________________
૧૧૪
ન્યાયન્દુિ અને સ્વભાવહેતુ – એ બંને પ્રકારમાં પણ સેદાહરણ વ્યાપ્તિ અને પક્ષપસંહારના અથવા સાધનાભાવ પક્ષમાં ન હોવાના કથનના ] સામર્થથી [ સાધ્યની ] પ્રતીતિ સરળ રીતે થઈ જતી હોય છે, એથી પક્ષનિર્દેશ કરાતો નથી. (૩૬)
कीदृशः पुनः पक्ष इति निदेश्यः ॥ ३७॥
તે પક્ષ' કોને કહેવાય? ( ૩૭ ) 1. શીદરાઃ પુનરર્થ: ઘઉં યેન રાજેન નિરો વાગ્યેઃ ? " 1, કેવો અર્થ “પક્ષ' એ શબ્દથી ઉલેખાય કે ઉચ્ચારાય? ( ૩૭ )
ત્યારું-- स्वरूपेणैव स्वयमिष्टोऽनिराकृतः पक्ष इति ॥ ३८॥ આના અનુસંધાનમાં કહે છે?
સ્વરૂપથી જ સ્વયં ઇષ્ટ એ [અને] અનિકૃત [ અર્થ ] તે “પક્ષ ', ( ૩૮ )
1. स्वरूपेणैवेति साध्यत्वेनैव । स्वयमिति वादिना । इष्ट इति नोक्त एवापि विष्टोऽपीत्यर्थः । एवंभूतः सन् प्रत्यक्षादिभिरनिराकृतो योऽर्थः स पक्ष इत्युच्यते ।।
1. સ્વરૂપથી [ એટલે પક્ષના પિતાના તાવિકરૂપે ] જ એટલે કે સાય તરીકે જ. “સ્વયં” એટલે વાદીના [ પિતાના ] વડે. “ઈન્ટ' એટલે (શાબ્દિક રૂપે ] કહેલ હોય તે જ માત્ર નહિ, પણ [ અનુક્ત છતાં વાદીને મનથી ] અભિપ્રેત હોય તે પણ. આ જે અથ" પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણોથી અનિરાકૃત ( =નિરસન ન પામેલે) હોય તે બે પક્ષ” એમ કહેવાય.
2. अथ यदि पक्षो न निदेश्यः कथमनिदेश्यस्य लक्षणमुक्तम् ? न साधनवाक्यावयवत्वादस्य लक्षणमुक्तमपि स्वसाध्य केचित्साध्यं साध्यं चासाध्य केचित् प्रतिपन्नाः । तत् साध्यासाध्यविप्रतिपत्तिनिराकरणार्थ पक्षलक्षणमुक्तम् ॥
2. [ જિજ્ઞાસુને પ્રશ્ન થાય : ] પણ જે પક્ષના [ સાધનવાક્યમાં ] નિર્દેશ જ ન કરવાને હોય છે જે નિર્દેશપાત્ર નથી તેનું લક્ષણ શાને કહ્યું ? ” [ આને ઉત્તર એ કે 1 સાધનવાકથન અવયવ હોવાની દૃષ્ટિએ આનું લક્ષણ નથી કહ્યું, પરંતુ કેટલાક લોકો સાય (=પક્ષ) ન હોય તેને સાધ્યરૂપે કે સાધ્ય હોય તેને અ-સાધ્ય તરીકે માને છે. એટલે સાપઅસાધ્ય અંગેની ગેરસમજણ ટાળવા માટે પક્ષનું લક્ષણ રહ્યું છે. (૩૮)
स्वरूपेणेष्ट इत्यस्य विवरणम् -- स्वरूपेणेति साध्यत्वेनेष्टः ॥ ३९ ॥ [ પક્ષની વ્યાખ્યામાં વાપરેલા ] “સ્વરૂપથી ઇટ’ શબ્દનું વિવરણ :
વરૂપથી એટલે કે સાધ્યરૂપે ઈષ્ટ, (૩૯) 1. साध्यत्वेनेष्ट इति । पशस्य साध्यत्वान्नापरमस्ति रूपम् । अतः स्वरूपं साध्यत्वमिति ॥
1 “સ્વરૂપથી” એટલે [ પક્ષના સ્વકીય રૂપથી અથાત ] સાધ્ય તરીકે ઇષ્ટ. [ આવે અર્થ કરવાનું કારણ એ કે સાધ્યત્વ સિવાય પક્ષનું બીજુ ૨૫ [ ક તત્ત્વો હેતું નથી. આથી સ્વરૂપ (=પક્ષનું પોતાનું રૂ૫) એટલે સાધ્યત્વ એમ અથ ધટાવ્યા છે. (૯)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org