pramANam / evaMbAtIyakaM tadyadi syAnna kazciddoSaH syAditi vaktuM lakSaNamAkhyAtamasyeti / / To 8. A manovijJAna te ja biau] siddhAntamAM je mAnasapratyakSa tarIke prasiddha che te jJAna. paNa A jJAnane siddha karanAra pramANa nathI. [to pachI A satramAM tenuM lakSaNa kema ApyuM ? - e zaMkAnuM samAdhAna e ke] te mAnasapratyakSane je AvA svarUpanuM mAnavAmAM Ave to tene svIkAravAmAM kazo vAMdhe hoI zake nahi ema sUcavavA ja AnuM lakSaNa ahIM kahevAyuM che. (9) svasaMvedanamAkhyAtumAha sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanam // 10 // svasaMvedana' jJAnanuM [pratyakSanA tRtIya prakArarUpe] nirUpaNa kare che? sava citta ane caittanuM AtmasaMvedana [25 pratyakSa hoya che.] (10) 1. sarvacittetyAdi / cittam arthamAtragrAhi / caittA vizeSAvasthAgrAhiNaH sukhAdayaH / sarve va te cittacaittAzca sarvacittacaittAH / sukhAdaya eva sphuTAnubhavatvAtsvasaMviditAH, nAnyA cittAvasthetyetadAzaGkAnivRttyartha sarvagrahaNaM kRtam / nAsti sA kAciccittAvasthA yasyAmAtmanaH saMvedanaM na pratyakSaM syAt / 1. 'citta' e mAtra padArthanuM grahaNa karanAruM jJAna che. "ca" te vizeSa avasthA [nA AkAra] dhAraNa karatAM sukhAdi che. "sarva' zabda citta ane catta ubhayane lAgu paDe che. keIne evI AzaMkA thAya ke sukha vagerene ja phuTa anubhava thato hovAthI temanuM ja svasaMvedana thAya, bIjI keAI [nIlajJAnAdirUpa] cittAvasthAnuM nahi. AvI AzaMkAne aTakAvavA "sarva' zabda sUtramAM vAparyo che. kahevAne bhAva e che ke koI paNuM cittAvasthA evI nathI, jenuM potAnuM saMvedana pratyakSa na thatuM hoya. 2. yena hi rUpeNAtmA vedyate tadrUpamAtmasaMvedanaM pratyakSam / 2, kiIne prazna thAya ke indriyajJAnaAdi anya pratyakSaprakArothI A AtmasaMvedanarUpa pratyakSanA anubhavane AkAra kaI rIte jude paDe che, to tenA khulAsArUpe kahevAnuM ke] jJAnanA pitAnA svarUpa ke AkAranuM je rUpe saMvedana thAya te rUpavALuM jJAna AtmasaMvedanarUpa pratyakSa jJAna kahevAya. 3. iha ca rUpAdau vastuni dRzyamAne AntaraH sukhAdyAkArastulyakAlaM saMvedyate / na ca gRhyamANAkAro nIlodiH sAtarUmo vedyate iti zartha vaktum / yato nIlAdiH sAtarUpeNAnubhUyata iti na Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamine nizcIyate / yadi hi sAtAdirUpo'yaM nIlAdiranubhUyata iti nizcIyeta, syAttadA tasya sAtAdirUpa svam / yasminrUpe pratyakSasya sAkSAtkAritvavyAphAro vikalpenAnugamyate tatpratyakSam / na ca nIlasya sAtarUpatvamanugamyate / tasmAdasAtAnnIlAdyarthAdanyadeva sAtamanubhUyate nIlAnubhavakAle / taca jJAnameva / tato'sti jJAnAnubhavaH / pahAtha pote sukhAdirUpa hevAnA matanuM nirasana : 3.[padArthajJAna sAthe sukha, duHkha Adi je bhAvo anubhavAya che te viSayabhUta padArthanA ja dharmo hAI sukhAdine anubhava IndriyajJAnane viSaya che evI sAMkhyadarzananI mAnyatAnA saMdarbhamAM spaSTa karavuM joIe ke] vyavahAsma rUpa vagere viSayanuM jJAna je kALe thatuM hAtha che te ja kALe sukha Adi AMtarika AkAranuM saMvedana dhatuM hoya che. ahIM IndriyathI jene AkAra grahaNa karAya che te nIlAdi viSaya ja sukha [-Adi] rUpe vikti thAya che' ema kahI zakAze nahi; kAraNa ke "nIlAdi padArtha sukha-Adi]rUpe anubhavAya che? evo nizcaya (=AyAvatI vika95) Upasato nathI. je e prakArane nizcaya baMdhAto heta te nIlAdi viSaya sukhAdirUpa hovAnuM kahI zakAta. [AnA anusaMdhAnamAM, prathama sUtranI carcA vakhate, pratyakSa kaI rIte pravartaka nIvaDe che te batAvavA ame je kaheluM te yAda karAvIe ] pratyakSanA sAkSAt anubhava karAvanArA vyApAra pachI je AkArane vikalpa unna thAya, [te AkAranA viSayanuM ja! te pratyakSa jJAna gaNAya. te mujaba joIe to :]nIlajJAna bAda "nIla viSaya pote sukha35 che' evA AkArano vika95 thatA 51 apa AkArane vika95 thato nathI; ne e pI sukhAdya te nIlAdine pitAne dhama hovAnuM asaha Thare che.] eTale, nathI ne e pI sukhAdi te nIlAdira, 5. vistusthiti e che ke nIlanA anubhavakALa, sukharUpa nahi evA nIla padArthathI alagarUpe ja sukhane paNa anubhava thAya che. te (=sukhane anubhava) paNa jJAnapa ja che. eTale [Ama] jJAnano anubhava (=svasaMvedana) paNa astitva dharAve ja che. ___ 4. tacca jJAnarUpavedanamAtmanaH sAkSAtkAri nirvikalpakamabhrAntaM ca / tataH pratyakSam // 4. ane vaLI, te jJAnanA svarUpanA anubhavarUpa AtmasaMvedana pitAne sAkSAta anubhava karAvatuM hovAthI, vikaparahita hevAthI ane brAntirahita hovAthI (agAu ApelI pratyakSanI vyAkhyA mujaba) pratyakSa jJAna gaNAya. (10) yogipratyakSa vyAkhyAtumAha bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantajaM yogijJAnaM ceti // 11 // yAgipratyakSanuM lakSaNa Ape che ? ane vaLI bhUtArthabhAvanAnA prakaSanA payatamAMthI janmanAra yAgijJAna ema [cAra prakAranA pratyakSa]. (11) 1. bhUtaH sadbhUto'rthaH / pramANena dRSTazca sadbhUtaH, yathA catvAryasatyAni / / 1. "bhUtArtha eTale satarUpa padArtha - je pramANuthI nizcita thayo hoya; jema ke [duHkha, samudaya, mArga ane nirodha - e saMjJAthI prasiddha evA cAra "Arya so'. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa 2. bhUtasya bhAvanA punaH punazcetasi vinivezanam / bhAvanAyAH prakarSaH bhAvyamAnArthIbhAsasya jJAnasya sphuttaabhtvaarmbhH| prakarSasya paryantaH yadA sphuTAbhatvamISadasampUrNa bhavati / yAvaddhi sphuTAbhatvamaparipUrNa tAvattasya prakarSagamanam / sampUrNaM tu yadA, tadA nAsti prakarSagatiH / tataH sampUrNAvasthAyAH prAktanyavasthA sphuTAbhatvaprakarSaparyanta ucyate / tasmAtparyantAd yajjAtaM bhAvyamAnasyArthasya saMnihitasyeva sphuTatarAkAragrAhi jJAnaM yoginaH pratyakSam / 2. bhUtArthanI bhAvanA eTale punaH punaH sat padArthane cittamAM praveza karAvavo te. e bhAvanAno prakarSa eTale evI dazA ke jemAM bhAvavAmAM AvatA artha nA pratibhAsarUpa jJAna rakuTa jevuM thavA mAMDe. e prakaSane paryanta eTale pelI phuTatAmAM thoDI ja apUNatA hoya tevI dazA. [ahIM "prakarSaparvata"ne A artha karavAnuM] kAraNa e ke jyAM sudhI e kuTAkAratA paripUrNa banI nathI hotI tyAM sudhI e skuiTAkAratAnuM prakarSagamana cAlyA kare che. jayAre paripUrNa phuTatA sadhAya che tyAre prakarSa tarapha gati karavApaNuM rahetuM nathI. 'AthI saMpUrNatAnI avasthAnI pUrvAvasthA te skuTAkAratAnA prakaIne paryata (chevADe, carama dazA) kahevAya che. te AvA paryantamAMthI janmatuM jJAna te yogijJAna. bhAvavAmAM AvatuM sat jANe sAmasAma hoya tema tenA phuTatara AkAranuM grahaNa evA jJAnamAM thAya che. 3. tadiha sphuTAbhatvArambhAvasthA bhAvanAprakarSaH / abhrakavyavahitamiva yadA bhAvyamAnaM vastu pazyati sA prakarSaparyantAvasthA / karatalAmalakavat bhAvyamAnasyArthasya yaddarzanaM tadyoginaH pratyakSam / saddhi chuTAmaK 3. eTale [pharI spaSTa karIe ke] phuTatAnA anubhavane AraMbha te bhAvanAprakarSa ane jayAre bhAvavAmAM AvatuM sata jANe abarakhanI ADazamAMthI jotA hoIe evI rIte anubhavAya tyAre te prakAranI paryantAvasthA kahevAya. [pachInI kSaNe temAMthI khuda gipratyakSa jJAna janme. te tabakake prakarSagatinuM prayojana rahetuM nathI.] e yogipratyakSamAM bhAvyamAna arthanuM hastAmalakavat darzana thAya che, kAraNa ke te phuTa AkAravALuM heAya che. 4. sphuTAbhatvAdeva ca nirvikalpakam / vikalpavijJAnaM hi saMketakAladRSTatvena vastu gRhanchandasaMsargayogya 'gRhNIyAt / saMketakAladRSTatvaM ca saMketakAlotpannajJAnaviSayatvam / yathA ca pUrvotpannaM vinaSTaM 'jJAnaM sampratyasat, tadvatpUrvavinaSTajJAnaviSayatvamapi samprati nAsti vastunaH / tadasadrUpaM vastuno gRhadasaMnihitArthagrAhitvAdasphuTAbhaM vikalpakam / tataH sphuTAbhatvAMnnirvikalpakam / pramANazuddhArthagrAhitvAcca saMvAdakam / ataH pratyakSam / itarapratyakSavat / gijJAnanI nirvikalapakatA : 4. ane te phuTa AkAravALuM hoIne ja nirvikaTapaka hoya che. [jyAre, vika95rUpa jJAna sakuTa AkAravALuM hotuM nathI;] kAraNa ke te [atyAre anubhavAtI vastune saMketakALe anubhavelI vasturUpe grahe che tethI to tene zabdasaMsargane rUpe anubhave che. have, [hAla anubhavAtI] vastune saketakALe anubhavelI vastu tarIke jovI eTale Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu saMketakALe thayelA jJAnanA viSaya tarIke jovI. have, [ sarva kSaLavAn e nyAye ] jema pahelAM utpanana thaIne nAza pAmeluM jJAna atyAre asat che, te rIte atyAranI vastumAM pU' vinaSTa thayelA jJAnane viSaya hovApaNuM paNa nathI. [chatAM vikalpajJAna hAlanA viSayane saMketakAladaMSTa viSayarUpa mAnIne tenA AkAra sAthe saMketita zabdane AkAra bheLave che.] Ama vastunuM ja svarUpa kharekhara che nahi tenuM grahaNa karatuM vika9pajJAna te sAme upasthita nahi evA arthanuM grahaNa kare che ema kahevuM paDe; ane te kAraNe te jJAna saphUTapratibhAsI hotuM nathI. jyAre, gijJAna te skUTapratibhAsI hovAthI nirvikalpaka hoya che. vaLI te pramANanI kasoTImAMthI pasAra thayelA arthanuM (bhUtAtha"nuM) prANu karatuM hovAthI saMvAdI jJAna che. Ama ekaMdare, te nirvikalpaka evuM saMvAdI jJAna hovAthI anya pratyakSa jJAne jema pratyakSa jJAna ja che. 5. thoDA samayaH sa yathAsita sa yojI ! taya jJAna pratyakSam | 5. ["yogI' zabda paNa chelle samajI laIe] "ga" eTale samAdhi. e jene [siddha thaya] che te "yogI kahevAya. tenuM je jJAna te [gi-]pratyakSa kahevAya. 6. itirADa varilamAhitavana | va pratyakSamati | 6. sUtrane cheDe Avato "ema" (saM0 rUti) zabda pratyakSanA prakAre pUrA thayA evuM sUcave che; pratyakSa A cAra prakAranuM ja hoya che ema. (11) tadevaM pratya tasya kalyAnA'poDhatvobhrAntatvayuktasya prakArabhedaM pratipAdya viSayavipratipatti niraavartumA tasya viSaya vastram | 22 | te Apa kalpanA ane brAntithI rahita evA pratyakSanA prakAre nirUpIne pratyakSajJAnanA [20] viSaya aMgenA matAMtara nivAravA kahe che : savalakSaNa e tene viSaya che. (12) 1. tasyetyAdi / tasya caturvidhasya pratyakSasya viSayo boddhavyaH svalakSaNam / svamasAdhAraNaM lakSaNaM tattvaM svalakSaNam / 1. te cAra prakAravALA pratyakSane viSaya te svalakSaNa ema jANavuM. ["svalakSaNa zabdanA arthanuM pRthakkaraNa karIe te ] "sva" eTale ke [ pitAnuM AgavuM, arthAta ] asAdhAraNa, ane "lakSaNa eTale tattva; [eTale vastunuM asAdhAraNa tattva) te svalakSaNa, 2. vastuno hyasAdhAraNaM ca tatvamasti sAmAnyaM ca / tatra yadasAdhAraNa tatpratyakSasya grAhyam / 2. [ahIM khulAso karave joIe ke] kaI paNa vastune [paramArthadaSTie) asAdhAraNa pAsuM hoya che ane [vyavahAradaSTie sAmAnya pAsuM paNa hoya che. te temAMthI je asAdhAraNa pAsuM te pratyakSane grAhya [viSaya che. 3. vivo hi viSaya pramAgha - bAhya vAramu~te, prAvaLIya madhyavati | anyo hi grAhyo'nyazcAdhyavaseyaH / pratyakSasya hi kSaNa eko grAhyaH / adhyavaseyastu pratyakSabalotpannena nizcayena saMtAna eva / saMtAna eva ca pratyakSasya prApagIyaH / kSaNasya prApayitumazakyatvAt / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa 3. [chellA vAkyamAM viSaya mATe "grAhya" vizeSaNa sAbhiprAya vAparyuM che;] kAraNa ke pramANane viSaya be prakArane hAI zake : (1) jJAna je AkAramAM utpanna thAya che te AkAravALA grAhya viSaya ane (2) je AkAre viSayane adhyavasAya ( nizcaya ke vika95) baMdhAya che te adhyavaseya athavA] prApaNuya viSaya. ["prApaNuya' eTalA mATe ke te ja AkAre te prApta paNa thatuM hoya che. Ama7 jJAnane grAhya viSaya judo hoya che, adhyavaya (prApaNIya) viSaya jude heAya che; jema ke pratyakSanI vAta karIe to tene grAhya viSaya eka kSaNarUpa heAya che, jayAre teno arthava ya viSaya te pratyakSajJAnanA prabhAve upanna thayelA nizcaya dvArA [grahaNa karAtI] kSaNasaMtati ja che. e kSaNasaMtati ja pratyakSano prApaNuya viSaya che; kAraNa ke [grahaNakALa anubhavelI] kSaNanI prApti azakaya heAya che. 4. tathA'numAnamapi svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyena pravRtteranarthayAhi / sa punarAropito'rtho gRhyamANaH svalakSaNatvenAdhyavasIyate yataH, tataH svalakSaNamavasitaM pravRttiviSayo'numAnasya / anarthastu prAhyaH || 4. e rIte vaLI [anumAnanA kividha viSayanI vAta karIe to,] anumAna pitAmAM pratibhAsita thatI [tirUpa avastu (=asat ) viSe vastune adhyavasAya karIne pravartatuM hovAthI tene grAhya viSaya avasturUpa hoya che, jayAre [anumAnathI] grahaNa karAto e Aropita aivasturUpa artha, svalakSaNunA ka5namAM pariName che. Ama [ka95nAthI pratIta thanAruM svalakSaNa e anumAnane pravRttiviSaya che, jyAre [tirU5] avastu te grAhya viSaya che. . . 5. tadatra pramANasya grAhya viSayaM darzayatA pratyakSasya svalakSaNa viSaya uktaH // 5. te, A sUtramAM pramANunA grAhya viSayanI carcAne anusaMdhAnamAM pratyakSane viSaya te svalakSaNa - ema kahyuM che; [ahIM prApaNuya viSayanI vAta nathI.] (12) kaH punarasau viSayo jJAnasya yaH svalakSaNaM pratipattavya ityAhayasyArthasya saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH tat svalakSaNam // 13 // prizna thAya ] "jJAnanA kayA viSayane "svalakSaNa" tarIke oLakha " A javAbarUpe kahe che : je arthanA saMnidhAna ane asaMnidhAnane lIdhe jJAnanA pratibhAsamAM bhinnatA sadhAya te svalakSaNa. (13) 1. yasyArthasyetyAdi / arthazabdo viSayaparyAyaH / yasya jJAnaviSayasya / saMnidhAnaM nikaTadezAvasthAnam / asaMnidhAnaM dUradezAvasthAnam / 1. ahIM "artha' zabda "viSayane paryAya che. ethI je arthanA eTale je jJAnaviSayanA." "saMnidhAna" eTale jANanAranI] najIkanA sthaLe tevuM te ane "asaMnidhAna" eTale dUranA sthaLe tevuM te. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamina 2. tasmAtsaMnidhAnAdasaMnidhAnAcca jJAnapratibhAsasya grAhyAkArasya bhedaH sphuTaravAsphuTakhAbhyAm / yo hi jJAnaviSayaH saMnihitaH san sphuTAbhAsaM jJAnasya karoti, asaMnihitastu yogyadezastha 'evAsphuTaM karoti, tat svalakSaNam / sarvANyeva hi vastUni dUrAdasphuTAni dRzyante, samIpe sphuTAni / tAnyaiva svalakSaNAni // wr 2. najIka hevAne lIdhe tathA dUra haiAvAne lIdhe jJAnanA pratibhAsanI bhinnatA eTale jJAnanA grAhya AkAramAM sphuTatA ane asphuTatAne lIdhe anubhavAtA bhe. [eTale sUtrane ekaMdara bhAva e thayA ke] je jJAnaviSaya najIka heAya tyAre jJAnane sphuTa AkAra janmAve ane dUra heAya tyAre - alabatta, te indriyane paheAMcavA yeAgya sthaLe hAya aaa ja - askuTa AkAra janmAve te 'svalakSagu' kahevAya. badhA ja sat pArthA dUrathI askruTarUpe ane najIkathI skuTarUpe anubhavAya che. tevA padArtha ja 'svalakSaNa' kahevAya. (13) kasmAtpunaH pratyakSaviSaya eva svalakSaNam / tathA hi vikalpaviSayo'pi vahnirdRzyAtmaka - evAvasIyata ityAha saphetra paramArthalam // 4 // [kAIne zakA thAya :] "svalakSaNa e mAtra pratyakSajJAnane ja viSaya kema ? [ te anumAnane viSaya paNa DeAI zake;] kAraNa ke [anumAnarUpI] vikalpane agni RtyAdirUpa viSaya pazu [pratyakSanA svalakSagurUpa viSayanI jema] anubhavageAcararUpe ja kaLAya che." A zaMkAnA samAdhAnarUpe kahe che : te ja paramA sat che. (14) 1. tadeva paramArtha taditi / paramo'rtho'kRtrimamanAropitaM rUpam / tenAstIti paramArthasat / 1. 'paramArtha' eTale parama a arthAt akRtrima kivA anAreApita svarUpa; ane te svarUpe (=akRtrima svarUpe) je 'sat' eTale ke astitva dharAvatuM DhAya te 'paramArtha sat kahevAya. 2. ya evArthaH saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM sphuTamasphuTaM ca pratibhAsaM karoti paramArthasan sa eva / sa ca pratyakSasya viSayo yataH tasmAt tadeva svalakSaNam || 2. [have, AgalA sUtramAM kahelA 'svalakSaNu'nA svarUpanA vicAra karatAM paNa svalakSaNu e Avazyaka rIte - arthAt tenA lakSaNune kAraNe ja - * paramArtha sat heAvuM ghaTe ema jaNAze; te A rIte -] je padArthoM sAnnidhya ke asAnnidhyane kAraNe [anukrame] phruTa ke asphuTa jJAnAkAra janmAve te ja padArtha, [enA e lakSaNane kAraNe ja,] paramArthasat hAvAnA. ane te [kalpanA ane bhrAntithI vaNusparzAyelA viSayanuM grahaNa karanArA] pratyakSane [ane nahi ke apAramArthika vikalpanuM grahaNu karatA anumAnane] viSaya heAvAthI [paramArtha sat evuM] svalakSaNa paNa pratyakSane viSaya ja che, [anumAnanA viSaya nahi]. (14) 'kasmAtpunastadeva paramArthasadityAha -- arthakriyA sAmarthyalakSaNatvAdvastunaH // 15 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricheda : pratyakSa "svalakSaNa ja paramArtha sata kema ?" evA praznanA uttararUpe kahe che ? kAraNa ke vastu arthajhiyAsAmarthyalakSaNa hoya che. (15) 1. arthyata ityarthaH / heya upAdeyazca / heyo hi hAtumiSyate, upAdeyazcopAdAtum / arthasya prayojanasya kriyA niSpattiH / tasyAM sAmarthya zaktiH / tadeva 'lakSaNaM' rUpaM yasya vastunaH tadarthakriyAsAmarthyalakSaNam / tasya bhAvaH, tasmAt / vastuzabdaH paramArthaparyAyaH / 1. [artha zabda saMskRta martha - IcchavuM e dhAtumAMthI niSpanna thayA che; eTale] je IrachAya te artha'. e heya ane upAdeya [ema dvividha heAya che; heyane tyajavo e ISTa hoya che to upAdeyane svIkAro e ISTa. Ama e baMne kaMI ne kaMI IchAnA viSaya hAI "atha' che.] Ama [ekaMdare] "artha' eTale [hAna ke upAdAnarUpI "prayojana ane kriyA' eTale niSpatti (=pAra pADavuM te). tethI "arthajhiyA' eTale prayojananI niSpatti. ane prajananI niSpattinuM sAmarthya te "artha kriyA sAmarthya' kahevAya. artha kiyAsAmartha e ja jenuM lakSaNa eTale ke svarUpa heya te vastune "artha kriyA sAmarthya lakSaNa' kahevAya, sUtramAM "vastu' zabda te [AgalA sUtramAM vAparelA "paramArtha' zabdano paryAya che. 2. tadayamarthaH - yasmAdarthakriyAsamartha paramArthasaducyate, saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM ca jJAnapratibhAsasya bhedako'rtho'rthakriyAsamarthaH, tasmAt sa eva paramArthasan / tata eva hi pratyakSaviSayAdarthakriyA prApyate, na vikalpaviSayAt / 2. eTale sUtrane ekaMdara bhAva Ama thayoH je artha kriyAsamartha hoya te "paramArthasata' kahevAya che; ne [te paramArtha sata "svalakSaNarUpa hoI agAunA teramA sUtra mujaba artha kriyAsamartha eTale pitAnA sAnidhya ke asAnidhyathI jJAnAkAramAM bhinnatA lAvanAra vastu. tethI te ja paramArtha sat siddha thAya che. Ama prityakSane viSaya svalakSaNa kiMvA paramArthasat hovAthI ane paramArtha sat te artha kriyAsamartha hovAthI pratyakSanA viSayathI ja artha kriyA sadhAya che, anumAnarU5] vikalpajJAnanA [sAmAnyalakSaNa] viSayathI nahi. 3. ata eva yadyapi vikalpaviSayo dRzya ivAvasIyate tathApi na sa dRzya eva, tato'rthakriyAyA abhAvAt dRzyAcca bhAvAt / atastadeva svalakSaNaM, na vikalpaviSayaH / / 3. AthI ja ahIM e vAta paNa dhyAnamAM levI yogya gaNAze ke] bhale [anumAnarUpa vikalpano viSaya dazya (=anubhavaviSaya) je hovAnuM pratIta thatuM hoya paNa te vastutaH dazya heta nathI; kAraNa ke te [sAmAnyarUpa viSaya] vaDe prajanasiddhi thatI nathI. te siddhi te pratyakSagocara viSayathI ja thatI hoya che. mATe dRzya [ane tethI paramArtha sat ] te svalakSaNane ja kahevAze, [anumAnarUpa vikalpajJAnanA viSayane nahi. (15) anyat sAmAnyalakSaNam // 16 // anya [jJAnaviSaya) te sAmAnyalakSaNa, (16) ___ 1. anyadityAdi / etasmAtsvalakSaNAdyad 'anyat', svalakSaNa yo na bhavati jJAnaviSayaH tat sAmAnyalakSaNam / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiM 1. A svalakSaNathI anya eTale ke je svalakSaNa na hoya tevo jJAnaviSaya te sAmAnyalakSaNuM kahevAya. 2. vikalpajJAnenAvasIyamAno hyarthaH saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsaM na bhinatti / tathA hi, AropyamANo vahirAropAdasti / AropAcca dUrastho nikaTasthazca / tasya samAropitasya saMnidhAnAdasaMnidhAnAva jJAna pratimA sasya na bhedaH, skuTatvenAsphuTatvena vA / tataH svalakSaNAdanya phakyate | 2. [A viSayane svalakSaNathI bhinna evA "sAmAnyalakSaNa' rUpe oLakhAvavAnuM kAraNa samajIeH] vikalpajJAnathI pratIta thato [sAmAnya lakSaNa] artha sAnnidhya ke asAnnidhyarUpa nimitta vaDe bhinna AkAre bhAsato nathI; dA. ta. - [dhUmadarzanamAMthI pravartatA anumAnanA phaLarUpe parvatAdi pakSa viSe] AropavAmAM AvatA agninuM astitva Aropa kiMvA ka95nAthI ja che; ane agninuM dUra hevApaNuM ke nikaTa hevApaNuM paNa AropathI ja nakkI thAya che, sAkSAta anubhavAtuM nathI.] Ama agni Aropa dvArA grahaNa karAto hiAIne ja] sAnidhyathI phuTa AkArane ke asAnidhyathI achUTa AkArane - ema bhinnarUpe bhAsato nathI. eTale, svalakSaNathI vikalpajJAnanA viSaya judA prakArano gaNavo paDe che. 3. sAmAnyena lakSaNaM 'sAmAnyalakSaNam' / sAdhAraNa rUpamityarthaH / samAropyamANaM hi rUpaM sakalavahvisAdhAraNam / tataH tat sAmAnyalakSaNam // 3. "sAmAnya lakSaNa' eTale samAnapaNe lAgu paDatuM] lakSaNa (=rUpa, AkAra); eTale ke [aneka svalakSaNe para] sAdhAraNa evuM rUpa; jema ke [dhUmajanya anumAnathI parvatAdi pakSamAM] AropAnuM rUpa jagatamAMnA badhA agnine sAdhAraNa [rUpe lAgu paDe tevuM] heAya che. A kAraNe tevA jJAnaviSayane "sAmAnya lakSaNa" kahevAmAM Ave che. (16) taccAnumAnasya grAhya darzayitumAha - so'numAnasya viSayaH // 17 // te anumAnane grAhya vidhya che te batAvatAM kahe che ? te anumAnane viSaya che. (17) 1. so'numAnasya viSayo grAhyarUpaH / sarvanAmno'bhidheyavaliGgaparigrahaH / 1, te anumAnane viSaya, eTale ke grAviSaya che, [ane nahi ke adhyavaseya viSaya.] [ahIM sUtramAM te' e sarvanAmathI sUcavAta sAmAnyalakSaNa" zabda napuMsakaliMgane hoI, te' e sarvanAma paNa napuMsakaliMganuM ja gaNavuM joIe, tema chatAM] vAkayanA vidheyarUpa viSayanA puMliMgapaNane mahatva ApIne, te anusAra te" e sarvanAmane puMliMgarUpa gayuM che. 2. sAmAnyalakSaNamanumAnasya viSayaM vyAkhyAtukAmenAyaM svalakSaNasvarUpAkhyAnagrantha AvartanIyaH syAt / tato lAghavArtha pratyakSapariccheda evAnumAnaviSayaH uktaH / / 2. [koIne prazna thAya ke A prayakSaparicchedamAM anumAnanA viSayanI carcA kema karI, te tene sAde khulAse e che ke -] je sUtrakAra "anumAnane viSaya sAmAnyalakSaNa heya Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa che. evuM [A pachInA anumAnaparikedamAM ja] kahevAnuM rAkhe, te svilakSaNanuM svarUpa samajyA pachI ja sAmAnya lakSaNanuM svarUpa samajavAnuM zakya hevAne lIdhe tyAM [smaraNane sahAya karavA mATe svalakSaNanA svarUpanI carcA karatA [o] graMthabhAga temaNe pharIthI kahI javo paDe. ethI lAghava sAdhavA pratyakSaparicchedamAM ja anumAnane viSaya kahI dIdhe che. (17) viSayavipratipattiM nirAkRtya phalavipratipatti nirAkartumAha -- tadeva ca pratyakSa jJAna pramANaphalam // 18 // [samyagUjJAnarUpa pramANunA viSaya aMgenA matAMtaranuM nirasana karIne tene phaLa aMgenA matAMtaranuM nirasana karatAM kahe che : te ja pratyakSajJAna [pote] pramANanuM phaLa che. (18) 1. tadeveti / yadevAnantaramuktaM pratyakSaM jJAnaM tadeva pramANasya phalam // 1. je pratyakSa jJAna agAu ullekhyuM che te [pote ja pramANunuM phaLa [paNa] che. (18) kathaM pramANaphalamityAha --- __ arthapratItirUpatvAt // 19 // [te pratyakSajJAna pate ja] kevI rIte pramANaphaLa che te kahe che : kAraNa ke te pratyakSa jJAnamAM ja] artha pratItirUpatva heya che. (19) 1. arthasya pratItiravagamaH / saiva rUpaM yasya pratyakSajJAnasya tadarthapratItirUpam / tasya bhAvaH, taramA ! 1. arthanI (=padArthanI) pratIti eTale ke Akalana e ja jenuM svarUpa che te "arthapratItirUpa" kahevAya. te parathI "artha pratItirUpava" te bhAvavAcaka nAma banyuM. [saraLa bhASAmAM kahIe to : pratyakSajJAna arthapratItirUpa hoya che.] te [artha pratItirUpatvane kAraNe [te ja jJAna pramANaphaLa che. 2. etaduktaM bhavati - prApakaM jJAnaM pramANam / prApagazaktizca na kevalAdarthAvinAbhAvitvAdbhavati / bIjAdyavinAbhAvino'pyakurAderaprApakatvAt / tasmAtprApyAdarthAdutpattAvapyasya jJAnasyAsti kazcidavazyakarttavyaH prApakavyApAro yena kRtenArthaH prApito bhavati / 2. A be sUtranA pratipAdano pAchaLano tarka A prakArano cheH prApaka jJAna te pramANa kahevAya che. have jJAna pitAnI kaI vizeSatA ke kayA vyApArathI prApaka bane te vicArIe te : jJAnano padArtha sAthe avinAbhAva saMbaMdha hovA mAtrathI (arthAt padArthanA hovA upara jJAnanA astitvanuM avalaMbana havAmAtrathI) ja kaMI jJAnamAM padArthanI prApti karAvavAnI zakti AvatI nathI; jema ke aMkura vagere [kAryo], bIja vagere kAraNo] sAthe avinAbhAva saMbaMdha dharAvatAM hoya che eTalA mAtrathI kaMI [temanAM te te kAraNanI] prApti karAvanAra nathI hotAM. eTale jJAna pitAthI prApta thanAra padArthamAMthI utpanna thAya nyA. 5 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaminuM te kharuM, [paraMtu teTalI ja hakIkatane kAraNe jJAna te padArthanuM prApaka banatuM nathI;] jJAne te arthanA prApaka banavA mATe kAIka Avazyaka vyApAra [kiMvA vizeSa dharma] dAkhavavAne rahe che, ke jene lIdhe pitAthI arthanI prApti thAya. 3. ma eva ca pramANaphalam, yadanuSThAnAt prApakaM bhavati zAnam / uktaM ca purastAt "pravRttiviSayapradarzanameva prApakasya prApakavyApAro nAma" / 3. [have, jJAnane evo vyApAra karyo te kahetAM pahelAM ahIM spaSTa karI levuM joIe ke kaI paNa vastunuM je pAsuM ISTa prayajanane siddha karI Ape che, te vastunuM phaLarUpa pAsuM kahevAya e nyAye - je [vyApAra karavA vaDe jJAna prApaka banatuM hoya, te vyApAra ja te jJAna ke pramANunuM phaLa banI rahe che. have jJAnane te vyApAra kayo e samajavA tarapha vaLIe to -] agAu kahyuM hatuM tema, pravRttiyogya viSayanuM pradarzana (=spaSTa bhAna karAvavuM te) ja jJAnane prApaka vyApAra kahevAya. [pradarzaka hAvA sivAya jJAnamAM prApakapaNuM hoI na zake ne tethI jJAnapaNuM paNa na hoI zake.]. 4. tadeva ca pratyakSamarthapratItirUpam arthapradarzanarUpam / atastadeva pramANaphalam // 4. A rIte pratyakSajJAna arthanA pradarzanarUpa [avazyapaNe] hevAnuM; [ene ja artha e ke te arthanI pratItirUpa hovAnuM. Ama [e arthapratIti te ja pramANane prApaka vyApAra eTale ja ke ukta nyAye pramANaphaLa hovAthI ane pratyakSa paNa arthapratItirUpa ja hovAthI te jJAna pote ja pramANaphaLa [paNa] che, [pramANaphaLa te pramANa ke jJAnathI jude padArtha nathI.] (18) yadi tarhi jJAnaM pramitirUpatvAt pramANaphalaM, kiM tarhi pramANamityAha - __ arthasArUpyamasya pramANam // 20 // to prazna thAya ]"Ama je jJAna "pramiti (=artha-pratIti) rU5 hovAthI pramANaphaLa gaNAya to pachI "pramANa kene kahevuM ?" AthI kahe che : AnuM [potAnA viSayarU5] padArtha sAthenuM sArUpya te pramANa che. (20) 1. arthena saha yatsArUpyaM sAdRzyamasya jJAnasya tat pramANam / iha yasmAdviSayAdvijJAnamudeti tadviSayasadRzaM tadbhavati / yathA nIlAdutpadyamAnaM nIlasadRzam / tacca sArUpyaM sAdRzyamAkAra ityAbhAsa ityapi vyapadizyate // 1. padArtha sAthenA AnA eTale ke jJAnanA sArU kiMvA sAdasyane pramANu kahevAya. ema jovA maLe che ke je viSayamAMthI vijJAna utapanna thatuM hoya che te viSayanA jevuM (= te viSayanA AkAranuM) te hoya che - jema ke nIla vaNamAMthI utpanna thatuM jJAna nIla varNa jevuM hoya che. e spaSTa karavuM joIe ke te sArUpya kiMvA sadazyane "[svaviSayana] AkAra' athavA svaviSayana] AbhAsa' evA zabdomAM paNa ullekhavAmAM AvatuM hoya che. (20) nanu ca jJAnAdavyatiriktaM sAdRzyam / tathA ca sati tadeva jJAnaM pramANaM, tadeva ca pramANaphalam / na caikaM vastu sAdhyaM sAdhanaM copapadyate / tatkathaM sArUpya pramANamityAha - Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda: pratyakSa tadazAdarthapratItisiddheriti // 21 // zikAkAra pUche che : "A tame kaheluM] sAdasya te jJAnapI vegaLuM hotuM nathI; [ane vaLI arthapratItirUpatva e pramANuphaLa paNa jJAnathI vegaLuM nathI rahetuM.] A rIte to eka ja jJAna pramANa paNa kahevAze te pramANaphaLa paNa kahevAze. [have, kharekhara to pramANa e sAdhana che ane pramANuphaLa te sAdhya che; ane eka ja vastu sAdhya paNa hoya ne sAdhana paNa hoya te kaMI baMdha bese evI vAta nathI. to pachI upara kahyuM te jJAnamAM raheluM padArtha sAthenuM sArUpya te pramANa kaI rIte kahI zakAya ? [pramANa to jJAnathI juduM ja hovuM ghaTe.]" AnA anusaMdhAnamAM kahe che : kAraNa ke tene vaza thaIne arthanI pratItinI siddhi thatI hoya che. (21) (pratyakSaparicchedanAM sUtro samApta) 1. tatratA tiita sAdhyama, tasya varAta sAkyAmatA arthaca pratItiraveza: tasthA: siddhiH | tatilaH wrIT | 1. tene vaza thaIne eTale te sArUNyanA sAmarthyane kAraNe arthanI pratIti eTale padArthanuM Akalana. te pratItinI siddhirUpI kAraNathI [sArUpyane pramANu kahI zakAya]. 2. arthasya pratItirUpaM pratyakSaM vijJAnaM sArUpyavazAsiddhyati pratItaM bhavatItyarthaH / nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM yataH, tasmAnnIlasya pratItiravatIyate / yebhyo hi cakSurAdibhyo vijJAnamutpadyate na tadvazAt tajjJAnaM nIlasya saMvedanaM zakyate'vasthApayitum / nIlasadRzaM tvanubhUyamAnaM nIlasya saMve. danamavasthApyate / 2. arthanI pratItirUpa pratyakSa vijJAna tenA artha sAthenA sArUpyane kAraNe ja siddha thAya che, eTale ke pritItirUpe siddha thAya che kiMvA] pratIta thAya che; jema ke amuka jJAna nIlavaNanA AkAravALuM hoya che tethI ja e nIlavarNanI pratItirUpa che ema nakkI thAya che; je cakSu vagere [anya kAraNa]thI vijJAna utpanna thAya che tene anusarIne kaMI "te nIlavarNanuM jJAna che' ema nakkI karI zakAtuM nathI. paNa te "nIlavarNanA jevuM che' ema anubhavAya che tethI te nIlavarNanuM jJAna che ema nakkI thaI zake che. 3. na cAtra janyajanakabhAvanibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvaH, yenaikasminvastuni virodhaH syaat| api tu byavasthApyavyavasthApanabhAvena / tata ekasya vastunaH kiJcidrUpaM pramANa kiMcitpramANaphale na virudhyate / vyavasthApanaheturhi sArUpyaM tasya jJAnasya / vyavasthApyaM ca nIlasaMvedanarUpam / pramANa ane pramiti vaccenA saMbaMdhanuM sAcuM svarUpa : 3. have ahIM [ pramANa ane pramANaphaLa vacce] je sAdhya sAdhanabhAva mAne che tenA mULamAM e be vacce janma-janakabhAva che ema samajavAnuM nathI ema hota to, alabatta, eka ja padArthane sAdhya ane sAdhana baMne mAnavAmAM virodha Ubho thAta; paNa ema nathI. ahIM to baMne vacce vyavasthApya-vyavasthApana(=vyavasthApaka)bhAvane AdhAre Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu sAdhya-sAdhanabhAva kaho che. tethI eka vastunuM eka pAsuM te pramANa ane bIjuM pAsuM te pramANuphaLa - ema mAnavAmAM kaze virodha rahelo nathI. te jJAnanuM [padArtha sAthenuM) sArUpya te vyavasthApanahetu (=vyavasthApaka) che ane te nIlavarNanuM saMvedana che te hakIkata vyavasthApya che. 4. vyavasthApyavyavasthApakabhAvo'pi kathamekasya jJAnasyeti cet / ucyate / nIlasadRzamanubhUya ta.dvejJAnaM yato nIlasya grAhakamavasyApyane nizcayapratyayena, tasmAt sArUpyamanubhUtaM vyvsthaapnhetuH| nizcayapratyayena ca tajjJAnaM nIlasaMvedanamavasthApyamAnaM vyavasthApyam / 4. je zaMkAkAra pharI ema pUche ke] eka ne eka jJAnanI aMdara vyavasthApyavyavasthApakabhAva paNa kaI rIte saMbhave, te ene javAba A che : [pratyakSanI uttara kSaNe thata] nizcayapratyaya (vikalpa ke adhyavasAya) te jJAnane nIlavarNa sadaza anubhavIne te jJAna nIlavarNanuM grahaNa karanAruM che' ema nakkI kare che tethI e jJAnamAM anubhavAyeluM [viSaya sAthenuM] sArUya te vyavasthApanahetu gaNAya che. vaLI e ja nizcayapratyaya "e jJAna nIlavarNanuM saMvedana che" ema [paNa] nakkI kare che, tethI jJAnanuM nIlapratItirUpatna) e vyavasthApya banI rahe che. 5. tasmAdasArUpyavyAvRttyA sArUpyaM jJAnasya vyavasthApanahetuH / anIlabodhavyAvRttyA ca nIlabodharUpatvaM vyavasthApyam / 5. to Ama, jJAnanI aMdara [viSaya sAthenA) asArUkhanI saMbhAvanAne vyAvRtta (= bAkAta) karIne raheluM sArUpya (eTale ke niyamapUrvaka astitva dharAvatuM sArUpya) te jJAnanA vizeSa AkArano vyavasthApanahetu che; ane nIlavaNathI anya viSayanA dharUpa hAvAnI zakayatA bAda rAkhIne nIlajJAnamAM raheluM] nIlAdharUpatva te vyavasthApya che. 6. vyavasthApaka zca vikalpapratyayaH pratyakSabalotpanno draSTavyaH / na tu nirvikalpakatvAta pratyakSameva nIlabodharUpatvenAtmAnamavasthApayitu zaknoti / nizcayapratyayenAvyavasthApita sadapi nIlabodharUpaM vijJAnamasatkalpameva / tasmAnnizcayena nIlabodharUpaM vyavasthApitaM vijJAnaM nIlabodhAtmanA sadbhavati | 6. ahIM e spaSTa karavuM joIe ke [pratyakSa jJAnamAM rahelAM artha pratItirUpatva ane artha sArUpya vaccenA vyavasthApana-vyavasthA-bhAvane] nakkI karI ApanAra [te, pratyakSajJAna pite nathI] paNa pratyakSanA baLe utpanna thayelA vikalpapratyaya che. pratyakSa jJAna pote nirvikaTapaka hovAthI "pote nIlavarNanA bodharUpa che " tema nizcaya karI zatuM nathInIlabodharUpa vijJAna (=nirvikalpaka pratyakSa) pite bhale satvarUpa hoya, paNa nizcayarUpa pratyaya (=vikalpa)thI vyavasthApita na karAya tyAM sudhI asat jevuM ja rahevAnuM. eTale amuka jJAna nizcayathI nIlabodharUpe vyavasthApita karAya tyAre ja te nIlabedhasvarUpe sata Thare che. 7. tasmAdadhyavasAyaM kurvadeva pratyakSa pramANaM bhavati / akRte tvadhyavasAye nIlabodharUpatvenAvyavasthApitaM bhavati vijJAnam / tathA ca pramANaphalamarthAdhigamarUpamaniSpannam / ataH sAdhakatamasvAbhAvAt pramANameva na syAjjJAnam / bhAta | Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricheda pratyakSa 27 7. to Ama pratyakSa jJAna adhyavasAya utpanna karanAruM nIvaDe tyAre ja pramANarUpa bane che. adhyavasAya na thAya tyAM sudhI vijJAna nIlabodharUpa hovAnuM nakakI thatuM nathI. e rIte artha pratItirUpa pramANaphaLa ja nIpajatuM nathI. ane e sthitimAM e jJAna, [sAdhatam | " - "sAdhatama te karaNu" - e prasiddha pANinIya vyAkhyA mujaba, artha pratItirUpa kAryanuM "sAdhakatama" (= avazya siddhi karanAruM nimitta) na hovAne lIdhe pramANe ja banI zakatuM nathI. 8. janitena tvadhyavasAyena sArUpyavazAnnIlabodharUpe jJAne vyavasthApyamAne sArUpyaM vyavasthApanahetutvAt pramANaM siddhaM bhavati / 8. ethI UlaTuM, pratyakSa jJAna bAda utpanna thayelA adhyavasAya dvArA jJAna, pitAnA viSaya sAthenA] sArUdhyane kAraNe, nIlavarNanA bedharUpe nizcita thAya te sthitimAM sArUpya e te jJAnanA AkArane nizcaya karanAruM paribaLa hAI (eTale ke jJAnAkAranuM vyavasthApana karavArUpI kAryanuM sAdhatama hAI), "pramANa hovAnuM siddha thAya che 9. yadyevamadhyavasAyasahitameva pratyakSa pramANaM syAnna kevalamiti cet / naitadevam / yasmAt pratyakSabalotpannenAdhyavasAyena dRzyatvenArtho'vasIyate notprekSitatvena / darzanaJcArthasAkSAtkaraNAkhyaM pratyakSavyApAraH / utprekSaNaM tu vikalpavyApAraH / tathA hi, parokSamartha vikalpayantaH 'utprekSAmahe na tu pazyAmaH' ityutprekSAtmakaM vikalpavyApAramanubhavAdadhyavasyanti / 9. [AnI sAme kadAca AvI rajUAta kaI zaMkAkAra kare :] "je Ama [pratyakSajJAnane vyavasthApana mATe adhyavasAya Avazyaka ja] heAya te pachI adhyavasAya sahitanuM pratyakSa ja pramANu Thare, tenA vagaranuM nahi." [A aMge amAruM kahevAnuM Ama che. A vAta barobara nathI eTale ke amAre mate adhyavasAya vagaranuM pratyakSa ja pramANa che.] Ama kahevAnuM kAraNa e che ke pratyakSanA prabhAvathI utpanna thayeluM adhyavasAya "viSaya sAkSAta anubhavyo" e nirNaya kare che ane nahi ke "viSayanuM ulTekSaNa karyuM' evo nirNaya. have darzana eTale ke viSayasAkSAtkAra te pratyakSane vyApAra che, jyAre prekSaNa (kalpanA) te vikalpa(=adhyavasAya)ne vyApAra che. tethI pratyakSajJAnane sAme pakSe vikalpajJAnane vicAra karIe to jaNAze ke keI parokSa artha viSe [anumAnarU5] vikalpa karanAra vyakti, anubhavanA AkAra)ne AdhAre, "meM viSayanI upekSA (=ka95nA) karI evI tAravaNI kare che ane nahi ke meM viSayane anubhavyo' evI tAravaNI. [tethI te prasaMge sAkSAtkArarUpa pratyakSa nahi, paNa vikalparUpa anumAna pramANu bane che.] 10. tasmAt svavyApAra tiraskRtya pratyakSavyApAramAdarzayata yatrArthe pratyakSapUrvako'dhyavasatyastatra pratyakSaM kevalameva pramANamiti // 10. Ama koI padArthanuM pratyakSa jJAna thayA bAda utapanna thato adhyavasAya pitAnA [vikalparUpa] vyApArane na upasAvatAM te pratyakSatAnamAM thatA (darzanarU5) vyApArane ja upasAve che; tethI te padArtha mATenuM pramANa te kevala pratyakSa che, [adhyavasAyahitanuM pratyakSa nahi.] (21) AcArya dharmottararacata nyAyabiTIkAmAM prathama pratyakSa-paro samApta Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH svArthAnumAnaparicchedaH / dvitIya paricheda : svArthInumAna evaM pratyakSaM nyAkhyAyAnumAnaM vyAkhyAtukAma Aha - ___ anumAnaM dvidhA // 1 // AvI rIte pratyakSanuM nirUpaNa karI, have anumAnanuM nirUpaNa karavAnA AzayathI kahe che? anumAna be prakAranuM che. (1), 1. anumAnai driSA driAram | 1. anumAna be prakAranuM hoya che. 2. mathAnamAnastrakSaNe vAthe miznarazrameH jaththa? 3 | parArthanamArga rAjAsmkN, svArthAnumAnaM tu jJAnAtmakam / tayoratyantabhedAnnaikaM lakSaNamasti / tatastayoH pratiniyataM lakSaNamAkhyAtuM prakArabhedaH kathyate / prakArabhedo hi vyaktibhedaH / vyaktibhede ca kathite prativyaktiniyataM lakSaNaM zakyate vaktum / nAnyathA / tato lakSaNanirdezAGgameva prakArabhedakathanam / azakyatAM ca prakArabhedakathanamantareNa lakSaNanirdezasya jJAtvA prAk prakArabhedaH kathyata iti // 2. [ahIM koI jijJAsune prazna thAya :] "jayAre [prathama] anumAnanuM lakSaNa kahevuM joIe tyAre ekAeka tenA prakAranI saMkhyA zAne kahI ?" A aMge amAre Ama kahevAnuM che? anumAnanA be prakAramAMnuM eka parArthAnumAna te zabdAtmaka che, jyAre bIju svArthanumAna te jJAnAtmaka che. have e baMnemAM sAva judApaNuM che. ethI emanuM eka lakSaNa saMbhavatuM nathI. tethI te baMnenuM juduM juduM lakSaNa kahevuM paDe. te mATe prathama prakArabheda [A sUtramAM] kahevAmAM Avyo che. have prakArabhedanuM kathana eTale ja [ADakatarI rIte] vyaktibhedanuM kathana. e rIte vyaktibheda kahyo hoya to pachI te dareka prakAranuM pitAnuM lakSaNa kahI zakAya. e sivAya bIje upAya nathI, eTale prakArabhedanuM kathana te lakSaNanide zanuM ja [pUrvabhUmikArU5] aMga che. Ama prakArabheda kahyA sivAya lakSaNanidezanI azakayatA jANIne A sUtra dvArA pUrva prakArabheda kahyo che. (1) kiM punastadvaividhyamityAha __ svArtha parArtha ca // 2 // have te be prakAra kayA e spaSTa karatAM kahe che : svArtha ane parArtha. (2) 1. svasmAyidaM svArtham / yena svayaM pratipadyate tat svArtham / parasmAyidaM parArtham / yena paraM pratipAdayati tatparArtham // 1. sva (= pitAnI jAta) mATenuM te "svArtha" [anumAna] ane bIjA mATenuM te parArtha" [anumAna. [kathanarIti)thI bIjAne [te meLaveluM anumAnajJAna] pratipAdita karI zakAya te parArtha anumAna kahevAya. (2) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda svAthanumAna tatra svArtha trirUpAlliGgAdyadanumeye jJAnaM tadanumAnam // 3 // temAM trirUpa liMgathI je anumaviSayaka jJAna te svArtha--anumAna. (3) 1. "tatra' to svArthaparAnunayaNe svArtha jJAna viziSTamiTa - triviti | gi rUpANi yasya vakSyamANalakSaNAni tastrirUpam / liGgyate gamyate'nenArtha iti 'liGgam' / 1. "temAM eTale svArtha ane parArtha anumAna e bemAM. "trirUpa liMgathI..." yAdi zabdo dvArA kevA jJAnane svArtha anumAna kahevAya te kahyuM che. je liMganAM traNa che che te "trirUpa" liMga kahevAya; te traNa rUpanuM svarUpa hamaNAM ja samajAvavAmAM banAvaze. "liMga" zabda [tri-jiti - "javuM, "jANavuM" e saMskRta dhAtune AdhAre) jenA dvArA padArtha jANavAmAM Ave te evo artha dharAve che. 2. tasmAstrirUpAlliGgAt yat jAtaM jJAnamiti / etad hetudvAreNa vizeSaNam / 2. te Ama trirUpa liMgamAMthI janmeluM je jJAna heya te [anumAna. [trirUpa liMga a anumAnanuM kAraNa hoI anumAna mATe A vizeSaNa vAparyuM che. 3. tat trirUpAcca liGgAt trirUpaliGgAlambanamapyutpadyata iti vizinaSTi - anumeya iti / etacca viSayadvAreNa vizeSaNam / 3[paNa anumAna mATe "trirUpa liMgamAMthI janmatuM jJAna e vizeSaNa ja pUratu nathI; kAraNa ke trirUpa liMgamAMthI to trirUpa liMgane AlaMbana (viSaya) banAvatuM ["A trirUpa liMga che' evA AkAranuM] jJAna paNa janme che. eTale [Ama ativyApti hALavA] ukta jJAna mATe "anumeya(pakSa)viSyaka evuM vizeSaNa paNa umere che. A bIjuM vizeSaNa A jJAna viSaya spaSTa kare che. 4. trirUpAlliGgAdyadutpannamanumeyAlambanaM jJAnaM tat svArthamanumAnamiti // 4. [eTale ekaMdare artha Ama thaye ] "trirUpa liMgamAMthI utpanna thayeluM evuM anumeyane AlaMbana banAvatuM jJAna te svArthanumAna." (3) lakSaNavipratipattiM nirAkRtya phalavipratipatti nirAkartumAha pramANaphalavyavasthA'trApi pratyakSavat // 4 // lakSaNa viSenI vipratipattinuM nirAkaraNa karI phala viSenI vipratipattinuM nirAkaraNa karavA kahe che : ahI paNa pramANuphaLa aMgenI vyavasthA pratyakSanI jema samajavI. (4) 1. pramANasya yatphalaM tasya yA vyavasthA sA'trAnumAne'pi pratyakSa iva 'pratyakSavat' veditvyaa| 1. pramANunA phaLanI vyavasthA te ahIM', eTale ke anumAnanA saMdarbhamAM paNa pratyakSanI jema samajavI. 2. yathA hi nIlasarUpaM pratyakSamanubhUyamAnaM nIlabodharUpamavasthApyate, tena nIlasArUpyaM vyavasthApanahetuH pramANam, nIlabodharUpaM tu vyavasthApyamAnaM pramANaphalama, tadvad anumAnaM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu nIlAkAramutpadyamAna nIlabodharUpamavasthApyate, tena nIlasArUpyamasya pramANam / nIlavikalpanarUpaM tvasya pramANaphalam / sArUpyavazAddhi tannolapratItirUpaM sidhyati / nAnyatheti / / 2. jema pratyakSa nIlasarUpa anubhavAtuM hoI nIlanA bodharUpa che ema nizcaya karAya che, tethI nIla sAthenuM pratyakSa jJAnanuM sArUpya e te jJAnanA vyavasthA pana( = AkAranizcaya)ne hetu hAI pramANu gaNAya, ane te jJAnane nIlabedharUpa nizcita karIe chIe tethI [nIlabodha te] pramANaphaLa gaNAya, tema anumAna paNa nIla viSaya jevA AkAramAM ( nIlasarU5) utpanna thatuM hoI nIlAdharUpa hovAnuM nakkI thAya che, tethI A jJAnanuM nIla sAthenuM sArUpya te pramANurUpa aMza nakkI thaze ane nIlanuM vikalpajJAna te pramANaphaLa gaNAze. [nIla sAthenA] sArUNyane kAraNe ja te jJAna nIlanI [vika9pAtmaka pratItirUpa siddha thAya che, tenA vinA tema siddha na thAta. (4) . evamiha saMkhyAlakSaNaphalavipratipattayaH / pratyakSaparicchede tu gocaravipratipattinirAkRtA / lakSaNanirdezaprasaGgena tu trirUpaM liMGga prastutam / tadeva vyAkhyAtumAha - trairUpyam punarliGgasyAnumeye sattvameva, sapakSe eva sattvam , asapakSe cAsattvameva ___ nizcitam // 5 // A rIte ahIM anumAnanAM saMkhyA, lakSaNa ane phaLa aMgenA matAMtarenuM nirAkaraNa karyuM che. pratyakSa paricachedamAM to anumAnanA viSaya aMgenA matAMtaranuM nivAraNa karyuM hatuM. have uparyukta anumAnalakSaNamAM liMgane mATe je "trirUpa" [vizeSaNa) vAparyuM che te samajAvatAM kahe che : - have [liMganuM] zreya te : liMganuM (1) anumeyamAM hevApaNuM ja, (2) sapakSamAM ja hovApaNuM ane (3) apakSamAM na hovApaNuM ja nizcita thayuM hoya te. (5). ... 1. bhairUpyamityAdi / liGgasya yat trairUpyaM yAni trINi rUpANi tadidamucyata iti zeSaH / kiM punastat trairUpyamityAha - anumeyaM vakSyamANalakSaNam / tasmin liGgasya sattvameva nizcitam - eka rUpam / yadyapi cAtra nizcitagrahaNaM na kRtaM tathApyante kRtaM prakrAntayordvayorapi rUpayorapekSaNIyam yato na yogyatayA liGga parokSajJAnasya nimitta, yathA bIjamaGakurasya / adRSTALUmAdagnerapratipatteH / nApi svaviSayajJAnApekSa parokSArthaprakAzanam , yathA pradIpo ghaTAdeH / dRSTAdapyanizcitasambandhAdapratipatteH / tasmAt parokSArthanAntarIyakatayA nizcayanameva liGgasya parokSArthapratipAdanavyApAraH / nAparaH kazcit / ato'nvaya-vyatireka-pakSadharmatvanizcayo liGgabyApArAtmakatvAdavazyakartavya iti sarveSu rUpeSu nizcitagrahaNamapekSaNIyam / 1. liMganuM rUpya eTale enAM traNa rUpe (=vizeSa dharme). [sUtramAMnA] "arUpya te e zabda pachI "A prakAre kahevAya che evA zabda samajI levAnA che. have te te kayuM ? te kahe che - anumeya (=pakSa), ke jenuM lakSaNa have pachI sUtrakAra kahevAnA che, temAM liMganuM nizcitarUpe hevApaNuM ja : A thayuM eka rUpa. jo ke "nizcita thayuM hoya te' zabdaprayeLa [trIjA rUpanA kathana sAthe ja joDyo che,I A prathama rUpa sAthe nathI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svArthInumAna joDo, to paNa vAkyane aMte thayele e prayoga agAunAM baMne rUpone paNa lAgu pADavAnuM Avazyaka gaNAya; kAraNa ke [dA ta. prathama rUpa sAthe te prayoga lAgu na pADIe te enuM anumayamAM hovApaNuM ja' eTaluM ja lakSaNa cheTuM Tharaze, kAraNa ke] bIja pitAnI yogyatA (=svabhAva) vaDe aMkuranuM nimitta bane che te rIte kaMI liMga [anameyamAM pitAnA avazya hAvArUpI yogyatAe karIne ja parokSa [evA sAdhya]nA jJAnanuM nimitta banatuM nathI; kAraNa ke indriyagocara nahi thayelA dhumADAthI agninuM jJAna thatuM nathI. vaLI, jema dIvo hoya eTale upasthita ghaDAnuM jJAna thaI ja jAya tema kaMI liMga[bhUta padArthanuM [mAtra padArtharUpe] jJAna hoya tethI pakSa padArtha (=sAdhya)nuM jJAna thaI zakatuM nathI; kAraNa ke liMgane [mAtra padArtharUpe sAkSAtkAra to thaye hoya, paNa je teno sAdhyadharma sAthe saMbaMdha paNa [anumAna karanArane na samajAyo hoya te nubhavagocara evA liMga parathI paNa pakSa padArthanuM jJAna na ja thAya. TUMkamAM, [pakSamAM upasthita evuM] liMga parokSa padArtha sAthe "nAntarIyakatA'thI (=avinAbhAvasaMbaMdhe) saMkaLAyeluM che evo liMga viSeno nizcaya ja liMga parokSArthanuM jJAna karAve te mATenI Avazyaka prakriyA che, e sivAya (parokSArthajJAna) zakya nathI. Ama liMganAM anvaya, vyatireka ane pakSadharmava - e traNe rUpano nizcaya Avazyaka banI rahe che; kAraNa ke te traNene nizcaya ja liMgano [anumApaka ke gamaka banAvate Avazyaka vyApAra che. AthI traNe rUpomAM "nizcita thayeluM" e zabda joDavA Avazyaka che. . 2. tatra sattvavacanenAsiddhaM cAkSuSatvAdi nirastam / evakAreNa pakSaikadezAsiddho nirastaH / yathA 'cetanAstaravaH svApAt' iti pakSIkRteSu taruSu patrasaMkocalakSaNaH svApa ekadeze na siddhaH / na hi sarve vRkSA rAtrau patrasekocabhAjaH, kintu kecideva / sattvavacanasya pazcAt kRtenaivakAreNAsAdhAraNo dharmo nirastaH / yadi hyanumeye eva sattvamiti kuryAt , zrAvaNatyameva hetuH syAt / nizcitagrahaNena saMdigdhAsiddhaH sarvo nirastaH / sUtragata trirUpakathanathI thatu hevAbhAsanirasana : prathama rU5nA hevAbhAsa : A 2. " [anumeyamAM liMganuM] hevApaNuM" emAM " hevApaNuM' (=astitva) e zabdathI asiddha hetvAbhAsanuM nirAkaraNa thAya che; jema ke zabdane anitya siddha karavA koI zabda cAkSuSa (=cakSuthI anubhavI zakAya tevA) che" evuM liMga raju kare to, zabdamAM cAkSuSatvanuM astitva na hovAthI liMganuM prathama rU5 caritArtha nahi thAya ane tethI] "asiddha hetvAbhAsa thaze. vaLI prathama rUpamAM mUkelA "jakArathI "pakSeka dezAsiddha) (=pakSanA eka pradezamAM hetunuM astitva asiddha hovuM te) nAmano hetvAbhAsa dUra thaze; jema ke "vRkSo sacetana che; kAraNa ke teo (badhAM vRkSo) nidrAvasthA pAmatAM hoya che" - A anumAnamAM pakSa tarIke [sarva] vRkSo che. have pAMdaDAM saMkocAvArUpa nidrAvasthA rAtre badhAM vRkSomAM jovA maLatI nathI; keTalAMkamAM ja jovA maLe che. Ama ahIM pakSanA eka bhAgamAM hetunuM astitva asiddha che. [prathama rUpamAM] "hovApaNuM' e zabdanI [pahelAM nahi paNa pachI "ja"kAra mUkavAthI hetu asAdharaNa dharma na banI rahe tenI kALajI levAI che. jo "anumeyamAM ja hovApaNuM' ema AgaLa 'ja'kAra mUkyo hota to sipakSa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khyAbindu che asapakSa ekamAM na hoya e dharma ja hetu banI zakata; udAharaNa tarIke "zabda anitya che ' e siddha karavA "zrAvaNatva" (=kAnane viSaya hevApaNuM), [ke je paNa ke apakSa ekemAM nathI tevuM ja hetu banI zakata. [paNa kharekhara e hetu te asAdhAraNa" nAmano hetvAbhAsa ja gaNAya.] vaLI [anumayamAM hetunA astitvane] "nizcita thayeluM e vizeSaNa lAgavAthI "saMdigdhAsiddha' hetvAbhAsanA badhA prakAranuM nivAraNa thaI jAya che. 3. sapakSI vazyamANalakSaNaH / tasminneva sattvaM nizcitamiti dvitIyaM rUpam / ihApi sattvaprahaNena viruddho nirastaH / sa hi nAsti sapakSe / evakAreNa sAdhAraNAnaikAntikaH / sa hi na sapakSa evaM vartate kintUbhayatrApi / sattvagrahaNAtyUrvAvadhAraNavacanena sapakSAvyApisattAkasyApi prayatnAnantarIyakasya hetutvaM kathitam / pazcAdavadhAraNe svayamarthaH syAt - sapakSe satvameva yasya sa heturiti prayatnAnantarIyakatvaM na hetuH syAt / nizcitavacanena saMdigdhAnvayo'naikAntiko nirastaH, yathA 'sarvajJaH kazcidvaktRtvAt' / vaktRtvaM hi sapakSe sarvajJe saMdigdham / dvitIya rUpanA hetvAbhAsaH 3. sapakSa (=jemAM sAdhya dhamAM hoya evA anya dharmI)nuM lakSaNa AMgaLa [sAtamAM sUtramAM kahevAze. * [liMganuM] sapakSamAM ja nizcita thayeluM astitva" e hetunuM bIjuM rUpa thayuM. A lakSaNamAM "astitva' zabdathI viruddha hetu ( hetvAbhAsa) nivArAyo che; kAraNa ke viruddha hetu sapakSamAM heta nathI. ['apakSamAM ja hevApaNuM' ema] "ja'kAra vAparIne "sAdhAraNAnaitika hetvAbhAsa nivAravAmAM Avyo che; kAraNa ke tevo hetu mAtra saMpakSamAM ja nahi paNa ubhayamAM hoya che. ['sapakSa ja astitva' ema] "jakAra astitva' zabdanI pahelAM mUkavAthI sarva sapakSomAM na vyApanAra [paraMtu mAtra keTalAka sapakSamAM vyApanAra evA, zabdanuM anityatva siddha karavA rajU karelA prayatnaniSpAdyatA" rUpa dharmanuM paNa sid]hetupaNuM jaLavAI rahe che. je 'ja kAra ['astitva' zabdanI] pachI mUkyo hota to jude ja artha nIkata : sapakSamAM jenuM astitva hoya ja te dharma hetu thAta. to [zabdanI] "prayatnaniSpAdyatA e [tenI anityatA siddha karanAro] hetu na thAta. vaLI AmAM samAvelA nizcita thayeluM' zabdothI "saMdagdhAya rU5 aneka taka hetvAbhAsanuM nivAraNa thAya che; jema ke "amuka vyakti sarvajJa che; kAraNa ke te vaktA che" - [A saMdigdhAvyarUpa anaikAntika hetvAbhAsa thaze;] kAraNa ke [paracittamAM sarvajJatva saMdigdha hAI] sarvajJa [mAnI levAyela] kaI sapakSamAM vatRtva saMdigdha rahe che. 4. asapano vkssymaannlkssnnH| tasminnasattvameva nizcitam - tRtIya rUpam / tatrAsattvagrahaNena viruddhasya nirAsaH / viruddho hi vipakSe'sti / evakArega sAdhAraNasya vipakSa kadezavRttanirAsaH / prayatnAnantarIyakatve sAdhye hyanityatvaM vipakSa kadeze vidyudAdAvasti, AkAzAdau nAsti / tato niyamanAsya nirAsaH / asattvazabdAddhi pUrva smanna vadhAraNe'yArthaH syAt - vipakSe eva yo nAsti sa hetuH / tathA ca prayatnAnantarIya tvaM sapakSe'pi sarvatra nAsti / tato na hetuH syAt / tataH pUrva na kRtam / nizcitagrahaNena saMdigdhavipakSavyAvRtti ko'nai kAntiko nirastaH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariSada svArthanumAna tRtIya rU5nA hetvAbhAsa : 4. asapakSa( =jemAM sAdhyadharma na hoya tevA dhamI)nuM lakSaNa | AThamA tathA navamA sUtramAM kahevAmAM Avaze. " apakSamAM nizcita thayele astitvano abhAva ja' - A [liMganuM ] tRtIya lakSaNa che. have, temAM "astitvano abhAva e zabda vaDe viruddha hetvAbhAsanuM nivAraNa thAya che, kAraNa ke viruddha hetu vipakSa(=apakSa)mAM heAya che. "ja"kArathI vipakSanA eka bhAgamAM rahe tevA sAdhAraNa [ anAtika] hevAbhAsanuM nivAraNa thAya che; udAharaNArtha: zabda prayatnasAdhya che; kAraNa ke te anitya che " evA anumAnamAM jela anityasvarUpa hetu, [ jemAM prayatnasAdhyArUpa sAdhya nathI tevA,] vipakSanA eka pradezarUpa vidyuta AdimAM astitva dharAve che ane anya AkAzAdi vipakSamAM nathI; [ mATe te sAdhAraNa agnikAntika hetvAbhAsarUpa che.] Ama | 'jakArathI apakSamAM hetunA asatvane ] niyama (= avasthaMbhAva) [ sUcavavA ] vaDe A hetvAbhAsanuM nivAraNa karAya che. have A "ja'kAra je | 'asapakSamAM ja astitvane abhAva" e rIte ] pUve heta to Avo artha phalita thAta -- mAtra vipakSamAM ja je ne hAya, [eTale ke badhA sapakSamAM te avazya hAya ja] te hetu gaNAya. [ paNa A vAta barobara nathI.] udAharaNArtha: [ zabdane anitya siddha karanArA saheturUpa ] prayatana sAdhyatva kaMI sapakSanA ya badhA dAkhalAmAM hetuM nathI, [ jema ke vidyutamAM.] ne to pachI te [ hetvAbhAsarU5 Tharata; ] heturUpa nahi. mATe "ja'kAra pUve na mUkyo. "nizcita thayeluM ' e zabda vaDe saMdigdhavipakSavyAvRttivALA ane kAtika hetvAbhAsa nivArAya che. 5. nanu ca sapakSe eva sattvamityukte vipakSe'sattvameveti gamyata eva / tatkimarthaM punarubhayosamAdAnaM kRtam ? ucyate / anvayo vyatireko vA niyamavAneva prayoktavyo nAnyatheti darzayituM dvayorapyupAdAnaM kRtam / aniyate hi dvayorapi prayoge'yamarthaH syAt - sapakSe yo'sti dipakSe ca yo nAsti sa heturiti / tathA ca tata ta zyAmaH, tatpuratvAt, dRzyamAnaputravat' iti tatputratvaM hetu sthAna ! dvitIya-tRtIya rUpanI ekarUpatA : 5. [ ahIM eka prazna thAya che: ] "liMganuM sapakSamAM ja hevApaNuM" ema kahevAmAM ja tenuM vipakSamAM na hovApaNuM ja " evo artha samajAI jAya che, to pachI A bane ya rU5 [ bhinna ] kema gaNAvyAM che? Ane uttara Avo cheH anvaya ke vyatireka nirapavAdarUpane nakkI thaye hoya to ja te rajU karavo joIe, je emAM kayAM ya apavAda saMbhave ema hoya te tene prayoga na karavo - ema batAvavA mATe ja A baMne rUpane ulekhya che. je baMnenA prayogomAM aniyatapaNuM (=apavAda) calAvI zakAtuM heta to [ baMne rUpano bhega] artha Ama phalita thAta ? je sapakSamAM hoya ane vipakSamAM na hoya te hetu. je AvuM lakSaNa hoya to : te [ janmanAre ] chokare zyAma raMgane haze; kAraNa ke te teNune putra haze, tenA najare caDhatA hAlanA putranI jema. - evA anumAnamAM "teNInA putra tarIke hovApaNuM" e paNa sahetu gaNAta, Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 6. tasmAnniyamavatorevAnvayavyatirekayoH prayogaH kartavyo, yena pratibandho gamyeta sAdhanasya sAdhyena / niyamavatozca prayoge'vazyakartavye dvayoreka eva prayoktavyo na dvAviti niyamavAnevAnvayo vyatireko vA prayoktavya iti zikSaNArthaM dvayorupAdAnamiti // 6. eTale niyata saMbaMdhavALA ja anvaya ke vyatirekane prayAga karavA joIe jethI sAdhanane sASya sAthenA niyata saMbaMdha samajAI jAya - eTaluM ja jo samAI jAya tA bemAMthI ekane ja prayAga karave! Avazyaka che, baMnene nahi; Ama anvaya ke vyatireka niyata saMbaMdhavALA hAya te! ja prayeAjA - eTalA zikSaNa mATe ja banene ullekha karyA che. (5) trairUpyakathanaprasaMgenAnumeyaH sapakSo vipakSaracoktaH / teSAM lakSaNaM vaktavyam / tatra ko'numeya anumeyeo'tra jijJAsitavizeSo dharmI // 6 // hetunAM traNa rUpeA kahyAM temAM anumeya, sapakSa ane vipakSa (=asapakSa)nA ullekha karyAM che, te traNenuM lakSaNa kahevuM joIe, temAMthI anumeyanuM lakSaNa kahe che : tyAra-- ahIM' anudhyeya'eTale jenA vizeSa [dha] jANavAnI icchA che teveA dhamI.(6) 1. anumeyo'tretyAdi / 'atra' hetulakSaNe nizcetavye dharmI anumeyaH / anyatra tu sAdhyapratipattikAle samudAyo'numeyaH / vyAptinizcayakAle tu dharmo'numeya iti darzayitum ' atra 'grahaNam / 'jijJAsito' jJAtumiSTo 'vizeSa' dharmo yasya dharmiNaH sa tathoktaH || 1, ' ahIM 'eTale ke hetunu` lakSaNa nizcita karavAnA saMdarbhamAM, dhamI ne anumeya gaNavAmAM Ave che. para Mtu anyatra eTale [ jema ke anumAnanA ] sAjyane samajavAne prasaMge ' anumeya ' eTale '[ dha ane dhI'ne ] samudAya'. jyAre [ anumAnanA aMgarUpa ] vyAptinA svarUpane ni ya karavAne prasaMge anumeyane [ anya dharma sAthe niyata sAhaca dharAvatA ] dharma ' tarIke dhaTAvyuM che. Ama [anya saMdarbha mA * anumeya 'nA judA arthA che] te darzAvavA prastuta sUtramAM ' ahI' e zabdanA prayAga karyA che. [ahIM anumeyane] 'je dharmanA vizeSa jANavAnI IcchA heAya teve vI' kahyo che, [ Ane ja pakSa ' zabdathI paNa eLakhavAmAM Ave che. ] () jaH samakSa? sAdhyadharmasAmAnyena samAnA'rthaH sapakSaH ||7|| "kAne sapakSa kahevo ? '' [enA uttaramAM kahe che ] sAdhyadhama rUpa sAmAnya[nI upasthiti] ne lIdhe je padArtha [ pakSa sAthe ] samAna heAya te ' sapakSa * kahevAya. (7) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svArthanumAna 1, "monorthaH sAkSara' samAnaH sadara thoDarthaH vakSen a 3 3raMvAra | samAnazabdena vizeSyate / samAnaH pakSaH sapakSaH / samAnasya ca sazabdAdezaH / 1. [ "sapakSane sAmAnya artha joIe to amuka bAbata sAthe ] samAna bAbata hoya te sapakSa. [ have parArthAnumAnamAM vaparAtA "sapakSa" zabdanI ghaDataraprakriyA joIe to : atre sapakSa jene maLatA hoya che te bAbata te "anumeya" che, ne tene "pakSa" paNa kahe che. e parathI 'sapakSa" zabda sUjhayo che. eTale je padArtha pakSa sAthe samAna eTale ke maLato Avato hoya te, [vastutaH pakSathI anya hovA chatAM, sAdazyasaMbaMdhaAdhArita ] upacAra (lakSaNa)thI, [ prathama to ] "pakSa' kahevAya che. pachI tene "samAna" e zabda vizeSaNarUpe lagADavAmAM Ave che; [ kAraNa ke te anumeya evA mULa pakSane maLato Avo, chatAM anya pakSa hoya che.] Ama "sapa" eTale samAna pakSa. [ "samAna" e vizeSaNane "pakSa" e vizeSya sAthe samAsa thAya che tyAre] "samAna'ne "sa" Adeza (= avejI) thAya che. 2. syAdetat - kiM tat pakSasapakSayoH sAmAnyaM yena samAnaH sapakSaH pakSeNetyAha - sAdhyadharmasAmAnyeneti / sAdhyazcAtApasiddhatvAt dharmazca parAzritatvAt 'sAdhyadharmaH' / na ca vizeSaH sAdhyaH, api tu sAmAnyam / ata iha sAmAnyaM sAdhyamuktam / sAdhyadharmazcAsau sAmAnyaM ceti saadhypAjona samAnaH ghana "sAkSaH kRtvarthaH || 2. keIne prazna thAya ke "pakSa ane sapakSamAM evuM kayuM sAmAnya tattva che, jene lIdhe sapakSa e pakSasamAna" kahevAya che?" AnA javAbamAM "sAdhyadharmarUpa sAmAnya [nI upasthitine lIdhe " e zabda umerelA che. [ "sAdhyadharma " e prayoga tapAsIe to ? ] ahIM e dharmane "sAdhya kahyo che, kAraNa ke te asiddha (eTale ke hajI siddha karavAnI hoya che. vaLI ene "dharma' kahevAnuM kAraNa e ke te anya [ evA dhamamAM Azrita hoya che. vaLI A sAdhyadharma vizeSa nathI hoto paraMtu sAmAnya ( kiMvA vikalpa rUpa hoya che. AthI [ sUtramAM] sAdhyadharma mATe "sAmAnya' zabda vAparyo che. eTale, sAdhyadharmarUpI sAmAnyanI upasthitine lIdhe je pakSa sAthe samAna hoya te sapakSa - e ekaMdara artha thaze. (7) ko'sapakSa ityAha- jo sapakSoDasapakSa 8 "asapakSa kone kahevAya ?" - enA uttaramAM kahe che? sapakSa na hoya te apakSa (8) 1. na saksoDasaT: L sAlo yo mati sosAkSaH | 1. je sapakSa na hoya te asapakSa kahevAya. (8) salo na mAte ? - tato'nyastadviruddhastadabhAvazcati // 9 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu "to have sapakSa na hoya tevo kone gaNave ?" [ene javAbaH ] tenAthI anya tenAthI viruddha ane tenA abhAva [ rU5 te asapakSa ]. (9) 1. "tata sajAnyaH tena vidvaH | taltha = sAkSasthAmAvaH | sAkSAravaM tarirudbhtvN ca na tAvatpratyetu zakyaM yAvat sapakSasvabhAvAbhAvo na vijJAtaH / tasmAdanyatvaviruddhatvapratItisAmarthyAtsapakSAbhAvarUpo pratItAvanyaviruddhau / / 1. "tenAthI" eTale ke sapakSathI anya, tenAthI viruddha ane vaLI te sapakSanA abhAva[ rUpa hoya te asapakSa]. have jayAM sudhI koI artha viSe sapakSanA svabhAvane abhAva pratIta thayo na hoya tyAM sudhI te arthanuM sapakSathI anyapaNuM ke sapakSathI viruddhapaNuM kaLAvuM zakayuM nathI. tethI je [ sapakSathI ] anya ke viruddha hoya te temanAmAM thatI anyatva ane viruddhatvanI pratItinA sAmarthyathI ja sapakSanA abhAvarUpe pratIta thayela Thare che. 2. tato'bhAvaH sAkSAt sapazAbhAvarUpaH pratIyate / anyaviruddhau tu sAmarthyAdabhAvarUpau pratIyate / tatastrayANAmapyasapakSatvam / / 2. tethI [ pratIta thato sapakSane ] abhAva e sIdhesIdhe abhAvapratyayarUpa hoya che, jyAre [sapakSathI] anya ke viruddha tarIke pratIta thatAM hoya te sAmarthyathI (arthAta parAkSa rIte), sapakSanA abhAvarUpa Thare che. tethI te traNe ya asAkSarUpa che. (9) ___ trirUpANi ca trINyeva liGgAni // 10 // ane trirUpa liMgo traNa ja [ prakAranAM ] che. (10) 1. uktena trairUpyeNa trirUpANi ca trINyeva liGgAnIti / cakAro vaktavyAntarasamuccayArthaH / rUpyamAdau pRSTaM trirUpANi ca liGgAni pareNa / tatra trairUpyamuktam / trirUpANi cocyante - trINyeva nirUpANi liGgAni / trayastrirUpaliGgaprakArA ityarthaH // 1. AgaLa jaNAvelAM traNa rUpa(= pAsAM)vALAM liMgo traNa ja [ prakAranAM ] che. [AgalI vAtanA anusaMdhAnamAM ] navuM kaMIka umeravAnuM che e batAvavA mATe ane [ evo samuccayabodhaka] zabda sUtramAM mUkelo che. [ AnI spaSTatA karIe te] prathama, liMganA trarUnA svarUpa ] aMgeno prazna puchAye hato, have e trirUpa liMga[nA prakAra ] aMge prazna udbhave che. emAMthI, agAu trirUpya to samajAvyuM; have e trirUpa liMga[nA prakAra] viSe ahIM kahevAmAM Ave che. trirUpa liMga traNa ja [prakAranAM saMbhave ] che. Ama sUtrakArane ahIM trirUpa liMganA traNa prakAra nidezavAnuM abhipreta che. (10) kAni punastAnItyAha anupalabdhiH svabhAvaH kArya ceti // 11 // e [ prakAra] kayA ? - e kahe che : anupalabdhi, svabhAva ane kArya e [ traNa prakAranAM liMga], (11) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda svAthanumAna 1. pratiSedhyasya sAdhyasyAnupalabdhi svarUpA / vidheyasya sAdhyasya svabhAvazca trirUpaH / kArya ca / / 1. [sAdhya be prakAranAM saMbhaH pratiSedhya ane vidheya temAM ] pratiSedhya(= abhAvarUpa) sAdhyanI anulapabdhi [ rU5 liMga ] te trirUpa hoya che. bIjI bAju vidheya (=bhAvarUpa) sAdhyanA svabhAvarUpa liMga] paNa trirUpa hoya che ane [ vidheya sAdhyanA] kArya rU5 liba ] paNa [ trirUpa ]. (11) anupalabdhimudAhartumAhatatrAnupalabdhiryathA - na pradezavizeSe kvacidghaTaH, upalabdhikSaNaprAptasyA nupati N22aa. anupalabdhi[ rU5 liMganA ] udAharaNarUpe kahe che ? temAM anupalabdhi [ rUpa liMga] A prakAre pravarte ] - keIka pradazavizeSamAM ghaDo nathI, kAraNa ke upalAdhalakSaNaprApta evA [ ghaDA]nI anulAyabdha che. (12) 1. ythetyaadi| yathetyupapradarzanArtham / yatheyamanupalabdhistathA'nyA'pi / na tviyamevetyarthaH / 1. "A prakAre ' e zabda udAharaNanuM sUcana kare che; eTale ke jema A anupalabdhi [ sAdhyasiddhi kare che ] tema anya [ anupalabdhi ] paNa kare; mAtra A [udAharaNamAMnI ] anupalabdhi ja [ ma pravate ema] nahi. 2. "gharA' purAH | viSita ti 'vira: pratinigharAsa ! tAdAzca na karva pradezaH / tadAha - kvaciditi / pratipattapatvakSe kAcideva pradeze iti dharmI / na ghaTa: iti 2. " pradeza eTale koI sthaLa. A sAthe joDele "vizeSa" zabda, [vi + phil dhAtu parathI ] "je viziSTa rUpe lekhAya te" evo artha dharAve che. Ama "pradezavizeSa" eTale zuM ukta anumAna karanAra] jJAtAne pratyakSa evuM cokkasa sthaLa. evAM sthaLa badhAM na heya e spaSTa karavA [ vaLI vadhArAmAM ] "keIka' e zabda vAparyo che. Ama ekaMdara artha "jhAtAne pratyakSa evA koIka amuka ja pradezamAM ' evo thAya. A zabdomAM anumAnanA dhamI( agAu chaThThA sUtramAM kahelA anumeva) ne ullekha thayo che. "ghaDe nathI" (eTale ke ghaTAbhAvanA vyavahAranI yogyatA) te sAdhya che. 3. upaf:"jJAna ! tasyA: "Dha" nA nAmathI ! tayA sudhirTaphatte ! tatprApto'rtho janakatvena sAmagryantarbhAvAt / 'upalabdhilakSaNaprAptaH' dRzya ityarthaH / tasyAnupalandherityayaM hetuH / 3. [ have sUtramAM Apelo " upalabdhilakSaNaprApta' e zabda samajIe : ] 'upalabdhi' eTale jJAna. " lakSaNa"ne artha [ "jenAthI lakSAya te lakSaNa' evI karaNArthaka surapati dvArA " utpanna karanArI sAmagrI " evo thaze; kAraNa ke sAmagrIthI upalabdhi Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu lakSAya che (= zakya bane che). "prApta " eTale janaka [ sAmagrI mAMnuM eka hoI janaka sAmagrImAM samAveza pAmeluM. Ama upalabdhilakSaNa prApta eTale [ upalabdhinAM kAraNe mAMnuM eka : sahelI bhASAmAM kahIe toH ] dRzya (= joI yA anubhavI zakAya tevuM). tevA dazya [ ghaTarUpI ] padArthanI anupalabdhi e ahIM anumAnane hetu che. 4. atha yo yatra nAsti sa kathaM tatra dRshyH| dRzyatvasamAropAdasannapi dRzya ucyate / yazcaivaM saMbhAvyate 'yadyasAvatra bhaved dRzya eva bhavet' iti / sa tatrAvidyamAno'pi dRzyaH samAropyaH / kaJcaivaM sNbhaavyH| yasya samagrANi svAlambanadarzanakAraNAni bhavanti / 4. koIne prazna thAya ] "jenuM amuka sthaLe astitva ja na hoya te padArtha tyAM dazya kaI rIte kahevAya ?" [ ane uttara e keH ] dazyatva dharmane kalpanAthI Aropa karyo hovAthI [mAtra zakyatAnI daSTie ja] te padArthane "dazya' kahevAmAM Ave che. [ kadAca zaMkAkAra pharI pUchazeH "je te rIte AropathI ja tyA ghaTa-padArthane dRzya mAnavAmAM Ave to pachI AropathI cakSu sivAyanI anya IndriyathI grAhya evA svara, gaMdha Adi. padArthane paNa dazya mAnI zakAya, ne te rIte aniSTa prasaMga UbhuM thAya." AnA uttararUpe umerIe ke ] te [ ghaTAdi] padArtha aMge A pramANe [ zakayatAnI maryAdAne anusaratI evI ] saMbhAvanA karAya che -- je te ahIM hoya te dRzya ja hoI zake. [ A saMbhAvanAne AdhAre ja] te tyAM hAjara nathI, chatAM dazya kalpAya che. [jyAre svara, gaMdha Adi andriyagrAhya padArtho mATe evI saMbhAvanA zakya na hoI, emanuM dRzyatva paNa ka9pI na zakAya. ] [ jo upara kahyuM tema zakyatAnI maryAdAmAM ja kalpanA karavAnI hoya te ApaNe nakkI karavuM joIe ke: ] AvI [dazyatvanI ] ka9panA zene mATe thaI zake ? [ Ane javAba: ] je viSayane pitAne AlaMbana banAvIne karavAnA darzana mATe [ e viSayanI pitAnI hAjarI sivAyanAM . bAkInAM] badhA kAraNe hAjara heAya [te viSayane ja dazya kapI zakAya]. 5. kadA ca tAni samagrAgi gamyante / yadaikajJAnasaMsargivastvantaropalambhaH / ekendriyajJAnagrAhya locanAdipraNidhAnAbhimukhaM vastuyamanyonyApekSaM ekajJAnasaMsargi kathyate / tayohi satonai kaniyatA bhavati pratipattiH / yogyatAyA dUyorapyaviziSTatvAt / tasmA dekajJAnasaMsargiNi dRzyamAne satyekasminnitarat samagradarzanasAmagrIkaM yadi bhaved dRzyameva bhavediti saMbhAvitaM dRzyatvamAropyate / . tasyAnupalambho dRzyAnupalambhaH / anupalablinizcaya mATe ekajJAnasaMsagI padArthAtaranA jJAnanI Ava- - zyakatAH 5. [ have AgaLa prazna thAyaH ] "te bAkInAM ] badhAM ja kAraNe hAjara che evuM kyAre samajAya ?" [ Ane uttara H ] jyAre, [ te ghaTa uparAMta samIpanA anya cakSagraMhya viSayo e sarvane sAmudAyika rIte grahaNa karI zake tevA ] e jJAna sAthe saMsargavALA anya padArthanuM jJAna thAya tyAre. [ ahIM e spaSTatA karIe ke ] je be padArtho samAna, IndriyathI grAhya heya, vaLI lecana yA anya IndriyanI [ eka sAthe sadhAtI] ekAgratA [nA viSaya thaI zake tevI rIte te IndriyanI ] abhimukha hoya ane [ jJAna viSaya banavAmAM ] eka Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya parija sAryAnumAna bIjAnI apekSA rAkhatA hoya te eka jJAnanA saMsargavALA padArtho kahevAya. have, je te baMne ya padArtho [ je te pradezavizeSamAM] hAjara hoya to to temAMthI ekane ja samAvI le tevuM jJAna na thAya, [ baMnenuM jJAna thAya;] kAraNa ke [jJAnanA viSaya thavA mATenI ] yogyatA baMnemAM sarakhI ja hoya che. eTale "je ejJAnasaMsagI evo eka padArtha dekhAto hoya te, jenA darzananI badhI sAmagrI hAjara che tevo bIje padArtha paNa, je te tyAM hAjara heya to, dazya ja hAya" evI saMbhAvanA vaDe dazyatvane Aropa karAya che. to te rItanA dazyanI anupalabdhi te dazyAnupalaMbha (= dazyAnupalabdhi). 6. tasmAtsa eva ghaTaviviktapradezastadAlambanaM ca jJAnaM dRzyAnupalambhanizcayahetutvAd dRzyAnupalambha ucyate / yAvaddhayekajJAnasaMsargi vastu na nizcitaM tajjJAnaM ca, na tAvad dRzyAnupalambhanizcayaH / tato vastvapyanupalambha ucyate tajjJAnaM ca / 6. A vastusthitine dhyAnamAM laIne, pelo ja ghaTarahita bhUtalapradeza ane tene A. bana karatuM jJAna - e baMne dazya evA [ ghaTarUpa ] padArthanA anupalaMbha( = anupalabdhi, apratIti) nA nizcayanA hetu hoI, [ kAraNamAM kAryanA Arogya para AdhArita lakSaNathI, ] dezyAnupalaMbha tarIke oLakhAya che. kharekhara, jyAM sudhI ekajJAnasaMgagI evI vastu nizcita na thaI haiya, tema ja te vastunA jJAnane nizcaya na thAya tyAM sudhI dazya evA [ghaTAdi ]nI anupalabdhino nizcaya thaI zakato nathI. ATalA kAraNe ja, [ upara kahyuM tema, ekajJAnasaMsagI ] anya vastu tathA tenuM jJAna anupalaMbharUpa kahevAya che. 7. darzananivRttimAtraM tu svayamanizcitatvAdagamakam / tato dRzyaghaTarahitaH pradezaH tajjJAnaM ca vacanasAmadeiva dRzyAnupalambharUpamukta draSTavyam / . [ eTale khAsa e kahevAnuM ke ekajJAnasaMsagI anya padArthanuM darzana thayA vagaranI ghaTAdinA ] darzananI kevaLa nivRtti e pote anizcita hovAthI kazuM nizcita jJAna karAvatI nathI. tethI, [ sUtramAM vAparelA "upalabdhilakSaNaprApta " e vizeSaNanA ] kathanane baLe ja dazya ghaTa vagarane bhUtalarUpa pradeza ane tenuM jJAna - e baMnene dezyAnupalaMbharUpa samajavAM. (12) kA punarupalabdhilakSaNaprAptirityAha-- upalabdhilakSaNaprAptirupalambhapratyayAntarasAkalyaM svabhAvavizeSazca // 13 // [ AgalA sUtramAM "upalabdhilakSaNa prApta" zabda vAparyo che tethI prazna thAyaH ] upalabdhilakSaNaprApti kene kahevAya [ ke jenA astitvane lIdhe koI padArtha "upalabdhilakSaNaprApta' kahI zakAya ] ?" A mATe kahe che: upalabdhilakSaNaprApti eTale upalabdhinA anya pratyenuM sAkalya ane svabhAvavazeSa, (13). 1. gujaruSikSAghAti' 35riSajJaaratvaM da0 ' umaTayA taraphatham' ti | jJAnasya ghaTo'pi janakaH, anye ca cakSurAdayaH / ghaTAd dRzyAdanye hetavaH pratyayAntarANi / teSAM sAkalyaM sannidhiH / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 nyAyabindu 1. [ udAharaNagata] ghaTanI upalabdhilakSaNaprApti kaMvA upalabdhilakSaNaprAptatA e [ prathama to] upalabdhinA anya (eTale ke ghaTa sivAyanA) pratya(= kAraNe )nuM sAkalya. [ ahIM spaSTa karavuM joIe ke] ghaTa pote paNa ghaTajJAnane janaka ( = hetu ) che ane ghaTa sivAyanAM cahna Adi paNa [ sAthesAthe ] ghaTajJAnanA janaka che. have [ A kAraNomAMnA | dazya ghaTa sivAyanA cakSu Adi anya hetuo te upalabdhinA anya pratyayo. temanuM sAkalpa ahIM nidailyuM che. "sAkaya" eTale [ e pratyenI samagratA, arthAt e samagratAnI ] upasthiti. 2. svabhAva eva viziSyate tadanyasmAditi vizeSo, viziSTaH ityarthaH / tadayaM viziSTaH svabhAvaH pratyayAntarasAkalyaM caitadvayamupalabdhilakSaNaprAptatvaM ghaTAdeSTavyam // 2. have "svabhAvavizeSa" eTale svabhAvarUpa vizeSaje pitAnAthI anya karatAM juduM tarI Ave te [ vi sahitanA zik dhAtune AdhAre] "vizeSa' eTale ke viziSTa kahevAya. Ama svabhAvavizeSa eTale viziSTa svabhAva. te A viziSTa svabhAva ane anya pratyanuM sAkalya - A baMne maLIne iTa ityAdinuM upalabdhilakSaNaprAptatva thAya te dhyAnamAM levuM. (13) kIdRzaH svabhAvavizeSa ityAhayaH svabhAvaH satsvanyeSUpalambhapratyayeSu san pratyakSa eva bhavati sa svabhAvavizeSaH // 14 // kevo svabhAvavizeSa ? - enA javAbamAM kahe che? upasthita e je svabhAva upalabdhinA anya pratyaya jyAre upasthita hoya tyAre pratyakSa ja thAya evo hoya te [ ahI ] svabhAvavizeSa [ kahevAya ]. (14) 1. sasvityAdi / upalambhasya yAni ghaTAd dRzyAt pratyayAntarANi teSu satsu vidyamAneSu yaH svabhAvaH san pratyakSa eva bhavati sa svabhAvavizeSaH / 1. dazya evA padArtha - jema ke ghaTa - thI anya evA upalabdhinA pratyayo jyAre vidyamAna hoya tyAre je svabhAva [ upasthita ] hoya to pratyakSa ja thAya te svabhAvavizeSa [ ane abhipreta che]. 2. tadayamatrArthaH - ekapratipattrapekSamidaM pratyakSalakSaNam / tathA ca sati, draSTuM pravRttasyaikasya draSTaddezyamAna ubhayavAnbhAvaH / adRzyamAnAstu dezakAlasvabhAvaviprakRSTAH svabhAvavizeSarahitAH, pratyayAntarasAkalyavantastu / yairhi pratyayaH sa draSTA pazyati te saMnihitAH / atazca saMnihitA yada draSTuM pravRttaH saH / draSTumapravRttasya tu yogyadezasthA api draSTuM te na zakyAH , pratyayAntaravaikalyavantaH svabhAvavizeSayuktAstu / duurdeshkaalaastuubhyviklaaH| 2. samajavAnI vAta A cheH ahIM ullekhela pratyakSa (= upalabdhi) te [ niyata dazAvALA 1 kaI vizeSa jJAtAnI apekSAe che [ ane tethI vividha dazAvALA ekAdhika jJAtAone te sAmudAyika rIte lAgu pADavAnuM nathI. ] A sthitimAM je darzanamAM pravRtta evA koI vizeSa jJAtAne amuka bhAva ( artha) dazyamAna thato hoya to [te jJAtAnI daSTie ] te bhAva [ pratyayAntarasAphalya ane svabhAvavizeSa e ] banevALo kahevAya. jyAre Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paUidra : svAsthyanumAna pa [jovA pravRtta thayelA jJAtAne] pratyakSa na thatAbhAveA deza, kALa ke svabhAvanA aMtaravALA hevAthI svabhAvavizeSa vagaranA pazu anya pratyayeAnA sAkalyavALA Tharaze; kAraNu ke je pratyayeAthI te draSTA darzana kare che te[ bAkInA] pratyayA upasthita heAya che; khAsa tA pelA draSTA darzanamAM pravRtta thayeA haiAya che tethI paNa [ ghaTAdi viSaya sivAyanA bAkInA pratyayeAnI ] upasthiti siddha kare che. khIjI bAju, te te bhAvA jJAtAnA indriyageAcara pradezamAM [ pratyakSayeAgya dazAmAM ] hAvA chatAM, je jJAtA darzInamAM pravRtta na thAya tA, dRzya banI zaktA nathI, kAraNa ke te- svabhAvavizeSavALA DhAvA chatAM pratyayAntaranA vaizalyavALA DhAya che. have [draSTA danamAM apravRtta heAya ane] te bhAve dUranA dezavALA ke duranA kALavALA hAya te [ pratyayAntarasAkalya ane svabhAvavizeSa e ] ubhayanI nyUnatAvALA Thare, 3. tadevaM pazyataH kasyacinna pratyayAntaravikalo nAma, svabhAvavizeSavikalastu bhavet / apazyatastu draSTuM zakyo yogyadezasthaH pratyayAntaravikalaH / anye tUbhayavikalA iti // 3. A rIte [ upalA kathananuM tAraNu e thayuM ke ] kAi bhAva, dazanamAM pravRtta vyaktinA saMdarbha mAM, pratyayAntaranI bAbatamAM vikala naheAvA chatAM svabhAvavizeSathI rahita hAI zake. tA vaLI darzInamAM pravRtta na thayelA mATe yogya dezamAM rahelA daza nayeAgya padA paNa pratyayAntarathI vikala hoya che. jyAre khInta keTalAka bhAvA ubhavikala paNa heAya che. [Ama je te paristhitine AdhAre padArtha upalabdhilakSaNuprApta che ke nahi tene niya thaI zake. ] (14) anupalabdhimudAhRtya svabhAvamudAhartumAha- svabhAvaH svasattAmAtra bhAvini sAdhyadhameM hetuH // 15 // anupalabdhirUpa hetu samajAvyA bAda svabhAvarUpa hetu samajAvatAM kahe cheH svabhAva pAtAnA astitvamAtrathI saMbhavatA sAdhyama pratye hetu hoya che. (15) 1. svabhAva ityAdi / svabhAvo heturiti sambandhaH / kITazo hetuH sAdhyasya svabhAva ityAha - svasya AtmanaH sattA / saiva kevalA svasattAmAtram / tasminsati bhavituM zIlaM yasyeti / yo hetorAtmanaH sattAmaprekSya vidyamAno bhavati / na tu hetusattAyA vyatirikta kaJciddhetumapekSate sa svasattAmAtrabhAvI sAdhyaH / tasmimsAdhye yo hetuH sa svabhAvaH tasya sAdhyasya, nAnyaH // 1. ' svabhAva hetu heAya che ' evA vAkayAnvaya che. kevo hetu sAdhyane svabhAva hoya che ? [ ene javAba che: ] je hetunA peAtAnA astitvamAtrathI eTale ke kevaLa astitvathI sAyanI upasthiti siddha thavApaNuM heAya, te [ pelA sAdhyane vabhAva kahevAya ]. te sAdhya hetunI peAtAnI sattAnI (=upasthitinI ) ja apekSA rAkhIne astitva dharAvatu' heAya che; hetunI sattA sivAyanA khIjA kAI kAraNanI apekSA rAkhatuM nathI. A kAraNe te sAdhya sva(=hetu )sattAmAtrabhAvi' kahevAya che. evA sAdhya pratye je heturUpa (=sAdhaka) heAya che te [jo e sASyanA svabhAva hAya che, anya nahi; [ mATe ja e hetune ' svabhAva ' -hetu kaNAM che. ] (15) . Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para yAyAbindu udAharaNam - yathA vRkSo'yaM zizapAtvAditi // 16 // udAharaNuM : jema keH "A vRkSa che; kAraNa ke emAM sIsamapaNuM che. " (16) 1. yati | sati dharmI ! kR ti sAdhyA UiMDApAvAhita detuH | 1. udAharaNamAMnA "A" e zabdathI dhamI (=anumeya ke pakSa)ne ullekha thayo che. vRkSa" e sAdhya che. "sIsamapaNuM" te hetu che. 2. tAmarthaH - vRSyavahArothas, ziSyavahArothAviti | 2. [ A prakAranA anumAna pAchaLa] bhAva kaMIka Avo che: [ ahIM vRkSa ane sIsama baMne to pratyakSa hoI, anumAnathI pratipAdya bAbata e che ke] A vastu vRkSa tarIkenA vyavahArane yogya che; kAraNa ke te sIsama tarIkenA vyavahArane yogya che. 3. tatra pracuraziMzape deze'viditaziMzapAvyavahAro jaDo yadA kenaciduccAM ziMzapAmupAdocyate 'ayaM vRkSaH' iti tadAsau jADyAcchizapAyA uccatvamapi vRkSavyavahArasya nimittamavasyati tadA yAmevAnudyAM pazyati ziMzapAM tAmevAvRkSamavasyati / sa mUDhaH ziMzapAtvamAtranimice vRkSavyavahAre pravartyate / noccatvAdi mimittAntaramiha vRkSavyavahArasya, api tu ziMzapAtvamAtra nimitta - kSiApAtarAvArisarva nimittaniyarthaH ||. 3. [ AvuM anumAna kathAre karavuM paDe te samajIeH] sIsamanAM jhADa puSkaLa hoya evuM kaIka sthaLa che. tyAM sIsamanuM jhADa nahi oLakhato evo koI jaDabuddhine mANasa Avyo che. have koIka [ jANakora 3 vyakti tene sIsamanuM eka UMcuM jhADa batAvIne kahe che: "A vRkSa che. tyAre buddhinI jaDatAne kAraNe te jaDa sIsamanA UMcApaNune paNa [te vanaspatine vRkSa tarIke gaNavAnuM eka [Avazyaka] nimitta mAnI bese che. tethI je je nIcAM sIsama jue che te te vRkSa na gaNAya evuM paNa enA manamAM bharAI gayuM che. e prasaMge [ sUtramAM ApelA anumAnathI] te mUDhane samajAvavAmAM Ave che ke jemAM mAtra sIsamapaNuM hoya te dareka vanaspati vRkSa [- varganI ] ja gaNuya; tene vRkSa gaNavA mATe UMcApaNuM vagere anya nimitto gaNatarImAM na levAya. eTale ke te vanaspatimAMnA sIsamapaNane ja, arthAta temAM je DALI vagere dharmo che tene ja [vakSavyavahArogyatvanuM] nimitta gaNavuM. (16) kAryamudAhartumAha - kArya yathA vahniratra dhUmAditi // 17 // kArya[-rUpa hetu ]nuM udAharaNa ApatAM kahe che? kAyA -hetu ] A prakArane hAyaH ahIM agni che; kAraNa ke ghumADo che. (17) 1. varita sAm ati ghaf I dhUmati hetuH | 1. ahIM "agni" te sAdhya che. "ahIM ' e zabda dvArA dhamIne ullekha che. dhumADA[nuM astitva e hetu che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricchedaHsvArthanumAna 2. kAryakAraNabhAvo loke pratyakSAnupalambhanibandhanaH pratIta iti na svabhAvasyeva kAryasya hRkSaNamum | 2. [keAIne sahaja prazna thAya ke kAryanuM lakSaNa ApyA vagara sIdhuM udAharaNa ja kema ApyuM haze. ene khulAso A che:] lekamAM kArya kAraNabhAvanI pratIti [ kArya dvArA kAraNanA anugamananA] pratyakSajJAnathI ane [kAraNa na hoya to kArya paNa na hoya evI] anupalabdhirUpa vyatirekadarzanathI thAya che; eTale svAbhAvihetunI jema kArya hetunuM lakSaNa [sUtrakAre] kahyuM nathI. (17) nanu trirUpatvAdekameva liMGga yuktam / atha prakArabhedAbhedaH / evaM sati svabhAvahetorekasyAnantaprakAratvAt tritvamayuktamityAha - atra dvau vastusAdhanau / ekaH pratiSedhahetuH // 18 // [ trirUpa liMganA traNa prakAra kaTapavA bAbata zaMkA karanAra pUche che:] "badhAM liMgamAM trirUpatva e sarvasAmAnya lakSaNa hovAthI eka ja [prakAranuM] liMga mAnavuM yogya che. have je trirUpa liMganA prakAranI bhinnatA mujaba liMga paNa mine mAnavA gya che ema kaho to eka svabhAvahetunA ja ananta prakAro hovAthI liMganA traNa ja prakAra mAnavAnuM ayogya kahevAya." A zaMkAnuM samAdhAna kare che? AmAM be hitu vastune sAdhanArA che, eka pratiSedhane sAdhanAre] hetu che. (18) 1. atra dvau iti / 'atra' iti eSu triSu hetuSu madhye dvau hetU vastusAdhanau-vidheH sAdhanau gamako / ekaH pratiSedhasya 'hetu' gamakaH / pratiSedha iti cAbhAvo'bhAvavyavahArazcokto draSTavyaH / 1. "AmAM' eTale traNa [prakAranA] hetuomAM be hetu vastune (=bhAvane) eTale ke tenA astitvane sAdhanArA kiMvA phalita karanArA che, eka hetu pratiSedhane phalita karanAre che. ahIM 'pratiSedha' zabdathI [kyAMka] abhAva ane [kayAMka] abhAvane vyavahAra abhipreta samajavAne che. 2. tamartha - detu. saccazilyarthavAta sAcchAni ! sANaM pradhAnam gata soparannsy hetoH pradhAnasAdhyabhedAd bhedo, na svarUpabhedAt / sAdhyazca kazcidvidhiH, kazcitpratiSedhaH / vidhipratiSedhayozca parasparaparihAregAvasthAnAt tayorhetU bhinnau / vidhirapi kazciddhetobhinnaH, kazcidabhinnaH / bhedAbhedayorapyanyonyatyAgenAtmasthitebhinnau hetU / tataH sAdhyasya parasparavirodhAt hetavo bhinnA na tu svata eveti // 2. kahevAno Azaya Ama cheH hetu e sAdhyanI siddhi mATe ja hovAthI sAdhyanuM aMga [ane tethI sAdhyathI gaNa] banI rahe che, arthAt sAdhya pradhAna hoya che. AthI sAyanA upakaraNa (=sAdhana) evA hetuonI bhinnatA, e [hetunI potAnI apekSAe pradhAna evA sAdhyanI bhinnatAne AdhAre nakkI karavAnI rahe, hetuonA potAnA svarUpanA bheda pramANe nahi. [have e pradhAna evA sAdhyanA svarUpane vicAra karIe te] kaIka sAdhya vidhirUpa (=vasturUpa) hoya che ne koIka pratiSedharUpa. have vidhi ane pratiSedha e parasparano parihAra karIne rahe che, tethI te baMnene sAdhanArA] hetuo bhinna gaNAya. vaLI vidhirUpa sAyamAM paNa kaIka ( kAraNarU5) sAdhya hetuthI bhinna hoya che ane kaIka (=svabhAvarU5) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 nyAyabindu sAdhya hetuthI abhinna hoya che. have hituthI] bheda ane abheda ekabIjAnA parivArathI ja saMbhavI zakatA ( arthAta paraspara bhinna) hoI A be [vidhirU5] hetu paNa ekabIjAthI bhinna kare che. Ama sAdhya paraspara viruddha prakAranA hovAthI hetuo bhinna kahevAyA che, hetuo svataH bhinna nathI. (18) kasmAtpunastrayANAM hetutvaM, kasmAccAnyeSAmahetutvamityAzaGkaya yathA trayANAmeva hetutvamanyeSAM cAhetutvaM tadubhayaM darzayitumAha - svabhAvapratibandhe hi satyartho'rtha gamayet // 19 // zA mATe [anupalabdhi, svabhAva ane kArya e traNamAM ja hetupaNuM ane [saMyogI vagere niyAyikAdi kalpita] anya [saMbaMdhavALA padArtho]mAM ahetupaNuM kalpAyuM che ?" AvI zaMkA kapIne, je kAraNe e traNamAM ja hetutva che ane vaLI anyamAM ahetutva che- te baMne darzAvavA mATe kahe che: kAraNa ke bei padArtho vacce] svabhAva pratibaMdha hoya te ja [temAMthI eka] padArtha [bIja] padAthane bedha karAve. (19) 1. svAmAvata ja ruta | ravamAna pratirodhaH vamavaghatavadhaH | "sAdhanAM kutA" [ thA. mA. 2.2.2 2] rati samAsaH | mAvaprativarva prasiddhasvamAravaviyartha che 1. "svabhAvapratibaMdha" eTale svabhAva (=svarUpa)ne lIdhe [anya sAthe sadhAto] pratibaMdha (=anivArya saMbaMdha). "svabhAva pratibaMdha" e samAsa [kALe kuttA caMdu e "aSTIyAyI' 2.2.32 sUtranA sthAne bhASyakAre racelA] "phAdharna vRtA" (mahAmALa 2..) [artha sAdhanane kRta sAthe samAsa thAya che e sUtrane AdhAre racAya che. eTale ene artha thAya svabhAva vaDe pratibandha eTale ke svabhAva pratibaddhatA athavA te pratibaddha svabhAvavALA hovuM te. 2. kAraNe svabhAve ca sAdhye svabhAvena pratibandhaH kAryasvabhAvayoraviziSTa ityekena samAsena dvayorapi saMgrahaH / 2. kArya ke svabhAva [-rUpa hetu] [anukrame] kAraNa ke svabhAvarUpa sAdhya sAthe samAna rIte ja svabhAvathI pratibaMdha hoya che, tethI "svabhAvapratibaMdha" e eka samAsa dvArA ja [kArya ke svabhAvarUpa) baMne hituonI lAkSaNikatA]ne ullekha thaI jAya che, 3. hiryasmAdarthe / yasmAt svabhAvapratibandhe sati sAdhanArthaH sAdhyArtha gamayetU, tasmAt trayANAM ganakatvam , anyeSAmagamakatvam / / 3. [A sUtra AgalA sUtranA kathananuM] kAraNa Ape che, mATe kAraNa ke evo prayoga sUtramAM karyo che. eTale baMne sUtranA artha A rIte joDAya che ] sAdhanabhUta ( hetabhUta ke liMgabhUta) padArtha svabhAvapratibaMdhane kAraNe ja sAdhyabhUta padArthanuM jJAna karAve che, tethI traNa prakAranA hetumAM [ja sAdhyano bodha karAvavAnI zakti che, anya hetuomAM nahi. (19) kasmAt punaH svabhAvapratibandha eva sa te gamyagamakabha vo nAnyathetyAha tadapratibadhdasya tadavyabhicAraniyabhAbhAvAt // 20 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svArthanumAna 55 "zA mATe svabhAva pratibaMdha hoya to ja gamyagamakabhAva (=sAdhyasAdhanabhAva) saMbhave ane tenA abhAvamAM te na saMbhave ?" Ane javAba vALe cheH . kAraNa ke tenAthI apratibaddhanA tenI sAthenA avyabhicAra-niyamano abhAva hoya che. (20) 1. tadapratiddhasyeti / 'tad' iti svabhAva uktaH tena svabhAvena apratibaddha tadapratibadhdo / yo yatra svabhAvena na pratibadhdaH tasya tadapratibadhdasya tadavyabhicAraniyabhAvAt / tasyApratibadhda vipayasyAvyabhicAraH tadabhyabhicAraH,tasya niyamaH tadavyabhicAraniyamaH, tasyAbhAvAt / 1. "tenAthI" eTale svabhAvathI (=svarUpathI). Ama tenAthI apratibaddha eTale svabhAvathI apratibaddha che. je jenI sAthe svabhAvathI eTale ke svarUpathI pratibaddha na hoya tenA tenI sAthenA avyabhicAranA niyamane abhAva hoya che. tenI sAtheno vyabhicAra" eTale je pratibaMdhano viSaya na hoya tenI sAthe AvyabhicAra (niyata sahacAra); tene je niyama (= niyata astitva), teno abhAva hoya che; tethI [svabhAvapratibaMdha hoya tyAre ja eka padArtha bIjA badha karAvI zake.] 2. tadayamarthaH - nahi, yo yatra svabhAvena na pratibadhdaH, sa tamapratibandhaviSayamavazyameva na nyabhicaratIti nAsti tayokhyabhicAraniyamaH - avinaabhaavniymH| avyabhicAraniyamAcca gamyagamakabhAvaH / na hi yogyatayA prarda pavat parokSArthapratipattinimittamiSTa liGgam, api tvaSyabhicAritvena nizcitam / tataH svabhAvapratibance satyavinAbhAvitvAnazcayaH, tato gamyagamakabhAvaH / 2. kahevAno bhAva Avo cheH je padArtha jenI sAthe svabhAvathI pratibaddha na hoya te tenI sAthe eTale ke pratibaMdhane viSaya na hoya tenI sAthe AvyabhicAranA kiMvA avinAbhAvanA niyamavALA hoto nathI, eTale ke tenA vinA avazya na ja hoya evuM hotuM nathI. have [sAdhya ane hetu vaccene] gamyagamakabhAva to avyabhicAraniyamane ja AbhArI hoya che. jema dI [potAnA je te sthaLe astitvamAtrarU5] yogyatAthI, agAu aMdhakArane lIdhe] apratyakSa rahelA evA pradArthanuM jJAna karAve che te rIte liMga kA I [patAnA pakSamAMnA astitvamAtrarU5] egyatAthI parAkSa arthano bodha karAvI zakatuM nathI; te to jyAre [sAthe sAthe] avyabhicArI tarIke nizcita thAya che tyAre ja ene (=sAne) bodha karAvI zake che. have e avinAbhAvitvane (=avyabhicArIpaNAno) nizcaya paNa svabhAvapratibaMdhane AdhAre ja thAya che, ne tene ja AdhAre [sAdhya ane hetu vaccena] gamyagamakabhAva saMbhave che. 3. tasmAt svabhAvapratibandhe satyartho'rtha gamayennAnyatheti sthitam / / 3. Ama A sUtramAM ApelA kAraNane lIdhe], svabhAva pratibaMdha hoya to ja eka artha bIja arthano bodha karAve, nahitara nahi - evI [AgalA satranI] vAta siddha thAya che. (20) nanu ca parAyaktasya pratibandho'parAyatte / tadiha sAdhyasAdhanayoH kasya kva pratibandha ityAha sa ca pratibandhaH sAdhye'the liGgasya // 21 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu jijJAsu pUche cheH ] "je parAdhIna hoya tene pratibaMdha (=niyata saMbaMdha) je parAdhIna na hoya te rI sAthe heya. to ApaNe carcAmAM sAdhya ane hetumAMthI kANu kenA pratye pratibaMdha dharAve che ?" AnA uttararUpe kahe che: ane te pratibaMdha sAdhya atha viSe liMgane hoya che. (21) 1. sa ceti / sa ca svabhAvapratibandho liGgasya sAdhye'rthe / liGga parAyattatvAtpratibadam / sAbhyastvarthe 'parAyattatvAt pratibandhaviSayo na tu pratibadhda ityarthaH / 1. te pratibaMdha eTale ke svabhAva pratibaMdha te liMgane sAdhya artha para hoya che. liMga parAdhIna hovAthI pratibaddha hoya che, jyAre sAdhyabhUta padArtha parAdhIna na hovAthI pratibaMdhane viSaya (=jenI sAthe anya padArtha niyatarUpe saMkaLAyela hoya tevo) hoya che, pratibaddha nahi. 2. tatrA kartha - tAvArappAvaDara tAtivad tat ! yatta pratiSaviSayaH tad gamyam / yasya ca dharmasya yo niyataH svabhAvaH sa tatpratibaddhaH, yathA prAnAnantarIyakatvAkhyo'nityatve / yasya tu sa cAnyazca svabhAvaH sa pratibandhaviSayaH, na tu pratibaddhaH / yathA'nityatvAkhyaH prayatnAnantarIyakatvAkhye / nizcayApekSo hi gamyagamakabhAvaH / prayatnAnantarIyakatvameva cAnityasvabhAvaM nizcitam / atastadevAnityatve pratibaddham / tasmAnniyataviSayaH eva gamyagamakabhAvo nAnyatheti / / 2. [kArya hetunI bAbatamAM nahi paNa svabhAvahetunI bAbatamAM hetu ane sAdhyanuM tAdA mya parara5ra hovAthI temAMthI mAtra eka ja pratibaddha gaNI zakAya ke kema e aMge zaMkA sevanArane dhyAnamAM rAkhI kahe cheH ] kahevAne bhAva Ama cheH [svabhA vahetu ane tenA sAdhyanuM pArasparika] tAdAmya samAna hovA chatAM temAMthI] je pratibaddha haze te gamaka ( hetu gaNAze, jyAre je pratibaMdhaviSaya haze te gamya (=sAya) karaze. je dharmane je niyata svabhAva haze, te dharma te [anya dharma] nI sAthe pratibaddha gaNaze - jema ke prayatnasAyatA rUpa dharma anityatva sAthe pratibaddha Tharaze; kAraNa ke prayatna sAdhyatArU5 dharmane anityatva e niyata svabhAva che.] jyAre je dharmane te athavA tethI anya svabhAva paNa hoI zake te pratibaMdhane viSaya ja thaze, te pratibaddha to nahi ja gaNAya - jema ke anityasvarUpa dharma prayatnasAdhyatAnI apekSAe pritibaMdhaviSaya che, paNa pratibaddha nathI; kAraNa ke anitya vastu e ghaTAdinI jema prayatnasAdhya paNa hoI zake ne vidyuta AdinI jema aprayatnasAdhya paNa hoI zake.] Ama gamyagamakabhAva e [niyata saMbaMdhanA] nizcayane AdhAre ja zakya bane che; jema ke prayatyanasAdhyatAne anityasvarUpa svabhAva nizcita che tethI te ja anityatva sAthe pratibaddha che. Ama gamyagamakabhAva niyata svarUpane ja hoya che, aniyata svarUpane heta nathI. (21) kasmAtpunaH svabhAvapratibandho liGgasyetyAha vastutastAdAtmyAt tadutpattazca // 22 // [zaMkA : ] "liMgane [sAdhya sAthe svabhAva pratibaMdha zA kAraNe heya che ?" te ane kahe che : Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svArthanumAna vastutaH tAdAmya ane temAMthI utpattine kAraNe. (22) 1. vastuta ityAdi / sa sAdhyo'rthaH AtmA svabhAvo yasya tat tadAtmA / tasya bhAvaH tAdAtmyam / tasmAddhetoH / yataH sAdhyasvabhAvaM sAdhanaM, tasmAt tatra svabhAvapratibandha ityarthaH / 1. ["tAdAbhya' zabda "taddAtmA' e vizeSaNamAMthI banelo che. "tadAtmA' e tada ane "Ama" e zabada parathI banelA bahuvrIhi samAsa che. eTale 'tadAtmA" e samAsane, prastuta saMdarbhamAM, ekaMdare artha Ama thaze ;] te" eTale ke sAdhya artha "AtmA' eTale ke svabhAva che jene te "tadAtmA" kahevAya. eTale "tadAtmA ahIM hetunuM vizeSaNa thaze. te parathI] tAdA (tarAtmApaNuM eTale ke sAyasvabhAvatA) te bhAvavAcaka nAma thaya: to te tAdAtmane lIdhe [ hetune sAthe sAthe svabhAva pratibaMdha hoya che. [ saraLa rIte kahIe te]. sAdhana ( hetu) sAdhyarUpa svabhAvavALuM hoya che, tethI tene tene viSe svabhAva pratibaMdha heAya che? evo artha thayo. 