________________
ન્યાયબિન્દુ
6. तस्मान्नियमवतोरेवान्वयव्यतिरेकयोः प्रयोगः कर्तव्यो, येन प्रतिबन्धो गम्येत साधनस्य साध्येन । नियमवतोश्च प्रयोगेऽवश्यकर्तव्ये द्वयोरेक एव प्रयोक्तव्यो न द्वाविति नियमवानेवान्वयो व्यतिरेको वा प्रयोक्तव्य इति शिक्षणार्थं द्वयोरुपादानमिति ॥
6. એટલે નિયત સંબંધવાળા જ અન્વય કે વ્યતિરેકને પ્રયાગ કરવા જોઈએ જેથી સાધનને સાષ્ય સાથેના નિયત સંબંધ સમજાઈ જાય – એટલું જ જો સમાઈ જાય તા બેમાંથી એકને જ પ્રયાગ કરવે! આવશ્યક છે, બંનેને નહિ; આમ અન્વય કે વ્યતિરેક નિયત સંબંધવાળા હાય તે! જ પ્રયેાજા – એટલા શિક્ષણ માટે જ બનેને ઉલ્લેખ કર્યા છે. (૫)
त्रैरूप्यकथनप्रसंगेनानुमेयः सपक्षो विपक्षरचोक्तः । तेषां लक्षणं वक्तव्यम् । तत्र कोऽनुमेय
अनुमेयेोऽत्र जिज्ञासितविशेषो धर्मी ॥६॥
હેતુનાં ત્રણ રૂપેા કહ્યાં તેમાં અનુમેય, સપક્ષ અને વિપક્ષ (=અસપક્ષ)ના ઉલ્લેખ કર્યાં છે, તે ત્રણેનું લક્ષણ કહેવું જોઈએ, તેમાંથી અનુમેયનું લક્ષણ કહે છે :
ત્યાર—
અહીં' અનુધ્યેય’એટલે જેના વિશેષ [ધ] જાણવાની ઇચ્છા છે તેવેા ધમી.(૬)
1. अनुमेयोऽत्रेत्यादि । 'अत्र' हेतुलक्षणे निश्चेतव्ये धर्मी अनुमेयः । अन्यत्र तु साध्यप्रतिपत्तिकाले समुदायोऽनुमेयः । व्याप्तिनिश्चयकाले तु धर्मोऽनुमेय इति दर्शयितुम् ' अत्र 'ग्रहणम् । 'जिज्ञासितो' ज्ञातुमिष्टो 'विशेष' धर्मो यस्य धर्मिणः स तथोक्तः ||
1, ‘ અહીં ’એટલે કે હેતુનુ` લક્ષણ નિશ્ચિત કરવાના સંદર્ભમાં, ધમી ને અનુમેય ગણવામાં આવે છે. પર ંતુ અન્યત્ર એટલે [ જેમ કે અનુમાનના ] સાજ્યને સમજવાને પ્રસંગે ‘ અનુમેય ’ એટલે ‘[ ધ અને ધી'ને ] સમુદાય’. જ્યારે [ અનુમાનના અંગરૂપ ] વ્યાપ્તિના સ્વરૂપને નિ ય કરવાને પ્રસંગે અનુમેયને [ અન્ય ધર્મ સાથે નિયત સાહચ ધરાવતા ] ધર્મ ' તરીકે ધટાવ્યું છે. આમ [અન્ય સંદર્ભ મા · અનુમેય 'ના જુદા અર્થા છે] તે દર્શાવવા પ્રસ્તુત સૂત્રમાં ‘ અહી’ એ શબ્દના પ્રયાગ કર્યા છે. [અહીં અનુમેયને] ‘જે ધર્મના વિશેષ જાણવાની ઈચ્છા હેાય તેવે વી' કહ્યો છે, [ આને જ પક્ષ ' શબ્દથી પણ એળખવામાં આવે છે. ] ()
જઃ સમક્ષ?
साध्यधर्मसामान्येन समानाऽर्थः सपक्षः ||७||
“કાને સપક્ષ કહેવો ? ’’ [એના ઉત્તરમાં કહે છે ]
સાધ્યધમ રૂપ સામાન્ય[ની ઉપસ્થિતિ] ને લીધે જે પદાર્થ [ પક્ષ સાથે ] સમાન હેાય તે ‘ સપક્ષ * કહેવાય. (૭)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org