________________
દ્વિતીય પરિચ્છેદ : સ્વર્વાનુમાન
5. આમ, વિરુદ્ધ વસ્તુના સત્ત્વકથનથી અથવા કારણ આદિના અભાવથનથી, Fનિષેધાતી વસ્તુની, પૂર્વે અનુભવેલી] દશ્યાનુપલબ્ધિને આક્ષેપ (= અનિવાર્યરૂપે સ્વીકાર) થતો હોવાથી એમ કહી શકાય કે અન્ય કાળે થયેલી અને હાલ] સ્મરણનો વિષય બનતી દશ્યાનુપલબ્ધિથી જ અભાવને નિશ્ચય થાય છે. [આથી જ અગાઉ અમે કહ્યું કે] આ દશ પ્રયોગોને દૃશ્યાનુપલબ્ધિમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. તે, [સૂત્રકારે આ બધાથી [બાકીના] દશે અનપલબ્ધિપ્રગોન દશ્યાનુપલબ્ધિમાં સમાવેશ પરમ્પરાથી થાય છે એ વાત સમજાવી છે તેમ જાણવું. (૪૬)
उक्ता दृश्यानुपलब्धिरभावेऽभावव्यवहारे च साध्ये प्रमाणम् । अदृश्यानुपलब्धिस्तु किસ્વભાવ, વ્યિાપાર વેલ્યાદ--- विप्रकृष्टविषया पुनरनुपलब्धिः प्रत्यक्षानुमाननिवृत्तिलक्षणा संशयहेतुः ॥ ४७ ।।
જ્યારે અભાવ અને અભાવવ્યવહાર સાધ્ય હોય ત્યારે દશ્યાનુપલબ્ધિ એ પ્રમાણુ હોય છે એ વાત કહેવાઈ. હવે અદશ્યાનુપલબ્ધિ કેવા સ્વભાવવાળી અને શા વ્યાપારવાળી હોય છે – એ પ્રશ્ન અંગે કહે છે :
પરંતુ, પ્રત્યક્ષ-અનુમાનની નિવૃત્તિરૂપ લક્ષણ ધરાવતી વિપ્રકૃવિષયવાળી અનુપલબ્ધિ તો સંશયના હેતુરૂપ છે; (૪૭)
1. विप्रकृष्टेत्यादि । विप्रकृष्टः त्रिभिर्देशकालस्वभावविप्रकर्षेः यस्या विषयः सा विप्रकृष्टविषयेति. संशयहेतुः । किंस्वभावा सेत्याह - प्रत्यक्षानुमाननिवृत्तिः लक्षणं स्वभावो यस्याः सा प्रत्यक्षानुमान ननिवृत्तिलक्षणा । न ज्ञानज्ञेयस्वभावेति यावत् ।।
1. દેશ, કાળ કે સ્વભાવ એ ત્રણના દૂરપણને લીધે જેનો વિષય વિપ્રકૃષ્ટ (= વ્યવધાનવાળા) છે તેવી અનુપલબ્ધિ તે સંશયનું કારણ બને છે. [આ થયો અદશ્યાનુપલબ્ધિને વ્યાપાર.] વળી એ અનુપલબ્ધિનો સ્વભાવ ફુટ કરતાં કહે છે : એ અનુપલબ્ધિ પ્રત્યક્ષ અને અનુમાનની નિવૃત્તિ એ જેનું લક્ષણ એટલે કે જેનો સ્વભાવ છે તેવી હોય છે, એટલે કે પ્રમાણ–પ્રમેય–સંબંધ સાથે તેને કંઈ લેવાદેવા નથી. (૪૭)
ननु च प्रमाणात् प्रमेयसत्ताव्यवस्था । ततः प्रमाणाभावात् प्रमेयाभावप्रतिपत्तियुक्तेत्याह
માઇનિવૃત્તાવ્યથfમાવારિરિતિ | ૪૮ | ॥ द्वितीयः स्थानुमानपरिच्छेदः समाप्तः ।।
[આગલા સૂત્રના થયિતવ્ય અંગે શંકાકાર પૂછે છે ] “પ્રમાણ પરથી પ્રમેયના અસ્તિત્વને નિર્ણય થતા હોય છે તેથી પ્રમાણુના અભાવને આધારે પ્રમેયના અભાવને નિશ્ચય કરવો તે જ ગ્ય કહેવાય, [નહિ કે તેના અસ્તિત્વ વિષે સંશય અનુભવવો તે.” આ અંજના સમાધાન માટે કહે છે ?
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org