2. yadi sAdhyasvabhAvaM sAdhanaM, sAdhyasAdhanayorabhedAt pratijJArthaMkadezo hetuH syAdityAha - vastuta iti / paramArthasatA rUpeNAbhedastayoH / 2. [AmAMthI prazna thAya ] "je sAdhana te sArUpa svabhAvavALuM hoya (arthAta je sAya e sAdhanane svabhAva ja hAya) te sAdhya ane sAdhanane abheda [mAnavo paDaze, ane tethI sAdhana paNa pratijJAnA arthane ja eka bhAga thaze; [ne to sAdhana paNa asiddha Tharaze ] = A praznanuM samAdhAna karavA "vastutaH' e zabda sUtramAM vAparyo che. [ethI "vastutaH tAdAsya" eTale] pAramArthika rUpe [sAdhya ane sAdhana e baMnene abheda. 3. vikalpaviSayastu yat samAropitaM rUpam / tadapekSaH sAdhyasAdhanabhedaH / nizcayApekSa eva hi gamyagamakabhAvaH / tato nizcayArUDharUpApekSa eva tayorbhedo yuktaH vAstavastvabheda iti / 3. paraMtu [anumAnarU5] vikalpano viSaya to [vastunuM pAramArthika rUpa nahi paNa] vastu para arApeluM rUpa hoya che. e samAropaNane kAraNe sAdhya ane sAdhana vacce bheda jovAya che. [ane e vikalpathI siddha thatA sAbasAdhanabhedanA] nizcayanI apekSAe fsAthe ane sAdhana vacce gamyagamabhAva saMbhave che. tethI nizcaya (=vikalpa)mAM ArUDha thayelA AkAranI apekSAe ja sAdhyasAdhanano bheda svIkAravo yogya gaNAya, vAstavamAM te temane abheda ja hoya che. 4. na kevalAttAdAtmyAdapi tu tataH sAdhyAdarthAdutpatteH liGgasya - tadutpatezca sAdhye'rthe svabhAvapratibandho liGgasya // 4. paNa Ama mAtra [sAdhya sAdhana varacenA] tAdAmyathI ja nahi paNa hetunI sAdhyabhUta arthamAMthI [ja thatI] upattine kAraNe paNa hetuno sAdhya sAthe svabhAva pratibaMdha saMbhavI zake. (22) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiTa kasmAnnimittadvayAt svabhAvapratibandho liGgasya, nAnyasmAdityAha atatsvabhAvasyAtadutpattezca tatrApratibaddhasvabhAvatvAt / / 23 // zaMkAH "tAdAmya ane tadutpatti e] be nimittathI ja liMgane [sAya viSe. svabhAvapratibaMdha hoI zake ane anya nimittathI nahi - ema zA mATe ?" Ano uttara Ape cheH kAraNa ke je [hetu] atasvabhAva ane atadutpatti hoya tenuM te (=rAdhya) para pratibaddhasvabhAvatva na hoya, (23). 1. ataramAvati sa mArca joDI tasavamAvaH ja tarannamaya: anArakamAM | tasmAdutpattirasya so'yaM tadutpattiH / na tathA 'atadutpattiH' / yo yatsvabhAvo yaduttpattitha na bhavati tasya atatsvabhAvasyAtadutpattezca / 'tatra' atatsvabhAve'nutpAdake cApratibaddhaH svabhAbossyeti so'yamapratibaddhasvabhAvaH / tasya bhAvo'pratibaddhasvabhAvatvam / tasmAt 'aprtibddhsvbhaavtvaat| 1. ["tasvabhAva" e bahuvrIhi samAsa che, eTale te (=sAdhya) jene svabhAva hoya te [liMga tarIke mAnela] padArtha "tasvabhAva" kahevAya; ane je te na hoya te atasvabhAva kahevAya. [tevI rIte "tadutpatti' e paNa ahIM bahuvrIhi samAsa che; eTale temAMthI (sAdhyamAMthI) jenI utpatti che te [liMga tarIke vivakSita artha "tatpatti kahevAya. te na hoya te padArtha "atadutpatti' kahevAya. Ama je artha sAdhyarUpa svabhAvavALa na hoya ke sAdhyamAMthI utpanna na thatuM hoya tenI ahIM vAta karI che. sUtramAM vAparelA te para e zabdo dvArA je padArtha liMgabhUta padArthane svabhAva nathI ke je tenuM kAraNa nathI tevA padArthano ullekha thayo che. AvA padArtha sAthe hetu apratibaddha evA svabhAvavALe haze. "apratibaddhasvabhAva" e vizeSaNane "va" pratyaya lagADI bhAvavAcaka nAma banAvyuM che. eTale artha thayo : "apratibaddhasvabhAvatvane kAraNe. 2. yadyatatsvabhAve'nutpAdake ca kazcit pratibaddhasvabhAvo bhabet, bhavedanyato'pi nimittAt svabhAvapratibandhaH / pratibaddhasvabhAvatvaM hi svabhAvapratibandhaH / na cAnyaH kazcidAyattasvabhAvaH / tasmAt tAdAtmyatadutpattibhyAmeva svabhAvapratibandhaH / / 2. [tAtparya e ke] kaI padArtha potAnA svabhAvabhUta nahi evA athavA pitAnA utpAdaka nahi evA artha sAthe pratibaddha svabhAvavALo hoI zake to ja (tAdAmya ane taddatpatti sivAyanAM] anya nimittothI [hetune sAthe sAthe] svabhAva pratibadha thaI zake, kAraNa ke [anya sAthe pratibaddha evA svabhAvavALA hevuM eTale ja [anya sAthe) svabhAvapratibaMdha che. ane [tAdAsya ke tadutpatti e bemAMthI eka saMbaMdhathI anya sAthe joDAyela] padAtha sivAya anya koI artha [bIja sAthe pratibaddha svabhAvavALA eTale ke parAdhIna svabhAvavALo hato nathI. mATe tAdAmya ke tadutpatti e be nimitothI ja savabhAvapratibaMdha saMbhave. (23) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paha dvitIya paricacheda vArthanumAna bhavatu nAma tAdAtmyatadutpattibhyAmeva svabhAvapratibandhaH / kAryasvabhAvayoreva tu gamakatvaM kathamityAha-- te ca tAdAmyatadutpattI svabhAvakAryayoreveti tAbhyAmeva vastusiddhiH // 24 // zikAkAra] "tAdAbhya ane tadutpattine lIdhe ja hitane sAdhya viSesvabhAva- pratibaMdha hoya te svIkArIe, paNa siAdhyanA] kArya ane svabhAvamAM ja gamapaNuM (=sAyabodha karAvavAnI zakti) kevI rIte Ave che?" AnA aMge kahe che: te tAdAtya ke tatpatti e svabhAva ke kAryarUpa hetu]mAM ja saMbhavI zake che, tethI te banathI ja vastusiddhi thaI zake che. (24) 1. te ceti / itistasmAdarthe / yasmAt svabhAve kArye eva ca tAdAtmyatadutpattI sthite, tannibandhanazca gamyagamakabhAvaH, tasmAt tAbhyAmeva kAryasvabhAvAbhyAM 'vastunaH' vidheH siddhiH|| 1. svabhAva ane kArya [rUpa hetu] mAM ja [anukrame sAdhya sAthenuM] tAdAtma ke tadutpatti (=sAyamAMthI utpanna thavApaNuM) rahelAM hoya che ane te [ tAdAmya ane taMdutpatti ne kAraNe ja gamyagamakabhAva hoya che. A kAraNe te baMnethI ja, eTale ke kArya ane svabhAva[rUpa hetu thI ja vastunI eTale ke bhAvarUpa padArthanI siddhi thAya che. (24) atha pratiSedhasiddhiradRzyAnupalambhAdapi kasmAnneSTetyAha-- pratiSedhasiddhirapi yathoktAyA evAnupalabdheH / / 25 / / have, "pratiSedha [ rU5 vidheya ]nI siddhi adezya padArthanI anupalabdhithI paNa thavI jema iSTa nathI ?" e praznano uttara Ape che : pratiSedhasiddhi paNa yathAkta [prakAranI] anupalabdhithI ja thaze; (25) 1.pratiSedhaNyavahArasya siddhiryathoktA yA dRzyAnupalabdhistata eva bhavati yatastamAdanyato noktaa| 1. pratiSedhanA vyavahAranI siddhi yakta eTale ke dazyanI anupalabdhi vaDe ja thAya che, jethI anya kAraNe (=adasyanI anupalabdhithI), thaI zake tema kahyuM nathI. (25) tatastAvat kasmA avatItyAha-- - sati thaturi rahyA haMmavAta e rahyuM che. " dasyAnupalabdhithI ja te siddhi kema thAya?" AnA javAbamAM kahe che? kAraNa ke vastu hoya to te saMbhavI na zake. (26) 1. sati sasmin pratiSedhye pastuni, yasmAd dRzyAnupalabdhiH na saMbhavati, tasmAd bhasaMbhavAt tataH pratiSedhasidiH // 1. te pratiSedhya vastu hoya to, dasyAnupalabdhi saMbhavI zakatI na hovAthI arthAta azakathatAne lIdhe te [dasyAnupalabdhithI pratiSedha(=abhAvavyavahAra) nI siddhi thAya che. (24) | FIF[PSD Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyanDi atha tata eva kasmAdityAha-- anyathA cAnupalabdhilakSaNaprApteSu dezakAlasvabhAvaviprakRSTeSvAtmapratyakSa nivRtterabhAvanizcayAbhAvAt // 27 // dasyanI anupalabdhithI ja pratiSedha siddha kema thaI zake ?" Ane uttara Ape che? ethI UlaTuM, anupalabdhilakSaNaprApta ane deza, kAla ke svabhAvane lIdhe vyavahita banelA padArtho viSe [ke vyakitanA pitAnA pratyakSa jJAnanI nivRttine lIdhe te vyakitane te padArthanA) abhAvano nizcaya na thatA hovAthI [dayAnupalabdhithI ja abhAvanizcaya baMdhAya che]. (2) 1. anyathA jotA sata vastuni tasthA madarayAnupatra kramavAhityathArAvArthaHT Utaramakaarnnaannaanysyaa anupalabdheH pratiSedhasiddhiH / kuta etat - satyapi vastuni tasyAH saMbhava ityAha - anupalabdhilakSaNaprApteSvatyAdi / 1. "ethI ulaTuM ' e zabda dvArA [AgalA sUtramAM AlekhelI sthitithI viparIta sthitine nirdeza thAya che, eTale ke vastu hoya te chatAM adasyAnupalabdhi saMbhave che [e. sA nideza che. 1 A kAraNe dikyAnapalabdhi sivAyanI anya (=adazyanI) anapalabdhithI pratiSedhanI siddhi thatI nathI ema kahevAnuM che]. vastu hoya chatAM adazyAnupalabdhi saMbhavI zake e kaI rIte ? - A samajAvavA "anupabdhilakSaNaprApta ane......" ityAdi zabdo vAparyA che. 2. iha pratyayAntarasAkalyAt svabhAvavizeSAccopalabdhilakSaNaprApto'rtha uktaH / dvayorekaikasyApyabhAve'nupalabdhilakSaNaprApto'rtha ucyate / tadihAnupalabdhilakSaNaprApteSviti pratyayAntaravaikalyavanta uktAH / dezakAlasvabhAvaviprakRSTebiti svabhAvavizeSarahitA uktAH / dezazca kAlazca svabhAvazca tairviprakaSTA iti vigrahaH / teSvabhAvanizcayasyAbhAvAt / satyapi vastuni tasyA bhAva idhaH / 2. mo samajavAmAM saraLatA paDe e mATe AgaLa kahelI vAtanI yAda ApI e ke] anya pratya(kAraNo)nuM sa kahyuM ane je te padArthano] svabhAvavizeSa - e hoya to te padArtha "upalabdhilakSaNaprANa" kahevAya. A baMne zaratamAMthI ekane paNa abhAva hoya te padArtha "anupalabdhilakSaNaprApta' kahevAze. have, sUtramAMnA anupalabdhilakSaNaprApta" e vizeSaNa dvArA uiparanI be zaratamAMthI pahelI zaratano bhaMga sUcavyo che, eTale ke] jJAna mATenA anya pratyenA vikalyavALA padArthone nirdeza che. jayAre deza, kAla ane svabhAvane lIdhe vyavahi banelA e zabdo dvArA ti pachI bIjI zaratane bhaMga nide che; eTale ke] svabhAvavizeSarahita padArthone ulekha che. deza, kALa ane svabhAvathI vyavahita padArtho vidyamAna hoya to paNa temanA abhAvane nizcaya thaI zakato nathI; kAraNa ke tevI vastu vidyamAna hoya to paNa temanI anupalabdhi hoI zake; [jyAre dazya padArthanI anupalabdhi chatAM te padArtha na hoya evuM na banI zake.]. 3. kasmAnnizcayAbhAva ityAha - teSu pratipattuH 'AtmanaH' yat pratyakSa tasya nivRtteH kAraNAt nizrayAbhAvaH / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricheda : svAnumAna 3. [adazya padArthonA abhAvanenizcaya zAmAMthI thaI zakatuM nathI te samajAvatAM kahe che. tevA padArthonuM jJAtAne potAne ane nahi ke anya jJAtAne pratyakSa jJAna na thatuM hovA [mAtrathI [te padArthanA abhAvane] nizcaya thaI zakato nathI. 4. yasmAdanupalabdhilakSaNaprApteSvAtmapratyakSanivRtterabhAvanizcayAbhAvaH,tasmAt satyapi vastunyAtmapratyakSanivRttilakSagAyA adRzyAnupalabdheH saMbhavaH / tato yathoktAyA eva pratiSedhasiddhiH // 4. [Ama ekaMdare artha e thayo] anupalabdhilakSaNaprApta padArthonuM pratyakSajJAna jJAtAne pitAne thatuM na hovA[mAtra]dhI abhAvanizcaya thato nathI tethI, te adasya padArtha vidyamAna hovA chatAM AtmapratyakSa nivRtti 5 anupalabdhi saMbhavI zake che, AthI mAtra dezyAnupalabdhithI pratiSedhavyavahAranI siddhi thaI zake tema paccIsamAM sUtramAM kahevAmAM AvyuM che]. (2) atheyaM dRzyAnupalabdhiH kasminkAle pramANa, kiMsvabhAvA, kiMvyApArA cetyAha - amUDhasmRtisaMskArasyAtotasya vartamAnasya ca pratipattapratyakSasya nivRttirabhAvavyavahArapravartanI // 28 // | have [prazna thAya ke] A dazyAnupalabdhi kyA kALa para pramANa che, kyA svabhAvavALI che ane kaye vyApAra dAkhave che. AnA anusaMdhAnamAM kahe che : jene smRtisaMskAra amUDha che tevA atItanA athavA vaLI vartamAnanA pratipatRpratyakSanI nivRtti te abhAvanA vyavahAramAM pravartAvanArI che; (8) 1. amUDetyAdi / pratipattuH pratyakSo ghaTAdirarthaH, tasya nivRttiH anupalabdhaH, tadabhAvasvabhAveti thAya. 1. pratipattapratyakSa' eTale pratiparA kivA jJAtAne pratyakSa evo ghaTAdi padArtha. nivRtti ne [sIdhe artha "abhAva" thAya, paraMtu A sUtramAM] "anupalabdhi" evo artha kare. [ahIM Ama 'abhAvane badale "anupalabdhi" evo lakSyAthe laI zakAya] tenuM kAraNa e ke [pratyakSa padArthanI anupalabdhi] te padArthanA abhAvarUpI svabhAvavALI hoya che. 2. mata vAmAvo - sAdhya: rAmAvAnuva8:, sivAta ! 2. Ane artha e paNa thayuM ke svabhAvanI anupalabdhirUpI hetuthI abhAva sAdhya nathI hoto, kAraNa ke tene baMdha to [hetunA baMdhamAM ja ] siddha hoya che. 3. bhavidyamAno'pi ca ghaTAdirekajJAnasaMsargiNei bhUtale bhAsamAne samagrasAmagrIko jJAyamAno daratayA samAvitAvatu pratyaa 3H | 3. [sahaja prazna thAya ke sUtramAM "pratipattapratyakSa" e pada dvArA ghaTAdi padArthane pratyakSa" kahevAnuM - te pArthanI vAstavamAM anulabdhine saMdarbha jotAM - kaI rIte yogya kahevAya ? Ane javAbaH] e vAta sAcI ke ghaTAdi padArtha prastuta sthaLe avidyamAna che, [ne e che apratyakSa che. paraMtu, dhiTAdi pratye ekajJAnasaMsagI evuM bhUtala bhAsatAM ghaTAdi paNa tenA jJAnanI [bAkInI] badhI sAmagrIthI saMyukta jaNAye, ne tethI tene pratyakSajJAnayogya kalpavAmAM Avya; ethI ja ene "pratyakSa' kahyo che; [kazA AdhAra vinA ja Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu pratyakSa kahyA nathI. bIjA zabdomAM pratyakSa zabdano artha ahIM pratyakSa yogya eTale ja abhipreta che.] 4. ata ekajJAnasaMsargI dRzyamAno'rthastajjJAnaM ca pratyakSanivRttirucyate / tato hi dRzyamAnAdarthAt tabuddhazca samagradarzanasAmagrokatvena pratyakSatayA saMbhAvitasya 'navRttiravasIyate / tasmAdarthajJAne eva pratyakSasya ghaTasyAbhAva ucyate / na tu nivRttimAtramihAbhAvaH nivRttimAtrAt dRzyanivRttyanizcayAt / pratipattapratyakSanI nivRttimAM bhAvAntarane anubhava paNa aMtiH 4. AthI [agAu kahyuM hatuM tema ekajJAnasaMsaLI e bhUtAdi padAthe pote tema ja vaLI te padArthanuM jJAna -e ja dUdhaTAdinA] pratyakSanI nivRttirUpa samajavAmAM Ave che, (eTale ke dasthAnulabdhinA nizcayanA pAyAmAM to ukta prakArane bhAvAtmaka anubhava ja rahela che, dazyAnupalabdhi kevaLa abhAvAtmaka anubhava nathI) [ATalI spaSTatA karavAnuM kAraNa e ke te dazyamAna [bhUtalAdi padArtha tema ja te padArthanA jJAnane laIne ja, [anupalabdha rahele ghaNadi padAtha] darzananI [potA sivAyanI anya] sAmagrInI samagratAvALA hovAnuM kaLAya che ane tethI tene pratyakSagya kapIne pachI tenA pratyakSanI nivRttino nirNaya baMdhAya che. A rIte [bhUtalAdi anubhavagamya padArtha ane tenuM jJAna e bene ja pratyakSa ghaTanA abhAvarUpa kahevAmAM Ave che. [kAraNa para kAryane Aropa karatI lakSaNa dvArA Ama kahevAmAM AvyuM che. TUMkamAM, ahIM je te padArthanI mAtra nivRtti (=anupalabdhi) ne abhAvarUpa gaNuM nathI, kAraNa ke mAtra nivRtti dvArA dazya padArthanA abhAvane nizcaya thaI zakatuM nathI. [Ama "pratipattapratyakSanI nivRtti dvArA mAtra abhAvanubhava ja abhipreta nathI te dhyAnamAM levuM.]. 5. "nanu ca dRzyanivRttiravasIyate dRshyaanuplmbhaat|" satyasevaitat / kevalamekazAnasaMsargiNi dRzyamAne 'ghaTeo yadi bhaved dRzya eva bhavet' iti dRzyaH saMbhAvitaH / tato dRzyAnupalabdhinibhitA / dRzyAnupalabdhinibhayasAmarthyAdeva ca dRzyAbhAvA nizcitaH / yadi hi dRzyastatra bhaveda dRzyAnupalammo na bhavet / ato dRzyAnupalambhanizcayAd dRzyAbhAvaH sAmarthyAdavasito na tu vyavahata iti dRzyAnupalambhena vyavahartavyaH / 5. [koI zaMkAkAra vAMdho le che ] "paNa dazyAbhAva to dazya padArthanI upalabdhinA abhAvathI nirNata thAya che, [kazAnI upalabdhithI nahi] enuM zuM ?" [Ane javAba daIe. tamArI vAta sAcI che. paraMtu vAstavamAM joIe to] ekajJAnasaMsagI bhUtalAdi padArtha dekhAya che tyAre ji] "ghaDo je [ahI] hoya to dazya ja heAya" ema karIne dezya kalpavAnuM zakya bane che, ne ethI ja te anupalabdhi e dRzya padArthanI che ema nizcaya thAya che, ane dRzyAnupalabdhinA nizcayanA baLe ja [ane nahi ke mAtra anupalablinizcayane baLa] dazya padArthanA abhAvane nizcaya thAya che. Ama dRzyAnupalabdhithI dazyano abhAva avazya phalita eTalA mATe thAya ke je dazya padArtha tyAM kharekhara hoya ja te dRzyanI anupalabdhi ja saMbhave nahi, [paraMtu dazyanI anupalabdhi e hakIktarUpa haiI dazyano abhAva paNa svIkAravo ja paDe.] Ama, dUsyanI anupalabdhi [rUpa pratya] Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricheda : savArthanumAna nA nizcayane sAmarthyathI ja dazyAbhAva kaLAya che; paNa anumAnane vyApAra bAkI rahe che; kAraNa ke dRzyano abhAva anupalabdhithI anubhavAyA chatAM dRzyAbhAva mujaba] vyavahAra karavAnI sthiti [te anupalabdhirUpa pratyakSathI sAkSAta sadhAtI nathI, te te anupalabdhi dasyanI che, e prakAranA hetu [vALA anumAna]thI siddha thAya che. 6. tasmAdantiraM ekajJAnasaMsargi dRzyamAnaM tajjJAnaM ca pratyakSanivRttinizcayahetutvAt pratyakSanivRttirukta draSTavyam / - 6. A prakAre ekajJAnasaMsagI evA dRzyamAna [bhUtalAdi] anya padArthane tema ja tenA jJAnane - te pratyakSa dhiTAdi]nI nivRtti(=abhAva)nA nizcaya hetu hovAthI - pratyakSanivRtti" rUpa kahelAM che te samajAze. 7. yathA caikajJAnasaMsargiNi pratyakSe ghaTasya pratyakSatvamAropitamasato'pi, tathA tasminnekajJAnasaMsargi Nyatote cAmUDhasmRti saMskAre vartamAne ca ghaTasya tattapamAropitamasataH iti draSTavyam / 7. je rIte ekajJAnasaMsagI evo anya padArtha pratyakSa thatAM, avidyamAna ( =apratyakSa) evA ghaTAdimAM pratyakSatva AropI zakAya che [e vAta sAmAnyarUpe svIkArI] te rIte [kALavizeSanA saMdarbhamAM kahIe to jene smRtirUpa saMsakAra amUDha (=avikRta) rahyo che tevo ekajJAnasaM sagI anya padArtha bhUtakALamAM pratyakSa thayela] heAya athavA te [ekajJAnasaMgI anya padArtha] vartamAnakALamAM [pratyakSa thato] hoya tyAre tyAM tyAM] asata evA ghaTAdine viSe te te atItavAdi svarUpa ApAya che. 8. anena ca dRzyAnupalabdhaH pratyakSaghaTanivRttisvabhAvoktA / sA ca siddhA / tena na vaTAmavaH tAH, a ivamavivAra lum | 8. A sUtramAM ['pratipattapratyakSanI nivRtti'] e zabdo dvArA dRzyAnupalabdhi te pratyakSa evA ghaTanA abhAvarUpa hovAnuM nirde myuM che, ane tithI] te to siddha ja che. tethI A dazyAnupalabdhirUpa liMgathI ghaTAbhAva sAkhya nathI paNa [ghaTAdinA] abhAvane vyavahAra e sAdhya che ema [sUtramAM kahevAyuM che. 9. amUDho'bhraSTo darzanAhitaH smRtijananarUpaH saMskAro yasmin ghaTAdau sa tathoktaH / tasyAtItastra pratipattapratyakSasyeti smbndhH| vartamAnasya ca pratipattapratyakSasyeti sambandhaH / amUDhasmR tesaMskAragrahaNaM tu na vartamAnavizeSaNam / yasmAdatIte ghaTavi vektapradezadarzane smRtisaMskAro muDho dRzyaghaTAnupalambhe dRzye ca ghaTe mUDho bhavati / vartamAne tu ghaTarahita pradezadarzane na smRtisaMskAranohaH / ana eva na ghaTAbhAve nApi ghaTAnupalambhe mohaH / tasmAnna vartamAna SaNamamUDhasmRtisaMskAra grahaNam, smRtisaMskArakhyabhicArAbhAvAt vartamAnasyArthasya / ata = "a ra1 = du irAja zata:, vire vAratahu vartananA virouLavattAtIsena samuccayo yathA vijJAyeteti / / 9. [sUtramanA] "amUDha zabdano artha thAya abhraSTa smRtisaMskAra eTale smRtine janma ApanAra saMsakAra. e saMskAra ghaTAtinA darzana (pratyakSajJAna) thI [cittamAM AropAya che jene smR ta pa kA - amaDha che te vizeSaNu atIta ghaTAdine lAgu paDe che atIta ane vartamAna ema umaya kALanA patipatRpravakSanI satramAM vAta thaI che. paraMtu "jene smRti Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabina saMskAra amUDha che e vizeSaNa vartamAnakALanA prati patyakSa ghaTAdine lAgu pADavAnuM nathI; kAraNa ke bhUtakALamAM gharahita bhUlamAtranuM darzana thayuM hoya to te saMdarbhamAM dazyaghaTAnuM palabdhi viSe ke dRzya ghaDA viSe smRti saMskAra bhraSTa thaI zake; jyAre vartamAnakALamAM ghaTaraDita pradezanuM darzana thatuM hoya tyAre smRti sakAra aMgene meha me thato nathI, ne tethI aDI' ghaTAbhAsa ke ghaTAnupalabdhi bAbata paNa moha na saMbhave. AthI "jene smRtisaMskAra amUDha che' ene vartamAnanA niSedhya padArthanuM vizeSaNa nathI samajavAnuM; kAraNa ke vartamAnanA padArtha aMge smRtisaMskAranuM khalana thavApaNuM hetuM nathI. AthI ja athavA vaLI vartamAnana" e sUtrabhAgamAM "vaLI' zabda mUkyo che, jethI vizeSaNarahita vartamAnanA ane vizeSaNavALA bhUtakAlIna padArthanA samuccayane baMdha thAya. 10. taddAnartha - atItoDanupamaH H maryamALaH pramANaM vartamAnaravA tato vAlIhi ghaTo'nupalabdhatvAt', 'nAstyanupalabhyamAnatvAt' iti zakyaM jJAtum / na tu 'na bhaviSyatyatra ghaTo'nupalapatyamAnatvAt' iti zakyaM jJAtum, anAgatAyA anupalabdheH sattvasandehAditi kAlavizeSounupalabdheAkhyAtaH / 10. tethI artha Ama thaze : phuTa rIte smaraNamAM AvatI bhUtakAlIna anupalabdhi tema ja vartamAnanI anupalabdhi te pramANurUpa hoya che. A uparathI "ahIM ghaDo nahoto, kAraNa ke te upalabdha thayela nahi' ema athavA "ahIM ghaDe nathI, kAraNa ke te upalabdha thatA nathI' evuM kathana pramANurUpa banI zake che; jyAre "ahI ghaDe haze nahi. kAraNa ke te upalabdha thavAno nathI" e rIte jANavuM zakya nathI, kAraNa ke bhaviSyanI anupabdhinA astitva bAbata saMdeha rahe che. A dhyAnamAM rAkhIne anupalabdhinA [] niyata kALane satramAM ullekha karyo che. 11.jAva to amArA vahAraH "nAsti' cevA jJAna, vAra, niHza gamanAgamanalakSaNA ca pravRttiH kAyiko'bhAvazyavahAraH / ghaTAbhAve hi jJAte niHzaGka gantumAgantu ca pravartate / tadetasya trividhasyApyabhAvavyavahArasya dRzyAnupalabdhiH pravartano sAdhanI pravarti kA / abhAvavyavahAranuM svarUpa : 11 [ abhAvanA vyavahAramAM pravartAvanArI che, e uttarArdha dvArA sUtrakAra anupalabdhine vyApAra (= kArya ) darzAve che. abhAvane vyavahAra [trividha saMbhaH ] "ghaDe nathI" evA AkAranA [nazcita ] jJAnarUpa mAnasika vyavahAra ], evA ja AkAranuM vAkaya belArUpa [vAcika vyavahAra] ane [dhaDA vagaranA bhUtala upara] niHzaMka rIte kavara karavArUpa kAyika abhAvavyavahAra. amuka sthaLe ghaTAbhAva jANuM levAthI vyakti te sthaLe niHzakapaNe avarajavara kare che e vAta ApaNe jANIe chIe. te kazyAnupalabdhi A traNe prakArane abhAvavyavahAra pravartAve che, sAdhe che. 12. vaNi 'nArita ghaTaH ti zAnanuparava mavati, yameva rAmAvanirA. tathApi yasmAt pratyakSeNa kevala: pradeza upalabdhaH, tasmAt 'iha ghaTo nAsti' ityevaM ca pratyakSavyApAramanusaratyabhAvanizcayaH, tasmAt pratyakSasya kevalapradezagrahaNavyApArAnusArya bhAvanizcayaH prtyksskRtH| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvatIya pariccheda svathanumAna abhAvajJAna pratyakSa siddha ne abhAvavyavahAyatA anumAnasiddha : 12. [koI zaMkAkArane prazna che: "anupalabdhithI je trividha abhAvavyavahAra phalita thAya che te anumAnasiddha che tema kahyuM temAM abhAvajJAnarUpa mAnasika vyavahAra paNa samAvyo hAI ghaTAbhAvanizcaya paNa anumAnapramANathI ja niSpanna mAnavo joIe, agAu kA majaba pratyakSa siddha nahi zakAkAranI A zaMkAnA uttaramAM kahe che: 1 e vAta sAcI ke [anya be abhAvavyavahAranI jema] "ghaDo nathI evuM jJAna (=mAnasika vyavahAra) paNa anupalabdhithI phalita thAya che ane e paNa sAcuM ke e jJAna ja abhAvanizcayarU5 che; paraMtu [teTalAmAtrathI e abhAvanizcayarUpa jJAna anumAnakRta che ane nahi ke pratyakSakRta - tevuM maMtavya barAbara nathI, ] kAraNa ke kevala bhUtalanuM (arthAt ghaTarahita bhUtalanuM) grahaNa thavArUpa [nirvikalpa] pratyakSanA vyApAranI pAchaLa pAchaLa "ahI ghaDe nathI" evo [savika 5 pratyakSarU5] abhAvanizcaya baMdhAto hoI te abhAvanizcaya paNa pratyakSa jJAnane AbhArI che ane nahi ke kevaLa anumAnane]. 13. kiJca dRzyAnupalambhanizcayakaraNasAmarthyAdeva pUrvoktayA nItyA pratyakSeNaivAbhAvo nizcitaH / kevalamadRSTAnAmapi sattvasaMbhavAt, sattvazaGkayA na zaknotyasattvaM vyavahatum / ato'nupalambho'bhAva vyavahArayati - 'dRzyo yato'nupalabdhaH, tasmAt nAsti' iti / ato dRzyAnupalambho'bhAvajJAna kRta pravartayati, na tvakRta karotItyabhAvanizcayo'nupalambhAtpravRtto'pi pratyakSeNa kRto'nupalambhena pravartita ukta ityabhAvavyavahArapravartanyanupalabdhiH // 13. vaLI pratyakSa jJAnanI aMdara dazya [evA ghaTAdi]nI anupalabdhine nizcaya utpanana karavAnuM sAmarthya hovAne kAraNe paNa, ['pratyakSanA sAkSAtkAritva vyApAra pAchaLa ubhavati vika95 te pratyakSata che' evA pUvekta tarkathI pratyakSajJAna ja abhAvanicaya (= vikalpa karAve che e pa mAnavuM paDaze. paraMtu [Ama pratyakSathI abhAvavikalpa thayAM chatAM pratyakSa pite abhAvavyavahAra karAvavA samartha nahi thAya; kAraNa ke bhUtalAdimAM]. na dekhAnArA padArtho hovAnI zakyatA paNa rahe che te kAraNe [ pratyakSajJAnathI ghaTAdinA abhAvanI pratItinI kSaNe ghaTAdinA dasyatvake adazyatvane vimarza na thayo hovAthI, ghaTodinA] astitvanI zaMkA rahe che ane tethI (=ghaTAdi nathI ja ema nizcaya baMdhAye na hevAthI) e abhAvanI (=abhAvamAMthI phalita thanAra) vyavahAra nahi saMbhave. [A rIte pratyakSajJAne amAvavyavahAra mATenI saMpUrNa pratIti janmAvI hotI nathI, AthI anupalabdhi [rUpa liMgamAMthI prabhavatuM anumAnajJAna] A rIte abhAva gyavahAra karAvaze : "dazya hovA chatAM anupalabdha che, mATe [aDI] nathI." A rIte dasthAnupalabdhi [rUpI liMga [agAu pratyakSathI thayelA AbhAvajJAnane pravartaka banAve che ane nahi ke je jJAna nahatuM tene janmAve che. eTale abhAvanizcaya e anupalabdhi [kRta anumAna] thI pravRtta thAya che e kharuM paNa mUiLa to] abhAvanizcaya pratyakSathI utpanna thayela hoI anupalabdhithI pravartita thAya che. Ama anupalabdhi e abhAvavyavahAramAM pravartAvanArI che. (28). nyA. bi. 8 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu kasmAtsunaratIte vartamAne cAnupalabdhirgamiketyAha tasyA evAbhAvanizcayAt // 29 / / "bhUtakALa ke vartamAnanI anupalabdhi ja abhAvano bodha karAvI zake che ema kema ? " Ane uttara Ape che: kAraNa ke temAMthI ja abhAvanizcaya thatA hoya che. (29) 1. tasyA eva yathoktakAlAyA anupalabdherabhAvanizcayAt / anAgatA hyanupalabdhiH svayameva saMdigdhasvabhAvA / tasyA asiddhAyA nAmAvanizcayo'pi tvatItavartamAnAyA iti // 1. timAMthI ja' eTale AgalA sUtramAM kahelA kALanI anupalabdhimAMthI ja abhAvanizcaya thato hoya che. bhaviSyakALanI anupalabdhi to pote ja saMdigdha svabhAvavALA hoya che. eTale te pote ja asiddha hovAthI temAMthI abhAvanizcaya thaI zakatA nathI. mAtra atIta ane vartamAnanI anupalabdhithI ja te thaI zake che. (28) saMpratyanupalabdheH prakArabhedaM darzayitumAha - nA ja prayojAyarAbAnA rU|| have anupalabdhinA prakAre batAvatAM kahe che? ane te, prayoganI bhinnatA mujaba, agiyAra prakAranI che. () 1. sA caiSA'nupalabdhirekAdazaprakArA / ekAdaza prakArA asyA ityekAdazaprakArA / 1. te eTale jenI vAta karIe chIe te] A je dizya-]anupalabdhi, tenA agiyAra prakAra che. 2. kutara prajAmeH ? projamevAnA prayogaH prabhu: rAmavALyAvAra 3thI zabdo hi sAkSAtkvacidarthAntarAbhidhAyI kvacitpratiSedhAntarAbhidhAyI / 2. A prakAre zene lIdhe paDe che ? prayoganI bhinnatA mujaba, ahI: "prayoga eTale kathanaprakAra athavA to zabdane abhidhAvyA pAravizeSa; jema ke anupalakhyirUpa hetu kahevA mATe vAparela] zabda kyAreka sIdhuM anupalabdhikathana karavAne badale] kAI bIjA ja padArthanA bhAvanuM kathana karato hoya to kayAreka vaLI [jene niSedha karavAne hoya tenAthI ] judA ja padArthanA niSedhanuM kathana karato hoya che. . 3. sava tu darayAnuvaSirovAttAvi vAta rUti vIrAvA menumAnArabhedo na tu svarUpabhedAditi yAvat // 3. paNa eTaluM dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke A sarva prayogamAM sUtrakAre zabdazaH na kahyuM hoya to paNa liMgarUpe] dazyAnupalabdhi ja hoya che. AthI A anupalabdhinA prakAre abhidhAvyApAra(eTale ke kathananI paddhati)nI bhinnatAthI ja pADavAmAM AvyA che ane nahi ke [anupalabdhinA] pitAnA svarUpanI bhinnatAne kAraNe. (30) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitoya pariccheda : svAnumAna prakArabhedAnAha - svabhAvAnupalabdhiryathA - nAtra dhUma upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti // 31 // e prakArone [have pachInAM sUtromAM] kahe che H svabhAvAnupalabdhi [te prathama prakAra]; jema keH ahIM dhumADo nathI, kAraNa ke upalabdhilakSaNaprAsa evA tenI anupadhdhi che. (31) Urpha 1. svabhAvetyAdi / pratiSedhyasya yaH svabhAvastasyAnupalabdhiryatheti / atreti dharmI / na dhUma iti sAdhyam / upalabdhilakSaNaprAtasyAnupalabdheriti hetuH / ayaM ca hetuH pUrvavyAkhyeyaH / / 1. jeneA pratiSedha karavAnA che tenA 'svabhAva' nI (arthAt tenA astitvanI) anupalabdhi eTale svabhAvAnupalabdhi. udAharaNamAM ahI" zabda dvArA dhamI'nA ullekha thayelA che, dhumADA nathI' e sAmya che, 'upalabdhinA lakSaNavALA evA tenI anupa / i hAvAthI' te hetu che. A hetunI samajUtI agAu mujaba che, (31) pratiSedhyasya yatkAryaM tasyAnupalabdhirudAhriyate - kAryAnupalabdhiryathA - nehA pratibaddhasAmarthyAni dhUmakAraNAni santi dhUmAbhAvAditi ||32|| have pratiSedhya ( jene abhAva siddha karavAnA che te padArtha) tuM je kAryaM hAya tenI anupadhdhinu udAharaNa Ape che : kAryAnupalabdha [te bIjo prakAra]; jema ke jenuM sAmarthya pratimaddha na hoya tevAM dhUmakAraNeA ahIM nathI; kAraNa ke dhumADA nathI. (32) 1. yatheti / 'iha' iti dharmI / apratibaddham anupahataM dhUmajananaM prati sAmarthyaM yeSAM tAnyapratibaddhasAmarthyAni na santi iti sAdhyam / 'dhUmAbhAvAt' iti hetu: / 1. anumAnavAkayamAM 'ahI" e zabdathI dhamI ne ullekha thayA che. dhumADA pedA karavA mATenuM jemanuM sAmarthya pratibaddha na heAya tevAM kAraNeA na heAvAM - e sAdhya che, dhUmAbhAva te hetu che. 2. kAraNAni ve nAvazyaM kAryavanti bhavantIti kAryAdarzanAdapratibaddhasAmarthyAnAmevAbhAvaH sAdhyaH, na tvanyeSAm / apratibaddhazaktIni cAntyakSaNabhAvinyeva, anyeSAM pratibandhasaMbhavAt / 2. have, kAraNeA haMmezAM kA utpanna karatAM na heAvAthI, kArTInI anupalabdhi [rUpa hetu] thI, jemanuM sAmarthya rUdhAyu' na hoya tevAM kAraNeAnA abhAva ja siddha karavAnuM zakaya che, anya kAraNAneA nahi. vaLI [jenA asAva atre sAdhyarUpa che] e apratibuddhazaktivALAM kAraNA paNu aMtya kSagunAM ja (eTale ke je kSaNu pachInI kSaNe ja kA utpanna thAya che te kSatAM ja) samajavAnAM che, kAraNu ke anya (eTale ke agAunI kSaNaeNAnAM) kAraNeA tA pratibaddhazaktivALAM ja sabhave che. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 3. kAryAnupalabdhizca yatra kAraNamadRzyaM tatra prayujyate / dRzye tu kAraNe dRzyAnupalabdhireva mimi ! 3. vaLI jayAM kAraNa pratyakSa na thaI zakatuM hoya tyAM ja kAryAnupalabdhirUpa hetune Azraya levApaNuM heya che; jayAM kAraNa paNa pratyakSa thaI zakatuM hoya tyAM to dazyAnupalabdhi [e prathama prayoga] ja sAdhyasiddhi karI Ape che. 4. tatra dhavalagRhoparisthito gRhAGgaNamapazyannapi caturSa pArveSvaGgaNabhittiparyanta pazyati / bhittiparyantasama' cAlAkasa jJakamAkAza deza dhUmavivikta pazyati / tatra dhUmAbhAvanizcayAt / yaddezasthena vahninA janyamAno dhUmastaddezaH syAt / tasya ca vaDherapratibaddhasAmarthyasyAbhAvaH pratipattavyaH / tadgRhAGgaNadezena ca vahninA janyamAno dhUmastaddezaH syAt tasmAttaddezasya vaDherabhAvaH pratipattavyaH / 4. sUtramAM ApelA udAharaNanA prayogane vyAvahArika saMdarbha tapAsIe] e prayoganA prasaMge koI puruSa dhavalagrahane mathALe Ubho hoya che; te gharanuM AMgaNuM jetA nathI, paraMtu AMgaNAnI cAre dIvAlanI Tocana bhAga joI zake che. vaLI tene cAre bhIMtanI TocathI gherAyeluM AkAza - jene "Aleka evI saMjJAthI paNa sAtrAti dvArA] oLakhavAmAM Ave che te - paNa dhumADA vagaranuM dekhAya che; kAraNa ke tyAM [pratyakSajJAnathI] dhUmAbhAvane nizcaya thaI zake che. have je pradezamAM agni raheluM hoya te ja pradezamAM te agnithI janmato dhumADo hoI zake. ane tethI te pradezanA ja apratibaddha sAmarthyavALA agnine abhAva te sAdhya hoI zake. [te rIte ukta uvAharaNamAM] te gharanA AMgaNAmAMnA agnithI janmanAra dhumADo paNa te ja sthaLe hoI zake eTalA mATe te sthaLanA [ja] agnino abhAva sAdhya che. 5. tadgRhAgaNadezaM bhittiparikSipta bhittiparyantaparikSiptena cAlokAtmanA dhUmaviviktenAkAzadezena saha dharmiNaM karoti / 5. [A prayogamAM dhamI kiMvA pakSa kone gaNavo tene aMge thoDI spaSTatA karIeH ] ahIM cAra dIvAlanI TocathI gherAyelA AlokAtmaka, dhUmarahita AkAza sAthe [saMyukta rIta] cAra dIvAlathI gherAyelA AMgaNAne dhamI mAnela che. 6. tasmAd dRzyamAnAdRzyamAnAkAzadezAvayavaH pratyakSApratyakSasamudAyo nayabhAvapratItisAmarthyAyAto dharmI, na dRzyamAna eva / iheti tu pratyakSanirdezo dRzyamAnabhAgApekSaH / 6. [nahi dekhAtA AMgaNa viSe agninA abhAva [rUpa sAdhya) nI pratIti thatI hevAthI tenA baLe, "sAdhyavALuM hoya te dhamI" e nyAye adazyamAna AMgaNuM paNa dhamamAM aMtabhUta gaNavuM nyAya hevAthI] dazyamAna ane adazyamAna evA AkAzapradeze jenA avayavarUpa che te pratyakSa ane apratyakSa bhAgano samudAya e dhamI che, mAtra dazyamAna pradeza ja nahi. jo ke anumAnanA prayogamAM je "ahIM" evo prayoga che te te pratyakSa vastune sUcave che; eTale ke dazyamAna evA AkAzane (= dhamInA ekadezane) ja uddezIne prayojAya che. paNa e ekadezane samagra dhamInA pratinidhirUpa samajI zakAya, Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricacheda : svArthanumAna 7. 7 vastranidaiva dayAdarANamudrA , ma itrAri | zandra kSaLiye sAthe kazcideva zabdaH pratyakSA'nyastu parokSastadvadihApi / yathA cAtra dharmI sAdhyapratipattyadhikaraNabhUto dRzyAdRzyAvayatro darzitastadvaduttareSvapi prayogeSu svayaM pratipattavyaH // 7. A rIte dhamI te dazya ane adazyanA samudAyarUpa hovAnuM ahIM ja nahi, anyatra paNa saMbhave che; jema ke zabdanuM kSaNikatva siddha karavAnuM hoya tyAre paNa amuka ja zabda pratyakSa hoya che. anya zabda parokSa hoya che. te rIte ja uparyukta udAharaNamAM paNa samajavAnuM che. sAdhyane jJAnanA adhikaraNa rU5 dhamI dazya ane adazya evA ubhaya prakAranA avayavALA hoya che evuM jema ahIM ame batAvyuM che te rIte have pachI nirUpAyelA prayogomAM jAte samajI levuM. (32) pratiSedhyasya vyApyasya yo vyApako dharmastasyAnupalabdhirudAhriyate - vyApavAnupaTTakridharyathA - nAtra AirApA, vRkSAmAvAriri rarUA. have, pratiSedhya dharma jyAre vyApya hoya tyAre tene je vyApaka dharma hoya tenI anupalabdhinA praveganuM udAharaNa Ape che : vyApakAnupalabdhi e trIje prakA2]; jema ke : ahI sIsama nathI; kAraNa ke [ahIM] vRkSane abhAva che. (33) 1. ethati | gati dharmI , na ziveti IiAvADamAvaH sAthaH vrukSa thAkyAbhaavaaditi hetuH / / 1. "ahIM' e zabdathI dhamIne nirdeza che. "sIsama nathI" e zabdo dvArA sIsamano abhAva sAdhyarUpa batAvyuM che. vRkSa ke je vyApaka che tene abhAva te hetu che. 2. iyamadhyanupalabdhiApyasya ziMzapAtvasyA'dRzyasyAbhAve prayujyate / upalabdhilakSaNaprApte tu nyApce dRzyAnupalabdhirgamikA / 2. anupalabdhine Avo prayoga paNa jyAre vyApya evA sIsamapaNAnuM pratyakSajJAna na thaI zakatuM hoya tyAre ja abhAvasiddhi mATe karAya. je sIsamapaNAnI upalabdhinI sAmagrI pUratI hoya to pachI svabhAvanupalabdhirUpa prathama prayoga ja kAma lAgaze. 3. tatra yadA pUrvAparAvupazliSTau samunnatau dezau bhavataH, tayorekastarugahanopeto'parazcaikazilAghaTito nirvRkSakakSakaH / draSTApi tasthAnvRkSAn pazyannapi ziMzapAdibhedaM yo na vivecayati, tasya vRkSavaM pratyakSam , apratyakSa ziMzapAtvam / sa hi nivRkSa ekazilAghaTite vRkSAbhAvaM dRzyatvAda dRzyAnupalabhbhAdavasyati / ziMzapAvAbhAvaM tu vyApakasya vRkSatvasyAbhAvAditi / tAdRze viSaye'syA abhAvasAghanAya prayogaH / / 3. [have udAharaNamAM batAvela pravega kevA saMjogomAM karavAnuM jarUrI bane tenI ka95nA karIe : dhAro ke be UMcAM sthaLo AgaLapAchaLa aDoaDa AvyAM che, temAMthI eka sthaLa gIca jhADIvALuM che ane bIjAmAM eka moTI zilA ja che, vRkSa ke ghAsa emAMnuM kazuM nathI. have jenAre A samagra sthaLamAM AvelAM vRkSone jaI zake che, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ go nyAyabindu paNa temAM sIsama vagere kayAM vizeSa vRkSo che te kaLI zakatuM nathI. Ama tene mATe vRkSapaNuM pratyakSa che, sIsamapaNuM apratyakSa che. have pelA eka moTI zilAvALA vRkSarahita pradezamAM vRkSAbhAva to e manuSyane pratyakSa kaLAya che; tethI tenuM tyAMnA vRkSAbhAvanuM jJAna dasyAnupala bdha ( =svabhAvAnupalabdhi) dvArA ja siddha che, jyAre sIsamapaNAnA abhAvanuM jJAna vyApaka evA vRkSapaNAnA abhAvathI siddha thAya che. AvI pari sthati hoya tyAM A prakAranI anupalabdha ISTa abhAvanI siddhi karavA mATe prayojAya. (33) __ svabhAvaviruddhopalabdhiryathA - nAtra zItasparko variti // 34 // svabhAvaviruddho palabdhi [e ceAthe prakAra ; jema ke ahIM zItaLa sparza nathI; kAraNa ke [ahI] agni che. (34) 1. pratidhyakSya rAmAna vidrazyoparivAhiste -- yati | ati ghaf I ne zItasprsh iti zItasparzapratiSedhaH sAdhyaH / vaDheriti hetuH / 1. jene pratiSedha karavAnuM hoya tene svabhAvathI viruddha evA padArthanI upalabdhinA prayoganuM udAraNu A sUtramAM ApyuM che, 'ahI' e zabdathI dhamIne nideza che. zItaLa sparzane abhAva sAdhya che. agninuM levuM te hetu che. 2. iyaM cAnupalabdhiH tatra prayoktavyA yatra zItasparzo'dRzyaH, dRzye dRzyAnupalabdhiprayogAt / 2. jyAM zItaLa sparza e apratyakSa heAya tyAM ja A prakAra prA . je te pratyakSa hoya to prathama prayoga ja paryApta che.. 3. tasmAt yatra varNavizeSAd vahnidRzyaH, zItasparzo dUrasthatvAt sannapyadRzyastatrAsyAH 3. eTale agnine vizeSa varNane lIdhe jyAre koI dUranA sthaLe rahelo agni pratyakSa hoya, paNa vadhAre aMtarane lIdhe zItaLa sparzane pratyakSa anubhava azakaya he, tyAM Avo prayoga karAya. (34) taddharAparidharyA - nAtra zItarA, dhUmAhiti pArUpaI viruddha kAyApalabdha [e pAMca prakA2]; jema ke H ahI zItaLa spa nathI; kAraNa ke ahI] dhumADo che. (35) 1. pratiSedhyena yad viruddha tatkAryasyopalabdhirgamikA - yatheti / atreti dharmI / na zIta. sparza iti zItasparzAbhAvaH sAdhyaH / dhUmAditi hetuH / 1. pratiSathI je viruddha hoya tenA kAryanI upalabdhi A prakAramAM hetu bane che. "aho' e zabdathI dharmano ullekha thayo che. zItaLa sparza ne abhAva sAdhya che. dhumADo te hetu che. . 2. vatra tattvaH san darayaH sthA, tatra dRravAnuvanit / vatra viruddho vaNika pratyakSaH, tatra viruddhopalabdhirgamikA / dvayorapi tu parokSatve viruddhakAryopalabdhiH prayujyate / 2. jayAM zItaLa saparza hoya ane tene pratyakSa anubhava thaI zakato hoya tyAM to svabhAvAnupalabdhine ja pravega thAya. jayAM zItaLa sparza nA virodhI agni pratyakSa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svAsthyanumAna 71. heya tyAM [bhAva-]viruddhAlabdhinA prayeLa sAdhaka bane. pazu jayAre e baMne parIkSa hAya tyAre A prakArane prayAga karAya. 3. tatra samastApatrarakasthaM zItaM nitrartayituM samarthasyAnumApakaM yadA viziSTa dhUmakalApa niryAntarAt pazyate, tadA viziSTAdvahneranumitAt zItasparzanivRttimanumimIte / 3. jyAre kAIka eraDAmAMthI dhumADAnA goTegATA evI rIte UMce jatA jovAmAM Ave ke jethI khAtarI thAya ke AkhA oraDAnI ThaMDI nivAre teve prabaLa agni tyAM hAvA joIe, tyAre viziSTa (arthAt prabaLa) agninu jJAna [prathama] anumAnathI thAya che, te tenA dvArA zItaLa sparzInA abhAvanu [khIjuM ane ahIM prastuta evuM] anumAna thAya che. 4. iha dRzyamAnadvArapradezasahitaH sarvo'pavarakAbhyantaradezo dharmI sAdhyapratipattyanusaraNAt pUrvavad draSTavya iti // 4. ahIM' pazu agAunI jema, dhI` tarIke, dekhAtA daravAjA sahitane! AkhA eraDAnA [apratyakSa eve] aMdaranA bhAga samajavA; kAraNa ke [AraDAnA apratyakSa abhya taramAM paNa pemA zItasparzabhAva e sAdhya che;] ane dhI te sAjya tarIke svIkRta pradezane anusaratA heAya che (arthAt je sthaLe sAunizcaya thAya te AkhuM sthaLa dhamI kahevAya che), (35) viruddhavyAptopalabdhiryathA- na dhutrabhAvI bhUtasyApi bhAvasya vinAzo, | tvantarApekSaNAditi // 36 // viruddhavyAptopalabdhi [e chaThTho prakAra che]; jema ke H utpanna thayelA bhAtranA pazu vinAza dhruvabhAvI na hAI zake; kAraNa ke te hetva-taranI apekSA zakhe che. (36) 1. pratiSedhyasya yad viruddha tena vyAptasya dharmAntarasyopalabdhirudAhartavyA yeti / 1. pratiSeSyathI je viruddha DhAya tenAthI vyApta evA anya dharmAMnI upalabdhinuM udAharaNu A sUtramAM Apava dhAyu" che, 2. tram avazyaM bhavatIti zrutrabhAvo neti dhruvabhAvitvaniSedhaH sAdhyaH / vinAzo dharmI / 'bhUtasyAbhAvasva' iti dharmivizeSam / bhUtasya jAtasthApi vinazvaraH svabhAvo nAvazyaM mAvI, kimutAjAtasya ityapizabdArthaH / - utpanna 2. 'dhruvabhAvI' eTale je avazya thAya che te. dhruvabhAvI na he I zake' e zabdathI dhruvabhAvitvanA abhAva te sabhya tarIke abhipreta che. 'vinAza' e dhamI che thayelA bhAvane paNa' e zabde dhamI [evA vinanuM vizeSNu che. emAM 'pa' zabda dvArA abhipreta e che ke [vinAzanA svarUpa aMgeA amuka khyAla svIkAravAmAM Ave te] utpanna thayelA padanA paNa vitazvara svabhAva avazyaMbhAvI nahi Thare, te pachI utpanna na thanAra padArthanI tA vAta ja zI pUthvI ? Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 3. janakAddhetAranyo hetuH hetvantaraM mudraadi| tadapekSate vinazvaraH / tasyApekSaNAditi hetuH| 3. [prastuta anumAnane hetu joIe te : "hatvanara" eTale je te padArthanA janaka hetu sivAyanA hetujema ke [pAdine nAza karo] mudgara (=magadaLa, mogara) ItyAdi. [ pati pakSInI vicArasaraNI ane mArI vinara padArtha vinAza thavA mATe tenI (=vantaranI) apekSA rAkhe che. A hevAranI apekSA e hetu thaze. 4. hetvantarApekSaNa nAmAdhruvamAvitvena vyAptam , yathA vAsasi rAgasya rajanAdihetvantarApekSaNamadhruvabhAvitvena vyAptam / dhruvabhAvitvaviruddha' cAdhruvabhAvitvam / 4. [have helvantaranI apekSA rAkhavApaNuM" e upalabdha hetu pratiSedhyanA viruddha dharmathI vyApta kaI rIte che te joIe : hevantaranI apekSA rAkhavApaNuM te adhruvabhAvinavathI vyApeluM hoya che (eTale ke hevantaranI apekSA phaLavApaNuM avazya adhava. bhAvi hoya); jema ke kaI vastranA raMgamAM helvantaranI apekSA rAkhavApaNuM hoI temAM adhruvabhAvitva hoya che (eTale ke vastrane raMga anya hetuthI sadhAte heI te Avazyaka rIte vastrane sahucara hoto nathI. have A avabhAvitva te [pratiSedhya evA] dhruvabhAvitvanuM virodhI che. [Ama kahetvantaranI apekSA rAkhavApaNuM" e dharma dhruvabhAvitvarUpa pratiSedhyathI viruddha evA dharmathI vyApta che.] 5. vinAza vinazvaradvamAvAmA devantarAvela ! to vizvAsadevatAkSAnaad dhruvamAvitvaniSedhaH / 5. ahIM eTalI spaSTatA karIe ke] vinAza ke je [bauddhonA mate vinAzazIla svabhAvane ja paryAya che, te [niyAyika, vaizeSika Adi anya mata mujaba, vinAzazIla ravabhAvanA paryAya 5 na hatAM anya hetunI apekSA rAkhavAvALA hovAnuM ISTa manAyuM che. Ama [dhruvabhAvitranA] viruddhadharmathI vyApta evA hetvantaranI apekSA 35 dharmanA darzana ne lIdhe [vinAzanA] dhruvabhAvIpaNAne niSedha phalita thAya che. 6. iha dhruvabhAvitvaM nityatvam adhruvabhAvitva cAnityatvam / nityatvAnityatvayozca parasparaparihAreNAvasthAnAt ekatra virodhaH / tathA ca sati parasparaparihAravatAIyoH yadaikaM dRzyate tatra dvitIyasya tAdAtmyaniSedhaH kAryaH / 6. [agAu adhuvabhAvitvane dhruvabhAvitvanuM viruddha kahyuM te bAbatanuM samarthana karatAM kahIe ke ] aDAM dhruvabhAvitva eTale [je te bAbatanI zakyatAnuM] nityatva (arthAta avazya bhAvita] ane adhruvabhAvitva eTale ja te bAbatanI zakyatAnuM] anityatva (arthAta ana-avasthaMbhAvitva) ema samajavAnuM che. e nityatva ane anityatva e paraspara pa rahArathI (= ekabIjAne bAda rAkhIne) astitva dharAvatA hoI eka ja sthaLe temanA havAmAM virodha UbhuM thAya che eTale ke baMnenuM tAdAmyathI sAthe hevuM te tarkathI saMbhavita ja nathI). AvI sthitimAM [kayAMka] paraspara parihAravALA be dharmomAMthI eka jyAre dekhAya tyAre tyAM (= te dharma sAthe) bAkInA bIjA dharmanA tAdAmyane niSedha ja kara paDe. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svArthonumAna 73 7. tAdAtmyaniSedhazca dRzyatayA'bhyupagatasya saMbhavati / yata evaM tAdAtmyaniSedhaH kriyate - "yadyayaM dRzyamAno nityo bhavennityarUpo dRzyeta / na ca nityarUpo dRzyate / tasmAnna nityaH / ' evaM ca pratiSedhyasya nityatvasya dRzyamAnAtmakatvamabhyupagamya pratiSedhaH kRto bhavati / '7. have, be dhamonA paraspara parivArane nirNaya eTale ke eka padArthanA bIjA padArtha sAthenA tAdAbhyane niSedha judA judA saMjogomAM kaI rIte karAya te praznanI TUMkI carcA prasaMgavazAt karIe ? koI paNa dharmane dazya kalpIne ja tenA [anya sAthenA tAdAmyane niSedha karI zakAya; jema ke "je A anubhavagamya padAtha nityarUpa hoya to te nityarUpa anubhavA joIe; paraMtu te nityarUpa anubhavAtA nathI. mATe nitya nathI. Ama nityatvane pratiSedha [anitya padArtha viSe karavo hoya tyAre nityatvanA dazyamAnapaNAnI kalpanA karIne te karAtA hoya che. - 8. vastuno'pyadRzyasya pizAcAderyadi dRzyaghaTAtmakatvaniSedhaH kriyate, dRzyAtmakatvamabhyupagamya kartavyaH-'yadyayaM dRzyamAnaH pizAcAtmA bhavet pizAco dRSTo bhavet, na ca dRSTaH, tasmAnna virAjaH ti | . vaLI vastubhUta chatAM [ApaNA jevAne adazya evA pizAcAdinA paNa dazya evA ghaTa sAthenA tAdAmyano niSedha karAya tyAre [adazya evA] pizAcAdinI [paNa] darzanayogyatA kalpIne te niSedha karavo paDe cheH "je A dazyamAna ghaDo pizAcarUpa hoya to pizAca paNa daSTa thAya; paNa [dhaDo jevAthI kaMI pizAca daSTa thatuM nathI. mATe te pizAca nathI." 9. dRzyAtmatvAbhyupagamapUrvako dRzyamAne ghaTAdau vastuni vastuno'vastunA vA dRzyasyAdRzyasya 2 tAdrAramyAtiveSaH | tathA 2 sata, yathA ghaTastha daramyavAgye prativeSo darathAnupamedev, tadvat sarvasya parasparaparihAravato'nyatra dRzyamAne niSedhaH dRzyAnupalambhAdeva / tathA cAsyaivaMjAtIyakasya prayogasya svabhAvAnupalabdhAvantarbhAvaH / / 9. [Ama ekaMdare kahIe to] vastubhUta ke [AkAzapuSpAdi] avastubhUta, dazyarUpa ke adazyarUpa evA padArthanA, dazyamAna evA ghaTAdi padArtha sAthenA tAdAmyano pratiSedha temane dazyarUpa kapIne ja karAya che. vAta Ama che tethI jema ghaDAnuM dazyapaNuM kalpIne [bhUtalAdimAM teno pratiSedha dazyAnupalabdhirUpa liMgathI ja karAya che, tema parasparaparihAra karanArA be padArtha ke dharmamAMthI ekanuM darzana thAya tyAre tenAmAM anya [nA tAdAbhyane niSedha (=abhAvanirNaya) dazyAnupalabdhithI ja karAya che [ne e rIte e be dhamAM ke padAtho paraspara parihArathI rahe che te vAtanI khAtarI thAya che]. mATe [eka padArthanA anya padArtha sAthenA tAdAno abhAva sAdhatA] A prakAranA prayogane svabhAvAnupalabdhi [rUpa prathama prakAra arthAta dazyAnupalabdhimAM ja aMtarbhAva gaNu. paraMtu koI eka dharmanA viruddha dharmanI upalabdhi nahi paNa viruddha dharmathI vyAptanI upalabdhi thAya tyAre A viruddhavyApalabdhine prayoga thAya.] (36) nyA, bi. 10 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nyAyabindu kAryavirUddhopalabdhiryathA - nehApratibaddhasAmarthyAni zItakAraNAni sati, vaniti rUA kAryaviruddhopalabdhi [e sAtamo prakAra che; jema ke : ahIM ahita sAmarthyavALAM zItakAraNe nathI; kAraNa ke agni che. (37) 1. pratizya yA aa ta vata vidyuM topaDhALam - gata | sUti dharma | apratibaddhaM sAmarthya yeSAM zItakAraNAnAM zItajananaM prati, na tAni santIti sAdhyam / baDheriti hetuH / . 1. je pratidhya heya tenuM je kArya hoya, tenAthI je viruddha hoya tenI upalabdhinuM udAharaNa ahIM apAyuM che. "ahIM" e zabda dvArA dhamI ullekhAya che. zIta janmAvavAmAM jemanuM sAmarthya kuMThita na hoya tevAM zItakAraNo nathI - te sAdhya che. [zItanivAraNakSama viziSTa] agni te hetu che. 2. yatra zItakAraNAnyadRzyAni, zItasparzo'pyadRzyastatrAyaM hetuH prayoktavyaH / dRzyatve tu zItasparzasya tatkAraNAnAM vA kAryAnupalabdhidRzyAnupalabdhirvA gamikA / tasmAdeSApyabhAvasAdhanI / tato yasmin uddeze sadapi zItakAraNamadRzyaM zItasparzazca dUrasthatvAtpratipattuH; vahnirbhAsvaravarNatvAt dUrAdapi dRzyaH tatrAyaM prayogaH iti / 2. jyAM zItakAra athavA zIta bemAMthI ekeno sIdho anubhava thavAnA saMjoge na hoya tyAM A hetune prayoga karavo joIe. jyAM zIta spazana ke tenAM amuThita kAraNo [ne abhAva] anubhavagamya hoya tyAM te anukrame kAryanI anupalabdhi ke dazyAnupaladhino prayoga ja iSTa kArya sAdhI Apaze. Ama [ATalI zaratane adhIna rahIne] A [sAtamAM prakAranI anupalabdhi paNa abhAva siddha karI Ape che. to, sthaLanA dUrapaNAne lIdhe je pradezathI amuka sthaLe zItakAraNa hoya to ye adazya rahetuM hoya ane zItasparza paNa anubhavagamya na hoya, paraMtu agni tenA UjaLA vaNane lIdhe dUrathI paNa dekhAtA hoya tyAM A prayoga saMbhave. (37) sAvavidropazvithA - nAtra kuvArapa, vattejita rUA - vyApakaviruddhopalabdhi (e AThame prakAra che]; jema ke: ahIM himane sparza nathI; kAraNa ke [ahI] agni che. (38) - 1. pratiSedhyasya yad vyApakaM tena yaviruddhaM tasyopalabdhirudAhartavyA yatheti / atreti dharmI / tuSArasparzo neti sAdhyam / vaDheriti hetuH / 1. pratiSedhya dharmanuM je vyApaka heya tenAnI je viruddha hoya tenI upalabdhinuM udAharaNa A sUtramAM ApavA dhAyuM che. "ahI" e zabdathI dhamI ne ullekha che. himanA sparzane abhAva sAdhya che, ane [viziSTa] agni te hetu che. 2. yatra vyApyastuSArasparzo vyApakazca zItasparzo na dRzyastatrAya hetuH / tayodRzyatve svabhAvasya vyApakasya cAnupalabdhiryataH prayoktavyA / tathA ca satyabhAvasAdhanIyam / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svasthanumAna 2. jyAM vyApya evo himasparza ane vyApaka evo zItasparza e baMne parokSa hoya tyAM A hetune prayoga karAya. kAraNa, je temAMthI himasparza e pratyakSa[ 5] hoya te svabhAvAnupalabdhi[35 prathama] prayoga ja karavAnuM rahe, ane je zItasparza e pratyakSa [ ...] hoya te vyApakAnupalabdhirUpa tRtIya] prayoga karavAnuM rahe. TUMkamAM, agAu kahyuM tema [te baMne bhAva parokSa] hoya tyAre A prakAranI upalabdhi e abhAvasAdhaka banI rahe che. 3. dUravartinazra pratipattastuSArasparzaH zItasparzavizeSaH zItamAtraM ca parokSam / vahnistu rUpavizeSAd dUrastho'pi pratyakSaH / tato vahnaH zItamAtrAbhAvaH / tataH zItavizeSatuSArasparzAbhAvanizcayaH / zItavizeSasya zItasAmAnyena vyAptatvAditi viziSTaviSaye'syAH prayogaH // 3. jJAtA dUra hoya tyAre tene zItasparzanA ja eka prakArarUpa evo himasparza ane sAmAnyarUpe paNa zItasparza parela hovAno. jyAre agni dUra hovA chatAM AgavA dekhAvathI pratyakSa thAya che. te sthitimAM agnithI prathama zItamAtrane abhAva siddha thaze ane te parathI zItanA eka prakAra evA himanA spazane abhAva nizcita thaze; kAraNa ke zItavizeSa e zI sAmAnyathI vyApta hoya che. Ama vizeSa saMjogomAM A prayoga thaze. (38) vALAnuvASirthathar - nAjha dhUma, vAkyamAvAriti rU5 che kAraNAnupalabdhi [e nava prakAra che]; jema ke : ahIM dhumADA nathI; kAraNa ke ahIM agnine abhAva che. (38) 1. pratiSedhyasya yat kAraNaM tasyAnupalavdherudAharaNam - yatheti / atreti dharmI / naM dhUma ruti sAdhyam | vaheMcamAvAhiti hetu . * 1. jene abhAva pratipAdita karavo che tenuM je kAraNa hoya tenI anupalabdhinuM udAharaNa ahIM ApyuM che. "ahI" e zabdathI dhamIne ullekha che. dhumADo nathI" te bAbata sAdhya che. agnine abhAva te hetu che. 2. yatra kArya sadapyadRzyaM bhavati tatrAyaM prayogaH / dRzye tu kArye dRzyAnupalabdhirgamikA / tato'yamapyabhAvasAdhanaH / 12 jyAM kAryo hovA chatAM adazya hoya tyAM A prayoga karAya. jyAM kAya dariyA arthAta pratyakSa heya tyAM te dazyAnupalabdhine prayoga ja kArya sAdhaka thaI raheze. A rIte [ATalI maryAdAne adhIna thaIne) A prayoga paNa abhAvasAdhaka che. ____3. niSkampAyatasalilapUrite hRde hemantocitavASpodgame virale saMdhyAtamasi sati, sannapi tatra dhUmo na dRzyata iti kAraNAnupalabdhyA prtissidhyte| vahnistu yadi tasyAmbhasa upari plavamAno bhavet prajvalito, rUpavizeSAdevopalabdho bhavet / ajvalitastu indhanamadhyaniviSTo bhavet / tatrApi dahanAdhikaraNamindhanaM pratyakSamiti svarUpeNAdhArarUpeNa vA dRzya eva vahniriti tatrAsya prayoga iti // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 3. keI dhare kaMpa vagaranA suvistRta jaLathI bhareluM hoya, tenI copAsa hemanta RtumAM jovA maLatuM dhummasa hoya ane sAyaMkALanuM AchuM aMdhAruM hoya tyAre te dharA upara kadAca dhumADo hoya te paNa dekhAya nahi evI sthiti sarjAya che. te vakhate ukta kAraNanupalabdhinA prayogathI tyAM dhumADAno abhAva sthApavAmAM Ave che. agni tA, je te jaLa upara tarato hoya ne vALAvALo hoya to, enA vizeSa rUpathI ja, [dhummasa hovA chatAM dekhAya. ne kadAca je tyAM agni vALA vinAno hoya to iMdhaNanI aMdara hoya; te agninA adhikaraNarUpa IdhaNa to pratyakSa kaLAya ja. A rIte agni kAM te [javALAvALA] svarUpe, kAM to AdhArarUpe paNa dekhAyA vagara rahe nahi. AvI sthitimAM ane prayoga karAya. (39) kAraNaviruddhopalabdhiryathA - nAsya romaharSAdivizeSA:, saMnihitadahanavizeSatvAditi // 40 // kAraNaviruddhopalabdhi [e dasame prakAra che; jema ke : Ane viziSTa prakAranA maharSAdi na hoya; kAraNa ke viziSTa agni tenI pAse ja che. (40) 1. pratiSedhyasya yatkAraNaM tasya yadviruddhaM tasyopalabdherudAharaNam - yatheti / asyeti dharmI / rogNAM harSaH ubhedaH / sa AdiWSAM dantavINAdInAM zItakRtAnAM, te viziSyante tadanyebhyo bhayazraddhAdikRtebhya iti romaharSAdivizeSAH / te na santIti sAdhyam / dahanaH eva viziSyate tadanyasmAdahanAcchItanivartanasAmarthyeneti dahanavizeSaH / kazciddahanaH sannapi na zItanivartanakSamo, yatho pradIpaH / tAdRzanivRttaye vizeSagrahaNam / sannihito dahanavizeSo yasya sa tathoktaH / tasya bhAvaH, tasmAditi hetuH / 1, pratiSedhanuM je kAraNa hoya tenAthI je viruddha hoya tenI upalabdhinuM udAharaNa ahIM apAyuM che. "Ane' e zabda dvArA dharmane nideza che. romaharSa e jemAM mukhya che tevA anya dharmo eTale ThaMDIthI dAMta kaTakaTAvavA vagere. maharSAdine "viziSTa' vizeSaNa lagADIne bhaya, harSa AdithI thatA romAMca vagerene alaga rAkhyA che (arthAta ThaMDIthI thatA mahaSAdi ja ahIM samajavAnA che). to AvA viziSTa maryAdine abhAva sAdhya che. agninA vizeSaNarUpa "viziSTa zabdathI agnine zaitya dUra karavAnA sAmarthavALa sUcavavA. dhAryo che, kAraNa ke koI agni evo paNa hoya je ThaMDI dUra karI na zake -jema ke dI. tevA agnine bAda rAkhavA "viziSTa' evuM vizeSaNa lagADayuM che. AvA viziSTa aminuM sAmIpya te hetu che. 2. yatra zItasparzaH sannapyadRzyo romaharSAdivizeSAzcAdRzyAH, tatrAyaM prayogaH / romaharSAdivizeSasya dRzyatve dRzyAnupalabdhiH prayoktavyA / zItasparzasya dRzyatve kAraNAnupalabdhiH / 2. jyAM zaityane sparza ane viziSTa romaharSAdi baMne, hoya che ke parokSa rahetA heya. tyAM A prayoga thaze. je viziSTa romahadi pratyakSa thatAM hoya to svabhAvAnupalabdhine prayAga ja karo paryApta thAya; ne zItane sparza pratyakSa hoya te kAraNunupalabdhine prayoga karAya. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svaryAnumAna 3. tasmAdabhAvasAdhano'yam / rUpavizeSAddhi dUrAdahanaM pazyati / zItasparzastvadRzyo romaharSAdivizeSAzca / teSAM kAraNaviruddhopalabdhyA'bhAvaM pratipadyata iti tatrAsya prayoga iti // 3. TUMkamAM, A prayoga paNa [viziSTa saMjogomAM] abhAvasAdhaka che. vizeSa rUpane lIdhe agni dUrathI paNa dekhAte hoya, paraMtu zItasparza tema ja viziSTa romaharSAdi adazya hoya tyAre kAraNaviruddhopalabdhithI abhAva siddha karAya che. (40) kAraNaviruddha kAryopalabdhiryathA - na romaharSAdivizeSayuktapuruSavAnayaM rA, dhUmAhiti me 2 . kAraNaviruddhakaryopalabdhi [e agiyAramAM prayoga che]; jema ke : remaharSAdivizeSayuktapuruSavALe A pradeza na hoya; kAraNa ke [ahIM] dhumADo che. (41) 1. pratiSedhyasya yat kAraNaM tasya yad viruddhaM tasya yat kArya tasyopalabdhirudAhartavyA - yatheti / ayaM pradeza iti dharmI / yogo yuktam / romaharSAdivizephryuktaM romaharSAdivizeSayuktam / tasya saMbandhI puruSo romaharSAdivizeSayuktapuruSaH / tadvAn na bhavatIti sAdhyam / dhUmAditi hetuH / 1, pratiSedhanuM je kAraNa, tenAthI je viruddha, tenuM je kArya - tenI upalabdhinuM udAharaNa AmAM ApavA dhAyuM che. A pradeza e thayo dharmI. "romaharSAdivizeSayuktapuruSa e samAsamAM "yukta" zabdano artha, tine bhAvavAcaka bhUtakRdaMta samajIne,] "ga" e karavAnuM che. mahadivizeSa sAthe yoga (=saMbaMdha) evo komaharSAdivizeSayuktane artha thaze. ane mahathivizeSa yogane saMbaMdhI puruSa te romahadivizeSayuktapuruSa. pradeza tevA puruSavALA nathI te sAdhya che. dhumADe e hetu che. 2. romaharSAdivizeSasya pratyakSatve dRzyAnupalabdhiH / kAraNasya zItasparzasya pratyakSatve kAraNAnupalabdhiH / vartestu pratyakSatve kAraNaviruddhopalabdhiH prayoktavyA / trayANAmapyadRzyatve'yaM prayogaH / tasmAdabhAvasAdhano'yam / 2. romaharSAdivizeSa pratyakSa hoya te to dazyAnupalabdhi ja prayojAya. tenA kAraNarUpa zItasparza pratyakSa hoya to kAraNAnupalabdhino prayoga karAya. vaLI je agni pratyakSa hoya to kAraNaviruddhopalabdhino prayoga prastuta bane. A traNe bhAva adazya hoya tyAre A prayoga abhAvasAdhaka bane che. 3. tatra dUrasthasya pratipatturdahanazItasparzaromaharSAdivizeSA apratyakSAH santo'pi, dhUmastu pratyakSo yatra, tatraitatpramANam / dhUmastu yAdRzastadeze sthitaM zItaM nivartayituM samarthasya vaDheranumApakaH sa iha grAhyaH / dhUmamAtreNa tu vahnimAtre'numite'pi na zItasparza nivRttiH / nApi romaharSAdivizeSanivRttiravasAtuM zakyeti na dhUmamAtraM heturiti draSTavyamiti // 3. jyAre jJAtA dUra hovAthI tene agni, zItasparza ane viziSTa romaharSAdi e traNe pakSa heya ne dhumADe pratyakSa hoya tyAre A prayoga pramANurUpa bane che. ahIM je dhumADa khAte hoya te viziSTa have joIe eTaluM dhyAnamAM levuM te pradezanI ThaMDIne Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nyAyabindu aTakAvavA samartha evA agninuM anumAna karAve tevo dhumADo; kAraNa ke game tevA dhumADAthI agninuM anumAna to thAya, paNa tevA agnithI te pradezanI ThaMDI dUra na paNa thAya, ne tethI viziSTa romaharSAdinA abhAvanI paNa siddhi na thAya. eTale sUitramAM bhale pheDa pADIne na kahyuM hoya, paraMtu] mAtra game tevo dhumADe e ahIM hetu nathI, [viziSTa dhumADe ja heturUpa che] te dhyAnamAM levuM. (41) yadyekaH pratiSedhaheturuktaH kathamekAdazAbhAvahetava ityAha ime sarve kAryAnupalabdhyAdayo dazAnupalabdhiprayogAH svabhAvAnupalabdhau saGgrahamupayAnti // 42 // "je agAu sUtra 2.18mAM pratiSedhasAdhaka hetu eka che ema kahyuM te [upara mujaba] agiyAra abhAvahetuo kaI rIte ? e aMge kahe che : A badhA kAryAnupalabdhi Adi daza anupalabdhiprayogo svabhAvAnupalabdhimAM samAveza pAme che. (42) ____ 1. ime sarva ityAdi / ime'nupalabdhiprayogAH / idamA'nantaraprakAntA nirdiSTAH / tatra kiyatAmapi grahaNe prasakta Aha - kAryAnupalabdhyAdaya iti / kAryAnupalabdhyAdInAmapi trayANAM caturNA vA grahaNe prasakta Aha - dazeti / tatra dazAnAmapyudAhRtamAtrANAM grahaNaprasaGge styaahsarva kRti | 1 "A anupalabdhiprayogo' emAM 'A' zabdathI hamaNAM ja nirUpelA prayogono nirdeza che. have temAMthI amuka prayogo viSe ja ahIM vAta karI haze evuM kaMI na samaje mATe kAryAnupaladhi Adi' ema kahyuM. paNa te ye kaI kAryAnupalabdhi Adi traNa ke cAra prayogonuM grahaNa na kare te mATe (phoDa pADIne] "daza" [ema nakakI saMkhyA] kahI. te ye koI A daza prAganAM je udAharaNa ApyAM che teTalA pUrato sImita ullekha na samaje mATe badhA" e vizeSaNa umeryuM. 2. etaduktaM bhavati / aprayuktA api prayuktodAharaNasadRzAzca sarva eveti / dazagrahaNamantareNa sarvagrahaNe kriyamANe prayuktodAharaNakAtyaM gamyeta / dazagrahaNAttadAharaNakAtsnye'ghagate sarvagrahaNamatiricyamAnamudAhRtasadRzakAtyA'vagataye jAyate / 2. eTale Ama samajavuM : anya na kahelAM ye je udAharaNo upara kahelAM udAharaNa jevAM hoya te badhAM viSe ahIM vAta che. have je "daza e vizeSaNa na vAparIne mAtra badhA ema kahyuM hota to mAtra agAu ApelAM badhAM udAharaNonA ja ullekha samajAta; [tanAM jevAM anya udAharaNa paNa na samajAta.] Ama ['daza" ane "badhA e baMne vizeSaNa paikI] daza nA ullekhathI badhAM ApelAM udAharaNa samajAya che ane vadhArAmAM "sarva' e vizeSaNathI A udAharaNa jevAM bAkInAM saMkaLa udAharaNa samajAya che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svarvAnumAna 3. te svabhAvAnupalabdhau saMgrahaM tAdAtmyena gacchanti / svabhAvAnupalabdhisvabhAvAH ityarthaH / / 3. A badhA ja prayoga e svabhAvanupaladhirUpa prathama prayogamAM tAdAmyasaMbaMdhe samAI jAya che, eTale ke emanA tAttvika svarUpanI daSTie te svabhAvAnupaladhirUpa ja nanu ca svabhAvAnupalabdhiprayogAd bhidyante kAryAnupalabdhyAdayaH / tatkathamantarbhavantItyAha - pArampayeNArthAntaravidhipratiSedhAbhyAM prayogabhede'pi // 43 // "kAryAnupaladhi Adi prayogo to svabhAvAnupalabdhi-progathI judA che, to pachI te svabhAvAnupalabdhimAM kaI rIte samAI gayelA kahevAya ?" A zaMkAnA anusaMdhAnamAM kahe che : [antarbhAva paraMparAthI samajavo - bhale arthAntaranA vidhi ke pratiSedhane lIdhe pragabheda hoya, (43) 1. prayogamede'pi - prayogasya zabdavyApArasya bhede'pi antarbhavanti / 1. "prayoga" eTale zabdavyApAra (arthAta kahevAnI rIta). prayogane bheda hovA chatAM paNa [pAchalA daza prayogo prathama prayAgamAM] samAI jAya che. [evo bhAva che). 2. kathaM prayogabheda ityAha - arthAntaravidhIti / pratiSedhyodarthAdarthAntarasya vidhiH upalabdhiH svabhAvaviruddhAdyapalabdhiprayogeSu / pratiSedhaH kAryAnupalabdhyAdiprayogeSu / arthAntaravidhinA, arthAntarapratiSedhena ca prayogA bhidyante / 2, prayogonuM judApaNuM kaI rIte che te batAvavA : "arthAntaranA vidhi ke pratiSadhane lIdhe" ema kahyuM che. arthAntara eTale jene pratiSedha karavAnuM hoya tenAthI anya bAbata. tevI bIjI bAbatane vidhi eTale upalabdhi (=astitvanirdeza). A rIte arthAtarane vidhi svabhAvaviruddha vagerenI upalabdhinA prayogomAM hoya che. jyAre arthAntarane pratiSedha karyAnupalabdhi Adi anupalabdhinA prayogomAM thAya che. to A rIte arthAntaranA vidhi ke pratiSedhane lIdhe prayoge judA paDe che. ____ 3. yadi prayogAntareSvarthAntaravidhipratiSedhau, kathaM taya'ntarbhavantItyAha- pAramparyeNeti / gurrsTiTyartha: . 3. [prazna thAya ] "je bAkInA daza prayogo Ama arthAntaranA vidhi ke pratiSedhane lIdhe [svabhAvanupalabdhirUpa prathama prayogathI] judA paDatA hoya te pachI kevI rIte temAM temane samAveza thAya ?" AnA uttararUpe kahe che : paraMparAthI arthAt praNAlikAthI (=ADaktarI rIte) [samAveza thAya che). 4. etaduktaM bhavati - na sAkSAdete prayogA dRzyAnupalabdhimabhidadhati, dRzyAnupalabdhyavyabhicAriNaM tvarthAntarasya vidhiM niSedhaM vA'bhidadhati / tataH praNAlikayA'mISAM svabhAvAnupalabdhau saMgraho na sAkSAditi // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 4. kahevAnuM A cheH A prayogo sIdhesIdhuM dazyAnupalabdhinuM kathana nathI karatA, paraMtu dazyAnupalabdhi sAthe niyata sahacAravALe evo je arthAntarane vidhi ke pratiSedha, tene sAkSAt kahe che. tene lIdhe paraMparAthI A prayogono svabhAvAnupalabdhimAM saMgraha thAya che, sAkSAt nahi. (43) jari gomedyAre me, gharathanumAne vazeSa qH | rAkTamero di prayojameTA | sAdrazya parArthAnumAnamityAzaGkayAha - prayogadarzanAbhyAsAtsvayamapyevaM vyavacchedapratItirbhavatIti svArthe'pyanumAne'syAH progani : 44 [zaMkAkAra] "je prayoganI bhinnatAthI A prakAre paDatA hoya te pachI tene parArthanumAnanI carcA vakhate kahevA joIe, [svArthanumAnamAM nahi; kAraNa ke prayoganI bhinnatA eTale ja zabda ke kathananI bhinnatA; ane parArthAnumAna paNa zabda (kathanaprakAra) ja che. [ethI kathanaprakArarUpa A prayogabhedane parArthAnumAnamAM ja kahevo ThIka, svArthanumAnamAM nahi." AnA khulAsArUpe kahe che : prayAgadazanAbhyAsathI jAte paNa Ama vyavacchedanI pratIti thAya che, eTale svArthAnumAnamAM paNa Ane prayoganirdeza karAyo che. (4) 1. prayogadarzanetyAdi / prayogANAM zAstraparipaThitAnAM darzanamupalambhaH / tasyAbhyAsaH punaH punarAvartanam / tasmAnnimittAt / svayamapIti pratipatturAtmano'pi / evamityanantaroktena krameNa / vyavacchedasya pratiSedhasya pratItirbhavatIti / itizabdastasmAdarthe / / 1. zAstramAM pati je prayAga, temanuM darzana eTale temano anubhava ane [te anubhavano] abhyAsa eTale tenuM punaH punaH Avartana (eTale ke cittamAM praveza). [sUtramAM] AvA prayogadarzanAbhyAsane vyivacchedapratItinuM] nimitta kahevA dhAyuM che. te paNa" eTale jJAtAne ApameLe paNa. "Ama" eTale hajI hamaNAM ja kahelA krame. vyavaccheda' eTale pratiSedha. "eTale' zabda tethI'nA arthamAM che. 2. tamarthaH - smAta maLe nenopayena pratipadyate pra khyAta, tasmAta svaprtipttaavpyupyujymaansyaasy prayogabhedasya svArthAnumAne nirdezaH / yatpunaH parapratipattAvevopayujyate tatparArthAnumAna eva vaktavyamiti / / 2. Ama ekaMdara atha Avo che : jJAtA prayoganA abhyAsathI ApameLe paNa Ama eTale ke [ukta vividha prayogo rU5] upAya dvArA, [bhinna bhinna AkAre, niSedhanI] pratIti pAmatA hoya che, tethI jJAtAne pitAne paNa jei te anupalabdhirUpa hetunI yathArthatA] samajavAmAM upayogI evA prayogabhedane svArthanumAnamAM nirdeza che. jayAre je bAbato bIjAne mATe yojAyelA [zAbdika] pratipAdana mATe ja upayogI hoya tenuM nirUpaNa mAtra parArthAnumAnamAM karavuM ucita che. (44) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svAthanumAna nanu ca kAryAnupalabdhyAdiSu kAraNAdInAmadRzyAnAmeva niSedhaH, dRzyaniSedhe svabhAvAnupalabdhiprayogaprasaGgAt / tathA ca sati na teSAM dRzyAnupalabdheniSedhaH / tatkathameSAM prayogANAM dRzyA. nupalabdhAvatabhAva ityAha - sarvatra cAsyAmabhAvavyavahArasAdhanyAmanupalabdhau yeSAM svabhAvaviruddhAdInAmupalabdhyA kAraNAdInAmanupalabdhyA ca pratiSedha uktasteSAmupalabdhi lakSaNaprAptAnAmevopalabdhiranupalabdhizca veditavyA // 45 // [zakAkAra : "kAryAnupalabdhi Adi [dasa] prayogomAM to adazya evAM kAraNuM Adino ja niSedha hoya che; kAraNa ke teo je dazya hoya ane temano niSedha karavAmAM Ave te te svabhAvAnupalabdhirUpa prayoga ja gaNAze. A sthitimAM jemane niSedha karavAmAM Ave che tevAM te kAraNa Adine abhAva temanI dazyAnupalabdhithI phalita thato nahi vAya. te pachI e bAkInA dasa prayogone [agAu 42mAM sUtramAM kahyA mujaba] dazyAsupalabdhi(= svabhAvAnupalabdhi)mAM kaI rIte samAveza thayelo gaNAya ?" A aMge kahe che: vaLI badhe ja A abhAvavyavahAra sAdhanArI anupalabdhimAM svabhAvaviruddha AdinI upalabdhithI ane kAraNodinI anupalabdhithI jemane pratiSedha kahevAyo hoya che temanA aMge eTaluM dhyAnamAM rAkhavuM ke teo [svabhAve] upalabdhilakSaNaprApta to hoya ja che - bhale temanI [kyAreka] upalabdhi ke [kyAreka] anupalabdhi thatI heAya; (45) 1. sarvatra cetyAdi / abhAvazca tadvyavahArazca abhAvavyavahArau / svabhAvAnupalabdhAvabhAvavyavahAraH sAdhyaH / ziSTeSvabhAvaH / tayoH sAdhanyAmanupalabdhau / sarvatra ceti cazabdo hindasyArthe / yasmAt sarvatrAnupalabdhau yeSAM pratiSedha uktasteSAmupalabdhilakSaNaprAptAnAM dRzyAnAmeva pratimeSaH, tasmAt dRzyAnupalabdhAvantarbhAvaH / 1. "abhAvavyavahAra" eTale abhAva ane tene vyavahAra [ -- Ama "abhAvavyavahAra' zabdane taretara 4% samAsa gaNavo.] have, [A bemAMthI] abhAvano vyavahAra te svabhAvAnupalabdhirUpa prayoganuM sAdhya che ne bAkInA dasa prayoganuM sAdhya te abhAva che. anupalabdhinA ukta prakAre] te bemAMthI ekane sAdhI Ape che. sUtranI zarUAtamAM AvatA vaLI e zabda [ahIM kA yuvAcakanI garaja sAre che. [eTale sUtranuM tAtparya Ama thaze ] badhA anupalabdhiprayogomAM jemane pratiSedha kahevA hoya che te avazya upalabdhilakSaNaprApta eTale ke dazya ja hoya che, tethI bAkInA daza prayogone dayAnupalabdhimAM samAveza thAya che. 2. kuta etat dRzyAnAmevetyAha ---- svabhAvetyAdi / atrApi cakAro hetvarthaH / yasmAtsvabhAvaviruddha Adi>SAM teSAmupalabdhyA, kAraNamAdiryeSAM teSAmanupalabdhyA pratiSedha uktaH, tasmAt dRzyAnAmeva pratiSedha ityarthaH / nyA. bi. 11 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu " 2. jemanI pratiSedha kahevA hoya che te dazya ja hoya ema kema ? - Ano uttara "svabhAvaviruddha AdinI upalabdhi vaDe' ityAdi zabdo nirdeza che; e zabdo [ADakatarI rIte, niSedhAtA bhAvonI dazyatAnuM] kAraNa sUcave che. svabhAvaviruddha vagerenI upalabdhi ane kAraNa AdinI anupalabdhithI pratiSedha kahyo hoya che tethI dRzya evA bhAvone ja pratiSedha A badhA prayogamAM kahevAtuM hoya che evo Azaya e zabdomAMthI phalita thAya che. 3. yadi nAma svabhAvaviruddhAdyapalabdhyA kAraNAdyanupalabdhyA ca pratiSedha uktastathApi kathaM dRzyAnAmeva pratiSedha ityAha - upalabdhirityAdi / atrApi cakAro hetvarthaH / yasmAt ye virodhino vyApyavyApakabhUtAH kAryakAraNabhUtAzca jJAtAH, teSAmavazyamevopalabdhiH; upalabdhipUrvA cAnupalabdhiveditavyA jJAtavyA / upalabdhyanupalabdhI ca dve yeSAM staste dRzyA eva / tasmAt svabhAvaviruddhAcupalabdhyA kAraNAdyanupalabdhyA copalabdhyanupalabdhimatAM viruddhAdInAM pratiSedhaH kriyamANo dRzyAnAmeva to dRSTathaH | C3. [paNa svAbhAvika rIte prazna thAyaH "bhale ne svabhAvaviruddha AdinI upalabdhithI ke kAraNa AdinI anupalabdhithI pratiSedha kahyo hoya, paraMtu jemane pratiSedha ke abhAva [A bAkInA daza prayogamAM pratipAdita thayuM hoya te dazya ja heya evuM kaIrIte phalita thAya ? Ane uttara 'upalabdhilakSaNaprApta.." Adi zabdomAMthI tAravI zakAya. A zabdo paNa garbhita rIta kAraNuM sUcave che; te A rIte ? je bhAvo parasparaviredhI, vyAyavyApakarUpa ke kAryakAraNarUpa jayA hoya te yuigalamAMnA pratyeka]nI upalabdhi ane upalabdhipUrvakanI [] anupalabdhi [kayAreka ne kyAreka to] thatI hovAnuM mAnavuM paDe. have je bhAvanI upalabdhi ane anupalabdhi baMne anubhavI zakAtI hoya te bhAva dazya ja hova ghaTe, tethI svabhAvaviruddha Adi bhAvanI upalabdhithI ane kAraNa AdinI anupalabdhithI viruddha Adino pratiSedha thatuM hoI te pratiSedhAtA viruddha Adi paNa (temanI sAthe virodha, kAryakAraNubhAva ane vyAkhyavyApakabhAva - e saMbaMdhe saMkaLAyelA pratiyogI bhAvo pote dazya hevAthI] upalabdhi ane anupalabdhine vegya ja arthAt dazya ja hovA ghaTe. ___4. bahuSu coyeSu prakAnteSu parihArasamuccayArthazcakArI hetvartho bhavati / yasmAt idaM cedaM ca samAdhAnamasti tasmAt tattaccodyamayuktamiti cakArArthaH // 4. [bAkInA daza prayogonA svabhAvAnupalabdhimAM thatA aMtarbhAva bAbata] je aneka vAMdhAo upasthita karAyA che te vAMdhAonA parivAre(=javAbo)ne sAMkaLavA mATe "vaLI" e zabda [sUtramAM] vAparyo hoI, [ame agAu kahyuM tema te kAraNadarzaka [paNa] bane che. "AvuM ane vaLI AvuM paNa samAdhAna che, mATe te te vAMdho ayogya che? - evo "vaLA" zabdane bhAva che. (45) kasmAtpunaH pratiSedhyAnAM viruddhAdInAmupalabdhyanupalabdhI veditavye ityAha --- Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svaryAnumAna jevAM vidhArthanAmAvasi : 46 che. [sahaja prazna thAya ] "pratiSedhAtA viruddha Adi bhAvonI upalabdhi ane anupalabdhi ei ubhaya mATenI yogyatA] kema samajavI ? A mATe kahe che : kAraNa ke anyanA virAdha, kAryakAraNabhAva ane abhAva asiddha rahe che. (46) ___ 1. anyeSAmiti / upalabdhyanupalabdhimadbhayo'nye'nupalabdhA eva ye teSAM virodhazca kArthakAraNabhAvazca kenacitsahAbhAvazca vyApyasya vyApakasyAbhAve na sidhyati yasmAta tato virodhakAryakAraNabhAvAbhAvAsiddheH kAraNAd upalabdhyanupalabdhimanta eva viruddhAdayo niSedhyAH / ubhayavantazca dRzyA eva / tasmAt dRzyAnAmeva pratiSedhaH / 1. anya eTale upalabdhi ane anupalabdhi [e ubhaya] vALA je bhAvo heya temanAthI judA eTale ke mAtra anupalabdha rahetA bhAvo. tevA bhAvone ke anya bhAva sAthe virodha ke kAryakAraNubhAve athavA to te bhAva pite vyApya hoya te saMjogomAM [ tenA ] vyApakane abhAva hoya tyAre vyAyarUpa evA] tene potAne] paNa abhAva - e [traNa bAbato] siddha (=nizcita) thaI zakatI na hovAthI eTale ke [sUtramAM kahyA mujaba, TUMkamAM] viredha, kAryakAraNabhAva ane abhAvanI asiddhine lIdhe, je upalabdhi ane anupalabdhi e ubhacane yogya TharyA hoya tevA ja viruddhAdi bhAvo niSedhAI zake che. have e ubhayavALA hoya ene ja artha e ke te bhAva dazya ja hoya. mATe [agAunA sUtramAM kahyA mujaba] dazya(ke upalabdhilakSaNaprApta)ne ja niSedha [bAkInA daze ya anupalabdhiprayogomAM] hoya che. 2. tadayamarthaH - virodhazca kAryakAraNabhAvazca vyApakAbhAve vyApyAbhAvazca dRzyAnupalabdhereveti / ekasaMnidhAvaparAbhAvapratItau jJAto virodhaH / kAraNAbhimatAbhAve ca kAryAbhimatAbhAvapratyaye'vasitaH kAryakAraNabhAvaH / vyApakAbhimatAbhAve ca vyApyAbhimatAbhAve nizcite nizcito vyApyavyApakabhAvaH / tatra vyApyavyApakabhAvapratItenimittamabhAvaH pratipattavyaH / iha gRhIte vRkSAbhAve hi ziMzapAtvAbhAvapratItau pratIto vyApyavyApakabhAvaH / abhAvapratipattizca sarvatra dRzyAnupalabdhereva / tasmAd virodha, kAryakAraNabhAvaM, vyAyavyApakabhAvaM ca smaratA virodhakAryakAraNabhAvavyApyavyApakabhAvaviSayAbhAbapratipattinibandhanaM dRzyAnupalabdhiH smartavyA / dRzyAnupalabdhyasmaraNe virodhAdInAmasmaraNam / tathA ca sati na viruddhAdividhipratiSedhAbhyAmitarAbhAvapratItiH syAt / virodhAdigrahaNakAlabhAvinyAM ca dRzyAnupalabdhAvavazyasmartavyAyAM tata evAbhAvapratItiH / 2. kahevAno bhAva Avo che? virAdha, kArya kAraNabhAva ke vyApakanA abhAve vyAsanA abhAvane nizcaya dazyAnupalabdhine kAraNe ja thaI zake. [have e traNene ekeka tapAsIe.] eka bhAvanI hAjarImAM anya bhAvanA [niyata] abhAvanI pratIti thAya eTale te be bhAvane vidha samajAya. kAraNa tarIke abhipreta padArthonA abhAvanA prasaMge kArya tarIke abhipreta padArthanA [niyata] abhAvanI pratIti thAya tyAre te beno kAryakAraNabhAva nakkI thAya. tema Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAbindu vyApaka manAyela vastune abhAva hoya tyAre vyApya manAyela vastuno [niyata abhAve nizcita thaye te be vacce vyAyavyApakabhAva nakakI thAya. temAM vyAyuvya pakabhAvanI pratItinA nimitta tarIke [vyApakanA abhAvane anusaratA vyAkhanA] abhAvanuM grahaNa thavuM Avazyaka che; jema ke vRkSAbhAvanuM grahaNa thAya te vakhate sIsamapaNAnA [niyata] abhAvanI paNa pratIti thAya tyAre ja te baMne vaccenA vyAkhyavyApakabhAvanI pratIti thAya che. [Ama traNe saMbaMdhanA nizcaya mATe te saMbaMdha dharAvatA padArthonA abhAvanuM grahaNa karavuM keIka ne koIka vakhata Avazyaka bane che eTalI vAta te nizcita thaI.] have, ke padArthanA abhAvanI pratIti hamezA dazyAnupalabdhithI ja thatI hoya che. A parathI ekaMdare e phalita thayuM ke [koI padArthanA bhAva ke abhAvanA anubhavane prasaMge, te padArthane saMDovatA] virodha, kAryakAraNabhAva ke vyAyavyApakabhAvanuM smaraNa karanArane te traNe saMbaMdhanA anuSage phalita thatI [kaIne kaI bhAvanA] abhAvanI pratItinA kAraNarUpa dazyAnupalabdhinuM paNa smaraNa thavuM ja dho. jo e dazyAnupalabdhinuM smaraNa na thAya te virodhAdinuM paNa smaraNa na ja thAya. ne te sthitimAM viruddhanI upalabdhinA ke [kArya, vyApaka AdinI] anupalabdhinA prayogathI itara pAtha abhAvanI pratIti na thAya. Ama kaI padAthanA abhAvanI pratIti [agAu gaNaveza kAryAnupalabdhi Adi daza prayogo dvArA] thAya te mATe virodhAdi saMbaMdhanA prahaNakAra thayelI dazyAnupalabdhinuM smaraNa avazya thavuM ghaTe. 3; ta tha AtitanI nAsti dAnapariSada, virodhAdi* svAsIta / yA dariyAnupr isaMprati smaryamANA sevAbhAvapratipattinibandhanam / 3. have, e sAcuM ke atyAre ke jyAre ukta daza prayogamAMthI kaMIka ne kaMIkathI amuka padArthanA abhAvanuM grahaNa thAya che tyAre te padArthanI dazyAnupalabdhi nathI, paNa virodhAdika saMbaMdhanA bodhanI prakriyAnA gALAmAM te tenI dazyAnupalabdhi thayelI ja. e ja dayAnapalabdhinuM atyAre paNa grahaNa nahi to smaraNa te karavuM ja paDe che ane te ja [je te padArthanA] abhAvanI pratIti (atyAre paNa thaI zake. 4. tataH saMprati nAsti dRzyAnupalabdhirityabhAvasAdhanatvena dRzyAnupalabdhiprayogAd bhidyante kAryAnupalabhyAdiprayogAH / 4. A parathI e vAta paNa UpasI Ave che ke ukta agiyAra anupalabdhiprayogo paikA kApalabdhi Adi daza prayogomAM abhAvanI siddhinA kALe dazyAnupalabdhi hatI nathI; e bAbatamAM te prayogo dazyAnupalabdhirUpa prathama prayogathI judA paDe che. 5. viruddhavidhinA kAraNAdiniSedhena ca yato dRzyAnupalabdhirAkSiptA tato dRzyAnupalabdhereva kAlAntaravRttAyAH smRtiviSayabhUtAyA abhAvapratipattiH / amISAM ca prayogANAM dRzyAnupalabdhAvantarbhAvaH / tadanena sarveNa dRzyAnupalabdhAvanta vo dazAnAmupalabdhiprayogANAM pAramparyeNa darzita iti vitaraNa 6, che. