Nyayabindu

SR No.: 004622
Original Sutra Author: Dharmakirti
Author: Nitin R Desai
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1991
Total Pages: 318
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Philosophy
File Size: 17 MB

Page 174

તૃતીય પઢિ : પરાર્થાનુમાન
૧૩૩
1. ‘સ્વય’’ એટલે હેતુના પોતાના વિષે સ દેહને પ્રસ’ગે, અથવા તેા તેના આશ્રયણુ વિષેના [ સંદેહ-પ્રસંગે ] ‘અસિદ્ધ' હેત્વાભાસ કહેવાય. [ મૂળમાં ‘અશ્રયણુ' શબ્દ ઞ + શ્રિ ધાતુ પરથી બન્યા છે; એથી ] ‘આશ્રયણુ’ એટલે જેમાં હેતુને આશ્રય લેવાય તે; અર્થાત્ હેતુથી જુદા એવા, [ અનુમિતિના] આશ્રયરૂપ સાધ્યધી. તેમાં રહેલા હેતુનેા [ સાધ્યના ] સાધન તરીકે આશ્રય લેવાય છે. માટે [ તેને ‘આશ્રયણ' કહે છે ]. તે! તે આશ્રયણના વિષે સંદેહ હોય ત્યારે પણ સદિગ્ધાસિદ્ધ હેત્વાભાસ કહેવાય. (૬૧)
आत्मना संदिद्यमानमुदाहतु माह
यथा
સમિધાતિન્દ્રઃ || ૬૨ ॥
बाष्पादिभावेन संदिद्यमानो
भूतसंघातोऽग्निसिद्धावुपदिश्यमानः
[ઉપર કહેલા એ પ્રકારમાંથી હેતુ ] પોતે જ જ્યાં સહુને વિષય હોય તેના ઉદાહરણરૂપે કહે છે
જેમ કે – બાષ્પાદિ તરીકે સદિગ્ધ લાગતા ભૂતમઘાત અગ્નિની સિદ્ધિ માટે રજૂ કરાય તેા તે સ ંદિગ્ધાસિદ્ધ. (૬૨)
1. ययेति । बाष्प आदिर्यस्य स बाष्पादिः । तद्भावेन बाष्पादित्वेन संदिह्यमाना भूतसंघात इति भूतानां पृथिव्यादीनां 'स'घात' समूहः । 'अग्निसिद्धौ' अग्निसिद्ध्यर्थमुपादीयमानोऽसिद्धः ।
1. બાષ્પાદિ તરીકે એટલે બાષ્પરૂપે આ [ તેવા ] અન્ય કોઈ રૂપે. ‘ભૂતસ ધાત’ એટલે પૃથ્વી વગેરે ભૂતના સમુદાય. જો બાષ્પ (=વરાળ) વગેરે રૂપે સ ંદિગ્ધ લાગતા ભૂતસમુદાયને અગ્નિની સિદ્ધિ માટે રજૂ કરવામાં આવે તે તે અસિદ્ધ હેત્વાભાસ કહેવાય.
2. તનુનત મતિ यदा धूमोऽपि बाष्पादित्वेन संदिग्धो भवति तदाऽसिद्धः, गमकरूपानिश्चयात् । धूमतया निश्चितो वह्निजन्यत्वाद्गमकः । यदा तु संदिग्धस्तदा न असिद्धताख्यो दोषः ॥
गमक इति
―
2. કહેવાના ભાવ આવા છે: જ્યારે કયાંક ખરેખર ધુમાડો હોય છતાં તેને વિષે વરાળ વગેરેના સંદેહ થાય ત્યારે તે હેતુ પણ અસિદ્ધ કહેવાય; કારણ કે [સાધ્યા ] બેધ કરાવે તેવા તેના [ ધૂમરૂપ] સ્વરૂપને નિશ્ચય થયા હોતા નથી, જ્યારે તે ધુમાડારૂપે નિશ્ચિત થયે હોય ત્યારે [જ ] તે અગ્નિજન્ય હોવાથી [ અગ્નિરૂપ સાધ્યના ] સાધક બને છે, પણ જ્યારે [ તેનું પેાતાનું સ્વરૂપ જ ] સંદિગ્ધ હોય ત્યારે [તેના અસ્તિત્વના અનિશ્ચયને લીધે ] સાધક બનતા નથી, ને તેથી અસિદ્ધ' નામના દ્વેષ થાય છે, (૬૨)
आश्रयणा सिद्धमुदाहरति
यथेह निकुञ्जे मयूरः केकायितादिति ॥ ६३ ॥ આશ્રયાસિÊનું ઉદહરણ આપે છે:
જેમ કે આ નિકુ ંજમાં મારી છે; કારણ કે [ ત્યાં ] કેકારવ [સભળાય] છે.” ( ૬૩ )