Nyayabindu

SR No.: 004622
Original Sutra Author: Dharmakirti
Author: Nitin R Desai
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1991
Total Pages: 318
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Philosophy
File Size: 17 MB

Page 88

દ્વિતીય પરિચ્છેદ સ્વાથનુમાન 1. प्रतिषेध्यस्य साध्यस्यानुपलब्धि स्वरूपा । विधेयस्य साध्यस्य स्वभावश्च त्रिरूपः । कार्य च ।।
1. [સાધ્ય બે પ્રકારનાં સંભઃ પ્રતિષેધ્ય અને વિધેય તેમાં ] પ્રતિષેધ્ય(= અભાવરૂપ) સાધ્યની અનુલપબ્ધિ [ રૂ૫ લિંગ ] તે ત્રિરૂપ હોય છે. બીજી બાજુ વિધેય (=ભાવરૂપ) સાધ્યના સ્વભાવરૂપ લિંગ] પણ ત્રિરૂપ હોય છે અને [ વિધેય સાધ્યના] કાર્ય રૂ૫ લિબ ] પણ [ ત્રિરૂપ ]. (૧૧)
अनुपलब्धिमुदाहर्तुमाहतत्रानुपलब्धिर्यथा - न प्रदेशविशेषे क्वचिद्घटः, उपलब्धिक्षणप्राप्तस्या
નુપતિ N૨૨ા. અનુપલબ્ધિ[ રૂ૫ લિંગના ] ઉદાહરણરૂપે કહે છે ?
તેમાં અનુપલબ્ધિ [ રૂપ લિંગ] આ પ્રકારે પ્રવર્તે ] - કેઈક પ્રદશવિશેષમાં ઘડો નથી, કારણ કે ઉપલાધલક્ષણપ્રાપ્ત એવા [ ઘડા]ની અનુલાયબ્ધ છે. (૧૨)
1. यथेत्यादि। यथेत्युपप्रदर्शनार्थम् । यथेयमनुपलब्धिस्तथाऽन्याऽपि । न त्वियमेवेत्यर्थः ।
1. “આ પ્રકારે ' એ શબ્દ ઉદાહરણનું સૂચન કરે છે; એટલે કે જેમ આ અનુપલબ્ધિ [ સાધ્યસિદ્ધિ કરે છે ] તેમ અન્ય [ અનુપલબ્ધિ ] પણ કરે; માત્ર આ [ઉદાહરણમાંની ] અનુપલબ્ધિ જ [ મ પ્રવતે એમ] નહિ.
2. “ઘરા’ પુરાઃ | વિષિત તિ ‘વિર: પ્રતિનિઘરાસ ! તાદાશ્ચ ન કર્વ प्रदेशः । तदाह - क्वचिदिति । प्रतिपत्तपत्वक्षे काचिदेव प्रदेशे इति धर्मी । न घट: इति
2. “ પ્રદેશ એટલે કોઈ સ્થળ. આ સાથે જોડેલે “વિશેષ” શબ્દ, [વિ + ફિલ્ ધાતુ પરથી ] “જે વિશિષ્ટ રૂપે લેખાય તે” એવો અર્થ ધરાવે છે. આમ “પ્રદેશવિશેષ” એટલે શું ઉક્ત અનુમાન કરનાર] જ્ઞાતાને પ્રત્યક્ષ એવું ચોક્કસ સ્થળ. એવાં સ્થળ બધાં ન હેય એ સ્પષ્ટ કરવા [ વળી વધારામાં ] “કેઈક' એ શબ્દ વાપર્યો છે. આમ એકંદર અર્થ “ઝાતાને પ્રત્યક્ષ એવા કોઈક અમુક જ પ્રદેશમાં ' એવો થાય. આ શબ્દોમાં અનુમાનના ધમી( અગાઉ છઠ્ઠા સૂત્રમાં કહેલા અનુમેવ) ને ઉલ્લેખ થયો છે. “ઘડે નથી” (એટલે કે ઘટાભાવના વ્યવહારની યોગ્યતા) તે સાધ્ય છે.
3. ઉપf:”જ્ઞાન ! તસ્યા: “ઢ” ના નામથી ! તયા સુધિર્ટફત્તે ! तत्प्राप्तोऽर्थो जनकत्वेन सामग्र्यन्तर्भावात् । 'उपलब्धिलक्षणप्राप्तः' दृश्य इत्यर्थः । तस्यानुपलन्धेरित्ययं हेतुः ।
૩. [ હવે સૂત્રમાં આપેલો “ ઉપલબ્ધિલક્ષણપ્રાપ્ત' એ શબ્દ સમજીએ : ] 'ઉપલબ્ધિ' એટલે જ્ઞાન. “ લક્ષણ”ને અર્થ [ “જેનાથી લક્ષાય તે લક્ષણ’ એવી કરણાર્થક સુરપતિ દ્વારા “ ઉત્પન્ન કરનારી સામગ્રી ” એવો થશે; કારણ કે સામગ્રીથી ઉપલબ્ધિ