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda : svarvAnumAna 5. Ama, viruddha vastunA sattvakathanathI athavA kAraNa AdinA abhAvathanathI, FniSedhAtI vastunI, pUrve anubhavelI] dazyAnupalabdhine AkSepa (= anivAryarUpe svIkAra) thato hovAthI ema kahI zakAya ke anya kALe thayelI ane hAla] smaraNano viSaya banatI dazyAnupalabdhithI ja abhAvane nizcaya thAya che. [AthI ja agAu ame kahyuM ke] A daza prayogone dRzyAnupalabdhimAM samAveza thaI jAya che. te, [sUtrakAre A badhAthI [bAkInA] daze anapalabdhipragona dazyAnupalabdhimAM samAveza paramparAthI thAya che e vAta samajAvI che tema jANavuM. (46) uktA dRzyAnupalabdhirabhAve'bhAvavyavahAre ca sAdhye pramANam / adRzyAnupalabdhistu kisvabhAva, vyiApAra velyAda--- viprakRSTaviSayA punaranupalabdhiH pratyakSAnumAnanivRttilakSaNA saMzayahetuH // 47 / / jyAre abhAva ane abhAvavyavahAra sAdhya hoya tyAre dazyAnupalabdhi e pramANu hoya che e vAta kahevAI. have adazyAnupalabdhi kevA svabhAvavALI ane zA vyApAravALI hoya che - e prazna aMge kahe che : paraMtu, pratyakSa-anumAnanI nivRttirUpa lakSaNa dharAvatI viprakRviSayavALI anupalabdhi to saMzayanA heturUpa che; (47) 1. viprakRSTetyAdi / viprakRSTaH tribhirdezakAlasvabhAvaviprakarSeH yasyA viSayaH sA viprakRSTaviSayeti. saMzayahetuH / kiMsvabhAvA setyAha - pratyakSAnumAnanivRttiH lakSaNaM svabhAvo yasyAH sA pratyakSAnumAna nanivRttilakSaNA / na jJAnajJeyasvabhAveti yAvat / / 1. deza, kALa ke svabhAva e traNanA dUrapaNane lIdhe jeno viSaya viprakRSTa (= vyavadhAnavALA) che tevI anupalabdhi te saMzayanuM kAraNa bane che. [A thayo adazyAnupalabdhine vyApAra.] vaLI e anupalabdhino svabhAva phuTa karatAM kahe che : e anupalabdhi pratyakSa ane anumAnanI nivRtti e jenuM lakSaNa eTale ke jeno svabhAva che tevI hoya che, eTale ke pramANa-prameya-saMbaMdha sAthe tene kaMI levAdevA nathI. (47) nanu ca pramANAt prameyasattAvyavasthA / tataH pramANAbhAvAt prameyAbhAvapratipattiyuktetyAha mAinivRttAvyathafmAvAririti | 48 | // dvitIyaH sthAnumAnaparicchedaH samAptaH / / [AgalA sUtranA thayitavya aMge zaMkAkAra pUche che ] "pramANa parathI prameyanA astitvane nirNaya thatA hoya che tethI pramANunA abhAvane AdhAre prameyanA abhAvane nizcaya karavo te ja gya kahevAya, [nahi ke tenA astitva viSe saMzaya anubhavavo te." A aMjanA samAdhAna mATe kahe che ? Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyabindu kAraNa ke pramANanI nivRttinI dizAmAM paNa ardhAbhAvanI siddhi thatI nathI. (48) ( 'nyAyabinduno bIjo svArthInumAnaparicacheda samApta.) 1. pramANanivRttAvapItyAdi / kAraNaM vyApakaM ca nivartamAna kArya vyApyaM ca nivartayet / na ca pramANaM prameyasya kAraNaM nApi vyApakam / ataH pramANayornivRttAvapyarthasya prameyasya nivRttina sidhyati / tato'siddheH saMzayaheturadRzyAnupalabdhiH, na nizcayahetuH / 1. kAraNa athavA vyApaka nivRtta thAya (= na hoya) tyAre anukrame kArya ke vyAyanI nivRtti siddha thAya. [A niyamanA saMdarbhamAM pramANa-prameyabhAva tapAsIe te pramANu na to prameyanu kAraNa che ke na to pramecanuM vyApaka. AthI [pratyakSa ane anumAna e] baMne pramANanI nivRttinA prasaMge paNa artha eTale ke prameyanI nivRttine svIkAra karavAnuM AvI paDatuM nathI. A kAraNe adazyAnupalabdhi[rUpa pramANunivRtti] te saMzayanuM kAraNa che ane nahi ke nizcayanuM kAraNa [ema AgalA sUtramAM kahyuM che] 2. yatpunaH pramANasattayA prameyasattA sidhyati, tadyuktam / prameyakAyeM hi pramANam / na ca kAraNamantareNa kAryamasti / na ca kAraNAnyavazyaM kAryavanti bhavanti / tasmAt pramANAt prameyasattA vyavasthApyA, na pramANAbhAvAt prameyAbhAvavyavastheti / / 2. bIjI bAju [tamArA praznanA pUrvArdhamAM tame je kahyuM ke pramANunI sattAthI prameyanI sattA siddha thAya - te vAta barobara che; kAraNa ke pramANa e prameyanuM kArya che [ane nahi ke prameyanuM kAraNa]. ane kArya te kAraNa vagara heya nahi [e nyAye prameyarUpa kAraNa na hoya te pramANarUpa kArya paNa na ja hoya. ene ja artha e ke pramANurUpa kArya heya eTale prameyarUpa kAraNanuM hovAnuM anivArya banI jAya che. paNa [tathI UlaTuM,] kAraNe kaMI avazya kAryathI yukta hotAM nathI, [e nyAye prameyarUpI kAraNa hoya eTale pramANarUpI kAya avazya hoya ja evo niyama paNa hoI zake nahi. Ama pramANathI prameyanI sattAnI vyavasthA (= nirNaya) thAya che, paraMtu pramANanA abhAvathI kaMI prameyanA abhAvanI vyavasthA thaI zaktI nathI. (48) // AcAryadharmottarakRtAyAM nyAyabinduTIkAyAM svArthAnumAne dvitIya cheH | (AcAryadharmottararacita "nyAyabinduTIkAmAM svArthanumAna aMge dvitIya pariccheda samApta.) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH parArthAnumAnaparicchedaH / tRtIya paricchedaH parAthanumAna svArthaparArthAnumAnayoH svArtha vyAkhyAya parArtha vyAkhyAtukAma Aha - trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnam // 1 // svArtha parArtha evA be prakAranA anumAnamAMthI svArthInumAnanuM svarUpa spaSTa karIne parAthanumAnanuM svarUpa spaSTa karavAnA AzayathI kahe che : trirUpaliMganuM AkhyAna te parArthAnumAna (1 __ 1. trirUpaliGgAkhyAnamiti / trINi rUpANi anvayavyatirekapakSadharmatvasaMjJakAni yasya tat trirUpam / trirUpaM ca talliGgaM ca tasyAkhyAnam / AkhyAyate prakAzyate'nena trirUpaM liGgamiti AkhyAnam / kiM punastat 1 vacanam / vacanena hi trirUpaM liGgamAkhyAyate / parasmAyidaM parArtham // 1. trirUpa eTale anvaya, vyatireka ane pakSadharmava nAmanAM traNa rU5 che jenAM tevuM. [tevA] trirUpa liMganuM AkhyAna. [A "AkhyAna zabda samajIe :] jenAthI kathana thAya eTale ke [kahevAnI vAta] prakAzita thAya te AkhyAna. [I pUchaze :] "AvuM te zuM ?" [eno javAba che] "vacana'; kAraNa ke vacana vaDe ja trirUpaliMganuM kathana thaI zake che. [Ama "AkhyAna" zabda karaNArthaka che - A + rahayA dhAtu parathI.] "parAtha" eTale para arthAta bIjA mATenuM . (1) nanu ca samyagjJAnAtmakamanumAnamuktam / tatkimartha saMprati vacanAtmakamanumAnamucyata ityAha - vane kApavAn 2 || [ahIM prazna thAya : "[prathama paricchedamAM te anumAnane samyagU jJAnarUpa kahyuM che, te pachI ahIM anumAnane vacanarUpa (zabdAtmaka) kema kahevAmAM Ave che ?" Ano uttara : - kAraNamAM kAyanA upacAra dvArA, (2) 1. kAraNe kAryopacArAditi / trirUpaliGgAbhidhAnAt triruuplinggsmRtirutpdyte| smRtezcAnumAnam / tasmAdanumAnasya paramparayA trirUpaliGgAbhidhAnaM kAraNama / tasminkAraNe vacane kAryasyAnumAnasyopacAraH samAropaH kriyate / tataH samAropAt kAraNaM vacanamanumAnazabdenocyate / aupacArika vacanamanumAnaM, na' mukhyamityarthaH / / 1. trirUpaliMganA kathanathI trirUpaliMganI smRti janme che, ane smRti thatAM anumAna nIpaje che. Ama paraMparAthI trirUpaliMganuM kathana ke vacana te anumAnarUpa jJAnanuM kAraNa che. to te kAraNarUpa vacana viSe kAryarUpa anumAnane upacAra eTale ke [lakSaNazaktithI thato] Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 tRtIya pariccheda : parArthanumAna samAro5 karAya che. to e samApa-kriyAne kAraNe, kAraNabhUta evA vacanane [paNa] anumAna tarIke oLakhavAmAM Ave che. [Ama ATalI vAta spaSTa thAya che ke vacana e upacAra(=lakSaNA)thI anumAna che, mukhya rUpe (=abhidhAzaktithI) anumAna nathI. 2. na yAvatkiMcidupacArAdanumAnazabdena vaktuM zakyaM tAvatsarva vyAkhyeyam / kiM svanumAna vyAkhyAtukAmenAnumAnasvarUpasya vyAkhyeyatvAt nimittaM vyAkhyeyam / nimittaM ca trirUpaM liGgam / tacca svayaM vA pratItamanumAnasya nimittaM bhavati, pareNa vA pratipAditam bhavati / tasmAt liGgasya svarUpaM ca vyAkhyeyaM, tatpratipAdakazca zabdaH / tatra svarUpaM svArthAnumAne vyAkhyAtam / pratipAdaka zca zabda iha vyAkhyeyaH / tataH pratipAdakaM zabdamavazyaM vaktavyaM darzayannanumAnazabdenoktavAnAcArya iti paramArthaH // 2. paNa [Ano artha] ema nahi ke je kaMI upacArathI "anumAna" zabdathI oLakhAI zake te badhAnu A graMthamAM nirUpaNa karavAmAM Avaze. [e paikI khAsa pasaMda karIne trirUpaliMganA vacananI A graMthamAM vyAkhyA karavAmAM Ave che; kAraNa ke graMthakAranA mukhya hetu sAthe ene A rIte saMbaMdha che] graMthAra anumAnanuM vivaraNa karavA mAge che. ethI emane anumAnanuM svarUpa kahevuM paDe; ane [tenA anusaMdhAnamAM anumAnanA] nimittanuM paNa spaSTIkaraNa karavuM ghaTe. have anumAnanuM nimitta te trirUpa liMga che. te trirUpa liMga kAM te jAte pratIta thatAM, anumAnanuM nimitta bane athavA to bIjAthI pratipAdita thayeluM hoya te paNa nimitta bane. [Ama trirUpa liMgano bodha pitAnA manathI athavA te anyanA vacanathI ema be rIte thavo zakaya che.] A [bane zakayatAne AvarI levA) mATe liMganA svarUpanI paNa vyAkhyA karavI ghaTe ane tenuM pratipAdana karanArA vacana zabdanI paNa. have liMganA svarUpanI vyAkhyA svArthanumAnaparicchedamAM karI; jyAre tenA pratipAdaka zabdanI carcA A pari. chedamAM karavAmAM Avaze. Ama liMgapratipAdaka zabda paNa [upacAra dvArA] "anumAna" zabdathI oLakhAvavA pAchaLa AcAryane gUDha Azaya, [anumAnanI carcAnA bhAgarUpe trirUpa liMganA pratipAdaka zabdanI carcA paNa avazya karavI joIe evuM sUcavavAne jaNAya che. (2) parArthAnumAnasya prakArabhedaM darzayitumAha - tad dvividham // 3 // parAthanumAnanA prakAre batAvavA mATe kahe che : te dvividha che - (3) 1. tad dvividhamiti / taditi parArthAnumAnam / dvau vidhau prakArau yasya tat dvividham // 1. te eTale parArthAnumAnadvividha eTale be 'vidhA" (=prakAra) che jenI te. (3) kuto dvividhamityAha prajAnuM ka | dvividha zA kAraNe che ? - te kahe che ? Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu prAgabhedane lIdhe. (4) 1. prathodma rada thAvAra mAta ! pravRtti prayoH 3thamilanam | rAndrAthamiSAnavyaapaarbhedaad dvividhamanumAnam // 1. prayoga eTale ke zabdavyApAra thanapaddhati)nA bhedane lIdhe [dvividha che]. prayoga eTale prayukti arthAta athakathana. Ama zabdanA arthabhidhAna vyApAranA judApaNAne lIdhe anumAna dvividha kahevAyuM che. (4) tadevAbhidhAnavyApAranibandhanaM dvaividhyaM darzayitumAha - sAdharmyavadvaidharmyavacceti // 5 // te abhidhAna vyApArane lIdhe saMbhavatA be prakAre kahe che ? sAmyavALuM ane vaidhamyavALuM ema [ dvividha anumAna ]. (5) ___1. sAdharmyavadvaidhaya'vacceti / samAno dharmo yasya so'yaM sadharmA / tasya bhAvaH sAdharmyam / visadRzo dharmo'sya vidharmA / vidharmaNo bhAvo vaidharmyam / 1. jemane samAna dhama hoya to "sadhamAM kahevAya; tene bhAva (= dazA) te sAdhamya. te rIte jemane dharma asamAna hoya te "vidha kahevAya, tene bhAva te vaidhamya. 2. dAtA sAthaLaH sAdartha detutiM vAparyaMmutte mAdara detui vaidharmyamucyate / 2. to jyAre sAdhyadharmI (= pakSa) sAthe dRSTAMtadharmInuM hetunA samAna astitvane lIdhe saMbhavatuM sadazya hoya tyAre te sAdhamya kahevAya. te rIte sAdhyama ane daSTAntadharmI vacce hetunA sattva ane asatvarUpa viruddha vastusthitine lIdhe saMbhavatuM asAdazya hoya tyAre te vaidharma kahevAya. 3. tatra yasya sAdhanavAkyasya sAdharmyamabhidheyaM tat sAdharmyavat / yathA - yat kRtakaM tadanityaM yathA ghaTaH, tathA ca kRtakaH zabda ityatra kRtakatvakRtaM dRSTAntasAdhyadharmiNoH sAdRzyamabhidheyam / * 3. have, je anumAnavAjyamAM sIdhuM kathana sAdhampanuM hoya te sAdharmavALuM pirAthanumAna kahevAya; jema ke : je kRtaka hoya te anitya hoya - dA.ta. ghaDo; te rIte zabda paNa kRtaka che. - AmAM sIdhuM kathana kRtasvarUpa hetu]nI bAbatamAM dRSTAntadharma ane sAdhyadharmI vaccenA sAdayanuM che. nyA. bi. 12 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hae tRtIya pariccheda : parArthAnumAna 4. vakSya tu vaidharmenamiyaM ta vairyavat / jathA -- kannityaM tavRtti chuM thAvArA zabdastu kRtaka iti kRtakatvAkR.katvakRtaM zabdAkAzayoH sAdhyadRSTAntadharmiNorasAdRzyamihAbhidheyam // 4. jyAre, je anumAnavAkyamAM sIdhuM kathana vaidharmAnuM hoya te vaidhamyavALuM [parArthInumAna kahevAya; jema ke : je nitya heya te akRtaka jovA maLe che - dA. ta. AkAza; paNa zabda to kRtaka che. - ahIM sAdhama evA zabdamAM kRtakatva ane dRSTAMtadharmI evA AkAzamAM akRtakatva hovAthI te baMne vacce je hetunA sarva aMgenuM ] asadazya che, tenuM kathana thayuM yadyanayoH prayoga yorabhiveyaM bhinnaM kathaM tahiM trirUpaM liGgamabhinna prakAzyamityAha - nAnayarthata: cira | 6 | "je A banne prayogomAM vAcyArtha bhinna hoya to pachI te baMne samAna rIte trirUpa liMgane kaI rIte pragaTa karI zake?" A [jAtanI saMbhavita zaMkA ] aMge kahe che : A baMnemAM atha bAbata keI bhinnatA nathI, (6) 1. nAnayArarthata iti / 'arthaH' prayojanam / yat prayojanaM prakAzayitavyaM vastu uddizyAnumAne prayujyete, tataH prayojanAt anayorma bhedaH kazcit / trirUpaM hi liGga prakAzayitavyam / taduddizya ve apyete prayujyate / dvAbhyAmapi trirUpaM liGga prakAzyata eva / tataH prakAzayitavyaM prayojanameneyorabhinnam / tathA ca na tato bhedaH kazcit / / 1, "atha' eTale prajana. je prajanane eTale ke pragaTa karavAnI bAbatane uddezIne A baMne prakAranAM anumAne prayojAya che te prajananI samAnatAne lIdhe emane koI bheda hoto nathI; kAraNa ke baMnene uddezya trirUpaliMgane pragaTa karavAnA hoya che, [arthAta ] tene dhyAnamAM rAkhIne ja A baMne ya anumAno prayojAya che. ane baMne dvArA liMga trirUpa hovAnuM te [game te rIte pragaTa thAya ja che. A rIte pragaTa karavAnI bAbata kivA projana te A baMne mATe eka ja hoya che. ethI e daSTie baMne vacce koI bheda heta nathI. (6) abhidheyabhedo'pi tarhi na syAdityAha - sthara komevANa I ha to pachI A be anumAnanA vAgyAthamAM paNa kaI bheda na saMbhavI zake" [e vAMdho koI upalA sUtranA saMdarbhamAM lAve che te kahe che ? sivAya ke prayAganI bhinnatA. (7) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 1. anyatra prayogabhedAditi / prayogaH abhidhAnaM vAcakatvam / vAcakatvabhedAdanyo bhedaH prayojanakRto nAstItyarthaH / 1. prayoga eTale kathanaprakAra, [amuka vizeSa AkAranA arthanI] vAcakatA. A vAcakatA ke kathanapaddhatinI bhinnatAne bAda karatAM bIjI - prajanasaMbaMdhI - bhinnatA nathI hotI. 2. etaduktaM bhavati / anyadabhidheyamanyatprakAzyaM prayojanam / tatrAbhidheyApekSayA vAcakatvaM / prakAzyaM tvabhinnam / anvaye hi kathite, vakSyamANena nyAyena vyatirekagatirbhavati / vyatireke cAnvayagatiH / tataH trirUpaM liGga prakAzyamabhinnam / na ca yatrAbhidheyabhedastatra sAmarthyagamyo'pyartho bhidyate / yasmAt 'prIno devadalo divA na bhuGkte', 'pIno devadatto rAtrau bhuGkale' itmanamorvAkyayorabhidheyabhede'pi gamyamAnamekameva, tadvadihAbhidheyabhede'pi gamyamAnaM vastu ekameva / / 2. ahIM kahevAyelI vAta A che : [keI paNa vidhAnane] sIdho artha (= vAgyAtha) e eka vastu che ane emAMthI prakAzita karavAnuM prayojana e judI ja vastu che. e bemAMthI vAcyArtha(nI bhinnatA)ne lakSIne [kaI be vidhAnAnI] vAcatA judI paDe che. tema chatAM prakAzita karavAnI bAbata baMne mATe eka ja hoya. [have sAdhamyavALA anumAnamAM anvaya anumAna-sAdhaka hoya che to vaidhamyavALA anumAnamAM vyatireka anumAnasAdhaka hoya che. A upalaka vaiparIya chatAM tattvataH kathana ekanuM eka ja hoya chekAraNa ke jayAre anvayanuM paMthana thAya che tyAre temAMthI, AgaLa kahevAze te nyAye, vyatireka paNa phalita thAya ja che, tema vyatirekamAMthI anvaye paNa phalita thAya che. (te baMnemAMthI ekanuM eka trirUpaliMga prakAzita thavApaNuM hoya che. eTale [ahIM samajavAnI vAta e che ke je be vidhAnamAM vAcyArthanA bheda hoya te baMne vacce sAmarthyagamya artha ( = projana)ne paNa bheda heAya ja evuM Avazyaka nathI. jema 'jADo devadatta divase nathI khAto" ane jADe devadatta rAtre khAya che - e be vAkayanA vAgyArthamAM bheda hovA chatAM te baMnemAMthI samajAtI bAbata eka ja che, tema A be prakAranAM anumAnamAM paNa vAcAryanA bheda chatAM ya chevaTe samajAtI bAbata eka ja hoya che. (7) tatra sAdharmyavatprayogaH - yadupalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate so'sdcaraNAviSayaH vijJa:, cAnya: zciH dag: ravivArika | nopalabhyate ca kvacitpradezavizeSa upalabdhilakSaNaprApto ghaTa guvadhavaona: If 8 temAM sAdhavALo prayoga : je upalabdhilakSaNaprApta hovA chatAM upalabdha na thAya te asavyavahArane viSaya siddha thAya che; jema ke kaI duSTa evuM sasalAnuM ziMgaDuM vagere; ane amuka pradezatrikoSamAM paNa upalabdhilakSaNaprApta ghaDA upalabdha thato nathI, Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda : parArthAnumAna A anupalabdhirUpa hatu]nA prayAga thA. (8) = 1. tatreti tayoH sAdharmyavaidharmyavatoranumAnayoH sAdharmyavat tAvadudAharannanupalabdhiha yadityAdinA / yad upalabdhilakSaNaprAptaM yad dRzyaM sannopalabhyate iti anena dRzyAnupalambhoSnUdyate / sos dvyavahAraviSayaH siddhaH - tat 'asat' iti vyavahartavyamityarthaH / anenAsadvyavahArayogyatvasya vidhiH kRtaH / tatazvAsadvyavahArasya yogyatve dRzyAnupalambho niyataH kathitaH / dRzyamanupalabdhamasadvyavahArayogyamevetyarthaH / sAdhanasya ca sAdhye'rthe niyatatvakathanaM vyAptikathanam / yathoktaM - "vyAptirvyApakasya tatra bhAva eva, vyApyasya vA tatraiva bhAvaH " [hetu 0 ] ' iti / . re - 1. 'temAM' eTale agAu kahelA sAdhabhya ne vaidhavALAM anumAneAmAM. ahIM sAdhamya vALA anumAnanuM udAharaNa [agAu kahelA traNa prakAranA hetumAMthI] anupaeTale ke dRzya labdhirUpa hetunu Ape che, 'je upalabdhilakSaNaprApta hAya chatAM upalabdha na thAya' - ATalA zabdothI dRzyAnupalabdhi vAcanA uddezyarUpe kahI che. te asadvyavahAranA viSaya siddha thAya che' eTale ke te asat che tema [mAnIne] vyavahAra karavA joIe. Ama asadvyavahArayAgyatA e vAkacanA vidheyarUpa che. eTale ke ahIM dRzyAnupalabdhi te asadvyavahArayeAgyatA sAthe niyata (= anivArya rUpe saMkaLAyelI) hovAnu vidhAna karAyuM che. bIjA zabdomAM : dazya vastu anupalabdha hoya tyAre asadvyavahArogya ja hoya [evI anivAya`tA A vidhAnamAM kahevAI che. A praznAra] sAdhana(= hetu ke liMga)nA sAdhya padArtha sAthenA niyatapaNAnuM kathana eTale ja vyAptinuM thana kahevAya, [anya graMthamAM graMthakAre] kahyuM paNa che : vyApti eTale vyApakatu tyAM hAvApaNuM ja athavA te vyApyuMnu tyAM ja hovApaNuM" (hetubindu), 1 2. vyAptisAdhanasya pramANasya viSayo dRSTAntaH / tameva darzayitumAha sAdhyadharmiNaH anyaH dRSTAnta ityarthaH / - - 2. have, vyAptine sAdhanArAM [pratyakSAdi] pramANane viSaya te dRSTAnta hoya che. Avu dRSTAMta rajU karavA 'jema ke koI...' e zabdothI zarU thatu vAkaya umere che. [emAMthI e vAta phalita thAya che ke] sAdhyadhI(=pakSa)thI dRSTAnta juduM (=judA dharmAMrUpa) hoya che. 3. dRSTaH iti pramANena nizcitaH / zazaviSANaM hi na cakSuSA viSayIkRtam / api tu pramANena dRzyAnupalambhenAsadvyavahArayogyaM vijJAtam / zazaviSANamAdiryasyAsadvyavahAraviSayasya sa tathoktaH / zazaviSANAdau hi dRzyAnupalambhamAtranimitto'sadvyavahAraH pramANena siddhaH / tata eva pramANAdanena vAkyenAbhidhIyamAnA vyAptirjJAtavyA / yathAnya iti / 3. [e udAharaNa tapAsIe : 'dRSTa' eTale pramANa dvArA nakkI karAyeluM. [eTale ke ahIM dRSTa'nA cakSu Adi indriyathI pratyakSa thayelu" evA prasiddha atha. lAgu pADavAne nathI. ahIM ukta viziSTa a ja levA joie,] kAraNa ke sasalAnuM ziMgaDu kaI cakSuthI jovAyuM hAtu nathI, paraMtu dRzyAnupalabdhirUpa pramANathI asadvyavahArayeAgya hovAnu jANavAmAM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu AvyuM che. "vagere zabdathI sasalA sivAyanAM anya udAharaNe - jemAM asavyavahAra karavApaNuM hoya tevAM - sUcavAya che. sasalAnuM ziMgaDuM vagere sthaLoe mAtra dazyAnupalabdhirUpa nimittathI asavyavahAranI yogyatA] pramANathI siddha thayelI che. [udAharaNone viSaya banAvatA] te [pratyakSa] pramANathI ja, ApelA vAkacamAMnI vyApti phalita thatI samajavAnI che. 4. saMgrati vyAptiM kathayitvA dRzyAnupalambhasya pakSadharmatvaM darzayitumAha -nopalabhyate ceti / pradeza ekadezaH pRthivyAH / sa eva viziSyate'nyasmAditi vizeSaH ekaH / pradezavizeSa ityekasminpradeze / kvaciditi / pratipattuH pratyakSa eko'pi pradezaH / sa evAbhAvanyavahArAdhikaraNaM yaH pratipattaH pratyakSo nAnyaH / upalabdhilakSaNa prApta iti dRzyaH / yathA cAsato'pi ghaTasya samAropitamupalabdhilakSaNaprAptatvaM tathA vyAkhyAtam / / 1. have, vyApti kahIne pichInA trIjA vAkyamAM] dazyAnupalabdhi [35 hetu] te pakSadharmarUpa che te batAvyuM che. "pradezavizeSa' zabdamAM pradeza eTale dharatIne kaI bhAga; "vizeSa" e zabda vi+ziSa dhAtu parathI bane che - jene anyathI judo tAsvI batAvAya te vizeSa' kahevAya; eTale amuka eka [niyata padArtha te vizeSa. Ama 'pradezavizeSamAM eTale eka [nizcita] pradezamAM, vaLI tene lagADelA keIka' e vizeSaNa dvArA jJAtAne pratyakSa evA eka pradezane nideza che. AmAMthI e bAbata paNa spaSTa thAya che ke ] je khAsa pradeza jJAtAne pratyakSa hoya te ja abhAvavyavahAranuM adhikAraNa hoya che, bIjo nahi. "upalabdhilakSaNaprApta" eTale dazya. [amuka sthaLe] asata evA ghaDA viSe paNa upalabdhilakSaNaprAptapaNuM je kAraNe ApI zakAya che te kAraNa to [agAu anupalabdhirUpa hetunI carcAmAM] samajAvAI gayuM che. (8) svabhAvahetoH sAdharmyavantaM prayoga darzayitumAha - tathA mAvatara prayoga: - vattattarAmanizve, cA vAririti zulya mAvatara prayoga: # 1 have svabhAvahetune sAdharmavALo prayoga hI batAve che ? te rIte svabhAvahetune prayoga [Ama] je sat hoya te sava anitya hoya; jema ke ghaDA vagere. - A zuddha svabhAvahetuno prayoga che. (9) 1. tatheti / yathA'nupalabdhestathA svabhAvahetoH sAdharmyavAnprayoga ityarthaH / yatsat iti sattvamanUdya tatsarvamanityam ityanityatvaM vidhIyate / sarvagrahaNaM ca niyamArtham / sarvamanityam / na kiMcinnAnityam / yatsat tadanityameva / anityatvAdanyatra nityatve sattvaM nAstItyevaM sattvamanityatve sAdhye niyataM khyApitaM bhavati / tathA ca sati vyAptipradarzanavAkyamidam / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4 tRtIya pariccheda : parArthanumAna 1. te rIte eTale jema [AgalA sUtramAM] anupalabdhine tema [A sUtramAM] svabhAvahetune sAmyavALe prayoga batAvAya che - e artha thaze. je sat che' e zabda dvArA "sattva" no anuvAda ( =uddezya tarIke kathana) karIne "te sarva anitya hoya e dvArA anityatvanuM vidhAna karAyuM che. temAM "sava' zabdano upayoga niyama batAvavA karyo che; eTale ke badhuM anitya che. kazu anitya na hoya evuM nathI. bIjA zabdamAM : je sata hoya te anitya ja hoya, ema ahIM, anityatva sivAya bIje eTale ke nityatva viSe sattva nathI te prakAre sasva e anityasvarUpa sAdhya viSe niyata hevAnuM kahevAyuM che. Ama [saMbaMdhanuM niyatatva] kahyuM hoIne ja A vAkya [anityasvarUpa sAyanI sattvarUpa hetumAM thatI] vyAptine darzAvatuM vAkaya banI rahe che. 2. yathA ghaTAdi reti vyAptisAdhakasya pramANaspa viSayakathametat / zuddhasyeti nivizeSagasya svabhAvasya prayogaH // 2. jema ke dhaDa vagere' e zabdomAM vyAptine sAdhI ApanAra pramANunA viSayanuM kathana che. "zuddha eTale vizeSaNarahita, tevA svabhAvarUpa hetu]no prayoga ahIM batAvyA che. (8) savizeSaNa darzayitumAha - yadutpattimatta inityamiti svabhAvabhUtadharmabhedena svabhAvasya prayogaH // 10 // have vizeSaNavALA [svabhAvaheta]ne darzAvatAM kahe che : je utpattivALuM hoya che te anitya hoya che e prakAre svabhAvRbhUta dharmanA bheda dvArA svabhAva[hetune praga che. (10) 1. yadutpattimaditi / utsattiH svarUpalAbho yasyAsti tad utpattimat / utsattimattvamanUdya tdnitymitynitytvvidhiH| tathA ca satyutpattimattvamanityatve niyatamAkhyAtam | 1, jene "utpatti eTale svarUpa prApti thatI hoya te "utpattivALuM" kahevAya. ahIM utpattimatvane anuvAda karIne te anitya che' e zabadothI anityatvanuM vidhAna karAyu che. eTale ke utpattimattva te anityatva sAthe niyata[paNe saMkaLAyelu] kahevAyuM che 2. vamavantaH tAramo dharmaH | ta mena | me turata H 2. "svabhAvabhUte eTale svabhAvarUpe rahelo kiMvA hetubhUta padArtha sAthe tAdAmya dharAvato evo dhama; tenA bheda (= pRthagUrUpe nideza) dvArA, eTale ke te bhedane [sAyane siddha karavAmAM upakAraka evuM] nimitta banAvIne. A jAtanA prayoganI ahIM vAta che. 3. anutpannebhyo hi vyAvRttimAzrityotpanno bhAva ucyate / saiva vyAvRttiyaMdA vyAvRttyantaranirapekSA vaktamiSyate tadA vyatirekiNIva nirdizyate -bhAvasyotpattiriti / tayA ca vyatiriktayevotpattyA viziSTa vastu utpattimaduktam / tena svabhAvabhUtena dharmeNa kalpitabhedena viziSTaH svabhAvaH prayukto drssttvyH|| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 3. ['utpattivALuM' e zabdathI hetunA svabhAvabhUta dhamane ja bhedathI ulekhIne hetu kahevAya che te A rIte ? ] 'utpattivALuM' e vizeSaNa dvArA je kAMI anutpanna hoya temanAthI vyAvRtti kapIne (eTale ke temanA svarUpathI Ane alaga tAravIne) ['utpattivALuM' e zabda dvArA] "utpanna thayela bhAva" evo ullekha thayo che. te ja vyAvRttine jyAre bIjI vyAvRttithI nirapekSa batAvavI hoya che tyAre, bhiAvamAtra u5ttithI abhinna hovA chatAM] jANe ke [bhAva ane patti e be dharmo vacce bheda hoya te rIte Ama prayoga karAya che : "bhAvanI utpatti'. to ahIM [patti te vAstavamAM bhAvathI alaga na hovA chatAM tenAthI te jANe ke alaga hoya tema "utpattivALuM' e zabda dvArA vastune utpattithI viziSTa kahelI che. Ama [A udAharaNamAM] je dhama kharekhara [hetu sAthe nitya saMkaLAyela] svabhAva che te dharmane [hetuthI] bhinna [ane tethI jANe ke AgaMtuka hoya tevo] ka9pa che ane tene hetunA] vizeSaNarUpe mUkyo che. Ama viziSTa svabhAvahetune prayoga ahIM karAyo che. (10) yatkRtakaM tadanityamityupAdhibhedena // 11 // je kRtaka te anitya' - ema upAdhibhedathI; (11) 1. yatkRtakamiti kRtakatvamanUdyAnityatvaM vidhIyata iti anityatve niyataM kRtakatvamuktam / ato vyAptiranityatvena kRtakatvasya darzitA / 1[ukta vyAptivAkyamAM] kRtakatvane anuvAda karIne anityatvanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. arthAta kRtakatva te anityatva sAthe niyata che tema kahevAyuM che. bIjA zabdomAM : anityatvanI ktatva viSe vyApti darzAvAI che. 12. upAdhimena mAvA rUti saMgrAH | 3dhirviSAkU aa ta mena minopaadhinaa viziSTaH svabhAvaH prayukta ityarthaH / 2"upAdhibhedathI" e zabda pachI AgalA sUtranA "svabhAvane prayoga [e zabda -] ne saMbaMdha joDavAno che. "upAdhi eTale vizeSaNa. te (=upAdhi)nA bhedathI eTale ke bhina upAdhithI viziSTa evA svabhAvahetune ahIM prayoga karAyo che evo artha thayo. 3. iha , kadAcicchuddha evArtha ucyate, kadAcit avyatiriktena vizeSaNena viziSTaH, kadAcit vyatiriktena / devadattaH iti zuddhaH, lambakarNa ityabhinnakarNadvayaviziSTaH, citraguriti vyatisticitragavIviziSTaH / tadvat sattvaM zuddham, utpattimattvamavyatiriktavizeSaNam , kRtakatvaM vyatiriktavizeSaNam // 3. chillAM traNa sUtromAM svAbhAvihetunA je traNa prakAre batAvAyA tene paraspara bheda joIe to ? ] A [parAthanumAna]mAM kyAreka zuddha (= vizeSaNarahita) padArthane ja [svabhAvahetu tarIke] ulekha thAya che, kyAreka hetunA potAnA svarUpathI] bhinna nahi evA [dharmanA vAcaka] vizeSaNathI viziSTa padArthano prayoga ane kyAreka [hetune potAnAthI bhinna [padArtha para AdhArita] vizeSaNathI viziSTa padArthane prayoga [A traNa prakAranA ulalekhanI bhinnatA samajavA sAduM udAharaNa laIe :] 'devadatta" e kaIka vyakti zuddha Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 tRtIya pariccheda : parArthAnumAna (=vizeSaNa rahita) ullekha che, [tene ja mATe] 'laMbakarNa' (=lAMbA kAnavALA) evAM ullekha te devadattathI bhinna nahi evA be kAnanA nirdezathI viziSTa che ane [ta devadattane mATe ja karAtA] 'citragu' (=kAbaracItarI gAyavALA) evA ullekha te tenAthI bhinna evI kAkharacItarI gAyanI apekSAthI viziSTa che. te rIte [koI dharmInA anityatAnI siddhi mATe svabhAvaheturUpa] 'sattva' te zuddha [dha'] che, 'utpattimattva' te [sattvathI] abhinna (=svabhAvasiddha) evA [utpattimattvarU5] vizeSaNavALA [] che ane 'kRtakatva' te [sattvathI] bhinna vastune apekSanArA vizeSaNavALA [dha'] che. (11) nanu ca citrazabde vyatiriktasya vizeSaNasya vAcaka citrazabdo gozabdaM zrAsti / kRtakazabde tu nirvizeSaNavAcinaH zabdasya prayogo'stItyAzaGkayAha = apekSitapavyApAro hi bhAva: svabhAvaniSpattau kRtaka iti // 12 // [jijJAsunI zaMkA ] 'citragu' zabdamAM tA . bhinna vizeSaNune spaSTa karanArA 'citra' ane 'gau' e me zabdo che, jyAre kRttaka' zabdamAM te [bAhya] vizeSaNathI rahita evA atha'nA vAcaka zabdane [ja] prayAga che, [te pachI 'citragu'nI jema 'kRtaka' zabda bhinna dha'nA vAcaka vizeSaNavALA eTale ke upAdhirUpa vizeSaNavALA kaI rIte gaNAya ?]" A zakA pIne kahe che : kAraNa ke je bhAva svabhAvanI niSpattimAM paravyApAranI apekSA rAkhatA hoya te kRta' kahevAya. (12) 1. apekSiteti / pareSAM kAraNAnAM vyApAraH / svabhAvasya niSpattau niSpattyarthamapekSitaH paravyApAro yena sa tathoktaH / hIti yasmAdarthe / yasmAdapekSitapavyApAraH kRtaka ucyate, tasmAt vyatiriktena vizeSaNena viziSTaH svabhAva ucyate / 1. je bhAva svabhAvanI niSpattimAM paravyApAranI eTale ke [potAnAthI] para evAM kAraNeAnA vyApAranI apekSA rAkhatA hai!ya tene ahIM ullekha che. [AgalA sUtramAM kahelI khAkhatanuM] ahIM kAraNa ApyuM che; te A rIte : [kAI bhAva peAtAnA sattva mATe] paravyApAranI apekSA rAkhatA heAvAthI 'kRtaka' kahevAtA hoya che, tethI ['kRtakatva' te] bhinna [vastunI apekSA rAkhatA] vizeSaNathI viziSTa evA svabhAvahetu gaNAya che. 2. yadyapi vyatiriktaM vizeSaNapadaM na prayuktaM tathApi kRtakazabdenaiva vyatiriktaM vizeSaNapadamantarbhAvitam / ata eva saMjJAprakAro'yaM kRtakazabdaH, yasmAt saMjJAyAmayaM kanpratyayo vihitaH [T0 43.247 ] | yatra 2 vizeSaLamantarmAdhyate tatra virodhaLavavuM na prayukyate | 2, jo ke ahIM 'kRtaka' zabda sAthe juduM vizeSapada vApayu nathI, te paNa te 'kRtaka' zabdamAM ja bhinna vizeSaNano samAveza thayelA che. AthI te 'mRtaka' zabda [khAsa atha'nI vAcakra] saMjJA(=pAribhASika zabda)nA prakAra tarIke [pANini Adi vaiyA- karaNA dvArA] kahevAyA che - 'kRtaka'mAM lAgelA 'kan' pratyayanuM sattAzabda banAvavA mATe vidhAna karAyuM che. have, [pratyayanA viziSTa atha` Adine lIdhe] jayAM vizeSaNunA zabdamAM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parArthonumAna ja [ garbhita rIte ] samAveza thaI jato hoya tyAM vizeSaNavAcaka pada prayoga karavAmAM Avato nathI. 3. kvacittu pratIyamAnaM vizeSaNaM yathA kRta ityukte hetubhirityetat pratIyate / tatra ca hetuzabdaH prayujyate, kadAcinna vA prayujyate // 3. to vaLI kyAreka [ A prakAranA upAdhiviziSTa hetunuM upAdhirUpa ] vizeSaNa [ zabdazA na prajayuM hovA chatAM vAkya baLathI adhyAhata karAtuM hoI ] pratIyamAna hoya che; dA.ta. "kRta' (karAyeluM) ema kahetAM kAraNe vaDe evA [ vizeSaNagarbha] zabda pratIta thAya che. A sthitimAM kAraNe vaDe evA zabdo kathAka praye jAya che, kyAreka nahi. (2) evaM pratyayabhedabheditvAdayo'pi draSTavyAH // 13 // Ama pratyayabhedabheditya Adi [hetuo] paNa samajavA, (13) 1. prayujyamAnasvazabdazca yathA pratyayabhedabhedizabde pratyayabhedazabdaH / yathA ca kRtakazabda bhinnavizeSaNasvabhAvAbhidhAyI evaM pratyayabhedabheditvamAdiryeSAM prayatnAnantarIyakatvAdInAM te'pi svabhAvahetoH prayogA bhinnavizeSaNasvabhAvAbhidhAyino draSTavyAH / / 1. [ AgaLa upAdhirUpa vizeSaNavALA svabhAvahetumAM vizeSaNa zabdaza: amayukta ke vika prayukta hoya tevAM udAharaNa joyAM svabhAvahetunA te ja prakAramAM vizeSaNanA prayoga bAbata bhinnatAvALAM udAharaNa joIe:] jemAM upAdhirUpa vizeSaNane vAcaka zabda [avazya] vAparavAmAM AvatA hoya tevA udAharaNa tarIke pratyayabhedabhediva" e hetumAM [ avazya prayojAto evo vizeSaNavAcaka ] "pratyayabheda' zabda che. jema zabdanuM anityava siddha karavA AgalA sUtramAM batAvele ] "kRtakatvarUpa hetu te bhinna [ upAdhirU5] viSANuvALA abhAvatuno vAcA che te rIte "pratyayabhedabhedi' (=kAraNabhede vastunuM potAnuM badalAvA pAsuM) ane tenA svA prayatnAnantarIyakatva' (= prayana vinA ja hovApaNuM ) vagere paNa [ zraddhanuM kRta-kavi, anityavi Adi sAdhatA] svabhAvahetunA prayoga bhinna vizeSaNavALA svabhAvanunA vAcaka che te dhyAnamAM levuM. 2 pratyayAMnA kAraNAnAM bhedo vizeSastena pratyayabhedena bhettuM zIlaM yasya sa pratyakSabhedI zabdastasya bhAkA pratyayabhedabhedillam / tataH pratyayabhedabheditvAcchabdasya kRtakRtvaM sAdhyate / prayatnAnantarIyakatvAdanityatvam / 2. pratyayo' eTale ke kAraNenA "meda' eTale ke viziSTatA mujaba nuM meghalanuM = badalAvAnuM) valaNa heya te "pratyayabhedabhedI' kahevAya. ahIM eka zabda (=vani)nuM vizeSaNa che to e pratyayabhedabheditvane lIdhe zabdanuM "kRtakatva' ( =bIjA kAraNe dvArA niSpanna thavApaNuM) siddha karAya che. jyAre prayanAnantarIyakatvathI zabdanuM anityatva sadhAya che. 3. tatra pratyabhedazabdo vyatiriktavizeSaNAbhidhAyI pratyayabhevabhedizabde prayuktaH / prayatnA. nattAvAra ra pravararAH mA.zi. 13 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 3. "pratyayabhedabhedI' zabdamAM bhinna vizeSaNane vAcaka pratyayabheda' zabda prayojAya che, [ je aprayukta ke adhyAhAya rAkhI zakAya tema nathI, ] tema "prayanAnantarIyakatva' zabdamAM prayatna" zabda [ bhinna vizeSaNarUpa ] che. 4. tadevaM trividhaH svabhAvahetuprayogo darzitaH zuddho'vyatiriktavizeSaNo vyatiriktavizeSaNazca / evamartha caitadAsyAtam-vAcakabhedAnmA bhUt kasyacitsvabhAvahetAvapi prayukte vyAmoha iti // 4. te A rIte svabhAvahetunA traNa prakAra batAvAyAH zuddha, avyatiriktavizeSaNavALo ane vyatiriktavizeSaNavALA. ATalI spaSTatA eTalA mATe karI ke jethI kyAMka svabhAvahetune prayoga thaye hovA chatAM koIne mAtra zabdanA bhedane kAraNe ja [ "A svabhAvatu nathI' evI ] viparIta buddhi na thAya. (10) sannutpattimAn kRtako vA zabda iti paadharmopadarzanam // 14 // zabda sata, utpattimAn ke kRtaka che' te, [hetu] pakSadharma che tema batAvatuM vacana che, (14) (A sUtra para TIkA nathI.) (14) atha kimete svabhAvahetavaH siddhasambandhe svabhAve sAdhye prayoktavyA Ahosvidasiddhasambandha ityAzakya siddhasaMbandhe prayoktavyA iti darzayituma hasarva ete sAdhanadharmA yathAsthaM pramANaiH siddhasAdhanadharmamAtrAnubandha eva sAdhyavame 'vagamavyAH // 15 // "have, zuM A svabhAvahetuo teimanA] svabhAvarUpa evA sAdhya sAthe temano] saMbaMdha siddha hoya to ja prayojavA joIe ke saMbaMdha siddha na thayA hoya te paNa prayojI zakAya AvI zaMkA kapIne "[ hetune sAdhya sAthe ] saMbaMdha siddha thaye ja prajavA ghaTe" evuM darzAvatAM kahe che : - dareka dAkhalA]mAM saMbhavita hoya tevA pramANethI, jyAre sAthadhama sAdhanadhAmamAtra sAthenA siddha thayelA anubaMdhavALe yo hoya tyAre ja A badhAne sAdhanadharmo tarIke jANavA(15) 1. sarva eta iti / gamakatvAtsAdhanAni, parAthitatvAcca dharmAH / sAdhanadharmA eva sAdhanadharmamAtram / mAtrazandenAdhikasyApekSaNIyasyaH nirAsaH / tasyAnubandho'nugamanamanvayaH / siddhaH sAdhanadharmamAtrAnubandho yasya sa tathoktaH / 1. I hetu mATe sUtramAM vAparelA "sAdhanadhama" zabdamAM be vizeSaNo samAyAM che tenI sArthakatA joIe ? ] teo [ sAyanA ] gamaka hAI "sAdhana che ne vaLI para=dhamI)mAM Azrita heI dharmo' kahevAya che "sAdhanadharmamAtra" eTale sAdhanadharmo ja. ahIM mAtra' zabda dvArA. [sAdhanadharma sAthe prAsaMgika rIte saMkaLAyelA] kaI adhika [dhamanI apekSAne niSedha sUcavAyo che. te [ sAdhanadharmamAtra] sAtheno "anubaMdha' eTale anusaraNa ke anvaya. Ama ahIM sAdhanadharmamAtra sAthe je anvaya siddha thayuM hoya tevA sAdhyane ullekha che, Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda parArthonumAna 2. kena siddha ityAha - yathAsva pramANairiti / yasya sAdhyadharmasya yadAsmIya pramANaM tenaiva pramANena siddha ityarthaH / svabhAvahetUnAM ca bahubhedatvAt saMbandhasAdhanAnyapi prabhANAni bahUnIti pramAauriti vaiduvananirdezaH | 2. have e anvaya zenAthI siddha thayo hoya e praznanA uttaramAM dareka [dAkhalAmAM saMbhavita hoya tevA pramANethI' e zabdo vAparyA che. je te sAthadharmane [sAdhanadharma sAthe niyata saMbaMdha sthApita karavA] je pitAnuM siMbhavita] pramANu hoya te ja pramANathI te saMbaMdha siddha thayelo hovo joIe. vaLI svabhAvahetuo vividha prakAranA hovAthI [ sAdhyasAdhana vaccenA saMbaMdha[rUpa vyAptine sAdhanArAM pramANa paNuM aneka hoya, ethI "pramANethI ema bahuvacana vAparyuM che. ' 3. matidhyAt sAdhya, parAcitaravAnna dharma sAdhvadharma | 3. [sAdhya mATe "sAdhyama" zabda vAparavAnI sArthakatA Ama joI zakAya ?] tenA tarapha [jJAtAnA mananI gati karAvavAnI hoI (arthAta tenuM jJAna siddha karavAnuM heI) te (sASa eTale ke javuM ke sAdhavuM --- e dhAtu parathI) "sAdhya" kahevAya che, ane [ dhamarUpa ] paramAM Azrita hAI dhama" zabdathI ullekhAyuM che. 4. tadayaM paramArtha:-na hetuH pradIpavad yogyatayA gamako'pi tu nAntarIyakatayA vinizcitaH / sAdhyavinAmAvitvanizcayanameva hi hetoH sAdhyapratipAdanavyApAro nAnyaH kazcit / 4 ahIM mukhya muddo A cheH dI jema [ pitAnA astitvamAtrarU5] yogyatAthI [ pUrve aMdhakAramAM rahelA padArthane ] baMdha karAve che, te rIte hetu, [ pakSamAM pitAnA asti tvamAtrathI, sAyano bedha karAvatuM nathI; te to [ sAthe sAthe ] avinAbhAvI tarIke [ jJAtAnA manamAM ] nizcita thayuM hoya tyAre ja sAdhyane baMdha karAve che; kAraNa ke sAdhya sAthenA hetunA avinAbhAvitvane nizcaya ja hetumAMthI sAdhyane bodha karAvate vyApAra che, bIjo koI nahi. 5. prathama bAdhakena pramANena sAdhyapratibandho nicetavyo hetoH / punaranumAnakAle sAdhanaM sAdhyanAntarIyakaM sAmAnyena smatavyam / kRtakatvaM nAmAnityasvabhAvamiti sAmAnyena smRtamartha punarvizeSe yojayati- idamapi kRtakatvaM zabde vartamAnamanityasvabhAvameveti / 5. [ eTale] prathama te, jyAM jyAM sAdhyane abhAva hoya tyAM tyAM sAdhananI sattAnA abhAvanA jJAnarUpa ] bAdhaka pramANa vaDe hetune sAdhya sAthe anivArya saMbaMdha nakkI kare joIe. vaLI anumAna karavAne vakhate [ ] sAdhana [ ] sAdhya vinA hetuM ja nathI evuM smaraNa sAmAnyarUpe karavuM joIe. [udA. tarIke kRtakatva e khare ja anitya svabhAvavALa hoya che evuM sAmAnyabhAve smaraNa thavuM. te pachI te tene pharI [ akSarUpI ] vizeSa sthaLe lAgu pADavAmAM Ave che: "A, zabdamAM raheluM kRtAkatva paNa anitya svabhAvavALuM ja [ Thare] che" e rIte. 6. tatra sAmAnyasmaraNa liGgajJAnam / viziSTasya tu zandagatakRtakatvasyA'nityatvasvabhAvasya smaraNamanumANajJAnam / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1oo nyAyAba6 6. upara kahelI prakriyAmAM, je [ vyAsinuM] sAmAnyarUpe smaraNa che te [ amuka dhama viSe ] liMba [ paNAno nizcaya karAvanAra) jJAna che, jyAre anitya svabhAvavALA zabdagata ziziSTa kRtakatvanuM smaraNa anumAnajJAnarUpa (= anumAnanuM nimitta) che. 7. tathA ca satyavinAbhAvizvajJAnameva parokSArthapratipAdakatva nAma / tena nizcitaptanmAtrAnubandhe sAdhyadhame svabhAbahetavaH prayoktamyA nAnyatyuktam / / 7. A rIte avinAbhAvitvanuM jJAna ja parIkSArthanA pratipAdanarUpa banI rahe che. AthI ja kahyuM ke [ svabhAvahetunA astitva-] mAtra sAthe je sAdhadharmane anubaMdha nakkI thayo hoya te ja sAdhyadharma paratve svabhAvahetuo prAjavA, anyatra nahi. (15) yavi sambandho nizcetavyaH sAdhyasya sAdhanena saha / sAdhanadhabha'mAtrAnuvandhastu sAdhyasya kasmAnizcito mRgyata ityAha-- tasyaiva tatsvabhAvatvAt // 16 // je Ama [ sAdhananA sAtha sAthenA avinAbhAvitvane nizcaya jarUrI hoya to sAdhyane sAdhana sAthe saMbaMdha nakkI karavo paDe. paNa [ tene badale ] sAdhyane sAdhana mAtra sAthe anubaMdha nizcita thAya tevI apekSA kema rakhAya che ?" A aMge kahe che: kAraNa ke tenAmAM ja teno svabhAva hevApaNuM hoI zake che. (16) 1. tasyaiveti siddhasAdhanadharmamAtrAnubandhasya / tatsvabhAvatvAditi sAdhanadharma svamAvatvAt / yo hi sAdhyadharmaH sAdhanadharma' mAtrAnubandhavAn sa eva tasya sAdhanadharmasya svabhAvo nAnyaH / 1. tenAmAM ja' eTale jeno sAdhanadharmamAtra sAthe anubaMdha nakkI thayo che evA sAthadharmamAM ja. "tene svabhAva hevApaNuM" eTale sAdhanadhamano svabhAva hova pADyuM. je sAdhadharma sAdhanadharmamAtra sAthenA anubaMdhavALo hoya te ja te sAdhanadharmano svabhAva hAtha, bIjo nahi. (16) bhavatu IdRza eva svabhAvaH / svamAva eva tu sAdhye kasmAdadhetuprayogaH ? svabhAvasya ca hetutvAt // 17 // [ punaH zaMkA ] "bhale AvuM [sAdhanadhamamAtra sAthe anubaMdhavALuM sAdhya ] [ hetune] svabhAva hoya, paraMtu heitune pitAne] svabhAva ja hoya evA sAdhunA saMdarbhamAM A prakArane]. hetupravega kema karAya che?" [ tethI kahe cheH ]. vaLI svabhAva viSe hetupaNuM hoya che tethI. (17) 1. kSamA vadhu 2 detuthAt / svabhAva chava radda detu: prAtaH tamAra 3 iva sAthuH kartavyaH yaH sAdhavasya svabhAvaH syAt / sAdhanadharmamAtrAnubandhavAMzca svabhAvo nAnyaH // - 1. [ sAyabhUta ] ravabhAva para (svabhAve) ja ahIM [ koI dharma ] hetu banAvAya che. AthI tene ja sAdhya banAvAya, je sAdhanano svabhAva heya; [ kAraNa ke te ja sAdhya ane Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pachida : pArthanumAna sAdhana vacce abhinnatA sadhAya ne te bhinnatAne baLe ja temAMnA eka eTale ke sAMdhanathI temAMnA bIjA eTale ke sAthanI siddhi thAya] have [ sAdhanane svabhAva eTale jene sAdhana dharma mAtra sAthe anubaMdha hoya te; ethI anya nahi. [ Ama hovAthI sAdhya ke je sAdhanAnA svabhAvarUpa che te sAdhanadharmamAtra anubaMdhavALuM hovAnuM Avazyaka manAyuM che. ] (1) yadi sAdhyadharma: sAdhanasya svabhAvaH syAt pratijJArtha kadezastarhi hetuH syAditvAha . vastutastayostAdAtmyam // 18 // je sAdhyama e sAdhanane svabhAva hoya to hetu pratijJAnA arthane (= sAdhyane) eka bhAgarUpe samAvanAra thaI jaze." AnA anusaMdhAnamAM kahe che vastuta: te baMnenuM tAdAo hoya che (18) __1. vastuta iti / vastuta: paramArthataH sAdhyasAdhanayostAdAtmyam / samAropitastu sAdhya. sAdhanabheda: / sAdhyasAdhanabhAvo hi nizcayArUDhe rUpe / nizcayAruDha ca rUpa samAropitena bhedenetaretara. vyAvRttikRtena bhinnamiti anyatsAdhanam, anyatsAgham / dUrAddhi zAkhAdimAnartho vRkSa iti nizcIyate, na ziMzapeti / atha ca sa eva vRkSaH saiva ziMzavA / tasmAdabhinnamapi vastu nizcayo bhinnamAdarza pati vyAvRttibhedena / 1. vastuta: eTale ke paramArthataH sAdhya ane sAdhananuM tAdAbhya hAya che; jyAre te baMnene bheda [ kalpanAthI] Aropele hoya che. bIjI rIte kahIe to :] pratItimAM (eTale ke pratyakSajJAna pachI udaya pAmatI kalpanAmAM) UpasatA AkAramAM savyasAdhanabhAva [ rUpa bhedamUlaka saMbaMdha jaNAya che. [sAdhyabhUta ane sAdhanabhUta bhAvonuM, pratyakSottara ] nizcayamAM UpasatuM' ravarUpa, [abhinna vastumAM] ApelA ane ekabIjAnI vyavRttinI pratItimAMthI phalita thatA bhedane lIdhe bhinna bhAse che. e dRSTie sAdhana juduM hoya che, sAdhya judu; jema ke dUrathI zAkhA vagerevALo padArtha vRkSarUpe kaLAya che, sIsama tarIke nahi. [ Ama baMnenI pratIti bhinna rahe che, samakAlIna ke abhinna nahi] have, [vAstavamAM ] te ja vRkSa che ne te ja sIsama che. to A rIte nizcaya (= 95nA) abhinna vastune paNa vyAvRttinA bhedane kAraNe bhinna vastuorUpe batAve che. 2. tasmAnnizcayArUDharUpApekSayA anyat sAdhanam anyat sAdhyam / ato na pratizArtha dezo hetuH / vAstavaM ca tAdAtmyamiti // 2. eTale, nizcayamAM ArUDha thayelA AkAranI apekSAe [4] sAdhana ja che, sAya juduM che; [ne te kAlpanika bhinnatAne Azraye ja anumAna te paikInA eka evA sAdhanadharma dvArA anya evA sAddhadharmanuM laukika jJAna karAve che.] A daSTie, hetu pratijJAne arthane pitAnA eka bhAgarUpe samAvanAra ja banI jaze nahi. bIjI bAju sAmasAdhana vacce paramAMthadaSTie ta dAmya hoya che, paraMtu anumAna A paramArthane lakSatu nathI, vyavahArasaryane lakSe che. ] (18) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nyAyabindu kasmAtpunaH sAdhanadharma mAtrAnubandhyeva sAdhyaH svabhAvo nAdhya ityAha - tanniSpattAvaniSpannasya tatsvabhAvatvAbhAvAt // 19 // [ jijJAsu ] "hitanA] svabhAva [-rUpa sAdhya te sAdhanadharmamAtranA anubaMdhavALuM ja heI zake, tethI viparIta nahi-ema zA kAraNe ?" A aMge kahe che ? kAraNa ke tenI (rahetunI, niSpati chatAM je niSpana hoya tenAmAM tene svabhAva hovApaNuM na saMbhave. (19 1. tanniSpattAviti / yo hi yannAnubadhnAti sa tanniSpattAvaniSpannaH / tasya tanniSpattAvaniSpannasya sAdhanasvabhAvatvamayuktam / yato niSpattyaniSpattI bhAvAbhAvarUpe / bhAvAbhAvI ca parasparaparihAreNa sthitI / 1. je eka vastu bIjI vastune anusaratI na hoya te vastu [ ja A satramAM tenI (= bIjAnI) niSpatti chatAM aniSpana' [ kahevAI) che. te, sAdhananI nipatti chatAM je dharma1 aniSana hoya te sAdhananA svabhAvarUpa hoya evuM banI na zake, kAraNa ke niSpatti ane aniSpatti te te [anukrame bhAva ane abhAvarUpa hoya che. ane bhAva ane abhAva to ekabIjAne parihAra karatA hoya che. [ jyAre bIjI bAju je jene svabhAva hoya te tenI sAthe saha-astitva dharAve, nahi to tene tene svabhAva ja na kahevAya ] 2. yadi ca pUrva niSpannasya, aniSpannasya zaikyaM bhavedekasyaivArthasya bhAvAbhAvI syAtAM yugapat / na ca viruddhayorbhAvAbhAvayorakya yujyate, viruddhadhama sasargAtmakatvAdekaravAbhAvasya / kiJca pAdutpadyamAna pUrvaniSpannAdbhinnahetukam / hetubhedapUrvakazca kAryabhedaH / 2. [ have je svabhAva tenA AdhAra sAthe niSpanna na thAya ne tema chatAM te tene svabhAva hovAnuM mAnI laIe ane Ama ] pUrve niSpanna ane tenI sAthe ] aniSpannanuM eka paNa mAnI laIe te eka ja padArthane ekathe ja samaye bhAva ane abhAva ubha mAnavA paDe. paNa bhAva ane abhAva e paraspara viruddha hovAthI temanuM zakya saMbhave nahi, kAraNa ke [ be vacce] viruddha dharmane saMsarga hovo ene ja artha [e baMnenA] ejyane abhAva vaLI, pAchaLathI je utpanna thAya te pUrva utpanna thayelA bhAvathI bhinna hetuvALuM ji] hAya ane hetubhedane lIdhe te kAryabheda [ siddha thato ] heya che. 3. tato niSpannAniSpannathovirUddhadharma saMsargAtmako bhedo bhedahetuzca kAraNabheda iti kRta ekatvam ? tasmAt sAdhanadharma mAtrAnubandhyeva sAdhyA svabhAvo nAbhyaH // 3. A rIte niSpana ane aniSpanna bhAva vacce viruddha dharmanA saMsargane kAraNe paNa bhinnatA mAnavI paDe ane kAraNabhedane lIdhe paNuM. te pachI baMnenuM ekatva kevI rIte saMbhave ? Ama [ sAdhananA 1 svabhArUpa sAdhya sAdhanadharmamAtranA anubaMdhavALuM ja hoI zake. tethI viparIta nahi. (19) Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariSada : parAthanumAna 103 mA bhUt pazcAnniAnnaH pUrvajasya svabhAvaH / sAdhyastu kasmAnna bhavatItyAha vyabhicArasaMbhavAcca // 20 // [ zaMkAkAra: ] "pAchaLathI nipanna thayelo bhAva pUrvaniSpana bhAvane svabhAva na hoya e vAta svIkArI laIe, chatAM te [ pUrvani panna bhAvanuM] sAdhya kema na banI zake ?" AnA anvaye kahe che : ane vyabhicArane saMbhava hovAne lIdhe paNa, (20) __1. vyabhicAretyAdi / pUrva'jena pazcAnniSpannasya vyabhicAraH parityAgo yastasya saMbhavAcca na pUrvaniSpannasya pazcAnniSpannaH sAdhyaH / tasmAtsAdhanamAtrAnubandhyeva svabhAvaH / sa eva ca sAbhyaH / tathA ca siddhasAdhanadharmamAtrAnubandha eva svabhAve svabhAvahetavaH prayoktavyA iti sthitam // 1. pUrvaja bhAva vaDe pAchaLathI niSpanna thanArA bhAvanA vyabhicAra eTale ke [ sahacAro] parityAga karAya te saMbhava paNa rahe che. A saMbhavitatAne lIdhe paNa pUrvaniSpanna bhAvanA sAdhya tarIke pazcAtaniSpanna bhAva na hoI zake, mAtra samakAle niSpanna evo svabhAva ja sAdhya hoI zake. ] AthI svabhAva sAdhanadhamamAtranA anubaMdha (=sahayAra)vALo ja hoI zake, ne te ja sAdhya banI zake. eTale ja [ agAu paMdaramA sUtramAM je kahyuM ke ] jeno sAdhanadharmamAtra sAthene anubaMdha siddha thaye heya tevA [ sAdhyadharmarU5] svabhAvanA saMdarbhamAM ja svabhAva. hetuo prajavA, te vAta sunizcita bane che. (20) thato thoDA -cA ghUmatagarinA vathA mahAnatA ! asti ceha dhUma iti // 21 // kArya hetuno prayoga : jyAM kamADe tyAM agni, jema ke rasoDA vageremAM, ane ahIM paNa dhumADA che. -e prakAre(21) 1. kAryahetoH prayogaH / sAdharmyavAniti prakaraNAdapekSaNIyan / yatra dhUma iti dhUmamanUdya tatrAgnirityagnevidhiH / tathA ca niyamArthaH . pUrvavadavagantavyaH / tadanena kAryakAraNabhAvanimittA pAlitA 1. cAlu carcAviSayane dhyAnamAM laI [ ahIM paNa ] sAdhavALA kArya hetunA prayoganI vAta samajavI, "jayAM dhumADo' e zabdamAM dhumADAne anuvAda karyo che (arthAta dhumADAne vAkyanuM uddezya banAvyuM che) ane "tyAM agni " e zabdothI agninuM vidhAna karyuM che. [" jyAM dhumADArUpI vyAya tyAM anirUpI vyApakanuM astitva avazya hevAnuM ityAdi prakAre ] saMbaMdha niyata hoya che te muddo agAunI jema ahI paNa samajI levo. to A rIte [ prathama vAkyamAM kArya kAraNubhAvasaMbaMdhI vyApti batAvI che. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nyAyabiMdu 2. prApti sAdhanapramANaviSayaM darzayitumAha yathA mahAnasAdAviti / mahAnasAdau hi prakSyajJAnuvarummAmyAM hAryAraLamAyAmAvinAmo nizrita: mala ceheti sAdhyadharmiNi vakSadharmopasaMhAraH / / 2. vyAptine sAdhanArA pramANane viSaya batAvavA rasADA vagerenA nirdeza karyAM che, kAraNa ke rasADA vagere sthaLeAe ja, [ dhumADA haiya tyAre agninA` bhAvanA] pratyakSa jJAna ane [agni na hoya tyAre dhumADAnI] anupalabdhi vaDe kArya kAraNabhAvarUpa avinAbhAva nizrita thayA hoya che. ane * ahIM paNa dhumADo che' e vAkya dvArA AyudhamI' (= pakSa) viSe, [hetu ] pakSadharma tarIke hAvAnI bAbatanuM anusaMdhAna karAyu che. (21) ihApi siddha evaM kAryakAraNabhAve kAraNe sAdhye kAryaheturvaktavyaH // 22 // mahI" paNa kArya kAraNabhAva siddha thayA pachI ja kAArUSa sAdhya mATe kArUpa hetunu kathana karavu, (rara) 1. jJAti / na levaka svamAdetAvivi hrAryakSetau / lipa dyuti nimitte, pAyajArasse / kAryakAraNabhAvanizcayo hmavazya N kartavyaH / yato na yogyatayA heturgamako'pi tu nAntarIyakatvAdityuktam // 1. ' ahI paNa ' eTale mAtra svaRRAvaDemAM ja nahi paNa kAya hetumAM paNa ' siddha ' eTle 'nizrita thayelA'. kAryakAraNubhAvatA nizciya avazya karavA joIe; kSaraNa ke hetu kaI [ peAtAnA pakSamAM astitvarU5] yeAgyatAthI ja sAdhyanu jJAna karAvI zakate nathI, paraMtu te [ sAdhya ] vagara na ja hoI zake e [ nizcaya ] ne lIdhe [ sAdhyanu ] jJAna karAvI zake che. - e vAta AgaLa kahelI ja che. (2) sAdharmyavAnsvabhAvakAryAnupalambhAnAM prayogo darzitaH / vaidhamryaMvantaM darzayitumAha vaidharmya bataH prayogaH - yat sadupalabdhilakSaNaprApta tadupalabhyata eva / yathA nIlAdivizeSaH / na caitramihopalabdhilakSaNaprAptasya sana uplbdhirghstynuplplbdhiprayonaH rA svabhAva-kA -anupalabdhihetuonA sAkSya vALA prayAga batAvyA. have vaidha vALeA [tevA ja trividha ] prayeAga [have pachInA sUtromAM kramazaH ] batAve che : vaidhamya vALA [parArthe anuSThAnanA prayoga : je sat upalabdhilakSaNaprApta hAya tenI upalabdhi thAya ja; jema ke nIla vagere viziSTa padArtho; have sahI. AvI rIte upalabdhilakSaNa prApta evA sarUpa ghAnI upalabdhi thatI nathI. -A thayo [aumya vALA ] anupalabdhirUpa hetunA prayoga. (23) 1. vaidharmyata iti / yat sadupalabdhilakSaNaprAptamiti yat sat dRzyamityastisvAnuvAdaH / tadupalabhyata ityupalambhavidhiH / tadanena dRzyasya sattvaM darzanavipayatvena vyApta kathitam / 1. 'je sat upalabdhi kSaNuprApta heAya' A zabdothI dRzya evA padArthanA astitvane uddezya banAvyu` che. 'tenI upalabdhi thAya che' e zabdo dvArA upalabdhinuM vidhAna karAyu che. te A vyAptivAkayamAM dazya padArthanu astitva te dAnanA viSaya hovApaNAthI vyA'tA kahevAyu che, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vatIya paricheda : parAthanumAna 105 2 asatvanivRttizca satvam , anupalambhanivRtizva alAbhaH / tena sAdhyanivRttyanugadena sAdhana nivRttirvihitA / tathA ca sAdhyanivRtti sAdhananivRttau niyatatatvAt sAdhananivRttyA vyAptA kathitA / yadi ca dhami'Ni sAdhyadharmAna bhaved heturapi na bhavet / hetvabhAvena sAdhyAbhAvasya gaptatvAt / asti ca hetuH / ato vyApakasya sAdhanAbhAvasyAbhAvAd vyApyaspa sAdhyAbhAvasthAbhAva iti sAdhyAtirbhavati / 12. [ have, anupalabdhi-hetunA sAdhamyavALA dRSTAMtanI agAu kahelI vyApti Ama hatI? je upalabdhilakSaNaprApta padArthanI upalabdhi na thAya te asat rUpe vyavahAravAne yogya che. temAMthI ahIM UlaTI vyAti A prakAre tAravI che. agAunA vyAptinA vidheyarUpa je] asA, tene abhAva eTale sattva ane [ agAunI vyAptinA uddezya35 je] anuladhi tene abhAva eTale upalabdhi, te ahI [ tirekathAptimAM agAunI anvayathAptinA ] sAbanI nivRttine (=sarvane) anuvAda karIne agAunI vyAptinA sAdhananA abhAvanuM' (=upalabdhinuM) vidhAna karyuM che. eTale ke sAyanivRtti te sAdhananivRtti sAthe niyamita badhAyelI hovAthI sAdhyanivRttithI vyApta batAvAI che [bIjI rIte kahIe te je dharmamAM sa. dhyadhAma na hoya te hetu paNa na saMbhave; kAraNa ke hetvabhAvathI sApya bhAva vyApta che. have [ udAharaNa sahitanI vyApti bAda je pakSadharma batAvyo che te mujaba pakSamAM agAunI mULa vyAptine anupalabdhirU5] hetu to che. eTale A sthaLe [ hetu ke sAdhanane bhAva hovAthI arthAta ] vyApaka evA sAdhanAbhAvanA (=upaladhinA) abhAvane kAraNe [ satvarUpI ] sAdhyAbhAva ke je vyApya che tene paNa abhAva siddha thaze, eTale ke [ asatvarU5] sAdhyanuM astitva siddha thaze. 3. tato vaidharmyaprayoge sAdhanAbhAve sAdhyAbhAvo niyato darzanIyaH sarvatrati nyAyaH // 3. Ama vaidhamyavALA prayogamAM sarvatra sAdhanAbhAva viSe sAdhAbhAvane niyata thayela. batAvavAnuM hoya che, [ ane vyApti tathA pakSa A saMjogonA vaiparItyanA pradarzana dvArA sAdhyasiddhi karAya che. ] ( 3). svabhAvahetovaidhamma prayogamAha - asatyanityatve nAstyeva satvamutpatimatvaM kRtakatvaM vaa| saMzca zabda utpattimAn kRtakoM veti mAvata: kayo ra4 have svabhAvahetuno vaidharyavALo prayoga kahe che? anityatva na hoya to satva, utpattimatva ke kRtaka na ja hoya; jyAre zabda te sata, utpattimAnuM ane kRtaka che. -A rIte svabhAvahetune dhirmsavALa] prayoga hoya. (24) nyA.bi. 14 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nyAyAbindu 1. asatyanityatva iti / ihAnityatvasya sAdhyasyAbhAvo hetorabhAve niyata ucyate / tena hetvabhAvena sAdhyAbhAvo vyApta uktastriSvapi svabhAvahetuSu / 1, ahI ["je sata, utpattimAna ke kRtaka hoya te anitya hoya evI agAu kahelI vyAptinA anityasvarU5] sAdhyano abhAva [ te ja vyAptinA sattva, utpatti ke kRtakatvarUpa ] hetunA abhAva viSe niyata kahevAya che. Ama A traNe svabhAvahetuprayogonI vyAptimAM sAthabhAva te hetunA abhAvathI vyApta kahevAya che. : 2. sanattamAna 9to vA ja rUti traNAmaNi pakSadharmavavanam / ruda ja sAdhanAbhaavsy vyAkasyAbhAva uktaH / tato gAyopi sAdhyAbhAko nivata'ta iti sAdhyagatiH / / 1 2. have, "zabda sata, utpattimAna ane kRtaka che e zabdothI traNe [mULa vyAptinA. hetuonuM pakSadharma darzAvAyuM che, arthAta [ ane kahevAyelI vyaktinA] vyApaka evA sAdhanA bhAvane (=asava, anutpattimattva ane akRtakatvane) abhAva kahyo che. tene lIdhe A ja vyAptinA] vyApya evA sAdhabhAvane (kabanityasvAbhAvano paNa abhAva siddha thAya che, eTale ke sAdhanuM (=anityatvanuM) aritatva sthira thAya che. (24) kArya hetovaidhayavatprayogamAhaasatyagnau na bhavatyeva dhUmaH / atra cAsi dhUma iti kArya hetoH prayogaH // 25 // kA hetune dharmsavALA pravega kahe che : agni na hoya to dhumADe na ja hoya; jyAre ahIM te dhumADe che. -A. kAyahetuno prayoga (25) ___ 1. asatyagnAviti / ihApi vahnayabhAvo dhUmAbhAvena vyApta uktaH / asti cAtra dhUma iti dhyApakasya dhUmAbhAvasyAbhAva uktaH / tato vyApyasya vahnayabhAva yAbhAve sAdhyagattiH // 1. ahIM paNa agni[ pa sAdhyano abhAva dhumADArUpa sAdhana] abhAvathI vyAsa kahyo che. "ahIM ghumADe che emAM vyApaka evA dhUmAbhAvano abhAva kahyo che. tethI vyApya evA anyabhAvano abhAva (=agnine bhAva) phalita thaze; eTale ke [ "jyAM dhumADe heya tyAM agni heya' e mULa vyAptinA] sAdhyarUpa agninI siddhi thaze (25) nanu ca sAdhamyavati vyatireko noktaH / vaidhaya'vati cAnvayaH / tat kathametat trirUpa liGgAkhyAnamityAha-- sAdhayeNApi hi prayoge'rthAdvaidhayaMgatirati // 26 // [ jijJAsune prazna : "sAdhamyavALA prayogamAM vyatireka-vyApti ] nathI kahevAI ane vaidharmavALA pragamAM anvaya-vyApti nathI kahevAI [ Ama baMnemAM liMganuM Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fh tRtIya pariccheda : parAthanumAna eka eka rUpa kahevAnuM bAkI rahe che. ] te pachI ahIM liMganAM traNe rUpanuM kathana kaI rIte thayuM gaNAya ?" A aMge kahe che ? kAraNa ke [mAtra] sAdhamaeN thI paNa prayoga hoya tyAre tenA arthamAMthI je vaidhamya samajAI jAya che. (26) ___ 1. sAdhamye Neti / sAdhayeNApi abhidheyena yukte prayoge kriyamANe arthAt sAmarthyAt vaidhaya'sya vyatirekasya gatirbhavatIti / hIti yasmAt / tasmAt trirUpaliGgAkhyAnametat / 1. vAcyArtharUpa sAdhamaeNvALA prayoga karAya tyAre paNa tenA arthamAMthI eTale ke ke [te kathananA sAmarthyathI kaudha[-pravegane ane tenA aMgarUpI 5 vyatireka vyaktine bodha thaI jAya che. A agAunAM sUtromAM pradarzita karelA sAdhammavata ane vaidhamyavata anumAnanA prayogamAM trirUpalaMganuM ja kathana che e vAtanuM kAraNa A satramAM kahyuM che. 2. yadi nAma vyatireko'nvayavatA noktastathApi anvayavacanasAmarthyAdevAvasIyate / / 2. [kahevAne bhAva e ke] avaya - vyayA]ivALA priyega] sAthe vyatireka[-vyApti] na kahevAI hoya te paNa te anvayanA kathananA baLe ja samajAI jAya che. (6) thama ? ati mitra sAthena devarAmavAta . "kaI rIte ? e praznano uttara] : kAraNa ke te na hoya to sAdhya dvArA hetunA anvayane abhAva heya. (ra7) 1. mati taritram tire yuddhacAdhyavahate sAthena taranvayastha yuddhapAvavaritAmAvA I sAdhye niyata sAdhanamanvayavAkyA vasyatA sAdhyAbhAve sAdhana nAzaGkanIyam / itarathA sAdhyaniyatameva na pratIta syAt / sAdhyAbhAve ca sAdhanAbhAvagatitirekagatiH / ataH . sAdhyaniyatasya , sAdhanasyAbhidhAnasAmarthyAdanvayavAkye'vasito vyatirekaH // 1. te eTale ke buddhimAM pratIta thayele vyaktireka je [ anvayapratIti niyata sahacArI] na hoya te sAdhya dvArA hetune anvaye paNa buddhimAM pratIta thavApaNuM na ja saMbhave. [te A rIte :] jene sAdhana e sAdhyamAM niyata hevAnuM, pritipAdakanA] avayavAkyathI samajAyu hoya te sAdhyAbhAvane sthaLe sAdhananA astitvanI saMbhAvanA karI ja na zake, kAraNa ke je tema na hoya te [ sAdhana ] te sAdhyamAM niyata che evuM [ anvayavAnA AdhAre ] pratIta thayuM ja na gaNAya. [eTale A rIte anvayavAkyanI samajaNamAMthI ja "sAyAbhAva hoya to sAdhanane bhAva nahi paNa abhAva ja heya evI pratIti phalita thAya che.] have A sAdhyAbhAvathI sAdhanAbhAvane bodha eTale ja vyatirekane bedha. Ama sAdhana te sAdhyaniyata che tevA anvayavAkyanA abhidhAnanA sAmarthyathI ja vyatireka samajAI jAya che. (7) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyabiMdu tathA vaidhamye NApyanvayagatiH // 28 // te rIte vaidhamya[-prayogathI paNa anvaya-vyApti] samajAI jAya che(28) 1. tathA athAgavavA tathAireva vaigharyeja proDa vacacAmathI manAve mtiH | 1. jevI rIte anvayavAkyathI [vyatirAjyane baMdha thAya che] tema athanA sAmarthyathI ja vaidhamyavALA prayogathI anvayane baMdha paNa vagara kahyuM ja thayele heya che. (28) ____ asati tasmin sAdhyAbhAve hetvabhAvasyAsiddheH // 29 // kaI rIte? te na hoya te sAdhyAbhAvathI havabhAvanI siddhi thatI nathI. (29) 1. atati tasmin akthe buddhi gRhIte sAdhyAbhAve hetvamAvasyAsiddhagnavasAyAt / hetvabhAve sAdhyAbhAva niyatavyatirakavAkyAdavasyatA hetusaMbhave sAdhyAbhAvo nAzaGkanIyaH / itarathA hetvabhAve niyato na syAt pratItaH / hetusattve ca sAdhyasattvagatiranvayagatiH / ataH sAdhanAbhAvaniyatasya sAdhyAbhAvasyAbhidhAnasAmarzad vyatirekavAkye'nvayagatiH // 1. te eTale ke avayane buddhimAM thayele nizcaya na hoya te [ vyatirekavyApti arthAta ] sAyAbhAvanA prasaMge hebhAnI AvazyakatA)nI paNa siddhi eTale ke pratIti thayApaNuM hotuM nathI. [ kAraNa ke] vyatirekavAkyanI madadathI jene sAdhyAbhAva te hetvabhAva viSe niyata hovAnI pratIti thaI hoya tene heta hoya tyAM to sAdhAbhAvano saMbhava jaNAya ja nahi; (arthAt hetu hoya tyAM sAdhya hovAnuM ja mAnavuM paDe.) nahitara sAyAbhAva hetunA anAvamAM ja niyata hovAnuM tene pratIta thayuM ja na kahevAya [Ama hetuM hoya tyAM sAhyAbhAva na ja hoya, eTale ke sAtha hoya ema mAnavAnuM anivArya banI jAya che.) have, [ A rIte] hetu hoya tyAM sAdhya heya ja e bodha eTale ja bIju kaMI nahi paNa anvayane bodha. Ama sAdhanAbhAva viSe niyata evA sAdhyAbhAvanA vyatirekavAkyamAM karAyelA kathananA sAmartha mAtrathI ja anvayane bedha paNa thaI jAya che. (29) yadi nAmAkAzAdau sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvastathApi kimiti hetusaMbhave sAdhyasaMbhava ityAha - na hi svabhAvapratibandhe'satyekasya nivRttAkSarasya niyamena nivRttiH // 30 // [kaI jijJAsu mArmika prazna kare che] "je AkAza vageremAM sAdhyAbhAva (=anityatAnA abhAva sAthe sAdhanAbhAva (svAbhAva) jovA maLato hoya te paNa zuM [ teTalAmAtrathI ] hetu (satva) hoya tyAM sAdhya(=anityatA)nuM astitva siddha thaI zake ?" AnA anvaye [ padArtho vacce] svabhAva pratibaMdha na hoya te ekanI nivRttithI bIjAnI niyamathI navRtti ni thAya. (30) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda : parAsthyanumAna 109 1. nahIti / svabhAvena pratibandho yastasminnasatyekasya sAdhyasya nivRtyA nAparasya sAdhanasya niyamena yuktA niyamavatI nivRttiH // 1, 'svabhAvapratibaMdha ' eTale svabhAvathI pratibaMdha (niyata saMba dha). jo [ sAdhanane sAdhya sAthe ] ravabhAvapratibaMdha na heAya tA emAMnA eka evA sAdhyanI nivRtti (=abhAva)thI khIjAnI eTale ke sAdhananI niyamathI yukta kriyA niyamavALI nivRtti na thAya. [ eTale mAtra dRSTAMtagata vyatirekazana te anvayasiddhi karI na Ape. ane mATe sAdhyasAdhanano svabhAvapratibaMdha paNa dAta hAvA joie.] (30) sa ca dviprakAraH sarvasya / tAdAtmyalakSaNastadutpattilakSaNazcetyuktam // 31 // ane sarvanA te be prakAranA hoya che ; tAdAtmyalakSaNa ane tadrutti lakSaNa-ema [ agAu sUtra rararamAM] kahyuM che. (3) 1. sa ca svabhAvapratibandho dviprakAraH sarvasya pratibaddhasya | tAdAtmya lakSaNaM nimitta yasya sa tathoktaH / tadutparttilakSaNaM nimitaM yasya sa tathoktaH / yo yatra prativaddhastasya sa pratibandhaviSayo'rthaH svabhAvaH kAraNa N vA syAt / anyasmin pratibadvatvAnupapatteH / tasmAda dviprakAraH sa ityuktam / sa ca sAdhyesye liGgasya' ityatrAntare'mihitaH // " ' 1, te eTale ke [ AgalA sUtramAM kaheleA ] svabhAvapratibaMdha te badhAM pratibaddha [ liMga ]te e prakAranA hAya che : ' tAdAtmyalakSaNu ' eTale tAdAtmya jenuM lakSaNu arthAt nimitta che tevA ane ' tadutpattilakSaNa ' eTale temAMthI utpatti e jenu lakSaNlR kivA nimitta che tevA. [ eTale eka dara sUtrAtha' : ] eka vastu bIjAnI sAthe pratabadgha hAya tA [ prathama vastunA ] pra tabadha (joDANu) jenI sAthe che tevI bIjI vastu (=pratibadhaviSaya) te prathamanA svabhAva ke kAraNarUpa hovI jorDae [Ama kAi vastu potAnA svabhAva ke kAraNa sivAya ] anya [prakAranI ] vastu sAthe pratibaddha haiAya te azakya che. tethI te be prakArane che tema [ sUtra 2.22mAM] kahyuM che. * ane te pratibaddha sAdhya viSe liMganA hoya che' e [ sUtra 2.21tA] sada'mAM e [ e prakAranA pratibaMdha havAnuM... uktasUtranI tarata pachInA sUtramAM ] kahevAyu che [ enI yAda ApIe. (31) tena hi nivRttiM kathayatA pratibandho darzanIyaH / tasmAt nivRttivacanamAkSiptapratibandhopadarzanameva bhavati / yacca pratibandhopadarzanaM tadevAnvayavacanamityekenApi vAkyenAnvayamukhena vyatirekamukhena vA prayuktena sapakSAsapakSayoliGgasya sadasattvakhyApanaM kRtaM bhavatIti nAvazyaM vAkyadrayaprayogaH ||32|| tethI nivRtti kahenAre pratimadha darzAvavo paDe che. tethI nivRttinuM vacana pratimadhanA darzanane AkSipta kare che. ane je prAMtama dhanA nirdeza te ja anvayavacana hAvAthI anvayasukha ke vyatirekamukha evA eka ja vAkathane prayeAjavAthI sapakSa ane asapakSa viSe liMganuM [anukra, ] sattva ane asattva kahevAI [ ja ] jAya che; tethI e vAkayanA prayoga avazya karaveA paDe evu hAtu nathI, (3ra) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 nyAyabindu 1. hiya smAdathe / yasmAt svabhAvapratibandhe nivaya nibata kamAvastena sAdhyasya nivRttI sAdhanasya nivRtti kathayatA pratibandho nivatya nivartakayodazanIyaH / yadi hi sAdhana sAdhye pratibaddha bhaveda evaM sAdhyanivRttI tanniyamena nivateta / yazca tasya pratibandho darzanAyA tasmAt sAdhyanivRtI yat sAdhananivRttivacana tenAkSipta pratibandhopadarzanam / yacca tAkSipta pratibandhopadazanam tadevAnvayavacanam / 1. [ 'tathA eTale ravabhAvapratibaMdha hoya tyAre ja sAdhana ane sAdhyAbhAva vacce nityanivakabhAva hovAthI, 'nivRtti kahenAre eTale sAdhyanI nivRttinA prasaMge sAdhanano nivRti kahenAre. saLaMga artha e thayo ke] svabhAvapratibaMdha hoya te ja nityanivaka bhAva saMbhavato hovAthI. sAdhyanI nivRttinA prasaMge sAdhananI nivRtti kahenAre nitya navakane, [ anvavarU5] pratibaMdha darzAvavo joIe; kAraNa ke je sAdhana sAdhya viSe pratibaddha hoya te ja sAdhya nivatatAM te paNa avazya niva. te [ parArthonumAnanA pratipAdake ] A [ hetune sAthe sAthe ] pratibaMdha darzAvavAne hoya ja che, tethI sAdhyanI nivRtti vakhate sAdhananivRtti thAya tema batAvanArA vacana vaDe pratibaMdhanuM darzana [ te ] Alita thAya [r] che. AkSita thatuM pratibaMdhanuM darzana ja [ garbhita rIte ] anvayavayanarUpa che. 2. pratibadacedavazya dazadi.2.tyo na vaktavyassahya vaya: / yasmAd dRSTAnte pramANana pratibandho dazyamAna ekAndayo nApara vascit , tasmAniya nivata vayoH pratibandho jJAtavyaH / tathA cAnvaya eva jJAto bhavati / itizabdo hetau / 2. have Ama] pratibaMdha avazya batAvAya te hoya to [ vaidhamyAMnumAna kahetAM ] anvaya himezAM kahevAnI jarUra nathI rahetI; kAraNa ke [gaidharmAnumAnane prasaMge vyatireka vAkyamAM vAparelA "ja'kAra dvArA ane te uparAMta pratibaMdhadarzaka] dRSTAta viSe, pratyakSAdi ] pramANa vaDe [sAdhana-sAdhya vacce pratibaMdha (=vyApti) batAvavAmAM Ave che e ja anyaya [kahevA] barAbara che; e kaMI judI bAbata nathI. tethI [ khAsa karIne bAdhaka pramANunA abhAvathI ] nityanivakanA pratibaMdhanI khAtarI thaI javI joIe, teTalAthI ja anvaya jANuM levAze. 3. yasmAdanvaye'pi vyatireka gatiH vyatireke cAnvayagatiH, tasmAda ekenApi sapakSe cAsapakSe va sattvAsatvayoH khyApana kRtam / 3. have A rIte anvaya-vAkyathI paNa vyatirekane baMdha thaI jato hoya che ane : hamaNuM batAvyuM tema ] vyatirekathI anvayane bedha-te kAraNe [te bemAMthI] eka [kahevA] vaDe [ liMganuM ] sapakSamAM sarva ane apakSamAM asava [ e baMneya ] kahevAI jAya che. 4 anvayo mukhamupAyo'bhidheyatvAda yasya tada anvayamukha vAkyam evaM vyatireko mukha yasyeti / 'iti' hetau / yasmAdekenApi vAkyena dvayagatistasmAdekasmin sAdhanavAkye dvayoranvaya. yatirekavAkyayoravazyameva prayogo na katavyaH / arthagatyoM hi zabdaprayogaH / arthazcedavagataH, ki zabdaprayogeNa ? ekamevAnvayavAkyaM gatirekavAkyaM vA prayoktavyam // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda : pArthAnumAna 11 4. je vAkayanA vAgyA [ eka padArthanA anya padArtha sAthenA ] anvayarUpa hoya ane tethI jemAM anvaya e [ pratibaMdhajJAnanuM] 'mukha' eTale ke upAya batI rahetA hoya tene anvayamukha' vAkaya kahevAya. te ja rIte 'vyaktirekamukha' vAkaya anya samajave, te, eka ja vAkyathI baMnene bedha thaI jatA hovAthI eka ja anumAnasAdhaka vAkacamAM kha'ne eTale ke anvayavAkaya ane vyatirekavAna avazyapaNe prayeAga karavApaNuM rahetuM nathI; kAraNa, zabdaprayAga atha samajavA karAte hAya che. have jo atha samA gayelle ja hAya te zabdaprayAganI zI jarUra ? eTale anvayavAkaya ke vyaktirekavAkya ema eka ja prayeAjavu pUratu che. (32) anupadhAvapi - yat sad upalabdhilakSaNaprAptaM tad upalabhyata evetyukte - anupalabhyamAna tAdRzamasaditi pratIteranvavasiddhiH // 33 // anupalamamAM paNa je 'je upalabdhilakSa suprApta sat vastu hoya te upalabdha thAya ja!' Ama [vyatireka-vyApti] kahetAM" je te padArtha anupalabdha hAya te asat hoya" evI pratIti thatI hovAthI anvayaddhi thaI jAya che. (33) 1. anupadhAvapi vyatirekeNoktenAntrayatiH / yat sad upalabdhilakSaNaprAptamiti sAdhyasya --asadvyavahArayeogyatvasya nivRttiM drazyapacayAmAha / tadupAevetyanupalambhasya nivRtti mulammAmAha / tadanena sAdhyanivRttiH sAdhanivRtyA vyAptA darzitA / yadi ca sAdhanasabhavepi sAdhyanivRttirbhavat na sArAbhAvena vyAptA bhavena / to dhi pratipadyamAneva sAdhana bhavaH sAdhya bhavena vyAptaH pratipattayaH ata evAha - anupalabhyamAna tAdRzamati dRzyamasaditi pratIteH saMpratyayAd abhvasiddhiriti // 1. anuparUpa hetuvALA anumAna]mAM paNa vyatireka[nA kathana] vaDe anvayanA medha thaI jAya che. je upalabdhilakSaguprApta sat vastu hAya' e za dvArA [ kahevAyelA ] dRzya padArthInA sa[rUpa uddezya]mAM [ 'je upAbdhisagupta pa6 anupalabdha hoya te asat hoya evI mULa ayavyAptinA ] asadvyavahAra gyatvarUpa sAdhyane abhAva kahevAya che. te upalabdha thAya ja emAM [ mULa anvayavyAptinA sAdhanarUpa] anupalabdhinI nivRttinu... eTale ke upalabdhanuM vidhAna kayu che. Ama ahI sAkSanivRttine sAdhana nivRttithI pyAsa batAvAI che. have jo mAdhyanivRtti (=sAdhdhAbhAva) sAdhananI upasthitimAM paNa hAI zake teA pachI [ hamaNAM ja pahelI vyatirekavyApti mujaba ] te sAdhananA abhAvathI vyApta hoya tevu raheze nahi. AvI [ A vyatireka ] -vyAptitA svIkrAra karanAre sAdhana haiAya tevA saMjogane [ hamaNAM nirdezyuM tema, sAnA abhAvathI vyApta koI hisAbe na mAnatAM] sAdhyanA bhAva (=astitva)thI vyApta mAnavA paDaze; [nahi teA vyatirekavyAptinuM vidhAna paNu khATu Tharaze. ] AthI ja [ A sUtranA uttarAdha'mAM ] kahyuM che tema, je tevA padAtha eTale ke [ upalabdhinakSaprApta kiva] dazya padAtha` heya te asat haze' evI pratIti thavAne lIdhe anvayasiddhi thaI jaze. (33) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 nyAyabindu dvayorapayanayo: prayogayA vazyaM pakSanidezaH // 34 // A baMne ya prayogomAM pakSanirdeza Avazyaka nathI. (38) 1. vatarara sAdhana sAdhavatia tArA-tAttimAM prativattaa yApi prayogo tasmAt pakSo'vazyameva na nidezyaH / yat sAdhana sAdhyaniyata pratAta tata evaM sAdhyadharmiNi dRSTAt sAdhyapratItiH / ato na kiMcit sAdhyanidezeneti / / 1. [sAdhamya ane zaidhamyavALA ema baMne pragomAM tAdAmya ke tatpattirUpa saMbaMdhIne kAraNe sAdhana e sAdhyama sAthe pratibaddha hovAnuM samajAI jatuM hovAthI pakSa (=dhamImAM sAyanizcaya nirdezanuM nigamanavAkya) nidezAvuM Avazyaka + thI. je sAdhana sAdhya viSe niyata pratIta thayuM hoya tenuM astitva sAdhyamImAM pratIta thatAM ja [temAM] sAdhya thavAnI pratIti, [ vagara kahe ] thaI jAya che. AthI sAdhyanAM nirdezathI kaMI vizeSa hetu sarato nathI (34) enamevArthamanupalabdhiprayoge darzayati-- yasmAt sAdharmyavatprayoge'pi-yadupalabdhilakSaNaprAptaM sannApalabhyate so'sadvyavahAraviSaya / nopalabhyate cAtropalabdhilakSaNaprApto ghaTa ityukte sAmarthyAdeva neha ghaTa iti bhavati // 35 // A ja vAta anupalabdhirUpa hetu]nA prayoganA anvaye udAharaNa dvArA] batAve che ? kAraNa ke sAdhamyavALa prayogamAM paNa ? je upalabdhilakSaNa prApta hovA chatAM upalabdha na thAya te asaduvyavahArano viSaya hoya che; ahI paNa upalabdhilakSaNa prApta evo ghaDe upalabdha thato nathI - ema kahIe eTale sAmarthyathI ja "ahIM ghaDe nathI" ema [pratIti thAya che. (35). 1. sAvati nevi rAmadeva neha no ghaTa kRti mati | 1. sAdhamyavALA anupalabdhirUpa hetunA ] pragamAM paNa udAharaNayukta vyApti ane pakSadharmo pasaMhAranA kathananA ] sAmarthyathI ja 'A pradezamAM ghaDo nathI' ema pritIti thAya che 2. kiM punastat sAmarthyamityAha-yadupalabdhilakSagaprApta sannApalabhyate ityanulapammAnuvAdaH / seo'savyavahAraviSayaH-ityasadvyavahArayogyatvavidhiH / tathA ca sati dRzyAnupalambho'sadasyavahArayogyatvena vyApto darzitaH / nA labhyate ca ityAdinA sAdhyadharmiNi satra liGgasya darzi'tama / yadi ca sAdhyadhastatra sAdhyadharmiNi na bhaven sAdhanadharmo'pi na bhavet / sAdhyaniyatatvAt tasya sAdhanadharmasyeti sAmartham / / te samaye kayA prakAranuM che te spaSTa kare che: "je upalabdhilakSaNaprApta hovA chatAM upalabdha na thAya' e zabdathI [dazyanI] anupalabdhino anuvAda karyo che. te asadavyavahAra yogya che' e zabdomAM asavyavahAragyatAnuM vidha na kara yuM che. eTale ke ahI dRzyAnupalabiba te asadvyavahArogyatAthI vyApelI batAvAI che. ahIM paNa....' ityAdi [bIjA vAkyamAM sAdhyadhamo viSe liMganuM astitva batAvyuM che. have je [ghaDIbhara mAnI laIe ke tyAM sAthadharma nathI, te tyAM sAdhanadhama paNa na ja hoI zake. kAraNa ke te sAdhanadhAma sAdhya viSe [ ane nahi ke sAdhyAbhAva viSe] niyata hoya che. A rIte sidaSTAMta vyApti ane pakSadharmopasaha ra darzAvatA vAkyamAMthI janmatI pratIti]nuM sAmarthya pravarte che. (35) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parArthanamAna 13 tathA vaidhayaM vatprayoge'vi-- yaH sadvyavahAraviSaya upalabdhilakSaNaprAptaH sa upalabhyata eva / na tathA'tra tAdRzo ghaTa upalabhyata ityukte sAmarthyAdeva neha sadvyavahAraviSaya iti bhavati // 36 // te rIte vaidhamyavAnA prayogamAM paNa ? je sadvyavahAranA viSayarUpa padAtha upalabdhilakSaNaprApta heya te upalabdha thAya ja; [paNa] te rIte ahIM te ghaDe upalabdha thato nathI, - eTaluM kahetAM, sAmarthyathI ja, "ahIM [ghaDe ] sadvyavahAranA viSayarUpa nathI ema [ pratIti ] thAya che. (36) 1. yathA sAdharmyavatprayoge tathA vaidharmyavatprayoge'pi sAmarthyAdeva neha sadvyavahAraviSayo'sti ghaTa iti bhavati / 1. jema sAdhamyavALA prayogamAM tema vaidharmsavALA prayogamAM paNa, [ ukta udAharaNamAM, ] sAmarthyathI ja, 'ahIM ghaDe sadvyavahAranA viSayarUpa nathI" ema samajAI jAya che 2. sAmarthya darzayitumAha - yaH sadvyavahAraviSaya iti vidyamAnaH / upalabdhilakSaNaprApta iti dRzyaH-ityeSA sAdhyanivRttiH / sa upalabhyata eveti sAdhananivRttiriti / anena ca sAdhyanivRttiH sAdhananivRttyA vyAptA darzitA / 2. sAmarthya batAvatAM [ je] kahe che, tene artha nIce mujaba samaja ] : "sadvyavahAraviSaya " eTale vidyamAna [vastu). upalabdhilakSaNaprApta eTale dazya. Ama [ "je sa vyavahAranA viSayarUpa padAtha upalabdhilakSaNa prApta hoya' e zabdamAM agAunI anvayavyAptinA "asadvyavahArogyatva" e ] sAdhyano abhAva [ vyatireka vyAptinA uddezyarUpe ] kahyo che. "te upalabdha thAya ja ' e zabdamAM [ agAunI anvayavyAptinA anupalabdhirUpa ] sAdhanane abhAva [ vidheyarUpe ] kahyo che. Ama ahIM sAdhyAbhAvane sAdhanAbhAvathI vyApta kahyo che. 3. na tatheti-yathA'nyo dRzya upalabhyate na tathAtra pradeze tAdRza iti dRzyo ghaTa upalabhyata iti / anena sodhyanivRttervyApikA nivRttirasatI sAdhyadharmiNi darzitA / yadi ca sAdhyadharmaH sAdhyadharmiNi na syAt sAdhanadhamo'pi na bhavet / asti ca sAdhanadharma iti sAmarthyam / ataH sAmarthyAt nAstyatra ghaTa iti pratItena pakSanidezaH / evaM kAryasvabhAvahetvorapi sAmarthyAt saMpratyaya iti na pakSanirdaizaH // . 3. "te rIte arthAta je rIte anya dRzya padArtha upalabdha thAya te rIte, A pradezamAM te, eTale ke dazya ghaDo upalabdha thatA nathI " - A [ pakSadharmo pasaMhArarUpa vAkya ] mAM sAdhyAbhAva(=sadvyavahArogyatva)mAM vyApanAra evo [ sAdhanane ] abhAva (=upalabdhi) sAdhyadhamImAM nathI tema kahyuM che. have je sAdhyadharmImAM sAdhyadhama na hoya te sAdhanadharma paNa na ja hoI zake. paraMtu ahIM te [ mULa vyAptine anupalabdhirUpa ] sAdhanadharma che. [ ukta be vAkyanA banelA anumAnavAjyamAMthI janmanArA tarkanuM ] A sAmarthya che, [ je svataH mULa sAdhyanI siddhi kare che. ] A sAmarthyane kAraNe [ vagara kahe ] "ahIM ghaDe nathI' evI pratIti thaI jatI hovAthI pakSane nirdeza karAto nathI. A rIte kArya hetu nyA. bi.-15 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAyandui ane svabhAvahetu - e baMne prakAramAM paNa sedAharaNa vyApti ane pakSapasaMhAranA athavA sAdhanAbhAva pakSamAM na hovAnA kathananA ] sAmarthathI [ sAdhyanI ] pratIti saraLa rIte thaI jatI hoya che, ethI pakSanirdeza karAto nathI. (36) kIdRzaH punaH pakSa iti nidezyaH // 37 // te pakSa' kone kahevAya? ( 37 ) 1. zIdarAH punarartha: ghauM yena rAjena niro vAgyeH ? " 1, kevo artha "pakSa' e zabdathI ulekhAya ke uccArAya? ( 37 ) tyAruM-- svarUpeNaiva svayamiSTo'nirAkRtaH pakSa iti // 38 // AnA anusaMdhAnamAM kahe che? svarUpathI ja svayaM iSTa e [ane] anikRta [ artha ] te "pakSa ', ( 38 ) 1. svarUpeNaiveti sAdhyatvenaiva / svayamiti vAdinA / iSTa iti nokta evApi viSTo'pItyarthaH / evaMbhUtaH san pratyakSAdibhiranirAkRto yo'rthaH sa pakSa ityucyate / / 1. svarUpathI [ eTale pakSanA pitAnA tAvikarUpe ] ja eTale ke sAya tarIke ja. "svayaM" eTale vAdInA [ pitAnA ] vaDe. "InTa' eTale (zAbdika rUpe ] kahela hoya te ja mAtra nahi, paNa [ anukta chatAM vAdIne manathI ] abhipreta hoya te paNa. A je atha" pratyakSa vagere pramANothI anirAkRta ( =nirasana na pAmele) hoya te be pakSa" ema kahevAya. 2. atha yadi pakSo na nidezyaH kathamanidezyasya lakSaNamuktam ? na sAdhanavAkyAvayavatvAdasya lakSaNamuktamapi svasAdhya kecitsAdhyaM sAdhyaM cAsAdhya kecit pratipannAH / tat sAdhyAsAdhyavipratipattinirAkaraNArtha pakSalakSaNamuktam // 2. [ jijJAsune prazna thAya : ] paNa je pakSanA [ sAdhanavAkyamAM ] nirdeza ja na karavAne hoya che je nirdezapAtra nathI tenuM lakSaNa zAne kahyuM ? " [ Ane uttara e ke 1 sAdhanavAkathana avayava hovAnI dRSTie AnuM lakSaNa nathI kahyuM, paraMtu keTalAka loko sAya (=pakSa) na hoya tene sAdhyarUpe ke sAdhya hoya tene a-sAdhya tarIke mAne che. eTale sApaasAdhya aMgenI gerasamajaNa TALavA mATe pakSanuM lakSaNa rahyuM che. (38) svarUpeNeSTa ityasya vivaraNam -- svarUpeNeti sAdhyatveneSTaH // 39 // [ pakSanI vyAkhyAmAM vAparelA ] "svarUpathI iTa' zabdanuM vivaraNa : varUpathI eTale ke sAdhyarUpe ISTa, (39) 1. sAdhyatveneSTa iti / pazasya sAdhyatvAnnAparamasti rUpam / ataH svarUpaM sAdhyatvamiti // 1 "svarUpathI" eTale [ pakSanA svakIya rUpathI athAta ] sAdhya tarIke iSTa. [ Ave artha karavAnuM kAraNa e ke sAdhyatva sivAya pakSanuM bIju 25 [ ka tattvo hetuM nathI. AthI svarUpa (=pakSanuM potAnuM rU5) eTale sAdhyatva ema atha dhaTAvyA che. (9) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parika : parArthonumAna 115 gvA vistimAha - svarUpeNaiveti sAdhyatvenaveSTo na sAdhanatvenApi // 40 // pakSanI vyAkhyAmAM vAparelA "ja'kAranuM vivaraNa karatAM kahe che : svarUpathI jaeTale sAdhyarUpe ja iSTa, sAdhanarUpe paNa [i] mahi; (40 ) - __ 1. svarUpeNaiveti / nanu caivazabdaH kevala eva pratyavamaSTa vyaH, takimartha svarUpazabdena saha prtyvmRssttH| ucyate / evazabdo nipAtI dyotakaH / padAntarAbhihitasyArthasya vizeSaM dyotayatIti padAntareNa vizeSyavAcinA saha nirdiSTaH / 1. [ jijJAsune sahaja prazna : "AgalA satramAM "svarUpathI ' e zabdane vicAra karAyo ja heI, A sUtramAM] kevaLa "ja'kArane vicAra karavAnuM prApta che, te pachI "svarUpa " rAbdanI sAthe ene vicAra zA mATe [ahIM] karAve che ? " [ Ane uttara ] kahIe ? 'ja' e [ keI niyata atha'ne 'vAcaka nahi paNa] nipAta ( =avyaya) hoI [ saMbaMdhavizeSa ] dyotaka che. te bIjA padathI kahevAyelA arthanI vizeSatAne ghotita, kare che, e kAraNe enA viroSyarUpa [ 'savarUpathI' e ] anya padanI sAthe nide che; [ eTale nahi. vizeSya vagara vizeSaNa nirAdhAra Thare te dhyAnamAM levuM.] 2. na sAdhanatvenApIti / yat sAdhanatvena nirdiSTa tat sAdhanatveneSTam / asiddhatvAcca sAdhyatvenApISTam / tasya nivRtyartha ekzabdaH / / 2. "sAdhanarUpe paNa nahi' [ e zabdothI je kahevuM che te] Ama [ samajI zakAya] : [ dhAro ke kaI anumAnavAmAM kaI dhama mULa te ] sAdhanarUpe nirdezo hoya te te [svAbhAvika rIte ] sAdhanarUpe iSTa te gaNI ja zakAya. have [ je vadhArAmAM e sAdhana prativAdIne asvIkArya hoya to te ubhayasiddha na hoI vAdanA niyama mujaba ] asiddha hoI [ prativAdInI dRSTie ] sAdhyarUpe paNa ISTa gaNAya. [eTale, e asiddha sAdhanadharma sAdhyatvathI paNa iSTa thaI jatAM pakSa gaNavA pAtra thAya, tethI ] tevA [ ubhayadhamavALA atha' ]ne parihAra karavA mATe [ "svarUpe ja arthAt sAdhyarUpe ja, ane nahi ke sAdhana ne sAdhya ubhavarUpe - ema sUcavato ] "jakAra vAparyo che. (40) taduvAti - yathA zabdasthAnityatve sAdhye cAkSuSatvaM hetu, zabde'sitvAsAdhyam / na punastadiha sAdhyatvenaiveSTa', sAdhanatvenAbhidhAnAt // 41 // tenuM udAharaNa Ape che : jema ke : zabdanuM aniyatva sAdhya hoya tyAre "cakSugrAhyapaNuM-e hetu ApavAmAM Ave to te hetu zabdamAM asiddha hoI sAdhya gaNaze, paNa te ahIM mAtra sAyarUpa ja iSTa nathI; kAraNa ke tene sAdhanarUpe kahela che. (1) Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 1. yatiA rIndrasthAnityatve sAthe vAtRvatva hetu siddhasvAsnAthan - kRtyanena sAthenessttimaa / taditi cAkSuSatvam / iheti zabde / na sAdhyatvenaiveSTamiti sAdhyatveneSTiniyamAbhAvamAha / sAdhanatvenAbhidhAnAditi - yataH sAdhanatvenAbhihitamataH sAdhanatvenApISTa', na sAdhyatvenaiveti // 1. "zabdanuM anityatva sAdhya hoya tyAre rajU karele "cakSugraMthapaNuM' e hetu zabdamAM asiddha hoI sAdhya che " -- A zabdothI tenI sAdhya tarIkenI ISTatA kahI che. te eTale cakSugradyapaNuM. "ahI" eTale zabda viSe "sAdhyarUpe ja iSTa nathI' eTale sAdhyarUpe ja tenI iSTatA maryAdita nathI ema kahyuM che. "sAdhanarUpe kahela che ' eno artha e ke sAdhanarUpe kahyuM hovAthI sAdhanarUpe paNa iSTa che, mAtra sAdhyarUpe ja nahi. [ mATe tevA ubhayadhamI arthane pakSa nahi gaNuM zakAya. ] ( 41 ) svayamityanena svayaMzabdaM vyAkhyeyamupakSipya tasyArthamAha - svamiti vAhinat | 42 / pakSanI vyAkhyAmAM vAparelA "svayaM" zabdanI spaSTatA karavI jarUrI hoI te zabda ullekhI tene artha kahe che? svayaM ' eTale vAdI vaDe, (42) 1. vAdineti / svayaMzabdo nipAta Atmana iti SaSThyantasyAtmaneti ca tRtIyAntasyArthe vartate / tadiha tRtIyAntasyAtmazabdasyAthe vRktaH svayaMzabdaH / Atmazabdazca saMbandhizabdaH / vAdI ca pratyAsannaH / tato yasya vAdina AtmA tRtIyArthayuktaH sa eva tRtIyArthayukto nirdiSTo vAdineti / na tu svayaMzabdasya vAdinetyeSa paryAyaH // 1. "svayaM" zabda nipAta ( =avyaya) che. tene athe potAnuM " ema vakkIvibhaktiparaka athavA "pitA vaDe ema tRtIyA vibhaktiparaka hoI zake. ahIM "pitA vaDe ema tRtIyAta atha levAnuM che. have "pote ' e zabda saMbaMdhavAcaka che. ahIM [arthadaSTie e zabdane vega [ sUtra 38mAmAM anukta chatAM adhyAhata evA ] vAdI sAthe [ svasvAmibhAve ] che. tethI ahIM "pite " eTale vAdInI pitAnI jAta, ane teno tutIyAta prayoga abhipreta hoI tene atha 'vAdI vaDe " e thAya. [Ama "svayaM" zabdane "vAdI vaDe' e artha, e zabdanI sApekSatAne lIdhe karyo che; ] "svayaM" zabdano paryAya ( = vAgyAtha) "vAdI vaDe' che ema samajavAnuM nathI. ( ra ) kaH punarasau vAdItyAha - yastadA sAdhanamAha // 43 // to have vAdI kazuM kahevAya ? e [ praznano uttara ] kahe cheH je te vakhate sAdhana kahe che. ( 3 ) 1. yastadeti bAdakAle sAdhanamAha / anekavAdisaMbhave'pi svayaMzabdavAcyasya vAdinI vizeSaNametat / 1. te vakhate eTale vAdanA kALe je sAdhana kahe - A AkhuM vAkya ] "svayaM" zabdathI abhipreta vAdInuM [ ja ] vizeSaNa che. [ te vAdamAM ] Ama te aneka vAdI hoI zake, [ paNa bIjA keI vAdInI ahIM vAta nathI.] Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda parAthanumAna 117 2. yadyevaM vAdina iSTaH sAdhya ityuktam / etena ca kimuktena ? atena tadA vAdakAle tena vAdinA svayaM yo dharmaH sAdhayitumiSTaH sa eva sAdhyo netaro dharma ityuktaM bhavati / vAdino'niSTadharmasAdhyatvanivartanamasya vacanasya phalamiti yAvat // pUchavAnuM mana thAya : ] "Ama hoya to [saravALe ] kahevAyuM to eTaluM ja ne ke je vAdIne ISTa hoya te sAdhya (=pakSa) ? paNa Ama kahevAthI zuM sayuM ?" [ Ane uttara : ] vAdanA prasaMge te vAdIne potAne je dharma sAdhavo ISTa hoya tene ja sAdhya gaNa, bIje nahi - evuM A dvArA kahevAyuM che. eTale A vizeSaNamAMthI, vAdIne potAne aniSTa evA dhamane [ paNa ] sAdhya mAnI levAno niSedha phalita thAya che. [ mATe "svayaM" zabdano upayoga paNa agatyane kare che. ] (43) atha kasminsatyanyadharmasAdhyatvasya saMbhavo yannivRttyarthaM tad vaktavyamityAha - ___etena - yadyapi kvacicchAstre sthitaH sAdhanamAha, tacchAsrakAreNa tasmindharmiNyanekadharmAbhyupagame'pi yastadA tena vAdinA dharmaH svaya sAdhayitumiSTaH, sa eva sAdhyo netara ityukta bhavati // 44 // [te vaLI prazna thAya : ] "te have kevA saMjogomAM anya dharmane paNa sAdhya mAnI levAne saMbhava rahe che, ke jethI tene aTakAvavA mATe upara kaheluM vidhAna jarUrI bane che ? '' eTale kahe che : [koI vAdI] bhale kaIka zAstranuM avalaMbana karIne keI sAdhyanI siddhi mATe ] sAdhana kahe, ane bhale te zAstranA [mULa] pravartake te dhamI viSe aneka dharmo mAnelA heya, paraMtu te vakhate te vAdI pote ja je dharma sAdhavA Icchato hoya te ja sAdhya, anya nahi - evuM A [ pakSanI vyAkhyAthI kahevAya che. (44) 1. tacchAstrakAreNeti / yacchAstra tena vAdinA'bhyupagata tacchAstrakAreNa tasminmAdhyamiNi anekasya dharmasyAbhyupagame sati anyadharmasAdhyatvasaMbhavaH / tathA hi -- zAstraM yenAbhyupagataM tatsiddhA dharmaH sarva eva tena sAdhya ityasti vipratipattiH / anenApAsyate / anekadharmAbhyupagame'pi sati sa eva sAdhyA yA vAdina iSTo nAnya iti / 1. te vAdIe je zAstrane aMgIkAra karyo hoya temAM, [ keIka prasaMge carcAtA ] keIka sAdhama viSe aneka dharmone svIkAra te zAstranA [ mULa ] pravartake karyo hoI zake. ene lIdhe te dhamI viSe, [ vAdI jenA pratye taTastha hoya, paNa mULa zAstrakAre svIkAryA hoya tevA anya] dharmone paNa sAdhya mAnI levAnI zakyatA rahe che - vizeSe eTalA mATe ke kaI vAdIe amuka zAstra svIkAryuM hoya eTale temAM [ mULa zAstrakAre, amuka dhamamAM ] siddha karelA badhA dharmo te vAdIne paNa sAdhya tarIke abhipreta hovA ja joIe ' evuM paNa keTalAka mAnI letA hoya che. [ evA maMtavyanuM pakSanI vyAkhyAmAMnA ] "svayaM" zabdathI khaMDana karAya che. [ eTale mULa zAstrakAra vaDe ] aneka dharmo manAyA hoya to ye te ja dharma sAdhya gaNAya, je vAdIne iSTa hoya; anya koI dharma nahi. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 2. namu ca zAstrAnapekSa vastucalapravRtta liGgam / ato'napekSaNIyatvAnna zAstre sthitvA vAdaH kartavyaH / satyam / AhopuruSikayA tu yadyapi kvacicchAstre sthita iti kiM cicchAstramabhyupagataH sAdhanamAha, tathApi ya eva tasyeSTaH sa eva sAdhya iti jJApanAyedamuktam / / 18 2. [ koI tejasvI jijJAsune prazna : ] "kharekhara to amuka ke tamuka zAstrane dhyAnamAM rAkhIne nahi, paNa je te viSayanI vAstavikatAnA baLe [ svataMtra bhAve] koI liMga [ rajU karavAnu] hoya che. aTale zAstranI apekSA karavA jevI na hoI, keAI zAstranuM avala bana svIkArIne yAda na karavA joie. vAta sAcI. chatAM [ vAdI ghaNI vAra] mithyAbhimAnathI koIka zAstrane avalaMbatA hoI tene a MgIkArIne je te sAdhana kahetA hoya che. tA paNa je dhama tene iSTa hoya te ja sAdhya gaNAya e bAbata para bhAra ApavA [ pakSanI vyAkhyAmAM ] A [ 'svayaM" ema] karyu che. ( 44 ) .. -- iSTa iti yatrArthe vivAdena sAdhanamupanyastaM tasya siddhimicchatA so'nukto'pi vartana sAdhyuMH // 4 // ' iSTa 'eTale je atha aMge vivAda heAvAne lIdhe tenI siddhi icchanAra vadhu sAdhana rajU karAyu hoya te [ a] vacanathI na kahevAyA hoya teA paNa tene sAdhyarUpa gaNavA; ( 45 ) 1. iSTa iti / iSTazabdamupakSipya vyAcaSTe yatrArtha Atmani viruddho vAdaH prakAnto 'nAstyAtmA' ityAtmapratiSedhavAdaH AtmasattAvAdaviruddhaH, vidhipratiSedhayorvirodhAt / tena vivAdena hetunA sAdhanamupanyastaM tasyAtmArthasya siddhiM nizzrayamicchatA vAdinA so'rthaH sAdhya ityukta N bhavati klangena | 1. [ pakSanI vyAkhyAmAM vAparelA ] * IrSyA ' zabda tarapha dhyAna kheMcI tenu mahattva samajAve che : dhAro ke kAI atha' viSe 'vivAda' eTale ke viruddha vAda rajU karAyA -- dA.ta. AtmA viSe 'AtmA nathI' eve AtmaniSedhaka mata te, eka ja bAbatanA bhAva ane abhAvanA kzana vacce virAdha hovAthI, AtmasattAnA matane virodhI mata gaNAya. te| e prakAranA vivAdane kAraNe, jyAre te AtmA ityAdi arthAMnI siddhi eTale ke nizcaya prucchanAra vAdI vaDe kAI sAdhana rajU karAyuM hoya tyAre te AtmAdi atha' te 'sAdhyuM' ema vyAkhyAmAM vaparAyelA] 'ITa' zabdathI sUcavAya che. [jo tene sthAne 'ukta' zabda vAparyAM hota te sAdhya siddha karavAnuM mAtra manamAM hoya te pUratuM na gaNuAta; tenuM kthana paNa sAdhanavAkayamAM karavuM paData. ] 2. yattat 'dbhuta maryAta' kRti%0Lamate, tavihArekSya vAcaM samAyitam / e 2. [ A carcAne ] aMte[ AvanArA sUtra 3,47mAM ] je ' ema samajAya che ' zabdo mUkyA che tenA ahIM paNa adhyAhAra karIne A sUtranuM vAkraya pUruM karavuM. 3. yadyapi parArthAnumAne ukta eva sAdhyo yuktaH, anukto'pi tu vacanena sAyA, sAmathryaktvA tasya // 3, jo ke parArthAnumAnamAM sAdhya paNa ukata ja hoya te ucita gaNAya, jatAM vacanathI anutane paNa sAdhdha eTalA mATe gaNyu che ke [ bhale vacanathI nahi, paNa samagra sAdhanavAkayanA ] sAmarthyathI to te ukata ja hoya che. ( 45 ) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pachida : parArthanumAna 218 kuta etadityAha -- tadadhikaraNatvAdvivAdasya / / 46 / / Ama kema te samajAve che : kAraNa ke vivAdanuM adhikaraNa te hoya che. (46) 1. taditi / so'rtho'dhikaraNamAzrayo yasya sa tadadhikaraNo vivAdaH / tasya bhAvastattvam / takSmAviti | - 1. "adhikaraNa" eTale Azraya. vivAda tene ( sAdhyane) Azraye hoya che. A kAraNe [ anukta sAdhya paNa sAmarthyathI kahevAI jAya che.] 2. etaduktaM bhavati -- yasmAt, vivAda nirAkartumicchatA vAdinA sAdhanamupAnyasta, tasmAt yat adhikaraNa vivAdasya tadeva sAdhyam / yato viruddha vAdamapanetu sAdhanamuphnyasta taccenna sAdhyaM, kimidAnI jAtiniyata kicit sAdhyaM syAditi // 2. kahevAne bhAva Avo che : vAdIe vivAda( =viruddha mata)nuM nirAkaraNa lAvavA mATe sAdhana rajU karyuM hoya che, tethI vivAdanuM je adhikaraNa hoya te ja sAdhya hoya; maraNa ke je viruddha matane nirAsa karavA mATe sAdhana rajU karyuM hoya tene viSayabhUta dharma] je sAdhya na hoya te pachI zuM sAdhyatvanI kaI vizeSa jAtivALuM hoya tene sAdhya mAnavuM ? ( 46) anuktamapi parArthAnumAne sAdhyamiSTam / tadudAharati -- . yathA pArthAzcakSurAdayaH saghAtatvAcchayanAsanAcagavaditi / atrAtmArthA ityanuktAvapyAtmArthatA saadhyaa| tena neoktamAtrameva sAdhyamityuktaM bhavati // 47 // [ Ama] parAthanumAnamAM anukta evA sAdhyane paNa ITa gaNI zakAya; tenuM udAharaNa Ape che : cakSu Adi parArthe che; kAraNa ke te anekanA saMghAtarUpa che; jema ke zayana, Asana Adi [ sAdhanarU5] aMgo, - A anumAnamAM [parArthane sthAne ! 'AtmAthe' ema bhale kahyuM na hoya, to paNa e AtmArthapaNuM ja sAdhya che. tethI ukta te ja sAdhya hoya evuM nathI - ema samajAya che. ( 47 ) 1. parArthA iti / cakSurAdiye SAM zrotrAdInAM te cakSurAdaya iti dhrmii| parasmAyime parArthI iti sAdhya pArArNyam / saMghAtatvAditi hetuH / vyAptiviSayapradarzana ca zayanAsanAcakAvaditi / zayanamAsanaM ca te AdI yasya tacchayanAsanAdi puruSopabhogAGga saMghAtarUpam tadvat / atra pramANe yadadhyAtmAAMzcakSurAdaya ityAtmArthatA noktA, anuktAvapyAtmArthatA sAdhyA / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nyAyabindu 1. "cakSu Adi" eTale AMkha, kAna vagere; A dhamI che. "parA ' eTale para mATe. Ama parArthatA te sAdhya che. "saMghAtarUpa hovuM' te hetu che. [ "je je saMghAtarUpa hoya te parArtha hoya evI ] vyAptinA [ pramANarUpa ] viSayane [ dRSTAMtarUpe ] batAvavA "zayana, Asana Adi aMge no ullekha karyo che. zayana. Asana Adi purUSanA upabhoganAM [ sarva ] aga saMdhAtarU5 ( =vividha ghaTakomAMthI banelA samudAyarUpa) hoya che. tenI jema [ cakSa AdinuM paNa samajavuM ]. jo ke ahIM rajU karelA pramANamAM 'cakSu vagere AtmAthe che ' ema AtmArthatA [ sAdhyarUpe spaSTa rIte ] nathI kahI, te paNa AtmArthatA ja sAdhya che. 2, tathA hi -- satyeno "maryAtma' | tadvidaddha vIndranod "nATyAtmA' zuti | tataH sAMkhyena svavAdaviruddha bauddhabAda hetUkRtya viruddhavAdanirAkaraNAya svavAdapratiSThApanAya ca sAdhanamupanyastam / ato'nuktAvapyAtmArthatA sAdhyA, tadadhikaraNatvAdvivAdasya / zayanAsanAdiSu hi puruSopabhogAGgeSvAtmArthatvenAnvayo na prasiddhaH / saMghAtatvasya pArArthamAtreNa tu siddha parArthA ityuktam / 2. [ Ama kema te ] vigate samajIe : sAMkhya [vAdI ] kahe che: "AtmA che. " tenI viruddha bauddha kahe che : " AtmA nathI." tethI sAMkhya vAdIe [ AtmA aMgenA ] pitAnA vAda( =maMtavya)thI viruddha evA bauddhavAdane nimitta karIne, te viruddha vAdanA nirAkaraNa mATe ane potAnA vAdanI sthApanA mATe [ upara mujaba ] sAdhana rajU karyuM che. A [ saMdarbha]ne lIdhe, vagara kaze, "AtmArthatA" [ ane chevaTe AtmAnuM astitva ] e ja te [ parAthanumAna nuM sAdhya banI rahe che; kAraNa ke vivAda tene ja ( =AtmAnA astitvane) Azraye pravarte che. [Ama chatAM, ahIM vAdIe "AtmAthe' nI jagAe "parAthe ' ema sAdhyane ullekhyuM che te nIcenI paristhitine vaza thaIne : daSTAna tarIke kahelAM] puruSanA upabhoganAM aMgarUpa rAyana, Asana Adino AtmA thatA sAtheno saMbaMdha prasiddha nathI: emAM rahelA] saMdhAtapaNAne parArthatA sAthe saMbaMdha ja [ lemAM siddha che. tethI pArtha" ema [sAmAnyarUpe] kahyuM che; [e para' eTale AtmA e vAta A tabakake ullekhI nathI.]. 3. cakSurAdaya ityatrAdigrahaNAdvijJAnamapi parArtha sAdhayitumiSTam / vijJAnAcca para Atmaiva syAt / 3. [ have parAtha mAMnA "para' tarIke ahIM vAdIne AtmA ja abhipreta hoI zake te siddha karatA saMge samajIe : ] "cakSu Adi emAM "Adi' zabda ThAsa, [ sAMkhya vAdIne pitAne saMmata evuM buddhistha ] vijJAna paNa [ dhamI tarIke ] abhipreta hovAthI, tenI paNa parArthatA te sAdhavA mAge che. have vijJAnathI para e te AtmA ja hoI zake. 4. parasyArthakAri vijJAna setsyatIti sAmarthyAdAtmArthatva sidhyati cakSurAdInAmiti matvA parArthagrahaNaM kRtam / 4. Ama [ uparyuMkata anumAnathI ] vijJAna paNa parane artha sAdhanAra siddha thaze, ane pachI saMganA ] sAmathI [ e "para" te bIjuM kazuM nahi paNa AtmA ema mAnavAnuM anivArya banatAM cakSu Adi badhAnI AtmArthatA siddha thaze ema mAnIne parAthe evo [ sAmAnya ] zabda vAparyo che. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parAthanumAna 121 5. teneSTasAdhyatvavacanena noktamAtramapi tu prativAdino vivAdAspadatvAdvAdinaH sAdhayitumiSTamuktamanukta vA prakaraNagamyaM sAdhyamityayuktam bhavati / / 5. Ama A [ udAharaNa ]thI, [ sA dhyanI vyAkhyAmAM vAparelA ] "iSTa' zabdane e bhAva spaSTa thAya che ke vAdIe kahyo hoya te ja dhama sAdhya hoI zake tevuM nathI; prativAdIe UbhA karelA vivAdane lIdhe vAdI je dharma kharekhara pratipAdita karavA icchate hoya te dhama ukta hoya to paNuM ane anukta hoya ne mAtra ] prakaraNanA sAmarthyathI suspaSTa thatuM hoya te paNa te sAdhya ja gaNAya. (47) anirAkRta iti etallakSaNayoge'pi yaH sAdhayitumiSTo'pyarthaH pratyakSAnumAnapratItisvavacanairnirAkriyate, na sa pakSa iti pradarzanArtham // 48 // siddha karavA ghArele artha A lakSaNanA yogavALo hoya chatAM je pratyakSa, anumAna, pratIti ke svavacanathI nirasana pAmatA hoya to te pakSa na gaNya evuM batAvavA "anirAkRta" evuM [ vizeSaNa pakSanI vyAkhyAmAM] prokyuM che, (48). 1, anirAkRta iti vyAkhye yam / etat ityanantaraprakAntaM yat pakSalakSaNamukta sAdhyatveneSTetyAdi - etallakSaNena yoge'pyoM na pakSa iti pradarzanArtha pratipAdanAyAnirAkRtagrahaNa kRtam / 1. [ pakSanI vyAkhyAmAMnA ] "anirAkRta' ( = nirasana nahi pAmela) e zabdanuM mahatva paNa samajAvavAnI jarUra che : "A lakSaNa" eTale hamaNAM ja ( = chellAM keTalAMka sUtromAM) [ mULa vyAkhyAmAMnA chelA vizeSaNa sivAyanAM vizeSaNonI, ] "sAdhyarUpe InTa" Adi [ spaSTatAo ] dvArA jeTaluM pakSanuM lakSaNa rajU karyuM teTalA lakSaNane yoga hovA chatAM kaI artha pakSa na hoI zake e batAvavA "anirAkRta" evuM [ vizeSaNa] umeyu che. 2. kIdRzo'rtho na pakSaH sAdhayitumiSTo'pItyAha yaH sAdhayitumiSTo'rthaH pratyakSa cAnumAna ca pratItizca svavacanaM caitairnirAkriyate viparItaH sAdhyate, na sa pakSa iti // 2koI artha siddha karavA dhAreluM hoya chatAM kevuM hoya to pakSa na kahevAya te spaSTa kare che : siddha karavA dhArele je artha pratyakSa, anumAna, pratIti ane svavacana - eTalA [ mAMthI game te eka] dvArA [ paNa] nirasana pAmate hoya, eTale ke viparIta svarUpane siddha karato hoya te pakSa na kahevAya. (49) tatra prAnirati yathA - azrAva za rUtti 1 kara che temAM pratyakSathI nirAkata [ pakSa] jema ke- "zada azrAvaNa che.' (49) ___ 1. tatreti / teSu catuSu pratyakSAdinirAkRteSu pratyakSanirAkRtaH kIdRzaH ? yatheti / yathA'yaM pratyakSanirAkRtastathAnye'pi dRSTadhyA iti yathAzabdArthaH / nyA. bi. 16 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 1. pratyakSAdi cArathI nirAkRtamAMne pratyakSanirAkRta kevo hoya te samajAvavA udAharaNa Ape che. tevA anya [ pratyakSanirakta ] pakSe paNa [ te te prasaMge ] samajI levA evuM "jema ke zabdathI sUcavAya che. 2. avaLena grAhyaH zrAvaLa: I 7 zrAvaLozrAvaH | zrotrA - bAhya kRti pratijJArtha chatrIgraahytvN zabdasya pratyakSasiddhena zrItragrAhyatvena bAdhyate // 2. zravaNu(=kAna)thI grahaNa thavA gya te "zrAvaNa" kahevAya. je zrAvaNa na hoya te azrAvaNu" kahevAya . Ama "zabda zretragrAhya nathI" e pratijJA(=pakSa)ne artha che. have zabdanuM zrotrAhyapaNuM pratyakSa siddha hoI tenuM zrotrathI agrAhyapaNuM te bAdhita thaI jAya che, [ mATe te pakSa gaNI zakAze nahi. ] ( 9 ) anumAnanirAkRto yathA - nityaH zabda iti // 50 // anumAnathI nirAkRta [ pakSa] : jema ke - "zabda nitya che. (50) 1. manumAnanijAti kathA niyaH rAjendra ti rAkTa pretijJAnaM nityavimanisanAnumAnasiddhn nirAkriyate / / 1. "zabda nitya che te anumAnathI nirAkRta pakSanuM udAharaNa che. [ bauddhAdi-pratipAdita " kRtakatva ' Adi hetuvALA ] anumAnanI madadathI siddha thayeluM zabdanuM anityatva ahIM pratijJArUpe rajU karAyelA zabadanA nityatvanuM nirasana kare che. (50 ) pratiAirANo athar avakA zoti che ? pratItinirAkRta [pakSa ] : jema ke - zazI te cadra nathI. ( pa1 ) 1. pratItyA nirAkRtaH / acandra iti candrazabdavAcyo na bhavati zazIti pratijJAtA / ayaM ca pratItyA nirAkRtaH / - 1 "pratItinirAkRta" eTale pratIti vaDe nirAta. "zazI te candra nathI " eTale ke candra" zabdathI vAcya nathI - A thaye pratikAvAkyane artha. A pakSa e pratIti vaDe nirasana pAmela che. 2. pratIto'tha ucyate vikalpavijJAnaviSayaH / pratItiH pratItatva vikalpavijJAnaviSayatvamucyate / 2. [ ahIM "pratIti' zabdane artha vigate spaSTa karIeH apratIti'ne artha pratItatva thAya.] have je artha vikapa vijJAnanA viSayarUpa hoya te "pratIta' atha kahevAya. ane pratIti e pratItatva hoI vikalpavijJAnaviSayatvane pratIti kahevAya.. 3. tene vizvajJAna pratIti nizcandrarAvavavavaM simevA tathA hi - vata vikalpajJAnagrAhya tacchandAkArasaMsargayogyam / yacchabdAkArAMsargayogya tat sAMketikena zabdena baktu zakyam / ataH pratItirUpeNa vikalpavijJAnaviSayatvena siddha candrazabdavAcyatvamacandratvasya bAdhakam / 3. to pratIti kiMvA vikalpajJAnathI zazI te "candra' zabdathI vAcyuM hovAnuM siddha ja che. A vAta spaSTarUpe samajIe : je padArtha vikalpavijJAnathI grAhya hoya te, zabdanA AkAranA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda pavArthanumAna 13 saMsargane yogya hoya che. have je vastu rAbdAkAranA saMsagane yogya hoya tene sAMketika zabdathI kahevAnuM zakya hoya che. Ama [ zazIne viSe ] pratIti utpanna thatI hoya eTale ke te vikalpavijJAnano viSaya hoI tenI aMdara "caMdra' zabdathI ulekha pAmavAnI gyatA siddha ja che. AthI te " "caMdra" [ zabdathI vAcya ] nathI " evuM kathana bAdhita thAya che. __4. svabhAvahetuzca prtiitiH| yasmAt vikalpaviSayatvamAtrAnubandhinI sAMketikazabdavAcyatA, tataH svabhAvahetusiddhaM candrazabdavAcyatvamavAcyatvasya bAdhakaM dRSTabyam / / 4. have [ e dhyAnamAM rAkhavuM ke] pratIti te, [ kaI padArthanuM amuka zabdathI vApaNuM siddha karavA mATe, ] svabhAvaheturUpa che; kAraNa ke [ ke padArthamAM rahelI pratItimAtra sAthe arthAta ] vikalpaviSayatA mAtra sAthe sAMketikazabdavATyatAne anubaMdha hoya che. Ama [ zazI] svabhAvahetuthI "caMdra zabdavANya siddha thatA hoI te "candra' zabdathI avAgya che te [pakSa ] bAdhita thAya che. (51), svavacananigakRto yathA - nAnumAnaM pramANam // 52 // svavacanathI nirAkRta pakSa)H jema ke - "anumAna pramANu nathI." (para) 1. "vavarane pratijJArthasthAnIye vAva: zaSyaH tenuM nirAtaH pratijJAthe ne sAthaH | yathA -- nAnumAna pramANam ityatrAnumAnasya prAmANyaniSedhaH pratijJArthaH / sa nAnumAna pramANamityanena svavAcakena bAdhyate / vAkyaM hyetat prayujyamAna vaktuH zAbdapratyayasya sadarthatvamiSTa sUcayati / tathAhi -- madvAkyAyo'rthasaMpratyayaH tavotpadyate so'satyArtha iti darzayan vAkyameva noccArayedvaktA / vacanArtha zvedasatyaH pareNa jJAtavyaH vacanamapArthakam / yo'pi hi sarva mithyA bravImIti vakti seo'pyasya vAkyasya satyArthatvamAdarzayanneva vAkyamuccArayati / yadyetadvAkyaM satyArthamAdarzitam, evaM vAkyAntarANyAtmIyAnyasatyArthAni darzitAni bhavanti / etadeva tu yadyasatyArtha m, anyAnyasatyArthAni na darzitAni bhavanti / tatazca na kiMciduccAraNasya phalamiti noccArayet / tasmAdvAkyaprabhava vAkyArthAlambana vijJAna satyArtha darzayanneya vaktA vAkyamuccArayati / 1. "svacana eTale khuda pratijJAnA artha(=pakSa)ne kahenAro zabda. tenAthI nirasana pAmele pratijJAtha paNa sAthe (=pakSa) na hoI zake; jema ke "anumAna pramANa nathI " e (pratijJAvAkyamAM anumAnanA pramANapaNAne niSedha te pratijJAno artha che. te artha "anumAna pramANa nathI" e svavAcaka vAkyathI ja bAdhita thAya che, kAraNa ke vaktAe A vAkya praryuM che e hakIkata e batAve che ke tene zabdajanita bedhane [ viSayabhUta ] je artha che te sata hovAnuM abhipreta che. [ keIne prazna thAya : "Ama kaI rIte ?"] te joIe : "mArA vAkayathI je arthanI pratIti tamane thAya che te asatyarU5 che" ema batAvavAne vaktAne Azaya hota te te A vAkya ja na uccArata; [ kAraNa ke ] tenA vacanane atha" ja je bIjAe asatyarUpa mAnavAne hoya to tenuM besavAnuM artharahita banI jAya; [ ne te "projana vagara maMda paNa na pravate" e nyAye te vyakti bolavAnI pravRtti paNa na ja Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu kare.] kharekhara to, koI mANasa "huM badhuM mithyA besuM chuM" evuM vAkya bele tyAre paNa [upayukta nyAye te "[ kamase kama ] A vAkya satyarU5 arthavALuM che' evA abhiprAthathI ja tene uccAre; [ kAraNa ke ] je ene e vArtha satya athavALuM abhipreta hoya te ja [ te vAkya dvArA potAnAM anya vAkyo asatya arthavALAM hovAnuM batAvI zakAya. ethI UlaTuM, je e vAkaye ja asatyArtha hoya te anya vAkyo asatyArtha hovAnuM na batAvI zakAya; ane te "uccAraNanuM kazuM phaLa nathI" ema karI te vyakti vAkya uccAre ja nahi. tethI, nAkamAMthI janmatuM vAkyArthaviSayaka jJAna satyArthaka hovAnuM svIkArIne ja vaktA vAkya uccAratA hoya che; [vaktA e AvazyaktAmAMthI chaTakI zake tema nathI.] 2. tathA ca sati bAhyavastunAntarIyaka zabda daza yatA zabdaja vijJAna satyArtha dazayitavyam / tato bAhyArtha kAryAcchandAdutpannaM vijJAnaM satyArtha mAdarzayatA kArya liGgajamanunAnaM pramANa zAbda darzita bhavati / - 2, have Ano artha e thAya ke vaktA je "zabda te bAhya artha sAthe, [ tenA kAryA. rUpe, ] avinAbhAvI hoya che te vAtane svIkAra kare te ja tene mATe zabdajanita jJAnanI satyArthatA darzAvavAnuM zakya bane. [ have zabdano artha sAthe A avinAbhAva batAvavA zabdane bAhya padArthane kAyarUpa mAnavo paDaze, ane pachI ja ] tevA zabdamAMthI utpanna thatuM jJAna satyarUpa batAvI zakAze. have e vAtane svIkAra karatAM ja "zAbdabodha e [ zabdarUpI kAryaliMgamAMthI pravatatuM anumAna pramANa ja che" e [ ApoA5] batAvAI jAya che. 3 tasmAt 'nAnumAna pramANam' iti bruvatA zAbdasya pratyayasyAnnA grAhya uktaH / asadatvameva hyaprAmANyamucyate, nAnyat / zabdoccAraNasAmarthyAccAvinAbhAvI svazabdo darzitaH / tathA ca sannatho' darzitaH / tataH kalpittAdartha kAryAMcchabdAcchAbdapratyayArthasyAnumitaM sattva pratijJAyamAnamasattva pretibdhnaati| 3. AthI [ eka bAju ] " anumAna pramANu nathI" ema kahetAM zabdaja pratIti [ je eka prakAranuM anumAnajJAna che,] tenAthI grAhya artha asata che evuM phalita thAya che, kAraNa ke [ ke jJAnanuM] pramANarUpa na hovuM ene artha "te [ jJAnathI grAhya ] artha asata che " ema thAya, bIje nahi. ane [ bIjI bAju upayukta ] zabdonuM uccAraNa karyuM temAMthI ja [hamaNuM ja samajAvyA mujaba, ] "potAnA zabda artha sAthe avinAbhAvavALA che te [ vaktAno ] garbhita Azaya [ anivArya rUpe] pragaTa thAya che, ane te rIte [ e zabdone grAhya ] atha saMta hovAnuM batAvyuM gaNAya. Ama, [ azAbda atha para zAkhatAnA ] adhyAropane lIdhe, [ potAnA viSayabhUta] padArthanA kAryarUpe grahaNa karAtA zabdamAMthI (arthAta zabdane liMgarUpa mAnIne ) tajanita pratIti sAthe saMkaLAyelA athanuM anumita thatuM sattva te [ ukta ] pratijJAmAMthI [ AvAMtara rUpe ] phalita thatA [ zAbdapratyayagrAhya arthanA ] asattvanI vAta ]ne TakavA detuM nathI. 4. tadevaM svavacanAnumitena satvenAsatva' bAdhyamAna svavacanena bAdhitamuktamityayamatrAthaH / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya paricheda parAthanumAna 15 4. A rIte [ pratijJAnA] svavacanathI [ ja ] anumita thatA [ anuyAnA ] sattva vaDe tenA asattvanI vAta bAdhita thatI hoI [ ukata pakSa ke pratijJAvAkyane ] svavacanathI bAdhita kahela che - evo artha ahI samajavAnuM che. ( ukta pakSanI vavacanavarAdhitAnI eka anya samajUtI ane tenI ayogyatA:) 5, anya hAdura amiprayAikvA jJAMta rAnamagvADhaSNanam | saniSThataH zabdaprayogaH / tenApramANya pratijJAta bAdhyata iti / 5. have, [ A sUtranI vyAkhyA karanArA ] bIjAo kahe che : zabda te [ vaktAnA kaI ne koI ] abhiprAya (=uddezya ke prajana)nA kArya(=pariNAma)rUpa hoya che, tethI zabdajanita jJAna dvArA [ vaktAna vayanoccAraNa pAchaLanA ] abhiprAyanuM grahaNa thAya che, have vakatA "[ potAnuM vacana ] sata arthavALuM [ banI rahe tema ] chachIne zabdaprayoga kare che, [ tethI tenA zabda dvArA, "mAru vacana satyArthagrAhaka bane" evA tenA abhiprAyanuM grahaNa thatuM hoya che ema kahI zakAya. e rIte zAbdadhane grAhya viSaya sata hovAnuM phalita thAya che te pachI [ "anumAna pramANa nathI e vAkya dvArA ] pratipAdita kareluM anumAnanuM aprAmAya nabhI zakaze nahi; [ kAraNa ke vakatAnA zabdamAMthI phalita thatA tenA abhiprAya mujaba te zabdabodha, ke je anumAnane ja eka prakAra che, tene grAhya viSaya sata Thare che; eTale ke zAbdabodharUpa anumAna te pramANa kare che.] ___6, tadayuktam / yata iha pratIteH svabhAvahetutva svavacanasya ca kAryahetutva kalpitamiSTam, na vAstavam / abhiprAyakAryatvaM ca vAstavameva zabdasya / tatastadiha na gRhyate / 6. A arthadhaTana egya nathI. AnuM kAraNu Ama che : [ e dhyAnamAM rahe ke ] ahIM [ "zazI cadra nathI ' jevA pakSanI pratItinirAkRtatA ane "anumAna pramANa nathI" jevA pakSanI svavacanavidhatA yathArtha rIte siddha karavA mATe, anukrame ] pratItine je svabhAvahetu tarIke ane svavacanane je kArya hetu tarIke rajU karAya che te [ ubhaya hetunAM, anukrame, svabhAvarUpa sAya ane kAraNarUpa sAdhya ] kalpanAthI siddha hoya te ISTa che, vAstavika [ prakAranAM ] hoya te ISTa nathI. jyAre [ ukta arthadhaTanamAM rajU thayeluM ] zabdanuM abhiprAyakAyatva te vAstavika che, tethI te ahIM dhyAnamAM levAnuM nathI. 7, kiM zai, yathADanumAnamanicchanuM dUmivAra dhUmaya na gati, tathA rIndrAbhipraayaavybhicaaritv na pratyeSyati / bAhyavastupratyAyanAya ca zabdaH prayujyate / tanna zabdasyAbhiprAyAvinAmAvitvAbhyupagapUrvakaH zabdaprayogaH / . 7. vaLI [ ukta svavacananirAkRta pakSanA saMdarbhamAM ja vAta karIe to, upayukata bIju arthaghaTana ukata pakSanI svavacanavidhitA siddha karavAmAM niSphaLa jaze tenuM vadhAre sabaLa kAraNa e ke je vyakti anumAnane [pramANa tarIke mAnavA ] nathI IcchatI te te jema dhumADAnuM agni sAthenuM vyabhicAritva svIkAravA taiyAra nathI, tema zabdanuM abhiprAya - Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAbindu sAthenuM avyabhicAritva paNa nahi svIkAre; [ ane ethI enI anumAnanA aprAmANanI pratitAne svavacanathI bAdhita nahi batAvI zakAya. ] ane zabda te bAhya vastunI bIjAne pratIti karAvavA prayojAto hoya che, ethI vikatA dvArA ] zabdanuM abhiprAya (= Azaya ke prajana) sAthenuM avinAbhAvitva (=avyabhicAritva) mAnI laIne zabdaprayoga karAya che tema kahI nahi zakAya. 8. api ca, na svAbhiyAyanivedanAya zabda uccAryate, api tu bAhyasattvapratipAdanAya / tasmAdbAhyavastvavinAbhAvitvAbhyupagamapUrvakaH zabdaprayogaH / tataH pUrvakameva byAkhyAtamanavadyam / / I 8. vaLI zabda kaMI potAnA [ sabdaprAmAyazraddhArUpa ] AzayanA nivedana athe nathI uccArAto; bAhya vastunA pratipAdana mATe uccArAya che. tethI [pAke pAye eTaluM ja kahI zakAya ke ] zabdaprayoga te [ zabdanA pitAnA ] bAhya vastu sAthenA avinabhAvitavane mAnI laIne thato hoya che. mATe [ zabdanA ka9panAsiddha kArya hetutvane viniyoga karatuM ] agAunuM [ amAruM ] arthadhaTana ja adoSa che. (52) iti catvAra: pakSAbhAsA nirAkRtA bhavanti // 53 // Ama cAra pakSAbhAsonuM nirasana karAyuM che. (53) 1. eva ca sati --- anirAkRtagrahaNenAnantaroktAzcatvAraH pakSavadAbhAsanta iti pakSAbhAsA nirastA bhavanti // 1. Ama hovAthI arthAta [ pakSanI vyAkhyAmAM sUtrakAre karelA ] "anirAkRta' zabdanA upayogathI hamaNuM kahelA cAra pakSAbhAse, ke je mAtra pakSa jevo AbhAsa utpanna kare che, [ paNa kharekhara pakSa hotA nathI, ] temanuM nirasana thAya che. (53) saMprati pakSalakSaNapadAni yeSAM vyavacchedakAni teSAM vyavacchedena yAdRzaH pakSArthoM labhyate taM dayitu vyavacchedyAn saMkSipya darzayati -- evaM siddhasya, asiddhasyApi sAdhanatvenAbhimatasya, svayavAdinA tadA sAdhayitumaniSTasya, uktamAtrasya, nirAkRtasya ca viparyayeNa saadhyH| tenaiva svarUpeNAbhimato vAdina iSTo'nirAkRtaH pakSa iti pakSalakSaNamanavayaM darzitaM bhavati // 54 / / - have pakSanI vyAkhyAnAM pada je bAbatene [pakSanA kSetramAMthI ] bAda kare che, temane baMda karatAM je pakSArtha prApta thAya te batAvavA, bAda karAtI bAbatene eka sAthe [ pharI] batAvI jAya che? Ama siddhanA, asiddha hoya te paNa je sAdhanarUpe abhimata hoya tenA, te vakhate svayaM vAdIne sAdhavAne je iSTa na hoya tenA, utamAtranA, ke nirAkRtanA viparyayathI sAdhya ( =pakSa ) [ nuM svarUpa samajavuM]. teTalAthI ja " svarUpathI abhimata, vAdIne ISTa ane anirAkRta hoya te pakSa evuM pakSalakSaNa adeSa hevAnuM darzAvAI jAya che. (54 ) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda parAthanumAna 127 1. evamityanantaroktakrameNa / siddhasya viparyayeNa viparItatvena hetunA sAdhyA draSTavyaH / yasmAdarthAt siddho'rtho viparItaH sa sAdhya ityartha: / siddhazca viparIto'siddhasya / tasmAd asiddhaH sAdhyaH / asiddho'pi na sarvaH, api tu sAdhanatvenoktasyAsiddhasyApi vipaya yeNa, svayaM vAdinA sAdhayitumaniSTasyAsiddhasya viparya yeNa, tathA uktamAtrasyAsiddhasyApi viparya yeNa, tathA nirAkRtasyAsiddhasyApi viparyayeNa sAdhyaH / 1. "Ama" eTale hamaNAM kahyA mujaba, siddhanA "viparyayathI' eTale viparIta paNAne nimitta. [ prathama to ] je bAbatathI siddha arthamAM viparItapaNuM [ jaNAtuM] hoya te bAbata sAdhya hoya tema nakakI thAya che. te siddha te asiddhane viparIta hoya che. tethI je asiddha artha hoya te sAthe. have asiddha evA paNa badhA artho sAdhya na kahevAya - je artha asiddha to hoya, paNa sAthe sAdhana rUpe paNa kaheluM hoya te sAdhya na kahevAya, paNa tethI viparIta [ arthAt asiddha kharo paNa sAdhanarUpa nahi te ] te sAdhya. vaLI sAtha kahevavA yogya asiddha arthamAM svayaM vAdIne sAdhavA mATe aniSTa evA arthane viparyaya paNuM hovAne. te mAtra ukata hovo ghaTe" evA Agrahane viSaya paNa na hoya. te rIte sAdhya nirAkRta asiddhinA viparyayarUpa paNa hovAnuM. 2. yazcAyaM paJcabhiyavacchedyai rahito'rtho'siddho'sAdhana vAdinaH svayaM sAdhayetumiSTa ukto'nukto vA pramANairanirAkRtaH sAdhyaH, sa evAsau svarUpeNaiva svayamiSTo'nirAkRtaH etaiH padairukta ityarthaH / yazcAyaM sAdhyaH sa pakSa ucyate / itizabdaH evamarthe / evaM pakSalakSaNamanabadyamiti / avidyamAnamavA doSo yasya tadanavadyam / darzita kathitam / / 2. to A pAMca bAda karavAnI bAbatathI rahita evo atha, eTale ke asiddha evo, sAdhanarUpa na hoya te, vAdIne svayaM siddha kare cheSTa, ukata kiMvA anukata ane pramANathI anirAkRta evo artha te sAdhya kahevAya. te ja vAta [ 38mA ] sUtranA "svarUpathI ja svayaM iSTa ane anirAkRta' e zabdothI kahevAI che. AvA sAya arthane "pakSa' kahe che. Ama pakSanuM lakSaNa adeSa che. jemAM deva nathI te "adoSa'. "darzAvAI jAya che ' eTale kahevAI jAya che. (54) trirUpaliGgAkhyAnaM parisamApayya prasaGgAgata ca pakSalakSaNamabhidhAya hetvAbhAsAnvantukAmasteSAM prastAva racayati trirUpetyAdinA ---- trirUpaliGgAkhyAna parArthAnumAnamityuktam / tatra trayANAM rUpANAmekasyApi rUpasyAnuktau sAdhanAbhAsaH // 55 // - trirUpaliMgAkhyAnanI carcA pUrI karIne tema ja prasaMgopAtta pakSanuM lakSaNa kahIne have hatvAbhAse nirUpavA dhAryA hoI te mATe bhUmikA racatAM kahe che : * trirUpaliMganuM kathana te parAthanumAna " ema kahyuM. have traNa rUpomAMthI eka paNa rUpanI anukti hoya to sAdhanAbhAsa, (55) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAyabiMdu 1. etaduktaM bhavati -- trirUpaliGga vaktukAmena sphuTa tadvaktavyam / evaM ca tat sphuTamukta bhavati yadi tacca tatpratirUpakaM cocyate / heyajJAne hi tadviviktamupAdeyaM sujJAta bhavatIti / / 1. [ A sUtra racavA dvArA sUtrakAra potAnA manane ] A Azaya kahevA mAge che : je trirUpaliMga samajAvavuM hoya to tenI skuTa rIte rajUAta karavI joIe. have tenI phuTa rajUAta tyAre thaI kahevAya jyAre tenA ( =trirUpaliMganA) svarUpa sAthe [tene bhaLatI ja, chatAM vAstavamAM ] tenAthI viruddha [evI hevAbhAsarUpa ] bAbata paNa kahevAI hoya; kAraNa ke pariharavA lAyaka bAbatanuM jJAna thAya te tene bAda karIne upAdeya bAbatanuM yathArtha jJAna thAya. 2. trirUpaliGgAkhyAna parArthAnumAnamiti prAguktam [31] / tatreti tasminsati trirUpaliGgAkhyAne parArthAnumAne satItyarthaH / trayANAM rUpANAM madhye ekasyApyanuktau / apizavdA. dadvayorapi / sAdhanasyAbhAsaH sadRza sAdhanasya, na sAdhanamityarthaH / trayANAM rUpANAM nyUnatA nAma sAdhanadoSaH / / 2. have " trirUpaliMganuM kathana te parArtha anumAna' (satra 3.1) ema agAu [ svarUpa to ] kahevAyuM. "have eTale ema che tyAre, eTale ke trirUpaliMganuM kathana te parArthanamAna [evuM lakSaNa] hovAthI. "traNa rUpimAMthI ekanI paNa anukti hoya to... - e zabdomAM "paNa" zabdathI "benI anukti paNa hoya te" e artha paNa sucavAya che. sAdhanAbhAsa' eTale sAdhanane AbhAsa kiMvA sAdhanane maLatuM eTale ke [kharekhara] sAdhana na hoya te. TUMkamAM, traNa rUpa [ paikI kaImAM paNa ] nyUnatA e sAdhanadoSa ( =hetvAbhAsa) gaNAya. (55) uktAvapyasiddhau saMdehe vA pratipAdyapratipAdakayoH // 56 // 1 liMganA trirUpanI ] ukti hoya to paNa je pratipAdya-pratipAdakanI dRSTie [ liMganA keI paNuM rUpa saMbaMdhI ] asiddhatA ke saMdeha heya to [ paNa ]. (56) 1. na kevalamanuktAvuktAvapyasiddhau saMdehe vA / kasyetyAha -- pratipAdyasya prativAdinaH, pratipAdakasya ca vAdino hetvAbhAsaH // 11. [ liMganAM traNa rUpamAMthI koInI paNa ] mAtra anukti hoya tyAre ja nahi, paNa ( temanI] ukti hovA chatAM temAMthI koInI bAbatamAM paNa ] asiddhi ke saMdeha hoya tyAre paNa hetvAbhAsa gaNAya ] "kanI daSTie [ asiddhatA ke sadeha hoya tyAre ] ? " ema [ prazna thAya, tenA anusaMdhAnamAM ] kahe che : pratipAdya eTale prativAdInI daSTie ane [ athavA ] pratipAdaka eTale ke vAdInI daSTie [ eka rUpasaMbaMdhI paNa asiddhatA ke saMdeha hoya tyAre] hetvAbhAsa gaNAya. (16) atha kasaukasya rUpasyAsiddhI saMdehe vA kiMsaMjJako hetvAbhAsa ityAha -- ekasya rUpasya dhami saMbandhasyAsiddhau saMdehe vA'siddho hetvAbhAsaH // 57 // have "mA eka rUpanI asiddhatA ke te viSe saMdeha hoya tyAre kayA nAmane hetvAbhAsa thAya ?' e [ prazna ]nA anusaMdhAnamAM kahe che : Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parAthanumAna 129 dhamisaMbaMdharUpI eka rUpanI asiddhi ke saMdehane prasaMge asiddha" hevAbhAsa, (57) __ 1. ekasya rUpasyeti / dharmiNA saha sambandhaH dhami saMbandhaH / dharmiNi sattva hetoH / tasyAsiddhau saMdehe vA asiddhasaMjJako hetvAbhAsaH / asiddhatvAdeva ca dharmiNyapratipattihetuH / na sAdhyasya, na viruddhasya, na saMzayasya heturapi tvapratipattihetuH / na kasyacidataH pratipattiriti kRtvA / ayaM cArtho'siddhasaMjJAkaraNAdeva pratipattavyaH // 1. "dhamisaMbaMdha" eTale dhamI sAthe hetune ] saMbaMdha; arthAta dhamImAM hetunuM astitva. tenI asiddhi ke saMdehane prasaMge "asiddha' nAmane hevAbhAsa kahevAya [ hetunuM dhamamAM astitva ] asiddha hovAthI ja [te, ] dhamI viSe [ sAdhyanI ] apratIti hetu bane che -[ arthAta ] te dhamI viSe na sAdhyane astitvanI pratItine, na to [ tenAthI viruddha dhama[nA astitvanI pratIti ke na [ sAdhyanA ] saMzayane hetu thAya che; mAtra apratItine ja hetu hoya che - kAraNa ke emAMthI kazAnI pratIti thatI nathI. A vAta te [ A hetvAbhAsane mATe ] "asiddha' evI [ anvatha ] saMjJA karI hovAthI ja samajAI jAya che. (5) udAharaNamAha -- yathA - anityaH zabda iti sAdhye cAkSuSatvamubhayAsiddham // 58 // udAharaNa Ape che: jema ke - " zabda anitya che' e sAdhya hoya tyAre cAkSuSapaNuM ubhaya mATe asiddha che. (58) 1. vasya nitya lyaniviriTe rAtre rAdhe rAdhupuravaM jamagharavuM zabde dvayorapi vAdiprativAdinorasiddham // 1. "zabda anitya che " eTale ke anityatvaviziSTa zabda sAdhya hoya tyAre cAkSuSapaNuM eTale ke cakSustrApaNuM te vAdI ane prativAdI e baMnenI daSTie asiddha che. (58) cetanAstarava iti sAdhye sarvatvagapaharaNe maraNaM prativAthasiddha, vijJAnendriyAyunirodhalakSaNasya maraNasyAnenAbhyupagamAttasya ca taruSvasaMbhavAt // 59 // vRkSa cetanarUpa che ? e sAdhya hoya tyAre tenI badhI chAla utaraDI nAkhatAM thatuM maraNa" e [ hetu ] prativAdI mATe asiddha che; kAraNa ke te to vijJAna-indriya-AyuSanA nidharUpa maraNane ja svIkAre che; ne tene vRkSa vize saMbhava nathI. (59) 1. cetanAstarava iti tarUNAM caitanye sAdhye / sarvAM tvak sarvatvak / tasyA apaharaNe sati maraNa digambarairupanyastaM prativAdino bauddhasyAsiddham / .. nyA. bi. 17 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nyAyabindu 1. "vRkSo cetanarUpa che ' eTale ke vRnuM caitanya atre sAdhya che. [ tenI siddhi mATe ] "vRkSonI badhI chAla utaraDI nAkhatAM thatuM maraNa" digaMbare vaDe [ hetu tarIke ] rajU karAyuM che; te bauddha prativAdInI daSTie asiddha che. 2. kasmAdasiddhamityAha -- vijJAnaM cendriyaM cAyuzceti dvndvH| tatra vijJAna cakSurAdijanitam / rUpAdivijJAnotpattyA yadanumita kAyAntarbhUta cakSurgolakAdisthita rUpa tadindriyam / Ayuriti loke prANA ucyante / na cAgamasiddhamiha yujyate vaktum / ataH prANasvabhAvamAyuriha / teSAM nirodho nivRttiH / sa lakSaNa tattvaM yasya tattathoktam / tathAbhUtasya maraNasyAnena bauddhana pratijJAtatvAt / 2. " kema asiha che?" tene uttara "vijJAna.." ityAdi zabdothI Ave che. temAM vijJAna te cakSu vagerethI je janme che. jyAre indriya te kAyAnI aMdara AMkhanA DoLA vageremAM raheluM rUpasidhabhUtadravya che; [ te pratyakSa nathI, paNa ] tenuM anumAna rUpAdinA vijJAnanI utpattine AdhAre thAya che. AyuSa eTale temAM jene [ pAMca ] prANuM kahe che te . [ AyuSanI bauddha AgamamAM judI vyAkhyA ApelI che, paNa vAdI-prativAdI e ubhayane siddha hakIkatonA ja AzrayavALA vAdamAM ] Agamasiddha vyAkhyA kahevI yogya nathI. tethI ahIM [vAdamAM ] AyuSane prANusvarUpa kahela che. te A vijJAna, indriya ane prANane nirodha eTale ke temanuM nivavuM e ja maraNanuM lakSaNa eTale ke tattva che ema bauddhanuM maMtavya che. 3. yadi nAmaivaM, tathApi kathamasiddhamityAha -- tasya ca vijJAnAdinirodhAtmakasya taruvasaMbhavAt / sattApUrvako nirodhaH / tatazca yo vijJAnanirodha taruvicchet sa kathaM vijJAna necchet / tasmAd vijJAnAniSTenirodho'pi neSTastaruSu / 3. [dAca koI pUche: ] "prativAdIne A mata hovAthI vAdIe rajU karele hetu asiddha kaI rIte kare ? " Ane uttara e ke evA vijJAnAdinA nirodharUpa maraNane vRkSomAM saMbhava nathI. [ema kema te samajIeH ] koI paNa vastune [ amuka sthaLe ] nirodha thavA mATe agAu [te sthaLe te vastunuM ] astitva hovuM ghaTe. eTale jo [ prativAdanI maraNanI vyAkhyAne anusarIne) vAdI, vRkSamAM vijJAnane nirodha hovAnuM mAnavA taiyAra thAya te pachI vRkSamAM [ nAza pUrve ] vijJAnanA astitvane paNa vAdI kaI rIte nakArI zake? [ paNa vRkSomAM vijJAna vagerenuM astitva anubhavagamya na hoI vAdI te svIkArI zake tema nathI.] te jo vijJAnanuM astitva mAnavAnuM iSTa na gaNI zakAtuM hoya te pachI tene vRkSomAM nirodha mAnavAnuM paNa ISTa na gaNAya, [ ne tethI te zAstrIya svarUpanuM bharaNa paNa vRkSamAM svIkArI na zakAya.]. 4. nanu ca zoSo'pi maraNamucyate / sa ca taruSu siddhaH / satyam / kevalaM vijJAnasattayA vyApta yanmaraNa tadiha hetuH / vijJAnanirodhazca tatsattayA vyApto, na zoSamAtram / tato yanmaraNa hetuH tattarudhvasiddham / yattu siddha zoSAtmaka tadahetuH / 4. [vAdI A dalIla sAme bacAva kare che: ] "zASane paNa maraNa kahevAmAM Ave che; ne te te vRkSamAM siddha ja che [to pachI maraNarUpa hetu siddha kaI rIte kahevAya ? ] " [ Ane uttaraH zeSa e paNa baraNa kahevAya che e ] sAcuM, paNa ahIM to hetu tarIke tenuM ja Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariSada : parArthonumAna 15 maraNa ullekhI zakAya ke jenI agAu vijJAnanI sattA hoya; ane vijJAnanirodha-rUpa maraNa ] ja [ pU] vijJAnanI sattAthI vyApta hoya che, zeSamAtrarUpa maraNa] nahi. eTale hetu tarIke kAma lAgI zake tevuM maraNa vRkSamAM asiddha che, jyAre je zeSAbhaka maraNa siddha che te heturUpa nathI. 5. digambarastu sAdhyena myAptamavyApta vA maraNamavivicya maraNamAtraM hetumAha / tadasya vAdino hetubhUtaM maraNa na jJAtam / prativAdinastu jJAtamato'siddham / yadA tu vAdino'pi jJAtaM tadA vAdino'pyasiddha syAditi snAya: I 5. [ ahIM pRthakkaraNa karatAM samajAya che ke] digaMbara vAdIe sAdhya (=vijJAnAdi. rUpa caitanya)thI vyApta maraNa (eTale ke vijJAnAnniA nirodharUpa maraNa) ane sAthI avyApta maraNa (= mAtra zeSarUpa maraNa) - e baMnenuM judApaNuM dhyAnamAM lIdhA vagara marajImAtrane hetu tarIke kahyuM che. eTale A vAdIne dhamImAM [ sAcA ] heturUpa maNane nizcaya thayela nathI. zeSarUpa maraNa vRkSomAM anubhavAtuM hoI vAdIe [ tAvi maraNanA ] ajJAnathI [e] zeSarUpa maraNane [ liMgabhUta maNirUpe ] siddha mAnyuM che; jyAre prativA dIne te [tavika maraNanI ] khabara hovAthI, [ vakSemAM maraNarUpa hetu] asiddha jaNAya che. ane je vAdIne [kharI vAta ] samajAya te tene pitAne paNa prativAdInI jema vRkSomAM viziSTa maraNarUpa hetu ] asiddha ja lAge. A nyAye [ ukata sthaLe "asiddha hetvAbhAsa kahela che.] (59) acetanA : sukhAdaya iti sAdhya utpattimattvamanityatvaM vA khAlayasya svayaM vinodim 60 || sukhAdi acetana che? evA sApya mATe utpattimatva ke anityatva [-rUpa heta] svayaM sAMkhya vAdI mATe asiddha che. (6) 1. acetanAH sukhAdaya iti / sukhamAdiyeSAM duHkhAdInAM te sukhAdayaH / teSAmacaitanye sAdhya utpattimattvamanityatva vA liGgamupanyastam / 1. "sukhAdi eTale sukha, duHkha ane anya. temanA acaitanyane siddha karavA [ sAMkhya vAdI] utpattimatva ke ayitva e liMga rajU karyuM che. temanuM parArthAnumAna nIce mujaba goThavI zakAya: ] 2. ya utpattimanto'nityA vA te na cetanAH, yathA rUpAdayaH / tathA cotpattimanto'nityA vA sukhAdayastasmAdacetanAH / 2. je utpattivALA ke anitya hoya te cetana hotA nathI; jema ke rUpa vagere; ane te rIte sukhAdi utpattivALA ke anitya che; mATe te acetana che. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamanDa 3. caitanyaM tu puruSasya svarUpam / atra cotpattimattvamanityatvaM vA paryAyeNa hetuna yugapat / tacca dvayamapi sAMkhyasya vAdineo na siddham / 131 3. [ e yAda rahe ke sAMkhya mate ] caitanya teA puruSanu svarUpa che, [ prakRtinuM nahi.] ahI utpattimattva ke anityatva te ekabIjAnA vikalpe heturUpe rajU thayeluM gaNavAnu che; aMte eka sAthe nahi. have te baMne, [ parArthAnumAna rajU karatA ] sAMkhya vAdIne mATe [ peAtAnA zAstra pramANe ] asiddha [ dharmAM ] che. 4. parArtho hi hetUpanyAsaH / tena yaH parasya siddhaH sa heturvaktavyaH / parasya cAsata utpAda utpattimattva, satazca niranvayo vinAzo'nityatvaM siddham / tAdRza ca dvayamapi sAMkhyasyAsiddham / 4. have hetunI rajUAta, paraM ( =prativAdI ) mATe hoya che. tethI je hetu prativAdInI dRSTie siddha hoya te ja rajU karAya. have [ A dAkhalAmAM bauddha ] prativAdIne mate je [sathA ] asat hoya tenI utpattirUpa utpattimattva ane satanA nir-vinAzarUpa anityatva e ane siddha che. paNu ane te prakAre sAMkhya vAdIne mate, [ temanA satkAya vAdanA siddhAMtane lIdhe, ] asiddha che. 5. ihApyanityatvAtpattimattvasAdhanAjJAnAt vAdinA'siddham / yadi tvanityatvAtpattimattvayoH prAmANyaM vAdineo jJAta sthAt, tadA vAdino'pi siddha syAt / tataH pramANAparijJAnAdida vAdinA'siddham // 5. ahIM paNa anityatva ke uttpattimattva e dharmAne sAdhI ApanAra hetunA ajJAnane lIdhe [ ja ] te dharmAM vAdI mATe asiddha che. tene badale jo [prativAdIne abhipreta svarUpanAM ] anityatva ane utpattimattvanu pramANabhUtapaNuM vAdInI buddhimAM UtarI jAya te te vAdI mATe paNa siddha bane; [ne teA ukta hetu asiddha na rahetAM yathAtha' hetu bane. Ama [A kha'ne hetune sthApanArA ] pramANanA barAbara jJAnanA abhAve ja A hetu vAdI mATe asiddha gaNAya. [ eTalA pUratuM, prAmANikatAnI dRSTie e hetu vAdIthI rajU karI zakAya nahi. ] ( * ) saMdigdhAsiddha N darzayitumAha tathA svayaM tadAzrayaNasya vA saMdehe'siddhaH // 61 // have saMdigdhAsiddha' batAvatAM kahe che: te rIte svayaM [ hetunA] ke tenA AzrayaNanA sadeha-prasage paNa 'asiddha' [ hetvAbhAsa ] . ( 61 ) 1. svayamiti hetorAtmanaH sadehe'siddhaH / tadAzrayaNasya veti tasya hetorAzrayaNa AzrIyateSsminheturityA zrayaNa hetorvyatirikta AzrayabhUtaH sAdhyadhamI manAte / tasyAzrayaNasya sadehe sadigdhaH || kathyate / tatra hi heturvartamAna Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paDhi : parArthAnumAna 133 1. 'svaya'' eTale hetunA potAnA viSe sa dehane prasa'ge, athavA teA tenA AzrayaNu viSenA [ saMdeha-prasaMge ] 'asiddha' hetvAbhAsa kahevAya. [ mULamAM 'azrayaNu' zabda Ja + zri dhAtu parathI banyA che; ethI ] 'AzrayaNu' eTale jemAM hetune Azraya levAya te; arthAt hetuthI judA evA, [ anumitinA] AzrayarUpa sAdhyadhI. temAM rahelA hetuneA [ sAdhyanA ] sAdhana tarIke Azraya levAya che. mATe [ tene 'AzrayaNa' kahe che ]. te! te AzrayaNanA viSe saMdeha hoya tyAre paNa sadigdhAsiddha hetvAbhAsa kahevAya. (61) AtmanA saMdidyamAnamudAhatu mAha yathA samidhAtindraH || 62 // bASpAdibhAvena saMdidyamAno bhUtasaMghAto'gnisiddhAvupadizyamAnaH [upara kahelA e prakAramAMthI hetu ] pote ja jyAM sahune viSaya hoya tenA udAharaNarUpe kahe che jema ke - bASpAdi tarIke sadigdha lAgatA bhUtamaghAta agninI siddhi mATe rajU karAya teA te sa MdigdhAsiddha. (62) 1. yayeti / bASpa Adiryasya sa bASpAdiH / tadbhAvena bASpAditvena saMdihyamAnA bhUtasaMghAta iti bhUtAnAM pRthivyAdInAM 'sa'ghAta' samUhaH / 'agnisiddhau' agnisiddhyarthamupAdIyamAno'siddhaH / 1. bASpAdi tarIke eTale bASparUpe A [ tevA ] anya koI rUpe. 'bhUtasa dhAta' eTale pRthvI vagere bhUtanA samudAya. jo bASpa (=varALa) vagere rUpe sa Mdigdha lAgatA bhUtasamudAyane agninI siddhi mATe rajU karavAmAM Ave te te asiddha hetvAbhAsa kahevAya. 2. tanunata mati yadA dhUmo'pi bASpAditvena saMdigdho bhavati tadA'siddhaH, gamakarUpAnizcayAt / dhUmatayA nizcito vahnijanyatvAdgamakaH / yadA tu saMdigdhastadA na asiddhatAkhyo doSaH // gamaka iti -- 2. kahevAnA bhAva AvA che: jyAre kayAMka kharekhara dhumADo hoya chatAM tene viSe varALa vagerenA saMdeha thAya tyAre te hetu paNa asiddha kahevAya; kAraNa ke [sAdhyA ] bedha karAve tevA tenA [ dhUmarUpa] svarUpane nizcaya thayA hotA nathI, jyAre te dhumADArUpe nizcita thaye hoya tyAre [ja ] te agnijanya hovAthI [ agnirUpa sAdhyanA ] sAdhaka bane che, paNa jyAre [ tenuM peAtAnuM svarUpa ja ] saMdigdha hoya tyAre [tenA astitvanA anizcayane lIdhe ] sAdhaka banatA nathI, ne tethI asiddha' nAmanA dveSa thAya che, (62) AzrayaNA siddhamudAharati yatheha nikuJje mayUraH kekAyitAditi // 63 // AzrayAsiEnuM udaharaNa Ape che: jema ke A niku MjamAM mArI che; kAraNa ke [ tyAM ] kekArava [sabhaLAya] che." ( 63 ) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nyAyAbindu 1. yatheti / iha nikuJja iti dhmii| parvatoparibhAgena tirya nirgatena pracchAdito bhUbhAgo nikuJjaH / mayUra iti sAdhyam / kekAyitAditi hetuH / kekAyitaM mayUradhvaniH // 1. nikuMja te dhama che. jyAre parvata uparano bhAga ADo laMbAyo hoya tyAre tene lIdhe DhaMkAyela pradeza te "nikuMja' kahevAya. mera ahIM sAdhya che. kekArava te hetu che. kekArava eTale merane TahUkAra. (63) kathamAzrayaNAsiddha ityAha - tapAtavijhA | dUka || A Azrayasiddha kaI sthitimAM te kahe che : tenA ApAta pradezane vibhrama thAya tyAre. (64) 1. tadApAta iti / tasya kekAyitasyApAta Agamana, tasya dezaH sa ucyate yasmAddezAdAgacchati kekAyitam / tasya 'vibhrame' vyAmohe satyAzrayaNAsiddhaH / nirantareSu bahuSu nikuJjeSu satsu yadA kekAyitApAtanikajje vibhramaH - kimasmAnnikujAtkekAthitamAgatamAhosvidasmAt iti, tdaaymaashryvisiddha ti | 1. tenA" eTale kekAravanA "ApAta pradeza eTale Agamana(=utpatti)ne pradeza, eTale ke jyAMthI kekArava Avato hoya te pradeza. te e ApAta pradeza aMge vibhrama arthAta vyAmoha (=anirNaya, saMdeha) hoya tyAre te AzrayaNasiddha hetvAbhAsa thAya. eka sAthe anekanikuMjo AvelA hoya te saMjogomAM kekAravanI utpattinA nikuMja viSe, "zuM A nikuMjamAMthI kekArava Ave ke bIjA nikuMjamAMthI" e saMdeha hoI zake. tyAre A AzrayaNasiddha hetvAbhAsa thAya. (4) dharmiNo'siddhAvapyasiddhatvamudAharati dharmyasiddhAvasyasiddho yathA --- sarvagata Atmeti sAdhye srvtroplbhymaanguNavat / 1 / dhamI nA pitAnA astitva nI asiddhine lIdhe saMbhavatA asiddhatvanuM paNa udAharaNa Ape che : dhamInI asiddhine lIdhe paNa asiddha hetvAbhAsa saMbhave ]; jema ke - AmAM sarvAgata che' evA sAdhya mATe raju karela "sarvatra upalabdha thatA guNavALA hevuM te heta. (65) 1. yatheti / sarvasmin gataH sthitaH sarvagato jyApIti yAvat / vyApitva AtmanaH sAdhye sarvatropalabhyamAnaguNatva liGgam / sarvatra deza upalabhyamAnAH sukhaduHkhecchAdveSAdayo guNA yasyAtmanastasya bhAvastattvam / na guNA guNinamantareNa vartante / guNAnAM guNini samavAyAt / niSkriyazcAtmA / tatazca yadi vyApI na bhavet , kathaM dakSiNApatha upalabdhAH sukhAdayo madhyadeza upalabhyaran / tasmAt sarvagata aatmaa| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya parika : parAthanumAna 135 1. sarva mAM gayele eTale ke rahela te savaMgata' - jene 'vyApaka " paNa kahe che. AtmAnA vyApakatva rUpa sAdhya mATe I badhe upalabdha thatA guNavALa hovuM ' te liMga che. AtmAnA sukha, dukha, IcchA, de Adi guNo sarvatra upalabdha thatA hoya che [ e hakIkatano ahIM hetu tarIke upayoga che.] have guNe guNu vagara rahe nahi; kAraNa ke guNane guNI sAthe samavAya - saMbaMdha ] hoya che. have bIjI bAju AtmA te [ gati vagere badhI ] kriyAthI rahita hoya che. te je te vyApaka na hoya te dakSiNApathamAM upalabdha thayelA sukhAdi guNe madhya-dezamAM kaI rIte upalabdha thAya? mATe AtmA sarvagata che [ ema avazyapaNe mAnavuM paDe ]. 2. tadiha bauddhasyAtmaiva na siddhaH, kimuta sarvatropalabhyamAnaguNatva sidhyet tasya, ityasiddhau hetvAbhAsaH / pUrvamAzrayaNasaMdehena dharmiNi sauMdeha uktaH / saMprati svasidro dhamyukta ityanayovizeSaH / 2. have A vAdamAM bauddha [ prativAdI ] mATe AtmA-rUpa dhamI ] ja siddha nathI te pachI "badhe upalabdha thatA guNavALA hovuMevo tene [ hetubhUta ] dhama to kyAMthI siddha thAya ? Ama [ prativAdIne mate hetune Azraya ] asiddha hovAthI [ "asiddha'] hetvAbhAsa che. pUrvanA prabhedamAM [ hetunA] Azraya viSe saMdeha hovAthI dhamI viSe saMha kahevAya che, jyAre A prakAramAM to dhamInuM pitAnuM astitva ] asiddha kahyuM che; [mAtra saMdigdha nahi.] A baMnenI bhinnatA che. 3. tadevamekasya rUpasya dharmisa baddhasyAsiddhAvasiddho hetvAbhAsaH / / 3. te A rIte, dhamI sAthe saMbaMdhita prathama rUpanI [ vividha rIte jaNAtI ] asiddhine kAraNe saMbhavato "asiddha " hetvAbhAsa [ tenA vividha prabhede sAthe samajAvAye] . (65) tathaikasya rUpasyAsapakSe'sattvasyAsiddhAvanaikAntiko hetvAbhAsaH // 66 // te ja rIte liMganA, "asapakSamAM asava" te rUpanI asiddhithI agnikAntika hetvAbhAsa, (66) 1. tathA'parasyaikasya rUpasya asapakSe'sattvAkhyasyAsiddhAvanaikAntiko hetvAbhAsaH / 1. te rIte anya eka rUpa - asapakSe asattva - nI asiddhine lIdhe anekAntiAka' hevAbhAsa kahevAya. 2. eko'nta ekAnto nizcayaH / sa prayojanamasyetyaikAntikaH / nakAnti kA'nai kAntikaH / yasmAnna sAdhyasya na viparyayasya nizcayo'pi tu tadviparItaH saMzayaH / sAdhyetarayoH saMzayaheturanaikAntika uktaH // 2. [ "anekanika' zabdanuM vizleSaNa karIe: ] eka anta te "ekAnta' arthAta nizcaya. je ekAnta eTale ke nizcayane lakSe te "akAntika" ane je atika na hoya te "anekanika'. je hetuthI sAdhya ke tenA viruddha [ dharmanA astitvane ] nizcaya na thatAM, tethI viparIta evo saMzaya thAya te anakAti hetu. Ama sAdhya ke sAdhyAbhAvanA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nyAyabindu soMzaya (='anekanta ' kravA anizcaya)nA kAraNarUpa hovAthI tene anaiAntika [ hetvAbhAsa ] kahyo che. (66) tamudAharati yathA zabdasthAnityatvAdike dharme sAdhye prameyatvAdiko dharmaH sapakSavipakSayoH sarvatraikadeze vA vartamAnaH // 67 // AnAM udAharaNa Ape che: jema ke. zabda viSe anityatva-Adi dhama sAdhya heAya tyAre prameyatvaAdi dha [rUpa hetu,] sapakSa ane vipakSa e temAM, satra athavA tA ekadezamAM, hAjara hoya che. (67) 1. yathetyAdinA / anityatvamAdiryasyAsAvanityatvAdiko dharmaH / AdizabdAdaprayatnAnantarIyakatva prayatnAnantarIyakatva nityatvaM ca parigRhyate / prameyatvamAdiryasya sa prameyatvAdikaH / AdizabdAdanityatvaM punaranityatvamamUrtatvaM ca gRhyate / zabdasya dharmiNo'nityatvAdike dharme sAdhye prameyatvAdiko dharmo'naikAntikaH / caturNAmapi hi vipakSe'sattvamasiddham / C 1. anityatva uparAMta Adi' zabdathI aprayatnAnantarIyakatva (=prayatna sAthe avinAbhAvI nahAvApaNuM ), prayatnAnantarIyakatva ( = prayatna sAthe avinAbhAvitva) ane nityatva- eTalA [ anya vaikalpika sAdhyadhame.] abhipreta che. [ te rIte ] prameyatva uparAMta * di' zabdathI [ upalAM sAdhyeAmAMnAM chellAM traNanA anusa MdhAnamAM anukrame ] anityatva, vaLI pAchuM anityata ane amUtra abhipreta che. [ teA samagra vAkayAya Ama thayeA : ] zabdarUpe dhamI viSe anityatvAdi dharma sAdhyuM hoya tyAre prameyatvAdi [ hetubhUta ] dharmAM * anaikAntika ' che; kAraNa ke cAre [ hetu]nuM vipakSamAM asattva asiddha . che. 2. tathAhi - anityaH zabdaH prameyatvAdghaTavadAkAzavaditi prameyatvaM sapakSavipayApi / 2. darekane [ prayeAgarUpe ] joie : 1. zabda anitya che; * - AmAM ' prameyatva ' rUpa hetu [ braTAdi] sapakSamAM ane [ AkAzAdi ] vipakSamAM ema temAM [satra ] vyApela che. kAraNa ke te prameya che; ghaDAnI jema ane AkAzanI jema. 3. atrayajJAnantarIyaH zabdo'nityatvAdvidyudAkAzavadghaTavaccetyanityatvaM sapazcaikadezavRtti vidyudAdAvasti nAkAzAdau vipakSavyApi - prayatnAnantarIyake sarvatra bhAvAt / 3. 2. zabda aprayatnAnantarIyaka che; kAraNa ke te anitya che; - Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parira cheH parAthanumAna 137 13s vIjaLI ne AkAzanI jema athavA to ghaDAnI jema. - AmAM anityasvarUpa hetu sapakSanA eka bhAgamAM [ ja ] (= sapakSanAM keTalAMka udAharaNomAM ja) - jema ke vIjaLI-AdimAM - che, ne [anya pakSo, jema ke ] AkAzaAdimAM nathI, ane prayatnAnantarIyaka evA [ dhaTAdi ] sarva vipakSomAM che. A 4. anityatvAtprayatnAnantarIyakaH zabdo ghaTavadvivadAkAzavaccetyanityatvaM vipakSakadezavRtti - vidyur3AdAvasti nAkAzAdau / sapakSanyApi, sarvatra prayatnAnantarIyake bhAvAt / 4. 3, zabda prayatnAnantarIyaka che; kAraNa ke te anitya che: ghaDAnI jema ke vIjaLI ne AkAzanI jema. - AmAM anityasvarUpa hetu vipakSanA ekadezamAM ja che - jema ke [ vipakSanAM ] vIjaLI ityAdi udAharaNomAM che ne [ vipakSanAM ] AkAzAdi udAharaNamAM nathI, jyAre sapakSamAM eTale ke prayatnAnantarIyaka [ dhaTAdi ] padArthomAM badhe ja jovA maLe che. 5. nityaH zabdo'mUrtatvAdAkAzaparamANuvakarmaghaTavaccetyamUrtatvamubhayaikadezavRtti - ubhayorekadeza AkAze karmaNi ca vartate / paramANau tu sapakSekadeze, ghaTAdau ca vipakSakadeze na vartate / mUrtatvATaparamANuprabhRtInAm / 5. 4. zabda nitya che. kAraNa ke te amUta che; AkAza ane paramANunI jema athavA to karma ane ghaDAnI jema. - AmAM amUrta svarUpa hetu sapakSa ane vipakSa baMnenAM keTalAMka udAharaNamAM che? [ sapakSa evA ] AkAzamAM ane [ vipakA evA ] karmamAM che. [tethI UlaTuM, sapakSanA ekadeza evA paramANumAM tema ja vipakSanA eka deza evA dhaTAdimAM [ te hetu ] nathI. kAraNa ke dhaTa, paramANu vagere mUta che[amUrta nathI. ] 6. nityAstu paramANavo vaizeSikairabhyupagamyante / tataH sapakSAntargatAH / 6. [ A cethA anumAnanA anusaMdhAnamAM eTale khulAso umeravo joIe ke] vaizeSike vaDe paramANuo nitya manAyA che; tethI temanI dRSTie ] sapakSarUpa che. [ bauddha dRSTie teo anitya manAyA hoI vipakSa gaNAze. ]. nyA. bi. 18 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 nyAyabindu * 7. ma turvidha pakSadharmasthAnaravahiMduM vipakSe ! toDanaitiwtA | 7. A cAre ya pakSadharma (= hetu)nuM [ pratyeka ] vipakSamAM [ Avazyaka evuM ] asattva asiddha che. tethI temanAmAM anekanikapaNuM che. (7) tathA kacaiva javA saMdeDanaivArita pravaI 68 te rIte A ja rUpanA saMdehanA prasaMge paNa anekAntika ja. (68) 1. yathA cAsya rUpasyAsiddhAvanai kAntikastathA asyaiva vipakSe'sattvAkhyasya rUpasya saMdehe'naikAntikaH / / 1. jema AgaLa kahyuM ke vipakSamAM asatva e ] rUpanI asiddhinA prasaMge anekanika [ hetvAbhAsa kahevAya, ] tema A ja eTale ke vipakSamAM asattva e rU5nA saMdeha vakhate paNa anekAntika ja kahevAya. (68) tamudAharati - yathA'sarvazaH kazcidvivakSitaH puruSo rAgAdimAnveti sAdhye baktRtvAdiko dharmaH saMdigdhavipakSadhyAvRttikaH // 69 // tene udAharaNathI samajAve che: jema ke - "koI vivakSita puruSa asarvajJa ke rAgAdivALe che" evA sAdhya pratye vakatRtyAdi dhama [ -rUpa hetu ] saMdigdha evI vipakSavyAvRttivALe gaNAya. (69) 1. yatheti / asarvajJa ityasarvajJatvaM sAdhyam / kazcid vivakSita iti bakturabhipretaH purUSo dharmo / rAgA Adiryasya dveSAdeH sa rAgAdiH / sa yasyAsti sa rAgAdimAniti dvitIya sAdhyam / vAgrahaNaM rAgAdimattvasya pRthaksAdhyattvakhyApanArtham / tato'sarvajJatve rAgAdimatve vA sAdhye prakRte vaktRtva vacanazaktistadAdiryasyonmeSanimeSAdeH sa vaktRtvAdiko dho'nakAntikaH / / 1. asarvajJatva e [ eka ] sAdhya che. keIka vivakSita ke vAtAne abhipreta puruSa te dhamI che. rAgAdi eTale rAgadeSa vagere. te rAgAdivALA paNuM] e bIju' sAdhya che. [ vikra95vAcaka ] "ke"nA prayogathI rAgAdimattva te judu sAdhya che tema sUcavAya che. Ama asava. jJatva ke rAgadimasta sAdhya hoya tyAre vakatRtvAdika dharma te anaikAntika hetvAbhAsa che. "vaphatatva' eTale vacanazakti. "Adi" zabdathI umeSa, nimeSa vagere dharmo paNuM sUcavAya che. 2. saMdigdhA vipakSAvyAvRttiryasya sa tathoktaH / asarvajJatve sAdhye sarvajJatva vipakSaH / tatra vacanAdeH sasvamasattva vA sadigdham / ato na jJAyate kiM vaktA sarvajJa utAsarvajJa ityanai kAntika vaktRtvam / 2. ahIM hetunI vipakSamAMthI vyAvRtti aMge saMdeha thAya che. asarvajJatva sAdhya heya tyAre sarvajJatva te vipakSa kahevAya. [ kaI paNa dhamI viSe sarvajJatva pote saMdigdha heI] Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parAthanumAna 139 sarvajJatva sAthe vacanAdinAM sarva ke asattva viSe saMdeha rahe che. AthI nizcaya (= ekAnta) sadhAtuM nathI ke vaktA [ hovAthI ukta vyakti] sarvajJa che ke asarvajJa che. Ama [ ahIM ] vakatRtva-rUpa hetu ] ekAnta( = nizcaya)ne lakSato nathI; [ mATe anaikAntika hevAbhAsa Thare che. ] ( 69 ) nanu ca sarvajJo vaktA nopalabhyate, tatkathaM vacanaM sarvajJe saMdigdham ? ata eva - 'sarvajJo vaktA nopalabhyate' ityevaMprakArasyAnupalambhasyAdRzyAtmaviSayatvena saMdehahetutvAt / tato'savezaviparyayAdvaktRtvAdeAvRttiH saMdigdhA // 7 // [ ahIM koIne sahaja pUchavAnuM mana thAya ] "sarvajJa evA vaphatAnI [ kyAMya] upalabdhi thatI nathI, to pachI sarvajJa vyakti viSe vacana [ saMbhave tevA ] saMdehane avakAza ja kyAM che?" [ tene javAba] A [ nIce batAvelA ] kAraNathI ja : sarvajJa vaktA upalabdha thato nathI' - A prakAranI anupalabdhi adazyAtamaviSayaka hoI saMdehanA kAraNarUpa hoya che; tethI asavAnA viparyayamAMthI vakatRtvAdinI vyAvRtti saMdigdha hoya che. (70) 1. 'sarvajJo vaktA nopalabhyate ' ityevaM prakArasyaiva jAtIyasyAnupalabhbhasya sadehahetutvAt / kuta ityAha / adRzya AtmA viSayo yasya tasya bhAvo'dRzyAtmaviSayatva tena sadehahetutvam / vato'dRzyaviSayo'nupalambhaH sadehahetuna nizcayahetusatato'sarvajJavipakSAtsarva jJAd vaktRtvAryAvRttiH te phighA | 1. "sarvajJa vakatA upalabdha thatA nathI evA prakAranI anupalabdhi saMdehanA kAraNarUpa hoya che. "kema?" e praznano javAba [ sUtramAM] Apyo che [ te joIe :] adazya evo [ anyane] AtmA jene viSaya che te "adazyAtmaviSayaka" kahevAya, ene kAraNe [ A anupalabdhi ] saMdehanuM kAraNa bane che. AvuM eTalA mATe ke [ agAu anupalabdhirUpa hetunI carcAne prasaMge spaSTa kareluM tema] je anupalabdhine viSaya adazya hoya te anupalabdhi saMdehane hetu hoya che, nizcaya hetu nahi. [ mAtra dazyAnupalabdhi ja asakvanizcaya karAve che. ] tene lIdhe asarvajJanA vipakSa evA sarvajJamAMthI vakatRtvAdi [ -rUpa hetu ]nI vyAvRtti saMdigdha rahe che. (70) __ vaktRtvasarvazatvayovirodhAbhAvAcca yaH sarvajJaH sa vaktA na bhavatItyadarzane'pi vyatireko na sidhyati / sa dehAt // 71 // vaLI, "je sarvajJa te vaktA na hoya evuM dazana bhale na thAya, chatAM [vakatRtva ane sarvajJatva vacce svabhAvabhUta virodha mAnIne] vyatireka siddha karavAnuM paNa, vakatRtva ane sarvatva vacce [ tevA ] virodhanA abhAvane kAraNe, banI zakaze nahi; kAraNa ke sadeha rahe che. (71) Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyamindu 1. nAnupalambhAt sarvajJe vaktRtvamasadmaH api tu sarvajJatvena saha baktRtvasya virodhAt / etamna / sarvajJatvavaktRtvayorvirodho nAsti / virodhAbhAvAcca kAraNAd vyatireko na sidhyatIti saMbandhaH / 140 1. [ kadAca pUrva`pakSa svapakSasiddhi mATe Ama he : ] " ame kAMI [ sarvajJamAM vakatRtvanI ] anupalabdhine AdhAre nahi, paNa sattatva sAthe vakatRtvanA [ svabhAvabhUta ] virAdhane AdhAre sana viSe vakatRtva asat hovAnu kahIe chIe." A vAta paNa kharekhara nathI; [ kAraNa ke ] sattatva ane vaktRtvanA vizeSa jaNAtA nathI. vireAdhanA abhAvane kAraNe vyatireka siddha karavAnuM banI zakaze nahi' evA [ sUtranA vAkyane] anvaya che. * 2 vyAptimanta vyatirekaM darzayati yaH sarvajJa iti / sAdhyAbhAvarUpaM sarvajJatvamanUdya sa vaktA na bhavatIti sAdhanasya vaktRtvasyAbhAvo vidhIyate / tena sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve niyatatvAt sAdhanAbhAvena vyApta ukta iti / 2. [ pUrva`pakSane pruSTa evA ] vyAptivALA vyatireka ' je savajJa hAya te vaktA na hoya? e vAkayamAM kahevAyA che. temAMnA ' je sajJa hAya' e zabdomAM mULa [ anvayavyaptinA asava navarUpa ] sAjyanA abhAvanA eTale ke sarvAMnatvane anuvAda karIne, * te vaktA na hAya' e zabdomAM [ anvayavyAptinA ] vakatRtvarUpI hetunA abhAvanuM (= avakatRtvanu' ) vidhAna karavAmAM AvyuM che. Ama sAdhyAbhAva te sAdhanAbhAva viSe niyatapaNe sabad hAI tenAthI vyApta kahevAyA che. 3. vyAptimAnIdRzo vyatireko virodhe sati vaktRtva sarvajJatvayoH sidhyet / na cAsti virodhaH / tasmAnna sidhyatIti / kuta ityAha saMdehAt / yato virodhAbhAvaH tasmAt saMdehaH / saMdehAdvyatirekAsiddhiH // 3. have Ave vyAptivALA vyatireka, jyAre vaktRtva ane sattata vacce [ sva. bhAvabhUta] virAdha hoya tyAre, [ jarUra] siddha thAya. paNa e baMne vacce [ evA ] virAdha tA che nahi. tethI [e vyatireka] siddha thatA nathI. ema kema ?' teA [ kahe che ] : 'kAraNa ke sadeha rahe che. ' [ arthAt ] virodhAbhAva che, mATe sadeha che, te saMdehane lIdhe vyatireka asiddh rahe che. ( 71) .. kathaM virodhAbhAvaH 1 dvividho hi padArthAnAM virodha : // 72 // [ prazna : ] virAdhAbhAva kema ?'' [ AnA uttara ApavA virodhanuM zAstra spaSTa kare che : ] " kAraNa ke padArthAnA virodha dvividha heAya che. (72) 1. hIti yasmAdvividha eva virodho nAnyaH tasmAnna vaktRtvasarva jJatvayorvirodhaH || 1. kAraNa ke virodha e ja prakAraneA heAya che, anya koi prakArane nahi. [ ane e emAMthI eka paNa prakAranA virodha vatRtva ane sattatva vacce lAgu paDatA nathI, ] tethI vaktRtva ane sAtva vacce virAdha nathI. (72 ) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parArthonumAna 141 kaH punarasau dvividho virodha ityAha -- avikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAdvirodhagati : // 73 // "te virodha dvividha kaI rIte?" - [ AnA uttaramAM tene prathama prakAra] kahe che? avikala kAraNavALo [ ane tethI] astitva dharAvato [ kaI padArtha] anya [ padArtha nA bhAvanA saMdarbhamAM abhAvane pAme tyAre [te be ne vacce virodhano baMdha thAya che. (73) 1. avikalakAraNasyeti / avikalAni samagrANi kAraNAni yasya sa tthoktH| yasya kAraNavaikalyAdabhAvo, na tasya kenacidapi virodhagatiH / tadarthamavikalakAraNagrahaNam / 1. "avikala' eTale samagra. [ astitva dharAvatA padArtha mATe ] "avikala kAraNavALo" evuM vizeSaNa vAparIne kahevA e mAge che ke je padArthane abhAva [ anyanA astitva mAtrane AbhArI na hotAM ] kAraNanI vikalatA ( = asamagratA)ne AbhArI hoya, tenA kaI paNa padArtha sAthenA virodhane bodha thato nathI. 2. nanu ca yasyApi kAraNasAkalyaM tasyApi nivRttizzayA kenacidapi katum / tatkuto virodhagatiH ? eva tahiM avikalakAraNasyApi yatkRtAtU kAraNavaikalyAdabhAvaH tena virodhagatiH / 2. [ ahIM koI avazya pUchaze ] " paNa jenAM sakaLa kAraNo hoya tevA kAryane te kaI paNa abhAvagrasta na karI zake tenuM zuM ? ne [ je tene abhAva ja na saMbhave ] to pachI [ tenA anya sAthenA ] virodhane khyAla paNa kaI rIte Ave ?" [ AnuM samAdhAna karIe ? ] tamAruM kahevuM ema hoya te [ene khoTuM to nahi kahI zakAya; paNa amAruM kahevAnuM eTaluM ja che ke ] padArtha [ Ama bIjI rIte te ] avikala-kAraNavALo ja hoya, tema chatAM je [ anya ] padAthe UbhI karelI kAraNanI vikalatAne kAraNe pelA padArthane abhAva sadhAto hoya tenI sAthenA tenA virodhane bodha thAya che. 3. tathA ca sati yo yasya viruddhaH sa tasya kiMcitkara eva / tathA hiM - zItaspaza sya janako bhUtvA zItaspantirajananazakti pratibandhan zItaspaza'sya nivartako viruddhaH / tasmAddhetuvaikalya. kArI viruddho janaka eva nivartyasya / sahAnavasthAnavirodhazcAyam / tato viruddhayArekasminnapi kSaNe sahAvasthAna parihartavyam / dUrasthayAvirodhAbhAvAcca nikaTasthayoreva nivartyanivartakabhAvaH / (prastuta viSedha te tatvataH kAya kAraNabhAvane ja prakAravizeSa ;) 3. AmAMthI e vAta phalita thAya che ke je jene virodhI hoya te tenI upara kazIka asara to paDe ja che, te A rItanIH [uSNasparza ane zItasparzanuM udAharaNuM laIne vAta karIe te ] virodhI [ evo usNasparza te gItasparzanA saMparkamAM Ave tyAre prathama ] Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nyAyabindu zItasparzane utpanna karanAre thaIne, anya zItapazane janmAvavAnI tenI ] zaktine rokIne [ chevaTe ] zItasparano nivataMka bane che. eTale virodhI padArtha nivartanArA padArthanA kAraNanI vikalatA sAdhanAro [ hoI, prathama kSaNe ] te padArthane utpanna karanAru kAraNa [ -dhaTaka ja banI rahe che. vaLI [ AnA anusaMdhAnamAM spaSTa karavuM joI e ke] A sahAnavasthAnarUpa ( = viruddha dharmo eka sAthe na rahI zake tevo) virodha che eTale viruddha dharmonuM eka paNa kSaNa saha-avasthAna mAnavAne avakAza nathI. [ ahIM eTaluM spaSTa karavuM joIe ke ] ekabIjAthI dUra rahelA dhamenI vacce virodha saMbhavato na hoI nikaTa rahelA viruddha dharmo vacce ja nivalyanivakabhAva -rUpa virodha ] saMbhavI zake. 4. tasmAdyo yasya nivartakaH sa ta, yadi para, tRtIye kSaNe nivarta yati / prathame kSaNe sannipatannasamarthAvasthAdhAnAyogyA bhavati / dvitIye viruddhamasamartha' karoti / tRtIye tvasamathe nivRtta taddezamAkrAmati / 4. Ama [ virodhI anya para kazI asara pADIne ja teno nivaka banato] hovAne lIdhe, je bhAva anya bhAvane nivataka hoya che te bahumAM bahu to (=vahelAmAM vahelA) trIjI kSaNe tene nivRtta kare che; [ te A rIte : virodhI] pahelI kSaNamAM [ anya padArthanA ] saMparkamAM AvatI vakhate [te padArthamAM svasadaza kSaNanI utpatti mATe ] asamartha evI avasthAnuM AdhAna karavA mATe [ ja ] yogya (= samartha) hoya che. bIjI kSaNamAM te viddhane asamartha kare che. trIjI kSaNa, ke jyAre asamartha [evo zItasparza ] nivRtta thAya che tyAre [ uSNasparza pate ] te sthAna para kabajo jamAve che. 5 tatrAlAko gatidharmA krameNa jalataraGganyAyena dezamAkrAman yadA'ndhakAranirantaramAlokakSaNaM janayati, tadA''lokasamopavartinamandhakAramasamartha janayati / tato'sAmarthya tasya; yasya smiipvaalokH| asamartha nivRtte taddezo jAyata Aloka ityevaM krameNAleokenAndhakAro'paneyaH / tathoSNaspazena zItasparzo nivartanIyaH / (dvividha AlekanA aMdhakAra sAthenA virodhanuM daSTAMta :) 5. A sthitimAM, [ aMdhakArane nivavanArA gatizIla prakAzanA ane tyAM ja utpana thanAra prakAzanA vyApArane tapAsIe to : ] gatizIla hoya te prakAza kramaza: pANInA taraganA nyAye koI sthaLa para AgaLa vadhatAM, jyAre aMdhakAra pachI tarata AvatI prakAzanI kSaNa janmAve che, tyAre [ prathama to ] petAnI najIka AvelA [ anya a dhakAra-kSaNa janmAvavA ] asamartha evA aMdhakArane janmAve che. eTale je aMdhakAranI najIkamAM prakAza [ pa ] hoya te [ ja ] aMdhakAramAM asAma" upanna thAya che. asamartha evo adhakA2 nivRtta thAya che, tyAre prakAza te sthAna grahaNa kare che. Ama prakAza kema karIne [4] aMdhakArane dUra karavAne. te rIte [ ja] uNasparza zItasparzane nivArI zake. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parArthonumAna 143 6. yadA tvAlokastatraivAndhakAradeze janyate tadA yataH kSaNAdandhakAradezasyAlokasya janakaH kSaNa utpadyate tata evAndhakAro'ndhakArAntarajananAsamartha utpannaH / tato'samarthAvasthAjanakatvameva nivartakatvam / 6. have, jyAre prakAza aMdhakAranA pradezamAM ja utpanna karAtuM hoya tyAre je kSaNamAMthI aMdhakAranA [ ja ] pradezamAM mUta thanAra prakAzane janma ApanAra kSaNa utpanna thAya che, te ja kSaNamAMthI anya aMdhakArane janmAvavA asamartha evo aMdhakAra pinna thayA hoya che. eTale [prakAzanuM, aMdhakAramAM anya aMdhakAra utpanna karavA mATe ] asamartha evI avasthA janmAvavApaNuM te ja [ tenuM aMdhakAra pratyenuM ] nivakapaNuM samajavuM. 7. atazra smina laLe nanataMtaskRtI phaLe nivRttI vijo, Ti zomaM nivate | 7. ane AthI [ prakAza Adi virodhI, aMdhakAra-Adine ] je kSaNamAM utpanna kare che te kSaNathI, vahelAmAM vahele, trIjI kSaNe [ aMdhakAra-Adi viruddha padArtha nivaDe che. 8. janyajanakabhAvAcca saMtAnayorvirodho na kSaNayoH / yadyapi ca na saMtAno nAma vastu, tathApi satAnino vastubhUtAH / tato'yaM paramArthaH -na kSaNa yorvirodhH| api tu bahUnAM kSaNAnAm / yataH satsa dahanakSaNeSa pravRtA api zItakSaNA nivRttidharmANo bhavantIti santAnayonivayaM niva. vartakatvanimitte ca virodhe sthite, sarveSAM paramANunAM satyapyekadezAvasthAnAbhAve na vizedha itaretarasaMtAnAnivartanAtteSAm / (kSaNasaMtati vacce ja prastuta viradhInI pAramArthika sattA ) 8. [ upara varNavyuM tema koIpaNa be kSA vacce virodhasaMbaMdha nahi paNa ] janyajanakabhAva hevAne lIdhe virodha be kSaNo vacce nahi paNa be saMtAne ( = kSaNaparaMparAo ) vacce ja hoya che. jo ke saMtAna e kaI vAstavika padArtha nathI hoto, to paNa e saMtAnamAMnI kSaNo te vAstavika ja hoya che. [ eTale saMtAnano artha " aneka kSaNonI hAramALA' evo samajIne ukta virodha ghaTAvI zakAze. tethI tAtvika rIte Ama kahI zakAyaH be kSaNa vacce virodha hetuM nathI. paraMtu aneka kSaNo vacce virodha hoya che. [ dA. ta.] agni (ke uSNatA)nI kSaNe pravarte che tyAre zItakSaNo [ agAuthI ] pravRtta hovA chatAM paNa nivRttirUpa svabhAvavALI jovA maLe che te ja batAve che ke [ zItakSaNasaMtAna ane uNakSaNasaMtAna e be ] saMtAne vacce nityanivartakabhAva hovAnI rUe virodha avazya che? jyAre [ anya sahAvasthAna na karatI kSaNasaMtatio evI paNa che ke jemanI vacce nityanivakabhAva na hoI virodha hovAnuM paNa na kahI zakAya; dA. ta.] paramANuo [ ekabIjAne AghAta pahoMcADI zake tevA arthAta mUta hoI ] eka ja sthAnamAM koI paNa be paramANu saha-avasthAna karI zakatA nathI, tema chatAM [sahaavasthAna na karavAnI bAbatamAM temane maLatA AvatA prakAza ane aMdhakAranI vacce hoya che te ] virodha temanI vacce hote Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nyAyabindu nathI, kAraNa ke ekabIjAnA saMtAnane nivartAvavApaNuM temanAmAM hetuM nathI. [ A ja batAve che ke virodha e paNa svataMtra padArtha che, ne te je be kSaNaparaMparA vacce saMbhave te be vacce ja nityanivakabhAva hoya che, anya vacce nahi.] 9. gatidharmA cAloko yo dizamAkAmati taddivartino virodhisatAnAnivartayati / tato'pavarakaika - dezasthA pradIpaprabhA'ndhakAranikATavartinyapi nAndhakAra nivartayati / andhakArAkAntAyAM dizyAlokakSaNAntarajananAsAmarthyAt / (prakAza dvArA thatA aMdhakAraeNkarazanA nivanano khulAso ) 9. gatirUpa svabhAvavALe prakAza je dizAmAM AgaLa vadhe che te dizAmAM rahelA vireAdhI [ evA aMdhakAra ]nA saMtAnane aTakAve che. tethI oraDAnA eka bhAgamAM rahelI dIvAnI prabhA [anya dizA ke dezanA ] aMdhakAranI nikaTa hovA chatAM te ] aMdhakArane aTakAvatI nathI, kAraNa ke aMdhakArathI chavAyelI [ anya ] dizAmAM [ gati karIne] anya prakAzakSaNa janmAvavAnI zakti te prabhAmAM hotI nathI. 10. kAraNAsAmarthyahetutvakRta saMtAnaniSThameva virodhaM darzayatA bhavata iti kRtam / bhavataH prabandhena vartamAnasya zItasparzasa tAnasvAbhAvo'nyasyoSNasa tAnasya bhAve satIti / (sahAnavasthAnarUpa virodhano sAco artha ? ) 10. [ sadaza kSaNa utpanna karavAmAM ] kAraNabhUta [ evI aMdhakArAdi pratiyogInI kSaNa ]mAM, [ sadaza kSaNa utpanna karavAnuM ] asAmaththa" janmAvavAnA hetu banavuM te ja [ prakAzAdi virodhImAM sthita ] virodha, eno artha e ke virodha saMtAnanI apekSAe ja kahevAya [ be kSaNanI apekSAe nahi ]-. A vAta sUcavavA mATe [ abhAvane pAmanAra padArtha mATe sUtramAM ] "astitva dharAvata" (eTale ke virodhInA AvavA mAtrathI takSaNa abhAvagrasta nahi thanAra) e zabda prayoje che. e dvArA kahevAne bhAva e thayo ke astitva dharAvatA, eTale ke sAtatyathI pravartatA zItasparza [ vagere ne abhAva anya eTale uSNa [-sparza Adi ne saMtAna astitvamAM AvavAne kAraNe sadhAya che. 11. je ravAda - 1 virodho vAratA ruti, vAtA-rathA nine #aa, thijnyjnkbhaavo nAma dviSTho'sti kAraNapUrvikA tu kaaryprvRttiH| ato bAstavaH eva / tadanna nivRtte vastuni kazcidadviSTho nAma virodho'sti / dahananimitta tu zItasparzasya kSaNAntarajananAsAmarthyam / ato virodho'pi vAstava eva // ( ukta virodhano asvIkAra karanArane pratyuttara :) 11. have je loko ema kahe che [be kSaNasaMtati vacce ] virodha [ nAmane saMbaMdha ] e vAstavika nathI hoto, temane Ama javAba vALI zakAya ? je rIte kArya nipanna thayA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paracheda : pazarvAnumAna 145 bAda, (kAraNane vilaya thavAne lIdhe, ] janyajanakabhAva-rUpa saMbaMdha kAraNabhUta ane kArya- bhUta evA ] be padArthomAM [ eka kAne ] sthita hovAnuM kaLAtuM nathI [ e vAta sAcI,] chatAM kAraNa pUrve' hoya te ja kArya thavApaNuM rahe che tema hovAthI, [e janyajanakabhAvane badhA vAdIo dvArA ] vAstavika ja gaNavAmAM Ave che, te rIte [ zItasparzadi ] padArtha nivRtta thayA bAda koI vidha [ nAmane saMbaMdha] be padArthomAM hovAnuM jaNAtuM nathI [ e sAcuM, ] paNa agnine kAraNe ja zItasparzamAM [ svasamAna zItasparzanI ] anya kSaNo janmAvavAnuM asAmartha saMbhavatuM hoI virodhane paNa vAstavika mAne paDaze. (73) havAImathuM -- zItoSNasparzavat // 74 // udAharaNa Ape che : zItoSNasparzanI jema. (74) 1. zItoSNazca tAveva spazauM, tayoriva / zItoSNasparzayohi pUrvavadvirodho yojanIyaH // 1. zIta ane uSNurUpa je sparze, temanI jema, arthAt zItasparza ane uSNasparzane vireAdha AgalA sUtramAM kahyA mujaba dhaTAvo. (74) dvitIyamapi virodha darzayitumAha - parasparaparihArasthitalakSaNatayA vA bhAvAbhAvavat // 75 // have bIjA prakAranA virodhane paNa rajU kare che ? athavA [ be vastuonuM ] lakSaNa paraspara5rihArathI sthira thavApaNane lIdhe [paNa temanI vacce 'virodha'ne vyavahAra thato hoya che; ] jema ke - (je te vastunA ] bhAva ane abhAva. (75) . 1. parasparasya parihAraH, parityAgastena sthitaM lakSaNaM rUpaM yayostadbhAvaH parasparaparihArasthitalakSaNatA tayA / 1, parasparane "parihAra' eTale parityAga. tenA dvArA [ kaI be vastuonuM ]lakSaNa eTale ke svarUpa sthira thatuM hoya, tene kAraNe paNa te be vacce virodhane vyavahAra thAya che]. 1. iha yasmin paricchidyamAne yad vyavacchidyate tat paricchidyamAnamavacchidyamAmaparihAreNa sthita. rUpaM draSTavyam / nIle ca paricchidyamAne tATU pyapracyutiravacchidyate, tadavyavacchede nIlAparicchedaprasaGgAt / tasmAt vastuno bhAvAbhAvo parasparaparihAreNa sthitarUpau / bi.-19 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 2. A lokamAM koI vastune pariccheda( = svarUpane nizcita bedha) karavAnI prakriyAmAM [tenAthI anya padArthonA ravarUpa ] vyavaccheda (= niSedha) thato hoya che. AmAM vyavacacheda pAmatI [ anya vastuonA svarUpanA parihAra vaDe ja pelI paricheda pAmanArI vastu [-nuM svarUpa jJAtAnA manamAM ] sthira thAya che e bAbata dhyAnapAtra che; [ dA. ta. ] nIlane sunizcita svarUpabadha thatuM hoya tyAre nIlanA svarUpane abhAva [ ApoApa ] pariharAya che; je tema na thatuM hoya te nIlane svarUpa dha na thayA barAbara gaNAya. tethI koI paNa vastune bhAva ane abhAva e baMne ekabIjAne parihAra karavA vaDe ja potAnA svarUpamAM sthira thayelA hoya che. 3. nIlAttu yadanyadrava tannIlobhAvAvyabhicAri / nIlasya dRzyasya pItAdAvupalabhyamAne'nupalambhAdabhAvanizcayAt / yathA ca nIlaM svAbhAvaM pariharati tadvadabhAvAvyabhicAri pItAdikamapi / tathA ca bhAvAbhAvayoH sAkSAdvirodhaH, vastunostu anyonyAbhAvAvyabhicAritvAdvirodhaH / (kaI paNa be niyata padAtha vacce paNa ukta virodhanuM astitva :). 3. [ " nIlane tenA abhAva sAthe virodha hoya che te zuM tene pItAdi sAthe virodha nathI hoto ?" - Avo prazna svAbhAvika rIte thAya. ene khulAso karIe : ] nIlathI je kAI) anya rUpa hoya che te nIlanA abhAvanuM avyabhicArI (= niyata sahacA) hoya che. [" AnuM pramANu zuM ?" e praznano uttara e che ke ] jyAre pIta vagere [ nIletara padArtho ] upalabdha thAya che tyAre temanAmAM dazya evA nIlanI anupalabdhi-rUpI liMga JthI [nIlanA] abhAvane nizcaya thAya che. [A uparathI nIlane pItAdi sAthe paNa virodha phalita thaze; kAraNa ke] jema nIla pitAnA abhAvane parihare che, tevI rIte [ pitAnA ] abhAvanA avyabhicArI evA pItAdine paNa parihare che. eTale Ama [koI vastunA] bhAva ane abhAvane virodha sIdhesIdhe [ kaLAya ] che, jyAre be vastuo vacce virAdha , te baMne ekabIjAnA abhAvanA niyata sahacArI hovAthI [ADakatarI rIte phalita thAya ] che. 4. ja0 vAtrAmAvAvAya ? yo niyatAjAroDa, | na vanitA, kSaNivAdivt / kSaNikatvaM hi sarveSAM nIlAdInAM svarUpAtmakam / ato na niyatAkAram / yataH kSaNikatvaparihAreNa na kiMcidRzyate / (paraspara parihAralakSaNa virodhanI kSetramaryAdA :) 4. [ have prazna thAya :] "kanA anyatra abhAvane nizcaya thAya ?" [ ene uttara :] je niyata vastunA AkAra( = svarU5)rUpa hoya tene, ane nahi ke aniyata vastunA AkArarU5 hoya tene; jema ke kSatvi vagere [aniyata eTale ke sarva vastunA AkArarUpa hoI tenA abhAvane nizcaya anyatra nahi thAya ]; kAraNa ke kSaNikata e nIla Adi sava(=aniyata)nA svarUpa = AkAra)rUpa hoya che, ethI niyatanA AkArarUpa na kahevAya; kAraNa ke kSaNikatvane pariharanArI kaI paNa vastu jovAmAM AvatI nathI, Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paracheda : parAthanumAna 147 5. yavaramAvo'dha na niratA kAraH / kathamaniyatAkAro nAma ? yAvatA vasturUpaviviktAkAraH kalpito'bhAvaH / tato dRSTa kalpitaM vA niyata rUpamanyatrAsadavasIyate, nAniyatam / evaM nityatvapizAcAdirapi niyatAkAraH kalpito draSTavyaH / 5. [ koIke pUche che : ] "jo evuM hoya te, abhAva paNa niyatanA AkArarUpa heto nathI; [tethI bhAvamAM abhAvanI pratItine paNa parivAra nahi thAya. ] " [AnA uttaramAM vaLato prazna pUchIe ?] jyAre [kaI vastune ] abhAva [ H] vastunA svarUpa ]ne pariharanArA AkAravALo (arthAt sava kiMvA aniyatanA nahi paNa niyatanA AkArarUpa) kalpAya che, tyAre [ abhAvane ] aniyatanA AkArarUpa kaI rIte kahI zakAya ? evuM hoya che tethI ja te daSTa evuM rUpa athavA te [ dazyarUpa ] kapeluM evuM niyata rUpa ja, ane nahi ke aniyata rUpa anya sthaLe asata hovAne nizcaya baMdhAya che. AnI jema nityatva, pizAcava vagere [padArtho ] paNa [pratyakSanI nahi to ] kalpanAnI madadathI niyatanA AkArarUpa manAvA joIe. [ ne tethI temane paNa anya padArtho viSe abhAva kaLAtAM temane te padArtho sAthe paraspara parihAralakSaNa virodha kaLAze.] 6. ekAtmakatvavirodhazcAyam / yayorhi parasparaparihAreNAvasthAna tayorekatvAbhAvaH / / (prastuta virodhanI pratItinuM vyavahAru phaLa :) 6. A [ bIjA prakArane] virodha [ koI paNa be niyatAkAra padArthonA ] ekAtmatvane [ niSedha phalita karanAro] virodha che; kAraNa ke je be padArthonA svarUpa nuM [ jJAtAnA manamAM 3 thira thavApaNuM ekabIjAnA svarUpanA ] parihAra vaDe hoya te baMne padArthone ekatvane abhAva [ anubhavAta ] heya che. 7. ata eva lAkSaNiko'yaM virodha ucyate / lakSaNa rUpaM vastUnAM prayojanamasyeti kRtvA / virodhena hyanena vastutattva vibhaktaM vyavasthApyate / ataeva dRzyamAne rUpe yanniSidhyate tata dRzyamevAbhyupagamya niSidhyate / tathA hi - abhAvo'pi pizAco'pi yadA pIte niSeddhamiSyate tadA dRzyAsmatayA niSedhya iti dRzyatvamabhyupagamya dRzyAnupalabdhereva niSedhaH / tathA ca sati rUpe paricchidyamAna ekasmiMstadabhAvo dRzyo vyavacchidyate / yacca tadabhAvavanniyatAkAra rUpaM tadapi dRzyaM vyavacchidyate / tataH svapracyutivat pracyutimanto'pi vyavacchinnA iti ye parasparaparihArasthitarUpAH sarve te'nena niSiddhakatvA iti / satyapi cAsminvirodhe sahAvasthAna syAdapi / (ukta vidhi te ubhayanA jJAta lakSaNabheda para ja nirbha2 :) 7. AthI ja Ane "lAkSaNika' virodha kahevAmAM Ave che; kAraNa ke "lakSaNa" arthAta vastuonA svarUpanuiM vyavasthApana ] e tenuM prayojana hoya che, A virodha[nI pratIti ] pratyeka vastunA tattva(= svarUpa)nA pRthapaNAne sthApI Ape che. AthI ja dazyamAna [evI vastu nA svarUpamAM koI paNa [ vastunA svarUpa ]ne niSedha, tene dazya kalpIne ja karAya che; jema ke jyAre pati padAtha viSe [ pItanA ] abhAvane athavA te pizAcane paNa niSedha karavAnuM. iTa hoya tyAre, abhAva ke pizAcanA dRzya (= anubhava Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L nyAyabindu yeAgya ) svarUpane avalakhIne ja niSedha karavAnuM rAjya heAvAne lIdhe, te [ abhAva ke pizAca ]ne dRzya kalpIne, dazya [ manAyelA ] evA temanI [ pIta viSe thatI ] anupalabdhi - [ rUpa liMga ] vaDe ja temane niSedha karavAmAM Ave che. Ama heAvAthI eka rUpane pariccheda karAtA haiAya che tyAre dazya ( = paricchinna ) evA [ja ] tene abhAva vyavaccheda ( = niSedha ) pAme che. vaLI [ te rUpanA paricchedane prasaMge ] te rUpanA abhAvavALuM anya, niyatanA AkArasvarUpa rUpa paNa dRzya [ gaNAIne ja] vyavaccheda pAme che. A [ dazyatvanI kalpanA ] ne lIdhe ja [ koI vastuna! pariccheda vakhate, te vastunA ] potAnA abhAvanI jema [ tenA potAnA ] abhAvavALI [ anya vastu ] paNa vyavaccheda pAme che. A pramANe je kAI padArthoM eka bIjA[nA svarUpa]nA parihAra karIne potAnA svarUpane dhAraNa karI rahyA DAya che [ temane viSe thatA pArasparika ] virAdhanA vyavahAra]mAMthI temanA [ svarUpagata ] ekatvanA niSedha phalita thAya che, [ sahAvasthAnane niSedha nahi; kAraNa ke] A prakArane visadha [ je padArthA vacce ] heAya temanuM paNu, [ laukika rIte eka gaNAtA pradezamAM, ] sahAvasthAna tA hAI paNa zake. 8. tato bhinnavyApArau virodhau / ekena virodhena zItoSNasparzayorekatvaM vAryate anyena sahAvasthAnam / (ane virodhaprakAranAM kAya ane viSayane bheda : ) 8. A parathI khyAla Avaze ke [ sahAnavasthAnarUpa ane parasparaparihArarUpa e e] vidhAnAM kAya* ( = vyApAra ) judAM che. eka ( = parasparaparihArarUpa) vidha vaDe zItasparzI ane uSNaspatuM [ svarUpagata ] ekatva niSedhAya che, anya ( = sahAnavasthAnarUpa ) vaDe temanu [ ekapradezagata ] sahaastitva niSedhAya che. 9. bhinnaviSayau ca / sakale vastunyavastuni ca parasparaparihAravirodhaH / vastunyeva katipaye sahAnavasthAnAvirodhaH / 9. te tenA viSayA (= kAya pradezA ) paNu judA che : parasparaparihArarUpa virodha sarva vastu ane avastu viSe hAI zake, jyAre sahAnavasthAnarUpa virodha [ avastumAM tA nahi ja, paNa vastuomAM ya sava"tra nahi paNa ] keTalIDha vastue vacce ja sa MbhavI zake. 10. tasmAptinnayAvArI mimnaviSayau ca / tato nAnayonyonyAntarbhAva ti 10. A rIte baMne virAdhanAM kArya judAM che ne krAya pradeza paNa judA che. tethI te embIjAmAM antarbhAva pAmI zake tema nathI. ( 5 ) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pati : parACnumAna sa ca dvividho'pi virodho vaktRtvasarvajJatvayorna saMbhavati / / 76 / / te dvividha evA paNa virodha vakatRtva ane sajJatva vacce sa'bhavatA nathI. (76) 1. sa cAyaM dvividho'pi virodho vaktRtvaM ca sarvajJatvaM ca tayorna saMbhavati / na hyavikalakAraNasya sarvajJatvasya vaktRtvabhAvAdabhAvagatiH / sarvajJatvaM hyadRzyam / adRSTasya cAbhAvo nAvasIyate / tato nAnena virodhagatirbhavati / 1. A dvividha eveza paNa virAdha vakatRtva ane sattatva vacce saMbhavatA nathI; kAraNa ke avikalakAraNavALuM sa`jJava vaktRtvanA bhAvane prasaMge abhAva pAme che tevuM jovAmAM AvyuM nathI; kAraNa sarjaMnatva te adRzya che. ane adRSTa padAya nA abhAvane nizcaya thaI zakatA nathI. tethI [satvanA ] AnI ( = vaktRtvanI ) sAthenA [ sahAnavasthAnarUpa ] viredhanuM grahaNa thatuM nathI. 