________________
૧૫૪
ન્યાયબિંદુ
यदि साध्यविपर्ययसाधनाद्विरुद्धावेतौ, उक्तं च परार्थानुमाने साध्यं न त्वनुक्तं, इष्टं चानुक्तम् । अतोऽन्य इष्टविघातकृदाभ्यामिति दर्शयन्नाह -
ननु च तृतीयोऽपीष्टविघातकृविरुद्धः ॥ ८६ ।।
જો આ [ સ્વભાવહેતુ અને કાર્ય હેતુ એ] બે, સાધ્યને વિપરીત ધર્મ સાધતા હોવાથી વિરુદ્ધ હેત્વાભાસરૂપ ગણાય, તો [ આ બંને] પરાથનુમાનમાં સાધ્ય ઉક્ત [ હોવું જોઈએ ]; અનુક્ત નહિ. જ્યારે [ ઘણી વાર વાદીને જે સાધ્ય ગર્ભિત રીતે ] ઈષ્ટ હોય તે તે અનુક્ત હોય છે. તેથી આ બે હેતુથી ઈષ્ટવિઘાતકારક [ પ્રકારનો વિરુદ્ધ હેત્વાભાસ] જુદે (=ત્રીજા પ્રકારરૂપ) ગણાય તેવું બતાવવા માગનાર [ જિજ્ઞાસુ પિતાની અપેક્ષા ] કહે છે :
ઇષ્ટવિઘાતકારક હોય એ ત્રીજો પણ વિરુદ્ધ [ હેત્વાભાસ] ગણાવવો પડશે ને ? (૮૬)
1. ननु च तृतीयोऽपि विरुद्ध उक्तः । उक्तविपर्य यसाधनौ द्वौ । तृतीयोऽयमिष्टस्य शब्देनानुपातस्य विघातं करोति विपर्यसाधनादिति इष्टविघातकृत् ॥
1. ત્રીજા [ પ્રકારનો] વિરુદ્ધ હેત્વાભાસ પણ [ અન્ય દ્વારા ] કહેવાય છે ને ? [ હમણાં ગણાવ્યા તે ] ઉક્ત [ સાધ્ય]ના વિપર્યયને સાધનારા છે, અને શબ્દશઃ ન ઉલ્લેખાયેલા એવા ઇષ્ટ સાધ્યના વિપર્યયને સાધીને તેનો વિઘાત કરનાર તે ત્રીજો પ્રકાર શું થશે ] ને ? (૮૬)
તમુહરિ —यथा पराश्चिक्षुरादयः संघातत्वाच्छयनासनाद्यङ्गवदिति ।। ८७ ॥ એ [ ઈષ્ટવિધાતકારક હેતુ નું ઉદાહરણ આપે છે ?
ચક્ષુ વગેરે પરાથ છે; કારણ કે તે સંઘાતરૂપ છે; જેમ કે શયન–આસન. આદિ અંગે – એ [ અનુમાન ]. (૮૭)
___ 1. यथेति । चक्षुरादय इति धर्मी । परोऽर्थः प्रयोजनं परार्थः प्रयोजकः संस्कार्य उपकर्तव्यो येषां ते परार्थाः - इति साध्यम् । संघातत्वात् संचितरूपत्वादिति हेतुः । चक्षुरादयो हि परमाणुसंचितिरूपाः। ततः संघातरूपा उच्यन्ते ।
1. ચક્ષુ-આદિ તે ધમ છે. “પરાર્થવ તે સાધ્ય છે પર (=અન્ય વસ્તુ) જેને અથ એટલે કે પ્રજન, પ્રયોજક, સંસ્કારવા લાયક કે ઉપકાર કરવા લાયક છે તે “પરાથ' કહેવાય “સઘાતરૂપ હોવું' અર્થાત સંચિત થયેલા રૂપવાળા હે તે હેતુ છે. અત્રે, ચક્ષ વગેરે પરમાણુના સંચયરૂપ છે તેને ઉલેખ છે; એથી તેમને સંઘાતરૂપ કહ્યાં છે.
2. शयनमासनं चादिर्यस्य तच्छयनासनादि । तदेवाङ्ग पुरुषोपभोगाङ्गत्वात् । अयं व्याप्तिप्रदर्शनविषयो दृष्टान्तः । अत्र हि पारार्थेन संहतत्वं व्याप्तम् । यतः शयनासनादयः संघातरूपाः पुरुषस्य भोगिनो भवन्स्युपकारका इति परार्था उच्यन्ते ।।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org