________________
દ્વિતીય પરિચ્છેદ : સ્વાર્થનુમાન 1, “મોનોર્થઃ સાક્ષર' સમાનઃ સદર થોડર્થઃ વક્ષેn a ૩ ૩રંવાર | समानशब्देन विशेष्यते । समानः पक्षः सपक्षः । समानस्य च सशब्दादेशः ।
1. [ “સપક્ષને સામાન્ય અર્થ જોઈએ તો અમુક બાબત સાથે ] સમાન બાબત હોય તે સપક્ષ. [ હવે પરાર્થાનુમાનમાં વપરાતા “સપક્ષ” શબ્દની ઘડતરપ્રક્રિયા જોઈએ તો : અત્રે સપક્ષ જેને મળતા હોય છે તે બાબત તે “અનુમેય” છે, ને તેને “પક્ષ” પણ કહે છે. એ પરથી ‘સપક્ષ” શબ્દ સૂઝયો છે. એટલે જે પદાર્થ પક્ષ સાથે સમાન એટલે કે મળતો આવતો હોય તે, [વસ્તુતઃ પક્ષથી અન્ય હોવા છતાં, સાદશ્યસંબંધઆધારિત ] ઉપચાર (લક્ષણ)થી, [ પ્રથમ તો ] “પક્ષ' કહેવાય છે. પછી તેને “સમાન” એ શબ્દ વિશેષણરૂપે લગાડવામાં આવે છે; [ કારણ કે તે અનુમેય એવા મૂળ પક્ષને મળતો આવો, છતાં અન્ય પક્ષ હોય છે.] આમ “સપ” એટલે સમાન પક્ષ. [ “સમાન” એ વિશેષણને “પક્ષ” એ વિશેષ્ય સાથે સમાસ થાય છે ત્યારે] “સમાન'ને “સ” આદેશ (= અવેજી) થાય છે.
2. स्यादेतत् - किं तत् पक्षसपक्षयोः सामान्यं येन समानः सपक्षः पक्षेणेत्याह - साध्यधर्मसामान्येनेति । साध्यश्चातापसिद्धत्वात् धर्मश्च पराश्रितत्वात् 'साध्यधर्मः' । न च विशेषः साध्यः, अपि तु सामान्यम् । अत इह सामान्यं साध्यमुक्तम् । साध्यधर्मश्चासौ सामान्यं चेति साध्यપાજોન સમાનઃ ઘન “સાક્ષઃ કૃત્વર્થઃ ||
2. કેઈને પ્રશ્ન થાય કે “પક્ષ અને સપક્ષમાં એવું કયું સામાન્ય તત્ત્વ છે, જેને લીધે સપક્ષ એ પક્ષસમાન” કહેવાય છે?” આના જવાબમાં “સાધ્યધર્મરૂપ સામાન્ય [ની ઉપસ્થિતિને લીધે ” એ શબ્દ ઉમેરેલા છે. [ “સાધ્યધર્મ ” એ પ્રયોગ તપાસીએ તો ? ] અહીં એ ધર્મને “સાધ્ય કહ્યો છે, કારણ કે તે અસિદ્ધ (એટલે કે હજી સિદ્ધ કરવાની હોય છે. વળી એને “ધર્મ' કહેવાનું કારણ એ કે તે અન્ય [ એવા ધમમાં આશ્રિત હોય છે. વળી આ સાધ્યધર્મ વિશેષ નથી હોતો પરંતુ સામાન્ય ( કિંવા વિકલ્પ રૂપ હોય છે. આથી [ સૂત્રમાં] સાધ્યધર્મ માટે “સામાન્ય’ શબ્દ વાપર્યો છે. એટલે, સાધ્યધર્મરૂપી સામાન્યની ઉપસ્થિતિને લીધે જે પક્ષ સાથે સમાન હોય તે સપક્ષ – એ એકંદર અર્થ થશે. (૭) कोऽसपक्ष इत्याह-
જો સપક્ષોડસપક્ષ ૮ “અસપક્ષ કોને કહેવાય ?” – એના ઉત્તરમાં કહે છે?
સપક્ષ ન હોય તે અપક્ષ (૮) 1. ન સક્સોડસT: L સાલો યો મતિ સોસાક્ષઃ | 1. જે સપક્ષ ન હોય તે અસપક્ષ કહેવાય. (૮) સલો ન માતે ? –
ततोऽन्यस्तद्विरुद्धस्तदभावश्चति ॥९॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org