149 2. na ca vaktRtvaparihAreNa sarvajJatvamavasthitam / kASThAdayo hi vaktRtvaparihRtAH / teSAmapi sarvazatvaprasaGgAt / nApi sarvajJatvaparihAreNa vaktRtvam / kASThAdInAmapi vaktRtvaprasaGgAt / 2. [e te vacce parasparaparihArarUpa virAdhanI zakyatA tapAsIe : ] vakatRtvane parihAra karIne sajJa[nuM svarUpa] sthira thatuM heAya evuM paNa nathI; kAraNa ke tA kASTha vageremAM vAtRtvanA parihAra hAI temanuM sattatva mAnavuM paDe. vaLI sattatvane parihAra karIne vaktR[nuM svarUpa] sthira thatu hAya evuM paNa nathI; kAraNa ke te te kASThAdimAM sattatvaneA parihAra hAi temane viSe vaktatva mAnavuM paDe. 3. tata evAvirodhAdvaktRtvavidherna sarvajJatvaniSedhaH // 3. Ama [baMne vacce eka paNa prakAranA ] virAdha na saMbhavatA hoI vaktRtvanA astitvanA kzanathI savajJatvane abhAva siddha thatA nathI, (76) syAdetat - yadi nAstyeva virodho ghaTapaTayoriva syAdapi tayoH sahAvasthitidarzanam / sahAsthityadarzanAttu virodhagatiH / virodhAccAbhAvagatirityAzaGkayAha na cAviruddha vidheranupalabdhAvapyabhAvagatiH // 77 // [ koikane kadAca ] Ama [ prazna ] thAya " dhaTa ane paTa vacce vireAdha nathI tema jo satva ane vaktRtva vacce paNa virodha na hoya to [ ghaTa ane paTanI jema ] te baMnenA sahAvasthAnanuM dana [ kadIka to ] thAya; paraMtu temAM tevuM sahAvasthAna jovA maLatuM nathI, tethI te baMne vacce vaccenA vireAdha samajAya che. ane khate vacce [ Ama] viredha heAvAthI [temAMnuM eka hoya tyAM bIjAnA] abhAvane! nizcaya thaI zake che."--AvI zakA kalpIne [ uttararUpe ] kahe che : Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu ane [baMnenA sahAnavasthAnanI] anupalabdha hovA chatAM, [ sarvajJatva pratye] viruddha nahi [ siddha thayelA ] evA [ vaktRtva]nA sattvakathanathI [ sarvajJatvanA] abhAvanA nizcaya badhAtA nathI. (77) 150 1. na cAviruddha vidheriti / anupalabdhAvapi nAyaM viruddhavidhiH / yadyapi ca sahAvasthAnAnupalambhastathApi na tayorvirodhaH yasmAnna sahAnupalambhamAtrAdvirodhaH, api tu dvayorupalabhyamAnayornivartyanivartakabhAvAvasAyAt / tasmAdanupalabdhAvapi na vaktRtvavidhervirudvavidhiH / ato'smAnnAnyasyAbhAvagatiH // 1. [ sarvajJatva ane vakatRtvanA sadbhAvasthAnanI] anupalabdhi hovA chatAM A [vaktRtvanuM sattvayana ] [ sarvajJatvanA ] viruddha dharmAMnuM sattvakathana banI rahetu nathI. bIjI rIte hIe teA : ] jo ke [ e sAcuM ke sAta ane vaktRtvanA] sa-avasthAnanI anupalabdha [ anubhavAtI ] hAya che, te paNa te tenA virodha [ siddha thatA ] nathI; kAraNa ke [e vastunI ] saha-upalabdhinA abhAvamAtrathI temanA virodha[phalita thatA] nathI, paraMtu upalabdha thatI e vastuo vacce nivatya-nivata kabhAvanA niyathI phalita thAya che. [ paNa vakatRtva ane sarvajJatva bAbata tevA niya thayelA nathI. ] tethI [ vaktRtva sAthe sattatvanI ] anupannadhi hovA chatAM vakatRtvanA vidhAnathI [ sava jJatvanA ] viruddha dhanu vidhAna thayuM na gaNAya. AthI A [ vakatRtvanA sattvakathana]thI anya( = sava"tatva )nA abhAvano nizcaya thatA nathI. (77 ) tathA na vaktRtvAdrAgAdimattvagatiH / yato yadi vacanAdi rAgAdInAM kArya syAdvacanAde rAgAdigatiH syAt / rAgAdinivRttau vacanAdinivRttiH syAt / na ca kAryam / kutaH ? rAgAdInAM vacanAdezva kAryakAraNabhAvAsiddhe : // 78 // te rIte [koI vyaktinA ] vatRtvane AdhAre [ tenA ] rAgAdivALA DhAvAnuM siddha thatuM nathI; kAraNa ke vacanAdi jo rAgAdinuM kAryAM hoya te vacanAdine kAraNe rAgAdine nizcaya thAya ane rAgAdi nitratatAM vacanAdinI nivRttine nizcaya ] thAya. paNa vacanAdikAMI rAgAdinu` kA` te che nahi. " kema ? " [ evuM pUcho te kahevAnuM ke - ] - vaLI rAgAdi ane vacanATTi vacce kArya kAraNabhAva paNa asiddha che. (78) 1. rAmATInAM vacanArezra kAryAraLamAvasyAyitlR: kAyAnna jAm / to'smAna gatiH / 1. rAgAdi ane vacanAdi vacce kAya kAraNubhAva asiddha hAvAthI [ vacanAdi te rAgAdinuM ] kAya" gaNI nahi zakAya. AthI [ vacanAdi parathI rAgAdinA ] nizcaya thato nathI. (78) - mA bhUdrAgAdikArya vacana, sahacAri tu bhavati / tato rAgAdau sahacAriNi nivRtte nivartate vacanamityAzaGkayAha Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pati : pArthAMnumAna arthAntarasya cAkAraNasya nivRttau na vacanAdenivRttiH // 79 // vacana e rAgAdinu` kA` bhale na heAya, paNa rAgAdinuM sahacArI teA hAI zake. tethI sahacArI evA rAgAdi nivatAM vacana [ paNa } nivRtta thAya." AvI AzaMkA karIne tenA samAdhAnarUpe kahe che : ane akAraNa evA arthAntaranA nivavAthI vacanAdinI nivRtti [ mAnavI Avazyaka] nathI. (79) 1. arthAntarasya cAkAraNasya nivRttau sahacAritvadarzanamAtreNa nAnyasya vacanAdernivRttiH / ato vaktRtva bhavedrAgAdivirahazca // pA 1. [ vacanAdinuM ] je kAraNa nathI evA [ rAgAdirUpa ] arthAntaranI nivRtti thatAM, [ rAgAdi ane vacanAdinA ] sahacAritvanuM [ agAu ] na thayu. teTalAthI ja anya eTale ke vacanAdinI nivRtti thAya tema hetu nathI. AthI vatRtva hAvA chatAM rAgAdino abhAva paNa hAI zake. (19) iti saMdigdhavyatireko'naikAntiko vacanAdiH // 80 // Ama vacanA[i-rUpa hetu ] sadigdha vyatirekavALA hAI anekAntika che. (80) 1. itizabdastasmAdarthe' / tasmAdasarvajJatvaviparyayAdvipakSAt sarvajJatvAdrAgAdimattvaviparyayAda rAgAdimatvAt saMdigdho vyatireko vacanAdeH / ato'naikAntiko vacanAdiH // 1. 'Ama' eTale ke AthI. asavajJa[-rUpa sAdhya]thI viparIta evA sarvAMtatvathI ke rAgAdimattva [-rUpa sAdhya ]thI viparIta evA vItarAgAdimattvathI vacanA-irUpa hetu] vyatireka ( = astitvane abhAva) saMdigdha rahe che. AthI vayana( = vaktRtva ) -Adizya hetu te [ asava jJatvAdi sAdhyuM paratve] anaiddhAntika che. ( 80 ) evamekaikarUpAdisiddhisaMdehe hetudoSAnAkhyAya dvayordvayo rUpayorasiddhisaMdehe hetudoSAnvaktukAma Aha dvayorUpayorviparyayasiddhau viruddhaH // 81 // Ama [ hetunA prathama ane tRtIya e ] eka eka rUpanI asiddhi ke sadehanA prasage thatA hetudoSa hIne e be rUpanI asiddhi ke sa MdehanA prasa Mge thatA hetudoSo batAve che : Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara - nyAyabindu e sapanA viparyaya siddha thatAM 'viruddha' [hetvAbhAsa ] . (81) 1. to suoSiNiI rahyAM viyaH | 1. be rUpane viparyaya siddha thaye heya tyAM "viruddha" [hevAbhAsa gaNAya ]. (81) trINi ca rUpANi santi / tato vizeSajJApanArthamAha -- zo ? | 82 [ hetunAM ] traNa rUpa che, tethI [ ahIM abhipreta be rUpanI] vizeSa vigata jaNAvavA [ pUrvabhUmikA rUpe] pUche che: kayAM ene ? (82) 1. yoriti | (TIkA nathI.) (82) viziSTe rUpe darzayati - sapakSe sattvasyAsapakSe cAsattvasya / yathA kRtakatvaM prayatnAnantarIyakatvaM ca nityatve sAthe viro svAmAnaH | 8rU I have e be viziSTa rUpe kahe che : sapakSe satva ane asapakSe asavane; jema ke - nityasvarUpa sAdhya mATe katakatva ke prayanAnantarIyakatva te viruddha hevAbhAsa che. (83) 1. sapakSe sattvasyAsaSakSe cAsattvasya viparyayasiddhAviti saMbandhaH / kRtakatvamiti svabhAvahetuH / prayatnAnansarIyakatvamiti kAryahetuH / prayatnAnantarI yakazabdena hi prayatnAnantaraM janma jJAnaM ca prayatnAnantarIyakamucyate / janma jAyamAnasya svabhAvaH / jJAnaM jJeyasya kAryam / tadiha prayatnAnantaraM jJAnaM gRhyate / tena kaaryhetuH| 1. sapakSe sattva ane asapakSe asattva [ e bene viparyaya siddha thAya tyAre [ viruddha hevAbhAsa) - evuM vAkaya abhipreta che. [ baMnemAMthI] "kRtakatva' te svabhAvahetu che ane prayatnAnantarIyakatva' te kArya hetu che. "prayatnAnantarIyakatva' eTale kAM to jenI utpatti ke kAM to jenuM jJAna prayatnanI anantara ( =tarata pachI) saMbhave che. [have AmAMthI prayatnanI tarata pachI janmanAra' e pahele artha tapAsIe to : ] janma e jamanArano svabhAva hoya che. tethI "prayatnAnantarIyakane A atha laIe te te nityatva Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIya paricacheda : parArthanumAna 153 pratye svabhAvahetvAbhAsa thAya. jyAre tene " prayatna pachI jenuM jJAna thAya te" evo artha laIe te : ] jJAna e yanuM kArya hoI [ ukta hetu te kArya hetune AbhAsa bane. have ahIM kRtakatva e svabhAvihetuM hoI A bIjo hetu te kArya hetu tarIke abhipreta hoI ] ahIM prayatnanI tarata pachI [ jenuM ] jJAna thAya te' e artha samajavAnuM che. e rIte te kArya hetu che. 2. etau hetU nityatve sAdhye viruddhau hetvAbhAsau / / 2. A baMne hetuo niyatva siddha karavA mATe viruddha" hetvAbhAsarUpa che. (8) kasmAtpunaretau viruddhAvityAha - anayoH sapakSe'sattvamasapakSe ca sattvamiti viparya yasiddhiH / / 84 // A baMne hetuo kema viruddha hevAbhAsarUpa chete kahe che: A baMnenuM sapakSamAM asatva ane apakSamAM sarva hoI [temanAthI sAyanA 3 viparyayanI siddhi thAya che. (84) 1. anayoriti / sapakSe hi nitye kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvayorasattvameva nizcitam / anitye vipakSe eva sattvaM nizcitamiti viparyayasiddhiH / / 1. sapakSamAM eTale ke nitya [ vastumAM kRtakatva ane prayatnAnantarIyakatva emAMthI ekanuM astitva na hovAnuM ja nizcita che ane vipakSamAM athata anityamAM ja te baMne astitva nizcita che. Ama viparyayanI siddhi thAya che. (84) kasmAtpunarviparyayasiddhAvapyeto viruddhAvityAha - etau ca sAdhyaviparyAyasAdhanA dviruddhau // 85 / / paNa Ama viparyayanI siddhi thAya che teTalA parathI A baMne viruddha' [ hetvAbhAsa] kema kahevAya che?" - A [zakaya praznanA uttararUpe] kahe che : ane A baMne sAdhanA viparyayane siddha karatA hoI "viruddha" che. (85) - 1. etau ca sAdhyasya nityatvasya viparyayam anityatvaM sAdhayataH / tataH saadhyvipryysaadhnaadihI che 1, vaLI A baMne [ hetu ] sAdhya eTale ke nityatvanA viparyayane eTale ke anityatvane siddha kare che. Ama sAdhyano viparyaya ( =viruddha dharma) sAdhatA hoI "viruddha" kahevAya che. (85) vyA. bi.-20 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 nyAyabiMdu yadi sAdhyaviparyayasAdhanAdviruddhAvetau, uktaM ca parArthAnumAne sAdhyaM na tvanuktaM, iSTaM cAnuktam / ato'nya iSTavighAtakRdAbhyAmiti darzayannAha - nanu ca tRtIyo'pISTavighAtakRviruddhaH // 86 / / jo A [ svabhAvahetu ane kArya hetu e] be, sAdhyane viparIta dharma sAdhatA hovAthI viruddha hetvAbhAsarUpa gaNAya, to [ A baMne] parAthanumAnamAM sAdhya ukta [ hovuM joIe ]; anukta nahi. jyAre [ ghaNI vAra vAdIne je sAdhya garbhita rIte ] ISTa hoya te te anukta hoya che. tethI A be hetuthI ISTavighAtakAraka [ prakArano viruddha hetvAbhAsa] jude (=trIjA prakArarUpa) gaNAya tevuM batAvavA mAganAra [ jijJAsu pitAnI apekSA ] kahe che : iSTavighAtakAraka hoya e trIjo paNa viruddha [ hetvAbhAsa] gaNAvavo paDaze ne ? (86) 1. nanu ca tRtIyo'pi viruddha uktaH / uktaviparya yasAdhanau dvau / tRtIyo'yamiSTasya zabdenAnupAtasya vighAtaM karoti viparyasAdhanAditi iSTavighAtakRt // 1. trIjA [ prakArano] viruddha hetvAbhAsa paNa [ anya dvArA ] kahevAya che ne ? [ hamaNAM gaNAvyA te ] ukta [ sAdhya]nA viparyayane sAdhanArA che, ane zabdazaH na ullekhAyelA evA iSTa sAdhyanA viparyayane sAdhIne teno vighAta karanAra te trIjo prakAra zuM thaze ] ne ? (86) tamuhari --yathA parAzcikSurAdayaH saMghAtatvAcchayanAsanAdyaGgavaditi / / 87 // e [ ISTavidhAtakAraka hetu nuM udAharaNa Ape che ? cakSu vagere parAtha che; kAraNa ke te saMghAtarUpa che; jema ke zayana-Asana. Adi aMge - e [ anumAna ]. (87) ___ 1. yatheti / cakSurAdaya iti dharmI / paro'rthaH prayojanaM parArthaH prayojakaH saMskArya upakartavyo yeSAM te parArthAH - iti sAdhyam / saMghAtatvAt saMcitarUpatvAditi hetuH / cakSurAdayo hi prmaannusNcitiruupaaH| tataH saMghAtarUpA ucyante / 1. cakSu-Adi te dhama che. "parArthava te sAdhya che para (=anya vastu) jene atha eTale ke prajana, prayojaka, saMskAravA lAyaka ke upakAra karavA lAyaka che te "parAtha' kahevAya "saghAtarUpa hovuM' arthAta saMcita thayelA rUpavALA he te hetu che. atre, cakSa vagere paramANunA saMcayarUpa che tene ulekha che; ethI temane saMghAtarUpa kahyAM che. 2. zayanamAsanaM cAdiryasya tacchayanAsanAdi / tadevAGga puruSopabhogAGgatvAt / ayaM vyAptipradarzanaviSayo dRSTAntaH / atra hi pArArthena saMhatatvaM vyAptam / yataH zayanAsanAdayaH saMghAtarUpAH puruSasya bhogino bhavansyupakArakA iti parArthA ucyante / / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tutIya pariccheda : parAthanumAna 155 2. zayana-Asana-AdipuruSanAM upabheganAM aMgo hoI tene ahIM "aMge' kahyAM che. A, [ prastuta anumAnanA pAyAmAM rahelI ] vyAptine batAvanAra viSaya kiMvA dRSTAnta che. A udAharaNamAM parArthapaNAthI saMdhAtarUpa hovA paNuM vyApeluM che. saMghAtarUpa zayanAsanAdi upabhoktA puruSanAM upakAraka heI "parAtha' kahevAyAM che. (87) kathamayamiSTavighAtakRdityAha -- tadiSTAsahatapArAzeM viparya yasAdhanAviruddhaH / / 88 // A [ anumAnamAne hetu] kaI rIte iSTavidhAtakAraka che te batAve che : upayata hetu tene ISTa evA asaMhatapArAzyathI viparIta [ sAdhyane siddha karato hovAthI viruddha [ hevAbhAsarUpa che, (88) 1. tadiSTAsaMhatapArArthyaviparyayasAdhanAditi / asaMhate viSaye pAgarthyamasahatapArArthyam / tasya sAMkhyasya vAdina iSTamasaMhatapArArthya tadiSTAsaMhatapapArAyaMm / tasya viparya yaH sahatapArArthya nAma / tasya sAdhanAd viruddhaH / 1. asaMhatapArArtha' eTale asaMhata (saMghAtarUpa na hoya tevA) viSaya (=vastu) pratye pArArthe (=upakArakapaNuM). "tene eTale ke sAMkhyavAdIne girbhita rIte asaMhata pArArtha e [sAdhya tarIke] iSTa che. tenAthI viparIta eTale saMhatapArA. ukata hetuthI e viparItanI siddhi thatI hAI viruddha hetvAbhAsa che. 2. AtmA'stIti bruvANaH sAMkhyaH, kuta etaditi paryanuyukto bauddhenedamAtmanaH siddhaye pramANamAha / tasmAdasahatasyAtmana upakArakatvaM sAdhyaM cakSurAdInAm / ayaM tu heturviparya yvyaaptH| yasmAdyA yasyopakArakaH sa tasya janakaH / janyamAnazca yugapat krameNa vA bhavati saMhataH / tasmAt parArthAcakSarAdaya saMhataparArthA iti siddham / / 2. [ sAMkhyavAdInA A anumAnane saMdarbha tapAsIe: ] "AtmA che" ema belatA sAMkhya vAdIne bauddhavAdIe "zAthI ?" evo prazna karyo, tethI [ upayuMkata anumAna vaDe ]. AtmAnI siddhinuM pramANa rajU kare che. eTale "cakSu vagere, saMghAtarUpa nahi evA AtmAnA upakAraka che' evuM sAdhya [ temanA manamAMDe che. paNa ahIM ['saMdhAtarUpa hovuM' e 3 hetu to [ sAdhyathI ] viparIta [ ma ] vaDe vyApta che; kAraNa ke je jeno upakAraka hoya te tene janaka hoya che. have je janma pAmato hoya te eka sAthe ke krame karIne saMghAtarUpa bane che. tethI parArtha evA cakSu vagere saMhata evA paranA upakAraka ja hoI zake, [ asaMhatanA upakAraka nahi, ] e siddha thAya che. eTale cahyuM-Adine AdhAre temanA upakArya tarIke niravayava AtmAnI siddhi thaI zake nahi. ] ( 88) ayaM ca viruddha AcAryadiGnAgenoktaH -- ra ruda mAno | 8 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pada nyAyabiMdu eka sahaja prazna thAya ] have AcArya DuinAge Ane viruddhanA eka judA prakAra ] tarIke kahyo che, te - "te ahIM kema nathI kahyo ?" (89) 1. 2 smAdvartivareja sattA svarA non: ? . 1. "te prakAra tame (temanA graMtha vAtikakAra hovA chatAM kema nathI kaho ?(89) phatara mAdda -- manohAravAr / 10 | [ praznakArathI] judA [evA vAtikakAra arthAt A graMthanA kartA pite ja ] kAraNa ke A be prakAramAM ja samAveza thaI jAya che. (90) 1. manoveva sAdhyaviSayasAdhanayorantarmavAta ) 1. [ anya mate ISTavighAtakAraka evo je trIjo prakAra che, tene ] A bemAM ja eTale ke [ zabda dvArA ukta ] sAdhyanA viparyayane sAdhanArA [svabhAvahetu ane kArya hetu mAM ja samAveza thato hovAthI [ judA prakAra tarIke kahela nathI ] . (90) nanu coktaviparyaya na sAdhayati / tatkathamuktaviparyayasAdhanayorevAntarbhAva ityAha -- na hyayamAbhyAM sAdhyaviparyayasAdhanatvena bhiyate / / 91 / / [ hajI prakSakAra pUche che :] "[ A prakAra, ] ukata evA [ sA]ne viparyaya nathI sAdhato, [ paNa mAtra iSTa evA arthAta anukta sAdhyane viparyaya sAdhe che. ] te pachI tene ukataviparyayane sAdhanArA be prakAramAM samAveza kaI rIte ?A aMge kahe che: kAraNa ke A, pilA baMnethI sAdhyanA viparyayane sAdhavAnI bAbatamAM judo paDato nathI. (91) 1. na hyayamiti / hIti yasmAdathe / yasmAdayamiSTavighAtakRdAbhyAM hetubhyAM sAdhyaviparyayasya sAdhanatvena na bhidyate / yathA tau sAdhyaviparya yasAdhanau tathA'yamapIti / uktaviparyaya tu sAdhayatu yA mA vA, kimuktaviparyayasAdhanena / tasmAdanayorevAntarbhAvaH / / 4. A eTale ke iSTavidhAnakAraka [ hetu , pelA baMne hetuothI, sAdhyanA viparyayane sAdhanAra hovAnI bAbatamAM jude paDato na hovAthI judA prakArarUpe kahevAyo nathI]. eTale ke pelA baMnenI jema A paNa sAdhyanA viparyayana [ ja ] sAdhe che. have e viparyaya ukta evA sAyane hoya ke ukta nahi evA sAdhyane, tethI zuM phera paDavAne che ?] eTale Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paridi: pAthanumAna 1pa7 ukta evA ja sAdhyano viparyaya [ hovo joIe tevo vizeSa Agraha] zA mATe ? eTale [tattvataH, A trIjAne ] e bemAM ja samAveza gaNAya. (91) nanu coktameva sAdhya, tatkathaM sAdhyaviparyayasAdhanatvenAbheda ityAha -- na hISToktayoH sAdhyatvena kazcidvizeSa iti // 92 // [ punaH praznaH ] "paNa pelA baMnemAM ta ] sAdhya ukta ja che [ ne AmAM anukta che; A bheda che, to pachI] sAdhyaviparyaya sAdhavA-mAtrathI [ trIjAne, prathama be prakAra sAthe ] abheda kaI rIte ?" eTale kahe che : [ sAdhya] iSTa hoya ke ukta, tethI tenA sAthIpaNAmAM kaI bhinnatA sadhAtI nathI. (2) 1. nahIti / yasmAdiSToktayoH parasparasmAt sAdhyatvena na kazcid vizeSo bhedaH iti / tasmAt anayorevAntarbhAva ityupasaMhAraH / 1. iSTa ke ukta sAdhya vacce sAyapaNAnI bAbatamAM paraspara kaI bheda heta nathI. tethI [ iSTavidhAtakAraka hetune] pelA baMnemAM ja samAveza thaI jAya che ema Thare che. 2. prativAdino hi yajjijJAsita tat prakaraNApannam / yacca prakaraNApanna tat sAdhanecchayA viSayIkRta sAdhyamiSTamuktamanuktaM vA / na tUktamAtrameva sAdhyam / tenAvizeSa iti / / 2. [ ukta ke anukta sAdhya vacce koI pAyAno bheda nathI enA samarthanamAM ATaluM umerIe : parAthanumAna e vadI dvArA prativAdInI jijJAsA saMtoSavA prayojAya che. have ] prativAdIne je bAbata a ge jijJAsA hoya che ane tethI tene mana je vAdI pAsethI jANavA yogya sAdhya che] te cAlu prakaraNa parathI ja [ tenA manamAM ] sthAna pAmeluM hoya che - bhale ne nAma pADIne na kahevAya, ] have je prakaraNamAMthI ja phalita thatuM hoya tene siddha karavAnI IcchAthI [ anumAnane ] viSaya banAvAya tyAre te sAdhya tarIke isTa to che ja, pachI te bhale ne ukta hoya ke anukta; mAtra ukta ja hoya te sAdhya - evuM kaMI nathI. tethI baMnenI vacce koI bheda nathI. (92) dvayo rUpayorekasyAsiddhAvaparasya ca saMdehe'naikAntikaH // 93 / / [hetunAM be rUpomAMthI eka asiddha heya ane bIjAnI bAbatamAM saMdeha hoya tyAre annakAntika' [ hetvAbhAsa ] . (93) 1. dvayo rUpayorvipayayasiddhau viruddha uktaH / tayostu dvayomadha ekasyAsiddhAvaparasya ca saMdeDanaitti : | Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 nyAyabiMdu 1. be rUpanA viparyaya siddha thatA hoya te saMjogamAM "viruddha" hetvAbhAsa thAya te vAta kahevAI have te baMnemAMthI [ ] eka asiddha hoya ane bIjI bAbata aMge saMdeha hoya tyAre "anekAtika" hevAbhAsa gaNAya. (93) kIdRzo'sAvityAha -- yathA vItarAgaH kazcitsarvazo vA, vatkRtvAditi / vyatireko'trAsiddhaH / saMdigdho'nvayaH // 94 // te kevuM hoya te [ udAharaNathI ] kahI batAve che : jema ke : keI eka vyakti vItarAga che athavA sarvajJa che; kAraNa ke [tenAmAM ) vaktApaNuM che. - AmAM vyatireka asiddha che ane anvaya saMdigdha che. (94) 1. yatheti / vigato rAgo yasya sa vItarAga ityeka sAdhyam / sarvajJo veti dvitIyam / vaktR. tvAditi hetuH / vyatireko'trAsiddhaH iti / svAtmanyeva sarAge cAsarvajJe ca vipakSe vaktRtva dRSTam / ato'siddho vyatirekaH / saMdigdho'nvayaH // 1. vI (= dUra thayele) che rAga jene te vItarAga. A eka sAdhya che. "sarvajJa te bIju sAdhya che. vaktApaNuM te hetu che. have ahIM [ sarAga ke asarvajJarUpa vipakSamAMthI vakatRtvarUpa hetunA niyata abhAvarUpa] vyatireka asiddha (=ayathAtha" tarIke siddha thayela) che; [ kAraNa ke anya vyaktirUpa vipakSamAM nahi te paNa ] sarAga ane asavA evI pitAnI jAtarUpI vipakSamAM [ 7 ] vatRtva jovA maLyuM che. AthI vyatireka [ te eka dAkhalAthI paNa ] asiddha kare che. ane vakatRtvane [ sarvajJatva ke vItarAga sAthene ] anvaya saMdigdha che. (94) yuta thAt -- sarvajJavItarAgayorviprakarSAdvacanAdestatra sattvamasattvaM vA sa digdham // 95 // [ ahIM anvayane saMdeha ] kema thAya che te spaSTa kare che: sarvajJa ane vItarAganA viprakaSane lIdhe vacanAdinuM tene viSe sarva ke asava saMdigdha che. (95) 1. sapakSabhUtayoH sarvajJavItarAgayorviprakarSAdityatIndriyatvAdvacanAderindriyagamyasyApi tatra atIndri. yayoH sarvajJavItarAgayoH sattvamasattva vA saMdigdham / tatazca na jJAyate kiM vaktRtvAt sarvajJa uta netyanaikAntika iti // 1. sapakSa evA sarvajJa ane vItarAga puruSanA "viprakarSa'ne lIdhe (= dUrapaNane lIdhe) arthAta atIndriyapaNAne lIdhe. IndriyagrAhya evA paNa vacanAdi [ -rUpa hetunuM sattva ke Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vatIya pAracheda parArthanumAna paTa asattva sarvajJa ane vItarAga vyakitamAM hovAnuM saMdigdha ja rahe che. Ama [ anvaya-]vyAptano nizcaya na thavAthI ] amuka vyakti vaktApaNane lIdhe sarvajJa che ke nahi te nakakI thaI zakatuM nathI. Ama [ ekAnta eTale ke nizcaya siddha thatuM na hovAthI A hetu ] "anaikAntika" kahevAya che. (95). saMprati dvayoreva saMdehe'naikAntikaM vaktumAha - anayoreva dvayo rUpayoH sadehe'naikAntikaH // 96 // have baMneno saMdeha heya tyAre sadhAtA anekAntika hevAbhAsane kahe che ? A ja baMne rUpanA saMdehathI [paNa] anaikAtika. (96) 1. anayoreva - anvayavyatirekarUpayoH saMdehAt saMzayahetuH / / 1. A baMne eTale ke anvaya ane vyatireka e be rUpanA saMdehathI saMzayane avakAza maLe che; [ tethI paNa anaikAtika hevAbhAsa sadhAya che. ] (96) vAlam -- yathA sAtmaka jIvaccharIraM prANAdimattvAditi // 97 // udAharaNuM : jema ke: jIvatuM zarIra AtmAvALuM hoya che; kAraNa ke temAM prANAdimatva hoya che. (97) 1. ytheti| sahAtmanA vartate sAtmakamiti sAdhyam / zarIramiti dharmI / jIvadagrahaNa dharmivizeSaNam / mRte hyAtmAna necchati / 1. AtmAvALA hovuM te sAdhya che. zarIra dhamI che. jIvatuM" e dhamI evA zarIranuM vizeSaNa che; kAraNa ke [ vAdIne ] mRta zarIramAM AtmAnuM astitva abhipreta nathI. 2. prANAH zvAsAdaya Adiya syonmeSanimeSAdeH prANidharmasya sa prANAdiH / sa yasyAsti tat prANAdimat jIvaccharIram / tasya bhAvastattvam / tasmAdityeSa hetuH / 2. "prANAdi' eTale zvAsAdi prANa, unmeSa, nimeSa vagere prANidharmo ; te dharmovALuM jIvatuM zarIra "prANadima " kahevAya. te prANAdima ahIM hetu che. 8. ayamasAdhAraNaH saMzayaheturupapAdayitavyaH / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nyAyabiMdu 3. [mAtra pakSamAM ja rahenAra eTale ke sapakSa ke vipakSa ekamAM na rahenAra e A ] asAdhAraNa hetu [ anya vAdI kahe che tema apratipatti eTale ke kazI pratItinA abhAvane hetu ja na hotAM ] saMzayane hetu che te bAbata dhyAnamAM levA jevI che, [ je nIcenI carcAthI spaSTa thaze :]. 4: pakSadharmasya ca dvAbhyAM kAraNAbhyAM saMzayahetutvam - saMyazaviSayau yAvAkArau tAbhyAM sarvasya vastunaH saMgrahAt, tayozca vyApakayorAkArayorekatrApi vRtyanizcayAt / yAbhyAM hyAkArAbhyAM sarva vastuM naM saMgRhyate tayorAkArayona saMzayaH / prakArAntarasaMbhave hi pakSadharmo dharmiNamaviyukta dvayorekena dharmeNa darzayitu na zaknuyAt / ato na saMzayahetuH syAt / 4. pakSadharma -rUpa hetuM ] be kAraNone lIdhe saMzaya hetu bane che : (1) [ je te hetunA pakSamAM hovAthI te pakSa viSe sAdhya tarIke gaNI zakAya tevA ] je be AkArone viSaya karIne saMzaya thatuM hoya te AkAro [ jagatanI] tamAma vastuone AvarI letA hoya ane vaLI (2) te AkAramAMthI amuka eka ja AkAra sAthe [hetunA ] astitvano nizcaya na thatA hoya; kAraNa ke [ koI hetunA pakSadharma tvathI] je be [ sAdhyarUpa ] AkAro [ manamAM upasthita thatA] hoya te AkArothI je jaganI badhI vastuo AvarI levAtI na hoya to te sthaLe [te sAthomAMthI ja eka yA bIju havAnI pratItirUpa] saMzaya nahi thAya; kAraNuM ke te saMjogomAM anya (=trIjA) prakAranA sAdhyane saMbhava hovAthI, pAdhama -rUpa hetu ], "te pakSa ( =dhamI ) [ zakya evA ] be [ sAdhyarUpa ] dharmomAMthI game te eka sAthe saMkaLAyelo haze ja' evuM batAvavA zaktimAna nahi thAya. AthI te saMzayanuM kAraNa nahi bane. ____5. dvayoH dharmayoraniyata bhAva darzayan saMzayahetuH / dvayostvaniyatamapi bhAva darzayitumazakto'pratipattihetuH / niyata tu bhAvaM darzayan samyag heturviruddho vA syAt / / 5. ThatanA pakSamAM astitvanI pratItinA prasaMge sAdhya aMgenI zakya evI vividha pratItio eka sAthe joIe to : ] hetu jo be dharmomAMthI [ eka hovAnuM te sUcave ja paNa bemAMthI ] eka niyata dhama hovAnuM na sUcave to te saMzayane hetu kahevAya. tene badale hetu je bemAMthI aniyata paNe ya game te ekanA astitvane na batAvI zake [ ane te be sivAyanA anya dhamanA astitavanI zakyatAne paNa UbhI rAkhe te.] te apratItinuM kAraNa bane che (arthAt be nizcita zakyatAo vacce ja maryAdita evu jJAna eTale ke saMzayajJAna pedA karato nathI. ) ane je hetu [ zakya dharmomAMthI] niyata dharmane ja batAve te te [ je pratijJAta sAdhyane batAve ta ] samyagU hetu hoya athavA [ je pratijJAta sAdhanA viparyayane batAve te ] "viruddha' [ hetvAbhAsarUpa ] hoya. 6. tasmAdyAbhyAM sarva vastu saMgRhyate tayoH saMzayaheturyadi tayorekatrApi sadabhAvanizcayo na syAt / sadbhAvanizcaye tu yadyekatra niyatasattA nizcayo, heturviruddho vA syAt / 6. eTale Ama [ hetunA pakSamAM astitvane AdhAre tyAM je be dharmonA astitvanI saMbhAvanA thatI hoya te ] dharmo vaDe jo jaganA badhA padArtho AvarI levAtA hoya ane Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda : parAthanumAna vaLI je te hetu te dharmomAMthI kyAnI sAthe haze te nakkI na thatuM hoya to te hetu saMzayanuM kAraNa bane che. ene badale jo [ e zakya lAgatAM sAmAMthI ] niyata evA sAdhyano ja nizcaya hetu vaDe thato hoya to te hetu ( = samyagU hetu) athavA viruddha [ hevAbhAsarUpa ] hoya. 7. aniyatasattAnizcaye tu sAdhAraNAnakAntikaH, saMdigdhavipakSavyAvRttikaH, saMdigdhAnvayo'siddhapyatireko kA syAt / ekatrApi tu vRttyanizcayAdasAdhAraNAnakAntiko bhavati / / 7. kaI pakSadharmarUpa hetuthI ukta pakSamAM [ sAdhyanI ] sattAno nizcaya niyatapaNe na thata heya to, [ sapakSa ane vipakSa ubhayamAM hevAthI ] "sAdhAraNa anaikAtika'. [ kahevA ] e te hetu kAM to [ vipakSanI atIndriyatAne lIdhe ] saMdigdha evI vipakSavyAvRttivALo haze, ke te [ sapakSanA atIndriyapaNAne lIdhe ] saMdigdha evA anvayavALo ane vaLI [ bhale badhA nahi te keTalAka vipakSomAM vyAvRttinA abhAvanA anubhavane lIdhe ] asiddha karelA vyatirekavALo haze. ene badale koI hetu mAtra pakSamAM ja rahetA hoya tathA jagatanA sarva padArthone AvarI le tevA be ja sAdhyAkAramAMthI koI eka paNa sAthe te saMkaLAyelo hovAnuM pratIta thayuM heya te saMjogomAM, jo te hetune niyata ] saMbaMdha te bemAMthI eka yA bIjA sAdhya sAthe sthApI zakAto na hoya te te asAdhAraNa ane kAtika [ hevAbhAsa ] Thare che. (97) tatoDaphASALAnaittijasthAnaitika daitudAM rayiAmAM - na hi sAtmakanirAtmakAbhyAmanyo rAzirasti yatrAya prAgAdivateta // 98 // eTale have asAdhAraNa ane kAtika hetunI anekanikatA mATe [ hamaNAM ja vRttimAM nirdezelA ] be hetu darzAvavA mATe mUtramAra [ have pachInAM keTalAMka sUtra ] kahe cheH sAtmaka ane nirAtmaka sivAya anya rAzi [zakaya] nathI, jyAM A prANAdi 2hI zake; (98) 1. na hIti / sahAtmanA vartate sAtmakaH / niSkrAnta AtmA yasmAtsa nirAtmakaH / tAbhyAM yasmAnnAnyo rAzirasti / kiMbhUtaH ? yatrAya' vastudharmaH prANAdivateta / tasmAdaya' tayorbhavati saMzayahetuH // 1. AtmA sahitanuM hoya te "sAtmaka ane jemAM AtmA anupasthita hoya te niratma kahevAya. [ jagatanI sarva vastuone vargIkRta karavA mATe ] te baMne sivAya anya rAzi (= vaga) nathI - [ praznakAra vacce pUche che :]ke ?" [ uttara apAya che: ] - ke jyAM A vastudhama [ ane tethI savamAM samAI janAra ] evA prANadi rahI zake. mATe A hetu [pakSadhama hevAnI rUe ] te baMnemAMthI kaI ekanA [ astitva aMgenA ] saMzayane hetu bane che. (98) nyA. bi-21 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasmAdanyagazyabhAva ityaah3mano kRttivyAkhyat ga I 3 | "anya rAzine abhAva kema che?" enA javAbarUpe kahe che: kAraNa ke AtmAnAM vRtti ke vyavadanA vikapa ] vaDe savane saMgraha thAya che. (9) 1. Atmano vRttiH sadbhAvo nyavacchedo'bhAkaH / tAbhyAM sarvasya vastunaH saMgrahAt kroDIkaraNAt / yatra hyAtmA'sti tat sAtmakam / anyannirAtmakam / tato nAnyo rAzirastIti saMzayahetutvakAraNam / / 1. AtmAnI vRtti eTale sattA, ane tene vyavacheda eTale abhAva. te baMne [ zakyatAo]mAM sarva kaI vastune saMgraha eTale ke samAveza thaI jAya che; kAraNa ke je vastumAM AtmA hoya te sAtmaka kahevAya ane bAkInuM [ badhuM ja] nirAtmaka hovAnuM. te baMne sivAya ke anya dUdhamavALe ] rAzi (= vaga) zakya nathI. [ jIvatA zarIramAM prANadinI sattA] saMzaya hetu bane che temAM A paribaLa bhAga bhajave che. (99) prakArAbhyAM sarvavastusaMgraha pratipAdya dvitIyamAha -- nApyanyorekatra vRttinizcayaH // 100 // be prakAramAM sava vastuonA saMgraha [-rUpa prathama kAranuM pratipAdana karIne bIjuM [ saMzayanuM kAraNa ] kahe che : vaLI A baMnemAMthI eka viSe [hetunI] vRttine nizcaya paNa nathI, (100) 1. nApyanayoH sAtmakAnAtmakayormadhya ekatra sAtmake'nAtmake vA vRtteH sadbhAvasya nizcayo'sti / dvAvapi rAzI tyaktvA na vartate prANAdiH, vastudhamatvAt / tatazcAnayoreva vartate ityetAvadeva zatam / vizeSe tu vRtinizcayo nAstItyayamarthaH / / 1. A baMnemAMthI eTale sAtmaka ane anAtmaka emAMthI ekamAM, eTale ke (mAtra 1 sAtmaka viSe ke mAtra anAtmaka viSe [ prANadimasvarUpa hetunI ] vRtti kiMvA sattAno nizcaya paNa nathI. have prANAdi vastudharma hoI [ vastumAtrane AvarI letA ] baMne ya rAzione cheDIne anyatra rahI zake ema nathI. ethI A bemAMthI eka sAthe ja te rahe che eTaluM ja [pAke pAye ] jANuM zakayuM che; paNa [e bemAMthI nakkI eka evA ] vizeSa [ rAzi ] viSe hetunI sattAne nizcaya nathI - evuM [ekaMdara] tAtparya che. (100) tadAha sAtmakaravenAnAtmakatvena vA prasiddha prANAderasiddhaH // 101 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tRtIya paricheda pArAzAmAna te ja vAta [vadhu phuTa rIte ] kahe che : kAraNa ke sAmaka tarIke ke anAtmaka tarIke prasiddha hoya evA kazAmAM prANadinI [sattA siddha thayelI nathI. (11) 1. sAtmakatvenAnAtmakatvena vA vizeSeNa yukte prasiddhe nizcite vastuni prANAderdharmasya sarvavastudhyApinoH prakArayorekatra niyatasadbhAvasyAsiddhasnaikAntikaH, anizcitatvAt / 1. "sAtmaka" ke "anAtmaka' eka viziSTa rUpe prasiddha eTale ke nizcita thayelI vastumAM, [arthAta ] sarvAvastuvyApI evA e prakAramAMthI ekamAM ja prANadinI niyata sattAnI asiddhatAne kAraNe [te hetu ] anaitika che, kAraNa ke te, [ sAdhyanI sattA bAbata ] anizcita (= anizcAyaka ) che. 2. tadevamasAdhAraNasya dharmasthAnaikAntikatve kAraNadvayamabhihitam // 2. Ama [mAtra pakSavyApI evA arthAta ] asAdhAraNa dharmanA anaikAntikapaNuM pAchaLanAM be paribaLe [ sUtrakAre pote ja ] kahyAM. (101) pakSadharmazca bhavan sarvaH sAdhAraNo'sAdhAraNo vA bhavatyanaikAntikaH / tasmAdupasaMhAravyAjena pakSadharmatvaM darzayati -- tasmAjjIvaccharIrasaMbandhI prANAdiH sAtmakAdanAtmakAcca sarva smAda vyAvRttatvenAsiddhestAbhyAM na vyatiricyate // 102 / / je koI hetu pakSanA dharma tarIke hoya ane sAthe kAM te [ pakSa ane vipakSa viSe ] sAdhAraNa sattAvALe heya, ke [te ubhayamAM avyApI hoya eTale ke mAtra pakSamAM ] asAdhAraNa rUpe rahele hoya to te anekAtika hoya che. AthI upasaMhArane bahAne, [ prANadi paNuM] pakSadharUpa che te tarapha dhyAna dore che : tethI jIvatA zarIra sAthe saMbaMdha dharAvatA prANAdi, badhA sAtmaka ane vaLI anAtmakamAMthI vyAvRtta hevAnuM siddha thayuM na hovAthI te be prakArethI alaga [ siddha ] thaI zake ema nathI. (12) 1. tasmAdityodinA / jIkaccharIrasya saMbandhI, pakSadhama' ityarthaH / yasmAttayorekatrApi na nivRttinizcayastasmAttAbhyAM na vyatiricyate / 1. "kvatA zarIra sAthe saMbaMdha dharAvatA" eTale ke [ jIvatA zarIra ] pakSanA dharma evA [ prANAdi ]. te be( =sAtmaka ane anAtmaka rUpa rAzi)mAMthI ekamAM paNa prANadinA [ niyata] abhAvane nizcaya thayo na hoI prANAdi te baMnethI ya (= baMnemAMthI koI eka nizcita vagathI) vyAvRtta kahI zakAya nahi. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 nyAyAbhadu2. vastudharmo hi sarvavastuvyApinoH prakArayorekatra niyatasadbhAvo nizcitaH prakArAntarAnnivarteta / ata evAha - sAtmakAdanAtmakAcca sarvasmAd vastuno vyAvRttatvenAsiddheriti / prANAdistAvat kutazcid ghaTAdenivRtta eva / tata etAvadavasAtuM zakyam - sAtmakAdanAtmakAdvA kiyato nivRttaH / sarvasmAtu nivRtto nAvasIyate / tato na kutazcidvyatirekaH / / 2. kahevAne bhAva e che ke savavastuvyApI evA be prakAramAMthI eka prakAramAM ja niyata thayelI sattAvALo vastudharma hoya te bIjA prakAramAMthI [ avazya] nivRtta Thare. A [ niyama ]. nA anusaMdhAnamAM ja [ sUtramAM ] "badhA sAtmaka ane vaLI (=athavA) [badhA ] anAtmakamAMthI vyAvRtta hovAnuM siddha thayuM na hovAnI hakIkata ullekhI che; [ne te dvArA prANadirUpa hetu, e niyamanI zarata pUrI karI zakato nathI e vAta tarapha dhyAna doryuM che.] alabatta, eTaluM kharuM ke prANAdi ghaDe vagere keTalI cIjomAMthI [ vyaktigata rIte] te avazya nivRtta [ hovAnuM siddha] che. te parathI mAtra eTaluM ja nakkI thaI zake che ke prANadi kAM to mAtmA kAM te anAtmaka evA keTalAka padAthothI [ vyaktigata rIte ] nivRtta che; paraMtu sarva [ sAtmaka ke sarve anAtmaka ]thI nivRtta hovAnuM nakkI thaI zakatuM nathI. tethI te bemAMthI amuka [ eka AkhA vagajthI tene vyatireka [ siddha thaI zakato ] nathI. (102) yadyavamanvayo'stu tayonizcita ityAha -- tAti | zarU I [koI vaLI kadAca kahe: ] "jo ema hoya, te te bemAMthI [eka sAthe prANadine ] anvaya te nizcita hoI zake." AthI kahe che : tenI sAthe anvaya [paNa] nathI. (103) 1. na tatra sAtmake'nAtmake vA'rthe'nveti - anvayavAn prANAdiH // 1. prANAdine tenI sAthe, eTale ke kAM te sAtmaka, kAM te anAtmaka padArtho sAthe anvaye paNa [ nizcita thayela ] nathI. (103) surata TUlyahi - pAramajusa | 204 || kema ?" to kahe che : kAraNa ke ekAtmakanI aMdara paNa siddhi thaI nathI. (104). 1. ekAtmanyapIti / ekAtmani sAtmake'nAtmake vA'siddhaH kAraNAt / vastudharmatayA tayoddha'yorekatra vA vartata ityavasitaH prANAdiH / na tu sAtmaka eva nirAtmaka eva vA vartate iti kuto'nvayanizcayaH // 1, ekAtmaka( =eka nizcita svarUpavALA eTale ke eka ja prakAranAnI aMdara eTale ke kAM te sAtmaka, kAM te anAtmaka [ ema eka nizcita rAzi ] viSe [ prANAdinuM astitva) Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 tRtIya paricheda : parAthanumAna siddha thayuM nathI; e kAraNe [ anvaye paNa nakkI thato nathI.] prANudi vastudharma hoI [ samagra vastune AvarI letA evA ] te be rAzimAM ke eka rAzimAM che eTaluM nakkI thayuM che; paNa te sAtmakamAM ja che ke nirAtmakamAM ja che evuM nizcita thayuM nathI. eTale pachI [ prANadina te bemAMthI amuka sAthenA ja] anvayane nizcaya kyAMthI thAya ? ( 104) nanu ca prativAdino na kiMcit sAtmakamasti / tato'sya hetona sAtmake'nvayo na vyatireka ityanvayanyatirekayorabhAvanizcayaH sAtmake, na tu sadbhAvasaMzaya ityAzakyAha - nApi sAtmakAdanAtmakAca tasyAnvayavyatirekayorabhAvanizcayaH / / 105 / / bauddhonA anAtmavAdanI sahaja yAda AvatAM kaI jijJAsu pUche che : ] "[ bauddha ] prativAdInI daSTie te [ jagatamAM ] kaI vastu sAtmaka ja nathI. tethI prANadirUpa hetune [avastu evA] sAtmaka sAthe canvaya ke vyatireka [ hovAno prazna ja thata ] nathI. eTale [ emanI dRSTie te ] prANadinA sAtmaka sAthenA anvaya ke vyatirakanA abhAvano ja nizcaya thAya che; [ anvaya ke vyatirekanA ] sabhAva ( = astitva) bAbatane saMzaya nahi." A AzaMkA kahapIne kahe che : ane na te sAtmakamAMthI ke na te anAmakamAMthI tenA anvaya-vyatirekanA abhAvano paNa nizcaya thAya che. (15) 1. nApi sAtmakAd vastunastasya prANAderanvayavyatirekayorabhAvanizcayaH / nApi ca nirAtmakAt / sAtmakAdanAtmakAditi ca paJcamI vyatirekazabdApezcayA draSTavyA / / 1. na te sAtmaka vastumAMthI tenA arthAta prANadinA anvaya-vyatirekanA abhAvane nizcaya thAya che, na te nirAtmaka vastumAMthI. "sAtmakamAMthI" ane "nirAtmakamAMthI' ema paMcamI vibhakita [ "anvayavyatireka e samAsamAMnA "anvaya" zabda sAthe baMdhabesatI nathI te sAcuM, paNa te te ] "vyatireka zabdanI apekSAthI vAparI che te dhyAnamAM levuM; [anvayanA anusaMdhAnamAM "sAtmaka ke nirAtmaka sAthe" ema tRtIyAne adhyAhAra kare.] ( 105). kathamanvayavyatirekayo bhAvanizcaya ityAha - gharamAvaniyathastharvmAvanizcayanArAyavaravAr che 206 . [ prANadinA sAtmaka ke anAtmaka pratyenA ] anvaya-vyatirekanA abhAvane nizcaya kema nathI thatA te spaSTa kare che : kAraNa ke ekanA abhAvane nizcaya te anyanA bhAvanizcayano niyata sahacArI hoya che. ( 106 ) 1.ekasyAnvayasya vyatirekasya vA yo'bhAvanizcayaH so'parasya dvitIyasya bhAvanizcayanAntarIyakaH bhAvanizcayasyAvyabhicArI / tasya bhAvastattvaM tasmAt / yata ekaabhaavnishcyo'prbhaavnishcynaantriiva, tasmAta na prayojatrAmAvanikAH | Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu 1. [ koI eka dharmanA keI nizcita dhamI pratyenA ] anvaya ke vyatirekane je abhAvanizcaya hoya che te [te bemAMthI bAkI evA ] anyanA bhAvanizcayano niyata sahacArI hoya che. Ama, [ anvayavyatirekamAMthI ] ekanA abhAvane nicaya anyanA bhAvanizcayane niyata sahacArI hovAne kAraNe [ keIka dhamanA keI anya dhama' sAthenA saMbaMdharUpa ] eka ja saMdarbha ne anulakSatA anvaya ane vyatireka e baMneyanA abhAvane nizcaya [ eka sAthe] na thaI zake. (10) kasmAtpunaH ekasyAbhAvanizcayo'parasadbhAvanizcayAvyabhicArItyAha - anvayavyatirekayoranyonyavyavacchedarUpatvAt / tata evAnbabavyatirekayoH saMdAtivAda 207 [ vaLI kaI pUche: ] "[ anvayavyatirekamAMthI ] ekane abhAvanizcaya te anyanA bhAvanizcaya sAthe avyabhicArI ( =niyata sahacArI) kema hovo joIe ? " eTale kahe che : enuM kAraNa e ke anvaya-vyatireka a nyanA vyavacherUpa hoya che. tethI ja avaya-vyatireka aMge saMdeha rahetAM anekAntika [ hevAbhAsa sarjAya che ]; (17) 1. anvayadhyatirekeyoranyonyavyavacchedarUpatvAditi / anyonyasya vyavacchedo'bhAvaH, sa eva rUpaM yayostayorbhAvastattva' tasmAt kAraNAt / 1. avaya ane vyatireka te parasparanA vyavahedarU5 eTale ke abhAvarUpa hoya che. 2. anvayabyatireko bhAvAbhAvau / bhAvAbhAvau ca parasparavyavacchedarUpo / yasya vyavacchedena yat paricchidyate tat tatparihAreNa vyavasthitam / svAbhAvavyavacchedena ca bhAvaH paricchidyate / tasmAt svAbhAvavyavacchedena bhAvo vyavasthitaH / 2. (ahIM) aya ane vyatirekane a [ anukrame, be vastune sAthe] bhAva ane [be vastune sAthe ] abhAva, ema samajavAnuM che. have bhAva ane abhAva e parasparanA vyavacheda( =parihAra)rUpa hoya che. koI padArthane svarUpanizcaya ( =paricacheda') jenA vyavaccheda( = svarUpaniSedha)thI thato hoya, tene parihAra karIne te padArtha [ potAnA svarUpamAM ] vyavasthita thatuM hoya che. [te rIte jotAM] bhAva te potAnA abhAvane vyavada karIne paricacheda pAme che ane te dvArA vyavasthita thato hoya che. 3. abhAvo hi nIrUpo yAdRzo vikalpena darzitaH / nIrUpatAM ca vyavacchidya rUpamAkAravat paricchidyate / tathA ca satyanvayAbhAvo vyatirekaH, vyatirekAbhAvazcAnvayaH / 3. [ abhAva svarUpehIna hoya che ne tethI bhAva dvArA tene vyavaccheda na thaI zake tevI zaMkA karavI paNa jarUrI nathI; ] kAraNa ke abhAva, ke je rUpathI rahita hoya che, [ te svabhAva Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parisaH parAthanumAna 167 ke niyata AkAra vagarane heya che ema nathI samajavAnuM; ] te vikalpathI nakkI thatA AkAravALA hoya che. te [ evI nizcita svarUpavALI ane tethI vyavaheda pAmavA gya evI] nIrUpatA-nirAkAratA)ne bAkAta rAkhIne [ niyata ] AkAravALuM rUpa pariccheda pAme che. Ama hovAthI [tathA anvaya ane vyatireka e parasparanA abhAvarUpa hevAthI ] anvayane abhAva [ ja] vyatireka hoI zake ne vyatirekano abhAva [ ja] anvaya. 4. tato'nvayAbhAve nizcite vyatireko nizcito bhavati / vyatirekAbhAve ca nizcite'nvayo nizcito bhavati / 4. tethI [koI be bhAva vacce ] ayAbhAva nizcita thAya tyAre [ ja te bhAvanA ] vyatirekane nizcaya thAya ane vyatirekAbhAva nizcita thAya tyAre [ ja ] anvayane nizcaya thAya che. 5. tasmAt yadi nAma sAtmakamavastu nirAtmaka ca vastu, tathApi na tayoH prANAderanvayavyatirekayorabhAvanizcayaH / ekatra vastunyekavastuno yugapadbhAvAbhAvavirodhAt tayorabhAvanizcayAyogAt / 5. A nyAye, dhAre che [ bauddha prativAdI mAne che tema] sAtmaka avastu hoya ane nirAtmaka vasturUpa (= satyarUpa) hoya te paNa te baMne[mAMthI game te] viSe prANadinA anvaya ane vyatirekane [ eka sAthe ] abhAvanicaya thaI na zake. eka ja vastumAM anya vastune bhAva ane abhAva eka sAthe mAnavAmAM virodha hoI anvaya ane vyatirekane [ eka sAthe ] abhAvanizcaya zakya nathI. 6. na ca prativAdyanurodhAt sAtmakAnAtmake vastunI sadasatI, kintu pramANAnurodhAt / ityubhe saMdigdhe / tatastayoH prANAdimattvasya sadasattyasaMzayaH / 6. ane [ sAcI ne muddAnI vAta to e che ke] prativAdI [zuM mAne che ene dhyAnamAM laIne sAtmaka vastu te asat ane anAtmaka te sata evuM [ siddha thaI jatuM ], nathI; ene nirNaya te pramANathI ja thaI zake. eTale [ jyAM sudhI vAda sAthe levAdevA che tyAM sudhI ] baMne (=sAtmaka ane anAtmaka) saMdehagrasta [ ja ] che. ane tene kAraNe te baMnemAMthI kaImAM [paNa] prANAdimattvanA [ niyata] sattva ke asatva aMge saMzaya [ ja ] rahe che. 7. yata eva kacidanvayavyatirekayone bhAvanizcayo nApyabhAvanizcayaH, tata evAnvayavyatirekayoH saMkeH . 1. [ Ama sAtmaka ke anAmaka e bemAMthI ] ekeyanI paNa sAthe [prANadinA] anvaya-vyatirekanA astitvane ke anastitvane nirNaya thaI zakato na hoIne te anvayavyatireka vize saMdeha ja rahe che. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu 8. yadi tu kacidapyanvayavyatirekayoraikasyApyabhAvanizrayaH syAt, sa eva dvitIyasya bhAvanizcaya ityanvayavyatirekasaMdeha evaM na syAt / yataca na kacidbhAvAbhAvanizcayastata evaanvytijyoH saMvedaH| saMvedAnnAnAnti : / 168 8. hA, jo [ koI e padArthA vaccenA] anvaya ke vyatireka e emAMthI ekanA pazu abhAvane nizcaya thaI jAya te te ja anyanA bhAvanizcayarUpa banI jaze, ane tethI anvayavyatireka agene sahaja nahi thAya. paNuM [ prastuta udAharaNamAM, 'prANAdinA, sAtmaka ke anAtmaka e bemAMthI ] kAI paNa adhikaraNa viSe [ anvaya ke vyatireka kivA ] bhAva ke alAva hAya tevA nizcaya na thatA hovAthI anvaya-vyatireka aMgenA saMdeha rahe che, te tethI [ hetu ] anaukAntika khanI rahe che. (107) kasmAdanaikAntikaH ityAha sAdhyetarayorato nizcayAbhAvAt // 108 // A hetu anaikAntika zA mATe che te spaSTa kare che : ke Ane lIdhe sAdhya kAraNa nathI. ( 108 ) tenA abhAvanA nizcaya thatA 1. sAdhyasya itarasya ca viruddhasya ataH saMdigdhAnvayavyatirekAnnizcayAbhAvAt / sapakSavipakSayo hiM sadasattvasaMdehe na sAdhyasya na viruddhasya siddhiH / na ca sAtmakAnAtmakAbhyAM paraH prakAraH saMbhavati / tataH prANAdimattvAd dharmiNi jIvaccharIre saMzaya AtmabhAvAbhAvayorityanaikAntikaH prANAdiriti // 1. 'Ane lIdhe' eTale ke saMdigdha anvaya-vyatirekavALA [ hetu ]ne lIdhe sAdhya ke sAdhyAbhAva e ekeyane nizcaya thaI zaktA nathI. sapakSa ane vipakSamAM [ hetunA peAtAnA ] sattva ke asattvanA saMdeha hoya tyAre sAdhyuM ke tethI viruddha dharmAMnI siddhi thaI zaktI nathI, vaLI [ kAI paNa vastu ] sAtmaka ke anAtmaka sivAya trIna koI prakAranI hAI zaktI nathI; [ ethI saMzayane badale naryAM medhAbhAvanI zakayatA paNa rahetI nathI. A rIte prANAdimattvarUpa hetunA astitva parathI jIvatA zarIrarUpa dhI" viSe AtmAnA astitva ke aritatva viSe saMzaya ja rahe che. AthI prANAdi te anaikrAntika hetu che. (108) trayANAM rUpANAmasiddhau saMdehe ca hetudoSAnupapAdyopasaMharannAha evameSAM trayANAM rUpANAmekaikasya dvayorvAyorvA rUpayorasiddhau saMdehe vA yathAyogamasiddha viruddhAnaikAntikAstrayo hetvAbhAsAH // 109 // traNa rUpe[mAMnA ekeka ke e ]nAM asiddhatva ke sa MdehanA prasaMge thatA hetudASA nipIte upasa'hAra kare cheH Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parida: parAthanumAna 169 Ama A traNa rUpomAMnAM eka-eka ke be-benAM asiddhava ke saMdehathI yathAga asiddha, viruddha ane anaitika e traNa hevAbhAsa saMbhave che. (10) 1. evamityanantaroktena krameNa eSAM madhye ekai rUpaM yadA'siddhaM saMdigdha vA bhavati, dve vA'siddha sadigdhe vA bhavataH, tadA'siddha,zca viruddhazcAnekAntizca te hetvAbhAsAH / yathAyogamiti / yasyAsiddhI sandehe vA yo hetvAbhAso yujyate sa tasyaHsiddhaH saMdehAcca vyavasthApyata iti yasya yasya yena yena yogo yathAyogamiti / / 1. " Ama eTale agAu kahelA krame. A rUpamAMthI ekeka rUpa ke be-be rUpa jyAre asiddha ke saMdigdha hoya tyAre asiddha, viruddha ane annakAntika - hetvAbhAsa saMbhave che. "thAyoga' zabdathI e kahevA mAge che ke je rUpanA asiddhatva ke saMdehathI je hevAbhAsa sadhAya che tene te rUpanA asiddha ke saMdeha sAthe sAMkaLavAmAM Ave che. "yathAyoga" eTale jene jene jenI jenI sAthe yoga heya [ te rIte ] . (109 ) viruddhAvyabhicAryapi saMzaya heturustaH sa iha kasmAnnoktaH / / 110 // 'viruddha vyabhicArI paNa saMzaya karAvanArA hetu tarIke kahevAmAM Avyo che; te ahIM kema nathI kahyo ? (110) 1. nanu ca AcAryeNa viruddhAvyabhicAryapi saMzayaheturuntaH / hetvanta sAdhitasya viruddhaM yat tanna vyabhicaratIti viruddhAvyabhicArI / yadi vA viruddha zvAsau sAdhanAntarasiddhasya dharmabhya viruddhasAdhanA. davyabhicArI ca svasAdhyAvyabhicArAda viruddha vyabhicArI / / 1. [ koI jijJAsu pUche che: ] " AcAryo 'viruddhAtrayabhicArI' hetune paNa saMzaya karAvanAra [ hevAbhasa tarIke] kahyo che. [e hetunuM varUpa zabdabuta tane AdhAre Ama samajI zakAya :] je hetu [ eka ja pala viSe ] anya hetuthI siddha karAtA dharmathI viruddha evA dhamano avyabhicArI ( = niyata siddhi karanAro) hoya te " viruddhA vyabhicArI " kahevAya. athavA to [ 'viruddha ane vaLI avyabhicArI' evo vigraha karIne artha karIe te : ] je hetu anya hetuthI siddha evA dharmathI viruddhane sAdhato hovAthI [ lakSaNa dvArA ] "viruddha " [kahevAya] che ane potAnA sAdhyane niyata rIte sAdhanAre hoI avyabhicArI che te 'viruddhAvyabhicArI'. (110 ) satyam / ukta AcAryeNa / mayA sviha noktaH / smAdityAha -- anumAnaviSaye'saMbhavAt // 111 // [ A sUtrakArane abhipreta uttara : ] " e sAcuM che ke AcAye* [ A hetvAbhAsa ] kahyo che. chatAM meM ahIM kahyo nathI. " AnuM kAraNa kahe che : nyA. bi.-22 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 nyAyami du kAraNa ke anumAnanA kAryakSetramAM [ tenA] saMbhava nathI; (111 ) 1. anumAnasya viSayaH pramANasiddha N trairUpyam / yato hyanumAnasaMbhavaH so'numAnasya viSayaH / pramANasiddhAcca trairUpyAdanumAnasaMbhavaH / tasmAt tadevAnumAnaviSayaH / tasmin prakrAnte na virudvAvyabhicArisaMbhavaH / pramANasiddhe hi trairUpye prastute sa eva hetvAbhAsaH saMbhavati yasya pramANa siddha rUpam / ato na viruddhAnyabhicAriNaH pramANasiddhamasti rUpam / ato na saMbhavaH / tato'saMbhavAt notaH // - 1. pramANasiddha evu' [ liMganu' ] trirUpapaNu' te anumAnanu` kA`kSetra che. [ ahIM spaSTa karavu' joIe ke : ] jenA hovAthI anumAna karavAnuM zakaya bane te anumAnanuM kA kSetra kahevAya. [ e dRSTie] pramANasiddha evA [ liMganA ] bairUpyathI anumAna karavAnuM zakya ane che, tethI tene (= pramANasiddha bairUpsane) ja anumAnanuM kAya kSetra gaNyu che. te, e anumAnanA kAryAkSetranA ja saMdarbha hoya tyAre ' virudvAvyabhicArI ' hetu sa'bhavI zake nahi; kAraNa ke pramANasiddha vairUpya ja jyAM prastuta hoya tyAM te ja hetvAbhAsa saMbhavI zake ke je [ koI ne koI] pramANasiddha rUpa sAthe (arthAt tenA bhaMga sAthe) saMkaLAyelA hAya. jyAre virudghAvyabhicArI hetvAbhAsane kAI pramANasiddha rUpa[nA bhaMga] sAthe levAdevA nathI, mATe te anumAnanA kSetramAM na saMbhave; ethI ja ame katho nathI; ( 111) kasmAdasaMbhavaH ityAha - na hi saMbhavo'sti vistRtAyAH / / 2 / / . kAryasvabhAvayoruktakSalaNayoranupalambhasya kema asabhava che te spaSTa kare cheH kAraNa ke uktalakSaNa evA kArya ane svabhAva [-rUpa hetu]nA anva ke anupalabdhi [ rUpa hetu]nA anvaye viruddhatAnA sa'bhava hAtA nathI. ( 112 ) 1. na hIti / yasmAnna saMbhavo'sti viruddhatAyAH / kAryaM ca svabhAvazca tayoruktalakSaNayoriti / 1. jyAre kAya ane svabhAva uta lakSaNavALA hoya tyAre viruddhatAnA saMbhava na hovAthI [ anumAnanA kSetramAM virudvAvyabhicArI hetvAbhAsa na saMbhave ]. ca 2. kAryasya kAraNAjjanmalakSaNaM tattvam / svabhAvasya ca sAdhyavyAptatvaM tattvam / yat kAryaM yazca svabhAvaH sa kathamAtmakAraNaM vyApakaM ca svabhAvaM parityajya bhaved yena viruddhaH syAt / < 2. [ ahIM kAya ane svabhAva uktalakSaNa ' kahyAM che; te samajIe : ] kAraNamAMthI utpanna thavu te kAya'nu' svarUpa che ane svabhAvanu' [ peAtAnA niyata sahacArI svabhAvarUpa ] sAthI vyApta hAvuM te svarUpa che. have je [ kharekhara ja] kAya ke svabhAvarUpa hoya te [ anukrame ] potAnA kAraNane ke [ sahacArI anya dha'rUpa] svabhAvane tyajIne rahI zake ja kaI rIte ke jethI [ tenA pakSamAM tenA sAthyathI ] viruddha evA dhama'ne avakAza rahe ? ' Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parichaka : parArthanumAna 171 3. anupalambhasya ca uktalakSaNasyeti / dRzyAnupalambhatva cAnupalambhalakSaNam / tasyApi vastvabhAvAvyabhicAritvAnna viruddhatvasaMbhavaH / / 3. "anupalabdhi' sAthe paNa "uktalakSaNa" vizeSaNa samajavuM. [eTale anupalabdhinuM paNuM lakSaNa yAda karIe te atre ] dRzyanI anupalabdhi te anupalabdhi [ e lakSaNa dhyAnamAM Avaze.] te tevI anupalabdhi paNa, [ je te dazya ] vastunA abhAvanI avyabhicArI hoya che; ethI [tenA sAdhyathI ] viruddha evA dharmanA astitvane avakAza nathI raheto. (112 ) syAdetat - etebhyo'nyo bhaviSyatItyAha - na cAnyo'vyabhicArI // 113 // chatAM [ kadAca koInuM kahevAnuM ] Ama thAya: "A [ traNa prakAranA hetu thI jude evo koI hetu hoI zake." AnA anusaMdhAnamAM kahe che : ane avyabhicArI e anya na hoI zake. (113) 1. na cAnya etebhyo'vyabhicArI tribhyaH / ata evaiSveva hetutvam / / 1. A traNa hetuthI judo e kaI hetu paNa [ sAdhyane ] avyabhicArI hoI zake nahi. AthI A traNa prakAramAM ja hetupaNuM rahe che. (113) kva tAcAryadiGnAgenAyaM hetudoSa ukta ityAha -- tasmAdavastudarzanabalapravRttamAgamAzrayamanumAnamAzritya tadarthavicAreSu viruddhAvyabhicArI sAdhanadoSa uktaH / / 114 / / to pachI AcArya dinAge A hetudoSa kyA saMdarbhamAM kahyo che?" [ jijJAsanA]. AvA [ praznanA ] saMdarbhamAM kahe che : AthI vAstudazanathI pravRtta nahi evA AgamAtrita anumAnanA saMdarbhamAM tatsaMbaMdhI padArthonA vicArane prasaMge [ thato ] "virudrAvyAbhicArI" nAmano hetudoSa kahevAya che; (114) 1. yasmAt vastubalapravRtte'numAne na saMbhavati tasmAd AgamAzrayamanumAnam Azritya viruddhAvyabhicAryuktaH / Agamasiddha hi yasyAnumAnasya liGgatrairUpyaM tasyAgama AzrayaH / 1. vastubalathI pravartatA anumAnamAM-viruddhAvyabhicArIne saMbhava na hoI AgamAzrita anumAnanA saMdarbhamAM e hetvAbhAsa ullekhAya che. [ ahI spaSTa karavuM joIe ke] je Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 nyAyabiMdu anumAnanuM liMgaarUpya AgamanI daSTie ja siddha thatuM hoya che, [ vastunA sAkSAta anu bhavane AdhAre nahi, ] te anumAnane Azraya [mAtra ] Agama ( = zAstra) kahevAya. 2. nanu cAgamasiddhamapi rUpyaM pramANasiddhamityAha - avastudarzanabalapravRttamiti / avastuno darzanaM vikalpamAtra tasya balaM sAmarthyam / tataH pravRttam - apramANAd vikalpamAtrAd vyavasthita trairUpyamAgamasiddhamanumAnasya / na tu pramANAt / 2. [koI kadAca kahe: ] "Agamasiddha evuM paNa liMganairUpiyA pramANasiddha ja hoya che ne ?" AthI "vastudarzanathI pravRtta nahi" ema kahe che. te vastunA rzananA balathI nahi [paNa] kevaLa vikalpanA sAmarthathI ja pravartatuM hoya che. mAtra apramANarUpa vikalpa ( = rUDha mAnyatA) vaDe ja ane nahi ke pramANa vaDe siddha karAtuM anumAnanuM nairUSa AgamAbita hoya che. 3. tat tAnumAnamAgamasiddhatrarUpyaM kAdhikRtamityAha - tadartheti / tasyAgamasya yo'rtho'tIndriyaH pratyakSAnumAnAbhyAmaviSayIkRtaH sAmAnyAdistasya vicAreSu prakAnteSu AgamAzrayamanumAna saMbhavati / tadAzrayo viruddhAvyabhicAryukta AcAryeNeti / / 3 AgamathI jenuM nairUpa siddha thatuM hoya tevA anumAnane Azraya kaI bAbatamAM levAya che te "tatsaMbaMdhI padArthonA vicArane prasaMge' e zabdathI spaSTa karAyuM che. te AgamAzrita padArtho eTale pratyakSa ke anumAnathI agrAhya evA atIndriya padArtho - jema ke [ vaizeSikeno ] sAmAnya padArtha. AvA padArthonI vicAraNAnA saMdarbhamAM Agamazrita anumAna saMbhave. tevA anumAnane Azraye AyA 'viruddhAvyAbhicArI" hetvAbhAsa kahyo che. (114) kasmAtpunarAgamAzraye'pyanumAne saMbhava ityAha - zAstrakAgaNAmartheSu bhrAntyA viparItasvabhAvopasahArasaMbhavAt / / 115 // paNa Agamazrita anumAnamAM paNa e hetvAbhAsa kaI rIte zakya bane ? '' AvA [ praznanA ] saMdarbhamAM kahe che ? kAraNa ke zAstrakAro padArtho viSe brAntine lIdhe viparIta svabhAvane upasaMhAra kare te saMbhava raheto hoya che. ( 11pa) - 1. phATyakatAM vivarataghu vastuviddha0 4mAvovasaMhA Dhaujanamathaig tasva saMmAThThiAkamivArisaMbhava ! " brAnsavA" kRti vikasena ! viparyasta hi rajAstrArA: satataM vAvamaaropynti iti / 1. "viparIta svabhAva' eTale vastune kharekharA svarUpathI ] viruddha evA svabhAva, upasaMhAra"eTale [ kalpanAthI ] ANavuM ( =AropavuM). to zAstrakAre padArtho viSe vastu viruddha svabhAvanuM ApaNuM kare te zakyatA vApI viruddhAvyabhicArI hetvAbhAsa saMbhave che. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariSada : parArthAnumAna 173 brantithI " eTale viparIta samajaNane lIdhe. [ bhrAntine khAsa ullekha karavAnuM ] kAraNu e ke pUrvagrahayukta zAstrakAre kaI vastumAM hoya ke na he ya tevA svabhAvane paNa ApatA hoya che. (115) zAstrakRtodavi , -veri puchavu ja mAzvAsa -- na hyasya saMbhavo yathAvasthitavastusthitiSvAtmakAryAnupalambheSu // 116 / / [ jijJAsune prazna : ] "je zAstrakAro paNa bhrAnta hoI zake te bIjA [ sAmAnya ] puruSano te zo bharoso ? [ eTale pratyakSa yogya viSayone lagatAM anumAnamAM paNa A hetvAbhAsa saMbhave ne tethI tenA saMdarbhamAM paNa te kahevo joIe. ]" AnuM samAdhAna karatAM kahe che : yathAvasthitavastusthitivALA AtmarUpa, kAryarUpa ke anupaladhirUpa [ hetuonA prayogamAM Ano saMbhava nathI (116). 1. na hIti / na hetuSu kalpanayA hetutvavyavasthA api tu vastusthityA / tato yathAvasthita. vastusthitiSvAtmakAryAnupalambheSvasya saMbho nAsti / 1. [ pratyakSogya viSayonA kSetramAM ] mAtra kalpanAthI koI bAbata hetu tarIke niNata thatI nathI, paraMtu [ sAkSAta anubhavI zakAya tevI ] vastusthitine AdhAre nirNata thAya che. Ane kAraNe yathAvasthita vastusthiti =vastu pratipAdana)vALA Ata( =svabhAva)rUpa, kAryarUpa ane anupalabdhirUpa hetuomAM Ane ( =bhramane) saMbhava nathI. 2. avasthita paramArthasadvastu, tadanatikrAntA yathAvasthitA vastusthitirvyavasthA yeSAM te yathAvasthitavastusthitayaH / te hi yathA vastu sthitaM tathA sthitAH, na kalpanayA / atasteSu na bhrAnteravakAzo'sti yena viruddhAvyabhicArisaMbhavaH syAt / / 2. je avasthita eTale ke paramArtha sat vastunI maryAdA na oLaMge te "yathAvasthita" kahevAya. jemAM yathAvasthita eTale ke sat vastune anusaranAra evI vastusthiti arthAta [vastunI ] vyavasthA [ kiMvA ukti ke pratipatti ] hoya che te hetuone yathAvasthita vastusthitivALA kahevAmAM Ave che; kAraNa ke vastu kharekhara jevI hoya tevA svarUpamAM teo sthira thayA hoya che, mAtra kalpanA para AdhArita hotA nathI. AthI evA hetuonA prayogamAM bhrAntine avakAza nathI ke jethI viruddhAvyAbhicArI hetvAbhAsa paNa saMbhave. (116) tatra viruddhAvyAbhicAriNi udAharaNam -- tatrodAharaNaM yatsarvadezAvasthitaiH svasaMbandhibhiyugapadabhisaMbadhyate tatsarvagatam / yathA''kAzam / abhisaMbadhyate ca sarvadezAvasthitaiH svasaMbandhibhiyugapatsAmAnya fmati 227 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu have viruddhAvyAbhicArI hetunuM udAharaNa Ape che : tenuM udAharaNa ? je savAzAvAsthata evA saMbaMdhIo joDe eka sAthe saMbaMdha dharAve te sarvagata heya; jema ke AkAza; sAmAnya" paNa savadazAvasthita evA sva-saMbaMdhAe joDa ekasAthe saMbaMdha dharAvatuM hoya che. ( 117) 1. yat sarvasmindeze'vasthitaiH svasaMbandhibhiyugapadabhisaMbadhyate iti sarvadezAvasthitarabhisaMbadhyamAnatvaM sAmAnyasyAnUdya sarvagatatvaM vidhIyate / tena yugapadabhisaMbadhyamAnatvaM sarvagatatve niyataM tena vyApta kathyate / 1. "je sarvadezAvasthita evA svasaMbaMdhIo joDe ekasAthe saMbaMdha dharAve' e zabdo dvArA [ pakSa evA] sAmAnyanA sarva dezamAM rahelA saMbaMdhIo sAthe saMbaMdha dharAvavApaNurUpa dharmane anuvAda karyo che, ane pachI tene savagatatvanuM vidhAna karyuM che. Ama ekasAthe [ sarva dezAvasthita padArtho joDe ] saMbaMdha dharAvavApaNuM te sarvAgata, sAthe niyata [ paNe saMbaddha ] ane tethI e savagata- vaDe vyAti kahevAyuM che. 2. iha sAmAnya kaNAdamaharSiNA niSkriya dRzyamekaM coktam / yugapacca sarva:svaiH saMbandhibhiH samavAyena saMbaddham / 2. A viSayamAM kaNAdamaharSinuM kathana dhyAnamAM laIe to, temanA mate "sAmAnya" te niSkriyadazya ane eka che. vaLI ekasAthe te potAnA badhA saMbaMdhI [ evI vyaktio ] sAthe samavAyathI saMbaddha che. 3. tatra pailukena kaNAdaziSyeNa vyaktiSu vyaktirahiteSu ca dezeSu sAmAnya sthitaM sAdhayituM pramANamidamupanyastam / yathA''kAzamiti vyAptipradarzanaviSayo dRSTAntaH / AkAzamapi hi sarvadezAvasthiM taiva kSAdibhiH svasaMyogibhiyugapadabhisaMbadhyamAnaM sarvagataM ca / abhisaMbadhyate ca sarvadezAvasi svasaMbandhibhiriti hetoH pakSadharmatvapradarzanam // 3. AnA anusaMdhAnamAM piluka ( =pIlu pAkavAdI) evA keI kaNadaziSya dvArA vyakti rahita dezamAM paNa sAmAnyanA astitvane siddha karavA A [ anumAnarUpa ] pramANa rajU karAyuM che. temAM AkAza te vyAtipradarzananA viSayarU5 duSTAnta che, AkAza paNa sava* dezamAM rahelA ane pitAnI sAthe saMyogasaMbaMdha dharAvatA evA vRkSAdi joDe ekasAthe saMbaMdha paNa dharAvata hoya che ane sarvagata paNa hoya che. "[ sAmAnya paNa ] sava-dezAvasthita evA svasaMbaMdhIo sAthe saMbaMdha dharAvatuM hoya che? te vidhAnamAM hatuM te pakSadharma che te kahI batAvAyuM che. (117). Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariSada : parAthanumAna asya svabhAvahetutvaM yojayitumAha - tatvasandhisvabhAvamAtrAnubandhinI taddezasaMnihitasvabhAvatA // 118 // Ane svabhAvahetu tarIke ghaTAvatAM kahe che? tasaMbaMdhisvabhAvamAtra sAthe tazasanihitasvabhAvatAne anubaMdha hoya che. (118) 1. tatsaMbandhIti / teSAM sarva dezAvasthitAnAM dravyANAM saMbandhI sAmAnyasya svabhAvaH / sa eva tatsaMbandhisvabhAvamAtram / tadanubadhnAtIti tadanubandhinI / kAsAvityAha - taddezasaMnihitasvabhAvatA / teSAM saMbandhinAM dezastaddezaH / taddeze saMnihitaH svamAvo yasya tat taddezasaMnihitasvabhAvam / tasya bhAvastacA / 1. tatsaMbaMdhisvabhAvamAtra [ eTale temanI sAthe saMbaMdha dharAvanAra svabhAvamAtra; vadhu spaSTa karIe to :] te eTale ke sarvadezamAM rahelAM dravya [ uparAMta guNa, kriyA Adi ] nI sAthe saMbaMdha dharAvanAro e je sAmAnyane mAtra svabhAva - te. tenI sAthe zeno anubaMdha che? ti javAba che : tazasaMnihitasvabhAvatAne, arthAta ] te dezamAM saMnihita (= upasthita) svabhAva hovApaNuM. [ AmAM ] "te deza ' eTale saMbaMdhI [ evAM dravya, guNa Adi ]ne deza. 2. yasya hi yeSAM saMbandhI svabhAvaH tanniyamena teSAM deze saMnihita bhavati / tatastatsaMbandhitvAnubandhinI taddezasanihitatA sAmAnyasya / / 2. kahevAne bhAva e che ke je vastune svabhAva je padArtho sAthe saMbaMdha dharAvate hoya te vastu temanA astitvanA sthaLe upasthita hoya che. eTale sAmAnya temanI (=vyAdinI) sAthe saMbaMdha dharAvatuM hoI temanA pradezamAM upasthita rahenAruM hoya che. (118) nanu ca gavAM saMbandhI svAmI / na ca godeze saMnihitasvabhAvaH / tatkathaM tsNbndhitvaattddeshtvmithAt - na hi yo yatra nAsti sa taddezamAtmanA vyApnotIti svabhAvahetuprayogaH // 119 // [ zaMkAkAra zaMkA uThAve che: ] "gAyono saMbaMdhI tene mAlika hoya che, paNa te kAMI gAyo hova te pradezamAM ja [ nitya] upasthita svabhAvavALo - heta nathI. te pachI koI vastu je te padArtha sAthe saMbaMdha dharAve teTalA mAtrathI te padArthanA dezamAM heya ja evuM kevI rIte kahI zakAya ? [ mATe tamAre siddhAMta yogya nathI. ]" AnA anusaMdhAnamAM kAraNa ke je jyAM na hoya te taddazIya para pote vyApatuM nathI. A rIte A svabhAvahetuno prayoga che. (119) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 nyAyabiMdu ___1. na hIti / yo yatra deze nAsti sa dezo yasya sa taddezaH, taM na vyApnoti AtmanA 1. "tadezIya' eTale te pradezamAM rahelo [ koI paNa padAtha]. pote eTale pitAnA svarUpa vaDe. je vastu je dezamAM na hoya te vastu te dezanA padArthane svarUpathI vyApI na vaLe. 2. iha sAmAnyasya tadvatAM ca samavAyalakSaNaH saMbandhaH / sa cAbhinnadezayoreva / tena yatra yat samavetaM tat tadAtmIyena rUpeNa kroDIkurvat samavAyirUpadeze svAtmAna nivezayati / taddezarUpanivezanameva tatkroDIkaraNam / tatastatsamavAyaH / 2. A [ vaizeSika ] zAstra mujaba, sAmAnya ane taddayukata [ evI vyaktio ] vacce samavAyarUpa saMbaMdha hoya che. ane te saMbaMdha, te ubhaya abhinna dezamAM hoya te ja [ zakya ] bane che. te je bhAva jemAM samata ( = samavAya saMbaMdhathI saMkaLAyelo hoya te bhAva tene pitAnA rUpamAM samAve che (= tene pitAnA svarUpathI vyApe che, ane tethI ja] samavAyI svabhAvavALA padArthanA pradezamAM potAnA svarUpane sthApe che. [ ane ] te padArthane pitAnAmAM samAvavo ( = otapreta kare ) teno artha ja e ke te padArthanA sthaLamAM, L tene samAvanAre ] pitAnA svarUpane sthApavuM. te dvArA ja te padArtha sAthe samavAya saMbaMdha saMbhave che. 3. tasmAdyadyatra samavetaM tattad dravyaM vyApnuvadAtmanA taddeze sanihitaM bhavati / . 3. eTale | ATaluM spaSTa thayuM ke ] je vastu je dravya viSe saMmata hoya, te vastu te dravyane vyApatAM pote te sthaLe hAjara rahe che 4. tadayamathaH - taddezasthavastuyApanaM taddezasattimA byAptam / taddezasattA'bhAve tayApanAbhAvAd vyApanalakSaNaH samavAyasaMbandho na syAt / asti ca vyApanam / atastaddeze saMnihi tatvamiti / tadayaM svabhAvahetuH // 4. Ama ahIM artha e thayo : [ kaIka bhAva dvArA thatI ] je te sthaLamAM rahelI vastune vyApavAnI kriyA te sthaLe [te ja bhAvanA ] pitAnA astitvathI vyApta hoya che. te dezamAM je tenA astitvane abhAva hoya te te [ anya vastu ne vyApavA paNuM paNa banI zakatuM nathI. ane tethI tenI sAthe vyApanarUpa samavAyasaMbaMdha paNa na thaI zake. paNa vyApana to che. mATe te dezamAM sAmAnyanI ] upasthiti paNa heya ja. Ama A svabhAvahetu che. (19). vaitaraNo vannAha- dvitIyo'pi prayogo yadupalabdhilakSaNa prApta sannopalabhyate na tattatrAsti / tadyathA kacidavidyamAno ghaTaH / nopalabhyate copalabdhilakSaNaprApta sAmAnya vyaktyantarAledhviti / ayamanupalambha svabhAvazca parasparaviruddhArthasAdhanAdekatra saMzayaM navataH || 120 || Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parArthanumAna 177 paThara - (= piTharapAkavAdI) evA keI [ prativAdI] [ viruddhadhamasAdhaka evA anumAnane ] prayoga darzAvatAM kahe che : bIje prayoga paNa Ama che] je vastu | upalabdhilakSaNaprApta hevA chatAM [kyAMka] upalabdha na hoya te tyAM te na levI joIe; jema ke - kyAMka na honAre ghaDo; upaladhilakSaNaprota evuM sAmAnya paNa vyaktionA aMtarAlomAM upa labdha thatuM nathI. - A anupalabdhi [ - rUpa hetu ] ane Agale svabhAva [ - hetu ] e baMne eka ja dhamI viSe ekabIjAthI viruddha arthane sAdhatA hovAthI saMzaya janmAve che. (12) 1. dvitIyo'pIti / yadupalabdherlakSaNatAM viSayatAM prAptaM, dRzyamityarthaH / etena dRzyAnupalabdhimanUdha 'na tatsatrAsti' ityasadvyavahAryatvaM vihitam / tato byApyadRzyAnupalabdheApakamasadvyavahAryatvaM darzitam / tadyatheti kacidasanghaTo dRSTAntaH / pakSadharmatvaM darzayitumAha - nopalabhyate ceti / 1, "upalabdhilakSaNaprApta' eTale upalabdhine viSaya banavAne lAyaka, arthAta dazya. A zabdathI dazyAnupalabdhine vidhAnanuM uddezya banAvyuM che. tyAM te na hovuM joIe" e zabdothI asavyavahArogyatAnuM vidhAna karAyuM che. Ama dazyAnupalabdhirUpa vyAkhanuM vyApaka asavyavahArogyava che ema batAvavAmAM AvyuM che. kyAMka ne henAre ghaDe te daSTAMta che. "upalabdhilakSaNaprApta evuM sAmAnya paNa.." ityAdi zabdothI hetunuM pakSadhamatva batAvAyuM che. 2. vyaktyantarAlaM vyaktyantaraM ca vyaktizUnyamAkAzaM ca / dRzyamapi kasyAMcidavyakto gosAmAnyamazvAdiSu vyaktyantareSu vyaktizUnye cAkAze nopalabhyate / tasmAnna teSvastIti gamyate / 2. " vyaktionA aMtarAla' eTale anya vyaktio tema ja vyaktizUnya evuM AkAza; [ dA. ta. ] gesAmAnya keIka vyaktimAM dazya rUpe anubhavAyeluM ] hovA chatAM azvAdi anya vyaktiomAM ane vyaktirahita AkAzamAM upalabdha thatuM nathI. tethI te savamAM te nathI te samajAya che. . 3. ayamanupalambha: pUrvoktazca svabhAvaH parasparasya viruddhau yAvau~ tayoH sAdhanAt tAvekasmin dharmiNi saMzayaM janayataH / na hyeko'rthaH parasparaviruddhasvabhAvo bhavitumarhati / ekena cAtra vyaktayantareSu vyaktizUnye cAkAze sattvam , apareNa cAnupalambhenAsattvaM sAdhyate / na caikasyaikadai katra sattvamasattvaM nyA. bi -23 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nyAyabiMdu ca yuktaM, tayovirodhAt / tadAgamasiddhasya sAmAnyasya sarvagatatvAsarvagatatvayoH sAdhyayoretau viruddhAvyabhicAriNau jAtau / yataH sAmAnyasyaikasya yugapatsarvadezAvasthirabhisaMbandhitvaM cAbhyupagataM dRzyatvaM ca / tataH sarvasaMbandhitvAtsarvagatatvaM dRzyatvAdantarAla?danulambhAdasarvagatatvam / tataH zAstrakAreNaiva viruddhavyAptatvamapazyatA viruddhavyAptI dharmAvuktvA viruddhAvyabhicAryavakAzo datta iti / na ca vastunyasya saMbhavaH / 3. A anupalabdhi-rU5 hetu ] ane pUrvokta svabhAva-rUpa hetu ] eka ja dhamI viSe paraspara viruddha evA arthone sAdhatA hAI dharmInA svarUpa ] aMge saMzaya janmAve che; kAraNa ke eka padAtha paraspara viruddha evA svabhAvavALo hoI zakato nathI: AmAMne eka [ svabhAvarU5] hetu anya vyaktio ane vyaktirahita AkAzamAM [paNa sAmAnyanuM ] sava sthApe che ane anya anupalabdhirUpa [ hetu sAmAnyanuM ] asava sthApe che. have, eka ja padArthanuM eka ja samaye amuka sthaLe sattva ane asattva baMne hoI zake nahi; kAraNa ke te baMne bacce paraspara parihAralakSaNa] virodha hoya che. Ama A baMne hetuo vaDe, [anubhavasiddha nahi paNa ] zAstrasiddha evA "sAmAnya" [nAmanA padArtha)nAM sava. gatatva ane asavaMgatatvarUpa sAdhya [sthapAtAM hoI, te] paratve te baMne viruddhAvyabhicArI hetuo banI jAya che, kAraNa ke sAmAnyane eka kapIne tenuM ekasAthe sarva dezamAM ava. sthita padArtho joDe saMbaMdha-dharAvavApaNuM paNa [mULa zAstrakartAe ] mAnyuM ane vaLI dayatva paNa. Ama sAmAnyanA sarvasaMbaMdhitva - rUpa eka dhamane hetu banAvI te ] ne AdhAre [ eka vAdIe tenuM] sarvagatatva siddha karyuM ane bIjAe mULa zAstramAM ja kahelA ] dazyatvane AdhAre aMtarAlamAM sAmAnyanI anupalabdhirUpa hetu vaDe sAmAnyanuM asavagatatva sthApyuM. Ama [ mULa] zAstrakAre ja, [ eka sAmAnyarUpa dhamI] viruddha dharmothI vyApta hovAnuM [mAnavuM paDaze ] tene vicAra karyA vagara ja [ sAmAnyamAM 3 viruddhathI vyApta tevA dhameM kahyA ne te dvArA viruddhAvyAbhicArIrUpa hetudoSane avakAza Ape. paNa eka vastumAM [ viruddha dharma avyabhicArI heya ! e zakya nathI. 4. ghutA hevAmAla | 4. Ama hetvAbhAsenI vAta pUrI thaI. (12) nanu ca sAdhanAvayavatvAdyathA hetava uktAstatprasaGgana ca hetvAbhAsAH, tathA sAdhanAvayavatvAdadRSTAntA vaktavyAstatprasaGgana ca dRSTAntAbhAsAH / tatkathaM noktA ityAha trirUpo heturuktaH / tAvatA cArthapratItiriti na pRthagdRSTAnto nAma sAdhanAvayavaH kazcit / tena nAsya lakSaNaM pRthagucyate / gatArthatvAt // 121 // [ jijJAsuH ] "anumAnanA avayava tarIke hetuonI carcA karI ne tenA anusaMdhAnamAM hevAbhAse paNa nirUpyA, te pachI daSTAnta paNuM anumAna avayava hoya tenI tathA tenA anvaye daSTAntAbhAsanI carcA paNa karavI joIe; temanI carcA kema karAI nathI ? " A aMge kahe che : Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pari cheH parAthanumAna 179 hetu trirUpa [ hovAnuM ] kahyuM. ane teTalAthI ja sAdhyarU5] arthanI pratIti thAya che, eTale duSTAta e koI anumAnano alaga avayava nathI. tethI AnuM lakSaNa juduM kahevAmAM AvatuM nathI; kAraNa ke te gatAtha che. (11) 1. trio detu, tarika daSTAnauH | 1. hetu trirUpa [ hovAnuM ] kahyuM. te pachI daSTAnta [ nI carcA ] nI zI jarUra ? 2. syAdetat - tAvatA nArthapratItirityAha - tAvatA ceti / uktalakSaNenaiva hetunA bhavati sAdhya. pratItiH / ataH sa eva gamakaH / tatastadvacanameva sAdhanam / na dRSTAnto nAma sAdhanasyAvayavaH / yatazcAyaM nAvayavaH, tena nAsya dRSTAntasya lakSaNaM hetulakSaNAtpRthagucyate / 2. kadAca koI kaheH "[ hetu trirUpa hoya ] teTalA mAtrathI [ sAdhyarU5] padArthanI pratIti na thaI zake." enA javAbarUpe [ sUtramAM] kahe che: "teTalAthI ja [ sAdhyarU5] artha. nI pratIti thAya che." eTale ke ukta lakSaNavALA hetuthI [ ja ] sAdhyanI pratIti thaI jAya che - AthI te ja sAdhyasiddhi karI Ape che. mATe trirUpa hetunuM kathana ja sAdhana banI rahe che. eTale dRSTAnta e anumAnanuM [ judu] aMga nathI. ane tethI ja hetunA lakSaNathI pRthar evuM dRSTAnnanuM lakSaNa kahevAmAM AvatuM nathI. 3. kathaM tarhi hetorvyAptinizcayo yadyadRSTAntako heturiti cet / nocyate heturadRSTAntakaH eva / api tu na hetoH pRthagU dRSTAnto nAma / hetvantabhUta eva dRSTAntaH / ataH evoktaM nAsya lakSaNaM pRthagucyata iti / na tvevamuktaM -nAsya lakSaNamucyata iti / 3. [prazna thAya :] "je daSTAnta vagarane hetu heya te pachI hetunI vyAptine nizcaya kaI rIte thAya ?"[ AnA javAbamAM kahevAnuM ke ] hetu daSTAMta vagara ja [ kahevAya] evuM amAruM kahevAnuM nathI, amAre te daSTAnta e hetuthI pRthak [evuM anumAnaghaTaka] nathI eTaluM ja kahevAnuM che. eTale ke daSTAna hetuno ja aMtargata bhAga che. AthI ja "AzuM lakSaNu alaga kahevAmAM AvatuM nathI' ema kahyuM che; "AnuM lakSaNa kahevAmAM [ ja ] AvatuM nathI" ema kahyuM nathI. ___4. yadyevaM hetUpayogino'pi lakSaNaM vaktavyamevetyAha - gatArthatvAt / gataH arthaH prayojanamabhidheyaM vA yasya dRSTAntalakSaNasya / tattathA / tasya bhAvaH tattva, tasmAt / 4. [ te kaI kahe"je ATaluM tame svIkAratA he te pachI hetune je upayogI che te [ dRSTAnta ]nuM lakSaNa paNa avazya rUpe kahevuM joIe. " AnA anusaMdhAnamAM sUtramAM kahyuM che: "te ( =daSTAntalakSaNa) gatAtha che." AmAM "atha' thazabdano artha prajana" e laI zakAya, athavA te "vAcyArtha" evo paNa laI zakAya. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 nyAyabiMdu 5. dRSTAntalakSaNaM hyucyate dRSTAntapratItiryathA syAt / dRSTAntazca hetulakSaNAdevAvasitaH / tato dRSTAntalakSaNasya yat prayojanaM dRSTAntapratItistad gataM nippannam / 5. [ AmAMthI prathama artha mujaba kahevAno bhAva Ama samajI zakAya ?] daSTAntanuM lakSaNuM kahevAnuM prayojana daSTAntanA svarUpa ]nI pratIti thAya te hoI zake. have daSTAntane svarUpabedha te hetulakSaNamAMthI ja thaI jAya che. eTale dRSTAnta [nA svarUpanI pratItirUpa prayojana "gata" arthAta siddha thaI ja gayuM che; [ ethI tenA alaga lakSaNanI AvazyakatA rahetI nathI.] 6. mAM vA jataM jJAnaM dattAvyam | . 6. athavA te [ je "tene vAgyAthe gata che evo bIjo artha laIe te ] "dRSTAnta zabdano vAcyArtha [ ane tethI tene svarUpadha paNa, te vyavahAra prasiddha heIne ] "gata eTale ke jJAta thaI ja game che; [ ethI lakSaNa kahevAmAM piSTapeSaNa ja thAya. ] ( 121) kathaM gatArthatvamityAha - hetoH sapakSa eva sattvamasapakSAcca sarvato vyAvRttI rUpamuktamamedena / punavizeSeNa kAryasvabhAvayoruktalakSaNayorjanmatanmAtrAnubandhI darzanIyAyuktau / tacca darzayatA yatra dhUmastatrAgniH, asatyagnau na kvaciddhamo yathA mahAnasetarayoH, yatra kRtakatvaM tatrAnityatvam , anityatvAbhAve kRtakatvAsa bhavo yathA ghaTAkAzayoriti darzanIyam / na hyanyathA sapakSavipakSayoH sadasatve yathoktaprakAre zakye darzayitum / tatkAryatAniyamaH kAryaliGgasya, svabhAvaliDgasya ca svabhAvena vyaaptiH| asmizcArthe te ta ghara dAnto mavati | patAva mAtra tvArAhya | 22 / [ dRSTAnta ] gatA kaI rIte che te spaSTa kare che ? hetunuM svarUpa abhedathI "sapakSamAM ja satva ane sarva apakSamAMthI vyAvRtti" ema kahyuM. pachI ( hetunuM A sAmAnya rUpe kaheluM lakSaNa jemane lAgu paDe che tevAM ] kArya ane svabhAva paikI kAryanA [ sAdhyamAMthI ja thatA) jamanI hakIkta, ane svabhAvanA potAnA hevA mAtrathI [ sAdhanA ] anubaMdhanI hakIkata, [ te kArya ane svabhAva te heturUpa che tenI khAtarI karAvavA] cIdhI batAvavA jevI hevAnuM paNa vizeSarUpe kahevAyuM. te cIMdhavA mATe : (1) "jyAM dhUma tyAM agni - jema ke rasoDAmAM ane kaMI sthaLe agni na hoya te dhumADA paNa na ja hoya - jema ke [ rasoDAnI viruddha prakAranA jaLAzayAdi] anya sthaLe tema, tathA (2) "jyAM kRtakapaNe tyAM aniyatva - jema ke ghaDAmAM, ane jyAM anityatvane abhAva hoya tyAM kRtakane paNa asaMbhava heya - jema ke AkAzamAM" - Ama [ duSyantarUpaniyata pramANa dvArA ] darzAvavuM paDe; e sivAya hetunuM sapakSamAM sattva ane vipakSamAM asattva - te baMne yakta Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda parArthanumAna prakAranAM hovAnuM na batAvI zakAya. kAryarUpa liMgane tenA ( =kAraNanA) [ ja ] kArya hevAno niyama hoya che ane svabhAvaliMganI [ sAdhyarU5] svabhAva vaDe vyAti hoya che. A vastu batAvatAM draSTAMta paNa darzAvAI ja jAya che; kAraNa ke ATalAmAM ja tenuM svarUpa AvI jAya che. (12) 1. heto rUpamuktamabhedena sAmAnyena / sAdhAraNa kAryasvabhAvAnupalambhAnAmatallakSaNamityarthaH / kiM punastatU | sapakSa eva yat sara , vipakSAcca sarvasmAt vyAvRttiryA / rUpadvayametadabhedenoktam / 1. hetunuM svarUpa abhedathI arthAta sAmAnyarUpe kahyuM. kArya, svabhAva ane anupalabdhi [ e hetuprakArene te samAna rIte lAgu paDe che evuM tAtparya che. e svarUpa kayuM ? apakSamAM ja je sattva ane sarva vipakSamAM thI je vyAvRtti te. [ hetunA svarUpanAM] A be pAsAM sAmAnyarUpe kahyAM. 2. na ca sAmAnyamuktamapi zakyaM jJAtum / atastadeva vizeSaniSThaM vaktavyam / ata: punarapi vizeSeNa vizeSavantI janmatanmAtrAnundhau darzanIyAvuktau / 2. paNa kaI vAta sAmAnyarUpe ja kahevAthI samajAI jatI nathI. AthI te ja [ sAmAnya lakSaNa] vizeSa prakAromAM raheluM batAvavAnuM jarUrI bane che. AthI [keI paNa dhamane hetu tarIke sthApavA mATe] vizeSarUpe eTale ke [ hetunA saMbhavita ] vizeSa [ AkAro ] rUpe, kAM te tene [ kAraNumAMthI ] janma batAvavo joIe; athavA te hetunA hevA mAtra sAthe [ sAdhyane ] anubaMdha batAve joIe - A vAta paNa agAu] kahevAI 3. kAryasya janma jJAtavyamuktam / janmani hi jJAte kAryasya sapakSa eva sattvaM vipakSAcca sarvasmAndyAvRttirzAtA bhavati / svabhAvasya tanmAtrAnubandho darzanIya uktaH / 'tat ' iti sAdhanam / tadeva tanmAtra sAdhanamAtram / tasyAnubandho'nugamana sAdhanamAtrasya bhAve bhAvaH sAdhyasya / tanmAtrabhAvitvameva hi sAdhyasya tAdAtmyam / sAdhanasya yadA svabhAvo jJAto bhavati, tadA svabhAvahetoH sapakSa eva sattvaM vipakSAcca sarvasmAndyAvRttirzAtA bhavati / 3. kaI paNa kAryarUpa bhAvane [ tenA nizcita kAraNamAMthI ja ] janma thAya che e hakIkata jANavA jevI gaNavAI; kAraNa ke te jANavAthI [ ja ], e kArya [ rUpa padArtha)nAM sapakSa ( = kAraNanA bhAvavALA sthaLa)mAM ja satva ane sarve vipakSa ( = kAraNanA abhAvavALAM sthaLa)mAMthI vyAvRtti (= anupasthiti) jJAta thAya che. te ja rIte keI paNa svabhAva [ bhUta dhama ] aMge, [ sAdhyane ] tanmAtrAnubaMdha cIMdhavA jevo manAya che, [ jethI te svabhAvanA hetutvanI pratIti thAya. "tanmAtrAnubaMdha' zabdane artha samajIe :] tadda eTale sAdhana ( = hetu che. tanmAtra eTale mAtra sAdhana; tene anubaMdha eTale [ sAdhya ] tene anusare te ( = niyata sahacAra ). eTale ekaMdare e zabdane artha thayo ? sAdhananA astitvamAtrathI sAdhyanuM astitva. A rIte sAdhyamAM je tanmAtrabhAviva( = sAdhanamAtranA astitvane kAraNe Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu pitAnuM hovuM te) hoya che, te ja sAdhyanuM [ hetu sAthenuM ] tAdAtma kahevAya. jyAre sAdhanane [ sAdhyarUpa ] svabhAva jJAta thAya che tyAre ja [ te sAdhana kiMvA ] svabhAvahetunAM sapakSamAM ja sattva ane sarva vipakSamAMthI vyAvRttinI pratIti thAya che. 4. tadeva sAmAnyalakSaNa vizeSAtmaka jJAtavyam nAnyathA / tato vizeSalakSaNamuktam / 4. A rIte sAmAnyalakSaNane vizeSa rUpe (= vizeSo viSe) jANavuM joIe, e sivAya [ sAmAnya lakSaNa jANI zakAya ] nahi. eTale [ hetunA yathArtha Alana mATe hetunA zakya evA ] vizeSonuM lakSaNa paNa kahyuM. ___5. kimato yadi nAmaivamityAha - tacca sAmAnyalakSaNaM darzayitukAmena vizeSalakSaNaM darzayataiva darzanIyamiti saMbandhaH / 5. "Ama [ hetunuM sAmAnya lakSaNa svarUpa samajavA vizeSalakSaNa jJAnanI AvazyaktA ] hoya te vAtane [ daSTAntanA alaga lakSaNanI carcA sAthe 3 zo saMbaMdha ? ' A praznanA uttara rUpe [ sUtramAM ] "te cIMdhavA mATe " arthAt sAmAnyalakSaNa samajAvavA vizeSalakSaNa cIMdhavA mATe "Ama darzAvavuM paDe[ e mukhya vAcavALuM lAMbuM vAkaya ] kahyuM che. 6. yatra dhUmastatrAmiriti kAryahetorvyAptirdarzitA / vyAptizca kAryakAraNabhAvasAdhanAtpramANAta nizcIyate / tato yathA mahAnasa iti darzanIyam / 6. "jyAM dhumADe tyAM agni' e vAkyamAM kArya hetunI [ anvaya-] vyApti batAvI che. have [ A sAmAnya ] vyApti kAryakAraNabhAva siddha karatA [ vizeSa dRSTAMtarUpa ] pramANuthI ja nizcita thAya. eTale [ ukta vyAptithana sAthe anivArya rUpe] "jema ke rasoDAmAM evuM [ vyAptisAdhaka pramANa] batAvavuM ja paDe. 7. asatyamau na bhavatyeva dhUma iti vyatireko darzitaH / sa ca yathetarasminniti darzanIyaH / vahninivRttihiM dhUmanivRttau niyatA darzanIyA / sA ca mahAnasAditaratra darzanIyA / 1. "agni na hoya te dhumADo na ja hoya" e vAkyamAM vyatireka [-vyApti ] kahevAI che. enI pratIti paNa "jema ke [ rasoDAthI ] anya evA [ jaLAzayAdi ] sthaLamAM" [ evA pramANathI ] karAvavI paDe; kAraNa ke agninI anupasthitine dhumADAnI anupasthiti sAthe niyata saMbaMdha batAvavo jarUrI hoya che. e saMbaMdha rasoDA sivAyanA anya sthaLa viSe batAvavuM paDe. [ nahi te vyatirekane niyama apratIta ja rahe. ] 8. yatra kRtakatvaM tatrAnityatvamiti svabhAvahetorvyAptirdarzitA / anityatvAbhAve na bhavatyeva kRtakatvamiti vyatireko darzitaH / vyAptezca sAdhakaM pramANa sAdharmyadRSTAnte darzanIyam / prasiddhavyAptikasya ca hetoH sAdhyanivRttau nivRttirniyatA darzanIyA / tadavazyaM yathA ghaTe, yathAkAze ceti darzanIyam / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parArthanumAna 187 8. "jyAM kRtakatva tyAM anityatva" emAM svabhAva-hetunI [ anvaya- vyApti batAvAI che. "anityatvane abhAva hoya te kRtakatva na ja hoya emAM vyatireka [ -vyApti] batAvI che. vaLI [ anvaya-vyAptinuM sAdhaka pramANu sAdhammadaSTAntarUpe batAvavuM joIe; ane jenI [ sAdhya sAthe 3 vyApti prasiddha che tevA hetune sAdhyAbhAva sAthe niyata e abhAva paNa [ vaidhamyadRSTAntathI] batAvavo joIe. eTale [ avayavyApti ane vyatirekaththApti mATe anukrame ] ghaDo ane AkAza e dRSTAMta paNa ApavAM ja paDe. 9. kasmAdevamityAha - na hIti / yasmAdanyathA sAmAnyalakSaNarUpe sapakSavipakSayoH sadasattve yathoktaprakAre iti niyate - sapakSa eva sattvaM vipakSe'sattvameveti niyamo yathoktaprakAra : - te na zakye darzayitum / vizeSalakSaNe hi darzite yathoktaprakAre sadasattve darzite bhavataH / na ca vizeSalakSaNamanyathA zakyaM dazayitum / 9. AnuM kAraNa [ sUtramAM ] AgaLa spaSTa kare che. e sivAya ( = daSTAMta ApyA sivAya) hetunuM sapakSamAM [ ja] satva ane [sava ] vipakSamAMthI vyAvRtti, evAM je lakSaNa sAmAnya rUpe kahyAM che te baMne yakta prakAre eTale ke niyata rUpanAM - sapakSamAM ja sattva vipakSamAM asatva ja evA niyamavALAM - batAvavAM zakya nathI. kAraNa ke vizeSa prakAranAM cIMdhavAthI ja upara kahyAM tevAM [ niyamabaddha ] sattva ane asattvanI pratIti zakAya. [ je ATaluM spaSTa thayuM hoya te sAthe sAthe e paNa umeravuM joIe ke : 1 e vizeSa prakAranuM lakSaNa paNa pAchuM anya rIte ( =daSTAnta sivAya) pratItikAraka na banAvI zakAya. [ Ama hetunA svarUpanI yathArtha samajaNanA aMgarUpe ja dRSTAMtane svarUpabodha thaI jAya che. ] 10. tasya sAdhyasya kArya tatkAryaM dhUmaH / tasya bhAvastakAryatA / saiva niyamo, yataH tatkAryatayA dhUmo dahane niyataH / so'yaM tatkAryatAniyamo vizeSalakSaNarUpo'nyathA darzayitumazakyaH / svabhAvaliGgasya ca svabhAvena sAdhyena vyAptirvizeSalakSaNarUpA na zakyA darzayitum / yasmAt kAryakAraNabhAvastAdAtmyaM ca mahAnase ghaTe ca jJAtavyaM , tasmAd vyAptisAdhanaM pramANaM darzayatA sAdharmyadRSTAnto darzanIyaH / / 10. [ kAryarUpa liMgano, tenA ja eTale ke [kAraNarUpa ] sAdhyanA ja kArya hovAno niyama hoya che; kAraNa ke [ liMgabhUta ] dhumADe agninuM [ ja ] kAya hovAthI agni sAthe niyata saMbaMdhavALo che. have A "tenA ja kArya havAno niyama" ke je hetunA eka vizeSa prakArarUpa che, te anya rIte ( = dRSTAnta sivAya) samajAvI zakAto nathI. te ja rIte svabhAvahetunI svabhAvarUpa sAdhya sAthenI viziSTa vyApti paNa [ daSTAnta sivAya ] bIjA kaI upAye nirUpI zakAtI nathI. [eTale ekaMdare joIe te ] kAryakAraNubhAva ane tAdAtmasaMbaMdha raDA ane ghaTa [jevAM] dRSTAMta vaDe ja pratIta thaI zakato hovAthI koI paNa [ anvaya-] vyAptinA sAdhanarUpa pramANa tarIke sAdhamma dRSTAMta batAvavuM ja paDe. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nyAyabiMdu 11. vaidhaHdRSTAntastu prasiddha tatkAryatve kAraNAbhAve kAryAbhAvapratipattyartham / tata eva nAvazyaM vastu bhavati / kAraNAbhAve kAryAbhAvo vastunyavastuni vA bhavati / tato vastvavastu vA vaidhaHdRSTAnta iSyate / 11. [ te rIte vadhammadaSTAnta paNa ApavAnuM jarUrI bane; jema ke- je koI hetu e] sAdhyanA [ ] kAryarUpe prasiddha hoya te [ te ja vAtanI puSTi vyatirekathyAptithI thAya te mATe ] kAraNabhAvathI kAryAbhAvanuM pratipAdana karavA vaidhamyadRSTAnuM kahevuM paDe. have Ama [ahIM be abhAvenuM sAhacarya pratipAdita karavAnuM ] hovAthI ja [ vaidhammadaSTAnta] avazya vasturUpa ja hoya evuM hetuM nathI; kAraNubhAva hoya tyAM kAryabhAva vastu ke avastumAM [ pratIta ] thaI zake. eTale vaidhamyadRSTAMta vaturUpa ke avasturUpa ( = kAlpanika vasturUpa) hoI zake. 12. tasmAd dRSTAntamantareNa hetoranvayo vyatireko vA na zakyo darzayitum / ato heturUpAkhyAnAdeva hetoyAptisAdhanasya pramANasya darzakaH sAdharmyadRSTAntaH , prasiddhavyAptikasya sAdhyAbhAve hetvabhAvapradarzanAd vadharmyadRSTAnta upAdeya iti ca darzitaM bhavati / 12. Ama daSTAMta vinA hetuno [ sAdhya sAthe] anvaye ka [ sAdhAbhAvane prasaMge vyatireka, (= abhAva) batAvavAnuM zakaya nathI. AthI hetunuM svarUpa spaSTa karatAM ja hetunI sAdhya vaDe] vyAptine sAdhanAruM pramANa batAvatuM sAdhayyadRSTAnta ane jenI sAdhya sAthe vyApti siddha hoya tevA hetune sAdhyAbhAvanA prasaMgamAM abhAva darzAvatAM tenA pramANa rU5] vaidhammadaSTAMta - [e baMne] batAvavAM paDe ema kahevAI jAya che. ___ 13. asmizcArthe darzite darzita eva dRSTAnto bhavati / yo'yamoM vyAptisAdhanapramANapradarzanaH kazcidupAdeyo nivRttipradarzanazcetyasminnarthe darzite darzito dRSTAnta ityAha - etAvanmAnaM rUpaM yasya tasya bhAvastattvaM, tasmAditi / etAvadeva hi rUpaM dRSTAntasya, yaduta vyAptisAdhanapramANapradarzakatvaM nAma sAdharmyadRSTAntasya , prasiddhavyAptikasya ca sAdhyanivRttau sAdhananivRttipradarzakatvamityetadvaidhadRSTAntasya / etacca heturUpAkhyAnAdevAkhyAtamiti kiM dRSTAntalakSaNena // 13. "A vastu batAvatAM dRSTAMta paNuM darzAvAI ja jAya che. eno artha e ke vyAptine sAdhanAra pramANu batAvanAra koI [ dRSTAMta ] ane [ sAdhyanA abhAve sAdhanano ] abhAva batAvanAra evuM kaI daSTAMta upAdeya ( = rajU karavA lAyaka ) vastu hoya che te rajU karatAM ja dRSTAMta nuM lakSaNa ] darzAvAI jAya che, e [ spaSTa karatAM ] kahe che: "eTalAmAM ja tenuM svarUpa AvI jAya che." [ Ane samajIe te] dRSTAMtanuM A ja svarUpa che eTale ke, [ vigate kahIe te, ] sAdhammadaSTAMtanuM svarUpa vyAptinA sAdhaka pramANane batAvavuM te ane vaidhadaSTAntanuM svarUpa prasiddha vyAptivALA hetu sAdhyAbhAvanA prasaMge abhAva [batAvanAra pramANa ] batAvavuM te hoya che. have [ baMne dRSTAMtanuM ] A svarUpa te hetunA svarUpanA nirUpaNu daramiyAna ja [ ADatakarI rIte ] spaSTa thaI jAya che. ethI [ alaga rUpe 1 dRSTAntalakSaNanI zI jarUra che ? (12) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariSada : parAthanumAna 185 etenaiva dRSTAntadoSA api nirastA bhavanti // 123 / / AnAthI ja dakhAnanA doSonuM paNa nirasana thaI jAya che. (12) 1. etenaiva ca heturUpAkhyAnAd dRSTAntatvapradarzanena dRSTAntadoSA dRSTAntAbhAsAH kathitA bhavanti / tathAhi - pUrvoktasiddhaye ya upAdIyamAno'pi dRSTAnto na samarthaH svakArya sAdhayitu ma dRSTAntadoSa iti sAmarthyAMduktaM bhavati / 1. "AnAthI ja' eTale hetunA svarUpanA kathana vaDe ja dRSTAMtanuM svarUpa spaSTa karavAthI. tenAthI dRSTAMto eTale ke dRSTAMtAbhAse kahevAI jAya che, te A rIte : AgaLa kahelI bAbata siddha karavA (= tadutpatti ke tAdAmyanuM pramANa darzAvavA) mATe rajU karavAmAM AveluM je dRSTAMta pitAnuM kArya sAdhavAmAM samarthana hoya te , [ sAcuM daSTAMta nahi, paNa ] daSTAMtoSa gaNAya- ema ApoApa phalita thAya che. (123) dRSTAntAbhAsAnudAharati - kathA niH zokamUrtavAntA vAramargghaghaTavahiti te dattAmAsA: sAdhyasAdhanadharmobhayavikalAH // 124 // daSTAMtAbhAsenAM udAharaNe [ have pachInAM keTalAMka sUtromAM ] Ape che: zabda nitya che; kAraNa ke te amUrta che; karma, paramANu ke ghaDAnI jema - A [ anukrame ] sAdhyarahita, sAdhanarahita ane ubhayarahita evA daSTAMtAbhAso che. (124) 1. yathA niH rASTra ti vAdrazya nitya sAthe mUrtavAti detuHA rAvaLaMga jarmavapuramaannuvdvttvdityete dRSTAntA upanyastAH / ete ca dRSTAntadoSAH / sAdhyaM ca sAdhanaM cobhayaM ceti / tairvikalAH / sAdhyavikalaM karma, tasyAnityatvAt / sAdhanavikalaH paramANuH, mUrtatvAtparamANUnAm / asarvagataM drampayarimANaM mUrtiH / asarvagatAzca dravyarUpAzca paramANavaH / nityAstu vaizeSikairiSyante / tato na sAdhyavikralaH / ghaTastUbhayavikalaH, anityatvAnmUrtatvAcca ghaTasyeti // - 1. ahIM zabdanuM nitya te sAdhya che ane amRtava te hetu che. karma, paramANu ane ghaDe - e [ ahIM ApelAM] daSTAnto sAdharmsavALAM che. A AbhAsI dRSTAnto che; sAdhya, sAdhana ke ubhayathI vikala che. AmAM karma e sAdhyarahita che; kAraNa ke te anitya hoya che. paramANu sAdhanarahita che, kAraNa ke te mUrta hoya che. [ tenA mUrtatvane khulAse e ke ] sava- vyApI na hoya evuM dravyanuM parimANa te mUti (= mUtatva) kahevAya ; ane paramANuo paNa asarvAgata ane vaLI dravyarUpa hoya che. vaizeSika mate te nitya manAya che, ethI [ emanI daSTie | sAdhyarahita nathI. jyAre ghaDe anitya ane amUta hoI [ sAdhana ane sAya e | ubhayathI rahita che. (124). nyA. bi. 24 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 nyAyabiMdu tathA saMdigdhasAdhyadharmAdayazca / yathA - rAgAdimAnaya vacanAdradhyApuruSavat / maraNadharmA'yaM puruSo rAgAmaditvAdrathyApuruSavat / akharvajJo'yaM rAgAdimatvAdrathyA. pulisi. 121 | te rIte saMdigdha evA sAdhyAdhivALAM [ dAMta paNa ; jema ke - (1) A puruSa rAgAdivALo che, kAraNa ke te vacanayukta che; jema ke rastA upara koI [amuka ] puruSa : (2) A puruSa maraNazIla che; kAraNa ke te rAgAdivALe che; jema ke rastA uparano kaI [amuka ] puruSa. (3) A puruSa asarvajJa che; kAraNa ke te rAgAdivALo che; jema ke rastA uparane kaI [ amuka ] puruSa, (125) 1. tathA saMdigdhaH sAdhyadharmo yasmin sa saMdigdhasAdhyadharmaH / sa AdiryeSAM te tathoktAH / saMdigdhasAdhyadharmaH / saMdigdhasAdhanadharmaH / saMdigdhobhayaH / 1. jemAM sAdhyadhama saMdehayukta hoya te saMdigdha sAdhyadharmavALuM [ dRSTAnta ] kahevAya. ahIM "Adi' zabdathI saMdigdhasAdhanadharmavALuM tathA saMdigdha evA ubhayadharmavALuM [ ema bIjA be daSTAto paNa ] samajavAnAM che. 2. udAharaNaM - rAgAdimAniti rAgAdimattvaM sAdhyaM / vacanAditi hetuH| rathyApuruSavaditi dRSTAnte rAgAdimattvaM saMdigdham / 2. [ saMdigdha sAdhyadharmavALA ] prathama udAharaNamAM rAgAdimatva te sAdhya che. vacanayuktatA" te hetu che. have te mATe ApelA rastA paranA keI puruSarUpa daSTAntamAM rAgAdimatva [- rUpa sAdhyadhama] saMdigdha che. 3. maraNaM dharmo'syeti maraNadharmA / tasya bhAvo maraNadharmatvaM sAyam / ayaM puruSaH iti dharmI / rAgAdimattvAditi hetuH / rathyApuruSe dRSTAnte saMdigdha sAdhanam / sAbhyaM tu nizcitaM maraNadharmatvamiti / 3. [ saMdigdha-sAdhanadharmavALA bIjA udAharaNamAM] maraNuzIlatA te sAdhya che. A puruSa" te dhamI che. rAgAdimajya te hetu che. rastA para puruSa-e dRSTAntamAM [ rAgAdimasvarUpa ]. sAdhana ( = hetu) saMdigdha che. maraNazIlatArUpa sAdhya te [ te puruSa viSe] nizcita che. 4. asarvajJa iti / asarvajJatvaM sAbhyam / rAgAdimattvAditi hetuH / tadubhayamapi rathyApuruSe. dRSTAnte saMdigdham / asarvajJatvaM rAgAdimattvaM ceti / 4. [ jemAM sAdhana ne sAdhya ubhaya saMdigdha che tevA trIjA udAharaNamAM ] asarvajJatva sApya che. rAgAdibhava te hetu che. rastA uparanA puruSarUpa daSTAntamAM e baMne saMdigdha che - asavajJatva ane rAgAdimatva, baMne. (125). Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parika parAthanumAna tADanantapratiSNa - vavatA ribAna, rU. gujaghan ! nirayaH rA: kRtAt ghaTavarati | 226 | te rIte anyaya vagaranuM ke apradazita-anvayavALuM daSTAMta : jema ke - (1) je vaktA hoya te rAgAdivALe hoya; jema ke amuka [ jJAta ] puruSa. (2) zabda anitya che; kAraNa ke te kRtaka che; jema ke ghaDo. (126) 1. tathA'nanvaya iti / yasmindRSTAnte sAdhyasodhanayoH saMbhavamA dRzyate, na tu sAdhyena vyApto hetuH so'nanvayaH / apradarzitAnvayazva - yasmindRSTAnte vidyamAno'pyanvayo na pradarzito vaktrA so'pradarzitAnvayaH / 1. je daSTAMtamAM sAdhya ane hetunuM [ Akasmika] sahaastitva ja pratIta thAya, paraMtu temAM rahele hetu te sAdhyathI vyApta (=sAya sAthe niyatapaNe saMbaddha) siddha na hoya te anvayarahita daSTAMta kahevAya. ane je dRSTAMta anvayavALuM hoya kharuM, paNa vaktAe te anvaya [ vyAptivAkya vaDe ] pradarzita karyo na hoya, te apradarzita anvayavALuM kahevAya. 2. ananvayamudAharati - yayeti / yo vakteti vaktRtvamanUdya sa rAgAdimAniti rAgAdimatvaM vihitam / tato vaktRtvasya rAgAdimattvaM prati niyamaH / tena vyApliruktA / iSTapuruSavaditi / iSTagrahaNena prativAdyapi saMgRhyate vAdyapi / tena vaktRtvarAgAdimattvayoH sattvamAtramiSTe puruSe siddham / vyAptistu na siddhA / tenAnanvayo dRSTAnta iti / 2. anvayarahita dRSTAMtanuM udAharaNa joIe te temAM [ vyaptivAkyamAM 1 vastRtvane anuvAda karIne rAgAdimattvanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. Ama vatRvanI rAgAdimattva sAthe pratibaddhatA batAvI che. Ama ahI' vyApti [ te ] kahI che. " amuka (= jJAta) puruSa' e zabda dvArA prativAdI ane vAdI ubhaya thI jJAta ane parIkSita puruSa ] nideza che. ahIM te puruSamAM vaktatva ane rAgAdimatvanuM [ saha- ]astitva che kharuM, paNuM [te Akasmika rIte ja; sarva vaktAmAM rAgAdimatvanI ] vyApti siddha nathI. AthI daSTAMta anvayarahita che [ ane tethI anumAnasAdhaka banatuM nathI.] 3. manisTa: nirva | tawtvAdri detu: | ghaTavati dRSTAnta na rAtoDanaiyA 3. [ bIju udAharaNa laIe te temAM: ] zabdanuM anityatva sAdhya che. kRtakatva te hetu che. ghaDe te dRSTAMta che. [ tenI sAthe saMkaLAyela ] anvaya (= vyAptivAkatha) vaktA vaDe amadakSita che. 4. iha yadyapi kRtakatvena ghaTasadRzaH zabdastathApi nAnityatvenApi sadRza: pratyetuM zakyate'tiprasaGgAt / yadi tu kRtakatvamanityatvasvabhAvaM vijJAtaM bhaktyevaM kRtakatvAdanityatvapratItiH syAt / tasmAd yat kRtakaM tadanityamiti kRtakatvamanityatve niyatamabhidhAya niyamasAdhanAyAnvayavAkyArthaprati Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nyAyabiMdu pattiviSayo dRSTAnta upAdeyaH / sa ca pradarzitAnvaya eva / anena svanvayavAkyamanuktvaiva dRSTAnta upAttaH / IdRzazca sAdharmyamAtreNaivopayogI / na ca sAdhAt sAthyasiddhiH / 4. [ ahIM kharekhara viSayagata doSa nahi, paNa vaktAnI rajUAtano ja doSa che te samajIe : ] A udAharaNamAM kRtakatva [ e hetu]nI bAbatamAM zabda [ dRSTAMta evA ] ghaDAne maLata che e sAcuM. te paNa teTalAmAtrathI ] zabda anityatva [ e sAdhyanA sarvo]nI bAbatamAM paNa ghaDA jevo hovAnI pratIti [ ApoApa ] thavI zakya nathI; kAraNa ke be vastuo eka bAbatamAM sarakhI hoya teTalA mAtrathI bIjI bAbatamAM paNa sarakhI hoya ] evuM mAnavuM e vadhAre paDatuM gaNAya. hA, je kRtakatvane svabhAva anitvarUpa hevAnuM paNa jANavAmAM AvyuM hoya te jarUra kRtakatvane AdhAre anityatvanI pratIti thAya. eTale ahIM vaktAe "je kataka hoya te anitya hoya' e prakAre kRtaka anityatva sAthe niyata hovAnuM kahIne pachI [ ja ] e niyatasaMbaMdha siddha karavA mATe anvayavAkyanA arthanI pratItinA viSaya -rUpe pramANenA eka pratIka] tarIke daSTAMta rajU karavuM joIe. evuM karyuM hoya te te dastrAMta pradazita-anvayavALuM ja kahevAya. paNa ahIM te zuM ukta anumAna rajU karanArAe 1 anvayavAkarSa kahyA vagara ja dRSTAMta rajU karyuM che. A rIte rajU kareluM dRSTAMta to [ sAdhya. dharmanA dRSTAnta sAthenA ] sAdhamyamAtra ne pradarzita karavAmAM ja upayogI thAya; paNuM e sAdhamyamAtrathI [ sAdhyamamAM ] sAdhya siddha thatu nathI. 5. ato'nvayArtho dRSTAntastadarthazcAnena nopAttaH / sAdhArtha zcopAtto nirupayoga iti vaktR. doSAdayaM dRSTAntadoSaH / vaktrA hyatra paraH pratipAdayitavyaH / 6. eTale daSTAMta [mAtra sAdhyadhamanA pitAnI sAthenA sadazyane batAvavA nahi, paNa sAdhananA sAdhya sAthenA ] anvayane pradarzita karavA ] mATe hoya che. paNa ahIM vaktAe te rIte daSTAnta rajU karyuM nathI. mAtra sAdhamma darzAvavA raju kareluM daSTAMta nirapayogI hoya che. Ama ahIM vaktAne doSathI A daSTAntoSa thayo che - kAraNa ke vaktAe ahI paravAdI pratye [ kahevA jarUrI evA anvayanuM paNa] pratipAdana karavuM joItuM hatuM; [ chatAM tema karyuM nathI.] 6. tato yadi nAma na duSTa vastu tathApi vaktrA duSTa darzitamiti duSTameva // 6. eTale bhale ahIM rajU karavAnI bAbata pite dUSita na hoya, te paNa vaktAe draSita rIte ( =apUratI rIte ke avidhisara ) rajUAta karI hAI [ vyavahAramAM ] daSTAMta dUSita ja thaI jAya che, mATe tene daSTAMtAbhAsa kahyo che. ] ( 126 ) tathA viparItAnvayaH - yadanitya' tat kRtakamiti // 127 / / te rIte viparIta-anvayavALuM dRSTAMta paNa; jema ke - je anitya hoya te kataka hoya" [ evA anvayavAkya sAthe rajU karAtuM dRSTAMta ] ( 127 ) Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vatIya parijha paryAnumAna 1. tathA viparIto'nvayo yasmindRSTAnte sa tthoktH| tamevodAharati - yadanityaM tatkRtakamiti / kRtakatvamanityatvaniyataM dRSTAnte darzanIyam / evaM kRtakatvAdanityatvagatiH syAt / atra tvanityatvaM kRtakatve niyataM darzitam / kRtakatvaM tvaniyatamevAnityatve / tato yAdRzamiha kRtakaravamaniyatamanityatve darzitaM tAdRzAnnAstyanityatvapratItiH / tathA hi-yadanityamityanityatvamanUdya tat kRtakamiti kRtakatva vihitam / ato'nityatvaM niyatamuktaM kRtakatve, na tu kRtakatvamanityatve / 1. viparIta anvayavALA daSTAMtanuM udAharaNa Ape che : "je anitya hoya te kRtaka heya. [ have kharekhara ] te [ AthI UlaTuM, arthAta] kRtakatva te anityatva viSe niyata che tevuM dRSTAMtamAM sIdhI batAvavuM joIe. e rIte kRtakatvathI anityatvanI siddhi zakaya bane. paNa ahIM [ dRSTAMta sAthe rajU karelA anvayavAkyamAM ] te anityatva te kRtakatva viSe niyata batAvyuM che, [ ethI ] kRtakatva te anitya viSe aniyata hovAnuM ja [ phalita thAya] che. eTale ahIM kRtakatva anityatva viSe jevuM aniyata ja batAvyuM che tethI kRtakavamAMthI anityatvanI pratIti thaI zakatI nathI. [ daSTAMta sAthenA anvayavAkyane ] tapAsIe te temAM anityatvane anuvAda karIne kRtakatvanuM vidhAna karyuM che. ene artha e ke anityatvane kRtakatva viSe niyata batAvyuM che, kRtavane anityatva viSe niyata nahi. 2. tato yathA'nityatvAdaniyatAtprayatnAnantarIyakatve na prayatnAnantarIyakatvapratItiH, tadvat kRtakatvAdanityatvapratipattirna syAd , anityatve'niyatatvAt kRtakatvasya / 2. eTale, jema prayatnasAyatA viSe aniyata evA anityatva parathI prayatnasAdhyatAnI pratIti thaI zakatI nathI, te ja rIte kRtakatva uparathI anityatvanI pratIti paNa nahi thaI zake; kAraNa ke [ukta daSTAMta sAthenA anvayavAkya mujaba ] kRtakatva te anityatva viSe aniyata kare che. ___ 3. yadyapi ca kRtakatvaM vastusthityA'nityatve niyataM tathApyaniyataM vaktrA darzitam / ataH svayaM na duSTamapi vaktRdoSAt duSTam / 3. alabatta, vastusthitimAM kRtatva te anityatva viSe niyata ja hoya che, paraMtu ahIM vaktAe te tene [ viparIta anvayavAkyanI rajUAtane kAraNe ] aniyata batAvyuM che. eTale daSTAMtamAM pitAnAmAM doSa na hovA chatAM vaktAnA [ rajUAtasaMbaMdhI] deSane kAraNe temAM doSa Ubhe thAya che. 4. tasmAd viparItAnvayo'pi vakturaparAdhAt , na vastutaH / parArthAnumAne ca vakturapi doSazcintyate iti // 4. eTale viparItAvya [ nAmane daSTAMtoSa ] paNa vaktAnA aparAdhane kAraNe sadhAya che, vastunA pitAnA doSane kAraNe nahi. [vaktAnA doSathI dRSTAMtane dUSita gaNavAnuM kAraNa e ke ] parArthanumAnamAM vaktAnA deSane paNa vicAra karatA hoya che. (127) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAvaja rAtorAH || 128 5 [ A ] sAdhamyathI ApelAM daSTAMtanA do. (128) sAdharyeNa nava dRSTAntadoSA uktAH // sAdhammadaSTAMtanA nava doSa kahyA. (128) vaidhayeNApi nava dRSTAntadoSAnvaktumAha - vaidhayeNApi - paramANuvat karmaSad AkAzavaditi sAdhyAdyavyatirekiNaH | 121 | have vadhasyathI [ kahevAyelA ] daSTAMtanA paNa nava doSo kahevA mAMDe che : vaidhathI [ ApelA dRSTAMtanA de ] paNa - 8 paramANunI jema ", karmanI jema" ane "AkAzanI jema' ema | kahevAyelAM, ] sAdhyAtinA vyatireka vagaranAM [ daSTAMta ]. (ra9) 1. nityatve zabdasya sAdhye hetAvamUrtatve paramANuvai dharmyadRSTAntaH sAdhyAnyatirekI / nityatvAtparamANanAm / karma sAdhanAvyatireki, amUrtatvAtkarmaNaH / AkAzamubhayAvyatireki, nityatvAdamUrtatvAcca / 1. ahIM zabdanuM nitya te sAdhya che ane amUva te hetu che. paramANu te [ traNamAMnuM paheluM ] vaidhamyavALuM daSTAMta che. temAM [ nityasvarUpa ] sAdhyane vyatireka ( = abhAvane) abhAva che; kAraNa ke paramANuo nitya hoya che. [bIjA vaidhamya-daSTAMta tarIke rajU kareluM ] karma te [ amUrta svarUpa ] sAdhananA vyatireka vinAnuM che; kAraNa ke kama amUrta che. jyAre [ trIjA vaidhammadaSTAMta tarIke abhipreta ] AkAza e sAdhya ane sAdhana e) ubhayanA vyatireka vinAnuM che, kAraNa ke te nitya paNa che ane amRta paNa che. ___ 2. sAdhyamAdiryeSAM tAni sAdhyasAdhanomayAni / teSAmadhyatireko nivRtyabhAvaH / sa yeSAmasti te sAdhyAdyavyatirekiNaH / te codAhRtAH // 2. Ama sAyAdi arthAt sAdhya, sAdhana ane te ubhayanA atireka arthAta temanI nivRttinA abhAvavALAM [ dUSita dRSTAMta] upalAM udAharaNathI samajAvyAM che. (12) aparAnudAhatu mAha - tathA saMdigdhasAdhyavyatirekAdayaH / yathA'sarvajJA: kapilAdayo'nAtA vA avidhamAnasarvajJatAptatAliGgabhUtapramANAtizayazAsanatvAditi / atra vaidhmyodaahrnnjaH sarva vAto kA kayotiSavirakurivAra / kathA jamavardhamaanaadiriti / tatrAsava'jJatAnAptatayoH sAdhyadharmayoH saMdigdho vyatirekaH // 130 // [ vaidharmIyukta daSTAMtanA ] anya [ doSo ]nAM udAharaNa ApatAM kahe che: te rIte sAdhyAdinA saMdigdha-vyatirekavALAM [ daSTAMta ]; jema ke sAya. vyatirekanA saMdigdha-abhAvavALA daSTAMtanuM udAharaNa ]: Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parAkSanumAna kapila vagere asavA athavA to anApta che; kAraNa ke temanA zAsanamAM sarvajJatA ke AtatAnA liMgarUpa pramANe tisaya jovA maLato nathI, - Ane mATe vaidhamyavALuM udAharaNa che : je savaNa ke Apta hoya teNe tiSa vagerenuM jJAna upadezya hoya che; jema ke-3Sama,vamAna Adie. - A udAharaNamAM asavajJatA ane anAkhatA e sAgadhane vyatireka saMdigdha che. (130) 1. tatheti / sAdhyasya byatirekaH saadhyvytirekH| saMdigdhaH sAdhyavyatireko yasmin sa saMdigdhasAdhyavyatirekaH / sa AdiyeSAM te tthoktaaH| 1. jemAM sAdhyane vyatireka saMdigdha hoya tevA uparAMta [ mAtra sAdhana ane sAdhanasAya ubhayane vyatireka saMdigdha hoya evAM ] anya [ vaidhamyayukta daSTAMtanA doSo kramazaH kahe che ]. 2. saMdigdhasAdhyavyatirekamudAhatumAha - yatheti / asarvajJA ityeka sAdhyam / anAptA akSINadoSA iti dvitIyam / kapilAdaya iti dharmI / avidyamAnasarvajJatetyAdi hetuH / 2. saMdigdha evA sAdhyavyatirekavALA dRSTAMtanuM udAharaNuM [ A sUtramAM ] ApyuM che. asarvajJa' zabdathI eka sAdhya kahevAyuM che. jemanA deSa kSINa nathI thayA e arthanA "anApta' zabdamAM bIju sAdhya che. kapila vagere te dhamI che. "kAraNa ke temanA zAsanamAM " ityAdi zabdomAM hetu kahyo che. ___ 3. sarvajJatA ca AptatA ca, tayoliGgabhUtaH pramANAtizayo liGgAtmakaH pramANavizeSaH / avidyamAnaH sarvajJatAptatAliGgabhUtaH pramANAtizayo yasmiMstattathoktaM zAsanam / tAdRzaM zAsana yeSAM te tathoktAH / teSAM bhAvaH tattva, tasmAt / pramANAtizayo jyotirjJAnopadeza ihAbhipretaH / yadi hi kapilAdayaH sarvajJA AptA vA syustadA jyotirjJAnAdika kasmAt nopadiSTavantaH ? na copadiSTa. vantaH / tasmAt na sarvajJA AptA vA / 3. [e viziSTa hetune samajIe to :] temanA zAsanamAM ( = upadezamAM) sarvajJatA ane AptatAnA liMga( = purAvA )rUpa pramANutizaya arthAta pramANavizeSa jovA maLato nathI. AmAM "pramANatizaya' zabdathI mukhyatve jotiSa-Adi [ gUDha viSayo]nA jJAnane upadeza abhipreta che. [ kahevAne bhAva e che ke] je kapila vagere savajJa ke Apta hoya te temaNe jyotiSu vagerenA jJAnane upadeza kema na karyo ? emaNe e upadeza karyo na hovAthI teo sarvajJa ke Apta nathI. 4. matra pramANe vaiSAra - ya sarvajJa mAto vA ya thotirtAnAriSTha sarvajJatArataalinggbhuutmupdissttvaan / yathA RSabho varSa mAna ca tAvAdI yasya sa RSabhavadha mAnAdidigambarANAM rAtA sarvAza matatiA. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu 4. A bAbatamAM pramANa tarIke vaidhamyavALuM udAharaNa ApyuM che. [ tenA pAyAmAM rahelI vyatirekathApti joIeH ] je sarvajJa ke Apta hoya teNe sarvajJatA ane AptatAnA liMgarUpa jyotibU vagere jJAna upadezya hoya che. dRSTAMtarUpe kaSabha, vardhamAna Adi digabaronA zAstAne sarvajJa ne Apta tarIke nirdezyA che. 5. tadiha vaidharyodAharaNAd RSabhAderasarvajJatvasyAnAptatAyAzca vyatireko vyAvRttiH saMdigdhA / yato jyotirzAna' copadized asarvajJazca bhaved anAto vA / ko'tra virodhaH / naimittikametajjJAna vyabhicAri na sarvajJatvamanumApayet // 5. have, A vaidhammadaSTAMta rU5 RSabha vageremAM [ mULa anumAnanA sAdhya evA ] asarvajJatva ke anAtatvano vyatireka saMdigdha che; kAraNa ke teo tijJAna upadezatA hovA chatAM (eTale ke temanAmAM sAdhanAbhAva hovA chatAM) teo asarvajJa ane anApta hoya (arthAt sAdhyAbhAva na hoya) te paNa pUrepUruM zakya che; [ kAraNuM : sarvajJatA ke AptatA temanAmAM hatI te jANavuM zakya nathI.] eTale [ e saMjogamAM tijJana ane anAptatA ke asarvajJatA vacce ] virodhane doSa] batAvI zakAya ema nathI. A nimittaAdhArita (= jyotir aMgenuM) jJAna [savajJatA sAthe ] niyata sahacAra vagaranuM hoI sarvajJatvanuM [ nizcita ] anumAna na karAvI zake. (130 ). saMdigdhasAdhanavyatireko yathA - na trayovidA brAhmaNena grAdyavacanaH kazcidvivakSitaH puruSo, rAgAdimattvAditi / atra vaidhodAharaNa - ye grAhyavacanA na te rAgAdimantaH / tadyathA gautamAdayo dharmazAlANAM praNetAra iti / gautamAdibhyo rAgAdimattvasya sAdhanadharmasya vyAvRttiH sadigdhA / / 131 / / saMdigdha evA sAdhana vyatirekavALuM [adhammadaSTAMta paNa dUSita gaNAya ]; jema ke - rAI vivakSita puruSa racIvida brAhmaNa mATe grAhya-vacana nathI; kAraNa ke te rAgAdivALe che. - Ane mATe vaidhamyanuM daSTAMta ApyuM che : je grAhyavacana hoya te rAgAdivALe na hoya; jema ke dharmazAstra racanAra gautama vagere. - ahI gautama vageremAM rAgAdimava e hetubhUta dhamane abhAva saMdigdha che. (132) 1. *viSa: sAvana vyatirelo parikana sa sokratI samurAdati - yati | sAmAkU gi trINi trayo, tAM vettIti trayIvit / tena na grAhya vacanauM yasyeti sAdhyam / vivakSita iti pilA dharmI / rAgAdimattvAditi hetuH / / 1. jemAM sAdhana( hetu)ne vyatireka saMdigdha hoya evA daSTAMtanuM udAharaNa ApyuM che. trayI eTale -sAma-yajune samudAya. tene jANanAra te trayIvidda, "grAhyavacana" eTale Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariSada: parAthanumAna lI grahaNa karavA yogya = mAnavA gya) che vacana jenuM. [ Ama ] trayIvidda vaDe agrAhyavacana hovuM te sAdhya thayuM. "koI vivikSita puruSa" e zabdothI abhipreta kapila vagere ahIM dhamI che. rAgAdimattva te hetu che. ___2. atra pramANe vaidhodAharaNa - sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvena yatra vyApto dazyate tad vadhodAharaNam / grAhya vacana yeSAM te grAhyavacanA iti sAdhyanivRttimanUdya na te rAgAdimanta iti sAdhanAbhAvo vihitaH / 2. AnA pramANu tarIke vaidhamyayukta dRSTAMta ApyuM che. jemAM sAdhyAbhAva te sAdhanAbhAva vaDe vyApta batAvAya te vaidhammadaSTAMta kahevAya. [ vaidhamyadRSTAMta sAthe ahIM ApelI vyatirekavyAptimAM, " agrAhyavacana' e] je sAdhya, tenA abhAvane eTale ke grAhyavacanane - grAhya che vacana jemanuM tevI vyaktione - vidhAnanuM uddezya banAvIne, "teo rAgAdivALA na heya' e zabdothI ["rAgAdivALA " e ] je sAdhana, tenA abhAvanuM vidhAna karyuM che. 3. gautama AdiyeSAM te tathoktA manvAdayo dharmazAstrANi smRtayaH teSAM kartAraH / trayIvidA hi brAhmaNena grAhyavacanA dhama zAstrakRto vItarAgAzca ta itIha dharmI vyatirekaviSayo gautamAdaya iti / 3. "gautama vagere' e zabdothI, manu ityAdi, dharmazAstra kiMvA smRtionA je kartAo che te sUcavAyA che. A dharmazAstrakAre trayIvidda brAhmaNane mATe grAhya-vacanavALA paNa che ane vaLI teo vItarAga paNa che evo bhAva hoI [ e dharmazAstrakAra kiMvA ] mautamAdi dhamI te [ pratipAdakanI dRSTie ] vyatireka vyAptinA pramANarUpa daSTAMta che. 4. gautamAdibhyo rAgAdimattvasya sAdhanasya nivRttiH sa digdhA / yadyapi te grAhyavacanAstrayIvidastathApi kiM sarAgA uta vItarAgA iti saMdehaH / / 4. [ paraMtu ] gautama vageremAM rAgAdimasvarUpa hetuno abhAva ( arthAta vItarAgatAnuM astitva) saMdigdha che. eTale te bhale trayavid mATe grAhya vacanavALA hoya, te paNa te sarAga che ke vItarAga e bAbatamAM saMdeha rahe che. (131) saMdigdhobhayavyatireko yathA'vItarAgAH kapilAdayaH, parigrahAgrahayogAditi / atra vaidhodAharaNa-yo vItarAgo na tasya parigrahAgrahau yathA RSabhA. deriti / RSabhAderapItarAgatvaparigrahAgrahayogayoH sAdhyasAdhanadharmayoH saMdigdho rivara | 232 ) jemAM ubhayane vyatireka saMdigdha hoya tevuM dRSTAMta ]; jema ke - kapilAdi avItarAgI che; kAraNa ke emanAmAM "parigraha " ane "Agraha ane paga che. --- A mATe vaidhammadaSTAMta [ApatAM] kahe che : - je vItarAga have tenAmAM parigraha ane Agrahane yoga na hoya; jema ke RSabha-AdimAM. nyA. bi. 25 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu - ahI bahaSabha AdimAM avItarAgAva e sAdhyadhamane ane parigraha ane AgrahanA garUpI sAdhanadharmane vyatireka saMdigdha che. (132) 1. sadigdha ubhayovya tireko yasmin sa tathoktaH / tamudAharati - yatheti / avItarAgA iti rAgAdimattva sAdhyam / kapilAdaya iti dhamI' / parigraho labhyamAnasya svIkAraH prathamaH / svIkArAdUrdhva' yad gAdhya" mAtsarya sa AgrahaH / parigrahazca Agrahazca, tAbhyAM yogAt / kapilAdayo labhyamAna svIkurvanti svIkRta na muJcantIti te rAgAdimanto gamyante / 1. sAdhya ane sAdhana ubhayane vyatireka je daSTAMtamAM saMdigdha heya tenuM udAharaNa ApyuM che. ahIM "avItarAgI' zabdathI rAgAdimattva sAdhya tarIke abhipreta che. kapilAdi te dhamI che. "parigraha " eTale je kaMI [ dravyAdi ] maLatuM hoya tene prathama to svIkAra; ane "Agraha ' eTale svIkAra bAda je lebha [ kiMvA ] mAtsarya hoya che. A bene saMga te heta che [ eTale parigraha ane AgrahanA rogane ekaMdara artha e ke 1 kapilAdi maLe te laI le che ane te maLelAne cheDatA nathI. ethI teo rAgAdivALA hovAnuM anumita thAya che. 2. atra pramANe vaidhodAharaNa - yatra sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo dazayitavyaH / yo vItarAga iti sAdhyAbhAvamanUdya, na tasya parigrahAgrahAviti sAdhanAbhAvo vihitaH / yathA RSabhAderiti dRSTAntaH / 2. Ane mATenA pramANu tarIke vadhammadaSTAMta ApyuM che, temAM sAdhyAbhAva sAthe sAdhanA bhAva hovAnuM batAvavuM paDe. [daSTAMta sAthe vyatirekavAkya paNa spaSTatA mATe rajU karyuM che; te joIe te -] "je vItarAga hAya" e zabdathI sAdhyabhAvane anuvAda karyo che ane tenAmAM parigraha ane Agraha na hoya' e zabdo dvArA sAdhanAbhAvane vidhi karyo che. RSabha-Adi te dRSTAMtarUpa che. 3. etasmAdRSabhAdedRSTAntAdavItarAgatvasya sAdhyasya parigrahAgrahayogasya ca sAdhanasya nivRttiH saMdigdhA / RSamAdInAM hi parigrahAgrahayogo'pi saMdigdho vItarAgatva ca / yadi nAma tatsiddhAnte vItarAgAzca niSparigrahAzca paThayante tathApi saMdeha eva // 3. have A dRSTAMtarUpa RSabha-AdimAM avItarAgavarUpa sAdhyane abhAva ane parigraha tathA AgrahanA yogarUpI sAdhanano abhAva saMdigdha che, arthAta 2SabhAdimAM parigraha tathA AgrahanA yoga [ no abhAva ] paNa saMdigdha che ane vItarAgatA paNa saMdigdha che; bhale ne temanA (= jenonA) zAstramAM teo vItarAga ane aparigrahI kahevAtA, chatAM saMdeha rahe ja che. (12) aparAnapi trInudAhartumAha - adhyatire vaLAvItarAgoDa vAtRvAt ! vaidhargi - cagAvItaggtv nAsti, na sa vaktA / yathA - upalakhaNDa iti / yadhapyupalakhaNDAdubhayauM vyAvRttaM tathApi soM vItarAgo na vakteti vyAptyA vyatirekAsiddheravyatirekaH / / 133 / / [sAdhammadaSTAntadoSone maLatA] anya traNa [ vaidharmedAnatadoSanAM udAharaNa Ape che: Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pariSada pAnumAna vyatirekarahita [ dharyadaSTAMta ]; jema ke A avItarAga che; kAraNa ke te vaktA che. - AnuM vidhamyathI udAharaNa: jenAmAM avItarAgapaNuM nathI hatuM te vaktA nathI hoto; jema ke paththarano TukaDo, - jo ke paththaramAM [ sAdhana ane sAthe e ] baMneno abhAva hoya che, te paNa "sarva vItarAgo avaktA hoya che ? e rIte vyAtithI vyatireka asiddha hevAthI daSTAMta vyatirekarahita che. (13) 1. avidyamAno vyatireko yasmina so'vyatirekaH / 1. jemAM vyatireka-vyAptine Teke ] na hoya tevuM vaidhammadaSTAMta te vyatirekarahita kahevAya. 2. avItarAga iti rAgAdimattva sAdhyam / vaktRtvAditi hetuH / iha vyatirekamAha - yatrAvItarAgatvaM nAstIti sAdhyAbhAvAnuvAdaH / tatra vaktRtvamapi nAstIti sAdhanAbhAvavidhiH / tena sAdhanAbhAvena sAdhyAbhAvo vyApta uktH| dRSTAnto yathopalakhaNDa iti / 2. "avatarAga' zabdathI rAgAdimatva te sAdhya nirdezayuM che. vastRtva te hetu che. [ A sAthe ] AnI [ je] vyatireka-vyApti ] kahI batAvI che, temAM "jenAmAM avItarAgapaNuM nathI hetuM" e zabdothI sAyAbhAvane anuvAda karyo che. " tenAmAM vakatRtva paNa hetuM nathI." e thI sAdhanAbhAvanuM vidhAna karyuM che. Ama sAdhanAbhAvathI sAdhyAbhAva vyApta kahyo che. paththarane TukaDe te daSTAMta che. 3. kathamayamavyatireko yAvatopalakhaNDAdubhayaM nivRttam ? kimataH 1 yadyapyupalakhaNDAdumaya vyAvRttaM sarAgatvaM ca vaktRvaM ca, tathApi vyAptyA vyatireko yastasyAsiddheH kAraNAdavyatireko'yam / 3. [ koIne prazna thAya ] "paththaranA TukaDAmAMthI [ sAdhya ane sAdhana e ] ubhaya nivRtta che, te pachI daSTAMta vyatirekarahita kaI rIte kahevAya?" [ AnA javAbamAM sAme pUchavAnuM ke] teTalAmAtrathI zuM ? paththaranA TukaDAmAMthI sarAgatA [ e sAdhya ] ane vastRtva [e sAdhana ] e ubhaya vyAvRtta che e kharuM, paraMtu [ paththaramAM che tevo sAdhya-sAdhanano ] vyatireka vyApaka (= sAvatrika) rUpe (eTale ke sarva dRSTAMtamAM) asiddha hovAthI [ Akasmika rIte siddha ubhayavyatirekavALuM A daSTAMta ] vyatirekarahita che, [ ne tethI, sadoSa che.] 4.kIdRzI panAptirityAha - sa vItarAga iti sAdhyAbhAvAnuvAdaH / na vakteti sAdhanA. bhAvavidhiH / tena sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvaniyataH khyApito bhavatIti / IdRzI vyAptiH / tayA vyatireko na siddhaH / asya cArthasya prasiddhaye dRSTAntaH / tat svakAryAkaraNAt duSTaH // 4. e [ vyatireka-vyApti kevI che te [ sUtramAM ] kahevAmAM AvyuM che. temAM "sava vItarAga" e zabdathI sAdhyAbhAvane anuvAda karAyo che ane "avaktA hoya che e zabdothI sAdhanAbhAvanuM vidhAna kareluM che. Ama sAdhyAbhAva te sAdhanAbhAva viSe niyata batAvAyo che. A prakAre [ vyatireka- ]vyApti che. paraMtu tevI vyAptithI vyatireka atre Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaos siddha nathI. daSTAMta te AvA [ vyAtivALA vyatirekarUpI] tathyane nizcaya karAvavA ja apAya che. eTale ahIM dRSTAMta [ vyatireka vyAptine nizcaya karAvavAnuM ] pitAnuM kArya karatuM na hovAthI dUSita che. (133) - kariSyati jo kathA - nA rAi, tajavAtAravatti vaidhA | zarU8 || apradarzita vyatirekavALuM [ vaidharmedaSTAMta ]; jema ke - zabda anitya che; kAraNa ke te taka che; jema ke AkAza, - e vaidhamyavALuM [ dUSita daSTAMta che. (134). 1. aArito vyatire smana sa tayorTsa: | nitya hatyaniyaa sAdhyam rayAviti detu: mAthArAvayiti vaiSaka daSTAntaH | 1. jemAM vyatireka darzAvyo na hoya tevA draSTAMtAbhAsanuM udAharaNa ApyuM che. ahIM zabdanuM anityatva te sAdhya che. kRtakatva te hetu che. AkAza te ahIM vaidharmovALuM daSTAMta che. 2. iha parArthAnumAne parasmAdarthaH pratipattavyaH / sa zuddho'pi svataH, yadi pareNAzuddhaH khyApyate, sa tAvat yathA prakAzitastathA na yuktaH / yathA yuktastathA na prakAzitaH / prakAzitazca hetuH / 2. ahIM parAthanumAnamAM anya vyakti pAsethI tathyanuM [ anumAna- ]jJAna prApta karavAnuM hoya che. have je [ AvI rIte vaktA dvArA anumAnathI rajU karAtI] bAbata svataH zuddha hoya, chatAM jo vaktA dvArA azuddha rUpe rajU karAya to te bAbata je rIte rajU karI hoya che te rIte te yogya na ja gaNAya. je rIte yogya hoya che te rIte temAM rajUAta karAI hetI nathI. tema chatAM hetu rajU te karyo ja hoya che; [ paraMtu tenI rajUAta visaMvAdI hoya che.] 3. ato vakturaparAdhAdapi parArthAnumAne hetudRSTAnto vA duSTaH syAdapi / na ca sAdRzyAdasAdRzyAdvA sAdhyapratipattiH, api tu sAdhyaniyatAddhetoH / ataH sAdhyaniyato heturanvayavAkyena vyatirekavAkyena ca vaktavyaH / anyathA gamako noktaH syAt / sa tathokto dRSTAntena siddho darzayitavyaH / tasmAd dRSTAnto nAmAnvayavyatirekavAkyArthapradarzanaH / na ceha vyatirekavAkya prayuktama / ato vaidhaHdRSTAnta ihAsAdRzyamAtreNa sAdhaka upanyastaH / na ca tathA mAtA vyatirekaviSayatvena sa sAdhakaH / na ca tathopanyasta iti ayamapradarzitabyatireko vasturaparAdhAd duSTaH // 3. eTale parArthanumAnamAM vaktAnA aparAdhathI paNa hetu ke daSTAMta dUSita hoI zake. [ sAdhamanA sAdhammadaSTAMta ke vaidhammadaSTAMta sAthenA anukrame ] sAdazya ke asAdathI ja kAMI sAdhyasiddhi thatI nathI; te te kharekhara sAdhya viSe niyata evA hetu vaDe ja thAya che. AthI anvayavAkyathI [ sIdhI rIte ] ke vyatirekavAkyathI [ ADakatarI rIte ] hetu sAdhyaniyata hovAnuM batAvavuM joIe. nahi to te pakSa arthane ] prakAzaka [hetu ] kahyo na gaNAya. e prakArane [ sAdhyaniyata ] hetu dRSTAMta vaDe siddha hevAnuM batAvavuM joIe. Ama dRSTAMta kharekhara te anvayavALe ke vyatire vAyanA ane [ vizeSa pramANu dvArA ] pratItikara banAvanAra-mAtra ] hoya che. have ahIM rajU karelA dRSTAMta sAthe vyatirekavAtha batAvyuM nathI. eTale ahIM te [ jANe ke] vaidhamya. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pari : pArthanumAna dRSTAMta [ sAdhyadhAma sAthenA ] asadazyamAtrathI sAdhya siddha karavA rajU karAyuM che, paNa tema te sAdhyasiddhi karI zakatuM nathI. te te mAtra vyatirekavAkyanA [ eka namUnArUpa viziSTa pramANa kiMvA ] viSaya tarIke ja sAdhya siddha karI zake che. paNa ahIM tema ( = vyatireka sAthe) rajU thayuM nathI. eTale ahIM rajU kareluM dRSTAMta vyatireka sAthe apradarzita hevAthI vaktAnA aparAdhe dUSita gaNAya. (134) viparItavyatireko yathA -yadakRtakaM tannityaM bhavatIti // 135 // viparIta-vyatirekavALuM [haSita dRSTAMta:] jema ke - je akRtaka hoya te nitya heya", | - evI vyatireka-vyApti sAthe rajU kareluM keI dRSTAMta. ] ( 135 ) 1. viparIto vyatireko yasmin vaidhaHdRSTAnte sa tathoktaH / tamudAharati - yathA yadakRtakamityAdi / 1. je vaidhammadaSTAMta sAthe viparIta [35] vyatireka [ kyo ] heya tenuM udAharaNa ApyuM che. 2. ihAnvayavyatirekavAkyAbhyAM sAbhyaniyato heturdazayitavyaH / yadA ca sAdhyaniyato heturdazayi. tavyastadA byatirekavAkye sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve niyato dazayitavyaH / evaM hi hetuH sAdhyaniyato darzitaH syAt / yadi tu sAbhyAbhAvaH sAdhanAbhAve niyato nAkhyAyate, sAdhanasattAyAmapi sAdhyAbhAva: saMbhAgyeta / tathA ca sAdhana sAdhyaniyata na pratIyeta / tasmAt sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve ni vaktavyaH | 2. anumAnamAM anvaya ane vyatirekanA kathana vaDe sAdhyaniyata hetu batAvavAne hoya che. vaLI jyAre hetune sAdhyaniyata batAvavo hoya tyAre [avayavAkayanI sAthe sAthe tenI satyatAnI pratIti karAvavA] vyatirekavAkyamAM sAdhyAbhAvane sAdhanAbhAva viSe niyata batAvavo joIe. te ja hetu sAdhyaniyata hovAnuM pradazita karyuM gaNAya. ane je sAdhyAbhAva e sAdhanAbhAva viSe niyata hovAnuM na batAvAya to sAdhana hovA chatAM sAdhyAbhAva saMbha; ne te sAdhana te sAdhvaniyata hevA[rU5 anvaye paNa ] pratIta na thAya. eTale sAdhyAbhAva te sAdhanAbhAva viSe niyata kahI batAvo jAIe. 3. viparItavyatireke ca sAdhanAbhAvaH sAdhyAbhAve niyata ucyate na sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAve / tathA hi-yadakRtakamiti sAdhanAbhAvamanUdya tannityamiti sAdhyAbhAvavidhiH / 3. paraMtu vyatirekanA viparIta [ kathana ]mAM sAdhanA bhAva te sAdhyAbhAva viSe niyata batAvAya hoya che, sAdhyAbhAva sAdhanAbhAva viSe niyata nahi. e mujaba [ sUtramAM rajU karelA viparIta vyatirekamAM paNa ] "je akRtaka hoya " e zabda dvArA [ kRtakatvarUpa ] sAdhananA abhAvane anuvAda karIne te nitya hoya che " e zabdathI sAdhyAbhAvanuM vidhAna 4. tato'yamaya': - akRtako nitya eva / tathA ca sati akRtakatva nityatve sAdhyAbhAve niyatamuktaM, na nityatvaM sAdhanAbhAve / tato na sAdhyaniyata hetu vyatirekavAkyamAha / tathA ca viparItavyatireko'pi vakturaparAdhAd duSTaH // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 che. eTale [ A mujaba te ] artha Ama thAya : je akRtaka hoya te nitya ja heya. eTale A rIte akRtakatva [ e sAdhanAbhAva ] te nityatva e sAdhyAbhAva viSe niyata kahyo che; [ sAdhyabhAvarUpa ] nityatva te sAdhanAbhAva rU5 akRtakava] viSe niyata nahi. eTale A [ viparIta evuM ] vyatirekavAkaya hetu sAdhyaniyata hovAnuM batAvatuM nathI. eTale vaiSamyadRSTAMta sAcuM hoya chatAM ] vyatireka viparIta rIte vaktAnA aparAdhathI paNa kahevAyo hoya te daSTAMta dUSita ja gaNAya. (15) dRSTAntadoSAnudAhRtya duSTatvanibandhanatva darzayitumAha - . na hyebhirdaSTAntAbhAsaihe toH sAmAnyalakSaNa sapakSa eva sattvaM vipakSe ca sarvatrAsattvameva nizcayena zakya darzayituM vizeSalakSaNa vA / tadarthApatyaiSAM nittano vitavya: I zarUda daSTAMtonAM udAharaNa ApIne emanI dUSitatAnA kAraNanuM svarUpa darzAvatAM A daSTAMtAbhAse vaDe sapakSamAM ja satva ane sarva vipakSamAM asava ja' evuM hetunuM sAmAnyalakSaNa ke tadupatti Adi] vizeSalakSaNa paNa batAvavuM zakaya hetu nathI. eTale arthopatti vaDe ja emane nirAsa samajI levo.(136) 1. na hyebhiriti / sAdhyaniyatahetupradarzanAya hi dRSTAntA vktvyaaH| ebhizca hetoH sapakSa eba sattvaM vipakSe ca sarvatrAsattvameva yat sAmAnyalakSaNa tat nizcayena na zakya darzayitum / 1. hetu sAdhyaniyata che tema batAvavA dRSTAMte kahevAvAM joIe. paraMtu A dUSita dRSTA vaDe "sapakSamAM ja sarva ane sarva vipakSamAM asava ja' evuM hetunuM sAmAnya lakSaNa nizcayapUrvaka batAvavuM zakya nathI. 2. nanu ca sAmAnyalakSaNa vizeSaniSThameva pratipattavyaM na svata evetyAha - vizeSalakSaNa vaa| yadi vizeSalakSaNa pratipAdayitu zakyeta, syAdeva sAmAnyalakSaNapratipattiH / vizeSalakSaNameva tu na zakyamebhiH pratipAdayitum / 2. [ ahIM keI jijJAsu sahajabhAve pUche che : ] "kaI paNa vastunuM sAmAnya lakSaNa, te vastunA [te te vizeSa =prakAre)mAM pratibiMbita svarUpe ja jANavuM zakaya hoya che, svataH nahi; [to pachI hetune te te prakAra paNa AvAM dRSTAMta dvArA na batAvI zakAya ema paNa kahevuM joIe ne ?]" A [ vAjabI prazna ] ne dhyAnamAM rAkhIne ja mutramAM [ hetunA ] 'vizeSalakSaNa'. ne paNa ullekha karyo che. je kadAca [ A daSTAMtathI hetunA tadutpatti Adi prakAramAMthI koI ne keI] prakAranuM lakSaNa pratipAdita thaI zakatuM hoya, te pachI hetunA sAmAnya lakSaNanuM pratipAdana paNa [ emAMthI ApoApa ] thaI jAya; [ ne te A dRSTAMto dUSita na Thare.] paraMtu A dRSTAMte [te te prasaMge ] hetunA [ svabhAvaniyatatva ke kAraNaniyatatvarUpa ] vizeSa prakAranA lakSaNane ja sthApita karI zakatAM nathI. 3. tasmAdarthApatyA sAmathyena eSAM nirAkaraNa draSTavyam / 3. Ama [ pote sarva rIte svIkAryomAM asamartha hovAnI hakIkatane AdhAre udbhavatI ] Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pazcikaH parArthAnumAna 199 arthAMpattithI, eTale ke [ e hakIkatanA ] sAmarthyathI [ ja ] AvAM [ AbhAsI ] dRSTAMtAnuM [ dRSTAMta tarIke ] nirAkaraNa ( eTale ke temanuM dRSTAMtAbhAsapaNuM ) phalita thAya che tema samajavuM. 4. sAdhyaniyatasAdhanapratItaye upAttAH / tadasamarthAM duSTAH, svakAryAkaraNAditi asAmarthyam / 4. [ e arthAMpatti ke sAmarthya' Ama pravate ] ukta dRSTAMte! sAdhyaniyata evA sAdhananI pratIti mATe rajU karAyAM che. paNa tema karavAmAM asamatha hAI dUSita che; kAraNa ke te svakrAya' karI zakatAM nathI. Ama temanAmAM asAmarthya rahelu che. 5. zyatA sAdhanamutam / / 5. ahIM sudhInI carcAthI [ eka dare tA] hetunI [samagra] carcA [ ja ] thaI che. ( 136 ) dUSaNa vaktumAha TUpaLA nyUnatAvRtti: // 237 // [ prativAdI dvArA karAtA hetu-]dUSaNanuM svarUpa he che: dUSaNA eTale nyUnatA-AdinI ukti. ( 137 ) 1. mULA aa draSTadhyA ! nyUnatAyInAmunitaH / ucyate'nayedyuttirvacana nyUnatArervananam // 1. dUSaNA ( = dUSaNa ) kone kahevAya ? nyUnatA AdinI uktine, ' ujjita ' eTale jenAthI [ mananI vAta ] kahevAya te, arthAt vacana. eTale nyUnatA Adinu vacana te dUSaNA. ( 177) dUSaNaM vivarItumAha ye pUrva nyUnatAdayaH sAdhanadoSA uktAsteSAmudbhAvanaM dUSaNam / tena paSTArthasiddhipratibandhAt // 138 // dUSaNunA svarUpanuM vivaraNa kare che : je nyUnatA vagere sAdhanaDhASA pUrva kahyA che, te [ paranA vaktavyamAM] cIdhI batAvavA te dUSaNa; kAraNa ke tenAthI purve iSTa evA anI siddhi bhASita thAya che. (138) 1. ye pUrva nyUnatAdayo'siddhaviruddhAnaikAntikA uktAsteSAmudbhAvanaM yad vacana N yat tad dUSaNam / 1. pUrve je [ hetunA kAI ne kAI rUpanI ] nyUnatA Adi sAdhanadoSo eTale ke asiddha, niruddha ke anaikAntika hetvAbhAsA kahyA che te [ paravAdInI dalIlamAM] cIMdhI batAvanAruM je vacana, te * dUSaNa ' kahevAya. -- 2. nanu ca nyUnatAdayo na viparyayasAdhanAH / tat kathaM dUSaNamityAha - tena nyUnatAdivacana pareSAmiSTazcAsAvarthezca tasya siddhiH nizcayastasyAH pratibandhAt / nAvazya viparyayasAghanAdeva dUSaNa viruddhavat / api tu parasyAbhipretanizcayavibandhAt nizcayAbhAvo bhavati nizvayaviparyaya ityastyeva viparyayasiddhiriti / uktA dUSaNA // 2. [ koI pUche : ] " nyUnatA vagere doSo viparIta athanI siddhi tA karatA nathI, te pachI te bhutAvavA te dUSaNa kaI rIte kahevAya ! '' AnA samAdhAnarUpe kahe cheH e nyUnatA mAdinA vacana vaDe paravAdIne iSTa evA arthanI siddhimAM eTale ke nizcayamAM khAdhA UbhI karAya che. [ ahIM spaSTa karavuM joie ke ]. viruddha [ hetvAbhAsa ]nI jema kAMI viparIta dhamanI siddhi thaye ja dUSaNu sadhAya evuM nathI. bhale te dUSaNu, [ viruddha dha'nI siddhi na karatAM mAtra ] paravAdIne abhipreta evA nizcayane ja bAdhita kare; tethI je nizcayAbhAva Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00 nyAyabiMdu siddha thAya che e paNa nizcayane viparyaya ja che ne ? A rIte [ nyUnatAdi doSo batAvavAthI paNa ] viSayasiddhi [ eka yA bIjI rIte ] thAya ja che. dUSaNanI carcA pUrI thaI. (138) dUSaNAbhAsAstu jAtayaH // 139 / / jyAre dUSaNabhAsa te " jAti " kahevAya. (139) 1. dUSaNAbhAsA iti / dUSaNavadAbhAsanta iti duussnnaabhaasaaH| ke te / jAtaya iti / jAtizabdaH sAdRzyavacanaH / uttarasadRzAni jAtyuttarANi / uttarasthAnaprayuktatvAduttarasadRzAni jAtyuttarANi / 1. je, dUSaNa( = paravAdInI dalIlane doSa batAvanAra vacana) jevuM dekhAya [ paNa kharekhara dUSaNa na hoya ] te dUSaNabhAsa kahevAya. ene [vadhu pracalita ] paryAya kayo ? te kahe jAti". "jAti' zabda [ ahIM] sAdRzyavAcaka samajavAnuM che. [ dUSaNabhAsane "jAti' eTalA mATe kahe che ke ] te uttara( = dUSaNa)nI sadaza (= uparauparathI maLatA AvanAra ) hoya che. [ dUSaNAbhAso kiMvA ] jAtyuttarane [ paravAdInI dalIlanA 3 uttarane sthAne prayojyA heya che tethI [ ja] uttara jevA ikahevAyA] che. (139) tadevottarasAdRzyamuttarasthAnapreyuktatvena darzayitumAha - abhUtadoSodbhAvanAni jAtyuttarANIti // 140 // | tRtIvaparita samara: NI | Mvaradu samApta: || [ jAtione ] prayoga uttarane sthAne thayo che tenuM uttara (= dUSaNa ) sAthe sAdazya batAve che : na hoya te doSanA ubhAvaka te jAtyuttara. (140) ( tRtIya parichedanAM sUtro samApta) ("nyAyabiMdu' samApta) 1. abhUtasyAsatyasya doSasya udbhAvanAni / udbhAvyata etairiti udbhAvanAni bacanAni / tAni jAtyuttarANi / jAtyA sAdRzyenottarANi jAtyuttarANIti // 1. [ paravAdInA sAdhanamAM ] na hoya tevA eTale asata doSanA ubhAvaka [ te patyuttara ]. jenAthI [ doSane ] udbhava karAya (= cIMdhI batAvAya ) te vacanane "ubhAvaka' kahevAya. te jAtyuttara [ kahevAya ] che. [ " jAnyuttara' zabdanI vyutpatti joIe te ] jAtithI eTale ke [ sAcA dUSaNa ke sAcA uttara sAthe ] sAdRzya lAge te rIte je uttara rajU karyA hoya te jAtyuttaro kahevAya. (140) katipayapadavastuvyAkhyayA yanmayApta kuzalamamalamindora zuvanyAyabindoH / padamajaramavApya jJAnadharmottara yajjagadupakRtimAtravyApRtiH syAmato'ham // (samAptinuM maMgalavacana :). nyAyabiMdu'nAM keTalAMka pado ane vastuo( =vicAro)nA vivaraNa vaDe je caMdranAM kiraNa jevuM nimaLa kuzala (= puNya) mane prApta thayuM che, tenA vaDe, jJAna ane dhamakI utkRSTa evuM je ajara pada [ ne sAthesAthe jJAnayukta dharmottaranuM je pada ] tene pAmIne huM mAtra jagatanA upakAramAM sakriya rahuM. AcArya dhamettiraviracitAyAM nyAyabinduTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH samAsaH / / | samAre ya vijurI che - AcAryadharmottararacita "nyAyabiMdumIkA mAMne trIje parida samApta Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu : TippaNu prathama pariccheda : pratyakSa (5060 : dharmAMttaranI TIkA para vekanI dharmottaradrayIva anuTIkA ) satra 1: dharmAMttaranI sUtravivecanazailInI mukhya lAkSaNikatA tapAsavA mATe A sUtra paranI TIkA namUnArUpa che. ahI TIkAmAM nirdezailI abhidheya-Adi anubaMdha ullekhavAnI bhAratIya zAstronI prathA, zAstronuM kendra jIvana che (sarakhAvA : sarvakSya enana zAsram |) e bhAkhata bahu sama` rIte phalita karI Ape che. 9 : mULamAM kyAkyArlRA ( vacana ) - evA pATha che. Ano atha kacerakhATUskI writers of romance evA ( arthAt kyAkArA) kare che. du, 'TIkAkAra' atha karatA jaNAya che; jo ke temaNe vyAghyAnUnA paryAya nathI ApyA. vaLI jyArlRAMnA pAThAntara tarIke AvyArTInAM TIAhArALAM fdde evA pATha B hastapratamAM maLe che e paNa dhyAnapAtra che. Ama chatAM TIkAkArA gammata khAtara ' ( kIcaya mU ) juduM vidhAna kare e vAta jaladI gaLe UtaratI nathI. e dRSTie ce ' kyAkAre ' e atha tarapha khe'cAyA hoya. ahIM dhameUttaranA AvAya citya che. 12 : sautrAntika ane yeAgAcAra e ubhaya matane anukULa samyagra-jJAnanuM lakSaNu -- sAMvRtika ' lakSaNu. 17 : mULamAM vittvanAM e vizeSaNA che : maz2ina, niyAmamarA vRttana. te baMne dvArA anukrame anumAnarUpa vizpa ane pratyakSajanita vikalpanA ullekha rmAM jaNAya che. A e vizeSaNAme mAtra anumAnaparaka gaNunArA matA paNu che. evA e matA A banne vizeSaNAthI ahIM anumAnattAnanA ja aprAmANyane nirAsa jue che. teA pratyakSajJAnanA aprAmANyanA nirAsanu zu ? ene nirAsa te 'pramANa anadhigatAya gantu hoya che ' e carcAnA adhikArathI siddha gaNe che (jue 40 60). hevAnA Azaya evA che ke vikalpa liMgani ke anita na hoya te aniyata atha` ja batAve ne tethI apramANu ja phare. 23 : mULamAM ahI nirdezela e jJAna mATe anukrame arthayiAnitam ane ga trijyAsamaye pravata mU evA zabdo che. temAMnuM prathama jJAna eTale pipAsAzamana Adi a`kriyA kravA puruSAthasiddhitA peAtAne ja anubhava ( = madha ) ane dvitIya jJAna eTale nyA. bi. 26 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 nyAyabindu TippaNa tenA heturUpa jalAdinuM jJAna; temAMthI sUtramAM ullekhAyeluM jJAna te dvitIya. samagra paricchedanI vivakSA e che ke A zAstrane uddezya vyaktinAM dhyeyo ke abhilASonAM samakUva-asamyaktvanA parIkSaNane nathI, paraMtu te e ke abhilASonI siddhi mATe jarUrI evAM sAdhanA jJAnanA samyaktva-asamyaktvanA parIkSaNane che. 26: lAghava athe graMthakAre padArthonA heya, upAdeya ne upekSaNIya evA traNa vargonI jagAe prathama be ja vargonI kalpanA paryApta mAnI che. 27 : puruSArthasiddhi eTale vyaktine tAtpadArthaviSayaka hAna ke upAdAnarUpa projananuM amalI svarU5. 28 ; "sava' zabda hAna ke upAdAna e baMne vargone mAtra sAmAnya rUpe ja AvarI leta nathI, paNa baMne vargonA ekeeka vizeSane AvarI le che. 29 : miyAjJAnathI vyakti pravartI zake kharI, paraMtu tenA phaLarUpe arthasiddhi thAya to te jJAnathI pradazita artha karatAM anya arthanI ja siddhi thaze. eTale e jJAne batAvelA arthanI siddhi te na ja thaI gaNAya. vaLI je anya artha siddha thAya tenI paNa tarata pUve mithyAjJAnane nirAza karanAruM samyagU jJAna Upaje te Avazyaka gaNAya. eTale te anya arthanI siddhi mULa miyAjJAnathI nahi, paNa pachI thayelA samyajJAnathI ja prayukta gaNAya. puruSArthasiddhimAtra mATe samyajJAnanI anivAryatAnI vAta eTale ja AcArazAstra mATe tatvavidyAnI anivAryatAnuM pratipAdana. sUtra 2 : (mULa ane anuvAda baMnemAM pariccheda kamAMka 1 ane 2 nAkhI devA.) 2 : samyagajJAnanuM sAmAnya lakSaNuM kahevAnuM kema zakya nathI te dharmottare spaSTa karyuM nathI. temaNe ja AgalA sUtranI TIkAmAM vilaM vAva zAna sArAnam ema sAmAnya lakSaNa ApyuM che tenuM zuM? Ane uttara duke gha05mAM ApavA prayatna karyo che. teo uparyukta sAmAnya lakSaNa ApavAnuM zakaryuM hovAnuM svIkArIne paNa sUtrakAra dvArA te na apAyAnAM be vaikalpika kAraNa Ape che: 2. jJAnAnAM tawAtivi sarva prakRttimAna pravRndu taduparakSai nAsti.. | (badhAM jJAnenuM evuM sarvasAdhAraNa svApa, ke je pravatavA icchanArAne pravRttimAM upayogI thAya, te cIMdhavuM zakya nathI.) 2. vipratipattinirAghavanuM thAvAra rakSA tAntiA (kAnamAtranuM tevuM sAdhAraNuM lakSaNa je anya matonuM nirasana kare tevuM hoya te kahI zakAya tema nathI.) atiprasiddha evA samyagvajJAnanI vyAkhyA ApavAthI vizeSa artha na sare evo Ane dhvani jaNAya che. vinItadeva A prazna cheDatA ja nathI. cerabAskIne paNa dharmottaranuM kathana gaLe UtaratuM nathI. jo ke teo paNa dukanI jema dharmottaranA e kathanane nyAya karavA kahe che ke kadAca temane ukta vyAkhyA zAbdika lAgI hoya. sUtra 3 : 1 : " pratyakSane vyutpattisiddha artha "akSa (= cakSathI upalakSita IndriyamAtra) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricheda : pratyakSa 203 para Azrita' jJAna. pachI tene lakSaNa dvArA "padArthanuM sAkSAtkAri jJAna' evo artha vikasyo. mukhyArthI ane lakSyArtha vacce ekAsamavAya-saMbaMdha che, eTale ke "akSAzritatva' e mukhyAtha ane "arthasAkSAtkAritva' e lakSyArtha - e baMne vizadatvadharmathI viziSTa evA indriyajJAnamAM samavAyasaMbaMdhe rahe che. sUtra 4 : 2 : dharmottara mujaba ukta satramAM "pratyakSa ke padArtha te prasiddha heI A sUtrane uddezya te prasiddha padArthanA dharmonuM yathArtha pRthakkaraNa karI ApavAnuM che. alabatta, ApaNe eTaluM umerI zakIe ke A sUtrathI "pratyakSa" jJAna kone kahevuM te aMgenI samaja pari. mAjita thatAM pratyakSa viSenA brAnta vyavahArathI bacavAnuM bane. " pratyakSa' tarIke lo. vyavahAramAM oLakhAtuM badhuM ja kAMI yathArtha rIte pratyakSajJAna hetuM nathI. 5 : "kalpanArahita' ( jahAnAvoDha) eTale pite kalpanArUpa na hoya te e artha che, "jene viSe ka95nArUpa anya bhAvane saMga nathI thayo evo artha nahi. nahi te kalpanArU5 vika9pa pratyakSa pite anya kalpanAnA saMgavALuM na hoI te paNa navoDha kare. 6 : "nnizodhiLama evA vaturUpa viSe bhrama nahi dharAvanAra jJAna te pratyakSajJAna" A lahamAMthI janmatA praznanI carsa durvaka saviratara kare che. "paramANa ja je pAramArthika rIte bAhya vastu hoya te pratyakSajJAnamAM vastu bhUla rUpe kema dekhAya che?' evI zaMkAnuM temaNe kareluM samAdhAna kaMIka aspaSTa, kaMika apratItikara lAge che. prazna ghaNe tAvika che. 8 : tAnA-rIva tu vRkSArthoiDavA| : " anya jJAnane ja AbhArI" eTale te sthaLe pahoMcyA bAda thatA sthira vRkSanA pratibhAsane AbhArI (). temAM vizeSamAM umeyuM che: cAlatA vRkSanuM mithyAjJAna prajanavALA puruSanI pravRttine ja hetu che, vRkSaprAptine hetu nahi. 10 : sUtramAMnA "majhAnta' pada aMge chelle vizeSa spaSTatA kare che. ahIM dharmottaranA manamAM vinItadevanuM bhinna arthadhaTana hovAnuM spaSTa jaNAya che. vinItadevanI prastuta sUtra paranI TIkAmAM mani vALa astrAntatvam evA zabdo che. A artha mujaba te anumAna vinItadevanI daSTie brAnta na gaNAya; kAraNa ke te saMvAdaka jJAna che. dharmottarane anumAnajJAnanI avivAdakatA amAnya nathI. paraMtu prastuta sUtramAM "mAnta' padane je artha vinItadeve karela che te aMge temaNe lIdheluM vAMdho ghaNe vAjabI ane vizadarUpe raja karAyela che. pratyeka sUtramAM kaMIka navuM kahevAvuM joIe e nyAye e vAMdhe emaNe rajU karyo che. ethI "abrAnta"ne artha sUtrakArane "akriyAkSama vasturUpamAM aviparIta" evo abhipreta hevo ghaTe tevI dharmottaranI rajUAta che. e arthamAM te "abrAnta" padathI paNa anumAnano nirAsa thAya che - jema "ka9panArahita' padathI thAya che tema. jayAre vinIta pite svIkArelA arthadhaTananA saMdarbhamAM kahe che ke sUtramAMnA "kalpanArahita' zabdathI ana Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nyAyaaintu TippaNa mAnanI vyAvRtti thAya che ane * abhrAnta' zabdathI timirarogI AdinA vivAdI jJAnaa yAvRtti. dhamettara mujaba A sUtra dvArA anumAnathI pratyakSanI atyaMta vilakSaNatA te pratipAdita thaI ja che, paNu vizeSe teA pratyakSa jJAna aMgenA leka tema ja zAstrakArAnA paNu khATA khyAlo sApha karavAne atre AvAya che. anumAna vyavahAramAM upayogI hovA chatAM tattvadaSTie bhrAMta che evu yana paNa nivikalpaka prakRti dharAvatA pratyakSanI ja pAramArcitA ghotita kare che. ( sarakhAve : sa ceya pramiti: pratyakSaparA | - nyA. 0 rR. 2. r paranuM vAtsyAyanabhASya. ) sUtra paH . avataraNikA : atre thayelA chIdezI dattvanA e prayAganA sa MdarbhImAM * nyAyabiMduTIkA ' paranI sArdhvaya"nindrampaTippaTM Ama kahe che: AvuM pUchavA pAchaLa mAM te kalpanAnuM svarUpa samajavAnI narI sahaja jijJAsA kAma karatI hoI zake athavA klpanAnA svarUpa aMge zakADhAra aneka matA jANe che, temAMthI kayA mata anusAranI kalpanA atre abhipreta che eve pariprazna atre abhipreta hAya. vaibhASika ane yeAgAcAra e che mate panAnuM kevu svarUpa che te paNa A Tippana tema ja nyAyaMnantuTIjATi--LI mAM nirderola che. AmAMnA khIjA graMthamAM kAMIkra saralarUpe e e mate Ama nirdezyA che : tathA divaimASiyA phandriyavijJAna vitarka' vicAra caitasikasa N prayukta kalpanAmicchanti / yogAcAramatena tu tathAgatajJAnamadvayaM muktvA sarvajJAna' grAhyamAhalena vijravita svanA / ( atha` : te vaibhASikA vitaka ane vicArarUpa caitasiddhathI yukta indriyajJAnane kalpanA mAne che, jyAre ceAgAcAramate dvaitarahita tathAgatanA jJAna aivAya grAhya ane grAhaka - e rUpanA vipayI yukta savajJAna kalpanA che. ) uparAMta eka trIjo mata temAM nAMkhyA cheH nAyAsi suSTa tu manojJAna vaneyanye tvayanti ! ( atha : jAti-AdinA sa`sagavALuM maneAjJAna te kalpanA - ema bIjA mAne che.) auDha adhyAtmazAstramAM kalpanA'nI vibhAvanA atyaMta agatyanI hAI, A nyAyazAstramAM paNa tenI A sUtrarUpe vizeSa spaSTatA karAI che. nyAyazAstra vyavahAranI upapatti karIne ya chevaTe adhyAtmAstranuM pravezadvAra banI rahevAnuM che - - evu ahIM gRhIta lAge che. saMsAra 45nAzrita che ane nirvANa kalpanAmukitarUpa che. dharmAMttaranI TIkAmAM Apelu bALanA vikalpanuM udAharaNa paNa jAti-jarA-maraNanA viSacakranu ane tenI brAntinibharatAnu sUcana kare che. 7 : ahIMthI zarU thatI TIkAnA Azaya samajIe : prastuta sUtranA pratipAdya viSaya Ama thayuM| -- padA'nu' tenA vAcaka zabda sahitanuM jJAna te nA. khIjI rIte kahIe te vAcyavAcaka ubhayanuM sAthe grahaNa karatuM jJAna te 5nA. te! AmAMthI prazna thAya ke kevaLa vAcyagrAhI jJAna ke devaLa vAyagrAhI jJAna kalpanA kahevAya ? javAba che : nA. dA ta. ghaTapaDhArdi padArthA ' ghaTa', paTa' Adi vAcakra zabdonA vAcya arthA che kharA, paNa jyAre te vAcya padArthAnu' ja naryuM jJAna thAya tyAre bhale trAhita mANusa e padArthAne 'vAcya ' kahe, paraMtu e jJAna sa MvedI vyakti te emane mAtra te te padArtharUpe ja jhIlaze; kazAka vAcakanA vAcyarUpe nahi. te rIte ' ghaTa', * paTa ' evA vAcakAnuM zravaNa paNu mAtra zabda ke dhvani. . Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa 205 rUpe ja thAya tyAre te kazAkanA "vAcaka' che evuM bhAna thatuM nathI. tethI te jJAna paNa 5nArUpa nathI; nirvikalpaka che. A carcAmAM koI pUrvapakSIe kama-se-kama zotrajJAna te nirvikalpa na hoI zake? evI je uparachallI dalIla karI che tene ullekha karAya che. ene javAba dharmottare kamAM paNa pratItikAraka rUpe Apyo che. sutra 7: avataraNikA : AnA anusaMdhAnamAM ghaon0nA khulAsA AvA che : (1) indriyane draSTA kalpanArA pitAnA ( = bauddha ) ja jUthanA vaibhASinI dalIla evI che ke jJAna je draSTA hoya te jJAna apratigha ( vyavadhAnathI paNa pratighAta na pAmanAruM ) hoI vyavahita viSayanuM paNa grahaNa karaze. A ApattimAMthI UgaravA IndriyamAM draSTApaNuM mAnavuM, jJAnamAM nahi. (2) mAnasapratyakSanA lakSaNu sAme uThAvele deSa ( = vAMdho ) te gRhItanA gRhaNamAMthI prasavatA aprAmANyane deSa. vaLI mAnasapratyakSanuM lakSaNa doSa samajIne dhAro ke e prakAranuM pratyakSa svIkArIe te ye aMdhabadhirAdinA abhAvane doSa paNa Ubho raheze- A dalIla paNa ahIM garbhita samajavAnI che. (mULa: rakSAdaLovarakSAghAta mAnamyuDivi ro roNoghavirAmAnaH sADapi draSTA ) (3) ravasaMvedanane asvIkAra karanAra mImAMsake ane taiyAyika-vaizeSike e jJAna pitAnI upara kriyA na karI zake evo vadhe lIdhe che. (4) cArvAke ane mImAMsaka yogInA asvitvane ja na svIkAratA hoI temaNe gijJAnane asvIkAra karyo che. sUtra 8 : 1 : paganI naidha juoH sUtragata "indriyajJAna ' zabda te ThI-tapuruSa samAsa che tema kahIne " indriyarUpa jJAna' e karmadhAraya samAsa na samajo tema nidezayuM che. e dvArA indriyanA jJAnane badale khuda indriyane ja pramANarUpa mAnanArA mImAMsakamatanuM nirasane karIne dharmottare dhamakItinA abhiprAyanI spaSTatA karI che. vaLI "indriyanuM jJAna" ene paNuM artha "indriyane viSaya banAvanAruM anumAnajJAna" e na samajAI jAya mATe te pachI vibhakita "ndriya para Azrita e arthamAM che tema spaSTa karyuM che. TUMkamAM, je jJAnane utpanna karavAmAM indriya paNa eka anivAya nimitta bane te jJAna te IndriyajJAna. sUtra 9 : 3 : sUtragata lakSaNamAM IndriyajJAna mATe vAparelA ' samanatarapratyaya' rAkha, [ anya vyaktinA ] IndriyajJAnane AlaMbIne thanArA yogijJAnane 'manovijJAna" kahevAne prasaMga na Ave te mATe che. dharmottaranI pUrve thayelA vinItadevanA mate "samanantarapratyaya' zabda aMdhabadhirAdi-abhAva-prasaMga nivAravA mATe che. dharmottara ahIM e mata dhyAnamAM rAkhIne khaMDana karatA lAge che. emaNe AgaLa kahyuM che tema ukta prasaMganuM nivAraNuM to "indriya jJAnathI janmeluM' e zabdothI ja thaI jAya che. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu TippaNa . 7 . samanatarapratyaya ' bauddo kAya kAraNubhAvanI pAtAnI vibhAvanA pratItya-samutpAda'zabda vaDe pragaTa kare che. * amumAMthI amuDha utpanna thAya che ' ema na kahevAya; amuka bhAva che teA amuka anya bhAva anubhavagAcara ane che ' ema kahevAya. A matane anusarIne kAraNunAM vividha ghaTako mATe teo * pratyaya ' zabda vApare che. 'samanatarapratyaya ' zabdanA viziSTa anya bhAkhata 1060 kahe che : samAna evI avyavahita [ pUrva kSaNa ]rUpa pratyaya ' - evI A bdanI vyutpatti hAvA chatAM khAdya padAthanI dhArAnI pU kSaNa nahi paNa mAtra vijJAnadhArAnI ja samAna pUrva kSaNu viSe te zabda rUDha che. eTale ke nAtakSaNanI pUrve'nI svasamAnajAtIya kSaNu te samanantarapratyaya. emAM amiSama jozanI vyAkhyA paNa TAMkA che : vittavaittA asaramA 3spannA samanantara: | ( atha : utpanna thayelAM te jJAne ke sukhAdi sa MvedanA ke je peAtAnA jevI kSaNa pachI na janmAve tema nathI te samanantarapratyaya.) ( ajo. 2.62) ( AthI bhinna rajUAta jue : vauvAnAM maTe samanantayeti havAvAnahAra mucyate| - fz* } samanantarapratyayathI bhinna evA mamnanaya eTale kAI nAnarUpI kA"nuM viSayarUpI 206 . C * kAraNuM. 7: veMka dhai0mAM eka TUMkI carcA evI kare che ke mAnasapratyakSa te kevaLa cakSuvijJAnanu nahiM paNa pAMce ya indriyavijJAnanuM mAnavuM joIe; nahi te amiSama jozanu vazvAhyAdvivijJeyAH ' ( 2.48 ) ( aya : pAMca khAdyArthI e vaDe vineya che) e vidhAna khATu Thare. duveka zabdajJAna nita mAnasapratyakSanI kalpanA samajAvavAnI muzkelo svIkArIne tenI paNu kAika rUpe upapatti kare che. . tra 10H 1 : * citta ' eTale vijJAna ke padArtha khAdha ane caitta ' eTale vijJAnanA ja vizeSa sukha, du:kha ityAdi AkArA. duve. zAstravacana TAMke che : '. tatrAya'dRSTivijJAnam / ( vijJAna citta ) ( atha"nuM dAna te vijJAna) 2 tavirove tu caitalAH / (caitala vRtta ) (jJAnanA vizeSo te caitase, ) = sUtra 11 : 2 : bhUtAnI bhAvanA ' e mULamAMnA mUlya mavanAnA aparaka anuvAda che. mULamAM sUtA sthane badale mUtrasya zabda che te aMge hastapratanuM nipuNu nirIkSaNu karanArA dumi kahe che : (1) a daSTie mRtakSya ne sthAne mUtAya " ema pATha joIe. ( 2 ) para Mtu mULa pADhanI dRSTie vicArIe teA mUlyane badale tasya pATha haze, kAraNa ke mUtA mAtranA e AkhA samAsamAMnA mUtAnA artha AgaLa kahI dIdhA, tethI mUtAya mATe sastra evuM sanAma vAparIne ja samAsa samajAvavAnuM sAmAnya rIta pramANe sahaja lAge che. have agAunA mRta zabdanA sAnnidhyane kAraNe lahiyAe pramAdathI tattva e mULa pArkanI AAgaLa mU umerIne bhrAMtithI sUtattva karI nAMkhyuM haze. 2 : yAryAddha TAmava...nati `tiH / ' ahIM tA ika asaMgati jAya che. bhAvanApraznanA panta 'nI avasthAe sphuTAbhatva saheja asaMpUrNa rahe enA atha e Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda : pratyakSa 207 ke e apUrNatA dUra karavA hajI thoDuM prakarSagamana bAkI rahe che. to pachI sphaTAbhatvanI kSaNe bhAvanApraTarSane "paryanta ' eTale ke cheDe Avyo ema kahevuM kaI rIte vAjabI gaNAya ? AvI zaMkAne pan0mAM vAcA maLI che : nana ghauMgha vataH sa yutha mina sati prakarSA nivatta'te / tacca sampU(Na)meva sphuTAbhavam , tatkathamucyate kathaJca paryantaja yogijJAna, na tu taheva vatta hati... | ( artha : " prakarSane paryata to tene mAnavo ThIka gaNAya ke jenA astitvathI prakamAM aTakI jAya. tevI avasthA eTale to phuTabhava saMpUrNa thayuM hoya te ja avasthA. to pachI "yogijJAna te paryantamAMthI janme che ' evuM zA mATe kahyuM che ne zI rIte yogya che ? tene badale "yogiMjJAna pite ja paryanta che' ema zA mATe nathI kahyuM?") A zaMkAne javAba teo yASaddhi rAmanavamaripUrNa tAvata takSya pramanam..e dharmottaranA vAkyamAM jue che. paNa AmAM praznanuM samAdhAna thatuM lAgatuM nathI. eTale ahIM rajUAta-deSa to jarUra lAge che. paNa jyAre mULa sUtramAM ja A prakAra nuM kathana paDeluM che tyAre dharmottaranI carcAmAM pUrI vizadatAno abhAva eTale ke zailISa che tema mAnIne dharma kAtinA A kathana pAchaLano bhAva samajavo rahyo. bauddha kSaNabhaMgavAdane AdhAre te khulAso A mujaba zakya che? ukta vAda pratikSaNane niranvaya vinAza mAne che. mAtra be ke vadhu avyavahita kSaNo vacce sAdayanA anubhava ("kalpanA ')ne AdhAre sadaza kSaNasaMtati ' evuM AropaNa ane visadazatAnA anubhava( " kalpanA ")ne AdhAre sidaza kSaNasaMtati ' evuM AropaNa karAtuM hoya che. bAkI dareka kSaNa saMpUrNapaNe naSTa ja thAya che ne tene sthAne kahevAtI " sadaza ke "visadaza" kSaNa AvI zake che. eTale skuTAbha- " ISatu asaMpUNa ' hoya tyAre ' sadaza" kSaNasaMtatinI chelI kSaNa heya che ane pachI. " visadaza' evI anantara tene sthAne janme che - jene "gijJAna" kahIe chIe. enI pUrvanI bhAvanAprakapatnanI kSaNuthI aneka rIte vilakSaNa ane apUrva evI A gijJAnanI kSaNa che. eTale emAM agAunA ISata apUrNa skUTAbhatvanuM ISata prakarSagamana thavAnuM na bhAsatAM, "alaukika " ke "aciMtyaka5 " kahevAtA pratItyasamutpAdavAda mujaba, kAI apUrva cittanuM ja astitava anubhavAya che. ahIM e spaSTa karavuM joIe ke vAstavamAM to sphaTAbhatvanA AraMbhathI tenA ISata asaMpUrNava sudhInA tabakkAomAM paNa koI eka ja vastunuM prakarSa-"gamana" te che ja nahi. paraMtu tyAM sudhI najIka-najIkanI kSaNomAM sAdayane paTu anubhava thato hevAthI jANe skuTAbhatva e ja padArtha heya ne pratikSaNa pragamana karate heya e ArAsa ja thAya che; tenI ja apekSAe TIkAmAM A prakaSagamana ' prayoga thayela che. jyAre tene "anusaratI' gijJAnarUpa prathama kSaNa e vilakSaNa hoI tenI siddhi mATe agAunI kSaNanA salphaTAbhavanuM ja kiMcit prAgamana thavApaNuM anubhavAtuM nathI.( alabatta, agAunI e kSaNe sAthe maMda sAdazyane anubhava thavAne, virodhIpaNAno nahi. ) bIjI rIte kahIe te pitAnA dhyeyanA punaH punaH anusaMdhAna vaDe cittamAM evA dhamanI bhUmikA racAya che, je agAunI pradazA karatAM AkAra-prakAra-mAtrAdimAM atyaMta Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nyAyabiMdu TippaNa vilakSaNa hoya che. A ja kahevAya "pAraMgatatA ', "vaizAradya " athavA to bhagavadgItAnI yogArUDha'nI apUrva avasthA. dukanI TIkAmAM agAu kahelA temanA nabaLA khulAsA bAda praznanI satyatA samajIne tene uttara ApavAne thoDo prayatna A mujaba thayA che: tata: 3 patta 3tte yunattara prazas. ( kRSNa )mAna na vitathama caDhathayeka gharSavatAmuka hRti T ( artha: AthI prakarSane paryanta te kahevAya, ke jenA pachI je te bhAvane prakarSa thavApaNuM rahe nahi; je aMtima phala mATe prarSa pAmatA jatA pUrvanA bhAve udaya pAme che te aMtima phalarUpa avasthA te prAI nahi. ) duka vadhArAmAM noMdhe che ke gijJAnanAM aneka pAsAMnI vigate carcA graMthAre pote vinima ane pramALavArtA - e graMthamAM karI heI ahIM temAM na UtaratAM yogijJAnanA svarUpamAtrano vicAra karyo che. vinatideva prakarSapayatanA cAra tabakkA tathA gitAnanA svarUpa aMge kaI paraMparAmAMthI AdhArabhUta rIte kahetA jaNAya che. yogajijJAsuo mATe A badhuM anusaMdheya che. 3: bhAvanAne upaniSaddhI manana" ane "nididhyAsana'nI prakriyAo sAthe sarakhAvI zakAya ane "gijJAna ne "darzana" sAthe. sUtra 12 : 3 prAdha ane mAvaleya viSaya : bauddha kSaNabhaMgavAdane anusarIne Ama pratyeka pramANane dividha vikalpa karyo che. e dvArA kahevAno bhAva e che ke jJAnamAM vastu je AkAre anubhavAya che te ja AkAre prApta thatI nathI, tenAthI jude AkAre vastu prApta thAya che. chatAM e baMnenI bhinnatAne avagaNIne, ' pramANuthI jenuM jJAna thAya che tenI ja prApti thAya che evuM ApaNe kahIe chIe, ane ema kaI jJAnane pramANa ke avisaMvAdaka jJAnarUpa mAnIe chIe. A rIte graMthakAre ApaNuM vyavahAranI ka9panazcitatA kiMvA brAMtatA graMthamAM savatra batAvI che. sUtra 13 : A satramAMnA nivAra ane adhikAra e zabdone artha dharmottara anukrame "nikaTava " ane "durasva" ema kare che. AnA anusaMdhAnamA pa00mAM eka zaMkAkArane prazna rajU karyo che: je arthanA nikaTava ane dUratvathI viSayane anukrame phuTa anubhava ane askUTa anubhava thAya te svalakSaNa - ema samajatAM sparza ane rasarUpa vize svadhakSaNa nahi kare; kAraNa ke temanA [ IndriyathI] dUravanA saMgamAM temane askuTa pratibhAsa paNa nahi thAya; mAtra pratibhAsane abhAva haze. vaLI vijJAnarU5 viSayane bAhya deza na saMbhave tethI tenuM nikaTava ke dUrava paNa na saMbhave; ane deza ko te ye nikaTanuM vijJAna phuTa hoya evuM paNa na bane. mATe vijJAnane paNa svalakSaNa gaNI nahi zakAya. Ane javAba paNa gha0ghamAM apAyo che jarUra, (te A pramANe : "A vyAkhyA dvArA anya vyaktimAM anvita na hovuM arthAta Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricheda : pratyakSa 209 asAdhAraNaya ja lakSita che' ItyAdi), paNa te svIkArya na gaNI zakAya. Ane badale 'sannidhAna " eTale gya ( = Indriyagocara) dezamAM levuM ane "asannidhAna " ayogya dezamAM hovuM athavA sarvathA sarvatra asita hovuM - e vinItadevane artha satrAne vadhu saMgata banAvate lAge che. e atha laIe te "jJAnapratibhAsano bheda" eTale jJAnapratibhAsanI sattA ke asattArU5 bheda - ema samajIne sUvAthI karI zakAya. kacerabAskIe paNa vinItadevanA arthaghaTanane ahIM vadhu 5 gayuM che. ahIM eka bIjo prazna paNa vicAraNIya che: vinItadeva dharmottaranI pUve thaI gayA. temanI TIkA dharmottare aneka sthaLe dhyAnamAM lIdhI che e vAtano to dukamizra paNa sAkSI che. te sUtrane ghaTAvatA vinItadevanA sAva judA arthaghaTana tarapha zuM dharmottaranuM dhyAna nahi gayuM hoya ? vinItadevathI pitAnI matabhinnatA jyAM jyAM hoya tyAM nAma dIdhA vagara dharmottara barAbara ceTathI tene ulekhIne potAnA matano puraskAra kare che. ahIM tema kema karyuM nahi heya? A sthaLe ukta matabhinnatA upekSaNaya te nathI ja. je ke dumi, ghAmAM nAma dIdhA vagara sapaSTapaNe Ama kahe che te noMdhapAtra che : niSAnAsannivAnarAvI nikaTadUrAvasthAnAI vyAcakSANo yadanyairAkhyAta'--" asannidhAna yogyadeze sarvathA vastuno'bhAva" ruti tarAkrati 1( artha : sannivAna ane anidhana zabdanA artha anu. " nikaTa hovuM' ane "dUra hovuM ' ema karIne TIkAkAra, anyae manidhAnane artha "indriyagocara pradezamAM vastune sadaMtara abhAva " evo je karyo che tenuM khaMDana kare che.) tAva paNa AvI zAntabhadranI vyAkhyA nirdezI, tenuM khaMDana atre abhipreta mAne che. sUtra 18thI 21 : pratyakSa paricchedanAM A cAra sUtro sAthe maLIne pratyakSa aMge eka mahattvanuM pratipAdana kare che. A sUtromAM sUtrakAre te ekaMdare eka ja vAta upasAvavA dhArI che. paraMtu te bAbatanA pAyAmAM rahelI eka bIjI bAbata paNa dharmottara A carcAnA uttarArdhamAM sUtrakAranI samagra vicAradikSAne dhyAnamAM rAkhIne palavita karI che. e bAbata paNa ghaNI mahattvanI che. A be bAbate nirUpatAM pahelAM e baMnenA pAyAmAM rahelA mukhya bauddha - yogAcAra ane sautrAntika paraMparAne abhimata - siddhAMta dhyAnamAM laIeH (1) "kazuMka kazAkamAMthI utpanna thAya che' evI samajaNane nakArIne "kazuMka hoya che, ne kazuMka thAya che" ema nirUpate pratItyasamupAdavAda ( = anya paraMparAone "kAryakAraNabhAva"). A eka pAyAnA bauddha siddhAMtanuM mULa paNa bauddha kSaNabhaMgavAda che. (2) viSayanA jJAnanI sAthe ja e jJAnanuM jJAna thAya che evuM A pratyakSaparicchedamAM ja pratipAdita "saMvedana'rUpa pratyakSanuM ka95na. ukta sUtronuM pratipAdya viSaya che pratyakSajJAnanI prakriyA. zuM A prakriyAmAM sAdhanarUpa ane phaLa ( = sAdha)rUpa bhAga alaga alaga che kharA ? pahelAM to e nakakI karavuM joIe nyA. bi. 23 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zao nyAyabindu TippaNa ke pratyakSajJAnanuM phaLa zuM. phaLanI vAta karatAM ja ApaNe vyAvahArika jagatanAM saMvedanA stare UbhA chIe e yAda rahe. e rIte ukta praznane uttara agAu dharmottare A pratyakSaparicchedanA prathama satramAM jaNAvyuM ja che H artha kriyAkArI viSayamAM pravartana karAvavA samartha evuM te viSayanuM spaSTa darzana thavuM e pratyakSajJAnanuM phaLa che. eTale ke pratyakSajJAna potAnA "pratyakSa' nAmane lAyaka TharavA "pradarzaka " hevuM ghaTe. A pradarzakatva te phaLa. have mULa savAla pUchIe ke A je pratyakSa jJAna (= pramA ke pramiti ) che tene siddha karanAruM ne tenI pUrve saMbhavanAruM evuM tenuM kAraNa - jene keTalIka paraMparAo pramANe" ( prabhAkaraNa) kahe che - juduM mAnavuM joIe kharuM? zuM samagra pratyakSavyApAra A pramANu ane pramAM evAM be pagathiyAM baneluM che ? nyAya Adi keTalAMka dazanAe evAM pagathiyAM svIkAryA che. atre dhamakAti enA nakArAtmaka javAba sUcave che. pratyakSa pote ja pramANa ane pramitirU5 che - e eka kSaNane ja banAva che; prathama kSaNa pramANurUpa ne pachInI kSaNa pramitirU5 - e prakAre be kSaNane banAva nahi. have ekanuM eka pratyakSa e pramANu ane pramANaphaLa eka sAthe ja kaI rIte heI zake ? uttara e che ke judA judA dRSTikoNathI tene vicAra karavAthI ( = " vyAvRttibhede ') te, te te rUpe vyavahArAI zake; jema ke e jJAnamAM je te viSayane AkAra pratibiMbita haiI (=sArUvAta ') e jJAna " pramANu" eTale ke viSayanA yathArtha jJAnanuM sAdhana che. to bIjI bAju e ja pratyakSa jJAna viSayanA yathArtha bedharUpa eTale ke pramiti ke arthapratItirUpa heI phaLa paNa gaNAya. Ane badale je pramANa ane pramitine judAM mAnavAmAM Ave te "pramANu'nI avasthAmAM viSayanI pratIti na hovI joIe, je pramiti mAM ja saMbhave. have je pramANa e pratItirUpa na hoya te te arthAdhigatirUpI ane paraMpasyA prApakapaNArUpI Avazyaka dhamathI rahita thatAM "pramANu" kahevAvA yogya nahi rahe. pahelAM jJAna ane pachI jJapti, pahelAM pramANa ane pachI pramiti ke pahelAM jJAnakriyA ane pachI jJAnaphaLa - AvI kramikatA dhamakItine mAnya nathI. bIjA zabdomAM pahelAM jJAna ajJAta hoya ane pachI jJAna jJAta thAya evI kalpanA ja jJAnanA svabhAvathI viruddha che. vaLI bauddha svasaMvedanapratyakSanI ka95nA mujaba paNa jJAna e jJAtarUpe ja pragaTe che. e anusaMdhAnamAM ja prastuta sUtranI pramANu ane pramANuLanI abhinnatAnI vAta AvI paDe che ema kahevuM joIe. bauddha kalpanA mujaba jJAna ane jJAtA judA nathI. emanI dRSTie te jJAna eTale ja citta; jJAnathI pRthak evuM kaI citta ke pRthapha e koI AtmA che ja nahi. A saMdarbhamAM paNa pramANu ane pramANuphaLanI abhinnatAnI vAta svIkAravAnuM anivArya che. pramANane je karaNa mAnIe te e karaNanA prayoktA tarIke AtmA kalpa paDe, ne e AtmA aneka kSaNa daramiyAna astitva dharAvato kapa paDe; te ja te pramANu vaDe prama ke bodha prApta karI zake. kSaNabhaMgavAdI bauddha AvA sthAyI Atmatatvane svIkAratA nathI. tethI tenA karaNa tarIke pramANa paNa zI rIte kalpAya? pratItyasamutpAdavAda mujaba jJAnanI kahevAtI Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda : pratyakSa 11 kArasAmagrInI kSaNunI apekSA rAkhI citta ke jJAnanI kSaNu astitvamAM Ave che. e jJAna peAte prakAzarUpa ke edharUpa ja hoya che. eTale te jJAnane mAtra daSTibhede oLakhAvavA khAtara . pramANa ' ke 'pramANaphaLa ' evAM nAme ullekhI zakAya. kaThiyAreA pharasIthI lAkDAne sa Mpa karIne lAkaDAmAM cheda pedA kare e prakAranA bhautika athamAM IndriyathI viSayanA sapa sadhAtAM jJAna pedA thAya che tema kahevuM kharAbara nathI; kAraNa ke AvI kriyA karanArA ane phaLa pAmanAre! koI sthAyI kartA ja hAteA nathI. dharmAMttara kahe che ke A pratyakSa jJAna pramANa ane pramANuLa e be vacce ahI mATe che ke pramANa ane pramANuLa sthApya-vyavasthApakabhAva che. - ubhaya ekasAthe eTalA janyajana bhAva nahi paNa vyava sUtramAM nirUpelA siddhAMtanI bhUmikArUpa eka anya tathyanuM pakSavana sutravivecananA uttarAmAM karAyu che. - pratyakSajJAna pAte te pramANuphaLa ane tenu a sAthenu' sArUpya te pramANa kahevAyu ane pramANa tathA pramANaphaLa vacce janmajanakabhAva nahi paNa vyavasthAtmya-vyavasthApabhAva che ema paNa kahevAyu. have A baMne vaccenA A saMbaMdha nakkI karI ApanAra (vyavasthAvaja) te pratyakSajJAna pote nahi paNa tenI uttarakSaNe prabhavatA vikalpapratyaya che, arthAta pratyakSajJAnanuM svarUpa AkAranAra te vikalpa che. e vikalpa pratyakSajJAnanA svarUpane va. hA rUpe pragaTa kare che, jene lIdhe e jJAnane kheAlI batAvavAnuM tema ja e jJAnane AdhAre kAI atha kriyA siddha karavAnuM paNa zakaya bane. vikalpa vagara e jJAnanuM vyavahArajagatamAM koI phaLa nIpajatuM nathI. e vyavahAradRSTie ja dharmAMttare vikalpathI nahi anusarAtA jJAnane asahtvameva . ( ' na heAvA barAbara ja') kahyuM che, tattvaSTie nahi. e ' tattva 'ne spaSTa karavA mATe ja A carcAmAM AgaLa umeravAmAM AvyuM che ke pratyakSa jJAna pote te vikalparahita ja haeNAvAnuM. eTale ke pratyakSajJAnanI uttarakSaNe janmanAra vikalpa pote kAMI pratyakSajJAnanA bhAga nathI. jema kAI dRzyanI qhI lenAra kemerA pote kAMI dRzyanA bhAga gaNAya nahi, tema ja vikalpa pratyakSajJAnane AkArI Ape tethI kAMI pote pratyakSajJAnanA bhAga na gaNAya. pratyakSajJAna e sat evA dharmAM che te vikalpa enuM cittavAsanA mujaba aTana kare che. ahI bauddha dRSTi e vAta para khAsa bhAra mUkavA mAge che ke vikalpa dvArA pratyakSajJAnanuM je arthaghaTana thAya che te pratyakSajJAnanI jema mAtra agrAhI na hotAM ' Azaya ke cittamAM rahelI vAsanAne lIdhe tattvataH anagrAhI che. eTale ke pratyakSajanita vikalpa pUrva padmA'nuM paNa pUrvAMgrahathI grahaNa kare che, ne tethI ja te pramANu nathI, mAtra pramANunuM asata vana che. chatAM enAthI, kahevAtA ' vyavahAra ' cAle che, mATe AbhAsI rIte pramANa ke yathA jJAnarUpe bhAse che. = A prakAranI rajUAta dvArA saMsAra-vyavahAranA pAyA kevA niLa che evu ja dhIra pratipAdana karavAnuM zAstrakArane ISTa che. ema Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu TippaNa dvitIya pariccheda : svArthanumAna sUtra 1 : koI padArthanuM jJAna ane te jJAnanuM abhidhAna e taddana vilakSaNa bAbate che te vAta para pratyakSanI carcAmAM pUrate bhAra mukAyo che. te ja daSTine vaza vatIne ahIM jJAna tarIke ane vAdAdimAM rajU karAtI dalIla tarIke - ema be rUpe vyavahAratAM anumAna atyaMta vilakSaNa che te vAta prastuta sUtrane nimitta dharmotare karI che te te graMthakAranA ja praphuTa AzayanuM nipuNa anusaraNamAtra che. graMthakAra jJAnasiddhAMta ane vAdavidhi e benAM kSetra atyaMta bhinna AMkavA dhAre che. eka anumAna mAnasika banAve che. anya * anumAna' vAcika vyavahAra che. e baMnenuM eka lakSaNa kahI zakAya nahi. AmAMthI e vani paNa sahaja rIte nIkaLe ke svArthanumAna e ja pramANa che, parArthAnumAna te mAtra anyanA cittamAM svArthanumAnanA udayane sahAya karavAne sAmAjika vyavahAramAtra che. sUtra 3 : trivAti : ahI gha00 noMdhe che ke anumAna e trirUpa liMgathI janmatuM jJAna che ema kahIne liMganA svarUpa aMgenA anya cha pakSone nirAsa graMthakArane abhipreta che. sUtra 4 : mULamAMnA praH MYradayavasthA e samAsamAM prabhAiTa aMza te ThaTha-samAsa che ane nahi ke pachI-tatpaSa, tema dha*n0mAM spaSTa karAyuM che, ane dharmottare dekhItI rIte tene vadItapuraNa gaNu vigraha karyo che tene bacAva karatA gha050 umere che ke e dvArA to "arthapradarzana karyuM che. dharmottarane Avo bacAva atre vAjabI che kharo ? A graMthakAre manane zabda eka saMdarbhamAM mukhyAmAM ane anya saMdarbhomAM be judA judA lakSyArthomAM vAparyo che te noMdhapAtra che. dharmottare A aMgenI bahu upayogI spaSTatA karI che. dharmottaranI vAtane vadhu yogya rIte rajU karatI nIcenI kArikA gha0zmAM che : samudAyasya sAdhyatvAt dhama mAtre ya dharmiNi / amukhye'pyekadezatvAtsAdhyatvamupacaryate // A kArikAmAM manamene sthAne sAcca zabda vAparyo che te noMdhavuM joIe. ahIM sAdhyane mukhyAtha dhamadhamInA samudAyarUpa hovAnuM jaNAvyuM che. jyAre mukhyarthanA aMzarUpa evA dhamarUpa ke dhamirUpa artho lakSaNa( = 3ghavAra)thI prApta thAya che. AvI ja anya eka kArikAmAM anumaya mATe zabda vAparyo che. A rajUAtanI bhUmikAmAM che bauddho dvArA dhamadharmibhedane tAvika rUpe thayele a svIkAra. tethI tAtvikarUpe ke mukhArthamAM anumAnanA sAdhya( =anumeya)nuM svarUpa dhamadharmi. samudAyarUpa che. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricheda : pratyakSa have jyAre manuSya koI sthaLa-kALaviziSTa adhikAraNa ke dhamIne jJAnano viSaya banAvate hoya che tyAre tenA vizeSa dharmonuM Akalana IndriyothI karavAnI sAthesAthe te vakhate indriyapratyakSa thayelA eka yA bIjA dharmane AdhAre " kalpanAvazAta te dharmanA sAmAnyanuM prahaNa karI pUrvagRhIta sAhacaryajJAna janina vyAptinA smaraNa ItyAdine kame te adhikaraNanA koI apratyakSa evA vizeSa dharmane bodha kare che. A vakhate anya apratyakSa dharmane bodha karAvatA pratyakSa dhamane e jJAtA hetu tarIke jude tArave che. e hetunuM hetupaNuM pelA adhikaraNane viziSTa bodha karAvavAmAM hoI, e hetunI dRSTie anumAnajJAnane viSaya ( = "anumeya ') te peluM adhikaraNa pate che; kAraNa ke e adhikaraNanA vizeSa dhamane bodha e adhikaraNanA ja jJAnamAM vRddhi kare che. have anumAnanI pArzvabhUmikAmAM rahelI vyAptimAM, udAharaNabhUta vividha adhikaraNamAM rahelA be dharmonA niyata sAhacaryane vicAra thAya che. AthI vyAptinI daSTie anumeya te hetuthI siddha karAnAro dharma che. vyAptimAM koI vizeSa adhikaraNane khyAla na karAte hoI temAM dhama te pAzvabhUmikAmAM rahI jAya che. Ama vyAptinI daSTie dharma e anumeya che. nIcenI TippaNugata kArikA manuneya zabdanA saMdabhabhede thatA uparyukta athabhedane Ama saMgraha kare che : zA vakSadharma pakSo milIyate | vyAptikAle bhaved dharmaH sAdhyasiddhau puna yam // (ahIM ghaa = anumeya.) sUtra 7: sAkSa e samAsano vigraha samAnaH vala; ema kamadhArayarUpe karIne sAkSa e upacArathI gaNuyele pakSa ja che evI rajUAtamAM kalpanAgaurava jaNAya che evI lAgaNIne paDagho dukamizra pADe che; paraMtu dharmottare tema kema karyuM tene khulAse paNa rajU kare che. temanuM vivecana Ama che : saghane vigraha bahuvIhi tarIke (samAnaH vakSa: vaghu ema) karavo te saraLa rIta che. Ama chatAM dharmottare je aTapaTI samajUtI ApI che te dhamakIrtinA pramANavinizcaya graMthanA nIcenA, prastuta sUtrathI saheja ja judA paDatA zabdonA anurodhathI : sAdhvadharmasAmAna samAnaH pakSaH savAstaTamAvonAkSa: | Ama dhamakItine dRSTAntadhamI ( = sapakSa) te eka prakArano pakSa hovAnuM abhipreta che e dhyAnamAM rAkhIne dharmottare Rju mArga choDIne "gaurava vALe bhAga lIdho che. dhamakItie pakSane eka prakArane pakSa kema gaNo te spaSTa thatuM nathI. vyAkaraNazAstra paNa zuM sAkSano vigraha samAnaH vAra evo grAhya gaNaze ? sUtra 9 : vinItadeva A sutramAMthI prasAranA traNa prakAre phalita karIne enAM udAharaNa Ama Ape che: (1) uSNasparza sAdhya hoya tyAre anuNazIta dravya te sapakSathI anya evA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra4 nyAyabiMdu : paNa asapakSanuM dRSTAMta che. (2) te ja sAdhya mATe zIta dravya e sapakSathI viruddha evA ane sapakSanuM daSTAMta che. (3) sautrAMtika dRSTi mujaba anityasvarUpa sAdhya mATe anityavAbhAva e sapakSanA abhAvarUpa apakSanuM daSTAMta che. vinItadevanA A arthaghaTana mujaba judAM judAM anumAnonA saMdarbhamAM Ama judI judI keTanAM apakSa zakya hoya che - koIkamAM bhAvAtmaka te koIkamAM naryA abhAvarUpa. bhAvAtmaka asapakSamAM kaIka pakSathI taddana viruddhamI na hotAM anyadhamI ja hoya ne koIka viruddhadhamI. abhAvAtmaka asapakSa eTale ja apakSamUta daSTAMtane na abhAva. vinItadevanA, asapakSanA A athadhaTananA saMbhavita AdhAra tarIke vinItadevanI "nyAyabindu' paranI TIkAnA saMpAdaka zrI mRNulakAnti nIcenI prasiddha kArikA TAMke che ? tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatva tadalpatA / aprAzastyaM virodhazca nArthAH SaT prakIrtitAH / / AmAMnA traNa arthe (bIje, trIje ne cho) atre vinItadeve dhyAnamAM lIdhA che. paraMtu dharmottara ahIM traNa prakAranAM asapakSane ulekha na jatAM asapakSamAM thatA trividha pratye ja ghaTADe che - jemAMnA eka pratyaya (= tadabhAvarUpa ) e bAkInA be pratyayone saMbhavita banAve che. A samajaNa vadhu sAcI jaNAya che. paraspara parihAralakSaNa virodhanuM pRthakakaraNa paNa Ane ja samarthana Ape che. sUtra 12 : sUtramAMnA 3vadhiRkSa prApta e padano eka dara artha spaSTa hovA chatAM tenAM ghaTakone tathA samagra samAsane saMthakArane abhipreta e artha vicAraNIya che. AmAM rakSA zabdana arthaghaTana e sauthI agatyanI bAbata che. ene artha dharmottare nA nAmathI (utpAdaka sAmagrI) karyo che. tevo artha karavA pAchaLa kSaNa zabdanI A prakAranI vyutpatti temane abhipreta lAge che. te ( = 3rapadyate ) ane ta ! AmAM dharmottarane Takyateno artha gujAre (= utpanna thAya che) abhipreta hovAnuM anivArya lAge che. hRzyatene A artha prasiddha nathI; jJA ( = 1NAya che) evo artha ja vyApaka rIte prasiddha che. Ama chatAM Tie paNa A sUtramAMnA DhakSA zabdane artha aa2aa Ape che te noMdhapAtra che. bIjI bAju vinItadeva TakAno atha Taa gti ( = je lakSAya te ) e zabdathI karIne viSayaparaka atha nirdezatA jaNAya che. AkhA samAsane atha teo cotho viSayaH kare che te parathI lAge che ke sattAnA viSaya rUpa arthane vighavatA (viSayapaNuM ) evA bhAvaparaka arthamAM teo le che. eTale AkhA samAsane atha " upalabdhinI viSayatAne pAmelo " e gaNIne teo vocovaviSaya evo ekaMdara artha Ape che. A arthaghaTana paNa thoDIka catANuvALuM jarUra che. ahIM te mane evI dharmottarane abhipreta karaNaparaka vyutpatti svIkArIne tene sAjo artha samajIne chevaTe "svabhAva ' evo artha kare sauthI ucita lAge che. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pAra che : pratyakSa 215 6 : aho anya vastunA jJAna uparAMta e anya vastune paNa anupalaMbharUpa kahevAmAM zI sArthakatA te spaSTa thatuM nathI. sUtra 13 : sUtramAMnA vamaviroSa e prayogane cerabAskI presence of an individual entity e rUpe anUdita kare che te vyAkaraNadaSTie tema ja sUtrArthanI daSTie yogya gaNAya ? ahIM vizeSane atha "viziSTa " eve che. vaLI presence mATe mULamAM koI zabda nathI ke tene adhya hAra paNa zakya nathI. e ja vidvAne TipaNamAM "svabhAvavizeSa ne artha pAzcAtya tattvavicAraka lekanI paribhASAmAM ' AgavuM astitva " ( existence individually distinct) ema Ape che. A anya artha paNa emanA anuvAdanI jema ja svIkArya nathI. "AgavuM astitva' to pizAcAdi adazya bhAvone viSe paNa kahI zakAya, te zuM tene ya svabhAvavizeSa gaNIne upalabdhilakSaNa prApta gaNavuM ? "svabhAvavizeSa ane artha chevaTe dRzya, zayadarzana ke avipakRSTa e svabhAva karavo joIe evuM khuda cerabAskIe ja TAMkeluM vinItadevanuM arthaghaTana ja nyA lAge che. e arthaghaTana uparyukta anuvAda vakhate kema dhyAnAha nahi gaNAyuM hoya ? A ane pachInA sUtramAM vaparAyelA vAva zabda dvArA sUtrakArane "AgavI (2 ) avasthA (mara)" abhipreta jaNAya che. alabatta, ahIM mAtra ' AgavI avasthA " ullekhIne e avasthA dharAvanAra varatu" arthAta dhamane ullekha paNa - bauddha guNaguNinA abhedanI dRSTi mujaba - karAyele mAnI zakAya. sUtra 13 : A sUtramAM ullekhelA svamAvativamAMnA svabhAva zabdane artha, "svabhAvahetu 'mAMnA "svabhAva" zabdanA arthathI jude samajavAnuM che. duka sUcave che tema ane tene artha "svarUpa" evo karavAno che. jyAre "svabhAvahetu "mAM "svabhAva ne atha "koI anya dharma sAthe avinAbhUta evA dhama' evo che. mAtra svabhAvahetu ja nahi, kArya hetu paNa pitAnA sAMdhya para "svabhAvapratibaMdha" dharAve che. ' svabhAva pratibaMdha' zabdanA upaga vaDe sUtrakAra evuM sUcavatA jaNAya che ke eka daSTie kArya hetu e paNa svabhAvahetu ja che - kArya e kAraNarUpa svabhAvavALuM che mATe kArya parathI kAraNanumAna thAya che. agAu anapalabdhirUpa hetunA saMdarbhamAM "svabhAvavizeSa' zabda vAparyo hato te paNa uparanA be prayogo sAthe tulanIya che. temAMnA "svabhAva' zabdane artha zrI kacerabAskI saMbhavataH entity evo tema ja zrI mRNAlakAnti "object " - ema kare che te dhamadhamInA abhedanA bauddha valaNane dhyAnamAM rAkhIne - ema samajavuM joIe. paraMtu upara be kissAmAM noMdhelA dharmaparaka arthamAM ja zuM sUtra 2.2 3, 4 nA 3mAvavizeSa ' prayogamAM paNa mAva zabda na vAparyo hoI zake ? dharmakIti sarvatra dhamadhamInA abhedanA siddhAMtane vaLagI rahelA jANatA nathI. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nyAyabindu TippaNa sUtra 22, 23 : ahIM prastuta carcAmAM anupalabhahetu sAva vIsarAI gaye heya ema lAge che. e prakAranA hetumAM svabhAvapratibaMdha kathA nimiro e kayAMya sUtrakAre ke dharmottare spaSTa karyuM nathI. vinItadeva paNa spaSTa karatA nathI. sUtra 2.28 nI gha00 TakAmAM duka eka sthaLe je vAta kahe che te parathI A praznane temane abhipreta uttara spaSTa thAya che : zvamArahetAntarmANanuvamastha tataH pRthakAraNe prativastravyavasAyavaradrivyavayam | (Ama anupalaMbhane svabhAvahetumAM aMtarbhAva chatAM tene judo pADavAne hetu te jJAtAne viziSTa nizcayAkAra ema samajavuM.) vinItadevanI TakAnA aMgrejI anuvAdanI TippaNamAM zrI mRNAlakAnti gaMgopAdhyAye pramANuvAtika bhASyamAMnA prajJAkaranA matane TAMkyo che te paNa A ja dizA batAve che : manapatram 3 di pratiSa kRti tAtrayaniSaravattAva pratiSa: 1 ( "anupalaMbha ja pratiSedharUpa hevAthI anupasaMbha prati pratiSedha tatmAtrAnubaMdhI hoI ahI paNa pratibaMdhane artha tAdAtmaya ja che.) A uparAMta ukta TippaNamAM "nyAyamaMjarI mAMne jayaMtane abhiprAya tathA "hetubiMduTIkA mAMne acaMTane abhiprAya paNa TAMkavAmAM AvyuM che; te baMne abhiprAya paNuM anupalaMbha-hetune svabhAvaheturUpa ja gaNe che. dharmakati ke dharmottaranuM A bAbatanuM mauna kaLI zakAtuM nathI. sUtra 22 : 2 : ahIM tathA tRtIya paricchedanA 18mA sUtranI avataraNikAmAM tathA tenA ja pariccheda 2mAM AvatA pratisAdA zabdane vaDItatpa0 gaNyo che sUtra 25 : A satranI avataraNikA anurUpa lAgatI nathI; kAraNa ke A sUtramAM adazyAnupalaMbhathI pratiSedhasiddhi kema nathI thatI evA praznane javAba nathI; emAM te pratiSedhasiddhi dazyAnupasaMbhathI ja thAya ema bhArapUrvakanuM kathana mAtra che. eTale avataraNikA Ama hota te inTa gaNAtaH "zuM adazyAnupalaMbhathI pratiSedhasiddhi saMbhave ? - evA praznano uttara Ape che - " A pramANe dharmetaranI ukta avataraNikAmAM ullekheluM kAraNa te AnI pachInAM be sUtromAM ApyuM che. durvekamizranI A bhAganI khaMDita TIkAmAM avataraNikAnI ananurUpatA praznakAre cIdhI che. ke durveka ene javAba ApavA ke ziza kare che. sAyanivanaTiinamAM paNa A aMge TUMke UhApoha che. sUtra 27 : 11 : sUtrAraMbhanA anyathA zabdanuM dharmottaranuM arthaghaTana vive che. dharmotare karelA arthadhaTanamAM anyathA e zabdanI AgaLa-pAchaLa kaMIka joDavuM jaNAya che. AgaLa anyatra ke madina vize ( = anya vikapamAM ) evA zabdo ane pAchaLa sati ( = hovAthI ) e pada, Ama azvathA zabdamAM AgaLa-pAchaLa upayukta adhyAhAro karIne " anya prakAramAM ethI UlaTuM hoIne " evuM eka peTAvAya eka ja zabdamAMthI tAravyuM che. sUtranA bhASApravAhane pakaDIe te AvuM kliSTa arthadhaTana karavAnuM kaI paNa rIte egya na gaNAya. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricheda : svArthanumAna 27 kharekhara te "anyathA' zabdane anvaye tarata pachInA vAkyanA bhAga tarIke ja karavAno che. eTale arthapravAha A che: "ethI UlaTuM arthAta jyAre koI artha anupalabdhilakSaNaprApta kiMvA dezakAlasvabhAvaviprakRTa hoya tyAre ..." ityAdi. akilaSTa athadhaTananI sahaja phAvaTavALA vitIdeve nyathAne bhAva yogya rIte ja tAro che : ikto viroSo nAthI taddA ( = je [ upalabdhilakSaNa prAptanI ja anupalabdhirUpa ] yathAta vizeSa vALI anupalabdhine Azraya na levAya to ). pappa0 paNa anyathA zabdanA vAkyaracanAnI dRSTie kibara ane azakya evA dharmetarakRta arthadhaTanane ullekhatAM kahe cha : mUle vanyathA cAnupalanidhanagaprAptegvityekavAkyatayaivArthaH saMgacchate / nApyazamdArthavyAkhyA nApyuttarapadavyAkhyAne pUrva pakSavacanA(na)prayAsaH kazcit / tathA tu na prakAnta dharmo ti mitra sumaM? ( artha : mULa sUtramAM te anyathA padane tyAra pachInA zabdo sAthe eka vAkaya tarIke ja atha* baMdha bese che. ahIM sutranA zabdArthane choDIne arthAta anya zanA adhyAhAra karIne artha karavAnI tema ja satranAM pAchalAM pade samajAvavA mATe vadhArAmAM kaI pUvapakSa ke pUrvabhUmikAnuM kathana karavAnA prayAsanI jarUra ja nathI. paraMtu dharmottare te rIte artha karyo nathI, to emAM ame zuM karIe ?) 2 : mayujhaghikaarattevuM rAjArAmavivATelu - sUtranA A zabdanuM dharmottaranuM arthadhaTana vinItadevanA arthadhaTananuM ja anusaraNa jaNAya che. "anupalabdhilakSaNaprApta' zathI jJa na mATenA anya pratyanA vaikAvALA padArtho samajavA ane " deza-kAla-svabhAvane lIdhe vyavahita banelA' e zabdathI svabhAvavizeSarahita padArtho samajavA - AvuM baMnenuM kahevuM che. Ama baMne vizeSa "upalabdhilakSaNaprApti "nI be judI judI varatono bhaMga sacavatA gaNAvAyAM che. bemAMthI eka hAratanA bhaMgathI ya padArtha "ana-upa.' labdhilakSaNaprApta' banI jAya che. ahIM deza, kALa ane svabhAva e traNamAMthI game tenA vyavadhAnavALA padArthane " svabhAvavizeSarahita " tarIke gaNAvela che te bAbata sUtra 22rUmAMnA "svabhAvavizeSa" zabdaprayoganA arthaghaTanamAM mahattvanI bane che. svabhAva' zabdamAM deza ke kALane lagatI hakIkata paNa samAviSTa thAya che evuM A arthaghaTanamAMthI phalita thAya che. e mujaba "svabhAvane artha "avasthA ', "dazA ' - evo karavo 5De. paNa ahIM manamAM prazna avazya UThe che ke zuM "deza" ke "kALanA vyavadhAnane svabhAva'nuM vyavadhAna kahI zakAya kharuM ? je ema heya te "svabhAvanuM vyavadhAna" ema kahevAmAM ja deza ne kALanuM vyavadhAna AvI ja jAya che. to pachI te bene jude ullekha zA mATe ? eTale kharekhara A sUtrane "anupalabdhilakSaNa prApta eTale ja kAM to deza ke kALathI vyavahita ke kAM te svabhAvathI vyavahita " ema artha ghaTAvo yogya na gaNAya ? Ama artha ghaTAvIe te " anupalabdhilakSaNaprApta " zabdathI ubhayanA ( = pratyayAntara ane svabhAvavizeSanA) vaikalyavALA padArtho sAmAnyarUpe vyakata thayA gaNAya ne "deza, kALa ke svabhAvanA vyavadhAnamAMnAM prathama be vyavadhAne e pratyayAntarasAkalyanA vyavadhAnanA upalakSaka nyA. bi. 28 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 nyAyaanTu : TippaNa tarIke ane trIju ( = svabhAvanuM) vyavadhAna te svabhAvavizeSanA vyavadhAnane ullekhanAruM gaNAya. Ama prathama sAmAnya bhAve ane pachI vizeSa rUpe anupalabdhilakSaNuprAptinA ullekha A sUtramAM thayA che ema mAnavuM yogya gaNAya. sUtra 28 : sUtranA A zabdomAM zabda nAma tarIke eTale ke adhyA ta padAtha * : ja nivRtti 'nA atha' 'jJAna * pratipattapratyakSasya nivRttiH ' * e athamAM nahi paNa pratyakSajJAna pratyakSa padAtha ' ema 5nA vizeSaNa tarIke che ema dharmAMttara mAne che. te tethI gAcara pradezamAM na hAvuM ' ema samajIne ' anupalabdhi ' evA e mrutA paryAya Ape che. vinItadeva paNu ema ja TAve che. vaLI ahI ' pratyakSa zabda paNa 6 pratyakSayagya ' evA a dharAve che e vAta pazu A TIkAkArAe spaSTa karI che. " 5, 6 : A be kha'DAneA Azaya zA te vicAraNIya che. mallavAdI ane duve citranA khulAsA judA huI te vacce tAratamya karavA jevu che. madhyavAdIne mate ( ane temane anusarIne cehbATkanA mate) ahIM zaMkAkAranA Azraya dazyAbhAvanI siddhi karanAra dRzyAnupalabdhi te pratyakSa pramANu ja che, anumAnarUpa nahi - ema kahevAnA che. ( jue : nanu yathA bhUtalagrAhi pratyakSa ghaTAbhAve pramANaM tathA'bhAkayavahAre'pyastu kiM dRzyAnupalambhena liGgabhUtena kAryam - iti parAkR ( 1 kUtaM prakaTayannAha nanvityAdi / - majItrAnI TIkA ) jyAre duve mujaba zakrAkAra ahI Ama dalIla kare che : dazyAbhAva e kevaLa dRzyanA upakSa bhAbhAvamAtrathI siddha thaze, te mATe abhAvanA adhikaraNabhUta bhAvarUpa padA'nu' grahaNu jarUrI nathI. ( jue : anena virodhaLamevovachammAmAvamAtra pralayaMprativeSarUpa hinnamastu, na tu nagaH paryudAsavRttyA tadekajJAnasaMsargi' vastu, tajjJAnaM ceti pUrvapakSavAdI darzayati / gha0 pra0 ) A che athadhaTanAmAMthI kayu vadhAre svIkAya? ukta e khaDImAMthI AgalA khaMDanuM chelu' vAkaya (mate...vyavatathyaH / e) jotAM mallavAdInu athaghaTana sAcuM jAze, te khIjI bAju eka ja vAkyanA banelA pAchalekha'Da jotAM duva* sAcA jaNAya che. vicAra karatAM lAge che ke bIjo phrakA AkhI carcAnA samApanarUpa hAI temAM ullekhelA muddo ja AkhI carcAmAM 'vivAdanA viSaya hevAnuM jaNAya che; te dRSTie duve**mizranuM arthaghaTana vadhu lakSyavedhI mAnI zakAya. eTale ke A sthaLe 'zyAnupalabdhi 'nA atha' mAtra abhAva- paraka na letAM anya padAnA bhAvarUpa levAnA che te mukhya pratipAdanaviSaya che ane pUrva pakSanI za kA ene aMge ja che. (khaMDa 5nA pahelA te chellA vAkayamAM dayAnavajanma zabda tuccha anupalabharUpa hAvAnu jaNAya che. ) prathama Ama chatAM eTaluM kahevuM joIe ke mallavAdIne mate ahIM je vivAdanA muddo che te ahI` vivakSita hAya ke na hoya, paNa dharmAMttare e muddo anyatra teA spaSTapaNe cheDayo ja che. eTale mallavAdI paNa ahI' sAva khoTA TharatA nathI. abhAvajJAna e pratyakSane viSaya nahiM paNu anumAnanA viSaya che e kharekhara vicAravA lAyaka prastAva che. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricheda : svArthanumAna 219 7: iTAdi padArthane pratyakSa" e vizeSaNa jema lAge che, tema kALadaSTie "atIta', vartamAna " e vizeSaNo paNa lAge che. have asat evA ghaTane lagatuM " pratyakSa" e vizeSaNa jema Aropita che, tema uparyukta be kAlika vizeSaNa paNu Arepita che ema kahevAne Azaya che. 8; pharI pharI A sUtranA thayitavyane spaSTa karavA dharmottara e vAta ghUMthA kare che ke dRzyAbhAvane eTale ke dazya padArthanA abhAvane pratyaya e pratyakSa siddha che. mAtra dhaTAdi padArthanI abhAva-tyavahAra - gyatA eTale ke abhAvapratyayanI abhAvanizcAyakatA ja anumAnasiddha che. Ama pharI pharI ghUMTIne dharmottara abhAvyavahArogyatAnI paNa anumeyatA bAbata pitAne sUkama, abhAna anizcaya vyakta karI rahyA hoya evuM paNa lAge che. abhAvavyavahArogyatAnA jJAnamAM anumAna vyApAra mAna ke kema e kharekhara vivAdAspada prazna che ja e AgaLa paNa A TipaNamAM nirdayuM che. je ahIM kahyuM che tema ghaTAdiviSayaka abhAvajJAna pratyakSasiddha hoya to pachI ghaTAdiviSayaka abhAvavyavahAra-yogyatA paNa pratyakSasiddha ja mAnavI paDe. chatAM sUtrakArane Azaya sAva na samajAya tevuM nathI. ghaTAdinI anupalabdhithI prathama tenA abhAvanI je anubhUti thAya che te eka nivikalpa, a#g' anubhUti hoya che. pachI "je je dazya padArtha anupalabdha hoya te te abhAvavyavahArogya hoya che" evI vyApti tathA anulabdha dhaTAdinI dazyatAnA saMyukta jJAnathI te dhaTAdinI abhAvavyavahArogyatA jJAta thAya che. jenI upalabdhi thAya te satuM che e vyAptinI jema " jenI upalabdhi na thAya te asata che" evI nirupAdhika vyApti sAcI na heI anupalabdha padArthanI abhAvavyavahArogyatA te upayukata sopAdhika (viziSTa) vyApti para AdhArita anumAnathI ja siddha thAya che; kAraNa ke je te padArthanI anupalabdhinI kSaNe te padArthanI dazyatAne nirNaya nathI hoto; te bedha smRtijanya hoI pachInI kSaNe thAya che. bIjA zabdomAM kaI paNa padArthanI anupalabdhi tatkALa to te padArtha anubhavagocara nathI eTaluM ja siddha kare che, paraMtu te parathI te padArthanI vAstavika asattA te uparyukta dazyatAnA parAmarzathI ja avagata thAya che. tethI UlaTuM, padArtha upalabdha thAya eTale te bhAvavyavahArayogya che evuM nizcita karavA mATe pratyakSa uparAMta anumAnanI jarUra nathI. upalabdhi e ja sattAnuM sAkSAta jJAna che, mana-mAna ( =AzcAtu-mana arthAt pAchaLathI thatuM jJAna) nathI. pramANapravRtti sadya: bhAvavyavasthApaka che paNa pramANunivRtti e taka ke parAmarza bAda ja abhAva-vyavahAra-gyatAnI vyavasthApaka bane che evo bhAva che. abhAvavyavahAramAM kone abhAva e prazna thAya che ane temAM smRtiAdinI jarUra paDe che. 9: AmAM "yamAvatIte.. mUA mavati ' e pAMcamA vAkyane artha aspaSTa che. [12, 13 : AgaLa khaMDa 5, 6mAM kaheluM ke abhAvanizcayamAM mAtra upalaMbhAbhAva (jene durveka praNayapratiSedhA ane tujI kahe che te) paryApta nathI, paraMtu jene upalaMbha na thatuM hoya te sivAyanI anya vastune te ja sthaLakALe upalaMbha (jene Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nyAyamiMdu : TippaNa jJAnasa sarpI upalabha hyo che te) paNa Avazyaka che; kAraNa ke te upala ne lIdhe ja abhAvasAdhaka anumAna mATenA dayAnupamarUpa liMgane nizciya thAya che. DhUMDhamAM : e e khaDomAM abhAvanizcayamAM anumAnanA aMzanI AvazyakatA upara bhAra mUkrele, tyAre A khaMDa 12mAM te ja jJAnanA pAyAmAM pratyakSajJAnane paNa aMza che te para bhAra mUkIne vaLI kha'Da 13mAM pratyakSa ane anumAna e baMne pramANeAnA vyApAranI samAna jarUra che e samagra satya sthApyuM che. A cAra khaMDonI vAtanA sAra ATalo che H indriya dvArA kevaLa pradezanuM je jJAna thAya che te jJAnamAM ja dhaTAdinA abhAvanu jJAna paNa chupAyeluM che ~ ' atre bhUtala che evA vipamAM atre ghaTAdi upalabdha nathI ' evA anyagavaccheda Avazyaka rIte samAyelo ja che. paNa ' je je peAtAne upalabdha na thAya te badhuM nathI evu na kahI zakAya ' evI samajavALA jJAtA 'atre dhaTAdi upalabdha nathI ' e pathI ' atre dhaTAdi nathI ' e nizcaya karatAM pahelAM abhAvanA pratiyeAgI dhaTAdinI dRzyatAne nizcaya karI liMgaparAmarzarUpa prakriyAthI ghaTanA abhAva anumita kare che. je je upalabdha thAya che te te che ja, paNa je je amuka nAtAne upalabdha thatu' nathI te te nathI ja - ema na kahI zakAya ' - A samajaNa upayukta carcAnA pAyAmAM che. A rIte khoddo bhale anAtmavAdI ke nirIzvaravAdI hoya, paNa tee gUDhavAda pratye avirodhI valaNavALA to jarUra che enA cAkhkho purAvA AmAM maLe che. AthI te 'nyAyebindu 'mAM yAgipratyakSa paNa svIkArAyuM che. prastuta kha Da 12, 13nuM vaktavya rajUAtanI dRSTie kilaSTa jaNAya che. TIkAkAra sUtrakAranA Azaya bAbata kaMI mathAmaNu sAthe pragaTa ciMtana karatA hAya eNvI Apa paDe che. abhAvavyavahArayogyatAnA nizcaya jo dRzyAnupalabdhirUpa li.gathI siddha thatA hoya to te " pratyakSamRta' kahevAmAM dekhItA virAdha jaNAya che. kharekhara te anupalabdhi pratyakSasiddha che ane abhAvavyavahArayeAgyatAnA nizcaya,anumAnasiddha che evu kacana ja nyAyya gaNAya. 8 abhAvanizcaya ( abhAvavyavahArayeAgyatAnA niNaeNya ) pratyakSa vaDe kRta che ane anupala bharUpI ligathI pravRtita che' e chellu' vidhAna paNu A vaktavyAdhAtathI mukta nathI. kevalabhUtalamAMhI pratyakSa e dhaTAbhAvanA adRDha (tuccha) pratibhAsarUpa jJAna che, jyAre dazyAnupalabdhirUpa liMganA nizcaya karyAM bAda pravatuM anumAna te dhaTAbhAvanuM dRDhIbhUta, vyavahA jJAna che. sUtra 31 : ahIM svamAne apeAtAnuM astitva'. ce bAkI pazu Ave atha samaje che. sUtra 3ra : 4 : Aje rAmJAAvezam :ju 100 sautrAntikAnAmAlA katamaH - svamAnya jJAnArA ti| tamasyA Aresa jJamidyutam / ( artha : sautrAntikAnI dRSTie Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricheda : svAnumAna AkAza e prakAza ane aMdhakAra rUpI ravabhAvavALuM ja che. temanI dRSTie ahIM AkAzane AlekarUpI saMjJAvALuM kahyuM che. ) A khaMDamAM varNavelI pakSanI sthiti dhyAnamAM laIe te eka prazna thAya ? dhumADo AMgaNunI bhItonA upalA cheDAo vacce nathI dekhAte te e upalA cheDAo vaccenA rekhAtA AkAzabhAgamAM ja vanyabhAvane nizcaya thaI zake, paNa te bhAganI nIcenA na dekhAtA AMgaNAnA AkAzamAM maMDapAdithI avaruddha dhumADo hovAnI zakyatA UbhI hovAthI tyAM paNa vahUnyabhAvane nizcaya thaI zake khare ? TUMkamAM, AMgaNunA dharatItala ke tenA uparanA apratyakSa thoDA bhAgamAM apratibaddha sAmavALA agninA abhAvanA nizcaya mATe pUratuM kAraNa nathI. A parathI eka vyApaka prazna thaI zake ke zuM paNa vAstavamAM dazyamAna ane adazyamAna ema baMne prakAranA avayavono banele hoI zake ! sUtra 33 - 3H dharmottare daSTAMtamAM bIjA vRkSAcchAdita pradezane paNa ullekha mAtra anya vRkSarahita pradezathI viruddha paristhiti batAvavA karyo jaNAya che. A khaMDanA bIjA vAkyamAM dRSi ane vanavi ema be vAra marino prayoga ciMtya che. duSTAvine artha sthAna vRkSAt vayatrapa ( = tyAM rahelAM vRkSone joto hovA chatAM) abhipreta lAge che. te pachI gharannAi e tenA ja paryAyarUpa ( tenI pachI rUti thAvAne adhyAhAra karIne) samajI zakAya. A vAkyamAM rivAmeiTuM yo ne vinaMti ema je kahyuM che temAM siMpAdibhedane aviveka te dUradezasthAyitAne lIdhe che ema duka samaje che. A aviveka ziMzapAdinAM vyAvataka lakSaNenA jJAnanA abhAve paNa samajI zakAya. sUtra 34 : atre thayelA svamAviyuddha e zabdaprayogamAM viruddha zabadathI sahAnavasthAnarUpa virodha nirdezake che. vaLI A prayogamAM vamava zabdanA artha ke AvazyakatA bAbata paNa vicAra karavA je che, dA. ta. : erabAskIe sUtranA bhASAMtaramAM A zabdanI avagaNanA karI che ane TIkAnA bhASAMtaramAM tene mATe presence zabda vAparyo che. eTale ema kahI zakAya ke ravamAvaviruddha ahIM viruddhanA ja paryAya rUpe che. athavA "pitAnA astitvathI viruddha' e artha paNa levAya. ekaMdare jatAM vamava zabdane upayoga ja ahIM TA hota te liSTatA TaLI hota. sUtra 35 : - 3 : ahI paNa dhamI viSenuM vidhAna sUtra 2.22mAMnA vidhAna jevuM hoI agAu TippaNamAM kahelA vAMdhAne pAtra che. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nyAyabiMdu TipaNa A anupalabdhi-prayoga viSe eka yogya viveka duka kare che, teo ahIM vAstavamAM be anumAna hovAnuM mAne che. teo kahe che : UtAtyantAmyAnnaTiti...... viruddhakAryopalambhajamekamanumAnamAcArya Noktamiti draSTavyam / anabhyAsadazayA punarazAte'numAne kiviratolama ( artha : puna: punaH anumAna karatA rahevAne kAraNe jyAre jhaTa anumAna karAya tyAre viruddha kAryopalaMbhamAMthI janmatuM eka anumAna udbhave ema ahIM sUtrakAra AcArya batAvavA mAge che tema samajavuM. paraMtu koI mANasane bahu amumAne karavAne mahAre na hoya tyAre, jhaTa anumAna karavAnI AvaData na hoya te kAryaliMgamAMthI janmeluM ane viruddhopalaMbhathI janmeluM - ema be anumAne karAze. noMdhaH dukanA upayukta khaMDanA bIjA vAkyamAM vaparAyele azAte zabda cheDe aspaSTa che.). sUtra 36H sUtramAM mUtabdha pachI vAparelA kavi zabdathI mUta bhAnA vinAnuM avayaMnAsiva paNa niSedhAyuM che. ahIM amUtane artha dharmottare manAta karyo che, te zuM te dvArA nitya bhAva temane abhipreta haze ? 6 ThThAmAvivam = niyatva ane mavamAhityam = maratvama - AvuM dharmottaranuM samIkaraNa joIne duka niyam = mararamAvivama ane nityam =manavayaMmavizvama ema pheDa pADe che ne tenA samarthanamAM A sUtranI TIkAnA khaMDa mAM kahela dhruvamavara mavati prAmAvI artha cIMdhe che. vaLI nityaa te vinAzanA dharma tarIke atre rajU thayeluM che ane tenA prasiddha atha'mAM hovAnI sa bhAvanA nathI te cIdhe che. 6thI 9: dharmottaranI TIkAnA A uttarAdhanA hetu bAbata spaSTatA jarUrI che. zrI cerabAskInA bhASAMtara parathI evo artha Upase che ke dharmottare A uttarArdhamAM viruddhavyAptapalabdhiprayogane antarbhAva svabhAvAnupalabdhiprayogamAM karI zakAya evuM sUcana karyuM che. kadAca A vidvAnane anusarIne yA svataMtra rIte zrInivAsaza.strIe "nyAyabinduTIkA 'nA pitAnA saMpAdanamAM pR0 66 uparanA vivaraNamAM ema pratipAdita karyuM che ke A AkhA uttarArdha dvArA dharmottara sUtrakAre ApelA viravyA te paladhi udAharaNanI ayogyatA batAve che. e udAharaNa svabhAvAnu5labdhinuM udAharaNa che tema batAve che. vaLI teo dhe che ke dukamizra to gha0 gha0mAM sUtrakAranA udAharaNanI yogyatA ja pratipAdita kare che. A khaMDenuM bAkI ane zrInivA sazAtrInuM AvuM arthaghaTana samarthita thatuM lAgatuM nathI. kharekhara te durve'ka A khaMDe rIte samajyA jaNAya che. paNa teo, zrInivAsaNAratrIe mAnyA mujaba TIkAkAra dharmottaranuM khaMDana nahi paNa dharmottaranA AzayanuM spaSTIkaraNa ja karatA jaNAya che. A uttarArdhamAM dhamakItinA udAharaNanI carcA che ja nahi. be bhAvo vacce sahAnavasthAnarUpa virodhane nirNaya karanAruM pramANa karyuM e Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricheda : svAthanumAna 228 samajAvanArI prAsaMgika ADayarcA karavAne ja temane Azaya che. eka bhAva (dA. ta. zaitya) viSe anya niyata bhAva (dA.ta. uSNatA)nI dazyAnulabdhi = svabhAvAnu palabdhi)nA bhUdarzana vaDe te baMne bhAvanA bhinna svarUpane nirNaya ane te baMne vacce virodha nizcita thAya che. Ama A vidhaniNayanuM sAdhaka pramaNi te svabhAvAnupalabdhirUpa prayoga ja che e vAta ahIM kahevI che. eka vAra be bhAva vaccene virodha nakI thayo, eTale emAMthI ekane bhAva te anyane abhAva siddha kare che. have jyAre koI bhAvanA viruddha bhAvanI upalabdhi sAkSAta nahi paNa tenAthI vyApta evA anya bhAvanI upalabdhi dvArA thAya tyAre viruddhavyAptapalabdhiprayogane avakAza maLe che. A rIte TIkAne A uttarArdha samajavAne che. juo 10 gha0 : vidhAritti hAre dAnavasahya vyArAt tadavagatavirodhena tu vyApta yatra dRzyate viruddhamAptopalambhAdeva vivakSitAbhAvapratItiriti krimavadyam ! ( artha : virodhanA jJAna vakhate dRzyAnupasaMbhane vyApAra prAze. te pramANa dvArA jene [ anya niyata bhAva sAthe 3 virodha jANavAmAM Avelo hoya tevA bhAvathI vyApta padArtha jyAM dekhAya tyAM virapAse pasaMbhathI vivakSita abhAvanI pratIti thAya che. AmAM kayAM kazI visaMgati che?) sUtra 38 : dharmottaratI samajUtI mujaba H niSedhya evA tuSAraspazanuM vyApaka te zI 5a. vizeSa, vaLI tenuM vyApaka te zItaparza sAmAnya ane tenuM viruddha te agni. je Ane mAnya karIe te A udAharaNamAM "vyApaka pakaviruddho labdhine prayoga mAnava na paDe ? atre zItaspazavizeSa ane zItasparza sAmAnya ema be bhede UbhA karavAthI A visaMgati UbhI thAya che. sUtrakArane e be bheda ane abhipreta na hoya ema mAnavuM ja saMgata lAge che. vinIdeva A bene bheda karatA nathI. ahIM zItasparzanA viruddha tarIke uSNasparzane nahi paNa agnine gaye che te te bauddha daSTi mujaba ami e uSNuparNarUpa ja che ( = tethI bhinna nathI) e vAtane dhyAnamAM rAkhIne, ema lAge che. sUtra 39 : 'dharmottare A prayoga mATe pANInA dharAnI pAzvabhUmikA kApI che. tene badale aMdhArI rAtrInA khullA pradezane lakSIne AvuM anumAna saMbhavita banAvavuM vadhAre sahaja lAge che - AvI TIkA duka kare che. juo 60 gha0 : ane punaaviSe viSaya parityajAyeM viSayarUpa thatA zibisthAmAMssLAvita tti na batAmaH ( artha : dharmottare AvA pradezanI kalpanA cheDIne anya prakArane pradeza pratipAdita karIne zA mATe kilaSTatA vahorI haze tenI amane khabara paDatI nathI.) sUtra 41 : ahIM agiyAra anupalabdhiprayogonuM varNana pUruM thayuM duka kahe che ke A agiyAra prakAre te namUnAdAkhala kahyA che. A uparAMtanA vyApakaviruddhakApalabdhi Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 nyAyabindu DipaNa kAryaviruddha kAryopalabdhi ItyAdi prakAre paNa prayojAvA zakaya che. bIjI bAju detuvikhyumAM rakamAvAnu pariSa, vAva dAnaSi ane jhArakhAnupabdhi ema traNa prayogo ja svIkAryA che, jore prANaar #nA svArthanuvAna-variomAM ATha prakAra svIkAryA che. bIjI bAju, dhamakItinA mato yathAtatha utAranArA jayaMtabhaThTha nyAyamaMDanamAM A agiyAre ya anupalabdhiprayogo utAre che. (juo : vinItadevanI TIkAnI zrI mRNAlakAtinI AvRtti, pR. 140 paranI noMdha 27 ane pR. 152 paranI neMdha 32.) sUtra43H kAme artha dharmottara "zabdavyApArane bheda' kare che. A athadhaTana aparyApta lAge che. A badhAmAM zabdavyApAranA bheda te te mane vyApArabhedanuM bAhya lakSaNamAtra che. tethI prajAne atre manovyApArabheda tarIke ghaTAvavA joIe. sUtra 44 : sUtragata DyUvacherAtIti e padane artha dharmottara "pratiSedhanI pratIti evo kare che. ahI pratiSedharane atha" " abhAva" levAnuM hoya te sivAya artha baMdha besatuM nathI. 'pratiSedha 'ne artha sAmAnya rIte te kAM te "abhAvanuM pratipAdana " athavA te "koI kriyA na karavAnI AjJA " evo thAya. e daSTie pratiSedha e pratIti viSaya nahi paNa pratipAdanane viSaya che. A badhuM jotAM vyavacherAtAMtine artha "bhinnatAnI pratIti " karavo vadhu sahaja ne saraLa lAge che. vaLI vyavachera zabdathI sUtrakArane abhAva ja abhipreta hota to teo kamAvapratItiH - evo prayoga ja karata. ahIM A ekAdaza prAge pAchaLa rahelI citta vyApAronI bhinnatAnI pratIti nirdeza sUtrakAra karatA jaNAya che. ATaluM svIkArIe te AkhA sUtrane artha paNa vadhu spaSTa bane che ? anumAnanA AvA vividha prayogo eTale ke AkArAnA anubhavanA bAhulyathI anumAtAne potAne paNa pote karelAM AvAM vividha anumAna pAchaLanA citta vyApAranI bhinnatAnuM bhAna thAya che. tAtparya e ke A prayogamAM mAtra kathanarItine ja bheda na hotAM citta vyApArone bheda che; e citta vyApAra sunizcita evI bhinnatA dharAvatA hoya che. vinItadeva kagvajIne prathama artha te "prativeva' ja Ape che ane pratItino artha, bhASA sAthe kAMIka chUTa laIne, "prakAzana ' evo Ape che. vaLI pratItinA A athanI asvAbhAvikatAthI sabhAna thayA hoya tema pratItinA sahaja ane dhyAnamAM laIne thaT vaghatItirvirogapratipattiH ema vaikalpika artha Ape che. zrI kacerabAskI thavacheutItine anuvAda Avo kare che : the distinct conception of what a negative Judgment represents internally. A atha aspaSTa jaNAya che; jo ke teo TipaNamAM "vyavaccheda' ne upayuMkata svAbhAvika artha noMdha che kharA. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya parira che : svArthanumAna 25 svArthanumAna ane parAthanumAnane bheda spaSTarUpe kahIe to Avo che? svArthanumAna e anumAna pAchaLanI cittaprakriyAnI mImAMsA che, to parArthanumAna e anumAtAe pote kareluM anumAna anya jijJAsumAM saMkrAMta karavA mATenI yogya kathanarItinI mImAMsA che. atre, svArthInamAna ane parArthonamAnanAM kSetronI bhinnatAnI tIvra sabhAnatA graMthakAra anubhave che, tethI ja ekanI bAbata bIjAmAM pratipAdita na thaI jAya te aMgenI temanI cIvaTa jaNAya che. sutra 5 H 1 : "phiTevamAvaH' e zabda para gha gha0 jue: zire riAiTe mAtra praznamarsIti draSTakam | na svabhAva va, vArA ivanAn (atha: "bAkInAmAM abhAva' ene aN "abhAva paNa' ema samaja; 'mAtra abhAva ja' ema nahi; kAraNa ke temAM abhAvavyavahAranI parNa siddhi thatI hoya che.) A sUtramAMnA traNa rakArane dharmottara binajarUrI rIte hetvartha" le che. " traNenI samuccayArthatA te temane abhipreta che ja' evI dukanI spaSTatA jarUra marIe. paNa te uparAMta temAM hevatA mAnavAnuM koI vAjabI kAraNa jaNAtuM nathI. AgalA sUtra karatAM A sUtrano viSaya ja jude hoI prathama kAranI hetvarthatA mAnavAnI lAlaca paNa rokavA jevI che. kacerabAskI paNa AvI yogya rIte ja TIkA kare che. sUtra 6 : A sUtrane piALamArAmAvAsi e samAsa gUMcave te che. tenuM sahaja aTala vinItadevanA sUtrArthamAM ApeluM jaNAya che. "(anyabhAva saMbaMdhI) vidhi ane kAjaNabhAva ke te baMnenA abhAvanI siddhi (= nizcaya) thaI zakatI nathI. A athadhanamAM be bAbato vaccenA e ja saMbaMdha - virodha ane kAryakAraNabhAva - ulekhAyA che. jyAre agiyAra anupalabdhi pagomAM A e uparAMtane vyAkhyApakabhAvarUpa trIjo saMbaMdha paNa upayogamAM levAya che. eTale ene samAveza paNa A satramAM thAya te aSTa gaNAya. paraMtu vinItadevanA uparyukta arthaghaTanamAM ene samAveza dekhItI rIte nathI. AthI dharmottare ukta samAsanA abhAva e zabda sAthe vyAvastha amAre thAva e zabdo adhyAhAya gaNyA che paNa vAkyaprayoganI sahajatAnI daSTie A zabdane adhyAhAra asvAbhAvika lAge che. tethI vinItadevanuM arthaghaTana svIkArIne enuM samarthana ema kahIne karI zakAya ke sUtrakAra ane vyApyavyApakabhAvane kAryakAraNabhAvamAM samAviSTa mAnatA hovAne saMbhava che. sUtrakAranA AvA bhagata bhAvano purAvo AgaLa AvanAra sU0 2.8nI dharmottaranI TIkAmAM ApelA detunA avataraNamAM maLe che. cerabAskI paNa vinItadevanA arthadhaTanane Teko Ape che. paNa teo saratacUkathI ja virodhamAM vyApyavyApabhAvane samAveza karavAnuM sUcave che. upara kahyuM tema kAya kAraNabhAvamAM ja tene samAveza karavAnuM zakaya che. nyA. bi. 29 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nyAyabindu TippaNa sUtra 47 : viviSayA nI samajUtImAM agAu jema dharmottara dezathI, kALathI ane svabhAvathI - ema traNa rItanA viprakarSa batAve che. emAM svamAvika ja tAttvika lAge che. koI bhAvane kA ke jAthI viprakala e je te sthaLe te te bhAvanI asiddhi kare ja che, saMzaya nahi. alabatta, daSTine agocara evA dezamAM paNa tenA sattvanI vAta karIe to jarUra enI anupalabdhi saMzaya hetu bane che. vaLI svabhAvaviprakRSTatA paNa sAmAnya manuSya mATe hovA chatAM yogI-Adi mATe na paNa hoI zake. eTale te paNa sApekSa dhama che, nirapekSa nahi. sUtra 48 : AgalA sUtranI vAtane A sUtramAM vadhu spaSTa karI che. ahIM tatvajJAnanA kSetranI eka ghaNuM mahattavanI vAta karI che. A bAbata bhAre vivAdAspada paNa che. pramANasattAthI prameyasattA siddha thAya te pramANabhAvathI prameyAbhAva 5Na kema siddha na thAya ? - A eka bahu pUchavA jevo prazna che. A praznano uttara anya gUDhavAdI darzanenI jema A nyAyagraMthamAM paNa dhamakItie zraddhAne avalaMbIne Ape che. alabatta, emaNe pitAnI vAtanuM samarthana nyAyamAnya paddhatie karavAne dekhAva karyo che, paNa pracchanna rIte temAM atArmiktA jaNAya che, ane temAM zraddhAne ja Azraya levAya che. pramANu pravarte nahi chatAM prameya hoI zake evuM tArkika vyakti mAnI zake? dA.ta. vAcaspatimizranuM vAyavartitIrAmAMnuM peluM pramANabhakita paraka vAkaya jue : saMvi hi mAvatara valUrAme na: zarAma (artha: kaI padArthanuM grahaNa karavAmAM bhagavatI saMvidda eTale ke pramANe ja amAru zaraNa che.) (cerabAskI nedhe che, ke pramANubhAve prameyAbhAvanI mAnyatA bhAratIya paraMparAomAM niyAcikena hatI, tema ja yuropIya vijJAnamAM Sigwart sudhI hatI.) bIjI bAju ayavAdI asahAya bhAve, te gUDhavAdI bhaktibhAve mAnavapramANonI maryAdA svIkAratA AvyA che; dA.ta vedAMtamAM brahmanuM nirguNa svarUpa kalpIne, tenI pramANagrAhyatA ja prAdhI che ( ja prasiddha upaniSada-vAkya : thato vA nivatate marNa mana sada). dhamakIrti nyAyazAstrano graMtha lakhe che. paNa teo niSThAthI naiyAyika nathI - ema A sUtra parathI kahI zakAya. zuM teo pramANonuM vyavahAru mahatva kabUlIne paNa aMtatogatA pramANasaMnyAsanI AvazyakatA ja prabodhavA dhAre che ! pratyakSanA prakAramAM vijJAnane svIkAra 5Na A ja dizA cIMdhe che. alabatta, sUkSma rIte jotAM sAmAnya manuSya mATe je bAbatamAM pramANubhAva hoya che te bAbatamAM yogI pAse to pramANu heya ja che ema paNa kahI zakAya. e rIte to "pramANubhAvathI prameyAbhAva siddha na thAya' evuM vidhAna maryAdita adhikArIne ja uddezIne sAcuM gaNI zakAya, sAvatrika rIte sAcuM nahi. WWW.jainelibrary.org Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rara7 227 tRtIya paricheda : parAthanumAna tRtIya pariccheda : parAthanumAna sUtra 1: parAthanumAna e koI vyaktie pote sahaja anumAnanuM anyamAM saMkramaNuM karavAne upAyamAtra hoI te anya vyaktimAM anumAna nIpajI rahe eTalI jogavAI ja kare che - A bAbatane dhyAnamAM laIne A sUtranuM kathana thayuM che. koI bAbata pakSadharUpa che ne vaLI anvaya-vyatirekathI phalita thatI vyAptinA baLe saMdhyasAdhaka che eTaluM cIMdhavA mATe trirUpa liMganuM kathana karavAmAM Ave che. have sAmI vyakita AvA vidhAnathI koI dharmane trirUpa liMga tarIke jANe, eTale pachI ApoApa pitAnA cittataMtranA niyamone vaza vatIne sAdhyanizcaya to ravayaM karavAnuM ja che, mATe e sAdhyanizcayanuM kathana parArthanu. mAnamAM Avazyaka nathI - AvuM sUcavavA parArthanumAnane kevaLa trirUpaliMgAkhyAnarUpa ja kahyuM che. triAjhikAhavAna zabda samajAvatAM dharmottare mAthAna zabda bAbata mAthA te prajA vate ane ema je kahyuM che enI sArthakatA du' Ama batAve che ke je vaDe trirUpa siMga kahevAya eTale ke prakAzita thAya (arthAt samajAya) tevuM vAkya te parAthanumAna. Ane artha e ke liMganAM traNe rUpe sAkSAta na kahetAM, be rUpinuM sAkSAt kathana paNa jo zrotAmAM trIjA rUpane bodha ADakatarI rIte karAvI jAya che tevuM be rUpanuM sAkSAta kathana paNa trirUpaliMgAkhyAna kahevAya. dukanI A spaSTatA AvakArya che; kAraNa ke parArthanumAnamAM sAmAnyataH anvayavyatirekamAMthI anvayanuM ja kathana ane uparAMta pakSadharmanuM kathana ema be rUpanuM ja sAkSAt kathana thatuM hoya che, chatAM anvayakathanamAMthI vyatirekarUpI trIjA rUpane atha AkSipta thAya che, tethI tene trirUpaliMgAkhyAna ja kahI zakAya. bauddha parArthanumAna vANInI karakasaramAM rAce che. anamAtAmAM anvaya-vyatirekajanita vyAptijJAna prathama thayeluM hoya che. tyAra bAda ja thayeluM pakSadhamatAnuM jJAna sAdhyanizcaya karAvatuM hoya che. A svArthanumAnanA krame ja parAthanumAna prayojAya che. anvaya-vyatirekanA kathana ane pakSadharmatAnA kathananA krame. A bAbata tarapha paNa yogya rIte ja dhyAna doryuM che, jo ke kacerabATrasTI svAnumAna ane parAthanumAnamAM traNe rUpanI upasthitine kama ekabIjAthI UlaTe che ema nedhI parAthanumAnanI azAstrIyatAnI phariyAda kare che. A phariyAda mane vijJAnanI eraNa para yacavA jevI che. sUtra 2: parAthanumAna eTale ke anumAnanA pratipAdaka vacana viSe paNa matabhedane avakAza che; kAraNa ke te pratipAdaka vacananAM kiMvA anumAnavAjyanAM avayavonI saMkhyA vadhatI-ochI kapAI che. A kAraNe parArthAnumAnanI carcA paNa Avazyaka che. zrotA paNa vaktA jevuM ja Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra8 nyAyabiMdu TippaNa anumAna karI zake ene mATe keTalA avayavovALuM kathana Avazyaka che te lAghavapremI keI paNa zAstrakArane mana agatyane carcAviSaya gaNAya. ATalA khAtara ja parAthanumAnanI carcA Avazyaka gaNAI che. sUtra 5H 3: prathama prakAranA parArthanumAnanA udAharaNamAM dharmottaranA tathA 4 taw: rAH e vidhAnayAMnA tathA = zabdanA upayoga sAme duka khAsa vAMdho le che. A bauddha paraMparAmAM niyAyika paraMparAnA 3nA kiMvA kavaNuM hAravAnI jema tathA padane upayoga karavAnuM ISTa manAyuM nathI. vyApti kahyA bAda kevaLa pakSamatAnuM kathana ja iSTa anumAna karAve che, tethI tathA padano upayoga vyartha manAya che. (juo 50 g* : na vaM vakSa vazanIyaH ta rAHcetAvataiva tAravena 'tathA' drazya vaiccat ... dRAthA paramiyopanayamayoga thAt !). sutra 8; 1 : ahIM ApelA hetubindu" nA avataraNamAM spaSTa thAya che ke niyAyikonI jema tuM ane sAya mATe sarvasAmAnyabhAve dharmakItine anukrame " vyAya" ne ' vyApaka' e zabda vAparavAnuM abhipreta che. eTale cA vi0 sUtra 2.46mAM vyApyavyApaka- bhAvane lagatA zabdane abhAva samajI zakAya che. vyAyavyApaka saMbaMdha anujaladhi-prayoganA nirUpaNa vakhate bhale kAryakAraNabhAva vagerethI alaga saMbaMdha tarIke kahyo hoya, paraMtu kArya hetu ke savabhAvahetu e badhAmAM vyApyavyApakabhAva vizALa arthamAM te temane abhipreta che ja. 2 : vyAdhinazva prakAzuM viSAH e prayogamAM dRSTAntane "vyAptisAdhaka pramANane viSaya" kahyo che. eTale daSTAntathI vyAptisAdhaka pramANu judI bAbata tarIke Abhipreta che. dRSTAntanA sAkSAtkAra vakhate thate buddhi vyApAra (durveka A pachInA sUtranI TIkAmAM batAve che tema anumAnarUpa buddhivyApAra) te ukta pramANa che - jenA vaDe vyApti baMdhAya che. kevaLa dRSTAtane dhULa sAkSAtakAra te vyAptisAdhaka nathI. te sAthe sAdhananuM sAdhyaniyatava rAkhavA thatA anumAnapradhAna buddhivyApAra te vyAptisAdhaka hAI pramANurUpa che. e pramANune viSaya te dRSTAnta che. A prayogamAM vyAptinI siddhinI prakriyAne lAdhavabharyo nirdeza dhyAnapAtra che. ( AgaLa AvanArI re..2 paranI TippaNu paNa juo.) sutra 9 : 2 : zAptisAdhava pramANa e zabdomAM ullekheluM pramANa duka Ama nirdeza che? yasya kramAnamA'yogo, na tasya vavacitsAmathyam / yathA''vAyakuzezayasya / asti cAkSaNike sa iti navAnavamasamavasthAnamAnasthati Tram ! A anumAna Ama samajIe : je vastu potAnAthI saMbhavanArI athakriyAo kramaza: ke ekasAthe 2 ma eka rIte sAdhI na zake tenAmAM koI athariyAkAritva hoI na zake. akSaNika vastumAM evuM ja bane. mATe kSaNika vastu hoI zake nahi. mATe siddha thayuM ke sata hoya te kSaNika ja hoya. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtrIya paricheda : svAnumAna 229 sUtra 9thI 11 : svabhAvahetunA sAdhamyavAna prayoganI carcAmAM graMthakAre svabhAvahetune traNa prakAranuM pratipAdana karavAnI taka jhaDapI che. A traNa prakAranuM svarUpa kaMIka aspaSTa lAge che. vaLI e prakAranirUpaNa pAchaLano Azaya paNa vicAravuM paDe tema che. saMbhavataH A traNa prakAro A rItanA abhipreta che : (1) jyAre koI svabhAvanuM nivizeSaNarUpe ja kathana karIne temAMthI sAdhyatiddhi karAya tyAre te zuddha svabhAvane prAga kahevAya. AmAM hetubhUta svabhAvane vizeSaNarahitarUpe kahevA pAchaLa, zrotA prasiddha vyApine AdhAre anumAna sAnamAM samajI jaze evI pratipAdakanI zraddhA kAraNabhUta kahI zakAya. (2) khAsa karIne jyAre vyApti be aprasiddha dharmo vacce hoya tyAre eka svabhAvabhUta dharma anya sAdhyabhUta dharmanI siddhi kevI rIte karI Ape te bAbata zaMkAne avakAza hoI zake. Ave vakhate upAtharUpe e hetubhUta svabhAvathI abhinna e anya e prakArane dharma e svabhAvihetunAM vizeSaNarUpe ullekhAya che ke je, zrotAnA manamAM hetumAMthI sAdhyasiddhi saraLatAthI nipajAve che. Ama hetunuM vizeSaNa te hetu ane sAdhya vaccenI Avazyaka kaDI banI jAya che. (3) keTalIka vAra ravabhAvahetu sAthe abhinnapaNe saMkaLAyela chatAM tenA svarUpanA Akalana pUra anyApakSa evo dhama vizeSaNarUpe ulekhavAthI pazu sAdhyasiddhi saraLa rIte thaI zake tema bane, evA anyApekSa dharma mATe atre upAdhi zabda vAparyo che. TUMkamAM, jyAM zuddha svabhAvahetunuM kathana sAdhyasiddhi aMge zrotAnA manamAM zaMkAne avakAza rahevA de tyAM svabhAvahetunA svakIya niyata sahacArI dhamane athavA to AgaMtuka dhama kiMvA upAdhine ullekha svabhAvahetunA vizeSaNarUpe karAya che. bIjI rIte kahIe te svabhAvahetu kAM te zuddha rIte kahevAya che kAM to saMkula rIte ( = pitAmAM rahelA sahaja che ke AgaMtuka dharmanA pRthakkaraNa dvArA) kahevAya che. sutra 10 : 3 : " tea rghattiH...mAvalya vasiriti 1 - A vAkane bhAre asphaTa che. sUtramAMnA utpattimag' padane samajAvavA mATe A bhUmikArUpa vAkya che. sAttimA e adhyAhArya evA Aa (=vatta) padanuM vizeSaNa che. matuv-pratyaya sAthe saMkaLAyelI bAbata sAmAnyata: matapa-yukta padanA vizeSyathI alaga hovAnuM sUcavAya che. eTale mAvathI jANe rAtti e koI bhinna bAbata hoya tema tun dvArA 3pattine mAtra sAthe saMbaMdhamAtra kahevAya che; abheda nahi. 3ghattinI bhAvathI kalpita pRthaktA batAvavA kayAreka vakI-vibhaktine upayoga paNa karAya che : "mAvanI utpatti " e rUpe. ukta vAkyamAM thAvRtti zabdane bhAvavAcaka tarIke nahi paNa dravyavAcaka tarIke - arthAta bhinnatA ' evA arthamAM nahi paNa bhinna varga ' evA arthamAM levo joIe. te mujaba vyAghracattarane artha paNa "anya bhinna vaga" levo paDaze. te rIte ja samagra saMdarbhamAM baMdha bese tevo A vAkyane artha karI zakAze. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 nyAyabiMdu TappaNa AnA AgalA vAthe sAthe A vAkyane letAM samagra tAtparya e jaNAya che ke keTalAka svabhAvahetuo nivizeSaNa svarUpe na prastuta karAtAM sAdhyasiddhi mATe te hetunA svabhAvabhUta anya dharmane, te alaga ke AgaMtuka hoya tema dhaDIka ka95nAthI alaga tAravIne rajU karavAmAM Ave che. have, te mULa svabhAvaheturUpa bhAvathI vAstavamAM bhinna nahi evA dharmanuM AvuM pRthakkaraNa be rIte thaI zake te A be vAkayamAM batAvyuM che : (1) te dharmane, svabhAvahetunA vizeSaNa rUpe, e svabhAvahetunA vAcaka padanI pUrve mUkavAmAM Ave che; dA.ta. * utpattimAn evo bhAva ' e prayogamAM bhAva ke sat nuM kSakatva siddha karavA utpattimatta, ke je bauddha dRSTie "sat ' ke "bhAva-mAtrathI abhina che, tene vizeSaNarUpe kahela che. AmAM "utpattimAna ' e padathI "anutpattimAna ' bhAvathI judA vargane nirdeza thAya che. eTale emAM ADakatarI rIte utpattimasvarUpa dharma e jANe ke "bhAva thI bhinna ke AgaMtuka hoya tevuM sUcavAya che. (2) jo svabhAvahetunA je te abhinna dharmane anya vyAvRtta vargathI nirapekSarUpe nirdezo hoya, to te svabhAvahetunA vAcaka paLe pachImAM nirdezIne tenA vizeSaNane te pada pachI bhAvavAcaka nAma dvArA nirdezAvAmAM Ave che - dA.ta. " bhAvanI utpatti che. A baMne prayogomAM dhama te jANe ke svabhAvahetuthI bhinna hoya te rIte nirdezo che. udAharaNamAM, ratta e mAva( ke santa )thI abhinna hovA chatAM svanAthI bhinna manAtha che, tyAre jema manuv ( =mata ) pratyayavALA vizeSaNanA prayogamAM tema 'bhAvanI utpatti ' evA SaSThIprayogamAM paNa 3ttirUpa dharmanI bhAva thI bhinnatA spaSTa upasI Ave che. ahIM cerabAskInA mate e bauddhadakiTa tarapha graMthakAra khAsa dhyAna deravA mAge che ke 3tta e paramArthataH bhAvamAtrathI abhinna che. tethI saravattimara padathI karAtI bhAvanI vyAvRtti kalpita che, kAraNa ke anupanna evo koI mAva vastutaH nathI. satramAM vAparelA svabhAvamata padamAMthI A artha ja phalita karavo paDe. kacerabATrasTanuM samagra sUtrArthane lagatuM upaluM maMtavya te svIkArya jaNAya che, paraMtu uparyukta vAkayanuM emanuM bhASAMtara svIkArya jaNAtuM nathI; kAraNa ke temAM vyAghracattara padanuM arthaghaTana kRtrima jaNAya che juo temanuM bhASAMtara : when we wish to give expression to a contrast independent from any other (real) contrast, ( a contrast limted to expression ), it is called apparent contrast, as e.g. "the beginning of existence .." AmAM kauMsamAM mUkelA zabdo arthaghaTananI katrimatA sUcave che. vaLI gatiLiI ivanuM "apparent contrast" evuM arthaghaTana paNa yogya kahI zakAya nahi. dukamizra thAvRyattara pragane maTTADhi padathI samajAve che te parathI spaSTa thAya che ke teo uparyukta vAkyane arthe jude samaje che; te Avo : "bhAva" rUpa vizeSyanI utpattimasvarUpa dhamathI eka vAra vyAvRtti karyA bAda jyAre " utpattimAna bhAva" e prayogathI sUcavAtA samagra varganA ekadezane punaH pariccheda "mahattva' ityAdi dharmothI Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricchedra : svArthAMnumAna 231 ( 'mahat evA utpattimAt bhAva' e AkAre) karavAnu apekSita na hoya tyAre 'bhAvanI utpatti ' evA prayAga paNa karI zakAya che. duvakanA A vADhyanA artha AvA DAya te sada'ne dhyAnamAM na laIe te ye te baMdha na bese te saMdarbhe STie te anupapanna ja lAge. dharmAMttaranI kliSTa zailI ahIM emane abhipreta atha khAbhata ApaNane mUMjhavaNamAM mUkI de che. chatAM saMdabha`STie agAu kareluM" atha*Tana svIkAravA jevu lAge che. zu duvekanI samekSikA ahIM mUjhAI ? sUtra 11 : AmAM vAparelA 'Si ' zabdanA bhAva kaMIka aspaSTa che. 3vAdhi: virolaLamU ' evuM paryAyakathana dharmAMttara ane vinItadeva rRpe baMne Ape che. pAdhiyukta svabhAvahetune mATe vinItadeva ' amithyavizeSaLa; ' evI oLakha Ape che, emAM vaSinA emane abhipreta atha vadhAre spaSTa thAya che. dharmAMttara ene sthAne tirikttavirotraH zabda vApare che. dharmAMttarane anusarIne cerATkI vASinA a+ accidental qualification kare che. vinItadeve potAnuM a`dhaTana mUtramAM ApelA kRtakatvanA udAharaNane lakSIne upajAvyuM lAge che. 8 kRtAtva' e anabhivyakta evuM vizeSaNu che; kAraNa ke ene para'parAgata atha vyAkaraNujJAnane AdhAre samajavA paDe che. Ama chatAM kaSinuM svarUpa samajAvavA mATe dharmAMttare Apelu vyavahAru udAharaNu (citravIviziz: ) e 'pAdhi ' zabdanA emanA manamAM rahelA cAsa arthAMnA nirdeza kare che. e uparathI temane rUSi zabdathI ' anya vastu sAthenA saMbaMdhane AdhAre kahevAtu vizeSaNa ' evA artha abhipreta jaNAya che. Ama svamAvabhUtama" te vastune anyanirapekSa dhama ane vASi te vastunA anya sAthenA saMbadhane AdhAre phalita thatA dhama` - evuM tAraNa nIkaLe. . . 2 : kAmivena e sUtrapadamAMnA mephena e a'zatru athadhaTana dharmAMttare AgalA sUtranA svamAvasUtadhama mevena e padathI judI rIte karyu che. tyAM ' merena ' ne hetutRtIyA gaNI che, jyAre A sUtramAM upAdhimerena 'mAMnA * merena ' e nAmapadane vASinA vizeSaNu tarIke lIdhu che : mingena pAdhinA viriSTaH ( svamAvaH ). vaLI A TIkAgata miAna padane paNa duveka e rIte samajAve che : (1) ( vizeSyathI ) bhinna evA vizeSaNathI viziSTa, ( 2 ) ( Agala sUtramAM kahelA vizeSaNathI ) bhinna evA vizeSaNathI viziSTa ( pUrva mAnyAdona ). dharmAMttare ahIM' paNa 'merena ' / atha` AgalA sUtranI jema meT hetUya ema ApyA hAta tA sahaja lAgata; arthAt dhimerena eTale 'vadhirUpI bhinnatAne nimitta karIne ' arthadhaTana sahaja lAge che, evu' Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabindu: paNa sUtra 13 : 4 : " jAnameTAnA mUzraddha...grAmoda kRta ': dharmottara ane spaSTa kare che ke kyAreka vyaktimAM svabhAvahetu paraMparAgata rIte (dukanA zabdomAM zAstrovaramAvatunA AkAre kiMvA nivizeSaNarUpe) ne paNa kahyo hoya; ene badale te prasiddha hetune koI vizeSaNathI viziSTa rIte vyAptimAM rajU karyo hoya evuM bane. te paNa tene svabhAvahetu ja mAna. paraMparAgata nirvizeSaNa (= zuddha) svabhAvahetune jyAre vizeSaNa umerIne vyAptimAM kahevAmAM Ave, tyAre e hetune svabhAvahetu mAnavA bAbata saMzaya utpanna thavAnuM kAraNuM te svabhAvahetunA zAstrokta lakSaNamAM paDayuM che. je dharma pitAnA astitvamAtrathI ja sAgasiddhi kare te "svabhAvahetu" kahevAya che (juo trisatra 2.25). have je evA prasiddha svabhAvahetune vyAptimAM savizeSaNarUpe rajU karavAmAM Ave to ene artha e thayo ke te hetu pitAnI sattA sAthe vadhArAmAM kaIka vyAvRttisUcaka vizeSaNanI paNa apekSA rAkhIne ja sAdhyasiddhi kare che. AvA hetune svabhAvahetunuM uparyukta zAstrokta lakSaNa lAgu na paDI zake; kAraNa ke te hetu svasattAmAtrathI nahi, paNa svasattA uparAMta sAthe kaIka vadhArAne dhamanI sattAthI ja sAdhyasiddhi kare che; dA.ta. "je sat te anitya' e zuddha svabhAvahetune badale "je utpattivALuM (sat ) te anitya' - ema kahevAthI zuddha svabhAvahetunuM lakSaNa baMdha besatuM na hoya tema lAge che. paraMtu Ama lAgatuM hovA chatAM Ane ukta zuddha svabhAvahetunA lakSaNathI rahita anya ayogya hetu eTalA mATe mAna na tra che temAM umerela vizeSaNa ( varavattinag ) satane niyatasahacArI dharma (bauddha daSTie che. eTale A navI vyApti e pelI zaddha vyAptine vyAghAta na karatAM, pelA vizeSaNathI ene vadhAre vizada kare che. A vAtane samarthana ApatAM gerabAskI kahe che ke ghaNI vAra bIjA dharmane siddha karatAM prathama dharmanI sAthe, niyata rIte, keI trIje dhama paDyuM hovAnuM kALakrame karAyelA vizeSa avalokanane AdhAre siddha thAya che. tethI pelA prathama dharma sAthe na siddha thayele sahabhAvI tRtIya dhama ulekhavAmAM Ave che tethI mULa vyakti khoTI nathI karatI; mAtra navasaMskAra pAme che; tRtIya dharmathI vadhAre vizada bane che. vijJAnamAM hamezAM padArthanA navA navA dhameM nipuNa avalokanane lIdhe samajAtA jAya che. te mujaba jUnI vyAptie navasaMskaraNa pAmatI jAya che. agAu je dharma ke dravya sAthe Akasmika rIte saMkaLAyela manAte hoya te anubhave e dravyanA lakSaNano anivArya bhAga hovAnuM paNa siddha thAya. te mujaba jUno vyAptione navI saMkula rIte kahevAmAM Ave che. vijJAnamAM anubhave AgaMtuka dharmo e Avazyaka dharmo tarIke siddha thayA ja karatA hoya che. Ama vijJAna satata pari. vartanazIla hoya che. anubhava ja temAM pramANu bane che. sUtra 14 : sUtra thI zarU mAM je svabhAvahetuvALI vyAptie ApI che tene zabdanI anityatA (= kSaNikatA ) siddha karavAnA saMdarbhamAM rajU karI che te ahIM spaSTa thAya che. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parAthanumAna 233 AnA anusaMdhAnamAM zabdanA svarUpa aMgenA vivAda aMgenI kacerabaskInI noMdhane . sAra Apa 5 gaNAze : prAcI ! mImAMsake zabdane AkAza sAthe anusmRta e nitya dharma mAne che ane saMga ke vibhAgathI thata vAyunA pIDanathI te niyaza mAtra AvirbhAva ja pAme che, upatti nahi. nyAyasUtra ane vaizeSika sUtra - e baMnemAM A matanuM khaMDana thayeluM che. jemAM traNa mukhya dalIle che : (1) zabdanI utpatti kiMvA sakAraNutA vastuta che, AbhAsI nahi. (2) anyatra utpanna thayela zabda anyatra saMbhaLAya che e paNa pradezabhede utpana thatA navA navA kSaNika zabdonI utpatti sUcave che. (3) A vividha zabdonI saMtatinI tIratA paNa badalAtI jAya che. ene artha e ke vacagALAmAM utpana thato A dareka zabda virudha saMsargane pAye pRya che. A ane anya dalIlane vadhAre zAstrIya kame bauddha paraMparA ulekhe che. e mukhya dalIle te agAunAM sUtromAM ullekhAyelI pAMca ? (1) satta, (2) utpattimatta, (3) kRtakatva, (4) pratyayabhedabheMdava ane (5) prayatnAnantarIyakatva. AmAMnI prathama dalIlamAM ja kharekhara bAkInI cAra dalIle samAI jAya che, kAraNa ke AmAMnA prathama dharma sAthe ja niyata sahacArI tarIke pAchalA cAra dharme saMkaLAyelA che. sUtra 15 : 2: "63nA hetunAM Tamear . aa nizaH " : AmAM "vasumeravAta" e zabdaprapaga mUkave tevo che. ahI zuM mAvahetunA agAu gaNavelA traNa bhedo abhipreta che ? kharekhara te, "phuratrAta" ema ja kahevuM joItuM hatuM, jethI vyaktigata svabha vahetunI anekatA ulekhAta ane pratyeka svabhAvahetu pitapotAnA AgavA pramANathI sAdhyapratibaddha siddha thAya che e sugama artha phalita thAta. svabhAvahetunA prakAranuM bahu ja kAMI ene sAdhyapratibaMdha siddha karanArA pramANenA bahutvanuM kAraNa che ema na kahI zakAya. evA prakAro na heta te paNa kevaLa svabhAva hetunA bahuvathI ja pramANubahutva siddha thaI zake che. Ama " vat' e pra ga atA vazya jaNAya che. kadAca A visaMgatine dhyAnamAM laIne ja zrI cerabAskI mitra zabdane avagaNune "since the reasons. are many ' evuM bhASAMtara kare che. ahIM prastuni dUni evo ullekha paNa spaSTIkaraNa mAge che. duka noMdhe che: vajitame vivalayA vaMdRnIyutama ! A dvArA prakAramedanI vivakSAe ahIM bahuvane ullekha nathI thaze evuM kathana phalita thAya che, kAraNa ke pramANe te bauddha daSTie be ja prakAranA che. svabhAvahetunI saMdhyapratibaddhatA siddha karanAra eTale ke vyApti siddha karanAra pramANo ahIM kya abhipreta haze? graMthakAre e aMge pUrI spaSTatA karI nathI. alabatta, emaNe A pramANamAMnuM eka te bAdhaka pramANa hoI zake te anyatra spaSTa karyuM che. agAu trirUpa liMganA saMdarbhamAM ullekhelAM sapakSe iva saravam ane prasapakSe vAsasvameva - e be rUpa siddha karanAra pratyakSAdi pramANe paNa sAmAnyataH vyAptisAdhaka pramANu gaNAvI zakAya, paraMtu thata sata te niyam ityAdi jevI vyakitao sAmAnya pramANethI siddha na thaI zake, paraMtu nyA. bi. 30 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nyAyabindu TippaNa mahAtmAonA "anAstravajJAna' vaDe ja siddha thaI zake evI prAivartiAramAMnI prajJAkaraguptanI rajUAta svIkArya gaNI zakAya. Royal-thsab paNa AvA anumAnamAM sAdhAraNa buddhithI siddha vyAptine pramANabhUta gaNatA nathI (juo cerabAskI, B. L. Vol. ll, pR0 130 ). bhAratIya nyAyaparaMparAmAM vyAprisiddhinI prakriyAne sIdhe vicAra ocho thayela che. ahIM paNa A bAbata vadhAre prakAza paDato nathI. (agAunI rU.8.2 paranI TippaNu juo.) 4: "na detuH ... devatA maja:' : AmAM yogyatAne duve ke Apele artha (tathA rAtA ) kaMIka aMze aspaSTa che. emAM tathAne artha "svarUpa" ke "svasattA mAtra e laIne "svasattAmAtranI zakti vaDe" evo samagra arka karI zakAya. 5 : " vAna pramANena' : ahIM pramANa zabdano artha kacerabAskI "daSTAnta" le che. ahIM "bAdhaka pramANa vaDe ne atha bAdhaka pramANu zodhavAnA prayatnane aMte tevA pramANunI thatI anupalabdhi vaDe' evo abhipreta che. athavA "hetune sAthe sAthe apratibaMdha kalpavAnI viruddha maLatA bAdhaka pramANunA samudAya] vaDe evo bhAva paNa laI zakAya. bhUmitimAM keTalAMka prameyo siddha karavA A bAdhaka pramANunA pratipAdananI paddhatine upayoga jANuM che. 6:* viSTi .. hmarAmanumAnazAna !': anumAnavAkyanuM pakSadharmopadanarUpa dvitIya avayava paNa smaraNarUpa hovAnI rajUAta vilakSaNa gaNAya. vyAti(smaraNa)rUpa prathama avayava te spaSTarUpe smaraNarUpa che ja, paraMtu pakSadharmatA rajU karatuM bIju avayava te smaraNarUpa gaNavuM ke pratyakSarUpa? hetunI pakSadharmatAnuM jJAna te anumAnakALe ja thatuM hoya che, anumAnanI pUrve nahi. tethI anumAnakALe te jJAnanuM smaraNa thavAnuM kaI rIte mAnI zakAya ? eTale upayukata vAkayanuM nIce mujaba bhASAMtara karIne ja "smaraNa" zabdanI prAsaMgika upayogitA batAvI zakAya ? "zabdagata viziSTa kRtakatva paNa anityasvarUpa svabhAvavALuM hoya evuM [vyAptine kAraNe] smaraNa thavuM te anumAnajJAna." hetunI pakSadhamatAnuM jJAna paNa sAmAnya bhAve smarAyelI vyAptinA viziSTa saMdarbhamAM karelA punaH smaraNathI anusmRta ja hoya che - e bhAva graMthakAranA manamAM lAge che. sAmAnyarUpe kareluM vyAptismaraNa paNa hetunI pakSadharmatAnA jJAna vakhate vizeSarUpe tAju thavuM te ja anumAnajJAnanuM tAtkAlika nimitta che evuM A "ramaraNa" zabdathI sUcavAtuM lAge che. anumAnajJAna e vyAptinuM viziSTa smaraNa ja che evuM atre thatuM sUcana ane vijJAnanI rIte ghaNuM anurUpa che. sUtra 16 : A sUtranI avataraNikAnA "nizcitaH mRte ' e zabdane "cerabAskI "nimite vi kUte" evA arthamAM samajyA che te yogya lAgatuM nathI; teo avataraNikAne samagra bhAva jude ja samajyA lAge che. AmAM teo svabhAvahetunI vyarthatAnI zaMkA vAMce che Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parAthanumAna 235 ane satrArthamAM e zaMkAnuM samAdhAna thatuM nathI evI phariyAda kare che. kharekhara to upayukta zabdone svAbhAvika artha nizcitaH suSya (eTale ke "nizcita karavAnuM iSTa manAya che.') evo lAge che. te artha letAM sUtrArtha sAthe avataraNikAnA visaMvAdane avakAza raheto nathI. sAdharmane sAdhanadharmamAtra sAthe anubaMdha svabhAvahetunA prayogakALe nizcita the kema Avazyaka che e prazna atre ullekhAya che. sUtra 17 : A sUtranI dharmottaranI avataraNikA ane sUtranuM temaNe kareluM arthaghaTana saMtoSakAraka jaNAtAM nathI, kANu ke agAu sAyane sAdhanane svabhAva kahyo che, jayAre dharmottare A sUtranA karelA arthamAM hetune (= sAdhanane ) svabhAvarUpa kahyo che. te zuM ema mAnavuM ke sAdhya ane sAdhana baMne ekabIjAnA svabhAva che ? te baMnenI samavyApti mAnavI paDe. paraMtu haMmezAM evuM banatuM nathI; dAtavRkSatva e zizapAtvane svabhAva che, paNa ziMzapAta e vRkSatvane svabhAva nathI. vinItadevanuM arthaghaTana paNa A prakAranuM ja che. A sUtrane sAcA bhAva kayo ? A sUtramAM rahele rara dhyAnamAM letAM ema lAge che ke bhAgalA sUtra ane A sUtramAM maLIne eka ja praznano javAba apAyo che ane te prazna te sUtra 2.26nI dharmottaranI avataraNikAmAMne prazna : "sAdhya te sAdhanadharmamAtrAnubaMdhI ja kema hovuM joIe?" AgalA pAtramAM uttara ApavAnI zarUAta karI enuM samApana A sUtramAM karyuM jaNAya che. AgalA sUtramAM ukta praznane javAba eTale Ape ke " tevA anubaMdhavALuM sAdhya ja sAdhanane svabhAva hoI zake, anya nahi.' have e dalIlane uttarArdha A sUtramAM Ave lAge che: " ane [ sAdhanadhamamAM 1 hetupaNuM [ tenA pitAnA ] svabhAva [ evA sAdhya ]nA saMdarbhamAM ja hoI zake tethI." A samagra paristhitine kAraNe ja sAdhya te sAdhanadharmamAtrAnubaMdhI hovAnuM Avazyaka manAyuM che. Ama A sUtra rU.27nuM AkhuM vAkya A prakAranuM abhipreta jaNAya che : [ sApanaSa ] mAvaThTha ( = svamAvaM prati) [a] detuvAta H AmAM "svabhAvakza' e padanI pachI vibhakti detustranA adhikaraNanA arthamAM saMbaMdhaSachI na letAM pratiyogitAsaMbaMdhe pachI gaNI che. ane detutvanuM adhikaraNa sAdhanadharmane gamyuM che. te uparyukata visaMgati dUra thAya ane graMthakAranuM kacayitavya spaSTa thAya. A sUtranI vRttinA bIjA vAgyamAMnA kavamAtra gvanI saMdhi "svamAva:" ema na choDatAM 'svamAve' ema choDIe te tene artha 4mAvaM prati laIne kadAca dharmottaramAMthI paNa A artha ja tAravI zakAya. alabatta, A rItanI avayakapanA phaliSTa jarUra lAge che. eTale A sUtrane sAce artha zodho ja rahyo. mara' zabdanI kyAreka sAdhya sAthe te kayAreka hetu sAthe abhinnatA sUtramAM sAdhI che te arthaghaTananI muzkelI janmAve che te hakIkta tarapha cerabAskI emanA anuvAdanA pR0 136nI TippaNamAM dhyAna dore che. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nyAyabiMdu: paNa sUtra 19: sUtra rU.25nI TIkAmAM ullekhAyelA bAdhaka pramANane upayoga karIne ravabhAvahetunA svarUpano pAko nizcaya karAyo che. bAdhaka pramANane upaye nigAyaka hoya che te satyane AdhAre A sUtra racAyuM che. sUtra tthI 20nI racanA pAchaLane Azaya ? svabhAvahetunA A prakaraNamAM svArthanumAna-paricchedamAMnI brabhAvahetunI carcAnI keTalIka bAbatenI vizeSa puSTi karAI che ne svabhAvahetunA prakAronI bAbata navI umerAI che. svArthanumAna ke parAthanumAnanA viSayabhedane spaSTa khyAla hovA chatAM, prAsaMgika rIte, aucitya joIne, sUtrakAra eka prakaraNanA viSayavastunI carcA anya prakaraNamAM paNa umere che. sUtra rU.nI TIkAmAM duka je jaNAve che te A AkhA prakaraNane vattao che aMze lAgu paDe che : itakatamavi vArthanumAnefdhawifmAnArtha punarutamiti draSTavyam | (artha: A bAbata svArthonumAna-prakaraNamAM kahI hovA hovA chatAM kaIka vizeSa kahevA mATe ahIM pharI kahI che tema samajavuM.) sUtra 23H sUtra rU.8mAM anuladhirUpa hetune sAmyavAna prayoga hato. te ja anumAnane vaidharthavAna prayogathI kaI rIte kahI zakAya te A sUtramAM batAvyuM che. baMnemAM prayogabheda che; sAdhana ke sAdhyane bheda nahi. ahIM vyatirekamukhe vyAti kahIne tene anurUpa evuM daSTAtuM ApyuM che. te dRSTAtadhamI*thI sAyudhamInuM hetunA savanI bAbatamAM vaidhamya che. dRSTAMtadhamImAM sAdhyAbhAva mATe anivArya evI sAdhanAbhAvanI je zarata paLAya che, te zarata sAthadhamI kiMvA pakSamAM nathI paLAtI te vaidhamya ja AvA prayugamAM pakSa viSe sAdhyanI siddhi karAvI Ape che, mATe Ane "vaidhammavALa" prayoga kahe che. sUtra 24, 25 ? A baMnemAM vaidhamyavyApti sAthe vadhummadaSTAnta ApyAM nathI, jyAre A agAunA sUtramAM anupalabdhi-hetune vaidhamyavAna prayoganA udAharaNamAM daSTAna pela che. agAu parAthanumAnanA be prakAra - sAdhamyavata ane vaidhamyavat - nuM pratipAdana karatA sUtra 3.4 nI vyAkhyAmAM, sAmyavALA ane vaidhamyavALA prakAra dRSTAntadhamI ane sAthadhamInA hetukta sAdhamma ke vaidhammI paDe che tevI spaSTatA dharmottare karI che, daSTie A prakAranA daTA tarU5 ra mAnavAthamAM dIdhamAM'nA u89 - 0myaka jAya. te draSTie A be sUtromAM paNa dRSTAdhane ahara ka joI e. athavA kadAca sUtrakArane vyApipAvAkya ane paddhadhapa: hAre 15thanuM ja vadharmI ke dhamma abhipreta hoya. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricacheda : parArthanumAna sUtra 26 : sUtragata "mardhAtu' padane artha dharAra "sAmarthAt ' evo kare che. anvayavyAptimAMthI vyatireka vyakti (ke tethI UlaTuM ) kyA sAmarthyathI phalita thAya te aMge duka spaSTatA kare che : ...svamAvatanAnumAnacAti pratIti vanyathAnuvattitrakSanAthavattinata ruti . ( atha' : svabhavahetumAM nI janma anumAnanA bAthI anyanI pratIti thAya che; ahIM, eka hakIkata bIjI hakIkata vagara saMbhava nahi evA taka para AdhArita " arthapatti'pramANanuM sAmarthe Amane abhipreta nathI.) mImAMsakenuM arthApatti-pramANu bauddhone amAnya hoI " sAmA " e padane sAmAnya rIte karAto athapattiparaka artha ahI' karavAno nathI evI spaSTatA ahI karAI che. mImAMsakasaMmata apattine antarbhAva svabhAvahetuphata anumAnamAM thAya che evuM sUcane ahI vAMcI zakAya. sUtra 31 : TIkAnuM cheTaluM vAkya AmAM agAunuM sUtra 2.26 AkhuM udghata karyuM che. prazna e thAya che ke e sUtramAM svabhAvapratibaMdhanA be prakAro nathI kahyA, paraMtu liMga ane sAdhamAMthI kene pratibaMdha kenA viSe hoya che te eTale ke te bemAMthI pratibaddha keNa ane pratibaMdhaviSaya koNa e kaheluM che. jyAre ahIMnuM kathana evo bhAsa karAve che ke e satramAM svabhAvapratibaMdhanA be prakAro kahyA che. cerabAskI A visaMgati na jaNAya tevI rIte bhASAMtara kare che - teo A vAkyamAM A be prakArano pratibaMdha keNa kenA pratye dharAve che te vadhArAnI spaSTatA karatA agAunA sUtrane ulekha jue che. teo temAM ADakatarI rIte anvaya ane vyatirekanI ekArthakatAnuM kAraNa cIMdhAyeluM mAne che. ahIM e noMdhavuM joIe ke A sUtra (rU.32)nI agAunAM sUtromAM anvayavArtha ane vyatirekavAtha ekabIjAmAMthI anivArya rIte phalita thAya che e prakaraNa cAle che, tenA saMdarbhamAM li gana sAdhya viSenA svabhAva pratibaMdhanA be prakAranI A sUtranI vAta akastuta lAge che. dharmottara enAthI sabhAna lAge che. ethI ja A sUtranI TIkAmAM, aMte, agAunA be prakAranA pratibaMdhane lagatA sUtra (2.24) agAu AvatA anya sUtra (2.22)ne ullekha karIne vadhAre prastuta evI vAta game te bhoge umere che - te vAta che kiMThane pratibaMdha sAdhya viSe havAnI. tene lIdhe ja anvayavAkya ane vyatirekavArtha ekabIjAmAM phalita thaI zake che te vAta pAkI thAya che. alabatta. mULa sUtramAM te pratibaMdhanA be prakAra aMgenuM ja agAunuM sUtra 2.22 ke 2.24 nidezAyuM jaNupa che, sUtra 2.22 nahi. eTale visaMgatine Aropa vahorIne paNa mULe sUtranI prakaraNa sAthenI asaMbaddhatAne parihAra karavAnuM TIkAkAre sAhasa karyuM lAge che. sUtrakAre A sUtra kema mUkyuM haze te prazna te rahe ja che. sUtra 3ra : sUtramAM yunIya padane dharmottare ane e preraka ! vidhyartha kRdaMta (arthAta batAvavA lAyaka' evA arthamAM) lIdhuM che temAMthI temanA vivecanamAM kaMIka aMze Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nyAyabiMdu paNa vadatovyAghAta nIpaje che (khAsa karIne pariccheda 2mAM). AmAMthI bacavA TarzanIya padane prerakanuM nahi paNa mULa kriyAnuM vidhyartha gaNuM "pratiSo nI ane artha "[eka bhAvano apara bhAva sAthe ] niyata saMbaMdha joI levo jarUrI che ' ema ko ghaTe. te ja rIte pratighoghazanamAM paNa 3nane sAdI kriyAnuM bhAvavAcaka nAma laI samagra artha "niyata saMbaMdhanuM Akalana ' ema kara ucita che. A parathI samagra sUtrArtha e thaze ke sAdhyAbhAvanA saMjogamAM sAdhanano abhAva pratipAdita karanAra sAdhanane sAdhya pratyene pratibaMdha ( = niyata saMbaMdhI joyo hoya te anivArya che. tethI ja abhAvapratibaMdhanA AptapuruSakRta kathanamAMthI bhAva pratibaMdha avazya phalita thAya che, jethI kahI batAvavAnI jarUra nathI. te rIte bhAvapratibaMdhanuM kathana te abhAvapratibaMdhane AkSipta karaze. sUtra 34 : sUtragata "kSanA " zabdaH ahIM sAdhyaviziSTa dhamane ullekha karatA vAkyanA arthamAM A zabda che. ahIM vakSa eTale vAdIne potAne pakSa; anumAna dvArA vAdIe rajU karelo pitAnI mata. nyAyadarzanamAM A arthamAM pakSaniza pratijJArUpa prathama avayavamAM ane punaH nigamanarUpa pacama avayavamAM thato hoya che. dharmottare kSanirdezane sAthanide ! evo paryAya Apyo che. AgaLa upara A "kSa' zabdanA vividha artho aMge dharmottara rapaSTatA karavAnA che. nyAyaparaMparAmAM jemAM sAdhyasiddhi ISTa heya tevA adhikaraNane "pakSa' kahe che. gha" zabdano mULa artha te pAMkha. te parathI pAsuM, paDakhuM, mata e artho phalita thAya che. emAMthI anya artho pallavita thayA. eka ja graMthamAM paNa eka ne eka zabda judA judA arthomAM vaparAto hoya che enuM A udAharaNa che. tethI artha samajavAmAM thoDI gucavaNa jarUra thAya che. zAstranI vibhAvanAo hajI vikAsadazAmAM hoya tyAre paribhASAnI AvI arUDhatA aneka zAstronA itihAsamAM jovA maLe che. [1 : sUtragata nAvayaM ghanirAH zabdane dharmottara kSoDavameva = nirdezava: e zabdothI samajAve che te aMge duka noMdhe che ke AvuM arthaghaTana karIne dharmottara pUchyuM evA, kahevAtA vidvAne vaDe ( vimAnai) rajU karAyelA nIcenA arthadhaTananuM khaMDana re che : pakSanideza avazya na karavo eno artha e ke kyAreka karavo, thAreka nahi." dharmottarane mate pakSanirdeza eTale ke nyAyaparaMparAmAM jene sthAnabhede pratijJAvAkya ane nigamanavAkya kahe che tene nirdeza kadI paNa na thavo joIe. duka vAcAranA Ane maLatA matane paNa nideze che. dharmottara paranI tAnivadhana TIkA paNa A vAta nirdeza che. pakSavideza na karavAne A Agraha lAdhava khAtara, piSTapeSaNa aTakAvavA mATe lAge che. sAdhyamamAM sAdhanadhamInuM darzana paNa vyAptinuM viziSTa samaraNa ja che tevuM agAu dharmottare sUtra rU.2panI TIkAmAM kareluM kathana paNa ADakatarI rIte pakSanidezanI anAvazyakatA Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya paricheda : parArthAnumAna 239 cIdhe che. sAdhyamImAM vyAptiviziSTa sAdhanadharmanuM sattathana anivArya rIte zrotAne sAdhyadhamImAM sAdhyadharma hovAnuM tarata ja bhAna karAve che. mAnavacittanI tAtparya baMdhanI sahaja zakti jatAM, je vAta Ape Apa samajAI jAya te vAkyathI na kahevI, te A lAghavapremI zAstrakArone Agraha jaNAya che. (sUtra rU.45 paranI TipaNu paNa jue.) sUtra 38H pakSanI A carcAnuM mahattva samajI levuM joIe. "pakSa ane artha sAdI bhASAmAM "hetu dvArA rajU kareluM maMtavya" evo karI zakAya. AvuM maMtavya kaI vivAdAspada bAbata aMge koI siddha hetunA AdhAre ja rajU karAya che. evuM maMtavya rajU karatI veLA prativAdInI sAmI dalIla jhIlavAnI taiyArI hoya che. eTale ke e carcA mATe khulluM mukAya che, e vivAdAspada bAbata che te prAmANika svIkAra karAya che. TUMkamAM, koI vivAdAspada bAbata aMge vyaktie pote pramANapura:sara je mata svIkAryo hoya, tene anya vicArake pratye karAto sIdho ke ADakataro asaMdigdha puraskAra te pakSa kahevAya. te pakSa ja vAdanuM mAnya, vidhipUta aMge gaNAya, ane vAre vAre vAre tarApoSaH e nyAye samyagUjJAnanuM nimitta banI zake. A ja bAbata spaSTa karavA A sUtramAM ApelA lakSaNavAkya ne pratyeka padathI pari. harAtI anya bhaLatI bAbata e pachInAM sUtromAM cI dhI batAvAI che. 2: "manuSya jita..prativanA ': AnA anusaMdhAnamAM kacerabATI noMdhe che ke ahIM graMthAranA manamAM nyAyasUtra 2.2.rUmAMnI pratijJA( = usa = bhAga)nI vyAkhyA (sAnirveza: pratisA) che, e sUtramAMnI pratijJAnI vyAkhyAnI zabdapasaMdagI gerasamaja UbhI kare evI che. te mujaba te, asiddha evo hetu ke je siddha karavA lAyaka hoya te paNa "pakSa' (=sAdhya = pratijJA ) kahevAya. A uparAMta mAdhyamika zAkhAnI prAsaMgika ane svAtaMtrika e baMne paraMparAmAM abuddhigrAhya vidhAnane paNa pakSa mAnyAM che tene nizA paNa A sthaLe kadAca dharmottara karavA mAge che. di nAge pakSanA paraMparAgata lakSaNanI A mImAMsA AraMbhI hatI. sUtra 40 : A sUtranI vAta durvaka Ama spaSTa kare che : saTyatvenejhari cA sAdhanane vatantAsckSa phlevamartha rad kRti samudAyArtha: I ( atha : je artha sAdhyarUpe ITa hovA chatAM sAdhanarUpe kahyo hoya te atha te saMjogamAM pakSa nathI evuM sUcavavA " pakSa 'nA lakSaNamAM " iva' zabda che ema samagra sUvano artha che.) ahIM e spaSTa karavuM joIe ke je asiddha dharma sAdhanarUpe paNa rajU thaye heya te rajU karanArane to sAdhanarUpe ja abhipreta hoya che. jayAre e sAdhya tarIke paNa ITa te prativAdInI apekSAe ja gaNAya, kAraNa ke prativAdI rajU thayelA AvA hetumAM rahelA asiddhAdi devAbhAsa batAvIne te svayaM sAkhya havAnuM pragaTa kare che, Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nyAyabindu TippaNa sUtra4ra : AmAM svayaM e "nipAta ne mAmanaH ema SaSThata artha vikalpa Ape che. e arthamAM mune prayoga durlabha gaNAya. "nyAyabidunA eka anya TIkAkAra A prayoga samajAvavA dAkhalo Ape che : nArAM davAmilaravAhI gAmane nAmarajItarivarthaH | A sthaLe paNa mAtmanA e tRtIyAparaka atha sahaja rIte laI zakAya ema che. sUtra 44 : pakSanI carcAne uttama aMza A sUtramAM jovA maLe che. keI vAda, vyakita ke zAstranI kaMThI na bAMdhavAnI buddhanI latanuM ja avataraNa ahIM nyAyazAstramAM karAyuM che. dharmottara AnI TIkAmAM, koI vyakita keI zAstrane aMgIkAra ghaNI vAra me havaza thaIne kare che te vAta ' mApuSiA kavanichAtra sthitaH' e zabdo dvArA nirdeza che. game te sthitimAM paNa zAstra pradhelA padArthadhane aMgIkAra svayaM vicArIne ja karo ane bAdamAM paNa tene ja Agraha rAkhe e vAta pakSalakSaNunA zvayaM padamAM gabhita che tema ahI kahevAyuM che. ne ghare gharfmarSinA e nyAye kaI paNa zAstra paraMparA paNa teno vicArapUrvaka aMgIkAra karanAra vivekI jo vaDe ja vikase che. upakAraka zAstra e nitya vikasvara hAya rUDhibaddha na heya. kacerabAskI noMdhe che ke A AkhI vAta taiyAyinI custa zAsaparakatAne uddezIne kahevAI che. nyAyaparaMparAmAM keI zAstra aMgIkAra karatI vyakti potAnA te zAstranA siddhAMtonI viruddhanuM pratijJAvArtha uccAre to te tenuM "nigrahasthAna " gaNAya che. zAstra pratyenA brAnta anurAga sAme vicArake e satata vivekadIpa dharatA rahevuM joIe te A AkhI carcAmAMthI phalita thAya che. manuSya mATe zAstra che, zAstra mATe manuSya nahi. sUtra 45 : sUtra rU.24mAM "parArthanumAnamAM pakSanirdeza avazya na karavo " ema kahyuM che. sUtra rU.28. mAM pakSalakSaNamAM phag: padanI samajUtI ApatAM dharmottare kahyuM che : nokata vApi svioDavAI: I ane A sUtramAM chelle dharmottara kahe che : rAzi parArthanAne 3ra va tANe yuvataH... te sUtra rU.rU4mAM karAyelA pakSanirdezana niSedha chatAM sUtra rU.38 ane A sUtra (rU.45)mAM tathA tenI TIkAmAM anukrame pakSanirdeza vika9pe thaI zake tema ja pakSanirdeza kare "yukata" che - evuM kathana kema thayuM haze ? te zuM sUtra rU. 34mAMnA nAvara vazvanirAH e zabdano artha kevaLa niSedhaparaka na karatAM vikalpaparaka karavo ? te dareka e satranI dharmottaranI TIkAno artha dhaTAvatAM je ema kahe che ke A TIkAmAM dharmottara dvArA pakSanirdeza vikape kare evA A sUtranA anya arthaghaTanane parihAra karAyo che - e vAta ayogya Thare. sUtra 47 : AmAM udAharaNarUpe ApelI sAMkhya dalIla "sAkhyakArikA' kATa 27mAM saMtavAd e zabdomAM maLe che. saMghAtane arthe duka anevara Ape che te ja rIte kacerabadrI , Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parika : paryAnumAna 242 composite substances atha kare che. vijJAna paNa saMghAtarUpa kaI rIte kahevAya te vicAravuM joIe. dalIla karanAra sAMkhya che mATe ahIM "vijJAna ne tene saMmata atha le te ja sahaja gaNAya. have sAMkhyadaSTie vijJAna e puruSanuM (= AtmAnuM) svarUpa che. tethI ardha virAna zabda e arthamAM na hoI zake, paraMtu puruSa mATe je hoya che te buddhi ( athavA ce. kahe che tema mana ke antaHkaraNa )nA arthamAM levuM paDe. A buddhi prakRti ja vikAra hoI saMghAtarUpa che. mATe te paNa zayanAsanAdinI jema parArthe hoI zake. dharmottaranA TIkAkAromAM duka ahIM vijJAnanI parAyatA prativAdI evA bauddhane saMmata arthamAM batAve che. bauddha dRSTie "vijJAna" e kSavika cetanyanI saMtatirUpa che, eTale samakAle nahi paNa kSaNabhede tenI saMdhAtarUpatA samajavI. juo 40 gha0 : saMpatitavane t aa kAlavizeSAnapekSaM caitad draSTavyam / tena krameNa yugapad vA saMhataM taditi saMhatarUpaM vijJAnamapi meLAne umataetatrA saMghAtae... I ( artha : "saMdhAtapaNAne lIdhe" eTale anekarUpatAne lIdhe. A dharma kAlavizeSanI apekSA vinA samajavo. tethI vijJAnanI saMghAtarUpatA kema ke eka phALe hoI zake, e daSTie saMtarUpa gaNAtuM vijJAna paNa krame anekarUpavALuM hoIne ja saMghAtarUpa samajavuM...) te bIjA eka TIkAkAra (jue paMzrI dalasukha mAlavaNiyAsaMpAdita vAvALI rinI AvRtti, pR. 286, pAdaTIpa 6) bauddha mate vijJAnanI paramANurUpatAnuM pratipAdana kare che : vIddhAnAM mate varAchA jJAnataH saMghAtaeqtram | A sAMkhya dalIlanI nabaLAI prasaMge pAtta AgaLa sUtra 2, 88mAM batAvAI che. 1 : mAtra pramANemAM pramALano atha "parArthanumAna' samajavo joIe; kacerabAskI kahe che tene daSTAnta nahi. ( juo zrInivAsazArIne cA vinA hindI saMpAdana, pR. 241 paranI nedha.) sUtragata "rAvanAranArU ' zabdamAM "akU' zabda samajAvatAM dharmottara vacce zabdAdhyAhAra kare che : (puruSottama - ) maka ema. Ane badale maH zabda maninA arthamAM laI zakAya - "saMdhAta ke anekAvayava padArtha e arthamAM. "mA" "agni' evo artha pANininA prasiddha sUtra "nAvijAH " mAM paNa che. vinItadeva paNa ahIM malina artha ja samajatA jaNAya che. - pratyakSa nirAkRta pakSanA A udAharaNane udyotakara cAravartimAM agya gaNAve che ( juo vA0 phU0 12.rUrU para vAyavartiA). te majAvaLane artha "zravaNavRttirahita" evo kare che, ane zravaNavRtti e atIndriya hoI tene mAtra anumeya gaNe che. eTale teo Ane anumAnanirAkRta pakSa gaNe che. teo "vahni anuNa che" evuM pratyakSanikRta pakSanuM udA. Ape che. A maMtavyanuM duveka khaMDana kare che. ahI "azrAvaNa" zabdathI zabdanA zratigrAhyarUpane ja niSedha che, anyane nahi. tethI te pratyakSanirAta pakSa che tema teo tArave che. nyA. bi. 31 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra4ra nyAyabindu TippaNa sUtra 50 dinAge. AvA pakSane "Agamaviruddha pakSa' kahyA che. potAnA zAstra svIkArelA siddhAntathI viruddha pakSa te Agamaviruddha pakSa kahevAya. Agamane vadhAre paDatuM mahattva ApatA A maMtavyanI udyotakare TIkA karI che. ane dAkhalA tarIke umeyu che ke vaizeSike zabdanI anityatA Agamane AdhAre nahi paNa tarkapura:sara siddha kare che. A TIkA buddhanI zAstragraMthimukta buddhinI daSTie paNa yogya gaNAya. dhamakIrtie saMbhavataH A AlecanAne vAjabI gaNIne Agamaviruddha pakSane sthAne anumAnanirAddha pakSane prakAra puraskAryo che. ( juo B.L. , pR163, pATI 1.) sUtragata pAThAMtara : vinItadevanA sUtrapAThamAM nitya rAne sthAne nityaH e pATha che. kacerabAskIne mate A pAThanuM udA. vadhu svAbhAvika che. zarada niH e pakSa te bauddha siddhAntanI apekSAe ja khoTo Thare; jo ke bauddha graMthakAra pitAnI pratItine anusarIne A dRSTAna Ape e asaMbhavita nathI. chatAM ahIM udAharaNe sAva dekhItI rIte khoTA pakSanAM ApyAM che te dRSTie tema ja pramANucarcAmAM prameyagata AgrahothI mukta evI dhamakIrtinI daSTine kAraNe ghaTanuM udAharaNa vadhu sahaja lAge che. ghaTanuM nityava e kRtakavAda sAdhanAthI siddha anumAna dhI bAvita jaNAya che. (juo B. L. II, upayuMkata sthaLe.) sUtra 51 - diphanAge A prakArane "lesiddhiviruddha pakSa' kahe che. vinItadevane sUtrapATha ahIM siddhivirAmata" e zabdavALo che. A prakArane aMtamAM anya prakAromAM thaI jAya tema udyotakara kahe che. cerabAskInA mate kadAca dhamakIrtine " pratItinirAkRta" pATha ja abhipreta haze. dharmottara paNa "utte" pATha svIkArIne eno artha prasiddhiparaka na karatAM tene svabhAvahetu tarIke ghaTADe che. A rIte jotAM te te anumAnanirAkRtane ja prakAra Thare. pratItinirAkata prakAra e vAcaspatima svasavedanapratyakSanirAkatamAM ne taiyAyika-mate mAnasapratyakSanirAkRtamAM samAI jAya. vinItadeva prasiddhi pATha laIne prasiddhine lekaprasiddhirUpa gaNIne A prakArane saraLa rIte samajAve che. koI paNa zabda kaI paNa vastu mATe "saMketa "nI pahAyathI vAparI zakAya. AthI "zazI te candra nathI "evuM na kahI zakAya ema teo kahe che. A prakAranA agya pakSane nirdeza ekaMdare laukika paraMparAone anAdara na karavAne bodha Ape che. pratinirAkRta pATha heya to ye tene "lokapratItithI nirAkRta" - ema ghaTAvI zakAya. TUMkamAM , je khyAla vyApakarUpe lekamAnasamAM rUDha hoya tene anucita AghAta Ape tevA maMtavyanuM jAhera pratipAdana karavuM ucita nathI. te rIte koI vastu mATe lemAnasamAM amuka ja zabda rUDha thaye heya to te zabda te vastu mATe agya che e jAtanuM abhinivezayukta pratipAdana paNa yogya nathI. pratipAdya maMtavya evAM hovAM joIe ke je saravALe loka mATe svIkAryuM hoya, lekanuM premathI ghaDatara kare tevAM hoya. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parArthanumAna 243 ahIM pakSanI A samagra carcAne parAthanumAnanAM avayavonI carcA sAthe khAsa saMbaMdha nathI. paNa vyApaka rUpe kevAM maMtavyanuM anumAnathI pratipAdana karavuM pathya che tenuM nirUpaNa samagra parArthanumAna sAthe saMkaLAyeluM gaNuya. maMtavyonuM pratipAdana lekanI ArAdhanA mATe ja hoya. buddhihIna maMtavya ke zrotAne anucita AghAta ApanArAM maMtavyanuM pratipAdana yogya nathI. 5ramAM maMtavyanuM saMkramaNa mane vijJAnanI daSTie zakya hoya tyAre ja parAnumAna prayojAya e A carcAne sAra jaNAya che. zAstrakAranI paNa kevI vyavahAru daSTi hovI joIe te vAta ahIM samajAya che. ahIM eTaluM umeravuM joIe ke dhamakItie mAmaviddhanI jagAe manamAnaviruddhane sthApIne tema ja pratItinirAtamAM pratItine (dharmottaranuM arthaghaTana sAcuM mAnIe te) niyata zabdanA prAgane upapanna banAvanAra svabhAvanuM gaNIne AkhI pakSanI carcAne zAstra ke lekanI AmanyAnA kSetramAMthI uThAvIne zuddha bauddhika kakSAe sthApI che. sUtra para H A sUtramAM nirUpAyele pakSAbhAsa e anya traNa pakSAbhAsa karatAM vilakSaNa che. anya traNa prakAramAM pakSanA dUSaNane nirNaya pakSavAkyathI anya evA pramANa dvArA siddha bAbata lAvIne mUkyA bAda ja thAya che, jyAre A prakAramAM pakSa e svapratipAdaka vAkyanA prayogathI ja dUSita thAya che. ahIM vaktA je vANune AdhAra laIne pitAne pakSa nirUpe che e vANInI ja sAdhanatAne apalApa kare che. Ama anivArya evA sAdhananA apalA 5 vaDe ja svasAdhyasiddhinI zakyatAne teDI pADe che; pote ja potAnI AzramarUpa DALane kApe che. koI paNa zAstrakAro kama-se-kama vadatavyAdhAta thAya tevA siddhAntanA pratipAdanathI te dUra ja rahevuM joIe evI vivAdAtIta chatAM kahevA jevI bAbata kahevA mATe A prakAra nirUpA che. A pakSAbhAsa e saumAM Utarato gaNI zakAya. ahIM udAhata pakSamAM anumAnanI pramANutA niSedhAI che. svAbhAvika rIte ja, graMthakAranI sAme cArvAka vAdI hovAnuM skuTa thAya che. anya zAstronI ane vizeSataH AndhIkSikIvidyAnI pratika anumAna pramANa para thayelI che. alabatta, pramANumUrdhanyatA te pratyakSamAM ja vase che. paraMtu sAmAnya manuSya mATe tatkAla pratyakSagya nahi evAM vividha prameye cIMdhavA mATe ja zAstro khapanAM hoIne ane pratyakSanI pravRtti thaM bhelI hoya teTalA pUratuM anumAna ja zaraNarUpa hoI anumAnane apalApa kare zakya nathI. A dRSTie graMthakAre A pakSAbhAsanuM udAharaNa dhaTatAthI pasaMda karyuM che. alabatta, anumAnanA prakAzyane virodha te "vaiSA taLa tirAneyA' jevAM upaniSada -vacanemAM paNa aneka sthaLe jovA maLe che. khuda dharmakati-Adi bauddho paNa anumAnane grAhya viSaya asata hovAnuM te svIkAre ja che. paraMtu e maMtavyanI caritArthatA to pAramArthika satyanA sAkSAtkAranA aMtima tabakake ja sadhAya che. tatkAla te sAMskRtika Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu TipaNa satyane vicAra ja prApta che. te mATe anumAnane ja savizeSa khapa che. e anumAna jJAta sonI ke pratiSThita maMtavyonI maryAdAne yogya khyAla rAkhe eTale basa. A sUtramAM ApelA udAharaNumAM eka anya bauddha mata paNa aMtahita che - zabdapramANa te anumAnavizeSa ja hovAne mata. dharmakAtie vA. trimAM anyatra kyAMya A carcA karI nathI. ahIM prAsaMgika udAharaNamAM ja Ane nirdeza thayela che. svavacananirAkRta pakSa ane anumAnanirAkRta pakSa vacce ghaNuM sAmya kiMvA najIkapaNuM che. chatAM baMne vacce nizcita bhedarekhA che. svavacananirAkRta pakSa vastutaH pratyakSanirAkRta ane anumAnanirAkRta pakSa - e baMne vaccenI eka pRthak koTImAM sthAna pAme che. svavacananirAkRta prakAranA pAyAmAM je pramANane a5lApa che tene kadAca ApaNe mImAMsaka-kalpita arthApatti-pramANu kahI zakIe. alabatta, athapattine ghaNakharA vAdIoe anumAnAnAgata ja mAnI che. paNa anumAna karatAM athapattimAM theDI vilakSaNatA che. anumAnane mATe vyAptisiddhi e pUrvazarata che. e vyAptinI siddhi paNa svataMtra pramANothI thAya che. vyApti khATI ke ardhasatyarUpa paNa hoya. have athapattinA pAyAmAM je vyApti mAnavAmAM Ave te ye te svataHsiddha ja hoya che. eTale athapatti eka prakAranuM avyavahita, asaMdigdha, pratyakSakalpa pramANu banIne anumAnathI vilakSaNa banI rahe che. pazcimamAM kayAreka A prakAranA anumAnane immediate inference kahe che. dharmottare TIkAmAM svavacananirAkRta pakSanuM udAharaNa kaI rIte svavacanathI nirAphata thAya che te yuktipUrvaka batAvyuM che. tyAra bAda anya TIkAkAroe A siddha karavA rajU karelI saheja judI yuktine pUrvapakSarUpe kahIne tene prativAda karyo che. A pUrvapakSano thA tenA uttarapakSane (pariccheda 5thI 8) Azaya samajIne te baMne pakSonuM samatola mUlyAMkana karavu jarUrI lAge che. rabAskI AnA anuvAnI eka naMdhamAM kahe che ke je vAta vinItadeve TUMkamAM ane saraLa rIte samajAvI che te dharmontare binajarUrI rIte gU cavI nAkhI che. to vaLI pAchaLa dharmottare jyAM pUvapakSanA khaMDananA bhAgarUpe zabdaprayoganAM be zakya kAraNe - kalpita ane vAstava - judAM tAravyAM che tyAM pAdanoMdhamAM teo ema kahe che ke vi deva A be kAraNone bheda samajI zakyA nathI. A vidhAna emanA vinItadevanA arthaghaTana vinA AgalA vidhAna sAthe visaMgata lAge che. vaLI vinItadevanI A sUtranI TIkA jotAM temAM zabdaprayoganAM AvAM kAraNa ke kAraNe koI ulekha ja thayo jaNAto nathI. tethI gerasamajane avakAza ja kyAMthI rahe ? ahIM maLe tu zabdothI kyA TIkAkAre samajavAnA che e aMge tAvaniravanaTavana kahe che : Aje sthiti zAntamAya: IT ( atha: "anya' eTale zAntabhadra vagere.) Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pari che : parArthanumAna A pUrvapakSamAM vaparAyelA "mA" zabdanA arthane barAbara khyAla karavo e sauthI pAcanI bAbata che. gha0 mAM A zabdane A rIte samajAvyo cheH vorAtimiero vakratAnA.. | A mujaba ahI "mamikAne atha "vivakSA " Thare. dharmottare pite ja A pUrvapakSanI rajUAtamAMnA mami zabdano artha spaSTa karavA eka ja vAkya mUkayuM jaNAya che. samichataH phonaHA - A vAkyamAM eka-be zabdane adhyAhAra kare paDe ema che. e adhyAhAya aMzanA kamase-kama be vikalpa prAthamika rUpe sUjhe che : (1) saI" [vatuma] rUchata: rAjA ! (2) artha" [ sanaM vanatama ] chataH yor: I ( juo tyA vinA De zrInivAsazAstrIkRta hindI anuvAdanI TippaNu pR0 26.) AmAMnA prathama arthadhaTanamAM tha' zabda kamadhAraya samAsa tarIke samajavAne che ("sa evo artha ' ema); jyAre bIjAmAM bahuvrIhi tarIke ( "sata che artha jene tevuM " ema) adhyAhata "jJAna"nA vizeSaNarUpe samajavAne che. ( Ane eka trIjo vikalpa pAchaLa rajU karyo che.) durvekanuM A vAkya aMgenuM navuM mauna akaLAve che. AmAMnuM prathama arthadhaTana sIdhuM ne prastuta lAge che. A rIte jotAM upalA vAkyane AdhAre amiya eTale vivakSA e uparyukta dukAkacita artha ja nIpaje. A dRSTie amigya zabdane naiyAyikanI vidhiSA ke pratiSivAine athavA te tAtparyane paryAya ja gaNu paDe, vaLI A rIte mami zabdathI sakarmaka kriyA sUcavAtI hoI e kamane enA arthamAM samAveza karavo paDe te rIte vikSA ke sariNAyikA ityAdi rUpe "amijhAra" zabdanuM arthadhaTana thaI zake. A daSTie pUrvapakSanI yukti Ama samajAya che : "anumAna pramANa nathI" evA matavAdIe A mata darzAvavA je vAkyane prayoga karyo te sat evA amuka arthanA pratipAdananI icchAne kAraNe karyo che. e daSTie enuM vAkya thAya che ane abhiprAya (= sadathavivakSA) enuM kAraNa che. enuM e vAkya anumAnanuM aprAmANya kahe che, paraMtu e aprAmANyanuM jJAna meLavavA mATe enuM vAkya ja sAdhana che. have, e vAkyane AdhAre enI anumAna-aprAmANya-vivakSA te kArya uparathI kAraNanA jJAnarUpa anumAnathI ja samajAya che ! Ama "anumAna apramANa che ' evA arthanI siddhi karavA zrotAe ana. mAna pramANane ja upayoga karavo paDe che. bIjI rIte kahIe te vAdI kahe che ke anumAna apramANa che enuM jJAna tame mArA vAkyarUpI liMgathI janmelA anumAna-pramANuthI kare! AmAM svatavirodha che, kAraNa ke anumAna apramANu hoya te enA aprAmANyanuM jJAna vAkya janita anumAnathI thaI ja na zake. A yuktinuM dharmottarakRta khaMDana joIe. teo kahe che ke abhiprAya e zabdaprayeLanuM vAstavika kAraNa che; te ahIM dhyAnamAM levAnuM nathI. tene badale artha ke je zabdapraganuM kalpita (eTale ke kalpanAsiddha) kAraNa che ke ahIM samajavAnuM che. dukanI TIkA joIe : vAstavamati drava thakIDha vAstavamanumAna cArAnumAnajIne tavAdaLAna pRthakveteti ! ( artha : "ahIM vAstavika kAraNa nathI levAnuM' ema kahevA pAchaLa e Azaya che ke je ahIM vAstavika anumAna dhyAnamAM levAnuM heta te anumAnanirAkRta Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu H dipaNu pakSanA udAharaNathI A udAharaNa juduM kahevAta nahi.) durvekanuM A kathana vicAraNIya che. je zabdoccAraNane abhiprAyanuM kArya gaNue te zabdane AdhAre tarata ja ApaNuM cittamAM nA abhiprAyanI upasthiti thAya. eTale zabda parathI thatuM abhiprAyanuM jJAna e anumAnajJAna ja heI anumAna e pramANarUpa che" tevA ukta vAkyanA vaktAnA matanuM anumAna karIzuM. Ama vaktAe anumAnane apramANa kahyuM hovA chatA e aprAmANyabedhaka vAkyane AdhAre vicAratAM ApaNane anumAnanuM taNa mAneluM prAmANya anumAnathI samajAya che. A rAte zabdoccAra parathI abhiprAyanA bodhane prasaMge, ukta pakSanuM nirAkaraNuM ApaNe karelA anya anumAnane AdhAre thaze, paNa vAdInA "anumAna apramANa che evA vAkyane adhAre sAkSAta nahi; mATe te pakSa svavacananirAkRta nahi kahevAya. durvekanA kathanane saMbhavataH A rIte dhaTAvI zakAya. khaMDa mAM khaMDa 6nA vidhAnanI pAchaLanuM kAraNa batAveluM jaNAya che. je zabdane abhiprAyanuM kArya mAnavAmAM Ave che te hakIkatane svIkAra karavAnI ukta vAdI nA paNa pADe, kAraNa ke te anumAnanA prAmaNane niSedha karato haIne be arthonA avyabhicArI saMbaMdhane paNa niSedha kare che. eTale pitAnuM cAle tyAM sudhI te evA dareka anivArya sabaMdhane te niSedha karaze. tethI zabdaprayoganA anivArya kAraNa tarIke abhiprAya = vivakSA)ne nahi svIkAre. "vivekSA vagara paNa vAkyaprayoga hoI zake ? ema kaheze. paraMtu potAnA vAkyanA kAraNa tarIke potAnI vivakSAne bhale te nakAre, paNa pitAnA vAkanuM kAraNa nathI ema to enAthI nahi ja kahI zakAya. be vastunA anivArya saMbaMdhane sarvatra niSedha karavA dhAre e vAdI paNa ahI niSedha karI nahi zake; kAraNa ke to pitAnA vAkyathI pite je sat artha kahevA dhAre che te huM nahi kahI zake. mATe je zabdanA kalpanatya kAraNa evA arthane ApaNe vAdInI sAme rajU karIzuM te tenAthI eno niSedha nahi thaI zake. ne tethI enA pitAnA siddhAMtane enA pitAnA vacanathI ja virodha thAya che te batAvI zakAya. mamitrAya zabdane artha, upara mujaba sarNavirakSA levA che. to je vAdI mATe amikAne niSedha azakya jaNAya to mitrAne sAmAnya artha prayojana" ke "tAtparya" paNa laI zakAya athavA nIce mujaba be viziSTa artho paNa karI zakAya? (1) mafmagrNa zabdathI ahIM 'bhASAnI ardhAbhidhAyakatA aMgenuM vaktAnuM maMtavya' eTale ke " zabdazaktimAM vakatAnI zraddhA" evo eka the laI zakAya. A mATe Teke meLavavA sAI tirachaaH phAkA ne - e vAyune Ama (trIjI rIte ) pUrNa vAkayamAM DhALI zakAya? [ zvazI rAdai ] samU rUchataH (= jUnyamAnastha ) [ vavaMtu: phADhatAjA ahIM " raI ' zabdane bahutrIhi samAsa ga. A arthamAM " abhiprAya" zabda laIe te khaMDa 7 mAMnI vAta zakya bane. eTale ke pitAnA vAkadhanA kAraNarUpe pitAne amighA eTale ke pitAnI zabdazaktigata AsthA hovAnI vAta ukta vAdI jarUra (uparaTapake) nakArI zake. ( alabatta, A aMge vadhAre ulaTatapAsa karatAM eNe bhASA aMgenI AsthA svIkAravI Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ntIya pachi : parAthanumAna 247 te paDaze ja.) (2) mamitrA eTale je te vAkyathI varNanIya evA viSaya aMgenuM pitAnuM aMgata maMtavya kivA daSTibiMdu. ukta vAdI pitAnA vAkayanA kAraNa tarIke pitAnuM je te viSaya aMgenuM daSTibiMdu bhAga bhajavatuM hovAnI vAtane nakArI zake, e ema kaheze ke vastumAMthI mAruM vAkaya pravRtta che, mAre je te vastu aMgenuM A ke te daSTibiMdu hoya evuM kazuM che ja nahi; te mArA vALanA kAraNarUpa nathI. huM te vastu joI tevI kahuM chuM, bhale tene tame te vastu aMgenuM mAruM dRSTibiMdu kaho. vaktA sAmAnyataH pite ema mAnate hoya che ke huM vastu jevI joI tevI kahuM chuM, emAM mAruM aMgata kazuM huM umerate nathI sUtra papa : sAdhanAmAra" zabda samajAvavA dharmottara saMdazaM sAdhana - ema kahe che te aMge duka ThIka he cha : sadRzaM sAdhanasyetyarthakathanametad / vyutpattistvAbhAsanamAbhAsaH pratibhAsaH sAdhanasyevAbhAsaH pratimAso dheti tathaTI (atha : "sAdhananI sadaza ' ema kahIne te sAdhanAmAra zabdano ekaMdara atha ja kahyo che; e zabdanI vyutpatti te Ama thAya : mAmA eTale AbhAsa thavAnI kriyA arthAta pratibhAsa; ne sAdhanAmAra eTale " sAdhananA jevo AbhAsa eTale ke pratibhAsa che jene te ' ) 2 : " tracAi qrLAM nyUnatA nAma sAdhano:' : A vAkya carcAtAM dama Ave pUrvapakSa rajU kare che : "je keIsAdhananAM traNa rUpa hoya paNa emAMthI koI kahyAM na hoya te te kAMI sAdhanane deSa nathI, paNa vaktAne doSa che; te vaktAnA doSane kema sAdhanadoSa kaho ?" Ano javAba e Ave che ke ahIM sAdhana zabdathI liMga nahi paNa liMgapratipAdaka vAkaya samajavAnuM che. ethI vaktAnA doSane lIdhe pratiparAne anumAna samajAtuM nathI tethI te doSa. sUtra pa7 : dharmottara kahe che ke prasiddha hetvAbhAsathI na sAdhyanI, na viruddha (= sAdhyAbhAva)nI ke na te saMzayanI pratipatti thAya che, mAtra apratipatti thAya che. ahIM dharmottare saMzayanI paNa apratIti kema kahI haze ? je hetunuM dharmomAM sarva saMdigdha hoya te zuM sAdhya aMge saMzaya thaze nahi ? A zaMkAno uttara saMbhavata: A che: hetu dhamImAM hoya ke na heya te baMne sthitimAM ya hetunAM savakSe sarave ityAdi anya rUpe nA nizcaya vinA vAta AgaLa vadhavAnI nathI. vaLI A tabakke pratipanA pratipAdananA viSaya bAbata udAsInakalpa hoya che. eTale jijJAsAnA abhAve te saMzaya na anubhavatAM, "sAdhya siddha thatuM nathI." eTalo ja pratibhAva manamAM anubhavaze. saMzaya hetu te anaikAtika hetvAbhAsa banaze. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 nyAmabindu dipaNa, sUtra 58 : ubhayasiddhanA ja A prakAramAM (hetu sAdhyanA adhikaraNathI anyatra hoya tevo) vyAdhikaraNasiddha, vizeSaNasiddha tema ja vizeSyAsiddha - A prakAre paNa samAviSTa mAnavA. (juo va .) sUtra 59 H 1: "jinnara' zabda aMge duka nedhe cheH TriA ivAvaruM gANiti yuvarA mitra: kSAnA 3jo ! ( artha : "dizAo ja jemanuM vastra che' evI vyutpatti dvArA digaMbara" eTale kSapaNake - ema artha samajavAne che. ) bhAsanA pratijJAgharAvA, vimAra ityAdimAM, pRiTimAM, mudArakSAmAM zALAnA ullekho Ave che te paNa zuM digaMbara ? jena ! 2 : mAnasika rabAskI nedhe che ke sAmAnyata: baddhagraMthamAM mAtama zabdathI mULa bauddha sUtro ane zAstragraMthe e badhuM samajAya che. paraMtu ahIM leka ane Agamane bheda karAya che te saMdarbhamAM sAma eTale mULa sUtragraMthe. durvaka ukta AgamamAMnI mApu:nI vyAkhyA Ama noMdhe che ke jIvitejhiyama gAyu. | A gAyu. te (mamarmaworA mujaba) eka rivijhayuvataiewAra (ami. 22) (cittathI alaga evo saMskAra ) che ema cce noMdhe che. sUtra 6o : 2 : sar: pada bAbata ce. spaSTatA kare che ke ahIM rUpa vagere indriyaviSaya (rUpAyatanAdi) samajavAnA che, ane nahi ke boddhakalpita rUpAdi kaMdhe; kAraNa ke temAMnA prathama skaMdha sivAya anya sacetana manAya che. 3 : kacerabAskI noMdhe che ke sarakAyavAda mujaba dareka utpatti ane vinAza e kharekhara te eka ja satanA pariNAme che AvirbhAva che. tethI bauddha kSaNabhaMgavAda mujabanAM utpattivinAza sAMkhyane mATe asiddha che. chatAM sukhAdi, ke jene te prakRtyantargata mAne che ane tethI acetana mAne che temanuM acetanya siddha karavA prativAdI bauddhanI utpatti ane vinAzanI kalpanA sabhAnapaNe ke abhAnapaNe ghaDIka uchInI laI le che. je e jAtanI utpatti ne vinAzane sukhAdinA dharmarUpe svIkAre te nitya uchedavinAzane kAraNe ja smRti-Adi caitanyadharmo na saMbhave. sUtra 61H avataraNikA: have pachInA asiddha prakArane saMdigdhAMsiddha kahe che te rIte agAu nirUpAyelA asiddhanA prakArene "nizcitAsiddha' jevuM kaMIka bheda nAma ApavuM yogya gaNAya. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariSada : parArthanumAna 29 1: AmAM mAtrayaLa e sUtrapadanI vyutpatti mauteDasmina detu: e dvArA dharmottare ApI che. vaLI tenuM samarthana A paricchedanA "tatra di detu' thI AraMbhAtA cothA vAkayathI karyuM che. AmAMnA AzrIte padanuM arthaghaTana du sAdhananovI? - ema kare che te yogya ja che. paraMtu zrInivAsazAstrI te padane karmaNi prayoganuM nahi paNa kartari prayoganuM rUpa gaNIne "nikame deta mazrita detA hai' ema anuvAda kare che te vyAkaraNanI kaseTIe nabhe ema nathI. e 5Nu "It is a place where it is found" e anuvAda karIne e ja doSa kare che. neMdhapAtra bAbata e che ke dharmottara Azraya zabdanI pite ApelI vyutpatti bAbata kaMIka didhA anubhavatA hoya tema deto .. mAzrayamUta: ema bIjI sahaja vyutpatti paNa cIMdhatA jaNAya che. prathama vyutpatti arthAta "jemAM rahelA hetune sAdhyasiddhi mATe Azraya levAya te rAkathA' e gauravadoSathI yukta che. saraLa vastune agharI banAvI devAnuM dharmottaranuM valaNa ahIM paNa DokAya che. vinItadevane te AnI vyutpatti ApavAnuM jarUrI lAgatuM ja nathI. teo te tene mATe e paryAya ja ApI dekhItA arthane ja pravatavA de che. sUtra 6ra : du, nedhe che ke A prakAramAM ja saMdidhavizeSaNasiddha ane saMdigdhavizeSyAMsiddhane samAveza karavo. sUtra 63H 1 : sUtranA niSNa zabdane dhamattarakathita artha aspaSTa ke ayogya jaNAya che. durvaka AnI neMdha le che. te dharmottaranA arthanuM sIdhuM khaMDana na karatAM saumya rIte prathama kahe che ke parvatanI uparanA bahAra jhajhUmatA bhAgathI DhaMkAyele bhUbhAga e mAtra "upalakSaNa" ( "nikuMja'nA aneka arthomAMnA ekanuM ja kathana) che. paNa pAchaLa vadhu asaMdigdha rIte kahI nAkhe che ke dhAre batAvela pradeza ja "nikuMja' kahevAya, anya- nahi evuM nathI, kharekhara te parvatane gavaradeza ja "nikuMja' kahevAya. sUtra 65 : pasiddha eTale ja AzrayAsiddha e bAbata tarapha du dhyAna kheMce che. sUtra 72 : A dvividha vidha te (1) sahAnavasthAnarUpa virodha ane (2) parararaparihAra-sthitalasaNurUpa virodha. AmAMnA prathamane vadhyaghAtakabhAva paNa kahe che. vinItadeva Ane rAkame nyAyabindu. 32 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nyAyabindu TapaNa (1) vAstavavidha ane (2) lAkSaNika vidha - evAM vizada nAma Ape che. pAchaluM nAma te dharmottare paNa TIkAmAM kayAMka kyAMka vAparyuM che. "vAstava' eTale vastuone bhautika virodha ane " lAkSaNika" eTale be vastunAM buddhistha lakSaNonI bhinnatArUpa athavA lakSaNajanita virAdha - e bhAva lAge che. Ane maLatAM ja nAma kacerabAskIe aMgrejI anuvAdamAM anukrame Ama ApyAM che : (1) efficient opposition (incompatibility ) ane (2) logical opposition ( = contradiction ). A baMne prakAranA virodhanuM sAmAnya lakSaNa zuM e prazna thAya. jayantanI " nyAyamaMjarI " mAM "vidha' zabdano artha Ama ye che : prayameva ja viroghArtho comayonavasthAnam I (artha : virodha eTale be padArthonuM eka sthaLa na hovuM te. ) ( nyAma) A vyAkhyA dvArA upayukata baMne prakArone AvarI zakAya. AmAMnA "Izvatra' zabdanA arthe baMne prakAra paratve anukrame (1) "eka sthaLamAM ' ane (2) "eka padArtha viSe' - ema karI zakAya. A dRSTie to baMnene sahAnavasthAnarUpa virodha ja - judA judA arthomAM - kahI zakAya. sUtra 73 : A satramAM bauddha kSaNabhaMgavAda ane pratItyasamutpAdavAdanI daSTie sahAnavasthAnarUpa virodhanI prakriyA dharmottare vigate nirUpI che. sUtrArthamAM garbhita paDelI bAbatone savistara samajAvavAnI temanI rIta abhyAsIne suparicita che. ukta bauddha vAdone AdhAre ekaMdare temanuM kahevAnuM ema thAya che ke sahAnavasthAnarUpa virodha e eka prakArane viziSTa janyajanakabhAva ( = kAryakAraNubhAva) ja che. ghaog0mAM paNa A tAraNa rajU thayuM che. emAM 60 eka ThekANe pratItyasamutpAdane acinya' kahe che. e daSTie, ce. noMdhe che tema, vastu sajAtIya ke vijAtIya ema ubhaya prakAranI kSaNasaMtati janmAvavAnI zakti dharAve che. vaLI kAraNa kArya trIjI kSaNe janmAve che e bhAvArthano trijJApurAvA paNa ahIM svIkArAyo che. prathama kSaNe kAraNavizeSanuM anya kAraNadhaTakenI nikaTa Agamana, dvitIya kSaNe e kAraNa vaTamAM pelA kAraNavizeSa dvArA vikAradhAna ane tRtIya kSaNe pUrvasaMtatinA nivatananI siddhinI sAthe ja navasaMtati eTale ke kAryasaMtatino AraMbha - A krama kalpA che. 3 : ahIM ukta trikSaNapariNAmavAdanuM TUMkuM varNana karyuM che. ahIM eka prazna thAya ? je A virodhane sahanavaghAnavidhi kahevAmAM AvatuM hoya to prathama be kSaNe aMdhakArAdinI kSaNe avasthita hoya che tyAre prakAzAdinI kSaNe kyA rUpe hoya che? kacenedhamAM ulekhe che tema A be kSaNe daramiyAna prakAzakSaNa gupta ( latent) rIte pravarte che. A ja vAta saheja judI rIte duka kahe che ke A vakhate paNa prakAzakSaNanuM nikaTAvasthAna te aparihArya ja che (nirAkarathAnai tu varihartavyaniti kuthimAM . eTale A be vAtone joDIne kahI zakAya ke prathama be kSaNamAM prakAzAdinI kSaNasaMtati aMdhakArAdinI nikaTa ja gupta rIte mavate che ane pitAnI kiMci0ratA siddha kare che. eTale ke A be kSaNe saMkramaNamAM Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda : parArthanumAna rA vaparAya che. (A praznano uttara AgaLa A sUtranI TokAnA khaMDa mAM paNa ApavAne prayatna jaNAya che. juo ene lagatI AgaLa AvanArI TippaNu.) kAraNunI AgamanakSaNa, prabhAvakSaNa ane lakSaNa - A krama acAnaka banatA lAgatA banAvamAM paNa anivAya" manAya che. AvI kramikatA vizeSika Adi anya paraMparAomAM paNa rUpAMtare svIkArAyelI che. 5-6 : A baMne aMDe kayA muddAne upasAvavA mATe racAyA che te vicAraNIya che. duka, cerabAskI, zrInivAsazAstrI Adi abhyAsIe prakAzanA pravartananA be prakAranA saMdarbhamAM A aMdhakAranAzanI prakriyA zI bhinnatA dharAve che tenuM nirUpaNa A be khaMDamAM jue cheH khaMDa 5mAM nizcita dizAmAM kramazaH gati karatA prakAzanI pravartAnaprakriyAnuM ane khaMDa 6mAM ekadama copAsa aMdhakAra dUra karatA ekadezasthita prakAzanI pravartanaprakriyAnuM varNana. duahIM bhUmikA bAMdhatAM kahe che : trivartaka mAstrono sAme virAmamiti sannitaiinameva svaviruddha gatikrameNaiva nivartayati / kazcitpunarviruddhAvaSTabdhadeze samutpannamAtra evAnekadigvartinaM viruddha Titi nirtati tatra na jJAte valsa the krizvivaratavA nivRtavanityAda... (artha : ahIM kaIka aMdhakAranivartaka prakAza je dizAmAM gati kare te dizAmAM rahelA viruddha aMdhakArane ja gatikrama pramANe ja nivAre che, te vaLI koIka prakAza viruddha evA aMdhakArathI bharelA pradezamAM utpanna thatA veMta ja aneka dizAomAM rahelA vireAdhI aMdhakArane jhaTa nivAre che. te have e khabara paDatI nathI ke AmAne karyo prakAza kevI rIte aMdhakAra para kasI kriyA dvArA tene nivAre che - evA praznane dhyAnamAM laIne kahe che .. ) malavAdI paNa saMbhavataH Avo Azaya jue che. A jAtane A khaMDone Azaya svIkAravAmAM nIcenA praznone saMtoSakAraka javAba maLato nathI : (1) prakAzamAtra sthitizIla na hotAM gatizIla ja hoya che te dRSTie prakAzanA AvA be bheda kalpavA nyAo che ?(2) vaLI koI prakAza dhIme phelAya ne koI jhaTa kelAya evo bheda paNa anubhavAzrita nathI, prakAza nizcita gatie AgaLa vadhe che evuM AjanA vijJAne te sthApita kareluM ja che. e vAtanI prAcIna bhAratIyane paNa khabara hovI joIe. (3) eka dizAmAM gati karanAre prakAza ane aneka kSiAmAM gati karanAra prakAza - evA bhedo paNa vijJAnasvIkRta che? kharekhara te kaI paNa prakAza dareka dizAmAM sAthe ja gati kare che ane dareka dizAmAM sIdhI lITIe gati kare che. ce. eka dizAmAM pravatatA prakAzanA udAharaNarUpe beTarIne prakAza ane aneka dizAmAM pravartatA prakAzanA udAharaNarUpe dIvAne prakAza ullekhe che te yogya che ? beTarIne prakAza mAtra goLA sAthenA AvaraNane vaza thaIne ja eka dizAmAM jato dekhAya che. bAkI te paNa dIva je ja sarvadiggAmI prakAza che. (4) evA be prakAranA prakAzanA pravartanamAM evI kaI bhinnatA che ke jethI khaMDa 4mAM prakAzamAtrane lAgu paDatI pravartanakriyA varNavyA bAda tathAkathita be prakAranI prakriyA vaLI pAchI judI judI varNavavI paDe? baMnemAM tRtIya kSaNe prakA dvArA aMdhakAranuM nivartana te sAmAnyabhAve svIkAravuM ja paDaze. (5) AvA be prakAranA prakAzanA vAcaka evA spaSTa zabda A be khaMDanI agAu ke A khaMDamAM paNa kayA gaNAya ? dharmottara to bahu vizada nirUpaNa karanAra zAstrakAra che. khaMDa 5mAM mAtro gatiSa ema Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para nyAyaaMdu : paNa hevA dvArA zu gatizIla - Aloka - rUpa eka praznAra sUcavAyela mAnavA ThIka che ? te khaMDa 6mAM tiSamAMthI spaSTapaNe viruddha evo sthitiSamAM ke evo koI zabda vAparyAM hAta; paNa ema thayu nathI. alabatta, taMtretra anyane zabdothI gatiSamAMthI viruddha prakAranA prakAza sUcavAyAnuM ukta abhyAsIo samajyA jAya che. paNa teA ye upara kahelA prathama be prazno teA UbhA ja raheze. vastuta: tA dareka prakAzane mATe gatimAM vizeSaNu vApayu" jaNAya che. AgaLa khaDa 9te Ara Mbhe paN natiSamAM vizeSaNa vAparelu ja che. jo e sthitiSamAMthI viruddha prakAra sUcavavA vAyu" hAta to e khaMDamAM paNa e bIjA prakAranI carcA judI hAta; paNa ema nathI. ukata khaMDonA abhyAsIonA uta adhaTana saMbaMdhe upayu kata muzkelIe jotAM A khaDAnI caritA'tA zI tene navesarathI vicAra jarUrI che. A agAunA e khaDImAM prakAzAdi e adhakArAdinA nivataka kayA krame ane che te spaSTa karAyuM che. e prakriyAnAM ja keTalAMka pAsAM aMgenI spaSTatA khaDa 5, 6 mAM thayelI jaNAya che. agAunA khaMDamAM eka pradezavizeSamAM ja aMdhakArane prakAza kai rIte dUra kare che teTalu ja jaNAveluM che. khaMDa 5mAM prakAza koi sthaLavizeSanA vividha pradezamAM krame krame aMdhakAranivRtti kare che te spaSTa karAyu che. prakAza jema eka niyata pradezamAM potAnI kSaNusaMtati pravartAve che tema nikaTanA anya pradezamAM paNa prakAzanI kSaNasaMtati kramazaH janmAve che, ema prakAza kALamAM ane sthaLamAM ema ubhaya rIte vistare che. eTale A khaMDamAM khAsa e kahevAyu che ke eka pradezavizeSamAM utpanna thayelA prakAza potAnA nikaTanA avyavahita pradezAmAM paNa ekasAthe nahi, paNa kramazaH prakAza phelAve che - bhale ApaNI sAmAnya anubhavazaktithI e kALabhedanuM grahaNu thatuM na hoya. e prakAzane e daizika vistAra pazu ukata trikSapariNAmanA krame ja thAya che e spaSTa karAyu che. khaMDa 6nI zabdAvalI thoDIka pAMkhI hovAthI ene Azaya paDavA ka'ika kaThina che. chatAM ekaMdara carcAtA patharATa jotAM AmAM agAu khaMDa 3nI TippaNamAM nirdezyA mujaba e praznane khulAsA rAye lAge che ke aMdhakAranA pradezamAM ja prakAza utpanna karAya che tyAre prathama e kSaNe e prakAza adhaDhAranA nivanamAM saphaLa thatA nathI, tethI niva` ke viruddha kaye AdhAre kahevAya. AnA uttaramAM ahIM agAunI trikSaLAimavALI prakriyAnI ja keTalIka vigata evaDAvI vadhArAmAM ema kahevAyuM che ke vyakata rIte prathama e kSaNAmAM prakAza aMdhakAranu nivana na karatA hovA chatAM nivanasamaya" tA banI rahyo ja che - e rIte : (1) pote te ja pradezamAM pravatanAra prakAzane janma Ape tevI anya prakAzakSaNane janma Ape che. ( 2 ) pote anya aMdhakArakSaNune janma ApavA asamatha evI pachInI aMdhakArakSaNane janma Ape che, eTale ke janmavA de che. A rIte yeAgyatA kavA guptazaktinI dRSTie A e kSaNe gupta rahenAra prakAzakSaNane paNa a MdhakAranI niva`ka kSaNa hIM zakAya. TUMkamAM, A e kSaNamAM prakAzakSaNa enA aMdhakArakSaNa paratvenA kiMcitkaratvane AdhAre nivataka hI zakAya. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pari : pazanumAna 253 A pachI khaMDa 7mAM AkhI carcAnA niSkarSarUpe visahanivartananI prakriyAmAM kama-sekama tRtIya kSaNa sudhI to iSTa phaLa mATe rAha jovI tArkika rIte anivArya che e vAta bhArapUrvaka kahevAI che. 9: dIvAno prakAza oraDAmAM hamezA sarvatra na phelAtAM amuka hada sudhI ja phelAya che. tema ja khuda dIvA taLe paNa aMdhakAra hoya che eno khulAse ahIM karAyo che. khaMDa 5mAM prakAzane je kramika dezika prasAra varNavyuM che enI maryAdA ahI batAvAI che. prakAza potAnI nikaTanA aMdhakArane ja dUra karI zake ema kahyuM ene artha e nahi ke nikaTanA aMdhakArane dUra kare ja. e sthitimAM to AkhA sailejyamAMthI aMdhakAra nAbUda thAya. eTale je dizAmAM prakAzanI gati karavAnI zakti eka yA bIjA kAraNe na hoya te dizAnA ke pradezanA nikaTa-sthita aMdhakArane paNa prakAza dUra nahi kare ema ahIM kahevAyuM che. 11 : pam0 ane "tAtparyanibandhana" TIkA mujaba pUvapakSI te cAva para TIkA lakhanAra zAntabhadra ityAdi pUrva graMthakAre che. e pUvapakSIonA ane dharmottaranA maMtavya vacce thoDuMka ja aMtara hoya ema A carcA parathI lAge che. baMne pakSo eTaluM te svIkAre che ke aMdhakArakSaNa ane te pachI pravanAra prakAzakSaNa vacce virodha nathI, janyajanakabhAva ja che. chatAM prakAzakSaNasamUhanA ArasanA anvaye aMdhakArakSaNasamUhanI nivRtti thatI hovAthI dharmottara be saMtati vaccenA virodhane vAstavika mAne che, jyAre zAntabhadrAdi tene kAlpanika ja mAne che te mATe ja AcArya sUtramAM viSati: ( = vidhavyavahAra) zabda vAparyo che ema kahe che. lekamAM e vidhakahevAya che eTaluM ja, vAstavamAM virodha che ja nahi evuM emAMthI sUcavAya che. pramAM pUrvapakSanuM je avataraNa ApyuM che temAM Ama kahyuM che : "prakAzAdine pUrve utpanna thayelA aMdhakArAdi sAthe virodha na hoI zake, kAraNa ke te aMdhakArAdi pUrvopanna hAI prakAzAdinI kSaNe bhUtakALagrasta che. vaLI prakAzAdine have pachI utpanna thanArA aMdhakAra sAthe ya virodha na saMbhave; kAraNa ke te anAgata hoI prakAzAdinI pUrvekSaNa pratye asat che. vaLI prakAzane [ dvitIya kSaNabhAvI ] vatamAna aMdhakAra sAthe ya virodha nathI; kAraNa ke e aMdhakArakSaNa to [ nikaTasthita ] pUrva prakAzakSaNamAMthI janme che, nivRtti pAmatI nathI. Ama je be vacce virodha mAnI zakIe te be kadI sahAvasthita na hovAthI vidhi saMbaMdha ke je "SThi' arthAt be vacce saMbhave, te zakya banaze nahi." dharmottara virodha dviSTha nathI tema te kabUle ja che, paraMtu umere che ke kAryakAraNabhAva jeTale aMze vAstavika mAnIe teTale aMze te virodhane paNa vAstavika mAnavo ja rahyo. ahIM dharmottara pUrvapakSI sAthe virodha tAtvika nahi paNa zAbdika ja lAge che. sUtra 75 : 3: "yathA = nIruM ... vItAhimavati ': vyAkaraNadaSTie A vAkyamAM pariharaNakriyAnuM karma svAmAna che tema amAvAmAri vItAdri paNa che. A saraLa anvayane Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nyAyabiMdu : TippaNa bale cerabAskIe yathA ane tada vALA vAkyanA kartA bhinna - anukrame nI ane vAtAdine gaNune "diti' e kriyApadanI anuvRtti uttarArdhamAM na karatAM "amAvAceminAramAM kriyApada garbhita mAnyuM che. AvI racanA svIkArI heIne teo noMdhamAM kahe che ke "mamAvALyamivAri'' padamAM [ pUrvAdhamAM AvatuM ] "svabhAva" pada AgaLa umerIne (arthAta "svAmAvAgyamivAra evuM pada gaNune) atha le. AvI vAkyaracanAnI kalpanA atyaMta phaliTa heI mULa lekhakane abhipreta hoya tema mAnI zakAtuM nathI. 4 : A ane A pachInA khaMDamAM vAparelA niyatAvAra ane nirAkAra e samAseno vigraha samagra Azayane jayAnamAM laIne kaI rIte karavo te vicAraNIya che. dake A aMge pitAnuM maMtavya yuktipUrvaka ApavA prayatna karyo che, jo ke teo potAnA A vigate apAyelA maMtavya bAbata kaMIka didhAyukta hoI pAchaLathI bIjo vigraha paNa sUcavIne te mujaba AkhA vibhAgane judI rIte ghaTAvavAnI dizA paNa cIMdhe che. temane prathama mata A samAsane SaSThI-tapuruSa samAsa levo te prakAra che. AnA TekAmAM teo dharmottaranA "kSanivAravaM viSa nIyinAM svarUparimama' - e vAkyane TAMke che. ApaNuM anuvAdamAM A matanuM anusaraNa karAyuM che. pAchaLathI duka Ane bahuvrIhi laIne paNa samagra khaMDa ghaTAvI zakAya tema TUMkamAM umere che. AgaLa pratyakSaparicchedamAM niratimaNa vagere samAse dharmottare bahuvrIhi tarIke prayojyA che te jotAM ahIM paNa bahutrIhi abhipreta hovA saMbhava che. baMne rIte letAM chevaTane artha te abhinna ja rahe che. alabatta, A samAsane judI judI rIte ghaTAvatAM temAMnAM padonA artho DAka badalavA paDe che : (1) niyatAnAm mAjAraH ema Sata letAM "niyata' paththI paricchinna vastuo " e dravyAtmaka artha le paDe. (2) niyataH mAra yukya ema bahutrIhi letAM "niyata " pada "parijhina " amAM "mAdAraH' e padanuM vizeSaNa bane che. baMnemAM 'mAra' zabda te " svarU5 kiMvA "svabhAva' artha ja sUcavaze. A khaMDanA vaktavyane khyAla karIe. keTalAka padArtho evA hoya che ke jemanuM lakSaNa ke varUpa niyata hotuM nathI, tethI temanA abhAvanI pratIti kayAMya thatI nathI. AnA udAharaNa tarIke kSajika nirdoryuM che. ahIM "kSanivArava' padayAyikamAnya "kSaNika padArthonI jAti evA arthamAM na laI zakAya, "kSaNika evA padArtha nuM ja vAcaka gaNavuM paDe. A rIte jotAM kSanirava te jagatanA sarva padArthonA svarUpathI abhinna che; bauddha mate dareka padArthanI savitamAM kSaNikatvanI saMvitra anusmRta che, apRthapha che. AthI kyAMya kSaNikavAbhAvanI pratIti nahi thAya. mATe kSaNikatva e jagatanA sarva padArthathI aviruddha ja Tharaze. dharmetare ahIM bauddha alpanAnuM kSaNika udAharaNArtha nirdoryuM che. (ahI kSajitvane artha kace. "svalakSaNa" laIne kahe che ke "svalakSaNa" e agAu bhale niyatapratimAsa kahevAyuM, paNa ahIM "niyatatva'nA vyavahAru khyAlane lIdhe maniyatAAra gaNAyuM che. mATe enA abhAvanuM bhAna paNa anyatra thavuM zakaya nathI. Avo artha sAdhAra che?) Avo ja sarvatra avyabhicArI padArtha nyAya-vaizeSike mATe seva ke amidheyasvarUpa hovAnuM kahI zakAya. ApaNI sarva saMhitamAM anusmRta ja hoya Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya paricchada : pArthanumAna 255 evo padArtha kayo e aMge matabheda hoI zake, paNa vibhinna vAdIo AvA padArthanA astitvane te bUthaze ja; dA.ta. vedAMtIo brahmane Avo padArtha lekhaze. 5 : daSTa ke kalpita rU5 anyatra asata pratIta thatuM hoya che. e vidhAnamAM "pita" eTale kalpanAthI mAnela. A khaMDamAM niravane ullekha anya vAdInA anurodhathI karAyele jaNAya che. voSikadi-mate AkANAdi nitya che. temanI nityatA anumeya ke Agamasiha che; pratyakSasiddha nahi. Ama pizAcanI jema nitya padArtha paNa Agamasiha hAI ka95nAjJAta (= pita) padArtha che, ne te paNa pizAcanI jema niyatAkAra che; kAraNa ke sarva padArtha nitya nathI, 6, 7 : A AkhI carcAnI pArzvabhUmAM bauddha apavAda jaNAya che, e mujaba koI paNa padArthano khyAla aneka bhAvonI vyAvRttithI ja baneluM hoya che. vaizvikanA jAtivAdanI sAme A apavAda khaDo che. bauho jAti5 svataMtra bhAvAtmaka padArtha svIkAratA nathI. e jAti eTale bauhamate aneka visadaza bhAvane abhAva. vastu tattvata: anabhilAya che. paraMtu jJAtA upasthita padAthane pUrvagRhIta padArtho vacce mUkIne anya vyAvRttithI tenuM Akalana kare che. AvA Akalana pAchaLa jJAtAnI "vAsanA ' paNa kAraNabhUta hoya che. A baMne khaMDomAM A prakAranA vidhanI kalpanAnI sArthakatA samajAvAI che. koI paNa padArthanA lakSaNasthApananA uddezyathI A prakAranA virodhanI kalpanA udaya pAme che. koI paNa padArthanI vibhAvanA railokyanA anya sarva padArthanI vyAvRtti para AdhArita che. e vyAvRtti dazyAnupalabdhithI siddha thAya che. e nyAye dazya padArtha viSe adazya padArthanI vyAvRtti paNa dasyAnupalabdhithI siddha thAya che; te AmaH je anya adazya padArtha prastuta dazya padArthathI abhinna hota to prastuta padAtha* dazya tarIke anubhavAta nahi. paraMtu te te dazya tarIke anubhavAya che. mATe te pelA adazya padArthathI bhinna che. sUtra 76 : 2 : vakatRtvanA parivArathI sarvajJatva hoya te paNa zuM kASThAdine savA kahevAne prasaMga Ave? athavA tethI UlaTI sthitimAM zuM kASThAdine vakatA kahevA prasaMga a ne ? dharmottaranI vAta svIkArya jaNAtI nathI, be bhA samAna rIte eka trIjA bhAvanA parihArathI avasthita hoya teTalA-mAtrathI samAna kahI zakAya nahi. nIla ane pIta e baMne raktanA parivArathI avasthita hovA chatAM paspara abhina siddha thatAM nathI. dharmottaranI A rajUAtamAM kazI gaphalata jaNAya che. koI paNa vastu pitAnA abhAvanA avyabhivyArI aneka bhAvonA parihArathI sthitarUpa hoya che, mAtra ekAda bhAvanA parihArathI nahi. eTale jyAM sudhI be vastunA badhA parihArya bhAvo sarakhA na hoya tyAM sudhI temane sama mAnavAnuM AvI paDatuM nathI. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 sUtra 81 : A sUtranI avatarazuikrAmAMnA risiddhisanvede 56mAM ati pada vyatha jazuAya che. zrInivAsAo paNa A vAta teAMdhe che. ( juA nyAvi. : zrIni pR0 266.) sUtra 83 : nyAyaminTu : TippaNa prayatnAnantarIya zabdanA prasiddha atha` ( prayatnAnantara dhamma ) uparAMta khIjo aprasiddha atha" ( prayatnAnantarjJAna) ahIM ApIne A sUtramAM te khIne atha abhipreta hAvAnu dharmAMttara mAne che. e arthAMmAM nityatvanI siddhi mATe prayatnAnantarIyatva e AbhAsI kArya hetu tarIke sUtrakArane abhipreta hAvAnuM dharmAMttara kahe che. kRtatva e eka hetu ApyA, chatAM khIjo prayatnAnantarIyakatvarUpa hetu ApyA te te pAchaLa kANu hAvu joie evA ta karIne prathama hetu te svabhAvahetu heI dvitIya hetu e anya praznAranA eTale ke kAya hetu hAI apAyA che evI dharmAMttaranI rajUAta che. A mATe emaNe * prayanAnantarIya ' zabdane je anya a` ApyA che tenI yAgyAyeAgyatA vicAravA jevI che. cai. mujaba ahIM bauddha dRSTie prayatnathI jenu jJAna thAya te anitya eTale ke kSaNika ja hovu joie - e nyAye nityatva siddhi mATe prayatnAnantarIyakatva e viruddha hetu Tharaze. AvI samajUtI keTale aMze sAdhAra che te vicAraNIya che. . 6. mettaranA A ajANyo atha sUcavavAne prayatna dumitrane pazu khUkhUcyA che. dharmAMttaranA Azayane samajAvavA emaNe zarUAtamAM prayatna karyAM che. pazu pachI ' AcAya. '- ( = dha'kati)ne ahIM zuM abhipreta hoI zake enA svataMtra vicAra karatAM teo peAtAne judo mata spaSTapaNe rajU kare che. emanI dRSTie ' prayatnAntarIyakatva ' zabda ahIM pazu prayatna khAda janma 'e prasiddha arthamAM ja che. udAharaNarUpe e hetu ApavA pAchaLanA Azcaya temanI mujaba Ave che : tee viruddha hetunuM udAharaNa Ape che, ethI sapakSamAM yAMya na hoya ane vipakSamAM hAya tevA hetu ApavA joI e. have Ave hetu sapakSamAM teA AMya na ja hoya e vAta bhUla, pazu vipakSamAM satra ja heAvA joIe te jarUrI nathI. eTale ke vipakSavyApI ( = vipakSanA sava dezane vyApanArA ) dvAvA jarUrI nathI. vipakSanA edezamAM hoya te paryApta che. A batAvavA e udAharaNa ApyAM che- jemAM kRtatva e vipakSavyApI hetu che ne prayatnAnantarIyakatva te vipakSAvyApI (= vipakSanA ekadezamAM ja honArA) hetu che. Ama temane mate A te svabhAvahetu ja che, paNa vipakSamAM vyApanI dRSTie ja temAM bhinnatA che. teo dharmAMttAranA atha baTanane virodha karatAM kahe che ke jo e hetuo hetunA e praznArAnuM udAharaNa pUruM pADavA ApyA mArnIe teA hetune anupalabdhirUpa trIjo praznAra udAharaNamAMthI bAkAta rAkhavAnu prayojana samajAvavuM paDe. chevaTe 60 peAtAnI lAkSaNika zailImAM kahe che : sirena Atha na kyAbhyAsamiti na pratIma | ahI dharmAMttaranA pakSamAM eka hakIta noMdhavI joie dinAge ( hetupamAM ) viruddha hetvAbhAsanA bIjA udAharaNa tarIke bItimAM maLatA udAharaNune saheja ja judI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariSada : parArthAnumAna 25e rIte Ama ApyuM che: rAjo nityaH | pravaratAtIyajJAnopohanAn ! zuM dharmottaranA arthaghaTana pAchaLa kaI paraMparAnuM pIThabaLa haze ? sUtra 87 : 1 : pararthaH prayogane parArthaH prayoga:.. ItyAdi vAkyamAM "vArtha " e trIju pada vyartha jaNAya che. bhASAMtaramAM e zabda bAnamAM levAyo nathI. sUtra 96 : vipakSavyAvRttinAM asiddhi ke saMdehathI anekAntika hetvAbhAsa saMbhave te uparAMta sapakSasava ane vipakSavyAvRtti - e baMnene saMdehathI paNa anaikAntiA he.bhAsa saMbhave te A sUtranuM kathayitavya che. sUtra 97 : AmAMnI Atmasiddhi karanArI dalIla vaizevisUtra rU.2.4 (kALApAnanimeSomeva; nIvanamanomtIrivAravAda mu chAvaranAthAbhano trijJAni.) mAM Ave che. dinAge tene hevAbhAsa kahyo che, jyAre udyotakara tene kevalavyatirekI prakArane sahetu kahe che. bauddha daSTie kevalavyatirekI hetu asat che. asAdhAraNa ane kAtika hevAbhasa nyAyaparaMparAmAM paNuM svIkRta che. sAmAnyataH emAM apAtAM prasiddha udAharaNe ( "zabda nitya che ; kAraNa ke temAM zabda che ' I.) mAM hetu nizcaye sapakSavipakSavyAvRtta hoya che. ahIM ApeluM udAharaNa ethI DuM bhinna che ahIM sAtmakatvarUpI sAdhya pate ja saMdigdha svarUpanuM hoI nizcitasAdhyavAna evuM vipakSa kayuM ke nizcitasAdhya.bhAvavAnuM evuM vipakSa kayuM e nakkI karavuM muzkela che. Ama ahIM hetunuM pakSasava ke vipakSAsattva saMdigdha che. Ama hetunI ubhayavyAvRtti aMge nizcaya nahi paNa saMzaya che - ema sUtrakAranuM kahevuM jaNAya che. jo ke AnI sAme ApaNe kahI zakIe ke ahIM bhale sapakSa ane apakSa kayA te aMge saMzaya hoya, paraMtu hetu kevaLa pakSavyApI hoIne anyatra tenI asattA te nizcita ja che. tethI ahIM tapa karava e eka rUpanI asiddhithI ja asAdhAraNa hetvAbhAsa saMbhave che ema kahevuM joIe. A sUtranI TIkAmAM dharmottare sUtragata udAharaNanuM vivecana karyuM nathI; kAraNa ke enuM vivecana pachInA satramAM Ave che. paraMtu anaikAtika hetvAbhAsamAM sarvatra saMzaya e phala heI tenA "asAdhAraNa' nAmanA prakAramAM paNa te phela che ja ema prati pAdita karavA prayatna karyo che. nyA. bi. 33 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra58 nyAyAbindu TippaNa ahIM duka noMdhe che ke " asAdhAraNa anaitika hatyA mApamAM apratipatti e phela che" tevA udyotakaranA matane nirAsa karavA mATe dharmottare A sUtranI TIkAmAM prayatna karyo che. apratipatti ane saMzaya e be phalanI bhinnatA zI e vicAraNIya che. dharmottaranI daSTie saMzaya e krikeTika jJAna che. je bethI vadhAre keTImAM avagAhana karanAruM jJAna hoya te saMzayajJAna na gaNAya evuM temanuM maMtavya jaNAya che. evA jJAnane teo "apratipatti nI keTImAM mUkatA jAya che. paraMtu ahIM eka prazna e thAya ke hetunI pakSamAM sattAthI jayAre sAdhyadhama aMge nizcaya na thAya tyAre khare khara sAdhyasattA ke sAdhyAbhAva - e be kaTIvALuM ja jJAna thaze. eTale bethI vadhAre koTIvALuM jJAna saMbhavaze ja nahi. ne te pachI apratipattirUpa phala kyAMya saMbhavaze nahi. apratipattimAM kaI jJAna ja hetuM nathI - upekSAne kAraNe - ema kahI AnuM samAdhAna karI zakAya. ahIM kheMdhavuM joIe ke "rAvavAthI tAvArI tomAM sarvatra vastuna: vahAlu ' e vidhAnane anya rIte ghaTAvIne ? pakSamAM hetunA astitvathI pakSa viSe je be zakaya sabhyone saMzaya thAya te sAthe hetusattAnAM sarva sthaLone AvarI letAM hoya tyAre dikaTika saMzaya thAya - Avo artha tAravI zakAya. ahIM 'savaaetunaH "mAM "sarva'ne atha avizeSe "jagatanAM sarva sthaLa ' nahi, paNa "ukta hetunI sattAvALAM sava sthaLe" e viziSTa atha lIdho che. TimAM apratipattirUpa phala pakSamAM kevA hetunI sattAthI saMbhave te batAvavA "zarAviSANA"i evuM udA ApyuM che. Ane artha e ke jayAre asat e hetu kahyo hoya tyAre ja apratipatti saMbhave. asiddha hetvAbhAsamAM Ama ja bane che ethI sata evA hetunA kathanathI sAdhya aMge anizcaya thAya to te saMzayarUpa ja gaNAya evuM te graMtha. kAranuM maMtavya phalita karI zakAya. paNa dharmottaranI nizcaya ke saMzayathI anya evI tRtIya keTInI vAtane ahIM sIdho khulAse maLatuM nathI. kadAca ahIM tRtIya kaTI te 'sAdhya sAdhAbhAvanA nirNayanI aprastutatA ' e prakAranI abhipreta hoya. TUMkamAM agnikAntikanA sarva prakAromAM addhi ke saMdigdha evI vyAptivALe paraMtu svarUpe saMta e padArtha hetu tarIke kahyo hoIne saMzayajJAna utpanna thAya che ema tAtparya jaNAya che. 4 : 'pAmyAM hyAA2AkhyAM...phAnayAt ' : hetu ( = pakSadharma)nI sattAthI pakSagata zakya sAdhyanI be kaTI ja saMbhave ema hoya tyAre te krikoTika jJAna thatuM hoIne saMzayajJAna thaze. ane bethI vadhu keTI saMbhave te tene atipattinuM kAraNa gaNavAmAM AvyuM che - AvuM ahIM kahevAyuM che. paraMtu A be vidhAnane cerabAskIne anuvAda atyaMta visaMgata che. AmAM AvatA 'na saMpAya:' e zabdano artha nizcaya thAya che ? te kare che, kharekhara te "apratipatti pariName che ' evo eno artha che. AgaLa-pAchaLanA samagra Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 tRtIya pariSada : parArthanumAna vaktavyane dhyAnamAM lIdhA vinA ja Ane anuvAda thayela jaNAya che. tethI te ' vakSadharma' zabdano paNa 'hetu" ( = middle term ) e artha karavAne badale teo 4. minor-premise ' (= paTsamAM hetunI sattAnuM kathana ) artha le che ane e minor.premise paNa vyAuisahitanuM (m ajor-premise sahitanuM ) kape che ! - 7 : dui mujaba prathama vAkyamAM hetuthI saMzajJAna thAya tevAM traNa sthaLe batAvyAM che - jemane anAntikanA ja prakAra gaNI zakAya. ( A pachInA vidhAnamAM prastuta sUtramAM udAhata evA asAdhAraNa anaukAtakanuM svarUpa spaSTa karyuM che. ) e A vAvamAM cAra vizeSaNone AdhAre cAra prakAranA saMzayakAraka anekAtika hetvAbhAse tArave che. paraMtu vicAratAM durvekane mata ThIka lAge che. (ce e AnAM ApelA udAharaNo paNa sadoSa che.) e traNa prakAra A che : 1. sapakSa ane vipakSa ubhayamAM jovA maLelo hetu te sAdhAraNa anekanika, 2. je hetu sapakSa evAM udAharaNomAM jovA maLyo hoya paNa vipakSamAM te na ja hoI zake evo nizcaya na thatAM te bAbatamAM saMdeha raheto hoya tevo sandiSpavipakSavyAvRttika hetu, 3. je hetu lava sarva ( = anvaya) sadigdha hoya paNa vipakSe karavuM ( = vyatireka ) asiddha hoya tevo sadhiyo sidbhasthatire (kharekhara ahIM rikSAvayAsidgatiro evo eka padavA prayoga daSTa jaNAya che. ) Ama A traNamAMthI prathama prakAra nizcita evA ananvaya ane nizrita evA vyatireka bhAvavALe che, jyAre bAkInA be prakAromAM e baMne rage vArApharatI saMzaya rahe che, ' sUtra 102 : sUtranI avataraNikA sUtranA mukhya vaktavyane lakSatI jaNAtI nathI. vinItadeva A sUtranA be bhAga kare che, jemAM pahelo bhAga "prAti' pada sudhI che. e rIte banatA pahelA sUtranA TIkAmAM ahIM dharmottare avataraNikAmAM kahele muddo nirdeza che, je e nAnA sUtrane anurUpa che, jyAre ahIM te gauNa muddo che. sUtra 15 : A sUtranI avataraNikAmAM tAtvika prazna rajU thayo che. bauddha dRSTie AtmA. ja zazazRMgavata avastu che. tethI "sAtmaka' paNa avastu che. ane avastu evA sAtmaka sAthe kazAna anvaya ke vyatireka paNa na hoI zake; kAraNa ke anvaya mATe baMne anvayIo sata ( = vasvarU5) vA ghaTe ane vyatireka mATe paNa vizleSa pAmanAra bhAvo sata hovA ghaTe. vaLI dharmottare rajU karelA praznane uttarArdha pUre karavA e paNa kahevuM paDe ke jo sAtmaka e zazazRMgavata asat hoya to anAtmaka paNa zazazRMgAbhAvavata tuccha abhAvarUpa banI jAya che. ethI anAtmaka sAthe paNa prANadine atha ane vyatirekanI kalpanA asata che. atre rajU thayela prazna Ama tAtvika hovA chatAM ahIM sUtromAM e praznano javAba apAya jaNAto nathI. eTale satranA pratipAdana sAthe A prazna asaMbaddha ja jaNAya che. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nyAmi duH TippaNa vinItadevanI avataraNikA A bauddha anAtmavAdanA ullekha vagaranI hAi vadhu anurUpa che : nanu tayostatrAbhAvanizcaya eva syAditi cettatrAha ( atha : jo 'te tene temAM abhAva hAvAnA nizcaya ja thAya' ema kaheA teA tenA javAbamAM kahe che - ). vastuta: A prasaMge sUtrakAre bauddha anAtmavAdane dhyAnamAM lIdhA vinA prativAdInA AtmavAdane ghaDIbhara svIkArI laIne carcA karI lAge che. pramANacaryAMnA saMdabhamAM prameya a MgenAM ma tavyAne dharmAMkIti bAjue rAkhe che. A vAta khuda dharmAMttare paNa sUtra rU. 200mAMnI TIkAmAM khaDa 6mAM karI che. sUtra 108 : atre du. asAdhAraNa anekAntika hetu te sa Mzayane nahi paNa apratipattine hetu che te udyotaranA AcAya dicnAganA khaMDanamAM rajU thayelA mata temanA ja zabdomAM ApI pachI tenu kha`Dana kare che. udyotaranA mukhya muddo e che ke sAdhAraNa avaikAntika hetu e sapakSa ane vipakSa ubhayamAM dRSTa hAIne ja sAyane viSaya bane che. jyAre asAdharaNa anekAntika e sapakSa-vipakSa ubhayamAM aSTa ja che tethI sayakAraka nahi paNu apratipattikAraka ja banI rahe che. chatAM te koI rIte AvA hetuthI saMzayanAnatA AkAra nIpajavAnuM svIkAratA jaNAya che. tenA khulAsArUpe kahe. che ke zabdanI nityatA ityAdi siddha karavA rajU karele zrAvaNutvAdi ( asAdhAraNa avaikAntika ) hetu vastulama'rUpa hovAthI ja tenA AzrayarUpa padArthanA svarUpa bAbata sa MzayanA hetu bane che, svataH nahi. A AkhI lIlamAM te kaI rIte AvA hetune paNa saMzayahetu tarIke svIkAre che te nabaLI kaDIne dhyAnamAM rAkhIne duveka enu khaMDana kare che. te mATe teo eka sadbhututu udAharaNa rajU karatAM kahe che; dhumADA agninuM jJAna eTalA mATe karAve che ke te temAMthI utpanna thAya che eTale e nyAye tamArI dRSTie te agninuM jJAna dhUmathI nahi paNa dhUmanA savrutti rUpa dharmathI thAya che ema kahevu paDaze. jo tamArI daSTie paNu evu kahevu ThIka nathI te! pachI zrAvaNutva svataH nahi paNa potAnA vastudharmAMtvane kAraNe ja ukta anumAnamAM saMzayahetu bane che tevu paNa kahevu vyatha che. AkhI carcA rasaprada ne upayogI che. chatAM A vivAdanA niNaeNya taTastha rIte, kevaLa tArkika dalIlane bAjue mUkIte manovaijJAnika rIte thavA joIe ema lAge che. e dRSTie kadAca udyotakaranI apratipattinI vAta ucita Thare. sUtra 110thI 120 : nyAyasUtra 'mAM jete pradarasama hetvAbhAsa kahyo che, prazastapAde jene 'avyavasita ' hetu kahyo che ane jete pAchaLathI nyAyaparaparAmAM vrutivastra hetvAbhAsa kahyo che tene ja ahI vijjAminAro hetvAbhAsa kahyo che. jema prazastapAde tene hetvAbhAsa tarIke svIkAravAno nA kahI che tema dhamakIti' paNu nA kahe che. AcAya diPage #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parijha: pArthAnumAna carcA temane zuddha pramANazAstramAM upAdeya lAgatI nathI. nyAyantui e pramANazAstra che, vAdazAstra nahi. buddhanI buddhiniSThA dharmakItie paNa potAnA graMthamAM utArI jaNAya che. nayAyikanA "vASita" hevAbhAsano samAveza dharma kItie pakSanI carcAmAM karI lIdho che. anakAntikanA anupasaMhArI prakArane kyAM ya samAveza thayo nathI te noMdhavuM joIe. te rIte asiddhane niyAyika svIkRta vyAkhavAsiddha prakAra paNa u9le khAye nathI. te daSTAntadoSa tarIke sUtra rU.227mAM gaNAvAyo jaNAya che. tene pRtha svIkAra na karavAnI je paraMparA che te naravI lAge che. sUtra 122 : AmAM kArya hetu tathA svabhAvahetunI vyakti pradarzananI prakriyAmAM sAdhammadakhAna ke vaidhamyadRSTAnta batAvavuM kaI rIte anivArya che te batAvAyuM che, paraMtu anupalabdhirUpa hetunA saMdarbhamAM A batAvAyuM nathI. anupalabdhirUpa hetune dhamakIti svabhAvahetumAM samAviSTa gaNatA lAge che. (juo agAunA sUtra 2.22,23 paranI Ti paNa pR0 16. anapalabdhi e dazyanI abhAvavyavahArogyatAnA svabhAvarUpa che ema ene svabhAvahetu tarIke ghaTAvI zakAya. A hetune svabhAvahetuthI pRthaku nidezavA pAchaLa * gabalIvanyAya' apanAvA lAge che. abhAvavyavahAyatA te anumAnasiddha che, pratyakSa siddha nahi - e batAvavA ukta nyAyane avalakhIne enuM pRthaka kathana thayuM lAge che. du. A sutranI carcAmAM A aMge naidhe che : anuparasthAna porevAntaryAvAna 1thaka viziSTakSAmidAnanivayam | ( artha : anupalabdhirUpa hetune A baMne hetuomAM ja samAveza thato hovAthI enA viziSTa lakSaNanuM kathana alAyaduM karAyuM nathI ema samajavuM.) temaNe A baMne prakAramAMthI anupalabdhine zemAM aMtarbhAva thAya te kahI batAvyuM nathI. kadAca temane baMnemAMthI game temAM aMtarbhAva karavAnuM iSTa hoya. e dRSTie [ dazyanI ] anupalabdhine abhAvavyavahAryatAnuM kArya gaNIne tene kArya hetu tarIke paNa ghaTAvI zakAya. vyAptinA pratyAyanamAM daSTAnta keTaluM agatyanuM che te te e hakIkata parathI batAvI zakAya ke nyAyaparaMparAmAM paMcAyatI vAkyamAMnuM trIju avayava te "sArA" nAme oLakhAya che, vyApti' nAme naDieka kALe A sthaLe kevaLa vyAptipradarzaka udAharaNa apAtuM haze, vyApti nahi evo tarka zrI beDasa "tasaMgraha 'nI temanI TippaNamAM kare che. vyAptinuM pratyAyana mAtra vyAptivAkaya kahevAthI nathI thatuM, anukULa dRSTAMtathI ja thAya che e AkhI carcAnuM tAraNa che. vizeSa vinA sAmAnya pratIti thaI zake nahi. A sUtranI carcAmAM du) noMdhe che ke anvayavyApti ke vyatirekavyApti e bemAMthI eka kahevAthI bIjI kahevAI ja jatI hovAthI daSTAnta paNa tadananurUpa ja - eTale ke anvayavyApti kahI hoya te sAdharmedaSTAnta ja ane vyatirekathApti kahI hoya te vadhamma dRSTAnta ja - kahevuM Avazyaka che; baMne nahi. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra62 nyAyabiMdu TippaNa sUtra 126 : manavaya ane pratAvA e be dRSTAntadoSa cIMdhIne graMthAra daSTAntanA viyukta upaga para bhAra mUke che. kevaLa dRSTAMtabaLe anumAna karI zakAya nahi. sAdhano sAthapratibaMdha nakkI karavAnA sAdhana tarIke ja daSTAntane upayoga thavo joIe. e pratibaMdha kema nakkI karavo te carcA ane karAI nathI. e viSaya kAryakAraNabhAva ane padAthadharmonuM pRthakkaraNa karanArAM te te vijJAneno che ema mAnI enI vigatane vicAra karavAnuM anucita mAnyuM jaNAya che. naivAvikoe A pratibaMdha nakkI karanArI prakriyAnA bhAgarUpe ja "sAmAnya lakSaNa alaukika sannika nI kalpanA dvArA vyaktinA jJAna sAthe tenI samagra jAtinuM jJAna thavAnI hakIkata samajAvavA prayatna karyo che. koI ekAda daSTAMtamAM be dharmonA sAhacaryadarzanathI ja sAhacaryaniyama nakkI karI na zakAya. vaLI kharekhara koI sAdhanano koI sAthe sAthe pratibaMdha siddha hoya chatAM parAthanumAna prajanAra vyakti e pratibaMdha vyakta rIte kahyA vagara ja pakSa dRSTAMtanI jema sAdhanayukta che tethI sAdhyayukta hoya ja tema batAvavA koziza kare che tethI zrotAne vidhipUrvaka sAthanuM anumAna karavAmAM pUratI madada maLatI nathI. anumAnavAkyamAM vyAptinuM akathana e deva eTalA mATe che ke tene lIdhe anumAnanA AdhAro viSenI vaktAnI adhUrI samajaNa vyakta thAya che. ne tene lIdhe zrotA paNa pUratA AdhAra vagara anumAna karavAnI Tevano bhAga bane che. alabatta, dharmakItie potAnA graMthamAM udAharaNathuM je anumAne ApyAM che te badhAMmAM vyApta avazya ApI hoya tema jovA maLatuM nathI. paNa sujJa zrotAne dhyAnamAM rAkhIne tema karyuM che tema mAnavuM rahyuM. (vyAptisAdhaka prakriyA aMge agAu satra 298,nI TippaNamAM paNa thoDo vicAra karyo che ) ahIM umeravuM joIe ke tAvika rIte bauddha mate vyApti ane tadAdhArita anumAna e bhrAntajJAna che, chatAM vyavaha radaSTie ja te baMnene atre upakAraka mAnelAM che. sUtra 1ra7 : nyAyaparaMparAmAM je vyApyatAsiddha hetvAbhAsa gaNAvAyo che te ahIM dRSTAntaSa tarIke rajU karAyo che. dekhItI rIte A daTAtaSa nathI paNa vyAptidoSa che. sUtragata udAharaNamAM kevaLa viparIta evI avayavyAti rajU karAI che, daSTAntane ulekha nathI. Ama chatAM Ane draSTAMtoSa kahevA pAchaLa Azaya e batAvavAne lAge che ke duSTAntane upayoga satarka rIte karavo joIe; emAMnA kayA dhamane kayA anya dharma sAthe niyata pratibaMdha che te nipuNatAthI nakkI karavuM joIe. daSTAntanA buddhiyukata pRthakaraNanA abhAve ja viparItAya rajU karavAnuM saMbhave. kacerabAskI nedhe che ke AmAM ApeluM dRSTAMtadoSanuM udAharaNa kRtakatva ane anityatvanI lokaprasiddha vibhAvanAne dhyAnamAM rAkhIne che. sautrAntika ane yogAcAra bauddha paraMparA mujaba kRtakatva ane anitya e samavyApta hoI paraspara pratibaddha che. te daSTie A viparItAnvaya na gaNAya. paraMtu agAu kahyuM che tema dharma kIti gAvihune pramANuzAstranI maryAdAmAM rAkhIne, temAM bauddha tAtvika maMtavyane svIkArIne cAlatA nathI. pramANuzAstra sarva matone parIksa gaNe che. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratIya pariSada : pAthanumAna sUtra 130 ; jena paraMparAmAM tijJananuM kheDANa viziSTarUpe thayAnAM pramANe upalabdha graMtha ityAdi parathI maLe che. durveka digaMbarAcArya alaMkanA siddhivinizcaya graMthanuM avataraNa ApI jenuM paraMparAne eka kALano jyotirnAna pratyeno anurAga cIdhe che. e avataraNane sAra Ave che: "atyaMta pakSa evI sUkSma ke vyavahita vastunA jJAna vinA akSara evuM jyotiSanuM jJAna kaI rIte saMbhave ? Ama tijJana e sarvajJa ja pravartAvI zake. tethI kaI vyaktinA akSara jyotirtAnane AdhAre tene sarvajJa kahevI joIe." dhamakIrti jema zuddha pramANamAM zraddhA dharAve che tema rAgAdinA jayamAM ja jJAnanI caritArthatA mAnatA jaNAya che. e daSTie emaNe ahIM viziSTa udAharaNa pasaMda karyuM jaNAya che 5 : dura chelA vAkyamAMnA naimitti zabdane artha Ama sUcave che nimitta eTale vyavahita (vAgharavA ) kAraNuM- tenAthI janmeluM [ jJAna ]( nimittAvAra jApAra mAta evA mULa zabda che). ene spaSTa karavA kahe che : viSaya ( = nimitta)ne AdhAre viSayI saMbaMdhe janmatuM [jJAna]. A khaMDamAMnA "mivAri' zabdanA be artha teo sUcave che H 1. kahe: sarvajJatAM mirati yuti - [ tine ] upadeza denAranI sarvajJatA sAthe niyata rIte nahi saMkaLAyeluM evuM [jJAna ], athavA 2. itara mAvivatuSyatireiMga mahari, nAvayaM rAri #Avatti mavantati cAyatU - arthAta " kadIka cheTuM paNa paDe tevuM [ jJAna ]'. ahIM noMdhavuM joIe ke uttarAdhyayana ityAdi jaina AgamAM paNa jyotirtAna sAme lAla battI dharavAmAM AvI che. e jJAna eka bauddhika vyAsaMga tarIke sevanIya hoI zake, paraMtu ene laukika stare viniyoga na kare evuM spaSTa kahevAyuM che. Indriyajaya ane niSkAmatA para bhAra mUkanArA jinadarzanamAM paNa bauddhadarzananI jema jyotirtAna taraphane abhAva varSa manAya te svAbhAvika che. zuM eka kALe jena paraMparAe e zAstranI bolabAlA karI haze te nirdeza A sUtramAM vAMcI zakAya ? sUtra 131 : agAunA sUtranA udAharaNamAM kapilAdi asarvajJa tarIke ullekhAyelA e dhyAnamAM rAkhIne A sUtramAM ullekhAyelA 'vikSitaH puSaH " tarIke dharmottara kapilAdine ghaTADe che. cAvijumAM aneka vAra sAMkhyadarzana ane kapilamuninA ullekha Ave che te sUtrakArane sAMkhyadarzanane gADha paricaya te sUcave ja che; uparAMta, hevAbhAsanI carcAne adhAre tathA A chellAM be sUtro tema ja A pachInA sUtrane AdhAre bauddha-jena Adi avaidika tema ja vaidika ema ubhaya paraMparAmAM kapila kaThora AlecanAne viSaya banyA haze evuM sUcana vAMcI zakAya ? sUtra 13ra : A sUtramAM jena vAdI dvArA vaLI lAkSaNika rIte kapilAdinA vyaktitva para AkSepa udAharaNarUpe rajU thayela che. e AkSepa rajU karatA anumAnanI maryAdA cIMdhIne vaLI dhama. kIti samadaSTi ane taTasthatA para bhAra mUke che. jainadarzana para sAMkhyanI asara ghaNuM che e jotAM kapila para jaina vAdIo dvArA thatA AkSepa nyAya gaNAya nahi. A saMdarbhamAM Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAbindu paNa ghanamudAyamAM rajU thayeluM AcArya haribhadranuM prasiddha vidhAna dUSo vidyAripu - ullekhanIya che. sAMkhyadarzananI asara te vedAMta para paNa khAssI che - bhale ene avaidika darzana kahevAmAM Ave. 3 ; bIjA vAkyamAM pariprahAgrahayogone sthAne variprahAprahAyono pATha hovAnI vadhAre saMbhAvanA che; kAraNa ke ahIM RSabhAdimAM je guNanI saMbhAvanA karI che te ja guNa bAbata saMdeha pragaTa karyo che. ane e saMbhAvanAthI svIkArele guNa te parighaTTa ane mAda e baMnene vojha nahi paNa maLyo che. A pAThaka95nA eTalA mATe paNa jarUrI bane che ke A pachI anya saMdigdha bAbata te vItarAgata gaNAvI che - ke je guNanI saMbhAvanA RSabhAdimAM karAI che. sUtra 133 : A udAharaNa niyAvikamAnya kevalavyatirekI vyApti para AdhArita anumAnanuM gaNAya. dharmakItine e prakAranuM anumAna svIkArya nathI. sUtra 134-13pa : agAu khUba vizada rIte samajAvAyelI bAbata paNa vaLI anya prasaMge pharI te ja vigate vizada karI devAnI dharmottaranI zailI A be sUtronI TIkAmAM ApaNuM vizeSa dhyAna kheMce che. sUtra 137 : nyUnattara - a liMganAM traNa rUpamAMthI eka ke vadhunI nyUnatA eTale ke asiddhi ane " Ahi" padathI viparItatA ke saMdeha abhipreta jaNAya che. sutra 138 : 2 : nAyara vivarNacApanAve tUpaf vidvavata : A vAkyamAM viddhavat e padane artha anuvAdamAM 'viruddha hetvAbhAsanI jema " e prakAre karyo che te gha0 pra. TIkAne anusarIne. paraMtu ene atha "viruddhadharmavALuM" evo hevAnuM vadhu zakya lAge che, kAraNa ke phUSa te pUrvapakSIne hetu sahetu nahi paNa tethI viparIta - viruddha - hevAnuM siddha kaI rIte kare che, te vAta prastuta che. arthAta dUSaNa hetumAM viruddha dhama siddha karanAra - viruddha dharmavALuM hovuM joIe te vAta cAle che. ene badale je ahIM e vat pratyaya upamAvAcaka mAnIe to upamAna te upameya evA TULathI bhinna hovuM joIe e nyAye dUSaNamAMnuM ja eka "viruddha hetvAbhAsa' cIMdhanAruM dUSaNa upamAna tarIke ApavuM saMgata lAgatuM nathI. vaLI vAkyaracanAnI dRSTie vicArIe to paNa je vidvavata e pada upamAvAcaka heta te nAva pachI tarata ja e pada mukAya te ja svAbhAvika padakrama jaNAya. sUtra 139 : * 1: ahIM rAtti zabdano artha "sA dazya' evo Ape che te sAdhAra gaNAya ! kadAca jAtinA kAma e mULa arthamAM anusmRta aneka padArthagata sAdazyanA dharmane AdhAre e artha phalita karyo hoya. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUci (1) viSayane agni - bauddha daSTie uSNuparza sAthe 138-139; -vipakSe asattanI asiabheda 223 ddhivALe 135-138; saMdigdha anvayaadazyAnupalabdhi -nI saMzayajanakatA 85 vyatirekavALo 159-161 adhyavasAya -nI pratyakSa pramANathI bAhyatA 37 anvaya -nI vyatireka sAthe ekarUpatA 43-44 anAtmavAda 210-21, 259 anvayakathana -nI sAthe vyatirekathananI anAva anupalabdhi thI saMzotpatti thavAmAM svabhAva- zyakatA 109-111, vipranuM mahattva 226: -nA nizcaya mATe apramANe rU5 jJAnaprakAre 6 padArthAntajJAnanI AvazyakatA 48-49 abhAva -nA sAdhaka pramANanI aAvaanupalabdhiprayoga -nA prabhedonA mULamAM mane. vyavahAra-gyatAnA sAdhaka pramANuthI vyApArabheda 224 -nA prabhedonI carcAnA bhinnatA 64-65 svArthonumAnamAM karelA samAvezanuM aucitya abhAvanizcaya -ne mATe bhAva-padArthanA 80-82; -ne ekAdhi, anamAnanA grahaNanI anivAryatA 218: -mAM pratyakSa anumAna ubhayane sahayoga 220 mizraNAvALA prabheda 222; vadharmI thI 104-05; -nI saMkhyA 223-224 abhAvavyavahAra -nI trividhatA 64 abhAvathavahAragyatA -nA sAdhaka pramANanI anupalabdhilakSaNaprApta -nI anupalabdhimAM abhAvasAdhaka pramANathI bhinnatA 64-65; abhAvanizcAyakatAno abhAva 6 0-61 -ne mATe anumAnanI AvazyakatA 219 anupalabdhihetu -nuM svabhAvahetutva 216; -ne abhiprAya nA artha aMge duka-dharmottarasvabhAvahetuM ke kArya hetumAM aMtarbhAva 261 -AdinA mate 245-247 anupalaMbha : juo "anupalabdhi'. abhisApasaMsargayegyatA 17-18 anubaMdhacatuSTaya - kathananuM mahattava 201; -nA abheda -nI siddhi mATe je te vastuonA samAna pUrva kayananI upakAratA 3-4 parihArya bhAvanI anivAryatA ra55 anumAna -nA Agamazrita prakAranI maryAdA 171 abrAntatva -nuM tArivaka svarUpa 16 -173; -nA viSayanuM svarUpa 32; -nI azrAvaNuva -nuM grAhaka pramANu yuM ? 241 kividhatA 38; -nI pramANa-phala-vyavasthA asapakSa -nA traNa prakAra mAnavAnI yogyA39-40; -nI bhrAMtatA 204; -ne pratyakSathI yogyatA 213-14 vyApArabheda 6 apakSa -nuM lakSaNa 45-46 anumAna-aprAmANya-vAda -nI svavacananirA- asAdhAraNa-anaikAtika (hevAbhAsa) -nuM phaLa kRtatAnA kAraNe aMge matAMtare 244-147; - 257-58,26 0; -ne dUSaNahetu 2 57 -ne puraskAranArI paraMparAo ane temanI asiddha (hevAbhAsa) - anya prakAro 248; maryAdA 243-244 - asiddhAzraya prakAra 134-135; -ubhayaanAntika (hevAbhAsa) - saMdigdha anvayuvyati- vAdisiddha-prakAra 1ra9; -nuM apratipatti rekavALA prakAranI anaukAntitAnuM kAraNa rU5 phaLa 247; - prativAdi-asiddha prakAra 168; asiddha-vyatireka ane saMdigdha- 129-135; -vAdi-asiddha prakAra 131anvayavALo 157-159; -vipakSe asavanA 132;-saMdigdha hetuvALe prakAra 133; - saMdehavALA saMdigdhAzraya prakAra 133-134.' nyA. bi. 34 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 AkAza -svarUpa 220-21 Agama' -nA bauddha a` 248 Atmasavedana : jue 'svasa'vedana', AtmA -nA guNAnI sarvatra upalabdhi 134; -nI siddhi mATe eka sAMkhyAkta dUSita hetu 119-120, 154-155 AyuN -nu. bauddhAgamAkta lakSaNu 248 Adya banapratyaya 206 ' RvidhAtakRt 'ne ' viruddha ' hetvAbhAsanA viziSTa prakAra gaNAvatA mata 154156; -ne viruddha ' hetvAbhAsanA sAmAnya prakAra batAvatA mata 156-157 utpattimattva -nuM sAMkhya ( dvArA nirasana 131-132 upanaya : juo ' pakSadharmamAMpadarzIna '. upalabdhilakSaNuprApti -nAM be pAsAM 217; -nu svarUpa 49-51 kapila - tIvra AlAcanAnA viSaya tarIke 263264 45nA -nA bauddha paraparAmAM viyAra 204; -nu svarUpa 16-17 5nApADhatA -nA a 203; -vAcya/ vAcakagrAhI jJAnanI 204 kAraNaviruddhakApalabdhi 77-78 kAraNaviruddhopalabdhi 76-77 kAraNAnupalabdhi 75-76 kArya kAraNabhAva -mAM vyApyavyApadmabhAvanA aMtarbhAva 225 kA viruddhopalabdhi 74 kArya hetutva -nI siddhi mATe pUrve kAya'kAraNabhAvanI siddhinI AvazyakatA 104 kAya dvaituprayAga -vaidhamya thI 106; - sAdharyuM - thI 103-104 kAryAnupalabdhi 67-69 phevalavyatireka ( vyApti/hetu ) -nI agrAhyatA nyAyamindu 264; -nI bauddha mate hetvAbhAsatA 257 kSazubha'gavAda :-nI satkAryavAdathI viruddhatA 248 kSaNikatva --nI sarvAMtra anusmRtatA 254-255 citta 25, 206 caitta 25, 206 jAti 200 jAyuttara : jue ' jAti' jJAna nA parIkSya-aparIkSya prakAre 201202; -nI sAthe jJAtAnI abhinnatAneA bauddha mata 210 jJAnaviSaya --nA grAha ane avyavaseya praznArAnI bhinnatA 208; ne! sAmAnya lakSaNa prakAra 31-3; -tA svalakSagu prakAra 28 jyotibrU --jJAna "nuM sarvAMnnatA ke AptatA siddha karavAnu* asAmarthya 190-192 jyAti-vidyA --nA sevana aMge jaina Agama dvArA nirdiSTa maryAdA 263:-tu jaina para parAmAM kheDANu 263 trikSaNupariNAmavAda -mujaba sahAnavasthAnavirAdhanI prakriyA 250-251 pa - svarUpa 199-200 dRzyAnupalabdhi --nA agiyAra prayogabheda 66-78; -nA bhaviSyasa..dhI praznAranI saMdigdhatA 66; - nA bhUtakAlIna/vamAnakAlIna prakAranuM sAdhya 61-64 dRSTAnta -nA svarUpanI carcAnA hetusvarUpacarcAmAM aMtarbhAva 180-184; -nI judI carcA na karavA pAchaLanuM kAraNa 178 - 180; -nu vyAptipratyAyanamAM mahattva ra61; "tuM sAdhyapratibaMdhaniNa yamAM mahattva 262; - pramANaviSaya tarIke 241 dRSTAntAbhAsa -nA vaidhamya'thI nava prakAranAM udAharaNA 190-198; -nA sAdharmAM thI nava prakAranAM udAharaNA 185-190 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUci dRSTAnnAbhAsatA -nuM kAraNa 198-199 dezakALavyavadhAna (jJAtA ane viSaya vacce) -nI svabhAvavyavadhAna sAthe abhinatA mAnatA matanuM parIkSaNa 217-218 nityad -nuM Agamasiddha svarU5 255; -nuM sAMkhya dvArA nirasana 191-132 nivikalTapakatva - gijJAnanuM 20,27-28; - vAcavAcaka zabdanuM 10-20 pakSa ( dhamI) -ne aMzabhede dAdazya mAnavAnI gyAyegyatA 221 pakSa (mata) -nA (puna:) nirdezanI anAvazyaktA 238-239; -ne (punaH) nirdezanI parAthanumAnamAM gyAyegyatA 112-113, 240; -nA pratItinirAkRta prakAranuM svarUpa 242: -nA svavacana-nirAkRta prakAranI anumAnanirAkRta prakArathI bhinnatA 244; - nA svavacananirAkRta prakAranI vilakSaNatA 243; -ne svIkAramAM zAstranI abAdhakatA 240-242; -nAM bhrAMta lakSaNe 239; -nI carcAne parArthAnumAna sAthe saMbaMdha 243; -nI svarUpacarcA 114121; 126-127; -ne grAhya banAvanArAM vividha pAsAM 239; -ne anumAnanirAkRta prakAra 122; -ne pratItinirAkRta prasAra 12 2-123; - ne pratyakSanirAkRta prakAra 121-122; - ne svavacananirAta prakAra 123-126 pakSadharmopadarzana (upanaya) - rUpa avayavamAM smaraNane sakyoga 234 pakSanirdeza -eTale nyAyadarzananI pratijJA 238 paramArthasata -nuM athakriyA sAmartharUpa hAI 30-31 paraspara parihAralakSaNa-vidha 145-148; -nI apahAzritatA 255 parAthanumAna -thI svArthanumAnanI vilakSaNatA 212, -nA avayanAM krama ane saMkhyA 27-228; -nA vaidhamya-prayogamAM sAdhamya -pravega phalita karavAnI yogyatA 108-09; -nA vaidhamyavata ane sAdhamyavata prabhedamAM sAdhyanI abhinnatA 236; -nA sAdhamya-prayogamAM vaidhamyaprayoga phalita karavAnI yogyatA 106-17; -nA sAdhamya-vaidha-prAge pAchaLa arthanI abhinnatA 90-91; -nI dvividhatA 88-90; -nI vayanAtmakatA 87-88: -ne sAdhamyavALo anupalabdhihetuyoga 91-93 -ne sAdhamyavALo trividha svabhAvahetupraga 93-98; -ne svArthanumAnathI kSetrabheda 225 puruSArthasiddhi -nA prabhedo 9; -ne mATe samyajJAnanI anivAryatA 10-11 prakAza -nI adhikAranivartana karatI kAlika -daizika prakriyA 251-253; -nI pravRtti maryAdA 253 pratyakSa -ne abrAntatvanuM svarUpa 203-204; -nA prakAre saMbaMdhI vividha maMtavya ra05; -nA lakSaNane uddezya 203; -nA viSayanuM svarUpa 28; -nuM abhrAntatva 15-16; -nuM caturvidhatva rara; -nuM tAvika svarUpa 14-15; -ne anumAnathI bheda : grAhya ane prApaNIya viSayanI daSTie 28-29; -ne anumAnathI vyApAra bheda 6; -ne indriyAzrita prakAra rara pratyakSajJAnatA -paramArthAta evA paramANunA agrAhaka jJAnanI 203 pradati -artha -nI prApaNIye artha sAthe eka rUpatA 7. pramANa nI carcAnA anvaye prameyagata mate pratye dhamakIrtinuM tAdRzya radara; -ne tenA phaLa sAthe abheda 33-35; -ne tenA phaLa sAthe vyavasthApya-vyavasthApakabhAva 35-37 pramANuphaLa -nI arthAdhigamarUpatA 5 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 pramANaphaLa- abheda-vAda -ne pAyAmAM rahelA bauddha gRhIto 209; -nI viruddha pramANaprama ema be pagathiyAM mAnavAmAM doSa 210 pramANubhAva thI prameyAbhAvanI siddhi na svIkAravA pAchaLa gUDhavAdanI preraNA 226 ; -nuM arthabhAvasiddhi mATenuM asAmarthya 85-86 prayatnAnantarIyaka' -zabdanA saMbhavita bhinna a 256, 257 prANudi -nuM sAtmakatAnA hetu tarIke AsAmarthya 159-168 prApaNuya-artha -nI pradazita-artha sAthenI ekarUpatA 7 bAdhaka-pramANu -nI hetutvanizcayamAM nirNAyaktA 236 bhAvanA -ne yogijJAnathI bheda 2.08 bhrama -nA Indriyagata prakAranAM kAraNo 21 manovijJAna : jue "mAnasapratyakSa'. maraNa nA svarUpa aMge digaMbara ane - bauddha mate 129-131 mAnasapratyakSa 22-23 ; -nA janaka Indriya:: jJAnanI samanantarapratyayatA 205 ; -nuM . Agamasiddhava 25; -ne aMge mImAMsakAta vAMdhAonuM nirasana 24; -ne pravartanakrama 24; pAMce ya indriyavijJAnanuM 206 mithyAjJAna -thI thatA arthasiddhinA AbhAsane khulAso 20 ; -thI puruSArtha-siddhinI azakyatAM 202 " gijJAna 26-7; -nAM vividha pAsAM 208; 'nI nivika95katA 20, 27-28; -nI bhAvanAprakajanyatA 20-208; -ne : "bhAvanAthI bheda 208 : ... . rAgAdi ne vacanAdi-sAthenA kAryakAraNubhAvanI asiddhi 150 rUpAdi' -ne bauddha artha 248 lAkSaNika-virodha : juo paraspara parihAra- lakSaNa-virAdha'. nyAyabiMdu liga -nA prakAro 46; -nA svarUpa aMgenA anya matanuM khaMDana zara; -nuM trirUpa 40 (juo " heta" paNa.) vandutva -ne sarvajJava sAthe avirodha 139 140, 149 vakatRdoSa hetudoSa tarIke 247 vacana -nAM kalpita ane vAstavika kAraNonI bhinnatA 125 vacanAdi -nA rAgAdi sAthenA kAryakAraNa bhAvanI asiddhi 150 - vikalpa -nI pramANujanya vyavahAra mATe anivAryatA 211; -nuM asata-grAhIpaNuM 211 * * vijJAna -nI saMghAtarUpatA 240- 241 viruddha (hevAbhAsa) 151-153 viruddhakApalabdhi 70-71 viruddha vyAptApalabdhi 71-73 viruddhAvyabhicArI (hevAbhAsa) -nA dinAgA dvArA ullekhanI bhUmikA 171-173; -ne anumAnamAM asaMbhava 169-171, 173, 260261 virodha -nA baMne prakAronI tulanA 148, 248-250; -nA be prakAra 141-448 vidhAdi (saMbaMdha) -nI siddhi mATe bhAnI upalabdhi-anulAbdhinI AvazyakatA 82-85 vItarAga -nI adazyatA 158-159 dvidharmIvana-prayoga -mAM vaidhamya konI vacce ? 236 vyatireka -nI anvaya sAthe ekarUpatA 43-44 vyatirekathana -nI sAthe a vayakathananI anAvazyakatA 109-111 vyatirekaththApti -nI anvayavyAtimAMthI siddhinI prakriyA 23 6 vyApakaviruddhopalabdhi 74-75 vyApakAnupalabdhi 69-70 vyApti -nAM sAdhaka pramANe 233; -nI siddhi karatI prakriyA rara8; -nI siddhimAM bAdha Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUci ra69 pramANanuM mahattava 234 vyAkhyatvasiddha ( hetvAbhAsa) -ne daSTAntadoSamAM aMtarbhAva 262 vyAya-vyApaka-bhAva -trividha liMgamAM rara8 zabda -nA vividha dharmo sAdhatA hetupraga 136 - 138; -nI anityatAnA sAdhaka trividha svabhAvahetuo 93-98; -nI anityatAnI siddhi mATenA hetuo 232 - 23s -nI nityatA sAdhavA apAtAM dUSita daSTAMte 185-190 zabdapramANa -ne anumAnamAM aMtarbhAva 244 satkAryavAda -no kSaNabhaMgavAdathI viruddhatA 248 sa-tipakSa (hetvAbhAsa): juo viruddhAvyabhicArI, sapakSa -nuM lakSaNa 44-45 samanattarapratyaya 23 sabhyajJAna -nA 5rIya-aparIkSya prakAro, 8 9; -nA lakSaNanI zakyAzakatA. 202 ; -nI upAdeyata, 7; -nI dividhatA 11-12; -nuM prayojana 1-2; -nuM saMgrAhaka lakSaNuM 201 ; -nuM svarUpa 5; -puruSArthanA vyavahita kAraNa tarIke 8 sarvajJa -nI adazyatA 158-159 sarvAva --thI yukta vaktAnI adazyatA 139 ; -thI yukta vaktAnI anupalabdhinI saMcaya. kArakatA 139 ; -ne vakatRtva sAthe avirodha 139-140 , 149 sahAnavasthAna-virodha 141-145; -nuM sAdhaka pramANa 222-223; -mAnI virodhitAnI vAstavikatA aMge matAMtare 25; -viziSTa janyajanakabhAva tarIke 250 sAtmakatA -nI zarIra viSe siddhi karavA mATe prANAdirUpa hetunI asamarthatA 159-168 sAdhana : juo 'hetu" athavA "liMga'. sAdhya -nI hetusvabhAvarUpatA 235 sAdhyapratibaMdha ne siddha karanArA pramANenuM bahutva 233 sAmAnya" -nA svarUpa viSe piThara hetuprayoga 176 -178; -nA svarUpa viSe palakane hetuprayoga 173-176 sAMkhyadarzana - tIvra AlocanAne viSaya tarIke 26 3-264 sukhaduHkhAdi -nuM padArthadhamaMta svIkAratA matanuM khaMDana 25-16 svabhAvatva -sAdhya sAdhananuM paraspara 235 svabhAvapratibaMdha -thI yukta liMganuM vaividhya 58 ; -nA be prakAra 109 ; -ne sAdhanAra sa badhe 56-58 svabhAvaviruddhopalabdhi 70 svabhAvavyavadhAna (vastu ane dRSTA vaccenuM) -ne dezakALa-vyavadhAnamAM AMtabhAva mAnatA matanuM parIkSaNa 217-218 svabhAvatu 51-52; -thI apRthapha anya dharmanI kalpita pRthatA batAvatA be nirdosaprakAro 230-nA AbhAsI prakAranAM vipakSanA ekadeza ane sarvadezamAM vyApanAra dAte 256; -nA traNe ya prakAramAM sAdhyanA sAdhanadharmamAtrAnubaMdhanI AvazyakatA 98-10 3; -ne zuddha' prakArane prayoga 93-94; -nA savizeSaNa prakAronuM tattvataH zuddhasvabhAvahetutva 232; --nI vaividhya kapanA pAchaLane Azaya 229; -ne "upAdhi-bhedathI" prayoga 95-98; -ne " svabhAvabRtadhamabhedathI" prayoga 94-95; -no vaidhamyathI prayAga 105 -106; -ne sAdhamyathI trividha prayoga 93-98 svabhAvAnupalabdhi 67; -nI sAthe anya anupalabdhiprayogone tAtvika abheda 198-80 svalakSaNa nuM svarUpa 29-30 svasaMvedana 25 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyabiMdu svArthanumAna -thI parAthanumAnanI vilakSaNatA 212; -nuM svarUpa 39; -ne pArvAnumAnathI kSetrabheda 225 hetu -nA pakSadharma tvane saMzayakAraka banAvanAra traNa paristhitio 259; -nI saividhyakakSAnA AdhAra 53-54; -nI prAsaMgika sAdhya prativAdInI dRSTie 240; -nuM hetutva svabhAva pratye ja 235 hetutva -ne mATe sAdhya pratye svabhAva prati baMdhanI AvazyakatA 54-56 hatvAbhAsa -nA nyAyamAnya anya prakAranI dharmakAtine mAnya vyavasthA 261; -nA prakAre 1ra7-178; -nA prakAranA liMgarUpa sAthe saMbaMdha 41-43; -nuM svarUpa 17-128 aGga 241 anumAna 13 manuNa 44,212-213 Agraha 154 mAyA 249 indriyajJAna 205 upalabdhilakSaNaprApta 214 DAghi 231 " kRtaka -67 jAti 214 digambara 248 nikuJja 246 naimittika 27 pakSa 238 (2) zabdArtho (mULa, TIkA tathA TiNamAMnA ) rigraha 194 pratIti 122 pratyakSa 12-13, 22-203, 218 pratyayabhedabheditva 87 ghasnAnantarIya 256, 257 dhyamivAra 103 sapakSa 213 samanantarapratyaya 206 . sApya 212-213 vamAvapratiSa 2015 svabhAvaviruddha 221 svabhAvavizeSa 215 svayam 240 hetvAbhAsa 247 (3) vyaktinA (mULa tathA TIkAmAMnAM ) AcAya" (dinAga) 1697ra RSabha (- Adi digaMbara zAstAo) 190-19 kaNuda 17 kapila 190, 191, 197, 194 gautama ( -Adi dharmazAstrakAro) 192, 193 dinAga 155 manu ( dharmazAstrakAra ) 193 vardhamAna 190, 191 sugata 1 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/93 - zuddhi-vRddhi-patraka (chapAI, TAIpanI maryAdAone kAraNe rahelI bhUle paikI na samajI zakAya tevI bhUla ja nIce samAvI che. keTalIka bhUle mUkavAcana daramiyAna chUTI gayelI hoya tevI che. graMthanI upayogitA jaLavAI rahe te mATe yAdIne lAMbI thatI rokI nathI. khUba mahattvanI bhUla * e nizAnI dvArA batAvI che. ) nyAyabiMdu samAlocanA (pRSTha, paMkti, zuddha pATha - e krame) 24-6 -- nyAyana; 26-11 - u5niSano; 26- 16 - da zAcara; rU 2-9 - zrAM hya; rU rU-16 - abhAvavyavahArogyatAne ; 24-12 - tene AdhAre; 26-28 - na thaI zake; rU5-18 - Vinitadeva's - nyAyabiMdu : mULa ane anuvAda ( aMgrejI AMkaDA pariccheda sUcave che. A = mULa saMskRta , B = anuvAda. paMkti paricchedanI samajavI.) pR./paricacheda paMkti-kao zuddha pR0/paricheda paMkti zuddha 1/zIrSaka zabdo bhegA 25/3A 2 phA 1/1A prakaraNasyA? 26 /3B 4 thatuM 2/5A va7: jJAnarUpa gammata 28 sUtra 12nI 6/16A prAtumadeg avataraNikA B 1 Ama ja ra9/3B 7/20A kAlAntara adhyavaseya 8 218 ja kALane prApta 32/2A (sU026) : jJAnapratibhAsasya 238 e samAsanA 32/1A (), 27) 1 sarvanAmno 32/1B ( , ) 1 grAhya 11/avataraNita B 2 samajJAnanI 353B nathI. 11-1ra/sUtra 2 - mULa ane anuvAda - 36/6B vyavasthApaka baMnemAM pari40 ja 37/9B kATakhUNiyA kausane 1 ane 2 Apo. badale goLa kausa 12/2A (sUtra ) 1 pravRttinimittam 27/10A mAdarzayati 15/8A vRkSastena 37/108. adhyavasAya-sahitanuM 15/8A nAvApyate 41/1B pRSThArabhathI16 liMgane 17/3A bhavatyeva - 422B pUchaparaMbhathI 18 5A pratyavamRzati 3-4 asAdhAraNa 20/9B vAlavALI anaikAntika 22/sUtra 8 mULa ane anuvAda 43/5B zIrSaka ekarUpatA mAM parikra. 1 44/6B saMbaMdhavALA Ape. 44/sUtra 7A 1 samAnorthaH 23/4A antarA 4 karavAno) vanyavahitatvena, # 497B 7. sacAsau pratyayazca 51/2B pRSThAraMbhathI hetutvAt vikalpavALA 45/2B Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72/5B 272 pR/paricheda paMkti zuddha 51/1B 8 kahyo 54/sU0 19B [ temAMthI 54/3A 2 gamakatvam 54/sU0 20A 1 tadapratibaddhasya pa5/1A 2-3 pratibandhaviSayasyA0 56 128 prayatnasAyatArUpa 4571B 5 thayuM. 59+0 26nI avataraNikA A 1 samrAmavatIyATTa 60/sU0 27 B 1 ane vaccethI kADhI vAkyAraMbhe mUke. 60/1A 3 0 svityAdi 60/1B ane dUra karo. 61/4B * nivRttirUpa 61/32 (sa28) 1 pratipatta, 2 anupalabdhine ne ethI 62/5B niNIta 13/78 [ atItavAdi ] 60/9B abraTa. smRtisaMskAra amUha 64/9B pRThAraMbhathI bhUtakALamAM ghaTarahita bhUtala mAtranuM 64/104 anAgatAyA 64/11A. vyApAra 68/4A - gRhopari0 2 vA 68(4B . [ sautrAntike 70 0 34B prakAra che 70 25 (sU0 34) 1 prajAje. 71/4A 71/40 363 2 hevantaranI nyAyabiMdu pR0/pari cheda paMkita zuddha 71/2A 2 "mUtasthAvi mAvastha' 71 28 2 sAdhya 72/43 3 bhAvivathI paryAyarUpa apekSArUpa 72/6B 55 parihArathI * 7 saMbhavita 74/1B (sU0 38) 1 tenAthI 75/1B 6 sUcavavA 75,77,79 pejaphigara svArthanumAna (anyatra paNa), 81/1B ( 5 kAraNavAcakanI 88 pejaphigara nyAyabindu 89thI 96 "nyAyabidu ane tRtIya pari che? parathanumAna nA sthAne adalabadala karo. 90 1A nAnayorarthata * 91/sU0 8B pradeza92/1A 93 43 pRSThAraMbhathI sthaLoe 94/1B (sU09) 7 prakAre sattva 94/sU0 20A 1 yaduvattimattaniyamita 95/3B 5 prayoga. 96/3B pRSThAraMbhathI (sU0 12) 1 evo 97/3A (022) 1 hetubhirityetat 99/1A 1 tararA: "/3A (sU0 2 2) prayuvata: | 98 sU66 avataraNikAA darzayitumAha 100 sU0 27 avataraNikAma 1 sAthe 4 le che so'sad w - - ja ka sadeg Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 pR0/paricheda paMkti zuddha 124/2A 2 kamanumAna 125/5B 5 A pahelAnuM zIrSaka 5B pahelAM mUke. temAM vivacanavirodhitAnI' ema zabda che. 125/6B. abhiprAyakAryava 126 j8A svAmiprAyanivedanAya bAhyasatva. pratipAdanAya * 126/8B e sane zabda ra6. zuddhi-vRddhi-patraka pRSTha/paricheda paMkti zuddha 100/13 (sU7) banAvAya 101 sU0 18B 1 hoya che; 101 13 1 vastutaH 4 sAdhyabhUta 5 phalita je 10 22B 5 abhAva. 104 18 ( 22) kArya hetumAM paNuM. ka 105 23 tAravI che : * , , 9 sAdhyAbhAva ja 106 28 [ atre kahevAyelI vyAptinA ]. 10614 vahanyabhAvasyAbhAve # 1010 1B (sU0 26) ane tenA aMga - rUpI ne badale arthAt' mUke. " 1A ( su 2 ). tasmin upara mujaba 0davasyato ka 108 1 B (sU0 29) 2 hatvabhAva [nI upara mujaba 4 saMbhava 19 sU0 324 2 pratibaMdhano * 11e .2B 4 vacacena] ka 111/1B 5 kahevAya che. te... 112/sU0 34A 1 prAyo 112 18 (sU034 4 sAdhya hovAnI * 12 sU0 3panI avataraNikA2 1 [ udAharaNa ja 116 13 (0 41) 3 zabda viSe. 117 sU0 48A 1 tachAtrA 119 pRSThasaMkhyA 119 120/2A rAcchadeg 121 5A sAdhyamityuktam ja 12128 (48) nyA. bi. 35 128/2A [.] apAyA* a2iB hoya te. * 134/13 (sU0 64) kekAravanA. 137/54 ghaTaparamANu * 138 18' (sU) 69) 6 vivakSita arthAta a 141 sU0 73nI avataraNikA uttaramAM pahelAM 142/5A masamartha nathati 143/8A bahUnAM 144/103 sthita] virodha. * 148/9A sahAnavasthAna virodhaH * 149 sU0 77 nI avataraNikAu 2 "mAM" zabda rada. # 154/sU0 86 nI avataraNikAu 2 [A baMne e bhAga rada. 155/1A 2 tariNAsaMta pArAthyam 155/2A (sa. 88) 2 camAvo 2 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 nyAyabiMdu pR/parieja paMkti yuddha 1 19 20 2 7 1 1naravAhiti # 16 07B 2 hoya te, kAM te # , , 2-3 [kahevata] e te hetu" eTaluM rada kare. 16ra/1A (20 210) 3 vRtti ka265/gna nI avasiSANa 1 AraMbhamAM "[" umere. pRo/pariccheda paMkti zuddha gata (samajAyelo) che artha jene te. Fi8 sU0 12B 11 pramANuviSaya dvArA ] 181/1A __ yat satvaM 182/6A pramANAt 83/9A yathoktaprakAre iti 183/10A jJAtavya 4184/123 3 [sAdhya vaDe. 184/133 2 "daTAMta ne sthAne vastu" * , ,, upara mujaba *185/18 (sU0 12, 4 samartha na hoya. 185/1A (bhU0 224) 4 dravyaparimANa 186 3A sAbhyam 188 4A chellI vopayogI 188/4B pramANenAne bale 'adhikaraNonA *192/1A kapilAdiH dharmI 192/1B *197/3B pRSThAra bhathA kATakhUNiyA koMgresanA (sa. 134 2-3 zabdane badale "sAdhaka pramANanA 10 " 5 nizcaya kATakhU0 2203 1 'virudrAbhi cArI" (sarvatra A rUpe ja zabda joIe.) 169 (sU0 220) 3 viAmivAra 169/1B ( sU0 260 ) svarUpa 172 3B 3 pratyakSa ke [yathAtha] 173/24 1 174/sU0 117B 2 sarvadezAvasthita 174/2A sarvaH svai 175/sU0 228A 1 tatsabindhi 175/13 guNa, kriyA)nI * , , 5 svabhAva" pachI (tenuM potAnuM astitva)' eTaluM umere. 177sU0 120nI avataraNikAu 17cha3A vyaktyantareSu 179A vaktavyameve' ja , vizva chelle umero : gatAtha' eTale yeSAM mUke. 1982B paiThara 1982B prakAre mAMthI'ne badale "lakSaNe mAMthI' 6 "prakAranuM' zabda rada. 9 'prakAranA' zabda rada. chele umere : "A nyAyabiMdu-TIkA samApta thaI. 20 0 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0/pari cheH * 201/4 * 204/5 * 212/4 * 212/4 * 216,215 202 6 nI upara 204/x * 215/4 216/1 * 216/1 217, 2 .. * 217/2 220/1 221 4 224/2 224/3 * 225/1 33 225/2 * 225/4 ( ahIM phakarA pati 1 ema umerA. umerI devA. adhyAtmazAstramA ra nipuNa parIkSaNa mathALuM sUtra 6 4 ca dharmiNi pendraphiMgara dvitIya pariccheduH svAnumAna sUtra 19 pratikhaMdha tAdAmya mathALu 11 chelle 3 ' 9 2 4 1 2,3 nyAyabindu : siMdhu je-te pAnAne samajavA. cAlu phakarA paNa gaNuvA ) pR0 pariNacheDa paMkti * 227/4 1 2 13 zuddha 'sautrAnti' pahelAM 'keTalAkane mate' rUpa ja che.) umerA : ( jue sUtra 3.122 paranI TippaNuM ) jJAna mATe vaizalyavALA 2.66mAMnA nizcaya adhyAhAra manAvyApArabhedanu pratiSedhanI pratIti' 'nI mImAMsA' eTaluM' 'te mAMthI 26. vyavahArasyApi maLe che" pachI umerA : (jue 28.1 paranI TippaNa.) wr 228/ 31 y, 2283pa * 229/2 * 229,231 232/1 235/3 * 237/2 : 242/2 2*3/5 * 244/6 * 281/2 24/1 * 246/1 246/2 * 287/1 * 247/2 * 246 4 248/5 250/2 * 254/1 ! 256/3 ,,,, * 2 9 1 1 2 9 x peja phigara parArthAnumAna ra 2 1 3 12 * 2 1 2 zuddha Arbhe '2 :' ema umerA. ema umerA. 5 vAkaya (khaMDa 5mAM ) mUkavu jaNAya che samajavAnA 1 5 anumAnavAkayanA avataraNamAM - prayAgAnA 5 pa kvacitsA niAve. zAstrokta0 maLIne e agAunA bAdhita che. prAmANyAM zarUmAM '5: cittamAM vaktAnA siddhAMtanA anA dRSTibiMdu. Arbhe 2.' umerA. Are bhe '1;' umeza pariNAmeA che, prazna yAya. svabhAvAbhAvAvyabhicAri janma ja che. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR/pari cheda * 257/4 nyAyabiMdu pRo/paricheda paMkti zuddha * 259/2, vyatirekAbhAvavALA 261/4 vAkyamAMno trIjo sAmAnyapratIti tadanu5 263/4 Indriyajaya paMkti zuddha nizcita mAdhyavAna evuM sapakSa vipakSAsattva 2 ghaTAvIne "pakSamAM saMzaya thAya" term major ITa * 257/4 * 258/3 * 258/3 259/1 259 259/2 - vRddhi (1) pR. 24ra : sUtra 50nI TippaNarUpe : anumAnanirAkRta pakSanI agrasthAnI A vAta citya che. je-te pakSa je anya anuM. mAnathI nirAkRta gaNu hoya te anya anumAna pate sAcuM che enI zI khAtarI ? kadAca evuM anumAna atyaMta prasiddha ane sahaja rIte grAhya hoI tene sAcuM mAnavuM tema dalIla thaI zake, paNa A dalIla nabaLI lAge che. je pakSane atre ApaNe nirAkRta gaNIe chIe te paNa eka anumAnathI puSTa hoya che, Ama be anumAno sAmasAme che, jene sAcu gaNavuM ? te taiyAyikone "sapratipakSa" arthAta diDa nAgati viruddhAthamicArI hetvAbhAsa Ubho thayo gaNAya. eTale pakSa e anumAnanirAkRta na hovo joIe e Agraha jAte karavAnuM vadhu tyA lAge che. hA, evA pakSane hetunA nairUnI seTIthI nabaLe TheravI zakAya che. eTale evA pakSane pahelethI ja rekI devA pAchaLa kaI nyAya lAgato nathI. A UMDA UtaravA jevI bAbata che. (2) pR. ra6 : satra 1ranI TippaNarUpe : A sUtranI TIkAmAM 'daSTAnta' mATe dharmottara dvArA prAyaH "pramANu' zabda vAparavAmAM AvyuM che. paNa custa rIte te dharmottara dRSTAntane 'pramANaviSaya" tarIke oLakhAve che, tethI ahIM pramANu zabda pramANaviSaya' arthamAM ja emane abhipreta haze tema mAnI zakAya. (juo rU. 8.2 paranI TipaNa pR0 228.) (3) pR0 ra6ra : sU0 1ra6 : 6nI TippaNa juo pR182 paranI TipaNa. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jajn Education International For Pavate & Personal use only www.jainelibrary